سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری : ج - نمونه.
یادداشت : عربی.
یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت : کتابنامه.
مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق
رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 1680946
ص: 1
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الحمد لله الذی أکرم سید أنبیائه محمدا بالرسالة و شرفها به شرائف الصلوات و کرائم التحیات و التسلیمات علیه و علی الأفاخم الأنجبین من عترته و آله.
أما بعد فیقول الخاطئ القاصر العاثر محمد بن محمد التقی المدعو بباقر عفا الله عن عثراتهما و حشرهما مع موالیهما و ساداتهما هذا هو المجلد السادس من کتاب بحار الأنوار المشتمل علی تاریخ سید الأبرار و نخبة الأخیار زین الرسالة و النبوة و ینبوع الحکمة و الفتوة (1)نبی الأنبیاء و صفی الأصفیاء نجی الله و نجیبه و خلیل الله و حبیبه محمول الأفلاک و مخدوم الأملاک صاحب المقام المحمود و غایة إیجاد کل موجود شمس سماء العرفان و أس بناء الإیمان شرف الأشراف و غرة (2)عبد مناف بحر السخاء و معدن الحیاء رحمة العباد و ربیع البلاد الذی به اکتسی الفخر فخرا و الشرف شرفا و به تضمنت الجنان غرفا و القصور شرفا فرکعت السماوات لأعباء نعمه و سجدت الأرضون لموطئ قدمه و بنوره استضاءت الأنوار و استنارت الشموس و الأقمار و بظهوره تجلّت الأسرار عن جلابیب الأستار إمام المرسلین و فخر العالمین أبی القاسم محمد بن عبد الله خاتم النبیین صلوات الله علیه و علی أهل بیته الأطهرین و بیان فضائله (3)و مناقبه و معجزاته و مکارمه و غزواته و سائر أحواله صلی الله علیه و آله.
ص: 1
ترجمه بحارالانوار جلد 15: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 1
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
کتاب تاریخ پیامبر ما صلی الله علیه و آله
مقدمه مؤلف
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
ستایش از آنِ خداوندی است که بر سرور پیامبران خود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله با رسالت ارج نهاد و اینچنین ایشان را گرامی داشت، ارجمندترین درودها و گرامیترین سلامها بر آن حضرت و خاندان و خانواده والاتبار و بزرگزاد ایشان.
اما بعد؛ این بنده خطاکار ناتوان گنهکار، محمد بن محمد تقی معروف به باقر، که خداوند از گناهان هر دو چشم بپوشد و هر دو را با صاحبان امر و سروران خود محشور فرماید، جلد ششم از کتاب بحارالانوار را تقدیم میکند که مشتمل است بر تاریخ سرور نیکان و سرآمد خوبان، زینت رسالت و نبوت و سرچشمه حکمت و فتوت، پیامبرِ پیامبران و برگزیده برگزیدگان، گزیده و برگزیده خداوند، خلیل الله و حبیب الله، نشسته بر بال آسمانیان و فرمانروای شهریاران، آن صاحب مقام محمود و هدف از ایجاد هر موجود، خورشید آسمان عرفان و بنیان بنای ایمان، شرافت اشراف و روسپیدی عبدمناف، دریای کرم و معدن آزرم، رحمت بندگان و بهار سرزمین ها، او که سربلندی با وجودش سربلند شد و ارجمندی با حضورش ارجمند، او که به خاطرش در بهشت غرفه ساختند و بر کاخها کنگره افراشتند و آسمانها از بار نعمتهایش رکوع کردند و زمینها بر جای پایش به سجده افتادند و از نورش روشناییها روشن گشتند و خورشیدها و ماهها نور گرفتند و ظهورش پرده از اسرار برگرفت، پیشوای رسولان و فخر جهانیان، حضرت ابوالقاسم محمد بن عبدالله، خاتم پیامبران که درود خداوند بر او و بر اهل بیت پاکدامان او، و نیز مشتمل است بر بیان فضیلتها و منقبتها و عظمتها و معجزهها و غزوهها و سایر احوال آن حضرت صلّی الله علیه و آله.
ص: 1
حال (1)آبائه العظام و أجداده الکرام لا سیما عبد المطلب و والدیه علیهم الصلاة و السلام و بعض أحوال العرب فی الجاهلیة و قصة الفیل و بعض النوادر
آل عمران: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ»(81)
الأعراف: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ* أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ»(172-173)
الشعراء: «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ *وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»(118-119)
الأحزاب: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً* لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً أَلِیماً»(7-8)
قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ أی و اذکر یا محمد حین أخذ الله المیثاق من النبیین خصوصا بأن یصدق بعضهم بعضا و یتبع بعضهم بعضا و قیل أخذ میثاقهم علی أن یعبدوا الله و یدعوا إلی عبادة الله و أن یصدق
ص: 2
باب یک: آغاز آفرینش پیامبر صلّی الله علیه و آله
اشاره
و سرگذشت حضرتش در روز میثاق و سرآغاز نور حضرت و ظهور آن از نزد آدم علیه السلام و بیان احوال پدران والا و نیاکان ارجمند ایشان به ویژه عبدالمطّلب و پدر و مادر آن حضرت که درود و سلام بر همه آنان باد و نیز بیان گوشه ای از احوال عرب در جاهلیت و داستان فیل و برخی نوادر
آیات
- وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْری قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدین(1)
{و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم }
- وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُون (2)
{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند چرا گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم. یا بگویید پدران ما پیش از این مشرک بوده اند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام داده اند هلاک می کنی}
- الَّذی یَراکَ حینَ تَقُومُ * وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین (3)
{آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند. و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]}
- وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلیظا * لِیَسْئَلَ الصَّادِقینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْکافِرینَ عَذاباً أَلیما(4)
{و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم. تا راستان را از صدقشان باز پرسد و برای کافران عذابی دردناک آماده کرده است}
تفسیر
طبرسی درباره کلام خداوند متعال که می فرماید: {و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم}، می گوید: یعنی ای محمد! یاد کن هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت به ویژه در این که یکدیگر را تصدیق کنند و از یکدیگر پیروی کنند؛ و گفته شده: از آنان پیمان گرفت که خدا را بپرستند و به پرستش او دعوت کنند و یکدیگر
ص: 2
بعضهم بعضا و أن ینصحوا لقومهم وَ مِنْکَ یا محمد و إنما قدمه لفضله و شرفه وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ خص هؤلاء لأنهم أصحاب الشرائع وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً أی عهدا شدیدا علی الوفاء بما حملوا من أعباء الرسالة و تبلیغ الشرائع و قیل علی أن یعلنوا أن محمدا رسول الله و یعلن محمد أن لا نبی بعده لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ قیل معناه إنما فعل ذلک لیسأل الأنبیاء و المرسلین ما الذی جاءت به أممکم (1)و قیل لیسأل الصادقین فی توحید الله و عدله و الشرائع عَنْ صِدْقِهِمْ أی عما کانوا یقولونه فیه تعالی فیقال لهم هل ظلم الله أحدا هل جازی کل إنسان بفعله هل عذب بغیر ذنب و نحو ذلک فیقولون نعم عدل فی حکمه و جازی کلا بفعله و قیل معناه لیسأل الصادقین فی أقوالهم عن صدقهم فی أفعالهم و قیل لیسأل الصادقین ما ذا قصدتم بصدقکم وجه الله أو غیره. (2)أقول سیأتی تفسیر سائر الآیات و سنورد الأخبار المتضمنة لتأویلها فی هذا الباب و غیره.
فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ فِی النُّبُوَّةِ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قَالَ فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ (3).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قَالَ یَرَی تَقَلُّبَهُ فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ مِنْ نَبِیٍّ إِلَی نَبِیٍّ حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنْ صُلْبِ أَبِیهِ مِنْ نِکَاحٍ غَیْرِ سِفَاحٍ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ع(4).
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی
ص: 3
را تصدیق کنند و قوم خود را اندرز دهند {و از تو} ای محمد!، خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را به خاطر برتری و ارجمندی حضرتش مقدّم داشته است {و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم} ایشان را متمایز کرده زیرا صاحب شریعتاند {و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم} یعنی پیمانی محکم بر این که به بار رسالتی که بر دوش گرفتند و به تبلیغ شریعت خود وفا کنند؛ و نیز گفته شده بر این که آنان اعلان کنند محمد صلّی الله علیه و آله فرستاده خداوند است و محمد صلّی الله علیه و آله اعلان کند که هیچ پیامبری پس از او نیست. {تا راستان را از صدقشان باز پرسد} یعنی خداوند چنین کرده تا از پیامبران و رسولان بپرسد امتهایتان چه کردند، و نیز گفته شده تا راستان را {از صدقشان} درباره توحید و عدل خداوند متعال باز پرسد، یعنی درباره آنچه که درباره خداوند متعال میگفتهاند، به آنان میگویند: آیا خداوند به احدی ستم کرد؟ آیا جز این بود که هر انسانی را به خاطر عملش جزا داد؟ آیا کسی را بدون گناه عذاب کرد؟ و پرسشهایی از این دست. و آنان میگویند: البته که او در حکم خود عدل ورزید و هر کس را به خاطر عملش جزا داد؛ و گفته شده: تا صادقان در گفتار را از صدقشان در رفتارشان بپرسد، و گفته شده: تا از راستان بپرسد با صدق خود در پی چه بودید؟ رضای خداوند یا رضای دیگری؟(1)
میگویم: تفسیر سایر آیات و اخبار، متضمّن بر تأویل آنها در این باب و بابهای دیگر خواهد آمد.
روایات
1.
تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: «الَّذی یَراکَ حینَ تَقُوم»(2){آن کس که چون برمی خیزی تو را می بیند} یعنی چون در نبوت به پا خیزی. «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین»(3){و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} فرمود: یعنی در اصلاب پیامبران(4).
2.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از ابی جارود روایت شده که وی گفت: از امام باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل، «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدین»{و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]}، پرسیدم. ایشان فرمود: یعنی حرکت حضرت صلّی الله علیه و آله را در اصلاب پیامبران، از صلب پیامبری تا صلب پیامبری دیگر، میبیند تا او را از نزد حضرت آدم علیه السلام پی در پی با نکاح و بدون زنا از صلب پدرش بیرون آورَد(5).
3.
بصائر الدرجات: علی بن معمر از پدرش روایت کرده که وی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «هذا نَذیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی»(6)
ص: 3
قَالَ یَعْنِی بِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حَیْثُ دَعَاهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ فِی الذَّرِّ الْأَوَّلِ (1).
ل، الخصال مع، معانی الأخبار الْحَاکِمُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَرْوَزِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْمَدَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ أَنْ خَلَقَ (2)السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ الْعَرْشَ وَ الْکُرْسِیَّ وَ اللَّوْحَ وَ الْقَلَمَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ (3)آدَمَ وَ نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ علیهم السلام وَ کُلَّ مَنْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَوْلِهِ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ إِلَی قَوْلِهِ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ الْأَنْبِیَاءَ کُلَّهُمْ بِأَرْبَعِ مِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ أَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ خَلَقَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً حِجَابَ الْقُدْرَةِ وَ حِجَابَ الْعَظَمَةِ وَ حِجَابَ الْمِنَّةِ (4)وَ حِجَابَ الرَّحْمَةِ وَ حِجَابَ السَّعَادَةِ وَ حِجَابَ الْکَرَامَةِ وَ حِجَابَ الْمَنْزِلَةِ وَ حِجَابَ الْهِدَایَةِ وَ حِجَابَ النُّبُوَّةِ وَ حِجَابَ الرِّفْعَةِ وَ حِجَابَ الْهَیْبَةِ وَ حِجَابَ الشَّفَاعَةِ ثُمَّ حَبَسَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی حِجَابِ الْقُدْرَةِ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی وَ فِی حِجَابِ الْعَظَمَةِ أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ عَالِمِ السِّرِّ وَ فِی حِجَابِ الْمِنَّةِ عَشْرَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا یَلْهُو وَ فِی حِجَابِ الرَّحْمَةِ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الرَّفِیعِ الْأَعْلَی وَ فِی حِجَابِ السَّعَادَةِ ثَمَانِیَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ دَائِمٌ لَا یَسْهُو وَ فِی حِجَابِ الْکَرَامَةِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ وَ فِی حِجَابِ الْمَنْزِلَةِ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیمِ الْکَرِیمِ (5)وَ فِی حِجَابِ الْهِدَایَةِ خَمْسَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (6)وَ فِی حِجَابِ النُّبُوَّةِ أَرْبَعَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِ
ص: 4
{ این [پیامبر نیز] بیم دهنده ای از [جمله] بیم دهندگان نخستین است} پرسیدم. فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله را منظور دارد، در آن هنگام که در ذرّ اول همه را فراخواند تا به وجود خداوند اقرار کنند(1).
4.
خصال و معانی الأخبار: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی نور محمد صلّی الله علیه و آله را پیش از آن آفرید که آسمانها و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و جهنم را بیافریند و پیش از آنکه آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و داود و سلیمان علیه السلام را بیافریند و پیش از آفرینش همه کسانی که در کلام خود فرمود: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ»(2)
{و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم} تا آنجا که «وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(3)
{و به راه راست راهنماییشان کردیم}؛ خداوند عزوجل چهار صد و بیست و چهار هزار سال پیش از آنکه همه پیامبران را بیافریند، پیامبر صلّی الله علیه و آله را به همراه دوازده حجاب بیافرید: حجاب قدرت و حجاب عظمت و حجاب منت و حجاب رحمت و حجاب سعادت و حجاب کرامت و حجاب منزلت و حجاب هدایت و حجاب نبوت و حجاب رفعت و حجاب هیبت و حجاب شفاعت، سپس نور محمد صلّی الله علیه و آله را دوازده هزار سال در حجاب قدرت حبس کرد و او میفرمود: منزه است پروردگار والای من، و یازده هزار سال در حجاب عظمت و او میفرمود: منزه است دانای اسرار، و ده هزار سال در حجاب منت و او میفرمود: منزه است خدایی که استوار است و به بیهودگی نمیگذرانَد، و نُه هزار سال در حجاب رحمت و او میفرمود: منزه است آن رفیع والا، و هشت هزار سال در حجاب سعادت و او میفرمود: منزه است او که همیشگی است و اشتباه نمی کند، و هفت هزار سال در حجاب کرامت و او میفرمود: منزه است خدایی که بینیاز است و نیازمند نمیشود، و شش هزار سال در حجاب منزلت و او میفرمود: منزه است آن خدای علیم کریم، و پنج هزار سال در حجاب هدایت و او میفرمود: منزه است آن صاحب عرش عظیم، و چهار هزار سال در حجاب نبوت و او میفرمود: منزه است پروردگار
ص: 4
الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ ثَلَاثَةَ آلَافِ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ وَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ وَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ أَلْفَ سَنَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ ثُمَّ أَظْهَرَ اسْمَهُ عَلَی اللَّوْحِ فَکَانَ عَلَی اللَّوْحِ مُنَوَّراً أَرْبَعَةَ آلَافِ سَنَةٍ ثُمَّ أَظْهَرَهُ عَلَی الْعَرْشِ فَکَانَ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ مُثْبَتاً سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ إِلَی أَنْ وَضَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام (1)ثُمَّ نَقَلَهُ مِنْ صُلْبِ آدَمَ علیه السلام إِلَی صُلْبِ نُوحٍ علیه السلام ثُمَّ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ (2)حَتَّی أَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَکْرَمَهُ بِسِتِّ کَرَامَاتٍ أَلْبَسَهُ قَمِیصَ الرِّضَا وَ رَدَّاهُ بِرِدَاءِ الْهَیْبَةِ وَ تَوَّجَهُ بِتَاجِ الْهِدَایَةِ (3)وَ أَلْبَسَهُ سَرَاوِیلَ الْمَعْرِفَةِ وَ جَعَلَ تِکَّتَهُ تِکَّةَ الْمَحَبَّةِ یَشُدُّ بِهَا سَرَاوِیلَهُ وَ جَعَلَ نَعْلَهُ نَعْلَ الْخَوْفِ وَ نَاوَلَهُ عَصَا الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اذْهَبْ إِلَی النَّاسِ فَقُلْ لَهُمْ قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ أَصْلُ ذَلِکَ الْقَمِیصِ مِنْ سِتَّةِ أَشْیَاءَ قَامَتُهُ مِنَ الْیَاقُوتِ وَ کُمَّاهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ دِخْرِیصُهُ مِنَ الْبِلَّوْرِ الْأَصْفَرِ وَ إِبْطَاهُ مِنَ الزَّبَرْجَدِ وَ جُرُبَّانُهُ مِنَ الْمَرْجَانِ الْأَحْمَرِ وَ جَیْبُهُ مِنْ نُورِ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَبِلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَوْبَةَ آدَمَ علیه السلام بِذَلِکَ الْقَمِیصِ وَ رَدَّ خَاتَمَ سُلَیْمَانَ علیه السلام بِهِ وَ رَدَّ یُوسُفَ علیه السلام إِلَی یَعْقُوبَ علیه السلام بِهِ وَ نَجَّی یُونُسَ علیه السلام مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ بِهِ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام أَنْجَاهُمْ مِنَ الْمِحَنِ بِهِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْقَمِیصُ إِلَّا قَمِیصَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4).
ص: 5
شکوهمند از آنچه وصف می کنند، و سه هزار سال در حجاب رفعت و او میفرمود: منزه است صاحب مُلک و ملکوت، و دو هزار سال در حجاب هیبت و او میفرمود: منزه است خداوند و او را میستایم، و هزار سال در حجاب شفاعت و او میفرمود: منزه است پروردگار با عظمت من و او را میستایم. سپس خداوند متعال نام او را بر لوح نمایان کرد و نام او چهار هزار سال به تابناکی بر لوح بر جا ماند، سپس نام او را برعرش نمایان کرد و نام او هفت هزار سال بر ساق عرش ثبت ماند تا این که او را در صلب آدم علیه السلام نهاد و سپس وی را از صلب آدم به صلب نوح منتقل کرد و سپس از صلبی به صلب دیگر تا این که او را از صلب عبدالله بن عبدالمطّلب بیرون آورد و با شش کرامت او را ارج نهاد: پیراهن رضا به او پوشاند و ردای هیبت بر تنش کرد و تاج هدایت بر سرش نهاد و پایجامه معرفت به او پوشاند و با بند محبت پایجامهاش را محکم کرد و پایافزار خوف بر پایش کرد و عصای منزلت به دستش داد و سپس فرمود: ای محمد! سوی مردم برو و به آنان بگو: بگویید هیچ خدایی جز خداوند یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. جنس آن پیراهن از شش چیز بود: قواره آن از یاقوت و آستینهایش از مروارید و چاپوق آن از بلور زرد و زیربغلش از زبرجد و جیبهایش از مرجان سرخ و گریبانش از نور پروردگار جلّ جلاله. خداوند عزوجل به خاطر آن پیراهن توبه آدم را پذیرفت و نگین سلیمان را به وی بازگرداند و یوسف را به یعقوب بازگرداند و یونس را از شکم ماهی نجات داد و همچنان پیامبران دیگر را از دشواریها رهایی بخشید، آن پیراهن فقط از برای محمد صلّی الله علیه و آله بود(1).
ص: 5
قوله ثم حبس نور محمد صلی الله علیه و آله لیس الغرض ذکر جمیع أحواله صلی الله علیه و آله فی الذر لعدم موافقة العدد بل قد جری علی نوره أحوال قبل تلک الأحوال أو بعدها أو بینها لم تذکر فی الخبر (1)و الدخریص بالکسر لبنة القمیص و جربان القمیص بضم الجیم و الراء و تشدید الباء معرب گریبان.
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ بِإِسْنَادِهِ (2)عَنْ قَبِیصَةَ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ (3)قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ ابْنُ ظَبْیَانَ وَ الْقَاسِمُ الصَّیْرَفِیُّ (4)فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (5)أَیْنَ کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً وَ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ ظُلْمَةً أَوْ نُوراً (6)قَالَ کُنَّا أَشْبَاحَ نُورٍ حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام بِخَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام فَرَّغَنَا فِی صُلْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنَا مِنْ صُلْبٍ طَاهِرٍ إِلَی رَحِمٍ مُطَهَّرٍ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ (7).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرَوَیْهِ الْقَطَّانُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ (8)عَنْ
ص: 6
توضیح
منظور از فرموده ایشان «سپس نور محمد صلّی الله علیه و آله را حبس کرد ...» ذکر تمامی احوال حضرت صلّی الله علیه و آله در عالم ذر نیست، زیرا این شمارگان با همه احوال پیامبر مطابقت ندارند. بر نور ایشان پیش از آن احوال یا پس از آن یا در همان حین احوالی دیگر گذشته که در این خبر ذکر نشده است.
«دخریص» به کسر، چاپوق پیراهن است و «جربان» به ضمّ جیم و راء و تشدید باء معرّب «گریبان» است.
5.
تفسیر فرات بن ابراهیم: از قبیصة بن یزید جعفی روایت شده که گفته: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و ابن ظبیان و قاسم صیرفی نیز نزد ایشان بودند. سلام کردم و نشستم و عرض کردم: ای پسر رسول خدا ! پیش از آنکه خداوند آسمان پهناور و زمین گسترده و تاریکی و نور را بیافریند، شما کجا بودید؟ فرمود: پانزده هزار سال پیش از آنکه خداوند آدم علیه السلام را بیافریند، ما همانند نوری گرداگرد عرش بودیم و خداوند را تسبیح میگفتیم. وقتی خداوند آدم علیه السلام را آفرید، ما را در صلب او گذاشت و همچنان ما را از صلبی پاک به رحِمی پاکیزه منتقل کرد تا آنکه محمد صلّی الله علیه و آله را برانگیخت(1).
6.
تفسیر فرات بن ابراهیم:
ص: 6
صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ وَ اَلْأَحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ (1)قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله :
خَلَقَنِیَ اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ فَلَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام أَلْقَی النُّورَ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام فَأَقْبَلَ یَنْتَقِلُ ذَلِکَ النُّورُ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ حَتَّی افْتَرَقْنَا فِی صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَبِی طَالِبٍ فَخَلَقَنِی رَبِّی مِنْ ذَلِکَ النُّورِ لَکِنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی (2).
ع، علل الشرائع إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ (3)عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ (4)عَنْ مُنْذِرٍ الشراک (السَّرَّاجِ) عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عُلَیَّةَ عَنْ أَسْلَمَ بْنِ مَیْسَرَةَ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ الدُّنْیَا بِسَبْعَةِ آلَافِ عَامٍ قُلْتُ فَأَیْنَ کُنْتُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُدَّامَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نَحْمَدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُمَجِّدُهُ قُلْتُ عَلَی أَیِّ مِثَالٍ قَالَ أَشْبَاحِ نُورٍ حَتَّی إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَخْلُقَ صُوَرَنَا صَیَّرَنَا عَمُودَ نُورٍ ثُمَّ قَذَفَنَا فِی صُلْبِ آدَمَ ثُمَّ أَخْرَجَنَا إِلَی أَصْلَابِ الْآبَاءِ وَ أَرْحَامِ الْأُمَّهَاتِ وَ لَا یُصِیبُنَا نَجَسُ الشِّرْکِ وَ لَا سِفَاحُ الْکُفْرِ یَسْعَدُ بِنَا قَوْمٌ وَ یَشْقَی بِنَا آخَرُونَ فَلَمَّا صَیَّرَنَا إِلَی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَخْرَجَ ذَلِکَ النُّورَ فَشَقَّهُ نِصْفَیْنِ فَجَعَلَ نِصْفَهُ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ نِصْفَهُ فِی أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ أَخْرَجَ الَّذِی (5)لِی إِلَی آمِنَةَ وَ النِّصْفَ إِلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ فَأَخْرَجَتْنِی آمِنَةُ وَ
ص: 7
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند دوازده هزار سال پیش از آنکه آدم علیه السلام را بیافریند، مرا همچون نوری به زیر عرش بیافرید. وقتی خداوند آدم علیه السلام را آفرید، آن نور را در صلب او انداخت و شروع کرد آن نور را از پشتی به پشت دیگر منتقل کند تا این که ما(1)
در صلب عبدالله بن مطّلب و ابو طالب از هم جدا شدیم، خداوند مرا از آن نور بیافرید جز آنکه پس از من پیامبری نیست(2).
7.
علل الشرائع: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند من و علی و فاطمه و حسن و حسین را هفت هزار سال پیش از آن که دنیا را بیافریند، آفرید. عرض کردم: پس شماها کجا بودید ای رسول خدا؟! فرمود: پیشاپیش عرش، خدا را تسبیح و تحمید و تقدیس و تمجید میکردیم. عرض کردم: به چه صورت؟ فرمود: همانند نور، تا آنکه خداوند عزوجل خواست پیکر ما را بیافریند، آنگاه ما را به ستون نور تبدیل کرد و در صلب آدم علیه السلام نهاد، سپس ما را از صلب پدران و رحم مادران بیرون آورد و در این گذر، هیچ گونه ناپاکی مشرکانه و زنای کافرانه به ما نرسید، به خاطر ما قومی سعادتمند میشوند و قومی دگر نگون بخت. وقتی ما را در صلب عبدالمطّلب قرار داد، آن نور را بیرون آورد و آن را دو نیم کرد، آنگاه نیمی از آن را در عبدالله و نیمی از آن را در ابوطالب نهاد، سپس نیمه من سوی آمنه و نیمه دیگر نزد فاطمه دختر اسد بیرون آمد، آمنه مرا بیرون آورد
ص: 7
أَخْرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلِیّاً ثُمَّ أَعَادَ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَمُودَ إِلَیَّ فَخَرَجَتْ مِنِّی فَاطِمَةُ ثُمَّ أَعَادَ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَمُودَ إِلَی عَلِیٍّ فَخَرَجَ مِنْهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ یَعْنِی مِنَ النِّصْفَیْنِ جَمِیعاً فَمَا کَانَ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ فَصَارَ فِی وُلْدِ الْحَسَنِ وَ مَا کَانَ مِنْ نُورِی صَارَ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ فَهُوَ یَنْتَقِلُ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَحْمَسِیُّ (2)بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ فِی وَصْفِ الْمِعْرَاجِ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ قُلْتُ یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی هَلْ تَعْرِفُونَّا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ کَیْفَ لَا نَعْرِفُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ (3)خَلَقَکُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ مِنْ نُورِهِ فِی نُورٍ (4)مِنْ سَنَاءِ عِزِّهِ وَ مِنْ سَنَاءِ مُلْکِهِ وَ مِنْ نُورِ وَجْهِهِ الْکَرِیمِ وَ جَعَلَ لَکُمْ مَقَاعِدَ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ وَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ السَّمَاءُ مَبْنِیَّةً وَ الْأَرْضُ مَدْحِیَّةً (5)ثُمَّ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ رَفَعَ الْعَرْشَ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَاسْتَوَی عَلَی عَرْشِهِ وَ أَنْتُمْ أَمَامَ عَرْشِهِ تُسَبِّحُونَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ تُکَبِّرُونَ ثُمَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ بَدْءِ مَا أَرَادَ مِنْ أَنْوَارٍ شَتَّی وَ کُنَّا نَمُرُّ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ تُسَبِّحُونَ وَ تَحْمَدُونَ وَ تُهَلِّلُونَ وَ تُکَبِّرُونَ وَ تُمَجِّدُونَ وَ تُقَدِّسُونَ فَنُسَبِّحُ وَ نُقَدِّسُ وَ نُمَجِّدُ وَ نُکَبِّرُ وَ نُهَلِّلُ بِتَسْبِیحِکُمْ وَ تَحْمِیدِکُمْ وَ تَهْلِیلِکُمْ وَ تَکْبِیرِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ وَ تَمْجِیدِکُمْ (6)فَمَا أُنْزِلَ مِنَ اللَّهِ فَإِلَیْکُمْ وَ مَا صَعِدَ إِلَی اللَّهِ فَمِنْ عِنْدِکُمْ فَلِمَ لَا نَعْرِفُکُمْ أَقْرِئْ عَلِیّاً مِنَّا السَّلَامَ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ عُرِجَ بِی إِلَی
ص: 8
و فاطمه علی را، سپس خداوند عزوجل ستون نور را به من بازگرداند و فاطمه سلام الله علیها از من بیرون آمد، بعد از آن خداوند عزوجل ستون را به علی علیه السلام بازگرداند و حسن و حسین علیه السلام از آن بیرون آمدند، یعنی از هر دو نیمه، آنگاه نیمی که از نور علی علیه السلام بود در فرزندان حسن علیه السلام جریان یافت و نیمی که از نور من بود در فرزندان حسین علیه السلام ، این نور تا به قیامت در امامان زاده حسین منتقل میشود(1).
8.
تفسیر فرات بن ابراهیم: پیامبر صلّی الله علیه و آله در ضمن حدیثی طویل در وصف معراج فرمود: گفتم: ای فرشتگان پروردگار من! آیا ما را چنان که حق است میشناسید؟ گفتند: ای پیامبر خدا! چگونه شما را نشناسیم حال آنکه شما نخستین آفریگان خداوند بودید، او شما را همانند نوری از نور خود در نوری از پرتو عزت خود و از درخشش ملکوت خود و از نور وجه کریم خود آفرید و پیش از آنکه آسمان پهناور و زمین گسترده به وجود آیند، برای شما جایگاههایی در ملکوت سلطنت خود قرار داد در حالی که عرش او بر آب بود، قبل از آنکه آسمان بنا شود و زمین گسترده شود؛ سپس «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ»(2)
{آسمانها و زمین را در شش روز آفرید} بعد، عرش را تا آسمان هفتم فراز بُرد و بر عرش خود استیلا یافت و حال آنکه شما جلوی عرش، او را تسبیح و تقدیس و تکبیر میکردید، سپس فرشتگان را از آغاز آنچه اراده کرد از نورهای چندی بیافرید؛ ما از برابر شما گذشتیم و شما داشتید او را تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید و تقدیس میکردید، آنگاه ما هم با تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید شما او را تسبیح و تقدیس و تمجید و تکبیر و تهلیل کردیم، هر آنچه از خداوند نازل شود به سوی شماست و هر آنچه نزد خداوند فراز آید از سوی شماست؛ حال چگونه شما را نشناسیم؟! سلام ما را به علی برسان. سپس حضرت ادامه داد تا اینکه فرمود: سپس جبرئیل مرا به
ص: 8
السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَسَمِعْتُ الْمَلَائِکَةَ یَقُولُونَ لَمَّا أَنْ رَأَوْنِی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ (1)ثُمَّ تَلَقَّوْنِی وَ سَلَّمُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا لِی مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ فَقُلْتُ یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی سَمِعْتُکُمْ تَقُولُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ فَمَا الَّذِی صَدَقَکُمْ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَنْ خَلَقَکُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ مِنْ سَنَاءِ نُورِهِ وَ مِنْ سَنَاءِ عِزِّهِ وَ جَعَلَ لَکُمْ مَقَاعِدَ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ عَرَضَ وَلَایَتَکُمْ عَلَیْنَا (2)وَ رَسَخَتْ فِی قُلُوبِنَا فَشَکَوْنَا مَحَبَّتَکَ إِلَی اللَّهِ فَوَعَدَ رَبُّنَا (3)أَنْ یُرِیَنَاکَ فِی السَّمَاءِ مَعَنَا وَ قَدْ صَدَقَنَا وَعْدَهُ الْخَبَرَ (4).
خص، منتخب البصائر الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الدِّهْقَانِ عَنِ الْمُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ رَشْدَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ خَالِدٍ الْمَخْزُومِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا سَلْمَانُ فَهَلْ عَلِمْتَ مَنْ نُقَبَائِی وَ مَنِ الِاثْنَا عَشَرَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ بَعْدِی فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ یَا سَلْمَانُ خَلَقَنِیَ اللَّهُ مِنْ صَفْوَةِ نُورِهِ وَ دَعَانِی فَأَطَعْتُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی عَلِیّاً فَدَعَاهُ فَأَطَاعَهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ وَ خَلَقَ مِنِّی وَ مِنْ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ فَسَمَّانَا بِالْخَمْسَةِ الْأَسْمَاءِ مِنْ أَسْمَائِهِ اللَّهُ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْعَلِیُّ وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ اللَّهُ الْفَاطِرُ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ اللَّهُ ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ ثُمَّ خَلَقَ مِنَّا مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً وَ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ هَوَاءً أَوْ مَاءً أَوْ مَلَکاً أَوْ بَشَراً وَ کُنَّا بِعِلْمِهِ نُوراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ وَ نُطِیعُ الْخَبَرَ.
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مِنْ کِتَابِ الْوَاحِدَةِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 9
آسمان هفتم عروج داد، آنجا فرشتگان چون مرا دیدند گفتند: سپاس خدایی را که وعده اش را بر ما راست گردانید، سپس به دیدار من آمدند و بر من سلام کردند و سخنانی همچون سخنان یارانشان گفتند، گفتم: ای فرشتگان پروردگار من! شنیدم میگفتید: سپاس خدایی را که وعده اش را برای ما راست گردانید؛ چه وعدهای را برای شما راست گردانید؟ گفتند: ای پیامبر خدا ! وقتی خداوند تبارک و تعالی شما را همانند نوری از درخشش نور خود و از درخشش عزت خود آفرید و برایتان در ملکوت سلطنت خود جایگاههایی نهاد، ولایت شما را به ما عرضه داشت، چون ولایت شما در دلهای ما ریشه دواند ما از شوق دیدار تو نزد خداوند شِکوه کردیم و پروردگارمان وعده داد که تو را در آسمان در کنار ما به ما بنمایاند و اکنون وعده خود را راست گردانید(1).
9.
منتخب البصائر: در خبری طویل از سلمان فارسی روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای سلمان! آیا از رهبران پس از من و از آن دوازده تنی که خداوند برای امامت پس از من برگزیده، آگاه هستی؟ عرض کردم: خدا و رسولش آگاهتر هستند. فرمود: ای سلمان! خداوند مرا از گزیده نور خود آفرید و مرا فرا خواند و من فرمان بُردم، آنگاه از نور من علی را آفرید و او را فرا خواند و او فرمان بُرد، سپس از نور من و نور علی فاطمه را آفرید و او را فرا خواند و او فرمان بُرد، پس از آن از من و از علی و از فاطمه حسن و حسین را آفرید و آن دو را فرا خواند و آن دو فرمان بُردند، آنگاه پنج نام از نامهای خود را بر ما نهاد: خداوند «محمود» است و من محمدم، خداوند «علیّ» است و این علی است، خداوند «فاطر» است و این فاطمه است، خداوند «ذو الاحسان» است و این حسن است، خداوند «محسن» است و این حسین است، سپس از صلب حسین نُه امام آفرید و آنان را نیز فرا خواند و آنان فرمان بُردند و این پیش از آن بود که خداوند آسمان پهناور و زمین گسترده یا هوا یا آب یا فرشته یا آدمی را بیافریند، و ما بنا به علم خداوند نوری بودیم که او را تسبیح میگفتیم و فرمان میگرفتیم و فرمان میبُردیم.
10.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمومنان
ص: 9
علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدٌ وَاحِدٌ تَفَرَّدَ فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَلَقَنِی وَ ذُرِّیَّتِی ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً فَأَسْکَنَهُ اللَّهُ فِی ذَلِکَ النُّورِ وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَاتُهُ وَ بِنَا احْتَجَبَ عَنْ خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِی ظُلَّةٍ خَضْرَاءَ حَیْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا عَیْنَ تَطْرِفُ نَعْبُدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُسَبِّحُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ الْخَبَرَ (1).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الطُّوسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِصْبَاحِ الْأَنْوَارِ (2)بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام حِینَ لَا سَمَاءَ مَبْنِیَّةً وَ لَا أَرْضَ مَدْحِیَّةً وَ لَا ظُلْمَةَ وَ لَا نُورَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ فَکَیْفَ کَانَ بَدْءُ خَلْقِکُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا عَمِّ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَنَا تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ خَلَقَ مِنْهَا نُوراً ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ أُخْرَی فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً ثُمَّ مَزَجَ النُّورَ بِالرُّوحِ فَخَلَقَنِی وَ خَلَقَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَکُنَّا نُسَبِّحُهُ حِینَ لَا تَسْبِیحَ وَ نُقَدِّسُهُ حِینَ لَا تَقْدِیسَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُنْشِئَ خَلْقَهُ فَتَقَ نُورِی فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَالْعَرْشُ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ نُورِی أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ أَخِی عَلِیٍّ فَخَلَقَ مِنْهُ الْمَلَائِکَةَ فَالْمَلَائِکَةُ مِنْ نُورِ عَلِیٍّ وَ نُورُ عَلِیٍّ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ ابْنَتِی فَخَلَقَ مِنْهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَالسَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ مِنْ نُورِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ نُورُ ابْنَتِی فَاطِمَةَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةُ أَفْضَلُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ وَلَدِیَ الْحَسَنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَالشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ مِنْ نُورِ وَلَدِیَ الْحَسَنِ وَ نُورُ الْحَسَنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ أَفْضَلُ مِنَ الشَّمْسِ
ص: 10
علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی «احد» و «واحد» است و در وحدانیّتاش یگانه است، او کلمهای سخن گفت و آن کلمه نور شد، از آن نور محمد را و مرا و ذریّه مرا آفرید، سپس کلمه دیگری گفت و آن کلمه روح شد، آنگاه آن روح را در آن نور ساکن گردانید و آن را در پیکرهای ما نشاند، پس ما روح خداوندیم و کلمات اوییم و او با وجود ما از آفریدگان خود در حجاب شده، ما همچنان در هالهای سبز بودیم و در آن دم که نه خورشیدی بود و نه ماهی و نه شبی و نه روزی و نه چشمی که پلک بزند، خدا را میپرستیدیم و او را تقدیس و تسبیح میکردیم پیش از آنکه خلق را بیافریند(1).
11.
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: انس از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان فرمود: خداوند پیش از آنکه آدم را بیافریند، من و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید، در آن هنگام نه آسمانی بنا شده بود و نه زمینی گسترده شده بود و نه نوری بود و نه تاریکی و نه خورشیدی و نه ماهی و نه بهشتی و نه جهنمی. عباس عرض کرد: پس آغاز آفرینش شما چگونه بود ای رسول خدا؟ فرمود: ای عمو! وقتی خداوند خواست ما را بیافریند، کلمهای سخن گفت و از آن نوری آفرید، سپس کلمه دیگری گفت و از آن روحی آفرید، سپس آن نور را با آن روح درآمیخت و مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید، ما در آن هنگام که هیچ تسبیحی گفته نمیشد، او را تسبیح میگفتیم و در آن هنگام که هیچ تقدیسی نمیشد، او را تقدیس میکردیم، وقتی خداوند متعال خواست خلق خود را بسازد، نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید، پس عرش از نور من است و نور من از نور خداوند است و نور من از عرش برتر است، سپس نور برادرم علی را شکافت و فرشتگان را از آن آفرید، پس فرشتگان از نور علیاند و نور علی از نور خداوند است و علی از فرشتگان برتر است، سپس نور دخترم را شکافت و آسمانها و زمین را از آن آفرید، پس آسمانها و زمین از نور دخترم فاطمهاند و نور دخترم فاطمه از نور خداوند است و دخترم فاطمه از آسمانها و زمین برتر است، سپس نور فرزندم حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید، پس خورشید و ماه از نور فرزندم حسناند و نور حسن از نور خداست و حسن برتر از خورشید
ص: 10
وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَالْجَنَّةُ وَ الْحُورُ الْعِینُ مِنْ نُورِ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ وَلَدِیَ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ وَلَدِیَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ الْخَبَرَ (1).
مع، معانی الأخبار الْقَطَّانُ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْرَائِیلَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ خُلِقْتُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ نُسَبِّحُ اللَّهَ یَمْنَةَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام جَعَلَ ذَلِکَ النُّورَ فِی صُلْبِهِ وَ لَقَدْ سَکَنَ الْجَنَّةَ وَ نَحْنُ فِی صُلْبِهِ وَ لَقَدْ هَمَّ بِالْخَطِیئَةِ وَ نَحْنُ فِی صُلْبِهِ وَ لَقَدْ رَکِبَ نُوحٌ علیه السلام السَّفِینَةَ وَ نَحْنُ فِی صُلْبِهِ وَ لَقَدْ قُذِفَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فِی النَّارِ وَ نَحْنُ فِی صُلْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَصْلَابٍ طَاهِرَةٍ (2)إِلَی أَرْحَامٍ طَاهِرَةٍ حَتَّی انْتَهَی بِنَا إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَسَمَنَا بِنِصْفَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ وَ جَعَلَ عَلِیّاً فِی صُلْبِ أَبِی طَالِبٍ وَ جَعَلَ فِیَّ النُّبُوَّةَ وَ الْبَرَکَةَ وَ جَعَلَ فِی عَلِیٍّ الْفَصَاحَةَ وَ الْفُرُوسِیَّةَ وَ شَقَّ لَنَا اسْمَیْنِ مِنْ أَسْمَائِهِ فَذُو الْعَرْشِ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْأَعْلَی وَ هَذَا عَلِیٌّ (3).
مع، معانی الأخبار الْمُکَتِّبُ عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ بِشْرِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَرْبٍ الْهِلَالِیِّ أَمِیرِ الْمَدِینَةِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً صلی الله علیه و آله کَانَا نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَلْفَیْ عَامٍ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَمَّا رَأَتْ ذَلِکَ النُّورَ رَأَتْ لَهُ أَصْلًا وَ قَدِ انْشَعَبَ (4)مِنْهُ شُعَاعٌ لَامِعٌ فَقَالَتْ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا مَا هَذَا النُّورُ
ص: 11
و ماه است، سپس نور فرزندم حسین را شکافت و از آن بهشت و پریان سیاهچشم را آفرید، پس بهشت و پریان سیاهچشم از نور فرزندم حسیناند و نور فرزندم حسین از نور خداوند است و فرزندم حسین برتر از بهشت و پریان سیاهچشم است(1).
12.
معانی الأخبار: از ابوذر روایت شده که وی گفت: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: من و علی بن ابی طالب از یک نور آفریده شدیم، ما دو هزار سال پیش از آنکه آدم آفریده شود در سمت راست عرش، خدا را تسبیح میگفتیم، وقتی خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او نهاد، وقتی آدم در بهشت ساکن شد و دست به آن خطا زد ما نیز در صلبش بودیم، وقتی نوح سوار کشتی شد ما نیز در صلبش بودیم، وقتی ابراهیم در آتش پرتاب شد ما نیز در صلبش بودیم، خداوند عزوجل همچنان ما را از صلبهای پاک به رحمهای پاک منتقل کرد تا اینکه ما را به عبدالمطّلب رسانید، آنگاه ما را دو نیم کرد و مرا در صلب عبدالله نهاد و علی را در صلب ابوطالب، خداوند نبوت و برکت را در من نهاد و فصاحت و سلحشوری را در علی، و برای ما دو نام از نامهای خود برگرفت: او «محمود صاحب عرش» است و من محمدم، او «اعلی» است و این علی است(2).
13.
معانی الأخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله و علی علیه السلام دو هزار سال پیش از آفرینشِ خلق، نوری در برابر خداوند جلّ جلاله بودند، وقتی فرشتگان آن نور را دیدند که منشأی دارد و پرتوی درخشان از آن منشعب شده است، عرض کردند: خداوندا و سرورا! این نور چیست؟
ص: 11
فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِی أَصْلُهُ نُبُوَّةٌ وَ فَرْعُهُ إِمَامَةٌ فَأَمَّا النُّبُوَّةُ (1)فَلِمُحَمَّدٍ عَبْدِی وَ رَسُولِی وَ أَمَّا الْإِمَامَةُ فَلِعَلِیٍّ حُجَّتِی وَ وَلِیِّی وَ لَوْلَاهُمَا مَا خَلَقْتُ خَلْقِی الْخَبَرَ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقُمِّیِّ (3)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْأَحْمَرِ عَنْ نَصْرِ بْنِ عَلِیٍّ (4)عَنْ حُمَیْدٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ آدَمَ جَعَلَنَا فِی صُلْبِهِ ثُمَّ نَقَلَنَا مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ فِی أَصْلَابِ الطَّاهِرِینَ وَ أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَسَمَنَا قِسْمَیْنِ فَجَعَلَ فِی عَبْدِ اللَّهِ نِصْفاً وَ فِی أَبِی طَالِبٍ نِصْفاً وَ جَعَلَ النُّبُوَّةَ وَ الرِّسَالَةَ فِیَّ وَ جَعَلَ الْوَصِیَّةَ وَ الْقَضِیَّةَ فِی عَلِیٍّ ثُمَّ اخْتَارَ لَنَا اسْمَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْعَلِیُّ وَ هَذَا عَلِیٌّ فَأَنَا لِلنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ وَ عَلِیٌّ لِلْوَصِیَّةِ وَ الْقَضِیَّةِ (5).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ (6)عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله
ص: 12
خداوند عزوجل به آنان وحی فرمود که این نور از نور من است، منشأش نبوت است و شاخهاش امامت، نبوت از برای بنده و فرستاده من محمد است و امامت از برای حجت و ولیّام علی، اگر آن دو نبودند خلقم را نمیآفریدم(1).
14.
امالی طوسی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: دو هزار سال پیش از آنکه خداوندآدم را بیافریند، من و علی در سمت راست عرش بودیم و خدا را تسبیح میگفتیم، وقتی خداوند آدم را آفرید، ما را در صلب او نهاد و سپس ما را از صلبی به صلب دیگر در صلبهای پاک و رحمهای پاکیزه منتقل کرد تا اینکه ما را به صلب عبدالمطّلب رسانید، آنگاه ما را دو نیم کرد و نیمی را در عبدالله نهاد و نیمی را در ابوطالب، او نبوت و رسالت را در من نهاد و وصایت و قضاوت را در علی، سپس برای ما دو نام از نامهای خود برگرفت: خداوند «محمود» است و من محمدم، و خداوند «علیّ» است و این علی است، پس من برای نبوت و رسالتم و علی برای وصایت و قضاوت(2)
15.
امالی طوسی: امام حسن عسکری علیه السلام از پدران ارجمند خود از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:
ص: 12
یَا عَلِیُّ خَلَقَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَنْتَ مِنْ نُورِ اللَّهِ حِینَ خَلَقَ آدَمَ فَأَفْرَغَ ذَلِکَ النُّورَ فِی صُلْبِهِ فَأَفْضَی بِهِ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ افْتَرَقَ مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَنْتَ فِی أَبِی طَالِبٍ لَا تَصْلُحُ النُّبُوَّةُ إِلَّا لِی وَ لَا تَصْلُحُ الْوَصِیَّةُ إِلَّا لَکَ فَمَنْ جَحَدَ وَصِیَّتَکَ جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ مَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِی کَبَّهُ اللَّهُ (1)عَلَی مَنْخِرَیْهِ فِی النَّارِ (2).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ (3)قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِیٌّ أَخُوکَ قَالَ نَعَمْ عَلِیٌّ أَخِی قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْ لِی کَیْفَ عَلِیٌّ أَخُوکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مَاءً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِثَلَاثَةِ آلَافِ عَامٍ وَ أَسْکَنَهُ فِی لُؤْلُؤَةٍ خَضْرَاءَ فِی غَامِضِ عِلْمِهِ (4)إِلَی أَنْ خَلَقَ آدَمَ فَلَمَّا خَلَقَ آدَمَ نَقَلَ ذَلِکَ الْمَاءَ مِنَ اللُّؤْلُؤَةِ فَأَجْرَاهُ فِی صُلْبِ آدَمَ (5)إِلَی أَنْ قَبَضَهُ اللَّهُ ثُمَّ نَقَلَهُ إِلَی صُلْبِ شَیْثٍ فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ الْمَاءُ یَنْتَقِلُ مِنْ ظَهْرٍ إِلَی ظَهْرٍ (6)حَتَّی صَارَ فِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ شَقَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 13
ای علی! خداوند متعال هنگام آفرینش آدم، من و تو را از نور خود آفرید و آن نور را در صلب آدم گذاشت و آن را به عبدالمطّلب رساند، آن نور از عبدالمطّلب جدا شد: من در عبدالله و تو در ابوطالب، نبوت شایسته کسی جز من و وصایت شایسته کسی جز تو نیست، پس هر که وصایت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده و هر که نبوت مرا انکار کند، خداوند او را از سر به دوزخ سرازیر میکند(1).
16.
امالی طوسی: از انس بن مالک روایت شده که وی گفت: به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کردم: ای رسول خدا! علی برادر شماست؟ فرمود: بله، علی برادر من است. عرض کردم: ای رسول خدا! برایم وصف فرما که چگونه علی برادر شماست. فرمود: خداوند عزوجل سه هزار سال پیش از آنکه آدم را بیافریند، آبی به زیر عرش آفرید و آن را در مرواریدی سبز در علمِ پوشیده خود نهاد تا اینکه آدم را آفرید، وقتی آدم را آفرید، آن آب را از مروارید منتقل کرد و در صلب آدم جاری نمود و وقتی جان آدم را گرفت آن را به صلب شیث منتقل کرد، آن آب همچنان از پشتی به پشت دیگر منتقل شد تا اینکه به عبدالمطّلب رسید، سپس خداوند عزوجل آن را
ص: 13
نِصْفَیْنِ فَصَارَ نِصْفُهُ فِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نِصْفُهُ فِی أَبِی طَالِبٍ فَأَنَا مِنْ نِصْفِ الْمَاءِ وَ عَلِیٌّ مِنَ النِّصْفِ الْآخَرِ فَعَلِیٌّ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیراً (1).
أقول: سیأتی الأخبار الکثیرة فی بدء خلقه صلی الله علیه و آله فی کتاب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام و کتاب الإمامة.
ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دَاهِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ رُوحٌ إِلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ هُمْ أَرْوَاحٌ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَلْفَیْ عَامٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ وَعَدَهُمُ الْجَنَّةَ عَلَی ذَلِکَ وَ أَوْعَدَ مَنْ خَالَفَ مَا أَجَابُوا إِلَیْهِ وَ أَنْکَرَهُ النَّارَ فَقُلْتُ بَلَی الْخَبَرَ (2).
مع، معانی الأخبار بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ (3)قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ آدَمَ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ زَوَّجَهُ حَوَّاءَ أَمَتَهُ فَرَفَعَ طَرْفَهُ نَحْوَ الْعَرْشِ فَإِذَا هُوَ بِخَمْسَةِ سُطُورٍ مَکْتُوبَاتٍ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ إِذَا تَشَفَّعَ بِهِمْ إِلَیَّ خَلْقِی شَفَّعْتُهُمْ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ بِقَدْرِهِمْ عِنْدَکَ مَا اسْمُهُمْ قَالَ أَمَّا الْأَوَّلُ فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ وَ
ص: 14
دو نیم کرد، نیمی از آن در پدر من عبدالله بن عبدالمطّلب قرار گرفت و نیمی از آن در ابوطالب، پس من از نیم آن آب هستم و علی از نیم دیگر، پس علی برادر من در دنیا و آخرت است. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله قرائت فرمود: «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً»(1) {و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را [دارای خویشاوندی] نسبی و دامادی قرار داد و پروردگار تو همواره تواناست}. (2)
مؤلف: پیرامون آغاز آفرینش حضرت صلّی الله علیه و آله اخبار بسیاری در کتاب احوال امیرمومنان و کتاب امامت خواهد آمد.
17.
علل الشرائع: از مفضل روایت شده که وی گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای مفضل! مگر نمیدانی خداوند تبارک و تعالی دو هزار سال پیش از آنکه خلق را بیافریند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله را که روح بود سوی پیامبران که آنان نیز روح بودند فرستاد؟ عرض کردم: بله. فرمود: مگر نمیدانی خداوند آنان را به یگانگی خداوند و فرمانبرداری از او و پیروی از امر او فراخواند و بر این کار به آنان وعده بهشت داد و به کسانی که آنچه را ایشان اجابت کردند، نپذیرند و انکار کنند هشدار دوزخ داد؟ عرض کردم: بله(3).
18.
معانی الأخبار: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: وقتی خداوند والامرتبه آدم را آفرید و از روح خود در او دمید و فرشتگان را سوی او به سجده درآورد و او را با همسرش حوا در بهشت خود جای داد، او سوی عرش نگریست و دید بر عرش نام پنج تن نگاشته شده. عرض کرد: پروردگارا اینان کیستند؟ خداوند عزوجل به او فرمود: اینان کسانی هستند که چون خلق من آنان را سوی من شفیع گردانَند، شفاعتشان را میپذیرم. عرض کرد: پروردگارا تو را به منزلت ایشان نزد خودت سوگند نامشان چیست؟ فرمود: اولی: من «محمودم» و او محمد است،
ص: 14
الثَّانِی فَأَنَا الْعَالِی الْأَعْلَی (1)وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ الثَّالِثُ فَأَنَا الْفَاطِرُ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ الرَّابِعُ فَأَنَا الْمُحْسِنُ وَ هَذَا حَسَنٌ وَ الْخَامِسُ فَأَنَا ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا حُسَیْنٌ کُلٌّ یَحْمَدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ(2).
أقول: سیأتی فی ذلک أخبار کثیرة فی کتاب الإمامة.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْدِیٍّ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَمْرٍو (3)عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَلَا إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ صِدِّیقُهُ الْأَوَّلُ قَدْ صَدَّقْتُهُ وَ آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ ثُمَّ إِنِّی صِدِّیقُهُ الْأَوَّلُ فِی أُمَّتِکُمْ حَقّاً فَنَحْنُ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ الْخَبَرَ (4).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوَّلُ مَنْ سَبَقَ مِنَ الرُّسُلِ إِلَی بَلی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ أَقْرَبَ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْخَبَرَ (5).
ع، علل الشرائع الصَّائِغُ (6)عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ بَعْضَ قُرَیْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ شَیْ ءٍ سَبَقْتَ الْأَنْبِیَاءَ وَ فُضِّلْتَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَ خَاتَمَهُمْ قَالَ إِنِّی کُنْتُ أَوَّلَ مَنْ أَقَرَّ بِرَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ وَ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حَیْثُ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدَهُمْ
ص: 15
دومی: من «عالی» و «اعلی» هستم و او علی است، سومی: من «فاطر» هستم و او فاطمه است، چهارمی: من «محسن» هستم و او حسن است، پنجمی: من «ذو الاحسان» هستم و او حسین است که همگی خداوند عزوجل را ستایش میکنند(1).
مؤلف: در این باره اخبار بسیاری در کتاب امامت خواهد آمد.
19.
امالی طوسی: امیرمومنان علیه السلام فرمود: بدانید من بنده خدا و برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و نخستین صدّیق او هستم، من او را هنگامی تصدیق کردم که آدم میان روح و جسد بود، من در میان امت شما نیز حقیقتا نخستین صدّیق او هستم، پس ما اولین و آخرین هستیم.(2)
20.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: نخستین کسی که از میان پیامبران سوی گفتن «بلی» شتافت، رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود؛ چرا که ایشان نزدیکترینِ خلق به خداوند تبارک و تعالی بود.(3)
21.
علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: برخی از قریشیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردند که به چه خاطر از پیامبران پیشی گرفتی و بر آنان برتری یافتی حال آنکه تو آخرین نفر و پایانبخش آنان برانگیخته شدی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به وجود پروردگار والامرتبهام اقرار کردم و نخستین کسی بودم که او را اجابت کردم در آن هنگام که از پیامبران پیمان گرفت
ص: 15
عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی فَکُنْتُ أَوَّلَ نَبِیٍّ قَالَ بَلَی فَسَبَقْتُهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).
یر، بصائر الدرجات ابن محبوب عن صالح مثله(2)- شی، تفسیر العیاشی عن صالح مثله (3).
ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ خَلَقَهُمْ وَ نَشَرَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ مَنْ رَبُّکُمْ فَأَوَّلُ مَنْ نَطَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ صلوات الله علیهم فَقَالُوا أَنْتَ رَبُّنَا فَحَمَّلَهُمُ الْعِلْمَ وَ الدِّینَ ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ هَؤُلَاءِ حَمَلَةُ دِینِی وَ عِلْمِی وَ أُمَنَائِی فِی خَلْقِی وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ ثُمَّ قَالَ لِبَنِی آدَمَ (4)أَقِرُّوا لِلَّهِ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِهَؤُلَاءِ النَّفَرِ بِالطَّاعَةِ وَ الْوَلَایَةِ فَقَالُوا نَعَمْ رَبَّنَا أَقْرَرْنَا فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِلْمَلَائِکَةِ اشْهَدُوا فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ شَهِدْنَا عَلَی أَنْ لَا یَقُولُوا غَداً إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ أَوْ یَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ یَا دَاوُدُ الْأَنْبِیَاءُ مُؤَکَّدَةٌ عَلَیْهِمْ فِی الْمِیثَاقِ (5).
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ (6)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ شَیْ ءٍ سَبَقْتَ وُلْدَ آدَمَ قَالَ إِنِّی أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِبَلَی إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ(7).
ص: 16
{و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند بلی} من نخستین پیامبری بودم که گفت: بلی، و اینگونه از آنان در اقرار به خداوند عزوجل پیشی گرفتم(1).
بصائر الدرجات(2)و
تفسیر عیاشی نیز از صالح همانند این روایت را آوردهاند(3).
22.
علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خداوند عزوجل خواست خلق را بیافریند، آنان را آفرید و پیش روی خود به آنان جان بخشید، سپس به آنان فرمود: پروردگارتان کیست؟ نخستین کسانی که سخن گفتند، رسول خدا و امیرمومنان و امامان صلوات الله علیهم اجمعین بودند که گفتند: تو پروردگار ما هستی. آنگاه خداوند علم و دین را به ایشان سپرد و به فرشتگان خود فرمود: اینان حاملان دین و علم من و امانتداران من در میان خلق من و مسئول هستند. سپس به فرزندان آدم فرمود: به ربوبیت خداوند و اطاعت و ولایت اینان اقرار کنید. عرض کردند: البته که اقرار میکنیم ای پروردگار ما! آنگاه خداوند والامرتبه به فرشتگان فرمود: گواهی دهید! فرشتگان عرض کردند: ما نیز گواهی میدهیم تا مبادا اینان فردا بگویند: {ما از این [امر] غافل بودیم} یا بگویند: {پدران ما پیش از این مشرک بوده اند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام داده اند هلاک می کنی} ای داود! در روز میثاق این پیمان با پیامبران بسته شده است(4).
23.
بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسیدند که به چه خاطر از فرزندان آدم پیشی گرفتی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به «بلی» اقرار کرد. خداوند از پیامبران پیمان گرفت و {ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند: بلی} من نخستین کسی بودم که اجابت کردم(5).
ص: 16
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ إِلَی قالُوا بَلی (1)قَالَ کَانَ مُحَمَّدٌ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ أَوَّلَ مَنْ قَالَ بَلَی (2).
فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ الْآیَةَ کَانَ الْمِیثَاقُ مَأْخُوذاً عَلَیْهِمْ لِلَّهِ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِرَسُولِهِ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ بِالْإِمَامَةِ فَقَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیَّکُمْ وَ عَلِیٌّ إِمَامَکُمْ وَ الْأَئِمَّةُ الْهَادُونَ أَئِمَّتَکُمْ فَقَالُوا بَلَی فَقَالَ اللَّهُ أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ أَیْ لِئَلَّا تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ فَأَوَّلُ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمِیثَاقُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ فَذَکَرَ جُمْلَةَ الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ أَبْرَزَ أَفْضَلَهُمْ بِالْأَسَامِی فَقَالَ وَ مِنْکَ یَا مُحَمَّدُ فَقَدَّمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُ أَفْضَلُهُمْ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَهَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ رَسُولُ اللَّهِ أَفْضَلُهُمْ ثُمَّ أَخَذَ بَعْدَ ذَلِکَ مِیثَاقَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ (3)بِالْإِیمَانِ بِهِ وَ عَلَی أَنْ یَنْصُرُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تُخْبِرُوا أُمَمَکُمْ بِخَبَرِهِ وَ خَبَرِ وَلِیِّهِ وَ الْأَئِمَّةِ (4).
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ (5)عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ بُکَیْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ تَدْرِی مَا کَانَ الْحَجَرُ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ کَانَ مَلَکاً عَظِیماً مِنْ عُظَمَاءِ الْمَلَائِکَةِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أَخَذَ اللَّهُ
ص: 17
24.
تفسیر عیاشی: از زراره روایت شده که وی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی...»{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند بلی} پرسیدم. ایشان فرمود: محمد صلّی الله علیه و آله نخستین کسی بود که گفت «بلی»(1).
25.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال: { و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریّه آنان را برگرفت} آیه درباره پیمانی است که خداوند از آنان برای ربوبیت خداوند و نبوت رسول او و امامت امیرمومنان و امامان گرفت و فرمود: {آیا پروردگار شما نیستم} و محمد پیامبر شما و علی امام شما و امامان هدایتگر امامان شما نیستند؟ گفتند: بلی، خداوند فرمود: {تا مبادا روز قیامت بگویید} یعنی تا در روز قیامت نگویید {ما از این [امر] غافل بودیم}، نخستین پیمانی که خداوند عزوجل گرفت، پیمان ربوبیت خود از پیامبران بود و این کلام حق تعالی است: {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت} خداوند همه پیامبران را منظور داشت و از برترین آنان نام بُرد و فرمود : {و از تو} ای محمد! و رسول خدا را مقدّم داشت زیرا برترینِ ایشان است، و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم یاد کرد زیرا این پنج تن برترینِ پیامبراناند و رسول خدا برترینِ ایشان است، سپس خداوند برای رسول خدا از پیامبران پیمان گرفت که به او ایمان داشته باشند و امیرمومنان را یاری کنند و فرمود: «[یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد» یعنی رسول خدا {البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید} یعنی امیرمومنان و از او و ولیّ او و امامان به امتهای خود خبر دهید(2).
26.
علل الشرائع: از بکیر روایت شده که وی گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا میدانی حجرالاسود چه بوده؟ عرض کردم: خیر. فرمود: او فرشتهای بزرگ از فرشتگان بزرگ نزد خداوند عزوجل بوده، وقتی خداوند از فرشتگان
ص: 17
الْمِیثَاقَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ بِالْوَصِیَّةِ اصْطَکَّتْ فَرَائِصُ الْمَلَائِکَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ أَسْرَعَ إِلَی الْإِقْرَارِ ذَلِکَ الْمَلَکُ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَشَدُّ حُبّاً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْهُ فَلِذَلِکَ اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ أَلْقَمَهُ الْمِیثَاقَ فَهُوَ یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ لِسَانٌ نَاطِقٌ وَ عَیْنٌ نَاظِرَةٌ لِیَشْهَدَ لِکُلِّ مَنْ وَافَاهُ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ وَ حَفِظَ الْمِیثَاقَ (1).
أقول: سیأتی الخبر بتمامه مع سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة و کتاب الحج إن شاء الله تعالی.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَبَضَ اللَّهُ نَبِیّاً حَتَّی أَمَرَهُ أَنْ یُوصِیَ إِلَی عَشِیرَتِهِ مِنْ عَصَبَتِهِ (2)وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِیَ فَقُلْتُ إِلَی مَنْ یَا رَبِّ فَقَالَ أَوْصِ یَا مُحَمَّدُ إِلَی ابْنِ عَمِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنِّی قَدْ أَثْبَتُّهُ فِی الْکُتُبِ السَّالِفَةِ وَ کَتَبْتُ فِیهَا أَنَّهُ وَصِیُّکَ وَ عَلَی ذَلِکَ أَخَذْتُ مِیثَاقَ الْخَلَائِقِ (3)وَ مَوَاثِیقَ أَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی أَخَذْتُ مَوَاثِیقَهُمْ لِی بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لَکَ یَا مُحَمَّدُ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بِالْوَلَایَةِ (4).
أقول: سیأتی سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة فإن ذکرها فی الموضعین یوجب التکرار.
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (5)عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ عَلِیّاً نُوراً یَعْنِی رُوحاً بِلَا بَدَنٍ قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی وَ عَرْشِی
ص: 18
پیمان ربوبیت خود و نبوت محمد و وصایت علی را گرفت، هیجانی فرشتگان را در میان گرفت، نخستین فرشتهای که سوی اقرار شتافت، همان فرشتهای بود که هیچ یک از فرشتگان بیشتر از او محمد و آل محمد را دوست نمیداشت، از این رو خداوند عزوجل او را از میان آنان برگزید و پیمان خود را در او وارد کرد، او در روز قیامت با زبانی گویا و چشمی بینا میآید تا برای هر کس که در آن مکان نزد او رفته و پیمان خداوند را پاس داشته گواهی دهد(1).
مولف: این خبر بهطور کامل همراه با اخبار دیگری در این باره ان شاء الله در کتاب امامت و کتاب حج خواهد آمد.
27.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود از جدّ بزرگوار خود علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمود: خداوند جان هیچ پیامبری را نگرفت جز پس از آنکه به او امر کرد تا در عشیره خود از میان ارحام خود به کسی وصیت کند، او به من نیز امر کرد که وصیت کنم، عرض کردم: پروردگارا به چه کسی؟ فرمود: ای محمد! به پسر عمویت علی بن ابی طالب، زیرا من در کتب پیشینیان نام او را ثبت کردهام و در آنها نوشتهام که او وصیّ توست و بر این مطلب از آفریدگان و پیامبران و رسولانم پیمان گرفتهام، از آنان برای ربوبیت خود و برای نبوت تو ای محمد و برای ولایت علی بن ابی طالب پیمان گرفتم(2).
مولف: اخبار دیگر در این باره در کتاب امامت خواهد آمد، چرا که ذکر آنها در هر دو جا موجب تکرار میشود.
28.
کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای محمد! من پیش از آنکه آسمانهایم را و زمینم را و عرشم را
ص: 18
وَ بَحْرِی فَلَمْ تَزَلْ تُهَلِّلُنِی وَ تُمَجِّدُنِی ثُمَّ جَمَعْتُ رُوحَیْکُمَا فَجَعَلْتُهُمَا وَاحِدَةً فَکَانَتْ تُمَجِّدُنِی وَ تُقَدِّسُنِی وَ تُهَلِّلُنِی ثُمَّ قَسَمْتُهَا ثِنْتَیْنِ وَ قَسَمْتُ الثِّنْتَیْنِ ثِنْتَیْنِ فَصَارَتْ أَرْبَعَةً مُحَمَّدٌ وَاحِدٌ وَ عَلِیٌّ وَاحِدٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ثِنْتَانِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورٍ ابْتَدَأَهَا (1)رُوحاً بِلَا بَدَنٍ ثُمَّ مَسَحَنَا بِیَمِینِهِ (2)فَأَفْضَی نُورَهُ فِینَا (3) .
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام فَأَجْرَیْتُ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً بِوَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا (4)وَ أَجْرَی طَاعَتَهُمْ عَلَیْهَا وَ فَوَّضَ أُمُورَهَا إِلَیْهِمْ فَهُمْ یُحِلُّونَ مَا یَشَاءُونَ وَ یُحَرِّمُونَ مَا یَشَاءُونَ وَ لَنْ یَشَاءُوا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (5)ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مُحِقَ وَ مَنْ لَزِمَهَا لَحِقَ خُذْهَا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ (6).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ یَحْیَی عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ هَارُونَ بْنِ عِیسَی بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ بَکَّارِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُعْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ (7) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ
ص: 19
و دریایم را بیافرینم، تو و علی را نوری - یعنی روحی - بدون بدن آفریدم و شما پیوسته مرا تهلیل و تمجید میگفتید، سپس روح شما را جمع آوردم و شما دو تا را یکی کردم و آن یکی مرا تمجید و تقدیس و تهلیل میگفت، سپس آن را دو تا کردم و آن دو را دو تا کردم و اینگونه چهار تا شد: یکی محمد و یکی علی و دو تا حسن و حسین. خداوند پس از آن آفرینش فاطمه را از نوری همچون روحی بدون بدن آغاز کرد و سپس به دست راست خود ما را مسح کرد(1)
و نور خود را در ما جریان داد.
29.
کافی: از محمد بن سنان روایت شده که وی گفت: نزد امام جواد علیه السلام از اختلاف شیعیان سخن گفتم، ایشان فرمود: ای محمد! خداوند تبارک و تعالی همواره در یگانگی خود تنها بود، سپس محمد و علی و فاطمه را آفرید و ایشان هزار دوران بر جا ماندند، سپس همه اشیا را آفرید و ایشان را بر آفرینش آنها گواه گرفت و فرمانبرداری از ایشان را میان آنان جاری کرد و امورشان را به ایشان واگذاشت، پس ایشان هر چه را بخواهند حلال میکنند و هر چه را بخواهند حرام میدارند، ولی هرگز چیزی را نمیخواهند جز اینکه خداوند تبارک و تعالی بخواهد. سپس فرمود: ای محمد! این است دیانتی که هر کس از آن پیشتر رود گمراه میشود و هر کس از آن عقب بیافتد نابود میشود و هر کس با آن همراه شود به مقصد میرسد، ای محمد! همواره با این دیانت باش(2).
30.
امالی طوسی: امام علی بن حسین علیهما السلام از پدر ارجمند خود از جدّ بزرگوار خود امیرمومنان علیهم السلام نقل کرده که ایشان
ص: 19
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ خَلَقَ اللَّهُ النَّاسَ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّی وَ خَلَقَنِی وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ أَنَا أَصْلُهَا وَ أَنْتَ فَرْعُهَا فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَمَسَّکَ بِأَصْلِهَا وَ أَکَلَ مِنْ فَرْعِهَا (1).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمَدَائِنِیِّ (2)عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعَرَفَاتٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام تُجَاهَهُ وَ نَحْنُ مَعَهُ إِذْ أَوْمَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ ادْنُ مِنِّی یَا عَلِیُّ فَدَنَا مِنْهُ فَقَالَ ضَعْ خَمْسَکَ یَعْنِی کَفَّکَ فِی کَفِّی فَأَخَذَ بِکَفِّهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ خُلِقْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ أَنَا أَصْلُهَا وَ أَنْتَ فَرْعُهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَغْصَانُهَا فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ (3).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ صَالِحٍ (4)عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّیْسَابُورِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ خُلِقْتُ مِنْ نُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلَقَ أَهْلَ بَیْتِی مِنْ نُورِی وَ خَلَقَ مُحِبِّیهِمْ مِنْ نُورِهِمْ وَ سَائِرُ الْخَلْقِ فِی النَّارِ (5)(6).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْغَزَّالِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْفِرْدَوْسِ لَعَیْناً أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَبْرَدَ مِنَ
ص: 20
فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! خداوند مردم را از شجرههای گوناگون آفرید و من و تو را از یک شجره آفرید که من تنه آن و تو شاخه آن هستی، پس خوشا به حال بندهای که به تنه آن درخت تمسک جوید و از شاخهاش،[میوه] بخورد(1).
31.
امالی طوسی: از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله در عرفات بود و علی علیه السلام مقابل ایشان و ما نیز همراه ایشان بودیم. ناگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام اشاره کرد و فرمود: ای علی! نزدیک من بیا. ایشان نزدیک حضرت شد. پیامبر فرمود: انگشتانت یعنی دستت را در دست من بگذار. سپس دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ای علی! من و تو از شجرهای آفریده شدهایم که من تنه آن و تو شاخه آن و حسن و حسین علیه السلام نورستههای آن هستند، هر کس به یکی از نورستههای این درخت بیاویزد، خداوند او را به بهشت درمیآورد(2).
32.
امالی طوسی: غضائری امام صادق علیه السلام از پدران ارجمند خود از امام حسن علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: از جدّم رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: من از نور خداوند عزوجل آفریده شدهام و اهل بیت من از نور من آفریده شدهاند و دوستداران آنان از نور ایشان آفریده شدهاند و بقیه مردم در آتشاند(3).
33.
امالی طوسی: امام حسن بن علی علیهما السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا در بهشت چشمهای شیرینتر از شهد و نرمتر از کره و خنکتر
ص: 20
الثَّلْجِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ فِیهَا طِینَةٌ خَلَقَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا وَ خَلَقَ شِیعَتَنَا مِنْهَا فَمَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْ شِیعَتِنَا وَ هِیَ الْمِیثَاقُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (1).
کِتَابُ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ فَمَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ کُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ- (2)فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ وَ لَمْ یَأْمُرْنَا بِالسُّجُودِ فَسَجَدَتِ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ إِلَّا إِبْلِیسَ فَإِنَّهُ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ
ص: 21
از برف و خوشبوتر از مشک هست، آن چشمه گِلی دارد که خداوند عزوجل ما را و شیعیان ما را از آن گل آفریده است، پس هر که از آن گل نباشد، نه از ماست و نه از شیعیان ما، این همان پیمانی است که خداوند عزوجل بر ولایت امیرمومنان علی علیه السلام گرفته است(1).
34.
فضائل الشیعه: از ابی سعید خدری روایت شده که وی گفت: نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که ناگاه مردی خدمت ایشان رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! مرا از کلام خداوند عزوجل به ابلیس «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالین»(2)
{آیا تکبر نمودی یا از [جمله] برتری جویانی؟} آگاه فرما، ای رسول خدا آنان کیستند که از فرشتگان برترند؟! رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من و علی و فاطمه و حسن و حسین دو هزار سال پیش از آنکه خداوند آدم را بیافریند، در سراپرده عرش خدا را تسبیح میگفتیم و فرشتگان با تسبیح ما تسبیح میگفتند، وقتی خداوند عزوجل آدم را آفرید، به فرشتگان فرمان داد تا بر او سجده کنند اما به ما فرمان سجده نداد، آنگاه همه فرشتگان سجده کردند جز ابلیس که از سجده سر پیچید، خداوند تبارک و تعالی فرمود: {آیا تکبر نمودی یا
ص: 21
مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسِ الْمَکْتُوبِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ (1).
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ أَبِی عُقْبَةَ (2)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً مِنْ طِینَةٍ مِنْ جَوْهَرَةٍ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ إِنَّهُ کَانَ لِطِینَتِهِ نَضْحٌ- (3)فَجَبَلَ طِینَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ نَضْحِ طِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لِطِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَضْحٌ فَجَبَلَ طِینَتَنَا مِنْ نَضْحِ طِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4)وَ کَانَ لِطِینَتِنَا نَضْحٌ فَجَبَلَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ نَضْحِ طِینَتِنَا فَقُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا- (5)وَ قُلُوبُنَا تَعَطَّفُ عَلَیْهِمْ تَعَطُّفَ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ وَ نَحْنُ خَیْرٌ لَهُمْ وَ هُمْ خَیْرٌ لَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَنَا خَیْرٌ وَ نَحْنُ لَهُ خَیْرٌ (6).
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُمْ وَ قَالَ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ لَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (7).
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ مِنْ طِینَةِ الْعَرْشِ- (8)فَلَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ وَ لَا یَزِیدُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ (9).
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ
ص: 22
از [جمله] برتری جویانی؟}یعنی از جمله آن پنج تنی که نامشان بر سراپرده عرش نوشته شده است.
35.
بصائر الدرجات: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که ایشان فرمودند: خداوند محمد صلّی الله علیه و آله را از گِلی برگرفته از گوهری به زیر عرش آفرید، گِل رسول خدا تراوشی داشت که سرشت گِل امیرمومنان از تراوش آن گِل است و گِل امیرمومنان تراوشی داشت که سرشت گِل ما از تراوش آن گِل است و گِل ما تراوشی داشت که سرشت گِل شیعیان ما از تراوش آن گِل است، از این روست که دلهای آنان مشتاق ماست و دلهای ما به آنان مهر میورزد چونان دل پدری که به پسرش مهر میورزد، ما برای آنان از همه بهتریم و آنان برای ما از همه بهترند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برای ما از همه بهتر است و ما برای او از همه بهتریم(1).
36.
بصائر الدرجات: امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند پیامبران و اوصیا را در روز جمعه آفرید و آن روزی است که خداوند از ایشان پیمان گرفت، خداوند ما و شیعیان ما را از گِلی انباشته آفرید که تا روز قیامت هیچ یک از آن سرشت جدا نمیشوند(2).
37.
بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل محمد صلّی الله علیه و آله و عترت او را از گِل عرش آفرید، نه کسی از آنان کم میشود و نه کسی به آنان افزوده میشود(3).
38.
بصائر الدرجات: عبدالرحمن
ص: 22
بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةٍ فَوْقَ ذَلِکَ الْخَبَرَ (1).
ک، إکمال الدین الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْغَضَنْفَرِیِّ (2)عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ أَرْوَاحاً فِی ضِیَاءِ نُورِهِ (3)یَعْبُدُونَهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُقَدِّسُونَهُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْهَادِیَةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیهم أَجمعین (4).
ک، إکمال الدین ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَهِیَ أَرْوَاحُنَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَقُومُ بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ (5).
مِنْ رِیَاضِ الْجِنَانِ لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ مَحْمُودٍ الْفَارِسِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَا جَابِرُ کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ لَا مَعْلُومَ وَ لَا مَجْهُولَ فَأَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقِهِ أَنْ خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَلَقَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ فَأَوْقَفَنَا أَظِلَّةً خَضْرَاءَ بَیْنَ یَدَیْهِ حَیْثُ لَا سَمَاءَ وَ لَا أَرْضَ وَ لَا مَکَانَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ الْخَبَرَ (6).
ص: 23
بن حجاج گفت: خداوند تبارک و تعالی محمد و آل محمد را از گِل ملکوتیان آفرید و دلهای ایشان را از گِلی فراتر از آن آفرید.(1)
39.
کمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل محمد و علی و یازده امام دیگر را در هیئت روحهایی از نور عظمت خود در روشنایی نور خود آفرید و آنان پیش از آنکه خلق آفریده شوند، خدا را میپرستیدند و خداوند عزوجل را تسبیح و تقدیس میکردند، ایشان همگی امامان هدایتگر از آل محمد هستند(2).
40.
کمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال پیش از آفرینش خلق، چهارده نور را آفرید که همانا روحهای ما بودند. عرض شد: ای پسر رسول خدا! آن چهارده تن کیستند؟ فرمود: محمد و علی و حسن و حسین و امامانِ زاده حسین که آخرین تن از ایشان قائم است که پس از غیبت خود به پا میخیزد و دجّال را میکُشد و زمین را از هر جور و ستمی پاک میکند(3).
41.
ریاض الجنان: جابر جعفی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: ای جابر! خدا بود و هیچ چیز جز او نبود، نه معلوم و نه مجهول. چون نخستین آفرینش خود را آغاز کرد، محمد را آفرید و از نور عظمتش همراه با او ما اهل بیت را آفرید، آنگاه ما را همچون سایههایی سبز پیش روی خود بر پا داشت و حال آنکه نه آسمانی بود و نه زمینی و نه مکانی و نه شبی و نه روزی و نه خورشیدی و نه ماهی(4).
ص: 23
وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ نُوراً بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ (1).
وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مَا هُوَ فَقَالَ نُورُ نَبِیِّکَ یَا جَابِرُ خَلَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ کُلَّ خَیْرٍ (2).
وَ عَنْ جَابِرٍ أَیْضاً قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ نُورِی ابْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ اشْتَقَّهُ مِنْ جَلَالِ عَظَمَتِهِ (3).
أقول: سیأتی تمام هذه الأخبار مع سائر الأخبار الواردة فی بدء خلقهم علیهم السلام فی کتاب الإمامة.
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ کُنْتُمْ حَیْثُ کُنْتُمْ فِی الْأَظِلَّةِ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ کُنَّا عِنْدَ رَبِّنَا لَیْسَ عِنْدَهُ أَحَدٌ غَیْرُنَا فِی ظُلَّةٍ خَضْرَاءَ نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُهَلِّلُهُ وَ نُمَجِّدُهُ وَ مَا مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا ذِی رُوحٍ غَیْرُنَا حَتَّی بَدَا لَهُ فِی خَلْقِ الْأَشْیَاءِ فَخَلَقَ مَا شَاءَ کَیْفَ شَاءَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ غَیْرِهِمْ ثُمَّ أَنْهَی (4)عِلْمَ ذَلِکَ إِلَیْنَا (5).
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّغِیرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَانَ إِذْ لَا کَانَ فَخَلَقَ الْکَانَ وَ الْمَکَانَ وَ خَلَقَ نُورَ الْأَنْوَارِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ أَجْرَی فِیهِ مِنْ نُورِهِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ هُوَ النُّورُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً فَلَمْ یَزَالا نُورَیْنِ أَوَّلَیْنِ إِذْ لَا شَیْ ءَ کُوِّنَ قَبْلَهُمَا فَلَمْ یَزَالا یَجْرِیَانِ طَاهِرَیْنِ مُطَهَّرَیْنِ فِی الْأَصْلَابِ الطَّاهِرَةِ حَتَّی افْتَرَقَا فِی أَطْهَرِ طَاهِرِینَ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (6).
ص: 24
42.
و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من و علی نوری پیش روی خداوند رحمان بودیم، چهارده هزار سال پیش از آنکه عرشش را بیافریند(1).
43.
و از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردم: نخستین چیزی که خداوند متعال آفرید چه بود؟ فرمود: ای جابر! نور پیامبرت بود که خداوند آن را آفرید و سپس همه نیکیها را از آن بیافرید(2).
44.
نیز از جابر روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نخستین چیزی که خداوند آفرید، نور من بود که آن را از نور خود به وجود آورد و از بزرگی عظمت خود برگرفت(3).
مولف: همه این اخبار به همراه دیگر اخبار وارده درباره آغاز آفرینش امامان علیهم السلام در کتاب امامت خواهد آمد.
45.
کافی: از مفضل روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: زمانی که در عالم سایه بودید، چگونه بودید؟ فرمود: ای مفضل! نزد پروردگارمان بودیم و در حالی که کسی جز ما نزد او نبود، در سایهای سبز او را تسبیح و تقدیس و تهلیل و تمجید میگفتیم، نه فرشته مقرّبی بود و نه هیچ جانداری جز ما، تا اینکه خداوند اراده کرد تا اشیا را بیافریند، آنگاه هر آنچه را از فرشتگان و چیزهای دیگر خواست به هرگونه که خواست آفرید و سپس علم آن را به ما رسانید(4).
46.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداوند بود و هیچ کانی نبود، آنگاه او کان و مکان را آفرید، و نور الانوار را آفرید که همه نورها از آن نور گرفتند، و از نور خود که همه نورها از آن نور گرفتند، در نور الانوار جاری ساخت، و آن نوری است که محمد و علی را از آن آفرید، پس محمد و علی دو نور نخست بودند زیرا پیش از آنها چیزی پدید نیامده بود، و آن دو همواره پاک و پاکیزه در صلبهای پاک جاری بودند تا اینکه در پاکترین آنها یعنی در صلب عبدالله و ابوطالب از یکدیگر جدا گشتند(5).
ص: 24
قوله إذ لا کان لعله مصدر بمعنی الکون کالقال و القول و المراد به الحدوث أی لم یحدث شی ء بعد أو هو بمعنی الکائن و لعل المراد بنور الأنوار أولا نور النبی صلی الله علیه و آله إذ هو منور أرواح الخلائق بالعلوم و الهدایات و المعارف بل سبب لوجود الموجودات و علة غائیة لها و أجری فیه أی فی نور الأنوار من نوره أی من نور ذاته من إفاضاته و هدایاته التی نورت منها جمیع الأنوار حتی نور الأنوار المذکور أولا قوله و هو النور الذی أی نور الأنوار المذکور أولا و الله یعلم أسرار أهل بیت نبیه صلی الله علیه و آله.
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ الْهُدَاةَ الْمُهْتَدِینَ فَکَانُوا أَشْبَاحَ نُورٍ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ قُلْتُ وَ مَا الْأَشْبَاحُ قَالَ ظِلُّ النُّورِ أَبْدَانٌ نُورَانِیَّةٌ بِلَا أَرْوَاحٍ وَ کَانَ مُؤَیَّداً بِرُوحٍ وَاحِدٍ (1)وَ هِیَ رُوحُ الْقُدُسِ فَبِهِ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ وَ عِتْرَتُهُ وَ لِذَلِکَ خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ عُلَمَاءَ بَرَرَةً أَصْفِیَاءَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ السُّجُودِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ یُصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ وَ یَحُجُّونَ وَ یَصُومُونَ (2).
قوله علیه السلام أشباح نور لعل الإضافة بیانیة أی أشباحا نورانیة و المراد أما الأجساد المثالیة فقوله بلا أرواح لعله أراد به بلا أرواح حیوانیة أو الأرواح بنفسها سواء کانت مجردة أو مادیة لأن الأرواح إذا لم تتعلق بالأبدان فهی مستقلة بنفسها أرواح من جهة و أجساد من جهة فهی أبدان نورانیة لم تتعلق بها أرواح أخر و ظل النور أیضا إضافته بیانیة و تسمی عالم الأرواح و المثال بعالم الضلال لأنها ضلال تلک العالم و تابعة لها أو لأنها لتجردها أو لعدم کثافتها شبیهة بالظل و علی الاحتمال الثانی یحتمل أن تکون الإضافة لامیة بأن یکون المراد بالنور نور ذاته تعالی فإنها من آثار تلک النور و المعنی دقیق فتفطن.
ص: 25
توضیح
«کان» در سخن امام علیه السلام «هیچ کانی نبود» چه بسا مصدر باشد به معنای «کَون» همچون «قال و قول» که در این صورت منظور از آن «پدید آمدن» است، یعنی هنوز چیزی پدید نیامده بود؛ و چه بسا به معنای «کائن» باشد یعنی «موجود». همچنین منظور از «نور الانوار» چه بسا نور پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، چرا که ایشان با علم و هدایت و معرفت به ارواح آفریدگان نور میبخشد و افزون بر آن، سبب وجود موجودات و علت غایی آنان است. و «از نور خود در نور الانوار جاری ساخت» یعنی از نور ذات خود یعنی از افاضهها و هدایتهایی که همه نورها از آن نور گرفتند(1) حتی نور الانواری که ذکر شد. و سخن حضرت «و آن نوری است که» یعنی همان نور الانواری که ذکر شد. و خدا اسرار اهل بیت پیامبرش را می داند.
47.
کافی: از جابر بن یزید روایت شده که وی گفت: امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای جابر! خداوند در آغاز آفرینش خود محمد و خاندان رهنما و رهیافته او را آفرید و آنان اشباح نور پیش روی خداوند بودند. عرض کردم: اشباح چیست؟ فرمود: سایههای نور، پیکرهایی نورانی بدون روح، محمد مؤیّد به یک روح بود و آن روح القدس بود که محمد و خاندانش بهوسیله آن خداوند را میپرستیدند، به همین جهت خداوند ایشان را خویشتندار و دانشمند و نیکوکار و برگزیده آفرید، کسانی که خدا را با نماز و روزه و سجده و تسبیح و تهلیل عبادت میکنند و نمازها را به جا میآورند و حج میگذارند و روزه میگیرند(2).
توضیح
سخن امام علیه السلام «اشباح نور» چه بسا اضافه بیانیه باشد، یعنی اشباح نورانی، و منظور از آن یا پیکرهای مثالی است، که در این صورت شاید منظور حضرت از «بدون روح» بدون روح حیوانی باشد. و یا [منظور از اشباح نور] خود ارواح هستند حال چه مجرّد باشند و چه مادّی، زیرا ارواح تا زمانی که به جسم تعلق نیافته اند، به خودی خود مستقل هستند، از یک جهت روح هستند و از جهتی پیکر، بنابراین آنها پیکرهایی نورانی هستند که روح به آنها تعلق نیافته است. «سایه نور» نیز اضافه بیانیه است، عالم ارواح و مثال عالم سایه نامیده میشود، زیرا سایه و تابع آن عالم است، یا این که چون مجرّد است و متراکم نیست به سایه شبیه شده است؛ بنا بر احتمال دوم چه بسا این اضافه از نوع لامیه باشد، به این ترتیب که منظور از نور، نور ذات باریتعالی باشد(3)
که آن ارواح از آثار این نور است. و معنای حدیث دقیق است پس به هوش باش!
ص: 25
أقول قال الشیخ أبو الحسن البکری أستاد الشهید الثانی (1)قدس الله روحهما فی کتابه المسمی بکتاب الأنوار حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث عن أبی عمر الأنصاری سألت عن کعب الأحبار (2)و وهب بن منبه و ابن عباس قالوا جمیعا لما أراد الله أن یخلق محمدا صلی الله علیه و آله قال لملائکته إنی أرید أن أخلق خلقا أفضله و أشرفه علی الخلائق أجمعین و أجعله سید الأولین و الآخرین و أشفعه فیهم یوم الدین فلولاه ما زخرفت الجنان و لا سعرت النیران فاعرفوا محله و أکرموه لکرامتی و عظموه لعظمتی (3)فقالت الملائکة إلهنا و سیدنا و ما اعتراض العبید علی مولاهم (4)سمعنا و أطعنا فعند ذلک أمر الله تعالی جبرئیل (5)و ملائکة الصفیح الأعلی و حملة العرش فقبضوا تربة رسول الله صلی الله علیه و آله من
ص: 26
48.
مولف: ابوالحسن بکری استاد شهید ثانی در کتابش موسوم به «کتاب الأنوار» می گوید: از ابی عمر انصاری روایت شده که وی گفت: از کعب الاحبار و وهب بن منبه و ابن عباس پرسیدم، همگی گفتند: وقتی خداوند خواست محمد صلّی الله علیه و آله را بیافریند، به فرشتگان خود فرمود: من میخواهم کسی را بیافرینم که از همه آفریدگان برتر و ارجمندتر است، او را سرور اولین و آخرین آفریدگان قرار میدهم و در روز قیامت او را در میان آنان شفیع میگذارم، اگر او نبود بهشت را نمیآراستم و دوزخ را شعلهور نمیساختم، پس جایگاه او را بشناسید و بهخاطر ارجمندی من او را ارج نهید و بهخاطر بزرگی من او را بزرگ دارید. فرشتگان عرض کردند خداوندا و سرورا بنده نزد مولای خود اعتراضی ندارد، شنیدیم و فرمان بُردیم. در آن هنگام خداوند متعال به جبرئیل و فرشتگان عالم بالا و حاملان عرش فرمان داد و آنان خاک رسول خدا را از
ص: 26
موضع ضریحه و قضی أن یخلقه من التراب و یمیته فی التراب و یحشره علی التراب فقبضوا من تربة نفسه الطاهرة قبضة طاهرة (1)لم یمش علیها قدم مشت إلی المعاصی فعرج بها الأمین جبرئیل فغمسها فی عین السلسبیل حتی نقیت کالدرة البیضاء فکانت تغمس کل یوم فی نهر من أنهار الجنة و تعرض علی الملائکة فتشرق أنوارها فتستقبلها الملائکة بالتحیة و الإکرام و کان یطوف بها جبرئیل فی صفوف الملائکة فإذا نظروا إلیها قالوا إلهنا و سیدنا إن أمرتنا بالسجود سجدنا فقد اعترفت الملائکة بفضله (2)و شرفه قبل خلق آدم علیه السلام و لما خلق الله آدم علیه السلام سمع فی ظهره نشیشا (3)کنشیش الطیر و تسبیحا و تقدیسا فقال آدم یا رب و ما هذا فقال یا آدم هذا تسبیح محمد العربی سید الأولین و الآخرین فالسعادة لمن تبعه و أطاعه و الشقاء لمن خالفه (4)فخذ یا آدم بعهدی و لا تودعه إلا الأصلاب الطاهرة من الرجال و الأرحام من النساء الطاهرات الطیبات العفیفات (5)ثم قال آدم علیه السلام یا رب لقد زدتنی بهذا المولود شرفا و نورا و بهاء و وقارا و کان نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرة آدم کالشمس فی دوران قبة الفلک أو کالقمر فی اللیلة المظلمة و قد أنارت منه السماوات و الأرض و السرادقات و العرش و الکرسی و کان آدم علیه السلام إذا أراد أن یغشی حواء أمرها أن تتطیب و تتطهر و یقول لها الله یرزقک هذا النور و یخصک به فهو ودیعة الله و میثاقه فلا یزال نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرة آدم علیه السلام.
فَرُوِیَ (6)عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَأَوَّلُ
ص: 27
محلّ ضریح ایشان برداشتند، قضای خداوند بر این بود که او را از خاک بیافریند و در خاک بمیراند و بر خاک محشور گرداند، آنان از خاکی پاک که هیچ گام گنهکاری بر آن نهاده نشده بود، مشتی برگرفتند و جبرئیل امین آن را به آسمان بُرد و در چشمه سلسبیل فرو برد تا اینکه همچون مرواریدی سفید پاک و پالوده شد، او هر روز آن را در یکی از نهرهای بهشت فرو میبرد و بر فرشتگان عرضه میداشت و آن نور میافشاند و فرشتگان با تحیّت و تکریم از آن استقبال میکردند، جبرئیل آن را در صفهای فرشتگان میچرخاند و چون فرشتگان به آن مینگریستند، میگفتند: خداوندا و سرورا اگر فرمان سجده میدهی تا سجده کنیم. اینچنین فرشتگان پیش از آفرینش آدم همگی به برتری و ارجمندی حضرت اقرار کردند. وقتی خداوند آدم را آفرید، او از پشت خود آوایی همچون آوای پرندگان شنید که تسبیح و تقدیس میگفت، عرض کرد: پروردگارا این صدای چیست؟ خداوند فرمود: ای آدم! این صدای تسبیح محمد عرب، سرور اولین و آخرین آفریدگان است، خوشبختی از برای کسی است که از او پیروی و اطاعت کند و نگونبختی از برای کسی است که از او سرپیچی کند، پس ای آدم عهد مرا بگیر و آن را فقط به صلبهای پاکیزه مردان و رحِمهای پاک و پاکیزه و عفیف زنان بسپار. آنگاه آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا با این مولود بر شرف و نور و روشنی و ارزش من افزودی. نور رسول خدا در پیشانی آدم همچون خورشیدی در چرخش گنبد فلک و یا همچون ماهی در شبی تاریک بود که آسمانها و زمین و سراپردهها و عرش و کرسی از آن نورانی میشد. وقتی آدم خواست با حوا درآمیزد، به او امر کرد که خود را پاکیزه و معطر کند و به او گفت خداوند این نور را نصیب تو میکند و تو را به آن ویژه میگرداند، این نور امانت خداوند و پیمان اوست. پس نور رسول خدا پیوسته در پیشانی آدم علیه السلام بود.
امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: خدا بود و هیچ چیز با او نبود، نخستین
ص: 27
مَا خَلَقَ نُورُ حَبِیبِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ خَلْقِ الْمَاءِ وَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ وَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ بِأَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ وَ أَرْبَعِمِائَةِ أَلْفِ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی نُورَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَقِیَ أَلْفَ عَامٍ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَاقِفاً یُسَبِّحُهُ وَ یَحْمَدُهُ وَ الْحَقُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ یَا عَبْدِی أَنْتَ الْمُرَادُ وَ الْمُرِیدُ وَ أَنْتَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاکَ مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاکَ مَنْ أَحَبَّکَ أَحْبَبْتُهُ وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَبْغَضْتُهُ فَتَلَأْلَأَ نُورُهُ وَ ارْتَفَعَ شُعَاعُهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً أَوَّلُهَا حِجَابُ الْقُدْرَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعَظَمَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْعِزَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْهَیْبَةِ ثُمَّ حِجَابُ الْجَبَرُوتِ ثُمَّ حِجَابُ الرَّحْمَةِ ثُمَّ حِجَابُ النُّبُوَّةِ ثُمَّ حِجَابُ الْکِبْرِیَاءِ (1)ثُمَّ حِجَابُ الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ حِجَابُ الرِّفْعَةِ ثُمَّ حِجَابُ السَّعَادَةِ ثُمَّ حِجَابُ الشَّفَاعَةِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ نُورَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْقُدْرَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی وَ بَقِیَ عَلَی ذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَدْخُلَ فِی حِجَابِ الْعَظَمَةِ فَدَخَلَ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ عَالِمِ السِّرِّ وَ أَخْفَی أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْعِزَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْمَنَّانِ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْهَیْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ تِسْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْجَبَرُوتِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْکَرِیمِ الْأَکْرَمِ ثَمَانِیَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرَّحْمَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سَبْعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ النُّبُوَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ سِتَّةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْکِبْرِیَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ خَمْسَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الْمَنْزِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ الْعَلِیمِ الْکَرِیمِ أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الرِّفْعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ ثَلَاثَةَ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ السَّعَادَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ یُزِیلُ الْأَشْیَاءَ وَ لَا یَزُولُ أَلْفَیْ عَامٍ ثُمَّ دَخَلَ فِی حِجَابِ الشَّفَاعَةِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ أَلْفَ عَامٍ
ص: 28
چیزی که آفرید نور حبیب خود محمد چهارصد و بیست و چهار هزار سال پیش از آفرینش آب و کرسی و آسمانها و زمین و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و فرشتگان و آدم و حوا بود، وقتی خداوند متعال نور پیامبرمان محمد صلّی الله علیه و آله را آفرید، ایشان هزار سال پیش روی خداوند عزوجل ایستاد حال آنکه خداوند را تسبیح و تحمید میگفت و خداوند تبارک و تعالی به او مینگریست و میفرمود: ای بندهام! تو مراد و مرید هستی و تو برگزیده من در میان آفریدگان من و عزّت و جلال من هستی، اگر تو نبودی افلاک را نمیآفریدم، هر که تو را دوست بدارد او را دوست میدارم و هر که با تو دشمنی کند با او دشمنی میکنم. سپس نور حضرت درخشید و پرتوش فراز رفت و خداوند از آن دوازده حجاب آفرید که نخستین آنها حجاب قدرت بود و سپس حجاب عظمت و سپس حجاب عزت و سپس حجاب هیبت و سپس حجاب جبروت و سپس حجاب رحمت و سپس حجاب نبوت و سپس حجاب کبریا و سپس حجاب منزلت و سپس حجاب رفعت سپس حجاب سعادت سپس حجاب شفاعت، آنگاه خداوند متعال به نور رسول خدا امر فرمود تا در حجاب قدرت داخل شود، او داخل شد و میفرمود: منزه است خداوند علیّ اعلی و دوازده هزار سال در این حالت بر جا ماند. سپس به او امر فرمود تا در حجاب عظمت داخل شود، او داخل شد و میفرمود: منزه است دانای اسرار و یازده هزار سال در این حجاب بماند، سپس داخل حجاب عزت شد و ده هزار سال میفرمود: منزه است مالک منّان، سپس داخل حجاب هیبت شد و نُه هزار سال میفرمود: منزه است آن که بینیاز است و نیازمند نمیشود، سپس داخل حجاب جبروت شد و هشت هزار سال میفرمود: منزه است خداوند کریم اکرم، سپس داخل حجاب رحمت شد و هفت هزار سال میفرمود: منزه است پروردگار عرش عظیم، سپس داخل حجاب نبوت شد و شش هزار سال میفرمود: منزه است پروردگار تو، پروردگار عزیز از آنچه وصف میکنند، سپس داخل حجاب کبریا شد و پنج هزار سال میفرمود: منزه است خداوند عظیم اعظم، سپس داخل حجاب منزلت شد و چهار هزار سال میفرمود منزه است خداوند علیم کریم، سپس داخل حجاب رفعت شد و سه هزار سال میفرمود: منزه است صاحب مُلک و ملکوت، سپس داخل حجاب سعادت شد و دو هزار سال میفرمود: منزه است آن که همه چیز زوال مییابد و او زوال نمییابد، سپس داخل حجاب شفاعت شد و هزار سال میفرمود: منزه است خداوند و او را میستایم منزه است خداوند عظیم.
ص: 28
قَالَ الْإِمَامُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ بَحْراً مِنْ نُورٍ فِی کُلِّ بَحْرٍ عُلُومٌ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ لِنُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله انْزِلْ فِی بَحْرِ الْعِزِّ فَنَزَلَ ثُمَّ فِی بَحْرِ الصَّبْرِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخُشُوعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التَّوَاضُعِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الرِّضَا ثُمَّ فِی بَحْرِ الْوَفَاءِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحِلْمِ ثُمَّ فِی بَحْرِ التُّقَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الْخَشْیَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْإِنَابَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْمَزِیدِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْهُدَی ثُمَّ فِی بَحْرِ الصِّیَانَةِ ثُمَّ فِی بَحْرِ الْحَیَاءِ حَتَّی تَقَلَّبَ فِی عِشْرِینَ بَحْراً فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ آخِرِ الْأَبْحُرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا حَبِیبِی وَ یَا سَیِّدَ رُسُلِی وَ یَا أَوَّلَ مَخْلُوقَاتِی وَ یَا آخِرَ رُسُلِی أَنْتَ الشَّفِیعُ یَوْمَ الْمَحْشَرِ فَخَرَّ النُّورُ سَاجِداً ثُمَّ قَامَ فَقَطَرَتْ مِنْهُ قَطَرَاتٌ کَانَ عَدَدُهَا مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ مِنْ نُورِهِ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ صَارَتْ تَطُوفُ حَوْلَ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَا تَطُوفُ الْحُجَّاجُ حَوْلَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ هُمْ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ یَحْمَدُونَهُ وَ یَقُولُونَ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَلِیمٌ لَا یَعْجَلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ غَنِیٌّ لَا یَفْتَقِرُ فَنَادَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی تَعْرِفُونَ مَنْ أَنَا فَسَبَقَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْأَنْوَارِ وَ نَادَی أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ رَبُّ الْأَرْبَابِ وَ مَلِکُ الْمُلُوکِ فَإِذَا بِالنِّدَاءِ مِنْ قِبَلِ الْحَقِّ أَنْتَ صَفِیِّی وَ أَنْتَ حَبِیبِی وَ خَیْرُ خَلْقِی أُمَّتُکَ خَیْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله جَوْهَرَةً وَ قَسَمَهَا قِسْمَیْنِ فَنَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الْأَوَّلِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَصَارَ مَاءً عَذْباً وَ نَظَرَ إِلَی الْقِسْمِ الثَّانِی بِعَیْنِ الشَّفَقَةِ فَخَلَقَ مِنْهَا (1)الْعَرْشَ فَاسْتَوَی عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ فَخَلَقَ الْکُرْسِیَّ مِنْ نُورِ الْعَرْشِ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْکُرْسِیِّ اللَّوْحَ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ اللَّوْحِ الْقَلَمَ وَ قَالَ لَهُ اکْتُبْ تَوْحِیدِی فَبَقِیَ الْقَلَمُ أَلْفَ عَامٍ سَکْرَانَ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ اکْتُبْ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُبْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعَ الْقَلَمُ اسْمَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ کَتَبَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ مُحَمَّدٌ الَّذِی قَرَنْتَ اسْمَهُ بِاسْمِکَ وَ ذِکْرَهُ بِذِکْرِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ یَا قَلَمُ فَلَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ وَ لَا خَلَقْتُ خَلْقِی إِلَّا لِأَجْلِهِ فَهُوَ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ
ص: 29
امام علی علیه السلام فرمود: سپس خداوند متعال از نور محمد بیست دریای نور آفرید و در هر دریا علومی بود که تنها خداوند متعال آنها را میدانست، سپس به نور محمد فرمود به دریای عزت فرود آی و او فرود آمد، سپس به دریای صبر، سپس به دریای خشوع، سپس به دریای تواضع، سپس به دریای رضا، سپس به دریای وفا، سپس به دریای حلم، سپس به دریای تقوا، سپس به دریای خشیت، سپس به دریای توبه، سپس به دریای عمل، سپس به دریای زیادت، سپس به دریای هدایت، سپس به دریای صیانت، سپس به دریای حیا. تا اینکه نور حضرت در بیست دریا غوطه خورد. وقتی از آخرین دریا بیرون آمد، خداوند متعال فرمود: ای حبیب من و ای سرور رسولان من و ای نخستین آفریده من و ای آخرین فرستاده من! تو شفیع روز محشری. آنگاه آن نور به سجده افتاد، سپس برخاست در حالی که صد و بیست و چهار هزار قطره از آن میچکید. خداوند متعال از هر قطره از نور حضرت پیامبری را آفرید. وقتی نورها کامل شدند، همچنان که حاجیان گرد بیت الله الحرام طواف میکنند، گرد محمد طواف کردند و تسبیح گویان و تحمید کنان گفتند: منزه است آن که داناست و نادانی نمیکند، منزه است آن که بردبار است و شتاب نمیکند، منزه است آن که بینیاز است و نیازمند نمیشود. در آن دم خداوند متعال ایشان را ندا داد که آیا میدانید من کیستم؟ آنگاه نور محمد از بقیه نورها پیشی گرفت و ندا داد: تو خداوندی هستی که هیچ خدایی جز تو نیست، یگانهای و هیچ شریکی نداری، پروردگار همه پرورندگان و مالک همه مالکان هستی. ناگاه از سوی حق تعالی ندا آمد که تو برگزیده و حبیب و بهترین آفریدگان من هستی و امت تو بهترین امتی هستند که برای مردم پدیدار شده. سپس خداوند متعال از نور محمد گوهری آفرید و آن را به دو نیم کرد، آنگاه با چشم هیبت به نیمی از آن نگریست و آن نیمه آبی گوارا شد، بعد با چشم شفقت به نیمه دیگر نگریست و از آن عرش را آفرید و عرش بر روی آب استیلا یافت، آنگاه از نور عرش کرسی را آفرید و از نور کرسی لوح را آفرید و از نور لوح قلم را آفرید و به قلم فرمود: یگانگی مرا بنویس! و قلم هزار سال از سخن خداوند متعال مدهوش ماند. چون به هوش آمد خداوند فرمود: بنویس! عرض کرد: پروردگارا چه بنویسم؟! فرمود: بنویس هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. چون قلم نام محمد را شنید به سجده افتاد و عرض کرد: منزه است خداوند واحد قهّار، منزه است خداوند عظیم اعظم. سپس سر از سجده برآورد و نوشت: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. بعد عرض کرد: پروردگارا این محمد کیست که نام و یادش را با نام و یاد خود قرین ساختی؟ خداوند متعال به او فرمود: ای قلم! اگر او نبود تو را نمیآفریدم، من آفریدگانم را فقط به خاطر او آفریدم، او بشارتگر و هشداردهنده
ص: 29
وَ سِرَاجٌ مُنِیرٌ وَ شَفِیعٌ وَ حَبِیبٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ انْشَقَّ الْقَلَمُ مِنْ حَلَاوَةِ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ الْقَلَمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مِنِّی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَلِأَجْلِ هَذَا صَارَ السَّلَامُ سُنَّةً وَ الرَّدُّ فَرِیضَةً ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی اکْتُبْ قَضَائِی وَ قَدَرِی وَ مَا أَنَا خَالِقُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ مَلَائِکَةً یُصَلُّونَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِأُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةَ وَ زَیَّنَهَا بِأَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ التَّعْظِیمِ وَ الْجَلَالَةِ وَ السَّخَاءِ وَ الْأَمَانَةِ وَ جَعَلَهَا لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بَاقِی الْجَوْهَرَةِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَذَابَتْ فَخَلَقَ مِنْ دُخَانِهَا السَّمَاوَاتِ وَ مِنْ زَبَدِهَا الْأَرَضِینَ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَرْضَ صَارَتْ تَمُوجُ بِأَهْلِهَا کَالسَّفِینَةِ فَخَلَقَ اللَّهُ الْجِبَالَ فَأَرْسَاهَا (1)بِهَا ثُمَّ خَلَقَ مَلَکاً مِنْ أَعْظَمِ مَا یَکُونُ فِی الْقُوَّةِ فَدَخَلَ تَحْتَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِقَدَمَیِ الْمَلَکِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ صَخْرَةً عَظِیمَةً وَ جَعَلَهَا تَحْتَ قَدَمَیِ الْمَلَکِ ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِلصَّخْرَةِ قَرَارٌ فَخَلَقَ لَهَا ثَوْراً عَظِیماً لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهِ لِعِظَمِ خِلْقَتِهِ وَ بَرِیقِ عُیُونِهِ حَتَّی لَوْ وُضِعَتِ الْبِحَارُ کُلُّهَا فِی إِحْدَی مَنْخِرَیْهِ مَا کَانَتْ إِلَّا کَخَرْدَلَةٍ مُلْقَاةٍ فِی أَرْضِ فَلَاةٍ فَدَخَلَ الثَّوْرُ تَحْتَ الصَّخْرَةِ وَ حَمَلَهَا عَلَی ظَهْرِهِ وَ قُرُونِهِ وَ اسْمُ ذَلِکَ الثَّوْرِ لهوتا ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لِذَلِکَ الثَّوْرِ قَرَارٌ فَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ حُوتاً عَظِیماً وَ اسْمُ ذَلِکَ الْحُوتِ بهموت فَدَخَلَ الْحُوتُ تَحْتَ قَدَمَیِ الثَّوْرِ فَاسْتَقَرَّ الثَّوْرُ عَلَی ظَهْرِ الْحُوتِ (2)فَالْأَرْضُ کُلُّهَا عَلَی کَاهِلِ الْمَلَکِ وَ الْمَلَکُ عَلَی الصَّخْرَةِ
ص: 30
و چراغ تابناک و شفاعتگر و حبیب من است. در آن دم قلم از شیرینی یاد محمد شکافت و عرض کرد: سلام بر تو ای رسول خدا! و خداوند متعال فرمود: سلام و رحمت و برکت من بر تو باد. اینگونه سلام سنّت شد و پاسخ سلام واجب گشت. سپس خداوند فرمود: قضا و قدر مرا و هر آنچه را که من تا به روز قیامت میآفرینم بنویس. بعد خداوند متعال فرشتگان را آفرید و آنان بر محمد و آل محمد صلوات فرستادند و برای امت او تا به روز قیامت آمرزش طلبیدند، سپس از نور محمد بهشت را آفرید و آن را با چهار چیز آراست: عظمت و جلال و سخاوت و امانت، و آن را از برای اولیا و فرمانبران خود گذاشت. آنگاه با چشم هیبت به بقیه آن گوهر نگریست و آن بقیه ذوب شد. سپس از دودش آسمانها را و از کَفَش زمینها را آفرید. چون خداوند متعال زمین را آفرید، زمین همچون کشتی با ساکنان خود در تلاطم افتاد. از این رو خداوند کوهها را آفرید و زمین را با آنها میخکوب کرد. سپس فرشتهای بسیار قدرتمند آفرید و آن فرشته به زیر زمین داخل شد. چون گامهای فرشته طاقت نیاورد، صخرهای بزرگ آفرید و آن را زیر گامهای فرشته نهاد. چون صخره نیز طاقت نیاورد، گاوی بزرگ برایش آفرید که از عظمت خلقتش و درخشش چشمانش هیچ کس نمیتوانست به آن بنگرد، آن چنان که اگر همه دریاها در یکی از سوراخهای بینیاش نهاده میشدند، همچون خردلی در میان دشتی بودند. آن گاو به زیر صخره رفت و آن را بر پشت و شاخهای خود گرفت. نام آن گاو لهوتا بود. اما چون آن گاو نیز طاقت نیاورد، خداوند ماهی بزرگی آفرید که نامش بهموت بود. آن ماهی به زیر گامهای گاو رفت و گاو بر پشت ماهی قرار گرفت. به این ترتیب سرتاسر زمین بر دوش فرشته بود و فرشته بر روی صخره
ص: 30
وَ الصَّخْرَةُ عَلَی الثَّوْرِ وَ الثَّوْرُ عَلَی الْحُوتِ وَ الْحُوتُ عَلَی الْمَاءِ وَ الْمَاءُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ عَلَی الظُّلْمَةِ ثُمَّ انْقَطَعَ عِلْمُ الْخَلَائِقِ عَمَّا تَحْتَ الظُّلْمَةِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی الْعَرْشَ مِنْ ضِیَاءَیْنِ أَحَدُهُمَا الْفَضْلُ وَ الثَّانِی الْعَدْلُ ثُمَّ أَمَرَ الضِّیَاءَیْنِ فَانْتَفَسَا بِنَفَسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُمَا أَرْبَعَةَ أَشْیَاءَ الْعَقْلَ وَ الْحِلْمَ وَ الْعِلْمَ وَ السَّخَاءَ ثُمَّ خَلَقَ مِنَ الْعَقْلِ الْخَوْفَ وَ خَلَقَ مِنَ الْعِلْمِ الرِّضَا وَ مِنَ الْحِلْمِ الْمَوَدَّةَ وَ مِنَ السَّخَاءِ الْمَحَبَّةَ ثُمَّ عَجَنَ هَذِهِ الْأَشْیَاءَ فِی طِینَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَلَقَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الضِّیَاءَ وَ الظَّلَامَ وَ سَائِرَ الْمَلَائِکَةِ مِنْ نُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَکَامَلَتِ الْأَنْوَارُ سَکَنَ نُورُ مُحَمَّدٍ تَحْتَ الْعَرْشِ ثَلَاثَةً وَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی الْجَنَّةِ فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَبَقِیَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ انْتَقَلَ نُورُهُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ ثُمَّ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَبَقِیَ نُورُهُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی أَنْ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام أَمَرَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَنْزِلَ إِلَی الْأَرْضِ وَ یَقْبِضَ مِنْهَا قَبْضَةً فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَسَبَقَهُ اللَّعِینُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لِلْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُرِیدُ أَنْ یَخْلُقَ مِنْکِ خَلْقاً وَ یُعَذِّبَهُ بِالنَّارِ فَإِذَا أَتَتْکِ مَلَائِکَتُهُ فَقُولِی أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِنِّی شَیْئاً یَکُونُ لِلنَّارِ فِیهِ نَصِیبٌ (1) فَجَاءَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالَّذِی أَرْسَلَکَ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی شَیْئاً فَرَجَعَ جَبْرَئِیلُ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئاً فَقَالَ یَا رَبِّ قَدِ اسْتَعَاذَتْ بِکَ مِنِّی فَرَحِمْتُهَا فَبَعَثَ مِیکَائِیلَ فَعَادَ کَذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَ إِسْرَافِیلَ فَرَجَعَ کَذَلِکَ
ص: 31
و صخره بر روی گاو و گاو بر روی ماهی و ماهی بر روی آب و آب بر روی هوا و هوا بر روی تاریکی، و آفریدگان رخصت نیافتند از زیر تاریکی آگاه شوند. سپس خداوند متعال عرش را از دو پرتو آفرید، یکی فضل و دیگری عدل. آن دو پرتو به فرمان خداوند نفسی کشیدند و خداوند از آن دو چهار چیز آفرید: عقل و حلم و علم و سخاوت. سپس از عقل ترس را و از علم رضایت را و از حلم مودت را و از سخاوت محبت را آفرید. بعد اینها را در گِل محمد درآمیخت و سپس ارواح مومنان امت محمد را آفرید. آنگاه خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و روشنی و تاریکی و بقیه فرشتگان را از نور محمد آفرید. وقتی نورها کامل شدند، نور محمد هفتاد و سه هزار سال به زیر عرش ساکن شد و سپس به آسمان هفتم منتقل شد و سپس به آسمان ششم و سپس به آسمان پنجم و سپس به آسمان چهارم و سپس به آسمان سوم و سپس به آسمان دوم و سپس به آسمان دنیا. نور حضرت در آسمان بر جا ماند تا اینکه خداوند متعال اراده کرد که آدم را بیافریند. خداوند به جبرئیل فرمان داد که بر زمین فرود آید و از زمین مشتی خاک برگیرد. جبرئیل فرود آمد اما ابلیس لعین از او پیشی گرفت و به زمین گفت: خداوند متعال میخواهد از تو آفریدهای بیافریند و او را با آتش عذاب کند، اگر فرشتگان نزد تو آمدند، بگو پناه بر خدا از شما، مبادا از من چیزی برگیرید که آتش از آن سهمی داشته باشد. وقتی جبرئیل نزدش رسید به او گفت: پناه بر کسی که تو را فرستاده است، مبادا از من چیزی برگیری. جبرئیل بازگشت و چیزی از زمین نبرد و عرض کرد: پروردگارا او از من سوی تو پناه جُست و من بر او رحم آوردم. خداوند میکائیل را فرستاد و او نیز به همین ترتیب بازگشت. سپس به اسرافیل فرمان داد و او نیز همان گونه بازگشت. آنگاه
ص: 31
فَبَعَثَ عِزْرَائِیلَ فَقَالَ وَ أَنَا أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللَّهِ أَنْ أَعْصِیَ لَهُ أَمْراً فَقَبَضَ قَبْضَةً مِنْ أَعْلَاهَا وَ أَدْوَنِهَا وَ أَبْیَضِهَا وَ أَسْوَدِهَا وَ أَحْمَرِهَا وَ أَخْشَنِهَا وَ أَنْعَمِهَا (1)فَلِذَلِکَ اخْتَلَفَتْ أَخْلَاقُهُمْ وَ أَلْوَانُهُمْ فَمِنْهُمُ الْأَبْیَضُ وَ الْأَسْوَدُ وَ الْأَصْفَرُ فَقَالَ لَهُ تَعَالَی أَ لَمْ تَتَعَوَّذْ مِنْکَ الْأَرْضُ بِی فَقَالَ نَعَمْ لَکِنْ لَمْ أَلْتَفِتْ لَهُ فِیهَا وَ طَاعَتُکَ یَا مَوْلَایَ أَوْلَی مِنْ رَحْمَتِی لَهَا فَقَالَ لَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِمَ لَا رَحِمْتَهَا کَمَا رَحِمَهَا أَصْحَابُکَ قَالَ طَاعَتُکَ أَوْلَی فَقَالَ اعْلَمْ أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ مِنْهَا خَلْقاً أَنْبِیَاءَ وَ صَالِحِینَ وَ غَیْرَ ذَلِکَ وَ أَجْعَلَکَ الْقَابِضَ لِأَرْوَاحِهِمْ فَبَکَی عِزْرَائِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْحَقُّ تَعَالَی مَا یُبْکِیکَ قَالَ إِذَا کُنْتُ کَذَلِکَ کَرِهُونِی هَؤُلَاءِ الْخَلَائِقُ فَقَالَ لَا تَخَفْ إِنِّی أَخْلُقُ لَهُمْ عِلَلًا فَیَنْسُبُونَ الْمَوْتَ إِلَی تِلْکَ الْعِلَلِ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَأْتِیَهُ بِالْقَبْضَةِ الْبَیْضَاءِ الَّتِی کَانَتْ أَصْلًا فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ الْکَرُوبِیُّونَ وَ الصَّافُّونَ وَ الْمُسَبِّحُونَ فَقَبَضُوهَا مِنْ مَوْضِعِ ضَرِیحِهِ وَ هِیَ الْبُقْعَةُ الْمُضِیئَةُ الْمُخْتَارَةُ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ فَأَخَذَهَا جَبْرَئِیلُ مِنْ ذَلِکَ الْمَکَانِ فَعَجَنَهَا بِمَاءِ التَّسْنِیمِ (2)وَ مَاءِ التَّعْظِیمِ وَ مَاءِ التَّکْرِیمِ وَ مَاءِ التَّکْوِینِ وَ مَاءِ الرَّحْمَةِ وَ مَاءِ الرِّضَا وَ مَاءِ الْعَفْوِ فَخَلَقَ مِنَ الْهِدَایَةِ رَأْسَهُ وَ مِنَ الشَّفَقَةِ صَدْرَهُ وَ مِنَ السَّخَاءِ کَفَّیْهِ وَ مِنَ الصَّبْرِ فُؤَادَهُ وَ مِنَ الْعِفَّةِ فَرْجَهُ وَ مِنَ الشَّرَفِ قَدَمَیْهِ وَ مِنَ الْیَقِینِ قَلْبَهُ وَ مِنَ الطِّیبِ أَنْفَاسَهُ ثُمَّ خَلَطَهَا بِطِیْنَةِ آدَمَ علیه السلام فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام أَوْحَی إِلَی الْمَلَائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَحَمَلَتِ الْمَلَائِکَةُ جَسَدَ آدَمَ علیه السلام وَ وَضَعُوهُ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ وَ هُوَ جَسَدٌ لَا رُوحَ فِیهِ وَ الْمَلَائِکَةُ یَنْتَظِرُونَ مَتَی یُؤْمَرُونَ بِالسُّجُودِ وَ کَانَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بَعْدَ الظُّهْرِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ علیه السلام فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ الرُّوحَ وَ قَالَ لَهَا ادْخُلِی فِی هَذَا الْجِسْمِ فَرَأَتِ الرُّوحُ مَدْخَلًا ضَیِّقاً فَوَقَفَتْ فَقَالَ لَهَا ادْخُلِی کَرْهاً وَ اخْرُجِی کَرْهاً قَالَ فَدَخَلَتِ الرُّوحُ فِی الْیَافُوخِ (3) إِلَی الْعَیْنَیْنِ فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی نَفْسِهِ فَسَمِعَ تَسْبِیحَ
ص: 32
خداوند عزرائیل را فرستاد و عزرائیل به زمین گفت: پناه بر عزت خداوند که مبادا از فرمان او سرپیچی کنم، و مشتی خاک از بالا و پایین و سفید و سیاه و سرخ و خشن و نرم زمین برگرفت. از این رو اخلاق و رنگ آدمیان مختلف شد و برخی سفید شدند و برخی سیاه و برخی زرد. خداوند متعال به او فرمود: آیا زمین از تو به من پناه نیاورد؟ عرض کرد: بله اما در این باره به او اعتنا نکردم زیرا ای سرورم اطاعت از تو به رحمت من اولویت دارد. حق تعالی به او فرمود: چرا تو نیز به او رحم نکردی همچنان که یارانت به او رحم کردند؟ عرض کرد: اطاعت از تو اولویت داشت. خداوند فرمود: بدان که من میخواهم از این خاک پیامبران و نیکوکاران و کسان دیگری را بیافرینم و تو را مأمور قبض روح آنان کنم. آنگاه عزرائیل گریست. حق تعالی به او فرمود: چرا گریه میکنی؟ عرض کرد: اگر من چنین باشم، این آفریدگان از من بدشان خواهد آمد. فرمود: نترس، من برایشان بیماریهایی میآفرینم تا مرگ را به آن بیماریها نسبت دهند. سپس خداوند به جبرئیل فرمان داد که مشتی خاک سفید ناب بیاورد. جبرئیل به همراه فرشتگان عالم بالا و فرشتگان صفزده و فرشتگان تسبیحگوی به راه افتاد و آن مشت را از محلّ ضریح حضرت برگرفت؛ یعنی از بقعهای نورانی و برگزیده در میان بقعههای زمین. جبرئیل مشتی خاک از آنجا برگرفت و آن را با آب تسنیم و آب تعظیم و آب تکریم و آب تکوین و آب رحمت و آب رضایت و آب عفو درآمیخت. سپس خداوند سر او را از هدایت و سینهاش را از شفقت و دستانش را از سخاوت و دلش را از صبر و شرمگاهش را از عفت و گامهایش را از شرف و قلبش را از یقین و نفسهایش را از عطر آفرید و بعد آن را با گِل آدم درآمیخت. وقتی خداوند متعال آدم را آفرید، به فرشتگان وحی کرد: «إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ * فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ»(1) { آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت من بشری را از گل خواهم آفرید* پس چون او را [کاملا] درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید} فرشتگان پیکر آدم را که بدون روح بود، بردند و بر در بهشت گذاشتند و منتظر ماندند تا فرمان سجده برسد و آن روز جمعه بود. آنگاه خداوند متعال به فرشتگان فرمان داد که به آدم سجده کنند، « فَسَجَدَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلَّا إِبْلِیسَ»(2)
{ پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند جز ابلیس} که خدا لعنتش کند. سپس خداوند روح را آفرید و به آن فرمود: در این پیکر وارد شو. روح که عرصه ورود خود را تنگ دید ایستاد. خداوند به او فرمود: ناگزیر وارد شو و ناگزیر خارج شو. روح از محل نرمیِ بین استخوانهای جمجمه وارد سر آدم شد و چون به چشمانش رسید، او شروع به نگریستن به خود کرد. سپس شنید که
ص: 32
الْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَی الْخَیَاشِیمِ عَطَسَ آدَمُ علیه السلام فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْحَمْدِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ هِیَ أَوَّلُ کَلِمَةٍ قَالَهَا آدَمُ علیه السلام فَقَالَ الْحَقُّ تَعَالَی رَحِمَکَ اللَّهُ یَا آدَمُ لِهَذَا (1)خَلَقْتُکَ وَ هَذَا لَکَ وَ لِوُلْدِکَ أَنْ قَالُوا مِثْلَ مَا قُلْتَ فَلِذَلِکَ صَارَ تَسْمِیتُ الْعَاطِسِ (2).سُنَّةً وَ لَمْ یَکُنْ عَلَی إِبْلِیسَ أَشَدُّ مِنْ تَسْمِیتِ الْعَاطِسِ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ علیه السلام فَتَحَ عَیْنَیْهِ فَرَأَی مَکْتُوباً عَلَی الْعَرْشِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلَمَّا وَصَلَتِ الرُّوحُ إِلَی سَاقِهِ قَامَ قَبْلَ أَنْ تَصِلَ إِلَی قَدَمَیْهِ فَلَمْ یُطِقْ فَلِذَلِکَ قَالَ تَعَالَی خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ
قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کَانَتِ الرُّوحُ فِی رَأْسِ آدَمَ علیه السلام مِائَةَ عَامٍ وَ فِی صَدْرِهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی ظَهْرِهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی فَخِذَیْهِ مِائَةَ عَامٍ وَ فِی سَاقَیْهِ وَ قَدَمَیْهِ مِائَةَ عَامٍ (3)فَلَمَّا اسْتَوَی آدَمُ علیه السلام قَائِماً أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ وَ کَانَ ذَلِکَ بَعْدَ الظُّهْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَمْ تَزَلْ فِی سُجُودِهَا إِلَی الْعَصْرِ فَسَمِعَ آدَمُ علیه السلام مِنْ ظَهْرِهِ نَشِیشاً کَنَشِیشِ الطَّیْرِ وَ تَسْبِیحاً وَ تَقْدِیساً فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ وَ مَا هَذَا قَالَ یَا آدَمُ هَذَا تَسْبِیحُ مُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ سَیِّدِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مِنْ ضِلْعِهِ الْأَعْوَجِ (4)حَوَّاءَ وَ قَدْ أَنَامَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا انْتَبَهَ رَآهَا عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتِ قَالَتْ أَنَا حَوَّاءُ خَلَقَنِیَ اللَّهُ لَکَ قَالَ مَا أَحْسَنَ خِلْقَتَکِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ هَذِهِ أَمَتِی حَوَّاءُ وَ أَنْتَ عَبْدِی آدَمُ خَلَقْتُکُمَا لِدَارٍ اسْمُهَا جَنَّتِی فَسَبِّحَانِی وَ احْمَدَانِی یَا آدَمُ اخْطُبْ حَوَّاءَ مِنِّی وَ ادْفَعْ مَهْرَهَا إِلَیَّ فَقَالَ آدَمُ وَ مَا مَهْرُهَا یَا رَبِّ قَالَ تُصَلِّی عَلَی حَبِیبِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَشْرَ مَرَّاتٍ فَقَالَ آدَمُ جَزَاؤُکَ یَا رَبِّ عَلَی ذَلِکَ الْحَمْدُ وَ الشُّکْرُ مَا بَقِیتُ فَتَزَوَّجَهَا عَلَی ذَلِکَ وَ کَانَ الْقَاضِی الْحَقَّ وَ الْعَاقِدُ جَبْرَئِیلَ وَ الزَّوْجَةُ حَوَّاءَ وَ الشُّهُودُ الْمَلَائِکَةَ فَوَاصَلَهَا وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ یَقِفُونَ مِنْ وَرَاءِ آدَمَ علیه السلام قَالَ آدَمُ علیه السلام لِأَیِّ شَیْ ءٍ یَا رَبِّ تَقِفُ الْمَلَائِکَةُ مِنْ وَرَائِی فَقَالَ
ص: 33
فرشتگان تسبیح میگویند. وقتی روح به بینی آدم رسید، او عطسه کرد. آنگاه خداوند متعال زبان او را به حمد گشود و او گفت الحمد لله. این نخستین سخنی بود که آدم گفت. خداوند فرمود: خدا رحمتت کند ای آدم که برای همین آفریدمت و رحمت من برای تو و فرزندان توست اگر آنان نیز سخن تو را بگویند. اینچنین گفتنِ «خدا رحمتت کند» به هر که عطسه کند سنّت شد و هیچ چیز بر ابلیس سختتر از این سخن نبود. سپس آدم چشمانش را گشود و دید بر عرش نوشته شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست. وقتی روح به ساق آدم رسید، او پیش از آنکه روح به گامهایش برسد خواست برخیزد اما نتوانست. از این رو خداوند متعال فرمود: «خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ»(1)
{انسان از شتاب آفریده شده است}.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: روح صد سال در سر آدم بود و صد سال در سینه او و صد سال در کمر او و صد سال در رانهایش و صد سال در ساقها و گامهای او. وقتی آدم بر پا ایستاد، خداوند به فرشتگان فرمان سجده داد. این در بعد از ظهر روز جمعه بود و آنان همچنان تا عصر در سجده ماندند. ناگاه آدم علیه السلام از پشت خود آوایی همچون آوای پرندگان شنید که تسبیح و تقدیس میگفت. عرض کرد: پروردگارا این چیست؟ فرمود: ای آدم! این آوای تسبیح محمد عرب، سرور اولین و آخرین آفریدگان است. سپس خداوند متعال آدم را خواب کرد و از دنده کج او حوا را آفرید. وقتی بیدار شد، بالای سر خود حوا را دید. گفت: تو کیستی؟ گفت: من حوا هستم، خداوند مرا برای تو آفریده است. گفت: چه خوب تو را آفریده است! خداوند متعال به او فرمود: این کنیز من حوا است و تو بنده من آدم هستی، شما را برای سرایی به نام بهشت آفریدهام، پس مرا تسبیح و تحمید گویید، ای آدم! حوا را از من خواستگاری کن و مهر او را به من بده. عرض کرد: پروردگارا مهر او چیست؟ فرمود: ده بار بر حبیب من محمد صلوات میفرستی. آدم عرض کرد: پروردگارا پاداش تو بر این نعمت تا زندهام حمد و شکر است. اینچنین آدم بر این مهر با او ازدواج کرد. قاضی این ازدواج حضرت حق بود و عاقدش جبرئیل و زوجهاش حوا و شهودش فرشتگان. سپس آدم با حوا درآمیخت و حال آنکه فرشتگان پشت آدم ایستاده بودند. او عرض کرد: پروردگارا برای چه فرشتگان پشت من ایستادهاند؟ فرمود:
ص: 33
لِیَنْظُرُوا إِلَی نُورِ وَلَدِکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا رَبِّ اجْعَلْهُ أَمَامِی حَتَّی تَسْتَقْبِلَنِیَ الْمَلَائِکَةُ فَجَعَلَهُ فِی جَبْهَتِهِ فَکَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَقِفُ قُدَّامَهُ صُفُوفاً ثُمَّ سَأَلَ آدَمُ علیه السلام رَبَّهُ أَنْ یَجْعَلَهُ فِی مَکَانٍ یَرَاهُ آدَمُ فَجَعَلَهُ فِی الْإِصْبَعِ السَّبَّابَةِ فَکَانَ نُورُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِیهَا وَ نُورُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْإِصْبَعِ الْوُسْطَی وَ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی الَّتِی تَلِیهَا وَ الْحَسَنِ علیه السلام فِی الْخِنْصِرِ وَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی الْإِبْهَامِ وَ کَانَتْ أَنْوَارُهُمْ کَغُرَّةِ الشَّمْسِ فِی قُبَّةِ الْفَلَکِ أَوْ کَالْقَمَرِ فِی لَیْلَةِ الْبَدْرِ وَ کَانَ آدَمُ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ یَأْمُرُهَا أَنْ تَتَطَیَّبَ وَ تَتَطَهَّرَ وَ یَقُولُ لَهَا یَا حَوَّاءُ اللَّهُ یَرْزُقُکِ هَذَا النُّورَ وَ یَخُصُّکِ بِهِ فَهُوَ وَدِیعَةُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ فَلَمْ یَزَلْ نُورُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غُرَّةِ آدَمَ علیه السلام حَتَّی حَمَلَتْ حَوَّاءُ بِشَیْثٍ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ یَأْتُونَ حَوَّاءَ وَ یُهَنِّئُونَهَا فَلَمَّا وَضَعَتْهُ نَظَرَتْ بَیْنَ عَیْنَیْهِ إِلَی نُورِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَشْتَعِلُ اشْتِعَالًا فَفَرِحَتْ بِذَلِکَ وَ ضَرَبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ حِجَاباً مِنْ نُورٍ (1)غِلَظُهُ مِقْدَارُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فَلَمْ یَزَلْ مَحْجُوباً مَحْبُوساً حَتَّی بَلَغَ شَیْثٌ علیه السلام مَبَالِغَ الرِّجَالِ (2)وَ النُّورُ یُشْرِقُ فِی غُرَّتِهِ (3)فَلَمَّا عَلِمَ آدَمُ علیه السلام أَنَّ وَلَدَهُ شَیْثَ بَلَغَ مَبَالِغَ الرِّجَالِ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ إِنِّی مُفَارِقُکَ عَنْ قَرِیبٍ فَادْنُ مِنِّی حَتَّی آخُذَ عَلَیْکَ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ کَمَا أَخَذَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی مَنْ قَبْلَکَ ثُمَّ رَفَعَ آدَمُ علیه السلام رَأْسَهُ نَحْوَ السَّمَاءِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ مَا أَرَادَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یُمْسِکُوا عَنِ التَّسْبِیحِ وَ لَفَّتْ (4)أَجْنِحَتَهَا وَ أَشْرَفَتْ سُکَّانَ الْجِنَانِ مِنْ غُرُفَاتِهَا وَ سَکَنَ صَرِیرُ أَبْوَابِهَا وَ جَرَیَانُ أَنْهَارِهَا وَ تَصْفِیقُ أَوْرَاقِ أَشْجَارِهَا وَ تَطَاوَلَتْ لِاسْتِمَاعِ مَا یَقُولُ آدَمُ علیه السلام وَ نُودِیَ یَا آدَمُ قُلْ مَا أَنْتَ قَائِلٌ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام اللَّهُمَّ رَبَّ الْقِدَمِ قَبْلَ النَّفْسِ وَ مُنِیرَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ خَلَقْتَنِی کَیْفَ شِئْتَ وَ قَدْ أَوْدَعْتَنِی هَذَا النُّورَ الَّذِی أَرَی مِنْهُ التَّشْرِیفَ وَ الْکَرَامَةَ (5)وَ قَدْ صَارَ
ص: 34
برای اینکه به نور فرزند تو محمد بنگرند. عرض کرد: پروردگارا او را در جلوی من قرار بده تا فرشتگان پیش روی من بیایند. خداوند آن نور را در پیشانی آدم قرار داد و فرشتگان پیش روی او صف زدند. سپس از خداوند خواست تا نور را در جایی قرار دهد تا خودش نیز آن را ببیند. خداوند نور را در انگشت سبابه آدم قرار داد. این چنین نور محمد در سبابه آدم و نور علی در انگشت میانه و نور فاطمه در انگشت بعد از آن و نور حسن در انگشت کوچک و نور حسین در انگشت شصت او قرار گرفت. نورهای آنان همچون روشنی خورشید در گنبد فلک یا همانند ماه در شب بدر بود.
وقتی آدم خواست با حوا درآمیزد، به او امر کرد که خود را پاکیزه و معطر کند و به او گفت: ای حوا! خداوند این نور را نصیب تو میکند و تو را به آن ویژه میگرداند، این نور امانت خداوند و پیمان اوست. نور رسول خدا همچنان در پیشانی آدم علیه السلام ماند تا اینکه حوا شیث را باردار شد. فرشتگان نزد حوا میآمدند و به او تبریک میگفتند. وقتی او را به دنیا آورد در میان چشمانش نور رسول خدا را دید که به روشنی میدرخشید و از این شاد شد. آنگاه جبرئیل میان حوا و او حجابی از نور به پا داشت و به اندازه پانصد سال آن را ضخیم گرداند. او همچنان در پشت آن حجاب پوشیده بود تا اینکه به بلوغ مردان رسید و حال آنکه نور همچنان در پیشانیاش میدرخشید. وقتی آدم دانست که فرزندش شیث به بلوغ مردان رسیده، به او گفت: پسرم! من به زودی تو را ترک میکنم، پس نزدیک بیا تا عهد و پیمانی را از تو بگیرم که خداوند پیش از تو از من گرفت. سپس آدم سر سوی آسمان برافراشت و خداوند که از قصد او خبر داشت به فرشتگان فرمان داد تا از تسبیح گفتن دست بدارند. فرشتگان بالهایشان را در هم پیچیدند و بهشتیان از غرفههایشان سر کشیدند و صدای درهای بهشت خاموش شد و رودهای بهشت از جریان ایستادند و برگهای درختان بهشت از لرزه ایستادند و از هم پیشی گرفتند تا بشنوند آدم چه میگوید. آنگاه به آدم ندا داده شد: ای آدم! بگو آنچه را که میخواهی بگویی. آدم گفت: خداوندا ای پروردگار ازلی و ای روشنیبخش ماه و خورشید مرا آنگونه که خواستی آفریدی و این نور را که مایه شرافت و کرامت من است در من به امانت نهادی و اکنون از برای
ص: 34
لِوَلَدِی شَیْثٍ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ آخُذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ کَمَا أَخَذْتَهُ عَلَیَّ اللَّهُمَّ وَ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَیْهِ وَ إِذَا بِالنِّدَاءِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا آدَمُ خُذْ عَلَی وَلَدِکَ شَیْثٍ الْعَهْدَ وَ أَشْهِدْ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ الْمَلَائِکَةَ أَجْمَعِینَ قَالَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ الْحَمْدِ وَ بِیَدِهِ حَرِیرَةٌ بَیْضَاءُ وَ قَلَمٌ مُکَوَّنٌ مِنْ مَشِیَّةِ اللَّهِ (1)رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ یَا آدَمُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اکْتُبْ عَلَی وَلَدِکَ شَیْثٍ کِتَاباً (2)وَ أَشْهِدْ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ الْمَلَائِکَةَ أَجْمَعِینَ فَکَتَبَ الْکِتَابَ وَ أَشْهَدَ عَلَیْهِ وَ خَتَمَهُ جَبْرَئِیلُ بِخَاتَمِهِ وَ دَفَعَهُ إِلَی شَیْثٍ وَ کَسَا قَبْلَ انْصِرَافِهِ حُلَّتَیْنِ (3)حَمْرَاوَیْنِ أَضْوَأَ مِنْ نُورِ الشَّمْسِ وَ أَرْوَقَ (4)مِنَ السَّمَاءِ لَمْ یُقْطَعَا وَ لَمْ یُفْصَلَا بَلْ قَالَ لَهُمَا الْجَلِیلُ کُونِیَا فَکَانَتَا ثُمَّ تَفَرَّقَا (5)وَ قَبِلَ شَیْثٌ الْعَهْدَ وَ أَلْزَمَهُ نَفْسَهُ وَ لَمْ یَزَلْ ذَلِکَ النُّورُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ حَتَّی تَزَوَّجَ الْمُحَاوَلَةَ (6)الْبَیْضَاءَ وَ کَانَتْ بِطُولِ حَوَّاءَ وَ اقْتَرَنَ إِلَیْهَا بِخُطْبَةِ جَبْرَئِیلَ فَلَمَّا وَطِئَهَا حَمَلَتْ بِأَنُوشَ فَلَمَّا حَمَلَتْ بِهِ سَمِعَتْ مُنَادِیاً یُنَادِی هَنِیئاً لَکِ یَا بَیْضَاءُ لَقَدِ اسْتَوْدَعَکِ اللَّهُ نُورَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ سَیِّدِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَلَمَّا وَلَدَتْهُ أَخَذَ عَلَیْهِ شَیْثٌ الْعَهْدَ کَمَا أَخَذَ عَلَیْهِ وَ انْتَقَلَ إِلَی وَلَدِهِ قینان وَ مِنْهُ إِلَی مَهْلَائِیلَ وَ مِنْهُ إِلَی أُدَدَ (7)وَ مِنْهُ إِلَی أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ علیه السلام ثُمَّ أَوْدَعَهُ إِدْرِیسُ وَلَدَهُ متوشلخ وَ أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی
ص: 35
فرزندم شیث شد، میخواهم از او عهد وپیمان بگیرم همچنانکه تو از من گرفتی، تو بر این کار شاهد هستی. ناگاه از سوی خداوند متعال ندا رسید که ای آدم! از فرزندت شیث عهد بگیر و جبرئیل و میکائیل و همه فرشتگان را شاهد بگیر. خداوند متعال به جبرئیل فرمان داد تا ابریشمی سفید و قلمی ساخته از مشیّت خدای یگانه و پروردگار جهانیان در دست گیرد و در میان هفتاد هزار فرشته که بیرقهای حمد در دست دارند، بر زمین فرود بیاید. جبرئیل رو سوی آدم نهاد و به او گفت: ای آدم! پروردگارت تو را سلام میرساند و میفرماید عهد خود با فرزندت شیث را در نگاشتهای بنویس و جبرئیل و میکائیل و همه فرشتگان را بر آن شاهد بگیر. آدم آن عهد را نوشت و ایشان را بر آن شاهد گرفت. آنگاه جبرئیل با مهر خود آن را مهر کرد و به شیث داد. پیش از رفتن جبرئیل شیث دو دیبای سرخ بر تن کرد که روشنتر از نور خورشید و پاکتر از آسمان بودند و پاره و بریده نمیشدند و خداوند جلیل به آن فرموده بود باشید و آنها هست شده بودند و سپس از هم جدا شده بودند. شیث عهد را گرفت و خود را به آن ملزم کرد و آن نور همچنان میان چشمان او ماند تا اینکه با حوریهای به نام «محاوله بیضا» ازدواج کرد که همقد حوا بود و جبرئیل او را به عقد شیث درآورد. چون شیث با او درآمیخت، او انوش را باردار شد. در آن دم شنید که ندا دهندهای ندا میدهد: گوارا باد بر تو ای بیضا! خداوند نور سرور رسولان و سرور اولین و آخرین آفریدگان را در تو امانت نهاد. وقتی بیضا او را به دنیا آورد، شیث از او عهد گرفت همچنان که از خودش گرفته شده بود. آن عهد به فرزند انوش، قینان رسید و پس از او به مهلائیل و از او به اُدَد و از او به اخنوخ که همان ادریس باشد. سپس ادریس آن عهد را به فرزندش متوشلخ به امانت سپرد و از او عهد گرفت. سپس به
ص: 35
مَلَکٍ (1)ثُمَّ إِلَی نُوحٍ وَ مِنْ نُوحٍ إِلَی سَامٍ وَ مِنْ سَامٍ إِلَی وَلَدِهِ أَرْفَخْشَدَ (2)ثُمَّ إِلَی وَلَدِهِ عَابَرَ (3)ثُمَّ إِلَی قالع (4)ثُمَّ إِلَی أرغو وَ مِنْهُ إِلَی شارغ (5)وَ مِنْهُ إِلَی تاخور (6)ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی تَارَخَ وَ مِنْهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ إِلَی إِسْمَاعِیلَ ثُمَّ إِلَی قَیْذَارَ (7)وَ مِنْهُ إِلَی الْهَمَیْسَعِ (8)ثُمَّ انْتَقَلَ إِلَی نَبْتٍ (9)ثُمَّ إِلَی یَشْحُبَ وَ مِنْهُ إِلَی أُدَدَ وَ مِنْهُ إِلَی عَدْنَانَ وَ مِنْهُ إِلَی مَعَدٍّ وَ مِنْهُ إِلَی نِزَارٍ وَ مِنْهُ إِلَی مُضَرَ وَ مِنْ مُضَرَ إِلَی إِلْیَاسَ (10)وَ مِنْ إِلْیَاسَ إِلَی مُدْرِکَةَ وَ مِنْهُ إِلَی خُزَیْمَةَ وَ مِنْهُ إِلَی کِنَانَةَ وَ مِنْ کِنَانَةَ إِلَی قُصَیٍّ (11)وَ مِنْ قُصَیٍّ إِلَی لُوَیٍّ وَ مِنْ لُوَیٍّ إِلَی غَالِبٍ وَ مِنْهُ إِلَی فِهْرٍ وَ مِنْ فِهْرٍ إِلَی عَبْدِ مَنَافٍ وَ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ إِلَی هَاشِمٍ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ هَاشِماً لِأَنَّهُ هَشَمَ الثَّرِیدَ لِقَوْمِهِ وَ کَانَ اسْمُهُ عَمْرَو الْعَلَاءِ
ص: 36
ملک رسید و سپس به نوح و از نوح به سام و از سام به فرزندش ارفخشد و سپس به فرزند او عابر و سپس به قالع و سپس به ارغو و از او به شارغ و از او به تاخور و سپس به تارخ و از او به ابراهیم و سپس به اسماعیل و سپس به قیذار و از او به همیسع و سپس به نبت و سپس به یشحب و از او به اُدَد و از او به عدنان و از او به معد و از او به نزار و از او به مضر و از مضر به الیاس و از الیاس به مدرکه و از او به خزیمه و از او به کنانه و از کنانه به قصی و از قصی به لوی و از لوی به غالب و از او به فهر و از فهر به عبدمناف و از عبدمناف به هاشم. هاشم از آن رو هاشم نامیده شد که برای غذای قومش نان «هشم کرد» یعنی تکه کرد. نام او عمرو العلاء بود
ص: 36
وَ کَانَ نُورُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ إِذَا أَقْبَلَ تُضِی ءُ مِنْهُ الْکَعْبَةُ وَ تَکْتَسِی مِنْ نُورِهِ نُوراً شَعْشَعَانِیّاً وَ یَرْتَفِعُ مِنْ وَجْهِهِ نُورٌ إِلَی السَّمَاءِ وَ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ عَاتِکَةُ بِنْتُ مُرَّةَ بِنْتِ فَالَجِ (1)بْنِ ذَکْوَانَ وَ لَهُ ضَفِیرَتَانِ کَضَفِیرَتَیِ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام یَتَوَقَّدُ نُورُهُمَا إِلَی السَّمَاءِ فَعَجِبَ أَهْلُ مَکَّةَ مِنْ ذَلِکَ وَ سَارَتْ إِلَیْهِ قَبَائِلُ الْعَرَبِ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ مَاجَتْ (2)مِنْهُ الْکُهَّانُ وَ نَطَقَتِ الْأَصْنَامُ بِفَضْلِ النَّبِیِّ الْمُخْتَارِ وَ کَانَ هَاشِمٌ لَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا مَدَرٍ إِلَّا وَ یُنَادِیهِ أَبْشِرْ یَا هَاشِمُ فَإِنَّهُ سَیَظْهَرُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ أَشْرَفُ الْعَالَمِینَ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ کَانَ هَاشِمٌ إِذَا مَشَی فِی الظَّلَامِ أَنَارَتْ مِنْهُ الْحَنَادِسُ (3)وَ یُرَی مَنْ حَوْلَهُ کَمَا یُرَی مِنْ ضَوْءِ الْمِصْبَاحِ فَلَمَّا حَضَرَتْ عَبْدَ مَنَافٍ الْوَفَاةُ أَخَذَ الْعَهْدَ عَلَی هَاشِمٍ أَنْ یُودِعَ نُورَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْأَرْحَامِ الزَّکِیَّةِ مِنَ النِّسَاءِ (4)فَقَبِلَ هَاشِمٌ الْعَهْدَ وَ أَلْزَمَهُ نَفْسَهُ وَ جُعِلَتِ الْمُلُوکُ تَتَطَاوَلُ إِلَی هَاشِمٍ لِیَتَزَوَّجَ مِنْهُمْ وَ یَبْذُلُونَ إِلَیْهِ الْأَمْوَالَ الْجَزِیلَةَ (5)وَ هُوَ یَأْبَی عَلَیْهِمْ وَ کَانَ کُلَّ یَوْمٍ یَأْتِی الْکَعْبَةَ وَ یَطُوفُ بِهَا سَبْعاً وَ یَتَعَلَّقُ بِأَسْتَارِهَا وَ کَانَ هَاشِمٌ إِذَا قَصَدَهُ قَاصِدٌ أَکْرَمَهُ وَ کَانَ یَکْسُو الْعُرْیَانَ وَ یُطْعِمُ الْجَائِعَ وَ یُفَرِّجُ عَنِ الْمُعْسِرِ وَ یُوفِی عَنِ الْمَدْیُونِ وَ مَنْ أُصِیبَ بِدَمٍ دَفَعَ عَنْهُ (6)وَ کَانَ بَابُهُ لَا یُغْلَقُ عَنْ صَادِرٍ وَ لَا وَارِدٍ وَ إِذَا أَوْلَمَ وَلِیمَةً أَوِ اصْطَنَعَ طَعَاماً لِأَحَدٍ وَ فَضَلَ مِنْهُ شَیْ ءٌ یَأْمُرُ بِهِ أَنْ یُلْقَی إِلَی الْوَحْشِ (7)وَ الطُّیُورِ حَتَّی تَحَدَّثُوا بِهِ وَ بِجُودِهِ فِی الْآفَاقِ وَ سَوَّدَهُ (8)أَهْلُ مَکَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ وَ شَرَّفُوهُ وَ عَظَّمُوهُ وَ سَلَّمُوا إِلَیْهِ مَفَاتِیحَ الْکَعْبَةِ وَ السِّقَایَةَ وَ الْحِجَابَةَ وَ الرِّفَادَةَ
ص: 37
و نور رسول خدا در چهرهاش چنان بود که چون سوی کعبه میآمد، کعبه از او روشن میگشت و در نوری تابنده پوشیده میشد و پیوسته ازچهره او نور به آسمان برمی خاست. وقتی از شکم مادرش عاتکه بنت مُرّه بنت فالِج بن ذَکوان بیرون آمد، دو گیسو همچون گیسوان اسماعیل داشت که نورشان تا به آسمان زبانه میکشید. اهل مکه از این رویداد شگفت زده شدند و قبایل عرب از هر طرف سوی او روانه شدند و کاهنان از او به هیجان آمدند و بتان به فضل نبیّ مختار لب به سخن گشودند. هاشم بر هر سنگ و کلوخی میگذشت، او را ندا میدادند که ای هاشم! بشارت باد بر تو که از ذریّه تو ارجمندترین آفریدگان نزد خداوند متعال و والاترین آفریدگان در میان جهانیان، محمد خاتم انبیا پدید میآید. وقتی هاشم در تاریکی گام میگذاشت، تاریکیها از او روشن میشدند و اطراف او چونان که در نور صبحگاه باشند، دیده میشدند. چون عبدمناف در بستر مرگ افتاد، از هاشم عهد گرفت که نور رسول خدا را به رحمهای پاک زنان بسپارد. هاشم عهد را پذیرفت و خود را به آن ملزم کرد. پادشاهان سوی هاشم پیشی میگرفتند تا او از میان آنان همسر گیرد و اموال انبوه به او عطا میکردند اما او از آنان روی میگرفت. او هر روز سوی کعبه میآمد و هفت مرتبه آن را طواف میکرد و به پردههایش چنگ میانداخت. هر که نزد هاشم میآمد، او وی را گرامی میداشت و بیجامگان را جامه میپوشاند و گرسنگان را طعام میداد و گرفتاران را گشایش حاصل میکرد و دین بدهکاران را میداد و دیه گرفتاران را میپرداخت و درِ خانهاش به روی هر رفت و آمدی گشوده بود. چون ولیمهای میداد یا غذایی ترتیب میداد و چیزی از آن زیاد میآمد، دستور میداد تا آن زیاده را برای وحوش و طیور بگذارند. آنچنان که سخن از او و جودش در آفاق پیچید و اهل مکه همه او را به سروری گرفتند و گرامی داشتند و ارج نهادند و کلیدداری و آبداری و پردهداری و میزبانی کعبه را به او سپردند و رفق
ص: 37
وَ مَصَادِرَ أُمُورِ النَّاسِ وَ مَوَارِدَهَا وَ سَلَّمُوا إِلَیْهِ لِوَاءَ نِزَارٍ وَ قَوْسَ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام وَ قَمِیصَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ نَعْلَ شَیْثٍ علیه السلام وَ خَاتَمَ نُوحٍ علیه السلام فَلَمَّا احْتَوَی عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ ظَهَرَ فَخْرُهُ وَ مَجْدُهُ وَ کَانَ یَقُومُ بِالْحَاجِّ (1)وَ یَرْعَاهُمْ وَ یَتَوَلَّی أُمُورَهُمْ وَ یُکْرِمُهُمْ وَ لَا یَنْصَرِفُونَ إِلَّا شَاکِرِینَ.
قال أبو الحسن البکری و کان هاشم إذا أهل (2)هلال ذی الحجة یأمر الناس بالاجتماع إلی الکعبة فإذا اجتمعوا قام خطیبا (3)و یقول معاشر الناس إنکم جیران الله و جیران بیته و إنه سیأتیکم فی هذا الموسم زوار بیت الله و هم أضیاف الله و الأضیاف هم أولی بالکرامة و قد خصکم الله تعالی بهم و أکرمکم و إنهم سیأتونکم شعثا غبرا من کل فج عمیق و یقصدونکم من کل مکان سحیق فاقروهم (4)و احموهم و أکرموهم یکرمکم الله تعالی و کانت قریش تخرج المال الکثیر من أموالهم و کان هاشم ینصب أحواض الأدیم (5)و یجعل فیها ماء من ماء زمزم و یملی باقی الحیاض من سائر الآبار بحیث تشرب الحاج (6)و کان من عادته أنه یطعمهم قبل الترویة بیوم و کان یحمل لهم الطعام إلی منی و عرفة و کان یثرد لهم اللحم و السمن و التمر و یسقیهم اللبن إلی حیث (7)تصدر الناس من منی ثم یقطع عنهم الضیافة.
قال أبو الحسن البکری بلغنا أنه کان بأهل مکة ضیق و جذب و غلاء و لم یکن عندهم ما یزودون به الحاج فبعث هاشم إلی نحو الشام أباعر فباعها و اشتری بأثمانها
ص: 38
و فتق امور مردم را به او واگذاردند و بیرق نزار و کمان اسماعیل و پیراهن ابراهیم و پایافزار شیث و انگشتر نوح را نزد او گذاشتند. چون این همه را در اختیار گرفت، سربلندی و سرافرازیاش بر همگان آشکار شد. او نزد حاجیان میرفت و به آنان رسیدگی میکرد و آنان را چنان ارج مینهاد که همه سپاسگزار بازمیگشتند.
ابوالحسن بکری میگوید: چون هلال ذی الحجه برمیآمد، هاشم فرمان میداد تا مردم سوی کعبه گرد آیند. وقتی گرد میآمدند، به سخن برمیخاست و میگفت: ای جماعت مردم! شما پناهندگان خداوند و همسایگان خانه او هستید، زائران خداوند در این موسم در میان شما میآیند، آنان میهمانان خداوندند و میهمان در ارجمندی اولویت دارد، خداوند متعال شما را به آنان ویژه گردانده و گرامی داشته است، به زودی آنان ژولیده موی و غبارآلود از هر پیچ و خمی سوی شما میآیند و از هر راه دوری آهنگ شما میکنند، پس ایشان را پذیرایی کنید و پاس دارید و ارج نهید تا خداوند متعال شما را ارج نهد. قریشیان مقدار زیادی از اموال خود را بیرون میآوردند و هاشم حوضهایی پوستین بر پا میداشت و از آب زمزم در آنها میریخت و بقیه حوضها را از آب چاههای دیگر پر میکرد تا حاجیان را سیراب کند. او رسم داشت که یک روز قبل از «روز ترویه» حاجیان را طعام میداد و به منا و عرفه برایشان غذا میبرد و میانشان گوشت و روغن و خرما تقسیم میکرد و به آنان شیر مینوشاند و وقتی مردم از منا بیرون میرفتند، دیگر ضیافت را به پایان میرساند.
ابوالحسن بکری میگوید: شنیدهایم که باری اهل مکه به تنگدستی و بیحاصلی و گرانی افتادند و چیزی نداشتند تا حاجیان را توشه رسانند. در آن اوان هاشم شترانی به شام فرستاد و آنها را فروخت و با درآمدش
ص: 38
کعکا (1)و زیتا و لم یترک عنده من ذلک قوت یوم واحد بل بذل ذلک کله للحاج فکفاهم جمیعهم (2)و صدر الناس یشکرونه فی الآفاق و فیه یقول الشاعر.
یا أیها الرجل المجد رحیله. (3)هلا مررت بدار عبد مناف.
ثکلتک أمک لو مررت ببابهم. لعجبت من کرم و من أوصاف.
عمرو العلاء هشم الثرید لقومه. و القوم فیها مسنتون (4)عجاف.
بسطوا إلیه الرحلتین کلیهما. عند الشتاء و رحلة الأصیاف.
قال فبلغ خبره إلی النجاشی ملک الحبشة و إلی قیصر ملک الروم فکاتبوه و راسلوه أن یهدوا له بناتهم رغبة فی النور الذی فی وجهه و هو نور محمد صلی الله علیه و آله لأن رهبانهم و کهانهم أعلموهم بأن ذلک النور نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأبی هاشم عن ذلک و تزوج من نساء قومه و رزق منهن أولادا و کان أولاده الذکور أسد و مضر (5)و عمرو و صیفی و أما البنات فصعصعة (6)و رقیة و خلادة (7)و الشعثاء فهذه جملة الذکور و الإناث و نور رسول الله صلی الله علیه و آله فی غرته لم یزل فعظم ذلک علیه و کبر لدیه فلما کان فی بعض اللیالی و قد طاف بالبیت سأل الله تعالی أن یرزقه ولدا یکون فیه نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأخذه النعاس فمال عن البیت ثم اضطجع فأتاه آت یقول فی منامه علیک بسلمی بنت عمرو فإنها طاهرة مطهرة الأذیال فخذها و ادفع لها (8)المهر الجزیل فلم تجد
ص: 39
خمیر و روغن خرید. از این همه حتی قوت یک روز هم برای او باقی نماند و او همه را به حاجیان بخشید و همه ایشان را کفایت کرد. مردم هم رفتند و در آفاق او را سپاس گفتند. شاعر در این باره گفته:
«ای آن که بر جاده سرافرازی ره میپیمایی! آیا از سرای خاندان عبدمناف گذر کردهای؟
مادرت به عزایت بنشیند! اگر بر آنان بگذری، از کرم و بزگواریشان شگفت زده خواهی شد،
عمرو العلاء برای قوم خود نان ترید کرد، حال آنکه آن قوم در قحطی و خشکسالی به سر میبردند،
آنان در هر دو سفر خود، هم در سفر زمستان و هم در سفر تابستان، بر سر سفره او مینشستند.»
این خبر به نجاشی پادشاه حبشه و به قیصر پادشاه روم رسید. آنان نامهها به او نوشتند تا دخترانشان را به او هدیه کنند و این از روی رغبتی بود که به نور پیشانی او یعنی نور محمد داشتند، زیرا راهبان و کاهنان آنان میدانستند که آن نور نور رسول خدا است. اما هاشم از این کار روی گرداند و از زنان قوم خود همسر گرفت و از آنان دارای فرزندانی شد. پسرانش اسد و مضر و عمرو و صیفی بودند و دخترانش صعصعه و رقیّه و خلاده و شعثاء. اینان همه فرزندان او بودند اما نور رسول خدا هنوز در پیشانی خودش بود. این بر او دشوار و گران آمد و در یکی از شبهایی که به طواف کعبه رفته بود، از خداوند متعال خواست فرزندی به او دهد که نور رسول خدا در او باشد. چرتش گرفت پس سوی خانه بازگشت و خوابید. در خواب دید کسی نزدش آمد و به او گفت نزد سلما بنت عمرو برو که او زنی پاک و پاکدامن است، او را بگیر و مهری نیک به او بپرداز
ص: 39
لها مشبها من النساء فإنک ترزق منها ولدا یکون منه النبی صلی الله علیه و آله فصاحبها ترشد و اسع (1)إلی أخذ الکریمة عاجلا قال فانتبه هاشم فزعا مرعوبا و أحضر بنی عمه و أخاه المطلب و أخبرهم بما رآه فی منامه و بما قال الهاتف فقال له أخوه المطلب یا ابن أم إن المرأة لمعروفة فی قومها کبیرة فی نفسها (2)قد کملت عفة و اعتدالا (3)و هی سلمی بنت عمرو بن لبید بن حداث بن (4)زید بن عامر بن غنم بن مازن بن النجار و هم أهل الأضیاف و العفاف و أنت أشرف منهم حسبا و أکرم منهم نسبا قد تطاولت إلیک الملوک و الجبابرة (5)و إن شئت فنحن لک خطّابا فقال لهم الحاجة لا تقضی إلا بصاحبها و قد جمعت فضلات و تجارة و أرید أن أخرج إلی الشام للتجارة و لوصال هذه المرأة فقال له أصحابه (6)نحن نفرح لفرحک و نسر لسرورک و ننظر ما یکون من أمرک ثم إن هاشما خرج للسفر (7)و خرج معه أصحابه بأسلحتهم و خرج معه العبید یقودون الخیل و الجمال و علیها أحمال الأدیم و عند خروجه (8)نادی فی أهل مکة فخرجت معه السادات و الأکابر و خرج معه العبید و النساء لتودیع هاشم فأمرهم بالرجوع و سار هو
ص: 40
که همانندش را در میان زنان نمییابی، از او دارای فرزندی خواهی شد که پیامبر از او خواهد بود، پس مصاحب او باش تا ارشاد شوی و بشتاب و سریع آن زن ارجمند را بگیر. هاشم ترسان و لرزان بیدار شد و پسرعموها و برادر خود مطّلب را جمع کرد و ایشان را از خوابی که دیده بود و سخن آن سروش خبر داد. برادرش مطّلب به او گفت: ای برادر! این زن در میان قوم خود بسیار معروف است و مقامی والا دارد و در عفت و اعتدال بینقص است، او سلما بنت عمرو بن لَبید بن حَدّاث بن زید بن عامر بن غَنَم بن مازن بن نَجّار است و آنان همه مهمانپذیر و اهل عفاف هستند، اما تو در اصل و نسب از ایشان برتری و از آنان ارجمندتری و پادشاهان و قدرتمندان سوی تو پیشی گرفتهاند، با این حال اگر میخواهی ما برایت به خواستگاری میرویم. هاشم به آنان گفت: حاجت برآورده نمیشود جز با سعی حاجتمند، اکنون افزوده دارایی من جمع آمده است و هنگام تجارت است، میخواهم به شام بروم تا تجارت کنم و به آن زن نیز برسم. یارانش به او گفتند: ما از شادی تو شادمانیم و از سرور تو مسرور، منتظر امر تو هستیم. هاشم برای سفر خارج شد و یارانش نیز با سلاح هایشان و همچنین بندگانی برای راندن اسبان و شترانی که بار پوست داشتند به همراه او خارج شدند. هنگام خروج، اهالی مکه را ندا دادند و سران و بزرگان و بندگان و زنان مکه بیرون آمدند تا با هاشم وداع کنند. او به آنان فرمان داد تا برگردند و خود با
ص: 40
و بنو عمه و أخوه المطلب إلی یثرب کالأسود طالبی بنی النجار.
فلما وصلوا المدینة أشرق بنور رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک الوادی من غرة هاشم (1)حتی دخل جملة البیوت فلما رآهم أهل یثرب بادروا إلیهم مسرعین و قالوا من أنتم أیها الناس فما رأینا أحسن منکم جمالا و لا سیما صاحب هذا النور الساطع و الضیاء اللامع قال لهم المطلب نحن أهل بیت الله و سکان حرم الله نحن بنی لوی بن غالب (2)و هذا أخونا هاشم بن عبد مناف و قد جئناکم (3)خاطبین و فیکم راغبین و قد علمتم أن أخانا هذا خطبه الملوک و الأکابر فما رغب إلا فیکم و نحب أن ترشدونا إلی سلمی و کان أبوها یسمع الخطاب فقال لهم مرحبا بکم أنتم أرباب الشرف و المفاخر و العز و المآثر و السادات الکرام المطعمون الطعام (4)و نهایة الجود و الإکرام و لکم عندنا ما تطلبون غیر أن المرأة (5)التی خرجتم لأجلها و جئتم لها طالبین هی ابنتی و قرة عینی و هی مالکة نفسها (6)و مع ذلک أنها خرجت بالأمس إلی سوق من أسواقنا مع نساء من قومها یقال لها سوق بنی قینقاع فإن أقمتم عندنا فأنتم فی العنایة و الکلایة و إن أردتم أن تسیروا إلیها ففی الرعایة و من الخاطب لها و الراغب فیها قالوا صاحب هذا النور الساطع و الضیاء اللامع سراج بیت الله الحرام و مصباح الظلام الموصوف بالجود و الإکرام (7)هاشم بن عبد مناف صاحب رحلة الإیلاف و ذروة الأحقاف فقال أبوها بخ بخ لقد علونا و فخرنا بخطبتکم اعلموا یا من حضر أنی
ص: 41
پسرعموها و برادرش مطّلب همچون شیران به سوی قبیله بنی نجار در یثرب به راه افتادند.
چون به شهر رسیدند، آن دیار از نور رسول خدا در پیشانی هاشم چنان تابناک شد که نور به هر خانهای راه یافت. وقتی اهل یثرب آنان را دیدند سویشان شتافتند و گفتند ای جماعت! شما کیستید که نیکوتر از شما هرگز ندیدهایم؟! به ویژه صاحب این نور تابناک و روشنایی درخشان کیست؟! مطّلب به آنان گفت: ما اهالی خانه خداییم و ساکنان حرم خداوند، ما پسران لُویّ بن غالب هستیم و این مرد برادر ما هاشم بن عبدمناف است، نزد شما آمدهایم تا دختری را بخواهیم و در شما امیدی داریم، حتما میدانید که شاهان و بزرگان برادر ما را خواستهاند، اما او فقط یکی از شما را خواسته، دوست داریم ما را سوی سلما راه نمایید. پدر سلما که سخنان مطّلب را میشنید، به آنان گفت: خوش آمدید! شما صاحبان شرافت و افتخار و عزت و مفاخرید و سروران ارجمندید که گرسنگان را طعام میدهید و غایت جود و بخشندگی هستید، دختری که به خاطرش به راه افتادهاید و در طلبش آمدهاید دختر من و نور چشم من است، او صاحب اختیار خویش است و دیروز با زنان قوم خود به یکی از بازارهای ما به نام بازار بنی قینقاع رفته است، اگر نزد ما بمانید در عنایت و کرامت خواهید بود و اگر بخواهید سوی او رهسپار شوید در حمایت ما خواهید بود، چه کسی خواستگار و خواهان اوست؟ گفتند: صاحب این نور تابان و روشنایی درخشان، روشنی بیت الله الحرام و چراغ ظلمت، موصوف به جود و کرامت، هاشم بن عبدمناف، صاحب سفر ایلاف و قله احقاف. پدر سلما گفت: به به! ما را گرامی داشتید و به این سخن مفتخرمان کردید، ای حاضران!
ص: 41
قد رغبت فی هذا الرجل أکثر من رغبته (1)فینا غیر أنی أخبرکم أن أمری دون أمرها (2)و ها أنا أسیر معکم إلیها فانزلوا یا خیر زوار و یا فخر بنی نزار قال فنزل هاشم و أخوه و أصحابه و حطوا رحالهم و متاعهم و سبق أبوها عمرو إلی قومه و نحر لهم النحائر و عقر لهم العقائر و أصلح لهم الطعام و خرجت لهم العبید بالجفان فأکلت القوم منه حسب الحاجة و لم یبق من أهل یثرب أحد إلا خرج ینظر إلی هاشم و نور وجهه و خرج الأوس و الخزرج و الناس متعجبین من ذلک النور و خرج الیهود فلما نظروا إلیه عرفوه بالصفة التی وجدوها فی التوراة و العلامات فعظم ذلک علیهم و بکوا بکاء شدیدا فقال بعض الیهود لحبر من أحبارهم ما بکاؤکم قال من هذا الرجل الذی یظهر منه سفک دمائکم (3)و قد جاءکم السفاک القتال الذی تقاتل معه الأملاک المعروف فی کتبکم بالماحی و هذه أنواره قد ابتدرت قال فبکی الیهود من قوله و قالوا له یا أبانا فهل هذا الذی ذکرت نصل إلی قتله و نکفی شره فقال لهم هیهات حیل بینکم و بین ما تشتهون و عجزتم عما تأملون إن هذا هو المولود الذی ذکرت لکم تقاتل معه الأملاک من الهواء و یخاطب من السماء و یقول قال جبرئیل عن رب السماء (4)فقالوا هذا تکون له هذه المنزلة قال أعز (5)من الولد عند الوالد فإنه أکرم أهل الأرض علی الله تعالی و أکرم أهل السماوات فقالوا أیها السید الکریم نحن نسعی فی إطفاء ضوء هذا المصباح قبل أن یتمکن و یحدث علینا منه کل مکروه و أضمر القوم لهاشم العداوة و کان بدء عداوة الیهود من ذلک الیوم لرسول الله صلی الله علیه و آله فلما أصبح هاشم أمر أصحابه أن یلبسوا أفخر أثوابهم و أن یظهروا
ص: 42
بدانید بیش از آنکه این مرد خواهان ما باشد، من خواهان او هستم، اما امر من سوای امر سلما است، بنابراین من نیز با شما سوی او میآیم، حال فرود آیید ای بهترین زوّار و ای مایه فخر بنی نَزار! آنگاه هاشم به همراه برادر و یارانش فرود آمدند و بار و کالای خود زمین نهادند. پدر سلما نزد قوم خود شتافت و شترانی برای آنان سر بُرید و طعامی نیک از برایشان ساخت و بندگان برای ایشان جامها آوردند و آن قوم به قدر نیاز خوردند. هر که در یثرب بود آمده بود تا هاشم و نور چهره هاشم را ببیند. اوس و خزرج و همه مردم بیرون آمدند و از آن نور در شگفتی بودند. چون یهودیان بیرون آمدند و او را دیدند، از صفات و علاماتی که در تورات خوانده بودند او را شناختند. این برایشان بسیار گران آمد و به شدت گریستند. یکی از یهودیان به یکی از عالمان یهود گفت: چرا میگریید؟ گفت: این مردی است که از او کسی پدید میآید که خون شما را میریزد، جنگجوی خونریزی نزدتان آمده که فرشتگان در جنگ همراهیاش میکنند، در کتابهای شما به «ماحی» معروف است و این نور اوست که پدیدار شده. یهودیان از سخن او گریستند و به او گفتند: ای پدر! آیا این کسی را که گفتی میتوانیم بکُشیم و از بین ببریم؟ به آنان گفت: وای بر شما! میان شما و خواستهتان گرفته شده است و از انجام آنچه میپندارید ناتوانید، زیرا این همان مولودی است که برایتان گفتم فرشتگان آسمان همراهش میجنگند و از آسمان با او سخن گفته میشود و از قول جبرئیل کلام پروردگار آسمان را بر زبان میرانَد. گفتند: این مرد چنین منزلتی دارد؟! گفت: او عزیزتر از فرزند نزد پدر است و او ارجمندترین اهل زمین و ارجمندترین اهل آسمان نزد خداوند متعال است. گفتند: ای سرور بزرگ! ما میکوشیم پیش از آنکه نور این چراغ توانایی یابد و چنان بلاهایی از آن به ما برسد، خاموشش کنیم. اینچنین آن قوم کینه هاشم را در دل پنهان کردند و آن روز آغاز دشمنی یهود با رسول خدا صلّی الله علیه و آله شد. هاشم به یارانش فرمان داد تا فاخرترین جامههایشان را بر تن کنند و زیورهای خود را آشکار سازند.
ص: 42
زینتهم فلبسوا ما کان عندهم من الثیاب و ما قد أعدوه للزینة و الجمال و أظهروا التیجان و الجواشن و الدروع و البیض فأقبلوا یریدون سوق بنی قینقاع و قد شدوا لواء نزار علی قناة و أحاطوا بهاشم عن یمینه و شماله و مشی قدامه العبید و أبو سلمی معهم و أکابر قومه و معهم جماعة من الیهود فلما أشرفوا علی السوق و کان تجتمع إلیه الناس من أقاصی البلاد و أقطارها (1)و أهل الحضر و سکانها فنظر القوم إلی هاشم و أصحابه و ترکوا معاشهم (2)و أقبلوا ینظرون إلی هاشم و یتعجبون من حسنه و جماله و کان هاشم بین أصحابه کالبدر المنیر بین الکواکب و علیه السکینة و الوقار فأذهل بجماله أهل السوق و جعلوا ینظرون إلی النور الذی بین عینیه و کانت سلمی بنت عمرو واقفة مع الناس تنظر إلی هاشم و حسنه و جماله و ما علیه من الهیبة و الوقار إذ أقبل علیها أبوها و قال لها یا سلمی أبشرک بما یسرک و لا یضرک و کانت معجبة بنفسها من حسنها و جمالها فلما نظرت إلی هاشم و جماله نسیت حسنها و جمالها (3)و قالت یا أبت بما تبشرنی قال إن هذا الرجل إلیک خاطب و فیک راغب و هو یا سلمی من أهل الکفاف و العفاف و الجود و الأضیاف هاشم بن عبد مناف و إنه لم یخرج من الحرم لغیر ذلک فلما سمعت سلمی کلام أبیها أعرضت عنه بوجهها و أدرکها الحیاء منه فأمسکت عن الکلام ثم قالت یا أبت إن النساء یفتخرون علی الرجال بالحسن و الجمال و القدر و الکمال و إذا کان زوج المرأة سیدا من سادات العرب و کان ملیح المنظر و المخبر فما أقول لک و قد عرفت ما جری بینی و بین أحیحة بن الجلاح (4)الأوسی و حیلتی علیه حتی خلعت نفسی منه لما علمت أنه لم یکن من الکرام و إن هذا الرجل یدل عظمته و نور وجهه علی مروته و إحسانه یدل علی فخره فإن یکن القوم کما ذکرت قد خطبونا و رغبوا فینا فإنی فیهم راغبة
ص: 43
آنان جامههایی را که با خود داشتند پوشیدند و آنچه را برای زینت و زیبایی آماده کرده بودند بر گرفتند و تاجها و جوشنها و سپرها و کلاهخودهایشان را بیرون آوردند و رو سوی بازار بنی قینقاع گذاشتند، بیرق نَزار را بر سر نیزهای گذاشتند و هاشم را از چپ و راست در میان گرفتند و بندگان پیشاپیش او به راه افتادند حال آنکه پدر سلما با بزرگان قوم خود و گروهی از یهود نیز همراه آنان بودند. چون به نزدیک بازار رسیدند و مردمان دیارهای دور و نزدیک و ساکنان شهر و آبادی گرد آنان جمع آمدند، آن قوم نظر سوی هاشم و یارانش کردند و کار و بار خود را رها کردند و چشم به هاشم دوختند و از نیکی و زیباییاش شگفت زده شدند. هاشم در میان یارانش همچون ماه تابناک در میان ستارگان بود و آرامش و متانتی داشت. اهل بازار از زیبایی او متحیّر شدند و چشم به نور میان چشمانش دوختند. در میان مردم سلما بنت عمرو نیز ایستاده بود و به هاشم و نیکی و زیبایی او و هیبت و متانتی که داشت مینگریست. ناگاه پدرش رو سوی او گذاشت و به او گفت: ای سلما تو را مژدهای میدهم که شادمانت کند و غمی در آن نباشد. او که از نیکی و زیبایی خود به خود میبالید با دیدن هاشم نیکی و زیبایی خود را از یاد برد و گفت: ای پدر! چه مژدهای داری؟ گفت: این مرد خواستگار و خواهان توست، ای سلما! او هاشم بن عبدمناف از مردمان توانمند و پاکدامان و بخشنده و مهماننواز است که به این قصد از حرم خداوند آمده است. چون سلما سخن پدرش را شنید، از هاشم روی گرفت و از او حیا کرد و از سخن ایستاد. سپس گفت: ای پدر! زنان به نیکی و زیبایی و توانایی و کمال مردان افتخار میکنند چه رسد به اینکه زنی همسر یکی از سروران عرب باشد و منظری نیک و آوازهای نکو داشته باشد، چه بگویم که شما خود ماجرای من و احیحة بن جلاح اوسی را میدانید و خبر دارید که چاره اندیشیدم تا او را از خود برانم چون دانستهام که او از مردان بزرگ نیست، اما شکوه این مرد و نور چهرهاش نشان از جوانمردی و نیکوکاری و سربلندی او دارد، حال اگر چنان که میگویید این قوم خواستگار و خواهان ما هستند، ما نیز خواهان ایشان خواهیم بود،
ص: 43
و لکن لا بد أن أطلب منهم المهر (1)و لا أصغر نفسی (2)و سیکون لنا و لهم خطاب و جواب و کان القول منها لحال أبیها لأنها لم تصدق بذلک حتی نزل هاشم قریبا من السوق و اعتزل ناحیة عنه فأقبل أهل السوق إلیه مسرعین ینظرون إلی نوره حتی ضاع کثیر من متاعهم و معاشهم من نظرهم إلیه و قد نصبت له خیمة من الحریر الأحمر و وضعت له سرادقات (3)فلما دخل هاشم و أصحابه الخیمة تفرق أهل السوق عنهم و جعل یسأل بعضهم بعضا عن أمر هاشم و قومه و ما أقدمهم علیه (4)من مکة فقیل إنه جاء خاطبا لسلمی فحسدوها علیه و کانت أجمل أهل زمانها و أکملهم حسنا و جمالا و کانت جاریة تامة معتدلة لها منظر و مخبر (5)کاملة الأوصاف معتدلة الأطراف (6)سریعة الجواب حسنة الآداب عاقلة طریفة عفیفة لبیبة طاهرة من الأدناس فحسدوها کلهم علی هاشم حتی حسدها إبلیس لعنه الله و کان قد تصور لها فی صورة شیخ کبیر (7)و قال یا سلمی أنا من أصحاب هاشم قد جئتک ناصحا لک (8)اعلمی أن لصاحبنا هذا من الحسن و الجمال ما رأیت إلا أنه رجل ملول للنساء لا تقیم المرأة عنده أکثر من شهرین إذا أراد و إلا فعشرة أیام لا غیر و قد تزوج نساء کثیرة و مع ذلک أنه جبان فی الحروب فقالت سلمی إلیک عنی
ص: 44
اما باید از آنان مهر بخواهم و خود را کوچک نکنم، هم ما و هم اینان گفت و گویی برای خود داریم. سخن سلما به خاطر حالت پدرش بود، زیرا سلما باور نکرده بود. هاشم نزدیک بازار فرود آمد و در گوشهای از بازار ایستاد. اهل بازار برای دیدن نور او چنان سوی او شتافتند که بسیاری از بار و کالایشان بهخاطر دیدن او از بین رفت. ناگاه خیمهای از حریر سرخ برای هاشم برافراشته شد و سراپردههایی برای او ساختند. وقتی هاشم و یارانش به خیمه وارد شدند، اهل بازار از نزد آنان پراکنده شدند در حالی که از یکدیگر درباره امر هاشم و قوم او و سبب آمدن آنان از مکه میپرسیدند. وقتی گفته شد که آنان برای خواستگاری سلما آمدهاند، آنان به او حسادت کردند، چرا که او زیباترین و نیکترین و با کمالاتترین زن زمانه خود بود و دختری تمام و کمال و خوشقامت بود و رخسار و آوازهای با تمام اوصاف داشت و اندامی خوب داشت و حاضر جواب و آدابدان بود و خردمند و کمیاب و پاکدامن و باهوش و از ناپاکیها پاک بود. آنان چنان به خاطر هاشم بر او حسد ورزیدند که حتی ابلیس ملعون نیز به او حسادت کرد و در هیئت پیرمردی بزرگ نزد سلما پدیدار شد و به او گفت: ای سلما! من از یاران هاشمم، آمدهام تا تو را نصیحتی بکنم، بدان که یار ما در نیکی و زیبایی چنان است که میبینی، اما او برای زنان چنان خستهکننده است که اگر خواهان زنی باشد، آن زن بیش از دو ماه نزد وی نمیماند وگرنه ده روزه خواهد رفت، او با زنان بسیاری ازدواج کرده، افزون بر این او در جنگ بزدل است. سلما گفت: دور شو!
ص: 44
فو الله لو ملأ لی حصنا من المال ما قبلته و لو ملأ لی حصون خیبر ذهبا و فضة ما رغبت فیه لهذه الخصال التی ذکرت و لقد کنت أجبته و رغبت فیه و قد قلت رغبتی فیه لهذه الخصال اذهب عنی فانصرف عنها و ترکها فی همها و غمها ثم إن إبلیس لعنه الله تصور لها بصورة أخری و زعم أنه من أصحاب هاشم و ذکر لها مثل الأول فقالت أ و لیس الذی قد أرسلتک إلیه أنه لا یرسل إلی رسولا بعد ذلک فسکت إبلیس لعنه الله فقالت إن أرسل رسولا بعدک أمرت بضرب عنقه فخرج إبلیس فرحا مسرورا و قد ألقی فی قلبها البغضة لهاشم و ظن أن هاشما یرجع خائنا فعند ذلک دخل علیها أبوها فوجدها فی سکرتها و حیرتها فقال یا سلمی ما الذی حل بک هذا الیوم و هذا یوم سرورک فقالت یا أبت لا تزیدنی کلاما فقد فضحتنی و أشهرت أمری أردت أن تزوجنی برجل ملول للنساء کثیر الطلاق جبان فی الحروب فضحک أبوها و قال یا سلمی و الله ما لهذا الرجل شی ء من هذه الخصال الثلث و إنه إلی کرمه الغایة و إلی جوده النهایة و إنما سمی هاشما لأنه أول من هشم الثرید لقومه و أما قولک کثیر الطلاق فإنه ما طلق امرأة قط و أما قولک جبان فهو واحد أهل زمانه فی الشجاعة و إنه لمعروف عند الناس بالجواب و الخطاب و الصواب (1)فقالت یا أبت لو أنه ما جاءنی عنه إلا واحد کذبته و قلت إنه عدو فقد جاءنی ثلاثة نفر کل واحد منهم یقول مثل مقالة الآخر فقال أبوها ما رأینا منه رسولا و لا جاءنا منه خبر و کان الشیطان یظهر لهم فی ذلک الزمان و یأمرهم و ینهاهم و قد صح عندها ما قاله الشیطان الرجیم و هی تظن أنه من بنی آدم و هاشم لا یعلم شیئا من ذلک (2)و کان قد عول علی جمع من قومه فی خطبتها (3)ثم إن سلمی خرجت فی بعض حوائجها و هی تحب أن تنظر إلی هاشم
ص: 45
به خدا سوگند اگر قلعهای را از مال انباشته کند او را نمیپذیرم و اگر قلعههای خبیر را از طلا و نقره پُر کند او را نمیخواهم اگر چنین صفاتی داشته باشد که تو میگویی، من اگر او را پاسخ گفتهام و خواهانش شدهام و این خواستاری را بر زبان آوردهام به خاطر صفات او بوده است، از نزد من دور شو! ابلیس از نزد او رفت و او را در دغدغه و نگرانیاش بر جا گذاشت. سپس آن ملعون بار دیگر در هیئتی دیگر نزد سلما پدیدار شد و خود را از یاران هاشم نشان داد و سخنی همچون بار قبل گفت. سلما گفت: آیا تو را نزد او نفرستم تا به او بگویی که دیگر کسی را نزد من نفرستد؟! ابلیس ملعون دیگر ساکت شد. سلما گفت: اگر پس از تو کسی را نزد من بفرستد، فرمان میدهم گردنش را بزنند. ابلیس شاد و خوشحال خارج شد و نفرت از هاشم را در دل سلما انداخت و پنداشت که هاشم موصوف به خیانت بازمیگردد. در آن هنگام پدر سلما نزد او آمد و او را متحیر و سرگشته دید، گفت: ای سلما! امروز چه اتفاقی برایت افتاده حال آنکه امروز روز شادمانی توست؟ گفت: ای پدر! بیش از این سخن مگو که مرا رسوا کردی و کار مرا بر زبانها انداختی، میخواهی مرا به مردی دهی که زنان را خسته میکند و همسران بسیار طلاق داده و در جنگ بزدل است؟ پدر سلما خندید و گفت: ای سلما! به خدا سوگند هیچ یک از سه صفتی که گفتی در این مرد نیست، او در غایت ارجمندی است و در نهایت بخشندگی، او را هاشم نامیدهاند چون نخستین کسی است که برای غذای قومش نان «هشم کرده» یعنی تکه کرده است. اما این که گفتی زنان بسیاری را طلاق داده، او هرگز هیچ زنی را طلاق نداده است، و این که گفتی در جنگ بزدل است، او در میان مردان روزگار خود در شجاعت یکتاست، او در میان مردم به سخنگویی و پاسخگویی و کلام حق زبانزد است. سلما گفت: ای پدر! اگر فقط یک نفر میآمد و از او بد میگفت، میگفتم او دشمن است، اما سه نفر آمدهاند و همه سخنی شبیه میگویند. پدرش گفت: ما فرستادهای از سوی او ندیدهایم و خبری از جانب او به ما نرسیده است. شیطان در آن اوان نزد آنان پدیدار شد و آنان را امر و نهی کرد و سخن شیطان رجیم در نظر سلما راست نمود و پنداشت که او بشر است. حال آنکه هاشم از این ماجرا هیچ نمیدانست و در میان جمعی از قوم خود به سخن مشغول بود. در آن حین سلما برای کاری بیرون آمد و دوست میداشت هاشم را ببیند.
ص: 45
فجمع الله بینهما فی الطریق فوقع فی قلبها أمر عظیم من محبته و کان فی ذلک الزمان لا تستحیی النساء من الرجال و لا یضرب بینهن (1)حجاب إلی أن بعث محمد صلی الله علیه و آله و نزل طائفة من الیهود من جهة خیمة هاشم و لما اجتمعت سلمی بهاشم عرفته بالنور الذی فی وجهه و عرفها أیضا هو فقالت له یا هاشم قد أحببتک (2)و أردتک فإذا کان غدا فأخطبنی من أبی و لا یعز علیک ما یطلب أبی منک فإن لم تصله یدک ساعدتک علیه فلما أصبح تأهب هاشم للقاء القوم فتزینوا بزینتهم (3)و إذا أهل سلمی قد قدموا فقام من کان فی الخیمة إجلالا لهم و جلس هاشم و أخوه و بنو عمه فی صدر الخیمة فتطاولت القوم إلی هاشم (4)فابتدأهم المطلب بالکلام و قال یا أهل الشرف و الإکرام و الفضل و الإنعام نحن وفد بیت الله الحرام و المشاعر العظام (5)و إلینا سعة الأقدام (6)و أنتم تعلمون شرفنا و سؤددنا و ما قد خصصنا الله (7)به من النور الساطع و الضیاء اللامع و نحن بنو لوی بن غالب قد انتقل هذا النور إلی عبد مناف ثم إلی أخینا هاشم و هو معنا من آدم إلی أن صار إلی هاشم (8)و قد ساقه الله إلیکم و أقدمه علیکم فنحن لکریمتکم خاطبون و فیکم راغبون ثم أمسک عن الکلام فقال عمرو أبو سلمی لکم التحیة و الإکرام و الإجابة و الإعظام و قد قبلنا خطبتکم و أجبنا دعوتکم و أنتم تعرفون علیتنا (9)و لا یخفی علیکم أحوالنا و لا بد من تقدیم المهر کما کان سلفنا و
ص: 46
خداوند در راهی آن دو را به هم رساند و حبّ هاشم سخت در دل سلما افتاد، چراکه در آن زمان تا پیش از بعثت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله زنان از مردان روی نمیگرفتند و میانشان پردهای زده نمیشد. در همان اوضاع طایفهای از یهودیان نیز در اطراف خیمه هاشم فرود آمده بودند. وقتی سلما با هاشم روبرو شد، او را از نور چهرهاش شناخت و هاشم نیز او را شناخت. سلما گفت: ای هاشم! تو را دوست داشتم و خواستم، فردا که شد مرا از پدرم خواستگاری کن و هر چه پدرم از تو خواست بر تو سنگین ننماید، اگر تواناییاش را نداشتی من کمکت میکنم. چون صبح شد هاشم برای دیدار آن قوم آماده شد. ایشان خود را آراستند و چون سلما اجازه داد، وارد شدند. هر کس در خیمه بود به بزرگداشت آنان برخاست. هاشم با برادر و پسرعموهایش در صدر خیمه نشست و آن قوم همه دیده سوی هاشم کشیدند. مطّلب سخن آغاز کرد و گفت: ای اهل شرافت و اکرام و فضیلت و اطعام! ما اهالی بیت الله الحرام و صاحبان مشاعر عظام و محل آمد و شد اقوام هستیم و شما خود از ارجمندی و سروری ما آگاهید و میدانید که خداوند ما را به این نور تابان و روشنایی درخشان ویژه گردانده، ما پسران لوی بن غالب هستیم که این نور را به عبدمناف منتقل کرد و سپس به برادر ما هاشم، این نور از آدم با ما بوده تا اینکه به هاشم رسیده و حال خداوند آن را سوی شما رهسپار کرده و نزد شما آورده، ما خواستگار دختر ارجمند شماییم و در شما امید داریم. چون مطّلب از سخن ایستاد، عمرو پدر سلما گفت: تبریک و تکریم و اجابت و تعظیم از برای شماست! خواستگاریتان را میپذیریم و دعوتتان را اجابت میکنیم، شما سربلندی ما را میدانید و حال ما بر شما پوشیده نیست، اکنون بایست مهری بدهید چرا که رسم پیشینیان
ص: 46
آباؤنا (1)و لو لا ذلک ما واجهناکم بشی ء من ذلک و لا قابلناکم به أبدا فعند ذلک قال المطلب لکم عندی مائة ناقة سود الحدق حمر الوبر لم یعلها جمل فبکی إبلیس لعنه الله و کان من جملة من حضر و جلس عند أبی سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال أبو سلمی معاشر السادات ما هذا هذا قدر ابنتنا عندکم فقال المطلب و لکم ألف مثقال من الذهب الأحمر فغمز إبلیس لعنه الله أبا سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال یا فتی قصرت فی حقنا فیما قلت (2)و أقللت فیما بذلت فقال و لکم عندنا حمل عنبر و عشرة أثواب من قباطی مصر و عشرة من أراضی العراق فقد أنصفناکم فغمز إبلیس لعنه الله أبا سلمی و أشار إلیه أن اطلب الزیادة فقال یا فتی قد قاربت و أجملت قال له المطلب و لکم خمس وصائف برسم الخدمة فهل تریدون أکثر من ذلک فأشار إلیه إبلیس لعنه الله أن اطلب الزیادة فقال أبو سلمی یا فتی إن الذی بذلتموه لنا إلیکم راجع فقال المطلب و لکم عشر أواق من المسک الأذفر و خمسة أقداح (3)من الکافور فهل رضیتم أم لا فهم إبلیس أن یغمز أبا سلمی فصاح به أبو سلمی و قال له یا شیخ السوء اخرج لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً فو الله لقد أخجلتنی فقال له المطلب اخرج یا شیخ السوء فقام الشیطان و خرج و خرج الیهود معه فقال إبلیس یا عمرو إن الذی شرطته فی مهر ابنتک قلیل و إنما أردت أن أطلب من القوم ما تفتخر به ابنتک علی سائر نسائها و أهل زمانها و لقد هممت أن أشرط علیه أن یبنی لها قصرا طوله عشرة فراسخ و عرضه مثل ذلک و یکون شاهقا فی الهواء باسقا فی السماء (4)و فی أعلاه مجلس ینظر منه إلی إیوان کسری و ینظر إلی المراکب منحدرات فی البحر ثم یجلب إلیه نهرا من الدجلة و الفرات عرضه مائة ذراع تجری فیه المراکب (5)ثم یغرس حول النهر
ص: 47
و پدران ما بوده، اگر چنین نبود این سخن در حضور شما نمیگفتیم و هرگز این خواسته را پیش نمینهادیم. آنگاه مطّلب گفت: شما صد ناقه سیاه چشم سرخ موی آبستن نشده نزد من دارید. ابلیس ملعون که در میان حاضران بود اندوهناک شد و نزد پدر سلما نشست و به او اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای بزرگان! این چه بود؟! آیا قدر دختر ما نزد شما همین است؟ مطّلب گفت: هزار مثقال طلای سرخ نیز برای شما. باز ابلیس ملعون به پدر سلما علامت داد و اشاره کرد که بیشتر بخواه. گفت: ای جوانمرد! با سخنت در حق ما کوتاهی کردی و در بخشش کم گذاشتی. گفت: یک بار عنبر و ده جامه قبطی مصر و ده جامه عراقی نیز نزد ما دارید تا در حقّتان انصاف کرده باشیم. ابلیس ملعون علامت داد و اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای جوانمرد! نزدیک شدی و بد نگفتی! مطّلب گفت: پنج کنیز به رسم خدمت از برای شما، بیشتر میخواهید؟ ابلیس ملعون اشاره کرد که بیشتر بخواه. پدر سلما گفت: ای جوانمرد! آنچه به ما میبخشی به خودتان بازمیگردد. مطّلب گفت: ده ظرف مشک خوشبو و پنج قدح کافور برای شما، راضی شدید یا نه؟ ابلیس خواست علامت دهد که پدر سلما فریاد برآورد و به او گفت: ای پیرمرد بدکار برو بیرون! «لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْرا»(1)
{واقعا کار ناپسندی مرتکب شدی} به خدا که مرا شرمنده کردی. آنگاه مطّلب به او گفت: برو بیرون ای پیرمرد بدکار! شیطان برخاست و خارج شد و یهودیان نیز با او بیرون رفتند. هنگام خروج شیطان گفت: ای عمرو! مهری که برای دخترت شرط کردی کم است، من میخواستم از این قوم چیزی بخواهم که دخترت با آن بر زنان دیگر و مردم روزگار خود افتخار کند، کوشیدم تا بر او شرط کنم برای او قصری بسازد که ده فرسخ طول و به همین مقدار عرض داشته باشد و سر به فلک کشیده باشد و سوی آسمان قد برافراشته باشد و در بالایش جایگاهی باشد که ایوان کسرا و کشتیهای روان در دریا از آن دیده شود و نهری از دجله و فرات به عرض صد ذرع به سویش روان باشد که کشتیها در آن در حرکت باشند و در اطرافش
ص: 47
نخلات معتدلات لا ینقطع ثمرها صیفا و لا شتاء قال المطلب یا ویلک و من یقدر علی ذلک یا شیخ السوء فقد أسرفت فیما قلت من یصل إلی ما أردت (1)فصاح به أبو سلمی و المطلب فأخذته الصیحة من کل مکان و کان مراد إبلیس لعنه الله تفرق المجلس ثم قال أرمون بن قیطون یا قوم إن هذا الشیخ أحکم الحکماء و هو معروف فی بلادنا بالحکمة و فی الشام و العراق و بعد ذلک إننا ما نزوج ابنتنا برجل غریب من غیر بلدنا فقامت الیهود و هم أربع مائة یهودی و أهل الحرم أربعون سیدا و جردوا سیوفهم و قال هاشم لأصحابه دونکم القوم فهذا تأویل رؤیای فقامت الصیحة فیهم فوثب المطلب علی أرمون بن قیطون و وثب هاشم علی إبلیس لعنه الله فانحاز یرید الهرب فأدرکه هاشم و قبضه و رفعه و جلد به الأرض (2)فصرخ صرخة عظیمة لما غشاه (3)نور رسول الله صلی الله علیه و آله و صار ریحا فالتفت هاشم إلی أخیه المطلب فوجده قد قتل أرمون بن قیطون و قسمه نصفین و قتل هاشم و أصحابه جمعا کثیرا من الیهود و وقعت الرجفة فی المدینة و خرج الرجال و النساء و انهزم الیهود علی وجوههم و رجع أبو سلمی و قال لقومه مزجتم الفرح بالترح و ما کان سبب الفتنة إلا من إبلیس (4)لعنه الله فوضع (5)السیف عن الیهود بعد أن قتل منهم سبعین (6)رجلا و کانت عداوة الیهود لرسول الله صلی الله علیه و آله من ذلک الیوم ثم إن هاشما قال لأصحابه هذا تأویل رؤیای فافتقد الیهود الحبر فلم یجدوه (7)فقال هاشم یا معاشر الیهود إنما أغواکم الشیطان الرجیم فانظروا إلی صاحبکم فإن وجدتموه فاعلموا أنه کما زعمتم حکیم من حکمائکم و إن لم تجدوه فقد حیل بینکم
ص: 48
نخلهایی استوار کاشته شده باشد که تابستان و زمستان بار دهند. مطّلب گفت: وای بر تو! چه کسی میتواند چنین کاری کند؟ ای پیرمرد بدکار در سخن زیادهروی کردی، دست چه کسی به خواسته تو میرسد؟ آنگاه پدر سلما و مطّلب هر دو فریاد برآوردند و از هر سو فریاد برآمد و البته نیّت ابلیس ملعون نیز به هم ریختن مجلس بود. در آن دم ارمون بن قیطون گفت: ای قوم! این پیرمرد حکیمترین حکیمان است و در دیار ما و شام و عراق و پس از آن به حکمت معروف است، ما به مردی غریب از دیاری بیگانه دختر نمیدهیم. ناگاه یهودیان که چهارصد تن بودند برخاستند و اهالی حرم نیز که چهل تن بودند برخاستند و همه شمشیر کشیدند. هاشم به یارانش گفت: بیایید! این هم تعبیر خواب من. همه فریاد برآوردند و مطّلب سوی ارمون بن قیطون جست زد و هاشم سوی ابلیس ملعون. او رو گرداند و خواست بگریزد که هاشم خود را به او رساند و او را گرفت و بر زمین زد. او نعرهای برآورد و چون نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر او افتاد، چون باد شد و رفت. هاشم رو سوی برادرش مطّلب کرد و دید او ارمون بن قیطون را کشته و دو نیمش کرده است. هاشم و یارانش جمعی بسیار از یهودیان را کشتند و لرزهای در شهر افتاد و مردان و زنان بیرون ریختند و یهودیان پیش روی آنان شکست خوردند. پدر سلما بازگشت و به قوم خود گفت: شادی را به اندوه درآمیختید، سبب این فتنه کسی نبود جز ابلیس ملعون. اینچنین آنان پس از آنکه هفتاد تن از یهودیان را کشتند شمشیر از آنان برداشتند و دشمنی یهودیان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آن روز شد. سپس هاشم به یارانش گفت خواب من تعبیر شد و یهودیان دیدند عالمشان نیست و دیگر او را نیافتند. هاشم گفت: ای جماعت یهود! شیطان رجیم بود که شما را فریفت، چشم در پی او اندازید، اگر او را یافتید بدانید که او همچنان که پنداشتید یکی از حکیمان شماست، اما اگر او را نیافتید، بدانید که او شما را فریفته و شما
ص: 48
و بینه و ظننتم أنه من أحبارکم و ما هو إلا الشیطان أغواکم ثم إن أبا سلمی عمد إلی إصلاح شأنه و رجع القوم إلی أماکنهم و قد امتلئوا غیظا علی الیهود فأقبل هاشم إلی منزله و أصلح الولائم (1)و أمر العبید أن یحملوا الجفان المترعة باللبن و لحوم الضأن و الإبل ثم إن عمرا مضی إلی ابنته و قال لها إن الرجل الذی یقول لک إن هاشما لجبان قد نطق بالمحال و الله لو لا أمسکته و أحلف علیه ما ترک من القوم واحدا فقالت یا أبت امض معهم علی کل حال و لا ملامة للائم (2)قال فلما أکلوا و رفعوا أیدیهم قال لهم أبو سلمی یا معاشر السادات اصرفوا عن قلوبکم الغیظ و کل هم فنحن لکم و ابنتنا هدیة فقال له المطلب لک ما ذکرناه و زیادة ثم قال یا أخی هاشم أ رضیت بما تکلمت به عنک قال نعم فعند ذلک تصافحوا و مضی أبو سلمی و أخرج من کمه دنانیر (3)و دراهم فنثر الدنانیر علی هاشم و أخیه المطلب و نثر الدراهم علی أصحابه و نثر علیهم زریر المسک الأذفر و الکافور و العنبر حتی غمر أطمارهم (4)ثم قال یا هاشم تحب الدخول علی زوجتک هذه اللیلة أو تصبر لها حتی تصلح لها شأنها (5)قال بل أصبر حتی تصلح شأنها فعند ذلک أمر بتقدیم مطایاهم فرکبوا و خرجوا ثم إن هاشما دفع إلی أخیه المطلب ما حضره من المال و أمره أن یدفعه إلی سلمی فلما جاءها المطلب فرحت به و بذلک المال و قبلته و قالت یا سید الحرم و خیر من مشی علی قدم سلم علی أخیک و قل له ما الرغبة إلا فیک (6)فاحفظ منا ما حفظنا منک ثم قالت قل (7)له ما أقول لک قال قولی ما بدا لک قالت قل لأخیک إنی امرأة کان لی رجل اسمه أحیحة بن الجلاح (8)الأوسی و کان کثیر المال فلما تزوجته اشترطت علیه أنه متی أساء إلی
ص: 49
پنداشتهاید او از عالمان شماست، حال آنکه او فقط شیطان بود که شما را فریفت. سپس پدر سلما سوی اصلاح امور شتافت و آن قوم، خشمگین از یهودیان به جایگاه خود بازگشتند. هاشم رو سوی منزل خود گذاشت و ولیمهها ساخت و به بندگان فرمان داد تا خمرههای پُر از شیر و گوشت گوسفند و شتر بیاورند. عمرو نیز سوی دخترش رفت و به او گفت: آن کس که به تو گفته بود هاشم بزدل است، سخنی محال گفته است، به خدا سوگند اگر من او را نمیگرفتم و او را قسم نمیدادم، یک نفر از آن قوم را هم بر جا نمیگذاشت. سلما گفت: ای پدر! هر گونه به صلاح میبینی با آنان رفتار کن که جایی برای سرزنش سرزنشگران نیست. وقتی آن قوم طعام را خوردند و دستها برافراشتند، پدر سلما به آنان گفت: ای جماعت سروران! غم و کینه از دلهایتان بزدایید که ما از برای شماییم و دخترمان هدیه شما باشد. مطّلب گفت: هر آنچه گفتیم با بیشترش از برای شما. سپس گفت: برادرم هاشم! از سخنانی که برایت گفتم خشنودی؟ گفت: آری. در آن هنگام دست دادند و پدر سلما رفت و از آستین خود دینار و درهم درآورد و دینارها را بر سر هاشم و برادرش مطّلب و درهمها را بر سر یارانشان ریخت و آنقدر قطعههای مشک خوشبو و کافور و عنبر بر سرشان ریخت که لباسهایشان را در میان گرفت. سپس گفت: ای هاشم! آیا دوست داری همین امشب بر همسرت وارد شوی یا صبر میکنی تا آماده شود؟ گفت: صبر میکنم تا آماده شود. آنگاه فرمان داد تا چهارپایانشان را تقدیمشان کنند. آنان سوار شدند و بیرون رفتند. هاشم هر آنچه از مال نزد خود داشت به برادرش مطّلب داد و به او گفت تا آنها را به سلما بدهد. وقتی مطّلب نزد سلما رفت، سلما از دیدار او و آن مال شاد شد و گفت: ای سرور اهل حرم و ای نیکترین مرد! به برادرت سلام برسان و به او بگو که من تنها خواهان تو هستم و آنچه را که ما از تو در دل نگاه داشتهایم تو نیز از ما نگاه دار. سپس به او گفت: سخن مرا به او برسان. گفت: هر چه دوست داری بگو. گفت: به برادرت بگو من زنی هستم که شوهری به نام احیحة بن جلاح اوسی داشتم که مال بسیار داشت. وقتی با او ازدواج کردم بر او شرط گذاشتم که هر وقت به من
ص: 49
فارقته و کان من قصتی أنی رزقت منه ولدا فأردت فراقه فأخذت خیطا و ربطته فی رجل الطفل فجعل الطفل یبکی تلک اللیلة حتی مضی من اللیل ثلثه أو نصفه و قطعت الخیط من رجل الطفل فنام الطفل و أبوه فخرجت إلی أهلی فانتبه الرجل فلم یجدنی فعلم أنها حیلة منی علیه و أنا قد حدثتک بهذا الحدیث لتخبر به أخاک لکیلا یخفی علیه شی ء من أمری و لا یشتغل عنی بباقی نسائه فقال المطلب عند ذلک اعلمی أن أخی قد تطاولت إلیه الملوک فی خطبته و رغبوا فی تزویجه فأبی حتی أتاه آت فی منامه فأخبره بخبرک فرغب فیک و أراد أن یستودعک هذا النور الذی استودعه الله إیاه بعد الأنبیاء فأسأل الله أن یتم لکم السرور و أن یکفیکم کل محذور (1)ثم إنه خرج و هی تشیعه و معها نساء من قومها فمضی إلی أخیه و أخبره بما قالت له سلمی فضحک لذلک و قال له بلغت الرسالة قال ثم أقام هاشم أیاما و دخل علی زوجته سلمی فی مدینة یثرب و حضر عرسها الحاضر و البادی من جمیع الآفاق فلما دخل بها رأی ما یسره من الحسن و الجمال و الهیئة و الکمال ثم إن سلمی دفعت إلیه جمیع المال الذی دفعه إلیها و زادته أضعافا فلما واقعها حملت منه فی لیلتها بعبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله و هذا حدیث تزویج سلمی بهاشم و کان أهل یثرب یعملون الولائم و یطعمون الناس إکراما لهاشم و أصحابه و قد زاد سلمی حسنا و جمالا و صار أهل یثرب یهنئونها بما خصها الله تعالی به. (2)قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما
ص: 50
بدی کرد از او جدا شوم. داستان من با او چنین شد که از او دارای فرزندی شدم و خواستم از او جدا شوم. بنابراین نخی برداشتم و آن را به پای کودک بستم. کودک به گریه افتاد تا اینکه ثلث یا نصف از آن شب گذشت. من نخ را از پای کودک باز کردم و کودک خوابید و پدرش نیز خوابید. من هم سوی خانوادهام خارج شدم. آن مرد بیدار شد و مرا نیافت و دانست که این کار حیله من علیه او بوده. من این ماجرا را برایت گفتم تا آن برادرت را از آن باخبر کنی تا چیزی از من بر او پنهان نماند و از من سوی زنان دیگرش روی نگرداند. در آن هنگام مطّلب گفت: بدان که پادشاهان در خواستن برادر من از هم پیشی میگرفتند و خواهان ازدواج با او بودند، اما او نمیپذیرفت تا اینکه کسی به خوابش آمد و او را از تو خبر داد، اینچنین او خواهان تو شد و خواست این نوری را که خداوند پس از پیامبران به او امانت داده به تو بسپارد، از خدا میخواهم که کارتان را به شادی بگذراند و در هر رویداد شما را کفایت کند. سپس مطّلب خارج شد و سلما با زنان قوم خود او را بدرقه کرد. او نزد برادرش رفت و او را از سخن سلما خبر داد. هاشم از این سخن خندید و به او گفت پیغام را رساندی. هاشم چند روزی بماند و سپس در شهر یثرب بر همسرش سلما وارد شد. در عروسی آنان شهرنشین و بادیهنشین از همه آفاق آمدند. وقتی هاشم بر سلما وارد شد، او را در نیکی و زیبایی و خوبرویی و کمال دید و بسیار شاد شد. سپس سلما همه اموالی را که وی برایش فرستاده بود با بیشترش به او برگرداند. چون هاشم آن شب با او درآمیخت، او عبدالمطّلب جدّ رسول خدا را باردار شد و این داستان ازدواج سلما با هاشم بود. اهل یثرب ولیمهها ترتیب دادند و به بزرگداشت هاشم و یارانش مردمان را طعام دادند و نیکی و زیبایی سلما افزون شد و اهل یثرب میآمدند و برای آنچه خداوند وی را به آن ویژه گردانده بود به او تبریک میگفتند.
ابوالحسن بکری میگوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفتهاند:
ص: 50
تزوج هاشم بن عبد مناف بسلمی بنت عمرو النجاریة و دخل بها حملت بعبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله و انتقل النور الذی کان فی وجهه إلی سلمی زادها حسنا و جمالا و بهجة و کمالا حتی شاع حسنها فی الآفاق و کان ینادیها الشجر (1)و الحجر و المدر بالتحیة و الإکرام و تسمع قائلا یقول عن یمینها السلام علیک یا خیر البشر (2)و لم تزل تحدث بما تری حتی حذرها هاشم فکانت تکتم أمرها عن قومها حتی إذا کان ذات لیلة سمعت قائلا (3)یقول.
لک البشر إذ أوتیت أکرم من مشی. و خیر الناس من حضر و بادی.
و قال لما سمعت ذلک لم تدع هاشما یلامسها بعد ذلک (4)قال ثم إن هاشما أقام فی المدینة أیاما حتی اشتهر حمل سلمی فقال لها یا سلمی (5)إنی أودعتک الودیعة التی أودعها الله تعالی آدم علیه السلام و أودعها آدم علیه السلام ولدها شیثا علیه السلام و لم یزالوا یتوارثونها من واحد إلی واحد إلی أن وصلت إلینا و شرفنا الله بهذا النور و قد أودعته إیاک و ها أنا آخذ علیک العهد و المیثاق بأن تقیه و تحفظیه و إن أتیت به و أنا غائب عنک فلیکن عندک بمنزلة الحدقة من العین و الروح بین الجنبین و إن قدرت علی أن لا تراه العیون فافعلی فإن له حسادا و أضدادا و أشد الناس علیه الیهود و قد رأیت ما جری بیننا و بینهم یوم خطبتک و إن لم أرجع من سفری هذا أو سمعت أنی قد هلکت فلیکن عندک محفوظا مکرما إلی أن یترعرع (6)و احملیه إلی الحرم إلی عمومته فی دار عزه و نصرته ثم قال لها اسمعی و احفظی ما قلت لک قالت نعم قد سمعت و أطعت و لقد أوجعتنی
ص: 51
وقتی هاشم بن عبدمناف با سلما دختر عمرو از بنی نجار ازدواج کرد و بر او وارد شد، او عبدالمطّلب جدّ رسول خدا را باردار شد و نوری که در چهره او بود به سلما منتقل شد و بر نیکی و زیبایی و شادمانی و کمال او چنان افزود که آوازه خوبی او در آفاق پیچید و درختان و سنگها و کلوخها او را ندا میدادند و او را تبریک و تکریم میگفتند و او میشنید که کسی از سمت راستش میگوید: سلام بر تو ای بهترین آدمیان. او پیوسته آنچه را میدید برای دیگران می گفت تا اینکه هاشم او را برحذر داشت و او دیگر از قوم خود پنهان میکرد. تا اینکه شبی شنید کسی میگوید:
«بشارت باد بر تو که ارجمندترین کسی که گام بر زمین نهاد و برترین آدمیان در همه شهرها و بادیهها به تو داده شده است.»
چون سلما این را شنید دیگر نگذاشت هاشم با او نزدیکی کند. سپس هاشم چند روزی در شهر ماند تا اینکه سخن از بارداری سلما پیچید. به سلما گفت: من امانتی را به تو سپردم که خداوند متعال به آدم سپرد و آدم به فرزندش شیث داد و همچنان از کسی به کسی به ارث داده شد تا اینکه به ما رسید و خداوند ما را به این نور مشرّف کرد و من آن را به تو سپردم، اکنون از تو عهد و پیمان میگیرم که مراقبش باشی و او را حفظ کنی و اگر زاده شد و من نزدت نبودم، باید نزد تو در مقام مردمک چشم و جان سینهات باشد، اگر میتوانی چنان کن که چشمها او را نبینند که او حسودان و دشمنانی دارد و بدترین مردم در حق او یهودیاناند، خود دیدی که روز خواستگاریات میان ما و آنان چه شد، اگر من از این سفر بازنگشتم یا شنیدی که من جان باختهام، باید او نزد تو محفوظ و ارجمند باشد تا اینکه بزرگ شود، سپس او را به حرم ببر و به سرای عزت و نصرت نزد عموهایش برسان. سپس به او گفت سخن مرا بشنو و به آن عمل کن. سلما گفت: البته! شنیدم و فرمان بُردم گرچه با
ص: 51
بکلامک فأنا أسأل الله العظیم أن یردک سالما ثم خرج هاشم و أخوه المطلب و أصحابه و أقبل علیهم و قال یا بنی أبی و عشیرتی من بنی لوی إن الموت سبیل لا بد منه و أنا غائب عنکم و لا أدری أنی أرجع إلیکم أم لا و أنا أوصیکم إیاکم و التفرق و الشتات فتذهب حمیتکم و تقل قیمتکم و یهین قدرکم عند الملوک و یطمع فیکم الطامع فهل أنت یا أخی لما أقول لک سامع و إنی مخلف فیکم و مقدم علیکم أخی المطلب دون إخوتی لأنه من أبی و أمی و أعز الخلق عندی و إن سمعتم وصیتی و قدمتموه و سلمتم إلیه مفاتیح الکعبة و سقایة الحاج و لواء نزار و کل ما کان من مکارم الأنبیاء سعدتم (1)و إنی أوصیکم بولدی الذی اشتملت علیه سلمی فإنه سیکون له شأن عظیم و لا تخالفوا قولی قالوا سمعنا و أطعنا غیر أنک کسرت قلوبنا بوصیتک و أزعجت أفئدتنا بقولک قال ثم إن هاشما سافر إلی غزة (2)الشام فحضر موسمها و باع أمتعته و شری ما کان یصلح له و اشتری لسلمی طرفا و تحفا ثم إنه تجهز للسفر فلما کان اللیلة التی عزم فیها علی الرحیل طرقته حوادث الزمان و أتته العلة فأصبح مثقلا و ارتحل رفقاءه و بقی هاشم و عبیده و أصحابه (3)فقال لهم الحقوا بأصحابکم فإنی هالک لا محالة و ارجعوا إلی مکة و إن مررتم علی یثرب (4)فأقرءوا زوجتی سلمی عنی السلام و أخبروها بخبری و عزوها فی شخصی و أوصوها بولدی فهو أکبر همی و لولاه ما نلت أمری فبکی القوم بکاء شدیدا فقالوا ما نبرح عنک حتی ننظر ما یکون من أمرک و أقاموا یومهم (5)فلما أصبحوا ترادفت (6)علیه الأمراض فقالوا له کیف تجد نفسک فقال
ص: 52
سخنانت مرا اندوهناک کردی، از خداوند بزرگ میخواهم که تو را سالم بازگرداند. در آن دم هاشم به همراه برادرش مطّلب و یاران خود خارج شد و رو سوی آنان گفت: ای برادران و ای خاندان بنی لوی! به راستی مرگ راهی است که گریزی از آن نیست، من از شما جدا میشوم و نمیدانم نزدتان بازمیگردم یا نه، شما را وصیت میکنم که از تفرقه بپرهیزید و از هم پراکنده نشوید تا مبادا غیرتتان از بین برود و ارزشتان کم شود و قدرتتان در نظر پادشاهان سست شود و طمعکاران در شما طمع کنند، تو ای برادرم! آنچه را میگویم بشنو، من در میان برادرانم برادرم مطّلب را نزد شما به جا میگذارم و او را در میانتان میگذارم، زیرا او از پدر و مادرم است و نزد من عزیزترین مردمان است، اگر وصیت مرا بشنوید و او را پیشوای خود کنید و کلیدهای کعبه و آبداری حاجیان و بیرق نزار و آنچه از کرامات پیامبران به ما رسیده را به او بسپارید، سعادتمند میشوید، شما را درباره فرزندم که در دل سلما است نیز وصیت میکنم چراکه او مقامی والا دارد، از سخن من سرپیچی نکنید. گفتند: شنیدیم و فرمان بُردیم، اما با وصیتات دلهایمان را شکستی و قلبهایمان را به درد آوردی. هاشم سوی غزه شام سفر کرد و در فصل تجارت آنجا حاضر شد و کالای خود را فروخت و آنچه میخواست خرید و برای سلما نیز هدایایی گرفت و سپس آماده سفر شد. چون شبی فرارسید که قصد داشت بازگردد، به حوادث روزگار مبتلا گشت و بیمار شد و در بستر افتاد و از رفیقانش باز ماند. اینچنین هاشم با بندگانش و یارانش بر جا ماند. هاشم به آنان گفت: به یارانتان ملحق شوید که من ناگزیر رفتنی هستم، به مکه بازگردید و اگر بر یثرب گذر کردید، سلام مرا به همسرم سلما برسانید و او را از من باخبر کنید و به خاطر من دلداریاش دهید و درباره فرزندم به او سفارش کنید که فرزندم بزرگترین دغدغه من است و اگر او نبود به مقصودم نمی رسیدم. آن قوم سخت گریستند و گفتند ما از تو جدا نمیشویم و منتظر میمانیم تا ببینیم حال تو چه میشود. ایشان آن روز ماندند و چون بیماری وی بالا گرفت به او گفتند: حال خود را چگونه میبینی؟ هاشم گفت:
ص: 52
لا مقام لی معکم أکثر من یومی هذا و غدا توسدونی التراب (1)فبکی القوم بکاء شدیدا و علموا أنه مفارق الدنیا و لم یزالوا یشاهدونه (2)حتی طلع الفجر الأول فاشتد به الأمر فقال لهم أقعدونی و سندونی و آتونی بدواة و قرطاس فأتوه بما طلب و جعل یکتب و أصابعه ترتعد فقال باسمک اللهم هذا کتاب کتبه عبد ذلیل جاءه أمر مولاه بالرحیل أما بعد فإنی کتبت إلیکم هذا الکتاب و روحی بالموت تجاذب لأنه لا لأحد من الموت مهرب (3)و إنی قد نفذت إلیکم أموالی فتقاسموها بینکم بالسویة و لا تنسوا البعیدة عنکم (4)التی آخذت نورکم و حوت عزکم سلمی و أوصیکم بولدی الذی منها و قولوا لخلادة (5)و صفیة و رقیة یبکین علی و یندبن ندب الثاکلات ثم بلغوا سلمی عنی السلام و قولوا لها آه ثم آه إنی لم أشبع من قربها و النظر إلیها و إلی ولدها و السلام علیکم و رحمة الله إلی یوم النشور ثم طوی الکتاب و ختمه و دفعه إلی أصحابه و قال أضجعونی فأضجعوه فشخص ببصره نحو السماء ثم قال رفقا رفقا أیها الرسول بحق ما حملت من نور المصطفی و کأنه کان مصباحا و انطفأ ثم لما مات جهزوه و دفنوه و قبره معروف هناک ثم عزم عبیده و غلمانه علی الرحیل بأمواله و فیه یقول الشاعر:
الیوم هاشم قد مضی لسبیله***یا عین جودی منک بالعبرات
و ابکی علی البدر المنیر بحرقة***و ابکی علی الضرغام طول حیاتی
آه أبو کعب مضی لسبیله***یا عین فابکی الجود بالعبرات
صعب العریکة لا به لؤم و لا*** فشل غداة الروع و الکربات
یا عین ابکی غیث جود هاطل***أعنی ابن عبد مناف ذی الخیرات
ص: 53
من بیشتر از امروز در میان شما نیستم، فردا مرا به خاک میسپارید. آن قوم سخت گریستند و دانستند که او از دنیا میرود. آنان همچنان بر بستر او نشستند تا اینکه سپیده نخست سر زد و حال او بد شد. به آنان گفت: مرا بنشانید و به جایی تکیهام دهید و دوات و کاغذی بیاورید. آنچه میخواست برایش کردند. او شروع به نوشتن کرد و در حالی که دستانش میلرزید، نوشت: خداوندا به نام تو، این نوشتهای است به خط بندهای ذلیل که امر مولایش برای مرگ به او رسیده است، اما بعد! من این نوشته را در حالی برایتان مینویسم که روحم سوی مرگ روان است و هیچ کس را از مرگ گریزی نیست، من اموالم را در میان شما میگذارم، آنها را به مساوات میان خود تقسیم کنید و سلما را که از شما دور است و نور شما را و عزت شما را در میان گرفته فراموش نکنید و شما را درباره فرزندی که از او دارم سفارش میکنم، به خلاده و صفیه و رقیه بگویید بر من بگریند و در سوگ من عزاداری کنند، سپس سلام مرا به سلما برسانید و به او بگویید افسوس و افسوس، من از بودن با او و نگریستن به او و فرزند او سیر نشدم، سلام و رحمت خدا بر شما باد تا روز قیامت. سپس نوشته را پیچید و آن را مهر کرد و به یارانش داد و گفت: مرا بخوابانید. چون او را خواباندند نظر سوی آسمان کرد و گفت: ای فرستاده خداوند! به حق نور آن برگزیده که من حاملش بودم با من مدارا کن. گویی او چراغی بود و خاموش شد. چون جان سپرد، او را آماده کردند و به خاکش سپردند و مزارش در آنجا معروف شد. سپس بندگان و غلامانش اموالش را برداشتند و به راه افتادند، شاعر در این باره گفته:
«امروز هاشم جان سپرد، ای دیده سخاوتمندانه اشک بریز،
و با سوز و گداز بر آن ماه تابان گریه کن و تا عمر باقی است بر آن شیر روزگار گریه کن،
آه که ابوکعب درگذشت، ای دیده سخاوتمندانه اشک بریز،
والا مرامی که نه سرزنشی به او روا بود و نه در برابر هراسها و ناگواریها سر خم میکرد،
ای دیده همچون بارانی سیلآسا اشک بریز که صاحب نیکیها پسر عبدمناف درگذشته،
ص: 53
و ابکی لأکرم من مشی فوق الثری***فلأجله قد أردفت زفراتی
قال و سار القوم حتی أشرفوا علی یثرب فبکوا بکاء شدیدا و نادوا وا هاشماه وا عزاه و خرج الناس و خرجت سلمی و أبوها و عشیرتها فنظروا و إذا بخیل هاشم قد جزوا نواصیها و شعورها و عبید هاشم یبکون (1)فلما سمعت سلمی بموت هاشم مزقت أثوابها و لطمت خدها و قالت وا هاشماه مات و الله لفقدک الکرم و العز من بعدک یا هاشماه یا نور عینی من لولدک الذی لم تر عیناک قال فضج الناس بالبکاء و النحیب ثم إن سلمی أخذت سیفا من سیوف هاشم و عطفت به علی رکابه و عقرتها عن آخرها و حسبت ثمنها علی نفسها و قالت لوصی هاشم أقرئ المطلب عنی السلام و قل له إنی علی عهد أخیه و إن الرجال بعده علی حرام ثم إن العبید و الغلمان ساروا إلی مکة و قد سبقهم الناعی إلی أولاده و عیاله فأکثر أهل مکة البکاء و النحیب و خرج الرجال و خرجت نساء قریش منشرات الشعور و مشققات الجیوب و خرجت نساء سادات بنی عبد مناف و تقدمت خلادة (2)تلومهم حیث إنهم لم یحملوه إلی الحرم و أنشأت تقول:
یا أیها الناعون أفضل من مشی***الفاضل بن الفاضل بن الفاضل
أسد الثری ما زال یحمی أهله***من ظالم أو معتد بالباطل
ماضی العزیمة أروع ذی همة***علیا وجود کالسحاب الهاطل
زین العشیرة کلها و عمادها***عند الهزاهز طاعن بالذابل (3)إن السمیدع قد مضی (4)فی بلدة***بالشام بین صحاصح و جنادل
قال فلما فرغت من شعرها أتت إلیهم بنته الشعثاء فحثت التراب علی وجههم
ص: 54
بر ارجمندترین رهرو بر خاک بگری که به خاطر اوست که نالههای من برخاسته.»
آن قوم به راه افتادند تا اینکه به نزدیکی یثرب رسیدند و سخت گریستند و ندای وا هاشما سر دادند و سوگواری کردند. مردم بیرون آمدند و سلما و پدر و خاندان او نیز بیرون آمدند و ناگاه اسبان هاشم را دیدند که موهای پیشانی و موهای بدنشان را بریدهاند و بندگان هاشم را دیدند که میگریند. چون سلما شنید که هاشم درگذشته است، جامه درید و بر صورت خود زد و گفت: وا هاشما! به خدا سوگند که با نبودن تو کرامت و عزت مُرد. ای هاشم ای نور چشم من! فرزندت که چشمان تو او را ندید چه کس را دارد؟ آنگاه مردم به گریه و زاری افتادند. سپس سلما یکی از شمشیرهای هاشم را برداشت و سوی شتران هاشم رفت و همه را پی کرد و بهای همه را از خود داد و به وصیّ هاشم گفت: سلام مرا به مطّلب برسان و به او بگو من بر عهد برادرش خواهم ماند و پس از او مردان بر من حرام باشند. بندگان و غلامان سوی مکه به راه افتادند و کسی در سوگ هاشم جلوتر از آنان نزد عیال و فرزندان هاشم رفت. اهل مکه بسیار گریستند و زاری کردند و مردان بیرون آمدند و زنان قریش موهای خود پریشان کردند و گریبانهای خود دریدند و زنان بنی عبدمناف بیرون ریختند و خلاده پیشاپیش همه شتافت و کاروان را سرزنش کرد که چرا هاشم را به حرم نیاوردهاند و سرود:
«ای سوگوارانِ برترین راهرو، آن بزرگمرد پسر بزرگمرد پسر بزرگمرد!
آن شیر پهنه زمین که در برابر هر ستمگر و تجاوزکار ناحقّی همواره از خاندان خود پاسداری میکرد.
آن مرد آهنین اراده و شگفتانگیز و بلندهمت که وجودی والا همچون ابر بارانی داشت،
آن زینت و ستون همه عشیره که به هنگام فتنههای سخت با نیزه تیزش میشتافت،
آن مرد والامقام در دیاری در شام میان دشتها و صخرهها درگذشت.»
چون شعرش به پایان رسید، دختر هاشم، شعثا سوی کاروان آمد و خاک بر چهرههای آنان پاشید
ص: 54
و قالت بئس العشیرة أنتم ضیعوا سیدهم و أسلموا عمادهم أ ما کان هاشم مشفقا علیکم إذا نزل به الموت أن تحملوه إلی بلده و عشیرته حتی نشاهده و أنشأت بعد ذلک تقول:
یا عین جودی و سحی (1)دمعک الهطلا***علی کریم ثوی فی الشام ثم خلا.
زین الوری ذاک الذی سن القری***کرما و لم یر فی یدیه مذ نشأ بخلا
قال فلما فرغت من شعرها أقبلت ابنة الطلیعة حلیلة هاشم تقول: (2)
ألا یا أیها الرکب الذین ترکتموا***کریمکم بالشام رهن مقام
أ لم تعرفوا ما قدره و فخاره***ألا إنکم أولی الوری بملام
أیا عبرتی سحی علیه فقد مضی***أخو الجود و الأضیاف تحت رخام
قال و کان آخر من رثاه من بناته رقیة فإنها جعلت تندب و تقول:
عین جودی بالبکاء و العویل***لأخ الفضل و السخاء الفضیل
طیب الأصل فی العزیمة ماض***سمهری (3)فی النائبات أصیل
قال فبکی القوم عند ذلک و فکوا کتابه و قرءوه فجددوا حزنهم ثم قدموا أخاه المطلب و سودوه علیهم فقال إن أخی عبد شمس أکبر منی و أحق بهذا الأمر فقال عبد شمس و ایم الله إنک خلیفة أخی هاشم قال فرضوا أهل مکة بذلک و سلموا له (4)لواء نزار و مفاتیح الکعبة و السقایة و الرفادة و دار الندوة و قوس إسماعیل علیه السلام و نعل شیث علیه السلام و قمیص إبراهیم علیه السلام و خاتم نوح علیه السلام و ما کان فی أیدیهم من مکارم الأنبیاء و أقام المطلب أیاما (5)فلما اشتد بسلمی الحمل و جاءها المخاض و هی لا تجد ألما إذ سمعت هاتفا یقول.
ص: 55
و گفت شما بدترین خاندان هستید که سرور خود را تباه کردید و ستون خود را بر جا گذاشتید، مگر هاشم دلسوز شما نبود تا چون درگذشت او را سوی دیار و دودمانش بیاورید تا او را ببینیم، سپس سرود:
ای چشم بیوقفه و سیلآسا اشک ببار، بر آن مرد بخشنده که در شام به خاک سپرده شد و تنها ماند،
آن زینت مردمان و بخشندهترین میزبانان که از وقتی بالید کسی در دستش بخل ندید.»
چون شعر شعثا به پایان رسید، دختر طلیعه، همسر هاشم آمد و سرود:
ای کاروانیان که بزرگ خود را در شام بر جا گذاشتید و به آرامگاه سپردید،
مگر منزلت و مرتبت او را نمیدانستید؟! بدانید که شما بیش از هر کس به نکوهش سزاوارید،
ای اشک من! در غم او ببار که آن مرد بخشنده و مهماننواز به زیر خاک رفت.»
و آخرین کسی که از میان دختران هاشم او را رثا گفت، رقیه بود که در سوگ هاشم سرود:
«ای چشم! سخاوتمدانه بگری و زاری کن، در غم آن مرد والا و بخشنده و بزرگوار
آن مرد پاکنهاد که ارادهای نافذ داشت و در دشواریها چون نیزه برّان بود.»
آنگاه آن قوم گریستند و نوشته را باز کردند و آن را خواندند و داغشان تازه شد. سپس برادر هاشم مطّلب را پیش آوردند و او را پیشوای خود کردند. او گفت: برادر من عبدشمس از من بزرگتر است و برای این کار سزاوارتر از من است. اما عبدشمس گفت: به خدا سوگند که تو جانشین برادرم هاشم هستی. اهل مکه به این امر راضی شدند و بیرق نزار و کلیدداری و آبداری و پردهداری و میزبانی کعبه و دار الندوه و کمان اسماعیل و پایافزار شیث و پیراهن ابراهیم و انگشتر نوح و هر آنچه را از کرامات پیامبران نزد خود داشتند، به او تحویل دادند و او روزگاری آنجا بماند. تا اینکه بارداری بر سلما سخت شد و هنگام زایمانش فرا رسید، اما دردی نداشت. ناگاه از سروشی شنید که سرود:
ص: 55
یا زینة النساء من بنی النجار***بالله اسدلی علیه بالأستار
و احجبیه عن أعین النظار***کی تسعدی فی جملة الأقطار
قال فلما سمعت شعر الهاتف أغلقت بابها و أسدلت سترها و کتمت أمرها فبینما هی تعالج نفسها إذ نظرت إلی حجاب من نور قد ضرب علیها من البیت إلی عنان السماء و حبس الله عنها الشیطان الرجیم فولدت شیبة الحمد و قامت و تولت أمرها (1)و لما وضعته سطع منه (2)نور شعشعانی و کان ذلک النور نور رسول الله صلی الله علیه و آله فضحک و تبسم (3)فتعجبت أمه من ذلک ثم نظرت إلیه فإذا هی بشعرة بیضاء تلوح فی رأسه فقالت نعم أنت شیبة کما سمیت ثم إن سلمی درجته فی ثوب من صوف و قمطته و هیأته و لم تعلم به أحدا من قومها حتی مضت له أیام و صارت تلاعبه و یهش إلیها فلما کمل له شهر علم الناس فأقبلت القوابل إلیها فوجدوها تلاعبه (4)فلما صار له شهران مشی و لم یکن علی الیهود أشد منه (5)و أکثر ضررا و کانوا إذا نظروا إلیه امتلئوا غیظا و خنقا (6)لما یعلمون بما سیظهر منه من تدمیرهم و خراب أوطانهم و دیارهم و قطع آثارهم (7)و کانت أمه إذا رکبت رکب معها أبطال الأوس و الخزرج و کانت مطاعة بینهم (8)و کان إذا خرج یلعب یقفون (9)الناس من حوله یفرحون به أولادهم (10)و کانت أمه لا تأمن علیه أحدا فلما تم له سبع سنین اشتد حبله و قوی بأسه و تبین
ص: 56
«ای زینت زنان بنی نجار! تو را به خدا او را پشت پردهها نگاه دار
و او را از چشم بینندگان پنهان دار، تا در سراسر زمین سعادتمند شوی»
چون این سخن از سروش بشنید، درها را بست و پردهها را کشید و امر خویش پنهان کرد. در همان حال که متوجه خود بود، ناگاه دید پردهای از نور از خانه تا به طاق آسمان بر او برافراشته شده تا خداوند شیطان رجیم را از او دور بدارد. آنگاه شیبة الحمد را به دنیا آورد و در دم برخاست و به امور خود رسید.
وقتی کودک را زمین گذاشت، نوری تابناک از او تابش گرفت که نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. کودک خندید و لبخند زد و مادرش از این صحنه شگفت زده شد. سپس به او نگریست و ناگاه مویی سپید در سرش دید که میدرخشید. گفت: بله! تو شیبه (سپیدمو) هستی و همین نام گرفتی. سپس او را در لباسی از پنبه پیچید و او را قنداق کرد و روبراهش کرد و هیچ کس از قوم خود را باخبر نکرد. سه روز گذشت و سلما با او بازی میکرد و او برای سلما خوشحالی میکرد. چون یک ماهه شد مردم باخبر شدند و قابلهها آمدند و دیدند سلما با او بازی میکند و چون دو ماهه شد به راه افتاد. وجود هیچ کس بر یهودیان سختتر و زیانبارتر از او نبود و چون او را میدیدند از اندوه و کینه لبریز میشدند، چراکه میدانستند از او کسی پدید میآید که آنان را از پا در میآورد و سرا و دیارشان را نابود میکند و آثارشان را از میان میبرد. هرگاه مادر شیبه بر چهارپا سوار میشد، پهلوانان اوس و خزرج همراهیاش میکردند و فرمانش را به اجرا میرساندند، و وقتی شیبه برای بازی بیرون میرفت، مردم اطرافش میایستادند و فرزندانشان از دیدن او خوشحال میشدند و مادرش از هیچکس بر او ایمن نبود. وقتی هفت سالش به پایان رسید، اندامش درشت و دلاوریاش پدیدار شد و برتریاش
ص: 56
للناس فضله و کان یحمل الشی ء الثقیل و یأخذ الصبی و یصرعه فلم یشکوه إلی أمه و کان یهشم عظامهم.
قال أبو الحسن البکری بلغنا أن رجلا من بنی الحارث دخل یثرب فی حاجة (1)فإذا هو بابن هاشم یلعب مع الصبیان قد غمرهم بنوره فوقف الرجل ینظر (2)إلی الصبی و هو یقول ما أسعد من أنت فی دیارهم ساکن و کان یلعب و هو یقول
أنا ابن زمزم و الصفا أنا ابن هاشم و کفی
قال فناداه الرجل یا فتی فأجاب و قال ما ترید یا عم قال ما اسمک قال شیبة بن هاشم بن عبد مناف مات أبی و جفونی عمومتی و بقیت مع أمی و أخوالی فمن أین أقبلت یا عم قال من مکة قال و هل أنت متحمل لی رسالة (3)و متقلد لی أمانة قال الحارث و حق أبی و أبیک إنی فاعل ما تأمرنی به قال یا عم إذا رجعت إلی بلدک سالما و رأیت بنی عبد مناف فأقرئهم منی السلام و قل لهم إن معی رسالة غلام یتیم مات أبوه و جفوه عمومته یا بنی عبد مناف ما أسرع ما نسیتم وصیة هاشم و ضیعتم نسله و إذا هبت الریح تحمل روائحکم إلی قال فبکی الرجل و استوی علی مطیته و أرسل زمامها (4)حتی قدم مکة فلم یکن له همة إلا رسالة الغلام ثم أتی مجلس بنی عبد مناف فوجدهم جلوسا فأنعمهم صباحا و قال یا أهل الفضل و الأشراف یا بنی عبد مناف أراکم قد غفلتم عن عزکم و ترکتم مصباحکم یستضی ء به غیرکم قالوا و ما ذلک فأخبرهم بوصیة ابن أخیهم فقالوا و ایم الله ما ظننا أنه صار إلی هذا الأمر فقال لهم الحارث و إنه (5)لیعجز الفصحاء عن فصاحته و یعجز اللبیب عن خطابه (6)و إنه لفصیح اللسان جری الجنان یتحیر فی کلامه اللبیب فائق علی العلماء عاقل أدیب إلی عقله الکفایة و إلی جماله النهایة فقال عمه المطلب بن عبد مناف شعرا:
ص: 57
برای مردم آشکار گشت و چیزهای سنگین بلند میکرد و کودکان را میگرفت و زمین میزد و هیچ کس شکایتش را به مادرش نمیکرد و میتوانست استخوان آنان را بشکند.
ابوالحسن بکری میگوید: شنیدهایم که مردی از بنی حارث برای کاری وارد یثرب شد و ناگاه پسر هاشم را دید که با کودکان بازی میکند و با نور خود آنان را در میان گرفته است. آن مرد ایستاد و به آن کودک نگریست و میگفت: خوشا به حال آنان که تو در بلادشان به سر میبری! حال آنکه شیبه بازی میکرد و میسرود:
«من پسر زمزم و صفا هستم، من پسر هاشم هستم و همین برایم بس است.»
آن مرد او را صدا زد و گفت: ای جوانمرد! پاسخ داد و گفت: چه میخواهی ای عمو! گفت: نامت چیست؟ گفت: شیبة بن هاشم بن عبدمناف، پدرم درگذشت و عموهایم با من جفا کردند و با مادر و داییهایم ماندم، از کجا آمدهای ای عمو؟!
گفت: از مکه. گفت: آیا برای من پیامی میرسانی و امانتی را از من بر عهده میگیری؟ حارث گفت: به پدر تو و پدر خودم سوگند که هر فرمانی بدهی انجام میدهم. گفت: ای عمو! هر وقت سالم به دیارت بازگشتی و پسران عبدمناف را دیدی، سلام مرا به آنان برسان و به آنان بگو من با خود پیغامی از پسری یتیم دارم که پدرش درگذشت و عموهایش به او جفا کردند، ای پسران عبدمناف! چه زود وصیت هاشم را فراموش کردید و تبار او را تباه کردید، هر نسیمی میوزد با خود شمیم شما را برای من میآورد. آن مرد گریست و سوار بر چهارپایش شد و افسار در دست گرفت تا اینکه به مکه رسید و هیچ دغدغهای نداشت جز اینکه پیغام آن پسر را برساند. به مجلس پسران عبدمناف رسید و دید نشستهاند. صبح به خیر گفت و خطابشان کرد: ای اهل فضیلت و شرف! ای پسران عبدمناف! میبینم که از عزت خود چشم پوشیدهاید و چراغتان را وانهادهاید تا دیگران از آن نور بگیرند. گفتند: چه شده؟ او آنان را از سفارش برادرزادهشان خبر داد. گفتند: به خدا سوگند نمیدانستیم او اینچنین شده است. حارث به آنان گفت: فصیحان از فصاحتش درمیمانند و خردمندان از سخنانش به عجز میافتند، زبانی فصیح و قلبی بزرگ دارد و خردمندان را در سخن سرگشته میکند و بر علما چیره میشود، عاقل و ادیبی است که در عقل سرآمد است و در زیبایی در نهایت. آنگاه عمویش مطّلب بن عبدمناف سرود:
ص: 57
أقسمت بالسلف الماضین من مضر***و هاشم الفاضل المشهور فی الأمم
لأمضین إلیه الآن مجتهدا***و أقطعن إلیه البید فی الظلم
السید الماجد المشهور من مضر***نور الأنام و أهل البیت و الحرم
قال و کان المطلب أشد أهل زمانه بأسا فی الشجاعة فقال له إخوته نخشی علیک إن علمت أمه لم تدعه یخرج معک (1)لأنها شرطت علی أخیک ذلک فقال یا قوم إن لی فی ذلک أمرا أدبره ثم إنه تهیأ للخروج و أفرغ علی نفسه لأمة (2)حربه و رکب مطیته و خرج و قد أخفی نفسه خوفا أن یشعر به أحد فیخبر سلمی ثم أقبل یجد السیر حتی أقبل (3)علی مدینة یثرب و قد ضیق لثامه و دخل المدینة فوجد شیبة یلعب فعرفه بالنور الذی أودعه الله فیه و هو قد رفع صخرة عظیمة و قال أنا ابن هاشم المعروف بالعظائم فلما سمع کلامه عمه أناخ مطیته و ناداه ادن منی یا ابن أخی فأسرع إلیه شیبة فقال له من أنت یا هذا فقد مال قلبی إلیک و أظنک أحد عمومتی فقال له أنا عمک المطلب و أسبل عبرته (4)و جعل یقبله و قال یا ابن أخی أحب أن تمضی معی إلی بلد أبیک و عمومتک و تکون فی دار عزک فقال نعم فرکب المطلب و رکب شیبة معه و سارا فقال له شیبة یا عم أسرع بنا لأنی أخشی أن یعلموا (5)بنا أمی و عشیرتها فیلحقوا بنا (6)فیأخذونی قهرا أ ما علمت أنه یرکب لرکوبها أبطال الأوس و الخزرج فقال له یا ابن أخی فی الله الکفایة (7)ثم سارا و رکبا الجادة الکبری حتی أدرکهم المساء بذی الحلیفة فنزلا و سقیا مطیتهما ثم إن المطلب رکب مطیة (8)و أخذ
ص: 58
«به گذشتگان و پیشینیان اهل مُضر و به هاشم، آن مرد بزرگ و سرشناس در میان همه مردمان سوگند!
که همین الان شتابان به سوی او میروم و صحراها را در تاریکی به سویش درمینوردم،
به سوی آن بزرگمرد والا و سرشناس از مُضر که نور مردمان و ساکنان بیت و حرم است.»
برادران مطّلب به او که دلاورترین اهل روزگار خود بود گفتند: از این میترسیم که اگر مادرش خبردار شود، نگذارد او با تو بیاید، چراکه او این را با برادرت شرط کرده است. گفت: ای قوم! من در این باره اندیشهای دارم که به انجامش می رسانم. سپس آماده خروج شد و زره جنگیاش را پوشید و بر چهارپایش سوار شد و به راه افتاد و خود را پنهان کرد تا مبادا کسی او را ببیند و به سلما خبر دهد. او تاخت تا به شهر یثرب رسید، نقابش را محکم کرد و وارد شهر شد. شیبه را دید که داشت بازی میکرد و او را از نوری که خداوند در او امانت نهاده بود شناخت. شیبه صخرهای بزرگ را بلند کرده بود و میگفت: من پسر هاشم هستم، او که به بزرگی زبانزد بود. چون عمویش سخنش را شنید، چهارپایش را ایستاند و او را ندا داد: نزد من بیا ای برادرزاده من! شیبه به سویش شتافت و به او گفت: تو کیستی ای مرد که دلم به تو گرایید؟ گمان کنم عموی من هستی. گفت: من عمویت مطّلب هستم و اشک از چشمانش جاری شد و شروع به بوسیدن او کرد و گفت: ای برادرزاده! دوست دارم با من به دیار پدرت و عموهایت بیایی و در سرای عزّتت به سر ببری. گفت: البته! آنگاه مطّلب سوار شد و شیبه نیز همراه وی سوار شد و به راه افتادند. شیبه گفت: ای عمو! بشتاب که میترسم مادرم و خاندانش را از ما باخبر کنند و آنان به ما برسند و مرا به زور بگیرند، مگر نمیدانی پهلوانان اوس و خزرج چهارپای مادرم را همراهی میکنند؟ گفت: ای برادرزاده من! خداوند ما را بس است. سپس راهی شدند و در جاده بزرگ تاختند تا اینکه شبهنگام به ذی حلیفه رسیدند. فرود آمدند و چهارپایشان را آب دادند. سپس مطّلب سوار شد و
ص: 58
ابن أخیه شیبة قدامه و أرسل زمامها و سارا فبینما هما کذلک إذ سمعا صهیل الخیل و قعقعة (1)اللجم و همهمة الرجال فی جوف اللیل فقال المطلب یا ابن أخی دهینا (2)و رب الکعبة فما نصنع قال شیبة أ لم أقل لک إن القوم یلحقون بنا فانحرف بنا عن الجادة إلی الطریق السفلی قال المطلب و کیف یخفی أمرنا علیهم و نورک یدل علینا قال استر وجهی (3)فعسی أن یخفی أمرنا علیهم قال فأخذ المطلب ثوبا و طواه ثلاث طیات و ستر به وجهه و إذا بالنور علا من وجهه کما کان فقال یا ابن أخی إن لک شأنا عظیما عند الله فإن الذی أعطاک هذا النور یصرف عنا (4)کل محذور قال فبینا هو یخاطب ابن أخیه إذ أدرکتهما الخیل و کانوا من الیهود فلما رأوا شیبة علموا أنه هو الذی یخرج من ذریته من یسومهم سوء العذاب و یکون خراب دیارهم علی یدیه و قد بلغهم (5)فی ذلک الیوم أن شیبة قد خرج هو و عمه و لا ثالث لهما فأدرکهم الطمع فی قتله فخرجوا و خرج معهم سید (6)من سادات الیهود یقال له دحیة و کان له ولد یقال له لاطیة فخرج یوما یلعب مع الصبیان فأخذ شیبة عظم بعیر و ضرب به ابن دحیة فهشم رأسه و شجه شجة موضحة (7)و قال له یا ابن الیهودیة قد قرب أجلک (8)و دنا خراب دیارکم فبلغ الخبر إلی أبیه دحیة فامتلأ غیظا فلما علم أنه قد خرج مع
ص: 59
برادرزادهاش را جلوی خود گذاشت و افسار در دست گرفت و به راه افتادند. ناگاه در دل شب صدای شیهه اسب و ضربه لگام و همهمه مردان شنیدند. مطّلب گفت: به پروردگار کعبه سوگند که بد آوردیم ای برادرزاده! چه کنیم؟ شیبه گفت: آیا به شما نگفتم که این قوم به ما میرسند؟ حال از جاده به سوی راه پایین خارج شو. مطّلب گفت: چگونه خود را از آنان پنهان کنیم حال آنکه نور تو ما را نشان می دهد؟ گفت: چهره مرا بپوشان، امید است که از آنان پنهان بمانیم. مطّلب لباسی برداشت و آن را سه بار تا کرد و چهره شیبه را با آن پوشاند، اما همچون قبل باز نور از چهره او برمیخاست. گفت: ای برادرزاده من! تو نزد خداوند مقامی والا داری، همان کسی که این نور را به تو عطا کرده هر بلایی را از ما دور میکند. در همان حال که او داشت با برادرزادهاش سخن میگفت، ناگاه یهودیان سر رسیدند و چون شیبه را دیدند، دانستند او همان کسی است که از ذریهاش کسی پدید میآید که آنان را به عذاب میاندازد و دیارشان را نابود میکند. آن روز به آنان خبر رسیده بود که شیبه با عمویش خارج شده و هیچ نفر سومی با آنها نیست. از این رو در طمع افتادند تا او را بکشند و به همراه یکی از بزرگان یهود به نام دحیه بیرون زدند. دحیه فرزندی به نام لاطیه داشت. روزی لاطیه بیرون رفت تا با کودکان بازی کند. شیبه یک استخوان شتر برداشت و به پسر دحیه زد. سر او شکست و شکافی باز برداشت. شیبه گفت: ای پسر یهودی! اجلت نزدیک شده و به زودی دیارتان نابود خواهد شد. این خبر به پدرش دحیه رسید و لبریز از کینه شد. وقتی دانست شیبه با عمویش خارج شده است،
ص: 59
عمه نادی یا معاشر الیهود هذا الغلام الذی تخشونه قد خرج مع عمه و ما لهما ثالث فأسرعوا إلیه و اقتلوه فخرجوا و کان عددهم سبعین فارسا فلحقوا بشیبة و عمه فقال لعمه شیبة یا عم أنزلنی حتی أراک قدرة الله تعالی فأنزله عمه فقصده القوم (1)فجثا علی الطریق و جعل یمرغ وجهه فی التراب و یدعو و یقول فی دعائه یا رب الظلام الغامر و الفلک الدائر (2)یا رب السبع الطباق یا مقسم الأرزاق أسألک بحق الشفیع المشفع و النور المستودع أن ترد عنا کید أعدائنا فما استتم دعاؤه حتی کادت الخیل تهجم علیهم فوقفت الخیل فقال ابن دحیة لاطیة یا ابن هاشم (3)اصرف عنا هذا الخطاب و کثرة الجواب فنحن لا نشک فیک یا ابن عبد مناف فأنتم السادات (4)اعلموا أنا ما خرجنا طالبین کیدکم و لکن خرجنا کی نردک إلی أمک فلقد کنت مصباح بلدتنا فقال شیبة أراکم تنظرون إلی بعین مغضب فکیف تکون فی قلوبکم المحبة لی لکن لما رأیتم قدرة الله تعالی قلتم هذا الکلام و ترکهم و سار إلی عمه فقال له المطلب یا ابن أخی إن لک عند الله شأنا ثم جعل یقبله و سارا و سار القوم راجعین قال لهم لاطیة (5)
ص: 60
ندا سر داد: ای جماعت یهود! آن پسری که از او میترسید با عمویش خارج شده و هیچ نفر سومی با آنها نیست، به سویش بشتابید و او را بکشید. آنان که هفتاد سوار بودند، بیرون زدند و به شیبه و عمویش رسیدند. شیبه به عمویش گفت: ای عمو! مرا پیاده کن تا قدرت خداوند متعال را به تو نشان دهم. مطّلب او را پیاده کرد و آن قوم سوی او تاختند. چون شیبه بر زمین رسید صورتش را بر خاک مالید و دعا کرد و در دعای خود گفت: ای پروردگار تاریکی های پوشاننده و آسمان چرخان! ای پروردگار هفت آسمان! ای روزی رسان! به حق آن شفیع که شفاعتش را میپذیری و آن نور که به امانتش سپردهای از تو میخواهم که مکر دشمنان ما را از ما دفع کنی. هنوز دعای او تمام نشده بود که اسبان یهودیانی که در تاخت بودند همه ایستادند. لاطیه پسر دحیه گفت: ای پسر هاشم! از گفت و شنود بگذریم، ما در تو هیچ تردیدی نداریم ای پسر عبدمناف! شما مردانی بزرگ هستید، بدانید که ما از سر مکر در پی شما نیامدهایم، بلکه آمدهایم تا تو را به مادرت بازگردانیم که تو چراغ دیار ما بودهای. شیبه گفت: شما دارید در من به چشم خشم مینگرید، چگونه در دلهایتان محبت مرا دارید؟! اکنون که قدرت خداوند متعال را دیدید چنین سخنانی گفتید. سپس از آنان روی گرداند و سوی عمویش رفت. مطّلب به او گفت: ای برادرزاده من! به راستی که تو نزد خداوند مقامی والا داری. سپس او را بوسید و به راه افتادند. آن قوم هم برگشتند و لاطیه به آنان گفت:
ص: 60
أ لم تعلموا أن هؤلاء معدن السحر قالوا بلی قال یا بنی إسرائیل یا أمة الکلیم قد سحرکم هذا الغلام و عمه فدعونا نترجل فاتبعوهم من ورائهم شاهرین سیوفهم و قصدوا شیبة فلما قربوا قال المطلب الآن قد حققت الحقائق (1)و أخذ المطلب قوسه و جعل فیه سهما و رمی (2)بها الیهود فقتل بها عبد لاطیة فأتاه سیده و قد مات و قد أخذ أخری و رمی بها فأصابت رجلا آخر فقتله فصاحوا بأجمعهم و هموا بالرجوع فقال لهم لاطیة عار علیکم الرجوع عن اثنین فإلی متی یصیبون منا بنبلهم فلا بد أن یفرغ نبلهم و نقتلهم و لم یکن (3)فی القوم أشجع منه و کان من یهود خیبر فعند ذلک حملوا علیهما حملة رجل واحد و جاء لاطیة إلی المطلب و قال قف لی أکلمک بما فیه المصلحة و نرجع (4)عنکم قال شیبة یا عم إن القوم قد عزموا علینا فقال المطلب یا معاشر الیهود لیس فیکم شفیق و لا حبیب و المقام له بین عمومته خیر له فانصرفوا راجعین فقال لهم لاطیة کیف یرجع هذا الجمع خائبا و نحن قد خرجنا و مرادنا أن نرده إلی أمه
ص: 61
مگر نمیدانید که این قوم معدن سحر و جادویند؟ گفتند: آری. گفت: ای بنی اسراییل! ای امت موسای کلیم! این پسر و عمویش شما را جادو کردند، بیایید تا پیاده بازگردیم. آنان شمشیرهایشان را برکشیدند و در پی آن دو به راه افتادند و خواستند شیبه را بکشند. وقتی نزدیک شدند مطّلب گفت: اکنون حقیقت شما آشکار شد. آنگاه مطّلب کمان خود را برداشت و تیری در آن نهاد و سوی یهودیان انداخت و بنده لاطیه را زد و تا صاحبش نزدش رسید جان باخت. تیر دیگری برداشت و انداخت و به مرد دیگری خورد و او را کشت. آنان همگی فریاد برآوردند و خواستند بگریزند که لاطیه گفت: ننگ بر شما! میخواهید از دو نفر بگریزید؟ تا کی تیرشان به ما میخورد؟ بالاخره تیرشان تمام می شود و آنان را میکشیم. او دلیرترین یهودیان و از یهودیان خیبر بود. در آن هنگام با هم به آن دو یورش بردند. لاطیه سوی مطّلب آمد و گفت: بایست تا از روی مصلحت سخنی با تو بگویم و سپس ما برمیگردیم. شیبه گفت: ای عمو! این قوم قصد جان ما کردهاند. مطّلب گفت: ای جماعت یهود! شیبه در میان شما هیچ یار و یاوری ندارد و جایش نزد عموهایش بهتر است، پس دست بکشید و بازگردید. لاطیه گفت: چگونه این جمع با دست خالی بازگردند حال آنکه ما آمدهایم و میخواهیم او را به مادرش برگردانیم؟
ص: 61
فقال لهم المطلب أنتم قوم ظالمون (1)لقد أکثرتم الکلام و أطلتم الملام ثم قال المطلب إنما غرضی أن تمضی إلی عمومتک فإن کنت تعرف من القوم الصدق فارجع معهم حتی تکبر و تبلغ مبالغ الرجال ثم تعود إلی بلد عمومتک قال یا عم لا یغرنک کلامهم إنهم أعداؤنا قال عمه صدقت قال ثم إن المطلب قال لهم یا حزب الشیطان بنا تمکرون و علینا تحتالون إنما ساقکم إلینا آجالکم فمن شاء (2)منکم أن یبرز إلی القتال فلیبرز فلما سمعوا کلام المطلب قال لهم لاطیة أ ما تعلمون أن هذا فارس بنی عبد مناف الذی یفرق العرب من یبرز إلیه فله (3)عندی مائة نخلة حاملة لیس فیها ذکر فقال له رجل یقال له جمیع من بنی قریظة و کان للاطیة علیه دین أنا أبرز إلیه و اترک دینک عنی قال نعم و لک مثله فاشهدوا یا من حضر ثم خرج جمیع إلی المطلب و هو لا یعلم به حتی قرب منه فقال له المطلب لا أشک أنه قد ساقک قصر أجلک ثم ضربه بالسیف فقال خذها و أنا المطلب بن عبد مناف فمات من ساعته فأقبل الیهود و أحاطوا به فلما رأی لاطیة ما حل بأصحابه غضب غضبا شدیدا و قال من یبرز إلیه فله (4)عندی ما یرید فقال له غلاب ما لهذا البطل إلا بطل مثله ابرز إلیه أنت
ص: 62
مطّلب گفت: شما قومی ستمگرید، سخن بسیار گفتید و ما را خسته کردید. سپس به شیبه گفت: هدف من این است که تو نزد عموهایت بیایی، اگر میپنداری که این قوم راست میگویند، با آنان بازگرد تا بزرگ شوی و به بلوغ مردان برسی آنگاه به دیار عموهایت برگرد. گفت: ای عمو! فریب سخن اینان را نخور، اینان با ما دشمناند. مطّلب گفت: راست میگویی. سپس به آنان گفت: ای حزب شیطان! ما را میفریبید و بر ما حیله میکنید؟ اجلتان شما را سوی ما کشانده است، هر یک از شما میخواهد بجنگد جلو بیاید. وقتی سخن مطّلب را شنیدند، لاطیه به آنان گفت: مگر نمیدانید که این سوار از پسران عبدمناف است و همه عرب در نبرد از او میگریزند؟! هر که جلوی او بایستد، نزد من یکصد نخل باردار دارد که حتی یک نخل نر هم در میانشان نیست. مردی به نام جمیع از بنی قریظه که به لاطیه بدهکار بود به او گفت: من جلوی او میایستم و تو از طلبت بگذر. لاطیه گفت: میپذیرم و همان اندازه نیز به تو میدهم، ای حاضرین شما شاهد باشید.
جمیع سوی مطّلب خارج شد و حال آنکه او را نمیشناخت. وقتی به او نزدیک شد، مطّلب گفت: شک ندارم که کوتاهی عمرت تو را پیش رانده است. سپس با شمشیر ضربهای به او زد و گفت: بگیر که من مطّلب بن عبدمناف هستم. او در دم جان باخت و یهودیان آمدند و دور او جمع شدند. وقتی لاطیه دید چه بر سر یارانش آمده، سخت خشمگین شد و گفت: هر که جلوی او بایستد هر چه بخواهد نزد من دارد. غلاب به او گفت: این پهلوان فقط پهلوانی همچون خودش میخواهد، خودت جلویش بایست! لاطیه گفت:
ص: 62
قال نعم أنا أبرز إلیه و جرد سیفه و دنا من المطلب فتقاتلا من أول النهار حتی مضی من اللیل أکثره (1)و الیهود فرحون إذ برز لاطیة للمطلب هذا و عینا شیبة یهملان دموعا خوفا علی عمه المطلب فبینا هم کذلک و إذا بغبرة قد ثارت کأنها (2)اللیل المظلم (3)و قد سدت الأفق و إذا بصهیل الخیل و قعقعة اللجم و اصطفاق الأسنة و إذا هم أربعمائة و هم فرسان الأوس و الخزرج و قد أقبلوا من المدینة مع سلمی و أبیها فلما نظرت إلی الیهود مجتمعین علی حرب المطلب صاحت بهم صیحة عظیمة و قالت یا ویلکم ما هذا الفعال فهم لاطیة بالهزیمة فقال له المطلب إلی أین یا عدو الله الفرار (4)من الموت ثم ضربه بالسیف علی عاتقه فقسمه نصفین و عجل الله بروحه إلی النار و بئس القرار و جالت الفرسان علی الیهود فما کان إلا قلیلا حتی باد (5)جمیع الیهود فعند ذلک عطفوا علی المطلب و السیف مشهور فی یده و قد دفع القوس إلی ابن أخیه فلما جالت الکتائب خافت سلمی علی ولدها فأومأت إلی القوم و کانت مطاعة فیهم فأمسکوا عن القتال فتقدمت سلمی إلی المطلب و نادته و قالت من الهاجم علی مرابط الأسد و الخاطف من اللبوة شبلها قال المطلب هو من یزیده شرفا علی شرفه و عزا إلی عزه و هو أشفق علیه منکم و أنا أرجو أن یکون صاحب الحرم و المتولی علی الأمم و أنا عمه المطلب فلما سمعت کلامه قالت مرحبا (6)و أهلا و سهلا و لم لا تستأذنی فی حملک ولدنا
ص: 63
آری، من جلویش میایستم و شمشیرش را کشید و سوی مطّلب رفت. آن دو از آغاز روز تا پس از نیمه شب جنگیدند و یهودیان از اینکه لاطیه خود جلو رفته بود خوشحال بودند اما چشمان شیبه پر از اشک بود و برای عمویش مطّلب نگران بود. در همان حال که آن دو درگیر بودند ناگاه غباری همچون شب تیره برخاست و افق را تیره کرد و سپس شیهه اسبان و ضرب لگامها و سوت سرنیزهها به گوش رسید. آنان چهارصد تن از سواران اوس و خزرج بودند که به همراه سلما و پدرش از مدینه راهی شده بودند. وقتی دیدند یهودیان در نبرد با مطّلب جمع آمدهاند، بر سرشان نعرهای مخوف کشیدند و گفتند: وای بر شما چه میکنید؟! لاطیه خواست بگریزد که مطّلب به او گفت: ای دشمن خدا کجا! میخواهی از مرگ بگریزی؟ و سپس با شمشیر بر گردن او زد و گردنش را به دو نیم کرد و خداوند روحش را به جهنم فرستاد که چه بد مکانی است! آن سواران بر یهودیان تاختند و چیزی نگذشت که همه را نابود کردند. در آن دم سوی مطّلب که شمشیری لخت در دست داشت و کمانش را به برادرزادهاش داده بود تاختند. چون سپاهیان جولان دادند، سلما بر فرزندش ترسید و به آن قوم اشاره کرد و آنانکه از او فرمان میبردند از جنگ دست کشیدند. سلما سوی مطّلب پیش رفت و او را ندا داد و گفت: کیست که میخواهد بر کنام شیر یورش آورد و بچه شیر را از مادرش برباید؟! مطّلب گفت: آن کس که میخواهد بر شرافت و عزت او بیافزاید، کسی که بر او از شما مهربانتر است، منم که آرزو دارم او صاحب حرم و مولای مردم شود، من عموی او مطّلب هستم. چون سلما سخنش بشنید گفت: درود و خوش آمد بر تو! چرا برای بردن فرزند ما از
ص: 63
من بلدنا و أنا قد شرطت علی أبیه إن رزقت منه ولدا یکون عندی و لا یفارقنی فقال لها المطلب کان ذلک ثم أقبلت علی ولدها و قالت یا ولدی خرجت مع عمک و ترکتنی و الآن إن أردت أن ترجع معی فارجع و إن اخترت عمک فامض راشدا فلما سمع کلام أمه أطرق إلی الأرض فقالت له أمه یا بنی لم تسکت و أنت طلق اللسان جری ء الجنان فو حق أبیک إنی لا أمنعک عن شهوتک و إن عز علی فراقک یا ولدی فرفع رأسه و قد سبقته العبرة فقال یا أماه أخشی مخالفتک لأنه محرم علی عصیانی لک و لکن أحب مجاورة بیت ربی و أنظر إلی عمومتی و عشیرتی فإن أمرتنی بالمسیر سرت و إلا رجعت فعند ذلک بکت و قالت له إذا کان کذلک فقد سمحت لک برضی منی و قد کنت مستأنسة بغرتک (1)فلا تنسنی و لا تقطع أخبارک عنی ثم قبلته و ودعته و قالت یا ابن عبد مناف قد سلمت إلیک الودیعة التی استودعنیها أخوک هاشم بالعهد و المیثاق فاحتفظ بها فإذا بلغ ولدی مبالغ الرجال و لم أکن حاضرة فانظروا بمن تزوجونه فقال لها المطلب تکرمت بما فعلت و أجملت فیما وصفت (2)و نحن لا ننسی حقک ما حیینا ثم عطف علیها یودعها فقالت سلمی خذوا من هذا الثیاب و الخیل ما تریدون فشکرها المطلب و أردف ابن أخیه و سارا حتی قربا من مکة فأضاءت شعابها (3)و أنارت الکعبة فأقبلت الناس ینظرون إلیه و إذا هم بالمطلب یحمل ابن أخیه فسألوه عنه و قالوا من هذا یا ابن عبد مناف الذی قد أضاءت به البلاد فقال لهم المطلب هذا عبد لی فقالوا ما أجمل هذا العبد فسموه الناس من ذلک عبد المطلب و أقبل إلی منزله و کتم أمره و قد عجب الناس منه و من نوره و هم لا یعلمون أنه جد رسول الله صلی الله علیه و آله ثم إنه ظهرت له (4)آیات و معجزات و مناقب و دلالات تدل علی النبوة. (5)
ص: 64
دیارمان از من اجازه نگرفتی با این که من بر برادرت شرط کرده بودم اگر از او دارای فرزندی بشوم نزد من میماند و از من جدا نمیشود. مطّلب به او گفت: راست میگویی. سپس سلما رو سوی فرزندش کرد و گفت: فرزندم! با عمویت خارج شدی و مرا ترک کردی، اکنون اگر میخواهی با من برگرد و اگر عمویت را انتخاب میکنی با او برو. وقتی شیبه سخن مادرش را شنید سرش را پایین انداخت. مادرش گفت: پسرم! ساکت نباش که تو زبانی رسا و دلی بیباک داری، به حق پدرت سوگند که گرچه دوریات بر من بسیار سخت است ولی تو را از خواستهات بازنمیدارم ای پسرم! شیبه سرش را بلند کرد و در حالی که اشکش سرازیر بود گفت: ای مادر! از مخالفت تو میترسم، چراکه نافرمانی از تو بر من حرام است، اما دوست دارم در جوار خانه پروردگارم باشم و عموهایم و خاندانم را ببینم. اگر فرمان دهی میروم وگرنه برمیگردم. سلما به گریه افتاد و گفت: اگر چنین است با رضایت به تو اجازه میدهم، گرچه به گل روی تو خو کردهام، پس مرا از یاد مبر و مرا از خود بیخبر مگذار. سپس او را بوسید و با او وداع کرد و گفت: ای پسر عبدمناف! امانتی را که برادرت هاشم با عهد و پیمان به من سپرده بود به تو تحویل دادم، از او محافظت کن و چون به بلوغ مردان رسید اگر من نبودم نیک بنگرید با که ازدواج میکند. مطّلب به او گفت: با کاری که کردی بر ما ارج نهادی و نیک سخن گفتی، تا زندهایم حق تو را فراموش نمیکنیم. سپس رو سوی او خواست تا وداع کند که سلما گفت: از این جامهها و اسبان هر چه میخواهید بردارید. مطّلب او را سپاس گفت و برادرزادهاش را با خود سوار کرد و به راه افتادند. وقتی نزدیک مکه رسیدند درهها از نور او روشن شدند و کعبه نورانی شد و مردم آمدند تا او را ببینند. در این هنگام مطّلب را دیدند که برادرزادهاش را سوار کرده بود. از او پرسیدند که ای پسر عبدمناف این کیست که این دیار از او روشن شده است؟! مطّلب به آنان گفت: این بندهای است از برای من. گفتند: چه خوبروست این بنده! و از آن پس مردم او را عبدالمطّلب (بنده مطّلب) نامیدند. او به منزلش رفت و ماجرای شیبه را پنهان داشت و مردم از او و نور او شگفت زده بودند و نمیدانستند او جدّ رسول خدا صلّی الله علیه و آله است. بعدها از او نشانهها و معجزهها و فضایل و اشاراتی پدیدار شد که نشان از نبوت داشت.
ص: 64
و قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما قدم المطلب و شیبة إلی الحرم و کان بین عینیه نور رسول الله صلی الله علیه و آله کانت قریش تتبرک به فإذا أصابتهم مصیبة أو نزلت بهم نازلة أو دهمهم طارق (1)أو نزل بهم قحط توسلوا بنور رسول الله صلی الله علیه و آله فیکشف الله عنهم ما نزل بهم قال و کان أعجب نازلة نزلت بهم و أعجب آیة ظهرت لهم ما جری من أصحاب الفیل و هو أبرهة بن الصباح و کان ملک الیمن و قیل ملک الحبشة (2)الذی ذکره الله فی کتابه العزیز و کان قد أشرف منه أهل مکة علی الهلاک و قد حلف أنه یقطع آثارهم و یهدم الکعبة و یرمی بأحجارها فی بحر جدة و یحفر أساسها فکشفه الله عن البیت و أهله ببرکة عبد المطلب جد رسول الله صلی الله علیه و آله قال صاحب الحدیث فأما ما اجتمعت علیه الروایات و أصحاب الحدیث أنه نزلت جماعة من أهل مکة بأرض الحبشة فی تجارة فدخلوا فی کنیسة من کنائس النصاری و أوقدوا بها نارا یصطلون علیها و یصلحون بها طعاما لهم و رحلوا لم یطفئوها فهبت ریح فأحرقت جمیع ما فی الکنیسة فلما دخلوا قالوا من فعل هذا قالوا کان (3)بها تجار من عرب مکة فأخبروا بذلک النجاشی و کان ملک الیمن أو ملک الحبشة و الله أعلم قال ما أحرق معبدنا إلا العرب فغضب لذلک غضبا شدیدا و قال لأحرقن معبدهم کما أحرقوا معبدنا فأرسل وزیره أبرهة بن الصباح و أرسل معه أربعمائة فیل و أرسل معه مائة ألف مقاتل و قال له امض إلی کعبتهم و انقضها حجرا حجرا و ارمها فی بحر جدة و اقتل رجالهم و انهب أموالهم و ذراریهم و لا تترک لهم رجالا قال فأمر المنادی ینادی فی الجیوش بالمسیر إلی مکة و اجتمعوا من کل جانب و مکان و أعدوا ما یصلح للسفر من الزاد و الماء و العدد و السلاح و الدواب و أمرهم بالمسیر قال فسار القوم و جعل فی مقدمة الجیوش رجلا من أخیار دولته یقال له الأسود بن مقصود (4)و أمره بالمسیر أمامه
ص: 65
ابوالحسن بکری میگوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفتهاند: چون مطّلب و شیبه با نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان چشمان او به حرم آمدند، قریشیان از او تبرک میجستند و چون مصیبتی بر آنان فرود میآمد یا بلایی بر سرشان میآمد یا امری ناگوار برایشان پیش میآمد یا به قحطی دچار میشدند، به نور رسول خدا متوسل میشدند و خداوند ناخوشیشان را بر طرف میکرد. عجیبترین رویدادی که بر آنان پیش آمد و شگفتترین نشانهای که بر ایشان پدیدار شد، ماجرای اصحاب فیل بود، یعنی ماجرای ابرهة بن صباح که پادشاه یمن بوده و نیز گفته شده پادشاه حبشه بوده است؛ همان کسی که خداوند متعال در کتاب عزیز خود از او یاد کرده و نزدیک بود اهل مکه به دستش جان دهند و سوگند خورده بود که آثار آنان را از میان بردارد و کعبه را ویران کند و سنگهای آن را به دریای جده بریزد و بنیانش را از جا در آورد. اما خداوند شرّ او را به برکت عبدالمطّلب جد رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خانه خود و اهل آن دور راند. آنچه که روایات و راویان حدیث بر آن اجماع دارند چنین است که جمعی از اهالی مکه برای تجارت در زمین حبشه فرود آمدند و در یکی از کنیسه های نصارا وارد شدند و آتشی روشن کردند و بر آن گرد آمدند و طعامی ساختند و آن را خاموش نکردند و رفتند. پس از آن بادی گرفت و همه آنچه را که در کنیسه بود سوزاند. چون واردش شدند گفتند: چه کسی چنین کرده؟ گفتند: تاجرانی از عربهای مکه. این خبر را به نجاشی که پادشاه یمن یا حبشه بود، -خدا میداند،- رساندند. او گفت بیشک معبد ما را عربها سوزاندهاند و بسیار خشمگین شد و گفت معبدشان را خواهم سوزاند. آنگاه وزیر خود ابرهه بن صباح را
ص: 65
و معه عشرون ألف فارس و قال امض بمن معک و انزل علی الکعبة و خذ رجالها و نساءها و لا تقتل منهم أحدا حتی آتیک فإنی أرید أن أعذبهم عذابا شدیدا لم یعذب به أحد من العالمین قال فسار بجیشه سیرا عنیفا یقطع الفیافی و القفار و یجوز السهل و الوعار و لم یقروا و لم یهدءوا (1)حتی نزلوا ببطن مکة فلما سمع أهل مکة أنه قد نزل بهم صاحب الفیل جمعوا أموالهم و أهلیهم و دوابهم و هموا بالخروج من مکة هاربین من أصحاب الفیل فلما نظر إلیهم عبد المطلب قال لهم یا قوم أ یجمل منکم (2)هذا الأمر و إنه لعار علیکم خروجکم عن کعبتکم قالوا له إن الملک أقسم بمعبوده أن لا بد له من ذلک أن یهدم الکعبة و یرمی أحجارها فی البحر و یذبح أطفالها و یرمل نساءها و یقتل رجالها فاترکنا نخرج قبل أن یحل بنا الویل فقال لهم عبد المطلب إن الکعبة لا یصلون إلیها لأن لها مانعا یمنعهم عنها و صادا یصدهم عنها فإن أنتم التجأتم إلیها و اعتصمتم بها فهو خیر لکم فلم تطمئن القلوب (3)إلی کلامه و غلب علیهم الخوف و الجزع و خرجوا هاربین یطلبون الشعاب و منهم من طلب الجبال و منهم من رکب البحر قال فعند ذلک قالوا لعبد المطلب ما یمنعک أن تهرب مع الناس قال أستحیی من الله أن أهرب عن بیته و حرمه فو الله لا برحت من مکانی و لا نأیت (4)عن بیت ربی حتی یحکم الله بما یشاء قال و لم یبق یومئذ بمکة إلا عبد المطلب و أقاربه و هم غیر آمنین علی أنفسهم فلما نظر عبد المطلب إلی الکعبة خالیة و دیارها خاویة قال اللهم أنت أنیس المستوحشین و لا وحشة معک فالبیت بیتک و الحرم حرمک و الدار دارک و نحن جیرانک تمنع عنه ما تشاء (5)و رب الدار أولی بالدار قال و أقام الأسود بن (6)
ص: 66
با چهار صد فیل و صد هزار جنگجو فرستاد و به او گفت: سوی کعبه آنان برو سنگ به سنگ آن را از بین ببر و همه را در دریای جده بریز و مردانشان را بکش و اموال و اولادشان را غارت کن و هیچ یک از مردانشان را بر جا مگذار. آنگاه به امر او منادی در میان سپاهیان ندای حرکت به سوی مکه سر داد و آنان از هر جا و مکانی گرد آمدند و آنچنان که نیاز بود، توشه و آب و ابزار و سلاح و چهارپا فراهم آوردند و چون او فرمان داد، به راه افتادند. او پیشاپیش سپاهیان خود مردی از بزرگان دولت خود به نام اسود بن مقصود را گذاشت و به او که بیست هزار سوار به همراه داشت، فرمان داد جلوی سپاه پیش برود و به او گفت: با همراهیانت برو و بر کعبه فرود آی و مردان و زنانش را بگیر و هیچ یک از آنان را نکش تا من برسم، میخواهم چنان به سختی عذابشان کنم که هیچ یک از جهانیان چنین عذاب نشده باشد. او با سپاه خود بیرحمانه به راه افتادند و دشتها و بیابانها را درنوردیدند و فراز و نشیبها را پشت سر گذاشتند و نایستادند و آرام نگرفتند تا اینکه به حوالی مکه رسیدند. چون اهل مکه شنیدند که اصحاب فیل بر آنان فرود آمدهاند، دارایی و کسان و چهارپایان خود را جمع آوردند و خواستند از دست اصحاب فیل از مکه بگریزند. عبدالمطّلب به آنان نگریست و گفت: ای قوم! آیا این کاری که میکنید درست است؟ خروجتان از کعبهتان ننگآور است. گفتند: این پادشاه به معبود خود سوگند خورده که بایست کعبه را ویران کند و سنگهایش را در دریا بریزد و کودکانش را سر ببُرد و زنانش را بیشوهر کند و مردانش را بکشد، پس بگذار تا برویم پیش از آنکه چنین مصیبتی بر ما فرود آید. عبدالمطّلب گفت: آنان به کعبه نمیرسند، زیرا حافظی دارد که آنان را از آن بازمیدارد و جلوداری دارد که شرّشان را از آن دفع میکند، اگر شما نیز به آن پناه برید و چنگ زنید، برایتان بهتر است. اما دلهای آنان از سخن وی آرام نگرفت و ترس و هراس بر آنان چیره شد و رو به سوی درهها گریختند و برخی رو سوی کوهها گذاشتند و برخی دیگر سوی دریا. در آن دم به عبدالمطّلب گفتند: چه چیز تو را بازمیدارد که همراه مردمان نمیگریزی؟ گفت: از خداوند حیا میکنم که از خانه و حرمش بگریزم، به خدا سوگند از جایم تکان نمیخورم و از خانه پروردگارم دور نمیشوم تا خداوند به هر آنچه میخواهد حکم کند. او چنین گفت و آن روز هیچ کس در مکه نماند جز عبدالمطّلب و نزدیکانش که آنها نیز خود را در امان نمیدیدند. چون عبدالمطّلب کعبه را بیکس و خانههایش را خالی دید، گفت: خداوندا تو مونس به هراس افتادگانی و چون تو هستی هراسی نیست، این خانه خانه توست و این حرم حرم توست و این سرا سرای توست و ما همسایگان توییم، هر آنطور که میخواهی از آن محافظت کن که صاحب خانه به خانه خود سزاوارتر است. اسود بن مقصود
ص: 66
مقصود بجیشه حتی ورد علیه أبرهة بن الصباح و معه بقیة الجیش و هم أربعمائة فیل (1)فکدر المیاه و حطم المراعی و سد المسالک و الفجاج (2)و حطموا الأرض فأضر بهم العطش و الجوع لکثرتهم فشکوا ذلک إلی أبرهة فقال لهم سیروا إلی مکة مسرعین فنزلوا بالأبطح (3)و ساقوا جمیع المواشی و کانت لعبد المطلب ثمانون ناقة حمراء فأخذها القوم و تقاسموها (4)و سبق بعض الرعاة فأخبر عبد المطلب بذلک فقال الحمد لله هی مال الله و ضیافة لأهل بیته و زواره و حجاجه فإن سلمها (5)فهی له و إن ردها إلینا فهی إحسانه و هی عاریة عندنا ثم إن عبد المطلب لبس قمیصه و تردی برداء لوی و تحزم (6)بمنطقة الخلیل علیه السلام و تنکب قوس إسماعیل علیه السلام و استوی علی مطیته و عزم علی الخروج فقام إلیه أقاربه و قالوا له أین ترید قال إلی (7)هذا الرجل الظالم الذی أخذ مال الله عز و جل و تعرض لحرم الله قالوا ما کنا بالذی نطلق سبیلک حتی تمضی إلیه لأن هذا مثل البحر من دخله غرق و أنت اعتصمت برب الکعبة و اعتصمنا معک و رضینا لأنفسنا ما رضیت لنفسک أما الخروج من الحرم إلی شر الأمم فما نسمح لک بذلک قال یا قوم إنی أعلم من فضل ربی ما لا تعلمون فخلوا سبیلی فإنی سأرجع إلیکم عن قریب فخلوا سبیله فمرت به مطیته کالریح فلما أشرف علی القوم نظروا إلیه من بعید فإذا هو کالبدر إذا بدا و الصبح إذا أسفر فلما عاینوه من قریب بهتوا فیه فجاءوه و قد حبس الله أیدیهم عنه فقالوا له من أنت أیها الرجل الجمیل الطلعة الملیح الغرة من أنت یا ذا النور الساطع و الضیاء اللامع فإن کنت من هذه البلدة نسألک أن ترد
ص: 67
با سپاهش توقف کرد تا اینکه ابرهة بن صباح با بقیه سپاه که چهار صد فیلسوار بودند، سر رسید. او آبها را گلآلود کرد و چراگاهها را تلف کرد و راهها و گردنهها را بست و زمینها را کوبید. در آن اوان گرسنگی و تشنگی بر آنان که بسیار بودند سخت آمد و از این سختی به ابرهه گلایه کردند. او گفت: سوی مکه بشتابید. آنان در ابطح فرود آمدند و گلههای چهارپایان را راندند و هشتاد شتر سرخ را که از برای عبدالمطّلب بود میان خود تقسیم کردند. یکی از گلهداران گریخت و این خبر را به عبدالمطّلب داد. او گفت: الحمد لله، این همه مال خداست و طعام ساکنان و زائران و حاجیان خانه اوست، اگر آنها را به آنان بسپارد، مال خودش است و اگر به ما باز گرداند، نیکی کرده است، اینها نزد ما امانت است. سپس عبدالمطّلب پیراهنش را پوشید و ردای لوی بن غالب را بر تن کرد و کمربند ابراهیم را بر کمر بست و کمان اسماعیل را بر دوش افکند و بر مرکب خود سوار شد و خواست خارج شود که نزدیکانش نزدش آمدند و گفتند: کجا میروی؟! گفت: سوی این مرد ستمگر که مال خداوند عزوجل را گرفته و به حرم او تجاوز کرده است. گفتند: ما نمیگذاریم تو سوی او بروی، زیرا او همچون دریایی است که هر کس داخلش شود غرق میشود، تو به پروردگار کعبه چنگ انداختهای و ما با تو به او پناه آوردهایم، آنچه را تو برای خود میپسندی ما نیز برای خود میپسندیم اما اجازه نمیدهیم سوی بدترین مردمان خروج کنی. گفت: ای قوم! من از فضل پروردگارم چیزی میدانم که شما نمیدانید، پس راهم را باز کنید که من به زودی نزدتان باز خواهم گشت. آنان راهش را گشودند و مرکبش چون باد نزدش فراهم شد. چون در دیدرس آن قوم رسید، از دور او را دیدند که همچون ماه نو میدرخشید و چون بامداد نور میافکند. وقتی از نزدیک او را دیدند، از او مبهوت شدند و در حالی که خداوند دستانشان را بیحرکت کرده بود نزد او آمدند و گفتند: تو کیستی ای مرد زیباروی خوشسیما؟! تو کیستی با این نور تابان و روشنایی درخشان؟! اگر از این دیار هستی، از تو میخواهیم که از نزد ما بروی
ص: 67
عن قربنا (1)شفقة منا علیک فقال لهم إنی أرید الملک فقالوا له إن ملکنا قد أقسم بمعبوده أن لا یترک من قومک أحدا فقال لهم عبد المطلب إنی قد أتیته قاصدا فعند ذلک تصارخت القوم و قال بعضهم لبعض ما رأینا مثل هذا الرجل فی الجمال و الکمال إلا أنه ناقص العقل نحن نقول إن ملکنا قد أقسم بمعبوده أن لا یترک أحدا من أهل هذه البلدة و هو یقول لا بد لی منه قال فخلوا سبیله فمضی قاصدا إلی الملک فأوصلوا خبره إلی الملک و قالوا أیها الملک قد قدم علینا رجل صفته کذا و کذا من أهل مکة و لم یفزع و لم یجزع فقال الملک علی به فو حق ما أعتقده من دینی لو سألنی أهل الأرض ما قبلت فیه سؤالا قال فعند ذلک أقبلوا إلی عبد المطلب لیأتوا به قال لهم عبد المطلب إنی قادم إلی الملک بنفسی فأمر الملک قومه أن یشهروا السلاح و یجردوا السیوف و جعل الملک علی رأسه تاجا و شد عمامته علی جبینه و أمر سیاس الفیل أن یحضروه فأحضروه و کان فیهم فیل یقال له المذموم (2)و کان قد رکبوا علی رأسه قرنین من حدید لو نطح جبلا راسیا بهما لألقاه و کانوا (3)قد علقوا علی خرطومه سیفین هندیین و علموه الحرب و وقف سیاسه من ورائه فقال لهم الملک إذا رأیتمونی قد أشرت لکم (4)عند دخول هذا المکی فأطلقوه علیه حتی یدوسه بکلکله (5)قال فدخل علیهم عبد المطلب و هم صفوف ینظرون ما یأمرهم الملک فی عبد المطلب و هم باهتون و هو لا یلتفت إلی أحد منهم حتی جاوز أصحاب الفیل فأمرهم الملک بإطلاق الفیل فأطلقوه فلما قرب من عبد المطلب برک الفیل إلی الأرض و جثا علی رکبتیه و سکن ارتجاجه و کان قبل ذلک إذا أحضره سیاسه (6)علی القتال تحمر عیناه و یضرب بخرطومه و فیه سیفان فلما قرب من عبد المطلب سکن و لم یفعل شیئا فتعجب الملک و أصحابه من ذلک و ألقی الله
ص: 68
چون دلمان برایت میسوزد. به آنان گفت: من با پادشاه کار دارم. گفتند: پادشاه ما به معبودش سوگند خورده که هیچ کس از قوم تو را بر جا نگذارد. عبدالمطّلب گفت: من با او کار دارم که آمدهام. آن قوم بلوا کردند و به یکدیگر گفتند: هیچ مردی را در زیبایی و کمال همچون این مرد ندیدهایم اما گویا عقلش ناقص است، ما میگوییم پادشاهمان به معبودش سوگند خورده که هیچ یک از اهالی این دیار را بر جا نگذارد و او میگوید باید او را ببینم. آنها راهش را گشودند و او سوی پادشاه به راه افتاد. خبر او را به پادشاه رساندند و گفتند ای پادشاه مردی از اهالی مکه که چنین و چنان است نزد ما آمده است و هیچ نمیترسد و باکی ندارد. پادشاه گفت: به دینی که بر آن معتقدم سوگند که اگر همه اهل زمین درباره او پادرمیانی کنند، نمیپذیرم. آنان نزد عبدالمطّلب رفتند تا او را ببرند. عبدالمطّلب به آنان گفت: من خودم نزد پادشاه میروم. پادشاه به مردان خود فرمان داد تا سلاح برگیرند و شمشیر برکشند. سپس تاجی بر سر گذاشت و سربندش را محکم کرد و به فیلبانان دستور داد تا فیل را بیاورند. آنان فیلی به نام «مذموم» آوردند که بر سر دو شاخ آهنین داشت و اگر با آنها بر کوه میزد هر آینه کوه را از جا در میآورد، بر خرطومش دو شمشیر هندی آویخته بودند و او را جنگ آموخته بودند. پادشاه به فیلبانان که پشت مذموم ایستاده بودند گفت هر وقت این مرد مکّی آمد و دیدید به شما اشاره کردم، مذموم را به سویش رها کنید تا با سینه اش پایمالش کند. عبدالمطّلب بر آنان وارد شد و حال آنکه آنان صف زده بودند و همه در بهت منتظر بودند تا ببینند پادشاه درباره عبدالمطّلب چه فرمانی میدهد. او بدون توجه به هیچ یک از آنان جلو آمد تا اینکه به فیلبانان رسید و پادشاه به آنان دستور داد تا فیل را رها کنند و آنان رهایش کردند. چون فیل نزدیک عبدالمطّلب رسید، زمین نشست و زانو زد و از حرکت ایستاد، حال آنکه اگر پیشتر فیلبانان او را برای حمله آماده میکردند، چشمانش سرخ میشد و با خرطومی که دو شمشیر داشت، حمله میکرد. فیل وقتی نزدیک عبدالمطّلب رسید، آرام گرفت و هیچ کاری نکرد. پادشاه و یارانش از این رویداد شگفت زده شدند. خداوند
ص: 68
فی قلبه الجزع و الفزع و ارتعدت فرائصه و رق قلبه فأقبل علی عبد المطلب حتی أجلسه بجانبه و رحب به و التفت إلی الأسود بن مقصود و قال أی شی ء یطلب هذا الرجل المکی فأقضی حاجته و قد کان الملک یحلف علی هلاکه قبل ذلک ثم قال له الملک من أنت و ما اسمک فما رأیت أجمل منک وجها و لا أحسن منک بهجة و لک عندی ما سألت و لو سألتنی الرجوع عن بلدک لفعلت (1)فقال له عبد المطلب لا أسألک فی شی ء من ذلک إلا أن قومک أغاروا علینا و أخذوا لی ثمانین ناقة و کنت قد أعددتها للحجاج الذین یقصدوننا من جمیع النواحی فإن رأیت أن تردها علی فافعل فأمر الملک رجاله بإحضارهن (2)ثم قال الملک هل لک من حاجة غیرها فاسألنی فیها (3)فقال عبد المطلب أیها الملک ما أرید غیر هذه فقال له الملک فلم لا تسألنی فی بلدک (4)فإنی أقسمت لأهدمن کعبتکم و أقتل رجالکم لکن لعظم قدرک عندنا لو سألتنی فیها قبلت سؤالک (5)فقال عبد المطلب لا أسألک فی شی ء من ذلک قال و لم ذلک قال إن لها مانعا یمنعها غیری فقال الملک اعلم یا عبد المطلب إنی أخرج علی أثرک بجنودی و رجالی فنخرب الکعبة و نواحیها و أقتل سکانها فقال له عبد المطلب إن قدرت فافعل قال فانصرف عبد المطلب و مر علی الفیل المذموم فلما نظر الفیل إلی عبد المطلب سجد له فقام الوزراء و الحجاب یلومون الملک فی أمر عبد المطلب کیف خلی سبیله فقال لهم الملک ویحکم لا تلومونی أ لم تروا کیف سجد له الفیل بین یدیه و الله لقد وقع لهذا الرجل فی قلبی هیبة عظیمة و لکن أشیروا علی بما یکون من هذا الأمر فقالوا لا بد لنا أن نسیر إلی مکة فنخربها و نرمی أحجارها فی بحر جدة فعند ذلک أمر الملک بالجموع و الجیوش أن تزحف إلی مکة (6)و لما وصل عبد المطلب بالنوق إلی
ص: 69
در قلب پادشاه ترس و هراس افکند و او به لرزه افتاد و دلش تپید و به عبدالمطّلب رو کرد و او را کنار خود نشاند و به او خوش آمد گفت. سپس رو به اسود بن مقصود گفت هر چیزی این مرد مکّی بخواهد به او میدهم. حال آنکه پیشتر سوگند یاد کرده بود که او را میکشد. پادشاه به او گفت: تو کیستی و نامت چیست که زیباتر و نیکوتر از تو هرگز ندیدهام؟! هر چه بخواهی نزد من داری، حتی اگر بخواهی از دیارتان بازگردم چنین خواهم کرد. عبدالمطّلب گفت: هیچ چیز از تو نمیخواهم جز اینکه بدانی قومت ما را غارت کردند و هشتاد شتر مرا گرفتند، من آنها را برای حاجیانی که از همه جا سوی ما میآیند آماده کرده بودم، اگر صلاح میدانی آنها را به من بازگردان. پادشاه به مردانش فرمان داد تا شتران را آوردند. سپس گفت اگر چیز دیگری میخواهی بگو. عبدالمطّلب گفت: چیز دیگری نمیخواهم. پادشاه گفت: چرا درباره دیارت از من چیزی نمیخواهی؟! من سوگند یاد کردهام که کعبهتان را ویران کنم . مردانتان را بکشم، اما چون منزلت تو نزدمان والا نمود، اگر درباره دیارت چیزی بخواهی، درخواست تو را میپذیرم. عبدالمطّلب گفت: در این باره هیچ چیز از تو نمیخواهم. گفت: چرا؟! گفت: زیرا حافظی دارد که از آن مراقبت میکند. پادشاه گفت: ای عبدالمطّلب! بدان که من پشت پای تو با سربازان و مردانم میآیم و کعبهتان را با هر چه در اطراف دارد، خراب میکنیم و ساکنانش را میکشیم. عبدالمطّلب گفت: اگر میتوانی بکن! عبدالمطّلب برخاست و بر فیل گذر کرد و چون فیل نگاهش به او افتاد، برایش سجده کرد. در آن دم وزیران و پردهداران برخاستند و پادشاه را ملامت کردند که چرا گذاشت او برود. گفت: وای بر شما! مرا ملامت نکنید، مگر ندیدید چطور این فیل پیش رویش سجده کرد؟ خداوند شکوهی شگفت از این مرد در دل من انداخت، حال در این کار مرا مشورت دهید. گفتند: بایست تا سوی مکه رویم و کعبه را ویران کنیم و سنگهایش را در دریای جده بریزیم. آنگاه پادشاه به حاضران و سپاهیان دستور حرکت به سوی مکه داد. چون عبدالمطّلب با شترانش به
ص: 69
مکة خرج إلیه أقاربه و بنو عمه یهنئونه بالسلامة و قد کانوا آیسوا منه فلما نظروا إلیه فرحوا به و جعلوا یتعلقون به و یقبلون یدیه و قالوا الحمد لله الذی حماک و حفظک بهذا النور الحسن ثم سألوه عن الجیش فأخبرهم بقصته و خبر الفیل فقالوا له ما الذی تأمرنا به فقال یا قوم اخرجوا إلی جبل أبی قبیس حتی ینفذ الله حکمه و مشیته قال فخرج القوم بأولادهم و نسائهم و دوابهم و خرج عبد المطلب و بنو عمه و إخوته و أقاربه و أخرج مفاتیح الکعبة إلی جبل أبی قبیس و جعل یسیر بهم إلی الصفا و یدعو و یبکی و یتوسل بنور محمد صلی الله علیه و آله و جعل یقول یا رب إلیک المهرب و أنت المطلب أسألک بالکعبة العلیاء ذات الحج و الموقف العظیم المقرب یا رب ارم الأعادی بسهام العطب (1)حتی یکونوا کالحصید المنقلب ثم رجع و أتی إلی باب البیت فأخذ بحلقته و هو یقول:
لاهم إن المرء یمنع رحله فامنع رحالک (2)***لا یغلبن صلیبهم و محالهم عدوا (3)محالک
إن کنت تارکهم و کعبتنا (4)فأمر ما بدا لک*** جروا جمیع بلادهم و الفیل کی یسبوا عیالک
عمدوا جمالک بکیدهم جهلا و ما راقبوا جلالک*** فانصر علی آل الصلیب و عابدیه الیوم آلک
و قال أیضا شعرا:
یا رب لا أرجو لهم سواکا***یا رب فامنع منهم حماکا
إن عدو البیت من عاداکا***امنعهم أن یخربوا قراکا
و إذا بهاتف یسمع صوته و لا یری شخصه و هو یقول قد أجبت دعوتک و بلغت مسرتک إکراما للنور الذی فی وجهک فنظر یمینا و شمالا فلم یر أحدا ثم قال لمن معه و هم علی جبل أبی قبیس و قد نشروا شعورهم و هم یبتهلون بالدعاء و یستبشرون بالإجابة ثم قال أبشروا فإنی رأیت النور الذی فی وجهی قد علا و إنما کان ذلک کاشفا لما
ص: 70
مکه رسید، نزدیکانش و پسرعموهایش سویش بیرون آمدند و سلامتی او را تبریک گفتند، چراکه از بازگشت او ناامید بودند. وقتی نگاهشان به او افتاد، خوشحال شدند و بر او آویختند و دستانش را بوسیدند و گفتند: سپاس خداوندی را که از تو و این نور زیبا حمایت و حفاظت کرد. سپس دریاره آن سپاه از او پرسیدند و او ماجرای خود و آن فیل را برایشان گفت. گفتند: میگویی ما چه کنیم؟ گفت: ای قوم! سوی کوه ابی قبیس بروید تا حکم و مشیّت خداوند انجام گیرد. آن قوم با فرزندان و زنان و چهارپایانشان به همراه عبدالمطّلب و پسرعموها و خواهران و نزدیکان وی به راه افتادند و او کلیدهای کعبه را با خود سوی کوه ابی قبیس برد و آنان را سوی صفا روانه کرد و در راه دعا میکرد و میگریست و به نور محمد صلّی الله علیه و آله توسل میجست و میگفت: پروردگارا تو گریزگاه و مقصد مایی! به حق کعبه والامقامِ حاجیان و این جایگاه والا و مقرّب از تو میخواهم که دشمنان را چنان به تیر هلاکت نشانه روی که چون خرمن درو شده شوند. سپس برگشت و سوی در کعبه رفت و دست در حلقهاش انداخت و گفت:
« غصهای نیست، هر کس از خانه خود مراقبت میکند، خداوندا! پس تو نیز از خانهات مراقبت کن،صلیب اینان و زور و قدرتشان بر قدرت تو چیره نخواهد شد،
اگر میخواهی آنان را با کعبه ما واگذاری هر چه دوست میداری بکن، آنان همه اهل دیارشان را با فیل آوردهاند تا خانواده تو را به اسارت ببرند،
زیبایی تو را از روی نادانی با فریبکاری نشانه رفتهاند، اما از بزرگی تو غافل شدهاند، پس تو امروز خاندان خود را بر خاندان و پرستندگان صلیب یاری فرما. »
و باز سرود:
«پروردگارا من در برابر اینان جز تو امیدی ندارم، پروردگارا خودت در برابر اینان از حَرمت دفاع کن،
دشمن این خانه دشمن توست، جلوی اینان را بگیر تا مبادا سرزمینهای تو را ویران کنند.»
ناگاه از سروشی که دیده نمیشد شنید که میگوید: به یُمن نوری که در چهره داری، درخواستت اجابت شد و به خواستهات رسیدی. او به چپ و راستش نگریست اما هیچ کس را ندید. سپس به همراهان خود که سرگشته و زاری کنان در کوه ابی قبیس دعا میکردند و اجابت میطلبیدند، گفت: بشارت باد بر شما که دیدم نور چهرهام فراز شد و به یُمن آن شما
ص: 70
طرقکم ففرح القوم و تضرعوا إلی الله تعالی فبینما هم کذلک إذا أشرفت علیهم غبرة القوم (1)و تقاربت الصفوف و لاح لهم بریق الأسنة ثم انکشف الغبار عن الفیل فنظروا إلیه کأنه الجبل العظیم و قد ألبسوه الحدید و زینوه بزینة فاشتد قلقهم و انهملت عبراتهم و تضرع عبد المطلب و دعا فو الله ما أتم عبد المطلب دعاءه و تضرعه حتی وقف الفیل مکانه فصرخت علیه الفیالة (2)و زجرته الساسة فلم یلتفت إلیهم فوقفت الجیوش و دهشوا فقال الأسود بن مقصود و هو علی الساقة (3)ما الخبر قالوا إن الفیل قد وقف فقال للساسة اضربوه فضربوه فما حال و لا زال فتعجبوا من ذلک ثم أمرهم أن یعطفوا رأسه ففعلوا فهرول راجعا فأمر برده فردوه فوقف فقال الأسود سحروا فیلکم ثم بعث إلی الملک و أعلمه بذلک فقال له أشر علینا فبعث أبرهة إلی ابن مقصود فقال لیس من جرب کمن لا یجرب ابعث للقوم رسولا (4)و اطلب الصلح و لا تخبرهم بأمر الفیل لئلا یکون طریقا لطمعهم فیکم و اطلب منهم رجالا بعدد من قتل منا (5)و یقومون لنا بما أفسدوا من کنیستنا فإذا فعلوا ذلک رجعنا عنهم قال فلما دخل رسول أبرهة علی الأسود و کان اسمه حناطة الحمیری (6)و کان یهزم الجیوش وحده و کان له خلقة هائلة فقال له الأسود هل لک أن تکون أنت الرسول إلیهم فعسی أن یکون الصلح علی یدیک فقال حناطة ها أنا سائر إلیهم فإن صالحونا و إلا
ص: 71
نجات خواهید یافت. آن قوم شادمان شدند و به درگاه خداوند متعال زاری کردند. در همان اوان غبار آن سپاه که صفوفی در هم فشرده داشتند و سرنیزههایشان برق میزد، به هوا خواست. چون غبار فرو نشست، آن فیل که چون کوهی بزرگ بود و جامهای از آهن بر تن داشت و بسیار آراسته بود، پدیدار شد. آنان به شدت نگران شدند و اشکهایشان سرازیر شد. عبدالمطّلب به زاری افتاد و دعا کرد. به خدا سوگند هنوز زاری و دعای عبدالمطّلب تمام نشده بود که ناگاه آن فیل سر جایش ایستاد. فیلبانان و نگاهبانان بر سرش فریاد برآوردند و نعره کشیدند، اما هیچ به آنان توجه نکرد. سپاهیان ایستادند و شگفت زده شدند. اسود بن مقصود که عقبدار سپاه بود گفت چه خبر شده؟! گفتند: فیل ایستاده است. به فیلبانان گفت: بزنیدش. آنان فیل را زدند اما همچنان بر جا بماند و آنان در شگفتی ماندند. سپس دستور داد فیل را بچرخانند. چنین کردند اما فیل شتابان سرش را بازگرداند. دستور داد برش گردانند، چنین کردند اما فیل ایستاد. اسود گفت: فیلتان را جادو کردهاند. آنگاه کسی را سوی پادشاه فرستاد و او را خبردار کرد و به او گفت که بگو چه کنیم. ابرهه به اسود چنین پیام داد که آزموده را آزمودن خطاست. کسی را نزد این قوم بفرست و صلح بجوی و مگذار از ماجرای فیل باخبر شوند تا مبادا در شما طمع کنند و به تعداد کشتگان ما از آنان غرامت بخواه(1) و بگو آنچه از کنیسه ما تباه کردهاند بازگردانند، اگر چنین کردند، از آنان دست میکشیم. وقتی پیغامآور ابرهه که نامش حناطه حمیری بود نزد اسود بازگشت، اسود به او که یک تنه لشکری را حریف بود و هیئتی خوفناک داشت گفت: آیا میپذیری که خود تو فرستاده ما نزد آنان باشی؟ امید است به دست تو صلح انجام گیرد. حناطه گفت: من نزد آنان میروم، اگر با ما صلح کردند که هیچ وگرنه
ص: 71
رجعت برءوسهم ثم سار و هو معجب بنفسه فسأل عن سید قریش فقالوا هو الشیبة النجار (1)و کان عبد المطلب قد رآه و علم أنه رسول من القوم فلما نظر حناطة إلی عبد المطلب دهش و حار فقال له عبد المطلب ما الذی أتی بک قال یا مولای إن أبرهة قد عرف فضلکم و وهب لکم الحرم و البیت و قد أرسل إلیک أن تقوم بدیة من قتل له أو تسلم من رجالک بعددهم (2)ثم تقوم له بثمن ما عدم من الکنیسة فإذا فعلتم هذا رجع عنکم (3)فقال عبد المطلب أ یؤخذ البری ء بالسقیم و نحن من شیمتنا الأمانة و الصیانة و نقبض أیدینا عن المظالم و نصرف جوارحنا (4)عن المآثم فبلغ صاحبک عنا ذلک و أما هذا البیت فقد سبق منی القول فیه إن له ربا یمنع عنه فو الله ما کبر علی ما جمعتموه من الرجال فإن أراد صاحبک المسیر فلیسر و إن أراد المقام فلیقم قال فلما سمع حناطة کلامه غضب و أراد أن یقتل عبد المطلب فظهر لعبد المطلب ما فی وجهه فلم یمهله دون أن قبض علی محزمه و مراق بطنه و شاله (5)و ضرب به الأرض و قال و عزة ربی لو لا أنک رسول لأهلکتک قبل أن تأتی صاحبک فرجع حناطة إلی الأسود و أعلمه بما کان من أمره ثم قال هؤلاء قوم قد غلت (6)دماؤهم و الرأی عندی أن تراسل القوم بعد هذا و اعلم أن مکة خلیة من أهلها (7)فأسرع إلی الغنیمة.
قال الراوی فأمر الجیوش بالزحف فساروا نحو الحرم فلما قربوا منه جاءهم أمر الله من حیث لا یشعرون و إذا هم بأفواج من الطیر کالسحابة المترادفة یتبع بعضها بعضا و هی کأمثال الخطاطیف یحمل (8)کل طیر ثلاثة أحجار أحدها فی منقاره و اثنین (9)
ص: 72
با سرهایشان بازمیگردم. او مغرورانه به راه افتاد و از سرور قریشیان جویا شد. گفتند: او شیبه نجار است. عبدالمطّلب او را دیده بود و میدانست که او فرستاده آن قوم است. چون نگاه حناطه به عبدالمطّلب افتاد، گیج شد و متحیّر ماند. عبدالمطّلب به او گفت: تو را چه شده؟ گفت: ای سرورم! ابرهه فضیلت شما را دانست و این حرم و این خانه را بر شما بخشید و مرا فرستاد تا دیه کشتگان را به او بپردازید یا به تعداد آنها از مردانتان تحویل دهید، همچنین بهای آنچه را که از کنیسه تلف شده بپردازید، اگر چنین کنید از شما دست میکشد. عبدالمطّلب گفت: بیگناه به جای گناهکار مجازات نمیشود، ما به امانت و عدالت عادت داریم و همواره از ستم دست به دور داریم و انداممان را از گناه بازمیداریم، این پیام را از ما به سرورت برسان، و اما درباره این خانه، من پیشتر به او گفتهام که این خانه پروردگاری دارد که خود از آن محافظت میکند، به خدا سوگند جمعیتی که جمع آوردهاید هرگز بر من گران نمینماید، او اگر میخواهد برود و اگر میخواهد بماند. چون حناطه این سخن بشنید، خشمگین شد و خواست عبدالمطّلب را بکشد. عبدالمطّلب از رنگ رخسارش این را دریافت و مهلتش نداد و کمربند و گریبانش را گرفت و او را بلند کرد و بر زمین زد و گفت: به عزت پروردگارم سوگند اگر پیک آنان نبودی پیش از آنکه یاورت سر برسد، میکشتمت. حناطه نزد اسود برگشت و او را از آنچه گذشت خبر داد. سپس گفت: این قوم خونشان مباح است، به نظر من به سپاهیان پیغام فرست که مکه از اهل خود خالی است و سوی غنایم بشتابید. او به سپاهیان فرمان حرکت داد و آنان سوی حرم به راه افتادند. چون نزدیک حرم رسیدند، خواستِ خداوند از جایی که احساس نمیکردند آنان را دریافت و به ناگاه دستههای پرندگانی را دیدند که همچون ابرهای در هم تنیده در پی هم میآیند و همچون پرستو هر یک سه سنگ به اندازهای میان عدس و نخود با خود دارند، یکی بر منقار و دو دیگر
ص: 72
بین رجلیه کالعدس و کبیرها کالحمص و قد تعالت الطیور و ارتفعت و امتدت فوق العسکر (1)و انتشرت بطولهم و عرضهم فلما نظر القوم إلی ذلک خافوا و قالوا ما هذه الطیور التی لم نر مثلها قبل هذا الیوم فقال الأسود ما علیکم بأس لأنها طیر تحمل رزقها لفراخها ثم قال علی بقوسی و نبلی حتی أردها عنکم فأخذ قوسه و أراد الرمی فتصارخت الطیور مستأذنة لربها فی هلاک القوم فما أتمت (2)صراخها حتی فتحت أبواب السماء و إذا بالنداء أیها الطیور المطیعة لربها افعلوا ما أمرتم به فقد اشتد غضب الجبار علی الکفار ففتحت الطیور أفواهها و کان أول حصاة وقعت علی رأس حناطة فنزلت من البیضة إلی الرأس إلی الحلقوم و نزلت إلی الصدر و خرجت من دبره و نزلت إلی الأرض و غاصت فانقلب صریعا فتناثرت (3)القوم یمینا و شمالا و الطیور تتبعهم لا تحول و لا تزول عن الرجل حتی ترمیه بالحصاة علی رأسه فتخرج من دبره و لا یردها درقة (4)و لا حدید و إن أبرهة لما نظر إلی الطیر و فعلها علم أنه قد أحیط بهم فولی هاربا علی وجهه و أما الأسود فإنه لما نظر إلی ما نزل بقومه و الحصی تتساقط علیهم و هم یقعون علی وجوههم فإذا بطیر قد ألقی (5)حجرا فوقع فی فیه حتی خرج من دبره (6)و أتاه آخر فضربه فی هامته فطلع من قفاه (7)فخر صریعا و أعجب من ذلک أن رجلا من حضرموت کان له أخ فسأله المسیر معه فأبی و قال ما أنا ممن یتعرض لبیت الله فلما نزل بهم البلاء خرج هاربا علی وجهه و الطیر یتبعه فلما وصل إلی أخیه وصف له العذاب الذی حل بالقوم و رفع رأسه و إذا هو بطیر قد رماه بحصاة
ص: 73
به پا. پرندگان بالا رفتند و اوج گرفتند و فراز آن لشکر را پوشاندند و در طول و عرض آن منتشر شدند. چون آن قوم این صحنه را دیدند، ترسیدند و گفتند اینها چه پرندگانی هستند که پیشتر ندیده بودیم؟! اسود گفت: چیزی نیست، اینان پرندگانی هستند که برای جوجههایشان روزی میبرند. سپس گفت من اکنون با تیر و کمانم آنان را از شما میرانم. کمانش را در دست گرفت و خواست تیر بیاندازد که پرندگان به طلب اذن پروردگارشان برای هلاکت آن قوم جیغ کشیدند و هنوز جیغشان فرو ننشسته بود که درهای آسمان باز شد و ندا رسید که: ای پرندگانی که به فرمان پروردگارتان هستید، فرمان ما را به انجام رسانید. اینچنین خشم خداوند جبّار بر کافران شدت گرفت و آن پرندگان دهانهایشان را باز کردند. نخستین سنگ بر سر حناطه افتاد و از کلاهخودش در سرش و سپس در گلویش و سپس در سینهاش فرو رفت و سرانجام از پشتش بیرون آمد و بر زمین افتاد و در زمین فرو رفت. حناطه بر خاک افتاد و آن قوم از چپ و راست گریختند و پرندگان دنبالشان میکردند و هیچ یک را وانمیگذاشتند جز آنکه سنگی بر سرش میانداختند و آن سنگ که نه سپر آن را دفع میکرد و نه شمشیر، از پشتش بیرون میآمد. ابرهه چون پرندگان و آن ماجرا را دید، دانست که عرصه بر آنان به تنگ آمده است و پا به فرار گذاشت. اسود نیز چون دید چنان بلایی بر سر قومش آمده و سنگ بر سرشان میبارد و بر زمین نگون میشوند، ناگاه سنگی از پرندهای رها شد و در دهانش فرو رفت و از پشتش بیرون آمد و پرندهای دیگر سر رسید و سنگی بر سرش زد که از پشتش بیرون آمد و او بر زمین افتاد. شگفتتر از همه اینکه مردی از حضرموت برادری داشت که از او خواسته بود با آنان همراه شود، ولی او خودداری کرده بود و گفته بود: من در شمار متجاوزین به خانه خدا نیستم. وقتی آن بلا بر سر آن قوم آمد، آن مرد راه فرار در پیش گرفت و در حالی که پرندگان او را دنبال میکردند به برادرش رسید، در همان حال که عذاب آن قوم را برایش تعریف میکرد، سر بلند کرد و ناگاه پرندهای سنگی
ص: 73
علی هامته و خرجت من دبره و أما أبرهة فإنه سار مجدا علی فرسه إذ سقطت یده الیمنی فتحیر فی أمره فسقطت یده الیسری ثم رجله الیمنی ثم الیسری فأتی منزله فحکی لهم جمیع ما جری لهم کلهم فما أتم حدیثه إلا و رأسه قد وقع هذا ما جری لهم و أما عبد المطلب و من معه فإنهم أقاموا فی ابتهال و دعاء و تضرع و قد استجیب لهم ببرکة رسول الله صلی الله علیه و آله و قالوا فی دعائهم اللهم ببرکة هذا النور الذی وهبتنا اجعل لنا من کل کیدهم فرجا (1)و انصرنا علی أعدائنا و نظروا هیاکل الأعداء علی وجه الأرض مطروحة و الفیل ولی هاربا و أما ما کان ممن فر من أهل مکة و سمع بما نزل بأصحاب الفیل أتوا فرحین مستبشرین و أقاموا مدة ینقلون الأسلاب و الرحال (2)و کان سعادتهم (3)و سرورهم ببرکة رسول الله صلی الله علیه و آله.
ثم إن عبد المطلب (4)کان ذات یوم نائما فی الحجر إذ أتاه آت فقال له احفر طیبة قال فقلت له و ما طیبة فغاب عنی إلی غد فنمت فی مکانی فأتی الهاتف فقال احفر برة فقلت و ما برة فغاب عنی فنمت فی الیوم الثالث فأتی و قال احفر مضنونة فقلت و ما مضنونة فغاب عنی و أتانی فی الیوم الرابع و قال احفر زمزم فقلت و ما زمزم قال لا تنزف أبدا و لا تذم تسقی الحجیج الأعظم عند قریة النمل فلما دله علی الموضع أخذ عبد المطلب معوله و ولده الحارث و لم یکن له یومئذ ولد غیره فلما ظهر له البناء و علمت قریش بذلک قالوا له هذا بئر زمزم بئر أبینا إسماعیل علیه السلام و نحن فیه شرکاء قال لا أفعل لأنه أمر خصصت به دونکم فتشاوروا علی أن یجعلوا
ص: 74
بر سر او انداخت و آن سنگ از پشتش بیرون آمد. و اما ابرهه؛ او با سرعت بر مرکب خود میتاخت که ناگاه دست راستش قطع شد، در تحیّر از این رویداد بود که دست چپش و بعد پای راستش و سپس پای چپش نیز قطع شد. به منزل رسید و همه ماجرا را برایشان تعریف کرد، هنوز سخنش تمام نشده بود که سرش بر زمین افتاد. ماجرای آنان چنین شد اما، عبدالمطّلب و همراهانش که در دعا و گریه و زاری بودند، دعایشان به برکت رسول خدا صلّی الله علیه و آله اجابت یافت. آنان در دعای خود میگفتند: خداوندا به برکت نوری که به ما عطا کردی، برای ما در برابر مکرهای اینان گشایشی حاصل فرما و ما را بر دشمنانمان پیروز فرما. در همان اوان اجساد دشمنان را دیدند که نقش بر زمین شدهاند و آن فیل نیز پا به فرار گذاشته است. کسانی که از مکه گریخته بودند، شنیدند چه بر سر اصحاب فیل آمده و شاد وخوشحال بازگشتند و مدتی در حال بازگرداندن بار و بنه خود بودند و به برکت رسول خدا صلّی الله علیه و آله کامیاب و شادمان شدند.
روزی عبدالمطّلب در حجر خوابیده بود که کسی به خوابش آمد. خود میگوید: او گفت: «طیبه» را حفر کن. گفتم: طیبه چیست؟! او غیب شد. فردا نیز همانجا خوابیده بودم که آن سروش آمد و گفت: «بِرّه» را حفر کن. گفتم: بِرّه چیست؟! او غیب شد. روز سوم خوابیده بودم که باز آمد و گفت: «مضنونه» را حفر کن. گفتم: مضنونه چیست؟او غیب شد و روز چهارم نزد من آمد و گفت: «زمزم» را حفر کن. گفتم: زمزم چیست؟! گفت: چاهی است که هرگز خشک نمیشود و کمآب نمیگردد و حاجیان بسیاری را سیراب میکند و در نزدیکی لانه مورچگان است. چون سروش راه چاه را به عبدالمطّلب نمود، او کلنگش را برداشت و با پسرش حارث به راه افتاد. او در آن زمان پسر دیگری نداشت. چون آنجا پیش چشمش آمد و قریشیان از قصه خبردار شدند، گفتند: این چاه زمزم، چاه پدر ما اسماعیل است و ما در این کار شریکیم. گفت: نمیپذیرم، زیرا این کاری است که تنها به من سپرده شده و نه به شما. آنان مشورت کردند تا کسی را
ص: 74
بینهم حکما و هو سعید بن خثیمة (1)و کان بأطراف الشام فخرجوا حتی إذا کانوا بمفازة بین الحجاز و الشام بلغ بهم الجهد و العطش و لم یجدوا ماء فقالوا لعبد المطلب ما تفعل قال کل واحد منکم یحفر حفیرة لنفسه ففعلوا ثم رکب عبد المطلب راحلته و سار بها (2)فنبع الماء من تحت خفها فکبر و کبرت أصحابه و شربوا جمیعهم و ملئوا قربهم و حلفوا أن لا یخالفوه فی زمزم فقالوا إن الذی أسقاه الماء فی هذه الفلاة هو الذی أعطاه زمزم و رجعوا و مکنوه من الحفر. (3)فلما تمادی علی الحفر وجد غزالین من ذهب و هما اللذان دفنهما جرهم و وجد أسیافا کثیرة و دروعا فطلبوه بنصیبهم فیها فقال لهم هلموا إلی من ینصف بیننا فنضرب القداح (4)فنجعل للکعبة قدحین و لی قدحین و لکم قدحین فمن خرج قدحاه کان هذا له قالوا أنصفت فجعل قدحین أصفرین للکعبة و قدحین أسودین له و قدحین أبیضین لقریش ثم أعطاه لصاحب القداح (5)و هو عند هبل و هبل صنم فی الکعبة فضرب بهما فخرج الأصفران علی الغزالین و خرج الأسودان علی الأسیاف و الدروع لعبد المطلب و تخلف قدحا قریش فضرب عبد المطلب الأسیاف ما بین الکعبة فضرب فی الباب الغزالین من الذهب و أقام عبد المطلب بسقایة زمزم للحاج (6)و ما کان بمکة من یحسده و یضاده إلا رجل واحد و هو عدی بن نوفل و کان أیضا صاحب منعة (7)و بسطة و طول ید و کان المشار إلیه قبل قدوم عبد المطلب فلما قدم
ص: 75
میان خود حَکَم کنند؛ سعید بن خیثمه را برگزیدند که در اطراف شام بود. به راه افتادند تا اینکه به بیابانی میان حجاز و شام رسیدند و دشواری و تشنگی بر آنان سخت آمد اما آبی نیافتند. به عبدالمطّلب گفتند: چه کنیم؟ گفت: هر کس گودالی برای خود حفر کند. دست به کار شدند. سپس عبدالمطّلب بر چهارپای خود سوار شد و به راه افتاد و ناگاه از زیر سمّ حیوان آب جوشید. عبدالمطّلب و یارانش تکبیر گفتند و همگی از آن نوشیدند و مشکهای خود را پُر کردند و سوگند خوردند که درباره چاه زمزم با او مخالفت نکنند و گفتند: کسی که او را در این صحرا سیراب کرد، همان کسی است که زمزم را به او عطا کرده است. آنگاه بازگشتند و حفر کردن را به او سپردند. چون دست به کار حفر شد، دو آهوی طلایی یافت که جُرهم آن دو را دفن کرده بود، و نیز شمشیرها و سپرهای بسیار یافت. آنان از او سهم خواستند. گفت: کار را به انصاف بسپارید، قرعه میاندازیم، دو قرعه برای کعبه، دو قرعه برای من و دو قرعه برای شما، قرعه هر کس درآمد، سهمش مشخص میشود. گفتند: منصفانه است. آنگاه دو قرعه زرد برای کعبه قرار دادند و دو قرعه سیاه برای او و دو قرعه سفید برای قریشیان. سپس کار را به مأمور قرعه در نزد هبل که بتی در کعبه بود، سپردند. او قرعه زد و دو قرعه زرد برای دو آهو و دو قرعه سیاه برای شمشیرها و سپرها درآمد و قرعه قریشیان درنیامد. عبدالمطّلب شمشیرها را میان کعبه، و آهوان طلایی را بر درب کعبه زد و خود نوشاندن آب به حاجیان را بر عهده گرفت. پس از آن هیچ کس به او حسد نورزید و با او مخالفت نکرد جز یک نفر؛ یعنی عدی بن نوفل که شکوه و منزلت و دستی دهنده داشت و پیش از آنکه عبدالمطّلب بیاید، انگشتها به سوی او بود. وقتی
ص: 75
عبد المطلب إلی مکة و سوده أهل مکة علیهم کبر ذلک علی عدی بن نوفل إذ مال الناس إلی عبد المطلب و کبر ذلک علیه فلما کان بعض الأیام تناسبا (1)و تقاولا و وقع الخصام فقال عدی بن نوفل لعبد المطلب أمسک علیک ما أعطیناک و لا یغرنک ما خولناک فإنما أنت غلام من غلمان قومک لیس لک ولد و لا مساعد فبم تستطیل علینا و لقد کنت فی یثرب وحیدا حتی جاء بک عمک إلینا و قدم بک علینا فصار لک کلام فغضب عبد المطلب لذلک و قال له یا ویلک تعیرنی بقلة الولد لله علی عهد و میثاق لازم لئن رزقنی الله عشرة أولاد ذکورا و زاد علیهم لأنحرن أحدهم إکراما و إجلالا لحقه و طلبا بثأری (2)بالوفاء اللهم فکثر لی العیال و لا تشمت بی أحدا إنک أنت الفرد الصمد و لا أعاین بمثل قولک أبدا (3)ثم مضی و أخذ فی خطبة النساء و التزویج حرصا علی الأولاد ثم تزوج بست نساء فرزق منهن عشرة أولاد و کل امرأة تزوجها هی کانت ذات حسن و جمال و عز فی قومها منهن منعة بنت حباب الکلابیة (4)و الطائفیة (5)و الطلیقیة بنت غیدق اسمها سمراء و هاجرة الخزاعیة و سعدی بنت حبیب الکلابیة و هالة بنت وهب و فاطمة بنت عمرو المخزومیة و أما منعة بنت الحباب فإنها ولدت له الغیداق و اسمه الحجل و إنما سمی الغیداق لمروته و بذل ماله و أما الفرعی (6)فولدت له أبا لهب و اسمه عبد العزی و أما سعدی (7)فولدت له ولدین أحدهما ضرار و الآخر العباس و أما فاطمة فولدت له ولدین أحدهما عبد مناف و یقال له أبو طالب
ص: 76
عبدالمطّلب به مکه آمد و اهل مکه او را پیشوا نهادند، این بر عدی بن نوفل گران آمد؛ چراکه مردم به عبدالمطّلب گراییدند و این برای او پذیرفتنی نبود. وقتی روزی از روزها میان آن دو گفتگو و نزاع بالا گرفت، عدی بن نوفل به عبدالمطّلب گفت: آنچه را که به تو عطا کردیم، از خود ندان و از آنچه که بر عهده تو گذاشتهایم، مغرور نشو، چون تو یکی از پسران قوم خود هستی که نه پسری داری و نه یاوری، پس چگونه بر ما بزرگی میکنی حال آنکه تو در یثرب تنها بودی و سپس عمویت تو را نزد ما آورد و تو را بر ما پیشوا کرد و تو صاحب امر شدی. عبدالمطلب از این سخن خشمگین شد و به او گفت: وای بر تو! مرا بهخاطر کمفرزند بودن سرزنش میکنی؟! برای خدا بر خود عهدی لازم قرار می دهم که اگر خداوند به من ده فرزند پسر داد و بر آنان افزود، هر آینه یکی از آنان را برای تکریم و تجلیل حقّ او و برای وفای به عهد قربانی خواهم کرد، خداوندا خانواده مرا زیاد گردان و مگذار کسی مرا سرزنش کند که تو یگانه و بیهمتایی و سخنی همچون سخن تو نمیبینم. سپس راهی شد و زنانی را خواستگاری کرد و ازدواج کرد تا دارای فرزند شود. او با شش زن ازدواج کرد و از آنان دارای ده فرزند شد. هر زنی که گرفت، در میان قوم خود به نیکی و زیبایی و عزت، معروف بود، از جمله: منعه بنت حباب کلابیه، طائفیه، طلیقیه بنت غیدق به نام سمراء، هاجره خزاعیه، سعدی بنت حبیب کلابیه، هاله بنت وهب، فاطمه بنت عمرو مخزومیه. منعه برای عبدالمطّلب غیداق (به معنای جوانمرد) را زایید که نامش حجل بود اما بهخاطر جوانمردی و بخشندگیاش غیداق نامیده شد. فرعی برایش ابولهب را زایید که عبدالعُزّی نام داشت. سعدی برایش دو پسر زایید: یکی ضرار و دیگری عباس. فاطمه نیز برایش دو پسر زایید: یکی عبدمناف که به او ابوطالب گفتند
ص: 76
و الآخر عبد الله أبو رسول الله صلی الله علیه و آله (1)و کان عبد الله أصغر أولاده و کان فی وجهه نور رسول الله صلی الله علیه و آله فأولاد عبد المطلب الحارث و أبو لهب و العباس و ضرار و حمزة و المقوم و الحجل و الزبیر و أبو طالب و عبد الله (2)و کان عبد المطلب قائما مجتهدا فی خدمة الکعبة و کان عبد المطلب نائما فی بعض اللیالی قریبا من حائط الکعبة فرأی رؤیا فانتبه فزعا مرعوبا فقام یجر أذیاله و یجر رداءه إلی أن وقف علی جماعته و هو یرتعد فزعا فقالوا له ما وراءک یا أبا الحارث إنا نراک مرعوبا طائشا فقال إنی رأیت کأن قد خرج من ظهری سلسلة بیضاء مضیئة یکاد ضوؤها یخطف الأبصار لها أربعة أطراف طرف منها قد بلغ المشرق و طرف منها قد بلغ المغرب و طرف منها قد غاص تحت الثری و طرف منها قد بلغ عنان السماء فنظرت (3)و إذا رأیت تحتها شخصین عظیمین بهیین فقلت لأحدهما من أنت فقال أنا نوح نبی رب العالمین و قلت للآخر من أنت قال أنا إبراهیم الخلیل جئنا نستظل بهذه الشجرة فطوبی لمن استظل بها و الویل لمن تنحی عنها فانتبهت لذلک فزعا مرعوبا فقال له الکهنة یا أبا الحارث هذه بشارة لک و خیر یصل إلیک لیس لأحد فیها شی ء و إن صدقت رؤیاک لیخرجن من ظهرک من یدعو أهل المشرق و المغرب و یکون رحمة لقوم و عذابا علی قوم فانصرف عبد المطلب فرحا مسرورا و قال فی نفسه لیت شعری من یقبض النور من ولدی و کان یخرج کل یوم إلی الصید وحده فأخذه ذات یوم العطش فنظر إلی ماء صاف فی حجر معین فشرب منه فوجده أبرد من الثلج و أحلی من العسل و أقبل من وقته و غشی زوجته فاطمة بنت عمرو فحملت بعبد الله أبی رسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور الذی کان فی وجهه إلی زوجته فاطمة فما مرت بها اللیالی و الأیام حتی ولدت عبد الله أبا رسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور إلیه فلما ولدته
ص: 77
و دیگری عبدالله پدر رسول خدا. عبدالله کوچکترین فرزند او بود و نور رسول خدا را در چهره داشت. بنابراین فرزندان عبدالمطّلب عبارت بودند از حارث و ابولهب و عباس و ضرار و حمزه و مقوم و حجل و زبیر و ابوطالب و عبدالله. عبدالمطّلب در خدمت کعبه میکوشید و شبی از شبها که نزدیکی دیوار کعبه به خواب رفته بود، رویایی دید و ترسان و لرزان بیدار شد. برخاست و در حالی که دامان و ردایش بر زمین میکشید و از ترس به خود میلرزید، نزد یاران خود رفت. گفتند: چه کسی در پی توست ای اباحارث که تو را ترسان و سرگشته میبینیم؟! گفت: در خواب دیدم که از پشت من زنجیرهای از نور سفید و تابناک بیرون آمده که نزدیک است نورش چشمها را برباید و چهار گوشه دارد؛ گوشهای از آن به مشرق و گوشهای از آن به مغرب رسیده، گوشهای از آن در خاک فرو رفته و گوشهای از آن سر به طاق آسمان رسانده است، چون نگریستم ناگاه دو مرد شکوهمند و تابناک را دیدم، به یکی از آن دو گفتم: تو کیستی؟ گفت: من نوح، پیامبر پروردگار جهانیان هستم، به دیگری گفتم: تو کیستی؟ گفت: من ابراهیم خلیل هستم، آمدهایم از این شجره سایه بگیریم، خوشا به حال کسی که از این شجره سایه بگیرد و وای به حال کسی که از آن روی برگردانَد. و من ترسان و لرزان از خواب پریدم. کاهنان به او گفتند: ای اباحارث! این بشارتی از برای توست و خیری است که تنها به تو میرسد و هیچ کس در آن شریک نیست، اگر رویای تو صادق باشد، از پشت تو کسی بیرون میآید که اهل مشرق و مغرب را فرا میخواند و برای قومی رحمت است و برای قومی دیگر عذاب. عبدالمطّلب شاد و خوشحال راهی شد و با خود گفت: کاش میدانستم کدام یک از فرزندانم این نور را میگیرد. او هر روز به تنهایی به شکار میرفت. روزی تشنه شد و در میان سنگی آبی زلال دید. از آن آب نوشید و آن را سردتر از برف و شیرینتر از عسل یافت. در دم برگشت و با همسرش فاطمه بنت عمرو درآمیخت و او عبدالله، پدر رسول خدا را باردار شد و نوری که در چهره وی بود به همسرش فاطمه منتقل شد. روزها و شبها را گذراند تا اینکه عبدالله پدر رسول خدا را به دنیا آورد و آن نور به او منتقل شد. چون او زاده شد،
ص: 77
سطع النور فی غرته (1)حتی لحق عنان السماء (2)فلما نظر إلیه عبد المطلب فرح (3)فرحا شدیدا و لم یخف مولده علی الکهنة و الأحبار فأما الکهنة فعظم أمره علیهم لإبطال کهانتهم و أما أحبار الیهود فکانت معهم جبة بیضاء و کانت جبة یحیی بن زکریا علیه السلام و کان الدم یابسا علیها قد غمست فی دمه و کان فی کتبهم أن هذا الدم الذی فی الجبة إذا قطر منها قطرة واحدة من الدم یکون قد قرب خروج صاحب السیف المسلول فنظروا إلی ذلک الدم فوجدوا الجبة و إذا بها قد صارت رطبة یقطر منها الدم (4)فعلموا أنه قد دنا خروجه فاغتموا لذلک غما شدیدا و بعثوا إلی مکة رجالا منهم یکشفون لهم عن الخبر و یأتونهم بخبر مولده و کان عبد الله یشب فی الیوم مثل ما یشب أولاد الناس فی السنة و کان الناس یزورونه و یتعجبون من حسنه و جماله و أنواره و قیل إنه لقی عبد الله فی زمانه ما لقی یوسف الصدیق فی زمانه و ذلک من عداوة الیهود و جرت علیه أمور عظیمة و أحوال جسیمة. (5)فلما کملت لعبد المطلب عشرة أولاد ذکورا و ولد له الحارث (6)فصاروا أحد عشر ولدا ذکرا فذکر نذره الذی نذر و العهد الذی عاهد لئن بلغت أولادی أحد عشر ولدا ذکورا (7)لأقربن أحدهم لوجه الله تعالی فجمع عبد المطلب أولاده بین یدیه و صنع لهم طعاما و جمعهم حوله و اغتم لذلک غما شدیدا ثم قال لهم یا أولادی إنکم کنتم تعلمون (8)أنکم عندی بمنزلة واحدة و أنتم الحدقة من العین و الروح بین الجنبین
ص: 78
آن نور چنان در پیشانیاش تابش گرفت که به طاق آسمان رسید. وقتی عبدالمطّلب او را دید، بسیار شادمان شد. او زاده شدن فرزند خود را از کاهنان و احبار یهود پنهان نکرد. تولد عبد الله بر کاهنان بسیار گران آمد چرا که کهانتشان باطل می شد(1).
اما احبارِ یهود جبّهای سفید داشتند که جبه یحیی بن زکریا بود و چون در آن کشته شده بود، خونش بر آن خشکیده بود. در کتابهای آنان آمده بود که وقتی یک قطره خون از این جبه بچکد، نزدیک باشد که کسی با شمشیری برآهیخته خروج کند. آنان به جبه نگریستند. ناگاه دیدند جبه مرطوب شده و از آن خون میچکد. چون دانستند هنگام خروج وی نزدیک شده، بسیار اندوهگین شدند و گروهی را به مکه فرستادند تا از ماجرا باخبر شوند و آنان خبر دادند که او زاده شده است. عبدالله در روزی چنان رشد میکرد که فرزندان مردم در ماهی چنان رشد میکردند. مردم به دیدارش میآمدند و از نیکی و زیبایی و تابناکیاش چنان شگفتزده میشدند که گفتهاند از کینهتوزی یهودیان و رویدادهای هنگفت و حالات شگفتی که بر عبدالله میگذشت، ماجرای او در روزگار خود همچون ماجرای یوسف صدیق در روزگار خود بود. چون ده پسرِ عبدالمطّلب کامل شد و با تولد حارث پسران وی یازده تن شدند، او به یاد نذر وعهدی افتاد که بر اساسش گفته بود اگر پسران من به یازده تن برسند، یکی از آنان را از برای خداوند متعال قربانی خواهم کرد. پس فرزندان خود را نزد خود فرا خواند و طعامی برای ایشان ساخت و همه را گرد آورد و در حالی که بسیار اندوهناک بود به آنان گفت: ای فرزندان من! میدانید که همه شما نزد من در یک مرتبه هستید و همگیتان سیاهیِ چشم و گرمای سینه من هستید
ص: 78
و لو أن أحدکم أصابته شوکة لساءنی ذلک (1)و لکن حق الله أوجب من حقکم (2)و قد عاهدته و نذرت له متی رزقنی الله أحد عشر ولدا ذکرا لأنحرن أحدهم قربانا و قد أعطانی ما سألته و بقی الآن (3)ما عاهدته و قد جمعتکم لأشاورکم فما أنتم قائلون فجعل بعضهم ینظر إلی بعض و هم سکوت لا یتکلمون فأول من تکلم منهم عبد الله أبو رسول الله صلی الله علیه و آله و کان أصغر أولاده فقال یا أبت أنت الحاکم علینا و نحن أولادک و فی طوع یدک و حق الله أوجب من حقنا و أمره أوجب من أمرنا و نحن لک طائعون و صابرون علی حکم الله و حکمک و قد رضینا بأمر الله و أمرک و صبرنا علی حکم الله و حکمک و نعوذ بالله من مخالفتک فشکره أبوه و کان لعبد الله فی ذلک الیوم إحدی عشرة سنة فلما سمع أبوه کلامه بکی بکاء شدیدا حتی بل لحیته من دموعه ثم قال لهم یا أولادی ما الذی تقولون فقالوا له سمعنا و أطعنا فافعل ما بدا لک و لو نحرتنا عن آخرنا فکیف واحدا منا فشکرهم علی مقالتهم ثم قال لهم یا بنی امضوا إلی أمهاتکم و أخبروهن بما قلت لکم و قولوا لهن یغسلنکم و یکحلنکم و یطیبنکم و البسوا أفخر ثیابکم و ودعوا أمهاتکم وداع من لا یرجع أبدا فتفرقوا إلی أمهاتهم و أخبروهن بما قال لهم أبوهم ففاضت لأجل ذلک العیون و ترادفت الأحزان (4)قال ثم إن عبد المطلب بات تلک اللیلة مهموما مغموما لم یطعم طعاما و لم یشرب شرابا و لم یغمض عینا حتی طلع الفجر (5)ثم لبس أفخر أثوابه و تردی برداء آدم علیه السلام و تنعل بنعل شیث علیه السلام و تختم بخاتم نوح علیه السلام و أخذ بیده خنجرا ماضیا لیذبح به بعض أولاده
ص: 79
و اگر خاری به پای یکیتان فرو رود، مرا به درد میآورَد، اما حق خداوند از حق شما واجبتر است، من با او عهد کردهام و برایش نذر کردهام که وقتی یازده پسر به من داد، یکی از آنان را قربانی کنم، او خواسته مرا بر آورده و اکنون هنگام وفای به عهد است، من شما را گرد آوردم تا مشورت کنم و ببینم شما چه میگویید. آنان به یکدیگر نگاه کردند و سکوت کردند. نخستین کسی که سخن گفت عبدالله، پدر رسول خدا بود. او که کوچکترین فرزند عبدالمطّلب بود گفت: ای پدر! تو بر ما حاکمی و ما فرزندان تو و سر سپردگان توییم و حق خداوند از حق ما واجبتر است، ما فرمانبردار توییم و بر حکم خداوند و حکم تو بردباریم و از فرمان خداوند و فرمان تو خشنودیم و بر حکم خداوند و حکم تو صبر پیشه میکنیم و از مخالفت با تو به خدا پناه میبریم. عبدالمطّلب عبدالله را ستایش کرد و وقتی از او که یازده سال سن داشت چنین سخنی شنید، چنان گریست که محاسنش از اشک خیس شد، سپس به آنان گفت: ای فرزندان من! چه میگویید؟ گفتند: گوش به فرمانیم، هر چه میخواهی بکن، حتی اگر می خواهی همه ما را قربانی کن. او آنان را بهخاطر چنین سخنی ستود و گفت: ای فرزندان من! نزد مادران خود بروید و آنان را از کلام من باخبر سازید و به آنان بگویید تا شما را بشویند و سرمه کشند و عطرآگین سازند و فاخرترین جامههاتان را به شما بپوشانند، سپس با آنان چنان وداع کنید که گویی دیگر نزدشان باز نمیگردید. آنان سوی مادرانشان پراکنده شدند و ایشان را از آنچه پدر گفته بود باخبر کردند. چشمها از این سخن اشکبار شد و همه اندوهگین شدند.
راوی میگوید: عبدالمطّلب آن شب را اندیشناک و غمگیمن گذراند و نه طعامی خورد و نه آبی نوشید و نه چشم بر هم گذاشت. چون صبح شد فاخرترین جامههایش را پوشید و ردای آدم را بر تن کرد و پایافزار شیث را به پا کرد و انگشتری نوح را به دست کرد و خنجری برداشت و به راه افتاد تا با آن یکی از پسرانش را سر ببُرد. او بیرون
ص: 79
و خرج ینادیهم من عند أمهاتهم واحدا واحدا فأقبلوا إلیه مسرعین و قد تزینوا (1)بأحسن الزینة فلم یتأخر (2)غیر عبد الله لأنه کان أصغرهم فسألهم عنه فقالوا لا نعلمه منهم أحد (3)فخرج إلیه بنفسه حتی ورد منزل فاطمة زوجته فأخذه بیده فتعلقت به أمه فجعل أبوه یجذبه منها و هی تجذبه منه و هو یرید أباه (4)و هو یقول یا أماه اترکینی أمضی مع أبی لیفعل بی ما یرید فترکته و شقت جیبها و صرخت و قالت لفعلک یا أبا الحارث فعل لم یفعله أحد غیرک فکیف تطیب نفسک بذبح ولدک و إن کان و لا بد من ذلک فخل عبد الله لأنه طفل صغیر و ارحمه لأجل صغره و لأجل هذا النور الذی فی غرته (5)فلم یکترث بکلامها (6)ثم جذبه من یدها (7)فقامت عند ذلک تودعه فضمته إلی صدرها و قالت حاشاک یا رب أن یطفئ نورک و قد قلت حیلتی فیک یا ولدی وا حزنا علیک یا ولدی لیتنی قبل غیبتک عنی و قبل ذبحک یا ولدی غیبت تحت الثری لئلا أری فیک ما أری و لکن ذلک بالرغم منی لا بالرضا
ص: 80
آمد و فرزندان خود را یکییکی از نزد مادرانشان فراخواند. آنان سوی او شتافتند و حال آنکه خود را به نیکترین زیورها آراسته بودند. هیچ کس درنگ نکرد جز عبدالله که در میان ایشان کوچکترین بود. عبدالمطّلب جویای وی شد، اما آنان گفتند: از او خبری نداریم. او خود به راه افتاد و به منزل همسرش فاطمه رفت و دست عبدالله را گرفت. مادرش به او درآویخت و چنان شد که پدرش او را از سویی میکشید و مادرش از سوی دیگر. اما او پدرش را میخواست و میگفت: ای مادر! رهایم کن، میخواهم با پدرم بروم تا او آنچه میخواهد با من بکند. اینچنین مادرش رهایش کرد و گریبان خود را درید و فریاد برآورد و گفت: ای ابا حارث! این کار را کسی جز تو نکرده است، چگونه از ذبح فرزندت شادمان هستی؟ اگر به انجام این کار ناگزیری از عبدالله درگذر که او کودکی خردسال است، بهخاطر کودکیاش و بهخاطر نوری که بر پیشانی دارد بر او رحم آور. عبدالمطّلب به سخنان فاطمه اعتنا نکرد و عبدالله را از دستش گرفت. در آن هنگام فاطمه برخواست تا با عبدالله وداع کند. او را در آغوش کشید و گفت: خدا نکند که نور تو خاموش شود، ای فرزندم! من برای حفظ تو هر چارهای که داشتم به کار بستم، آه از سرانجام تو ای فرزندم! ای کاش پیش از آنکه از دستم بروی و سرت بریده شود به زیر خاک میرفتم تا تو را اینچنین نبینم، راضی نیستم
ص: 80
سوقک من عندی من غیر اختیاری (1)فلما سمع ذلک أبوه بکی بکاء شدیدا حتی غشی علیه و تغیر لونه فقال عبد الله لأمه دعینی أمضی مع أبی فإن اختارنی (2)ربی کنت راضیا سامحا ببذل روحی له و إن کان غیر ذلک عدت إلیک فأطلقته أمه فمشی وراء أبیه و جملة أولاده (3)إلی الکعبة فارتفعت الأصوات من کل ناحیة و أقبلوا ینظرون ما یصنع عبد المطلب بأولاده و أقبلت الیهود و الکهنة و قالوا لعله یذبح الذی نخافه ثم عزم علی القرعة بینهم و جاء بهم جمیعا للمنحر و بیده خنجر یلوح الموت من جوانبه ثم نادی بأعلی صوته یسمع القریب و البعید و قال اللهم رب هذا البیت و الحرم و الحطیم و زمزم (4)و رب الملائکة الکرام و رب جملة الأنام اکشف عنا بنورک الظلام (5)بحق ما جری به القلم اللهم إنک خلقت الخلق بقدرتک و أمرتهم بعبادتک لا مانع منک إلا أنت (6)و إنما یحتاج الضعیف إلی القوی و الفقیر إلی الغنی یا رب و أنت تعلم أنی نذرت نذرا و عاهدتک عهدا علی إن وهبتنی عشرة أولاد ذکور لأقربن لوجهک الکریم واحدا منهم و ها أنا و هم بین یدیک فاختر منهم من أحببت اللهم کما قضیت و أمضیت فاجعله فی الکبار و لا تجعله فی الصغار لأن الکبیر أصبر علی البلاء من الصغیر
ص: 81
اما چارهای نیست، رفتنت از نزد من به اختیار من نیست. چون پدرش چنین شنید، سخت گریست آنچنان که از حال رفت و رنگش پرید. آنگاه عبدالله به مادرش گفت: مرا واگذار تا با پدرم بروم، اگر پروردگارم مرا برگزیده باشد، راضی هستم و حرفی ندارم که روحم را ارزانی دارم، و اگر غیر از این باشد نزد تو بازمیگردم. پس مادرش رهایش کرد و او به دنبال پدرش سوی کعبه راهی شد، حال آنکه همه فرزندان جمع بودند. از هر گوشه و کنار صدای زاری برخاست و همه آمدند تا ببینند عبدالمطّلب با فرزندان خود چه میکند. یهودیان و کاهنان نیز آمدند و گفتند شاید کسی را ذبح کند که از او میترسیم. عبدالمطّلب که تصمیم داشت میان آنان قرعه بیاندازد، همه را سوی قربانگاه آورد و خنجرش را که مرگ از لبهاش رُخ مینمود، به دست گرفت. سپس با صدای بلند که همه از دور و نزدیک شنیدند گفت: خداوندا، ای پروردگار این خانه و حرم و حطیم و زمزم، ای پروردگار فرشتگان ارجمند و ای پروردگار همه مردمان! به حق آنچه قلم تقدیرت رقم زده با نور خود تاریکی را از ما برگیر، خداوندا به راستی که تو خلق را به قدرتت آفریدی و فرمودی تا پرستشات کنند، هیچ کس مانع از خواست تو نیست جز خودت، بیشک که ناتوان به توانمند محتاج است و نیازمند به بینیاز، پروردگارا تو میدانی من نذر کردم و عهد بستم که اگر ده پسر به من عطا کنی، یکی از آنان را از برای شکوه تو قربانی میکنم، اکنون من و ایشان در برابرت حاضر هستیم، هر که را دوست می داری بنا به قضا و قدر خود از میانشان برگزین، خداوندا او را از میان بزرگسالان برگزین نه از میان خردسالان، چراکه بزرگسال بر بلا بردبارتر از خردسال است
ص: 81
و الصغیر أولی بالرحمة اللهم رب البیت و الأستار و الرکن و الأحجار و ساطح الأرض و مجری البحار و مرسل السحاب و الأمطار اصرف البلاء عن الصغار ثم دعا بصاحب الجرائد فقدها (1)فقذفها و کتب علی کل واحدة اسم ولد ثم دعا بصاحب القداح و هی الأزلام (2)التی ذکرها الله تعالی و کانوا یقسمون (3)بها فی الجاهلیة فأخذ الجرائد من یده و ساق أولاد عبد المطلب و قصد بهم الکعبة فأخذت أمهاتهم فی الصراخ و النیاح و الشق للجیوب (4)کل واحدة تبکی علی ولدها و جمیع الناس یبکون لبکائهم و جعل عبد المطلب یقوم (5)مرة و یقعد أخری و هو یدعو (6)یا رب أسرع فی قضائک فتطاولت الأعناق و فاضت العبرات و اشتدت الحسرات فبینما هم فی ذلک و إذا بصاحب القداح قد خرج من الکعبة و هو قابض علی عبد الله أبی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد جعل رداءه فی عنقه و هو یجره و قد زالت النضارة من وجهه و اصفر لونه و ارتعدت فرائصه و قال له یا عبد المطلب هذا ولدک قد خرج علیه السهم فإن شئت فاذبحه أو اترکه (7)فلما سمع کلامه خر مغشیا علیه و وقع إلی الأرض (8)و خرج بقیة أولاده من الکعبة و هم یبکون علی أخیهم و کان أشدهم علیه حزنا أبو طالب لأنه شقیقه من أمه و أبیه و کان لا یصبر عنه ساعة واحدة و کان یقبل غرته و موضع النور من وجهه و یقول یا أخی لیتنی لا أموت حتی أری ولدک الوارث لهذا النور الذی فضله الله علی الخلق أجمعین (9)الذی یغسل الأرض من الدنس و یزیل دولة الأوثان و یبطل کهانة الکهان.
ص: 82
و خردسال به رحم سزاوارتر است. خداوندا ای پروردگار خانه و پرده و رکن و سنگ، ای گستراننده زمین و جاریساز دریاها و فرستنده ابرها و بارانها، بلا را از کودکان دور فرما. سپس چوبهایی از نخل خواست و چوبها را از درازا برید و چند تکه کرد و بر هر یک نام یکی از فرزندانش را نوشت. سپس تیرهای قرعه را خواست، یعنی همان ازلام را که خداوند متعال از آنان یاد کرده و اعراب در جاهلیت به آنها قسم میخوردند. کسی که تیرها را آورده بود، چوبهای نخل را از دست عبدالمطّلب گرفت و فرزندانش را سوی کعبه بُرد. مادران فریاد میکشیدند و سوگواری میکردند و گریبان خود را میدریدند. آنان بر فرزندان خود میگریستند و مردم نیز با گریه آنان اشک میریختند. عبدالمطّلب باری مینشست و باری برمیخاست و دعا میکرد که پروردگارا حکم خود را زود آشکار کن. گردنها کشیده شده بود و اشکها جاری بود و نالهها بالا رفته بود که ناگاه مأمور قرعهها از کعبه بیرون آمد و حال آنکه دست عبدالله پدر رسول خدا را گرفته بود و ردای او را بر سرش کشیده بود و او را بیرون میآورد. رنگ از روی عبدالله پریده بود و رویش به زردی گراییده بود و استخوانهایش میلرزید. آن مرد گفت: ای عبدالمطّلب! قرعه به نام این فرزندت افتاد، اگر میخواهی او را سر ببُر و اگر میخواهی رهایش کن. چون عبدالمطّلب این سخن شنید از هوش رفت و بر زمین افتاد. بقیه فرزندان از کعبه بیرون آمدند و آنان نیز برای برادرشان میگریستند. بیش از همه ابوطالب بر او غمگین بود، چراکه با هم از یک مادر بودند و ساعتی دوری او را تاب نمیآورد. او همیشه پیشانی عبدالله را و جای آن نور را در چهره او میبوسید و میگفت: ای برادر! ای کاش من زنده بمانم تا فرزند تو را ببینم، کسی که این نور را به ارث میبَرد و خداوند او را بر همه آفریدگانش برتری میبخشد و زمین را از همه ناپاکیها پاک میکند و دولت بتها را برمیاندازد و کهانت کاهنان را باطل میسازد.
ص: 82
فلما ولد النبی صلی الله علیه و آله کان یحبه أبو طالب حبا شدیدا (1)و یقول له فدتک نفسی یا ابن أخی یا ابن الذبیحین إسماعیل و عبد الله.
رجعنا إلی الحدیث الأول ثم لما أفاق عبد المطلب سمع البکاء من الرجال و النساء من کل ناحیة فنظر و إذا فاطمة بنت عمرو أم عبد الله و هی تحثو التراب علی وجهها و تضرب علی صدرها فلما نظر إلیها عبد المطلب لم یجد صبرا و قبض (2)علی ید ولده و أراد أن یذبحه فتعلقت به سادات قریش و بنو عبد مناف فصاح بهم صیحة منکرة و قال یا ویلکم لستم أشفق علی ولدی منی و لکن أمضی حکم ربی و أبو طالب متعلق بأذیال عبد الله و هو یبکی و یقول لأبیه اترک أخی و اذبحنی مکانه فإنی راض أن أکون (3)قربانک لربک فقال عبد المطلب ما کنت بالذی أتعرض علی ربی و أخالف حکمه فهو الآمر و أنا المأمور ثم اجتمع أکابر قومه و عشیرته و قالوا له یا عبد المطلب عد إلی صاحب القداح مرة ثانیة فعسی أن یقع السهم فی غیره (4)و یقضی الله ما فیه الفرج فعاد ثانیة فعاد السهم (5)علی عبد الله فقال عبد المطلب قضی الأمر و رب الکعبة ثم ساق ولده عبد الله إلی المنحر و الناس من ورائه صفوف فلما وصل المنحر عقل رجلیه (6)فعند ذلک ضربت أمه وجهها و نشرت شعرها و مزقت أثوابها ثم أضجعه و هو ذاهل (7)لا یدری ما یصنع مما بقلبه من الحزن فلما رأته أمه أنه لا محالة عازم علی ذبحه مضت مسرعة إلی قومها و هی قد اضطربت جوارحها لما رأت عبد المطلب قد أضجع
ص: 83
از همین رو وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، ابوطالب ایشان را بسیار دوست میداشت و به ایشان عرض میکرد: فدایت شوم ای برادرزاده! ای پسر دو ذبیح اسماعیل و عبدالله!
سخن را از سرگیریم: چون عبدالمطّلب به هوش آمد، از هر گوشه و کناری صدای گریه مردان و زنان را میشنید. ناگاه نگاه کرد و مادر عبدالله، فاطمه بنت عمرو را دید که خاک بر سر خود میریزد و بر سینه خود میکوبد. چون عبدالمطّلب او را دید، دیگر نتوانست صبر کند و دست فرزندش را گرفت و خواست سرش را ببُرد که ناگاه بزرگان قریش و پسران عبدمناف بر او آویختند. او بر آنان فریادی سخت کشید و گفت: وای بر شما! شما بر فرزند من دلسوزتر از من نیستید، ولی من حکم پروردگارم را اجرا میکنم. ابوطالب به دامان عبدالله آویخته بود و میگریست و به پدرش میگفت: برادرم را رها کن و سر مرا به جای او ببُر، من راضیام که قربانی تو برای پروردگارت باشم. عبدالمطّلب گفت: من از پروردگارم نافرمانی نمیکنم و با حکم او مخالفت نمیکنم، او امر کرده و من مأمورم. آنگاه بزرگان قوم و عشیره جمع شدند و به او گفتند: ای عبدالمطّلب! کار را بار دیگر به مأمور قرعه بسپار، امید است که قرعه به کسی جز او بیافتد و خداوند گشایشی حاصل فرماید. او کار را از سر گرفت و دوباره قرعه به عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: به پروردگار کعبه سوگند که امر خداوند نافذ است. سپس فرزندش عبدالله را سوی قربانگاه بُرد و حال آنکه مردم به دنبال او صف زده بودند. به قربانگاه رسید و پاهای او را بست. مادرش بر صورت خود میزد و موهایش را پریشان میکرد و جامههای خود را میدرید. او عبدالله را خوابانید اما سرگشته بود و از غمی که در سینه داشت، نمیدانست چه بکند. چون مادرش دید که عبدالمطّلب سرانجام میخواهد سر او را ببُرد، در حالی که به خود میلرزید سوی قوم خود شتافت. وقتی نزد عبدالمطّلب رسیدند، دیدند فرزند خود،
ص: 83
عبد الله ولده لیذبحه و هو لا یسمع (1)عذل عاذل و لا قول قائل و ضجت الملائکة بالتسبیح و نشرت أجنحتها و نادی جبرئیل (2)و تضرع إسرافیل و هم یستغیثون إلی ربهم فقال الله یا ملائکتی إنی بکل شی ء علیم و قد ابتلیت عبدی لأنظر صبره علی حکمی فبینما عبد المطلب کذلک إذ أتاه عشرة رجال عراة حفاة فی أیدیهم السیوف و حالوا بینه و بین ولده فقال لهم ما شأنکم قالوا له لا ندعک تذبح ابن أختنا و لو قتلتنا (3)عن آخرنا و لقد کلفت هذه المرأة ما لا تطیق و نحن أخواله من بنی مخزوم فلما رآهم قد حالوا بینه و بین ولده رفع رأسه إلی السماء و قال یا رب قد منعونی أن أمضی حکمک و أوفی بعهدک فاحکم بینی و بینهم بالحق و أنت خیر الحاکمین فبینما هم کذلک (4)إذ أقبل علیهم رجل من کبار قومه یقال له عکرمة بن عامر (5)فأشار بیده إلی الناس أن اسکتوا ثم قال یا أبا الحارث اعلم أنک قد أصبحت سید الأبطح فلو فعلت بولدک هذا لصار سنة بعدک یلزمک عارها و شنارها و هذا لا یلیق بک فقال أ تری یا عکرمة أ غضب ربی قال إنی أدلک (6)علی ما فیه الصلاح قال ما هو یا عکرمة قال إن معنا فی بلادنا کاهنة (7)عارفة لیس فی الکهان أعرف منها تحدث بما یکون فی ضمائر الناس و ما یخفی فی سرائرهم (8)و ذلک أن لها صاحبا من الجن یخبرها بذلک فلما سمع کلامه سکن ما به فأجمع رأیهم (9)علی ذلک فقالوا یا أبا الحارث لقد تکلم عکرمة بالصواب فأخذ عبد المطلب ولده و أقبل إلی منزله و أخذ
ص: 84
عبدالله را خوابانده تا سرش را ببُرد و نه شماتتی میشنود و نه اندرزی. در آن دم فرشتگان زاری کنان خداوند را تسبیح میگفتند و بال بر هم میزدند، جبرئیل ندا میداد و اسرافیل ناله میکرد و همگی سوی پروردگار خود امان میطلبیدند. خداوند فرمود: ای فرشتگان من! من بر همه چیز دانا هستم، بندهام را آزمودم تا ببینم چقدر بر حکم من صبر دارد. عبدالمطّلب در حال خود بود که ناگاه ده تن، عریان و پابرهنه، شمشیر در دست آمدند و میان او و فرزندش حائل شدند. او به آنان گفت: چه میخواهید؟ گفتند: نمیگذاریم سر خواهرزاده ما را ببُری حتی اکر یکایک ما را بکشی، تو بر این زن حکمی بریدهای که طاقت آن را ندارد، ما داییهای عبدالله از قبیله بنی مخزوم هستیم. وقتی عبدالمطّلب دید آنان میان او و فرزندش حائل شدهاند، سر سوی آسمان فراز کرد و گفت: پروردگارا اینان مانع از آن شدهاند که من حکم تو را اجرا درآورم و به عهد خود با تو وفا کنم، تو میان من و اینان به حق حکم کن که تو بهترین حاکم هستی. در همان اوان ناگاه مردی از بزرگان قوم خود به نام عکرمة بن عامر جلو آمد وبا دست خود به مردم اشاره کرد که ساکت شوند. سپس گفت: ای ابا حارث! بدان که تو بزرگ ابطح هستی، اگر با فرزندت چنین کنی، این کار پس از تو سنتی میشود که ننگ و نفرین آن به پای توست، این شایسته تو نیست. گفت: ای عکرمة! میخواهی خشم پروردگارم را برانگیزم؟ گفت: من راهی به تو مینمایم که صلاح کار در آن است. گفت: چه راهی ای عکرمة؟! گفت: در سرزمین ما زنی کاهن و سرشناس هست که نامورتر از او در میان کاهنان نیست، او از آنچه درون مردمان میگذرد و آنچه در سینههای خود پنهان دارند سخن میگوید، زیرا دوستی از جنّیان دارد که به وی خبر میدهد. چون عبدالمطّلب این سخن شنید، آرام گرفت. همه بر این رأی اجماع کردند و گفتند: ای ابا حارث! عکرمه خوب گفت. عبدالمطّلب فرزندش را برداشت و سوی خانهاش رفت و به سوی
ص: 84
أهبة (1)السفر إلی الکاهنة و أخذ معه هدیة عظیمة (2)و کان اسم الکاهنة أم ملخان فلما کان بعد ثلاثة أیام خرج عبد المطلب (3)فی قومه إلی الکاهنة فتقدم عبد المطلب إلیها بعد أن دفع إلیها الهدیة فسألها عن أمره فقالت انزلوا و غدا أظهر لکم العجب فلما کان غداة غد اجتمعوا عندها فأنشأت تقول.
یا مرحبا بالفتیة الأخیار***الساکنی البیت مع الأستار
قد خلقوا من صلصل الفخار***و من صمیم العز و الأنوار
خذوا بقولی صح فی الآثار***أنبئکم بالعلم و الأخبار
أهل الضیاء و النور و الفخار***من هاشم سماه فی الأقدار
قد رام من خالقه الجبار***أن یعطه عشرا من الأذکار
من غیر ما نقص بإذن الباری*** فواحد ینحره للأنذار
ثم إنها التفتت إلی عبد المطلب و قالت له (4)أنت الناذر قال نعم جئناک لتنظری فی أمرنا و تعملی الحیلة فی ولدنا فقالت و رب البنیة (5)و ناصب الجبال المرسیة و ساطح الأرض المدحیة إن هذا الفتی الذی ذکرتموه سوف یعلو ذکره و یعظم
ص: 85
آن زن کاهن بار سفر بست و هدیهای گرانبها برداشت. سه روز بعد عبدالمطّلب در میان قوم خود نزد آن زن کاهن که اُمّ ملخان نام داشت، رسید. عبدالمطّلب پیش او رفت و پس از آنکه هدیه را به او داد، درباره کار خود از او پرسید. ام ملخان گفت: فرود آیید تا فردا برایتان شگفتی پدیدار سازم. چون فردا شد، همه نزد او گرد آمدند و او چنین سرود:
ای نیکان جوانمرد و ای ساکنان آن خانه پردهپوش خوش آمدید!
ای کسانی که از گل پخته کوزهگران و از جانمایه عزت و روشنایی آفریده شدهاید!
سخن مرا که درباره روزگاران کهن درست بوده بپذیرید تا شما را از علوم و اخبار آگاه سازم،
ای اهل روشنایی و نور و افتخار! از نسل هاشم که در تقدیرها او را رفعت داده است،
از آفریدگار نیرومند خود خواسته که ده پسر به او عطا کند،
پسرانی که به خواست خداوند هیچ نقصی نداشته باشند، آنگاه او یکی از آنان برای نذر قربانی کند.»
سپس رو به عبدالمطّلب کرد و گفت: تو نذر کردهای؟ گفت: بله، آمدهایم تا در کار ما بنگری و درباره فرزندمان چارهای سازی. گفت: به پروردگار دنیا و برافرازنده کوههای استوار و گستراننده زمین پهناور سوگند که نام این جوان منزلت و وجودش عظمت خواهد یافت،
ص: 85
أمره و إنی سأرشدکم إلی خلاصه فکم الدیة عندکم قالوا عشرة (1)من الإبل قالت ارجعوا إلی بلدکم و استقسموا بالأزلام علی عشرة من الإبل و علی ولدکم فإن خرج علیه السهم فزیدوا عشرة أخری و ارموا علیها بالسهام فإن خرج علیه دونها فزیدوا عشرة أخری هکذا إلی المائة فإن لم تخرج علی الإبل اذبحوا ولدکم ففرح القوم و رجعوا إلی مکة و أقبل (2)عبد المطلب علی ولده یقبله فقال عبد الله یعز علی یا أبتاه شقاؤک من أجلی و حزنک علی ثم أمر عبد المطلب أن یخرج کل ما معه من الإبل فأحضرت و أرسل إلی بنی عمه أن یأتوا بالإبل علی قدر طاقتهم و قال إن أراد الله بی خیرا وقانی فی ولدی و إن کان غیر ذلک فحکمه ماض فجعل أهل مکة یسوقون له کل ما معهم من الإبل و أقبل عبد المطلب علی فاطمة أم عبد الله و قد أقرحت عیناها بالبکاء فأخبرها بذلک ففرحت و قالت أرجو من ربی أن یقبل منی الفداء و یسامحنی فی ولدی و کانت ذات یسار و مال کثیر و کانت أمها سرحانة زوجة عمرو المخزومی و کانت کثیرة الأموال و الذخائر و کان لها جمال تسافر إلی العراق و جمال تسافر إلی الشام فقالت علی بمالی و مال أمی و لو طلب منی ربی ألف (3)ناقة لقدمتها إلیه و علی الزیادة فشکرها عبد المطلب و قال أرجو أن یکون فی مالی ما یرضی ربی و یفرج کربی و أما الناس بمکة ففی فرح و سرور (4)و بات عبد المطلب فرحا مسرورا ثم أقبل إلی الکعبة و طاف بها سبعا و هو یسأل الله تعالی أن یفرج عنه فلما طلع الصباح (5)أمر رعاة الإبل أن یحضروها فأحضروها (6)و أخذ عبد المطلب ابنه فطیبه و زینه و ألبسه أفخر
ص: 86
من راه نجاتش را به شما نشان میدهم، دیه نزد شما چند است؟ گفتند: ده شتر. گفت: به دیارتان بازگردید و قرعهها را میان ده شتر و فرزندتان تقسیم کنید، اگر قرعه به او افتاد، ده شتر دیگر بیافزایید و باز قرعه بیاندازید، اگر باز بر او افتاد، ده شتر دیگر بیافزایید و همینگونه تا صد شتر ادامه دهید، اگر باز قرعه بر شتران نیافتاد فرزندتان را ذبح کنید. آن قوم شادمان شدند و به مکه برگشتند و عبدالمطّلب رو سوی فرزندش گذاشت و او را بوسید. عبدالله گفت: ای پدر! بر من دشوار میآید که تو بهخاطر من به سختی و اندوه درافتی. آنگاه عبدالمطّلب فرمان داد تا همه شترانش را بیاورند و کسی را نزد پسرعموهای خود فرستاد تا آنچنان که میتوانند شتر بیاورند. سپس گفت: اگر خداوند در کار من نیکی کند، فرزندم را نگاه میدارد، اگر چنین نباشد حکم او نافذ است. اهل مکه هر آنچه شتر داشتند برایش آوردند. او نزد مادر عبدالله فاطمه رفت و او را که خون میگریست از ماجرا باخبر کرد. او شاد شد و گفت: امید دارم که پروردگارم آن فدایی را از من بپذیرد و فرزندم را به من ببخشد. او زنی توانمند و بسیار ثروتمند بود. مادرش سرحانه، همسر عمرو مخزومی بود و مال و اندوخته بسیار داشت. او شترانی داشت که به عراق سفر میکردند و شترانی داشت که به شام سفر میکردند. گفت: بیا! این مال من و مال مادرم است، اگر پروردگارم هزار شتر از من بخواهد، هر آینه چه بسا بیشترش را تقدیمش میکنم.عبدالمطّلب از او تشکر کرد و گفت: امید دارم مال من چنان باشد که پروردگارم را راضی کند و در گرفتاری من گشایش حاصل آورد. مردم مکه نیز شاد و خوشحال بودند. عبدالمطّلب شادمان و مسرور به راه افتاد و سوی کعبه رفت و هفت دور طواف کرد و از خدا خواست تا در کار او گشایشی حاصل فرماید. چون سپیدهدم سر زد، به شتربانان دستور داد تا شتران را حاضر کنند و آنان چنین کردند. عبدالمطّلب پسرش را گرفت و او را عطرآگین کرد و آراست و فاخرترین جامههایش را
ص: 86
أثوابه و أقبل به إلی الکعبة و فی یده الحبل و السکین فلما رأته أمه فاطمة قالت یا عبد المطلب ارم ما فی یدک حتی یطمئن قلبی قال إنی قاصد إلی ربی أسأله أن یقبل منی الفداء فی ولدی فإن نفدت أموالی و أموال قومی رکبت جوادی و خرجت إلی کسری و قیصر (1)و ملوک الهند و الصین مستطعما علی وجهی حتی أرضی ربی (2)و أنا أرجو أن یفدیه کما فدی أبی إسماعیل من الذبح و سار إلی الکعبة و الناس حوله ینظرون فقال لهم یا معاشر من حضر إیاکم أن تعودوا إلی فی ولدی کما فعلتم بالأمس و تحولوا بینی و بین ذبح ولدی ثم إنه قدم (3)عشرة من الإبل و أوقفها (4)و تعلق بأستار الکعبة و قال اللهم أمرک نافذ ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب لربی القضاء فزاد علی الإبل عشرة و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال أشراف قریش لو قدمت غیرک یا عبد المطلب لکان خیرا فإنا نخشی أن یکون ربک ساخطا علیک فقال لهم إن کان الأمر کما زعمتم فالمسی ء أولی بالاعتذار ثم قال اللهم إن کان دعائی عنک قد حجب من کثرة الذنوب فإنک غفار الذنوب کاشف الکروب تکرم علی بفضلک و إحسانک ثم زاد عشرة أخری من الإبل و رمق بطرفه نحو السماء و قال اللهم أنت تعلم السر و أخفی و أنت بالمنظر الأعلی اصرف عنا البلاء کما صرفته عن إبراهیم الذی وفی ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی
ص: 87
به او پوشاند و سوی کعبه روانهاش کرد حال آنکه طناب و چاقو در دست داشت. چون مادرش او را دید گفت: ای عبدالمطّلب! آنچه را در دست داری بیانداز تا قلبم مطمئن شود. گفت: من سوی پروردگارم میروم تا مگر آن فدایی را به جای فرزندم از من بپذیرد، اگر اموال من و اموال قوم من همه تمام شود، بر مرکبم سوار میشوم و سوی کسرا و قیصر و پادشاهان هند و چین میروم و از آنان درخواست میکنم تا پروردگارم را راضی کنم، امید دارم که او این فدایی را بپذیرد همچنانکه برای پدرم اسماعیل پذیرفت. سپس سوی کعبه رفت و مردم او را در میان گرفته بودند و به او مینگریستند. به آنان گفت: ای جماعت حاضر! مبادا برای شفاعت درباره فرزند من سوی من آیید و همچنانکه دیروز کردید میان من و او حائل شوید. آنگاه ده شتر پیش آورد و آنان را ایستاند و به پردههای کعبه درآویخت و گفت: خداوندا امر تو نافذ است. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او قرعه انداخت و بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: حکم، حکم پروردگارم است. سپس ده شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر عبدالله افتاد. اشراف قریش گفتند: اگر کس دیگری جلو آید شاید بهتر باشد، میترسیم پروردگارت از تو ناخشنود باشد. عبدالمطّلب گفت: اگر چنین باشد که شما میپندارید، گناهکار باید پوزش بخواهد. سپس گفت: خداوندا اگر دعای من بهخاطر گناهان بسیار من برآورده نمیشود، همانا تو آمرزنده گناهان و از میان برنده گرفتاریها هستی، با فضل و احسان خود بر من منت گذار. سپس ده شتر دیگر افزود و به آسمان نگریست و گفت: خداوندا تو دانای سرّ و خفایی و تو از بالا مینگری، بلا را از ما دور فرما همچنانکه از ابراهیمِ وفادار دور گرداندی. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر
ص: 87
عبد الله فقال عبد المطلب إن هذا لشی ء یراد ثم قال لعل بعد العسر یسرا ثم أضاف إلی الثلاثین عشرة أخری فقال.
یا رب هذا البیت و العباد***إن بنی أقرب الأولاد
و حبه فی السمع و الفؤاد***و أمه صارخة تنادی
فوقّه من شفرة الحداد***فإنه کالبدر فی البلاد
ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب کیف أبذل فیک یا ولدی الفداء و قد حکم فیک الرب بما یشاء ثم أضاف إلی الأربعین عشرة أخری و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقالت أمه یا عبد المطلب أرید منک أن تترکنی أسأل الله فی ولدی فعسی أن یرحمنی و یرحم ضعفی و حالتی هذه فقامت فاطمة و أضافت إلی الخمسین عشرة أخری و قالت یا رب رزقتنی ولدا و قد حسدنی علیه أکثر الناس و عاندنی فیه و قد رجوته أن یکون لی سندا و عضدا و أن یوسدنی فی لحدی و یکون ذکری بعدی فعارضنی فیه أمرک و أنت تعلم یا رب أنه أحب أولادی إلی و أکرمهم لدی و إنی یا رب فدیته بهذه الفداء فاقبلها و لا تشمت بی الأعداء ثم أمرت صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فقال عبد المطلب إن لکل شی ء دلیلا و نهایة و هذا الأمر لیس لی و لا لک فیه حیلة فلا تعودی إلی التعرض فی أمری ثم أضاف إلی الستین عشرة أخری فقال اللهم منک المنع و منک العطاء و أمرک نافذ کما تشاء و قد تعرضت علیک بجهلی و قبیح عملی فلا تؤاخذنی و لا تخیب أملی ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فعند ذلک ضج الناس بالبکاء و النحیب فقال عبد المطلب ما بعد المنع إلا العطاء و ما بعد الشدة إلا الرخاء و أنت عالم السر و أخفی ثم ضم إلی السبعین عشرة أخری و أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فأخذ عبد المطلب الحبل و السکین بیده و همّ الناس أن یمنعوه مثل المرة الأولی فقال لهم أقسمت بالله إن عارضنی فی ولدی أحد لأضربن نفسی بهذا السکین و أذبح نفسی اترکونی حتی أنفذ حکم ربی فأنا عبده و ولدی عبده یفعل بنا ما یشاء
ص: 88
عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: خدا چنین خواسته، اما پس از هر سختی گشایشی هست. سپس گفت تا ده شتر دیگر بر آن سی شتر بیافزایند و سرود:
«ای پروردگار این خانه و همه بندگان! پسرم نزدیکترین فرزندانم به من است،
و محبتش در گوش و قلبم خانه کرده است، مادرش فریاد میزند و ندایت میدهد،
او را از مرگ نجات بده که او چون ماه این دیار است.»
سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب گفت: ای فرزندم! چه برایت فدا کنم حال که پروردگار به آنچه میخواهد حکم میکند؟ سپس ده شتر دیگر به آن چهل شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. آنگاه مادرش گفت: ای عبدالمطّلب! از تو میخواهم بگذاری من از خداوند فرزندم را بخواهم، شاید بر من و ناتوانی من و این حال من رحم آورد. فاطمه برخاست و ده شتر دیگر به آن پنجاه شتر افزود و گفت: پروردگارا فرزندم را به من ارزانی فرما که مردمان بسیاری بهخاطر او بر من حسد بُردند و با من دشمنی کردند و من امیدوار بودم که او پشتوانه و بازوی من باشد و مرا به خاک بسپارد و پس از من یاد من باشد، اما فرمان تو در این باره با من مخالفت کرد، پروردگارا تو خود میدانی که من او را در میان فرزندانم بیش از همه دوست میدارم و ارج مینهم، پروردگارا من این شترانم را فدای او میکنم، از من بپذیر و مگذار دشمنان مرا سرزنش کنند. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد . عبدالمطّلب گفت: هر کاری دلیلی دارد و سرانجامی، چاره این کار به دست من و تو نیست، باز مانع از کار من مشو. سپس ده شتر دیگر بر آن شصت شتر افزود و گفت: خداوندا دریغ و دهش از توست و امر تو آنچنان که خود میخواهی نافذ است، اگر با نادانیام و رفتار ناپسندم در کار تو دخالت کردم مرا مجازات مکن و امید مرا ناامید مفرما. آن گاه به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. در آن دم مردم گریستند و ضجه زدند و عبدالمطّلب گفت: پس از هر دریغی دهشی هست و پس از هر سختی آسایشی هست، تو دانای سرّ و خفایی. سپس ده شتر دیگر بر آن هفتاد شتر افزود و به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب طناب و چاقو را برداشت. مردم شتافتند تا همچون بار نخست جلوی او را بگیرند. گفت: به خدا سوگند اگر کسی در کار فرزندم با من مخالفت کند، هر آینه خودم را با این چاقو میزنم و خودم را ذبح میکنم. رهایم کنید تا حکم پروردگارم را به اجرا درآورم که من و فرزندم بنده او هستیم و او هر چه بخواهد با ما میکند
ص: 88
و یحکم ما یرید فأمسک الناس عنه ثم أضاف إلی الثمانین عشرة و جعل یقول یا رب إلیک المرجع و أنت تری و تسمع ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی عبد الله فوقع عبد المطلب مغشیا علیه فلما أفاق قال وا غوثاه إلیک یا رب و جذب ابنه للذبح و ضجت الناس بالبکاء و العویل رجالا و نساء فعند ذلک صاح عبد الله فی وثاقه (1)و قال یا أبت أ ما تستحیی من الله کم ترد أمره و تلح علیه هلم إلی فانحرنی فإنی قد خجلت من تعرضک إلی ربک فی حقی فإنی صابر علی قضائه و حکمه و إن کنت یا أبت لا تقدر علی ذلک من رقة قلبک علی یا أبتاه فخذ بیدی و رجلی و اربطهما بعضهما إلی بعض و غط وجهی لئلا تری عینک عینی و اقبض ثیابک عن دمی لکیلا تتلطخ بالدم فتکون إذا لبست أثوابک تذکرک الحزن علی یا أبت و أوصیک یا أبتاه بأمی خیرا فإنی أعلم أنها بعدی هالکة لا محالة من أجل حزنها علی فسکنها و سکن دمعتها و إنی أعلم أنها لا تلتذ بعدی بعیش و أوصیک بنفسک خیرا فإن خفت ذلک فغمض عینیک فإنک تجدنی صابرا ثم قال عبد المطلب یعز علی یا ولدی کلامک هذا ثم بکی حتی اخضلت لحیته بالدموع ثم قال یا قوم ما تقولون کیف أتعرض علی ربی فی قضائه و إنی أخاف أن ینتقم منی (2)ثم قام و نهض إلی الکعبة فطاف بها سبعا و دعا الله و مرغ وجهه و زاد فی دعائه و قال یا رب أمض أمرک فإنی راغب فی رضاک (3)ثم زاد علی الإبل عشرة فصارت مائة و قال من أکثر قرع الباب یوشک أن یفتح له ثم قال رب ارحم تضرعی و توسلی و کبری ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی الإبل فنزع الناس عبد الله من ید أبیه و أقبلت الناس من کل مکان یهنئونه بالخلاص و أقبلت أمه و هی تعثر (4)فی أذیالها فأخذت ولدها و قبلته و ضمته إلی صدرها ثم قالت الحمد لله الذی لم یبتلنی بذبحک
ص: 89
و هر حکمی بخواهد میراند. مردم از او دست کشیدند و او ده شتر دیگر بر آن هشتاد شتر افزود و گفت: پروردگارا بازگشت همه به سوی توست، تو میبینی و میشنوی. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر عبدالله افتاد. عبدالمطّلب از هوش رفت و چون به هوش آمد گفت: پروردگارا به فریادم برس. آنگاه پسرش را گرفت تا ذبح کند و مردم، زن و مرد، فریاد و فغان برآوردند. ناگاه عبدالله در دستان عبدالمطّلب فریاد کشید و گفت: ای پدر آیا از خدا پروا نمیکنی؟ چقدر او فرمان میدهد و تو اصرار میکنی؟ بیا و مرا ذبح کن که من از پافشاری تو نزد پروردگارت به خاطر من شرمنده شدم. من بر قضا و قدر او بردبار هستم، ای پدر! اگر دلت بر من میسوزد و نمیتوانی چنین کنی، دست و پایم را بگیر و آنها را به هم ببند رویم را بپوشان تا چشمت به چشمم نیافتد و جامهات را از خون من به دور دار تا به خون من آغشته نشود، مبادا وقتی آنها را میپوشی غم مرا به یاد آوری، ای پدر! درباره مادرم نیز تو را وصیت میکنم، میدانم که او پس از من از غم من جان میدهد، او را آرام کن و نگذار بگرید، میدانم که او پس از من از زندگی لذت نمیبرد، تو را درباره خودت نیز وصیت میکنم، اگر بر این کار ترسیدی چشمانت را ببند که من صبور خواهم بود. عبدالمطّلب گفت: ای فرزندم! کلام تو بر من گران میآید. سپس آنچنان گریست که محاسنش از اشک خیس شد و گفت: ای قوم! چه میگویید؟ چگونه از پروردگارم در حکمی که کرده سرپیچی کنم؟ میترسم از من انتقام بگیرد. او برخاست و سوی کعبه رفت هفت دور طواف کرد و به درگاه خدا دعا کرد و صورت بر خاک سایید و باز دعا کرد و گفت: پروردگارا فرمان خود را صادر فرما که من به رضای تو خشنودم. سپس ده شتر دیگر بر آنه افزود و شمارشان به صد رسید. گفت: هر که بر در بکوبد، نزدیک باشد که در به رویش باز شود، پروردگارا بر ناله و توسل و پیری من رحم آور. آنگاه به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و بر شتران افتاد. پس مردم عبدالله را از زیر دست پدرش بیرون کشیدند و از هر سو آمدند و رهاییاش را به او تبریک گفتند. مادرش در حالی که دامان بر زمین میکشید آمد و فرزندش را گرفت و بوسید و در آغوش کشید و سپس گفت: ستایش از برای خداوندی است که مرا به ذبح تو گرفتار نکرد
ص: 89
و لم یشمت بی الأعداء و أهل العناد فبینما هم کذلک إذ سمعوا هاتفا من داخل الکعبة و هو یقول قد قبل الله منکم الفداء و قد قرب خروج المصطفی فقالت قریش بخ بخ لک یا أبا الحارث هتفت بک و بابنک الهواتف و هم الناس بذبح الإبل فقال عبد المطلب مهلا أراجع ربی مرة أخری فإن هذه القداح تصیب و تخطئ و قد خرجت علی ولدی تسع مرات متوالیات و هذه مرة واحدة فلا أدری ما یکون من الثانیة (1)اترکونی أعاود ربی مرة واحدة فقالوا له افعل ما ترید ثم إنه استقبل الکعبة و قال اللهم سامع الدعاء و سابغ النعم و معدن الجود و الکرم فإن کنت یا مولای مننت علی بولدی هبة منک فأظهر لنا برهانه مرة ثانیة ثم أمر صاحب القداح أن یضربها فضربها فخرج السهم علی الإبل فأخذت فاطمة ولدها و ذهبت به إلی بیتها و أتی إلیه الناس من کل جانب و مکان سحیق و فج عمیق (2)یهنئونها بمنة الله علیه السلام ثم أمر عبد المطلب أن تنحر الإبل فنحرت عن آخرها و تناهبها الناس و قال لهم لا تمنعوا منها الوحوش و الطیر (3)و انصرف فجرت سنة فی الدیة مائة من الإبل إلی هذا الزمان و مضی عبد المطلب و أولاده فلما رأته الکهنة و الأحبار و قد تخلص خاب أملهم فقال بعضهم لبعض تعالوا نسع فی هلاکه (4)من حیث لا یشعر به أحد فقال کبیرهم و کان یسمی ربیان و کانوا له سامعین فقال لهم اعملوا طعاما و ضعوا فیه سما ثم ابعثوا به إلی عبد المطلب علی حال الهدیة إکراما لخلاص ولده فعزم القوم علی ذلک فصنعوا طعاما و وضعوا فیه سما و أرسلوه مع نساء متبرقعات إلی بیت عبد المطلب و هن خافیات أنفسهن بحیث لا تعلم إحداهن فقرعوا الباب فخرجت إلیهم فاطمة و رحبت بهن و قالت من أین أنتن
ص: 90
و نگذاشت دشمنان و ستیزه جویان مرا سرزنش کنند. در همان اوان ناگاه شنیدند سروشی از درون کعبه میگوید: خداوند فداییتان را از شما پذیرفت و خروج مصطفی نزدیک شد. قریشیان گفتند: خوشا به حالت ای ابا حارث! سروشها تو و پسرت را ندا دادند. مردم رفتند تا شتران را ذبح کنند، اما عبدالمطّلب گفت: صبر کنید، من بار دیگر نزد پروردگارم برمیگردم، به این قرعه اطمینان نیست، نُه بار پیدرپی بر فرزند من افتاد و همین یک بار بر شتران، نمیدانم بار دوم چه میشود، بگذارید یک بار دیگر نزد پروردگارم برگردم. گفتند: هر چه میخواهی بکن. او رو سوی کعبه گذاشت و گفت: خداوندا، ای شنونده دعا و بخشاینده نعمتها و معدن بخشش و نیکی! اگر ای سرورم بر من منت گذاشتی و فرزندم را به من بخشیدی، بار دیگر برای ما برهانی پدید آور. سپس به مأمور قرعه گفت قرعه بیاندازد. او انداخت و باز بر شتران افتاد. آنگاه فاطمه فرزندش را گرفت و او را با خود به خانه برد. مردم از هر گوشه و کنار و از هر کوه و دشت نزد فاطمه میآمدند و بهخاطر منّت خداوند به او تبریک میگفتند. عبدالمطّلب فرمان داد تا آن شتران را ذبح کنند و آنان همه را سر بُریدند و به مردم دادند. عبدالمطّلب گفت: از درندگان و پرندگان نیز جلوگیری نکنید. او بازگشت و به این ترتیب صد شتر برای دیه تا به امروز سنت شد. عبدالمطّلب و فرزندانش بازگشتند و چون کاهنان و احبارِ یهود دیدند که عبدالله رهایی یافته، امیدشان بر باد شد و به یکدیگر گفتند: بیایید او را چنان که کسی درنیابد به قتل برسانیم. بزرگ آنان که ربیان نام داشت و از او فرمان میبردند، گفت: طعامی بسازید و در آن سم بریزید و بهعنوان هدیه رهایی عبدالله برای عبدالمطّلب بفرستید. آن قوم دست به کار شدند و غذایی ساختند و در آن سم ریختند و به دست زنانی که روبند بر چهره داشتند، برای عبدالمطّلب فرستادند. آن زنان در حالی که سخت میترسیدند که مبادا شناخته شوند، در خانه را زدند. فاطمه بیرون آمد و به آنان خوشامد گفت و پرسید که شما از کجایید؟
ص: 90
قلن لها نحن من قرابتک من بنی عبد مناف دخل علینا السرور لخلاص ابنک فأخذت فاطمة منهن الطعام (1)و أقبلت إلی عبد المطلب فقال من أین هذا فذکرت له الخبر فقال عبد المطلب هلموا إلی ما خصکم به قرابتکم فقاموا و أرادوا الأکل منه و إذا بالطعام قد نطق بلسان فصیح و قال لا تأکلوا منی فإنی مسموم و کان هذا من دلائل نور رسول الله صلی الله علیه و آله فامتنعوا من أکله و خرجوا یقتفون النساء فلم یروا لهن أثرا فعلموا أنه مکیدة من الأعداء فحفروا للطعام حفیرة و وضعوه فیها. (2)و قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما قبل الله الفداء من عبد المطلب فی ولده عبد الله فرح فرحا شدیدا فلما لحق عبد الله ملاحق الرجال تطاولت إلیه الخطاب و بذلوا فی طلبه الجزیل من المال (3)کل ذلک رغبة فی نور رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یکن فی زمانه أجمل و لا أبهی و لا أکمل منه و کان إذا مر بالناس فی النهار یشمون منه رائحة (4)المسک الأذفر و الکافور و العنبر و کان إذا مر بهم لیلا تضی ء من نوره الحنادس و الظلم فسموه أهل مکة مصباح الحرم و أقام عبد المطلب و ابنه عبد الله بمکة حتی تزوج عبد الله بآمنة بنت وهب و کان السبب فی تزویجها به (5)أن الأحبار اجتمعوا بأرض الشام و تکلموا فی مولد رسول الله صلی الله علیه و آله و الدم الذی قد جری من جبة یحیی بن زکریا علیه السلام کما تقدم ذکره فلما أیقنوا أنه قد قرب خروج صاحب السیف (6)و ظهرت أنواره تشاوروا فیما بینهم و ساروا إلی حبر لهم (7)و کان فی
ص: 91
گفتند: ما از آشنایان تو از طایفه بنی عبدمناف هستیم که از رهایی فرزندت بسیار شادمان شدیم. فاطمه غذا را از آنان گرفت و نزد عبدالمطّلب رفت. عبدالمطّلب گفت: این از کجا آمده؟ ماجرا را برایش گفت. عبدالمطّلب گفت: بیایید برای خوردن غذایی که خویشانتان مخصوص شما پختهاند. آنان برخاستند و خواستند از آن غذا بخورند که ناگاه غذا به بیانی فصیح زبان گشود و گفت: از من نخورید که من مسموم هستم. این از نشانههای نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. آنان از خوردن پرهیز کردند و در پی آن زنان بیرون شدند، اما اثری از آنها نبود. دانستند که این نیرنگی از سوی دشمنان بوده است. گودالی کندند و غذا را در آن ریختند.
ابوالحسن بکری میگوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفتهاند: وقتی خداوند از عبدالمطّلب آن فدایی را به جای فرزندش عبدالله پذیرفت، او بسیار خوشحال شد. چون عبدالله به بلوغ مردان رسید، همگان شتافتند تا به او دختر دهند و در این راه مال بسیار خرج کردند. این همه به خاطر نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و نیز به این سبب بود که در دوران عبدالله کسی زیباتر و شکوهمندتر و کاملتر از او نبود. چون به هنگام روز بر مردم میگذشت، بوی مشک خوشبو و عنبر و کافور از او استشمام میکردند و چون به هنگام شب بر آنان میگذشت، تاریکیها و ظلمتها از نور او روشن میشدند. از این رو اهل مکه او را چراغ حرم نامیدند. عبدالمطّلب و عبدالله در مکه بودند تا اینکه عبدالله با آمنه دختر وهب ازدواج کرد. سبب این ازدواج چنین بود که احبار یهود در سرزمین شام گرد آمدند و درباره میلاد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و درباره خونی که پیشتر گفتیم از جبه یحیی بن زکریا چکیده بود، سخن گفتند. چون یقین کردند که خروج آن صاحب شمشیر نزدیک شده و انوارش پدید آمده، با یکدیگر مشورت کردند و سوی یکی از احبار خود راهی شدند.
ص: 91
قریة من قری الأردن و کانوا یقتبسون من علمه و کان ممن عمر فی زمانه (1)فقصده القوم فلما وصلوا إلیه قال لهم ما الذی أزعجکم (2)قالوا له إنا نظرنا فی کتبنا فوجدنا صفة هذا الرجل السفاک (3)الذی تقاتل معه الأملاک و ما نلقی عند ظهوره من الأهوال و الهلاک (4)و قد جئناک نشاورک فی أمره قبل ظهوره و علو ذکره قال یا قوم إن من أراد إبطال ما أراد الله فهو جاهل مغرور و إنه لکائن بکم و هذا الذی ذکرتم قد سبق أمره عند الله فکیف تقدرون علی إبطاله و هو مبطل کهانة الکهان و مزیل دولة الصلبان (5)و سیکون له وزیر و قریب (6)فلما سمعوا کلامه خافوا و حاروا فقام حبر من أحبارهم یقال له هیوبا بن داحورا (7)و کان کافرا متمردا شدید البأس فقال لهم هذا رجل قد کبر و خرف و قل عقله فلا تسمعوا من قوله (8)ثم قال لهم أ رأیتم الشجرة إذا قطعت من أصلها فهل تعود خضرا قالوا لا قال فإن قتلتم صاحبکم هذا الذی یخرج من صلبه هذا المولود فما الذی تخافون منه فقوموا هذه الساعة و خذوا معکم تجارة و سیروا إلی البلد الذی هو فیها یعنی مکة فإذا وصلتم دبرتم الحیلة فی هلاکه فتبعوا قوله (9)و قالوا له أنت سیدنا (10)قال لهم افعلوا ما آمرکم به و أنا معکم بسیفی و رمحی و لکن ما أسیر معکم حتی تعاهدونی (11)فیعمد کل واحد منکم إلی
ص: 92
او در یکی از روستاهای اردن میزیست و از مسنترین مردان روزگار خود بود و آنان از دانشش بهره میبردند. آن قوم سوی او رفتند و چون نزدش رسیدند، او به آنان گفت: چه چیز شما را آزرده است؟ گفتند: ما در کتابهایمان نگریستیم و صفات این مرد خونریز را که فرشتگان به همراهش میجنگند یافتیم، چون او ظهور کند، ما به هراس و هلاکت درمیافتیم. اکنون نزد تو آمدهایم تا پیش از آنکه ظهور کند و نامش رفعت یابد، با تو دربارهاش مشورت کنیم. او گفت: ای قوم! هر کس بخواهد خواست خدا را باطل کند، نادان و مغرور است، این امری است که تحقق خواهد یافت. این کسی که دربارهاش گفتید، امرش پیشاپیش نزد خداوند رقم خورده است، چگونه شما میتوانید آن را باطل کنید در حالی که او خود کهانت کاهنان را باطل میکند و دولت مسیحیان را برمیاندازد و وزیری دارد که از خویشاوندان اوست. چون آنان این سخن شنیدند، به هراس افتادند و سرگردان شدند. یکی از احبارشان که هیوبا بن داحورا نام داشت و کافری سرکش و درشتخو بود، برخاست و گفت: این مرد پیر و خرفت شده و عقلش را از دست داده است، به سخنانش گوش ندهید. سپس گفت: هیچگاه دیدهاید درختی از ریشه قطع شود و دوباره سبز شود؟ گفتند: نه. گفت: اگر مردی را که این مولود از صلب او بیرون میآید به قتل برسانید، دیگر چه ترسی بر شما میمانَد؟ همین الان برخیزید و بار تجارت بربندید و سوی دیاری بروید که او در آن زندگی میکند، یعنی مکه، وقتی رسیدید حیلهای در کار کنید و او را به قتل رسانید. آنان کلام او را پذیرفتند و گفتند: تو بزرگ مایی. گفت: کاری را که گفتم انجام دهید، من نیز با شمشیر و نیزهام همراهتان خواهم بود، اما به راه نخواهم افتاد مگر اینکه با من پیمان ببندید که هر یک از شما سوی
ص: 92
سیفه لیسقیه سما فأجابوه إلی ذلک و افترقوا ثم اجتمعوا بأیلة (1)و خرجوا بجمالهم محملة بالتجارة و ساروا حتی وصلوا مکة فلما دخلوها سمعوا من ورائهم صوتا و هو یقول:
قصدتم لأزر القوم فی السر و الجهر***تریدون مکرا بالمعظم فی القدر
و من غالب الرحمن لا شک أنه***سیرمیه باریه بقاصمة الظهر
ستضحون یا شر الأنام کأنکم***نعام أسیقت للذباحة و النحر
فلما سمعوا کلام الهاتف هالهم ذلک و هموا بالرجوع فقال لهم هیوبا لا تخافوا من کلام هذا الهاتف فإن هذا الوادی قد کثر فیه الکهان و الشیاطین و إن هذا الهاتف هو شیطان قد علم قصدکم فعند ذلک تبادر القوم فکان کل من لقاهم یحدثهم بحسن عبد الله و جماله فوقع فی قلوبهم الکمد (2)و الحسد فجعلوا یسومون متاعهم و لا یبیعون منه شیئا و إنما یریدون بذلک المقام بمکة و الحیلة فی قتل عبد الله فأقبل یوما عبد المطلب و هو قابض علی ید ولده عبد الله و مر بالیهود و کان عبد الله قد رأی رؤیا أفزعته فخرج مرعوبا إلی أبیه فقال ما أصابک یا بنی (3)قال رؤیا هالتنی قال رأیت سیوفا مجردة فی أیدی قردة و هم قعود علی أدبارهم و أنا أنظر إلیهم و هم یهزون السیوف و یشیرون بها إلیّ فعلوت عنها (4)فی الهواء فبینما أنا کذلک و إذا بنار قد نزلت من السماء فزادتنی خوفا و قلت کیف خلاصی منها فبینما أنا کذلک و إذا بالنار قد وقعت علی القردة فأحرقتهم عن آخرهم فزادنی ذلک رعبا فقال له أبوه وقاک الله یا بنی شر ما تحاذر من الحساد و الأضداد (5)فإن الناس یحسدونک علی هذا النور الذی فی وجهک و لکن
ص: 93
شمشیرش میرود و آن را سمّی میکند. آنان اجابتش کردند و پراکنده شدند. سپس شبانه گرد هم آمدند و با شترهای بربسته برای تجارت خارج شدند و به راه افتادند تا اینکه به مکه رسیدند. چون وارد مکه شدند، از پشت خود صدایی شنیدند که میگفت:
«با این قوم در نهان و آشکار دشمنی ورزیدهاید و مکری بزرگ پیشه کردهاید، هرکه با خداوند رحمان ستیزه کند، شکی نیست که آفریدگارش پشتش را خواهد شکست
ای بدترین مردم! به زودی خواهید دانست که شما همچون شترمرغانی هستید که آب نوشیدهاند تا قربانی شوند.»
چون سخن آن سروش را شنیدند، هراسناک شدند و خواستند بازگردند که هیوبا گفت: از سخن این سروش نترسید، این دشت پُر است از کاهنان و شیاطین، این سروش نیز شیطانی بود که از نیّت شما آگاه شده است. آن قوم به راه افتادند. در راه هر که را میدیدند، از نیکی و زیبایی عبدالله برایشان سخن میگفت و اینچنین کینه در دلشان افتاد و سخت به او حسادت کردند. آنان شروع کردند بر سر کالاهای خود چانه بزنند تا چیزی از آنها را نفروشند و این بهانهای شود تا در مکه بمانند و برای قتل عبدالله حیلهای در کار کنند. روزی عبدالمطّلب در حالی که دست فرزندش عبدالله را در دست داشت، بر یهودیان گذر کرد. قصه چنین بود که عبدالله خوابی ترسناک دید. بر خاست و نزد پدرش رفت. پدرش به او گفت: تو را چه شده پسرکم؟! گفت: خوابی ترسناک دیدم، خواب دیدم چند میمون شمشیرهای برآهیخته در دست گرفته بودند و در حالی که بر پشت هم سوار بودند و من به آنان مینگریستم، شمشیرهایشان را تکان میدادند و با آنها به من اشاره میکردند، من از ترس آنان به هوا رفتم و در همان اوان ناگاه آتشی از آسمان فرود آمد و من بیشتر ترسیدم، با خود گفتم چگونه از دست اینان نجات مییابم که ناگاه آتش بر آن میمونها افتاد و همهشان را سوزاند و من بیشتر ترسیدم. پدرش گفت: پسرم! خداوند تو را از شر حاسدان و دشمنان مصون دارد، چراکه مردم بر نور چهرهات حسد میبرند،
ص: 93
لو اجتمعت أهل الأرض إنسها و جنها لم یقدروا علی شی ء لأنه ودیعة من الله عز و جل لخاتم الأنبیاء و هاهنا أحبار الیهود من الشام و فیهم الحکمة و المعرفة فقم معی حتی أقص علیهم رؤیاک فقبض عبد المطلب علی ید ولده عبد الله و دخلا علیهم فلما نظر إلیه الأحبار و هو کأنه البدر المنیر نظر بعضهم إلی بعض و قالوا هذا الذی نطلبه فقال لهم عبد المطلب یا معاشر الیهود (1)جئنا إلیکم نخبرکم (2)برؤیا رآها ولدی هذا فقالوا له و ما ذا فقص علیهم الرؤیا فزادهم حنقا علیه و قال له هیوبا أیها السید إنها أضغاث أحلام و أنتم سادات کرام لیس لکم معاند و لا مضاد ثم انصرف عبد المطلب بولده و أقاموا بعد ذلک أیاما یریدون الحیلة فلم یجدوا إلی ذلک سبیلا و کان عبد الله مغرما بالصید (3)و کان إذا خرج إلی الصید لا یرجع إلا لیلا و کان یخرج مع أبیه فلم یجدوا إلی ذلک سبیلا حتی خرج ذات یوم وحده (4)فخرجوا وراءه من حیث لا یشعر بهم أحد (5)فقال لهم هیوبا ما انتظارکم و قد خرج الذی تطلبونه (6)فقالوا له إنا نخاف من فتیان مکة (7)و فرسان بنی هاشم و هم لا یطاقون و قد ذلت لهم العمالقة و غیرهم (8)و نخشی أن یشعروا بنا (9)فلما سمع هیوبا مقالتهم قال خاب سعیکم فإذا کنتم هکذا فما الذی أتی بکم إلی هاهنا فلا بد من قتل هذا الغلام و لو طال علیکم المقام و لم تجدوا یوما مثل هذا الیوم فإذا قتلناه و خفتم التهمة به (10)فعلی دیته و کانوا قد بعثوا عبدا من
ص: 94
اما اگر همه اهل زمین از بشر گرفته تا جن جمع شوند، کاری نمیتوانند بکنند، زیرا این نور امانتی است از سوی خداوند عزوجل برای آخرین پیامبر، احبار یهود از شام به اینجا آمدهاند و اهل حکمت و معرفتاند، با من بیا تا خوابت را برایشان بازگویم. عبدالمطّلب دست فرزندش عبدالله را گرفت و نزد آنان رفتند. چون احبارِ یهود به او نگریستند و دیدند همچون ماه تابان است، به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: این همان کسی است که به دنبالش بودیم. عبدالمطّلب به آنان گفت:
ای جماعت یهود! نزد شما آمدهایم تا خوابی را برایتان بگوییم که این فرزندم دیده است. گفتند: چه دیده؟ چون آن خواب را برایشان باز گفت، بیشتر به ستوه آمدند و هیوبا به او گفت: ای مرد! این فقط یک کابوس بوده و کسی با شما که چنین مردمان ارجمندی هستید دشمنی ندارد و ستیزه نمیجوید. عبدالمطّلب با پسرش برگشت. آنان چند روز در پی حیلهای بودند اما راهی برای قصد خود نیافتند. عبدالله شیفته شکار بود . هرگاه به شکار میرفت، تا شب برنمیگشت. او که همیشه با پدرش به شکار میرفت، روزی نتوانست با او برود و از این رو به تنهایی روانه شکار شد و آنان نیز چنان که کسی نفهمد ردّش را گرفتند. هیوبا به آنان گفت: منتظر چه هستید؟ کسی که در پیاش بودید بیرون آمده است. به او گفتند: ما از جوانان مکه و سوارکاران بنی هاشم میترسیم، آنان حریفی ندارند و تنومندان را از پای درآوردهاند، میترسیم از کارمان خبردار شوند. وقتی هیوبا این سخن بشنید، گفت: ناکام شوید! اگر اینچنین بودید پس چرا تا اینجا آمدید؟ باید این پسر را بکشیم هرچند عرصه بر شما به تنگ آید، زیرا دیگر روزی چون امروز دست نمیدهد، اگر در کشتن او از این میترسید که به شما اتهام بزنند، من دیهاش را میدهم. آنان یکی از بندگان خود را فرستاده بودند
ص: 94
عبیدهم ینظر إلی أین یتوجه عبد الله فرجع العبد و أخبرهم أنه قد غاب بین الجبال و الشعاب و قد خرج من العمران و لیس عنده (1)إنسان فعزم القوم علی ما أملوه و جعلوا نصفا عند الأمتعة و النصف الآخر أخذوا السیوف تحت ثیابهم و خرجوا قاصدین عبد الله و العبد أمامهم حتی أوقفهم علیه (2)و کان عبد الله قد صاد حمار وحش و هو یسلخه فنظر إلی القوم و قد أقبلوا علیه فقال لهم هیوبا هذا صاحبکم الذی خرجتم من أوطانکم فی طلبه فما أحس عبد الله إلا و قد أحاطوا به و کانوا قد افترقوا فرقتین و قالوا للذین خلفوهم عند متاعهم إذا دعوناکم أجیبونا مسرعین فلما أشرفوا علی عبد الله و قد سدوا الطرقات (3)و زعموا أنهم قد حکموا علیه فرفع عبد الله رأسه إلی السماء و دعا الله تعالی و أقبل إلیهم (4)و قال یا قوم ما شأنکم فو الله ما بسطت یدی إلی واحد منکم بمکروه أبدا فتطالبونی به و لا غصبت مالا قط و لا قتلت أحدا فأقتل به فما حاجتکم فإن یکن سبقت منی فعلة سوء إلیکم فأخبرونی حتی أعرفها و الیهود یومئذ تلثموا و لم یبین منهم إلا حمالیق الحدق (5)فلم یردوا علیه جوابا و أشار بعضهم إلی بعض و هموا بالهجوم علیه فجعل نبلة فی کبد قوسه و رمی بها نحوهم فأصابت رجلا منهم فوقع میتا ثم رماهم بأربع نبال أصابت أربعة رجال فاشتغلوا عنه بأنفسهم فأخذ الخامسة لیرمیهم بها و أنشأ یقول:
و لی همة تعلو علی کل همة***و قلب صبور لا یروع من الحرب. (6)
و لی نبلة أرمی بها کل ضیغم***فتنفذ فی اللبات و النحر و القلب
فأربعة منها أصابت لأربع***و لو کاثرونی صلت بالطعن و الضرب
أخذت نبالی ثم أرسلت بعضها***فصارت کبرق لاح فی خلل السحب
ص: 95
تا ببیند عبدالله به کدام سو میرود. آن بنده برگشت و آنان را خبر داد که او از آبادیها بیرون رفت و در حالی که هیچ کس با او نبود، میان کوهها و درهها ناپدید شد. آن قوم بر آن شدند که خواسته خود را به انجام رسانند. از این رو نیمی از آنان کنار کالاهایشان بماندند و نیمی دیگر شمشیرهایشان را زیر جامههایشان پنهان کردند و به قصد عبدالله خارج شدند. آن بنده پیشاپیش آنان رفت تا اینکه او را به آنان نشان داد. عبدالله که گورخری وحشی شکار کرده بود و او را سلاخی میکرد، نگاهش به آنان افتاد که به سویش میرفتند. هیوبا به آنان گفت: این همان کسی است که در پیاش از دیارتان خارج شدید. ناگهان عبدالله دید آنان او را در میان گرفتهاند. آنان دو دسته شده بودندو به کسانی که کنار کالاهایشان مانده بودند گفته بودند هرگاه شما را فرا خواندیم، سریعا ما را اجابت کنید. وقتی بر عبدالله چیره شدند و راهها را بستند، پنداشتند بر او توانا شدهاند. در آن دم عبدالله رو سوی آسمان کرد و به درگاه خداوند متعال دعا کرد و سپس رو به آنان گفت: ای قوم! با من چه کاری دارید؟ به خدا سوگند من نه هرگز به کسی از شما آسیبی رساندهام که بخواهید تلافی کنید و نه هیچگاه مالی از شما غصب کردهام و نه کسی را کشتهام که بهخاطرش کشته شوم، پس چه میخواهید؟ اگر از من رفتار بدی با شما سر زده، بگویید تا بدانم. یهودیان که چهره خود را پوشانده بودند و از آنان فقط چشمانی خیره پیدا بود، بدون اینکه پاسخی به او بدهند، به یکدیگر اشاره کردند و خواستند سوی او هجوم آورند. او تیری در کمان خود گذاشت و سوی آنان انداخت. تیر به یکی از آنان خورد و در جا مُرد. سپس چهار تیر دیگر انداخت و چهار تن دیگر را زد. آنان خود را از او به دور داشتند، اما او تیر پنجم را برداشت تا آنان را بزند و سرود:
«من همتی دارم که فراتر از همه همتهاست و قلبی بردبار دارم که از نبرد نمیهراسد،
و تیری دارم که با آن هر شیر ی را نشانه میروم، در سینه و گردن و قلبش مینشیند،
پس چهار تیر از تیرهایم به چهار تن از حریفان اصابت کرد و اگر بیشتر باشند به نیزه و زدن روی خواهم آورد،
تیرهایم را برگرفتم و چندی از آنها را پرتاب کردم و همچون برقی که در میان ابرها بدرخشد، پیش رفتند.»
ص: 95
فلما سمعوا ذلک منه قال له هیوبا یا فتی احبس عنا نبالک فقد أسرفت فی فعالک و لقد قتلت منا رجالا من غیر ذنب و لا سابقة سبقت منا إلیک و نحن قوم تجار و نحن الذین وقفت علینا بالأمس مع أبیک و کان لنا عبد قد هرب منا فلما رأیناک أنکرناک فعند ما عرفناک أنک عبد الله فنحن ما لنا معک طلابة و إنک (1)لأعز الخلق علینا و أکرمهم لدینا فامض لسبیلک فقد سمحنا لک بما فعلت فینا فقال لهم یا ویلکم ما الذی تبین لکم منی أنی عبدکم فهل عبدکم مثلی أو صفته صفتی أو له نور کنوری فقالوا له إنما دخلنا الشک و أنت متباعد عنا فلما قربت منا عرفناک فاسمح لنا بما کان منا إلیک فإنا سمحنا لک بما کان و إن کان و أعظم من ذلک أنک قتلت (2)منا رجالا لا ذنب لهم و نحن حیث أکلنا طعام أبیک و شربنا شرابه فنحن لک (3)شاکرون و أنت أولی بکتمان ما کان الیوم (4)منا فلما سمع عبد الله کلامهم زعم أنه حق و هو خدیعة ثم إنه رکب جواده و أخذ قوسه و عطف إلی ناحیة المضیق (5)فلما رآه القوم قد أقبل علیهم یرید الخروج بادروا إلیه بأجمعهم و جعلوا یرمونه بالحجارة و قاموا إلیه بالسیوف فجعل یکر فیهم کرة بعد کرة فعند ذلک صاح فیهم هیوبا فتبادروا إلیه بأجمعهم و هو یکر فیهم یمینا و شمالا و کلما رمی رجلا خر صریعا و نزل عبد الله عن فرسه و استند إلی المضیق و قد أقبلوا إلیه من کل جانب یرمونه بالحجارة فبینما هم فی المعرکة و إذا هم برجال قد أقبلوا بأیدیهم السیوف مشهورة و هم عراة مسرعون نحوهم فإذا هم بنو هاشم و أبو طالب (6)و فتیان مکة و کان فی أولهم أبو طالب و حمزة و العباس فعند
ص: 96
چون این سخنان را از او شنیدند، هیوبا به او گفت: ای جوان! سوی ما تیر میانداز که در کار خود زیادهروی کردی و مردان ما را بی هیچ گناه کُشتی، از ما به تو هیچ بدی نرسیده، ما قومی تاجر هستیم، ما همانان هستیم که دیروز با پدرت نزدمان آمدید، بندهای داشتیم که از دستمان گریخت، وقتی تو را دیدیم گمان کردیم اوست، وقتی تو را شناختیم و دانستیم که عبدالله هستی، با تو کاری نداشتیم، تو عزیزترین و ارجمندترین خلق نزد ما هستی، راه خود را بگیر که ما از کاری که با ما کردی گذشتیم. عبدالله گفت: وای بر شما! چگونه به نظرتان آمد که من بنده شما هستم، آیا بنده شما همانند من بود یا صفتی همچون صفات من داشت، یا نوری همچون نور من داشت؟ گفتند: ما شک کردیم و تو از ما دور بودی، وقتی نزدیکت شدیم تو را شناختیم، اکنون از کاری که با تو کردیم بگذر، همچنانکه ما از کاری که با ما کردی گذشتیم، گرچه کار تو بدتر بود و تو مردان ما را بیگناه کشتی، اما چون ما نان و آب پدرت را خوردهایم، شاکر تو هستیم و از این رو سزاوار است که آنچه را گذشت پنهان کنیم. وقتی عبدالله این سخن بشنید، پنداشت راست میگویند، حال آنکه سخنانشان فریبی بیش نبود. او سوار بر مرکب شد و کمانش را برداشت و رو به سوی گردنهای گذاشت. چون آن قوم دیدند او دارد به سمتشان میآید تا بیرون برود، همگی به طرفش تاختند و شروع کردند او را با سنگ بزنند و با شمشیر به او هجوم بردند. ناگاه او نیز به آنان حمله کرد و پی در پی به میانشان میتاخت. هیوبا فریادی کشید و همه آنان سوی عبدالله یورش بُردند. او نیز از چپ و راست بر آنان تاخت و هر دم یکی از آنان را زد و از پا انداخت. او از مرکبش پیاده شد و به آن گردنه پشت کرد. آنان از هر سو به طرفش میآمدند و او را با سنگ میزدند. در همان حال که مشغول کارزار بودند ناگاه دیدند مردانی شتابان با شمشیرهای برآهیخته به سوی آنان می آیند. آنها بنی هاشم و ابوطالب و جوانان مکه به جلوداری ابوطالب و حمزه و عباس بودند که از راه رسیدند.
ص: 96
ذلک ناداه أبوه فقال (1)یا بنی هذا تأویل رؤیاک من قبل فما استتم کلامه حتی أحاط بعبد الله إخوته و أقاربه.
قال البکری و کان قد أخبرهم بالخبر رجل یقال له وهب بن عبد مناف لأنه أشرف علیهم فی المعرکة (2)فهم أن ینزل فخاف علی نفسه من کثرتهم فأتی إلی الحرم (3)و نادی فی بنی هاشم (4)فلما رآهم الیهود أیقنوا بالهلاک و قالوا لعبد الله إنما أردنا أن نعلم حقیقة الحال فقال لهم عبد الله هیهات لقد أجهدتم أنفسکم فی هلاکی فهرب منهم جماعة و التجئوا إلی جبل و ظنوا أنهم قد نجوا فإذا أتاهم أمر الله فسقطت علیهم قطعة من الجبل فسدت (5)علیهم المضیق فلم یجدوا مهربا و لحقهم عبد المطلب و أصحابه و الفرقة التی کانت من الجانب الآخر مع هیوبا قتلوا منهم أناسا کثیرة و قال رجل منهم دعونا نصل مکة و افعلوا فینا ما تریدون فإن لنا مع الناس أمتعة و أموالا کنا قد أخفیناها و أنتم أحق بها خذوها و لا تقتلونا فکتفوهم عن آخرهم و أقبلوا بهم إلی مکة و أقبل عبد المطلب علی ولده یقبله و یقول یا ولدی لو لا وهب بن عبد مناف أخبرنا بأمرک ما کنا علمنا و لکن الله تعالی یحفظک فلما أشرفوا علی مکة خرج الناس یهنئونهم بالسلامة و إذا بالیهود مکتوفین فجعل جملة الناس یرمونهم بالحجارة فقام لهم عبد المطلب و قال أرسلوا بهم (6)إلی دار وهب حتی یستقصوا علی أموالهم و لم یبق لهم شی ء فأرسلوهم إلی دار وهب فلما کان فی تلک اللیلة أقبل وهب علی زوجته برة بنت عبد العزی و قال لها یا برة لقد رأیت الیوم عجبا من عبد الله ما رأیته من أحد و هو یکر علی هؤلاء القوم و کلما رماهم بنبلة قتل منهم إنسانا و هو أجمل الناس وجها مما (7)
ص: 97
پدرش فریاد برآورد: ای پسرم! این همان تعبیر خواب توست. هنوز کلامش تمام نشده بود که برادران و خویشان عبدالله او را در میان گرفتند.
بکری میگوید: مردی به نام وهب بن عبدمناف آنان را خبر کرده بود. او در آن کارزار یهودیان را دید و خواست به میانشان برود، اما از تعداد زیاد آنان بر خود ترسید و از این رو سوی حرم شتافت و بنی هاشم را فرا خواند. وقتی یهودیان ایشان را دیدند، یقین کردند که کشته میشوند، از این رو به عبدالله گفتند: ما فقط میخواستیم حقیقت را بدانیم. عبدالله به آنان گفت: وای بر شما! شما خود را برای کشتن من به دردسر انداختید. گروهی از آنان گریختند و سوی کوه پناه بردند و گمان کردند که نجات یافتند، اما امر خدا آنان را دریافت و تکّهای از کوه بر آنان فرود آمد و گردنه را بر آنان بست. آنان گریزگاهی نیافتند و عبدالمطّلب و یارانش جلوی آنان را گرفتند و نیز به گروه دیگری که با هیوبا بودند، رسیدند و تعداد زیادی از آنان را هلاک کردند. یکی از آنان گفت: بگذارید ما به مکه برسیم و سپس هر چه میخواهید با ما بکنید، زیرا ما آنجا کالاهایی و اموالی داریم که پنهان کردهایم، این اموال به شما میرسد، بگیرید و ما را نکشید. بنی هاشم دستان آنان را بستند و همه را روانه مکه کردند. عبدالمطّلب نزد فرزندش رفت و او را بوسید و گفت: فرزندم! اگر وهب بن عبدمناف ما را باخبر نکرده بود، ما از تو بیخبر میماندیم، اما خداوند متعال از تو مراقبت میکند. وقتی نزدیک مکه رسیدند، مردم سویشان آمدند و سلامتیشان را به آنان تبریک گفتند و چون یهودیان را دستبسته دیدند، آنان را با سنگ زدند. عبدالمطّلب جلو آمد و گفت: آنان را به خانه وهب بفرستید تا اموالشان را بیابند و همه را از آنان بگیرند. آنان نیز چنین کردند. آن شب وهب نزد همسرش، بِرّه دختر عبد العزی رفت و به او گفت: ای بِرّه! امروز کاری شگفت از عبدالله دیدم که از کسی ندیده بودم، او بر آن قوم هجوم میبُرد و با هر تیری که میانداخت یکی از آنان را میکُشت، در عین حال او
ص: 97
خصه الله تعالی من الضیاء الساطع فامضی إلی أبیه و اخطبیه لابنتنا و اعرضیها علیه فعسی أن یقبلها فإن قبلها سعدنا سعادة عظیمة قالت له یا وهب إن رؤساء مکة و أبطال الحرم و أشراف البطحاء قد رغبوا فیه فأبی عن ذلک و قد کاتبه ملوک الشام و العراق علی ذلک فأبی علیهم فکیف یتزوج بابنتنا و هی قلیلة المال (1)قال لها إن لی علیهم الید أننی أخبرتهم (2)بأمر عبد الله مع هذا الیهود ثم إن برة قامت و لبست أفخر أثوابها و خرجت حتی أتت دار عبد المطلب فوجدته یحدث أولاده بالخبر فقالت أنعم الله مساءکم و دامت نعماؤکم فرد علیها عبد المطلب التحیة و الإکرام و قال لها لقد سلف (3)لبعلک الیوم علینا ید لا نقدر أن نکافیه أبدا و له أیاد بالغة (4)بذلک و سنجازیه بما فعل إن شاء الله تعالی فطمعت برة فی کلامه ثم قال (5)بلغی بعلک عنا التحیة و الإکرام و قولی له إن کان له لدینا حاجة تقضی إن شاء الله مهما کانت فقالت له برة یا أبا الحارث قد طلبنا تعجیل المسرة و قد علمنا أن ملوک الشام و العراق و غیرهم تطاولت إلیکم و قد رغبوا فی ولدکم یطلبون أولادکم و أنوارکم المضیئة و نحن أیضا طمعنا فیمن طمع فی ولدکم عبد الله و رجوناه مثل من رجا (6)و قد رجا وهب أن یکون عبد الله بعلا لابنتنا و قد جئناکم طامعین و راغبین فی النور الذی فی وجه ولدکم عبد الله و نسألکم أن تقبلونا فإن کان مالها قلیلا فعلینا ما نجملها به (7)و هی هدیة منا لابنک عبد الله فلما سمع عبد المطلب کلامها نظر إلی ولده و کان قبل ذلک إذا عرض علیه التزویج
ص: 98
بهخاطر نور تابناکی که خداوند به او اختصاص داده، زیباترین مردم است، پس نزد پدرش برو و او را برای دخترمان بخواه و دخترمان را به او نشان بده که امید است بپذیرد، اگر چنین شود به سعادتی بزرگ دست یافتهایم. همسرش گفت: ای وهب! سران مکه و پهلوانان حرم و اشراف بطحاء خواهان او بودهاند و او نپذیرفته، پادشاهان شام و عراق برای این کار به او نامه نوشتهاند و او نپذیرفته، چگونه او با دختر ما که ثروتمند نیست ازدواج میکند؟! گفت: من بر آنان حقی دارم، چراکه من آنان را از ماجرای عبدالله با آن یهودیان خبردار کردم. آنگاه برّه برخاست و فاخرترین جامههایش را پوشید و به راه افتاد تا اینکه به خانه عبدالمطّلب رسید. دید او با فرزندانش درباره آن ماجرا سخن میگوید. گفت: خداوند شبتان را به خیر گرداند و نعمتهایتان فزونی یابد! عبدالمطّلب به او خوشامد گفت و او را گرامی داشت و به او گفت: امروز شوهر تو بر گردن ما حقی گذاشت که هرگز نمیتوانیم آن را جبران کنیم و به این سبب بسیار به او مدیونیم، اما به خاطر این کار انشاءالله به او پاداشی خواهیم داد. برّه از سخن او امیدوار شد. سپس عبدالمطّلب به او گفت: از طرف ما به شوهرت سلام برسان و او را گرامی بدار و به او بگو اگر حاجتی نزد ما دارد، هر چه باشد انشاءالله بر طرف میشود. برّه به او گفت: ای اباحارث! برای شادی نزدت آمدهایم و میدانیم که پادشاهان شام و عراق و دیگران سویتان شتافتهاند و فرزندتان را خواستهاند و خواهان این نور تابناک شدهاند، ما نیز از جمله کسانی هستیم که فرزند شما عبدالله را میخواهند و چنان امیدی داریم، وهب میخواهد عبدالله شوهر دختر ما باشد، از این رو با این امید نزد شما آمدهایم و خواهان نوری هستیم که در چهره فرزند شما عبدالله است، از شما خواستاریم که ما را بپذیرید، گرچه دختر ما مال بسیار ندارد اما بر عهده ماست که او را بیاراییم تا هدیهای باشد به پسر شما عبدالله. وقتی عبدالله سخنان او را شنید، به فرزند خود نگریست. پیش از آن هرگاه سخن از ازدواج
ص: 98
من بنات الملوک یظهر فی وجهه الامتناع و قال أبوه ما تقول یا بنی فیما سمعت فو الله ما فی بنات أهل مکة مثلها لأنها محتشمة فی نفسها طاهرة مطهرة عاقلة دیّنة (1)فسکت عبد الله و لم یرد جوابا فعلم أبوه أنه قد مال إلیها فقال عبد المطلب قد قبلنا دعوتکم و أجبنا و رضینا بابنتکم قالت فاطمة زوجة عبد المطلب أنا أمضی معک إلیها (2)حتی أنظر إلی آمنة فإن کانت تصلح لولدی رضینا بها فرجعت برة مسرورة بما سمعت ثم سارت إلی زوجها مسرعة و بشرته و سمعت أم آمنة هاتفا فی الطریق یقول بخ بخ لکم یا معشر أهل الصفا قد قرب خروج المصطفی فدخلت علی زوجها فقال و ما وراءک قالت لقد سعدت سعادة علا قدرک فی جملة العالمین اعلم أن عبد المطلب قد رضی بابنتک (3)و لکن مع الفرح ترحة قال و ما هی قالت إن فاطمة خارجة تنظر إلی ابنتک آمنة فإن رضیت بها و إلا لم یکن شیئا (4)و إنی أخاف أن لا ترضی بها فقال لها وهب بن عبد مناف اخرجی هذه الساعة إلی ابنتک و زینیها و ألبسیها أفخر الثیاب و قلدیها أفخر ما عندک فعسی و لعل فعمدت برة إلی بنتها و ألبستها أفخر ما عندها من الثیاب و الحلی و ضفرت شعرها (5)و أرخت ذوائبها (6)علی أکتافها و قالت لها یا ابنتی إذا أتتک فاطمة فتأدبی لها أحسن الأدب و ارغبی فی النور الذی فی وجه ولدها عبد الله فبینما هما فی ذلک إذ أقبلت فاطمة و خرج وهب من المنزل و إذا بعبد المطلب (7)فأدخلوا فاطمة فقامت لها آمنة إجلالا و تعظیما و رحبت بها أحسن
ص: 99
با دختران پادشاهان میشد، در چهره او مخالفت پدید میآمد. پدرش گفت: درباره آنچه شنیدی چه میگویی پسرم؟ به خدا سوگند در میان دختران اهل مکه هیچ کس همچون او نیست، او بسیار باحیا پاک و پاکدامن و خردمند و دیندارست. عبدالله سکوت کرد و پاسخی نداد. عبدالمطّلب دانست او به وی متمایل شده است، گفت: درخواست شما را پذیرفتیم و شما را اجابت کردیم و دختر شما را پذیرفتیم. فاطمه همسر عبدالمطّلب گفت: من با تو نزد آمنه میآیم تا او را ببینم، اگر شایسته فرزندم بود میپذیریم. برّه شادمان از پاسخی که شنید بازگشت و شتابان نزد شوهرش رفت تا به او مژده دهد. مادر آمنه در راه از سروشی شنید که به او گفت: خوشا به حالتان ای جماعت اهل صفا، چراکه خروج مصطفی نزدیک شده است. برّه نزد شوهرش رفت. او پرسید: چه شد؟ گفت: سعادت رخ نمود و در میان جهانیان والامقام شدی، بدان که عبدالمطّلب دخترت را پذیرفت، اما این شادی شرطی دارد. گفت: چیست؟ گفت: فاطمه در راه است تا دخترت آمنه را ببیند، اگر پسندید، میپذیرند، وگرنه که هیچ، من میترسم او را نپسندد. وهب بن عبدمناف به او گفت: اکنون برخیز و سوی دخترت برو و او را بیارای و فاخرترین جامهها را به او بپوشان و زیبندهترین زیورها را بر او بیاویز، امید است که او را بپسندد. برّه نزد دخترش رفت و فاخرترین جامهها و زیورها را به او پوشاند و موهایش را بافت و گیسوانش را بر شانههایش ریخت و گفت: ای دخترم! وقتی فاطمه نزدت آمد، با او بسیار مودب باش و طالب نوری باش که در چهره فرزند او عبدالله است. در همان حال فاطمه با عبدالمطّلب آمد و وهب از خانه بیرون رفت.
فاطمه داخل شد و آمنه به تعظیم و تکریم او برخاست و با نیکوترین
ص: 99
المرحب فنظرت إلیها فاطمة و إذا بها قد کساها الله جمالا لا یوصف (1)فلما رأت فاطمة ذلک الحسن و الجمال و قد أضاء من نور وجهها ذلک المجلس قالت فاطمة یا برة ما کنت عهدت أن آمنة علی هذه الصورة و لقد رأیتها قبل ذلک مرارا فقالت برة یا فاطمة کل ذلک ببرکتکم علینا ثم خاطبت (2)فاطمة آمنة و إذا هی أفصح نساء أهل مکة فقامت فاطمة و أتت إلی عبد المطلب و عبد الله و قالت یا ولدی ما فی بنات العرب مثلها أبدا و لقد ارتضیتها و إن الله تعالی لا یودع هذا النور إلا فی مثل هذه.
و لما وقع (3)الحدیث بین وهب و بین عبد المطلب فی أمر ابنته آمنة قال وهب یا أبا الحارث هذه آمنة هدیة منی إلیک بغیر صداق معجل و لا مؤجل فقال عبد المطلب جزیت (4)خیرا و لا بد من صداق و یکون بیننا و بینک من یشهد به من قومنا ثم (5)إن عبد المطلب هم أن یمد إلیه شیئا من المال لیصلح به شأنها إذ سمع همهمة و أصواتا فوثب وهب و سیفه مسلول ثم قاموا جمیعا قال أبو الحسن البکری و کان سبب ذلک أن الیهود الذین کانوا محبوسین فی دار وهب خدعهم الشیطان و زین لهم هیوبا أنکم مقتولون لا محالة فقوموا جمیعا و خاطروا بأنفسکم علی عبد المطلب و ابنه عبد الله فإن الموت قد وقع بکم و اهربوا علی وجوهکم ثم إن هیوبا تمطی فی کتافه فقطعه ثم
ص: 100
سخن به او خوشامد گفت. فاطمه به او نگریست حال آنکه خداوند او را وصفناپذیر زیبا کرده بود. وقتی فاطمه آن حُسن و جمال را نگریست و دید که مجلس از نور آن دختر روشن شده، گفت: ای برّه! به یاد ندارم که آمنه اینچنین بوده باشد، من او را پیش از این بارها دیده بودم. برّه گفت: ای فاطمه! این به برکت شماست. آنگاه فاطمه با آمنه گفتگو کرد و او را فصیحترین زن مکه یافت. سپس برخاست و نزد عبدالمطّلب و عبدالله رفت و گفت: پسرم! در میان دختران عرب هرگز همچون او نیست، من او را پسندیدم، خداوند این نور را فقط به کسی همچون او میسپارد.
در آن دم عبدالمطّلب و وهب درباره آمنه به سخن نشستند. وهب گفت: ای ابا حارث! آمنه هدیهای است از من به تو، بدون هیچ مهریهای، نه برای اکنون و نه برای بعد. عبدالمطّلب گفت: خداوند تو را خیر دهد، اما ما باید به او مهریهای بدهیم و کسانی از قوم ما میان ما شاهد باشند. آنگاه عبدالمطّلب خواست دست بگشاید و مالی به او دهد تا ترتیب امور را بدهد که ناگاه سر و صدایی شنیدند. وهب از جا پرید و شمشیر برکشید و آنان همگی به پا خاستند.
ابوالحسن بکری میگوید: سبب این بود که اسیران یهودی در خانه وهب از شیطان فریب خوردند و هیوبا آنان را برانگیخت که شما در هر حال کشته میشوید، پس همگی برخیزید و با عبدالمطّلب و پسرش عبدالله رویارو شوید و راه فرار را در پیش گیرید که مرگ شما را دریافته است. هیوبا دستان خود را کشید و بندها را پاره کرد و سپس
ص: 100
حل جملة أصحابه (1)فلما خصلهم قالوا بم نهجم علیهم و لیس معنا سلاح فقال هیوبا نهجم علیهم بالحجارة هجمة رجل واحد و هم غافلون فسار القوم و أقبلوا و عبد المطلب و ولده عبد الله و وهب فی دار وهب و المصباح عندهم (2)و الیهود یرونهم و هم لا یرون الیهود فرموهم بالحجارة التی کانت معهم فرد الله تعالی علیهم الحجارة فهشمت وجوههم و منهم من وقع حجره فی رأسه و منهم من وقع فی صدره و ذلک بقدرة الله تعالی لأجل النور الذی فی وجه عبد الله فحمل علیهم عبد المطلب و من کان معه فقتلوهم عن آخرهم (3)و کان عبد المطلب لا یفارقه سیفه حیث ما توجه و بعد ذلک خرج عبد المطلب و ولده و زوجته إلی منزلهم و قالوا یا وهب إذا کان فی غداة غد جمعنا قومنا (4)و قومک لیشهدون بما یکون من الصداق فقال جزاک الله خیرا فلما طلع الفجر أرسل عبد المطلب إلی بنی عمه لیحضروا خطبتهم و لبس عبد المطلب (5)أفخر أثوابه و جمع وهب أیضا قرابته و بنی عمه فاجتمعوا فی الأبطح فلما أشرف علیهم الناس قاموا (6)إجلالا لعبد المطلب و أولاده فلما استقر بهم المجلس خطبوا خطبتهم و عقدوا عقد النکاح و قام عبد المطلب فیهم خطیبا
ص: 101
یاران خود را نیز باز کرد. وقتی آنان را آزاد کرد، گفتند: با چه چیز به آنان هجوم بریم؟ ما که سلاحی نداریم. هیوبا گفت: در حالی که آنان غافل هستند، همه با هم با سنگ به آنان حمله میکنیم. آن قوم برخاستند و به راه افتادند و حال آنکه عبدالمطّلب و عبدالله و وهب در خانه وهب بودند و چراغ در کنار ایشان بود، پس یهودیان ایشان را میدیدند و ایشان یهودیان را نمیدیدند. آنان شروع کردند سنگهایی را که با خود داشتند، سوی آنان پرتاب کنند، اما خداوند متعال سنگها را به سوی خودشان بازگرداند و صورتشان زخمی شد و سنگها به سر و سینهشان خورد. به قدرت خداوند متعال به خاطر نوری که در چهره عبدالله بود، چنین شد و عبدالمطّلب با همراهانش به آنان حمله کردند و همه آنان را کشتند. زیرا عبدالمطّلب هر کجا که میرفت شمشیر به همراه داشت. پس از آن عبدالمطّلب با زن و فرزندش به سوی خانه خود راهی شدند و گفتند: ای وهب! فردا قوم ما و قوم شما جمع شوند تا شاهد مهریه ما باشند. گفت: خداوند به شما خیر دهد. چون صبح شد، عبدالمطّلب کسی را سوی پسرعموهایش فرستاد تا در مراسم آنان حضور یابند و فاخرترین جامههایش را پوشید. وهب نیز خویشان و پسرعموهای خود را جمع آورد و در ابطح گرد هم آمدند. چون آن قوم آمدند، همه به احترام عبدالمطّلب و فرزندانش به پا خاستند. چون جمع مجلس نشستند، آنان خطبه خواندند و عقد را جاری کردند. عبدالمطّلب برخاست و خطبه خواند و
ص: 101
فقال الحمد لله حمد الشاکرین حمدا أستوجبه بما أنعم علینا (1)و أعطانا و جعلنا لبیته جیرانا و لحرمه سکانا و ألقی محبتنا فی قلوب عباده و شرفنا علی جمیع الأمم و وقانا شر الآفات و النقم و الحمد لله الذی أحل لنا النکاح و حرم علینا السفاح و أمرنا بالاتصال و حرم علینا الحرام (2)اعلموا أن ولدنا عبد الله هذا الذی تعرفونه قد خطب فتاتکم آمنة بصداق (3)معجل و مؤجل کذا و کذا فهل رضیتم بذلک من ولدنا قال وهب قد رضینا منکم فقال عبد المطلب اشهدوا یا من حضر ثم تصافحوا و تهانوا و تصافقوا و تعانقوا و أولم عبد المطلب ولیمة عظیمة فیها (4)جمیع أهل مکة و أودیتها و شعابها و سوادها فأقام الناس فی مکة أربعة أیام. (5)قال أبو الحسن البکری و لما تزوج عبد الله بآمنة أقامت معه زمانا و النور فی وجهه لم یزل حتی نفذت مشیة الله تعالی و قدرته و أراد أن یخرج خیرة خلقه محمدا رسول الله و أن یشرف (6)به الأرض و ینورها بعد ظلامها و یطهرها بعد تنجیسها (7)أمر الله تعالی جبرئیل علیه السلام أن ینادی فی جنة المأوی أن الله جل جلاله قد تمت کلمته و مشیته و أن الذی وعده من ظهور البشیر (8)النذیر السراج المنیر الذی یأمر بالمعروف و ینهی عن المنکر و یدعو إلی الله و هو صاحب الأمانة و الصیانة یظهر (9)نوره فی البلاد و یکون
ص: 102
گفت: سپاس همه شاکران از برای خداوندی است که سپاس برای او واجب است، او که به ما نعمت بخشید و ما را بهرهمند ساخت و ما را همسایگان و ساکنان حرم خود گرداند و محبت ما را در دل بندگانش انداخت و ما را بر همه امتها برتری داد و از همه آسیبها و بلاها مصون داشت، سپاس از برای خداوندی است که نکاح را برای ما حلال کرد و زنا را بر ما حرام داشت و ما را به پیوند با هم فرمان داد و رابطه حرام را بر ما حرام گرداند، بدانید پسر ما عبدالله که او را میشناسید، دختر شما آمنه را با فلان صداق نقد و مدت دار خواستگاری میکند، آیا این را از فرزند ما میپذیرید؟ وهب گفت: پذیرفتیم. عبدالمطّلب گفت: گواه باشید ای حاضران! سپس دست دادند و به هم تبریک گفتند و یکدیگر را در آغوش گرفتند و عبدالمطّلب همه اهل مکه و دشتها و درهها و حوالی مکه را ولیمهای نیک داد و مردم چهار روز در مکه ماندند.
ابوالحسن بکری میگوید: وقتی عبدالله با آمنه ازدواج کرد، آمنه مدتی با عبدالله بود و آن نور هنوز در چهره او بود، تا اینکه خواست و قدرت خداوند متعال بر این شد که بهترین آفریده خود یعنی محمد رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بیافریند و زمین را به وجود حضرتش مشرّف کند تا پس از آنکه تاریک شده بود، روشن گردد و پس از آنکه آلوده شده بود، پاک گردد. آنگاه خداوند متعال به جبرئیل امر فرمود تا در فردوس برین ندا سر دهد که کلام و اراده خداوند والامرتبه محقّق شده و به زودی نور کسی که وعده داده پدید میآید، آن کس که میآید و نوید میدهد و بر حذر میدارد و روشن میگرداند و نور میتاباند و به نیکی امر میکند و از بدی بازمیدارد و سوی خداوند فرامیخواند و صاحب امانت و صیانت است و
ص: 102
رحمة علی العباد و من أحبه بشر بالشرف و الحباء (1)و من أبغضه بسوء القضاء و هو الذی عرض علیکم من قبل أن یخلق آدم علیه السلام الذی یسمی فی السماء أحمد (2)و فی الأرض محمدا (3)و فی الجنة أبا القاسم (4)فأجابته الملائکة بالتسبیح و التهلیل و التقدیس و التکبیر لله رب العالمین و فتحت أبواب الجنان و غلقت أبواب النیران و أشرفت الحور العین (5)و سبحت الأطیار علی رءوس الأشجار فلما فرغ جبریل من أهل السماوات أمره الله أن ینزل فی مائة ألف من الملائکة إلی أقطار الأرض و إلی جبل قاف و إلی خازن السحاب و جملة ما خلق الله یبشرهم (6)بخروج رسول الله صلی الله علیه و آله ثم نزل إلی الأرض السابعة فأخبرهم بخبره و من أراد الله به خیرا ألهمه محبته و من أراد به شرا ألهمه بغضه و زلزلت الشیاطین و صفدت (7)و طردت عن الأماکن التی کانوا یسترقون فیها السمع و رجموا بالشهب.
قال صاحب الحدیث و لما کانت لیلة الجمعة عشیة عرفة و کان عبد الله قد خرج هو و إخوته و أبوه فبینما هم سائرون و إذا بنهر عظیم فیه ماء زلال و لم یکن قبل ذلک الیوم هناک ماء فبقی عبد المطلب و أولاده متعجبین فبینما عبد الله کذلک (8)إذ نودی یا عبد الله اشرب من هذا النهر فشرب منه و إذا هو أبرد من الثلج و أحلی من العسل و أزکی من المسک فنهض مسرعا و التفت إلی إخوته فلم یروا للنهر أثرا فتعجبوا منه ثم إن عبد الله مضی مسرعا إلی منزله فرأته آمنة طائشا فقالت له ما بالک (9)صرف الله عنک الطوارق
ص: 103
رحمتی بر بندگان است، هر که دوستش بدارد به شرافت و عطا نائل آید و هر که با او دشمنی کند به روز سیاه افتد، او که خداوند پیش از آفرینش آدم بر شما عرضهاش داشت و در آسمانها احمد و در زمین محمد و در بهشت ابوالقاسم نام دارد. در آن دم فرشتگان با تسبیح و تهلیل و تقدیس و تکبیر خداوندی که پروردگار جهانیان است، جبرئیل را اجابت کردند و درهای بهشت را گشودند و درهای دوزخ را بستند و پریان سیاه چشم گردن کشیدند و پرندگان بر شاخه درختان تسبیح گفتند. وقتی جبرئیل از نزد بهشتیان بازگشت، خداوند به او امر فرمود تا در میان صد هزار فرشته سوی جایجای زمین و کوه قاف و نگاهبان ابرها و همه آنچه خداوند آفریده، فرود آید و همه را مژده دهد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله ظهور میکند. سپس او به زمین هفتم فرود آمد و همه را از ایشان باخبر کرد و به هر کس که خداوند با نیکی قرینش کرد، محبت رسول خدا را الهام کرد و به هر کس که خداوند با بدی قرینش کرد، دشمنی ایشان را الهام کرد. در آن هنگام شیاطین به لرزه در افتادند و در زنجیر شدند و از جاهایی که دزدانه شنود میکردند رانده شدند و با گدازههای آتش دور رانده شدند.
چون شب جمعه فرارسید، که شب عرفه بود، عبدالله با برادران و پدرش خارج شدند. در همان حال که راه میرفتند در جایی که پیش از آن روز هیچ آبی نبود، ناگاه رودی بزرگ با آبی زلال دیدند. عبدالمطّلب و فرزندانش همه شگفت زده شدند. ناگهان ندا آمد: ای عبدالله! از آب این رود بنوش. او از آن آب که سردتر از برف و شیرینتر از عسل و پاکتر از مشک بود، نوشید و سپس رو سوی برادرانش کرد، اما آنان هیچ اثری از آن رود ندیدند و بسیار متعجب شدند. آنگاه عبدالله سوی خانه شتافت. چون به خانه رسید، آمنه او را سرگشته دید و گفت: تو را چه شده؟ خداوند مصائب را از تو دور کند!
ص: 103
فقال لها قومی فتطهری و تطیبی و تعطری و اغتسلی فعسی الله أن یستودعک هذا النور فقامت و فعلت ما أمرها ثم جاءت إلیه فغشیها تلک اللیلة المبارکة فحملت برسول الله صلی الله علیه و آله فانتقل النور من وجه عبد الله فی ساعته إلی آمنة بنت وهب قالت آمنة لما دنا منی و لا مسنی (1)أضاء منه نور ساطع و ضیاء لامع فأنارت منه السماء و الأرض فأدهشنی ما رأیت و کانت آمنة بعد ذلک یری النور فی وجهها کأنه المرآة المضیئة. (2)
النشیش صوت الماء و غیره إذا غلا و الإراض بالکسر بساط ضخم من صوف أو وبر و انحاز عنه عدل و انحاز القوم ترکوا مراکزهم و الترح بالتحریک ضد الفرح و الأروع من الرجال الذی یعجبک حسنه الذابل الرمح الرقیق و السمیدع بالفتح السید الموطأ الأکناف و الصحاصح جمع الصحصاح و هو المکان المستوی و الجندل الحجارة و الاسمهرار الصلابة و الشدة قوله دهینا أی أصابتنا الداهیة و الدرقة الترس و الغیداق الکریم و الضیغم الأسد.
أقول: إنما أوردت هذا الخبر مع غرابته و إرساله للاعتماد علی مؤلفه و اشتماله علی کثیر من الآیات و المعجزات التی لا تنافیها سائر الأخبار بل تؤیدها و الله تعالی یعلم.
قب، المناقب لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّ هَاشِماً (3)دَخَلَ مَکَّةَ وَ هُوَ رَدِیفُهُ وَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ اسْمُهُ شَیْبَةُ الْحَمْدِ بْنُ هَاشِمٍ (4)سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ هَشَمَ الثَّرِیدَ لِلنَّاسِ فِی أَیَّامِ الْغَلَاءِ وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ مَنَافٍ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ عَلَا وَ أَنَافَ وَ اسْمُهُ الْمُغِیرَةُ
ص: 104
عبدالله به او گفت: برخیز و خود را پاک و آراسته و معطر ساز و غسل کن که نزدیک است خداوند این نور را به تو بسپارد. او برخاست و به فرمان عبدالله عمل کرد و سپس نزد او رفت. عبدالله در آن شب خجسته با او درآمیخت و او رسول خدا را باردار شد و در همان دم نور از چهره عبدالله به آمنه دختر وهب منتقل شد. آمنه گفت: وقتی او نزدیک من آمد و مرا لمس کرد، نوری تابان و درخشان از او برخاست که آسمان و زمین از آن روشن شد و من بسیار شگفت زده شدم. از آن پس آمنه آن نور را همچون آیینهای تابناک در چهره خود میدید(1).
توضیح
«النشیش» صدای جوشیدن آب و مایعات دیگر است. «الإراض» به کسر، زیراندازی ضخیم از پشم یا مو است. «انحاز عنه» یعنی «روی گرداند» و «انحاز القوم» یعنی قوم جایگاههای خود را ترک کردند. «التَرح» به تحریک، ضدّ شادمانی است. «الاروع» در وصف مردی است که خوبیاش تو را شگفتزده کند. «الذابل» نیزه نازک است. «سمیدع» به فتح، مرد بزرگ و ارجمند است. «الصحاصح» جمع «الصحصاح» است به معنای مکان مسطّح. «الجندل» یعنی صخره. «الاسمهرار» یعنی «سفتی» و «سختی». «دهینا» یعنی «بد آوردیم». «الدرقه» یعنی «سپر». «الغیداق» یعنی «بخشنده». «الضیغم» یعنی شیر.
میگویم: گرچه این خبری غریب و مرسل است، من آن را به سبب اعتماد به مؤلّفش و نیز به این سبب آوردم که نشانهها و معجزات بسیاری در بر دارد که نه تنها بقیه اخبار آنها را نفی نمیکنند، بلکه تأییدشان میکنند؛ در هر حال خدای متعال میداند.
49.
مناقب ابن شهر آشوب: حضرت، محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بود. عبدالمطّلب از آن رو عبدالمطّلب نامیده شد که وقتی مطّلب وارد مکه شد، او ترک مرکبش نشسته بود، نامش شیبة الحمد بن هاشم بود. هاشم از آن رو هاشم نامیده شد که در روزگار قحطی برای مردم نان «هشم کرد» یعنی ترید کرد، نامش عمرو بن عبدمَناف بود. عبدمناف از آن رو عبدمناف نامیده شد که بلندمرتبه و «مُنیف» یعنی والامقام بود، نامش مُغَیرة
ص: 104
بْنُ قُصَیٍّ وَ اسْمُهُ زَیْدٌ أُقْصِیَ عَنْ دَارِ قَوْمِهِ لِأَنَّهُ حُمِلَ مِنْ مَکَّةَ فِی صِغَرِهِ إِلَی بِلَادِ أَزْدِ شَنُوءَةَ فَسُمِّیَ قُصَیّاً وَ یُلَقَّبُ بِالْمُجَمِّعِ لِأَنَّهُ جَمَعَ قَبَائِلَ قُرَیْشٍ بَعْدَ مَا کَانُوا فِی الْجِبَالِ وَ الشِّعَابِ وَ قَسَمَ بَیْنَهُمُ الْمَنَازِلَ بِالْبَطْحَاءِ ابْنُ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُوَیِّ بْنِ غَالِبِ بْنِ فِهْرِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّضْرِ وَ هُوَ قُرَیْشٌ وَ سُمِّیَ النَّضْرَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَهُ وَ النَّضْرُ النَّضْرَةُ (1)بْنُ خُزَیْمَةَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ خَزَمَ نُورَ آبَائِهِ ابْنُ مُدْرِکَةَ لِأَنَّهُمْ أَدْرَکُوا الشَّرَفَ فِی أَیَّامِهِ وَ قِیلَ لِإِدْرَاکِهِ صَیْداً لِأَبِیهِ وَ سُمِّیَ أَبُوهُ طَابِخَةَ لِطَبْخِهِ لِأَبِیهِ ابْنُ إِلْیَاسَ (2)النَّبِیِّ علیه السلام وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ جَاءَ عَلَی إِیَاسٍ وَ انْقِطَاعٍ ابْنُ مُضَرَ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَخْذِهِ بِالْقُلُوبِ وَ لَمْ یَکُنْ یَرَاهُ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّهُ ابْنُ نِزَارٍ وَ اسْمُهُ عَمْرٌو وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّ معد (مَعَدّاً) نَظَرَ إِلَی نُورِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی وَجْهِهِ فَقَرَّبَ لَهُ قُرْبَاناً عَظِیماً وَ قَالَ لَهُ لَقَدِ اسْتَقْلَلْتُ هَذَا الْقُرْبَانَ وَ إِنَّهُ لَقَلِیلٌ نَزْرٌ وَ یُقَالُ إِنَّهُ اسْمٌ أَعْجَمِیٌّ وَ کَانَ رَجُلًا هِزِّیلًا فَدَخَلَ عَلَی یَسْتَاسِفَ فَقَالَ هَذَا نِزَارُ بْنُ مَعَدٍّ وَ سُمِّیَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ کَانَ صَاحِبَ حُرُوبٍ وَ غَارَاتٍ عَلَی الْیَهُودِ وَ کَانَ مَنْصُوراً ابْنُ عَدْنَانَ لِأَنَّ أَعْیُنَ الْحَیِّ کُلِّهَا تَنْظُرُ إِلَیْهِ.
وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله إِذَا بَلَغَ نَسَبِی إِلَی عَدْنَانَ فَأَمْسِکُوا.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله کَذَبَ النَّسَّابُونَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً
قَالَ الْقَاضِی عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ أَحْمَدَ الْمُرَادُ بِذَلِکَ أَنَّ اتِّصَالَ الْأَنْسَابِ غَیْرُ مَعْلُومٍ فَلَا یَخْلُو إِمَّا أَنْ یَکُونَ کَاذِباً أَوْ فِی حُکْمِ الْکَاذِبِ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ انْتَسَبَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ.
أُمُّ سَلَمَةَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَعَدُّ بْنُ عَدْنَانَ بْنِ أُدَدَ وَ سُمِّیَ أُدَدَ لِأَنَّهُ کَانَ مَادَّ الصَّوْتِ کَثِیرَ الْغُرِّ ابْنُ زَیْدِ بْنِ ثَرَا بْنِ أَعْرَاقِ الثَّرَی قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ زَیْدٌ هَمَیْسَعٌ وَ ثَرَا نَبْتٌ وَ أَعْرَاقُ الثَّرَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَتْ ثُمَّ قَرَأَ علیه السلام وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ الْآیَةَ.
وَ اعْتَمَدَ النَّسَّابَةُ وَ أَصْحَابُ التَّوَارِیخِ أَنَّ عَدْنَانَ هُوَ ابْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ سَلَامَانَ بْنِ نَبْتِ بْنِ حَمَلِ
ص: 105
بن قُصَیّ بود. قُصَیّ نامش زید بود، اما چون در کودکیاش او را از مکه «قَصی کردند» یعنی دور کردند و به سرزمین قبیله اَزدِ شَنوءَه بردند، قصیّ نامیده شد. او ملقّب به مُجَمِّع نیز بود، زیرا قبایل قریش را که در کوهها و درهها پراکنده بودند «جمع آورد» و منازل بطحاء را میانشان تقسیم کرد. او فرزند کِلاب بن مُرَّة بن کَعب بن لُوَیّ بن غالب بن فَهر بن مالک بن نَضر بود. نَضر که همان قریش بود، از آن رو نَضر یعنی سرزنده و شاداب نامیده شد که برگزیده خداوند بود، او نضرة(1) بن خُزَیمَه بود. خُزَیمَه از آن رو خُزَیمَه نامیده شد که نور پدران خود را «خزم کرد» یعنی به رشته کشید، او خزیمة بن مُدرِکَة بود. مُدرِکَه از آن رو مُدرِکَه نامیده شد که آنان در روزگار او ارجمندی را «ادراک کردند» یعنی به دست آوردند، نیز گفته شده از آن رو چنین نامیده شد که برای پدرش شکار «تدارک» دید و پدرش طابخه نامیده شد زیرا برای پدرش الیاس نبی غذا «طبخ» کرد. الیاس از آن رو الیاس نامیده شد که علیرغم «یأس» و ناامیدی زاده شد، او فرزند مُضَر بود. مُضَر از آن رو مُضَر نامیده شد که به دلها مینشست و هر کس او را میدید، دوستش میداشت. او فرزند نِزار بود. نِزار از آن رو نِزار نامیده شد که مَعَدّ در چهره او به نور رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگریست و بسیار برایش قربانی کرد، اما به او گفتند: کَم قربانی کردی و قربانیات کوچک و «نَزر» یعنی ناچیز بود، نیز گفته شده نامش عجمی بوده، به این جهت که او بسیار لاغر بوده و وقتی نزد گشتاسپ رفته، او به وی گفته: نزار. او فرزند مَعَدّ بود. مَعَدّ از آن رو مَعَدّ یعنی مجهّز نامیده شد که بسیار با یهودیان جنگیده بود و به آنان یورش برده بود. او منصور فرزند عدنان بود زیرا همه چشمهای طایفه به او مینگریست.
و از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: چون نسب من به عدنان رسید، باز ایستید.
و نیز ایشان فرمود: نسبشناسان دروغ گفتهاند، خداوند متعال فرمود: «قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثیراً»{نسلهای بسیاری میان آنها بودند}.
قاضی عبدالجبار بن احمد گفت: منظور این است که اتصال نسبها نامشخص است، بنابراین بعید نیست که یا دروغ باشد و یا در حکم دروغ. و روایت شده که حضرت نسب خود را تا ابراهیم بیان فرموده است.
ام سلمه میگوید: از پیامبر صلّی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: مَعَدّ بن عدنان بن اُدَد؛ او اُدَد نامیده شد زیرا صدایی مدید داشت و خوشاندام بود. او فرزند زید بن ثَرا بن اَعراق الثَّری بود. ام سلمه میگوید: زید نامش هَمَیسَع بود و ثَرا نامش نَبت بود و اَعراق الثَّری همان اسماعیل بن ابراهیم بود. سپس حضرت این آیه را قرائت فرمود: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّس»(2)
{و عادیان و ثمودیان و اصحابِ رَسّ}.
نسبشناسان و مورخان چنین آوردهاند که وی عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن یَسَع بن هَمَیسَع بن سَلامان بن نَبت بن حَمَل
ص: 105
بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (1)
وَ قَالَ ابْنُ بَابَوَیْهِ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ یقدد بْنِ یَقْدُمَ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ وَ یُقَالُ ابْنُ یاحین (2)بْنِ یخشب (3)بْنِ مَنْحَرِ بْنِ صابوغ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ تَارَخَ بْنِ ناخور بْنِ سروغ (4)بْنِ أرغو وَ هُوَ هُودٌ وَ یُقَالُ بْنُ قالغ بْنِ غابر (عَابَرَ) (5)وَ هُوَ هُودُ بْنُ أَرْفَخْشَدَ بْنِ متوشلخ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحِ بْنِ لَمَکَ بْنِ أَخْنُوخَ وَ یُقَالُ أحنوخ وَ هُوَ إِدْرِیسُ بْنُ مهلایل (6)وَ یُقَالُ مهاییل بْنُ زبارز (زِیَادٍ) (7)وَ یُقَالُ مارد وَ یُقَالُ إِیَادُ بْنُ قینان بْنِ أَنُوشَ وَ یُقَالُ قینان بْنُ أُدَدَ بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ أُمُّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ إِلَی آخِرِ النَّسَبِ
ص: 106
بن قَیذار بن اسماعیل است، و ابن بابویه گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن زید بن یقدد بن یَقدُم بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل، و ابن عباس گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الهَمَیسَع، و گویند ابن یاحین بن یَخشب بن مَنحَر بن صابوغ بن هَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل بن ابراهیم بن تارَخ بن ناخور بن سَروغ بن اَرغو، یعنی هود، و گویند ابن قالغ بن غابر [عابر]، یعنی هود بن اَرفَخشَد بن متوشلخ بن سام بن نوح بن لَمَک بن اَخنوخ، و گویند اَحنوخ، یعنی ادریس بن مَهلایل، و گویند مهاییل بن زِبارَز [زیاد]، و گویند مارد، و گویند اِیاد بن قینان بن انوش، و گویند قینان بن اُدَد بن انوش بن شیث، یعنی هِبة الله ابن آدم، و مادر ایشان آمنه بنت وهب بن عبدمناف بن زهرة بن کلاب بن مُرّه تا پایان نسب،
ص: 106
وَ یُقَالُ إِنَّهُ یُنْسَبُ إِلَی آدَمَ بِتِسْعَةٍ وَ أَرْبَعِینَ أَباً (1).
د، العدد القویة رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدٌ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ قُصَیِّ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ لُوَیِّ (2)بْنِ غَالِبِ بْنِ فِهْرِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّضْرِ بْنِ کِنَانَةَ بْنِ خُزَیْمَةَ بْنِ مُدْرِکَةَ بْنِ إِلْیَاسَ بْنِ مُضَرَ بْنِ نِزَارِ بْنِ مَعَدِّ بْنِ عَدْنَانَ بْنِ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ سَلَامَانَ بْنِ النَّبْتِ بْنِ حَمَلِ بْنِ قَیْدَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السلام بْنِ تَارَخَ بْنِ ناخور بْنِ شروغ بِالشِّینِ الْمُعْجَمَةِ وَ الْغَیْنِ الْمُعْجَمَةِ بْنِ أرغو بْنِ فالغ بِالْغَیْنِ الْمُعْجَمَةِ فِیهِمَا بْنِ عَابَرَ بِفَتْحِ الْبَاءِ وَ الْعَیْنِ غَیْرِ الْمُعْجَمَةِ بْنِ شالخ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحِ بْنِ مَلَکِ بْنِ متوشلِخَ بِکَسْرِ اللَّامِ بْنِ أَخْنُوخَ بْنِ الیارذ بالذال الْمُعْجَمَةِ بْنِ مهلایل بْنِ فینان بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثِ بْنِ آدَمَ علیه السلام (3)وَ قَالَ ابْنُ بَابَوَیْهِ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ یعدد بْنِ یَقْدُمَ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (4)وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ وَ یُقَالُ ابْنُ یَامِینَ بْنُ یحشب بْنِ منحد بْنِ صابوع بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ تَارَخَ بْنِ سروع بْنِ أرغو وَ هُوَ هُودٌ وَ یُقَالُ ابْنُ قالع بْنِ عَامِرِ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ نَاحُورَ بْنِ متوشلح بْنِ سَامِ بْنِ نُوحِ بْنِ لَمَکَ بْنِ أحنوح وَ هُوَ إِدْرِیسُ بْنُ مهلائیل وَ یُقَالُ مهائیل بْنُ زِیَادٍ وَ یُقَالُ مَارِدٌ وَ یُقَالُ إِیَادُ بْنُ قینان بْنِ أَنُوشَ وَ یُقَالُ قینان بْنُ
ص: 107
و گفتهاند که ایشان با چهل و نُه پشت به آدم میرسد(1).
50.
العدد القویه: رسول الله ابوالقاسم محمد و احمد بن عبدالله بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ بن کِلاب بن مُرّة بن لُوَیّ بن غالب بن فَهر بن مالک بن النَّضر بن کِنانة بن خُزَیمَة بن مُدرِکَة بن الیاس بن مُضَر بن نِزار بن مَعَدّ بن عَدنان بن أدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الیَسَع بن سَلامان بن النَّبت بن حَمَل بن قَیدار بن اسماعیل بن ابراهیم خلیل بن تارَخ بن ناخور بن شروغ، بن اَرغو بن فالغ، بن عابَر، بن شالخ بن اَرفَخشَد بن سام بن نوح بن مَلَک بن متوشلِخ بن اَخنوخ بن الیارذ، بن مهلایل بن فینان بن اَنوش بن شیث بن آدم، و ابن بابویه گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن زید بن یَعدد بن یَقدُم بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل، و ابن عباس گفته: عدنان بن اَدّ بن اُدَد بن الیَسَع بن الهَمَیسَع، و گویند ابن یامین بن یحشب بن منحد بن صابوع بن الهَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل بن ابراهیم بن تارَخ بن سروع بن ارغو، یعنی هود، و گویند ابن قالع بن عامر بن اَرفَخشَد بن ناحور بن متوشلح بن سام بن نوح بن لَمَک بن اَحنوح، یعنی ادریس ابن مهلائیل، و گویند مهائیل بن زیاد، و گویند مارد، و گویند اِیاد بن قینان بن اَنوش، و گویند قینان بن
ص: 107
أَوْدِ بْنِ أَنُوشَ بْنِ شَیْثٍ وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ علیه السلام (1).
ب، قرب الإسناد السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُسْتَوْهِبٌ مِنْ رَبِّی أَرْبَعَةً وَ هُوَ وَاهِبُهُمْ لِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَبُو طَالِبِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ جَرَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مِلْحَةٌ(2).
قال الفیروزآبادی بینهما ملح و ملحة حرمة و حلف و هذا الخبر یدل علی إیمان هؤلاء فإن النبی صلی الله علیه و آله لا یستوهب و لا یشفع لکافر و قد نهی الله عن موادة الکافر و الشفاعة لهم و الدعاء لهم کما دلت علیه الآیات الکثیرة.
مع، معانی الأخبار لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ الْهَاشِمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ نَزَلَ جِبْرِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی قَدْ حَرَّمْتُ النَّارَ عَلَی صُلْبٍ أَنْزَلَکَ وَ بَطْنٍ حَمَلَکَ وَ حَجْرٍ کَفَلَکَ فَقَالَ یَا جِبْرِیلُ بَیِّنْ لِی ذَلِکَ فَقَالَ أَمَّا الصُّلْبُ الَّذِی أَنْزَلَکَ فَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَمَّا الْبَطْنُ الَّذِی حَمَلَکَ فَآمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ وَ أَمَّا الْحَجْرُ الَّذِی کَفَلَکَ فَأَبُو طَالِبٍ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ (3).
هذا الخبر أیضا یدل علی إیمان هؤلاء فإن الله تعالی أوجب النار علی جمیع المشرکین و الکفار کما دلت علیه الآیات و الأخبار.
ع، علل الشرائع مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ الْبَصْرِیُّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ الشَّیْبَانِیِّ عَنِ الْخَضِرِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی هدیة (4)(هُدْبَةَ) إِبْرَاهِیمَ بْنِ هدیة (هُدْبَةَ) عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: أَتَی أَبُو ذَرٍّ یَوْماً إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ
ص: 108
اَود بن انوش، یعنی هبة الله بن آدم(1).
51.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کردهاند که ایشان فرمود: من چهار تن را از پروردگارم هدیه میخواهم و انشاءالله او آنان را به من هدیه میدهد: آمنه بنت وهب، عبدالله بن عبدالمطّلب، ابوطالب بن عبدالمطّلب و مردی از انصار که میان من و او پیمانی بسته شد(2).
توضیح
فیروزآبادی گوید: «ملحه» یعنی«پیمان» و «سوگند». این خبر بر ایمان آن چهار تن دلالت دارد، زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله برای کافر طلب بخشش و شفاعت نمیکند. همچنان که آیات بسیاری دلالت دارد، خداوند از دوستی با کافران و شفاعت برای آنان نهی کرده است.
52.
معانی الأخبار و امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: ای محمد! خداوند جلّ جلاله سلام رساند و فرمود: من آتش دوزخ را بر پشتی که تو را فرود آورد و بر شکمی که تو را آبستن شد و بر دامانی که تو را پرورید حرام کردهام. فرمود: ای جبرئیل! آنان را برای من برشمار. عرض کرد: پشتی که تو را فرود آورد عبدالله بن عبدالمطّلب است شکمی که تو را آبستن شد آمنه بنت وهب است و دامانی که تو را پرورید ابوطالب بن عبدالمطّلب و فاطمه بنت اسد است(3).
توضیح
این خبر نیز بر ایمان ایشان دلالت دارد زیرا خداوند متعال آتش دوزخ را بر همه مشرکان و کافران واجب گردانده است، چنانچه آیات و اخبار بسیاری بر این مطلب دلالت دارند.
53.
علل الشرایع و معانی الأخبار: انس بن مالک میگوید: روزی ابوذر به مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و گفت:
ص: 108
مَا رَأَیْتُ کَمَا رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ قَالُوا وَ مَا رَأَیْتَ الْبَارِحَةَ قَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَابِهِ فَخَرَجَ لَیْلًا فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ خَرَجَا إِلَی الْبَقِیعِ فَمَا زِلْتُ أَقْفُو أَثَرَهُمَا إِلَی أَنْ أَتَیَا مَقَابِرَ مَکَّةَ فَعَدَلَ إِلَی قَبْرِ أَبِیهِ فَصَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا بِالْقَبْرِ قَدِ انْشَقَّ وَ إِذَا بِعَبْدِ اللَّهِ جَالِسٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ لَهُ مَنْ وَلِیُّکَ یَا أَبَهْ فَقَالَ وَ مَا الْوَلِیُّ (1)یَا بُنَیَّ قَالَ هُوَ هَذَا عَلِیٌّ قَالَ وَ إِنَّ عَلِیّاً وَلِیِّی قَالَ فَارْجِعْ إِلَی رَوْضَتِکَ ثُمَّ عَدَلَ إِلَی قَبْرِ أُمِّهِ (2)فَصَنَعَ کَمَا صَنَعَ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ فَإِذَا بِالْقَبْرِ قَدِ انْشَقَّ فَإِذَا هِیَ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ لَهَا مَنْ وَلِیُّکِ یَا أُمَّاهْ فَقَالَتْ وَ مَنِ الْوَلِیُّ (3)یَا بُنَیَّ فَقَالَ هُوَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَتْ إِنَّ عَلِیّاً وَلِیِّی (4)فَقَالَ ارْجِعِی إِلَی حُفْرَتِکِ وَ رَوْضَتِکِ فَکَذَّبُوهُ وَ لَبَّبُوهُ (5)وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَذَبَ عَلَیْکَ الْیَوْمَ فَقَالَ وَ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ جندب (6)(جُنْدَباً) حَکَی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ (7)فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ مُحَمَّدٍ فَعَرَضْتُ هَذَا الْخَبَرَ عَلَی الْهُجَیْمِیِّ (8)مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ النَّارَ عَلَی ظَهْرٍ أَنْزَلَکَ وَ بَطْنٍ حَمَلَکَ وَ ثَدْیٍ أَرْضَعَکَ وَ حَجْرٍ کَفَلَکَ (9).
هذا الخبر أیضا یدل علی إیمان والدیه علیهم السلام إذ لو کانا ماتا علی الشرک لم
ص: 109
آنچه را دیروز دیدم، هرگز ندیده بودم. گفتند: دیروز چه دیدی؟ گفت: رسول خدا را بر در منزلش دیدم که شبانه خارج شد و دست علی بن ابی طالب را گرفت و با هم سوی بقیع رفتند. من همچنان به دنبال ایشان رفتم تا اینکه به گورستان مکه رسیدند. ایشان سمت مزار پدرش رفت و در آنجا دو رکعت نماز خواند. ناگاه قبر شکافته شد و عبدالله نشست و گفت: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. حضرت فرمود: ای پدر! ولیّ تو کیست؟ گفت: ای پسرم ولیّ کیست؟! فرمود: این علی. گفت: و اینکه علی ولیّ من است. فرمود: به باغ خود بازگرد. سپس سمت مزار مادرش رفت و همان کار را کرد. ناگاه قبر شکافته شد و او گفت: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو پیامبر و فرستاده خدا هستی. حضرت فرمود: ای مادر! ولیّ تو کیست؟ گفت: ای پسرم ولیّ کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب. گفت: و اینکه علی ولیّ من است. فرمود: به مزار و باغ خود بازگرد. آنان سخن ابوذر را تکذیب کردند و با او مشاجره کردند و سپس به رسول خدا عرض کردند: ای رسول خدا! این مرد امروز بر شما دروغ بست. فرمود: چه شده؟! عرض کردند: جندب (ابوذر) درباره شما چنین و چنان گفت. حضرت صلّی الله علیه و آله فرمود: آسمان سبز و زمین خاکی راستگوتر از ابوذر ندیده است. عبدالسلام بن محمد گفت: من این خبر را برای هجیمی محمد بن عبد الاعلی باز گفتم. او گفت: مگر نمیدانی پیامبر فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: خداوند عزوجل آتش دوزخ را بر پشتی که تو را فرود آورده و بر شکمی که تو را آبستن شده و بر سینهای که تو را شیر داده و بر دامانی که تو را پروریده حرام کرده است(1).
توضیح
این خبر نیز بر ایمان پدر و مادر حضرت صلّی الله علیه و آله دلالت دارد. زیرا اگر آن دو در شرک جان داده بودند،
ص: 109
ینفعهم الإیمان بعد الإحیاء لأن الله تعالی ختم علی من مات علی الکفر و الشرک دخول النار فهو صلی الله علیه و آله إنما أحیاهما لیدرکا أیام نبوته و یشهدا برسالته و بإمامة وصیه فیکمل بذلک إیمانهما و یشهد له قوله صلی الله علیه و آله فارجع إلی روضتک.
فس، تفسیر القمی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ لِأَبِی وَ أُمِّی (1)وَ أَخٍ کَانَ لِی مُوَاخِیاً فِی الْجَاهِلِیَّةِ (2).
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالُوا سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ لَمَّا حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَجَّةَ الْوَدَاعِ نَزَلَ بِالْأَبْطَحِ وَ وُضِعَتْ لَهُ وِسَادَةٌ فَجَلَسَ عَلَیْهَا ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ وَعَدْتَنِی فِی أَبِی وَ أُمِّی وَ عَمِّی أَنْ لَا تُعَذِّبَهُمْ (3)قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا یَدْخُلَ جَنَّتِی إِلَّا مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ عَبْدِی وَ رَسُولِی وَ لَکِنِ ائْتِ الشِّعْبَ فَنَادِهِمْ فَإِنْ أَجَابُوکَ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُمْ رَحْمَتِی فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الشِّعْبِ فَنَادَاهُمْ یَا أَبَتَاهْ وَ یَا أُمَّاهْ وَ یَا عَمَّاهْ فَخَرَجُوا یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی هَذِهِ (4)الْکَرَامَةِ الَّتِی أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِهَا فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ أَنَّ جَمِیعَ مَا أَتَیْتَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَهُوَ الْحَقُّ فَقَالَ ارْجِعُوا إِلَی مَضَاجِعِکُمْ وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ (5)وَ قَدِمَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْیَمَنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا أُبَشِّرُکَ یَا عَلِیُّ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی لَمْ تَزَلْ مُبَشِّراً فَقَالَ أَ لَا تَرَی إِلَی مَا رَزَقَنَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی سَفَرِنَا هَذَا وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَقَالَ عَلِیٌّ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَالَ فَأَشْرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بُدْنِهِ (6)أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ عَمَّهُ (7).
ص: 110
دیگر برایشان سودی نداشت که زنده شوند و پس از ان آیمان بیاورند، زیرا خداوند متعال برای کسی که در کفر و شرک جان داده باشد ورود به دوزخ را مقرّر داشته است. پس پیامبر صلّی الله علیه و آله ایشان را زنده کرده تا روزگار نبوتش را درک کنند و به رسالت او و امامت وصیّاش گواهی دهند تا اینگونه ایمانشان کامل شود. سخن پیامبر که فرمود: «به باغ خود بازگرد» نشان از همین امر دارد.
54.
تفسیر قمی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون در مقام محمود قرار گیرم، هر آینه برای پدر و مادرم و برای برادری که در جاهلیت میان من و او پیمان برادری بود، شفاعت میکنم(1).
55.
تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حجة الوداع بود، در زمین ابطح فرود آمد. بالشی برای حضرت گذاشتند و ایشان بر آن نشست. سپس دست سوی آسمان فراز کرد و به شدت گریست و فرمود: پروردگارا تو مرا درباره پدر و مادر و عمویم وعده دادی که ایشان را عذاب نکنی. خداوند به ایشان وحی کرد: من به شکوه خود سوگند خوردهام که هیچ کس به بهشت من وارد نمیشود جز کسی که گواهی داده باشد هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو بنده و فرستاده من هستی، اما نزدشان برو و آنان را فراخوان، اگر تو را اجابت کردند، رحمت من بر آنان واجب است. پیامبر صلّی الله علیه و آله برخاست و نزد ایشان رفت و ندا سر داد: ای پدر! ای مادر! ای عمو! در آن دم آنان بیرون آمدند و خاک از سرهایشان تکاندند. رسول خدا به ایشان فرمود: آیا میبینید خداوند مرا با چه کرامتی ارج نهاده؟! گفتند: گواهی میدهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو حقیقتا فرستاده اویی و همه آنچه از جانب خداوند آوردهای حقیقت است. حضرت فرمود: به خوابگاه خود بازگردید. رسول خدا وارد مکه شد و علی بن ابی طالب نزد ایشان رسید. رسول خدا فرمود: ای علی تو را مژدهای بدهم؟! امیرمومنان عرض کرد: پدر و مادرم به فدایتان! شما همیشه مژده دادهاید. فرمود: ببین خداوند تبارک و تعالی در این سفر چه نعمتی به ما ارزانی فرمود. و سپس ماجرا را برای ایشان بازگفت. علی علیه السلام فرمود: حمد و سپاس از برای خداوند است. سپس رسول خدا پدر و مادر و عموی خود را در قربانی حج خود شریک گرداند(2).
ص: 110
هذا الخبر إما محمول علی التقیة أو علی أنه إنما فعل ذلک لیظهر للناس إسلامهم ثم اعلم أن هذه الأخبار مخالفة لما اشتهر من أن والدیه علیه السلام ماتا فی غیر مکة و یمکن الجمع بینهما بأن یکونوا نقلوهما بعد موتهما إلی مکة کما ذکره بعض أهل السیر أو انتقلا بعد ندائه صلی الله علیه و آله بإعجازه إلیها.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام إِنَّ أَبَاهُ تُوُفِّیَ وَ أُمُّهُ حُبْلَی وَ قَدِمَتْ أُمُّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ عَلَی أَخْوَالِهِ مِنْ بَنِی عَدِیٍّ مِنَ النَّجَّارِ بِالْمَدِینَةِ ثُمَّ رَجَعَتْ بِهِ حَتَّی إِذَا کَانَتْ بِالْأَبْوَاءِ (1)مَاتَتْ وَ أَرْضَعَتْهُ حَتَّی شَبَّ حَلِیمَةُ بِنْتُ عَبْدِ اللَّهِ السَّعْدِیَّةُ (2).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَمَّا تَرَعْرَعَ رَکِبَ یَوْماً لِیَصِیدَ وَ قَدْ نَزَلَ بِالْبَطْحَاءِ قَوْمٌ مِنَ الْیَهُودِ قَدِمُوا لِیُهْلِکُوا وَالِدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ فَنَظَرُوا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ فَرَأَوْا حِلْیَةَ أُبُوَّةِ النُّبُوَّةِ فِیهِ فَقَصَدُوهُ وَ کَانُوا ثَمَانِینَ نَفَراً بِالسُّیُوفِ وَ السَّکَاکِینِ وَ کَانَ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ وَالِدُ آمِنَةَ أُمِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ الصَّوْبِ یَصِیدُ وَ قَدْ رَأَی عَبْدَ اللَّهِ وَ قَدْ صَفَّ بِهِ الْیَهُودُ لِیَقْتُلُوهُ فَقَصَدَ أَنْ یَدْفَعَهُمْ عَنْهُ وَ إِذَا بِکَثِیرٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَعَهُمُ الْأَسْلِحَةُ طَرَدُوا عَنْهُ الْیَهُودَ (3)فَعَجِبَ مِنْ ذَلِکَ وَ انْصَرَفَ وَ دَخَلَ عَلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَ أُزَوِّجُ بِنْتِی آمِنَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَقَدَ فَوَلَدَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
قب، المناقب لابن شهرآشوب تُصُوِّرَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَّ ذَبْحَ الْوَلَدِ أَفْضَلُ قُرْبَةٍ لِمَا عَلِمَ مِنْ حَالِ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام فَنَذَرَ أَنَّهُ مَتَی رُزِقَ عَشَرَةَ أَوْلَادٍ ذُکُورٍ أَنْ یَنْحَرَ أَحَدَهُمْ لِلْکَعْبَةِ شُکْراً لِرَبِّهِ فَلَمَّا وَجَدَهُمْ عَشَرَةً قَالَ لَهُمْ یَا بَنِیَّ مَا تَقُولُونَ فِی نَذْرِی فَقَالُوا الْأَمْرُ إِلَیْکَ وَ نَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ لِیَنْطَلِقْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ إِلَی قِدْحِهِ وَ لْیَکْتُبْ عَلَیْهِ اسْمَهُ فَفَعَلُوا وَ أَتَوْهُ بِالْقِدَاحِ فَأَخَذَهَا وَ قَالَ:
عَاهَدْتُهُ وَ الْآنَ أُوفِی عَهْدَهُ***إِذْ کَانَ مَوْلَایَ وَ کُنْتُ عَبْدَهُ
ص: 111
توضیح
این خبر یا در مقام تقیّه است و یا به این جهت که حضرت میخواسته با این کار به مردم نشان دهد که آنان مسلمان هستند. نیز بدان که این اخبار با آنچه مشهور است که والدین حضرت در جایی جز مکه درگذشتهاند، مخالف است. این دو مطلب را میتوان به این صورت با هم جمع کرد که ایشان پس از مرگشان به مکه منتقل شدهاند، همچنانکه برخی از سیرهنویسان آوردهاند. و یا اینکه پس از ندای حضرت با اعجاز ایشان منتقل شدهاند.
56.
قصص الأنبیاء: پدر رسول خدا درگذشت و حال آنکه مادر حضرت ایشان را باردار بود. مادر ایشان آمنه بنت وهب به مدینه نزد داییهای ایشان پسران عدی از بنی نجار رفت و سپس با ایشان بازگشت. اما چون به ابواء رسیدند، درگذشت. از آن پس حلیمه بنت عبدالله سعدیه حضرت را شیر داد تا اینکه ایشان بزرگ شد(1).
57.
الخرائج و الجرائح: روایت شده است که وقتی عبدالله بن عبدالمطّلب بزرگ شد، روزی سوار بر مرکب به شکار رفت و در زمین بطحاء فرود آمد. قومی از یهودیان آمدند تا پدر محمد صلّی الله علیه و آله را به قتل برسانند و اینگونه نور خدا را خاموش کنند. چون به عبدالله نگریستند و مقام ابوّت پیامبر را در او دیدند، در جمعی هشتاد نفری با شمشیر و خنجر قصد جان او را کردند. وهب بن عبدمناف پدر آمنه مادر حضرت در همان حوالی به شکار میپرداخت. ناگاه دید یهودیان جمع شدند تا عبدالله را به قتل برسانند. خواست آنان را از او دور کند که ناگهان دید انبوهی از فرشتگان مسلّح آمدند و یهودیان را از او دور راندند. او بسیار شگفت زده شد و بازگشت و نزد عبدالمطّلب رفت و گفت دخترم آمنه را به همسری عبدالله در میآورم. آنها عقد کردند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد(2).
58.
مناقب ابن شهر آشوب: عبدالمطّلب بهخاطر آنچه درباره اسماعیل میدانست، میپنداشت که ذبح فرزند برای تقرب به خداوند گرانقدرتر است. از این رو نذر کرد که هرگاه دارای ده فرزند پسر شد، یکی از آنان را برای شکر پروردگارش در جوار کعبه قربانی کند. وقتی دارای ده پسر شد، به آنان گفت: ای پسران من! برای نذر من چه کنیم؟ گفتند: اختیار با توست و ما در خدمت توییم. عبدالمطّلب گفت هر یک از شما قرعه خود را بردارد و نام خود را بر آن بنویسد. آنان چنین کردند و قرعهها را آوردند. او قرعهها را گرفت و گفت:
«من با او عهد بستهام و اکنون به عهدم وفا میکنم، چرا که او سرور من است و من بنده اویم،
ص: 111
نَذَرْتُ نَذْراً لَا أُحِبُّ رَدَّهُ*** وَ لَا أُحِبُّ أَنْ أَعِیشَ بَعْدَهُ
فَقَدَّمَهُمْ ثُمَّ تَعَلَّقَ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ وَ نَادَی اللَّهُمَّ رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرَامِ (1)وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ رَبَّ الْمَشَاعِرِ الْعِظَامِ وَ الْمَلَائِکَةِ الْکِرَامِ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَلَقْتَ الْخَلْقَ لِطَاعَتِکَ وَ أَمَرْتَهُمْ بِعِبَادَتِکَ لَا حَاجَةَ مِنْکَ فِی کَلَامٍ لَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِضَرْبِ الْقِدَاحِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَسْلَمْتُهُمْ وَ لَکَ أَعْطَیْتُهُمْ فَخُذْ مَنْ أَحْبَبْتَ مِنْهُمْ فَإِنِّی رَاضٍ بِمَا حَکَمْتَ وَ هَبْ لِی أَصْغَرَهُمْ سِنّاً فَإِنَّهُ أَضْعَفُهُمْ رُکْناً ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ
یَا رَبِّ لَا تُخْرِجْ عَلَیْهِ قِدْحِی ***وَ اجْعَلْ لَهُ وَاقِیَةً مِنْ ذَبْحِی
فَخَرَجَ السَّهْمُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَ الشَّفْرَةَ وَ أَتَی عَبْدَ اللَّهِ حَتَّی أَضْجَعَهُ فِی الْکَعْبَةِ وَ قَالَ
هَذَا بُنَیَّ قَدْ أُرِیدُ نَحْرَهُ*** وَ اللَّهِ لَا یَقْدِرُ شَیْ ءٌ قَدْرَهُ
فَإِنْ یُؤَخِّرْهُ یَقْبَلْ عُذْرَهُ(2)
وَ هَمَّ بِذَبْحِهِ فَأَمْسَکَ أَبُو طَالِبٍ یَدَهُ وَ قَالَ:
کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ ذِی الْأَنْصَابِ (3)***مَا ذَبْحُ عَبْدِ اللَّهِ بِالتَّلْعَابِ(4)
ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِدْیَتَهُ وَ هَبْ لِی ذِبْحَتَهُ ثُمَّ قَالَ:
خُذْهَا إِلَیْکَ هَدْیَةً یَا خَالِقِی*** رُوحِی وَ أَنْتَ مَلِیکُ هَذَا الْخَافِقِ
وَ عَاوَنَهُ أَخْوَالُهُ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ:
یَا عَجَباً مِنْ فِعْلِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ*** وَ ذَبْحِهِ ابْناً کَتِمْثَالِ الذَّهَبِ
فَأَشَارُوا عَلَیْهِ بِکَاهِنَةِ بَنِی سَعْدٍ فَخَرَجَ فِی ثَمَانِ مِائَةِ رَجُلٍ وَ هُوَ یَقُولُ
ص: 112
نذری کردهام که نه دوست دارم ردّش کنم و نه دوست دارم پس از آن زندگی کنم.»
سپس آنان را آورد و به پردههای کعبه آویخت و ندا سر داد که خداوندا، ای پروردگار این دیار حرام و رکن و مقام، ای پروردگار مشاعر گرانقدر و فرشتگان ارجمند، خداوندا تو این خلق را آفریدی تا از تو اطاعت کنند و به آنان فرمان دادی تا تو را بپرستند بدون اینکه هیچ نیازی داشته باشی. سپس دستور داد تا قرعه انداختند و گفت: خداوندا اینان را به تو تسلیم کردم و به تو ارزانیشان داشتم، هر کس را دوست داشتی از میانشان بردار که من به حکم تو راضیام، اما کوچکترینشان را به من ببخش چراکه او کمتوانترین آنان است، سپس سرود:
«پروردگارا قرعه را بر او نیانداز و او را از اینکه ذبحش کنم مصون بدار.»
اما قرعه به عبدالله افتاد. او چاقو را برداشت و عبدالله را آورد تا او را در کعبه بخواباند، سپس سرود:
«این پسرم است که میخواهم سرش را ببرم، به خدا سوگند که هیچ چیز همقدر او نیست، و اگر آن را به عقب اندازد عذرش پذیرفته میشود. »
او خواست عبدالله را ذبح کند که ناگاه ابوطالب دستش را گرفت و گفت:
«هرگز! به پروردگار این خانه با بیرقهایش، ذبح عبدالله بازیچه نیست!»
سپس گفت: خداوندا مرا فدایی او قرار ده و با من از ذبح او درگذر، و گفت:
«ای آفریدگار من! جان مرا برای خود هدیه بگیر که تو مالک این قلب تپنده هستی.»
داییهای عبدالله که از بنی مخزوم بودند نیز با ابوطالب همصدا شدند و گفتند:
«شگفتا از کار عبدالمطّلب! میخواهد سر پسری را ببرد که همچون تندیس طلاست.»
آنان عبدالمطّلب را سوی زن کاهنی از قبیله بنی سعد راهنمایی کردند. او در میان هشتصد نفر به راه افتاد و گفت:
ص: 112
تَعَاوَرَنِی (1)أَمْرٌ فَضِقْتُ بِهِ ذَرْعاً (2)***وَ لَمْ أَسْتَطِعْ مِمَّا تُجَلِّلُنِی دَفْعاً
نَذَرْتُ وَ نَذْرُ الْمَرْءِ دَیْنٌ مُلَازِمٌ*** وَ مَا لِلْفَتَی مِمَّا قَضَی رَبُّهُ مَنْعاً
وَ عَاهَدْتُهُ عَشْراً إِذَا مَا تَکَمَّلُوا*** أُقَرِّبُ (3)مِنْهُمْ وَاحِداً مَا لَهُ رَجْعاً
فَأُکْمِلُهُمْ عَشْراً فَلَمَّا هَمَمْتُ أَنْ ***أَفِیَ بِذَاکَ النَّذْرِ ثَارَ لَهُ (4)جَمْعاً
یَصُدُّونَنِی عَنْ أَمْرِ رَبِّی وَ إِنَّنِی*** سَأُرْضِیهِ مَشْکُوراً لِیُلْبِسَنِی نَفْعاً
فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهَا قَالَ:
یَا رَبِّ إِنِّی فَاعِلٌ لِمَا تَرِدُ (5)***إِنْ شِئْتَ أَلْهَمْتَ الصَّوَابَ وَ الرَّشَدَ
فَقَالَتْ کَمْ دِیَةُ الرَّجُلِ عِنْدَکُمْ قَالُوا عَشَرَةٌ مِنَ الْإِبِلِ قَالَتْ وَ اضْرِبُوا عَلَی الْغُلَامِ وَ عَلَی الْإِبِلِ الْقِدَاحَ فَإِنْ خَرَجَ الْقِدَاحُ عَلَی الْإِبِلِ فَانْحَرُوهَا وَ إِنْ خَرَجَ عَلَیْهِ فَزِیدُوا فِی الْإِبِلِ عَشَرَةً عَشَرَةً حَتَّی یَرْضَی رَبُّکُمْ وَ کَانُوا یَضْرِبُونَ الْقِدَاحَ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلَی عَشَرَةٍ فَیَخْرُجُ السَّهْمُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ إِلَی أَنْ جَعَلَهَا مِائَةً وَ ضَرَبَ فَخَرَجَ الْقِدْحُ عَلَی الْإِبِلِ فَکَبَّرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ کَبَّرَتْ قُرَیْشٌ وَ وَقَعَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ تَوَاثَبَتْ بَنُو مَخْزُومٍ فَحَمَلُوهُ عَلَی أَکْتَافِهِمْ فَلَمَّا أَفَاقَ مِنْ غَشْیَتِهِ قَالُوا قَدْ قَبِلَ اللَّهُ مِنْکَ فِدَاءَ وَلَدِکَ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ فَإِذَا بِهَاتِفٍ یَهْتِفُ فِی دَاخِلِ الْبَیْتِ وَ هُوَ یَقُولُ قُبِلَ الْفِدَاءُ وَ نَفَذَ الْقَضَاءُ وَ آنَ (6)ظُهُورُ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ الْقِدَاحُ تُخْطِئُ وَ تُصِیبُ حَتَّی أَضْرِبَ ثَلَاثاً فَلَمَّا ضَرَبَهَا خَرَجَ عَلَی الْإِبِلِ فَارْتَجَزَ یَقُولُ
دَعَوْتُ رَبِّی مُخْلِصاً وَ جَهْراً ***یَا رَبِّ لَا تَنْحَرْ بُنَیَّ نَحْراً
فَنَحَرَهَا کُلَّهَا فَجَرَتِ السُّنَّةُ فِی الدِّیَةِ بِمِائَةٍ مِنَ الْإِبِلِ (7).
ص: 113
«کاری پی در پی گریبانم را گرفته که توان انجامش را ندارم اما از آنچه به پایم بار آمده گریزی ندارم،
نذر کردهام و نذر مرد بر گردن اوست، و جوانمرد در اجرای حکم پروردگارش سرنمیپیچد،
با او عهد کردم که هرگاه صاحب ده پسر شدم، یکی از آنان را بیهیچ بازگشت برایش قربانی میکنم،
او ده پسر به من عطا کرد و وقتی خواستم به عهدم وفا کنم، جمعی از این کار برشوریدند،
آنان مرا از انجام امر پروردگارم بازمیدارند و من به زودی سپاسگزارانه او را راضی خواهم کرد تا مرا از نعمتش برخوردار کند،»
وقتی نزد آن زن کاهن رسیدند گفت:
«پروردگارا من کاری را که تو میخواهی انجام میدهم، اگر صلاح میدانی راه درست را به من بنما.»
زن کاهن گفت: دیه یک مرد نزد شما چقدر است؟ گفتند: ده شتر. گفت: قرعه میان آن پسر و ده شتر بیاندازید، اگر قرعه بر شتان افتاد آنها را قربانی کنید و اگر بر پسر افتاد، دهتا دهتا بر شتران بیافزایید تا پروردگارتان راضی شود. آنان میان عبدالله وشتران قرعه میانداختند و بر عبدالله میافتاد. تا اینکه صد شتر گذاشتند و قرعه انداختند و بر شتران افتاد. آنگاه عبدالمطّلب و قریشیان تکبیر گفتند و عبدالمطّلب از هوش رفت. بنی مخزوم جلو آمدند و او را بر دوشهای خود بردند. وقتی به هوش آمد به او گفتند: خداوند فدایی پسرت را از تو پذیرفت. در همان اوان ناگهان سروشی از درون کعبه ندا سر داد: فدایی پذیرفته شد و قضا درگذشت و ظهور محمد مصطفی نزدیک شد. عبدالمطّلب گفت به این قرعه اطمینانی نیست تا اینکه سه بار شود. چون باز قرعه انداخت، باز بر شتران افتاد. عبدالمطّلب خروشید و گفت:
«من مخلصانه و آشکارا به آستان پروردگارم دعا کردم، ای پروردگار پسر مرا قربانی مکن.»
آنگاه همه شترها را قربانی کرد و این شد سنت که دیه صد شتر باشد(1).
ص: 113
قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَتِ امْرَأَةٌ یُقَالُ لَهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُرَّةَ قَدْ قَرَأَتِ الْکُتُبَ فَمَرَّ بِهَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَتْ أَنْتَ الَّذِی فَدَاکَ أَبُوکَ بِمِائَةٍ مِنَ الْإِبِلِ قَالَ نَعَمْ فَقَالَتْ هَلْ لَکَ أَنْ تَقَعَ عَلَیَّ مَرَّةً وَ أُعْطِیَکَ مِنَ الْإِبِلِ مِائَةً فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ أَنْشَأَ
أَمَّا الْحَرَامُ فَالْمَمَاتُ دُونَهُ*** وَ الْحِلُّ لَا حِلٌّ فَأَسْتَبِینَهُ
فَکَیْفَ بِالْأَمْرِ الَّذِی تَبْغِینَهُ
وَ مَضَی مَعَ أَبِیهِ فَزَوَّجَهُ أَبُوهُ آمِنَةَ فَظَلَّ عِنْدَهَا یَوْماً وَ لَیْلَةً فَحَمَلَتْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ انْصَرَفَ عَبْدُ اللَّهِ فَمَرَّ بِهَا فَلَمْ یَرَ بِهَا حِرْصاً عَلَی مَا قَالَتْ أَوَّلًا فَقَالَ لَهَا عِنْدَ ذَلِکَ مُخْتَبِراً
هَلْ لَکِ فِیمَا قُلْتِ لِی فَقُلْتُ لَا
قَالَتْ
قَدْ کَانَ ذَاکَ (1)مَرَّةً فَالْیَوْمَ لَا
فَذَهَبَتْ کَلِمَتَاهُمَا مَثَلًا ثُمَّ قَالَتْ أَیَّ شَیْ ءٍ صَنَعْتَ بَعْدِی قَالَ زَوَّجَنِی أَبِی آمِنَةَ فَبِتُّ عِنْدَهَا فَقَالَتْ
لِلَّهِ مَا زُهْرِیَّةُ سَلَبَتْ*** ثَوْبَیْکَ مَا سَلَبَتْ وَ مَا تَدْرِی
ثُمَّ قَالَتْ رَأَیْتُ فِی وَجْهِکَ نُورَ النُّبُوَّةِ فَأَرَدْتُ أَنْ یَکُونَ فِیَّ وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یَضَعَهُ حَیْثُ یُحِبُّ ثُمَّ قَالَتْ
بَنِی هَاشِمٍ قَدْ غَادَرَتْ مِنْ أَخِیکُمْ*** أُمَیْنَةُ إِذْ لِلْبَاهِ یَعْتَلِجَانِ
کَمَا غَادَرَ الْمِصْبَاحُ بَعْدَ خُبُوِّهِ ***فَتَائِلَ قَدْ شُبَّتْ (2)لَهُ بِدُخَانٍ
وَ مَا کُلُّ مَا یَحْوِی الْفَتَی مِنْ نَصِیبِه***ِ بِحِرْصٍ وَ لَا مَا فَاتَهُ بِتَوَانِی
وَ یُقَالُ إِنَّهُ مَرَّ بِهَا وَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ غُرَّةٌ کَغُرَّةِ الْفَرَسِ وَ کَانَ عِنْدَ الْأَحْبَارِ جُبَّةُ صُوفٍ بَیْضَاءُ قَدْ غُمِسَتْ فِی دَمِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ کَانُوا قَدْ قَرَءُوا فِی کُتُبِهِمْ إِذَا رَأَیْتُمْ هَذِهِ الْجُبَّةَ تَقْطُرُ دَماً فَاعْلَمُوا أَنَّهُ قَدْ وُلِدَ أَبُو السَّفَّاکِ الْهَتَّاکِ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ مِنَ الْجُبَّةِ اغْتَمُّواوَ
ص: 114
59.
مناقب ابن شهر آشوب: زنی به نام فاطمه بنت مُرُّه کتب اهل کتاب را خوانده بود. روزی عبدالله بن عبدالمطّلب بر او گذر کرد. او به عبدالله گفت: تو همان کسی هستی که پدرت صد شتر فدایت کرد؟ گفت: آری. گفت: اگر یکبار با من درآمیزی صد شتر به تو عطا میکنم. عبدالله به او نگریست و سرود:
«اگر حرام باشد که مرگ از آن برای من آسانتر است، و اگر حلال باشد من راه آن را فراهم نمیبینم، چگونه چنین طلبی میکنی؟!»
او با پدرش رفت و پدرش آمنه را به عقدش درآورد. چون روز و شبی با آمنه به سر بُرد، او پیامبر را آبستن شد. بعد از آن عبدالله بار دیگر بر فاطمه گذر کرد اما دیگر او را بر خواسته قبلیاش آزمند ندید. برای اینکه او را بیازماید گفت:
«آیا هنوز هم طالب آنچه که گفتی و من نپذیرفتم هستی؟»
فاطمه گفت:
«آن روز گذشت، امروز دیگر نه!»
سپس با هم سخنی گفتند تا اینکه فاطمه گفت: پس از من چه کردی؟ عبدالله گفت: پدرم آمنه را به عقد من درآورد و با او شب را گذراندم. فاطمه گفت:
«به خدا آن زن اهل بنی زهره افزون بر جامههایت چیزی را از تو درآورده که خود قدرش را نمیداند،
و گفت: در چهرهات نور نبوت را دیدم، خواستم به من منتقل شود، اما خداوند میخواست آن را در جایی که دوست میداشت قرار دهد. سپس سرود:
« ای بنی هاشم! اُمَینه از برادرتان هنگامی که برای زناشویی به هم پیوستند، بر جا گذاشت،
همچنانکه چراغ پس از خاموشی، فتیلههای سوخته خود را با دود بر جا میگذارد،
همه آنچه که انسان دارد با آزمندی به دست نیامده و همه آنچه که از دست داده با سستی از دست نداده است.»
و گویند عبدالله بر فاطمه گذر کرد حال آنکه پیشانیاش همچون پیشانی اسب روشن بود. احبارِ یهود جبه پشمی سفیدی داشتند که به خون یحیی بن زکریا آغشته بود. آنان در کتابهایشان خوانده بودند که هرگاه دیدید از این جبه خون میچکد، بدانید پدر مردی خونریز و ویرانگر زاده شده است. وقتی آنان جبه را در چنین وضعی دیدند، اندوهگین شدند و
ص: 114
اجْتَمَعَ خَلْقٌ عَلَی أَنْ یَقْتُلُوا عَبْدَ اللَّهِ فَوَجَدُوا الْفُرْصَةَ مِنْهُ لِکَوْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی الصَّیْدِ فَقَصَدُوهُ فَأَدْرَکَ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ مَنَافٍ الزُّهْرِیُّ فَجَازَ (1)مِنْهُ فَنَظَرَ إِلَی رِجَالٍ نَزَلُوا مِنَ السَّمَاءِ وَ کَشَفُوهُمْ عَنْهُ فَزَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ فَمِتْنَ مِنْ نِسَاءِ قُرَیْشٍ مِائَتَا امْرَأَةٍ غَیْرَةً وَ یُقَالُ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ کَانَ فِی جَبِینِهِ نُورٌ یَتَلَأْلَأُ فَلَمَّا قَرُبَ مِنْ حَمْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یُطِقْ أَحَدٌ رُؤْیَتَهُ وَ مَا مَرَّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ فَنَقَلَ اللَّهُ مِنْهُ نُورَهُ یَوْمَ عَرَفَةَ وَقْتَ الْعَصْرِ وَ کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ إِلَی آمِنَةَ (2).
قولها ما زهریّة المراد بالزهریّة (3)آمنة أی آمنة ما سلبت ثوبیک فقط حین قاربتها ما سلبت أی أی شی ء سلبت أی سلبت منک شیئا عظیما و هو نور النبوة و ما تدری قولها قد غادرت أی ترکت قولها للباه یعتلجان أی للجماع یتصارعان و ینضمّان و الخبوّ الانطفاء قد شبّت له علی بناء المجهول أی أوقدت و الضمیر للمصباح و الحاصل أنها خاطبت بنی هاشم أن آمنة ذهبت بالنور من عبد الله کمصباح أطفئ فلم یبق منه إلا فتیلة فیها دخان ثم ذکرت لنفسها عذرا فیما فاتها بأن الحرص لا یسوق شیئا لم یقدر و لیس کل ما فات من الإنسان بالتوانی و التقصیر بل هو من تقدیر الحکیم الخبیر.
قب، المناقب لابن شهرآشوب تُوُفِّیَ أَبُوهُ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ ابْنُ شَهْرَیْنِ الْوَاقِدِیُّ (4)وَ هُوَ ابْنُ سَبْعَةِ أَشْهُرٍ الطَّبَرِیُّ تُوُفِّیَ أَبُوهُ بِالْمَدِینَةِ وَ دُفِنَ فِی دَارِ النَّابِغَةِ ابْنُ إِسْحَاقَ تُوُفِّیَ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ حَامِلٌ بِهِ وَ مَاتَتْ أُمُّهُ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِ سِنِینَ الْکَلْبِیُّ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِیَةٍ وَ عِشْرِینَ شَهْراً مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ تُوُفِّیَتْ أُمُّهُ بِالْأَبْوَاءِ مُنْصَرِفَةً إِلَی مَکَّةَ وَ هُوَ ابْنُ سِتٍّ وَ رَبَّاهُ
ص: 115
همگی اجماع کردند که عبدالله را بکشند. چون عبدالمطّلب به شکار رفت، آنان فرصت یافتند و قصد جان او کردند. وهب بن عبدمناف زهری سر رسید و ناگهان دید مردانی از آسمان فرود آمدند و او را از دست آنان نجات دادند. از این رو او دخترش را به عبدالله داد و گفتهاند که دویست زن از زنان قریش از حسادت جان دادند. نیز گویند که عبدالله نوری درخشان در پیشانی داشت که وقتی انعقاد نطفه محمد صلّی الله علیه و آله نزدیک شد، هیچ کس نمیتوانست به آن بنگرد و او بر هر سنگ و درختی که گذر میکرد، همه بر او سجده میکردند و بر او سلام میدادند. خداوند آن نور را در عصر روز عرفه که روز جمعه بود، به آمنه منتقل کرد(1).
بیان
قولها ما زهریّة المراد بالزهریّة (2)آمنة أی آمنة ما سلبت ثوبیک فقط حین قاربتها ما سلبت أی أی شی ء سلبت أی سلبت منک شیئا عظیما و هو نور النبوة و ما تدری قولها قد غادرت أی ترکت قولها للباه یعتلجان أی للجماع یتصارعان و ینضمّان و الخبوّ الانطفاء قد شبّت له علی بناء المجهول أی أوقدت و الضمیر للمصباح و الحاصل أنها خاطبت بنی هاشم أن آمنة ذهبت بالنور من عبد الله کمصباح أطفئ فلم یبق منه إلا فتیلة فیها دخان ثم ذکرت لنفسها عذرا فیما فاتها بأن الحرص لا یسوق شیئا لم یقدر و لیس کل ما فات من الإنسان بالتوانی و التقصیر بل هو من تقدیر الحکیم الخبیر.
60.
مناقب ابن شهر آشوب: پدر حضرت درگذشت و ایشان دو ماهه بود، و واقدی گفته هفت ماهه بود. طبری گفته: مادر حضرت ایشان را آبستن بود که پدر ایشان در مدینه درگذشت و در خانه نابغة بن اسحاق به خاک سپرده شد، سپس مادر حضرت نیز درگذشت و ایشان چهار ساله بود، و کلبی گفته بیست و هشت ماهه بود. محمد بن اسحاق گفته: مادر حضرت در راه بازگشت به مکه در ابواء درگذشت و ایشان شش ساله بود،
ص: 115
عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ تُوُفِّیَ عَنْهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِیَةِ (1)سِنِینَ وَ شَهْرَیْنِ وَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَأَوْصَی بِهِ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَرَبَّاهُ (2).
د، العدد القویة قِیلَ إِنَّهُ لَمَّا شَبَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَرَعْرَعَ وَ سَعَی رَدَّتْهُ حَلِیمَةُ إِلَی أُمِّهِ فَافْتَصَلَتْهُ (3)وَ قَدِمَتْ بِهِ عَلَی أَخْوَالِهِ مِنْ بَنِی عَدِیِّ بْنِ النَّجَّارِ بِالْمَدِینَةِ ثُمَّ رَجَعَتْ بِهِ حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْأَبْوَاءِ هَلَکَتْ بِهَا فَیَتِمَ (4)رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ عُمُرُهُ یَوْمَئِذٍ سِتَّ سِنِینَ فَرَجَعَتْ بِهِ أُمُّ أَیْمَنَ إِلَی مَکَّةَ وَ کَانَتْ تَحْضُنُهُ (5)وَ وَرِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أُمِّهِ أُمَّ أَیْمَنَ وَ خَمْسَةَ أَجْمَالٍ أَوْدَاکٍ (6)وَ قَطِیعَةَ غَنَمٍ فَلَمَّا تَزَوَّجَ بِخَدِیجَةَ أَعْتَقَ أُمَّ أَیْمَنَ.
وَ رُوِیَ أَنَّ آمِنَةَ لَمَّا قَدِمَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ نَزَلَتْ بِهِ فِی دَارِ النَّابِغَةِ رَجُلٍ مِنْ بَنِی عَدِیِّ بْنِ النَّجَّارِ فَأَقَامَتْ بِهَا شَهْراً فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَذْکُرُ أُمُوراً کَانَتْ فِی مُقَامِهِ ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله نَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْیَهُودِ یَخْتَلِفُ وَ یَنْظُرُ إِلَیَّ ثُمَّ یَنْصَرِفُ عَنِّی فَلَقِیَنِی یَوْماً خَالِیاً فَقَالَ لِی یَا غُلَامُ مَا اسْمُکَ قُلْتُ أَحْمَدُ فَنَظَرَ إِلَی ظَهْرِی فَأَسْمَعُهُ یَقُولُ هَذَا نَبِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ رَاحَ إِلَی أَخْوَالِی فَخَبَّرَهُمُ الْخَبَرَ فَأَخْبَرُوا أُمِّی فَخَافَتْ عَلَیَّ وَ خَرَجْنَا مِنَ الْمَدِینَةِ.
وَ حَدَّثَتْ أُمُّ أَیْمَنَ قَالَتْ أَتَانِی رَجُلَانِ مِنَ الْیَهُودِ یَوْماً نِصْفَ النَّهَارِ بِالْمَدِینَةِ فَقَالا أَخْرِجِی لَنَا أَحْمَدَ فَأَخْرَجْتُهُ فَنَظَرَا إِلَیْهِ وَ قَلَّبَاهُ مَلِیّاً وَ نَظَرَا إِلَی سُرَّتِهِ ثُمَّ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ هَذَا نَبِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَذِهِ دَارُ هِجْرَتِهِ وَ سَیَکُونُ بِهَذِهِ الْبَلْدَةِ مِنَ الْقَتْلِ وَ السَّبْیِ أَمْرٌ عَظِیمٌ (7).
ص: 116
سپس عبدالمطّلب ایشان را پروراند، چون ایشان هشت سال و دو ماه و ده روزه شد، عبدالمطّلب نیز درگذشت و درباره حضرت به ابوطالب وصیت کرد و او ایشان را پروراند(1).
61.
العدد القویه: وقتی رسول خدا رشد کرد و بزرگ شد، حلیمه خواست حضرت را به مادرش بازگرداند. او ایشان را از شیر گرفت و با خود به نزد داییهای ایشان از طایفه بنی عدی بن نجار در مدینه بُرد. سپس با ایشان بازگشت و چون به ابواء رسیدند، درگذشت. اینگونه رسول خدا در شش سالگی پدر و مادر خود را از دست داد. ام ایمن حضرت را به مکه بازگرداند و ایشان را میپروراند. رسول خدا ام ایمن را با پنج شتر فربه و یک گله گوسفند از مادرش به ارث بُرد. وقتی حضرت با خدیجه ازدواج کرد، ام ایمن را آزاد کرد.
نیز روایت شده: وقتی آمنه رسول خدا را به مدینه بُرد، در خانه نابغه که از قبیله بنی عدی بن نجار بود، فرود آمد و یک ماه در آنجا ماند. رسول خدا برخی از رویدادهای آنجا را تعریف میکرد. ایشان فرمود: مردی یهودی را میدیدم که میآمد و به من مینگریست و میرفت. روزی مرا تنها دید و به من گفت: ای پسر نامت چیست؟ گفتم: احمد. او به پشت من نگریست و شنیدم که گفت: این پسر پیامبر این امت است. سپس نزد داییهایم رفت و آنان را باخبر کرد. آنان نیز مادرم را باخبر کردند. او بهخاطر من ترسید و از مدینه خارج شدیم.
و اُم اَیمن گفته: در مدینه دو مرد یهودی در نیمه روز نزد من آمدند و گفتند: احمد را نزد ما بیاور. ایشان را نزدشان بردم. به ایشان نگریستند و لحظاتی ایشان را خواباندند و به ناف ایشان نگاه کردند. یکی از آنها به دیگری گفت: این پسر پیامبر این امت است و اینجا دیار هجرت اوست، به زودی در این سرزمین کشتار و اسارتی بزرگ به راه میافتد(2).
ص: 116
د، العدد القویة عَبْدُ اللَّهِ أَنْفَذَهُ أَبُوهُ یَمْتَارُ (1)لَهُ تَمْراً مِنْ یَثْرِبَ فَتُوُفِّیَ بِهَا (2).
عد، العقائد قال الشیخ أبو جعفر رضی الله عنه اعتقادنا فی آباء النبی صلی الله علیه و آله أنهم مسلمون من آدم إلی أبیه عبد الله و أن أبا طالب کان مسلما و آمنة بنت وهب بن عبد مناف أم رسول الله صلی الله علیه و آله کانت مسلمة.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَرَجْتُ مِنْ نِکَاحٍ وَ لَمْ أَخْرُجْ مِنْ سِفَاحٍ مِنْ لَدُنْ آدَمَ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ کَانَ حُجَّةً وَ أَبُو طَالِبٍ (3)کَانَ وَصِیَّهُ علیه السلام (4).
اتفقت الإمامیة رضوان الله علیهم علی أن والدی الرسول و کل أجداده إلی آدم علیه السلام کانوا مسلمین بل کانوا من الصدیقین إما أنبیاء مرسلین أو أوصیاء معصومین و لعل بعضهم لم یظهر الإسلام لتقیة أو لمصلحة دینیة.
قال أمین الدین الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان قال أصحابنا إن آزر کان جد إبراهیم علیه السلام لأمه أو کان عمه من حیث صح عندهم أن آباء النبی صلی الله علیه و آله إلی آدم علیه السلام کلهم کانوا موحدین و أجمعت الطائفة علی ذلک
وَ رَوَوْا (5)عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنِیَ اللَّهُ مِنْ أَصْلَابِ الطَّاهِرِینَ إِلَی أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ حَتَّی أَخْرَجَنِی فِی عَالَمِکُمْ هَذَا لَمْ یُدَنِّسْنِی بِدَنَسِ الْجَاهِلِیَّةِ.
و لو کان فی آبائه علیهم السلام کافر لم یصف جمیعهم بالطهارة مع قوله سبحانه إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ و لهم فی ذلک أدلة لیس هنا موضع ذکرها انتهی. (6)و قال إمامهم الرازی فی تفسیره قالت الشیعة إن أحدا من آباء الرسول صلی الله علیه و آله و أجداده ما کان کافرا و أنکروا أن یقال إن والد إبراهیم کان کافرا و ذکروا أن آزر کان عم إبراهیم علیه السلام و احتجوا علی قولهم بوجوه
ص: 117
62.
العدد القویه: عبدالله را پدرش فرستاد تا برای معاش خانوادهاش از یثرب خرما بیاورد. او در آنجا درگذشت(1).
63.
الإعتقادات شیخ صدوق: شیخ ابو جعفر گفته: اعتقاد ما درباره پدران پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین است که ایشان از آدم تا عبدالله پدر حضرت همگی مسلمان بودهاند و ابوطالب نیز مسلمان بوده و آمنه بنت وهب بن عبد مناف، مادر رسول خدا نیز مسلمان بوده است.
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: من از نکاح زاده شدهام و از جانب آدم از زنا بیرون نیامدهام. نیز روایت شده که عبدالمطّلب حجت بوده و ابوطالب وصیّ وی بوده است(2).
توضیح
امامیه اجماع دارد که والدین رسول خدا صلّی الله علیه و آله و همه اجداد ایشان تا آدم علیه السلام مسلمان بودهاند و افزون بر آن، از صدّیقین بودهاند، یعنی یا پیامبرانی مرسَل بودهاند و یا اوصیائی معصوم. شاید برخی از ایشان اسلام خود را بهخاطر تقیّه یا مصلحتی دینی آشکار نمیکردهاند.
امین الدین طبرسی در مجمع البیان آورده که یاران ما گفتهاند: آزر جدّ مادری ابراهیم و یا عموی ایشان بوده است، زیرا باور داشتهاند پدران پیامبر صلّی الله علیه و آله تا آدم همگی یکتاپرست بودهاند. طایفه شیعه بر این نظر اجماع دارند.
نیز روایت کردهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند همواره مرا از صلبهای پاک به رحمهای پاکیزه منتقل فرمود تا اینکه مرا به این دنیای شما وارد ساخت، آلودگی جاهلیت مرا نیالوده است.
اگر در میان پدران حضرت کسی کافر میبود، ایشان همه آنان را به پاکی توصیف نمیکرد، زیرا خداوند متعال فرموده: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ»(3)
{حقیقت این است که مشرکان ناپاکند}. در این باره دلایلی هست که مجال ذکرش نیست(4).
امام آنان، فخر رازی در تفسیرش آورده: شیعیان گفتهاند که هیچ یک از پدران و اجداد حضرت رسول کافر نبوده و انکار کردهاند که پدر ابرهیم کافر بوده و گفتهاند آزر عموی ابراهیم بوده است. آنان بر سخن خود چند گونه دلیل آوردهاند:
ص: 117
الأولی أن آباء نبینا ما کانوا کفارا و یدل علیه وجوه منها قوله تعالی الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (1)قیل معناه أنه کان ینقل روحه من ساجد إلی ساجد و بهذا التقدیر فالآیة دالة علی أن جمیع آباء محمد صلی الله علیه و آله کانوا مسلمین فیجب القطع (2)بأن والد إبراهیم کان مسلما و مما یدل علی أن أحدا من آباء محمد صلی الله علیه و آله ما کانوا من المشرکین قوله صلی الله علیه و آله لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام الطاهرات و قال تعالی إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ أقول ثم أورد بعض الاعتراضات و الأجوبة التی لا حاجة لنا إلی إیرادها ثم قال و أما أصحابنا فقد زعموا أن والد رسول الله صلی الله علیه و آله کان کافرا و ذکروا أن نص الکتاب فی هذه الآیة تدل علی أن آزر کان کافرا و کان والد إبراهیم علیه السلام إلی آخر ما قال (3)و إنما أوردنا کلامه لیعلم أن اتفاق الشیعة علی ذلک کان معلوما بحیث اشتهر بین المخالفین.
و أما المخالفون فذهب أکثرهم إلی کفر والدی الرسول صلی الله علیه و آله و کثیر من أجداده کعبد المطلب و هاشم و عبد مناف صلی الله علیه و آله (4)و إجماعنا و أخبارنا متضافرة
ص: 118
اول: پدران پیامبر ما کافر نبودهاند و وجوهی بر این مطلب دلالت دارد، از جمله کلام خداوند متعال: «الَّذی یَراکَ حینَ تَقُومُ * وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدینَ»(1)
{آن کس که چون برمی خیزی تو را می بیند. و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد.]} گفتهاند این سخن بدین معناست که روح ایشان از سجدهکنندهای به سجدهکنندهای دیگر منتقل میشود. بنا بر این تقدیر، آیه دلالت دارد که همه پدران محمد مسلمان بودهاند، پس قطعا واجب است که پدر ابراهیم نیز مسلمان بوده باشد. از دیگر مواردی که دلالت دارد پدران محمد مشرک نبودهاند، فرموده حضرت است که من همواره از صلبهای پاک به رحمهای پاکیزه منتقل شدهام. این با وجودی است که خداوند متعال فرموده: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» {حقیقت این است که مشرکان ناپاکند}. فخر رازی سپس اعتراضها و پاسخهایی آورده که نیازی به ذکر آنها نداریم و آنگاه گفته: اما یاران ما بر این باورند که پدر رسول خدا کافر بوده و آوردهاند که نصّ کتاب در این آیه دلالت دارد که آزر کافر بوده و پدر ابراهیم بوده است؛ تا پایان سخنش(2).
ما کلام رازی را آوردیم تا بدانید اجماع شیعیان بر این مسأله چنان مشخّص بوده که در میان مخالفان نیز مشهور بوده است.
و اما بیشتر مخالفان ما به کفر والدین حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و کفر بسیاری از اجداد ایشان همچون عبدالمطّلب و هاشم و عبدمناف معتقدند. اما اجماع ما و اخبار ما بر خلاف رأی آنان هماهنگی دارد.
ص: 118
علی خلافهم و سیأتی الأخبار الکثیرة الدالة علی ذلک فی سائر أبواب الکتاب.
و وجدت فی بعض الکتب أن عبد المطلب اسمه شیبة و یقال شیبة الحمد و قد قیل إن اسمه عامر و الصحیح الأول و یقال إنه سمی شیبة لأنه ولد و فی رأسه
ص: 119
در دلالت بر این مطلب، اخبار بسیاری در دیگر ابواب کتاب خواهد آمد.
در برخی کتب دیدم عبدالمطّلب نامش شیبه بوده. البته نام او را شیبة الحمد و همچنین عامر نیز گفتهاند، اما قول نخست صحیح است. گفتهاند او شیبه (سپیدمو) نامیده شد زیرا وقتی زاده شد مویی سفید در سرش بود.
ص: 119
شعرة بیضاء و یکنی أبا الحارث و یلقب الفیاض لجوده و إنما سمی عبد المطلب لأن أباه هاشما مر بیثرب فی بعض أسفاره فنزل علی عمرو بن زید و قیل زید بن عمرو بن خداش بن أمیة بن ولید بن غنم بن عدی بن النجار و الراوی الأول یقول عمرو
ص: 120
کنیهاش ابو حارث بود و به سبب جود بسیار به فیّاض ملقّب بود. عبدالمطّلب نامیده شد زیرا پدرش هاشم در یکی از سفرهایش از یثرب گذشت و آنجا در خانه زید بن عمرو بن خداش بن امیة بن ولید بن غنم بن عدی بن نجار و یا به قول دیگر - که این قول صحیح است - عمرو
ص: 120
بن زید بن لبید بن خداش بن عامر بن غنم بن عدی بن النجار و هو تیم الله بن ثعلبة بن عمرو بن الخزرج و هو المعتمد فرأی ابنته سلمی فخطبها إلیه فزوجه إیاها و شرط علیه أنها إذا حملت أتی بها لتلد فی دار قومها و بنی علیها هاشم بیثرب و مضی بها إلی مکة
ص: 121
بن زید بن لبید بن خداش بن عامر بن غنم بن عدی بن نجار - و او (نجار) تیم الله بن ثعلبة بن عمرو بن خزرج است - فرود آمد. آنگاه دختر وی سلما را دید و او را از وی خواستگاری کرد. او دخترش را به عقد هاشم درآورد و با او شرط کرد که چون دخترش آبستن شد، او را بیاورد تا در میان قوم خود بزاید. هاشم در یثرب با سلما درآمیخت و سپس او را به مکه بُرد.
ص: 121
فلما أثقلت أتی بها إلی یثرب فی السفرة التی مات فیها و ذهب إلی الشام فمات هناک بغزة من أرض الشام و ولدت سلمی عبد المطلب و شب عند أمه فمر به رجل من بنی الحارث بن عبد مناف و هو مع صبیان یتناضلون (1)فرآه أجملهم و أحسنهم إصابة و کلما رمی فأصاب قال أنا ابن هاشم أنا ابن السید البطحاء فأعجب الرجل ما رأی منه و دنا إلیه فقال من أنت قال أنا شیبة بن هاشم بن عبد مناف قال بارک الله فیک و کثر فینا مثلک قال
ص: 122
چون سلما باردار شد، در سفری که سرانجام در آن درگذشت، او را به یثرب بُرد. او خود از یثرب به شام رفت در ناحیه غزه در سرزمین شام جان باخت. سلما عبدالمطّلب را به دنیا آورد و او نزد مادرش بزرگ شد. روزی مردی از بنی حارث بن عبدمناف بر او گذر کرد و حال آنکه او داشت با کودکان دیگر مسابقه میداد. آن مرد دید که او از همه آنان زیباتر است و بهتر از همه آنان هدف میگیرد و هر تیری میاندازد به هدف میخورد. در آن میان عبدالمطّلب گفت: من پسر هاشم هستم، من پسر بزرگ بطحاء هستم! آن مرد شگفت زده شد و نزدیک او رفت و گفت: تو کیستی؟ گفت: من شیبة بن هاشم بن عبدمناف هستم. مرد گفت: آفرین بر تو، خداوند در میان ما امثال تو را زیاد کند! شیبه گفت:
ص: 122
من أنت یا عم قال رجل من قومک قال حیاک الله و مرحبا بک و سأله عن أحواله و حاجته فرأی الرجل منه ما أعجبه فلما أتی مکة لم یبدأ بشی ء حتی أتی المطلب بن عبد مناف فأصابه جالسا فی الحجر فخلا به و أخبره خبر الغلام و ما رأی منه فقال المطلب و الله لقد أغفلته ثم رکب قلوصا (1)و لحق بالمدینة و قصد محلة بنی النجار فإذا هو بالغلام فی غلمان منهم فلما رآه أناخ قلوصه و قصد إلیه فأخبره بنفسه و أنه جاء للذهاب به فما لبث أن جلس علی عجز الرحل و رکب المطلب القلوص و مضی به و قیل بل کانت أمه قد علمت بمجی ء المطلب و نازعته فغلبها علیه و مضی به إلی مکة و هو خلفه فلما رآه قریش قامت إلیه و سلمت علیه و قالوا من أین أقبلت قال من یثرب قالوا و من هذا معک قال عبد ابتعته فلما أتی محله اشتری له حلة فألبسه إیاها و أتی به فی مجلس بنی عبد مناف فقال هذا ابن أخیکم هاشم و أخبرهم خبره فغلب علیه عبد المطلب لقول عمه إنه عبد ابتعته و ساد عبد المطلب قریشا و أذعنت له سائر العرب بالسیادة و الرئاسة و أخباره مشهورة مع أصحاب الفیل و حفر زمزم و فی سقیاه حین استسقی مرتین مرة لقریش و مرة لقیس إلی غیر ذلک من فضائله و أخباره و أشعاره تدل علی أنه کان یعلم أن سبطه محمدا نبی و هو ابن هاشم و اسمه عمرو و یقال له عمرو العلی و یکنی أبا نضلة و إنما سمی هاشما لهشمه الثرید (2)للحجاج و کانت إلیه الوفادة و الرفادة (3)و هو الذی سن الرحلتین رحلة الشتاء إلی الیمن و
ص: 123
تو کیستی ای عمو؟! گفت: مردی از قوم تو. شیبه گفت: درود خدا بر تو، خوش آمدی! سپس جویای حال مرد شد و از خواستهاش پرسید. آن مرد از او در شگفتی ماند و چون به مکه رفت، به کسی چیزی نگفت تا اینکه نزد مطّلب بن عبدمناف رفت و دید او در اتاقش نشسته است. با او خلوت کرد و او را از آن پسر و ماجرایش خبر داد. مطّلب گفت: به خدا سوگند که در حق او سستی کردم. سپس بر شتری درازپا سوار شد و خود را به مدینه رساند و سوی محله بنی نجار رفت. ناگهان به آن پسر رسید. وقتی او را دید، مرکبش را نگه داشت و نزد او رفت و خود را به او شناساند و گفت که آمده تا او را ببرد. او فورا بر ترک مرکب سوار شد و مطّلب نیز بر مرکب سوار شد و او را برد. نیز گفته شده که مادر او فهمید که مطّلب آمده و با او بحث کرد. اما مطّلب او را قانع کرد و شیبه را ترک مرکبش با خود به مکه برد. چون قریشیان او را دیدند، آمدند و بر او سلام کردند و گفتند: از کجا میآیی؟ گفت: از یثرب. گفتند: این کیست همراهت؟ گفت: عبدی است که خریدهام. وقتی او را به محله خودشان برد، برایش دیبایی خرید و آن را به او پوشاند و او را به مجلس پسران عبدمناف برد و به آنان گفت: این پسر برادرتان هاشم است. و آنان را از ماجرای او خبر داد. اینچنین بهخاطر سخن عمویش که گفت این عبدی است که خریدهام، به عبد المطّلب مشهور شد. عبدالمطّلب بزرگ قریش شد و قبیلههای دیگر عرب نیز به بزرگی و ریاست وی اذعان داشتند. اخبار او مشهور است؛ با اصحاب فیل و در ماجرای حفر زمزم و در آن دو ماجرا که یکبار قبیله قریش به تشنگی درافتاد و یک بار قبیله قیس و او هر دو بار طلب آب کرد و آب پدیدار شد. و همچنین سایر فضایل و اخبارش. و اشعار او نشان می دهد که او میدانسته نوهاش محمد صلّی الله علیه و آله پیامبر است. او پسر هاشم بود و هاشم نامش عمرو، نیز گفته شده عمرو العلی، بود و کنیهاش ابا نضله بود. او را هاشم نامیدند زیرا برای حاجیان نان «هشم کرد» یعنی تکه می کرد. میزبانی و تیمارداری حاجیان بر عهده او بود و او بود که دو سفر را سنّت کرد: یکی سفر زمستان به یمن و
ص: 123
العراق و رحلة الصیف إلی الشام و مات بغزة من أرض الشام و فیه یقول مطرود بن کعب الخزاعی شعر
عمرو العلی هشم الثرید لقومه*** و رجال مکة مسنتون عجاف.
(1)و کان هاشم یدعی القمر و یسمی ذات الرکب و قد سمی بهذا آخرون من قریش أیضا و هو ابن عبد مناف و اسمه المغیرة و إنما سمته عبد مناف أمه و مناف اسم صنم کان مستقبل الرکن الأسود و کان أیضا یدعی القمر لجماله و یدعی السید لشرفه و سؤدده و هو ابن قصی و اسمه زید و إنما سمی قصیا لأن أمه فاطمة بنت سعد بن سنبل الأزدیة (2)من أزد شنوءة تزوجها بعد أبیه کلاب ربیعة بن حزام بن سعد بن زید القضاعی فمضی بها إلی قومه و کان زهرة بن کلاب کبیرا فترکته عند قومه و حملت زیدا معها لأنه کان فطیما فسمی قصیا لأنه أقصی عن داره و شب فی حجر ربیعة بن حزام لا یری إلا أنه أبوه إلی أن کبر فنازع بعض بنی عذرة فقال له العذری الحق بقومک فإنک لست منا قال و ممن أنا قال سل أمک تخبرک فقالت أنت و الله أکبر منهم نفسا و والدا و نسبا أنت ابن کلاب بن مرة و قومک آل الله فی حرمه و عند بیته فکره قصی المقام دون مکة فأشارت علیه أمه أن یقیم حتی یدخل الشهر الحرام ثم یخرج مع حجاج قضاعة ففعل و لما صار إلی مکة تزوج إلی خلیل بن الحبشیة الخزاعی ابنته حیی و کان خلیل یلی أمر الکعبة و عظم أمر قصی حتی استخلص البیت من خزاعة و حاربهم و أجلاهم عن الحرم و صارت إلیه السدانة و الوفادة و السقایة و جمع قبائل قریش و کانت متفرقة.
و قال محمد بن مسعود الکازرونی فی کتاب المنتقی ولد عبد الله لأربع و عشرین سنة
ص: 124
عراق و دیگری سفر تابستان به شام. او در ناحیه غزه در سرزمین شام درگذشت. مطرود بن کعب خزاعی درباره وی سروده:
«عمرو العلاء برای قوم خود نان ترید کرد، در آن وقتی که مردان مکه در قحطی و خشکسالی به سر میبردند.»
هاشم را قمر نیز میگفتند و ذات الرکب نیز مینامیدند، و این نام را بر کسان دیگری از قریش نیز گذاشته بودند. او پسر عبدمناف بود. عبدمناف نامش مغیره بود اما مادرش او را عبدمناف نامید، مناف نام بتی بود روبروی رکن اسود. او را بهخاطر زیباییاش قمر میگفتند و بهخاطر ارجمندی و سیادتش سیّد میخواندند. او پسر قُصیّ بود. قُصیّ نامش زید بود، اما او را قُصیّ نامیدند زیرا مادرش فاطمه دختر سعد بن سنبل ازدی از اهالی اَزدِ شَنوءَه پس از مرگ پدر زید با ربیعة بن خرام بن سعد بن زید قضاعی ازدواج کرد و ربیعه او را نزد قوم خود بُرد. فاطمه پسرش زهرة بن کلاب را که بزرگ شده بود در میان قومش به جا گذاشت اما زید را که شیرخوار بود با خود برد. از این رو او را قُصیّ نامیدند زیرا او را از دیار خود «قَصی کردند» یعنی دور کردند. او در خانه ربیعة بن حزام بزرگ شد و میپنداشت ربیعه پدر اوست. تا اینکه بزرگ شد و با برخی از بنی عذره درگیر شد. یکی از آنان به او گفت: نزد قومت برو، تو از ما نیستی. گفت: پس من از چه کسانی هستم؟ گفت: از مادرت بپرس تا برایت بگوید. مادرش به او گفت: به خدا سوگند که تو از آنان والاتر و با اصل و نسبتر هستی، تو پسر کلاب بن مرّه هستی و قوم تو خاندان خداوند هستند که در حرم او و کنار خانه او به سر میبرند. قُصیّ از دوری خود از مکه دلگیر شد. مادرش او را چنین راهنمایی کرد که صبر کند تا چون ماه حرام فرا رسید با حاجیان قضاعه به راه افتد. او نیز چنین کرد و چون به مکه رسید، با حیی دختر خلیل بن حبشی خزاعی که امور کعبه را به عهده داشت ازدواج کرد. قُصیّ مقامی والا یافت و خانه خدا را از قبیله خزاعه گرفت و با آنان جنگید و آنان را از حرم بیرون کرد و اینگونه خدمت و میزبانی و آبداری کعبه به او سپرده شد. او قبایل قریش را که از هم پراکنده بودند، جمع آورد.
محمد بن مسعود کازرونی در کتاب المنتقی آورده که عبدالله بیست و چهار سال
ص: 124
مضت من ملک کسری أنوشیروان فبلغ سبع عشرة سنة ثم تزوج آمنة فلما حملت برسول الله صلی الله علیه و آله توفی و ذلک أن عبد الله بن عبد المطلب خرج إلی الشام (1)فی عیر من عیرات قریش یحملون تجارات ففرغوا من تجاراتهم ثم انصرفوا فمروا بالمدینة و عبد الله بن عبد المطلب یومئذ مریض فقال أتخلف عند أخوالی بنی عدی بن النجار فأقام عندهم مریضا شهرا و مضی أصحابه فقدموا مکة فسألهم عبد المطلب عن عبد الله فقالوا خلفناه عند أخواله بنی عدی بن النجار و هو مریض فبعث إلیه عبد المطلب أعظم ولده (2)الحارث فوجده قد توفی فی دار النابغة (3)فرجع إلی أبیه فأخبره فوجد (4)علیه عبد المطلب و إخوته و أخواته وجدا شدیدا و رسول الله صلی الله علیه و آله یومئذ حمل و لعبد الله یوم توفی خمس و عشرون سنة.
و روی أنه توفی بعد ما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله ثمانیة و عشرون شهرا و یقال سبعة أشهر و الأول أصح.
قال الواقدی ترک عبد الله أم أیمن و خمسة جمال أوراک یعنی قد أکلت الأراک و قطیعة غنم فورث رسول الله صلی الله علیه و آله و کانت أم أیمن تحضنه و اسمها برکة (5).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: أَنْشَدَنِیَ الرِّضَا علیه السلام لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ شِعْرَ (6)
یَعِیبُ النَّاسُ کُلُّهُمْ زَمَاناً ***وَ مَا لِزَمَانِنَا عَیْبٌ سِوَانَا
نَعِیبُ زَمَانَنَا وَ الْعَیْبُ فِینَا*** وَ لَوْ نَطَقَ الزَّمَانُ بِنَا هَجَانَا
ص: 125
پس از پادشاهی کسرا انوشیروان به دنیا آمد و چون هفده ساله شد با آمنه ازدواج کرد و وقتی آمنه رسول خدا را آبستن شد، درگذشت. از این قرار که عبدالله بن عبدالمطّلب با کاروانی از قریش برای تجارت به شام رفت. چون تجارتشان را به پایان رساندند و بازگشتند، در راه از مدینه گذر کردند. عبدالله بن عبدالمطّلب که در آن هنگام بیمار بود، گفت مرا نزد داییهایم در طایفه بنی عدی بن نجار بگذارید. او یک ماه در بیماری خود نزد آنان بماند و یارانش رفتند. چون به مکه رسیدند، عبدالمطّلب از آنان جویای عبدالله شد. گفتند: او بیمار شد و او را نزد داییهایش در طایفه بنی عدی بن نجار گذاشتیم. عبدالمطّلب بزرگترین پسر خود حارث را سوی او فرستاد. وقتی حارث به مدینه رسید، دید عبدالله در خانه نابغه درگذشته است. او نزد پدرش بازگشت و او را خبر داد. عبدالمطّلب و برادران و خواهران عبدالله بسیار اندوهگین شدند. آمنه در آن هنگام رسول خدا را آبستن بود و عبدالله بیست و پنج ساله بود که درگذشت.
همچنین روایت شده که وقتی عبدالله درگذشت، رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیست و هشت ماه، و نیز گفتهاند هفت ماه داشت. البته قول نخست صحیح است.
واقدی گفته: عبدالله ام ایمن و پنج شتر فربه و یک گله گوسفند را به جا گذاشت و رسول خدا آنها را به ارث برد. ام ایمن که نامش برکة بود، حضرت را پروراند(1).
64.
عیون اخبار الرضا: ابن صلت گفت: امام رضا علیه السلام از عبدالمطّلب شعری برایم خواند:
«مردم همگی از زمانه عیب میجویند، حال آنکه زمانه ما عیبی جز ما ندارد،
ما از زمانه عیب میجوییم حال آنکه عیب در ماست، اگر زمانه زبان میگشود بیشک ما را نکوهش میکرد،
ص: 125
وَ إِنَّ الذِّئْبَ یَتْرُکُ لَحْمَ ذِئْبٍ*** وَ یَأْکُلُ بَعْضُنَا بَعْضاً عِیَاناً
(1).
أقول: سیأتی فی باب مولد النبی صلی الله علیه و آله بعض أخباره.
ل، الخصال الْفَامِیُّ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ سُوهِمَ عَلَیْهِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ السِّهَامُ سِتَّةٌ ثُمَّ اسْتَهَمُوا فِی یُونُسَ علیه السلام لَمَّا رَکِبَ مَعَ الْقَوْمِ فَوَقَفَتِ السَّفِینَةُ فِی اللُّجَّةِ فَاسْتَهَمُوا فَوَقَعَ السَّهْمُ عَلَی یُونُسَ علیه السلام ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ فَمَضَی یُونُسُ علیه السلام إِلَی صَدْرِ السَّفِینَةِ فَإِذَا الْحُوتُ فَاتِحٌ فَاهُ فَرَمَی بِنَفْسِهِ ثُمَّ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وُلِدَ لَهُ تِسْعَةٌ فَنَذَرَ فِی الْعَاشِرِ إِنْ یَرْزُقْهُ اللَّهُ غُلَاماً أَنْ یَذْبَحَهُ قَالَ فَلَمَّا وُلِدَ عَبْدُ اللَّهِ لَمْ یَکُنْ یَقْدِرُ أَنْ یَذْبَحَهُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی صُلْبِهِ فَجَاءَ بِعَشْرٍ مِنَ الْإِبِلِ وَ سَاهَمَ عَلَیْهَا وَ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ فَخَرَجَتِ السِّهَامُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ فَزَادَ عَشْراً فَلَمْ یَزَلْ السِّهَامُ تَخْرُجُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ وَ یَزِیدُ عَشْراً فَلَمَّا بَلَغَتْ مِائَةً خَرَجَتِ السِّهَامُ عَلَی الْإِبِلِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مَا أَنْصَفْتُ رَبِّی فَأَعَادَ السِّهَامَ ثَلَاثاً فَخَرَجَتْ عَلَی الْإِبِلِ فَقَالَ الْآنَ عَلِمْتُ أَنَّ رَبِّی قَدْ رَضِیَ فَنَحَرَهَا (2).
ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَضْلِ الْیَمَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ شَفَّعَکَ (3)فِی خَمْسَةٍ فِی بَطْنٍ حَمَلَکَ وَ هِیَ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ فِی صُلْبٍ أَنْزَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ فِی حَجْرٍ کَفَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ وَ فِی بَیْتٍ آوَاکَ وَ هُوَ عَبْدُ مَنَافِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَبُو طَالِبٍ وَ فِی أَخٍ کَانَ لَکَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ قِیلَ
ص: 126
گرگ گوشت گرگ را وامیگذارد، اما برخی از ما آشکارا برخی دیگر را میخورند.»(1)
میگویم: در باب میلاد پیامبر صلّی الله علیه و آله برخی از اخبار وی میآید.
65.
خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: نخستین کسی که به خاطرش قرعه انداختند، مریم بنت عمران بود، این کلام خداوند متعال است: «وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ»(2)
{و [گرنه] وقتی که آنان قلمهای خود را [برای قرعه کشی به آب] می افکندند تا کدام یک سرپرستی مریم را به عهده گیرد، نزد آنان نبودی}که قرعهها شش عدد بود. سپس بهخاطر یونس قرعه انداختند. وقتی یونس با آن قوم سوار کشتی شد و کشتی به گرداب درافتاد، قرعه انداختند و سه بار بر یونس علیه السلام افتاد. یونس به جلوی کشتی رفت و دید آن ماهی دهانش را باز کرده و خود را پرتاب کرد. بعد از این دو عبدالمطّلب که نُه پسر داشت، نذر کرد که اگر خداوند دهمی را پسر به او عطا کرد، او را ذبح کند. وقتی عبدالله زاده شد، نتوانست او را ذبح کند، زیرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله در صلب او بود. عبدالمطّلب ده شتر آورد و میان آنها و عبدالله قرعه انداخت. قرعه بر عبدالله افتاد. او ده شتر دیگر افزود. همچنان قرعه بر عبدالله میافتاد و او ده شتر میافزود تا اینکه چون شتران به صد رسیدند، قرعه بر آنها افتاد. عبدالمطّلب گفت: در حق پروردگارم انصاف نکردم. او سه بار دیگر قرعه انداخت و بر شترها افتاد. او گفت: اکنون دانستم که پروردگارم پذیرفته است. آنگاه آنها را ذبح کرد(3).
66.
خصال: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: ای محمد! خداوند عزوجل تو را برای پنج تن شفیع گردانده است: برای شکمی که تو را آبستن شد یعنی آمنه بنت وهب بن عبدمناف، برای صلبی که تو را فرود آورد یعنی عبدالله بن عبدالمطّلب، برای دامانی که تو را پروراند یعنی عبدالمطّلب بن هاشم، برای خانهای که تو را پناه داد یعنی ابوطالب عبدمناف بن عبدالمطّلب، و برای کسی که در زمان جاهلیت برادرت بود. عرض شد:
ص: 126
یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَذَا الْأَخُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ کَانَ آنِسِی وَ کُنْتُ آنِسَهُ وَ کَانَ سَخِیّاً یُطْعِمُ الطَّعَامَ (1).
ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ أَبِی حَامِدٍ عَنْ أَبِی یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ صَالِحٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَبِی مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ سَنَّ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خَمْسَ سُنَنٍ أَجْرَاهَا اللَّهُ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَی الْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ وَ وَجَدَ کَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ الْآیَةَ وَ لَمَّا حَفَرَ زَمْزَمَ سَمَّاهَا سِقَایَةَ الْحَاجِّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ الْآیَةَ وَ سَنَّ فِی الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلطَّوَافِ عَدَدٌ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَسَنَّ فِیهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ فَأَجْرَی اللَّهُ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ یَا عَلِیُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ کَانَ لَا یَسْتَقْسِمُ بِالْأَزْلَامِ وَ لَا یَعْبُدُ الْأَصْنَامَ وَ لَا یَأْکُلُ مَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ یَقُولُ أَنَا عَلَی دِینِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام (2).
لعله علیه السلام فعل هذه الأمور بإلهام من الله تعالی أو کانت فی ملة إبراهیم علیه السلام فترکتها قریش فأجراها فیهم فلما جاء الإسلام لم ینسخ هذه الأمور لما سنه عبد المطلب.
ل، الخصال الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ یَقُولُ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ عَشَرَةٌ وَ الْعَبَّاسُ.
قال الصدوق رحمه الله و هم عبد الله و أبو طالب و الزبیر و حمزة و الحارث و هو أسنّهم و الغیداق و المقوم و حجل و عبد العزّی و هو أبو لهب و ضرار و العباس و من الناس
ص: 127
ای رسول خدا! این برادر کیست؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: او همدم من بود و من همدمش بودم و بخشنده بود و اطعام میکرد(1).
67.
خصال: امام صادق از پدر بزرگوارش از جدّ بزرگوارش از علی بن ابی طالب علیهم السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان در وصیت خود به حضرت علی علیه السلام فرمود: ای علی! عبدالمطّلب در زمان جاهلیت پنج سنّت گذاشت که خداوند در زمان اسلام آنها را جاری گرداند: او زنان پدران را بر پسران حرام کرد، و خداوند عزوجل فرمود: «وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ»(2)
{و با زنانی که پدرانتان به ازدواج خود درآورده اند، نکاح مکنید} او گنجی یافت و یکپنجم آن را درآورد و صدقه داد، و خداوند عزوجل فرمود: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ»(3) { و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خداست} چون زمزم را حفر کرد آن را سقایة الحاجّ نامید، و خداوند عزوجل فرمود: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»(4)
{آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده؟} و صد شتر در مورد قتل سنّت کرد که خداوند آن را در اسلام جاری گرداند. نزد قریشیان عددی برای طواف رسم نبود، عبدالمطّلب در میان آنان هفت دور طواف را سنت کرد، و خداوند آن را در اسلام جاری گرداند. ای علی! عبدالمطّلب قمار نمیکرد و بتها را نمیپرستید و از قربانی بتها نمیخورد و میگفت من بر دین پدرم ابراهیم هستم.
توضیح
یا عبدالمطّلب این کارها را با الهام از خداوند متعال انجام داده، یا این امور در آیین ابراهیم علیه السلام وجود داشته اما قریشیان آنها را ترک کردهاند و او باز در میانشان به اجرا گذاشته است. سپس اسلام آمده و این امور را که عبدالمطّلب سنّت کرده بوده، نسخ نکرد.
68.
خصال: امام صادق از پدر بزگوارش علیهما السلام نقل کرده که ایشان فرمود: از جابر بن عبدالله انصاری شنیدم که میگفت: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره فرزندان عبدالمطّلب پرسیدند. ایشان فرمود: ده تن و عباس.
صدوق گفته: یعنی عبدالله و ابوطالب و زبیر و حمزه و حارث که از همه بزرگتر بوده و غیداق و مقوم و حجل و عبدالعُزّی که همان ابولهب باشد و ضرار و عباس. برخی
ص: 127
من یقول إن المقوم هو حجل و لعبد المطّلب عشرة أسماء (1)تعرفه بها العرب و ملوک القیاصرة و ملوک العجم و ملوک الحبشة فمن أسمائه عامر و شیبة الحمد و سیّد البطحاء و ساقی الحجیج و ساقی الغیث و غیث الوری فی العام الجدب و أبو السادة العشرة و عبد المطّلب و حافر زمزم (2)و لیس ذلک لمن تقدّمه (3).
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْقَطَّانُ عَنِ الْأَسَدِیِّ (4)عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ قَالَ یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السلام وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَمَّا إِسْمَاعِیلُ فَهُوَ الْغُلَامُ الْحَلِیمُ الَّذِی بَشَّرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ وَ هُوَ لَمَّا عَمِلَ مِثْلَ عَمَلِهِ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا رَأَیْتَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ فَلَمَّا عَزَمَ عَلَی ذَبْحِهِ فَدَاهُ اللَّهُ تَعَالَی بِذِبْحٍ عَظِیمٍ بِکَبْشٍ أَمْلَحَ یَأْکُلُ فِی سَوَادٍ وَ یَشْرَبُ فِی سَوَادٍ وَ یَنْظُرُ فِی سَوَادٍ وَ یَمْشِی فِی سَوَادٍ وَ یَبُولُ (5)وَ یَبْعَرُ فِی سَوَادٍ وَ کَانَ یَرْتَعُ قَبْلَ ذَلِکَ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَرْبَعِینَ عَاماً وَ مَا خَرَجَ مِنْ رَحِمِ أُنْثَی وَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ
ص: 128
میگویند مقوم همان حجل است. عبدالمطّلب ده اسم داشته که عربها و پادشاهان روم و پادشاهان فارس و پادشاهان حبشه او را به آن ده اسم میشناختهاند: عامر (آباد کننده) و شیبة الحمد (سپیدموی نیکوخصال) و سیّد البطحاء (بزرگ مکه) و ساقی الحجیج (سقای حاجیان) و ساقی الغیث (سقای پناهجویان) و غیث الوری فی العام الجدب (پناه مردم در خشکسالی) و ابو السادة العشرة (پدر ده بزرگمرد) و عبدالمطّلب (بنده مطّلب) و حافر زمزم (حفر کننده چاه زمزم)(1)، که هیچ کس پیش از او این اسمها را نداشته است(2).
69.
عیون اخبار الرضا: حسن بن فضال گفت: از ابا الحسن الرضا درباره معنای کلام رسول خدا: «من پسر دو قربانی هستم» پرسیدم، ایشان فرمود: یعنی اسماعیل بن ابراهیم خلیل و عبد الله بن عبدالمطّلب؛ اسماعیل همان پسر بردباری بود که خداوند نوید زاده شدن وی را به ابراهیم داد. «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ»(3) {و وقتی با او به جایگاه «سَعْی» رسید} یعنی وقتی همانند او عمل کرد «قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ» {گفت: ای پسرک من! من در خواب [چنین] می بینم که تو را سر می بُرَم، پس ببین چه به نظرت می آید؟ گفت: ای پدر من! آنچه را مأموری بکن} او نگفت ای پدر من آن چه را میخواهی بکن، «سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرینَ» {ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.} چون ابراهیم خواست سر او را ببُرد، خداوند متعال «ذِبْحٍ عَظیمٍ»(4) {قربانیِ بزرگی} را فدایی او کرد؛گوسفندی سیاه و سفید که در چمنزار میخورد و در چمنزار میآشامید و در چمنزار مینگریست و در چمنزار راه میرفت و در چمنزار سرگین میانداخت و در چمنزار پیشاب میکرد (فربه بود و هیچ کس آن را ندیده بود). پیش از آن چهل سال در باغهای بهشت چریده بود و از هیچ گوسفند مادهای زاده نشده بود، بلکه خداوند متعال به او فرمود:
ص: 128
کُنْ فَکَانَ لِیَفْدِیَ بِهِ إِسْمَاعِیلَ فَکُلُّ مَا یُذْبَحُ بِمِنًی فَهُوَ فِدْیَةٌ لِإِسْمَاعِیلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهَذَا أَحَدُ الذَّبِیحَیْنِ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَإِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ کَانَ تَعَلَّقَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ وَ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرْزُقَهُ عَشَرَةَ بَنِینَ وَ نَذَرَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَذْبَحَ وَاحِداً مِنْهُمْ مَتَی أَجَابَ اللَّهُ دَعْوَتَهُ فَلَمَّا بَلَغُوا عَشَرَةً قَالَ قَدْ وَفَی اللَّهُ تَعَالَی لِی فَلَأَفِیَنَّ (1)لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَدْخَلَ وُلْدَهُ الْکَعْبَةَ وَ أَسْهَمَ بَیْنَهُمْ فَخَرَجَ سَهْمُ عَبْدِ اللَّهِ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَحَبَّ وُلْدِهِ إِلَیْهِ ثُمَّ أَجَالَهَا ثَانِیَةً فَخَرَجَ سَهْمُ عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ أَجَالَهَا ثَالِثَةً فَخَرَجَ سَهْمُ عَبْدِ اللَّهِ فَأَخَذَهُ وَ حَبَسَهُ وَ عَزَمَ عَلَی ذَبْحِهِ فَاجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ وَ مَنَعَتْهُ مِنْ ذَلِکَ وَ اجْتَمَعَ نِسَاءُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَبْکِینَ وَ یَصِحْنَ فَقَالَتْ لَهُ ابْنَتُهُ عَاتِکَةُ یَا أَبَتَاهْ أَعْذِرْ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَتْلِ ابْنِکَ قَالَ وَ کَیْفَ أُعْذِرُ یَا بُنَیَّةِ فَإِنَّکِ مُبَارَکَةٌ قَالَتْ اعْمِدْ عَلَی تِلْکَ السَّوَائِمِ (2)الَّتِی لَکَ فِی الْحَرَمِ فَاضْرِبْ بِالْقِدَاحِ عَلَی ابْنِکَ وَ عَلَی الْإِبِلِ وَ أَعْطِ رَبَّکَ حَتَّی یَرْضَی فَبَعَثَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی إِبِلِهِ فَأَحْضَرَهَا وَ عَزَلَ مِنْهَا عَشْراً وَ ضَرَبَ بِالسِّهَامِ فَخَرَجَ سَهْمُ عَبْدِ اللَّهِ فَمَا زَالَ یَزِیدُ عَشْراً عَشْراً حَتَّی بَلَغَتْ مِائَةً فَضَرَبَ فَخَرَجَ السَّهْمُ عَلَی الْإِبِلِ فَکَبَّرَتْ قُرَیْشٌ تَکْبِیرَةً ارْتَجَّتْ لَهَا جِبَالُ تِهَامَةَ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَا حَتَّی أَضْرِبَ بِالْقِدَاحِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَضَرَبَ ثَلَاثاً کُلَّ ذَلِکَ یَخْرُجُ السَّهْمُ عَلَی الْإِبِلِ فَلَمَّا کَانَ فِی الثَّالِثَةِ اجْتَذَبَهُ الزُّبَیْرُ وَ أَبُو طَالِبٍ وَ أَخَوَاتُهُمَا مِنْ تَحْتِ رِجْلَیْهِ فَحَمَلُوهُ وَ قَدِ انْسَلَخَتْ جَلْدَةُ خَدِّهِ الَّذِی کَانَ عَلَی الْأَرْضِ وَ أَقْبَلُوا یَرْفَعُونَهُ وَ یُقَبِّلُونَهُ وَ یَمْسَحُونَ عَنْهُ التُّرَابَ وَ أَمَرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَنْ تُنْحَرَ الْإِبِلُ بِالْحَزْوَرَةِ وَ لَا یُمْنَعَ أَحَدٌ مِنْهَا وَ کَانَتْ مِائَةً فَکَانَتْ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ خَمْسٌ مِنَ السُّنَنِ أَجْرَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَی الْأَبْنَاءِ وَ سَنَّ الدِّیَةَ فِی الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ وَ کَانَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ وَ وَجَدَ کَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ سَمَّی زَمْزَمَ حِینَ حَفَرَهَا سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَ لَوْ لَا أَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ کَانَ حُجَّةً (3)وَ أَنَّ عَزْمَهُ عَلَی ذَبْحِ ابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ شَبِیهٌ بِعَزْمِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَلَی ذَبْحِ ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ لَمَا افْتَخَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالانْتِسَابِ إِلَیْهِمَا لِأَجْلِ
ص: 129
هست شو، و او هست شده بود تا فدایی اسماعیل شود. پس هر چه تا روز قیامت در منا قربانی شود، فدایی اسماعیل است؛ این یکی از آن دو قربانی بود. و امّا قربانی دیگر، عبدالمطّلب به حلقه در کعبه آویخته بود و از خداوند عزوجل میخواست که ده پسر به او ارزانی دارد و نذر کرد که هرگاه خداوند خواستهاش را برآورده سازد، یکی از آنها را قربانی کند. وقتی صاحب ده پسر شد، گفت: خداوند به من وفا کرد، پس من نیز به او وفا خواهم کرد. آن گاه پسرانش را به کعبه درآورد و میان ایشان قرعه انداخت، قرعه به نام عبد الله پدر رسول خدا صلی الله علیه و آله افتاد. از آن جا که عبدالمطّلب، عبد الله را بیش از دیگر فرزندانش دوست میداشت، بار دیگر قرعه انداخت، دوباره به نام عبد الله افتاد. بار سوم قرعه انداخت و باز به نام او افتاد، پس او را گرفت و در بند کرد و خواست سرش را ببرد. قریشیان گرد آمدند و او را از این کار باز داشتند و زنان عبدالمطّلب جمع شدند و زاری و شیون به راه انداختند. در آن میان دخترش عاتکه گفت: ای پدر! میان خود و خداوند عزوجل در کشتن پسرت عذری آور. گفت: دخترم تو برای من فرخندهای، چگونه عذر آورم؟ عاتکه گفت: به سوی چهارپایانی که در حرم داری برو و بین پسرت با شتران قرعه بزن و آن قدر بر شتران بیفزا تا پروردگارت راضی شود. عبدالمطّلب کسی را فرستاد تا شترانش را بیاورد. سپس ده نفر از آنها را بیرون کشید و قرعه انداخت، باز به نام عبد الله افتاد. همچنان ده نفر ده نفر بر شترها افزود تا آن که به صد رسید.
عبدالمطّلب قرعه زد و بر شترها افتاد، در آن دم قریش چنان تکبیری سر داد که تمامی کوههای تِهامه از آن صدا به لرزه افتاد. عبدالمطّلب گفت: نه، تا سه بار دیگر قرعه نکشم، نخواهم پذیرفت. سه بار قرعه کشید و هر سه بار بر شترها افتاد. در بار سوم، زبیر و ابو طالب و برادرانشان، عبدالمطّلب را از زیر دو پایش بلند کردند و بر دوش گرفتند، حال آن که پوست رخسارش از سایش بر زمین خراشیده بود، او را برگرفتند و بوسیدند و خاک از تنش زدودند. عبدالمطّلب فرمان داد تا شترها را در حزوره سر ببرند و هیچ کس را از برداشتن گوشت آنها باز ندارند و شترها صد نفر بودند. عبدالمطّلب پنج سنّت داشت که خداوند عزوجل آن پنج را در اسلام نیز جاری ساخت: او زنان پدران را بر پسران حرام کرده بود و دیه قتل را صد شتر قرار داده بود و هفت دور بر گرد کعبه طواف مینمود و چون گنجی یافت، یکپنجم از آن را خارج کرد و چون زمزم را حفر کرد آن را سقایة الحاجّ نامید؛ اگر عبدالمطّلب این چنین حجّت نبود و تصمیمش برای سر بریدن پسرش عبد الله، همچون تصمیم ابراهیم برای سر بریدن پسرش اسماعیل نبود، بدون شک پیامبر اکرم، آن جا که فرمود من
ص: 129
أَنَّهُمَا الذَّبِیحَانِ فِی قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ وَ الْعِلَّةُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الذَّبْحَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ هِیَ الْعِلَّةُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا دَفَعَ الذَّبْحَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ هِیَ کَوْنُ النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ صلوات الله علیهم (1)فِی صُلْبَیْهِمَا فَبِبَرَکَةِ النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ صلوات الله علیهم دَفَعَ اللَّهُ الذَّبْحَ عَنْهُمَا فَلَمْ تَجْرِ السُّنَّةُ فِی النَّاسِ بِقَتْلِ أَوْلَادِهِمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَوَجَبَ عَلَی النَّاسِ کُلَّ أَضْحًی التَّقَرُّبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِقَتْلِ أَوْلَادِهِمْ کُلُّ مَا یَتَقَرَّبُ النَّاسُ بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أُضْحِیَّةٍ فَهُوَ فِدَاءٌ لِإِسْمَاعِیلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).
جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْعَمِّیِّ (3)عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَصَدَ أَبْرَهَةُ بْنُ الصَّبَّاحِ مَلِکُ الْحَبَشَةِ لِهَدْمِ الْبَیْتِ (4)تَسَرَّعَتِ الْحَبَشَةُ فَأَغَارُوا عَلَیْهَا فَأَخُذُوا سَرْحاً (5)لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ فَجَاءَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ وَ هُوَ فِی قُبَّةِ دِیبَاجٍ عَلَی سَرِیرٍ لَهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ أَبْرَهَةُ السَّلَامَ وَ جَعَلَ یَنْظُرُ فِی وَجْهِهِ فَرَاقَهُ حُسْنُهُ وَ جَمَالُهُ وَ هَیْبَتُهُ فَقَالَ لَهُ هَلْ کَانَ فِی آبَائِکَ مِثْلُ هَذَا النُّورِ الَّذِی أَرَاهُ لَکَ وَ الْجَمَالِ قَالَ نَعَمْ أَیُّهَا الْمَلِکُ کُلُّ آبَائِی کَانَ لَهُمْ هَذَا الْجَمَالُ وَ النُّورُ وَ الْبَهَاءُ فَقَالَ لَهُ أَبْرَهَةُ لَقَدْ فُقْتُمْ (6)فَخْراً وَ شَرَفاً وَ یَحِقُّ لَکَ أَنْ تَکُونَ سَیِّدَ قَوْمِکَ ثُمَّ أَجْلَسَهُ مَعَهُ عَلَی سَرِیرِهِ وَ قَالَ لِسَائِسِ فِیلِهِ الْأَعْظَمِ وَ کَانَ فِیلًا أَبْیَضَ عَظِیمَ الْخَلْقِ لَهُ نَابَانِ مُرَصَّعَانِ بِأَنْوَاعِ الدُّرِّ وَ الْجَوَاهِرِ وَ کَانَ الْمَلِکُ یُبَاهِی بِهِ مُلُوکَ الْأَرْضِ ایتِنِی بِهِ فَجَاءَ بِهِ سَائِسُهُ وَ قَدْ زُیِّنَ بِکُلِّ زِینَةٍ حَسَنَةٍ فَحِینَ قَابَلَ وَجْهَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَجَدَ لَهُ وَ لَمْ یَکُنْ یَسْجُدُ لِمَلِکِهِ وَ أَطْلَقَ اللَّهُ لِسَانَهُ بِالْعَرَبِیَّةِ فَسَلَّمَ عَلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلَمَّا رَأَی الْمَلِکُ ذَلِکَ ارْتَاعَ
ص: 130
پسر دو قربانی هستم، به خاطر انتساب خود به آن دو قربانی، به خود نمیبالید. دلیلی که خداوند عزّوجلّ به خاطرش اجازه نداد سر اسماعیل بریده شود، همان دلیلی است که به خاطرش این امر را از عبد الله دور نمود و آن دلیل، وجود پیامبر اکرم و امامان است. خداوند اجازه نداد آن دو قربانی شوند و این گونه سنّت قتل فرزند، در میان مردم جاری نشد. اگر چنین نمیشد بر مردم واجب میگشت هر ساله در عید قربان با قتل فرزندانشان به خدا نزدیکی جویند، پس تا روز قیامت هر آنچه را مردم برای تقرب جستن به خداوند قربانی کنند، فدایی اسماعیل میباشد(1).
70
مجالس مفید و امالی طوسی: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش از جدّ بزرگوارش نقل کرده که ایشان فرمود: وقتی ابرهة بن صَبّاح، پادشاه حبشه بر آن شد که خانه خدا را ویران کند، سپاه حبشه، پیشتر به راه افتاد و به غارت پرداخت و گلّهای را که از برای عبدالمطّلب بن هاشم بود، ربود. عبدالمطّلب نزد پادشاه رفت و اجازه ورود طلبید. او که در سایهبانی از دیبا بر تخت خود نشسته بود، به عبدالمطّلب اجازه ورود داد. عبدالمطّلب به ابرهه سلام کرد و او سلامش را پاسخ گفت. چون ابرهه در روی عبدالمطّلب نگریست، خوبی و خوبرویی و خوشاندامی وی در دلش نشست. به او گفت: آیا پدرانت نیز همچون این زیبایی و نوری را که در تو میبینم، داشتهاند؟ گفت: بله ای پادشاه! همه پدران من این زیبایی و نور و تابناکی را داشتهاند. ابرهه گفت: پس شما در بزرگی و شرف، سرآمد هستید و سزاست که تو سرور قوم خویش باشی. سپس او را در کنار خود بر تختش نشاند و به نگاهبان فیل تنومندش، که فیلی سفید و عظیم الجثّه بود و دو عاج آراسته به گونههای درّ و جواهر داشت و مایه فخر پادشاه حبشه بر پادشاهان زمین بود، گفت: فیل را برایم بیاور. فیلبان، فیل را که با زیورهای بسیار، آراسته بود، نزد پادشاه آورد. چون فیل با چهره عبدالمطّلب روبرو شد، پیش رویش به سجده افتاد، حال آن که در برابر پادشاه سجده نمیکرد. خداوند زبان فیل را به عربی گشود و فیل به عبدالمطّلب سلام کرد. چون پادشاه این بدید، از
ص: 130
لَهُ وَ ظَنَّهُ سِحْراً فَقَالَ رُدُّوا الْفِیلَ إِلَی مَکَانِهِ ثُمَّ قَالَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِیمَ جِئْتَ فَقَدْ بَلَغَنِی سَخَاؤُکَ وَ کَرَمُکَ وَ فَضْلُکَ وَ رَأَیْتُ مِنْ هَیْبَتِکَ وَ جَمَالِکَ وَ جَلَالِکَ مَا یَقْتَضِی أَنْ أَنْظُرَ فِی حَاجَتِکَ فَسَلْنِی مَا شِئْتَ وَ هُوَ یَرَی أَنَّهُ یَسْأَلُهُ فِی الرُّجُوعِ مِنْ مَکَّةَ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِنَّ أَصْحَابَکَ غَدَوْا (1)عَلَی سَرْحٍ لِی فَذَهَبُوا بِهِ فَمُرْهُمْ بِرَدِّهِ عَلَیَّ قَالَ فَتَغَیَّظَ الْحَبَشِیُّ مِنْ ذَلِکَ وَ قَالَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَقَدْ سَقَطْتَ مِنْ عَیْنِی جِئْتَنِی تَسْأَلُنِی فِی سَرْحِکَ وَ أَنَا قَدْ جِئْتُ لِهَدْمِ شَرَفِکَ وَ شَرَفِ قَوْمِکَ وَ مَکْرُمَتِکُمُ الَّتِی تَتَمَیَّزُونَ بِهَا مِنْ کُلِّ جِیلٍ وَ هُوَ الْبَیْتُ الَّذِی یُحَجُّ إِلَیْهِ مِنْ کُلِّ صُقْعٍ فِی الْأَرْضِ فَتَرَکْتَ مَسْأَلَتِی فِی ذَلِکَ وَ سَأَلْتَنِی فِی سَرْحِکَ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَسْتُ بِرَبِّ الْبَیْتِ الَّذِی قَصَدْتَ لِهَدْمِهِ وَ أَنَا رَبُّ سَرْحِیَ الَّذِی أَخَذَهُ أَصْحَابُکَ فَجِئْتُ أَسْأَلُکَ فِیمَا أَنَا رَبُّهُ وَ لِلْبَیْتِ رَبٌّ هُوَ أَمْنَعُ لَهُ مِنَ الْخَلْقِ کُلِّهِمْ وَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ فَقَالَ الْمَلِکُ رُدُّوا عَلَیْهِ سَرْحَهُ وَ انْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ (2)وَ أَتْبَعَهُ الْمَلِکُ بِالْفِیلِ الْأَعْظَمِ مَعَ الْجَیْشِ لِهَدْمِ الْبَیْتِ فَکَانُوا إِذَا حَمَلُوهُ عَلَی دُخُولِ الْحَرَمِ أَنَاخَ وَ إِذَا تَرَکُوهُ رَجَعَ مُهَرْوِلًا فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِغِلْمَانِهِ ادْعُوا إِلَیَّ ابْنِی فَجِی ءَ بِالْعَبَّاسِ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا أُرِیدُ ادْعُوا إِلَیَّ ابْنِی فَجِی ءَ بِأَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا أُرِیدُ ادْعُوا إِلَیَّ ابْنِی فَجِی ءَ بِعَبْدِ اللَّهِ أَبِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَقْبَلَ إِلَیْهِ قَالَ اذْهَبْ یَا بُنَیَّ حَتَّی تَصْعَدَ أَبَا قُبَیْسٍ ثُمَّ اضْرِبْ بِبَصَرِکَ نَاحِیَةَ الْبَحْرِ فَانْظُرْ أَیُّ شَیْ ءٍ یَجِی ءُ مِنْ هُنَاکَ وَ خَبِّرْنِی بِهِ قَالَ فَصَعِدَ عَبْدُ اللَّهِ أَبَا قُبَیْسٍ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِطَیْرٍ أَبَابِیلَ (3)مِثْلَ السَّیْلِ وَ اللَّیْلِ فَسَقَطَ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ ثُمَّ صَارَ إِلَی الْبَیْتِ فَطَافَ سَبْعاً ثُمَّ صَارَ إِلَی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَطَافَ بِهِمَا سَبْعاً فَجَاءَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی أَبِیهِ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَقَالَ انْظُرْ یَا بُنَیَّ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِهَا بَعْدُ فَأَخْبِرْنِی بِهِ فَنَظَرَهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ أَخَذَتْ نَحْوَ عَسْکَرِ الْحَبَشَةِ فَأَخْبَرَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ بِذَلِکَ فَخَرَجَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَهْلَ مَکَّةَ اخْرُجُوا إِلَی الْعَسْکَرِ فَخُذُوا غَنَائِمَکُمْ قَالَ
ص: 131
عبدالمطّلب هراسان شد و گمان کرد که او جادوگر است. از این رو فرمان داد تا فیل را به جایگاهش بازگردانند و سپس به عبدالمطّلب گفت: در پی چه آمده ای؟ من از سخاوتمندی و گشادهدستی و ارجمندی تو سخنها شنیدهام و از خوشاندامی و زیبایی و بزرگیات چنان دیدم که میبایست خواسته تو را اجابت کنم، پس هر چه میخواهی درخواست کن؛ حال آن که می پنداشت او آمده تا از او بخواهد که از مکّه بازگردد. عبدالمطّلب به او گفت: یارانت بر گلّهای که از برای من است، گذر کردند و آن را با خود بردند، به آنان دستور ده تا گلّه را به من بازگردانند.
پادشاه حبشه از این سخن برآشفت و به عبدالمطّلب گفت: از چشمم افتادی! تو آمدهای تا گلّهات را از من بخواهی حال آن که من آمدهام تا شرف تو و قومت را و مایه ارجمندیتان را که به خاطر آن از تمامی نسلها برجسته میشوید، ویران کنم. همان خانهای که از گوشه و کنار زمین برای حجّ آن روانه میشوند. اکنون تو در این باره چیزی نمیخواهی و گلّهات را طلب میکنی؟ عبدالمطّلب به او گفت: من صاحب خانهای که تو میخواهی آن را ویران کنی نیستم، من صاحب گلّهای هستم که یاران تو آن را بردهاند. آمدهام تا چیزی را از تو درخواست کنم که خود صاحب آن هستم. این خانه صاحبی دارد که خود در برابر تمامی مردمان از آن مراقبت میکند و برای این کار سزاوارترین است. پادشاه گفت: گلّهاش را به او بازگردانید. گلّهاش را به او پس دادند و او رو سوی مکّه گذاشت و پادشاه با فیل تنومندش به همراه سپاهش برای ویران کردن کعبه، در پی او به راه افتاد. چون میخواستند فیل را به حرم وارد کنند، به زانو می نشست و چون او را آزاد میگذاشتند، هرولهکنان باز میگشت. در آن دم عبدالمطّلب به غلامانش گفت: پسرم را نزد من فراخوانید. عبّاس را آوردند. گفت: این را نمیخواهم، پسرم را نزد من فراخوانید. آن گاه، ابو طالب را برای او آوردند. گفت: منظور من این نبود، پسرم را برایم بیاورید. عبد الله پدر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نزد او آوردند. چون عبد الله نزد او آمد، گفت: ای پسرم! از کوه ابو قُبَیس بالا برو و چشم به سوی دریا بیانداز و بنگر و ببین چه چیزی از آن سو میآید و مرا خبر ده. عبد الله از ابو قبیس بالا رفت و در همان دَم پرندگانی دسته دسته سیلآسا و به مانند تاریکی شب سر رسیدند و بر ابو قبیس فرود آمدند و سپس رو سوی کعبه گذاشتند و هفت دور، خانه را طواف کردند و سپس سوی صفا و مروه رفتند و هفت دور، آن جا را طواف کردند. عبد الله نزد پدرش آمد و او را از این امر خبر داد. عبدالمطّلب به او گفت: ای پسرم! بنگر تا پس از این چه میکنند و مرا باخبر ساز. عبد الله چشم انداخت و به ناگاه پرندگان را دید که رو سوی لشکر حبشه گذاشتند و عبدالمطّلب را از این امر خبر داد. در آن دم عبدالمطّلب بیرون رفت و گفت: ای اهل مکّه! به سوی آن لشکر روید و غنیمتهای خود برگیرید.
ص: 131
فَأَتَوُا الْعَسْکَرَ وَ هُمْ أَمْثَالُ الْخُشُبِ النَّخِرَةِ وَ لَیْسَ مِنَ الطَّیْرِ إِلَّا مَا مَعَهُ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ فِی مِنْقَارِهِ وَ یَدَیْهِ (1)یَقْتُلُ بِکُلِّ حَصَاةٍ مِنْهَا وَاحِداً مِنَ الْقَوْمِ فَلَمَّا أَتَوْا عَلَی جَمِیعِهِمْ انْصَرَفَ الطَّیْرُ فَلَمْ یُرَ قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَا بَعْدَهُ فَلَمَّا هَلَکَ الْقَوْمُ بِأَجْمَعِهِمْ جَاءَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی الْبَیْتِ فَتَعَلَّقَ بِأَسْتَارِهِ وَ قَالَ
یَا حَابِسَ الْفِیلِ بِذِی الْمُغَمَّسِ***حَبَسْتَهُ کَأَنَّهُ مُکَوَّسٌ
فِی مَجْلِسٍ (2)تَزْهَقُ فِیهِ الْأَنْفُسُ
فَانْصَرَفَ وَ هُوَ یَقُولُ فِی فِرَارِ قُرَیْشٍ وَ جَزَعِهِمْ مِنَ الْحَبَشَةِ
طَارَتْ قُرَیْشٌ إِذْ رَأَتْ خَمِیساً*** فَظَلْتُ فَرْداً لَا أَرَی أَنِیساً
وَ لَا أُحِسُّ مِنْهُمْ حَسِیساً*** إِلَّا أَخاً لِی مَاجِداً نَفِیساً
مُسَوَّداً فِی أَهْلِهِ رَئِیساً(3).
رَاقَهُ أعجبه قال الفیروزآبادی المغمّس کمعظَّم و محدِّث موضع بطریق الطائف فیه قبر أبی رِغَال دلیل أبرهة و یُرْجَمُ و قال المکوّس کمعظَّم حمار.
أقول: روی فی کتاب العدد مثله إلا أنه زاد فیه فحین قابل الفیل وجه عبد المطلب سجد له و لم یکن سجد لملکه و أطلق الله لسانه بالعربیة فسلم علی عبد المطلب و قال بلسان فصیح یا نور خیر البریة و یا صاحب البیت و السقایة و یا جد سید المرسلین السلام علی نور الذی فی ظهرک یا عبد المطلب معک العز و الشرف لن تذل و لن تغلب أبدا فلما رأی الملک ذلک ارتاع له و ظنه سحرا فقال ردوا الفیل إلی مکانه ثم قال لعبد المطلب فیم جئت فقد بلغنی سخاؤک و کرمک و فضلک و رأیت من هیبتک و جمالک و جلالک ما یقتضی أن أنظر فی حاجتک فسل ما شئت و ساق الحدیث إلی آخره (4).
فس، تفسیر القمی أَ لَمْ تَرَ أَ لَمْ تَعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ قَالَ
ص: 132
آنان سوی لشکر حبشه رفتند و آنها را چون چوبهای پوسیده دیدند. و پرندگانی دیدند که هر یک، سه سنگ در دو پا و منقار خود داشت و با هر سنگ تنی از آن قوم را از پا در میآورد. چون این بر سر همه آنان آمد، پرندگانی که پیش از آن دیده نشده بودند و پس از آن نیز دیده نشدند، بازگشتند. وقتی آن قوم همگی هلاک شدند، عبدالمطّلب سوی کعبه رفت و به پردههایش چنگ انداخت و گفت:
«ای آن که فیل را در ذی المغمّس بازداشتی و آن را همچون الاغی در بند کردی؛ آن هم در زندانی که جانها را به لب میرساند.»
آنگاه بازگشت و در وصف گریز قریشیان و هراس ایشان از سپاه حبشه گفت:
«قریشیان چون لشکری را دیدند، گریختند؛ پس یکّه و تنها شدم و مونس و همدمی نمیدیدم.
و از قریش هیچ صدایی حس نمی کردم، مگر برادری که صاحب بزرگی و شکوه است،
او سروری است که در میان قوم خویش عهدهدار مقام ریاست است.»(1)
توضیح
«راقه» یعنی «او را خوش آمد» و «در دلش نشست». «المغمّس» به وزن «معظم» و «محدث» جایی در جاده طائف است که مزار ابی رغال راهنمای ابرهه آنجاست. «المکوّس» به وزن «معظم» یعنی الاغ.
میگویم: در کتاب العدد القویه همانند این حدیث روایت شده با این تفاوت که در آن افزوده شده: چون فیل با چهره عبدالمطّلب روبرو شد، پیش رویش به سجده افتاد، حال آن که در برابر پادشاه سجده نمیکرد. خداوند زبان فیل را به عربی گشود و فیل به عبدالمطّلب سلام کرد و به زبان فصیح گفت: ای نور بهترین آفریدگان و ای صاحب کعبه و آبداری کعبه و ای جدّ سرور رسولان! سلام بر نوری که در پشت توست، ای عبدالمطّلب! تو آن ارجمند و بزرگی هستی که هرگز خوار و ذلیل نشود. چون پادشاه این بدید، از عبدالمطّلب هراسان شد و گمان کرد که او جادوگر است. تا پایان حدیث(2).
71.
تفسیر قمی: «أَلَمْ تَرَ» {مگر ندیدی} مگر ندانستی ای محمد! «کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ»
ص: 132
نَزَلَتْ فِی الْحَبَشَةِ حِینَ جَاءُوا بِالْفِیلِ لِیَهْدِمُوا بِهِ الْکَعْبَةَ فَلَمَّا أَدْنَوْهُ (1)مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ قَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ تَدْرِی أَیْنَ یَأُمُّ بِکَ قَالَ بِرَأْسِهِ لَا قَالَ أَتَوْا بِکَ لِتَهْدِمَ کَعْبَةَ اللَّهِ أَ تَفْعَلُ ذَلِکَ فَقَالَ بِرَأْسِهِ لَا فَجَهَدَتِ بِهِ الْحَبَشَةُ لِیَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَأَبَی فَحَمَلُوا عَلَیْهِ بِالسُّیُوفِ وَ قَطَعُوهُ وَ أَرْسَلَ (2)عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ قَالَ بَعْضُهَا عَلَی أَثَرِ بَعْضٍ تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ قَالَ کَانَ مَعَ کُلِّ طَیْرٍ حَجَرٌ (3)فِی مِنْقَارِهِ وَ حَجَرَانِ فِی مَخَالِیبِهِ (4)وَ کَانَتْ تُرَفْرِفُ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ تَرْمِی فِی دِمَاغِهِمْ (5)فَیَدْخُلُ الْحَجَرُ فِی دِمَاغِهِمْ وَ یَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ وَ تَنْتَفِضُ (6)أَبْدَانُهُمْ فَکَانُوا کَمَا قَالَ (7)فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ قَالَ الْعَصْفُ التِّبْنُ وَ الْمَأْکُولُ هُوَ الَّذِی یَبْقَی مِنْ فَضْلِهِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ أَهْلُ الْجُدَرِیِّ مِنْ ذَلِکَ (8)الَّذِی أَصَابَهُمْ فِی زَمَانِهِمْ جُدَرِیٌّ (9).
قال الطبرسی رحمه الله أجمعت الرواة علی أن ملک الیمن الذی قصد هدم الکعبة هو أبرهة بن الصباح و قیل إن کنیته أبو یکسوم قال الواقدی هو صاحب النجاشی جدّ النجاشی الذی کان علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و قال محمد بن إسحاق أقبل تبّع حتی نزل علی المدینة فنزل بوادی قباء فحفر بها بئرا تدعی الیوم ببئر الملک قال و بالمدینة إذ ذاک یهود و الأوس و الخزرج فقاتلوه و جعلوا یقاتلونه بالنهار فإذا أمسی أرسلوا إلیه بالضیافة فاستحیا و أراد صلحهم فخرج إلیه رجل من الأوس یقال له أحیحة
ص: 133
{پروردگارت با پیلداران چه کرد} این سوره درباره اهل حبشه نازل شد. آنها با فیل روانه شدند تا با او کعبه را ویران کنند. چون او را به نزدیکی در مسجد آوردند، عبد المطّلب به او گفت: آیا می دانی تو را به کجا می برند؟ فیل با سرش گفت: نه. عبد المطّلب گفت: تو را آوردهاند تا کعبه خدا را ویران کنی، آیا تو چنین کاری میکنی؟ فیل با سرش گفت: نه. اهل حبشه کوشیدند تا او را وارد مسجد کنند، امّا سرباز زد. آنان شمشیر بر او کشیدند و قطعه قطعهاش کردند «وَأَرْسَلَ» { و فرستاد} خداوند «عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ» { بر سر آنها، دسته دسته پرندگان «ابابیل» را} دستهای در پی دستهای «تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ» {[که] بر آنان سنگهایی از گِلِ [سخت] می افکندند.} هر یک از آن پرندگان سه سنگ با خود داشت، سنگی در منقار و دو سنگ در دو پا و این چنین بالای سرهایشان بال میزدند و مغزهایشان را نشانه میگرفتند. آن سنگها از مغز هر یک از آنان وارد میشد و از مقعد ایشان خارج میشد و بدنهایشان را در هم میشکست و آنان همچنان شدند که خداوند فرمود: «فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَّأْکُولٍ»(1)
{و [سرانجام، خدا] آنان را مانند کاه جویده شده گردانید.} عصف، کاه است و مأکول، پسمانده آن است. حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: و سرآغاز آبله از همان بلایی است که در آن زمان بر آنان فرود آمد(2).
توضیح
طبرسی گفته: راویان اجماع دارند پادشاه یمن که خواست کعبه را ویران کند ابرهة بن صباح بوده، نیز گفته شده کنیه او ابو یکسوم بوده، واقدی گفته: او صاحب نجاشی یعنی جدّ همان نجاشیِ معاصر با رسول خدا بوده. محمد بن اسحاق گفته: تبّع به راه افتاد تا اینکه به مدینه رسید و در سرزمین قباء فرود آمد و در آنجا چاهی کند که امروز چاه ملک نامیده میشود. یهودیان و اوسیان و خزرجیان که در آن روزگار در مدینه ساکن بودند با او جنگیدند. آنان از ظهر با او نبرد کردند و چون شب شد، کسی را نزدش فرستادند و به ضیافت دعوتش کردند. او شرم کرد و خواست با آنان صلح کند. یک نفر از قبیله اوس به نام احیحة
ص: 133
بن الجلاح و خرج إلیه من الیهود بنیامین القرطی (1)فقال له أحیحة أیها الملک نحن قومک و قال بنیامین هذه بلدة لا تقدر أن تدخلها و لو جهدت قال و لم قال لأنها منزل نبی من الأنبیاء یبعثه الله من قریش قال ثم خرج یسیر حتی إذا کان من مکة علی لیلتین بعث الله علیه ریحا قصفت (2)یدیه و رجلیه و شنجت (3)جسده فأرسل إلی من معه من الیهود فقال ویحکم ما هذا الذی أصابنی قالوا حدثت نفسک بشی ء قال نعم و ذکر ما أجمع علیه من هدم البیت و أصابه ما فیه قالوا ذاک بیت الله الحرام و من أراده هلک قال ویحکم و ما المخرج مما دخلت فیه قالوا تحدث نفسک بأن تطوف به و تکسوه و تهدی له فحدث نفسه بذلک فأطلقه الله ثم سار حتی دخل مکة فطاف بالبیت و سعی بین الصفا و المروة و کسا البیت و ذکر الحدیث فی نحره بمکة و إطعامه الناس ثم رجوعه إلی الیمن و قتله و خروج ابنه إلی قیصر و استعانته به (4)فیما فعل قومه بأبیه و أن قیصرا کتب له إلی النجاشی ملک الحبشة و أن النجاشی بعث معه ستین ألفا و استعمل علیهم روزبه حتی قاتلوا حمیر قتلة أبیه و دخلوا صنعاء فملکوها و ملکوا الیمن و کان فی أصحاب روزبه رجل یقال له أبرهة و هو أبو یکسوم فقال لروزبه أنا أولی بهذا الأمر منک و قتله مکرا و أرضی النجاشی ثم إنه بنی کعبة بالیمن و جعل فیها قبابا من ذهب و أمر أهل مملکته بالحج إلیها یضاهی بذلک البیت الحرام و أن رجلا من بنی کنانة خرج حتی قدم الیمن فنظر إلیها ثم قعد فیها یعنی لحاجة الإنسان فدخلها أبرهة فوجد تلک العذرة فیها فقال من اجترأ علی بهذا و نصرانیتی لأهدمن ذلک البیت حتی لا یحجه حاج أبدا فدعا بالفیل و أذن قومه (5)بالخروج
ص: 134
بن جلاح و یک نفر از یهودیان به نام بنیامین قرطی نزد او رفتند. احیحه گفت: ای پادشاه! ما قوم تو هستیم. و بنیامین گفت: اینجا شهری است که تو نمیتوانی تصرفش کنی هرچند تلاش بسیار کنی. گفت: چرا؟ بنیامین گفت: زیرا این شهر منزلگاه پیامبری است که خداوند او را از میان قریشیان برمیانگیزد. اینچنین او از مدینه خارج شد و به راه افتاد. دو شب مانده بود تا به مکه برسد، خداوند چنان بادی بر او فرستاد که دست و پایش را کوفت و اندامش را به لرزه انداخت. او یهودیانی را که به همراه داشت فراخواند و به آنان گفت: وای بر شما! این چه بلایی است که بر سر من آمد؟! گفتند: با خود چیزی گفتهای؟ گفت آری و تصمیم خود را برای ویران کردن کعبه برایشان بازگفت. گفتند: این خانه خداست، هر کس بخواهد ویرانش کند هلاک میشود. گفت: وای بر شما! راه چاره چیست؟ گفتند: با خودت بگو که میخواهی طوافش کنی و پردهای برایش ببری و هدیهای تقدیمش کنی. او با خود چنین گفت و خداوند راهش را گشود و به راه افتاد. چون به مکه وارد شد، کعبه را طواف کرد و سعی میان صفا و مروه را به جا آورد و کعبه را پرده پوشاند و چنان قربانی کرد و مردم را طعام داد که نامش در مکه پیچید. تُبَّع به یمن بازگشت و کشته شد و پسرش سوی قیصر روم رفت و برای تلافی کاری که قومش با پدرش کردند، از او یاری خواست. قیصر برای او به نجاشی پادشاه حبشه نامه نوشت و نجاشی شصت هزار نفر را به فرماندهی روزبه همراه او فرستاد. آنان به خاطر قتل پدر او با حمیریان جنگیدند وارد صنعاء شدند و آنجا را تصرف کردند و یمن را در دست گرفتند. در میان یاران روزبه مردی بود به نام ابرهه ابو یکسوم. او به روزبه گفت من برای این امارت سزاوارتر از تو هستم. ابرهه روزبه را با نیرنگ کشت و نجاشی را راضی کرد. سپس کعبهای در یمن ساخت و قبّهای از طلا در آن گذاشت و به اهل مملکت خود دستور داد که آن را حج بگذارند و تا با بیت الله الحرام یکسان شود. مردی از بنی کنانه سفر کرد و وارد یمن شد و چون آنجا را دید، در آنجا قضای حاجت کرد. وقتی ابرهه به آنجا رفت و آن نجاست را دید، گفت: چه کسی جرأت بر چنین کاری کرده؟ به مسیحیت خودم سوگند که آن کعبه را ویران میکنم تا دیگر هیچگاه کسی آن را حج نگزارد. آنگاه فیل خود را ندا داد
ص: 134
و من اتبعه من أهل الیمن و کان أکثر من تبعه منهم عک (1)و الأشعریون (2)و خثعم قال ثم خرج یسیر حتی إذا کان ببعض طریقه بعث رجلا من بنی سلیم لیدعو الناس إلی حج بیته الذی بناه فتلقاه رجل من الخمس (3)من بنی کنانة فقتله فازداد بذلک حنقا و أحث السیر و الانطلاق و طلب من أهل الطائف دلیلا فبعثوا معه رجلا من هذیل یقال له نفیل فخرج بهم یهدیهم حتی إذا کانوا بالمغمس نزلوا و هو من مکة علی ستة أمیال فبعثوا مقدماتهم إلی مکة فخرجت قریش عبادید (4)فی رءوس الجبال و قالوا لا طاقة لنا الیوم بقتال هؤلاء القوم و لم یبق بمکة غیر عبد المطلب بن هاشم أقام علی سقایته و غیر شیبة بن عثمان بن عبد الدار أقام علی حجابة البیت فجعل عبد المطلب یأخذ بعضادتی الباب ثم یقول.
لاهمّ إن المرء یمنع رحله فامنع رحالک(5)***لا یغلبوا بصلیبهم و محالهم عدوا محالک
إن یدخلوا البیت الحرام إذا فأمر ما بدا لک
ثم إن مقدمات أبرهة أصابت نعما لقریش فأصابت فیها مائتی بعیر لعبد المطلب بن هاشم فلما بلغه ذلک خرج حتی أتی القوم و کان حاجب أبرهة رجلا من الأشعریین (6)و کانت له بعبد المطلب معرفة فاستأذن له علی الملک و قال له أیها
ص: 135
و خویشان و پیروان خود از اهالی یمن را برای خروج فراخواند. بیشترین پیروان او از قبیلههای عک و اشعریون و خثعم بودند. او به راه افتاد و در مسیر خود مردی از بنی سلیم را فرستاد تا مردم را برای حجّ خانهای که خود ساخته بود فراخواند.
مردی از قبیله خمس از بنی کنانه او را دید و او را کشت. ابرهه از این خبر خشمگینتر شد و سریعتر حرکت می کرد و از اهل طائف یک راهنما خواست. آنان مردی را از قبیله هذیل به نام نفیل همراه او فرستادند. نفیل با آنان به راه افتاد و آنان را راهنمایی کرد تا اینکه به مغمّس رسیدند و در آنجا که تا مکه شش میل فاصله داشت، فرود آمدند و پیشآهنگان خود را سوی مکه فرستادند. پس قریشیان گروه گروه به نوک کوهها رفتند و گفتند ما اکنون توان نبرد با این قوم را نداریم. فقط عبدالمطّلب بن هاشم ماند که آبداری کعبه را به عهده داشت و شیبة بن عثمان بن عبدالدار که پردهدار کعبه بود. آنگاه عبدالمطّلب دو طرف در را گرفت و گفت:
« غصهای نیست. هر کس از خانه خود مراقبت میکند، پس تو نیز از خانهات مراقبت کن،
صلیب اینان و زور و قدرتشان بر قدرت تو چیره نخواهد شد،
اگر وارد بیت الله الحرام شدند، آنگاه تو خود هر چه دوست میداری انجام ده.»
پیشآهنگان ابرهه به داراییهای قریش زدند که دویست شتر از آن جمله متعلق به عبدالمطّلب بود. چون این خبر به عبدالمطّلب رسید، به راه افتاد و نزد آن قوم رفت. پردهدار ابرهه که از اشعریون بود و عبدالمطّلب را میشناخت، رفت تا از پادشاه برای ورود وی اجازه بگیرد. به او گفت: ای
ص: 135
الملک جاءک سید قریش الذی یطعم إنسها فی الحی (1)و وحشها فی الجبل فقال ائذن له و کان عبد المطلب رجلا جسیما جمیلا فلما رآه أبو یکسوم أجله أن یجلسه تحته (2)و کره أن یجلسه معه علی سریره فنزل من سریره فجلس علی الأرض و أجلس عبد المطلب معه ثم قال ما حاجتک قال حاجتی مائتا بعیر لی أصابتها مقدمتک فقال أبو یکسوم و الله لقد رأیتک فأعجبتنی ثم تکلمت فزهدت فیک (3)فقال و لم أیها الملک قال لأنی جئت إلی بیت عزکم و منعتکم (4)من العرب و فضلکم فی الناس و شرفکم علیهم و دینکم الذی تعبدون فجئت لأکسره و أصیبت لک مائتا بعیر فسألتک عن حاجتک فکلمتنی فی إبلک و لم تطلب إلی فی بیتکم فقال له عبد المطلب أیها الملک إنما أکلمک فیما لی (5)و لهذا البیت رب هو یمنعه لست أنا منه فی شی ء فراع ذلک أبا یکسوم و أمر برد إبل عبد المطلب علیه ثم رجع و أمست لیلتهم تلک لیلة کالحة نجومها کأنها تکلمهم کلاما لاقترابها منهم فأحست نفوسهم بالعذاب و خرج دلیلهم حتی دخل الحرم و ترکهم و قام الأشعریون و خثعم و کسروا رماحهم و سیوفهم و برءوا إلی الله أن یعینوا علی هدم البیت فباتوا کذلک بأخبث لیلة ثم أدلجوا بسحر (6)فبعثوا فیلهم یریدون أن یصبحوا بمکة فوجهوه إلی مکة فربض فضربوه فتمرغ فلم یزالوا کذلک حتی کادوا أن یصبحوا ثم إنهم أقبلوا علی الفیل فقالوا لک الله أن لا نوجهک إلی مکة فانبعث فوجهوه إلی الیمن راجعا فتوجه یهرول فعطفوه حین رأوه منطلقا حتی إذا ردوه إلی مکانه الأول ربض فلما رأوا ذلک عادوا إلی القسم فلم یزالوا کذلک یعالجونه حتی إذا کان مع طلوع الشمس طلعت علیهم الطیر
ص: 136
پادشاه! بزرگ قریش نزد تو آمده، کسی که در کوی و برزن انسانها را طعام میدهد و در کوه و دشت حیوانات را. پادشاه اجازه داد و عبدالمطّلب که مردی تنومند و خوبرو بود وارد شد. وقتی ابو یکسوم او را دید هم تردید کرد که او را پایینتر از خودش بنشاند و هم نخواست او را کنار خود بر تختش بنشاند. بنابراین از تخت پایین آمد و بر زمین نشست و عبدالمطّلب را نیز با خود نشاند. سپس گفت: چه میخواهی؟ گفت: دویست شترم را میخواهم که پیشآهنگانت گرفتهاند. ابرهه گفت: به خدا سوگند وقتی تو را دیدم به دلم نشستی اما چون سخن گفتی از چشمم افتادی. گفت: برای چه ای پادشاه؟! گفت: زیرا من به قصد خانهای آمدهام که مایه عزت و سربلندی شما در میان عربهاست و سبب برتری و ارجمندیتان میان مردم است و خانه دین و آیین شماست، من آمدهام تا این خانه را ویران کنم که در این میان دویست شتر از تو گرفته شده، حال درباره خواستهات از تو میپرسم و تو درباره شترهایت سخن میگویی و چیزی درباره خانهتان نمیخواهی؟ عبدالمطّلب به او گفت: ای پادشاه! من با تو درباره چیزی سخن میگویم که از برای من است، این خانه صاحبی دارد که خودش از آن مراقبت میکند و این کار به من ربطی ندارد. این سخن ابویکسوم را به شگفتی انداخت و دستور داد تا دویست شتر عبدالمطّلب را بدهند و او بازگشت. چون شب شد ستارگان آسمان گرفته بود، گویا به آنان نزدیک بودند و با آنان سخن میگفتند و جانهایشان احساس عذاب می کرد. راهنمای آن قوم برخاست و وارد حرم شد و از آنان جدا شد. اشعریون و قبیله خثعم نیز برخاستند و نیزهها وشمشیرهای خود را شکستند و از اینکه در ویرانی کعبه دستی داشته باشند سوی خدا برائت جستند. آنان در همین حال آن شب پلید را گذراندند و سحر به راه افتادند و فیلی را که میخواستند به مکه ببرند آوردند و رویش را به سمت مکه کردند، اما فیل نشست. او را زدند اما صورت بر زمین گذاشت. تا نزدیکی صبح چنین گذشت. آنان نزد فیل رفتند و گفتند: به خدا تو را به مکه نمیبریم. ناگاه فیل برخاست. آنان او را سوی یمن برگرداندند تا بازگردد. او به سرعت به راه افتاد. وقتی دیدند به راه افتاد او را برگرداندند، اما چون به جای قبلی رسید باز نشست. چون چنین دیدند، باز همان قسم را خوردند و همچنان مشغول فیل بودند تا اینکه چون خورشید طلوع کرد، بالای سرشان پرندگانی پیدا شدند
ص: 136
معها الحجارة فجعلت ترمیهم و کل طائر فی منقاره حجر و فی رجلیه حجران و إذا رمت بتلک مضت و طلعت أخری فلا یقع حجر من حجارتهم تلک علی بطن إلا خرقه و لا عظم إلا أوهاه (1)و ثقبه و ثاب (2)أبو یکسوم راجعا قد أصابته بعض الحجارة فجعل کلما قدم أرضا انقطع له فیها إرب (3)حتی إذا انتهی إلی الیمن لم یبق شی ء إلا أباده (4)فلما قدمها انصدع صدره و انشق بطنه فهلک و لم یصب من خثعم و الأشعریین أحد قال و کان عبد المطلب یرتجز و یدعو علی الحبشة یقول:
یا رب لا أرجو لهم سواکا***یا رب فامنع منهم حماکا
إن عدو البیت من عاداکا***إنهم لم یقهروا قواکا (5)
قال و لم تصب تلک الحجارة أحدا إلا هلک و لیس کل القوم أصابت و خرجوا هاربین یبتدرون الطریق الذی منه جاءوا و یسألون عن نفیل لیدلهم علی الطریق. (6)و قال مقاتل السبب الذی جر أصحاب الفیل إلی مکة هو أن فئة من قریش خرجوا تجارا إلی أرض النجاشی فساروا حتی دنوا من ساحل البحر و فی حقف من أحقافها بیعة للنصاری تسمیها قریش الهیکل و یسمیها النجاشی و أهل أرضه ماسرخشان فنزل القوم فجمعوا حطبا ثم أججوا نارا فاشتووا لحما فلما ارتحلوا ترکوا النار کما هی فی یوم عاصف فذهبت الریاح بالنار فاضطرم الهیکل نارا فغضب النجاشی لذلک فبعث أبرهة لهدم الکعبة.0
ص: 137
که با خود سنگ داشتند و شروع کردند آنان را بزنند. هر پرنده یک سنگ به منقار و دو سنگ در پاهای خود داشت. هر پرنده که سنگها را میانداخت می گذشت و یکی دیگر پدیدار میشد. هر سنگی که فرود میآمد، شکمشان را میشکافت و استخوانهایشان را میشکست و بدنهایشان را سوراخ میکرد. ابویکسوم در حالی که سنگهایی به او اصابت کرده بود باز می گشت. قدم به هر سرزمینی که می گذاشت عضوی از بدنش جدا می شد. چون به یمن رسید از او تنها لاشهای مانده بود که ناگاه سینهاش شکافت و شکمش دریده شد و به هلاکت رسید. اما از میان قبیله خثعم و اشعریون هیچ کس آسیبی ندید. عبدالمطّلب میخروشید و اهل حبشه را نفرین میکرد و میگفت:
«پروردگارا من در برابر اینان جز تو امیدی ندارم، پروردگارا خودت در برابر اینان از حَرمت دفاع کن،
دشمن این خانه دشمن توست، اینان نمیتوانند بر قدرت تو چیره شوند.»
گرچه آن سنگها به هر کس خورد هلاکش کرد اما به همه آن قوم اصابت نکرد و برخی رو به سوی جادهای که از آن آمده بودند راه فرار در پیش گرفتند و از نفیل خواستند تا راه را نشانشان دهد.
مقاتل میگوید: آنچه سبب شد اصحاب فیل به سوی مکه کشانده شوند این بود که گروهی از قریشیان برای تجارت روانه سرزمین نجاشی شدند. آنان رفتند تا به نزدیکی ساحل دریا رسیدند و در شنزاری به معبدی برخوردند که متعلق به نصارا بود و قریشیان آن را هیکل میگفتند و نجاشی و اهل سرزمین او به آن ماسرخشان میگفتند. آن قوم فرود آمدند و هیزم جمع کردند و آتشی برافروختند و گوشتی کباب کردند. چون به راه افتادند، در روزی طوفانی آتش را به حال خود رها کردند و رفتند. باد در آتش دمید و معبد در آتش سوخت. نجاشی به این خاطر خشمگین شد و ابرهه را فرستاد تا کعبه را ویران کند.
ص: 137
وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَی أَهْلِ الْفِیلِ (1)طَیْراً مِثْلَ الْخُطَّافِ أَوْ نَحْوِهِ فِی مِنْقَارِهِ حَجَرٌ مِثْلَ الْعَدَسَةِ فَکَانَ یُحَاذِی بِرَأْسِ الرَّجُلِ فَیَرْمِیهِ بِالْحَجَرِ فَیَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ فَلَمْ تَزَلْ بِهِمْ حَتَّی أَتَتْ عَلَیْهِمْ قَالَ فَأَفْلَتَ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَجَعَلَ یُخْبِرُ النَّاسَ بِالْقِصَّةِ فَبَیْنَا هُوَ یُخْبِرُهُمْ إِذْ أَبْصَرَ طَیْراً مِنْهَا فَقَالَ هَذَا هُوَ مِنْهَا (2)قَالَ فَحَاذَی بِهِ فَطَرَحَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَخَرَجَ مِنْ دُبُرِهِ.
و قال عبید بن عمیر لما أراد الله أن یهلک أصحاب الفیل بعث علیهم طیرا نشأت من البحر کأنها الخطاطیف کل طیر منها معه ثلاثة أحجار ثم جاءت حتی صفت علی رءوسهم ثم صاحت و ألقت ما فی أرجلها و مناقیرها فما من حجر وقع منها علی رجل إلا خرج من الجانب الآخر إن وقع علی رأسه خرج من دبره و إن وقع علی شی ء من جسده خرج من الجانب الآخر.
و عن ابن عباس قال دعا الله الطیر الأبابیل فأعطاها حجارة سودا علیها الطین فلما حاذت بهم رمتهم فما بقی أحد منهم إلا أخذته الحکة فکان لا یحک إنسان منهم جلده إلا تساقط لحمه قال و کانت الطیر نشأت من قبل البحر لها خراطیم الطیور و رءوس السباع لم تر قبل ذلک و لا بعده فقال تعالی أَ لَمْ تَرَ أ لم تعلم کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ الذی قصدوا تخریب الکعبة و کان معهم فیل واحد اسمه محمود و قیل ثمانیة أفیال و قیل اثنا عشر فیلا و إنما وحد لأنه أراد الجنس و کان ذلک فی العام الذی ولد فیه رسول الله صلی الله علیه و آله و علیه أکثر العلماء و قیل کان أمر الفیل قبل مولده صلی الله علیه و آله بثلاث و عشرین سنة و قیل بأربعین سنة (3)أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ أی ضل سعیهم
ص: 138
و عیاشی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: خداوند بر اصحاب فیل پرندگانی همچون پرستو یا همانند آن فرو فرستاد که در منقار سنگی مانند عدس داشتند. هر یک بالای سر هر مرد پرواز میکرد و او را با سنگ میزد و آن سنگ از پشتش بیرون میزد. همچنان بر آنان چنین گذشت تا اینکه نابود شدند؛ یک نفر از آنان گریخت و رفت تا مردم را از ماجرا باخبر کند. در همان حال که این خبر به آنان میداد، ناگاه یکی از همان پرندگان پیدا شد. آن مرد گفت: این از همان پرندههاست. این را گفت و آن پرنده بالای سرش آمد و سنگ را بر سرش زد و آن سنگ از پشتش بیرون زد.
عبید بن عمیر گفته: چون خداوند اراده فرمود اصحاب فیل را هلاک کند، پرندگانی بر آنان فرو فرستاد که از جانب دریا پدید آمده بودند و همچون پرستو بودند و هر یک سه سنگ با خود داشتند. آن پرندگان آمدند و بالای سر آنان صف زدند و صیحهای کشیدند و سنگهایی را که به منقار و پاهای خود داشتند، فرو انداختند. هر سنگی به هر یک از آنان میخورد، از سوی دیگرش بیرون میزد: اگر به سرش میخورد از پشتش بیرون میزد و اگر به عضو دیگری از بدنش میخورد، از آن طرف بیرون میزد.
از ابن عباس روایت شده: خداوند پرندگان ابابیل را فراخواند و سنگهایی سیاه و پوشیده از گِل به آنان داد. وقتی آن پرندگان بالای سر آنان رسیدند، آنان را با سنگ زدند و همه آنان به خارش افتادند. هر یک از آنان که پوست خود را می خاراند، گوشت تنش کنده می شد. آن پرندگان از سوی دریا پدید آمده بودند و با منقارهایی چون پرندگان و سرهایی چون درندگان چنان بودند که نه پیش از آن همانندشان دیده شده بود و نه پس از آن دیده شد. خداوند متعال فرمود: «أَلَمْ تَرَ» {مگر ندیدی} مگر ندانستی «کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ» {پروردگارت با پیلداران چه کرد} که میخواستند کعبه را خراب کنند. آنان یک فیل به همراه داشتند به نام محمود، نیز گفته شده هشت فیل و همچنین گفته شده دوازده فیل، البته آیه اسم مفرد آورده زیرا اسم جنس را اراده کرده است. این رویداد بنا به رأی بیشتر علما در همان سال میلاد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوده، نیز گفته شده بیست و سه سال و همچنین گفته شده چهل سال پیش از میلاد ایشان بوده است، «أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ» {آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟}
ص: 138
حتی لم یصلوا إلی ما أرادوه بکیدهم وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ أی أقاطیع یتبع بعضها بعضا کالإبل المؤبلة و کانت لها خراطیم کخراطیم الطیر و أکف کأکف الکلاب و قیل لها أنیاب کأنیاب السباع و قیل طیر خضر لها مناقیر صفر و قیل طیر سود بحریة تحمل فی مناقیرها و أکفها الحجارة و یمکن أن یکون بعضها خضرا و بعضها سودا تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ أی تقذفهم تلک الطیر بحجارة صلبة شدیدة و قال موسی بن عائشة کانت أکبر من العدسة و أصغر من الحمصة. (1)و قال البیضاوی مِنْ سِجِّیلٍ من طین متحجر معرب سنگ گل و قیل من السجل و هو الدلو الکبیر أو الإسجال و هو الإرسال أو من السجل و معناه من جملة العذاب المکتوب المدون.
فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ کورق زرع وقع فیه الأکال و هو أن یأکله الدود أو أکل حبه فبقی صفرا منه أو کتبن أکلته الدواب و راشته (2).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْوَاسِطِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا ظَهَرَتِ الْحَبَشَةُ بِالْیَمَنِ وَجَّهَ یَکْسُومُ مَلِکُ الْحَبَشَةِ بِقَائِدَیْنِ مِنْ قُوَّادِهِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا أَبْرَهَةُ وَ الْآخَرِ أَرْبَاطُ فِی عَشَرَةٍ مِنَ الْفِیَلَةِ کُلُّ فِیلٍ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ لِهَدْمِ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَلَمَّا صَارُوا بِبَعْضِ الطَّرِیقِ وَقَعَ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ وَ اخْتَلَفُوا فَقَتَلَ أَبْرَهَةُ أَرْبَاطَ وَ اسْتَوْلَی عَلَی الْجَیْشِ فَلَمَّا قَارَبَ مَکَّةَ طَرَدَ أَصْحَابُهُ عِیراً لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ فَصَارَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی أَبْرَهَةَ وَ کَانَ تَرْجُمَانُ أَبْرَهَةَ وَ الْمُسْتَوْلِی عَلَیْهِ ابْنَ دَایَةٍ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ التَّرْجُمَانُ لِأَبْرَهَةَ هَذَا سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ دَیَّانُهَا فَأَجِّلْهُ وَ أَعْظِمْهُ ثُمَّ قَالَ لِکَاتِبِهِ سَلْهُ مَا حَاجَتُهُ فَسَأَلَهُ فَقَالَ إِنَّ أَصْحَابَ الْمَلِکِ طَرَدُوا لِی نَعَماً فَأْمُرْ بِرَدِّهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی
ص: 139
یعنی آیا تلاششان را بر باد نداد تا به آنچه با نیرنگ خواسته بودند نرسند «وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ» {و بر سر آنها، دسته دسته پرندگانی «ابابیل» فرستاد.} یعنی دستههایی که همچون شتران رم کرده در پی یکدیگر بودند و منقارهایی چون منقار پرندگان و پنجههایی همچون پنجه سگان داشتند و گفته شده دندانهایی همچون دندان درندگان داشتند، نیز گفته شده پرندگان سبز رنگی بودند که منقارهای زرد داشتند، همچنین گفته شده پرندگان دریایی سیاه رنگی بودند که به منقارها و پنجههایشان سنگ داشتند؛ ممکن است که برخی زرد و برخی سیاه بوده باشند «تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ» {[که] بر آنان سنگهایی از گِلِ [سخت] می افکندند.} یعنی آن پرندگان با سنگهای سفت و سخت آنان را سنگباران کردند، موسی بن عائشه گفته: سنگها بزرگتر از عدس و کوچکتر از نخود بوده، و بیضاوی گفته: «مِن سِجِّیلٍ» یعنی از گِلی که همچون سنگ شده و این کلمه، معرّب سنگ گلی است، نیز گفته شده از سجل آمده که همان دلو بزرگ باشد یا از اسجال گرفته شده که به معنای انداختن باشد یا از سجل یعنی نوشته گرفته شده که به معنای عذاب نوشته شده حتمی باشد. «فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَّأْکُولٍ»(1)
{و [سرانجام، خدا] آنان را مانند کاه جویده شده گردانید.} یعنی مانند برگ گیاهی که کرم آن را خورده باشد یا همچون گیاهی که دانه آن خورده شده و ذراتی از آن مانده باشد یا همچون کاهی که چهارپایان آن را خورده باشند و آن را ریزریز کرده باشند.
72.
کنز الفوائد: امام جعفر صادق علیه السلام از پدر بزرگوار خود نقل کرده که ایشان فرمود: چون اهل حبشه بر یمن غالب شدند، پادشاه حبشه یکسوم دو تن از فرماندهان خود به نامهای ابرهه و ارباط را با ده فیل و هر فیل را در میان ده هزار تن راهی کرد تا بیت الله الحرام را ویران کنند. در میانه راه میانشان اختلافی پدید آمد و ابرهه ارباط را کشت و بر لشکر چیره شد. وقتی نزدیک مکه رسید، یارانش شترانی را که متعلق به عبدالمطّلب بود، گرفتند. عبدالمطّلب نزد ابرهه رفت و مترجم و دربان ابرهه فرزند دایه عبدالمطّلب بود. مترجم ابرهه به او: گفت این مرد بزرگ و رئیس قریش است. ابرهه او را پذیرفت و ارج نهاد و سپس به کاتب خود گفت بپرس او چه میخواهد. از او پرسید. گفت: یاران پادشاه دارایی مرا گرفتهاند. پادشاه فرمان داد تا مالش را به او برگردانند. سپس رو به
ص: 139
التَّرْجُمَانِ فَقَالَ قُلْ لَهُ عَجَباً لِقَوْمٍ سَوَّدُوکَ وَ رَأَّسُوکَ (1)عَلَیْهِمْ حَیْثُ تَسْأَلُنِی فِی عِیرٍ لَکَ وَ قَدْ جِئْتُ لِأَهْدِمَ شَرَفَکَ وَ مَجْدَکَ وَ لَوْ سَأَلْتَنِی الرُّجُوعَ عَنْهُ لَفَعَلْتُ (2)فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ هَذِهِ الْعِیرَ لِی وَ أَنَا رَبُّهَا فَسَأَلْتُکَ إِطْلَاقَهَا وَ إِنَّ لِهَذِهِ الْبَنِیَّةِ رَبّاً یَدْفَعُ عَنْهَا قَالَ فَإِنِّی عَادٍ (3)لِهَدْمِهَا حَتَّی أَنْظُرَ مَا ذَا یَفْعَلُ فَلَمَّا انْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ رَحَلَ أَبْرَهَةُ بِجَیْشِهِ فَإِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ فِی السَّحَرِ الْأَکْبَرِ یَا أَهْلَ مَکَّةَ أَتَاکُمْ أَهْلُ عَکَّةَ بِجَحْفَلٍ جَرَّارٍ یَمْلَأُ الْأَنْدَارَ مِلْ ءَ الْجِفَارِ فَعَلَیْهِمْ لَعْنَةُ الْجَبَّارِ فَأَنْشَأَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَقُولُ شِعْرَ (4)
أَیُّهَا الدَّاعِی لَقَدْ أَسْمَعْتَنِی***کُلَّ مَا قُلْتَ وَ مَا بِی مِنْ صَمَمٍ
إِنَّ لِلْبَیْتِ لَرَبّاً مَانِعاً***مَنْ یَرِدْهُ بِأَثَامٍ یُصْطَلَمْ
رَامَهُ تُبَّعٌ فِی أَجْنَادِهِ***حِمْیَرٌ وَ الْحَیُّ مِنْ آلِ إِرَمَ
هَلَکَتْ بِالْبَغْیِ فِیهِمْ جُرْهُمٌ***بَعْدَ طَسْمٍ وَ حَدِیسٍ (5)وَ جُشَمٍ
وَ کَذَاکَ الْأَمْرُ فِیمَنْ کَادَهُ*** لَیْسَ أَمْرُ اللَّهِ بِالْأَمْرِ الْأَمَمِ
نَحْنُ آلُ اللَّهِ فِیمَا قَدْ خَلَا*** لَمْ یَزَلْ ذَاکَ عَلَی عَهْدِ إِبْرَهَمَ (6)
نَعْرِفُ اللَّهَ وَ فِینَا شِیمَةٌ*** صِلَةُ الرَّحِمِ وَ نُوفِی بِالذِّمَمِ
لَمْ یَزَلْ لِلَّهِ فِینَا حُجَّةٌ ***یَدْفَعُ اللَّهُ بِهَا عَنْهَا (7)النِّقَمَ
وَ لَنَا فِی کُلِّ دَوْرٍ کَرَّةٌ*** نَعْرِفُ الدِّینَ وَ طَوْراً فِی الْعَجَمِ
ص: 140
مترجم خود کرد و گفت: به او بگو شگفتا از قومی که تو را بزرگ و رئیس خود کردهاند، تو از من شترانت را میخواهی حال آنکه من آمدهام تا شکوه و سربلندی تو را ویران کنم، اگر از من میخواستی برگردم، هر آینه چنین میکردم. عبدالمطّلب گفت: ای پادشاه! این شتران از برای من است و من صاحبشان هستم، بنابراین از تو خواستم آزادشان کنی، این خانه نیز صاحبی دارد که از آن مراقبت میکند. ابرهه گفت: پس من می آیم و آن را ویران میکنم تا ببینم او میخواهد چه کار کند. وقتی عبدالمطّلب رفت، ابرهه با لشکر خود به راه افتاد. ناگاه سروشی در آن سحرگاه شگفت ندا سر داد: ای اهل مکه! اهل عکه با لشکری انبوه که فرازها و نشیبها را لبالب در میان گرفته به سوی شما میآیند، پس لعنت خداوند جبّار بر آنان باد. در آن دم عبدالمطّلب سرود:
«ای منادی! سخنت را کامل شنیدم، من ناشنوا نیستم!
اما این خانه پروردگاری توانا دارد، هر که با گناه وارد این خانه شود ریشهاش بر کنده میشود،
تبّع نیز با سپاهیانی از حمیر و آل ارم چنین قصدی داشت،
جرهمیان نیز وقتی پس از قبایل طسم و جدیس و جشم آمدند و به مردم اینجا ستم کردند، هلاک شدند،
و این نتیجه کار هر کسی است که بخواهد برای این خانه نیرنگ کند، چراکه امر خداوند اندک نیست،
ما از زمان ابراهیم خاندان خدا بودهایم و همچنان هستیم،
ما خدا را میشناسیم و صله رحم و وفای به عهد خصلت ماست،
خداوند در میان ما همواره حجتی دارد که به خاطر او مصائب را از ما دور میکند،
ما در هر دور، بازگشتی داریم و دین را گاه در میان عجم میشناسیم،
ص: 140
فَإِذَا مَا بَلَغَ الدَّوْرُ إِلَی*** مُنْتَهَی الْوَقْتِ أَتَی الطِّینَ فَدْمٌ
بِکِتَابٍ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ*** فِیهِ تِبْیَانُ أَحَادِیثِ الْأُمَمِ
فَلَمَّا أَصْبَحَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ جَمَعَ بَنِیهِ وَ أَرْسَلَ الْحَارِثَ ابْنَهُ الْأَکْبَرَ إِلَی أَعْلَی أَبِی قُبَیْسٍ فَقَالَ انْظُرْ یَا بُنَیَّ مَا ذَا یَأْتِیکَ مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ فَرَجَعَ فَلَمْ یَرَ شَیْئاً فَأَرْسَلَ وَاحِداً بَعْدَ آخَرَ مِنْ وُلْدِهِ فَلَمْ یَأْتِهِ أَحَدٌ مِنْهُمْ عَنِ الْبَحْرِ بِخَبَرٍ فَدَعَا عَبْدَ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَغُلَامٌ حِینَ أَیْفَعَ (1)وَ عَلَیْهِ ذُؤَابَةٌ تَضْرِبُ إِلَی عَجُزِهِ فَقَالَ اذْهَبْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَاعْلُ أَبَا قُبَیْسٍ فَانْظُرْ مَا ذَا تَرَی یَجِی ءُ مِنَ الْبَحْرِ فَنَزَلَ مُسْرِعاً فَقَالَ یَا سَیِّدَ النَّادِی (2)رَأَیْتُ سَحَاباً مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ مُقْبِلًا یَسْتَفِلُ تَارَةً وَ یَرْتَفِعُ أُخْرَی إِنْ قُلْتُ غَیْماً قُلْتُهُ وَ إِنْ قُلْتُ جَهَاماً خِلْتُهُ یَرْتَفِعُ تَارَةً وَ یَنْحَدِرُ أُخْرَی فَنَادَی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ ادْخُلُوا مَنَازِلَکُمْ فَقَدْ أَتَاکُمُ اللَّهُ بِالنَّصْرِ مِنْ عِنْدِهِ فَأَقْبَلَتِ الطَّیْرُ الْأَبَابِیلُ فِی مِنْقَارِ کُلِّ طَائِرٍ حَجَرٌ وَ فِی رِجْلَیْهِ حَجَرَانِ فَکَانَ الطَّائِرُ الْوَاحِدُ یَقْتُلُ ثَلَاثَةً مِنْ أَصْحَابِ أَبْرَهَةَ کَانَ یُلْقِی الْحَجَرَ فِی قِمَّةِ (3)رَأْسِ الرَّجُلِ فَیَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ وَ قَدْ قَصَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَبَأَهُمْ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ السُّورَةَ السِّجِّیلُ الصُّلْبُ مِنَ الْحِجَارَةِ وَ الْعَصْفُ وَرَقُ الزَّرْعِ وَ مَأْکُولٌ یَعْنِی کَأَنَّهُ قَدْ أُخِذَ مَا فِیهِ مِنَ الْحَبِّ فَأُکِلَ وَ بَقِیَ لَا حَبَّ فِیهِ وَ قِیلَ إِنَّ الْحِجَارَةَ کَانَتْ إِذَا وَقَعَتْ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ خَرَجَتْ مِنْ أَدْبَارِهِمْ بَقِیَتْ أَجْوَافُهُمْ فَارِغَةً خَالِیَةً حَتَّی یَکُونُ الْجِسْمُ کَقِشْرِ الْحَنْظَلَةِ(4).
قال الجوهری العکة بالضم آنیة السمن و رملة حمیت علیها الشمس و فورة الحر و عکة اسم بلد فی الثغور و الجحفل الجیش و الأندر البیدر و لعل فیه تصحیفا (5)و الجفار جمع جفر و هو من أولاد الشاة ما عظم و جمع جفرة و هی جوف الصدر و سعة فی الأرض مستدیرة و الأمم محرکة الیسیر و الفَدْم الأحمر المشبع حمرة و لعله
ص: 141
اگر دور به آخر برسد گِل، قرمز تیره خواهد شد،
با کتابی که آیاتش به طور مفصل ارائه شده و سرگذشت ملتها در آن آمده است.
چون صبح شد عبدالمطّلب پسران خود را فراخواند و پسر بزرگترش حارث را بالای کوه ابوقیس فرستاد و گفت: بنگر چه چیزی از سوی دریا میآید. او بازگشت و گفت چیزی ندیده است. عبدالمطّلب فرزندانش را یکی پس از دیگری فرستاد اما هیچ یک از ایشان خبری از جانب دریا نیاورد. عبدالمطّلب سرانجام عبدالله را فراخواند که پسری نوبالغ بود و طرّه مویی داشت که پشتش ریخته بود. به او گفت: پدر و مادرم به فدایت! از کوه ابوقیس بالا برو و بنگر از جانب دریا چه میآید. عبدالله شتابان پایین آمد و گفت: ای بزرگ مجلس! دیدم از جانب دریا تودهای جستان و خیزان میآید که اگر بگویم مِه بود کم گفتهام و اگر بگویم ابر بود کم گذاشتهام. عبدالمطّلب ندا سر داد: ای جماعت قریش! به خانههایتان بروید که خداوند یاری خود را بر شما فرو فرستاده است. ناگاه پرندگان ابابیل سر رسیدند. آن پرندگان به منقارشان یک سنگ و در پاهایشان دو سنگ داشتند و هر یک از آنان سه تن از اصحاب ابرهه را میکشت. پرندگان بر سر هر یک از آنان سنگی میانداخت و آن سنگ از پشت وی خارج میشد. خداوند تبارک و تعالی داستان آنان را در کتاب خود بازگفته است: «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ» {مگر ندیدی پروردگارت با پیلداران چه کرد؟} «سِجِّیل» یعنی سنگ سفت و «عَصْف» یعنی برگ گیاه و «مَأْکُول» یعنی گویا آن برگ درونمایهاش خورده شده باشد و بقیهاش مانده باشد، نیز گفته شده وقتی آن سنگها بر سرشان میافتاد و از پشتشان بیرون میزد، شکمشان پوچ و تهی بر جا میماند و چون پوست حنظل میشدند.
توضیح
جوهری میگوید: «العکه» به ضم، ظرف روغن است. و نیز به معنای شنزاری است که زیر تابش خورشید و فزونی حرارت باشد. «عکه» نام دیاری مرزی است. «جحفل» یعنی «سپاه». «الأندر» «زمین خرمن کوبی» است که شاید مصحّف شده باشد. «الجفار» هم جمع «جفر» است به معنای بچه تنومند میش و هم جمع «جفرة» به معنای درون سینه و نیز فرورفتگی دایرهشکل در زمین است. الأمم با فتحه الف و میم یعنی اندک. «الفَدم» یعنی «قرمز پُررنگ»
ص: 141
هنا کنایة عن الدم و الجهام السحاب لا ماء فیه.
ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ فَقَالَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ مَدِینَةٍ کَانَتْ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ إِلَی الْمَشْرِقِ فِیمَا بَیْنَ الْیَمَامَةِ وَ الْبَحْرَیْنِ یُخِیفُونَ السَّبِیلَ وَ یَأْتُونَ الْمُنْکَرَ فَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً جَاءَتْهُمْ مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ رُءُوسُهَا کَأَمْثَالِ رُءُوسِ السِّبَاعِ وَ أَبْصَارُهَا کَأَبْصَارِ السِّبَاعِ (1)مَعَ کُلِّ طَیْرٍ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ حَجَرَانِ فِی مَخَالِیبِهِ (2)وَ حَجَرٌ فِی مِنْقَارِهِ فَجَعَلَتْ تَرْمِیهِمْ بِهَا حَتَّی جُدِّرَتْ أَجْسَادُهُمْ فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَ مَا کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ رَأَوْا شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ الطَّیْرِ وَ لَا شَیْئاً مِنَ الْجُدَرِیِّ وَ مَنْ أَفْلَتَ مِنْهُمُ انْطَلَقُوا حَتَّی بَلَغُوا حَضْرَمَوْتَ وادی (وَادٍ) بِالْیَمَنِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ سَیْلًا فَغَرَّقَهُمْ وَ لَا رَأَوْا فِی ذَلِکَ الْوَادِی مَاءً قَبْلَ ذَلِکَ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ حَضْرَمَوْتَ حِینَ مَاتُوا فِیهِ (3).
هذا حدیث غریب مخالف لما مر لم أره إلا من هذا الطریق و یمکن أن تکون السورة إشارة إلی الواقعتین معا و یحتمل أن یکون الذین أرادوا البیت هؤلاء القوم و سیأتی الخبر من الکافی بهذا السند (4)بوجه آخر لا یخالف شیئا من الأخبار(5).
ک، إکمال الدین ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَمْرٍو الْمَغْرِبِیِّ (6)عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَقِیلٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ یُوضَعُ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِرَاشٌ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ لَا یَجْلِسُ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا هُوَ إِجْلَالًا لَهُ وَ کَانَ بَنُوهُ یَجْلِسُونَ حَوْلَهُ حَتَّی یَخْرُجَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ وَ هُوَ غُلَامٌ صَبِیٌّ فَیَجِی ءُ حَتَّی یَجْلِسَ عَلَی الْفِرَاشِ فَیُعْظِمُ ذَلِکَ
ص: 142
که شاید کنایه از خون باشد. «الجهام» ابری است که باران ندارد.
73.
علل الشرایع: امام باقر علیه السلام درباره کلام حق تعالی «وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ * تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ»(1)
{و بر سر آنها، دسته دسته پرندگانی «ابابیل» فرستاد، [که] بر آنان سنگهایی از گِلِ [سخت] می افکندند.} فرمود: آنان اهالی شهری ساحلی بودند که به سمت شرق میان یمامه و بحرین قرار داشت. آنان راهها را ناامن میکردند و رفتار ناپسند میکردند. خداوند از جانب دریا پرندگانی بر آنان فرستاد که سر و چشمانی همچون درندگان داشتند و هر یک سه سنگ با خود داشتند: دو سنگ در چنگالها و یک سنگ به منقار. آن پرندگان آنان را چنان سنگباران کردند که تنهایشان آبله زد و اینگونه خداوند عزوجل آنان را هلاک کرد. پیش از آن نه چنان پرندگانی دیده شده بودند و نه چنان آبلهای. برخی از آنان گریختند و رفتند، اما چون به بیابان حضرموت در یمن رسیدند، خداوند عزوجل سیلی بر آنان فرو فرستاد و همهشان را غرق کرد. چون پیش از آن در آن بیابان آبی دیده نشده بود، وقتی آنان در آنجا به موت گرفتار شدند، آنجا حضرموت نامیده شد.
توضیح
این حدیثی غریب است که با آنچه پیشتر آمد اختلاف دارد. من این حدیث را فقط از همین طریق دیدهام، شاید این سوره به دو واقعه اشاره داشته باشد، شاید هم این قوم همان کسانی باشند که میخواستهاند کعبه را ویران کنند. در هر حال خبری با همین سند اما به صورتی دیگر از کافی نقل خواهد شد که با اخبار دیگر اختلافی ندارد.
74.
کمال الدین: از ابن عباس روایت شده: برای عبدالمطّلب فرشی در سایه کعبه میانداختند که از روی احترام به وی کسی جز او بر آن نمینشست. پسران او دور آن مینشستند تا عبدالمطّلب بیاید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله که پسری کمسال بود، میآمد و بر آن فرش مینشست. این بر
ص: 142
أَعْمَامُهُ (1)وَ یَأْخُذُونَهُ لِیُؤَخِّرُوهُ فَیَقُولُ لَهُمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِذَا رَأَی ذَلِکَ مِنْهُمْ دَعُوا ابْنِی فَوَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ لَشَأْناً عَظِیماً إِنِّی أَرَی أَنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ یَوْمٌ وَ هُوَ سَیِّدُکُمْ إِنِّی أَرَی غُرَّتَهُ غُرَّةً تَسُودُ النَّاسَ ثُمَّ یَحْمِلُهُ فَیُجْلِسُهُ مَعَهُ وَ یَمْسَحُ ظَهْرَهُ وَ یُقَبِّلُهُ وَ یَقُولُ مَا رَأَیْتُ قُبْلَةً أَطْیَبَ مِنْهُ وَ لَا أَطْهَرَ قَطُّ (2)وَ لَا جَسَداً أَلْیَنَ مِنْهُ وَ لَا أَطْیَبَ ثُمَّ یَلْتَفِتُ (3)إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَبَا طَالِبٍ لِأُمٍّ وَاحِدَةٍ فَیَقُولُ یَا أَبَا طَالِبٍ إِنَّ لِهَذَا الْغُلَامِ لَشَأْناً عَظِیماً فَاحْفَظْهُ وَ اسْتَمْسِکْ بِهِ فَإِنَّهُ فَرْدٌ وَحِیدٌ وَ کُنْ لَهُ کَالْأُمِّ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ یَکْرَهُهُ ثُمَّ یَحْمِلُهُ عَلَی عُنُقِهِ فَیَطُوفُ بِهِ أُسْبُوعاً وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یَکْرَهُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی فَلَا یُدْخِلُهُ عَلَیْهِمَا فَلَمَّا تَمَّتْ لَهُ سِتُّ سِنِینَ مَاتَتْ أُمُّهُ آمِنَةُ بِالْأَبْوَاءِ بَیْنَ الْمَکَّةِ وَ الْمَدِینَةِ وَ کَانَتْ قَدِمَتْ بِهِ عَلَی أَخْوَالِهِ مِنْ بَنِی عَدِیٍّ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتِیماً لَا أَبَ لَهُ وَ لَا أُمَّ فَازْدَادَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَهُ رِقَّةً وَ حِفْظاً وَ کَانَتْ هَذِهِ حَالَهُ حَتَّی أَدْرَکَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ الْوَفَاةُ فَبَعَثَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ مُحَمَّدٌ عَلَی صَدْرِهِ وَ هُوَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَلْتَفِتُ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ یَقُولُ یَا أَبَا طَالِبٍ انْظُرْ أَنْ تَکُونَ حَافِظاً لِهَذَا الْوَحِیدِ الَّذِی لَمْ یَشَمَّ رَائِحَةَ أَبِیهِ وَ لَمْ یَذُقْ شَفَقَةَ أُمِّهِ انْظُرْ یَا أَبَا طَالِبٍ أَنْ یَکُونَ مِنْ جَسَدِکَ بِمَنْزِلَةِ کَبِدِکَ فَإِنِّی قَدْ تَرَکْتُ بَنِیَّ کُلَّهُمْ وَ أَوْصَیْتُکَ بِهِ لِأَنَّکَ مِنْ أُمِّ أَبِیهِ یَا أَبَا طَالِبٍ إِنْ أَدْرَکْتَ أَیَّامَهُ تَعْلَمُ (4)أَنِّی کُنْتُ مِنْ أَبْصَرِ النَّاسِ بِهِ وَ أَنْظَرِ النَّاسِ وَ أَعْلَمَ (5)فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَتَّبِعَهُ فَافْعَلْ وَ انْصُرْهُ بِلِسَانِکَ وَ یَدِکَ وَ مَالِکَ فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ سَیَسُودُکُمْ وَ یَمْلِکُ مَا لَمْ یَمْلِکْ أَحَدٌ (6)مِنْ بَنِی آبَائِی یَا أَبَا طَالِبٍ مَا أَعْلَمُ أَحَداً مِنْ آبَائِکَ مَاتَ عَنْهُ أَبُوهُ عَلَی حَالِ أَبِیهِ وَ لَا أُمُّهُ عَلَی حَالِ أُمِّهِ فَاحْفَظْهُ لِوَحْدَتِهِ هَلْ قَبِلْتَ وَصِیَّتِی قَالَ نَعَمْ قَدْ قَبِلْتُ وَ اللَّهُ عَلَیَّ بِذَلِکَ
ص: 143
عموهای حضرت گران میآمد و ایشان را میگرفتند تا عقب بنشانند. وقتی عبدالمطّلب میدید آنان چنین میکنند میگفت: پسر مرا رها کنید که به خدا سوگند او مرتبهای والا دارد، من روزی را میبینم که او سرور شما میشود، من در پیشانی او نشان از سروری مردم میبینم. سپس حضرت را میگرفت و کنار خود مینشاند و بر کمر ایشان دست میکشید و بوسه میزد و میگفت: نه هرگز بوسهای دلپذیرتر و پاکتر از این دیدهام و نه بدنی نرمتر و نیکتر از این. سپس رو به ابوطالب که با عبدالله از یک مادر بودند میکرد و میگفت: ای ابوطالب! این پسر مرتبهای والا دارد، از او مراقبت کن و پیوسته با او باش که او انسانی بیهمتاست، برایش همچون مادر باش و مگذار آسیبی به او برسد. سپس ایشان را بر گردن خود مینهاد و با ایشان هفت دور طواف کرد. عبدالمطّلب میدانست که ایشان از لات و عُزّی خوشش نمیآید و به همین خاطر ایشان را جلوی آن دو نمیبُرد. وقتی حضرت شش ساله شد، مادر ایشان آمنه میان مکه و مدینه در ابواء درگذشت او حضرت را نزد داییهای ایشان از بنی عدی برده بود. پس ایشان بدون پدر و مادر یتیم ماند. از این رو دلسوزی عبدالمطّلب بر حضرت و مراقبت وی از ایشان افزون شد. همچنان اینگونه گذشت تا اینکه وفات عبدالمطّلب سر رسید. او کسی را نزد ابوطالب فرستاد و در حالیکه نفسهای آخر را میکشید، محمد را بر سینه خود گذاشت و گریان رو به ابوطالب کرد و گفت: ای ابوطالب! بنگر تا مراقب این پسر یگانه باشی که او بوی پدر را استشمام نکرده و طعم مهربانی مادر را نچشیده. ای ابوطالب! بنگر تا او همچون جگرت باشد که من همه فرزندانم را واگذاشتهام و درباره او تنها به تو وصیت میکنم، چون تو و او از یک مادر هستید. ای ابوطالب! اگر به روزگار او رسیدی، می بینی که من بیش از همه مردم به مقام او بیناتر و داناتر بودم. اگر توانستی پیرو او باش و او را با زبان و دست و داراییات یاری برسان که به خدا سوگند او سرور شما میشود و به چنان سلطنتی میرسد که هیچ یک از پدران من نداشتهاند. ای ابوطالب! هیچ یک از پدران تو پدر و مادرش را چون پدر و مادر او از دست نداده، پس بهخاطر تنهاییاش از او مراقبت کن، آیا وصیت مرا پذیرفتی؟ گفت: بله، خداوند شاهد است که پذیرفتم.
ص: 143
شَاهِدٌ (1)فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَمُدَّ یَدَکَ إِلَیَّ فَمَدَّ یَدَهُ فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی یَدِهِ ثُمَّ قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ الْآنَ خُفِّفَ عَلَیَّ الْمَوْتُ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یُقَبِّلُهُ وَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنِّی لَمْ أُقَبِّلْ أَحَداً مِنْ وُلْدِی أَطْیَبَ رِیحاً مِنْکَ وَ لَا أَحْسَنَ وَجْهاً مِنْکَ وَ یَتَمَنَّی أَنْ یَکُونَ قَدْ بَقِیَ حَتَّی یُدْرِکَ زَمَانَهُ فَمَاتَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانِ سِنفَضَمَّهُ أَبُو طَالِبٍ إِلَی نَفْسِهِ لَا یُفَارِقُهُ سَاعَةً مِنْ لَیْلٍ وَ لَا نَهَارٍ وَ کَانَ یَنَامُ مَعَهُ حَتَّی بَلَغَ لَا یَأْمَنُ (2)عَلَیْهِ أَحَداً (3).
ک، إکمال الدین أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ یَعْقُوبَ الْأَصَمِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الْعُطَارِدِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ بَشَّارٍ الْهُذَلِیِّ (4)عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَهْلِهِ قَالَ: کَانَ یُوضَعُ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ جَدِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِرَاشٌ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ کَانَ لَا یَجْلِسُ عَلَیْهِ أَحَدٌ مِنْ بَنِیهِ إِجْلَالًا لَهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی حَتَّی یَجْلِسَ عَلَیْهِ فَیَذْهَبُ أَعْمَامُهُ لِیُؤَخِّرُوهُ فَیَقُولُ جَدُّهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ دَعُوا ابْنِی فَیَمْسَحُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ یَقُولُ إِنَّ لِابْنِی هَذَا لَشَأْناً فَتُوُفِّیَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ابْنُ ثَمَانِ سِنِینَ بَعْدَ الْفِیلِ بِثَمَانِ سِنِینَ (5).
ک، إکمال الدین أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ السُّلَمِیِّ (6)عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ مَا عَبَدَ أَبِی وَ لَا جَدِّی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ لَا هَاشِمٌ وَ لَا عَبْدُ مَنَافٍ صَنَماً قَطُّ قِیلَ فَمَا کَانُوا یَعْبُدُونَ قَالَ کَانُوا یُصَلُّونَ إِلَی الْبَیْتِ عَلَی دِینِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مُتَمَسِّکِینَ بِهِ (7).
ص: 144
عبدالمطّلب گفت: پس دستت را سوی من پیش آور. او دستش را جلو بُرد و با او دست داد. عبدالمطّلب گفت: اکنون مرگ بر من آسان گشت. سپس او پیوسته محمد را میبوسید و میگفت: شهادت میدهم هیچ یک از فرزندانم را نبوسیدهام که خوشبوتر و زیباروتر از تو باشد. او آرزو میکرد که کاش روزگار محمد را درک میکرد. عبدالمطّلب درگذشت حال آنکه حضرت هشت سال داشت. ابوطالب ایشان را نزد خود برد و در هیچ لحظهای از شبانه روز از ایشان جدا نشد و تا وقتی به بلوغ رسید پیوسته ایشان را کنار خود میخواباند و ایشان را به هیچ کس نمیسپرد(1).
75.
کمال الدین: عبدالله بن سعید روایت کرده: برای عبدالمطّلب جدّ رسول خدا صلّی الله علیه و آله در سایه کعبه فرشی میانداختند و از روی احترام به وی کسی جز او بر آن نمینشست. رسول خدا میآمد تا روی آن بنشیند اما عموهای ایشان میرفتند تا ایشان را عقب بنشانند. در آن هنگام جدّ حضرت عبدالمطّلب به آنان میگفت: پسرم را رها کنید. او بر پشت حضرت دست میکشید و میگفت: این پسر من مرتبهای دارد. عبدالمطّلب درگذشت و حال آنکه پیامبر صلّی الله علیه و آله هشت سال داشت، یعنی هشت سال پس از عام الفیل(2).
76.
کمال الدین: امیرمومنان علیه السلام فرمود: به خدا سوگند نه پدرم هرگز بتی را پرستید و نه جدّم عبدالمطّلب و نه هاشم و نه عبدمناف. عرض شد: پس ایشان چه میپرستیدند؟ فرمود: آنان به دین ابراهیم تمسک میجستند و سوی کعبه نماز میگزاردند(3).
ص: 144
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبْرَهَةَ بْنَ یَکْسُومَ قَادَ الْفِیَلَةَ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لِیَهْدِمَهُ قَبْلَ مَبْعَثِهِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِأَبْرَهَةَ وَ قَدْ حَضَرَهُ بَعْدَ أَنْ عَظَّمَ شَأْنَهُ لِسُؤَالِهِ بَعِیرَهُ إِنَّ لِهَذَا الْبَیْتِ رَبّاً یَمْنَعُهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ فَدَعَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ وَ أَهْلُ مَکَّةَ قَدْ صَعِدُوا وَ تَرَکُوا مَکَّةَ ثُمَّ قَالَ لِأَبِی طَالِبٍ (1)اخْرُجْ وَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی فِی السَّمَاءِ فَرَجَعَ قَالَ طُیُوراً لَمْ تَکُنْ فِی وِلَایَتِنَا وَ قَدْ أَخْبَرَهُ سَیْفُ بْنُ ذِی یَزَنَ وَ غَیْرُهُ بِهِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبَابِیلَ وَ دَفَعَهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ أَهْلِهَا (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب لَمَّا قَصَدَ أَبْرَهَةُ بْنُ الصَّبَّاحِ لِهَدْمِ الْکَعْبَةِ أَتَاهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِیَسْتَرِدَّ مِنْهُ إِبِلَهُ فَقَالَ تُعْلِمُنِی فِی مِائَةِ بَعِیرٍ وَ تَتْرُکُ دِینَکَ وَ دِینَ آبَائِکَ وَ قَدْ جِئْتُ لِهَدْمِهِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَنَا رَبُّ الْإِبِلِ وَ إِنَّ لِلْبَیْتِ رَبّاً سَیَمْنَعُهُ مِنْکَ فَرَدَّ إِلَیْهِ إِبِلَهُ فَانْصَرَفَ إِلَی قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ وَ أَخَذَ بِحَلْقَةِ الْبَابِ قَائِلًا:
یَا رَبِّ لَا أَرْجُو لَهُمْ سِوَاکَا*** یَا رَبِّ فَامْنَعْ مِنْهُمْ حِمَاکَا
إِنَّ عَدُوَّ الْبَیْتِ مَنْ عَادَاکَا*** امْنَعْهُمْ أَنْ یُخْرِبُوا قِرَاکَا
وَ لَهُ أَیْضاً
لَاهُمَّ إِنَّ الْمَرْءَ یَمْنَعُ رَحْلَهُ فَامْنَعْ رِحَالَکَ*** لَا یَغْلِبَنَّ صَلِیبُهُمْ وَ مِحَالُهُمْ عَدْواً مِحَالَکَ
فَانْجَلَی نُورُهُ عَلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ لِقَوْمِهِ انْصَرِفُوا فَوَ اللَّهِ مَا انْجَلَی مِنْ جَبِینِی هَذَا النُّورُ إِلَّا ظَفِرْتُ وَ الْآنَ قَدِ انْجَلَی عَنْهُ وَ سَجَدَ الْفِیلُ لَهُ فَقَالَ لِلْفِیلِ یَا مَحْمُودُ فَحَرَّکَ الْفِیلُ رَأْسَهُ فَقَالَ لَهُ تَدْرِی لِمَ جَاءُوا بِکَ فَقَالَ الْفِیلُ بِرَأْسِهِ لَا فَقَالَ جَاءُوا بِکَ لِتَهْدِمَ بَیْتَ رَبِّکَ أَ فَتَرَاکَ فَاعِلَ ذَلِکَ فَقَالَ الْفِیلُ بِرَأْسِهِ لَا (3).
المحال بالکسر الکید و القوة.
ص: 145
77.
الخرائج و الجرائح: از معجزات پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که پیش از بعثت ایشان ابرهة بن یکسوم فیل به خانه خدا آورد تا آنجا را ویران کند. عبدالمطّلب نزد ابرهه رفت تا شترانش را از او پس بگیرد. ابرهه وی را به حضور پذیرفت و مقامش را گرامی داشت. عبدالمطّلب به او گفت: این خانه صاحبی دارد که خودش از آن مراقبت میکند. سپس سوی اهل مکه بازگشت و بر فراز کوه ابوقیس دعا کرد. اهل مکه نیز بر فراز کوه رفته بودند و مکه را واگذاشته بودند. او به ابوطالب گفت: برو و بنگر چه چیزی در آسمان میبینی؟ او بازگشت و گفت: پرندگانی را دیدم که در سرزمین ما نبودهاند. سیف بن ذی یزن و دیگران نیز همین خبر را به او دادند. اینگونه خداوند پرندگان ابابیل را بر آنان فرستاد و آنان را از مکه و اهل مکه دفع کرد(1).
78.
مناقب ابن شهر آشوب: وقتی ابرهة بن صباح عزم کرد تا کعبه را ویران کند، عبدالمطّلب نزد او رفت تا شترانش را از او پس بگیرد. ابرهه گفت: با من از صد شتر سخن میگویی و دین خود و پدرانت را وامیگذاری حال آنکه من آمدهام تا آن را ویران کنم؟ عبدالمطّلب گفت: من صاحب شترم، این خانه صاحبی دارد که خودش در برابر تو از آن مراقبت میکند. ابرهه شتران عبدالمطّلب را به او پس داد و او نزد قریشیان بازگشت و آنان را از ماجرا باخبر کرد. سپس حلقه در کعبه را گرفت و گفت:
«پروردگارا من در برابر اینان جز تو امیدی ندارم، پروردگارا خودت در برابر اینان از حَرمت دفاع کن،
دشمن این خانه دشمن توست، جلوی اینان را بگیر تا مبادا سرزمین تو را ویران کنند.»
و نیز سرود:
«غمی نیست! هر کس از خانه خود مراقبت میکند، پس تو نیز از خانهات مراقبت کن،
صلیب اینان و زور و قدرتشان بر قدرت تو چیره نخواهد شد.»
ناگاه نور او بر کعبه درخشید. عبدالمطّلب به قومش گفت: بروید که به خدا سوگند هرگاه این نور از پیشانی من درخشیده من پیروز شدهام، اکنون نیز درخشید. اینچنین آن فیل برای عبدالمطّلب سجده کرد و او به فیل گفت: ای محمود! فیل سرش را تکان داد. گفت: میدانی برای چه تو را آوردهاند؟ فیل با سرش گفت: نه.
گفت: تو را آوردهاند تا خانه پروردگارت را ویران کنی، آیا به خود میبینی که چنین کنی؟ فیل با سرش گفت: نه(2).
توضیح
«المحال» به کسر یعنی «قدرت» و «نیرنگ».
ص: 145
قب، المناقب لابن شهرآشوب عِکْرِمَةُ قَالَ: کَانَ یُوضَعُ فِرَاشٌ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ لَا یَجْلِسُ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِجْلَالًا لَهُ وَ کَانَ بَنُوهُ یَجْلِسُونَ حَوْلَهُ حَتَّی یَخْرُجَ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ عَلَیْهِ فَیَأْخُذُهُ أَعْمَامُهُ لِیُؤَخِّرُوهُ فَیَقُولُ لَهُمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ دَعُوا ابْنِی فَوَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ لَشَأْناً عَظِیماً إِنِّی أَرَی أَنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ وَ هُوَ سَیِّدُکُمْ ثُمَّ یَحْمِلُهُ فَیَجْلِسُهُ مَعَهُ وَ یَمْسَحُ ظَهْرَهُ وَ یُقَبِّلُهُ وَ یُوصِیهِ إِلَی أَبِی طَالِبٍ (1).
فض، (2)کتاب الروضة قال الواقدی کان فی زمان عبد المطلب رجل یقال له سیف بن ذی یَزَن و کان من ملوک الیمن و قد أنفذ ابنه إلی مکة والیاً من قبله و تقدم إلیه باستعمال العدل و الإنصاف ففعل ما أمره به أبوه ثم إن عبد المطلب دعا برؤساء قریش مثل عتبة بن ربیعة و مثل الولید بن المغیرة و عقبة بن أبی معیط و أمیة بن خلف و رؤساء بنی هاشم فاجتمعوا فی دار الندوة (3)فلما قعدوا و أخذوا مراتبهم فتکلم عبد المطلب و قال اعلموا أنی قد دبرت تدبیرا فقال المشایخ و ما دبرت یا رئیس قریش و کبیر بنی هاشم فقال یا قوم إنکم تحتاجون أن تخرجوا معی نحو سیف بن ذی یَزَن لتهنیته فی ولایته و هلاک عدوه لیکون أرفق بنا و أمیل إلینا فقالوا له بأجمعهم نعم ما رأیت و نعم ما دبرت قال فخرج عبد المطلب و معه سبعة و عشرون رجلا علی نوق جیاد نحو الیمن فلما وصلوا إلی سیف بن ذی یَزَن بعد أیام سألوا عن الوصول إلیه قالوا لهم إن الملک فی القصر الوردی و کان من عاداته (4)فی أوان الورد أن یدخل قصر غمدان و لا یخرج إلا بعد نیف و أربعین یوما و لا یصل إلیه ذو حاجة و لا زائر و أنتم قصدتم الملک فی أیام الورد فذهب عبد المطلب
ص: 146
79.
مناقب ابن شهر آشوب: عکرمه گفته: فرشی برای عبدالمطّلب در سایه کعبه انداخته میشد و از روی احترام به وی کسی بر آن نمینشست. پسران او گرد آن مینشستند تا او بیاید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر آن مینشست و عموهای حضرت ایشان را میگرفتند تا عقب بنشانند. عبدالمطّلب به آنان میگفت: پسرم را رها کنید که به خدا سوگند او مرتبهای والا دارد، من چنین میبینم که آینده بر شما سر میرسد و او بر شما سرور است. سپس حضرت را برمیگرفت و کنار خود مینشاند و بر پشت ایشان دست میکشید و ایشان را میبوسید و درباره ایشان به ابوطالب وصیت میکرد(1).
80.
الفضائل: واقدی گفته: در زمان عبدالمطّلب مردی بود به نام سیف بن ذی یزن. او از پادشاهان یمن بود و پسرش را از جانب خود بهعنوان والی به مکه فرستاده بود و به او سپرده بود تا به عدالت و انصاف رفتار کند و او نیز به فرمان پدر خود عمل میکرد. باری عبدالمطّلب رؤسای قریش همچون عتبة بن ربیعه و ولید بن مغیره و عقبة بن ابی معیط و امیة بن خلف و رؤسای بنی هاشم را فراخواند و آنان در دارالندوه گرد آمدند. چون نشستند و در جایگاههای خود قرار گرفتند، عبدالمطّلب سخن راند و گفت: بدانید که من تدبیری اندیشیدهام. آن شیوخ گفتند: چه اندیشیدهای ای رئیس قریش و بزرگ بنی هاشم؟ گفت: ای قوم! شما باید با من نزد سیف بن ذی یزن بیایید تا بهخاطر ولایت او و هلاکت دشمنانش به او تبریک گوییم. همه گفتند: چه رأی و اندیشه خوبی! عبدالمطّلب با همراه بیست و هفت مرد سوار بر شترانی اصیل به سوی یمن به راه افتادند. وقتی پس از چند روز به بلاد سیف بن ذی یزن رسیدند، اجازه خواستند تا نزد او بروند. به آنان گفتند: پادشاه در قصر گُل سرخ است، او عادت دارد در فصل گل سرخ به قصر غمدان برود و چهل و چند روز بعد بیرون آید، بنابراین هیچ حاجتمند و هیچ زائری نمیتواند نزد او برود، شما در فصل گل سرخ برای دیدار پادشاه آمدهاید. عبدالمطّلب
ص: 146
إلی باب بستانه و کان لقصر غمدان فی وسط البستان أبواب و کان لهذا البستان باب یفتح إلی البریة و قد وکل بذلک البستان بوابا واحدا فقال عبد المطلب لأصحابه لعلنا یتهیأ لنا الدخول بحیلة و لا یتهیأ إلا هی فقال القوم صدقت قال الواقدی ثم إن عبد المطلب نزل و أخذ نحو الباب فنظر إلی البواب و سلم علیه فقال له یا بواب دعنی أن أدخل هذا البستان فقال البواب وا عجبا منک ما أقل فهمک و أضعف رأیک أ مصروع أنت فقال له عبد المطلب ما رأیت من جنونی فقال له البواب ما علمت أن سیف بن ذی یزن فی القصر مع جواریه و خدمه قاعدا (1)فإن بصر بک فی بستانه أمر بقتلک و إن سفک دمک عنده أهون من شربة ماء فقال له عبد المطلب دعنی أدخل و یکون من الملک إلی ما یکون فقال له البواب یا مغلوب العقل إن الملک فی القصر و عیناه للباب و البواب إنه قدر ما یرمق (2)أن یأمر بقتلک فقال عقیل بن أبی وقاص یا أبا الحارث أ ما علمت أن المصابیح لا تضی ء إلا بالدهن فقال عبد المطلب صدقت قال الواقدی ثم إن عبد المطلب دعا بکیس من أدیم فیه ألف دینار و قال بعد أن صب الکیس بین یدی البواب یا هذا إن ترکتنی أدخل البستان جعلت هذا برّی إلیک فاقبل صلتی و خل سبیلی فلما نظر البواب إلی الدرهم (3)خر مبهوتا و قال له البواب یا شیخ إن دخلت و نظر إلیک و سألک عن کیفیة دخولک ما أنت قائل قال عبد المطلب أقول له کان البواب نائما و شرط علیه عبد المطلب أن لا یکذبه إن دعاه الملک للمسألة فیقول غفوت (4)و لیس لی بدخوله علم قال نعم فقال عبد المطلب إن کذبتنی فی هذا صدقت الملک عن الصلة التی وصلتک بها فقال له البواب ادخل یا شیخ فدخل عبد المطلب البستان و کان قصر غمدان فی وسط المیدان و البستان کأنه جنة من الجنان قد حف بالورد و الیاسمین و أنواع الریاحین و الفواکه و فیه أنهار جاریة وسطه و إذا سیف بن ذی یزن قد اتکأ علی عمود المنظرة من قصره فلما نظر إلی عبد المطلب غضب
ص: 147
به در بوستان او رفت. کاخ غمدان افزون بر چند در که میان بوستان داشت، دری داشت که رو به سوی مردم باز میشد و یک دربان بر آن گماشته شده بود. عبدالمطّلب به یاران خود گفت: شاید به حیلهای بتوانیم داخل شویم و جز این ممکن نیست. آن قوم گفتند: راست میگویی. واقدی میگوید: عبدالمطّلب پیاده شد و سوی آن در به راه افتاد. به دربان نگریست و به او سلام کرد و گفت: ای دربان! بگذار تا من به این بوستان داخل شوم. دربان گفت: شگفتا از تو! چرا متوجه نمیشوی و نمیفهمی، دیوانهای؟! عبدالمطّلب گفت: چرا دیوانه باشم؟ گفت: مگر ندانستی که سیف بن ذی یزن با کنیزکان و نوکران خود در قصر نشسته است؟ اگر تو را در بوستان خود ببیند، فرمان به قتل تو میدهد و خونت را آسانتر از نوشیدن آب میریزد. عبدالمطّلب به او گفت: تو بگذار من داخل شوم تا ببینیم پادشاه چه میکند. دربان گفت: ای سبکمغز! پادشاه در کاخ است و چشمانش به در و دربان است، در یک چشم به هم زدن دستور قتلت را میدهد. عقیل بن ابی وقاص گفت: ای ابا حارث! مگر نمیدانی چراغ فقط از روغن روشن میشود؟! عبدالمطّلب گفت: راست میگویی. عبدالمطّلب هزار درهم در کیسهای چرمی ریخت و سپس کیسه را پیش روی دربان بیرون ریخت و گفت: ای فلانی! اگر بگذاری من داخل این بوستان شوم اینها را از برای خود کردهای، هدیه مرا بپذیر و راه را بر من بگشا. وقتی نگاه دربان به درهمها افتاد، هوش از سرش پرید و گفت: ای شیخ! اگر داخل شدی و تو را دید و از تو پرسید چگونه داخل شدی چه میگویی؟ عبدالمطّلب گفت: میگویم دربان خواب بود. سپس عبدالمطّلب با او شرط کرد که او را تکذیب نکند و اگر پادشاه ماجرا را از او پرسید، بگوید خوابم برده بود و نمیدانم این مرد چگونه داخل شده است. دربان پذیرفت. عبدالمطّلب گفت: اگر مرا تکذیب کنی، ماجرای هدیهای را که به تو دادهام به پادشاه میگویم. دربان گفت: داخل شو ای شیخ! عبدالمطّلب داخل بوستان شد. کاخ غمدان در میان یک میدان بود و آن بوستان همچون باغی از باغهای بهشتی بود و لبالب از گل سرخ و یاسمن و گونههای گیاهان خوشبو و میوه بود و در میانش رودهایی جاری بود. سیف بن ذی یزن بر ستونی تکیه داده بود و کاخش را مینگریست. چون نگاهش به عبدالمطّلب افتاد، خشمگین شد
ص: 147
و قال لغلمانه من ذا الذی دخل علی بغیر إذنی ایتونی به سریعا فسعی إلیه الغلمان و الخدم فاختطفوه من البستان فلما دخل عبد المطلب علیه رأی قصرا مبنیا علی حجر مطلّی بطلاء الوردی منقشا بنقش اللازوردی و ورد علی أمثال الورد و رأی عن یمین الملک و عن شماله و بین یدیه من الجواری ما لا عدد لهن و رأی بقرب الملک عمودا من عقیق أحمر و له رأس من یاقوت أزرق مجوف محشی بالمسک و رأی عن یساره تورا (1)من ذهب أحمر و علی فخذه سیف نقمته مکتوب علیه بماء الذهب شعر:
رب لیث مدجج کان یحمی***ألف قرن منغمد الأغمادی.
و خمیس ملفف بخمیس***بدد (2)الدهر جمعهم فی البلاد.
قال الواقدی فوقف عبد المطلب بین یدیه و لم یتکلم له الملک و لا عبد المطلب حتی کرع الملک فی التور الذی بین یدیه فلما فرغ من شربه نظر إلیه و کان سیف قد شاهد عبد المطلب قبل هذا و لکنه أنکره حتی استنطقه فقال له الملک من الرجل فقال أنا عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرة بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان حتی بلغ آدم علیه السلام فقال له الملک أنت ابن أختی فقال نعم أیها الملک أنا ابن أختک و ذلک أن سیف بن ذی یزن کان من آل قحطان و آل قحطان من الأخ و آل إسماعیل من الأخت فعلم سیف بن ذی یزن أن عبد المطلب ابن أخته فقال سیف أهلا و سهلا و ناقة و رحلا و مد الملک یده إلی عبد المطلب و کذلک عبد المطلب إلی نحو الملک فأمره الملک بالقعود و کناه بأبی الحارث أنتم معاشر أهل الشار رجال اللیل و النهار و غیوث الجدب و الغلاء و لیوث الحرب بضرب الطلا ثم قال یا أبا الحارث فیم جئت فقال له عبد المطلب نحن جیران بیت الله الحرام و سدنة البیت (3)و قد جئت إلیک و أصحابی بالباب لنهنئک بولایتک و ما فوضه الله تعالی من النصر لک و أجراه علی یدیک من هلاک عدوک فالحمد لله الذی نصرک و أقر عینیک و أفلج حجتک (4)و أقر
ص: 148
و به غلامان خود گفت: این کیست که بدون اجازه من داخل شده است؟ سریعا او را نزد من بیاورید. غلامان و نوکران سوی عبدالمطّلب شتافتند و او را در میان بوستان گرفتند. چون عبدالمطّلب بر پادشاه وارد شد، دید کاخ از سنگهای زراندود سرخ با نقشهای لاجوردی در میان گونهگونه گل ساخته شده و کنیزکان بیشماری در چپ و راست و پیش روی پادشاه ایستادهاند و کنار پادشاه ستونی از عقیق سرخ با کلاهی از یاقوت آبی قرار دارد که میانش خالی شده و از مشک پُر شده و در سمت چپ پادشاه جامی از طلای سرخ گذاشته شده و بر کمر پادشاه شمشیری آویخته شده که بر تیغهاش با آب طلا نوشته شده:
«چه بسا شیری مسلّح که هزار شمشیر در نیام را نگاه میدارد،
و چه بسا لشکریانی انبوه که روزگار جمعشان در دیار را پراکنده میسازد.»
عبدالمطّلب روبروی پادشاه ایستاد و هیچ یک چیزی نگفتند. پادشاه جرعهای از ظرف کنار خود نوشید و ظرف را پایین آورد و به عبدالمطّلب نگریست. سیف پیشتر عبدالمطّلب را دیده بود اما او را نشناخت و از او خواست سخن بگوید. به او گفت: تو کیستی؟ گفت: من عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصیّ بن کلاب بن مرّة بن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان بن فلان تا به آدم هستم.پادشاه به او گفت: تو خواهرزاده من هستی؟ گفت: آری ای پادشاه! من خواهرزاده تو هستم. زیرا سیف بن ذی یزن از آل قحطان بود و آل قحطان فرزندان برادر بودند و آل اسماعیل فرزندان خواهر. چون سیف بن ذی یزن دانست که عبدالمطّلب خواهرزاده اوست، گفت: خوش آمدی و مشّرف کردی. سپس دست سوی عبدالمطّلب دراز کرد و عبدالمطّلب با او دست داد. پادشاه دستور داد تا عبدالمطّلب بنشیند و او را چنین خطاب کرد: ای ابا حارث! شما جماعتی نیکزاد و مردان روز و شب و پناه مردمان در خشکسالی و قحطی و شیران جنگ هستید که گردن دشمنان بیاندازید. سپس گفت: ای ابا حارث! در پی چه آمدهای؟ گفت: ما همسایگان بیت الله الحرام و خادمان کعبه هستیم، من به همراه یارانم که بر در ایستادهاند، نزد تو آمدهایم تا به تو تبریک گوییم که به ولایت رسیدهای و خداوند پیروزی نصیبت کرده تا پیروزمندانه دشمنانت را به هلاکت برسانی، ستایش از آن خداوندی است که تو را یاری داد و چشمانت را روشن کرد و حجت تو را آشکار ساخت
ص: 148
عیوننا بخذلان عدوک فأطال الله تعالی فی سوابغ نعمه مدتک و هنأک بما منحک و وصلها بالکرامة الأبدیة فلا خیب دعائی فیک أیها الملک ففرح سیف بدعائه و استقر له بالمحبة بما سمع من تهنیته ثم أمره أن یصیر هو و من معه بالباب من أصحابه إلی دار الضیافة إلی أن یؤمر (1)بإحضارهم بعد هذا الیوم إلی مجلسه فمضی و حجابه و خدمه بین یدیه إلی حیث أمرهم و خرج عبد المطلب و استوی علی جمله و اتبعه أصحابه و بین یدیه غلمان الملک و حوله حتی أنزلوه و أصحابه الدار و بالغوا بالتوصیة به و بأصحابه فأمر الملک أن یجری علیهم فی کل یوم ألف درهم بیض فبقی عبد المطلب فی دار الضیافة سریرا (2)حتی تصرمت أیام الورد فلما کان فی الیوم الذی أراد فیه مجلسه للتسلیم علیه و النظر فی أمره ذکر عبد المطلب فی شطر من لیلته فأمر بإحضاره وحده فدخل علیه الرسول فأمره و أعلمه بمراد الملک منه فقام معه إلیه فإذا الملک فی مجلسه وحده فقال لخدمه تباعدوا عنا فلم یبق فی المجلس غیر الملک و عبد المطلب و ثالثهم رب العزة تبارک و تعالی فقال له الملک یا أبا الحارث إن من آرائی أن أفوض إلیک علما کنت کتمته عن غیرک و أرید أن أضعه عندک فإنک موضع ذلک و أرید أن تطویه و تکتمه إلی أن یظهره الله تعالی فقال عبد المطلب السمع و الطاعة للملک و کذا الظن بک فقال الملک اعلم یا أبا الحارث أن بأرضکم غلاما حسن الوجه و البدن جمیل القد و القامة بین کتفیه شامة (3)المبعوث من تهامة أنبت الله تعالی علی رأسه شجرة النبوة و ظللته الغمامة صاحب الشفاعة یوم القیامة مکتوب بخاتم النبوة علی کتفیه سطران لا إله إلا الله و الثانی محمد رسول الله و الله تعالی أمات أمه و أباه و تکون تربیته علی جده و عمه و أنی وجدت فی کتب بنی إسرائیل صفته أبین و أشرح من القمر بین الکواکب و أنی أراک جده فقال عبد المطلب أنا جده أیها الملک فقال الملک مرحبا بک و سهلا یا أبا الحارث ثم قال له الملک أشهدک علی نفسی یا أبا الحارث أنی مؤمن به و بما یأتی
ص: 149
و با ذلت دشمنان تو چشمان ما را نیز روشن کرد، خداوند بهره تو را از نعمتهای خود افزون گردانَد و تو را از دهش خود شاد گرداند و به ارجمندی داشتههای تو را جاودان سازد و دعای مرا درباره تو بیپاسخ نگذارد ای پادشاه! سیف از دعای او شادمان شد و از شادباشی که از او شنید محبتش در دلش نشست و سپس دستور داد تا او با همراهانش که بر در بودند به میهمانسرا روند. روز بعد آنان را به مجلس خود فرا خواند و به همراه پردهداران و خادمان خود به میزبانی آنان رفت. عبدالمطّلب راهی شد و بر شترش نشست و یارانش نیز در عقب او در میان غلامان پادشاه به راه افتادند تا اینکه او و یارانش را در میهمانسرا پیاده کردند و به ایشان بسیار رسیدگی کردند و پادشاه دستور داد تا هر روز هزار درهم سفید برای ایشان بفرستند. اینچنین عبدالمطّلب در میهمانسرا در ناز و نعمت بماند تا اینکه فصل گل سرخ گذشت. چون روزی فرا رسید که پادشاه میخواست عبدالمطّلب را ببیند و در کار وی بنگرد، شبهنگام از وی یاد کرد و دستور داد تا او را به تنهایی فرا خوانند. پیک پادشاه نزد عبدالمطّلب رفت و او را فرا خواند و گفت پادشاه او را میطلبد. او به همراه پیک به راه افتاد و نزد پادشاه رسید که در مجلس خود تنها نشسته بود. پادشاه به خادمان خود گفت: از نزد ما بروید. آنگاه هیچ کس در مجلس نماند جز پادشاه و عبدالمطّلب و سومی که پروردگار والامرتبه بود. پادشاه گفت: ای ابا حارث! در نظر دارم دانستهای را به تو بسپارم که از جز تو پنهانش داشتهام و میخواهم آن را نزد تو بگذارم، چراکه تو محلّ آن هستی و میخواهم آن را در سینه نگاه داری و پنهانش کنی تا اینکه خداوند متعال آشکارش کند. عبدالمطّلب گفت: میشنوم و اطاعت میکنم. [پادشاه گفت:]و گمان من به تو همین است. پادشاه گفت: ای ابا حارث! بدان که در سرزمین شما پسری خوبرو و خوشاندام و خوش قد و قامت هست که در میان کتفهایش خالی دارد و از تهامه برانگیخته میشود، خداوند شجره نبوت را بر سر او رویانده که چون ابر بر سرش سایهاش انداخته، صاحب شفاعت روز قیامت است و میان کتفهایش به مهر نبوت نگاشته شده هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست، خداوند متعال پدر و مادر او را میرانده و پرورش او به دست پدربزرگ و عمویش افتاده، من آشکارتر و روشنتر از ماه در میان ستارگان صفات او را در کتب بنی اسرائیل یافتهام و از این رو تو را جدّ او میدانم. عبدالمطّلب گفت: من جدّ او هستم ای پادشاه! پادشاه گفت: خوش آمدی ای ابا حارث! سپس گفت: تو را بر خود گواه میگیرم ای ابا حارث که من به او و آنچه
ص: 149
به من عند ربه ثم تأوه سیف ثلاث مرات بأن یراه فکان ینصره و ینظره (1)یتعجب منه الطیر فی الهواء ثم قال یا أبا الحارث علیک بکتمان ما ألقیت علیک و لا تظهره إلی أن یظهره الله تعالی فقال عبد المطلب السمع و الطاعة للملک و نظر عبد المطلب فی لحیة سیف بن ذی یزن سوادا و بیاضا و خرج من عنده و قد وعده فی الحباء فی غد لیرحلوا إلی أرض الحرم إن شاء الله تعالی فلما رجع إلی أصحابه وجدهم وجلین شاحبین (2)و قد أکثروا الفکر فیه حین دعاه الملک فی مثل ساعته التی دعاه فیها فقالوا له ما کان یرید الملک منک قال عبد المطلب یسألنی عن رسوم مکة و آثارها و لم یخبر عبد المطلب أحدا بما کان بینه و بین الملک و غدا علیهم رسول الملک من غد یحضرهم مجلسه فتطیبوا و تزینوا و دخلوا القصر و عبد المطلب یقدمهم فدخلوا علیه فنظر عبد المطلب فإذا برأسه و لحیته حالکا فقال له عبد المطلب إنی ترکتک أبیض اللحیة فما هذا فقال له الملک إنی أستعمل الخضاب فقال أصحاب عبد المطلب إن رأی الملک أن یرانا أهلا لذلک الخضاب فلیفعل قال فأمر الملک أن یؤخذ بهم إلی الحمام و کان القوم بیض الرءوس و اللحاء فخضبوا هناک فخرجوا و لشعورهم بریق کأسود ما یکون من الشعر و یقال إن سیفا أول من خضب رأسه و لحیته قال الواقدی ثم إن الملک أمر لکل واحد منهم ببدرة بیض فحمل کل واحد منهم علی دابة و بغل و أمر لکل واحد منهم بجاریة و غلام و بتخت ثیاب (3)فاخرة و لعبد المطلب بضعفی ما وهب لهم ثم دعا الملک بفرسه العقاب و بغلته الشهباء و ناقته العضباء (4)و قال یا أبا الحارث إن الذی أسلمه إلیک (5)أمانة فی عنقک تحفظها إلی
ص: 150
از جانب پروردگارش میآورد، ایمان دارم. سیف سه مرتبه آه کشید که ای کاش او را میدید و یاریاش میکرد و به او مینگریست،(1)
که پرندگان هوا از او شگفت زده میشوند. سپس گفت: ای ابا حارث! باید آنچه را با تو در میان گذاشتم پنهان داری و آن را آشکار نکنی تا اینکه خداوند متعال آن را آشکار گرداند. عبدالمطّلب گفت: شنیدم و اطاعت کردم ای پادشاه! عبدالمطّلب نگاهی به محاسن سیاه و سفید سیف بن ذی یزن انداخت و از نزد او خارج شد. سیف در آن همنشینی او را برای فردا دعوت کرد تا به حرم او بروند. وقتی عبدالمطّلب نزد یارانش بازگشت، دید بسیار ترسیدهاند و رنگ از رخشان پریده و در این اندیشهاند که چرا پادشاه در چنین هنگامی او را فراخوانده است. به او گفتند: پادشاه با تو چه کار داشت؟ عبدالمطّلب گفت: از من درباره رسوم و بناهای مکه پرسید. اینگونه عبدالمطّلب هیچ کس را از آنچه میان وی و پادشاه گذشته بود باخبر نکرد. پیک پادشاه بامداد فردا نزد آنان رفت تا ایشان را به مجلس پادشاه ببرد. آنان خود را آراستند و عطرآگین کردند و در عقب عبدالمطّلب به کاخ درآمدند و بر پادشاه وارد شدند. عبدالمطّلب نگاه کرد و ناگاه دید مو و محاسن پادشاه کاملا سیاه شده است. عبدالمطّلب به او گفت: من تو را با محاسن سفید ترک کردم، این چیست؟! پادشاه گفت: من از حنا استفاده کردهام. یاران عبدالمطّلب گفتند: اگر پادشاه ما را نیز سزاوار حنا میبیند، ما را نیز بهرهمند کند. پادشاه دستور داد تا آن قوم را که مو و محاسن سفید داشتند، به حمام بردند و برایشان حنا گذاشتند. آنان بیرون آمدند حال آنکه موهایشان از سیاهی می درخشید. گفتهاند سیف نخستین کسی بوده که مو و محاسنش را حنا گذاشته است. واقدی میگوید: پادشاه دستور داد تا به هر یک از آنان همیانی سپید دهند و هر یک از آنان را بر چهارپا و استری بنشانند و به هر یک از آنان یک کنیز و یک غلام و یک چمدان جامه فاخر بدهند و دو برابر همه اینها را به عبدالمطّلب بدهند. سپس پادشاه اسب خود عقاب را و استر خود شهباء را و ناقه خود عضباء را طلب کرد و گفت: ای ابا حارث! اینها را که به تو میسپارم امانتی بر گردن توست، از آنها مراقبت کن
ص: 150
أن تسلمها إلی محمد صلی الله علیه و آله إذا بلغ مبلغ الرجال فقال له اعلم أنی ما طلبت علی ظهر هذه الفرس شیئا إلا وجدته و ما قصدنی عدو و أنا راکب علیها إلا نجانی الله تعالی منه و أما البغلة فإنی کنت أقطع بها الدکداک و الجبال لحسن سیرها و لا أنزل عنها لیلی و نهاری فأمره أن یتحفظ و یجعلها لی تذکرة و بلغه عنی التحیة الکثیرة فقال عبد المطلب السمع و الطاعة لأمر الملک ثم ودعوه و خرجوا نحو الحرم حتی دخلوا مکة فوقعت الصیحة فی البلد بقدومهم فخرج الناس یستقبلونهم و خرج أولاد عبد المطلب و قعد النبی علی صخرة و قد ألقی کمه علی وجهه لئلا تناله الشمس حتی تقارب عبد المطلب فنظر أولاده إلیه و قالوا یا أبانا خرجت إلی الیمن شیخا و رجعت شابا قال نعم أیها الفتیان سأخبرکم بما ذکرتم ثم قال لهم أین سیدی محمد فقالوا إنه قعد فی بعض الطریق ینتظرکم ثم إن عبد المطلب سار نحوه حتی وصل إلیه مع أصحابه فنزل عن مرکوبه و عانقه و قبل ما بین عینیه و قال له إن هذا الفرس و البغلة و الناقة أهداها إلیک سیف بن ذی یزن و یقرأ علیک التحیة الطیبة ثم أمر أن یحمل رسول الله صلی الله علیه و آله علی الفرس فلما استوی النبی صلی الله علیه و آله علی ظهر الفرس انتشط و صهل صهیلا شدیدا فرحا برسول الله صلی الله علیه و آله و نسب هذا الفرس أنه عقاب بن ینزوب بن قابل بن بطال بن زاد الراکب بن الکفاح بن الجنح بن موج بن میمون بن ریح أمر الله تعالی قال کن فکان بأمره.
قال الواقدی و أخذ أبو طالب بلجام فرسه و حف برسول صلی الله علیه و آله أعمامه فقال صلی الله علیه و آله خلوا عنی فإن ربی یحفظنی و یکلؤنی (1)فخلوا عنه فدخل النبی صلی الله علیه و آله إلی مکة علی حالته فشاع خبره فی قریش و بنی هاشم فتعجب من أمره الخلق و بقی النبی صلی الله علیه و آله فرحا مسرورا عند عبد المطلب.
قال الواقدی و دب النبی صلی الله علیه و آله و درج و أتی علیه ثمان سنین و ثمانیة أشهر و ثمانیة أیام فعندها اعتل عبد المطلب علة شدیدة فأمر أن یحمل سریره إلی عند البیت الحرام و ینصب هناک عند أستار الکعبة و کان لعبد المطلب سریر من خیزران أسود ورثه من جده عبد مناف و کان السریر له شبکات من عاج و آبنوس و صندل و عود أحسن ما یکون إحکاما
ص: 151
تا اینکه همه را به محمد بسپاری، وقتی به بلوغ مردان رسید، به او بگو: بدان که من پشت این اسب هر چه را طلب کردم به دست آوردم و هرگاه بر آن سوار بودم با هر دشمنی رویارو شدم خداوند متعال مرا از شرّ او نجات داد، و اما این استر، از بس که سبکسِیر است سنگلاخها و کوهها را با آن درنوردیدهام و شبانهروز از آن پیاده نشدهام، به او بگو آن را حفظ کند و از من به یادگار داشته باشد و سلام مرا بسیار به او برسان. عبدالمطّلب به او گفت: فرمان پادشاه را شنیدم و اطاعت میکنم! سپس همه با پادشاه وداع کردند و سوی حرم خارج شدند. چون به مکه رسیدند، از ورودشان در شهر هیاهو شد و مردم به استقبالشان آمدند و فرزندان عبدالمطّلب به سویش رفتند حال آنکه پیامبر صلّی الله علیه و آله بر صخرهای نشسته بود و آستینش را جلوی چهرهاش گرفته بود تا خورشید آزارش ندهد. وقتی عبدالمطّلب نزدیک شد و فرزندانش او را دیدند گفتند: ای پدر! در پیری به یمن رفتی و به جوانی بازگشتی؟! گفت: آری ای جوانمردان! برایتان باز خواهم گفت. سپس گفت: سرورم محمد کجاست؟ گفتند: او در میانه راه نشسته و منتظر شماست. عبدالمطّلب به سوی حضرت روانه شد و با یاران خود نزد ایشان رسید و از مرکب پیاده شد و حضرت را در آغوش کشید و میان دیدگان ایشان را بوسید و عرض کرد: این اسب و این استر و این ناقه را سیف بن ذی یزن به تو هدیه کرد و سلام گرم رساند. سپس دستور داد تا رسول خدا را بر آن اسب نشاندند. چون پیامبر بر پشت اسب نشست، اسب از رسول خدا شادمان شد و به نشاط آمد و شیههای بلند کشید. نسب آن اسب چنین بود: عقاب بن ینزوب بن قابل بن بطال بن زاد الرکب بن کفاح بن جنح بن موج بن میمون بن ریح که خداوند متعال فرمود باش و او به امر خداوند هست شد.
واقدی میگوید: ابوطالب افسار اسب را گرفته بود و عموهای رسول خدا دور ایشان را گرفته بودند. حضرت فرمود: رهایم کنید که پروردگارم از من محافظت میکند و او مراقب من است. آنان حضرت را واگذاشتند و ایشان به حال خود وارد مکه شد. این خبر در میان قریشیان و بنی هاشم پیچید و خلق از این ماجرا شگفت زده شدند و پیامبر در کنار عبدالمطّلب شاد و خوشحال بود.
واقدی میگوید: پیامبر روزگار گذراند تا اینکه هشت سال و هشت ماه و هشت روزه شد. در آن هنگام عبدالمطّلب به شدت بیمار شد و دستور داد تا تختش را به کنار کعبه ببرند و آن را در آنجا کنار پردههای کعبه بگذارند. عبدالمطّلب تختی از خیزران سیاه داشت که آن را از جدّش عبدمناف به ارث برده بود. آن تخت شبکههایی از عاج و آبنوس و صندل و عود داشت که بسیار محکم و زیبا بود و
ص: 151
و هیئة و أمر عبد المطلب أن یزین السریر بألوان الفرش و الدیباج الرقاق و أمر أن ینصب فوق سریره فسطاط من دیباج أحمر ففعل ذلک و حمل عبد المطلب إلی بیت الله الحرام و نام علی ذلک السریر المزین و قعد حوله أولاده و کان له من البنین عشرة أنفس فمات منهم عبد الله و بقی بعده تسعة أنفس شجعان یعد کل واحد منهم بألف و قعدوا حوله و حفوا بعبد المطلب یبکون و دموعهم تتقاطر کالمطر و قعد النبی صلی الله علیه و آله و اجتمعت عند عبد المطلب بطون العرب و کبار قریش مصطفون (1)ما منهم أحد إلا و عیناه تهملان بالدموع فعند ذلک ظهر أبو لهب لعنه الله و أخزاه و أخذ برأس رسول الله صلی الله علیه و آله لینحیه عن عبد المطلب فصاح عبد المطلب و انتهره (2)و قال له مه یا عبد العزی أنت من عداوتک لا تنفک من إظهارک ببغضک لولدی محمد اقعد مکانک و أمسک (3)عنه و قام أبو لهب و قعد عند رجل عبد المطلب خجلا مخذولا لأن أبا لهب کان من الفراعنة المبغضین لرسول الله صلی الله علیه و آله ثم مال عبد المطلب إلی جنبه و أقبل بوجهه علی أبی طالب لأنه (4)لم یکن فی أولاد عبد المطلب أرفق منه برسول الله صلی الله علیه و آله و لا أمیل منه ثم أنشأ یقول شعر: (5)
أوصیک یا عبد مناف بعدی*** بموحد بعد أبیه فردی
فارقه و هو ضجیع المهدی***فکنت کالأم له فی الوجدی
قد کنت ألصقه الحشی و الکبدی***حتی إذا خفت فراق الوحدی
أوصیک أرجی أهلنا بالرفدی***یا ابن الذی غیبته فی اللحدی
بالکره منی ثم لا بالعمدی***و خیرة الله یشاء فی العبدی
ثم قال عبد المطلب یا أبا طالب إننی ألقی إلیک بعد وصیتی قال أبو طالب ما هی قال یا بنی أوصیک بعدی بقرة عینی محمد صلی الله علیه و آله و أنت تعلم محله منی و مقامه لدی فأکرمه بأجل الکرامة و یکون عندک لیله و نهاره و ما دمت فی الدنیا الله ثم الله فی حبیبه ثم
ص: 152
عبدالمطّلب دستور داده بود که آن را به گونههای فرش و دیبای نازک بیارایند و گفته بود تا بالای آن فسطاطی از دیبای سرخ نصب کنند. آنان عبدالمطّلب را که بر آن تخت آراسته خوابیده بود، به بیت الله الحرام بردند و فرزندانش گرداگرد او نشستند. عبدالمطّلب ده پسر داشت که از میان آنان عبدالله درگذشته بود و پس از او نُه فرزند دلیر بر جا مانده بودند که هر یک از آنان هزار تن به شمار میرفت. آنان گرد عبدالمطّلب نشستند و دور او حلقه زدند و چنان میگریستند که اشکهایشان چون سیل جاری بود. پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز کنار وی نشسته بود و بزرگان عرب و سران برگزیده قریش نیز گرد او جمع آمده بودند و همه اشک میریختند. در آن دم ابولهب - که خدایش نفرین و خوار کند - آمد و سر رسول خدا را گرفت تا ایشان را از عبدالمطّلب دور کند. ناگاه عبدالمطّلب فریاد کشید و او را بازداشت و گفت: دست بردار ای عبدالعُزّی! تو از روی دشمنی از این کینهتوزی نسبت به فرزند من محمد دست نمیکشی، سر جایت بنشین و دست از او بکش. ابولهب برخاست و خوار و شرمسار کنار پای عبدالمطّلب نشست. زیرا ابولهب سرکش بود و با رسول خدا دشمنی داشت. سپس عبدالمطّلب به پهلو پیچید و به ابوطالب که بیش از همه فرزندانش با رسول خدا مهربان و دوست بود رو کرد و سرود:
«ای عبدمناف! من پس از خود درباره پسر یکتاپرستی که پس از پدرش تنها شده به تو وصیّت میکنم،
از او جدا میشوم در حالی که او در کنار من میخوابید و من در سختیها برایش چون مادر بودم،
او را همیشه در کنار و در آغوش خود نگاه میداشتم، آنچنانکه دیگر از تنهایی خود میترسم،
برای پشتیبانی بیش از همه خاندانمان به تو امید دارم، پس به تو وصیت میکنم ای پسر کسی که به قبر میرود و نیست میشود،
این وصیت را نه از عمد بلکه از روی ناگزیری میکنم، اما خواست خداوند برای بنده خیر است.»
بعد گفت: ای ابوطالب! من وصیتم را به تو میکنم. ابوطالب گفت: چه وصیتی؟ گفت: ای فرزندم! پس از درگذشت من تو را درباره نور چشمم محمد وصیت میکنم، تو میدانی او نزد من چه منزلت و جایگاهی دارد، پس او را گرامی بدار و مادامی که زندهای شب و روز او را نزد خود نگاه دار، خدا را درباره حبیب او در نظر داشته باش. سپس به
ص: 152
قال لأولاده أکرموا و جللوا محمدا صلی الله علیه و آله و کونوا عند إعزازه و إکرامه فسترون منه أمرا عظیما علیا و سترون آخر أمره ما أنا أصفه لکم عند بلوغه فقالوا بأجمعهم السمع و الطاعة یا أبانا نفدیه بأنفسنا و أموالنا و نحن له فدیة قال أبو طالب قد أوصیتنا بمن هو أفضل منی و من إخوانی قال نعم و لم یکن فی أعمام النبی صلی الله علیه و آله أرفق من أبی طالب قدیما و حدیثا فی أمر محمد صلی الله علیه و آله ثم قال إن نفسی و مالی دونه فداء (1)أنازع معادیه و أنصر موالیه فلا یهمنک أمره.
قال الواقدی ثم إن عبد المطلب غمض عینیه و فتحهما و نظر قریشا و قال یا قوم أ لیس حقی علیکم واجبا فقالوا بأجمعهم نعم حقک علی الکبیر و الصغیر واجب فنعم القائد و نعم السائق فینا کنت فجزاک الله تعالی عنا خیرا و یهون علیک سکرات الموت و غفر لک ما سلف من ذنوبک فقال عبد المطلب أوصیک بولدی محمد بن عبد الله علیهما السلام فأحلوه محل الکرامة فیکم و بروه و لا تجفوه و لا تستقبلوه بما یکره فقالوا بأجمعهم قد سمعنا منک و أطعناک فیه ثم قال لهم عبد المطلب إن الرئیس علیکم من بعدی الولید بن المغیرة أبو عبد الشمس بن أبی العاص بن نقیة (2)بن عبد شمس بن عبد مناف فضجت الخلق بأجمعهم و قالوا قبلنا أمرک فنعم ما رأیته رأیا و نعم ما خلفته فینا بعدک و صارت قریش و بنو هاشم تحت رکاب الولید بن المغیرة فعند ذلک تغیر وجه عبد المطلب و اخضرت أظافیر یدیه و رجلیه و وقع علی وجنتیه غبار الموت یکثر التقلب من جنب إلی جنب و مرة یقبض رجلا و یبسط أخری و الخلائق من قریش و بنی هاشم حاضرون و قد صارت مکة فی ضجة واحدة و أراد النبی صلی الله علیه و آله أن یقوم من عنده ففتح عبد المطلب عینیه و قال یا محمد ترید أن تقوم قال نعم فقال عبد المطلب یا ولدی فإنی و حق رب السماء لفی راحة ما دمت عندی قال فقعد النبی صلی الله علیه و آله فما کان إلا عن قلیل حتی قضی نحبه. (3)
ص: 153
دیگر فرزندانش گفت: محمد را گرامی بدارید و بزرگ دارید و همواره او را عزیز و ارجمند بدارید که از او کاری عظیم و والا خواهید دید و سرانجام هنگام بلوغ او چیزی را که من برایتان وصف میکنم خواهید دید. آنان همگی گفتند اطاعت ای پدر! ما جان و مال خود را فدای او میکنیم و ما همه فدایی او هستیم. ابوطالب گفت: ما را درباره کسی وصیت کردی که از من و برادرانم والاتر است. گفت: آری. سپس ابوطالب که در میان عموهای پیامبر صلّی الله علیه و آله از همه بیشتر نسبت به حضرت مهربان بود، گفت: جان و مال من فدای او، با دشمنش مبارزه خواهم کرد و دوستش را یاری خواهم داد و به هیچ روی غصه او را نخور.
واقدی میگوید: عبدالمطّلب چشمان خود را بست و سپس باز کرد و به قریشیان نگریست و گفت: ای قوم! آیا حق من بر شما واجب نیست؟ همگی گفتند: آری، حق تو بر کوچک و بزرگ واجب است، چه خوب پیشوا و امیری بودی در میان ما! خداوند از جانب ما تو را جزا دهد و دشواریهای مرگ را بر تو آسان گرداند و گناهانی را که از تو سر زده بیامرزد. عبدالمطّلب گفت: شما را درباره فرزندم محمد بن عبدالله وصیت میکنم، او را در میان خود گرامی بدارید و به او نیکی کنید و او را نیازارید و با او چنان که دوست ندارد برخورد نکنید. همه گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم. سپس عبدالمطّلب به آنان گفت: پس از من رئیس شما ولید بن مغیرة ابوعبدالشمس بن ابی عاص بن نقیة بن عبدشمس بن عبدمناف است. ناگاه جمع فغان برآورد و همه گفتند: فرمانت را پذیرفتیم، چه خوب اندیشهای کردی و چه خوب جانشینی برای خود گذاشتی که قریش و بنی هاشم را در رکاب ولید بن مغیره نهادی. در آن دم رنگ از رخسار عبدالمطّلب پرید و ناخنهای دست و پایش سبز شد و غبار مرگ بر چهرهاش نشست و مدام پهلو به پهلو شد و باری پاهایش را جمع می کرد و بار دیگر رها می کرد و حال آنکه جماعت قریش و بنی هاشم همه حاضر بودند و مکه یکصدا سوگوار بود.پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست از کنارش برخیزد که ناگاه عبدالمطّلب چشمانش را گشود و گفت: ای محمد! میخواهی برخیزی؟ فرمود: آری. گفت: ای فرزندم! به پروردگار آسمان سوگند که تا کنارم هستی من آسودهام. پیامبر نشست و کمی بعد عبدالمطّلب جان داد.
ص: 153
قال الواقدی ثم قاموا فی تغسیله فغسلوه و کفنوه و حنطوه و جعلوه فی أعواد المنایا و حملوه إلی ذیل الصفا و ما بقی فی مکة شیخ و لا شاب و لا حر و لا عبد من الرجال و النساء إلا و قد ذهبوا إلی جنازته و عظموها و دفنوه فرجع الخلق من جنازته باکین علیه لفقده من مکة فقالت عاتکة بنت عبد المطلب ترثی أباها و تقول.
ألا یا عین ویحک فاسعدینی*** بدمع واکف (1)هطل غزیر.
علی رجل أجل الناس أصلا***و فرعا فی المعالی و الظهور.
طویل الباع أروع شیظمیا***أغر کغرة القمر المنیر.
(2)و قالت صفیة ترثی أباها.
أ عینی جودا بالدموع السواکب***علی خیر شخص من لوی بن غالب (3).
أ عینی جودا عبرة بعد عبرة*** علی الأسد الضرغام محض الضرائب.
(4)و قالت برة بنت عبد المطلب تبکی أباها و ترثیه.
أ عینی جودا بالدموع الهواطل***علی النحر منی (5)مثل فیض الجداول.
و لا تسأما أن تبکیا کل لیلة*** و یوم علی مولی کریم الشمائل.
أبا الحارث الفیاض ذو الباع و الندی***رئیس قریش کلها فی القبائل.
فأسقی ملیک الناس موضع قبره***بنوء الثریا (6)دیمة بعد وابل.
ص: 154
واقدی میگوید: آنان برخاستند و او را غسل دادند و کفن کردند و بر او حنوط پاشیدند و در تابوتش گذاشتند و او را به صفا بردند. در مکه هر پیر و جوان و آزاد و بنده و زن ومردی که بود برای تشییع و بزرگداشت او رفته بود. آنان او را به خاک سپردند و همه با چشم گریان از مزار او بازگشتند چرا که مکه او را از دست داده بود. آنگاه عاتکه دختر عبدالمطّلب در رثای پدرش گفت:
«وای بر تو ای چشم من! با اشکهایی چون باران شدید مرا یاری کن، و بر مردی بگری که در میان مردم والاترین تبار و خاندان را با حضوری بزرگوارانه داشت،
توانمند بود و اندامی شگفتانگیز با چهرهای سپید چون روشنایی ماه تابان داشت.»
و صفیه در رثای پدرش گفت:
«ای چشمان من! سخاوتمندانه اشک بریزید و بر نیکترین مرد از فرزندان لوی بن غالب بگریید،
ای چشمان من! بیوقفه در غم شیری هژبر با صفاتی والا بگریید.»
و برّة دختر عبدالمطّلب در حالی که بر پدرش میگریست در رثای او گفت:
«ای چشمان من! سخاوتمندانه اشک بریزید و از سوی من همچون جوشش نهرها به سوی دریا بگریید،
و شب و روز از گریستن در غم مردی بزرگ با خلق و خوی ارجمند خسته نشوید،
اباحارث، آن مرد بخشنده و توانمند و سخاوتمند که در میان قبایل بر سرتاسر قریش ریاست میکرد،
پس ای مالک مردمان! به هنگام ریزش باران با بارانی عظیم مزار او را سیراب کن.»
ص: 154
و قالت أروی بنت عبد المطلب ترثی أباها.
ألا یا عین ویحک فاسعدینی***بویل واکف من بعد ویل.
بدمع من دموعک ذو غروب***فقد فارقت ذا کرم و نبل.
طویل الباع أروع ذی المعالی*** أبوک الخیر وارث کل فضل.
و قالت آمنة بنت عبد المطلب تبکی أباها و ترثیه.
بکت عینی و حق لها البکاء***علی سمح السجیة و الحیاء. (1)
علی سمح الخلیقة أبطحی***کریم الخیم ینمیه العلاء.
أقب الکشح أروع ذی أصول*** له المجد المقدم و الثناء. (2)
و کان هو الفتی کرما و جودا***و بأسا حین یشتبک القناء. (3)
قال الجزری فیه ذکر غمدان هو بضم الغین و سکون المیم البناء العظیم بناحیة صنعاء الیمن قیل هو من بناء سلیمان علیه السلام انتهی و المدجج الذی دخل فی سلاحه و الأغماد جمع الغمد بالکسر و هو جفن السیف و غمده یغمده جعله فی الغمد و کرع الماء تناوله بفیه من غیر أن یشرب بکفه و لا بإناء کما تشرب البهائم و الشارة و الشیار الحسن و الجمال و الهیئة و اللباس و الزینة و الطلا بالضم الأعناق.
ص: 155
و اروی دختر عبدالمطّلب در سوگ پدرش گفت:
«وای بر تو ای چشم من! بیوقفه زاری کن و مرا یاری کن،
و اشک بریز که از مردی ارجمند و شریف جدا شدهای،
مردی تنومند و شگفتانگیز و بلندمرتبه،
و پدری نیک که همه خوبیها را به ارث برده بود.»
و آمنه دختر عبدالمطّلب بر پدرش میگریست و در رثایش میگفت:
«چشمانم به گریه افتادند و حق است که بر آن مرد بخشنده و با حیاء بگریند، بر آن بخشنده جهان، آن مرد ابطحی که خُلقی ارجمند داشت و در بزرگواری بزرگ شد،
آن مرد راست قامت و شگفتانگیز و والاتبار که پیشینهای والا و خوشنام داشت،
آن کسی که در بخشش و سخاوت و سختی - به هنگام درگیری نیزهها - جوانمرد بود.»
توضیح
جزری میگوید: «غمدان» به ضمّ عین و سکون میم بنایی عظیم است در ناحیه صنعاء یمن که میگویند به دست سلیمان ساخته شده است؛ پایان سخن جزری. «المدجج» کسی است که سلاحهای خود برگرفته باشد. «الاغماد» جمع «غمد» به کسر است به معنای غلاف شمشیر، «غمد، یغمده» یعنی آن را در غلاف گذاشت. «کرع الماء» یعنی آب را بدون استفاده از دست یا ظرف نوشید همچنانکه چهارپایان بنوشند. «الشارة» و «الشیار» یعنی حسن و جمال و اندام و جامه و زیور. «الطلا» به ضم یعنی «گردنها».
ص: 155
و یقال رجل برّ سرّ أی یبرّ و یسرّ و الحالک الأسود الشدید السواد و الدکداک من الرمل ما التبد منه بالأرض و لم یرتفع و الشیظم الطویل الجسم و الغروب مجاری الدمع و الخیم بالکسر السجیة و الطبیعة لا واحد له من لفظه.
د، العدد القویة لَمَّا مَاتَتْ آمِنَةُ ضَمَّ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی نَفْسِهِ وَ کَانَ یَرِقُّ عَلَیْهِ وَ یُحِبُّهُ وَ یُقَرِّبُهُ إِلَیْهِ وَ یُدْنِیهِ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً یَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ حَتَّی بَلَغَ الرَّدْمَ (1)فَرَآهُ قَوْمٌ مِنْ بَنِی مُدْلِجٍ (2)فَدَعَوْهُ فَنَظَرُوا إِلَی قَدَمَیْهِ وَ إِلَی أَثَرِهِ ثُمَّ خَرَجُوا فِی أَثَرِهِ فَصَادَفُوا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ قَدِ اعْتَنَقَهُ فَقَالُوا لَهُ مَا هَذَا مِنْکَ قَالَ ابْنِی قَالُوا احْتَفِظْ بِهِ فَإِنَّا لَمْ نَرَ قَدَماً أَشْبَهَ بِالْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ مِنْهُ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِأَبِی طَالِبٍ اسْمَعْ مَا یَقُولُ هَذَا فَکَانَ أَبُو طَالِبٍ یَحْتَفِظُ بِهِ (3).
رَوَی کُمَیْلُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَجَجْتُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:
یَا رَبِّ رُدَّ رَاکِبِی مُحَمَّداً*** رُدَّ إِلَیَّ وَ اصْطَنِعْ عِنْدِی یَداً
قَالَ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا قِیلَ هُوَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ ذَهَبَتْ إِبِلٌ لَهُ فَأَرْسَلَ ابْنَ ابْنِهِ فِی طَلَبِهَا وَ لَمْ یُرْسِلْهُ فِی حَاجَةٍ قَطُّ إِلَّا جَاءَ بِهَا وَ قَدِ احْتَبَسَ عَلَیْهِ قَالَ فَمَا بَرِحْتُ أَنْ جَاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ جَاءَ بِالْإِبِلِ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ قَدْ حَزِنْتُ عَلَیْکَ حَزَناً لَا یُفَارِقُنِی أَبَداً وَ تُوُفِّیَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَهُ ثَمَانُ سِنِینَ وَ شَهْرَانِ وَ عَشَرَةُ أَیَّامٍ وَ کَانَ خَلْفَ جِنَازَتِهِ یَبْکِی حَتَّی دُفِنَ بِالْحَجُونِ (4)فَکَفَلَهُ أَبُو طَالِبٍ عَمُّهُ وَ کَانَ أَخَا عَبْدِ اللَّهِ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ (5).
ص: 156
81.
العدد القویه: چون آمنه درگذشت، عبدالمطّلب رسول خدا صلّی الله علیه و آله را نزد خویش بُرد. وی به ایشان مهر میورزید و محبت میکرد و ایشان را به خود نزدیک میکرد. روزی رسول خدا برای بازی با کودکان بیرون رفت و سد مکه را پشت سر گذاشت. قومی از بنی مدلج حضرت را دیدند و ایشان را صدا زدند و به پاها و ردپای ایشان نگریستند و سپس حضرت را دنبال کردند. ناگاه به عبدالمطّلب برخوردند و دیدند او ایشان را در آغوش کشیده است. به عبدالمطّلب گفتند: این پسر با تو چه نسبتی دارد؟ گفت: پسرم است. گفتند: مراقبش باش! چراکه ما هیچ جای پایی را شبیهتر از جای پای او به جای پایی که در مقام ابراهیم هست ندیدهایم. عبدالمطّلب به ابوطالب گفت: بشنو اینان چه میگویند. پس ابوطالب از رسول خدا مراقبت می کرد(1).
82.
و کمیل بن سعید از پدرش روایت کرده: در زمان جاهلیت به حج رفتم و ناگاه مردی را دیدم که کعبه را طواف میکرد و میخروشید و میگفت:
«پروردگارا سوارکار من محمد را به من بازگردان، او را به من بازگردان و به من لطف کن.»
گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: عبدالمطّلب بن هاشم است، شترش رفته و او پسر پسرش را به دنبالش فرستاده، هرگاه او را در پی چیزی فرستاده، او آن را آورده است اما این بار نیامده است. چیزی نگذشت که پیامبر با آن شتر آمد. او به ایشان گفت: ای پسرم! آنچنان برایت ناراحت شدم که هرگز از یادم نمیرود. عبدالمطّلب درگذشت حال آنکه پیامبر هشت سال و دو ماه و ده روز داشت و پشت جنازه او میگریست تا اینکه او را در کوه حجون به خاک سپردند. آنگاه عموی ایشان ابوطالب سرپرستی ایشان را به عهده گرفت که با عبدالله از یک پدر و مادر، برادر بود(2).
ص: 156
کنز الکراجکی، روی أنه قیل لأکثم بن صیفی و کان حکیم العرب و کان من المعمرین إنک لأعلم أهل زمانک و أحکمهم و أعقلهم و أحلمهم فقال و کیف لا أکون کذلک و قد جالست أبا طالب بن عبد المطلب دهره و عبد المطلب دهره و هاشما دهره و عبد مناف دهره و قصیا دهره و کل هؤلاء سادات أبناء سادات فتخلقت بأخلاقهم و تعلمت من حلمهم و اقتبست (1)سوددهم و اتبعت آثارهم (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُحْشَرُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَحْدَهُ (3)عَلَیْهِ سِیمَاءُ الْأَنْبِیَاءِ وَ هَیْبَةُ الْمُلُوکِ (4).
قوله علیه السلام أمة وحده أی إذا حشر الناس فوجا فوجا هو یحشر وحده لأنه کان فی زمانه متفردا بدین الحق من بین قومه قال فی النهایة فی حدیث قس إنه یبعث یوم القیامة أمة واحدة الأمة الرجل المتفرد بدین کقوله تعالی إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَصَمِّ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ مُقَرِّنٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ أَوَّلُ مَنْ قَالَ بِالْبَدَاءِ یُبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَحْدَهُ (5)عَلَیْهِ بَهَاءُ الْمُلُوکِ وَ سِیمَاءُ الْأَنْبِیَاءِ (6).
کا، الکافی بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ (7)عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ جَمِیعاً عَنْ أَبِی
ص: 157
83.
کنز الفوائد: به اکثم بن صیفی که حکیم عرب و از جمله معمّرین بود، گفتند تو داناترین و حکیمترین و خردمندترین مرد زمانه خود هستی. گفت: چرا چنین نباشم حال آنکه روزگاری با ابوطالب بن عبدالمطّلب، روزگاری با عبدالمطّلب، روزگاری با هاشم، روزگاری با عبدمناف و روزگاری با قُصیّ همنشین بودم و ایشان همه بزرگ و بزرگزاده بودند. من به اخلاق ایشان آراسته شدم و بردباری را از ایشان آموختم و از بزرگمردی ایشان پیروی کردم و پا جای پای ایشان گذاشتم(1).
84.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: در روز قیامت عبدالمطّلب بهتنهایی همچون یک امت و با نشانه های پیامبران و شکوه پادشاهان محشور میشود(2).
توضیح
سخن حضرت «امة واحدة» یعنی در آن هنگام که مردم دستهدسته محشور میشوند، او به تنهایی محشور میشود، زیرا او در روزگار خود و در میان قوم خود به دین حق یگانه بوده است. در «النهایه» می گوید: در حدیث قسّ آمده: او در روز قیامت همچون امتی واحد برانگیخته میشود، «امة» یعنی مردی که در دینی یگانه بوده است، همچون کلام خداوند متعال: «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً»(3) {همانا ابراهیم [به تنهایی] یک امّت بود}
85.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عبدالمطّلب نخستین کسی بود که از بداء سخن گفت. او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت و با شکوه پادشاهان و نشانه های پیامبران برانگیخته میشود(4).
86.
کافی:
ص: 157
عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُبْعَثُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أُمَّةً وَحْدَهُ عَلَیْهِ بَهَاءُ الْمُلُوکِ وَ سِیمَاءُ الْأَنْبِیَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ قَالَ بِالْبَدَاءِ قَالَ وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَرْسَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی رُعَاتِهِ فِی إِبِلٍ (1)قَدْ نَدَّتْ لَهُ (2)فَجَمَعَهَا فَأَبْطَأَ عَلَیْهِ فَأَخَذَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ وَ جَعَلَ یَقُولُ یَا رَبِّ أَ تُهْلِکُ آلَکَ إِنْ تَفْعَلْ فَأَمْرٌ مَا بَدَا لَکَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْإِبِلِ وَ قَدْ وَجَّهَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فِی کُلِّ طَرِیقٍ وَ فِی کُلِّ شِعْبٍ فِی طَلَبِهِ وَ جَعَلَ یَصِیحُ یَا رَبِّ أَ تُهْلِکُ آلَکَ إِنْ تَفْعَلْ فَأَمْرٌ مَا بَدَا لَکَ وَ لَمَّا رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذَهُ فَقَبَّلَهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَا وَجَّهْتُکَ بَعْدَ هَذَا فِی شَیْ ءٍ فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ تُغْتَالَ فَتُقْتَلَ (3).
قوله علیه السلام و ذلک أنه تعلیل لقوله علیه سیماء الأنبیاء و ندّ البعیر نفر و ذهب علی وجهه شاردا قوله أ تهلک آلک أی أ تهلک من جعلته أهلک و وعدت أنه سیصیر نبیا ثم تفطّن بإمکان البداء فقال إن تفعل فَأَمْرٌ آخر بدا لک فیه فظهر أنه کان قائلا بالبداء و یمکن أن یقرأ بصیغة الأمر أی فَأْمُرْ ما بدا لک فیّ و أهلکنی فإنی لا أحبّ الحیاة بعده و الأول أظهر و الاغتیال هو أن یخدع و یقتل فی موضع لا یراه أحد.
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنِ ابْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا أَنْ وَجَّهَ صَاحِبُ الْحَبَشَةِ بِالْخَیْلِ وَ مَعَهُمُ الْفِیلُ لِیَهْدِمَ الْبَیْتَ مَرُّوا بِإِبِلٍ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَسَاقُوهَا فَبَلَغَ ذَلِکَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ فَأَتَی صَاحِبَ الْحَبَشَةِ فَدَخَلَ الْآذِنُ فَقَالَ هَذَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ قَالَ وَ مَا یَشَاءُ قَالَ التَّرْجُمَانُ جَاءَ فِی إِبِلٍ لَهُ سَاقُوهَا یَسْأَلُکَ رَدَّهَا فَقَالَ مَلِکُ الْحَبَشَةِ لِأَصْحَابِهِ هَذَا رَئِیسُ قَوْمٍ وَ زَعِیمُهُمْ جِئْتُ إِلَی بَیْتِهِ الَّذِی یَعْبُدُهُ لِأَهْدِمَهُ وَ هُوَ یَسْأَلُنِی إِطْلَاقَ إِبِلِهِ أَمَا لَوْ سَأَلَنِیَ الْإِمْسَاکَ عَنْ هَدْمِهِ لَفَعَلْتُ (4)رُدُّوا عَلَیْهِ إِبِلَهُ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِتَرْجُمَانِهِ مَا قَالَ الْمَلِکُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ
ص: 158
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عبدالمطّلب بهتنهایی همچون یک امت برانگیخته میشود در حالیکه شکوه پادشاهان و نشانه های پیامبران بر او می باشد. چرا که او نخستین کسی بود که از بداء سخن گفت. عبدالمطّلب رسول خدا را با چوپانان خود در پی شتری فرستاده بود که رم کرده بود. ایشان آن شتر را گرفت اما دیر کرد. عبدالمطّلب حلقه در کعبه را گرفت و گفت: پروردگارا آیا خاندان خود را هلاک میکنی؟! اگر چنین است، از جانب تو امر دیگری بداء شده است. در آن دم رسول خدا با شتر آمد حال آنکه عبدالمطّلب به دنبال حضرت همه راهها و درهها گشته بود و فریاد میزد: پروردگارا آیا خاندان خود را هلاک میکنی؟ اگر چنین است، از جانب تو امر دیگری بداء شده است. ناگاه عبدالمطّلب رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دید، ایشان را گرفت و بوسید و گفت: ای پسرم! پس از این دیگر تو را در پی چیزی نمیفرستم، میترسم تو را ناجوانمردانه فریب دهند و بکشند(1).
توضیح
سخن حضرت علیه السلام «چرا که او اولین کسی بود ...»، دلیل است برای این سخن حضرت «بر او نشانه های پیامبران می باشد». «ندّ البعیر» یعنی رم کرد و فرار کرد. سخن عبد المطّلب «آیا خاندان خود را هلاک می کنی» یعنی کسی را نابود می کنی که اهل خود قرارش دادی و وعده دادی که پیامبر خواهد شد. سپس متوجه بداء شد و گفت: اگر چنین کنی پس امر دیگری از تو آشکار شده. بنابراین معلوم می شود که وی معتقد به بداء بوده است. و ممکن است به صیغه امر خوانده شود یعنی « به آنچه خواهی درباره من فرمان بده و مرا هلاک کن که زندگی بعد از او را نخواهم». اما احتمال اول روشن تر است. «اغتیال» یعنی شخص را فریب بدهند و در جایی که کسی نبیند بکُشند.
87.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون فرمانروای حبشه با سپاه خود سوار بر فیل برای ویران کردن خانه خدا به راه افتاد، آنان در راه به شتر عبد المطّلب برخوردند و آن را با خود بردند. این خبر به عبد المطّلب رسید و او به نزد فرمانروای حبشه رفت. دربان فرمانروا بر او وارد شد و گفت: این مرد، عبد المطّلب بن هاشم است. فرمانروا گفت: چه میخواهد؟
ترجمان گفت: در پی شتری آمده که از برای او بوده و سپاه ما آن را با خود برده است، از تو میخواهد که آن را به او بازگردانی. پادشاه حبشه به یاران خود گفت: این مرد رئیس و مهتر یک قوم است. من به سوی خانهای که پرستشگاه اوست آمدهام تا آن را ویران کنم، حال او از من میخواهد شترش را آزاد کنم؟! بدانید اگر از من میخواست که از ویران کردن آن خانه صرف نظر کنم، بی شک چنین میکردم، شترش را به او بازگردانید. عبد المطّلب به ترجمان گفت: پادشاه چه میگوید؟ ترجمان برایش بازگفت.
ص: 158
عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَنَا رَبُّ الْإِبِلِ وَ لِهَذَا الْبَیْتِ رَبٌّ یَمْنَعُهُ فَرُدَّتْ عَلَیْهِ إِبِلُهُ وَ انْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ نَحْوَ مَنْزِلِهِ فَمَرَّ بِالْفِیلِ فِی مُنْصَرَفِهِ فَقَالَ لِلْفِیلِ یَا مَحْمُودُ فَحَرَّکَ الْفِیلُ رَأْسَهُ فَقَالَ لَهُ أَ تَدْرِی لِمَ جَاءُوا بِکَ فَقَالَ الْفِیلُ بِرَأْسِهِ لَا فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ جَاءُوا بِکَ لِتَهْدِمَ بَیْتَ رَبِّکَ أَ فَتَرَاکَ فَاعِلَ ذَلِکَ فَقَالَ بِرَأْسِهِ لَا فَانْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا غَدَوْا بِهِ لِدُخُولِ الْحَرَمِ فَأَبَی وَ امْتَنَعَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِبَعْضِ مَوَالِیهِ عِنْدَ ذَلِکَ اعْلُ الْجَبَلَ فَانْظُرْ تَرَی شَیْئاً فَقَالَ أَرَی سَوَاداً مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُ یُصِیبُهُ بَصَرُکَ أَجْمَعَ فَقَالَ لَهُ لَا وَ لَأَوْشَکَ أَنْ یُصِیبَ فَلَمَّا أَنْ قَرُبَ قَالَ هُوَ طَیْرٌ کَثِیرٌ وَ لَا أَعْرِفُهُ یَحْمِلُ کُلُّ طَیْرٍ فِی مِنْقَارِهِ حَصَاةً مِثْلَ حَصَاةِ الْخَذْفِ أَوْ دُونَ حَصَاةِ الْخَذْفِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ رَبِّ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَا یُرِیدُ إِلَّا الْقَوْمَ حَتَّی لَمَّا صَارُوا فَوْقَ رُءُوسِهِمْ أَجْمَعَ أَلْقَتِ الْحَصَاةَ فَوَقَعَتْ کُلُّ حَصَاةٍ عَلَی هَامَةِ رَجُلٍ فَخَرَجَتْ مِنْ دُبُرِهِ فَقَتَلَتْهُ فَمَا انْفَلَتَ مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلٌ وَاحِدٌ یُخْبِرُ النَّاسَ فَلَمَّا أَنْ أَخْبَرَهُمْ أَلْقَتْ عَلَیْهِ حَصَاةً فَقَتَلَتْهُ (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یُفْرَشُ لَهُ بِفِنَاءِ الْکَعْبَةِ لَا یُفْرَشُ لِأَحَدٍ غَیْرَهُ وَ کَانَ لَهُ وُلْدٌ یَقُومُونَ عَلَی رَأْسِهِ فَیَمْنَعُونَ مَنْ دَنَا مِنْهُ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ طِفْلٌ یَدْرِجُ (2)حَتَّی جَلَسَ عَلَی فَخِذَیْهِ فَأَهْوَی بَعْضُهُمْ إِلَیْهِ لِیُنَحِّیَهُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ دَعِ ابْنِی فَإِنَّ الْمَلَکَ قَدْ أَتَاهُ (3).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ قَالَ کَانَ طَیْرٌ سَافٌّ (4)جَاءَهُمْ مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ رُءُوسُهَا کَأَمْثَالِ رُءُوسِ السِّبَاعِ وَ أَظْفَارُهَا کَأَظْفَارِ السِّبَاعِ مِنَ الطَّیْرِ مَعَ کُلِّ طَائِرٍ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ فِی رِجْلَیْهِ حَجَرَانِ وَ فِی مِنْقَارِهِ حَجَرٌ فَجَعَلَتْ تَرْمِیهِمْ بِهَا حَتَّی جُدِّرَتْ (5)
ص: 159
عبد المطّلب گفت: من صاحب شتر هستم و این خانه نیز صاحبی دارد که خود از آن مراقبت میکند. این گفت و شترش را به او بازگرداندند و او به سوی خانهاش رهسپار شد. در راهِ بازگشت، به فیل پادشاه برخورد و به او گفت: ای محمود! فیل سری تکان داد. گفت: آیا میدانی برای چه تو را آوردهاند؟ فیل با سرش گفت: نه. عبد المطّلب گفت: تو را آوردهاند تا خانه پروردگارت را ویران کنی، آیا به خود میبینی که چنین کاری کنی؟ فیل با سرش گفت: نه. عبد المطّلب به خانهاش بازگشت و چون صبح شد، آنان فیل را جلو راندند تا وارد حرم شود امّا او امتناع کرد. عبد المطّلب به یکی از غلامانش گفت: از کوه بالا برو و بنگر تا چه میبینی. او گفت: از جانب دریا یک سیاهی میبینم. عبد المطّلب گفت: آیا آن را به تمام میبینی؟ گفت: نه، ولی چیزی نمانده که ببینم. چون آن سیاهی نزدیک شد. گفت: تودهای از انبوه پرندگانی است که نمی شناسمشان، هر پرندهای سنگی بر منقار دارد که همچون سنگریزه یا نوعی دیگر از سنگ است. عبد المطّلب گفت: به پروردگار عبد المطّلب سوگند که آنها تنها این قوم را قصد کردهاند. چون پرندگان بالای سر همه آن سپاه رسیدند، آن سنگها را فرو ریختند و هر سنگ بر سر مردی افتاد و از پشتش بیرون آمد و از پا درآوردش و این گونه هیچ یک از آنان جان سالم به در نبرد، مگر یک تن که مردم را از این امر خبر داد و چون این خبر با مردم بگفت، سنگی نیز بر سر او افتاد و او را از پا درآورد(1).
88.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: در حیاط کعبه برای عبدالمطّلب فرشی میگستراندند که برای کسی جز او نمیگستراندند. او فرزندانی داشت که بالای سر او میایستادند و نمیگذاشتند کسی نزدیک او شود. روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله که کودک بود گام برداشت و آمد و بر پای عبدالمطّلب نشست. یکی از آنان جلو آمد تا حضرت را از عبدالمطّلب دور کند. عبدالمطّلب به او گفت: پسرم را رها کن که فرشتگان نزد او میآیند(2).
89.
کافی: امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند عزوجل «وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ * تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ» فرمود: پرندگانی بودند که نزدیک به زمین پرواز میکردند و از جانب دریا به سوی آنان آمدند، سرهایشان همچون سر درندگان بود و چنگالهایشان همچون چنگال پرندگان درنده. هر یک سه سنگ با خود داشت، دو سنگ در دو پایش و سنگی بر منقارش. این پرندگان شروع به ریختن سنگ بر سر آنها کردند، چنان که
ص: 159
أَجْسَادُهُمْ فَقَتَلَهُمْ (1)بِهَا وَ مَا کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ رُئِیَ شَیْ ءٌ مِنَ الْجُدَرِیِّ وَ لَا رَأَوْا ذَلِکَ مِنَ الطَّیْرِ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَا بَعْدَهُ قَالَ وَ مَنْ أَفْلَتَ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ انْطَلَقَ حَتَّی إِذَا بَلَغُوا حَضْرَمَوْتَ وَ هُوَ وَادٍ دُونَ الْیَمَنِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ سَیْلًا فَغَرَّقَهُمْ أَجْمَعِینَ قَالَ وَ مَا رُئِیَ فِی ذَلِکَ الْوَادِی مَاءٌ (2)قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ بِخَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً قَالَ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ حَضْرَمَوْتَ حِینَ مَاتُوا فِیهِ (3).
ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ ابْنِ أَخِی الْأَصْمَعِیِّ (4)عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ خَالِدِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ (5)مَوْلَی الْمَنْصُورِ قَالَ: أَخْرَجَ إِلَیَّ بَعْضُ وُلْدِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَلِیٍّ کِتَاباً بِخَطِّ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ إِذًا شَبِیهٌ بِخَطِّ الصِّبْیَانِ (6)بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ ذِکْرُ حَقِّ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ عَلَی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ الْحِمْیَرِیِّ مِنْ أَهْلِ زَوْلِ (7)صَنْعَاءَ عَلَیْهِ أَلْفُ دِرْهَمٍ فِضَّةً طَیِّبَةً کَیْلًا بِالْجَدِیدِ وَ مَتَی دَعَاهُ بِهَا أَجَابَهُ شَهِدَ اللَّهُ وَ الْمَلَکَانِ (8).
ما، الأمالی للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَذَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَائِمِ فِی طَرِیقِ الْغَرِیِّ (9)فَقَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَمَّا جَازُوا بِسَرِیرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام انْحَنَی أَسَفاً وَ حَزَناً عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ سَرِیرُ أَبْرَهَةَ لَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ انْحَنَی وَ مَالَ (10).
ص: 160
تنهایشان پر از آبله شد و از این بلا جان باختند. پیش از آن واقعه چنان آبلهای کس ندیده بود و پیش از آن روز و نیز پس از آن، چنان پرندگانی دیده نشد. کسانی که از آن جمع در آن روز جان سالم به در بردند، رو سوی حضرموت گذاشتند و چون به آن بیابان که پائینتر از یمن بود رسیدند، خداوند سیلی بر آنان فرستاد و همه را غرق کرد. حال آن که پیش از آن روز به مدّت پانزده سال هیچ آبی در آن بیابان دیده نشده بود. آن سرزمین بدین خاطر که جایگاه مَوت آنان شد، حضرموت نام گرفت(1).
90.
اختصاص: از ابوالحسن غلام منصور روایت شده: یکی از فرزندان سلیمان بن علی نوشتهای به خط عبدالمطّلب که شبیه به خط کودکان بود، نزد من آورد. بر آن نوشته شده بود: خداوندا به نام تو، سخن از حقی است که عبدالمطّلب بن هاشم از اهالی مکه بر فلان بن فلان حمیری از اهالی زول صنعاء دارد، هزار درهم نقره ناب به کیل جدید بر عهده اوست که هرگاه وی آن را از او بخواهد، او اجابت میکند، خداوند و دو فرشته شاهدند(2).
91.
امالی طوسی: از ابن مسکان روایت شده: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره ستون مسجدی که در میان کوفه و نجف است پرسیدم، ایشان فرمود: وقتی تابوت امیرمومنان علیه السلام را میبردند، آن ستون از غم و اندوه امیرمومنان کج شد، همچنانکه تخت ابرهه نیز وقتی عبدالمطّلب بر او وارد شد کج شد و خم گشت(3).
ص: 160
د، العدد القویة کان لهاشم خمسة بنین عبد المطلب و أسد و نضلة و صیفی و أبو صیفی (1)و سمی هاشما لهشمه الثرید للناس فی زمن المسغبة (2)و کنیته أبو نضلة و اسمه عمرو العلی قال ابن الزبعری:
کانت قریش بیضة فتقلقت (3)***فالمخ خالصها لعبد مناف
الرائشون و لیس یوجد رائش*** و القائلون هلم للأضیاف
و الخالطون فقیرهم بغنیهم ***حتی یکون فقیرهم کالکافی
عمرو العلی هشم الثرید لقومه*** و رجال مکة مسنتون عجاف
ولد هاشم و عبد شمس توأمان فی بطن فقیل إنه أخرج أحدهما و إصبعه ملتصقة بجبهة الآخر فلما أزیلت من موضعها أدمیت فقیل یکون بینهما دم و کان عبد مناف وصی إلی هاشم و دفع إلیه مفتاح البیت و سقایة الحاج و قوس إسماعیل و مات هاشم بغزة من آخر عمل الشام و مات عبد المطلب بالطائف و أسد من ولد هاشم انقرض عقبه إلا من ابنته فاطمة أم أمیر المؤمنین علیهما السلام و أبو صیفی انقرض عقبه إلا من ابنته رفیقة و هی أم مخزومة بن نوفل و صیفی لا عقب له و نضلة لا عقب له و البقیة من سائر ولد هاشم من عبد المطلب و عبد مناف اسمه المغیرة بن قصی و اسمه زید قصا عن دار قومه لأنه حمل من مکة فی صغره إلی بلاد أزدشنوءة و سمی قصیا و یلقب بالمجمع لأنه جمع قبایل قریش بن کلاب بن مرة بن کعب بن لوی بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر و سمی قریشا ابن خزیمة بن مدرکة لأنهم أدرکوا الشرف فی أیامه ابن إلیاس لأنه جاء
ص: 161
92.
العدد القویه: هاشم پنج پسر داشت: عبدالمطّلب و اسد و نضله و صیفی و ابوصیفی. او هاشم نامیده شد زیرا در زمان قحطی برای مردم نان «هشم کرد» یعنی تکه کرد. کنیهاش ابونضله و نامش عمرو العلی بود. ابن زبعری گفته:
«قریش همچون تخم مرغی شد که به چرخش افتاده باشد، باز آن بخش نابش از برای خاندان عبدمناف بود،
آنان ثروتمند بودند آن وقتی که ثروتمندی پیدا نمیشد و کسانی بودند که به مردم می گفتند: برای مهمانی بشتابید،
تهیدست و دارای آنها به هم درآمیخته بودند و چنان شده بود که تهیدست شان همچون بینیاز شده بود، در آن میان عمرو العلاء برای قوم خود نان ترید کرد، حال آنکه مردان مکه در قحطی و خشکسالی به سر میبردند.»
هاشم و عبدشمس از شکم مادر با هم زاده شدند. گفته شده وقتی یکی از آن دو بیرون آمد، انگشتش به پیشانی آن دیگری بود که وقتی آن را از جایش درآوردند خون افتاد. نیز گفته شده میان آن دو خونی بوده است. عبدمناف به هاشم وصیت کرد و کلید کعبه و آبداری حاجیان و کمان اسماعیل را به او سپرد. هاشم در غزه در آخر سفرش به شام درگذشت و عبدالمطّلب در طائف جان داد. در میان فرزندان هاشم نسل اسد تنها از دخترش فاطمه ادامه یافت که مادر امیرمومنان علیه السلام شد. نسل ابوصیفی نیز تنها از دخترش رفیقه ادامه یافت که همان ام مخزومة بن نوفل باشد. نسل صیفی و نسل نضله ادامه نیافت و بقیه فرزندان هاشم از عبدالمطّلب بودند. عبدمناف نامش مغیرة بن قُصیّ بود و قُصیّ نامش زید بود. او از بلاد قومش «قصی شد» یعنی دور شد، زیرا در کودکیاش او را از مکه به بلاد اَزدِ شَنوءِه بردند و از این رو قُصیّ نامیده شد. او به مُجَمِّع ملقب بود زیرا قبایل قریش را «جمع آورد». او ابن کلاب بن مرّة بن کعب بن لوی بن غالب بن فهر بن مالک بن نضر بن خزیمة بن مُدرکة بود. مُدرکة از آن رو این نام گرفت که آنان در روزگار او ارجمندی را «ادراک کردند» یعنی به دست آوردند. او فرزند الیاس بود. الیاس
ص: 161
علی إیاس و انقطاع ابن مضر لأخذه بالقلوب و لم یکن یراه أحد إلا أحبه ابن نزار و اسمه عمرو بن معد بن عدنان
راش جمع المال و الأثاث و الصدیق أطعمه و سقاه و کساه و أصلح حاله.
أَقُولُ قَالَ صَاحِبُ الْمُنْتَقَی وَ غَیْرُهُ وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِ وَاحِدٍ قَالُوا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ أُمِّهِ آمِنَةَ بِنْتِ وَهْبٍ فَلَمَّا بَلَغَ سِتَّ سِنِینَ خَرَجَتْ بِهِ إِلَی أَخْوَالِهِ بَنِی عَدِیِّ بْنِ النَّجَّارِ بِالْمَدِینَةِ تَزُورُهُمْ بِهِ وَ مَعَهُ أُمُّ أَیْمَنَ تَحْضُنُهُ وَ هُمْ عَلَی بَعِیرَیْنِ فَنَزَلَتْ بِهِ فِی دَارِ النَّابِغَةِ فَأَقَامَتْ بِهِ عِنْدَهُمْ شَهْراً وَ کَانَ قَوْمٌ مِنَ الْیَهُودِ یَخْتَلِفُونَ وَ یَنْظُرُونَ (1)قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فَسَمِعْتُ أَحَدَهُمْ یَقُولُ هُوَ نَبِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَذِهِ دَارُ هِجْرَتِهِ ثُمَّ رَجَعَتْ بِهِ أُمُّهُ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا کَانُوا بِالْأَبْوَاءِ تُوُفِّیَتْ أُمُّهُ آمِنَةُ فَقَبَرَهَا هُنَاکَ فَرَجَعَتْ بِهِ أُمُّ أَیْمَنَ إِلَی مَکَّةَ ثُمَّ لَمَّا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عُمْرَةِ الْحُدَیْبِیَةِ بِالْأَبْوَاءِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لِی فِی زِیَارَةِ قَبْرِ أُمِّی فَأَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَصْلَحَهُ وَ بَکَی عِنْدَهُ وَ بَکَی الْمُسْلِمُونَ لِبُکَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ فَقَالَ أَدْرَکَتْنِی رَحْمَةُ رَحْمَتِهَا فَبَکَیْتُ.
وَ رُوِیَ عَنْ بُرَیْدَةَ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ أَتَی قَبْراً فَجَلَسَ إِلَیْهِ وَ جَلَسَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَجَعَلَ یَتَکَلَّمُ کَهَیْئَةِ الْمُخَاطَبِ ثُمَّ قَامَ وَ هُوَ یَبْکِی فَاسْتَقْبَلَهُ عُمَرُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی أَبْکَاکَ قَالَ هَذَا قَبْرُ أُمِّی سَأَلْتُ رَبِّیَ الزِّیَارَةَ فَأَذِنَ لِی.
ثُمَّ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی وَجْهُ الْجَمْعِ أَنَّهُ یَجُوزُ أَنَّهَا تُوُفِّیَتْ بِالْأَبْوَاءِ ثُمَّ حُمِلَتْ إِلَی مَکَّةَ فَدُفِنَتْ بِهَا وَ أَمَّا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ علیه السلام فَمَاتَ وَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَمَانُ سِنِینَ وَ هُوَ ابْنُ ثِنْتَیْنِ وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ یُقَالُ ابْنُ مِائَةٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَذْکُرُ مَوْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ نَعَمْ أَنَا یَوْمَئِذٍ ابْنُ ثَمَانِ سِنِینَ قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَبْکِی خَلْفَ سَرِیرِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ تُوُفِّیَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ لِلنَّبِیِّ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ شَهْراً وَ الْأُولَی أَصَحُّ وَ تُوُفِّیَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فِی مُلْکِ هُرْمُزَ بْنِ أَنُوشِیرَوَانَ (2).
ص: 162
از آن رو الیاس نامیده شد که علیرغم «یأس» و ناامیدی زاده شد. او فرزند مُضَر بود. مُضَر از آن رو مُضَر نامیده شد که به دلها مینشست و هر کس او را میدید، دوستش میداشت. او فرزند نزار بود. نزار نامش عمرو و فرزند معدّ بن عدنان بود.
ص: 162
د، العدد القویة کَانَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَشَرَةُ أَسْمَاءٍ عُمَرُ وَ شَیْبَةُ الْحَمْدِ وَ سَیِّدُ الْبَطْحَاءِ وَ سَاقِی الْحَجِیجِ وَ سَاقِی الْغَیْثِ وَ غَیْثُ الْوَرَی فِی الْعَامِ الْجَدْبِ وَ أَبُو السَّادَةِ الْعَشَرَةِ وَ حَافِرُ زَمْزَمَ وَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ (1)وَ لَهُ عَشَرَةُ بَنِینَ الْحَارِثُ وَ الزُّبَیْرُ وَ حَجْلٌ وَ هُوَ الْغَیْدَاقُ وَ ضِرَارٌ وَ هُوَ نَوْفَلٌ وَ الْمُقَوِّمُ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ هُوَ عَبْدُ الْعُزَّی وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَبُو طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ وَ الْعَبَّاسُ وَ کَانُوا مِنْ أُمَّهَاتٍ شَتَّی إِلَّا عَبْدَ اللَّهِ وَ أبو (أَبَا) طَالِبٍ وَ الزُّبَیْرَ فَإِنَّ أُمَّهُمْ فَاطِمَةُ بِنْتُ عَمْرِو بْنِ عَائِذٍ وَ أَعْقَبَ مِنَ الْبَنِینَ خَمْسَةٌ عَبْدُ اللَّهِ أَعْقَبَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَیِّدَ الْبَشَرِ وَ أَبُو طَالِبٍ أَعْقَبَ جَعْفَراً وَ عَقِیلًا وَ عَلِیّاً علیه السلام سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ الْعَبَّاسُ أَعْقَبَ عَبْدَ اللَّهِ وَ قُثَمَ وَ الْفَضْلَ وَ عُبَیْدَ اللَّهِ وَ الْحَارِثُ أَعْقَبَ عُتْبَةَ وَ معتبةَ وَ عَتِیقاً وَ کَانَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ سِتُّ بَنَاتٍ عَاتِکَةُ وَ أُمَیْمَةُ وَ الْبَیْضَاءُ وَ هِیَ أُمُّ حَکِیمٍ وَ بَرَّةُ وَ صَفِیَّةُ وَ هِیَ أُمُّ الزُّبَیْرِ وَ أَرْوَی وَ یُقَالُ وریدةُ وَ أَسْلَمَ مِنْ أَعْمَامِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَبُو طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ وَ الْعَبَّاسُ وَ مِنْ عَمَّاتِهِ صَفِیَّةُ وَ أَرْوَی وَ عَاتِکَةُ وَ آخِرُ مَنْ مَاتَ مِنْ أَعْمَامِهِ الْعَبَّاسُ وَ مِنْ عَمَّاتِهِ صَفِیَّةُ.
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ غَیْرُهُ رَفَعُوهُ قَالَ: کَانَ فِی الْکَعْبَةِ غَزَالانِ مِنْ ذَهَبٍ وَ خَمْسَةُ أَسْیَافٍ فَلَمَّا غَلَبَتْ خُزَاعَةُ جُرْهُمَ عَلَی الْحَرَمِ أَلْقَتْ جُرْهُمُ الْأَسْیَافَ وَ الْغَزَالَیْنِ فِی بِئْرِ زَمْزَمَ وَ أَلْقَوْا فِیهَا الْحِجَارَةَ وَ طَمُّوهَا (2)وَ عَمَّوْا أَثَرَهَا فَلَمَّا غَلَبَتْ قُصَیٌّ عَلَی خُزَاعَةَ لَمْ یَعْرِفُوا مَوْضِعَ زَمْزَمَ وَ عَمِیَ عَلَیْهِمْ مَوْضِعُهَا فَلَمَّا غَلَبَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ یُفْرَشُ لَهُ فِی فِنَاءِ الْکَعْبَةِ وَ لَمْ یَکُنْ یُفْرَشُ لِأَحَدٍ هُنَاکَ غَیْرَهُ فَبَیْنَمَا هُوَ نَائِمٌ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ فَرَأَی فِی مَنَامِهِ أَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ احْفِرْ بَرَّةَ قَالَ وَ مَا بَرَّةُ ثُمَّ أَتَاهُ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَقَالَ احْفِرْ طِیبَةَ ثُمَّ أَتَاهُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ احْفِرِ الْمَضْنُونَةَ (3)قَالَ ثُمَّ أَتَاهُ فِی الرَّابِعِ فَقَالَ احْفِرْ زَمْزَمَ لَا تَنْزَحُ (4)وَ لَا تُذَمُّ لِسَقْیِ (5)الْحَجِیجِ الْأَعْظَمِ عِنْدَ الْغُرَابِ الْأَعْصَمِ عِنْدَ قَرْیَةِ النَّمْلِ وَ کَانَ عِنْدَ زَمْزَمَ حَجَرٌ یَخْرُجُ مِنْهُ النَّمْلُ فَیَقَعُ عَلَیْهِ الْغُرَابُ الْأَعْصَمُ فِی کُلِّ یَوْمٍ یَلْتَقِطُ
ص: 163
توضیح
راش: مال و اثاثیه را جمع کرد، راشَ الصدیقَ: به او غذا و آب داد و لباس پوشانید و حالش را خوب کرد.
93.
مولف: صاحب کتاب «المنتقی» و دیگران گفته اند: از ابن عباس و دیگران روایت شده: رسول خدا صلّی الله علیه و آله با مادر خود آمنه بنت وهب بود. چون حضرت شش ساله شد، آمنه ایشان را نزد داییهایشان بنی عدی بن نجار به مدینه برد تا با ایشان به دیدار آنان برود. ام ایمن نیز همراه آنها بود و از حضرت مراقبت میکرد. آنان بر دو شتر سوار بودند. آمنه با حضرت در خانه نابغة فرود آمد و یک ماه با ایشان در آنجا اقامت کرد. قومی از یهودیان رفت و آمد میکردند و مینگریستند. ام ایمن میگوید: من از یکی از آنان شنیدم که میگفت: او پیامبر این امت است و اینجا سرای هجرت اوست. پس از آن مادر حضرت ایشان را به مکه بازگرداند. در راه چون به ابواء رسیدند، مادر پیامبر درگذشت و او را همانجا به خاک سپردند. اینچنین ام ایمن حضرت را به مکه بازگرداند. بعدها وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در عمره حدیبیه از ابواء گذر کرد، فرمود: خداوند به من اجازه داده تا مزار مادرم را زیارت کنم. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر مزار او رفت و آنجا را مرتب کرد و در کنارش گریست و مسلمانان نیز از گریه رسول خدا به گریه افتادند. از علت گریه شان سوال شد که فرمود: یاد مهربانی مادرم افتادم و گریه ام گرفت. و از بریده روایت شده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله مکه را فتح کرد، سوی مزاری رفت و کنارش نشست و مردم نیز گرداگرد ایشان نشستند. حضرت همچون کسی که با او گفتگو میشود سخنانی فرمود و سپس در حالی که میگریست، برخاست. عمر به خدمت ایشان رفت و عرض کرد: ای رسول خدا! چه چیز شما را به گریه انداخت؟ فرمود: این مزار مادرم است، از پروردگارم خواستم آن را زیارت کنم و او به من اجازه داد.
در منتقی چنین آمده: این دو خبر را میتوان جمع کرد اینچنین که آمنه در ابواء درگذشته و سپس به مکه برده شده و در آنجا به خاک سپرده شده است. و اما عبدالمطّلب، او زمانی درگذشت که رسول خدا صلّی الله علیه و آله هشت سال داشت و خودش هشتاد و دو سال و یا به قول دیگر صد و بیست سال داشت. از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسیدند آیا درگذشت عبدالمطّلب را به یاد میآورید؟ فرمود: آری، من در آن روز هشت سال داشتم. ام ایمن نیز گفته: من میدیدم که رسول خدا پشت تخت عبدالمطّلب میگریست.
در روایت دیگری آمده که وقتی عبدالمطّلب درگذشت، پیامبر صلّی الله علیه و آله بیست و هشت ماه داشت، اما روایت اول صحیحتر است. عبدالمطّلب در دوران پادشاهی هرمز بن انوشیروان درگذشت(1).
94.
العدد القویه: عبدالمطّلب ده نام داشت: عمر، شیبة الحمد (سپیدموی نیکوخصال) و سیّد البطحاء (بزرگ مکه) و ساقی الحجیج (سقای حاجیان) و ساقی الغیث (سقای پناهجویان) و غیث الوری فی العام الجدب (پناه مردم در خشکسالی) و ابو السادة العشرة (پدر ده بزرگمرد) و عبدالمطّلب (بنده مطّلب) و حافر زمزم (حفر کننده چاه زمزم)(2).
او ده پسر داشت: حارث و زبیر و حَجل که همان غیداق باشد و ضرار که همان نوفل باشد و مُقوَّم و ابولهب که همان عبدالعُزّی باشد و عبدالله و ابوطالب و حمزه و عباس. آنان همه از مادرانی متفاوت بودند به جز عبدالله و ابوطالب و زبیر که مادرشان فاطمه بنت عمرو بن عائذ بود. نسل عبدالمطّلب از پنج پسر چنین ادامه یافت: از عبدالله با محمد صلّی الله علیه و آله سرور آدمیان، از ابوطالب با جعفر و عقیل و علی علیه السلام سرور اوصیاء، از عباس با عبدالله و قُثَم و فضل و عبیدالله، از حارث با عُتبه و معتبه و عتیق. عبدالمطّلب شش دختر نیز داشت: عاتکه و اُمَیمه و بَیضاء که همان ام حکیم باشد و بَرَّه و صفیّه که همان ام زبیر باشد و اَروی که نامش وریده نیز گفته شده. از عموهای پیامبر صلّی الله علیه و آله ابوطالب و حمزه و عباس اسلام آوردند و از عمههای حضرت صفیّه و اَروی و عاتکه. آخرین عموی ایشان که درگذشت عباس بود و آخرین عمه ایشان صفیّه.
95.
کافی: علی بن ابراهیم و دیگران بطور مرفوع روایت کرده اند: در کعبه دو آهو از جنس طلا با پنج شمشیر بود. وقتی قبیله خُزاعه بر قبیله جُرهم بر سر حرم چیره شد، اهل جُرهم شمشیرها و آهوان را در چاه زمزم انداختند و روی چاه سنگ ریختند و آن را صاف کردند و اثرش را از بین بردند. چون قُصیّ بر خُزاعه چیره شد، کسی جای زمزم را بلد نبود و محل چاه از آنان پنهان بود. چون عبدالمطّلب چیره شد، در حیاط کعبه برای او فرشی میگستراندند که آنجا برای کسی جز او نمیگستراندند. روزی عبدالمطللب در سایه کعبه خوابیده بود که کسی به خوابش آمد و به او گفت: «بِرّه» را حفر کن. گفت: بِرّه چیست؟! روز بعد باز آمد و گفت: «طیبه» را حفر کن. روز سوم باز آمد و گفت: «مضنونه» را حفر کن. روز چهارم باز آمد و گفت: زمزم را که هرگز از آب تهی نمیشود و آبش کاستی نمیگیرد، برای سیراب کردن حاجیان بسیاری حفر کن، آن چاه در کنار کلاغی سفیدپر در نزدیکی لانه مورچگان قرار دارد. در کنار زمزم سنگی بود که از آن مورچگان بیرون میآمدند و هر روز کلاغ سفیدپری بر آن مینشست تا
ص: 163
النَّمْلَ فَلَمَّا رَأَی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ هَذَا عَرَفَ مَوْضِعَ زَمْزَمَ فَقَالَ لِقُرَیْشٍ إِنِّی عبرت (1)(أُمِرْتُ) فِی أَرْبَعِ لَیَالٍ فِی حَفْرِ زَمْزَمَ فَهِیَ مَأْثُرَتُنَا وَ عِزُّنَا فَهَلُمُّوا نَحْفِرْهَا فَلَمْ یُجِیبُوهُ إِلَی ذَلِکَ فَأَقْبَلَ یَحْفِرُهَا هُوَ بِنَفْسِهِ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ وَاحِدٌ وَ هُوَ الْحَارِثُ وَ کَانَ یُعِینُهُ عَلَی الْحَفْرِ فَلَمَّا صَعُبَ ذَلِکَ عَلَیْهِ تَقَدَّمَ إِلَی بَابِ الْکَعْبَةِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَذَرَ لَهُ إِنْ رَزَقَهُ عَشْرَ بَنِینَ أَنْ یَنْحَرَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا حَفَرَ وَ بَلَغَ الطَّوِیَّ طَوِیَّ إِسْمَاعِیلَ وَ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ وَقَعَ عَلَی الْمَاءِ کَبَّرَ وَ کَبَّرَتْ قُرَیْشٌ فَقَالُوا یَا أَبَا الْحَارِثِ هَذِهِ مَأْثُرَتُنَا وَ لَنَا فِیهَا نَصِیبٌ قَالَ لَهُمْ لَمْ تُعِینُونِی عَلَی حَفْرِهَا هِیَ لِی وَ لِوُلْدِی إِلَی آخِرِ الْأَبَدِ (2).
تبیین: عمی علیه الأمر التبس قال الجزریّ فی حدیث زمزم أتاه آت فقال احفر برّة سماه برّة لکثرة منافعها و سعة مائها و قال الفیروزآبادی طِیبة بالکسر اسم زمزم و قال الجزری فیه احفر المضنونة أی التی یضنّ بها لنفاستها و عزّتها و قال فیه أری عبد المطلب فی منامه احفر زمزم لا تنزف و لا تذمّ أی لا یفنی ماؤها علی کثرة الاستسقاء و لا تذمّ أی لا تعاب أو لا تلفی مذموما من أذممته إذا وجدته مذموما و قیل لا یوجد ماؤها قلیلا من قولهم بئر ذمّة إذا کانت قلیلة الماء و قال الغراب الأعصم الأبیض الجناحین و قیل الأبیض الرجلین انتهی. و المأثرة بفتح الثاء و ضمّها المکرمة و الطویّ علی فعیل البئر المطویّة بالحجارة.
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا احْتَفَرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ زَمْزَمَ وَ انْتَهَی إِلَی قَعْرِهَا خَرَجَتْ عَلَیْهِ مِنْ أَحَدِ جَوَانِبِ الْبِئْرِ رَائِحَةٌ مُنْتِنَةٌ أَفْظَعَتْهُ فَأَبَی أَنْ یَنْثَنِیَ (3)وَ خَرَجَ ابْنُهُ الْحَارِثُ عَنْهُ ثُمَّ حَفَرَ حَتَّی أَمْعَنَ (4)فَوَجَدَ فِی قَعْرِهَا عَیْناً تَخْرُجُ عَلَیْهِ بِرَائِحَةِ الْمِسْکِ ثُمَّ احْتَفَرَ
ص: 164
مورچه برچیند. وقتی عبدالمطّلب این خواب را دید، جای زمزم را آموخت و به قریشیان گفت: چهار شب به من فرمان داده شد زمزم را که مایه شکوه و عزت ماست، حفر کنم، بیایید برویم و آن را حفر کنیم. ولی هیچ کس او را در این کار اجابت نکرد، پس او به راه افتاد تا خودش آن را حفر کند. او یک پسر به نام حارث نیز داشت که در حفر چاه به او کمک می کرد. وقتی کار بر عبدالمطّلب سخت شد، بر در کعبه آمد و دستانش را بالا برد و به سوی خداوند عزوجل دعا کرد و نذر کرد که اگر خداوند ده پسر نصیب او کند، محبوبترین آنها نزد خود را برای تقرّب به خداوند عزوجل قربانی کند. عبدالمطّلب به حفر ادامه داد. چون به سنگچین اسماعیل رسید و دانست که به آب دست یافته، تکبیر سر داد. در آن دم قریشیان نیز تکبیر سر دادند و گفتند: ای ابا حارث! این چاه میراث ماست و ما نیز در آن سهمی داریم. عبدالمطّلب به آنان گفت: شما در حفر آن به من کمک نکردید و از این رو این چاه تا ابد از برای من و فرزند من است(1).
توضیح
«عمی علیه الأمر» یعنی امر بر او پوشیده ماند. جزری میگوید: آن سروش در خواب عبدالمطّلب چاه زمزم را بهخاطر منفعت بسیار و آب زیادش برّه (بذل و بخشش) نامیده است. فیروز آبادی نیز میگوید: «طیبه» نام چاه زمزم است.
جزری در ادامه میگوید: «مضنونه» یعنی چیزی که بهخاطر گرانبهایی و ارزشمندی مورد «ضنّ» یعنی بخل قرار میگیرد. و این که عبد المطلب در خواب دید که: «احفر زمزم لا تنزف و لا تذم» یعنی آبش بر اثر برداشت زیاد تمام نمی شود و معیوب نمی شود یا آن را نمی یابی که مورد مذمت واقع شود. و گفته شده یعنی: آبش یافت نمی شود در حالی که کم باشد و می گویند «بئر ذمة» وقتی که آب چاهی کم باشد. جزری گفته: «الغراب الاعصم» یعنی کلاغی که دو بالش سفید باشد و گفته شده دو پایش سفید باشد. سخن جزری تمام شد. «المأثرة» به فتح و ضم ثاء یعنی مکرمت. «الطوی» بر وزن فعیل یعنی چاه دور چین شده با سنگ.
96.
کافی: امام موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود: وقتی عبدالمطّلب زمزم را حفر کرد و به قعرش رسید، از یک گوشه چاه بوی تعفّنی به مشامش رسید که او را مشمئز کرد، اما او دست نکشید. پسرش حارث از چاه بیرون آمد و او خودش حفر کرد و به تلاش ادامه داد. ناگاه در ته چاه به چشمهای رسید که بوی مشک میداد. او ادامه داد
ص: 164
فَلَمْ یَحْفِرْ إِلَّا ذِرَاعاً حَتَّی تَجَلَّاهُ النَّوْمُ فَرَأَی رَجُلًا طَوِیلَ الْبَاعِ (1)حَسَنَ الشَّعْرِ جَمِیلَ الْوَجْهِ جَیِّدَ الثَّوْبِ طَیِّبَ الرَّائِحَةِ یَقُولُ (2)احْفِرْ تَغْنَمْ وَ جُدْ تَسْلَمْ وَ لَا تَذَّخِرْهَا لِلْمَقْسَمِ الْأَسْیَافُ لِغَیْرِکَ وَ التِّبْرُ (3)لَکَ أَنْتَ أَعْظَمُ الْعَرَبِ قَدْراً وَ مِنْکَ یَخْرُجُ نَبِیُّهَا وَ وَلِیُّهَا وَ الْأَسْبَاطُ وَ النُّجَبَاءُ الْحُکَمَاءُ الْعُلَمَاءُ الْبُصَرَاءُ وَ السُّیُوفُ لَهُمْ وَ لَیْسُوا الْیَوْمَ مِنْکَ وَ لَا لَکَ وَ لَکِنْ فِی الْقَرْنِ الثَّانِی مِنْکَ بِهِمْ یُنِیرُ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ یُخْرِجُ الشَّیَاطِینَ مِنْ أَقْطَارِهَا وَ یُذِلُّهَا فِی عِزِّهَا وَ یُهْلِکُهَا بَعْدَ قُوَّتِهَا وَ یُذِلُّ الْأَوْثَانَ وَ یَقْتُلُ عُبَّادَهَا حَیْثُ کَانُوا ثُمَّ یَبْقَی بَعْدَهُ نَسْلٌ مِنْ نَسْلِکَ هُوَ أَخُوهُ وَ وَزِیرُهُ وَ دُونَهُ فِی السِّنِّ وَ قَدْ کَانَ الْقَادِرَ عَلَی الْأَوْثَانِ لَا یَعْصِیهِ حَرْفاً وَ لَا یَکْتُمُهُ شَیْئاً وَ یُشَاوِرُهُ فِی کُلِّ أَمْرٍ حجم (هَجَمَ) عَلَیْهِ (4)وَ اسْتَعْیَا عَنْهَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَوَجَدَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ سَیْفاً مُسْنَدَةً إِلَی جَنْبِهِ فَأَخَذَهَا وَ أَرَادَ أَنْ یَبُثَّ (5)فَقَالَ وَ کَیْفَ وَ لَمْ أَبْلُغِ الْمَاءَ ثُمَّ حَفَرَ فَلَمْ یَحْفِرْ شِبْراً (6)حَتَّی بَدَا لَهُ قَرْنُ الْغَزَالِ وَ رَأْسُهُ فَاسْتَخْرَجَهُ وَ فِیهِ طُبِعَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ فُلَانٌ خَلِیفَةُ اللَّهِ فَسَأَلْتُهُ فَقُلْتُ فُلَانٌ مَتَی کَانَ قَبْلَهُ أَوْ بَعْدَهُ قَالَ لَمْ یَجِئْ بَعْدُ وَ لَا جَاءَ شَیْ ءٌ مِنْ أَشْرَاطِهِ (7)فَخَرَجَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ قَدِ اسْتَخْرَجَ الْمَاءَ وَ أَدْرَکَ وَ هُوَ یَصْعَدُ فَإِذَا أَسْوَدُ لَهُ ذَنَبٌ طَوِیلٌ یَسْبِقُهُ بِدَاراً إِلَی فَوْقُ فَضَرَبَهُ فَقَطَعَ أَکْثَرَ ذَنَبِهِ ثُمَّ طَلَبَهُ فَفَاتَهُ وَ فُلَانٌ قَاتِلُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ مِنْ رَأْیِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنْ یُبْطِلَ الرُّؤْیَا الَّتِی رَآهَا فِی الْبِئْرِ وَ یَضْرِبَ السُّیُوفَ صَفَائِحَ لِلْبَیْتِ (8)فَأَتَاهُ اللَّهُ بِالنَّوْمِ فَغَشِیَهُ وَ هُوَ فِی حِجْرِ الْکَعْبَةِ فَرَأَی ذَلِکَ الرَّجُلَ بِعَیْنِهِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا شَیْبَةَ الْحَمْدِ احْمَدْ رَبَّکَ فَإِنَّهُ سَیَجْعَلُکَ
ص: 165
و کمتر از یک ذراع دیگر حفر کرد که ناگاه خوابش گرفت. در خواب مردی بلندقامت و زیبامو و خوشجامه و خوشبو را دید که به او گفت: حفر کن تا به غنیمت دست یابی و ببخش تا سلامت باشی، اما آنچه را یافتی برای تقسیم وارثین ذخیره مکن، شمشیرها برای جز تو باشد و طلاها از برای تو که مقامت از همه عربها والاتر است، زیرا پیامبر عرب از تو بیرون خواهد آمد و ولیّ او از تو به هم خواهد رسید و نوههای ایشان، یعنی نجیبزادگان خردمند و دانشمندان بصیر این امت، از نسل تو خواهند بود و شمشیرها نیز از برای آنان خواهد بود. آنان امروز نزد تو و از برای تو نیستند اما در نسل دوم تو هستند. خداوند زمین را با وجود ایشان روشن میگرداند و شیاطین را از جایجای زمین بیرون میراند و آنان را با همه شکوهی که به دست آوردهاند خوار میگرداند و پس از آنکه قدرتمند شدهاند هلاکشان میکند و بتها را به ذلت میکشاند و بتپرستان را هر کجا باشند به خاک میکشد. سپس کسی از نسل تو میآید که برادر و وزیر آن پیامبر است و کمسالتر از اوست و بتها را به زیر میکشد، او هرگز از پیامبر نافرمانی نمیکند و هیچ چیز را از او پنهان نمیدارد و در هر رویدادی که بر پیامبر پیش آید به او مشورت میدهد. در آن دم عبدالمطّلب بیدار شد و ناگاه در کنار خود سیزده شمشیر دید. او آنها را برداشت و خواست دیگران را خبر کند اما با خود گفت چگونه چنین کنم حال آنکه هنوز به آب نرسیدهام. او به حفر ادامه داد و کمتر از یک وجب دیگر حفر کرد که ناگاه شاخ و سر آهو بر او پدیدار شد. آن را بیرون آورد و دید بر آن حک شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده او و علی ولیّ او و فلان کس جانشین اوست. عرض شد: فلان کس کیست و چه موقع میآید؟ امام علیه السلام فرمود: هنوز نه خودش آمده و نه علایم ظهورش. وقتی عبدالمطّلب آب را بیرون آورد و خواست از چاه بالا بیاید، ناگاه ماری سیاه را دید که با دُمی دراز بالای دستان او میخزید. عبدالمطّلب آن مار را زد و بیش از نیمی از دُمش را قطع کرد و دنبالش گذاشت که ناگهان ناپدید شد. امام علیه السلام فرمود: آن مرد که ظهور خواهد کرد، انشاءالله آن را خواهد کشت. عبدالمطّلب میخواست از خوابی که در چاه دیده بود سرپیچی کند و شمشیرها را به دیوارههای کعبه نصب کند. اما چون به گوشه کعبه رسید خداوند خواب را بر او چیره گرداند و او به خواب فرو رفت. در خواب همان مرد را دید که به او گفت: ای شیبة الحمد! پروردگارت را سپاس گو که به زودی تو را
ص: 165
لِسَانَ الْأَرْضِ وَ یَتْبَعُکَ قُرَیْشٌ خَوْفاً وَ رَهْبَةً وَ طَمَعاً ضَعِ السُّیُوفَ فِی مَوَاضِعِهَا فَاسْتَیْقَظَ (1)عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَأَجَابَهُ أَنَّهُ یَأْتِینِی فِی النَّوْمِ فَإِنْ یَکُنْ مِنْ رَبِّی فَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْ شَیْطَانٍ فَأَظُنُّهُ مَقْطُوعَ الذَّنَبِ (2)فَلَمْ یَرَ شَیْئاً وَ لَمْ یَسْمَعْ کَلَاماً فَلَمَّا أَنْ کَانَ اللَّیْلُ أَتَاهُ فِی مَنَامِهِ بِعِدَّةٍ مِنْ رِجَالٍ وَ صِبْیَانٍ فَقَالُوا لَهُ نَحْنُ أَتْبَاعُ وَلَدِکَ وَ نَحْنُ مِنْ سُکَّانِ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ السُّیُوفُ لَیْسَتْ لَکَ تَزَوَّجْ فِی مَخْزُومٍ تَقْوَی (3)وَ اضْرِبْ بَعْدُ فِی بُطُونِ الْعَرَبِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ مَعَکَ مَالٌ فَلَکَ حَسَبٌ فَادْفَعْ هَذِهِ الثَّلَاثَةَ عَشَرَ (4)سَیْفاً إِلَی وَلَدِ الْمَخْزُومِیَّةِ وَ لَا بَیَانَ لَکَ (5)أَکْثَرَ مِنْ هَذَا وَ سَیْفٌ لَکَ مِنْهَا وَاحِدٌ یَقَعُ مِنْ یَدِکَ (6)فَلَا تَجِدُ لَهُ أَثَراً إِلَّا أَنْ یَسْتَجِنَّهُ (7)جَبَلُ کَذَا وَ کَذَا فَیَکُونُ مِنْ أَشْرَاطِ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و علیهم فَانْتَبَهَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ انْطَلَقَ وَ السُّیُوفُ عَلَی رَقَبَتِهِ فَأَتَی نَاحِیَةً مِنْ نَوَاحِی مَکَّةَ فَفَقَدَ مِنْهَا سَیْفاً کَانَ أَرَقَّهَا عِنْدَهُ فَیَظْهَرُ مِنْ ثَمَّ ثُمَّ دَخَلَ مُعْتَمِراً وَ طَافَ بِهَا عَلَی رَقَبَتِهِ وَ الْغَزَالَیْنِ (8)أَحَدَ عَشَرَ (9)طَوَافاً وَ قُرَیْشٌ تَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَدِّقْ وَعْدَکَ فَأَثْبِتْ لِی قَوْلِی وَ انْشُرْ ذِکْرِی وَ شُدَّ عَضُدِی وَ کَانَ هَذَا تَرْدَادَ (10)کَلَامِهِ وَ مَا طَافَ حَوْلَ الْبَیْتِ بَعْدَ رُؤْیَاهُ فِی الْبَیْتِ (11)بِبَیْتِ شِعْرٍ حَتَّی مَاتَ وَ لَکِنْ قَدِ ارْتَجَزَ عَلَی بَنِیهِ یَوْمَ أَرَادَ نَحْرَ عَبْدِ اللَّهِ فَدَفَعَ الْأَسْیَافَ جَمِیعَهَا إِلَی بَنِی الْمَخْزُومِیَّةِ إِلَی الزُّبَیْرِ وَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 166
زبانِ زمین خواهد کرد و قریشیان از روی ترس و خوف و طمع از تو پیروی خواهند کرد، شمشیرها را سر جایشان بگذار. عبدالمطّلب بیدار شد و به او پاسخ گفت: اگر آنچه در خواب دیدم از جانب پروردگارم باشد، برای من بهتر است، اما اگر از جانب شیطانی باشد گمان کنم همان باشد که دُمش قطع شد. پس چیزی ندید و صدایی نشنید. وقتی شب شد در خواب دید چند مرد و کودک نزدش آمدند و گفتند: ما ادامه فرزند تو هستیم که در آسمان ششم به سر میبریم، آن شمشیرها برای تو نیست، از قبیله بنی مخزوم همسر بگیر تا قوی شوی و سپس با هر قبیله دیگر که خواستی وصلت کن، اگر مال نداری اصل و نسب داری، این سیزده شمشیر را به فرزند خود از آن زن مخزومی بسپار و بیشتر از این برایت نمیگوییم، یکی از آن شمشیرها از دست تو ناپدید میشود و دیگر اثری از آن نخواهی یافت چراکه فلان کوه او را پنهان میکند، پیدا شدن آن شمشیر یکی از علایم ظهور قائم آل محمد است. ناگاه عبدالمطّلب بیدار شد و به راه افتاد. در همان حال که شمشیرها بر دوش او بود، چون به ناحیهای از نواحی مکه رسید، ناگهان یکی از شمشیرها که از همه نازکتر بود، ناپدید شد. آن شمشیر در همان ناحیه ظاهر خواهد شد. سپس عبدالمطّلب احرام عمره بست و داخل حرم شد و در همان حال که شمشیرها و آهوان را بر دوش داشت، پیش چشم قریشیان یازده مرتبه طواف کرد و میگفت: خداوندا وعدهات را متحقّق فرما و سخن مرا راست گردان و یاد مرا زبانزد کن و بازوانم را محکم نما. این سخن ورد زبان او بود و پس از خوابی که در حرم دید، تا به هنگامی که درگذشت هیچگاه به بیت شعری طواف کعبه نکرد. ولی روزی که میخواست سر پسرش عبدالله را ببُرد، نزد پسرانش رجز خواند. او همه شمشیرها را به بنی مخزوم سپرد: به زبیر و به ابوطالب و به عبدالله.
ص: 166
فَصَارَ لِأَبِی طَالِبٍ مِنْ ذَلِکَ أَرْبَعَةُ أَسْیَافٍ سَیْفٌ لِأَبِی طَالِبٍ وَ سَیْفٌ لِعَلِیٍّ وَ سَیْفٌ لِجَعْفَرٍ وَ سَیْفٌ لِطَالِبٍ وَ کَانَ لِلزُّبَیْرِ سَیْفَانِ وَ کَانَ لِعَبْدِ اللَّهِ سَیْفَانِ ثُمَّ عَادَتْ فَصَارَ لِعَلِیٍّ الْأَرْبَعَةُ الْبَاقِیَةُ اثْنَیْنِ مِنْ فَاطِمَةَ وَ اثْنَیْنِ مِنْ أَوْلَادِهَا (1)فَطَاحَ (2)سَیْفُ جَعْفَرٍ یَوْمَ أُصِیبَ فَلَمْ یُدْرَ فِی یَدِ مَنْ وَقَعَ حَتَّی السَّاعَةِ وَ نَحْنُ نَقُولُ لَا یَقَعُ سَیْفٌ مِنْ أَسْیَافِنَا فِی یَدِ غَیْرِنَا إِلَّا رَجُلٌ یُعِینُ بِهِ مَعَنَا إِلَّا صَارَ فَحْماً قَالَ وَ إِنَّ مِنْهَا لَوَاحِداً فِی نَاحِیَةٍ یَخْرُجُ کَمَا تَخْرُجُ الْحَیَّةُ فَیَبِینُ مِنْهُ ذِرَاعٌ وَ مَا یُشْبِهُهُ فَتَبْرُقُ لَهُ الْأَرْضُ مِرَاراً ثُمَّ یَغِیبُ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ فَهَذَا دَأْبُهُ حَتَّی یَجِی ءَ صَاحِبُهُ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّیَ مَکَانَهُ لَسَمَّیْتُهُ وَ لَکِنْ أَخَافُ عَلَیْکُمْ مِنْ أَنْ أُسَمِّیَهُ فَتُسَمُّوهُ فَیُنْسَبَ إِلَی غَیْرِ مَا هُوَ عَلَیْهِ (3).
حتی تجلاه النوم أی غشیه و غلب علیه و جد من الجود أو من الجد و الأول أنسب بترک الذخیرة و الضمیر فی قوله و لا تذخرها راجع إلی الغنیمة المدلول علیها بقوله تغنم و المقسم مصدر میمی بمعنی القسمة أی لا تجعلها ذخیرة لأن تقسم بعدک و التبر بالکسر الذهب و الفضة و فی بعض النسخ البئر.
قوله علیه السلام و استعیا عنها عبد المطلب لعله من قولهم عیی إذا لم یهتد لوجهه و أعیا الرجل فی المشی و أعیا علیه الأمر و المعنی أنه تحیر فی الأمر و لم یدر معنی ما رأی فی منامه أو ضعف و عجز عن البئر و حفرها و فی بعض النسخ بالغین المعجمة و الباء الموحدة من قولهم غبی علیه الشی ء إذا لم یعرفه و هو قریب من الأول.
قوله علیه السلام و أراد أن یبث أی ینشر و یذکر خبر الرؤیا فکتمه أو یفرق السیوف علی الناس فأخره و فی بعض النسخ یثب بتقدیم المثلثة من الوثوب أی یثب علیها فیتصرف فیها أو یثب علی الناس بهذه السیوف.
قوله فلان خلیفة الله أی القائم علیه السلام و الأسود لعله کان الشیطان و القائم علیه السلام یقتله کما سیأتی فی کتاب الغیبة و لذا قال عبد المطلب فأظنه مقطوع الذنب.
قوله علیه السلام و یضرب السیوف صفائح للبیت أی یلصقها بباب البیت لتکون
ص: 167
چهار شمشیر به ابوطالب رسید: یکی برای ابوطالب و یکی برای علی و یکی برای جعفر و یکی برای طالب، و دو شمشیر به زبیر رسید و دو شمشیر به عبدالله. چهار شمشیر دیگر نیز به علی رسید: دو شمشیر از فاطمه و دو شمشیر از فرزندان فاطمه. شمشیر جعفر در روزی که زخم خورد افتاد و تا به امروز کسی نمیداند به دست چه کسی افتاده، امام علیه السلام فرمود: ما میگوییم اگر یکی از شمشیرهای ما به دست کسی جز ما بیافتد، آن کس با آن شمشیر ما را یاری میدهد، وگرنه شمشیر از کار میافتد. یکی دیگر از آن شمشیرها در ناحیهای قرار دارد که همچون ماری که بیرون بیاید، کم و بیش یک وجب از آن پیدا میشود و زمین چندین بار از روشنیاش میدرخشد، سپس از دیدگان پنهان میشود. پس هنگام شب نیز چنین می کند، و این روش او است تا اینکه صاحبش بیاید. اگر میخواستم از جایش نام ببرم نام میبردم اما میترسم از جایش حرفی بزنم و شما آن را بازگویید و دست اغیار به آن برسد(1).
«حتی تجلاه النوم» یعنی «خواب او را فرا گیرد و بر او چیره شود». «جُد» یا از «جود» است و یا از «جدّ» که البته معنای نخست سازگارتر است و میگوید یافتهها را انباشته مکن. ضمیر در «لا تذخرها» به اعتبار فعل «تغنم» به «غنیمت» برمیگردد. «المقسم» مصدر میمی است به معنای «تقسیم»، یعنی آنها را ذخیره مکن تا پس از تو تقسیم شود. «التبر» به کسر یعنی «طلا» و «نقره» که در بعضی نسخهها «البئر» آمده است.
سخن امام علیه السلام «استعیا عنها عبدالمطّلب» شاید از کلام عرب «هو عیی» برگرفته شده باشد که میگوید «او راه نیافت»، «أعیا الرجل فی المشی» و «أعیا علیه الأمر» یعنی در آن امر سرگشته شد، بر این مبنا معنای جمله چنین است که عبدالمطّلب معنی خواب خود را درنیافت یا در کار حفر چاه درماند؛ البته در بعضی نسخهها با غین و باء به صورت «غبی علیه الشیء» آمده یعنی «آن را نشناخت و نفهمید» که نزدیک به همان معنای نخست است.
سخن امام علیه السلام «أراد أن یبث» یعنی «منتشر سازد» و خواب خود را بازگوید اما پنهانش کرد، یا شمشیرها را میان مردم تقسیم کند اما چنین نکرد. در بعضی نسخههای «یثب» از مصدر «وثوب» آمده یعنی بر آنها برجهد و همه را در اختیار گیرد یا با آنها سوی مردم برجهد.
سخن امام علیه السلام «فلان کس جانشین اوست» یعنی «حضرت قائم علیه السلام »، شاید مراد از «أسود» یعنی «مار سیاه» نیز شیطان باشد که حضرت قائم علیه السلام او را میکُشد همچنانکه در کتاب غیبت خواهد آمد و از همین روست که عبدالمطّلب میگوید: گمان کنم دُمش قطع شده باشد.
سخن امام علیه السلام «یضرب السیوف صفائح للبیت» یعنی آنها را به در کعبه
ص: 167
صفائح لها أو یبیعها و یصنع من ثمنها صفائح البیت و فی بعض النسخ مفاتیح للبیت فیحتمل أن یکون المراد أن یجاهد المشرکین فیستولی علیهم و یخلص البیت من أیدیهم.
قوله علیه السلام فأجابه أی أجاب عبد المطلب الرجل الذی کلمه فی المنام قوله تزوج فی مخزوم تزوج عبد المطلب فاطمة بنت عمرو بن عائذ بن عمر بن مخزوم أم عبد الله و الزبیر و أبی طالب قوله و اضرب بعد فی بطون العرب أی تزوج فی أی بطن منهم شئت و الحاصل أنک لا بد لک أن تتزوج فی بنی مخزوم لیحصل والد النبی و الأوصیاء صلوات الله علیهم و یرثوا السیوف و أما سائر القبائل فالأمر إلیک و یحتمل أن یکون المراد جاهد بطون العرب و قاتلهم و الأول أظهر.
قوله إلا أن یستجنه و فی بعض النسخ یسجنه أی یخفیه و یستره قوله فیظهر من ثم أی یظهر فی زمن القائم علیه السلام من هذا الموضع الذی فقد فیه أو من الجبل الذی تقدم ذکره و لعله کان کل سیف لمعصوم و کان بعددهم و سیف القائم علیه السلام أخفاه الله فی هذا المکان لیظهر له عند خروجه.
قوله فصار لعلی یحتمل أن یکون المراد بالأربعة الباقیة تتمة الثمانیة المذکورة إلی اثنی عشر و یکون المراد بفاطمة أمه علیه السلام أی صارت الأربعة الباقیة أیضا إلی علی علیه السلام من قبل أمه و إخوته حیث وصل إلیهم من جهة أبی طالب زائدا علی ما تقدم أو یکون المراد بفاطمة بنت النبی صلی الله علیه و آله بأن یکون النبی صلی الله علیه و آله أعطاها سیفین غیر الثمانیة و أعطی الحسنین علیهما السلام سیفین و یحتمل أن یراد بالأربعة سیوف الزبیر و عبد الله فیکون الأربعة الأخری مسکوتا عنها.
قوله علیه السلام إلا صار فحما أی یسود و یبطل و لا یأتی منه شی ء حتی یرجع إلینا.
قوله علیه السلام و إن منها لواحدا لعله هو الذی فقد من عبد المطلب یظهر هکذا عند ظهوره القائم علیه السلام لیأخذه.
قوله علیه السلام فینسب إلی غیر ما هو علیه أی یتغیر مکانه أو یأخذه غیر القائم علیه السلام.
ص: 168
نصب کند تا ورقهای فلزی بر روی آن گردند یا اینکه آنها را بفروشد و با مبلغش ورقههایی برای در کعبه بسازد؛ در بعضی نسخهها «مفاتیح البیت» به معنای «کلیدهای کعبه» آمده که احتمالا منظورش این است که با مشرکان نبرد میکند و بر آنان غلبه مییابد و کعبه را از دست آنان میرهاند.
سخن امام علیه السلام «در پاسخ به او گفت» یعنی در پاسخ به مردی که در در خواب با او سخن گفته بود. «از قبیله بنی مخزوم همسر بگیر» به ازدواج عبدالمطّلب با فاطمه بنت عمرو بن عائذ بن عمر بن مخزوم، مادر عبدالله و زبیر و ابوطالب اشاره دارد. «اضرب بعد فی بطون العرب» یعنی در هر قبیله از عرب که خواستی همسر بگیر؛ یعنی تو ناگزیر باید از بنی مخزوم همسر بگیری تا پدر پیامبر صلّی الله علیه و آله و اوصیاء علیهم السلام به دنیا بیاید و آنان شمشیرها را به ارث ببرند، اما درباره قبایل دیگر، خودت میدانی. شاید هم منظور این باشد که با قبیلههای عرب نبرد کن و با آنان بجنگ؛ اما معنای نخست بهتر برمیآید.
سخن امام علیه السلام «إلا أن یستجنه» که در بعضی نسخهها «یسجنه» نیز آمده یعنی «او را مخفی میکند» و «او را میپوشاند». «آن شمشیر در همان ناحیه ظاهر خواهد شد» یعنی در زمان حضرت قائم علیه السلام از همان جایی که ناپدید شده یا از همان کوهی که ذکرش گذشت ظاهر خواهد شد. چه بسا هر شمشیری برای معصومی باشد که به تعداد آنان بوده و شمشیر حضرت قائم علیه السلام را نیز خداوند در آن مکان مخفی کرده تا هنگام ظهور آن حضرت آن را برای ایشان هویدا سازد.
سخن امام علیه السلام «چهار شمشیر دیگر نیز به علی رسید» احتمالا چهار شمشیر باقی مانده از آن دوازده تا است که هشت تایش ذکر شد؛ و منظور از فاطمه مادر حضرت علیه السلام است. یعنی افزون بر آنچه گذشت، چهار شمشیر باقیمانده نیز از طرف مادر و برادران حضرت علی علیه السلام به ایشان میرسد. یا شاید منظور، حضرت فاطمه دختر پیامبر صلّی الله علیهما باشد، به این صورت که پیامبر دو شمشیر، غیر از آن هشت شمشیر، به ایشان و دو شمشیر به حسنین عطا کرده است. شاید هم منظور از آن چهار، شمشیرهای زبیر و عبدالله باشد و از چهار شمشیر دیگر سخنی نباشد.
سخن امام علیه السلام «إلا صار فحما» یعنی آن شمشیر سیاه و باطل میشود و از آن کاری بر نمیآید تا اینکه به ما بازگردد. منظور از «یکی دیگر از آن شمشیرها» شاید همان شمشیری باشد که از نزد عبدالمطّلب ناپدید شده و هنگام ظهور حضرت قائم علیه السلام پدید میآید تا ایشان آن را بگیرد. «و دست اغیار به آن برسد» یعنی جایش عوض شود یا کسی جز حضرت قائم علیه السلام آن را بردارد.
ص: 168
أقول: قال عبد الحمید بن أبی الحدید قال محمد بن إسحاق (1)لما أنبط (2)عبد المطلب الماء فی زمزم حسدته قریش فقالت له یا عبد المطلب إنها بئر أبینا إسماعیل و إن لنا فیها حقا فأشرکنا معک قال ما أنا بفاعل إن هذا الأمر أمر خصصت به دونکم و أعطیته من بینکم فقالوا له فإنا غیر تارکیک حتی نخاصمک فیها قال فاجعلوا بینی و بینکم حکما أحاکمکم إلیه قالوا کاهنة بنی سعد بن هزیم (3)قال نعم و کانت بأشراف الشام (4)فرکب عبد المطلب فی نفر من بنی عبد مناف و خرج من کل قبیلة من قبائل قریش قوم و الأرض إذ ذاک مفاوز حتی إذا کانوا ببعض تلک المفاوز بین الحجاز و الشام نفد ما کان مع عبد المطلب و بنی أبیه من الماء و عطشوا عطشا شدیدا فاستسقوا قومهم فأبوا أن یسقوهم و قالوا نحن بمفازة و نخشی علی أنفسنا مثل الذی أصابکم فلما رأی عبد المطلب ما صنع القوم و خاف علی نفسه و أصحابه الهلاک قال لأصحابه ما ترون قالوا ما رأینا إلا تبع لرأیک فمرنا بما أحببت قال فإنی أری أن یحفر کل رجل منا حفرة لنفسه بما معه من القوة فکلما مات رجل دفنه أصحابه فی حفرته حتی یکون آخرکم رجل واحد فضیعة رجل واحد أیسر من ضیعة رکب قالوا نعم ما أشرت فقام کل رجل منهم فحفر حفیرة لنفسه و قعدوا ینتظرون الموت ثم إن عبد المطلب قال لأصحابه و الله إن إلقاءنا بأیدینا کذا للموت لا نضرب فی الأرض فنطلب الماء لعجز فقوموا فعسی الله أن یرزقنا ماء ببعض الأرض ارتحلوا فارتحلوا و من معهم من قبائل قریش ینظرون إلیهم ما هم صانعون فتقدم عبد المطلب إلی راحلته فرکبها فلما انبعثت به انفجر من تحت خفها عین من ماء عذب فکبر عبد المطلب و کبر أصحابه
ص: 169
مولف: ابن ابی الحدید می گوید: محمد بن اسحاق گفته: چون عبدالمطّلب از زمزم آب بیرون آورد، قریشیان بر او رشک بردند و گفتند: ای عبدالمطّلب! این چاه چاه پدر ما اسماعیل است و ما نیز در آن حقی داریم، ما را در آن شریک کن. گفت: من این کار را نمیکنم، این امری است که تنها به من اختصاص داده شده و در میان شما به من عطا شده است. به او گفتند: ما تو را رها نمیکنیم و در این باره با تو جدل میکنیم. گفت: کسی را میانمان حَکم قرار دهید تا نزد او شما را محکوم کنم. گفتند: زنی کاهن به نام سعد بن هزیم. گفت: میپذیرم. آن زن در حوالی شام میزیست و از این رو عبدالمطّلب به همراه چند تن از بنی عبدمناف سوار بر مرکب شد و از بقیه قبایل قریش نیز عدهای گرد آمدند و راه بیابانها را در پیش گرفتند. وقتی به یکی از بیابانهای میان حجاز و شام رسیدند، آبی که عبدالمطّلب و برادرانش داشتند به پایان رسید و به شدت تشنه شدند. آنان از قوم خود آب خواستند اما آنان به ایشان آب ندادند و گفتند ما در بیابان هستیم و میترسیم به بلای شما دچار شویم. وقتی عبدالمطّلب دید آن قوم چنین کردند و ترسید خود و یارانش جان دهند به یارانش گفت: چه میگویید؟ گفتند: نظری نداریم جز اینکه از تو پیروی کنیم، هر چه صلاح میدانی امر کن. گفت: رأی من این است که هر یک از ما با ابزاری که به همراه دارد برای خود قبری حفر کند تا هرگاه کسی از ما جان داد یارانش او را در قبرش به خاک بسپارند و اینچنین تنها یکی از ما باقی بماند، و تباه شدن جسد یک نفر بهتر است از تباه شدن جسد یک کاروان. گفتند: سخنت را میپذیریم. آنگاه هر یک از آنان برخاست و قبری برای خود حفر کرد و در انتظار مرگ نشستند. عبدالمطّلب به یاران خود گفت: به خدا سوگند اینکه ما اینگونه خود را به مرگ بسپاریم و در پی آب به راه نیافتیم، از ناتوانی است، برخیزید که امید است خداوند در جایی از این زمین آب نصیب ما گرداند، به راه افتید. آنان به راه افتادند و قبایل قریش نیز مینگریستند که آنان چه میکنند. عبدالمطّلب سوی مرکب خود رفت و چون به آن رسید ناگاه از زیر سم چهارپایش چشمهای از آب گوارا جوشش گرفت و عبدالمطّلب و یارانش همه تکبیر سر دادند.
ص: 169
ثم نزل فشرب و شرب أصحابه و استقوا حتی ملئوا أسقیتهم ثم دعا القبائل من قریش فقال لهم هلموا إلی الماء فقد سقانا الله فاشربوا و استقوا فجاءوا فشربوا و استقوا ثم قالوا له قد و الله قضی لک علینا و الله لا نخاصمک فی زمزم أبدا إن الذی سقاک هذا الماء بهذه المفازة هو سقاک زمزم فارجع إلی سقایتک راشدا فرجع و رجعوا معه لم یصلوا إلی الکاهنة و خلوا بینه و بین زمزم (1).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَزَلْ بَنُو إِسْمَاعِیلَ وُلَاةَ الْبَیْتِ یُقِیمُونَ لِلنَّاسِ حَجَّهُمْ وَ أَمْرَ دِینِهِمْ یَتَوَارَثُونَهُ کَابِرٌ عَنْ کَابِرٍ حَتَّی کَانَ زَمَنُ عَدْنَانَ بْنِ أُدَدَ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ أَفْسَدُوا (2)وَ أَحْدَثُوا فِی دِینِهِمْ وَ أَخْرَجَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَمِنْهُمْ مَنْ خَرَجَ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَرَجَ کَرَاهِیَةَ الْقِتَالِ وَ فِی أَیْدِیهِمْ أَشْیَاءُ کَثِیرَةٌ مِنَ الْحَنِیفِیَّةِ مِنْ تَحْرِیمِ الْأُمَّهَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فِی النِّکَاحِ إِلَّا أَنَّهُمْ کَانُوا یَسْتَحِلُّونَ امْرَأَةَ الْأَبِ وَ ابْنَةَ الْأُخْتِ وَ الْجَمْعَ بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ وَ کَانَ فِی أَیْدِیهِمُ الْحَجُّ وَ التَّلْبِیَةُ وَ الْغُسْلُ مِنَ الْجَنَابَةِ إِلَّا مَا أَحْدَثُوا فِی تَلْبِیَتِهِمْ وَ فِی حَجِّهِمْ مِنَ الشِّرْکِ وَ کَانَ فِیمَا بَیْنَ إِسْمَاعِیلَ وَ عَدْنَانَ بْنِ أُدَدَ مُوسَی علیه السلام وَ رُوِیَ أَنَّ مَعَدَّ بْنَ عَدْنَانَ خَافَ أَنْ یَدْرُسَ الْحَرَمُ فَوَضَعَ أَنْصَابَهُ (3) وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ وَضَعَهَا ثُمَّ غَلَبَتْ جُرْهُمُ بِمَکَّةَ عَلَی وِلَایَةِ الْبَیْتِ فَکَانَ یَلِی مِنْهُمْ کَابِرٌ عَنْ کَابِرٍ حَتَّی بَغَتْ جُرْهُمُ بِمَکَّةَ وَ اسْتَحَلُّوا حُرْمَتَهَا وَ أَکَلُوا مَالَ الْکَعْبَةِ وَ ظَلَمُوا مَنْ دَخَلَ مَکَّةَ وَ عَتَوْا وَ بَغَوْا وَ کَانَتْ مَکَّةُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ لَا یَظْلِمُ وَ لَا یَبْغِی فِیهَا وَ لَا یَسْتَحِلُّ حُرْمَتَهَا مَلِکٌ إِلَّا هَلَکَ مَکَانَهُ وَ کَانَتْ تُسَمَّی بَکَّةَ لِأَنَّهَا تَبُکُّ (4)أَعْنَاقَ الْبَاغِینَ
ص: 170
عبدالمطّلب نشست و از آن آب نوشید و یاران او نیز نوشیدند و سیراب شدند و مشکهای خود را پُرآب کردند. آنگاه عبدالمطّلب قبایل قریش را فرا خواند و به آنان گفت: سوی آب بشتابید که خداوند سیرابمان گرداند، بنوشید و بردارید. به او گفتند: به خدا سوگند که خداوند برای تو بر ما قضاوت کرد، به خدا که هرگز درباره زمزم با تو جدل نمیکنیم، آن کس که تو را در این بیابان سیراب کرد همان کسی است که تو را سقای زمزم کرده است، بازگرد که خودت سقای زمزم هستی. اینچنین عبدالمطّلب بازگشت و آنان نیز همراه او بازگشتند و دیگر نزد آن زن کاهن نرفتند و زمزم را به وی سپردند(1).
97.
کافی: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: بنی اسماعیل همواره والیان کعبه بودند و برای مردم حج به پا میداشتند و به امور دین ایشان میرسیدند و این مقام را نسل به نسل به ارث میبردند تا اینکه روزگار عدنان بن اُدَد فرا رسید. در آن هنگام چون ولایتشان دیر پایید، دلهایشان سخت شد و به تباهی درافتادند و در دینشان بدعت گذاشتند و برخی برخی دیگر را بیرون راندند. بعضی نیز در پی روزی و بعضی دیگر بهخاطر دوری از جنگ خودشان بیرون رفتند. آنان رسوم بسیاری از دین حنیف را حفظ کردند و ازدواج با مادر و دختر را حرام میشمردند و به هر آنچه که خداوند در مورد ازدواج حرام کرده بود، پایبند بودند جز اینکه ازدواج با همسر پدر و دختر خواهر و ازدواج با دو خواهر را حلال میدانستند. آنان حج و لبیک و غسل جنابت را نیز حفظ کردند اما در لبیک و حج خود بدعتهایی شرکآلود پدید آوردند. در میان اسماعیل و عدنان بن اُدَد حضرت موسی علیه السلام قرار داشت. روایت شده که چون مَعَدّ بن عدنان ترسید که حرم متروک شود و از یاد برود، علمهایی برای حرم برافراشت و او نخستین کسی بود که چنین کرد. سپس جرهم بر مکه چیره شد و ولایت کعبه را به دست گرفت و نسل در نسل برایشان چنین گذشت تا اینکه در مکه سرکشی کردند و حرمت آنجا را زیر پا گذاشتند و مال کعبه را خوردند و به اهل مکه ظلم کردند و دستدرازی کردند و سرکشی کردند حال آنکه در جاهلیت هیچ پادشاهی در مکه ظلم و ستم نمیکرد و حرمت آن را زیر پا نمیگذاشت جز آنکه اگر چنین میکرد در همانجا به هلاکت میرسید. پس مکه را «بکّه» نیز نامیدند چراکه اگر کسی در آن سرکشی میکرد،
ص: 170
إِذَا بَغَوْا فِیهَا وَ تُسَمَّی بَسَّاسَةَ (1)کَانُوا إِذَا ظَلَمُوا فِیهَا بَسَّتْهُمْ وَ أَهْلَکَتْهُمْ وَ سُمِّیَ أُمَّ رُحْمٍ (2)کَانُوا إِذَا لَزِمُوهَا رُحِمُوا فَلَمَّا بَغَتْ جُرْهُمُ وَ اسْتَحَلُّوا فِیهَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمُ الرُّعَافَ وَ النَّمْلَ وَ أَفْنَاهُمْ فَغَلَبَتْ خُزَاعَةُ وَ اجْتَمَعَتْ لِیُجْلُوا مَنْ بَقِیَ مِنْ جُرْهُمَ عَنِ الْحَرَمِ وَ رَئِیسُ خُزَاعَةَ عَمْرُو بْنُ رَبِیعَةَ (3)بْنِ حَارِثَةَ بْنِ عَمْرٍو وَ رَئِیسُ جُرْهُمَ عَمْرُو بْنُ الْحَارِثِ بْنِ مُصَاصٍ (4)الْجُرْهُمِیُّ فَهَزَمَتْ خُزَاعَةُ جُرْهُمَ وَ خَرَجَ مَنْ بَقِیَ مِنْ جُرْهُمَ إِلَی أَرْضٍ مِنْ أَرْضِ جُهَیْنَةَ فَجَاءَهُمْ سَیْلٌ أَتِیٌّ لَهُمْ (5)فَذَهَبَ بِهِمْ وَ وَلِیَتْ خُزَاعَةُ الْبَیْتَ فَلَمْ یَزَلْ فِی أَیْدِیهِمْ حَتَّی جَاءَ قُصَیُّ بْنُ کِلَابٍ وَ أَخْرَجَ خُزَاعَةَ مِنَ الْحَرَمِ وَ وَلِیَ الْبَیْتَ وَ غَلَبَ عَلَیْهِ(6).
أدد کعمر بضمتین و الدرس الانمحاء و جرهم کقنفذ (7)حیّ من الیمن و الرُّحْم بالضم الرحمة و الرعاف فی بعض النسخ بالراء المهملة و هو بالضم خروج الدم من الأنف و فی بعضها بالمعجمة یقال موت زعاف أی سریع فالمراد به الطاعون.
و قال الفیروزآبادی النملة قروح فی الجنب کالنمل و بثر یخرج فی الجسد بالتهاب و احتراق و یرم مکانها یسیرا و یدبّ إلی موضع آخر کالنملة قوله علیه السلام سیل أتیّ
ص: 171
گردنش خرد میشد. مکه را «بسّاسه» نیز نامیدند زیرا اگر کسی در آن ظلم میکرد، از آنجا رانده میشد و به هلاکت میافتاد. همچنین مکه را «اُمّ رُحم» نامیدند زیرا هر کس در آنجا میماند به او رحم میکردند. وقتی جرهم سرکشی کرد و حرمت مکه را زیر پا گذاشت، خداوند عزوجل آنان را به طاعون و جزام مبتلا کرد و نابودشان کرد. اینچنین قبیله خُزاعه بر آنان چیره شد و آنان آمدند تا باقیماندگان جُرهم را از حرم بیرون کنند. رئیس قبیله خُزاعه عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو بود و رئیس قبیله جُرهم عمرو بن حارث بن مُصاص جُرهمی. خُزاعه جُرهم را شکست داد و باقیماندگان جُرهم به سوی بخشی از سرزمین جهینه خارج شدند و در آنجا سیلی هولناک آمد و آنان را بُرد. اینچنین قبیله خُزاعه والی کعبه شد و همچنان کعبه در دست آنان بود تا اینکه قُصیّ بن کِلاب آمد و خُزاعه را از حرم بیرون کرد و والی کعبه شد و بر آنان چیره شد(1).
توضیح
«أدد» بر وزن «عُمَر» است. «الدرس» یعنی «فرسوده شدن». «جرهم» بر وزن «قُنفُذ» طایفهای در یمن است. «الرُّحم» به ضم یعنی «رحم». «الرعاف» که در بعضی نسخهها با راء و مضموم آمده «خروج خون از دماغ» است، در بعضی نسخهها نیز با زاء «موت زعاف» آمده یعنی «مرگ سریع» که طاعون را منظور دارد.
فیروزآبادی میگوید: «النملة» زخمهایی در پهلو همچون کورک است که با التهاب و سوزش از بدن بیرون میزند و همچون مورچه، به سادگی از جایی به جای دیگر سرایت مییابد. «سیلٌ أتیّ»
ص: 171
هو بالتشدید علی وزن فعیل سیل جاءک و لم یصبک مطره و السیل الأتی أیضا الغریب(1).
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَرَبَ لَمْ یَزَالُوا عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْحَنِیفِیَّةِ یَصِلُونَ الرَّحِمَ وَ یَقْرُونَ الضَّیْفَ وَ یَحُجُّونَ الْبَیْتَ وَ یَقُولُونَ اتَّقُوا مَالَ الْیَتِیمِ فَإِنَّ مَالَ الْیَتِیمِ عِقَالٌ وَ یَکُفُّونَ عَنْ أَشْیَاءَ مِنَ الْمَحَارِمِ مَخَافَةَ الْعُقُوبَةِ وَ کَانُوا لَا یُمْلَی لَهُمْ إِذَا انْتَهَکُوا الْمَحَارِمَ وَ کَانُوا یَأْخُذُونَ مِنْ لِحَاءِ شَجَرِ الْحَرَمِ فَیُعَلِّقُونَهُ فِی أَعْنَاقِ الْإِبِلِ فَلَا یَجْتَرِئُ أَحَدٌ أَنْ یَأْخُذَ مِنْ تِلْکَ الْإِبِلِ حَیْثُ مَا ذَهَبَتْ وَ لَا یَجْتَرِئُ أَحَدٌ أَنْ یُعَلِّقَ مِنْ غَیْرِ لِحَاءِ شَجَرِ الْحَرَمِ أَیُّهُمْ فَعَلَ ذَلِکَ عُوقِبَ وَ أَمَّا الْیَوْمَ فَأُمْلِیَ لَهُمْ وَ لَقَدْ جَاءَ أَهْلُ الشَّامِ فَنَصَبُوا الْمَنْجَنِیقَ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ سَحَابَةً کَجَنَاحِ الطَّیْرِ فَأَمْطَرَتْ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَأَحْرَقَتْ سَبْعِینَ رَجُلًا حَوْلَ الْمَنْجَنِیقِ (2).
الإقراء الضیافة و الإملاء المهلة و انتهاک الحرمة تناولها بما لا یحل و اللحاء بالکسر ممدودا و مقصورا ما علی العود من القشر و الظاهر أن نصب المنجنیق کان لتخریب البیت.
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ (3)عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ
ص: 172
به تشدید بر وزن «فَعیل» سیلی است که نزد تو بیاید بدون اینکه بارانش به تو اصابت کرده باشد.به معنای سیل ناشناخته و عجیب نیز هست.
98.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عرب همواره به بخشی از دین حنیف پایبند بودند؛ آنان صله رحم میکردند و میهماننواز بودند و حج کعبه میگذاردند و میگفتند از مال یتیم پروا کنید که مال یتیم همچون پابند است و از بسیاری از محرّمات دوری میکردند و از عقوبتش میترسیدند، زیرا وقتی به محرّمات دست مییازیدند در عقوبت مهلت نمیدیدند. آنان از پوست درختان حرم تکهای میکندند و آن را به گردن شتر میآویختند و اینگونه آن شتر هر جا میرفت، کسی جرأت نمیکرد به او دستدرازی کند. همچنین کسی جرأت نداشت پوست از درختی به جز درختان حرم بر گردن شترش بیاویزد، زیرا هر کس از آنان چنین میکرد، عقوبت میشد. اما امروز به اینان مهلت داده شده است. حال آنکه چون شامیان آمدند و بر کوه ابوقیس منجنیق گذاشتند، خداوند ابری چون بال پرنده بر آنان فرستاد که بر سرشان صاعقه بارید و هفتاد تن را گرداگرد آن منجنیق سوزاند(1).
توضیح
«الإقراء» یعنی «مهمانی». «الإملاء» یعنی «مهلت دادن». «انتهاک الحرمة» یعنی «پردهدری». «اللحاء» به کسر چه ممدود و چه مقصور یعنی «لایه روی چوب». ظاهرا «گذاشتن منجنیق» برای خراب کردن کعبه بوده است.
99.
کافی:
ص: 172
أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی وَلَدْتُ بِنْتاً وَ رَبَّیْتُهَا حَتَّی إِذَا بَلَغَتْ فَأَلْبَسْتُهَا وَ حَلَّیْتُهَا ثُمَّ جِئْتُ بِهَا إِلَی قَلِیبٍ (1)فَدَفَعْتُهَا فِی جَوْفِهِ وَ کَانَ آخِرُ مَا سَمِعْتُ مِنْهَا وَ هِیَ تَقُولُ یَا أَبَتَاهْ فَمَا کَفَّارَةُ ذَلِکَ قَالَ أَ لَکَ أُمٌّ حَیَّةٌ قَالَ لَا قَالَ فَلَکَ خَالَةٌ حَیَّةٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَابْرَرْهَا فَإِنَّهَا بِمَنْزِلَةِ الْأُمِّ تُکَفِّرْ عَنْکَ مَا صَنَعْتَ قَالَ أَبُو خَدِیجَةَ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ مَتَی کَانَ هَذَا قَالَ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ کَانُوا یَقْتُلُونَ الْبَنَاتِ مَخَافَةَ أَنْ یُسْبَیْنَ فَیَلِدْنَ فِی قَوْمٍ آخَرِینَ (2).
کنز الکراجکی، عن الحسین بن عبید الله عن هارون بن موسی عن محمد بن همام عن الحسن بن جمهور عن أبیه عن الحسن بن محبوب عن علیّ بن رئاب عن مالک بن عطیة قال لمّا حفر عبد المطّلب بن هاشم زمزم و أنبط منها الماء أخرج منها غزالین من ذهب و سیوفا و أدراعا فجعل الغزالین زینة للکعبة و أخذ السیوف و الدروع و قال هذه ودیعة کان أودعها مضاض الجرهمی بن الحارث بن عمرو بن مضاض و الحارث الذی یقول شعر (3)
کأن لم یکن بین الحجون إلی الصفا (4)***أنیس و لم یسمر بمکة سامر
بلی نحن کنّا أهلها فأبادنا*** صروف اللّیالی و الجدود العواثر (5)
و یمنعنا من کلّ فجّ نریده*** أقبّ کسرحان الإباءة ضامر
و کل لجوج فی الجراء طمرّة ***کعجزاء فتحاء الجناحین کاسر
ص: 173
ابو خدیجه روایت کرده که امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مردی خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: من صاحب دختری شدم و او را پروراندم، چون به بلوغ رسید او را جامه پوشاندم و آراستم و سپس بر سر چاهی بردم و او را در آن چاه انداختم، آخرین چیزی که از او شنیدم این بود که گفت: «ای پدر!». کفاره این کار چیست؟ حضرت فرمود: مادرت زنده است؟ عرض کرد: نه. فرمود: خالهات زنده است؟ عرض کرد: آری. فرمود: به او که همچون مادر توست نیکی کن تا کفاره عملت شود. ابو خدیجه میگوید: به امام علیه السلام عرض کردم: چه زمانی این کار را میکردهاند؟ فرمود: در جاهلیت؛ آنان دختران را میکشتند تا مبادا به اسارت برده شوند و در قومی دیگر بچهدار شوند(1).
100
. کنز الفوائد: مالک بن عطیه روایت کرده: چون عبدالمطّلب بن هاشم زمزم را حفر کرد و به آب رسید، دو آهوی طلایی و چند شمشیر و زره از آن چاه بیرون آورد. او آهوان را زیور کعبه قرار داد و شمشیرها و زرهها را برگرفت و گفت: اینها را مضاض جرهمی بن حارث بن عمرو بن مضاض به امانت گذاشته است. حارث همان کسی است که سروده:
«گویی دیگر از حجون تا به صفا هیچ همدمی پیدا نمیشود و در مکه دیگر کسی شبها داستان نمیگوید،
آری، ما اهل مکه بودیم اما گذر روز و شبها و بداقبالیها ما را از بین بُرد،
ما را از هر درهای که قصد میکنیم بازمیدارد که مانندگرگ نیزارها لاغر و نحیف است،
و هر توله سگ لجبازی آماده پریدن است مانند عقاب کوتاهدُمی که بالهایش را گشوده است.
ص: 173
و القصیدة طویلة فحسدته قریش بذلک فقالوا نحن شرکاؤک فیها فقال هذه فضیلة بنت (1)(نبئت) بها دونکم أریتها فی منامی ثلاث لیال تباعا قالوا فحاکمنا إلی من شئت من حکام العرب فخرجوا إلی الشام یریدون أحد کهانها و علمائها فأصابهم عطش شدید فأوصی بعضهم إلی بعض فبینا هم علی تلک الحال إذ برکت ناقة عبد المطّلب فنبع الماء من بین أخفافها فشربوا و تزودوا و قالوا یا عبد المطلب إن الذی سقاک فی هذه البادیة القفر هو الذی سقاک بمکة فرجعوا و سلموا له هذه المأثرة (2).
القبب الضمر و خمص البطن و الإباءة أجمة القصب و الجراء بالکسر جمع الجر و هو بالضم و الکسر ولد الکلب و السباع و فرس طمرّ بالکسر و تشدید الراء و هو المستفزّ للوثب و العدو و عقاب عجزاء قصیرة الذنب و یقال کسر الطائر إذا ضم جناحیه حین ینقض و الکاسر العقاب ذکرها الجوهری.
البقرة: «وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ»(89) (و قال تعالی): «وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(101) (و قال سبحانه): «وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(129)
ص: 174
که شعری طولانی است.
قریشیان به این خاطر بر عبدالمطّلب حسادت کردند و به او گفتند: ما با تو در اینها شریک هستیم. او گفت: این فضیلتی است که به من داده شده و نه به شما، من این فضیلت را سه شب پیدرپی در خواب دیدم. گفتند: از عرب هر کس را میخواهی میانمان حَکَم بگذار. آنان سوی شام به راه افتادند تا نزد یکی از کاهنان و دانشمندان شام بروند. در راه به چنان تشنگی سختی دچار شدند که شروع کردند به یکدیگر وصیت کنند. در همان اوان ناقه عبدالمطّلب زانو زد و ناگاه از میان سمهایش آب جوشید. آنان نوشیدند و برگرفتند و گفتند: ای عبدالمطّلب! آن کس که تو را در این بیابان سیراب کرد همان کسی است که تو را در مکه سقا کرده است. اینچنین آنان برگشتند و این میراث را به او سپردند(1).
توضیح
«القبب» یعنی «لاغری» و تورفتگی شکم. «الإباءة» یعنی نیزار. «الجراء» به کسر جمع «جر» به ضم یا کسر یعنی بچه سگ و درندگان. «فرس طمرّ» به کسر و تشدید راء یعنی «آماده خیزش و تاختن». «عجزاء» یعنی «دُمکوتاه». میگویند «کسر الطائر» یعنی پرنده پرهایش شکست و آنها را به خود چسباند. «الکاسر» یعنی «عقاب»؛ به گفته جوهری.
باب دوم: مژدههای میلاد و نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از سوی پیامبران و اوصیاء که درود خداوند بر ایشان باد و نیز از سوی پیشگویان و سایر خلق و ذکر احوال برخی از مومنان در دوران فترت
آیات
- «وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ»(2) {و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد.}
- «وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(3)
{و آن گاه که فرستاده ای از جانب خداوند برایشان آمد - که آنچه را با آنان بود تصدیق می داشت - گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند، چنان که گویی [از آن هیچ] نمی دانند.}
- «وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(4)
{پروردگارا، در میان آنان، فرستاده ای از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند، زیرا که تو خود، شکست ناپذیر حکیمی.}
ص: 174
(و قال تعالی): «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(147)
آل عمران: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ* فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(81-82) (و قال تعالی): «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ* لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(187-188)
الأعراف: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(157)
(و قال تعالی): «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(167)
الأنبیاء: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»(105)
الشعراء: «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ* أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ»(196-197)
القصص: «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (إلی قوله تعالی): وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(45-46)
الصف: «وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً
ص: 175
- «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(1)
{کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی] داده ایم، همان گونه که پسران خود را می شناسند، او [محمد] را می شناسند و مسلماً گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند، و خودشان [هم] می دانند.}
- «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ * فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(2) {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم. پس کسانی که بعد از این [پیمان] روی برتابند آنان خود نافرمانانند.}
- «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ * لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(3) {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده پیمان گرفت که حتما باید آن را [به وضوح] برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید پس آن [عهد] را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بد معامله ای کردند. البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند مورد ستایش قرار گیرند قطعا گمان مبر که برای آنان نجاتی از عذاب است [که] عذابی دردناک خواهند داشت.}
- «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون»(4) {همانا آنان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده که [نام] او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند پیروی می کنند [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند و از [دوش] آنان قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است برمی دارد پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند آنان همان رستگارانند.}
- «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(5)
{و [یاد کن] هنگامی را که پروردگارت اعلام داشت که تا روز قیامت بر آنان [=یهودیان] کسانی را خواهد گماشت که بدیشان عذاب سخت بچشانند آری پروردگار تو زودکیفر است و همو آمرزنده بسیار مهربان است.}
- «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»(6) {و در حقیقت در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.}
- «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ * أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ»(7)
{و [وصف] آن در کتابهای پیشینیان آمده است. آیا برای آنان این خود دلیلی روشن نیست که علمای بنی اسرائیل از آن اطلاع دارند؟}
- «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ»(8) {و چون امر [پیامبری] را به موسی واگذاشتیم تو در جانب غربی [طور] نبودی و از گواهان [نیز] نبودی} تا آنجا که فرمود «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(9)
{و آندم که [موسی را] ندا دردادیم تو در جانب طور نبودی ولی [این اطلاع تو] رحمتی است از پروردگار تو تا قومی را که هیچ هشداردهنده ای پیش از تو برایشان نیامده است بیم دهی باشد که آنان پندپذیرند.}
- «وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً
ص: 175
لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(6-7)
قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قال ابن عباس کانت الیهود یَسْتَفْتِحُونَ أی یستنصرون علی الأوس و الخزرج برسول الله صلی الله علیه و آله قبل مبعثه فلما بعثه الله من العرب و لم یکن من بنی إسرائیل کفروا به و جحدوا ما کانوا یقولونه فیه فقال لهم معاذ بن جبل و بشر بن البراء بن معرور یا معشر الیهود اتقوا الله و أسلموا فقد کنتم تستفتحون علینا بمحمد و نحن أهل الشرک و تصفونه و تذکرون أنه مبعوث فقال سلام بن مشکم (1)أخو بنی النضیر ما جاءنا بشی ء نعرفه و ما هو بالذی کنا نذکر لکم فأنزل الله تعالی هذه الآیة. (2)و فی قوله مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ مصدق لکتبهم من التوراة و الإنجیل لأنه جاء علی الصفة التی تقدم بها البشارة. (3)و فی قوله وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام و ابن عباس و قتادة أن الله تعالی أخذ المیثاق علی الأنبیاء قبل نبینا أن یخبروا أممهم بمبعثه و نعته و یبشروهم به و یأمروهم بتصدیقه و قال طاوس أخذ الله المیثاق علی الأنبیاء علی الأول و الآخر فأخذ میثاق الأول بما جاء (4)به الآخر.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام تَقْدِیرُهُ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ أُمَمِ النَّبِیِّینَ بِتَصْدِیقِ نَبِیِّهَا وَ الْعَمَلِ بِمَا جَاءَهُمْ بِهِ وَ أَنَّهُمْ خَالَفُوهُ بَعْدَ مَا جَاءَ وَ مَا وَفَوْا بِهِ وَ تَرَکُوا کَثِیراً مِنْ شَرَائِعِهِ وَ حَرَّفُوا کَثِیراً مِنْهَا.
و الإصر العهد. (5)و فی قوله تعالی وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ قیل أراد به الیهود
ص: 176
لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ * وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(1) {و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت ای فرزندان اسرائیل من فرستاده خدا به سوی شما هستم تورات را که پیش از من بوده تصدیق می کنم و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او احمد است بشارتگرم پس وقتی برای آنان دلایل روشن آورد گفتند این سحری آشکار است. و چه کسی ستمگرتر از آن کس است که با وجود آنکه به سوی اسلام فراخوانده می شود بر خدا دروغ می بندد و خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید.}
تفسیر
طبرسی درباره کلام خداوند متعال «وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» میگوید: ابن عباس گفت: «یَسْتَفْتِحُونَ» یعنی یهودیان پیش از آنکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شود، بهخاطر انتظار حضرت در جدل با اوس و خزرج پیروزی میجستند، اما وقتی خداوند حضرت را از میان عرب برانگیخت و آنان دیدند ایشان از بنی اسرائیل نیست، به حضرت کفر ورزیدند و سخنانی را که خود درباره ایشان میگفتند، انکار کردند. در آن اوان معاذ بن جبل و بشر بن براء بن معرور به آنان گفتند: ای جماعت یهود! از خدا پروا کنید و اسلام آورید، شما همان کسانی هستید که بهخاطر محمد بر ما که اهل شرک بودیم پیروزی میجستید و او را وصف میکردید و میگفتید او برانگیخته میشود. یکی از یهودیان بنی نضیر به نام سلام بن مشکم گفت: از او نشانهای ندیدیم تا او را بشناسیم و او کسی نیست که ما برای شما میگفتیم. آنگاه خداوند متعال این آیه را نازل فرمود(2).
و آنجا که فرمود: «مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ» یعنی کتابهای آنان یعنی تورات و انجیل را تأیید کرد زیرا حضرت با همان صفاتی آمد که پیشتر درباره ایشان مژده داده شده بود(3). و درباره آنجا که فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ» از امیرمومنان علیه السلام و ابن عباس و قتاده روایت شده که خداوند متعال پیش از پیامبر ما، از پیامبران پیمان گرفت که امتهای خود را از بعثت و صفات آن حضرت خبر دهند و مژده ظهور ایشان را به آنان بدهند و فرمانشان دهند تا حضرت را تأیید کنند. طاووس نیز گفته: خداوند از پیامبران درباره اولین و آخرین پیمان گرفت و از اولی درباره آنچه آخری میآورد پیمان گرفت.
و نیز امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: درآیه چنین مطلبی مقدّر است: هنگامی را یاد کن که خداوند از امتهای پیامبران پیمان گرفت که پیامبر خود را تأیید کنند و به آنچه برایشان آورده عمل کنند، اما وقتی پیامبر آمد، آنان با او مخالفت کردند و به او وفا نکردند و بسیاری از شرایع او را وانهادند و بسیاری دیگر را تحریف کردند. «الإصر» یعنی عهد.
در کلام خداوند متعال «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ» گفته
ص: 176
و قیل الیهود و النصاری و قیل کل من أوتی علما بشی ء من الکتب لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ أی محمدا صلی الله علیه و آله (1)لأن فی کتابهم أنه رسول الله و قیل أی الکتاب فیدخل فیه بیان أمر النبی صلی الله علیه و آله لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا قیل هم الیهود الذین فرحوا بکتمان أمر النبی صلی الله علیه و آله و أحبوا أن یحمدوا بأنهم أئمة و لیسوا کذلک و قال البلخی إن الیهود قالوا نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ و أهل الصلاة و الصوم و لیسوا کذلک (2)و لکنهم أهل الشرک و النفاق و هو المروی عن الباقر علیه السلام و الأقوی أن یکون المعنی بالآیة من أخبر الله عنهم أنه أخذ میثاقهم فی أن یبینوا أمر محمد صلی الله علیه و آله و لا یکتموه. (3)و فی قوله فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ معناه یجدون نعته و صفته و نبوته مکتوبا فی التوراة فی السفر الخامس أنی سأقیم لهم نبیا من إخوتهم مثلک و أجعل کلامی فی فیه فیقول لهم کل ما أوصیه به.
و فیها أیضا مکتوب و أما ابن الأمة (4)فقد بارکت علیه جدا جدا و سیلد اثنی عشر عظیما و أؤخره لأمة عظیمة.
و فیها أیضا أتانا الله من سیناء و أشرق من ساعیر و استعلن من جبال فاران. (5)و فی الإنجیل بشارة بالفارقلیط فی مواضع منها نعطیکم فارقلیط آخر یکون معکم آخر الدهر کله و فیه أیضا قول المسیح للحواریین أنا أذهب و سیأتیکم
ص: 177
شده منظور یهودیان هستند، یا یهودیان و نصارا، و یا هر کسی که از این کتب علمی به او داده شده است. «لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ» یعنی محمد صلّی الله علیه و آله را، زیرا در کتابهایشان آمده که او رسول خداست، و یا یعنی بیان کتاب را که درباره پیامبر در آن آمده است. «لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا» گفته شده منظور یهودیانی هستند، که از کتمان امر پیامبر شادمان میشدند و دوست داشتند دیگران آنان را بهعنوان امام مورد ستایش قرار دهند حال آنکه در چنین مقامی نبودند. بلخی گفته: یهودیان میگفتند: «نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ»{ما پسران خدا و دوستان او هستیم} و اهل نماز و روزه هستیم حال آنکه چنین نبودند، بلکه اهل شرک و نفاق بودند، این سخن از امام باقر علیه السلام روایت شده. معنای ارجح آیه چنین است که خداوند درباره آنان خبر داده که از آنان پیمان گرفته تا امر محمد صلّی الله علیه و آله را بیان کنند و آن را کتمان نکنند(1). کلام حق تعالی «فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ» یعنی آنان میدیدند که نعت و صفت حضرت و بیان نبوت ایشان در سفر پنجم از تورات نوشته شده: من از میان برادران آنها همچون تو پیامبری برایشان خواهم آورد و سخن خود را در دهان او خواهم گذاشت تا هر آنچه را به او سفارش میکنم به آنان بگوید. و نیز در آن نوشته شده که من در وجود اسماعیل برکت بسیار نهادهام و از او دوازده مرد والا زاده خواهند شد، و او را برای امتی والا به تعویق خواهم انداخت. همچنین در آن آمده که خداوند از سیناء نزد ما آمد و از ساعیر درخشید و از فاران نور افشاند(2). در انجیل نیز درباره فارقلیط مژده داده شده، در بخشهایی از آن آمده که ما فارقلیط(3)
دیگری را به شما عطا خواهیم کرد، او سراسر آخر الدّهر را با شما خواهد بود. در انجیل سخن عیسی علیه السلام به حواریون نیز هست که من میروم و
ص: 177
الفارقلیط (1)روح الحق الذی لا یتکلم من قبل نفسه أنه نذیرکم یجمع الحق و یخبرکم بالأمور المزمعة (2)و یمدحنی و یشهد لی.
و فیه أیضا أنه إذا جاء قید أهل العالم.
قوله تعالی إِصْرَهُمْ أی ثقلهم و هو التکالیف الشاقة وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ أی العهود التی کانت فی ذمتهم و قیل یرید بالأغلال ما امتحنوا به من قتل نفوسهم فی التوبة و قرض ما یصیبه البول من أجسادهم و ما أشبه ذلک وَ عَزَّرُوهُ أی عظموه و وقروه وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أی القرآن. (3)أقول سیأتی فی الروایات أنه أمیر المؤمنین علیه السلام.
و فی قوله تعالی وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ أی آذن و أعلم لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ أی علی الیهود إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ أی من یذیقهم و یولیهم شدة العذاب بالقتل و أخذ الجزیة منهم و المعنی به أمة محمد صلی الله علیه و آله عند جمیع المفسرین و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام. (4)و فی قوله تعالی وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قیل الزبور کتب الأنبیاء و الذکر اللوح المحفوظ و قیل الزبور الکتب المنزلة بعد التوراة و الذکر التوراة و قیل الزبور کتاب داود علیه السلام و الذکر التوراة أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ أی أرض الجنة أو الأرض المعروفة یرثها أمة محمد صلی الله علیه و آله و قال أبو جعفر علیه السلام هم أصحاب المهدی فی آخر الزمان. (5)و فی قوله سبحانه وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أی ذکر القرآن و خبره فی کتب الأولین علی وجه البشارة و به و بمحمد صلی الله علیه و آله أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ
ص: 178
فارقلیط نزدتان میآید، او روح الحقّ است که از جانب خود سخن نمیگوید و شما را انذار میدهد و حق را گرد میآورد و شما را از امور مقرّر خبر می دهد و مرا میستاید و بر من گواهی میدهد. همچنین در آنجا آمده که وقتی او میآید جهانیان رهبری خواهند شد.
کلام حق تعالی «إِصْرَهُمْ» یعنی بار سنگین آنان را که همان تکالیف دشوار باشد «وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» یعنی عهدهایی که بر گردنشان بود، نیز گفته شده منظور از اغلال، آزمونهای دشوار آنان است همچون کشتن خودشان برای توبه و بریدن بخشهایی از اندامشان که ادرار به آن رسیده و حکمهایی اینچنین. «وَ عَزَّرُوهُ» یعنی گرامیاش داشتند و به او ارج نهادند «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ» یعنی قرآن. میگویم: در برخی روایات خواهد آمد که منظور از این نور امیرمومنان علیه السلام است(1).
و کلام حق تعالی «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ» یعنی اعلان داشت و آگاه ساخت «لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ» یعنی بر یهودیان «إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ» یعنی کسی که شدت عذاب را با کشتن و جزیه گرفتن به آنان میچشاند، بر آنان میگمارد، این سخن از امام باقر علیه السلام روایت شده و جمیع مفسران معتقدند که آیه امت محمد صلّی الله علیه و آله را منظور دارد(2).
و درباره کلام حق تعالی «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ» گفته شده زبور یعنی کتب پیامبران و ذکر یعنی لوح محفوظ، نیز گفته شده زبور یعنی کتابهایی که پس از تورات نازل شده و ذکر یعنی تورات، همچنین گفته شده زبور یعنی کتاب داوود علیه السلام و ذکر یعنی تورات، «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» یعنی زمین بهشت را یا همین زمین معروف را امت محمد صلّی الله علیه و آله به ارث میبرند، امام باقر علیه السلام فرمود: آنان یاران حضرت مهدی در آخر الزمان هستند(3). در کلام حق تعالی «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ» یعنی یاد و خبر قرآن و محمد صلّی الله علیه و آله در کتابهای پیشینیان بهگونه مژده آورده شده «أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ»
ص: 178
أی أ و لم یکن علم علماء بنی إسرائیل بمجیئه علی ما تقدمت البشارة به دلالة لهم علی صحة نبوته و هم عبد الله بن سلام و أصحابه و قیل هم خمسة عبد الله بن سلام و ابن یامین و ثعلبة و أسد و أسید. (1)و فی قوله تعالی وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ أی فی الجانب الغربی من الجبل الذی کلم الله فیه موسی و قیل بجانب الوادی الغربی إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ أی عهدنا إلیه بالرسالة و قیل أراد کلامه معه فی وصف نبینا محمد صلی الله علیه و آله و نبوته وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ أی الله أعلمک ذلک و عرفک إیاه نعمة من ربک أنعم بها علیک و هو أن بعثک نبیا و اختارک لإنباء العلم بذلک معجزة لک لتنذر العرب الذین لم یأتهم رسول قبلک لکی یتفکروا و یعتبروا (2).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَبِیبٍ (3)السِّجِسْتَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ فَکَیْفَ یُؤْمِنُ مُوسَی علیه السلام بِعِیسَی علیه السلام وَ یَنْصُرُهُ وَ لَمْ یُدْرِکْهُ وَ کَیْفَ یُؤْمِنُ عِیسَی علیه السلام بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یَنْصُرُهُ وَ لَمْ یُدْرِکْهُ فَقَالَ یَا حَبِیبُ إِنَّ الْقُرْآنَ قَدْ طُرِحَ مِنْهُ آیٌ کَثِیرَةٌ وَ لَمْ یُزَدْ فِیهِ إِلَّا حُرُوفٌ أَخْطَأَتْ بِهَا الْکَتَبَةُ وَ تَوَهَّمَتْهَا الرِّجَالُ وَ هَذَا وَهَمٌ فَاقْرَأْهَا وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ أُمَمِ النَّبِیِّینَ لَمَّا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ یَا حَبِیبُ فَوَ اللَّهِ مَا وَفَتْ أُمَّةٌ مِنَ الْأُمَمِ الَّتِی کَانَتْ قَبْلَ مُوسَی بِمَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَیْهَا مِنَ الْمِیثَاقِ لِکُلِّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ بَعْدَ نَبِیِّهَا وَ لَقَدْ کَذَّبَتِ الْأُمَّةُ الَّتِی جَاءَهَا مُوسَی لَمَّا جَاءَهَا مُوسَی وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ لَا نَصَرُوهُ
ص: 179
یعنی آیا اطلاع علمای بنی اسرائیل از آمدن حضرت، بهگونهای که پیشتر مژده داده شده، برایشان نشان از صحّت نبوت حضرت ندارد؟ این سخن خطابی است به عبدالله بن سلام و یاران او، که گفته شده پنج تن بودهاند: عبدالله بن سلام و ابن یامین و ثعلبه و اسد و اسید(1). و کلام حق تعالی «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِ» یعنی تو در جانب غربی کوهی که خداوند در آن با موسی سخن گفت نبودی، نیز گفته شده یعنی در جانب وادی غربی، «إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ» یعنی هنگامی که رسالت را به او سپردیم. گفته شده منظور آیه سخنی است که خداوند با موسی درباره پیامبر ما محمد و نبوت او گفته است، «وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» یعنی اینکه خداوند تو را از آن آگاه کرده و مطلّع ساخته نعمتی است که از جانب پروردگارت نصیب تو شده و آن اینکه تو را به پیامبری برانگیخت و برای آگاهسازی از علم نبوت تو را برگزید تا این معجزهای برای تو باشد و اینگونه عربهایی را که پیش از تو رسولی بر آنان فرستاده نشده بوده، هشدار دهی تا بیاندیشند و پند گیرند(2).
روایات
1.
تفسیر عیاشی: از حبیب سجستانی روایت شده: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ»(3) پرسیدم: چگونه موسی به عیسی ایمان آورده و او را یاری کرده حال آنکه او را درک نکرده بوده و چگونه عیسی به محمد ایمان آورده و او را یاری داده حال آنکه او را درک نکرده بود؟ امام علیه السلام فرمود: ای حبیب! آیات بسیاری از قرآن جا انداخته شده و حروف اندکی به آن افزوده شده که اشتباه کاتبان بوده و باعث بدفهمی مردم شده است، این بدفهمی است، اینگونه بخوان:
و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از امتهای پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید، ای حبیب! خداوند آیه را اینگونه نازل فرمود. به خدا سوگند هیچ یک از امتهای پیش از موسی به پیمان خداوند با آنان درباره پیامبری که پس از پیامبر آنان برمیانگیزد، وفا نکردند. امتی که موسی به نزدشان رفت او را تکذیب کردند و درباره آنچه برای آنان آورد، به او ایمان نیاوردند و او را یاری نکردند،
ص: 179
لِمَا جَاءَهَا إِلَّا الْقَلِیلُ مِنْهُمْ وَ لَقَدْ کَذَّبَتْ أُمَّةُ عِیسَی علیه السلام بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ لَا نَصَرُوهُ لَمَّا جَاءَهُمْ إِلَّا الْقَلِیلُ مِنْهُمْ وَ لَقَدْ جَحَدَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بِمَا أَخَذَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الْمِیثَاقِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ وَ دَعَاهُمْ إِلَی وَلَایَتِهِ وَ طَاعَتِهِ فِی حَیَاتِهِ وَ أَشْهَدَهُمْ بِذَلِکَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَأَیُّ مِیثَاقٍ أَوْکَدُ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَوَ اللَّهِ مَا وَفَوْا بِهِ بَلْ جَحَدُوا وَ کَذَّبُوا (1).
فس، تفسیر القمی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الْآیَةَ فَإِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ هَلْ تَعْرِفُونَ مُحَمَّداً فِی کِتَابِکُمْ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ نَعْرِفُهُ بِالنَّعْتِ الَّذِی نَعَتَهُ اللَّهُ لَنَا إِذَا رَأَیْنَاهُ فِیکُمْ کَمَا یَعْرِفُ أَحَدُنَا ابْنَهُ إِذَا رَآهُ مَعَ الْغِلْمَانِ وَ الَّذِی یَحْلِفُ بِهِ ابْنُ سَلَامٍ لَأَنَا بِمُحَمَّدٍ هَذَا أَشَدُّ مَعْرِفَةً مِنِّی بِابْنِی قَالَ اللَّهُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (2)
نجم، کتاب النجوم فی کتاب دلائل النبوة جمع أبی القاسم الحسین بن محمد السکونی عن محمد بن علی بن الحسین عن الحسن عن عبد الله بن غانم عن هناد عن یونس عن أبی إسحاق عن صالح بن إبراهیم عن عبد الرحمن بن أسعد عن ابن مسیب عن حسان بن ثابت (3)قال إنی و الله لغلام یفعاء (4)(یفقه) ابن سبع أو ثمان سنین أعقل کل ما سمعت
ص: 180
به جز شمار اندکی از آنان. امت عیسی نیز وقتی محمد صلّی الله علیه و آله به نزدشان رفت، او را تکذیب کردند و به او ایمان نیاوردند و او را یاری نکردند، به جز شمار اندکی از آنان. این امت نیز پیمانی را که رسول خدا درباره علی بن ابی طالب از آنان گرفت، انکار کردند، پیمان آن روزی که رسول خدا علی بن ابی طالب را برای مردم برافراشت و او را به آنان نشان داد و آنان را به ولایت او فراخواند و اینکه از او در زمان حیاتش اطاعت کنند، رسول خدا آنان را بر این امر بر خودشان گواه گرفت، کدام پیمان موثّقتر از سخن رسول خدا درباره علی بن ابی طالب؟! اما به خدا سوگند آنان به آن وفا نکردند، بلکه انکار و تکذیبش کردند(1).
2.
تفسیر قمی: عمر بن خطاب درباره آیه «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ»(2)
به عبدالله بن سلام گفت: آیا محمد را در کتاب خود میشناسید؟ گفت: آری، به خدا سوگند با صفاتی که خداوند برایش برشمرده، وقتی او را در میان شما میبینیم چنان میشناسیم که گویی یکی از ما فرزند خود را در میان پسران دیگر شناخته است، قسم به آن کس که ابن سلام به او سوگند یاد میکند، من این محمد را بسیار بیشتر از پسرم میشناسم، خداوند متعال میفرماید: «الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(3).
3.
کتاب النجوم: از حسان بن ثابت روایت شده: به خدا سوگند پسری هفت یا هشت ساله و تازه به بلوغ رسیده بودم و دیگر هر چه را میشنیدم درک میکردم
ص: 180
إذ سمعت یهودیا و هو علی أکمة (1)یثرب یصرخ یا معشر الیهود فلما اجتمعوا قالوا ویلک ما لک قال طلع نجم أحمد الذی یبعث به اللیلة (2).
ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الرَّقِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَأَجَابَهُ علیه السلام فَأَسْلَمَ وَ أَخْرَجَ رَقّاً أَبْیَضَ (3)فِیهِ جَمِیعُ مَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا اسْتَنْسَخْتُهَا إِلَّا مِنَ الْأَلْوَاحِ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام وَ لَقَدْ قَرَأْتُ فِی التَّوْرَاةِ فَضْلَکَ حَتَّی شَکَکْتُ فِیهِ یَا مُحَمَّدُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَمْحُو اسْمَکَ مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنَ التَّوْرَاةِ وَ کُلَّمَا مَحَوْتُهُ وَجَدْتُهُ مُثْبَتاً فِیهَا وَ لَقَدْ قَرَأْتُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ هَذِهِ الْمَسَائِلَ لَا یُخْرِجُهَا غَیْرُکَ وَ أَنَّ فِی السَّاعَةِ الَّتِی تُرَدُّ عَلَیْکَ فِیهَا هَذِهِ الْمَسَائِلُ یَکُونُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِکَ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِکَ وَ وَصِیُّکَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ هَذَا جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِی وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِی (4)وَ وَصِیِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بَیْنَ یَدَیَّ فَآمَنَ الْیَهُودِیُّ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ(5).
که روزی شنیدم یک یهودی بر فراز تپهای در یثرب فریاد میزند: ای جماعت یهود! وقتی آنان گرد آمدند، گفتند: وای بر تو! چه شده؟ گفت: ستاره آن احمد که برانگیخته میشود، امشب طلوع کرد(1).
4.
خصال: حضرت علی علیه السلام ضمن حدیثی طولانی فرمود: جمعی از یهودیان خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیدند و داناترینشان از حضرت سوالهایی پرسید و ایشان به او پاسخ داد. او مسلمان شد و پوستی سفید درآورد که همه آنچه به رسول خدا عرض کرد در آن نوشته شده بود. او عرض کرد: ای رسول خدا! سوگند به کسی که تو را به حق به پیامبری برانگیخت، من این نوشته را از روی الواحی نوشتهام که خداوند عزوجل برای موسی بن عمران نوشته است، من فضیلت تو را در تورات خواندهام اما در آن شک کردم، ای محمد! من نام تو را چهل سال از تورات پاک کردم اما هر بار آن را پاک کردم باز دیدم در آن ثبت شده است، من در تورات خواندهام که این پرسشها تنها از تو پاسخ میگیرند و در لحظهای که این پرسشها بر تو ارائه میشود، جبرئیل سمت راستت و میکائیل سمت چپت و وصیّات در برابرت حضور دارند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی! اکنون جبرئیل سمت راست من و میکائیل سمت چپ من و وصیّ من علی بن ابی طالب در برابر من حضور دارند. آنگاه آن یهودی ایمان آورد اسلامش نیکو شد(2).
5.
کمال الدین: از عمر بن ابان روایت شده: تُبّع به راه افتاد و سرود(3):
ص: 181
حَتَّی أَتَانِی مِنْ قُرَیْظَةَ عَالِمٌ ***حِبْرٌ لَعَمْرُکَ فِی الْیَهُودِ مُسَدَّدٌ
قَالَ ازْدَجِرْ عَنْ قَرْیَةٍ مَحْجُوبَةٍ*** لِنَبِیِّ مَکَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ مُهْتَدٍ
فَعَفَوْتُ عَنْهُمْ عَفْوَ غَیْرِ مُثَرَّبٍ (1)***وَ تَرَکْتُهُمْ لِعِقَابِ یَوْمٍ سَرْمَدٍ
وَ تَرَکْتُهَا لِلَّهِ أَرْجُو عَفْوَهُ*** یَوْمَ الْحِسَابِ مِنَ الْحَمِیمِ الْمُوقَدِ (2)
فَلَقَدْ تَرَکْتُ لَهُ بِهَا مِنْ قَوْمِنَا*** نَفَراً أُولِی حَسَبٍ وَ مِمَّنْ یُحْمَدُ
نَفَراً یَکُونُ النَّصْرُ فِی أَعْقَابِهِمْ*** أَرْجُو بِذَاکَ ثَوَابَ رَبِّ مُحَمَّدٍ
مَا کُنْتُ أَحْسَبُ أَنَّ بَیْتاً طَاهِراً (3)***لِلَّهِ فِی بَطْحَاءِ مَکَّةَ یُعْبَدُ
قَالُوا بِمَکَّةَ بَیْتُ مَالٍ دَاثِرٍ*** وَ کُنُوزُهُ مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ زَبَرْجَدٍ
فَأَرَدْتُ أَمْراً حَالَ رَبِّی دُونَهُ*** وَ اللَّهُ یَدْفَعُ عَنْ خَرَابِ الْمَسْجِدِ
فَتَرَکْتُ مَا أَمَّلْتُهُ فِیهِ لَهُمْ*** وَ تَرَکْتُهُمْ مِثْلًا لِأَهْلِ الْمَشْهَدِ (4)
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ الْخَبَرَ (5)أَنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ هَذِهِ یَعْنِی مَکَّةَ نَبِیٌّ یَکُونُ مُهَاجَرُهُ یَثْرِبَ فَأَخَذَ قَوْماً مِنْ الْیَمَنِ فَأَنْزَلَهُمْ مَعَ الْیَهُودِ لِیَنْصُرُوهُ إِذَا خَرَجَ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ:
شَهِدْتُ عَلَی أَحْمَدَ أَنَّهُ*** رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ
فَلَوْ مُدَّ عُمُرِی إِلَی عُمُرِهِ ***لَکُنْتُ وَزِیراً لَهُ وَ ابْنَ عَمٍ
وَ کُنْتُ عَذَاباً عَلَی الْمُشْرِکِینَ*** أَسْقِیهِمْ کَأْسَ حَتْفٍ وَ غَمٍّ (6)
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ تُبَّعَ قَالَ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ کُونُوا
ص: 182
«اینچنین از طائفه یهود بنی قریظه یک دانشمند حِبری نزد من آمد که بجان تو در میان یهودیان مردی بزرگ بود،
گفت: از این قریه پنهان دست بکش که به پیامبر و راهنمایی مکّی از اهل قریش تعلق دارد،
من بدون هیچ سرزنشی از آنها درگذشتم و آنها را برای روز سرمد وانهادهم، بهخاطر خدا آنجا را ترک کردم و امید دارم که او در روز قیامت از جزای دوزخ افروخته مرا عفو کند،
در آنجا چند تن از قوم خود را که تباری نیک داشتند و مردمانی ستوده بودند به جا گذاشتم،
افرادی که آیندگانشان مردانی یاور و پیروز باشند و امید دارم بهخاطر این کار از پروردگار محمد پاداش بگیرم،
من گمان نمیکردم که خداوند در دره مکه خانهای پاک داشته باشد و در آنجا پرستش شود،
به من گفتند در مکه یک خانه پُر از اموال کهن هست و گنجهایی از مروارید و زبرجد دارد،
من تصمیمی گرفتم که پروردگارم جلوی انجامش را گرفت، چراکه خدا از ویران شدن عبادتگاه جلوگیری میکند،
من آرزومند شدم اما آرزوی خود را به آنها واگذاشتم و آنها را بهعنوان مردمی نمونه برای اهل آن عبادتگاه بر جا گذاشتم.»
امام جعفر صادق علیه السلام درباره او میفرماید: او خبر داشت که از اینجا یعنی از مکه پیامبری خروج خواهد کرد که به یثرب مهاجرت میکند، از این رو جمعی از اهالی یمن را برداشت و آنان را نزد یهودیان فرود آورد تا وقتی او خروج کرد، یاریش کنند، او در این باره گفته: (1)
گواهی میدهم که احمد فرستادهای از جانب خداوندی است که مردمان را آفریده،
اگر تا زمان او زنده بمانم، من وزیر و پسر عموی او خواهم بود،
و مشرکان را عذاب خواهم کرد و جام مرگ و اندوه به کامشان میریزم.»(2)
6.
کمال الدین: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: تُبّع به قبایل اوس و خزرج گفت:
ص: 182
هَاهُنَا حَتَّی یَخْرُجَ هَذَا النَّبِیُّ فَأَمَّا أَنَا فَلَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ (1).
ک، إکمال الدین أحمد بن محمد بن الحسین البزاز عن محمد بن یعقوب الأصم عن أحمد بن عبد الجبار عن یونس بن بکر (2)عن زکریا بن یحیی عن عکرمة قال سمعت ابن عباس یقول لا یشتبهن علیکم أمر تبع فإنه کان مسلما (3)
اختلف فی تبع هل کان مسلما أم لا.
و هذه الروایات تدل علی إسلامه.
قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ أی أ مشرکو قریش أظهر نعمة و أکثر أموالا و أعز فی القوة و القدرة أم قوم تبع الحمیری الذی سار بالجیوش حتی حیر الحیرة و أتی سمرقند فهدمها ثم بناها و کان إذا کتب کتب بسم الذی ملک برا و بحرا و ضحا و ریحا (4)عن قتادة سمی تبعا لکثرة أتباعه من الناس و قیل لأنه تبع من قبله من ملوک الیمن و التبابعة اسم ملوک الیمن فتبع لقب له کما یقال خاقان لملک الترک و قیصر لملک الروم و اسمه أسعد أبو کرب
وَ رَوَی سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَسُبُّوا تُبَّعاً فَإِنَّهُ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ.
قال کعب نعم الرجل الصالح ذم الله قومه و لم یذمه. (5)و قال البیضاوی و کان مؤمنا و قومه کافرین و لذلک ذمهم دونه
وَ عَنْهُ علیه السلام مَا أَدْرِی أَ کَانَ تُبَّعٌ نَبِیّاً أَوْ غَیْرَ نَبِیٍّ (6)
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ بِفِنَاءِ الْکَعْبَةِ یَوْمَ افْتَتَحَ مَکَّةَ إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ وَفْدٌ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنِ الْقَوْمُ قَالُوا وَفْدٌ مِنْ بَکْرِ بْنِ
ص: 183
شما اینجا باشید تا آن پیامبر خروج کند، و اما من، اگر به روزگار او برسم بیشک به خدمتش در خواهم آمد و به همراهش خروج میکنم(1).
7.
کمال الدین: از ابن عباس روایت شده: هرگز امر تُبّع بر شما مشتبه نشود، او مسلمان بوده است.
توضیح
در اینکه تُبّع مسلمان بوده یا نه اختلاف هست. این روایات نشان از مسلمان بودن او دارند.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ»(2)
{آیا ایشان بهترند یا قوم «تُبَّع»؟} گفته: آیا مشرکان قریش بهرهمندتر و ثروتمندتر و نیرومندتر و قدرتمندتر هستند یا قوم تُبّع حمیری که سپاهیان خود را حرکت داد و به حیره رسید و به سمرقند آمد و آن را ویران کرد و سپس از نو ساخت؟ او در نامههای خود مینوشت: به نام پادشاهی که مالک دشت و دریا و خورشید و باد است. قتاده گفته: او بهخاطر کثرت تابعانش تُبّع نامیده شده، نیز گفته شده: به خاطر اینکه پیش از آن از پادشاهان یمن تبعیت میکرده است. از آنجا که به پادشاهان یمن تبابعه میگفتهاند، لقب او تُبّع بوده، همچنانکه پادشاهان ترک ملقّب به خاقان و پادشاهان روم ملقّب به قیصر بودهاند. نام او اسعد ابوکرب بوده است.
و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: به تُبّع دشنام ندهید، او مسلمان بوده است.
کعب نیز گفته: او مرد صالحی بوده، خداوند قوم او را نکوهش کرده نه خودش را(3).
بیضاوی گفته: او مؤمن بوده و قومش کافر بودهاند، از این رو خداوند آنان را نکوهش کرده نه او را. حضرت فرمود: نمیدانم تُبّع پیامبر بوده یا نه(4).
8.
کمال الدین: امام باقر علیه السلام فرمود: در روز فتح مکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حیاط کعبه ایستاده بود که هیئتی خدمت ایشان رسیدند و سلام کردند. رسول خدا فرمود: این قوم کیستند؟ عرض کردند: هیئتی از جانب بکر بن
ص: 183
وَائِلٍ (1)قَالَ فَهَلْ عِنْدَکُمْ عِلْمٌ مِنْ خَبَرِ قُسِّ بْنِ سَاعِدَةَ الْإِیَادِیِّ قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَا فَعَلَ قَالُوا مَاتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْمَوْتِ وَ رَبِّ الْحَیَاةِ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی قُسِّ بْنِ سَاعِدَةَ الْإِیَادِیِّ وَ هُوَ بِسُوقِ عُکَاظٍ عَلَی جَمَلٍ لَهُ أَحْمَرَ وَ هُوَ یَخْطُبُ النَّاسَ وَ یَقُولُ اجْتَمِعُوا أَیُّهَا النَّاسُ (2)فَإِذَا اجْتَمَعْتُمْ فَأَنْصِتُوا فَإِذَا أَنْصَتُّمْ فَاسْتَمِعُوا فَإِذَا أَسْمَعْتُمْ (3)فَعُوا فَإِذَا وَعَیْتُمْ فَاحْفَظُوا فَإِذَا حَفِظْتُمْ فَاصْدُقُوا أَلَا إِنَّ مَنْ عَاشَ مَاتَ وَ مَنْ مَاتَ فَاتَ وَ مَنْ فَاتَ فَلَیْسَ بِآتٍ إِنَّ فِی السَّمَاءِ خَبَراً وَ فِی الْأَرْضِ عِبَراً سَقْفٌ مَرْفُوعٌ وَ مِهَادٌ مَوْضُوعٌ وَ نُجُومٌ تَمُورُ وَ لَیْلٌ یَدُورُ وَ بِحَارُ مَاءٍ لَا تَغُورُ (4)یَحْلِفُ قُسٌّ مَا هَذَا بِلَعِبٍ (5)وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ هَذَا لَعَجَباً مَا لِی أَرَی النَّاسَ یَذْهَبُونَ فَلَا یَرْجِعُونَ أَ رَضُوا بِالْمُقَامِ فَأَقَامُوا أَمْ تَرَکُوا فَنَامُوا یَحْلِفُ قُسٌّ یَمِیناً غَیْرَ کَاذِبَةٍ أَنَّ لِلَّهِ دِیناً هُوَ خَیْرٌ مِنَ الدِّینِ الَّذِی أَنْتُمْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ قُسّاً یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَاحِدَةً ثُمَّ قَالَ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یُحْسِنُ مِنْ شِعْرِهِ شَیْئاً فَقَالَ بَعْضُهُمْ سَمِعْتُهُ یَقُولُ
فِی الْأَوَّلِینَ الذَّاهِبِینَ مِنَ الْقُرُونِ لَنَا بَصَائِرُ لَمَّا رَأَیْتُ مَوَارِداً لِلْمَوْتِ لَیْسَ لَهَا مَصَادِرُ
وَ رَأَیْتُ قَوْمِی نَحْوَهَا یَمْضِی الْأَکَابِرُ وَ الْأَصَاغِرُ لَا یَرْجِعُ الْمَاضِی إِلَیَّ وَ لَا مِنَ الْبَاقِینَ غَابِرٌ
أَیْقَنْتُ أَنِّی لَا مَحَالَةَ حَیْثُ صَارَ الْقَوْمُ صَائِرٌ
وَ بَلَغَ مِنْ حِکْمَةِ قُسِّ بْنِ سَاعِدَةَ وَ مَعْرِفَتِهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَسْأَلُ مَنْ یَقْدَمُ عَلَیْهِ مِنْ إِیَادٍ (6)- عَنْ حِکْمَتِهِ وَ یَصْغَی إِلَیْهَا (7).
کنز الکراجکی، عن أسد بن إبراهیم السلمی عن محمد بن أحمد بن موسی
ص: 184
وائل. فرمود: آیا از قُسّ بن ساعده ایادی خبری دارید؟ عرض کردند: بله ای رسول خدا! فرمود: چه میکند؟ عرض کردند: درگذشت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ستایش از آن خداوندی است که پروردگار مرگ و پروردگار زندگی است، «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»(1)
{هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است} گویی به قُسّ بن ساعده ایادی مینگرم که در بازار عُکاظ بر شتر سرخ خود ایستاده و خطاب به مردم میگوید: «ای مردم! گرد آیید و چون گرد آمدید خاموش شوید و چون خاموش شدید گوش بسپارید و چون گوش سپردید فرا گیرید و چون فرا گرفتید به خاطر بسپارید و چون به خاطر سپردید تصدیق کنید که هر که بزیَد جان بسپُرَد و هر که جان بسپُرَد درگذرد و هر که درگذرد بازنگردد، به راستی که در آسمان خبری و در زمین اندرزی هست، سقفی که برافراشته شده و بستری که گسترانده شده و ستارگانی که میچرخند و شبی که میگردد و دریاهایی آب که در زمین فرو نمیروند، قُسّ قسم میخورد که اینها بازیچه نیستند و در پس اینها شگفتی هست، مرا چه میشود که میبینم مردم میروند و بازنمیگردند؟ آیا به اقامت راضی شدهاند و مقیم گشتهاند یا وانهاده شدهاند و به خواب رفتهاند؟ قُسّ به راستی و بی هیچ دروغ قسم میخورد که خداوند دینی دارد برتر از دینی که شما بر آنید.» سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خدا قُسّ را رحمت کند، او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت محشور میشود. آیا کسی از شما چیزی از اشعار او به یاد دارد؟ یکی از آنان عرض کرد: شنیدم که میگفت:
«در پیشینیانی که قرنها بودند اما درگذشتند برای ما بصیرتهایی هست، چون میبینم مرگ راههای ورودی دارد و هیچ راه خروجی ندارد، قوم خود را میبینم که کوچک و بزرگ سوی مرگ میروند و آنان که رفتهاند سوی من باز نمیگردند و بازماندگان به گذشته نمیروند،
از اینجا یقین کردم که من نیز ناگزیر به همان جایی میروم که آن قوم رفتهاند.»
درباره حکمت و معرفت قُسّ بن ساعده چنین نقل شده که هرگاه کسی از اِیاد(2)
خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله میرسید، ایشان از او درباره سخنان حکمیانه قُسّ میپرسید و به آن سخنان گوش فرا میداد(3).
9.
کنز الفوائد:
ص: 184
عن عبد الله بن محمد (1)عن جعفر بن محمد عن محمد بن حسان عن محمد بن الحجاج (2)عن مجالد عن الشعبی عن ابن عباس مثله إلی قوله حیث صار القوم صائر (3)
مار الشی ء یمور مورا تحرک و جاء و ذهب.
ک، إکمال الدین الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (4)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الضَّحَّاکِ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ وَفْداً مِنْ إِیَادٍ قَدِمُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُمْ عَنْ حُکْمِ قُسِّ بْنِ سَاعِدَةَ فَقَالُوا قَالَ قُسٌّ شِعْراً:
یَا نَاعِیَ الْمَوْتِ وَ الْأَمْوَاتِ فِی جَدَثٍ*** عَلَیْهِمْ مِنْ بَقَایَا تُرْبِهِمْ (5)خِرَقٌ
دَعْهُمْ فَإِنَّ لَهُمْ یَوْماً یُصَاحُ بِهِمْ*** کَمَا یُنَبَّهُ مِنْ نَوْمَاتِهِ الصَّعِقُ
مِنْهُمْ عُرَاتٌ وَ مِنْهُمْ فِی ثِیَابِهِمْ ***مِنْهَا جَدِیدٌ وَ مِنْهَا الْآنَ ذُو الْخَلَقِ
(6)مَطَرٌ وَ نَبَاتٌ وَ آبَاءٌ وَ أُمَّهَاتٌ وَ ذَاهِبٌ وَ آتٍ وَ آیَاتٌ فِی أَثَرِ آیَاتٍ وَ أَمْوَاتٌ بَعْدَ أَمْوَاتٍ وَ ضَوْءٌ وَ ظَلَامٌ وَ لَیَالٍ وَ أَیَّامٌ وَ فَقِیرٌ وَ غَنِیٌّ وَ سَعِیدٌ وَ شَقِیٌّ وَ مُحْسِنٌ وَ مُسِی ءٌ أَیْنَ الْأَرْبَابُ الْفَعَلَةُ لِیُصْلِحَنَّ کُلُّ عَامِلٍ عَمَلَهُ کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ واحدا (7)(وَاحِدٌ) لَیْسَ بِمَوْلُودٍ وَ لَا وَالِدٍ أَعَادَ وَ أَبْدَأَ وَ إِلَیْهِ الْمَآبُ غَداً أَمَّا بَعْدُ یَا مَعْشَرَ إِیَادٍ أَیْنَ ثَمُودُ وَ عَادٌ وَ أَیْنَ الْآبَاءُ وَ الْأَجْدَادُ أَیْنَ الْحَسَنُ الَّذِی لَمْ یُشْکَرْ وَ الْقَبِیحُ الَّذِی لَمْ یُنْقَمْ کَلَّا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ لَیَعُودَنَّ مَا بَدَأَ وَ لَئِنْ ذَهَبَ یَوْماً (8)لَیَعُودَنَّ یَوْماً
ص: 185
خبر بالا را از ابن عباس روایت کرده، تا آنجا که میگوید: به همان جایی میروم که آن قوم رفتهاند(1).
توضیح
«مار الشیء یمور موراً» یعنی «به حرکت افتاد و آمد و رفت».
10.
کمال الدین: از هشام از پدرش روایت شده: هیئتی از اِیاد خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیدند. حضرت از آنان درباره حکمت قُسّ بن ساعده پرسید. عرض کردند: قُسّ در شعری گفته:
«ای منادی مرگ و مردههای در گور آرمیده که از داراییشان تنها جامهای ژنده بر تنشان باقی مانده است،
آنان را واگذار، بر آنان روزی خواهد رسید که بر سرشان فریاد میکشند آنچنان جیغی که خفتگان را بیدار کند،
برخی برهنهاند و برخی جامههایی نو یا برخی اکنون جامه فرسوده بر تن دارند.»
باران و گیاهان، پدران و مادران، رفتگان و آیندگان، نشانهها به دنبال نشانهها، مردگانی پس از مردگان، روشنایی و تاریکی، شبها و روزها، درویش و توانگر، خوشبخت و بدبخت، نیکوکار و بدکار، کجایند اربابان و کارگران، هر کارگری بایست کار خود اصلاح کند، البته اوست خدای یگانه که نه زائیده شده و نه کسی را زاییده، او نو میکند و آغاز میسازد و فردا بازگشت همه به سوی اوست، اما بعد، ای جماعت ایاد! کجایند قوم ثمود و عاد، کجایند پدران و اجداد، کجاست آن نیکوکاری که سپاس نشنید و کجاست آن کار زشت که انتقام پس نداد؟! به پروردگار کعبه سوگند هر آنچه آغاز شده باز گردد و اگر روزی رفته روزی باز خواهد گشت.
ص: 185
وَ هُوَ قُسُّ بْنُ سَاعِدَةَ بْنِ حداق (حُذَاقَةَ) بْنِ زُهْرِ بْنِ إِیَادِ بْنِ نِزَارٍ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالْبَعْثِ مِنْ أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ أَوَّلُ مَنْ تَوَکَّأَ عَلَی عَصًا وَ یُقَالُ إِنَّهُ عَاشَ سِتَّ مِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ یَعْرِفُ النَّبِیَّ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ یُبَشِّرُ النَّاسَ بِخُرُوجِهِ وَ کَانَ یَسْتَعْمِلُ التَّقِیَّةَ وَ یَأْمُرُ بِهَا فِی خِلَالِ مَا یَعِظُ بِهِ النَّاسَ (1).
الترب یحتمل أن یکون بالمثلثة یقال ثرب المریض نزع عنه ثوبه و یحتمل أن یکون تصحیف ثوبهم و فی بعض النسخ بزّهم و هو أظهر.
أقول: سیأتی وصیة قس فی أبواب المواعظ و فی باب کونهم أفضل من الأنبیاء فی کتاب الإمامة.
ک، إکمال الدین مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ بَکَّارٍ الْعَبْسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ الْبَرْمَکِیِّ (2)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَزْهَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ بُکَیْرٍ (3)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا ظَفِرَ سَیْفُ بْنُ ذِی یَزَنَ (4)بِالْحَبَشَةِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِسَنَتَیْنِ أَتَاهُ وَفْدُ الْعَرَبِ وَ أَشْرَافُهَا وَ شُعَرَاؤُهَا لِتُهَنِّئَهُ وَ تَمْدَحَهُ وَ تَذْکُرَ مَا کَانَ مِنْ بَلَائِهِ (5)وَ طَلَبِهِ بِثَأْرِ قَوْمِهِ فَأَتَاهُ وَفْدٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَعَهُمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ وَ أُمَیَّةُ بْنُ عَبْدِ شَمْسٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جُذْعَانَ وَ أَسَدُ بْنُ خُوَیْلِدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی (6)وَ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ مَنَافٍ فِی أُنَاسٍ مِنْ وُجُوهِ قُرَیْشٍ فَقَدِمُوا عَلَیْهِ
ص: 186
او، قُسّ بن ساعدة بن حُداق [حُذاقة] بن زُهر بن اِیاد بن نِزار، نخستین کسی بود که از میان اهل جاهلیت به قیامت ایمان آورد و نخستین کسی بود که [برای سخنرانی] بر عصا تکیه زد. گفته شده که او ششصد سال زیسته و پیامبر صلّی الله علیه و آله را به نام و نسب میشناخته و مردم را به ظهور ایشان مژده میداده و تقیّه میکرده و در میان موعظههای خود مردم را به تقیّه امر میکرده است(1).
توضیح
«الترب» شاید با ثاء باشد مثل «ثرب المریض» یعنی «جامه از تن بیمار درآوردند» و شاید مصحّف «ثوب» یعنی «جامه» باشد، در بعضی نسخهها «بزّ» یعنی «اثاث» آمده که مناسبتر است.
میگویم: وصیّت قُسّ در بابهای مواعظ و در کتاب امامت در باب برتری امامان از انبیاء خواهد آمد.
11.
کمال الدین: از ابن عباس روایت شده: چون سیف بن ذی یَزَن دو سال پس از میلاد پیامبر صلّی الله علیه و آله در حبشه پیروز شد، هیئتی از مردم و اشراف و شعرای عرب نزد او رفتند تا به او تبریک بگویند و او را مدح گویند و از نیکقدمی و انتقامگیری او [از دشمنان] سخن گویند. در آن اوان هیئتی از قریشیان به همراه عبدالمطّلب بن هاشم و اُمیّة بن عبدشمس و عبدالله بن جُذعان و اسد بن خُوَیلد بن عبدالعُزّی و وَهب بن عبدمَناف در میان سران قریش نزد او رفتند و در
ص: 186
صَنْعَاءَ فَاسْتَأْذَنُوا فَإِذَا هُوَ فِی رَأْسِ قَصْرٍ یُقَالُ لَهُ غُمْدَانُ وَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ فِیهِ أُمَیَّةُ بْنُ أَبِی الصَّلْتِ
اشْرَبْ هَنِیئاً عَلَیْکَ التَّاجُ مُرْتَفِقاً*** (1)فِی رَأْسِ غُمْدَانَ دَاراً مِنْکَ مِحْلَالًا
(2)فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْآذِنُ فَأَخْبَرَهُ بِمَکَانِهِمْ فَأَذِنَ لَهُمْ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ دَنَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مِنْهُ فَاسْتَأْذَنَهُ فِی الْکَلَامِ فَقَالَ لَهُ إِنْ کُنْتَ مِمَّنْ یَتَکَلَّمُ بَیْنَ یَدَیِ الْمُلُوکِ فَقَدْ أَذِنَّا لَکَ قَالَ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِنَّ اللَّهَ أَحَلَّکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ مَحَلًّا رَفِیعاً صَعْباً مَنِیعاً شَامِخاً بَاذِخاً وَ أَنْبَتَکَ مَنْبِتاً طَابَتْ أَرُومَتُهُ وَ عَذُبَتْ جُرْثُومَتُهُ (3)وَ ثَبَتَ أَصْلُهُ وَ بَسَقَ فَرْعُهُ فِی أَکْرَمِ مَوْطِنٍ وَ أَطْیَبِ مَعْدِنٍ فَأَنْتَ أَبَیْتَ اللَّعْنَ مَلِکَ الْعَرَبِ وَ رَبِیعَهَا الَّذِی تُخْصِبُ بِهِ وَ أَنْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ رَأْسُ الْعَرَبِ الَّذِی لَهُ تَنْقَادُ وَ عَمُودُهَا الَّذِی عَلَیْهِ الْعِمَادُ وَ مَعْقِلُهَا (4)الَّذِی یَلْجَأُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ سَلَفُکَ خَیْرُ سَلَفٍ وَ أَنْتَ لَنَا مِنْهُمْ خَیْرُ خَلَفٍ فَلَنْ یَخْمُلَ مَنْ أَنْتَ سَلَفُهُ (5)وَ لَنْ یَهْلِکَ مَنْ أَنْتَ خَلَفُهُ نَحْنُ أَیُّهَا الْمَلِکُ أَهْلُ حَرَمِ اللَّهِ وَ سَدَنَةُ بَیْتِهِ أَشْخَصَنَا إِلَیْکَ الَّذِی أَبْهَجَنَا مِنْ کَشْفِکَ الْکَرْبَ الَّذِی فَدَحَنَا (6)فَنَحْنُ وَفْدُ التَّهْنِئَةِ لَا وَفْدُ الْمَرْزِئَةِ قَالَ وَ أَیُّهُمْ أَنْتَ أَیُّهَا الْمُتَکَلِّمُ قَالَ أَنَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ قَالَ ابْنُ أُخْتِنَا قَالَ نَعَمْ قَالَ ادْنُ (7)فَأَدْنَاهُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْقَوْمِ وَ عَلَیْهِ فَقَالَ مَرْحَباً وَ أَهْلًا وَ نَاقَةً (8)وَ رَحْلًا وَ مُسْتَنَاخاً
ص: 187
صنعاء بر او وارد شدند و اجازه ورود خواستند. او در بالای کاخی به نام غُمدان نشسته بود، همان کاخی که اُمیّة بن صلت دربارهاش گفته:
«بنوش که گوارایت باد تاج بلندی که بر سر داری و در بالای کاخ غُمدان سرایی پُر رفت و آمد داری.»
دربان سیف نزد او رفت و او را از آمدن آنان باخبر کرد. او اجازه ورود داد. چون بر او وارد شدند، عبدالمطّلب نزدیک او رفت و از او اجازه سخن خواست. سیف به او گفت: اگر از کسانی هستی که در حضور پادشاهان سخن میگویند، به تو اجازه میدهیم. عبدالمطّلب به او گفت: ای پادشاه! خداوند تو را در جایگاهی والا و ایستا و استوار و سرفراز و ارجمند نشانده و تو را همچون درختی با بیخ و بُنی پاک و دلپذیر و ریشههای استوار و شاخههای برافراشته در گرامیترین مهد و پاکیزهترین رستنگاه رویانیده است، تو آن پادشاه عرب هستی که از هر نفرینی به دور است و بهار مردمان عرب هستی که از او سرسبز میشوند، تو ای پادشاه آن سرآمد عرب هستی که از او فرمان میبرند و آن ستون عرب هستی که به او تکیه میکنند و آن مأمن عرب هستی که بندگان به او پناه میآورند، پیشینیان تو بهترین پیشینیان بودند و تو بهترین فرزند آنان برای ما هستی، کسی که تو گذشته اش باشی پنهان نمیماند و کسی که تو جانشینش باشی از بین نمی رود، ای پادشاه ما اهل حرم خداوند هستیم و خادمان خانه اوییم، آنچه ما را سوی تو فرستاده آن است که به دست تو سختیهایی که بر ما سنگینی میکرد از میان رفت و ما را شادمان کرد، پس ما برای تبریک آمدهایم نه برای اندوه. پادشاه گفت: تو کیستی ای سخنران! گفت: من عبدالمطّلب بن هاشم هستم. پادشاه گفت: یعنی خواهرزاده ما؟ گفت: آری. پادشاه گفت: نزدیک بیا. او نزدیک شد. آنگاه پادشاه رو به او و آن قوم کرد و گفت: خوش آمدید و مشرّف کردید و منّت گذاشتید،
ص: 187
سَهْلًا وَ مَلِکاً وَ رِبَحْلًا (1)یُعْطَی عَطَاءً جَزْلًا قَدْ سَمِعَ الْمَلِکُ مَقَالَتَکُمْ وَ عَرَفَ قَرَابَتَکُمْ وَ قَبِلَ وَسِیلَتَکُمْ وَ أَنْتُمْ (2)أَهْلُ اللَّیْلِ وَ أَهْلُ النَّهَارِ وَ لَکُمُ الْکَرَامَةُ مَا أَقَمْتُمْ وَ الْحَبَا (3)إِذَا ظَعَنْتُمْ قَالَ ثُمَّ انْهَضُوا إِلَی دَارِ الضِّیَافَةِ وَ الْوُفُودِ فَأَقَامُوا شَهْراً لَا یَصِلُونَ إِلَیْهِ وَ لَا یَأْذَنُ لَهُمْ بِالانْصِرَافِ ثُمَّ انْتَبَهَ لَهُمْ انْتِبَاهَةً فَأَرْسَلَ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَدْنَی مَجْلِسَهُ وَ أَخْلَاهُ (4)ثُمَّ قَالَ أَیَا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ (5)إِنِّی مُفَوِّضٌ إِلَیْکَ مِنْ سِرِّ عِلْمِی أَمْراً لَوْ کَانَ (6)غَیْرُکَ لَمْ أَبُحْ لَهُ بِهِ (7)وَ لَکِنِّی رَأَیْتُکَ مَعْدِنَهُ فَأُطْلِعُکَ عَلَیْهِ طِلْعَةً (8)فَلْیَکُنْ عِنْدَکَ مَطْوِیّاً حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ فِیهِ فَإِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ إِنِّی أَجِدُ فِی الْکِتَابِ الْمَکْنُونِ وَ الْعِلْمِ الْمَخْزُونِ الَّذِی اخْتَرْنَاهُ لِأَنْفُسِنَا وَ أُخْبِرْنَاهُ (9)دُونَ غَیْرِنَا خَبَراً عَظِیماً وَ خَطَراً جَسِیماً فِیهِ شَرَفُ الْحَیَاةِ وَ فَضِیلَةُ الْوَفَاةِ لِلنَّاسِ عَامَّةً وَ لِرَهْطِکَ کَافَّةً وَ لَکَ خَاصَّةً فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مِثْلُکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ مَنْ سَرَّ وَ بَرَّ (10)فَمَا هُوَ فِدَاکَ أَهْلُ الْوَبَرِ زُمَراً (11)بَعْدَ زُمَرٍ فَقَالَ إِذَا وُلِدَ بِتِهَامَةَ غُلَامٌ بَیْنَ کَتِفَیْهِ شَامَةٌ کَانَتْ لَهُ الْإِمَامَةُ وَ لَکُمْ بِهِ الزِّعَامَةُ (12)إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَبَیْتَ اللَّعْنَ لَقَدْ أُبْتُ (13)بِخَیْرٍ مَا آبَ بِمِثْلِهِ وَافِدٌ وَ لَوْ لَا هَیْبَةُ الْمَلِکِ وَ إِجْلَالُهُ وَ إِعْظَامُهُ
ص: 188
پادشاه سخن شما را شنید و خویشاوندیتان را دانست و قدومتان را پذیرفت، شما مردان شب و روز هستید که هرگاه مقیم شوید ارجمندی با شماست و هرگاه رهسپار شوید ارمغانها به سوی شماست. سپس آنان به میهمانسرا رفتند و یک ماه در آنجا اقامت کردند و دیگر به محضر او نرسیدند و او اجازه هم نداد بازگردند. باری از آنان یاد کرد و کسی را نزد عبدالمطّلب فرستاد و او را به مجلس خود فراخواند و با او خلوت کرد و سپس به او گفت: ای عبدالمطّلب! من از اسرار دانش خود امری را به تو میسپارم که اگر کسی جز تو بود هرگز آن را نزد او روا نمیدیدم، اما تو را جایگاه نیکی برای آن سرّ میبینم و از این رو تو را از آن آگاه میکنم، باید نزد تو پنهان بماند تا اینکه خواست خداوند درباره آن فرا برسد چراکه خداوند این امر را برآورده میسازد، من در کتابی نهان و دانشی پنهان که آن را برای خود برگزیدهایم و فقط خودمان از آن باخبر میشویم، خبری بزرگ و امری شگفت یافتهام که ارزش مرگ و زندگی عموم مردم و همه قوم تو و بهویژه خودت در آن خبر است. عبدالمطّلب گفت: ای پادشاه! مردی همچون تو اهل شاد کردن و نیکی کردن است، بادیهنشینان همه قومی پس از قوم دیگر فدایت شوند آن خبر چیست؟! پادشاه گفت: در تهامه پسری زاده میشود که میان کتفهایش خالی هست، امامت برای اوست و به یمن وجودش شما سروری مییابید تا روز قیامت. عبدالمطّلب گفت: نفرین از تو دور باد! با این سخن من با نیکترین هدیهای که مسافری میتواند بگیرد بازمیگردم، اما اگر نبود شکوه و بزرگواری و بلندمرتبگی پادشاه، از او میخواستم
ص: 188
لَسَأَلْتُهُ مِنْ أَسْرَارِهِ مَا أَزْدَادُ بِهِ سُرُوراً (1)فَقَالَ ابْنُ ذِی یَزَنَ هَذَا حِینُهُ الَّذِی یُولَدُ فِیهِ أَوْ قَدْ وُلِدَ فِیهِ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ یَمُوتُ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ وَ یَکْفُلُهُ جَدُّهُ وَ عَمُّهُ وَ قَدْ وَلَدَاهُ سِرَاراً (2)وَ اللَّهُ بَاعِثُهُ جِهَاراً وَ جَاعِلٌ لَهُ مِنَّا أَنْصَاراً یُعِزُّ بِهِمْ أَوْلِیَاءَهُ وَ یُذِلُّ بِهِمْ أَعْدَاءَهُ یَضْرِبُ بِهِمُ النَّاسَ عَنْ عُرْضٍ (3)وَ یَسْتَفْتِحُ بِهِمْ (4)کَرَائِمَ الْأَرْضِ یَکْسِرُ الْأَوْثَانَ وَ یُخْمِدُ النِّیرَانَ وَ یَعْبُدُ الرَّحْمَنَ وَ یَزْجُرُ (5)الشَّیْطَانَ قَوْلُهُ فَصْلٌ وَ حُکْمُهُ عَدْلٌ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَفْعَلُهُ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُبْطِلُهُ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَیُّهَا الْمَلِکُ عَزَّ جَدُّکَ (6)وَ عَلَا کَعْبُکَ وَ دَامَ مُلْکُکَ وَ طَالَ عُمُرُکَ فَهَلِ الْمَلِکُ سَارِّی بِإِفْصَاحٍ (7)فَقَدْ أَوْضَحَ لِی بَعْضَ الْإِیضَاحِ فَقَالَ ابْنُ ذِی یَزَنَ وَ الْبَیْتِ ذِی الْحُجُبِ وَ الْعَلَامَاتِ عَلَی الْبَیْتِ (8)إِنَّکَ یَا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ لَجَدُّهُ غَیْرُ کَذِبٍ قَالَ فَخَرَّ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَاجِداً فَقَالَ لَهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ ثَلِجَ صَدْرُکَ وَ عَلَا أَمْرُکَ فَهَلْ أَحْسَسْتَ شَیْئاً مِمَّا ذَکَرْتُهُ لَکَ فَقَالَ (9)کَانَ لِیَ ابْنٌ وَ کُنْتُ بِهِ مُعْجَباً وَ عَلَیْهِ رَفِیقاً (10)فَزَوَّجْتُهُ کَرِیمَةً مِنْ کَرَائِمِ قَوْمِی آمِنَةَ بِنْتَ وَهْبٍ فَجَاءَتْ بِغُلَامٍ فَسَمَّیْتُهُ مُحَمَّداً مَاتَ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ
ص: 189
از اسرار خود بر من بیافزاید و مرا شادمان کند. سیف بن ذی یزن به او گفت: اکنون زمانی است که او یا زاده شده و یا زاده میشود، نامش محمد است، پدر و مادرش میمیرند و جدّ و عمویش سرپرستیاش را به عهده میگیرند، او را نهانی به دنیا آوردهاند و خداوند او را آشکارا برمیانگیزد و از میان ما برایش انصار و یاورانی قرار میدهد و با آنان دوستان خود را عزت میبخشد و دشمنان خود را خوار میکند، با آنان از مردم بینیاز میشود و جایگاههای گرانقدر زمین را با آنان فتح میکند، بتها را میشکند و آتشها را خاموش میکند و خداوند رحمان را میپرستد و شیطان را دور میراند، کلامش فصل خطاب است و حکمش عدالت است، به نیکی امر میکند و خود به آن عمل میکند، از ناپسندی باز میدارد و خود آن را باطل میکند. عبدالمطّلب گفت: ای پادشاه! بختت بلند باد و مقامت والا باد و مُلکت برجا باد و عمرت دراز باد! آیا ممکن است پادشاه روشنتر گوید و به من نشانهای بدهد؟ ابن ذی یزن گفت: سوگند به خانه دارای پرده و سوگند به نشانه های آن خانه، تو ای عبدالمطّلب بیهیچ دروغ جدّ او هستی. ناگاه عبدالمطّلب به سجده افتاد. ابن ذی یزن به او گفت: سرت را بلند کن که سینهات شادمان شد و مقامت والا، آیا از آنچه برایت گفتم چیزی احساس کردهای؟ گفت: من پسری داشتم که به او میبالیدم و به او مهر میورزیدم، دختری ارجمند از دختران قوم خود یعنی آمنه بنت وهب را به همسری او درآوردم، او پسری آورد و او را محمد نامیدم، پدر و مادرش درگذشتند
ص: 189
وَ کَفَلْتُهُ أَنَا وَ عَمُّهُ (1)فَقَالَ ابْنُ ذِی یَزَنَ إِنَّ الَّذِی قُلْتُ لَکَ کَمَا قُلْتُ (2)فَاحْتَفِظْ بِابْنِکَ وَ احْذَرْ عَلَیْهِ الْیَهُودَ فَإِنَّهُمْ لَهُ أَعْدَاءٌ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُمْ عَلَیْهِ سَبِیلًا وَ اطْوِ مَا ذَکَرْتُ لَکَ دُونَ هَؤُلَاءِ الرَّهْطِ الَّذِینَ مَعَکَ فَإِنِّی لَسْتُ آمَنُ أَنْ تَدْخُلَهُمُ النَّفَاسَةُ أَنْ تَکُونَ لَهُ الرِّئَاسَةُ (3)فَیَطْلُبُونَ لَهُ الْغَوَائِلَ وَ یَنْصِبُونَ لَهُ الْحَبَائِلَ وَ هُمْ فَاعِلُونَ أَوْ أَبْنَاؤُهُمْ (4)وَ لَوْ لَا عِلْمِی بِأَنَّ الْمَوْتَ مُجْتَاحِی قَبْلَ مَبْعَثِهِ لَسِرْتُ بِخَیْلِی وَ رَجِلِی حَتَّی صِرْتُ (5)بِیَثْرِبَ دَارِ مُلْکِهِ نُصْرَةً لَهُ لَکِنِّی أَجِدُ فِی الْکِتَابِ النَّاطِقِ وَ الْعِلْمِ السَّابِقِ (6)أَنَّ یَثْرِبَ دَارُ مُلْکِهِ وَ بِهَا اسْتِحْکَامُ أَمْرِهِ وَ أَهْلُ نُصْرَتِهِ وَ مَوْضِعُ قَبْرِهِ وَ لَوْ لَا أَنِّی أَخَافُ فِیهِ الْعَاهَاتِ وَ أَحْذَرُ عَلَیْهِ الْعَاهَاتِ لَأَعْلَنْتُ عَلَی حَدَاثَةِ سِنِّهِ أَمْرَهُ فِی هَذَا الْوَقْتِ وَ لَأَوْطَأْتُ أَسْنَانَ الْعَرَبِ عَقِبَهُ وَ لَکِنِّی صَارِفٌ إِلَیْکَ عَنْ ذَلِکَ غَیْرَ تَقْصِیرٍ (7)مِنِّی بِمَنْ مَعَکَ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ لِکُلِّ رَجُلٍ مِنَ الْقَوْمِ بِعَشَرَةِ أَعْبُدٍ وَ عَشْرِ إِمَاءٍ وَ حُلَّتَیْنِ مِنَ الْبُرُودِ وَ مِائَةٍ مِنَ الْإِبِلِ وَ خَمْسَةِ أَرْطَالِ ذَهَبٍ وَ عَشَرَةِ أَرْطَالِ فِضَّةٍ وَ کَرِشٍ (8)مَمْلُوَّةٍ عَنْبَراً وَ أَمَرَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ بِعَشَرَةِ أَضْعَافِ ذَلِکَ وَ قَالَ إِذَا حَالَ الْحَوْلُ فَأْتِنِی فَمَاتَ ابْنُ ذِی یَزَنَ قَبْلَ أَنْ یَحُولَ الْحَوْلُ قَالَ وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ کَثِیراً مَا یَقُولُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ لَا یَغْبِطُنِی رَجُلٌ مِنْکُمْ بِجَزِیلِ عَطَاءِ الْمَلِکِ وَ إِنْ کَثُرَ فَإِنَّهُ إِلَی نَفَادٍ وَ لَکِنْ یَغْبِطُنِی (9)بِمَا یَبْقَی لِی وَ لِعَقِبِی مِنْ بَعْدِی ذِکْرُهُ وَ فَخْرُهُ
ص: 190
و من و عمویش سرپرستش شدیم. ابن ذی یزن گفت: ابن همان کسی است که برایت گفتم، از پسرت مراقبت کن و او را از یهودیان بر حذر دار که آنان دشمن او هستند، اما خداوند راهی برای آنان به سوی او نمیگشاید، آنچه را برایت گفتم نزد خود نگهدار و مگذار قومی که همراهت آمدهاند چیزی از آن بفهمند، زیرا من آسوده نیستم که این امر ارزشمند که او به ریاست میرسد به گوش آنان برسد، و خودشان یا فرزندانشان او را به دردسر بیاندازند و برایش دام بگذارند، من میدانم که پیش از بعثت او مرگ مرا درمییابد، وگرنه با سپاهیانم به راه میافتادم و به یثرب، یعنی سرای فرمانروایی او میرفتم تا او را یاری کنم، من در آن کتاب گویا و دانش پیشگو یافتهام که یثرب سرای فرمانروایی اوست که در آن امر خود را استوار میدارد و یاوران او در آنجایند و آرامگاه او نیز در همانجاست، اگر از آن نمیترسیدم که به او آسیبی برسد، چون کمسال است، همین الان امر او را آشکار میکردم و به دنبال او گردن کشان عرب را به زیر میکشیدم، اما من بدون اینکه کوتاهی کرده باشم، از این کار چشم پوشیدم و رو سوی تو و همراهانت آوردم. سپس فرمان داد تا به هر یک از افراد آن قوم ده برده و ده کنیز و دو جامه دیبا و صد شتر و پنج رطل طلا و ده رطل نقره و ظرفی پر از عنبر بدهند و به عبدالمطّلب ده برابر آنها بدهند. آنگاه گفت: هرگاه سال نو شد، نزد من بیا. ابن ذی یزن پیش از آنکه سال نو فرا برسد درگذشت و عبدالمطّلب پیوسته میگفت: ای جماعت قریش! من به این خاطر خوشحال نیستم که پادشاه به هر یک از شما مال بسیار عطا کرد، زیرا این مال از بین میرود، من بهخاطر آنچه که نام و ارزشش پس از من برای من و فرزندانم باقی میماند خوشحال هستم.
ص: 190
وَ شَرَفُهُ فَإِذَا قِیلَ مَتَی ذَلِکَ (1)قَالَ سَتَعْلَمُنَّ نَبَأَ مَا أَقُولُ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ أُمَیَّةُ بْنُ عَبْدِ شَمْسٍ یَذْکُرُ مَسِیرَهُمْ إِلَی ابْنِ ذِی یَزَنَ
جَلَبْنَا الضِّحَّ (2)تَحْمِلُهُ الْمَطَایَا*** عَلَی أَکْوَارِ أَجْمَالٍ وَ نُوقٍ
مُغَلْغَلَةً مَرَافِقُهَا (3)تَعَالَی*** إِلَی صَنْعَاءَ مِنْ فَجٍّ عَمِیقٍ
تَؤُمُّ بِنَا ابْنُ ذِی یَزَنَ وَ تُهْدَی*** ذَوَاتُ بُطُونِهَا أُمَّ الطَّرِیقِ
وَ تُزْجِی (4)مِنْ مَخَائِلِهِ بُرُوقاً*** مُوَاصَلَةَ الْوَمِیضِ إِلَی بُرُوقٍ
فَلَمَّا وَافَقَتْ صَنْعَاءَ صَارَتْ (5)***بِدَارِ الْمُلْکِ وَ الْحَسَبِ الْعَرِیقِ
إِلَی مَلِکٍ یَدُرُّ لَنَا الْعَطَایَا*** بِحُسْنِ بَشَاشَةِ الْوَجْهِ الطَّلِیقِ (6)
عم، إعلام الوری عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ رَوَی هَذَا الْحَدِیثَ الشَّیْخُ أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْبَیْهَقِیُّ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ مِنْ طَرِیقَیْنِ (7).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْوَاسِطِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ مِثْلَهُ (8).
قوله مرتفقا قال الجزریّ المرتفق المتکئ علی المرفقة و هی کالوسادة و منه حدیث ابن ذی یزن اشرب هنیئا علیک التاج مرتفقا.
و قال الفیروزآبادی روضة محلال تحل کثیرا انتهی.
ص: 191
وقتی قریشیان به او میگفتند: آنچه میگویی چه موقع روی میدهد؟ میگفت: آنچه میگویم گرچه پس از مدت زمانی، اما برایتان آشکار خواهد شد. اُمیّة بن عبدشمس درباره سفرشان به سوی ابن ذی یزن میگوید:
خورشید، ما را به سوی خود کشید و شتران و ناقهها ما را به دوش میکشیدند،
و در این راه شتابان سیر میکردند و از گردنههای عمیق سوی صنعاء بالا میرفتند،
ما را سوی ابن ذی یزن میبردند و راههای سخت را به دشواری درمینوردیدند
راههایی که از ابرهای بارانیشان جرقه برمیخواست به رعد و برق میرسید،
وقتی به صنعاء رسیدند، در سرای سلطنتی با تباری والا فرود آمدند
یعنی نزد پادشاهی که با روی گشاده و لبی خندان به پای ما هدیهها ریخت.
12.
إعلام الوری: از ابن عباس نیز همانند این خبر را روایت کرده، در پایان گفته این حدیث در کتاب دلائل النبوّة از دو طریق روایت شده است(1).
13.
کنز الفوائد: از علی بن حرب نیز همانند این خبر را روایت کرده است(2).
توضیح
جزری میگوید: «مرتفقا» یعنی کسی که بر آرنج خود همچون بالش تکیه زده باشد که در سخن ابن ذی یزن نیز آمده است: «اشرب هنیئا علیک التاج مرتفقا»
«بنوش که گوارایت باد، ای تاجداری که بالای کاخ غمدان در سرایی پُر رفت و آمد دست بر آرنج آرمیدهای.»
فیروزآبادی میگوید: «روضة» سبزهزاری است که بسیار در آن فرود آیند.
ص: 191
و الأرومة بالفتح أصل الشجرة قوله و عذبت فی أکثر النسخ بالباء الموحدة و فی بعضها بالمثناة من العذاة الأرض الطیّبة البعیدة من الماء و السباخ و فی بعضها عزّت و فی بعضها عظمت و الجرثومة بالضمّ الأصل و بسق النخل طال.
قوله أبیت اللعن قال الجزری کان هذا فی تحایا الملوک فی الجاهلیة و الدعاء لهم معناه أبیت أن تفعل فعلا تلعن بسببه و تذمّ انتهی و قیل أی أجارک الله أن تفعل ما تلعن به و السدنة جمع السادن و هو الخادم و أشخصنا أی أخرجنا و أتی بنا و أبهجنا أی أفرحنا و فدحنا أی ثقل علینا و المرزئة المصیبة و الربحل بکسر الراء و فتح الباء الواسع العطاء و الجزل العظیم.
قوله و أنتم أهل اللیل و أهل النار أی نصحبکم و نأنس بکم فی اللیل و النهار و الحباء العطاء و الظعن الارتحال قوله انتبه لهم أی ذکرهم مفاجاة.
قوله أخبرناه فی بعض النسخ اختبیناه أی أخفیناه و فی روایات العامة احتجناه بالحاء المهملة ثم التاء ثم الجیم ثم النون المشدّدة قال الجزریّ الاحتجان جمع الشی ء و ضمّه إلیک و منه حدیث ابن ذی یزن و احتجناه دون غیرنا و الشأمة (1)بالهمزة و قد یخفّف الخال فی الجسد و المراد بها هنا خاتم النبوّة و الزعامة الشرف و الرئاسة.
قوله ولداه سرارا فی بعض الروایات و قد ولدناه مرارا أی کانت غیر واحدة من جداته من قبیلتنا من الیمن.
قوله عن عرض بالضم أی من اعترض لهم من أیّ ناحیة و جانب کان یعنی إذا لم یوافقهم فی دینهم قال الفیروزآبادی و یضربون الناس عن عرض لا یبالون من یضربون و قال الکعب الشرف و المجد و قال الجزری لا یزال کعبک عالیا أی لا تزال شریفا مرتفعا علی من یعادیک قوله و العلامات علی البیت فی بعض الروایات علی النصب و فسر بحجارة کانوا یذبحون علیها للأصنام و یحتمل أن یکون المراد أنصاب الحرم و قال الجزری ثلجت نفسی بالأمر إذا اطمأنت إلیه و سکنت و ثبت فیها و وثقت به و منه حدیث ابن
ص: 192
«أرومة» به فتح یعنی ریشه درخت. «عذبت» در اغلب نسخهها با باء موحده آمده اما در برخی نیز با مثنّا از «عذاة» یعنی زمین خوشخاک به دور از آب و شورهزار؛ همچنین در بعضی نسخهها «عزّت» و در برخی دیگر «عظمت» آمده است. «جرثومة» به ضم یعنی اصل و بیخ هر چیز. «بسق النخل» یعنی نخل قد کشید.
جزری میگوید: «أبیت اللعن» در جاهلیت از جمله تحیات پادشاهان و دعای در حق آنان بوده، یعنی دور باد از تو انجام کاری که به خاطرش لعن شوی و نکوهش گردی، نیز گفتهاند یعنی خداوند تو را از انجام کاری که سبب لعنتت میشود مصون دارد. «سدنة» جمع «سادن» به معنای خدمتگزار است. «أشخصنا» یعنی ما را بیرون آورد و راهی کرد. «أبهجنا» یعنی ما را شاد کرد. «فدحنا» یعنی بر ما گران آمد. «مرزئة» یعنی مصیبت. «ربحل» به کسر را و فتح باء یعنی بسیار بخشنده و بسیار دهنده.
این سخن که «أنتم اهل اللیل و اهل النهار» یعنی شب و روز با شما همنشین و همدل میشویم. «حباء» یعنی دهش. «ظعن» یعنی کوچ کردن. «انتبه لهم» یعنی به ناگاه به یادشان افتاد.
در برخی نسخهها به جای «أخبرناه» «اختبیناه» یعنی پنهانش کردیم آمده و در روایات عامه «احتجناه» با حاء مهمله و تاء و جیم و نون مشدّد آمده است؛ جزری میگوید: «احتجان» گردآمدن چیزی و پیوستنش به تو، ابن ذی یزن گفته: «احتجناه دون غیرنا». «شأمة» با همزه که گاه مخفّف میشود یعنی خال بدن که منظور در اینجا مُهر نبوت است. «زعامة» یعنی شرافت و ریاست.
«ولداه سراراً» در برخی نسخهها «قد ولدناه مراراً» آمده یعنی از اجداد ما از قبیلهمان در یمن بیش از یکی بوده است.
«عن عرض» به ضم یعنی هر کس از هر گوشه و کنار متعرض آنان شود، یعنی اگر با آنان در باره دینشان موافق نباشند. فیروزآبادی میگوید: «یضربون الناس عن عرض» یعنی برایشان تفاوتی نمیکند چه کسی را میزنند. «کعب» یعنی شرافت و مجد. جزری میگوید: «کعبک عالیاً» یعنی همواره شریف باشی و بر دشمنانت فائق گردی. در بعضی روایات در «علامات علی البیت» آمده «علامات علی النصب» یعنی سنگی که بر روی آن برای بتها قربانی میکردهاند، شاید هم منظور انصاب حرم (سنگهای دور کعبه) باشد. «ثلجت نفسی بالأمر» یعنی در کاری اطمینان یافتم و برجا و استوار شدم و به آن اعتماد کردم؛ ابن
ص: 192
ذی یزن و ثلج صدرک و المراد بالنفاسة الحسد و فی الأصل بمعنی البخل و الاستبداد بالشی ء و الرغبة فیه و الغوائل جمع الغائلة و هی الشر و الحبائل المصائد و الاجتیاح الإهلاک و الاستیصال.
و قال الجزری فی حدیث ابن ذی یزن لأوطئن أسنان العرب کعبه یرید ذوی أسنانهم و هم الأکابر و الأشراف انتهی أی لرفعته علی أشرافهم و جعلتهم موضع قدمه و قال الجزری فیه یکون رسول الله فی الضح و الریح قال الهروی أراد کثرة الخیل و الجیش یقال جاء فلان بالضح و الریح أی بما طلعت علیه الشمس و هبت علیه الریح یعنون المال الکثیر و قال الأکوار جمع کور بالضم و هو رحل الناقة بأداته و قال فی حدیث ابن ذی یزن:
مغلغلة مغالقها تعالی***إلی صنعاء من فج عمیق
المغلغلة بفتح الغینین الرسالة المحمولة من بلد إلی بلد و بکسر الثانیة المسرعة من الغلغلة سرعة السیر.
قوله تعالی أی تتصاعد و تذهب قوله و تهدی فی أکثر الروایات و تفری أی تقطع و أم الطریق معظمه و الإزجاء السوق و الدفع و المخایل جمع المخیلة و هی السحابة التی تحسبها ماطرة و الومیض لمعان البرق.
ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ وَ ابْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّیْبَانِیُّ (1)جَمِیعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَیْثَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِیهِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنْ أَبِی طَالِبٍ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی الشَّامِ تَاجِراً سَنَةَ ثَمَانٍ مِنْ مَوْلِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ فِی أَشَدِّ مَا یَکُونُ مِنَ الْحَرِّ فَلَمَّا أَجْمَعْتُ عَلَی السَّیْرِ قَالَ لِی رِجَالُ قَوْمِی (2)مَا تُرِیدُ أَنْ تَفْعَلَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلَی مَنْ تُخَلِّفُهُ فَقُلْتُ لَا أُرِیدُ أَنْ أُخَلِّفَهُ عَلَی أَحَدٍ یَکُونُ مَعِی فَقِیلَ صَغِیرٌ فِی حَرٍّ (3)
ص: 193
ذی یزن گفته «ثلج صدرک». منظور از «نفّاسة» حسادت است اما در اصل یعنی بخل و انحصارطلبی در چیزی و رغبت در آن. «غوائل» جمع «غائلة» به معنای شر و بدی است. «حبائل» یعنی دامها. «اجتیاح» یعنی هلاک کردن و ریشهکن کردن.
جزری میگوید: در سخن این ذی یزن «لأوطئن أسنان العرب کعبه» یعنی سالمندان و بزرگان و اشراف آنان، یعنی او را والاتر از اشراف آنان میگرداندم و آنان را به زیر پایش میکشانم. جزری میگوید: هروی گفته «یکون رسول الله فی الضحّ و الریح» یعنی در سپاه و لشکر بسیار، میگویند: «جاء فلان بالضحّ و الریح» یعنی هر آن چه خورشید بر آن تابیده و باد بر آن وزیده، یعنی دارایی بسیار. «أکوار» جمع کور به ضم است یعنی پالان شتر همراه با وسایلش.
در سخن ابن ذی یزن آمده:
مغلغلة مغالقها تعالی إلی صنعاء من فج عمیق
«و در این راه شتابان سیر میکردند و از گردنههای عمیق سوی صنعاء بالا میرفتند.»
«مغلغة» به فتح غینین یعنی نامهای که از دیاری به دیاری میرود، و به کسر دوم نیز گرفته از «سرعة السیر» است که یعنی شتابان.
«تعالی» یعنی بالا میرود. در اکثر روایات به جای «تهدی» آمده «تفری» یعنی میشکافد. «اُم ّ الطریق» یعنی راه اصلی. «إزجاء» یعنی راندن و هُل دادن. «مخایل» جمع «مخیلة» است یعنی ابری که خیال میکنی بارانی است. «ومیض» یعنی درخشش برق.
14.
کمال الدین: از ابوطالب روایت شده: هشت سال پس از ولادت رسول خدا، در اوج گرما برای تجارت سوی شام راهی شدم. وقتی آماده حرکت شدم، مردان قوم به من گفتند: میخواهی با محمد چه بکنی؟ او را به چه کسی میسپاری؟ گفتم: نمیخواهم او را به کسی بسپارم، او با من خواهد بود. گفتند: میخواهی این کودک را در این گرما با خود همراه کنی؟
ص: 193
مِثْلِ هَذَا تُخْرِجُهُ مَعَکَ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَا یُفَارِقُنِی حَیْثُ تَوَجَّهْتُ أَبَداً وَ إِنِّی لَأُوَطِّئُ لَهُ الرَّحْلَ فَذَهَبْتُ فَحَشَوْتُ لَهُ حَشِیَّةً زَکْتاً وَ کُنَّا رُکْبَاناً کَثِیراً (1)فَکَانَ وَ اللَّهِ الْبَعِیرُ الَّذِی عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ أَمَامِی لَا یُفَارِقُنِی وَ کَانَ یَسْبِقُ الرَّکْبَ کُلَّهُمْ وَ کَانَ إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ جَاءَتْ سَحَابَةٌ بَیْضَاءُ مِثْلَ قِطْعَةِ ثَلْجٍ فَتُسَلِّمُ عَلَیْهِ وَ تَقِفُ عَلَی رَأْسِهِ وَ لَا تُفَارِقُهُ وَ کَانَتْ رُبَّمَا أَمْطَرَتْ عَلَیْنَا السَّحَابَةُ بِأَنْوَاعِ الْفَوَاکِهِ وَ هِیَ تَسِیرُ مَعَنَا وَ ضَاقَ الْمَاءُ بِنَا فِی طَرِیقِنَا حَتَّی کُنَّا لَا نُصِیبُ قِرْبَةً إِلَّا بِدِینَارَیْنِ وَ کُنَّا حَیْثُ مَا نَزَلْنَا تَمْتَلِی الْحِیَاضُ وَ یَکْثُرُ الْمَاءُ وَ تَخْضَرُّ الْأَرْضُ فَکُنَّا فِی کُلِّ خِصْبٍ وَ طِیبٍ مِنَ الْخَیْرِ وَ کَانَ فِینَا (2)قَوْمٌ قَدْ وَقَفَتْ جِمَالُهُمْ فَمَشَی إِلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ وَ مَسَحَ عَلَیْهَا فَسَارَتْ (3)فَلَمَّا قَرُبْنَا مِنْ بُصْرَی (4)إِذَا نَحْنُ بِصَوْمَعَةٍ قَدْ أَقْبَلَتْ تَمْشِی کَمَا تَمْشِی الدَّابَّةُ السَّرِیعَةُ حَتَّی إِذَا قَرُبَتْ مِنَّا وَقَفَتْ فَإِذَا فِیهَا رَاهِبٌ وَ کَانَتِ السَّحَابَةُ لَا تُفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاعَةً وَاحِدَةً وَ کَانَ الرَّاهِبُ لَا یُکَلِّمُ النَّاسَ وَ لَا یَدْرِی مَا الرَّکْبُ وَ مَا فِیهِ مِنَ التُّجَّارِ (5)فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَرَفَهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنْ کَانَ أَحَدٌ فَأَنْتَ أَنْتَ قَالَ فَنَزَلْنَا تَحْتَ شَجَرَةٍ عَظِیمَةٍ قَرِیبَةٍ مِنَ الرَّاهِبِ قَلِیلَةِ الْأَغْصَانِ لَیْسَ لَهَا حَمْلٌ وَ کَانَ الرَّکْبُ یَنْزِلُ تَحْتَهَا فَلَمَّا نَزَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اهْتَزَّتِ الشَّجَرَةُ وَ أَلْقَتْ أَغْصَانَهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ حَمَلَتْ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ فَاکِهَتَانِ لِلصَّیْفِ وَ فَاکِهَةٌ لِلشِّتَاءِ فَتَعَجَّبَ جَمِیعُ مَنْ مَعَنَا مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا رَأَی بَحِیرَاءُ (6)الرَّاهِبُ ذَهَبَ فَاتَّخَذَ طَعَاماً لِرَسُولِ اللَّهِ بِقَدْرِ مَا یَکْفِیهِ ثُمَّ جَاءَ وَ قَالَ مَنْ یَتَوَلَّی أَمْرَ هَذَا الْغُلَامِ فَقُلْتُ أَنَا فَقَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ تَکُونُ مِنْهُ فَقُلْتُ أَنَا عَمُّهُ فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّ لَهُ أَعْمَاماً فَأَیُّ الْأَعْمَامِ أَنْتَ فَقُلْتُ أَنَا أَخُو أَبِیهِ مِنْ أُمٍّ وَاحِدَةٍ
ص: 194
گفتم: به خدا سوگند به هر کجا بروم هرگز او را از خود جدا نمیکنم، من برای او جهازی بر روی شتر آماده میکنم. آنگاه رفتم و بالشی را همچون زین برای او پُر کردم. ما زمان بسیاری در حرکت بودیم و در همه راه به خدا سوگند شتری که محمد بر آن نشسته بود جلوی من می رفت و از من جدا نمیشد و پیشاپیش همه کاروان حرکت میکرد. هرگاه گرما شدید میشد، ابری سفید همچون تکهای برف میآمد و بر او سلام میکرد و بالای سرش میایستاد و از او جدا نمیشد و گاه گونهگونه میوه بر ما میباراند و همراهمان حرکت میکرد. در راه آنقدر آب کم میآمد که بهای یک مشک آب به دو دینار میرسید اما هر کجا فرود میآمدیم حوضها پُر از آب و آبها فراوان و دشتها سرسبز میشد و ما در فراوانی و فراخی به سر میبردیم. قومی که همراه ما بودند ناگاه شترهایشان ایستادند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزد شتران رفت و دستی بر آنان کشید و آنان به راه افتادند. چون به نزدیکی بُصرای شام رسیدیم، ناگهان دیدیم صومعهای همچون چهارپایی شتابان به سوی ما میآید. چون نزدیک ما رسید، ایستاد و راهبی از آن بیرون آمد. در همان حال که آن ابر ساعتی از رسول خدا جدا نمیشد، راهب آمد و بدون اینکه با کسی سخن بگوید یا بداند این کاروان از کجاست و چه تجارت میکند، وقتی نگاهش به پیامبر افتاد او را شناخت. شنیدم که میگفت: اگر بنا است کسی باشد، آن کس تویی. ما به زیر درختی فرود آمدیم که در نزدیکی آن راهب قرار داشت و شاخ و برگ اندکی داشت و ثمری نداشت و کاروانها زیر آن فرود میآمدند. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به زیر درخت آمد، ناگاه درخت لرزید و شاخههایش را سوی رسول خدا آورد و سه گونه میوه داد، دو گونه میوه تابستانی و یک گونه میوه زمستانی. از این صحنه هر که همراه ما بود شگفت زده شد. واقتی بُحیرای راهب دید چنین شد، رفت و طعامی به اندازه رسول خدا برداشت و آمد و گفت: چه کسی سرپرست این پسر است؟ گفتم: من. گفت: چه نسبتی با او داری؟ گفتم: عمویش هستم. گفت: ای فلانی! این پسر چندین عمو دارد، تو کدام عموی او هستی؟ گفتم: من با پدرش از یک مادر بودیم.
ص: 194
فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّهُ هُوَ وَ إِلَّا فَلَسْتُ بَحِیرَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا هَذَا أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أُقَرِّبَ هَذَا الطَّعَامَ مِنْهُ لِیَأْکُلَهُ فَقُلْتُ لَهُ قَرِّبْهُ إِلَیْهِ (1)فَالْتَفَتُّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ (2)لَهُ یَا بُنَیَّ رَجُلٌ أَحَبَّ أَنْ یُکْرِمَکَ فَکُلْ فَقَالَ هُوَ لِی دُونَ أَصْحَابِی فَقَالَ بَحِیرَاءُ نَعَمْ هُوَ لَکَ خَاصَّةً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی لَا آکُلُ دُونَ هَؤُلَاءِ فَقَالَ بَحِیرَاءُ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی أَکْثَرُ مِنْ هَذَا فَقَالَ أَ فَتَأْذَنُ یَا بَحِیرَاءُ أَنْ یَأْکُلُوا مَعِی فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ (3)فَأَکَلَ وَ أَکَلْنَا مَعَهُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ کُنَّا مِائَةً وَ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ أَکَلَ (4)کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا حَتَّی شَبِعَ وَ تَجَشَّأَ وَ بَحِیرَاءُ قَائِمٌ عَلَی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَذُبُّ عَنْهُ وَ یَتَعَجَّبُ مِنْ کَثْرَةِ الرِّجَالِ وَ قِلَّةِ الطَّعَامِ وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ یُقَبِّلُ رَأْسَهُ وَ یَافُوخَهُ (5)وَ یَقُولُ هُوَ هُوَ وَ رَبِّ الْمَسِیحِ وَ النَّاسُ لَا یَفْقَهُونَ (6)فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الرَّکْبِ إِنَّ لَکَ لَشَأْناً وَ قَدْ کُنَّا نَمُرُّ بِکَ قَبْلَ الْیَوْمِ فَلَا تَفْعَلُ بِنَا هَذَا الْبِرَّ فَقَالَ بَحِیرَاءُ وَ اللَّهِ إِنَّ لِی لَشَأْناً وَ شَأْناً وَ إِنِّی لَأَرَی مَا لَا تَرَوْنَ وَ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ إِنَّ تَحْتَ هَذِهِ الشَّجَرَةِ لَغُلَاماً لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ مِنْهُ مَا أَعْلَمُ لَحَمَلْتُمُوهُ عَلَی أَعْنَاقِکُمْ حَتَّی تَرُدُّوهُ إِلَی وَطَنِهِ وَ اللَّهِ مَا أَکْرَمْتُکُمْ إِلَّا لَهُ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ (7)وَ قَدْ أَقْبَلَ نُورٌ مِنْ أَمَامِهِ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رِجَالًا فِی أَیْدِیهِمْ مَرَاوِحُ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ یُرَوِّحُونَهُ وَ آخَرِینَ یَنْثُرُونَ عَلَیْهِ أَنْوَاعَ الْفَوَاکِهِ ثُمَّ هَذِهِ السَّحَابَةُ لَا تُفَارِقُهُ وَ صَوْمَعَتِی (8)مَشَتْ إِلَیْهِ کَمَا تَمْشِی الدَّابَّةُ عَلَی رِجْلِهَا ثُمَّ هَذِهِ الشَّجَرَةُ لَمْ تَزَلْ یَابِسَةً قَلِیلَةَ الْأَغْصَانِ وَ قَدْ کَثُرَتْ أَغْصَانُهَا وَ اهْتَزَّتْ وَ
ص: 195
گفت: شهادت میدهم که او خودش است وگرنه من هم بُحیراء نیستم. سپس گفت: ای فلانی! آیا اجازه میدهی من این غذا را برای او ببرم تا بخورد؟ گفتم: بِبر. او نزد پیامبر رفت. به پیامبر عرض کردم: ای پسرم! این مرد دوست دارد تو را اکرام کند، بخور. فرمود: این برای من بدون یاران من است؟ بُحیراء عرض کرد: بله این مخصوص توست. پیامبر فرمود: من بدون آنان نمیخورم. بُحیراء گفت: من بیشتر از این نداشتم. فرمود: پس آیا اجازه میدهی آنان نیز با من بخورند؟ عرض کرد: بله. فرمود: بسم الله. او خورد و ما نیز همراه او خوردیم. به خدا سوگند ما صد و هفتاد مرد بودیم، هر یک از ما آنقدر خورد که سیر شد و باد گلو زد. بُحیراء نیز بالای سر رسول خدا ایستاده بود و از او مراقبت میکرد و از زیادی مردان و اندکی غذا در شگفتی مانده بود و هر دم بر سر و روی پیامبر بوسه میزد و میگفت: به پروردگار مسیح سوگند که او خودش است اما مردم نمیدانند. مردی از میان کاروانیان پرسید: ای مرد! آیا تو کاری داری؟ ما پیش از این بر تو گذر میکردیم اما تو این نیکی را به ما نمیکردی. بُحیراء گفت: به خدا سوگند که من کاری بزرگ دارم، من چیزی را میبینم که شما نمیبینید و چیزی را میدانم که شما نمیدانید، به زیر این درخت پسری هست که اگر شما هم چیزی را که من درباره او میدانم میدانستید، بیشک تا زمانی که او را به وطنش بازگردانید، او را بر شانههایتان میگذاشتید، به خدا سوگند من این تکریم را فقط را بهخاطر او کردم، وقتی میآمد دیدم نوری از روبرویش میان زمین و آسمان میدرخشد و مردانی با بادبزنهایی از یاقوت و زبرجد بادش را میزنند و مردان دیگری گونهگونه میوه به او تقدیم میکنند و این ابر از او جدا نمیشود و صومعه من همچون چهارپایی که بر پاهایش میرود، سوی او به راه افتاد و این درخت که همیشه خشک بود و شاخههای اندکی داشت، شاخ و برگ درآورد و به لرزه افتاد
ص: 195
حَمَلَتْ ثَلَاثَةَ أَنْوَاعٍ مِنَ الْفَوَاکِهِ فَاکِهَتَانِ لِلصَّیْفِ وَ فَاکِهَةٌ لِلشِّتَاءِ ثُمَّ هَذِهِ الْحِیَاضُ الَّتِی غَارَتْ وَ ذَهَبَ مَاؤُهَا أَیَّامَ تَمَرُّجِ (1)بَنِی إِسْرَائِیلَ بَعْدَ الْحَوَارِیِّینَ حِینَ وَرَدُوا (2)عَلَیْهِمْ فَوَجَدْنَا فِی کِتَابِ شَمْعُونَ الصَّفَا أَنَّهُ دَعَا عَلَیْهِمْ فَغَارَتْ وَ ذَهَبَ مَاؤُهَا ثُمَّ قَالَ مَتَی مَا رَأَیْتُمْ قَدْ ظَهَرَ فِی هَذِهِ الْحِیَاضِ الْمَاءُ فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لِأَجْلِ نَبِیٍّ یَخْرُجُ فِی أَرْضِ تِهَامَةَ مُهَاجَرُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ اسْمُهُ فِی قَوْمِهِ الْأَمِینُ وَ فِی السَّمَاءِ أَحْمَدُ وَ هُوَ مِنْ عِتْرَةِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ لِصُلْبِهِ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَهُوَ ثُمَّ قَالَ بَحِیرَاءُ یَا غُلَامُ أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ بِحَقِّ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِیهَا فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ ذِکْرِ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ قَالَ لَا تَسْأَلْنِی بِهِمَا فَوَ اللَّهِ مَا أَبْغَضْتُ شَیْئاً کَبُغْضِهِمَا إِنَّهُمَا صَنَمَانِ مِنْ حِجَارَةٍ لِقَوْمِی فَقَالَ بَحِیرَاءُ هَذِهِ وَاحِدَةٌ ثُمَّ قَالَ فَبِاللَّهِ إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی فَقَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَإِنَّکَ قَدْ سَأَلْتَنِی بِإِلَهِی وَ إِلَهِکَ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ نَوْمِکَ وَ یَقَظَتِکَ فَأَخْبَرَهُ عَنْ نَوْمِهِ وَ یَقَظَتِهِ وَ أُمُورِهِ وَ جَمِیعِ شَأْنِهِ (3)فَوَافَقَ ذَلِکَ مَا عِنْدَ بَحِیرَاءَ (4)فَأَکَبَّ عَلَیْهِ بَحِیرَاءُ یُقَبِّلُ رِجْلَیْهِ وَ یَقُولُ یَا بُنَیَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ یَا أَکْثَرَ النَّبِیِّینَ أَتْبَاعاً یَا مَنْ بَهَاءُ نُورِ الدُّنْیَا مِنْ نُورِهِ یَا مَنْ بِذِکْرِهِ تُعْمَرُ الْمَسَاجِدُ کَأَنَّنِی بِکَ قَدْ قُدْتَ (5)الْأَجْنَادَ وَ الْخَیْلَ الْجِیَادَ وَ تَبِعَکَ الْعَرَبُ وَ الْعَجَمُ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ کَأَنَّنِی بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ قَدْ کَسَرْتَهُمَا وَ قَدْ صَارَ الْبَیْتُ الْعَتِیقُ لَا یَمْلِکُهُ غَیْرُکَ تَضَعُ مَفَاتِیحَهُ حَیْثُ تُرِیدُ کَمْ مِنْ بَطَلٍ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ تَصْرَعُهُ مَعَکَ مَفَاتِیحُ الْجِنَانِ وَ النِّیرَانِ مَعَکَ الذَّبْحُ (6)الْأَکْبَرُ وَ هَلَاکُ الْأَصْنَامِ أَنْتَ الَّذِی لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی تَدْخُلَ الْمُلُوکُ کُلُّهَا فِی دِینِکَ صَاغِرَةً قَمِئَةً فَلَمْ یَزَلْ یُقَبِّلُ یَدَیْهِ مَرَّةً وَ رِجْلَیْهِ مَرَّةً وَ یَقُولُ لَئِنْ أَدْرَکْتُ زَمَانَکَ لَأَضْرِبَنَّ بَیْنَ یَدَیْکَ بِالسَّیْفِ ضَرْبَ الزَّنْدِ بِالزَّنْدِ أَنْتَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ
ص: 196
و سه گونه میوه داد، دو گونه میوه تابستانی و یک گونه میوه زمستانی، و اما این حوضها، از وقتی حواریون در زمان سرکشی بنی اسرائیل نزد آنان میآیند و همچنان که ما در کتاب شمعون صفا یافتهایم، او بر آنان نفرین میکند، از همان هنگام آب این حوضها به زمین فرو میرود و میخشکند، وقتی که دیدید آب در این حوضها پدید آمد پس بدانید که همه اینها بهخاطر وجود پیامبری است که در سرزمین تهامه ظهور میکند و به مدینه هجرت میکند و نامش در میان قومش امین و در آسمان احمد است و نطفه او از خاندان اسماعیل بن ابراهیم است، به خدا سوگند که او اینچنین است. سپس بُحیراء عرض کرد: ای پسر! از تو درباره سه نشان سؤال میکنم و تو را به لات و عُزّی سوگند که مرا آگاه ساز. چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله نام لات و عُزّی را شنید خشمگین شد و فرمود: با نام آن دو از من چیزی نپرس که به خدا سوگند من از هیچ چیز همچون آن دو بیزار نیستم، چراکه آن دو بتهای سنگی قوم من هستند. بُحیراء گفت: این هم یک نشانه. سپس عرض کرد: تو را به خدا سوگند که مرا آگاه ساز. فرمود: هر چه میخواهی بپرس، زیرا تو مرا به خدای من و خودت سوگند دادی که هیچ همتایی ندارد. عرض کرد: از تو درباره خواب و بیداریات میپرسم. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را از خواب و بیداری و همه امور خود آگاه ساخت و آن همه با آنچه نزد بُحیراء بود موافق بود. ناگاه بُحیراء به پای رسول خدا صلّی الله علیه و آله افتاد و پاهای او را بوسید و گفت: ای پسرم! چه بوی خوبی میدهی، ای پیامبری که بیش از همه پیامبران رهرو داری، ای کسی که مایه نور دنیا از نور اوست، ای کسی که با نام او مساجد آباد میشوند، گویا تو را میبینم که لشکریان و سپاه اسبان را فرمان میدهی و تمام عرب و عجم چه از میل و چه با اجبار از تو پیروی میکنند، گویی لات و عُزّی را میبینم که تو آنها را شکستهای و آن خانه کهن فقط از برای تو گشته و کلیدش را هر کجا که میخواهی میگذاری، چه بسیار پهلوانان قریش و عرب که تو آنان را بر زمین میزنی، کلیدهای بهشت و دوزخ همراه توست، بزرگترین جنگ و نابودی بتها به دست توست، تو آن کسی هستی که جهان به پایان نمیرسد تا همه پادشاهان با فروتنی و خاکساری به دین تو درآیند. بُحیراء پیوسته بر دست و پای رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوسه میزد و میگفت: اگر روزگار تو را دریابم بیشک ساعد به ساعد در خدمت تو شمشیر خواهم زد، تو سالار فرزندان آدم
ص: 196
سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَحِکَتِ الْأَرْضُ یَوْمَ وُلِدْتَ فَهِیَ ضَاحِکَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَرَحاً بِکَ وَ اللَّهِ لَقَدْ بَکَتِ الْبِیَعُ وَ الْأَصْنَامُ وَ الشَّیَاطِینُ (1)فَهِیَ بَاکِیَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَنْتَ بِدَعْوَةِ إِبْرَاهِیمَ (2)وَ بِشَارَةِ عِیسَی أَنْتَ الْمُقَدَّسُ الْمُطَهَّرُ مِنْ أَنْجَاسِ الْجَاهِلِیَّةِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ مَا یَکُونُ هَذَا الْغُلَامُ (3)مِنْکَ فَإِنِّی أَرَاکَ لَا تُفَارِقُهُ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ هُوَ ابْنِی فَقَالَ مَا هُوَ ابْنَکَ وَ مَا یَنْبَغِی لِهَذَا الْغُلَامِ أَنْ یَکُونَ وَالِدُهُ الَّذِی وَلَدَهُ حَیّاً وَ لَا أُمُّهُ فَقَالَ إِنَّهُ ابْنُ أَخِی وَ قَدْ مَاتَ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ حَامِلَةٌ بِهِ وَ مَاتَتْ أُمُّهُ وَ هُوَ ابْنُ سِتِّ سِنِینَ فَقَالَ صَدَقْتَ هَکَذَا هُوَ وَ لَکِنِّی أَرَی لَکَ أَنْ تَرُدَّهُ إِلَی بَلَدِهِ عَنْ هَذَا الْوَجْهِ فَإِنَّهُ مَا بَقِیَ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ یَهُودِیٌّ وَ لَا نَصْرَانِیٌّ وَ لَا صَاحِبُ کِتَابٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ بِوِلَادَةِ هَذَا الْغُلَامِ وَ لَئِنْ رَأَوْهُ وَ عَرَفُوا مِنْهُ مَا قَدْ عَرَفْتُ أَنَا مِنْهُ لَیَبْغُنَّهُ شَرّاً (4)وَ أَکْثَرُ ذَلِکَ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّهُ کَائِنٌ لِابْنِ أَخِیکَ الرِّسَالَةُ وَ النُّبُوَّةُ وَ یَأْتِیهِ النَّامُوسُ الْأَکْبَرُ الَّذِی کَانَ یَأْتِی مُوسَی وَ عِیسَی فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ کَلَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیُضَیِّعَهُ ثُمَّ خَرَجْنَا بِهِ إِلَی الشَّامِ فَلَمَّا قَرُبْنَا مِنَ الشَّامِ رَأَیْتُ وَ اللَّهِ قُصُورَ الشَّامَاتِ کُلَّهَا قَدِ اهْتَزَّتْ وَ عَلَا مِنْهَا نُورٌ أَعْظَمُ مِنْ نُورِ الشَّمْسِ فَلَمَّا تَوَسَّطْتُ (5)الشَّامَ مَا قَدَرْنَا أَنْ نَجُوزَ سُوقَ الشَّامِ مِنْ کَثْرَةِ مَا ازْدَحَمَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَی وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَهَبَ الْخَبَرُ إِلَی جَمِیعِ الشَّامَاتِ حَتَّی مَا بَقِیَ فِیهَا حِبْرٌ وَ لَا رَاهِبٌ إِلَّا اجْتَمَعَ عَلَیْهِ فَجَاءَ حِبْرٌ عَظِیمٌ کَانَ اسْمُهُ نسطور فَجَلَسَ مُقَابِلَهُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ لَا یُکَلِّمُهُ بِشَیْ ءٍ حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مُتَوَالِیَةٍ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّالِثَةُ لَمْ یَصْبِرْ حَتَّی قَامَ إِلَیْهِ فَدَارَ خَلْفَهُ کَأَنَّهُ یَلْتَمِسُ مِنْهُ شَیْئاً فَقُلْتُ یَا رَاهِبُ کَأَنَّکَ تُرِیدُ مِنْهُ شَیْئاً قَالَ أَجَلْ إِنِّی أُرِیدُ مِنْهُ شَیْئاً مَا اسْمُهُ قُلْتُ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَتَغَیَّرَ وَ اللَّهِ لَوْنُهُ ثُمَّ قَالَ
ص: 197
و سرور رسولان و امام پرهیزگاران و خاتم پیامبران هستی، به خدا سوگند که زمین در روزی که تو زاده شدی خندید و به خاطر وجود تو تا به قیامت خندان و شادمان خواهد بود، و به خدا سوگند کنیسهها و بتها و شیاطین همه گریستند و تا به قیامت گریان خواهند بود، تو دعای ابراهیم و مژده عیسی هستی، تو فرهمندی و از آلودگیهای جاهلی پاکی. سپس بُحیره به ابوطالب رو کرد و گفت: تو چه نسبتی با این پسر داری که او را از خود جدا نمیکنی؟ گفت: او پسرم است. بُحیره گفت: او پسر تو نیست، پدر و مادری که این پسر را به دنیا آوردهاند اکنون زنده نیستند. ابوطالب گفت: او پسر برادر من است، وقتی مادرش او را آبستن بود، پدرش درگذشت و چون شش ساله شد، مادرش جان سپرد. بُحیره گفت: راست گفتی، همین طور است، اما صلاح تو را چنین میبینم که او را از همین جا به بلاد خود بازگردانی، زیرا همه یهودیان و نصرانیان و اهل کتاب روی زمین میدانند که این پسر به دنیا آمده، اگر او را ببینند و نشانههایی را که من از او شناختم، از او بشناسند، بیشک به او آسیبی میرسانند و این بیشتر از جانب یهودیان ممکن است. ابوطالب گفت: چرا؟ بُحیره گفت: زیرا برای پسر برادر تو رسالت و نبوت رقم خورده و سنّت بزرگی که بر موسی و عیسی فرود آمد، بر او فرود میآید. ابوطالب گفت: هرگز، انشاءالله که خداوند او را به دردسر نمیاندازد. سپس ما به همراه او به سوی شام رهسپار شدیم. وقتی به نزدیکی شام رسیدیم، به خدا سوگند دیدم همه کاخهای شام به لرزه افتادهاند و از بالای آنها نوری شگفتتر از نور خورشید فراز شده است. چون به میان شام رسیدیم، از ازدحام مردمی که به چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله مینگریستند، نتوانستیم از بازار شام عبور کنیم. این خبر به سرتاسر شام رسید و چنان شد که هر حبر و هر راهبی در شام بود، گرد رسول خدا جمع شدند. آنگاه حبر اعظم که نامش نسطور بود آمد و روبروی او نشست و به او نگریست و هیچ با او سخن نگفت. او سه روز پیدرپی این چنین کرد و چون شب سوم فرا رسید، بیتاب شد و نزد رسول خدا آمد و پشت سر او چرخید، گویی چیزی از او میخواست. گفتم: ای راهب! گویا چیزی از او میخواهی؟! گفت: آری، من از او چیزی میخواهم، نامش چیست؟ گفتم: محمد بن عبدالله. به خدا سوگند ناگهان رنگش پرید و گفت:
ص: 197
فَتَرَی أَنْ تَأْمُرَهُ أَنْ یَکْشِفَ لِی عَنْ ظَهْرِهِ لِأَنْظُرَ إِلَیْهِ فَکَشَفَ عَنْ ظَهْرِهِ فَلَمَّا رَأَی الْخَاتَمَ أَکَبَّ عَلَیْهِ (1)یُقَبِّلُهُ وَ یَبْکِی ثُمَّ قَالَ یَا هَذَا أَسْرِعْ بِرَدِّ هَذَا الْغُلَامِ إِلَی مَوْضِعِهِ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ فَإِنَّکَ لَوْ تَدْرِی کَمْ عَدُوٍّ لَهُ فِی أَرْضِنَا لَمْ تَکُنْ بِالَّذِی تُقَدِّمُهُ مَعَکَ فَلَمْ یَزَلْ یَتَعَاهَدُهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ یَحْمِلُ إِلَیْهِ الطَّعَامَ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنْهَا أَتَاهُ بِقَمِیصٍ مِنْ عِنْدِهِ فَقَالَ لَهُ تَرَی أَنْ تَلْبَسَ هَذَا الْقَمِیصَ لِتَذْکُرَنِی بِهِ فَلَمْ یَقْبَلْهُ وَ رَأَیْتُهُ کَارِهاً لِذَلِکَ فَأَخَذْتُ أَنَا الْقَمِیصَ مَخَافَةَ أَنْ یَغْتَمَّ وَ قُلْتُ أَنَا أَلْبَسُهُ وَ عَجَّلْتُ بِهِ حَتَّی رَدَدْتُهُ إِلَی مَکَّةَ فَوَ اللَّهِ مَا بَقِیَ بِمَکَّةَ یَوْمَئِذٍ امْرَأَةٌ وَ لَا کَهْلٌ وَ لَا شَابٌّ وَ لَا صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا اسْتَقْبَلَهُ (2)شَوْقاً إِلَیْهِ مَا خَلَا أبو (أَبَا) جَهْلٍ (3)لَعَنَهُ اللَّهُ فَإِنَّهُ کَانَ فَاتِکاً مَاجِناً قَدْ ثَمِلَ مِنَ السَّکَرِ (4).
قوله حشیة زکتا الزکت المل ء و فی بعض النسخ دکتا (5)و لم أعرف له معنی و فی بعضها ریشا و کتانا کثیرا و هو أصوب قوله و ضاق الماء بنا لعل المراد به فی غیر هذه المرة أو أولا و المرج بالتحریک الفساد و الغلق و الاضطراب قوله قمئة أی ذلیلة و الزند الذی یقدح به النار و الفاتک الذی یرتکب ما دعت إلیه النفس و الجری (6)الشجاع و الماجن الذی لا یبالی قولا و فعلا و الثمل السکر یقال ثمل کفرح و المراد هنا شدته أو السکر بالتحریک و هو الخمر و نبیذ یتخذ من التمر.
ک، إکمال الدین بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ هَرْثَمٍ (7)عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ أَبَا طَالِبٍ قَالَ: لَمَّا فَارَقَهُ بَحِیرَاءُ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ أَخَذَ یَقُولُ ابْنَ آمِنَةَ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ رَمَتْکَ الْعَرَبُ بِوَتَرِهَا
ص: 198
اگر اجازه میدهی به او بگو پشتش را به من نشان دهد تا به آن بنگرم. رسول خدا پشتش را نشان داد. وقتی آن مهر را دید، به پای او افتاد و او را بوسید و گریست و گفت: ای فلانی! بشتاب و این پسر را به همانجایی باز گردان که در آن زاده شده، اگر میدانستی او چقدر در سرزمین ما دشمن دارد، او را با خود نمیآوردی. او همچنان هر روز نزد رسول خدا میآمد و برای او غذا میآورد. وقتی خواستیم از آنجا خارج شویم، او پیراهن خود را به رسول خدا داد و عرض کرد: اگر صلاح میدانی این پیراهن را بپوش تا با آن مرا به یاد آوری. اما رسول خدا آن را نپذیرفت و دیدم این کار را نمیپسندد. من پیراهن را از او گرفتم تا مبادا غمگین شود و گفتم: من آن را به او میپوشانم. سپس شتابان رسول خدا را به مکه بازگرداندم. به خدا سوگند هر زن و پیر و جوان و کوچک و بزرگی آن روز در مکه بود، همه مشتاقانه به استقبال رسول خدا آمدند به جز ابوجهل که خدا لعنتش کند، او که مردی جانی و هرزه بود، از مستی مدهوش بود(1).
توضیح
آنجا که گفته «حشیة زکتا» «الزکت» یعنی «پُر کردن»، در بعضی نسخهها «دکتا» آمده که معنایی برایش نمیدانم، در نسخههای دیگری «ریشا و کتانا کثیرا» یعنی «از پَر و کتان بسیار» آمده که صحیحتر است. آنجا که گفته «آب کم میآوردیم» چه بسا منظورش دفعات دیگر است و یا در آغاز. «المرج» به تحریک یعنی «تباهی» و «نگرانی» و «اضطراب». «قمئة» یعنی «ذلیل». «الزند» یعنی «آتشزنه». «الفاتک» کسی است که بر اساس هوای نفس عمل میکند. «الجری» یعنی «شجاع». «ماجن» کسی است که از هیچ کردار و گفتاری پروایی ندارد. «الثمل» بر وزن «فرح» یعنی «مستی» که در اینجا دلالت بر شدّت مستی دارد، و «السکر» به تحریک یعنی خمر و شراب خرما.
15.
کمال الدین: از ابوطالب روایت شده: وقتی بُحیراء از رسول خدا صلّی الله علیه و آله جدا شد، به شدت میگریست و میگفت: ای پسر آمنه! گویا تو را میبینم که مردمان عرب به سویت تیر میاندازند و خویشاوندانت
ص: 198
وَ قَدْ قَطَعَکَ الْأَقَارِبُ وَ لَوْ عَلِمُوا لَکُنْتَ لَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْأَوْلَادِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَمِّ فَارْعَ فِیهِ قَرَابَتَکَ الْمَوْصُولَةَ وَ احْفَظْ فِیهِ وَصِیَّةَ أَبِیکَ فَإِنَّ قُرَیْشاً سَتَهْجُرُکَ فِیهِ فَلَا تُبَالِ فَإِنِّی أَعْلَمُ أَنَّکَ لَا تُؤْمِنُ بِهِ (1)وَ لَکِنْ سَیُؤْمِنُ بِهِ وَلَدٌ تَلِدُهُ وَ سَیَنْصُرُهُ نَصْراً عَزِیزاً اسْمُهُ فِی السَّمَاوَاتِ الْبَطَلُ الْهَاصِرُ وَ الشُّجَاعُ الْأَقْرَعُ (2)مِنْهُ الْفَرْخَانِ الْمُسْتَشْهَدَانِ وَ هُوَ سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ رَئِیسُهَا (3)وَ ذُو قَرْنَیْهَا وَ هُوَ فِی الْکُتُبِ أَعْرَفُ مِنْ أَصْحَابِ عِیسَی علیه السلام فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ قَدْ رَأَیْتُ وَ اللَّهِ کُلَّ الَّذِی وَصَفَهُ بَحِیرَاءُ وَ أَکْثَرَ (4).
عم، إعلام الوری أورد محمد بن إسحاق بن یسار و ساق مثل هذا الخبر ثم قال و فی ذلک یقول أبو طالب فی قصیدته الدالیة أوردها محمد بن إسحاق بن یسار:
إن ابن آمنة النبی محمدا ***عندی بمثل منازل الأولاد
لما تعلق بالزمام (5)رحمته*** و العیس قد قلصن بالأزواد
فارفض من عینی دمع ذارف*** مثل الجمان مفرد الأفراد (6)
راعیت فیه قرابة موصولة*** و حفظت فیه وصیة الأجداد
و أمرته بالسیر بین عمومة*** بیض الوجوه مصالت الأنجاد
ساروا لأبعد طیة معلومة*** و لقد تباعد طیة المرتاد
حتی إذا ما القوم بصری عاینوا*** لاقوا علی شرف من المرصاد
ص: 199
از تو بریدهاند، اما اگر میدانستند بیشک تو را همچون اولاد خود میدیدند. سپس رو به من کرد و گفت: اما تو ای عمو! مراقب خویشاوندی خود با او باش و وصیّت پدرت را نگاه دار، چراکه به زودی قریشیان به خاطر او تو را از خود میرانند، اما ناراحت مباش، من میدانم که تو به او ایمان نمیآوری(1)
اما پسری به دنیا میآوری که او به وی ایمان خواهد آورد و به نیکی یاریش خواهد کرد، در آسمانها پهلوان دلیر و دلاورِ طاس نام دارد و دو فرزند شهید دارد و سرور و پیشوا و ذوالقرنین عرب است و در کتابها شناستر از یاران عیسی علیه السلام است. ابوطالب میگوید: به خدا سوگند هر آنچه را بُحیراء گفت و بلکه بیشتر از آن را دیدم(2).
16.
إعلام الوری: اسحاق بن یسار این خبر را آورده و قصیده دالیه ابوطالب در این باره را نیز آورده:
منزلت فرزند آمنه، محمدِ پیامبر نزد من همچون فرزندانم می باشد.
وقتی هنگام سفر افسار مرکب مرا گرفت دلم به رحم آمد در حالی که قافله شتران در حال حرکت بودند،
آنگاه از چشم من اشکی همچون درّ یکتا به راه افتاد،
خویشاوندی نزدیکم با او را پاس داشتم و وصیت پدرانم درباره او را نگاه داشتم،
و به او گفتم تا همراه با عموهای روسفید و توانمند و شجاع خود راهی شود،
آنان به سوی دورترین منزلگاه شناخته شده به راه افتادند و دوردستی که به راستی دست نیافتنی مینمود ،
تا اینکه وقتی آن قوم به بازار بصرا رسیدند، در بلندیهای راه کسی را دیدند،
ص: 199
حبرا فأخبرهم حدیثا صادقا ***عنه و رد معاشر الحساد
قوما یهودا قد رأوا ما قد رأی*** ظل الغمام و عز ذی الأکباد
ساروا لقتل محمد فنهاهم ***عنه و أجهد أحسن الإجهاد (1)
البطل الشجاع و الهاصر الأسد الشدید الذی یفترس و یکسر و الأقرع المراد به الأصلع و أما قوله أعلم أنک لا تؤمن به المراد به الإیمان الظاهری (2)و العیس بالکسر الإبل البیض یخالط بیاضها شی ء من الشقرة قوله قد قلصن أی اجتمعن و انضممن و الأزواد جمع الزاد و هو الطعام المتخذ للسفر و الجمان هو اللؤلؤ الصغار و قیل حب یتخذ من الفضة أمثال اللؤلؤ و المصالت جمع المصلت بالکسر و هو الماضی فی الأمور و الأنجاد جمع نجد بالفتح و هو الشجاع و قال الجوهری قال الخلیل الطیة تکون منزلا و تکون منتأی (3)تقول من مضی لطیة أی لنیته التی انتواها و بعدت عنا طیته و هو المنزل الذی انتواه.
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ یَرْفَعُهُ قَالَ: لَمَّا بَلَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَادَ أَبُو طَالِبٍ یَخْرُجُ إِلَی الشَّامِ فِی عِیرِ قُرَیْشٍ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَشَبَّثَ بِالزِّمَامِ وَ قَالَ یَا عَمِّ عَلَی مَنْ تُخَلِّفُنِی لَا عَلَی أُمٍّ وَ لَا عَلَی أَبٍ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُّهُ تُوُفِّیَتْ فَرَقَّ لَهُ أَبُو طَالِبٍ وَ رَحِمَهُ وَ أَخْرَجَهُ مَعَهُ وَ کَانُوا إِذَا سَارُوا
ص: 200
او حبر یهودیان بود و درباره محمد سخنی راست برای آنان گفت و جماعت حاسدان را رد کرد،
یعنی گروهی از یهودیان را که همچون آن حبر دیده بودند ابر بر آن عزیز دلاور سایه انداخت،
آنان برای کشتن محمد به راه افتادند، اما او آنان را از این کار باز داشت و در این کار به نیکی کوشید.»(1)
توضیح
«بطل» یعنی «دلاور». «الهاصر» شیر سهمگین است که میدرد و میشکند. «الأقرع» یعنی «طاس». آنجا که میگوید: «تو به او ایمان نمیآوری» منظورش ایمان ظاهری است. «العیس» به کسر، شتر سفید و بور است. «قلصن» یعنی «گرد آمدند». «الأزواد» جمع «زاد» است به معنای غذایی که برای سفر برمیدارند. «الجمان» مروارید کوچک است یا دانه نقرهای همچون مروارید. «المصالت» جمع «المصلت» به کسر یعنی کسی که در کارها پیروز است. «الأنجاد» جمع «نجد» به فتح یعنی «شجاع». جوهری به نقل از خلیل گفته «الطیة» جا و جایگاه دور است؛ «مضی لطیة» یعنی برای نیتی که در سر داشت راهی شد، و «بعدت عنا طیته» یعنی جایگاهی که آهنگش را کرده از ما دور است.
17.
کمال الدین: ابان بن عثمان در حدیثی مرفوع روایت کرده: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله به بلوغ رسید، ابوطالب تصمیم گرفت با کاروانی از قریشیان به شام برود. در آن دم رسول خدا آمد و زمام مرکب ابوطالب را گرفت و فرمود: ای عمو! مرا که نه پدر دارم و نه مادر به چه کسی میسپاری؟ چراکه مادر ایشان نیز درگذشته بود. دل ابوطالب برای حضرت سوخت و به ایشان مهر ورزید و ایشان را نیز با خود بُرد. وقتی
ص: 200
تَسِیرُ عَلَی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ الْغَمَامَةُ تُظِلُّهُ مِنَ الشَّمْسُ فَمَرُّوا فِی طَرِیقِهِمْ بِرَجُلٍ یُقَالُ لَهُ بَحِیرَاءُ فَلَمَّا رَأَی الْغَمَامَةَ تَسِیرُ مَعَهُمْ نَزَلَ مِنْ صَوْمَعَتِهِ فَأَخَذَ لِقُرَیْشٍ طَعَاماً وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ یَسْأَلُهُمْ أَنْ یَأْتُوهُ فَأَتَوْهُ وَ خَلَّفُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرَّحْلِ فَنَظَرَ بَحِیرَاءُ إِلَی الْغَمَامَةِ قَائِمَةً فَقَالَ لَهُمْ هَلْ بَقِیَ مِنْکُمْ أَحَدٌ لَمْ یَأْتِنِی فَقَالُوا مَا بَقِیَ مِنَّا إِلَّا غُلَامٌ حَدَثٌ خَلَّفْنَاهُ فِی الرَّحْلِ فَقَالَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَتَخَلَّفَ عَنْ طَعَامِی أَحَدٌ مِنْکُمْ فَبَعَثُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَقْبَلَ أَقْبَلَتِ الْغَمَامَةُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ بَحِیرَاءُ قَالَ مَنْ هَذَا الْغُلَامُ قَالُوا ابْنُ هَذَا وَ أَشَارُوا إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ بَحِیرَاءُ هَذَا ابْنُکَ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ هَذَا ابْنُ أَخِی قَالَ مَا فَعَلَ أَبُوهُ قَالَ تُوُفِّیَ وَ هُوَ حَمْلٌ فَقَالَ بَحِیرَاءُ لِأَبِی طَالِبٍ رُدَّ هَذَا الْغُلَامَ فِی بِلَادِهِ فَإِنَّهُ إِنْ عَلِمَتْ مِنْهُ الْیَهُودُ مَا أَعْلَمُ مِنْهُ قَتَلُوهُ فَإِنَّ لِهَذَا شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ هَذَا نَبِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ هَذَا نَبِیُّ السَّیْفِ (1).
ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ وَ ابْنُ مُوسَی وَ السِّنَانِیُّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی وَ حَدَّثَنِی الْهَیْثَمُ بْنُ عُمَرَ الْمُزَنِیُّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ یَعْلَی النَّسَّابَةِ قَالَ: خَرَجَ خَالِدُ بْنُ أُسَیْدِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ وَ طَلِیقُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ بْنِ أُمَیَّةَ تُجَّاراً إِلَی الشَّامِ سَنَةً خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهَا فَکَانَا مَعَهُ وَ کَانَا یَحْکِیَانِ أَنَّهُمَا رَأَیَا فِی مَسِیرِهِ وَ رُکُوبِهِ مِمَّا یَصْنَعُ الْوَحْشُ وَ الطَّیْرُ فَلَمَّا تَوَسَّطْنَا سُوقَ بُصْرَی إِذَا نَحْنُ بِقَوْمٍ مِنَ الرُّهْبَانِ قَدْ جَاءُوا مُتَغَیِّرِی الْأَلْوَانِ کَأَنَّ عَلَی وُجُوهِهِمُ الزَّعْفَرَانَ نَرَی مِنْهُمُ الرَّعْدَ (2)فَقَالُوا یَجِبُ (3)أَنْ تَأْتُوا أَکْبَرَنَا فَإِنَّهُ هَاهُنَا قَرِیبٌ فِی الْکَنِیسَةِ الْعُظْمَی فَقُلْنَا مَا لَنَا وَ لَکُمْ فَقَالُوا لَیْسَ یَضُرُّکُمْ مِنْ هَذَا شَیْ ءٌ وَ لَعَلَّنَا نُکْرِمُکُمْ وَ ظَنُّوا أَنَّ وَاحِداً مِنَّا مُحَمَّدٌ فَذَهَبْنَا مَعَهُمْ حَتَّی دَخَلْنَا مَعَهُمُ الْکَنِیسَةَ الْعَظِیمَةَ الْبُنْیَانِ فَإِذَا کَبِیرُهُمْ قَدْ تَوَسَّطَهُمْ وَ حَوْلَهُ تَلَامِذَتُهُ وَ قَدْ نَشَرَ کِتَاباً فِی یَدِهِ (4)فَأَخَذَ یَنْظُرُ
ص: 201
در راه بودند ابری بالای سر رسول خدا صلّی الله علیه و آله روان بود و در برابر خورشید بر او سایه میافکند. آنان در راه خود بر مردی گذر کردند که به او بُحیراء میگفتند. چون بُحیراء آن ابر را دید که همراه آنان روان است، از صومعهاش بیرون آمد و غذایی برای قریشیان آماده کرد و کسی را نزد آنان فرستاد و از آنان خواست تا نزد او بیایند. آنان نزد او رفتند و رسول خدا را در جهاز شتر بر جا گذاشتند. بُحیرا دید آن ابر ایستاد. به آنان گفت: آیا کسی از شما باقی مانده که نزد من نیامده؟ گفتند: همه آمدهاند جز پسری نوجوان که او را در جهاز شتر بر جا گذاشتیم. او گفت: شایسته نیست که یکی از شما از غذای من جا بماند. آنان کسی را در پی رسول خدا فرستادند. وقتی حضرت راهی شد، آن ابر نیز به راه افتاد. وقتی نگاه بُحیراء به حضرت افتاد، گفت: این پسر کیست؟ گفتند: «پسر فلانی است» و به ابوطالب اشاره کردند. بُحیراء به ابوطالب گفت: این پسر توست؟ گفت: این پسر برادر من است. بُحیراء گفت: پدرش چه میکند؟ گفت: او در شکم مادرش بود که پدرش درگذشت. بُحیراء به ابوطالب گفت: این پسر را به بلادش بازگردان، چراکه اگر یهودیان آنچه را که من از او دانستم بدانند، او را میکشند، این پسر منزلت والایی دارد، این پسر پیامبر این امت است، این پسر پیامبر شمشیر است(1).
18.
کمال الدین: از یعلی نسّاب روایت شده: یک سال خالد بن اسید بن ابی عاص و طلیق بن ابی سفیان برای تجارت راهی شام شدند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز در میان آنان بود. آن دو همراه رسول خدا بودند و حکایت میکردند که در راه درندگان و پرندگان با رسول خدا چه میکردند. میگویند: چون به میان بازار بُصرای شام رسیدیم، ناگاه دیدیم گروهی از راهبان با رخسارهایی رنگپریده که گویی بر چهرههایشان زعفران ریخته بودند و بر اندامشان لرزه افتاده بود، آمدند و گفتند: باید نزد بزرگ ما بیایید، او در همین نزدیکی در کنیسه بزرگ است. گفتیم: ما را با شما چه کار؟! گفتند: از این کار ضرری نمیبینید، چه بسا اکرامتان کنیم. آنان که احتمال میدادند محمد در میان ما باشد، ما را با خود بردند ما به کنیسه آنان که بنایی عظیم بود وارد شدیم. ناگاه بزرگ آنان را دیدیم که در میانشان ایستاده بود و شاگردانش گرداگردش را گرفته بودند و نوشتهای را در دست خود گشوده بود و باری به ما مینگریست و
ص: 201
إِلَیْنَا مَرَّةً وَ فِی الْکِتَابِ مَرَّةً فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ مَا صَنَعْتُمْ شَیْئاً لَمْ تَأْتُونِی بِالَّذِی أُرِیدُ وَ هُوَ الْآنَ هَاهُنَا ثُمَّ قَالَ لَنَا مَنْ أَنْتُمْ قُلْنَا رَهْطٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ مِنْ أَیِّ قُرَیْشٍ فَقُلْنَا مِنْ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ فَقَالَ لَنَا مَعَکُمْ غَیْرُکُمْ فَقُلْنَا نَعَمْ شَابٌّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ نُسَمِّیهِ یَتِیمَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ نَخَرَ نَخْرَةً (1)کَادَ أَنْ یُغْشَی عَلَیْهِ ثُمَّ وَثَبَ فَقَالَ أَوْهِ أَوْهِ هَلَکَتِ النَّصْرَانِیَّةُ وَ الْمَسِیحُ ثُمَّ قَامَ وَ اتَّکَأَ عَلَی صَلِیبٍ مِنْ صُلْبَانِهِ وَ هُوَ مُفَکِّرٌ وَ حَوْلَهُ ثَمَانُونَ رَجُلًا مِنَ الْبَطَارِقَةِ وَ التَّلَامِذَةِ فَقَالَ لَنَا فَیَخِفُّ عَلَیْکُمْ أَنْ تُرُونِیهِ فَقُلْنَا لَهُ نَعَمْ فَجَاءَ مَعَنَا فَإِذَا نَحْنُ بِمُحَمَّدٍ قَائِمٌ فِی سُوقِ بُصْرَی وَ اللَّهِ لَکَأَنَّا لَمْ نَرَ وَجْهَهُ إِلَّا یَوْمَئِذٍ کَأَنَّ هِلَالًا یَتَلَأْلَأُ مِنْ وَجْهِهِ قَدْ رَبِحَ الْکَثِیرَ وَ اشْتَرَی الْکَثِیرَ فَأَرَدْنَا أَنْ نَقُولَ لِلْقَیْنِ (2)هُوَ هَذَا فَإِذَا هُوَ قَدْ سَبَقَنَا فَقَالَ هُوَ (3)قَدْ عَرَفْتُهُ وَ الْمَسِیحِ فَدَنَا مِنْهُ وَ قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ قَالَ أَنْتَ الْمُقَدَّسُ ثُمَّ أَخَذَ یَسْأَلُهُ عَنْ أَشْیَاءَ مِنْ عَلَامَاتِهِ فَأَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ فَسَمِعْنَاهُ یَقُولُ لَئِنْ أَدْرَکْتُ زَمَانَکَ لَأُعْطِیَنَّ السَّیْفَ حَقَّهُ ثُمَّ قَالَ لَنَا أَ تَعْلَمُونَ مَا مَعَهُ مَعَهُ الْحَیَاةُ وَ الْمَوْتُ مَنْ تَعَلَّقَ بِهِ حَیِیَ طَوِیلًا وَ مَنْ زَاغَ عَنْهُ مَاتَ مَوْتاً لَا یَحْیَا بَعْدَهُ أَبَداً هُوَ الَّذِی مَعَهُ الرِّبْحُ الْأَعْظَمُ ثُمَّ قَبَّلَ وَجْهَهُ (4)وَ رَجَعَ رَاجِعاً (5).
قوله للقین القین العبد و لعلهم أرادوا أن یغلطوه و یکذبوه فأرادوا أن یشیروا إلی عبد أنه هو فعرفه قبل ذلک و فی بعض النسخ للقس و هو الظاهر.
ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ وَ ابْنُ مُوسَی وَ السِّنَانِیُّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ الدُّؤَلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحِیرٍ الْفَقْعَسِیِّ (6)عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْجَعِیِّ عَنْ آبَائِهِ قَالُوا خَرَجَ سَنَةَ خَرَجَ
ص: 202
باری به آن نوشته. سپس به یاران خود گفت: کاری را که میخواستم انجام ندادید و کسی را که میخواهم نزد من نیاوردید، با اینکه او اکنون اینجاست. او به ما گفت: شما کیستید؟ گفتیم: گروهی از قریش. گفت: کدام قریش؟ گفتیم: از بنی عبدشمس. گفت: کس دیگری همراه شما هست؟ گفتیم: آری، جوانی از بنی هاشم که به او یتیم بنی هاشم میگوییم. به خدا سوگند ناگاه او چنان خرّهای کشید که نزدیک بود از هوش برود، سپس از جا پرید و گفت: وای! وای! نصرانیون و مسیحیت از میان رفتند. سپس برخاست و بر یکی از صلیبهای خود تکیه زد و در حالیکه هشتاد تن از بطریقان و شاگردان پیرامونش ایستاده بودند، در اندیشه فرو رفت. آنگاه به ما گفت: میتوانید او را به من نشان دهید؟ گفتیم: آری، در پی او رفتیم و ناگاه دیدیم در میان بازار بُصری ایستاده است و چنان که گویی چهرهاش را تا به آن روز ندیده بودیم، چون ماه میدرخشید. او سود بسیار کرده بود و مال بسیار خریده بود. خواستیم او را به آن راهب نشان دهیم و بگوییم همین است که ناگهان خودش از ما پیشی گرفت و گفت: خودش است! به مسیح سوگند که او را شناختم. او نزدیک رسول خدا رفت و بر سر ایشان بوسه زد و عرض کرد: تو آن مرد مقدس هستی. سپس شروع کرد چیزهایی درباره نشانههایش از او بپرسد و پیامبر به او خبر میداد. شنیدیم که آن مرد عرض کرد: اگر روزگار تو را دریابم بیشک حق شمشیر را ادا خواهم کرد. سپس به ما گفت: آیا میدانید چه چیز با اوست؟ مرگ و زندگی با اوست، هر که به او چنگ اندازد، عمری دراز کند و هر که از او روی گرداند، چنان میمیرد که دیگر هرگز زنده نمیشود، او کسی است که سود بزرگ با اوست. سپس روی رسول خدا را بوسید و بازگشت(1).
توضیح
«القین» یعنی «بنده». شاید آنان میخواستهاند آن راهب را به اشتباه بیاندازند و راستش را به او نگویند، از این رو به یک بنده اشاره کردهاند، اما او پیش از آن حضرت صلّی الله علیه و آله را شناخته بوده. در بعضی نسخهها نیز «قسّ» آمده یعنی «کشیش» که این صحیح است.
19.
کمال الدین: عبدالله اشجعی از پدران خود روایت کرده: یک سال
ص: 202
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الشَّامِ عَبْدُ مَنَاةَ بْنُ کِنَانَةَ وَ نَوْفَلُ بْنُ مُعَاوِیَةَ بْنِ عُرْوَةَ بْنِ صَخْرِ بْنِ نُعْمَانَ بْنِ عَدِیٍّ تُجَّاراً إِلَی الشَّامِ فَلَقَاهُمَا (فَلَقِیَهُمَا) أَبُو الْمُوَیْهِبِ الرَّاهِبُ فَقَالَ لَهُمَا مَنْ أَنْتُمَا قَالا نَحْنُ تُجَّارٌ مِنْ أَهْلِ الْحَرَمِ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ لَهُمَا مِنْ أَیِّ قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَاهُ فَقَالَ لَهُمَا هَلْ قَدِمَ مَعَکُمَا مِنْ قُرَیْشٍ غَیْرُکُمَا قَالا نَعَمْ شَابٌّ مَعَ (مِنْ) بَنِی هَاشِمٍ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَقَالَ أَبُو الْمُوَیْهِبِ إِیَّاهُ وَ اللَّهِ أَرَدْتُ فَقَالا وَ اللَّهِ مَا فِی قُرَیْشٍ أَخْمَلُ (1)مِنْهُ ذِکْراً إِنَّمَا یُسَمُّونَهُ بِیَتِیمِ (2)قُرَیْشٍ وَ هُوَ أَجِیرٌ لِامْرَأَةٍ مِنَّا یُقَالُ لَهَا خَدِیجَةُ فَمَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ فَأَخَذَ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ هُوَ هُوَ فَقَالَ لَهُمَا تَدُلَّانِّی عَلَیْهِ فَقَالا تَرَکْنَاهُ فِی سُوقِ بُصْرَی فَبَیْنَا هُمْ فِی الْکَلَامِ إِذْ طَلَعَ (3)رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هُوَ هَذَا فَخَلَا بِهِ سَاعَةً یُنَاجِیهِ وَ یُکَلِّمُهُ ثُمَّ أَخَذَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَخْرَجَ شَیْئاً مِنْ کُمِّهِ لَا نَدْرِی مَا هُوَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْبَی أَنْ یَقْبَلَهُ فَلَمَّا فَارَقَهُ قَالَ لَنَا تَسْمَعَانِ مِنِّی هَذَا وَ اللَّهِ (4)نَبِیُّ آخِرِ الزَّمَانِ وَ اللَّهِ سَیَخْرُجُ إِلَی قَرِیبٍ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِکَ فَاتَّبِعُوهُ ثُمَّ قَالَ هَلْ وُلِدَ لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَلَدٌ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ فَقُلْنَا لَا فَقَالَ إِمَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ وُلِدَ أَوْ یُولَدُ فِی سَنَتِهِ هُوَ أَوَّلُ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ نَعْرِفُهُ وَ إِنَّا لَنَجِدُ صِفَتَهُ عِنْدَنَا بِالْوَصِیَّةِ کَمَا نَجِدُ صِفَةَ مُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ وَ إِنَّهُ سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ رَبَّانِیُّهَا (5)وَ ذُو قَرْنَیْهَا یُعْطِی السَّیْفَ حَقَّهُ اسْمُهُ فِی الْمَلَإِ الْأَعْلَی عَلِیٌّ وَ هُوَ أَعْلَی الْخَلَائِقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ ذِکْراً وَ تُسَمِّیهِ الْمَلَائِکَةُ الْبَطَلَ الْأَزْهَرَ الْمُفْلِحَ لَا یَتَوَجَّهُ إِلَی وَجْهٍ إِلَّا أَفْلَحَ وَ ظَفِرَ وَ اللَّهِ هُوَ
ص: 203
رسول خدا صلّی الله علیه و آله به شام رفت. ایشان با عبدمناة بن کنانه و نوفل بن معاویه بن عروة بن صخر بن نعمان بن عدی همراه بود که برای تجارت به شام رفته بودند. ابوالمویهب راهب آن دو را دید و به آن دو گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما تاجران قریش از اهل حرم هستیم. به آن دو گفت: از کدام قریش؟ به او گفتند. گفت: آیا از قریش کس دیگری نیز با شما هست؟ گفتند: آری، جوانی از بنی هاشم که نامش محمد است. ابوالمویهب گفت: به خدا سوگند که خودش را میخواستم. آن دو گفتند: به خدا سوگند که کسی در قریش گمنامتر از او نیست، به او یتیم قریش می گویند و برای زنی به نام خدیجه کار میکند، با او چه کار داری؟ او سرش را تکان داد و گفت: خودش است. سپس به آن دو گفت: او را به من نشان دهید. گفتند: او را در بازار بُصری بر جا گذاشتیم. در همان حال که داشتند گفتگو میکردند ناگاه رسول خدا سر رسید. ابوالمویهب گفت: این پسر خودش است. او لحظاتی با رسول خدا خلوت کرد و با ایشان نجوا کرد و سخن گفت. سپس بر میان دیدگان ایشان بوسه زد و از آستینش چیزی بیرون آورد که ما نفهمیدیم چیست. اما رسول خدا آن را نپذیرفت. وقتی او از حضرت جدا شد به ما گفت: از من بشنوید که به خدا سوگند این پسر پیامبر آخرالزمان است و به خدا سوگند به زودی خروج میکند و مردم را فرامیخواند تا شهادت دهند هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، هرگاه دیدید چنین شد از او پیروی کنید. سپس گفت: آیا ابوطالب عموی او پسری به نام علی به دنیا آورده است؟ گفتیم: نه. گفت: او یا به دنیا آمده و یا در همین سال به دنیا میآید، او نخستین کسی است که به وی ایمان میآورد. ما او را میشناسیم، او نزد ما به وصایت موصوف است همچنانکه محمد به نبوت، او سرور و ربّانی و ذوالقرنین عرب است که حقّ شمشیر را ادا میکند، در عالم اعلی نامش علی است و در روز قیامت پس از پیامبران والاترین نام از آن اوست، فرشتگان او را به نام پهلوان نامدار کامیابی میشناسند که به هر سو رو کند کامیاب و پیروز میشود، به خدا سوگند او
ص: 203
أَعْرَفُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فِی السَّمَاءِ (1)مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَةِ (2).
ک، إکمال الدین أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ یَعْقُوبَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الْعُطَارِدِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ بَشَّارٍ الْمَدَنِیِّ (3)قَالَ: کَانَ زَیْدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ (4)أَجْمَعَ عَلَی الْخُرُوجِ مِنْ مَکَّةَ یَضْرِبُ فِی الْأَرْضِ وَ یَطْلُبُ الْحَنِیفِیَّةَ دِینَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ کَانَتِ امْرَأَتُهُ صَفِیَّةَ بِنْتَ الْحَضْرَمِیِّ کُلَّمَا أَبْصَرَتْهُ قَدْ نَهَضَ إِلَی الْخُرُوجِ وَ أَرَادَهُ آذَنَتْ بِهِ الْخَطَّابَ بْنَ نُفَیْلٍ (5)فَخَرَجَ زَیْدٌ إِلَی الشَّامِ یَلْتَمِسُ وَ یَطْلُبُ فِی أَهْلِ الْکِتَابِ (6)دِینَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ یَسْأَلُ عَنْهُ فَلَمْ یَزَلْ فِی ذَلِکَ فِیمَا یَزْعُمُونَ حَتَّی أَتَی الْمَوْصِلَ وَ الْجَزِیرَةَ کُلَّهَا ثُمَّ أَقْبَلَ حَتَّی أَتَی الشَّامَ فَجَالَ فِیهَا حَتَّی أَتَی رَاهِباً مِنْ أَهْلِ الْبَلْقَاءِ فَتَبِعَهُ کَانَ یَنْتَهِی إِلَیْهِ عِلْمُ النَّصْرَانِیَّةِ فِیمَا یَزْعُمُونَ فَسَأَلَهُ عَنِ الْحَنِیفِیَّةِ دِینِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ إِنَّکَ لَتَسْأَلُ عَنْ دِینٍ مَا أَنْتَ بِوَاجِدٍ مَنْ یَحْمِلُکَ عَلَیْهِ الْیَوْمَ لَقَدْ دَرَسَ عِلْمُهُ وَ ذَهَبَ مَنْ کَانَ یَعْرِفُهُ وَ لَکِنَّهُ قَدْ أَظَلَّکَ خُرُوجُ نَبِیٍّ یُبْعَثُ بِأَرْضِکَ الَّتِی خَرَجْتَ مِنْهَا بِدِینِ إِبْرَاهِیمَ الْحَنِیفِیَّةِ فَعَلَیْکَ بِبِلَادِکَ فَإِنَّهُ مَبْعُوثٌ الْآنَ هَذَا زَمَانُهُ (7)وَ لَقَدْ کَانَ شَامَّ الْیَهُودِیَّةَ وَ النَّصْرَانِیَّةَ فَلَمْ یَرْضَ شَیْئاً مِنْهُمَا فَخَرَجَ مُسْرِعاً حِینَ قَالَ لَهُ الرَّاهِبُ مَا قَالَ یُرِیدُ مَکَّةَ حَتَّی إِذَا کَانَ بِأَرْضِ لَخْمٍ عَدَوْا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ فَقَالَ وَرَقَةُ بْنُ نَوْفَلٍ (8)وَ کَانَ قَدِ اتَّبَعَ مِثْلَ
ص: 204
میان یارانش در آسمان از خورشید تابناک شناستر است(1).
20.
کمال الدین: از بشار مدنی روایت شده: زید بن عمرو بن نُفیل تصمیم داشت از مکه خارج شود و به دنبال حنیفیّه، یعنی دین حضرت ابراهیم علیه السلام در زمین سیاحت کند. هرگاه همسرش صفیه بنت خضرمی میدید که او بار سفر بسته و میخواهد به راه افتد، خطاب بن نُفیل را خبر میکرد تا او را بازدارد. باری زید به شام سفر کرد تا در میان اهل کتاب از دین ابراهیم علیه السلام جویا شود. او پیوسته در پی آن دین بود و همه این را میدانستند تا اینکه سراسر موصل و جزیره را گشت و سپس به شام رفت. او شام را گشت و به راهبی از اهل بَلقاء رسید و به دنبال او رفت، زیرا میگفتند دانش نصرانی به او رسیده است. زید از آن راهب درباره حنیفیّه دین ابراهیم علیه السلام پرسید و او به وی گفت تو جویای دینی شدهای که دیگر امروز کسی را نمییابی تا آن را به تو برساند، زیرا دانش این دین از میان رفته و اصحابش از دنیا رفتهاند، اما تو خروج پیامبری را درک خواهی کرد که از سرزمین خودت، یعنی جایی که از آن آمدهای مبعوث میشود و دین ابراهیم را به تو مینمایاند، پس به بلاد خود بازگرد که اکنون هنگام بعثت اوست.
ص: 204
رَأْیِ زَیْدٍ وَ لَمْ یَفْعَلْ فِی ذَلِکَ مَا فَعَلَ فَبَکَاهُ وَرَقَةُ وَ قَالَ فِیهِ:
رُشِدْتَ وَ أُنْعِمْتَ ابْنَ عَمْرٍو وَ إِنَّمَا*** تَجَنَّبْتَ تَنُّوراً مِنَ النَّارِ حَامِیاً
بِدِینِکَ رَبّاً لَیْسَ رَبٌّ کَمِثْلِهِ*** وَ تَرْکِکَ أَوْثَانَ الطَّوَاغِی کَمَا هِیَا (1)
وَ قَدْ تُدْرِکُ الْإِنْسَانَ رَحْمَةُ رَبِّهِ*** وَ لَوْ کَانَ تَحْتَ الْأَرْضِ سِتِّینَ وَادِیاً (2)
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ مِثْلَهُ (3).
قوله شامّ الیهودیة بتشدید المیم قال الجزری یقال شاممت فلانا إذا قاربته و تعرفت ما عنده بالاختبار و الکشف و هی مفاعلة من الشم کأنک تشم ما عندک و یشم ما عنده لتعملا بمقتضی ذلک انتهی.
و اللخم بالتحریک واد بالحجاز و بسکون الخاء بلا لام حیّ بالیمن.
ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ بَشَّارٍ الْمَدَنِیِّ (4)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْأَثِیرِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُصَیْنِ التَّمِیمِیِّ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ سَعِیدَ بْنَ زَیْدٍ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ تَسْتَغْفِرُ لِزَیْدٍ (5)قَالَ نَعَمْ فَاسْتَغْفِرُوا لَهُ إِنَّهُ یُبْعَثُ أُمَّةً وَاحِدَةً (6).
ک، إکمال الدین بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ عَنِ الْمَسْعُودِیِّ عَنْ نُفَیْلِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ جَدَّهُ سَعِیدَ بْنَ زَیْدٍ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِیهِ زَیْدِ بْنِ عَمْرٍو فَقَالَ یَا رَسُولَ
ص: 205
زید که یهودیت و مسیحیت را نیز آزموده بود و آن دو را نپسندیده بود، وقتی سخنان آن راهب را شنید، شتابان سوی مکه بازگشت، اما چون به سرزمین لَخم رسید، به او حمله کردند و به قتلش رساندند. وَرَقة بن نوفَل که مرامی همچون زید داشت اما همچون او تلاش نکرده بود، در سوگ او گریست و دربارهاش گفت:
«ای پسر عمرو! تو راه یافتی و بهرهمند گشتی و از تنور آتش سوزان بر کنار شدی،
زیرا پروردگاری را پرستیدی که همتایی ندارد و بتان سرکش را واگذاشتی،
بسا که آدمی رحمت پروردگارش را دریابد، گرچه به زیر شصت وادی در زیر زمین باشد.»(1)
21.
مناقب ابن شهر آشوب: از محمد بن اسحاق نیز همانند این خبر را روایت کرده است(2).
توضیح
«شامّ» به تشدید میم ورود «شمّ» به باب مفاعله است، جزری میگوید: «شاممت فلانا» یعنی به او نزدیک شدم و آنچه را با خود داشت آزمودم و دریافتم؛ گویا آنچه را داشته بوییده تا به فراخور آن رفتار کند. «اللخم» به تحریک دشتی در حجاز است و به سکون خاء و حذف لام طایفهای در یمن است.
22.
کمال الدین: از محمد بن جعفر بن اثیر روایت شده: عمر بن خطاب و سعید بن زید به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردند: ای رسول خدا! برای زید آمرزش بخواهیم؟ فرمود: بله، برایش آمرزش بخواهید که او به تنهایی همچون یک امت برانگیخته میشود(3).
23.
کمال الدین: سعید بن زید از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره پدر خود، یعنی زید بن عمرو پرسید و عرض کرد: ای رسول
ص: 205
اللَّهِ إِنَّ زَیْدَ بْنَ عَمْرٍو کَانَ کَمَا رَأَیْتَ وَ کَمَا بَلَغَکَ فَلَوْ أَدْرَکَکَ لَآمَنَ بِکَ (1)فَأَسْتَغْفِرُ لَهُ قَالَ نَعَمْ فَاسْتَغْفِرْ لَهُ وَ قَالَ إِنَّهُ یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ کَانَ فِیمَا ذَکَرُوا أَنَّهُ یَطْلُبُ الدِّینَ فَمَاتَ وَ هُوَ فِی طَلَبِهِ (2).
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ الْبَزَنْطِیِّ مَعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِکَعْبِ بْنِ أَسَدٍ لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَأُخْرِجَ (3)وَ ذَلِکَ فِی غَزْوَةِ بَنِی قُرَیْظَةَ نَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا کَعْبُ أَ مَا نَفَعَکَ وَصِیَّةُ ابْنِ حَوَّاشٍ الْحِبْرِ الْمُقْبِلِ مِنَ الشَّامِ (4)فَقَالَ تَرَکْتُ الْخَمْرَ وَ الْخَمِیرَ وَ جِئْتُ إِلَی الْبُؤْسِ وَ التُّمُورِ لِنَبِیٍّ یُبْعَثُ هَذَا أَوَانُ خُرُوجِهِ یَکُونُ مَخْرَجُهُ بِمَکَّةَ وَ هَذِهِ دَارُ هِجْرَتِهِ وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ یَجْتَزِئُ بِالْکِسْرَةِ وَ التُّمَیْرَاتِ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَةٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی بِمَنْ لَاقَی یَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ قَالَ کَعْبٌ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ لَا أَنَّ الْیَهُودَ تُعَیِّرُنِی أَنِّی جَبُنْتُ (5)عِنْدَ الْقَتْلِ لَآمَنْتُ بِکَ وَ صَدَّقْتُکَ وَ لَکِنِّی عَلَی دِینِ الْیَهُودِیَّةِ عَلَیْهِ أَحْیَا وَ عَلَیْهِ أَمُوتُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدِّمُوهُ وَ اضْرِبُوا عُنُقَهُ فَقُدِّمَ وَ ضُرِبَتْ عُنُقُهُ (6).
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عِیسَی بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَی عِیسَی علیه السلام جِدَّ فِی أَمْرِی وَ لَا تَتْرُکْ إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ آیَةً لِلْعَالَمِینَ أَخْبِرْهُمْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ
ص: 206
خدا! زید بن عمرو چنان بود که خود میدانی و خبرش به شما رسیده که اگر شما را درمییافت بیشک به شما ایمان میآورد، آیا برایش آمرزش بخواهم؟ ایشان فرمود: بله، برایش آمرزش بخواه که او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت میآید و گفتهاند وی در طلب دین بوده که درگذشته است(1).
24.
کمال الدین: از ابن عباس روایت شده: وقتی در ماجرای غزوه بنی قریظه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود تا کعب بن اسد را بیاورند تا گردن او را بزند، ایشان نگاهی به او افکند و فرمود: ای کعب! آیا سفارش آن حبر یهود تو را سودی نبخشید؟ همان ابن حواش که از شام آمده بود و میگفت: من نان و شراب را وانهادهام و با سختی و خرما به راه افتادهام تا پیامبری را که مبعوث میشود ببینم، اکنون هنگام خروج اوست، او از مکه خروج میکند و اینجا سرای هجرت اوست، او بسیار خندهرو و بسیار جنگآور است، به تکه نانی با اندکی خرما قناعت میکند و بر الاغی برهنه سوار میشود، در چشمانش سرخی هست و در میان کتفهایش مُهر نبوت دارد، شمشیر بر دوش میگیرد و از هر که بر سر راهش باشد باکی ندارد، سلطنتش تا به جایی میرسد که نه پای شتر به آنجا رسیده و نه پای اسب. آنگاه کعب عرض کرد: همینطور بود ای محمد! اگر اینچنین نبود که یهودیان مرا سرزنش کنند و گویند از کشته شدن ترسید، بیشک به تو ایمان میآوردم و تو را تصدیق میکردم، اما من بر دین یهودیت هستم، بر این دین زاده شدهام و بر این دین جان میدهم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: او را پیش بیاورید و گردنش را بزنید. او را آوردند و گردنش را زدند(2).
25.
قصص الأنبیاء: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال و بلندمرتبه به عیسی وحی فرمود که در امر من بکوش و امر مرا وانگذار که من تو را بدون پدر آفریدم تا نشانهای از برای جهانیان باشی، آنان را آگاه ساز که به من و رسول من ایمان بیاورند، همان پیامبر اُمّی که نسلش از زنی فرخنده است
ص: 206
وَ هِیَ مَعَ أُمِّکَ فِی الْجَنَّةِ طُوبَی لِمَنْ سَمِعَ کَلَامَهُ وَ أَدْرَکَ زَمَانَهُ وَ شَهِدَ أَیَّامَهُ قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ تَحْتَهَا عَیْنٌ مَنْ شَرِبَ مِنْهَا شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهُ أَبَداً قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ اسْقِنِی مِنْهَا شَرْبَةً قَالَ کَلَّا یَا عِیسَی إِنَّ تِلْکَ الْعَیْنَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی یَشْرَبَهَا ذَلِکَ النَّبِیُّ وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی یَدْخُلَهَا أُمَّةُ ذَلِکَ النَّبِیِّ (1).
یج، الخرائج و الجرائح فصل و نذکر هاهنا شیئا مما فی الکتب المقدمة من ذکر نبینا و کیف بشرت الأنبیاء قبله بألفاظهم منها ألفاظ التوراة فی هذا الباب فی السفر الأول منه إن الملک نزل علی إبراهیم فقال له إنه یولد فی هذا العالم لک غلام اسمه إسحاق فقال إبراهیم لیت إسماعیل یعیش بین أیدیک یخدمنک (2)فقال الله لإبراهیم لک ذلک قد استجیب فی إسماعیل و إنی أبرکه و آمنه (3)و أعظمه بما استجبت فیه و تفسیر هذا الحرف محمد و یلد اثنی عشر عظیما و أصیره لأمة کثیرة.
و قال فی التوراة إن الملک نزل علی هاجر أم إسماعیل و قد کانت خرجت مغاضبة لسارة و هی تبکی فقال لها ارجعی و اخدمی مولاتک و اعلمی أنک تلدین غلاما یسمی إسماعیل و هو یکون معظما فی الأمم و یده علی کل ید.
و لم یکن ذلک لإسماعیل و لا لأحد من ولده غیر نبینا.
و قال فی التوراة إن إبراهیم لما أخرج إسماعیل و أمه هاجر أصابهما عطش فنزل علیهما ملک و قال لها لا تهاونی بالغلام و شدی یدیک به فإنی أرید أن أصیره لأمر عظیم.
فإن قیل هذا تبشیر بملک و لیس فیه ذکر نبوة قلنا الملک ملکان ملک کفر و ملک هدی و لا یجوز أن یبشر الله إبراهیم علیه السلام و هاجر بظهور الکفر فی ولدهما و یصفه بالعظم.
ص: 207
که همراه با مادر تو در بهشت خواهد بود، طوبی برای کسی است که سخن او را بشنود و دوران او را دریابد و روزگارش را شاهد باشد. عیسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا طوبی چیست؟ فرمود: درختی است در بهشت که به زیرش چشمهای هست، هر که از آن بنوشد، دیگر هرگز تشنه نخواهد شد. عیسی عرض کرد: پروردگارا جرعهای از آن به من بنوشان. فرمود: هرگز! ای عیسی آن چشمه بر پیامبران حرام است تا اینکه آن پیامبر از آن بنوشد و آن بهشت بر همه امتها حرام است تا وقتیکه امت آن پیامبر واردش شوند(1).
26.
الخرائج و الجرائح: در اینجا اندکی از آنچه را که در کتب پیشینیان درباره پیامبر ما صلّی الله علیه و آله آمده میآوریم و میخوانیم که چگونه پیامبران پیش از حضرت با سخنان خود مژده ایشان را دادهاند. از آن جمله در سِفر اول تورات در این باره آمده که فرشته بر ابراهیم نازل شد و گفت: در این جهان برای تو پسری زاده میشود که اسحاق نام دارد. ابراهیم گفت: ای کاش اسماعیل در حضور تو میزیست و به تو خدمت میکرد. خداوند فرمود: دعای تو درباره اسماعیل مستجاب شد، با دعایی که درباره او کردی من او را برکت میدهم و ایمنش میکنم و گرامیاش میدارم - تفسیر این سخن محمد است - و دورازده بزرگمرد را به دنیا میآورد و من او را امتی بزرگ میگردانم.
و در تورات فرمود: وقتی هاجر، مادر اسماعیل از ساره ناراحت شد و گریهکنان بیرون آمد، فرشته بر او نازل شد و گفت: بازگرد و به خاتون خود خدمت کن، بدان که تو پسری به نام اسماعیل به دنیا میآوری که در همه امتها بزرگ داشته میشود و دستش بر همه دستها فراز میشود.
این ذکر نه برای اسماعیل بود و نه برای هیچ یک از دیگر فرزندان او به جز پیامبر ما صلّی الله علیه و آله .
و در تورات فرمود: وقتی ابراهیم اسماعیل و مادرش را خارج کرد، آن دو به تشنگی درافتادند. آنگاه فرشتهای بر آن دو نازل شد و به هاجر گفت: در حق این پسر کوتاهی نکن و سخت از او مراقبت کن که من او را برای امری بزرگ میخواهم.
اگر گفته شود که این مژده مُلک است و سخنی از نبوت در آن نیامده، خواهیم گفت که مُلک بر دو نوع است: مُلک کفر و مُلک هدایت، روا نیست که خداوند ابراهیم و هاجر را به ظهور کفر در فرزندشان مژده دهد و او را به بزرگی یاد کند.
ص: 207
و قال فی التوراة أقبل من سیناء (1)و تجلی من ساعیر و ظهر من جبل فاران.
فسیناء جبل کلم الله علیه موسی و ساعیر هو الجبل الذی بالشام کان فیه عیسی و جبل فاران مکة.
و فی التوراة أن إسماعیل سکن بریة فاران و نشأ فیها و تعلم الرمی.
فذکر الله (2)مع طور سیناء و ساعیر التی جاء منها بأنبیائه و مجی ء الله إتیان دینه و أحکامه فلقد ظهر دین الله من مکة و هی فاران فأتم الله تعالی هذه المواعید لإبراهیم علیه السلام بمحمد صلی الله علیه و آله فظهر دین الله فی مکة بالحج إلیها و استعلن ذکره بصراخ أصحابه بالتلبیة علی رءوس الجبال و بطون الأودیة و لم یکن موجودا إلا بمجی ء محمد صلی الله علیه و آله و غیره من ولد إسماعیل عباد أصنام فلم یظهر الله بهم تبجیله. (3)و یدل علی تأویلنا ما قال فی کتاب حیقوق سید یجی ء من الیمن یقدس (4)من جبل فاران یغطی (5)السماء بهاء و یملأ الأرض نورا و یسیل الموت (6)بین یدیه و ینقر الطیر بموضع قدمیه.
و قال فی کتاب حزقیل النبی لبنی إسرائیل إنی مؤید بنی قیدار بالملائکة و قیدار جد العرب ابن إسماعیل لصلبه و أجعل الدین تحت أقدامهم فیریثونکم (7)بدینهم و لیشمون أنفسکم بالحمیة و الغضب و لا ترفعون (8)أبصارکم و لا تنظرون إلیهم و جمیع رضای یصنعونه بکم.
و إن محمدا أخرج إلیهم بمن أطاعه من بنی قیدار فیقتل (9)مقاتلیهم و أیدهم الله
ص: 208
و در تورات فرمود: او از سیناء آمد و از ساعیر پرتو افکند و از کوه فاران ظهور کرد.
سیناء کوهی است که خداوند بر آن با موسی سخن گفت، و ساعیر کوهی است در شام که عیسی در آن بود، و کوه فاران مکه است.
و در تورات فرمود: اسماعیل در صحرای فاران ساکن بود و در آنجا بالید و تیراندازی آموخت.
خداوند از طور سیناء و ساعیر یاد کرده که پیامبران خود را از آنها آورده است. منظور از آمدن خداوند، آمدن دین و احکام خداوند است. دین خدا از مکه ظهور کرده که همان فاران است و خداوند برای ابراهیم این وعدهها را با محمد صلّی الله علیه و آله به پایان رسانده است. از این رو دین خدا از مکه ظهور کرده و در مکه حج گذاشته میشود. خداوند از یاد خود چنین سخن گفته که یارانش بر فراز کوهها و در دل دشتها فریاد لبیک سر میدهند که این کار تنها با آمدن محمد متحقّق شده، زیرا در زمان دیگر فرزندان اسماعیل بتها را میپرستیدهاند و البته خداوند بزرگداشت خود را با آنان متحقّق نکرده است. آنچه در کتاب حیقوق نبیّ آمده نیز بر تأویل ما دلالت دارد: بزرگی از یمن میآید و در کوه فاران تقدیس می کند و آسمان را از روشنی میپوشانَد و زمین را سرشار از نور میکند و مرگ در برابرش جاری میشود و پرندگان در جای پایش نوک میزنند.
و در کتاب حزقیل نبیّ به بنی اسرائیل فرمود: من با فرشتگان از بنی قیدار حمایت میکنم، قیدار جدّ عرب و پسر اسماعیل است، من دین را به زیر قدمهای آنان میگذارم و آنان شما را به دین خود درمیآورند، آنان تعصب و خشم شما را برمیانگیزند اما شما سر بلند نمیکنید و به آنها نمینگرید، همه رضای من در کاری است که آنان با شما میکنند.
و محمد صلّی الله علیه و آله با پیروان خود از میان بنی قیدار به سوی آنان روانه شد و جنگجویان آنان را کشت
ص: 208
بالملائکة فی بدر و الخندق و حنین.
و قال فی التوراة فی السفر الخامس إنی أقیم لبنی إسرائیل نبیا من إخوتهم مثلک و أجعل کلامی علی فمه.
و إخوة بنی إسرائیل ولد إسماعیل و لم یکن فی بنی إسماعیل نبی مثل موسی و لا أتی بکتاب ککتاب موسی غیر نبینا صلی الله علیه و آله.
و من قول حیقوق النبی و من قول دانیال جاء الله (1)من الیمن و التقدیس من جبال فاران فامتلأت الأرض من تحمید أحمد و تقدیسه و ملک الأرض بهیبته.
و قال أیضا یضی ء له نوره الأرض و تحمل (2)خیله فی البر و البحر.
و قال أیضا سننزع فی قبیک أغرافا (3)و ترتوی السهام بأمرک یا محمد ارتواء.
و هذا إیضاح باسمه و صفاته. و فی کتاب شعیا النبی عبدی خیرتی من خلقی رضی نفسی أفیض علیه روحی أو قال أنزل فیظهر فی الأمم عدلی لا یسمع صوته فی الأسواق یفتح العیون العور و یسمع الآذان الصم و لا یمیل إلی اللهو رکن المتواضعین و هو نور الله الذی لا یطفأ حتی تثبت فی الأرض حجتی و ینقطع به العذر.
و قال فی الفصل الخامس أثر سلطانه علی کتفه.
یعنی علامة النبوة و کان علی کتفه خاتم النبوة.
و أعلامه فی الزبور قال داود فی الزبور سبحوا الرب تسبیحا حدیثا و لیفرح إسرائیل بخالقه و نبوءة صهیون من أجل أن الله اصطفی له أمته و أعطاه النصر و سدد الصالحین منهم بالکرامة یسبحونه علی مضاجعهم و بأیدیهم سیوف ذات شفرتین (4)لینتقم الله تعالی من الأمم الذین لا یعبدونه.
ص: 209
و خداوند در بدر و خندق و حنین آنان را با فرشتگان یاری داد.
و در تورات در سفر پنجم فرمود: من برای بنی اسرائیل از میان برادرانشان همچون تو پیامبری برایشان خواهم آورد و سخن خود را در دهان او خواهم گذاشت.
و برادران بنی اسرائیل فرزندان اسماعیل هستند و در میان بنی اسرائیل نه پیامبری همچون موسی بود و نه کتابی همچون کتاب موسی آمد، به جز پیامبر ما صلّی الله علیه و آله .
و از قول حیقوق نبیّ و دانیال آمده: خداوند او را از یمن آورد و تقدیس از کوههای فاران، آنگاه زمین از تحمید و تقدیسِ احمد و مُلک زمین از شکوه او لبریز شد.
و نیز گفت: زمین نور خود را برای او برمیافروزد و سپاه او را در دشت و دریا پیش خواهد بُرد.
و نیز گفت: در زیر چتر تو مشتها را نابود میکنیم و تیرها به امر تو سیراب میشوند سیراب شدنی ای محمد!
و این تصریح بر نام و صفات حضرت است.
و در کتاب شعیا نبیّ فرمود: او نیکترین بنده من و مایه خشنودی من است که روح خود را در او جاری میکنم یا فرمود: نازل می کنم. او عدل مرا در میان امت ها پدیدار میسازد، صدایش در بازارها شنیده نمیشود، چشمهای نابینا را میگشاید و گوشهای ناشنوا را شنوا میسازد و هیچ به بیهودگی گرایش ندارد، او نور خداوند است که خاموش نمیشود تا آنکه حجت من در زمین استوار گردد و با او حجت تمام شود.
و در فصل پنجم از نشانه سلطنت حضرت بر کتفهای ایشان یاد کرده است. یعنی از علامت نبوت ایشان، زیرا بر کتفهای ایشان مُهر نبوت بوده است.
علامات حضرت در زبور نیز آمده است؛ داوود در زبور فرمود: پروردگار را باز تسبیح گویید که اسرائیل باید از آفریدگار خود و پیامبر کوه صهیون شادمان باشد، چراکه خداوند امت او را برایش برگزیده و یاری خود را به آنان عطا کرده و نیکوکاران آنان را گرامی داشته است همانان که در بسترهای خود او را تسبیح میگویند و شمشیرهای دولب در دست دارند تا خداوند متعال از امتهایی که او را نمیپرستند انتقام گیرد.
ص: 209
و فی مرموز آخر من الزبور تقلد أیها الخیار السیف فإن ناموسک و شرائعک مقرونة بهیبة یمینک و سهامک مشنونة (1)و الأمم یجرون تحتک.
و فی مرموز آخر أن الله أظهر من صهیون (2)إکلیلا محمودا.
ضرب الإکلیل مثلا للرئاسة و الإمامة و محمود هو محمد صلی الله علیه و آله.
و ذکر أیضا فی صفته و یجوز من البحر إلی البحر من لدن الأنهار إلی مقطع الأرض و إنه لیخر أهل الخزائن (3)بین یدیه یأتیه ملوک الفرس و تسجد له و تدین له الأمم بالطاعة ینقذ الضعیف و یرق (4)بالمساکین.
و فی مرموز آخر اللهم ابعث جاعل السنة کی یعلم الناس أنه بشر.
هذا إخبار عن محمد یخبر الناس أن المسیح بشر.
و فی کتاب شعیا النبی قیل لی قم نظارا فانظر ما ذا تری فخبر به فقلت أری راکبین مقبلین أحدهما علی حمار و الآخر علی جمل یقول أحدهما لصاحبه سقطت بابل و أصنامها.
فکل أهل الکتاب یؤمن بهذه الکتب و تنفرد النصاری بالإنجیل و أعلامه فی الإنجیل قال المسیح للحواریین أنا أذهب و سیأتیکم الفارقلیط بروح الحق الذی لا یتکلم من قبل نفسه إنما هو کما یقال له و یشهد (5)علی و أنتم تشهدون لأنکم معه من قبل الناس و کل شی ء أعده الله لکم یخبرکم به.
و فی حکایة یوحنا عن المسیح قال الفارقلیط لا یجیئکم ما لم أذهب فإذا جاء وبخ العالم علی الخطیئة و لا یقول من تلقاء نفسه و لکنه یکلمکم مما یسمع و سیؤتیکم
ص: 210
و در مزمور دیگری از زبور آمده: ای برگزیده! شمشیر بربند که سنّت و شریعت تو با هیبت دست راست تو و تیرهای پرّان تو قرین شده و امتها به زیر تو میآیند.
و در مزمور دیگر آمده: خداوند از کوه صهیون تاجی ستوده پدیدار میسازد.
تاج مثلی است برای ریاست و امامت، و ستوده همان محمد صلّی الله علیه و آله است.
و نیز درباره صفات حضرت آورده: از جانب رودها از دریایی به دریای دیگر تا جایجای زمین گذر میکند، گنجینهداران پیش روی او کرنش میکنند و پادشاهان فارس نزدش میآیند و برایش سجده میکنند و امتها به فرمان او درمیآیند، ناتوانان را نجات میدهد و مستمندان را مینوازد.
و در مزمور دیگری آمده: خداوندا آن سنّتگذار را مبعوث کن تا به مردم بگوید که او انسان است.
این سخن خبری درباره محمد است که مردم را آگاه میسازد که مسیح انسان بوده است.
و در کتاب شعیای نبیّ آمده: به من گفته شد: برخیز و بنگر که چه میبینی و خبر بده. گفتم: دو سواره را میبینم که یکی بر الاغ و دیگری بر شتر میآیند و یکی از آن دو به دیگری میگوید بابل و بتهایش سقوط کردند.
همه اهل کتاب به این کتب ایمان دارند. اما نصارا به انجیل ویژه گشتند و البته علامات حضرت در انجیل هست. مسیح علیه السلام به حواریون فرمود: من میروم و فارقلیط با روح الحق نزدتان میآید، او از جانب خود سخن نمیگوید و تنها آنچه را به او گفته شده میگوید، او بر من گواهی میدهد و شما نیز گواهی میدهید، چراکه شما از میان مردمان با او هستید، او شما را از هر آنچه که خداوند برایتان آماده ساخته خبر میدهد.
و در حکایت یوحنا از مسیح آمده که فرمود: تا من نرفتهام فارقلیط نزدتان نمیآید، وقتی بیاید جهان را به خاطر خطایش ملامت میکند، او چیزی از طرف خود نمیگوید بلکه آنچه را میشنود برایتان میگوید
ص: 210
بالحق و یخبرکم بالحوادث و الغیوب.
و قال فی حکایة أخری الفارقلیط روح الحق الذی یرسله (1)باسمی هو یعلمکم کل شی ء.
و قال إنی سائل ربی أن یبعث إلیکم فارقلیط آخر یکون معکم إلی الأبد و هو یعلمکم کل شی ء. و قال فی حکایة أخری ابن البشر (2)ذاهب و الفارقلیط یأتی بعده یحیی (3)لکم الأسرار و یفسر لکم کل شی ء و هو یشهد لی کما شهدت له فإنی أجیئکم بالأمثال و هو یجیئکم بالتأویل.
و من أعلامه فی الإنجیل أنه لما حبس یحیی بن زکریا لیقتل بعث بتلامیذه إلی المسیح و قال لهم قولوا أنت هو الآتی أو نتوقع غیرک فأجابه المسیح و قال الحق الیقین أقول لکم إنه لم تقم النساء علی أفضل (4)من یحیی بن زکریا و إن التوراة و کتب الأنبیاء یتلو بعضها بعضا بالنبوة و الوحی حتی جاء یحیی فأما الآن فإن شئتم فاقبلوا أن الإلیا متوقع أن یأتی فمن کانت له أذنان سامعتان فلیسمع.
روی أنه کان فیه أن أحمد متوقع فغیروا الاسم و جعلوا إلیا لقوله یحرفون الکلم عن مواضعه و إلیا هو علی بن أبی طالب علیهما السلام و قیل إنما ذکر إلیا لأن علیا قدام محمد صلی الله علیه و آله فی کل حرب و فی کل حال حتی یوم القیامة فإنه صاحب رایته و کان اسم محمد بالسریانیة مشفحا و مشفح هو محمد بالعربیة و إنهم یقولون شفح لالاها إذا أرادوا أن یقولوا الحمد لله و إذا کان الشفح الحمد فمشفح محمد.
و فی کتاب شیعا فی ذکر الحج ستمتلی البادیة فتصفر (5)لهم من أقاصی الأرض
ص: 211
و حق را برایتان میآورد و شما را از رویدادها و از غیب خبر میدهد.
و در حکایت دیگری آمده که فرمود: فارقلیط روح الحق است که او را به نام خود میفرستم و او همه چیز را به شما میآموزد.
و فرمود: من از پروردگارم خواستارم تا فارقلیط دیگری را به سوی شما مبعوث کند، او تا ابد همراهتان میباشد و همه چیز را به شما میآموزد. و در حکایت دیگری فرمود: ابن بشر رفتنی است و پس از او فارقلیط میآید و اسرار را برایتان آشکار میکند و همه چیز را برایتان تفسیر میکند و بر من گواهی میدهد همچنانکه من بر او گواهی دادم، من مثلها را برایتان آوردم و او تأویلها را برایتان میآورد.
و از دیگر علامات حضرت در انجیل این است که چون یحیی بن زکریا را به زندان انداختند تا او را بکشند، شاگردان خود را نزد مسیح فرستاد و به آنان گفت: به او عرض کنید: آیا تو همان کسی هستی که میآید یا منتظر کس دیگری باشیم؟ مسیح در پاسخ به او فرمود: حق یقین این است که برایتان میگویم، زنان مردی نیکتر از یحیی بن زکریا نیاوردهاند، تورات و کتب انبیاء یکی پس از دیگری با نبوت و وحی آمدند تا اینکه یحیی آمد، و اما اکنون، اگر میخواهید بپذیرید که «الیا» مورد انتظار است تا بیاید، پس هر کس گوش شنوا دارد بشنود.
روایت شده این سخن چنین بوده که احمد مورد انتظار است، اما آنان این نام را تغییر دادهاند و به جایش الیا گذاشتهاند چنانچه خداوند فرمود: سخنان را از جایگاهش تغییر دادند. و الیا همان علی بن ابی طالب است. همچنین گفته شده که از الیا نام برده زیرا علی علیه السلام در همه جنگها و در همه حال پیش روی محمد صلّی الله علیه و آله بوده و حتی در روز قیامت هم هست و صاحب رایت محمد است. نام محمد به سریانی میشود مشفح و مشفح همان محمد است به عربی، آنان وقتی میخواهند بگویند الحمد لله میگویند شفح لالاها، پس اگر شفح همان حمد باشد مشفح همان محمد است.
و در کتاب شیعای نبیّ در ذکر حج آمده: صحرا مملوّ خواهد شد و از جایجای زمین
ص: 211
فإذا هم سراع یأتون یبثون تسبیحه فی البر و البحر یأتون من المشرق کالصعید کثرة.
و قال شعیا قال الرب ها أنا ذا مؤسس بصهیون من بیت الله حجرا و فی روایة مکرمة فمن کان مؤمنا فلا یستعجلنا و قال دانیال فی الرؤیا التی رآها بخت نصّر ملک بابل و عبرها أیها الملک رأیت رؤیا هائلة رأیت صنما بارع الجمال قائما بین یدیک رأسه من الذهب و ساعده من الفضة و بطنه و فخذه نحاس و ساقاه حدید و بعض رجلیه خزف و رأیت حجرا صک رجلی ذلک الصنم فدقهما دقا شدیدا فتفتت ذلک الصنم کله حدیدة و نحاسه و فضته و ذهبه و صار رفاتا کدقاق البیدر و عصفته الریح فلم یوجد له أثر و صار ذلک الحجر الذی دق الصنم جبلا عالیا امتلأت منه الأرض فهذه رؤیاک قال نعم ثم عبرها له فقال إن الرأس الذی رأیت من الذهب مملکتک فتقوم بعدک مملکة أخری دونک و المملکة الثالثة التی تشبه النحاس تتسلط علی الأرض کلها و المملکة الرابعة قوتها قوة الحدید کما أن الحدید یدق کل شی ء و أما الرجل الذی کان بعضها من حدید و بعضها من خزف فإن بعض تلک المملکة یکون عزا و بعضها ذلا و یکون کلمة أهل المملکة متشتتة و یقیم إله السماء فی تلک الأیام ملکا عظیما دائما أبدیا لا یتغیر و لا یتبدل و لا یزول و لا یدع لغیره من الأمم سلطانا و یقوم دهر الداهرین.
فتأویل الرؤیا بعث محمد تمزقت الجنود لنبوته و لم ینتقض مملکة فارس لأحد قبله و کان ملکها أعز ملوک الأرض و أشدها شوکة و کان أول ما بدأ فیه انتقاص قتل شِیرَوَیْهِ بن أَبَرْوِیزَ أباه ثم ظهر الطاعون فی مملکته و هلک فیه ثم هلک ابنه أردشیر ثم ملک رجل لیس من أهل بیت الملک فقتلته بوران بنت کسری ثم ملک بعده رجل یقال له کسری بن قباد ولد بأرض الترک ثم ملکت بوران بنت کسری فبلغ رسول الله صلی الله علیه و آله ملکها فقال لن یفلح قوم أسندوا أمرهم إلی امرأة ثم ملکت بنت أخری لکسری فسمت و ماتت ثم ملک رجل ثم قتل فلما رأی أهل فارس ما هم فیه من الانتشار أمر (1)ابن لکسری یقال له یزدجرد فملکوه علیهم فأقام بالمدائن علی الانتشار ثمانی
ص: 212
برای آنان بانگ بر خواهد آمد و آنان شتابان میآیند و ذکر تسبیح او را در دشت و دریا میپراکنند و با حمعیتی انبوه از جانب شرق میآیند.
و شعیای نبی گفت: پروردگار فرمود: این من هستم که از خانه خدا را در کوه صهیون سنگی را بنا خواهم کرد. و در روایتی به جای «سنگی»، «کرامتی» آمده است. پس هر که مومن است درباره ما عجله نمیکند. و دانیال در تعبیر خوابی که پادشاه بابل بختنصر دید گفت: ای پادشاه! خوابی هولناک دیدهای، بتی زیبارو را دیدهای که در برابر تو ایستاده، سرش از طلا و ساعدش از نقره و شکم و رانش از مس و ساقهایش از آهن و بخشی از پاهایش از سفال است، سپس دیدی سنگی بر پاهای آن بت فرود آمد و هر دو پایش را به شدت کوبید، آنگاه سراپای آن بت از آهن و مس و نقره و طلایش خُرد شد و جسدش همچون آرد خرمنگاه شد و در آن دم باد بر آن وزید و دیگر اثری از آن نماند و سنگی که آن بت را کوبیده بود کوهی بلند گشت و زمین را فراگرفت. آیا همین خواب را دیدی؟ بختنصر گفت: آری. دانیال آن خواب را برای او تعبیر کرد و گفت: آن سر طلایی که دیدی، سلطنت توست، بعد از آن به جای تو سلطنت دیگری میآید و سپس سلطنت سوم که همچون مس است بر سراسر زمین چیره میشود، سلطنت چهارم نیرویی همچون آهن دارد که همه چیز را میکوبد، و اما پایی که بخشی از آن آهنین و بخشی سفالین است: بخشی از آن سلطنت تواناست و بخشی ناتوان، چراکه کلام مردمانش متشتّت است، پس خدای آسمان در آن روزگار سلطنتی عظیم و همیشگی و جاودان بر پا میدارد که هیچ تغییر نمییابد و دگرگون نمیشود و از بین نمیرود و سلطنت را به هیچ امت دیگری نمیسپارد و تا ابد بر پا خواهد ماند.
تأویل این خواب بعثت محمد صلّی الله علیه و آله است که نبوتش سپاهها را درمینوردد، سلطنت فارس پیش از او از هیچ کس آسیبی ندیده بود و پادشاه فارس تواناترین و فرهمندترین پادشاه زمین بود. نخستین آسیبی که دید این بود که شیرویه پسر پرویز پدر خود را به قتل رساند، سپس در مملکتش طاعون پدید آمد و او در این مرض جان داد، بعد از او پسرش اردشیر نیز جان سپرد. پس از او مردی به سلطنت رسید که از خاندان پادشاه نبود و پوران دختر کسرا او را کشت. بعد از او مردی به نام کسرا پسر قباد به پادشاهی رسید که در سرزمین ترک زاده شده بود. سپس پوران دختر کسرا به پادشاهی رسید و خبر سلطنتش را به رسول خدا صلّی الله علیه و آله داد. حضرت فرمود: قومی که کار خود را به زنی بسپارند هرگز کامیاب نخواهند شد. پس از او دختر دیگر کسرا به پادشاهی رسید که مسموم شد و درگذشت. بعد از او مردی دیگر پادشاه شد و او نیز به قتل رسید. در آن اوان چون مردمان فارس امور خود را آشفته دیدند، پسر کسرا را که یزدگرد نام داشت فراخواندند و او را به پادشاهی رساندند. او در آن آشفتگی هشت
ص: 212
سنین و بعث إلی الصین بأمواله و خلف أخا بالمدائن لرستم فأتی لقتال المسلمین و نزل بالقادسیة و قتل بها فبلغ ذلک یزدجرد فهرب إلی سجستان و قتل هناک.
و قال فی التوراة أحمد عبدی المختار لا فظ و لا غلیظ و لا صخاب (1)فی الأسواق و لا یجزئ بالسیئة السیئة و لکن یعفو و یغفر مولده بمکة و هجرته طیبة و ملکه بالشام و أمته الحامدون یحمدون الله علی کل نجد (2)و یسبحونه فی کل منزل و یقومون علی أطرافهم و هم رعاة الشمس (3)مودتهم فی جو السماء (4)صفهم فی الصلاة و صفهم فی القتال سواء رهبان باللیل أسد بالنهار لهم دوی کدوی النحل یصلون الصلاة حیثما أدرکهم الصلاة.
و مما أوحی الله إلی آدم أنا الله ذو بکة أهلها جیرتی و زوارها وفدی و أضیافی أعمره بأهل السماء و أهل الأرض یأتونه أفواجا شعثا غبرا یعجون بالتکبیر و التلبیة فمن اعتمره لا یرید غیره فقد زارنی و هو وفد لی و نزل بی و حق لی أن أتحفه بکرامتی أجعل ذلک البیت ذکره و شرفه و مجده و سناءه لنبی من ولدک یقال له إبراهیم أبنی له قواعده و أجری علی یدیه عمارته و أنبط له سقایته و أریه حله و حرمه و أعلمه مشاعره ثم یعمره الأمم و القرون حتی ینتهی إلی نبی من ولدک یقال له محمد و هو خاتم النبیین فأجعله من سکانه و ولاته. (5)و من أعلامه اسمه إن الله حفظ اسمه حتی لم یسم باسمه أحد قبله صیانة من الله لاسمه و منع منه (6)کما فعل بیحیی بن زکریا لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا و کما
ص: 213
سال در مدائن بر جا ماند و سپس اموال خود را با سفیری به چین فرستاد و برادر رستم را به جانشینی بر مدائن گذاشت و رستم را برای جنگ با مسلمانان روانه کرد، او در قادسیه فرود آمد و آنجا کشته شد، وقتی این خبر به یزدگرد رسید او به سوی سیستان گریخت و در آنجا به قتل رسید.
و در تورات فرمود: احمد بنده برگزیده من است که درشتخو و سنگدل نیست و در بازارها پرخاش نمیکند و بدی را با بدی پاسخ نمیدهد، بلکه میبخشد و درمیگذرد، در مکه زاده میشود و به سرزمینی پاک هجرت میکند و سلطنتش در شام است و امّتش ستایشگرانه خداوند را در هر بلندایی حمد میگویند و او را در هر منزلی تسبیح میگویند، سحر بر سرپنجههای خود برمیخیزند و به خورشید مینگرند، دوستیشان در فضای آسمان پراکنده است، صفّشان در جنگ و در نماز یکسان است، عابدان شب و شیران روزند، هرگاه زمان نماز فرا رسد، در نماز زمزمهای چون زمزمه زنبوران دارند.
و از جمله آنچه خداوند به آدم وحی فرمود این بود که من صاحب مکه هستم، اهالی آنجا همسایگان مناند و زائرانش میهمانان مناند، من آن را با اهل آسمان و اهل زمین آباد میکنم، آنان گروهگروه ژولیدهمو و غبارآلود میآیند و فریاد تکبیر و لبیک سر میدهند، هر کس به دیدار آنجا بیاید و چیزی جز آنجا در سر نداشته باشد، مرا زیارت کرده و مهمان من است و نزد من فرود آمده است، اینچنین حق خواهم داشت که او را از کرامت خود تحفه دهم. من یاد و ارج و ارزش و روشنایی آن خانه را از برای پیامبری از فرزندان تو به نام ابراهیم قرار میدهم و پایههای آن را برای او بنا مینهم و ساخت آن را به دستان او محقّق خواهم ساخت و محل آب آن را برایش خارج می سازم و حلال و حرام آن را به او مینمایانم و مناسکش را به او میآموزم، سپس امتهای دیگر در قرون دیگر آن را آباد خواهند کرد تا اینکه به پیامبری دیگر از فرزندان تو برسد که نامش محمد است و آخرین پیامبر است، من او را از ساکنان و صاحبان آن خانه قرار میدهم.
از جمله علامات حضرت نام ایشان است، خداوند نام حضرت را چنان محفوظ داشته که پیش از ایشان هیچ کس به نام ایشان نامیده نشده است؛ این از آن رو بوده که خداوند میخواسته نام حضرت را مصون بدارد و از آن مراقبت کند، همچنانکه برای یحیی بن زکریا کرد «لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا»(1) { قبلًا همنامی برای او قرار نداده ایم}
ص: 213
فعل بإبراهیم و إسحاق و یعقوب و صالح و أنبیاء کثیرة منع من مسماتهم (1)قبل مبعثهم لیعرفوا به إذا جاءوا و یکون ذلک أحد أعلامهم. (2)و عن سراقة بن جعشم (3)قال خرجت رابع أربعة فلما قدمنا الشام نزلنا علی غدیر فیه شجرات و قربه قائم (4)لدیرانی فأشرف علینا قال من أنتم قلنا قوم من مضر قال من أی المضرین قلنا من خندف قال أما إنه سیبعث فیکم وشیکا (5)نبی اسمه محمد فلما صرنا إلی أهلنا ولد لکل رجل منا غلام فسماه محمدا و هذا أیضا من أعلامه.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنْ تُبَّعَ بْنَ حَسَّانَ (6)سَارَ إِلَی یَثْرِبَ وَ قَتَلَ مِنَ الْیَهُودِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ خَمْسِینَ رَجُلًا صَبْراً وَ أَرَادَ خَرَابَهَا (7)فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ لَهُ مِائَتَانِ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ مِثْلُکَ لَا یَقْبَلُ قَوْلَ الزُّورِ وَ لَا یَقْتُلُ عَلَی الْغَضَبِ وَ إِنَّکَ لَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تُخَرِّبَ هَذِهِ الْقَرْیَةَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْهَا مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ نَبِیٌّ یَظْهَرُ مِنْ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ یَعْنِی الْبَیْتَ الْحَرَامَ فَکَفَّ تُبَّعٌ وَ مَضَی یُرِیدُ مَکَّةَ وَ مَعَهُ الْیَهُودُ وَ کَسَا الْبَیْتَ وَ أَطْعَمَ النَّاسَ وَ هُوَ الْقَائِلُ
شَهِدْتُ عَلَی أَحْمَدَ أَنَّهُ*** رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ
فَلَوْ مُدَّ عُمُرِی إِلَی عُمُرِهِ*** لَکُنْتُ وَزِیراً لَهُ وَ ابْنَ عَمٍ
وَ یُقَالُ هُوَ تُبَّعٌ الْأَصْغَرُ وَ قِیلَ هُوَ الْأَوْسَطُ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَنَشَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجْرِ أَبِی طَالِبٍ
ص: 214
و همچنانکه برای ابراهیم و اسحاق و یعقوب و صالح و بسیاری از دیگر پیامبران کرد و پیش از بعثتشان از نامهایشان مراقبت کرد تا وقتی آمدند با نام خود شناخته شوند و این یکی از علامات ایشان است. از سراقة بن جعشم روایت شده: همراه با سه نفر دیگر راهی سفر شدم، چون به شام رسیدیم بر برکهای فرود آمدیم که درختانی چند بر آن روییده بود و نزدیکش دیر راهبی بود، آن راهب نزد ما آمد و گفت: شما کیستید؟ گفتیم: از قبیله مضر. گفت: از کدام تیره مضر؟ گفتیم: از خندف. گفت: «بدانید که به زودی در میانتان پیامبری مبعوث خواهد شد که محمد نام دارد.» وقتی نزد خانواده خود بازگشتیم، برای هر یک از ما پسری زاده شد و ما آنان را محمد نامیدیم. این نیز از علامات حضرت است.
27.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که تُبّع بن حَسّان راهی یثرب شد و سیصد و پنجاه تن از یهودیان را در بند کرد و کُشت و خواست آنجا را ویران کند. مردی یهودی که دویست و پنجاه سال سن داشت سوی او برخاست و گفت: ای پادشاه! مردی همچون تو سخن گزاف را نمیپذیرد و مردم را از سر خشم نمیکشد، تو نمیتوانی این روستا را ویران کنی. گفت: چرا؟ گفت: زیرا از اینجا از میان فرزندان اسماعیل پیامبری خروج خواهد کرد که از این بنا یعنی بیت الله الحرام ظهور میکند. آنگاه تُبّع دست کشید و به همراه یهودیان به سوی مکه رفت و خانه خدا را پرده پوشاند و مردم را اطعام کرد و گفت:
«گواهی میدهم که احمد فرستادهای از جانب خداوندی است که مردمان را آفریده،
اگر تا زمان او زنده بمانم، من وزیر و پسر عموی او خواهم بود.»
گفتهاند او تُبّع کوچک بوده و نیز گفتهاند تُبّع میانی بوده است.
28.
الخرائج و الجرائح: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در دامان ابوطالب بالید.
ص: 214
فَبَیْنَمَا هُوَ غُلَامٌ یَجِی ءُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ إِذْ نَظَرَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ اسْمِی مُحَمَّدٌ قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ فَمَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ السَّمَاءُ قَالَ فَمَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارَ إِلَی الْأَرْضِ قَالَ الْأَرْضُ قَالَ فَمَنْ رَبُّهُمَا قَالَ اللَّهُ قَالَ فَهَلْ لَهُمَا رَبٌّ غَیْرُهُ قَالَ لَا ثُمَّ إِنَّ أَبَا طَالِبٍ خَرَجَ بِهِ مَعَهُ إِلَی الشَّامِ فِی تِجَارَةِ قُرَیْشٍ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی بُصْرَی وَ فِیهَا رَاهِبٌ لَمْ یُکَلِّمْ أَهْلَ مَکَّةَ إِذَا مَرَّوا بِهِ وَ رَأَی عَلَامَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرَّکْبِ فَإِنَّهُ رَأَی غَمَامَةً تُظِلُّهُ فِی مَسِیرِهِ وَ نَزَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ قَرِیبَةٍ مِنْ صَوْمَعَتِهِ فَثُنِیَتْ (1)أَغْصَانُ الشَّجَرَةِ عَلَیْهِ وَ الْغَمَامَةُ عَلَی رَأْسِهِ بِحَالِهَا فَصَنَعَ لَهُمْ طَعَاماً وَ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ وَ تَخَلَّفَ النَّبِیُّ مُحَمَّدٌ فَلَمَّا نَظَرَ بَحِیرَاءُ الرَّاهِبُ إِلَیْهِمْ وَ لَمْ یَرَ الصِّفَةَ الَّتِی یَعْرِفُ قَالَ فَهَلْ تَخَلَّفَ مِنْکُمْ أَحَدٌ قَالُوا لَا وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی إِلَّا صَبِیٌّ فَاسْتَحْضَرَهُ فَلَمَّا لَحَظَ إِلَیْهِ نَظَرَ إِلَی أَشْیَاءَ مِنْ جَسَدِهِ قَدْ کَانَ یَعْرِفُهَا مِنْ صِفَتِهِ فَلَمَّا تَفَرَّقُوا قَالَ یَا غُلَامُ أَ تُخْبِرُنِی عَنْ أَشْیَاءَ أَسْأَلُکَ عَنْهَا قَالَ سَلْ قَالَ أَنْشُدُکَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی إِلَّا أَخْبَرْتَنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَعْرِفَ لِأَنَّهُ سَمِعَهُمْ یَحْلِفُونَ بِهِمَا فَذَکَرُوا أَنَّ النَّبِیَّ قَالَ لَهُ لَا تَسْأَلْنِی بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی فَإِنِّی وَ اللَّهِ لَمْ أُبْغِضْ بُغْضَهُمَا شَیْئاً قَطُّ قَالَ فَوَ اللَّهِ لَأَخْبَرْتَنِی (2)عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ قَالَ فَجَعَلَ یَسْأَلُهُ عَنْ حَالِهِ فِی نَوْمِهِ وَ هَیْئَتِهِ فِی أُمُورِهِ (3)فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ فَکَانَ یَجِدُهَا مُوَافِقَةً لِمَا عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ اکْشِفْ عَنْ ظَهْرِکَ فَکَشَفَ عَنْ ظَهْرِهِ فَرَأَی خَاتَمَ النُّبُوَّةِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ عَلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی یَجِدُهُ عِنْدَهُ فَأَخَذَهُ الْأَفْکَلُ وَ هُوَ الرِّعْدَةُ وَ اهْتَزَّ الدَّیْرَانِیُّ فَقَالَ مَنْ أَبُو هَذَا الْغُلَامِ قَالَ أَبُو طَالِبٍ هُوَ ابْنِی قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ أَبُوهُ حَیّاً قَالَ أَبُو طَالِبٍ إِنَّهُ هُوَ ابْنُ أَخِی قَالَ فَمَا فَعَلَ أَبُوهُ قَالَ مَاتَ وَ هُوَ ابْنُ شَهْرَیْنِ قَالَ صَدَقْتَ فَارْجِعْ بِابْنِ أَخِیکَ إِلَی بِلَادِکَ وَ احْذَرْ عَلَیْهِ الْیَهُودَ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ رَأَتْهُ وَ عَرَفُوا مِنْهُ الَّذِی عَرَفْتُهُ لَیَبْغُنَّهُ شَرّاً فَخَرَجَ أَبُو طَالِبٍ فَرَدَّهُ إِلَی مَکَّةَ.
ص: 215
در روزگاری که ایشان پسر کمسال بود باری میان صفا و مروه گذر میکرد که ناگاه مردی از اهل کتاب به ایشان نگریست و عرض کرد: نامت چیست؟ فرمود: محمد. عرض کرد: پسر کیستی؟ فرمود: پسر عبدالله. عرض کرد: او پسر کیست؟ فرمود: پسر عبدالمطّلب. او به آسمان اشاره کرد و عرض کرد: اسم این چیست؟! فرمود: آسمان. سپس به زمین اشاره کرد و عرض کرد: اسم این چیست؟! فرمود: زمین. عرض کرد: پروردگار این هر دو کیست؟ فرمود: الله. عرض کرد: آیا پروردگار دیگری هم دارند؟ فرمود: نه. بار دیگر ابوطالب حضرت را با خود به همراه قریشیان برای تجارت به شام بُرد، وقتی به بُصرای شام رسیدند، راهبی در آنجا زندگی میکرد که چون اهل مکه بر او گذر کردند، با آنان هیچ سخن نگفت. او در میان کاروان نشانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شناخت. او دید ابری بر مسیر حضرت سایه افکنده و وقتی حضرت به زیر درختی در نزدیکی صومعه وی فرود آمد، شاخههای درخت به سمت ایشان خم شدند و آن ابر بالای سر ایشان بر جای ماند. او برای آنان طعامی ساخت و آنان نزد او گرد آمدند اما حضرت محمد بر جا ماند. وقتی بُحیراء راهب در آنان نظر کرد و نشانی را که میشناخت ندید، به آنان گفت: آیا کسی از شما جا مانده است؟ گفتند: به لات و عُزّی سوگند که هیچ کس جا نمانده به جز پسری کوچک. بُحیراء خواست تا او را نیز بیاورند. چون بُحیراء به حضرت نگریست، چشم به چیزهایی در بدن مبارک ایشان انداخت که بهعنوان نشان حضرت میشناخت. وقتی آن جمع پراکنده شدند وی به حضرت عرض کرد: ای پسر! آیا مرا درباره چیزهایی که از تو میپرسم خبر میدهی؟ فرمود: بپرس. عرض کرد: تو را به لات و عُزّی سوگند میدهم که مرا درباره آنچه از تو میپرسم خبر دهی. بُحیراء میخواست حضرت را بشناسد زیرا شنیده بود که آن قوم به آن دو سوگند میخورند. پیامبر فرمود: با سوگند به لات و عُزّی از من چیزی نخواه، چراکه به خدا سوگند من از هیچ چیز همچون آن دو بیزار نیستم. عرض کرد: پس تو را به خدا سوگند که مرا درباره آنچه از تو میپرسم خبر ده. بُحیراء از حال حضرت در خواب و حالات ایشان در کارهای خود پرسید و رسول خدا او را خبر داد. او که پاسخهای حضرت را با آنچه میدانست سازگار دید، عرض کرد: پشتت را به من نشان بده. پیامبر چنین کرد و ناگاه او در میان کتفهای ایشان در همان جایی که میدانست، مهر نبوّت را دید. آن راهب به لرزه افتاد و گفت: پدر این پسر کیست؟ ابوطالب گفت: او پسر من است. گفت: نه، به خدا سوگند پدر این پسر زنده نیست. ابوطالب گفت: او پسر برادر من است. گفت: پدرش چه شد؟ گفت: وقتی محمد دو ماهه بود درگذشت. راهب گفت: راست میگویی، پسر برادرت را به سرزمین خود بازگردان و بر او از یهودیان حذر کن، چراکه اگر او را ببینند و آنچه را من از او شناختم، آنان نیز بشناسند، او را به دردسر میاندازند. آنگاه ابوطالب به راه افتاد و حضرت را به مکه بازگرداند.
ص: 215
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ قُرَیْشاً أَرْسَلَتِ النَّضْرَ بْنَ الْحَارِثِ وَ عَلْقَمَةَ بْنَ أَبِی مُعَیْطٍ بِیَثْرِبَ إِلَی الْیَهُودِ فَقَالُوا لَهُمَا إِذَا قَدِمْتُمَا عَلَیْهِمْ فَاسْأَلُوهُمْ عَنْهُ فَلَمَّا قَدِمَا سَأَلُوهُمْ فَقَالُوا صِفُوا لَنَا صِفَتَهُ فَوَصَفُوهُ قَالُوا وَ مَنْ تَبِعَهُ قَالُوا سَفِلَتُنَا فَصَاحَ حِبْرٌ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ هَذَا النَّبِیُّ الَّذِی نَجِدُ نَعْتَهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ نَجِدُ قَوْمَهُ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لَهُ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ سَیْفَ بْنَ ذِی یَزَنَ حِینَ ظَهَرَ بِالْحَبَشَةِ وَفَدَ عَلَیْهِمْ قُرَیْشٌ وَ فِیهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَسَأَلَهُ عَنْ مُحَمَّدٍ سِرّاً فَأَخْبَرَهُ بِهِ ثُمَّ بَعْدَ مُدَّةٍ طَوِیلَةٍ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَسَأَلَهُمْ عَنْهُ وَ وَصَفَ لَهُمْ صِفَتَهُ فَأَقَرُّوا جَمِیعاً أَنَّ هَذِهِ الصِّفَةَ فِی مُحَمَّدٍ فَقَالَ هَذَا أَوَانُ مَبْعَثِهِ وَ مُسْتَقَرُّهُ یَثْرِبَ وَ مَوْتُهُ بِهَا.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ نَبِیَّهُ أَنْ یَدْخُلَ الْکَنِیسَةَ لِیَدْخُلَ رَجُلٌ الْجَنَّةَ فَلَمَّا دَخَلَهَا وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ فَإِذَا هُوَ بِیَهُودَ یَقْرَءُونَ التَّوْرَاةَ وَ قَدْ وَصَلُوا إِلَی صِفَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَأَوْهُ أَمْسَکُوا وَ فِی نَاحِیَةِ الْکَنِیسَةِ رَجُلٌ مَرِیضٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا لَکُمْ أَمْسَکْتُمْ فَقَالَ الْمَرِیضُ إِنَّهُمْ أَتَوْا عَلَی صِفَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَمْسَکُوا ثُمَّ جَاءَ الْمَرِیضُ یَجْثُو (1)حَتَّی أَخَذَ التَّوْرَاةَ فَقَرَأَهَا حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِ صِفَةِ النَّبِیِّ وَ أُمَّتِهِ فَقَالَ هَذِهِ صِفَتُکَ وَ صِفَةُ أُمَّتِکَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ مَاتَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَلُّوا أَخَاکُمْ (2).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: حَضَرْتُ سُوقَ بُصْرَی فَإِذَا رَاهِبٌ فِی صَوْمَعَةٍ یَقُولُ سَلُوا أَهْلَ هَذَا الْمَوْسِمِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْحَرَمِ قَالُوا نَعَمْ فَقَالُوا سَلُوهُ هَلْ ظَهَرَ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَهَذَا هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی یَخْرُجُ فِیهِ وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَخْرَجُهُ مِنَ الْحَرَمِ وَ مُهَاجَرَتُهُ إِلَی نَخْلٍ وَ حَرَّةٍ وَ سِبَاخٍ (3)قَالَ الرَّاوِی فَلَمَّا رَجَعْتُ إِلَی مَکَّةَ قُلْتُ هَلْ هَاهُنَا مِنْ حَدَثٍ قَالُوا أَتَانَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَمِینُ (4).
ص: 216
29.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که قریشیان نضر بن حارث و علقمة بن ابی مُعَیط را به یثرب نزد یهودیان فرستادند و آن دو گفتند: چون نزد یهودیان رسیدید، درباره محمد از آنان بپرسید. وقتی آن دو نزد یهودیان رسیدند، از آنان پرسیدند. گفتند: صفات او را برایمان برشمرید. آنان صفات او را برشمردند. گفتند: چه کسانی از او پیروی میکنند؟ گفتند: مردمان فرودست ما. آنگاه حبر یهودی فریاد کشید و گفت: این همان پیامبری است که وصف او را در تورات خواندهایم و سرسختترین دشمنانش قوم خودش هستند.
30.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که چون سیف بن ذی یزن در حبشه به قدرت رسید، گروهی از قریشیان به همراهی عبدالمطّلب نزد او رفتند. سیف در خفا از عبدالمطّلب درباره محمد صلّی الله علیه و آله پرسید و عبدالمطّلب از حضرت به او خبر داد. پس از دیر زمانی آنان بر سیف وارد شدند و او از آنان درباره حضرت پرسید و صفات ایشان را برایشان بازگفت. آنان همگی اقرار کردند که این صفات از برای محمد است. او گفت: اکنون هنگام بعثت اوست، او در یثرب مستقر میشود و همانجا جان میسپارد.
31.
الخرائج و الجرائح: ابن مسعود از پدرش روایت کرده: خداوند به پیامبرش فرمان داد به کنیسهای برود تا مردی وارد بهشت شود. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله به همراه گروهی وارد کنیسه شد، دید جمعی از یهودیان تورات میخوانند و به ذکر صفت پیامبر رسیده اند. وقتی آنان حضرت را دیدند، قرائت را رها کردند. این در حالی بود که مردی بیمار در گوشه کنیسه دراز کشیده بود. پیامبر فرمود: چرا قرائت را رها کردید؟ مرد بیمار گفت: چون به ذکر صفت پیامبر رسیدند، قرائت را رها کردند. آنگاه مرد بیمار خود را بر زمین کشید و آمد و تورات را گرفت و آن را تا پایان ذکر صفت پیامبر و امت ایشان قرائت کرد و سپس عرض کرد: «این صفت تو و صفت امت توست و من شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو فرستاده خدا هستی.» و در آن دم جان داد. پیامبر فرمود: برادرتان را برگیرید.
32.
الخرائج و الجرائح: روایت شده مردی که در بازار بُصرای شام بوده در صومعهای راهبی را میبیند که میگوید: از اهالی این کاروان بپرسید آیا کسی از اهالی حرم در میان شما هست؟ گفتند: آری. گفت: از او بپرسید آیا احمد بن عبدالمطّلب ظهور کرده است؟ او در این ماه ظهور میکند و او آخرین پیامبر است که از حرم خارج میشود و به سوی نخلستانی در کویری برهوت هجرت میکند. راوی میگوید: وقتی به مکه بازگشتم گفتم: آیا در اینجا اتفاقی افتاده؟ گفتند: محمد امین پسر عبدالله نزد ما آمده است.
ص: 216
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ زَیْدِ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّ جَدَّهُ أَبَا سَلَّامٍ حَدَّثَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا هُوَ فِی الْبَطْحَاءِ قَبْلَ النُّبُوَّةِ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلَیْنِ عَلَیْهِمَا ثِیَابُ سَفَرٍ فَقَالا السَّلَامُ عَلَیْکَ فَقَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْکُمَا السَّلَامُ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَا لَقِیتُ أَحَداً مُنْذُ وَلَدَتْنِی أُمِّی یَرُدُّ السَّلَامَ قَبْلَکَ وَ قَالَ الْآخَرُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا لَقِیتُ رَجُلًا یُسَلِّمُ مُنْذُ وَلَدَتْنِی أُمِّی فَقَالَ لَهُ الرَّاکِبُ هَلْ فِی الْقَرْیَةِ رَجُلٌ (1)یُدْعَی أَحْمَدَ فَقَالَ مَا فِیهَا أَحْمَدُ وَ لَا مُحَمَّدٌ غَیْرِی قَالَ مِنْ أَهْلِهَا أَنْتَ قَالَ نَعَمْ مِنْ أَهْلِهَا وَ وُلِدْتُ فِیهَا فَضَرَبَ ذِرَاعَ رَاحِلَتِهِ وَ أَنَاخَهَا ثُمَّ کَشَفَ عَنْ کَتِفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَظَرَ إِلَی الْخَاتَمِ الَّذِی بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ تُبْعَثُ بِضَرْبِ رِقَابِ قَوْمِکَ فَهَلْ مِنْ زَادٍ تُزَوِّدُنِی فَأَتَاهُ بِخُبْزٍ وَ تُمَیْرَاتٍ فَجَعَلَهُنَّ فِی ثَوْبِهِ حَتَّی أَتَی صَاحِبَهُ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی حَمَلَ لِی نَبِیُّ اللَّهِ الزَّادَ فِی ثَوْبِهِ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ حَاجَةٍ سِوَی هَذَا قَالَ تَدْعُو اللَّهَ أَنْ یُعَرِّفَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَدَعَا لَهُ ثُمَّ انْطَلَقَ وَ فِی کُتُبِ اللَّهِ الْمُتَقَدِّمَةِ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ عَطَسَ فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ رَبُّهُ (2)یَرْحَمُکَ رَبُّکَ (3)ائْتِ أُولَئِکَ الْمَلَأَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قُلْ لَهُمُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ رَبُّهُ هَذِهِ تَحِیَّتُکَ وَ تَحِیَّةُ ذُرِّیَّتِکَ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ سُئِلَ ابْنُ عَبَّاسٍ بَلَغَنَا أَنَّکَ تَذْکُرُ سَطِیحاً وَ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَهُ وَ لَمْ یَخْلُقْ مِنْ وُلْدِ آدَمَ شَیْئاً یُشْبِهُهُ قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ سَطِیحاً الْغَسَّانِیَّ لَحْماً عَلَی وَضَمٍ وَ الْوَضَمُ شَرَائِجُ (4)مِنْ جَرَائِدِ النَّخْلِ وَ کَانَ یُحْمَلُ عَلَی وَضَمٍ وَ یُؤْتَی بِهِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهِ عَظْمٌ وَ لَا عَصَبٌ إِلَّا الْجُمْجُمَةُ وَ الْعُنُقُ وَ کَانَ یُطْوَی مِنْ رِجْلَیْهِ إِلَی تَرْقُوَتِهِ کَمَا یُطْوَی الثَّوْبُ وَ لَمْ یَکُنْ یَتَحَرَّکُ مِنْهُ شَیْ ءٌ سِوَی لِسَانِهِ فَلَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ
ص: 217
33.
الخرائج و الجرائح: از ابا سلام روایت شده: در آن اوان که رسول خدا پیش از رسیدن به نبوت در بطحاء بود، روزی به دو مرد برخورد که جامه سفر بر تن داشتند. آن دو گفتند: سلام بر تو! و پیامبر به آنان فرمود : سلام بر شما! آنگاه یکی از آن دو مرد به دوست خود گفت: لا اله الّا الله، از روزی که از مادر زاده شدم، پیش از تو هیچ کس را ندیده بودم که جواب سلام بدهد. دوستش گفت: سبحان الله، از روزی که از مادر زاده شدم ندیده بودم کسی سلام کند. آن سوار به حضرت عرض کرد: آیا در این روستا مردی به نام احمد هست؟ فرمود: من در اینجا تنها کسی هستم که احمد و محمد نام دارم. عرض کرد: آیا اهل اینجا هستی؟ فرمود: بله اهل اینجا هستم و در اینجا زاده شدهام. ناگاه آن مرد شترش را به زانو نشاند و آن را بست و سپس به کتف رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگریست و مهری را که میان کتفهای حضرت بود، دید. آنگاه گفت: شهادت میدهم که تو فرستاده خدایی و مبعوث میشوی تا [کفار] قوم خود را گردن بزنی، آیا توشهای داری به من بدهی؟ پیامبر کمی نان و خرما برای آن مرد آورد و آنها را در لباس او گذاشت. او نزد دوستش رفت و گفت: ستایش از برای خداوندی است که مرا نمیراند تا اینکه پیامبرش بر جامه خود برایم توشهای آورد. پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: چیز دیگری نمیخواهی؟ عرض کرد: به درگاه خداوند دعا کن که در روز قیامت من و تو را آشنا قرار دهد. حضرت برای آن مرد دعا کرد و او به راه افتاد. در کتب الهی پیشینیان آمده که چون خداوند آدم را آفرید و از روح خود در او دمید، آدم عطسه کرد. آنگاه پروردگارش به او فرمود: بگو ستایش از آن خداوند است. او چنین گفت و پروردگار به او فرمود: پروردگارت رحمتت کند، رو سوی فرشتگان آسمان کن و به آنان بگو: سلام بر شما! آنان گفتند: سلام و رحمت و برکت خداوند بر تو! سپس پروردگار به او فرمود: این تحیّت تو و تحیّت خاندان توست.
34.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که از ابن عباس پرسیدند: شنیدهایم که از سطیح غسّانی یاد کردهای و گفتهای خداوند او را در میان فرزندان آدم بینظیر آفریده است. ابن عباس گفت: آری، خداوند سطیح غسّانی را همچون گوشتی بر روی تخته آفریده بود. او را بر روی تخته حرکت میدادند و به هر کجا میخواست میبُردندش، نه استخوانی داشت و نه عصبی، فقط جمجمه و گردن داشت، پاهایش تا سرش همچون لباسی در هم پیچیده می شد و هیچ عضوی از او حرکت نمی کرد به جز زبانش. باری خواست
ص: 217
إِلَی مَکَّةَ حُمِلَ عَلَی وَضَمَةٍ فَأُتِیَ بِهِ مَکَّةَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ أَرْبَعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا أَتَیْنَاکَ لِنَزُورَکَ لِمَا بَلَغَنَا مِنْ عِلْمِکَ فَأَخْبِرْنَا عَمَّا یَکُونُ فِی زَمَانِنَا وَ مَا یَکُونُ مِنْ بَعْدُ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ لَا عِلْمَ عِنْدَکُمْ (1)وَ لَا فَهْمَ وَ یَنْشَأُ مِنْ عَقِبِکُمْ دَهْمٌ یَطْلُبُونَ (2)أَنْوَاعَ الْعِلْمِ یَکْسِرُونَ الصَّنَمَ وَ یَقْتُلُونَ الْعَجَمَ وَ یَطْلُبُونَ الْمَغْنَمَ قَالُوا یَا سَطِیحُ مَنْ یَکُونُونَ أُولَئِکَ قَالَ وَ الْبَیْتِ ذِی الْأَرْکَانِ لَیَنْشَأَنَّ مِنْ عَقِبِکُمْ وِلْدَانٌ یُوَحِّدُونَ الرَّحْمَنَ وَ یَتْرُکُونَ عِبَادَةَ الشَّیْطَانِ قَالُوا فَمِنْ نَسْلِ مَنْ یَکُونُونَ أُولَئِکَ قَالَ أَشْرَفُ الْأَشْرَافِ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ قَالُوا مِنْ أَیِّ بَلْدَةٍ یَخْرُجُ قَالَ وَ الْبَاقِی الْأَبَدِ (3)لَیَخْرُجَنَّ مِنْ ذَا الْبَلَدِ (4)یَهْدِی إِلَی الرَّشَدِ یَعْبُدُ رَبّاً انْفَرَدَ (5).
قال الجوهری الوضم کل شی ء یجعل علیه اللحم من خشب أو باریة یوقی به من الأرض و قال الدهم العدد الکثیر.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ قَدِمَ (6)الْیَمَنَ فَقَالَ لَهُ حِبْرٌ مِنْ أَهْلِ الزَّبُورِ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَنْظُرَ إِلَی بَعْضِکَ قَالَ نَعَمْ إِلَّا إِلَی عَوْرَةٍ فَفَتَحَ إِحْدَی مَنْخِرَیْهِ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ نَظَرَ فِی الْأُخْرَی فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ فِی إِحْدَی یَدَیْکَ الْمُلْکَ وَ فِی الْأُخْرَی النُّبُوَّةَ وَ إِنَّا نَجِدُ فِی بَنِی زُهْرَةَ فَکَیْفَ ذَلِکَ (7)قَالَ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ هَلْ مِنْ شَاعَةٍ قُلْتُ مَا الشَّاعَةُ قَالَ الزَّوْجَةُ قَالَ فَإِذَا رَجَعْتَ فَتَزَوَّجْ مِنْهُمْ فَرَجَعَ إِلَی مَکَّةَ فَتَزَوَّجَ هَالَةَ بِنْتَ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ بَعْدَ مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِسَنَتَیْنِ أَتَتْ أَشْرَافُ الْعَرَبِ سَیْفَ بْنَ ذِی یَزَنَ الْحِمْیَرِیَّ لَمَّا ظَهَرَ عَلَی الْحَبَشَةِ وَفَدَ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ لِلتَّهْنِئَةِ وَ فِیهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ
ص: 218
به مکه رود، او را بر تخته گذاشتد و به مکه آوردند. در آنجا چهار تن از قریشیان به نزدش رفتند و گفتند: به خاطر آنچه درباره علم تو شنیدهایم، آمدهایم تا تو را ببینیم، ما را از حال و آیندهمان خبر ده. او گفت: ای جماعت عرب! شما هرگز نمیدانید و درنمییابید که از نسل شما جماعتی ظهور میکنند که جویای انواع علم هستند و بتها را میشکنند و اعجمیان را میکشند و در پی غنیمت بر میآیند. به او گفتند: ای سطیح! آنان کیستند؟ گفت: به این خانه استوار سوگند از نسل شما فرزندانی زاده میشوند که خداوند رحمان را میپرستند و پرستش شیطان را رها میکنند. گفتند: آنان از نسل چه کسیاند؟ گفت: ارجمندترین ارجمندان از عبدمناف. گفتند: از کدام شهر خروج میکند؟ گفت: به خداوند جاودان سوگند که از این شهر خروج میکند و به راه درست هدایت میکند و پروردگار یکتا را میپرستد(1).
توضیح
جوهری میگوید: «الوضم» هر چیزی از جنس چوب یا غیر از آن است که گوشت را بر آن میگذارند تا از زمین فاصله بگیرد. «الدهم» یعنی «تعداد زیاد».
35.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که عبدالمطّلب به یمن رفت و یکی از احبار اهل زبور به او گفت: آیا به من اجازه میدهی به اندام تو بنگرم؟ گفت: آری، به جز به عورت. او یکی از سوراخهای بینی عبدالمطّلب را گشود و در آن نگریست، سپس در دیگری نگریست و گفت: من شاهدم که در یک دست تو سلطنت است و در دست دیگرت نبوت، ما چنین یافتهایم که این باید در میان بنی زهره تحقق یابد، این امر را چگونه میبینی؟ عبد المطلب گفت: نمیدانم. گفت: آیا همسری خواستهای؟ وقتی برگشتی از بنی زهره همسری بخواه. او به مکه بازگشت و با هالة بنت وهب بن عبدمناف بن زهره ازدواج کرد.
36.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که دو سال پس از میلاد پیامبر صلّی الله علیه و آله اشراف عرب نزد سیف بن ذی یزن حمیری رفتند. از این قرار که وقتی سیف در حبشه به قدرت رسید، گروهی از قریشیان به همراه عبدالمطّلب نزد او رفتند تا به او تبریک بگویند.
ص: 218
قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ سَلَفُکَ خَیْرُ سَلَفٍ وَ أَنْتَ لَنَا خَیْرُ خَلَفٍ قَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ قَالَ ابْنُ أُخْتِنَا ثُمَّ أَدْنَاهُ وَ قَالَ إِنِّی مُفْضٍ إِلَیْکَ خَیْراً (1)عَظِیماً یُولَدُ نَبِیٌّ أَوْ قَدْ وُلِدَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ اللَّهُ بَاعِثُهُ جِهَاراً وَ جَاعِلٌ لَهُ مِنَّا أَنْصَاراً فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ کَانَ لِیَ ابْنٌ زَوَّجْتُهُ کَرِیمَةً فَجَاءَتْ بِغُلَامٍ سَمَّیْتُهُ مُحَمَّداً ثُمَّ أَمَرَ لِکُلِّ قُرَشِیٍّ بِنِعْمَةٍ عَظِیمَةٍ وَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ بِأَضْعَافِهَا عَشَرَةً وَ هُمْ یَغْبِطُونَهُ بِهَا فَقَالَ لَوْ عَلِمْتُمْ بِفَخْرِی وَ ذِکْرِی لَغَبَطْتُمْ بِهِ (2).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ جُبَیْرَ بْنَ مُطْعِمٍ قَالَ: کُنْتُ آذَی (3)قُرَیْشٍ بِمُحَمَّدٍ فَلَمَّا ظَنَنْتُ أَنَّهُمْ سَیَقْتُلُونَهُ خَرَجْتُ حَتَّی لَحِقْتُ بِدَیْرٍ فَأَقَامُوا لِیَ الضِّیَافَةَ ثَلَاثاً فَلَمَّا رَأَوْنِی لَا أَخْرُجُ قَالُوا إِنَّ لَکَ لَشَأْناً قُلْتُ إِنِّی مِنْ قَرْیَةِ إِبْرَاهِیمَ (4)وَ ابْنُ عَمِّی یَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِیٌّ فَآذَاهُ قَوْمُهُ فَأَرَادُوا قَتْلَهُ فَخَرَجْتُ لِئَلَّا أَشْهَدَ ذَلِکَ فَأَخْرَجُوا إِلَیَّ صُورَةً قُلْتُ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَشْبَهَ بِشَیْ ءٍ مِنْ هَذِهِ الصُّورَةِ بِمُحَمَّدٍ کَأَنَّهُ طُولُهُ وَ جِسْمُهُ وَ بُعْدُ مَا بَیْنَ مَنْکِبَیْهِ فَقَالُوا لَا یَقْتُلُونَهُ وَ لَیَقْتُلَنَّ مَنْ یُرِیدُ قَتْلَهُ وَ إِنَّهُ لَنَبِیٌّ وَ لَیُظْهِرَنَّهُ اللَّهُ فَلَمَّا قَدِمْتُ مَکَّةَ إِذَا هُوَ خَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ سُئِلُوا (5)مِنْ أَیْنَ لَکُمْ هَذِهِ الصُّورَةُ قَالُوا إِنَّ آدَمَ علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُرِیَهُ الْأَنْبِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ فَأَنْزَلَ عَلَیْهِ صُوَرَهُمْ وَ کَانَ فِی خِزَانَةِ آدَمَ عِنْدَ مَغْرِبِ الشَّمْسِ فَاسْتَخْرَجَهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ مِنْ هُنَاکَ فَدَفَعَهَا إِلَی دَانِیَالَ.
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله حَدِیثُ کَعْبِ بْنِ مَانِعٍ (6)بَیْنَمَا هُوَ فِی مَجْلِسٍ وَ
ص: 219
عبدالمطّلب به او گفت: ای پادشاه! پیشینیان تو بهترین پیشینیان بودند و تو بهترین فرزند آنان برای ما هستی. سیف گفت: تو کیستی؟ گفت: عبدالمطّلب بن هاشم. گفت: تو خواهرزاده ما هستی؟ سپس او را به خود نزدیک کرد و گفت: من امری بسیار نیک را به تو میسپارم؛ پیامبری به نام محمد زاده شده یا زاده میشود، خداوند او را آشکارا برمیانگیزد و از میان ما برایش انصار و یاورانی قرار میدهد. آنگاه عبدالمطّلب گفت: من پسری داشتم که دختری ارجمند را به همسری او درآوردم و او پسری زایید که محمد نامیدمش. سیف دستور داد تا به هر یک از آن قریشیان هدیهای هنگفت دهند و ده برابر آنها را به عبدالمطّلب دهند. آنان به این خاطر بر عبدالمطّلب غبطه خوردند و او گفت: اگر از افتخار و شرف من آگاه بودید، بر آن غبطه میخوردید(1).
37.
از جبیر بن مُطعم روایت شده: من بیش از همه قریشیان به محمد نزدیک بودم، چون پنداشتم آنان او را خواهند کُشت از مکه خارج شدم و به دیری رسیدم. در آنجا سه روز از من پذیرایی کردند و چون دیدند من نمیروم گفتند: اتفاقی برایت افتاده؟ گفتم: من از دیار ابراهیم هستم، پسر عموی من میپندارد پیامبر است، از این رو قوم من او را بسیار آزار دادهاند و اکنون میخواهند او را بکشند، من خارج شدهام تا شاهد قتلش نباشم. آنگاه راهبان تصویری نزد من آوردند. گفتم: چقدر این تصویر به محمد شبیه است، گویی این اندام و پیکر و رخسار اوست. راهبان گفتند: آنان او را نمیکشند، هر کس بخواهد او را بکشد، خودش کشته میشود، او پیامبر است و خداوند او را چیره خواهد گرداند. چون به مکه بازگشتم، دیدم او به سوی مدینه خارج شده است. از آن راهبان پرسیدند این تصویر را از کجا آوردهاید؟ گفتند: آدم از پروردگارش خواست تا پیامبران از فرزندانش را به او نشان دهد و خداوند تصویر آنان را بر او نازل فرمود و آن در گنجینه آدم در محل غروب خورشید بود، پس از آن ذوالقرنین آنها را از آنجا بیرون آورد و به دانیال سپرد.
38.
الخرائج و الجرائح: از معجزات پیامبر سخن کعب بن مانع است. او در مجلسی
ص: 219
رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ مَعَهُمْ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ یَقُولُ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ أَنَّ النَّاسَ حُشِرُوا وَ أَنَّ الْأُمَمَ تَمُرُّ کُلُّ أُمَّةٍ مَعَ نَبِیِّهَا وَ مَعَ کُلِّ نَبِیٍّ نُورَانِ یَمْشِی بَیْنَهُمَا وَ مَعَ کُلِّ مَنِ اتَّبَعَهُ نُورٌ یَمْشِی بِهِ حَتَّی مَرَّ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی أُمَّتِهِ فَإِذاً لَیْسَ مَعَهُ شَعْرَةٌ إِلَّا وَ فِیهَا نُورَانِ مِنْ رَأْسِهِ وَ جِلْدِهِ وَ لَا مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ إِلَّا وَ مَعَهُ نُورَانِ مِثْلَ الْأَنْبِیَاءِ فَقَالَ کَعْبٌ وَ الْتَفَتُّ إِلَیْهِمَا (1)مَا هَذَا الَّذِی یُحَدِّثُ بِهِ فَقَالَ رُؤْیَا رَأَیْتُهَا فَقَالَ (2)وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْحَقِّ إِنَّهُ لَفِی کِتَابِ اللَّهِ کَمَا رَأَیْتَ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ زَیْدَ بْنَ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ وَ وَرَقَةَ بْنَ نَوْفَلٍ خَرَجَا یَلْتَمِسَانِ الدِّینَ حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی رَاهِبٍ بِالْمَوْصِلِ فَقَالَ لِزَیْدٍ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ یَا صَاحِبَ الْبَعِیرِ قَالَ مِنْ بَنِیَّةِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ وَ مَا تَلْتَمِسُ قَالَ الدِّینَ قَالَ ارْجِعْ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَظْهَرَ الَّذِی (3)تَطْلُبُ فِی أَرْضِکَ فَرَجَعَ یُرِیدُ مَکَّةَ حَتَّی إِذَا کَانَ بِأَرْضِ لَخْمٍ عَدَوْا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ کَانَ یَقُولُ أَنَا عَلَی دِینِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ أَنَا سَاجِدٌ عَلَی نَحْوِ الْبَنِیَّةِ الَّتِی بَنَاهَا إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّا نَنْتَظِرُ نَبِیّاً مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ قَالَ: بَعَثَنِی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِکِتَابِهِ إِلَی ذِی الْکَلَاعِ وَ قَوْمِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَعَظَّمَ کِتَابَهُ وَ تَجَهَّزَ وَ خَرَجَ فِی جَیْشٍ عَظِیمٍ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ فَبَیْنَمَا نَسِیرُ إِذْ رُفِعَ إِلَیْنَا دَیْرُ رَاهِبٍ فَقَالَ أُرِیدُ هَذَا الرَّاهِبَ فَلَمَّا دَخَلْنَا عَلَیْهِ سَأَلَهُ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ هَذَا النَّبِیَّ الَّذِی خَرَجَ فِی قُرَیْشٍ وَ هَذَا رَسُولُهُ قَالَ الرَّاهِبُ لَقَدْ مَاتَ هَذَا الرَّسُولُ فَقُلْتُ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ بِوَفَاتِهِ قَالَ إِنَّکُمْ قَبْلَ أَنْ تَصِلُوا إِلَیَّ کُنْتُ أَنْظُرُ فِی کِتَابِ دَانِیَالَ مَرَرْتُ بِصِفَةِ مُحَمَّدٍ وَ نَعْتِهِ وَ أَیَّامِهِ وَ أَجَلِهِ فَوَجَدْتُ أَنَّهُ تُوُفِّیَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ فَقَالَ ذُو الْکَلَاعِ أَنَا أَنْصَرِفُ قَالَ جَرِیرٌ فَرَجَعْتُ فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ تُوُفِّیَ ذَلِکَ الْیَوْمَ (4).
ص: 220
نشسته بود و مردی از قوم وی با یاران خود چنین میگفت که در خواب دیدم مردمان محشور شده بودند و هر امتی با پیامبر خود گذر میکرد، هر پیامبری دو نور به همراه داشت و در میان آن دو نور راه میرفت و هر یک از پیروان او نیز نوری به همراه داشتند که با آن راه میرفتند، آنگاه محمد با امتش گذر کرد، او در هر تار موی خود دو نور داشت که از سر تا به پایش با او بود و هر یک از پیروان او همچون پیامبران دو نور به همراه داشتند. در آن دم کعب به گوینده و مخاطبش رو کرد و گفت: این که گفتی چه بود؟ آن مرد گفت: خوابی بود که من دیدم. کعب گفت: به خدایی که محمد را به حق برانگیخت آنچه دیدی در کتاب خداوند است.
39.
الخرائج و الجرائح: روایت شده که زید بن عمرو بن نفیل و ورقة بن نوفل در جستجوی دین روانه شدند تا اینکه نزد راهبی در موصل رسیدند. او به زید گفت: از کجا میآیی ای شترسوار؟! گفت: از دیار بنای ابراهیم. گفت: در پی چیستی؟ گفت: دین. گفت: بازگرد که به زودی آنچه میجویی در سرزمین خودت ظهور میکند. زید به سوی مکه به راه افتاد و چون به سرزمین لَخم رسید، به او حمله کردند و به قتلش رساندند. او میگفت من بر دین ابراهیم هستم و به سوی بنایی که ابراهیم ساخت سجده میکنم. نیز میگفت: ما در انتظار پیامبری از فرزندان اسماعیل و از فرزندان عبدالمطّلب هستیم.
40.
الخرائج و الجرائح: از جریر بن عبدالله بجلی روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله مرا با نامهای به سوی ذی الکلاع و قوم وی فرستاد. چون بر او وارد شدم، نوشته حضرت را گرامی داشت و مسلّح شد و با لشکری هنگفت به راه افتاد. من نیز با او راهی شدم و همچنانکه در راه بودیم، به دیر راهبی برخوردیم. او گفت: میخواهم این راهب را ببینم. وقتی بر او داخل شدیم، پرسید: کجا میروید؟ او گفت: به سوی پیامبری که در میان قریشیان ظهور کرده و این مرد فرستاده اوست. راهب گفت: آن پیامبر درگذشت. گفتم: از کجا دانستی که درگذشته؟ گفت: قبل از اینکه بیایید در کتاب دانیال مینگریستم و به نشانهها و صفات و روزگار و روز درگذشت او رسیدم و دریافتم که او در این دم درگذشته است. ذو الکلاع گفت: من برمیگردم. جریر میگوید: من نیز برگشتم و دریافتم که رسول خدا در آن روز درگذشته است(1).
ص: 220
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ دَاوُدُ فِی زَبُورِهِ اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ.
وَ قَالَ عِیسَی فِی الْإِنْجِیلِ إِنَّ الْبِرَّ ذَاهِبٌ وَ الْبَارِقْلِیطَا جائی (1)(جَاءٍ) مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ یُخَفِّفُ الْآصَارَ (2)وَ یُفَسِّرُ لَکُمْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ یَشْهَدُ لِی کَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُکُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ یَأْتِیکُمْ بِالتَّأْوِیلِ (3).
د، العدد القویة قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ کَعْبُ بْنُ لُوَیِّ بْنِ غَالِبٍ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ النَّاسُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ کَانُوا یُسَمُّونَهَا عَرُوبَةَ فَسَمَّاهُ کَعْبٌ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ کَانَ یَخْطُبُ فِیهِ النَّاسَ وَ یَذْکُرُ فِیهِ خَبَرَ النَّبِیِّ آخِرَ خُطْبَتِهِ کُلَّمَا خَطَبَ وَ بَیْنَ مَوْتِهِ وَ الْفِیلِ خَمْسُمِائَةٍ وَ عِشْرُونَ سَنَةً فَقَالَ أَمَ وَ اللَّهِ لَوْ کُنْتُ فِیهَا ذَا سَمْعٍ وَ بَصَرٍ وَ یَدٍ وَ رِجْلٍ لَتَنَصَّبْتُ فِیهَا تَنَصُّبَ الْجَمَلِ وَ لَأَرْقَلْتُ فِیهَا إِرْقَالَ الْفَحْلِ ثُمَّ قَالَ
یَا لَیْتَنِی شَاهِدٌ (4)فَحْوَی دَعْوَتِهِ حِینَ الْعَشِیرَةُ تَبْغِی الْحَقَّ خِذْلَانَا (5)
قوله لتنصبت أی حملت النصب و التعب أو انتصبت و قمت بخدمته و الإرقال الإسراع.
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْکَازِرُونِیُّ فِی کِتَابِ الْمُنْتَقَی بِإِسْنَادِهِ (6)عَنْ أَبِی سَلَمَةَ قَالَ: کَانَ کَعْبُ بْنُ لُوَیِّ بْنِ غَالِبٍ یَجْمَعُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تُسَمِّی الْجُمُعَةَ عَرُوبَةَ فَیَخْطُبُهُمْ فَیَقُولُ أَمَّا بَعْدُ فَاسْمَعُوا وَ تَعَلَّمُوا وَ افْهَمُوا وَ اعْلَمُوا لَیْلٌ سَاجٍ وَ نَهَارٌ ضَاحٍ (7)وَ الْأَرْضُ مِهَادٌ وَ السَّمَاءُ بِنَاءٌ (8)وَ الْجِبَالُ أَوْتَادٌ وَ النُّجُومُ أَعْلَامٌ وَ الْأَوَّلُونَ کَالْآخِرِینَ
ص: 221
41.
مناقب ابن شهر آشوب: داوود در زبورش فرمود: خداوندا برپادارنده سنّت را از پس دوره فترت مبعوث فرما.
و عیسی در انجیل فرمود: بِرّ میرود و بارقلیط پس از او میآید و گناهان را میکاهد و همه چیز را برایتان تفسیر میکند و بر من گواهی میدهد همچنانکه من بر او گواهی دادم، من مثلها را برایتان آوردم و او تأویلها را برایتان میآورد(1).
42.
العدد القویه، مناقب ابن شهر آشوب: مردم در روزهای جمعه گرد کَعب بن لُویّ بن غالب جمع میشدند. روز جمعه را «عَروبَة» مینامیدند و کعب این روز را جمعه نامید. او در این روز برای مردم خطبه میخواند و در پایان هر خطبهای که میخواند، درباره خبر پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن میگفت. او که پانصد و بیست سال پیش از عام الفیل درگذشت، میگفت: به خدا سوگند اگر در آن هنگام گوش و چشم و دست و پایی داشته باشم، در راه او همچون شتران سختیها را به جان میخرم و همچون نریان خواهم شتافت. سپس سرود:
«ای کاش من شاهد جانمایه دعوت او باشم، در آن هنگام که عشیرهاش به حقیقت ستم میکنند و آن را خوار میدارند.»(2)
توضیح
«تنصبت» یعنی «سختی و دشواری را تحمل میکنم» یا «به خدمتش برمیخیزم». «الإرقاع» یعنی «شتافتن».
43.
المنتقی: از ابی سلمه روایت شده که کَعب بن لُوَیّ بن غالب در روز جمعه قوم خود را گرد میآورد. قریشیان روز جمعه را «عَروبَة» مینامیدند. او برای آنان خطبه میخواند و میگفت: اما بعد، بشنوید و بیاموزید و دریابید و بدانید که شب به تاریکی و روز به روشنی میگذرد و زمین مهد است و آسمان بنایی استوار است و کوهها میخهای زمیناند و ستارگان نشانههای راهاند و گذشتگان همچون آیندگاناند
ص: 221
وَ الْأُنْثَی وَ الذَّکَرُ زَوْجٌ (1)فَصِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ احْفَظُوا أَصْهَارَکُمْ وَ ثَمِّرُوا أَوْلَادَکُمْ (2)فَهَلْ رَأَیْتُمْ مِنْ هَالِکٍ رَجَعَ أَوْ مَیِّتٍ نَشَرَ الدَّارُ أَمَامَکُمْ وَ أَظُنُّ (3)غَیْرَ مَا تَقُولُونَ عَلَیْکُمْ بِحَرَمِکُمْ زَیِّنُوهُ وَ عَظِّمُوهُ وَ تَمَسَّکُوا بِهِ فَسَیَأْتِی لَهُ نَبَأٌ عَظِیمٌ وَ سَیَخْرُجُ مِنْهُ نَبِیٌّ کَرِیمٌ ثُمَّ یَقُولُ
نَهَارٌ وَ لَیْلٌ کُلُّ أَوْبٍ بِحَادِثٍ ***سَوَاءٌ عَلَیْنَا لَیْلُهَا وَ نَهَارُهَا
یَؤُبَّانِ بِالْأَحْدَاثِ حِینَ تَأَوَّبَا ***وَ مَا لِلْفَمِ الضَّافِی عَلَیْهَا سُتُورُهَا (4)
عَلَی غَفْلَةٍ یَأْتِی النَّبِیُّ مُحَمَّدٌ*** فَیُخْبِرُ أَخْبَاراً صَدُوقاً خَبِیرُهَا (5)
ثُمَّ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَوْ کُنْتُ فِیهَا لَتَنَصَّبْتُ فِیهَا تَنَصُّبَ الْجَمَلِ وَ أَرْقَلْتُ فِیهَا إِرْقَالَ الْفَحْلِ قَالَ أَهْلُ الْعِلْمِ إِنَّمَا ذَکَرَ کَعْبٌ صِفَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نُبُوَّتَهُ مِنْ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام (6).(7)
و زنان و مردان زوج یکدیگراند، پس صله رحم کنید و دامادهایتان را حرمت گذارید و فرزندانتان را بپرورانید، هرگز دیدهاید جانباختهای بازگردد یا مردهای پیش رویتان قبر را بشکافد؟ پندار من چیزی جز سخنان شماست، حرم خود را پاس دارید و آن را بیارایید و بزرگش دارید و به آن چنگ اندازید که به زودی برای این حرم خبری شگفت خواهد شد و پیامبری ارجمند از آن ظهور خواهد کرد. آنگاه میسرود:
«روز و شب میگذرند و در هر دور پیشامدی میآورند، اما شب و روز برای ما برابر است،
هرگاه بازمیگردند پیشامدهای دیگر و نعمتهای بسیاری با خود میآورند که در پس پرده قرار دارند،
ناگهان پیامبر خدا محمد میآید و با راستگویی اخباری را بازمیگوید.» سپس میگفت: به خدا سوگند اگر در آن هنگام باشم، در راه او همچون شتران سختیها را به جان میخرم و همچون نریان خواهم کوشید.
اهل علم میگویند کعب صفات پیامبر و نبوت ایشان را از صُحُف ابراهیم بیان میکرد(1).
44.
العدد القویه، مناقب ابن شهر آشوب: تُبّع اول در شمار پنج نفری بود که سرتاسر دنیا از برایشان بود.
ص: 222
فَسَارَ فِی الْآفَاقِ وَ کَانَ یَخْتَارُ مِنْ کُلِّ بَلْدَةٍ عَشَرَةَ أَنْفُسٍ مِنْ حُکَمَائِهِمْ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی مَکَّةَ کَانَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ فَلَمْ یُعَظِّمْهُ أَهْلُ مَکَّةَ فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ لِوَزِیرِهِ عمیاریسا فِی ذَلِکَ فَقَالَ الْوَزِیرُ إِنَّهُمْ جَاهِلُونَ وَ یُعْجَبُونَ بِهَذَا الْبَیْتِ فَعَزَمَ الْمَلِکُ فِی نَفْسِهِ أَنْ یُخَرِّبَهَا وَ یَقْتُلَ أَهْلَهَا فَأَخَذَهُ اللَّهُ بِالصِّدَامِ وَ فَتَحَ عَنْ عَیْنَیْهِ وَ أُذُنَیْهِ وَ أَنْفِهِ وَ فَمِهِ مَاءً مُنْتِناً عَجَزَتِ الْأَطِبَّاءُ عَنْهُ وَ قَالُوا هَذَا أَمْرٌ سَمَاوِیٌّ وَ تَفَرَّقُوا فَلَمَّا أَمْسَی جَاءَ عَالِمٌ إِلَی وَزِیرِهِ وَ أَسَرَّ إِلَیْهِ إِنْ صَدَقَ الْأَمِیرُ بِنِیَّتِهِ عَالَجْتُهُ فَاسْتَأْذَنَ الْوَزِیرُ لَهُ فَلَمَّا خَلَا بِهِ قَالَ لَهُ هَلْ أَنْتَ نَوَیْتَ فِی هَذَا الْبَیْتِ أَمْراً قَالَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ الْعَالِمُ تُبْ مِنْ ذَلِکَ وَ لَکَ خَیْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقَالَ قَدْ تُبْتُ مِمَّا کُنْتُ نَوَیْتُ فَعُوفِیَ فِی الْحَالِ فَآمَنَ بِاللَّهِ وَ بِإِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السلام وَ خَلَعَ عَلَی الْکَعْبَةِ سَبْعَةَ أَثْوَابٍ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ کَسَا الْکَعْبَةَ وَ خَرَجَ إِلَی یَثْرِبَ وَ یَثْرِبُ هِیَ أَرْضٌ فِیهَا عَیْنُ مَاءٍ فَاعْتَزَلَ مِنْ بَیْنِ أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ عَالِمٍ أَرْبَعُمِائَةِ رَجُلٍ عَالِمٍ عَلَی أَنَّهُمْ یَسْکُنُونَ فِیهَا وَ جَاءُوا إِلَی بَابِ الْمَلِکِ وَ قَالُوا إِنَّا خَرَجْنَا مِنْ بُلْدَانِنَا وَ طُفْنَا مَعَ الْمَلِکِ زَمَاناً وَ جِئْنَا إِلَی هَذَا الْمَکَانِ وَ نُرِیدُ الْمُقَامَ إِلَی أَنْ نَمُوتَ فِیهِ فَقَالَ الْوَزِیرُ مَا الْحِکْمَةُ فِی ذَلِکَ قَالُوا اعْلَمْ أَیُّهَا الْوَزِیرُ أَنَّ شَرَفَ هَذَا الْبَیْتِ بِشَرَفِ مُحَمَّدٍ صَاحِبِ الْقُرْآنِ وَ الْقِبْلَةِ وَ اللِّوَاءِ وَ الْمِنْبَرِ مَوْلِدُهُ بِمَکَّةَ وَ هِجْرَتُهُ إِلَی هَاهُنَا إِنَّا عَلَی رَجَاءِ أَنْ نُدْرِکَهُ أَوْ تُدْرِکَهُ أَوْلَادُنَا فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِکُ ذَلِکَ تَفَکَّرَ أَنْ یُقِیمَ مَعَهُمْ سَنَةً رَجَاءَ أَنْ یُدْرِکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ أَنْ یَبْنُوا أَرْبَعَ مِائَةِ دَارٍ لِکُلِّ وَاحِدٍ دَارٌ وَ زَوَّجَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِجَارِیَةٍ مُعْتَقَةٍ وَ أَعْطَی لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَالًا جَزِیلًا (1).
قال الفیروزآبادیّ الصِّدام ککتاب داء فی رءوس الدوابّ.
د، العدد القویة قب، المناقب لابن شهرآشوب رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ النُّبُوَّةِ أَنَّهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ تُبَّعاً قَالَ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ کُونُوا هَاهُنَا حَتَّی یَخْرُجَ هَذَا النَّبِیُّ أَمَّا أَنَا لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ وَ لَخَرَجْتُ مَعَهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ
قَالُوا بِمَکَّةَ بَیْتُ مَالٍ دَاثِرٍ*** وَ کُنُوزُهُ مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ زَبَرْجَدٍ
بَادَرْتُ أَمْراً حَالَ رَبِّی دُونَهُ*** وَ اللَّهُ یَدْفَعُ عَنْ خَرَابِ الْمَسْجِدِ
فَتَرَکْتُ فِیهِ مِنْ رِجَالِی عُصْبَةً*** نُجَبَاءَ ذَوِی حَسَبٍ وَ رَبِّ مُحَمَّدٍ
ص: 223
او در آفاق گردید و از هر سرزمینی ده تن از خردمندانش را برگزید، وقتی به همراه چهار هزار دانشمند به مکه رسید، اهل مکه او را گرامی نداشتند، او بر آنان خشم گرفت و با وزیر خود عمیاریسا در این باره سخن گفت. وزیر گفت: اینان قومی جاهلاند و شیفته این خانه هستند. پادشاه با خود گفت که آن خانه را خراب میکند و اهالی آن را میکُشد. در آن دم خداوند او را به چنان سردردی مبتلا کرد که از چشمان و گوشها و بینی و دهانش آبی بدبو به راه افتاد و پزشکان از درمانش درماندند و گفتند: «این رویدادی آسمانی است» و رفتند. چون شب شد یکی از دانشمندان نزد وزیر رفت و پنهانی به او گفت: اگر پادشاه نیّت خود را آشکار کند، من درمانش میکنم. وزیر برای او اجازه ورود گرفت. وقتی آن دانشمند با پادشاه خلوت کرد به او گفت: آیا تو درباره این خانه قصدی کردی؟ پادشاه برایش گفت. دانشمند گفت: از این قصد توبه کن که در دنیا و آخرت خیر خواهی دید. پادشاه گفت: «از قصدی که داشتم توبه کردم.» و در دم شفا یافت. آنگاه به خدا و به ابراهیم خلیل ایمان آورد و هفت پوشش به کعبه هدیه کرد. او نخستین کسی بود که کعبه را پوشاند. سپس روانه یثرب شد. در سرزمین یثرب چشمه آبی بود. از میان آن چهار هزار دانشمند چهار صد دانشمند کناره گرفتند تا در آنجا سکنا گزینند. آنان بر آستان پادشاه رفتند و گفتند: ما از دیار خود خارج شدیم و دیر زمانی با پادشاه گردش کردیم تا به این جا رسیدیم، اکنون میخواهیم تا پایان عمر در اینجا اقامت کنیم. وزیر گفت: حکمت این کار چیست؟ آنان گفتند: ای وزیر! بدان که شرافت این خانه بهخاطر شرافت محمد است، او صاحب قرآن و قبله و لوا و منبر است، در مکه زاده میشود و به اینجا هجرت میکند، ما آرزو داریم یا خودمان او را دریابیم و یا فرزندانمان. چون پادشاه این سخن از آنان شنید، در این اندیشید که سالی با آنان در آنجا اقامت کند تا مگر محمد را دریابد. آنگاه دستور داد تا چهار صد خانه برای آن چهار صد نفر بسازند و کنیزی آزادشده به عقد هر یک از آنان درآورد و به هر یک مالی هنگفت بخشید(1).
توضیح
فیروزآبادی میگوید: «الصّدام» بر وزند «کتاب» دردی است در سر حیوانات.
45.
العدد القویه، مناقب ابن شهر آشوب: ابن بابویه در کتاب النبوة روایت کرده که امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: تُبّع به اوس و خزرج گفت اینجا بمانید تا آن پیامبر ظهور کند، من اگر او را دریابم، به خدمتش درخواهم آمد و به همراهش خروج میکنم، و روایت شده که او سروده:
«گفتند در مکه یک خانه پُر از اموال کهن هست و گنجهایی از مروارید و زبرجد دارد،
من به کاری کوشیدم که پروردگارم جلوی انجامش را گرفت، چراکه خدا از ویران شدن عبادتگاه جلوگیری میکند،
و به پروردگار محمد سوگند من گروهی از مردان شریف و والاتبار خود را در آنجا بر جا نهادم.»
ص: 223
وَ کَتَبَ کِتَاباً إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَذْکُرُ فِیهِ إِیمَانَهُ وَ إِسْلَامَهُ وَ أَنَّهُ مِنْ أُمَّتِهِ فَلْیَجْعَلْهُ تَحْتَ شَفَاعَتِهِ وَ عُنْوَانُ الْکِتَابِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ مِنْ تُبَّعٍ الْأَوَّلِ وَ دَفَعَ الْکِتَابَ إِلَی الْعَالِمِ الَّذِی نَصَحَ لَهُ وَ صَارَ حَتَّی مَاتَ بِغلسان بَلَدٍ مِنْ بِلَادِ الْهِنْدِ وَ کَانَ بَیْنَ مَوْتِهِ وَ مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَلْفُ سَنَةٍ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ لَمَّا بُعِثَ وَ آمَنَ بِهِ أَکْثَرُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ أَنْفَذُوا الْکِتَابَ إِلَیْهِ عَلَی یَدِ أَبِی لَیْلَی فَوَجَدَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی قَبِیلَةِ بَنِی سُلَیْمٍ فَعَرَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَنْتَ أَبُو لَیْلَی قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَعَکَ کِتَابُ تُبَّعٍ الْأَوَّلِ فَتَحَیَّرَ الرَّجُلُ فَقَالَ هَاتِ الْکِتَابَ فَأَخْرَجَهُ وَ دَفَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَفَعَهُ النَّبِیُّ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَرَأَهُ عَلَیْهِ فَلَمَّا سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَلَامَ تُبَّعٍ قَالَ مَرْحَباً بِالْأَخِ الصَّالِحِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ أَمَرَ أَبَا لَیْلَی بِالرُّجُوعِ إِلَی الْمَدِینَةِ (1).
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو بَکْرٍ الْبَیْهَقِیُّ فِی دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ أَنَّهُ قَالَ: قَالَ رَاهِبٌ لِطَلْحَةَ فِی سُوقِ بُصْرَی هَلْ ظَهَرَ أَحْمَدُ فَهَذَا شَهْرُهُ الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ فِی کَلَامٍ لَهُ وَ قَالَ عَفْکَلَانُ الْحِمْیَرِیُّ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ أَ لَا أُبَشِّرُکَ بِبِشَارَةٍ وَ هِیَ خَیْرٌ لَکَ مِنَ التِّجَارَةِ أُنَبِّئُکَ بِالْمُعَجَّبَةِ وَ أُبَشِّرُکَ بِالْمُرَغَّبَةِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فِی الشَّهْرِ الْأَوَّلِ مِنْ قَوْمِکَ نَبِیّاً ارْتَضَاهُ وَ صَفِیّاً أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً جَعَلَ لَهُ ثَوَاباً یَنْهَی عَنِ الْأَصْنَامِ وَ یَدْعُو إِلَی الْإِسْلَامِ أَخِفَّ الْوَقْفَةَ وَ عَجِّلِ الرَّجْعَةَ وَ کَتَبَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله
أَشْهَدُ بِاللَّهِ رَبِّ مُوسَی*** أَنَّکَ أُرْسِلْتَ بِالْبِطَاحِ
فَکُنْ شَفِیعِی إِلَی مَلِیکٍ*** یَدْعُو الْبَرَایَا إِلَی الْفَلَاحِ
فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَ حَمَلْتَ إِلَیَّ وَدِیعَةً أَمْ أَرْسَلَکَ إِلَیَّ مُرْسِلٌ بِرِسَالَةٍ فَهَاتِهَا وَ بَشَّرَ أَوْسُ بْنُ حَارِثَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ قَبْلَ مَبْعَثِهِ بِثَلَاثِمِائَةِ عَامٍ وَ أَوْصَی أَهْلَهُ بِاتِّبَاعِهِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ وَ هُوَ الْقَائِلُ
إِذَا بُعِثَ الْمَبْعُوثُ مِنْ آلِ غَالِبٍ*** بِمَکَّةَ فِیمَا بَیْنَ زَمْزَمَ وَ الْحَجَرِ
ص: 224
او نامهای به پیامبر نوشت و در آن از ایمان و اسلام خود یاد کرد و نوشت که از امت ایشان است و خواست تا ایشان او را نیز به زیر شفاعت خود درآورَد. او نامه خود را با این عنوان: به محمد بن عبدالله خاتم پیامبران و فرستاده پروردگار جهانیان از تُبّع اول، به همان دانشمندی سپرد که او را اندرز داده بود. سپس رفت تا اینکه در شهری از دیار هند به نام غلسان درگذشت و این هزار سال پیش از ولادت پیامبر بود. بعدها وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله مبعوث شد و بیشتر اهالی مدینه به ایشان ایمان آوردند، آن نامه را به دست ابو لیلی خدمت پیامبر رساندند.
ابو لیلی پیامبر را در قبیله بنی سلیم دید و حضرت او را شناخت و به او فرمود: تو ابو لیلی هستی؟ عرض کرد: بله. فرمود: نامه تبّع اول حمیری را آوردهای؟ ابو لیلی شگفت زده شد. فرمود: نامه را به من بده. او نامه را در آورد و به رسول خدا داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز آن را به علی بن ابی طالب علیه السلام داد و حضرت آن را برای ایشان خواند. وقتی پیامبر سخن تُبّع را شنید، سه بار فرمود: آفرین بر آن برادر شایسته. آنگاه به ابو لیلی فرمود تا به مدینه بازگردد(1).
46.
مناقب ابن شهر آشوب: ابوبکر بیهقی در دلائل النبوّة آورده: در بازار بُصرای شام راهبی در گفتگوی خود با طلحه به او گفت: «آیا احمد ظهور کرده است؟ این ماهی است که او در آن ظهور میکند.» عفکلان حمیری نیز به عبدالرحمن بن عوف گفت: میخواهی تو را مژدهای دهم که برایت از تجارت بهتر است؟ تو را خبری شگفت و مژدهای دلانگیز میدهم که خداوند در ماه گذشته از میان قوم تو پیامبری برانگیخته که از او خشنود است و او را برگزیده و کتابی بر او نازل کرده و پاداشی بزرگ از برایش نهاده است، او از پرستش بتها نهی میکند و به اسلام فرا میخواند، پس درنگ نکن و سریع بازگرد. آنگاه برای پیامبر صلّی الله علیه و آله نوشت:
«به خداوندی که پروردگار موسی است شهادت میدهم که تو در دشت مکه فرستاده خدایی،
پس نزد خداوند مالک که مردمان را به سعادتمندی فرامیخواند، شفیع من باش.»
چون عبدالرحمن به خدمت پیامبر رسید، ایشان فرمود: «امانتی برایم آوردهای یا از کسی پیامی برایم داری؟ بگو!» اوس بن حارثة بن ثعلبة نیز سیصد سال پیش از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله در سخنی طویل به خاندان خود سفارش کرد که از حضرت پیروی کنند، او همان کسی است که سروده:
«هرگاه آن پیامبر آل غالب - قریشی - در مکه میان زمزم و حجر مبعوث شد،
ص: 224
هُنَالِکَ فَاشْرُوا نَصْرَهُ بِبِلَادِکُمْ (1)***بَنِی عَامِرٍ إِنَّ السَّعَادَةَ فِی النَّصْرِ
وَ فِیهِ یَقُولُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَوْساً مَاتَ فِی الْحَنِیفِیَّةِ وَ حَثَّ عَلَی نُصْرَتِنَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ (2).
د، العدد القویة و بشر أوس بن حارثة و ذکر نحوه (3).
قب، المناقب لابن شهرآشوب ذَکَرَ الْمَاوَرْدِیُّ أَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ رَأَی فِی مَنَامِهِ کَأَنَّهُ خَرَجَ مِنْ ظَهْرِهِ سِلْسِلَةٌ بَیْضَاءُ لَهَا أَرْبَعَةُ أَطْرَافٍ طَرَفٌ قَدْ أَخَذَ الْمَغْرِبَ وَ طَرَفٌ أَخَذَ الْمَشْرِقَ وَ طَرَفٌ لَحِقَ بِأَعْنَانِ السَّمَاءِ وَ طَرَفٌ لَحِقَ بِثَرَی الْأَرْضِ فَبَیْنَمَا هُوَ یَتَعَجَّبُ إِذِ الْتَفَّتِ الْأَنْوَارُ فَصَارَتْ شَجَرَةً خَضْرَاءَ مُجْتَمِعَةَ الْأَغْصَانِ مُتَدَلِّیَةَ الْأَثْمَارِ کَثِیرَةَ الْأَوْرَاقِ قَدْ أَخَذَ أَغْصَانُهَا أَقْطَارَ الْأَرْضِ فِی الطُّولِ وَ الْعَرْضِ وَ لَهَا نُورٌ قَدْ أَخَذَ الْخَافِقَیْنِ وَ کَأَنِّی قَدْ جَلَسْتُ تَحْتَ الشَّجَرَةِ وَ بِإِزَائِی شَخْصَانِ بَهِیَّانِ وَ هُمَا نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ علیهما السلام قَدِ اسْتَظَلَّا بِهِ فَقَصَّ ذَلِکَ عَلَی کَاهِنٍ فَفَسَّرَهُ بِوِلَادَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4).
قب، المناقب لابن شهرآشوب الْمُفَسِّرُونَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ لِإِیلافِ قُرَیْشٍ أَنَّهُ کَانَتْ لَهُمْ فِی کُلِّ سَنَةٍ رِحْلَتَانِ بِالْیَمَنِ وَ الشَّامِ فَکَانَ مِنْ وِقَایَةِ أَبِی طَالِبٍ أَنَّهُ عَزَمَ عَلَی الْخُرُوجِ فِی رَکْبٍ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی الشَّامِ تَاجِراً سَنَةَ ثَمَانٍ مِنْ مَوْلِدِهِ أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِزِمَامِ نَاقَتِهِ وَ قَالَ یَا عَمِّ عَلَی مَنْ تُخَلِّفُنِی وَ لَا أَبٌ لِی وَ لَا أُمٌّ وَ کَانَ قِیلَ لِی (5)مَا یَفْعَلُ بِهِ فِی هَذَا الْحَرِّ وَ هُوَ غُلَامٌ صَغِیرٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأَخْرُجَنَّ بِهِ وَ لَا أُفَارِقُهُ أَبَداً (6).
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَقَالَ کَانَتِ الْیَهُودُ تَجِدُ فِی کُتُبِهَا أَنَّ مُهَاجَرَ مُحَمَّدٍ ص
ص: 225
ای بنی عامر! در آن هنگام او را در دیارتان یاری دهید که سعادت در یاری کردن اوست.»
پیامبر درباره او فرمود: خدا اوس را رحمت کند که بر دین حنیف جان داد و در زمان جاهلیت مردم را بر یاری دادن به ما برانگیخت(1).
العدد القویة نیز همانند این خبر را آورده است(2).
47.
مناقب ابن شهر آشوب: ماوردی گفته: عبدالمطّلب در خواب دید که از پشتش زنجیرهای از نور سفید بیرون آمد که چهار سو داشت، یک سو مغرب را گرفت و یک سو مشرق را و یک سو به طاق آسمان رسید و یک سو به روی خاک. در همان حال که او در شگفتی وامانده بود ناگاه آن نورها پیچیدند و به درختی سبز با شاخههای انبوه و میوههای آویزان و برگهای بسیار تبدیل شدند، آنچنان که شاخههایش جایجای زمین را از طول وعرض پوشاندند و شرق و غرب را فراگرفتند. عبد المطلب گوید: من گویی به زیر آن درخت نشسته بودم و پیش رویم نوح و ابراهیم نیز همچون دو مرد تابناک به زیر سایهاش نشسته بودند. عبدالمطّلب این خواب را برای کاهنی بازگفت و او آن را به ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله تعبیر کرد(3).
48.
مناقب ابن شهر آشوب: مفسران از عبدالله بن عباس روایت کردهاند که او درباره کلام حق تعالی «لِإِیلافِ قُرَیْشٍ»(4) {برای الفت دادنِ قریش،} گفت: آنان در هر سال دو سفر به یمن و شام داشتند. هشت سال پس از ولادت پیامبر ابوطالب تصمیم گرفت با کاروان قریش برای تجارت به شام رود. در آن هنگام پیامبر افسار ناقه ابوطالب را گرفت و فرمود: ای عمو! مرا که نه پدری دارم و نه مادری، به چه کس میسپاری؟ دیگران نیز به او گفتند: در این گرما با او که پسری کوچک است چه میکنی؟ ابوطالب گفت: به خدا سوگند او را با خود میبرم و هرگز از خود جدایش نمیکنم(5).
49.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا»(6)
{و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند} فرمود: یهودیان، در کتابهای خود یافته بودند که هجرتگاه پیامبر
ص: 225
مَا بَیْنَ عَیْرٍ وَ أُحُدٍ (1)فَخَرَجُوا یَطْلُبُونَ الْمَوْضِعَ فَمَرُّوا بِجَبَلٍ تُسَمَّی حداد (حَدَداً) (2)فَقَالُوا حداد (حَدَدٌ) وَ أُحُدٌ سَوَاءٌ فَتَفَرَّقُوا عِنْدَهُ فَنَزَلَ بَعْضُهُمْ بِفَدَکَ وَ بَعْضُهُمْ بِخَیْبَرَ وَ بَعْضُهُمْ بِتَیْمَاءَ فَاشْتَاقَ الَّذِینَ بِتَیْمَاءَ إِلَی بَعْضِ إِخْوَانِهِمْ فَمَرَّ بِهِمْ أَعْرَابِیٌّ مِنْ قَیْسٍ فَتَکَارَوْا مِنْهُ وَ قَالَ لَهُمْ أَمُرُّ بِکُمْ مَا بَیْنَ عَیْرٍ وَ أُحُدٍ فَقَالُوا لَهُ إِذَا مَرَرْتَ بِهِمَا فَأَرِنَّاهُمَا فَلَمَّا تَوَسَّطَ بِهِمْ أَرْضُ الْمَدِینَةِ قَالَ لَهُمْ ذَاکَ عَیْرٌ وَ هَذَا أُحُدٌ فَنَزَلُوا عَنْ ظَهْرِ إِبِلِهِ فَقَالُوا لَهُ قَدْ أَصَبْنَا بُغْیَتَنَا فَلَا حَاجَةَ لَنَا فِی إِبِلِکَ فَاذْهَبْ حَیْثُ شِئْتَ وَ کَتَبُوا إِلَی إِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ بِفَدَکَ وَ خَیْبَرَ أَنَّا قَدْ أَصَبْنَا الْمَوْضِعَ فَهَلُمُّوا إِلَیْنَا فَکَتَبُوا إِلَیْهِمْ أَنَّا قَدِ اسْتَقَرَّتْ بِنَا الدَّارُ وَ اتَّخَذْنَا الْأَمْوَالَ وَ مَا أَقْرَبَنَا مِنْکُمْ وَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَمَا أَسْرَعَنَا إِلَیْکُمْ فَاتَّخَذُوا بِأَرْضِ الْمَدِینَةِ الْأَمْوَالَ فَلَمَّا کَثُرَتْ أَمْوَالُهُمْ بَلَغَ تُبَّعَ فَغَزَاهُمْ فَتَحَصَّنُوا مِنْهُ فَحَاصَرَهُمْ وَ کَانُوا یَرِقُّونَ لِضُعَفَاءِ أَصْحَابِ تُبَّعٍ فَیُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِاللَّیْلِ التَّمْرَ وَ الشَّعِیرَ فَبَلَغَ ذَلِکَ تُبَّعَ فَرَقَّ لَهُمْ وَ آمَنَهُمْ فَنَزَلُوا إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی قَدِ اسْتَطَبْتُ بِلَادَکُمْ وَ لَا أَرَانِی إِلَّا مُقِیماً فِیکُمْ فَقَالُوا لَهُ إِنَّهُ لَیْسَ ذَلِکَ لَکَ إِنَّهَا مُهَاجَرُ نَبِیٍّ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ حَتَّی یَکُونَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُمْ فَإِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمْ مِنْ أُسْرَتِی (3)مَنْ إِذَا کَانَ ذَلِکَ سَاعَدَهُ وَ نَصَرَهُ فَخَلَّفَ فِیهِمْ حِینَ بَوَّأَهُمُ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ (4)فَلَمَّا کَثُرُوا بِهَا کَانُوا یَتَنَاوَلُونَ أَمْوَالَ الْیَهُودِ فَکَانَتِ الْیَهُودُ یَقُولُ لَهُمْ أَمَا لَوْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ دِیَارِنَا وَ أَمْوَالِنَا فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً علیه الصلواة و السلام آمَنَتْ بِهِ الْأَنْصَارُ وَ کَفَرَتْ بِهِ الْیَهُودُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ
ص: 226
میان دو کوه اُحُد و عَیر قرار دارد؛ آنها در جستجوی آن جایگاه بیرون شدند. هنگامی که از کوهی به نام «حَداد» گذر کردند به خود گفتند: «حَداد» همان اُحد است؛ پس در آنجا از هم جدا شدند و گروهی به سوی فدک و گروهی به سوی خیبر و گروهی به سوی تیماء رهسپار شدند. کسانی که به سوی تیماء رفته بودند، به دیدار چندی از برادران خود مشتاق شدند. مردی از اعراب از آنجا می گذشت، آنها شتر او را اجاره کردند. اعرابی گفت: من شما را از میان عَیر و اُحد می گذرانم . به او گفتند: هر گاه به آنجا رسیدی، ما را خبر کن. چون آنها را به میان شهر رساند، گفت: آنجا کوه عَیر است و اینجا اُحد. آنها از شتر پایین آمدند و به اعرابی گفتند: به آنچه که می خواستیم رسیدیم و دیگر نیازی به شتر تو نداریم، هر جا می خواهی برو. سپس به برادران خود در فدک و خیبر نوشتند: آن جایگاه را یافتیم، به سوی ما بشتابید. آنها در پاسخ نوشتند: اینجا روزگار به کام ماست و مال و ثروتی به دست آورده ایم و به شما نزدیک نیستیم؛ از این رو به سوی شما نمی آییم؛ در آن شهر به مال اندوزی بپردازید. چون ثروت ایشان انبوه شد، خبرشان به تُبّع رسید، او به آن جا لشکر کشید و آنها را در سنگرهایشان محاصره کرد. آنها با یاران ناتوان تُبّع مهربانی کردند و شب هنگام برایشان خرما و جو بردند. تُبّع از این کار باخبر شد و بر آنها رحم آورد و امانشان داد. آنها نزد او آمدند و او به ایشان گفت: من سرزمین شما را نیک یافتم و می خواهم نزدتان سکنی گزینم. آنها گفتند: این برایت امکان پذیر نیست؛ چرا که اینجا هجرتگاه پیامبر است و هیچ کس نمی تواند بر آن تسلط یابد تا اینکه وی ظهور کند. او گفت: من از میان خاندان خود عده ای را نزد شما به جا می گذارم تا وقتی وی هجرت کرد، او را یاری و پشتیبانی کنند. اینچنین او دو قبیله اوس و خزرج را در میان آنان به جای گذاشت. چون این دو قبیله در آنجا گسترش یافتند، به اموال یهودیان دست درازی کردند. یهودیان گفتند: وقتی محمد برانگیخته شد شما را از سرزمین و اموالمان دور می کنیم. اما وقتی خداوند محمد صلّی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخت، انصار به او ایمان آوردند و یهودیان کفر پیشه کردند؛ و این همان کلام خداوند عزوجل است که فرمود:
ص: 226
وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَی فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ (1)
کا، الکافی محمد بن یحیی عن ابن عیسی عن الأهوازی عن النضر عن زرعة عن أبی بصیر مثله (2).
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ یَجِدُونَهُ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ (3)
جا، المجالس للمفید الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ التَّمَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَیْمٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الرَّوَّاسِیِّ عَبْدِ اللَّهِ (4)عَنْ عُبَیْدِ بْنِ سُمَیْعٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَفْدُ إِیَادٍ قَالَ لَهُمْ مَا فَعَلَ قُسُّ بْنُ سَاعِدَةَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ بِسُوقِ عُکَاظٍ عَلَی جَمَلٍ أَوْرَقَ وَ هُوَ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ عَلَیْهِ حَلَاوَةٌ مَا أَجِدُنِی أَحْفَظُهُ (5)فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَنَا أَحْفَظُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ سَمِعْتُهُ وَ هُوَ یَقُولُ بِسُوقِ عُکَاظٍ أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ عُوا وَ احْفَظُوا مَنْ عَاشَ مَاتَ وَ مَنْ مَاتَ فَاتَ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ آتٍ لَیْلٌ دَاجٍ وَ سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ بِحَارٌ تُرَجْرِجُ (6)وَ نُجُومٌ تَزْهَرُ وَ مَطَرٌ وَ نَبَاتٌ وَ آبَاءٌ وَ أُمَّهَاتٌ وَ ذَاهِبٌ وَ آتٍ وَ ضَوْءٌ وَ ظَلَامٌ وَ بِرٌّ وَ أَثَامٌ وَ لِبَاسٌ وَ رِیَاشٌ وَ مَرْکَبٌ وَ مَطْعَمٌ وَ مَشْرَبٌ إِنَّ فِی السَّمَاءِ لَخَبَراً وَ إِنَّ فِی الْأَرْضِ لَعِبَراً مَا لِی أَرَی النَّاسَ یَذْهَبُونَ وَ لَا یَرْجِعُونَ أَ رَضُوا بِالْمُقَامِ هُنَاکَ فَأَقَامُوا أَمْ تَرَکُوا فَنَامُوا یُقْسِمُ بِاللَّهِ قُسُّ بْنُ سَاعِدَةَ قَسَماً بِرّاً لَا إِثْمَ فِیهِ مَا لِلَّهِ عَلَی الْأَرْضِ دِینٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ دِینٍ
ص: 227
«وَکَانُواْ مِن قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءهُم مَّا عَرَفُواْ کَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّه عَلَی الْکَافِرِینَ» {و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد}.(1)
در کافی نیز همانند این حدیث از ابوبصیر روایت شده است(2).
50.
تفسیر عیاشی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ» {نام او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته می یابند [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد، و از کار ناپسند باز می دارد} فرمود: یعنی یهودیان و نصارا صفات و نام محمد را مییابند(3).
51.
مجالس مفید: از ابن عباس روایت شده: هیئتی از قبیله اِیادی خدمت پیامبر رسیدند. حضرت به آنان فرمود: قُسّ بن ساعده چه کرد؟! گویی به او مینگرم که در بازار عُکاظ بر شتری خاکستری ایستاده و با کلامی شیرینی برای مردم سخن میگوید، که من سخنش را از حفظ ندارم. مردی از آن قوم عرض کرد: من حفظ هستم ای رسول خدا! شنیدم که در بازار عُکاظ میگفت: «ای مردم! گوش بسپارید و فرا گیرید و به خاطر بسپارید که هر که بزیَد جان بسپُرَد و هر که جان بسپُرَد درگذرد و هر آنچه باید بیاید میآید، شبی در تیرگی و آسمانی با برجهای فلکی و دریاهایی جوشان و ستارگانی درخشان و باران و گیاهان و پدران و مادران و رفتگان و آمدگان و روشنایی و تاریکی و نیکوکاری و بدکاری و لباس و اثاث و حیوان سواری و خوردنی و نوشیدنی؛ به راستی که در آسمان خبری و در زمین اندرزی هست، مرا چه میشود که میبینم مردم میروند و بازنمیگردند؟ آیا به اقامت راضی شدهاند و مقیم گشتهاند یا وانهاده شدهاند و به خواب رفتهاند؟
قُسّ به نیکی و بی هیچ خطا قسم میخورد که هیچ دینی نزد خداوند دوستداشتنیتر از دینی نیست
ص: 227
قَدْ أَظَلَّکُمْ زَمَانُهُ وَ أَدْرَکَکُمْ أَوَانُهُ طُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ صَاحِبَهُ فَبَایَعَهُ (1)وَ وَیْلٌ لِمَنْ أَدْرَکَهُ فَفَارَقَهُ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:
فِی الذَّاهِبِینَ الْأَوَّلِینَ مِنَ الْقُرُونِ لَنَا بَصَائِرُ*** لَمَّا رَأَیْتُ مَوَارِداً لِلْمَوْتِ لَیْسَ لَهَا مَصَادِرُ
وَ رَأَیْتُ قَوْمِی نَحْوَهَا یَمْضِی الْأَصَاغِرُ وَ الْأَکَابِرُ*** لَا یَرْجِعُ الْمَاضِی إِلَیْکَ وَ لَا مِنَ الْمَاضِینَ غَابِرٌ
أَیْقَنْتُ أَنِّی لَا مَحَالَةَ حَیْثُ صَارَ الْقَوْمُ صَائِرٌ
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْحَمُ اللَّهُ قُسَّ بْنَ سَاعِدَةَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یَأْتِیَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَحْدَهُ (2)فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ قُسٍّ عَجَباً قَالَ وَ مَا الَّذِی رَأَیْتَ قَالَ بَیْنَمَا أَنَا یَوْماً بِجَبَلٍ فِی نَاحِیَتِنَا یُقَالُ لَهُ سِمْعَانُ فِی یَوْمٍ قَائِظٍ (3)شَدِیدِ الْحَرِّ إِذَا أَنَا بِقُسِّ بْنِ سَاعِدَةَ فِی ظِلِّ شَجَرَةٍ عِنْدَهَا عَیْنُ مَاءٍ وَ إِذَا حَوَالَیْهِ سِبَاعٌ کَثِیرَةٌ وَ قَدْ وَرَدَتْ حَتَّی تَشْرَبَ مِنَ الْمَاءِ وَ إِذَا زَأَرَ سَبُعٌ مِنْهَا عَلَی صَاحِبِهِ ضَرَبَهُ بِیَدِهِ وَ قَالَ کُفَّ حَتَّی یَشْرَبَ الَّذِی وَرَدَ قَبْلَکَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ وَ مَا حَوْلَهُ مِنَ السِّبَاعِ هَالَنِی ذَلِکَ وَ دَخَلَنِی رُعْبٌ شَدِیدٌ فَقَالَ لِی لَا بَأْسَ عَلَیْکَ لَا تَخَفْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا أَنَا بِقَبْرَیْنِ بَیْنَهُمَا مَسْجِدٌ فَلَمَّا آنَسْتُ بِهِ قُلْتُ مَا هَذَانِ الْقَبْرَانِ قَالَ قَبْرُ أَخَوَیْنِ کَانَا لِی یَعْبُدَانِ اللَّهَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ مَعِی فَمَاتَا فَدَفَنْتُهُمَا فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ اتَّخَذْتُ فِیمَا بَیْنَهُمَا (4)مَسْجِداً أَعْبُدُ اللَّهَ فِیهِ حَتَّی أَلْحَقَ بِهِمَا ثُمَّ ذَکَرَ أَیَّامَهُمَا وَ فِعَالَهُمَا فَبَکَی ثُمَّ قَالَ
خَلِیلَیَّ هَبَّا طَالَ مَا قَدْ رَقَدْتُمَا*** أَجِدُکُمَا لَا تَقْضِیَانِ کَرَاکُمَا
أَ لَمْ تَعْلَمَا أَنِّی بِسِمْعَانَ مُفْرَدٌ*** وَ مَا لِی بِهَا مِمَّنْ حَبَبْتُ سِوَاکُمَا
أُقِیمُ عَلَی قَبْرَیْکُمَا لَسْتُ بَارِحاً ***طِوَالَ اللَّیَالِی أَوْ یُجِیبَ صَدَاکُمَا
أَبْکِیکُمَا طُولَ الْحَیَاةِ وَ مَا الَّذِی*** یَرُدُّ عَلَی ذِی عَوْلَةٍ إِنْ بَکَاکُمَا
کَأَنَّکُمَا وَ الْمَوْتَ أَقْرَبُ غَایَةٍ*** بِرُوحِی فِی قَبْرِی کَمَا قَدْ أَتَاکُمَا
ص: 228
که زمانش برای شما فرا رسیده و هنگامش شما را دریافته، خوشا به حال کسی که صاحب آن دین را دریابد و با او بیعت کند و بدا به حال کسی که او را دریابد و از او جدا شود. سپس سرود:
«در پیشینیانی که قرنها بودند اما درگذشتند برای ما بصیرتهایی هست، چون میبینم مرگ راههای ورودی دارد و هیچ راه خروجی ندارد،
قوم خود را میبینم که کوچک و بزرگ سوی مرگ میروند و آنان که رفتهاند سوی من باز نمیگردند و بازماندگان بازنمیمانند،
از اینجا یقین کردم که من نیز ناگزیر به همان جایی میروم که آن قوم رفتهاند.»
آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «خدا قُسّ بن ساعده را رحمت کند، امید دارم که او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت محشور شود.» در آن دم مردی از میان آن قوم عرض کرد: ای رسول خدا! من از قُسّ اثری شگفت دیدم. فرمود: چه دیدی؟ عرض کرد: در روزی داغ و طاقتفرسا از یکی از کوههای دیارمان به نام سِمعان میگذشتم که ناگاه دیدم قُسّ بن ساعده در سایه درختی نشسته و چشمه آبی از کنارش میگذرد و در اطرافش درندگان بسیاری هستند، آن درندان آمدند تا از آن آب بنوشند و ناگاه یکی از آنان بر سر دیگری نعرهای زد. قُسّ او را با دست زد و گفت: «بایست تا کسی که پیش از تو آمده آب بنوشد.» من وقتی او را در میان آن درندگان دیدم به وحشت افتادم و بسیار ترسیدم. او به من گفت: انشاءالله با تو کاری ندارند، نترس. ناگاه دیدم کنار دو قبر هستم که در میانشان سجدهگاهی هست. چون با او انس گرفتم گفتم: این دو قبر چیست؟ گفت: «اینها قبر برادران من است که در اینجا با من خدا را عبادت میکردند و من آن دو را همینجا به خاک سپردم و در میانشان جایی را برای سجده ساختم و خدا را در آن عبادت میکنم تا اینکه به آن دو بپیوندم.» او سپس از کار و روزگار آن دو یاد کرد و گریست و سپس سرود:
«دوستان من برخیزید که دیر زمانی است به خواب رفتهاید؛ گمان کنم دیگر از خوابی که رفتهاید برنمیخیزید،
مگر نمیدانید من در دیار سمعان تنهایم و در اینجا کسی را جز شما دوست نمیدارم،
من بر مزار شما بر جا میمانم و نمیروم، همه شب میآیم تا مگر صدایی از شما برآید،
همه عمر بر شما خواهم گریست، چه چیزی میتواند سوگوار را از گریه بازدارد؟
گویا شما و مرگ نزدیکترین هدف برای روح من در قبرم هستید، همچنانکه شما را درربود،
ص: 228
فَلَوْ جُعِلَتْ نَفْسٌ لِنَفْسٍ وِقَایَةً*** لَجُدْتُ بِنَفْسِی أَنْ أَکُونَ فِدَاکُمَا (1)
قوله صلی الله علیه و آله ما أجدنی لعله کان فی الأصل ما أجودنی فصحّف و یحتمل أن یکون قال ذلک علی جهة المصلحة لیسمع الناس من القوم (2)و الزئیر صوت الأسد من صدره و قد زأر کضرب و منع و سمع و الهبّ الانتباه من النوم و نشاط کل سائر و سرعته و الکری النوم.
و قال الجوهری الصدی الذی یجیبک بمثل صوتک فی الجبال و غیرها یقال صمّ صداه و أصمّ الله صداه أی أهلکه لأن الرجل إذا مات لم یسمع الصدی منه شیئا فیجیبه.
و قال الفیروزآبادی الصدی الجسد من الآدمی بعد موته و طائر یخرج من رأس المقتول إذا بلی بزعم الجاهلیة انتهی و ما فی البیت یحتمل المعنیین و علی التقدیرین أو بمعنی إلی أن أی أقیم علی قبریکما إلی أن تحییا و تجیبانی.
نجم، کتاب النجوم وَجَدْتُ فِی کِتَابِ دُرَّةِ الْإِکْلِیلِ تَأْلِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرِو بْنِ حُسَیْنٍ الْقَطِیعِیِّ فِی الْجُزْءِ الثَّالِثِ مِنْهُ عِنْدَ قَوْلِهِ مَفَارِیدُ الْأَسْمَاءِ عَلَی التَّقْیِیدِ فَذَکَرَ فِی تَرْجَمَةِ عَبْدِ الْأَوَّلِ بْنِ عِیسَی بْنِ شُعَیْبِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الشَّجَرِیِّ الْأَصْلِ الْهَرَوِیِّ الْمَوْلِدِ الصُّوفِیِّ الشَّیْخِ الثِّقَةِ أَبِی الْوَقْتِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (3)حَدِیثَ دَلَالَةِ النُّجُومِ عِنْدَ هِرَقْلَ مَلِکِ الرُّومِ عَلَی نُبُوَّةِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ یَتَضَمَّنُ سُؤَالَ هِرَقْلَ لِبَعْضِ قُرَیْشٍ
ص: 229
اگر میشد جان کسی فداییِ جان کسی باشد، هر آینه من جان خود را فدای شما میکردم.»(1)
توضیح
سخن حضرت «ما أجدنی» شاید در اصل «ما أجودنی» بوده و مصحّف شده، شاید هم بنا بر مصلحت بوده تا مردم آن سخنان را از آن قوم بشنوند. «زئیر» صدای شیر از سینه است و «زأر» بر وزن «ضرب، منع، سمع» است. «الهبّ» یعنی «برخاستن از خواب» و «حرکت و سرعت هر رونده». «الکری» یعنی «خواب». جوهری میگوید: «الصدی» آوایی است که همانند صدای تو را در میان کوهها تکرار میکند؛ میگویند: «صمّ صداه» و «أصمّ الله صداه» یعنی او را هلاک کند، زیرا وقتی آدمی میمیرد دیگر پژواک صدای او به گوش نمیرسد. فیروزآبادی میگوید: «الصدی» جسد انسان پس از مرگ است و نیز به پندار اهل جاهلیت پرندهای است که به هنگام زوال بدن مقتول از سر او بیرون میآید. در این بیت هر دو معنا را میتوان منظور کرد یا به این معنا که من بر مزار شما بر جا میمانم تا زنده شوید و پاسخ مرا بدهید.
52.
کتاب النجوم: در کتاب دُرّة الإکلیل خبری درباره دلالت ستارگان در زمان هِرقل پادشاه روم بر نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله هست. در اثنای این خبر طولانی، پرسش هرقل از قریشیان
ص: 229
عَنْ صِفَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَفْظَ کِتَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی هِرَقْلَ ثُمَّ قَالَ مَا هَذَا لَفْظُهُ وَ کَانَ ابْنُ النَّاطُورِ صَاحِبَ إِیلِیَا وَ هِرَقْلُ أُسْقُفّاً عَلَی نَصَارَی الشَّامِ یُحَدِّثُ (1)أَنَّ هِرَقْلَ حِینَ قَدِمَ إِیلِیَا (2)أَصْبَحَ یَوْماً خَبِیثَ النَّفْسِ فَقَالَ بَعْضُ بَطَارِقَتِهِ قَدِ اسْتَنْکَرْنَا (3)هَیْئَتَکَ قَالَ ابْنُ النَّاطُورِ وَ کَانَ هِرَقْلُ جَیِّداً یَنْظُرُ فِی النُّجُومِ (4)فَقَالَ لَهُمْ حِینَ سَأَلُوهُ إِنِّی رَأَیْتُ اللَّیْلَةَ حِینَ نَظَرْتُ ملک (مَلِکاً) قَدْ ظَهَرَ مِنْ مُخْتَتِنِ هَذِهِ الْأُمَّةِ (5)قَالُوا لَیْسَ مُخْتَتِنٌ إِلَّا الْیَهُودَ فَلَا یُهِمَّنَّکَ شَأْنُهُمْ وَ اکْتُبْ إِلَی مَدَائِنِ مُلْکِکَ یَقْتُلُونَ مَنْ بِهِمْ (6)مِنَ الْیَهُودِ فَبَیْنَا هُمْ عَلَی أَمْرِهِمْ إِذْ أُتِیَ هِرَقْلُ بِرَجُلٍ أَرْسَلَ إِلَیْهِ مَلِکُ غَسَّانَ یُخْبِرُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص- (7)فَلَمَّا اسْتَخْبَرَهُ هِرَقْلُ قَالَ اذْهَبُوا فَانْظُرُوا أَ مُخْتَتِنٌ (8)هُوَ أَمْ لَا فَنَظَرُوا فَحَدَّثُوهُ أَنَّهُ مُخْتَتِنٌ وَ سَأَلَهُ عَنِ الْعَرَبِ فَقَالَ هُمْ یَخْتَتِنُونَ (9)فَقَالَ هِرَقْلُ هَذَا مَلِکُ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَدْ ظَهَرَ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی صَاحِبٍ لَهُ بِرُومِیَّةٍ وَ کَانَ نَظِیرَهُ فِی الْعِلْمِ وَ سَارَ هِرَقْلُ إِلَی حِمْصَ فَلَمْ یَرِمْ حِمْصَ حَتَّی أَتَاهُ کِتَابٌ مِنْ صَاحِبِهِ یُوَافِقُ رَأْیَ هِرَقْلَ عَلَی خُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ نَبِیٌّ- (10)فَأَذِنَ هِرَقْلُ لِعُظَمَاءِ الرُّومِ فِی دَسْکَرَةٍ لَهُ بِحِمْصَ ثُمَّ أَمَرَ بِأَبْوَابِهَا فَغُلِّقَتْ ثُمَّ أَطْلَعَ (11)فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الرُّومِ هَلْ لَکُمْ فِی الْفَلَاحِ وَ الرُّشْدِ وَ أَنْ یَثْبُتَ مُلْکُکُمْ (12)فَبَایِعُوا هَذَا الرَّجُلَ
ص: 230
درباره صفات پیامبر و لفظ کتاب پیامبر نیز آمده است. از این قرار که ناطور، فرمانده ایلیا(1) و دوست هِرقل و رهبر نصارای شام میگوید: روزی هِرقل به ایلیا آمد و صبحدم با چهرهای آشفته از خواب برخاست. عدهای از سردارانش به او گفتند: چرا چهرهات را گرفته میبینیم؟ هرقل که در رصد ستارگان مردی توانا بود، در پاسخ به آنان گفت: دیشب در ستارگان دیدم پادشاهی که ختنه میکند از میان مردم ظهور کرده است. گفتند: در میان مردم فقط یهودیان ختنه میکنند که درباره آنان نگران نباش، به شهرهای تحت سلطنت خود بنویس که هر چه یهودی در آن شهرها هست بکشند. در همان اوان ناگاه مردی از جانب پادشاه غَسّان نزد هرقل آمد و درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله خبر آورد. هرقل پس از اینکه اخبار آن مرد را شنید گفت بروید و بنگرید آیا این مرد ختنه کرده یا نه. آنان دیدند و به او گفتند که وی ختنه کرده است. هرقل درباره عربها از او پرسید و او گفت آنان ختنه میکنند. هرقل گفت: پادشاه این امت ظهور کرده است. سپس به یکی از دوستانش که در رومیه بود و در علم همطراز خودش بود، نامه نوشت و به حِمص رفت. هنوز از حِمص خارج نشده بود که نامه دوستش رسید. او رأی هرقل را درباره پیامبر تأیید کرده بود و گفته بود که او پیامبر است. هرقل بزرگان روم را در قلعهای که در حِمص داشت جمع کرد و دستور داد تا درهای آنجا را بستند و سپس بر جایگاه سخن فراز شد و گفت: ای جماعت روم! اگر در پی کامیابی و رشد هستید و میخواهید سلطنتتان بر جا بماند، با آن مرد بیعت کنید.
ص: 230
فَحَاصُوا حَیْصَةَ حُمُرِ الْوَحْشِ إِلَی الْأَبْوَابِ فَوَجَدُوهَا قَدْ غُلِّقَتْ (1)فَلَمَّا رَأَی هِرَقْلُ نَفْرَتَهُمْ وَ آیَسَ مِنَ الْإِیمَانِ قَالَ رُدُّوهُمْ عَلَیَّ وَ قَالَ (2)إِنِّی قُلْتُ مَقَالَتِی آنِفاً أَخْتَبِرُ بِهَا شِدَّتَکُمْ عَلَی دِینِکُمْ وَ قَدْ رَأَیْتُ (3)فَسَجَدُوا لَهُ وَ رَضُوا عَنْهُ فَکَانَ ذَلِکَ آخِرَ شَأْنِ هِرَقْلَ (4).
قوله فلم یرم حمص أی لم یبرحه و لم یزل عنه من رام یریم و الدسکرة القریة و الصومعة و حاص عنه یحیص حیصا و حیصة عدل و حاد.
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ قَالَ کَانَ قَوْمٌ فِیمَا بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِیسَی علیه السلام وَ کَانُوا یَتَوَعَّدُونَ أَهْلَ الْأَصْنَامِ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ لَیَخْرُجَنَّ نَبِیٌّ فَلَیُکَسِّرَنَّ أَصْنَامَکُمْ وَ لَیَفْعَلَنَّ بِکُمْ وَ لَیَفْعَلَنَّ فَلَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَرُوا بِهِ (5).
د، العدد القویة الْبَشَائِرُ بِهِ مِنْ ذَلِکَ بَشَائِرُ مُوسَی فِی السِّفْرِ الْأَوَّلِ وَ بَشَائِرُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی السِّفْرِ الثَّانِی وَ فِی السِّفْرِ الْخَامِسَ عَشَرَ وَ فِی الثَّالِثِ وَ الْخَمْسِینَ مِنْ مَزَامِیرِ دَاوُدَ علیه السلام وَ بَشَائِرُ عویدیا (6)وَ حَیْقُوقَ وَ حِزْقِیلَ وَ دَانِیَالَ وَ شَعْیَا وَ قَالَ دَاوُدُ فِی زَبُورِهِ اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ.
وَ قَالَ عِیسَی علیه السلام فِی الْإِنْجِیلِ إِنَّ الْبِرَّ ذَاهِبٌ وَ الْبَارِقْلِیطَا جائی (جَاءٍ) مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ یُخَفِّفُ الْآصَارَ وَ یُفَسِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ یَشْهَدُ لِی کَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُکُمْ بِالْأَمْثَالِ
ص: 231
آنان همچون الاغهای وحشی به سوی درها رمیدند اما دیدند درها بسته شده است. وقتی هرقل بیزاری آنان را دید و از اینکه ایمان بیاورند ناامید شد، گفت: آنان را نزد من بازگردانید. سپس گفت: من این سخنان را گفتم تا استواری شما را بر دینتان بیازمایم و اکنون پاسخ گرفتم. آنان در برابر هرقل سجده کردند و از او خشنود شدند. این بود پایان کار هرقل(1).
توضیح
«فلم یرم حمص» از «رام، یریم» یعنی «هنوز آنجا را ترک نکرده بود». «الدسکرة» یعنی «قریه» و «صومعه». «حاص عنه، یحیص، حیصا» یعنی «روی برتافت و روی گرداند».
53.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند تبارک و تعالی «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ»(2) {و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند.} ما بین حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و حضرت عیسی علیه السلام قومی بودند که بت پرستان را تهدید میکردند و میگفتند پیامبر ظهور خواهد کرد که بتهایتان را میشکند و با شما چنین و چنان میکند. اما وقتی رسول خدا ظهور کرد انکارش کردند(3).
54.
العدد القویه: از جمله مژده ها به ظهور پیامبر صلّی الله علیه و آله مژدههای موسی در سفر اول تورات، مژدههای ابراهیم در سفر دوم و سفر پانزدهم صحف، مژدههای داوود در مزمور پنجاه و سوم، مژدههای عویدیا و حَیقوق و حِزقیل و دانیال و شعیا است؛ داوود در زبور خود فرمود: خداوندا برپادارنده سنّت را از پس دوره فترت مبعوث فرما.
و عیسی در انجیل فرمود: بِرّ میرود و بارقلیط پس از او میآید و گناهان را میکاهد و همه چیز را تفسیر میکند و بر من گواهی میدهد همچنانکه من بر او گواهی دادم، من مثلها
ص: 231
وَ هُوَ یَأْتِیکُمْ بِالتَّأْوِیلِ(1).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ: ذَکَرَ الرُّوَاةُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ أَنَّ رَبِیعَةَ بْنَ نَصْرٍ (2)رَأَی رُؤْیَا هَالَتْهُ (3)فَبَعَثَ فِی أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ فَلَمْ یَدَعْ کَاهِناً وَ لَا سَاحِراً وَ لَا قَائِفاً وَ لَا مُنَجِّماً إِلَّا أَحْضَرَهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا جَمَعَهُمْ قَالَ لَهُمْ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی فَأَخْبِرُونِی بِتَأْوِیلِهَا قَالُوا اقْصُصْهَا عَلَیْنَا لِنُخْبِرَکَ بِتَأْوِیلِهَا قَالَ إِنِّی إِنْ أَخْبَرْتُکُمْ بِهَا لَمْ أَطْمَئِنَّ إِلَی خَبَرِکُمْ عَنْ تَأْوِیلِهَا إِنَّهُ لَا یَعْرِفُ تَأْوِیلَهَا إِلَّا مَنْ یَعْرِفُهَا قَبْلَ أَنْ أُخْبِرَهُ بِهَا فَلَمَّا قَالَ لَهُمْ ذَلِکَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ إِنْ کَانَ الْمَلِکُ یُرِیدُ هَذَا فَلْیَبْعَثْ إِلَی سَطِیحٍ وَ شِقٍّ (4)فَإِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَعْلَمَ مِنْهُمَا فَهُمَا یُخْبِرَانِکَ بِمَا سَأَلْتَ فَلَمَّا قِیلَ لَهُ ذَلِکَ بَعَثَ إِلَیْهِمَا فَقَدِمَ عَلَیْهِ سَطِیحٌ قَبْلَ شِقٍّ وَ لَمْ یَکُنْ فِی زَمَانِهِمَا مِثْلُهُمَا مِنَ الْکُهَّانِ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ سَطِیحٌ دَعَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا سَطِیحُ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی وَ فَظِعْتُ بِهَا فَأَخْبِرْنِی بِهَا فَإِنَّکَ إِنْ أَصَبْتَهَا أَصَبْتَ تَأْوِیلَهَا قَالَ أَفْعَلُ رَأَیْتَ جُمْجُمَةً (5)خَرَجَتْ مِنْ ظُلْمَةٍ فَوَقَعَتْ (6)بِأَرْضِ تَهِمَةٍ فَأَکَلَتْ مِنْهَا کُلُّ ذَاتِ جُمْجُمَةٍ (7)قَالَ لَهُ الْمَلِکُ مَا أَخْطَأْتَ مِنْهَا شَیْئاً یَا سَطِیحُ فَمَا عِنْدَکَ فِی تَأْوِیلِهَا فَقَالَ أَحْلِفُ بِمَا بَیْنَ الْحَرَّتَیْنِ مِنْ حَنَشٍ لَیَهْبِطَنَّ أَرْضَکُمُ الْحَبَشُ فَلَیَمْلِکَنَّ مَا بَیْنَ أَنِینٍ (8)إِلَی جَرَشٍ قَالَ لَهُ الْمَلِکُ وَ أَبِیکَ یَا سَطِیحُ إِنَّ هَذَا لَنَا لَغَائِظٌ مُوجِعٌ فَمَتَی هُوَ کَائِنٌ یَا سَطِیحُ أَ فِی زَمَانِی أَمْ بَعْدَهُ قَالَ
ص: 232
را برایتان آوردم و او تأویلها را برایتان میآورد(1).
55.
کنز الفوائد: راویان از اهل علم نقل کردهاند که ربیعة بن نصر خوابی هولناک دید و کسی را به میان مملکت خود فرستاد و همه کاهنان و ساحران و نسبشناسان هوشمند و ستارهشناسان را حاضر کرد و چون همگی جمع شدند به آنان گفت: من خوابی هولناک دیدهام، مرا از تأویلش آگاه کنید. گفتند: خوابت را برای ما بازگو تا تأویلش را برایت بگوییم. گفت: اگر من آن را برایتان بازگویم، مطمئن نیستم تأویلش را درست بگویید، کسی که تأویلش را میداند کسی است که پیش از بازگویی من آن را بداند. چون او چنین گفت، مردی از آن قوم گفت: اگر پادشاه چنین کسی را میخواهد، باید به دنبال سَطیح و شِقّ بفرستد، چراکه هیچکس عالمتر از آن دو نیست، آن دو تو را از آنچه میخواهی خبر میدهند. وقتی پادشاه این سخن را شنید کسی را در پی آن دو فرستاد و سطیح پیش از شقّ رسید. در آن روزگار هیچ کاهنی همتای آن دو نبود. وقتی سطیح وارد شد، پادشاه او را فراخواند و به او گفت: ای سطیح! من خوابی هولناک دیدهام و هراسیدهام، مرا از آن خبر ده، اگر بتوانی آن را درست بگویی تأویلش را نیز درست خواهی گفت. سطیح گفت: میتوانم؛ جمجمهای دیدهای که از تاریکی ره به بیرون بُرد و در تهامه بر زمین خورد و هر که جمجمه داشت، از آن خورد. پادشاه گفت: درست گفتی ای سطیح! درباره تأویلش چه میگویی؟ سطیح کاهن گفت: سوگند به مارهای میان دو شنزار، اهل حبشه در سرزمینتان فرود میآیند و چیره خواهند شد بر انین تا به جَرَشه! پادشاه به او گفت: ای سطیح! تو را به جان پدرت سوگند بگو این اتفاق ترسناک و دردناک چه موقع میافتد؟ در روزگار من یا پس از آن؟ سطیح گفت: نه در این زمان، بلکه اندکی پس
ص: 232
لَا بَلْ بَعْدَهُ بِحِینٍ أَکْثَرَ مِنْ سِتِّینَ أَوْ سَبْعِینَ یَمْضِینَ مِنَ السِّنِینَ ثُمَّ یُقْتَلُونَ بِهَا أَجْمَعُونَ (1)وَ یُخْرِجُونَ مِنْهَا هَارِبِینَ قَالَ الْمَلِکُ مَنْ ذَا الَّذِی یَلِی ذَلِکَ مِنْ قَتْلِهِمْ وَ إِخْرَاجِهِمْ قَالَ یَلِیهِ إِرَمُ ذِی (2)یَزَنَ یَخْرُجُ عَلَیْهِمْ مِنْ عَدَنٍ فَلَا یَتْرُکُ مِنْهُمْ أَحَداً بِالْیَمَنِ قَالَ أَ فَیَدُومُ ذَلِکَ مِنْ سُلْطَانِهِ أَوْ یَنْقَطِعُ قَالَ بَلْ یَنْقَطِعُ قَالَ وَ مَنْ یَقْطَعُهُ قَالَ نَبِیٌّ زَکِیٌّ یَأْتِیهِ الْوَحْیُ مِنْ قِبَلِ الْعَلِیِّ قَالَ وَ مِمَّنْ هَذَا النَّبِیٌّ قَالَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ غَالِبِ بْنِ فِهْرِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّضْرِ یَکُونُ الْمُلْکُ فِی قَوْمِهِ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ قَالَ وَ هَلْ لِلدَّهْرِ یَا سَطِیحُ مِنْ آخِرٍ قَالَ نَعَمْ یَوْمَ یُجْمَعُ فِیهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ وَ یَسْعَدُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَشْقَی فِیهِ الْمُسِیئُونَ قَالَ أَ حَقٌّ مَا تُخْبِرُنَا یَا سَطِیحُ قَالَ نَعَمْ وَ الشَّفَقِ وَ الْفَلَقِ (3)وَ اللَّیْلِ إِذَا اتَّسَقَ إِنَّ مَا أَنْبَأْتُکَ بِهِ لَحَقٌّ فَلَمَّا فَرَغَ قَدِمَ عَلَیْهِ شِقٌّ فَدَعَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا شِقُّ إِنِّی رَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی وَ فَظِعْتُ بِهَا فَأَخْبِرْنِی عَنْهَا فَإِنَّکَ إِنْ أَصَبْتَهَا أَصَبْتَ تَأْوِیلَهَا کَمَا قَالَ لِسَطِیحٍ وَ قَدْ کَتَمَهُ مَا قَالَ سَطِیحٌ لِیَنْظُرَ أَ یَتَّفِقَانِ أَمْ یَخْتَلِفَانِ قَالَ نَعَمْ رَأَیْتَ جُمْجُمَةً (4)خَرَجَتْ مِنْ ظُلْمَةٍ فَوَقَعَتْ بَیْنَ رَوْضَةٍ وَ أَکَمَةٍ فَأَکَلَتْ مِنْهَا کُلُّ ذَاتِ نَسَمَةٍ قَالَ لَهُ الْمَلِکُ مَا أَخْطَأْتَ مِنْهَا فَمَا عِنْدَکَ فِی تَأْوِیلِهَا قَالَ أَحْلِفُ بِمَا بَیْنَ الْحَرَّتَیْنِ مِنْ إِنْسَانٍ لَیَنْزِلَنَّ أَرْضَکُمُ الْحُبْشَانُ (5)فَلَیَغْلِبَنَّ عَلَی کُلِّ طَفْلَةِ الْبَنَانِ وَ لَیَمْلِکَنَّ مَا بَیْنَ أَنِینٍ (6)إِلَی نَجْرَانَ فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ وَ أَبِیکَ إِنَّ هَذَا لَنَا لَغَائِظٌ مُوجِعٌ فَمَتَی کَائِنٌ أَ فِی زَمَانِی أَمْ بَعْدَهُ قَالَ بَعْدَهُ بِزَمَانٍ ثُمَّ یَسْتَنْقِذُکُمْ مِنْهُمْ عَظِیمُ الشَّأْنِ وَ یُذِیقُهُمْ أَشَدَّ الْهَوَانِ قَالَ وَ مَنْ هَذَا الْعَظِیمُ الشَّأْنِ قَالَ غُلَامٌ لَیْسَ بِدَنِیٍّ وَ لَا مُدَنٍّ یَخْرُجُ مِنْ بَیْتِ ذِی یَزَنَ قَالَ فَهَلْ یَدُومُ سُلْطَانُهُ أَوْ یَنْقَطِعُ
ص: 233
از این اوان، سپس چون شصت یا هفتاد سال بگذرد از آن، کشته میشوند آنان یکانیکان یا میروند گریزان از این مکان. پادشاه گفت: چه کسی پس از آنان میآید و آنان را میکُشد و بیرون میکند؟ گفت: ارم ذی یَزَن که میآید از عَدَن و بر جا نمیگذاردشان در یمن. پادشاه گفت: آیا سلطنت او پایدار میماند یا او هم از بین میرود؟ گفت: او هم از بین میرود. پادشاه گفت: چه کسی او را از بین میبرد؟ گفت: پیامبری والا که وحی میگیرد از خداوند اعلی. پادشاه گفت: این پیامبر اهل کجاست؟ گفت: مردی از فرزندان غالب بن فِهر بن مالک بن نَضر که سلطنت از برای قوم اوست تا آخر دهر. پادشاه گفت: ای سطیح! آیا دهر آخر دارد؟ گفت: آری، روزی که جمع آیند پیشینیان و پسینیان، نیکبخت شوند نکوکاران و نگونبخت شوند بدکاران. پادشاه گفت: ای سطیح! اخباری که میدهی حقیقت دارد؟ گفت: آری، به سحر سوگند و به سپیدهدمان، و به شب آنگاه که بگیرد سامان، خبری که دادمت حقیقتی است بیگمان. وقتی سخنان سطیح تمام شد، شِقّ سر رسید. پادشاه او را فراخواند و همچنان که به سطیح گفته بود، به او گفت: ای شِقّ! من خوابی هولناک دیدهام و هراسیدهام، مرا از آن خبر ده، اگر بتوانی آن را درست بگویی تأویلش را نیز درست خواهی گفت. پادشاه سخنان سطیح را از شِقّ پنهان داشت تا ببیند کلامشان سازگار است یا نه. شِقّ گفت: دیدهای خارج شد از ظلمت جمجمهای، فرود آمد میان بوستان و تپهای، و از آن خورد هر موجود زندهای. پادشاه به او گفت: درست گفتی! درباره تأویلش چه میگویی؟ گفت: سوگند به انسانهای میان دو رشنزار، در سرزمینتان پیاده میشوند اهل حبشه، سلطه مییابند بر همه دستان و چیره خواهند شد بر انین تا به نجران. پادشاه به او گفت: تو را به جان پدرت سوگند بگو این اتفاق ترسناک و دردناک چه موقع میافتد؟ در روزگار من یا پس از آن؟ گفت: در اندک زمانی پس از آن، سپس بزرگمردی نجاتتان دهد از دستشان و سخت به فرومایگی اندازدشان. پادشاه گفت: آن بزرگمرد کیست؟ گفت: پسری که نیست فرومایه و بد، از خانه ذی یزن برون آید. پادشاه گفت: آیا سلطنت او پایدار میماند یا او هم از بین میرود؟
ص: 233
قَالَ بَلْ یَنْقَطِعُ بِرَسُولٍ مُرْسَلٌ یَأْتِی بِالْحَقِّ وَ الْعَدْلِ بَیْنَ أَهْلِ الدِّینِ وَ الْفَضْلِ یَکُونُ الْمُلْکُ فِی قَوْمِهِ إِلَی یَوْمِ الْفَصْلِ قَالَ وَ مَا یَوْمُ الْفَصْلِ قَالَ یَوْمٌ یُجْزَی فِیهِ الْوُلَاةُ یُدْعَی فِیهِ مِنَ السَّمَاءِ بِدَعَوَاتٍ یَسْمَعُ مِنْهَا الْأَحْیَاءُ وَ الْأَمْوَاتُ وَ یُجْمَعُ النَّاسُ لِلْمِیقَاتِ یَکُونُ فِیهِ لِمَنِ اتَّقَی الْفَوْزُ وَ الْخَیْرَاتُ قَالَ أَ حَقٌّ مَا تَقُولُ یَا شِقُّ قَالَ إِی وَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا مِنْ رَفْعٍ وَ خَفْضٍ إِنَّمَا أَنْبَأْتُکَ لِحَقٍّ مَا فِیهِ أَمْضٌ (1).
قال فی النهایة قیل الحنش ما أشبه رأسه رءوس الحیّات من الوزغ و الحرباء و غیرهما و قیل الأحناش هو أمّ الأرض و منه حدیث سطیح أحلف بما بین الحرّتین من حنش و فی القاموس الجرش بالتحریک بلد بالأردن و قال أمض کفَرِحَ لم یبال من المعاتبة و عزیمته ماضیة فی قلبه و کذا إذا أبدی لسانه غیر ما یریده (2).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا حَدَّثَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ فِی حَدِیثِهِ خَرَجْتُ فِی طَلَبِ بَعِیرٍ لِی ضَلَّ فَوَجَدْتُهُ فِی ظِلِّ شَجَرَةٍ یَهُشُّ مِنْ وَرَقِهَا فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَزَمَمْتُهُ وَ اسْتَوَیْتُ عَلَی کُورِهِ (3)ثُمَّ اقْتَحَمْتُ وَادِیاً فَإِذَا أَنَا بِعَیْنٍ خَرَّارَةٍ (4)وَ رَوْضَةٍ مُدْهَامَّةٍ (5)وَ شَجَرَةٍ عَادِیَةٍ (6)وَ إِذَا أَنَا بِقُسٍّ قَائِماً یُصَلِّی بَیْنَ قَبْرَیْنِ قَدِ اتَّخَذَ لَهُ بَیْنَهُمَا مَسْجِداً قَالَ فَلَمَّا انْفَتَلَ (7)مِنْ صَلَاتِهِ قُلْتُ لَهُ مَا هَذَانِ الْقَبْرَانِ فَقَالَ هَذَانِ قَبْرَا أَخَوَیْنِ کَانَا لِی یَعْبُدَانِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعِی فِی هَذَا الْمَکَانِ فَأَنَا أَعْبُدُ اللَّهَ بَیْنَهُمَا إِلَی أَنْ أُلْحَقَ بِهِمَا قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْقَبْرَیْنِ فَجَعَلَ یَبْکِی وَ هُوَ یَقُولُ
ص: 234
گفت: او هم از بین میرود، به دست رسولی که آید با حقیقت و عدل، در میان اهالی دیانت و فضل، سلطنت از برای قوم اوست تا یوم الفصل. پادشاه گفت: یوم الفصل چیست؟ گفت: روزی که رهبران جزا بینند و آسمانها خبر فرو ریزند تا زندگان و مردگان بشنوند و مردمان برای دیدار گرد آیند و پرهیزکاران نیکی و کامیابی بینند. پادشاه گفت: ای شِقّ! آنچه میگویی حقیقت دارد؟ گفت: آری، سوگند به پروردگار زمین و آسمان، و به فراز و نشیبهای میانشان، خبری که دادمت حقیقتی است بُرّان(1).
توضیح
در النهایة آمده که میگویند «الحنش» حیوانی است که سرش شبیه سر حیواناتی مثل وزغ و آفتاب پرست است و گفته شده احناش، یعنی جنبندگان زمین است. در سخن سطیح آمده : «أحلف بما بین الحرّتین من حنش». «الجرش» با حرکت هر دو حرف، دیاری در اردن است. «أمض» بر وزن «فَرِحَ» یعنی از سرزنش نهراسید و ارادهای قوی داشت، و نیز وقتی به کار می رود که کسی بر زبانش کلامی رانده شود که نمیخواهد.
56.
کنز الفوائد: روایت شده مردی با رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن میگفت. در اثنای سخن خود عرض کرد: روزی در پی شترم که گم شده بود رفتم و دیدم در سایه درختی ایستاده و برگ میخورد. نزدیکش شدم و آن را بستم و بر پشتش نشستم و سپس در بیابان به راه افتادم. ناگاه به چشمهای جوشان و بوستانی سرسبز و درختی پُر شاخ و برگ برخوردم و دیدم قُسّ بن ساعده آنجا میان دو قبر سجدهگاهی ساخته و در آن نماز میخواند. چون نمازش را به پایان رساند به او گفتم: این دو قبر چیست؟ گفت: اینها قبر برادران من است که در اینجا با من خدای عزوجل را عبادت میکردند و من نیز در میانشان خدا را عبادت میکنم تا اینکه به آن دو بپیوندم. سپس رو سوی آن دو قبر کرد و گریست و سرود:
ص: 234
خَلِیلَیَّ هَبَّا طَالَ مَا قَدْ رَقَدْتُمَا*** أَجِدُکُمَا أَمْ تَقْضِیَانِ کَرَاکُمَا
أَرَی خَلَلًا فِی الْجِلْدِ وَ الْعَظْمِ مِنْکُمَا*** کَأَنَّ الَّذِی یَسْقِی الْعُقَارَ سَقَاکُمَا
أَ لَمْ تَعْلَمَا أَنِّی بِسِمْعَانَ مُفْرَدٌ*** وَ مَا لِی بِسِمْعَانَ حَبِیبٌ سِوَاکُمَا (1)
فَلَوْ جُعِلَتْ نَفْسٌ لِنَفْسٍ فِدَاءَهَا*** لَجُدْتُ بِنَفْسِی أَنْ تَکُونَ فِدَاکُمَا (2)
قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَلِمَ لَا تَلْحَقُ بِقَوْمِکَ فَتَکُونَ مَعَهُمْ فِی خَیْرِهِمْ وَ شَرِّهِمْ فَقَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ وُلْدَ إِسْمَاعِیلَ تَرَکُوا دِینَ أَبِیهِمْ وَ اتَّبَعُوا الْأَضْدَادَ وَ عَظَّمُوا الْأَنْدَادَ قُلْتُ فَمَا هَذِهِ الصَّلَاةُ الَّتِی لَا تَعْرِفُهَا الْعَرَبُ فَقَالَ أُصَلِّیهَا لِإِلَهِ السَّمَاءِ فَقُلْتُ وَ لِلسَّمَاءِ إِلَهٌ غَیْرَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی فَأَسْقَطَ (3)وَ امْتُقِعَ لَوْنُهُ وَ قَالَ إِلَیْکَ (4)عَنِّی یَا أَخَا إِیَادٍ إِنَّ لِلسَّمَاءِ إِلَهاً هُوَ الَّذِی خَلَقَهَا وَ بِالْکَوَاکِبِ زَیَّنَهَا وَ بِالْقَمَرِ الْمُنِیرِ أَشْرَقَهَا أَظْلَمَ لَیْلَهَا (5)وَ أَضْحَی نَهَارَهَا وَ سَوْفَ تَعُمُّهُمْ مِنْ هَذِهِ الرَّحْمَةِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ نَحْوَ مَکَّةَ بِرَجُلٍ أَبْلَجَ مِنْ وُلْدِ لُوَیِّ بْنِ غَالِبٍ یُقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ یَدْعُو إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ مَا أَظُنُّ أَنِّی أُدْرِکُهُ وَ لَوْ أَدْرَکْتُ أَیَّامَهُ لَصَفَقْتُ بِکَفِّی عَلَی کَفِّهِ وَ لَسَعَیْتُ مَعَهُ حَیْثُ یَسْعَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَخِی قُسّاً یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً وَحْدَهُ (6).
قال فی النهایة فی حدیث قسّ ذکر العقار و هو بالضم من أسماء الخمر و فی القاموس العقار بالضم الخمر لمعاقرته أی ملازمته الدنّ أو لعقرها شاربها عن المشی.
ص: 235
«دوستان من برخیزید که دیر زمانی است به خواب رفتهاید،گمان کنم دیگر از خوابی که رفتهاید برنمیخیزید،
این ناتوانی در پوست و استخوان شما راه یافته، گویا ساقی دُردنوشان شما را نوشانده است،
مگر نمیدانید من در دیار سمعان تنهایم و اینجا دوستی جز شما ندارم، اگر میشد جانی فداییِ جان کسی باشد، هر آینه من جان خود را فدای شما میکردم.»
به او گفتم: چرا نزد قومت نمیروی و در خوب و بد روزگار با آنان همراه نمیشوی؟ گفت: مادرت به عزایت بنشیند! مگر نمیدانی فرزندان اسماعیل دین پدرشان را واگذاشتهاند و راه مخالفان را در پیش گرفتهاند و بتان را گرامی میدارند؟ گفتم: این چه نمازی است که برای عرب ناآشناست؟ گفت: نمازی است که برای خدای آسمان به جا میآورم. گفتم: مگر آسمان به جز لات و عُزّی خدای دیگری دارد؟ ناگاه برآشفت و رنگش پرید و گفت: از من دور شو ای برادر اِیادی! بدان آسمان خدایی دارد که آن را آفریده و با ستارگانش آراسته و با ماه تابناک نورانیاش کرده و شبش را تاریک گردانده و روزش را روشنی بخشیده. آنگاه به مکه اشاره کرد و گفت: او در آینده از اینجا مردمان را با مردی درخشان از فرزندان لُوَیّ بن غالب به نام محمد از رحمت خود برخوردار خواهد کرد، آن مرد مردم را به کلام اخلاص فرا میخواند، گرچه گمان نمیکنم او را دریابم ولی اگر به دوران او برسم دست در دستش خواهم گذاشت و به هر کجا رود خواهم رفت. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خدا برادرم قُسّ را رحمت کند، او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت محشور میشود(1).
توضیح
در النهایة آمده «العقار» به ضم از اسامی شراب انگور است؛ زیرا از مشتقات مصدر این کلمه معنای «خو گرفتن و همنشینی» نیز میآید و از همین رو به خاطر همنشینی و همراهی شراب با خمره به آن «عقار» نیز میگویند و یا به این دلیل که نوشنده خود را از راه رفتن «عقر میکند» یعنی زخمی میکند و باز می دارد.
ص: 235
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ (1)عَنْهُ قَالَ: أَقْبَلْنَا مِنْ صِفِّینَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَنَزَلَ الْعَسْکَرُ قَرِیباً مِنْ دَیْرِ نَصْرَانِیٍّ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا مِنَ الدَّیْرِ شَیْخٌ جَمِیلٌ (2)حَسَنُ الْوَجْهِ حَسَنُ الْهَیْئَةِ وَ السَّمْتِ مَعَهُ کِتَابٌ فِی یَدِهِ حَتَّی أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمَ عَلَیْهِ بِالْخِلَافَةِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مَرْحَباً یَا أَخِی شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ کَیْفَ حَالُکَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ بِخَیْرٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدَ الْمُسْلِمِینَ وَ وَصِیَّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ إِنِّی مِنْ نَسْلِ رَجُلٍ مِنْ (3)حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَا مِنْ نَسْلِ حَوَارِیِّ أَخِیکَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام مِنْ نَسْلِ شَمْعُونَ بْنِ یُوحَنَّا وَ کَانَ أَفْضَلَ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام الِاثْنَیْ عَشَرَ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ وَ آثَرَهُمْ عِنْدَهُ وَ إِلَیْهِ أَوْصَی عِیسَی علیه السلام وَ إِلَیْهِ دَفَعَ کُتُبَهُ وَ عِلْمَهُ وَ حِکْمَتَهُ فَلَمْ یَزَلْ أَهْلُ بَیْتِهِ عَلَی دِینِهِ مُتَمَسِّکِینَ عَلَیْهِ (4)لَمْ یَکْفُرُوا وَ لَمْ یُبَدِّلُوا وَ لَمْ یُغَیِّرُوا وَ تِلْکَ الْکُتُبُ عِنْدِی إِمْلَاءُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ خَطُّ أَبِینَا بِیَدِهِ وَ فِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ یَفْعَلُ النَّاسُ مِنْ بَعْدِهِ مَلِکٌ مَلِکٌ وَ مَا یَمْلِکُ وَ مَا یَکُونُ فِی زَمَانِ کُلِّ مَلِکٍ مِنْهُمْ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنَ الْعَرَبِ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ مِنْ أَرْضٍ تُدْعَی تِهَامَةَ مِنْ قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا مَکَّةُ یُقَالُ لَهُ أَحْمَدُ الْأَنْجَلُ (5)الْعَیْنَیْنِ الْمَقْرُونُ الْحَاجِبَیْنِ صَاحِبُ النَّاقَةِ وَ الْحِمَارِ وَ الْقَضِیبِ وَ التَّاجِ یَعْنِی الْعِمَامَةَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ اسْماً ثُمَّ ذَکَرَ مَبْعَثَهُ وَ مَوْلِدَهُ وَ هِجْرَتَهُ وَ مَنْ یُقَاتِلُهُ وَ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ مَنْ یُعَادِیهِ وَ کَمْ یَعِیشُ وَ مَا تَلْقَی أُمَّتُهُ بَعْدَهُ إِلَی أَنْ یُنْزِلَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ فَذَکَرَ فِی ذَلِکَ الْکِتَابِ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا (6)
ص: 236
57.
کتاب سلیم بن قیس هلالی: سلیم می گوید: با امیرمومنان علیه السلام از صفّین بازمیگشتیم که لشکر در نزدیکی دیر راهبی فرود آمد. از آن دیر پیرمردی زیبا و خوشرو و خوشاندام بیرون آمد و در حالی که کتابی در دست داشت، خدمت امیرمومنان علیه السلام رسید و به ایشان با عنوان خلیفه سلام کرد. علی علیه السلام به او فرمود: خوش آمدی برادر من شمعون بن حمّون! حالت چطور است خدایت رحمت کند؟ عرض کرد: خوبم ای امیرمومنان و سرور مسلمانان و وصیّ رسول پرودگار جهانیان! من از نسل یکی از حواریون عیسی بن مریم هستم، - و بنا بر روایت دیگری من از نسل یکی از حواریون برادرت عیسی بن مریم هستم - از نسل شمعون بن یوحنّا که در میان دوازده حواری عیسی بن مریم بهترین بود و عیسی او را بیش از همه دوست میداشت و عزیز میشمرد و از این رو به او وصیت کرد و کتابها و علم و حکمت خود را به او سپرد، اینچنین هنوز خاندانش بر دین او هستند و به دین او چنگ میاندازند و هرگز کفر نورزیدهاند و تغییر نکردهاند و دگرگون نشدهاند، آن کتابها به املای عیسی بن مریم و خط پدرمان نزد من است. در آن نوشتهها هر آنچه مردمان پس از او انجام دهند با نام پادشاهانشان یکی پس از دیگری و مُلک و رویدادهای روزگار هر یک آمده است، تا به آنگاه که خداوند مردی از قوم عرب را از فرزندان اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله از زمینی به نام تهامه در قریهای به نام مکه برمیانگیزد، نام او احمد است و چشمانش درشت و ابروانش پیوسته است و ناقه و الاغ و عصا و تاج یعنی عمامه و دوازده اسم دارد، سپس از محل میلاد و بعثت و هجرت او و نیز از نام کسانی که با او میجنگند و کسانی که او را یاری میدهند و کسانی که با او دشمنی میکنند و همچنین از سالهای عمر او و پیشامدهای امت او پس از او یاد کرده است تا به آنگاه که خداوند عیسی بن مریم را از آسمان فرو میفرستد. در آن کتاب از سیزده مرد
ص: 236
مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُمْ خَیْرُ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ وَ أَحَبُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِنَّ اللَّهَ وَلِیُّ مَنْ وَالاهُمْ وَ عَدُوُّ مَنْ عَادَاهُمْ مَنْ أَطَاعَهُمُ اهْتَدَی وَ مَنْ عَصَاهُمْ ضَلَّ طَاعَتُهُمْ لِلَّهِ طَاعَةٌ وَ مَعْصِیَتُهُمْ لِلَّهِ مَعْصِیَةٌ مَکْتُوبَةٌ فِیهِ أَسْمَاؤُهُمْ وَ أَنْسَابُهُمْ وَ نَعْتُهُمْ وَ کَمْ یَعِیشُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ (1)وَ کَمْ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَسْتُرُ أَدِلَّةً لِلنَّاسِ حَتَّی یُنْزِلَ (2)اللَّهُ عِیسَی علیه السلام عَلَی آخِرِهِمْ فَیُصَلِّی عِیسَی علیه السلام خَلْفَهُ وَ یَقُولُ إِنَّکُمْ أَئِمَّةٌ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَتَقَدَّمَکُمْ فَیَتَقَدَّمُ فَیُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ عِیسَی علیه السلام خَلْفَهُ فِی الصَّفِّ (3)أَوَّلُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ خَیْرُهُمْ لَهُ مِثْلُ أُجُورِهِمْ وَ أُجُورِ مَنْ أَطَاعَهُمْ وَ اهْتَدَی بِهُدَاهُمْ أَحْمَدُ (4)رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ یَاسِینُ وَ الْفَتَّاحُ وَ الْخَتَّامُ (5)وَ الْحَاشِرُ وَ الْعَاقِبُ وَ الْمَاحِی وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی مَکَانَ الْمَاحِی الْفَتَّاحُ وَ الْقَائِدُ وَ هُوَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ خَلِیلُ اللَّهِ وَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ صَفِیُّهُ وَ أَمِینُهُ وَ خِیَرَتُهُ یَرَی تَقَلُّبَهُ فِی السَّاجِدِینَ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی یَرَاهُ تَقَلُّبَهُ فِی السَّاجِدِینَ یَعْنِی فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ وَ یُکَلِّمُهُ بِرَحْمَتِهِ فَیَذْکُرُ إِذَا ذَکَرَ وَ هُوَ أَکْرَمُ خَلْقِ اللَّهِ عَلَی اللَّهِ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ خَلْقاً مَلَکاً مُقَرَّباً وَ لَا نَبِیّاً مُرْسَلًا آدَمَ فَمَنْ سِوَاهُ خَیْراً عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْهُ یُقْعِدُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی عَرْشِهِ وَ یُشَفِّعُهُ فِی کُلِّ مَنْ شَفَعَ فِیهِ بِاسْمِهِ جَرَی الْقَلَمُ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ فِی أُمِّ الْکِتَابِ ثُمَّ أَخُوهُ صَاحِبُ اللِّوَاءِ إِلَی یَوْمِ الْمَحْشَرِ الْأَکْبَرِ وَ وَصِیُّهُ وَ وَزِیرُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ وَ أَحَبُّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ بَعْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدَهُ ثُمَّ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ وُلْدِ مُحَمَّدٍ وَ وُلْدِ الْأَوَّلِ (6)اثْنَانِ مِنْهُمْ سَمِّیَا ابْنَیْ هَارُونَ شَبَّرَ وَ شَبِیرٍ
ص: 237
از فرزندان اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله نام برده شده که بهترین آفریدگان خداوندند و او آنان را بیشتر از همه آفریدگانش دوست میدارد و دوست کسی است که با آنان دوست باشد و دشمن کسی است که با آنان دشمنی کند، هر کس از آنان فرمان بَرَد راه میجوید و هر کس از آنان سرپیچی کند گمراه میشود، فرمانبرداری ازآنان فرمان بردن از خداوند است و سر پیچیدن از آنان سرپیچی از خداوند است، نام و نسب و نشان ایشان در آن نگاشته شده و آمده که هر یک از ایشان یکی پس از دیگری چقدر عمر میکند و هر یک از آنان چه ادلّهای را از مردم پنهان میدارد تا اینکه خداوند عیسی را بر آخرین تن از آنان نازل میکند و عیسی پشت سر او نماز میخواند و میگوید شما چنان امامانی هستید که هیچ کس نباید از شما پیشی گیرد، آنگاه آن امام پیش میرود و با مردم نماز میگزارد و عیسی نیز پشت سرش در صف ایستاده است. اولین و برترین و بهترین آنان احمد صلّی الله علیه و آله است که پاداشی همچون پاداش همه آنان و پاداش کسانی که از ایشان فرمان میبرند و از هدایت ایشان راه میجویند، دارد، او رسول خداست و نامش محمد و یاسین و فتّاح و ختّام و حاشر و عاقب و ماحی - در نسخهای دیگر فتّاح به جای ماحی - و قائد است، پیامبر و خلیل و حبیب و پاکدل و امین و برگزیده خداوند است و خداوند حرکت او را در میان سجدهکنندگان میبیند - و در نسخه دیگری او و حرکتش را در میان سجدهکنندگان میبیند - یعنی در صلبهای پیامبران، و با رحمت خود با او سخن میگوید و هرگاه از خداوند یاد شود از او نیز یاد میشود، او ارجمندترین و محبوبترین آفریدگان نزد خداوند است و خداوند هیچ فرشته مقرّب و هیچ پیامبر مرسلی را از آدم گرفته تا دیگران نیافریده که نزدش از او بهتر و محبوبتر باشد، خداوند در قیامت او را بر عرش خود مینشاند و شفاعت او را در حق هر کس شفاعت کند میپذیرد، قلم به نام او بر لوح محفوظ در اُم الکتاب جاری شده است. پس از او علی بن ابی طالب است که برادر اوست و تا روز قیامت کبری صاحب لوای اوست و وصیّ و وزیر و جانشین او در میان امت اوست و پس از او محبوبترین آفریدگان نزد خداوند است، پس از احمد او ولی مومنان است و پس از او یازده تن از فرزندان محمد و او، دو تن از آنان همنام پسران هارون شَبَّر و شبیر هستند -
ص: 237
وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی ثُمَّ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِ وَلَدِهِ (1)أَوَّلُهُمْ شَبَّرُ وَ الثَّانِی شَبِیرٌ وَ تِسْعَةٌ مِنْ شَبِیرٍ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ (2)وَ فِی نُسْخَةِ الْأُولَی وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ أَصْغَرِهِمَا وَ هُوَ الْحُسَیْنُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ (3)آخِرُهُمْ الَّذِی یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام خَلْفَهُ فِیهِ تَسْمِیَةُ کُلِّ مَنْ یَمْلِکُ مِنْهُمْ وَ مَنْ یَسْتَتِرُ بِدِینِهِ وَ مَنْ یَظْهَرُ فَأَوَّلُ مَنْ یَظْهَرُ مِنْهُمْ یَمْلَأُ جَمِیعَ بِلَادِ اللَّهِ قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ یَمْلِکُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ حَتَّی یُظْهِرَهُ اللَّهُ عَلَی الْأَدْیَانِ کُلِّهَا فَلَمَّا بُعِثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَبِی حَیٌّ صَدَّقَ بِهِ وَ آمَنَ بِهِ وَ شَهِدَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً لَمْ یَکُنْ بِهِ شُخُوصٌ فَمَاتَ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ خَلِیفَتَهُ الَّذِی اسْمُهُ فِی هَذَا الْکِتَابِ وَ نَعْتُهُ سَیَمُرُّ بِکَ إِذَا مَضَی ثَلَاثَةٌ مِنْ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ یُسَمَّوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ نَعْتِهِمْ وَ کَمْ یَمْلِکُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَإِذَا مَرَّ بِکَ فَاخْرُجْ إِلَیْهِ وَ بَایِعْهُ وَ قَاتِلْ مَعَهُ عَدُوَّهُ فَإِنَّ الْجِهَادَ مَعَهُ کَالْجِهَادِ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْمُوَالِیَ لَهُ کَالْمُوَالِی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْمُعَادِیَ لَهُ کَالْمُعَادِی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فِی هَذَا الْکِتَابِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (إِنَ) اثْنَیْ عَشَرَ (4)إِمَاماً مِنْ قُرَیْشٍ وَ مِنْ قَوْمِهِ (5)مِنْ أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ یُعَادُونَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ یَدَّعُونَ حَقَّهُمْ وَ یَمْنَعُونَهُمْ مِنْهُ وَ یَطْرُدُونَهُمْ وَ یَحْرِمُونَهُمْ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ یُخِیفُونَهُمْ مُسَمَّوْنَ وَاحِداً وَاحِداً بِأَسْمَائِهِمْ وَ نَعْتِهِمْ وَ کَمْ یَمْلِکُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَ مَا یَلْقَی مِنْهُمْ وُلْدُکَ وَ أَنْصَارُکَ وَ شِیعَتُکَ مِنَ الْقَتْلِ وَ الْحَرْبِ وَ الْبَلَاءِ وَ الْخَوْفِ وَ کَیْفَ یُدِیلُکُمُ (6)اللَّهُ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَوْلِیَائِهِمْ وَ أَنْصَارِهِمْ وَ مَا یَلْقَوْنَ (7)مِنْ الذُّلِّ وَ الْحَرْبِ وَ الْبَلَاءِ وَ الْخِزْیِ وَ الْقَتْلِ وَ الْخَوْفِ مِنْکُمْ (8)
ص: 238
و در نسخه دیگری پس از او یازده تن از فرزندان فرزند او که اولی شبَّر و دومی شبیر نام دارد و نه تن دیگر یکی پس از دیگری از شبیر هستند - و نه تن دیگر از فرزندان پسر کوچکتر یعنی حسین هستند و یکی پس از دیگری میآیند و آخرین ایشان همان امامی است که عیسی بن مریم پشت سرش نماز میخواند، در آن کتاب نام ایشان آمده است از آنان که فرمانروایی میکنند تا آنان که دین خود را پنهان میدارند و آنان که آن را آشکار میسازند، نخستین کس از آنان که ظهور میکند، سرتاسر زمین خدا را از عدل و داد پر میکند و بر مابین مشرق و مغرب چیره میشود و خداوند او را بر همه ادیان غالب میگرداند، وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله مبعوث شد، پدرم زنده بود و او را تصدیق کرد و به او ایمان آورد و شهادت داد که او رسول خداست، پدرم که در آن هنگام مردی کهنسال بود و دیگر توانی نداشت، درگذشت. او به من گفت: ای پسرم! وصیّ محمد و جانشین او که نام و نشانش در این کتاب آمده، در روزگار تو خواهد بود، پس از درگذشت سه تن از پیشوایان گمراهی که نام و نشان و قبیله و مدت حکومت هر یک چنین و چنان است؛ وقتی در روزگار تو ظهور کرد نزدش برو و با او بیعت کن و به همراهش با دشمنانش بجنگ که جهاد به همراه او همانند جهاد به همراه محمد است و دوستدار او همانند دوستدار محمد است و ستیزهجوی با او همانند ستیزهجو با محمد است، ای امیرمومنان! در این کتاب آمده که دوازده پیشوا از قریش و قوم خود او که پیشوایان گمراهیاند، با اهل بیت او دشمنی میکنند و حقّ آنان را برای خود میپندارند و آن را از ایشان میگیرند و آنان را طرد میکنند و در حرمان میگذارند و از آنان برائت میجویند و آنان را تهدید میکنند، نام و نشان و مدت حکومت یکایک آنان در این کتاب آمده و گفته شده که فرزندان و یاران و شیعیان تو، از کشتار و جنگ گرفته تا مصیبت و ترس، از دست آنان چه میکشند و نیز گفته شده که خداوند چگونه از آنان و دوستان و یارانشان انتقام میکشد و آنان، از ذلت و جنگ و مصیبت گرفته تا پستی و کشتار و ترس، از دست
ص: 238
أَهْلَ الْبَیْتِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ابْسُطْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ بِأَنِّی (1)أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أُمَّتِهِ وَ وَصِیُّهُ وَ شَاهِدُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ وَ أَنَّ الْإِسْلَامَ دِینُ اللَّهِ وَ أَنِّی أَبْرَأُ مِنْ کُلِّ دِینٍ خَالَفَ دِینَ الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُ دِینُ اللَّهِ الَّذِی اصْطَفَاهُ لِنَفْسِهِ وَ رَضِیَهُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ إِنَّهُ دِینُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ هُوَ الَّذِی دَانَ بِهِ مَنْ مَضَی مِنْ آبَائِی وَ إِنِّی أَتَوَلَّاکَ وَ أَتَوَلَّی أَوْلِیَاءَکَ وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّکَ وَ أَتَوَلَّی الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ مِمَّنْ خَالَفَهُمْ وَ بَرِئَ مِنْهُمْ وَ ادَّعَی حَقَّهُمْ وَ ظَلَمَهُمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ثُمَّ تَنَاوَلَ یَدَهُ فَبَایَعَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَاوِلْنِی کِتَابَکَ فَنَاوَلَهُ إِیَّاهُ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ قُمْ مَعَ الرَّجُلِ فَأَحْضِرْ تَرْجُمَاناً یَفْهَمُ کَلَامَهُ فَلْیَنْسَخْهُ لَکَ بِالْعَرَبِیَّةِ فَلَمَّا أَتَاهُ بِهِ قَالَ لِابْنِهِ الْحَسَنِ یَا بُنَیَّ ایتِنِی بِالْکِتَابِ الَّذِی دَفَعْتُهُ إِلَیْکَ یَا بُنَیَّ اقْرَأْهُ وَ انْظُرْ أَنْتَ یَا فُلَانُ فِی نُسْخَةِ هَذَا الْکِتَابِ فَإِنَّهُ خَطِّی بِیَدِی وَ إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَرَأَهُ فَمَا خَالَفَ حَرْفاً وَاحِداً لَیْسَ فِیهِ تَقْدِیمٌ وَ لَا تَأْخِیرٌ کَأَنَّهُ إِمْلَاءُ رَجُلٍ وَاحِدٍ عَلَی رَجُلَیْنِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَوْ شَاءَ لَمْ تَخْتَلِفِ الْأُمَّةُ وَ لَمْ تَفْتَرِقْ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَنْسَنِی وَ لَمْ یَضَعْ أَمْرِی وَ لَمْ یُخْمِلْ ذِکْرِی عِنْدَهُ وَ عِنْدَ أَوْلِیَائِهِ إِذْ صَغُرَ وَ خَمَلَ عِنْدَهُ ذِکْرُ أَوْلِیَاءِ الشَّیْطَانِ وَ حِزْبِهِ فَفَرِحَ بِذَلِکَ مَنْ حَضَرَ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ شَکَرَ (2)کثِیرٌ مِمَّنْ حَوْلَهُ حَتَّی عَرَفْنَا ذَلِکَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ (3).
وَ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَوَّحَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ وَجَدْتُ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام فِیمَا خَاطَبَ اللَّهُ بِهِ إِبْلِیسَ وَ أَنْظَرَهُ إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ وَ انْتَخَبْتُ لِذَلِکَ الْوَقْتِ عِبَاداً لِی امْتَحَنْتُ قُلُوبَهُمْ لِلْإِیمَانِ إِلَی أَنْ قَالَ أُولَئِکَ أَوْلِیَائِی اخْتَرْتُ لَهُمْ نَبِیّاً مُصْطَفًی وَ أَمِیناً مُرْتَضًی فَجَعَلْتُهُ لَهُمْ نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ جَعَلْتُهُمْ لَهُ أَوْلِیَاءَ وَ أَنْصَاراً تِلْکَ أُمَّةٌ اخْتَرْتُهَا لِنَبِیِّیَ الْمُصْطَفَی وَ أَمِینِیَ الْمُرْتَضَی ثُمَّ قَالَ وَ نَظَرَ آدَمُ إِلَی
ص: 239
شما اهل بیت چه میکشند. ای امیرمومنان! دستت را بگشا تا با تو بیعت کنم و شهادت دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده او و فرستاده اوست و تو جانشین رسول خدا در میان امت او و وصیّ و شاهد او بر آفریدگان خدایی و حجت خدا در زمین او هستی، به راستی که اسلام دین خداست و من از هر دینی که با اسلام مخالفت کند برائت میجویم، اسلام دینی است که خداوند برای خود برگزیده و برای دوستانش پسندیده است، اسلام دین عیسی بن مریم و پیامبران و رسولان پیش از اوست و پدران من نیز بر آن درگذشتهاند، من ولایت تو و محبت دوستانت را برمیگیرم و از دشمنانت برائت میجویم و ولایت امامانی که فرزندان تواند را برمیگیرم و از کسانی که با ایشان دشمنی و مخالفت میکنند و از ایشان برائت میجویند و حقّشان را به ناحق میگیرند، از اولین تا به آخرینشان، برائت میجویم. آنگاه دستش را جلو آورد و با امیرمومنان بیعت کرد. آنگاه علی علیه السلام به او فرمود: کتابت را بده. او کتابش را به ایشان داد. علی علیه السلام به یکی از یارانش فرمود: با این مرد برو و ترجمانی بجوی که زبان او را بداند تا این کتاب را به عربی برگرداند. وقتی آن را خدمت ایشان باز آوردند به فرزند خود حسن علیه السلام فرمود: ای پسرم! کتابی را که به تو داده بودم، بیاور. چون ایشان آن کتاب را آورد فرمود: پسرم! آن را بخوان، و تو ای فلانی ببین که این کتاب به خط من و املای رسول خدا است. آن مرد دید آن کتاب با کتاب خودش یک حرف هم تفاوت ندارد و هیچ تقدیم و تأخیری در آن نیست، گویا املای یک نفر به دو نفر است. آنگاه امیرمومنان علیه السلام خداوند را حمد و ستایش گفت و فرمود: ستایش از برای خداوندی است که اگر میخواست این امت اختلاف نکنند و میانشان تفرقه نیافتد، بیشک چنین میشد، و ستایش از برای خداوندی است که مرا فراموش نکرده و کار مرا وانگذارده و یاد مرا نزد خود و دوستانش فرو نگذارده، چراکه یاد دوستان و حزب شیطان نزد او حقیر و بیمایه گشته است. در آن هنگام شیعیان علی علیه السلام که حاضر بودند شادمان شدند و بسیاری از اطرافیان حضرت خدا را شکر کردند و گروهی آنچنان ناراحت شدند که در چهره و رنگ رخسارشان آشکار شد(1).
58.
سعد السعود: سید بن طاووس گوید: در صحف ادریس نبیّ در آنجا که خداوند ابلیس را خطاب میکند و به او تا به روزِ زمان معلوم مهلت میدهد، چنین یافتم که خداوند میفرماید: «برای آن روز بندگانی را برای خود برگزیدهام که قلبهایشان را به ایمان آزمودهام.» تا آنجا که میفرماید: «آنان دوستان من هستند که پیامبری پاک و امین و رضایتمند از برایشان برگزیدهام و او را پیغمبر و رسول ایشان و ایشان را دوست و یاور او گذاردهام، آنان امتی هستند که من برای پیامبر پاک و امانتدار رضایتمند خود برگزیدهام.» آنگاه سید بن طاووس گوید: آدم
ص: 239
طَائِفَةٍ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ یَتَلَأْلَأُ نُورُهُمْ قَالَ آدَمُ مَا هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ قَالَ یَا رَبِّ فَمَا بَالُ نُورِ هَذَا الْأَخِیرِ سَاطِعاً عَلَی نُورِهِمْ جَمِیعاً قَالَ لِفَضْلِهِ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً قَالَ وَ مَنْ هَذَا النَّبِیُّ یَا رَبِّ وَ مَا اسْمُهُ قَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ رَسُولِی وَ أَمِینِی وَ نَجِیبِی وَ نَجِیِّی وَ خِیَرَتِی وَ صَفْوَتِی وَ خَالِصَتِی وَ حَبِیبِی وَ خَلِیلِی وَ أَکْرَمُ خَلْقِی عَلَیَّ وَ أَحَبُّهُمْ إِلَیَّ وَ آثَرُهُمْ عِنْدِی وَ أَقْرَبُهُمْ مِنِّی وَ أَعْرَفُهُمْ لِی وَ أَرْجَحُهُمْ حِلْماً وَ عِلْماً وَ إِیمَاناً وَ یَقِیناً وَ صِدْقاً وَ بِرّاً وَ عَفَافاً وَ عِبَادَةً وَ خُشُوعاً وَ وَرَعاً وَ سِلْماً وَ إِسْلَاماً أَخَذْتُ لَهُ مِیثَاقَ حَمَلَةِ عَرْشِی فَمَا دُونَهُمْ مِنْ خَلَائِقِی فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ بِالْإِیمَانِ بِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِهِ فَآمِنْ بِهِ یَا آدَمُ تَزْدَدْ (1)مِنِّی قُرْبَةً وَ مَنْزِلَةً وَ فَضْلًا وَ نُوراً وَ وَقَاراً قَالَ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ قَدْ أَوْجَبْتُ لَکَ یَا آدَمُ وَ قَدْ زِدْتُکَ فَضْلًا وَ کَرَامَةً وَ أَنْتَ یَا آدَمُ أَوَّلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ ابْنُکَ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی وَ یُحْمَلُ إِلَی الْمَوْقِفِ وَ أَوَّلُ شَافِعٍ وَ أَوَّلُ مُشَفَّعٍ وَ أَوَّلُ قَارِعٍ لِأَبْوَابِ الْجِنَانِ وَ أَوَّلُ مَنْ یُفْتَحُ لَهُ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ قَدْ کَنَیْتُکَ بِهِ فَأَنْتَ أَبُو مُحَمَّدٍ فَقَالَ آدَمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِی مَنْ فَضَّلَهُ بِهَذِهِ الْفَضَائِلِ وَ سَبَقَنِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ لَا أَحْسُدُهُ ثُمَّ ذَکَرَ مَا نَقَلَهُ الرَّاوَنْدِیُّ عَنِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ بَسَطَ الْکَلَامَ فِیهَا وَ إِنَّمَا تَرَکْنَاهُ مَخَافَةَ التَّطْوِیلِ ثُمَّ قَالَ رَأَیْتُ فِی السُّورَةِ السَّابِعَةَ عَشَرَ مِنَ الزَّبُورِ دَاوُدُ اسْمَعْ مَا أَقُولُ وَ مُرْ سُلَیْمَانَ یَقُولُ بَعْدَکَ إِنَّ الْأَرْضَ أُورِثَهَا مُحَمَّدٌ وَ أُمَّتُهُ وَ هُمْ خِلَافُکُمْ وَ لَا تَکُونُ صَلَاتُهُمْ بِالطَّنَابِیرِ وَ لَا یُقَدِّسُونَ الْأَوْتَارَ فَازْدَدْ مِنْ تَقْدِیسِکَ وَ إِذَا زَمَرْتُمْ (2)بِتَقْدِیسِی فَأَکْثِرُوا الْبُکَاءَ بِکُلِّ سَاعَةٍ وَ سَاعَةٌ لَا تَذْکُرُنِی فِیهَا عَدِمْتَهَا مِنْ سَاعَةٍ انْتَهَی (3).
أَقُولُ وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْکَازِرُونِیُّ بِإِسْنَادِهِ (4)إِلَی الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ کَعْبٍ قَالَ: نَجِدُ مَکْتُوباً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ لَا فَظٌّ وَ لَا غَلِیظٌ وَ لَا صَخَّابٌ بِالْأَسْوَاقِ
ص: 240
گروهی از فرزندان خود را دید که نوری درخشان داشتند. آدم عرض کرد: اینان کیستند؟ خداوند فرمود: اینان فرزندان تو و پیامبرند. عرض کرد: چرا نور این آخری بر نور همه آنان میتابد؟ فرمود: بهخاطر برتریاش بر آنان. عرض کرد: پروردگارا این پیامبر کیست و نامش چیست؟ فرمود: این محمد است، او پیامبر و رسول و امین و بزرگزاده و گزیده و برگزیده و پاکدل و حبیب و خلیل من است، او ارجمندترین و محبوبترین و دلپسندترین و نزدیکترین و شناسترین آفریده من است که بیش از همه بردباری و دانش و ایمان و یقین و راستی و نیکی و عفت و عبادت و خشوع و پارسایی و آشتیجویی و تسلیم دارد، من برای او از حاملان عرشم و نیز از دیگر آفریدگانم در آسمانها و زمینها پیمان گرفتم که به او ایمان بیاورند و به نبوتش اقرار کنند، پس ای آدم! به او ایمان آور تا بر قُرب و منزلت و فضیلت و نور و متانت تو نزد من افزوده شود. آدم عرض کرد: به خدا و رسول او محمد ایمان آوردم. خداوند به او فرمود: ای آدم!حق تو بر من واجب شد و بر فضیلت و کرامتت افزودم، تو ای آدم نخستین پیامبر و رسول هستی و فرزند تو محمد آخرین پیامبر و رسول است و او نخستین کسی است در روز قیامت زمین برای او میشکافد و نخستین کسی است که بر او جامه پوشانده میشود و سپس او را به جایگاه ویژهاش میبرند، او نخستین کسی است که شفاعت میکند و نخستین کسی است که شفاعتش پذیرفته میشود و نخستین کسی است که درهای بهشت را میکوبد و نخستین کسی است که درهای بهشت بر او گشوده میشود و نخستین کسی است که وارد بهشت میشود، من با نام او به تو کنیه میدهم، پس تو ابومحمد هستی. آدم عرض کرد: ستایش از آن خداوندی است که در شمار فرزندان من کسی را قرار داده که چنین فضایلی دارد و در ورود به بهشت بر من پیشی میگیرد، من هرگز بر او رشک نمیورزم. سپس سید نقلهای راوندی از تورات و انجیل را در این باره می آورد که ما برای احتناب از اطاله کلام از این بخش میگذریم. سید سپس میگوید: در سوره هفدهم از زبور داوود آمده: ای داوود! سخن مرا بشنو و به سلیمان امر کن تا آن را پس از تو بازگوید، زمین را محمد و امت او به ارث میبرند، آنان بر خلاف شما خواهند بود و نمازشان با طنبور نخواهد بود و سازها را تقدیس نمیکنند، پس مرا بسیار تقدیس کن و چون نغمه به تقدیس من برافراشتی دمادم اشک بسیار بریز که ساعتی که مرا در آن یاد نکنی ساعتی است که از دستش دادهای(1).
59.
المنتقی: از کعب الاحبار روایت شده: در کتاب ما چنین نگاشته شده که محمد رسول خداست، درشتخو و سنگدل نیست و در بازارها پرخاش نمیکند
ص: 240
وَ لَا یَجْزِی بِالسَّیِّئَةِ السَّیِّئَةَ وَ لَکِنْ یَعْفُو وَ یَغْفِرُ أُمَّتُهُ الْحَامِدُونَ یُکَبِّرُونَ اللَّهَ عَلَی کُلِّ نَجْدٍ وَ یَحْمَدُونَهُ فِی کُلِّ مَنْزِلٍ یَتَأَزَّرُونَ عَلَی أَنْصَافِهِمْ وَ یَتَوَضَّئُونَ عَلَی أَطْرَافِهِمْ مُنَادِیهِمْ یُنَادِیهِمْ فِی جَوِّ السَّمَاءِ صَفُّهُمْ فِی الْقِتَالِ وَ صَفُّهُمْ فِی الصَّلَاةِ سَوَاءٌ لَهُمْ بِاللَّیْلِ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ مَوْلِدُهُ بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرُهُ بِطَابَةَ وَ مُلْکُهُ بِالشَّامِ (1).
أقول: و ذکر بشائر کثیرة فی کتابه لا نطیل الکلام بإیرادها و فی ما ذکرناه کفایة.
مُقْتَضَبُ الْأَثَرِ فِی النَّصِّ عَلَی الِاثْنَیْ عَشَرَ، لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ لَاحِقِ بْنِ سَابِقٍ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ جَدِّهِ سَابِقِ بْنِ قَرِینٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الشَّرْقِیِّ بْنِ قُطَامِیٍّ عَنْ تَمِیمِ بْنِ وَهْلَةَ الْمُرِّیِّ عَنِ الْجَارُودِ بْنِ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِیِّ (2)وَ کَانَ نَصْرَانِیّاً فَأَسْلَمَ عَامَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ کَانَ قَارِئاً لِلْکُتُبِ عَالِماً بِتَأْوِیلِهَا عَلَی وَجْهِ الدَّهْرِ وَ سَالِفِ الْعَصْرِ بَصِیراً بِالْفَلْسَفَةِ وَ الطِّبِّ ذَا رَأْیٍ أَصِیلٍ وَ وَجْهٍ جَمِیلٍ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا فِی إِمَارَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ: وَفَدْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی رِجَالٍ مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ ذَوِی أَحْلَامٍ وَ أَسْنَانٍ وَ فَصَاحَةٍ وَ بَیَانٍ وَ حُجَّةٍ وَ بُرْهَانٍ فَلَمَّا بَصُرُوا بِهِ ص رَاعَهُمْ مَنْظَرُهُ وَ مَحْضَرُهُ وَ أُفْحِمُوا عَنْ بَیَانِهِمْ وَ عَنَّ بِهِمُ الْعُرَوَاءُ (3)فِی أَبْدَانِهِمْ فَقَالَ زَعِیمُ الْقَوْمِ لِی دُونَکَ مَنْ أَقَمْتَ بِنَا أَمَمَهُ (4)فَمَا نَسْتَطِیعُ کَلِمَةً (5)فَاسْتَقْدَمْتُ دُونَهُمْ إِلَیْهِ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ثُمَّ أَنْشَأْتُ أَقُولُ شِعْرٌ:
ص: 241
و بدی را با بدی پاسخ نمیدهد، بلکه میبخشد و درمیگذرد، امّتش ستایشگرانه خداوند را در هر بلندایی تکبیر میگویند و او را در هر منزلی حمد میگویند و از نیمه تن ازار میپوشند و بر سرپنجههای خود برمیخیزند و وضو میگیرند و منادیشان در فضای آسمان آنان را ندا میدهد و صفّشان در جنگ و در نماز یکسان است و شبهنگام زمزمهای چون زمزمه زنبوران دارند، او در مکه زاده میشود و به سرزمینی پاک هجرت میکند و سلطنتش در شام است(1).
60.
مقتضب الأثر: جارود بن منذر عبدی نصرانی بود و در سال جنگ حدیبیه اسلام آورد و نیک مسلمان شد، او کتب ادیان را خوانده بود و تأویل آنها را بنا به روزگاران گذشته میدانست و از فلسفه و طب آگاه بود و نظری صائب و وجههای خوب داشت، وی در زمان خلافت عمر بن خطاب چنین روایت کرده: به همراه هیئتی از مردان قبیله عبد القیس که مردانی بردبار و خوشبیان و فصیح و اهل حجت و برهان بودند، خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیدم. چون چشم آنان به حضرت افتاد، سیما و مجلس حضرت آنان را گرفت و زبانشان بند آمد و تنهایشان داغ شد. بزرگ آن قوم به من گفت: خودت که ما را آوردهای به نزدش برو، ما نمیتوانیم حرف بزنیم. من بدون آنان جلو رفتم و روبروی حضرت ایستادم و عرض کردم: سلام بر تو ای پیامبر خدا پدر و مادرم به فدایت! سپس سرودم:
ص: 241
یَا نَبِیَّ الْهُدَی أَتَتْکَ رِجَالٌ*** قَطَعَتْ قَرْدَداً وَ آلًا فَآلًا (1)
جَابَتِ الْبِیدَ وَ الْمَهَامَةَ حَتَّی*** غَالَهَا مِنْ طَوِیِّ السَّرِیِّ مَا غَالا
قَطَعَتْ دُونَکَ الصَّحَاصِحَ (2)تَهْوَی*** لَا تَعُدُّ الْکَلَالَ فِیکَ کَلَالًا
کُلُّ دَهْنَاءَ (3)تَقْصُرُ الطَّرْفُ عَنْهَا*** أَرْقَلَتْهَا (4)قِلَاصُنَا (5)إِرْقَالًا
وَ طَوَتْهَا الْعِتَاقُ تَجْمَحُ (6)فِیهَا*** بِکُمَاةٍ مِثْلِ النُّجُومِ تَلَالا
ثُمَّ لَمَّا رَأَتْکَ أَحْسَنَ مَرْأًی*** أُفْحِمَتْ عَنْکَ هَیْبَةً وَ جَلَالًا
تَتَّقِی شَرَّ بَأْسِ یَوْمٍ عَصِیبٍ*** هَائِلٍ أَوْجَلَ الْقُلُوبَ وَ هَالا
وَ نِدَاءً لِمَحْشَرِ النَّاسِ طُرّاً*** وَ حِسَاباً لِمَنْ تَأَدَّی (7)ضَلَالًا
نَحْوَ نُورٍ مِنَ الْإِلَهِ وَ بُرْهَانٍ ***وَ بز (8)(بِرٍّ) وَ نِعْمَةٍ لَنْ تَنَالا (9)
وَ أَمَانٌ مِنْهُ لَدَی الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ*** إِذِ الْخَلْقُ لَا یُطِیقُ السُّؤَالا
فَلَکَ الْحَوْضُ وَ الشَّفَاعَةُ وَ الْکَوْثَرُ*** وَ الْفَضْلُ إِذْ یَنُصُّ السُّؤَالا
فَلَکَ الْحَوْضُ خَصَّکَ یَا ابْنَ آمِنَةَ (10)***الْخَیْرَ إِذَا مَا تَلَتْ سِجَالٌ سِجَالًا (11)
أَنْبَأَ الْأَوَّلُونَ بِاسْمِکَ فِینَا*** وَ بِأَسْمَاءٍ بَعْدَهُ تَتَتَالا (12)
ص: 242
«ای پیامبر هدایت! مردانی نزد تو آمدهاند که به سوی تو صحراها و سرابها درنوردیدهاند،
و دشتها و بیابانها پیمودهاند و گاه و بی گاه به پیچ و خم رودها برخوردهاند،
و به سوی تو ریگزارهای ناهموار پشت سر گذاشتهاند، با این همه در راه تو خستگی معنا ندارد،
هر کویری را که چشم یارای دیدنِ پایانش را ندارد، شترهای بلندپای ما شتابان گذراندهاند،
و راههایی را که اسبان در آنها بر سواران مسلّح میشورند، آنان همچون ستارگانی درخشان طی کردهاند،
سپس وقتی تو را با زیباترین چهره دیدند، از هیبت و شکوه تو زبانشان بند آمد،
از مکافات روز جزا برحذر میداری که خوفناک است و دلها را به لرزه میاندازد،
همان روزی که همه مردم را به محشر فرامیخواند و از هر که در گمراهی مانده باشد حساب پس میکشد،
و به سوی نور خداوند و برهان و نیکوکاری و نعمتهای دستنیافتنی فرامیخوانی،
تا در روز حشر و نشر در آن هنگام که آفریدگان یارای سوال و جواب ندارند، مایه امان از خداوند شود،
حوض و شفاعت و کوثر از برای توست و در آن هنگام که خواستهها پیش نهاده میشود، فضیلت از آنِ توست،
حوض از برای توست و خداوند نیکی را همیشه و همواره به تو اختصاص داده است،
پیشینیان از نام تو و نامهایی که پس از نام تو پی در پی میآیند، در میان ما خبر دادهاند.»
ص: 242
فَأَقْبَلَ (1)عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ بِصَفْحَةِ وَجْهِهِ الْمُبَارَکِ شِمْتُ مِنْهُ ضِیَاءً لَامِعاً سَاطِعاً کَوَمِیضِ (2)الْبَرْقِ فَقَالَ یَا جَارُودُ لَقَدْ تَأَخَّرَ بِکَ وَ بِقَوْمِکَ الْوَعْدُ (3)وَ قَدْ کُنْتُ وَعَدْتُهُ قَبْلَ عَامِی ذَلِکَ أَنْ أَفِدَ إِلَیْهِ بِقَوْمِی فَلَمْ آتِهِ وَ أَتَیْتُهُ فِی عَامِ الْحُدَیْبِیَةِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ مَا کَانَ إِبْطَائِی عَنْکَ إِلَّا أَنَّ جُلَّةَ قَوْمِی أَبْطَئُوا عَنْ إِجَابَتِی حَتَّی سَاقَهَا اللَّهُ إِلَیْکَ لَمَّا أَرَادَ لَهَا بِهِ إِلَیْکَ مِنَ الْخَیْرِ فَأَمَّا مَنْ تَأَخَّرَ (4)فَحَظُّهُ فَاتَ مِنْکَ فَتِلْکَ أَعْظَمُ حَوْبَةً (5)وَ أَکْبَرُ عُقُوبَةً وَ لَوْ کَانُوا مِمَّنْ سَمِعَ بِکَ أَوْ رَآکَ لَمَا ذَهَبُوا عَنْکَ فَإِنَّ بُرْهَانَ الْحَقِّ فِی مَشْهَدِکَ (وَ) مَحْتِدِکَ (6)وَ قَدْ کُنْتُ عَلَی دِینِ النَّصْرَانِیَّةِ قَبْلَ أَتْیَتِی إِلَیْکَ الْأُولَی فَهَا أَنَا تَارِکُهُ بَیْنَ یَدَیْکَ إِذْ ذَلِکَ مِمَّا یُعْظِمُ الْأَجْرَ وَ یَمْحُو الْمَآثِمَ وَ الْحُوبَ وَ یُرْضِی الرَّبَّ عَنِ الْمَرْبُوبِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا ضَامِنٌ لَکَ یَا جَارُودُ قُلْتُ أَعْلَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّکَ مُذْ کُنْتَ ضَمِینٌ قَمِینٌ (7)قَالَ فَدِنِ الْآنَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ دَعْ عَنْکَ النَّصْرَانِیَّةَ قُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَقَدْ أَسْلَمْتُ عَلَی عِلْمٍ بِکَ وَ نَبَإٍ فِیکَ عَلِمْتُهُ مِنْ قَبْلُ فَتَبَسَّمَ صلی الله علیه و آله کَأَنَّهُ عَلِمَ مَا أَرَدْتُهُ مِنَ الْإِنْبَاءِ فِیهِ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ وَ عَلَی قَوْمِی فَقَالَ أَ فِیکُمْ مَنْ یَعْرِفُ قُسَّ بْنَ سَاعِدَةَ الْإِیَادِیَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کُلُّنَا نَعْرِفُهُ غَیْرَ أَنِّی مِنْ بَیْنِهِمْ عَارِفٌ بِخَبَرِهِ وَاقِفٌ عَلَی أَثَرِهِ کَانَ قُسُّ بْنُ سَاعِدَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ سِبْطاً مِنْ أَسْبَاطِ الْعَرَبِ عُمِّرَ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ تَقَفَّرَ مِنْهَا فِی الْبَرَارِی خَمْسَةَ أَعْمَارٍ یَضِجُّ بِالتَّسْبِیحِ عَلَی مِنْهَاجِ الْمَسِیحِ لَا یُقِرُّهُ قَرَارٌ وَ لَا یَکُنُّهُ جِدَارٌ وَ لَا یَسْتَمِعُ (8)مِنْهُ جَارٌ لَا یَفْتُرُ مِنَ
ص: 243
رسول خدا صلّی الله علیه و آله با چهره مبارک خود که از آن نوری درخشان و تابناک همچون درخشش برق میتابید، رو به من کرد و فرمود: ای جارود! تو و قومت در وعده تأخیر کردید، من سال پیش وعده گذاشته بودم تا شما بیایید و من هم با قوم خود بیایم، اما شما نیامدید و من در سال حدیبیه آمدم. عرض کردم: ای رسول خدا، پدرم به فدایت! درنگی که کردم فقط به این خاطر بود که جمع قوم من در اجابت کردن من درنگ کردند، تا اینکه وقتی خداوند با تشرّف آنان خدمت شما برایشان خیر خواست، به سوی شما رهسپارشان کرد، هر کس درنگ کرده بهرهمندی از شما را از دست داده و این بزرگترین گناه و بدترین کردار است، اگر آنان سخن شما را شنیده بودند یا چهرهتان را دیده بودند بیشک از شما روی نمیگرداندند، چراکه برهان حق در سیما و تبار شما آشکار است، من پیش از نخستین باری که شما را دیدم بر دین نصرانیون بودم، اما الان در حضور شما آن دین را وامی گذارم چراکه افزایش پاداش و زدوده شدن گناهان و خشنودی پروردگار از آدمی در این کار است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای جارود! من این را برایت ضمانت میکنم. عرض کردم: ای رسول خدا! میدانم که شما به شایستگی ضامن هستید. فرمود: پس اکنون به توحید نزدیک شو و نصرانیت را واگذار. عرض کردم: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریک ندارد و به راستی که تو بنده او و فرستاده او هستی، من با علم و خبری که پیش از این درباره شما داشتهام اسلام آوردم. حضرت لبخندی زد، گویا دانست چه اخباری از ایشان داشتهام، آنگاه رو به من و قومم فرمود: آیا کسی در میان شما قُسّ بن ساعده اِیادی را میشناسد؟ عرض کردم: ای رسول خدا! ما همگی او را میشناسیم اما من بهتر از دیگران اخبار و آثار او را میشناسم؛ ای رسول خدا! قُسّ بن ساعده از فرزندان عرب بود که پانصد سال عمر کرد، به اندازه پنج عمر در بیابانها ترک کاشانه کرد و بانگ تسبیح برآورد و به شیوه مسیح نه سرایی به او قرار میبخشید و نه دیواری او را پنهان میداشت و نه همسایهای داشت و نه از
ص: 243
الرَّهْبَانِیَّةِ وَ یَدِینُ اللَّهَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ یَلْبَسُ الْمُسُوحَ (1)وَ یَتَحَسَّی فِی سِیَاحَتِهِ بَیْضَ النَّعَامِ وَ یَعْتَبِرُ بِالنُّورِ وَ الظَّلَامِ یُبْصِرُ فَیَتَفَکَّرُ وَ یُفَکِّرُ فَیَخْتَبِرُ یَضْرِبُ بِحِکْمَتِهِ الْأَمْثَالَ أَدْرَکَ رَأْسَ الْحَوَارِیِّینَ شَمْعُونَ وَ أَدْرَکَ لُوقَا وَ یُوحَنَّا وَ فَقِهَ مِنْهُمْ (2)تَحَوَّبَ (3)الدَّهْرَ وَ جَانَبَ الْکُفْرَ وَ هُوَ الْقَائِلُ بِسُوقِ عُکَاظٍ وَ ذِی الْمَجَازِ (4)شَرْقٌ وَ غَرْبٌ وَ یَابِسٌ وَ رَطْبٌ وَ أُجَاجٌ وَ عَذْبٌ وَ حَبٌّ وَ نَبَاتٌ وَ جَمْعٌ وَ أَشْتَاتٌ وَ ذَهَابٌ وَ مَمَاتٌ وَ آبَاءٌ وَ أُمَّهَاتٌ وَ سُرُورٌ مَوْلُودٌ وَ رُزْءٌ مَفْقُودٌ نَبَأٌ لِأَرْبَابِ الْغَفْلَةِ لَیُصْلِحَنَّ الْعَامِلُ عَمَلَهُ قَبْلَ أَنْ یَفْقِدَ أَجَلَهُ کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ لَیْسَ بِمَوْلُودٍ وَ لَا وَالِدٍ أَمَاتَ وَ أَحْیَا وَ خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثَی وَ هُوَ رَبُّ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی ثُمَّ أَنْشَدَ شعر (5)کَلِمَةً لَهُ- (شِعْراً)
ذَکَّرَ الْقَلْبَ مِنْ جَوَاهُ أَذْکَارٌ (6)***وَ لَیَالٍ خِلَالَهُنَّ نَهَارٌ
وَ شُمُوسٌ تَحْتَهَا قَمَرُ*** اللَّیْلِ وَ کُلُّ مُتَابِعٍ مَوَّارٌ
وَ جِبَالٌ شَوَامِخُ رَاسِیَاتٌ*** وَ بِحَارٌ مِیَاهُهُنَّ غِزَارٌ
وَ صَغِیرٌ وَ أَشْمَطُ (7)وَ رَضِیعٌ*** کُلُّهُمْ فِی الصَّعِیدِ یَوْماً بَوَارٌ
کُلُّ هَذَا هُوَ الدَّلِیلُ عَلَی اللَّهِ*** فَفِیهِ لَنَا هُدًی وَ اعْتِبَارٌ
ثُمَّ صَاحَ یَا مَعْشَرَ إِیَادٍ فَأَیْنَ ثَمُودُ وَ أَیْنَ عَادٌ وَ أَیْنَ الْآبَاءُ وَ الْأَجْدَادُ وَ أَیْنَ الْعَلِیلُ
ص: 244
رهبانیت خسته میشد، او بر دین توحید بود و لباس پشمین میپوشید و در گردش خود اندکی تخم شترمرغ میخورد و از نور و تاریکی پند میگرفت و می دید و میاندیشید و به اندیشه فرامیخواند و میآزمود، از حکمت خود مثلها میزد و سرامد حواریون شمعون را و نیز لوقا و یوحنّا را دریافت و از ایشان آموخت، سراسر عمر در پرهیز بود و از کفر دوری کرد، او در بازار عُکاظ و بازار ذی المجاز ایستاد و گفت: شرق و غرب و خشک و تر و شعلهور و گوارا و دانه و گیاه و جمع آمدن و پراکنده شدن و رفتن و مردن و پدران و مادران و شادی ولادت و آفت خسارت همه اخباری هستند برای غافلان تا آدمی عمل خویش را نیک کند پیش از آنکه اجل دریابدش، بدانید که اوست خداوند یکتایی که نه زاده شده و نه میزاید، می میراند و زنده میکند، او مرد و زن را آفریده و پروردگار اول و آخر است. سپس سرود:
قلب از درون خویش ذکرهایی را به یاد آورد و شبهای که روز بین آن هاست،
و خورشیدهایی که زیر آنها ماه شب قرار دارد و هر چرخنده و گردندهای،
و کوههایی که قد برافراشتهاند و استوار گشتهاند، و دریاهایی که آبهای جوشان دارند،
کوچک و بزرگ و شیرخوار، همه روزی همچون هم نابود میشوند،
همه اینها نشانههایی به سوی خداوند هستند و در آنها برای ما اندرز و هدایت نهفته است.»
سپس فریاد زد: ای قبیله ایاد! کجایند ثمود و عاد و کجایند پدران و اجداد و کجایند بیماران
ص: 244
وَ الْعُوَّادُ وَ أَیْنَ الطَّالِبُونَ وَ الرُّوَّادُ کُلٌّ لَهُ (1)مَعَادٌ أَقْسَمَ قُسٌّ بِرَبِّ الْعِبَادِ وَ سَاطِحِ الْمِهَادِ وَ خَالِقِ سَبْعِ الشِّدَادِ سَمَاوَاتٍ بِلَا عِمَادٍ لَیُحْشَرُنَّ عَلَی الِانْفِرَادِ وَ عَلَی قُرْبٍ وَ بِعَادٍ إِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ وَ نُقِرَ فِی النَّاقُورِ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِالنُّورِ فَقَدْ وَعَظَ الْوَاعِظُ وَ انْتَبَهَ الْقَائِظُ (2)وَ أَبْصَرَ اللَّاحِظُ وَ لَفَظَ اللَّافِظُ فَوَیْلٌ لِمَنْ صَدَفَ عَنِ الْحَقِّ الْأَشْهَرِ وَ کَذَّبَ بِیَوْمِ الْمَحْشَرِ وَ السِّرَاجِ الْأَزْهَرِ فِی یَوْمِ الْفَصْلِ وَ مِیزَانِ الْعَدْلِ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ شِعْرٌ (3)
یَا نَاعِیَ الْمَوْتِ وَ الْأَمْوَاتُ فِی جَدَثٍ*** عَلَیْهِمْ مِنْ بَقَایَا بَزِّهِمْ خَرَقٌ
مِنْهُمْ عرات (عُرَاةٌ) وَ مَوْتَی فِی ثِیَابِهِمْ ***مِنْهَا الْجَدِیدُ وَ مِنْهَا الْأَوْرَقُ الْخَلَقُ
دَعْهُمْ فَإِنَّ لَهُمْ یَوْماً یُصَاحُ بِهِمْ ***کَمَا یُنَبَّهُ مِنْ رَقَدَاتِهِ الصَّعِقُ
حَتَّی یَجِیئُوا بِحَالٍ غَیْرِ حَالِهِمْ*** خَلْقٌ مَضَوْا ثُمَّ مَا ذَا بَعْدَ ذَاکَ لَقُوا
ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقُلْتُ عَلَی عِلْمٍ بِهِ آمَنْتُمْ قَبْلَ مَبْعَثِهِ کَمَا آمَنْتُ بِهِ أَنَا فَنَصَّتْ إِلَی رَجُلٍ مِنْهُمْ وَ أَشَارَتْ إِلَیْهِ وَ قَالُوا هَذَا صَاحِبُهُ وَ طَالِبُهُ عَلَی وَجْهِ الدَّهْرِ وَ سَالِفِ الْعَصْرِ وَ لَیْسَ فِینَا خَیْرٌ مِنْهُ وَ لَا أَفْضَلُ فَبَصُرْتُ بِهِ أَغَرَّ أَبْلَجَ قَدْ وَقَذَتْهُ الْحِکْمَةُ أَعْرِفُ ذَلِکَ فِی أَسَارِیرِ (4)وَجْهِهِ وَ إِنْ لَمْ أُحِطْ عِلْماً بِکُنْهِهِ قُلْتُ وَ مَنْ هُوَ قَالُوا هَذَا سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ ذُو الْبُرْهَانِ الْعَظِیمِ وَ الشَّأْنِ الْقَدِیمِ فَقَالَ سَلْمَانُ عَرَفْتُهُ یَا أَخَا عَبْدِ الْقَیْسِ مِنْ قَبْلِ إِتْیَانِهِ فَأَقْبَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَلَأْلَأُ وَ یُشْرِقُ وَجْهُهُ نُوراً وَ سُرُوراً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ قُسّاً کَانَ یَنْتَظِرُ زَمَانَکَ وَ یَتَوَکَّفُ إِبَّانَکَ (5)وَ یَهْتِفُ بِاسْمِکَ وَ أَبِیکَ (6)
ص: 245
و زائران و کجایند جویندگان و پیشگامان، همه رفتنی بودند، سوگند به پروردگار بندگان و گستراننده بستران و آفریننده هفت آسمان بیهیچ ستون، همه به تنهایی شوند محشور، چه نزدیک باشند و چه دور، در آن هنگام که بدمند در صور، و دم زنند در ناقور، و زمین تابان شود از نور، واعظ داد موعظه و بیدار شد خفته و نگریست بیننده و سخن گفت گوینده، وای بر آن کس که روی بگرداند از حق آشکار، و روز محشر و چراغ تابان را کند انکار، در روز فصل و به پای ترازوی عدل. سپس سرود:
«ای منادی مرگ! اکنون مردهها در گورهایند و از مابقی داراییشان تنها جامهای ژنده بر تن دارند،
برخی از آنان برهنهاند و برخی جامههایی نو یا فرسوده بر تن دارند،
آنان را واگذار، بر آنان روزی خواهد رسید که بر سرشان فریاد میکشند آن چنان جیغی که خفتگان را بیدار کند،
تا آن خلق همگی با حالی دگرگون بیایند و پس از آن ببینند چه میشود.»
من رو به یاران حضرت گفتم: آیا شما نیز همچون من با علمی که پیش از بعثت به حضرت داشتید به ایشان ایمان آوردید؟ آنان به مردی در میان خود اشاره کردند و او را نشان دادند و گفتند: این مرد در گذر این سالها یار و شاگرد حضرت بوده و در میان ما کسی برتر و بهتر از او نیست. من به او نگریستم و دیدم مردی است با چهرهای روشن و تابناک که گرچه از درونش شناختی نداشتم، از چهرهاش پیدا بود که اهل حکمت است. گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: سلمان فارسی است که برهانی والا و منزلتی دیرین دارد. سلمان گفت: ای برادر اهل عبدقیس! من حضرت را پیش از آنکه بیاید شناختم. من رو به رسول خدا کردم و دیدم چهره ایشان از نور و روشنی و شادابی میدرخشد. عرض کردم: ای رسول خدا! قُسّ بن ساعده در انتظار روزگار شما بود و چشم به قدوم شما داشت و نام شما و پدر
ص: 245
وَ أُمِّکَ وَ بِأَسْمَاءٍ لَسْتُ أُصِیبُهَا مَعَکَ وَ لَا أَرَاهَا فِیمَنِ اتَّبَعَکَ قَالَ سَلْمَانُ فَأَخْبِرْنَا فَأَنْشَأْتُ أُحَدِّثُهُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْمَعُ وَ الْقَوْمُ سَامِعُونَ وَاعُونَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ شَهِدْتُ قُسّاً خَرَجَ مِنْ نَادٍ مِنْ أَنْدِیَةِ إِیَادٍ إِلَی صحصیح (صَحْصَحٍ) ذِی قَتَادٍ وَ سَمُرَةٍ وَ عَتَادٍ (1)وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ بِنِجَادٍ فَوَقَفَ فِی إِضْحِیَانِ (2)لَیْلٍ کَالشَّمْسِ رَافِعاً إِلَی السَّمَاءِ وَجْهَهُ وَ إِصْبَعَهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ السَّبْعَةِ الْأَرْقِعَةِ (3)وَ الْأَرَضِینَ الْمُمْرِعَةِ (4)وَ بِمُحَمَّدٍ وَ الثَّلَاثَةِ الْمَحَامِدَةِ مَعَهُ وَ الْعَلِیِّینَ الْأَرْبَعَةِ وَ سِبْطَیْهِ التَّبَعَةِ (5)وَ الْأَرْفِعَةِ الْفَرْعَةِ وَ السَّرِیِّ اللَّامِعَةِ (6)وَ سَمِیِّ الْکَلِیمِ الضَّرَعَةِ (7)أُولَئِکَ النُّقَبَاءُ الشَّفَعَةُ وَ الطَّرِیقُ الْمَهْیَعَةُ دَرَسَةُ الْإِنْجِیلِ وَ حَفَظَةُ التَّنْزِیلِ عَلَی عَدَدِ النُّقَبَاءِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُحَاةُ الْأَضَالِیلِ وَ نُفَاةُ الْأَبَاطِیلِ الصَّادِقُو الْقِیلِ عَلَیْهِمْ تَقُومُ السَّاعَةُ وَ بِهِمْ تُنَالُ الشَّفَاعَةُ وَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَرْضُ الطَّاعَةِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ لَیْتَنِی مُدْرِکُهُمْ وَ لَوْ بَعْدَ لَأْیٍ مِنْ عُمُرِی وَ مَحْیَایَ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ شِعْرٌ (8)
مَتَی أَنَا قَبْلَ الْمَوْتِ لِلْحَقِّ مُدْرِکٌ*** وَ إِنْ کَانَ لِی مِنْ بَعْدِ هَاتِیکَ مُهْلِکٌ
وَ إِنْ غَالَنِی الدَّهْرُ الْخَئُونُ بِغَوْلِه*** فَقَدْ غَالَ مَنْ قَبْلِی وَ مَنْ بَعْدُ یُوشِکُ
فَلَا غَرْوَ إِنِّی سَالِکٌ مَسْلَکَ الْأُولَی*** وَشِیکاً وَ مَنْ ذَا لِلرَّدَی لَیْسَ یَسْلُکُ
ثُمَّ آبَ یُکَفْکِفُ (9)دَمْعَهُ وَ یَرِنُّ رَنِینَ الْبَکَرَةِ (10)وَ قَدْ برئت (بُرِیَتْ) ببراة (بِمِبْرَاةٍ) وَ هُوَ یَقُولُ
ص: 246
و مادرتان را فریاد میزد و همچنین نامهایی را بر زبان میآورد که من آنان را با شما و در میان پیروانتان نمیبینم. سلمان گفت: ما را نیز باخبر کن. آنگاه من شروع به گفتن کردم و رسول خدا میشنید و آن قوم نیز سراپا گوش بودند. عرض کردم: ای رسول خدا! دیدم قُسّ از یکی از مجالس قبیله اِیاد بیرون آمد و رو به سوی زمینی فراخ با درختان و بوتههای بسیار گذاشت و در تابش ماه که شب را چون روز روشن کرده بود ایستاد و سر سوی آسمان برآورد و به آسمان اشاره کرد. من به او نزدیک شدم و شنیدم که گفت: ای پروردگار آسمان سبز و زمین سرسبز به حق محمد و آن سه محمد همراهش، و آن چهار علی(1) و دو نوه دنبالهرو او، و آن بزرگوار منتسب به نبیّ و آن ارجمند درخشان(2) و آن همنام موسی و فروتن(3)،
که آنان هستند شریفان شفیع و راهدانان بزرگ، که به اندازه همه عالمان بنی اسرائیل انجیل را میدانند و تنزیل را میشناسند، آنان که گمراهیها را نابود و پوچیها را ویران میکنند، آن راست گفتاران که قیامت با آنان به پا میشود و شفاعت در دست ایشان است و اطاعت از آنان از سوی خداوند واجب است، ای کاش که من آنان را درمییافتم هرچند پس از عمر و زندگیام. سپس سرود:
«چه میشد که اگر پیش از مرگ حق را درمییافتم، هر چند پس از آن هلاک میشدم،
اگر روزگار نابکار با فریب خود مرا فریفت، انسانهای پیش از من را نیز فریفت و همچنین آنان را که به زودی میآیند خواهد فریفت،
تعجبی ندارد! من نیز به زودی همان راهی را میروم که پیشینیان رفتند و چه کسی است که راه نابودی را نپیماید؟»
آنگاه اشکهایش را پاک کرد و ناله دلخراشی کرد و سرود:
ص: 246
أَقْسَمَ قُسٌّ قَسَماً لَیْسَ بِهِ مُکْتَتِماً (1)***لَوْ عَاشَ أَلْفَیْ سَنَةٍ (2)لَمْ یَلْقَ مِنْهَا سَأَماً-
حَتَّی یُلَاقِیَ أَحْمَداً وَ النُّقَبَاءَ الْحُکَمَاءَ*** هُمْ أَوْصِیَاءُ أَحْمَدَ أَکْرَمَ مَنْ تَحْتَ السَّمَاءِ
یَعْمَی الْعِبَادُ عَنْهُمْ وَ هُمْ جِلَاءٌ لِلْعَمَی*** لَیْسَ (3)بِنَاسٍ ذِکْرَهُمْ حَتَّی أَحَلَّ الرَّجَمَا (4)
ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْبِئْنِی أَنْبَأَکَ اللَّهُ بِخَیْرٍ عَنْ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ الَّتِی لَمْ نَشْهَدْهَا وَ أَشْهَدَنَا قُسٌّ ذِکْرَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَارُودُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ أَنْ سَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنَا عَلَی مَا بُعِثُوا فَقُلْتُ عَلَی مَا بُعِثْتُمْ قَالُوا عَلَی نُبُوَّتِکَ وَ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْکُمَا ثُمَّ أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ الْتَفِتْ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْمَهْدِیُّ فِی ضَحْضَاحٍ مِنْ نُورٍ یُصَلُّونَ فَقَالَ الرَّبُّ تَعَالَی هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ لِأَوْلِیَائِی وَ هَذَا الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی قَالَ الْجَارُودُ فَقَالَ (5)سَلْمَانُ یَا جَارُودُ هَؤُلَاءِ الْمَذْکُورُونَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ کَذَلِکَ فَانْصَرَفْتُ بِقَوْمِی وَ قُلْتُ فِی تَوَجُّهِی إِلَی قَوْمِی شِعْرٌ (6)
أَتَیْتُکَ یَا ابْنَ آمِنَةَ الرَّسُولَا*** لِکَیْ بِکَ أَهْتَدِی النَّهْجَ السَّبِیلَا
فَقُلْتَ وَ کَانَ قَوْلُکَ قَوْلَ حَقٍّ ***وَ صِدْقٌ مَا بَدَا لَکَ أَنْ تَقُولَا
وَ بَصَّرْتَ الْعَمَی مِنْ عَبْدِ قَیْسٍ*** وَ کُلٌّ کَانَ مِنْ عَمَهٍ ضَلِیلًا
وَ أَنْبَأْنَاکَ عَنْ قُسٍّ الْإِیَادِیِّ*** مَقَالًا فِیکَ ظِلْتَ بِهِ جَدِیلًا
وَ أَسْمَاءً عَمَتْ عَنَّا فَآلَتْ ***إِلَی عِلْمٍ وَ کُنَّ بِهَا (7)جَهُولًا (8).
ص: 247
«قُسّ بیهیچ پنهانکاری سوگند یاد میکند که اگر دو هزار سال عمر کند هرگز دلزده نمیشود
تا اینکه احمد را و آن بزرگان خردمند را دیدار کند، آنان را که اوصیاء احمد هستند و ارجمندترین آفریدگان به زیر آسمان هستند،
بندگان از دیدن آنان نابینایند حال آن که آنان ازبینبرنده کوری هستند. من تا زمانی که وارد گور شوم یاد آنان را فراموش نمیکنم.
سپس عرض کردم: ای رسول خدا! خداوند خبرهای نیک به شما دهد، مرا از نام آن کسانی خبر دهید که ما ایشان را ندیدهایم ولی قُسّ از آنان یاد میکرد و نزد ما بر آنان شهادت میداد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای جارود! شبی که مرا به آسمان بردند، خداوند عزوجل به من وحی فرمود: از رسولانی که پیش از تو فرستادهایم بپرس بر چه بنیادی فرستاده شدند؟ گفتم: بر چه بنیادی فرستاده شدید؟ گفتند: بر نبوت تو و ولایت علی بن ابی طالب و امامانی که از شما دو تن زاده میشوند. آنگاه خداوند عزوجل به من وحی فرمود: به سمت راست عرش بنگر. من نگریستم و ناگاه علی و حسن و حسین و علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و مهدی را در پرتوی از نور در حال نماز دیدم. پروردگار متعال فرمود: اینان حجتهای دوستان من هستند و این مرد از دشمنان من انتقام میگیرد. سلمان گفت: ای جارود! در تورات و انجیل و زبور نیز از ایشان یاد شده است. در آن دم رو به سوی قومم گذاشتم و در راه شعری سرودم:
«ای پسر آمنه! من به فرستادگی قومم نزد تو آمدم تا با تو به راه و روش درست هدایت یابم،
تو سخن گفتی و سخن تو سخنی حق بود، آنچه دوست داشتی بگویی سخنی راست بود،
تو کوری عبد قیس را بینا کردی و هر که را از نابینایی در گمراهی بود بینا کردی،
ما از قول قُسّ ایادی سخنانی درباره تو برایت بازگفتیم که همواره آنها را به بحث میگذاشت،
و نامهایی که از ما پوشیده بود و از آنها ناآگاه بودیم اما اینگونه از آنها آگاه شدیم.»(1)
ص: 247
قال الجوهری العرواء مثال الغلواء قرة الحمی و مسها فی أول ما تأخذ بالرعدة و فلان قمین بکذا أی جدیر خلیق و فلان یتحوب من کذا أی یتأثم و التحوب أیضا التوجع و التحزن.
قوله قد وقذته الحکمة أی أثرت فیه و بانت فیه آثارها قال الجوهری وقذه یقذه وقذا ضربه حتی استرخی و أشرف علی الموت و یقال وقذه النعاس إذا غلبه و فی النهایة فیه فیقذه الورع أی یسکنه و یمنعه من انتهاک ما لا یحل و لا یحمد یقال وقذه الحلم إذا سکته.
أقول: سیأتی الخبر مختصرا مع شرح بعض أجزائه فی باب المعراج.
اعلم أنه اتفقت الإمامیة إلا من شذ منهم علی أن ولادته صلی الله علیه و آله فی سابع عشر شهر ربیع الأول و ذهب أکثر المخالفین إلی أنها کانت فی الثانی عشر منه و اختاره الکلینی رحمه الله علی ما سیأتی إما اختیارا أو تقیة و ذهب شاذ من المخالفین إلی أنه ولد فی شهر رمضان (1)لأنهم اتفقوا علی أن بدء الحمل به صلی الله علیه و آله کان فی عشیة عرفة
ص: 248
توضیح
جوهری میگوید: «العرواء» بر وزن «الغلواء» آغاز تب و لرز است. «فلان قمین بکذا» یعنی فلانی شایسته و سزاوار آن است. «فلان یتحوّب من کذا» یعنی فلانی از گناه پرهیز میکند، «التحوّب» به معنای «درد کشیدن و اندوهگین شدن» نیز است. «وقذته الحکمة» یعنی حکمت در او اثر کرد و آثارش در او هویدا شد؛ جوهری میگوید: «وقذه، یقذه، وقذا» یعنی او را تا لب مرگ زد؛ و «وقذه النعاس» یعنی خواب بر او غلبه یافت؛ «یقذه الورع» یعنی ورع او را آرام کرد و از پردهدری و ناسپاسی بازداشت؛ و در النهایة آمده: «وقذه الحلم» یعنی بردباری او را ساکت کرد.
میگویم: در باب معراج نیز این خبر به اختصار با شرح برخی از اجزایش خواهد آمد.
باب سوم : تاریخ ولادت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و حواشی این رویداد و معجزات و کرامات و رؤیاهای همزمان با آن
مقدمه
بدان که امامیه جز اندکی از آنان، همگی اجماع دارند که زادروز حضرت صلّی الله علیه و آله هفدهم ربیع الاول بوده، اما بیشتر مخالفان بر این باورند که ولادت ایشان در دوازدهم این ماه بوده که شیخ کلینی نیز چنان که بعدا میآید، یا به اختیار و یا به تقیه، همین رأی را برگزیده است. از دیگر سو اندکی از مخالفان معتقدند که ایشان در ماه رمضان زاده شده، چراکه اجماع دارند آغاز بارداری مادر حضرت صلّی الله علیه و آله در شب عرفه
ص: 248
أو أوسط أیام التشریق و اشتهر بینهم أن مدة الحمل کانت تسعة أشهر فیلزم أن تکون الولادة فی شهر رمضان و سیأتی الکلام فیه و ذهب شرذمة منهم إلی أن الولادة کانت فی ثامن ربیع الأول فأما یوم الولادة فالمشهور بین علمائنا و مدلول أخبارنا أنه کان یوم الجمعة و المشهور بین المخالفین یوم الإثنین ثم الأشهر بیننا و بینهم أنه صلی الله علیه و آله ولد بعد طلوع الفجر و قیل عند الزوال و ذکر جماعة من المؤرخین و أرباب السیر أنه کان فی ساعة الولادة غفر (1)من منازل القمر طالعا و کان الیوم موافقا للعشرین أو للثامن و العشرین أو الغرة من شهر نیسان الرومی و السابع عشر من دی ماه بحساب الفرس و کانت فی عهد کسری أنوشیروان بعد مضی اثنین و أربعین من ملکه و بعد مضی اثنین و ثمانین و ثمانمائة من وفاة إسکندر الرومی و کان فی عام الفیل بعد مضی خمس و خمسین أو أربعین من الواقعة و قیل فی یوم الواقعة و قیل بعد ثلاثین سنة منها و قیل بعد أربعین منها و الأصح أنها کانت فی تلک العام.
و ذکر أبو معشر البلخی (2)من المنجمین أنه کان طالع ولادته صلی الله علیه و آله الدرجة العشرون من الجدی و کان الزحل و المشتری فی العقرب و المریخ فی بیته فی الحمل و
ص: 249
یا میانه ایام تشریق بوده و از آنجا که مدت بارداری در نظر آنان نه ماه بوده، چنین نتیجه گرفتهاند که ولادت ایشان باید در ماه رمضان بوده باشد، در این باره سخن به میان خواهد آمد. دستهای از آنان نیز گفتهاند زادروز حضرت صلّی الله علیه و آله هشتم ربیع الاول بوده است. و اما روز ولادت؛ در میان علمای ما و نیز از برآیند اخبار ما چنین مشهور است که زادروز حضرت صلّی الله علیه و آله روز جمعه بوده، اما میان مخالفان روز دوشنبه مشهور است. با این حال هم نزد ما و هم نزد آنان چنین مشهورتر است که حضرت صلّی الله علیه و آله پس از طلوع فجر زاده شده، هرچند هنگام ظهر نیز گفتهاند. گروهی از مورخان و سیرهشناسان آوردهاند که در هنگام ولادت ایشان، قمر در منزل غفر(1) درخشان بوده و آن روز مطابق با بیستم یا بیست و هشتم یا نخستین روز از ماه رومی نیسان و هفدهم ماه فارسی دی بوده و پس از گذشت چهل و دو سال از پادشاهی کسری انوشیروان و نیز هشتصد و هشتاد و دو سال پس از وفات اسکندر رومی و نیز پنجاه و پنج یا چهل روز پس از واقعه فیل در عام الفیل یا به اقوال دیگر در همان روز واقعه و یا سی سال پس از آن و یا چهل روز پس از آن بوده است؛ از میان صحیحتر آن است که زادروز حضرت صلّی الله علیه و آله در عام الفیل بوده است.
و ابومعشر بلخی منجّم آورده که طالع ولادت حضرت صلّی الله علیه و آله درجه بیستم از جدی بوده و زحل و مشتری در عقرب بودهاند و مریخ در بیت خود حمل بوده و
ص: 249
الشمس فی الحمل فی الشرف و الزهرة فی الحوت فی الشرف و العطارد أیضا فی الحوت و القمر فی أول المیزان و الرأس فی الجوزاء و الذنب فی القوس و کانت فی الدار المعروف بدار محمد بن یوسف و کان للنبی صلی الله علیه و آله فوهبه لعقیل بن أبی طالب فباعه أولاده محمد بن یوسف أخا الحجاج فأدخله فی داره فلما کان زمن هارون أخذته خیزران أمه فأخرجته و جعلته مسجدا و هو الآن معروف یزار و یصلی فیه و سنذکر الأخبار و الأقوال فی تفاصیل تلک الأحوال.
د، العدد القویة فِی کِتَابِ أَسْمَاءِ حُجَجِ اللَّهِ وُلِدَ صلی الله علیه و آله سَابِعَ عَشْرَةَ لَیْلَةً مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ.
فِی کِتَابِ الدُّرِّ الصَّحِیحِ أَنَّهُ وُلِدَ صلی الله علیه و آله عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ بَعْدَ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ یَوْماً مِنْ هَلَاکِ أَصْحَابِ الْفِیلِ وَ قَالَ الْعَامَّةُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ الثَّامِنَ أَوِ الْعَاشِرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْ مُلْکِ أَنُوشِیرَوَانَ وَ یُقَالُ فِی مُلْکِ هُرْمُزَ بْنِ أَنُوشِیرَوَانَ وَ ذَکَرَ الطَّبَرِیُّ أَنَّ مَوْلِدَهُ صلی الله علیه و آله کَانَ لاثنتی (لِاثْنَتَیْنِ) وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنْ مُلْکِ أَنُوشِیرَوَانَ وَ هُوَ الصَّحِیحُ لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله وُلِدْتُ فِی زَمَنِ الْمَلِکِ الْعَادِلِ أَنُوشِیرَوَانَ وَ وَافَقَ شَهْرَ الرُّومِ الْعِشْرِینَ مِنْ سُبَاطَ (1).
فِی کِتَابِ مَوَالِیدِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِثَلَاثَ عَشْرَةَ بَقِیَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَعَ الزَّوَالِ وَ رُوِیَ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْمَبْعَثِ بِأَرْبَعِینَ
ص: 250
خورشید در بیت شرف خود در حمل بوده و زهره در بیت شرف خود در حوت بوده و قمر در اول میزان و رأس در جوزاء و ذنب در قوس بوده و این رویداد در سرایی معروف به سرای محمد بن یوسف بوده است. این سرا به پیامبر صلّی الله علیه و آله تعلق داشته و حضرت آن را به عقیل بن ابی طالب بخشیده و فرزندان او آن را به محمد بن یوسف برادر حجاج فروخته و او آن را به سرای خود افزوده و در زمان هارون، خیزران مادر هارون آن را گرفته و جدا ساخته و آن را مسجد کرده که اکنون مسجدی معروف است و به زیارتش میروند و در آن نماز میگزارند. در ادامه اخبار و اقوالی در تفصیل این احوال خواهد آمد.
روایات
1.
العدد القویه: در کتاب اسماء حجج الله آورده: حضرت صلّی الله علیه و آله در هفدهمین شب از ربیع الاول از عام الفیل زاده شد.
و در کتاب الدرّ الصحیح آمده: حضرت صلّی الله علیه و آله در طلوع فجر روز جمعه هفدهم ربیع الاول، پنجاه و پنج روز پس از هلاکت اصحاب فیل زاده شد. عامه(مخالفان) گفتهاند ولادت ایشان روز دوشنبه هشتم یا دهم ربیع الاول، هفت سال مانده از پادشاهی انوشیروان و یا به قول دیگر در پادشاهی هرمز بن انوشیروان بوده است. طبری نیز آورده: ولادت حضرت در چهل و دومین سال از پادشاهی انوشیروان بوده که البته این رأی موافق است با سخن خود حضرت که فرمود: «من در زمان پادشاه دادگر، انوشیروان زاده شدم.» از نظر ماههای رومی مطابق با بیستم ماه رومی سباط می شود.
و در کتاب موالید الائمه آمده: پیامبر صلّی الله علیه و آله سیزده روز مانده از ماه ربیع الاول در سال عام الفیل در روز جمعه همزمان با ظهر زاده شد، نیز روایت شده هنگام طلوع فجر چهل سال پیش از
ص: 250
سَنَةً وَ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الْوُسْطَی وَ کَانَتْ فِی مَنْزِلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ وَلَدَتْهُ فِی شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ فِی دَارِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ فِی الزَّاوِیَةِ الْقُصْوَی وَ قِیلَ وُلِدَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ آخِرَ النَّهَارِ ثَانِیَ عَشَرَ شَهْرَ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ تِسْعِمِائَةٍ لِلْإِسْکَنْدَرِ فِی شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ فِی مُلْکِ أَنُوشِیرَوَانَ(1).
قل، إقبال الأعمال ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ بَابَوَیْهِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْجُزْءِ الرَّابِعِ مِنْ کِتَابِ النُّبُوَّةِ حَدِیثَ (2) أَنَّ الْحَمْلَ بِسَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً بَقِیَتْ مِنْ (3)جُمَادَی الْآخِرَةِ (4).
قل، إقبال الأعمال إِنَّ الَّذِینَ أَدْرَکْنَاهُمْ مِنَ الْعُلَمَاءِ کَانَ عَمَلُهُمْ عَلَی أَنَّ وِلَادَتَهُ الْمُقَدَّسَةَ صلی الله علیه و آله کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ عِنْدَ طُلُوعِ فَجْرِهِ (5).
وَ ذَکَرَ شَیْخُنَا الْمُفِیدُ فِی کِتَابِ حَدَائِقِ الرِّیَاضِ، السَّابِعَ عَشَرَ مِنْهُ مَوْلِدُ سَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ عَامَ الْفِیلِ (6)وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ التَّوَارِیخِ الشَّرْعِیَّةِ نَحْوَهُ (7).
کا، الکافی وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَعَ الزَّوَالِ وَ رُوِیَ أَیْضاً عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ بِأَرْبَعِینَ سَنَةً وَ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الْوُسْطَی وَ کَانَتْ فِی مَنْزِلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ
ص: 251
بعثت بوده و مادر حضرت ایشان را در ایام تشریق هنگام جمره وسطی در منزل عبدالله بن عبدالمطّلب آبستن شده و در شعب ابی طالب در سرای محمد بن یوسف در دورترین زاویه زاییده است، نیز گفته شده حضرت در آخر روز دوشنبه، دوازدهم ماه ربیع الاول در سال نهصد و هشت اسکندری در شعب ابی طالب در پادشاهی انوشیروان زاده شد(1).
2.
إقبال الأعمال: محمد بن بابویه در کتاب نبوت آورده: بارداری مادر سرورمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ایشان، در شب جمعه، دوازده شب مانده از جمادی الآخر بوده است(2).
3.
إقبال الأعمال: آن علمایی که ما در حضورشان بودیم، عملشان بر این اساس بود که ولادت فرخنده حضرت صلّی الله علیه و آله در روز جمعه هفدهم ربیع الاول از عام الفیل هنگام طلوع فجر بوده است(3).
4.
حدائق الریاض: هفدهم ربیع الاول زادروز سرورمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله به هنگام طلوع فجر روز جمعه در عام الفیل بوده است(4).
در کتاب التواریخ الشرعیّه نیز همانند این مطلب را آورده است(5).
5.
کافی: پیامبر صلّی الله علیه و آله دوازده شب گذشته از ماه ربیع الاول در عام الفیل در روز جمعه به هنگام ظهر زاده شد، نیز روایت شده به هنگام طلوع فجر، چهل سال پیش از بعثت بوده و مادر حضرت ایشان را در ایام تشریق هنگام جمره وسطی در منزل عبدالله بن عبدالمطّلب
ص: 251
وَ وَلَدَتْهُ فِی شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ فِی دَارِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ فِی الزَّاوِیَةِ الْقُصْوَی عَنْ یَسَارِکَ وَ أَنْتَ دَاخِلٌ (1)وَ قَدْ أَخْرَجَتِ الْخَیْزُرَانُ (2)ذَلِکَ الْبَیْتَ فَصَیَّرَتْهُ مَسْجِداً یُصَلِّی النَّاسُ فِیهِ (3).
اعلم أن هاهنا إشکالا مشهورا أورده الشهید الثانی رحمه الله و جماعة و هو أنه یلزم علی ما ذکره الکلینی رحمه الله من کون الحمل به صلی الله علیه و آله فی أیام التشریق و ولادته فی ربیع الأول أن یکون مدة حمله إما ثلاثة أشهر أو سنة و ثلاثة أشهر مع أن الأصحاب اتفقوا علی أنه لا یکون الحمل أقل من ستة أشهر و لا أکثر من سنة و لم یذکر أحد من العلماء أن ذلک من خصائصه و الجواب أن ذلک مبنی علی النسی ء الذی کانوا یفعلونه فی الجاهلیة و قد نهی الله تعالی عنه و قال إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ قال الشیخ الطبرسی رحمه الله فی تفسیره هذه الآیة نقلا عن مجاهد کان المشرکون یحجون فی کل شهر عامین فحجوا فی ذی الحجة عامین ثم حجوا فی المحرم عامین و کذلک فی الشهور حتی وافقت الحجة التی قبل حجة الوداع فی ذی القعدة ثم حج النبی صلی الله علیه و آله فی العام القابل حجة الوداع فوافقت ذا الحجة فقال فی خطبته ألا و إن الزمان قد استدار کهیئته یوم خلق الله السماوات و الأرض السنة اثنا عشر شهرا منها أربعة حرم ثلاثة متوالیات ذو القعدة و ذو الحجة و محرم و رجب مضر بین جمادی و شعبان (4)أراد بذلک أن أشهر الحرم رجعت إلی مواضعها و عاد الحج إلی ذی الحجة و بطل النسی ء انتهی. (5)
ص: 252
باردار شده و در شعب ابی طالب در سرای محمد بن یوسف در دورترین زاویه از سمت چپ درون خانه زاییده است؛
خیزران آن خانه را جدا ساخته و آن را مسجد کرده که هنوز مردم در آن نماز میخوانند(1).
توضیح
بدان در اینجا اشکالی مشهور هست که شهید ثانی که خدایش رحمت کند و گروهی دیگر آن را ایراد کردهاند و گفتهاند بر اساس آنچه شیخ کلینی آورده و گفته باردار شدن مادر حضرت صلّی الله علیه و آله در ایام تشریق بوده و ولادت ایشان در ربیع الاول، بایست چنین باشد که مدت بارداری مادر حضرت سه ماه یا یک سال و سه ماه بوده باشد؛ از آنجا که همه یاران اجماع دارند که مدت بارداری کمتر از شش ماه و بیشتر از یک سال نیست و نیز از آنجا که هیچ یک از علما خصیصهای در این باب برای حضرت ذکر نکردهاند، این مسأله فقط چنین پاسخ میگیرد که خبر بر اساس رسم «نسیء» بوده باشد که در جاهلیت به آن عمل میکردهاند و خداوند متعال از عمل به آن نهی کرده و فرموده: «إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ»(2) {جابجا کردنِ [ماههای حرام] - نسیء - فزونی در کفر است.} شیخ طبرسی که خدایش رحمت کند، در تفسیر خود از این آیه به نقل از مجاهد آورده که مشرکان هر دو سال در یک ماه حج میگزاردند، بنابراین دو سال در ذی الحجه حج گزاردند و دو سال در محرم و به همین ترتیب در ماههای دیگر تا اینکه سال پیش از حجة الوداع، حج به ذی القعده افتاد و سپس در سال بعد که پیامبر صلّی الله علیه و آله به حجة الوداع رفت، حج به ذی الحجه افتاد. آنگاه حضرت در خطبه خود فرمود: بدانید که روزگار گشت تا اینکه به هیئت روزی در آمد که خداوند آسمانها و زمین را آفرید. سال دوازده ماه دارد که چهار ماه از آن حرام است و سه ماه از آن چهار به دنبال هم است یعنی ذی القعده و ذی الحجه و محرم و نیز رجب که میان جمادی و شعبان است. منظور پیامبر صلّی الله علیه و آله از این سخن چنین بوده که ماههای حرام به جای خودشان بازگشتند و حج به ذی الحجه برگشت و رسم «نسیء» باطل شد(3).
ص: 252
إذا عرفت هذا فقیل إنه علی هذا یلزم أن یکون الحج عام مولده صلی الله علیه و آله فی جمادی الأولی لأنه صلی الله علیه و آله توفی و هو ابن ثلاث و ستین سنة و دورة النسی ء أربع و عشرون سنة ضعف عدد الشهور فإذا أخذنا من السنة الثانیة و الستین و رجعنا تصیر السنة الخامس عشر ابتداء الدورة لأنه إذا نقص من اثنتین و ستین ثمانی و أربعون تبقی أربع عشرة الاثنتان الأخیرتان منها لذی القعدة و اثنتان قبلهما لشوال و هکذا فتکون الأولیان منها لجمادی الأولی فکان الحج عام مولد النبی صلی الله علیه و آله و هو عام الفیل فی جمادی الأولی فإذا فرض أنه صلی الله علیه و آله حملت به أمه فی الثانی عشر منه و وضعت فی الثانی عشر من ربیع الأول تکون مدة الحمل عشرة أشهر بلا مزید و لا نقیصة.
أقول: و یرد علیه أنه قد أخطأ رحمه الله فی حساب الدورة و جعلها أربعا و عشرین سنة إذا الدورة علی ما ذکر إنما تتم فی خمس و عشرین سنة إذ فی کل سنتین یسقط شهر من شهور السنة باعتبار النسی ء ففی کل خمس و عشرین سنة تحصل أربع و عشرون حجة تمام الدورة و أیضا علی ما ذکره یکون مدة الحمل أحد عشر شهرا إذ لما کان عام مولده أول حج فی جمادی الأولی یکون فی عام الحمل الحج فی ربیع الثانی فالصواب أن یقال کان فی عام حمله صلی الله علیه و آله الحج فی جمادی الأولی و فی عام مولده فی جمادی الثانیة فعلی ما ذکرنا یتم من عام مولده إلی خمسین سنة من عمره صلی الله علیه و آله دورتان فی الحادیة و الخمسین تبتدئ الدورة الثالثة من جمادی الثانیة و تکون لکل شهر حجتان إلی أن ینتهی إلی الحادیة و الستین و الثانیة و الستین فیکون الحج فیهما فی ذی القعدة و یکون فی حجة الوداع الحج فی ذی الحجة فتکون مدة الحمل عشرة أشهر.
فإن قلت علی ما قررت من أن فی کل دورة متأخر سنة ففی نصف الدورة تتأخر ستة أشهر و من ربیع الأول الذی هو شهر المولد إلی جمادی الثانیة التی هی شهر الحج نحو من ثلاثة أشهر فکیف یستقیم الحساب علی ما ذکرت قلت تاریخ السنة محسوبة من شهر الولادة فمن ربیع الأول من سنة الولادة إلی مثله من سنة ثلاث و ستین تتم اثنتان و ستون و کون السابع عشر منه ابتداء سنة الثالث و الستین و فی الشهر العاشر من تلک السنة أعنی ذی الحجة وقع الحج الحادی و الستون و توفی قبل إتمام
ص: 253
بر این مبنا گفته شده: حج باید در سال ولادت حضرت به جمادی الاول افتاده باشد، زیرا حضرت در شصت و سه سالگی درگذشته و دوره نسیء بیست و چهار ساله بوده است. بنابراین اگر از سال شست و دو شروع کنیم و به عقب برگردیم، سال پانزدهم میشود آغاز دوره نسیء. زیرا اگر چهل و هشت از شصت و دو کم شود، چهارده باقی میماند که دو سال پایانی از آن به ذی القعده میافتاده و دو سال پیش از آن دو سال به شوال و به همین ترتیب تا اینکه دو سال نخستین به جمادی الاول میافتاده و از این رو حج در سال ولادت پیامبر یعنی در عام الفیل در جمادی الاول بوده است، بر این مبنا اگر فرض کنیم مادر حضرت ایشان را در دوازدهم آن ماه باردار شده و در دوازدهم ربیع الاول زاییده، مدت بارداری میشود ده ماه، نه کمتر و نه بیشتر.
میگویم: گویا وی که خدایش رحمت کند، در حساب این دوره اشتباه کرده و آن را بیست و چهار سال گرفته است، چرا که بر اساس آنچه ذکر کرده، دوره تنها در بیست و پنج سال پایان مییابد، زیرا به اعتبار نسیء در هر دو سال یک ماه حذف میشود، پس در هر بیست و پنج سال - زمان تمام دوره - بیست و چهار حج به دست میآید. همچنین بر اساس آنچه وی ذکر کرده، مدت بارداری مادر حضرت یازده ماه میشود، زیرا اگر در سال ولادت حضرت نخستین حج در جمادی الاول باشد، در سال باردار شدن مادر حضرت حج در ربیع الثانی بوده است. بنابراین درست آن است که بگوییم حج در سال باردار شدن مادر حضرت در جمادی الاول بوده و در سال ولادت ایشان در جمادی الثانی، بر این اساس از سال ولادت حضرت تا سال پنجاهم از زندگی ایشان دو دوره به پایان میرسد و در سال پنجاه و یکم دوره سوم از جمادی الثانی آغاز میشود و هر ماه دو حج دارد تا اینکه به سالهای شصت و یک و شصت و دو برسد، آنگاه حج در این دو سال به ذی القعده میافتد و در حجة الوداع حج به ذی الحجه میافتد و اینچنین، مدت بارداری مادر حضرت ده ماه میشود.
اکنون این سوال مطرح میشود که اگر بر این مبنا در هر دوره یک سال به عقب میافتد و بنابراین در هر نیم دوره شش ماه به عقب میافتد، نظر به اینکه از ربیع الاول که ماه ولادت است تا جمادی الثانی که ماه حج است حدود سه ماه فاصله هست، چگونه حساب درست از آب در میآید؟ پاسخ این است که حسابرسی سال از ماه ولادت آغاز میشود، بنابراین از ربیع الاول در سال ولادت تا همین ماه در سال شصت و سه، شصت و دو سال میگذرد و در واقع، هفدهم ربیع الاول میشود آغاز سال شصت و سوم، بر این اساس در دهمین ماه از این سال یعنی ذی الحجه شصت و یکمین حج بر پا میشود و وفات حضرت به باور شیعیان نوزده روز پیش از پایان آن
ص: 253
تلک السنة علی ما ذهبت إلیه الشیعة بتسعة عشر یوما فصار عمره صلی الله علیه و آله ثلاثا و ستین إلا تلک الأیام المعدودة و أما ما رواه فی کتاب النبوة فیمکن أن یکون الحمل فی أول سنة وقع الحج فی جمادی الثانیة و من سنة الحمل إلی سنة حجة الوداع أربع و ستون سنة و فی الخمسین تمام الدورتین و تبتدئ الثالثة من جمادی الثانیة و یکون فی حجة الوداع و التی قبلها الحج فی ذی الحجة و لا یخالف شیئا إلا ما مر عن مجاهد أن حجة الوداع کانت مسبوقة بالحج فی ذی القعدة و قوله غیر معتمد فی مقابلة الخبر إن ثبت أنه رواه خبرا و تکون مدة الحمل علی هذا تسعة أشهر إلا یوما فیوافق ما هو المشهور فی مدة حمله صلی الله علیه و آله عند المخالفین.
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله وُلِدَ فِی السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ عَامَ الْفِیلِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ قِیلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله وُلِدْتُ فِی زَمَنِ الْمَلِکِ الْعَادِلِ یَعْنِی أَنُوشِیرَوَانَ بْنَ قُبَادَ قَاتِلَ مَزْدَکَ وَ الزَّنَادِقَةِ (1).
ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَالِدِ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی جَهْمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا طَالِبٍ حَدَّثَ (2)عَنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ: بَیْنَا أَنَا نَائِمٌ فِی الْحِجْرِ إِذْ رَأَیْتُ رُؤْیَا هَالَتْنِی فَأَتَیْتُ کَاهِنَةَ قُرَیْشٍ وَ عَلَیَّ مِطْرَفُ خَزٍّ وَ جُمَّتِی تَضْرِبُ مَنْکِبِی فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَیَّ عَرَفَتْ فِی وَجْهِیَ التَّغَیُّرَ فَاسْتَوَتْ وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ سَیِّدُ قَوْمِی فَقَالَتْ مَا شَأْنُ سَیِّدِ الْعَرَبِ مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ هَلْ رَابَهُ مِنْ حَدَثَانِ الدَّهْرِ رَیْبٌ فَقُلْتُ لَهَا بَلَی إِنِّی رَأَیْتُ اللَّیْلَةَ وَ أَنَا نَائِمٌ فِی الْحِجْرِ کَأَنَّ شَجَرَةً قَدْ نَبَتَتْ عَلَی ظَهْرِی قَدْ نَالَ رَأْسُهَا السَّمَاءَ وَ ضَرَبَتْ بِأَغْصَانِهَا الشَّرْقَ وَ الْغَرْبَ وَ رَأَیْتُ نُوراً یَزْهَرُ مِنْهَا أَعْظَمَ مِنْ نُورِ الشَّمْسِ سَبْعِینَ ضِعْفاً وَ رَأَیْتُ الْعَرَبَ وَ الْعَجَمَ سَاجِدَةً لَهَا وَ هِیَ کُلَّ یَوْمٍ تَزْدَادُ عِظَماً وَ نُوراً وَ رَأَیْتُ رَهْطاً مِنْ قُرَیْشٍ یُرِیدُونَ قَطْعَهَا فَإِذَا دَنَوْا مِنْهَا أَخَذَهُمْ شَابٌّ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَنْظَفِهِمْ ثِیَاباً فَیَأْخُذُهُمْ وَ یَکْسِرُ ظُهُورَهُمْ وَ یَقْلَعُ أَعْیُنَهُمْ فَرَفَعْتُ یَدِی لِأَتَنَاوَلَ غُصْناً مِنْ أَغْصَانِهَا فَصَاحَ بِیَ الشَّابُّ وَ قَالَ مَهْلًا
ص: 254
سال بوده و ایشان شصت و سه سال به نوزده روز کم عمر کرده است. و اما بر اساس روایت کتاب نبوت ممکن است باردار شدن در آغاز سالی بوده که حج به جمادی الثانی افتاده و از سال باردار شدن تا سال حجة الوداع شصت و چهار سال گذشته است. در سال پنجاهم دو دوره تمام شده و دوره سوم از جمادی الثانی آغاز شده و هنگام حجة الوداع و سال قبلش حج در ذی الحجه بوده و اینگونه این خبر مخالفت با چیز دیگری ندارد مگر با روایت مجاهد که آورده حجة الوداع مسبوق به حج در ذی القعده بوده، و قول مجاهد در مقابل این خبر قابل اعتماد نیست اگر بپذیریم که صدوق این را به عنوان روایت نقل کرده؛ و بر اساس این خبر مدت بارداری میشود نه ماه به یک روز کم که با قول مشهور نزد مخالفان درباره مدت بارداری مادر حضرت سازگار است.
6.
قصص الانبیاء: روایت شده که حضرت در هفدهم ربیع الاول عام الفیل در روز دوشنبه، و یا به قولی در روز جمعه، زاده شده است. حضرت فرموده: «من در زمان پادشاه دادگر زاده شدم.» یعنی انوشیروان بن قباد که با مزدک و زنادقه جنگید(1).
7.
کمال الدین، امالی صدوق: ابوطالب از عبدالمطّلب روایت کرده: در حِجر خوابیده بودم که خوابی ترسناک دیدم. نزد زن کاهنِ قریش رفتم. ردایی از خز در بر داشتم و موهای جلو سرم روی شانهام می خورد. او به من نگریست و در چهرهام دگرگونی را دید. ایستاد و به من که در آن روزگار بزرگ قومم بودم گفت: بزرگ عرب را چه شده که رخسارش دگرگون شده؟ آیا از پیشامدهای روزگار بد دیدهای؟ گفتم: آری، دیشب در حجر خوابیده بودم که خواب دیدم درختی بر پشتم رویید و سر به آسمان رسانید و شاخههایش شرق و غرب را فراگرفت و نوری هفتاد برابر شگفتتر از نور خورشید از آن میدرخشید، عرب و عجم همه در برابرش سجده میکردند و هر روز بر عظمت و تابناکیاش افزوده میشد، ناگاه گروهی از قریش بر آن شدند که آن را قطع کنند، چون به نزدیکیاش رسیدند، جوانی که زیباروترین و خوشجامهترین مردم بود آمد و جلویشان ایستاد و کمرهایشان را شکست و چشمهایشان را درآورد، من دستم را دراز کردم تا شاخهای از آن را بچینم که آن جوان سرم فریاد زد و گفت:
ص: 254
لَیْسَ لَکَ مِنْهَا نَصِیبٌ فَقُلْتُ لِمَنِ النَّصِیبُ وَ الشَّجَرَةُ مِنِّی فَقَالَ النَّصِیبُ لِهَؤُلَاءِ الَّذِینَ قَدْ تَعَلَّقُوا بِهَا وَ سَیَعُودُ إِلَیْهَا فَانْتَبَهْتُ مَذْعُوراً فَزِعاً مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ فَرَأَیْتُ لَوْنَ الْکَاهِنَةِ قَدْ تَغَیَّرَ ثُمَّ قَالَتْ لَئِنْ صَدَقَتْ لَیَخْرُجَنَّ مِنْ صُلْبِکَ وَلَدٌ یَمْلِکُ الشَّرْقَ وَ الْغَرْبَ وَ یُنَبَّأُ (1)فِی النَّاسِ فتسری (2)(فَسُرِّیَ) عَنِّی غَمِّی فَانْظُرْ أَبَا طَالِبٍ لَعَلَّکَ تَکُونُ أَنْتَ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ یُحَدِّثُ بِهَذَا الْحَدِیثِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ خَرَجَ وَ یَقُولُ کَانَتِ الشَّجَرَةُ وَ اللَّهِ أَبَا الْقَاسِمِ الْأَمِینَ (3).
قال الجزری المطرف بکسر المیم و فتحها و ضمها الثوب الذی فی طرفیه علمان و قال الجمة من شعر الرأس ما سقط علی المنکبین و قال الجوهری هی بالضم مجتمع شعر الرأس.
أقول: لعل ذکر هذا إما لبیان شرافته بأن یکون إرسال الجمة من خواص الشرفاء أو اضطرابه و ارتعاده و الریب نازلة الدهر و رابه أمر رأی منه ما یکره قوله و سیعود إلیها یحتمل أن یکون المراد بالذین تعلقوا بها الذین یریدون قلعها و یکون قوله و ستعود بالتاء أی ستعود تلک الجماعة بعد منازعتهم و محاربتهم إلی هذه الشجرة و یؤمنون بها فیکون لهم النصیب منها أو بالیاء فیکون المستتر راجعا إلی الرسول صلی الله علیه و آله و البارز فی منها إلی الجماعة أی سیعود النبی صلی الله علیه و آله إلیهم بعد إخراجهم له فیؤمنون به فیکون إشارة إلی فتح مکة أو یکون المستتر راجعا إلی الشاب و البارز إلی الشجرة أی سیرجع هذا الشاب إلی الشجرة فی الیقظة کما تعلق بها فی النوم و علی هذا یحتمل أن یکون المراد بالذین تعلقوا بها أبا طالب و أضرابه ممن لم یذکروا قبل و یحتمل أن یکون المستتر راجعا إلی النصیب و البارز إلی الشجرة أی یکون له صلی الله علیه و آله ثواب إسلامهم و یحتمل أن یکون ستعود بصیغة الخطاب أی ستعود یا عبد المطلب إلیه صلی الله علیه و آله عند ولادته لکن لا تبلغ و لا تدرک وقت نبوته قوله لعلک تکون أنت أی ذلک الشاب و یحتمل أن یکون الشاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
ص: 255
دست نگه دار، تو از این درخت بهرهای نداری، گفتم: این درخت مال من است، پس چه کسی بهره دارد؟! گفت: بهرهاش از برای کسانی است که به آن درآویختند و بعدها به سویش باز خواهند گشت. در آن دم ترسان و لرزان از خواب بیدار شدم. ناگاه دیدم رنگ از رخسار آن زن کاهن پرید و گفت: اگر راست باشد، از صلب تو فرزندی بیرون میآید که شرق و غرب را صاحب میشود و برای مردمان خبر میآورد. با این سخن اندوه از سینهام زدوده شد. ای ابوطالب! بنگر که شاید تو یاور او باشی. ابوطالب در حالی این سخن را از عبدالمطّلب بازمیگفت که پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شده بود؛ میگفت: به خدا سوگند آن درخت ابوالقاسم امین است(1).
توضیح
جزری گوید: «مطرف» به کسر و فتح و ضمّ میم، لباسی است که دو طرف آن علامت دارد. «الجمة» موهایی از سر است که بر شانه ها می افتد. جوهری گفته «الجمة» با ضم، محل تجمع موی سر است.
مولف: ذکر این مطلب یا برای بیان شرافت عبدالمطلب است یعنی بلند گذاشتن موی جلوی سر از نشانه های بزرگان بوده یا برای نشان دادن اضطراب و لرزش او است. « الریب» یعنی حادثه روزگار و «رابه أمر» یعنی چیزی ناخوش از او دید. «سیعود إلیها»، ممکن است مراد از «الذین تعلقوا بها» کسانی باشد که می خواهند درخت را قطع کنند و «سیعود» با تاء باشد یعنی این جماعت بعد از درگیری و جنگشان به این درخت باز می گردند و به آن ایمان می آورند و از آن بهره مند می شوند. یا اینکه «سیعود» با یاء باشد و ضمیر مستتر به رسول خدا و ضمیر بارزِ ها در «إلیها» به آن جماعت مخالف برگردد. یعنی رسول خدا بعد از آنکه آنها اخراجش کردند به سوی آنها باز می گردد و به او ایمان می آورند که اشاره باشد به فتح مکه. یا اینکه ضمیر مستتر به جوان برگردد و ضمیر بارز به درخت، یعنی آن جوان در بیداری به سوی این درخت باز خواه گشت چنانچه در خواب به آن اویزان شد. و بنا بر این معنا ممکن است مراد از کسانی که به درخت آویزان شدند ابوطالب و امثال او باشند که قبلا ذکر نشدند. و ممکن است ضمیر مستتر به نصیب برگردد و ضمیر بارز به درخت، یعنی ثواب اسلام ایشان برای پیامبر خواهد بود. و ممکن است «ستعود» به صیغه خطاب باشد یعنی تو ای عبدالمطلب هنگام تولد پیامبر به سوی ایشان باز خواهی گشت ولی هنگام نبوتش را درک نخواهی کرد. سخن او «لعلک تکون أنت» یعنی ممکن است تو آن جوان باشی. و احتمال دارد منظور از جوان امیر مومنان علیه السلام باشد.
ص: 255
ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُسْلِمٍ مَوْلًی لِبَنِی مَخْزُومٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی الْعَبَّاسَ یُحَدِّثُ قَالَ: وُلِدَ لِأَبِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَبْدُ اللَّهِ فَرَأَیْنَا فِی وَجْهِهِ نُوراً یَزْهَرُ کَنُورِ الشَّمْسِ فَقَالَ أَبِی إِنَّ لِهَذَا الْغُلَامِ شَأْناً عَظِیماً قَالَ فَرَأَیْتُ فِی مَنَامِی أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ مَنْخِرِهِ طَائِرٌ أَبْیَضُ فَطَارَ فَبَلَغَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ ثُمَّ رَجَعَ رَاجِعاً حَتَّی سَقَطَ عَلَی بَیْتِ الْکَعْبَةِ فَسَجَدَتْ لَهُ قُرَیْشٌ کُلُّهَا فَبَیْنَمَا النَّاسُ یَتَأَمَّلُونَهُ إِذْ صَارَ نُوراً بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ امْتَدَّ حَتَّی بَلَغَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَلَمَّا انْتَبَهْتُ سَأَلْتُ کَاهِنَةَ بَنِی مَخْزُومٍ فَقَالَتْ یَا عَبَّاسُ لَئِنْ صَدَقَتْ رُؤْیَاکَ لَیَخْرُجَنَّ مِنْ صُلْبِهِ وَلَدٌ یَصِیرُ أَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ تَبَعاً لَهُ قَالَ أَبِی فَهَمَّنِی أَمْرُ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی أَنْ تَزَوَّجَ بِآمِنَةَ وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ نِسَاءِ قُرَیْشٍ وَ أَتَمِّهَا خَلْقاً فَلَمَّا مَاتَ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَلَدَتْ آمِنَةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُهُ فَرَأَیْتُ النُّورَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ یَزْهَرُ فَحَمَلْتُهُ وَ تَفَرَّسْتُ فِی وَجْهِهِ فَوَجَدْتُ مِنْهُ رِیحَ الْمِسْکِ وَ صِرْتُ کَأَنِّی قِطْعَةُ مِسْکٍ مِنْ شِدَّةِ رِیحِی فَحَدَّثَتْنِی آمِنَةُ وَ قَالَتْ لِی إِنَّهُ لَمَّا أَخَذَنِی الطَّلْقُ وَ اشْتَدَّ بِیَ الْأَمْرُ سَمِعْتُ جَلَبَةً وَ کَلَاماً لَا یُشْبِهُ کَلَامَ الْآدَمِیِّینَ وَ رَأَیْتُ عَلَماً مِنْ سُنْدُسٍ عَلَی قَضِیبٍ مِنْ یَاقُوتٍ قَدْ ضُرِبَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ رَأَیْتُ نُوراً یَسْطَعُ مِنْ رَأْسِهِ حَتَّی بَلَغَ السَّمَاءَ وَ رَأَیْتُ قُصُورَ الشَّامَاتِ کَأَنَّهَا شُعْلَةُ نَارٍ نُوراً وَ رَأَیْتُ حَوْلِی مِنَ الْقَطَاةِ أَمْراً عَظِیماً قَدْ نَشَرَتْ (1)أَجْنِحَتَهَا حَوْلِی وَ رَأَیْتُ شَعِیرَةَ الْأَسَدِیَّةَ قَدْ مَرَّتْ وَ هِیَ تَقُولُ آمِنَةُ مَا لَقِیَتِ الْکُهَّانُ وَ الْأَصْنَامُ مِنْ وَلَدِکِ وَ رَأَیْتُ رَجُلًا شَابّاً مِنْ أَتَمِّ النَّاسِ طُولًا وَ أَشَدِّهِمْ بَیَاضاً وَ أَحْسَنِهِمْ ثِیَاباً مَا ظَنَنْتُهُ إِلَّا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ قَدْ دَنَا مِنِّی فَأَخَذَ الْمَوْلُودَ فَتَفَلَ فِی فِیهِ وَ مَعَهُ طَسْتٌ مِنْ ذَهَبٍ مَضْرُوبٍ بِالزُّمُرُّدِ وَ مُشْطٌ مِنْ ذَهَبٍ فَشَقَّ بَطْنَهُ شَقّاً ثُمَّ أَخْرَجَ قَلْبَهُ فَشَقَّهُ فَأَخْرَجَ مِنْهُ نُکْتَةً سَوْدَاءَ فَرَمَی بِهَا (2)ثُمَّ أَخْرَجَ صُرَّةً مِنْ حَرِیرَةٍ خَضْرَاءَ فَفَتَحَهَا فَإِذَا فِیهَا کَالذَّرِیرَةِ الْبَیْضَاءِ فَحَشَاهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی مَا کَانَ وَ مَسَحَ عَلَی بَطْنِهِ وَ اسْتَنْطَقَهُ فَنَطَقَ
ص: 256
8.
کمال الدین: از عباس روایت شده: وقتی عبدالله برای پدرم عبدالمطّلب زاده شد، در چهرهاش نوری بود که همچون خورشید میدرخشید. پدرم گفت: این پسر مرتبتی والا دارد. من در خواب دیدم از بینی عبد الله پرندهای سفید بیرون آمد و پرواز کرد تا به مشرق و به مغرب رسید و سپس بازگشت و بر خانه کعبه فرود آمد، آنگاه همه قریشیان به او سجده کردند و در همان حال که مردم از او شگفت زده شده بودند، میان زمین و آسمان نوری پیدا شد و تا مشرق و مغرب پرتو یافت. وقتی از خواب بیدار شدم، از زن کاهنی از بنی مخزوم دربارهاش پرسیدم. او گفت: ای عباس! اگر خواب تو راست باشد، از صلب او کودکی زاده خواهد شد که اهل مشرق و مغرب پیرو او خواهند شد. من مراقب عبدالله بودم تا با آمنه که از زیباترین و خوشاندامترین زنان قریش بود، ازدواج کرد. چون عبدالله درگذشت و آمنه رسول خدا را زایید، من به نزد آن کودک رفتم و دیدم آن نور در چهره او میدرخشد. او را برگرفتم و در چهرهاش نیک نگریستم، از او چنان بوی مشکی میآمد که من همچون قطعهای از مشک بوی خوش گرفتم. آمنه به من گفت: وقتی درد زایمانم آغاز شد و کار بر من سخت شد، شنیدم صدایی که شبیه صدای آدمیان نبود آمد و میان آسمان و زمین بر شاخهای از یاقوت بیرقی از ابریشم نازک زده شد و از آن نوری درخشید که تا به آسمان رسید و کاخهای شام را دیدم که از روشنایی همچون شعله آتش شده بودند و در اطرافم پرندگان بسیاری را دیدم که گرداگرد من بال گشوده بودند و شعیره اسدی را دیدم که میگذشت و میگفت: ای آمنه! کاهنان و بتان از فرزند تو چهها که نخواهند دید! آنگاه جوانی بلندقامت و سپیدرو و خوشجامه را دیدم که گمان کردم عبدالمطّلب است، او نزدیک من آمد و نوزاد را از من گرفت و از آب دهان خود در دهانش گذاشت، سپس در حالیکه تشتی زرین و مرصّع به زمرد با شانهای طلایی با خود داشت، شکم نوزاد را شکافت و قلبش را بیرون آورد و آن را شکافت و نقطهای سیاه از میان آن بیرون آورد و انداخت، سپس کیسهای از حریر سبز درآورد و آن را گشود و از درونش دانههایی همچون زریره سفید درآورد و قلب نوزاد را از آن پُر کرد و آن را سر جایش گذاشت و سپس بر شکم نوزاد دستی کشید و چیزی از او پرسید و او پاسخ گفت، من
ص: 256
فَلَمْ أَفْهَمْ مَا قَالَ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی أَمَانِ اللَّهِ وَ حِفْظِهِ وَ کِلَاءَتِهِ قَدْ حَشَوْتُ قَلْبَکَ إِیمَاناً وَ عِلْماً وَ حِلْماً وَ یَقِیناً وَ عَقْلًا وَ شَجَاعَةً (1)أَنْتَ خَیْرُ الْبَشَرِ طُوبَی لِمَنْ اتَّبَعَکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْکَ ثُمَّ أَخْرَجَ صُرَّةً أُخْرَی مِنْ حَرِیرَةٍ بَیْضَاءَ فَفَتَحَهَا فَإِذَا فِیهَا خَاتَمٌ فَضَرَبَ عَلَی کَتِفَیْهِ (2)ثُمَّ قَالَ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَنْفُخَ فِیکَ مِنْ رُوحِ الْقُدُسِ فَنَفَخَ فِیهِ وَ أَلْبَسَهُ قَمِیصاً وَ قَالَ هَذَا أَمَانُکَ مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا فَهَذَا مَا رَأَیْتُ یَا عَبَّاسُ بِعَیْنِی قَالَ الْعَبَّاسُ وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ أَقْرَأُ (3)فَکَشَفْتُ عَنْ ثَوْبِهِ فَإِذَا خَاتَمُ النُّبُوَّةِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَلَمْ أَزَلْ أَکْتُمُ شَأْنَهُ وَ أُنْسِیتُ (4)الْحَدِیثَ فَلَمْ أَذْکُرْهُ إِلَی یَوْمِ إِسْلَامِی حَتَّی ذَکَّرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
الجلبة اختلاط الأصوات و السندس بالضم ما رق من الدیباج و رفع (6).
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ یَخْتَرِقُ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ فَلَمَّا وُلِدَ عِیسَی علیه السلام حُجِبَ عَنْ ثَلَاثِ سَمَاوَاتٍ وَ کَانَ یَخْتَرِقُ أَرْبَعَ سَمَاوَاتٍ فَلَمَّا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُجِبَ عَنِ السَّبْعِ کُلِّهَا وَ رُمِیَتِ الشَّیَاطِینُ بِالنُّجُومِ وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ هَذَا قِیَامُ السَّاعَةِ الَّذِی کُنَّا نَسْمَعُ أَهْلَ الْکُتُبِ یَذْکُرُونَهُ وَ قَالَ عَمْرُو بْنُ أُمَیَّةَ وَ کَانَ مِنْ أَزْجَرِ أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ انْظُرُوا هَذِهِ النُّجُومَ الَّتِی یُهْتَدَی بِهَا وَ یُعْرَفُ بِهَا أَزْمَانُ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ فَإِنْ کَانَ رُمِیَ بِهَا فَهُوَ هَلَاکُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِنْ کَانَتْ ثَبَتَتْ وَ رُمِیَ بِغَیْرِهَا فَهُوَ أَمْرٌ حَدَثٌ وَ أَصْبَحَتِ الْأَصْنَامُ کُلُّهَا صَبِیحَةَ وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیْسَ مِنْهَا صَنَمٌ إِلَّا وَ هُوَ مُنْکَبٌّ عَلَی وَجْهِهِ وَ ارْتَجَسَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ إِیوَانُ کِسْرَی وَ سَقَطَتْ مِنْهُ أَرْبَعَ عَشْرَةَ شُرْفَةً وَ غَاضَتْ بُحَیْرَةُ سَاوَةَ وَ فَاضَ وَادِی السَّمَاوَةِ
ص: 257
نفهمیدم آنها چه گفتند فقط شنیدم که او گفت: در امان و پناه و سایه خدا باشی، قلبت را از ایمان و علم و حلم و یقین و عقل و شجاعت پُر کردم، تو بهترین بشر هستی، خوشا به حال کسی که از تو پیروی کند و بدا به حال کسی که از تو روی گردانَد. سپس کیسه دیگری از حریر سفید بیرون آورد و آن را گشود و از درونش مُهری درآورد و آن را بر میان کتفهای نوزاد زد و گفت: پروردگارم مرا امر کرد تا از روح القدس در تو بدمم. آنگاه در او دمید و پیراهنی به او پوشاند و گفت: این تو را از آسیبهای دنیا در امان میدارد. ای عباس! من اینها را به چشم خود دیدم. عباس گفت: من که در آن روزگار هنوز میتوانستم بخوانم، جامه از تن نوزاد برگرفتم و ناگاه دیدم میان کتفهای او مُهر نبوت هست. من این ماجرا را پیوسته پنهان داشتم و آن سخن را از یاد بردم و دیگر آن را به درستی به یاد نداشتم تا اینکه چون اسلام آوردم، رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را به یادم آورد(1).
توضیح
«الجلبة» یعنی در هم آمیختگی صداها و «السندس» با ضمه یعنی ابریشم نازک.
9.
امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ابلیس ملعون هفت آسمان را درمینوردید. وقتی عیسی زاده شد، او از ورود به سه آسمان بازداشته شد و تنها چهار آسمان را طی میکرد. چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، او از هر هفت آسمان بازداشته شد و همه شیاطین به تیر ستارگان رانده شدند. در آن دم قریشیان گفتند: این هنگام قیامتی است که میشنیدیم اهل کتاب دربارهاش سخن میگفتند. عمرو بن امیه که از ماهرترین کاهنان اهل جاهلیت بود، گفت: بنگرید به ستارگانی که مردم با آنها راه میجویند و اوقات زمستان و تابستان را از آنها میشناسند، اگر آنها پرتاب شوند همه چیز نابود میشود، و اگر آنها بر جا ماندند و ستارگان دیگر پرتاب شدند، رویدادی در راه است. صبح روزی که پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، همه بتان سرنگون شدند و در آن شب ایوان کسرا به لرزه افتاد و چهارده کنگره از آن فرو ریخت، دریاچه ساوه خشکید و از بیابان سماوه
ص: 257
وَ خَمَدَتْ نِیرَانُ فَارِسَ وَ لَمْ تَخْمُدْ قَبْلَ ذَلِکَ بِأَلْفِ عَامٍ وَ رَأَی الْمُؤْبَذَانُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ فِی الْمَنَامِ إِبِلًا صِعَاباً تَقُودُ خَیْلًا عِرَاباً (1)قَدْ قَطَعَتْ دِجْلَةَ وَ انْسَرَبَتْ فِی بِلَادِهِمْ وَ انْقَصَمَ طَاقُ الْمَلِکِ کِسْرَی مِنْ وَسَطِهِ وَ انْخَرَقَتْ عَلَیْهِ دِجْلَةُ الْعَوْرَاءُ وَ انْتَشَرَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ نُورٌ مِنْ قِبَلِ الْحِجَازِ ثُمَّ اسْتَطَارَ حَتَّی بَلَغَ الْمَشْرِقَ وَ لَمْ یَبْقَ سَرِیرٌ لِمَلِکٍ مِنْ مُلُوکِ الدُّنْیَا إِلَّا أَصْبَحَ مَنْکُوساً وَ الْمَلِکُ مُخْرِساً لَا یَتَکَلَّمُ یَوْمَهُ ذَلِکَ وَ انْتُزِعَ عِلْمُ الْکَهَنَةِ وَ بَطَلَ سِحْرُ السَّحَرَةِ وَ لَمْ تَبْقَ کَاهِنَةٌ فِی الْعَرَبِ إِلَّا حُجِبَتْ عَنْ صَاحِبِهَا وَ عَظُمَتْ قُرَیْشٌ فِی الْعَرَبِ وَ سُمُّوا آلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّمَا سُمُّوا آلَ اللَّهِ لِأَنَّهُمْ فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ قَالَتْ آمِنَةُ إِنَّ ابْنِی وَ اللَّهِ سَقَطَ فَاتَّقَی الْأَرْضَ بِیَدِهِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا ثُمَّ خَرَجَ مِنِّی نُورٌ أَضَاءَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ سَمِعْتُ فِی الضَّوْءِ قَائِلًا یَقُولُ إِنَّکِ قَدْ وَلَدْتِ سَیِّدَ النَّاسِ فَسَمِّیهِ مُحَمَّداً وَ أُتِیَ بِهِ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِیَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ قَدْ بَلَغَهُ مَا قَالَتْ أُمُّهُ فَأَخَذَهُ فَوَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعْطَانِی هَذَا الْغُلَامَ الطَّیِّبَ الْأَرْدَانِ قَدْ سَادَ فِی الْمَهْدِ عَلَی الْغِلْمَانِ ثُمَّ عَوَّذَهُ بِأَرْکَانِ الْکَعْبَةِ وَ قَالَ فِیهِ أَشْعَاراً قَالَ وَ صَاحَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی أَبَالِسَتِهِ فَاجْتَمَعُوا إِلَیهِ فَقَالُوا مَا الَّذِی أَفْزَعَکَ یَا سَیِّدَنَا فَقَالَ لَهُمْ وَیْلَکُمْ لَقَدْ أَنْکَرْتُ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ مُنْذُ اللَّیْلَةِ لَقَدْ حَدَثَ فِی الْأَرْضِ حَدَثٌ عَظِیمٌ مَا حَدَثَ مِثْلُهُ مُنْذُ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَاخْرُجُوا وَ انْظُرُوا مَا هَذَا الْحَدَثُ الَّذِی قَدْ حَدَثَ فَافْتَرَقُوا ثُمَّ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا مَا وَجَدْنَا شَیْئاً فَقَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَنَا لِهَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ انْغَمَسَ فِی الدُّنْیَا فَجَالَهَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْحَرَمِ فَوَجَدَ الْحَرَمَ مَحْفُوظاً بِالْمَلَائِکَةِ فَذَهَبَ لِیَدْخُلَ فَصَاحُوا بِهِ فَرَجَعَ ثُمَّ صَارَ مِثْلَ الصِّرِّ وَ هُوَ الْعُصْفُورُ فَدَخَلَ مِنْ قِبَلِ حَرَی (2)فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ وَرَاکَ لَعَنَکَ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ حَرْفٌ أَسْأَلُکَ عَنْهُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الْحَدَثُ الَّذِی حَدَثَ مُنْذُ اللَّیْلَةِ فِی الْأَرْضِ
ص: 258
آب جوشید، آتشکده فارس که هزار سال بود خاموش نشده بود، خاموش شد و موبد موبدان در آن شب خواب دید شتری تنومند که اسبهایی اصیل را به افسار کشیده، دجله را شکافت و به سرزمین آنان راه یافت، طاق کاخ کسری از وسط شکافت و دجله در آن جاری شد، شبهنگام نوری از سوی حجاز تابید و تا مشرق پرتو افکند، تخت همه پادشاهان دنیا وارون شد و پادشاهان همه لال شدند و در آن روز هیچ سخن نگفتند، علم کاهنان از کار افتاد و سحر ساحران باطل شد و هر کاهنی در عرب از شیطانِ همراه خود پوشیده شد، قریشیان در میان عرب عظمت یافتند و آل الله نام گرفتند. امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آنان آل الله نامیده شدند زیرا در بیت الله الحرام خانه داشتند. آمنه گفت: به خدا سوگند وقتی پسرم به زمین رسید، دستهایش را بر زمین گذاشت و سر سوی آسمان فراز کرد و به آسمان نگریست. آنگاه از من نوری بیرون آمد که همه جا را روشن کرد و شنیدم که صدایی در میان آن نور میگفت: تو سرور همه مردم را زاییدهای، او را محمد بنام. عبدالمطّلب آمد تا او را ببیند حال آنکه سخنان مادرش به گوش او رسیده بود. او را گرفت و در دامان خود گذاشت و گفت: ستایش از برای خداوندی است که این پسر خوب را که در گهواره سرور همه پسران است، به من عطا فرمود. سپس حضرت را به ارکان کعبه تعویذ کرد و اشعاری درباره ایشان سرود. ابلیس ملعون در میان شیاطین خود فریاد برآورد و آنان نزد او جمع شدند و گفتند: چه چیز تو را به وحشت انداخته ای سرور ما! گفت: وای بر شما! از سر شب آسمان و زمین را دگرگون میبینم، بهحتم حادثهای هنگفت در زمین روی داده که همانندش از زمان عروج عیسی بن مریم به بعد رخ نداده، بروید ببینید چه اتفاقی افتاده! آنان پراکنده شدند و سپس گرد آمدند و گفتند: چیزی نیافتیم. ابلیس ملعون گفت: این کار، کار خودم است. سپس سوی دنیا فرو رفت و چرخی زد تا به حرم رسید و حرم را در محافظت فرشتگان دید. خواست وارد حرم شود که بر سرش فریاد برآوردند. او بازگشت و سپس به شکل گنجشکی درآمد و از جانب حراء وارد شد. جبرئیل به او گفت: بازگرد خدا لعنتت کند! گفت: فقط یک سوال دارم ای جبرئیل! این چه اتفاقی است که از سر شب در زمین افتاده؟
ص: 258
فَقَالَ لَهُ وُلِدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ هَلْ لِی فِیهِ نَصِیبٌ قَالَ لَا قَالَ فَفِی أُمَّتِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ رَضِیتُ (1).
الزجر بالفتح العیافة و هو نوع من التکهن تقول زجرت أنه یکون کذا و الارتجاس الاضطراب و التزلزل الذی یسمع منه الصوت الشدید و غاض الماء بالغین و الضاد المعجمتین أی قل و نضب قال الجزری و منه حدیث سطیح و غاضت بحیرة ساوة أی غار ماؤها و ذهب و السماوة بالفتح موضع بین الکوفة و الشام و قال الخلیل فی العین هی فلاة بالبادیة تتصل بالشام و المؤبذان بضم المیم و فتح الباء فقیه الفرس و حاکم المجوس کالمؤبذ ذکره الفیروزآبادی و قال الجزری فی حدیث سطیح فأرسل کسری إلی المؤبذان المؤبذان للمجوس کقاضی القضاة للمسلمین و المؤبذ کالقاضی و انسرب الثعلب فی حجره (جُحْرِهِ) أی دخل.
قوله علیه السلام و انخرقت علیه دجلة العوراء یظهر مما سیأتی أن کسری کان سکر (2)بعض الدجلة و بنی علیها بناء فلعله لذلک وصفوا الدجلة بعد ذلک بالعوراء (3)لأنه عور و طم (4)بعضها فانخرقت علیه و انهدم بنیانه و رأیت فی بعض المواضع بالغین المعجمة من إضافة الموصوف إلی الصفة أی العمیقة و الأردان جمع الردن بالضم و هو أصل الکم و لعله إنما خصها بالطیب لأن الرائحة الخبیثة غالبا تکون فیها لمجاورتها للآباط قال الشاعر:
و عمرة من سروات النساء***تنفح بالمسک أردانها
قوله ثم عوذه بأرکان الکعبة أی مسحه بها أو دعا له عندها أو کتب أسماءها و علقه علیه صلی الله علیه و آله.
قال الفیروزآبادی الصر طائر کالعصفور أصفر و قال الجزری هو عصفور
ص: 259
جبرئیل فرمود: محمد زاده شده است. گفت: آیا مرا در او سهمی هست؟ فرمود: نه. گفت: در امتش چطور؟ فرمود: آری. گفت: راضیام(1).
توضیح
«الزجر» با فتحه یعنی عیافه که نوعی از کهانت است. می گویی «زجرت انه یکون کذا» یعین پیشگویی کردم که چنین می شود. «الارتجاس» یعنی اضطراب و حرکتی که صدایی بلند از آن شنیده شود. «غاض الماء» یعنی آب کم شد و فرو رفت. جزری گوید اینکه در حدیث سطیح آمده که «غاضت بحیرة ساوه» یعنی آب دریاچه ساوه فرو رفت و محو شد. «السماوه» محلی است بین کوفه و شام. خلیل در کتاب العین گفته بیابانی است در «بادیه» که به شام متصل می شود. «المؤبذان» و «المؤبذ» به ضم میم و فتح باء فیروز آبادی گفته یعنی عالم دینی ایرانیان و قاضی زرتشتیان. جزری در حدیث سطیح «فأرسل کسری الی المؤبذان» گفته: «المؤبذان» برای زرتشتیان به منزله قاضی القضات است برای مسلمانان و «الموبذ» یعنی قاضی. «انسرب الثعلب فی حجره» یعنی داخل شد. «انخرقت علیه دجلة العوراء»، خواهد آمد که کسری قسمتی از دجله را سد زد و بست و بر روی آن بنایی ساخت و شاید به همین دلیل دجله را بعد از آن واقعه، عوراء گفته باشند چرا که قسمتی از آن دفن شد و مسدود شد. و در بعضی نسخه ها غوراء آمده که به معنای عمیق است و عبارت از باب اضافه موصوف به صفتش می باشد. «الاردان» جمع الردن با ضمه به معنای اصلِ آستین است و شاید علت اینکه این قسمت را به بوی خوش اختصاص داد این باشد که معمولا این قسمت بد بو می باشد به دلیل مجاورت با زیر بغل. شاعر گفته: عمره از اشراف زنان است که آستینش بوی مشک می دهد. «عوّذه بأرکان الکعبة» یعنی او را به ستونها مالید یا اینکه نزد ستونها برایش دعا کرد یا اینکه اسامی آنها را نوشت و بر گردن او آویخت. فیروز آبادی گفته: «الصر» پرنده ای است همچون گنجشک به رنگ زرد و جزری گفته
ص: 259
أو طائر فی قده أصفر اللون و فی بعض النسخ و العصفور و قال الفیروزآبادی حَرَی کعَلَی جبل بمکة معروف فیه الغار و قال الجوهری و غیره إنه بالکسر و المد.
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْجِعَابِیُّ (1)عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ الْجُعْفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ حَفْصِ بْنِ رَاشِدٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ عَنِ (ابْنِ) سَرِیعٍ (2)الْبَارِقِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وُلِدَ لَیْلًا فَأَتَی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ هِشَامُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ فَقَالَ أَ وُلِدَ فِیکُمُ اللَّیْلَةَ مَوْلُودٌ قَالُوا لَا وَ مَا ذَاکَ قَالَ لَقَدْ وُلِدَ فِیکُمُ اللَّیْلَةَ أَوْ بِفِلَسْطِینَ مَوْلُودٌ اسْمُهُ أَحْمَدُ بِهِ شَامَةٌ یَکُونُ هَلَاکُ أَهْلِ الْکِتَابِ عَلَی یَدَیْهِ فَسَأَلُوا فَأُخْبِرُوا فَطَلَبُوهُ فَقَالُوا لَقَدْ وُلِدَ فِینَا غُلَامٌ فَقَالَ قَبْلَ أَنْ أُنَبِّئَکُمْ أَوْ بَعْدُ قَالُوا قَبْلُ قَالَ فَانْطَلِقُوا مَعِی أَنْظُرْ إِلَیْهِ فَأَتَوْا أُمَّهُ وَ هُوَ مَعَهُمْ فَأَخْبَرَتْهُمْ کَیْفَ سَقَطَ وَ مَا رَأَتْ مِنَ النُّورِ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَأَخْرِجِیهِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ نَظَرَ إِلَی الشَّامَةِ فَخَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَأَدْخَلَتْهُ أُمُّهُ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالُوا لَهُ وَیْلَکَ مَا لَکَ قَالَ ذَهَبَتْ نُبُوَّةُ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هَذَا وَ اللَّهِ مُبِیرُهُمْ فَفَرِحَتْ قُرَیْشٌ بِذَلِکَ فَلَمَّا رَأَی فَرَحَهُمْ قَالَ وَ اللَّهِ لَیَسْطُوَنَّ بِکُمْ سَطْوَةً یَتَحَدَّثُ بِهَا أَهْلُ الشَّرْقِ وَ أَهْلُ الْغَرْبِ (3).
فلسطین بکسر الفاء و فتح اللام الکورة المعروفة ما بین الأردن و دیار مصر و أم بلادها بیت المقدس و لعل تردیده لأنه رأی علامة ولادة نبی فشک أنه خاتم الأنبیاء فیکون مولده بمکة أو غیره فیکون فی بیت المقدس أو لم یکن یتبین له أن مولد خاتم الأنبیاء مکة أو فلسطین و السطو القهر و البطش یقال سطا به و علیه.
ج، الإحتجاج عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ مُعْجِزَاتِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَإِنَّ هَذَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ
ص: 260
گنجشک یا پرنده ای هم قد او به رنگ زرد است. فیروز آبادی گفته «حری» بر وزن عَلَی کوه معروفی است در مکه که غار در آن هست. جوهری و دیگران گفته اند به کسر و مد است یعنی حِراء.
10.
امالی شیخ طوسی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: شبی که پیامبر زاده شد، مردی از اهل کتاب نزد چند تن از قریشیان که گرد هم نشسته بودند رفت: هشام بن مغیره و ولید بن مغیره و عُتبه و شَیبه. به آنان گفت: آیا امشب در میان شما نوزادی زاده شده؟ گفتند: نه، چطور؟! گفت: امشب در میان شما و یا در فلسطین نوزادی زاده شده که محمد نام دارد و خالی دارد و اهل کتاب به دستش نابود میشوند. آنها جویا شدند و خبر یافتند. آنگاه آن مرد اهل کتاب را خواستند و به او گفتند: در میان ما پسری زاده شده. گفت: پیش از آنکه این خبر را به شما بدهم یا پس از آن؟ گفتند: پیش از آن. گفت: پس با من بیایید تا او را ببینم. آنان با آن مرد نزد مادر حضرت رفتند و مادر حضرت آنان را خبر داد که چگونه زایمان کرده و ماجرای نور را برایشان گفت. مرد یهودی گفت: او را نزد من بیاور. حضرت را آوردند و او به ایشان نگریست و آن خال را دید. ناگاه از هوش رفت و بر زمین افتاد. مادر حضرت ایشان را به خانه بُرد. وقتی مرد یهودی به هوش آمد، به او گفتند: وای بر تو، چه شد؟! گفت: نبوت تا روز قیامت از میان بنی اسرائیل رفت، به خدا سوگند همین پسر آنان را نابود میکند. در آن دم قریشیان از این خبر خوشحال شدند. مرد یهودی وقتی خوشحالی آنان را دید، گفت: به خدا سوگند چنان بر شما غلبه یابد که زبانزد اهل شرق و غرب شود(1).
توضیح
«فلسطین» به کسر فاء و فتح لام ناحیهای معروف میان اردن و سرزمین مصر است که مهمترین شهرش «بیت المقدس» است. چه بسا تردید آن راهب بدان سبب بوده که نشانه ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله را دیده اما شک داشته که زادگاه خاتم انبیاء در مکه است یا در جایی دیگر مثل بیت المقدس یا بر وی آشکار نبوده که زادگاه خاتم انبیاء مکه است یا فلسطین. «السطو» یعنی «غلبه و استیلاء» که گفته میشود: «سطا به و علیه».
11.
الإحتجاج: امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: در خبر آن مرد یهودی که از امیرمومنان علیه السلام درباره معجزات رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسید آمده که وی عرض کرد: مردم میپندارند عیسی بن مریم کودک بوده و در گهواره
ص: 260
ص: 1181191027
بصری بلد بالشام و إصطخر بالفارس معروف قوله علیه السلام و لقد رأت الملائکةَ أی الشیاطین رأوهم.
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ لَیْثِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: قُلْتُ لِکَعْبٍ وَ هُوَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ کَیْفَ تَجِدُونَ صِفَةَ مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ تَجِدُونَ لِعِتْرَتِهِ فَضْلًا فَالْتَفَتَ کَعْبٌ إِلَی مُعَاوِیَةَ لِیَنْظُرَ کَیْفَ هَوَاهُ فَأَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِهِ فَقَالَ هَاتِ یَا أَبَا إِسْحَاقَ رَحِمَکَ اللَّهُ مَا عِنْدَکَ فَقَالَ کَعْبٌ إِنِّی قَدْ قَرَأْتُ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ کِتَاباً کُلُّهَا أُنْزِلَتْ مِنَ السَّمَاءِ وَ قَرَأْتُ صُحُفَ دَانِیَالَ کُلَّهَا وَ وَجَدْتُ فِی کُلِّهَا ذِکْرَ مَوْلِدِهِ وَ مَوْلِدِ عِتْرَتِهِ وَ إِنَّ اسْمَهُ لَمَعْرُوفٌ وَ إِنَّهُ لَمْ یُولَدْ نَبِیٌّ قَطُّ فَنَزَلَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ مَا خَلَا عِیسَی وَ أَحْمَدَ صلی الله علیه و آله وَ مَا ضُرِبَ عَلَی آدَمِیَّةٍ حُجُبُ الْجَنَّةِ غَیْرَ مَرْیَمَ وَ آمِنَةَ أُمِّ أَحْمَدَ صلی الله علیه و آله وَ مَا وُکِّلَتِ الْمَلَائِکَةُ بِأُنْثَی حَمَلَتْ غَیْرَ مَرْیَمَ أُمِّ الْمَسِیحِ علیه السلام وَ آمِنَةَ أُمِّ أَحْمَدَ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مِنْ عَلَامَةِ حَمْلِهِ أَنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی حَمَلَتْ آمِنَةُ بِهِ ص
ص: 261
سخن گفته است. حضرت علی علیه السلام به او فرمود: همین طور بوده، حضرت محمد نیز وقتی از شکم مادرش بیرون آمد، دست چپش را بر زمین گذاشت و دست راستش را سوی آسمان فراز کرد و لب به توحید خداوند گشود و از دهان مبارکش نوری پدیدار شد که اهل مکه از آن نور کاخهای بصرای شام و اطرافشان را و کاخهای سرخ یمن و اطرافشان را و کاخهای سفید اصطخر و اطرافشان را دیدند، در شبی که پیامبر زاده شد، دنیا چنان روشن شد که جنیان و آدمیان و شیاطین هراسیدند و گفتند: در زمین اتفاقی افتاده است. شبهنگام فرشتگان را میدیدند که فرود میآمدند و فراز میشدند و خداوند را تسبیح و تقدیس میگفتند، ستارگان به لرزه افتادند و فرود آمدند و این همه نشانههای میلاد حضرت بود. چون ابلیس چنان عجایبی را در آن شب دید، خواست سوی آسمان رهسپار شود، او در آسمان سوم نشیمنگاهی داشت که شیاطین در آنجا دزدانه شنود میکردند. وقتی شیاطین آن عجایب را دیدند خواستند گوش بایستند، اما به هیچ یک از آسمانها راه نیافتند و به تیر شهابها رانده شدند و اینها همه دلالتی بود بر نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله (1).
توضیح
«بُصرا» سرزمینی در شام است و «إصطخر» سرزمینی در دیار فارس. «شبهنگام فرشتگان را میدیدند» یعنی شیطانها آنان را میدیدند.
12.
امالی صدوق: از لیث بن سعد روایت شده: کعب الأحبار نزد معاویه بود که به او گفتم: وصف ولادت پیامبر در کتب شما چگونه آمده؟ آیا برای خاندان حضرت نیز فضیلتی آمده؟ کعب نگاهی به معاویه انداخت تا ببیند آیا او دوست میدارد که وی سخن بگوید یا نه، خداوند عزوجل بر زبان معاویه جاری ساخت و معاویه گفت: ای ابا اسحاق! خداوند رحمتت کند، بگو آنچه میدانی. کعب گفت: من هفتاد و دو کتاب خواندهام که همه آنها از آسمان نازل شده است، صحف دانیال را سراسر خواندهام و در همه آنها دیدهام که از ولادت حضرت و ولادت خاندان ایشان یاد شده است، نام او بسیار معروف است، به هنگام ولادت هیچ یک از پیامبران فرشتگان نازل نشدند جز به هنگام ولادت عیسی و احمد و پردههای بهشت برای هیچ بشری کنار زده نشده جز برای مریم مادر عیسی و آمنه مادر احمد و فرشتگان برای زایمان هیچ زنی گمارده نشدند جز برای مریم مادر مسیح و آمنه مادر محمد. از نشانههای بسته شدن نطفه حضرت این بود که
ص: 261
نَادَی مُنَادٍ فِی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ أَبْشِرُوا فَقَدْ حَمَلَ اللَّیْلَةَ بِأَحْمَدَ وَ فِی الْأَرَضِینَ کَذَلِکَ حَتَّی فِی الْبُحُورِ وَ مَا بَقِیَ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ دَابَّةٌ تَدِبُّ وَ لَا طَائِرٌ یَطِیرُ إِلَّا عَلِمَ بِمَوْلِدِهِ وَ لَقَدْ بُنِیَ فِی الْجَنَّةِ لَیْلَةَ مَوْلِدِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ فَقِیلَ هَذِهِ قُصُورُ الْوِلَادَةِ وَ نُجِّدَتِ (1)الْجِنَانُ وَ قِیلَ لَهَا اهْتَزِّی وَ تَزَیَّنِی فَإِنَّ نَبِیَّ أَوْلِیَائِکِ قَدْ وُلِدَ فَضَحِکَتِ الْجَنَّةُ یَوْمَئِذٍ فَهِیَ ضَاحِکَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ بَلَغَنِی أَنَّ حُوتاً (2)مِنْ حِیتَانِ الْبَحْرِ یُقَالُ لَهُ طُمُوسَا وَ هُوَ سَیِّدُ الْحِیتَانِ لَهُ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ ذَنَبٍ یَمْشِی عَلَی ظَهْرِهِ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ ثَوْرٍ الْوَاحِدُ مِنْهَا أَکْبَرُ مِنَ الدُّنْیَا لِکُلِّ ثَوْرٍ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ قَرْنٍ مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ لَا یَشْعُرُ بِهِنَّ اضْطَرَبَ فَرَحاً بِمَوْلِدِهِ وَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثَبَّتَهُ لَجَعَلَ عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ یَوْمَئِذٍ مَا بَقِیَ جَبَلٌ إِلَّا نَادَی صَاحِبَهُ بِالْبِشَارَةِ وَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَقَدْ خَضَعَتِ الْجِبَالُ کُلُّهَا لِأَبِی قُبَیْسٍ کَرَامَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ قَدَّسَتِ الْأَشْجَارُ أَرْبَعِینَ یَوْماً بِأَنْوَاعِ أَفْنَانِهَا وَ ثِمَارِهَا فَرَحاً بِمَوْلِدِهِ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ ضُرِبَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ سَبْعُونَ عَمُوداً مِنْ أَنْوَاعِ الْأَنْوَارِ لَا یُشْبِهُ کُلُّ وَاحِدٍ صَاحِبَهُ وَ قَدْ بُشِّرَ آدَمُ علیه السلام بِمَوْلِدِهِ فَزِیدَ فِی حُسْنِهِ سَبْعِینَ صِنْفاً (3)وَ کَانَ قَدْ وَجَدَ مَرَارَةَ الْمَوْتِ وَ کَانَ قَدْ مَسَّهُ ذَلِکَ فَسُرِّیَ عَنْهُ ذَلِکَ وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الْکَوْثَرَ اضْطَرَبَ فِی الْجَنَّةِ وَ اهْتَزَّ فَرَمَی بِسَبْعِمِائَةِ أَلْفِ قَصْرٍ مِنْ قُصُورِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ نُثَاراً لِمَوْلِدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ زُمَّ إِبْلِیسُ وَ کُبِلَ وَ أُلْقِیَ فِی الْحِصْنِ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ غَرِقَ عَرْشُهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَقَدْ تَنَکَّسَتِ الْأَصْنَامُ کُلُّهَا وَ صَاحَتْ وَ وَلْوَلَتْ وَ لَقَدْ سَمِعُوا صَوْتاً مِنَ الْکَعْبَةِ یَا آلَ قُرَیْشٍ قَدْ جَاءَکُمُ الْبَشِیرُ جَاءَکُمُ النَّذِیرُ مَعَهُ الْعِزُّ الْأَبَدُ وَ الرِّبْحُ الْأَکْبَرُ وَ هُوَ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ نَجِدُ فِی الْکُتُبِ أَنَّ عِتْرَتَهُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَهُ وَ أَنَّهُ لَا یَزَالُ النَّاسُ فِی أَمَانٍ مِنَ الْعَذَابِ مَا دَامَ مِنْ عِتْرَتِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا
ص: 262
منادی در هفت آسمان ندا سر داد: مژده دهید که امشب نطفه احمد بسته شد. در سراسر زمینها و حتی در دریاها نیز چنین نویدی داده شد و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای در آسمان نماند که از میلاد حضرت بیخبر باشد. در شب میلاد حضرت در بهشت هفتاد هزار کاخ از یاقوت سرخ و هفتاد هزار کاخ از مروارید تر ساختند و آنها را کاخهای ولادت نامیدند و بهشت را آراستند و به آن ندا دادند که شاد باش و خود را بیارای که پیامبرِ دوستان تو زاییده میشود. بهشت در آن روز خندید و تا به قیامت خندان است. خبر رسیده که یکی از ماهیان دریا به نام طموسا که بزرگ ماهیان است و هفتصد هزار دُم دارد و بر پشتش هفتصد هزار گاو راه میروند که از دنیا بزرگتراند و هفتصد هزار شاخ از زمرد سبز دارند و او آنچنان بزرگ است که حرکت آنها را احساس نمیکند، از میلاد حضرت چنان شادمان شده و به جنبش افتاد که اگر خداوند تبارک و تعالی او را بر جا نگه نمیداشت هر آینه دریاها را زیر و زبر میکرد. نیز خبر رسیده که در آن روز کوهها به یکدیگر مژده دادند و گفتند هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و همگی به نشانه احترام به محمد در برابر کوه ابو قیس کرنش کردند. درختان با شاخهها و میوههای گوناگون از شادی میلاد حضرت همگی چهل روز خداوند متعال را تقدیس کردند. میان آسمان و زمین هفتاد ستون از گونهگونه نور زده شد که هیچ یک با دیگری همانند نبود، به آدم نوید دادند که حضرت زاده شده و او از این خبر هفتاد برابر زیباتر شد و تلخی مرگ را که هنوز در کام داشت از یاد بُرد. نیز خبر رسیده که حوض کوثر در بهشت به تلاطم افتاد و به یُمن ولادت حضرت هفتصد هزار کاخ از درّ و یاقوت بیرون افکند، ابلیس را در زنجیر کردند و محکم بستند و چهل روز به زندان انداختند و جایگاه او را چهل روز در آب غرق کردند، همه بتان شکسته شدند و فریاد برآوردند و ولوله کردند، صدایی از کعبه برآمد که ای خاندان قریش! آن پیامبر نویدبخش و بیمدهنده که با خود شکوه ابدی و سود برتر دارد، به سویتان آمد، او آخرین پیامبر است. همچنین در کتب ما آمده که خاندان حضرت پس از او برترین مردم هستند و مادامیکه یک تن از خاندان او در سرای زمین راه رود، مردم از عذاب در اماناند.
ص: 262
خَلْقٌ یَمْشِی فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا أَبَا إِسْحَاقَ وَ مَنْ عِتْرَتُهُ قَالَ کَعْبٌ وُلْدُ فَاطِمَةَ فَعَبَسَ وَجْهُهُ وَ عَضَّ عَلَی شفییه (شَفَتَیْهِ) وَ أَخَذَ یَعْبَثُ بِلِحْیَتِهِ فَقَالَ کَعْبٌ وَ إِنَّا نَجِدُ صِفَةَ الْفَرْخَیْنِ الْمُسْتَشْهَدَیْنِ وَ هُمَا فَرْخَا فَاطِمَةَ علیها السلام یَقْتُلُهُمَا شَرُّ الْبَرِیَّةِ قَالَ فَمَنْ یَقْتُلُهُمَا قَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَامَ مُعَاوِیَةُ وَ قَالَ قُومُوا إِنْ شِئْتُمْ فَقُمْنَا (1).
التنجید التزیین و الأفنان الأغصان و سری عنه الهم بالتشدید علی بناء المفعول أی انکشف و الزمّ الشد و الکبل القید الضخم یقال کبلت الأسیر و کبلته.
مع، معانی الأخبار الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْفَارِسِیِّ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ رَحِمَهَا اللَّهُ جَاءَتْ إِلَی أَبِی طَالِبٍ رَحِمَهُ اللَّهُ تُبَشِّرُهُ (2)بِمَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا أَبُو طَالِبٍ اصْبِرِی لِی سَبْتاً آتِیکِ بِمِثْلِهِ إِلَّا النُّبُوَّةَ وَ قَالَ السَّبْتُ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ کَانَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثَلَاثُونَ سَنَةً (3).
قال الجوهری و الفیروزآبادی السبت الدهر.
ک، إکمال الدین أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رُزْمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَصْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ یَعْلَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ وَلَدِ جَرِیرِ (4)بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مَخْزُومِ بْنِ هَانِی عَنْ أَبِیهِ وَ أَتَتْ لَهُ مِائَةٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً قَالَ: لَمَّا کَانَتْ لَیْلَةٌ وُلِدَ (5)فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْتَجَسَ إِیوَانُ کِسْرَی وَ سَقَطَتْ مِنْهُ أَرْبَعَ عَشْرَةَ شُرْفَةً وَ غَاضَتْ بُحَیْرَةُ سَاوَةَ وَ خَمَدَتْ نَارُ فَارِسَ وَ لَمْ تَخْمُدْ قَبْلَ ذَلِکَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ رَأَی الْمُوبَذَانُ إِبِلًا صِعَاباً تَقُودُ خَیْلًا عِرَاباً قَدْ قَطَعَتْ دِجْلَةَ (6)
ص: 263
در آن دم معاویه گفت: ای ابا اسحاق! خاندان او چه کسانی هستند؟ کعب گفت: فرزندان فاطمه. معاویه چهره در هم کشید و لبانش را گزید و شروع کرد دست به ریشهایش بکشد. کعب گفت: ما وصف دو پسر شهید را نیز در کتبمان میبینیم، آن دو پسران فاطمه هستند که بدترین آفریدگان آن دو را به قتل میرسانند. معاویه گفت: چه کسی آن دو را به قتل میرساند؟ کعب گفت: مردی از قریش. آنگاه معاویه برخاست و گفت: بروید! ما نیز رفتیم(1).
توضیح
«التنجید» یعنی «آراستن». «الأفنان» یعنی «شاخهها». «سری عنه الهم» به تشدید و مبنی بر مفعول یعنی «اندوه را از او زدود». «الزمّ» یعنی «بستن». «الکبل» یعنی «زنجیر درشت»، میگویند: «کبلت الأسیر» یعنی اسیر در زنجیر شد.
13.
معانی الأخبار: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: فاطمه بنت اسد که خدایش رحمت کند، نزد ابوطالب که خدا رحمتش کند آمد تا به او نوید ولادت پیامبر را بدهد. ابوطالب به او گفت: «روزگاری صبر کن که از تو برای من فرزندی به هم میرسد که در همه چیز همانند اوست جز در نبوت.» آن روزگار، سی سال بود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله سی سال بزرگتر از امیرمومنان علیه السلام بود(2).
توضیح
جوهری و فیروزآبادی میگویند: «السبت» یعنی «روزگار».
14.
کمال الدین: مخزوم بن هانی از پدرش که صد و پنجاه سالش بود روایت کرده: شبی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، ایوان کسری به لرزه افتاد و چهارده کنگره از آن فرو ریخت، دریاچه ساوه خشکید، آتشکده فارس که هزار سال بود خاموش نشده بود، خاموش شد و موبد موبدان در خواب دید شتری تنومند چندین اسب اصیل را به افسار کشید و دجله را شکافت
ص: 263
وَ انْتَشَرَتْ فِی بِلَادِهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ کِسْرَی هَالَهُ مَا رَأَی فتصیر (فَتَصَبَّرَ) عَلَیْهَا (1)تَشَجُّعاً ثُمَّ رَأَی أَنْ لَا یُسَرَّ ذَلِکَ عَنْ وُزَرَائِهِ فَلَبِسَ تَاجَهُ وَ جَلَسَ عَلَی سَرِیرِهِ وَ جَمَعَهُمْ فَأَخْبَرَهُمْ بِمَا رَأَی فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ وَرَدَ عَلَیْهِمْ کِتَابٌ بِخُمُودِ النَّارِ (2)فَازْدَادَ غَمّاً إِلَی غَمِّهِ فَقَالَ الْمُوبَذَانُ وَ أَنَا أَصْلَحَ اللَّهُ الْمَلِکَ قَدْ رَأَیْتُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ ثُمَّ قَصَّ عَلَیْهِ رُؤْیَاهُ فِی الْإِبِلِ وَ الْخَیْلِ فَقَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَکُونُ هَذَا یَا مُوبَذَانُ وَ کَانَ أَعْلَمَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ حَادِثٌ یَکُونُ فِی نَاحِیَةِ الْمَغْرِبِ فَکَتَبَ عِنْدَ ذَلِکَ مِنْ کِسْرَی الْمَلِکِ (3)إِلَی النُّعْمَانِ بْنِ الْمُنْذِرِ أَمَّا بَعْدُ فَتَوَجَّهْ (4)إِلَیَّ بِرَجُلٍ عَالِمٍ بِمَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْهُ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ بِعَبْدِ الْمَسِیحِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حَیَّانَ بْنِ تَغْلِبَةَ (5)الْغَسَّانِیِّ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ قَالَ عِنْدَکَ (6)عِلْمُ مَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ قَالَ لِیَسْأَلْنِی الْمَلِکُ وَ یُخْبِرُنِی (7)فَإِنْ کَانَ عِنْدِی عِلْمٌ مِنْهُ وَ إِلَّا أَخْبَرْتُهُ مَنْ یَعْلَمُهُ (8)فَأَخْبَرَهُ بِمَا رَأَی فَقَالَ عِلْمُ ذَلِکَ عِنْدَ خَالٍ لِی یَسْکُنُ بِمَشَارِفِ (9)الشَّارِمِ یُقَالُ لَهُ سَطِیحٌ قَالَ فَأْتِهِ فَاسْأَلْهُ وَ أَخْبِرْنِی بِمَا یَرُدُّ عَلَیْکَ فَخَرَجَ عَبْدُ الْمَسِیحِ حَتَّی وَرَدَ عَلَی سَطِیحٍ وَ قَدْ أَشْرَفَ عَلَی الْمَوْتِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ حَیَّاهُ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ سَطِیحٌ جَوَاباً فَأَنْشَأَ عَبْدُ الْمَسِیحِ یَقُولُ:
أَصَمَّ أَمْ یَسْمَعُ غِطْرِیفُ (10)الْیَمَنِ*** أَمْ فَازَ (11)فَازْلَمَّ بِهِ شَأْوُ الْعَنَنِ
یَا فَاصِلَ الْخُطَّةِ أَعْیَتْ مَنْ وَ مَنْ*** وَ کَاشِفَ الْکُرْبَةِ فِی الْوَجْهِ الْغَضَنِ
ص: 264
و در آن سرزمین به راه افتاد. چون صبح شد کسری از آن همه شگفتی سخت ترسیده بود اما از روی دلیری بردباری کرد، سپس چون نخواست که قضیه را از وزرایش پنهان بدارد، تاج بر سر گذاشت و بر تخت نشست و وزیران را گرد آورد و آنان را از آنچه که خود دیده بود، خبر داد. در همان هنگام ناگهان نامه رسید که آتشکده خاموش شده و این خبر بر اندوه کسری افزود. موبد موبدان گفت: خداوند پادشاه را حفظ کند، من نیز دیشب خوابی دیدم. او شتر و اسبانی را که در خواب دیده بود، برای پادشاه بازگفت. کسری گفت: ای موبد موبدان این چه معنا میدهد؟ او که داناترین ایشان بود گفت: در ناحیه مغرب اتفاقی افتاده است. کسرای پادشاه در دم به نعمان بن منذر نامه نوشت: اما بعد، مرد عالمی را نزد من بفرست تا از او سوالی بپرسم. نعمان عبدالمسیح بن عمرو بن حیان بن تغلبه غسانی را نزد کسری فرستاد. وقتی وارد شد، پادشاه به او گفت: آیا تو پاسخ سوالی را که میخواهم از تو بپرسم داری؟ نعمان گفت: پادشاه بپرسد، اگر میدانستم میگویم و اگر نه، کسی را که میداند معرفی میکنم. کسری او را از آنچه دیده بود خبر داد و او گفت: پاسخ این سوال نزد دایی من است که در حوالی شارم ساکن است و سطیح نام دارد. کسری گفت: نزد او برو و از او بپرس و مرا از پاسخ او باخبر کن. عبدالمسیح به راه افتاد و نزد سطیح رسید و دید او در آستانه مرگ است، سلام کرد اما سطیح پاسخی نداد. آنگاه سرود:
«آیا بزرگ یمن ناشنوا شده یا میشنود، یا درگذشته و مرگ او را درربوده،
ای برطرف کننده سختیهایی که همه را ناتوان میکنند و ای از بین بَرنده اندوههای چهرههای در هم تکیده!
ص: 264
أَتَاکَ شَیْخُ الْحَیِّ مِنْ آلِ سَنَنٍ (1)***وَ أُمُّهُ مِنْ آلِ ذِئْبِ بْنِ حَجَنٍ
أَزْرَقُ (2)ضَخْمِ النَّابِ صَرَّارُ الْأُذُنِ*** أَبْیَضُ فَضْفَاضُ الرِّدَاءِ وَ الْبَدَنِ
رَسُولُ قَیْلِ الْعُجْمِ کِسْرَی لِلْوَسَنِ*** لَا یَرْهَبُ الرَّعْدَ وَ لَا رَیْبَ الزَّمَنِ
تَجُوبُ فِی (3)الْأَرْضِ عَلَنْدَاةٌ شَجَنٌ*** تَرْفَعُنِی طَوْراً وَ تَهْوِی بِی دَجَنٌ
حَتَّی أَتَی عَارِی الْجَآجِئِ وَ الْقَطَنِ*** تَلُفُّهُ فِی الرِّیحِ بَوْغَاءُ الدِّمَنِ
فَلَمَّا سَمِعَ سَطِیحٌ شِعْرَهُ فَتَحَ عَیْنَیْهِ فَقَالَ عَبْدُ الْمَسِیحِ عَلَی جَمِیلٍ یَسِیحُ إِلَی سَطِیحٍ وَ قَدْ أَوْفَی عَلَی الضَّرِیحِ (4)بَعَثَکَ مَلِکُ بَنِی سَاسَانَ لِارْتِجَاسِ الْإِیوَانِ (5)وَ خُمُودِ النِّیرَانِ وَ رُؤْیَا الْمُوبَذَانِ رَأَی إِبِلًا صِعَاباً تَقُودُ خَیْلًا عِرَاباً قَدْ قَطَعَتْ دِجْلَةَ وَ انْتَشَرَتْ فِی بِلَادِهَا وَ غَاضَ بُحَیْرَةُ سَاوَةَ فَقُلْ یَا عَبْدَ الْمَسِیحِ إِذَا کَثُرَتِ التِّلَاوَةُ وَ بُعِثَ صَاحِبُ الْهِرَاوَةِ وَ فَاضَ وَادِی السَّمَاوَةِ وَ غَاضَتْ بُحَیْرَةُ سَاوَةَ فَلَیْسَ الشَّامُ لِسَطِیحٍ شَاماً یَمْلِکُ مِنْهُمْ مُلُوکٌ وَ مَلِکَاتٌ عَلَی عَدَدِ الشُّرُفَاتِ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ آتٍ ثُمَّ قَضَی سَطِیحٌ مَکَانَهُ فَنَهَضَ عَبْدُ الْمَسِیحِ إِلَی رَحْلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ
شَمِّرْ فَإِنَّکَ مَاضِی الْعَزْمِ شِمِّیرٌ*** لَا یُفْزِعَنَّکَ تَفْرِیقٌ وَ تَغْیِیرٌ
إِنْ یُمْسِ مُلْکُ بَنِی سَاسَانَ أَفْرَطَهُمْ*** فَإِنَّ ذَا الدَّهْرَ أَطْوَارٌ دَهَارِیرُ
وَ رُبَّمَا کَانَ قَدْ أصخو (6)(أَضْحَوْا) بِمَنْزِلَةٍ*** تَهَابُ صَوْلَهُمُ (7)الْأُسْدُ الْمَهَاصِیرُ
فِیهِمْ أَخُو الصَّرْحِ بَهْرَامُ وَ إِخْوَتُهُ*** وَ الْهُرْمُزَانُ وَ سَابُورُ وَ سَابُورُ
وَ النَّاسُ أَوْلَادُ عَلَّاتٍ فَمَنْ عَلِمُوا*** أَنْ قَدْ أَقَلَّ فَمَحْقُورٌ وَ مَهْجُورٌ
وَ هُمْ بَنُو الْأُمِّ إِمَّا (8)إِنْ رَأَوْا نَشَباً ***فَذَاکَ بِالْغَیْبِ مَحْفُوظٌ وَ مَنْصُورٌ
ص: 265
بزرگ قبیله آل سنن نزدت آمده، همو که مادرش از خاندان ذئب بن حَجَن است،
همو که کبودچشم و دنداندرشت و تیزگوش و سفیدرو و گشادجامه و تنومند است،
از سوی کسری پادشاه فارس برای تعبیر خواب او آمدهام که نه از غرّش رعد میترسد و نه از حوادث روزگار،
بر ماده شتری تنومند در فراز و نشیبها زمین را درنوردیدهام،
و زار و نزار از میان بادهای دشتها گذشتهام و نزد تو رسیدهام.»
وقتی سطیح شعر او را شنید چشمانش را گشود و گفت: عبدالمسیح بر شتری سوار شده و سوی سطیح رهسپار شده حال آنکه او نزدیک به مزار شده، تو فرستاده پادشاه ساسانی، جویای دلیل پلیدی ایوان و خاموشی آتش و خواب موبد موبدانی، او در خواب شتری تنومند دیده که چندین اسب اصیل را به افسار کشیده و میان دجله را بُریده و در آن سرزمین رمیده، اکنون که دریاچه ساوه خشکیده بگو ای عبدالمسیح که چون بر تلاوت افزوده شود و صاحب عصا فرستاده شود و آب از وادی سماوه جوشیده شود و دریاچه ساوه خشکیده شود، دیگر شام برای سطیح شام نشود و به شماره کنگرههایی که ریختهاند مردان و زنانی از قوم کسری پادشاه شوند و سپس هر چه بایست روی دهد همان شود. سطیح این سخنان را گفت و درگذشت. آنگاه عبدالمسیح برخاست و سوار شد و سرود:
«رهسپار شو که تو مردی آهنین اراده و چابک هستی و جداییها و دگرگونیهای روزگار تو را نمیترساند،
اگر پادشاهی پسران ساسان به سرانجام رسیده باشد از آنها جدا می شود، به راستی که روزگار بازیهای بسیار دارد،
چه بسیار روزهایی که آنان مقامی داشتند که شیر درنده از شکوهشان میهراسید،
آنان در میان خود صاحب آن کاخ بلند بهرام را داشتند و نیز برادران او هرمزها و شاپورها را،
مردم فرزندان مادران گوناگونی هستند، هر کس را بفهمند مال کمتری دارد، حقیر و مطرودش میکنند،
آنان فرزندان یک مادر هستند اما اگر ثروتمندی را ببینند، در غیابش هم او را محافظت میکنند و یاری میدهند،
ص: 265
وَ الْخَیْرُ وَ الشَّرُّ مَقْرُونَانِ فِی قَرَنٍ*** وَ الْخَیْرُ مُتَّبَعٌ وَ الشَّرُّ مَحْذُورٌ
قَالَ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَی کِسْرَی أَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ سَطِیحٌ فَقَالَ إِلَی أَنْ یَمْلِکَ مِنَّا أَرْبَعَةَ عَشَرَ مَلِکاً قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ قَالَ فَمَلَکَ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ فِی أَرْبَعِ سِنِینَ وَ مَلَکَ الْبَاقُونَ إِلَی إِمَارَةِ عُثْمَانَ وَ کَانَ سَطِیحٌ وُلِدَ فِی سَیْلِ الْعَرِمِ فَعَاشَ إِلَی مُلْکِ ذِی نُوَاسٍ وَ ذَلِکَ أَکْثَرُ مِنْ ثَلَاثِینَ قَرْناً وَ کَانَ مَسْکَنُهُ بِالْبَحْرَیْنِ فَتَزْعُمُ عَبْدُ الْقَیْسِ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَ تَزْعُمُ الْأَزْدُ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَ أَکْثَرُ الْمُحَدِّثِینَ قَالُوا إِنَّهُ مِنَ الْأَزْدِ وَ لَا یُدْرَی مِمَّنْ هُوَ غَیْرُ أَنَّ عَقِبَهُ یَقُولُونَ نَحْنُ مِنَ الْأَزْدِ (1).
قال فی النهایة المشارف القری التی تقرب من المدن و قیل القری التی بین بلاد الریف و جزیرة العرب قیل لها ذلک لأنها أشرفت علی السواد و الغطریف بالکسر السید و قال الجزری فاز یفوز فوزا مات و قال یردی بالدال بمعناه و قال ازلمّ أی ذهب مسرعا و أصله ازلأم فحذفت الهمزة تخفیفا و الشأو السبق و الغایة و العنن الاعتراض و شأو العنن اعتراض الموت و سبقه و قیل ازلم قبض و العنن الموت أی عرض له الموت فقبضه قوله یا فاصل الخطة الفاصل المبین الحاکم و الخطة بضم الخاء و تشدید الطاء الخطب و الأمر و الحال أی یا من یبین و یظهر أمورا أعیت و أعجزت من و من أی جماعة کثیرة قال فی الفائق أراد أن تلک الخطة لصعوبتها أعجزت من الحکماء و البصراء من جل قدره فحذفت الصلة کما حذفت فی قولهم بعد اللتیا و التی إیذانا بأن ذلک مما تقصر العبارة عنه لعظمه.
و قال الجزری الوجه الغضن هو الوجه الذی فیه تکسر و تجعد من شدة الهم و الکرب الذی نزل به و الأزرق صفة البعیر و لونه و فی بعض الکتب أورق و هو أیضا لون و فی بعضها أصک أی الذی یصطک قدماه.
قوله ضخم الناب فی بعض الروایات مهم الناب قیل أی تام السن و قال الجزری فی حدیث سطیح أزرق مهم الناب صرار الأذن أی حدید الناب قال الأزهری هکذا روی و أظنه مهو الناب بالواو یقال سیف مهو أی حدید ماض
ص: 266
نیکی و بدی همیشه در کنار هم هستند، باید از نیکی پیروی کرد و از بدی دست کشید.»
چون نزد کسری رسید، او را از سخنان سطیح خبر داد. کسری گفت: تا چهارده تن از ما پادشاهی کنند زمان زیادی بگذرد. اما ده تن از آنان فقط در چهار سال پادشاهی کردند و بقیه نیز تا زمان عثمان پادشاهی کردند. سطیح که در سیل العرم زاده شده بود، تا زمان پادشاهی ذی نواس عمر کرد و این بیشتر از سی قرن بود. او در بحرین مسکن داشت و قبیله عبدالقیس میپندارند او از آنان بوده و قبیله اَزد نیز میپندارند او از آنان بوده، اکثر محدّثان گفتهاند او از اَزد بوده اما این حتمی نیست، با این حال اخلاف او میگویند ما از قبیله اَزد هستیم(1).
توضیح
در نهایه گفته است: المشارف: روستاهایی است که به شهرها نزدیک است. گفته شده: روستاهایی که بین بلاد الریف و جزیرة العرب هستند. به آنها مشارف گفته شده چون مشرف بر سواد شهرند. غطریف با کسره، سرور است. جزری گفته: فاز یفوز فوزا یعنی درگذشت. و گفته: یردی به دال به همان معناست. گفت: ازلمّ یعنی به شتاب رفت و اصل آن ازلأم است که همزه برای تخفیف حذف شده است. الشأو یعنی سبقت و غایت. عنن یعنی در عرض مرگ قرار گرفتن و سبقت از او. گفته شده: ازلم یعنی او را قبض کرد و عنن یعنی مرگ؛ یعنی مرگ در سر راهش قرار گرفت و او را قبض کرد. گفته وی: یا فاصل الخطه: فاصل یعنی بیان کننده و حکم کننده و خُطّه یعنی امر عظیم و امر و حال؛ یعنی ای کسی که بیان و ظاهر میکند اموری را که کسانی و کسانی را عاجز کرده است یعنی مردم زیادی را. در فائق گفته: منظور این است که آن خطه به خاطر دشواریاش بسیاری از حکیمان و بصیرانی را که مقامشان بالاست عاجز کرده است، پس صله حذف شده همچنان که در این سخن حذف شده: بعد اللتیا و التی، و این برای آگاهی دادن از این است که آن از اموری است که برای عظمتش، جمله از آن قاصر است.
جزری گفته: الوجه الغضن چهرهای است که از شدت غم و غصهای که بر او نازل شده، شکستگی و چروک در آن بسیار است. ازرق، صفت شتر و رنگ آن است. در برخی کتب، اورق آمده که آن هم رنگ است. در برخی اصک آمده یعنی این که قدمهایش به هم میخورد.
گفته وی: ضخم الناب در بعضی روایات مهم الناب است گفته شده یعنی دارای سن کامل. جزری گفته: در حدیث سطیح، «ازرق مهم الناب صرار الاذن» یعنی دندان آهنی. ازهری گفته: این گونه روایت شده و فکر میکنم مهو الناب با واو باشد. گفته شده: «سیف مهو» یعنی برنده.
ص: 266
و أورده الزمخشری ممهی الناب و قال الممهی المحدد من أمهیت الحدیدة إذا حددتها شبه بعیره بالنمر لزرقة عینیه و سرعة سیره و قال صر أذنه و صررها سواها و نصبها و الأصوب کون هذا المصرع بعد ذلک فی سیاق ذکر البعیر کما فی سائر الکتب فإنه فیها بعد قوله و القطن.
و الفضفاض الواسع و البدن الدرع قال الجزری یرید به کثرة العطاء و قال غیره کنایة عن سعة الصدر و القیل بالفتح الملک.
قوله للوسن أی لشأن الرؤیا التی رآها الملک و فی بعض النسخ یسری بدل کسری أی یجری لا یرهب الرعد فی بعض الروایات لا یرهب الدهر و تجوب أی تقطع و العلنداة الناقة الصلبة القویة و الشجن بالتحریک الناقة المتداخلة الخلق کأنها شجرة متشجنة أی متصلة الأغصان و فی بعض الروایات شزن أی تمشی من نشاطها علی جانب و شزن فلان إذا نشط و قیل الشزن الذی أعیا من الجفاء و قیل الغلیظ المرتفع کأنه مصدر أی ذات شجن و یقال بات فلان علی شزن أی علی قلق یتقلب من جنب إلی جنب و أشزان الخیل ضروب نشاطها.
قوله ترفعنی طورا فی الفائق و النهایة و غیرهما ترفعنی وجنا و تهوی بی وجن.
و فی بعض الکتب وجناء تهوی من وجن و الوجن و الوجن جمع الوجین و هو الأرض الغلیظة و الوجناء الناقة الشدیدة أی لم تزل الناقة التی هذه صفتها ترفعنی مرة فی الأرض بهذه الصفة و تخفضنی أخری و فی أکثر نسخ الکتاب دجن بالدال المهملة و الدجنة الظلمة و لعله تصحیف و الجآجی جمع الجؤجؤ و هو الصدر و القطن بالتحریک ما بین الورکین یعنی أن السیر قد هزلها و ذهب بلحمها و فی بعض الروایات عالی الجآجی و هو قریب من العاری لأن العظم إذا عری عن اللحم یری مرتفعا عالیا و البوغاء التراب الناعم و الدمن بکسر الدال و فتح المیم ما تجمع و تلبد منه قال الجزری کأنه من المقلوب تقدیره تلفه الریح فی بوغاء الدمن و تشهد له الروایة الأخری
ص: 267
زمخشری آن را ممهی الناب آورده و گفته: ممهی یعنی تیز شده، می گویی «امهیت الحدیده» وقتی که تیزش می کنی. شترش را به پلنگ تشبیه کرده برای آبی بودن چشمهایش و سرعت حرکتش. و گفت: صرّ اذنه یعنی صاف و نصب کرد و صحیحتر آن است که این مصرع بعد از آن باشد در سیاق سخن از شتر چنان که در سایر کتابهاست. پس این مصرع بعد از والقطن قرار میگیرد.
فضفاض: گشاد، بدن: زره. جزری گفته: منظور کثرت هدیه است. دیگری گفته کنایه از سعه صدر است. قَیل یعنی پادشاه.
گفته وی: للوسن یعنی به خاطر خوابی که پادشاه دید. در بعضی نسخ به جای کسری یسری است یعنی جاری است. در بعضی روایات لایرهب الدهر به جای الرعد آمده است. تجوب یعنی قطع میکند. علنداة یعنی شتر ماده قوی. شجَن شتری است که اخلاق آن درهم فرو رفته است مثل در خت پرشاخ و برگ.در بعضی روایات شزن است یعنی از شادابی به یک جانب را ه میرود. شزن فلان یعنی بر سر نشاط آمد گفته شده: شزن یعنی از ستم ناتوان شد. گفته شده: کلفت و مرتفع. گویی مصدر است یعنی دارای شجن. گفته شده: بات فلان علی شزن یعنی با نگرانی از این پهلو به آن پهلو میشد. اشزان الخیل یعنی انواع نشاط آن.
گفته وی: ترفعنی طورا، در الفائق و النهایة و غیره «ترفعنی وجنا و تهوی بی وجن» آمده است.
در بعضی کتابها: «وجناء تهوی من وجن» است. وجْن و وجَن زمین سخت است. وجناء شتر ماده قوی. یعنی همواره این شتری که این صفت را دارد یک بار مرا از زمین بلند میکند و یک بار مرا پایین میآورد. در اکثر نسخههای کتاب دجن با دال است. دجنه تاریکی است شاید تصحیف باشد. جآجی جمع جؤجؤ یعنی سینه است. قطَن بین دو مفصل ران است یعنی راه رفتن او را لاغر کرده است و گوشت او را برده است. در برخی روایات عالی الجاجئ است که به برهنه نزدیک است چون استخوان اگر از گوشت لخت شود بلند دیده میشود. بوغاء خاک نرم است. دِمَن تپه است. جزری گفته گویا مقلوب شده و این چنین بوده تلفه الریح فی بوغاء الدمن و روایت دیگر شاهد آن است:
ص: 267
تلفه الریح ببوغاء الدمن.
و فی الفائق و النهایة و غیرها بعدها کأنما حثحث من حضنی تکن. (1)حثحث أسرع و حث و الحضن الجانب و تکن اسم جبل حجازی و المعنی أن من کثرة التراب و الغبار الذی أصابه فی سرعة سیره کأنما أعجل من هذا الموضع الذی اجتمع فیه التراب الکثیر.
قوله علی جمل یسیح فی سائر الکتب علی جمل مشیح جاء إلی سطیح و المشیح بضم المیم و الحاء المهملة الجاد المسرع و قد أوفی أی أشرف و الضریح القبر أی قرب أن یدخل القبر.
قوله إذا کثرت التلاوة أی تلاوة القرآن و الهراوة العصا و صاحب الهراوة النبی صلی الله علیه و آله لأنه کان یأخذ العنزة (2)بیده و یصلی إلیها.
قوله فلیس الشام لسطیح شاما أی لم یبق حینئذ سطیح أو یتغیر أحوال الشام و فی بعض الروایات بعد قوله علی عدد الشرفات ثم تکون هنات و هنات أی شدائد و أمور عظام و الشمیر الشدید التشمیر.
قوله تفریق و تغییر فی بعض الروایات تشرید و تغریر.
قوله أفرطهم علی صیغة الماضی أی ترکهم و زال عنهم و الأطوار الحالات.
قوله دهاریر قال الجزری حکی الهروی عن الأزهری أن الدهاریر جمع الدهور أراد أن الدهر ذو حالتین من بؤس و نعم و قال الجوهری یقال دهر دهاریر أی شدید کقولهم یوم أیوم و قال الزمخشری الدهاریر تصاریف الدهر و نوائبه مشتق من لفظ الدهر لیس له واحد من لفظه کعبادید و المهاصیر جمع المهصار و هو الشدید الذی یفترس و الصرح القصر قوله أولاد علات أی من أمهات شتی کنایة عن عدم الألفة و المحبة بینهم قوله أن قد أقل أی افتقر و قل ما فی یده.
ص: 268
تلفه الریح ببوغاء الدمن.
در الفائق و النهایة و غیره بعد از آن آمده است:کأنما حثحث من حضنی تکن
حثحث: شتاب کرد. حضن یعنی کنار و تکن نام یک کوه حجازی است یعنی از کثرت خاک و غباری که از سرعت حرکت بر او عارض شد گویی شتاب کرد از این موضعی که خاک زیاد در آن جمع شده است.
گفته وی: «علی جمل یسیح»، در سایر کتابها مشیح است. مشیح یعنی سریع. قد أوفی یعنی نزدیک شد. ضریح یعنی قبر، یعنی نزدیک شد که وارد قبر شود.
گفته وی: إذا کثرت التلاوة یعنی تلاوت قرآن. هراوة عصاست. صاحب هراوة پیامبر صلی الله علیه و آله است چون عصا را میگرفت و نماز میخواند.
گفته وی: فلیس الشام لسطیح شاما یعنی سطیح در این هنگام باقی نمانده است یا احوال شام تغییر میکند. در برخی روایات بعد از علی عدد الشرفات: ثم تکون هنات و هنات است یعنی سختیها و امور بزرگ. شمّیر یعنی پر شتاب.
گفته وی: تفریق و تغییر: در برخی روایات: تشرید و تغریر آمده.
گفته وی: أفرطهم: فعل ماضی یعنی آنان را ترک کرد و از پیش آنان رفت. اطوار یعنی حالتها. گفته وی: دهاریر جزری گفته: هروی از ازهری نقل کرده: دهاریر جمع دهور است. شاعر می خواهد بگوید دهر دارای دو حالت است سختی و نعمت. جوهری گفته: دهرً دهاریر: یعنی روزگار سخت. مثل: یوم أیوَم. زمخشری گفته: دهاریر مصائب زندگی است از دهر مشتق شده و از لفظ خود مفرد ندارد مثل عبادید و مهاصیر جمع مهصار یعنی قوی ای که میدرَد. صرح یعنی کاخ. گفته وی: اولاد علّات یعنی از مادران مختلف کنایه از عدم الفت و محبت بین آنان. گفته وی: أن قد افل: فقیر شد و دستش تنگ شد.
ص: 268
قوله و هم بنو الأم أی یعطف بعضهم علی بعض کما هو شأن أولاد أم واحدة و النشب بالتحریک المال و العقار و کلمة إما زائدة و فی بعض النسخ لما و هو أظهر.
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: لَمَّا بَلَغَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ زَوَّجَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ آمِنَةَ بِنْتَ وَهْبٍ الزُّهْرِیِّ فَلَمَّا تَزَوَّجَهَا (1)حَمَلَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرُوِیَ عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ لَمَّا حَمَلْتُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أَشْعُرْ بِالْحَمْلِ وَ لَمْ یُصِبْنِی مَا یُصِیبُ النِّسَاءَ مِنْ ثِقَلِ الْحَمْلِ وَ رَأَیْتُ فِی نَوْمِی کَأَنَّ آتِیاً أَتَانِی وَ قَالَ لِی قَدْ حَمَلْتِ بِخَیْرِ الْأَنَامِ فَلَمَّا حَانَ وَقْتُ الْوِلَادَةِ خَفَّ ذَلِکَ عَلَیَّ حَتَّی وَضَعْتُهُ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَّقِی الْأَرْضَ بِیَدَیْهِ (2)وَ سَمِعْتُ قَائِلًا یَقُولُ وَضَعْتِ خَیْرَ الْبَشَرِ فَعَوِّذِیهِ بِالْوَاحِدِ الصَّمَدِ مِنْ شَرِّ کُلِّ بَاغٍ وَ حَاسِدٍ فَوَلَدْتُ (3)رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَامَ الْفِیلِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقَالَتْ آمِنَةُ لَمَّا سَقَطَ إِلَی الْأَرْضِ اتَّقَی الْأَرْضَ بِیَدَیْهِ وَ رُکْبَتَیْهِ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ خَرَجَ مِنِّی نُورٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ رُمِیَتِ الشَّیَاطِینُ بِالنُّجُومِ وَ حُجِبُوا عَنِ السَّمَاءِ وَ رَأَتْ قُرَیْشٌ الشُّهُبَ وَ النُّجُومَ تَسِیرُ فِی السَّمَاءِ فَفَزِعُوا لِذَلِکَ وَ قَالُوا هَذَا قِیَامُ السَّاعَةِ وَ اجْتَمَعُوا إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ فَأَخْبَرُوهُ بِذَلِکَ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً مُجَرَّباً فَقَالَ انْظُرُوا إِلَی هَذِهِ النُّجُومِ الَّتِی یُهْتَدَی بِهَا (4)فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ فَإِنْ کَانَتْ قَدْ زَالَتْ فَهُوَ قِیَامُ السَّاعَةِ وَ إِنْ کَانَتْ هَذِهِ ثَابِتَةً فَهُوَ لِأَمْرٍ قَدْ حَدَثَ وَ أَبْصَرَتِ الشَّیَاطِینُ ذَلِکَ فَاجْتَمَعُوا إِلَی إِبْلِیسَ فَأَخْبَرُوهُ بِأَنَّهُمْ قَدْ مُنِعُوا مِنَ السَّمَاءِ وَ رُمُوا بِالشُّهُبِ فَقَالَ اطْلُبُوا فَإِنَّ أَمْراً قَدْ حَدَثَ فَجَالُوا فِی الدُّنْیَا وَ رَجَعُوا فَقَالُوا لَمْ نَرَ شَیْئاً فَقَالَ أَنَا لِهَذَا فَخَرَقَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَانْتَهَی (5)إِلَی الْحَرَمِ
ص: 269
گفته وی: و هم بنو الامّ یعنی با یکدیگر مهربانی میکنند همان طور که فرزندان یک مادر چنین میکنند. نَشَب: مال و دارایی. کلمه «اما» زاید است در برخی نسخ «لما» است که بهتر است.
15.
کمال الدین: ابان بن عثمان در خبری مرفوع آورده: وقتی عبدالله بن عبدالمطّلب به بلوغ رسید، عبدالمطّلب او را به همسری آمنه بنت وهب زُهری درآورد و چون آمنه با او ازدواج کرد، رسول خدا را باردار شد. روایت شده که آمنه گفته: وقتی محمد را باردار شدم، درد بارداری را حس نکردم و سختیهایی را که زنان در بارداری میکشند، هیچ نکشیدم، در خواب دیدم: کسی نزد من آمد و گفت: نیکترین انسان را باردار شدهای. چون زمان ولادت او فرا رسید، کار بر من آسان شد و من به آسانی او را به دنیا آوردم و او دستانش را بر زمین گذاشت. آنگاه شنیدم که کسی گفت: تو نیکترین آدمی را به دنیا آوردهای، او را از شر ستمگران و حسودان به نام خداوند یگانه بینیاز تعویذ کن. آمنه رسول خدا را در عام الفیل، دوازده شب مانده از ربیع الاول در روز دوشنبه به دنیا آورد. او گفته: وقتی محمد بر زمین فرود آمد، دستها و زانوانش را بر زمین گذاشت و سرش را سوی آسمان فراز کرد، آنگاه از من نوری بیرون آمد که از آسمان تا زمین را روشن کرد، شیاطین به تیر ستارگان رانده شدند و از ورود به آسمان بازداشته شدند، قریشیان دیدند شهابها و ستارگان در آسمان به حرکت در آمدهاند و ترسیدند و گفتند: قیامت شده. آنان نزد ولید بن مغیره جمع شدند و او را از آن وقایع خبر دادند. او که پیرمردی باتجربه بود گفت: به ستارگانی که مردم در دریا و خشکی با آنها راه میجویند بنگرید، اگر آنها نابود شدهاند قیامت شده و اگر آنها بر جا مانده باشند اتفاقی افتاده است. شیاطین که چنین اوضاعی را دیدند، نرد ابلیس گرد آمدند و به او خبر دادند که آنان از ورود به آسمان بازداشته شدهاند و به تیر شهابها رانده شدهاند. ابلیس گفت: جویا شوید چه اتفاقی افتاده است. آنان در دنیا گشتند و بازگشتند و گفتند: ما چیزی ندیدیم. ابلیس گفت: کار، کار خودم است. آنگاه ما بین مشرق و مغرب را درنوردید و به حرم رسید،
ص: 269
فَوَجَدَ الْحَرَمَ مَحْفُوفاً بِالْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ صَاحَ بِهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ اخْسَأْ یَا مَلْعُونُ فَجَاءَ مِنْ قِبَلِ حِرَاءَ فَصَارَ مِثْلَ الصِّرِّ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا قَالَ هَذَا نَبِیٌّ قَدْ وُلِدَ وَ هُوَ خَیْرُ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ هَلْ لِی فِیهِ نَصِیبٌ قَالَ لَا قَالَ فَفِی أُمَّتِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ قَدْ رَضِیتُ قَالَ وَ کَانَ بِمَکَّةَ یَهُودِیٌّ یُقَالُ لَهُ یُوسُفُ فَلَمَّا رَأَی النُّجُومَ یُقْذَفُ بِهَا وَ تَتَحَرَّکُ قَالَ هَذَا نَبِیٌّ قَدْ وُلِدَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ هُوَ الَّذِی نَجِدُهُ فِی کُتُبِنَا أَنَّهُ إِذَا وُلِدَ وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ رُجِمَتِ الشَّیَاطِینُ وَ حُجِبُوا عَنِ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ جَاءَ إِلَی نَادِی (1)قُرَیْشٍ وَ قَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ هَلْ وُلِدَ فیکه (فِیکُمُ) اللَّیْلَةَ مَوْلُودٌ قَالُوا لَا قَالَ أَخْطَأَکُمْ (2)وَ التَّوْرَاةِ وُلِدَ إِذاً بِفِلَسْطِینَ وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَفْضَلُهُمْ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ أَخْبَرَ کُلُّ رَجُلٍ أَهْلَهُ بِمَا قَالَ الْیَهُودِیُّ فَقَالُوا لَقَدْ وُلِدَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ابْنٌ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَأَخْبَرُوا بِذَلِکَ یُوسُفَ الْیَهُودِیَّ فَقَالَ قَبْلَ أَنْ أَسْأَلَکُمْ أَوْ بَعْدَهُ فَقَالُوا قَبْلَ ذَلِکَ قَالَ فَاعْرِضُوهُ عَلَیَّ فَمَشَوْا إِلَی بَابِ آمِنَةَ (3)فَقَالُوا أَخْرِجِی ابْنَکِ یَنْظُرْ إِلَیْهِ هَذَا الْیَهُودِیُّ فَأَخْرَجَتْهُ فِی قِمَاطِهِ فَنَظَرَ فِی عَیْنَیْهِ وَ کَشَفَ عَنْ کَتِفَیْهِ فَرَأَی شَامَةً سَوْدَاءَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ عَلَیْهَا شَعَرَاتٌ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَتَعَجَّبَتْ مِنْهُ قُرَیْشٌ وَ ضَحِکُوا (4)فَقَالَ أَ تَضْحَکُونَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ هَذَا نَبِیُّ السَّیْفِ لَیُبِیرَنَّکُمْ (5)وَ قَدْ ذَهَبَتِ النُّبُوَّةُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی آخِرِ الْأَبَدِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ یَتَحَدَّثُونَ بِمَا أَخْبَرَ الْیَهُودِیُّ وَ نَشَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْیَوْمَ کَمَا یَنْشَأُ (6)غَیْرُهُ فِی الْجُمْعَةِ وَ یَنْشَأُ فِی الْجُمْعَةِ کَمَا یَنْشَأُ (7)غَیْرُهُ فِی الشَّهْرِ (8).
ص: 270
دید حرم در حفاظت فرشتگان است. خواست وارد شود که جبرئیل بر سرش فریاد کشید و فرمود: گم شو ای ملعون. او رفت و مانند گنجشک از جانب حراء وارد شد و گفت: ای جبرئیل! چه شده؟ جبرئیل فرمود: پیامبری زاده شده که بهترین پیامبران است. گفت: آیا مرا در او سهمی هست؟ فرمود: نه. گفت: در امتش چطور؟ فرمود: آری. گفت: راضیام.
در مکه مردی یهودی بود به نام یوسف. او وقتی دید ستارگان پرتاب میشوند و به حرکت افتادهاند، گفت: امشب پیامبری زاده شده است، او همان کسی است که در کتابمان خواندهایم آخرین پیامبر است و هرگاه زاده شود شیاطین رانده شوند و از ورود به آسمان بازداشته شوند. چون صبح شد به مجلس قریشیان رفت و گفت: ای جماعت قریش! آیا دیشب در میان شما نوزادی زاده شده؟ گفتند: نه. گفت: اشتباه میکنید، به تورات سوگند در فلسطین نوزادی زاده شده که آخرین و برترین پیامبر است. آن قوم پراکنده شدند و چون به خانههایشان رسیدند، خانواده خود را از سخن آن مرد یهودی باخبر کردند. آنان گفتند: برای عبدالله بن عبدالمطّلب دیشب پسری زاده شده است. آنان این خبر را به یوسف یهودی رساندند. او گفت: پیش از آنکه از شما بپرسم، زاده شده یا پس از آن؟ گفتند: پیش از آن. گفت: او را به من نشان دهید. همگی به در خانه آمنه رفتند و گفتند: پسرت را بیاور تا این مرد یهودی او را ببیند. آمنه حضرت را در قنداق آورد. یوسف در چشمان ایشان نگریست و کتفهای ایشان را نمایان کرد و دید میان کتفهای حضرت خالی سیاه با چند مو هست. وقتی نگاهش به آن خال افتاد بیهوش بر زمین افتاد. قریشیان از او شگفت زده شدند و خندیدند. او گفت: آیا میخندید ای جماعت قریش؟! این پسر، پیامبر شمشیر است و شما را نابود میکند، نبوت تا ابد از میان بنی اسرائیل رفت. مردم پراکنده شدند و از خبری که مرد یهودی داده بود سخن گفتند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله در یک روز چونان یک هفته رشد کرد و در یک هفته چونان یک ماه(1).
ص: 270
فس، تفسیر القمی روی عن آمنة أم النبی صلی الله علیه و آله أنها قالت لما حملت برسول الله صلی الله علیه و آله لم أشعر بالحمل و ساق الحدیث إلی آخره بأدنی تغییر فی اللفظ و الترتیب و لم یذکر فیه التاریخ(1).
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِبْلِیسُ الْأَبَالِسَةِ قَدْ أَنْکَرْتُ اللَّیْلَةَ الْأَرْضَ فَصَاحَ فِی الْأَبَالِسَةِ فَاجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَقَالَ اخْرُجُوا فَانْظُرُوا مَا هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی حَدَثَ فَذَهَبُوا ثُمَّ رَجَعُوا وَ قَالُوا مَا وَجَدْنَا شَیْئاً قَالَ أَنَا لَهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِذَنَبِهِ عَلَی قَذَالِهِ ثُمَّ اغْتَمَسَ فِی الدُّنْیَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْحَرَمِ فَوَجَدَهُ مُنْطَبِقاً بِالْمَلَائِکَةِ فَذَهَبَ لِیَدْخُلَ فَصَاحَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ وَرَاءَکَ فَقَالَ حَرْفٌ أَسْأَلُکَ عَنْهُ أَ لِیَ فِیهِ نَصِیبٌ قَالَ لَا قَالَ فِی أُمَّتِهِ قَالَ نَعَمْ فَلَمَّا أَصْبَحُوا أَقْبَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ أَ وُلِدَ فِیکُمْ مَوْلُودٌ اللَّیْلَةَ قَالُوا لَا قَالَ فَوُلِدَ إِذاً بِفِلَسْطِینَ غُلَامٌ اسْمُهُ أَحْمَدُ بِهِ شَامَةٌ کَلَوْنِ الْخَزِّ الْأَدْکَنِ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَبَلَغَهُمْ أَنَّهُ وُلِدَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ غُلَامٌ قَالُوا فَطَلَبْنَاهُ وَ قُلْنَا لَهُ إِنَّهُ وُلِدَ فِینَا غُلَامٌ قَالَ قَبْلَ أَنْ قُلْتُ لَکُمْ أَوْ بَعْدَهُ قَالُوا قَبْلُ قَالَ فَانْطَلِقُوا بِنَا نَنْظُرْ إِلَیْهِ فَانْطَلَقُوا فَقَالُوا لِأُمِّهِ أَخْرِجِی ابْنَکِ حَتَّی نَنْظُرَ إِلَیْهِ قَالَتْ إِنَّ ابْنِی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَقَطَ فَمَا سَقَطَ کَمَا تَسْقُطُ الصِّبْیَانُ لَقَدِ اتَّقَی الْأَرْضَ بِیَدِهِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا ثُمَّ خَرَجَ مِنْهُ نُورٌ حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی قُصُورِ بُصْرَی وَ سَمِعْتُ هَاتِفاً یَقُولُ قَدْ وَلَدْتِهِ سَیِّدَ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِذَا وَضَعْتِهِ فَقُولِی
أُعِیذُهُ بِالْوَاحِدِ*** مِنْ شَرِّ کُلِّ حَاسِدٍ
وَ کُلِّ خَلْقٍ مَارِدٍ*** یَأْخُذُ بِالْمَرَاصِدِ
فِی طُرُقِ الْمَوَارِدِ*** مِنْ قَائِمٍ وَ قَاعِدٍ
وَ سَمِّیهِ مُحَمَّداً فَأَخْرَجَتْهُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ إِلَی الشَّامَةِ الَّتِی بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَخَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَأَخَذُوا الْغُلَامَ وَ رَدُّوهُ إِلَی أُمِّهِ وَ قَالُوا بَارَکَ اللَّهُ لَکِ فِیهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَتْ لَهُ مَا لَکَ قَالَ ذَهَبَتْ نُبُوَّةُ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هَذَا وَ اللَّهِ الْغُلَامُ الَّذِی یُبِیرُهُمْ ثُمَّ قَالَ لِقُرَیْشٍ أَ فَرِحْتُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَیَسْطُوَنَّ بِکُمْ سَطْوَةً یَتَحَدَّثُ بِهَا أَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَکَانَ
ص: 271
در تفسیر قمی از آمنه مادر پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده: وقتی محمد صلّی الله علیه و آله را باردار شدم، درد بارداری را حس نکردم. سپس همان خبر را با اندکی تغییر در لفظ و ترتیب بدون ذکر تاریخ ولادت تا به پایان نقل میکند(1).
16.
الخرائج و الجرائح: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، سرآمد شیاطین، ابلیس گفت: امشب زمین را دگرگونه میبینم. او در میان شیاطین فریاد برآورد و آنان نزد او گرد آمدند. گفت: بروید ببینید چه اتفاقی افتاده؟ آنان رفتند و برگشتند و گفتند: چیزی نیافتیم. گفت: این کار، کار خودم است. سپس دمش را به پشت سرش زد و سرازیر شد و در دنیا فرو رفت تا اینکه به حرم رسید و دید حرم مملو از فرشتگان است. رفت تا داخل شود که ناگاه جبرئیل بر سرش فریاد کشید و فرمود: دور شو! ابلیس گفت: فقط یک سوال از تو میپرسم، آیا مرا در او نصیبی هست؟ فرمود: نه. گفت: در امتش چطور؟ فرمود: آری. چون صبح شد مردی از اهل کتاب نزد جمعی از قریشیان رفت و گفت: آیا دیشب نوزادی میان شما زاده شده است؟ گفتند: نه. گفت: پس در فلسطین پسری به نام احمد زاده شده که خالی به رنگ ابریشم تیره دارد. آن قوم پراکنده شدند و به آنان خبر رسید که برای عبدالله بن عبدالمطّلب پسری زاده شده. قریشیان گفتند: ما در پی مرد یهودی رفتیم و به او گفتیم: در میان ما پسری زاده شده است. گفت: پیش از آنکه من با شما سخن بگویم یا پس از آن؟ گفتند: پیش از آن. گفت: ما را نزد او ببرید تا او را ببینیم. آنان به راه افتادند و به مادر حضرت گفتند: پسرت را بیاور تا او را ببینیم. مادر حضرت گفت: به خدا سوگند پسر من متفاوت از پسران دیگر زاده شد، او دستش را بر زمین گذاشت و سرش را سوی آسمان فراز کرد و به آسمان نگریست، سپس چنان نوری از او سر زد که من تا کاخهای بُصرا را دیدم و شنیدم سروشی گفت: تو بزرگ این قوم را به دنیا آوردهای، پس چون فارغ شدی، بگو:
«او را به پناه خداوند یکتا میسپارم، از شرّ همه حسودان،
و از شر هر شیطانی که کمین کرده،
و در آغاز راهها نشسته یا ایستاده است.»
و او را محمد بنام. آنگاه حضرت را بیرون آورد و مرد یهودی به ایشان و خالی که میان کتفهایش بود نگریست و ناگاه بیهوش بر زمین افتاد. قریشیان حضرت را گرفتند و به مادرش بازگرداندند و گفتند: خداوند این فرزند را برایت مبارک گردانَد. وقتی آن مرد به هوش آمد، مادر حضرت به او گفت: تو را چه شد؟! گفت: نبوت تا روز قیامت از میان بنی اسرائیل رفت، به خدا سوگند این پسر همان کسی است که آنان را نابود میکند. سپس به قریشیان گفت: آیا خوشحال شدهاید؟! به خدا سوگند چنان بر شما غلبه یابد که زبانزد اهل شرق و غرب شود.
ص: 271
أَبُو سُفْیَانَ یَقُولُ إِنَّمَا یَسْطُو بِمُضَرَ وَ أُتِیَ بِهِ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَأَخَذَهُ وَ وَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ فَقَالَ
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعْطَانِی*** هَذَا الْغُلَامَ الطَّیِّبَ الْأَرْدَانِ
قَدْ سَادَ فِی الْمَهْدِ عَلَی الْغِلْمَانِ (1)
قال الفیروزآبادی القذال کسحاب جماع مؤخر الرأس و مقعد العذار من الفرس خلف الناصیة و قال الدکنة بالضم لون إلی السواد.
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ رَفَعَهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَتْ آمِنَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا لَمَّا قَرُبَتْ وِلَادَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ جَنَاحَ طَائِرٍ أَبْیَضَ قَدْ مَسَحَ عَلَی فُؤَادِی فَذَهَبَ الرُّعْبُ عَنِّی وَ أُتِیتُ بِشَرْبَةٍ بَیْضَاءَ وَ کُنْتُ عَطْشَی فَشَرِبْتُهَا فَأَصَابَنِی نُورٌ عَالٍ ثُمَّ رَأَیْتُ نِسْوَةً کَالنَّخْلِ طِوَالًا تُحَدِّثُنِی وَ سَمِعْتُ کَلَاماً لَا یُشْبِهُ کَلَامَ الْآدَمِیِّینَ حَتَّی رَأَیْتُ کَالدِّیبَاجِ الْأَبْیَضِ قَدْ مَلَأَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ قَائِلٌ یَقُولُ خُذُوهُ مِنْ أَعَزِّ النَّاسِ وَ رَأَیْتُ رِجَالًا وُقُوفاً فِی الْهَوَاءِ بِأَیْدِیهِمْ أَبَارِیقُ وَ رَأَیْتُ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ رَأَیْتُ عَلَماً مِنْ سُنْدُسٍ عَلَی قَضِیبٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ قَدْ ضُرِبَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فِی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَافِعاً إِصْبَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ رَأَیْتُ سَحَابَةً بَیْضَاءَ تَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ حَتَّی غَشِیَتْهُ فَسَمِعْتُ نِدَاءً طُوفُوا بِمُحَمَّدٍ شَرْقَ الْأَرْضِ وَ غَرْبَهَا وَ الْبِحَارَ لِتُعَرِّفُوهُ بِاسْمِهِ وَ نَعْتِهِ وَ صُورَتِهِ ثُمَّ انْجَلَتْ عَنْهُ الْغَمَامَةُ فَإِذَا أَنَا بِهِ فِی ثَوْبٍ أَبْیَضَ مِنَ اللَّبَنِ وَ تَحْتَهُ حَرِیرَةٌ خَضْرَاءُ وَ قَدْ قُبِضَ عَلَی ثَلَاثَةِ مَفَاتِیحَ مِنَ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ وَ قَائِلٌ یَقُولُ قُبِضَ مُحَمَّدٌ عَلَی مَفَاتِیحِ النُّصْرَةِ وَ الرِّیحِ (2)وَ النُّبُوَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَتْ سَحَابَةٌ أُخْرَی فَغَیَّبَتْهُ عَنْ وَجْهِی أَطْوَلَ مِنَ الْمَرَّةِ الْأُولَی وَ سَمِعْتُ نِدَاءً طُوفُوا بِمُحَمَّدٍ الشَّرْقَ وَ الْغَرْبَ وَ اعْرِضُوهُ عَلَی رُوحَانِیِّ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَ السِّبَاعِ وَ أَعْطُوهُ صَفَاءَ آدَمَ وَ رِقَّةَ نُوحٍ وَ خُلَّةَ إِبْرَاهِیمَ وَ لِسَانَ إِسْمَاعِیلَ وَ کَمَالَ یُوسُفَ وَ بُشْرَی یَعْقُوبَ وَ صَوْتَ دَاوُدَ وَ زُهْدَ یَحْیَی وَ کَرَمَ عِیسَی ثُمَّ انْکَشَفَ عَنْهُ فَإِذَا أَنَا بِهِ وَ بِیَدِهِ حَرِیرَةٌ بَیْضَاءُ قَدْ طُوِیَتْ طَیّاً شَدِیداً وَ قَدْ قُبِضَ عَلَیْهَا وَ قَائِلٌ یَقُولُ قَدْ قُبِضَ مُحَمَّدٌ عَلَی الدُّنْیَا کُلِّهَا فَلَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ إِلَّا دَخَلَ فِی قَبْضَتِهِ ثُمَّ إِنَّ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ کَأَنَّ الشَّمْسَ
ص: 272
ابوسفیان گفت: او فقط بر قبیله مُضر غلبه مییابد. عبدالمطّلب حضرت را بر گرفت و ایشان را در دامان خود گذاشت و گفت:
«ستایش از آن خداوندی است که این پسر پاک و عطرآگین را به من عطا فرمود که در گهواره بر همه پسران سروری میکند.»(1)
توضیح
فیروزآبادی میگوید: «قذال» بر وزن «سحاب» یعنی «پشت سر» برعکس «پیشانی». «الدکنة» به ضم رنگی مایل به سیاه است.
17.
مناقب ابن شهر آشوب: ابان بن عثمان در خبری مرفوع روایت کرده: آمنه که خداوند از او خشنود باد گفت: چون ولادت رسول خدا نزدیک شد، دیدم پرنده سفیدی با بالش قلبم را مسح کرد و ترسم از میان رفت. آنگاه شربتی سفید برایم آوردند و من که بسیار تشنه بودم از آن نوشیدم. سپس نوری بلند بر من تابید و زنانی را دیدم که همچون نخلهایی برافراشته بودند و با من سخن میگفتند و صدایی میشنیدم که همچون صدای آدمیان نبود، ناگاه دیدم چیزی همچون دیبای سفید میان آسمان و زمین را پوشاند و کسی گفت: بگیرید عزیزترین انسان را. در آن دم مردانی را در هوا با جامهایی در دست دیدم و جایجای زمین از مشرق تا مغرب پیش چشمم آمد و دیدم بیرقی از ابریشم نازک بر شاخهای از یاقوت پشت کعبه میان آسمان و زمین زده شد. آنگاه رسول خدا در حالی که انگشتش را به سوی آسمان بلند کرده بود بیرون آمد و ابری سفید را دیدم که از آسمان فرود آمد و بر او سایه افکند، سپس شنیدم ندایی سر رسید که: محمد را در شرق و غرب زمین و بر فراز دریاها بگردانید تا نام و نشان و چهرهاش را بشناسند. ناگاه آن ابر کنار رفت و دیدم او را در جامهای سپیدتر از شیر پیچیدند و بر حریری سبز گذاشتند و سه کلید از مروارید تر کنارش گذاشتند و کسی گفت: محمد کلیدهای پیروزی و کامیابی و نبوت را در دست گرفت. سپس ابر دیگری آمد و طولانیتر از بار قبلی او را از جلوی چشمان من پنهان کرد و شنیدم ندایی سر رسید که: محمد را در شرق و غرب بگردانید و او را بر هر جانداری از جن و انس و پرنده و درنده بگردانید و صفای آدم و مهربانی نوح و دوستی ابراهیم و زبان اسماعیل و کمال یوسف و شادمانی یعقوب و صدای داوود و زهد یحیی و کرم عیسی را به او عطا کنید. آنگاه او نمایان شد و دیدم حریری سفید در دست دارد که محکم پیچیده شده و کسی گفت: محمد همه دنیا را در اختیار گرفت و هیچ چیز نماند جز اینکه در اختیار او درآمده باشد. پس از آن سه نفر آمدند که گویی خورشید
ص: 272
تَطْلُعُ مِنْ وُجُوهِهِمْ فِی یَدِ أَحَدِهِمْ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ وَ نَافِجَةُ (1)مِسْکٍ وَ فِی یَدِ الثَّانِی طَسْتٌ مِنْ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ لَهَا أَرْبَعُ جَوَانِبَ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ لُؤْلُؤَةٌ بَیْضَاءُ وَ قَائِلٌ یَقُولُ هَذِهِ الدُّنْیَا فَاقْبِضْ عَلَیْهَا یَا حَبِیبَ اللَّهِ فَقَبَضَ عَلَی وَسَطِهَا وَ قَائِلٌ یَقُولُ قُبِضَ الْکَعْبَةُ وَ فِی یَدِ الثَّالِثِ حَرِیرَةٌ بَیْضَاءُ مَطْوِیَّةٌ فَنَشَرَهَا فَأَخْرَجَ مِنْهَا خَاتَماً تَحَارُ (2)أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ فِیهِ فَغَسَلَ بِذَلِکَ الْمَاءِ مِنَ الْإِبْرِیقِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ ضَرَبَ الْخَاتَمَ عَلَی کَتِفَیْهِ وَ تَفَلَ فِی فِیهِ فَاسْتَنْطَقَهُ فَنَطَقَ فَلَمْ أَفْهَمْ مَا قَالَ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی أَمَانِ اللَّهِ وَ حِفْظِهِ وَ کِلَاءَتِهِ قَدْ حَشَوْتُ قَلْبَکَ إِیمَاناً وَ عِلْماً وَ یَقِیناً وَ عَقْلًا وَ شَجَاعَةً أَنْتَ خَیْرُ الْبَشَرِ طُوبَی لِمَنِ اتَّبَعَکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْکَ ثُمَّ أُدْخِلَ بَیْنَ أَجْنِحَتِهِمْ سَاعَةً وَ کَانَ الْفَاعِلُ بِهِ هَذَا رِضْوَانَ ثُمَّ انْصَرَفَ وَ جَعَلَ یَلْتَفِتُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ أَبْشِرْ یَا عِزَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (3)وَ رَأَیْتُ نُوراً یَسْطَعُ مِنْ رَأْسِهِ حَتَّی بَلَغَ السَّمَاءَ وَ رَأَیْتُ قُصُورَ الشَّامَاتِ کَأَنَّهَا شُعْلَةُ نَارٍ نُوراً وَ رَأَیْتُ حَوْلِی مِنَ الْقَطَا (4)أَمْراً عَظِیماً قَدْ نُشِرَتْ أَجْنِحَتُهَا (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ فُتِحَ لِآمِنَةَ بَیَاضُ فَارِسَ (6)وَ قُصُورُ الشَّامِ فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ إِلَی أَبِی طَالِبٍ ضَاحِکَةً مُسْتَبْشِرَةً فَأَعْلَمَتْهُ مَا قَالَتْهُ آمِنَةُ فَقَالَ لَهَا أَبُو طَالِبٍ وَ تَتَعَجَّبِینَ مِنْ هَذَا إِنَّکِ تَحْبَلِینَ وَ تَلِدِینَ بِوَصِیِّهِ وَ وَزِیرِهِ (7).
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَمَّا انْتَصَفَتْ تِلْکَ اللَّیْلَةُ إِذَا أَنَا بِبَیْتِ اللَّهِ قَدِ اشْتَمَلَ بِجَوَانِبِهِ الْأَرْبَعَةِ وَ خَرَّ سَاجِداً فِی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ اسْتَوَی الْبَیْتُ مُنَادِیاً اللَّهُ أَکْبَرُ رَبُّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی
ص: 273
از چهرههایشان میتابید، یکی از آنها تُنگی نقره و ظرفی از مشک در دست داشت و در دست دومی تشتی از زمرد سبز با چهار گوشه از مرورارید سفید بود و کسی گفت: این دنیاست، آن را در اختیار بگیر ای حبیب خدا! وقتی محمد میان آن را با دست گرفت، کسی گفت: او کعبه را در دست گرفت. در دست نفر سوم ابریشم سفیدی بود که تا شده بود، آن را گشود و مُهری بیرون آورد که چشم هر بینندهای را خیره میکرد، او آن مُهر را در آن تنگ هفت بار شست و سپس آن را بر کتف محمد زد و از آب دهان خود در دهان محمد گذاشت و با او سخن گفت و او پاسخش را داد، من نفهمیدم او چه گفت و فقط شنیدم که گفت: در امان و پناه و سایه خدا باشی، قلبت را از ایمان و علم و یقین و عقل و شجاعت پُر کردم، تو بهترین بشر هستی، خوشا به حال کسی که از تو پیروی کند و بدا به حال کسی که از تو روی گردانَد. در آن دم محمد ساعتی در بالهای آنان داخل شد و رضوان پس از اینکه این کارها را با او کرد، بازگشت و به محمد رو کرد و گفت: بشارت باد بر تو ای عزت دنیا و آخرت. در آن هنگام من دیدم نوری از سر محمد میتابد که تا به آسمان رسید و در پرتو آن نور کاخهای شامات را دیدم که از روشنی گویی شعله آتش بودند، نیز در اطراف خود مرغان سنگخوار زیادی دیدم که بالهایشان را گشوده بودند(1).
18.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، کاخهای سفید فارس و کاخهای شام برای آمنه نمایان شد، آنگاه فاطمه بنت اسد خندان نزد ابوطالب رفت و او را نوید داد و از سخنانی که آمنه برایش گفته بود آگاهش کرد. ابوطالب به او گفت: از این شگفت زده میشوی در حالی که خود تو آبستن میشوی و وصیّ و وزیر او را به دنیا میآوری!(2).
19.
مناقب ابن شهر آشوب: عبدالمطّلب گفت: در نیمه آن شب دیدم که خانه خدا چهار گوشه خود را گرفت و در برابر مقام ابراهیم به سجده افتاد و سپس برخاست و ندا سر داد: الله اکبر که پروردگار محمد مصطفی
ص: 273
الْآنَ قَدْ طَهَّرَنِی رَبِّی مِنْ أَنْجَاسِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَرْجَاسِ الْکَافِرِینَ ثُمَّ انْتَقَضَتِ الْأَصْنَامُ وَ خَرَّتْ عَلَی وُجُوهِهَا وَ إِذَا أَنَا بِطَیْرِ الْأَرْضِ حَاشِرَةً إِلَیْهَا وَ إِذَا جِبَالُ مَکَّةَ مُشْرِفَةٌ عَلَیْهَا وَ إِذَا بِسَحَابَةٍ بَیْضَاءَ بِإِزَاءِ حُجْرَتِهَا فَأَتَیْتُهَا وَ قُلْتُ أَنَا نَائِمٌ أَوْ یَقْظَانُ قَالَتْ بَلْ یَقْظَانُ قُلْتُ فَأَیْنَ نُورُ جَبْهَتِکِ قَالَتْ قَدْ وَضَعْتُهُ وَ هَذِهِ الطَّیْرُ تُنَازِعُنِی أَنْ أَدْفَعَهُ إِلَیْهَا فَتَحْمِلَهُ إِلَی أَعْشَاشِهَا (1)وَ هَذِهِ السَّحَابُ تُظِلُّنِی لِذَلِکَ (2)قُلْتُ فَهَاتِیهِ أَنْظُرْ إِلَیْهِ قَالَتْ حِیلَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَسَلَلْتُ سَیْفِی وَ قُلْتُ لَتُخْرِجِنَّهُ أَوْ لَأَقْتُلَنَّکِ قَالَتْ شَأْنُکَ وَ إِیَّاهُ فَلَمَّا هَمَمْتُ أَنْ أَلِجَ الْبَیْتَ بَدَرَ (3)إِلَیَّ مِنْ دَاخِلِ الْبَیْتِ رَجُلٌ وَ قَالَ لِی ارْجِعْ وَرَاکَ فَلَا سَبِیلَ لِأَحَدٍ مِنْ وُلْدِ آدَمَ إِلَی رُؤْیَتِهِ أَوْ أَنْ تَنْقَضِیَ زِیَارَةُ الْمَلَائِکَةِ فَارْتَعَدْتُ وَ خَرَجْتُ (4).
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُلْقِیَتِ الْأَصْنَامُ فِی الْکَعْبَةِ عَلَی وُجُوهِهَا فَلَمَّا أَمْسَی سُمِعَ صَیْحَةٌ مِنَ السَّمَاءِ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً
وَ وَرَدَ أَنَّهُ أَضَاءَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ جَمِیعُ الدُّنْیَا وَ ضَحِکَ کُلُّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ شَجَرٍ وَ سَبَّحَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ انْهَزَمَ الشَّیْطَانُ وَ هُوَ یَقُولُ خَیْرُ الْأُمَمِ وَ خَیْرُ الْخَلْقِ وَ أَکْرَمُ الْعَبِیدِ وَ أَعْظَمُ الْعَالَمِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب مِنْ إِبَانَةِ ابْنِ بَطَّةَ (6)قَالَ: وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَخْتُوناً مَسْرُوراً فَحُکِیَ ذَلِکَ عِنْدَ جَدِّهِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَیَکُونَنَّ لِابْنِی هَذَا شَأْنٌ (7).
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ الْمَأْمُونُ لِلْحَکِیمِ إِیزَدْخَواهَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَمَّا صَحَّحَ عِنْدَهُ أَحْکَاماً لِمَ
ص: 274
اکنون مرا از ناپاکیهای مشرکان و پلیدیهای کافران پاک کرد. آنگاه بتها واژگون شدند و به رو بر زمین افتادند و پرندگان زمین نزد کعبه گرد آمدند و کوههای مکه به سویش خم شدند و ابری سفید در برابر حجره آمنه ایستاد. من نزد آمنه رفتم و گفتم: من خوابم یا بیدار؟! گفت: البته که بیداری. گفتم: پس نور پیشانیات کو؟ گفت: آن را به دنیا آوردم و این پرندگان اصرار دارند که او را به آنان بسپارم تا او را به آشیانه خود ببرند و این ابر برای این کار بر من سایه افکنده است. گفتم: او را به من بده تا ببینمش. گفت: تا سه روز نمیگذارند او را ببینی. من شمشیر کشیدم و گفتم: یا او را بیرون میآوری یا تو را میکشم! گفت: خودت او را بگیر. خواستم وارد حجره شوم که ناگاه مردی از درون حجره سوی من شتافت و گفت: برگرد که هیچ یک از آدمیزادگان نمیتواند او را ببیند تا اینکه زیارت فرشتگان به پایان رسد. من به خود لرزیدم و خارج شدم(1).
20.
مناقب ابن شهر آشوب: امیرمومنان علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، بتهای کعبه به رو سرنگون شدند و چون شب شد، فریادی از آسمان به گوش رسید که «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(2)
{حق آمد و باطل نابود شد، آری، باطل همواره نابودشدنی است.}
نیز روایت شده: در آن شب سراسر دنیا روشن شد و همه سنگها و کلوخها و درختها خندان شدند و همه موجودات در آسمانها و زمین خداوند عزوجل را تسبیح گفتند و شیطان میگریخت و میگفت: بهترین امت و بهترین آفریده و ارجمندترین بنده و والاترین فرد دنیا محمد است(3).
21.
مناقب ابن شهر آشوب: روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله ختنه شده و با ناف بریده شده زاده شد. وقتی این را برای جدّ ایشان عبدالمطّلب گفتند، وی گفت: بهحتم این پسرم مقامی والا دارد(4).
22.
مناقب ابن شهر آشوب: وقتی حکیم ایزدخواه ماشاءالله نزد مامون احکام بسیاری
ص: 274
لَا تُؤْمِنُ بِنَبِیِّنَا وَ أَنْتَ بِهَذَا الْمَحَلِّ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْکِیَاسَةِ فَقَالَ کَیْفَ أُومِنُ وَ أُصَدِّقُ کَاذِباً وَ أَنَا أَعْلَمُ کَذِبَهُ وَ النَّبِیُّ لَا یَکْذِبُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ کَیْفَ قَالَ قَوْلُهُ أَنَا آخِرُ نَبِیٍّ وَ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَا یَکُونُ بَعْدِی نَبِیٌّ أَبَداً وَ هُوَ الَّذِی (1)قَالَ فِی عِلْمِی کَذِبٌ لَا مَحَالَةَ لِأَنَّهُ وُلِدَ بِالطَّالِعِ الَّذِی لَوْ وُلِدَ فِیهِ مَوْلُودٌ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ نَبِیّاً (2)فَظَهَرَ لِی بِهَذَا کَذِبُهُ إِذْ قَالَ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَکَیْفَ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ فَخَجِلَ الْمَأْمُونُ مِنْ ذَلِکَ وَ تَحَیَّرَ الْفُقَهَاءُ فَقَالَ مُتَکَلِّمٌ مِنْ هَاهُنَا قُلْنَا إِنَّهُ صَادِقٌ وَ إِنَّهُ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ لِأَنَّ الْحُکَمَاءَ کُلَّهُمُ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنَّ نَجْمَهُ صلی الله علیه و آله کَانَ الْمُشْتَرِیَ وَ عُطَارِدَ وَ الزُّهَرَةَ وَ الْمِرِّیخَ وَ لَا یُولَدُ بِهَا وَلَدٌ إِلَّا وَ یَمُوتُ مِنْ سَاعَتِهِ وَ إِنْ عَاشَ فَیَمُوتُ لَا مَحَالَةَ وَ لَا یُجَاوِزُ یَوْمَ السَّابِعِ وَ هُوَ قَدْ عَاشَ وَ بَقِیَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً فَصَحَّ أَنَّهُ آیَةٌ وَ قَدْ أَتَی مِنَ الْمُعْجِزَاتِ الْبَاهِرَةِ بِمَا لَمْ یَأْتِ بِمِثْلِهِ أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَا بَعْدَهُ فَأَقَرَّ إِیزَدْخَواهُ وَ أَسْلَمَ فَسُمِّیَ مَا شَاءَ اللَّهُ الْحَکِیمَ فَمِنْ نَظَرِ الْمُشْتَرِی لَهُ الْعِلْمُ وَ الْحِکْمَةُ وَ الْفِطْنَةُ وَ السِّیَاسَةُ وَ الرِّئَاسَةُ وَ مِنْ نَظَرِ عُطَارِدَ اللَّطَافَةُ وَ الظَّرَافَةُ وَ الْمَلَاحَةُ وَ الْفَصَاحَةُ وَ الْحَلَاوَةُ وَ مِنْ نَظَرِ الزُّهَرَةِ الصَّبَاحَةُ وَ الْهَشَاشَةُ (3)وَ الْبَشَاشَةُ وَ الْحُسْنُ وَ الطِّیبُ وَ الْجَمَالُ وَ الْبَهَاءُ وَ الْغُنْجُ وَ الدَّلَالُ وَ مِنْ نَظَرِ الْمِرِّیخِ السَّیْفُ وَ الْجَلَادَةُ وَ الْقِتَالُ وَ الْقَهْرُ وَ الْغَلَبَةُ وَ الْمُحَارَبَةُ فَجَمَعَ اللَّهُ فِیهِ جَمِیعَ الْمَدَائِحِ وَ قَالَ بَعْضُ الْمُنَجِّمِینَ مَوَالِدُ الْأَنْبِیَاءِ السُّنْبُلَةُ وَ الْمِیزَانُ وَ کَانَ طَالِعُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمِیزَانَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله وُلِدْتُ بِالسِّمَاکِ وَ فِی حِسَابِ الْمُنَجِّمِینَ أَنَّهُ السِّمَاکُ (4)الرَّامِحُ (5).
قب، المناقب لابن شهرآشوب حملت به أمه فی أیام التشریق عند جمرة العقبة الوسطی فی منزل
ص: 275
را به درستی بیان کرد، مامون به او گفت: تو با چنین مرتبهای که در علم و هوشمندی داری چرا به پیامبر ما ایمان نمیآوری؟ گفت: چگونه به او ایمان بیاورم و یک دروغگو را تصدیق کنم حال آنکه من از دروغگویی او آگاهم و پیامبر دروغ نمیگوید. مامون گفت: چطور؟! گفت: او گفته من آخرین پیامبر هستم و خاتم پیامبران هستم و هرگز پس از من پیامبر دیگری نخواهد بود. این سخن بر اساس علم من حتما دروغ است، زیرا او در طالعی زاده شده که اگر هر کس در آن طالع زاده شود پیامبر خواهد بود. از اینجا دروغ او بر من آشکار شد که گفته هیچ پیامبری پس از من نخواهد بود. چگونه به او ایمان آورم و او را تصدیق کنم؟ مامون از این سخن شرمسار شد و فقها متحیّر شدند. کسی گفت: ما از همین رو میگوییم او راست گفته و خاتم پیامبران است، زیرا همه حکیمان اجماع دارند که ستاره حضرت مشتری و عطارد و زهره و مریخ بوده و هر کس در این طالع زاده شود در دم میمیرد و اگر زنده بماند در کمتر از یک هفته بهحتم میمیرد، حال آنکه حضرت زنده ماند و شصت و سه سال عمر کرد، از اینجا مشخص میشود که این یک نشانه است و حضرت چنان معجزه چشمگیری آورده که پیش از او هیچ کس نیاورده است. در آن دم ایزدخواه اقرار کرد و اسلام آورد و «حکیم ماشاءالله» نامیده شد. به نشانه مشتری، حضرت علم و حکمت و تیزهوشی و سیاست و ریاست داشت و به نشانه عطارد، لطافت و ظرافت و ملاحت و فصاحت و شیرینی داشت و به نشانه زهره، خوبرویی و نشاط و خوشرویی و خوبی و خوشبویی و زیبایی و روشنی و ناز و دلبری داشت و به نشانه مریخ، شمشیر و سلحشوری و جنگجویی و قهر و غلبه و جنگاوری داشت. اینگونه خداوند همه صفات نیک را در حضرت جمع آورد. برخی از منجمین گفتهاند برج ولادت پیامبران سنبله و میزان است و برج ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله میزان بوده است. ایشان خود فرموده: من در سماک زاده شدم. که این در حساب منجمین میشود سماک رامح(1).
23.
مناقب ابن شهر آشوب: مادر حضرت صلّی الله علیه و آله ایشان را در ایام تشریق به هنگام جمره عقبی وسطی در منزل
ص: 275
عبد الله بن عبد المطلب و ولد بمکة عند طلوع الفجر من یوم الجمعة السابع عشر من شهر ربیع الأول بعد خمس و خمسین یوما من هلاک أصحاب الفیل و قالت العامة یوم الإثنین الثانی (1)أو العاشر منه لسبع بقین من ملک أنوشیروان و یقال فی ملک هرمز لثمان سنین و ثمانیة أشهر مضت من ملک عمرو بن هند ملک العرب و وافق شهر الروم العشرین من شباط فی السنة الثانیة من ملک هرمز بن أنوشیروان (2)و الأول هو الصحیح لقوله ولدت فی زمن الملک العادل أنوشیروان قال الکلینی فی شعب أبی طالب فی دار محمد بن یوسف فی الزاویة القصوی عن یسارک و أنت داخل الدار و قال الطبری فی بیت من الدار التی تعرف الیوم بدار یوسف (3)و هو أخو الحجاج بن یوسف و کان قد اشتراها من عقیل و أدخل ذلک البیت فی الدار حتی أخرجته خیزران و اتخذته مسجدا یصلی فیه (4)الزهرة عن أبی عبد الله الطرابلسی البیت الذی ولد فیه رسول الله فی دار محمد بن یوسف (5).
عبدالله بن عبدالمطّلب در مکه باردار شد و به هنگام طلوع فجر روز جمعه هفدهم ربیع الاول، پنجاه و پنج روز پس از هلاکت اصحاب فیل ایشان را به دنیا آورد، اما عامه گفتهاند: ولادت حضرت در روز دوشنبه دوم یا دهم ربیع الاول بوده و هفت سال از پادشاهی انوشیروان مانده بوده، نیز گفتهاند در زمان پادشاهی هرمز بوده و هشت سال و هشت ماه از پادشاهی عمرو بن هند پادشاه عرب گذشته بوده و با بیستم ماه رومی شباط در سال دوم پادشاهی هرمز پسر انوشیروان مطابق بوده است. در این بین نظر به کلام خود حضرت که فرموده: من در زمان پادشاه دادگر انوشیروان زاده شدهام، قول نخست صحیح است. کلینی گفته: ولادت حضرت صلّی الله علیه و آله در شعب ابی طالب در خانه محمد بن یوسف در دورترین زاویه از سمت چپ درون خانه بوده و طبری گفته: در یکی از حجرههای خانه ای بوده که امروز با نام خانه محمد بن یوسف یعنی برادر حَجاج بن یوسف شناخته میشود، حَجاج آن را از عقیل خرید و آن را به خانه خود افزود، سپس خیزران آن را جدا کرد و از آن مسجدی ساخت که امروزه در آن نماز میگزارند. زهره از ابوعبدالله طرابلسی روایت کرده: خانهای که رسول خدا در آن زاده شده در سرای محمد بن یوسف بوده است(1).
24.
کتاب النجوم: از وهب بن مُنَبّه روایت شده: کسری بر دجله سدی بسته بود
ص: 276
الْغَوْرَاءَ وَ أَنْفَقَ عَلَیْهَا مِنَ الْأَمْوَالِ مَا یُدْرَی مَا هُوَ وَ کَانَ طَاقُ مَجْلِسِهِ قَدْ بَنَی بُنْیَاناً لَمْ یُرَ مِثْلُهُ وَ کَانَ یُعَلِّقُ بِهِ تَاجَهُ فَیَجْلِسُ فِیهِ إِذَا جَلَسَ لِلنَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَهُ سِتُّونَ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ رَجُلٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ مِنْ بَیْنِ کَاهِنٍ وَ سَاحِرٍ وَ مُنَجِّمٍ قَالَ وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ یُقَالُ لَهُ السَّائِبُ یَعْتَافُ اعْتِیَافَ (1)الْعَرَبِ قَلَّمَا یُخْطِئُ بَعَثَ إِلَیْهِ بَاذَانُ (2)مِنَ الْیَمَنِ وَ کَانَ کِسْرَی إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ جَمَعَ کُهَّانَهُ وَ سُحَّارَهُ وَ مُنَجِّمِیهِ وَ قَالَ انْظُرُوا فِی هَذَا الْأَمْرِ مَا هُوَ فَلَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَصْبَحَ کِسْرَی ذَاتَ غَدَاةٍ وَ قَدِ انْقَضَّتْ طَاقُ مُلْکِهِ مِنْ وَسَطِهَا وَ انْخَرَقَتْ عَلَیْهِ دِجْلَةُ الْغَوْرَاءُ (3)فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ حَزَنَهُ وَ قَالَ انْقَضَّتْ طَاقُ مُلْکِی مِنْ وَسَطِهَا مِنْ غَیْرِ ثِقَلٍ وَ انْخَرَقَتْ دِجْلَةُ الْغَوْرَاءُ شاه بشکست (4)یَقُولُ الْمَلِکُ انْکَسَرَ ثُمَّ دَعَا بِکُهَّانِهِ وَ سُحَّارِهِ وَ مُنَجِّمِهِ وَ دَعَا السَّائِبَ مَعَهُمْ وَ قَالَ انْقَضَّتْ طَاقُ مُلْکِی مِنْ غَیْرِ ثِقَلٍ وَ انْخَرَقَتْ دِجْلَةُ الْغَوْرَاءُ شاه بشکست انْظُرُوا فِی هَذَا الْأَمْرِ مَا هُوَ فَخَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ فَنَظَرُوا فِی أَمْرِهِ فَأُخِذَ عَلَیْهِمْ بِأَقْطَارِ السَّمَاءِ وَ أَظْلَمَتْ (5)عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ وَ تَسَکَّعُوا فِی عِلْمِهِمْ فَلَا یَمْضِی لِسَاحِرٍ سِحْرُهُ وَ لَا لِکَاهِنٍ کِهَانَتُهُ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لِمُنَجِّمٍ عِلْمُ نُجُومِهِ وَ بَاتَ السَّائِبُ فِی لَیْلَةِ ظِلٍّ (6)عَلَی رَبْوَةٍ مِنَ الْأَرْضِ یَرْمُقُ بَرْقاً نَشَأَ مِنْ قِبَلِ الْحِجَازِ ثُمَّ اسْتَطَارَ حَتَّی بَلَغَ الْمَشْرِقَ فَلَمَّا أَصْبَحَ ذَهَبَ یَنْظُرُ إِلَی مَا تَحْتَ قَدَمَیْهِ فَإِذَا رَوْضَةٌ خَضْرَاءُ فَقَالَ فِیمَا یَعْتَافُ لَئِنْ صَدَقَ (7)لَیَخْرُجَنَّ مِنَ الْحِجَازِ سُلْطَانٌ یَبْلُغُ الْمَشْرِقَ یُخْصِبُ (8)عَنْهُ الْأَرْضُ کَأَفْضَلِ مَا أَخْصَبَتْ عَنْ مَلِکٍ کَانَ قَبْلَهُ فَلَمَّا خَلَصَ الْکُهَّانُ وَ الْمُنَجِّمُونَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ رَأَوْا مَا قَدْ أَصَابَهُمْ وَ رَأَی السَّائِبُ مَا قَدْ رَأَی قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ تَعْلَمُونَ وَ اللَّهِ
ص: 277
و در این کار مال بسیار خرج کرده بود و بر طاق نشیمنگاه خود بنایی ساخته بود که همتا نداشت، او تاج خود را در آنجا میآویخت و برای دیدار مردم در آن جا مینشست، در کنار او سیصد و شصت تن از علما از کاهن و ساحر و منجم حضور داشتند که در میانشان مردی بود به نام سائب که فال میگرفت و کم میشد که خطا کند و پادشاه یمن باذان او را فرستاده بود. هرگاه کسری نگران امری بود، کاهنان و ساحران و منجمان خود را گرد میآورد و میگفت: در این امر بنگرید و بگویید چه شده. وقتی خداوند پیامبر خود محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث کرد، چون صبح شد کسری دید طاق مُلکش از وسط ترک خورده و آب دجله در آن نفوذ کرده است. از آنچه که دید اندوهناک شد و گفت طاق مُلک من بدون اینکه باری بر آن باشد ترک خورده و آب دجله نفوذ کرده و صدایی آمده که شاه در هم شکست. او کاهنان و ساحران و منجمان خود را همراه با سائب فرا خواند و گفت: طاق مُلک من بدون اینکه باری بر آن باشد ترک خورده و آب دجله نفوذ کرده و صدایی آمده که شاه در هم شکست. در این امر بنگرید و بگویید چه شده. آنان از نزد کسری رفتند و در آن امر اندیشیدند اما دیدند درهای آسمان بر آنان بسته شده و زمین بر آنان تاریک شده و علمشان از کار افتاده، دیگر نه سحر ساحران کار میکرد و نه کهانت کاهنان و نه علم نجوم منجمان. سائب در شبی تار بر روی تپهای بماند که ناگاه دید از سوی حجاز برقی درخشید و اوج گرفت تا اینکه به مشرق رسید. چون صبح شد رفت به زیر پایش نگریست و آنجا باغی سرسبز دید. گفت: تعبیر آنچه میبینم اگر درست باشد چنین است که از حجاز سلطانی خروج میکند که به مشرق میرسد و زمین سرسبزتر از زمان هر پادشاهی پیش از او سرسبز میشود، وقتی کاهنان و منجمان از کار خود دست کشیدند و گرفتاری خود را دیدند و سخن سائب را شنیدند، به یکدیگر گفتند: بدانید که به خدا سوگند
ص: 277
مَا حِیلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عِلْمِکُمْ إِلَّا لِأَمْرٍ جَاءَ مِنَ السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَنَبِیٌّ قَدْ بُعِثَ أَوْ هُوَ مَبْعُوثٌ یَسْلُبُ هَذَا الْمُلْکَ وَ یَکْسِرُهُ وَ لَئِنْ نَفَیْتُمْ لِکِسْرَی مُلْکَهُ لَیَقْتُلَنَّکُمْ فَأَقِیمُوا بَیْنَکُمْ أَمْراً تَقُولُونَهُ حَتَّی تُؤَخِّرُونَهُ عَنْکُمْ إِلَی أَمْرٍ مَا شَاعَ (1)فَجَاءُوا إِلَی کِسْرَی فَقَالُوا لَهُ قَدْ نَظَرْنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ فَوَجَدْنَا حِسَابَکَ الَّذِی وُضِعَتْ بِهِ طَاقُ مُلْکِکَ وَ سُکِرَتْ دِجْلَةُ الْغَوْرَاءُ وَضَعُوهُ عَلَی النُّحُوسِ فَلَمَّا اخْتَلَفَ عَلَیْهِمُ (2)اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَقَعَتِ النُّحُوسُ عَلَی مَوَاقِعِهَا فَذَلِکَ کُلٌّ وُضِعَ عَلَیْهَا (3)وَ إِنَّا سَنَحْسُبُ (4)لَکَ حِسَاباً تَضَعُ عَلَیْهِ بُنْیَانَکَ فَلَا تَزُولُ قَالَ فَاحْسُبُوا فَحَسَبُوا لَهُ ثُمَّ قَالُوا لَهُ ابْنِهِ فَبَنَی فَعَمِلَ فِی دِجْلَةَ ثَمَانِیَةَ أَشْهُرٍ وَ أَنْفَقَ فِیهَا مِنَ الْأَمْوَالِ مَا لَا یُدْرَی مَا هُوَ حَتَّی إِذَا فَرَغَ قَالَ لَهُمْ أَجْلِسُ عَلَی سُورِهَا قَالُوا نَعَمْ فَأَمَرَ الْبُسُطَ (5)وَ الْفُرُشَ وَ الرَّیَاحِینَ فَوُضِعَتْ عَلَیْهَا وَ أَمَرَ بِالْمَرَازِبَةِ فَجَمَعُوا إِلَیْهِ النَّقَّابُونَ ثُمَّ خَرَجَ حَتَّی جَلَسَ عَلَیْهَا فَبَیْنَا هُوَ هُنَالِکَ إِذِ انْتَسَفَتْ دِجْلَةُ بِالْبُنْیَانِ مِنْ تَحْتِهِ فَلَمْ یُخْرَجْ إِلَّا بِآخِرِ رَمَقٍ فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ جَمَعَ کُهَّانَهُ وَ سُحَّارَهُ وَ مُنَجِّمِیهِ فَقَتَلَ مِنْهُمْ قَرِیباً مِنْ مِائَةٍ وَ قَالَ نَمَّیْتُکُمْ (6)وَ أَدْنَیْتُکُمْ دُونَ النَّاسِ فَأَجْرَیْتُ عَلَیْکُمْ أَرْزَاقِی تَلْعَبُونَ بِی قَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ أَخْطَأْنَا کَمَا أَخْطَأَ مَنْ قَبْلَنَا وَ لَکِنَّا سَنَحْسُبُ حِسَاباً فَنُبَیِّنُهُ حَتَّی تَضَعَهَا عَلَی الْوَثَاقِ مِنَ السُّعُودِ قَالَ انْظُرُوا مَا تَقُولُونَ قَالُوا فَإِنَّا نَفْعَلُ قَالَ فَاحْسُبُوا فَحَسَبُوا ثُمَّ قَالُوا لَهُ ابْنِهِ فَبَنَی وَ أَنْفَقَ مِنَ الْأَمْوَالِ مَا لَا یُدْرَی مَا هُوَ ثَمَانِیَةَ أَشْهُرٍ (7)فَلَمَّا فَرَغُوا قَالَ أَ فَأَخْرُجُ وَ أَقْعُدُ (8)عَلَیْهَا قَالُوا نَعَمْ فَهَابَ الْجُلُوسَ عَلَیْهَا وَ رَکِبَ بِرْذَوْناً لَهُ وَ خَرَجَ یَسِیرُ عَلَیْهَا
ص: 278
اگر علم شما از کار افتاده، این فقط به سبب امری آسمانی است، حتما پیامبری مبعوث شده یا میشود که این پادشاهی را میگیرد و آن را در هم میشکند، اما اگر به کسری از پایان پادشاهیاش سخن گویید او بیشک شما را میکُشد، پس این امر را نزد خود پنهان دارید تا زمان بگذرد و از جای دیگری مشخص شود. آنان نزد کسری بازگشتند و به او گفتند: ما در این امر نگریستیم و دریافتیم حسابی که بر اساس آن طاق مُلک تو را بنا نهادهاند و بر دجله سد ساختهاند، در زمانی نحس بوده و با گذشت شب و روز این نحسی به هنگام خود رسیده و از این رو چنین شده، اکنون ما برای تو زمانی را محاسبه میکنیم که بنای تو برای همیشه بر آن بنیان گیرد. کسری گفت: محاسبه کنید. آنان محاسبه کردند و گفتند: آن را بنا کن. اینچنین او هشت ماه در دجله کار کرد و اموال بسیاری در آن خرج کرد تا اینکه به پایان رسید. آنگاه به آنان گفت: اکنون بر پرچینهای این سد بنشینم؟ گفتند: آری. او دستور داد تا بساطها و فرشها و گیاهان بسیار بر آن بنا گستراندند و دستور داد تا والیان و فرماندهان جمع شدند و آنگاه آمد و بر آن نشست. در همان اوان ناگاه سد دجله از پایبست ویران شد و آب زیر او را گرفت و نفسهای آخرش بود که نجات یافت. وقتی او را بیرون آوردند همه کاهنان و ساحران و منجمانش را جمع کرد و نزدیک به صد تن از آنان را کُشت و گفت: شما را پروراندم و از میان مردم به خود نزدیک کردم و مال خود را در دستان شما جاری کردم تا مرا به بازی بگیرید؟ گفتند: ای پادشاه! ما نیز همچون پیشینیان خود اشتباه کردیم، اما اکنون زمانی را محاسبه میکنیم که با اطمینان از خوش یُمن بودن آن را بنا کنیم. گفت: مراقب باشید که چه میگویید! گفتند: این کار را میکنیم. گفت: محاسبه کنید. آنان محاسبه کردند و به او گفتند: آن را بنا کن. اینچنین او آن را بنا کرد و در هشت ماه اموال بسیاری در آن خرج کرد. چون کار به پایان رسید گفت: آیا اکنون بیایم و بر آن بنشینم؟ گفتند: آری. او ترسید که بر آن بنشیند، از این رو بر اسب تاتار خود نشست و بر آن بنا حرکت کرد.
ص: 278
فَبَیْنَا هُوَ یَسِیرُ إِذَا انْتَسَفَتْ دِجْلَةُ بِالْبُنْیَانِ فَلَمْ یُدْرَکْ إِلَّا بِآخِرِ رَمَقٍ فَدَعَاهُمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَآمُرَنَّ عَلَی آخِرِکُمْ وَ لَأَنْزِعَنَّ أَکْتَافَکُمْ وَ لَأَطْرَحَنَّکُمْ تَحْتَ أَیْدِی الْفِیَلَةِ أَوْ لَتَصْدُقُنِّی مَا هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی تُلَفِّقُونَ عَلَیَّ قَالُوا لَا نَکْذِبَنَّکَ أَیُّهَا الْمَلِکُ أَمَرْتَنَا حِینَ انْخَرَقَتْ عَلَیْکَ دِجْلَةُ وَ انْقَضَّتْ (1)عَلَیْکَ طَاقُ مَجْلِسِکَ مِنْ غَیْرِ ثِقَلٍ أَنْ نَنْظُرَ فِی عِلْمِنَا (2)فَأَظْلَمَتْ عَلَیْنَا بِأَقْطَارِ السَّمَاءِ (3)فَتَرَدَّدَ عِلْمُنَا فِی أَیْدِینَا فَلَا یَسْتَقِیمُ لِسَاحِرٍ سِحْرُهُ وَ لَا لِکَاهِنٍ کِهَانَتُهُ وَ لَا لِمُنَجِّمٍ عِلْمُ نُجُومِهِ فَعَرَفْنَا أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ حَدَثَ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَنَّهُ قَدْ بُعِثَ نَبِیٌّ أَوْ هُوَ مَبْعُوثٌ فَلِذَلِکَ حِیلَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عِلْمِنَا فَخَشِینَا إِنْ نَفَیْنَا (4)إِلَیْکَ مُلْکَکَ أَنْ تَقْتُلَنَا فَکَرِهْنَا مِنَ الْمَوْتِ مَا یَکْرَهُ النَّاسُ فَعَلَّلْنَاکَ عَنْ أَنْفُسِنَا بِمَا رَأَیْتَ قَالَ وَیْحَکُمْ فَهَلَّا یَکُونُ بَیَّنْتُمْ لِی هَذَا فَأَرَی فِیهِ رَأْیِی قَالُوا مَنَعَنَا مِنْ ذَلِکَ مَا تَخَوَّفْنَا مِنْکَ فَتَرَکَهُمْ وَلَهاً عَنْ دِجْلَةَ حِینَ غَلَبَتِهِ (5).
التسکع التحیر و التمادی فی الباطل و المرازبة رؤساء الفرس و أمراؤهم و یقال نمیته تنمیة أی رفعته و لفق الحدیث زخرفه ثم الظاهر أن قوله فلما أن بعث الله نبیه من سهو الرواة أو الکتاب و کان مکانه فلما ولد النبی صلی الله علیه و آله کما عرفت فی الأخبار السابقة علی أنه یحتمل وقوع مثل هذا فی الوقتین معا.
عم، إعلام الوری وُلِدَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ عَامَ الْفِیلِ وَ فِی رِوَایَةِ الْعَامَّةِ وُلِدَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ ثُمَّ اخْتَلَفُوا فَمِنْ قَائِلٍ یَقُولُ لِلَیْلَتَیْنِ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ مِنْ قَائِلٍ یَقُولُ لِعَشْرِ لَیَالٍ خَلَوْنَ مِنْهُ وَ ذَلِکَ لِأَرْبَعٍ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ مَضَتْ مِنْ مُلْکِ کِسْرَی أَنُوشِیرَوَانَ بْنِ قُبَادَ وَ هُوَ قَاتِلُ مَزْدَکَ وَ الزَّنَادِقَةِ وَ مُبِیرُهُمْ وَ هُوَ الَّذِی عَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی مَا یَزْعُمُونَ وُلِدْتُ فِی زَمَانِ الْمَلِکِ الصَّالِحِ (6)
ص: 279
در همان حال که میرفت ناگاه سد دجله از پایبست ویران شد و نفسهای آخرش بود که به فریادش رسیدند. او آنان را فراخواند و گفت: به خدا سوگند دستور میدهم تا همه شما را بگیرند و کتفهایتان را در میآورم و همه شما را به زیر پای فیل میاندازم مگر اینکه راستش را بگویید که این چه سرّی است که از من پنهان میکنید. گفتند: ای پادشاه! دیگر به تو دروغ نمیگوییم. چون آب دجله به مُلک تو نفوذ کرد و طاق نشیمنگاهت بدون اینکه باری بر آن باشد ترک خورد، به ما دستور دادی تا در علممان بنگریم، اما ناگاه درهای آسمان بر ما تاریک شد و علم ما در دستانمان از کار افتاد و نه سحر ساحران کار کرد و نه کهانت کاهنان و نه علم نجوم منجمان، دانستیم که امری آسمانی روی داده و آن اینکه پیامبری مبعوث شده یا میشود و از این روست که علم ما کار نمیکند، ما ترسیدیم که اگر خبر پایان پادشاهیات را بدهیم ما را میکُشی و چون مانند همه مردم نمیخواستیم بمیریم این کار را آنگونه که دیدی از خود رفع کردیم. کسری گفت: وای بر شما! نباید همان اول به من بگویید تا چارهای بیاندیشم؟! گفتند: این کار را نکردیم چون از تو میترسیدیم. او آنان را رها کرد و از عجز خود در برابر کار دجله سرگشته ماند(1).
توضیح
«التسکع» یعنی «سرگشتگی» و «ماندن در بیهدفی». «المرازبة» جمع «مرزبان» یعنی بزرگان و امیران فارس. «نمیته تنمیه» یعنی «آن را رفعت دادم و پروراندم». «لفق الحدیث» یعنی «سخن را جعل کرد». آنجا که آمده «وقتی خداوند پیامبر خود محمد را مبعوث کرد» از سهو راویان و کاتبان است، همچنانکه در اخبار پیشین آمد، در اصل «وقتی پیامبر زاده شد» است؛ گرچه احتمال دارد چنین واقعهای در هر دو زمان روی داده باشد.
25.
إعلام الوری: حضرت صلّی الله علیه و آله روز جمعه هنگام طلوع خورشید هفدهم ربیع الاول از عام الفیل و به روایت عامه در روز دوشنبه زاده شد. آنگاه عامه اختلاف کرده اند؛ برخی میگویند دو شب از ربیع الاول گذشته بوده و برخی میگویند ده شب از ربیع الاول گذشته بوده و سی و چهار سال و هشت ماه از پادشاهی کسری انوشیروان بن قباد گذشته بوده، او همان کسی است که با مزدک و زنادیق جنگید و آنان را نابود کرد، یعنی همان کسی است که میپندارند رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را منظور داشته که فرموده: من در زمان پادشاهی شایسته زاده شدم.
ص: 279
وَ لِثَمَانِی سِنِینَ وَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ مِنْ مُلْکِ عَمْرِو بْنِ هِنْدٍ مَلِکِ الْعَرَبِ وَ کُنْیَتُهُ أَبُو الْقَاسِمِ.
وَ رَوَی أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا وُلِدَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ مَارِیَةَ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَبَا إِبْرَاهِیمَ أَوْ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ وَ نَسَبُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ اسْمُهُ شَیْبَةُ الْحَمْدِ بْنُ هَاشِمٍ وَ اسْمُهُ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ مَنَافٍ وَ اسْمُهُ الْمُغِیرَةُ بْنُ قُصَیٍّ وَ اسْمُهُ زَیْدُ بْنُ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُوَیِّ بْنِ غَالِبِ بْنِ فِهْرِ بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّضْرِ وَ هُوَ قُرَیْشُ بْنُ کِنَانَةَ بْنِ خُزَیْمَةَ بْنِ مُدْرِکَةَ بْنِ إِلْیَاسَ بْنِ مُضَرَ بْنِ نِزَارِ بْنِ مَعَدِّ بْنِ عَدْنَانَ.
رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا بَلَغَ نَسَبِی عَدْنَانَ فَأَمْسِکُوا.
وَ رُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَتْ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَعَدُّ بْنُ عَدْنَانَ بْنِ أُدَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ ثَرَا بْنِ أَعْرَاقِ الثَّرَی.
قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ زَیْدٌ هَمَیْسَعٌ وَ ثَرَا نَبْتٌ وَ أَعْرَاقُ الثَّرَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَتْ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ
وَ ذَکَرَ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرِ بْنُ بَابَوَیْهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَدْنَانُ بْنُ أَدِّ بْنِ أُدَدَ بْنِ یَامِینَ بْنِ یَشْجُبَ بْنِ مَنْحَرِ بْنِ صَابُوغَ بْنِ الْهَمَیْسَعِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَدْنَانُ بْنُ أُدَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ یقدد بْنِ یَقْدَمَ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ نَبْتِ بْنِ قَیْذَارَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام (1)وَ قِیلَ الْأَصَحُّ (2)الَّذِی اعْتَمَدَ عَلَیْهِ أَکْثَرُ النُّسَّابِ وَ أَصْحَابِ التَّوَارِیخِ أَنَّ عَدْنَانَ هُوَ أَدُّ بْنُ أُدَدَ بْنِ الْیَسَعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ بْنِ سَلَامَانَ بْنِ نَبْتِ بْنِ حَمَلِ بْنِ قَیْذَارَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بْنِ تَارَخَ بْنِ نَاحُورَ بْنِ سَارُوعَ (3)بْنِ أرغوا بْنِ فالع (4)بْنِ عَابَرَ وَ هُوَ هُودُ علیه السلام بْنُ شَالَحَ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحِ بْنِ مَلَکِ بْنِ متوشلح بْنِ أَخْنُوخَ وَ یُقَالُ أَحْنُوخُ وَ هُوَ إِدْرِیسُ علیه السلام بْنُ یازد (5)بْنِ هلایل (6)بْنِ قینان بْنِ أنوش بْنِ شَیْثِ بْنِ آدَمَ أَبِی الْبَشَرِ علیه السلام (7)وَ أُمُّهُ آمِنَةُ
ص: 280
نیز هشت سال و هشت ماه از پادشاهی عمرو بن هند پادشاه عرب گذشته بوده و کنیه حضرت ابوالقاسم بود.
نیز اَنس بن مالک روایت کرده: چون ابراهیم پسر حضرت محمد از ماریه زاده شد، جبرئیل نزد ایشان آمد و عرض کرد: سلام بر تو ای ابا ابراهیم. نسب حضرت محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بود و عبدالمطّلب نامش شیبة الحمد بن هاشم بود و هاشم نامش عمرو بن عبدمناف بود و عبدمناف نامش مُغیرة بن قُصَیّ بود و قُصَیّ نامش زید بن کِلاب بن مُرّة بن کعب بن لُوَیّ بن غالب بن فِهر بن مالک بن نَضر یعنی قریش بن کِنانة بن خُزَیمة بن مُدرِکة بن الیاس بن مُضَر بن نِزار بن مَعَدّ بن عدنان بود.
روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: چون نسب من به عدنان رسید، باز ایستید.
و از اُم سلمه همسر پیامبر روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: مَعَدّ بن عدنان بن اُدَد بن زَید بن ثَرا بن اَعراق الثّری.
اُم سلمه گفته: زَید همان هَمَیسَع است و ثَرا همان نَبت است و اَعراق الثّری همان اسماعیل بن ابراهیم علیه السلام است؛ سپس حضرت قرائت فرمود: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً»(1)
{و عادیان و ثمودیان و اصحابِ رَسّ و نسلهای بسیاری میان آنان} که جز خداوند کسی آنان را نمیشناسد.
و ابن بابویه آورده: عَدنان بن اَدّ بن اُدَد بن یامین بن یَشجُب بن منحَر بن صابوغ بن هَمَیسَع.
و در روایت دیگری آمده: عَدنان بن زَید بن یقدد بن هَمَیسَع بن نَبت بن قَیذار بن اسماعیل علیه السلام ؛ اما گفتهاند نسب صحیحی که اکثر نسبشناسان و تاریخنگاران بر آن اعتماد کردهاند چنین است: عَدنان بن اَدّ بن اُدَد بن یَسَع بن هَمَیسَع بن سَلامان بن نَبت بن حَمَل بن قَیذار بن اسماعیل بن ابراهیم بن تارَخ بن ناحور بن ساروع بن اَرغوا بن فالع بن عابَر یعنی هود بن شالَح بن اَرفَخشَد بن سام بن نوح بن ملک بن متوشلح بن اَخنوخ و یا به قولی اَحنوخ یعنی ادریس بن یازد بن هلایل بن قینان بن انوش بن شَیث بن آدم ابوالبشر ؛ و مادر حضرت آمنه
ص: 280
بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُوَیِّ بْنِ غَالِبٍ وَ أَرْضَعَتْهُ حَتَّی شَبَّ حَلِیمَةُ بِنْتُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ شِجْنَةَ السَّعْدِیَّةُ مِنْ بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرِ بْنِ هَوَازِنَ وَ کَانَتْ ثُوَیْبَةُ مَوْلَاةُ أَبِی لَهَبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَرْضَعَتْهُ أَیْضاً بِلَبَنِ ابْنِهَا مَسْرُوحٍ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ تَقْدِمَ حَلِیمَةُ وَ تُوُفِّیَتْ ثُوَیْبَةُ مُسْلِمَةً سَنَةَ سَبْعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ مَاتَ ابْنُهَا قَبْلَهَا وَ کَانَتْ قَدْ أَرْضَعَتْ ثُوَیْبَةُ قَبْلُ حَمْزَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمَّهُ فَلِذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِابْنَةِ حَمْزَةَ إِنَّهَا ابْنَةُ أَخِی مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ کَانَ حَمْزَةُ أَسَنَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بِأَرْبَعِ سِنِینَ وَ أَمَّا جَدَّتُهُ أُمُّ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ فَهِیَ فَاطِمَةُ بِنْتُ عُمَرَ بْنِ عَائِذِ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ مَخْزُومٍ وَ أُمُّ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَلْمَی بِنْتُ عُمْرَةَ (1)مِنْ بَنِی النَّجَّارِ وَ أُمُّ هَاشِمٍ عَاتِکَةُ بِنْتُ مَرَّةَ بْنِ هِلَالٍ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ وَ أُمُّ قُصَیٍّ وَ زُهْرَةَ فَاطِمَةُ بِنْتُ سَعْدٍ مِنْ أَزْدِ السَّرَاةِ (2)وَ صَدَعَ صلی الله علیه و آله بِالرِّسَالَةِ (3)یَوْمَ السَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ رَجَبٍ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ قُبِضَ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ لِلَیْلَتَیْنِ بَقِیَتَا مِنْ صَفَرٍ سَنَةَ عِشْرِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ (4)وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً (5).
نجم، کتاب النجوم ذَکَرَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی رَبِیعِ الْأَبْرَارِ أَنَّهُ قَالَ بَعْضُ الْمُنَجِّمِینَ إِنَّ مَوَالِیدَ الْأَنْبِیَاءِ السُّنْبُلَةَ وَ الْمِیزَانَ وَ کَانَ طَالِعُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْمِیزَانَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله وُلِدْتُ بِالسِّمَاکِ وَ فِی حِسَابِ الْمُنَجِّمِینَ أَنَّهُ السِّمَاکُ الرَّامِحُ وَ کَانَ فِی ثَانِی طَالِعِهِ زُحَلُ فَلَمْ یَکُنْ لَهُ مِلْکٌ وَ لَا عَقَارٌ (6).
یل، الفضائل لابن شاذان قال الواقدی أول ما افتتح به عقیل بن أبی وقاص أن قال بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی جعلنا من نسل إبراهیم و من شجرة إسماعیل و من غصن نزار و من ثمرة عبد مناف ثم أثنی علی الله تعالی ثناء بلیغا و قال فیه جمیلا و أثنی
ص: 281
بنت وهب بن عبدمناف بن زُهره بن کِلاب بن مُرّة بن کَعب بن لُوَیّ بن غالب بود؛ و دایهای که حضرت را شیر داد و پروراند حلیمة بنت عبدالله بن حارث بن شِجنة السَّعدیّة از بنی سعد بن بَکر بن هَوازِن بود. ثُوَیبه کنیز ابی لهب بن عبدالمطّلب نیز حضرت را از شیر پسر خود مسروح نوشاند و این پیش از آن بود که حلیمه بیاید. ثُوَیبه در سال هفتم هجری به مسلمانی درگذشت و پسرش مسروح پیش از خودش درگذشت. ثُوَیبه پیش از پیامبر عموی ایشان حمزة بن عبدالمطّلب را شیر داده بود و از این رو رسول خدا میفرمود: دختر حمزه دختر برادر رضاعی من است. حمزه چهار سال از رسول خدا صلّی الله علیه و آله بزرگتر بود؛ و جدّه حضرت مادر عبدالله فاطمه بنت عمر بن عائذ بن عِمران بن مخزوم بود؛ و مادر عبدالمطّلب سلمی بنت عُمره از بنی نجّار بود؛ و مادر هاشم عاتکة بنت مَرّة بن هلال از بنی سلیم بود؛ و مادر قُصَیّ و زُهره فاطمه بنت سعد از اُزد السَّراة بود؛ و رسیدن حضرت به رسالت در روز بیست و هفتم رجب در چهل سالگی ایشان بود؛ و درگذشت حضرت روز دوشنبه دو شب مانده از صفر در سال بیستم هجرت در شصت و سه سالگی ایشان بود.
26.
کتاب النجوم: زمخشری در ربیع الابرار آورده که برخی منجمان گفتهاند: برج ولادت پیامبران سنبله و میزان است و طالع پیامبر صلّی الله علیه و آله میزان بوده است. ایشان خود فرموده: من در سماک زاده شدم. که این در حساب منجمین میشود سماک رامح. طالع دوم حضرت زحل بوده پس برای او ملک و املاکی نبوده است(1).
27.
الفضائل: واقدی روایت کرده: در آغاز عقیل بن ابی وقاص گفت: به نام خداوند بخشنده مهربان، ستایش از آن خداوندی است که ما را از نسل ابراهیم و شجره اسماعیل و شاخه نزار و ثمره عبدمناف قرار داد. عقیل سپس خداوند متعال را به شیوایی حمد و ثنا گفت و به نیکی از او یاد کرد
ص: 281
علی اللات و العزی و ذکرهم بالجمیل و عقد النکاح و نظر إلی وهب و قال یا أبا الوداح زوجت کریمتک آمنة من ابن سیدنا عبد المطلب علی صداق أربعة آلاف درهم بیض هجریة جیاد و خمس مائة مثقال ذهب أحمر قال نعم ثم قال یا عبد الله قبلت هذا الصداق یا أیها السید الخاطب قال نعم ثم دعا لهما بالخیر و الکرامة ثم أمر وهب أن تقدم المائدة فقدمت مائدة خضرة فأتی من الطعام الحار و البارد و الحلو و الحامض فأکلوا و شربوا قال و نثر عبد المطلب علی ولده قیمة ألف درهم من النثار و کان متخذا من مسک بنادق و من عنبر و من سکر و من کافور و نثر وهب بقیمة ألف درهم عنبرا و فرح الخلق بذلک فرحا شدیدا.
قال الواقدی فلما فرغوا من ذلک نظر عبد المطلب إلی وهب و قال و رب السماء إنی لا أفارق هذا السقف أو أؤلف بین ولدی و حلیلته فقال وهب بهذه السرعة لا یکون فقال عبد المطلب لا بد من ذلک فقام وهب و دخل علی امرأته برة و قال لها اعلمی أن عبد المطلب قد حلف برب السماء أنه لا یفارق هذا السقف أو یؤلف بین ولده عبد الله و بین زوجته آمنة فقامت المرأة من وقتها و دعت بعشر من المشاطات و أمرتهن أن یأخذن فی زینة آمنة فقعدن حول آمنة فواحدة منهن تنقش یدیها و واحدة تخضب و واحدة تسرح ذؤابتها (1)فلما کان عند غروب الشمس و قد فرغن من زینتها نصبوا سریرا من الخیزران و قد فرشوا علیه من ألوان الدیباج و الوشی (2)و قعدت الجاریة علی السریر و عقدن علی رأسها تاجا و علی جبینیها إکلیلا و علی عنقها مخانق الدر و الجواهر و تخوتمت بأنواع الخواتیم و جاء وهب و قال لعبد المطلب یا سیدی اقدم علی العروس (3)فقام عبد المطلب إلی العروس و هی کأنها فلقة قمر من حسنها و تقدم عبد المطلب إلی السریر و قبله و قبل عین العروس فقال عبد المطلب لولده عبد الله اجلس یا ولدی معها علی السریر و افرح برؤیتها قال فرفع عبد الله قدمه و صعد إلی السریر و قعد إلی جنب العروس و فرح عبد المطلب و کان من عبد الله إلی أهله ما یکون من الرجال إلی النساء
ص: 282
و لات و عزی را ستود و به نیکی از آنان یاد کرد و سخن از نکاح گفت و آنگاه رو به وهب کرد و گفت: ای ابا الوداح! دختر ارجمندت آمنه را خواستگاری میکنم برای پسر سرورمان عبدالمطّلب بر صداق چهار هزار درهم سفید عالی و ممتاز و پانصد مثقال طلای سرخ. وهب گفت: میپذیریم. سپس گفت: ای عبدالله! آیا این صداق را در این خواستگاری پذیرفتی. گفت: بله. آنگاه او برای آن دو دعای خیر و کرامت کرد. سپس وهب دستور داد تا سفره ای سبز گستراندند و گونهگونه غذا از گرم و سرد و شیرین و ترش آوردند و همه خوردند و نوشیدند. عبدالمطّلب به ارزش هزار درهم مشک و عنبر و شکر و کافور نثار فرزندش کرد و وهب نیز به ارزش هزار درهم عنبر نثار کرد و خلق از این دهش بسیار شادمان شدند.
واقدی میگوید: چون آنان از این کار فارغ شدند، عبدالمطّلب به وهب نگریست و گفت: به پروردگار آسمان سوگند که من این سقف را ترک نمیکنم مگر اینکه میان پسرم و همسرش پیوند جاری کنم. وهب گفت: به این سرعت نمیشود! عبدالمطّلب گفت: چارهای نیست. وهب برخاست و نزد همسرش بِرّه رفت و به او گفت: بدان که عبدالمطّلب به پروردگار آسمان سوگند یاد کرده که این سقف را ترک نمیکند مگر آنکه میان پسرش عبدالله و همسر او آمنه پیوند جاری سازد. زن در دم برخاست و دهها آرایشگر فرا خواند و آنان را امر کرد تا آمنه را بیارایند. آنان گرد آمنه نشستند و یکی بر دستانش نقش انداخت و یکی بر موهایش خضاب گذاشت و دیگری گیسوانش را شانه کرد. چون هنگام غروب خورشید شد و آنان آراستن آمنه را به پایان رساندند، تختی از خیزران گذاشتند و گونهگونه دیبا و پارچههای رنگین بر آن گستراندند و دختر بر تخت نشست و تاجی بر سرش گذاشتند و بر پیشانیاش گل زدند و آویزههای دُرّ و جواهر زیبا بر گردنش آویختند و گونهگونه انگشتری به انگشتانش کردند. وهب نزد عبدالمطّلب رفت و گفت: سرورم! نزد عروست بیا! عبدالمطّلب سوی تخت رفت و آن را بوسید و بر چشمان عروس بوسه زد و به فرزندش عبدالله گفت: فرزندم! کنار همسرت بر تخت بنشین و از دیدنش لذت ببر. عبدالله گام برداشت و بر تخت رفت و کنار عروس نشست و عبدالمطّلب خوشحال شد. عبدالله چنان کرد که مردان با زنان کنند و با همسرش درآمیخت
ص: 282
فواقعها فحملت بسید المرسلین و خاتم النبیین و قام من عندها إلی عند أبیه فنظر إلیه أبوه و إذا النور قد فارق من بین عینیه و بقی علیه من أثر النور کالدرهم الصحیح و ذهب النور إلی ثدی آمنة فقام عبد المطلب إلی عند آمنة و نظر إلی وجهها فلم یکن النور کما کان فی عبد الله بل أنور فذهب عبد المطلب إلی عند حبیب الراهب فسأله عن ذلک فقال حبیب اعلم أن هذا النور هو صاحب النور بعینه و صار فی بطن أمه فقام عبد المطلب و خرج مع الرجل و بقی عبد الله عند أهله إلی أن ذهبت الصفرة من یدیه و ذلک أن العرب کانوا إذا دخلوا بأهلهم خضبوا أیدیهم بالحناء و لا یخرجون من عندهم و علی أیدیهم أثر من الحناء و بقی عبد الله أربعین یوما و خرج و نظر أهل مکة إلی عبد الله و النور قد فارق موضعه فرجع عبد المطلب من عند حبیب و قد أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله شهر واحد فی بطن أمه و نادت الجبال بعضها بعضا و الأشجار بعضها بعضا و السماوات بعضها بعضا یستبشرون و یقولون ألا إن محمدا قد وقع فی رحم أمه آمنة و قد أتی علیه شهر ففرح (1)بذلک الجبال و البحار و السماوات و الأرضون فورد (2)علیه کتاب من یثرب بموت فاطمة بنت عبد المطلب و کان فی الکتاب أنها ورثت مالا کثیرا خطیرا فاخرج أسرع ما تقدر علیه فقال عبد المطلب لولده عبد الله یا ولدی لا بد لک أن تجی ء معی إلی المدینة فسافر مع أبیه و دخلا مدینة یثرب و قبض عبد المطلب المال و لما مضی من دخولهما المدینة عشرة أیام اعتل عبد الله علة شدیدة و بقی خمسة عشر یوما فلما کان الیوم السادس عشر مات عبد الله فبکی علیه أبوه عبد المطلب بکاء شدیدا و شق سقف البیت لأجله فی دار فاطمة بنت عبد المطلب و إذا بهاتف یهتف و یقول قد مات من کان فی صلبه خاتم النبیین و أی نفر لا یموت فقام عبد المطلب فغسله و کفنه و دفنه فی سکة یقال لها شین و بنی علی قبره قبة عظیمة من جص و آجر و رجع إلی مکة و استقبلته رؤساء قریش و بنو هاشم و اتصل الخبر إلی آمنة بوفاة زوجها فبکت و نتفت شعرها و خدشت وجهها و مزقت جیبها و دعت بالنائحات ینحن علی
ص: 283
و آمنه سرور رسولان و خاتم پیامبران را آبستن شد. آنگاه عبدالله از نزد آمنه برخاست و سوی پدرش رفت. عبدالمطّلب به او نگریست و دید آن نور از میان دیدگانش رفته و جایش همچون درهمی ممتاز به جا مانده و به سینه آمنه منتقل شده است. آنگاه عبدالمطّلب برخاست و نزد آمنه رفت و به چهرهاش نگریست اما نور همچنان که در چهره عبدالله بود در رخسار او نبود، بلکه تابناکتر بود. عبدالمطّلب نزد حبیب راهب رفت و از او در این باره پرسید. حبیب گفت: بدان که این نور خود صاحب نور است که در شکم مادرش به سر میبَرد. عبدالمطّلب برخاست و با آن مرد خارج شد و عبدالله نزد عیالش بر جا ماند تا اینکه زردی از کف دستانش رفت. چراکه عرب رسم داشت وقتی بر عیالش وارد میشد بر دستان خود حنا میگذاشت و تا اثر حنا بر دستانش بود، از نزد آنان نمیرفت. عبدالله چهل روز ماند و سپس رفت. اهل مکه به عبدالله نگریستند و دیدند آن نور از جایش رفته است. عبدالمطّلب نیز از نزد حبیب بازگشت. چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله یک ماه در شکم مادر گذشت، کوهها و درختان و آسمانها یکدیگر صدا میزدند و بشارت میدادند و میگفتند بدانید که محمد در رحم مادر خود آمنه به سر میبَرد و یک ماه بر او گذشته و کوهها و دریاها و آسمانها و زمینها از این نوید شادمان میشدند. در آن اوان از یثرب برای عبدالمطّلب نامه رسید که فاطمه دخترش درگذشته و در آن نوشته شده بود او مالی هنگفت بر جا گذاشته است پس بشتاب و بیا. عبدالمطّلب به پسرش عبدالله گفت: ای فرزندم! باید با من به یثرب بیایی. اینچنین او با پدرش راهی شدند و به شهر یثرب وارد شدند و عبدالمطّلب آن مال را گرفت. ده روز که در یثرب ماندند عبدالله سخت بیمار شد و پانزده روز بر جا بماند. چون روز شانزدهم شد، عبدالله جان باخت و عبدالمطّلب سخت بر او گریست و از غم او سقف خانه فاطمه بنت عبدالمطّلب شکافت و ناگاه سروشی ندا سر داد: آن کس که خاتم پیامبران در صلبش بود درگذشت و چه کسی است که نمیرد؟! عبدالمطّلب برخاست و او را غسل داد و کفنش کرد و در راهی که به آن «شین» گویند، به خاکش سپرد و بر مزارش قبهای عظیم از گچ و آجر ساخت و سپس به مدینه بازگشت. چون بزرگان قریش و بنی هاشم به استقبالش آمدند و به آمنه خبر وفات همسرش رسید، او گریست و موهایش را پریشان کرد و بر روی خود چنگ زد و گریبان درید و زنان نوحه خوان را فراخواند و سوگ
ص: 283
عبد الله فجاء بعد ذلک عبد المطلب إلی دار آمنة و طیب قلبها و وهب لها فی ذلک الوقت ألف درهم بیض و تاجین قد اتخذهما عبد مناف لبعض بناته و قال لها یا آمنة لا تحزنی فإنک عندی جلیلة لأجل من فی بطنک و رحمک فلا تهتک (1)أمرک فسکتت (2)و طیب قلبها.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی بطن أمه شهران أمر الله تعالی منادیا فی سماواته و أرضه أن ناد (3)فی السماوات و الأرض و الملائکة أن استغفروا لمحمد صلی الله علیه و آله و أمته کل هذا ببرکة النبی صلی الله علیه و آله.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی بطن أمه ثلاثة أشهر کان أبو قحافة راجعا من الشام فلما بلغ قریبا من مکة وضعت ناقته جمجمتها علی الأرض ساجدة و کان بید أبی قحافة قضیب فضربها بأوجع ضرب فلم ترفع رأسها فقال أبو قحافة فما أری ناقة ترکت صاحبها و إذا بهاتف یهتف و یقول لا تضرب یا أبا قحافة من لا یطیعک أ لا تری أن الجبال و البحار و الأشجار سوی الآدمیین سجدوا لله فقال أبو قحافة یا هاتف و ما السبب فی ذلک قال اعلم أن النبی الأمی قد أتی علیه فی بطن أمه ثلاثة أشهر قال أبو قحافة و متی یکون خروجه قال ستری یا أبا قحافة إن شاء الله تعالی فالویل کل الویل لعبدة الأصنام من سیفه و سیف أصحابه فقال أبو قحافة فوقفت ساعة حتی رفعت الناقة رأسها و جئت إلی عبد المطلب فأخبرته.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله أربعة أشهر کان زاهد علی الطریق من الطائف و کان له صومعة بمکة علی مرحلة قال فخرج الزاهد و کان اسمه حبیبا فجاء إلی بعض أصدقائه بمکة فلما بلغ أرض الموقف إذا بصبی قد وضع جبینه علی الأرض و قد سجد علی جمجمته قال حبیب فدنوت منه فأخذته و إذا بهاتف یهتف و یقول خل عنه یا حبیب أ لا تری إلی الخلائق من البر و البحر و السهل و الجبل قد
ص: 284
عبدالله را سر دادند. عبدالمطّلب به خانه آمنه رفت و او را دلداری داد و هزار درهم سفید را با دو تاج که عبدمناف آن دو را برای دختران خود بر جا گذاشته بود، به او بخشید و گفت: ای آمنه! غمگین مباش که به خاطر آنکس که در رحم و شکمت داری، نزد من مقامی والا داری، پس ناراحت نباش. اینچنین آمنه آرام شد و غمش سبک شد.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو ماه در شکم مادر گذشت، خداوند متعال منادی خود را در آسمانها و زمین فرمان داد تا در آسمانها و زمین و میان فرشتگان ندا سر دهد که برای محمد و امتش آمرزش بخواهید. این همه به برکت وجود پیامبر است.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله سه ماه در شکم مادر گذشت، ابوقحافه از شام بازمیگشت. چون به نزدیکی مکه رسید، ناقهاش جمجمهاش را بر زمین گذاشت و سجده کرد. ابوقحافه با چوبی که در دست داشت او را محکم زد اما او سرش را بالا نیاورد. ابوقحافه گفت: ندیده بودم ناقهای صاحبش را ترک کند. ناگاه سروشی ندا سر داد و گفت: ای ابوقحافه! کسی را که از تو فرمان نمیبَرد نزن! مگر نمیبینی که کوهها و دریاها و درختها و همه و همه جز آدمیان برای خداوند سجده میکنند؟ ابوقحافه گفت: ای سروش! سبب چیست؟ گفت: چون پیامبر اُمّی در شکم مادرش سه ماهه شده است. ابوقحافه گفت: چه موقع خروج میکند؟ گفت: انشاءالله خواهی دید ای ابوقحافه! وای از شمشیر او و یارانش بر بتپرستان! ابوقحافه میگوید: من ساعتی ایستادم تا ناقه سر برآورد و نزد عبدالمطّلب رفتم و او را باخبر کردم.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله چهار ماه در شکم مادرش گذشت، زاهدی از طائف در جاده بود و در راه مکه صومعهای داشت. زاهد که حبیب نام داشت به راه افتاد و نزد چندی از دوستانش در مکه رفت. چون به آنجا رسید دید کودکی پیشانیاش را بر زمین گذاشته و بر جمجمهاش سجده کرده است. حبیب میگوید: نزدیکش رفتم و او را گرفتم. ناگاه سروشی ندا سر داد و گفت: ای حبیب! رهایش کن، مگر نمیبینی که آفریدگان همه از خشکی و دریا و دشت و کوه به
ص: 284
سجدوا لله شکرا لما أتی علی النبی الزکی الرضی المرضی فی بطن أمه خمسة أشهر (1)و هذا الصبی قد سجد لله قال حبیب فترکت الصبی و دخلت مکة و بینت ذلک لعبد المطلب و عبد المطلب یقول اکتم هذا الاسم فإن لهذا الاسم أعداء قال و ذهب حبیب إلی صومعته فإذا الصومعة تهتز و لا تستقر و إذا علی محرابه مکتوب و علی محراب کل راهب یا أهل البیع و الصوامع آمنوا بالله و برسوله محمد بن عبد الله فقد آن خروجه فطوبی ثم طوبی لمن آمن به و الویل کل الویل لمن کفر به و رد علیه حرفا مما یأتی به من عند ربه قال حبیب فقلت السمع و الطاعة إنی لمؤمن و طائع غیر منکر.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی بطن أمه ستة أشهر خرج أهل المدینة و الیمن إلی العید و کان رسمهم أنهم یمرون فی کل سنة ستة أعیاد و کانوا یذهبون عند شجرة عظیمة یقال لها ذات أنواط و هی التی سماها الله تعالی فی کتابه وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری فذهبوا فی ذلک و أکلوا و شربوا و فرحوا و تقاربوا من الشجرة و إذا بصیحة عظیمة من وسط الشجرة و هو هاتف یقول (2)یا أهل الیمن و یا أهل الیمامة و یا أهل البحرین و یا من عبد الأصنام و یا من سجد للأوثان جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً یا قوم قد جاءکم الهلاک قد جاءکم التلف قد جاءکم الویل و الثبور قال ففزعوا من ذلک و انهزموا راجعین إلی منازلهم متحیرین متعجبین من ذلک.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی بطن أمه سبعة أشهر جاء سواد بن قارب إلی عبد المطلب و قال له اعلم یا أبا الحارث أنی کنت البارحة بین النوم و الیقظة فرأیت أبواب السماء مفتحة و رأیت الملائکة ینزلون إلی الأرض معهم ألوان الثیاب یقولون زینوا الأرض فقد قرب خروج من اسمه محمد و هو نافلة (3)عبد المطلب رسول الله
ص: 285
شکرانه اینکه بر پیامبر پاک و خشنود و خشنودساز پنج ماه(1)
در شکم مادر گذشته، در برابر خداوند سجده کردهاند؟ این کودک نیز برای خداوند سجده کرده است. من او را رها کردم و وارد مکه شدم و ماجرا را برای عبدالطلب بازگفتم. عبدالمطّلب گفت: این نام را پنهان کن که این نام دشمنانی دارد. حبیب به صومعهاش رفت و دید صومعه میلرزد و قرار ندارد و دید بر محراب او و محراب هر راهب دیگری نوشته شده: ای اهل کنیسهها و صومعهها! به خداوند و رسول او محمد بن عبدالله ایمان آورید که هنگام خروجش نزدیک شده، پس خوشا به حال هر کس که به او ایمان آورَد و بدا به حال هر کس به او کفر ورزد و حرفی از آنچه را که از جانب پروردگارش میآورد، نپذیرد. حبیب میگوید: گفتم: میشنوم و اطاعت میکنم، من ایمان آوردهام و اطاعت میکنم و هرگز انکار نمیکنم.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله شش ماه در شکم مادر گذشت، اهل مدینه و یمن برای عید خارج شدند. آنان رسم داشتند در هر سال شش عید بگیرند و نزد درخت بزرگی به نام «ذات انواط» بروند، همان درختی که خداوند متعال آن را در کتاب خود چنین نامیده «وَ مَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَی»(2) {و منات آن سوّمینِ دیگر}. آنان آنجا میرفتند و میخوردند و میآشامیدند و شادی میکردند و دور آن درخت جمع میشدند. باری نعرهای شگفت از دل درخت بر آمد و سروشی ندا سر داد: ای اهل یمن و اهل یمامه و ای اهل بحرین و ای کسانی که بتان را میپرستید و ای کسانی که برای خدایان سجده میکنید «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(3)
{حق آمد و باطل نابود شد، آری، باطل همواره نابودشدنی است.} ای قوم! هنگام هلاکت و نابودی و مصیبت و تباهیتان فرا رسیده است. آنان هراسیدند و متحیّر و شگفتزده از آنچه شنیدند، سوی خانههایشان پا به فرار گذاشتند.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله هفت ماه در شکم مادر گذشت، سواد بن قارب نزد عبدالمطّلب آمد و به او گفت: بدان ای اباحارث که دیشب میان بیداری و خواب بودم که ناگاه دیدم درهای آسمان گشوده شد و فرشتگان با پارچههای رنگارنگ سوی زمین فرود آمدند و میگفتند: زمین را بیارایید که خروج آن کسی نزدیک شده که نامش محمد است و نوه عبدالمطّلب است و فرستاده خداوند به
ص: 285
إلی الأرض و إلی الأسود و الأحمر و الأصفر و إلی الصغیر و الکبیر و الذکر و الأنثی صاحب السیف القاطع و السهم النافذ فقلت لبعض الملائکة من هذا تزعمون فقال ویلک (1)هذا محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف فهذا ما رأیت فقال له عبد المطلب اکتم الرؤیا و لا تخبر به أحدا لننظر ما یکون.
قال الواقدی فلما أتی علی النبی صلی الله علیه و آله فی بطن أمه ثمانیة أشهر کان فی بحر الهواء حوتة یقال لها طینوسا (2)و هی سیدة الحیتان فتحرکت الحیتان و تحرکت الحوتة و استوت قائمة علی ذنبها و ارتفعت و ارتفع الأمواج عنها فقالت الملائکة إلهنا و سیدنا تری إلی ما تفعل طینوسا و لا تطیعنا و لیس لنا بها قوة قال فصاح إستحیائیل الملک صیحة عظیمة و قال لها قری یا طینوسا أ لا تعرفین من تحتک فقالت طینوسا یا إستحیائیل أمر ربی یوم خلقنی إذا ولد محمد بن عبد الله استغفری له و لأمته و الآن سمعت الملائکة یبشر بعضهم بعضا فلذلک قمت و تحرکت فناداها إستحیائیل قری و استغفری فإن محمدا قد ولد فلذلک انبطحت (3)فی البحر و أخذت فی التسبیح و التهلیل و التکبیر و الثناء علی رب العالمین.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی بطن أمه تسعة أشهر أوحی الله إلی الملائکة فی کل سماء أن اهبطوا إلی الأرض فهبط عشرة آلاف ملک بید کل ملک قندیل یشتعل بالنور بلا دهن مکتوب علی کل قندیل لا إله إلا الله محمد رسول الله یقرأه کل عربی کاتب و وقفوا حول مکة فی المفاوز و إذا بهاتف یهتف و یقول هذا نور محمد رسول الله صلی الله علیه و آله قال فورد الخبر علی عبد المطلب فأمر بکتمانه إلی أن یکون.
قال الواقدی فلما کملت تسعة أشهر لرسول الله صلی الله علیه و آله صار لا یستقر کوکب فی السماء إلا من موضع إلی موضع یبشرون بعضهم بعضا (4)و الناس ینظرون إلی الکواکب
ص: 286
سوی زمین و سیاه و سرخ و زرد و کوچک و بزرگ و مرد و زن است و صاحب شمشیر برّان و تیر برّاست. من به چندی از فرشتگان گفتم: این که میگویید کیست؟ گفتند: وای بر تو! او محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف است. عبدالمطّلب به او گفت: این خواب را پنهان کن و کسی را از آن باخبر نکن تا ببینیم چه میشود.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله هشت ماه در شکم مادر گذشت، ماهی بزرگی در دریای هوا بود که طینوسا نام داشت و بزرگ ماهیان بود. در آن هنگام ماهیان به جنبش افتادند و آن ماهی به حرکت در آمد و بر دُمش ایستاد و راست شد و از تکان او امواج به پا خاستند. فرشتگان گفتند: خداوندا بنگر که طینوسا چه میکند و از ما اطاعت نمیکند و زور ما به او نمیرسد. آنگاه استحیائیل فرشته نعرهای سخت بر آورد و گفت: آرام بگیر ای طینوسا! مگر نمیدانی چه کسی به زیر توست؟ طینوسا به او گفت: ای استحیائیل! پروردگارم روزی که مرا آفرید، فرمان داد که چون محمد بن عبدالله زاده شد، برای او و امتش آمرزش بخواه. اکنون شنیدم که فرشتگان به یکدیگر بشارت میدهند و از این رو برخاستم و تکان خوردم. استحیائیل گفت: آرام بگیر و آمرزش بخواه که محمد زاده شده است. اینچنین طینوسا به دریا پرید و شروع کرد پروردگار جهانیان را تسبیح و تهلیل و حمد گوید.
واقدی میگوید: چون بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نُه ماه در شکم مادر گذشت، خداوند در همه آسمانها به فرشتگان وحی کرد که به زمین فرود آیید. آنگاه ده هزار فرشته فرود آمدند و هر یک مشعلی به دست داشتند که بیهیچ روغن، فروزان و تابناک بود و بر هر مشعل، چنانکه هر عربی که نوشتن میدانست می توانست بخواند، نوشته شده بود لا اله الا الله محمد رسول الله. آنان گرداگرد مکه در بیابان ایستادند و ناگاه سروشی ندا سر داد: این نور محمد رسول خدا است. این خبر را به عبدالمطّلب رساندند و او فرمان داد آن را تا به هنگامش پنهان کنند.
واقدی میگوید: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله به نُه ماهگی رسید، دیگر ستارگان آسمان آرام و قرار نداشتند و از سویی به سویی میرفتند و به یکدیگر بشارت میدادند و مردم نیز در آسمان میدیدند که ستارگان همه در حرکتاند و قرار ندارند و تا سی روز اینچنین بود.
ص: 286
فی السماء مسیرات لا یستقرون فأقام ذلک ثلاثین یوما قال الواقدی فلما تم لرسول الله صلی الله علیه و آله تسعة أشهر نظرت أم رسول الله صلی الله علیه و آله آمنة إلی أمها برة و قالت یا أماه إنی أحب أن أدخل البیت فأبکی علی زوجی ساعة و أقطر دمعی علی شبابه و حسن وجهه فإذا دخلت البیت وحدی فلا یدخل علی أحد فقالت لها برة ادخلی یا آمنة فابکی فحق لک البکاء قال فدخلت آمنة البیت وحدها و قعدت و بکت و بین یدیها شمع یشتعل و بیدها مغزل من آبنوس و علی مغزلها فلقة (1)من عقیق أحمر و آمنة تبکی و تنوح إذا أصابها الطلق فوثبت إلی الباب لتفتحه فلم ینفتح فرجعت إلی مکانها و قالت وا وحدتاه و أخذها الطلق و النفاس و ما شعرت بشی ء حتی انشق السقف و نزلت من فوق أربع حوریات و أضاء البیت لنور وجوههن و قلن لآمنة لا بأس علیک یا جاریة إنا جئناک لنخدمک فلا یهمنک (2)أمرک و قعدت الحوریات واحدة علی یمینها و واحدة علی شمالها و واحدة بین یدیها و واحدة من ورائها فهومت عین آمنة و غفت غفوة قال ابن عباس ما کان من أمر أم الصبی (3)إلا أنها کانت نائمة عند خروج ولدها من بطنها فانتبهت أم النبی صلی الله علیه و آله فإذا النبی تحت ذیلها قد وضع جبینه علی الأرض ساجدا لله و رفع سبابتیه مشیرا بهما لا إله إلا الله.
قال الواقدی ولد رسول الله صلی الله علیه و آله فی لیلة الجمعة قبل طلوع الفجر فی شهر ربیع الأول لسبعة عشر (4)منه فی سنة تسعة آلاف سنة و تسعمائة و أربعة أشهر و سبعة أیام من وفاة آدم علیه السلام.
قال الواقدی و نظرت أمه آمنة إلی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله فإذا هو مکتحل العینین منقط الجبین و الذقن و أشرق من وجنتی النبی صلی الله علیه و آله نور ساطع فی ظلمة اللیل و مر
ص: 287
واقدی میگوید: چون نه ماهگی رسول خدا صلّی الله علیه و آله تمام شد، مادر رسول خدا آمنه رو به مادر خود برّه کرد و گفت: ای مادر! دوست دارم به خانه بروم و ساعتی بر شوهرم بگریم و بر جوانی و خوبروییاش اشک بریزم و تنها به خانه بروم و کسی نزدم نیاید. برّه به او گفت: ای آمنه! برو و گریه کن که حق داری. آمنه تک و تنها به خانه رفت و نشست و گریست و شمعی پیش روی خود برافروخت و دوکی از آبنوس که تکهای از عقیق سرخ بر سرش بود در دست گرفت و اشک میریخت و سوگواری میکرد که ناگهان درد زایمان او را گرفت. به سوی در پرید تا آن را بگشاید اما در باز نشد. به جای خود بازگشت و گفت: آه از تنهایی! در همان اوان که هنگام زایمانش رسیده بود، دیگر چیزی حس نکرد و ناگاه سقف شکافته شد و چهار حوری از بالا فرود آمدند و خانه از نور چهرههایشان روشن شد و به آمنه گفتند: نترس ای آمنه! ما آمدهایم تا به تو خدمت کنیم، پس نگران چیزی نباش. آنگاه یکی از آن حوریان سمت راستش و یکی سمت چپش و دیگری روبرویش و آن یکی بالای سرش نشستند. چشم آمنه سنگین شد و او را خواب بُرد. ابن عباس میگوید: مادر پیامبر هنگام زاده شدن فرزندش کاری نکرد جز اینکه به خواب رفت و سپس بیدار شد و دید پیامبر به زیر دامانش پیشانیاش را بر زمین گذاشته و برای خدا سجده کرده و انگشتهای سبابه خود را به نشانه یگانگی خداوند بالا برده است.
واقدی میگوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله شب جمعه پیش از طلوع فجر هفدهم ربیع الاول، نه هزار و نهصد سال و چهار ماه و هفت روز پس از وفات آدم علیه السلام به دنیا آمد.
واقدی میگوید: در آن دم آمنه به چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگریست و دید که بر چشمان ایشان سرمه کشیده شده و پیشانی و چانه ایشان آراسته شده است، از گونههای ایشان نوری در تاریکی
ص: 287
فی سقف البیت و شق السقف و رأت آمنة من نور وجهه کل منظر حسن و قصر بالحرم و سقط فی تلک اللیلة أربعة و عشرون (1)شرفا من إیوان کسری و أخمدت فی تلک اللیلة نیران فارس و أبرق فی تلک اللیلة برق ساطع فی کل بیت و غرفة فی الدنیا ممن قد علم الله تعالی و سبق فی علمه أنهم یؤمنون بالله و رسوله محمد صلی الله علیه و آله و لم یسطع فی بقاع الکفر بأمر الله تعالی و ما بقی فی مشارق الأرض و مغاربها صنم و لا وثن إلا و خرت علی وجوهها ساقطة علی جباهها خاشعة و ذلک کله إجلالا للنبی صلی الله علیه و آله.
قال الواقدی فلما رأی إبلیس لعنه الله تعالی و أخزاه ذلک وضع التراب علی رأسه و جمع أولاده و قال لهم یا أولادی اعلموا أننی ما أصابنی منذ خلقت مثل هذه المصیبة قالوا و ما هذه المصیبة قال اعلموا أنه قد ولد فی هذه اللیلة مولود اسمه محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله یبطل عبادة الأوثان و یمنع السجود للأصنام و یدعو الناس إلی عبادة الرحمن قال فنثروا التراب علی رءوسهم و دخل إبلیس لعنه الله تعالی فی البحر الرابع و قعد فیه للمصیبة هو و أولاده مکروبین أربعین یوما.
قال الواقدی فعند ذلک أخذت الحوریات محمدا صلی الله علیه و آله و لففنه فی مندیل رومی و وضعنه بین یدی آمنة و رجعن إلی الجنة یبشرون الملائکة فی السماوات بمولد النبی صلی الله علیه و آله و نزل جبرئیل و میکائیل علیهما السلام و دخلا البیت علی صورة الآدمیین و هما شابان و مع جبرئیل طشت من ذهب و مع میکائیل إبریق من عقیق أحمر فأخذ جبرئیل رسول الله صلی الله علیه و آله و غسله و میکائیل یصب الماء علیه فغسلاه و آمنة فی زاویة البیت قاعدة فزعة مبهوتة فقال لها جبرئیل یا آمنة لا نغسله من النجاسة فإنه لم یکن نجسا و لکن نغسله من ظلمات بطنک فلما فرغوا من غسله و کحلوا عینیه و نقطوا جبینیه بورقة کانت معهم مسک و عنبر و کافور مسحوق بعضه ببعض فذروه فوق رأسه صلی الله علیه و آله قالت آمنة و سمعت جلبة (2)و کلاما علی الباب فذهب جبرئیل إلی الباب فنظر و رجع إلی البیت و قال ملائکة سبع سماوات یریدون السلام علی النبی صلی الله علیه و آله فاتسع البیت و دخلوا علیه
ص: 288
شب به سوی سقف تابید و سقف را شکافت و آمنه از نور چهره حضرت در اطراف حرم کاخها و مناظری زیبا میدید. در آن شب بیست و چهار کنگره از ایوان کسری ریخت(1)
و در آن شب آتشکده فارس خاموش شد و در آن شب در سراسر دنیا در هر حجره و خانهای که خداوند متعال میدانست و در علم سابقش رقم خورده بود که اهالیاش به خداوند و رسول او محمد ایمان میآورند نوری درخشان تابید و به خواست خداوند متعال در سرزمینهای کافران پرتو نیافکند و در مشرق و مغرب زمین هر بتی بود سرنگون شد و به ذلت فرو افتاد و این همه از برای بزرگداشت پیامبر صلّی الله علیه و آله بود.
واقدی میگوید: چون ابلیس ملعون دید که چنین شد، خاک بر سرش کرد و فرزندانش را گرد آورد و به آنان گفت: ای فرزندان من! بدانید از روزی که آفریده شدهام چنین مصیبتی ندیده بودم. گفتند: چه مصیبتی؟ گفت: بدانید امشب نوزادی به نام محمد بن عبدالله زاده شده که بت پرستی را بر میاندازد و از سجده به بتان بازمیدارد و مردمان را به پرستش خدای رحمان فرامیخواند. آنگاه آنان نیز خاک بر سرشان کردند و ابلیس به دریای چهارم رفت و با فرزندان خود چهل روز آنجا به مصیبت نشستند.
واقدی میگوید: در آن دم حوریان محمد را گرفتند و ایشان را در دستمالی رومی پیچیدند و روبروی آمنه گذاشتند و به بهشت بازگشتند و به فرشتگان آسمانها ولادت پیامبر را مژده دادند. سپس جبرئیل و میکائیل در هیئت دو جوان به آن خانه آمدند و جبرئیل تشتی از طلا و میکائیل جامی از عقیق سرخ با خود آوردند. جبرئیل رسول خدا را گرفت و ایشان را غسل داد و میکائیل آب روی ایشان میریخت. آن دو، حضرت را شستند و آمنه در گوشه خانه نشسته بود و هراسان و متحیّر بود. جبرئیل به او گفت: ای آمنه! ما او را از ناپاکی نمیشوییم، چراکه او ناپاک نیست، ما او را از تاریکیهای شکم تو میشوییم. چون کار غسل حضرت را به پایان رساندند و بر چشمان ایشان سرمه گذاشتند و پیشانیاش را آراستند، مشک و عنبر و کافور در آوردند و به هم سائیدند و بر سر حضرت ریختند. آمنه میگوید: در آن اوان از پشت در همهمه گفتگویی به گوش آمد. جبرئیل بر در رفت و نگاهی انداخت و بازگشت و گفت: فرشتگان هفت آسمان میخواهند بر پیامبر سلام دهند. ناگاه خانه فراخ شد و آنان
ص: 288
موکب بعد موکب و سلموا علیه و قالوا السلام علیک یا محمد السلام علیک یا محمود السلام علیک یا أحمد السلام علیک یا حامد.
قال الواقدی فلما دخل (1)من اللیل ثلثه أمر الله تعالی جبرئیل علیه السلام أن یحمل من الجنة أربعة أعلام فحمل جبرئیل الأعلام و نزل إلی الدنیا و نصب علما أخضر علی جبل قاف مکتوبا (2)علیه بالبیاض سطران لا إله إلا الله محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و نصب علما آخر علی جبل أبی قبیس له ذؤابتان مکتوب علی واحدة منهما شهادة أن لا إله إلا الله و فی الثانیة لا دین إلا دین محمد بن عبد الله و نصب علما آخر علی سطح بیت الله الحرام له ذؤابتان مکتوب علی واحدة منهما طوبی لمن آمن بالله و بمحمد و الویل لمن کفر به و رد علیه حرفا مما یأتی به من عند ربه و نصب علما آخر علی ضراح (3)بیت الله المقدس و هو أبیض علیه خطان مکتوبان بالسواد الأول لا غالب إلا الله و الثانی النصر لله و لمحمد صلی الله علیه و آله.
قال الواقدی و ذهب إستحیائیل و وقف علی رکن جبل أبی قبیس و نادی بأعلی صوته یا أهل مکة آمنوا بالله و رسوله و النور الذی أنزلنا و أمر الله غمامة أن ترفع فوق بیت الله الحرام و تنثر علی البیت الحرام ریش الزعفران و المسک و العنبر و تمطر علی البیت فلما أصبحوا رأوا ریش الزعفران و المسک و العنبر و ارتفعت الغمامة و أمطرت علی البیت و خرجت الأصنام من بیت الله الحرام و جاءوا إلی عند الحجر و انکبوا علی وجوههم و جاء جبرئیل بقندیل أحمر له سلسلة من جزع أصفر و هو یشتعل بلا دهن بقدرة الله تعالی.
قال الواقدی و برق من وجه النبی صلی الله علیه و آله برق و ذهب فی الهواء حتی التزق بعنان السماء و ما بقی بمکة دار و لا منظر إلا دخله ذلک النور ممن سبق فی قدر الله تعالی و علمه أنه یؤمن بالله و برسوله محمد صلی الله علیه و آله و ما بقی فی تلک اللیلة کتاب من التوراة و الإنجیل و الزبور و مما کان فیه اسمه صلی الله علیه و آله أو نعته إلا و قطر تحت اسمه قطرة دم و قال
ص: 289
کاروان کاروان وارد شدند و بر او سلام دادند و گفتند: سلام بر تو ای محمد، سلام بر تو ای محمود، سلام بر تو ای احمد، سلام بر تو ای حامد.
واقدی میگوید: چون ثلثی از شب گذشت، خداوند متعال به جبرئیل فرمود تا از بهشت چهار بیرق بیاورد. جبرئیل بیرقها را برداشت و سوی دنیا فرود آمد و بیرقی سبز بر کوه قاف برافراشت که با رنگ سفید بر آن نوشته شده بود هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد فرستاده اوست، و بیرق دو سر دیگری بر کوه ابوقیس برافراشت که بر یک سرش نوشته شده بود هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و بر سر دیگرش نوشته شده بود هیچ دینی نیست جز دین محمد بن عبدالله، و بیرق دو سر دیگری بر روی بیت الله الحرام برافراشت که بر یک سرش نوشته شده بود خوشا به حال کسی که به خدا و محمد ایمان بیاورد و بدا به حال کسی که به او کفر ورزد و حرفی از آنچه را که از جانب پروردگارش میآورد، نپذیرد، و بیرق سفیدی بر ضریح بیت المقدس برافراشت که با رنگ سیاه دو خط بر آن نوشته شده بود: یکی هیچ کس غالب نیست جز خداوند و دیگری پیروزی از برای خداوند و محمد است.
واقدی میگوید: استحیائیل رفت و بر پای کوه ابوقیس ایستاد و با صدای بلند ندا سر داد که ای اهل مکه! به خداوند و رسول او و نوری که نازل کردهایم ایمان آورید. سپس خداوند ابری را فرمود تا بر فراز بیت الله الحرام رود و بر خانه خدا دانههای زعفران و مشک و عنبر بپراکند و بر آنجا ببارد. در آن دم بتها از بیت الله الحرام خارج شدند و به کنار حجر آمدند و بر زمین واژگون شدند. آنگاه جبرئیل با مشعلی سرخ آمد که زنجیری از عقیق زرد داشت و به اذن خداوند متعال بدون روغن میسوخت.
واقدی میگوید: برقی از چهره پیامبر صلّی الله علیه و آله درخشید و به هوا برخاست و به طاق آسمان رسید و در مکه هر کوی و برزنی که خداوند متعال میدانست و در علم سابقش رقم خورده بود که اهالیاش به خداوند و رسول او محمد ایمان میآورند، به زیر آن نور در آمد. در آن شب هر برگی از تورات و انجیل و زبور بود که در آن نام و نشان حضرت آمده بود، از آن به زیر نام ایشان قطره خونی چکید،
ص: 289
لأن الله تعالی بعثه بالسیف و ما بقی فی تلک اللیلة دیر و لا صومعة إلا و کتب علی محاریبها اسم محمد صلی الله علیه و آله فبقیت الکتابة إلی الصباح حتی قرأ الرهبانیة و الدیرانیة (1)و علموا أن النبی الأمی صلی الله علیه و آله قد ولد.
قال الواقدی فعندها قامت آمنة رضی الله عنها و فتحت الباب و صاحت صیحة و غشی علیها ثم دعت بأمها برة و أبیها وهب و قالت ویحکما أین أنتما فما رأیتما ما جری علی إنی وضعت ولدی و کان کذا و کذا تصف لهما ما رأته قال فقام وهب و دعا بغلام و قال اذهب إلی عبد المطلب و بشره و أهل مکة علی المغایر (2)قد صعدوا و الصروح ینظرون إلی العجائب و لا یدرون ما الخبر و کذلک عبد المطلب قد صعد مع أولاده فما شعروا بشی ء حتی قرع الغلام الباب و دخل علی عبد المطلب و قال یا سیدنا أبشر فإن آمنة قد وضعت ولدا ذکرا فاستبشر بذلک و قال قد علمت أن هذه براهین و دلائل لمولودی فذهب عبد المطلب إلی آمنة مع أولاده و نظروا إلی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله و وجهه کالقمر لیلة البدر یسبح و یکبر فی نفسه فتعجب منه عبد المطلب.
قال الواقدی فأصبح أهل مکة یوم الثانی (3)و نظروا إلی القندیل و إلی السلسلة و إلی ریش الزعفران و العنبر ینزل من الغمامة و إلی الأصنام و قد خرجن منکبات علی وجوههن (4)و بقی الخلق علی ذلک و جاء إبلیس أخزاه الله علی صورة شیخ زاهد و قال یا أهل مکة لا یهمنکم (5)أمر هذا فإنما أخرج الأصنام اللیل العفاریت و المردة و سجدوا لهن فلا یهمنکم و أمر إبلیس لعنه الله أن تدخل الأصنام إلی جوف بیت الله الحرام ففعلوا ذلک و إذا بهاتف یهتف و یقول جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً قال الواقدی فأرسل الله تعالی إلی البیت جللا من الدیباج الأبیض مکتوب علیها
ص: 290
چراکه خداوند متعال ایشان را با شمشیر برانگیخت. در آن شب بر محراب هر دیر و صومعهای نام محمد نقش خورد و آن نقش تا به صبحگاه بر جا ماند تا راهبان و دیرنشینان بخوانند و بدانند که پیامبر اُمّی زاده شده است.
واقدی میگوید: در آن دم آمنه برخاست و در را گشود و نعرهای زد و از هوش رفت. سپس مادرش برّه و پدرش وهب را فراخواند و گفت: وای بر شما! کجا بودید که ببینید چه بر من گذشت، من فرزندم را به دنیا آوردم و چنین و چنان شد. آمنه آنچه را که دیده بود برای آنان وصف کرد و آنگاه وهب برخاست و غلامی را فراخواند و به او گفت: سوی عبدالمطّلب برو و به او بشارت ده. در آن اوان اهل مکه بر تپهها رفته بودند و به آن همه شگفتی مینگریستند و نمیدانستند چه خبر شده. عبدالمطّلب نیز با فرزندانش به بلندی رفته بود و هیچ اطلاعی نداشتند. غلام آمد و نزد عبدالمطّلب رفت و گفت: سرورم! بشارت باد بر تو که آمنه پسری زاییده است. او مژدگانی داد و گفت: دانستم که این دلایل و نشانهها خبر از زاده شدن فرزندم دارد. سپس با پسرانش نزد آمنه رفت و در چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله که چون ماه شب چهاردهم میدرخشید نگریستند و دیدند ایشان تسبیح و تکبیر میگوید و عبدالمطّلب از این صحنه سخت شگفت زده شد.
واقدی میگوید: روز بعد اهل مکه آمدند و آن مشعل و آن زنجیر و آن همه دانههای زعفران و عنبر را که از ابر باریده بود و آن بتان را که واژگون شده بودند دیدند و همه در شگفتی ماندند. آنگاه ابلیس که خدا ذلیلش کند، در هیئت پیرمردی زاهد آمد و گفت: ای اهل مکه! نگران این وقایع نباشید چراکه دیشب عفریتهها و دیوان آمدهاند و بتها را بیرون آوردهاند و در برابرشان سجده کردهاند، نگران نباشید! سپس دستور داد تا بتها را به داخل بیت الله الحرام بازگردانند و آنان چنین کردند. ناگاه سروشی ندا سر داد: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(1)
{حق آمد و باطل نابود شد، آری، باطل همواره نابودشدنی است.}
واقدی میگوید: خداوند متعال پارچهای از دیبای سفید بر کعبه فرستاد که با
ص: 290
بخط أسود بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً قال الواقدی فتعجب الناس من ذلک و بقیت الجلل علی البیت أربعین یوما فذهب رجل من آل إدریس و کان بیده مد سمنا (1)فتمسح بذلک الجلل و التحف به فارتفع الجلل من لیلته و لو لم یلتحف به لبقی علی بیت الله الحرام هذا الدیباج إلی یوم القیامة.
قال الواقدی فاجتمع رؤساء بنی هاشم و ذهبوا إلی حبیب الراهب و قالوا یا حبیب بین لنا خبر هذا الجلل و إخراج الأصنام من جوف بیت الله الحرام و الکواکب السائرات و البرق الذی برق فی هذه اللیلة و الجلبات التی سمعنا مما هی (2)فقال حبیب أنتم تعلمون أن دینی لیس دینکم و أنا أقول الحق إن شئتم فاقبلوا و إن شئتم لا تقبلوا ما هذه العلامات إلا علامات نبی مرسل فی زمانکم و نحن وجدنا فی التوراة ذکر وصفه و فی الإنجیل نعته و فی الزبور اسمه و اسمه فی الصحف و هو الذی یبطل عبادة الأوثان و الأصنام و یدعو إلی عبادة الرحمن و یکون علی العلم قاطع السیف طاعن الرمح (3)نافذ السهم تخضع له ملوک الدنیا و جبابرتها فالویل الویل لأهل الکفر و الطغیان و عبدة الأوثان من سیفه و رمحه و سهمه فمن آمن به نجا و من کفر به هلک فقام الخلق من عنده مغمومین مکروبین و رجعوا إلی مکة محزونین قال الواقدی و أصبح عبد المطلب الیوم الثانی و دعا بآمنة و قال لها هاتی ولدی و قرة عینی و ثمرة فؤادی فجاءت آمنة و محمد علی ساعدها فقال عبد المطلب اکتمیه یا آمنة و لا تبدیه لأحد فإن قریشا و بنی أمیة یرصدون فی أمره قالت آمنة السمع و الطاعة فجاء عبد المطلب و محمد علی ساعده و أتی به إلی بیت الله الحرام و أراد أن یمسح بدنه باللات و العزی لتسکن دمدمة (4)قریش و بنی هاشم (5)و دخل عبد المطلب بیت الله الحرام فلما وضع
ص: 291
رنگ مشکی بر آن نوشته شده بود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً»(1)
{به نام خداوند بخشنده مهربان، ای پیامبر، ما تو را [به سِمَتِ] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی تابناک.} مردم از این صحنه شگفت زده شدند و آن پارچه چهل روز بر خانه خدا بر جا بود تا اینکه مردی از آل ادریس رفت و با دست چرب آن را لمس کرد و به خود پیچاند. از آن شب آن پارچه بالا رفت و اگر پیچیده نمیشد، آن دیبا تا به روز قیامت بر بیت الله الحرام بر جا میماند.
واقدی میگوید: سران بنی هاشم جمع شدند و نزد حبیب راهب رفتند و گفتند: ای حبیب! ماجرای این پارچه و بیرون ریختن بتها از درون بیت الله الحرام و جنبش ستارگان و درخشش آن برق و همهمههایی که به گوش میرسید را برای ما روشن کن. حبیب گفت: شما میدانید که من بر دین شما نیستم و من حقیقت را میگویم، میخواهید بپذیرید و میخواهید نپذیرید، این علامات بهحتم نشانههای فرستاده شدن پیامبری در زمان شماست، ما وصف او را در تورات خواندهایم و صفات او در انجیل و نامش در زبور و صحف ابراهیم آمده است، او بت پرستی را بر میاندازد و به پرستش خدای رحمان فرامیخواند و شمشیری برّان و نیزهای تیز و تیری برّا دارد و پادشاهان و گردنکشان دنیا همه در برابرش کرنش خواهند کرد، پس وای بر اهل کفر و سرکشی و بت پرستی از شمشیر و نیزه و تیر او، هر کس به او ایمان آورَد نجات مییابد و هر کس به او کفر ورزد هلاک میشود. آن جمع در آن هنگام اندوهگین و مصیبتزده از نزد حبیب برخاستند و با ناراحتی به مکه بازگشتند.
واقدی میگوید: چون روز دوم فرا رسید، عبدالمطّلب آمنه را فرا خواند و به او گفت: فرزند و نور چشم و میوه قلب مرا نزد من بیاور. آمنه در حالیکه محمد را در آغوش داشت آمد. عبدالمطّلب گفت: ای آمنه! او را پنهان نگه دار و به کسی نشانش نده، چراکه قریشیان و بنی امیه در کمین او هستند. آمنه گفت: شنیدم و اطاعت کردم. عبدالمطّلب محمد را در آغوش گرفت و ایشان را به بیت الله الحرام بُرد و خواست بدن مبارک ایشان را به لات و عُزی مسح کند تا خشم قریشیان و بنی هاشم فرو نشیند. عبدالمطّلب وارد بیت الله الحرام شد و
ص: 291
رجله فی البیت سمع النبی صلی الله علیه و آله یقول بسم الله و بالله و إذا البیت یقول السلام علیک یا محمد و رحمة الله و برکاته و إذا بهاتف یهتف و یقول جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً فتعجب عبد المطلب من صغر سنه و کلامه و مما قال له البیت فأمر عبد المطلب خزنة البیت أن یکتموا ما سمعوا من البیت و من محمد صلی الله علیه و آله.
قال الواقدی فتقدم عبد المطلب إلی اللات و العزی و أراد أن یمسح بدن النبی صلی الله علیه و آله باللات و العزی فجذب من ورائه فالتفت إلی ورائه فلم یر أحدا فتقدم ثانیة فجذبه من ورائه جاذب فنظر إلی ورائه فلم یر أحدا ثم تقدم ثالثة فجذبه الجاذب جذبة شدیدة حتی أقعده علی عجزه و قال یا أبا الحارث أ تمسح بدنا طاهرا ببدن نجس.
قال الواقدی فعند ذلک وقف عبد المطلب علی باب بیت الله الحرام و النبی علی ساعده و أنشأ یقول:
الحمد لله الذی أعطانی*** هذا الغلام طیب الأردانی
قد ساد فی المهد علی الغلمانی*** أعیذه بالبیت ذی الأرکانی
حتی أراه مبلغ الغشیانی(1)***أعیذه من کل ذی شنآنی. (2)
من حاسد ذی طرف العینانی
قال و خرج عبد المطلب متفکرا مما سمع و رأی من محمد صلی الله علیه و آله إلی أمه و قد وقعت الدمدمة فی قریش و بین (3)بنی هاشم بسبب محمد صلی الله علیه و آله.
قال الواقدی فلما کان الیوم الثالث اشتری عبد المطلب مهدا من خیزران أسود له شبکات من عاج مرصع بالذهب الأحمر و له برکتان من فضة بیضاء و لونه من جزع أصفر و غشاه بجلال دیباج أبیض مکوکب بذهب و بعث إلیها من الدر و اللؤلؤ الکبار الذی تلعب به الصبیان فی المهد بألوان الخرز (4)و کان النبی صلی الله علیه و آله إذا انتبه من نومه
ص: 292
چون پا در کعبه گذاشت، شنید که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: به نام خداوند و به اراده خداوند. ناگاه کعبه گفت: سلام و رحمت و برکت خداوند بر تو ای محمد. در آن دم سروشی ندا سر داد: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(1) {حق آمد و باطل نابود شد، آری، باطل همواره نابودشدنی است.} عبدالمطّلب از سخن گفتن ایشان در خردسالی و از کلام کعبه به ایشان متحیّر شد و به دربانان کعبه دستور داد آنچه را که از کعبه و محمد شنیدهاند پنهان کنند.
واقدی میگوید: عبدالمطّلب سوی لات و عزی پیش رفت و خواست بدن مبارک ایشان را به لات و عُزی مسح کند که ناگاه از پشت کشیده شد(2).
رو برگرداند اما کسی را ندید. دوباره جلو آمد اما باز کسی او را از عقب کشید. برگشت اما کسی را ندید. بار سوم پیش آمد و این بار کسی چنان محکم او را به عقب کشید که بر زمینش نشاند و گفت: ای اباحارث! آیا بدنی پاکیزه را به بدنی ناپاک مسح میکنی؟ ناپاک مسح می کنی؟! واقدی میگوید: در آن هنگام عبدالمطّلب بر در بیت الله الحرام ایستاد و در حالی که پیامبر در آغوش وی بود سرود:
«ستایش از آن خداوندی است که این پسر پاک و عطرآگین را به من عطا فرمود،
که در گهواره بر همه پسران سروری میکند، او را به پناه این خانه با رکنهایش میسپارم،
تا اینکه به بلوغ زناشویی برسد، او را از شر هر انسان کینهجویی به خدا میسپارم،
و از هر حسودی که چشم زخم میزند.»
عبدالمطّلب اندیشناک از آنچه که شنید و از محمد صلّی الله علیه و آله دید سوی آمنه رفت و حال آنکه قریشیان و بنی هاشم بهخاطر محمد به زمزمه افتادند.
واقدی میگوید: چون روز سوم فرا رسید، عبدالمطّلب گهوارهای از خیزران سیاه با شبکههایی از عاج آراسته به طلای سرخ و پایههایی از نقره سفید آمیخته به عقیق زرد خرید و پارچهای از دیبای سفید با خالهای طلایی بر آن کشید و آن را همراه با مرواریدها و درهای دُرشت با گونهگونه مهرههای بزرگ که اسباب بازی کودکان است، برای آمنه فرستاد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله از خواب بیدار شد،
ص: 292
یسبح الله تعالی بتلک الخرز.
قال الواقدی فلما کان الیوم الرابع جاء سواد بن قارب إلی عبد المطلب و کان عبد المطلب قاعدا علی باب بیت الله الحرام و قد حف به قریش و بنو هاشم فدنا سواد بن قارب (1)و قال یا أبا الحارث اعلم أنی قد سمعت أنه قد ولد لعبد الله ذکر و أنهم یقولون فیه عجائب فأرید أن أنظر إلی وجهه هنیئة و کان سواد بن قارب رجلا إذا تکلم سمع منه و کان رجلا صدوقا فقام عبد المطلب و معه سواد بن قارب و جاء إلی دار آمنة رضی الله عنها و دخلا جمیعا و النبی صلی الله علیه و آله نائم فلما دخلا القبة قال عبد المطلب اسکت یا سواد حتی ینتبه من نومه فسکت فدخلا قلیلا قلیلا حتی دخلا القبة و نظر إلی وجه النبی صلی الله علیه و آله و هو فی مهده نائم و علیه هیئة الأنبیاء فلما کشف الغطاء عن وجهه برق من وجهه برق شق السقف بنوره و التزق بأعنان (2)السماء فألقی عبد المطلب و سواد أکمامهما علی وجهیهما من شدة الضوء فعندها انکب سواد علی النبی صلی الله علیه و آله و قال لعبد المطلب أشهدک علی نفسی أنی آمنت بهذا الغلام و بما یأتی به من عند ربه ثم قبل وجنات (3)النبی صلی الله علیه و آله و خرجا جمیعا و رجع سواد إلی موضعه و بقی عبد المطلب فرحا نشیطا.
قال محمد بن عمر الواقدی فلما أتی علی النبی صلی الله علیه و آله شهر کان إذا نظر إلیه الناظرون توهموا أنه من أبناء سنة لوقارة جسمه و تمام فهمه و کانوا یسمعون من مهده التسبیح و التحمید و الثناء علی الله تعالی.
قال الواقدی فلما أتی علی رسول الله صلی الله علیه و آله شهران مات وهب جده أبو أمه آمنة و جاء عبد المطلب و جماعة من قریش و بنی هاشم و غسلوا وهبا و حنطوه و کفنوه و دفنوه علی ذیل الصفا. (4)
ص: 293
با آن مهرهها خداوند متعال را تسبیح گفت.
واقدی میگوید: چون روز چهارم فرا رسید، عبدالمطّلب بر در بیت الله الحرام نشسته بود که سواد بن قارب در میان انبوه قریشیان و بنی هاشم نزد او آمد. سواد پیش آمد و گفت: ای اباحارث! شنیدهام که برای عبدالله پسری به دنیا آمده و سخنهای شگفتی دربارهاش میگویند، میخواهم روی زیبایش را ببینم. سواد بن قارب کسی بود که چون سخنی میگفت از او اطاعت میکردند و مردی درستکار بود. عبدالمطّلب برخاست و همراه با سواد بن قارب به سرای آمنه رفت و همگی داخل شدند و پیامبر صلّی الله علیه و آله خواب بود. وقتی بر در اتاق رسیدند، عبدالمطّلب گفت: تا از خواب بیدار نشده سکوت کن ای سواد! او سکوت کرد و آن دو آرامآرام آمدند و وارد اتاق شدند و سواد به چهره پیامبر صلّی الله علیه و آله که با هیبت پیامبران در گهواره خواب بود نگریست. چون پرده از روی پیامبر برگرفت، برقی از چهره پیامبر درخشید که سقف را شکافت و به طاق آسمان رسید. چنانکه عبدالمطّلب و سواد از شدت آن نور آستین بر چهرههایشان گرفتند. در آن دم سواد به پای پیامبر افتاد و به عبدالمطّلب گفت: تو را بر خود گواه میگیرم که من به این پسر و آنچه از سوی پروردگارش میآورد ایمان آوردم. سپس گونههای پیامبر را بوسید و خارج شدند و سواد به خانهاش برگشت و عبدالمطّلب شاد و خوشحال شد.
محمد بن عمر واقدی میگوید: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله یک ماهه شد، وقتی مردمان به ایشان مینگریستند، از تنومندی اندام و هوشمندی حضرت میپنداشتند ایشان یک سال دارد و از گهواره ایشان صدای تسبیح و تحمید خداوند متعال میشنیدند.
واقدی میگوید: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو ماهه شد، جدّ مادری حضرت وهب پدر آمنه درگذشت و عبدالمطّلب به همراه جماعتی از قریشیان و بنی هاشم آمد و وهب را غسل دادند و او را حنوط و کفن کردند و در صفا به خاکش سپردند(1).
ص: 293
المخانق جمع المخنقة کمکنسة و هی القلادة و التهویم هز الرأس من النعاس و غفت نامت و الصرح القصر و کل بناء عال.
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ (1)عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِی السَّائِبِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: عَقَّ أَبُو طَالِبٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ السَّابِعِ وَ دَعَا آلَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا مَا هَذِهِ فَقَالَ هَذِهِ عَقِیقَةُ أَحْمَدَ قَالُوا لِأَیِّ شَیْ ءٍ سَمَّیْتَهُ أَحْمَدَ قَالَ سَمَّیْتُهُ أَحْمَدَ لِمَحْمَدَةِ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (2).
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَی مَلَإٍ مِنْ قُرَیْشٍ فِیهِمْ هِشَامُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصُ بْنُ هِشَامٍ وَ أَبُو وَجْزَةَ بْنُ أَبِی عَمْرِو بْنِ أُمَیَّةَ وَ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ فَقَالَ أَ وُلِدَ فِیکُمْ مَوْلُودٌ اللَّیْلَةَ فَقَالُوا لَا قَالَ فَوُلِدَ إِذاً بِفِلَسْطِینَ غُلَامٌ اسْمُهُ أَحْمَدُ بِهِ شَامَةٌ کَلَوْنِ الْخَزِّ الْأَدْکَنِ وَ یَکُونُ هَلَاکُ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ الْیَهُودِ عَلَی یَدَیْهِ قَدْ أَخْطَأَکُمْ وَ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ فَتَفَرَّقُوا وَ سَأَلُوا فَأُخْبِرُوا أَنَّهُ وُلِدَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ غُلَامٌ فَطَلَبُوا الرَّجُلَ فَلَقُوهُ فَقَالُوا إِنَّهُ قَدْ وُلِدَ فِینَا وَ اللَّهِ غُلَامٌ قَالَ قَبْلَ أَنْ أَقُولَ لَکُمْ أَوْ بَعْدَ مَا قُلْتُ لَکُمْ قَالُوا قَبْلَ أَنْ تَقُولَ لَنَا قَالَ فَانْطَلِقُوا بِنَا إِلَیْهِ حَتَّی نَنْظُرَ إِلَیْهِ فَانْطَلَقُوا حَتَّی أَتَوْا أُمَّهُ فَقَالُوا أَخْرِجِی ابْنَکِ حَتَّی نَنْظُرَ إِلَیْهِ فَقَالَتْ إِنَّ ابْنِی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَقَطَ وَ مَا سَقَطَ کَمَا یَسْقُطُ الصِّبْیَانُ لَقَدِ اتَّقَی الْأَرْضَ بِیَدَیْهِ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا ثُمَّ خَرَجَ مِنْهُ نُورٌ حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی قُصُورِ بُصْرَی وَ سَمِعْتُ هَاتِفاً فِی الْجَوِّ یَقُولُ لَقَدْ وَلَدْتِیهِ سَیِّدَ الْأُمَّةِ فَإِذَا وَضَعْتِیهِ فَقُولِی أُعِیذُهُ بِالْوَاحِدِ مِنْ شَرِّ کُلِّ حَاسِدٍ وَ سَمِّیهِ مُحَمَّداً قَالَ الرَّجُلُ فَأَخْرَجَتْهُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَلَّبَهُ وَ نَظَرَ إِلَی الشَّامَةِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَخَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ فَأَخَذُوا الْغُلَامَ فَأَدْخَلُوهُ إِلَی أُمِّهِ وَ قَالُوا بَارَکَ اللَّهُ لَکِ فِیهِ فَلَمَّا خَرَجُوا أَفَاقَ فَقَالُوا لَهُ مَا لَکَ وَیْلَکَ قَالَ ذَهَبَتْ نُبُوَّةُ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هَذَا وَ اللَّهِ مَنْ یُبِیرُهُمْ فَفَرِحَتْ قُرَیْشٌ
ص: 294
توضیح
«المخانق» جمع «المخنقة» بر وزن «مکنسة» به معنای «گردنبند» است. «تهویم» تکان خوردن سر از خوابآلودگی است. «غفت» یعنی «خوابید». «الصرح» یعنی «کاخ و یا هر بنای بلند».
28.
امام جعفر صادق از پدر ارجمندش علیهما السلام نقل فرمود: ابوطالب در هفت روزگی پیامبر گوسفندی برای ایشان قربانی کرد و خاندان خود را دعوت کرد. آنان گفتند: این برای چیست؟ گفت: عقیقه احمد است. گفتند: چرا او را احمد نامیدهای؟ گفت: او را احمد نامیدهام چراکه اهل آسمان و زمین او را حمد میگویند(1).
29.
امام محمد باقر علیه السلام فرمود: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، مردی از اهل کتاب نزد جمعی از قریشیان آمد که هِشام بن مُغیره و ولید بن مغیره و عاص بن هشام و ابووَجزة بن ابی عمرو بن اُمیّه و عُتبة بن ربیعه در میان آنان حضور داشتند. او گفت: آیا دیشب در میان شما نوزادی زاده شده؟ گفتند: نه. گفت: پس در فلسطین پسری به نام احمد زاده شده که خالی به رنگ ابریشم تیره دارد و اهل کتاب و یهودیان به دست او هلاک میشوند و به خدا سوگند که شما را خطاکار می داند ای جماعت قریش! آنان پراکنده شدند و پرس و جو کردند و باخبر شدند که برای عبدالله بن عبدالمطّلب پسری زاده شده است. در پی آن مرد رفتند و او را یافتند و گفتند: به خدا سوگند که در میان ما پسری زاده شده. گفت: پیش از آنکه من برایتان بگویم زاده شدهیا پس از آن؟ گفتند: پیش از آنکه تو برایمان بگویی. گفت: ما را نزد او ببرید تا او را ببینیم. آنان راهی شدند و نزد مادر پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتند و به او گفتند: پسرت را بیاور تا او را ببینیم. مادر حضرت گفت: به خدا سوگند پسر من متفاوت از پسران دیگر زاده شد، او دستش را بر زمین گذاشت و سرش را سوی آسمان فراز کرد و به آسمان نگریست، سپس چنان نوری از او سر زد که من تا کاخهای بُصرا را دیدم و شنیدم سروشی در فضا گفت: تو بزرگ این امت را به دنیا آوردهای، پس چون فارغ شدی، بگو: او را از شر هر حسودی به خدای واحد میسپارم و او را محمد بنام. آنگاه حضرت را بیرون آورد و آن مرد به ایشان و خالی که میان کتفهایش بود نگریست و ناگاه بیهوش بر زمین افتاد. قریشیان حضرت را گرفتند و ایشان را به مادرش بازگرداندند و گفتند: خداوند این فرزند را برایت مبارک گردانَد. وقتی بیرون آمدند آن مرد به هوش آمد، به او گفتند: وای بر تو! تو را چه شد؟! گفت: نبوت تا روز قیامت از میان بنی اسرائیل رفت، به خدا سوگند این پسر همان کسی است که آنان را نابود میکند. قریشیان از این سخن خوشحال شدند و او چون شادی قریشیان را دید
ص: 294
بِذَلِکَ فَلَمَّا رَآهُمْ قَدْ فَرِحُوا قَالَ فَرِحْتُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَیَسْطُوَنَّ بِکُمْ سَطْوَةً یَتَحَدَّثُ بِهَا أَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ کَانَ أَبُو سُفْیَانَ یَقُولُ یَسْطُو بِمِصْرِهِ (1).
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ حَیْثُ طُلِقَتْ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ وَ أَخَذَهَا الْمَخَاضُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَضَرَتْهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ امْرَأَةُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمْ تَزَلْ مَعَهَا حَتَّی وَضَعَتْ فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلْأُخْرَی هَلْ تَرَیْنَ مَا أَرَی فَقَالَتْ وَ مَا تَرَیْنَ قَالَتْ هَذَا النُّورَ الَّذِی قَدْ سَطَعَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَبَیْنَمَا هُمَا کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِمَا أَبُو طَالِبٍ فَقَالَ لَهُمَا مَا لَکُمَا مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ تَعْجَبَانِ فَأَخْبَرَتْهُ فَاطِمَةُ بِالنُّورِ الَّذِی قَدْ رَأَتْ فَقَالَ لَهَا أَبُو طَالِبٍ أَ لَا أُبَشِّرُکِ فَقَالَتْ بَلَی فَقَالَ أَمَا إِنَّکِ سَتَلِدِینَ غُلَاماً یَکُونُ وَصِیَّ هَذَا الْمَوْلُودِ (2).
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ الْأَوْصِیَاءُ إِذَا حَمَلَتْ بِهِمْ أُمَّهَاتُهُمْ أَصَابَهَا فَتْرَةٌ شِبْهُ الْغَشْیَةِ فَأَقَامَتْ فِی ذَلِکَ یَوْمَهَا ذَلِکَ إِنْ کَانَ نَهَاراً أَوْ لَیْلَتَهَا إِنْ کَانَ لَیْلًا ثُمَّ تَرَی فِی مَنَامِهَا رَجُلًا یُبَشِّرُهَا بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ فَتَفْرَحُ لِذَلِکَ ثُمَّ تَنْتَبِهُ مِنْ نَوْمِهَا فَتَسْمَعُ مِنْ جَانِبِهَا الْأَیْمَنِ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ صَوْتاً یَقُولُ حَمَلْتِ بِخَیْرٍ وَ تَصِیرِینَ إِلَی خَیْرٍ وَ جِئْتِ بِخَیْرٍ أَبْشِرِی بِغُلَامٍ حَلِیمٍ عَلِیمٍ وَ تَجِدُ خِفَّةً فِی بَدَنِهَا ثُمَّ تَجِدُ (3)بَعْدَ ذَلِکَ اتِّسَاعاً مِنْ جَنْبَیْهَا وَ بَطْنِهَا فَإِذَا کَانَ لِتِسْعٍ مِنْ شُهُورِهَا سَمِعَتْ فِی الْبَیْتِ حِسّاً شَدِیداً فَإِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی تَلِدُ فِیهَا ظَهَرَ لَهَا فِی الْبَیْتِ نُورٌ تَرَاهُ لَا یَرَاهُ غَیْرُهَا
ص: 295
گفت: شما خوشحال شدید اما به خدا سوگند چنان بر شما غلبه یابد که زبانزد اهل شرق و غرب شود. ابوسفیان گفت: او بر سرزمین خود غلبه مییابد!(1)
30.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: وقتی درد زایمان پیامبر، آمنه بنت وهب را فرا گرفت، فاطمه بنت اسد همسر ابوطالب نزد او رفت و همچنان نزد او ماند تا فارغ شد. یکی از آن دو به دیگری گفت: آیا آنچه را که من میبینم تو هم میبینی؟ گفت: چه میبینی؟ گفت: این نور را که در میان مشرق و مغرب تابش گرفته است. در همان اوان ابوطالب وارد شد و گفت: شما را چه شده؟ از چه چیز تعجب کردهاید؟ فاطمه او را از نوری که دیده بود باخبر کرد. ابوطالب گفت: میخواهی تو را مژدهای بدهم؟ گفت: آری. گفت: بدان که تو پسری به دنیا خواهی آورد که وصیّ این نوزاد است(2).
31.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: وقتی مادران اوصیاءِ خداوند ایشان را باردار میشوند، مدتی به حالی همچون بیهوشی دچار میشوند و اگر روز باشد روز را و اگر شب باشد شب را در آن حال به سر میبرند. سپس در خواب میبیند که مردی ولادت پسری دانا و بردبار را به او مژده میدهد و او از این مژده شاد میشود. چون از خواب برخیزد، از سمت راستش صدایی در گوشه خانه میشنود که میگوید: به نیکی باردار شدی و به نیکی میگذرانی و به نیکی میزایی، بشارت باد بر تو زاده شدن پسری دانا و بردبار. در آن دم او در اندام خود احساس سبکی میکند و دیگر در پهلوها و شکم خود احساس راحتی میکند. وقتی نُه ماه بگذرد، در خانه صدایی بلند می شنود و چون شب زایمانش فرارسد، در خانه نوری برایش پدیدار میشود که کسی
ص: 295
إِلَّا أَبُوهُ فَإِذَا وَلَدَتْهُ وَلَدَتْهُ قَاعِداً وَ تَفَتَّحَتْ لَهُ حَتَّی یَخْرُجَ مُتَرَبِّعاً ثُمَّ (1)یَسْتَدِیرُ بَعْدَ وُقُوعِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَلَا یُخْطِئُ الْقِبْلَةَ حَیْثُ کَانَتْ بِوَجْهِهِ ثُمَّ یَعْطِسُ ثَلَاثاً یُشِیرُ بِإِصْبَعِهِ بِالتَّحْمِیدِ وَ یَقَعُ مَسْرُوراً (2)مَخْتُوناً وَ رَبَاعِیَتَاهُ مِنْ فَوْقٍ وَ أَسْفَلَ وَ نَابَاهُ وَ ضَاحِکَاهُ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مِثْلُ سَبِیکَةِ الذَّهَبِ نُورٌ وَ یُقِیمُ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ تَسِیلُ یَدَاهُ ذَهَباً (3)وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ إِذَا وُلِدُوا وَ إِنَّمَا الْأَوْصِیَاءُ أَعْلَاقٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4).
أقول: سیأتی شرح الخبر مع سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ الشَّامِیِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً قَالَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ علیه السلام مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ علیه السلام مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (5).
د، العدد القویة رُوِیَ أَنَّ قُرَیْشاً کَانَتْ فِی جَدْبٍ شَدِیدٍ وَ ضِیقٍ مِنَ الزَّمَانِ فَلَمَّا حَمَلَتْ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اخْضَرَّتْ لَهُمُ الْأَرْضُ وَ حَمَلَتْ لَهُمُ الْأَشْجَارُ وَ أَتَاهُمُ الْوَفْدُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَأَخْصَبَ أَهْلُ مَکَّةَ خِصْباً عَظِیماً فَسُمِّیَتِ السَّنَةُ الَّتِی حَمَلَ فِیهَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَنَةَ الْفَتْحِ وَ الِاسْتِیفَاءِ وَ الِابْتِهَاجِ وَ لَمْ تَبْقَ کَاهِنَةٌ إِلَّا حُجِبَتْ عَنْ صَاحِبِهَا (6)
ص: 296
جز او و پدر فرزندش آن را نمیبیند. وقتی مادر او را میزاید، او نشسته به دنیا میآید و راه برایش باز میشود تا چهار زانو بیرون آید، پس از آنکه به زمین میرسد، چرخی میزند و دقیقا رویش به سوی قبله می شود، سپس سه بار عطسه میکند و با انگشتش به نشانه حمد خداوند اشاره میکند. او در حالی به دنیا می آید که نافش بریده شده و ختنه شده و دندانهای رباعیاش از بالا و پایین و نیز دو دندان نیش و دو دندان ضاحکهاش درآمده و در برابرش نوری همچون شمش طلا میدرخشد و در آن شبانهروز از دستانش نوری طلایی میتابد. پیامبران نیز در هنگام ولادت اینچنین هستند، چراکه اوصیا دنبالههای گرانقدر پیامبران هستند(1).
32.
عیون اخبار الرضا: در خبر مرد شامی آمده: او از امیرمومنان علیه السلام درباره پیامبرانی پرسید که خداوند آنان را ختنه شده میآفریند. ایشان فرمود: خداوند عزوجل آدم و شیث و ادریس و نوح و سام بن نوح و ابراهیم و داوود و سلیمان و لوط و اسماعیل و موسی و عیسی و محمد را ختنه شده آفرید(2).
33.
العدد القویه: قریش به خشکسالی شدید و سختی دچار بود. چون آمنه بنت وهب رسول خدا صلّی الله علیه و آله را باردار شد، زمین برای آنان سرسبز شد و درختانشان بارور شدند و از هر سو کاروانیان نزدشان آمدند و برای اهل مکه وفور نعمت شد و اینچنین سالی را که پیامبر زاده شد، سال گشایش و پرآبی و شادی نامیدند. و هر کاهنی از جن همراه خود جدا شد
ص: 296
وَ انْتُزِعَ عِلْمُ الْکَهَنَةِ وَ بَطَلَ سِحْرُ السَّحَرَةِ وَ لَمْ یَبْقَ سَرِیرٌ لِمَلِکٍ مِنَ الْمُلُوکِ إِلَّا أَصْبَحَ مَنْکُوساً وَ الْمَلِکُ مُخْرِساً لَا یَتَکَلَّمُ یَوْمَهُ ذَلِکَ وَ فِی کُلِّ شَهْرٍ مِنَ الشُّهُورِ نِدَاءٌ مِنَ السَّمَاءِ أَنْ أَبْشِرُوا فَقَدْ آنَ لِمُحَمَّدٍ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْأَرْضِ مَیْمُوناً مُبَارَکاً (1).
د، العدد القویة عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ آبَائِی یُحَدِّثُونَ کَانَتْ لِقُرَیْشٍ کَاهِنَةٌ یُقَالُ لَهَا جُرْهُمَانِیَّةُ وَ کَانَ لَهَا ابْنٌ مِنْ أَشَدِّ قُرَیْشٍ عِبَادَةً لِلْأَصْنَامِ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَتْ إِلَیْهَا تَابِعَتُهَا (2)وَ قَالَتْ لَهَا جُرْهُمَانِیَّةُ حِیلَ بَیْنِی وَ بَیْنَکِ جَاءَ النُّورُ الْمَمْدُودُ الَّذِی مَنْ دَخَلَ فِی نُورِهِ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ نُورِهِ هَلَکَ أَحْمَدُ صَاحِبُ اللِّوَاءِ الْأَکْبَرِ وَ الْعِزِّ الْأَبَدِیِّ وَ ابْنُهَا یَسْمَعُ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّانِیَةُ عَادَ بِمِثْلِ قَوْلِهِ ثُمَّ مَرَّ (3)فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الثَّالِثَةُ عَادَ بِمِثْلِ قَوْلِهِ (4)فَقَالَتْ وَیْحَکِ وَ مَنْ أَحْمَدُ قَالَتْ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَتِیمُ قُرَیْشٍ صَاحِبُ الْغُرَّةِ الْحَجْلَاءِ وَ النُّورِ السَّاطِعِ فَلَمَّا تَکَلَّمَتْ بِهَذَا الْکَلَامِ نَظَرَتْ إِلَی صَنَمِهَا یَمْشِی مَرَّةً وَ یَعْدُو مَرَّةً وَ یَقُولُ وَیْلِی مَنْ هَذَا الْمَوْلُودُ هَلَکَتِ الْأَصْنَامُ قَالَ فَکَانَتِ الْجُرْهُمَانِیَّةُ تَنُوحُ عَلَی نَفْسِهَا بِهَذَا الْحَدِیثِ(5).
د، العدد القویة قِیلَ لَمَّا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو طَالِبٍ لِفَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ أَیُّ شَیْ ءٍ خَبَّرَتْکِ بِهِ آمِنَةُ أَنَّهَا رَأَتْ حِینَ وَلَدَتْ هَذَا الْمَوْلُودَ قَالَتْ خَبَّرَتْنِی أَنَّهَا لَمَّا وَلَدَتْهُ خَرَجَ مُعْتَمِداً عَلَی یَدِهِ الْیُمْنَی رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَصْعَدُ مِنْهُ نُورٌ فِی الْهَوَاءِ حَتَّی مَلَأَ الْأُفُقَ فَقَالَ لَهَا أَبُو طَالِبٍ اسْتُرِی هَذَا وَ لَا تُعْلِمِی بِهِ أَحَداً أَمَا إِنَّکِ سَتَلِدِینَ مَوْلُوداً یَکُونُ وَصِیَّهُ (6).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الرِّزَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 297
و علم کاهنان از کار افتاد و سحر ساحران باطل شد و تخت همه پادشاهان وارونه شد و پادشاهان همه لال شدند و در آن روز هیچ سخن نگفتند و هر ماه ندایی از آسمان میرسید که بشارت باد بر شما چراکه هنگام خروج خجسته و فرخنده محمد بر زمین فرا رسیده است(1).
34.
امام محمد باقر علیه السلام به نقل از پدران ارجمند خود فرمود: قریشیان زن کاهنی به نام جُرهمانیه داشتند و او پسری داشت از بتپرستان سرسخت قریش. چون شبِ زاده شدن پیامبر صلّی الله علیه و آله فرا رسید، جن همراه جُرهمانیه به نزدش آمد و به او گفت: میان من و تو جدایی افکنده شده، چراکه آن نور گسترده آمده که هر کس در روشناییاش وارد شود، نجات مییابد و هر کس از آن رو گرداند، هلاک میشود، او احمد است و صاحب لوای اکبر و شکوه ابدی است. پسر جُرهمانیه نیز این سخنان را میشنید. چون شب دوم شد، او دوباره آمد و همان سخنان بازگفت و رفت و چون شب سوم شد، او باز آمد و همان سخنان بازگفت. جُرهمانیه به او گفت: وای بر تو! احمد کیست؟ گفت: پسر عبدالله بن عبدالمطّلب، آن یتیم قریش، صاحب چهره درخشان و نور تابناک. وقتی او این سخنان را بر زبان آورد، جُرهمانیه دید بتش می رود و باز می گردد و میگوید: وای بر من از این نوزاد، بتها هلاک شدند!. جُرهمانیه با بیان این واقعه بر خودش ناله می کرد(2).
35.
العدد القویه: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، ابوطالب به فاطمه بنت اسد گفت: آمنه از آنچه به هنگام زادن این نوزاد دیده چه برایت گفته است؟ گفت: برایم گفت وقتی او را زاییده، او با تکیه بر دست راستش بیرون آمده و سرش را سوی آسمان فراز کرد و از او چنان نوری در هوا تابیده که تا افق را فراگرفته است. ابوطالب به او گفت: این سخن را پوشیده دار و کسی را از آن آگاه نکن و بدان که نوزادی به دنیا خواهی آورد که وصیّ او خواهد بود.
36.
کافی: از ابی بصیر روایت شده که وی گفت: در سالی که موسی فرزند امام جعفر صادق، زاده شد، ما با امام به حج رفتیم. ابی بصیر سخن را ادامه میدهد تا آنجا که میگوید: امام جعفر
ص: 297
علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ ذَکَرَتْ حَمِیدَةُ أَنَّهُ سَقَطَ مِنْ بَطْنِهَا حِینَ سَقَطَ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ ذَلِکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْوَصِیِّ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ (1)فَقَالَ لِی إِنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ (2)فِیهَا بِجَدِّی أَتَی آتٍ جَدَّ أَبِی بِکَأْسٍ فِیهِ شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِجَدِّی وَ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی أَتَی آتٍ جَدِّی فَسَقَاهُ کَمَا سَقَی جَدَّ أَبِی وَ أَمَرَهُ بِمِثْلِ الَّذِی أَمَرَهُ فَقَامَ فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِأَبِی وَ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِی أَتَی آتٍ أَبِی فَسَقَاهُ بِمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَهُ بِالَّذِی أَمَرَهُمْ بِهِ فَقَامَ فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِی وَ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَاهُمْ فَفَعَلَ بِی کَمَا فَعَلَ بِهِمْ فَقُمْتُ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ إِنِّی مَسْرُورٌ بِمَا یَهَبُ اللَّهُ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی هَذَا الْمَوْلُودِ فَدُونَکُمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ وَ إِذَا سَکَنَتِ النُّطْفَةُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ أُنْشِئَ فِیهَا الرُّوحُ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَکاً یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ فَکَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ إِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَمَّا وَضْعُهُ یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَقْبِضُ کُلَّ عِلْمٍ لِلَّهِ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَمَّا رَفْعُهُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی بِهِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ یَقُولُ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ اثْبُتْ تُثْبَتْ (3)فَلِعَظِیمٍ مَا
ص: 298
علیه السلام فرمود حمیده خبر داد که وقتی موسی علیه السلام از شکم او بیرون آمده، دستش را بر زمین گذاشته و سرش را سوی آسمان فراز کرده است و من به او گفتم که این نشانه رسول خدا و نشانه وصیّ بعد از ایشان است. آنگاه حضرت به من فرمود: شبی که نطفه جدّم بسته شد، کسی نزد پدر ایشان آمد و جام شربتی گواراتر از آب و نرمتر از کره و شیرینتر از شهد و سردتر از برف و سفیدتر از شیر آورد و به آن را به ایشان نوشاند و او را امر کرد که با همسرش درآمیزد. او چنین کرد و نطفه جدّم بسته شد. همچنین شبی که نطفه پدرم بسته شد، کسی نزد جدّم آمد و همان شربت را به ایشان نوشاند و همان سخن را به ایشان گفت و ایشان چنین کرد و نطفه پدرم بسته شد. نیز شبی که نطفه من بسته شد، کسی نزد پدرم آمد و همان شربت را به ایشان نوشاند و همان سخن را به ایشان گفت و ایشان چنین کرد و نطفه من بسته شد. شبی هم که نطفه پسرم بسته شد، کسی نزد من آمد و همان ماجرای او با آنان با من نیز گذشت. در آن دم من با آگاهی از خواست خداوند برخاستم و شادمان از دهش خداوند با همسرم درآمیختم و نطفه این نوزاد بسته شد. پس به او تمسک جویید که به خدا سوگند او پس از من صاحب امر شماست. بدان که نطفه امام از شربتی است که برایت تعریف کردم و وقتی چهار ماه در رحم میماند و روح در آن شکل میگیرد، خداوند تبارک و تعالی فرشتهای به نام زندگی میفرستد و او بر بازوی راست آن طفل مینویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1)
{و سخن پروردگارت به راستی و داد، سرانجام گرفته است و هیچ تغییر دهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست.} وقتی او از شکم مادر بیرون میآید، دستانش را بر زمین میگذارد و سرش را سوی آسمان فراز میکند. او دستانش را بر زمین میگذارد چون همه دانش الهی را که از آسمان به زمین نازل شده میگیرد، و سرش را سوی آسمان فراز میکند چون منادی از میان عرش از جانب پروردگار شکوهمند او را با نام خودش و پدرش از سمت افق اعلی صدا میزند و میگوید: ای فلان بن فلان استوار باش که خداوند استوارت داشته، تو را برای کاری بزرگ
ص: 298
خَلَقْتُکَ أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ عَیْبَةُ (1)عِلْمِی وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیِی وَ خَلِیفَتِی فِی أَرْضِی لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ مَنَحْتُ جِنَانِی وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَصْلِیَنَّ (2)مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ وَسَّعْتُ عَلَیْهِ فِی دُنْیَایَ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی فَإِذَا انْقَضَی الصَّوْتُ صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ هُوَ وَاضِعاً یَدَیْهِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَقُولُ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ قَالَ فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ اسْتَحَقَّ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (3).
أقول: روی (4)الشیخ أبو الحسن البکری فی کتاب الأنوار عن أبی عمرو الشیبانی و جماعة من أهل الحدیث أن السحرة و الکهنة و الشیاطین و المردة و الجان قبل مولد (5)رسول الله صلی الله علیه و آله کانوا یظهرون العجائب و یأتون بالغرائب و یحدثون الناس بما یخفون من السرائر و یکتمون فی الضمائر و تنطق السحرة و الکهنة علی ألسنة الجن و الشیاطین و المردة بما یسترقون من السمع من الملائکة و لم تحجب السماء عن الشیاطین حتی بعث النبی صلی الله علیه و آله.
قال البکری و لقد بلغنا أنه کان بأرض الیمامة کاهنان عظیمان فاقا علی أهل زمانهما فی الکهانة و یتحدث الناس بهما فی کل مکان و کان أحدهما اسمه ربیعة بن مازن (6)و یعرف بسطیح و هو أعلم الکهان و الآخر اسمه وشق (7)بن باهلة الیمانی فأما سطیح فإن الله تعالی قد خلقه قطعة لحم بلا عظم و لا عصب سوی جمجمة رأسه و کان یطوی کما
ص: 299
آفریدهام، تو برگزیده من از میان آفریدگانم هستی و جایگاه اسرار من و ظرف علم من و امانتدار وحی من و جانشین من در زمینم هستی، من رحمت خود را برای تو و دوستدارانت واجب کردهام و بهشتم را به شما بخشیدهام و حوریانم را برای شما حلال گرداندهام، به عزّت و جلالم سوگند حتی اگر رزقم را در دنیا برای دشمنانت فراخ سازم، آنان را به سختترین عذاب درمیاندازم. وقتی آوای منادی به پایان میرسد، او پاسخش را میدهد و در همان حال که دستانش بر زمین است، سرش را سوی آسمان فراز میکند و میگوید: «شهد اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1)
{خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهی می دهد جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگانِ [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که:] جز او، که توانا و حکیم است، هیچ معبودی نیست} وقتی او این را میگوید، خداوند علم اول و علم آخر را به او عطا میکند و او شایسته دیدار روح در شب قدر میشود(2).
37.
مولف: شیخ ابوالحسن بکری در کتاب الانوار(3)از
ابوعمرو شیبانی و جماعتی از اهل حدیث روایت کرده: ساحران و کاهنان و شیاطین و دیوان و جنّیان پیش از ولادت رسول خدا صلّی الله علیه و آله شگفتیها و عجایب میآوردند و از اندیشههای پنهان و نهفتههای جانها سخن میگفتند و ساحران و کاهنان از زبان جنّیان و شیاطین و دیوان آنچه را که آنان از فرشتگان دزدانه شنود کرده بودند، باز میگفتند و آسمان از شیاطین پوشیده نبود تا اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله مبعوث شد.(4)
بکری میگوید: به ما خبر رسیده که در سرزمین یمامه دو کاهن بزرگ میزیستند که در کهانت سرآمد اهل زمان خود بودند و مردم در هر کجا درباره آن دو سخن میگفتند. یکی ربیعة بن مازن نام داشت و به سطیح معروف بود و عالمترین کاهنان بود و دیگری وشق(5)
بن باهلة الیمانی نام داشت. و اما سطیح؛ خداوند متعال او را همچون تکّهای گوشت بدون استخوان و عصب و فقط با جمجمهای در سرش آفریده بود.
ص: 299
یطوی الثوب و ینشر و یجعل علی وضمة (1)کما یجعل اللحم علی وضمة القصاب لا ینام من اللیل إلا الیسیر یقلب طرفه إلی السماء و ینظر إلی النجوم الزاهرات و الأفلاک الدائرات و البروق اللامعات و یحمل علی وضمة إلی الأمصار و یرفع إلی الملوک فی تلک الأعصار (2)یسألونه عن غوامض الأخبار و ینبئهم بما فی قلوبهم من الأسرار و یخبر بما یحدث فی الزمان من العجائب (3)و هو ملقی علی ظهره (4)شاخص ببصره لا یتحرک منه غیر عینیه و لسانه قد لبث دهرا طویلا علی هذه الحالة فبینا هو کذلک ذات لیلة شاخصا إلی السماء إذ لاحت له برقة مما یلی مکة ملأت الأقطار (5)ثم رأی الکواکب قد علا منها النیران فظهر بها دخان و تصادم بعضها ببعض واحد بعد واحد (6)حتی غابت فی الثری فلم یر لها نور و لا ضیاء (7)فلما نظر سطیح إلی ذلک دهش و حار و أیقن بالهلاک و الدمار و قال کواکب تظهر بالنهار و برق یلمع (8)بالأنوار یدل علی عجائب و أخبار و ظل یومه ذلک حتی انقضی النهار فلما أدرکه اللیل (9)أمر غلمانه أن یحملونه إلی موضع فیه جبل هناک و کان شامخا فی الجبال (10)فأمرهم أن یرفعوه علیه فجعل یقلب طرفه یمینا و شمالا فإذا هو بنور ساطع و ضیاء لامع قد علا علی الأنوار و أحاط علی الأقطار و ملأ الآفاق فقال لغلمانه أنزلونی فإن
ص: 300
او همچون جامهای تا میشد و باز میشد و همچون گوشتی که بر تخته قصابان گذاشته شود، بر تختهای قرار میگرفت و شبها جز اندکی نمیخوابید و دیده سوی آسمان میچرخاند و به ستارگان تابناک و افلاک گردان و برقهای درخشان مینگریست و بر روی تختهای به سرزمینهای گوناگون سفر میکرد و نزد پادشاهان آن روزگاران میرفت و آنان درباره اخبار مبهم از او میپرسیدند و او برایشان اسرار سینههایشان را آشکار میکرد و از رویدادهای شگفت زمانه خبرشان میداد. او بر پشتش میخوابید و با چشمانش خیره مینگریست و اندامش جز چشمان و زبانش هیچ تکان نمیخورد و روزگار درازی بر همین حال بود. شبی از شبها در همان حال که به آسمان خیره بود ناگاه پیش چشمش برقی از سوی مکه درخشید و آفاق را فراگرفت. سپس از ستارگان آتشی برخاست و دودی از آنها بلند شد و یکی پس از دیگری به هم برخوردند و در آسمان ناپدید شدند و دیگر نه نوری از آنها پدید آمد و نه روشنایی. چون سطیح این شگفتی بدید مبهوت و متحیّر شد و دانست که نابودی و هلاکتی در راه است و گفت: چون ستارگان در روز بدرخشند و برقها نور بپراکنند، بر اخباری شگفت دلالت کنند. او آن روز منتظر ماند تا اینکه روز سر آمد. چون شب شد به غلامانش دستور داد تا او را به کوهی بلند در آن حوالی ببرند. وقتی او را از آن کوه بالا بردند، به چپ و راستش نگریست و ناگاه دید برقی تابناک و نوری درخشان بر همه روشناییها فراز شد و همه زمین را پوشاند و آفاق را فراگرفت. به غلامانش گفت: مرا پایین بگذارید
ص: 300
عقلی قد طار و لبی قد حار من أجل هذه الأنوار و إنی أری أمرا جلیلا و قد دنا منی الرحیل بلا شک عن قلیل قالوا له و کیف ظهر لک ذلک یا سطیح قال یا ویلکم إنی رأیت أنوارا قد نزلت من السماء إلی الأرض و أری الکواکب قد تساقطت إلی الأرض و تهافتت (1)و إنی أظن أن خروج الهاشمی قد دنا فإن کان الأمر کذلک فالسلام علی الوطن (2)من أهل الأمصار و الیمن إلی آخر الزمن فحار غلمانه من کلامه و أنزلوه و قد أرق (3)تلک اللیلة أرقا و أصبح قلقا لم یتهنأ برقاد و لم یوطأ له مهاد کثیر الفکر و السهاد (4)و جمع قومه و عشیرته و قال لهم إنی أری أمرا عظیما و خطبا جسیما و قد غاب عنی خبره و خفی علی أثره و سأبعث إلی جمیع إخوانی من الکهان فکتب إلی سائر البلدان و کتب (5)إلی وشق یخبره (6)عن الحال و یشرح له المقال فرد علیه الجواب قد ظهر عندی بعض الذی ذکرت و سیظهر نور الذی وصفت غیر أنی لا علم لی فیه و لا أعرف شیئا من دواعیه فعند ذلک کتب إلی الزرقاء ملکة الیمن و کانت من أعظم الکهنة و السحرة (7)قد ملکت قومها بشرها و سحرها و کان المجاورون لها آمنین فی معایشهم لا یخافون من عدو و لا یجزعون من أحد و کانت حادة البصر عظیمة الخطر تنظر من مسیرة ثلاثة أیام کما ینظر الإنسان الذی بین یدیه و إذ أراد أحد من أعدائها الخروج إلی بلدها تخبر قومها و تقول احذروا فقد جاءکم عدوکم من جهة کذا و کذا فیجدون الأمر کما ذکرت.
قال أبو الحسن البکری و لقد بلغنی أن أهل الیمامة قتلوا قتیلا من غسان و کان قد قتل منهم رجلا قبل ذلک فبلغ قومه قتله فأجمعوا أن یکبسوا (8)قومها فی أربعة آلاف
ص: 301
که هوش از سرم پریده و از این نورها سرگشته شدهام. من امری هنگفت دیدهام و بدون شک وفاتم نزدیک شده است. گفتند: از کجا میگویی ای سطیح؟! گفت: وای بر شما! دیدم نورهایی از آسمان به زمین فرود آمدند و ستارگان به زمین برخورد کردند و ریختند. گمان کنم خروج آن مرد هاشمی نزدیک شده، اگر چنین باشد، پس باید با وطن و یمن تا به آخر الزمان وداع کنم. غلامان سطیح از سخنانش متحیّر شدند و او را پایین آوردند. او آن شب را بیدار و نگران گذراند و از خواب بهرهای نبرد و هیچ بستری برایش نگستراندند و همه شب را هوشیار و در اندیشه ماند. در آن اوان قوم و قبیله خود را گرد آورد و به آنان گفت: من امری هنگفت و حادثهای بزرگ در راه میبینم که خبرش از من پنهان مانده و اثرش بر من معلوم نیست، باید کسی را نزد همه برادران کاهنم بفرستم. او به سرزمینهای دیگر نامه نوشت و به وشق نیز نوشت و او را از ماجرا خبر داد و موضوع را برایش شرح داد. وشق به او پاسخ داد که برخی از آنچه میگویی نزد من نیز پدید آمد و نوری که وصف کردی ظهور خواهد کرد، اما من علمی نسبت به آن ندارم و چیزی درباره اسبابش نمیدانم. سطیح پس از او به ملکه یمن زرقاء نامه نوشت که از کاهنان و ساحران بزرگ بود و با شرارت و جادوگری ملکه قوم خود شده بود، نزدیکانش در معیشت خود مصون بودند و از هیچ دشمنی هراس نداشتند و از هیچ کس نمیترسیدند، بسیار تیزبین و خطرناک بود و مسیر سه روزه را چنان میدید که انسانی پیش رویش را میبیند، هرگاه یکی از دشمنانش میخواست به طرف سرزمین او راهی شود، او قوم خود را باخبر میکرد و میگفت: بر حذر باشید که دشمنتان دارد از فلان سمت میآید و آنان به زودی امور را همچنان که او میگفت مییافتند.
ابوالحسن بکری میگوید: آوردهاند که اهل یمامه یکی از افراد قبیله غسان را کشتند و پیش از آن نیز یکی از آنان کشته شده بود. چون خبر قتل وی به قومش رسید، جمع شدند تا با چهار هزار زرهپوش به آنان حمله کنند.
ص: 301
مدرع و قال لهم سیدهم من غسان یا ویحکم أ تطمعون فی الدخول إلی الیمامة و فیها الزرقاء أ ما تعلمون أنها تنظر إلی الوافدین و تعاین الواردین من البعد فکیف إذا رأت رکائبکم (1)قد أقبلت فتخبر قومها و یأخذون حذرهم (2)و أنشأ یقول.
إنی أخاف من الزرقاء و صولتها***إذا رأت جمعکم یسری إلی البلد.
ترمیکم بأسود لا قوام لکم*** بشرها ثم لا تبقی علی أحد.
کم من جموع أتوها قاصدین لها*** فراح جمعهم بالخوف و النکد.
فقالوا ما الذی تشیر به علینا قال رأیت رأیا و أنا أرجو أن یکون فیه الظفر إن ساعدنی فیه القدر قالوا و ما ذلک قال إنی أقول لکم انزلوا عن خیلکم ثم اعمدوا إلی الشجر فیقطع (3)کل واحد منکم ما یستره ثم تحملونه فی أیدیکم ثم تقودون خیلکم و تسیرون فی ظل الشجر فعسی أن یتغیر علیها النظر قالوا نعم الرأی ما رأیت ففعلوا ما قال حتی بقی (4)بینهم و بین الیمامة ثلاثة أیام جعلوا أمامهم رجلا معه کتف بعیر یلوح (5)به و نعل یخصفه لینکر علیها (6)النظر فلما نظرت إلیهم الزرقاء و کانت فی صومعتها صاحت بأعلی صوتها و قالت یا أهل الیمامة أقبلوا فأقبل إلیها الناس و قالوا ما عندک من (7)خبر قالت إنی رأیت (8)عجبا عجیبا و أظن أن الملبسة تسیر إلینا فی ظل الشجر و هم جمع کثیر یتقدمهم رجل فی یده کتف بعیر و معه
ص: 302
بزرگ غسان به آن قوم گفت: وای بر شما! آیا میخواهید به یمامه حمله کنید حال آنکه زرقاء در آنجا حضور دارد؟ مگر نمیدانید او راهنوردان را میبیند و رهسپاران را از دور مشاهده میکند؟ وقتی او کاروانهای شما را در راه ببیند، به قوم خود خبر میدهد و آنان سلاح برمیگیرند، سپس سرود:
«من از زرقاء و هیبتش میترسم، اگر او جمع شما را ببیند که سوی آن دیار رهسپارید،
دلاورانی را سوی شما میفرستد که یارای مقابله با آنان را ندارید و هیچ کس را زنده نمیگذارند،
چه بسیار جمعهایی که دشمنانه سویش تاختند و به هراس و سیهروزی درافتادند.»
آن قوم گفتند: تو میگویی چه کنیم؟ گفت: من فکری دارم که اگر دست تقدیر همراهم باشد امید دارم پیروزی به بار آورَد. گفتند: چه فکری؟ گفت: به نظر من از اسبهایتان پیاده شوید و سوی درختان بروید و هر یک از شما تکهای از درخت را قطع کند و خود را با آن بپوشاند، سپس تکههای درخت را بر دستانتان بگیرید و بر اسبهایتان سوار شوید و زیر درختان به راه افتید، امید است که او اشتباه ببیند. گفتند فکرت را پذیرفتیم و به نظرش عمل کردند و به راه افتادند. سه روز تا یمامه راه مانده بود که مردی را پیشاپیش خود گذاشتند، او یک کتف شتر برّاق با خود برگرفت و مشغول پینه زدن به یک جفت کفش شد تا صحنه را در نظر زرقاء دگرگون کند. زرقاء که در صومعه خود نشسته بود، آنان را دید و فریاد کشید و گفت: ای اهل یمامه بیایید. مردم آمدند و گفتند: چه خبر شده؟ گفت: صحنهای شگفت دیدم، به گمانم جمعی انبوه در پشت تکههای درخت به سمت ما میآیند و مردی با یک کتف شتر و یک
ص: 302
نعل یخصفه تارة و تارة یلوح بکتف البعیر فلما سمعوا کلامها أعرضوا عنها و قال بعضهم لبعض إن الزرقاء قد خرفت و تغیر نظرها فهل رأیتم شجرا یسیر و رجلا یلوح بکتف بعیر إن هذا وسواس (1)و جنون قد عارضها فلما سمعت منهم ذلک أغلقت صومعتها و کان لا یقدر علیها أحد قط فلم یلبثوا بعد ذلک إلا قلیلا حتی کبسوا الیمامة و هدموا البنیان و سبوا النسوان و قتلوا الرجال و أخذوا الأموال ثم ولوا راجعین فوقع بقومها الندامة و أعقبتهم الملامة حیث لم یسمعوا منها و خالفوها ثم إن سطیحا کتب إلیها کتابا یقول فیه باسمک اللهم من سطیح صاحب القول الفصیح (2)إلی فتاة الیمامة المنعوتة بالشهامة (3)من سطیح الغسانی الذی لیس له فی عصره ثانی أما بعد فإنی کتبت إلیک کتابی و أنا فی هموم و سکرات و غموم و خطرات و قد تعلمین ما الذی یحل بنا من الدمار (4)و الهلاک من خروج التهامی الهاشمی الأبطحی العربی المکی المدنی السفاک للدماء و قد رأیت برقة لمعت و کواکبا سطعت (5)و إنی أظن أن ذلک من علاماته و لا شک أنه قرب أوانه و ما کتبت إلیک إلا بما أری عندک من التحصیل و ما فی نساء عصرنا لک من مثیل فإذا ورد رسولی إلیک و قدم کتابی علیک ردی جوابی بما عندک من الخطاب و ما ترینه من الصواب فإنه لا یقر لی قرار لا فی اللیل و لا فی النهار و لم أقف (6)علی هذه الدلائل و الآثار و السلام.
ثم دعا بغلام له اسمه صبیح و قال له سر بهذا الکتاب إلی الیمامة (7)و أتنی
ص: 303
کفش پیشاپیش آنان نشسته و یک بار بر کفش پینه میزند و یک بار با کتف شتر علامت میدهد. مردم سخن زرقاء را شنیدند و از او رو گرداندند و به یکدیگر گفتند: زرقاء پیر شده و چشمانش عوض شده، مگر تا به حال دیدهاید درختی حرکت کند و جلویش مردی با یک کتف شتر علامت دهد؟ زرقاء وسواس پیدا کرده و دیوانه شده. وقتی این سخنان به گوش زرقاء رسید، در صومعهاش را که هیچکس نمیتوانست واردش شود، بست. چیزی نگذشت که آن قوم به یمامه یورش آوردند و همه جا را ویران کردند و زنان را به اسارت گرفتند و مردان را کشتند و اموال را ربودند و راه بازگشت پیش گرفتند و اهل یمامه از اینکه سخن زرقاء را نشنیدند و از او سرپیچی کردند، سخت پشیمان شدند. سطیح به زرقاء نامه نوشت و در آن گفت: به نام خدا، از سطیح سخنگوی فصاحت به به بانوی یمامه متّصف به شهامت، از سطیح غسانی که در روزگار خود همتا ندارد، من این نامه را در ترس و دغدغه و غم و دلهره به تو مینویسم و تو خود میدانی که بر ما چه مصیبتی میشود اگر آن مرد تهامی هاشمی ابطحی عربی مکّی مدنی خونریز ظهور کند، من دیدم که برقی زد و ستارگانی درخشیدند و گمان کنم این از علامات او باشد و شک ندارم که هنگام ظهورش نزدیک شده است، از این رو به تو این نامه را نوشتم چون از علم تو خبر داشتم و میدانستم که تو در میان زنان این روزگار همتا نداری، بنابراین چون فرستاده من نزدت رسید و نامه مرا به تو داد، پاسخ مرا با آنچه که میدانی و صلاح میبینی بنویس چراکه من شبانهروز بیقرارم و از این قرائن و آثار سر در نمیآورم، والسلام.
ص: 303
بالجواب فأخذ صبیح الکتاب و مضی به حتی صار بینه و بین الیمامة ثلاثة أیام فرمقته (1)الزرقاء و الکتاب فی طی عمامته فصاحت فی قومها قد جاءکم راکب قاصد إلی بلدکم وارد قد أرسل زمام ناقته و الکتاب (2)فی طی عمامته فجعل القوم یرتقبونه إلی أن وصل بعد ثلاثة أیام فلما رأته انحدرت إلیه و فتحت الباب (3)فدفع إلیها الکتاب فقرأته ثم قالت خبر قبیح أتانا به صبیح من کاهن الیمن سطیح یسأل عن نور ساطع و ضیاء لامع ذلک و رب الکعبة من دلائل خراب (4)الأطلال و یتم (5)الأطفال فإنه یظهر من عبد مناف محمد النبی بلا خلاف قال صبیح فتعجبت من کلامها و طلبت الجواب فکتبت إلی سطیح یقول بسم الله من الزرقاء (6)الذی لیس علیها (7)شی ء یخفی إلی سید غسان و أفضل الکهان المعروف بسطیح صاحب القول الفصیح أما بعد فإنه ورد کتابک علی و قدم رسولک لدی تذکر أمرا عظیما قد هجس بقلبک (8)و اختلج بلبک أما نزول الکواکب فکأنک بآیات (9)الهاشمی قد قربت فإذا قرأت کتابی فأیقظ نفسک و احذر من الغفلة و التقصیر و بادر إلی التشمیر و المسیر لنلتقی بمکة فإنی راحلة إلیها لأعرف هذا الأمر علی حقیقته فلعلنا نتساعد علی هذا المولود فنعمل فیه الحیلة عسی أن نظفر بهلاکه و نخمد نوره قبل إشراقه فلما قرأ کتابها انتحب و بکی بکاء شدیدا ثم قال.
ص: 304
آنگاه غلام خود صبیح را صدا زد و به او گفت: این نامه را به یمامه برسان و پاسخش را برایم بیاور. صبیح نامه را گرفت و به راه افتاد، وقتی به جایی رسید که تا یمامه سه روز فاصله داشت، زرقاء او را با نامهای که در دستارش پیچیده بود دید و در میان قوم خود فریاد برآورد که سوارهای به سمت شما میآید که افسار ناقهاش را گرفته و نامهای در دستارش پیچیده است. آن قوم منتظر صبیح ماندند تا اینکه پس از سه روز رسید. همینکه زرقاء او را دید به سویش شتافت و در را گشود و صبیح نامه سطیح را به او داد. او نامه را خواند و سپس گفت: صبیح از کاهن یمن سطیح خبری قبیح آورده، او از آن روشنایی تابان و نور درخشان پرسیده، به پروردگار کعبه سوگند که هنگام ویران شدن سراها و یتیم شدن بچهها نزدیک شده و حتما از قبیله عبدمناف محمد پیامبر ظهور میکند. صبیح از سخنان او شگفت زده شد و از او پاسخ خواست. زرقاء به سطیح نوشت: به نام خدا، از زرقاء که هیچ چیز بر او پوشیده نیست به بزرگ غسان و سرآمد کاهنان سطیح سخنگوی فصیح، اما بعد، نامهات رسید و فرستادهات آمد، از امری بزرگ سخن گفتهای که پریشانت کرده و قرارت را ربوده، فرود ستارگان نشان از نزدیکی ظهور مرد هاشمی دارد، چون نامه مرا خواندی، مراقب خود باش و از غفلت و کوتاهی بپرهیز و به سرعت آماده شو و به راه بیافت تا در مکه یکدیگر را دیدار کنیم، من نیز راهی میشوم تا حقیقت این امر را دریابیم، شاید با یاری یکدیگر بتوانیم علیه این نوزاد حیلهای در کار کنیم، امید است که موفق شویم او را از بین ببریم و پیش از آنکه بدرخشد نورش را خاموش کنیم. چون سطیح نامه زرقاء را خواند فغان برآورد و سخت گریست و سرود:.
ص: 304
لا صبر لا صبر أضحی بعد معرفة(1)***تعذو الجلادة کالمستضعف الوهن
إن کان حقا خروج الهاشمی دنا*** فارحل بنفسک لا تبکی علی الیمن
ثم اجعل القفر أوطانا تقیم بها*** و اغد عن الأهل ثم الدار و الوطن
فالعیش فی مهمه (2)من غیر ما جزع***أهنأ من العیش فی ذل و فی حزن.
قال ثم أخذ فی أهبة السفر و خرج من ساعته إلی مکة و قال لقومه إنی سائر إلی نار قد تأججت فإن أدرکت إخمادها رجعت إلیکم و إن کانت الأخری فالسلام منی علیکم فإنی لاحق بالشام أقیم بها حتی أموت فلما وصل مکة أقبل (3)إلی سطیح رجال من قریش و فیهم أبو جهل و أخوه أبو البختری و شیبة و عتبة بن أبی معیط و العاص بن وائل فقالوا یا سطیح ما قدمت إلا لأمر عظیم أ لک حاجة فتقضی فقال لهم بورک فیکم ما لی یدیکم حاجة فقالوا له تمضی معنا إلی منازلنا فقال بل أنزل عند من إلیهم قصدت و نحوهم أردت و بفنائهم أنخت و قد علمتم فضلی و قد جئتکم أحدثکم بما کان و ما یکون إلهاما ألهمنی الله بالصواب و أنطقنی بالجواب فأین المتقدمون فی العهد و من لهم السابقة فی الحمد و المجد لقد أردت أفضل قریش من بنی عبد مناف فأنا لهم المبشر بالبشیر النذیر و القمر المستنیر فقد قرب ما ذکرته فأین عبد المطلب و سلالته الأشبال فعظم ذلک علی أبی جهل و تفرقوا (4)عنه یمینا و شمالا و اتصل الخبر إلی بنی عبد مناف فجمع أبو طالب إخوته عبد الله و العباس و حمزة و عبد العزی و قال لهم إن هذا القادم علیکم هو کاهن الیمن
ص: 305
«بعد از شناختی که سرسخت را همچون ناتوان و سست میگرداند، دیگر صبر جایز نیست جایز نیست،
اگر خروج آن مرد هاشمی حقیقتا نزدیک شده، خودت برو و بر یمن گریه مکن،
سپس بیابان را وطن گیر و همانجا مقیم شو و خانواده و خانه و دیار را ترک کن،
چراکه زندگی بدون ترس و نگرانی در بیابانها از زندگی در ذلّت و اندوه بهتر است.»
سپس بار سفر بربست و در دم از مکه خارج شد و به قومش گفت: من به سوی آتشی میروم که برافروخته شده، اگر توانستم خاموشش کنم نزدتان بازمی گردم، وگرنه که بدرود، من به شام میروم و آنجا میمانم تا بمیرم. چون سطیح به مکه رسید مردانی از قریش به همراه ابوجهل و برادرش ابوالبختری و شیبه و عتبة بن ابی معیط و عاص بن وائل به استقبالش رفتند و به او گفتند: ای سطیح! حتما برای کاری مهم آمدهای، اگر حاجتی داری بگو تا برآورده شود. سطیح به آنان گفت: خدا به شما برکت دهد، من نزد شما حاجتی ندارم. به او گفتند: با ما به منازل ما بیا. گفت: من میهمان کسانی میشوم که به قصد ایشان آمدهام و خواستار دیدار ایشان هستم و به آستان ایشان روی آوردهام، شما از برتری من آگاهید، من نزد شما آمدهام تا با الهامی که به درستی از خداوند میگیرم از گذشته و آینده برایتان سخن گویم، کجایند پیشتازان عهد و پیشینهداران حمد و مجد؟! من به دیدار برترین مردان قریش در میان عبدمناف آمدهام، آمدهام تا آنان را به قدوم مردی بشارتدهنده و هشداردهنده که چون ماه تابناک است، مژده دهم، کجایند عبدالمطّلب و فرزندان دلیر او؟! سخنان سطیح بر ابوجهل گران آمد و آنان از گرد او پراکنده شدند. وقتی خبر ورود او به بنی عبدمناف رسید، ابوطالب برادران خود عبدالله و عباس و حمزه و عبدالعزی را گرد آورد و به آنان گفت: این مرد که نزد شما آمده، کاهن و بزرگ یمن است،
ص: 305
و سیدها و قد کان قدیما ورد علی أبیکم و أخبره بمولود یخرج من ظهره مبارک فی عمره یملک الأقطار و یدعو إلی عبادة الملک الجبار (1)فساروا إلیه و قال لهم أنکروه أنسابکم و لا تعرفن (2)أحسابکم ثم إن أبا طالب سار فی إخوته حتی وردوا إلیه و کان فی ظل الکعبة جالسا و الناس حوله (3)فلما نظر إلیهم فرح بهم ثم دفع أبو طالب سیفه و رمحه إلی غلامه و قال (4)هذه هدیة منی إلی سطیح فإنه لواجب الحق علینا ثم انحرف إلیه من قبل أن یخبره غلامه فلما وصل إلیه قال حییت (5)بالکرامة و خلدت فی النعمة فإنا قد أتیناک زائرین و لواجب حقک غیر منکرین (6)فقال سطیح حییتم بالسلام و أتحفتم بالإنعام فمن أی العرب أنتم فأراد أبو طالب أن یعلم مقدار علمه قال نحن قوم من بنی جمح فقال سطیح ادن منی أیها الشیخ و ضع یدک علی وجهی فإن لی فی ذلک حاجة فدنا منه و وضع یده علی وجهه فقال سطیح و علام الأسرار المحتجب عن الأبصار الغافر للخطیئة و کاشف البلیة إنک صاحب الذمم الرفیعة و الأخلاق المرضیة و المسلم إلی غلامی الهدیة قناة خطیة و صفیحة (7)هندیة و إنکم لأشرف البریة و إن لک و لأخیک أشرف الذریة و إنک و من أتی معک من سلالة هاشم الأخیار و إنک لا شک عم نبی المختار المنعوت فی الکتب و الأخبار فلا تکتم نسبک فإنی عارف بنسبکم فتعجب أبو طالب من کلامه و قال له یا شیخ لقد صدقت فی المقال و أحسنت الخصال فنرید أن تخبرنا بما یکون فی زماننا
ص: 306
او پیشتر نیز نزد پدرتان آمده و به او خبر داده که فرزندی فرخنده از پشت او بیرون میآید که زمین را مالک میشود و به پرستش خداوند مَلِک جبّار فرامیخواند. آنان سوی سطیح به راه افتادند و ابوطالب به آنان گفت: نسب خود را از او پنهان کنید و خود را به او نشناسانید. ابوطالب در میان برادرانش راهی شد و رفتند تا نزد او رسیدند. او در سایه کعبه نشسته بود و مردم گردش را فراگرفته بودند. چون نگاهش به آنان افتاد، خوشحال شد. ابوطالب شمشیر و نیزه خود را به غلام او داد و گفت: این هدیه من به سطیح است، او حقی واجب بر ما دارد. سپس پیش از آنکه غلام سطیح به او خبر دهد برگشت. هنگامی که ابوطالب نزد سطیح رسید به او گفت: خوش آمدی و مقدمت مُنعم باد! ما به دیدار تو آمدهایم، تو حق واجبی بر ما داری که خود خوب میدانیم. سطیح گفت: درود بر شما و نعمتهایتان گوارایتان! شما از کدام طایفه عرب هستید؟ ابوطالب خواست میزان علم او را بیازماید و گفت: ما از بنی جمح هستیم. سطیح گفت: نزدیک بیا ای شیخ و دستت را بر صورت من بگذار که من در این کار حاجتی دارم. چون ابوطالب به او نزدیک شد و دستش را بر صورتش گذاشت، او گفت: به خداوند دانای اسرار و پنهان از ابصار و آمرزنده خطاها و از بین برنده بلایا سوگند! تو مردی با صفات والا و خُلقی نیک هستی که نیزهای خطی و شمشیری هندی به غلام من هدیه دادهای، شما ارجمندترین آفریدگان هستید و برترین فرزندان از برای تو و برادر توست، تو و همراهانت از خاندان نیک هاشم هستید و بدون شک تو عموی آن پیامبر مختار هستی که وصفش در کتب و اخبار آمده، پس نسب خود را از من پنهان مکن که من نسب شما را خوب میدانم. ابوطالب از سخنان او شگفت زده شد و به او گفت: ای شیخ! درست گفتی و لطف کردی، از تو میخواهیم ما را از رویدادهای زمانمان خبر دهی.
ص: 306
و ما یجری علینا فقال سطیح و الدائم الأبد و رافع السماء بلا عمد الواحد الأحد الفرد الصمد لیبعثن من هذا و أشار إلی عبد الله عن قریب الأمد نبی یهدی إلی الرشد یدمر کل صنم و یهلک کل من لها عبد لا یرفع سیفه عن أحد یدعو إلی عبادة الله الأحد یعینه علی ذلک معین هو ابن عمه له قرین صاحب صولات عظام و ضربات بالحسام و أبوه لا شک هذا و أشار بیده إلی أبی طالب فقالوا له یا شیخ نحب أن تصف لنا هذا النبی و تبین لنا نعته فقال اسمعوا منی کاملا صحیحا سیظهر منکم عن قلیل شخص نبیل و هو رسول الملک الجلیل و إن لسان سطیح عنه (1)لکلیل و هو رجل لا بالقصیر اللاصق و لا بالطویل الشاهق حسن القامة مدور الهامة بین کتفیه علامة علی رأسه عمامة تقوم له الدعامة (2)إلی یوم القیامة ذلک و الله سید تهامة یزهر وجهه فی الدجی و إذا تبسم أشرقت الأرض بالضیاء أحسن من مشی و أکرم من نشأ حلو الکلام طلق اللسان نقی زاهد خاشع عابد لا متجبر و لا متکبر إن نطق أصاب و إن سئل أجاب طاهر المیلاد بری ء من الفساد رحمة علی العباد بالنور محفوف و بالمؤمنین رءوف و علی أصحابه عطوف اسمه فی التوراة و الإنجیل معروف یجیر الملهوف و بالکرامة موصوف اسمه فی السماء أحمد و فی الأرض محمد صلی الله علیه و آله.
فقال له أبو طالب یا سطیح هذا الشخص الذی ذکرت أنه یعینه و یقاربه فی حسبه و نسبه انعته لنا کما نعت لنا هذا فقال إنه همام و لیث ضرغام و أسد قمقام و قائد مقدام کثیر الانتقام یسقی کأس الحمام عظیم الجولة شدید الصولة کثیر الذکر فی الملإ یکون لمحمد صلی الله علیه و آله وزیرا و یدعی بعد (3)موته أمیرا اسمه فی التوراة برئیا و فی الإنجیل إلیا (4)و عند قومه علیا ثم أمسک ملیا کأنه قد سلب عقله و هو متفکر فی أمره (5)و الناس ینظرون إلیه ثم التفت إلی أبی طالب و قال
ص: 307
سطیح گفت: به خداوند همیشه جاودان و برپادارنده آسمان و یکتای یگانه و بیهمتای بینیاز سوگند که به زودی از اینجا - و به عبدالله اشاره کرد - پیامبری مبعوث میشود که به راه درست هدایت میکند و همه بتها را برمیاندازد و بتپرستان را از بین میبرد و هیچ کس از شمشیرش امان نمییابد، او همه را به پرستش خداوند یکتا فرا میخواند و یاورش در این راه پسرعموی اوست که جنگجویی سلحشور است و شمشیری برنده دارد و بدون شک پدرش این مرد است، و به ابوطالب اشاره کرد. به او گفتند: ای شیخ! دوست داریم این پیامبر را برای ما وصف کنی و صفاتش را برای ما بیان کنی. گفت: پس بشنوید سخنی درست و بی هیچ کم و کاست، به زودی از میان شما مردی شریف ظهور میکند که فرستاده خداوند مَلک جلیل است و زبان سطیح از وصف او عاجز است، او مردی است نه کوتاه و نه بلند، بلکه قامتی نیک و سری سالم دارد و میان کتفهایش علامتی دارد و بر سرش عمامه دارد و تا به روز قیامت سَروری دارد، به خدا سوگند او بزرگ تهامه است که چهرهاش در تاریکی میدرخشد و چون میخندد، زمین روشن میشود، نیکتر از هر کس راه میرود و ارجمندتر از هر آفریدهایست، شیرین بیان و خوش زبان و پاکدامن و فروتن و خداپرست است، نه زورگوست و نه متکبر، چون سخن گوید درست گوید و اگر از او چیزی پرسیده شود پاسخ دهد، به پاکی زاده میشود و از خطاکاری به دور میماند، رحمتی بر بندگان است و پوشیده از نور است و با مومنان مهربان و برای یارانش دلسوز است، نامش در تورات و انجیل معروف است، غمزدگان را پناه میدهد و به ارجمندی موصوف است، نامش در آسمان احمد است و در زمین محمد. ابوطالب به او گفت: ای سطیح! گفتی کسی او را یاری میکند و در حسب و نسب به او نزدیک است، او را نیز برایمان وصف کن. گفت: او سعادتمند است و شیر هژبر است و جنگجویی دلیر است و رهبری استوار است و بسیار انتقام میگیرد و جام مرگ را به دشمنان مینوشاند، نمایشی بزرگ میدهد و یورشی سخت میبرد و در آسمان بسیار از او یاد میکنند، وزیر محمد است و پس از وفات محمد امیر است، در تورات برئیا نام دارد و در انجیل ایلیا و در میان قوم خود علی. سطیح آنگاه دمی سر در گریبان برد و در اندیشه فرو رفت و سپس در میان دیدگان مردم رو به ابوطالب کرد و گفت:
ص: 307
أیها السید رد یدک علی وجهی ثانیة ففعل أبو طالب فلما حس (1)سطیح بید أبی طالب تنفس الصعداء و أن کمدا (2)و قال یا أبا طالب خذ بید أخیک عبد الله (3)فقد ظهر سعدکما فأبشرا بعلو مجدکما فالغصنان من شجرتکما محمد لأخیک و علی لک فبهت أبو طالب من کلامه و شاع فی قریش ما قاله سطیح فعند ذلک قال أبو جهل لعنه الله معاشر الناس من قریش لیس هذه (4)بأول حادثة نزلت بنا من بنی هاشم فقد سمعتم من سطیح من ظهور هذا الرجل الذی یفسد أدیاننا و من یشارکه من ولد أبی طالب فبینا هم کذلک إذ جاء أبو طالب و وقف وسط الناس و نادی بأعلی صوته یا معاشر قریش اصرفوا عن قلوبکم الطیش (5)و لا تنکروا ما سمعتم فنحن بالقدمة أولی و علی (6)یدنا نبعت زمزم و الله ما سطیح بکاذب بل إنه (7)فی کلامه لصائب و ما نطق بکلمة إلا ظهر برهانها أ لیس هو القائل لکم بأنه یطلع علیکم (8)سیف لا یترک منکم أحدا فی بلد الیمن فلم یکن إلا کرقدة النائم (9)و إذا قد ظهر ما قال و عن قلیل سیظهر ما ذکر علی رغم من یعادیه ثم إن أبا طالب أمر بسطیح أن یرفع إلی منزله فأکرمه و حباه و قربه و خلع علیه و کساه و باتت مکة تموج تلک اللیلة فلما برق الصباح فأول
ص: 308
ای بزرگمرد! باز دستت را بر صورت من بگذار. ابوطالب چنین کرد. چون سطیح دست ابوطالب را حس کرد، نفسی عمیق کشید و آهی برآورد و گفت: ای ابوطالب! دست برادرت عبدالله را بگیر که سعادت با شماست، مژده باد بر شما که ارجمند و بلندمرتبه خواهید شد، آن دو شاخه مبارک از شجره شمایند، محمد از برادرت و علی از تو. ابوطالب از کلام سطیح مبهوت شد و سخنان او در میان قریشیان پیچید. در آن دم ابوجهل که خدا لعنتش کند، گفت: ای جماعت اهل قریش! این نخستین بلایی نیست که از بنی هاشم بر ما فرود آمده، شنیدید که سطیح از ظهور مردی سخن گفت که ادیان ما را تباه میکند و گفت که یکی از فرزندان ابوطالب او را یاری میکند. در همان اوان ناگاه ابوطالب آمد و در میان مردم ایستاد و با صدای بلند ندا سر داد که ای جماعت قریش! بددلی را از خود دور کنید و آنچه را که خود میدانید انکار نکنید، ما پیشینهدارترین هستیم و زمزم به دست ما جوشش گرفته است، به خدا سوگند سطیح دروغ نگفت، بلکه به درستی سخن گفت و برای هر چه گفت دلیلی آورد، آیا همو نبود که برایتان خبر آورد شمشیری از یمن بر شما سر میرسد که هیچ یک از شما را رها نمیکند، سپس اندازه یک خواب گذشت و ناگاه سخنش بر شما پدید آمد، پس به زودی آنچه گفت پدید خواهد آمد هرچند کسانی دشمنی کنند. آنگاه ابوطالب سطیح را به منزل خود دعوت کرد و او را ارج نهاد و به او محبت کرد و او را به خود نزدیک گرداند و به او خلعت بخشید و جامه بر تنش پوشاند. مکه آن شب را در هیاهویی گذراند و چون صبح شد،
ص: 308
من خرج إلی الأبطح أبو جهل ثم بعث عبیده إلی سادات قریش فقدموا علیه فلما ارتفع النهار ضاق الأبطح من کل جانب فقام أبو جهل و نادی یا آل غالب یا آل طالب یا ذوی العلا (1)و المراتب أ ترضون لأنفسکم أن ترموا بالمناکب کما ذکر أبو طالب إن هذا من العجائب لنقل جلامید الصفا إلی البحر الأقصی أیسر مما ذکر سطیح أنه سیظهر من بنی عبد مناف نبی عن قلیل یرمینا بالبوار و التنکیل (2)تبا لکم إن کانت أنفسکم بما ذکره راضیة و إلی ما أخبر به واعیة (3)فإن رضیتم بذلک فمن الآن علیکم منی السلام و أنا راحل عنکم خارج عن أرضکم فمجاورة الترک (4)أحب إلی من المقام عندکم ثم ترکهم و مضی فضجت المحافل و بقی الأبطح یموج بأهله فمضوا إلیه و قالوا له یا أبا الحکم أنت السید فینا (5)و إن رأینا رأیک و أمرنا إلیک فقال إنی أری من الرأی أن تحضروا منزل (6)أبی طالب و تخاطبوه فی قول هذا الکاهن لئلا یکون سبب العداوة بیننا و بینه فإما أن یسلم إلینا سطیحا أو یخرجه من أرضنا فإن أبی کان السیف أمضی و الموت أقضی و أنشد شعرا:
لضرب عنقی بسیفی یا قوم عمدا بکفی***و قطع أحجار أرض إلی قرار بخسف
أولی و أهون عندی من أن أرام بعسف
فلما بلغ أبا طالب مقالة أبی جهل جمع إخوته و أقاربه و قال تجللوا بالسلاح و استعدوا للکفاح (7)و قال إنی أری دماء قد غلت و آجالا قد قربت ثم سار
ص: 309
ابوجهل پیش از همه به ابطح رفت و بردگان خود را نزد سران قریش فرستاد و آنان نزد او آمدند، چنانکه چون ظهر شد، ابطح از هر سو مملو جمعیت شد. ابوجهل برخاست و ندا سر داد ای آل غالب و ای آل طالب و ای مردان بلندپایه! آیا سزاوار خود میبینید که سخنان ابوطالب را باور کنید؟! این از عجایب است، به راستی بُردن صخرههای صفا به دریای اقصی آسانتر از تحقّق سخنان سطیح است که به زودی از میان بنی عبدمناف پیامبری ظهور میکند که ما را عقاب میکند و به هلاکت در میاندازد، وای بر شما! اگر سخنان او را شایسته خود میدانید و اخبار او را باور میکنید، من شما را بدرود میگویم و از پیش شما بار سفر میبندم و از سرزمین شما میروم، چراکه همسایگی با خارهای بیابان نزد من دوستداشتنیتر از ماندن نزد شماست. سپس آنان را وانهاد و رفت. در آن دم حاضران فریاد برآوردند و در ابطح ولوله افتاد و سوی ابوجهل رفتند و به او گفتند: ای اباحکم! تو بزرگ مایی و رأی ما رأی توست و کار ما به دست توست. او گفت: من صلاح میبینم که به منزل ابوطالب بروید و با او درباره سخنان این کاهن صحبت کنید تا این ماجرا مایه دشمنی میان ما و او نشود، یا سطیح را به ما بسپارد یا او را از سرزمین ما بیرون کند، اگر نپذیرفت، شمشیر حکم کند و مرگ قاضی شود، سپس سرود:
«ای قوم! اینکه من با دست خود گردن خود را با شمشیر خود بزنم یا ریگزارها را درنوردم و در زمین فرو روم،
برایم بهتر و سادهتر از این است که چیزی را بدون تدبیر بخواهم.»
چون سخن ابوجهل به گوش ابوطالب رسید، او برادران و خویشانش را گرد آورد و به آنان گفت: سلاح برگیرید و برای نبرد آماده باشید، و گفت: به گمانم خونهایی به جوش آمده و اجلهایی سر آمده است. سپس به راه افتاد،
ص: 309
حتی قدم الأبطح فشخصت إلیهم الأبصار و خرست الألسن و جلس کل قائم هیبة لأبی طالب (1)ثم تحظی القبائل حتی توسط الناس ثم رفع صوته و قال یا سکان زمزم و الصفا و أبی قبیس و حری من الثالب لبنی عبد المطلب منکم و إنی أذکرکم بهذا الیوم العبوس (2)الذی تقطع فیه الرءوس و یکون بأیدینا هذه النفوس و إنی قائل لکم و حق إله الحرم و بارئ النسم إنی لأعلم عن قلیل لیظهرن المنعوت فی التوراة و الإنجیل الموصوف بالکرم و التفضیل الذی لیس له فی عصره (3)مثیل و لقد تواترت الأخبار أنه یبعث فی هذه الأعصار رسول الملک الجبار المتوج بالأنوار ثم قصد (4)الکعبة و أتی الناس وراءه إلا أبا جهل وحده و قد حلت به الذلة و الصغار و الذل و الانکسار فلما دنا أبو طالب من الکعبة قال اللهم رب هذه الکعبة الیمانیة و الأرض المدحیة و الجبال المرسیة إن کان قد سبق فی حکمک و غامض علمک أن تزیدنا شرفا فوق شرفنا و عزا فوق عزنا بالنبی المشفع الذی بشر به سطیح فأظهر اللهم یا رب تبیانه و عجل برهانه و اصرف عنا کید المعاندین یا أرحم الراحمین.
ثم جلس أبو طالب و الناس حوله فوثب إلیه منبه بن الحجاج و کان جسورا علیه فقام و تطاولت الناس تنظر ما یقول له فنادی برفیع صوته یا أبا طالب ظهرت عزتک و أنارت طلعتک و ابتهج شکرک (5)بالکرم السنی و الشرف العلی و قد علمت رؤساؤکم من القبائل و أهل النهی و الفضائل أنکم أهل الشرف الأصیل و أنت سید مطاع قاهر
ص: 310
وقتی به ابطح رسید چشمها به سویش خیره شد و زبانها از کار افتاد و هر که ایستاده بود از ترس ابوطالب نشست. او از میان قبایل گذر کرد تا به میان مردم رسید، آنگاه با صدای بلند گفت: ای ساکنان زمزم و صفا و ابوقیس و حرا! چه کسی در میان شما از پسران عبدالمطّلب عیبجویی کرده؟! من این روز خشمآلود را که روز مرگ و جان بر کفی ماست به خاطرتان میسپارم و میگویم به خدای حرم و آفریننده جانها سوگند من میدانم آن کس که در تورات و انجیل به کرامت و فضیلتی بیهمتا در روزگار خود موصوف شده به زودی ظهور خواهد کرد، اخبار بسیار رسیده که در این روزگار خداوند مَلک جبّار رسول خدا را با تاجی از نور برمیانگیزد. سپس به سوی کعبه راهی شد و مردم نیز به دنبالش به راه افتادند جز ابوجهل که تنها در ذلت و کوچکی و خواری و شکست بر جا ماند. چون ابوطالب به کعبه نزدیک شد گفت: خداوندا ای پروردگار کعبه یمانی و زمین پهناور و کوههای استوار، اگر در حُکم و علم نهانت چنین مقدّر شده که بر شرافت و عزت ما بیافزایی و پیامبر شفیعی را که سطیح از او نوید میدهد، مبعوث کنی، خداوندا و بارپروردگارا نشانه او را بر ما پدید آور و برهانش را زودتر به ما نشان بده و اینگونه مکر ستیزهجویان را از ما دور بگردان، ای مهربانترین مهربانان!
ابوطالب در میان مردم نشست. ناگاه مُنبه بن حجاج، که مردی جسور بود، سوی ابوطالب جلو پرید و در میان دیدگان مردم، که سوی او کشیده شد، با صدای بلند گفت: ای ابوطالب! عزت و روسفیدی و خوشنامی تو بر ما آشکار است، تو به کرامت رفیع و شرافت والا زبانزد هستی و سران قبایل شما و صاحبان امر و فاضلان میدانند که شما شرافتی اصیل دارید و تو بزرگمردی نافذ و چیره هستی،
ص: 310
و لکن لیس لمثلک أن یسمع ما قاله کاهن و أنت تعلم أنهم أوعیة الشیطان یأتون بالکذب و البهتان فلعلک أن تصیره (1)إلینا و لعله یظهر شیئا مما قاله فإن النبوة لها دلائل و آثار لا تخفی علی العاقل فأمر أبو طالب أن یحضر سطیح فلما وضعوه علی الأرض نادی سطیح یا معاشر قریش لقد أکثرتم الاختلاف و زادت قلوبکم بالارتجاف (2)بذیتم بألسنتکم علی آل عبد مناف تکذبونه فیما نطق و تلومونه إذا صدق (3)و قد أرسلتم إلی تسألونی عن الحال الظاهر و عن أمر النبی الطاهر صاحب البرهان و قاصم الأوثان و مذل الکهان و ایم الله ما فرحنا بظهوره لأن الکهانة عند ولادته تزول و لکنی أقول إذا کان ذلک فلا خیر لسطیح فی الحیاة و عندها یتمنی الوفاة فإنه قد قرب (4)فأتونی بأمهاتکم و نسائکم لترون العجب العجیب الذی لیس فیه تکذیب حتی أوقفکم هذه الساعة و أعرفکم أیتهن الحامل به فقالوا له أ تعلم الغیب قال لا و لکن لی صاحب من الجن یخبرنی و یسترق السمع ثم إن القوم افترقوا إلی منازلهم و أتوا بنسائهم و لم تبق واحدة من النساء إلا جاءوا بها فأقبل أبو طالب و قال لأخیه أمسک زوجک و لا تحضرها و أمسک هو زوجته فاطمة رضی الله عنها و أقبلت النسوان جمع فنظر إلیهن ثم قال اعزلوا النساء عن الرجال ثم أمر النساء أن یتقدمن إلیه فجعل سطیح ینظر إلیهن بعینه و لا یتکلم قالوا له خرس لسانک و خاب ظنک فقال و الله ما خاب ظنی و رفع رأسه و طرفه إلی السماء و قال و حق الحرمین لقد ترکتم من نسائکم اثنتین الواحدة منهن الحامل بالمولود الهادی إلی الرشاد محمد و الأخری ستحمل عن قریب و تلد غلاما أمینا یدعی بأمیر المؤمنین و سید الوصیین و وارث علوم الأنبیاء و المرسلین فلما سمع العرب منه ذلک دهشوا و خابوا و انطلق أبو طالب إلی منزله و عنده إخوته و أتی بزوجته فاطمة بنت أسد و آمنة زوجة أخیه عبد الله فلما وصلتا بجمع الناس (5)من النساء صاح سطیح بأعلی صوته
ص: 311
اما مردی چون تو نباید به گفتههای یک کاهن اعتماد کند، تو خود میدانی که آنان جایگاه شیطان و مظهر دروغ و بهتان هستند، کاش او را نزد ما میآوردی تا شاید چیزی از سخنانش بیرون آید، چراکه نبوت دلایل و آثاری دارد که بر عقلا پنهان نیست. ابوطالب دستور داد تا سطیح را بیاورند. وقتی او را بر زمین گذاشتند، ندا سر داد: ای جماعت قریش! این چه اختلاف و تیرهدلی و بدسخنی است که در برابر خاندان عبدمناف به راه انداختهاید و سخنانشان را دروغ میشمارید و از حرف حق ایشان خرده میگیرید، اکنون هم کسی را در پی من فرستادهاید تا از من درباره حقیقتی آشکار و پیامبری پرهیزکار بپرسید، درباره کسی که حجت آشکار دارد و بتها را در هم میشکند و کاهنان را به ذلت میکشد، به خدا سوگند ما از ظهور او خوشحال نیستیم، زیرا با ولادتش کهانت از میان میرود و اگر چنین شود، دیگر سطیح خیری از زندگی نمیبیند و آرزوی مرگ میکند، اما در هر حال ظهور او نزدیک است، حال مادران و زنانتان را بیاورید تا چنان نشانه شگفتی ببینید که دیگر نتوانید آن را تکذیب کنید، اکنون به شما خواهم گفت که کدام یک از زنانتان او را باردار میشود. به او گفتند: مگر تو غیب میدانی؟ گفت: نه، ولی من از میان جنّیان دوستی دارم که شنود میکند و به من خبر میدهد. آن قوم به خانههایشان رفتند و زنانشان را آوردند و هیچ زنی در خانه نماند. ابوطالب نیز رفت و به برادرش گفت: همسرت را نگه دار و او را احضار مکن. خودش نیز همسرش فاطمه بنت اسد را درخانه نگه داشت. چون بقیه زنان همه راهی شدند و جمع شدند، سطیح به آنان نگریست و گفت: زنان از مردان جدا شوند. سپس به زنان گفت جلو آیید. سطیح بدون اینکه کلامی حرف بزند، شروع کرد به دقت به آنان بنگرد. به او گفتند: زبانت لال شد و پندارت از کار افتاد؟ گفت: به خدا سوگند پندارم از کار نیفتاده. آنگاه سرش را بلند کرد و به آسمان نگریست و گفت: به شکوه حرمین سوگند شما در میان زنانتان دو زن را جا گذاشتهاید؛ یکی راهنمای راه درست یعنی محمد را باردار میشود و دیگری به زودی باردار میشود و پسری امانتدار به دنیا میآورد که امیرمومنان و سرور اوصیا و وارث علم پیامبران و رسولان خوانده میشود. چون سطیح این سخنان را گفت، جماعت عرب سرگشته و ناکام شدند. ابوطالب با برادرانش به خانه رفت و فاطمه بنت اسد همسرش و آمنه همسر برادرش عبدالله را با خود بُرد. همین که آن دو به میان جمع زنان رسیدند، سطیح فریاد کشید
ص: 311
و جعل یبکی و یقول یا ذوی الشرف هذه و الله الحاملة بالنبی المختار رسول الله صلی الله علیه و آله فلما دنت آمنة منه قال لها أ لست حاملة قالت نعم فالتفت عند ذلک إلی قریش و قال الآن شهد قلبی و ثبت لبی و صدقنی صاحبای (1)هذه سیدة نساء العرب و العجم و هی الحامل بأفضل الأمم مبید کل وثن و صنم یا ویح العرب منه قد دنا ظهوره و لاح نوره و کأنی (2)أری من یخالفه قتیلا و فی التراب جدیلا (3)و طوبی لمن صدق منکم بنبوته و آمن برسالته ثم طوبی له قد أخذ الأرض و رجعت له بالأمن طولها و العرض (4)ثم التفت إلی فاطمة و صاح صیحة و شهق شهقة و خر مغشیا علیه فلما أفاق من غشیته انتحب و بکی و قال بأعلی صوته هذه و الله فاطمة بنت أسد أم الإمام الذی یکسر الأصنام (5)و هو الأمیر الذی لیس فی عقله طیش قاتل الشجعان و مبید الأقران الفارس الکمی و الضیغم القوی المسمی (6)بأمیر المؤمنین علی ابن عم النبی علیهما أفضل الصلاة و السلام آه ثم آه کم تری عینی من بطل مکبوب و فارس منهوب فلما سمع قریش کلام سطیح وثبوا علیه بالسیوف لیقتلوه فمنعهم بنو هاشم و جمیع قریش (7)و نادی أبو جهل لعنه الله افسحوا لی عن هذا الکاهن فلا بد لنا من قتله حتی نشتفی منه و إن حلتم دونه لأجعلن لکم الدمار و لأردنکم البوار (8)فالتفت أبو طالب إلیه
ص: 312
و به گریه افتاد و گفت: ای شرافتمندان! به خدا سوگند پیامبر مختار رسول خدا را این زن باردار است. آمنه به او نزدیک شد و او گفت: آیا تو باردار نیستی؟ گفت: آری. در آن دم سطیح رو به قریشیان کرد و گفت: اکنون قلبم گواه یافت و هوشمندیام استوار گشت و سخنم تصدیق شد، این زن سرور زنان عرب و عجم است و برترین انسان و نابودگر بتان را باردار است. وای بر عرب! ظهور او نزدیک شده و نورش درخشش گرفته و گویی من جسد مخالفانش را میبینم که در خاک افکنده شده است، خوشا به حال آن کس از شما که نبوت او را تصدیق کند و به رسالتش ایمان آورَد و باز خوشا به حال چنین کسی، او زمین را صاحب میشود و زمین از طول و عرض در امن و امان به فرمان او درمیآید. سطیح آنگاه به فاطمه رو کرد و فریاد برآورد و نعرهای کشید و از هوش رفت. چون به هوش آمد، نعرهای زد و گریست و با صدای بلند گفت: به خدا سوگند این زن فاطمه بنت اسد است، مادر آن امامی که بتها را میشکند و امیری که در خِرَد کاستی ندارد و دلاوری که دلاوران را از پا در میآورد و هماوردان را نابود میکند، سوارکاری مسلّح و شیری تنومند به نام امیرمومنان علی، پسر عموی پیامبر که برترین درودها بر ایشان باد، آه که چه پهلوانان و سوارکاران بسیاری را میبینم که در برابر او سرنگون شدهاند و به خاک افتادهاند. قریشیان وقتی سخنان سطیح را شنیدند، با شمشیر سوی او حمله کردند تا به قتلش برسانند اما بنی هاشم اجازه ندادند. در آن دم قریشیان جمع شدند و ابوجهل که خدا لعنتش کند ندا سر داد: راه مرا به سوی این کاهن باز کنید که ناچار باید او را بکشیم تا از او نجات یابیم، اگر از او حمایت کنید شما را نیست و نابود میکنم. ابوطالب به او رو کرد و گفت:
ص: 312
و قال له ویحک یا أخس العرب و أذلها إنی أراک تحب فراق العشیرة مثلک من یتکلم بهذا الکلام و أنت أخس اللئام (1)ثم عاجله بضربة و حالوا بینه و بینه فلحقه بعض السیف فشجه شجة موضحة (2)و صار الدم یسیل علی وجهه فنادی أبو جهل یا آل المحافل و رؤساء القبائل أ ترضون أن تحملوا العار و ترموا بالشنار اقتلوا سطیحا و آمنة و فاطمة بنت أسد و بنی هاشم جمیعا و أخمدوا نارهم و أطفئوا شرارهم فحمل قریش بأجمعهم علی سطیح و لم یکن لبنی هاشم طاقة فالتجأت النساء بالکعبة و ثار الغبار و طار الشرار و کثرت الزعقات (3)و ارتجت الأرض بطولها و العرض.
و یروی عن آمنة أم النبی صلی الله علیه و آله قالت: حین رأیت السیوف قد دارت حولی ذهلت فی أمری و القوم یریدون قتلی فبینا أنا کذلک إذ اضطرب الجنین فی بطنی و سمعت شیئا کالأنین و إذا بالقوم قد صیح بهم صیحة من السماء و صرخ بهم صارخ من الهواء فذهلت العقول و سقطت الرجال و النساء علی الوجوه صرعی کأنهم موتی قالت آمنة فرفعت بصری نحو السماء فرأیت أبواب السماء قد فتحت و إذا أنا بفارس فی یده حربة من نار و هو ینادی و یقول لا سبیل لکم إلی رسول الملک الجلیل و أنا أخوه جبرئیل قالت فعند ذلک سکن قلبی و رجع إلی جنانی و تحققت دلائل النبوة لولدی محمد صلی الله علیه و آله ثم انصرفنا إلی منازلنا و أقبل أبو طالب آخذا بید أخیه عبد الله و جلسا بفناء الکعبة یهنئان أنفسهما بما رزقا من الکرامة و النصر و القوم صرعی فلبثوا کذلک ثلاث ساعات من النهار ثم قاموا کأنهم سکاری ثم تقدم منبه بن الحجاج و وقف إلی جانب أبی طالب و قال إنک لم تزل عالیا فی المراتب و لمن ناواک غالبا لکن نرید منک أن تصرف عنا سطیحا فإن کان ما تکلم به صحیحا فنحن أولی بأن نعاضده و أنشأ یقول:
أبا طالب إنا إلیک عصابة*** لنرجوک فارحم من أتی لک راجیا
و نحن فجیران لکم و معاضد***علی کل من أضحی و أمسی معادیا
ص: 313
وای برتو ای پستترین و ذلیلترین فرد عرب! به گمانم دوست داری خاندانت تو را از دست بدهد! تو کیستی که در اوج پستی چنین سخنی میگویی؟ ناگاه ابوطالب با شمشیرش به طرف ابوجهل شتافت که گروهی میان آن دو را گرفتند و قسمتی از شمشیر بر سر ابوجهل فرود آمد و خون بر صورتش سرازیر شد. ابوجهل فریاد کشید: ای اهل انجمن و ای سران قبایل! آیا چنین عار و ننگی را شایسته خود میبینید؟ سطیح و آمنه و فاطمه بنت اسد را بکُشید و آتش شرارت اینان را خاموش کنید. قریشیان همه به سوی سطیح حمله کردند و برای بنی هاشم طاقتی نماند. زنان به کعبه پناه بردند و گرد و غبار برخاست و فریادها بلند شد و سرتاسر زمین به لرزه افتاد.
از آمنه مادر پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده: چون دیدم شمشیرها گرداگرد من در هوا به گردش درآمدهاند، سرگشته شدم و گفتم این قوم میخواهند مرا بکشند، در همان اوان جنین در شکمم تکان خورد و صدایی همچون زمزمهای شنیدم و ناگاه دیدم فریادی از آسمان رسید و کسی بر سر آنان چنان نعرهای کشید که هوش از سر همه پرید و زن ومرد بر صورت به خاک افتادند چنانکه تو گویی همه مردند. من به آسمان نگریستم و دیدم درهای آسمان باز شده و ناگاه سوارکاری با حربهای از آتش آمد و ندا سر داد: دست شما به فرستاده خداوند مَلک جلیل نمیرسد، من برادر او جبرئیل هستم. در آن هنگام قلبم آرام گرفت و هوش آمدم و از آن نشانهها بر نبوت فرزندم محمد مطمئن شدم. ما به خانه برگشتیم و ابوطالب دست برادرش عبدالله را گرفت و با هم در حیاط کعبه نشستند و به خاطر کرامت و نصرتی که دیدند به یکدیگر تبریک گفتند. آن قوم بر خاک افتاده بودند و تا سه ساعت همچنان بر جا ماندند، سپس برخاستند و گویا مدهوش بودند. آنگاه منبه بن حجاج جلو آمد و کنار ابوطالب ایستاد و گفت: تو همچنان بلندمرتبهای و بر هماوردان خود چیرهای، اما از تو میخواهیم این سطیح را از سر ما رفع کنی، اگر آنچه میگوید راست باشد ما پیش از همه آن پیامبر را یاری میکنیم، سپس سرود:
«ای ابوطالب! ما گروهی نزد تو آمدهایم و به تو امید داریم، به کسی که امیدوار نزدت میآید، رحم کن،
ما همسایگان و یاوران شما در برابر دشمنان شب و روز شما هستیم،
ص: 313
أبا طالب حییت بالرشد (1)و الحبا***و وقیت ریب الدهر ما دمت باقیا
فإن کان رب العرش یرسل منکم***إلینا رسولا و هو للحق هادیا (2)
فنحن لنرجو أحمدا فی زماننا***نجالد عنه بالسیوف الأعادیا(3)
أبا طالب فاصرف سطیحا فإنه***أتی منه آت بالأذی و الدواهیا
و دع عنک حرب الأهل و الطف تکرما*** و لا تترکن الدم فی الأرض جاریا.
فرق أبو طالب رحمة لقریش و قال حبا و کرامة سأصرفه عنکم إذا کرهتموه و لکن سوف تعلمون صحة ما ذکر لکم ثم أمر بسطیح أن یحضر فلما حضر قال أ تدری لما ذا أحضرتک فقال نعم لقد سألونی (4)الخروج عن مکانهم (5)و الانتزاح عن بلادهم و أنا عازم (6)ثم قال إذا ظهر فیکم البشیر النذیر فأقرءوه منی السلام الکثیر و قولوا له إن سطیحا أخبرنا بخروجک فکذبناه و من جوارک طردناه و ستأتیکم مبشرة عندها من العلم أکثر مما عندی و لا شک أنها قد دخلت بلادکم و حلت بساحتکم ثم إن سطیحا عزم علی الخروج و رفعوه علی بعیره و أحاط به بنو هاشم لیودعوه فبینما هم کذلک إذ أشرفت راحلة ترکض براکبها و الغبار یطیر من تحت أخفافها (7)فنظر إلیها عمرو بن عامر و قال یا سادات مکة أتتکم الداهیة الدهیاء زرقاء الیمامة بنت مرهل (8)کاهنة الیمامة فما استتم کلامه و إذا بها قد صارت فی أوساطهم و نادت بأعلی صوتها
ص: 314
ای ابوطالب! سرت سلامت و تا هستی از بد روزگار به دور باشی،
اگر پروردگار عرش از میان شما رسولی سوی ما میفرستد که به حق هدایت میکند،
ما آرزو داریم که آن احمد در روزگار ما باشد تا با شمشیرهایمان با دشمنانش بجنگیم،
پس ای ابوطالب! از حمایت سطیح دست بکش چراکه او باعث آزار و مشکل و نیرنگها میشود،
از ستیز با خاندان خود دست بردار و ارجمندی کن و مگذار بر زمین خون به راه افتد.»
ابوطالب دلش برای قریشیان سوخت و از روی کرامت و محبت گفت: اگر از او خوشتان نمیآید، او را از شما دور خواهم کرد، اما به زودی درستی سخنانش را درخواهید یافت. سپس دستور داد تا سطیح حاضر شود. وقتی سطیح آمد به او گفت: آیا میدانی برای چه گفتم بیایی؟ گفت: آری، خواستهاند من از شهر و دیارشان بروم، من میروم اما وقتی آن پیامبر بشارتبخش و هشداردهنده ظهور کرد، سلام مرا بسیار به او برسانید و بگویید: سطیح به ما خبر داد که تو ظهور میکنی اما ما حرفش را باور نکردیم و از همسایگی تو بیرونش کردیم، به زودی زنی عالمتر از من نزد شما میآید و او نیز به شما بشارت میدهد، او حتما وارد سرزمینتان شده و به شهرتان فرود آمده است. سطیح خواست راهی شود و او را بر شترش نشاندند و بنی هاشم دورش را گرفتند تا با او وداع کنند. در همان اوان ناگاه زنی سوار بر مرکب از دور پدید آمد که میتاخت و از سم چهارپایش غبار به هوا برمیخاست. عمرو بن عامر او را دید و گفت: ای بزرگان مکه! سرآمد زیرکان، زرقای یمامی دختر مرهل کاهن یمامه نزدتان آمده است. هنوز کلامش به پایان نرسیده بود که ناگاه زرقاء در میان آنان ایستاد و با صدای بلند ندا سر داد:
ص: 314
یا معاشر قریش حییتم بالإکثار و عمرت بکم الدیار فإنی فارقت أهلی و خرجت من أوطانی و جعلت قصدی إلیکم لأخبرکم عن أشیاء قد دنت و قربت و سوف یظهر فی دیارکم عن قریب العجب العجیب فإن أذنتم لی بالنزول نزلت و إن أحببتم الرحیل رحلت ثم قالت شعرا
إنی لأعلم ما یأتی من العجب*** بأرضکم هذه یا معشر العرب
لقد دنا وقت مبعوث لأمته***محمد المصطفی المنعوت فی الکتب
فعن قلیل سیأتی وقت بعثته*** یرمی معانده بالذل و الحرب
یدعو إلی دین غیر اللات مجتهدا***و لا یقول بأصنام و لا نصب
و قد أتیت لأخبرکم ببینة*** مما رأیت من الأنوار و الشهب
عما قلیل تری النیران مضرمة (1)***ببطن مکة ترمی الجمع باللهب
فإن أذنتم و إلا رحت راجعة***و تندمون إذا ما جاء بالعطب
و آخر بذباب (2)السیف یعضده*** قرن یدانیه فی الأحساب و النسب
فلما سمع قریش کلامها و شعرها أمروها بالنزول فنزلت و قالوا هل تنطق بما نطق به سطیح أم لا فقال لها عتبة (3)ما الذی راع سیدة الیمامة هل لک من حاجة فتقضی فقالت إنی لست ذات فقر و لا إقلال و لا محتاجة إلی رفد و لا مال بل جئتکم ببشارة أبشرکم و حذر أحذرکم و لیست البشارة لی بل هی وبال علی (4)فقال عتبة یا زرقاء و ما هذا الکلام أراک توعدین نفسک و إیانا بالبوار و الدمار فقالت یا أبا الولید و من هو بالمرصاد لیخرجن من هذا الواد نبی یدعو إلی الرشاد و ینهی عن
ص: 315
ای جماعت قریش! فراوانی و آبادانی نصیبتان باد! من از خاندان خود جدا شدم و به قصد شما از میهن خود بیرون آمدم تا از اموری به شما خبر دهم که به زودی رخ میدهد و در دیارتان شگفتی بر پا میکند، اگر اجازه میدهید فرود آیم و اگر دوست دارید بروم میروم، سپس سرود:
«من از شگفتیهایی که در سرزمین شما روی خواهد داد باخبرم ای جماعت عرب!
هنگام بعثت محمد مصطفی که وصفش در کتابها آمده نزدیک شده،
به زودی هنگام بعثتش فرا میرسد و دشمنان خود را جنگجویانه به ذلت میکشد،
با کوشش بسیار مردم را به دینی جز پرستش لات فرا میخواند و پرستش بتها و مجسمهها را برمیاندازد،
من آمدهام تا شما را از دلیلی آشکار که در نورها و شهابها دیدهام، باخبر کنم،
به زودی در میان مکه آتشی فروزان را خواهید دید که همه را به شعله خود میکِشد، اگر اجازه میدهید تا فرود آیم وگرنه بر میگردم و شما پشیمان خواهید شد در آن دم که او آمد و هلاکت به راه انداخت،
همراه با مرد دیگری که با لبه شمشیر او را یاری میکند و همپا و هم تبار او خواهد بود.»
وقتی قریشیان سخن او و اشعارش را شنیدند، به او گفتند فرود آید و او پیاده شد. گفتند: میخواهی همان سخنانی را بگویی که سطیح هم گفت یا نه؟! و عتبه به او گفت: چه چیزی بانوی یمامه را شگفت زده کرده؟ اگر حاجتی داری بگو تا برآورده شود. زرقاء گفت: من تهیدست نیستم و هیچ کم و کاستی ندارم و به میزبان و مال و منال نیز نیازی ندارم، من آمدهام تا به شما مژدهای و نیز هشداری بدهم که البته این مژده برای من مایه دردسر است. عتبه گفت: ای زرقاء! این خبر چیست که به خاطرش خودت و ما را از هلاکت و نابودی میترسانی؟ گفت: ای ابا ولید! به خداوندی که در کمین است سوگند از این سرزمین پیامبری خروج خواهد کرد که به راه درست رهنمون میشود و از
ص: 315
الفساد (1)نوره فی وجهه یتردد و اسمه محمد علیه أفضل الصلاة و السلام کأنی به عن قریب یولد یساعده علی ذلک مساعد و یعاضده معاضد یقاربه فی الحسب و یدانیه فی النسب مبید الأقران و مجدل الشجعان أسد ضرغام و سیف قصام جسور فی الغمرات هزبر فی الفلوات له ساعد قوی و قلب جری ء و اسمه أمیر المؤمنین علی ثم قالت آه ثم آه من یوم سألقاه و أعظم (2)مصیبتاه ستکون لی قصة عجیبة و مصیبة و أی مصیبة فلو أردت النجاة سارعت إلی إجابته و ترکت ما أنا علیه من مکایدته و لکن أری خوض البحار و العرض علی النار أیسر من الذل (3)و الصغار و لا أنا شاریة (4)بعزّی ذلا و لا بعلمی جهلا ثم أنشأت تقول:
ذوی القبائل و السادات ویحکم***إنی أقول مقالا کالجلامید
لو کنت من هاشم أو عبد مطلب***أو عبد شمس ذوی الفخر الصنادید
أو من لوی سراة الناس کلهم*** ذوی السماحة و الإفضال و الجود
أو من بنی نوفل أو من بنی أسد*** أو من بنی زهرة الغر الأماجید
لکنت أول من یحظی (5)بصاحبکم***إذا جری ماؤه فی یابس العود
لکن أری أجلی قد حان مدته*** لما دنا مولد یا خیر مولود
ثم قالت هیهات لا جزع مما هو آت (6)و خالق الشمس و القمر و من إلیه مصیر البشر لقد صدقکم سطیح الخبر فلما سمعوا ما قالت حاروا ثم نظرت إلی أبی طالب و أخیه عبد الله و کانت عارفة بعبد الله قبل ذلک لأنه کان مسافرا إلی نحو الیمن قبل أن
ص: 316
تباهی بازمیدارد، در چهرهاش تابناکی جریان دارد و نامش محمد است که برترین درود و سلام بر او باد، پس از او به زودی مرد دیگری زاده میشود که در این راه او را یاری میدهد و پشتیبانیاش میکند و در حسب و نسب به او نزدیک است، هماوردان را نابود میکند و دلاوران را به خاک میکشد، شیری هژبر است و شمشیری برآهیخته، در سختیها بیباک است و در مصایب سرسخت، دستی توانمند دارد و دلی نترس، نام او امیرمومنان علی است، آه از روزی که با او روبرو شوم چراکه مصیبت بزرگی بر من خواهد شد و ماجرای شگفتی رخ خواهد داد که اگر بخواهم از آن نجات یابم باید سریعا او را اجابت کنم و هر چه نیرنگ و فریب دارم وابگذارم، اما من غرق شدن در دریاها و ورود به آتش را آسانتر از ورود به ذلت و پستی میبینم و عزت خود را به ذلت و علم خود را به جهل نمیفروشم، سپس سرود:
«ای سران قبایل و ای بزرگان، وای بر شما! سخنی به سختی صخرهها برایتان دارم، اگر من از خاندان هاشم یا عبدالمطّلب یا عبدشمس، آن بزرگان ارجمند، بودم،
یا ازخاندان لویّ بن غالب بودم، آنان که سرور همه مردم بودند و بخشنده و گرامی و بزرگوار بودند،
یا از خاندان بنی نوفل یا از بنی اسد یا از بنی زهره، آن روسفیدان شکوهمند، بودم،
بیشک نخستین کسی بودم که از آن رفیق شما بهرهمند میشدم در آن هنگام که آب وجودش در این زمین خشک جاری میشود،
اما میدانم که با نزدیکی هنگام ولادت آن بهترین مولود، اجل من نیز نزدیک شده است.»
باز گفت: افسوس! بیتابی چه سود بخشد در برابر اتفاقی که خواهد افتاد، به آفریننده خورشید و ماه سوگند و به آن کس که بازگشت بشر به سوی اوست، خبری که سطیح به شما داده صحّت دارد. قریشیان چون سخنان او را شنیدند متحیّر شدند. او سپس به ابوطالب و برادرش عبدالله نگریست، عبدالله را از قبل میشناخت زیرا او پیش از آنکه
ص: 316
یتزوج بآمنة بنت وهب و کان نور النبی صلی الله علیه و آله فی وجهه و أن الزرقاء نظرت إلیه و قد نزل بقصر من قصور الیمامة و ذهب أبوه عبد المطلب فی حاجة و ترکه عند متاعه و سیفه عند رأسه فنزلت الزرقاء مسرعة و فی یدها کیس من الورق فوثبت علیه (1)ثم قالت له یا فتی حیاک الله بالسلام و جللک بالإنعام من أی العرب أنت فما رأیت أحسن منک وجها قال أنا عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف سید الأشراف و مطعم الأضیاف سادات الحرم و من لهم السابقة فی القدم فقالت فهل لک یا سیدی من فرحتین عاجلتین قال و ما هما قالت تجامعنی الساعة و تأخذ هذه الدراهم و أبذل لک مائة من الإبل محملة تمرا و بسرا و سمنا فلما استتم کلامها قال إلیک عنی فما أقبح صورتک یا ویلک (2)أ ما علمت أنا قوم لا نرکب الآثام (3)اذهبی و تناول سیفا کان عنده فانهزمت و رجعت خائبة فأقبل أبوه فوجده و سیفه مسلول و هو یقول شعرا:
أ نرتکب الحرام بغیر حل***و نحن ذوو المکارم فی الأنام
إذا ذکر الحرام فنحن قوم***جوارحنا تصان عن الحرام
فقال له أبوه یا ولدی ما جری (4)علیک بعدی فأخبره بخبره و وصف له صفاتها فعرفها و قال له یا بنی هذه زرقاء الیمامة (5)قد نظرت إلی النور الذی فی وجهک یلوح فعرفت أنه الشرف الوکید و العز الذی لا یبید فأرادت أن تسلبه منک و الحمد لله الذی عصمک عنها ثم رحل به إلی مکة و زوجه بآمنة بنت وهب فلما رأته الزرقاء عرفته و علمت أنه تزوج فقالت أ لست صاحبی بالیمامة فی یوم کذا قال لها
ص: 317
با آمنه بنت وهب ازدواج کند، به یمن سفر کرده بود. زرقاء عبدالله را در روزگاری دیده بود که هنوز نور پیامبر صلّی الله علیه و آله در چهرهاش بود. ماجرا از این قرار بود که عبدالله در یکی از قصرهای یمامه فرود آمد و پدرش عبدالمطّلب در پی حاجتی رفت و او را در کنار کالاهای خود بر جا گذاشت و او با شمشیر مراقب بود. زرقاء با کیسهای که در دست داشت، شتابان سوی او آمد و جلو پرید و گفت: ای جوانمرد! درود و دهش خداوند بر تو باد، از کدام خاندان عرب هستی که خوشرو تر از تو ندیدهام؟ گفت: من عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف هستم، فرزند سرور قریش و میزبان مهمانان و بزرگان حرم و پیشنهداران مکه. زرقا گفت: ای سرورم، نظرت درباره دو کار فرحبخش چیست؟ عبدالله گفت: کدام دو کار؟ گفت: اینکه اکنون با من درآمیزی و سپس این درهمها را بگیری، من افزون بر آن صد شتر با بار رطب و خرمای نارس و روغن نیز به تو میدهم. هنوز سخنش تمام نشده بود که عبدالله گفت: دور شو ای زشترو! وای بر تو مگر نمیدانی ما قومی هستیم که به گناه دست نمییازیم؟ برو! عبدالله این را گفت و شمشیرش را کشید. زرقا گریخت و ناامید بازگشت. در آن دم عبدالمطّلب برگشت و دید عبدالله شمشیر کشیده و میگوید:
«آیا کار حرام و ناروا انجام دهیم؟ نه، ما در میان مردم مردمی ارجمند هستیم،
هرگاه کار حرامی در میان باشد، اندام ما از انجام آن به دور خواهد بود.»
عبدالمطّلب به او گفت: ای پسرم! پس از رفتن من چه اتفاقی برایت افتاد؟ عبدالله ماجرا را برای پدرش گفت و نشانههای زرقاء را برای او گفت. عبدالمطّلب او را شناخت و گفت: ای پسرم! آن زن زرقای یمامی بوده که نور تابناک چهرهات را دیده و دانسته که شرافتی مسّلم و عزّتی ماندگار است و خواسته آن را از تو برباید، خدا را شکر که تو را از شر او مصون داشته. بعد از آن عبدالمطّلب عبدالله را به مکه بازگرداند و آمنه بنت وهب را به عقد او درآورد. زرقاء وقتی عبدالله را دید او را شناخت و دانست که او ازدواج کرده، به او گفت: آیا تو نبودی که فلان روز در یمامه با من صحبت کردی؟ عبدالله گفت:
ص: 317
نعم فلا أهلا بک و لا سهلا یا ابنة اللخناء (1)قالت أین نور الذی کان فی غرتک قال فی بطن زوجتی آمنة بنت وهب قالت لا شک أنها لذلک أهل ثم نادت برفیع صوتها یا ذوی العز و المراتب إن الوقت متقارب و إن الأمر لواقع ما له من دافع فتفرقوا عنی فقد جاء المساء و فی الصباح یسمع منی الأخبار و أوقفکم علی حقیقة الآثار فتفرقوا عنها.
قال فلما مضی من اللیل شطره مضت إلی سطیح و قد خرج من مکة فقالت له ما تری قال أری العجب و الوقت قد قرب و حدثها بما قد جری من قریش قالت له ما تشیر به علی قال لها أما أنا فقد کبر سنی و لو لا خیفة العار لأمرت من یریحنی من الحیاة و لکنی سأذهب إلی الشام و أقیم بها حتی یأتینی الحمام فإنه لا طاقة لی به فإنه المؤید المنصور و من یعادیه مقهور قالت یا سطیح و أین أعوانک لم لا یساعدونک علی هذا الأمر و یعینونک علی هلاک آمنة قبل أن یخرج من الأحشاء قال لها یا زرقاء و هل یقدر أحد أن یتعرض لآمنة فإن من تعرض لها عاجله التدمیر من اللطیف الخبیر أما أنا و أصحابی فلا نتعرض لها و الآن أنصحک فإیاک أن تصلی إلی آمنة فإن حافظها رب السماوات و الأرض فإن لم تقبلی نصیحتی فدعینی و ما أنا علیه فلعلی (2)أموت اللیلة أو غدا فلما سمعت مقالته أعرضت عنه و باتت لیلتها ساهرة فلما أصبح الصباح أقبلت إلی بنی هاشم و قالت أنعم الله لکم الصباح لقد أشرفت بکم المحافل (3)و وفقتم إذ ظهر فیکم المنعوت فی التوراة و الإنجیل و الزبور و الفرقان فیا ویل من یعادیه (4)
ص: 318
آری، اما از آمدنت به اینجا خوشحال نیستم ای فرزند ناپاکان! زرقاء به او گفت: نوری که در پیشانیات بود کو؟! گفت: در شکم همسرم آمنه بنت وهب. زرقاء گفت: بیشک او شایستهاش بوده. سپس با صدای بلند گفت: ای شکوهمندان و ای بلندپایگان! وقتش نزدیک شده و آن اتفاق خواهد افتاد و کسی نمیتواند جلویش را بگیرد، اکنون بروید و چون شب گذشت و صبح آمد، اخبار را برایتان خواهم گفت و حقیقت نشانهها را برایتان آشکار خواهم کرد.
چون شب از نیمه گذشت، زرقاء به سوی سطیح که از مکه خارج شده بود رفت و به او گفت: چه میبینی؟! سطیح گفت: شگفتی میبینم و میدانم که وقتش نزدیک شده است. سطیح سپس برای زرقاء ماجرای خود با قریشیان را تعریف کرد. زرقاء گفت: نظرت چیست؟ سطیح گفت: از من سنّی گذشته و اگر ترس از بدنامی نبود هر آینه به کسی میگفتم از این زندگی راحتم کند، پس به شام میروم و آنجا میمانم تا مرگ فرا برسد، من طاقت رویارویی با او را ندارم، او حمایت و یاری میشود و هر که با او درافتد نابود میشود. زرقاء گفت: ای سطیح! پس یاورانت کجا رفتهاند؟! چرا در این راه به تو کمک نمیرسانند و آمنه را پیش از زایمان به قتل نمیرسانند؟ گفت: ای زرقاء! گمان میکنی کسی میتواند به آمنه آسیبی برساند؟ هر که بخواهد چنین کند خداوند لطیف خبیر بی درنگ نابودش میکند، من و یارانم چنین قصدی نمیکنیم و به تو هم نصیحت میکنم که مبادا نزد آمنه بروی، چراکه پروردگار آسمانها و زمینها محافظ اوست، اگر نصیحت مرا نمیپذیری، مرا واگذار تا راه خود پیش گیرم، شاید همین امروز و فردا جان سپردم. وقتی زرقاء سخنان سطیح را شنید، از نزد او رفت و شب را تا صبح بیدار ماند. چون صبح شد، نزد بنی هاشم رفت و گفت: خداوند به صبحتان برکت دهد! انجمنها از شما شرافت جویند و پیروزی نصیبتان گردد چراکه آن کسی که در تورات و انجیل و زبور و فرقان وصفش آمده در میان شما ظهور میکند،
ص: 318
و طوبی لمن اتبعه (1)فلم یبق أحد من بنی هاشم إلا فرح بما ذکرت الزرقاء و وعدوها بخیر (2)فقالت لهم لست محتاجة إلی مال و لا رفاد و لکن ما جئت من الأقطار إلا لأخبرکم بحقیقة الأخبار (3)فقال أبو طالب قد وجب حقک علینا فهل لک من حاجة قالت نعم أرید أن تجمع بینی و بین آمنة حتی أتحقق ما أخبرکم به قال سمعا و طاعة فجاء بها إلی منزل آمنة فطرق الباب فقامت آمنة لفتح الباب فلاح من وجهها نور ساطع و ضیاء لامع فسقطت (4)الزرقاء حسدا و أظهرت تجلدا فلما دخلت المنزل أتوها بطعام فلم تأکل و قالت سوف یکون لمولودکم هذا عجب عجیب و سوف تسقط الأصنام و تخمد الأزلام و ینزل علی عبادها الدمار و یحل بهم البوار (5)ثم إنها خرجت من المنزل متفکرة فی قتل آمنة و کیف تعمل الحیلة و جعلت تتردد إلی سطیح و تطلب منه المساعدة فلم یلتفت إلیها و لا إلی قولها فأقبلت حتی نزلت علی امرأة من الخزرج اسمها تکنا (6)و کانت ماشطة لآمنة فلما کان فی بعض اللیالی استیقظت تکنا فرأت عند رأس الزرقاء شخصا یحدثها و یقول:
کاهنة الیمامة***جاءت بذی تهامة
ص: 319
وای بر هر که با او دشمنی کند و خوشا به حال هر که از او پیروی کند. بنی هاشم همگی از سخنان زرقاء شادمان شدند و به او وعدههای نیک دادند. زرقاء به آنان گفت: من نیازی به مال و یاور ندارم، من از راهی دور نزدتان آمدهام تا حقیقت اخبار را برایتان آشکار کنم. ابوطالب گفت: حق تو بر ما واجب است، آیا درخواستی داری؟ گفت: آری، میخواهم مرا نزد آمنه ببرید تا از خبری که به شما دادم مطمئن شوم. ابوطالب گفت: اطاعت و او را به خانه آمنه برد و در زد و آمنه برخاست تا در را باز کند، ناگاه برقی تابان و نوری درخشان از چهره آمنه بدرخشید و زرقاء از حسادت دگرگون شد اما بردباری پیشه کرد. چون داخل شد برایش غذا آوردند اما نخورد و گفت: فرزند شما شگفتیهای بسیار خواهد آورد، او بتان را به زیر میکشد و تیرهای قرعه را باطل میکند و بتپرستان را به فلاکت مینشاند و به بدبختی میاندازد. زرقاء از خانه آمنه خارج شد و در اندیشه قتل او بود و میاندیشید که چه حیلهای در کار کند. او به راه افتاد و باز نزد سطیح رفت و از او کمک خواست اما او نپذیرفت و به سخنش اعتنا نکرد. زرقاء برگشت و نزد زنی از قبیله خزرج به نام تکنا رفت که آرایشگر آمنه بود. شبی از شبها تکنا از خواب بیدار شد و دید کسی بالای سر زرقاء ایستاده و با او صحبت میکند و میگوید:
«کاهن یمامه به سرزمین تهامه آمده،
ص: 319
ستدرک الندامة***إذا أتاها من له العمامة. (1)
فلما سمعت الزرقاء ذلک وثبت قائمة و قالت له لقد کنت صاحب الوفاء فلم حبست نفسک عنی هذه المدة فإنی فی هموم متواترات و أهوال و کربات فقال لها یا ویلک یا زرقاء لقد نزل بنا أمر عظیم لقد کنا نصعد إلی السماء السابعة و نسترق السمع فلما کان فی هذه الأیام القلیلة طردنا من السماء و سمعنا منادیا ینادی فی السماوات أن الله قد أراد أن یظهر المکسر للأصنام و مظهر عبادة الرحمن فامتنعوا جملة الشیاطین من السماء و تحدرت علینا ملائکة بأیدیهم شهب من نار فسقطنا کأننا جذوع النخل و قد جئتک لأحذرک فلما سمعت کلامه قالت له انصرف عنی فلا بد أن أجتهد غایة المجهود فی قتل هذا المولود فراح عنها (2)و هو یقول:
إنی نصحتک بالنصیحة جاهدا*** فخذی لنفسک و اسمعی من ناصح
لا تطلبی أمرا علیک وباله*** فلقد أتیتک بالیقین الواضح
هیهات أن تصلی إلی ما تطلبی*** من دون ذلک عظم أمر فادح (3)
فالله ینصر (4)عبده و رسوله*** من شر ساحرة و خطب فاضح
عودی إلی أرض الیمامة و احذری*** من شر یوم سوف یأتی کادح
ثم إنه طار عنها و تکنا (5)تسمع ما جری بینهما و کأنها لم تسمع ما جری
ص: 320
اما به زودی پشیمان میشود در آن هنگام که آن مرد معمّم از راه برسد.»
چون زرفاء این صدا را شنید، از جا پرید و به او گفت: تو که باوفا بودی! چرا در این مدت خود را از من پنهان کردهای و مرا در دغدغه و نگرانی و اضطراب باقی گذاشتهای؟! گفت: وای بر تو ای زرقاء! امری شگفت روی داده، ما به آسمان هفتم میرفتیم و شنود میکردیم، اما در این چند روز ما را از آسمان بیرون کردهاند و شنیدیم که منادی آسمان ندا سر داد: خداوند اراده کرده آن مرد بتشکن و مظهر خداپرستی را ظاهر گرداند، از آن پس همه شیاطین را از ورود به آسمان بازداشتند و فرشتگان با شهابهایی آتشین سوی ما سرازیر شدند و ما همچون ریشههای نخل از جا کنده شدیم، اکنون نزد تو آمدهام تا بر حذرت دارم. زرقاء سخنان او را شنید و به او گفت: از نزد من برو که باید همه تلاش خود را به کار بندم و این نوزاد را به قتل برسانم. جنِّ همراه زرقاء راهی شد و گفت:
«من کوشیدم تا تو را اندرز دهم، پس گوش کن و سخن اندرزگو را بشنو،
چیزی نخواه که برایت دردسر شود، من دلایلی آشکار و حتمی برایت آوردم،
هرگز به آن چه که میخواهی دست نخواهی یافت، خواسته تو کاری بس بزرگ و خطرناک است،
چراکه خداوند بنده و رسول خود را یاری میکند و او را از شر ساحران و دردسرهای شرمآور به دور میدارد،
به سرزمین یمامه برگرد و از شرّ روز رنجآوری که خواهد آمد برحذر باش.»
سپس از پیش زرقاء پرواز کرد و حال آنکه تکنا ماجرای میان آن دو را میشنید و چنین وانمود میکرد که نمیشنود.
ص: 320
فلما أصبحت جلست بین یدی الزرقاء فقالت ما لی أراک مغمومة قالت لها یا أختاه إن الذی نزل بی من الهموم و الغموم لخروجی من الأوطان و ذهابی من البلدان و تشتتی فی کل مکان و تفردی عن الخلان قالت لها و لم ذلک قالت لها یا ویلک من حامل مولود (1)یدعو إلی أکرم معبود یکسر الأصنام و یذل السحرة و الکهان یخرب الدیار و لا یترک بمکة أحدا من ذوی الأبصار و أنت تعلمین أن القعود (2)علی النار أیسر من الذل و الصغار فلو وجدت من یساعدنی علی قتل آمنة بذلت له المنا و أعطیته الغنا (3)و عمدت إلی کیس (4)کان معها فأفرغته بین یدی تکنا (5)و کان مالا جزیلا فلما نظرت تکنا (6)إلی المال لعب بقلبها و أخذ بعقلها (7)و قالت لها یا زرقاء لقد ذکرت أمرا عظیما و خطبا جسیما و الوصول إلیه بعید و إنی ماشطة لجملة نساء بنی هاشم و لا یدخل علیهن غیری و لکن سوف أفکر لک فیما ذکرت و کیف أجسر علی ما وصفت و الوصول إلی ما ذکرت قالت الزرقاء إذا دخلت علی آمنة و جلست عندها فاقبضی علی ذوائبها و اضربیها بهذا الخنجر فإنه مسموم فإذا اختلط الدم بالسم هلکت فإذا وقع علیک تهمة أو وجب علیک دیة فأنا أقوم بخلاصک و أدفع عنک عشر دیات غیر الذی دفعته إلیک فی وقتی هذا فما أنت قائلة قالت إنی أجبتک لکن أرید منک الحیلة بأن تشغلی بنی هاشم عنی قالت الزرقاء إنی هذه الساعة (8)آمر عبیدی أن یذبحوا الذبائح و یعملوا الخمور و یطرحوها فی الجفان فإذا أکلوا و شربوا من ذلک ظفرت بحاجتک قالت لها تکنا (9)الآن تمت الحیلة فافعلی ما ذکرت فصنعت
ص: 321
چون صبح شد تکنا پیش روی زرقاء نشست و گفت: چرا غمگینی؟! گفت: ای خواهر! غم و اندوهی که به جان من است از آن روست که باید آواره هر دیار باشم و از هر سرزمینی بار سفر ببندم و به هر کجا بیسامان باشم و از یاران جدا افتم. تکنا گفت: چرا؟ گفت: وای بر تو! زیرا نطفه فرزندی بسته شده که به پرستش ارجمندترین معبود فرامیخواند و بتان را میشکند و ساحران و کاهنان را به خواری میکشد و این دیار را ویران میکند و هیچ بصیرتمندی را در مکه باقی نمیگذارد، تو میدانی که نشستن بر آتش برای من آسانتر از ذلت و خواری است، اگر کسی را بیابی که در قتل آمنه به من کمک کند، من مال بسیار به او میدهم و بینیازش میکنم. سپس زرقا دست به سوی کیسهای برد که به همراه داشت و آن را که مالی هنگفت بود پیش روی تکنا گذاشت. وقتی نگاه تکنا به آن مال افتاد، دلش لرزید و هوشش ربوده شد و گفت: ای زرقاء! از کاری بزرگ و حادثهای خطرناک سخن گفتی که دست یافتن به آن بعید است، اما من آرایشگر زنان بنی هاشم هستم و فقط من میتوانم نزد آنان بروم، درباره چیزی که گفتی فکر میکنم تا ببینم چگونه میتوانم به کاری که گفتی دست یازم. زرقاء گفت: وقتی بر آمنه وارد شدی و نزدش نشستی، گیسوانش را بگیر و با این خنجر مسموم او را بزن، وقتی خون با سم آمیخته شود، او در دم میمیرد، وقتی اتهام بر تو افتاد و دیه بر تو واجب شد، من میآیم و نجاتت میدهم و ده برابر دیه او را افزون بر آنچه اکنون به تو دادم، به تو میدهم، چه میگویی؟! گفت: من میپذیرم اما از تو میخواهم بنی هاشم را به حیلهای سرگرم کنی تا مراقب من نباشند. زرقاء گفت: همین الان به بندگانم دستور میدهم قربانی کنند و شراب فراهم آورند و در خمره بریزند، وقتی آنان سرگرم خوردن و آشامیدن شدند تو هدفت را برآور. تکنا گفت: اکنون حیله آماده شد، پس آنچه را گفتی انجام بده.
ص: 321
الزرقاء ما ذکرت و أمرت عبیدها ینادون (1)فی شوارع مکة أن (2)یجمعوا الناس فلم یبق أحد إلا و حضر ولیمتها من أهل مکة فلما أکلوا و شربوا و علمت أن القوم قد خالط عقولهم الشراب أقبلت إلی تکنا و قالت قومی إلی حاجتک فقامت تکنا (3)و جاءت بالخنجر و رشت فی جوانبه السم و دخلت علی آمنة فرحبت بها آمنة (4)و سألتها عن حالها و قالت یا تکنا ما عودتینی بالجفاء (5)فقالت اشتغلت بهمی و حزنی و لو لا أیادیکم الباسطة علینا لکنا بأقبح حال و لا أحد أعز علی منک هلمی (6)یا بنیة إلی حتی أزینک فجاءت آمنة و جلست بین یدی تکنا فلما فرغت من تسریح شعرها عمدت إلی الخنجر و همت أن تضربها به فحست تکنا کأن أحدا قبض (7)علی قلبها فغشی علی بصرها و کأن ضاربا ضرب علی یدها فسقط الخنجر من یدها إلی الأرض فصاحت وا حزناه فالتفتت آمنة إلیها و إذا الخنجر قد سقط من ید تکنا فصاحت آمنة فتبادرت النسوان إلیها و قلن لها ما دهاک (8)قالت یا ویلکن أ ما ترین ما جری علی من تکنا کادت أن تقتلنی بهذا الخنجر فقلن یا تکنا ما أصابک ویلک تریدین أن تقتلی آمنة علی أی جرم فقالت یا ویلکن قد أردت قتل آمنة و الحمد لله الذی صرف عنها البلاء فقالت الحمد لله علی السلامة من کیدک یا تکنا فقالت لها النساء یا تکنا ما حملک علی ذلک قالت لا تلومونی (9)حملنی طمع الدنیا الغرور ثم أخبرتهن بالقصة و قالت لهن ویحکن دونکن الزرقاء اقتلنها قبل أن تفوتکن ثم سقطت میتة فصاحت النسوان صیحة عالیة فأقبل بنو هاشم إلی منزل آمنة فإذا
ص: 322
زرقاء به سخنش عمل کرد و به بردگانش دستور داد که در کوچههای مکه ندا سر دهند و مردم را جمع کنند. همه آمدند و ولیمه زرقاء حاضر شد. وقتی همه سرگرم خوردن و آشامیدن شدند و زرقاء دانست که شراب عقلهایشان را آشفته کرده، نزد تکنا رفت و به او گفت: برخیز و مشغول شو. تکنا برخاست و خنجر را برداشت و بر لبههایش سم پاشید و بر آمنه وارد شد. آمنه به او خوشامد گفت و حالش را پرسید و گفت: ای تکنا! بیوفا شدهای؟! گفت: دست به گریبان غم و اندوه بودهام و اگر دستهای بخشنده شما نبود، بدترین روزگار را داشتیم، وگرنه هیچ کس نزد من عزیزتر از تو نیست، ای دخترک! بیا نزد من بنشین تا تو را بیارایم. آمنه آمد و روبروی تکنا نشست. تکنا چون موهای آمنه را شانه کرد دست به سوی خنجر بُرد و خواست آمنه را با آن بزند، اما ناگاه احساس کرد کسی قلبش را فشار میدهد، پس چشمانش گیج رفت و گویی کسی بر دستش زد و خنجر از دستش بر زمین افتاد و فریاد کشید واویلا! آمنه روی گرداند و دید خنجری از دست تکنا افتاده، فریاد کشید و زنان شتافتند و گفتند: چه شده؟ گفت: وای بر شما! مگر نمیبینید تکنا میخواست با من چه بکند؟! نزدیک بود مرا با این خنجر بکشد. گفتند: ای تکنا! تو را چه شده؟ وای بر تو! به چه جرمی میخواهی آمنه را بکشی؟! تکنا گفت: وای بر شما! میخواستم آمنه را بکشم اما شکر خدا که این بلا را از او دور کرد. آمنه گفت: خدا را شکر به خاطر سالم ماندن از نیرنگ تو ای تکنا! زنان به او گفتند: ای تکنا! چه چیز تو را بر این کار واداشت؟ گفت: سرزنشم نکنید، طمع دنیای فریبنده مرا به این کار واداشت. او سپس ماجرا را برای آنان تعریف کرد و گفت: وای بر شما! زرقاء را بگیرید و پیش از آنکه از دستتان بگریزد، او را بکشید. تکنا این را گفت و از حال رفت. در آن دم زنان فریادی بلند کشیدند و بنی هاشم به خانه آمنه آمدند و ناگاه دیدند
ص: 322
بتکنا (1)میتة و قد تجلل نور آمنة و نظروا إلی الخنجر و حکوا (2)لهم القصة فخرج أبو طالب ینادی أدرکوا الزرقاء و قد وصلها الخبر فخرجت هاربة فتبعها الناس من بنی هاشم و غیرهم فلم یدرکوها و لم یلحقوها فسمع أبو جهل ذلک فقال وددت أنها قتلت آمنة و لکن حاد عنها أجلها و أرجو بسطیح أن یعمل أحسن مما عملت الزرقاء فلما سمع سطیح بخبر الزرقاء أمر غلمانه أن یحملوه علی راحلته و سافر إلی الشام. (3)فلما ولد رسول الله صلی الله علیه و آله لم یبق صنم إلا سقط (4)و غارت بحیرة ساوه و فاض وادی سماوة و خمدت نیران فارس و ارتج إیوان کسری و هو جالس و وقع (5)منه أربع عشرة شرفة فلما أصبح کسری نظر إلی ذلک و هاله فدعا (6)بوزرائه و قال لهم ما هذا الذی حدث فی هذه البلاد فهل عندکم من علم فقال الموبذان أیها الملک العظیم الشأن لقد رأیت إبلا صعابا تقودها خیل عراب و قد خاضت فی الوادی و انتشرت فی البلاد و ما ذاک إلا لأمر عظیم فبینما هم کذلک إذا ورد علیهم کتاب بخمود النیران کلها فزادهم هما و غما ثم أتاه بعد ذلک خبر البحیرة و الوادی (7)فأقبل علی الموبذان فقال إنا لا نعلم أحدا من العلماء نسأله (8)عن ذلک فقال الموبذان إنا نکتب إلی النعمان بن المنذر کتابا لعله یعرف أحدا یعلم ذلک فکتب إلی النعمان کتابا فأرسل إلیه رجلا اسمه عبد المسیح و کان ابن أخت سطیح فقال له کسری هل عندک علم مما أرید أن أسألک عنه فقال لا و لکن لی خال اسمه سطیح یسکن فی مشارف الشام یعرف خبرک و یعرف ما ترید فقال له کسری اخرج إلیه و اسأله عما أرید أن أسألک عنه
ص: 323
تکنا مرده و نور آمنه همه جا را فراگرفته. وقتی آنان خنجر را دیدند و زنان ماجرا را برایشان گفتند، ابوطالب خارج شد و ندا سر داد: زرقاء را بگیرید! این خبر به زرقاء رسید و او بیرون زد تا بگریزد. جماعتی از بنی هاشم و دیگران به دنبالش رفتند اما او را نیافتند و به او نرسیدند. وقتی ابوجهل این خبر را شنید گفت: دوست داشتم او آمنه را میکشت، اما اجل از او رو گرداند، حال ای کاش سطیح بهتر از زرقاء عمل کند! چون ماجرای زرقاء به گوش سطیح رسید، به غلامانش دستور داد او را بر شترش بگذارند و به شام سفر کرد.
چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، همه بتان سرنگون شدند و آتشکده فارس خاموش شد و ایوان کسری در جا لرزید و چهارده کنگرهاش افتاد. صبحهنگام کسری ایوان را دید و هراسید. وزرایش را فراخواند و به آنان گفت: این چه حادثهایست که در این سرزمین روی داده؟ شما میدانید؟ موبد موبدان گفت: ای شاه والامقام! در خواب دیدم که چندین اسب سالم شتری تنومند را به افسار کشیدند و دشت را درنوردیدند و در این سرزمین پراکنده شدند، این خواب حتما نشان از اتفاقی بزرگ دارد. در همان اوان ناگاه نامه رسید که همه آتشها خاموش شدهاند. این خبر بر غم و اندوه آنان افزود. سپس خبر دریاچه و وادی رسید. کسری سوی موبد موبدان رو کرد و گفت: آیا ما هیچ عالمی را نمیشناسیم که در این باره از او سوال کنیم؟ موبد موبدان گفت: باید به نعمان بن منذر نامهای بنویسیم، شاید او کسی را بشناسد که از این اخبار سر در بیاورد. کسری به نعمان نامه نوشت و نعمان مردی به نام عبدالمسیح را نزد او فرستاد. او خواهرزاده سطیح بود. کسری به او گفت: آیا تو درباره آنچه میخواهم از تو بپرسم علمی داری؟ گفت: نه، اما من یک دایی دارم که سطیح نام دارد و حوالی شام ساکن است، او اخبار تو را میداند و میداند چه میخواهی. کسری به او گفت: سوی او راهی شو و از آنچه که میخواهم از تو بپرسم از او بپرس،
ص: 323
فإن أجاب عد إلی بالجواب أجزل لک الجائزة و النوال ثم خرج عبد المسیح إلی أن وصل إلی الشام فوجد سطیحا یجود بنفسه و یعالج سکرات الحمام فسلم علیه فلم یرد علیه السلام فلما کان بعد ساعة فتح عینیه و قال جاء عبد المسیح علی جمل یسیح من عند کسری یصیح بلسان فصیح مرسولا إلی سطیح سید بنی غسان یسأل عن ارتجاج (1)الإیوان و خمود النیران و رؤیا الموبذان کان إبلا صعابا تقودها خیل عراب و قد قطعت الوادی و انتشرت فی البلاد ذلک و الله ما کنا نتوقع من خروج السفاک و مالک الأملاک یا عبد المسیح أقول لک قولا صحیحا (2)إذا فاض وادی سماوة و غارت بحیرة ساوه فلیست الشام لسطیح بشام تظهر الدلالات و یملک منهم ملوک علی عدد الشرفات المتساقطات و کل ما هو آت آت و یکون الراحة لسطیح فی الممات ثم صرخ صرخة و مات ثم إن عبد المسیح خرج إلی کسری فأخبره بما قاله سطیح فأعطاه و أنعم علیه لما أخبر بأن (3)یملک منهم أربعة عشر ملکا.
قال أبو الحسن البکری حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذا الحدیث أنه لما تتابعت أشهر آمنة سمعت منادیا (4)ینادی من السماء مضی لحبیب الله کذا و کذا و کان تهتف بآمنة الهواتف فی اللیل و النهار و تخبر زوجها عبد الله بذلک فیقول لها اکتمی أمرک عن کل أحد (5)فلما مضی لها ستة أشهر لم تجد ثقلا (6)و لما کان الشهر
ص: 324
اگر پاسخ داد نزد من بازگرد و از من جایزهای بزرگ بگیر. عبدالمسیح به راه افتاد و چون به شام رسید، دید سطیح نفسهای آخر را میکشد و با مرگ دست به گریبان است. بر او سلام کرد اما پاسخی نشنید. ساعتی بعد سطیح چشمانش را گشود و گفت: عبدالمسیح سوار بر شتر از نزد کسری آمده و با زبان فصیح فریاد میزند و از سطیح، بزرگ بنی غسان سوالی دارد، او از دلیل لرزیدن ایوان و خاموشی آتشها و خواب موبد موبدان میپرسد که دیده چندین اسب سالم شتری تنومند را به افسار کشیدند و از دشت گذشتند و در آن سرزمین پراکنده شدند؛ به خدا سوگند ما چشم به راه خروج آن مرد خونریز و آن مالک زمین نبودیم، اما ای عبدالمسیح! سخنی راست برایت میگویم که چون از وادی سماوه آب جوشید و دریاچه ساوه خشکید، دیگر شام برای سطیح شام نمیشود و نشانههایی آشکار میشود و به شماره کنگرههایی که ریخته کسانی از قوم کسری پادشاه شوند و سپس هر چه بایست روی دهد همان شود و راحت جان سطیح در مرگ خواهد بود. او در همان دم نالهای کرد و جان داد. عبدالمسیح سوی کسری روانه شد و او را از سخنان سطیح باخبر کرد و کسری به خاطر اینکه او خبر آورد چهارده تن از آنان سلطنت میکنند به او پاداش داد.
ابوالحسن بکری میگوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخن را برای ما روایت کردند گفتهاند: ماهها بر آمنه گذشت و او میشنید که منادی آسمان ندا سر میداد بر حبیب خدا فلان مدت گذشته است و سروشها شب و روز به او نوید میدادند. او به شوهرش عبدالله خبر داد و عبدالله به او میگفت: امر خود را از همه کس پنهان کن. شش ماه بر آمنه گذشته بود اما او هیچ سنگینی احساس نمیکرد، چون ماه
ص: 324
السابع دعا عبد المطلب ولده عبد الله و قال یا بنی إنه قرب ولادة آمنة و نحن نرید أن نعمل ولیمة و لیس عندنا شی ء فامض إلی یثرب و اشتر لنا منها ما یصلح لذلک فخرج عبد الله من وقته و سافر حتی وصل إلی یثرب و طرقته حوادث الزمان فمات (1)بها و وصل خبره إلی مکة فعظم علیهم ذلک و بکی أهل مکة جمیعا علیه و أقیمت المأتم فی کل ناحیة و ناح علیه أبوه و آمنة و إخوته و کان مصابا هائلا فظیعا فلما کان الشهر التاسع أراد الله تعالی خروج النبی صلی الله علیه و آله و هی لم یظهر لها أثر الحمل و لا ما تعتاده النساء و کانت تحدث نفسها کیف وضعی و لم یعلم بی أحد من قومی و کانت دار آمنة (2)وحدها فبینما هی کذلک إذ سمعت وجبة (3)عظیمة ففزعت من ذلک فإذا قد دخل علیها طیر أبیض و مسح بجناحه علی بطنها فزال عنها ما کانت تجده من الخوف فبینما هی کذلک إذ دخل علیها نسوان طوال یفوح منهن رائحة المسک و العنبر و قد تنقبن بأطمارهن (4)و کانت من العبقری الأحمر و بأیدیهن أکواب من البلور الأبیض قالت آمنة فقلن لی اشربی یا آمنة من هذا الشراب فلما شربت أضاء نور وجهی و علاه نور ساطع و ضیاء لامع و جعلت أقول من أین دخلن علی هذه النسوة و کنت قد أغلقت الباب فجعلت أنظر إلیهن و لم أعرفهن ثم قلن یا آمنة اشربی من هذا الشراب و أبشری بسید الأولین و الآخرین محمد المصطفی صلی الله علیه و آله و سمعت قائلا یقول:
صلی الإله و کل عبد صالح***و الطیبون علی السراج الواضح
المصطفی خیر الأنام محمد***الطاهر العلم الضیاء اللائح
زین الأنام المصطفی علم الهدی***الصادق البر التقی الناصح
صلی علیه الله ما هب الصبا***و تجاوبت ورق الحمام النائح
ص: 325
هفتم فرا رسید عبدالمطّلب پسرش عبدالله را فرا خواند و به او گفت: ای پسرم! زایمان آمنه نزدیک شده و ما میخواهیم ولیمهای بسازیم، اما چیزی نداریم. به یثرب برو و از آنجا برایمان هر آنچه نیاز است بخر. عبدالله در دم به راه افتاد و به سفر رفت. چون به یثرب رسید پیشامدهای روزگار بر او فرود آمد و او در آنجا جان سپرد. خبر درگذشت عبدالله به مکه رسید و این بر آنان بسیار گران نمود. اهل مکه همگی گریستند و در هر گوشه و کنار ماتم به پا شد و عبدالمطّلب و آمنه و برادران عبدالله همه سوگوار او شدند و مصیبتی سخت و هولناک به راه افتاد. چون ماه نهم فرا رسید، خداوند متعال اراده فرمود تا پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شود اما هنوز اثر بارداری و حال و روز زنان در این موقعیت بر آمنه پدیدار نبود. او با خود میگفت زایمان من چه میشود حال آنکه هیچ کس از قوم من از حال من خبر ندارد. آمنه در خانه تنها بود که ناگهان صدای ریزشی عظیم شنید و بسیار ترسید. در همان اوان ناگاه پرندهای سفید بر او وارد شد و بالش را بر شکم او کشید و همه ترس آمنه از بین رفت، در همان حال زنانی بلندقامت وارد شدند که بوی مشک و عنبر میدادند و نقابهایی پُرنقش و نگار بر چهره و جامهایی از بلور سفید داشتند. آمنه میگوید: به من گفتند: ای آمنه! از این شربت بنوش. همینکه نوشیدم، نور چهرهام درخشید و برقی تابان و نوری درخشان از سرم تابید. با خود گفتم این زنان از کجا وارد شدند با اینکه من همه درها را بسته بودم؟! به آنان نگریستم اما هیچ یک را نشناختم. به من گفتند: از این شربت بنوش ای آمنه! بشارت باد بر تو میلاد سرور اولین و آخرین آفریدگان محمد مصطفی. در آن دم کسی سرود:
«درود خداوند و همه بندگان صالح و همه پاکان بر آن چراغ آشکار،
محمد مصطفی، آن بهترین مردمان، آن پاکدامان، آن بیرق روشنایی درخشان، حضرت مصطفی، آن زیور مردم، آن بیرق رهنمایی، آن راستگوی درستکار پارسای اندرزگو،
درود خدا بر او باد تا زمانی که باد میوزد و پرندگان مویهگر با آن همنوایی میکنند.»
ص: 325
ثم قمن النسوة و خرجن فإذا أنا بأثواب من الدیباج قد نشرت بین السماء و الأرض و سمعت قائلا یقول خذوه و غیبوه عن أعین الناظرین و الحاسدین فإنه ولی (1)رب العالمین قالت آمنة فداخلنی الجزع و الفزع و إذا أنا بخفقان (2)أجنحة الملائکة و إذا بهاتف قد نزل و سمعت تسبیحا و تقدیسا و أریاشا مختلفة (3)هذا و لم یکن فی البیت أحد إلا أنا فبینما أنا أقول فی نفسی أنا نائمة أو یقظانة إذ لمع نور أضاء لأهل السماء و الأرض حتی شق سقف البیت و سمعت تسبیح الملائکة فبینما أنا متعجبة من ذلک إذ وضعت ولدی محمدا صلی الله علیه و آله فلما سقط إلی الأرض سجد تلقاء الکعبة رافعا یدیه إلی السماء کالمتضرع إلی ربه و سمعت من داخل البیت جلبة عظیمة و قائلا یقول شعرا:
کم آیة من أجله ظهرت فما***تخفی و زادت فی الأنام ظهورا
و رأته آمنة یسبح ساجدا*** عند الولادة للسماء مشیرا
قالت آمنة و سمعت أصواتا مختلفة و إذا بسحابة بیضاء قد نزلت علی ولدی فأخذته و غیبته عنی فلم أره فصحت خوفا علی ولدی و إذا بقائل یقول لی لا تخافی و سمعت قائلا یقول طوفوا بمحمد مشارق (4)الأرض و مغاربها و برها و بحرها و وعرها (5)و اعرضوه علی الجن و الإنس لیعرفوا نعته قالت آمنة کان ما بین غیبته و رجوعه أسرع من طرفة عین و إذا هو قد جاءوا به إلی و هو مدرج فی ثوب أبیض من صوف (6)و هو قابض علی مفاتیح ثلاثة و رجل قائم علی رأسه و هو یقول قبض محمد علی مفاتیح النصر و مفاتیح النبوة و مفاتیح الکعبة فبینا أنا کذلک و إذا أنا بسحابة أخری أعظم من الأولی
ص: 326
سپس آن زنان برخاستند و رفتند. ناگاه دیدم پارچههایی از دیبا میان آسمان و زمین کشیده شده و شنیدم کسی گفت: او را بگیرید و از چشم بینندگان و حاسدان پنهانش کنید که او ولیّ پروردگار جهانیان است، و من سخت هراسیدم. ناگهان صدای بال فرشتگان آمد و سروشی نازل شد و صدای تسبیح و تقدیس آمد و بالهای رنگینی پدیدار شد و جز من هیچ کس در خانه نبود. با خود میگفتم که آیا خوابم یا بیدار که ناگاه نوری در میان اهل آسمان و زمین درخشید و سقف خانه را شکافت و صدای تسبیح فرشتگان برخاست. من در شگفتی مانده بودم که ناگهان فرزندم محمد را به دنیا آوردم. وقتی به زمین رسید، به سوی کعبه سجده کرد و همچون کسی که به درگاه پروردگارش زاری میکند، دستانش را سوی آسمان فراز کرد. در خانه همهمهای عجیب بر پا بود و کسی سرود:
«چه بسیار نشانههایی که به خاطر او پدید آمد و نه تنها مخفی نشد بلکه در میان مردم آشکارتر شد،
آمنه دید که او به هنگام زاده شدن با اشاره به آسمان سجده کرد.»
آمنه میگوید: صداهای گوناگونی شنیدم و ناگهان دیدم ابری سفید بر فرزندم نازل شد و او را برداشت و از چشم من پنهانش کرد. دیگر او را ندیدم و از نگرانی فریاد کشیدم. ناگاه کسی گفت: نترس. و دیگری گفت: محمد را در شرق و غرب و خشکیها و دریاها و دشتهای زمین بگردانید و او را بر جنیان و آدمیان عرضه کنید تا نشانههایش را بشناسند. آمنه میگوید: او را سریعتر از یک چشم بر هم زدن بازگرداندند و نزد من آوردند. در جامهای سفید از پشم پوشیده شده بود و سه کلید در دست داشت. مردی بالای سرش ایستاده بود و میگفت: محمد کلیدهای پیروزی و نبوت و کعبه را در دست گرفت. در همان اوان ابر دیگری آمد که بزرگتر از قبلی بود
ص: 326
و سمعت منها تسبیحا (1)و خفقان أجنحة الملائکة فنزلت و أخذت ولدی فدمعت عینی و رجف قلبی و إذا أنا بقائل یقول طوفوا بمحمد علی مولد النبیین و اعرضوه علی سائر المرسلین و أعطوه صفوة آدم علیه السلام و رأفة نوح علیه السلام و حلم إبراهیم علیه السلام و لسان إسماعیل علیه السلام و جمال یوسف علیه السلام و صبر أیوب علیه السلام (2)و صوت داود علیه السلام و زهد یحیی علیه السلام و کرم عیسی علیه السلام و شجاعة موسی علیه السلام و أعطوه من أخلاق الأنبیاء قالت آمنة و رأیته قابضا علی حریرة بیضاء مطویة طیا شدیدا و الماء یخرج منها و قائل یقول قبض محمد علی الدنیا بأسرها و لم یبق شیئا إلا و قد دخل فی قبضته قالت فبینما أنا کذلک و إذا أنا بثلاثة نفر قد دخلوا علی و النور یظهر (3)من وجوههم یکاد نورهم یخطف الأبصار فی ید أحدهم إبریق من فضة و فی ید آخر طست من زبرجد أخضر فوضع الطست بین یدیه و قال له یا حبیب الله اقبض من حیث شئت قالت آمنة فنظرت إلی موضع قبضته فإذا هو قد قبض علی وسطها قالت فسمعت قائلا یقول قبض محمد علی الکعبة و ما حولها و رأیت فی ید الثالث حریرة مطویة و إذا بخاتم من نور یشرق کالشمس ثم حمل ولدی فناوله صاحب الطست و صب علیه الآخر من الإبریق سبع مرات ثم ختم بذلک الخاتم بین کتفیه ثم لفه تحت جناحه و غیبه عنی و کان ذلک رضوان خازن الجنان ثم أخرجه و تکلم فی أذنه بکلام لا أفهمه ثم قبله و قال أبشر یا محمد فإنک سید الأولین و الآخرین و أنت الشفیع فیهم یوم الدین ثم خرجوا و ترکوه ثم رأیت ثلاثة أعلام منصوبة واحد بالمشرق و واحد بالمغرب و الثالث علی الکعبة (4)و تلک الأعلام من النور (5)مثل قوس السحاب.
قالت آمنة ثم رأیت بعد ذلک غمامة بیضاء قد نزلت من السماء علی ولدی و غیبته عنی ساعة طویلة فلم أره فحن علیه قلبی و قد حیل بینی و بینه و کأنی نائمة مما جری علیه فبینا أنا کذلک و إذا بولدی قد ردوه علی و إذا به مکحول مقمط بقماط
ص: 327
و از آن صدای تسبیح و بال زدن فرشتگان به گوش میرسید. سپس فرود آمد و فرزندم را برداشت. چشمان من پر از اشک شد و قلبم لرزید. ناگهان کسی گفت: محمد را بر زادگاه پیامبران بگردانید و او را بر دیگر رسولان عرضه کنید و از خلق و خوی پیامبران، صفای آدم و مهربانی نوح و بردباری ابراهیم و زبان اسماعیل و جمال یوسف و صبر ایوب و صدای داوود و زهد یحیی و کرم عیسی و شجاعت موسی را به او عطا کنید. آمنه میگوید: سپس او بازگشت و دیدم حریری سفید در دست دارد که محکم پیچیده شده و آب از آن میچکد. کسی گفت: محمد همه دنیا را در اختیار گرفت و هیچ چیز نماند جز اینکه در اختیار او درآمده باشد. در همان حال سه نفر بر من وارد شدند. از چهرههایشان چنان نوری میتابید که نزدیک بود چشمها را برباید. یکی از آنان تُنگی از نقره و دیگری تشتی از زبرجد سبز در دست داشت. او تشت را پیش روی فرزندم گذاشت و گفت: ای حبیب خدا! از هر چه میخواهی بردار. آمنه میگوید: من به دستان او نگریستم و دیدم او دست در میان تشت کرد. کسی گفت: محمد کعبه و پیرامونش را در دست گرفت. نفر سوم با حریری پیچیده شده آمد و مُهری از نور که چون خورشید میدرخشید از آن درآورد و سپس فرزندم را برداشت. آن که تشت آورده بود او را گرفت و دیگری هفت مرتبه از آن تُنگ آب بر او ریخت و آنگاه با آن مُهر بر میان کتفهای او زد. سپس او را در میان بالهایش پیچید و از چشم من پنهانش کرد. او رضوان، دربان بهشت بود. بعد او را آورد و در گوشش چیزی گفت که من نفهمیدم. او را بوسید و گفت: بشارت باد بر تو ای محمد که تو سرور اولین و آخرین آفریدگانی و در روز قیامت شفیع آنان هستی. سپس رفتند و او را بر جا گذاشتند و من دیدم که سه بیرق برافراشتهاند: یکی در مشرق و یکی در مغرب و سومی را بر فراز کعبه، آن بیرقها از جنس نور و همچون رنگین کمان بودند.
آمنه میگوید: بعد از آن ابری سفید از آسمان بر فرزندم فرود آمد و مدتی طویل او را از چشم من پنهان کرد. من او را نمیدیدم و دلم برایش میتپید اما راهی به سویش نداشتم. گویی این همه را در خواب میدیدم. در همان اوان فرزندم را به من بازگرداندند و دیدم بر چشمانش سرمه کشیدهاند و قنداقی
ص: 327
من حریر الجنة تفوح منه رائحة المسک الأذفر قال عبد المطلب کنت فی الساعة التی ولد فیها رسول الله صلی الله علیه و آله أطوف بالکعبة و إذا بالأصنام قد تساقطت و تناثرت و الصنم الکبیر سقط علی وجهه و سمعت قائلا یقول الآن (1)آمنة قد ولدت رسول الله صلی الله علیه و آله فلما رأیت ما حل بالأصنام تلجلج لسانی و تحیر عقلی و خفق فؤادی حتی صرت لم أستطع الکلام فخرجت مسرعا أرید باب بنی شیبة و إذا الصفا و المروة یرکضان بالنور فرحا و لم أزل مسرعا إلی أن قربت من منزل آمنة و إذا بغمامة بیضاء قد عمت منزلها فقربت من الباب و إذا روائح المسک الأذفر و الند و العنبر قد عبقت (2)بکل مکان حتی عمتنی الرائحة فدخلت علی آمنة و إذا بها قاعدة و لیس علیها أثر النفاس فقلت أین مولودک أرید أن أنظر إلیه قالت قد حیل بینی و بینه و لقد سمعت منادیا ینادی لا تخافی علی مولودک و سیرد علیک بعد ثلاثة أیام (3)فسل عبد المطلب سیفه و قال أخرجی لی ولدی هذه الساعة و إلا علوتک به فقالت إنهم قد دخلوا به هذه الدار قال عبد المطلب فهممت بالدخول إلی الدار إذ برز لی شخص من داخل الدار کأنه النخلة السحوق لم أر أهول منه و بیده سیف و قال لی ارجع لیس لک إلی ذلک من سبیل و لا لغیرک حتی تنقضی زیارة الملائکة فخرجت خائفا مما رأیت من الأهوال.
قال صاحب الحدیث بلغنا أن الساعة التی ولد فیها رسول الله صلی الله علیه و آله طردت الشیاطین و المردة هاربین و منهم من غمی علیه (4)و منهم من مات و أما سطیح و وشق (5)فماتا فی تلک اللیلة و أما زرقاء الیمامة فإنها کانت جالسة مع خدمها و جواریها إذ صرخت
ص: 328
از حریر بهشتی بر تنش کردهاند که بوی مشک ختن میدهد.
عبدالمطّلب میگوید: در ساعتی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله زاده شد، من اطراف کعبه بودم. ناگهان دیدم بتان فروریختند و از هم پاشیدند و بت بزرگ واژگون شد و کسی گفت: اکنون آمنه رسول خدا را به دنیا آورد. من از بلایی که دیدم بر سر بتان آمد زبانم بند آمد و هوش از سرم پرید و قلبم به لرزه افتاد، چنانکه دیگر نمیتوانستم حرف بزنم. شتابان خارج شدم و به سوی باب بنی شیبه رفتم. در راه میدیدم که صفا و مروه از نور شادی پوشیده شدهاند. همچنان شتافتم تا اینکه به نزدیکی خانه آمنه رسیدم و ناگهان دیدم ابری سفید خانه او را پوشانده. نزدیک در رفتم. بوی مشک ختن و عطر و عنبر همه جا را فرا گرفته بود و بوی خوش در سرم پیچید. بر آمنه وارد شدم و دیدم نشسته اما اثری از زایمان در او نیست. گفتم: نوزادت کو؟ میخواهم ببینمش! گفت: او را از من جدا کردند و شنیدم کسی ندا سر داد: نگران نوزادت نباش، سه روز دیگر نزدت باز خواهد گشت. عبدالمطّلب شمشیر کشید و گفت: همین الان فرزندم را به من بده وگرنه تو را بر سر این شمشیر خواهم کرد! گفت: آنان او را به این اتاق بردند. عبدالمطّلب میگوید: خواستم وارد اتاق شوم که ناگاه کسی همچون نخل برافراشته از داخل پدیدار شد، ترسناکتر از او کسی را ندیده بودم. شمشیری در دست داشت و به من گفت: برگرد! نه دست تو و نه هیچ کس دیگر به او نمیرسد تا اینکه زیارت فرشتگان تمام شود. من از ترس بیرون آمدم.
راوی میگوید: به ما خبر رسیده که هنگام ولادت رسول خدا صلّی الله علیه و آله شیاطین رانده شدند و دیوان گریختند برخی از هوش رفتند و برخی جان دادند. در آن شب سطیح و وشق نیز درگذشتند، اما زرقای یمامی زنده ماند. او با خادمان و کنیزکان خود نشسته بود که
ص: 328
صرخة عظیمة و غشی علیها فلما أفاقت أنشأت تقول:
أما المحال فقد مضی لسبیله***و مضت کهانة معشر الکهان
جاء البشیر فکیف لی بهلاکه***هیهات جاء الوحی (1)بالإعلان
فلما تمت له ثلاثة أیام دخل علیه جده عبد المطلب فلما نظر إلیه قبله و قال الحمد لله الذی أخرجک إلینا حیث وعدنا (2)بقدومک فبعد هذا الیوم لا أبالی أصابنی الموت أم لا ثم دفعه إلی آمنة فجعل یهش (3)و یضحک لجده و أمه کأنه ابن سنة قال عبد المطلب یا آمنة احفظی ولدی هذا فسوف یکون له شأن عظیم و أقبل الناس من کل فج عمیق یهنئون عبد المطلب و جاءت جملة النساء إلی آمنة و قلن لها لم لم ترسلی إلینا فهنأنها بالمولود و قد عبقت بهن جمع رائحة المسک فکان یقول الرجل لزوجته من أین لک هذا فتقول هذا من طیب مولود آمنة فأقبلت القوابل لیقطعن سرته فوجدنه مقطوع السرة فقلن لآمنة ما کفاک أنک وضعت به حتی قطعت سرته بنفسک فقالت لهن و الله لم أره إلا علی هذه الحالة (4)فتعجبت القوابل من ذلک و کانت تأتیها القوابل بعد ذلک و إذا به مکحولا مقموطا (5)فیتعجبن منه فلما مضی له من الوضع سبعة أیام أولم عبد المطلب ولیمة عظیمة و ذبح الأغنام و نحر الإبل و أکل الناس ثلاثة أیام ثم التمس له مرضعة تربیه (6)علی عادة أهل مکة. (7)
الأطلال جمع الطلل بالتحریک و هو ما شخص من آثار الدار و الهمام
ص: 329
ناگاه فریادی هولناک کشید و از هوش رفت. چون به هوش آمد سرود:
«کار از کار گذشت و کهانت بر افتاد ای جماعت کاهنان!
آن بشارتدهنده آمد و من کجا توانستم او را از بین ببرم؟! هیهات که وحی آشکارا آمد.»
چون سه روز بر پیامبر صلّی الله علیه و آله گذشت، جدّ ایشان عبدالمطّلب رفت و ایشان را دید و بوسید و گفت: سپاس از برای خداوندی است که وعده قدومت را داد و سپس تو را به ما داد، از امروز به بعد برایم مهم نیست بمیرم یا زنده بمانم. آنگاه حضرت را به آمنه داد. حضرت شادمان شد و چنانکه گویی یک سال داشت، به جدّ و مادر خود لبخند زد. عبدالمطّلب گفت: ای آمنه! از فرزندم مراقبت کن که او مرتبهای والا خواهد داشت. مزدم از هر گوشه و کنار میآمدند و به عبدالمطّلب تبریک میگفتند. زنان نیز همگی نزد آمنه آمدند و به او گفتند: چرا کسی را در پی ما نفرستادی؟ و ولادت فرزندش را به او تبریک گفتند. عطر مشک در فضا پیچیده بود و هر مردی به همسر خود میگفت: این بو از کجاست؟ و زن میگفت: این بوی عطر فرزند آمنه است. قابلهها آمدند تا ناف او را ببرند اما دیدند نافش بریده شده. به آمنه گفتند: چه کسی به تو کمک کرده که او را به دنیا آوردهای و حتی نافش را بریدهای؟! گفت: به خدا سوگند او را به همین شکل دیدم! قابلهها شگفت زده شدند و یکی پس از دیگری میآمدند و میدیدند چشمان نوزاد سرمه دارد و قنداق شده است و متحیّر میشدند. چون هفت روز از ولادت حضرت گذشت، عبدالمطّلب ولیمهای بزرگ داد و گوسفندان و شترانی ذبح کرد و سه روز مردم را غذا داد. سپس بنا به رسم اهل مکه دایهای برای حضرت گرفت تا او را بپروراند.
توضیح
اطلال جمع طَلَل یعنی باقیماندههای دیار. هُمام:
ص: 329
بالضم و تخفیف المیم الملک العظیم الهمة و الضرغام بالکسر الأسد و القمقام بالفتح السید و المقدام بالکسر الرجل الکثیر الإقدام علی العدو و الحمام بالکسر الموت و المناکب لعله من النکبة بمعنی المصیبة و یقال کافحوهم إذا استقبلوهم فی الحرب بوجوههم لیس دونها ترس و لا غیره و الکمی الشجاع و ذباب السیف بالضم طرفه الذی یضرب به و القصم الکسر و الهزبر بکسر الهاء و فتح الزاء الأسد و الجلامید جمع الجلمود و هو الصخر و السراة بالضم جمع سری و هو الشریف قولها من یحظی هو علی بناء المجهول من الحظوة و هی القدر و المنزلة و قال الجوهری لخن السقاء بالکسر أی أنتن و منه قولهم أمة لخناء و یقال اللخناء التی لم تختن انتهی و الورق بالضم جمع الأورق و هو الذی فی لونه بیاض إلی سواد و فی القاموس الند طیب معروف أو العنبر و السحوق من النخل الطویلة و غمی علی المریض و أغمی مضمومتین غشی علیه ثم أفاق.
تتمة مفیدة اعلم أن ظاهر أخبار المولد السعید أن الشهب لم تکن قبله و إنما حدثت فی هذا الوقت و هو خلاف المشهور و یمکن أن تکون کثرتها إنما حدثت عند ذلک و کانت قبل ذلک نادرة.
قال الرازی فی تفسیر قوله سبحانه فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً ما ملخصه فإن قیل هذه الشهب کانت موجودة قبل المبعث لأن جمیع الفلاسفة تکلموا فی أسباب انقضاضها و قد جاء وصفها فی شعر الجاهلیة و قد روی عن ابن عباس أیضا ما یدل علی کونها فی الجاهلیة فما معنی تخصیصها بمبعثه صلی الله علیه و آله ثم أجاب بوجهین الأول أنها ما کانت قبل المبعث و هذا قول ابن عباس و أبی بن کعب و جماعة و هؤلاء زعموا أن کتب الأوائل قد توالت علیها التحریفات فلعل المتأخرین ألحقوا هذه المسألة طعنا منهم فی هذه المعجزة و کذا الأشعار المنسوبة إلی أهل الجاهلیة لعلها مختلقة علیهم و منحولة و الخبر غیر ثابت. و الثانی و هو الأقرب إلی الصواب أنها کانت موجودة إلا أنها زیدت بعد المبعث
ص: 330
پادشاه بلند همت. ضِرغام: شیر. قَمقام: سرور. مِقدام: مردی که بسیار به دشمن حمله میکند. حِمام: مرگ. مناکب: شاید از نکبه یعنی مصیبت باشد. گفته می شود: کافحوهم: وقتی در جنگ بدون سپر و ابزار دیگر با آنان مقابله کردند. کمی: شجاع. ذُباب السیف: طرف شمشمیر که با آن میزنند. قصم:شکستن. هِزبربه کسر ها و فتح زا: شیر. جلامید جمع جلمود: صخره. سُراة جمع سری: شریف. گفته وی: من یُحظَی: از قدر و منزلت میآید. جوهری گفته: لِخن السقاء: بدبو شد. از آن است این گفته ایشان: أمة لخناء. گفته شده اللخناء یعنی زنی که ختنه نشده. پایان سخن وی. در قاموس آمده: ندّ عطری خوش یا عنبر. السحوق من النخل یعنی بلند. غُمی علی المریض و أغمی: بیهوش شد سپس به هوش آمد.
تتمّهای مفید: بدان از ظاهر اخبار چنین برآید که پیش از زادروز فرخنده حضرت صلّی الله علیه و آله شهابی وجود نداشته و در آن هنگام بوده که شهاب به وجود آمده است. این سخن بر خلاف باور مشهور است؛ شاید منظور از اخبار، کثرت شهاب بوده، یعنی شهاب پیش از آن پدیدهای نادر بوده و در آن هنگام بهطور انبوه پدید آمده است.
رازی در تفسیر کلام خداوند متعال «فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً»(1)
{[امّا] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد.} بحثی به این مضمون آورده که اگر گفته شود این شهابها پیش از مبعث حضرت نیز وجود داشتهاند زیرا همه فلاسفه درباره دلایل فرود ناگهانی شهابها سخن گفتهاند و همچنین وصف شهاب در شعر جاهلی آمده و از ابن عباس نیز روایتی هست که بر وجود شهاب در دوران جاهلی دلالت دارد، پس چگونه میتوان وجود شهاب را به مبعث حضرت اختصاص داد؟ بر دو وجه میتوان بر این ایراد پاسخ گفت: اول اینکه شهاب پیش از بعثت حضرت وجود نداشته و این سخن ابن عباس و ابی بن کعب و جماعتی دیگر است که میگویند در کتب پیشینیان تحریفهایی رخ داده و چه بسا متأخرین این مسأله را در این کتب افزودهاند تا طعنهای به این معجزه باشد؛ همینطور در اشعار منسوب به اهل جاهلیت، شاید این مسأله در این اشعار ساختگی و جعلی باشد و در این باره خبری قطعی نیست. وجه دوم که البته به درستی نزدیکتر است، اینکه شهاب وجود داشته اما پس از بعثت حضرت
ص: 330
و جعلت أکبر و أقوی انتهی. (1)
یحتمل وجه ثالث و هو أن تکون هذه موجود قبل الإسلام بمدة ثم ارتفعت و زالت مدة مدیدة ثم حدثت بعد الولادة أو البعثة و یؤیده ما روی عن أبی بن کعب أنه قال لم یرم بنجم منذ رفع عیسی علیه السلام حتی بعث رسول الله صلی الله علیه و آله و سیأتی مزید تحقیق فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدِمَتْ حَلِیمَةُ بِنْتُ أَبِی ذُؤَیْبٍ فِی نِسْوَةٍ مِنْ بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ تَلْتَمِسُ الرُّضَعَاءَ بِمَکَّةَ قَالَتْ فَخَرَجْتُ مَعَهُنَّ عَلَی أَتَانٍ وَ مَعِی زَوْجِی وَ مَعَنَا شَارِفٌ لَنَا مَا بَیَّضَ (2)بِقَطْرَةٍ مِنْ لَبَنٍ وَ مَعَنَا وَلَدٌ مَا نَجِدُ فِی ثَدْیَیَّ مَا نُعَلِّلُهُ بِهِ وَ مَا نَامَ لَیْلَنَا جُوعاً فَلَمَّا قَدِمْنَا مَکَّةَ لَمْ تَبْقَ مِنَّا امْرَأَةٌ إِلَّا عُرِضَ عَلَیْهَا مُحَمَّدٌ فَکَرِهْنَاهُ فَقُلْنَا یَتِیمٌ وَ إِنَّمَا یُکْرِمُ الظِّئْرَ (3)الْوَالِدُ فَکُلُّ صَوَاحِبِی أَخَذْنَ رَضِیعاً وَ لَمْ آخُذْ شَیْئاً فَلَمَّا لَمْ أَجِدْ غَیْرَهُ رَجَعْتُ إِلَیْهِ فَأَخَذْتُهُ فَأَتَیْتُ بِهِ الرَّحْلَ (4)فَأَمْسَیْتُ وَ أَقْبَلَ ثَدْیَایَ بِاللَّبَنِ حَتَّی أَرْوَیْتُهُ وَ أَرْوَیْتُ وَلَدِی أَیْضاً وَ قَامَ زَوْجِی إِلَی شَارِفِنَا تِلْکَ یَلْمِسُهَا بِیَدِهِ فَإِذَا هِیَ حَافِلٌ فَحَلَبَهَا وَ أَرْوَانِی مِنْ لَبَنِهَا وَ رَوَّی الْغِلْمَانَ فَقَالَ یَا حَلِیمَةُ لَقَدْ أَصَبْنَا نَسَمَةً مُبَارَکَةً فَبِتْنَا بِخَیْرٍ وَ رَجَعْنَا فَرَکِبْتُ أَتَانِی (5)ثُمَّ حَمَلْتُ مُحَمَّداً مَعِی فَوَ الَّذِی نَفْسُ حَلِیمَةَ بِیَدِهِ لَقَدْ طُفْتُ بِالرَّکْبِ حَتَّی إِنَّ النِّسْوَةَ یَقُلْنَ یَا حَلِیمَةُ أَمْسِکِی عَلَیْنَا أَ هَذِهِ أَتَانُکِ الَّتِی خَرَجْتِ عَلَیْهَا قُلْتُ نَعَمْ مَا شَأْنُهَا قُلْنَ حَمَلْتِ غُلَاماً مُبَارَکاً وَ یَزِیدُنَا اللَّهُ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ خَیْراً وَ الْبِلَادُ
ص: 331
زیادتر و بزرگتر و قویتر شده است.
من میگویم
وجه سومی نیز محتمل است و آن اینکه شهاب مدتی پیش از اسلام وجود داشته سپس از بین رفته و برای مدت زیادی پدید نیامده، آنگاه پس از ولادت یا بعثت حضرت صلّی الله علیه و آله پدید آمده است. این سخن را روایتی از ابی بن کعب تأیید میکند، او گفته: از زمان عروج عیسی تا بعثت رسول خدا هیچ ستارهای پرتاب نشد. در این باره انشاءالله در کتاب آسمان و عالم بحث بیشتری خواهد شد.
باب چهارم دوران نوخاستگی و شیرخوارگی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و معجزاتی که از آن زمان تا به هنگام نبوت ایشان پدید آمد
روایات
1.
الخرائج و الجرائح: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، حلیمه بنت ابی ذُؤَیب با جمعی از زنان بنی سعد بن بَکر راهی شدند و خواستند تا شیرخواران مکه را به آنان بسپارند. حلیمه میگوید: من سوار بر الاغی ماده به همراه آن زنان و نیز به همراه شوهرم به راه افتادیم. ما ماده شتری پیر نیز داشتیم که همراهمان بود اما حتی یک قطره شیر هم نمیداد. ما کودکی نیز داشتیم که چون در سینه من آنقدر شیر نبود که کفاف او را بدهد، شبها از گرسنگی نمیخوابید. وقتی به مکه رسیدیم محمد را به همه ما زنان عرضه داشتند اما هیچکس او را نپذیرفت چون او یتیم بود و دایه امید به کرم پدر دارد. زنان همراه من هر یک شیرخواری گرفتند و هیچ کس به من نرسید. من وقتی کسی غیر از محمد را نیافتم، در پی او بازگشتم و او را گرفتم و به خیمه بردم. چون شب شد سینه من پُر از شیر شد آنچنان که هم به او نوشاندم و هم به فرزند خودم. شوهرم به سراغ آن ماده شتر پیر رفت و بر او دستی کشید. ناگاه دید سینههایش پُر است. او را دوشید و از شیرش هم به من نوشاند و هم به پسرانمان. سپس به من گفت: ای حلیمه! کودکی فرخنده به ما رسیده است. ما شب را به نیکی گذراندیم و خواستیم بازگردیم. من بر الاغ مادهام سوار شدم و محمد را نیز با خود سوار کردم، سوگند به او که جان حلیمه در دست اوست، آن الاغ چنان رهوار شد که زنان گفتند: ای حلیمه! صبر کن، آیا این همان الاغی است که با آن آمدی؟! گفتم: آری، چطور؟! گفتند: پسری فرخنده در آغوش گرفتی. خداوند هر شب و روز به برکت او بر ما میافزود حال آنکه در آن سرزمین
ص: 331
قَحْطٌ وَ الرُّعَاةُ یَسْرَحُونَ ثُمَّ یُرِیحُونَ فَتَرُوحُ أَغْنَامُ بَنِی سَعْدٍ جِیَاعاً وَ تَرُوحُ غَنَمِی شِبَاعاً بِطَاناً حُفَلَاءَ فَتُحْلَبُ وَ تُشْرَبُ (1).
الشارف المسنة من النوق قوله ما بیض أی الإناء قال الجوهری بیضت الإناء أی ملأته من الماء أو اللبن و الأصوب أنه ما تبضّ بالتاء ثم الباء التحتانیة الموحدة المکسورة ثم الضاد المشددة قال الجزری فیه ما تبض ببلال أی ما یقطر منها لبن یقال بض الماء إذا قطر و سال و قال الجوهری ضرع حافل أی ممتلئ لبنا.
قب، المناقب لابن شهرآشوب ذَکَرَتْ حَلِیمَةُ بِنْتُ أَبِی ذُؤَیْبٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ (2)مِنْ مُضَرَ زَوْجَةُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی (3)الْمُضَرِیِّ أَنَّ الْبَوَادِیَ أَجْدَبَتْ وَ حَمَلَنَا الْجَهْدُ عَلَی دُخُولِ الْبَلَدِ فَدَخَلْتُ مَکَّةَ وَ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ قَدْ سَبَقْنَ إِلَی مَرَاضِعِهِنَّ فَسَأَلْتُ مُرْضَعاً فَدَلُّونِی عَلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ ذُکِرَ أَنَّ لَهُ مَوْلُوداً یَحْتَاجُ إِلَی مُرْضِعٍ لَهُ فَأَتَیْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا هَذِهِ عِنْدِی بُنَیٌّ لِی یَتِیمٌ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَحَمَلْتُهُ فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ لِیَنْظُرَ إِلَیَّ بِهِمَا فَسَطَعَ مِنْهُمَا نُورٌ فَشَرِبَ مِنْ ثَدْیِیَ الْأَیْمَنِ سَاعَةً وَ لَمْ یَرْغَبْ فِی الْأَیْسَرِ أَصْلًا وَ اسْتَعْمَلَ فِی رَضَاعِهِ عَدْلًا فَنَاصَفَ فِیهِ شَرِیکَهُ وَ اخْتَارَ الْیَمِینُ الْیَمِینَ وَ کَانَ ابْنِی لَا یَشْرَبُ حَتَّی یَشْرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَمَلْتُهُ عَلَی الْأَتَانِ وَ کَانَتْ قَدْ ضَعُفَتْ عِنْدَ قُدُومِی مَکَّةَ فَجَعَلَتْ تُبَادِرُ سَائِرَ الْحُمُرِ إِسْرَاعاً قُوَّةً وَ نَشَاطاً وَ اسْتَقْبَلْتُ الْکَعْبَةَ وَ سَجَدْتُ لَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَالَتْ بَرَأْتُ مِنْ مَرَضِی وَ سَلِمْتُ مِنْ غَثِّی وَ عَلَیَّ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ خَیْرُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَکَانَ النَّاسُ یَتَعَجَّبُونَ مِنْهَا وَ مِنْ سِمَنِی وَ بَرْئِی وَ دَرِّ لَبَنِی فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی غَارٍ خَرَجَ رَجُلٌ یَتَلَأْلَأُ نُورُهُ إِلَی عَنَانِ السَّمَاءِ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَکَّلَنِی بِرِعَایَتِهِ وَ قَابَلَنَا ظِبَاءٌ وَ قُلْنَ یَا حَلِیمَةُ
ص: 332
قحطی بود. چوپانان به چرا میرفتند و بازمیگشتند و گوسفندان بنی سعد همه گرسنه بودند اما گوسفند من سیر و فربه و پُر از شیر بازمیگشت و ما او را میدوشیدیم و از شیرش مینوشیدیم(1).
توضیح
«الشارف» ناقه سالخورده است. آنجا که میگوید «ما بیض الإناء» به قول جوهری «بیضت الإناء» یعنی «آن را از آب یا شیر پُر کرد»؛ درستتر آن است که «ما تبضّ» باشد، به قول جوهری «ما تبضّ ببلال» یعنی «قطرهای شیر نداد»، میگویند: «بضّ الماء» یعنی «آب چکید و جاری شد». «ضرع الحافل» یعنی پُر از شیر.
2.
مناقب ابن شهر آشوب: حلیمه بنت ابی ذُؤَیب عبدالله بن حارث مُضری، همسر حارث بن عبدالعُزی مُضری گفته است: دشتها خشکیدند و سختی معیشت ما را بر آن داشت که به شهر برویم. من وارد مکه شدم و دیدم زنان بنی سعد پیش از من شیرخواران مکه را گرفتهاند. من نیز جویای شیرخواری شدم. مرا سوی عبدالمطّلب راهنمایی کردند و گفتند او نوزادی دارد که به دایه نیازمند است. من نزد او رفتم و او به من گفت:ای فلانی! من پسری یتیم به نام محمد دارم. من او را گرفتم و او چشمانش را گشود تا مرا ببیند و از چشمانش نوری درخشید. او ساعتی از سینه راست من نوشید و هرگز سوی سینه چپ من نرفت و در نوشیدن شیر عدالت پیشه کرد و در حق شریک خود در نوشیدن انصاف کرد و چون صاحب برکت بود، سینه راست را برگزید. پسر من نیز نمینوشید تا رسول خدا بنوشد. من محمد را با خود سوار مادهشترم کردم که هنگام ورود به مکه بسیار ضعیف شده بود. ناگهان شروع کرد جلوتر از الاغهای دیگر سیر کند و با نیرومندی و شادابی سرعت گرفت. من رو به سوی کعبه گذاشتم و سه مرتبه سجده کردم. گویی آن الاغ میگفت: از ناخوشی نجات یافتم و از بیچارگی جان به در بردم چراکه سرور رسولان و خاتم پیامبران و نیکترین اولین و آخرین آفریدگان بر من سوار شده است. مردم از آن الاغ و از چاقی و تندرستی و پُر شیر شدن من شگفت زده شده بودند. در راه به غاری رسیدیم. مردی که از رُخش نور به طاق آسمان میتابید از غار بیرون آمد و بر محمد سلام کرد و گفت: خداوند متعال مرا به محافظت از این نوزاد گماشته است. سپس گلهای از آهوان آمدند و گفتند: ای حلیمه!
ص: 332
لَا تَعْرِفِینَ مَنْ تُرَبِّینَ هُوَ أَطْیَبُ الطَّیِّبِینَ وَ أَطْهَرُ الطَّاهِرِینَ وَ مَا عَلَوْنَا تَلْعَةً (1)وَ لَا هَبَطْنَا وَادِیاً إِلَّا سَلَّمُوا عَلَیْهِ فَعَرَفْتُ (2)الْبَرَکَةَ وَ الزِّیَادَةَ فِی مَعَاشِنَا وَ رِیَاشِنَا حَتَّی أَثْرَیْنَا وَ کَثُرَتْ مَوَاشِینَا وَ أَمْوَالُنَا وَ لَمْ یُحْدِثْ فِی ثِیَابِهِ وَ لَمْ تَبْدُ عَوْرَتُهُ وَ لَمْ یَحْتَجْ فِی یَوْمٍ إِلَّا مَرَّةً وَ کَانَ مَسْرُوراً مَخْتُوناً وَ کُنْتُ أَرَی شَابّاً عَلَی فِرَاشِهِ یَعْدِلُهُ ثِیَابَهُ فَرَبَّیْتُهُ خَمْسَ سِنِینَ وَ یَوْمَیْنِ فَقَالَ لِی یَوْماً أَیْنَ یَذْهَبُ إِخْوَانِی کُلَّ یَوْمٍ قُلْتُ یَرْعَوْنَ غَنَماً فَقَالَ إِنَّنِی الْیَوْمَ أُوَافِقُهُمْ (3)فَلَمَّا ذَهَبَ مَعَهُمْ أَخَذَهُ مَلَائِکَةٌ وَ عَلَوْهُ عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ وَ قَامُوا بِغَسْلِهِ وَ تَنْظِیفِهِ فَأَتَانِیَ ابْنِی وَ قَالَ أَدْرِکِی مُحَمَّداً فَإِنَّهُ قَدْ سُلِبَ فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا هُوَ بِنُورٍ یَسْطَعُ فِی السَّمَاءِ فَقَبَّلْتُهُ فَقُلْتُ مَا أَصَابَکَ قَالَ لَا تَحْزَنِی إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا وَ قَصَّ عَلَیْهَا قِصَّتَهُ فَانْتَشَرَ مِنْهُ فَوْحُ مِسْکٍ أَذْفَرَ وَ قَالَ النَّاسُ غَلَبَتْ عَلَیْهِ الشَّیَاطِینُ وَ هُوَ یَقُولُ مَا أَصَابَنِی شَیْ ءٌ وَ مَا عَلَیَّ مِنْ بَأْسٍ فَرَآهُ کَاهِنٌ وَ صَاحَ وَ قَالَ هَذَا الَّذِی یَقْهَرُ الْمُلُوکَ وَ یُفَرِّقُ الْعَرَبَ (4).
قوله و اختار الیمین أی صاحب الیمن و البرکة و الغث المهزول و المراد هنا المصدر و یقال أثری الرجل إذا کثرت أمواله.
قب، المناقب لابن شهرآشوب رُوِیَ عَنْ حَلِیمَةَ أَنَّهُ جَلَسَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَةِ أَشْهُرٍ وَ لَعِبَ مَعَ الصِّبْیَانِ وَ هُوَ ابْنُ تِسْعَةٍ وَ طَلَبَ مِنِّی أَنْ یَسِیرَ مَعَ الْغَنَمِ یَرْعَی وَ هُوَ ابْنُ عَشَرَةٍ وَ نَاضَلَ (5)الْغِلْمَانَ بِالنَّبَلِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسَةَ عَشَرَ وَ صَارَعَ الْغِلْمَانَ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِینَ ثُمَّ رَدَدْتُهُ إِلَی جَدِّهِ.
ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ کَانَ یُقَرَّبُ إِلَی الصِّبْیَانِ تَصْبِیحُهُمْ فَیَخْلِسُونَ (6)وَ یَکُفُّ وَ یُصْبِحُ الصِّبْیَانُ غُمْصاً رُمْصاً وَ یُصْبِحُ صَقِیلًا دَهِیناً وَ نَادَی شَیْخٌ عَلَی الْکَعْبَةِ یَا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ إِنَّ حَلِیمَةَ امْرَأَةٌ عَرَبِیَّةٌ وَ قَدْ فَقَدَتِ ابْناً (7)اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَغَضِبَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ إِذَا غَضِبَ خَافَ
ص: 333
نمیدانی چه کسی را میپرورانی، او پاکترین پاکان و پاکیزهترین پاکیزگان است. از هر تپهای فراز شدیم و بر هر دشتی فرود آمدیم همه بر او سلام میکردند. از آن پس برکت و فراوانی به روز و روزی ما راه یافت چنان که توانگر شدیم و چهارپایان و اموالمان فزونی یافتند. او هیچگاه جامه خود را نجس نمیکرد و عورتش را نمایان نمیکرد و در روز تنها یکبار قضای حاجت میکرد و ختنه شده بود و نافش بریده شده بود و بر بسترش جوانی را میدیدم که رواندازش را بر تنش میکشید. من پنج سال و دو روز او را پروردم و چون آن هنگام شد، روزی به من گفت: برادرانم هر روز به کجا میروند؟ گفتم: گوسفندان را به چرا میبرند. گفت: امروز من نیز همراهشان میروم. چون با آنان همراه شد، فرشتگان او را در میان گرفتند و با خود بر فراز کوهها بردند و او را شستند و تمیز کردند. در آن دم فرزند من سوی من شتافت و گفت: محمد را دریابید که او را ربودند! محمد آمد و من نزدش رفتم و دیدم نورش تا به آسمان میدرخشد. او را بوسیدم و گفتم: تو را چه شد؟ گفت: نگران نباش، خداوند با ماست. سپس ماجرای خود را برایم تعریف کرد. عطر مشک ختن از او در فضا پیچیده بود. مردم میگفتند: شیاطین بر او غلبه کردهاند و او میگفت: هیچ اتفاقی برایم نیافتاده و هیچ جای نگرانی نیست. روزی کاهنی او را دید و فریاد برآورد و گفت: این همان کسی است که بر پادشاهان چیره میشود و عرب را متفرّق میکند(1).
توضیح
سخن او «و اختار الیمین» یعنی صاحب یمن و برکت. «الغث» یعنی لاغر و اینجا معنای مصدریش مراد است. و گفته می شود«اثری الرجل» وقتی که مالش زیاد شود.
3.
مناقب ابن شهر اشوب: از حلیمه روایت شده: محمد صلّی الله علیه و آله سه ماهه بود که مینشست، نُه ماهه بود که با کودکان بازی میکرد، ده ماهه بود که از من میخواست با گوسفندان به چرا برود، پانزده ماهه بود که با پسران تیراندازی میکرد و سی ماهه بود که با پسران کشتی میگرفت، آنگاه او را به جدّش بازگرداندم.
ابن عباس گفته: چون برای کودکان غذا میآوردند آنان از یکدیگر میربودند اما حضرت صلّی الله علیه و آله دست دراز نمیکرد، و چون کودکان صبحهنگام بیدار میشدند، چشمانشان چرک و متورم بود اما حضرت با رویی تابان و آراسته بیدار میشد. روزی شیخی کنار کعبه ندا سر داد: ای عبدالمطّلب! حلیمه، آن زن عرب، پسری به نام محمد را گم کرده است. عبدالمطّلب خشمگین شد. وقتی او خشمگین میشد همه
ص: 333
النَّاسُ مِنْهُ فَنَادَی یَا بَنِی هَاشِمٍ وَ یَا بَنِی غَالِبٍ ارْکَبُوا فُقِدَ مُحَمَّدٌ وَ حَلَفَ أَنْ لَا أَنْزِلَ حَتَّی أَجِدَ مُحَمَّداً أَوْ أَقْتُلَ أَلْفَ أَعْرَابِیٍّ وَ مِائَةَ قُرَشِیٍّ وَ کَانَ یَطُوفُ حَوْلَ الْکَعْبَةِ وَ یُنْشِدُ أَشْعَاراً مِنْهَا:
یَا رَبِّ رُدَّ رَاکِبِی مُحَمَّداً ***رُدَّ إِلَیَّ وَ اتَّخِذْ (1)عِنْدِی یَداً
یَا رَبِّ إِنَّ مُحَمَّداً لَنْ یُوجَدَا*** تُصْبِحُ قُرَیْشٌ کُلُّهُمْ مُبَدَّداً
فَسَمِعَ نِدَاءً أَنَّ اللَّهَ لَا یُضَیِّعُ مُحَمَّداً فَقَالَ أَیْنَ هُوَ قَالَ فِی وَادِی فُلَانٍ تَحْتَ شَجَرَةِ أُمِّ غَیْلَانَ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ (2)فَأَتَیْنَا الْوَادِیَ فَرَأَیْنَاهُ یَأْکُلُ الرُّطَبَ مِنْ أُمِّ غَیْلَانَ وَ حَوْلَهُ شَابَّانِ فَلَمَّا قَرُبْنَا مِنْهُ ذَهَبَ الشَّابَّانِ وَ کَانَا جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ علیه السلام فَسَأَلْنَاهُ مَنْ أَنْتَ وَ مَا ذَا تَصْنَعُ قَالَ أَنَا ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَحَمَلَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ عَلَی عُنُقِهِ وَ طَافَ بِهِ حَوْلَ الْکَعْبَةِ وَ کَانَتِ النِّسَاءُ اجْتَمَعْنَ عِنْدَ آمِنَةَ عَلَی مُصِیبَتِهِ فَلَمَّا رَآهَا تَمَسَّکَ بِهَا وَ مَا الْتَفَتَ إِلَی أَحَدٍ وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَرْسَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی رُعَاتِهِ فِی إِبِلٍ قَدْ نَدَّتْ لَهُ (3)یَجْمَعُهَا فَلَمَّا أَبْطَأَ عَلَیْهِ نَفَذَ وَرَاءَهُ فِی کُلِّ طَرِیقٍ وَ کُلِّ شِعْبٍ وَ أَخَذَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا رَبِّ إِنْ تَهْلِکْ (4)آلَکَ إِنْ تَفْعَلْ فَأَمْرٌ مَا بَدَا لَکَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْإِبِلِ فَلَمَّا رَآهُ أَخَذَهُ فَقَبَّلَهُ فَقَالَ بِأَبِی لَا وَجَّهْتُکَ بَعْدَ هَذَا فِی شَیْ ءٍ فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ تُغْتَالَ فَتُقْتَلَ (5).
قال الجزری فی حدیث المولد إنه کان یتیما فی حجر أبی طالب و کان یقرب إلی الصبیان تصبیحهم فیختلسون و یکف أی غداءهم و هو اسم علی تفعیل کالترغیب
ص: 334
مردم از او میترسیدند. او ندا سر داد: ای بنی هاشم و ای بنی غالب! سوار شوید که محمد گم شده است. سپس سوگند یاد کرد که پیاده نمیشوم تا اینکه یا محمد را بیابم یا هزار اعرابی و صد قریشی را بکشم. او دور کعبه طواف کرد و سرود:
«پروردگارا سوارکار من محمد را به من بازگردان، این لطف را برایم انجام بده و او را به من بازگردان.
پروردگارا اگر محمد پیدا نشود، همه قریشیان متفرق خواهند شد.»
ناگاه ندایی شنید که میگفت: خداوند محمد را تباه نمیکند. عبدالمطّلب گفت: او کجاست؟ گفت: در فلان دشت، زیر درخت اُمّ غیلان. ابن مسعود میگوید: ما به دشت رفتیم و دیدیم او دارد از درخت اُمّ غیلان رطب میخورد و دو جوان کنارش ایستادهاند. وقتی ما نزدیکش شدیم آن دو جوان که جبرئیل و میکائیل بودند، رفتند. از او پرسیدیم: تو کیستی و اینجا چه میکنی؟ فرمود: من پسر عبدالله بن عبدالمطّلب هستم. در آن دم عبدالمطّلب رسید و او را بر گردنش نشاند و دور کعبه طوافش داد. زنان گرد آمنه جمع شده بودند و او را دلداری میدادند. وقتی حضرت آمنه را دید، به هیچ کس اعتنا نکرد و سوی او دوید. روزی شتری از عبدالمطّلب رمید و او رسول خدا صلّی الله علیه و آله را همراه با شتربانان فرستاد تا آن شتر را بگیرند. چون رسول خدا دیر کرد عبدالمطّلب به دنبال ایشان هر راه و درهای را درنوردید و بازگشت و حلقه در کعبه را گرفت و گفت: پروردگارا آیا خاندان خود را هلاک میکنی؟ اگر چنین است، از جانب تو امر دیگری آشکار شده است. ناگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله با آن شترآمد. وقتی عبدالمطّلب حضرت را دید، ایشان را گرفت و بوسید و گفت: به پدرم سوگند که پس از این دیگر تو را در پی چیزی نمیفرستم، میترسم تو را تنها گیر بیاورند و بکشند(1).
توضیح
جزری در این باره گفته: پیامبر یتیم بود و در دامان ابوطالب به سر میبُرد. حضرت هنگام صبحانه نزد بچهها میرفت، آنان غذا را از هم میربودند اما حضرت دست میکشید. «تصبیح» اسمی بر وزن تفعیل است مثل «ترغیب،
ص: 334
و التنویر و قال حدیث ابن عباس کان الصبیان غمصا رمصا و یصبح رسول الله صقیلا دهینا (1)یقال غمصت عینیه مثل رمصت یقال غمصت العین و رمصت من الغمص و الرمص و هو البیاض الذی یجمع فی زوایا الأجفان فالرمص الرطب و الغمص الیابس و الغمص و الرمص جمع أغمص و أرمص و انتصبا علی الحال لا علی الخبر لأن أصبح تامة و هی بمعنی الدخول فی الصباح قاله الزمخشری.
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ أَبُو طَالِبٍ لِأَخِیهِ یَا عَبَّاسُ أُخْبِرُکَ عَنْ مُحَمَّدٍ أَنِّی ضَمَمْتُهُ فَلَمْ أُفَارِقْهُ سَاعَةً مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ فَلَمْ آتَمِنْ أَحَداً حَتَّی نَوَّمْتُهُ فِی فِرَاشِی فَأَمَرْتُهُ أَنْ یَخْلَعَ ثِیَابَهُ وَ یَنَامَ مَعِی فَرَأَیْتُ فِی وَجْهِهِ الْکَرَاهِیَةَ فَقَالَ یَا عَمَّاهْ اصْرِفْ بِوَجْهِکَ عَنِّی حَتَّی أَخْلَعَ ثِیَابِی وَ أَدْخُلَ فِرَاشِی فَقُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَاکَ فَقَالَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی جَسَدِی فَتَعَجَّبْتُ مِنْ قَوْلِهِ وَ صَرَفْتُ بَصَرِی عَنْهُ حَتَّی دَخَلَ فِرَاشَهُ فَإِذَا دَخَلْتُ أَنَا الْفِرَاشَ إِذَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ ثَوْبٌ وَ اللَّهِ مَا أَدْخَلْتُهُ فِی فِرَاشِی فَأَمَسُّهُ فَإِذَا هُوَ أَلْیَنُ ثَوْبٍ ثُمَّ شَمِمْتُهُ کَأَنَّهُ غُمِسَ فِی مِسْکٍ وَ کُنْتُ إِذَا أَصْبَحْتُ فَقَدْتُ الثَّوْبَ فَکَانَ هَذَا دَأْبِی وَ دَأْبَهُ وَ کُنْتُ کَثِیراً مَا أَفْتَقِدُهُ فِی فِرَاشِی فَإِذَا قُمْتُ لِأَطْلُبَهُ بَادَرَنِی مِنْ فِرَاشِی هَا أَنَا ذَا یَا عَمِّ فَارْجِعْ إِلَی مَکَانِکَ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَأْتِی زَمْزَمَ فَیَشْرَبُ مِنْهَا شَرْبَةً فَرُبَّمَا عَرَضَ عَلَیْهِ أَبُو طَالِبٍ الْغَدَاءَ فَیَقُولُ لَا أُرِیدُهُ أَنَا شَبْعَانُ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُعَشِّیَ أَوْلَادَهُ أَوْ یُغَدِّیَهُمْ یَقُولُ کَمَا أَنْتُمْ حَتَّی یَحْضُرَ ابْنِی فَیَأْتِی رَسُولُ اللَّهِ فَیَأْکُلُ مَعَهُمْ فَیَبْقَی الطَّعَامُ (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب الْقَاضِی الْمُعْتَمَدُ فِی تَفْسِیرِهِ قَالَ أَبُو طَالِبٍ لَقَدْ کُنْتُ کَثِیراً مَا أَسْمَعُ مِنْهُ إِذَا ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ کَلَاماً یُعْجِبُنِی وَ کُنَّا لَا نُسَمِّی عَلَی الطَّعَامِ وَ لَا عَلَی الشَّرَابِ حَتَّی سَمِعْتُهُ یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ الْأَحَدِ ثُمَّ یَأْکُلُ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ طَعَامِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً
ص: 335
تنویر». در سخن ابن عباس «همه کودکان صبحهنگام با چشمان چرک و کثیف بیدار میشدند اما رسول خدا با موهای روغن زده و رویی درخشان بیدار میشد» گفتنی است که «غمصت عینیه» همانند «رمصت عینیه» است، این دو از «غمص» و «رمص» میآیند که همان ماده سفیدی است که در گوشههای پلک جمع میشود؛ «رمص» جمع «أرمص» مرطوب و «غمص» جمع «أغمص» خشک است که در این جمله هر دو بنا بر حال بودن منصوب شدهاند و نه بنا بر خبر بودن، زیرا بنا به نظر زمخشری «أصبح» در این جمله فعل تام است به معنای به صبح رسیدن.
4.
مناقب ابن شهر آشوب: از ابن عباس روایت شده: ابوطالب به برادرش گفت: ای عباس! درباره محمد برایت چنین بگویم که من هیچ ساعتی از شبانهروز او را از خودم جدا نمیکردم و او را به هیچ کس نمیسپردم و حتی او را در بستر خود میخواباندم. باری به او گفتم تا جامهاش را در بیاورد و کنار من بخوابد. در چهرهاش دیدم ناراحت است، فرمود: ای عمو! رویت را بگردان تا من جامهام را در بیاورم و به بستر خود بروم. به او عرض کردم: چرا؟ فرمود: شایسته نیست کسی بدن مرا ببیند. من از سخنش تعجب کردم و رو گرداندم تا او به بسترش رفت. وقتی من نیز به بستر رفتم ناگاه به خدا سوگند دیدم میان من و او جامهای هست که من آن را نگذاشته بودم. بر آن دست کشیدم و دیدم بسیار نرم است. آن را بوییدم و دیدم گویی در مشک فرو برده شده است. وقتی صبح از خواب برخاستم دیدم آن جامه نیست و این هر روز برای ما تکرار میشد. بسیار میشد که میدیدم او در بسترم نیست، برمیخاستم تا پیدایش کنم. ناگاه او از بستر سر بر میآورد و میگفت: ای عمو! من اینجا هستم، به جایت بازگرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله پیوسته لب زمزم میرفت و جرعهای از آن مینوشید. گاه میشد که ابوطالب خدمت حضرت غذا میبرد اما ایشان میفرمود: نمیخواهم، من سیر هستم. هرگاه ابوطالب میخواست شام و ناهار به فرزندانش بدهد به آنان میگفت: صبر کنید تا پسرم بیاید. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد و با آنان غذا میخورد و غذا زیاد میآمد(1).
5.
مناقب ابن شهر آشوب: قاضی معتمد در تفسیرش آورده: ابوطالب گفت: بسیار میشد که چون پاسی از شب میگذشت من از محمد سخنانی میشنیدم که مرا شگفت زده میکرد. ما بر خوردنی و نوشیدنی بسم الله نمی گفتیم تا اینکه شنیدیم ایشان در اول غذا میفرمود: به نام خداوند یکتا، و سپس میخورد و چون غذایش را به پایان میرساند میفرمود: بسیار شکر خدا.
ص: 335
فَتَعَجَّبْتُ مِنْهُ وَ کُنْتُ رُبَّمَا أَتَیْتُ غَفْلَةً فَأَرَی مِنْ لَدُنْ رَأْسِهِ نُوراً مَمْدُوداً قَدْ بَلَغَ السَّمَاءَ ثُمَّ لَمْ أَرَ مِنْهُ کَذِبَةً قَطُّ وَ لَا جَاهِلِیَّةً قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یَضْحَکُ فِی مَوْضِعِ (1)الضَّحِکِ وَ لَا وَقَفَ مَعَ صِبْیَانٍ فِی لَعِبٍ وَ لَا الْتَفَتَ إِلَیْهِمْ وَ کَانَ الْوَحْدَةُ أَحَبَّ إِلَیْهِ وَ التَّوَاضُعُ وَ کَانَ النَّبِیُّ ابْنَ سَبْعِ سِنِینَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَجَدْنَا فِی کُتُبِنَا أَنَّ مُحَمَّداً یُجَنِّبُهُ رَبُّهُ مِنَ الْحَرَامِ وَ الشُّبُهَاتِ فَجَرَّبُوهُ فَقَدَّمُوا إِلَی أَبِی طَالِبٍ دَجَاجَةً مُسْمَنَةً فَکَانَتْ قُرَیْشٌ یَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ الرَّسُولُ تَعْدِلُ یَدُهُ عَنْهَا فَقَالُوا مَا لَکَ قَالَ أَرَاهَا حَرَاماً یَصُونُنِی رَبِّی عَنْهَا فَقَالُوا هِیَ حَلَالٌ فَنُلْقِمُکَ قَالَ فَافْعَلُوا إِنْ قَدَرْتُمْ فَکَانَتْ أَیْدِیهِمْ یُعْدَلُ بِهَا إِلَی الْجِهَاتِ فَجَاءُوهُ بِدَجَاجَةٍ أُخْرَی قَدْ أَخَذُوهَا لِجَارٍ لَهُمْ غَائِبٍ عَلَی أَنْ یُؤَدُّوا ثَمَنَهَا إِذَا جَاءَ فَتَنَاوَلَ مِنْهَا لُقْمَةً فَسَقَطَتْ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ علیه السلام وَ مَا أَرَاهَا إِلَّا مِنْ شُبْهَةٍ یَصُونُنِی رَبِّی عَنْهَا فَقَالُوا نُلْقِمُکَ مِنْهَا فَکُلَّمَا تَنَاوَلُوا مِنْهَا ثَقُلَتْ فِی أَیْدِیهِمْ فَقَالُوا لِهَذَا شَأْنٌ عَظِیمٌ وَ لَمَّا ظَهَرَ أَمْرُهُ صلی الله علیه و آله عَادَاهُ أَبُو جَهْلٍ وَ جَمَعَ صِبْیَانَ بَنِی مَخْزُومٍ وَ قَالَ أَنَا أَمِیرُکُمْ وَ انْعَقَدَ صِبْیَانُ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی النَّبِیِّ وَ قَالُوا أَنْتَ الْأَمِیرُ قَالَتْ أُمُّ عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَانَ فِی صَحْنِ دَارِی شَجَرَةٌ قَدْ یَبِسَتْ وَ خَاسَتْ وَ لَهَا زَمَانٌ یَابِسَةً فَأَتَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْماً إِلَی الشَّجَرَةِ فَمَسَّهَا بِکَفِّهِ فَصَارَتْ مِنْ وَقْتِهَا وَ سَاعَتِهَا خَضْرَاءَ وَ حَمَلَتِ الرُّطَبَ فَکُنْتُ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَجْمَعُ لَهُ الرُّطَبَ فِی دَوْخَلَّةٍ فَإِذَا کَانَتْ وَقْتُ ضَاحِی النَّهَارِ یَدْخُلُ یَقُولُ یَا أُمَّاهْ أَعْطِینِی دِیوَانَ الْعَسْکَرِ وَ کَانَ یَأْخُذُ الدَّوْخَلَّةَ ثُمَّ یَخْرُجُ وَ یَقْسِمُ الرُّطَبَ عَلَی صِبْیَانِ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا کَانَ بَعْضُ الْأَیَّامِ دَخَلَ وَ قَالَ یَا أُمَّاهْ أَعْطِینِی دِیوَانَ الْعَسْکَرِ فَقُلْتُ یَا وَلَدِیَ اعْلَمْ أَنَّ النَّخْلَةَ مَا أَعْطَتْنَا الْیَوْمَ شَیْئاً قَالَتْ فَوَ حَقِّ نُورِ وَجْهِهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ وَ قَدْ تَقَدَّمَ نَحْوَ النَّخْلَةِ وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَاتٍ وَ إِذَا بِالنَّخْلَةِ قَدِ انْحَنَتْ حَتَّی صَارَ رَأْسُهَا عِنْدَهُ فَأَخَذَ مِنَ الرُّطَبِ مَا أَرَادَ ثُمَّ عَادَتِ النَّخْلَةُ إِلَی مَا کَانَتْ فَمِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ قُلْتُ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاءِ ارْزُقْنِی وَلَداً ذَکَراً یَکُونُ أَخاً لِمُحَمَّدٍ فَفِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ وَاقَعَنِی أَبُو طَالِبٍ فَحَمَلْتُ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَرُزِقْتُهُ فَمَا کَانَ یَقْرَبُ صَنَماً وَ لَا یَسْجُدُ لِوَثَنٍ کُلُّ ذَلِکَ بِبَرَکَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).
ص: 336
من از او تعجب میکردم و گاه میشد که سرزده نزدش میرفتم و میدیدم از گرد سرش نوری به آسمان برخاسته است، هیچگاه ندیدم دروغ بگوید و هرگز کردار جاهلیت از او سر نمیزد و بی سبب نمیخندید و به بازی کردن با کودکان مشغول نمیشد و سرگرم آنان نبود، تنهایی و تواضع را بیشتر دوست میداشت. چون هفت ساله شد، روزی یهودیان گفتند: ما در کتابهایمان چنین یافتهایم که محمد را پروردگارش از کار حرام و شبههناک بازمیدارد. آنان خواستند ایشان را بیازمایند. از این رو مرغی پروار به ابوطالب تقدیم کردند. قریشیان از آن مرغ خوردند اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله دست سوی آن نبرد. به ایشان عرض کردند: تو را چه شده؟ گفت: در نظر من این مرغ حرام است و پروردگارم مرا از آن به دور داشته است. عرض کردند: این مرغ حلال است، بگذار تا لقمهای از آن را در دهانت بگذاریم. فرمود: اگر میتوانید چنین کنید! خواستند چنین کنند اما دستانشان به این سو و آن سو منحرف میشد. آنان مرغ دیگری آوردند که مال همسایهشان بود. صاحبش حضور نداشت و آن را آورده بودند تا بعد بهایش را به او بپردازند. حضرت آمد و لقمهای از آن را برداشت اما از دستش افتاد. فرمود: حتما شُبههای در کار است که پروردگارم مرا از آن به دور داشت. گفتند: ما لقمهای از آن را در دهانت میگذاریم. اما هر لقمهای برداشتند در دستهایشان سنگینی کرد. گفتند: این پسر مرتبهای والا دارد. چون امر حضرت آشکار شد، ابوجهل با ایشان دشمنی کرد و کودکان بنی مخزوم را جمع آورد و به آنان گفت: من امیر شما هستم، کودکان بنی هاشم و بنی عبدالمطّلب علیه پیامبر همپیمان شدند و به او گفتند: تو امیر هستی.
مادر حضرت علی علیه السلام میگوید: در حیاط خانه من درختی بود که دیر زمانی بود خشکیده بود و بار نمیداد. روزی پیامبر سوی آن درخت آمد و بر آن دست کشید. درخت از همان وقت و ساعت سبز شد و رطب به بار نشاند. من هر روز برای ایشان در ظرفی رطب جمع میکردم و چون حوالی ظهر میشد ایشان میآمد و میگفت: مادر! سهم آن جماعت را بده. سپس ظرف خرما را میگرفت و میرفت و رطبها را میان کودکان بنی هاشم تقسیم میکرد. روزی از روزها آمد و گفت: مادر! سهم آن جماعت را بده. عرض کردم: ای فرزندم! امروز درخت نخل میوهای نداده است. فاطمه بنت اسد میگوید: به نوری که در چهرهاش بود سوگند دیدم به سمت نخل رفت و چیزهایی گفت و ناگهان نخل سرش را به سوی ایشان خم کرد و ایشان هر چه میخواست رطب گرفت. سپس نخل سر جایش برگشت. از آن روز گفتم: خداوندا، ای پروردگار آسمان! پسری به من عطا فرما تا برادر محمد باشد. در آن شب ابوطالب با من درآمیخت و من علی را باردار شدم و خداوند او را به من عطا کرد، او نزدیک هیچ بتی نمیرفت و به هیچ بتی سجده نمیکرد و این همه به برکت محمد صلّی الله علیه و آله بود(1).
ص: 336
خاست أی لم تثمر من قولهم خاس بوعده إذا أخلفه أو فسدت من قولهم خاس الشی ء إذا فسد و الدوخلة بالتشدید کالزنبیل یعمل من الخوص و القوصرة یترک فیها التمر و غیره و فی الخبر غرابة من جهة أن الحمل بأمیر المؤمنین علیه السلام إنما کان بعد ثلاثین من سنه صلی الله علیه و آله و یظهر منه أنه کان فی صباه.
قب، المناقب لابن شهرآشوب کِتَابُ الْعَرُوسِ وَ تَارِیخِ الطَّبَرِیِّ أَنَّهُ أَرْضَعَتْهُ ثُوَیْبَةُ مَوْلَاةُ أَبِی لَهَبٍ بِلَبَنِ ابْنِهَا مَسْرُوحٍ أَیَّاماً وَ تُوُفِّیَتْ مُسْلِمَةً سَنَةَ سَبْعٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ مَاتَ ابْنُهَا قَبْلَهَا ثُمَّ أَرْضَعَتْهُ حَلِیمَةُ السَّعْدِیَّةُ فَلَبِثَ فِیهِمْ خَمْسَ سِنِینَ وَ کَانَتْ أَرْضَعَتْ قَبْلَهُ حَمْزَةَ وَ بَعْدَهُ أَبَا سَلَمَةَ الْمَخْزُومِیَّ وَ خَرَجَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ فِی تِجَارَتِهِ وَ هُوَ ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ وَ یُقَالُ ابْنُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً وَ خَرَجَ إِلَی الشَّامِ فِی تِجَارَةٍ لِخَدِیجَةَ وَ لَهُ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً (1).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قُرَیْشاً فِی الْجَاهِلِیَّةِ هَدَمُوا الْبَیْتَ فَلَمَّا أَرَادُوا بِنَاءَهُ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ وَ أُلْقِیَ فِی رُوعِهِمْ (2) حَتَّی قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَیَأْتِی کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ بِأَطْیَبِ مَالِهِ وَ لَا تَأْتُوا بِمَالٍ اکْتَسَبْتُمُوهُ مِنْ قَطِیعَةِ رَحِمٍ أَوْ حَرَامٍ فَفَعَلُوا فَخُلِّیَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ بِنَائِهِ فَبَنَوْهُ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی مَوْضِعِ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَتَشَاجَرُوا فِیهِمْ أَیُّهُمْ یَضَعُ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ فِی مَوْضِعِهِ حَتَّی کَادَ أَنْ یَکُونَ بَیْنَهُمْ شَرٌّ فَحَکَّمُوا (3)أَوَّلَ مَنْ یَدْخُلُ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَتَاهُمْ أَمَرَ بِثَوْبٍ فَبَسَطَ ثُمَّ وَضَعَ الْحَجَرَ فِی وَسَطِهِ ثُمَّ أَخَذَتِ الْقَبَائِلُ بِجَوَانِبِ الثَّوْبِ فَرَفَعُوهُ ثُمَّ تَنَاوَلَهُ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَهُ فِی مَوْضِعِهِ فَخَصَّهُ اللَّهُ بِهِ (4).
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ غَیْرُهُ بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ رَفَعُوهُ قَالُوا إِنَّمَا هَدَمَتْ قُرَیْشٌ
ص: 337
توضیح
«خاست» یعنی «میوه و بار نداد» که از کلام عرب «خاس بوعده» یعنی «خلاف وعده کرد» آمده و یا از «خاس الشیء» یعنی «فاسد شد». «دوخلة» به تشدید همچون زنبیل از برگ نخل و چوب ساخته میشود که در آن خرما یا چیزهای دیگر میگذارند. در این خبر غرابتی هست، زیرا انعقاد نطفه امیرمومنان علیه السلام سی سال پس از حضرت صلّی الله علیه و آله بوده اما از این خبر چنین بر میآید که این امر در زمان کودکی حضرت بوده است.
6.
مناقب ابن شهر آشوب: در کتاب عروس و تاریخ طبری آمده: حضرت صلّی الله علیه و آله را چند روزی ثُوَیبه کنیز ابولهب از شیر فرزند خود که آزاد شده بود نوشاند. ثُوَیبه در سال هفتم هجری مسلمان درگذشت و پسرش نیز پیش از خودش جان سپرد. بعد از او حلیمه سعدیّه حضرت را شیر داد و پنج سال نزد آنان ماند. حلیمه پیش از آن حمزه را و پس از آن اباسلمه مخزومی را شیر داد. حضرت در نُه سالگی - و یا به قولی در دوازده سالگی - در سفر تجارت ابوطالب با او همراه شد و در بیست و پنج سالگی در سفر تجارت خدیجه با او همراه شد(1).
7.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: قریشیان در زمان جاهلیت خانه خدا را خراب کردند. چون خواستند آن را بسازند مانعی بایشان پیش آمد. و در دلشان هراسی افتاد. یکی از آنان گفت: باید هر یک از شما برود و پاکیزهترین بخش از اموال خود را، که نه از راه قطع رحم و نه از راه حرام به دست آورده، بیاورد. آنان چنین کردند تا توانستند خانه خدا را بسازند. چون به محل حجر الاسود رسیدند، اختلاف کردند که چه کسی حجر الاسود را در جایش بگذارد و نزدیک شد میانشان شری به پا شود. آنان نخستین کسی را که از در مسجد داخل شود حَکَم کردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله داخل شد. حضرت نزد آنان آمد و فرمود تا جامهای را پهن کردند و حجر را در میانش گذاشتند و سپس هر قبیلهای گوشهای از آن جامه را گرفت و آن را بلند کردند و حضرت آن را برداشت و در جایش گذاشت و اینچنین خداوند این کار را به حضرت اختصاص داد(2).
8.
کافی: علی بن ابراهیم و دیگران با اسناد مختلف بطور مرفوع نقل کرده اند: قریشیان
ص: 337
الْکَعْبَةَ لِأَنَّ السَّیْلَ کَانَ یَأْتِیهِمْ مِنْ أَعْلَی مَکَّةَ فَیَدْخُلُهَا فَانْصَدَعَتْ وَ سُرِقَ مِنَ الْکَعْبَةِ غَزَالٌ مِنْ ذَهَبٍ رِجْلَاهُ جَوْهَرٌ (1)وَ کَانَ حَائِطُهَا (2)قَصِیراً وَ کَانَ ذَلِکَ قَبْلَ مَبْعَثِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِثَلَاثِینَ سَنَةً فَأَرَادَتْ قُرَیْشٌ أَنْ یَهْدِمُوا الْکَعْبَةَ وَ یَبْنُوهَا وَ یَزِیدُوا فِی عَرْصَتِهَا ثُمَّ أَشْفَقُوا مِنْ ذَلِکَ وَ خَافُوا إِنْ وَضَعُوا فِیهَا الْمَعَاوِلَ أَنْ تَنْزِلَ عَلَیْهِمْ عُقُوبَةٌ فَقَالَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ دَعُونِی أَبْدَأْ فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ رِضًی لَمْ یُصِبْنِی شَیْ ءٌ (3)وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ کَفَفْتُ (4)فَصَعِدَ عَلَی الْکَعْبَةِ وَ حَرَّکَ مِنْهَا حَجَراً فَخَرَجَتْ عَلَیْهِ حَیَّةٌ وَ انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ بَکَوْا وَ تَضَرَّعُوا وَ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنَّا لَا نُرِیدُ إِلَّا الصَّلَاحَ فَغَابَتْ عَنْهُمُ الْحَیَّةُ فَهَدَمُوهُ وَ نَحَّوْا حِجَارَتَهُ حَوْلَهُ حَتَّی بَلَغُوا الْقَوَاعِدَ الَّتِی وَضَعَهَا إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَلَمَّا أَرَادُوا أَنْ یَزِیدُوا فِی عَرْصَتِهِ وَ حَرَّکُوا الْقَوَاعِدَ الَّتِی وَضَعَهَا إِبْرَاهِیمُ علیه السلام أَصَابَتْهُمْ زَلْزَلَةٌ شَدِیدَةٌ وَ ظُلْمَةٌ فَکَفُّوا عَنْهُ وَ کَانَ بُنْیَانُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الطُّولُ ثَلَاثُونَ ذِرَاعاً وَ الْعَرْضُ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ ذِرَاعاً وَ السَّمْکُ (5)تِسْعَةُ أَذْرُعٍ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ نَزِیدُ فِی سَمْکِهَا فَبَنَوْهَا فَلَمَّا بَلَغَ الْبِنَاءُ إِلَی مَوْضِعِ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ تَشَاجَرَتْ قُرَیْشٌ فِی وَضْعِهِ قَالَ (6)کُلُّ قَبِیلَةٍ نَحْنُ أَوْلَی بِهِ وَ نَحْنُ نَضَعُهُ فَلَمَّا کَثُرَ بَیْنَهُمْ تَرَاضَوْا بِقَضَاءِ مَنْ یَدْخُلُ مِنْ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ فَطَلَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا هَذَا الْأَمِینُ قَدْ جَاءَ فَحَکَّمُوهُ فَبَسَطَ رِدَاءَهُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ کِسَاءٌ طَارُونِیٌّ کَانَ لَهُ وَ وَضَعَ الْحَجَرَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ یَأْتِی مِنْ کُلِّ رَبْعٍ مِنْ قُرَیْشٍ رَجُلٌ فَکَانُوا عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ مِنْ عَبْدِ شَمْسٍ وَ الْأَسْوَدَ بْنَ الْمُطَّلِبِ مِنْ بَنِی أَسَدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی وَ أبو (أَبَا) حُذَیْفَةَ بْنَ الْمُغِیرَةِ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ وَ قَیْسَ بْنَ عَدِیٍّ مِنْ بَنِی سَهْمٍ فَرَفَعُوهُ وَ وَضَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَوْضِعِهِ وَ قَدْ کَانَ بَعَثَ مَلِکُ الرُّومِ بِسَفِینَةٍ فِیهَا سُقُوفٌ وَ آلَاتٌ وَ خُشُبٌ وَ قَوْمٌ مِنَ الْفَعَلَةِ إِلَی الْحَبَشَةِ لِیُبْنَی لَهُ
ص: 338
کعبه را خراب کردند، زیرا از بالای مکه سیل بر آنان سرازیر می شد و به کعبه راه می یافت و در آن شکاف انداخت و در آن بین آهویی که پاهایش از جنس طلا بود از کعبه ربوده شد چراکه دیوارش کوتاه بود. این اتفاق سی سال پیش از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله افتاد. قریشیان خواستند کعبه را خراب کنند و آن را بسازند و بر مساحتش بیافزایند. اما از این کار هراسیدند و ترسیدند اگر کلنگ بر کعبه بزنند عقوبتی بر آنان نازل شود. ولید بن مُغیره گفت: بگذارید تا من شروع کنم، اگر خداوند راضی باشد بلایی سر من نمیآید و اگر جز این باشد، دست میکشم. او از کعبه بالا رفت و سنگی از آن را تکان داد. ناگهان ماری به سویش بیرون آمد و خورشید تیره شد. وقتی دیدند چنین شد گریستند و به زاری نشستند و گفتند: خداوندا ما فقط میخواهیم آن را بسازیم. آنگاه آن مار ناپدید شد و آنان کعبه را خراب کردند و سنگهایش را اطرافش چیدند تا اینکه به ستونهایی رسیدند که ابراهیم علیه السلام گذاشته بود. چون خواستند بر مساحت کعبه بیافزایند و ستونهایی را که ابراهیم گذاشته بود، تکان دهند، زلزله سختی درگرفت و هوا تیره شد و آنان دست کشیدند. بنایی که ابراهیم گذاشته بود، سی ذراع طول و بیست و دو ذراع عرض و نُه ذراع ارتفاع داشت. قریشیان گفتند بر ارتفاعش میافزاییم. اینچنین کعبه را ساختند. وقتی به محل حجرالاسود رسیدند، در قرار دادن آن میان قریشیان اختلاف افتاد. هر قبیلهای میگفت: ما برای این کار سزاوارتر هستیم و ما آن را قرار میدهیم. چون کشمکش میانشان بالا گرفت به قضاوت هر کس که از باب بنی شیبه داخل شود رضایت دادند. ناگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سر رسید. گفتند: مرد امین آمد. ایشان را حَکَم کردند و حضرت ردای خود را - و یا به قولی کسای طارونی خود را - پهن کرد و حجر را در آن گذاشت و سپس فرمود: از هر محله قریش کسی بیاید. عُتبة بن ربیعه از عبدشمس، اسود بن مطّلب از بنی اسد بن عبدالعُزی، ابوحُذیفة بن مُغیره از بنی مخزوم و قیس بن عَدیّ از بنی سهم آمدند و حجر را بلند کردند و پیامبر آن را سر جایش گذاشت.
پادشاه روم یک کشتی پُر از چوب و تخته و ابزار را با جماعتی از کارگران سوی حبشه رهسپار کرد تا در آنجا
ص: 338
هُنَاکَ بِیعَةً فَطَرَحَتْهَا الرِّیحُ إِلَی سَاحِلِ الشَّرِیعَةِ فَبُطِحَتْ فَبَلَغَ قُرَیْشاً خَبَرُهَا فَخَرَجُوا إِلَی السَّاحِلِ فَوَجَدُوا مَا یَصْلُحُ لِلْکَعْبَةِ مِنْ خَشَبٍ وَ زِینَةٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَابْتَاعُوهُ وَ صَارُوا بِهِ إِلَی مَکَّةَ فَوَافَقَ ذَلِکَ ذَرْعُ الْخَشَبِ الْبِنَاءَ (1)مَا خَلَا الْحَجَرَ فَلَمَّا بَنَوْهَا کَسَوْهَا الْوَصَائِلَ (2)وَ هِیَ الْأَرْدِیَةُ (3).
الطارونی ضرب من الخز و الربع المحلة و یحتمل الضم قوله علیه السلام فبطحت علی بناء المجهول أی انقلبت یقال بطحه أی ألقاه علی وجهه و قوله ذرع الخشب بیان لقوله ذلک و البناء مفعول وافق و قوله ما خلا الحجر لعل المراد به الأحجار المنصوبة فی ظاهر البیت أی کان طول الخشب موافقا لطول بناء البیت إلا بقدر الحجر المنصوب فی الجانبین لئلا تظهر رءوس الأخشاب من خارج و یحتمل علی بعد أن یقرأ الحجر بالکسر أی لم یکن حجر إسماعیل داخلا فی طول الخشب و قال الجوهری الوصائل ثیاب مخططة یمانیة و فی بعض النسخ بالدال أی الثیاب المنسوخة قال فی القاموس الوصد محرکة النسج و الأول أظهر.
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاهَمَ قُرَیْشاً فِی بِنَاءِ الْبَیْتِ فَصَارَ لِرَسُولِ اللَّهِ مِنْ بَابِ الْکَعْبَةِ إِلَی النِّصْفِ مَا بَیْنَ الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ إِلَی الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی کَانَ لِبَنِی هَاشِمٍ مِنَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ إِلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ (4).
قوله علیه السلام ما بین الرکن الیمانی أی إلی منتصف الضلع الذی بین الرکن الیمانی و الحجر و الروایة الأخری تنافی ذلک إذ لو کان المراد جمیع بنی هاشم فکان ینبغی أن یدخل فیه جمیع ما کان للنبی صلی الله علیه و آله مع أنه لا یدخل فیه إلا ما
ص: 339
برایش معبدی بسازند. اما باد کشتی را به سمت ساحل دریا راند و کشتی واژگون شد. چون قریشیان خبردار شدند، به ساحل رفتند و دیدند هر آنچه از چوب و زینت و چیزهای دیگر برای کعبه مفید است، در آن میان موجود است. همه را خریدند و به مکه بردند. ذرع آن چوبها با کعبه هماهنگ بود و تا سنگها میرسید. وقتی کعبه را ساختند آن را با پردههای یمانی پوشاندند(1).
توضیح
«طارونی» نوعی ابریشم است. «ربع» یعنی «محله». «فبطحت» مبنی بر مجهول یعنی «سر و ته شد»، میگویند «بطحه» یعنی «آن را واژگون کرد». «ذرع الخشب» عطف بیان است برای «ذلک» و «البناء» مفعول است برای «وافق». منظور از «ما خلا الحجر» شاید سنگهای نصب شده در نمای کعبه باشد، یعنی طول چوبها هماهنگ بود با طول بنای کعبه به جز سنگهای نصب شده در دو طرف کعبه، به طوری که سر چوبها از بیرون پیدا نباشد. گرچه بعید اما محتمل است «حجر» به کسر خوانده شود یعنی حجر اسماعیل داخل در طول چوبها نبود. جوهری میگوید: «وصائل» جامههای خطدار یمانی است؛ اما در بعضی نسخهها با دال آمده: یعنی جامههای بافته شده، «الوصد» در قاموس به معنای بافتن است، اما معنای نخست آشکارتر است.
9.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای ساخت کعبه با قریشیان قرعه انداخت. اینگونه از در کعبه تا نیمه ما بین رکن یمانی تا حجرالاسود به رسول خدا افتاد. و در روایت دیگری آمده از حجر الاسود تا رکن شامی به بنی هاشم افتاد(2).
توضیح
سخن امام «ما بین رکن یمانی» یعنی تا نیمه ضلع میان رکن یمانی و حجر. اما روایت دیگر با این خبر منافات دارد، زیرا اگر همه بنی هاشم منظور باشند باید همه سهم پیامبر نیز جزء آن باشد
ص: 339
کان منه بین الحجر و الباب و إن کان المراد سائر بنی هاشم غیره صلی الله علیه و آله فکان ینبغی أن لا یدخل فیه ما بین الحجر إلی الباب إلا أن یتکلف بأنهم کانوا أشرکوه مع بنی هاشم فی هذا الضلع و خصوه من الضلع الآخر بالنصف فجعل بنو هاشم له صلی الله علیه و آله ما بین الحجر و الباب و فی بعض النسخ بدل الشامی الیمانی و الإشکال و التوجیه مشترکان.
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا تُنْکَحُ الْمَرْأَةُ عَلَی عَمَّتِهَا وَ لَا عَلَی خَالَتِهَا وَ لَا عَلَی أُخْتِهَا مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ قَالَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام ذَکَرَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَةَ حَمْزَةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهَا ابْنَةُ أَخِی مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَمُّهُ حَمْزَةُ علیه السلام قَدْ رَضَعَا (1)مِنِ امْرَأَةٍ (2).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَخِیهِ مُحَمَّدٍ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَثَ أَیَّاماً لَیْسَ لَهُ لَبَنٌ فَأَلْقَاهُ أَبُو طَالِبٍ عَلَی ثَدْیِ نَفْسِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ لَبَناً فَرَضَعَ مِنْهُ أَیَّاماً حَتَّی وَقَعَ أَبُو طَالِبٍ عَلَی حَلِیمَةَ السَّعْدِیَّةِ فَدَفَعَهُ إِلَیْهَا (3).
قب، المناقب لابن شهرآشوب عنه علیه السلام مثله (4).
د، العدد القویة قَالَتْ حَلِیمَةُ السَّعْدِیَّةُ کَانَتْ فِی بَنِی سَعْدٍ شَجَرَةٌ یَابِسَةٌ مَا حَمَلَتْ قَطُّ فَنَزَلْنَا یَوْماً عِنْدَهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجْرِی فَمَا قُمْتُ حَتَّی اخْضَرَّتْ وَ أَثْمَرَتْ بِبَرَکَةٍ مِنْهُ وَ مَا أَعْلَمُ أَنِّی جَلَسْتُ مَوْضِعاً قَطُّ إِلَّا کَانَ لَهُ أَثَرٌ إِمَّا نَبَاتٌ وَ إِمَّا خِصْبٌ وَ لَقَدْ دَخَلْتُ عَلَی
ص: 340
در حالی که فقط ما بین حجر و باب از سهم حضرت را شامل می شود، و اگر بقیه بنی هاشم به جز پیامبر منظور باشند باید ما بین حجر تا باب جزء آن نباشد، مگر اینکه اینگونه توجیه تکلف آمیز شود که آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را با بنی هاشم در این ضلع شریک کردهاند و نیمی از ضلع دیگر را به حضرت اختصاص دادهاند و اینگونه بنی هاشم ما بین حجر و باب را از برای پیامبر گذاشته باشند. در بعضی نسخهها شامی به جای یمانی آمده که البته اشکال و توجیه در هر دو یکی است.
10.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: نکاح با زنی که زن انسان عمه یا خاله یا خواهر رضاعی او باشد روا نیست. حضرت علی علیه السلام به رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشنهاد دختر حمزه را داد، رسول خدا فرمود: مگر نمیدانی او دختر برادر رضاعی من است؟ رسول خدا با عموی خود حمزه از یک زن شیر خورده بودند(1).
11.
کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا زاده شد، چند روزی گذشت اما شیری برای ایشان فراهم نیامد، از این رو ابوطالب ایشان را بر سینه خود گذاشت و خداوند در آن شیر نازل فرمود و حضرت چند روزی از آن نوشید تا اینکه ابوطالب حلیمه سَعدیّه را یافت و ایشان را به او سپرد(2).
از ابن شهر آشوب نیز همانند این حدیث روایت شده است(3).
12.
العدد القویه: حلیمه سَعدیّه گفت: در سرای بنی سعد درخت خشکی بود که هیچ بار نمیداد. روزی در کنار آن درخت نشستیم و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز در دامنم بود. داشتم برمیخاستم که ناگهان درخت سبز شد و به برکت حضرت بار داد. به یاد ندارم جایی نشسته باشم و از ایشان اثری بروز نکرده باشد، یا گیاهی برآمده و یا نعمتی وافر شده است.
ص: 340
امْرَأَةٍ مِنْ بَنِی سَعْدٍ یُقَالُ لَهَا أُمُّ مِسْکِینٍ وَ کَانَتْ سَیِّئَةَ الْحَالِ فَحَمَلَتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ مَنْزِلَهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ أَخْصَبَتْ وَ حَسُنَ حَالُهَا فَکَانَتْ تَجِی ءُ کُلَّ یَوْمٍ فَتُقَبِّلُ رَأْسَهُ قَالَتْ حَلِیمَةُ مَا نَظَرْتُ فِی وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ إِلَّا وَ رَأَیْتُ عَیْنَیْهِ مَفْتُوحَتَیْنِ کَأَنَّهُ یَضْحَکُ وَ کَانَ لَا یُصِیبُهُ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ قَالَتْ حَلِیمَةُ مَا تَمَنَّیْتُ شَیْئاً قَطُّ فِی مَنْزِلِی إِلَّا أُعْطِیتُهُ مِنَ الْغَدِ وَ لَقَدْ أَخَذَ ذِئْبٌ عُنَیْزَةً لِی فَتَدَاخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ حُزْنٌ شَدِیدٌ فَرَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَمَا شَعَرْتُ إِلَّا وَ الذِّئْبُ وَ الْعُنَیْزَةُ عَلَی ظَهْرِهِ قَدْ رَدَّهَا عَلَیَّ مَا عَقَرَ (1)مِنْهَا شَیْئاً قَالَتْ حَلِیمَةُ مَا أَخْرَجْتُهُ قَطُّ فِی شَمْسٍ إِلَّا وَ سَحَابَةٌ تُظِلُّهُ وَ لَا فِی مَطَرٍ إِلَّا وَ سَحَابَةٌ تَکُنُّهُ (2)مِنَ الْمَطَرِ قَالَتْ حَلِیمَةُ فَمَا زَالَ مِنْ خَیْمَتِی نُورٌ مَمْدُودٌ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ کَانَ النَّاسُ یُصِیبُهُمُ الْحَرُّ وَ الْبَرْدُ فَمَا أَصَابَنِی حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ مُنْذُ کَانَ عِنْدِی وَ لَقَدْ هَمَمْتُ یَوْماً أَنْ أَغْسِلَ رَأْسَهُ فَجِئْتُهُ وَ قَدْ غُسِلَ رَأْسُهُ وَ دُهِّنَ وَ طُیِّبَ وَ مَا غَسَلْتُ لَهُ ثَوْباً قَطُّ وَ کُلَّمَا هَمَمْتُ بِغَسْلِ ثَوْبِهِ سُبِقْتُ إِلَیْهِ فَوَجَدْتُ عَلَیْهِ ثَوْباً غَیْرَهُ جَدِیداً قَالَتْ مَا کُنْتُ أُخْرِجُ لِمُحَمَّدٍ ثَدْیِی إِلَّا وَ سَمِعْتُ لَهُ نَغْمَةً وَ لَا شَرِبَ قَطُّ إِلَّا وَ سَمِعْتُهُ یَنْطِقُ بِشَیْ ءٍ فَتَعَجَّبْتُ مِنْهُ حَتَّی إِذَا نَطَقَ وَ عَقَدَ کَانَ یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ رَبِّ مُحَمَّدٍ إِذَا أَکَلَ وَ فِی آخِرِ مَا یَفْرُغُ مِنْ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ مُحَمَّدٍ (3).
یل، الفضائل لابن شاذان قَالَ الْوَاقِدِیِّ فَلَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ مَاتَتْ أُمُّهُ آمِنَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا فَبَقِیَ صلی الله علیه و آله بِلَا أَبٍ وَ لَا أُمٍّ وَ هُوَ مِنْ أَبْنَاءِ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَبَقِیَ یَتِیماً فِی حَجْرِ جَدِّهِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَاشْتَدَّ عَلَیْهِ (4)مَوْتُ آمِنَةَ لِیُتْمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَأْکُلْ وَ لَمْ یَشْرَبْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَبَعَثَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی بِنْتَیْهِ عَاتِکَةَ وَ صَفِیَّةَ وَ قَالَ لَهُمَا خُذَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله
ص: 341
روزی نزد یکی از زنان بنی سعد به نام اُم مسکین، که بسیار بدحال بود، رفتم. او حضرت را در آغوش گرفت و به خانه خود بُرد و از آن دم سرحال و خوب شد. او هر روز میآمد و سر ایشان را میبوسید. حلیمه میگوید: هرگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواب بود و من به چهره ایشان نگریستم، دیدم چشمهای ایشان باز است و گویی ایشان میخندد. نه گرما ایشان را میآزرد و نه سرما. هرگاه در خانهام چیزی میخواستم فردایش به من عطا میشد. باری یک گرگ بزغاله مرا بُرد و من از این اتفاق بسیار غمگین شدم. دیدم پیامبر صلّی الله علیه و آله سر به سوی آسمان کرد و در همان دم گرگ بزغاله را آورد و بدون آنکه آسیبی به آن رسانده باشد، آن را به من پس داد. هرگاه ایشان را به زیر خورشید بیرون بُردم، ابری بر ایشان سایه افکند و هرگاه باران میبارید ابری ایشان را از باران میپوشاند. همیشه از خیمه من نوری میان زمین و آسمان بر پا بود. مردم دچار گرما و سرما میشدند اما تا وقتی ایشان نزد من بود، من به گرما و سرما مبتلا نمیشدم. روزی خواستم سر ایشان را بشویم، ایشان را آوردم اما دیدم سر ایشان شسته شده و روغن زده شده و خوشبو شده. هرگز جامه ایشان را نشستم و هرگاه میخاستم جامهای از ایشان بشویم، میدیدم قبل از من این کار انجام شده و جامه نو دیگری بر تن دارد. هرگاه سینهام را برای محمد بیرون میآوردم آوایی از ایشان میشنیدم و همواره پیش از آنکه بنوشد چیزی میگفت. من از این ماجرا تعجب میکردم تا اینکه ایشان به حرف آمد و شنیدم که به هنگام خوردن غذا میفرمود: به نام خدا، پروردگار محمد، و در پایان خوردن و آشامیدن میفرمود: شکر خدا، پروردگار محمد(1).
13.
الفضائل: واقدی آورده: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله چهار ماهه شد، مادر ایشان آمنه درگذشت. اینگونه حضرت در چهار ماهگی پدر و مادر خود را از دست داد و به یتیمی در سرای جدّ خود عبدالمطّلب بر جا ماند. وفات آمنه بهخاطر یتیم شدن محمد بسیار بر عبدالمطّلب سخت آمد و سه روز هیچ نخورد و نیاشامید. او کسی را نزد دخترانش عاتکه و صفیّه فرستاد و به آنان گفت: محمد را بگیرید.
ص: 341
وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یَزْدَادُ إِلَّا بُکَاءً وَ لَا یَسْکُنُ وَ کَانَتْ عَاتِکَةُ تُلْعِقُهُ (1)عَسَلًا صَافِیاً مَعَ الثَّرِیدِ وَ هُوَ لَا یَزْدَادُ إِلَّا تَمَادِیاً فِی الْبُکَاءِ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَضَجِرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ (2)فَقَالَ لِعَاتِکَةَ فَلَعَلَّهُ یَقْبَلُ ثَدْیَ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ وَ یُرْضِعْنَ وَلَدِی وَ قُرَّةَ عَیْنِی فَبَعَثَتْ عَاتِکَةُ بِالْجَوَارِی وَ الْعَبِیدِ نَحْوَ نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ وَ قُرَیْشٍ وَ دَعَتْهُنَّ إِلَی رَضَاعِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجِئْنَ إِلَی عَاتِکَةَ وَ اجْتَمَعْنَ عِنْدَهَا فِی أَرْبَعِمِائَةٍ وَ سِتِّینَ جَارِیَةً مِنْ بَنَاتِ صَنَادِیدِ قُرَیْشٍ (3)فَتَقَدَّمَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ وَ وَضَعْنَ ثَدْیَهُنَّ فِی فَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا قَبِلَ مِنْهُنَّ أَحَداً وَ بَقِینَ مُتَحَیِّرَاتٍ وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ جَالِساً فَأَمَرَ بِإِخْرَاجِهِنَّ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یَزْدَادُ إِلَّا بُکَاءً وَ حُزْناً فَخَرَجَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مَهْمُوماً وَ قَعَدَ عِنْدَ سِتَارَةِ (4)الْکَعْبَةِ وَ رَأْسُهُ بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ کَأَنَّهُ امْرَأَةٌ ثَکْلَاءُ وَ إِذَا بِعَقِیلِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ قَدْ أَقْبَلَ وَ هُوَ شَیْخُ قُرَیْشٍ وَ أَسَنُّهُمْ فَلَمَّا رَأَی عَبْدَ الْمُطَّلِبِ مَغْمُوماً قَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَارِثِ مَا لِی أَرَاکَ مَغْمُوماً قَالَ یَا سَیِّدَ قُرَیْشٍ إِنَّ نَافِلَتِی یَبْکِی وَ لَا یَسْکُنُ شَوْقاً إِلَی اللَّبَنِ مِنْ حِینَ مَاتَتْ أُمُّهُ وَ أَنَا لَا أَتَهَنَّأُ بِطَعَامٍ وَ لَا شَرَابٍ (5)وَ عَرَضْتُ عَلَیْهِ نِسَاءَ قُرَیْشٍ وَ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمْ یَقْبَلْ ثَدْیَ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ (6)فَتَحَیَّرْتُ وَ انْقَطَعَتْ حِیلَتِی فَقَالَ عَقِیلٌ یَا أَبَا الْحَارِثِ إِنِّی لَأَعْرِفُ فِی أَرْبَعَةٍ وَ أَرْبَعِینَ صِنْدِیداً مِنْ صَنَادِیدِ الْعَرَبِ امْرَأَةً عَاقِلَةً هِیَ أَفْصَحُ لِسَاناً وَ أَصْبَحُ وَجْهاً وَ أَرْفَعُ
ص: 342
اما پیامبر بیشتر گریه و بیتابی میکرد. عاتکه عسل ناب با ترید به ایشان میداد اما حضرت بیشتر میگریست.
واقدی میگوید: عبدالمطّلب برآشفت و به عاتکه گفت: شاید محمد سینه یکی از این زنان را قبول کند و آنان فرزند مرا و نور چشم مرا شیر دهند. عاتکه کنیزان و بندگان را نزد زنان بنی هاشم و قریش فرستاد و آنان را برای شیر دادن به پیامبر صلّی الله علیه و آله فراخواند. آنان نزد عاتکه آمدند. چهارصد و شصت زن از فرزندان مهتران قریش آمدند و هر یک آمد و سینه خود را در دهان رسول خدا گذاشت اما ایشان هیچ یک را قبول نکرد و همه سرگشته شدند. عبدالمطّلب نیز نشسته بود و در حالی که گریه و اندوه پیامبر بیشتر شده بود دستور داد همه را بیرون کنند. عبدالمطّلب اندوهگین بیرون آمد و در کنار پردههای کعبه نشست و همچون زنان سوگوار سر بر زانو گذاشت. در همان دم عقیل بن ابی وقاص که شیخ و پیرمرد قریش بود، از آنجا میگذشت و چون عبدالمطّلب را غمگین دید به او گفت: ای ابا حارث! چرا ناراحتی؟ گفت: ای بزرگ قریش! نوه من از زمانی که مادرش درگذشته میگرید و شیر میخواهد و آرام نمیگیرد و من نمیتوانم با آب و خوراک آرامَش کنم، زنان قریش و بنی هاشم را بر او عرضه داشتم اما سینه هیچ یک را قبول نکرد، سرگشته شدهام و راه به جایی نمیبرم. عقیل گفت: ای ابا حارث! من در میان چهل و چهار زن از فرزندان مهتران عرب زنی خردمند را میشناسم که زبانی بسیار فصیح دارد و خوب روست و
ص: 342
حَسَباً وَ نَسَباً وَ هِیَ حَلِیمَةُ بِنْتُ أَبِی ذُؤَیْبٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ سُخْنَةَ (1)بْنِ نَاصِرِ بْنِ سَعْدِ بْنِ بَکْرِ بْنِ زَهْرِ بْنِ مَنْصُورِ بْنِ عِکْرِمَةَ بْنِ قَیْسِ بْنِ غَیْلَانَ (2)بْنِ مُضَرَ بْنِ نِزَارِ بْنِ مَعَدِّ بْنِ عَدْنَانَ بْنِ أکدد (3)(أُدَدَ) بْنِ یشخب (یَشْجُبَ) بْنِ یَعْرُبَ بْنِ نَبْتِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ (4)فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا سَیِّدَ قُرَیْشٍ لَقَدْ نَبَّهْتَنِی لِأَمْرٍ عَظِیمٍ وَ فَرَّجْتَ عَنِّی ثُمَّ دَعَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بِغُلَامٍ اسْمُهُ شَمَرْدَلٌ وَ قَالَ لَهُ قُمْ یَا غُلَامُ وَ ارْکَبْ نَاقَتَکَ وَ اخْرُجْ نَحْوَ حَیِّ بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ وَ ادْعُ لِی أَبَا ذُؤَیْبٍ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَارِثِ الْعَدَوِیَّ فَذَهَبَ الْغُلَامُ وَ اسْتَوَی عَلَی ظَهْرِ نَاقَتِهِ وَ کَانَ حَیُّ بَنِی سَعْدٍ مِنْ مَکَّةَ عَلَی ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِیلًا فِی طَرِیقِ جُدَّةَ قَالَ فَذَهَبَ الْغُلَامُ نَحْوَ حَیِّ بَنِی سَعْدٍ فَلَحِقَ بِهِمْ وَ إِذَا خَیْمَتُهُمْ مِنْ مِسْحٍ (5)وَ خُوصٍ وَ کَذَلِکَ خِیَمُ الْأَعْرَابِ وَ الْبَوَادِی فَدَخَلَ شَمَرْدَلٌ الْحَیَّ وَ سَأَلَ عَنْ خَیْمَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ فَأَعْطَوْهُ الْأَثَرَ فَذَهَبَ شَمَرْدَلٌ إِلَی الْخَیْمَةِ فَإِذَا بِخَیْمَةٍ عَظِیمَةٍ وَ إِذَا عَلَی بَابِ الْخَیْمَةِ غُلَامٌ أَسْوَدُ فَاسْتَأْذَنَ شَمَرْدَلٌ فِی الدُّخُولِ (6)فَدَخَلَ الْغُلَامُ وَ قَالَ أَنْعِمْ صَبَاحاً یَا أَبَا ذُؤَیْبٍ قَالَ فَحَیَّاهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ قَالَ لَهُ مَا الْخَبَرُ یَا شَمَرْدَلُ فَقَالَ اعْلَمْ یَا سَیِّدِی أَنَّ مَوْلَایَ أَبَا الْحَارِثِ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ قَدْ وَجَّهَنِی نَحْوَکَ وَ هُوَ یَدْعُوکَ فَإِنْ رَأَیْتَ یَا سَیِّدِی أَنْ تُجِیبَهُ فَافْعَلْ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ وَ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ مِنْ سَاعَتِهِ وَ دَعَا بِمِفْتَاحِ الْخِزَانَةِ فَأُعْطِیَ الْمِفْتَاحَ فَفَتَحَ بَابَ الْخِزَانَةِ وَ أَخْرَجَ مِنْهَا جَوْشَنَهُ فَأَفْرَغَهَا عَلَی نَفْسِهِ وَ أَخْرَجَ بَعْدَ ذَلِکَ دِرْعاً فَاضِلًا فَأَفْرَغَهُ عَلَی نَفْسِهِ فَوْقَ جَوْشَنِهِ وَ اسْتَخْرَجَ بَیْضَةً عَادِیَةً فَقَلَّبَهَا عَلَی رَأْسِهِ وَ تَقَلَّدَ بِسَیْفَیْنِ وَ اعْتَقَلَ رُمْحاً وَ دَعَا بِنَجِیبٍ فَرَکِبَهُ وَ جَاءَ نَحْوَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلَمَّا دَخَلَ تَقَدَّمَ شَمَرْدَلٌ وَ أَخْبَرَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ
ص: 343
اصل و نسبی والا دارد، او حلیمه بنت ابی ذُؤَیب عبدالله بن حارث بن سُخنة بن ناصر بن سعد بن بَکر بن زهر بن منصور بن عِکرِمة بن قَیس بن غَیلان بن مُضر بن نِزار بن مَعدّ بن عدنان بن اُدَد بن یَشخَب بن یعرُب بن نَبت بن اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله است. عبدالمطّلب گفت: ای بزرگ قریش! در کاری بزرگ راهنماییام کردی و غمم را زدودی. سپس غلامی به نام شَمَردَل را صدا کرد و به او گفت: ای غلام! بر ناقهات سوار شو و به سوی کوی بنی سعد بن بکر برو و ابی ذُؤَیب عبدالله بن حارث عَدَویّ را نزد من فراخوان. غلام رفت و بر ناقهاش نشست و سوی کوی بنی سعد که در هجده میلی مکه به طرف جدّه بود رهسپار شد، نزد آنان رسید و دید خیمههایشان همچون خیمههای اعراب و بادیهنشینان از پشم زِبر و برگ نخل است. وارد آن کوی شد و نشان از خیمه عبدالله بن حارث گرفت. به او نشان دادند و او سوی خیمه رفت و دید خیمهای بزرگ است. بر در خیمه غلامی سیاه ایستاده بود. شَمَردَل اجازه ورود خواست و به خیمه وارد شد. به ابی ذُؤَیب سلام کرد و عبدالله از او استقبال کرد و گفت: چه خبر ای شَمَردَل؟! گفت: ای سرورم! مولای من اباحارث عبدالمطّلب مرا سوی تو فرستاد تا تو را نزد او دعوت کنم، اگر صلاح میبینی دعوتش را اجابت کن ای سرورم! عبدالله گفت: اطاعت میکنم. او در دم برخاست و کلید صندوقش را طلبید. چون کلید را برایش آوردند، در صندوق را باز کرد و جوشنش را بیرون آورد و بر تن کرد و سپس زرهای ممتاز در آورد و بر روی جوشن پوشید و کلاهخود کهناش را نیز بر سر کرد و دو شمشیر بر کمر بست و نیزهای بر پشت بست و اسبی اصیل طلبید. آنگاه سوار شد و سوی عبدالمطّلب به راه افتاد. وقتی رسیدند شَمَردَل جلو رفت و عبدالمطّلب
ص: 343
وَ کَانَ جَالِساً مَعَ رُؤَسَاءِ مَکَّةَ مِثْلِ عُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ وَ عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمَّا رَأَی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ عَبْدَ اللَّهِ قَامَ عَلَی قَدَمَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ عَانَقَهُ وَ صَافَحَهُ وَ أَقْعَدَهُ إِلَی جَنْبِهِ وَ أَلْزَقَ رُکْبَتَیْهِ بِرُکْبَتَیْهِ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی اسْتَرَاحَ ثُمَّ قَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا أَبَا ذُؤَیْبٍ أَ تَدْرِی بِمَا دَعَوْتُکَ قَالَ یَا سَیِّدِی وَ سَیِّدَ قُرَیْشٍ وَ رَئِیسَ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی تَقُولَ فَأَسْمَعَ مِنْکَ وَ أَعْمَلَ بِأَحْسَنِهِ قَالَ اعْلَمْ یَا أَبَا ذُؤَیْبٍ أَنَّ نَافِلَتِی مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ مَاتَ أَبُوهُ وَ لَمْ یَبِنْ عَلَیْهِ أَثَرُهُ ثُمَّ مَاتَتْ أُمُّهُ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ هُوَ لَا یَسْکُنُ مِنَ الْبُکَاءِ عَیْمَةً إِلَی اللَّبَنِ وَ قَدْ أَحْضَرْتُ عِنْدَهُ (1)أَرْبَعَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ جَارِیَةً مِنْ أَشْرَفِ (2)وَ أَجَلِّ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ لَبَناً وَ الْآنَ سَمِعْنَا أَنَّ لَکَ بِنْتاً ذَاتَ لَبَنٍ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُنْفِذَهَا لِتُرْضِعَ وَلَدِی مُحَمَّداً فَإِنْ قَبِلَ لَبَنَهَا فَقَدْ جَاءَتْکَ الدُّنْیَا بِأَسْرِهَا وَ عَلَیَّ غِنَاکَ وَ غِنَی أَهْلِکَ وَ عَشِیرَتِکَ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ تَرَی مِمَّا رَأَیْتَ مِنَ النِّسَاءِ غَیْرِهَا فَافْعَلْ فَفَرِحَ عَبْدُ اللَّهِ فَرَحاً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَارِثِ إِنَّ لِی بِنْتَیْنِ فَأَیَّتَهُمَا تُرِیدُ قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أُرِیدُ أَکْمَلَهُمَا عَقْلًا وَ أَکْثَرَهُمَا لَبَناً وَ أَصْوَنَهُمَا عِرْضاً فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ هَاتِیکَ حَلِیمَةُ لَمْ تَکُنْ کَأَخَوَاتِهَا بَلْ خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی أَکْمَلَ عَقْلًا وَ أَتَمَّ فَهْماً وَ أَفْصَحَ لِسَاناً وَ أَثَجَّ لَبَناً وَ أَصْدَقَ لَهْجَةً وَ أَرْحَمَ قَلْباً مِنْهُنَّ جُمَعَ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِنِّی وَ رَبِّ السَّمَاءِ مَا أُرِیدُ إِلَّا ذَلِکَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ فَقَامَ مِنْ سَاعَتِهِ وَ اسْتَوَی عَلَی مَتْنِ جَوَادِهِ وَ أَخَذَ نَحْوَ بَنِی سَعْدٍ (3)بَعْدَ أَنْ أَضَافَهُ فَلَمَّا أَنْ وَصَلَ إِلَی مَنْزِلِهِ دَخَلَ عَلَی ابْنَتِهِ حَلِیمَةَ وَ قَالَ لَهَا أَبْشِرِی فَقَدْ جَاءَتْکِ الدُّنْیَا بِأَسْرِهَا فَقَالَتْ حَلِیمَةُ مَا الْخَبَرُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ اعْلَمِی أَنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ رَئِیسَ قُرَیْشٍ وَ سَیِّدَ بَنِی هَاشِمٍ سَأَلَنِی إِنْفَاذَکِ إِلَیْهِ لِتُرْضِعِی وَلَدَهُ وَ تُبَشِّرِی بِالْعَطَاءِ الْجَزِیلِ فَفَرِحَتْ حَلِیمَةُ بِذَلِکَ وَ قَامَتْ مِنْ وَقْتِهَا وَ سَاعَتِهَا وَ اغْتَسَلَتْ وَ تَطَیَّبَتْ وَ تَبَخَّرَتْ وَ فَرَغَتْ مِنْ زِینَتِهَا فَلَمَّا ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ نِصْفُهُ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ وَ زَیَّنَ نَاقَتَهُ فَرَکِبَتْ عَلَیْهَا حَلِیمَةُ وَ رَکِبَ
ص: 344
را خبر کرد. او که با رؤسای مکه همچون عُتبة بن ربیعه و ولید بن عُتبه و عُقبة بن ابی مُعیط و چندی دیگر از قریشیان نشسته بود، وقتی عبدالله را دید، بلند شد و به استقبالش رفت و او را در آغوش کشید و با او دست داد و کنار خود نشاندش و زانو به زانویش چسباند و هیچ نگفت تا او بیارامد. سپس به او گفت: ای ابی ذُؤَیب! آیا میدانی تو را برای چه فرا خواندم؟ گفت: ای سرور من و بزرگ قریش و رئیس بنی هاشم! بگو تا اطاعت کنم و به بهترین نحو انجام دهم. گفت: ای ابی ذُؤَیب! بدان که نوه من محمد بن عبدالله پدرش را از دست داد و چیزی نگذشت که مادرش را نیز از دست داد حال آنکه چهار ماه داشت. از آن روز دست از گریه نمیکشد و شیر میخواهد. من چهارصد و شصت زن از بزرگان و اشراف بنی هاشم را نزدش آوردم اما شیر هیچ یک از آنان را قبول نکرد. اکنون شنیدهایم که تو دختری شیرده داری. اگر صلاح میبینی اجازه بده تا فرزند من محمد را شیر دهد، اگر شیر او را قبول کرد، همه دنیا را به پایت میریزم و بر عهده من است که خودت و خاندانت را بینیاز کنم، وگرنه هر کس از زنان را که به نظرت میرسد معرفی کن. عبدالله بسیار شادمان شد و گفت: ای اباحارث! من دو دختر دارم، کدام را میگویی؟ گفت: آن که خردمندتر و شیردارتر و آبرومندتر است. عبدالله گفت: حلیمه را نزدت میفرستم که همچون خواهرانش نیست، بلکه خداوند متعال او را با کاملترین عقل و تمامترین فهم و فصیحترین زبان و بهترین شیر و راستترین زبان و مهربانترین قلب آفریده است.
واقدی میگوید: عبدالمطّلب گفت: به پروردگار آسمان سوگند فقط او را میخواهم! عبدالله گفت: اطاعت میکنم. پس از آنکه از او پذیرایی کردند، در دم برخاست و بر اسبش نشست و سوی بنی سعد تاخت. وقتی به منزلش رسید، نزد دخترش حلیمه رفت و به او گفت: بشارت باد بر تو که دنیا سراسر به آستانت آمد! حلیمه گفت: چه شده؟! عبدالله گفت: بدان که عبدالمطّلب رئیس قریش و بزرگ بنی هاشم از من خواسته تو را نزد او بفرستم تا فرزندش را شیر دهی و تو را به عطایی بزرگ مژده داده. حلیمه خوشحال شد و در دم برخاست و غسل کرد و عطر زد و خود را آراست. شب از نیمه گذشته بود که عبدالله برخاست و ناقهاش را آراست. حلیمه بر آن سوار شد
ص: 344
عَبْدُ اللَّهِ فَرَسَهُ وَ کَذَلِکَ زَوْجُهَا بَکْرُ بْنُ سَعْدٍ السَّعْدِیُّ وَ خَرَجُوا مِنْ دَارِهِمْ فِی دَاجٍ مِنَ اللَّیْلِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا کَانُوا عَلَی بَابِ مَکَّةَ وَ دَخَلُوهَا وَ ذَهَبَتْ (1)إِلَی دَارِ عَاتِکَةَ وَ کَانَتْ تُلَاطِفُ مُحَمَّداً وَ تُلْعِقُهُ الْعَسَلَ وَ الزُّبْدَ الطَّرِیَّ فَلَمَّا دَخَلَتِ الدَّارَ وَ سَمِعَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بِمَجِیئِهَا جَاءَ مِنْ سَاعَتِهِ وَ دَخَلَ الدَّارَ وَ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْ حَلِیمَةَ فَفَتَحَتْ حَلِیمَةُ جَیْبَهَا وَ أَخْرَجَتْ ثَدْیَهَا الْأَیْسَرَ وَ أَخَذَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَتْهُ فِی حَجْرِهَا وَ وَضَعَتْ ثَدْیَهَا فِی فَمِهِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَرَکَ ثَدْیَهَا الْأَیْسَرَ وَ اضْطَرَبَ إِلَی ثَدْیِهَا الْأَیْمَنِ فَأَخَذَتْ حَلِیمَةُ ثَدْیَهَا الْأَیْمَنَ مِنْ یَدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ وَضَعَتْ ثَدْیَهَا الْأَیْسَرَ فِی فَمِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ ثَدْیَهَا الْأَیْمَنَ کَانَ جَهَاماً (2)لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَبَنٌ وَ خَافَتْ حَلِیمَةُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِذَا مَصَّ الثَّدْیَ (3)وَ لَمْ یَجِدْ فِیهِ شَیْئاً لَا یَأْخُذُ بَعْدَهُ الْأَیْسَرَ فَیَأْمُرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بِإِخْرَاجِهَا مِنَ الدَّارِ فَلَمَّا أَلَحَّتْ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْخُذَ الْأَیْسَرَ وَ النَّبِیُّ یَمِیلُ إِلَی الْأَیْمَنِ فَصَاحَتْ عَلَیْهِ وَ قَالَتْ یَا وَلَدِی مُصَّ الْأَیْمَنَ حَتَّی تَعْلَمَ أَنَّهُ جَهَامٌ یَابِسٌ لَا شَیْ ءَ فِیهِ قَالَ فَلَمَّا مَصَّ النَّبِیُّ الْأَیْمَنَ امْتَلَأَ فَانْفَتَحَ بِاللَّبَنِ حَتَّی مَلَأَ شِدْقَیْهِ (4)بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ بِبَرَکَتِهِ فَضَجَّتْ حَلِیمَةُ وَ قَالَتْ وَا عَجَبَاهْ مِنْکَ یَا وَلَدِی وَ حَقِّ رَبِّ السَّمَاءِ رَبَّیْتُ بِثَدْیِ الْأَیْسَرِ اثْنَیْ عَشَرَ وَلَداً وَ مَا ذَاقُوا مِنْ ثَدْیِیَ الْأَیْمَنِ شَیْئاً وَ الْآنَ قَدِ انْفَتَحَ بِبَرَکَتِکَ وَ أَخْبَرَتْ بِذَلِکَ عَبْدَ اللَّهِ فَأَمَرَهَا بِکِتْمَانِ ذَلِکَ فَقَالَ (5)عَبْدُ الْمُطَّلِبِ تَکُونِینَ عِنْدِی فَآمُرُ لَکِ بِإِفْرَاغِ قَصْرٍ بِجَنْبِ قَصْرِی وَ أُعْطِیکِ کُلَّ شَهْرٍ أَلْفَ دِرْهَمٍ بِیضٍ وَ دَسْتَ ثِیَابٍ رُومِیَّةٍ وَ کُلَّ یَوْمٍ عَشَرَةَ أَمْنَانِ خُبْزٍ حُوَّارَی وَ لَحْماً مَشْوِیّاً قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُوهَا عَبْدُ اللَّهِ ذَلِکَ أَوْحَی لَهَا أَنْ لَا تُقِیمِی عِنْدَهُ قَالَتْ یَا أَبَا الْحَارِثِ لَوْ جَعَلْتَ لِی مَالَ الدُّنْیَا مَا أَقَمْتُ عِنْدَکَ وَ لَا تَرَکْتُ الزَّوْجَ وَ الْأَوْلَادَ قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَإِنْ کَانَ هَکَذَا فَأَدْفَعُ إِلَیْکَ مُحَمَّداً عَلَی شَرْطَیْنِ قَالَتْ وَ مَا الشرطین (الشَّرْطَانِ) قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَنْ تُحْسِنِی إِلَیْهِ وَ تُنَوِّمِیهِ إِلَی جَنْبِکَ وَ تُدَثِّرِیهِ
ص: 345
و عبدالله و شوهر حلیمه بکر بن سَعد سعدی بر اسبانشان نشستند و در تاریکی شب از سرای خود خارج شدند. صبحهنگام بر در مکه رسیدند و وارد شدند. حلیمه به سرای عاتکه رفت. عاتکه داشت به محمد مهر میورزید و عسل و کره تازه به او میداد. وقتی حلیمه داخل شد و عبدالمطّلب شنید که او آمده، در دم به خانه آمد و در حضور حلیمه ایستاد. حلیمه گریبانش را گشود و سینه چپش را بیرون آورد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله را گرفت و در دامانش گذاشت و سینهاش را در دهان ایشان گذاشت. اما پیامبر سینه چپ حلیمه را واگذاشت و سوی سینه راست او متمایل شد. حلیمه سینه راستش را از دست پیامبر گرفت و باز سینه چپش را در دهان ایشان گذاشت، زیرا سینه راستش خشک بود و شیری نداشت. حلیمه میترسید که اگر پیامبر سینه راست را مکید و چیزی در آن نیافت، دیگر سینه چپ را هم نگیرد و عبدالمطّلب دستور دهد که او از آن خانه برود. چون حلیمه بر پیامبر اصرار کرد که سینه چپ را بگیرد و باز پیامبر به سینه راستش گرایید، برخروشید و گفت: فرزندم! سینه راست را بگیر تا بدانی که خشک است و شیر ندارد. همینکه پیامبر سینه راست را مکید، به خواست خداوند متعال و برکت پیامبر سینه راست حلیمه چنان به شیر افتاد که دهان مبارک پیامبر پُر از شیر شد. حلیمه ندا سر داد و گفت: شگفتا از تو ای فرزندم! به پروردگار کعبه سوگند من با سینه چپم دوازده نوزاد را پروراندهام و هیچ یک از آنان از سینه راستم چیزی ننوشیدهاند اما اکنون به برکت تو شیر داد. حلیمه به عبدالله خبر داد و او به وی گفت که این سخن را پوشیده دارد. عبدالمطّلب گفت: نزد ما بمان، دستور میدهم کاخی در کنار کاخ خودم برایت خالی کنند و هر ماه هزار درهم سفید و یک دست جامه رومی به تو عطا میکنم و روزی ده من نان و گوشت کباب شده برایت میفرستم. وقتی پدرش عبدالله این سخن را شنید، به او اشاره کرد که نزد عبدالمطّلب نمان. حلیمه گفت: ای اباحارث! اگر همه دنیا را به من بدهی نزدت نمیمانم و همسر و فرزندانم را ترک نمیکنم. عبدالمطّلب گفت: اگر چنین است پس به دو شرط محمد را به تو میسپارم. گفت: چه شرطی؟ گفت: اینکه به او نیکی کنی و او را کنار خود بخوابانی و با
ص: 345
بِیَمِینِکِ وَ تُوَسِّدِیهِ بِیَسَارِکِ وَ لَا تَنْبِذِیهِ وَرَاءَ ظَهْرِکِ قَالَتْ حَلِیمَةُ وَ حَقِّ رَبِّ السَّمَاءِ إِنِّی مُنْذُ وَقَعَ عَلَیْهِ نَظَرِی قَدْ ثَبَتَ حُبُّهُ فِی فُؤَادِی فَلَکَ السَّمْعُ وَ الطَّاعَةُ یَا أَبَا الْحَارِثِ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الشَّرْطُ الثَّانِی أَنْ تَحْمِلِیهِ إِلَیَّ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ حَتَّی أَتَمَتَّعَ بِرُؤْیَتِهِ فَإِنِّی لَا أَقْدِرُ عَلَی مُفَارَقَتِهِ قَالَتْ أَفْعَلُ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَمَرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَنْ تَغْسِلَ رَأْسَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَغَسَلَتْ رَأْسَهُ وَ لَفَّفَتْهُ فِی خِرَقِ السُّنْدُسِ ثُمَّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ دَفَعَهُ إِلَیْهَا وَ أَخَذَ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ قَالَ لَهَا یَا حَلِیمَةُ (1)نَمْضِی إِلَی بَیْتِ اللَّهِ حَتَّی أُسَلِّمَهُ إِلَیْکِ فِیهِ فَحَمَلَهُ عَلَی سَاعِدِهِ وَ دَخَلَ وَ طَافَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَبْعاً وَ هُوَ عَلَی سَاعِدِهِ مُلَفَّفاً بِخِرَقِ السُّنْدُسِ ثُمَّ إِنَّهُ دَفَعَهُ إِلَیْهَا وَ أَرْبَعَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ بِیضٍ وَ أَرْبَعِینَ ثَوْباً مِنْ خَوَاصِّ کِسْوَتِهِ وَ وَهَبَ لَهَا أَرْبَعَ جَوَارٍ رُومِیَّةٍ وَ حُلَلَ سُنْدُسٍ ثُمَّ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَارِثِ أَتَی بِالنَّاقَةِ فَرَکِبَتْهَا حَلِیمَةُ وَ أَخَذَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجْرِهَا وَ شَیَّعَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی خَارِجِ مَکَّةَ ثُمَّ أَخَذَتْ حَلِیمَةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَنْبِهَا مِنْ دَاخِلِ خِمَارِهَا فَلَمَّا بَلَغَتْ حَلِیمَةُ حَیَّ بَنِی سَعْدٍ کَشَفَتْ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَبْرَقَ مِنْ وَجَنَاتِهِ نُورٌ فَارْتَفَعَ فِی الْهَوَاءِ طُولًا وَ عَرْضاً إِلَی أَعْنَانِ السَّمَاءِ (2)قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَلَمَّا رَأَی الْخَلْقُ ذَلِکَ لَمْ یَبْقَ فِی حَیِّ بَنِی سَعْدٍ صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ وَ لَا شَیْخٌ وَ لَا شَابٌّ إِلَّا اسْتَقْبَلُوا حَلِیمَةَ وَ هَنَّئُوهَا بِمَا رَزَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْکَرَامَةِ الْکُبْرَی فَذَهَبَتْ حَلِیمَةُ إِلَی بَابِ خَیْمَتِهَا وَ بَرَکَتِ النَّاقَةُ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی حَجْرِهَا فَمَا وَضَعَتْهُ عِنْدَ الصَّغِیرِ إِلَّا حَمَلَهُ الْکَبِیرُ وَ مَا وَضَعَتْهُ عِنْدَ الْکَبِیرِ إِلَّا وَ أَخَذَهُ الصَّغِیرُ وَ ذَلِکَ کُلُّهُ لِمَحَبَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَبَقِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ حَلِیمَةَ تُرْضِعُهُ وَ کَانَتْ تَقُولُ یَا وَلَدِی وَ رَبِّ السَّمَاءِ إِنَّکَ لَعِنْدِی أَعَزُّ مِنْ وَلَدَیَّ ضَمْرَةَ وَ قُرَّةَ (قُرَّةُ) عَیْنِی أَ تَرَی أَعِیشُ حَتَّی أَرَاکَ کَبِیراً کَمَا رَأَیْتُکَ صَغِیراً وَ کَانَتْ تُؤْثِرُ مُحَمَّداً عَلَی أَوْلَادِهَا جِدّاً وَ لَا تُفَارِقُهُ سَاعَةً. (3)
ص: 346
دست راستت به او جامه بپوشانی و با دست چپت برایش بالش بگذاری و او را پشت سر خود وانگذاری. حلیمه گفت: به پروردگار آسمان سوگند از وقتی نگاهم به او افتاد مهرش در دلم نشست، اطاعت میکنم ای اباحارث! عبدالمطّلب گفت: و اما شرط دوم؛ اینکه هر جمعه او را نزد من بیاوری تا از دیدنش لذت ببرم، زیرا من تاب دوری از او را ندارم. گفت: انشاءالله چنین خواهم کرد. سپس عبدالمطّلب دستور داد که سر محمد را بشوی. حلیمه نیز سر ایشان را شست و ایشان را در پارچهای ابریشمی پیچاند. آنگاه عبدالمطّلب حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را به او سپرد و چهار هزار درهم به او داد و گفت: ای حلیمه! بیا تا نزد خانه خدا برویم تا او را در آنجا به تو بسپارم. عبدالمطّلب حضرت را در آغوش گرفت و به کعبه رفت و هفت مرتبه با حضرت طواف کرد حال آنکه ایشان در آغوش او پیچیده در پارچهای ابریشمی بود. سپس ایشان را به حلیمه سپرد و چهار هزار درهم سفید و چهل جامه از رداهای ویژهاش را به او عطا کرد و دیباهایی از ابریشم نازک با چهار کنیز رومی به او بخشید. آنگاه عبدالله بن حارث ناقه را آورد و حلیمه را سوار کرد و او رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در دامن گرفت و عبدالمطّلب نیز تا بیرون مکه آنان را همراهی کرد. حلیمه رسول خدا را به زیر روبند خود در کنار خود گرفت و رفتند. وقتی حلیمه به کوی بنی سعد رسید، پوشش از چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله برگرفت و ناگاه از گونههای ایشان برقی درخشید و در سراسر فضا پیچید و به طاق آسمان رسید. واقدی میگوید: چون خلق آن نور را دیدند، در کوی بنی سعد همه از کوچک و بزرگ و پیر و جوان به استقبال حلیمه آمدند و به خاطر کرامت والایی که خداوند متعال به او ارزانی داشته بود، به او تبریک گفتند. حلیمه به در خیمه خود رفت و ناقهاش را نشاند و در حالی که پیامبر را در آغوش داشت، پیاده شد. کوچک و بزرگ میآمدند و پیامبر را میگرفتند و این همه از محبتی بود که پیامبر برانگیخت.
واقدی میگوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله نزد حلیمه ماند و او ایشان را شیر میداد و میگفت: ای فرزندم! به پروردگار کعبه سوگند که تو از فرزندانم ضَمره و قرّه برایم عزیزتری، کاش همچنانکه کوچکیات را میبینم، زنده بمانم و بزرگ شدنت را ببینم. او حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را بر فرزندان خود برتری میداد و دمی از ایشان جدا نمیشد.
ص: 346
قَالَ الْوَاقِدِیُّ قَالَتْ حَلِیمَةُ وَ اللَّهِ مَا غَسَلْتُ لِمُحَمَّدٍ ثَوْباً مِنْ بَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ بَلْ کَانَ إِذَا جَاءَ وَقْتُ حَاجَتِهِ یَنْقَلِبُ مِنْ جَنْبٍ إِلَی جَنْبٍ حَتَّی تَعْلَمَ حَلِیمَةُ بِذَلِکَ وَ تَأْخُذُهُ وَ تَخْدُمُهُ حَتَّی تَقْضِیَ (1)حَاجَتَهُ وَ لَا شَمِمْتُ وَ رَبِّ السَّمَاءِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَائِحَةَ النَّتْنِ قَطُّ بَلْ کَانَ إِذَا خَرَجَ مِنْ قُبُلِهِ أَوْ دُبُرِهِ شَیْ ءٌ یَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ وَ الْکَافُورِ قَالَتْ حَلِیمَةُ فَلَمَّا أَتَی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تِسْعَةُ أَشْهُرٍ مَا رَأَیْتُ مَا یَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ (2)لِأَنَّ الْأَرْضَ کَانَتْ تَبْتَلِعُ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ فَلِهَذَا لَمْ أَرَهُ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ لَمَّا کَمَلَتْ لَهُ عَشَرَةُ أَشْهُرٍ قَامَتْ حَلِیمَةُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ قَعَدَتْ عَلَی بَابِ الْخَیْمَةِ مُنْتَظِرَةً لِانْتِبَاهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِتُزَیِّنَهُ وَ تَحْمِلَهُ إِلَی عِنْدِ جَدِّهِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ فَلَمْ یَنْتَبِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَبْطَأَ الْخُرُوجُ مِنَ الْخَیْمَةِ إِلَی حَلِیمَةَ فَلَمْ یَخْرُجْ إِلَّا بَعْدَ أَرْبَعِ سَاعَاتٍ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ مَغْسُولَ الرَّأْسِ مُسَرَّحَ الذَّوَائِبِ وَ قَدْ زُوِّقَ جَبِینُهُ وَ ذَقَنُهُ وَ عَلَیْهِ أَلْوَانُ الثِّیَابِ مِنَ السُّنْدُسِ وَ الْإِسْتَبْرَقِ فَتَعَجَّبَتْ حَلِیمَةُ مِنْ زِینَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ لِبَاسِهِ مِمَّا رَأَتْ عَلَیْهِ فَقَالَتْ یَا وَلَدِی مِنْ أَیْنَ لَکَ هَذِهِ الثِّیَابُ الْفَاخِرَةُ وَ الزِّینَةُ الْکَامِلَةُ فَقَالَ لَهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَمَّا الثِّیَابُ فَمِنَ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الزِّینَةِ فَمِنَ الْمَلَائِکَةِ (3)قَالَ فَتَعَجَّبَتْ حَلِیمَةُ مِنْ ذَلِکَ عَجَباً شَدِیداً ثُمَّ حَمَلَتْهُ إِلَی جَدِّهِ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ قَامَ إِلَیْهِ وَ اعْتَنَقَهُ وَ أَخَذَهُ إِلَی حَجْرِهِ فَقَالَ لَهُ یَا وَلَدِی مِنْ أَیْنَ لَکَ هَذِهِ الثِّیَابُ الْفَاخِرَةُ وَ الزِّینَةُ الْکَامِلَةُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا جَدِّ اسْتَخْبِرْ ذَلِکَ مِنْ حَلِیمَةَ فَکَلَّمَتْهُ حَلِیمَةُ وَ قَالَتْ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْ أَفْعَالِنَا فَأَمَرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ حَلِیمَةَ أَنْ تَکْتُمَ ذَلِکَ وَ أَمَرَ لَهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ بِیضٍ وَ عَشَرَةِ دُسُوتِ (4)ثِیَابٍ وَ جَارِیَةٍ رُومِیَّةٍ فَخَرَجَتْ حَلِیمَةُ مِنْ عِنْدِهِ فَرِحَةً مَسْرُورَةً إِلَی حَیِّهَا.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَلَمَّا أَتَی عَلَی النَّبِیِّ خَمْسَةَ عَشَرَ شَهْراً کَانَ إِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّاظِرُ یَتَوَهَّمُ أَنَّهُ مِنْ أَبْنَاءِ خَمْسِ سِنِینَ لِإِتْمَامِ وَقَارَةِ جِسْمِهِ وَ مَلَاحَةِ بَدَنِهِ.
ص: 347
حلیمه میگوید: به خدا سوگند هرگز جامههای محمد را از بول و غائط نشستم، زیرا هرگاه هنگام قضای حاجتش میشد، از پهلویی به پهلوی دیگر میگشت تا او را دریابم و بردارم و ببرم تا قضای حاجت کند، و به خدا سوگند هیچگاه از محمد بوی بد به مشامم نرسید، زیرا هرگاه از پشتش چیزی خارج میشد، بوی مشک و کافور از او برمیخاست. حلیمه میگوید: چون نُه ماه بر پیامبر گذشت، دیگر هرگز ندیدم چیزی از پشت ایشان خارج شود، زیرا زمین هر آنچه را از او خارج میشد میبلعید و از این رو من نمیدیدم.
واقدی میگوید: چون ده ماه پیامبر صلّی الله علیه و آله تمام شد، حلیمه در روز پنج شنبه برخاست و بر در خیمه نشست تا پیامبر بیدار شود و او ایشان را بیاراید و نزد جدّش عبدالمطّلب برود. اما پیامبر بیدار نشد و بیرون نیامد. پس از چهار ساعت با سری شسته شده و موهایی شانه شده و پیشانی و چانهای آراسته و جامههایی رنگارنگ از ابریشم نازک و زربافت بیرون آمد. حلیمه از آراستگی پیامبر و جامههای ایشان شگفت زده شد و به ایشان گفت: ای فرزندم! این جامه های گرانبها و آراستگیهای کامل از کجا فراهم آمد؟! و محمد به او فرمود: جامهها از بهشت است و آراستگیها از فرشتگان. حلیمه سخت تعجب کرد و ایشان را در روز جمعه نزد عبدالمطّلب برد. چون عبدالمطّلب حضرت را دید برخاست و ایشان را در آغوش کشید و در دامان خود نشاند و به ایشان گفت: ای فرزندم! این جامههای گرانبها و آراستگیهای کامل از کجا فراهم آمده؟! پیامبر فرمود: ای جدّ عزیز! از حلیمه بپرس. حلیمه به عبدالمطّلب گفت اینها کار ما نیست و عبدالمطّلب به او دستور داد تا این امر را از همه کس پوشیده دارد و هزار درهم سفید و ده دست جامه و یک کنیز رومی به او عطا کرد و حلیمه شاد و خوشحال از نزد عبدالمطّلب به کوی خود رفت.
واقدی میگوید: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله پانزده ماهه شد، هر که به ایشان مینگریست از متانت اندام و ملاحت تن ایشان، میپنداشت پنج سال دارد.
ص: 347
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَلَمَّا حَمَلَتْ حَلِیمَةُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِلَی حَیِّهَا حِینَ أَخَذَتْهُ مِنْ عِنْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ لَهَا اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ رَأْساً مِنَ الْمَوَاشِی فَوَضَعَتْ فِی تِلْکَ السَّنَةِ کُلُّ شَاةٍ تَوْأَماً بِبَرَکَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهَا وَ لَهَا أَلْفٌ وَ ثَلَاثُونَ رَأْساً مِنَ الشَّاغِیَةِ وَ الرَّاغِیَةِ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِخْوَةٌ مِنَ الرَّضَاعَةِ یَخْرُجُونَ بِالنَّهَارِ إِلَی الرِّعَایَةِ وَ یَعُودُونَ بِاللَّیْلِ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَرَجَعُوا ذَاتَ لَیْلَةٍ مَغْمُومِینَ فَلَمَّا دَخَلُوا الدَّارَ قَالَتْ لَهُمْ حَلِیمَةُ مَا لِی أَرَاکُمْ مَغْمُومِینَ قَالُوا یَا أُمَّنَا إِنَّ فِی هَذَا الْیَوْمِ جَاءَ ذِئْبٌ وَ أَخَذَ شَاتَیْنِ مِنْ شِیَاهِنَا وَ ذَهَبَ بِهِمَا فَقَالَتْ حَلِیمَةُ الْخَلَفُ وَ الْخَیْرُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی فَسَمِعَ النَّبِیُّ قَوْلَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ لَا عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَسْتَرْجِعُ الشَّاتَیْنِ مِنَ الذِّئْبِ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ ضَمْرَةُ وَا عَجَبَا مِنْکَ یَا أَخِی قَدْ أَخَذَهُمَا بِالْأَمْسِ فَکَیْفَ تَسْتَرْجِعُهُمَا بِالْیَوْمِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ صَغِیرٌ فِی قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ ضَمْرَةُ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی کَتِفِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُرَّ بِی إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی أَخَذَ الذِّئْبُ فِیهِ الشَّاتَیْنِ قَالَ فَذَهَبَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ کَتِفِ أَخِیهِ ضَمْرَةَ وَ سَجَدَ سَجْدَةً لِلَّهِ تَعَالَی وَ قَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ تَعْلَمُ حَقَّ حَلِیمَةَ عَلَیَّ وَ قَدْ تَعَدَّی ذِئْبٌ عَلَی مَوَاشِیهَا فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُلْزِمَ الذِّئْبَ بِرَدِّ الْمَوَاشِی إِلَیَّ قَالَ فَمَا اسْتَتَمَّ دُعَاءَهُ حَتَّی أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الذِّئْبِ أَنْ یَرُدَّ الْمَوَاشِیَ إِلَی صَاحِبِهَا.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ إِنَّ الذِّئْبَ لَمَّا ذَهَبَ بِالشَّاتَیْنِ حِینَ أَخَذَهُمَا نَادَی مُنَادٍ یَا أَیُّهَا الذِّئْبُ احْذَرِ اللَّهَ وَ بَأْسَهُ (1)وَ عُقُوبَتَهُ وَ احْفَظِ الشَّاتَیْنِ اللَّتَیْنِ أَخَذْتَهُمَا حَتَّی تَرُدَّهُمَا عَلَی خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا سَمِعَ الذِّئْبُ النِّدَاءَ تَحَیَّرَ وَ دَهِشَ وَ وَکَّلَ بِهِمَا رَاعِیاً یَرْعَاهُمَا إِلَی الصَّبَاحِ فَلَمَّا حَضَرَ النَّبِیُّ علیه السلام وَ دَعَا بِدُعَائِهِ قَامَ الذِّئْبُ وَ رَدَّهُمَا وَ قَبَّلَ قَدَمَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اعْذِرْنِی فَإِنِّی لَمْ أَعْلَمْ أَنَّهُمَا لَکَ فَأَخَذَ ضَمْرَةُ الشَّاتَیْنِ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْهُمَا شَیْ ءٌ فَقَالَ ضَمْرَةُ یَا مُحَمَّدُ مَا أَعْجَبَ شَأْنَکَ وَ أَنْفَذَ أَمْرَکَ فَبَلَغَ ذَلِکَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ فَأَمَرَهُمْ بِکِتْمَانِهِ فَکَتَمُوهُ مَخَافَةَ أَنْ یَحْسُدَهُ قُرَیْشٌ. (2)
ص: 348
واقدی میگوید: وقتی حلیمه پیامبر را از نزد عبدالمطّلب به کوی خود بازگرداند، در آن سال حلیمه بیست و دو رأس چهارپا داشت. اما در آن سال به برکت پیامبر صلّی الله علیه و آله هر گوسفندی دوقلو زایید. وقتی پیامبر از نزد حلیمه میرفت، او هزار و سی رأس گوسفند و شتر داشت.
واقدی میگوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله چند برادر رضاعی داشت که ظهر به چوپانی میرفتند و شب به خانه برمیگشتند. آنان شبی از شبها غمگین به خانه برگشتند. حلیمه به آنان گفت: چرا ناراحتید؟! گفتند: ای مادر! امروز گرگی آمد و دو تا از گوسفندانمان را گرفت و بُرد. حلیمه گفت: خدای متعال جایش را پُر میکند. پیامبر صلّی الله علیه و آله که سخن آنان را میشنید فرمود: ناراحت نباشید، من به خواست خداوند متعال آن دو گوسفند را برایتان از گرگ پس میگیرم. ضَمره عرض کرد: شگفتا از تو برادر! گرگ آنها را دیروز بُرده، چگونه امروز آنها را پس میگیری؟ پیامبر فرمود: این در قدرت خداوند متعال هیچ است. صبحهنگام ضَمره برخاست و رسول خدا را بر دوش خود گذاشت. پیامبر فرمود: مرا به جایی ببر که گرگ آن دو گوسفند را ربود. او رسول خدا را به آنجا بُرد. در آن دم پیامبر از دوش برادرش ضَمره پایین آمد و به درگاه خداوند متعال سجده کرد و فرمود:
خداوندا و سرورا و بزرگا! تو حق حلیمه بر گردن مرا میدانی، گرگ به گلهاش حمله کرده، از تو میخواهم گرگ را وادار کنی گوسفندان را به من پس بدهد. هنوز دعا تمام نشده بود که خداوند متعال به آن گرگ الهام کرد که گوسفندان را به صاحبشان باز گردان.
واقدی میگوید: وقتی آن گرگ آن دو گوسفند را بُرد، به او ندا رسید که ای گرگ! از خداوند و خشم و عقوبت او بترس و دو گوسفندی را که گرفتهای نگاه دار تا آنها را به بهترین پیامبر و رسول خداوند محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بازگردانی. گرگ چون ندا را شنید، سرگشته و متحیّر شد و از آن دو تا صبح مراقبت کرد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و آنطور دعا کرد، گرگ برخاست و آن دو را بازگرداند و جای پای پیامبر را بوسید و عرض کرد: ای محمد! مرا ببخش، نمیدانستم آن دو مال تواند. ضَمره گوسفندها را گرفت و دید هیچ آسیبی به آنان نرسیده، عرض کرد: ای محمد! مقام تو بسیار شگفتانگیز است و امر تو بسیار نافذ است! ضَمره ماجرا را برای عبدالمطّلب گفت و او به آنان دستور داد تا این سخن را پوشیده دارند. آنان نیز از ترس حسادت قریشیان ماجرا را پنهان نگاه داشتند.
ص: 348
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَنَتَیْنِ وَ نَظَرَ إِلَی حَلِیمَةَ وَ قَالَ لَهَا مَا لِی لَا أَرَی إِخْوَتِی بِالنَّهَارِ وَ أَرَاهُمْ بِاللَّیْلِ فَقَالَتْ لَهُ یَا سَیِّدِی سَأَلْتَنِی عَنْ إِخْوَتِکَ وَ هُمْ یَخْرُجُونَ فِی النَّهَارِ إِلَی الرِّعَاءِ فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّاهْ أُحِبُّ أَنْ أَخْرُجَ مَعَهُمْ إِلَی الرِّعَاءِ وَ أَنْظُرَ إِلَی الْبَرِّ وَ السَّهْلِ وَ الْجَبَلِ وَ أَنْظُرَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ تَشْرَبُ اللَّبَنَ مِنْ أُمَّهَاتِهَا وَ أَنْظُرَ إِلَی الْقَطَائِعِ (1)وَ إِلَی عَجَائِبِ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِهِ وَ أَعْتَبِرَ مِنْ ذَلِکِ وَ أَعْرِفَ الْمَنْفَعَةَ مِنَ الْمَضَرَّةِ فَقَالَتْ لَهُ حَلِیمَةُ أَ فَتُحِبُّ یَا وَلَدِی ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ فَلَمَّا أَصْبَحُوا الْیَوْمَ الثَّانِیَ قَامَتْ حَلِیمَةُ فَغَسَلَتْ رَأْسَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ سَرَّحَتْ شَعْرَهُ وَ دَهَنَتْهُ وَ مَشَطَتْهُ وَ أَلْبَسَتْهُ ثِیَاباً فَاخِرَةً وَ جَعَلَتْ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَیْنِ مِنْ حِذَاءِ (2)مَکَّةَ وَ عَمَدَتْ إِلَی سَلَّةٍ وَ جَعَلَتْ فِیهَا أَطْعِمَةً جَیِّدَةً وَ بَعَثَتْهُ مَعَ أَوْلَادِهَا وَ قَالَتْ لَهُمْ یَا أَوْلَادِی أُوصِیکُمْ بِسَیِّدِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ تَحْفَظُوهُ وَ إِذَا جَاعَ فَأَطْعِمُوهُ وَ إِذَا عَطِشَ فَاسْقُوهُ فَإِذَا عَیَّ (3)فَأَقْعِدُوهُ حَتَّی یَسْتَرِیحَ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی یَمِینِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَنْ یَسَارِهِ ضَمْرَةُ وَ قُرَّةُ قُدَّامَهُ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَهُمْ کَالْبَدْرِ بَیْنَ النُّجُومِ فَمَا بَقِیَ حَجَرٌ وَ لَا مَدَرٌ إِلَّا وَ هُمْ یُنَادُونَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَامِدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَحْمُودُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْقَوْلِ الْعَدْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِکَ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ کَفَرَ بِکَ وَ رَدَّ عَلَیْکَ حَرْفاً تَأْتِی بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّکَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَرُدُّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ وَ قَدْ تَحَیَّرَ الَّذِینَ مَعَهُ مِمَّا یَرَوْنَ مِنَ الْعَجَائِبِ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَصَابَهُ حَرُّ الشَّمْسِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی إِسْتِحْیَائِیلَ أَنْ مُدَّ فَوْقَ رَأْسِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَحَابَةً بَیْضَاءَ فَمَدَّهَا فَأَرْسَلَتْ عَزَالِیَهَا (4)کَأَفْوَاهِ الْقِرَبِ وَ رَشَّ الْقَطْرُ عَلَی السَّهْلِ وَ الْجَبَلِ وَ لَمْ تَقْطُرْ عَلَی رَأْسِ
ص: 349
واقدی میگوید: رسول الله دو ساله شده بود که باری به حلیمه نگریست و به او فرمود: چرا من ظهرها برادرانم را نمیبینم و شبها آنان را میبینم؟ حلیمه به ایشان عرض کرد: عزیزم! برادرانت ظهرها به چوپانی میروند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای مادر! من نیز دوست دارم با آنان به چوپانی بروم و با آنان دشت و بیابان و کوه را ببینم و بنگرم چگونه شتران از مادرانشان شیر میخورند و گلهها و شگفتیهای آفرینش خداوند متعال در زمین را ببینم و از آنها اندرز بگیرم و خوب را از بد بشناسم. حلیمه به ایشان عرض کرد: ای فرزندم! آیا چنین دوست میداری؟ فرمود: آری. صبح روز بعد حلیمه برخاست و سر محمد را شست و موهای ایشان را شانه کرد و روغن زد و ایشان را آراست و جامهای گرانبها و پایافزاری مکّی بر تن ایشان کرد و سبدی برداشت و غذاهای خوبی در آن گذاشت و آنگاه حضرت را با برادران ایشان فرستاد و به آنان گفت: ای فرزندانم! شما را درباره عزیزم محمد سفارش میکنم، از او مراقبت کنید و هرگاه گرسنه شد غذایش بدهید و هرگاه تشنه شد آبش بنوشانید و هرگاه خسته شد بنشانیدش تا استراحت کند. پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان راهی شد و عبدالله بن حارث از سمت راست ایشان و ضَمره از سمت چپ ایشان و قرّه پیشاپیش ایشان میرفتند و پیامبر همچون ماه در میان ستارگان در میانشان بود. در راه هر سنگ و کلوخی ندا سر میداد: سلام بر تو ای محمد! سلام بر تو ای احمد! سلام بر تو ای حامد! سلام بر تو ای محمود! سلام بر تو ای صاحب کلام راستین لا اله الا الله و محمد رسول الله! خوشا به حال هر که به تو ایمان آورد و بدا به حال هر که به تو کفر ورزد و درباره آنچه از جانب پروردگارت میآوری از تو سرپیچی کند. پیامبر نیز سلام آنان را پاسخ میداد و همراهان ایشان از آن همه شگفتی متحیّر بودند. چون گرمای خورشید بر پیامبر تابید، خداوند متعال به استحیائیل وحی فرمود که بر فراز سر محمد ابری سفید بگستراند و او چنین کرد. ناگاه آسمان دهان گشود و باران بر دشتها و کوهها بارش گرفت اما قطرهای بر سر
ص: 349
مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَطْرَةٌ وَ سَالَتْ مِنْ ذَلِکَ الْمَطَرِ الْأَوْدِیَةُ وَ صَارَ الْوَحَلُ فِی الْأَرْضِ مَا خَلَا طَرِیقَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یَنْزِلُ مِنْ تِلْکَ السَّحَابَةِ (1)رِیشُ الزَّعْفَرَانِ وَ سَنَابِلُ الْمِسْکِ وَ کَانَ فِی تِلْکَ الْبَرِّیَّةِ نَخْلَةٌ یَابِسَةٌ عَادِیَةٌ (2)قَدْ یَبِسَتْ أَغْصَانُهَا وَ تَنَاثَرَتْ أَوْرَاقُهَا مُنْذُ سَنَتَیْنِ فَاسْتَنَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا فَأَوْرَقَتْ وَ أَرْطَبَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ أَرْسَلَتْ ثِمَارَهَا مِنْ ثَلَاثَةِ أَجْنَاسٍ أَخْضَرَ وَ أَحْمَرَ وَ أَصْفَرَ وَ قَعَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هُنَالِکَ یُکَلِّمُ إِخْوَتَهُ وَ رَأَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَوْضَةً خَضْرَاءَ فَقَالَ یَا إِخْوَتِی أُرِیدُ أَنْ أَمُرَّ بِهَذِهِ الرَّوْضَةِ وَ کَانَ وَرَاءَ الرَّوْضَةِ تَلٌّ کَئُودٌ (3)وَ عَلَیْهِ أَنْوَاعُ (4)النَّبَاتَاتِ فَقَالَ یَا إِخْوَتِی مَا ذَلِکَ التَّلُّ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ وَرَاءَ ذَلِکَ التَّلِّ الْبَرَارِی وَ الْمَفَاوِزُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنِّی قَدِ اشْتَهَیْتُ أَنْ أَنْظُرَ إِلَیْهِ فَقَالَ الْقَوْمُ نَحْنُ نَمْضِی مَعَکَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَلِ اشْتَغِلُوا أَنْتُمْ بِأَعْمَالِکُمْ وَ أَنَا أَمْضِی وَحْدِی وَ أَرْجِعُ إِلَیْکُمْ سَرِیعاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالُوا جَمِیعاً مُرَّ (5)یَا مُحَمَّدُ فَإِنَّ قُلُوبَنَا مُتَفَکِّرَةٌ بِسَبَبِکَ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّ فِی تِلْکَ الرَّوْضَةِ وَحْدَهُ وَ نَظَرَ إِلَی تِلْکَ الْبَرَارِی وَ الْمَفَاوِزِ وَ هُوَ یَعْتَبِرُ وَ یَتَعَجَّبُ مِنَ الرَّوْضَةِ حَتَّی بَلَغَ التَّلَّ وَ نَظَرَ إِلَی جَبَلٍ شَاهِقٍ فِی الْهَوَاءِ کَالْحَائِطِ وَ لَا یَتَهَیَّأُ لَهُ صُعُودُهُ لِاعْتِدَالِهِ وَ ارْتِفَاعِهِ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی نَفْسِهِ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَصْعَدَ هَذَا التَّلَّ فَأَنْظُرَ إِلَی مَا وَرَاءَهُ مِنَ الْعَجَائِبِ قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَأَرَادَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصْعَدَ الْجَبَلَ فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لَهُ ذَلِکَ لِاسْتِوَائِهِ فِی الْهَوَاءِ فَصَاحَ إِسْتِحْیَائِیلُ فِی الْجَبَلِ صَیْحَةً أَرْعَشَتْهُ فَاهْتَزَّ اهْتِزَازاً وَ قَالَ لَهُ أَیُّهَا الْجَبَلُ وَیْحَکَ أَطِعْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله خَیْرَ الْمُرْسَلِینَ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَصْعَدَ عَلَیْکَ فَفَرِحَ الْجَبَلُ وَ تَرَاکَمَ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ کَمَا یَتَرَاکَمُ الْجِلْدُ فِی النَّارِ فَصَعِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْلَاهُ وَ کَانَتْ تَحْتَ
ص: 350
محمد صلّی الله علیه و آله نمیچکید. صحرا از آن باران پُر از آب شد و همه چیز در گل فرو رفت جز راه محمد. از آن ابر بر سر محمد ذرات زعفران و گُلهای مشک میریخت. در آن صحرا درخت نخل قدیمی و خشکی بود که در آن سالها شاخههایش خشکیده بود و برگهایش پراکنده شده بود. پیامبر به آن تکیه زد و ناگاه برگ داد و رطب داد و بار داد و میوهاش را با سه رنگ سبز و سرخ و زرد پایین آورد و پیامبر آنجا با برادران خود به صحبت نشست. پیامبر باغی سرسبز دید و فرمود: ای برادران! میخواهم به این باغ بروم. پشت آن باغ تپهای ناهموار با انواع گیاهان بود. فرمود: ای برادران! آن تپه چیست؟ عرض کردند: ای محمد! پشت آن تپه صحرا و بیابان است. پیامبر فرمود: دوست دارم آنجا را ببینم. آنها عرض کردند: ما نیز با تو میآییم. پیامبر فرمود: شما به کار خود بپردازید، من تنهایی میروم و انشاءالله زود نزدتان برمیگردم. عرض کردند: برو ای محمد! اما دل ما در پی توست.
واقدی میگوید: پیامبر به تنهایی سوی آن باغ رفت و به دشت و صحرا مینگریست و عبرت میگرفت و از آن باغ لذت میبُرد تا اینکه به آن تپه رسید و به کوهی سر به فلک کشیده نگریست. کوه بسیار بلند و مرتفع بود و پیامبر صعود از آن را آسان نمیدید. ایشان با خود گفت: دلم میخواهد از این کوه بالا بروم و شگفتیهای پشتش را ببینم. پیامبر خواست از کوه بالا برود اما این برای ایشان ممکن نبود چون کوه بسیار مرتفع بود. ناگاه استحیائیل بر سر کوه فریادی بلند کشید و کوه لرزید. به او گفت: ای کوه، وای بر تو! از محمد اطاعت کن، او برترین رسول خداست و میخواهد از تو بالا برود. کوه خوشحال شد و همچون پوست که در آتش جمع شود، خود را جمع کرد و پیامبر از آن بالا رفت. زیر
ص: 350
هَذَا الْجَبَلِ حَیَّاتٌ کَثِیرَةٌ مِنْ أَلْوَانٍ شَتَّی وَ عَقَارِبُ کَالْبِغَالِ فَلَمَّا هَمَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالنُّزُولِ إِلَی تَحْتِ الْجَبَلِ صَاحَ الْمَلَکُ إِسْتِحْیَائِیلُ صَیْحَةً عَظِیمَةً وَ قَالَ أَیَّتُهَا الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ غَیِّبُوا أَنْفُسَکُمْ فِی جُحُورِکُمْ (1)وَ تَحْتَ صُخُورِکُمْ لَا یَرَاکُمْ سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَسَارَعَ الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ إِلَی مَا أَمَرَهُمْ إِسْتِحْیَائِیلُ وَ غَیَّبُوا أَنْفُسَهُمْ فِی کُلِّ جُحْرٍ وَ تَحْتَ کُلِّ حَجَرٍ وَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَبَلِ فَرَأَی عَیْنَ مَاءٍ بَارِدٍ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ فَقَعَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ الْعَیْنِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ دَرْدَائِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَامِدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَحْمُودُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طه السَّلَامُ عَلَیْکَ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَیُّهَا الْمَلِیحُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طَابُ (یَا) طَابُ (2)السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدُ یَا سَیِّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَارِقْلِیطُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طس السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طسم السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَمْسَ الدُّنْیَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَمَرَ الْآخِرَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَمْسَ الْقِیَامَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا زُهْرَةَ الْمَلَائِکَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَفِیعَ الْمُذْنِبِینَ (3)السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ التَّاجِ وَ الْهِرَاوَةِ (4)السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْقُرْآنِ وَ النَّاقَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْحَجِّ وَ الزِّیَارَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ السَّیْفِ الْقَاطِعِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الرُّمْحِ الطَّاعِنِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ السَّهْمِ النَّافِذِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْمَسَاعِی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مِفْتَاحَ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مِصْبَاحَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْحَوْضِ الْمَوْرُودِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْمُسْلِمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُبْطِلَ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُظْهِرَ الْإِسْلَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ قَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِکَ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ کَفَرَ بِکَ وَ رَدَّ عَلَیْکَ حَرْفاً مِمَّا تَأْتِی بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّکَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَرُدُّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ
ص: 351
کوه مارهای بسیار از انواع مختلف و عقربهایی چون استر وجود داشت. چون پیامبر خواست سوی پایین کوه فرود آید، استحیائیل فرشته فریاد بلندی کشید و گفت: ای مارها و عقربها! خود را در سوراخهایتان در زیر صخرهها پنهان کنید تا سرور اولین و آخرینِ آفریدگان، شما را نبیند. مارها و عقربها شتابان امر استحیائیل را اطاعت کردند و خود را در هر سوراخ و به زیر هر سنگی پنهان کردند. پیامبر صلّی الله علیه و آله از کوه پایین آمد و به چشمه آب سردی رسید که شیرینتر از عسل و گواراتر از کره بود. کنار چشمه نشست. در آن دم جبرئیل با میکائیل و اسرافیل و دردائیل آنجا فرود آمدند. جبرئیل گفت: سلام بر تو ای محمد! سلام بر تو ای احمد! سلام بر تو ای حامد! سلام بر تو ای محمود! سلام بر تو ای «طه»(1)!
سلام بر تو «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»(2)!
{ای کشیده ردای شب بر سر} سلام بر تو ای ملیح! سلام بر تو ای پاکیزه! سلام بر تو ای سرور! سلام بر تو ای فارقلیط! سلام بر تو ای «طس»(3)! سلام بر تو ای «طسم»(4)!
سلام بر تو ای خورشید دنیا! سلام بر تو ای ماه آخرت! سلام بر تو ای نور دنیا و آخرت! سلام بر تو ای خورشید قیامت! سلام بر تو ای خاتم پیامبران! سلام بر تو ای درخشندگی فرشتگان! سلام بر تو ای شفیع گنهکاران! سلام بر تو ای صاحب تاج و عصا! سلام بر تو ای صاحب قرآن و ناقه! سلام بر تو ای صاحب حجّ و زیارت! سلام بر تو ای صاحب رکن و مقام! سلام بر تو ای صاحب شمشیر برّان! سلام بر تو ای صاحب نیزه بّرا! سلام بر تو ای صاحب تیر تیز! سلام بر تو ای صاحب تلاشها! سلام بر تو ای ابوالقاسم! سلام بر تو ای کلید بهشت! سلام بر تو ای چراغ دین! سلام بر تو ای صاحب حوض کوثر! سلام بر تو ای رهبر مسلمین! سلام بر تو ای برانداز بتپرستی! سلام بر تو ای رهبر رسولان! سلام بر تو ای پدیدآورنده اسلام! سلام بر تو ای صاحب کلام لا اله الا الله و محمد رسول الله! خوشا به حال هر که به تو ایمان آورَد و بدا به حال هر که به تو کفر ورزد و درباره آنچه از جانب پروردگارت میآوری از تو سرپیچی کند. پیامبر صلّی الله علیه و آله سلام او را پاسخ داد و به آنان فرمود: شما کیستید؟ عرض کردند: ص: 351
أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ وَ قَعَدُوا حَوْلَهُ قَالَ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَائِیلَ علیه السلام قَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَظَرَ إِلَی إِسْرَافِیلَ وَ قَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ اسْمِی عَبْدُ اللَّهِ وَ نَظَرَ إِلَی مِیکَائِیلَ وَ قَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ عَبْدُ الْجَبَّارِ وَ نَظَرَ إِلَی دَرْدَائِیلَ وَ قَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کُلُّنَا عِبَادُ اللَّهِ وَ کَانَ مَعَ جَبْرَئِیلَ طَسْتٌ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ مَعَ مِیکَائِیلَ إِبْرِیقٌ مِنْ یَاقُوتٍ أَخْضَرَ وَ فِی الْإِبْرِیقِ مَاءٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَتَقَدَّمَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ وَضَعَ فَمَهُ عَلَی فَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی أَنْ ذَهَبَتْ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اعْلَمْ وَ افْهَمْ مَا بَیَّنْتُهُ لَکَ قَالَ نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَدْ مَلَأَ جَوْفَهُ عِلْماً وَ فَهْماً وَ حُکْماً وَ بُرْهَاناً وَ زَادَ اللَّهُ تَعَالَی فِی نُورِ وَجْهِهِ سَبْعَةً وَ سَبْعِینَ ضِعْفاً فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لِأَحَدٍ أَنْ یَمْلَأَ بَصَرَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ جَبْرَائِیلُ علیه السلام لَا تَخَفْ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مِثْلِی مَنْ یَخَافُ وَ عِزَّةِ رَبِّی وَ جَلَالِهِ وَ جُودِهِ وَ کَرَمِهِ وَ ارْتِفَاعِهِ فِی عُلُوِّ مَکَانِهِ لَوْ عَلِمْتُ شَیْئاً (1)دُونَ جَلَالِ عَظَمَتِهِ لَقُلْتُ لَمْ أَعْرِفْ رَبِّی قَطُّ قَالَ وَ نَزَلَ جَبْرَائِیلُ (2)إِلَی مِیکَائِیلَ وَ قَالَ حَقٌّ لِرَبِّنَا أَنْ یَتَّخِذَ مِثْلَ هَذَا حَبِیباً وَ یَجْعَلَهُ سَیِّدَ وُلْدِ آدَمَ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَائِیلَ علیه السلام أَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَفَاهُ وَ رَفَعَ أَثْوَابَهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا تُرِیدُ تَصْنَعُ یَا أَخِی جَبْرَائِیلُ فَقَالَ جَبْرَائِیلُ لَا بَأْسَ عَلَیْکَ فَأَخْرَجَ جَنَاحَهُ (3)وَ شَقَّ بَطْنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَدْخَلَ جَنَاحَهُ فِی بَطْنِهِ وَ خَرَقَ قَلْبَهُ وَ شَقَّ المقلبة وَ أَظْهَرَ نُکْتَةً سَوْدَاءَ فَأَخَذَهَا جَبْرَائِیلُ علیه السلام فَغَسَلَهَا وَ مِیکَائِیلُ یَصُبُّ الْمَاءَ عَلَیْهِ فَنَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَقُولُ یَا جَبْرَائِیلُ لَا تَقْشِرْ قَلْبَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَتُوجِعَهُ وَ لَکِنِ اغْسِلْهُ بِزَغَبِکَ وَ الزَّغَبُ هُوَ الرِّیشُ الَّذِی تَحْتَ الْجَنَاحِ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ زَغَبَةً وَ غَسَلَ بِهَا قَلْبَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَدَّ المقلبة إِلَی الْقَلْبِ وَ الْقَلْبَ إِلَی الصَّدْرِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ ذَاتَ یَوْمٍ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ شَیْ ءٍ غُسِلَ قَلْبُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ غُسِلَ مِنَ الشَّکِّ وَ الْیَقِینِ (4)لَا مِنَ الْکُفْرِ فَإِنِّی لَمْ أَکُنْ کَافِراً قَطُّ لِأَنِّی کُنْتُ مُؤْمِناً بِاللَّهِ مِنْ قَبْلِ أن
ص: 352
ما بندگان خداوندیم. و گرد ایشان نشستند. پیامبر به جبرئیل نگریست و فرمود: نامت چیست؟ عرض کرد: بنده خدا. به اسرافیل نگریست و فرمود: نامت چیست؟ عرض کرد: بنده خدا. به میکائیل نگریست و فرمود: نامت چیست؟ عرض کرد: بنده خداود جبّار. به دردائیل نگریست و فرمود: نامت چیست؟ عرض کرد: بنده خداوند رحمان. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: همه ما بندگان خدا هستیم. جبرئیل تشتی از یاقوت سرخ و میکائیل تُنگی از یاقوت سبز پُر از آب بهشت به همراه داشتند. جبرئیل جلو آمد و دهانش را سه ساعت بر دهان مبارک حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نهاد و سپس عرض کرد: ای محمد! بدان و دریاب آنچه را برایت گفتم. فرمود: إنشاءالله. در آن هنگام سینه پیامبر مملو از علم و فهم و حکمت و برهان شد و خداوند هفتاد و هفت برابر بر درخشندگی نور چهره ایشان افزود و چهره حضرت چنان شد که دیگر کسی نمیتوانست خیره به ایشان بنگرد. جبرئیل به حضرت عرض کرد: نترس ای محمد! پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی همچون من نمیترسد، به عزت و جلال و جود و کرم و بلندمرتبگی پروردگارم سوگند اگر از چیزی فروتر از شکوه عظمت او می ترسیدم میگفتم پروردگارم را هیچ نمیشناسم. آنگاه جیرئیل نزد میکائیل رفت و به او گفت: پروردگارمان حق دارد کسی همچون او را حبیب خود بداند و او را سرور فرزندان آدم قرار دهد. جبرئیل پشت سر پیامبر رفت و جامه ایشان را بالا زد. پیامبر فرمود:
چه میخواهی بکنی ای برادر؟! عرض کرد: نگران نباش. آنگاه بالهایش را درآورد و شکم پیامبر را شکافت و بالَش را در شکم حضرت فرو بُرد و قلب ایشان را شکافت و قسمتی از آن را بیرون آورد و از درونش نقطهای سیاه خارج کرد. سپس میکائیل بر قلب حضرت آب ریخت و جبرئیل آن را شست. ناگاه از آسمان ندا در رسید که ای جبرئیل، پوست قلب محمد را فشار نده تا درد نکشد، آن را با پرهای زیر بالت بشوی. جبرئیل پری از زیر بال خود درآورد و قلب حضرت را با آن شست و سپس آن قسمتِ قلب را به قلب و خود قلب را به سینه ایشان بازگرداند.
عبدالله بن عباس میگوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله به بلوغ مردان رسیده بود که از ایشان پرسیدم: ای رسول خدا! قلب شما با چه چیز و از چه چیز شسته شده؟ فرمود: از شک و فتنه شسته شده و نه از کفر، من هیچگاه کافر نبودهام و پیش
ص: 352
أَکُونَ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام (1)فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَتَی نُبِّئْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا أَبَا حَفْصٍ نُبِّئْتُ وَ آدَمُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَقَالَ إِسْرَافِیلُ (2)لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا اسْمُکَ یَا فَتَی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ لِیَ اسْمٌ غَیْرُ هَذَا قَالَ إِسْرَافِیلُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ لَکِنِّی أُمِرْتُ بِأَمْرٍ فَأَفْعَلُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله افْعَلْ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَقَامَ إِسْرَافِیلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَلَّ أَزْرَارَ قَمِیصِهِ وَ أَلْقَاهُ عَلَی قَفَاهُ (3)وَ أَخْرَجَ خَاتَماً کَانَ مَعَهُ وَ عَلَیْهِ سَطْرَانِ الْأَوَّلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الثَّانِی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ ذَلِکَ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ فَوَضَعَ الْخَاتَمَ بَیْنَ کَتِفَیِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَارَ الْخَاتَمُ بَیْنَ کَتِفَیْهِ کَالْهِلَالِ الطَّالِعِ بِجِسْمِهِ وَ اسْتَبَانَ السَّطْرَانِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ کَالشَّامَةِ یَقْرَؤُهُمَا کُلُّ عَرَبِیٍّ کَاتِبٍ (4)ثُمَّ دَنَا دَرْدَائِیلُ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ تَنَامُ السَّاعَةَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَوَضَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ فِی حَجْرِ دَرْدَائِیلَ وَ غَفَا (5)غَفْوَةً فَرَأَی فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ شَجَرَةً نَابِتَةٌ فَوْقَ رَأْسِهِ وَ عَلَی الشَّجَرَةِ أَغْصَانٌ غِلَاظٌ مُسْتَوِیَاتٌ کُلُّهَا وَ عَلَی کُلِّ غُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا غُصْنٌ وَ غُصْنَانِ وَ ثَلَاثَةُ وَ أَرْبَعَةُ أَغْصَانٍ وَ رَأَی عِنْدَ سَاقِ الشَّجَرَةِ مِنَ الْحَشِیشِ مَا لَا یَتَهَیَّأُ وَصْفُهُ وَ کَانَتِ الشَّجَرَةُ عَظِیمَةً غَلِیظَةَ السَّاقِ ذَاهِبَةً فِی الْهَوَاءِ ثَابِتَةَ الْأَصْلِ بَاسِقَةَ الْفَرْعِ (6)فَنَادَی منادیا (مُنَادٍ) یَا مُحَمَّدُ أَ تَدْرِی مَا هَذِهِ الشَّجَرَةُ فَقَالَ
ص: 353
از آنکه در صُلب آدم قرار بگیرم، مومن بودم(1). عمر بن خطاب عرض کرد: چه هنگام شما به پیامبری رسیدی ای رسول خدا؟! فرمود: ای اباحفص! هنگامی که آدم میان روح و جسم بود من پیامبر شدم.
واقدی میگوید: اسرافیل به پیامبر عرض کرد: نامت چیست ای جوانمرد؟ فرمود: من محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف هستم و نام دیگری نیز دارم. اسرافیل عرض کرد: درست گفتی ای محمد! من دستوری گرفتهام که باید انجامش دهم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: به دستوری که داری عمل کن. اسرافیل کنار حضرت آمد و دکمههای پیراهن ایشان را باز کرد و آن را بر سر حضرت کشید و مُهری را که به همراه داشت در آورد. بر آن مُهر دو خط نگاشته شده بود: اول لاله الا الله و دوم محمد رسول الله. اسرافیل آن مُهر را که مُهر نبوت بود، بر میان کتفهای پیامبر زد. مُهر در میان کتفهای پیامبر همچون ماه تابان شد و آن دو خط بر میان کتفهای ایشان مانند خال چنان آشکار شد که هر عربی که خواندن میدانست، میتوانست آن را بخواند. بعد از او دردائیل جلو آمد و عرض کرد: ای محمد! لحظهای بخواب. پیامبر صلّی الله علیه و آله پذیرفت و سر مبارکش را در دامان دردائیل گذاشت و به خوابی سبک فرو رفت. در خواب دید درختی بالای سرش رویید و شاخههای تنومندی داد که همه به یک اندازه بودند. هر یک از شاخهها یک و دو و سه و چهار شاخه بود. پایین تنه درخت گیاهانی وصفناپذیر بود. آن درخت بسیار بزرگ بود و تنهای تنومند داشت، به هوا برخاسته بود و ریشهای استوار و شاخههایی برافراشته داشت. در آن دم ندا در رسید که ای محمد! آیا میدانی این درخت چیست؟ فرمود:
ص: 353
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یَا أَخِی قَالَ اعْلَمْ أَنَّ هَذِهِ الشَّجَرَةَ أَنْتَ وَ الْأَغْصَانَ أَهْلُ بَیْتِکَ وَ الَّذِی تَحْتَهَا مُحِبُّوکَ وَ مَوَالِیکَ فَأَبْشِرْ یَا مُحَمَّدُ بِالنُّبُوَّةِ الْأَثِیرَةِ (1)وَ الرِّئَاسَةِ الْخَطِیرَةِ ثُمَّ إِنَّ دَرْدَائِیلَ أَخْرَجَ مِیزَاناً عَظِیماً کُلُّ کِفَّةٍ مِنْهُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَأَخَذَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ وَضَعَهُ فِی کِفَّةٍ وَ وَضَعَ مِائَةً مِنْ أَصْحَابِهِ فِی کِفَّةٍ فَرَجَحَ بِهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ عَمَدَ إِلَی أَلْفِ رَجُلٍ مِنْ خَوَاصِّ أُمَّتِهِ فَوَضَعَهُمْ فِی الْکِفَّةِ الثَّانِیَةِ فَرَجَحَ بِهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ عَمَدَ إِلَی أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَوَضَعَهُمْ فِی الْکِفَّةِ فَرَجَحَ بِهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ عَمَدَ إِلَی نِصْفِ أُمَّتِهِ فَرَجَحَ بِهِمُ النَّبِیُّ ثُمَّ عَمَدَ إِلَی أُمَّتِهِ کُلِّهِمْ ثُمَّ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ الْمَلَائِکَةِ کُلِّهِمْ أَجْمَعِینَ ثُمَّ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ ثُمَّ الرِّمَالِ ثُمَّ الْأَشْجَارِ ثُمَّ الْأَمْطَارِ ثُمَّ جَمِیعِ مَا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی فَوَزَنَ بِهِمُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَعْدِلُوهُ وَ رَجَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِهِمْ فَلِهَذَا قَالَ خَیْرُ الْخَلْقِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُ رَجَحَ بِالْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ هَذَا کُلُّهُ یَرَاهُ بَیْنَ النَّوْمِ وَ الْیَقَظَةِ فَقَالَ دَرْدَائِیلُ یَا مُحَمَّدُ طُوبَی لَکَ ثُمَّ طُوبَی لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ وَ حُسْنُ مَآبٍ وَ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ کَفَرَ بِکَ وَ رَدَّ عَلَیْکَ حَرْفاً مِمَّا تَأْتِی بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّکَ ثُمَّ عَرَجَ الْمَلَائِکَةُ إِلَی السَّمَاءِ. (2)قَالَ الْوَاقِدِیُّ فَلَمَّا طَالَ مَکْثُ النَّبِیِّ طَلَبَهُ فِی تِلْکَ الْمَفَاوِزِ إِخْوَتُهُ أَوْلَادُ حَلِیمَةَ فَلَمْ یَجِدُوهُ فَرَجَعُوا إِلَی حَلِیمَةَ فَأَعْلَمُوهَا بِقِصَّتِهِ فَقَامَتْ ذَاهِلَةَ الْعَقْلِ تَصِیحُ فِی حَیِّ بَنِی سَعْدٍ فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ فِی حَیِّ بَنِی سَعْدٍ أَنَّ مُحَمَّداً قَدِ افْتُقِدَ فَقَامَتْ حَلِیمَةُ وَ مَزَّقَتْ أَثْوَابَهَا وَ خَدَشَتْ وَجْهَهَا وَ کَشَفَتْ شَعْرَهَا (3)وَ هِیَ تَعْدُو فِی الْبَرَارِی وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْقِفَارِ حَافِیَةَ الْقَدَمِ وَ الشَّوْکُ یَدْخُلُ فِی رِجْلَیْهَا وَ الدَّمُ یَسِیلُ مِنْهُمَا وَ هِیَ تُنَادِی وَا وَلَدَاهْ وَا قُرَّةَ عَیْنَاهْ وَا ثَمَرَةَ فُؤَادَاهْ وَ مَعَهَا نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ یَبْکِینَ مَعَهَا مُکَشَّفَاتِ الشُّعُورِ مُخَدَّشَاتِ الْوُجُوهِ وَ حَلِیمَةُ
ص: 354
نه ای برادر! عرض کرد: بدان که این درخت، تو هستی و این شاخهها اهل بیت تو هستند، آنان که پایین تو هستند دوستان و دوستداران تواند، پس بشارت باد بر تو ای محمد به نبوتی جاودان و ریاستی خطیر. آنگاه دردائیل ترازوی بزرگی در آورد که هر کفهاش به اندازه میان آسمان و زمین بود. پیامبر را برداشت و ایشان را در یک کفه گذاشت و صد تن از یاران ایشان را نیز در کفهای دیگر گذاشت. پیامبر سنگینی کرد. سپس هزار تن از خواص امت حضرت را در کفه دوم گذاشت. پیامبر سنگینی کرد. سپس نیمی از امت حضرت را در کفه گذاشت. پیامبر سنگینی کرد. سپس همه امت حضرت را در کفه گذاشت و سپس همه پیامبران و رسولان را و سپس همه فرشتگان را و سپس همه کوهها و دریاها و خاکها و درختها و بارانها را و سپس همه آفریدگان خدای متعال را در آن کفه گذاشت و آنان را با پیامبر سنجید. اما آنان با حضرت برابر نشدند و پیامبر بر آنان سنگینی کرد. این شد که گفت: نیکترین آفریده خداوند محمد است، چراکه او بر همه آفریدگان سنگینی کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله همه اینها را میان خواب و بیداری میدید. دردائیل عرض کرد: ای محمد! خوشا به حال تو و باز خوشا به حال تو و حال امت تو و سرنوشتی نیک از برایتان باد، و بدا و باز بدا به حال هر که به تو کفر ورزد و درباره آنچه از جانب پروردگارت میآوری از تو سرپیچی کند. آنگاه آن فرشتگان به آسمان عروج کردند.
واقدی میگوید: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله دیر کرد، پسران حلیمه و برادران حضرت در پی ایشان به آن دشتها رفتند اما حضرت را نیافتند. آنان نزد حلیمه برگشتند و ماجرا را برای او گفتند. او سرگشته در کوی بنی سعد به راه افتاد و فریاد برآورد که محمد ناپدید شده است. او جامههای خود را درید و بر چهره خود چنگ زد و گیسوانش را پریشان کرد و با پای برهنه در دشتها و بیایانها و کویرها و صحراها بر روی خارها دوید و خون از پاهایش به راه افتاد و صدا میزد: وای فرزندم! وای نور چشمم! وای میوه دلم! زنان بنی سعد نیز همراه حلیمه میگریستند و گیسوان خود را پریشان میکردند و بر چهرههای خود چنگ میزدند
ص: 354
تَسْقُطُ مَرَّةً وَ تَقُومُ أُخْرَی وَ مَا بَقِیَ فِی الْحَیِّ شَیْخٌ وَ لَا شَابٌّ وَ لَا حُرٌّ وَ لَا عَبْدٌ إِلَّا یَعْدُو فِی الْبَرِّیَّةِ فِی طَلَبِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ یَبْکُونَ کُلُّهُمْ بِقَلْبٍ مُحْتَرِقٍ وَ رَکِبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَارِثِ وَ رَکِبَ مَعَهُ آلُ بَنِی سَعْدٍ وَ حَلَفَ إِنْ لَا وَجَدْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله السَّاعَةَ وَضَعْتُ سَیْفِی فِی آلِ بَنِی سَعْدٍ وَ غَطَفَانَ وَ أَقْتُلُهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ وَ أَطْلُبُ بِدَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ذَهَبَتْ حَلِیمَةُ عَلَی حَالَتِهَا مَعَ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ نَحْوَ مَکَّةَ وَ دَخَلَهَا وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ قَاعِداً عِنْدَ أَسْتَارِ الْکَعْبَةِ مَعَ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ وَ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی حَلِیمَةَ عَلَی تِلْکَ الْحَالَةِ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ صَاحَ وَ قَالَ مَا الْخَبَرُ فَقَالَتْ حَلِیمَةُ اعْلَمْ أَنَّ مُحَمَّداً قَدْ فَقَدْنَاهُ مُنْذُ أَمْسِ وَ قَدْ تَفَرَّقَ آلُ سَعْدٍ فِی طَلَبِهِ قَالَ فَغُشِیَ عَلَیْهِ سَاعَةً ثُمَّ أَفَاقَ وَ قَالَ کَلِمَةً لَا یُخْذَلُ قَائِلُهُا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ هَاتِ فَرَسِی وَ سَیْفِی وَ جَوْشَنِی فَقَامَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ صَعِدَ إِلَی أَعْلَی الْکَعْبَةِ وَ نَادَی یَا آلَ غَالِبٍ یَا آلَ عَدْنَانَ یَا آلَ فِهْرٍ یَا آلَ نِزَارٍ یَا آلَ کِنَانَةَ یَا آلَ مُضَرَ یَا آلَ مَالِکٍ فَاجْتَمَعَ عَلَیْهِ بُطُونُ الْعَرَبِ وَ رُؤَسَاءُ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَالُوا لَهُ مَا الْخَبَرُ یَا سَیِّدَنَا فَقَالَ لَهُمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَا یُرَی مُنْذُ أَمْسِ فَارْکَبُوا وَ تَسَلَّحُوا فَرَکِبَ ذَلِکَ الْیَوْمَ مَعَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَشَرَةُ آلَافِ رَجُلٍ فَبَکَی الْخَلْقُ کُلُّهُمْ رَحْمَةً لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَامَتِ الصَّیْحَةُ وَ الْبُکَاءُ فِی کُلِّ جَانِبٍ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ خَرَجْنَ مِنَ السُّتُورِ مُرَافَقَةً لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَعَ الْقَوْمِ إِلَی حَیِّ بَنِی سَعْدٍ وَ سَائِرِ الْأَطْرَافِ وَ انْجَذَبَ (1)عَبْدُ الْمُطَّلِبِ نَحْوَ حَیِّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أَصْحَابِهِ بَاکِینَ الْعُیُونُ مُمَزَّقِینَ الثِّیَابُ فَلَمَّا نَظَرَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْبُکَاءِ وَ قَالَ یَا أَبَا الْحَارِثِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ أثاف (إِسَافٍ) (2)وَ نَائِلَةَ إِنْ لَمْ أَجِدْ مُحَمَّداً
ص: 355
و او افتان و خیزان میدوید. هر پیر و جوان و آزاد و بندهای در کوی بود به دنبال محمد در بیابان میدوید و همه با قلبی سوزان میگریستند. عبدالله بن حارث به همراه خاندان بنی سعد سوار شدند و او قسم خورد که اگر محمد را نیابم، شمشیرم را میان خاندان بنی سعد و غطفان میگذارم و همه آنان را در طلب خون محمد میکُشم. حلیمه در همان حال با زنان بنی سعد به سوی مکه رفت و داخل شد. عبدالمطّلب کنار پردههای کعبه با سران قریش و بنی هاشم نشسته بود. چون نگاهش یه حلیمه افتاد و او را در آن حال دید، بدنش لرزید و فریاد کشید و گفت: چه شده؟ حلیمه گفت: محمد را از دیروز گم کردهایم و خاندان سعد به دنبالش پراکنده شدهاند. عبدالمطّلب دمی از هوش رفت و سپس به هوش آمد و سخنی گفت که هر که آن سخن را بگوید به خواری نمیافتد. او گفت: لا حول و لا قوّة إلا بالله العلی العظیم. سپس گفت: ای غلام! اسب و شمشیر و جوشن مرا بیاور. او برخاست و بر فراز کعبه رفت و ندا سر داد: ای خاندان غالب! ای خاندان عدنان! ای خاندان فَهر! ای خاندان نِزار! ای خاندان کنانه! ای خاندان مُضَر! ای خاندان مالک! همه بزرگان عرب و سران بنی هاشم نزدش گرد آمدند و گفتند: چه شده ای سرور ما؟! گفت: محمد از دیروز دیده نشده، پس سوار شوید و سلاح برگیرید. آن روز ده هزار مرد همراه عبدالمطّلب سوار شدند و همه خلق به حال عبدالمطّلب میگریستند و از هر سو صدای گریه و زاری بلند بود، حتی دختران پردهنشین از پشت پردهها بیرون آمدند تا با عبدالمطّلب و آن قوم همدلی کنند. آنان به کوی بنی سعد و دیگر اطراف رفتند. عبدالمطّلب سوی کوی عبدالله بن حارث شتافت و یارانش با چشمانی گریان و جامههایی پاره در پی او میرفتند. وقتی چشم عبدالله به عبدالمطّلب افتاد، صدای گریهاش بلند شد و گفت: ای اباحارث! به لات و عُزّی و اَثاف و نائله سوگند اگر محمد را نیابم،
ص: 355
وَضَعْتُ سَیْفِی فِی حَیِّ بَنِی سَعْدٍ وَ غَطَفَانَ وَ أَقْتُلُهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ قَالَ فَرَقَّ قَلْبُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی حَیِّ آلِ سَعْدٍ وَ قَالَ ارْجِعُوا أَنْتُمْ إِلَی حَیِّکُمْ إِنْ لَمْ أَجِدْ مُحَمَّداً السَّاعَةَ رَجَعْتُ إِلَی مَکَّةَ وَ لَا أَدَعُ فِیهَا یَهُودِیّاً وَ لَا یَهُودِیَّةً وَ لَا أَحَداً مِمَّنْ أَتَّهِمُهُ بِمُحَمَّدٍ فَأَمُدُّهُمْ (1)تَحْتَ سَیْفِی مَدّاً طَلَباً لِدَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ أَقْبَلَ مِنَ الْیَمَنِ أَبُو مَسْعُودٍ الثَّقَفِیُّ وَ وَرَقَةُ بْنُ نَوْفَلٍ وَ عَقِیلُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ جَازُوا عَلَی الطَّرِیقِ الَّذِی فِیهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا بِشَجَرَةٍ نَابِتَةٍ فِی الْوَادِی فَقَالَ وَرَقَةُ لِأَبِی مَسْعُودٍ إِنِّی سَلَکْتُ هَذَا الطَّرِیقَ ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ مَا رَأَیْتُ قَطُّ هَاهُنَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ قَالَ عَقِیلٌ صَدَقْتَ فَمُرُّوا بِنَا حَتَّی نَنْظُرَ مَا هِیَ قَالَ فَذَهَبُوا جَمِیعاً وَ تَرَکُوا الطَّرِیقَ الْأَوَّلَ فَلَمَّا قَرُبُوا مِنَ الشَّجَرَةِ رَأَوْا تَحْتَ الشَّجَرَةِ غُلَاماً أَمْرَدَ مَا رَأَی الرَّاءُونَ مِثْلَهُ کَأَنَّهُ قَمَرٌ فَقَالَ عَقِیلٌ وَ وَرَقَةُ مَا هُوَ إِلَّا جِنِّیٌّ فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ مَا هُوَ إِلَّا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ هُمْ یَقُولُونَ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ فَاسْتَوَی قَاعِداً فَرَأَی الْقَوْمَ وَرَاءَهُ فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ مَنْ أَنْتَ یَا غُلَامُ أَ جِنِّیٌّ أَنْتَ أَمْ إِنْسِیٌّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَلْ أَنَا إِنْسِیٌّ فَقَالَ مَا اسْمُکَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ أَنْتَ نَافِلَةُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ نَعَمْ قَالَ کَیْفَ وَقَعْتَ هَاهُنَا فَقَصَّ عَلَیْهِمُ الْقِصَّةَ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا فَنَزَلَ أَبُو مَسْعُودٍ عَنْ ظَهْرِ نَاقَتِهِ وَ قَالَ لَهُ أَ تُرِیدُ أَنْ أَمُرَّ بِکَ إِلَی جَدِّکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَعَمْ فَأَخَذَهُ عَلَی قَرَبُوسِ سَرْجِهِ وَ مَرُّوا جَمِیعاً حَتَّی بَلَغُوا قَرِیباً مِنْ حَیِّ بَنِی سَعْدٍ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْبَرِیَّةِ فَرَأَی جَدَّهُ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ وَ أَصْحَابُهُ لَا یَرَوْنَهُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنَّا لَا نَرَاهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ نَظْرَتَهُ نَظْرَةُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَقَالَ لَهُمْ مُرُّوا حَتَّی أَرَاکُمْ فَمَرُّوا وَ إِذَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ مُقْبِلٌ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَلَمَّا نَظَرَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَثَبَ عَنْ فَرَسِهِ وَ أَخَذَ
ص: 356
شمشیرم را در میان کوی بنی سعد و غطفان میگذارم و همه آنان را میکُشم. در آن دم دل عبدالمطّلب به حال خاندان بنی سعد سوخت و گفت: شما به کوی خود بازگردید، اگر اکنون محمد را نیابم، به مکه برمیگردم و هیچ مرد و زن یهودی را و هیچ یک از بدخواهان محمد را رها نمیکنم و در طلب خون محمد همه را به زیر شمشیرم میکشم.
واقدی میگوید: ابومسعود ثقفی و ورقَة بن نوفل و عقیل بن ابی وقاص از یمن خارج شدند و به همان راهی درآمدند که حضرت محمد رفته بود. ناگاه در آن دشت درختی دیدند. ورقَة به ابومسعود گفت: من این راه را سی بار طی کردهام، هیچگاه این درخت را اینجا ندیدهام. عقیل گفت: راست میگویی. بیایید برویم ببینیم این چیست. آنان رفتند و مسیر خود را رها کردند. چون به آن درخت نزدیک شدند، به زیر درخت نوجوانی را دیدند که هیچ کس همچون او را ندیده بود و گویی ماه تابان بود. عقیل گفت: حتما او از جنّیان است! ابومسعود گفت: حتما از فرشتگان است! پیامبر صلّی الله علیه و آله سخنان آنان را شنید. پس نشست و آن قوم را پشت خود دید. ابومسعود عرض کرد: ای پسر تو کیستی؟ از جنّیان هستی یا از آدمیان؟! پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: البته که انسان هستم! عرض کرد: نامت چیست؟ فرمود: محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف. ابومسعود گفت: تو نوه عبدالمطّلب هستی؟ فرمود: آری. عرض کرد: چگونه اینجا تک افتادهای؟ حضرت ماجرا را از اول تا آخر برایشان بازگفت. ابومسعود از ناقهاش پیاده شد و به حضرت عرض کرد: آیا میخواهی تو را نزد جدّت ببرم؟ پیامبر فرمود: آری. او حضرت را بر زین ناقهاش نشاند و همگی به راه افتادند. وقتی به نزدیکی کوی بنی سعد رسیدند، پیامبر در دشت چشم انداخت و جدّ خود عبدالمطّلب را دید، اما همراهان حضرت او را ندیدند چراکه نگاه حضرت نگاه پیامبران بود. آنان عرض کردند: ای محمد! ما او را نمیبینیم. فرمود: پیش بروید تا نشانتان دهم. آنان رفتند و ناگاه دیدند عیدالمطّلب دارد با یارانش میآید. عبدالمطّلب وقتی پیامبر را دید، از اسب پایین جست
ص: 356
رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی سَرْجِهِ وَ قَالَ لَهُ أَیْنَ کُنْتَ یَا وَلَدِی وَ قَدْ کُنْتُ عَزَمْتُ أَنْ أَقْتُلَ أَهْلَ مَکَّةَ جَمِیعاً فَقَصَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْقِصَّةَ عَلَی جَدِّهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا فَفَرِحَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَرَحاً شَدِیداً وَ خَرَجَ مِنْ خَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ وَ دَخَلَ مَکَّةَ وَ دَفَعَ إِلَی أَبِی مَسْعُودٍ خَمْسِینَ نَاقَةً وَ إِلَی وَرَقَةَ بْنِ نَوْفَلٍ وَ عَقِیلٍ سِتِّینَ نَاقَةً قَالَ وَ ذَهَبَتْ حَلِیمَةُ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَتْ لَهُ ادْفَعْ إِلَیَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا حَلِیمَةُ إِنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ تَکُونِی مَعَنَا بِمَکَّةَ وَ إِلَّا مَا کُنْتُ بِالَّذِی أُسَلِّمُهُ إِلَیْکِ مَرَّةً أُخْرَی فَوَهَبَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ أَبِیهَا أَلْفَ مِثْقَالِ ذَهَبٍ أَحْمَرَ وَ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ بِیضٍ وَ وَهَبَ لِبَکْرِ بْنِ سَعْدٍ جُمْلَةً بِغَیْرِ وَزْنٍ وَ وَهَبَ لِإِخْوَانِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْلَادِ حَلِیمَةَ وَ هُمَا ضَمْرَةُ وَ قُرَّةُ أَخَوَاهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ مِائَتَیْ نَاقَةٍ وَ أَذِنَ لَهُمْ بِالرُّجُوعِ إِلَی حَیِّهِمْ. (1).
اعتقل رمحه أی جعله بین رکابه و ساقه و العیمة شهوة اللبن و الثج السیلان و الجهام بالفتح السحاب لا ماء فیه و الحواری بالضم و تشدید الواو و الراء المفتوحة ما حور من الطعام أی بیض و الوحی الإشارة و الکلام الخفی و التزویق التزیین و التحسین و النقش و الثاغیة الشاة و الراغیة البعیر و لعل المقلبة ما فی جوف القلب و لم أجده فی کتب اللغة و الأثیرة المکرمة المختارة.
أقول: هذا الخبر و إن لم نعتمد علیه کثیرا لکونه من طرق المخالفین إنما أوردته لما فیه من الغرائب (2)التی لا تأبی عنها العقول و لذکره فی مؤلفات أصحابنا.
د، العدد القویة عَنْ آمِنَةَ بِنْتِ أَبِی سَعِیدٍ السَّهْمِیِّ قَالَتْ امْتَنَعَ أَبُو طَالِبٍ مِنْ إِتْیَانِ اللَّاتِ
ص: 357
و رسول خدا را از روی زین برگرفت و عرض کرد: کجا بودی فرزندم؟ میخواستم همه اهل مکه را بکُشم! پیامبر ماجرا را از اول تا آخر برای عبدالمطّلب بازگفت. او بسیار خوشحال شد و از میان سپاه و یاران خود بیرون آمد و وارد مکه شد و پنجاه ناقه به ابومسعود و شصت ناقه به نوفل و ورقَه عطا کرد. در آن هنگام حلیمه نزد عبدالمطّلب رفت و گفت: محمد را به من بده. عبدالمطّلب گفت: ای حلیمه! دوست دارم تو نیز در کنار ما در مکه بمانی، وگرنه من بار دیگر او را به تو نمیسپارم. او هزار مثقال طلای سرخ و ده هزار درهم سفید به عبدالله بن حارث پدر حلیمه و مالی بسیار به بکر بن سعد عطا کرد و به برادران رضاعی پیامبر یعنی فرزندان حلیمه که همان ضَمره و قُرّه بودند نیز دویست ناقه عطا کرد و اجازه داد تا به کوی خود بازگردند(1).
توضیح
«اعتقل رمحه» یعنی نیزهاش را میان مرکبش و ساق پایش گذاشت. «العیمة» یعنی «عطش شیر». «الثجّ» یعنی «جریان آب». «الجهام» به فتح یعنی «ابر خالی از باران». «الحواری» به ضم و تشدید واو و راء مفتوحه یعنی غذایی که سفید باشد. «وحی» یعنی «اشاره و سخن پنهان». «التزویق» یعنی «تزیین و زیباسازی و آراستن». «الثاغیة» یعنی «میش» و «راغیة» یعنی «شتر». گرچه «المقلبة» را در کتب لغت نیافتم شاید به معنای محتوای میان قلب باشد. «الأثیرة» یعنی «ارجمند و برگزیده».
میگویم: گرچه این خبر از طرق مخالفین آمده و به آن چندان اعتماد نداریم اما به سبب غرائبی که عقل از پذیرشش ابا ندارد و نیز چون در مؤلفات یارانمان آمده، آن را آوردهایم.
14.
العدد القویه: از آمنه دختر ابی سعید سهمی روایت شده: ابوطالب پس از آنکه بار نخست از شام بازگشت، از اینکه نزد لات و
ص: 357
وَ الْعُزَّی بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنَ الشَّامِ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی حَتَّی وَقَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ قُرَیْشٍ کَلَامٌ کَثِیرٌ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ إِنَّهُ لَا یُمْکِنُنِی أَنْ أُفَارِقَ هَذَا الْغُلَامَ وَ لَا مُخَالَفَتُهُ وَ إِنَّهُ یَأْبَی أَنْ یَصِیرَ إِلَیْهِمَا وَ لَا یَقْدِرُ أَنْ یَسْمَعَ بِذِکْرِهِمَا وَ یَکْرَهُ أَنْ آتِیَهُمَا أَنَا قَالُوا فَلَا تَدَعْهُ وَ أَدِّبْهُ حَتَّی یَفْعَلَ وَ یَعْتَادَ عِبَادَتَهُمَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ هَیْهَاتَ مَا أَظُنُّکُمْ تَجِدُونَهُ وَ لَا تَرَوْنَهُ یَفْعَلُ هَذَا أَبَداً قَالُوا وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنِّی سَمِعْتُ بِالشَّامِ جَمِیعَ الرُّهْبَانِ یَقُولُونَ هَلَاکُ الْأَصْنَامِ عَلَی یَدِ هَذَا الْغُلَامِ قَالُوا فَهَلْ رَأَیْتَ یَا أَبَا طَالِبٍ مِنْهُ شَیْئاً غَیْرَ هَذَا الَّذِی تَحْکِیهِ عَنِ الرُّهْبَانِ فَإِنَّهُ غَیْرُ کَائِنٍ أَبَداً أَوْ نُهْلَکَ جَمِیعاً قَالَ نَعَمْ نَزَلْنَا تَحْتَ شَجَرَةٍ یَابِسَةٍ فَاخْضَرَّتْ وَ أَثْمَرَتْ فَلَمَّا ارْتَحَلْنَا وَ سِرْنَا نَثَرَتْ عَلَی رَأْسِهِ جَمِیعَ ثَمَرِهَا وَ نَطَقَتْ فَمَا رَأَیْتُ شَجَرَةً قَطُّ تَنْطِقُ قَبْلَهَا وَ هِیَ تَقُولُ یَا أَطْیَبَ النَّاسِ فَرْعاً وَ أَزْکَاهُمْ عُوداً امْسَحْ بِیَدَیْکَ الْمُبَارَکَتَیْنِ عَلَیَّ لِأَبْقَی خَضْرَاءَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَیْهَا فَازْدَادَتِ الضِّعْفَ نُوراً وَ خُضْرَةً فَلَمَّا رَجَعْنَا لِلِانْصِرَافِ وَ مَرَرْنَا عَلَیْهَا وَ نَزَلْنَا تَحْتَهَا فَإِذَا کُلُّ طَیْرٍ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ لَهُ فِیهَا عُشٌّ (1)وَ فَرْخٌ وَ لَهَا بِعَدَدِ کُلِّ صِنْفٍ مِنَ الطَّیْرِ أَغْصَانٌ کَأَعْظَمِ الْأَشْجَارِ عَلَی ظُهُورِ الْأَرَضِینَ قَالَ فَمَا بَقِیَ طَیْرٌ إِلَّا اسْتَقْبَلَهُ یَمُدُّ جَنَاحَهُ عَلَی رَأْسِهِ قَالَ فَسَمِعْتُ صَوْتاً مِنْ فَوْقِهَا وَ هِیَ تَقُولُ بِبَرَکَتِکَ یَا سَیِّدَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ قَدْ صَارَتْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ لَنَا مَأْوًی فَهَذَا مَا رَأَیْتُ فَضَحِکَتْ قُرَیْشٌ فِی وَجْهِهِ وَ هُمْ یَقُولُونَ أَ تَرَی یَطْمَعُ أَبُو طَالِبٍ أَنْ یَکُونَ ابْنُ أَخِیهِ مَلِکَ هَذَا الزَّمَانِ (2).
د، العدد القویة عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ شَهْراً مِنْ یَوْمِ وِلَادَتِهِ رَمِدَتْ عَیْنَاهُ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِأَبِی طَالِبٍ اذْهَبْ بِابْنِ أَخِیکَ إِلَی عَرَّافِ الْجُحْفَةِ وَ کَانَ بِهَا رَاهِبٌ طَبِیبٌ فِی صَوْمَعَتِهِ فَحَمَلَهُ غُلَامٌ لَهُ فِی سَفَطٍ هِنْدِیٍّ حَتَّی أَتَی بِهِ الرَّاهِبَ فَوَضَعَهُ تَحْتَ الصَّوْمَعَةِ ثُمَّ نَادَاهُ أَبُو طَالِبٍ یَا رَاهِبُ فَأَشْرَفَ عَلَیْهِ فَنَظَرَ حَوْلَ الصَّوْمَعَةِ إِلَی نُورٍ سَاطِعٍ وَ سَمِعَ حَفِیفَ أَجْنِحَةِ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَبُو طَالِبِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ جِئْتُکَ بِابْنِ أَخِی لِتُدَاوِیَ عَیْنَهُ فَقَالَ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ فِی السَّفَطِ قَدْ غَطَّیْتُهُ مِنَ الشَّمْسِ قَالَ اکْشِفْ عَنْهُ فَکَشَفَ عَنْهُ فَإِذَا هُوَ بِنُورٍ سَاطِعٍ
ص: 358
عُزّی برود خودداری کرد، تا جایی که میان او و قریش بگومگو در گرفت. ابوطالب به آنان گفت: من نمیتوانم این پسر را ترک کنم و او از اینکه نزد آن دو بیاید سر باز میزند و حتی اسم آن دو را نیز نمیتواند بشنود و دوست ندارد که من هم نزدشان بیایم. گفتند: او را تنها نگذار، بلکه ادبش کن تا آن دو را بپرستد و بر این کار عادت کند. ابوطالب گفت: هیهات! گمان نمیکنم هیچگاه ببینید او چنین کند. گفتند: چرا؟ گفت: زیرا من در شام از همه راهبان شنیدم که میگفتند: هلاک بتان به دست این پسر است. گفتند: ای ابوطالب! آیا غیر از سخنانی که از راهبان شنیدهای چیز دیگری هم از او دیدهای؟ این غیرممکن است، مگر اینکه همه ما بمیریم! گفت: آری، به زیر درخت خشکی فرود آمدیم و آن درخت سبز شد و میوه داد و چون بار بر بستیم و به راه افتادیم، همه میوهایش را نثار او کرد و زبان گشود، من پیش از آن هرگز ندیده بودم که درخت سخن بگوید، او گفت: ای پاکنهادترین و بزرگزادترین آدمی! دست مبارکت را بر من بکش تا من تا به روز قیامت سبز بمانم. او نیز دستش را بر آن درخت کشید و ناگاه درخشندگی و سرسبزیاش دوچندان شد. در راه بازگشت وقتی دوباره بر آن درخت گذر کردیم و به زیرش فرود آمدیم، دیدیم همه پرندگان زمین در آن لانه ساختهاند و جوجه گذاشتهاند و آن درخت به شمار گونههای پرندگان شاخههایی همچون بزرگترین درختان روی زمین داشت. در آنجا همه پرندگان به استقبال او آمدند و بالهایشان را بر سرش گستردند. در آن میان شنیدم صدایی از فراز درخت گفت: به برکت تو ای سرور پیامبران و رسولان این درخت کاشانه ما شده است. این بود آنچه که دیدم. در آن دم قریشیان رو در روی او خندیدند و گفتند: ابوطالب حرص آن دارد که برادرزادهاش پادشاه زمانه باشد!(1)
15.
العدد القویه: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیست و دو ماهه شد، چشمان ایشان کمسو شد. عبدالمطّلب به ابوطالب گفت: برادر زادهات را به جحفه ببر. راهبی طبیب در آنجا صومعه داشت. غلام ابوطالب حضرت را در زنبیلی هندی گذاشت و چون نزد آن راهب رسیدند، ایشان را پایین صومعه گذاشت. ابوطالب او را صدا زد و گفت: ای راهب! آن راهب سرش را بیرون کرد و نگاهی اطراف صومعه انداخت و نوری درخشان دید و صدای بال فرشتگان را شنید. گفت: تو کیستی؟ گفت: من ابوطالب بن عبدالمطّلب هستم، برادر زادهام را نزدت آوردهام تا چشمانش را درمان کنی. گفت: او کجاست؟ گفت: او را زنبیل گذاشتهام و از نور خورشید پوشاندهام. گفت: رویش را پس بزن. ابوطالب روی حضرت را پس زد و نور
ص: 358
فِی وَجْهِهِ قَدْ أَذْعَرَ الرَّاهِبَ فَقَالَ لَهُ غَطِّهِ فَغَطَّاهُ ثُمَّ أَدْخَلَ الرَّاهِبُ رَأْسَهُ فِی صَوْمَعَتِهِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ أَنَّکَ الَّذِی بُشِّرَ بِهِ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ عَلَی لِسَانِ مُوسَی وَ عِیسَی علیهما السلام فَأَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُهُ ثُمَّ أَخْرَجَ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ انْطَلِقْ بِهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ بَأْسٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ وَیْلَکَ یَا رَاهِبُ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْکَ قَوْلًا عَظِیماً فَقَالَ یَا بُنَیَّ شَأْنُ ابْنِ أَخِیکَ أَعْظَمُ مِمَّا سَمِعْتَ مِنِّی وَ أَنْتَ مُعِینُهُ عَلَی ذَلِکَ وَ مَانِعُهُ مِمَّنْ یُرِیدُ قَتْلَهُ مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ فَأَتَی أَبُو طَالِبٍ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ اسْکُتْ یَا بُنَیَّ لَا یَسْمَعْ هَذَا الْکَلَامَ مِنْکَ أَحَدٌ فَوَ اللَّهِ مَا یَمُوتُ مُحَمَّدٌ حَتَّی یَسُودَ الْعَرَبَ وَ الْعَجَمَ (1).
د، العدد القویة حَدَّثَ بَکْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْجَعِیُّ عَنْ آبَائِهِ قَالُوا خَرَجَ سَنَةَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الشَّامِ عَبْدُ مَنَافِ بْنُ کِنَانَةَ وَ نَوْفَلُ بْنُ مُعَاوِیَةَ بْنِ عُرْوَةَ تُجَّاراً إِلَی الشَّامِ فلقاهما (فَلَقِیَهُمَا) أَبُو الْمُوَیْهِبِ الرَّاهِبُ فَقَالَ لَهُمَا مَنْ أَنْتُمَا قَالا نَحْنُ تُجَّارٌ مِنْ أَهْلِ الْحَرَمِ مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ لَهُمَا مِنْ أَیِّ قُرَیْشٍ فَأَخْبَرَاهُ فَقَالَ لَهُمَا هَلْ قَدِمَ مَعَکُمَا مِنْ قُرَیْشٍ غَیْرُکُمَا قَالا نَعَمْ شَابٌّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ فَقَالَ أَبُو الْمُوَیْهِبِ إِیَّاهُ وَ اللَّهِ أَرَدْتُ فَقَالا وَ اللَّهِ مَا فِی قُرَیْشٍ أَخْمَلُ ذِکْراً مِنْهُ إِنَّمَا یُسَمُّونَهُ یَتِیمَ قُرَیْشٍ وَ هُوَ أَجِیرٌ لِامْرَأَةٍ مِنَّا یُقَالُ لَهَا خَدِیجَةُ فَمَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ فَأَخَذَ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ هُوَ هُوَ فَقَالَ لَهُمَا تَدُلَّاَّنِّی عَلَیْهِ فَقَالا تَرَکْنَاهُ فِی سُوقِ بُصْرَی فَبَیْنَمَا هُمْ فِی الْکَلَامِ إِذْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هُوَ هَذَا فَخَلَا بِهِ سَاعَةً یُنَاجِیهِ وَ یُکَلِّمُهُ ثُمَّ أَخَذَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَخْرَجَ شَیْئاً مِنْ کُمِّهِ لَا نَدْرِی مَا هُوَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْبَی أَنْ یُقَبِّلَهُ فَلَمَّا فَارَقَهُ قَالَ لَنَا تَسْمَعَانِ مِنِّی هَذَا وَ اللَّهِ نَبِیُّ هَذَا الزَّمَانِ سَیَخْرُجُ إِلَی قَرِیبٍ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِکَ فَاتَّبِعُوهُ ثُمَّ قَالَ هَلْ وُلِدَ لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَلَدٌ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ فَقُلْنَا لَا قَالَ إِمَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ وُلِدَ أَوْ یُولَدُ فِی سَنَتِهِ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ نَعْرِفُهُ وَ إِنَّا لَنَجِدُ صِفَتَهُ عِنْدَنَا فِی الْوَصِیَّةِ کَمَا نَجِدُ صِفَةَ مُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ وَ إِنَّهُ سَیِّدُ الْعَرَبِ وَ رَبَّانِیُّهَا وَ ذُو قَرِنَیْهَا یُعْطِی السَّیْفَ حَقَّهُ اسْمُهُ فِی الْمَلَإِ الْأَعْلَی عَلِیٌّ هُوَ أَعْلَی الْخَلَائِقِ یَوْمَ
ص: 359
چهره ایشان تابید و راهب را ترساند. گفت: او را بپوشان. ابوطالب روی حضرت را پوشاند. راهب سرش را داخل صومعه کرد و گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو حقیقتا رسول خدا و همان کسی هستی که در تورات و انجیل بر زبان موسی و عیسی مژده او داده شده، شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول او هستی. سپس سرش را بیرون آورد و گفت: ای پسرم! او را ببر و نگرانش نباش. ابوطالب گفت: وای بر تو! سخنان شگفتی از تو شنیدم! گفت: ای پسرم! مقام برادر زاده تو شگفتتر از سخنی است که از من شنیدی، تو در کار او یاور او هستی و در برابر قریشیانی که میخواهند او را به قتل برسانند از او محافظت میکنی. ابوطالب نزد عبدالمطّلب بازگشت و او را از ماجرا باخبر کرد. عبدالمطّلب به او گفت: خاموش باش ای پسرم! مبادا کسی این سخن را از تو بشنود، به خدا سوگند محمد تا بر عرب و عجم سروری نکند، درنمیگذرد(1).
16.
العدد القویه: بکر بن عبدالله اشجعی از پدرانش روایت کرده: سالی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به شام رفت، با عبدمناف بن کنانه و نوفل بن معاویة بن عروه همراه بود که برای تجارت به شام میرفتند. ابومُوَیهِب راهب آن دو را دید و گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما تاجرانی از قریشیان اهل حرم هستیم. گفت: از کدام تیره قریش؟ به او گفتند. گفت: آیا جز شما کس دیگری از قریشیان نیز با شما هست؟ گفتند: آری، جوانی از بنی هاشم که نامش محمد است. ابومُوَیهِب گفت: به خدا سوگند منظورم خودش بود. گفتند: به خدا سوگند ما در قریش کسی را گمنامتر از او نداریم، او را یتیم قریش نامیدهاند و برای یکی از زنان ما به نام خدیجه کار میکند، با او چه کار داری؟ او سرش را تکان داد و گفت: خودش است! خودش است! او را به من نشان بدهید. گفتند: او را در بازار بُصرا بر جا گذاشتهایم. در همان اوان ناگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سر رسید. او گفت: خودش است! و دمی با حضرت خلوت کرد و با ایشان سخن گفت. سپس شروع کرد میان دیدگان پیامبر را ببوسد و چیزی از آستین خود در آورد که ما نفهمیدیم چه بود. اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را از او نپذیرفت. وقتی داشتیم او را ترک میکردیم به ما گفت: از من بشنوید که به خدا سوگند این پسر پیامبر این زمانه است، به زودی خروج میکند و مردم را فرامیخواند تا شهادت دهند هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، اگر در آن زمان او را دیدید از او پیروی کنید. سپس گفت: آیا برای عمویش ابوطالب پسری به نام علی زاده شده؟ گفتیم: نه. گفت: او یا زاده شده و یا در این سال زاده میشود، او نخستین کسی است که به او ایمان میآورد، ما او را میشناسیم و وصفش را به عنوان وصیّ میخوانیم، همچنانکه وصف محمد را به عنوان نبیّ میخوانیم، او بزرگ و عارف و ذوالقرنین عرب است و حقّ شمشیر را ادا میکند، در عالم بالا نامش علی است، نام او در روز
ص: 359
الْقِیَامَةِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ ذِکْراً وَ تُسَمِّیهِ الْمَلَائِکَةُ الْبَطَلَ الْأَزْهَرَ الْمُفْلِحَ لَا یَتَوَجَّهُ إِلَی وَجْهٍ إِلَّا أَفْلَحَ وَ ظَفِرَ وَ اللَّهِ لَهُوَ أَعْرَفُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فِی السَّمَاوَاتِ مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَةِ.
وَ حَدَّثَ الْعَبَّاسُ عَنْ أَبِی طَالِبٍ قَالَ أَبُو طَالِبٍ یَا عَبَّاسُ أَ لَا أُخْبِرُکَ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِمَا رَأَیْتُ مِنْهُ قُلْتُ بَلَی قَالَ إِنِّی ضَمَمْتُهُ إِلَیَّ فَلَمْ أُفَارِقْهُ فِی لَیْلٍ وَ لَا نَهَارٍ وَ کُنْتُ أُنَوِّمُهُ فِی فِرَاشِی وَ آمُرُهُ أَنْ یَخْلَعَ ثِیَابَهُ وَ یَنَامَ مَعِی فَرَأَیْتُ فِی وَجْهِهِ الْکَرَاهَةَ وَ کَرِهَ أَنْ یُخَالِفَنِی فَقَالَ یَا عَمَّاهْ اصْرِفْ وَجْهَکَ عَنِّی حَتَّی أَخْلَعَ ثِیَابِی وَ أَدْخُلَ فِرَاشِی قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی جَسَدِی قَالَ فَتَعَجَّبْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ صَرَفْتُ بَصَرِی عَنْهُ حَتَّی دَخَلَ فِرَاشَهُ فَلَمَّا دَخَلْتُ أَنَا الْفِرَاشَ إِذَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ ثَوْبٌ أَلْیَنُ ثَوْبٍ مَسِسْتُهُ قَطُّ ثُمَّ شَمِمْتُهُ فَإِذَا کَأَنَّهُ قَدْ غُمِسَ فِی الْمِسْکِ فَکُنْتُ إِذَا أَصْبَحْتُ افْتَقَدْتُ الثَّوْبَ فَلَمْ أَجِدْهُ فَکَانَ هَذَا دَأْبِی وَ دَأْبَهُ فَجَهَدْتُ وَ تَعَمَّدْتُ أَنْ أَنْظُرَ إِلَی جَسَدِهِ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ لَهُ جَسَداً وَ لَقَدْ کُنْتُ کَثِیراً مَا أَسْمَعُ إِذَا ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ شَیْ ءٌ کَلَاماً یُعْجِبُنِی وَ کُنْتُ رُبَّمَا آتَیْتُهُ غَفْلَةً فَأَرَی مِنْ لَدُنْ رَأْسِهِ نُوراً مَمْدُوداً قَدْ بَلَغَ السَّمَاءَ فَهَذَا مَا رَأَیْتُ یَا عَبَّاسُ.
قَالَ لَیْثُ بْنُ أَبِی نُعَیْمٍ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِی طَالِبٍ قَالَ: کُنَّا لَا نُسَمِّی عَلَی الطَّعَامِ وَ لَا عَلَی الشَّرَابِ وَ لَا نَدْرِی مَا هُوَ حَتَّی ضَمَمْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَیَّ فَأَوَّلُ مَا سَمِعْتُهُ یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ الْأَحَدِ ثُمَّ یَأْکُلُ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ طَعَامِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً فَتَعَجَّبْنَا مِنْهُ وَ کَانَ یَقُولُ مَا رَأَیْتُ جَسَدَ مُحَمَّدٍ قَطُّ وَ کَانَ لَا یُفَارِقُنِی اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ کَانَ یَنَامُ مَعِی فِی فِرَاشِی فَأَفْقِدُهُ مِنْ فِرَاشِهِ فَإِذَا قُمْتُ لِأَطْلُبَهُ بَادَرَنِی مِنْ فِرَاشِهِ فَیَقُولُ هَا أَنَا یَا عَمِّ ارْجِعْ إِلَی مَکَانِکَ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ ذِئْباً یَوْماً قَدْ جَاءَهُ وَ شَمَّهُ وَ بَصْبَصَ (1)حَوْلَهُ ثُمَّ رَبَضَ (2)بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنْهُ وَ لَقَدْ دَخَلَ لَیْلًا الْبَیْتَ فَأَضَاءَ مَا حَوْلَهُ وَ لَمْ أَرَ مِنْهُ نَجْواً (3)قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یَضْحَکُ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ الضَّحِکِ وَ لَا وَقَفَ مَعَ صِبْیَانٍ فِی لَعِبٍ وَ لَا الْتَفَتَ إِلَیْهِمْ وَ کَانَ الْوَحْدَةُ أَحَبَّ إِلَیْهِ وَ التَّوَاضُعُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَرَی أَحْیَاناً رَجُلًا أَحْسَنَ النَّاسِ وَجْهاً یَجِی ءُ حَتَّی
ص: 360
قیامت پس از پیامبران سرآمد همه آفریدگان است، فرشتگان او را پهلوان دلیر رستگار مینامند، به هر کجا روی کند پیروز و کامیاب میشود، به خدا سوگند او در میان یاران محمد در آسمان شناستر از خورشید درخشان است.
عباس از ابوطالب روایت کرده که وی گفت: ای عباس! آیا میخواهی آنچه را از محمد دیدهام برایت بگویم؟ گفتم: آری. گفت: من او را نزد خود نگاه میداشتم و شبانهروز، او را از خود جدا نمیکردم و او را در بستر خود میخواباندم.
باری به او گفتم تا جامهاش را در بیاورد و کنار من بخوابد. در چهرهاش دیدم ناراحت است اما نمیخواهد با من مخالفت کند. فرمود: ای عمو! رویت را بگردان تا من جامهام را در بیاورم و به بسترم بروم. به او عرض کردم: چرا؟ فرمود: شایسته نیست کسی بدن مرا ببیند. من از سخنش تعجب کردم و رو گرداندم تا او به بسترش رفت. وقتی من نیز به بستر رفتم ناگاه دیدم میان من و او جامهای هست که نرمترین جامههاست. بر آن دست کشیدم و آن را بوییدم و دیدم گویی در مشک فرو برده شده است. وقتی صبح از خواب برخاستم دیدم آن جامه نیست و این هر روز برای ما تکرار میشد. عامدانه کوشیدم تا بدنش را ببینم اما به خدا سوگند میدیدم بدنی ندارد. بسیار میشد که چون پاسی از شب میگذشت از او سخنانی میشنیدم که مرا شگفت زده میکرد، گاه میشد که سرزده نزدش میرفتم و میدیدم از گرد سرش نوری به آسمان برخاسته است؛ این بود آنچه از او دیدم ای عباس.
از ابوطالب روایت شده: ما بر خوردنی و نوشیدنی بسم الله نمیگفتیم و نمیدانستیم آن چیست تا زمان که محمد را نزد خود آوردم و اولین چیزی که از او شنیدم این بود که در شروع غذا میفرمود: به نام خداوند یکتا، و سپس میخورد و چون غذایش را به پایان میرساند میفرمود: بسیار شکر خدا. من از او تعجب میکردم. هیچگاه بدن محمد را ندیدم حال آنکه شبانهروز او را از خود جدا نمیکردم و با من در بستر من میخوابید. گاه میدیدم او در بسترش نیست. چون برمیخاستم تا پیدایش کنم، سر از بستر بر میآورد و میگفت: ای عمو! من اینجا هستم، به جایت بازگرد. روزی دیدم گرگی نزد او آمد و او را بویید و گِرد او دمش را تکان داد و روبرویش سینه بر زمین گذاشت و سپس رفت. شبی به داخل خانه آمد و اطرافش روشن شد. هرگز از او باد یا غائط ندیدم و هیچگاه ندیدم بیمورد بخندد، و به بازی کردن با کودکان مشغول نمیشد و سرگرم آنان نبود، تنهایی و تواضع را بیشتر دوست میداشت. گاه میدیدم مردی که خوبروترین مردم بود، میآمد
ص: 360
یَمْسَحَ عَلَی رَأْسِهِ وَ یَدْعُوَ لَهُ ثُمَّ یَغِیبُ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رُؤْیَا فِی أَمْرِهِ مَا رَأَیْتُهَا قَطُّ رَأَیْتُهُ وَ کَانَ الدُّنْیَا قَدْ سِیقَتْ إِلَیْهِ وَ جَمِیعُ النَّاسِ یَذْکُرُونَهُ وَ رَأَیْتُهُ وَ قَدْ رُفِعَ فَوْقَ النَّاسِ کُلِّهِمْ وَ هُوَ یَدْخُلُ فِی السَّمَاءِ وَ لَقَدْ غَابَ عَنِّی یَوْماً فَذَهَبْتُ فِی طَلَبِهِ فَإِذَا أَنَا بِهِ یَجِی ءُ وَ مَعَهُ رَجُلٌ لَمْ أَرَ مِثْلَهُ قَطُّ فَقُلْتُ لَهُ یَا بُنَیَّ أَ لَیْسَ قَدْ نَهَیْتُکَ أَنْ تُفَارِقَنِی فَقَالَ الرَّجُلُ إِذَا فَارَقَکَ کُنْتُ أَنَا مَعَهُ أَحْفَظُهُ فَلَمْ أَرَ مِنْهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَّا مَا أُحِبُّ حَتَّی شَبَّ وَ خَرَجَ یَدْعُو إِلَی الدِّینِ (1).
سر، السرائر مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (2)یَقُولَانِ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرّاً مِنْهَا عَشَرَةُ حِجَجٍ أَوْ قَالَ سَبْعَةٌ (3)الْوَهْمُ مِنَ الرَّاوِی قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ قَدْ کَانَ صَلَّی قَبْلَ ذَلِکَ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِ سِنِینَ وَ هُوَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ فِی أَرْضِ بُصْرَی وَ هُوَ مَوْضِعٌ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَتَّجِرُ إِلَیْهِ مِنْ مَکَّةَ (4).
نهج، نهج البلاغة فِی وَصْفِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ مِنْ لَدُنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ (5)أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ عَلَماً مِنْ أَخْلَاقِهِ (6)وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ بِهِ وَ لَقَدْ کَانَ یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ وَ لَا یَرَاهُ غَیْرِی وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلَامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَی نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشَمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ (7).
أَقُولُ قَالَ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ أَبِی الْحَدِیدِ رُوِیَ أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السلام سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ
ص: 361
و بر سر او دست میکشید و برایش دعا میکرد و سپس ناپدید میشد. شبی درباره اش خوابی دیدمکه هرگز ندیده بودم، دیدم دنیا به سوی او میشتافت و همه مردم از او یاد میکردند، او آمد در حالیکه بر فراز همه مردم قد برافراشته بود و سر به آسمان رسانده بود. روزی او را گم کردم، به دنبالش رفتم و ناگاه دیدم همراه با مردی بیهمتا دارد میآید. به او گفتم: پسرم! مگر نگفته بودم از من جدا نشوی؟! آن مرد گفت: هرگاه از تو جدا شود، من همراهش هستم و از او مراقبت میکنم. و هر روز چیزهایی از او می دیدم که خوشایندم بود. تا اینکه بالید و خروج کرد و مردمان را به دین فراخوانَد(1).
17.
السرائر: امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام فرمودند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیست مرتبه به حج رفت که ده مرتبه - یا بنا بر تردید راوی هفت مرتبه - از آنها پیش از نبوت ایشان بهطور پنهانی بود، حضرت پیش از نبوت نماز میخواند، یعنی از چهار سالگی وقتی همراه ابوطالب به بُصرا رفت، و آن جایی بود که قریشیان از مکه برای تجارت به آنجا میرفتند(2).
18.
نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام در وصف رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورده: هنگامیکه پیامبر را از شیر گرفتند، خداوند والاترین فرشته خود را با حضرت همنشین کرد تا ایشان را شبانهروز به راههای ارجمندی و اخلاق نیک در جهان راهنمایی کند. من همچون بچهشتر به دنبال مادرش همواره همراه پیامبر بودم و ایشان هر روز برای من نشانه تازهای از اخلاق خود آشکار میساخت و مرا به پیروی از آن امر میفرمود. هر سال در حراء خلوت میگزید و من ایشان را میدیدم و جز من کسی نمیدید. در آن روزگار اسلام به هیچ خانهای راه نیافته بود جز خانه رسول خدا و خدیجه، و من سومین نفرشان بودم که نور وحی و رسالت را میدیدم و بوی نبوت را استشمام میکردم(3).
مولف: عبدالحمید بن ابی الحدید گفته: روایت شده یاران امام محمد باقر علیه السلام از ایشان درباره کلام خداوند متعال «إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ
ص: 361
یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً فَقَالَ علیه السلام یُوَکِّلُ اللَّهُ تَعَالَی بِأَنْبِیَائِهِ مَلَائِکَةً یُحْصُونَ أَعْمَالَهُمْ وَ یُؤَدُّونَ إِلَیْهِمْ تَبْلِیغَهُمُ الرِّسَالَةَ وَ وَکَّلَ بِمُحَمَّدٍ مَلَکاً عَظِیماً مُنْذُ فُصِلَ عَنِ الرَّضَاعِ یُرْشِدُهُ إِلَی الْخَیْرَاتِ وَ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ یَصُدُّهُ عَنِ الشَّرِّ وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ الَّذِی کَانَ یُنَادِیهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ شَابٌّ لَمْ یَبْلُغْ دَرَجَةَ الرِّسَالَةِ بَعْدُ فَیَظُنُّ أَنَّ ذَلِکَ مِنَ الْحَجَرِ وَ الْأَرْضِ فَیَتَأَمَّلُ فَلَا یَرَی شَیْئاً.
وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی التَّارِیخِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا هَمَمْتُ بِشَیْ ءٍ مِمَّا کَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ یَعْمَلُونَ بِهِ غَیْرَ مَرَّتَیْنِ کُلَّ ذَلِکَ یَحُولُ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مَا أُرِیدُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ مَا هَمَمْتُ بِسُوءٍ حَتَّی أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِرِسَالَتِهِ قُلْتُ لَیْلَةً لِغُلَامٍ مِنْ قُرَیْشٍ کَانَ یَرْعَی مَعِی بِأَعْلَی مَکَّةَ لَوْ أَبْصَرْتَ لِی غَنَمِی حَتَّی أَدْخُلَ مَکَّةَ فَأَسْمُرَ (1)بِهَا کَمَا یَسْمُرُ الشَّبَابُ فَخَرَجْتُ أُرِیدُ ذَلِکَ حَتَّی إِذَا جِئْتُ أَوَّلَ دَارٍ مِنْ دُورِ مَکَّةَ سَمِعْتُ عَزْفاً (2)بِالدَّفِّ وَ الْمَزَامِیرِ فَقُلْتُ مَا هَذَا قَالُوا هَذَا فُلَانٌ تَزَوَّجَ ابْنَةَ فُلَانٍ فَجَلَسْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَضَرَبَ اللَّهُ عَلَی أُذُنِی فَکُنَّتْ (3)فَمَا أَیْقَظَنِی إِلَّا مَسُّ الشَّمْسِ فَجِئْتُ (4)إِلَی صَاحِبِی فَقَالَ مَا فَعَلْتَ فَقُلْتُ مَا صَنَعْتُ شَیْئاً ثُمَّ أَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ لَیْلَةً أُخْرَی مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ افْعَلْ فَخَرَجْتُ فَسَمِعْتُ حِینَ دَخَلْتُ مَکَّةَ مِثْلَ مَا سَمِعْتُ حِینَ دَخَلْتُهَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَجَلَسْتُ أَنْظُرُ فَضَرَبَ اللَّهُ عَلَی أُذُنِی فَمَا أَیْقَظَنِی إِلَّا مَسُّ الشَّمْسِ فَرَجَعْتُ إِلَی صَاحِبِی فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ ثُمَّ مَا هَمَمْتُ بَعْدَهَا بِسُوءٍ حَتَّی أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِرِسَالَتِهِ.
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ حَبِیبٍ فِی أَمَالِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَذْکُرُ وَ أَنَا غُلَامٌ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ وَ قَدْ بَنَی ابْنُ جُذْعَانَ دَاراً لَهُ بِمَکَّةَ فَجِئْتُ مَعَ الْغِلْمَانِ نَأْخُذُ التُّرَابَ وَ الْمَدَرَ فِی حُجُورِنَا فَنَنْقُلُهُ فَمَلَأْتُ حَجْرِی تُرَاباً فَانْکَشَفَتْ عَوْرَتِی فَسَمِعْتُ نِدَاءً مِنْ فَوْقِ رَأْسِی یَا
ص: 362
یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً»(1)
{جز پیامبری که از او خشنود باشد، که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت} پرسیدند، ایشان فرمود: خداوند متعال برای پیامبرانش فرشتگانی را میگمارد که کردار آنان را برمیشمارند و پیام رسالت را به آنان میرسانند، او برای حضرت محمد ص، از زمانی که از شیر گرفته شد، فرشتهای والا گماشت که او را به نیکیها و ارجمندیهای اخلاقی راه مینمود و در برابر بدیها و ناپسندیهای اخلاقی از ایشان مراقبت میکرد و ندا سر میداد: سلام بر تو ای محمد! ای رسول خدا! حال آنکه ایشان هنوز جوان بود و به درجه رسالت نرسیده بود، ایشان میپنداشت این صدا از سنگ یا از زمین میآید و مینگریست اما چیزی نمیدید.
طبری در تاریخش از امام علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله میفرمود: من به هیچ یک از رفتاری که اهل جاهلیت انجام میدادند نگراییدم جز دو مرتبه که در هر دو بار خداوند میان من و آنچه را میخواستم را مانع شد، دیگر به هیچ ناپسندی نگراییدم تا اینکه خداوند مرا به رسالت خود ارج نهاد. یک شب به یکی از غلامان قریش که با من برای چوپانی به بلندیهای مکه آمده بود، گفتم: کاش از گوسفندانم مراقبت می کردی تا من به مکه بروم و همچون جوانان به داستانهای شبانه گوش دهم. آنگاه در پی این کار راهی شدم تا اینکه به نخستین خانه مکه رسیدم و شنیدم که دف و نی مینوازند. گفتم: چه خبر است؟ گفتند: فلان کس با دختر فلان کس ازدواج کرده است. من نشستم تا آنان را ببینم که خداوند بر گوشهایم زد و خوابم برد. ناگهان از نور خورشید بیدار شدم و نزد رفیقم رفتم. گفت: چه کردی؟ گفتم: هیچ نکردم. سپس ماجرا را برایش گفتم. شبی دیگر باز همان سخن را به او گفتم و او گفت: برو. به راه افتادم و چون وارد مکه شدم، صدایی همچون بار قبل شنیدم. وقتی داخل شدم و نشستم تا ببینم، خداوند بر گوشهایم زد. پس بیدار نشدم تا هنگامی که از نور خورشید بیدار شدم و نزد رفیقم برگشتم و ماجرا را برایش گفتم. از آن پس به هیچ کار ناپسندی نگراییدم تا اینکه خداوند مرا به رسالت خود ارج نهاد(2).
محمد بن حبیب در کتاب امالی خود روایت کرده: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به یاد دارم وقتی پسری هفت ساله بودم، ابن جذعان خانهای در مکه ساخته بود. من و بچههای دیگر میرفتیم و خاک و خشت در دامان خود می ریختیم و میبردیم. من دامانم را از خاک پُر کردم و از این رو عورتم هویدا شد. در آن دم شنیدم از بالای سرم ندا رسید: ای
ص: 362
مُحَمَّدُ أَرْخِ إِزَارَکَ فَجَعَلْتُ أَرْفَعُ رَأْسِی فَلَا أَرَی شَیْئاً إِلَّا أَنِّی أَسْمَعُ الصَّوْتَ فَتَمَاسَکْتُ لَمْ أُرْخِهِ فَکَأَنَّ إِنْسَاناً ضَرَبَنِی عَلَی ظَهْرِی فَخَرَرْتُ لِوَجْهِی وَ انْحَلَّ إِزَارِی وَ سَقَطَ (1)التُّرَابُ إِلَی الْأَرْضِ فَقُمْتُ إِلَی دَارِ أَبِی طَالِبٍ عَمِّی وَ لَمْ أَعُدْ.
فَأَمَّا حَدِیثُ مُجَاوَرَتِهِ صلی الله علیه و آله بِحِرَاءَ فَمَشْهُورٌ وَ قَدْ وَرَدَ فِی الْکُتُبِ الصِّحَاحِ أَنَّهُ کَانَ یُجَاوِرُ فِی حِرَاءَ مِنْ کُلِّ سَنَةٍ شَهْراً وَ کَانَ یُطْعِمُ فِی ذَلِکَ الشَّهْرِ مَنْ جَاءَهُ مِنَ الْمَسَاکِینِ فَإِذَا قَضَی جِوَارَهُ مِنْ حِرَاءَ کَانَ أَوَّلَ مَا یَبْدَأُ بِهِ إِذَا انْصَرَفَ أَنْ یَأْتِیَ بَابَ الْکَعْبَةِ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بَیْتَهُ فَیَطُوفُ بِهَا سَبْعاً أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی بَیْتِهِ حَتَّی جَاءَتِ السَّنَةُ الَّتِی أَکْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِیهَا بِالرِّسَالَةِ فَجَاوَرَ فِی حِرَاءَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ مَعَهُ أَهْلُهُ خَدِیجَةُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ خَادِمٌ لَهُمْ فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ بِالرِّسَالَةِ قَالَ صلی الله علیه و آله جَاءَنِی وَ أَنَا نَائِمٌ بِنَمَطٍ (2)فِیهِ کِتَابٌ فَقَالَ اقْرَأْ قُلْتُ مَا أَقْرَأُ فَفَتَّنِی (3)حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ الْمَوْتُ ثُمَّ أَرْسَلَنِی فَقَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ إِلَی قَوْلِهِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ فَقَرَأْتُهُ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنِّی فَهَبَبْتُ (4)مِنْ نَوْمِی وَ کَأَنَّمَا کُتِبَ فِی قَلْبِی کِتَابٌ وَ ذَکَرَ تَمَامَ الْحَدِیثِ.
و أما حدیث أن الإسلام لم یجتمع علیه بیت واحد یومئذ إلا النبی و هو (5)علیهما السلام و خدیجة فخبر عفیف الکندی مشهور (6)و قد ذکرناه من قبل و أن أبا طالب قال له أ تدری من هذا قال لا قال هذا محمد (7)بن عبد الله بن عبد المطلب و هذا ابنی علی بن أبی طالب و هذه المرأة خلفهما خدیجة بنت خویلد زوجة محمد ابن أخی و ایم الله ما أعلم علی الأرض کلها أحدا علی هذا الدین غیر هؤلاء الثلاثة (8)
ص: 363
محمد! جامهات را بیانداز! سرم را بلند کردم اما چیزی ندیدم و فقط آن صدا را شنیدم. درنگ کردم و جامهام را نیانداختم. ناگاه گویی کسی به پشتم زد و من بر زمین افتادم و لب جامهام پایین افتاد و خاکها بر زمین ریخت. من به خانه عمویم ابوطالب برگشتم و دیگر چنین نکردم.
و اما ماجرای خلوت حضرت در غار حراء سخنی مشهور است که در کتاب صحاح چنین آمده: حضرت از هر سال ماهی را در حراء خلوت میگزید و در آن ماه هر تهیدستی نزد ایشان میآمد، وی را اِطعام مینمود. چون خلوت ایشان در حراء به پایان میرسید، نخستین کاری که در راه بازگشت میکرد به در کعبه میرفت و پیش از آنکه وارد خانه اش شود، هفت مرتبه - یا بیشتر- طواف میکرد و سپس به خانه خود میرفت. چون سالی فرا رسید که خداوند حضرت را به رسالت ارج نهاد، ایشان در ماه رمضان به حراء رفته بود و عیال ایشان خدیجه و علی بن ابی طالب علیه السلام و خادمی که داشتند نیز با حضرت بودند. جبرئیل با رسالت بر حضرت فرود آمد. پیامبر صلّی الله علیه و آله خود میفرماید: من خواب بودم که او با سبدی که در آن کتابی بود نزد من آمد. گفت: بخوان! گفتم: خواندن نمیدانم. او مرا چنان فشار داد که پنداشتم مرگ به سراغم آمده. سپس رهایم کرد و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ»(1)
{بخوان به نام پروردگارت که آفرید.} تا آنجا که «عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»(2)
{ آنچه را که انسان نمی دانست [بتدریج به او] آموخت} آنگاه من خواندم و او از نزد من رفت. من از خواب بیدار شدم و گویی کتابی در قلبم نگاشته شده بود. و ابن ابی الحدید تا آخر حدیث را آورده.
درباره این سخن که اسلام در آن روزگار به هیچ خانهای راه نیافته بود جز خانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام و خدیجه، ماجرای عفیف کندی که پیشتر آوردیم، مشهور است: ابوطالب به او گفته: آیا میدانی این کیست؟ گفته: نه. گفته: این محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب است و این پسر من علی بن ابی طالب است و این زن که در پی آن دو است، خدیجه بنت خُوَیلِد، همسر برادرزاده من محمد است. به خدا سوگند هیچ کس را در سرتاسر زمین مومن به این دین نمی شناسم جز این سه نفر(3).
ص: 363
و قال أیضا روی محمد بن إسحاق بن یسار فی کتاب السیرة النبویة و رواه أیضا محمد بن جریر الطبری فی تاریخه قال کانت حلیمة بنت أبی ذؤیب السعدیة أم رسول الله صلی الله علیه و آله أرضعته تحدث أنها خرجت من بلدها و معها زوجها و ابن لها ترضعه فی نسوة من بنی سعد بن بکر یلتمس الرضعاء بمکة فی سنة شهباء لم تبق شیئا قالت فخرجت علی أتان لنا قمراء عجفاء و معنا شارف لنا ما تبض (1)بقطرة و لا ننام لیلنا أجمع من بکاء صبینا الذی معنا من الجوع ما فی ثدیی ما یغنیه و لا فی شارفنا (2)ما یغذیه و لکنا نرجو الغیث و الفرج فخرجت علی أتانی تلک و لقد راثت بالرکب ضعفا و عجفا حتی شق ذلک علیهم حتی قدمنا مکة نلتمس الرضعاء (3)فما منا امرأة إلا و قد عرض علیها محمد فتأباه إذا قیل لها إنه یتیم و ذلک أنا إنما کنا نرجو المعروف من أبی الصبی فکنا نقول یتیم ما عسی أن تصنع أمه و جده فکنا نکرهه لذلک فما بقیت امرأة ذهبت معی إلا أخذت رضیعا غیری فلما اجتمعنا للانطلاق قلت لصاحبی و الله إنی لأکره أن أرجع من بین صواحبی لم آخذ رضیعا و الله لأذهبن إلی ذلک الیتیم فآخذنه قال لا علیک أن تفعلی و عسی الله أن یجعل لنا فیه برکة فذهبت إلیه فأخذته و ما یحملنی علی أخذه إلا أنی لم أجد غیره قالت فلما أخذته رجعت إلی رحلی فلما وضعته فی حجری أقبل علیه ثدیای بما شاء من لبن فرضع حتی روی و شرب معه أخوه حتی روی و ما کنا ننام قبل ذلک من بکاء صبینا جوعا فنام و قام زوجی إلی شارفنا تلک فنظر إلیها فإذا أنها حافل فحلب منها ما شرب و شربت حتی انتهینا ریا و شبعا فبتنا بخیر لیلة قالت یقول صاحبی حین أصبحنا تعلمین (4)و الله یا حلیمة لقد أخذت نسمة مبارکة فقلت و الله إنی لأرجو ذلک ثم خرجنا و رکبت أتانی تلک و حملته معی علیها فو الله لقطعت بالرکب ما یقدر علیها شی ء من حمیرهم حتی إن صواحبی لیقلن لی
ص: 364
ابن ابی الحدید همچنین گفته: محمد بن اسحاق بن یسار در کتاب السیرة النبویة و همچنین محمد بن جریر طبری در تاریخ خود روایت کردهاند: حلیمه بنت ابوذُؤَیب سَعدیّه، مادر رضاعی رسول خدا که ایشان را شیر داد تعریف میکند که در سالی که قحطی بود و هیچ چیز نمانده بود، از دیار خود به همراه شوهرش و پسر شیرخوارش در میان زنانی از قبیله بنی سعد بن بکر به سوی مکه به راه افتادند تا شیرخواران مکه را بگیرند. وی میگوید: سوار بر ماده الاغی زرد رنگ و لاغر به همراه یک مادهشتر پیر که قطرهای شیر نداشت، به راه افتادیم. شب را هیچ یک نخوابیدیم چون کودکی که به همراه داشتیم از گرسنگی میگریست و در سینههای من آنقدر شیر نبود که او را سیر کند و آن مادهشتر پیر نیز شیری نداشت تا به او بخورانیم. اما امید داشتیم که کمکی برسد و گشایشی حاصل شود. من بر الاغ مادهام راه میپیمودم و او از ناتوانی و گرسنگی آنقدر کند راه میرفت که همه را میآزرد. چون به مکه رسیدیم، در جستجوی شیرخواران برآمدیم. به همه ما زنان، محمد را عرضه کردند اما وقتی میگفتند او یتیم است، همه سر باز میزدند، زیرا ما فقط از پدر کودک امید نیکی داشتیم و میگفتیم یتیم را معلوم نیست مادر و جدّش چه کنند. به همین خاطر اکراه داشتیم او را بگیریم. پس از آن همه زنانی که با من همراه بودند، شیرخواری گرفتند جز من. چون گرد آمدیم تا بازگردیم من به شوهرم گفتم: به خدا من اکراه دارم بدون اینکه شیرخواری گرفته باشم با دوستانم برگردم، باید بروم و آن یتیم را بگیرم. او گفت: باکی بر تو نباشد! این کار را بکن، امید است که خداوند در او برایمان برکتی قرار دهد. من رفتم و او را گرفتم و فقط به این خاطر چنین کردم که کس دیگری را جز او نیافته بودم. او را گرفتم و سوی مرکبم بازگشتم. چون او را بر دامانم گذاشتم، سینههایم او را هر آنقدر میخواست شیر داد و او نوشید تا سیر شد و حتی برادرش نیز با او خورد تا سیر شد. ما پیش از آن از گریه گرسنگی کودکمان نخوابیده بودیم، اما آنگاه او خوابش برد. شوهرم برخاست و نزد آن مادهشتر پیر رفت و به او نگریست. ناگاه دید او شیر دارد. او را چنان دوشید که هم خودش خورد و هم من خوردم و هر دو سیر و سیراب شدیم و شب را به نیکی گذراندیم. چون صبح شد همسرم گفت: میدانی حلیمه! به خدا کودکی بسیار فرخنده را گرفتهای. گفتم: امید دارم که چنین باشد. سپس به راه افتادیم و من بر الاغ مادهام سوار شدم و او را با خود بر آن نشاندم. ناگاه به خدا سوگند چنان به حرکت افتاد که هیچ الاغی به او نمیرسید. همراهانم گفتند:
ص: 364
ویحک یا بنت أبی ذؤیب اربعی (1)علینا أ لیس هذه أتانک التی کنت خرجت علیها فأقول لهن بلی و الله إنها لهی فیقلن و الله إن لها لشأنا قالت ثم قدمنا منازلنا من بلاد بنی سعد و ما أعلم أرضا من أرض العرب أجدب منها فکانت غنمی تروح علی حین قدمنا به معنا شباعا ملاء لبنا (2)فکنا نحتلب و نشرب و ما یحلب إنسان قطرة لبن و لا یجدها فی ضرع حتی أن الحاضر من قومنا لیقولون لرعاتهم ویلکم اسرحوا حیث یسرح راعی ابنة أبی ذؤیب فیفعلون فیروح أغنامهم جیاعا ما تبض بقطرة و تروح غنمی شباعا لبنا فلم نزل نعرف من الله الزیادة و الخیر به حتی مضت سنتاه و فصلته (3)فکان یشب شبابا لا یشبه الغلمان حتی کان غلاما جفرا فقدمنا به علی أمه آمنة بنت وهب و نحن أحرص شی ء علی مکثه فینا لما کنا نری من برکته فکلمنا أمه و قلنا لها لو ترکتیه (4)عندنا حتی یغلظ فإنا نخشی علیه وباء مکة فلم نزل بها حتی ردته معنا فرجعنا به إلی بلاد بنی سعد فو الله إنه لبعد ما قدمنا بأشهر مع أخیه فی بهم لنا خلف بیوتنا إذ أتانا أخوه یشد (5)فقال لی و لأبیه ها هو ذاک أخی القرشی قد جاءه رجلان علیهما ثیاب بیض فأضجعاه و شقا بطنه فهما یسوطانه قالت فخرجت أنا و أبوه نشتد نحوه فوجدناه قائما منتقعا وجهه فالتزمته و التزمه أبوه و قلنا ما لک یا بنی قال جاءنی رجلان علیهما ثیاب بیض فأضجعانی ثم شقا بطنی فالتمسا فیه شیئا لا أدری ما هو قالت فرجعنا به إلی خبائنا و قال لی أبوه یا حلیمة لقد خشیت أن یکون هذا الغلام قد أصیب (6)فألحقیه بأهله (7)قالت فاحتملته حتی قدمت به علی أمه فقالت ما أقدمک به یا ظئر (8)و قد کنت حریصة علیه و علی مکثه عندک فقلت لها قد
ص: 365
وای بر تو ای بنت ابوذُؤَیب! برای ما صبر کن، مگر این همان الاغی نیست که با آن آمدی؟! گفتم: آری، به خدا که همان است. آنان گفتند: به خدا که قضیهای در کار است. ما به خانههایمان در دیار بنی سعد رسیدیم و هیچ زمینی در سرزمینهای عرب خشکتر از آن نبود. از وقتی رسیدیم گوسفندمان سیر و پُر از شیر میآمدو ما او را میدوشیدیم و مینوشیدیم. اما هیچ کس دیگری قطرهای شیر نمیدوشید و در هیچ سینهای شیری نمی یافت. در قوم ما همه به چوپانان خود میگفتند: وای بر شما! جایی به چرا بروید که چوپان ابوذُؤَیب میرود. آنان چنین میکردند اما گوسفندانشان گرسنه برمیگشتند و قطرهای شیر نمیدادند و گوسفند ما پُر از شیر بازمیگشت. ما پیوسته از خداوند وفور و برکت میدیدیم تا اینکه دو سال گذشت و ما محمد را از شیر گرفتیم. او چنان میبالید که به هیچ یک از پسران شبیه نبود. او پسری تنومند شده بود که او را نزد مادرش آمنه بنت وهب بردیم و چون بسیار تمایل داشتیم که او نزدمان بماند تا باز از او برکت ببینیم، با مادرش صحبت کردیم و به او گفتیم کاش او را نزد ما بر جا میگذاشتی تا بزرگ شود، ما بهخاطر وبای مکه نگران او هستیم. آمنه او را به ما پس داد و ما با او به دیار بنی سعد بازگشتیم. به خدا سوگند چند ماهی پس از آن که برگشتیم، او با برادرش به پشت خانهمان رفته بودند که ناگهان برادرش به سرعت آمد و به من و پدرش گفت: بیایید! دو مرد با جامه سفید نزد برادر قریشیام آمدند و او را خواباندند و شکمش را شکافتهاند و بدنش را هم میزنند! من و پدرش به سرعت به سمتش شتافتیم و دیدیم با چهرهای رنگپریده ایستاده. من و پدرش نزدش رفتیم و به او گفتیم: چه شده؟ گفت: دو مرد با جامه سفید نزدم آمدند و مرا خواباندند و شکمم را شکافتند و از درونش نمیدانم چه چیزی درآوردند. ما به خیمه برگشتیم و پدرش به من گفت: ای حلیمه! میترسم این پسر جن زده شده باشد، او را نزد خاندانش ببر! من او را سوار کردم و نزد مادرش بردم. مادرش گفت: چرا بازش آوردی ای دایه؟! تو که میخواستی نزدت بر جا بماند؟! به او گفتم:
ص: 365
بلغ الله بابنی و قضیت الذی علی و تخوفت علیه الأحداث و أدیته إلیک کما تحبین قالت ما هذا شأنک فاصدقینی خبرک قالت فلم تدعنی حتی أخبرتها الخبر قالت أ فتخوفت علیه الشیطان قلت نعم قالت کلا و الله ما للشیطان علیه من سبیل و إن لابنی لشأنا أ فلا أخبرک خبره قلت بلی قالت رأیته (1)حین حملت به أنه خرج منی نور أضاءت له قصور بصری من الشام ثم حملت به فو الله ما رأیت حملا قط کان أخف و لا أیسر منه ثم وقع حین ولدته و إنه واضع یدیه بالأرض و رافع رأسه إلی السماء دعیه عنک و انطلقی راشدة. (2)
وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحَدِّثُ عَنْ نَفْسِهِ وَ یَذْکُرُ مَا جَرَی لَهُ وَ هُوَ طِفْلٌ فِی أَرْضِ بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ قَالَ لَمَّا وُلِدْتُ اسْتَرْضَعْتُ فِی بَنِی سَعْدٍ فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ مُنْتَبِذاً مِنْ أَهْلِی فِی بَطْنِ وَادٍ مَعَ أَتْرَابٍ (3)لِی مِنَ الصِّبْیَانِ نَتَقَاذَفُ بِالْجَلَّةِ إِذْ أَتَانِی رَهْطٌ ثَلَاثَةٌ مَعَهُمْ طَسْتٌ مِنْ ذَهَبٍ مَمْلُوَّةٌ ثَلْجاً فَأَخَذُونِی مِنْ بَیْنَ أَصْحَابِی فَخَرَجَ أَصْحَابِی هُرَّاباً حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی شَفِیرِ (4)الْوَادِی ثُمَّ عَادُوا إِلَی الرَّهْطِ فَقَالُوا مَا رَابَکُمْ إِلَی هَذَا الْغُلَامِ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا هَذَا ابْنُ سَیِّدِ قُرَیْشٍ وَ هُوَ مُسْتَرْضِعٌ فِینَا غُلَامٌ یَتِیمٌ لَیْسَ لَهُ أَبٌ فَمَا ذَا یَرُدُّ عَلَیْکُمْ قَتْلُهُ وَ مَا ذَا تُصِیبُونَ مِنْ ذَلِکَ وَ لَکِنْ إِنْ کُنْتُمْ لَا بُدَّ قَاتِلِیهِ فَاخْتَارُوا مِنَّا أَیَّنَا شِئْتُمْ فَاقْتُلُوهُ مَکَانَهُ وَ دَعُوا هَذَا الْغُلَامَ فَإِنَّهُ یَتِیمٌ فَلَمَّا رَأَی الصِّبْیَانُ أَنَّ الْقَوْمَ لَا یُحِیرُونَ لَهُمْ جَوَاباً (5)انْطَلَقُوا هُرَّاباً مُسْرِعِینَ إِلَی الْحَیِّ یؤذنوهم (یُؤْذِنُونَهُمْ) وَ یَسْتَصْرِخُونَهُمْ عَلَی الْقَوْمِ فَعَمَدَ أَحَدُهُمْ فَأَضْجَعَنِی إِضْجَاعاً لَطِیفاً ثُمَّ شَقَّ مَا بَیْنَ مَفْرَقِ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ فَلَمْ أَجِدْ لِذَلِکَ مَسّاً (6)ثُمَّ أَخْرَجَ
ص: 366
خداوند پسرم را بزرگ کرده و مسئولیتم را ادا کردم، از رویدادهای روزگار برایش نگران شدم و آمدم تا او را همانطور که دوست داری به تو بازگردانم. گفت: به این خاطر نیست، راست بگو چه شده؟ آمنه نگذاشت بروم تا اینکه ماجرا را برایش گفتم. گفت: آیا به خاطر شیطان نگران او هستی؟ گفتم: آری. گفت: هرگز! به خدا سوگند شیطان راهی به سوی او ندارد و پسر من مقام والایی دارد، آیا میخواهی ماجرای او را برایت بگویم؟ گفتم: آری. گفت: وقتی او را باردار شدم، نوری از من خارج شد که از آن نور کاخهای بصرای شام روشن شد، وقتی او را باردار بودم به خدا سوگند هیچ جنینی را راحتتر و آسانتر از آن ندیده بودم. وقتی او را به دنیا آوردم، او دستانش را بر زمین گذاشت و سرش را سوی آسمان برآورد. او را بگذار و با خیال راحت برو! (1)
طبری از شَدّاد بن اوس روایت کرده: شنیدم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره خود سخن میگفت و از ماجراهای کودکی خود در سرزمین بنی سعد بن بکر یاد میکرد. فرمود: وقتی به دنیا آمدم در قبیله بنی سعد شیر خوردم. روزی از آن روزها به دور از خانوادهام در میان صحرا با پسران همسالم بازی میکردیم و به هم کلوخ پرتاب میکردیم. ناگاه یک گروه سه نفری با تشتی از طلا پُر از برف آمدند و از میان دوستانم مرا گرفتند. آنان گریختند و چون به بلندای صحرا رسیدند بازگشتند و به آن گروه گفتند: با این پسر چه کار دارید؟ او از قبیله ما نیست، او پسر بزرگ قریش است و در قبیله ما شیر میخورد، یتیم است و پدر ندارد، کشتن او چه سودی به شما میرساند و از این کار چه به دست میآورید؟! اگر عزم کرده اید او را بکشید هر کدام از ما را خواستید انتخاب کنید و به جای او بکشید و او را رها کنید، زیرا او یتیم است. پسرها وقتی دیدند آن قوم پاسخی به آنان نمیدهند، شتابان گریختند و به سوی قبیله رفتند تا به آنان خبر دهند و از آنان در برابر آن گروه کمک بخواهند. یکی از آن گروه سمت من آمد و مرا به آرامی خواباند و سپس میان سینهام را از بالا تا عانه شکافت. من به او نگاه میکردم اما چیزی احساس نمیکردم.
ص: 366
أَحْشَاءَ بَطْنِی فَغَسَلَهَا بِذَلِکَ الثَّلْجِ فَأَنْعَمَ غَسْلَهَا (1)ثُمَّ أَعَادَهَا مَکَانَهَا ثُمَّ قَامَ الثَّانِی مِنْهُمْ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ تَنَحَّ فَنَحَّاهُ عَنِّی ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی جَوْفِی وَ أَخْرَجَ قَلْبِی وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ فَصَدَعَهُ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْهُ مُضْغَةً سَوْدَاءَ فَرَمَاهَا ثُمَّ قَالَ بِیَدِهِ یَمْنَةً مِنْهُ وَ کَأَنَّهُ یَتَنَاوَلُ شَیْئاً فَإِذَا فِی یَدِهِ خَاتَمٌ مِنْ نُورٍ تَحَارُ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ دُونَهُ فَخَتَمَ بِهِ قَلْبِی ثُمَّ أَعَادَهُ مَکَانَهُ فَوَجَدْتُ بَرْدَ ذَلِکَ الْخَاتَمِ فِی قَلْبِی دَهْراً ثُمَّ قَالَ الثَّالِثُ لِصَاحِبِهِ تَنَحَّ عَنْهُ فَأَمَرَّ یَدَهُ مَا بَیْنَ مَفْرَقِ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی فَالْتَأَمَ ذَلِکَ الشَّقُّ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی فَأَنْهَضَنِی مِنْ مَکَانِی إِنْهَاضاً لَطِیفاً وَ قَالَ لِلْأَوَّلِ الَّذِی شَقَّ بَطْنِی زِنْهُ بِعَشَرَةٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَوَزَنَنِی بِهِمْ فَرَجَحْتُهُمْ فَقَالَ دَعُوهُ فَلَوْ وَزَنْتُمُوهُ بِأُمَّتِهِ کُلِّهَا لَرَجَحَهُمْ ثُمَّ ضَمُّونِی إِلَی صُدُورِهِمْ وَ قَبَّلُوا رَأْسِی وَ مَا بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ قَالُوا یَا حَبِیبُ (2)لَا تَرُعْ إِنَّکَ لَوْ تَدْرِی مَا یُرَادُ بِکَ مِنَ الْخَیْرِ لَقَرَّتْ عَیْنَاکَ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا أَنَا بِالْحَیِّ قَدْ جَاءُوا بِحَذَافِیرِهِمْ وَ إِذَا أُمِّی وَ هِیَ ظِئْرِی أَمَامَ الْحَیِّ تَهْتِفُ بِأَعْلَی صَوْتِهَا وَ تَقُولُ یَا ضَعِیفَاهْ فَانْکَبَّ عَلَیَّ أُولَئِکَ الرَّهْطُ فَقَبَّلُوا رَأْسِی وَ بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ ضَعِیفٍ ثُمَّ قَالَتْ ظِئْرِی یَا وَحِیدَاهْ فَانْکَبُّوا عَلَیَّ وَ ضَمُّونِی إِلَی صُدُورِهِمْ وَ قَبَّلُوا رَأْسِی وَ بَیْنَ عَیْنَیَّ ثُمَّ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ وَحِیدٍ وَ مَا أَنْتَ بِوَحِیدٍ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ مَعَکَ وَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَتْ ظِئْرِی یَا یَتِیمَاهْ اسْتُضْعِفْتَ مِنْ بَیْنِ أَصْحَابِکَ فَقُتِلْتَ لِضَعْفِکَ فَانْکَبُّوا عَلَیَّ وَ ضَمُّونِی إِلَی صُدُورِهِمْ وَ قَبَّلُوا رَأْسِی وَ مَا بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ یَتِیمٍ مَا أَکْرَمَکَ عَلَی اللَّهِ لَوْ تَعْلَمُ مَا یُرَادُ بِکَ مِنَ الْخَیْرِ قَالَ فَوَصَلَ الْحَیُّ إِلَی شَفِیرِ الْوَادِی فَلَمَّا بَصُرَتْ بِی أُمِّی وَ هِیَ ظِئْرِی قَالَتْ یَا بُنَیَّ لَا أَرَاکَ حَیّاً بَعْدُ (3)فَجَاءَتْ حَتَّی انْکَبَّتْ عَلَیَّ وَ ضَمَّتْنِی إِلَی صَدْرِهَا فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنِّی لَفِی حَجْرِهَا قَدْ ضَمَّتْنِی إِلَیْهَا وَ إِنَّ یَدِی لَفِی یَدِ بَعْضِهِمْ فَجَعَلْتُ أَلْتَفِتُ إِلَیْهِمْ وَ ظَنَنْتُ أَنَّ الْقَوْمَ یُبْصِرُونَهُمْ فَإِذَا هُمْ لَا یُبْصِرُونَهُمْ فَیَقُولُ بَعْضُ الْقَوْمِ إِنَّ هَذَا الْغُلَامَ قَدْ أَصَابَهُ لَمَمٌ أَوْ طَائِفٌ مِنَ الْجِنِّ فَانْطَلِقُوا بِهِ إِلَی کَاهِنِ بَنِی فُلَانٍ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ یُدَاوِیَهُ فَقُلْتُ مَا
ص: 367
او احشاء شکمم را بیرون آورد و با آن برف آنها را به خوبی شست و سپس همه را سر جایش گذاشت. بعد از او نفر دوم آمد و به دوستش گفت: برو! او از نزد من رفت و آن یکی دستش را در شکمم کرد و در حالیکه به او نگاه میکردم، قلبم را بیرون آورد و از درونش لختهای سیاه در آورد و بیرون انداخت. سپس انگار که چیزی را میگرفت با دست راستش اشاره کرد و ناگاه دیدم مُهری از جنس نور در دست دارد که چشمها را خیره میکند، آن مُهر را بر قلبم کوبید و قلبم را سر جایش گذاشت. من سرمای آن مُهر را دیر زمانی در قلبم احساس میکردم. بعد از او نفر سوم آمد و به دوستش گفت: برو! او دستش را از بالا تا پایین بر سینهام کشید و آن شکاف خوب شد. سپس دستم را گرفت و به آرامی مرا بلند کرد و به آن اولی که شکمم را شکافت گفت: او را با ده تن از امتش وزن کن. او مرا با آنان وزن کرد و من سنگینی کردم. گفت: رهایش کن! اگر او را با همه امتش هم وزن کنی بیشک او بر آنان سنگینی میکند. آنگاه آنان مرا بر سینههایشان فشردند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: ای حبیب! نترس، اگر میدانستی چه خیر و صلاحی برایت رقم خورده، هر آینه چشمانت روشن میشد. در همان اوان ناگهان دیدم همه قبیله آمدند و مادرم که مرا شیر میداد پیشاپیش آنان با صدای بلند فریاد میزد و میگفت: ای فرزند ناتوان من! آن گروه بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر ناتوان! دایهام فریاد زد: ای فرزند تنهای من! آنان بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر تنها! به خدا سوگند تو تنها نیستی، خداوند و فرشتگان او و مومنان زمین با تو هستند. دایهام فریاد زد: ای فرزند یتیم من که در میان یارانت ضعیف افتادی و از ناتوانی کشته شدی! آنان بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر یتیم که کسی نزد خدا از تو ارجمندتر نیست! کاش میدانستی چه خیر و صلاحی برایت رقم خورده. چون قبیله به بلندای صحرا رسیدند، چشم مادر رضاعی ام بر من افتاد و گفت: پسرم، هنوز زندهای؟! سپس آمد و به پایم افتاد و مرا به سینهاش فشرد. به خدا سوگند وقتی در دامان حلیمه بودم دستم در دست آن مردان بود، رو به آن مردان کردم و می پنداشتم مردم نیز آنان را میبینند، اما آنان را نمیدیدند. در آن دم یکی از مردم گفت این پسر یا دیوانه شده یا جنّی! او را نزد کاهن فلان قبیله ببرید تا او را ببیند و درمانش کند. گفتم: برای
ص: 367
بِی شَیْ ءٌ مِمَّا یَذْکُرُ إِنَّ نَفْسِی سَلِیمَةٌ (1)وَ إِنَّ فُؤَادِی صَحِیحٌ لَیْسَتْ بِی قَلَبَةٌ فَقَالَ أَبِی وَ هُوَ زَوْجُ ظِئْرِی أَ لَا تَرَوْنَ کَلَامَهُ صَحِیحاً إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ لَا یَکُونَ عَلَی ابْنِی بَأْسٌ فَاتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یَذْهَبُوا بِی إِلَی الْکَاهِنِ فَاحْتَمَلُونِی حَتَّی ذَهَبُوا بِی إِلَیْهِ فَقَصُّوا عَلَیْهِ قِصَّتِی فَقَالَ اسْکُتُوا حَتَّی أَسْمَعَ مِنَ الْغُلَامِ فَهُوَ أَعْلَمُ بِأَمْرِهِ مِنْکُمْ فَسَأَلَنِی فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ أَمْرِی وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ ابْنُ خَمْسِ سِنِینَ فَلَمَّا سَمِعَ قَوْلِی وَثَبَ وَ قَالَ یَا لَلْعَرَبِ اقْتُلُوا هَذَا الْغُلَامَ فَهُوَ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَئِنْ عَاشَ لَیُبْدِلَنَّ دِینَکُمْ وَ لَیُخَالِفَنَّ أَمْرَکُمْ وَ لَیَأْتِیَنَّکُمْ بِمَا لَمْ تَسْمَعُوا بِهِ قَطُّ فَانْتَزَعَتْنِی ظِئْرِی مِنْ حَجْرِهِ وَ قَالَتْ لَوْ عَلِمْتُ (2)أَنَّ هَذَا یَکُونُ مِنْ قَوْلِکَ مَا أَتَیْتُکَ بِهِ (3)ثُمَّ احْتَمَلُونِی فَأَصْبَحْتُ وَ قَدْ صَارَ فِی جَسَدِی أَثَرُ الشَّقِّ مَا بَیْنَ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی کَأَنَّهُ الشِّرَاکُ (4).
أقول: رواه الکازرونی فی المنتقی بأسانید (5)و لنشرح بعض ألفاظها الرضعاء جمع رضیع و قال الجزری فی حدیث حلیمة فی سنة شهباء أی ذات قحط و جدب و قال القمراء الشدیدة البیاض قولها راثت من الریث بمعنی الإبطاء و فی أکثر روایاتهم و لقد أذمت قال الجزری و منه حدیث حلیمة فلقد أذمت بالرکب أی حبستهم لانقطاع سیرها کأنها حملت الناس علی ذمها انتهی و العجف الهزال حتی انتهینا ریا أی بلغنا غایته لقطعت بالرکب أی من سرعة سیرها و شدة تقدمها انقطع الرکب عنها
ص: 368
من هیچ یک از اتفاقهایی که میگویید نیافتاده، من تندرستم و قلبم سالم است و هیچ ناخوش نیستم. پدرم که همسر دایهام بود گفت: مگر نمیبینید به درستی سخن میگوید؟! من امید دارم که بلایی بر سر پسرم نیامده بشد. اما آنان همرأی شدند که مرا نزد آن کاهن ببرند. مرا سوار کردند و نزد آن کاهن بردند و ماجرای مرا برایش گفتند. او گفت: ساکت شوید تا از خودش بشنوم، او حال خود را بهتر از شما میداند. او از من پرسید و من که در آن هنگام پنج سال داشتم ماجرا را برایش تعریف کردم. وقتی سخنان مرا شنید، از جا پرید و گفت: ای جماعت عرب! این پسر را بکشید که به لات و عُزّی سوگند او دینتان را دگرگون میکند و در امورتان با شما مخالفت میکند و چیزهایی برایتان میآورد که هرگز نشنیدهاید. آنگاه دایهام مرا از دست او کشید و گفت: اگر میدانستم میخواهی چنین حرفهایی بزنی هرگز او را نزدت نمیآوردم. سپس مرا سوار کردند و آمدیم در حالیکه جای آن شکاف از سینه تا پایین عانه من همچون بند کفش مانده بود(1).
توضیح
کازرونی در المنتقی اسناد این خبر را آورده است.(2)
ما اکنون برخی از واژگانش را شرح میدهیم: «الرضعاء» جمع «رضیع» به معنای «شیرخوار» است. جزری درباره سخن حلیمه میگوید: «فی سنة شهباء» یعنی «در سال مبتلا به قحطی و خشکسالی». «القمراء» یعنی «بسیار سفید». «راثت» برگرفته از «الریث» به معنای «درنگ کردن» است. در بیشتر روایتهایشان: «و لقد أذمّت» است. جزری گفته: حدیث حلیمه نیز از همین باب است: «فلقد أذمت بالرکب» یعنی چون از رفتن باز مانده بود، آنان را نگه داشت، گویی مردم را به مذمت خود وا میداشت. پایان سخن جزری. «العجف» یعنی «لاغری». «حتی انتهینا ریا» یعنی «تمامش کردیم». «لقطعت بالرکب» یعنی به خاطر سرعت سیر و فاصله زیادی که داشت کاروان از او بازماند.
ص: 368
و اربعی أی ارفقی بنا و انتظری بنا و اللبن بمعنی اللبون.
و قال الجزری فی حدیث حلیمة کان یشب فی الیوم شباب الصبی فی الشهر فبلغ ستا و هو جفر استجفر الصبی إذا قوی علی الأکل و أصله فی أولاد المعز إذا بلغ أربعة أشهر و فصل عن أمه و أخذ فی الرعی قیل له جفر و الأنثی جفرة انتهی.
و البهم جمع بهمة و هی أولاد الضأن و السوط خلط الشی ء بعضه ببعض و المسواط ما یساط به القدر لیختلط بعضه ببعض قوله منتقعا أی متغیرا و الجلة بالفتح البعر قوله ما رابکم (1)أی ما شککم و معناه هاهنا ما دعاکم إلی أخذ هذا قوله ما ذا یرد علیکم أی ما ینفعکم ذلک قوله فأنعم غسلها أی بالغ فیه قوله ثم قال بیده یمنة أی إشارة بیده أو مدها إلی جانب یمینه و القلبة الداء.
د، العدد القویة کِتَابُ التَّذْکِرَةِ وُلِدَ صلی الله علیه و آله مَخْتُوناً مَسْرُوراً فَأَعْجَبَ جَدُّهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَ لَیَکُونَنَّ لِابْنِی هَذَا شَأْنٌ فَکَانَ لَهُ أَعْظَمُ شَأْنٍ وَ أَرْفَعُهُ أُمُّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهَیْرِ (2)بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ شَهِدَ الْفِجَارَ (3)وَ هِیَ حَرْبٌ کَانَتْ بَیْنَ قُرَیْشٍ وَ قَیْسٍ وَ هُوَ ابْنُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ بُنِیَتِ الْکَعْبَةُ بَعْدَ الْفِجَارِ بِخَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَرَضِیَتْ بِهِ قُرَیْشٌ فِی نَصْبِ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَ کَانَ طُولُ الْکَعْبَةِ قَبْلَ ذَلِکَ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ لَمْ تَکُنْ تُسْقَفُ فَبَنَتْهَا قُرَیْشٌ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً وَ سَقَفَتْهَا وَ کَانَ یُدْعَی فِی قُرَیْشٍ بِالصَّادِقِ الْأَمِینِ وَ خَرَجَ مَعَ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ فِی تِجَارَةٍ إِلَی الشَّامِ وَ لَهُ تِسْعُ سِنِینَ وَ قِیلَ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً وَ نَظَرَ إِلَیْهِ بَحِیرَاءُ (4)الرَّاهِبُ فَقَالَ احْفَظُوا بِهِ فَإِنَّهُ نَبِیٌّ وَ خَرَجَ إِلَی الشَّامِ فِی تِجَارَةٍ لِخَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ لَهُ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ تَزَوَّجَهَا بَعْدَ ذَلِکَ بِشَهْرَیْنِ
ص: 369
«اربعی» یعنی «با ما مدارا کن» و «برای ما صبر کن». «اللُبن» یعنی «شیرده». میگویند «استجفر الصبی» وقتی کودک بتواند غذا بخورد، اصل این اصطلاح درباره بچه بز است وقتی چهار ماهه میشود و از شیر مادرش جدا میشود و شروع به چریدن میکند؛ در آن هنگام به او میگویند «جفر» و اگر ماده باشد «جفرة». «البهم» جمع «بهمة» به معنای بچه گوسفند است. «السوط» یعنی درآمیختن اجزاء یک چیز و «المسواط» ابزاری است که با آن محتوای ظرف را به هم میزنند تا مخلوط شود. «منتقعا» یعنی «به هم ریخته». «الجلة» به فتح یعنی «سرگین». «ما رابکم» یعنی «چه چیزی شما را بدگمان کرده» که در اینجا یعنی چه چیز باعث شده این پسر را بگیرید. «ما ذا یرد علیکم» یعنی «این کار چه سودی به شما میرساند؟» «فأنعم غسلها» یعنی «آن را به خوبی شست». «بیده یمنة» یعنی با دستش اشاره کرد یا آن را به سمت راست خود کشاند. «القلبة» یعنی «بیماری».
19.
العدد القویه: چون حضرت صلّی الله علیه و آله ختنه شده و با نافِ بریده زاده شد، جدّ ایشان عبدالمطّلب شگفت زده شد و گفت: بهحتم این پسرم مقامی والا دارد. حال آنکه حضرت والاترین و رفیعترین مقام را داشت. مادر ایشان آمنه بود: آمنه بنت وهب بن عبدمناف بن زُهیر بن کِلاب بن مُرّة بن کَعب بن لُوَیّ بن غالب. حضرت در بیست سالگی شاهد جنگ «فِجار» بود که میان قریش و قَیس درگرفت. پانزده سال پس از آن جنگ کعبه ساخته شد که قریشیان در این کار به حکمیت او در نصب حجرالاسود راضی شدند. طول کعبه پیش از آن نُه ذرع بود و سقف نداشت. قریشیان آن را در هجده ذرع ساختند و برایش سقف گذاشتند. قریشیان حضرت را صادق امین میخواندند. حضرت در نُه سالگی - و یا به قولی در ده سالگی - همراه با عموی خود ابوطالب در سفری تجارتی به شام رفت. چون بُحیرای راهب حضرت را دید گفت: از او محافظت کنید، چراکه او یک پیامبر است. ایشان در بیست و پنج سالگی با خدیجه بنت خُوَیلد نیز در سفری تجارتی به شام رفت و دو ماه
ص: 369
وَ أَیَّامٍ وَ دَفَعَهُ جَدُّهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلَی الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی بْنِ رِفَاعَةَ السَّعْدِیِّ زَوْجِ حَلِیمَةَ الَّتِی أَرْضَعَتْهُ وَ هِیَ بِنْتُ أَبِی ذُؤَیْبٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أُخْتُهُ أَسْمَاءُ (1)وَ هِیَ الَّتِی کَانَتْ تَحْضُنُهُ وَ سُبِیَتْ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ مَاتَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ لَهُ ثَمَانُ سِنِینَ وَ أَوْصَی بِهِ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ دَخَلَ الشِّعْبَ مَعَ بَنِی هَاشِمٍ بَعْدَ خَمْسِ سِنِینَ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ قِیلَ بَعْدَ سَبْعٍ لَمَّا حَصَرَتْهُمْ قُرَیْشٌ وَ خَرَجَ مِنْهُ سَنَةَ تِسْعٍ مِنْ مَبْعَثِهِ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَکَّةَ فِی جِوَارِ مَطْعَمِ بْنِ عَدِیٍّ ثُمَّ کَانَتْ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ مَعَ الْأَنْصَارِ ثُمَّ کَانَ مِنْ حَدِیثِهَا أَنَّهُ خَرَجَ فِی مَوْسِمٍ مِنَ الْمَوَاسِمِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ وَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی الْإِسْلَامِ فَلَقِیَ سِتَّةَ نَفَرٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ هُمْ أَبُو أُمَامَةَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ عُقْبَةُ بْنُ عَامِرِ بْنِ نای (2)وَ قُطْنَةُ بْنُ عَامِرٍ وَ عَوْنُ بْنُ الْحَارِثِ وَ رَافِعُ بْنُ مَالِکٍ وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَانَتْ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی بَایَعَهُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مِنْهُمْ ثُمَّ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الثَّانِیَةِ وَ کَانُوا سَبْعِینَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَیْنِ وَ اخْتَارَ صلی الله علیه و آله مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً لِیَکُونُوا کُفَلَاءَ قَوْمِهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ حِزَامٍ وَ أَبُو سَاعِدَةَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ رَافِعُ بْنُ مَالِکٍ الْعَجْلَانُ وَ أَبُو عَبْدِ الْأَشْهَلِ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ حَلِیفُ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ خُثَیْمَةَ فَکَانُوا تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ وَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَ مِنْهُمُ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ ثُمَّ تَبَایَعَ النَّاسُ ثُمَّ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عَامِرُ بْنُ فِهْرٍ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُرَیْقِطٍ وَ خَلَفَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ آخِرَ لَیْلَةٍ مِنْ صَفَرٍ وَ أَقَامَ فِی الْغَارِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ دُخُولُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ فَنَزَلَ بِقُبَاءَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الهرم (3)(الْهِدْمِ) فَأَقَامَ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ فَجَمَّعَ (4)فِی بَنِی سَالِمٍ فَکَانَتْ أَوَّلَ جُمُعَةٍ جَمَّعَهَا صلی الله علیه و آله فِی الْإِسْلَامِ وَ یُقَالُ
ص: 370
و چند روز بعد با خدیجه ازدواج کرد. جدّ حضرت، عبدالمطّلب، ایشان را به حارث بن عبدالعُزّی بن رِفاعه سَعدیّ همسر حلیمه سپرد. حلیمه که حضرت را شیر داد دختر ابوذُؤَیب عبدالله بن حارث بود و خواهر حضرت اسماء بود که ایشان را تیمار میکرد و در جنگ حُنین اسیر شد. عبدالمطّلب در هشتاد سالگی درگذشت و درباره پیامبر به ابوطالب وصیت کرد. حضرت پنج سال - و یا به قولی هفت سال - پس از بعثت وقتی از سوی قریش تحریم شد، همراه با بنی هاشم به شِعب رفت و در سال نُهم پس از بعثت از آنجا بیرون آمد و در حمایت مَطعَم بن عَدیّ به مکه بازگشت. سپس با انصار بیعت عَقَبه را بست. به این ترتیب که حضرت در یکی از موسمهای حج به پا خاست و مردم را به اسلام فراخواند. آنگاه با شش تن از انصار یعنی با ابواُمامه اسعد بن زُراره و عُقبَة بن عامر بن نای و قُطنة بن عامر و عون بن حارث و رافع بن مالک و جابر بن عبدالله دیدار کرد. سپس در بیعت عقبه اول، دوازده تن از آنان با حضرت بیعت کردند و پس از آن در بیعت عقبه دوم، هفتاد مرد و دو زن با ایشان همپیمان شدند. پیامبر صلّی الله علیه و آله از میان آنان دوازده سرکرده برگزید تا سرپرست قوم خود باشند، یعنی جابر بن عبدالله و بَراء بن مَعرور و عُبادة بن صامت و عبدالله بن عمرو بن حِزام و ابوساعده سَعد بن عُباده و مُنذر بن عمرو و عبدالله بن رَواحه و سعد بن ربیع و رافع بن مالک عَجلان و ابو عبدالاَشهَل اُسید بن حُضَیر و ابوهَیثم بن تَیِّهان همپیمان بنی عمرو بن عوف و سعد بن خُثَیمه که نُه تن از ایشان از خزرج و سه تن از اوس بودند. نخستین کس از ایشان که بیعت کرد، بَراء بن مَعرور بود و سپس مردم بیعت کردند. بعد از آن حضرت، علی بن ابوطالب را بر جا گذاشت و به همراه ابوبکر و عامر بن فِهر بنده ابوبکر و عبدالله بن اُرَیقِط در آخرین شب ماه صفر به مدینه هجرت کرد و سه روز در غار اقامت کرد. ایشان روز دوشنبه، دوازده شب گذشته از ربیع الاول به مدینه رسید و در محله قبا در میان قبیله بنی عمرو بن عوف نزد کُلثوم بن هِرم فرود آمد و تا روز جمعه اقامت کرد و آنگاه وارد مدینه شد. حضرت آن روز در میان قبیله بنی سالم نماز جمعه به پا داشت و این نخستین نماز جمعه اسلام بود. گفتهاند
ص: 370
إِنَّهُمْ کَانُوا مِائَةَ رَجُلٍ وَ یُقَالُ بَلْ کَانُوا أَرْبَعِینَ ثُمَّ نَزَلَ عَلَی أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ فَأَقَامَ عِنْدَهُ سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ بَنَی الْمَسْجِدَ فَکَانَ یَبْنِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یَبْنِی مَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ ثُمَّ بَنَی الْبُیُوتَ وَ کَانَ یُصَلِّی حِینَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ فَأَمَرَ بِإِتْمَامِ أَرْبَعٍ لِلْمُقِیمِ وَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ رَبِیعٍ الثَّانِی بَعْدَ مَقْدَمِهِ بِشَهْرٍ (1).
أقول قال أبو الحسن البکری فی کتاب الأنوار حدثنا أشیاخنا و أسلافنا الرواة لهذه الأحادیث أنه کان من عادة أهل مکة إذا تم للمولود سبعة (2)أیام التمسوا له مرضعة ترضعه فذکر الناس لعبد المطلب انظر (3)لابنک مرضعة ترضعه فتطاولت النساء لرضاعته و تربیته و کانت آمنة یوما نائمة إلی جانب ولدها فهتف بها هاتف (4)یا آمنة إن أردت مرضعة لابنک ففی نساء بنی سعد امرأة تسمی حلیمة بنت أبی ذؤیب فتطاولت آمنة إلی ذلک و کان کلما أتتها من النساء تسألهن عن أسمائهن فلم تسمع بذکر حلیمة بنت أبی ذؤیب و کان سبب تحریک حلیمة لرضاعة رسول الله صلی الله علیه و آله أن البلاد التی تلی مکة أصابها قحط و جدب إلا مکة فإنها کانت مخصبة زاهرة ببرکة رسول الله صلی الله علیه و آله و کانت العرب تدخل (5)و تنزل بنواحیها من کل مکان فخرجت حلیمة مع نساء من بنی سعد (6)قالت حلیمة کنا نبقی الیوم و الیومین لا نقتات فیه (7)بشی ء و کنا قد شارکنا المواشی فی مراعیها فکنت ذات لیلة بین النوم و الیقظة و إذا قد أتانی آت و رمانی فی نهر ماء أبیض من اللبن و أحلی من العسل و قال لی اشربی فشربت
ص: 371
آنان صد مرد بودهاند و نیز آوردهاند که چهل مرد بودهاند. بعد از آن حضرت نزد ابی ایوب انصاری رفت و هفت روز نزد او اقامت کرد و سپس مسجد بنا کرد. ایشان مسجد را خود به همراه مهاجران و انصار ساخت و سپس خانهها ساختند. حضرت هنگام ورود به مدینه دو رکعت دو رکعت نماز میخواند و یک ماه پس از ورود، در روز سه شنبه، دوازده شب گذشته از ربیع الثانی امر فرمود تا هر کس مقیم است چهار رکعت را تمام بخواند(1).
20.
مولف: ابوالحسن بکری در کتاب الانوار میگوید: شیوخ ما و پیشینیان ما که این سخنان را برای ما روایت کردند گفتهاند: اهل مکه رسم داشتند که چون هفت روز تمام بر نوزادی میگذشت، دایهای برایش میجستند تا او را شیر دهد. از این رو مردم به عبدالمطّلب گفتند: در پی دایهای برای پسرت باش تا او را شیر دهد. و زنان برای شیر دادن و پرورش حضرت شتافتند. روزی آمنه در کنار فرزندش خواب بود که سروشی او را ندا داد: ای آمنه! اگر دایهای برای پسرت میخواهی، در میان زنان بنی سعد زنی هست به نام حلیمه بنت ابوذُؤَیب. آمنه شتافت و نام زنانی را که نزدش میآمدند میپرسید اما نامی از حلیمه بنت ابوذُؤَیب نمیشنوید. سبب گرایش حلیمه به شیر دادن به رسول خدا صلّی الله علیه و آله این بود که در زمینهای اطراف مکه قحطی و خشکسالی آمده بود اما مکه به قحطی دچار نبود، بلکه به برکت رسول خدا سرسبز و حاصلخیز بود و عربها از هر گوشه و کنار میآمدند و در حوالی مکه فرود میآمدند. حلیمه نیز با زنان بنی سعد آمده بود. حلیمه میگوید: ما یکی دو روز آنجا بودیم اما چیزی نمییافتیم و همراه با چهارپایان به چراگاههای آنجا میرفتیم. شبی میان خواب و بیدری بودم که ناگاه کسی نزدم آمد و مرا به پای رودخانهای برد که سفیدتر از شیر و شیرینتر از عسل بود. به من گفت: بنوش! من نوشیدم.
ص: 371
ثم ردنی إلی مکانی و قال لی یا حلیمة علیک ببطحاء مکة فإن لک بها رزقا واسعا و سوف تسعدین ببرکة مولود ولد بها و ضرب بیده علی صدری و قال أدر الله لک اللبن (1)و جنبک المحق و المحن قالت حلیمة فانتبهت و أنا لا أطیق حمل ثدیی من کثرة اللبن (2)و اکتسیت حسنا و جمالا و أصبحت بحالة غیر الحالة الأولی (3)ففزعت إلی نساء قومی و قلن یا حلیمة قد عجبنا من حالک فما الذی حل بک و من أین لک هذا الحسن و الجمال الذی ظهر فیک قالت فکتمت أمری علیهن فترکننی و هن أحسد الناس لی ثم بعد یومین هتف بی هاتف فسمعه بنو سعد عن آخرهم و هو یقول یا نساء بنی سعد نزلت علیکم البرکات و زالت عنکم الترحات (4)برضاعة مولود (5)ولد بمکة فضّله الواحد الأحد فهنیئا لمن له قصد فلما سمعوا ما قاله الهاتف قالوا إن لهذا المولود شأنا عظیما فرحل بنو سعد عن آخرهم إلی مکة (6)قالت حلیمة و لم یبق أحد إلا و قد خرج إلی مکة قالت و کنا أهل بیت فقر و لم یک عندنا شی ء نحمل علیه و قد ماتت مواشینا من القحط و کانت (7)حلیمة من أطهر نساء قومها و أعفهن و لذلک ارتضاها الله تعالی لترضع رسول الله صلی الله علیه و آله و کانت النساء إذا دخلن علی آمنة تسألهن عن أسمائهن فإذا لم تسمع بذکر حلیمة تقول ولدی یتیم لا أب له و لا مال فیذهبن عنها فأقبلت حلیمة مع بعلها و دخلت مکة و خلفت بعلها خارج البلد و قالت له مکانک حتی أدخل مکة و أسأل عن هذا المولود الذی بشرنا به فلما دخلت حلیمة مکة أرشدها
ص: 372
آنگاه مرا به جایم بازگرداند و به من گفت: ای حلیمه! به بطحاء مکه برو که در آنجا رزقی وسیع از برایت هست و به برکت نوزادی که در آنجا زاده شده کامیاب خواهی شد. سپس با دست به سینهام زد و گفت: خداوند شیرت را زیاد کند و غم و غصه را از تو دور کند. از خواب برخاستم و دیدم سینهام از بس شیر دارد، توان حملش را ندارم و در حُسن و جمال پوشیده شدهام و با حالت قبلم فرق کردهام. زنان قوم هراسان نزدم آمدند و گفتند: ای حلیمه! از حالت تو در شگفتیم! تو را چه شده و این حُسن و جمال را که در تو پدید آمده از کجا آوردی؟! من ماجرا را از آنان پوشیده داشتم و آنان که بسیار بر من حسد میبردند، رفتند. دو روز بعد سروشی مرا ندا داد و مردمان بنی سعد همگی شنیدند، او گفت: ای زنان بنی سعد! برکات بر شما فرود آمد و اندوهها از شما رخت بر بست، زیرا در مکه نوزادی زاده شده که خداوند یکتای یگانه او را بر همگان برتری بخشیده، پس خوشا به حال کسی که سوی او راهی شود. آنان چون سخن هاتف را شنیدند گفتند: بهحتم این نوزاد مقامی والا دارد. از این رو بنی سعد همگی به مکه سفر کردند و هیچ کس بر جا نماند. حلیمه میگوید: ما بسیار فقیر بودیم و چیزی نداشتیم که از آن طرفی بر بندیم و چهارپایانمان از قحطی مرده بودند. حلیمه از پاکترین و عفیفترین زنان قوم خود بود و از همین رو خداوند متعال راضی شده بود تا او رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شیر بدهد. وقتی زنان بر آمنه وارد شدند، او نامشان را میپرسید و چون نامی از حلیمه نمیشنوید میگفت: فرزند من یتیم است و نه پدر دارد و نه مال. به همین خاطر آن زنان میرفتند. حلیمه با شوهرش به مکه رسید و شوهرش را بیرون بر جا گذاشت و به او گفت: همین جا بمان تا من به مکه بروم و جویای نوزادی شوم که به ما نویدش داده شد. وقتی حلیمه وارد مکه شد،
ص: 372
الله تعالی إلی أن دخلت علی عبد المطلب و هو جالس بالصفا و کان له سریر منصوب عند الکعبة یجلس علیه للقضاء بین الناس فلما أتته قالت له نعمت صباحا أیها السید فقال لها من أین أنت أیتها المرأة قالت من بنی سعد أتینا نطلب رضیعا نتعیش من أجرته و قد أرشدت إلیک فقال نعم عندی ولد لم تلد النساء مثله أبدا غیر أنه یتیم من أبیه و أنا جده أقوم مقام أبیه فإن أردت أن ترضعیه دفعته إلیک و أعطیتک کفایتک فلما سمعت ذلک أمسکت عن الکلام ثم قالت یا سید بنی عبد مناف لی بعل بظهر مکة و هو مالک أمری و أنا أرجع إلیه أشاوره فی ذلک فإن أمرنی بأخذه رجعت إلیه و أخذته فقال لها عبد المطلب شأنک فوصلت إلی بعلها و قالت له إنی وردت علی عبد المطلب فقال عندی مولود أبوه میت و أنا أقوم مقامه فما تقول قال یرجعن نساء بنی سعد بالإحسان و الإکرام و ترجعین أنت بصبی یتیم و کانت جملة نساء بنی سعد قد دخلن مکة فمنهن من حصل لها رضیع و منهن من لم یحصل لها شی ء فقالت حلیمة ترجع نساء بنی سعد بالغنائم (1)و أرجع أنا خائبة و أسبلت (2)عبرتها فقال بعلها ارجعی إلی هذا الطفل الیتیم و خذیه فعسی أن یجعل الله فیه خیرا کثیرا فإن جده مشکور بالإحسان فرجعت حلیمة فوجدته فی مکانه الأول فذکرت له قول زوجها فقام عبد المطلب و مضی بها إلی منزل آمنة و أخبرها بذلک و أعلمها باسمها و قومها فقالت هذه التی أمرت أن أدفع إلیها ولدی فقالت لها آمنة أبشری یا حلیمة بولدی هذا (3)فو الله ما أخصبت بلادنا إلا ببرکة ولدی هذا ثم أدخلتها آمنة البیت الذی فیه المصطفی صلی الله علیه و آله فقالت حلیمة أ توقدین یا آمنة مع ولدک المصباح فی النهار قالت لا فو الله من حیث ولد ما أوقدت عنده النار بل هو یغنینی عن المصباح فنظرت حلیمة إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو ملفوف فی ثوب من صوف أبیض یفوح منه رائحة المسک و العنبر فوقعت فی قلبها محبة محمد صلی الله علیه و آله و فرحت و سرت به سرورا عظیما و کان نائما فأشفقت علیه أن توقظه من
ص: 373
خداوند متعال او را برد تا به عبدالمطّلب رساند. او در صفا نشسته بود. کنار کعبه برای او تختی گذاشته بودند و او بر آن مینشست و میان مردم قضاوت میکرد. حلیمه نزد او رفت و گفت: صبح به خیر ای مرد بزرگ! عبدالمطّلب گفت: از کجا آمدهای ای زن؟! گفت: از قبیله بنی سعد آمدهایم و در پی شیرخواری میگردیم تا از اجرتش زندگی بگذرانیم و اکنون نزد تو فرستاده شدیم.
گفت: آری، من فرزندی دارم که زنان هرگز همانندش را نزاییدهاند اما از پدر یتیم است و من جدّش هستم و برایش پدری میکنم، اگر میخواهی او را شیر دهی تا به تو بسپارمش و اجرتت را بپردازم. حلیمه چون این سخن را شنید زیاده نگفت و گفت: ای بزرگ بنی عبدمناف! شوهر من پشت مکه است و او صاحب اختیار من است نزد او میروم و با او در این باره مشورت میکنم، اگر اجازه داد، برمیگردم و او را میگیرم. عبدالمطّلب به او گفت: هر طور میدانی. حلیمه نزد شوهرش رفت و گفت: من نزد عبدالمطّلب رفتم و او گفت فرزندی دارم که پدرش درگذشته و من برایش پدری میکنم، چه میگویی؟ او گفت: زنان بنی سعد با نیکی و ارجمندی بازمیگردند، تو با کودکی یتیم بازگردی؟! حال آنکه همه زنان بنی سعد به مکه رفته بودند و برخی کودکی شیرخوار گرفته بودند و برخی کودکی نگرفته بودند. حلیمه گفت: زنان بنی سعد دست پُر برگردند و من با دست خالی بازگردم؟! و اشک چشمش روان شد. شوهرش گفت: نزد همان کودک یتیم برگرد و او را بگیر، امید که خداوند خیر بسیار در او نهد، شاید جدّش نیکوکار باشد. حلیمه برگشت و عبدالمطّلب را همانجا دید و سخن شوهرش را برایش گفت. عبدالمطّلب برخاست و او را به خانه آمنه برد و ماجرای حلیمه و نام و نسب او را برای آمنه گفت. آمنه گفت: این همان زنی است که به من امر شد فرزندم را به او بسپارم. سپس به او گفت: ای حلیمه! بشارت باد بر تو از این فرزند من که به خدا سوگند فقط به خاطر او بوده که دیار ما سرسبز شده. آنگاه آمنه حلیمه را به خانهای برد که حضرت مصطفی صلّی الله علیه و آله آنجا بود. حلیمه گفت: ای آمنه! آیا در روز هم برای فرزندت چراغ روشن میکنی؟! آمنه گفت: نه، به خدا سوگند از همان زمان که زاده شد، هیچگاه کنارش آتش روشن نکردم، چراکه او از چراغ بینیاز است. حلیمه به رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگریست و دید ایشان در جامهای از پشم سفید پیچیده شده و بوی مشک و عنبر از ایشان برمیخیزد. در آن دم مهر حضرت در دلش افتاد و شاد شد و از دیدار ایشان بسیار خوشحال شد. حضرت خواب بود و دل حلیمه نیامد که ایشان را بیدار کند.
ص: 373
نومه فأمسکت عنه ساعة فخشیت أن تبطئ علی بعلها فمدت یدها إلیه لتوقظه ففتح عینیه و جعل یهش لها (1)و یضحک فی وجهها فخرج من فمه نور فتعجبت حلیمة من ذلک ثم ناولته ثدیها الیمنی فرضع فناولته الأخری فلم یرضع و کان ذلک إلهاما من الله عز و جل ألهمه العدل و الإنصاف من صغره إذ کان لها ابن ترضعه و کان لا یرضع حتی یرضع أخوه ضمرة فرجعت حلیمة بمحمد صلی الله علیه و آله فقال لها عبد المطلب مهلا یا حلیمة حتی نزودک قالت حسبی من الزاد هذا المولود و هو أحب إلی من الذهب و الفضة و من جمیع الأطعمة و أعطاها من المال و الزاد و الکسوة فوق الطاقة و الکفایة و أعطتها آمنة کذلک فأخذت عند ذلک آمنة ولدها و قبلته و بکت لفراقه فربط الله علی قلبها (2)فدفعته إلی حلیمة و قالت یا حلیمة احفظی نور عینی و ثمرة فؤادی ثم خرجت حلیمة من بیت آمنة و شیعها عبد المطلب قالت حلیمة و الله ما مررت بحجر و لا مدر إلا و یهنئونی بما وصل إلی فلما أقبلت علی بعلها نظر إلی النور یشرق فی غرته (3)فتعجب من ذلک و ألقی الله فی قلبه الرحمة له فقال لها یا حلیمة قد فضلنا الله بهذا المولود علی سائر العالم فلا شک أنه من أبناء الملوک فلما ارتحلت القافلة رکبت حلیمة علی أتان و جعلت تقول لزوجها لقد سعدنا بهذا المولود سعادة الدنیا و الآخرة.
و سمعت آمنة هاتفا یقول:
قفی ساعة حتی نشاهد حسنه***قلیلا و نمسی فی وصال و فی قرب
فأین ذهاب الرکب عن ساکن الحمی***و أین رواح الصب (4)عن ساکن الشعب
إذا جئت وادیه و جئت خیامه***و عاینت بدر الحسن فی طیبه (5)قف بی.
و طف بالمطایا حول حجره حسنة***و عند (6)طواف العیس یا صاحبی طف بی
ص: 374
بنابراین ساعتی از ایشان دست کشید و بعد چون ترسید در رسیدن به شوهرش دیر کند، دستش را سوی حضرت دراز کرد تا ایشان را بیدار کند. حضرت بیدار شد و شروع کرد به حلیمه بخندد و در رویش لبخند بزند. ناگاه از دهان مبارک ایشان نوری بیرون آمد و حلیمه شگفت زده شد. آنگاه سینه راستش را به حضرت داد و ایشان نوشید. سپس سینه چپش را داد اما حضرت ننوشید و این از سوی خداوند عزوجل به ایشان الهام شده بود. خداوند از همان کودکی به حضرت عدالت و انصاف را الهام کرد، چرا که حلیمه خود کودکی شیرخوار داشت. ایشان شیر نمیخورد تا اینکه برادرش ضمره بنوشد. حلیمه با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بازگشت و عبدالمطّلب به او گفت: صبر کن ای حلیمه! تا تو را توشهای بدهم. گفت: همین نوزاد برای توشه من کافیست، او برای من از طلا و نقره و همه خوراکها بهتر است. اما عبدالمطّلب و آمنه آنقدر مال و توشه و جامه به او دادند که بیش از نیازش بود. آنگاه آمنه فرزندش را برداشت و او را بوسید و بهخاطر فراقش گریست. خداوند به او صبر داد و او فرزندش را به حلیمه سپرد و گفت: ای حلیمه! از نور چشم و میوه قلب من مراقبت کن. حلیمه از خانه آمنه خارج شد و عبدالمطّلب او را همراهی کرد. حلیمه میگوید: به خدا سوگند بر هر سنگ و کلوخی گذر کردم، به خاطر آنچه به من رسیده بود به من تبریک میگفتند. وقتی نزد شوهرم رسیدم، به نوری که در پیشانیاش بود نگریست و شگفت زده شد و خداوند مهر او را در دلش انداخت. گفت: ای حلیمه! خداوند به خاطر این نوزاد ما را بر همه اهل جهان برتری داده، بیشک او از فرزندان پادشاهان است. چون کاروان به راه افتاد، حلیمه بر الاغ مادهاش سوار شد و به شوهرش گفت: با این نوزاد سعادت دنیا و آخرت را به دست آوردیم.
و آمنه شنید که هاتفی سرود:
«دمی بایست تا کمی زیبایی او را نظاره کنیم و شب را در وصال و نزدیکی بگذرانیم،
کاروانیان کجا از برِ ساکن حمی میگذرند و دلداده کجا از برِ ساکن شعب گذر کند؟
چون به وادی او کنار خیمههایش رسیدی و ماه زیبا را در رُخش دیدی، برای من بایست،
و کاروان را به گرد خیمهاش به نیکی طواف بده و به هنگام طواف شتران به یاد من طواف کن ای دوست من!
ص: 374
فعند ملیح اللون مهجتی التی***براها الأسی (1)وجدا کما عنده قلبی.
قفی یا حلیمة ساعة فلعلنی*** أناشده إذ کان ذا شخصه (2)قربی.
إذا طفت یا عینی (3)الیمین (4)تقربا***إلی الله یوم الحج یا مهجتی طف بی.
طواف شجی (5)القلب لا شی ء مثله*** فإن دموعی جاریات من السحب.
ألا أیها الرکب المیمم (6)قاصدا***إلی ساکن (7)الأحباب هل عندکم حبی
قالت حلیمة: فصارت الأتان تمر کالریح العاصف فبینا نحن سائرون إذ مررنا علی أربعین راهبا من نصاری نجران و إذا بواحد یصف لهم النبی صلی الله علیه و آله (8)و یقول إنه یظهر فی هذا الزمان أو قد ظهر بمکة مولود من صفاته کذا و کذا یکون (9)علی یده خراب دیارکم و قطع آثارکم و إذا إبلیس قد تصور لهم فی صورة إنسان و قال لهم الذی تذکرونه مع هذه المرأة التی مرت بکم قالت حلیمة فقاموا إلیه و نظروا و إذا النور یخرج من وجهه ثم زعق بهم الشیطان و قال لهم اقتلوه فشهروا (10)سیوفهم و قصدونی فرفع ولدی محمد رأسه إلی السماء شاخصا فإذا هم بداهیة عظیمة کالرعد العاصف نزلت إلی الأرض و فتحت أبواب السماء و نزلت منها نیران و إذا بهاتف یقول خاب سعی الکهان (11)قالت حلیمة فعاینت نارا قد نزلت فخفت علی ولدی منها فنزلت علی وادیهم فأحرقته و من فیه عن آخرهم فخفت و کدت أن أسقط عن الأتان و کان ذلک
ص: 375
قلب من که از اندوه شوق او زار شده، در کنار آن رخ خوشرنگ به جا مانده،
ای حلیمه! دمی بایست تا شاید او را بخوانم وقتی شخص او نزدیک من است،
ای عزیز من! وقتی در روز حج به طرف راست به جهت تقرب به خداوند طواف کردی مرا نیز طواف بده،
آن هم طواف غمگینی که هیچ چیز همانند آن نمیشود، زیرا اشکهای من از ابرها میبارد،
ای کاروانی که به کامیابی رو سوی خانه محبوبان گذاشتهای، آیا محبوب من نیز نزد شماست؟»
حلیمه میگوید: ناگهان آن الاغ ماده چون باد طوفانی به راه افتاد! در راه به چهل راهب از نصارای نجران رسیدیم و دیدیم یک از آنان دارد برای بقیه پیامبر صلّی الله علیه و آله را وصف میکند و میگوید: در این دوره نوزادی در مکه ظهور میکند یا ظهور کرده است که چنین صفاتی دارد، دیار شما به دستش ویران میشود و نشانههایتان از بین میرود. در آن دم ابلیس به شکل انسانی نزد آن راهبان پدید آمد و به آنان گفت: کسی که میگویید نزد این زنی است که از کنارتان گذشت. حلیمه میگوید: آنان آمدند و به او نگریستند و دیدند از چهرهاش نور میتابد. شیطان در گوششان فریاد زد که او را بکشید. آنان شمشیر کشیدند و به طرف من آمدند. فرزندم محمد سرش را سوی آسمان فراز کرد و ناگاه بلایی عظیم چون رعدی توفنده بر زمین نازل شد و درهای آسمان گشوده شد و آتش بارید و سروشی ندا سر داد: تلاش کاهنان بر باد شد! حلیمه میگوید: من آتشی را که فرود آمد تماشا کردم و نگران فرزندم شدم و سوی دشت آنان رفتم. اما آتش آنجا را با همه کسانی که آنجا بودند سوزاند. من ترسیدم و نزدیک بود از روی الاغ بیافتم.
ص: 375
أول ما ظهر من فضائله صلی الله علیه و آله. (1)قال صاحب الحدیث إن أول لیلة نزل رسول الله صلی الله علیه و آله بحی بنی سعد اخضرت أرضهم و أثمرت أشجارهم و کانوا فی قحط عظیم و کانوا یحبونه لذلک محبة عظیمة و کان إذا مرض منهم مریض یأتون به إلیه فیشفی (2)و کثرت معجزاته فکان بنو سعد یقولون یا حلیمة لقد أسعدنا الله بولدک هذا قالت و الله ما غسلت (3)له ثوبا قط من نجاسة و کان له وقت یتوضأ فیه و لا یعود إلا إلی الغداة و کنت أسمع منه الحکمة فلما کبر و ترعرع (4)کان یقول الحمد لله الذی أخرجنی من أفضل نبات من الشجرة التی خلق منها الأنبیاء و کنت أتعجب منه و من کلامه و کان یصبح صغیرا و یمسی کبیرا (5)و یزید فی الیوم مثل ما یزید غیره فی الشهر و یزید فی الشهر مثل ما یزید غیره فی السنة حتی کبر و نشأ و لم یکن فی زمانه أحسن منه خلقا و لا أیسر منه مئونة و لقد کنا نجعل القلیل من الطعام قدامنا و نجتمع علیه و نأخذ یده و نضعها فیه فنأکل و یبقی أکثر الطعام فلما صار ابن سبع سنین قال لأمه حلیمة یا أمی أین إخوتی قالت یا بنی إنهم یرعون الغنم التی رزقنا الله إیاها ببرکتک قال یا أماه ما أنصفتنی قالت کیف ذلک یا ولدی قال أکون أنا فی الظل و إخوتی فی الشمس و الحر الشدید و أنا أشرب منها اللبن (6)قالت یا بنی أخشی علیک من الحساد و أخاف أن یطرقک طارق فیطلبنی بک جدک قال لها لا تخشی علی یا أماه من شی ء و لکن إذا کان غداة غد أخرج مع إخوتی فلما رأته و قد عزم علی الخروج و هی خائفة علیه
ص: 376
این نخستین فضیلتی بود که از محمد بر ما پدیدار شد. راوی میگوید: نخستین شبی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در کوی بنی سعد فرود آمد، در حالی که آنان در قحطی شدیدی به سر میبردند، زمینهایشان سرسبز شد و درختهایشان میوه داد. آنان به همین خاطر حضرت را بسیار دوست میداشتند و اگر کسی از آنان بیمار میشد، او را نزد ایشان میآوردند و شفا میگرفت و معجزههای بسیار پدید آورد. مردمان بنی سعد میگفتند: ای حلیمه! خداوند ما را از این فرزند تو سعادتمند کرد. حلیمه میگوید: به خدا سوگند هرگز هیچ یک از جامههای او را از نجاست نشستم. او برای بول موقعی معین داشت و تا فردا همان موقع دیگر تکرار نمی کرد. من از او حکمت میشنیدم. وقتی بزرگ شد و رشد کرد، میگفت: ستایش از آن خداوندی است که مرا از بهترین گیاه، از درختی که پیامبران را از آن آفرید بیرون آورد. من از او و سخنانش شگفت زده بودم. او صبحهنگام کوچک بود و شبانگاه بزرگ میشد. در یک روز به اندازه یک ماه دیگران و در یک ماه به اندازه یک سال دیگران رشد میکرد تا اینکه بالید و بزرگ شد و در آن روزگار هیچ کس خوشخُلقتر و بیزحمتتر از او نبود. ما اندکی غذا پیش رویمان میگذاشتیم و دورش جمع میشدیم و دست او را میگرفتیم و بر آن غذا میزدیم، چنان میشد که بیشترش زیاد میآمد. وقتی هفت ساله شد، به مادر خود حلیمه گفت: ای مادر! برادرانم کجایند؟ گفت: پسرم! گوسفندانی را که خداوند به برکت تو به ما عطا کرده، به چرا بردهاند. فرمود: منصفانه نیست! گفت: چرا پسرم؟! فرمود: من در سایه باشم و برادرانم به زیر خورشید در گرمای شدید باشند و من از آن شیر بنوشم؟! گفت: پسرم! از دست حاسدان بر تو نگرانم و میترسم بلایی بر سرت آید و جدّت تو را از من بخواهد. فرمود: نگران من نباش مادرم! فردا من نیز با برادرانم میروم. وقتی حلیمه دید حضرت عزم رفتن کرده، چون نگرانش بود
ص: 376
عمدت إلیه و شدته من وسطه و جعلت فی رجلیه نعلین و أخذ بیده عکازا (1)و خرج مع إخوته فلما رأی أهل الحی أتوا مسرعین إلی حلیمة فقالوا لها کیف یطیب (2)قلبک بخروج هذا البدر و ما یصلح له الرعایة قالت یا قوم ما الذی تأمروننی به و لقد نهیته فلم ینته فأسأل الله تعالی أن یصرف عنه السوء ثم قالت شعرا:
یا رب بارک فی الغلام الفاضل***محمد سلیل ذی الأفاضل
و أبلغه فی الأعوام غیر آفل (3)***حتی یکون سید (4)المحافل
فلما کان (5)وقت العشاء أقبل مع إخوته کأنه البدر الطالع (6)فقالت له یا ولدی لقد اشتغلت قلبی بخروجک عنی فی هذه البریة قالت حلیمة و کان فی الغنم شاة قد ضربها ولدی ضمرة فکسر رجلها فأقبلت إلی ولدی محمد صلی الله علیه و آله تلوذ به کأنها تشکو إلیه فمسح علیها بیده و جعل یتکلم علیها حتی انطلقت مع الأغنام کأنها غزال (7)و کان کل یوم یظهر منه آیات و معجزات و کان إذا قال للغنم (8)سیری سارت و إذا أمرها بالوقوف وقفت و هی مطیعة له فخرج فی بعض الأیام مع إخوته و قد وصلوا إلی واد عشیب (9)و کانت الرعاة تهابه لکثرة سباعه (10)و إذا قد أقبل علیهم أسد و هو یزمجر (11)
ص: 377
به کنارش رفت و کمرش را سفت کرد و پایافزار به پایش کرد و چوبدستی به دستش داد و حضرت با برادرانش راهی شد. چون اهل قبیله او را دیدند نزد حلیمه شتافتند و گفتند: چطور دلت میآید بگذاری این ماه به چوپانی برود؟! گفت: ای قوم! مرا به چه کاری وامیدارید؟ او را بازداشتم اما نپذیرفت، از خدا میخواهم حوادث بد را از او دفع کند. سپس سرود:
«پروردگارا محمد، این پسر فاضل و فرزند بزرگوار را فرخنده گردان،
و او را در طول سالیان استوار گردان تا اینکه بزرگ انجمنها شود.»
چون هنگام شام شد حضرت همچون ماه تابان با برادران خود آمد. حلیمه گفت: فرزندم! به خاطر رفتنت به این بیابان دلنگرانت بودم. حلیمه میگوید: در میان گوسفندان میشی بود که پسرم ضمره او را زده بود و پایش شکسته بود. آن میش نزد فرزندم محمد آمد و به او پناه آورد و گویی شکوه میکرد. محمد بر او دستی کشید و بر سرش سخنانی گفت. ناگهان آن میش همچون آهو با گوسفندان به راه افتاد. هر روز نشانه و معجزهای از او سر میزد و هرگاه به گوسفندان میگفت بروید میرفتند و چون دستور توقف میداد میایستادند و از او فرمان میبردند. روزی به همراه برادرانش رفت و به علفزاری رسیدند که از بس درنده داشت، چوپانان از آنجا میترسیدند. ناگهان شیری غرّید و با هیئتی ترسناک رو سوی آنان گذاشت. وقتی به گوسفندان رسید دهانش را باز کرد و رفت که بر آنان یورش بَرد. آنگاه محمد به سمتش رفت. آن شیر چون محمد را دید، سرش را پایین انداخت و برگشت و گریخت. برادران حضرت جلو آمدند و ایشان به آنان فرمود: شما را چه شده؟ عرض کردند: ما از این شیر بر تو ترسیدیم اما تو نترسیدی و با او سخن گفتی؟! فرمود: آری، به او گفتم از امروز به بعد به نزدیکی این دشت برنگرد. این گذشت و باری حلیمه خوابی دید و ترسان و لرزان از جا پرید و به شوهرش گفت: از من بشنو که باید محمد را نزد جدّش برگردانیم، میترسم بلایی بر سرش آید و نزد جدّش به مصیبتی بزرگ درافتیم، من در خواب دیدم یکی از همین روزهایی که محمد با برادرانش میرود، دو مرد بزرگ که کسی را تنومندتر از آن دو ندیده بودم، با جامههای ابریشمین به سمت محمد آمدند و یکی از آن دو او را گرفت و خنجری کشید و با آن دل محمد را شکافت و من ترسان و لرزان از خواب پریدم، به نظرم باید او را نزد جدّش ببریم. شوهرش گفت: آنچه که میگویی محال است، زیرا محمد در پناه خداوند متعال است، مگر آن راهبان و آن شیر و نشانههای دیگر را ندیدی؟ گفت: آری، اما هر چیزی پایانی دارد، چه بسیار بزرگانی که درگذشتند و کوچکترهایی که زنده ماندند. شوهرش گفت: خوابی که دیدهای خیالی واهی بوده است. چون صبح شد و محمد همچون قبل خواست با برادرانش برود، حلیمه گفت:
ای نور چشم من! امروز نرو، دوست دارم امروز با من باشی تا تو را سیر تماشا کنم! تو هر روز زودهنگام بیرون میروی و شب برمیگردی. حضرت فرمود: چه شده ای مادر؟! از چه چیزی بر من میترسی؟ بهخاطر من از هیچ چیز نترس، هیچ کس نمیتواند آسیب و لطمهای به من بزند یا سودی به من برساند جز خداوند که پروردگار من است. آنگاه حضرت با برادرانش به راه افتاد و حال آنکه حلیمه نگران بود. چون نیمروز شد ناگاه فرزندان حلیمه با چشم گریان آمدند. حلیمه وقتی صدای گریه فرزندانش را شنید، بیسامان شد و خاک بر سر و صورت خود ریخت و بیرون پرید و گفت: چه اتفاقی برایتان افتاده، برایم بگویید؟! گفتند: ما با برادرمان محمد رفتیم و به زیر درختی نشستیم. ناگهان دو مرد بزرگ که کسی را تنومندتر از آن دو ندیده بودیم نزد ما آمدند و برادرمان محمد را از میان ما گرفتند و به بلندیهای کوه بردند. سپس یکی از آن دو او را خواباند و چاقویی برداشت و شکم او را شکافت و قلبش را و احشاء دلش را بیرون آورد. بی شک تا تو به نزدش برسی دیگر جان داده است. حلیمه بر صورت خود زد و گفت: این تعبیر خواب دیشب من است. دریغ و افسوس از تو ای محمد! ای فرزندم! ای نور چشمم! سپس بیرون زد و در کوی فریاد برآورد و بنی سعد همگی به دنبالش به راه افتادند و شوهر حلیمه حارث نیز با شمشیر و نیزه راهی شد. وقتی نزد رسول خدا رسیدند دیدند ایشان نشسته و گوسفندان گرد ایشان را گرفتهاند. آن قوم سوی حضرت شتافتند و او را بلند کردند و آوردند و گفتند: همه آنچه میبینی، از ما و فرزندان ما و اموال ما، همه فدای تو باد! در آن دم حلیمه رسید و در حالیکه سخت میگریست، حضرت را گرفت و بوسید و شکم ایشان را هویدا کرد اما هیچ اثری بر آن و هیچ خونی بر جامه ایشان ندید. نزد فرزندانش برگشت و گفت: چرا درباره برادرتان دروغ گفتید؟! رسول خدا فرمود: آنان را سرزنش نکن، من کنار آنان بودم که ناگاه دو مرد نزد من آمدند و مرا گرفتند و خواباندند و یکی از آنها چاقویی برداشت و با آن قلب مرا شکافت و نقطهای سیاه از آن بیرون آورد و دور انداخت و گفت: این سهم شیطان از تو بود ای محمد! سپس قلب مرا با آب شستند و سر جایش گذاشتند. آنگاه آن یکی مُهری درآورد که از آن نور میتابید. آن مُهر را بر قلبم کوبید و سپس بر آن شکاف دست کشید و شکم من مثل قبلش شد. بعد به من گفتند: ای محمد! اگر میدانستی چه جایگاهی نزد خداوند داری هر آینه چشمانت روشن میشد. یکی از آن دو به دیگری گفت: او را وزن کن. او مرا با ده تن از امتم وزن کرد و من سنگینی کردم. ده نفر دیگر افزود و باز من سنگینی کردم. سپس گفت: اگر او را با همه امتها وزن کنی، بیشک او بر همه آنان سنگینی میکند. آنگاه در حالیکه من تماشایشان میکردم، به آسمان عروج کردند. حلیمه به شوهرش گفت: به نظرم محمد را نزد جدّش ببریم. شوهرش گفت: خودخواهیام مرا از این کار بازمیدارد، چون او از فرزندان خودمان برایمان عزیزتر است و اینگونه از او جدا میشویم. حلیمه وقتی سخن شوهرش را شنید گفت: من خودم او را نزد جدّش میبرم. آنگاه رو به حضرت کرد و گفت: ای فرزندم! جدّت و عموهایت آرزومند دیدار تواند، میخواهی نزد آنان بروی؟ فرمود: آری. حلیمه برخاست و جهاز بر مرکبش بست و سوار شد و محمد را جلوی خود نشاند و به سوی مکه به راه افتاد. چراکه عبدالمطّلب برای حلیمه پیغام داده بود که فرزندش را به نزدش ببرد. حلیمه چون در جایی فرود میآمد، حضرت را به خود میچسباند و چون سوارکاری را میدید از ترس، ایشان را پنهان میکرد، تا اینکه به یکی از محلههای عرب رسید. آنان کاهنی داشتند که از کهنسالی ابروانش بر چشمانش افتاده بود و مردم دورش حلقه زده بودند. وقتی حلیمه از کنارشان عبور کرد او از هوش رفت و به هوش آمد و گفت: وای بر شما! سوی آن زن که بر مرکبش گذشت، بشتابید و فرزندی را که به همراه دارد بگیرید و بکُشید تا دیارتان را ویران نکرده است! حلیمه میگوید: دیدم چند مرد به سویم میآیند. ناگهان بادی شدید بر آنان وزید و در حال بر زمینشان زد و من از دستشان گریختم و دیگر به من نرسیدند. من رفتم تا به مکه رسیدم. فرزندم محمد را نزد مردمانی که جایی نشسته بودند گذاشتم و برای حاجتی از نزد او به گوشهای رفتم. ناگاه همهمه و سر وصدایی شنیدم. رو به سوی فرزندم کردم اما او را ندیدم. از آن قوم که آنجا نشسته بودند سراغش را گرفتم، گفتند: ما او را ندیدیم. نامش را پرسیدند، گفتم: محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف. و گفتم: به حق کعبه و مقام سوگند اگر او را نیابم خودم را از این بلندی پرت میکنم تا بمیرم. حلیمه از آنان پرسید و اصرار کرد اما خبری نگرفت. او در دم گریبان درید و جامههایش را پاره کرد و بر صورت خود زد و گریست و شیون کرد و خاک بر سرش ریخت و گفت: وای فرزندم! وای نور چشمم! وای میوه قلبم! وای محمدم! در همان حال ناگاه پیرمردی کهنسال عصا به دست نزدش آمد و گفت: ای زن! چه بر سرت آمده؟ گفت: فرزندم محمد را گم کردهام و نمیدانم کجا رفته است. پیرمرد گفت: گریه نکن، من کسی را به تو معرفی میکنم که میداند او کجا رفته است. گفت: معرفی کن ای بزرگ! پیرمرد حلیمه را به کنار کعبه بُرد و گرد بتی به نام هبل طواف کرد و گفت: ای هبل! محمد کجاست؟ همینکه نام محمد آمد، آن بت سرنگون شد. مرد هراسید و برگشت. حلیمه میگوید: به این فکر افتادم که شاید کسی او را گرفته و نزد جدّش برده است. به سرعت سوی عبدالمطّلب رهسپار شدم. وقتی مرا دید گفت: ماجرا چیست؟ گفتم: فرزندت محمد را نزدت آوردم و در ورودی کعبه او را بر جا گذاشتم تا قضای حاجت کنم. وقتی برگشتم او را نیافتم. عبدالمطّلب گفت: مبادا یکی از کاهنان او را گرفته باشد! آنگاه ندا سر داد: ای آل غالب! او با این نام آنان را صدا زد چون این نام را مبارک میدانستند. چون قریشیان صدای عبدالمطّلب را شنیدند، از هر گوشه و کنار اجابتش کردند و آمدند. به آنان گفت: حلیمه فرزندم محمد را آورده و او را در ورودی کعبه بر جا گذاشته و برای قضای حاجت رفته و چون برگشته او را نیافته، میترسم ساحران یا کاهنان او را به ناجوانمردی کشته باشند. آنان گفتند: ما با تو هستیم، هر جا که بخواهی میآییم، اگر به دریا بروی ما نیز میآییم و اگر راهی خشکی شویم ما نیز هستیم. سپس سوار شدند و به راه افتادند اما هیچ اثری از حضرت نیافتند. عبدالمطّلب سوی کعبه آمد و هفت مرتبه طواف کرد و به پردههای کعیه درآویخت و زاریکنان به دعا نشست. در آن دم شنید سروشی گفت: ای عبدالمطّلب! نگران فرزندت نباش، او را در دشت دعایه کنار یک درخت موز بجوی. عبدالمطّلب به آنجا رفت و دید حضرت زیر درخت نشسته و میوههای درخت سوی ایشان آویخته شده. به سرعت رفت و او را گرفت و بوسید و گفت: ای فرزندم! چه کسی تو را به اینجا آورد؟
فرمود: پرندهای سفید مرا ربود و بر بالش نشاند و به اینجا آورد، من گرسنه و تشنه بودم و از میوه این درخت خوردم و آب نوشیدم و آن پرنده جبرئیل بود(1).
سپس حلیمه برای عبدالمطّلب بازگفت که نزد ما بر فرزندت چنین و چنان گذشت. گفت: ای حلیمه! نگران نباش، نزد مادرش برو و اینها را برای او بگو، او برای من گفته که وقتی محمد به دنیا آمد از او نوری به آسمان برخاسته است.
این همان کلام حق تعالی است که میفرماید(2):
«أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ»(3)
{آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟} پس از آن عبدالمطّلب سرپرست پیامبر شد تا اینکه روزی چشم پیامبر بهشدت درد گرفت. در جحفه طبیبی بود و عبدالمطّلب بار سفر بر بست و حضرت را به جحفه بُرد. وقتی رسید فریاد زد: ای طبیب! من پسری دارم و میخواهم چشمش را معاینه کنی. طبیب سر بر آورد و گفت: چهرهاش را به من نشان بده. همینکه عبدالمطّلب چهره حضرت را نمایان کرد، صومعه لرزید. راهب سرش را بلند کرد و ندای شهادتین داد و به نبوت محمد صلّی الله علیه و آله اقرار کرد. سپس گفت: از اتفاقی که افتاده برای او جای نگرانی نیست، اما ای شیخ! بشنو چه میگویم، او نه تنها سرور عرب بلکه سرور اولین و آخرین آفریدگان است و در روز قیامت شفیع همه آنهاست، یاوران او فرشتگان مقرّباند و خداوند به او دستور میدهد تا با مخالفان خود بجنگد و او را به نیکی یاری میکند، بدترین مردم برای او قوم خودش هستند. عبدالمطّلب گفت: ای راهب! چه میگویی؟ گفت: به خدایی که هیچ خدایی جز او نیست سوگند اگر به روزگار او برسم بیشک او را یاری میکنم، پس مراقب فرزندت باش. اینچنین عبدالمطّلب حضرت را به مکه بازگرداند و دیگر همانجا ماند تا اینکه اجلش فرا رسید و درباره پیامبر به عموی ایشان ابوطالب وصیت کرد. این شد که ابوطالب سرپرست حضرت شد و ایشان را به خانه خود بُرد و همسرش فاطمه بنت اسد را صدا زد. فاطمه بسیار رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دوست میداشت و دلسوز او بود. ابوطالب به اوگفت: بدان که این پسر، برادرزاده من است و از جان و مالم برایم عزیزتر است، مبادا چیزی بخواهد و کسی مانعش شود! فاطمه که حضرت را بر فرزندان خود یعنی عقیل و جعفر برتری میداد، از سخن ابوطالب لبخندی زد و گفت: تو درباره فرزندم محمد به من سفارش میکنی؟! او نزد من از خودم و فرزندانم دوستداشتنیتر است، و ابوطالب بسیار خشنود شد. فاطمه بیشتر از همه فرزندانش حضرت را گرامی میداشت و به اندازه یک چشم به هم زدن او را از خود دور نمیکرد. حضرت هر که را میخواست اطعام میکرد و کسی جلوی ایشان را نمیگرفت، در یک روز به اندازه یک سال دیگران رشد میکرد و میبالید و همه اهل مکه از حُسن و جمال حضرت شگفت زده شده بودند. وقتی ابوطالب حُسن و جمال حضرت را دید سرود:
«نور رخسار تو در زیبایی از نور خورشید و ماه ما درگذشت،
به خدا سوگند ای آرزو و خواسته من، تو آن کسی هستی که نور والایش برتری یافت،
تو فرزند هاشم روسفید، نور مردمان هستی که در هر بزرگی و کمالی برتری یافتهای،
و نیز در افتخار و سربلندی والایی یافتهای واز همه بزرگواران برتری یافتهای.»
از آن پس آوازه محمد صلّی الله علیه و آله در آن دیار پیچید. روزی حضرت سوی کعبه راهی شد. در آنجا اهل مکه داشتند کعبه را تعمیر میکردند. حجرالاسود را از جایش برداشتند و چون خواستند آن را سر جایش بگذارند، اختلاف کردند که چه کسی چنین کند. هر کس این افتخار را برای خود میخواست و میگفت: من آن را سر جایش میگذارم. ابن مُغیره به آنان گفت: ای قوم! هر کس را که از این در وارد شد میان خود حَکَم کنید. همه پذیرفتند. ناگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله سر رسید. گفتند: این محمد است و بسیار صادق و امین و شرافتمند و اصیل است. حضرت را صدا زدند. ایشان نزدشان رفت. عرض کردند: ما تو را در کار خود حَکَم کردهایم، چه کسی حجرالاسود را سر جایش بگذارد؟ فرمود: این یک آزمایش است! جامهای به من بدهید. آوردند. فرمود: حجر را بر این جامه بگذارید و هر قبیلهای از یک سو آن را بلند کند. آنان حجرالاسود را تا جایش بلند کردند و پیامبر صلّی الله علیه و آله آن را برداشت و سر جایش گذاشت و همه قبایل از کار ایشان شگفت زده شدند.
توضیح
«الزعق» یعنی «فریاد». «الزمجرة» یعنی «صدا». «غمته» یعنی «آن را پوشاند».
21.
المنتقی: از بَرَّه روایت شده است: نخستین کسی که رسول خدا را شیر داد، ثُوَیبه بود که از شیر پسرش به نام مسروح به ایشان مینوشاند و این مدتی قبل از آن بود که حلیمه بیاید. ثُوَیبه پیش از پیامبر حمزة بن عبدالمطّلب را شیر داده بود و پس از ایشان ابوسلمة بن عبدالاسد مخزومی را شیر داد. او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد و ایشان او را گرامی میداشت. رسول خدا پس از هجرت برایش جامه
ص: 384
هائل الخلقة فلما وصل إلی الأغنام فتح فاه و هم أن یهجم علیها فتقدم إلیه محمد رسول الله صلی الله علیه و آله فلما نظر إلیه الأسد نکس رأسه و ولی هاربا (1)فعند ذلک تقدم إخوته إلیه فقال لهم ما شأنکم قالوا لقد خفنا علیک من هذا الأسد و أنت ما خفت منه و کنت تکلمه قال نعم کنت أقول له لا تعود بقرب هذا الوادی بعد هذا الیوم فلما کان بعد ذلک رأت حلیمة رؤیا و انتبهت فزعة مرعوبة و قالت لبعلها إن سمعت منی أحمل محمدا إلی جده فإنی أخشی أن یطرقه طارق فیعظم مصیبتنا عند جده و لقد رأیت کأن ولدی محمدا مع إخوته کما کان یخرج کل یوم إذ أتاه رجلان عظیمان لم أر أعظم منهما علیهما ثیاب من إستبرق و قصداه فجاءه واحد منهما بخنجر و شق به جوفه فانتبهت فزعة مرعوبة و الرأی عندی أن تحمله إلی جده فقال لها إن الذی تذکرینه فی حق محمد ممتنع فإنه معصوم من الله تعالی (2)و لقد رأیت الرهبان و الأسد و غیره قالت نعم و لکن لکل شی ء آخر و نهایة (3)فکم کبیر مات و صغیر عاش (4)فقال لها إن منامک الذی رأیتها أضغاث أحلام ثم لما أصبح الصباح و أراد محمد صلی الله علیه و آله أن یخرج مع إخوته علی العادة قالت لا تخرج الیوم یا قرة عینی فإنی أحب أن تکون معی هذا الیوم حتی أشبع من النظر إلیک فإنک فی کل یوم تخرج بکرة و لا تأتی إلا عشیة فقال لها و کیف ذلک یا أماه و أی شی ء خفت علی منه لا تخافی علی من شی ء فلم یقدر أحد أن یصل إلی بسوء و لا ضر و لا نفع إلا الله ربی فخرج مع إخوته
ص: 378
و صله میفرستاد تا اینکه پس از فتح خیبر درگذشت(1).
22.
و از دلائل النبوة: از عباس بن عبدالمطّلب روایت شده: عرض کردم: ای رسول خدا! نشانهای از نبوت شما مرا برانگیخت تا به دین شما درآمدم، دیدم که در گهواره با ماه خوش و بش میکردید و با انگشت خود به او اشاره میکردید و او به هر کجا که شما اشاره میکردید میرفت. فرمود: من با او سخن میگفتم و او با من سخن میگفت و مرا سرگرم میکرد تا گریه نکنم و من صدای فرود او را میشنیدم که به زیر کرسی سجده میکرد(2).
23.
و از مجاهد روایت شده: به ابن عباس گفتم آیا زنان شیرده برای شیر دادن به محمد بگومگو میکردند؟ گفت: آری به خدا سوگند، و همچنین همه زنان جنّیان؛ چرا که وقتی حضرت از آسمانها به آمنه داده شد، فرشتهای در آسمان دنیا ندا سر داد: این محمد سرور پیامبران است، خوشا به حال سینهای که به او شیر دهد. در آن دم همه پرندگان و جنّیان برای شیر دادن به حضرت از هم پیشی گرفتند. آنگاه ندا رسید: دست نگه دارید، خداوند این کار را به انسان سپرده است. اینچنین خداوند حلیمه را به این کار اختصاص داد(3).
24.
و روایت شده: هنگامی که رسول خدا دو ماهه شد و در آن وقت نزد حلیمه بود و او شیرش می داد، عبد المطلب نزد حلیمه رفت و گفت: فرزندم را به من باز گردان. حلیمه گفت: فدایت شوم ای عبد المطلب او را نزد من باقی گذار که با من انس گرفته است. عبد المطلب گفت: چگونه است که قبلا او را نمی خواستی ولی اکنون می خواهی نگهش داری؟! حلیمه گفت: زیرا به خدا سوگند او انسان مبارکی است و به واسطه او به ما در بدنها و اموالمان برکت داده شده. پس او را نزد من باقی گذار که من هرگز از بابت او هیچ اجرتی از تو نمی خواهم. پس عبد المطلب حضرت را نزد حلیمه باقی گذارد و باز گشت. حلیمه هر شب که داخل خانه می شد می دید که پوشش سقف شکافته شده و ماه از روزنه آن پدیدار گشته و با حضرت خوش و بش می کند. همسر حلیمه می گفت: این پسر مقامی والا دارد و بر تمام عرب ریاست خواهد کرد.
25.
سخن حلیمه در روایت دیگری از ابن عباس نیز آمده است که آن را هم به سبب فوایدی که دارد آورده
ص: 385
و هی راعبة علیه فلما کان وقت القائلة أقبل أولاد حلیمة یبکون فخرجت حلیمة تعثر فی أذیالها حیث سمعت أولادها یبکون و حثت التراب (1)علی وجهها و شعرها و شهرت بنفسها فقالت ما الذی دهاکم أخبرونی قالوا خرجنا نحن و أخونا محمد صلی الله علیه و آله و جلسنا تحت شجرة و إذا قد أقبل علیه رجلان عظیمان لم نر مثلهما فلما وصلا إلینا أخذ أخانا محمدا صلی الله علیه و آله من بیننا و مضیا به إلی أعلی الجبل فأضجعه واحد منهما و أخذ سکینا و شق بطنه و أخرج قلبه و أمعاءه و لا شک أنک لا تلحقیه إلا هالکا فعند ذلک لطمت خدها و قالت هذا تأویل رؤیای البارحة وا أسفی علیک یا محمداه وا جزعی علیک یا ولداه یا قرة عینی ثم صرخت فی الحی و خرجت و خرج بنو سعد کلهم فی أثرها و خرج زوجها الحارث یجر قناته و بیده حربة فلما أشرفوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله وجدوه جالسا و الأغنام حوله محیطة به فتبادر القوم إلیه و رفعوه و أتوا به و هم یقولون کل شی ء تلقاه نحن و أولادنا و أموالنا فداک (2)فجاءت إلیه حلیمة و أخذته و قبلته و هی تبکی بکاء عظیما و کشفت عن بطنه فلم تر أثرا فیه و لم تر فی أثوابه دما فرجعت إلی أولادها و قالت کیف کذبتم علی أخیکم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لا تلومیهم (3)فإنی کنت عندهم إذ أتانی رجلان و أخذانی و أضجعانی و أخذ واحد منهما سکینا فشق بها فؤادی و أخرج منه نکتة سوداء و رمی بها و قال لی هذا حظ الشیطان منک یا محمد ثم غسلا فؤادی بالماء و أعاداه کما کان ثم أخرج أحدهما خاتما یشرق منه النور فختم به فؤادی ثم مسح علی ما شقه فعاد کما کان ثم قالا (4)لی یا محمد لو علمت ما لله علیک من السابقة (5)لقرت عیناک ثم قال أحدهما للآخر زنه فوزننی بعشرة من أمتی
ص: 379
ام. بنا بر این روایت، ماجرا چنان بود که: خداوند آن دیار و روزگار را به خشکسالی درانداخت و آن بلا همه مردم را فرا گرفت. حلیمه از زمان خود سخن میگوید و تعریف میکند که در زمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله مردم سخت در مشقت بودند و خاندان ما نیز به خشکسالی گرفتار بود. من زنی سرگردان بودم و در دشتها و کوهها در پی سبزی و گیاهی میگشتم و بر هر گیاهی گذر میکردم میگفتم ستایش از آن خداوندی است که این مشقت و بلا را بر من فرود آورده است. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله زاده شد، من به حوالی مکه رفتم و سه روز بود که چیزی نخورده بودم و همچون مار به خود میپیچیدم. در آن شب پسرم را زاییدم و نمیدانستم از درد زایمان شکوه کنم یا از مشقتی که کشیده بودم. شب به خواب رفتم و در خواب دیدم مردی آمد و مرا بلند کرد و در رودی سفیدتر از شیر انداخت و گفت: ای حلیمه! از این آب زیاد بنوش تا شیرت زیاد شود، چراکه عزت و بینیازی روزگار به تو رسیده است، آیا مرا میشناسی؟ گفتم: نه. گفت: من همان ستایشی هستم که در خوشی و ناخوشیات از برای خداوند میگفتی، به سوی بطحاء رهسپار شو که در آنجا رزقی وسیع از برایت هست، نام و نشان خود را پنهان کن و کسی را از خود باخبر نکن. سپس با دست بر سینه من زد و گفت: خداوند شیرت را زیاد کند و روزیات را وسیع گردانَد. من از خواب پریدم و دیدم از همه زنان بنی سعد آراستهتر شدهام و از بس سینههایم سنگین شده نمیتوانم حملشان کنم و از آنها شیر روان است؛ حال آنکه در اطراف خود مردم بنی سعد را میدیدم که زن و مرد به مشقت زندگی میگذرانند و شکمشان به کمرشان چسبیده و رنگشان پریده و نه در کوههای برافراشته چیزی مییابند و نه در زمین درختی میبینند. از هر گوشه و کنار صدای ناله بیماران به گوش میرسید و چیزی نمانده بود تا مردمان عرب از گرسنگی و ناتوانی هلاک شوند. حلیمه که به مشقت زندگی میگذراند و حالی دگرگون داشت، چون صبحهنگام برخاست، همچون شاهزادگان شده بود و همه میگفتند: اتفاقی بزرگ برای او افتاده است. خود میگوید: آنان به من چشم دوخته بودند و از داستان من می پرسیدند. اما من پاسخی نمیدادم و ماجرای خود را پنهان میداشتم، چرا که دستور داشتم چنین کنم و در میان بنی سعد هر زنی شوهر داشت، پسری زایید. در آن اوان میدیدم سرهایی که از پیری سفید شده بودند به برکت ولادت رسول خدا دوباره سیاه شده بودند و شنیدیم که آوایی ندا سر داد: امسال همه زنان قریش زاییدهاند و خداوند در این سال بر زنان
ص: 386
فرجحت بهم ثم زاد عشرة فرجحت بهم ثم قال (1)لو وزنته بجمیع الأمم (2)لرجح بهم ثم عرجا نحو السماء و أنا أنظر إلیهما فقالت حلیمة لبعلها الرأی أنا نحمل محمدا إلی جده فقال یمنعنی من ذلک خبث نفسی من فراقنا (3)له و إنه أعز عندنا من الأولاد فلما سمعت کلام بعلها قالت ما یوصل هذا الصبی إلی جده إلا أنا بنفسی ثم أقبلت إلیه و قالت یا ولدی إن جدک إلیک مشتاق و عمومتک فهل لک أن تسیر إلیهم قال نعم فقامت حلیمة و شدت علی راحلتها و رکبت و أخذت محمدا قدامها و سارت طالبة مکة و کان عبد المطلب قد أنفذ إلیها أن تحمل ولده إلیه فکانت إذا نزلت فی هبوط ضمته إلیها و إذا رأت راکبا غمته (4)خوفا علیه إلی أن وصلت حیا من أحیاء العرب و کان عندهم کاهن و قد سقط حاجباه علی عینیه من طول السنین و الناس عاکفون علیه فلما جازت علیهم غشی علیه فلما أفاق قال یا ویلکم بادروا إلی المرأة التی مرت راکبة و خذوا منها الصبی الذی عندها و اقتلوه قبل أن یخرب بلادکم قالت حلیمة و إذا أنا بالرجال قد أقبلوا إلی فوقعت علیهم ریح صرعتهم فی الحال فسرت عنهم و لم أحفل بهم (5)و جعلت أسیر حتی بلغت إلی مکة فوضعت ولدی محمدا صلی الله علیه و آله عند أناس جلوس و مضیت عنه ناحیة لحاجة فسمعت وجبة و صوتا عالیا فالتفت إلی ولدی فلم أره فسألت عنه القوم الذین کانوا جلوسا قالوا ما رأیناه فسألونی عن اسمه فقلت محمد بن عبد الله بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف فقلت و حق الکعبة و المقام لئن لم أجده رمیت بنفسی من أعلی هذا الحائط حتی أموت و سألتهم و أخذت فی جد السؤال فلم تعط خبرا فأخذت جیبها و مزقت أثوابها (6)و لطمت وجهها و بکت و أکثرت البکاء و حثت التراب علی
ص: 380
حرام کرده دختر بزایند، چراکه در میان قریشیان پسری زاده شده که خورشید روز است و ماه شب، خوشا به حال سینهای که به او شیر دهد، پس به سویش بشتابید ای زنان بنی سعد! ما در کوهی فرود آمدیم و آهنگ آن کردیم که سوی مکه راهی شویم. زنان بنی سعد که از مشقت و تنگنا در رنج بودند همه به راه افتادند و من نیز همراه با پسر خردسالم سوار بر الاغی ماده راهی شدم. آن الاغ گرچه پیشتر سبکسیر بود، اما دیگر از شکمش صداهایی شنیده میشد و از بس ناخوش بود استخوانهایش پیدا شده بود و افتان و خیزان مرا میبُرد. من که با شوهرم بودم در راه از هر گوشه آواهای عجیبی میشنیدم و بر هر چه گذر میکردم، از شادی سر سوی من میکشید و میگفت: خوشا به حال سینهات ای حلیمه! به راهت ادامه بده که به زودی با نوری درخشان و ماهی تابناک باز خواهی گشت، پس نام و نشانت را پنهان کن و از پشت این قوم حرکت کن که مژدهها سوی تو فرود میآیند. من به شوهرم گفتم: آیا تو هم آنچه را من میشنوم میشنوی؟ گفت: نه، چرا اینقدر ترسیدهای و چپ و راستت را نگاه میکنی؟ پیش تاز که زنان بنی سعد جلو افتادند و میترسم زودتر از ما به نوزادان مکه برسند. ما شتابان راه پیمودیم و الاغمان تندروتر شد. در راه مردی به سفیدی برف و بلندقامتی نخل را دیدم که از فراز کوه ندا سر میداد: ای حلیمه! پیش تاز که خداوند عزوجل به من امر فرموده تا همه شیاطین رانده شده را از تو دور کنم. حلیمه میگوید: چون به دو فرسخی مکه رسیدیم، شب را بیتوته کردیم. در خواب دیدم درختی سبز بر سرم قد افراشته و شاخههایش را دور تا دورم آویخته و همچون نخل است و گونهگونه رطب دارد، و همه زنانی که از قبیله بنی سعد همراهم بودند اطرافم را گرفته بودند و میگفتند: ای حلیمه! تو ملکه ما هستی، در همان اوان ناگاه از درخت رطبی در دامانم افتاد، من آن را برداشتم و در دهانم گذاشتم و دیدم همچون عسل شیرین است. آن مزّه پیوسته زیر زبانم بود تا اینکه از رسول خدا جدا شدم. وقتی صبح شد، ماجرا را پنهان داشتم و با خود گفتم: اگر خداوند برای من امری مقدّر کرده باشد، به وقوع خواهد پیوست. به راه افتادیم تا اینکه روز دوشنبه به مکه رسیدیم. زنان بنی سعد پیش از ما رسیده بودند. کودکی که همراهم بود دیگر گریه نمیکرد و تکان نمیخورد و شیر نمیخواست. به شوهرم گفتم: انگار این کودک مرده است!
ص: 387
رأسها و جعلت تقول وا ولداه وا قرة عیناه وا ثمرة فؤاداه وا محمداه فبینا هی کذلک إذ خرج إلیها شیخ کبیر یتوکأ علی عصا فقال لها ما قصتک أیتها المرأة فقالت فقدت ولدی محمدا و لم أدر أین مضی قال لها لا تبکین أنا أدلک علی من یعلم أین ذهب قالت افعل یا سیدی فمضی قدامها إلی أن أتی الکعبة و طاف علی صنم یقال له هبل و قال یا هبل أین محمد فسقط الصنم لما ذکر محمدا فخرج الرجال خائفا قالت حلیمة فحسست فی نفسی أنه قد أخذه آخذ و ذهب به إلی جده فقصدته مسرعة فلما رآنی قال ما قصتک قلت ولدک محمد أتیت به و وضعته علی باب مکة أقضی حاجة فرجعت فلم أره فقال (1)إنی أخشی أن یکون أخذه بعض الکهان فنادی عبد المطلب یا آل غالب و کانوا یتبارکون بهذه الکلمة فلما سمع قریش صوت عبد المطلب أجابوه من کل مکان (2)فقال لهم إن حلیمة قد أقبلت بولدی محمد و طرحته علی باب الکعبة (3)و مضت لقضاء حاجة لها و عادت فلم تره و أنا أخاف علیه أن یغتاله ساحر أو کاهن فقالوا نحن معک سر بنا أین شئت إن خضت بحرا خضناه و إن رکبت برا رکبناه ثم رکبوا و ساروا فلم یقفوا له علی خبر فأتی عبد المطلب إلی الکعبة و طاف بها سبعا و تعلق بأستارها ثم دعا و تضرع فی دعائه فسمع هاتفا یقول یا عبد المطلب لا تخف علی ولدک (4)و لکن اطلبه بوادی دعایة (5)عند شجرة الموز فمضی عبد المطلب إلی المکان المذکور فوجده قاعدا تحت الشجرة و قد تدلت علیه أثمارها (6)فبادر إلیه جده فأخذه و قبله و قال له یا ولدی من أتی بک إلی هذا الموضع قال اختطف بی طیر (7)أبیض و حملنی علی
ص: 381
داشتم این سخن را میگفتم که ناگاه کودکم رو به من کرد و چشم گشود و بر رویم خندید. من بسیار تعجب کردم. وقتی به میان مکه رسیدیم، به شوهرم گفتم: بپرس چه کسی در مکه والاترین مقام را دارد؟ او پرسید و به او گفتند: عبدالمطّلب بن هاشم. گفتم: بپرس چه کسی در میان قریشیان والاترین مقام را دارد و امسال دارای فرزندی شده است؟ گفتند: آل مخزوم. من شوهرم را بر شتر بر جا گذاشتم و سوی بنی مخزوم روانه شدم. دیدم همه زنان بنی سعد پیش از من سوی همه نوزادان رفتهاند. بر جا مانده بودم و نمیدانستم چه بگویم. از آمدن به مکه پشیمان شدم که ناگاه دیدم عبدالمطّلب که موهایش بر شانههایش میخورد و شتابان میآمد با صدای بلند ندا سر میدهد: آیا کسی از زنان شیرده باقی مانده است؟ من پسرکی یتیم دارم و نزد یتیمان خیری نیست اگر از پدران توقع کرامت باشد! حلیمه میگوید: من برای عبدالمطّلب ایستادم. او در آن روزگار همچون نخلی بلندقامت بود. گفتم: صبح به خیر ای شهریار ندادهنده! اگر شیرخواری داری من به او شیر میدهم. گفت: جلو بیا. من نزدیکش شدم. گفت: از کجایی؟ گفتم: زنی از بنی سعد. گفت: بیشتر بگو بیشتر بگو، خاندان کرامت و مشقت! نامت چیست؟ گفتم: حلیمه. خندید و گفت: بهبه! دو نشان نیکو، سعادت و بردباری! بینیازی روزگار در این دو نشان است. ای حلیمه! من پسرکی یتیم به نام محمد دارم، او را به همه زنان بنی سعد عرضه داشتم اما آنان از قبول او خودداری کردند، اکنون آرزو دارم که تو از وجودش سعادتمند شوی. گفتم: من نزد شوهرم میروم و با او مشورت میکنم. گفت: تو مختار هستی. گفتم: به خدا سوگند که نزدت باز خواهم گشت. آنگاه نزد شوهرم برگشتم. وقتی او را از ماجرا باخبر کردم، گویی خداوند سُروری در دلش انداخت. او گفت: ای حلیمه! شتابان نزدش برو تا مبادا کسی بر تو پیشی بگیرد. خواهرزاده من نیز همراهمان بود. به من گفت: هیهات! گویا در این سفر چیز خوبی نصیبتان نشده، زنان بنی سعد با ارجمندی شیرخوارانی گرفتهاند و برمیگردند، اما شما با یک یتیم برمیگردید. حلیمه میگوید: به خدا میخواستم برنگردم، اما گویی خداوند به دلم انداخت که اگر از محمد جدا شوی، رستگار نمیشوی. از غیرت برافروختم و گفتم: آنان زنان بنی سعد هستند و با ارجمندی شیرخوارانی گرفتهاند و برمیگردند، و من بدون هیچ سودی برمیگردم، به خدا سوگند او را با خود میآورم گرچه یتیم باشد. امید است که خداوند در او خیر و برکتی قرار دهد. نزد عبدالمطّلب برگشتم و به او گفتم: ای شهریار بزرگوار! آن کودک را بیاور. گفت: آیا مشتاقانه او را میخواهی؟ گفتم: آری. عبدالمطّلب به سجده افتاد و سپس سرش را بلند کرد و گفت: خداوندا، ای پروردگار مروه و حطیم! او را از وجود محمد سعادتمند گردان.
سپس از شادی دامنکشان جلوی من رفت و مرا نزد آمنه مادر رسول خدا بُرد. من با زنی روبرو شدم که زیباتر از او هیچ بنی بشری را ندیده بودم و رخی چون ماه داشت. وقتی مرا دید به روی من خندید و گفت: داخل شو ای حلیمه! من وارد آن سرا شدم. آمنه دستم را گرفت و مرا به اتاقی بُرد که رسول خدا در آن بود. من ایشان را دیدم، رویش چون خورشیدی بود که در روزی ابری درخشش گیرد. چون ایشان را با چنن چهرهای دیدم خون در رگهای تنم به سرعت جریان یافت. آمنه پیامبر را به من داد. وقتی ایشان را در دامانم گذاشتم چشمانش را گشود تا مرا ببیند. از چشمانش نوری میدرخشید همچون برقی که از میان ابرها بیرون جهد. سینه راستم را بر دهانش گذاشتم و دمی از آن نوشید. سپس ایشان را بر سینه چپم گذاشتم، اما آن را قبول نکرد و به سمت راستم گرایید. ابن عباس میگفت: خداوند در شیرخواری عدالت را به او الهام کرده، دانسته که شریکی دارد و در حق او انصاف کرده است. اینگونه سینه راستم برای رسول خدا شیر داشت و سینه چپم برای پسرم. پسرم نمینوشید تا وقتی میدید محمد نوشیده است. بسیار میشد که کسی پیش از من لبانش را پاک میکرد. باری او در دامانم خوابید و من به چهرهاش نگریستم. دیدم چشمانش باز است اما گویی خوابیده است. از شادی در خود نگنجیدم و شتابان نزد شوهرم رفتم. وقتی نگاه شوهرم به او افتاد، صبر از کف داد و برخاست و به سجده افتاد و سپس گفت: ای حلیمه! در میان بنی بشر هیچ کس را خوبروتر از این پسر ندیدهام. چون شب فرا رسید و خواب همه سنگین شد و صداها فرو نشست، من بیدار شدم. ناگاه دیدم از محمد نوری درخشان میتابد و مردی با جامه سبز بالای سرش ایستاده است. شوهرم را بیدار کردم و به او گفتم: وای بر تو! این نوزاد را نمیبینی؟! او سر بر آورد و وقتی او را دید به من گفت: ای حلیمه! مقام او را پنهان دار که به راستی تو درختی گرانقدر را گرفتهای که هرگز اثرش از میان نخواهد رفت. ما هفت روز و شب در مکه اقامت کردیم و من هر روز نزد آمنه میرفتم. هنگامیکه تصمیم گرفتیم تا به زودی راهی شویم، آمنه مرا فراخواند و گفت: هرگاه خواستی از بطحاء مکه خارج شوی، به من بگو، چراکه سفارشهایی به تو دارم. آن شب را خوابیدیم و در نیمه شب من برخاستم تا قضای حاجت کنم. ناگاه دیدم مردی با جامه سبز کنار سر محمد ایستاده و میان چشمانش را میبوسد. شوهرم را بیدار کردم و به او گفتم: برخیز و این شگفتیها را ببین! گفت: خاموش باش و مقام او را پنهان دار، از وقتی این نوزاد زاده شده، احبار دنیا سر پا ایستادهاند و شب و روز ندارند، از این دیار کسی توانگرتر از ما خارج نمیشود. چون صبح شد و عازم راه شدیم، من به الاغم سوار شدم و محمد را جلوی خود نشاندم و آمنه نیز آمد تا همراهیام کند. آن حیوان از خوشحالی دست و پا بر زمین میکوبید و سرش را به سوی آسمان بلند کرده بود. سپس مرا به سوی کعبه بُرد و من سه بار سجده کردم. آنگاه به راه افتادیم و به کاروان رسیدیم و مرکَب من از همه چهارپایان آنها جلو زد. زنان بنی سعد گفتند: ای دختر ابوذُؤَیب! مگر این همان الاغی نیست که تو را افتان و خیزان میآورد؟ گفتم: آری. گفتند: به خدا که قضیهای در کار است. من میشنیدم که آن حیوان میگفت: آری، به خدا سوگند قضیهای در کار است، خداوند عزوجل به من جان دوباره بخشید و مرا بعد از لاغریم چاق کرد، وای بر شما ای زنان بنی سعد! به راستی که شما در غفلت به سر میبرید. میدانید من چه کسی را سوار کردهام؟ من سرور عرب، محمد فرستاده پروردگار جهانیان را سوار کردهام، این پسر بهار دنیا و سرسبزی آخرت است. از هر گوشه و کنار ندا میرسید: ای حلیمه! تا پایان عمرت بینیاز شدی، تو بانوی زنان بنی سعد هستی. در راه به چوپانی برخوردم که گوسفندانش را میچراند. همینکه چشم آن گوسفندان به من افتاد، به استقبالم آمدند و آنچنان که دنبال بره هایشان می دوند جلو آمدند و شنیدم کسی از میان آنها گفت: خداوند چشمانت را روشن گرداند ای حلیمه! آیا میدانی چه کسی را در آغوش گرفتهای؟ این پسر، محمد است که پروردگار جهانیان او را به سوی همه آدمیزادگان، از اولین تا آخرین، فرستاده است. مادر محمد نیز دمی مرا همراهی کرد و درباره او سفارشهایی به من کرد و سپس با چشمانی گریان بازگشت. در راه هر آنچه دیدم نیکی بود و به هر منزلی رسیدم خداوند عزوجل در آنجا سرسبزی و برکت و درختان میوه قرار داد. تا اینکه به منزلگاه بنی سعد رسیدم، یعنی به سرزمینی که خشکتر و بیبرکتتر از آن نبود و گوسفندان ما در آنجا زار و بیمار شده بودند. همینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خانه من ساکن شد، گوسفند من چاق و فربه شد و آبستن شد و زایید و در میان بنی سعد فقط گوسفند من بود که شیر میداد. مردم بنی سعد چوپانهای خود را جمع کردند و به آنان گفتند: چگونه است که گوسفندان حلیمه دختر ابوذُؤَیب آبستن میشوند و میزایند و فربه میشوند و شیر میدهند اما گوسفندان ما نه آبستن میشوند و نه میزایند و نه هیچ خیری میرسانند؟! شما هم برای چرا به چراگاه چوپانان دختر ابوذُؤَیب بروید تا گوسفندان شما نیز سیر و فربه شوند. به برکت پیامبر، ما پیوسته از وفور نعمت و برکت و مرحمت خداوند برخوردار بودیم و به قوم خود نیکی میکردیم و آنان در سایه ما میزیستند. شگفت اینکه من از روز ولادت او هیچگاه بول او را ندیدم و هرگز او را به برای طهارت و نظافت نشستم، زیرا همیشه در این کارها کسی بر من پیشی میگرفت. او در روز زمان مشخصی برای دفع داشت و تا فردا همان موقع تکرار نمیشد. هیچ چیز در نظرش ناپسندتر از این نبود که کسی بدنش را عریان ببیند. هرگاه تنش را عریان میکردم، فریاد میزد تا تنش را بپوشانم. شبی از شبها بیدار شدم و شنیدم سخنانی میگوید که هرگز زیباتر از آن نشنیده بودم، میگفت: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، او بسیار پاک بسیار پاک است، چشمها همه به خواب رفتهاند اما خداوند بخشنده «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»(1)
{نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران} این سخنان را در آغاز زبان گشودن گفت و من سخت شگفت زده شدم. بزرگ شدنش همچون بزرگ شدن دیگر پسران نبود و هیچگاه گریه و بدخُلقی نکرد. هیچ چیزی را با دست چپش نمیگرفت و همیشه با دست راستش میگرفت. وقتی زبان گشود به هر چه میخواست دست بزند میگفت: به نام خدا. من در هر آسودگی و خوشی و شادمانی همراهش بودم و از هیبت رسول خدا از همسرم دوری میگزیدم تا از او ناچار به غسل نشوم. تا اینکه ایشان دو ساله شد. خداوند اموال ما را دوچندان کرده بود و برکت را بر ما سرازیر کرده بود، گوسفندانمان آبستن میشدند و زمینمان بارور شده بود. هر کس پیامبر را میدید خداوند محبت ایشان را در دلش میانداخت. روزی حضرت در دامانم نشسته بود که ناگاه گوسفندانم از کنار ایشان گذر کردند. یکی از میشها جلو آمد و به ایشان سجده کرد و سر ایشان را بوسید و سپس نزد همراهانش بازگشت. هر روز نوری همچون نور خورشید بر ایشان نازل میشد و ایشان را میپوشاند و سپس از ایشان جدا می شد. برادران رضاعی ایشان بیرون میرفتند و با پسران همراه میشدند و با هم بازی میکردند اما هرگاه محمد آنان را میدید، از آنان دوری میکرد و دست برادران خود را میگرفت و به آنان میگفت: ما برای این کار زاده نشدهایم. وقتی سه ساله شد روزی به من گفت: ای مادر! چرا ظهرها برادرانم را نمیبینم؟ به او گفتم: ای پسرم! آن دو گوسفندان را به چرا میبرند. فرمود: چرا من با آنان نمیروم؟ گفتم: دوست داری بروی؟ گفت: آری. چون صبح شد موهایش را روغن زدم و چشمانش را سرمه کشیدم و با نخی یک عقیق یمانی در گردنش آویختم. او آن را در آورد و گفت: دست نگه دار مادر! من همراهی دارم که از من محافظت میکند. من پسرانم را فراخواندم و به آن دو گفتم: شما را درباره محمد به نیکوکاری سفارش میکنم، از او جدا نشوید و همواره جلوی چشمانتان باشد. او با برادرانش گوسفندان را بیرون بُرد. وقتی داشتند سرگینها را جمع میکردند، ناگاه جبرئیل و میکائیل با تشتی از طلا پُر از آب و برف آمدند و محمد را از میان گوسفندان و پسران بیرون کشیدند و او را خواباندند و شکمش را شکافتند و سینهاش را گشودند و نقطهای سیاه از آن در آوردند و سینهاش را با آب و برف شستند و شکمش را از نور پُر کردند و بر آن دست کشیدند و مثل قبل شد. وقتی برادرانش این را دیدند، یکی از آنان که ضمره نام داشت دوید و در حالیکه نفسش بند آمده بود گفت: ای مادر! برادرم محمد را دریاب که گمان نکنم دیگر دستت به او برسد! حلیمه میگوید: به او گفتم: چه شده؟ گفت: دو مرد با جامه سبز آمدند و او را از میان ما و گوسفندان بیرون آوردند و خواباندند و شکمش را شکافتند. من با پدرش و زنان قبیله به راه افتادیم و وقتی نزد او رسیدیم دیدیم ایستاده و به آسمان مینگرد و انگار خورشید از چهرهاش طلوع کرده است. من و پدرش خودمان را به او رساندیم. به خدا سوگند گویا در مشک غوطه خورده بود. پدرش به او گفت: ای پسرم! چه اتفاقی برایت افتاده؟ گفت: خیر است ای پدر! دو مرد از آسمان همچون پرنده بر من فرود آمدند و مرا خواباندند و شکمم را شکافتند و آن را از چیزی بسیار نرم و خوشبو که به همراه داشتند انباشتند و سپس بر شکمم دست کشیدند و شکمم مثل قبل شد. سپس مرا با ده تن از امتم وزن کردند و من بر آنان سنگینی کردم. یکی از آن دو به دیگری گفت: اگر او را با همه امتش وزن کنی بیشک او سنگینی خواهد کرد. آنگاه پرواز کردند و به آسمان رفتند. حلیمه میگوید: ما او را به خیمه خود بردیم. مردم گفتند: او را نزد کاهن ببرید تا ببیندش و درمانش کند. محمد صلّی الله علیه و آله گفت: برای من هیچ یک از اتفاقهایی که میگویید نیفتاده، من شکر خدا تندرستم و قلبم سالم است. مردم گفتند: او دیوانه یا جنزده شده است. حلیمه میگوید: آنان نظر خود را بر من تحمیل کردند و مرا واداشتند تا او را نزد کاهن ببرم. من ماجرای او را برای کاهن گفتم. گفت: بگذار تا از خود این پسر بشنوم، او حال خود را بهتر از شما میداند. بگو ای پسر! آنگاه پسرم محمد ماجرای خود را از اول تا آخر برای او گفت. ناگاه کاهن جلو پرید و بر پا شد و محمد را به سینه فشرد و با صدای بلند ندا سر داد: ای آل عرب! ای آل عرب! بپرهیزید از شرّی که نزدیک شده، این پسر را بکُشید و مرا نیز با او بکُشید، اگر او را رها کنید و به بلوغ برسد، رویاهایتان را بر باد میدهد و ادیانتان را دگرگون میسازد و شما را به پروردگاری میخواند که نمیشناسیدش و به دینی دعوت میکند که خوش نمیدارید. حلیمه میگوید: وقتی سخنانش را شنیدم محمد را از دستش در آوردم و به او گفتم تو از پسر من دیوانهتر و مجنونتری، اگر میدانستم میخواهی چنین سخنانی بگویی هرگز او را نزدت نمیآوردم، در پی کسی باش که خودت را بکُشد، ما محمد را نمیکشیم! آنگاه محمد را برداشتم و به خانه آوردم. آن روز بوی مشک در همه خانههای بنی سعد پیچیده بود.
هر روز دو پرنده سفید بر محمد فرود میآمدند و در جامه او ناپدید میشدند و بیرون نمیآمدند. پدرش وقتی این ماجرا را دید به من گفت: ای حلیمه! من برای این پسر نگران هستم و بر او از دست پیروان کاهنان میترسم، پیش از آنکه کنار ما اتفاقی برایش بیافتد، او را نزد خاندانش ببر. حلیمه میگوید: وقتی من بر این کار مصمم شدم، در دل شب شنیدم که صدایی ندا سر داد: بهار برکت و امنیت بنی سعد گذشت، خوشا به حال بطحاء مکه اگر چون تویی ای محمد در آنجا باشد، ای نیکترین آدمی! اکنون آنجا با ورود تو از ویرانی و بدبختی در امان شد. چون صبح شد من بر الاغ مادهام سوار شدم و محمد را جلویم گذاشتم. نمیتوانستم او را از خود جدا کنم و در راه از چپ و راست همه چیز مرا ندا میدادند. وقتی به دروازه بزرگ مکه رسیدیم دیدم جماعتی آنجا گرد هم آمدهاند. پیاده شدم تا قضای حاجت کنم. محمد را نیز پیاده کردم. چیزی همچون ابری سفید بالای سرم پدیدار شد و سر و صدای زیادی شنیدم. ترسیدم و به چپ و راستم نگریستم. ناگاه دیدم محمد نیست. فریاد زدم ای جماعت قریش! آن پسر! آن پسر! گفتند: آن پسر کیست؟ گفتم: محمد پسر آمنه. گفتند: محمد کجا با تو بود؟! حتما خواب دیدهای یا هذیان میگویی. گفتم: نه به خدا سوگند! من مطمئن هستم. آنگاه دست به گریه گذاشتم و ندا سر دادم: وای محمد! در همان اوان ناگاه پیرمردی کهنسال آمد و به من گفت: ای زن اهل سَعدیّ!
ص: 393
جناحه و أتی بی إلی هاهنا و قد جعت و عطشت فأکلت من ثمرة هذه الشجرة و شربت من الماء و کان الطائر جبریل ع(1).
ثم إن (2)حلیمة قالت لعبد المطلب إن ولدک قد صار (3)له عندنا کذا و کذا قال یا حلیمة لا بأس علیک امضی إلی أمه و أخبریها بذلک فإنها أخبرتنی یوم ولد أنه سطع منه نور صعد إلی السماء.
و ذلک قوله (4)تعالی أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ الآیة ثم إن عبد المطلب کفل النبی صلی الله علیه و آله إلی (5)أن رمد النبی صلی الله علیه و آله رمدة شدیدة و کان بالجحفة طبیب فوطأ له جده راحلة و سار به إلی الجحفة فلما دخل صاح عبد المطلب أیها الطبیب عندی غلام أرید أن تطب عینه فرفع (6)رأسه و قال له اکشف لی عن وجهه فلما کشف عن وجهه سقطت (7)الصومعة فرفع (8)الراهب رأسه و نادی بالشهادتین و الإقرار بنبوة محمد صلی الله علیه و آله ثم قال و ما عسی أن أقول فیه لا بأس علیه مما نزل به و لکن أیها الشیخ اسمع ما أقول لک إنه سید العرب بل سید الأولین و الآخرین و المشفع فیهم یوم الدین تنصره الملائکة المقربون و یأمره الله أن یقاتل من یخالفه و ینصره الله نصرا عزیزا و أشد الناس علیه قومه فقال عبد المطلب یا راهب ما تقول فقال و الذی لا إله إلا هو لئن أدرکت زمانه لأنصرنه فاحفظ ولدک فرجع بولده (9)إلی مکة
ص: 382
تو ماجرایی عجیب داری. گفتم: به خدا سوگند آری، ماجرای من بسیار عجیب است، سه سال محمد پسر آمنه را شیر دادم و شب و روز او را از خود جدا نکردم و خداوند به برکت او مرا زنده کرد و شادابی را به من بازگرداند و بر من منت نهاد و لطف کرد، وقتی پنداشتم او را به سرانجامی که باید رساندهام، آمدم تا امانت را به مادرش ادا کنم و به قول و قرارم عمل کنم، اما پیش از آنکه پایش به زمین برسد او را از من ربودند، به خدای ابراهیم سوگند میخورم اگر او را نیابم، خودم را از نوک کوه پایین میاندازم! پیرمرد گفت: گریه نکن ای زن سَعدیّ! من تو را هراسان میبینم و اکنون نزد هُبَل میروم و درخواست تو را برایش میگویم، جگرمان از گریهات کباب شد، هیچ یک از این مردم نمیتوانند در این وضع خویشتنداری کنند. حلیمه میگوید: من سرگشته بر جا نشستم و آن پیرمرد در حالی که چشمانش پُر از اشک بود، نزد هُبَل رفت و در برابر آن بُت سجدهای طولانی کرد و هفت بار به دورش طواف کرد و سپس ندا سر داد: ای والامقام! ای نیرومند! تو بر قریشیان بسیار منت گذاشتهای! این زن دایه محمد است، گریان است و قلبش از گریه ایستاده، اگر صلاح میدانی او را به وی بازگردان. حلیمه میگوید:
به خدا سوگند ناگاه آن بت لرزید و شکاف خورد و واژگون شد و از میانش صدایی شنیدم که میگفت: ای پیرمرد! تو در غفلت به سر میبری، مرا با محمد چه کار؟! او ما را نابود میکند، پروردگار محمد نمیگذارد او از بین برود و از او محافظت میکند، به بت پرستان بگو که او کشتاری بزرگ به راه میاندازد مگر اینکه به دین او درآیند! آن پیرمرد ترسان و لرزان برگشت و میشنیدم که دندانهایش به هم میخورد و زانوانش به هم میسایید، به من گفت: ای حلیمه! هیچگاه از هُبل چنین چیزی ندیده بودم. حتما
ص: 394
فأقام بها حتی حضرته الوفاة فأوصی به إلی عمه أبی طالب فکفله أبو طالب و أقبل به إلی منزله و دعا بزوجته فاطمة بنت أسد و کانت شدیدة المحبة لرسول الله صلی الله علیه و آله شفیقة علیه فقال لها أبو طالب اعلمی أن هذا (1)ابن أخی و هو أعز عندی من نفسی و مالی و إیاک أن یتعرض علیه (2)أحد فیما یرید فتبسمت فاطمة من قوله و کانت تؤثره علی سائر أولادها و کان لها عقیل و جعفر فقالت له توصینی فی ولدی محمد و إنه أحب إلی من نفسی و أولادی ففرح أبو طالب بذلک فجعلت تکرمه علی جملة أولادها و لا تجعله یخرج عنها طرفة عین أبدا و کان یطعم من یرید فلا یمنع و قد کان یشب فی الیوم ما یشب غیره فی السنة و ینمو فتعجب (3)
أهل مکة من ذلک و حسنه و جماله فلما نظر أبو طالب إلی حسنه و جماله قال شعرا:
نور وجهک الذی فاق فی الحسن***علی نور شمسنا و الهلال
أنت و الله یا منای و سؤلی***الذی فاق نوره المتعالی
أنت نور الأنام من هاشم الغر***فقت کل العلا و کل الکمال
و علو الفخار و المجد أیضا***و لقد فقت أهل کل المعالی(4)
ثم بعد ذلک شاع ذکره فی البلاد (5) ثم إنه توجه یوما إلی نحو الکعبة و أهل مکة حولها و کان قد عمروا فیها عمارة و شالوا (6) الحجر الأسود من مکانه فلما عزموا
ص: 383
پسرت را پیدا کن که اینطور که میبینم او مقامی والا دارد. حلیمه میگوید: من به خود گفتم چرا ماجرا را از عبدالمطّلب پنهان میکنی؟ قبل از آنکه از دیگری بشنود خودت به او خبر بده. بنابراین نزد عبدالمطّلب رفتم. وقتی مرا دید گفت: ای حلیمه! چرا گریه و زاری میکنی، چرا محمد همراهت نیست؟! گفتم: ای ابا حارث! محمد را صحیح و سالم آوردم، وقتی به دروازه بزرگ مکه رسیدم، پیاده شدم تا قضای حاجت کنم اما قبل از آنکه پایش به زمین برسد او را ربودند. او به من گفت: ای حلیمه تو بنشین! سپس بالای صفا رفت و ندا سر داد: ای آل غالب! یعنی ای آل قریش! آنگاه همه مردان دورش جمع شدند و به او گفتند: ای اباحارث! بگو تا اجابت کنیم. به آنان گفت: پسرم محمد ناپدید شده است. گفتند: ای اباحارث! سوار شو تا با تو راهی شویم. عبدالمطّلب شترش را خواست و بر آن سوار شد و مردم نیز همراهش سوار شدند. او به بلندیهای مکه رفت و سوی دشتهای مکه سرازیر شد. چون چیزی ندید، مردم را واگذاشت ازاری بر پا و جامهای بر تن کرد و به طرف بیت الله الحرام رفت و هفت مرتبه طواف کرد و سرود:
«پروردگارا سوارکار من محمد را به من بازگردان، این لطف را برایم انجام بده و او را به من بازگردان،
تو خود او را پشتوانه من قرار دادی، پروردگارا اگر محمد پیدا نشود، همه قوم من متفرق خواهند شد.»
ناگهان از میان آسمان ندا رسید که ای مردم! داد و فریاد نکنید، محمد پروردگاری دارد که نمیگذارد او از بین برود و خوار شود. عبدالمطّلب گفت: ای سروش! ما چگونه میتوانیم او را ببینیم، او کجاست؟! گفت: در وادی تهامه. عبدالمطّلب سوار شد و سلاح بر گرفت و به راه افتاد. در راهی که میرفت ورقة بن نوفل او را دید و همه با هم سوی پیامبر رفتند. در همان اوان پیامبر صلّی الله علیه و آله زیر درختی نشسته بود. ابومسعود ثقفی و عمرو بن نوفل داشتند با شتران خود از آنجا میگذشتند. ناگاه دیدند رسول خدا کنار یک درخت موز ایستاده و دارد از برگ آن میخورد. ابومسعود به عمرو گفت: این پسر چه کار میکند؟! عمرو نزد حضرت رفت و چون ایشان را نمیشناخت عرض کرد: تو کیستی ای پسر؟ فرمود: من محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم هستم. عمرو نیز ایشان را جلوی خود بر شتر نشاند و نزد عبدالمطّلب برد.
اسحاق گوید: سلمه از محمد از یزید از ابن عباس برایم روایت کرد که وی گفت: وقتی خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را به عبدالمطّلب بازگرداند، در آن روز او هزار ناقه قیمتی
ص: 395
أن یردوه إلی مکانه الأول اختلفوا فیمن یرده فکان کل منهم یقول أنا أرده یرید الفخر لنفسه فقال لهم ابن المغیرة یا قوم حکموا فی أمرکم من یدخل من هذا الباب و أجمعوا علی ذلک (1) و إذا بالنبی صلی الله علیه و آله قد أقبل علیهم فقالوا هذا محمد نعم الصادق الأمین ذو الشرف الأصیل (2) ثم نادوه فأقبل علیهم فقالوا قد حکمناک فی أمرنا من یحمل الحجر الأسود إلی محله فقال صلی الله علیه و آله هذه فتنة ایتونی بثوب (3) فأتوه به فقال ضعوا الحجر فوقه و ارفعوه من کل طرف قبیلة فرفعوه إلی مکانه و النبی صلی الله علیه و آله هو الذی وضعه فی مکانه (4) فتعجبت القبائل من فعله.
الزعق الصیاح و الزمجرة الصوت قوله غمته أی غطته (5).
أَقُولُ رَوَی الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی عَنْ بَرَّةَ قَالَ: أَوَّلُ مَنْ أَرْضَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُوَیْبَةُ بِلَبَنِ ابْنٍ لَهَا یُقَالُ لَهُ مَسْرُوحٌ أَیَّاماً قَبْلَ أَنْ تَقْدَمَ حَلِیمَةُ وَ کَانَتْ قَدْ أَرْضَعَتْ قَبْلَهُ حَمْزَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَرْضَعَتْ بَعْدَهُ أَبَا سَلَمَةَ بْنَ عَبْدِ الْأَسَدِ الْمَخْزُومِیَّ وَ کَانَتْ تَدْخُلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیُکْرِمُهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَبْعَثُ إِلَیْهَا بَعْدَ الْهِجْرَةِ بِکِسْوَةٍ
ص: 384
و پنجاه رطل طلا به تهیدستان قریش صدقه داد و بهترین توشه را برای سفر حلیمه فراهم آورد(1).
26.
و روایت شده: وقتی مادر پیامبر ایشان را به حلیمه سَعدیّه سپرد تا به ایشان شیر دهد، او با حضرت به بازار عکاظ رفت و بر فالبینی از اهل هُذیل گذر کرد که مردم کودکان خود را میآوردند و به او نشان میدادند. وقتی نگاه فالبین به حضرت افتاد، فریاد برآورد که ای جماعت هُذیل و ای جماعت عرب! چون مردمانی که عازم حج بودند دورش جمع شدند گفت: این کودک را بکشید. حلیمه پیامبر را پنهان کرد و گریخت. مردم گفتند: کدام کودک را؟ فالبین گفت: همین کودک را. اما آنان چیزی نمیدیدند چون مادر رضاعی حضرت ایشان را برده بود. گفتند: مگر او که بود؟ گفت: به خدایان سوگند پسری را دیدم که اهل دینتان را میکُشد و خدایانتان را در هم میشکند و از سوی خود امری بر شما پدید میآورد. آنان در بازار عکاظ به دنبال حضرت گشتند اما ایشان را نیافتند. حلیمه ایشان را به منزل خود برد و دیگر ایشان را نه به فالبینان عرضه داشت و نه به هیچ کس دیگر.
27.
و از شداد بن اوس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله داشت بر در حُجُرات با ما سخن میگفت که ناگاه پیرمردی از بنی عامر که مهتر و سرور قوم خود بود با عصایی در دست آمد و به خدمت رسول خدا رسید و حضرت را به جدّ ایشان نسبت داد و عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! خبردار شدهام که تو فرستاده خداوند به سوی مردم هستی و همانگونه که ابراهیم و موسی و عیسی و سایر پیامبران را فرستاده تو را نیز فرستاده است، بدان که سخن هنگفتی بر زبان راندهای، انبیا و اوصیای بنی اسراییل از دو خانه بودهاند: یا از خانه وصایت و یا از خانه نبوت، اما تو از هیچ یک از این دو خانه نیستی و فقط مردی از میان همین عربهایی هستی که این سنگها و بتها را میپرستیدهاند، تو کجا و نبوت کجا؟! اما هر سخنی در ورای خود حقیقتی دارد، اکنون حقیقت کلام تو و سرآغاز مقام تو چیست؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله از سوال آن پیرمرد خوشحال شد و سپس فرمود: ای برادر اهل بنی عامر! سوالی که پرسیدی داستانی در پی دارد! بنشین و بشنو. پیرمرد زانو زد
ص: 396
وَ صِلَةٍ حَتَّی مَاتَتْ بَعْدَ فَتْحِ خَیْبَرَ (1).
وَ أَوْرَدَ الْحَافِظُ أَبُو الْقَاسِمِ الْأَصْبَهَانِیُ (2) فِی دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ مُسْنَداً عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ دَعَانِی إِلَی الدُّخُولِ فِی دِینِکَ أَمَارَةٌ لِنُبُوَّتِکَ رَأَیْتُکَ فِی الْمَهْدِ تُنَاغِی (3) الْقَمَرَ وَ تُشِیرُ إِلَیْهِ بِإِصْبَعِکَ فَحَیْثُ أَشَرْتَ إِلَیْهِ مَالَ قَالَ إِنِّی کُنْتُ أُحَدِّثُهُ وَ یُحَدِّثُنِی وَ یُلْهِینِی عَنِ الْبُکَاءِ وَ أَسْمَعُ وَجْبَتَهُ یَسْجُدُ تَحْتَ الْکُرْسِیِ (4).
قوله وجبته أی سقطته.
وَ رُوِیَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍ وَ قَدْ تَنَازَعَتِ الظِّئْرُ فِی رَضَاعِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ کُلُّ نِسَاءِ الْجِنِّ وَ ذَلِکَ لَمَّا رُدَّ إِلَی آمِنَةَ مِنَ السَّمَاوَاتِ نَادَی الْمَلَکُ فِی سَمَاءِ الدُّنْیَا هَذَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ فَطُوبَی لِثَدْیٍ أَرْضَعَتْهُ فَتَنَافَسَتِ الطَّیْرُ وَ الْجِنُّ فِی رَضَاعِهِ قَالَ فَنُودِیَتْ (5) کُلُّهَا أَنْ کُفُّوا فَقَدْ أَجْرَی اللَّهُ ذَلِکَ عَلَی أَیْدِی الْإِنْسِ فَخَصَّ اللَّهُ بِذَلِکَ حَلِیمَةَ (6).
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا مَضَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَهْرَانِ وَ هُوَ عِنْدَ حَلِیمَةَ تُرْضِعُهُ خَرَجَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَأَتَی إِلَیْهَا فَقَالَ لَهَا ادْفَعِی إِلَیَّ ابْنِی فَقَالَتْ لَهُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ یَا عَبْدَ الْمُطَّلِبِ دَعْهُ عِنْدِی فَإِنَّهُ قَدْ أَلِفَنِی قَالَ کَیْفَ لَمْ تُرِیدِیهِ قَبْلَ الْیَوْمِ وَ تَمْتَسِکِینَ بِهِ الْآنَ قَالَتْ لِأَنَّهُ وَ اللَّهِ نَسَمَةٌ مُبَارَکَةٌ قَدْ بُورِکَ لَنَا فِی جَمِیعِ أَبْدَانِنَا وَ أَمْوَالِنَا فَدَعْهُ عِنْدِی لَا أُرِیدُ مِنْکَ عَلَیْهِ شَیْئاً أَبَداً فَتَرَکَهُ عِنْدَهَا وَ انْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَمَکَثَتْ حَلِیمَةُ لَا تَدْخُلُ فِی اللَّیْلِ إِلَی بَیْتِهَا إِلَّا وَ نَظَرَتْ إِلَی السِّتْرِ قَدِ انْفَجَرَ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ الْقَمَرُ یُنَاغِیهِ فَیَقُولُ زَوْجُهَا إِنَّ لِهَذَا الْغُلَامِ لَشَأْناً عَظِیماً لَیَسُودَنَّ الْعَرَبَ کُلَّهَا.
وَ رُوِیَ حَدِیثُ حَلِیمَةَ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَوْرَدْتُهَا أَیْضاً لِفَوَائِدَ فِیهَا
ص: 385
و همچون شتر که بر زانوانش مینشیند نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با او سخن گفت و فرمود: ای برادر اهل بنی عامر! حقیقت کلام و سرآغاز مقام من این است که من دعای ابراهیم و مژده برادرم عیسی بن مریم بودهام. من نخستین فرزند مادرم بودم و او سنگینتر از بار همه زنان مرا باردار بود آنچنان که به همنشینان خود از سنگینی بارش شکوه میکرد. او شبی در خواب دید باری که در شکم دارد نوری است که مشرق و مغرب زمین از آن روشن میشود. چون به دنیا آمدم و بزرگ شدم از بتان و اشعار جاهلی بیزار بودم. من در قبیله بنی بکر شیر خوردم. روزی از روزها در میان صحرا با پسران همسالم بودم که ناگاه گروهی با تشتی از طلا پُر از برف آمدند و از میان دوستانم مرا گرفتند. دوستانم گریختند و چون به بلندای صحرا رسیدند رو به آن گروه گفتند: با این پسر چه کار دارید؟ او از قبیله ما نیست، او پسر بزرگ قریش است و در قبیله ما شیر میخورد، نه پدر دارد و نه مادر، کشتن او چه سودی به شما میرساند و از این کار چه به دست میآورید؟! اگر عزم کردهاید او را بکشید هر کدام از ما را خواستید انتخاب کنید و به جای او بکشید و او را رها کنید. بچهها وقتی دیدند آن قوم پاسخی به آنان نمیدهند، شتابان گریختند و به سوی قبیله رفتند تا آنان را از من باخبر کنند و از آنان در برابر آن گروه کمک بخواهند. یکی از آن گروه سمت من آمد و مرا به آرامی خواباند و سپس میان سینهام را از بالا تا پایین عانه شکافت. من به او نگاه میکردم اما چیزی احساس نمیکردم. او احشاء شکمم را بیرون آورد و با آن برف آنها را به خوبی شست و سپس همه را سر جایش گذاشت. بعد از او نفر دوم آمد و به دوستش گفت: برو! او از نزد من رفت و آن یکی دستش را در شکمم کرد و در حالیکه به او نگاه میکردم، قلبم را بیرون آورد و از درونش لختهای سیاه در آورد و بیرون انداخت. سپس انگار که چیزی را میگرفت با دست راستش اشاره کرد و ناگاه دیدم مُهری از جنس نور در دست دارد که چشمها را خیره میکند. آن مُهر را بر قلبم کوبید و قلبم از نور نبوت و حکمت لبریز شد. سپس قلبم را سر جایش گذاشت و من سرمای آن مُهر را احساس میکردم. بعد از او نفر سوم آمد و به دوستش گفت: برو! او دستش را از بالا تا پایین بر سینهام کشید و آن شکاف به خواست خداوند عزوجل خوب شد. سپس دستم را گرفت و به آرامی مرا بلند کرد و به آن اولی که شکمم را شکافت گفت: او را با ده تن از امتش وزن کن. او مرا با آنان وزن کرد و من بر آنان سنگینی کردم. سپس گفت: او را با صد تن از امتش وزن کن. او مرا با آنان وزن کرد و من بر آنان سنگینی کردم. سپس گفت: او را با هزار تن از امتش وزن کن. او مرا با آنان وزن کرد و من بر آنان سنگینی کردم. آنگاه گفت: رهایش کن! اگر او را با همه امتش هم وزن کنی بیشک او بر آنان سنگینی میکند. سپس آنان مرا بر سینههایشان فشردند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: ای حبیب! نترس، اگر میدانستی چه خیر و صلاحی برایت رقم خورده، هر آینه چشمانت روشن میشد. در همان اوان ناگهان دیدم همه قبیله آمدند و مادر رضاعی ام پیشاپیش آنان با صدای بلند فریاد میزد و میگفت: ای فرزند ناتوان من که در میان یارانت ضعیف افتادی و از ناتوانی کشته شدی! آن گروه بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر ناتوان! دایهام فریاد زد: ای فرزند تنهای من! آنان بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر تنها! تو تنها نیستی، خداوند عزوجل و فرشتگان او و مومنان زمین با تو هستند. دایهام فریاد زد: ای فرزند یتیم من! آنان بر سرم ریختند و سرم را و میان دیدگانم را بوسیدند و گفتند: بهبه به تو پسر یتیم که کسی نزد خدا از تو ارجمندتر نیست! کاش میدانستی چه خیر و صلاحی برایت رقم خورده. وقتی چشم مادر رضاعی ام بر من افتاد گفت: پسرم، هنوز زندهای؟! سپس آمد و مرا گرفت و به سینهاش فشرد و در دامانش نشاند. به خدایی که جانم در دست اوست وقتی در دامان حلیمه بودم دستم در دست آن گروه بود، رو به آن مردان کردم و پنداشتم مردم نیز آنان را میبینند، اما آنان را نمیدیدند. در آن دم یکی از مردم گفت این پسر یا دیوانه شده یا جنّی! او را نزد کاهنمان ببرید تا او را ببیند و درمانش کند. گفتم: برای من هیچ یک از اتفاقهایی که میگویید نیافتاده، من تندرستم و قلبم سالم است و هیچ ناخوش نیستم. پدرم که همسر دایهام بود گفت: مگر نمیبینید به درستی سخن میگوید؟! من امید دارم که بلایی بر سر پسرم نیامده بشد. اما آنان مرا نزد کاهنشان بردند و ماجرای مرا برایش گفتند. او گفت: ساکت شوید تا از خودش بشنوم، او حال خود را بهتر از شما میداند. او از من پرسید و من ماجرای خود را از اول تا آخر برایش تعریف کردم.
ناگاه از جا پرید و مرا به سینه فشرد و با صدای بلند دو بار ندا سر داد: ای مردمان عرب! این پسر را بکُشید و مرا نیز با او بکُشید، به لات و عُزّی سوگند اگر او را رها کنید و به بلوغ برسد، از امورتان سرمیپیچد و شما و پدرانتان را بیخرد میخواند و دینتان را دگرگون میسازد و دینی برایتان میآورد که هرگز همانندش را نشنیدهاید.
آنگاه دایهام مرا از دست او کشید و گفت: تو از پسر من دیوانهتر و مجنونتری، اگر میدانستم میخواهی چنین سخنانی بگویی هرگز او را نزدت نمیآوردم، در پی کسی باش که خودت را بکُشد، ما محمد را نمیکشیم! سپس مرا سوار کردند و نزد خاندان خود آوردند. من از کاری که شده بود ترسیدم و دیدم جای آن شکاف از بالا تا پایین سینه من همچون بند پایافزار شده است. ای برادر اهل بنی عامر! این حقیقت امر من و سرآغاز پا گرفتن من بود. مرد عامری عرض کرد: به خدایی که هیچ خدایی جز او نیست شهادت میدهم که امر تو حقّ است. سوالهایی از تو دارم مرا آگاه ساز! حضرت صلّی الله علیه و آله با لهجه عامری با او سخن گفت و فرمود: هر چه میخواهی بپرس. عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! چه چیز بر علم میافزاید؟ فرمود: آموختن. عرض کرد: چه چیز بر شرّ میافزاید؟ فرمود: زیادهروی. عرض کرد: آیا نیکی کردن پس از بدکاری فایدهای دارد؟ فرمود: بله، توبه گناه را میشوید و کارهای نیک کارهای بد را از بین میبرد و چون بندهای پروردگار عزوجل را فراخوانَد خداوند هنگام سختی او را اجابت میکند. عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! چگونه؟ فرمود: خداوند عزوجل میفرماید: به عزت و جلالم سوگند نه هرگز دو امان را برای بندهام جمع میکنم و نه هرگز دو ترس را؛ اگر او در دنیا خود را در امان از من ببیند، در آن روز که من همه بندگانم را برای دیدار روز معلوم جمع میآورم او از من خواهد ترسید و در این ترس باقی خواهد ماند، اما اگر او در دنیا از من بترسد، در آن روز که بندگانم را در عرصه ملکوت جمع میآورم او از من امان مییابد و در این امنیت باقی میماند و من او را در زمره کسانی که نابودشان میکنم قرار نمیدهم. عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! به چه چیز فرامیخوانی؟ فرمود: به سوی پرستش خداوند عزوجل که یگانه است و هیچ شریکی ندارد و به اینکه شریکهایی را که برای خدا میپنداری، کنار بگذاری و از لات و عُزّی دست بکشی و به کتاب و رسولی که خداوند عزوجل فرستاده اقرار کنی و نمازهای پنجگانه را چنان که حق آنهاست به جا آوری و زکات مالت را بپردازی تا خداوند عزوجل تو را پاک دارد و مالت را پاکیزه گردانَد و اینکه یک ماه از سال را روزه بگیری و چنانکه توانایی داشتی خانه خدا را حج بگذاری و از جنابت غسل کنی و به مرگ و رستاخیز پس از مرگ و به بهشت و دوزخ ایمان داشته باشی. عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! اگر این کارها را بکنم چه میشود؟ فرمود: «جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی»(1)
{بهشتهای عدن که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است. جاودانه در آن می مانند، و این است پاداش کسی که به پاکی گراید.} عرض کرد: ای پسر عبدالمطّلب! افزون بر اینها آیا چیزی از دنیا نیز به دستم میآید؟ من آسایش در زندگی را دوست دارم. فرمود: بله، پیروزی و بهروزی در دیارت. اینچنین آن پیرمرد خداترس شد و از راه خطا برگشت.
این حدیث حسن و غریبی است و از مفردات محمد بن یعلی به شمار می آید. «مدرة القوم» یعنی سخنگوی آنها. «فمثل» یعنی بلند شد. «تفوهت» یعنی سخن گفتم. «دعوة ابراهیم» یعنی همانچه خداوند از قول ابراهیم حکایت کرده که گفت: «وابعث فیهم رسولا منهم» و گفت: «قال و من ذریتی». «انی کنت بکر امی» یعنی اولین فرزند مادرم بودم. در بعضی نسخه ها «بطن امی» آمده. «ما رابکم» یعنی چه چیز شما را به شک انداخت و در اینجا یعنی چه چیز شما را واداشت که این پسر را بگیرید. «فماذا یرد علیکم قتله» یعنی کشتن او چه سودی به شما می رساند. «لا یحیرون» یعنی جواب نمی دادند. «یوذنونهم» یعنی به آنها خبر دادند. «یستصرخون» یعنی از آنها کمک می خواستند. «فانعم غسلها» یعنی خوب آن را شست. «فصدعه» یعنی آن را شکافت. «ثم قال بیده یمنة منه» یعنی با دستش به جانب راستش اشاره کرد. « فإذا أنا فی یده بخاتم نور» یعنی در آن وقت مهر را در دستش دیدم. «رجحهم» یعنی بر آنها برتری یافت. «لم ترع» یعنی نترس. جواب این سخن «و لو تدری ما یراد بک» در دفعه آخر حذف شده و اینچنین بوده: چشمت روشن می شد. «القلبه» یعنی درد. و لام در «یا للعرب» برای استغاثه است. «معری» از عرواء است به معنی لرزیدن. «سل عنک» یعنی هر چه می خواهی بپرس و این به لهجه بنی عامر بود وگرنه به دیگران می فرمود: «سل عما شئت». «فاتنی بحقیقة ذلک» یعنی به من خبر بده. «الحوبة» یعنی گناه. «الوطء» یعنی نعمت(2).
28.
کنز الفوائد: از حلیمه سَعدیّه روایت شده که وی گفت: چون پیامبر صلّی الله علیه و آله
ص: 400
وَ هِیَ أَنَّهُ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ مِنْ سَبَبِهَا أَنَّ اللَّهَ أَجْدَبَ الْبِلَادَ وَ الزَّمَانَ فَدَخَلَ ذَلِکَ عَلَی عَامَّةِ النَّاسِ وَ کَانَتْ حَلِیمَةُ تُحَدِّثُ عَنْ زَمَانِهَا وَ تَقُولُ کَانَ النَّاسُ فِی زَمَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی جَهْدٍ شَدِیدٍ وَ کُنَّا أَهْلَ بَیْتٍ مُجْدِبِینَ وَ کُنْتُ امْرَأَةً طَوَّافَةً أَطُوفُ الْبَرَارِیَ وَ الْجِبَالَ أَلْتَمِسُ الْحَشِیشَ وَ النَّبَاتَ فَکُنْتُ لَا أَمَرُّ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ النَّبَاتِ إِلَّا قُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ بِی هَذَا الْجَهْدَ وَ الْبَلَاءَ وَ لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَرَجْتُ إِلَی نَاحِیَةِ مَکَّةَ وَ لَمْ أَکُنْ ذُقْتُ شَیْئاً مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ کُنْتُ أَلْتَوِی کَمَا تَلْتَوِی الْحَیَّةُ وَ کُنْتُ وَلَدْتُ لَیْلَتِی تِلْکَ غُلَاماً فَلَمْ أَدْرِ أَ جَهْدَ الْوِلَادَةِ أَشْکُو أَمْ جَهْدَ نَفْسِی فَلَمَّا بِتُّ لَیْلَتِی تِلْکَ أَتَانِی رَجُلٌ فِی مَنَامِی فَحَمَلَنِی حَتَّی قَذَفَنِی فِی مَاءٍ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ قَالَ یَا حَلِیمَةُ أَکْثِرِی مِنْ شُرْبِ هَذَا الْمَاءِ لِیَکْثُرَ لَبَنُکِ فَقَدْ أَتَاکِ الْعِزُّ وَ غَنَاءُ الدَّهْرِ تَعْرِفِینَنِی قُلْتُ لَا قَالَ أَنَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کُنْتِ تَحْمَدِینَهُ فِی سَرَّائِکِ وَ ضَرَّائِکِ فَانْطَلِقِی إِلَی بَطْحَاءِ مَکَّةَ فَإِنَّ لَکِ فِیهَا رِزْقاً وَاسِعاً اکْتُمِی شَأْنَکِ وَ لَا تُخْبِرِی أَحَداً ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِی فَقَالَ أَدَرَّ اللَّهُ لَکِ اللَّبَنَ وَ أَکْثَرَ لَکِ الرِّزْقَ فَانْتَبَهْتُ وَ أَنَا أَجْمَلُ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ لَا أُطِیقُ أَنْ أُسْبِلَ (1) ثَدْیَیَّ کَأَنَّهُمَا الْجَرُّ الْعَظِیمُ یَتَسَیَّبُ (2) مِنْهُمَا لَبَنٌ وَ أَرَی النَّاسَ حَوْلِی مِنْ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ وَ رِجَالِهِمْ فِی جَهْدٍ مِنَ الْعَیْشِ إِنَّمَا کُنَّا نَرَی الْبُطُونَ لَازِقَةً بِالظُّهُورِ وَ الْأَلْوَانَ شَاحِبَةً (3) مُتَغَیِّرَةً لَا نَرَی فِی الْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ شَیْئاً وَ لَا فِی الْأَرْضِ شَجَراً وَ إِنَّمَا کُنَّا نَسْمَعُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ أَنِیناً کَأَنِینِ الْمَرْضَی وَ کَادَتِ الْعَرَبُ أَنْ تَهْلِکَ هُزَالًا وَ جُوعاً فَلَمَّا أَصْبَحَتْ حَلِیمَةُ وَ إِنَّهَا لَفِی جَهْدٍ مِنَ الْعَیْشِ وَ تَغَیُّرٍ مِنَ الْحَالِ وَ قَدْ أَصْبَحَتِ الْیَوْمَ تُشْبِهُ بَنَاتِ الْمُلُوکِ قُلْنَ إِنَّ لَهَا شَأْناً عَظِیماً ثُمَّ أَحْدَقْنَ بِی یَسْأَلْنَنِی عَنْ قِصَّتِی فَکُنْتُ لَا أُحِیرُ جَوَاباً فَکَتَمْتُ شَأْنِی لِأَنِّی بِذَلِکَ کُنْتُ أُمِرْتُ وَ لَمْ تَبْقَ امْرَأَةٌ فِی بَنِی سَعْدٍ ذَاتُ زَوْجٍ إِلَّا وَضَعَتْ غُلَاماً وَ رَأَیْتُ الرُّءُوسَ الْمُشْتَعِلَةَ بِالشَّیْبِ قَدْ عَادَتْ سُوداً لِبَرَکَةِ مَوْلِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْنَا صَوْتاً یُنَادِی أَلَا إِنَّ قُرَیْشاً قَدْ وَضَعَتِ الْعَامَ کُلُّ بُطُونِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ
ص: 386
یک ساله شد، زبان به سخنی گشود که زیباتر از آن نشنیده بودم، گفت: خداوندِ بسیار پاک بسیار پاک، چشمها همه به خواب رفتهاند اما خداوند بخشنده «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»(1) {نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران}. یک بار زنی یک مشت خرما برای صدقه به من داد. من کمی از آن را به محمد که سه ساله بود دادم. او آنها را به من پس داد و گفت: ای مادر! صدقه نخور، نعمت برای تو وفور یافته و خیر و برکتت افزون شده، من صدقه نمیخورم. حلیمه میگوید: به خدا سوگند پس از آن دیگر صدقه قبول نکردم(2).
29.
سپس کازرونی میگوید: روایت شده که شکافته شدن سینه حضرت صلّی الله علیه و آله در سه سالگی ایشان بوده و نیز بر اساس روایتی از محمد بن سعد از محمد بن عمر از یارانش گفته شده در چهار سالگی ایشان بوده، به این ترتیب که حضرت دو سال نزد آنان میمانَد تا اینکه از شیر گرفته میشود و چون چهار سال داشته، حضرت را به دیدار مادرش میبرند. آنجا حلیمه درباره محمد صلّی الله علیه و آله برای آمنه تعریف میکند و به او میگوید که از حضور ایشان چه برکتهایی دیده است. آنگاه آمنه میگوید: پسرم را با خود برگردان زیرا میترسم در مکه وبا بگیرد و به خدا سوگند که او مقامی والا دارد. حلیمه حضرت را برمیگرداند و چون چهار سال حضرت تمام میشود، دو فرشته نزد حضرت میآیند و شکم ایشان را میشکافند. پس از آن حلیمه حضرت را نزد آمنه میبرد و ماجرا را برای او بازمیگوید. سپس دوباره ایشان را برمیگرداند و حضرت یک سال یا همین حدود نزد حلیمه میماند و حلیمه نمیگذارد ایشان به جای دوری برود تا اینکه میبیند ابری میاید و بر حضرت سایه میافکند و وقتی ایشان میایستد آن ابر هم میایستد و وقتی به راه میافتد آن هم به راه میافتد. حلیمه از این بابت نیز هراسان میشود و ایشان را نزد مادرش میبَرد تا به او بسپارد و این در پنج سالگی حضرت بوده است. در آن اوان حلیمه حضرت را در میان مردم گم میکند و هر چه جستجو میکند ایشان را نمییابد. راوی در ادامه همانند آنچه را که پیشتر آوردیم نقل میکند. نیز روایت شده که عبدالمطّلب حضرت را در پی کاری میفرستد و ایشان ناپدید میشود. و در اخبار آمده که حلیمه وقتی که حضرت با خدیجه ازدواج کرده بود به مکه آمد و از خشکسالی و تلف شدن چهارپایان نزد رسول خدا شکوه کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با خدیجه صحبت میکند و چهل میش و شتر به حلیمه عطا میکند و او نزد خاندانش بازمیگردد. این میگذرد و پس از اسلام نیز حلیمه نزد حضرت برمیگردد و هم خودش و هم شوهرش اسلام میآورند. همچنین:
روایت شده زنی که به پیامبر صلّی الله علیه و آله شیر داده بود اجازه خواست تا خدمت ایشان برسد. وقتی آن زن بر حضرت وارد شد،
ص: 401
حَرَّمَ عَلَی نِسَاءِ الْعَامِ أَنْ یَلِدْنَ الْبَنَاتِ مِنْ أَجْلِ مَوْلِدٍ فِی قُرَیْشٍ وَ شَمْسِ النَّهَارِ وَ قَمَرِ اللَّیْلِ فَطُوبَی لِثَدْیٍ أَرْضَعَتْهُ أَلَا فَبَادِرْنَ إِلَیْهِ یَا نِسَاءَ بَنِی سَعْدٍ قَالَتْ فَنَزَلْنَا فِی جَبَلٍ وَ عَزَمْنَا عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی مَکَّةَ فَخَرَجَ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ عَلَی جَهْدٍ مِنْهُنَّ وَ مَخْمَصَةٍ (1) وَ خَرَجْتُ أَنَا مَعَ بُنَیٍّ لِی عَلَی أَتَانٍ لِی مِعْنَاقٍ (2) تُسْمَعُ لَهَا فِی جَوْفِهَا خَضْخَضَةٌ (3) قَدْ بَدَا عِظَامُهَا مِنْ سُوءِ حَالِهَا وَ کَانَتْ تَخْفِضُنِی طَوْراً وَ تَرْفَعُنِی آخَرَ وَ مَعِی زَوْجِی فَکُنْتُ فِی طَرِیقِی أَسْمَعُ الْعَجَائِبَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ لَا أَمُرُّ بِشَیْ ءٍ إِلَّا اسْتَطَالَ إِلَیَّ فَرَحاً وَ قَالَ لِی طُوبَی لِثَدْیِکِ یَا حَلِیمَةُ انْطَلِقِی فَإِنَّکِ سَتَأْتِینَ بِالنُّورِ السَّاطِعِ وَ الْهِلَالِ الْبَدْرِیِّ فَاکْتُمِی شَأْنَکِ وَ کُونِی مِنْ وَرَاءِ الْقَوْمِ فَقَدْ نَزَلَتْ بِشَارَاتُکِ قَالَتْ فَکُنْتُ أَقُولُ لِصَاحِبِی تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ فَیَقُولُ لَا مَا لِی أَرَاکِ کَالْخَائِفَةِ الْوَجِلَةِ تَلْتَفِتِینَ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً مُرِّی أَمَامَکِ فَقَدْ تَقَدَّمَ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ وَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَسْبِقَنِی إِلَی کُلِّ مَوْلُودٍ بِمَکَّةَ قَالَتْ فَجَعَلْنَا نَجِدُّ فِی الْمَسِیرِ وَ الْأَتَانُ کَأَنَّهَا تَنْزِعُ حَوَافِرَهَا مِنَ الظَّهْرِ نَزْعاً فَبَیْنَا أَنَا فِی مَسِیرِی إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ فِی بَیَاضِ الثَّلْجِ وَ طُولِ النَّخْلَةِ الْبَاسِقَةِ یُنَادِی مِنَ الْجَبَلِ یَا حَلِیمَةُ مُرِّی أَمَامَکِ فَقَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَدْفَعَ عَنْکِ کُلَّ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ قَالَتْ حَتَّی إِذَا صِرْنَا عَلَی فَرْسَخَیْنِ مِنْ مَکَّةَ بِتْنَا لَیْلَتَنَا تِلْکَ فَرَأَیْتُ فِی مَنَامِی کَأَنَّ عَلَی رَأْسِی شَجَرَةً خَضْرَاءَ قَدْ أَلْقَتْ بِأَغْصَانِهَا حَوْلِی وَ رَأَیْتُ فِی فُرُوعِهَا شَجَرَةً کَالنَّخْلَةِ قَدْ حَمَلَتْ مِنْ أَنْوَاعِ الرُّطَبِ وَ کَانَ جَمِیعُ مَنْ خَرَجَ مَعِی مِنْ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ حَوْلِی فَقُلْنَ یَا حَلِیمَةُ أَنْتِ الْمَلِکَةُ عَلَیْنَا فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ سَقَطَتْ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ فِی حَجْرِی تَمْرَةٌ فَتَنَاوَلْتُهَا وَ وَضَعْتُهَا فِی فَمِی فَوَجَدْتُ لَهَا حَلَاوَةً کَحَلَاوَةِ الْعَسَلِ فَلَمْ أَزَلْ أَجِدُ طَعْمَ ذَلِکَ (4) فِی فَمِی حَتَّی فَارَقَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَصْبَحْتُ کَتَمْتُ شَأْنِی قُلْتُ إِنْ قَضَی اللَّهُ لِی أَمْراً فَسَوْفَ یَکُونُ ثُمَّ ارْتَحَلْنَا حَتَّی نَزَلْنَا مَکَّةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ قَدْ سَبَقَنِی نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ وَ کَانَ الصَّبِیُّ الَّذِی مَعِی قَدْ وَلَدْتُهُ لَا یَبْکِی وَ لَا یَتَحَرَّکُ وَ لَا یَطْلُبُ لَبَناً فَکُنْتُ أَقُولُ لِصَاحِبِی هَذَا الصَّبِیُّ مَیِّتٌ
ص: 387
ایشان فرمود: مادرم! مادرم! و ردای خود را برداشت و آن را برای آن زن پهن کرد و او بر آن نشست(1).
نیز از ابی حازم روایت شده: کاهنی به مکه آمده بود. در همان اوان دایه رسول خدا ایشان را که پنج سال داشت نزد عبدالمطّلب آورده بود، چراکه او هر سال حضرت را نزد وی میبُرد. آن کاهن حضرت را به همراه عبدالمطّلب دید و گفت: ای جماعت قریش! این پسر را بکشید، او میان شما جدایی خواهد انداخت و شما را خواهد کُشت. عبدالمطّلب با حضرت گریخت. از آن پس قریشیان از سخن آن کاهن، که آنان را از حضرت بر حذر داشته بود، همواره درباره ایشان هراسان بودند(2). و در شش سالگی حضرت، همچنانکه گفته شد، مادر ایشان درگذشت(3). اکنون روایتی از آنچه که در هفت سالگی حضرت روی داده خواهیم آورد: از نافع بن حسین روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با مادر خود آمنه به سر میبُرد. وقتی آمنه درگذشت، جدّ حضرت عبدالمطّلب ایشان را نزد خود بُرد و بیش از همه مهری که به فرزندان خود ورزیده بود، به ایشان مهر ورزید و ایشان را نزد خود نگاه میداشت و به خود نزدیک میکرد و هرگاه حضرت تنها بود یا خوابیده بود به ایشان سر میزد. حضرت بر روی فرش عبدالمطّلب مینشست، وقتی عبدالمطّلب این را دید گفت: پسرم را رها کنید، او با فرشتهای همدم است. قومی از بنی مدلج به عبدالمطّلب گفتند: مراقب او باش، چراکه ما هیچ جای پایی را شبیهتر از جای پای او به جای پایی که در مقام ابراهیم هست ندیدهایم. آنگاه عبدالمطّلب به ابوطالب گفت: گوش کن اینان چه میگویند. و ابوطالب از حضرت مراقبت میکرد. عبدالمطّلب همچنین به امّ ایمن که از رسول خدا پرستاری میکرد گفت: ای برکت! از پسر من غافل مشو که اهل کتاب میپندارند او پیامبر این امت است. عبدالمطّلب هرگاه میخواست غذا بخورد میگفت: پسرم را بیاورید و حضرت را نزد او میآوردند. وقتی عبدالمطّلب نفسهای آخر را میکشید درباره رسول خدا و زندگی ایشان به ابوطالب وصیت کرد.
از رویدادهای آن سال یکی این است که روایت شده رسول خدا صلّی الله علیه و آله به چشمدرد شدیدی دچار شد. در مکه ایشان را درمان کردند
ص: 402
لَا مَحَالَةَ فَکُنْتُ إِذَا قُلْتُ ذَلِکَ یَلْتَفِتُ إِلَیَّ الصَّبِیُّ فَیَفْتَحُ عَیْنَیْهِ وَ یَضْحَکُ فِی وَجْهِی وَ أَنَا مُتَعَجِّبَةٌ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا تَوَسَّطْنَا مَکَّةَ قُلْتُ لِصَاحِبِی سَلْ مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ قَدْراً بِمَکَّةَ فَسَأَلَ عَنْ ذَلِکَ فَقِیلَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ فَقُلْتُ لَهُ سَلْ مَنْ أَعْظَمُ قُرَیْشٍ مِمَّنْ وُلِدَ لَهُ فِی عَامِهِ هَذَا فَقِیلَ لِی آلُ مَخْزُومٍ قَالَتْ فَأَجْلَسْتُ صَاحِبِی فِی الرَّحْلِ وَ انْطَلَقْتُ إِلَی بَنِی مَخْزُومٍ فَإِذَا أَنَا بِجَمِیعِ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ قَدْ سَبَقْنَنِی إِلَی کُلِّ مَوْلُودٍ بِمَکَّةَ فَبَقِیتُ لَا أَدْرِی مَا أَقُولُ وَ نَدِمْتُ عَلَی دُخُولِی مَکَّةَ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا بِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ جُمَّتُهُ (1) تَضْرِبُ مَنْکِبَهُ یُنَادِی بِنَفْسِهِ بِأَعْلَی صَوْتِهِ هَلْ بَقِیَ مِنَ الرُّضَّاعِ أَحَدٌ فَإِنَّ عِنْدِی بُنَیّاً لِی یَتِیماً وَ مَا عِنْدَ الْیَتِیمِ مِنَ الْخَیْرِ إِنَّمَا یُلْتَمَسُ کَرَامَةُ الْآبَاءِ قَالَتْ فَوَقَفْتُ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ کَالنَّخْلَةِ طُولًا فَقُلْتُ أَنْعِمْ صَبَاحاً أَیُّهَا الْمَلِکُ الْمُنَادِی عِنْدَکَ رَضِیعٌ أُرْضِعُهُ فَقَالَ هَلُمِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ أَنْتِ فَقُلْتُ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی سَعْدٍ فَقَالَ لِی إِیهِ إِیهِ (2) کَرَمٌ وَ زَجْرٌ ثُمَّ قَالَ لِی مَا اسْمُکِ فَقُلْتُ حَلِیمَةُ فَضَحِکَ وَ قَالَ بَخْ بَخْ خَلَّتَانِ حَسَنَتَانِ سَعْدٌ وَ حِلْمٌ هَاتَانِ خَلَّتَانِ فِیهَا غِنَی الدَّهْرِ وَیْحَکِ یَا حَلِیمَةُ عِنْدِی بُنَیٌّ لِی یَتِیمٌ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ وَ قَدْ عَرَضْتُهُ عَلَی جَمِیعِ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ فَأَبَیْنَ أَنْ یَقْبَلْنَهُ وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ تَسْعَدِی بِهِ قَالَتْ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی مُنْطَلِقَةٌ إِلَی صَاحِبِی وَ مُشَاوَرَتِهِ فِی ذَلِکَ قَالَ لِی إِنَّکِ لَتُرْضِعِینَ غَیْرَ کَارِهَةٍ قَالَتْ قُلْتُ بِاللَّهِ لَأَرْجِعَنَّ إِلَیْکَ قَالَتْ فَرَجَعْتُ إِلَی صَاحِبِی فَلَمَّا أَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ کَأَنَّ اللَّهَ قَدْ قَذَفَ فِی قَلْبِهِ فَرَحاً ثُمَّ قَالَ لِی یَا حَلِیمَةُ بَادِرِی إِلَیْهِ لَا یَسْبِقْکِ إِلَیْهِ أَحَدٌ قَالَتْ وَ کَانَ مَعِیَ ابْنُ أُخْتٍ لِی یَتِیمٌ قَالَ هَیْهَاتَ إِنِّی أَرَاکُمْ لَا تُصِیبُونَ فِی سَفَرِکُمْ هَذَا خَیْراً هَؤُلَاءِ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ یَرْجِعْنَ بِالرَّضَاعِ وَ الشَّرَفِ وَ تَرْجِعُونَ أَنْتُمْ بِالْیَتِیمِ قَالَتْ فَأَرَدْتُ وَ اللَّهِ لِأَرْجِعَ (3) إِلَیْهِ فَکَأَنَّ اللَّهَ قَذَفَ فِی قَلْبِی إِنْ فَارَقَکِ مُحَمَّدٌ لَا تُفْلِحِینَ وَ أَخَذَتْنِی الْحَمِیَّةُ وَ قُلْتُ هَؤُلَاءِ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ یَرْجِعْنَ بِالرَّضَاعِ وَ الشَّرَفِ وَ أَرْجِعُ أَنَا بِلَا رَضَاعٍ وَ اللَّهِ لَآخُذَنَّهُ وَ إِنْ کَانَ یَتِیماً فَلَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ فِیهِ خَیْراً قَالَتْ فَرَجَعْتُ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقُلْتُ لَهُ
ص: 388
اما جواب نداد. به عبدالمطّلب گفتند: در حوالی عکاظ راهبی هست که طبیب چشم است. عبدالمطّلب سوی آن راهب تاخت و رسید و او را صدا زد. او در دِیرش را بسته بود و جواب نداد. ناگاه دِیر چنان به لرزه افتاد که راهب ترسید بر سرش خراب شود. شتابان بیرون آمد و گفت: ای عبدالمطّلب! این پسر، پیامبر این امت است، اگر برای تو بیرون نیامده بودم دیر بر سرم خراب میشد، او را بازگردان و مراقبش باش تا مبادا برخی از اهل کتاب ناجوانمردانه او را بکشند. سپس حضرت را درمان کرد و برای ایشان دارو داد. خداوند محبت حضرت را در دل قوم ایشان و دل هر کس که ایشان را میدید انداخته بود.
ماجرای خروج عبدالمطّلب با رسول خدا به دنبال آب نیز از رقیقه دختر صیفی بن هاشم روایت شده است، وی گفته: چند سالی چنان به دشواری بر قریشیان گذشت که پستانها همه خشک و استخوانها همه سست شد [و روایت شده نازک شد]. در آن روزگار روزی در حالی که برادرم نیز با من بود خوابیده بودم یا چرت میزدم که دیدم ناگاه سروشی با صدای بلند ندا سر داد: ای جماعت قریش! آن پیامبری که در میان شما برانگیخته میشود هنگام ظهورش فرا رسیده و چیزی تا باران و سرسبزی باقی نمانده است، پس بنگرید تا مردی بلندقامت و درشتاندام و سپیدرو و تیزمشام و خوشرو و بلندمرتبه بیاید [و روایت شده مردی بزرگ و والامقام و تنومند و بلندقد]، بدانید که او باید با فرزندش از میان مردم جدا شوند و از هر قبیله مردی به سوی او آید، سپس آن جمع اندکی آب بر سر بپاشند و خود را عطرآگین کنند و هفت مرتبه خانه خدا را طواف کنند و آن مرد پاک و پاکنژاد در میانشان باشد، آن مرد طلب آب کند و آن قوم ایمان داشته باشند، آنگاه که چنین شد باران بر شما خواهد بارید.
ص: 403
أَیُّهَا الْمَلِکُ الْکَرِیمُ هَلُمَّ الصَّبِیَّ قَالَ هَلْ نَشِطْتِ لِأَخْذِهِ قَالَتْ قُلْتُ نَعَمْ فَخَرَّ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَاجِداً وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَرْوَةِ وَ الْحَطِیمِ أَسْعِدْهَا بِمُحَمَّدٍ ثُمَّ مَرَّ بَیْنَ یَدَیَّ یَجُرُّ حُلَّتَهُ فَرَحاً حَتَّی دَخَلَ بِی عَلَی آمِنَةَ أُمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا أَنَا بِامْرَأَةٍ مَا رَأَیْتُ فِی الْآدَمِیِّینَ أَجْمَلَ وَجْهاً مِنْهَا هِلَالِیَّةً بَدْرِیَّةً فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَیَّ ضَحِکَتْ فِی وَجْهِی وَ قَالَتِ ادْخُلِی یَا حَلِیمَةُ فَدَخَلْتُ الدَّارَ فَأَخَذَتْ بِیَدِی فَأَدْخَلَتْنِی بَیْتاً کَانَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا أَنَا بِهِ وَ وَجْهُهُ کَالشَّمْسِ إِذَا طَلَعَتْ فِی یَوْمِ دَیْجَانِهَا (1) فَلَمَّا رَأَیْتُهُ عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ اسْتَدَرَّ (2) کُلُّ عِرْقٍ فِی جَسَدِی بِالضَّرَبَانِ فَنَاوَلَتْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَنْ وَضَعْتُهُ فِی حَجْرِی فَتَحَ عَیْنَیْهِ لِیَنْظُرَ إِلَیَّ فَسَطَعَ مِنْهُمَا نُورٌ کَنُورِ الْبَرْقِ إِذَا خَرَجَ مِنْ خِلَالِ السَّحَابَ فَأَلْقَمْتُهُ ثَدْیِیَ الْأَیْمَنَ فَشَرِبَ مِنْهُ سَاعَةً ثُمَّ حَوَّلْتُهُ إِلَی الْأَیْسَرِ فَلَمْ یَقْبَلْهُ وَ جَعَلَ یَمِیلُ إِلَی الْیُمْنَی فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ أُلْهِمَ الْعَدْلَ فِی رَضَاعِهِ عَلِمَ أَنَّ لَهُ شَرِیکاً فَنَاصَفَهُ عَدْلًا وَ کَانَتِ الثَّدْیُ الْیُمْنَی تَدِرُّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الثَّدْیُ الْیُسْرَی تَدِرُّ لِابْنِی وَ کَانَ ابْنِی لَا یَشْرَبُ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَدْ شَرِبَ وَ کُنْتُ کَثِیراً مَا أُسْبَقُ إِلَی مَسْحِ شَفَتَیْهِ فَکُنْتُ أُسْبَقُ إِلَی ذَلِکَ فَنَامَ فِی حَجْرِی فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَی وَجْهِهِ فَرَأَیْتُ عَیْنَیْهِ مَفْتُوحَتَیْنِ وَ هُوَ کَالنَّائِمِ فَلَمْ أَتَمَالَکْ فَرَحاً وَ أَخَذَتْنِی الْعَجَلَةُ بِالرُّجُوعِ إِلَی صَاحِبِی فَلَمَّا أَنْ نَظَرَ إِلَیْهِ صَاحِبِی لَمْ یَتَمَالَکْ أَنْ قَامَ وَ سَجَدَ وَ قَالَ یَا حَلِیمَةُ مَا رَأَیْتُ فِی الْآدَمِیِّینَ أَجْمَلَ وَجْهاً مِنْ هَذَا قَالَتْ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ وَ طَابَ النَّوْمُ وَ هَدَأَتِ الْأَصْوَاتُ انْتَبَهْتُ فَإِذَا بِهِ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهُ نُورٌ مُتَلَأْلِئٌ وَ إِذَا أَنَا بِرَجُلٍ قَائِمٌ عِنْدَ رَأْسِهِ عَلَیْهِ ثَوْبٌ أَخْضَرُ فَأَنْبَهْتُ صَاحِبِی وَ قُلْتُ وَیْحَکَ أَ لَا تَرَی إِلَی هَذَا الْمَوْلُودِ قَالَتْ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ قَالَ لِی یَا حَلِیمَةُ اکْتُمِی شَأْنَهُ فَقَدْ أَخَذْتِ شَجَرَةً کَرِیمَةً لَا یَذْهَبُ رَسْمُهَا أَبَداً قَالَتْ فَأَقَمْنَا بِمَکَّةَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ بِلَیَالِیهِنَّ مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَ أَنَا أَدْخُلُ عَلَی آمِنَةَ فَلَمَّا عَزَمْنَا عَلَی الْخُرُوجِ دَعَتْنِی آمِنَةُ فَقَالَتْ لَا تَخْرُجِی مِنْ بَطْحَاءِ مَکَّةَ حَتَّی تُعْلِمِینِی فَإِنَّ لِی فِیکِ وَصَایَا أُوصِیکِ بِهَا قَالَتْ فَبِتْنَا فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ انْتَبَهْتُ لِأَقْضِیَ حَاجَةً فَإِذَا بِرَجُلٍ عَلَیْهِ ثِیَابٌ خُضْرٌ
ص: 389
راوی میگوید: من هراسان شدم و به خود لرزیدم و هوش از سرم پرید و خوابم را مو به مو برای مردم بازگفتم. به حرمت و حرم سوگند هر کس در مکه بود گفت آن مرد شیبة الحمد(عبد المطلب) است. قریشیان نزد او گرد آمدند و از هر قبیله مردی سوی او راهی شد و آب بر سر پاشیدند و خود را عطرآگین کردند و طواف کردند و سپس از کوه ابوقیس بالا رفتند و آن قوم به دنبال او سبکبار بالا رفتند تا اینکه به نوک کوه رسیدند و گرداگرد او حلقه زدند. آنگاه عبدالمطّلب برخاست و نوهاش محمد را بلند کرد و بر گردن خود نشاند. محمد آن روز کم وبیش پسری نوبالغ بود. سپس گفت: خداوندا ای بر طرف کننده کاستیها و ای از میان برنده سختیها، تو دانایی هستی که نمیآموزد و خواهانی هستی که بخل نمیورزد، اینان بندگان و کنیزان تو در آستان حرم تو هستند، از این سال سختی که در آن حیوانات خود را از دست دادهاند سوی تو شکوه آوردهاند، پس بارالها بشنو و بارانی شدید و پُرطراوت بر ما نازل فرما. آنان هنوز به خانه نرسیده بودند که آسمان دهان باز کرد و چنان بارانی به راه افتاد که دشت از آب پُر شد. بزرگان و سران عرب، عبدالله بن جدعان و حرب بن امیه و شهاب بن مغیره، به عبدالمطّلب میگفتند: مبارک باشد بر تو ای ابا البطحاء! رقیقه در این باره سروده است:
«خداوند به برکت شیبة الحمد دیار ما را سیراب کرد، حال آنکه ما شادابی و بارش باران را از دست داده بودیم،
به خاطر او آسمان بارید و چهارپایان و درختان زنده شدند،
بخت فرخنده او منتی از جانب خداوند است، او بهترین مژدهایست که به مردمان مُضر داده شده،
ابرها از نام خجستهاش سیراب میشوند و در میان مردم هیچ مثل و مانندی ندارد.»
قول رقیقه دختر صیفی بن هاشم «أقحلت» از «قحل قحولا» یعنی خشکید. «راقدة» یعنی خفته و خواب، میگویند «هوم» یعنی از خوابآلودگی سرش را تکان داد. «صیّت» وزن فیعل از «صات یصوت» است مانند «میّت» از «مات یموت». «صحل» یعنی کسی که در صدایش گرفتگی وجود دارد و در گوش خوشآهنگ است. «إبان نجومه» یعنی هنگام
ص: 404
قَاعِدٌ عِنْدَ رَأْسِهِ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَأَنْبَهْتُ صَاحِبِی رُوَیْداً فَقُلْتُ انْظُرْ إِلَی الْعَجَبِ الْعَجِیبِ قَالَ اسْکُتِی وَ اکْتُمِی شَأْنَکِ فَمُنْذُ وُلِدَ هَذَا الْغُلَامُ قَدْ أَصْبَحَتْ أَحْبَارُ الدُّنْیَا عَلَی أَقْدَامِهَا قِیَاماً لَا یَهْنَئُهَا عَیْشُ النَّهَارِ وَ لَا نَوْمُ اللَّیْلِ وَ مَا رَجَعَ أَحَدٌ مِنَ الْبِلَادِ أَغْنَی مِنَّا فَلَمَّا أَصْبَحْنَا مِنَ الْغَدِ وَ عَزَمْنَا عَلَی الْخُرُوجِ رَکِبْتُ أَتَانِی وَ حَمَلْتُ بَیْنَ یَدَیَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَتْ مَعِی آمِنَةُ تُشَیِّعُنِی فَجَعَلَتِ الْأَتَانُ تَضْرِبُ بِیَدِهَا وَ رِجْلِهَا الْأَرْضَ وَ تَرْفَعُ رَأْسَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَرِحَةً مُسْتَبْشِرَةً ثُمَّ تَحَوَّلَتْ بِی نَحْوَ الْکَعْبَةِ فَسَجَدْتُ ثَلَاثَ سَجَدَاتٍ حَتَّی اسْتَوَیْنَا مَعَ الرَّکْبِ سَبَقَتِ الْأَتَانُ کُلَّ دَوَابِّهِمْ فَقَالَتْ نِسَاءُ بَنِی سَعْدٍ یَا بِنْتَ أَبِی ذُؤَیْبٍ أَ لَیْسَ هَذَا أَتَانَکِ الَّتِی کَانَتْ تَخْفِضُکِ طَوْراً وَ تَرْفَعُکِ آخَرَ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقُلْنَ بِاللَّهِ إِنَّ لَهَا لَشَأْناً عَظِیماً فَکُنْتُ أَسْمَعُ الْأَتَانَ تَقُولُ إِی وَ اللَّهِ إِنَّ لِی لَشَأْناً ثُمَّ شَأْناً أَحْیَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَعْدَ مَوْتِی وَ رَدَّ عَلَیَّ سِمَنِی بَعْدَ هُزَالِی وَیْحَکُنَّ یَا نِسَاءَ بَنِی سَعْدٍ إِنَّکُنَّ لَفِی غَفْلَةٍ أَ تَدْرِینَ مَنْ حَمَلْتُ حَمَلْتُ سَیِّدَ الْعَرَبِ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1) هَذَا رَبِیعُ الدُّنْیَا وَ زَهْرَةُ الْآخِرَةِ وَ أَنَا أُنَادَی مِنْ کُلِّ جَانِبٍ اسْتَغْنَیْتِ یَا حَلِیمَةُ آخِرَ دَهْرِکِ فَأَنْتِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ بَنِی سَعْدٍ قَالَتْ فَمَرَرْتُ بِرَاعٍ یَرْعَی غَنَماً لَهُ فَلَمَّا نَظَرَتِ الْغَنَمُ إِلَیَّ جَعَلْنَ یَسْتَقْبِلْنَ وَ تَعْدُو إِلَیَّ کَمَا تَعْدُو سِخَالُهَا (2) فَسَمِعْتُ مِنْ بَیْنِهَا قَائِلًا یَقُولُ أَقَرَّ اللَّهُ عَیْنَکِ یَا حَلِیمَةُ أَ تَدْرِینَ مَا حَمَلْتِ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ إِلَی کُلِّ وُلْدِ آدَمَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ قَالَتْ فَشَیَّعَتْنِی أُمُّهُ سَاعَةً وَ أَوْصَتْنِی فِیهِ بِوَصَایَا وَ رَجَعَتْ کَالْبَاکِیَةِ قَالَتْ وَ لَیْسَ کُلُّ الَّذِی رَأَیْتُ فِی طَرِیقِی أُحْسِنُ وَصْفَهُ إِلَّا أَنِّی لَمْ أَنْزِلْ مَنْزِلًا إِلَّا أَنْبَتَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ عُشْباً وَ خَیْراً کَثِیراً وَ أَشْجَاراً قَدْ حَمَلَتْ مِنْ أَنْوَاعِ الثَّمَرِ حَتَّی أَتَیْتُ بِهِ مَنْزِلَ بَنِی سَعْدٍ وَ مَا نَعْلَمُ وَ اللَّهِ أَنَّ أَرْضاً کَانَتْ أَجْدَبَ مِنْهَا وَ لَا أَقَلَّ خَیْراً وَ کَانَتْ لَنَا غُنَیْمَاتٌ دَبِرَاتٌ (3) مَهْزُولَاتٌ فَلَمَّا صَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنْزِلِی صَارَتْ غَنَمِی تَرُوحُ شِبَاعاً حَافِلَةً تَحْمِلُ وَ تَضَعُ وَ تَدِرُّ وَ تُحْلَبُ وَ لَا تَدِرُّ فِی بَنِی سَعْدٍ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ غَیْرِی فَجَمَعَتْ بَنُو سَعْدٍ رُعَاتَهَا
ص: 390
پیدایش آن بر وزن فعلان از «آب الشیء» برگرفته شده یعنی آماده و فراهم شد. «هلّا» یعنی اغاز کن و به سرعت یادش کن. «حیا» به فتح حاء مقصور یعنی باران، زیرا میاه حیات زمین است. «طوال» مبالغه «طویل» است همچنانکه «عظام و جسام و فعال» مبالغه وزن فعیل خود هستند، «فعال» بلیغتر از فعیل است مانند «کرام». «کظم» یعنی خودداری. «ترک الإبداء» یعنی او از والاتباران و ارجمندان است اما این را آشکار نمیکند. «بضّ» با باء موحده مفتوحه و ضاد معجمه برگرفته از «بضاضة» است یعنی رنگ روشن و پوست تمیز. «عرنین» به کسر یعنی بینی، همچنین گفتهاند یعنی نوک بینی. «وسیط» بزرگ قوم است برگرفته از «وسط». «أوطف الأهداب» یعنی مژههای بلند. «فلیخلص» یعنی او و فرزندانش باید از میان مردم جدا شوند، مانند کلام حق تعالی «خَلَصُوا نَجِیًّا» {رازگویان کنار کشیدند}. «لیدلف إلیه» از «دلیف» میآید به معنای راه رفتن آهسته و پیشروی با ملایمت. «شنّ الماء» ریختن آب بر سر است، همچنین گفتهاند «شنّ» پاشیدن متفرق آب است. «لداته» دو وجه دارد، یا اینکه جمع «لدة» است مصدر «ولد» مانند «عدة» و «زنة»، یعنی زادگاه او زادگاه پدران و اجدادش همه موصوف به پاکی و پاکیزگی است، و یا اینکه همگنان وی را منظور دارد، یاد کردن از همگنان اسلوبی است که برای اثبات و استوارسازی صفتی به کار میبرند، زیرا وقتی او در شمار جماعت و یاران پاکیزه باشد، این در اثبات پاکیزگیِ او قویتر است و بیشتر بر قداست او دلالت دارد. «غثتم» یعنی باریدید. «قفّ» یعنی پریشان شد و به خود لرزید، «قفة» یعنی لرزیدن از روی شگفتی و هراس. «شیبة الحمد» نام عبدالمطلب عامر است، به او شیبه میگفتهاند زیرا هنگام ولادتش یک «شیبة» (موی سفید) روی سرش بوده؛ دلیل نامیده شدن وی به عبدالمطلب نیز پیشتر آمد. «تتامت» از «تتام» به معنای افزونی آمده است. «دفیف» یعنی تندرو و شتابناک. «مهل» به اسکان یعنی درنگ. «استکفّوا» یعنی حلقه زدند از «کفّة» گرفته شده به معنای هر آنچه مانند کفه ترازو دور تا دورش گِرد باشد. «أیفع» یعنی بلند و مرتفع شد. «کرب» یعنی نزدیک و قریب شد مانند «کرّوبیون» یعنی فرشتگان مقرّب. «عبداء» و «عبدی» به مدّ و قصر یعنی بردگان. «عذرة» یعنی حیاط و پیرامون خانه. «کظیظ الوادی» یعنی ازدحام و شلوغی دشت. «ثجیج» یعنی آب روان شده. «شیخان» جمع «شیخ» است مانند «ضیفان» نسبت به «ضیف». به او «ابو البطحاء» (پدر جویبار) گفتهاند زیرا خانوادهاش با وجود او جان میگیرند و زندگی میکنند؛ همچنانکه به طعام میگویند: «ابو الأضیاف» (پدر میهمانان). «اجلوذ» یعنی افزون و متداوم شد. «جونی» ابر
ص: 405
وَ قَالُوا لَهُمْ مَا بَالُ أَغْنَامِ حَلِیمَةَ بِنْتِ أَبِی ذُؤَیْبٍ تَحْمِلُ وَ تَضَعُ وَ تَدِرُّ وَ تُحْلَبُ وَ أَغْنَامُنَا لَا تَحْمِلُ وَ لَا تَضَعُ وَ لَا تَأْتِی بِخَیْرٍ اسْرَحُوا حَیْثُ تَسْرَحُ رُعَاةُ بِنْتِ أَبِی ذُؤَیْبٍ حَتَّی تَرُوحَ غَنَمُکُمْ (1) شِبَاعاً حَافِلَةً قَالَتْ فَلَمْ نَزَلْ نَتَعَرَّفُ مِنَ اللَّهِ الزِّیَادَةَ وَ الْبَرَکَةَ وَ الْفَضْلَ وَ الْخَیْرَ بِبَرَکَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی کُنَّا نَتَفَضَّلُ عَلَی قَوْمِنَا وَ صَارُوا یَعِیشُونَ فِی أَکْنَافِنَا فَکُنْتُ أَرَی مِنْ یَوْمِهِ (2) عَجَباً مَا رَأَیْتُ لَهُ بَوْلًا قَطُّ وَ لَا غَسَلْتُ لَهُ وُضُوءاً قَطُّ طَهَارَةً وَ نَظَافَةً وَ ذَلِکَ أَنِّی کُنْتُ أُسْبَقُ إِلَی ذَلِکَ وَ کَانَ لَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَقْتٌ وَاحِدٌ یَتَوَضَّأُ فِیهِ وَ لَا یَعُودُ إِلَی وَقْتِهِ مِنَ الْغَدِ وَ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ أَبْغَضَ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یُرَی جَسَدُهُ مَکْشُوفاً فَکُنْتُ إِذَا کَشَفْتُ عَنْ جَسَدِهِ یَصِیحُ حَتَّی أَسْتُرَ عَلَیْهِ فَانْتَبَهْتُ لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی فَسَمِعْتُهُ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ لَمْ أَسْمَعْ کَلَاماً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْهُ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قُدُّوساً قُدُّوساً وَ قَدْ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ الرَّحْمَنُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ هُوَ عِنْدَ أَوَّلِ مَا تَکَلَّمَ فَکُنْتُ أَتَعَجَّبُ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ یَشِبُّ شَبَاباً لَا یُشْبِهُ الْغِلْمَانَ وَ لَمْ یَبْکِ قَطُّ وَ لَمْ یُسِئْ خُلُقَهُ وَ لَمْ یَتَنَاوَلْ بِیَسَارِهِ وَ کَانَ یَتَنَاوَلُ بِیَمِینِهِ فَلَمَّا بَلَغَ الْمَنْطِقَ لَمْ یَمَسَّ شَیْئاً إِلَّا قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَکُنْتُ مَعَهُ فِی کُلِّ دَعَةٍ (3) وَ عَیْشٍ وَ سُرُورٍ وَ کُنْتُ قَدِ اجْتَنَبْتُ الزَّوْجَ لَا أَغْتَسِلُ مِنْهُ هَیْبَةً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی تَمَّتْ لَهُ سَنَتَانِ کَامِلَتَانِ وَ قَدْ ثَمَّرَ (4) اللَّهُ لَنَا الْأَمْوَالَ وَ أَکْثَرَ لَنَا مِنَ الْخَیْرِ فَکَانَتْ تَحْمِلُ لَنَا الْأَغْنَامُ وَ تَنْبُتُ لَنَا الْأَرْضُ وَ قَدْ أَلْقَی اللَّهُ مَحَبَّتَهُ عَلَی کُلِّ مَنْ رَآهُ فَبَیْنَا هُوَ قَاعِدٌ فِی حَجْرِی إِذَا مَرَّتْ (5) بِهِ غُنَیْمَاتِی فَأَقْبَلَتْ شَاةٌ مِنَ الْغَنَمِ حَتَّی سَجَدَتْ لَهُ وَ قَبَّلَتْ رَأْسَهُ فَرَجَعَتْ إِلَی صُوَیْحِبَاتِهَا وَ کَانَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ نُورٌ کَنُورِ الشَّمْسِ فَیَغْشَاهُ ثُمَّ یَنْجَلِی عَنْهُ وَ کَانَ أَخَوَاهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ یَخْرُجَانِ فَیَمُرَّانِ بِالْغِلْمَانِ فَیَلْعَبَانِ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَآهُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله اجْتَنَبَهُمْ وَ أَخَذَ بِیَدِ أَخَوَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُمَا إِنَّا لَمْ نُخْلَقْ لِهَذَا فَلَمَّا
ص: 391
سیاه است. «سبل جار سحّا» یعنی باران به سرعت بارش گرفت. «عدل» یعنی همتا و همچنین «خطر».
خروج عبدالمطّلب برای تبریک گفتن به سیف بن ذی یزن نیز از اسماعیل بن مظفر به اسناد وی از عفیر بن زرعة بن سیف بن ذی یزن روایت شده، وی گفته: چون دو سال پس از ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله جّدم سیف بر حبشه چیره شد، هیئتهای بزرگان و شاعران عرب راهی شدند تا به او تبریک بگویند و از ماجرای او و خونخواهی قومش یاد کنند.
مولف: راوی سخن را همچون خبری که پیشتر در باب مژدهها به روایت صدوق آمد، ادامه میدهد.
سپس آورده که این خبر میگوید سفر این هیئت به سوی سیف بن ذی یزن در سه سالگی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوده، اما قول صحیح چنین است که این سفر در هفت سالگی حضرت بوده، زیرا عبدالمطّلب میگوید پدر و مادر محمد درگذشتهاند و من و عمویش سرپرستی او را به عهده گرفتهایم. و مادر رسول خدا هنگامی درگذشت که شش سال کامل بر حضرت گذشته بود(1).
و اما از جمله آنچه که در هشت سالگی حضرت رخ داده، درگذشت عبدالمطّلب بوده است. او درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله به عموی ایشان ابوطالب وصیت میکند و این بدان خاطر بوده که ابوطالب و عبدالله پدر رسول خدا از یک مادر بودهاند. گرچه زبیر نیز با آن دو از یک مادر بوده، اما سرپرستی حضرت به ابوطالب سپرده میشود که در بیان سبب این امر سه قول هست: یکی اینکه عبدالمطّلب به ابوطالب وصیت میکند. دوم اینکه ابوطالب و زبیر قرعه میاندازند و به نام ابوطالب میافتد. و سوم اینکه خود رسول خدا صلّی الله علیه و آله ابوطالب را انتخاب میکند. در هر حال، عبدالمطّلب در هشتاد و دو سالگی و یا به قولی در صد و بیست سالگی
ص: 406
تَمَّ لَهُ ثَلَاثُ سِنِینَ قَالَ لِی یَوْماً یَا أُمَّاهْ مَا لِی لَا أَرَی أَخَوَیَّ بِالنَّهَارِ قُلْتُ لَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّهُمَا یَرْعَیَانِ غُنَیْمَاتٍ قَالَ فَمَا لِی لَا أَخْرُجُ مَعَهُمَا قُلْتُ لَهُ تُحِبُّ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ فَلَمَّا أَصْبَحَ دَهَّنْتُهُ وَ کَحَلْتُهُ وَ عَلَّقْتُ فِی عُنُقِهِ خَیْطاً فِیهِ جَزْعٌ یَمَانِیَّةٌ فَنَزَعَهَا ثُمَّ قَالَ لِی مَهْلًا یَا أُمَّاهْ فَإِنَّ مَعِی مَنْ یَحْفَظُنِی قَالَتْ ثُمَّ دَعَوْتُ بِابْنَیَّ فَقُلْتُ لَهُمَا أُوصِیکُمَا بِمُحَمَّدٍ خَیْراً لَا تُفَارِقَاهُ وَ لْیَکُنْ نُصْبَ أَعْیُنِکُمَا قَالَتْ فَخَرَجَ مَعَ أَخَوَیْهِ فِی الْغَنَمِ فَبَیْنَا هُمْ یَتَرَامَوْنَ بِالْجَلَّةِ یَعْنِی الْبَعْرَ إِذْ هَبَطَ جَبْرَائِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ مَعَهُمَا طَسْتٌ مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَاءٌ وَ ثَلْجٌ فَاسْتَخْرَجَاهُ مِنَ الْغَنَمِ وَ الصَّبِیَّةِ فَأَضْجَعَاهُ وَ شَقَّا بَطْنَهُ وَ شَرَحَا صَدْرَهُ فَاسْتَخْرَجَا مِنْهُ نُکْتَةً سَوْدَاءَ وَ غَسَلَاهُ بِذَلِکَ الْمَاءِ وَ الثَّلْجِ وَ حَشَیَا بَطْنَهُ نُوراً وَ مَسَحَا عَلَیْهِ فَعَادَ کَمَا کَانَ قَالَتْ فَلَمَّا رَأَی أَخَوَاهُ ذَلِکَ أَقْبَلَ أَحَدُهُمَا اسْمُهُ ضَمْرَةُ یَعْدُو وَ قَدْ عَلَاهُ النَّفَسُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا أُمَّهْ أَدْرِکِی أَخِی مُحَمَّداً وَ مَا أَرَاکِ تُدْرِکِینَهُ قَالَتْ فَقُلْتُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ أَتَاهُ رَجُلَانِ عَلَیْهِمَا ثِیَابٌ خُضْرٌ فَاسْتَخْرَجَاهُ مِنْ بَیْنِنَا وَ بَیْنِ الْغَنَمِ فَأَضْجَعَاهُ وَ شَقَّا بَطْنَهُ وَ هُمَا یَتَوَطَّئَانِهِ قَالَتْ فَخَرَجْتُ أَنَا وَ أَبُوهُ وَ نِسْوَةٌ مِنَ الْحَیِّ فَإِذَا أَنَا بِهِ قَائِماً یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ کَأَنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ مِنْ وَجْهِهِ فَالْتَزَمْتُهُ وَ الْتَزَمَهُ أَبُوهُ وَ وَ اللَّهِ لَکَأَنَّمَا غُمِسَ فِی الْمِسْکِ غَمْسَةً وَ قَالَ لَهُ أَبُوهُ یَا بُنَیَّ مَا لَکَ قَالَ خَیْرٌ یَا أَبَهْ أَتَانِی رَجُلَانِ انْقَضَّا عَلَیَّ مِنَ السَّمَاءِ کَمَا یَنْقَضُّ الطَّیْرُ (1) فَأَضْجَعَانِی وَ شَقَّا بَطْنِی وَ حَشَیَاهُ بِشَیْ ءٍ کَانَ مَعَهُمَا مَا رَأَیْتُ أَلْیَنَ مِنْهُ وَ لَا أَطْیَبَ رِیحاً وَ مَسَحَا عَلَی بَطْنِی فَعُدْتُ کَمَا کُنْتُ ثُمَّ وَزَنَانِی بِعَشَرَةٍ مِنْ أُمَّتِی فَرَجَحْتُهُمْ فَقَالَ أَحَدُهُمَا فَلَوْ وَزَنْتَهُ بِأُمَّتِهِ کُلِّهَا لَرَجَحَ وَ طَارَا کَذَلِکَ حَتَّی دَخَلَا السَّمَاءَ قَالَتْ فَحَمَلْنَاهُ إِلَی خِیَمٍ لَنَا فَقَالَ النَّاسُ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی کَاهِنٍ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ یُدَاوِیَهُ فَقَالَ مُحَمَّدٌ مَا بِی شَیْ ءٌ مِمَّا تَذْکُرُونَ وَ إِنِّی أَرَی نَفْسِی سَلِیمَةً وَ فُؤَادِی صَحِیحاً بِحَمْدِ اللَّهِ فَقَالَ النَّاسُ أَصَابَهُ لَمَمٌ أَوْ طَائِفٌ (2) مِنَ الْجِنِ
ص: 392
درگذشته و از آن پس سرپرستی حضرت با ابوطالب بوده است. گفتهاند که وقتی عبدالمطّلب درگذشت، ابوطالب رسول خدا را نزد خود بُرد و همواره با ایشان بود. ابوطالب مال و منال نداشت اما حضرت را بسیار و بیش از فرزندان خود دوست میداشت و همیشه حضرت را کنار خود میخواباند و هر کجا میرفت ایشان را همراه خود میبُرد و غذای جدا به ایشان میداد. هرگاه خانواده ابوطالب با هم یا جداگانه غذا میخوردند سیر نمیشدند اما وقتی رسول خدا نیز با آنان میخورد همه سیر میشدند. هرگاه ابوطالب میخواست به خانوادهاش غذا بدهد میگفت: دست نگه دارید تا پسرم بیاید. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد و همراه آنان غذا میخورد و غذایشان زیاد میآمد، اما وقتی حضرت با آنان همراه نمیشد، سیر نمیشدند. ابوطالب به حضرت میگفت: به راستی که تو فرخنده هستی. همه کودکان صبحهنگام با چشمان چرک و کثیف بیدار میشدند اما رسول خدا با موهای روغن زده و چشمان سرمه کشیده بیدار میشد. برای ابوطالب بالشی میگذاشتند و او بر آن مینشست، باری پیامبر آمد و روی آن بالش نشست. ابوطالب گفت: برادرزادهام میداند که صاحب نعمت میشود.
و از عمرو بن سعید روایت شده که ابوطالب گفت: با برادر زادهام، یعنی پیامبر، در ذی المجاز بودم. آنچنان تشنه شدم که به او شِکوه کردم و گفتم: ای برادرزاده! تشنهام شده است. همینکه این را گفتم دیدم او بدون هیچ نگرانی خم شد و نشست و گفت: ای عمو! آیا تشنه هستی؟ گفتم: بله. او پاشنههایش را بر زمین کوبید و ناگاه آب بیرون زد و گفت: بنوش ای عمو! ابوطالب میگوید: آنجا جود و کرم حاتم طایی رنگ باخت.
و از جمله آن رویدادها درگذشت کسری انوشیروان و جانشینی پسرش هرمز بوده است.
و از جمله آنچه در نُه سالگی حضرت روی داده، بر اساس برخی روایات، این بوده که ابوطالب ایشان را به بُصرای شام برده است.
و از جمله آنچه در ده سالگی حضرت روی داده، جنگ «فِجار» اول بوده، یعنی نبردی که در عکاظ درگرفته و سه روز طول کشیده.
ص: 407
قَالَتْ فَغَلَبُونِی عَلَی رَأْیِی حَتَّی انْطَلَقْتُ بِهِ إِلَی کَاهِنٍ فَقَصَصْتُ قِصَّتَهُ قَالَ دَعِینِی أَنْ أَسْمَعَ مِنَ الْغُلَامِ فَإِنَّ الْغُلَامَ أَبْصَرُ بِأَمْرِهِ مِنْکُمْ تَکَلَّمْ یَا غُلَامُ قَالَتْ حَلِیمَةُ فَقَصَّ ابْنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قِصَّتَهُ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا فَوَثَبَ الْکَاهِنُ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا آلَ الْعَرَبِ یَا آلَ الْعَرَبِ مِنْ شَرٍّ قَدِ اقْتَرَبَ اقْتُلُوا هَذَا الْغُلَامَ وَ اقْتُلُونِی مَعَهُ فَإِنَّکُمْ إِنْ تَرَکْتُمُوهُ وَ أَدْرَکَ مُدْرَکَ الرِّجَالِ لَیُسَفِّهَنَّ أَحْلَامَکُمْ وَ لَیُبْدِلَنَّ أَدْیَانَکُمْ وَ لَیَدْعُوَنَّکُمْ إِلَی رَبٍّ لَا تَعْرِفُونَهُ وَ دِینٍ تُنْکِرُونَهُ قَالَتْ فَلَمَّا سَمِعْتُ مَقَالَتَهُ انْتَزَعْتُهُ مِنْ یَدِهِ وَ قُلْتُ أَنْتَ أَعْتَهُ (1) وَ أَجَنُّ مِنِ ابْنِی وَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ هَذَا یَکُونُ مِنْکَ مَا أَتَیْتُکَ بِهِ اطْلُبْ لِنَفْسِکَ مَنْ یَقْتُلُکَ فَإِنَّا لَا نَقْتُلُ مُحَمَّداً فَاحْتَمَلْتُهُ وَ أَتَیْتُ بِهِ مَنْزِلِی فَمَا بَقِیَ یَوْمَئِذٍ فِی بَنِی سَعْدٍ بَیْتٌ إِلَّا وَ وُجِدَ مِنْهُ رِیحُ الْمِسْکِ.
وَ کَانَ یَنْقَضُّ عَلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ طَیْرَانِ أَبْیَضَانِ یَغِیبَانِ فِی ثِیَابِهِ وَ لَا یَظْهَرَانِ فَلَمَّا رَأَی أَبُوهُ ذَلِکَ قَالَ لِی یَا حَلِیمَةُ إِنَّا لَا نَأْمَنُ عَلَی هَذَا الْغُلَامِ وَ قَدْ خَشِیتُ عَلَیْهِ مِنْ تُبَّاعِ (2) الْکَهَنَةِ فَأَلْحِقِیهِ بِأَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یُصِیبَهُ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ قَالَتْ فَلَمَّا عَزَمْتُ عَلَی ذَلِکَ سَمِعْتُ صَوْتاً فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یُنَادِی ذَهَبَ رَبِیعُ الْخَیْرِ وَ أَمَانُ بَنِی سَعْدٍ هَنِیئاً لِبَطْحَاءِ مَکَّةَ إِذَا کَانَ مِثْلُکَ فِیهَا یَا مُحَمَّدُ فَالْآنَ قَدْ أَمِنَتْ أَنْ تَخْرَبَ أَوْ یُصِیبَهَا بُؤْسٌ بِدُخُولِکَ إِلَیْهَا یَا خَیْرَ الْبَشَرِ قَالَتْ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ رَکِبْتُ أَتَانِی وَ وَضَعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ یَدَیَّ فَلَمْ أَکُنْ أَقْدِرُ أُفَارِقُهُ مِمَّا کُنْتُ أُنَادَی یَمْنَةً وَ یَسْرَةً حَتَّی انْتَهَیْتُ بِهِ إِلَی الْبَابِ الْأَعْظَمِ مِنْ أَبْوَابِ مَکَّةَ وَ عَلَیْهِ جَمَاعَةٌ مُجْتَمِعُونَ فَنَزَلْتُ لِأَقْضِیَ حَاجَةً وَ أَنْزَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَغَشِیَتْنِی کَالسَّحَابَةِ الْبَیْضَاءِ وَ سَمِعْتُ وَجْبَةً شَدِیدَةً فَفَزِعْتُ وَ جَعَلْتُ أَلْتَفِتُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً وَ نَظَرْتُ فَلَمْ أَرَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَصِحْتُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ الْغُلَامَ الْغُلَامَ قَالُوا وَ مَنِ الْغُلَامُ قُلْتُ مُحَمَّدُ بْنُ آمِنَةَ قَالُوا وَ مِنْ أَیْنَ کَانَ مَعَکِ مُحَمَّدٌ لَعَلَّکِ تَحْلُمِینَ (3) أَوْ مِنْکِ هَذَیَانٌ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا حَلَمْتُ وَ إِنِّی لَفِی یَقِینٍ مِنْ أَمْرِی فَجَعَلْتُ أَبْکِی وَ أُنَادِی وَا مُحَمَّدَاهْ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذَا أَنَا بِشَیْخٍ کَبِیرٍ فَقَالَ لِی أَیَّتُهَا السَّعْدِیَّةُ
ص: 393
و از جمله آنچه در یازده سالگی حضرت روی داده، روایتی است از ابی بن کعب، وی آورده: اباهریره از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسید: نخستین چیزی که از امر نبوت دیدی چه بود؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله نشست و فرمود: ای اباهریره! در آن زمان که ده سال و چند ماه داشتم روزی در صحرا بودم. ناگاه شنیدم از بالای سرم صدایی میآید. دیدم مردی به مرد دیگر میگوید: خودش است؟! آن دو با چهرهها و اخلاق و جامههایی که هرگز در میان مردمان ندیده بودم رو به من کردند و به طرف من به راه افتادند و آمدند و هر یک، یک بازوی مرا گرفتند، اما من هیچ احساس نکردم. یکی به دیگری گفت: او را بخوابان. او مرا بدون اینکه آزار کند خواباند. به او گفت: سینهاش را بشکاف. او بدون هیچ درد و خونریزی سینهام را شکافت. به او گفت: کینه و حسد را از آن بیرون بیاور. او چیزی همانند گلولهای از لخته خون در آورد و آن را بیرون انداخت. به او گفت: مهربانی و بخشش را آنجا بگذار. او چیزی همچون آنچه در آورد اما از شبیه نقره در سینهام گذاشت. سپس شست پایم را تکان داد و گفت: به میان مردم برو. من با آن دو هدیه برگشتم و در حق کوچک و بزرگ مهربانی و بخشش روا داشتم(1).
و اما آنچه در دوازده سالگی تا سیزده سالگی حضرت روی داد، سفر ایشان به شام به همراه ابوطالب بود. روایت شده که چون دوازده سال و دو ماه و ده روز بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله گذشت، ابوطالب بار ایشان را برای سفر به شام بست. از این قرار که وقتی ابوطالب آماده سفر میشد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله زبان به سخن گشود و ابوطالب دلش سوخت و ایشان را با خود بُرد. نیز بنا به روایتی دیگر، وقتی ابوطالب برای سفر آماده شد و عازم رفتن شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله به سوی او شتافت و زمام ناقهاش را گرفت و فرمود: ای عمو! مرا که نه پدری دارم و نه مادری به که میسپاری؟ ابوطالب دلش سوخت و گفت: به خدا سوگند او را با خود خواهم بُرد، او از من جدا نشد هرگز از او جدا نخواهم شد. این شد که ابوطالب حضرت را با خود بُرد. وقتی کاروان در بازار بصرای شام فرود آمد، در آنجا راهبی به نام بُحیراء صومعه داشت.
ص: 408
إِنَّ لَکِ لَقِصَّةً عَجِیبَةً قَالَتْ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ لَقِصَّتِی عَجِیبَةٌ مُحَمَّدُ بْنُ آمِنَةَ أَرْضَعْتُهُ ثَلَاثَةَ أَحْوَالٍ (1) لَا أُفَارِقُهُ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ فَنَعَشَنِیَ (2) اللَّهُ بِهِ وَ أَنْضَرَ وَجْهِی (3) وَ مَنَّ عَلَیَّ وَ أَفْضَلَ بِبَرَکَتِهِ حَتَّی إِذَا ظَنَنْتُ أَنِّی قَدْ بَلَغْتُ بِهِ الْغَایَةَ أَدَّیْتُ إِلَی أُمِّهِ الْأَمَانَةَ لِأَخْرُجَ مِنْ عَهْدِی وَ أَمَانَتِی فَاخْتُلِسَ مِنِّی اخْتِلَاساً قَبْلَ أَنْ یَمَسَّ قَدَمُهُ الْأَرْضَ وَ إِنِّی أَحْلِفُ بِإِلَهِ إِبْرَاهِیمَ لَئِنْ لَمْ أَجِدْهُ لَأَرْمِیَنَّ بِنَفْسِی مِنْ حَالِقِ (4) الْجَبَلِ قَالَتْ وَ قَالَ لِیَ الشَّیْخُ لَا تَبْکِی أَیَّتُهَا السَّعْدِیَّةُ ادْخُلِی عَلَی هُبَلَ فَتَضَرَّعِی إِلَیْهِ فَلَعَلَّهُ یَرُدُّهُ عَلَیْکِ فَإِنَّهُ الْقَوِیُّ عَلَی ذَلِکِ الْعَالِمُ بِأَمْرِهِ قَالَتْ فَقُلْتُ لَهُ أَیُّهَا الشَّیْخُ کَأَنَّکَ لَمْ تَشْهَدْ وِلَادَةَ مُحَمَّدٍ لَیْلَةَ وُلِدَ مَا نَزَلَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی فَقَالَ لِی أَیَّتُهَا السَّعْدِیَّةُ إِنِّی أَرَاکِ جَزِعَةً فَأَنَا أَدْخُلُ عَلَی هُبَلَ وَ أَذْکُرُ أَمْرَکِ لَهُ فَقَدْ قُطِعَتْ أَکْبَادُنَا بِبُکَائِکِ مَا لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ عَلَی هَذَا صَبْرٌ قَالَتْ فَقَعَدْتُ مَکَانِی مُتَحَیِّرَةً وَ دَخَلَ الشَّیْخُ عَلَی هُبَلَ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ بِالدُّمُوعِ فَسَجَدَ لَهُ طَوِیلًا وَ طَافَ بِهِ أُسْبُوعاً ثُمَّ نَادَی یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا قَوِیّاً فِی الْأُمُورِ إِنَّ مِنَّتَکَ عَلَی قُرَیْشٍ لَکَثِیرَةٌ وَ هَذِهِ السَّعْدِیَّةَ رَضِیعَةُ مُحَمَّدٍ تَبْکِی قَدْ قَطَعَ بُکَاؤُهَا الْأَنْیَاطَ (5) وَ أَبْرَزَ الْعَذَارَی فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَرُدَّهُ عَلَیْهَا إِنْ شِئْتَ قَالَتْ فَارْتَجَّ وَ اللَّهِ الصَّنَمُ وَ تَنَکَّسَ وَ مَشَی عَلَی رَأْسِهِ وَ سَمِعْتُ مِنْهُ صَوْتاً یَقُولُ أَیُّهَا الشَّیْخُ أَنْتَ فِی غُرُورٍ مَا لِی وَ لِمُحَمَّدٍ وَ إِنَّمَا یَکُونُ هَلَاکُنَا عَلَی یَدَیْهِ وَ إِنَّ رَبَّ مُحَمَّدٍ لَمْ یَکُنْ لِیُضَیِّعَهُ وَ یَحْفَظُهُ أَبْلِغْ عَبْدَةَ الْأَوْثَانِ أَنَّ مَعَهُ الذَّبْحَ الْأَکْبَرَ إِلَّا أَنْ یَدْخُلُوا فِی دِینِهِ قَالَتْ فَخَرَجَ الشَّیْخُ فَزِعاً مَرْعُوباً نَسْمَعُ لِسِنِّهِ قَعْقَعَةً (6) وَ لِرُکْبَتَیْهِ (7) اصْطِکَاکاً یَقُولُ (8) لِی یَا حَلِیمَةُ مَا رَأَیْتُ مِنْ هُبَلَ مِثْلَ هَذَا فَاطْلُبِی
ص: 394
او عالمی نصرانی بود و در آن صومعه همیشه راهبی بود که علم آنان از کتابشان را پشت در پشت به ارث میبُرد.
«اضب علی ما فی نفسه» یعنی درونش راخارج کرد. «اضب» یعنی سخن گفت. «جاء فلان یضب لسانه» یعنی حرصش زیاد شد.
و از داود بن حصین روایت شده: وقتی ابوطالب سوی شام رهسپار شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز که دوازده سال داشت، برای نخستین بار همراه با او رفت. وقتی کاروان در بُصرای شام فرود آمد، در آنجا راهبی به نام بُحیراء صومعه داشت. علمای نصارا همواره در آن صومعه بودند و نصرانیت را از کتابی که درس میدادند به ارث میبُردند. آنان همیشه از کنار بُحیراء میگذشتند و او هیچگاه با آنان سخن نگفت. تا اینکه آنان آن سال آمدند و در نزدیکی بُحیراء در همان محلی که همیشه فرود میآمدند، منزل کردند. این بار بُحیراء برایشان طعامی ساخت و آنان را دعوت کرد. او به این خاطر از آنان دعوت کرد که دید هنگامی که میآمدند در میان آن قوم، ابری بر سر رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد و وقتی آنان به زیر درختی فرود آمدند، آن ابر همانجا ایستاد و شاخههای آن درخت به طرف سر پیامبر که به زیرش نشسته بود، پایین آمد. وقتی بُحیراء این صحنه را دید از صومعهاش پایین آمد و دستور داد تا آن غذا را آماده کردند و برایش آوردند. سپس کسی را نزد آنان فرستاد و گفت: ای جماعت قریش! من برایتان طعامی ساختهام و دوست دارم همه شما بیایید و هیچ کوچک و بزرگ و هیچ بنده و آزادی را به جا نگذارید، شما با این کار مرا گرامی میدارید. یکی از آنان گفت: تو آدم بزرگی هستی ای بحُیراء! اما هیچگاه این کار را برای ما نمیکردی، امروز قضیه چیست؟! گفت: من دوست داشتم شما را گرامی بدارم، شما حقی دارید! آنان همه نزد او گرد آمدند اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله از میانشان جا ماند. زیرا ایشان کم سن و سال بود و از همه آن قوم کوچکتر بود، بنابراین در جهاز آنان به زیر آن درخت بر جا ماند. وقتی بُحیراء به آن قوم نگریست، نشانهای را که میشناخت و میدانست ندید، چشم انداخت اما آن ابر را بر سر هیچ یک از آن قوم ندید و دریافت که آن ابر بالای سر رسول خدا بر جا مانده است. گفت: ای جماعت قریش! آیا هیچ یک از شما از غذای من جا نمانده؟! گفتند: هیچ کس جا نمانده جز پسری که از همه کوچکتر است و در جهاز کاروان مانده است. گفت: او را فرابخوانید، باید برای خوردن غذای من بیاید، روا نیست شما همه بیایید و یکی از شما نیاید حال آنکه من میبینم او نیز از شماست. گفتند: به خدا سوگند
ص: 409
ابْنَکِ إِنِّی أَرَی لِهَذَا الْغُلَامِ شَأْناً عَظِیماً قَالَتْ فَقُلْتُ لِنَفْسِی کَمْ تَکْتُمُ مِنْ أَمْرِهِ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ أُبْلِغُهُ الْخَبَرَ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَهُ مِنْ غَیْرِی قَالَتْ فَدَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ لِی یَا حَلِیمَةُ مَا لِی أَرَاکِ جَزِعَةً بَاکِیَةً وَ لَا أَرَی مَعَکِ مُحَمَّداً قَالَتْ قُلْتُ یَا أَبَا الْحَارِثِ جِئْتُ بِمُحَمَّدٍ أَسَرَّ مَا کَانَ فَلَمَّا صِرْتُ عَلَی الْبَابِ الْأَعْظَمِ مِنْ أَبْوَابِ مَکَّةَ نَزَلْتُ لِأَقْضِیَ حَاجَةً فَاخْتُلِسَ مِنِّی اخْتِلَاساً قَبْلَ أَنْ یَمَسَّ قَدَمُهُ الْأَرْضَ فَقَالَ لِیَ اقْعُدِی یَا حَلِیمَةُ قَالَتْ ثُمَّ عَلَا الصَّفَا فَنَادَی یَا آلَ غَالِبٍ یَعْنِی یَا آلَ قُرَیْشٍ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ الرِّجَالُ فَقَالُوا لَهُ قُلْ یَا أَبَا الْحَارِثِ فَقَدْ أَجَبْنَاکَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ ابْنِی مُحَمَّداً قَدْ فُقِدَ قَالُوا لَهُ فَارْکَبْ یَا أَبَا الْحَارِثِ حَتَّی نَرْکَبَ مَعَکَ قَالَتْ فَدَعَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بِرَاحِلَتِهِ فَرَکِبَهَا وَ رَکِبَ النَّاسُ مَعَهُ فَأَخَذَ أَعْلَی مَکَّةَ وَ انْحَدَرَ عَلَی أَسْفَلِهَا فَلَمَّا أَنْ لَمْ یَرَ شَیْئاً تَرَکَ النَّاسَ وَ اتَّزَرَ بِثَوْبٍ وَ ارْتَدَی بِآخَرَ وَ أَقْبَلَ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَطَافَ بِهِ أُسْبُوعاً وَ أَنْشَأَ یَقُولُ شِعْرٌ:
یَا رَبِّ رُدَّ رَاکِبِی مُحَمَّداً***رُدَّ إِلَیَّ وَ اتَّخِذْ عِنْدِی یَداً
أَنْتَ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِی عَضُداً***یَا رَبِّ إِنَّ مُحَمَّداً لَمْ یُوجَدَا
فَجَمْعُ قَوْمِی کُلِّهِمْ تَبَدُّداً (1).
قَالَ فَسَمِعْنَا مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ جَوِّ الْهَوَاءِ مَعَاشِرَ النَّاسِ لَا تَضِجُّوا فَإِنَّ لِمُحَمَّدٍ رَبّاً لَا یُضَیِّعُهُ وَ لَا یَخْذُلُهُ قَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا أَیُّهَا الْهَاتِفُ مَنْ لَنَا بِهِ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ بِوَادِی تِهَامَةَ فَأَقْبَلَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ رَاکِباً مُتَسَلِّحاً فَلَمَّا صَارَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ تَلَقَّاهُ وَرَقَةُ بْنُ نَوْفَلٍ فَصَارَا جَمِیعاً یَسِیرَانِ فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَحْتَ شَجَرَةٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَیْنَا أَبُو مَسْعُودٍ الثَّقَفِیُّ وَ عَمْرُو بْنُ نَوْفَلٍ یَدُورَانِ عَلَی رَوَاحِلِهِمَا إِذَا هُمَا بِرَسُولِ اللَّهِ قَائِماً عِنْدَ شَجَرَةِ الطَّلْحَةِ وَ هِیَ الْمَوْزُ یَتَنَاوَلُ مِنْ وَرَقِهَا فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ لِعَمْرٍو شَأْنَکَ بِالْغُلَامِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ عَمْرٌو وَ هُوَ لَا یَعْرِفُهُ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ یَا غُلَامُ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ فَاحْتَمَلَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَلَی الرَّاحِلَةِ حَتَّی أَتَی بِهِ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ.
قَالَ إِسْحَاقُ فَحَدَّثَنِی سَلَمَةُ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ لَمَّا أَنْ رَدَّ اللَّهُ مُحَمَّداً عَلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ تَصَدَّقَ ذَلِکَ الْیَوْمَ عَلَی فُقَرَاءِ قُرَیْشٍ بِأَلْفِ نَاقَةٍ کَوْمَاءَ (2) وَ
ص: 395
او در میان ما والاتبارترین است، او برادرزاده این مرد، یعنی ابوطالب از فرزندان عبدالمطّلب است. آنگاه حارث بن عبدالمطّلب بن عبدمناف برخاست و گفت: به خدا سوگند ما سزاوار نکوهشیم که از میان خود فرزند عبدالمطّلب را بر جا گذاشتهایم. او برخاست و نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفت و ایشان را در آغوش گرفت و آورد و بر سر غذا نشاند، حال آنکه آن ابر بالای سر حضرت میآمد. بُحیراء به حضرت چشم دوخت و به نشانههایی که از پیامبر میشناخت نگریست. وقتی آن قوم از سر غذا پراکنده شدند، نزد حضرت رفت و عرض کرد: ای پسر! به حق لات و عُزّی سوگند از تو سوالهایی دارم که باید پاسخ دهی. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با نام لات و عُزّی چیزی از من نپرس که نزد من هیچ چیز منفورتر از آن دو نیست. عرض کرد: تو را به خدا سوگند که به سوالهای من پاسخ بده. فرمود: از هر چه میخواهی بپرس. او شروع کرد سوالهایی درباره احوال حضرت حتی خواب ایشان بپرسد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او پاسخ داد و همه پاسخها با آنچه او میدانست سازگار بود. سپس او میان دیدگان حضرت را دید و سپس جامه از کمر حضرت کنار زد و بر کمر ایشان، در همانجایی که وصفش را میدانست، مُهر نبوت را دید و جای مُهر را بوسید. قریشیان گفتند: محمد نزد این راهب مقامی دارد. ابوطالب نیز وقتی این رفتار را از راهب دید برای برادرزادهاش نگران شد. بُحیراء به ابوطالب گفت: این پسر چه نسبتی با تو دارد؟ گفت: فرزند من است. راهب گفت: فرزندت نیست، پدر این پسر نباید زنده باشد. گفت: برادرزاده من است. راهب گفت: پدرش چه میکند؟ گفت: پدرش درگذشت و مادرش او را آبستن شد. راهب گفت: مادرش چه میکند؟ گفت: به تازگی درگذشته است. راهب گفت: راست میگویی، برادرزادهات را به دیار خود بازگردان و بهخاطر او از یهودیان بر حذر باش، به خدا سوگند اگر او را ببینند و آنچه را که من شناختم از او بشناسند، بلایی بر سرش خواهند آورد، این برادرزاده تو مقامی والا دارد که ما در کتابهایمان خواندهایم و از پدرانمان شنیدهایم، بدان که من این اندرز را به تو دادم. وقتی قریشیان تجارت را به پایان رساندند، ابوطالب حضرت را به سرعت راهی کرد. چند تن از یهودیان پیامبر را در آنجا دیدند و نشانههای ایشان را شناختند و خواستند ناجوانمردانه ایشان را به قتل برسانند. آنان نزد بُحیراء رفتند و در این باره با او سخن گفتند. او آنان را به شدت نهی کرد و گفت: آیا نشانههایش را یافتید؟ گفتند: آری. گفت: دستتان به او نمیرسد، پس او را تصدیق کنید و رهایش کنید. ابوطالب پیامبر را بازگرداند و از ترسی که برای حضرت داشت، دیگر ایشان را به سفر نبرد.
و در چهارده سالگی حضرت جنگ «فِجار» بعدی میان هوازن و قریش درگرفت که رسول خدا شاهد آن بود.
در هفده سالگی حضرت بزرگان و اشراف مدائن جمع آمدند و هرمز را از سلطنت بر کنار کردند
ص: 410
خَمْسِینَ رِطْلًا مِنْ ذَهَبٍ ثُمَّ جَهَّزَ حَلِیمَةَ بِأَفْضَلِ الْجَهَازِ (1).
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا سَلَّمَتْهُ أُمُّهُ إِلَی حَلِیمَةَ السَّعْدِیَّةِ لِتُرْضِعَهُ وَ قَامَتْ سُوقَ عُکَاظَ انْطَلَقَتْ بِهِ إِلَی عَرَّافٍ مِنْ هُذَیْلٍ یُرِیهِ النَّاسُ صِبْیَانَهُمْ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ صَاحَ یَا مَعْشَرَ هُذَیْلٍ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ مِنْ أَهْلِ الْمَوَاسِمِ فَقَالَ اقْتُلُوا هَذَا الصَّبِیَّ فَانْسَلَّتْ بِهِ حَلِیمَةُ فَجَعَلَ النَّاسُ یَقُولُونَ أَیُّ صَبِیٍّ فَیَقُولُ هَذَا الصَّبِیُّ فَلَا یَرَوْنَ شَیْئاً قَدِ انْطَلَقَتْ بِهِ أُمُّهُ فَیُقَالُ مَا هُوَ فَیَقُولُ رَأَیْتُ غُلَاماً وَ آلِهَتِهِ لَیَقْتُلَنَّ أَهْلَ دِینِکُمْ وَ لَیَکْسِرَنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لَیُظْهِرَنَّ أَمْرَهُ عَلَیْکُمْ فَطُلِبَ بِعُکَاظَ فَلَمْ یُوجَدْ وَ رَجَعَتْ بِهِ حَلِیمَةُ إِلَی مَنْزِلِهَا فَکَانَتْ بَعْدُ لَا تَعْرِضُهُ لِعَرَّافٍ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ.
وَ رَوَی بِإِسْنَادٍ (2) ذَکَرَهُ عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحَدِّثُنَا عَلَی بَابِ الْحُجُرَاتِ إِذْ أَقْبَلَ شَیْخٌ مِنْ بَنِی عَامِرٍ هُوَ مَدَرَةُ قَوْمِهِ وَ سَیِّدُهُمْ شَیْخٌ کَبِیرٌ یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصَاهُ فَمَثُلَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَسَبَهُ إِلَی جَدِّهِ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی أُنْبِئْتُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ أَرْسَلَکَ بِمَا أَرْسَلَ بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ غَیْرَهُمْ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام أَلَا وَ إِنَّکَ تَفَوَّهْتَ بِعَظِیمٍ إِنَّمَا کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْخُلَفَاءُ فِی بَیْتَیْنِ مِنْ بُیُوتِ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَیْتِ خِلَافَةٍ وَ بَیْتِ نُبُوَّةٍ فَلَا أَنْتَ مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ لَا مِنْ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ إِنَّمَا أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ مِمَّنْ کَانَ یَعْبُدُ هَذِهِ الْحِجَارَةَ وَ الْأَوْثَانَ فَمَا لَکَ وَ لِلنُّبُوَّةِ وَ لَکِنْ لِکُلِّ قَوْلٍ حَقِیقَةٌ فَأْتِنِی بِحَقِیقَةِ قَوْلِکَ وَ بَدْءِ شَأْنِکَ فَأَعْجَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُسَاءَلَتَهُ ثُمَّ قَالَ یَا أَخَا بَنِی عَامِرٍ إِنَّ لِلْحَدِیثِ الَّذِی تَسْأَلُ عَنْهُ نَبَأً فَاجْلِسْ فَسَلْ فَثَنَی رِجْلَهُ (3)
ص: 396
و چشمانش را درآوردند و رهایش کردند.
و در نوزده سالگیِ حضرت هرمز را پس از برکناری از سلطنت به قتل رساندند و پسرش پرویز را که کسری نامیده میشد، به جای او نشاندند.
و در بیست و سه سالگیِ حضرت، بنا به قول برخی علما، بنای کعبه خراب شد(1).
و در بیست و پنج سالگی، حضرت با خدیجه ازدواج کرد که شرحش به زودی خواهد آمد.
و در سی و پنج سالگیِ حضرت، بنا بر قول صحیحتر قریشیان کعبه را خراب کردند تا بسازند. ابن اسحاق میگوید: کعبه بنایی سنگی بلندتر از قد آدمی بود. قریشیان خواستند آن را مرتفع و مسقّف سازند. چند نفر از قریشیان و دیگران به گنجهای کعبه که در چاهی وسط کعبه بود، دستبرد زده بودند و از این رو کعبه را خراب کردند، که این در سی و پنج سالگی حضرت روی داده بود. در بیان سبب خرابی کعبه همچنین گفتهاند که سیل بر مکه مُشرف بود و از بالای مکه سیل به راه میافتاد و تا درون کعبه میرسید. از این رو کعبه شکاف برداشت و قریشیان ترسیدند که ویران شود و زیورهای کعبه را، همچون آهویی طلایی که آراسته به درّ و جواهر بود، به سرقت ببرند. از این رو کعبه را خراب کردند. در همان اوان یک کشتی که از روم میآمد و به سرپرستی «باقوم» بنّای رومی در دریا حرکت میکرد، در حوالی جدّه خراب شد. ولید بن مغیره با چند تن از قریشیان بر سر آن کشتی رفتند و چوبهایش را خریدند و با باقوم رومی صحبت کردند. او با آنان آمد و به او گفتند کاش خانه پروردگار ما را میساختی! او دستور داد تا سنگ بیاورند و آنان سنگ جمع کردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز که سی و پنج سال داشت، با آنان بود. آنها پایینپوشهایشان را بر گردن خود میکشیدند و درون آن سنگ میآوردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز چنین کرد. ناگاه بر زمین خورد و ندا رسید که عورتت را بپوشان. این نخستین ندایی بود که رسید. ابوطالب گفت: ای برادرزاده! پایینپوشت را بر سرت قرار ده و ادامه بده. فرمود: این بلا فقط از آن رو بر سرم آمد که تنم برهنه شد. اینچنین عورت رسول خدا صلّی الله علیه و آله دیده نشد.
و نیز در بخاری از جابر بن عبدالله روایت شده که وقتی کعبه بازسازی میشد، پیامبر صلّی الله علیه و آله و عباس سنگ میآوردند. عباس به پیامبر عرض کرد: پایینپوشت را بر گردنت بگیر و آن را پُر از سنگ کن. ناگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله زمین خورد و چشمانش سیاهی رفت. سپس به هوش شد و فرمود:
جامهام! جامهام! و پایینپوش خود را محکم بست.
ص: 411
وَ بَرَکَ کَمَا یَبْرُکُ الْبَعِیرُ فَاسْتَقْبَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحَدِیثِ فَقَالَ یَا أَخَا بَنِی عَامِرٍ إِنَّ حَقِیقَةَ قَوْلِی وَ بَدْءَ شَأْنِی أَنِّی دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ بُشْرَی أَخِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ أَنِّی کُنْتُ بِکْرَ أُمِّی وَ أَنَّهَا حَمَلَتْنِی کَأَثْقَلِ مَا تَحْمِلُ النِّسَاءُ حَتَّی جَعَلَتْ تَشْتَکِی إِلَی صَوَاحِبَاتِهَا ثِقَلَ مَا تَجِدُ ثُمَّ إِنَّ أُمِّی رَأَتْ فِی الْمَنَامِ أَنَّ الَّذِی فِی بَطْنِهَا نُورٌ حَتَّی أَضَاءَتْ لَهُ مَشَارِقُ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبُهَا ثُمَّ إِنَّهَا وَلَدَتْنِی فَلَمَّا نَشَأْتُ بَغُضَتْ إِلَیَّ الْأَوْثَانُ وَ بَغُضَ إِلَیَّ الشِّعْرُ وَ کُنْتُ مُسْتَرْضِعاً فِی بَنِی بَکْرٍ فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ مَعَ أَتْرَابٍ (1) لِی مِنَ الصِّبْیَانِ فِی بَطْنِ وَادٍ وَ إِذَا أَنَا بِرَهْطٍ مَعَهُمْ طَشْتٌ مِنْ ذَهَبٍ مَلْآنُ ثَلْجاً فَأَخَذُونِی مِنْ بَیْنِ أَصْحَابِی وَ انْطَلَقُوا أَصْحَابِی هُرَّاباً حَتَّی إِذَا انْتَهَوْا إِلَی شَفِیرِ الْوَادِی أَقْبَلُوا عَلَی الرَّهْطِ فَقَالُوا مَا رَابَکُمْ إِلَی هَذَا الْغُلَامِ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا هَذَا ابْنُ سَیِّدِ قُرَیْشٍ وَ هُوَ مُسْتَرْضِعٌ فِینَا مِنْ غُلَامٍ لَیْسَ لَهُ أَبٌ وَ لَا أُمٌّ فَمَا ذَا یَرُدُّ عَلَیْکُمْ قَتْلُهُ وَ مَا تُصِیبُونَ مِنْ ذَلِکَ فَإِنْ کُنْتُمْ لَا بُدَّ قَاتِلِیهِ فَاخْتَارُوا مِنَّا أَیَّنَا شِئْتُمْ فَاقْتُلُوهُ مَکَانَهُ وَ دَعُوا هَذَا الْغُلَامَ فَلَمَّا رَأَی الصِّبْیَانُ أَنَّ الْقَوْمَ لَا یُحِیرُونَ إِلَیْهِمْ جَوَاباً انْطَلَقُوا هُرَّاباً مُسْرِعِینَ إِلَی الْحَیِّ یُؤْذِنُونَهُمْ بِی وَ یَسْتَصْرِخُونَهُمْ عَلَی الْقَوْمِ فَعَمَدَ أَحَدُهُمْ فَأَضْجَعَنِی عَلَی الْأَرْضِ إِضْجَاعاً لَطِیفاً ثُمَّ شَقَّ مَا بَیْنَ مَفْرَقِ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ لَا أَجِدُ لِذَلِکَ مَسّاً ثُمَّ أَخْرَجَ أَحْشَاءَ بَطْنِی فَغَسَلَهَا بِذَلِکَ الثَّلْجِ فَأَنْعَمَ غَسْلَهَا ثُمَّ أَعَادَهَا مَکَانَهَا ثُمَّ قَامَ الثَّانِی مِنْهُمْ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ تَنَحَّ فَنَحَّاهُ عَنِّی ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی جَوْفِی فَأَخْرَجَ قَلْبِی فَصَدَعَهُ فَأَخْرَجَ مِنْهُ مُضْغَةً سَوْدَاءَ فَرَمَی بِهَا ثُمَّ قَالَ بِیَدِهِ یَمْنَةً مِنْهُ کَأَنَّهُ تَنَاوَلَ شَیْئاً فَإِذَا أَنَا فِی یَدِهِ بِخَاتَمِ نُورٍ تَحَارُ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ دُونَهُ فَخَتَمَ بِهِ قَلْبِی فَامْتَلَأَ نُوراً وَ ذَلِکَ نُورُ النُّبُوَّةِ وَ الْحِکْمَةِ ثُمَّ أَعَادَهُ إِلَی مَکَانِهِ فَوَجَدْتُ بَرْدَ ذَلِکَ الْخَاتَمِ ثُمَّ قَامَ الثَّالِثُ مِنْهُمْ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ تَنَحَّ فَنَحَّاهُ عَنِّی وَ أَمَرَّ یَدَهُ مَا بَیْنَ مَفْرَقِ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی فَالْتَأَمَ ذَلِکَ الشَّقُّ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی فَأَنْهَضَنِی مِنْ مَکَانِی إِنْهَاضاً لَطِیفاً ثُمَّ قَالَ لِلْأَوَّلِ الَّذِی شَقَّ بَطْنِی زِنْهُ بِعَشَرَةٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَوَزَنَنِی بِهِمْ فَرَجَحْتُهُمْ ثُمَّ قَالَ زِنْهُ بِمِائَةٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَوَزَنَنِی بِهِمْ فَرَجَحْتُهُمْ ثُمَّ قَالَ زِنْهُ بِأَلْفٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَوَزَنَنِی بِهِمْ فَرَجَحْتُهُمْ فَقَالَ دَعُوهُ فَلَوْ وَزَنْتُمُوهُ بِأُمَّتِهِ کُلِّهَا
ص: 397
وقتی شروع کردند کعبه را بسازند، آن را تقسیم کردند و بر سر قسمتها قرعه کشیدند. اینچنین از رکن اسود تا رکن حَجَر از روبرو به عبدمناف و زهره افتاد، و از حَجَر تا رکن حجر بعدی به بنی اسد بن عبدالعزی و بنی عبدالدار افتاد، و از رکن حَجَر تا رکن یمانی به تیم افتاد، و از رکن یمانی تا رکن اسود به سهم و جمح و عدی و عامر بن لوی افتاد. همگی شروع به ساختن کردند و به جایگاه رکن رسیدند. هر قبیلهای میگفت ما برای گذاشتن آن سزاوارتریم. این شد که اختلاف کردند و از ترس اینکه جنگ شود قرار گذاشتند نخستین مردی که از باب بنی شیبه وارد شد همان کسی باشد که رکن را بر جایش میگذارد. همه پذیرفتند و آشتی کردند. نخستین کسی که از باب بنی شیبه وارد شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. وقتی ایشان را دیدند، گفتند: او امین است، قبول داریم که او میانمان داوری کند. حضرت را از ماجرا باخبر کردند و ایشان ردای خود را درآورد و بر زمین پهن کرد و سپس رکن را بر آن گذاشت و فرمود: از هر گروه قریش یک نفر بیاید. از یک گروه عبدمناف عتبة بن ربیعه و از گروه دیگر ابوزمعه و از گروه سوم ابوحذیفة بن مغیره و از گروه چهارم قیس بن عدی آمد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر یک از شما گوشهای از ردا را بگیرد و همه با هم آن را بلند کنید. آنان ردا را بلند کردند و سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله با دست خود آن را سر جایش گذاشت. آنگاه مردی از اهالی نجد آمد تا سنگی به رسول خدا بدهد تا ایشان رکن را با آن سنگ محکم کند. عباس بن عبدالمطّلب گفت: نه. و او را پس زد. سپس عباس سنگی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله داد و ایشان با آن سنگ رکن را محکم کرد. مرد نجدی وقتی پس زده شد، خشمگین شد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: تنها کسانی که از ما هستند با ما خانه را میسازند. آنان خانه را ساختند تا اینکه به محل چوبها رسیدند و سقف کعبه را ساختند و آن را بر شش ستون بنا کردند و حجر را از کعبه بیرون آوردند.
در همان سال حضرت فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دنیا آمد و نیز در همان سال زید بن عمرو بن نفیل درگذشت.
از عامر بن ربیعه روایت شده که وی گفت: زید بن عمرو بن نفیل در پی دین بود و
ص: 412
رَجَحَهُمْ ثُمَّ انْکَبُّوا عَلَیَّ فَضَمُّونِی إِلَی صُدُورِهِمْ فَقَبَّلُوا رَأْسِی وَ مَا بَیْنَ عَیْنَیَّ ثُمَّ قَالُوا یَا حَبِیبُ لَمْ تَرُعْ إِنَّکَ لَوْ تَدْرِی مَا یُرَادُ بِکَ مِنَ الْخَیْرِ لَقَرَّتْ عَیْنُکَ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذَا نَحْنُ بِالْحَیِّ قَدْ جَاءُوا بِحَذَافِیرِهِمْ وَ إِذَا أُمِّی وَ هِیَ ظِئْرِی أَمَامَ الْحَیِّ تَهْتِفُ بِأَعْلَی صَوْتِهَا وَ هِیَ تَقُولُ یَا ضَعِیفَاهْ اسْتُضْعِفْتَ مِنْ بَیْنِ أَصْحَابِکَ فَقُتِلْتَ لِضَعْفِکَ فَانْکَبُّوا عَلَیَّ وَ ضَمُّونِی إِلَی صُدُورِهِمْ وَ قَبَّلُوا رَأْسِی وَ مَا بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ ضَعِیفٍ قَالَتْ ظِئْرِی یَا وَحِیدَاهْ فَانْکَبُّوا عَلَیَّ وَ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ وَحِیدٍ وَ مَا أَنْتَ بِوَحِیدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَکَ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَتْ ظِئْرِی یَا یَتِیمَاهْ فَانْکَبُّوا عَلَیَّ وَ قَالُوا حَبَّذَا أَنْتَ مِنْ یَتِیمٍ مَا أَکْرَمَکَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ تَدْرِی مَا یُرَادُ بِکَ مِنَ الْخَیْرِ فَلَمَّا بَصُرَتْ بِی أُمِّی وَ هِیَ ظِئْرِی قَالَتْ یَا بُنَیَّ لَا أَرَاکَ (1) حَیّاً بَعْدُ فَجَاءَتْ فَأَخَذَتْنِی وَ ضَمَّتْنِی إِلَی صَدْرِهَا وَ أَجْلَسَتْنِی فِی حَجْرِهَا فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنِّی لَفِی حَجْرِهَا وَ إِنَّ یَدِی لَفِی یَدِ بَعْضِهِمْ فَجَعَلْتُ أَلْتَفِتُ إِلَیْهِمْ فَظَنَنْتُ أَنَّهُمْ یُبْصِرُونَهُمْ فَإِذَا هُمْ لَا یُبْصِرُونَهُمْ فَیَقُولُ بَعْضُ الْقَوْمِ قَدْ أَصَابَ هَذَا الْغُلَامَ لَمَمٌ أَوْ طَیْفٌ (2) مِنَ الْجِنِّ فَاذْهَبُوا بِهِ إِلَی کَاهِنِنَا حَتَّی یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ یُدَاوِیَهُ فَقُلْتُ یَا هَذَا مَا بِی شَیْ ءٌ مِمَّا تَذْکُرُونَ إِنِّی لَأَرَی نَفْسِی سَلِیمَةً وَ فُؤَادِی صَحِیحاً لَیْسَ بِی قَلَبَةٌ فَقَالَ أَبِی وَ هُوَ زَوْجُ ظِئْرِی أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی کَلَامِهِ صَحِیحاً إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ لَا یَکُونَ بِابْنِی بَأْسٌ فَأَتَوْا بِی کَاهِنَهُمْ فَقَصُّوا عَلَیْهِ قِصَّتِی فَقَالَ اسْکُتُوا حَتَّی أَسْمَعَ مِنَ الْغُلَامِ أَمْرَهُ فَهُوَ أَعْلَمُ بِأَمْرِهِ مِنْکُمْ فَسَأَلَنِی فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ أَمْرِی مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَوَثَبَ إِلَیَّ وَ ضَمَّنِی إِلَی صَدْرِهِ ثُمَّ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا لَلْعَرَبِ مَرَّتَیْنِ اقْتُلُوا هَذَا الْغُلَامَ وَ اقْتُلُونِی مَعَهُ فَوَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَئِنْ تَرَکْتُمُوهُ وَ أَدْرَکَ لَیُخَالِفَنَّ أَمْرَکُمْ وَ لَیُسَفِهَنَّ عُقُولَکُمْ وَ عُقُولَ آبَائِکُمْ وَ لَیُبْدِلَنَّ دِینَکُمْ وَ لَیَأْتِیَنَّکُمْ بِدِینٍ لَمْ تَسْمَعُوا بِمِثْلِهِ فَعَمَدَتْ ظِئْرِی فَانْتَزَعَتْنِی مِنْ حَجْرِهِ وَ قَالَتْ لَأَنْتَ أَعْتَهُ (3) وَ أَجَنُّ مِنِ ابْنِی هَذَا وَ لَوْ عَلِمْتُ
ص: 398
نصرانیت و یهودیت و پرستش بت و سنگ را خوش نمیداشت. او با قوم خود مخالفت کرد و از خدایانشان دوری گزید و از آنچه پدرانشان میپرستیدند دست کشید و از قربانیهای آنان نمیخورد. باری به من گفت: ای عامر! من با قوم خود مخالفت کردم و به آیین ابراهیم گرویدم و خدایی را پرستیدم که او و پس از او اسماعیل میپرستیدند و سوی این قبله نماز گذاردم که آنان میگزاردند، من منتظر پیامبری هستم که از میان فرزندان اسماعیل برانگیخته میشود، گمان کنم او را درنیابم، اما من به او ایمان دارم و تصدیقش میکنم و شهادت میدهم که او پیامبر خداست، اگر تو زنده ماندی و او را دیدی سلام مرا به او برسان. عامر میگوید: وقتی رسول خدا به پیغمبری رسید، من اسلام آوردم و ایشان را از سخن زید باخبر کردم و سلامش را به ایشان رساندم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله سلام او را پاسخ داد و برایش رحمت طلبید و فرمود: او را در بهشت دامنکشان دیدم، خداوند از او خشنود باد.
و اما آنچه در سی و هشت سالگی حضرت روی داد؛ در آن سال حضرت نور و روشنایی را میدید و صدا را میشنید اما نمیدانست آن چیست.
و اما در چهل سالگی حضرت؛ در آن سال پرویز بر نعمان بن منذر خشم گرفت و هفت ماه پیش از مبعث او را کُشت(1).
توضیح
«لیحس بنعیم» یعنی میداند که مُلک و نعمتی از برای او خواهد بود. «الهصر» یعنی «به طرف خود کشیدن، گرایش دادن، شکستن، راندن، نزدیک کردن و خم کردن چیز نرم، میگویند «هصر ظهره» یعنی «کمرش را به رکوع خم کرد». «کرصة العلقة» یعنی «مانند لختهای که گلوله شده و در هم فشرده شده». «هبّ» یعنی «برخاست و شتافت». «الخضل» بر وزن «الکتف» و صاحب هر قطرهای قطرهاش را مینوشد. «اخضألّ» بر وزن «اطمأنّ» و «اخضال» بر وزن «احمار» یعنی پُربرگ شد. «لیبلعنه غثا» یعنی «هرچند لاغر باشد» و یا با تاء برگرفته از «غت الماء» یعنی آب را جرعهای پس از دیگری بدون اینکه ظرف را از دهانش بردارد نوشید؛ در بعضی نسخهها «لیبلعنه عنتا» آمده است و این ظاهر است. جزری میگوید: «الرضمة» اسم واحد «الرضم» و «الرضام» است به معنای «پایین تپه» و نیز گفته شده «صخرههای روی هم». «لبط به» مبنی بر مجهول یعنی «بر زمین افتاد».
ص: 413
أَنَّ هَذَا قَوْلُکَ مَا آتَیْتُکَ بِهِ فَاطْلُبْ لِنَفْسِکَ مَنْ یَقْتُلُکَ فَإِنَّا غَیْرُ قَاتِلٍ هَذَا الْغُلَامَ ثُمَّ احْتَمَلُونِی فَأَدَّوْنِی إِلَی أَهْلِی وَ أَصْبَحْتُ مُعَرًّی (1) مِمَّا فُعِلَ بِی وَ أَصْبَحَ أَثَرُ الشَّقِّ مَا بَیْنَ مَفْرَقِ صَدْرِی إِلَی مُنْتَهَی عَانَتِی کَأَنَّهُ الشِّرَاکُ فَذَاکَ یَا أَخَا بَنِی عَامِرٍ حَقِیقَةُ أَمْرِی وَ بَدْءُ نَشْأَتِی فَقَالَ الْعَامِرِیُّ أَشْهَدُ بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ أَنَّ أَمْرَکَ حَقٌّ فَأَنْبِئْنِی عَنْ أَشْیَاءَ أَسْأَلُکَ عَنْهَا قَالَ سَلْ عَنْکَ کَلَّمَهُ بِلُغَةِ عَامِرٍ قَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَا ذَا یَزِیدُ فِی الْعِلْمِ قَالَ التَّعَلُّمُ قَالَ فَمَا یَزِیدُ فِی الشَّرِّ قَالَ التَّمَادِی قَالَ هَلْ یَنْفَعُ الْبِرُّ بَعْدَ الْفُجُورِ قَالَ نَعَمْ التَّوْبَةُ تَغْسِلُ الْحَوْبَةَ وَ الْحَسَنَاتُ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ وَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الرَّخَاءِ أَجَابَهُ عِنْدَ الْبَلَاءِ قَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَجْمَعُ أَبَداً لِعَبْدِی أَمْنَیْنِ وَ لَا أَجْمَعُ عَلَیْهِ أَبَداً خَوْفَیْنِ إِنْ هُوَ آمَنَنِی فِی الدُّنْیَا خَافَنِی یَوْمَ أَجْمَعُ فِیهِ عِبَادِی لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ فَیَدُومُ لَهُ خَوْفُهُ وَ إِنْ هُوَ خَافَنِی فِی الدُّنْیَا آمَنَنِی یَوْمَ أَجْمَعُ فِیهِ عِبَادِی فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ فَیَدُومُ لَهُ أَمْنُهُ وَ لَا أَمْحَقُهُ فِیمَنْ أَمْحَقُ قَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِلَی مَا تَدْعُو قَالَ أَدْعُو إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنْ تَخْلَعَ الْأَنْدَادَ وَ تَکْفُرَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ تُقِرَّ بِمَا جَاءَ بِهِ اللَّهُ (2) عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ کِتَابٍ أَوْ رَسُولٍ وَ تُصَلِّیَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ بِحَقَائِقِهِنَّ وَ تُؤَدِّیَ زَکَاةَ مَالِکَ یُطَهِّرُکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُطَهِّرُ لَکَ مَالَکَ وَ تَصُومَ شَهْراً مِنَ السَّنَةِ وَ تَحُجَّ الْبَیْتَ إِذَا وَجَدْتَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ تَغْتَسِلَ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ تُؤْمِنَ بِالْمَوْتِ وَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِکَ فَمَا لِی قَالَ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی قَالَ یَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَهَلْ مَعَ هَذَا شَیْ ءٌ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّهُ یُعْجِبُنِی الْوَطَاءَةُ فِی الْعَیْشِ قَالَ نَعَمْ النَّصْرُ وَ التَّمْکِینُ فِی الْبِلَادِ فَأَحَابَ وَ أَنَابَ.
ص: 399
میگویم
گرچه این اخبار مورد اطمینان نیستند(1)
اما، از آنجا که تاریخهای حوادث یادشده در اخبار پراکنده پیشین را دربرگرفتهاند و برخی از ابهامهای آن اخبار را میزدایند، من اینها را نیز آوردم(2).
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 414
هذا حدیث حسن غریب بهذا السیاق یعد فی إفراد محمد بن یعلی. (1) و مدرة القوم خطیبهم و المتکلم عنهم و قوله فمثل أی قام و تفوهت أی تکلمت و قوله دعوة إبراهیم هی قول الله عز و جل عن إبراهیم علیه السلام رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ و قوله تعالی قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی و قوله إنی کنت بکر أمی أی أول ولد ولدته و فی نسخة کنت فی بطن أمی و قوله ما رابکم أی ما شکککم و معناه هاهنا ما دعاکم إلی أخذ هذا الغلام و قوله فما ذا یرد علیکم قتله أی ما ینفعکم ذلک و لا یحیرون أی لا یرجعون و لا یردون و یؤذنونهم یعلمونهم و یستصرخون أی یستغیثون بهم و قوله فأنعم غسلها أی بالغ فیه و قوله فصدعه أی فشقه و قوله ثم قال بیده یمنة منه أی أشار بیده إلی جانب یمینه قوله فإذا أنا فی یده بخاتم نور أی رأیت حینئذ ذلک فی یده و قوله رجحهم (2) أی رجح بهم و علیهم و قوله لم ترع أی لا تخف و جواب قوله و لو تدری ما یراد بک فی المرة الأخیرة محذوف تقدیره لقرت عینک و القلبة الداء و اللام فی یا للعرب للاستغاثة و قوله معری من العرواء و هی الرعدة و قوله سل عنک و فی روایة أخری قال کان النبی صلی الله علیه و آله یقول للسائلین قبل ذلک سل عما شئت و عما بدا لک فقال للعامری سل عنک لأنها لغة بنی عامر فکلمه بما یعرف قوله فأتنی بحقیقة ذلک و فی روایة فأنبئنی و الحوبة الإثم و الوطء النعمة (3).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، رُوِیَ عَنْ حَلِیمَةَ السَّعْدِیَّةِ قَالَتْ لَمَّا تَمَّتْ لِلنَّبِیِّ ص
ص: 400
فهرست ما فی هذا الجزء
ص: 415
سَنَةٌ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ لَمْ أَسْمَعْ أَحْسَنَ مِنْهُ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ الرَّحْمَنُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ لَقَدْ نَاوَلَتْنِی امْرَأَةٌ کَفَّ تَمْرٍ مِنْ صَدَقَةٍ فَنَاوَلْتُهُ مِنْهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ فَرَدَّهُ عَلَیَّ وَ قَالَ یَا أُمَّةِ لَا تَأْکُلِی الصَّدَقَةَ فَقَدْ عَظُمَتْ نِعْمَتُکِ وَ کَثُرَ خَیْرُکِ فَإِنِّی لَا آکُلُ الصَّدَقَةَ قَالَتْ فَوَ اللَّهِ مَا قَبِلْتُهَا بَعْدَ ذَلِکَ (1).
ثم قال الکازرونی روی أن شق صدره صلی الله علیه و آله کان فی سنة ثلاث من مولده و قیل فی سنة أربع علی ما روی عن محمد بن سعد عن محمد بن عمر عن أصحابه قال مکث صلی الله علیه و آله عندهم سنتین حتی فطم و کان ابن أربع سنین فقدموا به علی أمه زائرین لها به و أخبرتها حلیمة خبره و ما رأوا من برکته فقالت آمنة (2) ارجعی بابنی فإنی أخاف علیه وباء مکة فو الله لیکونن له شأن فرجعت به و لما بلغ أربع سنین أتاه الملکان فشقا بطنه ثم نزلت به إلی آمنة و أخبرتها خبره ثم رجعت به أیضا و کان عندها سنة و نحوها (3) لا تدعه یذهب مکانا بعیدا ثم رأت غمامة تظله إذا وقف وقفت و إذا سار سارت فأفزعها ذلک أیضا من أمره فقدمت به إلی أمه لترده و هو ابن خمس سنین فأضلته فی الناس فالتمسته فلم تجده و ذکر نحو ما تقدم. (4) و قد روی أن عبد المطلب بعثه صلی الله علیه و آله فی حاجة و ضاع (5) و فی الأخبار أن حلیمة قدمت علی رسول الله صلی الله علیه و آله بمکة و قد تزوج بخدیجة فشکت إلیه جدب البلاد و هلاک الماشیة فکلم رسول الله صلی الله علیه و آله خدیجة فأعطتها أربعین شاة و بعیرا و انصرفت إلی أهلها ثم قدمت علیه صلی الله علیه و آله بعد الإسلام فأسلمت هی و زوجها. (6) و
رُوِیَ فِی الْحَدِیثِ اسْتَأْذَنَتِ امْرَأَةٌ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَانَتْ أَرْضَعَتْهُ فَلَمَّا دَخَلَتْ
ص: 401
ص: 416
عَلَیْهِ قَالَ أُمِّی أُمِّی وَ عَمَدَ إِلَی رِدَائِهِ فَبَسَطَهُ لَهَا فَقَعَدَتْ عَلَیْهِ (1).
و روی عن أبی حازم قال قدم کاهن مکة و رسول الله ابن خمس سنین و قد قدمت به ظئره إلی عبد المطلب و کانت تأتیه به فی کل عام فنظر إلیه الکاهن مع عبد المطلب فقال یا معشر قریش اقتلوا هذا الصبی (2) فإنه یفرقکم و یقتلکم فهرب به عبد المطلب فلم یزل قریش تخشی من أمره ما کان الکاهن حذرهم من أمره. (3) و فی سنة ست من مولده صلی الله علیه و آله ماتت أمه کما مر ذکره. (4) و لنذکر ما حدث فی سنة سبع من مولده صلی الله علیه و آله روی عن نافع بن حسین (5) قال کان رسول الله صلی الله علیه و آله یکون مع أمه آمنة فلما توفیت قبضه إلیه جده عبد المطلب و ضمه و رق علیه رقة لم یرقها علی ولده و کان یقر به منه و یدنیه و یدخل علیه إذا خلا و إذا نام و کان یجلس علی فراشه فیقول عبد المطلب إذا رأی ذلک دعوا ابنی فإنه یؤنس (6) ملکا و قال قوم من بنی مدلج (7) لعبد المطلب احتفظ به فإنا لم نر قدما أشبه بالقدم التی فی المقام منه فقال عبد المطلب لأبی طالب اسمع ما یقول هؤلاء فکان أبو طالب یحتفظه (8) و قال عبد المطلب لأم أیمن و کانت تحضن رسول الله صلی الله علیه و آله یا برکة لا تغفلی عن ابنی فإن أهل الکتاب یزعمون أن ابنی نبی هذه الأمة و کان عبد المطلب لا یأکل طعاما إلا قال علی بابنی فیؤتی به إلیه (9) فلما حضرت عبد المطلب الوفاة أوصی أبا طالب بحفظ رسول الله صلی الله علیه و آله و حیاطته.
و مما وقع فی تلک السنة ما روی أنه أصاب رسول الله صلی الله علیه و آله رمد شدید فعولج بمکة
ص: 402
مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق
ص: 417
فلم یغن عنه فقیل لعبد المطلب إن فی ناحیة عکاظ راهبا یعالج الأعین فرکب إلیه فناداه و دیره مغلق فلم یجب فتزلزل به دیره حتی خاف أن یسقط علیه فخرج مبادرا فقال یا عبد المطلب إن هذا الغلام نبی هذه الأمة و لو لم أخرج إلیک لخر علی دیری فارجع به و احفظه لا یغتاله بعض أهل الکتاب ثم عالجه و أعطاه ما یعالج به و ألقی الله له المحبة فی قلوب قومه و کل من یراه.
و من ذلک خروج عبد المطلب برسول الله صلی الله علیه و آله یستسقون کما روی بإسناد ذکره (1) عن رقیقة بنت صیفی بن هاشم قالت تتابعت علی قریش سنون أقحلت الضرع و أرمت العظم و یروی و أرقت و أدقت فبینا أنا راقدة اللهم أو مهومة و معی صنوی فإذا أنا بهاتف صیت یصرخ بصوت صحل یقول یا معشر قریش إن هذا النبی المبعوث منکم هذا إبان نجومه فحی هلا بالحیا و الخصب ألا فانظروا رجلا منکم طوالا عظاما أبیض بضا أشم العرنین سهل الخدین له فخر یکظم علیه و یروی رجلا وسیطا عظاما (2) جساما أوطف الأهداب ألا فلیخلص هو و ولده و لیدلف إلیه من کل بطن رجل ألا فلیشنوا من الماء و لیمسوا من الطیب و لیطوفوا بالبیت سبعا ألا و فیهم الطیب الطاهر لداته ألا فلیستسق الرجل و لیؤمن (3) القوم ألا فغثتم إذا ما شئتم و عشتم
ص: 403
ص: 418
قالت فأصبحت مذعورة قد قف جلدی و دله عقلی و اقتصصت رؤیای فو الحرمة و الحرم إن بقی أبطحی إلا قال هذا شیبة الحمد و تتامت عنده قریش و انقض إلیه من کل بطن رجل فشنوا و مسوا و استلموا و طوفوا ثم ارتقوا أبا قبیس و طفق القوم یدفون حوله ما إن یدرک سعیهم مهله حتی قروا بذروة الجبل و استکفوا جنابیه فقام عبد المطلب فاعتضد ابن ابنه محمدا فرفعه علی عاتقه و هو یومئذ غلام قد أیفع أو کرب ثم قال اللهم ساد الخلة (1) و کاشف الکربة أنت عالم غیر معلم مسئول غیر مبخل و هذه عبداؤک و إماؤک بعذرات حرمک یشکون (2) إلیک سنتهم التی أذهبت الخف و الظلف (3) فاسمعن اللهم و أمطرن علینا غیثا مریعا مغدقا (4) فما راموا البیت حتی انفجرت السماء بمائها و کظ الوادی بثجیجه فسمعت شیخان العرب و جلها عبد الله بن جدعان و حرب بن أمیة و شهاب بن المغیرة یقولون لعبد المطلب هنیئا لک أبا البطحاء و فی ذلک قالت رقیقة (شعر):
بشیبة الحمد أسقی الله بلدتنا***فقد فقدنا الحیا و اجلوذ المطر
فجاد بالماء جونی له سبل***سحا فعاشت به الأنعام و الشجر
منا من الله بالمیمون طائره***و خیر من بشرت یوما به مضر
مبارک الاسم یستسقی الغمام به***ما فی الأنام له عدل و لا خطر
قوله أقحلت من قحل قحولا إذا یبس راقدة أی نائمة مهومة یقال هوم أی هز رأسه من النعاس صیت فیعل من صات یصوت کالمیت من مات و الصحل الذی فی صوته ما یذهب بحدته من بحة و هو مستلذ فی السمع إبان نجومه وقت
ص: 404
رموز الکتاب
ص: 419
ظهوره و هو فعلان من آب الشی ء إذا تهیأ و حی هلا أی ابدأ به و اعجل بذکره و الحیا بفتح الحاء مقصورا المطر لأنه حیاة الأرض و طوال مبالغة فی طویل و کذا عظام و جسام و فعال مبالغة فی فعیل و فعال أبلغ منه نحو کرام و کرام و الکظم الإمساک و ترک الإبداء أی إنه من ذوی الحسب و الفخر و هو لا یبدی ذلک و البض بالباء الموحدة المفتوحة و الضاد المعجمة من البضاضة و هو رقة اللون و صفاء البشرة و العرنین بالکسر الأنف و قیل رأسه و الوسیط أفضل القوم من الوسط أوطف الأهداب طویلها فلیخلص أی فلیتمیز هو و ولده من الناس من قوله تعالی خَلَصُوا نَجِیًّا و لیدلف إلیه و لیقبل إلیه من الدلیف و هو المشی الروید و التقدم فی رفق و شن الماء صبه علی رأسه و قیل الشن صب الماء متفرقا قوله لداته علی وجهین أن یکون جمع لدة مصدر ولد نحو عدة و زنة یعنی أن مولده و موالید من مضی من آبائه کلها موصوف بالطهر و الذکاء و أن یراد أترابه (1) و ذکر الأتراب أسلوب من أسالیبهم فی تثبیت الصفة و تمکینها لأنه إذا جعل من جماعة و أقران ذوی طهارة فذاک أثبت لطهارته و أدل علی قدسه غثتم مطرتم بکسر الغین أو بضمه قف تقبض (2) و اقشعر و القفة الرعدة دله دهش و تحیر شیبة الحمد اسم لعبد المطلب عامر و إنما قیل له شیبة لشیبة کانت فی رأسه حین ولد و قد مر سبب تسمیته بعبد المطلب تتامت التتام التوافر یدفون الدفیف المر السریع و المهل بالإسکان التؤدة استکفوا أحدقوا من الکفة و هی ما استدار ککفة المیزان جنابیه أی جانبیه أیفع ارتفع کرب قرب من الإیفاع و منه الکروبیون المقربون من الملائکة و العبداء و العبدی بالمد و القصر العبید و العذرة الفناء و کظیظ الوادی امتلاؤه و الثجیج الماء المثجوج أی المصبوب و الشیخان جمع شیخ کالضیفان فی ضیف و قیل له أبو البطحاء لأن أهلها عاشوا به و انتعشوا کما یقال للطعام (3) أبو الأضیاف و اجلوذ أی کثر و امتد جونی سحاب
ص: 405
أسود و سبل (1) جار سحا أی منصبا و العدل المثل و کذلک الخطر.
ثم قال و من ذلک خروج عبد المطلب لتهنئة سیف بن ذی یزن کما حدثنا إسماعیل بن المظفر بإسناده (2) عن عفیر بن زرعة بن سیف بن ذی یزن قال لما ظفر جدی سیف علی الحبشة و ذلک بعد مولد النبی صلی الله علیه و آله بسنتین أتت وفود العرب و أشرافها و شعراؤها لتهنئته و تذکر ما کان من بلائه و طلبه ثبار قومه.
أقول: و ساق الحدیث مثل ما تقدم بروایة الصدوق فی باب البشائر.
ثم قال هذا الحدیث دال علی أن الوفادة إلی ابن ذی یزن کان فی سنة ثلاث من مولد رسول الله صلی الله علیه و آله و الأصح أنها کانت سنة سبع لأنه یقول عبد المطلب توفی أبوه و أمه و کفلته أنا و عمه و أم رسول الله صلی الله علیه و آله لم تمت حتی بلغ ست سنین. (3) ثم قال و أما ما کان سنة ثمان من مولده صلی الله علیه و آله فمن ذلک موت عبد المطلب رضی الله عنه و کان یوصی برسول الله صلی الله علیه و آله عمه أبا طالب و ذلک أن أبا طالب و عبد الله أبا رسول الله صلی الله علیه و آله کانا لأم و کان الزبیر من أمهما أیضا لکن کانت کفالة أبی طالب له بسبب فیه ثلاثة أقوال أحدها وصیة عبد المطلب لأبی طالب و الثانی أنهما اقترعا فخرجت القرعة لأبی طالب و الثالث أن رسول الله صلی الله علیه و آله اختاره و مات عبد المطلب و هو یومئذ ابن ثنتین و ثمانین سنة و یقال ابن مائة و عشرین سنة
ص: 406
و من ذلک کفالة أبی طالب رسول الله صلی الله علیه و آله قالوا لما توفی عبد المطلب قبض أبو طالب رسول الله صلی الله علیه و آله إلیه فکان یکون معه و کان أبو طالب لا مال له و کان یحبه حبا شدیدا لا یحب ولده کذلک و کان لا ینام إلا إلی جنبه و یخرج فیخرج معه و قد کان یخصه بالطعام و إذا أکل عیال أبی طالب (1) جمیعا أو فرادی لم یشبعوا و إذا أکل معهم رسول الله صلی الله علیه و آله شبعوا فکان إذا أراد أن یغدیهم قال کما أنتم حتی یحضر ابنی فیأتی رسول الله صلی الله علیه و آله فیأکل معهم و کانوا یفضلون من طعامهم و إذا لم یکن معهم لم یشبعوا فیقول أبو طالب إنک لمبارک و کان الصبیان یصبحون رمصا شعثا و یصبح رسول الله صلی الله علیه و آله دهینا کحیلا (2) و کان أبو طالب یلقی له وسادة یقعد علیها فجاء النبی صلی الله علیه و آله فقعد علیها فقال أبو طالب و آله ربیعة (3) إن ابن أخی لیحس بنعیم.
و روی عن عمرو بن سعید أن أبا طالب قال کنت بذی المجاز و معی ابن أخی یعنی النبی صلی الله علیه و آله فأدرکنی العطش فشکوت إلیه فقلت یا ابن أخی قد عطشت و ما قلت له و أنا أری أن عنده شیئا إلا الجزع قال فثنی ورکه ثم برک فقال یا عم أ عطشت قال قلت نعم فأهوی بعقبیه إلی الأرض فإذا بالماء فقال اشرب یا عم فشربت و من ذلک هلاک حاتم الذی یضرب به المثل فی الجود و الکرم.
و من ذلک موت کسری أنوشیروان و ولایة ابنه هرمز.
و مما کان فی سنة تسع من مولده صلی الله علیه و آله ما روی فی بعض الروایات أن أبا طالب خرج برسول الله صلی الله علیه و آله إلی بصری و هو ابن تسع سنین.
و مما کان سنة عشر من مولده صلی الله علیه و آله الفجار الأول و هو قتال وقع بعکاظ و کانت الحرب فیه ثلاثة أیام.
ص: 407
و مما کان سنة إحدی عشرة من مولده صلی الله علیه و آله ما روی عن أبی بن کعب قال إن أبا هریرة سأل رسول الله صلی الله علیه و آله ما أول ما رأیت من أمر النبوة فاستوی جالسا و قال لقد سألت یا أبا هریرة إنی لفی صحراء ابن عشر سنین و أشهر و إذا بکلام فوق رأسی و إذا رجل یقول لرجل أ هو هو فاستقبلانی بوجوه لم أرها لخلق قط و أرواح لم أجدها من خلق قط و ثیاب لم أرها علی خلق قط فأقبلا إلی یمشیان حتی أخذ کل واحد منهما بعضدی لا أجد لأخذهما مسا فقال أحدهما لصاحبه أضجعه فأضجعانی بلا قصر و لا هصر (1) فقال أحدهما لصاحبه افلق صدره ففلق أحدهما صدری بلا دم و لا وجع فقال له أخرج الغل و الحسد فأخرج شیئا کرصة العلقة ثم نبذها فطرحها ثم قال له أدخل الرأفة و الرحمة فإذا مثل الذی أخرج شبه الفضة ثم هز إبهام رجلی فقال اعدوا (2) بنبیکم فرجعت بهما أعدوا (3) بهما رأفة علی الصغیر و رحمة للکبیر. (4) و أما ما کان سنة اثنتی عشرة من مولده صلی الله علیه و آله إلی ثلاث عشرة منه فخروجه صلی الله علیه و آله مع أبی طالب إلی الشام روی أنه لما أتت لرسول الله صلی الله علیه و آله اثنتی عشرة سنة و شهران و عشرة أیام ارتحل به أبو طالب للخروج إلی الشام و ذلک أنه لما تهیأ للخروج أضب به رسول الله صلی الله علیه و آله فرق له أبو طالب و فی روایة لما تهیأ أبو طالب للرحیل و أجمع علی السیر هب (5) له رسول الله صلی الله علیه و آله فأخذ بزمام ناقته و قال یا عم إلی من تکلنی لا أب لی و لا أم فرق فقال و الله لأخرجن به معی و لا یفارقنی و لا أفارقه أبدا فخرج به معه فلما نزل الرکب بصری من أرض الشام و بها راهب یقال له بحیرا فی صومعة له
ص: 408
و کان ذا علم فی النصرانیة و لم یزل فی تلک الصومعة راهب یصیر إلیه علمهم من کتاب فیما یزعمون یتوارثون کابرا عن کابر.
یقال أضب علی ما فی نفسه إذا أخرجه و أضب تکلم و یقال جاء فلان یضب لسانه أی اشتد حرصه.
و روی (1) عن داود بن الحصین قال لما خرج أبو طالب إلی الشام و خرج معه رسول الله صلی الله علیه و آله فی المرة الأولی و هو ابن اثنتی عشرة سنة فلما نزل الرکب بصری الشام و بها راهب یقال له بحیرا فی صومعة له و کان علماء النصاری یکونون فی تلک الصومعة یتوارثونها عن کتاب یدرسونه فلما نزلوا ببحیرا و کان کثیرا ما یمرون به لا یکلمهم حتی إذا کان ذلک العام و نزلوا منزلا قریبا من صومعته قد کانوا ینزلونه قبل ذلک کلما مروا فصنع لهم طعاما ثم دعاهم و إنما حمله علی دعائهم أنه رأی حین طلعوا غمامة تظل رسول الله صلی الله علیه و آله من بین القوم حتی نزلوا تحت الشجرة ثم نظر إلی تلک الغمامة أظلت تلک الشجرة و أخضلت أغصان الشجرة علی النبی صلی الله علیه و آله حین استظل تحتها فلما رأی بحیرا ذلک نزل من صومعته و أمر بذلک الطعام فأتی به فأرسل إلیهم فقال إنی قد صنعت لکم طعاما یا معشر قریش و أنا أحب أن تحضروه کلکم و لا تخلفون (2) منکم صغیرا و لا کبیرا حرا و لا عبدا فإن هذا شی ء تکرمونی به فقال له رجل إن لک لشأنا یا بحیرا ما کنت تصنع بنا هذا فما شأنک الیوم قال فإنی أحببت أن أکرمکم و لکم حق فاجتمعوا إلیه و تخلف رسول الله صلی الله علیه و آله من بین القوم لحداثة سنه لیس فی القوم أصغر منه فی رحالهم تحت الشجرة فلما نظر بحیرا إلی القوم فلم یر الصفة التی یعرفها و یجدها عنده و جعل ینظر فلا یری الغمامة علی أحد من القوم و یراها متخلفة علی رأس رسول الله صلی الله علیه و آله قال بحیرا یا معشر قریش لا یتخلفن أحد منکم عن طعامی قالوا ما تخلف أحد إلا غلام هو أحدث القوم سنا فی رحالهم فقال ادعوه فلیحضر طعامی فما أقبح أن تحضروا و یتخلف رجل واحد مع أنی أراه من أنفسکم فقال القوم هو و الله
ص: 409
أوسطنا نسبا و هو ابن أخی هذا الرجل یعنون أبا طالب و هو من ولد عبد المطلب فقام الحارث بن عبد المطلب بن عبد مناف و قال و الله إن کان بنا للوم أن یتخلف ابن عبد المطلب من بیننا ثم قام إلیه فاحتضنه و أقبل به حتی أجلسه علی الطعام و الغمامة تسیر علی رأسه و جعل بحیرا یلحظه لحظا شدیدا و ینظر إلی أشیاء فی جسده قد کان یجدها عنده من صفته فلما تفرقوا عن طعامهم قام إلیه الراهب فقال یا غلام أسألک بحق اللات و العزی إلا أخبرتنی عما أسألک فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لا تسألنی باللات و العزی فو الله ما أبغضت شیئا بغضهما قال بالله إلا ما أخبرتنی عما أسألک عنه قال سلنی عما بدا لک فجعل یسأله عن أشیاء من حاله حتی نومه فجعل رسول الله صلی الله علیه و آله یخبره فیوافق ذلک ما عنده ثم جعل ینظر بین عینیه ثم کشف عن ظهره فرأی خاتم النبوة بین کتفیه علی موضع الصفة التی عنده فقبل موضع الخاتم و قالت قریش إن لمحمد صلی الله علیه و آله عند هذا الراهب لقدرا و جعل أبو طالب لما یری من الراهب یخاف علی ابن أخیه قال الراهب لأبی طالب ما هذا الغلام منک قال أبو طالب ابنی قال ما هو ابنک و ما ینبغی لهذا الغلام أن یکون أبوه حیا قال فابن أخی قال فما فعل أبوه قال هلک و أمه حبلی به قال فما فعلت أمه قال توفیت قریبا قال صدقت ارجع بابن أخیک إلی بلده و احذر علیه الیهود فو الله لئن رأوه و عرفوا منه ما أعرف لیبلعنه (1) غثا فإنه کائن لابن أخیک هذا شأن عظیم نجده فی کتبنا و ما روینا عن آبائنا و اعلم أنی قد أدیت إلیک النصیحة فلما فرغوا من تجارتهم خرج به سریعا و کان رجال من یهود قد رأوا رسول الله صلی الله علیه و آله و عرفوا صفته فأرادوا أن یغتالوه فذهبوا إلی بحیرا فذاکروه أمره فنهاهم أشد النهی و قال لهم أ تجدون صفته قالوا نعم قال فما لکم إلیه سبیل فصدقوه و ترکوه و رجع به أبو طالب فما خرج به سفرا بعد ذلک خوفا علیه و کان فی سنة أربع عشرة من مولده صلی الله علیه و آله الفجار الآخر بین هوازن و قریش و حضره رسول الله صلی الله علیه و آله.
و فی سنة سبع عشرة وثبت العظماء و الأشراف بالمدائن فخلعوا هرمز و سملوا
ص: 410
عینیه (1) و ترکوه.
و فی سنة تسع عشرة قتلوا هرمز بعد خلعه و فیها ولی ابنه برویز و کان یسمی کسری.
و فی سنة ثلاث و عشرین کان هدم الکعبة و بنیانها فی قول بعض العلماء. (2) و فی سنة خمس و عشرین کان تزویج خدیجة رضی الله عنها کما سیأتی شرحه.
و فی سنة خمس و ثلاثین من مولده صلی الله علیه و آله هدمت قریش الکعبة علی الأصح قال ابن إسحاق کانت الکعبة رضمة فوق القامة فأرادت قریش رفعها و تسقیفها و کان نفر من قریش و غیرهم قد سرقوا کنز الکعبة و کان یکون فی بئر فی جوف الکعبة فهدموها لذلک و ذلک فی سنة خمس و ثلاثین من مولده صلی الله علیه و آله و قیل فی سبب هدمها إنه کان الجرف یطل علی مکة و کان السیل یدخل من أعلاها حتی یدخل البیت فانصدع فخافوا أن ینهدم و سرق منه حلیة و غزال من ذهب کان علیه در و جوهر و لذلک هدم البیت ثم إن سفینة أقبلت فی البحر من الروم و رأسهم باقوم و کان بانیا فتحطمت السفینة بنواحی جدة فخرج الولید بن المغیرة فی نفر من قریش إلی السفینة فابتاعوا خشبها و کلموا الرومی باقوم فقدم معهم و قالوا لو بنینا بیت ربنا فأمروا بالحجارة فجمعت فبینا رسول الله صلی الله علیه و آله ینقل معهم و هو یومئذ ابن خمس و ثلاثین سنة و کانوا یضعون أزرهم علی عواتقهم و یحملون الحجارة ففعل ذلک رسول الله صلی الله علیه و آله فلبط به و نودی عورتک و کان ذلک أول ما نودی فقال له أبو طالب یا ابن أخی اجعل إزارک علی رأسک قال ما أصابنی ما أصابنی إلا فی التعری فما رئیت لرسول الله علیه السلام عورة.
و فی البخاری عن جابر بن عبد الله قال لما بنیت الکعبة ذهب النبی صلی الله علیه و آله و عباس ینقلان الحجارة فقال العباس للنبی اجعل إزارک علی رقبتک من الحجارة فخر إلی الأرض و طمحت عیناه إلی السماء ثم أفاق فقال إزاری إزاری فشد علیه إزاره ثم
ص: 411
إنهم أخذوا فی بنائها و میزوا البیت و اقترعوا علیه فوقع لعبد مناف و زهرة ما بین الرکن الأسود إلی رکن الحجر وجه البیت و وقع لبنی أسد بن عبد العزی و بنی عبد الدار ما بین الحجر إلی رکن الحجر الآخر و وقع لتیم ما بین رکن الحجر إلی الرکن الیمانی و وقع لسهم و جمح و عدی و عامر بن لؤی ما بین الرکن الیمانی إلی الرکن الأسود فبنوا فلما انتهوا إلی حیث موضع الرکن من البیت قالت کل قبیلة نحن أحق بوضعه فاختلفوا حتی خافوا القتال ثم جعلوا بینهم أول رجل یدخل من باب بنی شیبة فیکون هو الذی یضعه فقالوا رضینا و سلمنا فکان رسول الله صلی الله علیه و آله أول من دخل من باب بنی شیبة فلما رأوه قالوا هذا الأمین قد رضینا بما قضی بیننا ثم أخبروه الخبر فوضع رسول الله صلی الله علیه و آله رداءه و بسطه فی الأرض ثم وضع الرکن فیه ثم قال لیأت من کل ربع من أرباع قریش رجل و کان فی ربع عبد مناف عتبة بن ربیعة و کان فی الربع الثانی أبو زمعة و کان فی الربع الثالث أبو حذیفة بن المغیرة و کان فی الربع الرابع قیس بن عدی ثم قال رسول الله صلی الله علیه و آله لیأخذ کل رجل منکم بزاویة من زوایا الثوب ثم ارفعوه جمیعا فرفعوه ثم وضعه رسول الله صلی الله علیه و آله بیده فی موضعه ذلک فذهب رجل من أهل نجد لیناول النبی صلی الله علیه و آله حجرا یسد به الرکن فقال العباس بن عبد المطلب لا و نحاه و ناول العباس رسول الله صلی الله علیه و آله حجرا فسد به الرکن فغضب النجدی حین نحی فقال رسول الله صلی الله علیه و آله إنه لیس یبنی معنا فی البیت إلا منا ثم بنوا حتی انتهوا إلی موضع الخشب و سقفوا البیت و بنوه علی ستة أعمدة و أخرجوا الحجر من البیت.
و فی هذه السنة ولدت فاطمة علیها السلام بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و فیها مات زید بن عمرو بن نفیل. (1) و روی عن عامر بن ربیعة قال کان زید بن عمرو بن نفیل یطلب الدین و کره
ص: 412
النصرانیة و الیهودیة و عبادة الأوثان و الحجارة و أظهر خلاف قومه و اعتزل آلهتهم و ما کان یعبد آباؤهم و لا یأکل ذبائحهم فقال لی یا عامر إنی خالفت قومی و اتبعت ملة إبراهیم علیه السلام و ما کان یعبده و إسماعیل علیه السلام من بعده فقال و کانوا یصلون إلی هذه القبلة و أنا أنتظر نبیا من ولد إسماعیل علیه السلام یبعث لا أرانی أدرکه و أنا أومن به و أصدقه و أشهد أنه نبی فإن طالت بک مدة فرأیته فأقرئه منی السلام قال عامر فلما نبئ رسول الله صلی الله علیه و آله أسلمت و أخبرته بقول زید و أقرأته منه السلام فرد علیه رسول الله صلی الله علیه و آله السلام و ترحم علیه و قال قد رأیته فی الجنة یسحب ذیولا (1) رضی الله عنه.
و أما ما کان سنة ثمان و ثلاثین من مولده صلی الله علیه و آله ففی هذه السنة رأی الضوء و النور و کان یسمع الصوت و لا یدری ما هو.
و أما سنة أربعین من مولده صلی الله علیه و آله ففی هذه السنة قتل کسری برویز النعمان بن المنذر لغضب کان له علیه قتله قبل المبعث بسبعة أشهر. (2)
قوله لیحس بنعیم أی یری و یعلم أن له ملکا و نعیما و الهصر الجذب و الإمالة و الکسر و الدفع و الإدناء و عطف شی ء رطب و یقال هصر ظهره أی ثناه إلی الرکوع کرصة العلقة أی کعلقة ارتص و التزق بعضها ببعض أو التزقت بشی ء و هب أی نهض و أسرع و فی القاموس الخضل ککتف و صاحب کل ندی یترشف نداه و اخضأل الشجر کاطمأن و اخضال کاحمار کثرت أغصانها لیبلعنه بالعین المهملة غثا بالغین المعجمة و الثاء المثلثة أی و إن کان مهزولا أو بالتاء المثناة من غت الماء إذا شرب جرعا بعد جرع من غیر إبانة الإناء عن فمه و فی بعض النسخ لیبلغنه عنتا و هو ظاهر و قال الجزری الرضمة واحدة الرضم و الرضام و هی دون الهضاب (3)
ص: 413
و قیل صخور بعضها علی بعض قوله فلبط به علی بناء المجهول أی صرع و سقط إلی الأرض.
إنما أوردت سیاق هذه القصص مع عدم الوثوق علیها (1) لاشتمالها علی تعیین أوقات ما أسلفناه فی الأخبار المتفرقة و کونها موضحة لبعض ما أبهم فیها (2).
نشکر الباری جلّ ذکره و علا لما وفّقنا من الإشراف علی طبع هذا المجلّد أعنی الجزء الخامس عشر من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة، و هو الجزء الأوّل من المجلّد السادس حسب تجزئة المؤلف (قده) و هو مشتمل علی 226 حدیثاً فی أربعة أبواب، و المجهودات الواسعة التی بذلناها فی تصحیح هذا الکتاب بمرئی و منظر من المطالع الکریم و مع ذلک فإنّا بتأیید من اللّه لباستعداد بذل المجهود أکثر فأکثر فی المجلّدات الآتیة و منه التوفیق و علیه التکلان.
دار التصحیح و الترجمة ج 2- 1379 ه
ص: 414
الموضوع/ الصفحه
خطبة الکتاب 1 باب 1 بدء خلقه و ما جری له فی المیثاق، و بدء نوره و ظهوره صلی الله علیه و آله من لدن آدم علیه السلام و بیان حال آبائه العظام و أجداده الکرام سیّما عبد المطّلب و والدیه علیهم الصلاة و السلام، و بعض أحوال العرب فی الجاهلّیة، و قصّة الفیل و بعض النوادر؛ و فیه 100 حدیثاً. 2- 174
الباب 2 البشائر بمولده و نبوته من الأنبیاء و الأوسیاء صلوات الله علیه و علیهم و غیرهم من الکهنة و سائر الخلق، و ذکر بعض المؤمنین فی الفترة و فیه 60 حدیثا باب 3 تاریخ ولادته صلی الله علیه و آله و ما یتعلق بها، و ما ظهر عندها من المعجزات و الکرامات و المنامات و فیه 37 حدیثا.
باب 4 منشأه و رضاعه و ما ظهر من إعجازه عند ذلک إلی نبوته صلی الله علیه و آله و فیه 29 حدیثاً.
نقدم شکرنا العاطر إلی الفاضل البارع الشریف (جلال الدین الأرموی الشهیر بالمحدث) لما تفضل علینا نسخا مخطوطة من کتاب بحار الأنوار و نسأل الله تعالی أن یوفقه و إیانا أنه ولی التوفیق.
ص: 415
تصویر
صورة فتوغرافیة من النسخة التی هی بخط المؤلف (قده) لمکتبة العلم البارع الشریف (مهدی الصدر العاملی الأصفهانی).
ص: 416
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، و الصلاة علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین.
اما بعد: فقد بذلنا جهدنا فی تصحیح الکتاب و تنمیقه و تحقیق نصوصه و أسانیده و إخراجه بهذه الصورة البهیّة مزداناً بتعالیق یحتاج إلیها فی فهم غرائب ألفاظه و شرح غوامضه و لم آل جهداً فی مراجعة أصوله و مآخذه و کان مرجعنا فی المقابلة- مضافاً إلی النسخة المطبوعة بطهران المشهورة بطبعة أمین الضرب، و النسخة المطبوعة الحروفیّة- نسخةً ثمینةً نادرةً و هی نسخة المصنّف: النسخة الأصلیّة قد وقفنا علیه فی مکتبة الفقید ثقة الإسلام و المحدّثین الحاج السیّد (صدر الدین العاملیّ) بإتحاف من ولده العالم العامل الحاجّ السیّد (مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ) و النسخة مخطوطة بخطّ جیّد فی غایة الدقّة و الإتقان معلّمة بخطوط أفقیّة بالحمرة کتب المصنّف بخطّه الشریف عناوین أبوابها و رموز مصادرها و تفسیر الآیات و شروح ألفاظ الحدیث و أمّا متون الأحادیث فهی بخطّ غیره و علیها اعتمدت فی المقابلة و التصحیح یری القاری ء صحیفة من صورتها الفتوغرافیّة فی الصفحة الآتیة.
و کان مرجعنا فی تخریج أحادیثه و تعالیقه کتباً أوعزنا إلی بعضها فی المجلّدات السابقة و نذکر هاهنا زائدا علی ما ذکرنا سابقا:
«1» الإصابة لابن حجر المطبوع بمصر فی 1358
«2» إعلام الوری فی أعلام الهدی للطبرسیّ المطبوع بإیران فی 1312
«3» الإقبال للسیّد ابن طاووس المطبوع بإیران فی 1312.
«4» إمتاع الأسماع للمقریزی المطبوع بمصر فی 1931 م
«5» الأنوار لأبی الحسن البکریّ: نسخة مخطوطة من مکتبتی و هی تزید علی نسخة المصنّف و قد ذکرت بعض الزیادة فی التعلیق، و هی نسخة نادرة لم نقف علی غیرها إلی الآن
«6» تفسیر فرات بن إبراهیم المطبوع فی المطبعة الحیدریّة فی النجف.
ص: 417
«7» التقریب لابن حجر المطبوع بهند فی 1356
«8» الخرائج و الجرائح للراوندیّ المطبوع بإیران ضمیمة أربعین المجلسیّ فی 1305
«9» السرائر للحلّیّ المطبوع بإیران فی 1270
«10» السیرة النبویّة لابن هشام المطبوع بمصر فی 1356
«11» شرح نهج البلاغة لابن الحدید المطبوع بمصر فی أربع مجلدات.
«12» فرج المهموم فی ذکر علماء النجوم لابن طاوس المطبوع بالنجف فی 1368
«13» کشف الغمّة للإربلیّ المطبوع بإیران فی 1294
«14» مقتضب الأثر فی النصّ علی الأئمة الاثنی عشر لابن عیّاش المطبوع بالنجف فی 1346
«15» مناقب آل أبی طالب لابن شهر آشوب المطبوع بإیران الطبعة الأولی
«16» المنتقی فی مولود المصطفی للکازرونیّ نسخة مخطوطة من مکتبة العلّامة النسّابة السیّد شهاب الدین.
«17» نهایة الإرب للقلقشندیّ المطبوع ببغداد فی 1378
«18» الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین علیه السلام لابن طاوس المطبوع بالنجف فی 1369
و فی الختام لا أنسی ثنائی الجمیل علی من وازرنی و ساعدنی فی مشروعی هذا المقدّس، و من اللّه أسأل توفیقی و توفیقاتهم إنّه ولیّ حمید و له الحمد أوّلًا و آخراً.
قم المشرّفة: خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربّانیّ الشیرازیّ عفی عنه و عن والدیه
ص: 418
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).
ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 419