ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

* اهداء

به محضر مقدس امیرالمومنین علی علیه السلام و همه جوانان حقیقت جو!

* سپاسگزاری

از همه پرسشگران که زمینه ساز این اثر شدند.

ص :5

ص :6

آیه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» چه زمانی نازل شد؟ 111

مقصود از آیات محکم و متشابه چیست؟ و چگونه باید آن ها را بشناسیم؟ 113

مقصود از نسخ و تغییر قوانین الهی چیست؟ 120

علت تکرار برخی آیات قرآن چیست؟ 121

معنای جزء، حزب و رکوع در قرآن چیست؟ 124

ملاک مشخص شدن سوره ها و آیات قرآن چگونه بوده است؟ 126

فصل دوم: بینش ها

نور چیزی دیدنی و محسوس است پس چگونه خدا نور است؟ 131

چرا بیش تر صفاتی که در قرآن کریم، یا در احادیث و دعاها، از خداوند یاد می شود مذکر است؟ 135

جاودانگی خدا و انسان چه تفاوتی دارد؟ 136

اگر فقط خدا از داخل رحم ها آگاه است پس سونوگرافی و نقش پدر و مادر در تعیین جنسیت فرزند چه می شود؟ 137

مخاطب سوره «عبس» پیامبر یا شخص دیگر است؟ 141

مقصود از آیه (وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ) چیست آیا کشتن پیامبران حق و ناحق دارد؟ 143

ارتباط آیه سوم مائده با غدیرخم چیست؟ 144

آیه (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ) و آیه اکمال (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ) در کجا و چه زمانی نازل شد؟ 147

چرا آیات قرآن شفاعت را منحصر به خدا می کنند آیا اصلاً شفاعتی داریم؟ 151

آیا با توجه به آیات سوره واقعه، تعداد اندکی از انسان های آخرالزمان به بهشت می روند؟ 165

در قرآن بیش تر از حوریان مؤنث یاد شده آیا این بدین معنا است که زن ها کمتر به بهشت می روند؟ 168

شیطان که از آتش آفریده شده چگونه با آتش عذاب می شود؟ 170

ص:8

فصل سوم: انسان و آفرینش

اهداف آفرینش جهان و انسان چیست؟ 175

اگر هدف از آفرینش انسان عبادت است، خدا چه نیازی به عبادت ما دارد؟ 179

منظور از عهد در آیه (أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ) چیست؟ 183

منظور از «ما از جنس خودتان زوج هایی برای شما آفریدیم» چیست؟ 185

چرا در سوره «الرحمن» تعلیم قرآن قبل از آفرینش انسان آمده است؟ 187

آیا انسان می تواند خلق کند؟ 189

آیا شبیه سازی انسان جایز است؟ 193

فصل چهارم: نفس و پرورش

آیا صفات ناپسند در ذات انسان است یا با گذشت زمان و نوع برخوردها شکل می گیرد؟. 197

مراتب نفس انسان کدام است؟ 199

ویژگی های انسان مومن چیست؟ 201

غفلت چیست و عوامل آن کدام است؟ 204

چگونه می توان همیشه به یاد خدا بود؟ 210

راهکارهای به یاد خدا بودن 211

آیا دوست داشتن دیگران با درجات عالی تقوا منافات دارد؟ 214

مقصود از آرزوهای دراز (طول امل) چیست؟ 218

رابطه مسائل معنوی با آرزوهای دراز (طول أمل) چگونه است؟ 221

راه حل آرزوهای دراز چیست؟ 222

آرزوهای دراز و امکانات مادی 225

رابطه گناه وامیدواری و یأس 227

آیا کسانی که گرفتار یأس شوند، گناهانشان بخشیده می شود یا نه؟ 230

ص:9

راهکارهای نجات از ناامیدی و یأس چیست؟ 231

پیامدهای گناه چیست و توبه کدامیک را برطرف می کند؟ 232

اصلاح گری بعد توبه چیست؟ 234

آثار وضعی گناه چیست؟ آیا نجات از آن ها ممکن است؟ 236

آیا انسان توبه کرده، مانند انسان گناه نکرده است؟ 237

در مورد ستمکاری پدر و مادر چگونه عمل کنیم؟ 238

در مواردی که پدر و مادر بین دختر و پسر فرق می گذارند چه کنیم؟ 244

آیا صله رحم با خویشاوندانی که دارای صفات ناپسند جایز است؟ 247

آیات حجاب کدام است؟ 249

آیا حفظ حجاب پاداش دارد؟ 253

مقصود از آیه «جاهلیت اول و آشکار کردن زینت ها» در آیه 33 سوره احزاب چیست؟ 256

تعداد زوجات در قرآن 258

در برخی آیات قرآن می بینیم که این شرطی که برای عدالت گذاشته اند اصلاً به طور کلی نفی شده یعنی گفته شده شما اصلاً نمی توانید عدالت را در این زمینه رعایت کنید؟ 260

آیا زناکار جز با زناکار نمی تواند ازدواج کند؟ 263

آیا زناکار، جز با زناکار نمی تواند ازدواج کند؟ 263

فصل پنجم: پرسش های گوناگون

آیا قرآن پلورالیسم (تکثرگرایی دینی) را می پذیرد؟ 269

آیا قرآن کریم سکولاریسم (جدایی دین از دنیا و سیاست) را می پذیرد؟ 272

آیا غیر از عالمی که ما در آن زندگی می کنیم عوالم دیگری در سیارات، مثل زمین ما، وجود دارد؟ 275

چرا در قرآن واژه «گوش» مفرد و «چشم ها» و «دل ها» جمع آمده است؟ 277

ص:10

آیا برخی اعداد (مثل عدد هفت و چهل) مقدس هستند؟ 279

رابطه آیه 109 سوره توبه با حادثه 11 سپتامبر آمریکا چیست؟ 282

کفر بر لبه پرتگاه دوزخ است این مطلب چه رابطه ای با آیه 109 سوره توبه دارد؟ 284

شیطان کیست؟ و چه می کند؟ 285

راهکارهای مقابله با شیطان چیست؟ 289

آیا «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» آیه قرآن است و منظور از آن چیست؟ 293

چرا در آیه مذکور فقط از شیطان (ابلیس) نام برده شده است؟ 295

آیا فقط به هنگام قرائت قرآن باید به خدا پناه ببریم؟ 296

چگونه از شر شیطان به خدا پناه ببریم؟ 297

سر تکرار داستان های قرآن چیست؟ 299

«یأجوج و مأجوج» چه کسانی و در کجا بودند؟ 303

جریان تغییر قبله مسلمانان چگونه اتفاق افتاد و چرا؟ 305

با توجه به آیه 100 سوره توبه، جایگاه صحابه و تابعین کجاست؟ 311

آیا می توان گفت تورات و انجیل تحریف شده است؟ 316

چرا در آیه اول سوره جن «نفر» مفرد آمده ولی «قالوا» جمع است؟ 320

چرا در مورد حضرت مریم در سوره انبیاء و تحریم، ضمیر مؤنث و مذکر آمده است؟ 322

منابع 325

ص:11

ص:12

پژوهشگران همکار این جلد

1. محسن ملاکاظمی؛

2. نعمت اللَّه صباغی؛

3. نصراللَّه سلیمانی؛

4. سید احمد بطحایی؛

5. عباس صنعتکار.

ص:13

ص:14

عمرشان برکت می دهد، و از امام عصر (عج) می خواهم که همانگونه که لطف کردند و راه را گشودند، ما و این عزیزان و این نوشتار و خوانندگان محترم را مورد لطف و دعای خیر خویش قرار دهند. انشاء اللَّه.

از خوانندگان عزیز تقاضا داریم که پس از مطالعه این نوشتار، ما را مورد لطف قرارداده و راهنمایی کنند و اگر جوانان عزیز پرسش های قرآنی دارند، به آدرس ما بفرستند.(1)

با سپاس

محمدعلی رضایی اصفهانی

قم - 84/3/24

ص:16

ص:18

تأویل

معنای لغوی: واژه «تأویل» در لغت به معنای ارجاع دادن چیزی به چیز دیگر است، مانند این که یک موضوعی را به یک معنایی ارجاع بدهیم، یا یک واقعه ای را به واقعه دیگر، ارجاع بدهیم، پس تأویل ممکن است در، اشیاء، به أشیاء باشد؛ و ممکن است در، معانی باشد، اما بحث ما در مورد، معانی است.

در قرآن کریم در آیات متعددی واژه تأویل آمده، از جمله در آیه 7 سوره آل عمران می فرماید: (ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ)1 ؛ «تأویل قرآن را جز خدا و کسانی که راسخ در علم باشند (عمیق و ژرف نگر باشند) نمی دانند»

قدمای از مفسرین(1) واژه تأویل را به معنای تفسیر امروزی به کار می بردند ولی امروزه واژه تأویل به آن معنا به کار نمی رود بلکه معنای جدیدی پیدا کرده؛ اکنون معنای مخالف ظاهر لفظ را تأویل می گویند. به عبارت دیگر برگرداندن ظاهر لفظ به معنایی پسندیده و مناسب. مثال: قرآن می فرماید: (یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ)3 ؛ «که دست (قدرت) خدا برفراز دستان آنان است».

ظاهر این آیه شریفه، این است که «خدا دست دارد» ولی وقتی ما به آیات دیگر قرآن مثل آیه شریفه (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ)4 مراجعه می کنیم با کمک قرینه نقلی(2) این گونه آیات، آیه را تاویل می کنیم، یعنی آن را از ظاهرش به یک معنای دیگری بر می گردانیم، و می گوییم مقصود، دست

ص:20

نیست بلکه مقصود، قدرت خداست و (یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ) یعنی قدرت خدا برتر است و در ترجمه می نویسیم: «دستِ (قدرتِ) خدا بالای دست آن هاست.» نه این که خدا دست داشته باشد، چون هیچ چیزی مثل خدا نیست و دست ما هم مثل دست خدا نیست و این جا چیز دیگری از دست مقصود است و یا با قرینه عقلی می دانیم که چون خدا جسم نیست نمی تواند دست داشته باشد زیرا اگر جسم باشد، لازمه اش محدودیت است و خدا محدود نیست(1).

بنابراین واژه «ید» نمی تواند به معنای همین دست ما باشد.

البته برای واژه تأویل، صاحب نظران علوم قرآن و تفسیر، معانی دیگری هم ذکر کرده اند از جمله علامه طباطبایی رحمه الله و برخی از اهل سنت آن را به معنای، «حقیقت عینی» معنا کرده اند(2) و یا برخی دیگر تأویل را به معنای «توجیه متشابهات» دانسته اند و آیه شریفه (ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ)3 را چنین معنا کرده اند: «توجیه متشابهات را غیر از خدا کسی نمی داند.»

و برخی دیگر گفته اند: تأویل در این آیه، به معنای تفسیر می آید.

اگر در کلمات، صاحب نظران علوم قرآن و تفسیر جستجو بکنیم، برای تأویل حدود 12 معنا ذکر شده است؛ ولی مشهورترین آن همان دو معنای اول بود که گذشت یکی به معنای «تفسیر» در نظر قدما و یکی هم به معنای «خلاف ظاهر» در نظر مفسران معاصر و بقیه بحث ها فنی و دقیقی است که مجال آن این جا نیست، و در مباحث علمی علوم قرآن، و تفسیر مطرح می شود. ولی در مجموع به نظر می رسد واژه تأویل یک مشترک لفظی است؛ یعنی می تواند در جاهای مختلف معانی متعددی داشته باشد.

ص:21

*پرسش

مفسر، یا مخاطب مفسر به اشتباه بیفتد. زیرا اگر آیه (یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ) را با توجه به آیه (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ)1 معنا نشود و تأویل نکنیم که در این آیه مقصود از «ید» قدرت است و معنای واژه ید به ظاهرش اکتفا شود و به جای خودش باقی بماند ممکن است کسی فکر کند که خدا نعوذ باللَّه دست دارد و با این نوع تفسیر است که عقیده انحرافی «تجسیم و تشبیه» پیدا می شود.

نتیجه گیری

اگر در تفسیر و تاویل قراین و منابعی داشته باشیم و با توجه به آن تفسیر و تأویل کنیم هم «تأویل» و هم «تفسیر» هر دو جایز است و اگر تأویل یا تفسیر مقدمه فهم صحیح آیات الاحکام یا عقاید شود واجب می شود و اگر قراین قطعی از عقل یا نقل یا منابعی معتبر برای تفسیر یا تأویل نداشته باشیم، در این حالت حرام می شود.

ص:24

*پرسش

ظاهراً در مواردی که تفسیر حرام می شود آن را تفسیر به رأی نامیده اند در مورد تفسیر به رأی توضیحی بفرمایید؟

*پاسخ

تفسیر به رأی یکی از مباحثی است که در روایات اهل بیت علیهم السلام مکرر از آن یاد شده هم چنین در روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از طریق اهل سنت و از طریق شیعه روایات متعددی وارد شده که تفسیر به رأی حرام است.

نمونه هایی از این روایات جلب:

در مقدمه تفسیر برهان حکایت شده: هر کس قرآن را به رأی خویش تفسیر کند جایگاهی از آتش برای خود فراهم کرده است.

و از اهل سنت هم شبیه همین روایت نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «مَن قال فی القرآن برایه» کسی که در مورد قرآن به رأی خودش سخن بگوید، جایگاهی از آتش دارد که این روایت در سنن ترمذی و منابع دیگر اهل سنت آمده و حتی از آن به عنوان «حدیث حسن» یاد کرده اند(1).

در منابع شیعه بهترین روایتی که در این زمینه هست حدیث قدسی از امام رضا علیه السلام می باشد که از پدرانشان از امیرالمؤمنین علیه السلام از پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله از خداوند تبارک و تعالی نقل می کند که می فرماید:

«ما آمن بی مَن فَسَّر برأیه کلامی» (2) ؛ «کسی که کلام من را، (و مهم تر کلام خدا را) به رأی خودش تفسیر کند، به من ایمان ندارد.»

ص:25

البته روایات در این زمینه با عبارات متعدد فراوان است. برخی فرمودند:

هر کس، بدون علم، در مورد قرآن چیزی بگوید این تفسیر به رأی است.

برخی هم به آیات قرآن در این مورد تمسک کرده اند از جمله، به آیه 33 سوره اعراف که می فرماید: «پروردگار کارهای زشت را چه ظاهر چه باطن حرام کرده» و در آخر آیه آمده: «و یکی از چیزهایی که حرام شده این است که انسان چیزی را که نمی داند به خدا نسبت بدهد.»(1) و تفسیر به رأی عبارت است از چیزی که انسان نمی داند، و به خدا نسبت می دهد، به عبارت دیگر کسی بدون این که به تفاسیر و منابع روایی رجوع کند و ببیند چه روایاتی در مورد این آیه از پیامبر و اهل بیت علیهم السلام آمده است رأی و نظر خود را به جای تفسیر قرآن، به دیگران ارائه کند (تفسیر بدون توجه به قراین نقلی و عقلی) این تفسیر به رأی است.

برخی افراد، از روایاتی که برای تفسیر به رأی وعده آتش داده، استفاده کرده اند که تفسیر به رأی از گناهان کبیره است.

بعد از دلایلی که بر حرمت تفسیر به رأی از قرآن و روایات بیان شد به نظر می رسد دلیل دیگری برای حرمت تفسیر به رأی وجود دارد و آن هم بنا عقلا است. توضیح این که روش عقلا در عالم این است که برای هر کاری به متخصص آن رجوع می کنند مثلاً اگر کسی بیماری قلبی داشته باشد برای معالجه نزد متخصص قلب می رود و اگر کسی در مورد قلب تخصص نداشته باشد، و به معالجه بیمار قلبی اقدام کند، اگر هم به طور اتفاقی این شخص درمان شود، باز هم مستحق سرزنش است زیرا در کاری که تخصص نداشته دخالت کرده است. چنین دخالت هایی غالباً خسارت های جبران ناپذیری به بار می آورد و گاهی به مرگ افراد می انجامد.

ص:26

از این رو عقلای عالم و خردمندان جهان آن را سرزنش می کنند و در

چنین مواردی مراجع ذیصلاح او را به دادگاه می برند، محاکمه می کنند و با او برخورد قانونی می کنند و مجازات های مناسبی برای او در نظر می گیرند؛ چرا اینقدر سخت گیری می کنند؟! چون کسی که تخصص در کاری ندارد حق دخالت در آن گستره کاری را ندارد؛ موقعیت تفسیر به رأی نیز چنین است آری کسی که متخصص تفسیر نیست و آگاهی از مباحث تفسیری ندارد یا به منابع و قراین معتبر عقلی و نقلی مراجعه نکرده حق دخالت در تفسیر قرآن و اظهار نظر ندارد برای همین فرمودند: «تفسیر به رأی حرام است».(1)

ص:27

*پرسش

2. آگاهی از علوم قرآن؛

علوم قرآن، علومی است که درباره قرآن است، مثل شناخت آیات مکی، مدنی و تأویل آیات، متشابه، محکم، ناسخ و منسوخ و... هر چند موارد نسخ در قرآن محدود است ولی عدم آگاهی از آن ها موجب می شود تا مفسر در تفسیر بعضی آیات دچار اشتباه شود.

3. اطلاع از شان نزول آیات قرآن (تاریخ آیات)؛

از این مطلب در آثار قدما به «اسباب النزول» تعبیر شده است(1) و آن عبارت است از واقعه ای که در طی آن، یک آیه یا مجموعه ای از آیات قرآن نازل شده که ممکن است آن واقعه یا شرایط زمانی و مکانی خاص، در روشن شدن معنای آیه کمک کند.

4. علم فقه؛

یعنی شخص بتواند احکام شرعی را از آیات قرآن و روایات اهل بیت استخراج کند به عنوان مثال اگر قرآن در مورد ارث سخن می گوید، باید قدرت فقهی در مورد استنباط آن حکم را داشته باشد.

5. آگاهی از اصول الفقه؛

اصول الفقه مقدمه فقه است و به تعبیر دیگر اصول استنباط است که البته این علم اصول الفقه هم در فقه و هم در تفسیر کارآیی دارد هم در موارد دیگر و در حقیقت اصول الفقه مِتُد و منطق فهم متن است، از این روی شخصی که می خواهد قرآن را تفسیر کند ضروری است که منطق فهم متن را بداند که بخش عظیم آن در بحث اصول الفقه بیان شده است.

6. علم الحدیث؛

یعنی آگاهی از احادیث وشناخت احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وائمه اطهار علیهم السلام تا بتواند در مواقع لزوم از این احادیث در تفاسیر آیات استفاده کند.

ص:29

7. علم به قرائت های مختلف؛

گاهی اوقات یک آیه قرآن به قرائت های مختلفی خوانده می شود.

به عنوان مثال (یطهرن و یطهرن)(1) به هر دو قرائت خوانده شده که لازم است مفسر از این قرائت ها اطلاع داشته باشد تا در جایی که در تفسیر یا در احکام نقشی دارد، بتواند از آن استفاده کند. البته امروزه مفسرین به قرائات قرآن کمتر توجه می کنند، زیرا قرائات خبر واحد هستند از این رو صاحب نظران آن ها را معتبر نمی دانند و آن قرائتی را معتبر می دانند که اصطلاحاً به آن قرائت متواتر مسلمین می گویند که قرائت «حفص از عاصم» از آن یاد می شود این قرائت غالبش مطابق، با قرائت متواتر مسلمین است، و تقریباً عموم مسلمین بر این قرائت «حفص از عاصم» تکیه می کنند و لذا امروزه به قرائت های دیگر کمتر توجه می شود؛ و حق هم با مفسرین معاصر است چرا که کمتر باید این مباحث مطرح شود. ولی در عین حال مفسر قرآن باید آگاهی هایی در این زمینه داشته باشد.

8. آگاهی از بینش های فلسفی، علمی، اجتماعی و اخلاقی؛

مفسر قرآن در عصر ما نمی تواند بدون این که مکاتب فلسفی یا مکاتب اخلاقی را بشناسد یا اطلاعات مختصری از، علوم تجربی و جامعه شناسی و روان شناسی داشته باشد به تفسیر قرآن بپردازد.

از این رو این شرط را بعضی از بزرگان معاصر،(2) قرار داده اند. و شرط لازمی، برای یک تفسیر کامل و معتبر است هر چند تخصص در فلسفه یا علوم تجربی و... لازم نیست ولی برای فهم آیات مربوط به آفرینش کائنات، دستورات اخلاقی و اجتماعی، خوب است و بدون آن ممکن است رموز آیات و اعجاز قرآن در مسائل علمی کشف نشود و مفسر از آن ها غافل بماند.

ص:30

و هم چنین بسیاری از آیات مانند آیات اول سوره حج یا اوایل سوره مؤمنون را اگر مفسر از علوم پزشکی آگاهی نداشته باشد نمی تواند تفسیر خوبی از این آیات ارائه بکند و گاهی ممکن است اگر آگاهی نداشته باشد به کج راهه برود.

9. آگاهی های تاریخی؛

مفسر قرآن غیر از این که باید شأن نزول را بداند لازم است تاریخ صدر اسلام را تا حدی بداند، و از جغرافیای جزیرة العرب تا حدی اطلاع داشته باشد، تا بتواند مکان های نزول قرآن، زمان های نزول قرآن، آیات مکی و مدنی و امثال آن را در تفسیر تشخیص بدهد و از این علوم در تفسیر قرآن استفاده کند.

10. طهارت و علم الموهبه (علمی که خداوند به هرکس بخواهد می بخشد)؛

برخی گفته اند: مفسر قرآن باید «طهارت روحی» داشته باشد، زیرا قرآن را غیر از مطهرین لمس و درک نمی کنند. (لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ)1

آنها می گویند: «علم الموهبه»(1) جزء شرایط مفسر است. ولی به نظر می رسد که این جزء شرایط «تحقق» تفسیر و مفسر شدن نیست، بلکه جزء شرایط «کمال» مفسر و «کمال» تفسیر است. آری هر چه انسان طهارت روحی بالاتری داشته باشد و تزکیه نفس بیش تری کرده باشد وقتی که به محضر قرآن می رسد می تواند از قرآن بهره های بیش تری ببرد همان طوری که قرآن می فرماید: (هُدیً لِلنّاسِ)3 ؛ (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ)4 ؛ (هدی للمحسنین)(2)

ص:31

قرآن گاهی می فرماید: هدایت برای مردم است. گاهی می فرماید: هدایت برای باتقوایان است این یک مرتبه بالاتر از هدایت قبلی است و هدایت بالاتر، هدایت برای نیکوکاران است. اگر کسی بخواهد به مراتب عالی هدایت قرآنی، و به فهم مراتب عالی قرآن دست پیدا بکند لازم است یک شرایطی را با تزکیه نفس برای کمالات روحی، در خودش ایجاد کند، اما به نظر می رسد این شرط تحقق تفسیر نیست بلکه این شرط کمال تفسیر و مفسر است.

هم چنین «علم الموهبه» نیز شرط کمال تفسیر است، و موجب کمال مفسر می شود ولی از آنجایی که معیارِ مشخصی ندارد، یعنی ممکن است هر کس ادعا بکند که خداوند به من «علم الموهبه» داده و تفسیر خود را از الهامات غیبی بداند؛ بنابراین چون معیار مشخصی ندارد، نمی تواند برای مفسر و تفسیر شرط قرار بگیرد، ولی اگر کسی داشته باشد باعث کمال تفسیرش، خواهد بود.

11. پرهیز از هر نوع پیش داوری(1) و اجتناب از تفسیر به رأی؛

مفسر باید تابع دلالت لفظی آیات قرآن باشد، نه آن که دلالت آیه را تابع رأی و فهم خویش سازد، یعنی عقیده ای را قبلاً انتخاب نماید و بعد با استمداد از آیه ای آن را توجیه کند و به اصطلاح، قرآن را بر رأی خود تطبیق کند و به عبارت دیگر، رأی خود را بر قرآن تحمیل نماید.

به عنوان مثال در موضوع «جبر و اختیار» اگر از قبل موضع «اشاعره» را انتخاب کنیم وقتی وارد قرآن می شویم آیاتی که از ظاهرش جبر بر می آید را برای تایید نظر خود انتخاب می کنیم و اگر موضع «معتزلی» را انتخاب کنیم که انسان اختیار تام و کامل دارد. نیز آیاتی را در این راستا برمی گزینیم.

ص:32

ولی اگر بی طرفانه به محضر قرآن وارد شویم و مجموع آیات را بنگریم

به این نتیجه می رسیم که قرآن نه مؤید جبر است و نه اختیار تام را تأیید می کند بلکه «امر بین الامرین» را قبول می کند.

بنابراین نباید مفسر قبل از ورود به تفسیر پیش داوری و پیش فرض هایی داشته باشد تا موجب تحمیل نظر بر قرآن و تفسیر به رأی شود که از آن نهی شده است(1).

ص:33

*پرسش

یادآوری:

منابع دیگری هم شمرده شده که، بعضاً معتبر نیست مثل «شهود».

آیا شهود عرفانی می تواند منبع تفسیر باشد؟! جواب ما منفی است زیرا شهود و مکاشفات عرفانی، اولاً شخصی است، و قابل انتقال به غیر نمی باشد و ثانیاً معیار و ضابطه ندارد، و هم چنین گاهی اوقات همراه با خطاهایی است و از طرفی ممکن است مکاشفات رحمانی با مکاشفات شیطانی آمیخته شود.

ص:35

*پرسش

از منابع تفسیر سه موردش ظاهراً همان منابعی بود که در فقه استفاده می شود. عقل، کتاب و سنت آیا اجماع مفسرین در تفسیر معتبر است؟

*پاسخ

در مورد اجماع در خود فقه هم اختلاف نظر است که اجماع تا چه حدی کاربرد دارد؟ آیا اجماع اگر منقول باشد می تواند منبع باشد، یا نه؟ معمولاً اجماع منقول را چندان معتبر نمی دانند، ولی اجماع محصَّل(1) را معتبر می دانند که البته امکان اجماع محصَّل، مشکل است، زیرا در زمان ما این که کسی بتواند تمام اقوال علما را در یک موضوع جمع آوری کند هر چند محال نیست، ولی خیلی مشکل است.

از این رو در اجماع اختلاف است که آیا اجماع یکی از منابع، در تفسیر می تواند باشد، یا نمی تواند باشد. به نظر می رسد اجماع مفسرین در یک آیه نمی تواند منبع تفسیر باشد به عنوان مثال در مورد یک آیه اگر همه مفسرین کلام واحدی را گفته باشند، ولی شما دلیل قطعی به دست بیاوری که این سخن درست نیست، می شود اجماع را کنار گذاشت. بنابراین در تفسیر قرآن، دلیلی بر اعتبار اجماع نداریم. به عبارت فنی تر اگر اجماع را یک دلیل لبّی بدانیم، قدر متیقّنی دارد که قدر متیقن اعتبارش، همان مسائلِ فقهی است.

لذا برخی از افراد که اجماع را به عنوان، منبع تفسیری پذیرفته اند گفته اند: فقط در مورد آیات الاحکام می توانیم از اجماع استفاده کنیم و آن هم اجماعی می شود که در فقه، از آن بهره می برند، و همان شرایط و

ص:36

ضوابط را دارد. طی بررسی که انجام گرفت معلوم شد معمولاً کسانی که از اجماع استفاده کرده اند در آیات الاحکام می باشد مثلاً ذیل آیه «متعه»(1) یا ذیل آیه «کلاله»(2) برخی از مفسرین ادعای اجماع کرده اند که این جا بحث آیات الاحکام است، ولی در بقیه آیات بعید است که بتوانیم از اجماع به عنوان یک منبع یاد کنیم.

ص:37

*پرسش

آیا اقوال و نظرات صحابه و تابعین از منابع تفسیرقرآن به شمار می آید؟

*پاسخ

در مورد اقوال صحابه و تابعین، باید تفصیل قائل شویم

1. گاهی یکی از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مانند «ابن مسعود»، «ابی بن کعب» یا «ابن عباس» صحابه بزرگ پیامبراکرم صلی الله علیه وآله مطلبی را از نظر لغوی بیان می کنند و واژه ای را معنا می کنند که در این صورت به عنوان یک نفر از اهل عرف، کلام این ها معتبر است، مثل بقیه لغویین، بلکه بالاتر از آن ها، زیرا اهل آن زمان و مخاطب آیات بوده اند؛ بنابراین کلامشان می تواند در لغت معتبر باشد.

2. اگر صحابی یا تابعی شأن نزول آیه ای را بیان کند، با دو شرط معتبر است، یکی این که آن صحابی در آن حادثه - به عنوان مثال در جنگ بدر - حضور داشته و می گوید این آیه به این مناسبت نازل شد و دیگر این که موثق هم باشد، در این دو صورت اگر مطلبی را در مورد شأن نزول آیه ای بیان کند، معتبر است.

3. اگر صحابی، یا تابعی، مطلبی را از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله یا معصوم دیگری نقل کند، در این جا اگر این شخص موثق و راستگو باشد، - لازم هم نیست که عادل باشد - کلامی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل کند این معتبر است و می تواند در تفسیر مورد استفاده واقع شود. به عنوان مثال می گوید: پیغمبر در ذیل این آیه این حدیث را فرمود؛ ما از این حدیث در تفسیر آیه استفاده می کنیم.

4. حالت چهارم اجتهاد شخصی این افراد است. مثلاً ابن عباس یا یکی از تابعین در آیه ای اجتهاد شخصی کند، در این موارد ما دلیلی بر حجیت قول

ص:38

صحابه و تابعین نداریم بلکه اقوال صحابه و تابعین در اینجا مثل قول بقیه مفسرین است البته نکته ای را که باید در نظر داشت این است که صحابه و تابعین چون به عصر نزول نزدیک بودند، ممکن است یک قراینی را دیده باشند و در نظر داشته اند و بیان کرده اند، از این رو می طلبد که بر کلمات آن ها در فهم آیات، توجه ویژه ای داشته باشیم، ولی این بدین معنا نیست که کلامشان حجت باشد.

یادآوری:

البته یک تفاوتی را برخی از صاحب نظران علوم قرآنی قائل شده اند و گفته اند:

اگر صحابی، معصوم باشد کلامش حجت است مثل امیرالمؤمنین علی علیه السلام هم صحابی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله است و هم معصوم است لذا در تفسیر قرآن کلامش هم معتبر و هم حجت است، ولو نظر شخصی اش را گفته باشد.

اما در جایی که صحابی معصوم نباشد، ما دلیلی از آیات و روایات، یا عقل نداریم بر این که کلامش حجت است، به این معنا که نشود با آن مخالفت کرد؛ از این رو اگر ما دلیلی علیه کلام کسی مثل ابن عباس پیدا کردیم کلام ابن عباس را مثل کلام بقیه مفسرین مورد نقد و بررسی قرار می دهیم و دلیلی نداریم که چون ابن عباس گفته بنابراین نباید کلام او را نقد و بررسی کرد.

ص:39

*پرسش

منابع تفسیر قرآن عبارتند از آیات قرآن، سنت پیامبر، اهلبیت و عقل، آیا برای حجیت این ها در تفسیر قرآن دلیلی از خود قرآن و روایات وجود دارد؟

*پاسخ

1 - قرآن کریم؛

در مورد قرآن کریم، مهم ترین دلیلی که داریم، آیه شریفه (مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ)1 است یعنی در قرآن کریم آیات محکم داریم و آیات متشابه نیز وجود دارد و تعبیر آیه این است که (هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ) یعنی آیات محکم مثل مادر هستند و مرجع واقع می شوند، یعنی محل رجوع اند و آیات متشابه را باید به آیات محکم برگردانیم که این همان «تفسیر قرآن به قرآن» است.

علامه طباطبایی رحمه الله در مقدمه تفسیر المیزان، دلایل دیگری هم آورده از جمله این که قرآن: (تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ)2 است و مثال های دیگر. بنابراین قرآن که بیان کننده همه چیز است قطعاً بیان کننده خودش نیز می باشد از این رو از خود آیات قرآن استفاده می شود که آیات قرآن می تواند تفسیر آیه دیگر باشد.

البته طبیعت هر کتابی این است که گوینده در جایی ممکن است عام سخن بگوید، در جایی خاص، در جایی مطلق و در جایی مقید، باید صدر و ذیل کلام را جمع کرد، اول سخن و آخر سخن و وسط سخن را در نظر

ص:40

گرفت مطالب را کنار هم گذاشت تا مقصود نهایی گوینده را به دست

آوریم، این یک سیر طبیعی است که برای فهم کتاب های نویسندگان به کار می بریم در فهم قرآن هم از همین روش استفاده می کنیم. بنابراین علاوه بر این که این سیر طبیعی وجود دارد، خود آیات قرآن هم رهنمود دارد البته در برخی از احادیث هم این مطالب یادآوری شده است.

2. سنت پیامبر و روایات ائمه معصوم علیهم السلام؛

قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: (أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ) ؛ (1)«ما ذکر [= قرآن] را، به سوی تو نازل کردیم، تا برای مردم بیانش کنی».

تفسیر قرآن یعنی «بیان» و آشکار کردن، این جا هم می فرماید ما قرآن را به سوی تو [= پیامبر صلی الله علیه وآله] فرستادیم تا برای مردم آن چیزی که نازل شده است را بیان و تفسیر کنی. بنابراین اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آیات قرآن را تبیین و تفسیر کند، ولی این تفسیر حجت نباشد، خلاف حکمت لازم می آید، یعنی خداوند دستور به چیزی داده باشد و آن را معتبر نداند، بنابراین براساس این آیه شریفه اگر حدیثی از پیامبر در بیان و تفسیر آیه ای از قرآن به ما برسد برای ما حجت است.

در مورد اهل بیت علیهم السلام ذیل همین آیه علامه طباطبایی رحمه الله می نویسند: ما از این آیه حجیت بیان پیامبر را در تفسیر می فهمیم و از حدیث ثقلین، به دست می آید که اهل بیت علیهم السلام ملحق به پیامبرند که از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به طور متعدد از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده(2) که «من دو چیز گران بها، یا

ص:41

سنگین را در میان شما گذاشتم، کتاب خدا قرآن و عترتم را»، بعد فرمود: «ما إن تمسکتم بهما» اگر از هر دو استفاده کنید و به هر دو تمسک بجویید، شما نجات پیدا می کنید.

حضرت می فرماید: «ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا» اگر به هر دو، هم قرآن و هم اهل بیت علیهم السلام تمسک پیدا کنید گمراه نمی شوید لذا مفهوم حدیث این است که «ما إن تمسکتم باحدهما أولا تمسکتم بهما»: اگر به یکی تمسک پیدا کنید یا به هیچ کدام تمسک پیدا نکنید گمراه خواهید شد. پس نه قرآن بدون اهل بیت انسان را به مقصد می رساند، نه اهل بیت بدون قرآن، باید هر دو، با هم باشد تا انسان را به سر منزل مقصود برساند. به دین ترتیب علامه طباطبایی از این روایت استفاده می کند که بیان و تفسیر اهل بیت علیهم السلام برای ما معتبر است.

البته دلایل دیگری هم وجود دارد مثل عصمت اهل بیت علیهم السلام و دلایل خاصی که دارد و هم چنین روایات دیگری که در این زمینه وارد شده که مجال ذکر آن ها نیست.

3. عقل؛

حجیت عقل ذاتی است یعنی در حقیقت عقل پایه معارفِ بشری است، و خود عقل دلیلی بر اعتبارش نمی خواهد. در مورد حجیت عقل مثال می زنند به تر بودن آب. آب تر است و چیزهای دیگر به وسیله آب تر می شود و این تری آب از کجاست از خود ذات آب است.

حجیت عقل هم ذاتی است علاوه بر این که در احادیث و آیات هم اشاراتی بر این حجیت داریم مثلاً در سوره مبارکه نحل می فرماید: «قرآن را نازل کردیم تا پیامبر برای مردم بیان بکند، و به خاطر این که تفکر بکنند.

ص:42

(لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ)1 در آیات متعددی از قرآن به تدبر، تفکر، تعقل دعوت شده، وقتی آیاتی ما را به تدبر و تفکر می خواند، اگر ما تفکر و تدبر را، معتبر ندانیم خلاف حکمت، لازم می آید. علاوه بر این که در احادیث نیز آمده که ما دو حجة داریم، «حجة ظاهرة وحجة باطنة»؛ حجت ظاهری پیامبر و اهل بیت علیهم السلام هستند و حجت باطنی عقل ماست. بنابراین علاوه بر این که حجیت عقل ذاتی است در آیات و روایات هم به اعتبارش اشاره شده است.

ص:43

*پرسش

نقش علوم تجربی در تفسیر قرآن چیست؟ آیا علوم تجربی منبع تفسیر قرآن هستند یا تفسیر قرآن منبعی برای شناخت علوم تجربی می باشد؟!

*پاسخ

موضوع قرآن و علوم تجربی نیاز به بحث مفصلی دارد تا ابعاد مختلف آن روشن شود که در این مجال نمی گنجد(1) از این رو ناچاریم نگاهی گذرا به این بحث داشته باشیم؛ قرآن کریم در آیات متعددی، به مباحث طبیعت، کیهان شناسی، ساختار بدن انسان و غیره اشاره کرده بعضی از معاصرین مصر آیات مربوط به مسائل طبیعی در قرآن را 1322 مورد شمرده اند،(2) که البته در تحقیقات ما بیش از این به شمار آمده است. بنابراین در قرآن مباحثی است که مربوط به اشارات علمی قرآن است گاهی به حرکت خورشید اشاره کرده (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها)3 ، گاهی نیروی جاذبه را مطرح می کند (رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها)4) گاهی زوجیت گیاهان مورد توجه واقع می شود،(3) گاهی به مراحل خلقت انسان اشاره کرده است(4) و مانند آن، که فهم این آیات نیاز دارد که مفسر، با علوم تجربی روز آشنایی داشته باشد، اگر انسان با علوم مربوط به هر آیه آشنایی نداشته باشد ممکن است برخی از این آیات را حتی اشتباه تفسیر کند.

ص:44

یادآوری:

درست است که قرآن اشارات علمی دارد و اشارات علمی قرآن موجب رشد علوم تجربی شده، ولی این بدان معنا نیست که همه علوم تجربی در قرآن وجود دارد، قرآن کتاب فیزیک یا شیمی، یا کتاب پزشکی یا دایرة المعارف علمی نیست، ولی اشاراتی دارد که گاهی اوقات در حد اشارات اعجازآمیز است؛ و از آن طرف اگر انسان این اشارات را در کنار آموزه ها و دستاوردهای علوم تجربی به تتبع ننشیند و به عبارت دیگر علوم تجربی را در فهم قرآن استخدام نکند، ممکن است خوب مطلب را متوجه نشود و در فهم آیه به بی راهه برود.

قرآن کریم می فرماید: (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها)1 خورشید جریان دارد تا محل استقرار خودش(1). برخی از قدمای مفسرین این آیه شریفه را این طور معنا می کردند که «مقصود همین حرکت کاذب است» چون در علم کیهان شناسی در آن زمان تفکر «هیئت بطلمیوس» حاکم بود و فکر می کردند که زمین مرکز جهان است، و خورشید به دور زمین می گردد، حس کاذب انسان هم همین را تأیید می کرد، که صبح خورشید از شرق طلوع می کند و پایان روز در غرب غروب می کند. برخی از مفسرین نیز همین حرکت کاذب خورشید را از آیه استفاده کردند، در حالی که مفسرین امروز می گویند با توجه به این که ما می دانیم که خورشید مرکز منظومه شمسی است و زمین به دور خورشید می چرخد و این دیدن طلوع و غروب ما، حس کاذبی است پس معلوم می شود که قرآن به حرکت واقعی خورشید

ص:45

اشاره می کند که یا این حرکت به طرف مرکز کهکشان راه شیری و به دور مرکز کهکشان می چرخد، یا به طرف ستارگان دور دستی می رود مثلاً تا زمانی که انرژی آن تمام شود و به سیاه چاله ها ملحق شود، برخی گفته اند، به ستاره ای مثل (وُگا) ملحق می شود و....

بنابراین حرکت واقعی خورشید مطرح است حرکتی که خورشید به همراه منظومه شمسی دارد، یا حرکت خورشید به دور خودش یعنی حرکت وضعی یا حرکت انتقالی؛ بنابراین حرکت واقعی خورشید مدنظر است نه این حرکت کاذب خورشید. با این مثال ها روشن شد که علوم تجربی در فهم قرآن مؤثر است. و حداقل در این 1322 آیه ما باید به علوم تجربی توجه داشته باشیم ولی باید مواظب باشیم که:

1. نظریه ها و فرضیه های اثبات نشده علمی را بر قرآن تحمیل نکنیم؛

2. از طرفی دچار استخراج علوم از قرآن نشویم و به دام این مسائل نیفتیم؛

3. مطالب علمی که به حد بداهت حسی رسیده باشد و قطعی باشد مثل کرویت زمین و... را می توان در تفسیر قرآن از آن به عنوان قرینه استفاده کرد که گاهی اعجاز علمی قرآن را نیز نشان می دهد چنانچه از مثال ها معلوم شد(1).

ص:46

*پرسش

جزء این روش ها آورده نشد که در حقیقت روش هفتمی به شمار می آید و آن «تفسیر به رأی» است، که در احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله از طریق شیعه و اهل سنت از آن نهی شده است و هم چنین در روایات این روش تفسیری، باطل و مذموم معرفی شده و حتی وعده آتش بر آن داده شده و حرام شمرده شده است.(1)

ص:48

*پرسش

بار تفسیر به رأی را به دو نوع ممدوح و مذموم تقسیم کردند و نوشتند که تفسیر به رأی مذموم یعنی تفسیر به رأیی که جایز نیست و در روایات نکوهش شده و تفسیر به رأی ممدوح مثل تفسیر عقلی یا تفسیر اجتهادی که جایز است.

و کم کم بسیاری از نویسندگان، این مطلب را گرفتند و نقل کردند در حالی که اصل مطلب مخدوش است، زیرا روایاتِ تفسیر به رأی، مطلق است یعنی همه نوع تفسیر به رأی را جایز نمی داند، و تفسیر به رأی ممدوح، و مذموم نداریم.

بنابراین تفسیر عقلی، اصلاً تفسیر به رأی نیست در حقیقت تفسیر به رأی آن است که بدون توجه به قراین عقلی و نقلی باشد، و تفسیر عقلی با توجه به قراین عقلی می باشد؛ از این رو تفسیر عقلی، تخصصاً از تفسیر به رأی خارج است و نمی شود آن را تفسیر به رأی ممدوح نامید. از مطالب گذشته پاسخ این که آیا تفسیر اجتهادی، با تفسیر به رأی تفاوت دارد نیز مشخص می شود.

تفسیر اجتهادی صحیح، این است که مفسر، اول به قراین عقلی و نقلی آیه مراجعه کند، روایاتش را بررسی کند، آیات دیگر را ببیند، اگر برهان های عقلی برای آن هست ببیند، بعد در پایان جمع بندی کند و در نتیجه، برداشتی از آیه داشته باشد، این اجتهاد در تفسیر می باشد. در حالی که تفسیر به رأی این است که قبل از مراجعه به قراین عقلی و نقلی، اظهارنظر شود. پس این دو تا با هم تفاوت دارند، چنانچه اگر در تفسیر اجتهادی، مجتهدِ تفسیر، بدون مراجعه به قراین عقلی و نقلی اظهار نظر کند به دام تفسیر به رأی می افتد، پس اجتهاد می تواند دو نوع باشد اجتهاد صحیح، اجتهاد غیرصحیح؛ اجتهاد صحیح آن است که مفسر بعد از مراجعه به قراین عقلی و نقلی نظرش را اعلام کند و اجتهاد غیرمعتبر و غیرصحیح این است که قبل از مراجعه به قراین عقلی و نقلی اعلام نظر کند.

ص:50

2. یکی از مواردی که موجب اشتباه در این بحث شده، این است که برخی گمان کرده اند: واژه «رأی» به معنای «عقل» است برخی از معاصرین مثل «شیخ آل عبدالرحمن العک» و هم چنین آقای «ذهبی» در «التفسیر ومفسرون» و دیگران گفته اند: که رأی در اینجا به معنای «عقل» و تفسیر به رأی به معنای تفسیر به عقل می باشد، بنابراین اگر کسی تفسیر عقلی کرد، می شود تفسیر به رأی ممدوح، چون تفسیر عقلی را نمی توانیم بگوییم بد است. این تفسیر به رأی ممدوح است و غیر از آن تفسیر به رأی است که در روایات مذموم شمرده شده.

در حالی که چنانچه گذشت، اولین بار این تقسیم را راغب اصفهانی کرد که ممدوح و مذموم را جدا کرده و این خلاف اطلاق روایات است علاوه بر این که لغت هم این مطلب را یاری نمی کند و از طرفی خود راغب اصفهانی در مفرداتش می گوید: رأی، اعتقادی است که از غلبه گمان پیدا می شود. به عبارت امروزی، «رأی» یعنی، «گمانه زنی» بنابراین اگر کسی بدون استناد و بدون توجه به قراین عقلی و نقلی گمانه زنی کرد این تفسیر به رأی است، پس این که گفته شده تفسیر به رأی، یعنی تفسیر عقلی، چون رأی به معنای عقل است، مطلب درستی به نظر نمی آید. حتی برخی از معاصرین ادعا کرده اند که هیچ موردی در کتاب، سنت و لغت «رأی» به معنای عقل نیامده و نمی شود بگوییم که تفسیر به رأی، یعنی تفسیر عقلی.

ص:51

*پرسش

و حتی در «تفاسیر روایی محض» مثل «البرهان»، «درالمنثور» و «نورالثقلین» که فقط روایات را ذیل آیات آورده اند و نتیجه گیری هم نکرده اند، همان هم مبتنی بر یک اجتهاد بوده است که این روایت مربوط به این آیه و تفسیر آن است.

نتیجه گیری

- تفسیر اجتهادی به معنای اعم در تمام روش های تفسیری کاربرد دارد.

- روش تفسیر عقلی به معنای خاص، استفاده از قراین عقلی و برهان های عقلی در فهم آیات قرآن می باشد، که این روش در کنار بقیه روش های تفسیری مطرح است.

- روش تفسیر اجتهادی به معنای اخص این است که مفسر همه قراین عقلی و نقلی آیه را در نظر بگیرد و نگاهی جامع داشته باشد به آیات، روایات علم، عقل به معنای برهانی و حتی باطن و در پایان با ملاحظه همه این موارد، به نتیجه گیری برسد. این روش، روش اجتهادی جامع می باشد که در مقابل دیگر روش های تفسیری برشمردیم.

ص:53

*پرسش

نقل(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله این آیه را به وسیله آیه 13 سوره لقمان تفسیر کرد، و فرمود: در آنجا می فرماید: «شرک ظلم بزرگی است» یعنی یکی از مصادیق ظلم شرک است؛ و این جا می فرماید: «کسانی که ایمانشان را با ظلم آلوده نکردند». یعنی کسانی که ایمانشان را با شرک آلوده نکردند، این ها أهل هدایت هستند.

در این روایت پیامبر از آیه ای برای تفسیر آیه ای دیگر استفاده کرد هم چنین در کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام، این مطلب آمده و ائمه دیگر نیز این روش را داشته اند و این روشی است که امروزه هم در بسیاری از تفاسیر، استفاده می شود مشهورترین آن تفسیر المیزان علامه طباطبایی رحمه الله است. البته ایشان در مقدمه تفسیر المیزان می نویسند: «روش تفسیر قرآن به قرآن، روش تفسیری اهل بیت است.» و ایشان این روش را برای خودش در طول تفسیر به عنوان روش اصلی، انتخاب کرده است.

ص:55

*پرسش

*پرسش

زمین را به خورشید وصل کرده است. در صدر اسلام اگر می خواستند

تعبیری برای ما به کار ببرند که نیروی جاذبه را بفهمیم شاید از این تعبیر زیباتر ممکن نبود.

حتی این اعجاز علمی قرآن هم هست که قرن ها قبل از تولد نیوتون اشاره به نیروی بین کرات آسمانی کرده؛ از این نمونه ها ما در فهم آیات قرآن داریم که ناگزیر به مسائل علمی مراجعه کنیم.

ص:58

*پرسش

*پرسش

*پرسش

*پرسش

*پرسش

خودش را بدون توجه به قراین عقلی و قراین نقلی یعنی آیات و روایات، برای دیگران بیان کند.

نتیجه

تدبر در آیات قرآن مقدمه تفسیر است؛

تفسیر صحیح، بیان معانی آیات و مقاصد خدا با توجه به قراین عقلی و نقلی می باشد؛ تفسیر به رأی تفسیر قرآن بدون توجه به قراین عقلی و نقلی است که مردود می باشد.

ص:64

*پرسش

این واژه از زمان افلاطون به کار رفته است و به معنای به فهم در آوردن

چیزی یا موقعیتی مبهم است. ارسطو از این لفظ برای نام گذاری بخشی از کتاب «ارغنون» (که درباره منطق قضایا است) استفاده کرد. معمولاً در ریشه یابی لغوی هرمنوتیک ربط روشنی میان واژه و «هرمس» خدای پیام رسان یونانیان، برقرار می کنند. تا قبل از قرن هفده میلادی شاخه ای خاص از دانش را سراغ نداریم که به نام هرمنوتیک نامیده شده باشد و تنها از قرن هفدهم به بعد هرمنوتیک شاخه ای از دانش بشری شد(1).

دوم) هرمنوتیک در بستر تاریخ

هرمنوتیک به طور رسمی از قرن هفدهم میلادی شروع شد.

دان هاور(2) نخستین کسی است که واژه هرمنوتیک را در عنوان کتابش گنجاند، نام کتاب او «هرمنوتیک قدسی یا روش تفسیر متون مقدس» بود.(3)

برخی صاحب نظران نهضت اصلاح دینی را نقطه آغاز هرمنوتیک می دانند، و شلایر ماخر (4)(1768-1834 م) را بنیانگذار هرمنوتیک جدید می دانند(5). و نخستین بار توسط ویلیام دیلتای (6)(1833-1911 م) هرمنوتیک به عنوان یک روش اندیشه تدوین شد که هدف آن بالا بردن ارزش علوم انسانی و هم ردیف کردن آن با علوم تجربی بود. تا این جا دانشمندان هرمنوتیک بر نیت مؤلّف در فهم متن تأکید می کردند.

ص:66

اما به دنبال آنان دیدگاه دیگری در هرمنوتیک پیدا شد که مارتین هایدگر (1889-1976 م) و گادامر (1900 م) پایه گذار آن بودند و بر کاوش فلسفی در موضوع فهم تأکید می کردند و از نقش نیت مؤلّف در متن کاست.

تذکر: هرچند که بیان شد هرمنوتیک از قرن هفدهم میلادی به عنوان شاخه علمی مطرح گردید اما برخی مباحث هرمنوتیکی در لابه لای کتاب های دانشمندان قبل از قرن هفدهم نیز آمده است که تحت عنوان «هرمنوتیک بی نام» از آن ها یاد می کنند، از جمله:

سنت اگوستین، فیلسوف و متکلّم مسیحی (430-454 م) که خلط معنای حقیقی با معنای مجازی و استعماری، را دلیل اصلی ابهام کتب مقدس می دانست(1).

در میان دانشمندان مسلمان نیز در مبحث تفسیر و اصول الفقه، مباحثی مشابه نظریات هرمنوتیکی مطرح شده است یعنی برخی مباحث اصول الفقه به قواعد فهم متن می پردازد و نیز مفسّران در مقالات تفسیر به مباحثی پیرامون فهم، تفسیر فهم و تفسیر قرآن می پردازد و نیز مباحث شیوه های تفسیر قرآن گونه ای از مباحث هرمنوتیکی به شمار می آید. از جمله تفسیر اشاری (رمزی، کنایی و تمثیلی و...)(2).

سوم) دیدگاه ها درباره هرمنوتیک

برای هرمنوتیک تعریف های متعدّدی شده است.

1. جان مارتین کلادینوس (1759-1710 م) علوم انسانی را مبتنی بر «هنر تفسیر» می دانست و هرمنوتیک را نام دیگر آن قلمداد می کرد. هرمنوتیک هنر دستابی به فهم کامل و تامّ عبارات گفتاری و نوشتاری است البته در مواردی که ابهام رخ می دهد.

ص:67

2. فردریک آگوست ولف (در سخنرانی های 1785 تا 1807 م) هرمنوتیک را این چنین تعریف کرد: «علم به قواعدی که به کمک آن معنای نشانه ها درک می شود». هدف از این علم درک اندیشه های گفتاری و نوشتاری شخص مولّف یا گوینده، درست مطابق آنچه می اندیشیده است.

3. فردریش ارنست دانیل شلایرماخر (1834-1767 م) به هرمنوتیک به مثابه «هنر فهمیدن» می نگریست. او به مسأله بدفهمی توجه کرد و بر آن بود که تفسیر متن دائماً در معرض خطر ابتلاء به سوءفهم قرار دارد. از این رو هرمنوتیک باید به منزله مجموع قواعدی روش مند و روش آموز برای رفع این خطر به استخدام در آید. او هدف تفسیر را کشف نیت مولّف می دانست(1) و بر دو محور تأکید می کرد.

یک) فهم دستوری انواع عبارات و صورت های زبانی و فرهنگی که مولّف در آن زیسته و تفکّر او را مشروط و متعین ساخته است.

دو) فهم فنی یا روان شناختی ذهنیت خاص یا نبوغ خلّاق مؤلّف(2).

4. ویلهلم دیلتای (1833-1911 م) هرمنوتیک را دانشی می دانست که عهده دار ارائه روش شناسی علوم انسانی است. هدف اصلی تلاش هرمنوتیکی او ارتقای اعتبار و ارزش انسانی و هم طراز کردن آن با علوم تجربی بود.

او بر تمایز «فهمیدن» و «تبیین» تکیه دارد، تبیین حوادث طبیعی بر استخدام قوانین کلی تکیه دارد ولی مورخ در پی فهم اعمال عاملان حوادث است تا از طریق کشف نیات، اهداف، آمال، منش و شخصیت آنان به فهم افعالشان برسد. فهمیدن یعنی «کشف من در تو» و این به دلیل ماهیت بشری عام امکان پذیر است. از پیروان او ماکس وبر آلمانی (1864-1920 م) و یواخیم واخ آلمانی است(3).

ص:68

5. بابنر؛ از نویسندگان معاصرآلمانی، هرمنوتیک را «آموزه فهم» تعریف کرد. البته این تعریف؛ با هرمنوتیک فلسفی مارتین هایدگر (1976-1889 م) و هانس گادامر (1901 م) تناسب دارد که به مطلق فهم نظر دارد و درصدد تحلیل واقعه فهم و تبیین شرایط وجودی حصول آن است و خود را در مقوله فهم متن یا در چارچوب فهم علوم انسانی محدود نمی کند.

هایدگر، معتقد است که در جمع بشری، جهان را از راه پیش ساخت فهم - یعنی مفروضات، انتظارات و مفاهیم - می فهمند، این ها تشکیل دهنده فهم هستند. گادامر باورهای فوق (نظرات هایدگر) را تأیید می کرد و معتقد بود، هر متن یا چیزی که از دیدگاه خاص مورد تفسیر قرار گیرد خود به سنّتی خاص تعلّق دارد و افق خاصی را می سازد که در چارچوب آن هر چیزی قابل فهم می شود. این افق در اثر مواجهه با اشیا، دائماً تعدیل میابد ولی هیچ گونه تفسیر نهایی و عینی وجود ندارد(1).

این تعاریف نشان می دهد که گستره هرمنوتیک و تلقّی ها از آن بسیار متنوّع است و قلمرو مباحث آن همراه با سیر تاریخی آن گسترده تر شده است و از حدّ معرّفی هرمنوتیک به مثابه راهنمایی برای تفسیر دینی و حقوقی تا حدّ آن به منزله تأمّلی فلسفی در باب ماهیت فهم و شرایط وجودی حصول آن، ارتقاء یافته است(2).

چهارم) رابطه هرمنوتیک با تفسیر قرآن

برخی دانشمندان مصر هم چون محمد ابراهیم شریف در کتاب «اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن» و عفت محمد شرقاوی در کتاب «الفکر

ص:69

الدینی فی مواجهة العصر» و نصرحامد ابوزید در کتاب «نقد الخطاب الدینی» به کاربرد هرمنوتیک در تفسیر قرآن روی آوردند، سپس در ایران نیز افرادی هم چون محمد مجتهد شبستری در کتاب «هرمنوتیک کتاب و سنّت» بدان پرداختند. به عقیده برخی نویسندگان، متفکّران هرمنوتیک مسلمان اصول روشن تفسیر متون خود را از دانشمند زبان شناس سوییسی به نام «فردیناند سوسیر» (1857-1931) گرفته اند(1). در این جا لازم است مهم ترین مشخصات و آموزه های تفسیر قرآن مشهور را در برابر تفسیر هرمنوتیکی بیان کنیم تا دعاوی طرفین روشن شود و داوری آسان گردد.

الف) ویژگی ها و آموزه های تفسیر قرآن مشهور

1. مفسّر در جستجوی معنای متن است و معنای متن همان مقصود و مراد جدّی متکلّم و مولّف است و متون مقدّس پیام های الهی برای بشر هستند که هدف مفسّر درک پیام نهایی متن است(2).

2. رسیدن به معنای متن (مقصود متکلّم ومولّف) از طریق پیمودن روش متعارف و عقلایی فهم متن میسّر است که بر اساس حجّیت ظواهر الفاظ استوار است. و دلالت الفاظ تابع وضع لغوی و اصول و قواعد عقلایی محاوره و تفهیم و تفاهم است که هر متکلّم و مخاطبی در هر زبان بر اساس آن ها سخن می گویند و می فهمند.

3. مفسّر گاهی به فهم تعیینی از متن می رسد (مثل فهم نصوص) و گاهی به فهم ظنّی از متن می رسد (مثل فهم ظواهر) و گاهی در فهم متن خطا می کند.

ص:70

4. معیارهایی برای تشخیص خطاهای مفسّران وجود دارد که از جمله آن ها قوانین منطق، قواعد عقلایی محاوره (اصول الفقه) و قواعد تفسیر است که برخی از آن ها توسط پیشوایان دینی بیان شده است (هم چون قاعده تفسیر به رأی) و برخی توسط دانشمندان تدوین شده است. هرگاه فهم و تفسیر متن مطابق قواعد فوق بود حجّت و معتبر است. بنابراین نسبی گرایی در فهم متن بی معناست چون فهم های صحیح و فهم های نادرست قابل تشخیص است.

5. فاصله زمانی عصر مفسّر با زمان پیدایش متن مانع جدّی برای دست یابی به مقصود و مراد جدّی متن قرآن نیست. چرا که اوّلاً برخی قراین از طریق احادیث و شأن نزول ها و تاریخ به ما رسیده است و می توانیم تا حدود زیادی معنای اصیل لغات را دریابیم.

ثانیاً ظهور الفاظ متن قرآن حجّت است و اگر با توجه به قراین ظهوری در زمان ما منعقد شود معتبر است.

6. مفسّر حق ندارد ذهنیت ها و پیش داوری های خود را بر متن تحمیل کند وگرنه گرفتار تفسیر به رأی می شود که ممنوع و حرام است و تفسیر او را غیرمعتبر می سازد و باید تا حد امکان خود را از این پیش داوری ها تهی نماید (هرچند که به طور کامل ممکن نیست).

7. متن قرآن از خداست و پیامبر صلی الله علیه وآله نقشی در تعیین لفظ و محتوای وحی نداشته است بلکه بارها از طرف خدا تهدید شده که اگر کلمه ای کم و زیاد کند مجازات می شود.(1)

ب) ویژگی ها، آموزه ها و پیامدهای تفسیر هرمنوتیکی از قرآن:

1. فهم متن محصول ترکیب و امتزاج افق معنایی مفسّر با افق معنایی متن

ص:71

است، بنابراین دخالت ذهنیت مفسّر در فهم، نه امری مذموم، بلکه شرط

وجودی حصول فهم است و واقعیتی اجتناب ناپذیر است.

2. درک عینی متن، به معنای امکان دستابی به فهم مطابق با واقع، امکان پذیر نیست. زیرا عنصر سوبژکتیو (یعنی ذهنیت و پیش داوری مفسّر) شرط حصول فهم است و در هر دریافتی، لاجرم پیش دانسته های مفسّر دخالت می کند.

3. فهم متن عملی بی پایان و امکان قرائت های مختلف از متن، بدون هیچ محدودیتی وجود دارد. زیرا فهم متن، امتزاج افق معنایی مفسّر با متن است و به واسطه تغییر مفسّر و افق معنایی او قابلیت نامحدودی از امکان ترکیب فراهم می آید.

4. هیچ گونه فهم ثابت و غیرسیالی وجود ندارد و درک نهایی و غیرقابل تغییری از متن نداریم.

5. هدف از تفسیر متن، درک «مراد مولّف» نیست، ما با متن مواجه هستیم نه با پدیدآورنده آن. نویسنده یکی از خوانندگان متن است و بر دیگر مفسّران یا خوانندگان متن رجحانی ندارد.

متن، موجود مستقلّی است که با مفسّر به گفتگو می پردازد و فهم آن محصول این مکالمه است، برای مفسّر اهمیتی ندارد که مولّف و صاحب سخن، قصد القای چه معنا و پیامی را داشته است(1).

6. نص قرآن متنی زبانی است که یک محصول فرهنگی است و زبان آن مختصّ اولین دریافت کننده است و زبان هرگز از فرهنگ و واقعیت های زمان جدا نیست(2). نصّ قرآن از واقعیت ها و فرهنگ زمان شکل گرفته است(3).

ص:72

یادآوری: مطالبی که تحت عنوان قرآن و فرهنگ زمانه، مطرح می شود و برخی به قرآن نسبت می دهند که عناصر فرهنگ جاهلی عرب را اخذ کرده است، نتیجه و پیامد همین مطلب است.

7. برخی نصوص قرآن شواهد تاریخی است که به شرایط خاص صدور آن اختصاص دارد هم چون جن، شیطان، حسد، ربا، دعا، تعویذ و احکام مربوط به بردگی، که قابل تسرّی به شرایط متفاوت زمان ما نیست(1).

تذکر: هرمنوتیک با موضوعات دیگر قرآن هم چون تأویل و نیز در مبحث پلورالیسم (تکثّرگرایی) و مانند آن پیوند و تعامل دارد که از بیان همه این موارد صرف نظر می کنیم.

پنجم) بررسی پیامدهای هرمنوتیک در تفسر قرآن

بررسی لوازم، آثار، پیامدهای مثبت و منفی هرمنوتیک در تفسیر قرآن نیازمند تألیفی مستقل و بررسی همه جانبه موضوع است که در این مختصر نمی گنجد، از این رو در اینجا به ذکر چند نکته بسنده می کنیم و تفصیل سخن را برای فرصت دیگری وا می نهیم.

1. یکی از مسایلی که مورد توجه طرفداران هرمنوتیک قرار نگرفته و نقش تعیین کننده ای در موضوع دارد، تفاوت قرآن کریم با متون تاریخی و حتی متن کتاب مقدس (تورات، انجیل و ملحقات آن ها) است.

قرآن کتابی است که همه کلمات و حروف آن از طرف خدای متعال نازل شده و مولّف، به معنای متعارف، ندارد، یعنی سخن بشری نیست. همان طور که خود قرآن بارها تکرار کرده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله که نقل کننده این سخن برای ماست، حق ندارد کلمه ای از وحی را کم یا زیاد کند و گرنه مجازات می شود(2).

ص:73

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آن قدر در مورد نقل کلام الهی دقت دارد و مواظبت می کند که «واژه قل» را حکایت می کند. یعنی اگر من به کسی بگویم «به پدرت بگو فلان کار را انجام بده» او به پدرش می گوید: «آقای رضایی گفت: فلان کار را انجام بده» و نمی گوید: «بگو: فلان....».

ولی پیامبراسلام صلی الله علیه وآله در هنگام نقل سخن خدا می فرماید: (قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ) (بگو خدا یکتاست) یعنی به من گفته اند که «بگو».

در حالی که مسیحیان و یهودیان در مورد متن تورات و انجیل چنین ادّعایی ندارند. انجیل توسط چهار نفر (لوقا، متی، یوحنّا، مرقس) نوشته شده از این رو به چهار صورت متفاوت درآمده است. آنان پس از عیسی و در زمان های تقریباً متفاوت زندگی می کرده اند؛ از این رو برخی زبان و فرهنگ زمانه آنان در انجیل بازتاب یافته است.

تورات نیز پس از فوت موسی نوشته شده و برخی قسمت های آن هشتصد سال پس از او توسط افراد مختلف تهیه شده است(1).

از این رو می تواند برخی عناصر فرهنگی و حتی خرافی در آن راه یافته باشد. اما با توضیحی که بیان شد قرآن این گونه نخواهد بود، قرآن کتابی تحریف نایافته است، کلامی بشری نیست و نمی تواند بازیافت فرهنگ زمانه باشد.

2. در برخی متون تاریخی، از جمله تورات تحریف شده، مسایل خرافی و ضد اخلاقی (همبسترشدن لوط با دخترانش) و مطالب ضد علم (مثل ممنوعیت آدم از درخت علم) و... یافت می شود. اما قرآن کریم با خرافات و انحرافات جامعه عرب جاهلی (هم چون شرک، شراب خواری، زنا، برخی اقسام طلاق، دخترکشی و...) مخالفت کرد. و اگر مطالبی از فرهنگ عرب

ص:74

(هم چون حجّ و...) را تأیید کرد (و در همان حال تصحیح هم نمود) به خاطر آن بود که ریشه این مطالب الهی بود، یعنی حجّ ابراهیمی را تأیید کرد که یادگار پیامبر بزرگ الهی بود. پس اگر جن، شیطان و مانند آن ها واقعیت نداشت آن ها را تأیید نمی کرد و هم چون خرافه «غول» که در فرهنگ عرب موجود بود ولی قرآن از آن یادی نکرد. بنابراین می توان گفت که قرآن تابع فرهنگ زمانه نشد بلکه عناصر مثبت و صحیح آن را تأیید و عناصر منفی آن را ردّ کرده است(1).

3. تأثیر پیش دانسته ها و ذهنیت مفسّر (و هر پژوهشگر علوم تجربی یا علوم انسانی) بر مورد مطالعه امری مسلم است و اگر این تأثیر زیاد باشد منتهی به تفسیر به رأی و تحمیل نظر بر متن مورد مطالعه می شود و تفسیر را غیر معتبر می سازد.

از این رو همه پژوهش گران و مفسّران لازم است که تلاش کنند این تأثیر را به حدّاقل برسانند، ولی این تأثیر حداقل پژوهش و تفسیر را غیر معتبر نمی سازد. هر شخص پژوهشگر و دستگاه و فضای اطراف بر حرکت الکترون در آزمایشگاه اثر دارد ولی این مطلب موجب بی اعتباری آمار و ارقام و نتایج پژوهش در این مورد نمی شود و نیز دانش های قبلی پژوهشگر ذهن او را تا حدودی جهت دار می کند و همین گونه در پژوهش های علوم انسانی و تفسیر کتب مقدّس داوری می کنیم، یعنی درصدی از خطا در همه علوم وجود دارد و این موجب نمی شود که فهم های ما غیر معتبر و غیر مطابق با واقع باشد و گرنه باید خط بطلان بر همه علوم بشری کشید. البته در مورد تأثیرات باورها و ذهنیت های مفسّران در تفسیر در مبحث گرایش ها

ص:75

(مکاتب و مذاهب تفسیری) مطالب مبسوطی بیان شده و راه جلوگیری از آن نیز بیان شده است یعنی مفسّر باید تلاش کند بدون عینک خاصّی به سراغ متن برود، و عقاید و پیش فرض های خود را بر متن تحمیل نکند و گرنه تفسیر او غیر معتبر و نوعی تفسیر به رأی خواهد بود که در اسلام گناهی بزرگ به شمار می آید.(1)

4. در مورد قرائت های مختلف و نامحدود متن چند نکته قابل ذکر است.

اول) قرآن دارای بطون، لایه ها و سطوح مختلف فهم است، همان طور که در احادیث متعدّد به این مطلب اشاره شده است.(2) بنابراین اگر قرائت های مختلف به این معنا باشد این موافق طبیعت قرآن است و مانعی ندارد که قرائت های مختلف و فهم های متنوعی از آن به وجود آید.

دوم) وجود تفسیرهای متنوع از قرآن کریم واقعیتی مبارک است و موجب رشد فهم ما از قرآن می شود. یعنی هر روز فهم های عمیق تر و دقیق تر کلام الهی حاصل می آید و لایه های جدیدی از آن روشن می شود.

سوم) فهم ها و تفسیرهای قرآن هر چقدر که زیاد شود بی ضابطه و معیار نیست بلکه قواعد و ملاک هایی برای تشخیص تفسیرهای صحیح و باطل وجود دارد.

یعنی براساس قواعد منطق، اصول عقلایی محاوره (اصول الفقه) و قواعد تفسیری به ویژه قاعده تفسیر به رأی، می توانیم سره را از ناسره تشخیص دهیم. بنابراین فهم ها و تفسیرهای نامحدود به وجود نمی آید و قرائت پذیری

ص:76

متن بی انتها و بی معیار و دلخواه نخواهد بود بلکه تفسیرهای معتبر و

محدودی در قلمرو و چارچوب قواعد تفسیر باقی می ماند و هرکس حق ندارد و نمی تواند تفسیر دل خواهی از قرآن ارایه کند.

5. در مورد فهم های سیال و غیرثابت چند نکته قابل ذکر است.

اول) فهم بشری تحت تأثیر پیشرفت های بشری و علوم قرار می گیرد و رشد می کند، این مطلب به صورت موجبه جزییه صحیح است. اما این به معنای رشد علم و فهم بشری است و چیزی مبارک و نیکو است.

دوم) قبلاً بیان شد که ما سه گونه فهم و تفسیر داریم، تفسیرهای قطعی (مثل نصوص) تفسیرهای ظنّی (مثل ظواهر) و تفسیرهای خطا که مفسّر به دلایل مختلف خطا می کند.

برای مثال جمله «کل بزرگ تر از جزء است» یا جمله «جمع متناقضین محال است» از اصول ثابت فکر بشری است که تغییر نمی کند و نیز نصوص قرآن کریم (مثل وحدانیت خدا) در گرایش ها و مذاهب و مکاتب مختلف تفسیری تغییر نمی کند. پس ما فهم ها و تفسیرهای مختلف و سیال از متون داریم و وجود یکی دیگری را نفی نمی کند. البته به این معنا نیست که فهم ما از متن خطاناپذیر و نهایی است چراکه علوم بشری و فهم ما از قرآن در حال تکامل است ولی در هر مرحله اگر تفسیر بر اساس معیارهای صحیح انجام شده باشد معتبر و حجّت است.

سوم) اگر بنا باشد که همه فهم ها و تفسیرهای بشری متغیر و غیرثابت باشد، پس خود همین ادعای هرمنوتیکی که «هیچ گونه فهم ثابت و غیر سیالی وجود ندارد» نیز خودش در معرض تغییر است یعنی این جمله تناقض نما و پارادوکس است که اول خودش را معرض بطلان قرار می دهد.

ص:77

بنابراین، اگر ما نسبیت فهم بشری را به طور کلی بپذیریم هیچ فهم ثابتی

نخواهد بود و همه علوم بشری زیر سؤال می رود از جمله خود این ادّعا.

6. نیت مؤلف در فهم متن، دو دیدگاه متضاد در بین دانشمندان هرمنوتیک وجود دارد.

الف) دانشمندان هرمنوتیک هم چون جان مارتین کلادینوس و فردریک آگوست ولف و شلایر ماخر تا ویلهلم دیلتای بر نقش نیت مؤلّف در فهم متن تأکید داشتند و هدف تفسیر را فهم نیت و مقصود مؤلّف می دانستند.

این دیدگاه با نظرگاه مفسّران قرآن کریم نزدیک است و همان طور که بیان شد هدف تفسیر قرآن نیز فهم معنای متن و مقصود خدای متعال یعنی مراد جدّی گوینده است.

البته این مطلب روشن است که قرآن مولّف (به معنای متعارف بشری) ندارد و پیامبر واسطه ای بیش نیست، پس مقصود از نیت مولّف در مورد قرآن، مقصود خدا از آیات قرآن خواهد بود.

ب) دانشمندان هرمنوتیک فلسفی هم چون هایدگر و گادامر، نقش نیت مولّف را در فهم متن نفی کردند و گفتند برای مفسّر اهمیتی ندارد که گوینده قصد القای چه معنایی دارد. البته این سخن ممکن است در برخی موارد در مورد متون تاریخی و ادبی مفید و قابل تطبیق باشد اما در مورد کلام الهی صحیح و قابل تطبیق نیست؛ چون هدف قرآن هدایت بشر به وسیله پیام ها و سخنان خدا است، پس مفسّر باید تلاش کند تا پیام و هدف الهی را به درستی درک کند و به دیگران انتقال دهد. اگر بر فرض، خدا قصد القای مطلب «الف» را داشته باشد و تفسیر قرآن مطلب «ب» را بیان کند این تفسیر موفق نبوده است.

ص:78

نتیجه گیری و جمع بندی

برخی دیدگاه ها در هرمنوتیک متون، می تواند با تفسیر قرآن سازگار باشد (هم چون تأکید بر فهم نیت گوینده که در تفسیر قرآن نیز مورد تأکید است). ولی برخی دیدگاه ها که منتهی به نسبت در فهم و عدم تطابق فهم با واقع یا بی اعتنایی به نیت مؤلّف می شود با تفسیر قرآن ناسازگار است و نیز روشن شد که نتایج هرمنوتیکی تفسیر متون ادبی هم چون تأثیرپذیری مطلق از فرهنگ زمانه در مورد قرآن صادق نیست. البته برای هرمنوتیک و رابطه آن با تفسیر قرآن نیازمند بحث و تحقیق بیش تری است.

منابع جهت مطالعه بیش تر

1. درآمدی بر هرمنوتیک، احمد واعظی، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1380 ش.

2. نشریه کتاب نقد، ش 5 و 6، ویژه نامه تفسیر به رأی، نسبیت و هرمنوتیک، زمستان 76 و بهار 1379 ش.

3. مبانی و روش های تفسیری، عباسعلی عمید زنجانی، چاپ چهارم، انتشارات ارشاد اسلامی، 1379 ش.

4. هرمنوتیک مدرن، بابک احمدی، مهران مهاجر، محمد نبوی، نشر مرکز، تهران، 1377 ش.

5. مجله معرفت، ش 26، پاییز 1377، مقاله قرآن و فرهنگ زمانه.

6. هرمنوتیک کتاب و سنّت، محمد مجتهد شبستری، تهران، طرح نو، 1381 ش.

ص:79

*پرسش

درباره «فرهنگ» از نظراصطلاحی، تعریف های متعددی ارائه شده که به برخی از آن ها اشاره می شود.

1. «فرهنگ مجموعه برداشت ها، موضع گیری های فکری، هنر، ادبیات، فلسفه، آداب، سنن و رسوم و روابط حاکم اجتماعی است.» (شهید باهنر رحمه الله)(1)

2. «بی شک، بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد.» (امام خمینی رحمه الله)(2)

3. «فرهنگ یعنی مجموعه تعلیم، تربیت، عقل، خرد، دانش، حکمت، هنر و معرفت یک انسان یا یک جامعه که در رفتار و نحوه زندگی و شکل حیات او تجلی نموده و درعمق جان او نفوذ کرده و همه اعمال و کردار او را متأثر از خود می سازد و در واقع، فرهنگ مجموعه بینش ها، گرایش ها و ارزش های یک ملت است.»(3)

اکنون که معنای لغوی و اصطلاحی فرهنگ تا حدود زیادی روشن شد، لازم است بگوییم. اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب عناصری مثل ادبیات باشد این عناصر فرهنگی به ناچار، در هر کتاب با سخنرانی - که برای ملت (کسانی که آن فرهنگ متعلّق به آنان است) ارائه شود - نفوذ می کند و به کارگیری آن برای تفهیم مطالب لازم است. قرآن نیز از این مسأله مستثنا نیست. از این رو، خود قرآن هم از واژگان و ضرب المثل های عرب استفاده کرده است.

ص:81

اما اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب موضع گیری های فکری، هنری، آداب، سنن و رسوم اجتماعی است، این شامل خرافات و مطالب باطل و شرک آلود نیز می گردد. در این صورت، باید گفت که قرآن کریم متأثر از این فرهنگ نشده است؛ چراکه باطل در قرآن راه ندارد: (لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ) ؛ (1) حتی در موارد متعددی با این عناصر فرهنگی مقابله کرده است؛ مثل مذمت زنده به گور کردن دختران(2) و یا عقیده به بت پرستی و شرک.

قبول عناصر مثبت فرهنگ و طرد عناصر منفی

آنچه نزدیک به صواب به نظر می رسد این است که بگوییم قرآن کریم با عناصر فرهنگ زمان خویش سه گونه برخورد داشته است.

الف) قرآن عناصر مثبت فرهنگی عرب را، که ریشه در ادیان ابراهیمی داشته و براساسی صحیح بوده پذیرفته، آن ها را پیرایش کرده و تکامل بخشیده است. مثال آن در احکام، مسأله حج ابراهیمی و لعان است و از همین قبیل، در عقاید، اعتقاد به جن، سحر و مانند آن می باشد. البته لازم به یادآوری است که عدم اعتقاد برخی از عالمان یا علوم امروزی به ماورای طبیعت (اعم از خدا، جن، فرشتگان و...) دلیل بطلان این عقاید نمی شود؛ زیرا این مطالب حقایق دینی است که در جای خود و به روش خاص آن ها، مستدل شده است، هرچند که در اصل این ادعا سخن بسیار می توان گفت؛ چرا که علوم «فراروان شناسی» در جهان امروز به همین مطلب می پردازد و نه

تنها آن ها را نفی نکرده، بلکه مورد مطالعه و تحقیق قرار داده است(3).

ص:82

همان گونه که صرف احتمال این که در آینده علم، بطلان این مسائل را اثبات می کند و آن ها را از مصادیق تعارض علم و قرآن قرار خواهد داد، نمی تواند دلیل دست برداشتن از عقاید و ظواهر قرآن باشد، به نظر می رسد که ناتوانی برخی در پاسخ گویی به تعارضات ظاهری علم و دین باعث طرح این مباحث می شود، به طوری که برای جلوگیری از اتفاقی که نیفتاده و چیزی که ثابت نشده، حاضرند زودتر تسلیم شوند و بگویند قرآن در این مسائل تابع فرهنگ زمانه و زبان مردم بوده است.

ب) قرآن عناصر منفی و خرافات اعراب جاهلی را نمی پذیرد، بلکه با آن ها مقابله می کند و یا نامی از آن ها نمی برد. قرآن از عصر قبل از نزول قرآن به «الجاهلیةُ الاولی»(1) تعبیر می کند و می فرماید:

(أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُکْماً) ؛ (2) آیا حکم جاهلیت را می جویند؟ برای گروهی که اهل یقین اند، حکم چه کسی از حکم خدا بهتر است؟

مثال ها و نمونه ها

مواردی که از اعتقادات و احکام جاهلی و فرهنگ عرب زمان نزول آیات قرآن بوده و قرآن کریم به مقابله با آن ها برخاسته عبارتند از:

1. عبادت اعراب جاهلی(3): (وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ)4 ؛ دعایشان نزد خانه کعبه جز صفیرکشیدن و دست برهم زدن نیست. پس به کیفر کفری که می ورزیدید، عذاب بچشید.

2. ردّ قانون ظهار: در دروان جاهلیت، هرکس به زنش می گفت: (ظهرک علی کظهر امّی) (پشت تو بر من، هم چون پشت مادرم است)

ص:83

همسرش بر او حرام می شد. قرآن کریم در این باره فرمود: (ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَکُمُ اللاّئِی تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِکُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْناءَکُمْ)1 ؛ «خداوند زنانتان را که نسبت به ایشان ظهار می کنید، مادران شما نساخت و پسر خوانده هایتان را پسر شما قرار نداد»(1).

3. رد عقاید جاهلانه در مورد جن یا پسر و دختر قراردادن برای خدا: قرآن عقاید مشرکانه و جاهلانه عرب را درباره «اجنه» مردود شمرده و فرموده است: (وَ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یَصِفُونَ)3 ؛ «برای خدا شریکانی از جن قرار دادند و حال آن که جنیان را خدا آفریده است و برای او بدون هیچ دانشی، پسران و دختران ساختند. منزّه و برتر است از آن چه وصفش می کنند»(2).

4. تخطئه احکام و آداب جاهلی: قرآن کریم بحیره، سائبه، وصیله و حام را رد می نماید (مائده/ 103)، قراردادن نصیب برای خدا، از کشت ها و چهارپایان را پندار باطل معرفی می کند (انعام/ 136)(3) ، از به فحشا کشاندن کنیزان باز می دارد (نور/ 33)، رباخواری به ویژه به صورت اضعاف مضاعفه را طرد می نماید (آل عمران/ 130) و زنده به گورکردن دختران نوزاد را مردود می شمارد. (انعام/ 151، اسراء/ 31، تکویر/ 9-8)(4)

5. قرآن عقاید اعراب را در مورد این که فرشتگان دختران خدا هستند، مردود شمرده است(5).

ص:84

6. مذمت اخلاقیات پست جاهلی مثل زنده به گور کردن دختران(1).

ج) قرآن از زبان قوم و تشبیهات و لغات آن ها برای تفهیم بهتر مقاصد بلند خود استفاده کرده است.

پیامبران الهی: برای آن که بتوانند مطالب بلند و مفاهیم عالی معنوی و عقلانی خویش را برای مردم عوام بیان کنند، به طوری که آنان با توجه به بی سواد بودن و عدم اطلاع از مسائل علمی، متوجه مقصود آن ها شوند، از تشبیهات، استعاره ها، کنایه های رایج و نیز لغات و کلمات معمول در جامعه استفاده می کردند. به عبارت دیگر با مردم به اندازه عقل آنان سخن می گفتند. قرآن نیز این روش را ادامه می دهد و این همان چیزی است که تحت عنوان فرهنگ قوم و زمانه از آن یاد می شود.

به عنوان مثال، محاجّه حضرت ابراهیم علیه السلام با نمرود و نیز تعبیرات قرآن در مورد دیوانگان و تشبیه میوه زقّوم به سرهای شیاطین، قَسَم ها و نکوهش های لفظی و نیز استفاده از لغات دخیل (لغات غیرعربی که جزو زبان عربی آن عصر شده و معمولاً از آن ها استفاده می گردیده) از این قبیل است.

تذکر:

آن که استفاده هر شخص از کنایه ها و تعبیرات و عناوین رایج زبان (که هر گوینده ناگزیر از به کارگیری آن است) به معنای پذیرش لوازم کلامی و علمی آن نیست. برای مثال، لفظ «دیوانه»، که در فارسی رایج است، به معنای پذیرش دیوزدگی افراد مبتلا به جنون نیست. به عبارت دیگر، قرآن یا هر گوینده ای وجه شبه را قبول ندارد، بلکه از این عناوین به عنوان مشیر استفاده می کند و البته این مطلب بدان معنا نیست که قرآن مطالبی ضد علمی بیان کرده و براساس نظریه های علمی زمانه - مثل هیئت بطلمیوسی و طب جالینوسی - سخن گفته است.

ص:85

*پرسش

اول) آماده سازی زیر ساخت های تفسیر و کسب آمادگی ها و مقدمات؛

1. بدست آوردن شرایط مفسر قرآن

تسلّط بر ادبیات عرب (صرف، نحو، لغت و...)، آگاهی از شأن نزول آیات، اطلاع از علوم قرآن، علم فقه، علم اصول فقه، آگاهی از احادیث و مراجعه به آنها، علم به قرائات قرآن، آگاهی از بینش های فلسفی، علمی، اجتماعی و اخلاقی، آشنایی با تفاسیر از جمله: شرایط مفسر قرآن است.

البته روشن است که تفسیر قرآن هم چون هر علم دیگر نیازمند تخصص است و کسی که بدون شرایط لازم به سراغ تفسیر قرآن برود هم چون کسی است که بدون تخصص به جراحّی قلب بپردازد که البته کاری ناپسند در نظر عقلاء است و در نتیجه قرآن چنین کاری موجب تفسیر به رأی می گردد که ممنوع است. برای اطلاع از کمیت و کیفیت این شرایط و دیدگاه های دیگر در این زمینه به کتاب های زیر مراجعه کنید: الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، روش شناسی تفسیر، رجبی و دیگران، شروط و آداب تفسیر و مفسر، کامران ایزدی.

2. تفکر و تعقّل و تدّبر در آیات قرآن

قرآن کریم در موارد متعدد افراد را به تفکر در آیات(1) یعنی اندیشه ورزی در جزییات، مقدمات، علل و زمینه ها فرا می خواند و در برخی از آیات افراد را به تعقّل در آیات(2) یعنی اندیشه ورزی در امور کلّی فرا می خواند و گاهی افراد را به تدّبر یعنی پیامدهای امور فرا می خواند.(3) -(4)

ص:87

البته هر سه مورد فوق برای فهم آیات و برداشت از آن ها لازم است.

برای مثال اگر قرآن به سرگذشت عذاب آلود قوم عاد اشاره می کند ما باید در مورد زمینه ها و علل جزیی این حادثه تفکر کنیم و نیز در مورد سنت و قانون کلی الهی در مورد اقوام سرکش در طول تاریخ تعقّل نماییم و نیز در مورد پیامدهای این حادثه تاریخی و تأثیر آن در سرنوشت افراد و ملت ها تدّبر کنیم و در مجموع عبرت های این حادثه را به دست آوریم و بیان کنیم. این نوع برخورد با آیات منتهی به برداشت های جالب می شود که اگر با رعایت ضوابط صورت گیرد قابل انطباق با هر زمان و مکان مشابه است.

دوم) انتخاب مبانی در تفسیر

در این مورد لازم است به این پرسش های اساسی پاسخ داده شود.

1. آیا تفسیر قرآن جایز است؟ (جواز به معنی امکان یا جواز به معنای جواز شرعی).

2. آیا ظواهر قرآن حجّت است؟

3. آیا قرآن علاوه بر ظاهر، باطن یا باطن هایی دارد، یعنی آیا قرآن دارای ساحت های معرفتی و چند لایه است یا یک ساحت دارد؟

4. آیا قرآن تحریف شده است یا از تحریف مصون مانده است؟

5. آیا استعمال لفظ در بیش تر از یک معنا جایز است؟

6. کدام منابع در تفسیر قرآن معتبر است؟ مثل قرآن، سنت پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام، عقل، شهود، اجماع، اقوال صحابه، تابعین و....

7. آیا خبر واحد در ضوابط تفسیر قرآن (هم چون فقه) حجّت است یا نه؟

8. آیا قرآن کلامی منسجم و حکیمانه است و در هر سوره اهداف مشخصی را دنبال می کنند؟

ص:88

انتخاب یک نظر و مبنا در مورد هریک از موارد بالا، برای مفسّر لازم است، چراکه خط اساسی او را در تفسیر و برداشت های قرآنی مشخص می سازد و این مبنا هم چون پیش فرض در تمام مراحل یک مفسّر یاری می رساند. برای مثال اگر کسی ظاهر قرآن را حجّت نداند و فقط تفسیر را منحصر به معصوم بداند در نتیجه هر کجا که قراین روایی وجود ندارد، نمی تواند با استفاده از قراین عقلی تفسیر کند و از آیات برداشت نماید.

مثال دیگر اگر کسی شهود عرفانی، اجماع، اقوال صحابه و تابعین را در تفسیر معتبر و حجّت بداند، تفسیر او رنگ خاصی به خود می گیرد اما اگر این ها را معتبر نداند و در پی قراین عقلی و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام اشد تفسیر و برداشت او جهت و رنگ دیگری می گیرد.

برای اطلاع از مبانی تفسیر و دیدگاه ها در این زمینه به کتاب های زیر مراجعه شود: روش شناسی تفسیر، رجبی و دیگران، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، اصول التفسیر وقواعده، شیخ خالد عبدالرحمن العک و مبانی و روشهای تفسیر، دکتر محمد کاظم شاکر.

سوم) قواعد فهم و ضوابط تفسیر قرآن

قبل از برداشت و تفسیر قرآن لازم است قواعد تفسیری یا مؤثر در تفسیر قرآن را بشناسیم تا بتوانیم فهم معتبری از قرآن داشته باشیم؛ از جمله:

1. قاعده سیاق یعنی فضای حاکم بر آیه با توجه به آیات مرتبط قبل و بعد که در فهم آیه و تفسیر آن مؤثر است.

2. قواعد ادبی که معمولاً در علوم صرف و نحو و معانی و بیان، تبین می شود.

3. قواعد اصول الفقه مثل عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید و... که معمولاً در علم اصول الفقه توضیح داده می شود.

ص:89

4. قواعد فقهی و معلومات فقهی برای فهم آیات الاحکام.

5. قاعده ممنوعیت کاربرد اسرائیلیات در تفسیر، یعنی مفسر حق ندارد از مطالب یهود و مسیحیت برای تفسیر آیات کمک بگیرد. همان گونه که کعب الاحبارها در طول تاریخ این کار را کرده اند و در برخی تفاسیر مثل تفسیر طبری وارد شده است(1).

6. قاعده عدم جواز کاربرد غیر علم (عادی) در تفسیر چرا که تفسیر بیان کلام خداست و نسبت امور غیر علمی به خدا جایز نیست. از این رو برخی مفسران تفسیر قرآن با خبر واحد ظنی را معتبر ندانسته اند(2).

7. ضوابط فهم تفسیر معتبر قرآن

الف) تفسیر قرآن مخالف آیات دیگر قرآن نباشد.

ب) تفسیر قرآن مخالف سنت قطعی نباشد.

ج) تفسیر قرآن مخالف عقل نباشد.

د) تفسیر قرآن مخالف علم تجربی قطعی نباشد.

اگر مفسر قرآن این قواعد و ضوابط را نشناسد، نمی تواند برداشت صحیح و معتبری از قرآن داشته باشد.

برای مثال اگر مفسر قرآن، قاعده پنجم را نداند یا رعایت نکند. ممکن است در داستان آدم و حوا روایتی را بپذیرد که می گوید زن از دنده چپ آدم پیدا شد، در حالی که این روایت اسرائیلی است و اصل آن در تورات است(3).

ص:90

یا اگر مفسر قرآن قواعد ادبی، اصول یا فقهی را نداند در تفسیر آیات با مشکل جدّی روبرو می شود و حتّی در ترجمه قرآن نیز با مشکل روبرو می شود(1). (البته ترجمه قرآن نوعی خلاصه تفسیر است).

برای اطلاع بیش تر از قواعد و ضوابط تفسیر به کتاب های زیر مراجعه کنید: مبانی و روش های تفسیر، دکتر محمد کاظم شاکر، روش شناسی تفسیر، رجبی و دیگران، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، قواعدالتفسیر، خالد بن عثمان السبت، اصول التفسیر وقواعده، شیخ خالد عبد الرحمن العک.

چهارم) شناخت روش های تفسیری معتبر و بهره گیری از آن ها

مفسران قرآن بر اساس منبع خاصی که در تفسیر قرآن استفاده می کنند، روش خاصی را در تفسیر می پویند، این روش ها متفاوت است پس برای فهم قرآن و تفسیر آن لازم است که روش های صحیح و معتبر شناخته شود و نیز روش های غیرصحیح و غیر معتبر مشخص گردد، تا برداشت و تفسیر ما به بیراهه نرود و گرفتار خطای روشی نشویم. چرا که انتخاب روش صحیح در تفسیر موضوعیت دارد همان طور که علامه طباطبایی رحمه الله ذیل آیه 7 سوره آل عمران می گوید: «من قال فی القرآن برأیه فاصاب فقد اخطاء»(2) ؛ (هرکس در مورد قرآن بر اساس برداشت شخصی سخنی بگوید و به واقع برسد [و مطلب صحیح باشد] باز هم خطا کرده است.) استفاده کرده اند(3).

ص:91

یعنی اگر کسی با روش غلط، اقدام به جراحی قلب بیمار کند و اتفاقاً نتیجه خوب باشد، باز هم مورد سرزنش عقلاء قرار می گیرد و از ادامه کار او جلوگیری می شود، چرا که نزد عقلاء وجود پزشک متخصص و ابزار و اتاق عمل و شیوه صحیح عمل برای هر جراحی لازم است؛ و روش تفسیر نیز همین گونه است.

روش های معتبر فهم و تفسیر قرآن

1. روش تفسیر قرآن با قرآن (مثل تفسیرالمیزان علامه طباطبایی و تفسیر القرآنی للقرآن، عبدالکریم خطیب)

2. روش تفسیر قرآن با احادیث (مثل تفسیرالبرهان، محدث بحرانی و تفسیر الدّر المنثور، سیوطی).

3. روش تفسیر قرآن با عقل (برهان های قطعی عقل) (مثل تفسیرالقرآن والعقل، نورالدین اراکی).

4. روش تفسیر قرآن با علوم تجربی قطعی (مثل تفسیرالجواهر، طنطاوی).

5. روش تفسیر اشاری قرآن (باطنی صحیح) (مثل تفسیر حقایق التفسیر سُلّمی وتفسیر القرآن العظیم، تستری وکشف الاسرار، میبدی) و روش غیر معتبر در تفسیر قرآن همان روش تفسیر به رأی است که گاهی در شیوه های فرعی برخی روش های فوق نیز سایه می افکند و در احادیث اسلامی بهشدّت محکوم شده است(1).

روش تفسیر به رأی به آن معناست که مفسر قرآن بدون توجه به قراین عقلی و نقلی (آیات دیگر قرآن و احادیث) به تفسیر قرآن بپردازد و یا نظر خود را بر قرآن تحمیل کند، یعنی تفسیر او برداشت شخصی باشد نه برداشت علمی(2).

ص:92

توضیح کامل هم از این روش ها در حوصله این نوشتار نیست ولی تأثیر آن ها در فهم آیات قرآن قابل انکار نیست از این رو کاربرد آن ها در تفسیر و احتراز از تفسیر به رأی کاملاً ضروری است تا بتوانیم تفسیر معتبر و برداشت صحیحی از آیه داشته باشیم.

اگر آیه (إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) (قدر/ 1) بر اساس هر کدام از روش های فوق تفسیر شود نکته و برداشت خاص تفسیری را به دنبال دارد.

الف) تفسیر قرآن به قرآن آیه، با مراجعه به آیه (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ) (بقره/ 185) روشن می شود که شب قدر در ماه رمضان است، همان طورکه برکت آن شب و جداسازی امور از آیه 3 و 4 سورۀ دخان استفاده می شود.

ب) تفسیر روایی آیه، با مراجعه به احادیث و تفسیر روایی آیه روشن می شود که این شب بیست و یکم یا بیست و سوم ماه رمضان است(1).

ج) تفسیر باطنی آیه، در برخی از احادیث آمده است که شب لیلة القدر فاطمه علیها السلام است(2) که شاید اشاره به آن باشد که همان طور که شب قدر ظرف نزول قرآن صامت است فاطمه ظرف نزول قرآن های ناطق یعنی ائمه علیهم السلام است و یا این که همان طور که شب قدر نامعلوم است، قبر فاطمه علیها السلام نیز مجهول است.

د. تفسیر علمی آیه، در تفسیر نمونه، مورد توجه واقع شده که با طرح یک پرسش شروع می شود. با توجه به اختلافات طلوع و غروب خورشید در مناطق مختلف زمین، شب قدر در آمریکا چه موقع است؟ و در نهایت نتیجه

ص:93

می گیرند که شب کره زمین هنگامی است که سایه آن یک دور می چرخد پس مقصود از شب قدر 24 ساعت است(1). البته مانعی ندارد که یک آیه با روش های مختلف تفسیر شود و همه تفاسیر لازم و صحیح باشد چون سطح معرفتی این روش ها با هم دیگر متفاوت است بلکه تفسیر کامل آیه با اعمال روش های معتبر امکان دارد و در آن صورت که ما به تفسیر جامع آیه دست میابیم. برای مطالعه بیش تر در مورد روش های تفسیری می توانید به کتاب های زیر مراجعه کنید.

مبانی و روش های تفسیر قرآن، عباسعلی عمید زنجانی، درسنامه روش ها و گرایش های تفسیر قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، روش ها و گرایش های تفسیری، حسین علوی مهر، اتجاهات التفسیر فی القرآن الرابع عشر، فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان الرومی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی (در مورد روش تفسیر علمی)، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، دکتر احمدعمر ابوحجر، التفسیر والمفسرون، دکتر ذهبی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، آیت الله معرفت، اصول التفسیر وقواعده، شیخ خالد عبدالرحمن العک، مذاهب التفسیر الاسلامی، گلدزیهر، روش های تفسیر قرآن، دکتر سیدرضا مودب(2).

پنجم) شناخت گرایش های تفسیری مفسران و استفاده از آن ها در جای مناسب.

مفسران قرآن براساس باورهای مذهبی، کلامی و جهت گیری های عصری و تخصص های علمی و سلیقه و علاقه شخصی، رنگ خاصی به تفسیر خود می دهند که موارد زیر را شکل می دهد.

ص:94

1. مذاهب تفسیری: مثل تفاسیر اسماعیلیه، تفاسیر شیعه، تفاسیر اهل سنت.

2. مکاتب تفسیری: مثل تفاسیر معتزله هم چون متشابه القرآن، قاضی عبدالجبار و تفسیر ابومسلم و تفاسیر اشاعره هم چون تفسیر نسفی و تفسیر کبیر فخررازی و تفاسیر شیعه هم چون متشابه القرآن ابن شهر آشوب.

3. سبک های تفسیری (الوان تفسیر)

الف) تفاسیر ادبی هم چون کشاف زمخشری؛

ب) تفاسیر فقهی مثل تفسیر قرطبی و زبدة البیان (مقدس اردبیلی)؛

ج) تفاسیر فلسفی هم چون تفسیر قرآن کریم، ملاصدرای شیرازی؛

د) تفاسیر اجتماعی هم چون تفسیر فی ظلال القرآن سید قطب و تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی؛

ه -) تفاسیر اخلاقی هم چون تفسیر من وحی القرآن، علامه سید محمدحسین فضل اللَّه؛

و) تفاسیر تاریخی هم چون تفسیر طبری (که علاوه بر روایی بودن به جنبه تاریخی نیز پرداخته است)؛

ز) تفاسیر علمی هم چون تفسیر الجواهر الطنطاوی(1).

4. جهت گیری های تفسیری (اتجاهات) هم چون تفاسیر جهادی، تقریبی، سیاسی، معنوی و تربیتی. مثل تفسیر الکاشف مغینه و من وحی القرآن، علامه فضل اللَّه.

شناخت گرایش های تفسیری برای استفاده از تفاسیر و مفسران پیشین بسیار ضروری است، برای مثال کسی که می خواهد آیات فقهی قرآن را تفسیر کند لازم است تفاسیر فقهی مذاهب پنج گانه را بشناسد و به آن ها

ص:95

مراجعه کند تا بتواند مجتهدانه آیات الاحکام را تفسیر کند و نیز برای بررسی آیات العقاید قرآن لازم است به تفاسیر مذاهب مختلف اسلامی و مکاتب کلامی مراجعه کند یا از دیدگاه های آن ها اطلاع یابد وگرنه تصویری ناقص از مباحث خواهد داشت.

البته روشن است که در مورد هر آیه ممکن است چند روش یا گرایش خاص مورد استفاده قرار گیرد و همه روش ها یا گرایش های مناسب یک آیه نباشد. ولی استفاده مناسب از گرایش های مختلف در تفسیر آیات، برداشت تفسیری را کامل و مفسر را جامع نگر می کند. برای اطلاع از ویژگی ها و تاریخچه و منابع گرایش های تفسیری مراجعه شود به منابعی که ذیل روش های تفسیری از دکتر محمد علی رضایی اصفهانی.

ششم: شناخت آسیب های تفسیر قرآن و پرهیز از آن ها(1)

آسیب های تفسیر قرآن به چند دسته اساسی تقسیم می شود:

الف) آسیب های معرفتی: هم چون انحراف عقیدتی مفسر و ارائه تفسیرهای غیرصحیح از قرآن.

ب) آسیب های اخلاقی: هم چون عدم طهارت روح و در نتیجه عدم پایبندی به ضوابط تفسیر قرآن و تحمیل نظرات خویش بر قرآن که منتهی به تفسیر به رأی می شود.

ج) آسیب های علمی: هم چون نداشتن شرایط علمی مفسر و در نتیجه ضعف علمی در ناحیه ادبیات، علوم قرآن و... که موجب بی اعتبار شدن تفسیر می شود.

ص:96

د: آسیب های روشی: هم چون عدم آگاهی از روش های تفسیر قرآن و عدم شناخت نسبت به تفسیر به رأی که نتیجه آن گرفتار شدن در دام تفسیر به رأی است. در مجموع می توان گفت مهمترین آسیب تفسیر قرآن همان تفسیر به رأی است (که در مباحث قبل بیان شد) تفسیر به رأی می تواند بر همه روش ها و گرایش های تفسیری سایه گستر شود و تفسیر را از اعتبار ساقط کند(1).

تذکر: روش های تفسیر متن را به دو شیوه سمانتیک و هرمنوتیک تقسیم می کنند(2) ، روش سمانتیک (= سنتی Semantics ) تفسیر کتاب های مقدس از جمله قرآن، در پی کشف قصد مؤلف است، یعنی مفسر می خواهد مراد خدای متعال (= دلالت تصدیقی) را از آیات قرآن به دست آورد و روش دیگر (هرمنوتیک(3) ( Hermenuitice است که در پی کشف نیّت مؤلف نیست بلکه بر مطلق فهم تأکید دارند و معتقدند که هر متن از دیدگاه خاص مفسر مورد تفسیر قرار می گیرد؛ این نوع دوم همان تفسیر به رأی است یعنی محور فهم متن رأی و دیدگاه مفسر است و هدف مفسر آن است که نظر خود را بجای مؤلف متن بیان کند. در حالی که در دیدگاه سمانتیک (و براساس تعریفی که ما از تفسیر بیان کردیم) مفسر در پی فهم هدف و قصد مؤلف است که با توجه به قراین عقلی و نقلی به دست می آورد.

ص:97

نتیجه گیری

برداشت از قرآن مستلزم طی مراحل شش گانه کلی است که منتهی به تفسیر معتبر می گردد که این مراحل منطق فهم و تفسیر قرآن است البته هر کدام از این مراحل نیازمند توضیح و تفصیل بیش تر و مقاله مستقل است که مجال دیگری را می طلبد. ما در این نوشتار نمای کلی مطالب را بیان کردیم، امید است توفیق توضیح و تفصیل بیش تر را بیابیم.

ص:98

و از امام صادق علیه السلام حکایت شده: «اگر کسی از خدا طلب خیر کند خداوند به او خیر می دهد (1)(اگر چه در آن کار مشکلاتی برای او واقع شود و (به ظاهر) نامطلوب باشد ولی عاقبت کار را خدا خیر قرار می دهد)»

روش و چگونگی استخاره

در روایات از امام صادق علیه السلام حکایت شده: دو رکعت نماز بخوانید بعد استخاره کنید، طلب خیر کنید(2) یا با دعا طلب خیر بکنید.(3) و در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام آمده: اگر عبدی و بنده ای از خدا طلب خیری (استخاره) کند اگر چه یک مرتبه، خداوند به او الهام می کند که چه کاری را انجام بدهد و او را به طرف کار خیر و چیزی که خیرش در اوست راهنمایی می کند(4) ؛ این همان طلب خیر و استخاره کردن در هر کاری است.

ولی چیزی که امروزه انجام می شود مثل استخاره با تسبیح و مانند آن را بزرگان می فرمایند: «نوع من القرعه» نوعی قرعه کشی است یعنی اگر کسی بین دو کار، مشورت کرد و طلب خیر نمود، ولی نتوانست تشخیص بدهد که کدام بهتر است و متحیر ماند اینجا می گویند استخاره کند که «نوعٌ من القرعه» نوعی قرعه کشی است که این راه را انتخاب کنم یا آن راه را، و این که «قرعه راه حل هر مشکلی است» در قواعد فقهی هم مطرح است(5).

استخاره با قرآن

از امام صادق علیه السلام حکایت شده: اگر نتوانستی کاری را تشخیص دهی

ص:100

قرآن را باز کن اولین چیزی که به چشمت آمد طبق آن عمل کن. مثلاً اگر آیه بهشت بود طبقش عمل کن اگر آیه عذاب بود طبقش عمل نکن(1) اما در روایاتی نیز آمده که به قرآن تفال نزنید(2).

تفأل یعنی این که انسان، عاقبت چیزی را ببیند که در فارسی از آن به فال گیری تعبیر می شود همان طور که فال حافظ می گیرند آیا ما حق داریم با قرآن هم نوعی فال گیری انجام دهیم و تفأل بزنیم.

در روایات آمده است که تفأل به قرآن نزنید.

ولی استخاره با قرآن این است که اگر واقعاً انسان بر سر دو راه متحیر ماند بعد از طلب خیر از خدا، مشورت با اهلش و... باز هم نتوانست راهی را انتخاب کند قرآن را باز کند راهش را خدا نشان می دهد.

تذکر: برخی علما نسبت به انجام همین هم اکراه دارند یا این که در مورد روایاتش تشکیک می کنند و به تعبیری قرآن را بزرگ تر از آن می بینند که در معرض چنین کاری قرار گیرد. ولی برخی نیز عمل می کنند.

ص:101

*پرسش

*پرسش

وحی ای که بر پیامبران نازل شده غباری گرفته شود و این غبار مانع از این شده که ما حقایق را بصورت کامل در تورات و انجیل کنونی ببینیم.

ولی بسیاری از مطالب حقی را که پیامبران قبلی مانند، موسی و عیسی علیهم السلام فرموده اند را قرآن تأیید می کند، لذا ایمان به کتاب های آسمانی یعنی ایمان به اصول مشترک ادیان الهی؛ که ما همه این ها را تایید می کنیم.

از طرف دیگر خداوند تبارک و تعالی هر پیامبری را که فرستاده در حقیقت تکمیل کننده معارف پیامبر قبلی بوده و هر کتاب جدیدی مرتبه ای بالاتر از معارف کتاب قبلی را بیان کرده به عبارت دیگر انسان ها هم چون دانش آموزانی هستند که گاهی در کلاس پنجم ابتدایی و گاهی در کلاس سوم راهنمایی و گاهی در کلاس سوم دبیرستان هستند و هرکدام از این مراتب نیاز به معلم خاص و کتاب خاص و برنامه خاصی دارد از این رو پیامبران الهی پشت سر هم آمدند تا کلاس معارف بشری را بالا ببرند و کتاب های آسمانی برنامه و متن این کلاس ها قرار گرفت.

خود به خود وقتی کسی در «دبیرستان» قرار می گیرد مطالبی که در «راهنمایی» یا «ابتدایی» خوانده را نفی نمی کند بلکه مطالب او تکمیل آن مطالب قبلی است و لذا کتاب های دبیرستان مؤید کتاب های راهنمایی و ابتدایی است.

در برنامه الهی هم همین گونه عمل شده یعنی پیامبران الهی آمدند به ترتیب کلاس های معرفت بشری را برای بشر گذاشتند و کتاب های آسمانی آورده شد تا به پیامبر اسلام رسیده که بالاترین کلاس، با والاترین کتاب و با آخرین دستاوردهای الهی، معارف الهی را برای بشر به ارمغان آورد که قرآن معجزه جاوید است.

به همین خاطر اگر کتاب دبیرستانی را ببری در کلاس اول ابتدایی، و بگویی این که باید این کتاب را 12 سال بعد بخوانی، الآن بخوان! این ممکن نیست زیرا دانش آموز اول ابتدایی هنوز استعدادهایش شکوفا نشده هنوز

ص:104

آمادگی دریافت آن معارف بلندی را که در دبیرستان مطرح می شود را ندارد.

بشر هم همین گونه بوده از زمان حضرت آدم علیه السلام به بعد آرام آرام این کلاس های معارف را گذرانده تا الان توانسته، برنامه کاملی هم چون قرآن را دریافت کند.

پس چیزی که باعث شد قرآن در آخر قرار گیرد همین ظرفیت، استعداد و تکامل عقل و فکر بشری می باشد. زیرا برخی از احکام و معارف الهی را آن بشر اولیه شاید گنجایش لازم را نداشتند جز تعداد انگشت شمار چنانچه برخی از آیات برای مردم آخرالزمان نازل شده مثلاً سوره «توحید» و اوایل سوره «حدید»(1) را در روایات ذیل این آیات آمده که خداوند این آیات را برای ژرف اندیشان آخرالزمان نازل کرده معلوم می شود که برخی از معارف قرآن هم هنوز برای برخی افراد قابل هضم کامل نیست و هنوز هم باید زمان بگذرد تا به عمق برخی از آیات و معارف قرآن پی ببریم و راز این که قرآن تفاسیر جدیدی دارد و خواهد داشت همین است، که هر چه عقل بشر رشد می کند و علم بشر پیشرفت می کند می تواند مطالب جدیدتری از قرآن دریافت کند و البته فرق این کتاب با کتاب های قبلی در همین است که این کتاب عمق دارد و چند لایه است و دارای بطون است. هرچه از آن برداشت شود باز هم ما به عمقش پی نمی بریم و می توانیم معارف جدیدتری از آن برداشت کنیم.

از این رو در برخی روایات آمده: «فهو فی کل زمان جدید وعند کل قوم غض الی یوم القیامة»؛ (2)«قرآن در هر زمانی جدید است و تا روز قیامت برای هر گروهی تازه است»

از این رو هر چه زمان بگذرد نکات جدیدتری را می توان از قرآن برداشت کرد و این چنین کتابی شایسته است که در آخر قرار بگیرد.

ص:105

*پرسش

*پرسش

*پرسش

می رسد براساس قرائت (حفص از عاصم) و به این ترتیب خاص است یعنی از سوره حمد شروع می شود و تا سوره ناس به اتمام می رسد. و در تمام جهان اسلام به یک صورت عمل می شود - البته در برخی از کشورها قرائت های دیگری را هم چاپ می کنند - ولی عموم مسلمین همین قرآنی که ما داریم را در اختیار دارند و این در حقیقت نقطه وحدت مبارکی بین امت اسلامی است و صلاح نیست ما این نقطه وحدت را به عامل تفرقه تبدیل کنیم و قرآن های متعددی به صورت های گوناگون که سوره ها یا آیات را جابجا بکنیم به چاپ برسانیم و زمینه هایی برای تحریف قرآن، یا حداقل تهمت تحریف قرآن، پیدا شود.

بنابراین صلاح مسلمین هم در تغییر این وضیعت نیست، زیرا مسلمان ها اجماعی مربوط به قرآن های موجود دارند، به خلاف مسیحیت که انجیل های متعدد دارند، و در مورد تحریف تورات بحث های جدی مطرح است. ولی در مورد قرآن و تحریف ناپذیری قرآن همه مسلمان ها و به ویژه علمای اسلام تأکید دارند و این قرآن هم اکنون در دست همه به صورت یکسان است که نعمت بزرگی است و این نعمت را ما نباید از دست بدهیم.

علاوه بر مطالب فوق این نکته را هم اضافه کنیم که در مورد جمع قرآن، دو دیدگاه عمده وجود دارد:

دیدگاه اول) حضرت آیت الله خویی رحمه الله در البیان و برخی از محققان دیگر با دلایل متعدد بر این باورند که این قرآنی که در دست داریم در زمان پیامبراکرم صلی الله علیه وآله همین گونه جمع شده بوده یعنی از سوره حمد تا سوره ناس و همین قرآن مورد تأیید ائمه قرار گرفته است و در احادیث حکایت شده که این قرآن موجب نجات است و صحیح است و به عبارت دیگر تحریف نشده است.

ص:109

دیدگاه دوم) برخی از مفسران و صاحب نظران علوم قرآنی معاصر بر آن

هستند و اکثر اهل سنت هم همین دیدگاه دوم را دارند که قرآن کریم در زمان عثمان جمع آوری شده این ترتیبی هم که در سوره ها قرار گرفته شده، ترتیبی بوده که در زمان عثمان مشخص شده ولی بعدها همین قرآن مورد تأیید ائمه علیهم السلام نیز قرار گرفته است(1). بنابراین طبق برخی روایات ترتیب آیات به دستور خود پیامبر بوده که حضرت مثلاً می فرمودند: این آیه را در کجا قرار دهید(2).

اما در مورد ترتیب سوره ها چنانچه گذشت دو نظر وجود دارد یکی این که در زمان پیامبر این کار صورت گرفته، و دیگر این که بعد از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و در زمان عثمان این کار انجام شده است در هر دو صورت مهم این است که این قرآن مورد تأیید ائمه علیهم السلام بوده است. و همان طور که بیان شد به هم زدن این ترتیب، نه به مصلحت جهان اسلام است و نه فایده ای دارد، چون در تفسیر آیات، مسأله ترتیب نزول آیات، مد نظر است و رعایت می شود.

ص:110

*پرسش

نتیجه گیری

جمع بین این دو نظر به این صورت است که، اولین آیات که بر پیامبر نازل شد، آیات اول سوره علق بود که سوره کامل نبود، ولی با بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ، و همراه چند آیه اول سوره علق، نازل شد.

سپس پنجمین سوره ای که بر پیامبر نازل شد سوره حمد بود که گفته شده اولین سوره کامل قرآن بود که بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و در نمازها هم خوانده می شود. بنابراین باید از اولین سوره هایی باشد که بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شده است. از این رو نتیجه بحث این می شود که بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ جزیی از قرآن است که اولین بار با سوره «علق» نازل شد و با اولین سوره کاملی که نازل شد سوره حمد بود.

پاسخ بخش دوم) از آیه 30 سوره «نمل» که ذکر شد به دست می آید که بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مخصوص پیامبر اسلام، و قرآن کریم نیست، بلکه از زمان حضرت سلیمان علیه السلام بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مرسوم بوده و اول نامه ها نیز می نوشتند، و این عظمت آیه شریفه بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را نشان می دهد حتی در برخی از روایات آمده است:

«کل امر ذی بال لم یذکر فیه اسم اللَّه فهو ابتر» (1) هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود آن کار ابتر(2) است. یعنی آن کار نتیجه نمی دهد و به عبارت دیگر آن عمل برکت لازم را که باید داشته باشد، ندارد.

در حقیقت «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ *» علاوه بر این که آیه قرآن است، یک شعار اسلامی نیز می باشد و این منافاتی ندارد با این که این شعار و این مُهر الهی که بر کارهای ما زده می شود آیه قرآن باشد.

ص:112

*پرسش

آیات متشابه یعنی چه؟

آیاتی که به عنوان مثال دو احتمال مساوی در آن وجود داشته باشد این آیات متشابه است یعنی این ها مشابه یکدیگرند و انسان را به اشتباه می اندازند. حدود 200 آیه در قرآن شمرده اند، که از آیات متشابه است(1).

روش تفسیر آیات متشابه

در مورد تفسیر آیات متشابه وظیفه مفسر این است که آیات متشابه را به محکمات برگرداند برای مثال اگر شما به آیه شریفه (یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ)2 دست خدا بالای دست های آن هاست ظاهر واژه «ید» یعنی دست، ممکن است کسی توهم کند که مقصود این است که خدا مثل ما دست دارد، چون این احتمال در آیه وجود دارد و احتمال دومی هم وجود دارد، که بگوییم «مقصود از دست اینجا قدرت است» چون عقلاً دلیل داریم که «خداوند جسم نیست» بنابراین مقصود اینجا «دست جسمانی نیست» بلکه مقصود قدرت خداست که فرای همه قدرت هاست، یا معنای دیگری را در آن احتمال بدهیم.

در این موارد که آیه متشابه می شود و چند احتمال در آن وجود دارد، باید آیه را به آیات محکم ارجاع بدهیم. به عنوان مثال این آیه شریفه را ارجاع می دهیم به آیه (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ)3 در سوره شوری می فرماید «یَدُ اللّهِ» و اینجا می فرماید: (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) هیچ چیزی مانند خدا نیست

ص:114

یعنی خدا مثل ما دست ندارد یعنی جسم نیست، پس معلوم می شود که ظاهر این آیه «یداللَّه» مراد نیست و باید آیه را به معنای «قدرت» تأویل کنیم. بنابراین آیات متشابه را باید به محکمات برگردانیم.

در همین آیه هفتم سوره آل عمران هم، ما را راهنمایی می کند و می فرماید: (هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ)1 یعنی این آیات محکم، مادر «کتاب» است. «ام» یعنی «محل رجوع» به امام جماعت هم که می گوییم «امام» چون دیگران به او رجوع می کنند و اقتدا می کنند و محل رجوع دیگران است. آیات محکم محل رجوع و اساس است و بقیه به او بر می گردند. به «مادر» هم که «ام» می گویند به این علت است که فرزند به سوی او باز می گردد. بنابراین محکمات در آیات قرآن حکم مادر را دارند و باید آیات دیگر به آن ها برگردند تا معنای آن ها روشن شود.

هم چنین در سوره قیامت می فرماید: (إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ)2 برخی انسان ها روز قیامت به پروردگارشان نگاه می کنند. اگر ظاهر این آیه شریفه را بگیریم نتیجه این می شود که یا «خداوند جسم است که دیگران می توانند به آن نگاه کنند» یا نه مقصود از «ناظره»، در اینجا «شهود دل» است یعنی با چشم دل او را درمیابند؛ چون دو احتمال در آیه وجود دارد، بنابراین آیه از آیات متشابه می شود و برای تفسیرش باید آنرا به آیات محکم ارجاع بدهیم. آیه محکمی مثل: (لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ)3 خداوند را چشم ها درکش نمی کنند ولی او چشم ها را درک می کند. از این آیه فهمیده می شود که خداوند دیدنی نیست، چون جسم نیست که کسی او را ببیند اگر

ص:115

جسم باشد محدود است و مخلوق است، بنابراین (إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ) که دو احتمال در آن بود یکی «شهود با چشم» و یکی «شهود با دل» معنایش شهود با چشم نمی باشد که انسان با چشم سر خدا را ببیند زیرا دیدن با چشم سر لازمه اش این می شود که خداوند جسم باشد از این رو با توجه به آیه محکم 103 سوره انعام، معنای آیه متشابه (إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ) روشن شد.

ص:116

*پرسش

مثلاً: به پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داده شده بود به سوی بیت المقدس نماز بخوانند بعد از مدتی که شرایط عوض شد زمان این حکم موقت نیز پایان یافت لذا این حکم برداشته شد و حکم دائمی که نماز به سوی مسجد الحرام است بیان شد که در آیه 144 سوره بقره تغییر قبله از بیت المقدس به مسجد الحرام آمده است.

دوم) این آیه به یهودیان و مسأله تورات مربوط می باشد زیرا یهودیان گاهی برخی آیات تورات را تغییر می دادند یا به فراموشی می سپردند در اینجا می فرماید: «اگر چنین چیزی اتفاق افتاد ما بهتر از آن را می آوریم.» در حقیقت این آیه به تورات و نسخ و فراموشی آیات آن اشاره دارد.

سوم) آیه مربوط به تغییر و جایگزینی معجزات و نشانه های الهی در بین مردم باشد که اصطلاحاً به آن «نسخ تکوینی» می گویند.

به عنوان مثال یک رهبر الهی در جامعه ظهور می کند و بعد شهید می شود یا رحلت می کند، خدا شخص دیگری را مثل او یا بهتر از او جایگزین او می کند و این طور نیست که اگر پیامبری یا امامی یا ولی خدایی از دنیا برود و به اصطلاح نسخ شود، خداوند جایگزین بهتر یا مثل او را نداشته باشد. این سه تفسیر در مورد این آیه شریفه مطرح شده است(1). البته مانعی ندارد که این آیه به هر سه معنا اشاره داشته باشد چون ما «استعمال لفظ در اکثر از معنا» را در قرآن قبول داریم.

اگر نسخ در آیه مذکور به معنای اول باشد یا به هر سه معنا باشد به هر حال معنای اول را هم در بر می گیرد از این رو پرسش «قانون خدا مگر بد و خوب دارد یا ضعیف و قوی دارد؟ و یا این که مگر تمامی قوانین خداوند از

ص:118

نظر خوبی یکسان نیستند.» را چنین پاسخ می دهیم که همان طوری که گذشت نسخ یعنی تغییر یک قانون، قانونی که در اصل، موقت و برای شرایط خاصی قرار داده شده بود. قوانین هم معمولاً تابع مصلحت ها هستند، یعنی هر مصلحتی که پدید می آید یک قانونی را مناسب با آن قرار می دهند.

به عنوان مثال گاهی در شرایط جنگی یک قانونی می آید که در شرایط عادی، دیگر آن قانون کارآیی ممکن را ندارد یعنی مصلحت ها و ضرورت ها تغییر کرده لذا قانونی می آید که از جهاتی ممکن است بهتر از آن باشد.

از این رو این تعبیر آیه (بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها) یعنی چه؟ یعنی قانون دومی که می آید آیا قانونی است که مثل اوست یا بهتر؟ اگر قانونی بهتر است، چرا از اول نیامد پاسخش این است که همان طوری که آن حکم در شرایط جنگی بهترین حکم و بهترین قانون است، این حکم هم در شرایط صلح بهترین قانون است. اگر قانونِ زمان صلح را ببریم در زمان جنگ، قانونِ خوبی نخواهد بود و موجب ضرر است و اگر قانون جنگی را در زمان صلح اجرا کنیم، مردم اذیت می شوند چون سخت گیرانه است. پس هر قانونی در شرایط خودش خوب است. ممکن است این دو قانون کاملاً مثل هم باشد، ولی آن قانون در آن شرایط بهترین است و قانون دوم در شرایط عادی بهترین است.(1) -(2)

ص:119

* پرسش

*پرسش

معرفی می کند. بنابراین هر چند به نظر می رسد گاهی الفاظ تکرار شده، ولی معانی تکراری نیست!

دیدگاه دوم) برخی معتقدند تکرار در قرآن هست، ولو لفظاً ولی ما باید ببینیم «چرا در قرآن مطالبی مکرر آمده است؟» قبل از پاسخ به این پرسش بنگریم که «قرآن چگونه کتابی است؟» قرآن کتاب تربیت است، کتاب تربیت و هدایت مستلزم آن است که گاهی اوقات، مسائل تربیتی برای کسی که مورد تربیت قرار می گیرد تکرار شود، هر مربی و هر معلمی، هر پرورشگری مطالبی را مکرر برای شخص مورد تربیت می گوید، تا این ها برایش ملکه شود و در ذهن و جان او جای گیرد و به صورت ثابت در آید. و این اشکال ندارد و در نظام تعلیم و تربیت امروزی تکرار را کسی منع نمی کند البته نباید تکرار ملال آور و خسته کننده باشد بلکه لازم است در حد ضرورت و مصلحت باشد.

قرآن هم کتاب تربیتی است و از همین روش استفاده کرده است. بنابراین باید گفت. اولاً تکرارهای قرآن فایده های تربیتی دارد و هر تکراری ناپسند نمی باشد. دوم این که به مناسبت های مختلف و در حد ضرورت تکرار شده است و سوم این که در هر قسمتی از این تکرارها همان طور که اشاره شد از زاویه خاصی نگاه شده مثلاً همین دو موردی که در پرسش آمده داستان میهمانی حضرت ابراهیم در سوره هود آیه 69 آمده و در سوره عنکبوت آیه 31 هم این مطلب را می بینید اما در سوره هود، میهمان نوازی حضرت ابراهیم و آداب میهمان داری مورد تاکید واقع شده است و در سوره عنکبوت اصلاً بحث میهمان نوازی حضرت ابراهیم مطرح نشده است بلکه بُعد دیگری از مطلب مورد توجه واقع شده است که این فرشتگان آمدند خانه حضرت ابراهیم علیه السلام و چی گذشت! و چه کاری انجام دادند!

ص:122

یعنی در هر کدام از این آیات می بینیم به مناسبت آن استفاده ای که می خواستند از این داستان بکنند یک پنجره ای از این داستان باز شده است. چهارم این که تکرار این داستان و امثال آن نشان می دهد این ماجرا خیلی مهم است یعنی خود تکرار، نشان می دهد که این مطلب مهم است و باید به آن توجه ویژه شود و از زاویه های مختلفی به این موضوع نگاه شود. لذا در مورد (یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ) موضوع آیات در مورد رستاخیز و انکار مخالفین است که چه موقعی این وعده رستاخیز واقع می شود؟ و می بینیم در آیه های مختلف که در هر موردی یک واقعه ای بوده و این سوال از طرف مخالفین تکرار شده و پاسخ مناسب همان واقعه هم داده شده است.

لذا امکان دارد افراد متعددی، در وقایع گوناگونی یک سوالی را از پیامبر کرده باشند، و پاسخ های مناسب خودشان را در همان واقعه، گرفته باشند. از این رو اگر به موارد سوال در آیات مراجعه شود متوجه می شویم که مسأله تکرار در این موارد حداقل کمتر به ذهن می رسد.

ص:123

*پرسش

رکوع فرازی چند از آیات قرآن مجید است که معمولاً دارای محور موضوعی واحد می باشد. برای مثال آیات 30 تا 37 سوره مبارکه بقره یک رکوع از قرآن مجید می باشد که داستان خلقت حضرت آدم علیه السلام را بیان می کند.

شیعیان در نمازها بعد از قرائت حمد یک سوره کامل می خوانند اما برخی مذاهب اسلامی در رکعات نماز پس از قرائت حمد، یک رکوع از قرآن می خوانند و نام گذاری رکوع نیز به همین موضوع بر می گردد. در قرآن برای نشان دادن پایان هر رکوع از حرف (ع) استفاده شده است. عدد رکوعات قرآن طبق نظر مشهور 540 فقره است.(1)

ص:125

*پرسش

مثلاً آیه (وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّهِ)1 وقتی نازل شد - برخی گفته اند این آخرین آیه ای بود که نازل شد - در سوره بقره قرار گرفت،(1) پس این بدان معنا نیست که سوره بقره آخرین سوره ای است که به پیامبر نازل شده بلکه جای این آیه در آنجا قرار گرفته است.

پس آیات و سوره ها را می توان گفت که «توقیفی» است؛ یعنی تعیین سوره ها، مقدار سوره ها و آیات، به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و وحی بوده و به استناد معصومین علیهم السلام می باشد.(2) مثلاً مشهور است که مجموع آیات قرآن که تعداد آن 6236 آیه می باشد به امیرالمؤمنین علی علیه السلام و قرائت این حضرت نسبت می دهند که آن هم طبق قرائت پیامبراکرم صلی الله علیه وآله بوده است. هرچند که در این مورد تحقیقات بیش تری مورد نیاز است که امیدواریم برخی از محققان قرآنی این بحث را به عنوان موضوع پایان نامه و کتابی انتخاب کنند و تحقیق کامل تری در این زمینه انجام دهند.

ص:127

ص:128

ص:130

- در برخی از احادیث هم آمده است که «علم نور است»(1) یا امامان معصوم علیهم السلام نور هستند(2). با توجه به مطالب فوق لازم است بدانیم که «نور» چیست؟ نور یک پدیده ای است که در ذات خودش آشکار است و چیزهای دیگر را هم آشکار و روشن می کند. نور دارای ویژگی هایی می باشد که برخی از آن ها را بر می شماریم.

«نور زیباست».

«سرچشمه زیبایی هاست».

«بالاترین سرعت ها از نور است».

«نور وسیله مشاهده موجودات است».

«نور پرورش دهنده گیاهان و گل ها است».

«نور موجب پیدایش رنگ ها می شود».

«نور باعث نابودی میکروب ها می شود».

«انرژی های زمین از نور تأمین می شود».

«افراد گمشده به وسیله نور راه خودشان را پیدا می کنند و هدایت می شوند».

با توجه به مطالب فوق روشن شد که نور ویژگی حیات بخشی و هدایت گری دارد پس اگر قرآن می فرماید: «خدا نور است.» در حقیقت این یک نوع تشبیه است یعنی خدا هم چون نور هدایتگر و حیات بخش است و هر موجودی به هر اندازه ای که با او ارتباط برقرار کند از نورانیت او برخوردار می شود. که گاهی یک موجودی مثل پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نور می شود یا قرآن کریم که کلمات خداوند تبارک و تعالی است نور است و یا امام و

ص:132

علم نور می باشند؛ در حقیقت این ها همه به خاطر ارتباطشان با خدا و به تعبیری آیینه بودن برای خدا و واقع نمایی شان نور هستند چرا که انسان را به سوی نور و سرچشمه نور واقعی که خداست رهنمون می شوند. آری در حقیقت این نور الهی است که به همه جان تازه می بخشد حرکت و پرورش می دهد و افراد را هدایت می کند.

یادآوری

دو نوع «نور» وجود دارد.

نور مادی و نور معنوی. نور مادی، حسی و ظاهری.

همین نوری که به وسیله الکتریسته ایجاد می شود و ما آن را می بینیم. آیا به خدا که نور می گویند یعنی همین نور؟! که با آیه (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ)1 روبه رو می شویم که هیچ چیز مثل خدا نیست پس خدا نمی تواند جسم باشد ولو به صورت یک جسم لطیفی مثل نور باشد. پس در حقیقت این یک نوع تشبیه، برای نور معنوی است که قسم دوم نور می باشد، لذا می گوییم خدا نور است اما نوری معنوی، همان طور که پیامبر و امام و قرآن نور هستند اما نور معنوی؛ بنابراین در اینجا هدف این بوده که نقش هدایتی خداوند تعالی را به وسیله «مثال نور» به ما معرفی کنند نه این که می خواهند بگویند که خداوند تبارک و تعالی نور ظاهری و حسی و مادی است.

نتیجه

آیه (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) می خواهد «مثلیث» و این که خدا مثل چیزی باشد مثلاً جسم باشد را نفی کند، نه تشبیه کردن خدا به چیزی را، بلکه ما

ص:133

گاهی برای فهم معارف عالی نیاز به تشبیه معقولات به محسوسات داریم تا مطلب را خوب درک کنیم.

به عنوان مثال ما برای این که خدا را به کودکان معرفی کنیم تا او را بیش تر بشناسد برایش مثال می زنیم و این اشکال ندارد؛ اما این بدین معنا نیست که خدا مثل دارد. مثل داشتن خدا، یک مطلب است و این که خدا را تشبیه بکنیم به چیزی که درک آن ممکن و راحت تر شود مطلب دیگر می باشد، و این آیات درصدد بیان این دو مطلب می باشند.

ص:134

*پرسش

*پرسش

* پرسش

تفسیر اول

مقصود این باشد که این علوم مخصوص خداست، اما جزییات آن مراد است؛ به عبارت دیگر جزییات بارش باران مانند مکان و زمان دقیق آن، و هم چنین در مورد فرزندی که در رحم است خصوصیات جسمی و خصوصیات روحی اش و استعدادهای نهفته در وجود کودک و مانند آن را کسی نمی تواند به طور دقیق پیشگویی کند.

آری، ممکن است ما با سونوگرافی به صورت کلی اطلاع پیدا کنیم دختر است یا پسر و حتی برخی از متخصصان بتوانند تشخیص دهند که حدوداً چند روز دیگر به دنیا می آید، ولی جزییات دقیق در مورد خصوصیات جسمی و روحی و امثال آن از دسترس بشر خارج است ولی خداوند تمام این جزییات را می داند.

تفسیر دوم

این که عبارت (وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ) و جمله قبل از آن (وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ) دو جمله معترضه است. بنابراین تفسیر، علم به نزول باران و خصوصیات آن مخصوص پروردگار نیست و انحصار آن از آیه استفاده نمی شود. و معنای جمله (وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ) هم این است که خدا آنچه را که در رحم مادران است می داند ولی از آنجا که این دو جمله معترضه است سیاق انحصار علم امور مذکور به خدا، شامل این قسمت آیه نمی شود.(1) و دیگران هم می توانند از داخل رحم ها و نزول باران اطلاع یابند.

اگر تفسیر دوم را در آیه بپذیریم دیگر این آیه درصدد بیان این نکته نمی باشد، که فقط خداوند می داند که فرزند در رحم مذکر است یا مونث؛

ص:138

بلکه آیه می فرماید «خداوند به این مسأله علم دارد و این علم دیگران را نفی نمی کند. بلکه انسان ها نیز می توانند با کاوش در زمینه های مختلف در روابط با پدیده ها و واکنش های شیمایی کرموزوم ها و سلول های جنین، تأثیر غذاها و داروها، به جنس جنین پی ببرند و مقدماتی را برای این کار فراهم کنند که بچه پسر یا دختر شود و حتی می تواند این مسأله قبل از انعقاد نطفه یا بعد از انعقاد نطفه اتفاق بیفتد و آیات تعارضی با یافته های علوم پزشکی نخواهد داشت.

دکتر «دَیاب» در کتاب «طب در قرآن» بنابر فرضی که تفسیر اول را در آیه بپذیریم چند تفاوت بین علم خدا و علم بشر بر می شمارد و می گوید.

1. علم خداوند معمولاً نیاز به واسطه ندارد اما بشر نیاز به دستگاه و واسطه دارد.

2. علم خداوند در معرض سهو و خطا نمی باشد ولی انسان ها گاهی مرتکب سهو و خطا و اشتباه می شوند.(1)

3. خداوند تمام خصوصیات جنین را می داند ولی ما برخی از آن را می دانیم.

جمع بندی و نتیجه گیری

برای آیه شریفه مورد بحث دو تفسیر ارائه شده است.

1. مقصود از علم خداوند به جنین علم به جزییات جنین می باشد (ویژگی های جسمی، روحی، استعدادها و...) و هم چنین منظور از علم خداوند به نزول باران، علم به جزییات آن می باشد (زمان و مکان دقیق باران و مقدار دقیق آن و...)

2. عبارت «وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ» و «یُنَزِّلُ الْغَیْثَ» دو جمله معترضه می باشند بنابراین تفسیر علم به «آنچه در رحم ها می باشد» و علم به «نزول باران» مخصوص خداوند نیست بلکه دیگران نیز می توانند از آن مطلع شوند.

ص:139

نتیجه: هر کدام از این دو تفسیر را که بپذیریم در میابیم که آیه با یافته های علمی تعارض ندارد و در حقیقت توهم تعارض شده بود که با اندکی دقت رفع توهم می شود.

در کتاب «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن» این آیات و آیات رعد/ 8 و فاطر/ 11 مطرح شده است و نظرات پزشکان مختلف از جمله دکتر پاک نژاد، دکتر دَیاب و دیگران آمده است دیدگاه های تفسیری و صاحب نظران مثل تفسیر شریف «المیزان»، «نمونه» و «اطیب البیان» و... مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که ذکر همه آن ها در این مجال ممکن نیست، علاقه مندان می توانند به کتاب مذکور رجوع فرمایند و مطلب را به طور مفصل پی گیری کنند.(1)

ص:140

این شأن نزول از امام صادق علیه السلام نقل شده و مرحوم سید مرتضی و بسیاری از مفسرین هم این را پذیرفته اند. افرادی که خدمت پیامبر می آمدند دو گروه بودند برخی ثروتمند و صاحب مقام بودند، برخی هم مثل «عبداللَّه بن مکتوم» فقیر بودند. مشی و روش پیامبر، چنین بود که به فقرا و به افراد مومن خیلی احترام می گذاشت ولی گاهی افرادی دور انسان جمع می شوند و با انسان صحبت می کنند، با این که نسبت به دیگران لطف و مرحمت دارد ولی صحبت با این افراد ممکن است باعث کم توجهی به دیگران شود از این رو این آیات به پیامبر یادآور می شود که سزاوار نیست تو از افراد تلاشگر مومن، و خدا ترس مانند «عبداللَّه مکتوم» غافل شوی! مواظب باش که پرداختن به افراد دیگر شما را از این ها باز ندارد! این آیات تذکری نسبت به پیامبر بود؛ و صدر آیات در مورد آن شخص اموی بود.

برخی شأن نزول دیگری برای این آیات نقل کرده اند که عده ای از سران قریش نزد پیامبر آمدند و با پیامبر صحبت می کردند و در همین حال «عبداللَّه بن مکتوم» وارد شد و چون نابینا بود و متوجه مجلس نبود، مکرر سخنان پیامبر را قطع می کرد و تقاضای تعلیم قرآن می کرد - طبق این شأن نزول - پیامبر ناراحت شد و آثار ناراحتی در چهره اش نمایان شد که این آیات فرود آمد و ارزش افراد مومن را یادآوری کرد. البته این شأن نزول با اخلاق کریمانه پیامبر که (إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ)1 سازگار نیست و منافات دارد؛ هم چنین با خود تعابیر آیات نیز، هماهنگ نمی باشد زیرا در اوایل آیات می فرماید: «عَبَسَ وَ تَوَلّی» از شخصی دیگر صحبت می کند، بعد دنبال آیه خطاب به پیامبر می کند (وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی)2 یعنی شأن نزول دوم با سیاق آیات سازگاری چندانی ندارد، بنابراین ما شأن نزول اول را ترجیح می دهیم.

*

ص:142

پرسش

که، پیشاپیش حرکت کرده بودند و از آن منطقه عبور کرده بودند، دستور بازگشت دادند، و مقداری صبر کردند تا حاجیانی که در راه هستند به آن مکان برسند، زیرا آنجا منطقه ای بود که راه مردم از هم جدا می شد و هر گروهی از یک مسیر به طرف شهر و دیار خود می رفت و به اصطلاح چهار راهی بود که افراد از آنجا به بخش های مختلف جزیرة العرب می رفتند.

وقتی همه حاضر شدند جهازهای شترها را بر روی هم گذاشتند و حضرت بالا رفتند، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، براساس دستوری که از طرف خدا، به او داده شده بود، خطبه مفصلی خواندند که این خطبه در منابع حدیثی، مثل بحارالانوار، و هم چنین الغدیر و کتاب های دیگر نقل شده، پیامبر اسلام، در آن خطبه به صورت مفصل از مردم اقرار گرفتند و فرمودند: آیا من نسبت به شما، اولی به خودتان نیستم، مردم گفتند: بلی، و در نهایت دست امیرالمؤمنین علی علیه السلام را بالا بردند، و فرمودند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» هر کس که من مولای اویم، این علی مولای اوست، بعد از این که، خطبه پیامبر تمام شد، «حصان بن ثابت» که یکی از شعرای صدر اسلام و از یاران پیامبر بود شعری در این زمینه سرود و بسیاری از اصحاب پیامبر از جمله «عمر» به امیرالمؤمنین علیه السلام این مقام خلافت، و ولایت امت را، تبریک گفت که پیغمبر اسلام، او را به جانشینی خودش، و به سرپرستی و ولایت مردم، انتخاب کرد و به اصطلاح او را امام مردم و جانشین خودش قرار داد و بسیاری از افراد با حضرت در آن روز بیعت کردند بعد از این جریان، آیه شریفه (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ)1 نازل شد.

ص:145

امروز که جانشین پیامبر مشخص شد! و امروز که مسأله نبوت و دین اسلام به وسیله خلافت و امامت، امیرالمؤمنین علیه السلام ادامه پیدا خواهد کرد، و منقطع نخواهد شد و دین، الی یوم القیامة مستمر خواهد بود. امروز کسانی که کافر شدند از دین شما مأیوس شدند، پس دیگر از آن ها نترسید! آن ها نمی توانند به این دین ضربه ای بزنند و نمی توانند این دین را به صورت دین موقت مطرح کنند؛ پس، فقط از خدا بترسید، (انسان مومن نباید غیراز خدا از کسی بترسد)، (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)1 امروز با مسأله امامت و ولایت دین شما را کامل کردم، و نعمت خودم را بر شما تمام کردم، و اسلام را به عنوان دین کامل برای شما پسندیدم. بنابراین، آیه شریفه مذکور، در رابطه با روز 18 ذی الحجه، روز غدیرخم، در جریان حجة الوداع است.

این جریان در کتاب های متعددی از شیعه و سنی، نقل شده حتی برخی نوشته اند تا صد نفر از صحابه وقوع این جریان را نقل کرده اند.(1)

هم چنین از اهل سنت افراد متعددی نقل کرده اند از جمله آقای «نسایی» که یکی از نویسندگان شش گانه اهل سنت است در کتاب خصائص علی بن ابی طالب علیه السلام، همین جریان را متعدد نقل کرده است.(2)

ص:146

*پرسش

بخش دوم - علت فاصله چه بوده است؟

در همان روایات حکایت شده که پیامبراکرم صلی الله علیه وآله خوف داشتند از اینکه امیرالمؤمنین را معرفی کنند و آن ها بگویند پسرعمویش علی را حمایت می کند؛ و با توجه به تعصبات قومی و قبیلگی بعضی اصحاب مطلب را برنتابند و مشکلاتی را بوجود بیاورند.

از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در ابلاغ و اعلام این مسأله تأملی داشت و جالب این که در آیه 67 سوره مائده نیز به این مطالب اشاره شده است که (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ) ؛ (1)«ای پیامبر آن چیزی را که از طرف پروردگار به تو نازل شد تو برای مردم بیان کن»؛ (وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) ؛ «اگر این مطلب را به مردم نرسانی رسالتت را انجام ندادی».

این یک نوع تهدید است برای پیامبر اکرم این مسئله آن قدر مهم است که مساوی رسالت توست، چون ادامه نبوت و در حقیقت ادامه بقاء اسلام به ولایت و امامت و جانشینی تو بستگی دارد.

بعد در ادامه آیه می فرماید: (وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) ؛ (2)«خداوند تو را از مردم حفظ می کند.» این اشاره دارد که یک خطری نسبت به پیامبر صلی الله علیه وآله بوده یا خوف خطر وجود داشته یا احتمال چنین خطری را پیامبر اکرم می داده، که خداوند وعده می دهد که ما شما را حفظ می کنیم این مطلب را اعلام کن و نگران نباش!

بعد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در روز 18 ذی الحجة طبق احادیث مردم را در غدیر خم جمع کردند و دستور دادند افرادی که جلو رفته اند برگردند و

ص:148

صبر نمودند قافله های بعدی بیایند و بر فراز جهازهایی از شتران رفتند و آن خطبه طولانی را خواندند و اعلام کردند «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» هر که را من مولای اویم این علی مولای اوست... بنابراین به نظر می رسد علت فاصله طبق احادیث و طبق نکته ای که در خود آیه 67 سوره مائده هست به خاطر آن خوف خطر بود که احیاناً برخی این موضوع را برنتابند.

این که خداوند در آیه می فرماید: (وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ)1 مگر پیامبر از مردم یا از جانش می ترسید که بیان این مطلب را ده روز به تاخیر انداخت؟ در روایات نیز آمده است که پیامبر نسبت به این مسأله و واکنش هایی که ممکن است برخی افراد در مورد ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نشان دهند خوف داشت.(1)

در حقیقت اینجا ترس به خاطر «دین و اسلام» بود. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می ترسید که زحمات 23 ساله او در اثر مخالفت های با ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام با خطر روبرو شود، و به خاطر خطری که به اسلام می رسید و خطری که متوجه نبوت و ولایت می شد خوف داشت؛ نه این که پیامبر اسلام ترس شخصی داشته باشد. در حقیقت اینجا «ترس بر مکتب» بود مثل این که شما می گویید: «من از فلان دشمن می ترسم که به اسلام ضربه بزند.» این ترس مقدس و نیکویی است و این ترس باعث می شود که انسان تأملی کند و راهکاری بیندیشد تا این خطر را بر طرف کند.

ص:149

*پرسش

*پرسش

در مورد شفاعت نیز آیات متعددی داریم که ظاهر برخی از آیات، چنان چه در پرسش آمده شفاعت را نفی می کند.

آیه 48 سوره بقره که می فرماید: (وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ) ؛ (1)«خودتان را حفظ کنید از عذاب روزی که هیچ کس به جای دیگری عذاب و مجازات نمی شود و هیچ شفاعتی پذیرفته نمی شود و هیچ عوضی هم از کسی گرفته نمی شود».

مثل دنیا نیست که انسان بتواند پارتی بازی بکند یا مثلاً گناه کسی را به عهده بگیرد و جریمه اش را بپردازد، چنین چیزی در رستاخیز وجود ندارد. در حقیقت در این آیات همه راه هایی که در دنیا انسان ها برای فرار از مجازات استفاده می کنند نفی شده، جریمه به عهده گرفتن، وساطت و شفاعت گری، پارتی بازی کردن، غرامت پرداختن برای خطاکار و هم چنین به یاری آمدن دوستان همه و همه نفی شده است. در آیاتی مثل آیه 254 بقره و 48 مدثر هم چنین روشی پیش گرفته شده است.

اما در مقابل دسته دیگری از آیات قرآن کریم شفاعت را می پذیرد ولی شرایطی را برای شفاعت کننده یا شفاعت شونده بیان می کند از جمله در سوره زمر آیه 44 می فرماید: (قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً) این آیه شفاعت را نفی نمی کند و می گوید شفاعت هست ولی شفاعت از آنِ خداست.

و در آیه 28 انبیاء می فرماید: (لا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضی) ؛ «شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که مورد رضایت باشد.» یعنی شفاعت را می پذیرد ولی مشروط به رضایت خداوند تبارک و تعالی.

ص:152

و در آیه 255 بقره می فرماید: (مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ)1 ؛ «چه کسی نزد خدا شفاعت می کند مگر با رخصت الهی.»(1) یعنی شفاعت هست ولی با رخصت الهی.

پس این آیه در حقیقت دو نوع شفاعت را مطرح می کند یکی شفاعتی که بدون اجازه خدا باشد که جایز نیست و انجام نخواهد پذیرفت و دیگر شفاعتی که با اجازه خدا و رخصت الهی باشد که این شفاعت انجام می گیرد.

در آیه 87 مریم باز شفاعت را می پذیرد ولی یک شرطی برایش قرار می دهد (لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً) کسی که بخواهد شفاعت کند، باید نزد خداوند عهد و پیمان قبلی داشته باشد.

نتیجه

از آن چه گذشت به دست می آید که آیات شفاعت دو دسته است: یک دسته به ظاهر شفاعت را نفی می کند، یک دسته شفاعت را با شرایطی اثبات می کند. جمع بین این آیات چنین می شود که شفاعت دو قسم است قسمی که بدون اذن خدا باشد و شبیه به پارتی بازی های دنیا باشد این قسم ممنوع است و در قیامت انجام نمی شود. قسم دوم شفاعتی که با اجازه خدا و با شرایطی که در آیات و روایات بیان شده و این قسم انجام می شود.

ص:153

*پرسش

*پرسش

حق روزه را ادا کرده باشد، روز قیامت مورد شفاعت آن قرار می گیرد و یا کسی که قرآن را تلاوت کرده و به آن عمل کرده و هم چنین باعث نشر آن شده باشد، قرآن چنین اشخاصی را شفاعت می کند.

یادآوری

خداوند خودش اولین شفیع(1) است. ولی خداوند کارهایش را با واسطه انجام می دهد به خاطر این که هم احترامی باشد به کسانی که شفاعت می کنند مثل پیامبر صلی الله علیه وآله و قرآن کریم؛ و هم چنین نوعی قدردانی از علما و شهدا می باشد. این نوع شفاعت جایگاه این افراد را به مردم نشان می دهد که در دنیا اگر کسی می خواهد پیامبر صلی الله علیه وآله شفیعش باشد یا علما و شهدا شفیعشان باشند باید راه این افراد را برود و به این ها نزدیک شود.

چه کسانی مورد شفاعت واقع می شوند؟

در آیات قرآن گاهی تعبیر شده است به (لِمَنِ ارْتَضی)2 یا (لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی)3 یعنی خداوند شفاعت را اجازه می دهد برای کسانی که مورد رضایت خداوند تبارک و تعالی باشد، یعنی زندگی و مشی آن ها در مسیر الهی و در راه مستقیم قرار داشته ولی لغزش هایی پیدا کرده که این لغزش ها با شفاعت مورد بخشش واقع می شود.

و نیز در احادیث بیان شده که اهل شرک و کفر مورد شفاعت واقع نمی شوند. در دنیا شخص می تواند از شرک و کفر توبه کند اما رستاخیز دیگر جای برگشت از شرک و کفر نمی باشد؛ از این رو شرک و کفر مورد شفاعت قرار نمی گیرد.

ص:156

هم چنین در روایات هم از پیامبر صلی الله علیه وآله هم از امام صادق علیه السلام حکایت شده که «لاینال شفاعتنا من استخف بالصلوة»؛ (1)«شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی رسد».

پس کسی که می خواهد مورد شفاعت واقع شود باید با آن شخص شفیع ارتباطی برقرار بکند و به نوعی شبیه آن بشود و در مسیر او قرار گیرد. مثلاً کسی که می خواهد مورد شفاعت امام حسین علیه السلام قرار گیرد باید حسینی باشد، نمی شود انسان یزیدی باشد و شفاعت امام حسین علیه السلام را طلب کند.

ص:157

*پرسش

دیگران تجاوز کرده کسی هست که از من حمایت کند. از این رو، علاوه بر این که نوعی پارتی بازی غیرعادلانه است، اثر منفی تربیتی هم در شخصی که مورد شفاعت واقع شده دارد. که چنین شفاعتی را شفاعت باطل و غیرصحیح می گوییم. و این نوع شفاعت در قرآن جایی ندارد.

نوع دوم شفاعتی است که شفاعت شونده، در اثر ارتباط با شفاعتگر، تغییری در خودش ایجاد می کند و در مسیر رضایت الهی و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و قرآن قرار می گیرد و اگر در این مسیر، لغزش هایی از او سر زد، همان در مسیر قرار گرفتن و ارتباط با آن شفاعتگر مانند پیامبر یا شهدا، باعث می شود که وضع نامطلوب خودش را تغییر دهد و شایسته بخشش شود، آن وقت این تغییری که در او ایجاد می شود زمینه را ایجاد می کند که خداوند به شفاعتگر اجازه دهد که این شخص را شفاعت بکند. به عبارت دیگر شفاعت از واژه «شفع» به معنای «جفت شدن» می باشد یعنی شفاعت کننده جفت شفیع می شود و کمبودهای او را جبران می کند به تعبیر دیگر دست او را می گیرد بالا می آورد و در مسیر کمال او را رشد می دهد، نقصان های او را جبران می کند نه این که آن شخص را به همان صورتی که ناقص است و مشکلات دارد مورد عفو و بخشش قرار بدهد.

و تفاوت شفاعت نوع اول و دوم همین جا روشن می شود که شفاعت نوع اول، موجب جسارت بیش تر مجرم می شود و اثرات سوء تربیتی دارد اما شفاعت نوع دوم، موجب می شود که مجرم و خطاکار، در مسیر کمال قرار بگیرد، رشد کند و ناامید نشود، بلکه نقطه امیدی در دل او زنده شود.

آری «شفاعت» باعث ایجاد امید در افراد است. فردی که گناه کرده اگر راهی مثل توبه و شفاعت برای او نباشد ناامید می شود و همان مسیر غلط خودش را تا آخر عمر ادامه می دهد. ولی خداوند تبارک و تعالی با روش

ص:159

حکیمانه، راه هایی را برای تربیت گنه کاران قرار داده که وقتی گناه می کنند نا امید و مأیوس نشوند، و حتی مأیوس شدن از رحمت الهی را از گناهان بزرگ شمرده است. و به شخص خطاکار فرصت می دهد مسیرش را به طرف قرآن، شهدا، علما و در مسیر پیامبران و اولیای الهی تغییر دهد و در نتیجه مورد شفاعت آن ها قرار بگیرد و آن لغزش ها جبران شود. پس در حقیقت شفاعت نوعی ایجاد امید در گنه کار است که اثرات مثبت تربیتی دارد! نه نوعی پارتی بازی که اثرات منفی تربیتی دارد!

ص:160

*پرسش

*پرسش

*پرسش

مثلاً: در سوره یوسف آیه 98 و 99 داستان طلب استغفار برادران یوسف را می بینیم که از پدرشان می خواهند که برای آنها، استغفار کند.

و در مورد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در سوره نساء آیه 64 می خوانیم:

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً) اگر این گنه کاران وقتی به خودشان ستم کردند و گناه کردند نزد تو [= پیامبر] می آمدند و استغفار می کردند و تو هم برای آن ها استغفار می کردی حتماً خدا را توبه پذیر و مهربان میافتند».

در حقیقت خداوند تبارک و تعالی در این آیه به ما خط می دهد که وقتی گناهی کردید و مشکلی پدید آمد خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله بروید و از او بخواهید که برای شما استغفار و طلب بخشش کند که این نوعی توسل و شفاعت طلبی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است و حضرت هم این شفاعت را انجام می دهد، و خدا هم وعده می دهد که من توبه پذیر و مهربان هستم.

ص:164

د) معادشناسی

*پرسش

و عمل هستند که اندکی از آن ها، از امت های بعدی مثل امت اسلام می باشد و بسیاری از آن ها از امت های پیشین هستند.

این مروری بود بر آیات، حال در تفسیر این آیات باید ملاحظه شود که مقصود از این پیشگامان، که گروه اندکی از آن ها، از امت پیغمبر اسلام هستند چه کسانی هستند؟

تفسیر اول

در برخی از روایات آمده که «سابقین» هابیل - مومن آل فرعون - حبیب نجار - و امیرالمؤمنین علی علیه السلام هستند که از پیشگامان امت ها در ایمان آوردن به پیامبران الهی بودند. در این روایت می بینیم سه نفر از سابقین از امت های قبلی هستند و یکی از آن ها از امت اسلام که حضرت امیر علیه السلام است، اگر این گونه روایات و این گونه تفسیر ملاک باشد افرادی که سابقه در نیکی و ایمان دارند یعنی آن اصحاب خاص مثل امیرالمؤمنین علی علیه السلام در امت اسلام اندک بودند، و در امت های پیشین زیادتر بودند.

چرا پیشگامان ایمان در امت های پیشین زیادتر بودند؟ چون تعداد پیامبران قبلی زیادتر بوده پیغمبر اسلام یک نفر است و یک صحابی خاص مثل امیرالمؤمنین علی علیه السلام دارد یا تعداد اندکی صحابه پیشگام مثل امیرالمؤمنین علی علیه السلام دارد، اما امت های پیشین، تعدادشان فراوان است، پیامبرانشان زیاد است و اصحاب سابقین آن ها، به صورت طبیعی نسبت به امت اسلام، زیادتر خواهد بود.

تفسیر دوم

در روایت دیگری حکایت شده که از پیغمبر صلی الله علیه وآله سوال شد: «مقصود از این سابقین چه کسانی هستند؟» حضرت پاسخ فرمودند «علی علیه السلام و پیروان او سابقون هستند»!

ص:166

بنابراین مطلب که امیرالمؤمنین علی علیه السلام و پیروان او سابقین باشند معنا چنین می شود گروه زیادی پیشینیان شیعه و گروه اندکی از پیشینیان شیعه که از مقرّبین هستند.

این دو تفسیری بود که در مورد این آیات مطرح است ولی آن چه که در پرسش آمده بود آیا واقعاً عده کمی از مردم آخرالزمان به بهشت می روند این با هر دو تفسیر آیه ناسازگار است! زیرا معنای آیه این است که یک عده ای از سابقین در امت های پیشین نسبت به امت اسلام زیادتر بودند، یا در صدر اسلام نسبت به آخرالزمان زیادتر بودند؛ اما این بدین معنا نیست که افراد کمی از امت آخر الزمان به بهشت می روند بلکه بدین معنا است که در آخر الزمان، افرادی که جزء سابقین باشند، یا در امت اسلام، افرادی که جزء سابقین باشند و به بهشت بروند کم خواهند بود، ولی می توانند از اصحاب یمین باشند و به بهشت بروند زیرا دو گروه به بهشت می روند یکی (فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ) ، یکی (السّابِقُونَ السّابِقُونَ) .

ص:167

*پرسش

«هر کس، از مرد یا زن، [کار] شایسته ای انجام دهد، در حالی که او مؤمن است، پس قطعاً، او را به زندگانی پاکیزه ای زنده می داریم؛ و قطعاً، مزدشان را طبق بهترین چیزی که همواره انجام می دادند، به آنان پاداش خواهیم داد».(1)

بنابراین اگر انسان «مومن» باشد، و «عمل صالح» انجام بدهد چه مرد باشد چه زن پاداش خودش را دریافت می کند و پله های تکامل را می گذراند و به درجات عالی می رسد و این به مرد بودن، یا زن بودن ارتباطی ندارد. چه خانم هایی مثل حضرت زهرا علیها السلام به عالی ترین درجات انسانیت رسیدند مثل حضرت مریم، حضرت خدیجه، آسیه همسر فرعون و مانند آن ها و چه بسیار از مردانی که بهترین شرایط برایشان فراهم بوده ولی از آن شرایط استفاده نکردند و مراتب کمال را طی نکردند و به بهشت نرفتند و بالعکس هم بوده است.

بنابراین تکامل انسان و سعادت و بهشت و دوزخ رفتن، به نژاد و جنس زن و مرد بستگی ندارد بلکه به «ایمان» و «عمل صالح» بستگی دارد.

ص:169

*پرسش

به این ترتیب که وقتی با این شخص روبرو شد کلوخی را برداشت و بر سر او کوبید، سر او به شدت درد گرفت، و او نزد قاضی یا خلیفه شکایت کرد. وقتی بهلول را خواستند بهلول گفت: این کار براساس مبنای خود این شخص انجام شده و این که می گوید درد دارم درست نیست، چرا که خود ایشان می گفت: چگونه هم جنس هم جنسش را می تواند آزار بدهد یا به وسیله هم جنسش عذاب شود و من با کلوخی به سر او زدم که خاک سفت شده بود و خود این آقا هم از جنس خاک است.

در حقیقت با این عملش خواست به این شخص پاسخ نقضی بدهد که چنانچه کلوخ - که انسان هم از آن جنس است - می تواند به سر انسان صدمه وارد کند و اذیت کند همان طور هم می تواند آتشی موجب عذاب آتش دیگر بشود؛ یعنی جنس آتش می تواند مایه عذاب شیطان و جنیان شود.

ص:171

ص:172

ص:174

*پرسش

(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ)1 ؛ «و جن و انسان را جز برای پرستش [خود] نیافریدم».

پس هدف خلقت عبادت است البته به معنای وسیع آن یعنی تسلیم خدا بودن و بندگی او را انجام دادن که نماز و روزه و... مظاهری از آن می باشد، خدمت به خلق دانش اندوزی و هر گونه کمال جویی و کمال خواهی و در راه خدا تلاش کردن، می تواند به نوعی عبادت باشد. مفسران ذیل این آیه شریفه از امام صادق علیه السلام حکایت کرده اند که خدای بزرگ انسان ها را نیافرید مگر برای معرفت.(1) در حقیقت معرفت مقدمه ای برای عبادت است.

2. در سوره هود می فرماید: «مگر کسی که پروردگارت (بر او) رحم کند؛ و برای همین آنان را آفرید».(2)

برخی از این آیه استفاده کرده اند که هدف خلقت «وحدت» است.

برخی دیگر از مفسران گفته اند هدف خلقت، «رحمت» است.

البته منافاتی هم ندارد چون در حقیقت «وحدت» جامعه نوعی «رحمت» الهی است ولی آن چیزی که با سیاق آیه سازگارتر است همان بحث «رحمت» است؛ یعنی خداوند می خواهد رحمتش را به مردم برساند و به تعبیر دیگر خداوند مردم را آفرید تا جلوه ای از رحمت او باشند و رحمت او را تجلی دهند.

3. در برخی دیگر از آیات هدف خلقت انسان «آزمایش» معرفی می شود و می فرماید: «(همان) کسی که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارتر است».(3)

ص:176

نکته جالب این که نمی فرماید: «أکثر عملا» نمی خواهیم ببینیم چه کسی بیش تر عبادت انجام می دهد، بلکه می خواهیم ببینیم چه کسی بهتر عمل می کند «أحسن عملا» نه «أکثر عملا». البته «عمل بهتر» با «کثرت عمل» منافاتی ندارد. بنابر این آیه یکی از اهداف آفرینش انسان ها، «آزمایش» است که کیفیت عمل افراد معلوم شود.

4. در آیه ششم سوره انشقاق هدف خلقت انسان را ملاقات پروردگار معرفی می کند و می فرماید:

(یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ) ؛ «ای انسان! در حقیقت، تو به سوی پروردگارت کاملاً تلاش می کنی (و رنج می کشی) و او را ملاقات می کنی».(1)

5. در برخی دیگر از آیات قرآن هدف خلقت را «علم» معرفی می کند و می فرماید: «خدا کسی است که هفت آسمان را آفرید و از زمین (نیز) همانند آنها را. فرمان (او) در میان آنها فرود می آید، تا این که بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و این که به یقین، علم خدا به هر چیزی احاطه دارد».(2)

در این آیه می فرماید: ما عالَم را آفریدیم. تا شما به قدرت خدا پی ببرید در حقیقت علم، معرفت و دانش انسان، هدف خلقت است(3) و آن هم علم به قدرت و علم به صفات خدا می باشد.

6. در برخی دیگر از آیات هدف خلقت و به تعبیر بهتر، نهایت، غایت و مقصدی که انسان به سوی آن در حرکت است را «خدا» معرفی می کند

ص:177

(إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ)1 ما از خداییم و به سوی خدا (حرکت می کنیم و) و باز می گردیم و در آیه دیگر می فرماید: «آیا می پندارید که شما را بیهوده و بدون هدف آفریدیم و شما به سوی ما بازگشت داده نمی شوید و برگشت نمی کنید.»(1) در حقیقت این آیه هدف نهایی خلقت انسان را «بازگشت به سوی خدا» معرفی می کند و این هم می تواند یکی از اهداف آفرینش باشد.

جمع بندی و نتیجه گیری

قرآن کریم می فرماید: «هدف آفرینش انسان» علم، رحمت، ملاقات، آزمایش، پرستش و بازگشت به سوی خدا می باشد. حال باید دید کدام یک از موارد فوق اصلی است و کدام یک فرعی می باشد.

مفسران در اینجا احتمالات متعددی داده اند ولی به نظر می رسد «ملاقات با خداوند» و «به سوی خدا رفتن» اصل باشد زیرا خود خداوند تبارک و تعالی به عنوان هدف عالی خلقت انسان و هدف نهایی کمال انسان، مطرح است.

انسان به سوی او حرکت می کند و به عنوان مقدمه ای برای این حرکت به انسان «علم» داده می شود؛ و در این مسیر «آزمایش» می شود؛ وقتی در آزمایش ها موفق شد و به «پرستش» پروردگار نایل آمد «رحمت الهی» بر او نازل می شود و به «کمال نهایی» که خداوند تبارک و تعالی و ملاقات اوست خواهد رسید. بنابراین می توان گفت این اهداف در طول هم دیگر هستند، به عبارت دیگر هرکدام مقدمه ای است برای تحقق دیگری و می تواند همراه هم دیگر نیز مطرح بشود و گاهی هر کدام در مراحلی، مقدمه یک دیگر واقع می شود تا انسان به هدف نهایی یعنی «ملاقات پروردگار» نایل شود.

ص:178

*پرسش

نمایش بگذارد و آن مخلوقاتی است که خدا ایجاد می کند، و در حقیقت جهان، جلوه خالق خودش است. بنابراین در اینجا بحث مفصلی مطرح است به نام عشق به مخلوق خود، و عشق به موجودات، حال این «عشق» به چه معناست؟! این فیاضیت به چه معناست؟! از بحث قرآنی خارج می شود، و مجال خود را می طلبد.

ص:180

*پرسش

چنانچه حکایت شده پیامبر فرمودند: «ضربه شمشیر امیرالمؤمنین علیه السلام در روز خندق از عبادت جن و انس برتر است.» علت چیست؟! به خاطر این که این عبادت، عبادت آزادانه و عبادت با اختیار و آگاهانه است؛ در حالی که فرشته اگر عبادت می کند در حقیقت، از این آزادی برخوردار نیست، زیرا قوه شهوت و غضب ندارد، راه های انحرافی به رویش بسته است یک راه بیش تر ندارد، و آن عبادت خدا و اطاعت از پروردگار است و عصمتش هم از اینجا ناشی می شود و تفاوت عصمت فرشته با عصمت پیامبران نیز، در همین جاست که پیامبر، با توجه به این که مثلاً قوه شهوت و غضب دارد و می تواند راه انحرافی برود، ولی با اختیار نمی رود.

بنابراین هر چند برخی از انسان ها ممکن است خونریزی کنند و هم چنین آلوده به گناه شوند و افرادی مثل صدام و هیتلر در انسان ها پیدا شود، ولی آن گل های سرسبدی که در این اجتماع انسانی پیدا می شوند، انسان های کاملی مانند پیامبران و امیرالمؤمنین علی علیه السلام و امثال آن ها یک لحظه عبادتشان، گاهی از عبادت تمام فرشتگان برتر است.

اولاً) خداوند نیازی به پرستش فرشتگان یا غیر فرشتگان ندارد تا گفته شود حالا کدام یک بهتر پرستش می کنند، انسان یا فرشته؟ تا و را بیافریند.

ثانیاً) سرکشی برخی از افراد، دلیل نمی شود که ما بتوانیم آن انسان های کامل، و عبادت های آن ها را با دیگران حتی با فرشتگان مقایسه کنیم.

ص:182

*پرسش

3. مقصود «پیمان» الهی از طریق «پیامبران الهی و کتاب های الهی» است، همین که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله به انسان ها گفت: «از شیطان اطاعت نکنید.» و در قرآن به این مسأله پرداخته شد و در کتاب های آسمانی دیگر هم به این مطلب اشاره شده، این نوعی پیمان بین خدا و انسان است که انسان ها حق ندارند غیر از خدا را بپرستند و این در حقیقت پیمانی بین صاحب قرآن و انسان هاست ولی نه به صورت پیمان های رسمی بشری، بلکه نوعی از پیمان می باشد.

البته می تواند یک آیه قرآن چند معنا داشته باشد، بنابراین مانعی ندارد که عهدی که در آیه آمده هم «پیمان عقلی» هم «پیمان فطری»، و هم «پیمان از طریق پیامبران و کتاب های آسمانی»، مراد باشد.

ص:184

*پرسش

برگزید همسرش می تواند راه او را انتخاب نکند زیرا این یک عمل اختیاری است و حتی می تواند همسر خود را نهی از منکر کند و راه خودش را از او جدا نماید. بنابراین آیه به این معنا نیست که افراد از خمیر مایه همسرشان می باشند و چه بسیار زنانی که در طول تاریخ بر خلاف راه شوهرانشان رفتند.

مثل: آسیه زن فرعون که قرآن از او تمجید می کند، مؤمن شد و راه کفر و طغیان شوهرش را نپیمود و هم چنین همسر برخی پیامبران که راه باطل را در پیش گرفتند و با شوهر خود مخالفت کردند و قرآن آن ها را یادآوری کرده است. بنابراین انسان اختیار دارد، و می تواند از قبل با چنین شخصی ازدواج نکند؛

یا این که اگر ازدواج کرد او را نهی از منکر نماید؛

یا اگر به مراتبی رسید که هیچ راهی برای اصلاح نبود از او جدا شود.

از این رو می بینیم که اجباری در چنین مواردی وجود ندارد.

ص:186

*پرسش

*پرسش

*پرسش

(وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ ما لَیْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ) ؛ (1)«و جز خدا چیزی را می پرستند که هیچ دلیلی بر آن فرو نفرستاده است و چیزی را که هیچ علمی بدان ندارند».

در حقیقت در این دو آیه می فرماید: اینهایی که شما می پرستید، یعنی این بت ها، ناتوان هستند و نمی توانند چیزی را خلق کنند و کسی که نمی تواند چیزی را خلق کند، شایسته پرستش نیست و نباید معبود شما قرار بگیرد. لذا این آیه مربوط به ناتوانی بت هاست نه مربوط به انسان ها.

- برخی نیز می گویند: در قرآن کریم آیاتی داریم که مساله خلقت را شامل انسان ها نیز می داند. در سوره آل عمران آیات مربوط به حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: (وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ) ؛ (2)«و (او را به عنوان) فرستاده ای به سوی بنی اسرائیل (= فرزندان یعقوب) قرار داده که او به آنان می گوید) که من از طرف پروردگارتان نشانه ای [معجزه وار] برایتان آورده ام؛ من از گِل برای شما [چیزی] همانند شکل پرنده می سازم و در آن می دمم، پس به رخصت خدا پرنده ای می گردد».

پس از تعبیر «أَنِّی أَخْلُقُ» من خلق می کنم استفاده می شود که، مسأله «خلق» مخصوص خداوند متعال نیست بلکه انسان ها هم ممکن است خلق کنند.

ص:190

*پرسش

به عنوان مثال حضرت آدم علیه السلام بدون پدر یا مادر خلق شده یا در قرآن آمده که حضرت عیسی علیه السلام بدون پدر خلق شده است. پس لازم نیست که حتماً پدر و مادری باشند.

پس این قانون عام «زوجیت» چه می شود؟ این که این موارد چگونه برای آن قانون استثناء شوند این بحثی است که در این مجال نمی گنجد ولی به طور مختصر باید گفت: لازم نیست که همیشه پدر و مادری (نر و ماده) باشند و بعد فرزندی از آن ها به وجود آید. به عبارت دیگر به اصطلاح این آیه در مقام اثبات شیء است و نفی ما عدا نمی کند.

ص:192

*پرسش

چنین موجوداتی را در عالم حیوانات شبیه سازی کرده اند، ولی در عالم انسان ها چنین اتفاقی نیافتاده و هنوز به صورت علمی و قانونمند در مجامع علمی مطرح نشده است.

نتیجه

اگر انسان بتواند خلق جدید انجام دهد، این با آیات قرآن ناسازگار نیست.

ص:194

ص:196

بنابراین انسان فطرت دارد و فطرتش پاک است خداجو است خدا طلب، زیبایی طلب و کمال طلب است ولی گاهی انسان از این فطرت پاک منحرف می شود، یعنی نفسش در اثر عوامل و موانعی یا الهامات و وسوسه های شیطانی، یا میل های شهوانی و انحرافات درونی که خودش در اثر شهوات پیدا می کند و تأثیرپذیری از دوستان بد و یا توهمات و خیالات... موجب می شود که انسان از آن راه اصلی منحرف شود.

برخی از آیات قرآن که انسان ها را «ظلوم» و «جهول» و مانند آن معرفی کرده. در حقیقت به انسان های تربیت نایافته در پرتو وحی اشاره دارد؛ اگر انسانی این نفس معتدل خودش را در پرتو وحی الهی با الهامات الهی پرورش بدهد به قله های کمال می رسد ولی اگر او را هم چون علف هرزی رها کند و یا این که به دنبال عوامل انحرافی برود کم کم به صفات رذیله گرفتار می شود.

نتیجه

برخی از پیروان ادیان دیگر می گویند انسان گنه کار به دنیا می آید و ما باید او را شستشو بدهیم و غسلش بدهیم تا از این حالت گنه کاری نجات پیدا کند.

ولی اسلام می گوید انسان پاک به دنیا می آید و بالذات گناهکار نیست ممکن است خودش با ارادهخودش و انتخاب خودش نفس پاکش را آلوده نماید زیرا نفس او که هم چون لوح و صفحه سفیدی است با هر گناهی که هم چون نقطه های سیاهی هستند کم کم آن صفحه را آلوده می کند و در نهایت تمام صفحه سیاه می شود.

ص:198

*پرسش

مثلاً کودکی را به شما می سپارند که با دلسوزی و تحت تعالیم الهی او را تربیت می کنید و یک انسان خیر اندیش، نیکوکار و نوع دوست پرورش می یابد که اگر او را رها کنید به سوی کارهای نیک بیش تر پیش می رود؛ اما اگر این کودک را به دست یک مربی ناپاک بسپارند، آن مربی ناپاک می تواند این کودک را انسان بزهکار پرورش دهد کسی که زندگی خودش را صرف آزار و اذیت دیگران می کند، حال اگر این شخص آلوده به گناه را رهایش کنی، در همین مسیر پیش می رود.

در حقیقت نفس انسان مانند همان کودک در اختیار انسان است، در ابتدا هم پاک و هم به حالت تعادل است که می توان آن را به سوی تقوی و راستی پرورش داد و یا به سمت «فجور و ناپاکی» پرورش داد تا برسد به مرتبه «أمّاره بالسوء» که انسان را به سوی کارهای بد دستور بدهد.

و در پایان باید اضافه کرد که نفس انسان دایم در حال خطر است اگر به مراتب بالا رسید و انسان در مورد آن کوتاهی کرد، امکان سقوط دارد؛ و اگر به مراتب پایین و «اماره بالسوء» هم رسید می تواند با ارادهمحکم و عزمی راسخ از باب توبه به آغوش حضرت حق بازگردد. که این «سقوط» و «صعود» هم دلیل بر وجود اختیار انسان می باشد.

ص:200

*پرسش

در ادامه موردی را استثنا می کند که این ها غریزه شهوت خود را کنترل می کنند مگر در موارد حلال و اگر کسی از این حد فراتر رود تجاوزگر است.(1)

پنجم) امانتدارهای خوبی هستند.(2)

امانت مردم را هم چون جان خودش حفظ می کند و آن را بر می گرداند، و اگر با کسی پیمانی بست به پیمانش وفادار است.

ششم) مؤمنین مراقب نمازشان هستند و اول وقت نمازشان را می خوانند، سستی و کاهلی در نمازشان نمی کنند.(3) و در پایان می فرماید: (أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ)4 این افراد وارثان بهشت هستند. البته صفات دیگر مؤمنان در سوره های دیگر هم ذکر شده که نظر شما را به برخی از آن ها جلب می کنیم.

هفتم) در سورهانفال می فرماید: «مؤمنون کسانی هستند که وقتی یاد خدا را می شنوند دل های آن ها برافروخته می شود.»(4) در حقیقت تحت تاثیر قرار می گیرند، و نسبت به یاد خدا بی تفاوت نمی باشند.

هشتم) در سوره مائده می خوانیم: «این ها کسانی هستند که بر خدا توکل می کنند.»(5)

نهم) باز در سوره انفال آمده است: «آن ها کسانی هستند که به دیگران پناه می دهند و رهبران الهی و مردان الهی را یاری می کنند.»(6)

دهم) و در سوره آل عمران می فرماید: «آن ها سرپرستی کافران را نمی پذیرند»(7) یعنی ولایت و رهبری دشمنان خدا و کافران را نمی پذیرند.

ص:202

یازدهم) در سوره نساء می فرماید: «مومنان کسانی هستند که به قرآن، و کتاب های آسمانی قبل از آن ایمان می آورند.»(1)

دوازدهم) و در سوره بقره می خوانیم: «مومنان کسانی هستند که فساد مالی و اقتصادی ندارند (رباخوار) نیستند.»(2)

این بود برخی از صفاتی که در قرآن برای مؤمنان راستین آمده است.

و در تمجید آن ها در سوره توبه می فرماید: «این مؤمنان اهل بهشت اند، و خدا جان و مال آن ها را می خرد و با آن ها معامله می کند.»(3)

و در سوره منافقون می فرماید: «عزت از آن خدا، و پیامبر و مؤمنان است.»(4)

ص:203

*پرسش

1. در سوره یونس می فرماید:

(وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ) ؛ (1)«بدرستی که بسیاری از مردم، از نشانه های ما غافل هستند.»

از نشانه های خدا غافل هستند یعنی به گل می نگرند ولی گل آفرین را نمی بینند، دریا را تماشا می کنند، ولی دریا آفرین را نمی بینند به کهکشان ها و ستارگان نگاه می کنند، ولی آسمان آفرین را نمی بیند.

ولی برخی به مرحله ای می رسند که می گویند:

به صحرا بنگرم صحرا تو بینم به دریا بنگرم دریا تو بینم

به هر جا بنگرم کوه و در و دشت نشان از روی زیبای تو بینم

2. گاهی غفلت از آخرت است، یعنی همه توجه انسان به دنیا باشد و از آخرت و رستاخیز، از زندگی دیگری که در پس این جهان است، غافل شود. از این رو در سوره روم می فرماید:

«آنها فقط ظاهر دنیا را می بینند، ولی از آخرت غافل می شوند.»(2)

عوامل غفلت

برای درمان غفلت باید دید عواملِ غفلتِ از خداوند چیست؟

1. قرآن کریم یکی از عوامل غفلت را دنیاگرایی می داند و می فرماید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال و ثروت شما و فرزندان شما، شما را از یاد خدا غافل نکند، هر کس چنین کند، او زیانکار است.»(3)

ص:205

در این آیه به دو عامل غفلت زا اشاره شده که یکی اموال است، دیگری فرزندان؛ یعنی ممکن است انسان، آنقدر سرگرم اموال و سرمایه اش بشود، که از یادش برود خدایی هم وجود دارد... یا ممکن است فرزندان مانع یاد خدا بشوند! البته این دو، نمونه ای است، از مسائل دنیوی و مواردی که انسان را سرگرم می کند و از یاد خدا غافل می کند.

2. دومین عامل از عوامل غفلت «تسلط شیطان بر انسان است» که در سوره مجادله مطرح شده و می فرماید:

(اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ) ؛ (1)«شیطان بر آنان (= منافقین) مسلط شد، و یاد خدا را از خاطر آن ها برد و آن ها را به فراموشی انداخت» یکی از کارهایی که شیطان می تواند انجام دهد، این است که یاد خدا را از ذهن انسان ببرد، و انسان را دچار غفلت از یاد خدا کند! بعد می فرماید: «چنین افرادی «حزب شیطان هستند!»

و در همین راستا در سوره مائده می فرماید:

«شیطان می خواهد بین شما دشمنی بیندازد، و لذا شما را به سوی شراب و قماربازی می برد (وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ) او می خواهد مانع یاد خدا بشود.»(2)

ص:206

*پرسش

*پرسش

اگر حیله های شیطانی به سراغ شما آمد و شیطان خواست شما را، به غفلت بیاندازد، و فریب بدهد (مواظب باشید) «فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» 1 به خدا پناه ببرید چرا که خدا هم شنواست هم داناست، شما را تحت نظر دارد و شما را می پذیرد.

و در ادامه می فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ)2 در این آیه خداوند به ما آموزش می دهد که، کسانی که با تقوا هستند وقتی که گروهی از شیاطین به آن ها نزدیک می شوند که با آن ها تماس برقرار کنند و آن ها را وسوسه کنند ناگهان به یاد خدا می افتند و یک مرتبه بیدار می شوند.

آری مثل بانکی که آژیر خطر برایش قرار داده اند وقتی سارقی سراغ آن می آید این آژیر خطر به صدا درمی آید و چراغ ها روشن می شود و عرصه بر سارقین تنگ می شود و آنگاه زمینه های سرقت و گناه از بین می رود. هم چنین هنگام تماس شیطان با انسان اگر انسان خدا را یاد کند با یاد خدا دل نورانی می شود و انسان می تواند شیطان را دفع کند تا این غفلت برطرف شود، و در نتیجه زمینه گناه از بین می رود. از این آیه استفاده می شود که مسأله «تقوا» زمینه سازی می کند تا غفلت ها برطرف شود و گویا انسان های با تقوا دستگاه محافظ دارند، آژیر خطر دارند که وقتی گرفتار غفلت شدند و شیطان به سراغشان آمد یک مرتبه بیدار می شوند (فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ) یک مرتبه بینا می شوند بصیرت پیدا می کنند، بصیرت نه فقط دیدن با چشم سر است، بلکه قلب و عقل آن ها بینا می شود، و ابرهای وسوسه و گناه، کنار می رود، و حقایق را آنطور که هست، می بینند. و این ها همه از نتایج تقوا و یاد خداست.

ص:209

*پرسش

مرحله بالاتر، ذکر عملی است یعنی انسان یاد خدا را در زندگی عملی خودش پیاده بکند، بدین معنا که هر کار و برنامه ای را که می خواهد در زندگی اش عمل کند با معیار خدا بسنجد، اگر خدا این برنامه را دوست دارد، عمل کند اگر دوست ندارد عمل نکند. بنابراین، ذکر گاهی در مرحله لفظ است گاهی قلبی است و گاهی اوقات عملی و چه بهتر که هر سه با هم باشد.

3. تلاوت قرآن؛

یکی از منابعی که انسان را به یاد خدا می اندازد و بیدار می کند و از غفلت دور می کند، خود قرآن کریم است.(1) از این روست که در روایات حکایت شده و بسیاری از بزرگان نیز توصیه کرده اند، که انسان صبح ها حداقل چند آیه قرآن تلاوت نماید. و آن آیاتی هم که می فرماید: وقتی قرآن می خوانید یا در موارد دیگر «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» بگویید در همین راستاست که یاد خدا احیاء شود.

4. توجه به هشدارهای قرآن؛

در سوره قصص، آیه 46 یادآور می شود که توجه به هشدارهای رهبران الهی و پیامبران، باعث بیداری و زنده شدن یاد خدا می شود و غفلت را می زداید.

5. خردورزی و تفکر؛

قرآن کریم در آیات متعددی انسان ها را به تفکر و تعقل دعوت می کند(2) و در آیه 7 سوره آل عمران و 26 سوره بقره مطرح شده که اگر انسان تعقل و تفکر کند، خود خردورزی انسان را به طرف خدا رهنمون می شود و به یاد خدا می اندازد و غفلت ها را برطرف می سازد، یعنی بیش تر غفلت ها به خاطر این است که انسان از فکر و عقل خودش استفاده کافی نمی کند.

6. آیینه مشکلات؛

انسان وقتی مشکلاتی برایش پیش می آید، این مشکلات را وسیله توجه به خدا قرار بدهد، در همین راستا در سوره اعراف در مورد قوم فرعون می فرماید: «ما فرعونیان را به خشکسالی و نقص در ثمرات گرفتارشان کردیم» یا به تعبیری میوه ها و محصولات آن ها را دچار آفت کردیم (لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ)3 تا شاید آن ها متذکر شوند، بیدار شوند و به یاد خدا بیفتند.

ص:212

7. نماز؛

در سوره طه می فرماید: (أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی)1 نماز بخوانید تا به یاد من باشید، اگر انسان در شبانه روز حداقل 5 بار درون استخری رود جسم او پاک می شود، همان طور نیز اگر با آب حیات نماز، جانش را شستشو دهد زنگارهای غفلت از او زدوده می شود و به یاد حق می افتد و از گناهان دور می شود.

ذکر مداومی که در نماز هست، در کمتر عبادتی وجود دارد و در آیه معروف (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ)2 روی ذکر بودن نماز تاکید خاص شده است.

ص:213

*پرسش

- در برخی از آیات قرآن از محبت و دوستی مهاجرین سخن گفته شده است.(1)

- احسان و نیکی به پدر و مادر لازمه اش دوستی است.(2)

- محبت و دوستی نسبت به اهل بیت به عنوان اجر رسالت سفارش شده است که (لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی)3 و این «مَوَدَّت» مرتبه ای از محبت است یا در روایت حکایت شده: «أحبَّ الله من أحب حسینا» کسی که به امام حسین علیه السلام محبت داشته باشد خداوند او را دوست دارد.

از این مجموعه به دست می آید که این محبت ها با محبت خدا منافاتی ندارد بله اگر دیگران راهی غیرالهی انتخاب کنند و انسان بخواهد آن ها را دوست داشته باشد با محبت الهی ناسازگار است وگرنه محبت اهل بیت و محبت پدر و مادر و محبت به افراد نیک، در طول محبت خداست نه در عرض محبت خداوند، بنابراین هرچه انسان پیامبر و اهل بیت او را بیش تر دوست داشته باشد خدا را بیش تر دوست خواهد داشت چون این ها مظاهر الهی هستند. و این محبت در طول محبت خداست خدا و پیامبر هم به این نوع محبت ها توصیه کرده اند اما اگر محبتی در عرض محبت خدا و یا در مقابل محبت خدا باشد یعنی جهتی غیرالهی بگیرد این ناپسند است و در روز قیامت هم مایه پشیمانی است و قرآن کریم می فرماید:

(یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً)4 برخی روز رستاخیز می گویند: «کاش من فلانی را دوست خودم انتخاب نکرده بودم.»

و در سوره توبه در مورد این نوع محبت می فرماید:

ص:215

«بگو به مردم که اگر پدران، مادران شما، فرزندان شما، برادران شما، همسران شما و طایفۀ شما، و اموالی که به دست آورده اید، و تجارتی که از کسادش می ترسید و خانه هایی که به آن علاقه دارید، در نظرتان از خدا و پیامبر و جهاد در راه خدا دوست داشتنی تر باشند (این خوب نیست و آن وقت) باید منتظر باشید تا فرمان خداوند بر (تنبیه) شما فرا رسد؛ و خداوند گروه نادرستان را هدایت نمی کند»(1)

بنابراین محبتی که در مقابل محبت خدا قرار بگیرد، چه به فرزند باشد چه به ثروت باشد این محبت، محبت منفی است. اما اگر همین محبت ها در طول محبت خدا باشد یعنی ما فرزند، ثروت و... را برای خدا دوست داشته باشیم این نه تنها بد نمی باشد بلکه چیزی است که خداوند به آن توصیه کرده است.

در آیه آخر سوره مجادله اشاره صریحی به این مطلب دارد و می فرماید:

«هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز داشته باشند نمی یابی که با دشمنان خدا و دشمنان پیامبر دوستی داشته باشند هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان باشند.»(1)

اگر کسی ایمان به خدا و رستاخیز دارد نمی تواند با کسانی که دشمن خدا و پیامبر هستند دوستی داشته باشد، این دو دوستی با هم منافات دارد و در حقیقت این دو دوستی با هم قابل جمع نمی باشد و در ادامه آیه به نکته بسیار ظریفی اشاره می کند و می فرماید: کسانی که ایمان به خدا و پیامبر دارند با دشمنان شان رابطه دوستی ندارند ولو این که این افراد دشمن، پدران یا فرزندان خودشان باشند یا برادرانشان، یا قبیله آن ها باشند.

اگر انسان به اصطلاح «تولی» و «تبری» پیدا کرد یعنی با خدا، پیامبر و دوستان آن ها دوست و با دشمنان آن ها دشمن بود خداوند در موردش می فرماید:

«اینان اند که خدا ایمان را در دل هایشان نوشته و با روحی از (جانب) خود آنان را تأیید کرد و آنان را در بوستان های (بهشتی) وارد می کند که نهرها از زیر [درختان] ش روان است، درحالی که در آن جا ماندگارند. خدا از آنان خشنود است و آنان (نیز) از او خشنودند؛ آنان حزب خدا هستند؛ آگاه باشید در واقع فقط حزب خدا رستگارند!»(2)

پس اگر کسی می خواهد حزب الله باشد باید با خدا و رسولش دوست باشد و با دشمنان خدا و دشمنان رسولش دوست نباشد بلکه با آن ها مبارزه کند. این مجموعه آیات، نشانگر دو دسته محبت یکی در مقابل محبت خدا و دیگری در طول محبت خدا می باشد.

ص:217

ب) آرزوهای ناپسند

بخش دیگر، آن حالت آرزومندی و آرزو اندیشی است که در منابع دینی از آن به «طول أمل» تعبیر شده است. آرزواندیشی و خیال بافی آن است که انسان آنقدر غرق در آرزوهای طولانی بشود که واقعیت های زندگی را فراموش کند. لذا قران کریم خطاب به پیامبر می فرماید:

«کافران را رها کن تا بخورند و بهره برداری کنند و مشغول آرزوهای خودشان باشند که به زودی نتیجه اعمالشان را بیابند.»(1)

در حقیقت علت این که این گونه آرزوها سرزنش شده همین است که انسان را از واقعیت ها دور می کند و از هدف زندگی باز می دارد، و یک حالت خیال بافی و خیال اندیشی در انسان ایجاد می کند و چنین افرادی وقتی متوجه خسارت می شوند که کار از کار گذشته است.

در برخی دیگر از آیات قرآن این گونه آرزوها و آرزومندی ها و آرزو اندیشی ها را حاصل کار شیطان می داند و می فرماید:

(... وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ)2 ؛ «من حتماً یک عده از بندگان تو را سهم خودم بر می دارم و آن ها را گمراه می کنم و آن ها را به آرزوهای دور و دراز می کشانم» و در آیه بعدی خداوند متعال می فرماید: «به آن ها وعده می دهد و آن ها را به آرزو می افکند، در حالی که آرزوها و امیدها و وعده های شیطان وعده های فریبکارانه است!»(2)

از امیرالمؤمنین علی علیه السلام حکایت شده:

ص:219

«ای مردم! من بیش ترین چیزی که بر شما می ترسم دو چیز است؛ یکی پیروی کردن از هوای نفس، و دوم آرزوهای طولانی.» و در ادامه می فرماید: «پیروی از هوای نفس شما را از حق باز می دارد، اما طول أمل باعث می شود که شما آخرت را فراموش کنید.»(1)

نتیجه

اسلام برخی از آرزوها را پسندیده و حتی به آن تشویق می کند زیرا امید آفرین است از این رو در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می خوانیم:

«امید مایه رحمت امت من است، اگر آرزوها نبود هیچ مادری فرزند خود را شیر نمی داد و هیچ باغبانی نهالی نمی کاشت.»(2)

پیامبر اکرم با این تعبیر بلند و زیبا می فرماید: حرکت های انسان با آرزوهای نیکو شکل می گیرد مثل آرزویی که مادر نسبت به آینده فرزندش دارد؛ هم چنین آرزویی که باغبان نسبت به آینده کشتزار خودش دارد. و از طرفی آرزوهایی مورد نکوهش قرار گرفته است مثل آرزوهای دور و دراز، آرزوهایی که بیش از عمل و یا بدون عمل باشد، آرزوهای سرگرم کننده، آرزو نسبت به کارهای زشت و مانند آن زیرا اینگونه آرزوها انسان را از حق باز می دارد و از آخرت غافل می کند.

آری آرزوها مثل باران است، باران وقتی کم باشد رحمت است اما وقتی زیاد شود سیل ایجاد می کند و ممکن است خانه و کاشانه را آب ببرد. آرزو نیز به اندازه معقولش خوب است و برای زندگی هدف ساز است، ولی آرزوهای طولانی و خیال اندیشانه انسان را از واقعیت دور می کند و چون سیل، بنای اهداف زندگی را ویران می کند.

ص:220

*پرسش

*پرسش

سوم. واقع بینی

برای نجات از این نوع آرزوها و خیال بافی ها باید از اوهام و آرزوهای طولانی و غیرواقعی بپرهیزد و به واقعیت ها و امکانات خودش توجه نماید که چه استعدادهایی دارد و در زندگی چه امکاناتی در اختیارش است و سپس براساس آن ها برنامه ریزی کند، نه این که براساس خیالات و آرزوها و توهم ها برنامه ریزی و آرزوپردازی کند که در این صورت است که شخص فریب نفس خودش و یا فریب شیطان را خورده و فرصت ها از دست او رفته و متاعی نخریده.

مثلاً: جوانی می خواهد برای زندگی خودش برنامه ریزی کند، یک حالت این است که به صورت واقع بینانه زندگی فعلی خودش را در نظر می گیرد امکانات و استعدادهای خود و امکانات پدر و مادرش که می توانند به او کمک کنند و وضعیت فعلی جامعه را در نظر می گیرد و یک برنامه ریزی واقع بینانه انجام می دهد و از عمرش بهترین استفاده را می کند و طی این برنامه ریزی به اهداف کوتاه مدت و بلند مدت خودش می رسد و زندگی خوب و سعادتمندی را برای خودش رقم می زند.

اما همین جوان می تواند گرفتار آرزو اندیشی و خیال بافی شود که ای کاش من میلیاردها تومان پول داشتم، ای کاش فلان قدرت و مقام را داشتم، در حالی که الان امکانات، استعداد و ظرفیت و زمینه این کارها برای او فراهم نیست.

آری، وقتی انسان اسیر این گونه آرزوها شود با برنامه ریزی های غیرواقع بینانه، ناکامی های مکرر نصیب او می شود و سرخورده و ناموفق نسبت به هم ردیفان خود باقی می ماند و گاهی برای به دست آوردن و نائل شدن به

ص:223

آرزوهایش، به صورت طبیعی نمی تواند برنامه ریزی کند و از برنامه های غیرطبیعی کمک می گیرد و مسیر انحرافی خود را آغاز می کند و انسانی که در بیراهه افتاد هر لحظه و هر روز که می گذرد از مسیر اصلی و صراط مستقیم فاصله می گیرد، تا آنکه گرفتار مشکلاتی مانند سرقت و مسائل بدتر از آن می شود؛ زیرا ویژگی هر انحرافی این است که انحرافات بعدی را به دنبال می آورد، تا آنجا که آخرت را به کلی فراموش می کند و سعادت دنیا و آخرت خود را از دست می دهد.

ص:224

*پرسش

امکانات دنیوی استفاده نکند؟ قطعاً بدین معنا نیست بلکه از منابع اسلامی استفاده می شود که انسان باید برای معاش خودش تلاش و برنامه ریزی داشته باشد که اگر این تلاش برای معاش نباشد آخرت خوبی هم در انتظار او نیست. چنان چه بیان کردیم تلاش برای به دست آوردن دنیا، خوب است، به شرطی که دنیا اصل و هدف، قرار نگیرد.

ص:226

نتیجه

1. انسان غیرمعصوم گاهی به طور طبیعی گرفتار لغزش می شود؛

2. طبق آیات قرآن انسان نباید ناامید شود؛

3. بعد از ارتکاب گناه راه توبه و جبران باز است و خدا بسیار توبه پذیر است؛

بنابراین انسان نباید وقتی گناهی انجام داد ناامید و مأیوس شود و به گناهان قبلی اش ادامه دهد بلکه با توبه به آغوش رحمت الهی بازگردد.

زیرا خداوند تواّبِ غفاّرِ رحمنِ رحیمِ است و گویا به بنده گناهکار خود چنین پیام می دهد؛

هر چه بودی هر چه کردی آن گذشت حال بیا

از نو عمل آغاز کن باب عشق دیگری را باز کن

در آیات متعددی از «یأس» یاد شده و در همه این موارد یأس و ناامیدی را سرزنش می کند و در برخی آیات ناامیدی و یاس را از ویژگی های کفار می داند. و از طرفی در آیات فراوانی از قرآن به انسان امید می دهد و راه بازگشت را برای انسان گناهکار باز می داند و می فرماید: اگر از باب توبه وارد شدی آغوش پروردگار غفور رحیم باز است. یعنی خداوند هم می بخشد (غفور) هم بعد از بخشش مهربانی (رحیم) می کند.

و مکرر در آیات قرآن با تعابیر گوناگون به مومنان وعده بهشت می دهد وعده ملاقات پروردگار می دهد و قرآن کریم با این نوع برخورد روح امید را در زندگی انسان می دمد و بهداشت روانی افراد را تأمین می کند. زیرا هنگامی که انسان به آینده خودش و به رحمت پروردگار و به آخرت و بهشت امیدوار باشد، و از آن طرف ناامیدی را از خودش دور کند زندگی خویش را دارای هدف و معنای بلند می یابد و چنین کسی به وادی های خطرناکی مثل پوچی... و احیاناً خودکشی ها نمی رسد.

ص:228

چرا انسان از پروردگار ناامید می شود؟! هنگامی انسان از لطف و گشایش الهی در کارها ناامید می شود که اعتماد به قدرت خدا و رحمت او نداشته باشد. و یا به وعده های او اعتماد نداشته باشد، و خود این عدم اعتماد به قدرت و رحمت الهی در حقیقت نوعی کفرورزی است و لذا فرمود:

«انسان هایی که کافر هستند از رحمت الهی مأیوس می شوند.»(1)

چون اعتمادی به قدرت خداوند و وعده های الهی، و امیدی به رحمت واسعه او ندارند!

ص:229

*پرسش

*پرسش

*پرسش

اگر کسی گناهی انجام دهد و موجبات بدنامی خودش را در اجتماع فراهم کرده باشد، این بدنامی اثر وضعی آن گناه است و با توبه، این بدنامی برداشته نمی شود، در اینجا لازم است برنامه ریزی کند و این بدنامی را از بین ببرد و دوباره اطمینان اجتماع و مردم را به خودش جلب نماید این چیزی نیست که توبه آن را به راحتی بردارد.(1)

بنابراین توبه مجازات های قراردادی و الهی را بر می دارد و در حقیقت در این بخش از آثار گناه می کاهد و حتی گاهی اوقات آن ها را به حسنات تبدیل می کند.

اما برخی از آثار و پیامدهای دیگر مثل «آثار وضعی» را بر نمی دارد.

ص:233

*پرسش

برداشته می شود، اما آبروی مسلمانی از بین رفته و اصلاحش به این است که عذرخواهی کند و به مردم اعلام کند که این واقعیت نداشته و تهمت بوده است و سعی کند آبروی ریخته شده را باز گرداند.

- گاهی این گناهان اجتماعی، به وسیله عذرخواهی و حلالیت طلبیدن قابل جبران است، این هم اصلاحش به همین است مثلاً در مورد غیبت، هم باید توبه کرد که آثار گناهش برداشته شود، هم باید از آن شخص حلالیت طلبید و در حقیقت اصلاحش به آن حلالیت طلبیدن است.

اگر گناهان اجتماعی قابل جبران نباشد مثلاً غیبتی که انجام داده یا ظلمی که کرده، به شخص مقابل دسترسی ندارد که از او حلالیت بطلبد، در این موارد اصلاح بعد از توبه به استغفار است یعنی برای آن شخصی که به او دسترسی ندارد یا الان او را نمی شناسد و مالی را از او برده از جانب او صدقه بدهد و یا برای او استغفار کند که در این موارد امید است این «اصلاح بعد از توبه» محسوب شود.

ص:235

*پرسش

*پرسش

فقط به سوی من است».(1) یعنی جایگاه پدر و مادر آنقدر مهم است که سپاسگزاری پدر و مادر در کنار سپاسگزاری از خدا مطرح شده است.

در حدیثی از امام رضا علیه السلام وارد شده است که «هر کس پدر و مادرش را شکرگزاری نکند و سپاس نگوید شکر خدای را به جای نیاورده است!»(2)

و از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حکایت شده که فرمودند: «پدر و مادرت را اطاعت کن و به آن ها نیکی نما چه زنده باشند و چه از دنیا رفته باشند.»(3) و در حدیث دیگری حکایت شده سه بار از پیامبر پرسیدند به چه کسی نیکی کنیم؟ پیامبر فرمودند: «به مادرت!» و بار چهارم فرمودند: «به پدرت!»(4)

و در آیه بعد می فرماید:

(وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً) ؛ (5)«و اگر آن دو، تلاش کنند برای این که تو چیزی را که بدان هیچ دانشی نداری، همتای من قراردهی، پس، از آن دو اطاعت نکن».

یعنی همیشه اطاعت پدر و مادر لازم است مگر در موردی که پدر و مادر بخواهند انسان را به گناه یا شرک وادار کنند. بلافاصله تذکر می دهد: پدر و مادری که می خواهند تو را مشرک یا گنه کار کنند حق نداری با آن ها برخورد نامناسب داشته باشی (وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً) یعنی در دنیا با آن ها به روش پسندیده همراهی و مصاحبت کن و با آن ها برخورد نیک داشته باش.

ص:239

بنابراین ما حق نداریم نسبت به پدر و مادر خودمان تندی کنیم و قرآن بالاترین مرحله را بیان کرده که اگر پدر و مادر شما را به شرک دعوت کردند شما حق برخورد تند نداری، با این مطلب تکلیف موارد دیگر را روشن کرده است.

و حتی در آیه می فرماید: (فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ) ؛ (1)«به پدر و مادر اف نگو.»

«اُف» کوچک ترین کلمه ای است که دلالت بر ناراحتی داشته باشد. بنابراین انسان در برابر پدر و مادر چاره ای جز صبر، بردباری و برخورد مناسب و نیکو ندارد و لازم است که اگر برخورد نامناسبی از پدر و مادر دید از او خواهش کند که این کار را ترک کند و نباید با پدر و مادر برخورد نامناسب داشته باشد چون ممکن است به «عاق والدین» برسد که یکی از گناهان کبیره می باشد.

ص:240

*پرسش

دلسوزی است گویا می خواهند سعادت تو را تأمین کنند اما راه را اشتباه کرده اند؛ فکر می کنند که سعادت فرزند در گناه و شرک است که لازم است آرام آرام آن ها را متوجه کرد که این گونه نیست. ولی فرزند حق توهین ندارد.

نکته

در آیات سوره لقمان و عنکبوت که در مورد رفتار نیک با پدر و مادر می باشد این مطلب آمده است.

(إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) ؛ (1)«بازگشت شما به سوی من است و شما را از آنچه انجام می دادید با خبر خواهم ساخت.»

از این تعبیر که فرزندان را متذکر می شود که «من به آنچه عمل می کنید شما را خبر می دهم» بر می آید که می تواند از طرفی هشدار نسبت به فرزندان باشد که روز قیامت و حساب در پیش است؛ پس مراقب رفتار خود با پدر و مادر باشید و از طرفی شاید اشاره به این نکته باشد که چون صبر در مقابل برخی اعمال بعضی پدر و مادرها، طاقت فرسا و سخت است، خداوند تلخی آن صبر را با حلاوت نظاره گری خود جبران می کند و به تعبیری می فرماید: «اگر صبر، تحمل و در مقابل رفتار بد، نیکی کردن، سخت است؛ بدانید که من این رفتار نیک شما را می بینم و در روز قیامت بر می شمارم و پاداش می دهم».

آری اگر انسان بداند که خدا می بیند سختی ها به خاطر خدا شیرین می شود.

ص:242

*پرسش

*پرسش

*پرسش

(یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ) ؛ «خداوند به شما سفارش می کند در تقسیم ارث، به پسر دو برابر دختر بدهید.»

مثال

اگر یک برادر باشد و یک خواهر، دو برابر به پسر می رسد. حال آیا پدر و مادر می توانند این سهم را تغییر دهند مثلاً بگویند دختر برابر پسر ببرد؟ خیر این کار از عهده پدر و مادر خارج است و چنین حقی را ندارند چون این از احکام الهی است همان طوری که در مورد همسر و پدر و مادر معین شده که چقدر ارث ببرند و با شرایط خاصی این تقسیم ارث آمده و کسی نمی تواند آن ها را تغییر بدهد، چون این ها حدود و قوانین الهی است و ما حق تغییر آن ها را نداریم.(1)

چنان چه بیان شد هر شخصی حق دارد که تا یک سوم اموال خودش را وصیت کند که مقداری از آن را به فلان فرزندم برای خرج تحصیلش بدهید، یا فرزندی که نیاز به مسکن دارد مبلغی را به او پرداخت نمایید. ولی همین را هم حق ندارد بیش از یک سوم وصیت بکند، و اگر بیش از آن شد مقدار بیش ترش صحیح نیست، مگر این که بقیه وارث ها اجازه بدهند. یا مثلاً فرزندان او اجازه بدهند که نصف اموالش را در راه خیر مصرف کنند.(2)

خلاصه

1. در وصیت نمی شود سهام ارث را تغییر داد.

2. شخصی که وصیت می کند می تواند تا یک سوم از اموال خودش را برای کارهای خیر، یا برای شخص خاص از فرزند یا غیرفرزند وصیت کند.

3. اگر بیش تر از یک سوم وصیت کرد، منوط به اجازه وارثان است و اگر اجازه ندادند، آن مقدار اضافه از وصیت باطل است.

ص:246

*پرسش

است، البته در جایی که امر به معروف و نهی از منکر تأثیر داشته باشد یا احتمال یک نوع تاثیر بدهیم، آنجا امر به معروف لازم است. اما اگر جایی باشد که یقیین داریم امر به معروف و نهی از منکر تأثیری نخواهد گذاشت آنجا دیگر این تکلیف از انسان ساقط می شود، بلکه ممکن است گاهی بدون این که تأثیر مثبتی داشته باشد موجب فتنه شود.

و برخی اوقات لازم است با این گونه افراد برخورد منفی شود، مثلاً خویشاوندی که غیبت می کند انسان روابطش را با او کاهش دهد، این خودش نوعی نهی از منکر است. بنابراین می توانیم بین وظایف شرعی خودمان و این که قطع رحم نکردن، جمع بکنیم تا هم وظایف شرعی و هم صله رحم کنیم.

از طرفی انسان می تواند، با خویشاوندان خوبش رابطه بیش تری داشته باشد، و با خویشاوندانی که صفات بدی دارند، اگر می تواند آن ها را اصلاح کند که اصلاح بکند، اما اگر نمی تواند اصلاح کند روابطش را کاهش بدهد، ولی قطع رابطه در این موارد باز موجب قطع رحم می شود، و مشکلات دیگری را برای انسان به وجود می آورد.

بنابراین چنین نیست که انسان تنها یک راه داشته باشد، و آن قطع رابطه با این گونه افراد باشد، بلکه می تواند با آن ها رفت و آمد کند، ولی رفت و آمد و صله رحم اندک، و امید است خود به خود همین کاهش روابط، روی آن ها تأثیر بگذارد و کم کم آن ها متوجه رفتار زشت خودشان بشوند و دست از آن رفتارشان بردارند.

ص:248

دامان (عفت) شان را حفظ کنند و زیورشان را آشکار ننمایند، جز آنچه از آنها که ظاهر است و باید روسری هایشان را بر گریبان هایشان (فرو) اندازند و زیورشان را آشکار ننمایند جز برای شوهرانشان،...»

در این آیه از یک طرف به خانم ها تأکید می کند که مواظب باشند پاکدامن باشند و چشمشان را مواظبت کنند و از طرفی هم می فرماید: مواظب باشید مواضع زینت و جاهای تحریک آمیز بدن تان را برای نامحرم آشکار نکنید که البته خانم های مؤمن و متقی این مسائل را رعایت می کنند و اکثریت خواهران جامعه ما همین طور هستند. و در ادامه آیه یادآور می شود که زینت های زن برای چه کسانی می تواند ظاهر شود.

استاد شهید مطهری در کتاب «مسأله حجاب» بحث مفصلی در مورد این آیه دارند و نکات دقیق فقهی و تفسیری این آیه را مورد بحث قرار داده اند.

آیه مهم دیگر در مورد حجاب آیه 59 سوره احزاب است که می فرماید:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً) ؛ «ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مومنان بگو: «از پوشش های بلند (چادرمانند) شان به خودشان نزدیک کنند، این [کار] برای این که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند نزدیک تر است و خدا بسیار آمرزنده مهرورز است».

به عبارت دیگر می فرماید: خانم محترم به صورت نامناسب از خانه خارج نمی شود مثلاً با همان لباس داخل خانه خارج نمی شود بلکه یک لباس اضافی دارد مثل چادر، که وجه کامل حجاب است یا مثلاً مانتوی بسیار مناسب با روسری بلند، که وقتی از خانه خارج می شود کاملاً معلوم است که این خانم عفیف و پاکدامن است. و در حقیقت به این صورت شخصیت خودش را به نمایش می گذارد.

ص:250

و ادامه آیه می فرماید: (ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ) این حجاب بهتر و نزدیک تر است به این که شناخته بشوند، یعنی انسان های لاابالی و هرزه و دگر آزاری که در جامعه وجود دارند و احیاناً مزاحم خانم ها می شوند، اگر خانمی را با حجاب کامل ببینند دیگر طمع نمی ورزند و متوجه می شوند که این زن پاکدامنی است. بنابراین آیه می فرماید فایده و حکمت رعایت حجاب این است که افراد شناخته می شوند، و دیگر کسی آن ها را اذیت نمی کند.

نتیجه

اگر خانمی حجابش را رعایت کرد، در جامعه به عنوان زنی پاکدامن شناخته می شود و از برخی مشکلات و خطرات محفوظ می شود از این رو حجاب «محدودیت» نیست بلکه «مصونیت» است و با رعایت حجاب «بهداشت روانی» جامعه تأمین می شود، و علاوه بر این که خود خانم ها از آرامش روانی برخوردار می شوند برای مردان جامعه هم این آرامش را به ارمغان می آورند، و دست و چشم طمع ورزان آلوده را هم کوتاه می کنند و از طرفی باعث تحکیم خانواده ها می شود و از تزلزل نظام خانواده جلوگیری می کند.

بنابراین رعایت حجاب یکی از مسائل مهمی است که در قرآن مطرح شده و در احادیث نیز بر آن تأکید شده و روحانیت و غیرروحانیت وظیفه دارند از طریق رسانه های مختلف اعم از صدا و سیما، مطبوعات، مساجد و... به این موضوع بپردازند و هم چنین باید مسئولین در مقام قانون گذاری و اجرا به این موضوع مهم توجه ویژه داشته باشند.

زیرا بخش قابل توجهی از افراد جامعه «حجاب» را رعایت می کنند و عده ای که رعایت نمی کنند «بی حجاب» نیستند بلکه «بدحجاب» اند، که:

- برخی در شرایط نامناسب خانوادگی و محیط، پرورش یافته اند؛

ص:251

- برخی از آن ها نمی دانند که «حجاب» از ضروریات اسلام است؛

- بعضی نیز از احکام رعایت حجاب آگاه نیستند؛

- برخی آن ها از حکمت ها و فایده های آن آگاهی ندارند و رعایت آن را مهم نمی دانند و...

بنابراین افراد گناه کار و عصیانگر که قصد سرپیچی و مخالفت با احکام الهی را دارند، عده اندکی هستند و چنان چه بیان شد بقیه اینها، علل و انگیزه های خاص خود را دارند که به مرور زمان «این نوع پوشش» به یک «عادت اجتماعی» برای آن ها تبدیل شده است.

لذا به نظر می رسد برای فراگیر شدن این حکم الهی در جامعه به یک پژوهش «جامعه شناختی و روانشناختی» نیاز داریم، تا علل و انگیزه ها و چالش ها و راهکارهای آن کشف شود و با یک برنامه ریزی دقیق در زمانی مشخص و بدون عجله، این موضوع به شکل معقول و مشروع و بدور از «افراط و تفریط» در جامعه نهادینه شود و الگویی باشد برای جوامع دیگر.

ص:252

*پرسش

- اگر مقصود از پاداش، پاداش دنیوی باشد در این راستا باید گفت که حجاب از طرفی موجب مصونیت و امنیت شخص عفیف و با حجاب است و از طرف دیگر باعث تحکیم خانواده و جلوگیری از تزلزل نظام خانواده می شود که خود برکات بی شماری برای زن و شوهر، فرزندان، جامعه و... دارد و این پاداش کمی نیست.

- اگر مقصود پاداش اخروی باشد در این باره در روایتی از پیامبر صلی الله علیه وآله حکایت شده که دو گروه اهل آتش اند یکی از آن ها کسانی هستند که حجاب خود را رعایت نمی کنند «کاسیات عاریات»(1) از این روایت معلوم می شود که رعایت حجاب شرط ورود به بهشت است.

حتی در همان روایت آمده: «بوی بهشت به مشام آن ها نخواهد رسید».(2)

بنابراین اگر کسی بخواهد به ثواب و بهشت الهی برسد لازم است حجاب و عفت و پاکدامنی خود را رعایت کند.

و از طرفی شخص با حجاب، یکی از دستورات الهی را رعایت کرده و این جزیی از تقوای عام است که دستور داده شده؛ زیرا تقوا، حداقل مراتبش این است که انسان گناه انجام ندهد، و واجبات الهی را انجام دهد، پاداش چنین شخص با تقوایی بهشت خواهد بود بنابراین از کلیات مفاهیم قرآنی و روح قرآن برداشت می شود؛ افرادی که حجاب دارند و عفت عمومی را رعایت می کنند جزء افراد با تقوا هستند، در نتیجه آن پاداش هایی را که برای افراد با تقوا گفته شده (اگر شرایط دیگر هم رعایت شود) برای آن ها خواهد بود. مثل بهشت، راحتی، بخشش گناهان، رستگاری و...(3)

ص:254

البته به نظر می رسد این پرسش ریشه در این دارد که بعضی پنداشته اند: انجام واجبات چون وظیفه انسان است «اجر و پاداشی» ندارد و فقط مستحبات است که پاداش دارد در حالی که این گونه نیست و اگر کسی محرمات را ترک کند و واجبات را انجام دهد و با تقوا باشد، خدا به او پاداش خواهد داد.

آری، هر اطاعتی از پروردگار، پاداش او را به دنبال دارد، مثلاً کسی که در راه خدا جهاد می کند واجبی را انجام می دهد و در قرآن پاداش عظیمی برای مجاهدان در راه خدا وعده داده شده است.(1)

یادآوری

پاداش های الهی لطف خداست نه استحقاق بنده! یعنی وظیفه عبد و بنده در برابر مولا، اطاعت است ولی مولای ما اینقدر کریم و مهربان است که ما با وسایلی که او در اختیار ما قرار داده، با دست با فکر و با زبانی که او در اختیار ما قرار داده تلاش می کنیم، عبادت و اطاعت می کنیم، و او به ما اجر و پاداش می دهد و این نهایت لطف الهی را نسبت به بندگانش نشان می دهد.

ص:255

*پرسش

و شاید «جاهلیت دوم» زمان هایی مثل آخرالزمان باشد، که گاهی نشانه های آن را امروزه می بینیم. که همان عادات جاهلیت در برخی از کشورها و در برخی فرهنگ ها زنده شده است.

به عنوان مثال «زن» کالایی برای سرمایه داران شده است. این که به نام آزادی، زن به کالای تبلیغاتی تبدیل شده برای هیچ کس پوشیده نیست.

و هم چنین فرهنگ برهنگی در دنیا ترویج می شود و این ها همان ویژگی هایی است که در فرهنگ جاهلیت عرب وجود داشت که دوباره به نوع دیگر و با آب و رنگ جدیدی امروزه در برخی از جوامع هویدا شده و روز به روز شأن و منزلت زن را پایین می آورند و در حقیقت قرآن هشدار می دهد مواظب باشید که خانم ها گرفتار، همان جاهلیت نشوند، ولو با نام نوین!

ص:257

*پرسش

البته شرطش خیلی مشکل است. فرمود که (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا) اگر می ترسید که عدالت را رعایت نکنید نه این که «عدالت را رعایت نکنید» وقتی که شما احتمال می دهید و می ترسید که عدالت رعایت نشود حق ندارید یک همسر بیش تر انتخاب کنید.

حال چه کسی می تواند بیش تر از یکی انتخاب کند؟ کسی که نیاز دارد؟ مثلاً در جوامع بشری، گاهی اوقات مردها در معرض حوادث قرار می گیرند. از دنیا می روند خانم هایی بی سرپرست می شوند و یا این که گفته شده که طول عمر جنسی زنان کمتر از مردان است مردان به صورت متوسط طول عمر جنسی آن ها زیادتر است بنابراین نیاز به ازدواج های بیش تری خواهند داشت؛ یا این که خانم ها معمولاً عادات ماهیانه دارند که آمیزش جنسی جایز نیست و دوران حمل دارند که معمولاً 9 ماه طول می کشد و در این دوران ممکن است ممنوعیت های جنسی باشد و این ها مستلزم این است که برخی از مردان نیاز جنسی شان برطرف نشود و نیازمند به ازدواج با همسران دیگر باشند. گاهی اوقات حوادثی اتفاق می افتد مثل جنگ ها و حوادث مانند آن، و مردانی از دنیا می روند و تعداد خانم ها زیاد می شود که در این موارد تعدد زوجات یک راه حل است.

ص:259

*پرسش

ظاهر شود یعنی موجب شود که مثلاً برای یکی از این خانم ها وسایلی بخرد یا رفاهی آماده کند که برای دیگری نمی کند این شوهر از عدالت خارج شده است. پس در حقیقت در اینجا مقصود از عدالت، تساوی محبت و مانند آن نیست که امکان عملی ندارد.

اما عدالت های رفتاری بین همسران لازم است و همان طور که روشن است این کار مشکل می باشد و چه بسا برخی از مراحلش برای بعضی افراد محال عادی باشد. بنابراین شرایط تعدد زوجات سخت است.

اسلام مسأله تعدد زوجات که در تاریخ بشر سابقه داشته را قانونمند کرده و شرط این قانون را هم بسیار مشکل کرده که تحقق خارجی آن اندک شود؛ ولی در عین حال راه را نبسته است. چون گاهی اوقات در جوامع بشری شرایطی به وجود می آید که تعدد زوجات یک راه حل اجتماعی است که از فحشا و منکرات جلوگیری می کند و در حقیقت یکی از راه حل های نجات جامعه از بعضی از مشکلات فرهنگی می باشد.

آری انسان به صورت طبیعی یک همسر انتخاب می کند و مرد و زن، کنار هم آرامش پیدا می کنند همان طور که قرآن می فرماید: (خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها)1 خدا همسران را از جنس شما آفرید برای این که آرامش پیدا کنید قرآن زندگی زناشویی را مایه بهداشت روان و آرامش و سکون انسان می داند یعنی جوانی که ازدواج می کند زندگی اش به یک آرامش و بهداشت روانی می رسد در مورد خانم ها هم همین گونه است. و این در زندگی مشترک دو نفر تحقق پیدا می کند.

ص:261

ولی در یک شرایط استثنایی ممکن است که مردها چند همسر انتخاب کنند مثل خود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با مطالعه زندگی پیامبر می بینیم که تعدد زوجات حضرت در یک بخش استثنایی از عمر ایشان بوده و الاّ وقتی که ایشان همسر انتخاب کرد در دوران جوانی که دوران شادابی و نشاط انسان است حضرت خدیجه را انتخاب نمود و سال ها در کنار ایشان بود و صاحب تعدادی فرزند شد تا وقتی که به سوی مدینه هجرت کرد آن وقت شرایط مدینه شرایط خاصی بود گاهی اوقات مسائلی پیش می آمد که لازم بود پیامبر از برخی از افراد یا قبایل یا خانم ها دلجویی هایی داشته باشد، برخی از خانم های پیامبراکرم صلی الله علیه وآله مثل ام سلمه و حفصه زن های بی سرپرست بودند و در محیط مدینه که تعداد زیادی افراد در اثرحوادث جنگ و امثال آن شهید شده یا از دنیا رفته بودند و زن های بی سرپرست زیاد شده بودند، تشویق می کردند که ازدواج های مجدد بشود. به خاطر اینکه این خانم ها بچه هایشان بی سرپرست نمانند که مشکلات متعدد آن برای جامعه بر هیچ کس پوشیده نیست، از طرف دیگر گاهی اوقات روابط سیاسی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله یا هدایایی که از طرف سران کشورها برای پیامبر، فرستاده می شد اقتضا می کرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله ازدواج های مکرری داشته باشد. همان طور که ماریه قبطیه از طرف پادشاه مصر به همراه جواب نامه ایشان هدیه فرستاده شد. و پیامبر برای احترام به پادشاه مصر با ماریه ازدواج کرد.

البته این مقطعی که پیامبر صلی الله علیه وآله ازدواج مجدد کرده اند، حدود 10 سال آخرعمرش در مدینه است، که دوران کهولت سن پیامبر صلی الله علیه وآله است. یعنی دوران شهوت رانی نیست، دوران شادابی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله یک دورانی بود که یک خانم بیش تر نداشت آن هم حضرت خدیجه بود. بنابراین نتیجه می گیریم که تعدد زوجات یک راه کار است برای شرایط خاصی در جامعه و برای افرادی که نتوانند به خاطر شرایط ویژه، به یک همسر اکتفا کنند.

ص:262

*پرسش

تفسیر دوم، هم موافق شأن نزول، و هم موافق برخی از احادیث اهل بیت است(1).

در برخی از احادیث از امام باقر و امام صادق علیه السلام، حکایت شده که این آیه در مورد مردان و زنانی است که در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آلوده بودند، و خدا مسلمانان را از ازدواج با آن ها منع کرد و اکنون هم مردم مشمول این قانون هستند، پس هر کس که مشهور به عمل منافی با عفت شود، و حد زنا بر او جاری شود، سزاوار نیست که مؤمنی با او، ازدواج کند، مگر این که توبه کند و توبه اش ثابت شود.(2)

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام حکایت شده که، این آیه در مدینه نازل شده، ولی زن و مرد زناکار را مؤمن ننامید، و فرمود: (الزّانِی لا یَنْکِحُ إِلاّ زانِیَةً) یعنی عنوانی که برای این افراد آورد عنوان «زانی و زانیه» بود و مؤمنین را جدا کرد، و فرمود «حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» .

در همین حدیث از امام باقر علیه السلام حکایت شده که پیامبر فرمود: شخص زناکار، به هنگامی که مرتکب این عمل می شود در حقیقت مؤمن نیست، و نیز شخص سارق به هنگامی که مشغول دزدی می شود، مؤمن نیست، چرا که به هنگام انجام این عمل، ایمان از او بیرون می رود، همان طوری که پیراهن را از تن بیرون می آورد.(3)

در حقیقت این روایت اهمیت این موضوع را نشان می دهد.

نتیجه

به هر ترتیب ما چه تفسیر اول چه تفسیر دوم آیه را بپذیریم، بین افرادی که ازدواج کرده اند با افرادی که ازدواج نکرده اند تفاوتی وجود ندارد و مطلب برای هر دو گروه یکسان است.

ص:264

*پرسش

ص:266

ص:268

اسلام صلی الله علیه وآله و ایمان نیاوردن به او مجازات می شوند؟

این آیه بدین مناسبت نازل شد و اعلام کرد که هر کس در عصر خویش به پیامبر خویش و کتاب آسمانی او ایمان آورده و عمل شایسته انجام داده است اهل نجات است و نگرانی ندارد، پس یهودیان و مسیحیان مؤمن و شایسته کردار که قبل از ظهور پیامبر اسلام زندگی کرده و مرده اند اهل نجات هستند.

نکات و اشارات

1. مشابه این آیه در سوره بقره/ 112؛ مائده/ 69 و حج/ 17 آمده است، و این آیات پاسخی است به کسانی که راه نجات را در پناه نژاد و ملیت خاص می جویند. همان طور که یهودیان دین و نژاد خود را از دیگران بهتر دانسته و بهشت را مخصوص خود می دانستند، ولی قرآن به آنان پاسخ می دهد که راه نجات منحصر در ایمان و عمل شایسته است. و تنها نام مسلمان، یهودی(1) و مسیحی (= نصاری(2) بر خود نهادن موجب سعادت و نجات نمی شود.

2. مفسران قرآن چند تفسیر عمده برای آیه فوق ارائه کرده اند.

الف) مقصود آیه ایمان و اعمال شایسته پیروان ادیان الهی قبل از اسلام است که از دنیا رفته اند و موجب نجات آنان خواهد شد همان طور که در شأن نزول بدان اشاره شد(3).

ب) مقصود آیه ایمان و اعمال شایسته یهودیان و مسیحیان وصائبان در زمان حاضر است اما منظور ایمان به اسلام و عمل صالح بر طبق دستورات

ص:270

قرآن است یعنی اگر آنان محتوای کتاب های خویش و بشارت های پیامبرانشان در مورد پیامبر اسلام پیروی کنند مسلمان می شوند و ایمان و عمل صالح آن ها پذیرفته خواهد شد(1).

البته مانعی ندارد که هر دو معنا مقصود آیه باشد.

3. ممکن است از آیه فوق استفاده شود که افرادی هم چون ادیسون که پیرو ادیان دیگر هستند ولی آگاهی کافی از اسلام ندارند (جاهل قاصرند) و به بشریت خدمت کرده اند پاداش مناسب عمل خویش را دریافت می کنند، و یا حداقل از عذاب کفر آنان کاسته می شود.

4. آیا این آیه و آیات مشابه آن، بدان معناست که در عصر حاضر نیز همه پیروان ادیان الهی اهل نجات هستند و تکثرگرایی و پلورالیسم صحیح است؟

پاسخ منفی است چرا که آیات قرآن هم دیگر را تفسیر می کنند و در آیات دیگر وعده عذاب به غیر مسلمانان داده شده است. پس ادیان دیگر منسوخ شده و پیروان آن ها وظیفه دارند تا در مورد حقانیت اسلام تحقیق کنند تا مسلمان شوند.(2)

ص:271

پیوند دین با دنیا و سیاست در قرآن

1. قرآن دستور می دهد که سهم خود را از دنیا فراموش مکن. (قصص/ 77)

2. عدالت اجتماعی از اهداف پیامبران است. (حدید/ 25 و مائده/ 42)

3. آزادی اجتماعی از اهداف پیامبران است. (اعراف/ 157 و نحل/ 36 و...)

4. داوری بین مردم از وظایف رهبران الهی است. (بقره/ 123 و 213؛ نساء/ 59 و 105)

5. قرآن به برخی مبانی، اصول و مسائل اقتصادی می پردازد و اصل مالکیت زن و مرد را می پذیرد (نساء/ 32)، معامله را حلال و ربا را حرام اعلام می کند (بقره/ 275)، مسائل ارث، وصیت و... را بیان می کند (نساء/ 2، 7، 12 و مائده/ 106 و...)، وفای به عقدها را لازم می شمارد (مائده/ 1)، کم فروشی را سرزنش می کند (مطففین/ 1 و شعراء/ 181)، بر توزیع و تعدیل ثروت تاکید می ورزد (حشر/ 7) و به تعاون و همکاری راهنمایی می کند. (مائده/ 2) و....

تذکر: تعیین و توجه به این قوانین دخالت در امور دنیای مردم و برخی آن ها مستلزم تشکیل حکومت است.

6. قرآن برخی اصول و مبانی و مسائل نظام سیاسی را طرح می کند از جمله:

- حق قانون گذاری از آن خداست (انعام / 57 و 62 و یوسف / 40 و...)،

- اطاعت از رهبران الهی لازم است (نساء / 59)،

- ولایت و سرپرست مردم را مشخص می سازد (مائده / 3 و 55 و 67)،

- سخن رهبر الهی را فصل الخطاب معرفی می کند (احزاب / 6)

- اصول سیاست خارجی مسلمانان را تعیین می کند. (نساء / 141)

تذکر: توجه قرآن به این امور دخالت در دنیای مردم و زمینه سازی تشکیل حکومت الهی است.

ص:273

7. حکم جهاد، دفاع، چگونگی برخورد با اسیران و مخالفان در قرآن مطرح شده است که دخالت مستقیم در امور دنیوی و سیاسی - نظامی است (بقره/ 190، 191، 216 و حج/ 78 و نساء/ 74، 95 و برائت/ 5 و انفال/ 65 و...)

8. تعیین قوانین حقوقی خانواده مثل احکام زناشویی و طلاق و... (سوره نساء و نور)

9. تعیین قوانین جزایی و کیفری در مورد قصاص، زنا، سرقت و... (نور/ 2 و 4؛ مائده / 38 و 33 و...)

10. قرآن برخی پیامبران الهی مثل سلیمان را دارای مُلک و حکومت معرفی می کند. (و البته زمینه حکومت برای برخی رسولان الهی فراهم نشد.) (نمل/ 14-34)

نتیجه

با توجه به آیات فوق و موارد مشابه در قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام و حکومت اسلامی آنها، روشن می شود که جدایی دین و دنیا و جدایی دین و سیاست و حکومت با اسلام ناسازگار است، پس سکولاریسم از منظر قرآن قابل قبول نیست.(1)

ص:274

در راستای احتمال اول روایتی از ائمه علیهم السلام نقل شده به این مضمون که:

«همان طور که شما در شهرهای زمین زندگی می کنید شهرهایی مشابه دیگری هم وجود دارد که آفریده شده است.»(1)

اگر این روایات را با احتمال اول در آیه بپذیریم و بتوانیم قول اول را تقویت کنیم، می توانیم بگوییم غیر از عالمی که ما در آن زندگی می کنیم عالم های دیگری هم وجود دارد.

ولی این نظریه به تحقیق بیش تری نیاز دارد و ما در برخی از تحقیقاتی که داشتیم نتوانستیم این مسأله را به صورت کامل بپذیریم.

ص:276

*پرسش

حکمت ها و اسرار علمی

برخی از مفسرین برای این مطلب حکمت ها و اسرار علمی نیز ذکر کرده اند، که در اینجا می آوریم:

1. این که واژه «سمع»، یعنی گوش در قرآن کریم به صورت مفرد آمده، اما چشم به صورت جمع «ابصار» آمده به خاطر این است که ادراکات و مشاهدات انسان با چشمش نسبت به مسموعات و چیزهایی که می شنود خیلی بیش تر است؛ چراکه اولاً امواج صوتی که قابل استماع است تعدادی نسبتاً محدود است در حالی که امواج نورهایی که قابل رویت و دیدن است، از میلیون ها می گذرد اما امواج صوتی به ده ها هزار مورد می رسد از این رو قرآن کریم برای اشاره به این مطلب، یعنی محدودیت قلمرو شنیدنی ها واژه «سمع» را مفرد آورده و برای اشاره به گستردگی قلمرو دریافت های قلبی انسان یا مشاهدات چشمی انسان، واژه «قلب» و «بصر» را به صورت جمع آورده است.

2. احتمال دیگر این که مُدرک سمع انسان واحد است یعنی معمولاً انسان در یک لحظه یک صدا را بیش تر نمی شنود اما در یک لحظه با چشمانش می تواند دو تا تصویر را ببیند، و یا حتی بیش تر، اما با گوش هایش با این که دو تا گوش دارد اما یک صدا را عملاً بیش تر نمی تواند بشنود؛ بنابراین سمع را مفرد آورده و چشم را جمع بسته و متعدد آورده که اشاره کند به این که مدرَک انسان ها در مورد سمع و شنیدن یکی است، اما مدرک انسان در مورد دیدنی ها، متعدد است.

البته این دو مطلب علمی اخیر در حد دو احتمال است و نمی شود به صورت یقینی به قرآن نسبت داد، ولی به هرحال دو احتمال علمی، زیبایی است که نسبت به این واژه ها گفته شده است.

ص:278

*پرسش

می کند که گاهی حکمت هایی برای این عبادات و اسرار آن بیان می شود و گاهی بیان نمی شود.

نکته دوم - عدد نوعی ظرف است و اصل آن مضروف عدد است، و مهم این است که داخل ظرف عدد 7 چه چیزی ریخته می شود و این 7 به چه چیزی تعلق می گیرد.

به عبارت دیگر خود عدد، «تقدس» یا «نحسی» ندارد و این که برخی گمان می کنند که مثلاً عدد 13 نحس است یا فلان عدد خوب است این صحیح نیست. عدد ظرف است و آن چیزی که داخل این ظرف ریخته می شود مهم است اگر آن ذکر خدا باشد، خوب است اگر کار ناروا باشد بد است. مثلاً هفت سین مبنا ندارد عدد 13 و نحوست روز سیزده مبنا ندارد.

نکته سوم - اگر به جای عدد هفت، هر عدد دیگری هم می آمد همین سؤال مطرح می شد که مثلاً چرا عدد 12 یا 15 آمده است؟ و گاهی این اعداد برای آزمایش افراد است که این مطلب ریشه قرآنی دارد که در آیات 30 و 31 سوره مدثر سخن از دوزخ است و خداوند می فرماید:

«بر آن نوزده فرشته مأمور و نگهبانند.»(1).

اینجا هم این سؤال به ذهن می آید که چرا نوزده نگهبان؟ چرا تعدادشان هیجده یا 20 نیست جالب این است که خداوند تبارک و تعالی در ادامه آیه پاسخ همین سوال را می دهد و می فرماید:

«مأموران آتش را جز ملائکه قرار ندادیم، و تعداد آن ها را که نوزده قرار دادیم این نیست مگر برای آزمایش کسانی که کافر شدند و برای کسانی که صاحب کتاب هستند تا یقین پیدا کنند و کسانی که مؤمنند ایمانشان اضافه شود.»(2)

ص:280

در حقیقت یک نوع تطبیق است که مثلاً در کتاب های آسمانی قبلی آمده، که چنین خبری توسط پیامبر آخرالزمان بیان می شود، آن وقت اهل کتاب یقیین پیدا کنند و مؤمنین ایمانشان اضافه شود و این امتحانی باشد برای کسانی که کفر ورزیدند.

بنابراین چنان چه در آیه آمده، گاهی اعداد مایه «فتنه» و آزمایش افراد بوده که معلوم شود چه کسانی در مورد این اعداد به مجادله می پردازند و انکار می کنند، یا اگر می پذیرند روح تسلیم آن ها تا چه حد است.

ص:281

د) حادثه 11 سپتامبر

*پرسش

یعنی نفاق و منافقان، ظاهری زیبا دارند اما محتوی و بنیان آن ها سست است و در حال سقوط است در حقیقت اینجا از تشبیه روشنی استفاده شده است.

کار بی ثبات منافقین مثل کسی است که در لب پرتگاهی ایستاده و زیر پایش خالی شده و به زودی سقوط می کند. که اشاره به جریان مسجد ضرار است و افرادی که بنیان کارشان براساس تقوا است در حقیقت جای پای محکمی دارند و براساس «رضایت الهی» و تقوا کارشان را انجام می دهند. آن یکی در جهنم سقوط می کند و آن یکی نجات پیدا می کند و سعادتمند می شود. چنان چه معلوم است این آیه تشبیه و مقایسه ای، بین مؤمنان و منافقان کرده است. بنابرآن چه گذشت، این آیه، از لحاظ تفسیری به جریانی مثل 11 سپتامبر ارتباطی ندارد، که برخی گفته اند خیابانی که این اتفاق در آن افتاده از لحاظ اسم شبیه بوده به «جُرُفٍ هارٍ» (1) و برخی برای تأیید گفته اند آیه «109» که دو عدد کشیده دارد «1» و «9» شبیه برج های دوقلو می باشد.

به نظر می رسد این ها نوعی برداشت های شخصی و تشبیهاتی می باشد که دلیلی برایش نداریم ما آیات قرآن را نمی توانیم براساس نظر شخصی و برداشت شخصی خودمان تفسیر کنیم و گرنه «تفسیر به رأی» می شود و تفسیر به رای حرام است و در روایات متعددی از شیعه و اهل سنت وعده آتش بر آن داده شده است.

بنابراین نمی توانیم بدون دلیل عقلی یا نقلی آیات قرآن را تفسیر کنیم. و حق نداریم به علت تشابه لفظی بدون این که معنای «لغت» ما را یاری کند و یا روایتی در اینجا باشد یا آیه دیگری آن را تفسیر کند، یا دلیل علمی یا عقلی قطعی آن را حمایت کند، چیزی را به قرآن نسبت دهیم.

ص:283

ه -) شیطان

*پرسش

شیطان در آینه قرآن

قرآن کریم در مورد شیطان که از نوع جن است تعبیرات بسیار تندی دارد و صریحاً اعلام می کند که: (إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا) ؛ (1)«شیطان دشمن شماست، شما هم او را دشمن خود بگیرید.»

و در جای جای قرآن خطرات شیطان را برای انسان گوشزد می کند زیرا اگر بخواهیم با چنین دشمنی مبارزه کنیم حتماً باید او را بشناسیم و از اسرار کار او با خبر شویم تا در مبارزه موفق شویم لذا برای به دست آوردن این شناخت قرآن کریم شیطان را در آیات متعددی برای انسان چنین معرفی می کند:

- شیطان دشمن آشکار شماست.(2)

- شیطان دوست و همنشین بدی است.(3)

- شیطان آدم و حوا را فریب داد و موجب لغزش آن ها شد و آن ها را (از بهشت) بیرون کرد.(4)

- شیطان (به هنگام انفاق) وعده فقر به شما می دهد و شما را از آن می ترساند.(5)

- شیطان به فحشا (و زشتی ها) دستور می دهد.(6)

- رباخواری را قرآن، نتیجه ارتباط با شیطان می داند.(7)

- شیطان خواهان گمراهی انسان است و تلاش می کند تا انسان را به گمراهی و بیراهه های دور دستی بیفکند.(8)

ص:286

- هر کسی شیطان را ولی خود برگزیند، دچار زیانکاری آشکاری می شود.(1)

- شیطان فریبکارانه به انسان وعده می دهد و آرزواندیشی انسان را تقویت می کند او را به سوی آرزوهای دور و دراز و غیرواقعی و سرگرم کننده سوق می دهد.(2)

- قرآن شراب خواری و قمار بازی را از وسائل و دام های شیطانی معرفی می کند(3) و می فرماید: «شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد.»(4)

- شیطان برخی چیزها را برای انسان زینت می دهد و کارهای بد و ناپسند را در نظر انسان نیکو جلوه می دهد.(5)

- شیطان یکی از عوامل فراموشی یاد خداست و حتی عامل فراموشی خود انسان است.(6)

- شیطان وسوسه گر پنهان است.(7)

- شیطان می خواهد انسان را خوار کند.(8)

- شیطان مانع راه خداست.(9)

- شیطان انسان را به سوی آتش فرا می خواند.(10)

- شیطان انسان را به سوی کفر می کشد.(11)

ص:287

- و یکی دیگراز دام های شیطان اسرافکاری است و اسرافکاران برادران شیطان هستند.(1)

یکی از فضلا به نام دکتر «فتح الله نجارزاده» کتابی را تحت عنوان «جنگ بی پایان» نوشته که نبرد انسان با شیطان را که در آیات متعدد قرآن مطرح شده جمع آوری و تحلیل نموده است که کتاب بسیار مفید و ارزنده ای است.

ص:288

*پرسش

(وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ)1

(فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ)2

(وَ إِمّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)3

(إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ)4

به نظر می رسد این تنوع عبارات هر کدام، به بعدی از شخصیت و چگونگی شیطان نظاره دارد و از طرفی به حالت و چگونگی انسان نظردارد که در یک جمع بندی به انسان می فرماید این شیطان دشمن پیچیده و خطرناکی است که از راه های مختلف سعی در نفوذ دارد و باید انسان در رویارویی با او به خدا پناه ببرد.(1)

3. یاد خدا

قرآن کریم می فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا) ؛ (2)«انسان های با تقوا هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) ناگهان بینا می گردند.»

خداوند در این آیه به ما آموزش می دهد که افراد با تقوا وقتی شیطان به آن ها نزدیک می شود، گویا آژیر خطری به صدا در می آید. مثلاً اتومبیلی که دزدگیر دارد وقتی دزدی نزدیک او بشود و قصد سویی داشته باشد اولین حرکاتی را که داشته باشد آژیر خطر به صدا در می آید و چراغ ها روشن می شود آن وقت دزد ناکام می ماند.

ص:290

انسان های با تقوا هم به هنگام وسوسه شیطان به یاد خدا می افتند و با یاد خدا دل آن ها روشن می شود و در پرتو روشنی دل، خطر شیطان را درک می کنند و شیطان را ناکام می گذارند.

در حقیقت انسان باید این آمادگی را داشته باشد که هر گاه شیاطین به او نزدیک شدند به یاد خدا بیافتد و درون خودش را با یاد خدا روشن کند تا عرصه بر شیطان تنگ شود.

4. شناسایی سیاست گام به گام شیطان

خداوند متعال در سوره بقره آیه 208 می فرماید:

(وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ) ؛ «از گام های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست!»

یعنی شیطان برنامه هایش را مرحله به مرحله و گام به گام به پیش می برد؛ باید از همان گام اول از او پیروی نکرد.

مثلاً ممکن است اول انسان را با شخصی ناباب دوست کند و در گام بعدی به یک مجلس نامناسب بکشد، بعد دوستان ناباب و کم کم انحرافات بزرگ تر پیش می آید تا انسان را به سقوط بکشد. در حالی که روز اول اصلاً فکر نمی کرد روزی دچار چنین انحراف بزرگی بشود و به خود مطمئن بود ولی سیاست گام به گام شیطان یکی یکی خطهای قرمز را رد کرد تا به اینجا رسید که غیرقابل جبران یا جبران آن سخت می شود.

لذا جای تعجب نیست که قرآن هشدار می دهد مواظب باشید شیطان پرست نشوید.(1) چطور ممکن است؟! آری انسانی که گام به گام به

ص:291

دستورات شیطان عمل کرد به جایی می رسد که هر دستوری به او می دهد بدون چون و چرا انجام می دهد. یعنی انسان به طوری پیرو شیطان می شود که گویا او را «اله» و «معبود» خود انتخاب کرده و هرچه او می گوید گوش می دهد و جامه عمل می پوشاند آری این است نتیجه نهایی پیروی کردن از گام های اول شیطان.

5. غنی سازی اوقات فراغت

انسان باید میدان جولان را از شیطان بگیرد؛ اگر می بینیم شیطان به هنگام خلوت بیش تر ما را وسوسه می کند یا به هنگام بی کاری بیش تر به سراغ ما می آید، راه درمان را زود انتخاب کنیم و سعی کنیم کمتر در مکان های خلوت تنها باشیم؛ و از طرفی اوقات بی کاری خود را به مطالعه یا مشغول کار شدن و یا... غنی سازی کنیم.

نتیجه

شیطان دشمن قطعی انسان است و قسم خورده که او را به گمراهی بکشد لذا در این مسیر باید با دو بال در آسمان معنویت پرواز کنیم و آنقدر بالا برویم تا دست او به ما نرسد.

بال اول پناه بردن به خداست و از او استمداد جستن و این که با یاد خدا دل را روشن کنیم و با توکل بر خدا عرصه را بر او تنگ کنیم.

بال دوم این است که بعد از تکیه بر خدا با اراده و آگاهی خود از گام های حساب شده شیطان پیروی نکنیم.

و در پایان با ذکر خدا میدان جولان را از او بگیریم و چه ذکری بالاتر از «تلاوت قرآن» و خواندن «نماز» و عشق بازی با «اهل بیت» که زینت و مایه حیات اوقات فراغت است.

ص:292

*پرسش

*پرسش

*پرسش

*پرسش

قرآن نمی باشد. و در تمام زندگی، انسان باید توجه به خدا داشته باشد و به او تکیه کند زیرا در آیه بعدش می فرماید: (إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ)1 ؛ «چرا که او [= شیطان]، بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل دارند تسلطی ندارد.»

آری، در آیه قبل فرمود: وقتی که قرآن می خوانید از شر شیطان رانده شده به خدا پناه ببرید و در آیه بعد علت این مطلب را بیان می کند که چرا به خدا پناه ببریم به خاطراین که شیطان بر کسانی که ایمان می آورند و بر پروردگارشان توکل و تکیه می کنند، تسلط نخواهد داشت. پس کسی که به خدا پناه می برد در حقیقت هم به خدا ایمان دارد و هم به خداوند تکیه و توکل می کند و در نتیجه شیطان دیگر بر چنین انسانی تسلطی نخواهد داشت.

زیرا سلطه شیطان بر کسانی است که یا ایمان ندارند و یا بر خداوند توکل نمی کنند و با خداوند ارتباط برقرار نمی کنند؛ و به عبارت دیگر به خداوند پناه نمی برند.

انسان ها قرار داده و این که در طرح ها و دام های شیطانی گرفتار نشویم. یعنی عمل و رفتار ما منطبق بر قول و سخن و عقیده ما باشد و در زندگی عملی هم تابع شیطان و پیرو شیطان نباشیم. چرا که اگر پناه بردن به خدا از شیطان در حد زبان باشد و در عمل و اعتقاد نباشد شیطان بر ما مسلط می شود چنانچه در ادامه همان آیات سوره نحل در آیه 100 می فرماید:

(إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ) ؛ «تسلط او تنها بر کسانی است که او را به دوستی و سرپرستی خودشان برگزیده اند، و آن ها که نسبت به او [= خدا] شرک می ورزند (و فرمان) شیطان را به جای فرمان خدا، گردن می نهند!» یعنی اگر کسی در زمینه عقاید سستی کرد و از دایره توحید و ایمان خارج شد، و یا کسی به طرف دوستی شیطان رفت و پیرو شیطان شد، این شخص تحت تسلط شیطان قرار خواهد گرفت.

نتیجه

- در آیه اول فرمود: از شر شیطان رانده شده به خدا پناه ببرید.(1)

- در آیه دوم فرمود: اگر شما ایمان بیاورید و تکیه و توکل بر خداوند کنید شیطان نمی تواند بر شما مسلط شود به همین دلیل به خدا پناه ببرید(2).

- و در آیه سوم فرمود: شیطان بر کسی مسلط می شود که از او پیروی بکند او را به دوستی و سرپرستی بگیرد و از دایره ایمان خارج شود.(3)

به آن امید که گفتن «أعوذ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ» به هنگام قرائت قرآن مقدمه ای باشد برای پناه بردن به خدا در همه کارهایمان هم در «قول» هم در «عقیده» و هم در «عمل».

ص:298

در بخش دوم پرسش آمده چرا مثل داستان حضرت یوسف یکجا نیامده است؟ در پاسخ باید گفت: آری اکثر داستان حضرت یوسف در سوره یوسف آمده ولی این طور نیست که همه مطالب مربوط به حضرت یوسف علیه السلام در سوره یوسف آمده باشد، بلکه در سوره انعام آیه 84 و سوره غافر آیه 34 نیز در مورد حضرت یوسف علیه السلام سخن گفته شده است.

بنابراین اولاً این طور نیست که همه مطالب مربوط به حضرت یوسف علیه السلام در یک سوره آمده باشد و از طرفی همه حوادث زندگی حضرت موسی هم در قرآن نیامده بلکه بخشی از آن آمده است.

ثانیاً ممکن است که داستان حضرت یوسف یک پیوستگی خاصی داشته و قرآن کریم از آن پیوستگی نتایج ویژه ای را دنبال کرده از این رو به صورت یکجا نقل کرده. یعنی همان انگیزه هدایت و تربیت قرآن، اینجا اقتضا کرده که مطلب را به طور پیوسته نقل کند.

ص:300

*پرسش

در حقیقت عناصر اصلی داستان واحد است ولی از دو دیدگاه و دو دریچه متفاوت به داستان نظاره شده که هر کدام اهداف ویژه خود را دنبال می کند.

و نیز داستان حضرت موسی از آیه 40 سوره بقره شروع می شود و در این آیات به برخورد بنی اسرائیل با حضرت موسی می پردازد و بیش تر به بهانه جویی های بنی اسرائیل، و گوساله پرستی بنی اسرائیل می پردازد.

و همین داستان حضرت موسی علیه السلام در سوره طه آیه 9 به بعد نیز آمده ولی در این آیات برانگیخته شدن حضرت موسی علیه السلام به نبوت و ماجراهایی که در پی آن می آید و انتخاب شدن هارون به وزیری او و برخورد آن ها با فرعون و معرفی معجزات حضرت موسی علیه السلام مطرح می شود.

لذا می بینیم که به داستان حضرت موسی پرداخته شده ولی از دو زاویه متفاوت. و جالب این که در سوره قصص داستان حضرت موسی از تولد تا رشد در کاخ فرعون و جوانی و مبارزات او و خروج از شهر و آشنایی او با حضرت شعیب و... همه این مجموعه به دنبال هم مطرح شده است که اهداف تربیتی خود را دنبال می کند.

ص:302

*پرسش

القرنین! در واقع یَأجُوج و مَأجُوج در این سرزمین فسادگرند، و آیا هزینه ای در اختیار تو قرار دهیم، تا این که بین ما و بین آنان سدّی قرار دهی؟».

و در آیه 96 و 97 می فرماید:

«(ذوالقرنین گفت:) قطعات بزرگ آهن برایم بیاورید (و آن ها را روی هم بچینید) تا وقتی که کاملاً میان دو کوه را بپوشانید، (او) گفت: (در اطراف آن آتش افروزید، و) در آن بدمید. (آنها دمیدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته کرد، گفت: اکنون مس مذاب برایم بیاورید تا بر روی آن بریزم. (سرانجام چنان سد نیرومندی ساخت) که آن ها [= طایفه یأجوج و مأجوج] قادر نبودند از آن بالا روند؛ و نمی توانستند نقبی در آن ایجاد کنند.»

*پرسش

«... و ما آن قبله ای را که قبلاً بر آن بودی، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر پیروی می کنند، از آن ها که به عقب باز می گردند مشخص شوند. و مسلماً این حکم جز بر کسانی که خداوند آن ها را هدایت کرده، دشوار بود. (این را نیز بدانید که نمازهای شما در برابر قبله سابق، صحیح بوده است؛) و خدا هرگز ایمان [= نماز] شما را ضایع نمی گرداند زیرا خداوند، نسبت به مردم، رحیم و مهربان است.»(1)

در حقیقت این یک آزمایش بود برای مسلمان ها که صفوف مسلمانان واقعی را از مسلمان های ظاهری جدا کند. چه کسانی پیرو راه خدا و پیامبر هستند و اگر گفتند: «به طرف بیت المقدس نماز بخوانید، بخوانند»، و اگر گفتند: «خداوند می فرماید: به طرف کعبه نماز بخوانید، بخوانند.» در حقیقت با این آزمایش صف مسلمانان واقعی از بهانه جویان و کسانی که در ظاهر مسلمانند ولی در واقع تسلیم نیستند جدا می شود.

نکته

دستورات خدا و پیامبر در حقیقت هم چون نسخه پزشک است که ممکن است یک روز این دارو برای انسان ها تجویز شود و روز دیگر داروی دیگری و نسخه تغییر کند. انسانی که می خواهد سلامت خودش را باز یابد، سالم باشد و تکامل پیدا کند، باید به این پزشک اعتماد کند و از آنجا که پیامبر اسلام در حقیقت پزشک معنوی است از این رو لازم است به نسخه های او عمل شود.

در این موضوع هم باید گفت که کعبه در حقیقت قدیمی ترین مرکز توحید است، و اصل این است که ما به سوی آنجا نماز بخوانیم، و اگر یک

ص:306

مدتی به سوی بیت المقدس نماز خوانده شد، در حقیقت یک دستور موقت بود و آن دستور نسخ شد(1) ؛ یعنی دستور و حکمی موقت صادر شد و تا مدتی این حکم باقی بود، و هنگامی که مصلحت تغییر کرد حکم جدید آمد.

و در آیه 150 سوره بقره می فرماید:

«و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن، و هر جا بودید روی خود را به سوی آن کنید؛ تا مردم، جز ظالمان (که دست از لجاجت بر نمی دارند) دلیلی بر ضد شما نداشته باشند؛ (زیرا از نشانه های پیامبر که در کتب آسمانی پیشین آمده، این است که او، به سوی دو قبله، نماز می خواند) از آن ها نترسید و (تنها) از من بترسید! (این تغییر قبله، به خاطر آن بود که) نعمت خود را بر شما تمام کنم، شاید هدایت شوید.»(2)

در حقیقت مسلمان ها بین دو راه قرار داشتند.

اگر به سوی بیت المقدس نماز می خواندند یهودی ها بر آن ها شماتت می کردند و می گفتند: شما مستقل نیستید، و قبله شما، همان قبله ماست و نکته مهم تر این که در کتاب های آسمانی خودشان، در نشانه هایی که از پیامبراکرم صلی الله علیه وآله خوانده بودند که پیامبر موعود به طرف دو قبله نماز می خواند ولی این نشانه در وجود پیامبر صلی الله علیه وآله تا آن زمان تحقق نیافته بود و لذا زبان به شماتت مسلمان ها می گشودند که شاید آن پیغمبر موعودی که

ص:307

در کتاب های مقدس قبلی آمده است این پیغمبر نیست. چون این نشانه [= به طرف دو قبله نماز خواندن] را ندارد.

از طرف دیگر مشرکان ایراد می گرفتند که اگر پیامبر اسلام ادعا می کند که برای احیاء ابراهیم علیه السلام آمده پس چرا خانه کعبه را واگذاشته و به سوی بیت المقدس نماز می خواند؟ آیا کعبه و آیین ابراهیم را فراموش کرده است که به طرف بیت المقدس نماز می خواند؟ در حقیقت هم مشرکان او را سرزنش می کردند و هم با بیان دیگری یهودی ها شماتت می کردند. و این فرایند تغییر قبله، زبان هر دو گروه را بست.

در این آیه به سه مورد از اسرار تغییر قبله اشاره شده است.

- توجه به مسجد الحرام جلوی بهانه جویی های دشمنان اسلام را گرفت.

- تغییر قبله موجب تکمیل نعمت های الهی شد. «وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ» 1 زیرا این یک نوع تکامل تربیتی بود چون مسلمان ها با انضباط اسلامی آشنا می شدند.

- توجه مسلمان ها به مسجد الحرام و کعبه، زمینه ساز هدایت آن ها شد و مسلمان ها را از برکات معنوی راه ابراهیم برخوردار ساخت.

ص:308

*پرسش

مسجد قبیله بنی سالم، تشریف برده بودند و پیامبراکرم صلی الله علیه وآله در حال نماز ظهر بودند و دو رکعت نماز را به جا آورده بودند که پیک وحی نازل شد و دستور داد که از سوی بیت المقدس به طرف کعبه باز گردند، و این در حالی است که بیت المقدس در شمال مدینه و کعبه در جنوب مدینه واقع شده است؛ لذا پیامبر باید 180 درجه از طرف شمال که بیت المقدس بود بر می گشتند به طرف جنوب که مکه بود و همین کار را انجام دادند. مسجدی که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در آن این نماز را به جا آوردند به مسجد ذوقبلتین(1) مشهور شد.

نکات

1. آن محرابی که پیغمبر اسلام در نماز برگشتند و به طرف مکه نماز خواندند، امروزه با دقیق ترین وسایل جهت یابی اندازه گیری شده و با این که هیچ وسیله تعیین قبله ای نداشتند بسیار دقیق به طرف مکه است. و برخی اظهار داشته اند که این یکی از کارهای بسیار شگفت آور و معجزه آسای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد.

2. موضوع قبله و تعیین جهت آن، در اسلام یکی از انگیزه هایی شده که مسلمان ها به مسایل مربوط به جغرافیا، نجوم و مسایل قبله شناسی و جهت یابی روی آورند و به همین خاطر برخی از علوم در بین مسلمان ها مثل علم هیئت و جغرافیا رشد کرد زیرا محاسبه جهت قبله در نقاط مختلف زمین، بدون آشنایی با این علوم امکان نداشت.

ص:310

*پرسش

نداشت و مقام ظاهری دنیوی و حکومتی نداشت که کسی به او چشم طمع داشته باشد، بلکه به خاطر ایمانشان و سوز عشقشان بود که دور پیامبر، پروانه وار جمع شدند، و برخی نیز خودشان را فدای پیامبر کردند و بعد هم به حمایت از پیامبر، خانه و کاشانه خود را رها کردند و همراه پیامبر به مدینه هجرت کردند. و افرادی نیز در مدینه از پیامبر استقبال کردند و خانه و کاشانه خود را در اختیار او و اصحاب او گذاشتند و آن هم در زمانی که حکومت پیامبر هنوز مستقر نشده بود و از طرفی جنگ های سختی مانند جنگ احد، بدر، خیبر، خندق و جنگ های دیگر بر پیامبر تحمیل می شد و این ها شجاعانه دفاع می کردند و نام پرافتخار «انصار» را برای خود ثبت کردند.

معرفی تابعین

تابعین کسانی هستند که بعد از پیامبر و این دو گروه آمدند و از آن ها پیروی کردند.(1) تابعین در اینجا معنای عامی دارد(2) و همه کسانی که بعد از پیامبر حتی تا زمان ما آمدند و از پیامبر و اصحاب پیامبر، پیروی نیکویی کردند جزء تابعین به حساب می آیند. به تعبیر دیگر هر کسی که هجرت، جهاد و شهادت داشته باشد و از برنامه های الهی پیامبر حمایت کند، اگر چه در زمان ما باشد جزء تابعین می باشد.

ص:312

از این آیه و آیات دیگر به دست می آید که برخی از اصحاب پیامبر ولو تعداد اندکی، افرادی بودند که راهشان را از پیامبر جدا کردند و در باطن منافق بودند و از نظر تاریخی هم این مسأله ثابت شده و در منابع تاریخی آمده است که برخی از افراد راهشان را از پیامبر جدا کردند.

مثلاً عبدالله بن ابی سرح، شخصی بود که در زمان پیامبر مرتد شد، و از مدینه فرار کرد و به مکه رفت. در حالی که او جزء اصحاب پیامبر بود و هم چنین برخی از این افراد با امیرالمومنین علی علیه السلام مبارزه و جنگ کردند. بنابراین نمی توانیم بگوییم همه اصحاب پیامبر در یک درجه هستند، و همه آن ها حتی منافقین - خدا از آن ها راضی بوده است. لذا آیات بعد از آیه 100 استثناهای این آیه محسوب می شود. و نیز در آیه 107 همین سوره، مسأله مسجد ضرار مطرح شده، منافقینی که در مدینه پایگاهی بر ضد پیامبر ایجاد کرده بودند در حالی که این ها به ظاهر در سلک اصحاب پیامبر بودند. بنابراین هر چند بین اصحاب پیامبر افراد بزرگی هم چون امیرالمؤمنین علی علیه السلام ابوذرها، سلمان ها، مقدادها وجود داشته، ولی افرادی هم بودند که، از این راه جدا شدند و نباید بگوییم که همه آن ها مشمول این آیه هستند و در پایان باید گفت: یک موضوعی را که ما نمی توانیم منکر آن شویم، این است که در قرآن، از سه جریان سخن گفته شده است.

الف) جریان مؤمنان

ب) جریان کافران

ج) جریان منافقان

از همان اوایل سوره بقره، این مسأله مطرح است و در سوره منافقون این بحث خیلی اوج می گیرد و هم چنین در سوره توبه مطرح می شود که خط

ص:314

نفاق در میان اصحاب پیامبر، وجود داشته و این یک واقعیتی است که قرآن آن را تأیید می کند و بر روی آن تأکید دارد. هرچند این به معنای آن نیست که ما اصحاب نیک پیامبر را که خداوند، رضایت خود را از آن ها در قرآن اعلام کرده، نادیده بگیریم. زیرا در میان اصحاب پیامبر، افراد معصوم هم بودند، امیرالمومنین، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین علیهم السلام جزء اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله بودند و اصحاب نیک دیگری که جزء صحابه شمرده می شوند.

مهم این است که این جریان نفاق جریانی است که در قرآن، بارها از آن یاد شده است و وجود آن در کنار خط کفار، و مؤمنان، قطعی است.

ولی این سوال مطرح است که آیا جریان نفاق از مکه شروع شد یا از مدینه؟ که لازم است در مورد نفاق در قرآن جریان شناسی کنیم و حتی شاید یک پایان نامه یا کتاب می طلبد که، نوشته شود و این موضوع تحلیل شود.

برخی از مفسران به دلایل خاصی معتقدند که جریان نفاق از مکه شروع شد ولی آن چیزی که مسلم است این است که در مدینه وجود داشته که آیه 101 سوره توبه نیز به طور صریح از این مطلب پرده بر می دارد که در مدینه، افراد منافق وجود دارد و مدینه زمانی بود که پیامبر اسلام کم کم به حکومت و مقامات دنیوی رسیده بود، و طبیعی است که جریان ها و افرادی به طمع مقامات دنیوی به پیامبر نزدیک شوند، همان طور که در هر انقلابی این حادثه اتفاق می افتد، در انقلاب اسلامی ما نیز این حادثه رخ داد و در جاهای دیگر هم معمولاً بعد از انقلاب ها این مسأله اتفاق می افتد.

ص:315

*پرسش

در مورد این که «اهل ذکر» چه کسانی هستند؟ مفسران قرآن چند دیدگاه دارند؛ نظر مشهور این است که «ذکر» یعنی تورات و اهل ذکر یعنی دانشمندان یهود، که قرآن می فرماید: اگر نمی دانید از آن ها بپرسید!

برای فهم این آیه لازم است که فضای آیه و آیات قبل و بعد این آیه را در نظر بگیریم، با دقت و بررسی در این آیات در می یابیم که روی سخن در این آیات با مشرکان است، زیرا مشرکان می گفتند:

«چرا خدا پیامبری فرستاده که می خورد، در بازار راه می رود و... چرا خدا یک فرشته ای نفرستاد، که برای ما پیامبری کند، و آیا می شود بر بشر هم وحی شود؟» این گونه سوالات مطرح بوده که در این سوره و سوره های دیگر به آن اشاره شده است.

آیه مذکور در مقام پاسخ گویی به مشرکان است و می فرماید: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّ رِجالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ)1 ای پیامبر اسلام قبل از تو نیز مردانی فرستادیم که به سوی آن ها وحی می شد موسی را فرستادیم انسان بود و به او وحی می شد عیسی را فرستادیم انسان بود و به او وحی می شد، و هم چنین پیامبران دیگری که هم بشر بودند پس خطاب به مشرکان می فرماید: «ای مشرکان شما که اشکال می کنید که آیا ممکن است به انسان ها وحی شود؟ بروید از کسانی بپرسید که قبل از شما پیامبرانی به سوی آن ها فرستاده شد. (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) ؛ «اگر نمی دانید بروید از یهود بپرسید!»

یهود و مسیحیت در جزیرة العرب همسایه مشرکان بودند در بخش هایی از جزیرة العرب مثل مدینه ساکن بودند، و از لحاظ فرهنگی و علمی از عرب

ص:317

جاهلی سطح بالاتری داشتند و حتی مرجعیت علمی یهود و مسیحیت را قبول داشتند زیرا این ها از لحاظ فرهنگ و سطح علمی نسبت به مشرکان، بالاتر بودند چرا که آن ها جاهل بودند و اهل کتاب نسبت به آن ها عالم بودند لذا قرآن به مشرکین می فرماید: شما چرا این اشکال را می کنید که پیامبر چرا فرشته نمی باشد ما قبل از این پیامبر، نیز پیامبرانی فرستادیم که از جنس بشر بودند، اگر شما شک دارید بروید از اهل کتاب بپرسید از یهودی ها و مسیحی ها بپرسید که آیا پیامبران قبلی فرشته بودند یا انسان بودند و این موضوع با تحریف یا عدم تحریف تورات ارتباطی ندارد.

زیرا در این آیه خطاب به مسلمان ها نمی باشد، که مسلمان ها بروند از اهل ذکر یعنی مسیحی ها و یهودی ها سوال کنند؛ بلکه خطاب به مشرکان است که از اهل کتاب در مورد یکی از اصول کلی و مشترک ادیان سوال کنند که پیامبران قبلی هم، بشر بودند. تفسیر دیگری از آیه شده که برخی بزرگان بر این باورند این تفسیر، به نوعی تفسیر باطن آیه است که در برخی روایات اشاراتی به مصادیق آن شده است.

قرآن کریم در موارد فراوانی آیاتی دارد که ظاهرش مربوط به یک واقعه خاصی است اما با الغاء خصوصیت (یعنی خصوصیات زمان و مکان را کنار بگذاریم) یک قاعده کلی به دست می آید. برخی مفسران از این آیه یک قاعده کلی به دست آورده اند به این ترتیب که آیه می فرماید:

(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ) ؛ «سوال کنید از کسانی که اهل ذکرند!» در حقیقت آیه می فرماید: «انسان های جاهل، به انسان های عالم مراجعه کنند.» که یکی از مصادیق رجوع جاهل به عالم، مراجعه مشرکان به اهل کتاب می باشد. نمونه دیگر رجوع جاهل به عالم، همان رجوع افراد به متخصص

ص:318

است اگر فردی از ناحیه قلب بیمار است به متخصص قلب مراجعه کند، و هم چنین در مسائل شرعی نیز اگر توانایی استنباط احکام را ندارد به متخصص آن یعنی به مراجع تقلید مراجعه کند. و این یک قاعده کلی می باشد. از این روست که در برخی از روایات شیعه و اهل سنت این مطلب وارد شده که «اهل ذکر همان اهل بیت علیهم السلام هستند.»(1) و اگر در این آیه آمده (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ) یعنی «از اهل بیت علیهم السلام بپرسید.» و این همان قاعده کلی است که ما به دست آوردیم که یکی از مصادیق بارزش اهل بیت علیهم السلام می باشند.

اهل بیت به عنوان دانایان امت هستند که اگر شخصی پرسشی دارد و در موضوعی جاهل است از آن ها سوال کند. بنابراین آیه، یک قاعده کلی رجوع به متخصص را برای ما بیان می کند که مصادیق متعددی دارد در یک زمان، یکی از مصادیقش مراجعه مشرکان به اهل کتاب بوده یا مراجعه هر انسان غیرمتخصص به افراد متخصص بوده است و مصداق بارزش مراجعه مسلمان ها به اهل بیت می باشد.

یادآوری

هرکدام از این تفسیرها را بپذیریم این آیه ارتباطی با تحریف یا عدم تحریف تورات و انجیل ندارد البته آیاتی از قرآن کریم، اشارتی به تحریف معنوی از تورات و انجیل دارد و علاوه بر آن در روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم از این که ما مراجعه کنیم به اهل کتاب نهی شده است و چنان چه بیان شد صاحب نظران یهودی و مسیحی نیز ادعای عدم تحریف تورات و انجیل را ندارند.

ص:319

از این رو وقتی می فرماید: (نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا) یعنی جماعتی از جنیان گفتند یا گروهی از جنیان گفتند. بنابراین فعلِ «فَقالُوا» هم، مطابق با «نفر» که به معنای جماعت است باید جمع بیاید. و جالب این است که واژه شناسان گفته اند واژه «نفر»، جمعی است که در عربی مفرد ندارد یعنی اسم جمع است و مفرد ندارد.(1)

بنابراین یک اشتراک لفظ در فارسی و عربی موجب این پرسش شده بود و دیدیم که تناقضی در آیه وجود ندارد. از این رو توصیه می شود که در ترجمه و تفسیر آیات، به معانی در ذهن، اعتماد و تکیه نکنیم بلکه برای ترجمه و تفسیر آیات، لازم است به کتاب های لغت معتبر رجوع شود.

ص:321

*پرسش

- این قید به واژه فرج بر گردد، چون واژه «فرج» از لحاظ لفظی مذکر است و حکم مذکر را دارد و می تواند ضمیر مذکر به آن برگردد. لذا معنای آیه چنین می شود: «ما در وجود حضرت مریم از روح خودمان دمیدیم.»

- ضمیر به عیسی علیه السلام برگردد که در این حالت معنای آیه چنین می شود: «ما در وجود حضرت عیسی علیه السلام که در درون حضرت مریم علیها السلام تشکیل شده بود از روح خودمان در او دمیدیم.»

البته به نظر می رسد معنای اول ظهور بیش تر داشته باشد.

ص:323

ص:324

13. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.

14. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1393 ق، 20 جلدی.

15. الطبرسی (امین الاسلام)، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، المکتبة الاسلامیه، چاپ پنجم، 1395 ق.

16. علوی مهر، حسین، روش ها و گرایش های تفسیری، انتشارات اسوه، چاپ اول، 1381 ش.

17. علی اکبری، حسن، تهاجم فرهنگی از دیدگاه آیات، روایات و فقه، تهران، سازمان تحقیقات خود کفایی بسیج، 1375 ش.

18. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا.

19. عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی روش های تفسیری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366 ش.

20. فیض کاشانی، محمدحسن، تفسیر صافی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 5 جلدی، الطبعة الثانیة، 1402 ه -.

21. کتاب مقدس، انجمن کتاب مقدس ایران، تهران، 1987 و 1932، شامل تورات و انجیل و ملحقات آنها.

22. کتاب نقد، شماره 5 و 6، (ویژه نامه تفسیر به رأی، تسبیت، هرمنوتیک)

23. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، قم، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، چاپ اسلامیه، 1361 ش، 4 جلدی.

24. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1385 ش، 110 جلدی.

25. مجله معرفت، شماره 26، مقاله «قرآن و فرهنگ زمانه» از محمدعلی رضایی اصفهانی.

26. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371 ش.

ص:326

27. معرفت، محمدهادی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، 1418 ق.

28. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1364 ش، 27 جلدی.

29. نرم افزار جامع تفاسیر شیعه حاوی تفاسیر شیعه، و مکتبة التفسیر و علوم القرآن، حاوی تفاسیر اهل سنت.

30. نهج البلاغه، امام علی، جمع آوری سید رضی، با ترجمه آشتیانی و امامی زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، انتشارات مطبوعاتی هدف، قم، بی تا.

31. واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، موسسه فرهنگ دانش و اندیشه معاصر، تهران، چاپ اول، 1380 ش.

ص:327

ص:328

لیست آثار انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن

الف. کتاب های منتشر شده:

17-1. پرسش های قرآنی جوانان ج 1-17، محمدعلی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران

18. فلسفه احکام (2) حکمت ها و اسرار نماز، احمد اهتمام

19. آموزه های عاشورا، محمدعلی رضایی اصفهانی

20. تفسیر قرآن مهر، سوره یوسف علیه السلام، محمدعلی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران

21. تفسیر قرآن مهر، سوره توبه، محمدعلی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران

43-22. تفسیر قرآن مهر (ج 1-22)، محمدعلی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران

44. مراحل انس با قرآن - دکتر محمد فاکر میبدی

46-45. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن (جلد 1 و 2)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

47. مستشرقان و تاریخگذاری قرآن، دکتر محمدجواد اسکندرلو

48. قرآن و هنر، دکتر علی نصیری

49. قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان

50. اعجازها و شگفتی های علمی قرآن - محمدعلی رضایی اصفهانی و محسن ملاکاظمی

51. قرآن و ریاضیات، سید مرتضی علوی

52. پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق (علیه السلام)، دکتر لاله افتخاری.

ص:329

53. قرآن و کیهان شناسی، سید عیسی مسترحمی.

54. پژوهشی تطبیقی در بطون قرآن، سید حیدر طباطبایی.

55. شگفتی های پزشکی در قرآن، حسن رضا رضایی.

56. انس با قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی.

57. مدیریت علوی (حکمت ها و آموزه های مدیریتی عهدنامه مالک اشتر)، حسن علی اکبری.

66-58. مجله تخصصی قرآن و علم (1-9).

77-67. مجله تخصصی قرآن پژوهی خاورشناسان (1-11).

78. شگفتی های پزشکی در نهج البلاغه، حسن رضا رضایی.

79. تعارضات عقاید وهابیت با قرآن، ابوالمصطفی.

80. سیمای سوره های قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی.

81. فلسفه احکام (1) حکمت ها و اسرار احکام بهداشتی اسلام - احمد اهتمام

82. ترجمه آموزشی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه.

83. تفسیر قرآن مجید، (خلاصه تفسیر مهر تک جلدی) دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی.

ب. کتاب های در دست انتشار:

1. پرسش های قرآنی جوانان (21) «شبهات (2): قرآن شناسی، خداشناسی و معادشناسی» - دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران.

2. پرسش های قرآنی جوانان (22) «شبهات (3): تربیت و تاریخ» - دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران.

3. پرسش های قرآنی جوانان (23) «شبهات (4): کیهان شناسی و پزشکی»

ص:330

- دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران.

4. پرسش های قرآنی جوانان (24) «تعارضات وهابیت، یهود و مسیحیت» - دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران.

5. فلسفه احکام (3)، خداشناسی از راه کیهان شناسی - احمد اهتمام.

6. ترجمه تفسیری قرآن - دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه.

7. قرآن و مدیریت، محسن ملاکاظمی.

8. تفسیر آیات حج، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

9. تفسیر آیات الحسین علیه السلام، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

10. دانشنامه میان رشته ای قرآن و علوم، (ج 1-6) جمعی از پژوهشگران

ص:331

زندگینامه مختصر دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

تولد:

1341/2/1 ش (1962 میلادی - 1383 قمری)

تحصیلات:

الف: دکتری علوم قرآن و حدیث (دانشگاه)

ب: سطح چهارم تفسیر و علوم قرآن (حوزه علمیه قم)

ج: سطح چهارم فقه و اصول (حوزه علمیه قم)

تدریس:

26 سال در دانشگاه های اصفهان - علامه طباطبایی، رضوی، معارف و حوزه های اصفهان و قم و مشهد.

کتاب ها:

64 جلد از جمله تفسیر قرآن مهر (22 جلد) - منطق تفسیر قرآن (1-4) - ترجمه قرآن - منطق ترجمه قرآن - پژوهشی در اعجاز علمی قرآن (1-2) - پرسش و پاسخ های قرآنی (1-12) - تفسیر قرآن مجید (مهر جوان) - ترجمه آموزشی قرآن (ترجمه قرآن مجید)

مقالات:

بیش از 120 مقاله تخصصی (9 مقاله علمی پژوهشی و 3 مقاله برگزیده)

ترجمه آثار:

28 اثر به 8 زبان زنده دنیا. (انگلیسی، عربی، اردو، آذری، هندی، تایلندی، بنگالی، مالایو و روسی)

نرم افزارها:

10 مورد (از جمله نرم افزارهای آثار مکتوب - تفسیر گویای مهر - سخنرانی ها و...)

ص:332

مسئولیت ها:

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه (دانشیار)

مدیر مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه - مدیر گروه مطالعات قرآنی دانشگاه مجازی المصطفی - مدیر مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی - سردبیر علمی سه مجله تخصصی قرآن و علم، قرآن پژوهی خاورشناسان، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن

برگزیدگی:

احراز 21 رتبه علمی و جایزه از مراکز، همایش ها و جشنواره ها و دانشگاه ها و حوزه ها.

تخصص ها:

مباحث میان رشته ای قرآن و علم - قرآن و مستشرقان.

طراحی و تأسیس:

طراحی 20 رشته قرآنی و حدیثی در سطح کارشناسی، ارشد و دکتری که به تصویب وزارت علوم رسید. تأسیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه قم و موسسه پژوهش های قرآنی المهدی و مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی و دو مجله تخصصی

آدرس: قم، خیابان سمیه، خیابان شهید رجایی، کوچه 4، پلاک 77، مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی.

تلفکس: 7734094-0251؛ Rezaee@quransc.com

و نیز جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی امام خمینی، مدرسه عالی قرآن و حدیث، 7710251-0251؛ Ma_rezaeiranani@miu.ac.ir

ص:333

راه های تهیۀ کتاب های انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن

الف. خرید حضوری:

به مراکز پخش که در ذیل به آن ها اشاره می شود:

1 - قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن: قم، خیابان سمیه، خیابان شهید رجایی، کوچه 4، پلاک 77، تلفن: 7734094-0251

2 - قم، انتشارات المصطفی: قم، خیابان حجتیه، روبروی درب مدرسه حجتیه، جنب بنیاد نهج البلاغه، تلفن: 7730517-0251

3 - قم، انتشارات زمزم هدایت: قم، میدان دورشهر (جانبازان)، خیابان شهید فاطمی، نبش کوچه 3، تلفن: 7730735-0251

4 - خراسان رضوی، انتشارات به نشر: مشهد، میدان بیمارستان امام رضا (علیه السلام)، ابتدای خیابان رازی، انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به نشر، تلفن: 37-8511136-0511

5 - تهران، پکتا: تهران، خیابان حافظ، نرسیده به چهار راه کالج، نبش کوچه بامشاد، پلاک 525، تلفن: 5-88940303-021

6 - آذربایجان شرقی، کتاب فروشی شهید شفیع زاده: تبریز، خیابان امام خمینی رحمه الله نرسیده به میدان ساعت، روبه روی خیابان تربیت، 55634670-0411.

7 - اصفهان، کتاب فروشی اندیشه: اصفهان، خیابان شهرداری، اول خیابان ابوذر، روبه روی بازار حمام قدیم، کتاب فروشی اندیشه اصفهان، 09139992590.

8 - تهران، فروشگاه آستان قدس رضوی - به نشر: تهران، خیابان انقلاب، مقابل درب اصلی دانشگاه تهران، فروشگاه آستان قدس رضوی به نشر، 88960466-66465735-021.

9 - قم، کتاب فروشی مجتمع آموزش عالی امام خمینی: قم، خیابان 19 دی (باجک) میدان جهاد، کتابفروشی مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) - 7110599-0251

ص:334

10 - آذربایجان شرقی، کتاب فروشی اهل بیت (علیه السلام): تبریز، شهرستان مرند، خیابان پروین اعتصامی روبه روی بانک صادرات، پلاک 34، کتابفروشی اهل بیت - 2257447-0491.

11 - اصفهان - نجف آباد، انتشارات انصار الامام المنتظر: اصفهان، نجف آباد، خیابان منتظری شمالی، جنب حوزه علمیه امام المنتظر، نمایشگاه و فروشگاه، انتشارات انصار الامام المنتظر، 2512600-0331.

12 - اصفهان - شهرضا، فروشگاه کتاب شهر ایران: اصفهان، شهررضا، خیابان شهید بهشتی، مجتمع علی ابن ابیطالب، فروشگاه کتاب شهر ایران، 2239693-0321.

13 - یزد، کتاب فروشی نیکو روش: یزد، خیابان امام خمینی (ره)، کتابفروشی نیکو روش، 6264699-0351.

14 - خراسان جنوبی، نمایشگاه دائمی کتاب: خراسان جنوبی، بیرجند، میدان شهداء، نبش حکیم نزاری 1، 2224495-0561.

15 - مازندران، محصولات فرهنگی حاج بصیر: شهرستان بابل، جنب مسجد جامع، سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان بابل، مرکز فرهنگی شهید حاج بصیر، 2298155-0111.

17 - فارس، کتابفروشی موعود: شیراز، خیابان زند، جنب هلال احمر، ساختمان مرکزی علوم پزشکی شیراز، 2122058-0711.

18 - همدان، کتابفروشی منتظران نور: همدان، خیابان شهدا، کوچه آخوند، کتابفروشی منتظران نور، 2517405-0811.

19 - اردبیل، نمایشگاه دائمی ولایت: اردبیل، مابین عالی قاپو و باغیشه، روبروی دبیرستان بهار، 2253800-0451

20 - آذربایجان غربی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام صادق علیه السلام: آذربایجان غربی، ارومیه، جاده سلماس، پشت ماکارونی چی چست، کوچه نانوایی، 09143887669

21 - مرکزی، کتابفروشی سادات، استان مرکزی، اراک، خیابان پاسداران، بعد از چهارسو، روبروی کامپیوتر مرکزی، کتابفروشی سادات، 2227391-0861

ص:335

22 - شیراز، کتابفروشی قائم، استان فارس، شیراز، میدان دانشجو، جنب خوابگاه قدس، کتابسرای قائم، 6294111-0711

23 - قزوین، کتاب شهر ایران، قزوین، خیابان فلسطین، چهار راه عمران، فروشگاه کتاب شهر ایران، 3357534-0281

24 - لرستان، کتاب شهر ایران، لرستان، خرم آباد، خیابان آیت الله کمال وند، جنب سینما استقلال، 2232780-0661

25 - تهران، کتاب و محصولات فرهنگی صوت العظیم، تهران، شهر ری، میدان شهید مدرس، جنب حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم، 51223381-021

26 - خراسان رضوی، انتشارات دیانت، خراسان رضوی، مشهد، چهار راه شهداء، کوچه آیت الله بهجت 2، مجتمع گنجینه کتاب، طبقه منهای یک، پلاک 604، 2226897-0511

27 - اصفهان، انتشارات قانون مدار، کاشان، میدان امام خمینی، ابتدای خیابان ابوذر 2، جنب بیمه البرز مرکزی، پلاک 32، 4471014-0361

27 - افغانستان، کتاب فروشی مدرسه رسالت، کابل، پل سرخ، قلعه وزیر، مدرسه رسالت، 0093777556557-0093799556557-09125518580

ب. خرید غیرحضوری:

1. از طریق فاکس: 7734094-0251

2. خرید اینترنتی: www.quransc.com

3. در صورتی که مایل به خرید کتاب های فوق هستید مبلغ آن را به شماره حساب جاری 1531101053 بانک تجارت شعبه صفائیه قم به نام آقای نصراللَّه سلیمانی واریز و فیش آن را برای ما ارسال کنید تا کتاب ها به آدرس شما پست شود.

ص:336