سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذی هدانا إلی الصلاة لتنهانا عن الفحشاء والمنکر، وإلی ذکره الذی هو أکبر، والصلاة علی خیر من صلی وکبر، وتنظف وتطهر، وبشر وأنذر، محمد وآله النجوم الاثنی عشر، شفعاء المحشر، وأفضل من مضی ومن غبر.
أما بعد، فیقول الخاطئ العاثر محمد بن محمد المدعو بباقر رزقهما الله شفاعة موالیهما فی الیوم الآخر، هذا هو الجزء الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار، وهو یشتمل علی کتابین: کتاب الطهارة وکتاب الصلاة، وقد عدلنا عن رموز الکتب إلی التصریح بها لشدة الحاجة إلی تلک المطالب، واحتمال التصحیف والاشتباه فیها وعلی الله توکلنا فی جمیع أمورنا وإلیه المصیر.
**[ترجمه]بسم الله الرحمن الرحیم
حمد و سپاس از آن پروردگاری است که ما را به نماز هدایت کرد، تا ما را از فحشاء و منکر بازدارد و به ذکر و یادش که برتر است، هدایت کرد. و درود بر برترین کسی که نماز گزارد، تکبیر گفت، پاکی و طهارت را پیشه خود ساخت، بشارت داد و برحذر داشت، محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دوازده ستاره تابان خاندانش، شفاعت کنندگان محشر و برترین کسانی که پیش از این درگذشتند و آنها که ماندند. اما بعد، بنده لغزشکار، محمد بن محمد که باقر میخوانندش، که خدا به او و پدرش در سرای دیگر، شفاعت ولی نعمتانشان را ارزانی دهد، میگوید: این جلد هفتاد و هفتم از کتاب بحارالانوار است که مشتمل بر کتاب طهارت است. در همه کارهایمان به خدا توکل میکنیم و بازگشت همه ما به سوی اوست .
**[ترجمه]
البقرة: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (1)
الأنفال: وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ (2)
التوبة: فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ (3)
الفرقان: وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً(4)
lt;meta info="- ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین - . بقره / 222 -
{خداوند توبهکاران و پاکیزگان را دوست میدارد.}
- و ینزل علیکم من السماء ماء لیطهرکم به و یذهب عنکم رجس الشیطان و لیربط علی قلوبکم و یثبت به الاقدام - . انفال / 11 -
{و ازآسمان بارانی بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند و آلودگی شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد وگامهایتان را بدان استوار دارد.}
- فیه رجال یحبون ان یتطّهروا و الله یحب المطّهرین - . توبه / 108 -
{در آن مردانیاند که دوست دارند، خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکیاند دوست میدارد.}
- وانزلنا من السماء ماء طهورا - . فرقان / 48 -
{و از آسمان آبی پاک فرود آوردیم.}
**[ترجمه]
الآیة الأولی تدل علی رجحان التطهر و أظهر أفراده التطهر بالماء و یؤیده ما رَوَاهُ الصَّدُوقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الْفَقِیهِ (5) قَالَ: کَانَ النَّاسُ یَسْتَنْجُونَ بِالْأَحْجَارِ فَأَکَلَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ طَعَاماً فَلَانَ بَطْنُهُ فَاسْتَنْجَی بِالْمَاءِ فَأَنْزَلَ
ص: 2
اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَشِیَ أَنْ یَکُونَ قَدْ نَزَلَ فِیهِ أَمْرٌ یَسُوؤُهُ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ عَمِلْتَ فِی یَوْمِکَ هَذَا شَیْئاً قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَکَلْتُ طَعَاماً فَلَانَ بَطْنِی فَاسْتَنْجَیْتُ بِالْمَاءِ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَنْزَلَ فِیکَ الْآیَةَ.
و المشهور بین المفسرین أن المراد التواب من الذنوب و المتطهر منها مطلقا أو التواب من الکبائر و المتطهر من الصغائر أو التواب من الذنوب و المتطهر من الأقذار(1) و سیأتی بعض القول فیها.
و أما الآیة الثانیة فالمراد من السماء إما السحاب فإن کل ما علا یطلق علیه السماء لغة و لذا یسمون سقف البیت سماء و إما الفلک بمعنی أن ابتداء نزول المطر منه إلی السحاب و من السحاب إلی الأرض و لا التفات إلی ما زعمه الطبیعیون فی سبب حدوث المطر فإنه مما لم یقم علیه دلیل قاطع و ربما یقال إن المراد بإنزاله من السماء أنه حصل من أسباب سماویة و تصعد أجزاء رطبة من أعماق الأرض إلی الجو فینعقد سحابا ماطرا و قد مر القول فیه فی کتاب السماء و العالم.
ثم المشهور فی سبب نزولها أنها نزلت فی بدر بسبب أن الکفار سبقوا المسلمین إلی الماء فاضطر المسلمون و نزلوا إلی تل من رمل سیال لا تثبت فیه أقدامهم و أکثرهم خائفون لقلتهم و کثرة الکفار فباتوا تلک اللیلة علی
ص: 3
غیر ماء فاحتلم أکثرهم فتمثل لهم إبلیس و قال تزعمون أنکم علی الحق و أنتم تصلون بالجنابة و علی غیر وضوء و قد اشتد عطشکم و لو کنتم علی الحق ما سبقوکم إلی الماء و إذا أضعفکم العطش قتلوکم کیف شاءوا فأنزل الله علیهم المطر و زالت تلک العلل و قویت قلوبهم و نزلت الآیة.
فتدل ظاهرا علی تطهیر ماء المطر للحدث و الخبث (1)
و لعل المراد بتطهیر الله إیاهم توفیقهم للطهارة و قیل الحکم به بعد استعمال الماء علی الوجه المعتبر و المراد بقوله لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ الطهارة من النجاسة الحکمیة أعنی الجنابة و الحدث الأصغر أو منها و من العینیة أیضا کالمنی.
و یراد برجز الشیطان (2)، إما الجنابة فإنها من فعله و أما وسوسته لهم و الربط علی القلوب یراد به تشجیعها و تقویتها و وثوقها بلطف الله بهم و قیل إن هذا المعنی هو المراد أیضا بتثبیت أقدامهم.
و بالجملة الآیة تدل علی تطهیر ماء المطر للحدث و الخبث فی الجملة و أما الاستدلال بها علی مطهریة الماء مطلقا فلا یخلو من إشکال (3).
و أما الآیة الثالثة فتدل فی الجملة علی مدح التطهر من الأقذار لا سیما بالماء و قَدْ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی أَهْلِ قُبَاءَ لِجَمْعِهِمْ فِی الِاسْتِنْجَاءِ عَنِ الْغَائِطِ بَیْنَ الْأَحْجَارِ وَ الْمَاءِ. و روی لاستنجائهم بالماء و قیل ربما
ص: 4
دلت علی استحباب المبالغة فی الاجتناب من النجاسات و لا یبعد فهم استحباب النورة و أمثالها بل استحباب الکون علی الطهارة و تأیید لدلائل الأغسال المستحبة و استحباب المبالغة فی الاجتناب عن المحرمات و المکروهات و الاجتناب عن محال الشبهات و کل ما فیه نوع خسة و دناءة و الحرص علی الطاعات و الحسنات فإنهن یذهبن السیئات فإن الطهارة إن کان لها شرعا حقیقة فهی رافع الحدث أو المبیح للصلاة و هنا لیست مستعملة فیه اتفاقا فلم یبق إلا معناها اللغوی العرفی أی النزاهة و النظافة و هی یعم الکل انتهی.
و أکثر ما ذکر لا یخلو من مناقشة کما لا یخفی.
و أما الآیة الرابعة فاستدل بها علی طهارة مطلق الماء و مطهریته و أورد علیه بأنه لیس فی الکلام ما یدل علی العموم و إنما یدل علی أن الماء من السماء مطهر و بأن الطهور مبالغة فی الطاهر و لا یدل علی کونه مطهرا بوجه.
و أجیب عن الأول بأن ذکره تعالی ماء مبهما غیر معین و وصفه بالطهوریة و الامتنان علی العباد به لا یناسب حکمته تعالی و لا فائدة فی هذا الإخبار و لا امتنان فیه فالمراد کل ماء یکون من السماء و قد دلت آیات أخر علی أن کل المیاه من السماء نحو قوله تعالی وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ (1) و قوله سبحانه أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ (2)
ص: 5
و عن الثانی بأن کثیرا من أهل اللغة فسر الطهور بالطاهر فی نفسه المطهر لغیره و الشیخ فی التهذیب أسنده إلی لغة العرب و یؤیده شیوع استعماله فی هذا المعنی فی کثیر من الأخبار الخاصیة و العامیة کقول
النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ تُرَابُهَا طَهُوراً(1).
و لو أراد الطاهر لم یثبت المزیة و قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْوُضُوءِ بِمَاءِ الْبَحْرِ هُوَ الطَّهُورُ مَاؤُهُ الْحِلُّ مَیْتَتُهُ (2).
و لو لم یرد کونه مطهرا لم یستتم الجواب وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: طَهُورُ إِنَاءِ أَحَدِکُمْ إِذَا وَلَغَ فِیهِ الْکَلْبُ أَنْ یَغْسِلَهُ سَبْعاً(3).
و قال بعضهم الطهور بالفتح من الأسماء المتعدیة و هو المطهر غیره و أیده بعضهم بأنه یقال ماء طهور و لا یقال ثوب طهور و یؤید کون الطهور فی الآیة بمعنی المطهر موافقتها للآیة الثانیة.
و احتج علیه الشیخ بأنه لا خلاف بین أهل النحو فی أن اسم فعول موضوع للمبالغة و تکرر الصفة أ لا تری أنهم یقولون فلان ضارب ثم یقولون ضروب إذا تکرر ذلک منه و کثر قال و إذا کان کون الماء طاهرا لیس مما یتکرر و یتزاید فینبغی فی إطلاق الطهور علیه غیر ذلک و لیس بعد ذلک إلا أنه مطهر
ص: 6
و فیه ما لا یخفی و قیل الطهور هنا اسم آلة بمعنی ما یتطهر به کالوضوء لما یتوضأ به و الوقود لما یتوقد به بقرینة أن الامتنان بها أتم حینئذ.
قال فی الکشاف طهورا بلیغا فی طهارته و عن أحمد بن یحیی هو ما کان طاهرا فی نفسه مطهرا لغیره فإن کان ما قاله شرحا لبلاغته فی الطهارة کان سدیدا و یعضده قوله تعالی وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ (1) و إلا فلیس فعول من التفعیل فی شی ء و الطهور فی العربیة علی وجهین صفة و اسم غیر صفة فالصفة ماء طهور کقولک طاهر و الاسم کقولک لما یتطهر به طهور کالوضوء و الوقود لما یتوضأ به و یتوقد به النار و قولهم تطهرت طهورا حسنا کقولک وضوءا حسنا ذکره سیبویه
و منه قوله صلی الله علیه و آله: لا صلاة إلا بطهور. أی بطهارة انتهی.
و اعترضه النیشابوری بأنه حیث سلم أن الطهور فی العربیة علی وجهین اندفع النزاع لأن کون الماء مما یتطهر به هو کونه مطهرا لغیره فکأنه سبحانه قال و أنزلنا من السماء ماء هو آلة الطهارة و یلزمه أن یکون طاهرا فی نفسه قال و مما یؤکد هذا التفسیر أنه تعالی ذکره فی معرض الإنعام فوجب حمله علی الوصف الأکمل و ظاهر أن المطهر أکمل من الطهارة انتهی (2).
و الحق أن المناقشة فی کون الطهور بمعنی المطهر و إن صحت نظرا إلی قیاس اللغة لکن تتبع الروایات و استعمالات البلغاء یورث ظنا قویا بأن الطهور فی إطلاقاتهم المراد به المطهر إما لکونه صفة بهذا المعنی أو اسما لما یتطهر به و علی التقدیرین یثبت المرام و سیأتی من الأخبار فی هذا الکتاب ما ینبهک علیه.
ص: 7
**[ترجمه]نخستین آیه، بر رجحان طهارت و پاکی دلالت دارد و بارزترین انواع آن، تطهیر با آب است و موید آن روایتی است که شیخ صدوق - رضی الله عنه - در کتاب فقیه - . الفقیه 1: 20 - نقل کرده است. وی گفت: مردم با سنگ خود را پاک میکردند، تا اینکه مردی از انصار، غذایی خورد و بر اثر آن اسهال شد، لذا با آب استنجا کرد. سپس خداوند متعال، این آیه را نازل کرد:{خداوند توبهکاران و پاکیزگان را دوست دارد.}
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن مرد را فراخواند، لیکن آن مرد ترسید که مبادا چیزی که او را رنجیده کند دربارهاش نازل شده باشد؛ چون وارد شد، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: آیا امروز کاری انجام دادهای؟ پاسخ داد: آری ای رسول خدا! طعامی خوردم که به سبب آن اسهال شدم، بدین سبب با آب استنجا کردم. پیامبر به او فرمود: مژده باد تو را که خداوند متعال در مورد تو این آیه را نازل کرده است.
مشهور میان مفسران این است که منظور، توبه کننده از گناهان و متطهر از آنها، به طور مطلق است؛ یا منظور توبهکننده از گناهان کبیره و متطهر از گناهان صغیره؛ یا توبه کننده از گناهان و متطهر از نجاسات است، و برخی اقوال در این باره بیان خواهد شد.
اما در آیه دوم، منظور از سماء یا ابر است، زیرا در لغت، به هرچه بالا رود، واژه سماء اطلاق میشود، از همین روست که سقف خانه را سماء مینامند؛ و یا منظور از سماء آسمان میباشد، به این معنا که آغاز ریزش باران، از آسمان به سوی ابر و سپس از ابر به سوی زمین است و توجهی به گمان دانشمندان علوم طبیعی در مورد علت حدوث باران نیست و از چیزهایی است که دلیل قاطعی بر آن اقامه نشده است. چه بسا گفته شود: منظور از انزال باران از آسمان، این است که این پدیده، تحت تأثیر عوامل آسمانی و بالا رفتن اجزاء رطوبت از اعماق زمین به جو پدید آمده که در نتیجه آن ابرهایی بارانزا گرد هم جمع میشوند و پیش از این، در کتاب السماء و العالم پیرامون آن سخن گفتیم.
همچنین قول مشهور، در اسباب نزول این آیه این است که این آیه از این رو در غزوه بدر نازل شد، که کفار در رسیدن به آب بر مسلمانان پیشی گرفتند و مسلمانان بر تپهای از شن نرم که قدمهایشان در آن ثابت نمیماند فرود آمدند، درحالی که اغلب آنان به خاطر کم بودن تعداد خویش و زیاد بودن تعداد کفار، در هراس بودند. پس آن شب را بدون آب به صبح رساندند و اغلب آنان محتلم شدند. ابلیس بر آنان نمایان شد وگفت: آیا گمان میکنید که شما بر حق هستید و حال آنکه با جنابت و بدون وضو نماز میخوانید و تشنگیتان شدت گرفته است؟ و اگر شما بر حق بودید، کفار بر شما در رسیدن بر آب پیشی نمیگرفتند و زمانی که عطش شما را سست و ضعیف کند، هر طور بخواهند، شما را از بین میبرند. پس خداوند بر مسمانان باران را فرو فرستاد و آن حالت ناخوشی از میان آنان رخت بربست، قلبهاشان استوار گشت و این آیه نازل گردید.
و ظاهر آیه، بر تطهیر آب باران، بر حدث و خبث دلالت میکند و شاید مراد از این که خداوند آنان را تطهیر می کند، این باشد که به ایشان توفیق طهارت میدهد. و برخی گفتهاند: منظور حکم طهارت پس از استعمال آب بر وجه معتبر میباشد و مراد از آیه{تا شما را با آن پاک گرداند}، طهارت از نجاست حکمیه یعنی جنابت و حدث اصغر یا از آن و همچنین نجاست عینیه چون منی میباشد.
منظور از رجز شیطان، یا جنابت است، زیرا که از کردار شیطان میباشد و یا وسوسه شیطان بر آنهاست. منظور از {محکم ساختن دلها} تشویق، تقویت و اطمینان دادن به لطف خدا نسبت به آنهاست و برخی گفتهاند: مراد از {استوار ساختن گامها} نیز همین معناست.
در مجموع، این آیه بر پاک کنندگی آب باران از حدث و خبث، به طور اجمال دلالت میکند؛ اما استدلال به این آیه بر مطهرّیت آب به طور مطلق، خالی از اشکال نیست .
اما آیه سوم، به طور اجمال، بر مدح تطهر از ناپاکیها، بویژه به وسیله آب دلالت دارد و از امام صادق و امام باقر علیهما السلام روایت شده که این آیه در مورد اهل قبا به خاطر استفاده آنان در استنجاء غائط از آب و سنگ نازل شده و نیز روایت شده که به خاطر استنجاء با آب بر آنان نازل شده است. و برخی گفتهاند: چه بسا بر استحباب مبالغه در اجتناب از نجاسات دلالت کند و فهم استحباب ازاله مو با نوره و امثال آن، دور از صحت نیست، بلکه استحباب بودن بر طهارت و تأیید دلایل غسلهای مستحب است و استحباب مبالغه در اجتناب از محرمات و مکروهات و اجتناب از مواضع شبهات و هر آن چه در آن نوعی دنائت و پلیدی است و نیز اهتمام به طاعات و حسنات میباشد، زیرا که آنها گناهان را از بین میبرند. پس طهارت اگر حقیقت شرعیه داشته باشد، رافع حدث یا مبیح نماز است، اما در اینجا به اتفاق آراء در این معنا استعمال نشده، در نتیجه، تنها معنای لغوی عرفی آن یعنی نزاهت و نظافت باقی مانده، و این معنا همه را در بر میگیرد.
پایان کلام.
چنانچه پیداست، بیشتر سخنانی که ذکر شد، جای بحث دارد.
اما در جهت طهارت و مطهریت مطلق آب، به آیه چهارم استدلال شده است، و بر این استدلال این ایراد وارد شده، که در این کلام، آنچه دلالت بر عموم کند وجود ندارد و تنها بر این دلالت دارد که آب آسمان مطهر است؛ و کلمه طهور مبالغه در طاهر است و به هیچ گونه بر مطهر بودن آن دلالت ندارد.
به ایراد اول، این گونه پاسخ داده شده که خداوند آب را به گونهای مبهم و نامعین ذکر کرده و آن را به طهوریت توصیف کرده و به وسیله آن بر بندگان منت نهاده باشد، با حکمت خداوند تناسب ندارد و فایدهای در این خبر دادن و منت گذاشتن وجود ندارد. بنابراین، منظور هر آبی است که از آسمان بیاید و آیات دیگر دلالت بر این نکته دارد که همه آبها از آسمان است، مانند این سخن باری تعالی که فرمود: «وانزلنا من السماء ماء بقدر فاسکناه فی الارض و انا علی ذهاب به لقادرون»، - . مؤمنون / 18 - {و از آسمان آبی به اندازه معین فرود آوردیم و آن را در زمین جای دادیم و ما برای از بین بردن آن مسلما تواناییم.}
و نیز این آیه که میفرماید: «ألم تر ان الله انزل من السماء ماء فسلکه ینابیع فی الارض»، {مگر ندیدهای که خدا از آسمان آبی فرود آورد، پس آن را به چشمههایی که در طبقات زیرین زمین است راه داد؟} - . زمر / 21 -
و در مورد ایراد دوم، پاسخ داده شده که بسیاری از زبان شناسان در تفسیر واژه طهور گفتهاند: آنچه بالذات پاک است و غیر خود را پاک میگرداند؛ و شیخ در کتاب تهذیب، آن را به زبان عرب اسناد داده است.
و شیوع استعمال آن در این معنا، در بسیاری از روایات خاص و عام، مؤید این مطلب است، مانند این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: زمین برای من سجده گاه و خاکش پاک کننده قرار داده شد. - . امالی الصدوق: 130، خصال 1: 140، المحاسن: 365، المعتبر:158، سنن ابو داود 1: 19 -
اگر طاهر را اراده کرده باشد، مزیت ثابت نشده است. همچنین سخن دیگری از پیامبر، در این باره نقل شده که از ایشان در خصوص وضو گرفتن با آب دریا سؤال شد، فرمود: آبش پاک و مردارش حلال است. - . المعتبر: 7، حدیثی دیگر با همین مضمون در الکافی 3: 1، قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، سنن ابو داوود1: 19 -
و اگر منظور مطهر بودن آب نباشد، پاسخ کامل نیست، چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: طریقه پاک کردن ظرف یکی از شما، زمانی که سگ آن را لیسید این است که هفت بار آن را بشوید.
برخی گفتهاند: طَهور با فتحه، از اسامی متعدی است و آن مطهر - پاک کننده - غیر خود میباشد و برخی در تأیید این کلام بیان داشتهاند که گفته میشود: «ماء طهور» ولی گفته نمیشود: «ثوب طهور» و آمدن طهور در این آیه به معنای مطهر، هماهنگی و تناسب آن را با آیه دوم تایید میکند .
و شیخ این گونه بر آن استدلال کرده که میان نحویان، در این که اسم بر وزن فعول برای مبالغه و تکرار شدن صفت وضع شده، هیچ اختلافی نیست. آیا نمیبینی که میگویند: «فلان ضارب»، سپس اگر بار دیگر این عمل از جانب وی تکرار گردد یا زیاد شود، میگویند: «ضروب». گفت: وقتی پاکی آب قابل تکرار و زیاد شدن نیست، پس باید اطلاق طهور بر آن، از وجه دیگری باشد و تنها این وجه میماند که آب مطهر باشد و در آن چیزی است که پوشیده نیست. گفته شده: «طهور» در اینجا، اسم آلت و به معنای چیزی است که بدان پاک شدن حاصل میشود، مانند وضو، به سبب اینکه بدان وضو گرفته میشود؛ و وقود، به سبب آنکه به واسطه آن آتش بر افروخته میشود، با این قرینه که امتنان بدان در این صورت، کاملتر است.
در کشاف گفته: «طهور» یعنی مبالغه در طهارت و از نظر احمد بن یحیی، طهور به آنچه خود پاک باشد و پاک کننده غیر باشد، گفته میشود. اگر آنچه را گفته، در توضیح مبالغه در طهارت باشد، سخنی به جاست و این کلام خداوند هم آن را تأیید میکند: {از آسمان بارانی برشما میریزد تا شما را با آن پاک گرداند.} - 1. انفال / 11 - در غیر این صورت، فعول، از باب تفعیل، نیست. طهور در عربی بر دو وجه است: صفت و اسم غیر صفت. صفت مانند «ماء طهور» مثل این است که بگویی: «طاهر» و اسم مثل اینکه، به هرچه به وسیله آن پاکی حاصل میشود، طهور گفته میشود، مثل اطلاق وضو به چیزی که با آن وضو گرفته میشود، یا وقود به چیزی که به واسطه آن آتش بر افروخته میشود. این قول آنان که میگویند: «تطهرت طهورا حسنا» مانند این است که بگویی: «توضأت وضوء حسنا» که سیبویه آن را ذکر کرده، و سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از این قبیل است که فرمود: هیچ نمازی نیست مگر با طهور. پایان کلام
نیشابوری اعتراض کرده که اگر پذیرفته شود که طهور در عربی بر دو وجه است، نزاع برطرف میشود، زیرا اینکه به وسیله آب پاکی جسته شود، در بردارنده این معناست که آب پاک کننده غیر است. گویا خداوند متعال فرمود: {و از آسمان آبی فرو ریزاندیم} که همان وسیله طهارت میباشد و لازمهاش این است که خود بالذات پاک باشد. و گفته است: آنچه این تفسیر را تأیید میکند، این است که خداوند متعال هنگام معرفی نعمتها، آن را ذکر کرده، در نتیجه باید آن را حمل بر وصف اکمل کرد و در ظاهر مطهر، اکمل از طهارت است. پایان کلام. - 2. ر. ک: مسالک الافهام للفاضل جواد 1: 90 -
حقیقت این است که گفتگو بر سر اینکه طهور به معنای مطهر است، اگر چه از منظر مقیاس لغت، صحیح باشد اما پیگیری روایات و کثرت استعمال بلیغان، گمانی قوی را ایجاد میکند که مراد از طهور در استعمال آنان مطهر است، یا به عنوان صفتی بر این معنا، یا به عنوان اسم برای آنچه که بدان پاکی حاصل میشود و در هر دو فرض، مقصود حاصل میگردد. به زودی در این کتاب، روایاتی خواهد آمد که تو را نسبت بدان آگاه میکند.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَاءِ الْبَحْرِ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ قَالَ لَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد : علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره آب دریا سؤال کردم که آیا با آن وضو گرفته میشود؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 84 -
**[ترجمه]
مَحَاسِنُ الْبَرْقِیِّ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ أُخْتِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ الْیَسَعِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: الْمَاءُ یُطَهِّرُ وَ لَا یُطَهَّرُ وَ رَوَاهُ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]محاسن البرقی: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: آب پاک میکند ولی خود با چیزی پاک نمیشود. و امام صادق علیه السلام به نقل از پدران خویش این حدیث را از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز نقل کرده است. - . المحاسن: 570 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (3)
**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام موسی کاظم علیه السلام نیز روایتی همچون روایت قبل را از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده است. - . نوادر الراوندی: 39
-
**[ترجمه]
الماء یطهر أی کل شی ء حتی نفسه إذ حذف المفعول یدل علی العموم و لا یطهر من شی ء إلا من نفسه لأن التعمیم بالأول أنسب.
و من المعاصرین من ذهب إلی ظاهر العموم فی ظاهر الثانی و قال لا یطهر نفسه أیضا و قال إن الماء لا یتنجس من شی ء حتی یطهره الماء أو شی ء آخر بل عند التغییر النجس هو ذلک الجسم الذی ظهر فی الماء فإذا استهلک عاد الماء إلی طهارته و فی القول به إشکال و إن لم یبعد من ظواهر بعض الأخبار.
و قال شیخنا البهائی قدس الله روحه ربما یشکل حکمه علیه السلام بأن الماء لا یطهر فإن القلیل یطهر(4)
بالجاری و بالکثیر من الراکد فلعله علیه السلام أراد أن الماء یطهر غیره و لا یطهره غیره.
ص: 8
فإن قلت هذا أیضا علی إطلاقه غیر مستقیم فإن البئر یطهر بالنزح و هو غیر الماء.
قلت مطهر ماء البئر فی الحقیقة لیس هو النزح و إنما هو الماء النابع شیئا فشیئا وقت إخراج الماء المنزوح فالإطلاق مستقیم.
فإن قلت الماء النجس یطهر بالاستحالة ملحا إذ لیس أدون من الکلب إذا استحال ملحا فقد طهر الماء غیره.
قلت فقد عدم فلم یبق هناک ماء مطهر بغیره.
فإن قلت الماء النجس إذا شربه حیوان مأکول اللحم و صار بولا فقد طهر الماء غیره من الأجسام من دون انعدام.
قلت کون المطهر له جوف الحیوان ممنوع و إنما مطهره استحالته بولا علی وتیرة ما تلوناه علیک فی استحالته ملحا.
فإن قلت الماء القلیل النجس لو کمل کرا بمضاف لم یسلبه الإطلاق طهر عند جمع من الأصحاب فقد طهر الماء جسم مغایر له.
قلت یمکن أن یقال بعد مماشاتهم فی طهارته بالإتمام إن المطهر هنا هو مجموع الماء لا المضاف.
**[ترجمه]عبارت «آب پاک میکند» یعنی آب هر چیزی حتی خودش را پاک میکند، چرا که حذف مفعول دلالت بر عموم میکند، و آلودگیاش با هیچ چیز جز خودش از بین نمیرود، چرا که تعمیم با جمله اول مناسبتر است. برخی از معاصران معتقد به ظاهر عموم، در [ظاهر] روایت دوم هستند و گفتهاند: آب حتی خودش را هم پاک نمی کند و برخی گفتهاند: آب از چیزی نجس نمیشود تا این که آب یا چیز دیگری آن را پاک کند. بلکه هنگام تغییر آب، نجس، جسمی است که در آب پدیدار شده و هنگامی که مستهلک شود، آب به طهارت خود باز میگردد. و در قول بدان، اشکال وجود دارد، هرچند از ظاهر برخی روایات به دور نیست.
شیخ بهایی - قدس الله روحه - گفته است: چه بسا این حکم امام علی علیه السلام که فرمود: آب جز به وسیله خود با چیزی پاک نمیشود، اشکال ایجاد کند، چرا که آب قلیل توسط آب جاری و مقدار زیادی ازآب راکد پاک میشود، و شاید منظور امام این باشد که آب غیر خود را پاک میکند و غیر آب، آب را پاک نمیکند.
اگر بگویی که این مساله نیز به صورت مطلق، درست درنمیآید، زیرا چاه با بیرون کشیدن آب از آن پاک میشود و آن چیزی غیر از آب است، در جواب میگویم: در حقیقت آنچه آب چاه را تطهیر میکند، کشیدن آب نیست، بلکه آبی است که هنگام بیرون کشیدن، آرام آرام از زمین میجوشد. در نتیجه، این اطلاق درست است.
اگر بگویی: آب نجس، با تبدیل شدن به نمک پاک میشود، زیرا آب پستتر از سگ نیست، هنگامی که به نمک تبدیل شود، پس در این صورت، آب را، غیر خود پاک کرده است - که آن استحاله است -. در پاسخ میگویم: نجاست از میان رفته و آبی که مطهر به غیر خود باشد، باقی نمانده است.
اگر بگویی: زمانی که حیوان حلالگوشت، آب نجس را بنوشد و به بول تبدیل شود، آب بدون از بین رفتن، به وسیله دیگر اجسام پاک شده است، در پاسخ میگویم: این که تصور شود مطهر باطن حیوان میباشد، اشتباه است، بلکه مطهر استحاله آن به ادرار است، به همان شکلی که در استحاله نجاست به نمک، ذکر کردیم .
اگر بگویی: اگر آب قلیل نجس با اضافه شدن آب به آن، به مقدار کر برسد، بنا به نظر برخی اصحاب، اطلاق طهارت از آن سلب نمیشود، و آب را جسمی مغایر با آن پاک گردانیده، در پاسخ میگویم: ممکن است پس از مماشات با آنان در طهارت آب به طور کامل، مطهر در اینجا همه آب است نه آب مضاف.
**[ترجمه]
الْمُعْتَبَرُ، قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: خَلَقَ اللَّهُ الْمَاءَ طَهُوراً لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ مَا إِلَّا غَیَّرَ لَوْنَهُ أَوْ طَعْمَهُ أَوْ رِیحَهُ (1).
السرائر،: مثله و نقل أنه متفق علی روایته (2).
**[ترجمه]المعتبر: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند آب را پاک آفرید، چیزی آن را نجس نمیکند مگر آن که رنگ، بو و طعم آن را تغییر دهد. - . المعتبر: 9 -
السرائر: مشابه این روایت را آورده و خود نقل کرده که روایت وی مورد اتفاق است. - . السرائر: 8- 7 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ یُطَهِّرْهُ الْبَحْرُ فَلَا طُهْرَ لَهُ (3).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از حضرت علی علیه السلام نقل کردهاند که فرمود: کسی که آب دریا پاکش نکند، هیچ پاکی برایش نیست. - . السرائر: 8- 7 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ، لِلصَّدُوقِ: الْمَاءُ کُلُّهُ طَاهِرٌ حَتَّی یُعْلَمَ أَنَّهُ قَذِرٌ.
ص: 9
**[ترجمه]الهدایه: همه آبها پاکند مگر اینکه نجاستش فهمیده شود.
**[ترجمه]
الْمُقْنِعَةُ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: أَفْطِرْ عَلَی الْحُلْوِ فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ فَأَفْطِرْ عَلَی الْمَاءِ فَإِنَّ الْمَاءَ طَهُورٌ.
**[ترجمه]المقنعه: از امام باقر علیه السلام نقل کردهاند که فرمود : با شیرینی و حلوا افطار کن و اگر نیافتی با آب افطار کن چرا که آب طهور است.
**[ترجمه]
لعل المراد هنا الطهور من الذنوب کما سیأتی (1).
**[ترجمه]شاید مراد در اینجا پاک شدن از گناهان است، چنانچه بزودی بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
الْمُعْتَبَرُ، قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَاءِ الْبَحْرِ فَقَالَ هُوَ الطَّهُورُ مَاؤُهُ الْحِلُّ مَیْتَتُهُ (2).
**[ترجمه]المعتبر: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره آب دریا سؤال شد، فرمود: آبش پاک و مردارش حلال است. - . المعتبر: 7 -
**[ترجمه]
لعل المراد بالمیتة ما لم ینحر و لم یذبح فإن السمک یحل بخروجه عن الماء من غیر ذبح و نحر.
**[ترجمه]شاید مراد از مردار، چیزی است که آن را نحر و ذبح نمیکنند، چرا که ماهی با خارج شدن از آب، بدون ذبح و نحر حلال میشود.
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، لِلدَّیْلَمِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: فِی ذِکْرِ فَضَائِلِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ أُمَّتِهِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ أُمَمِهِمْ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ رَفَعَ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَأَوْحَی إِلَیْهِ فِیمَا أَوْحَی کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَصَابَهُمْ أَذًی نَجَسٌ قَرَضُوهُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْمَاءَ طَهُوراً لِأُمَّتِکَ مِنْ جَمِیعِ الْأَنْجَاسِ وَ الصَّعِیدَ فِی الْأَوْقَاتِ (3).
**[ترجمه]ارشاد القلوب: امام موسی کاظم علیه السلام از پدران خویش و ایشان نیز از حضرت علی علیه السلام نقل کرده اند که در بیان فضائل پیامبرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و امتش بر دیگر پیامبران و امتهای آنان فرمود: خداوند سبحان پیامبرمان را تا پای عرش بالا برد و یکی از مواردی را که به او وحی کرد این بود: امتهای گذشته اگر نجاستی به آنها برخورد میکرد، آن قسمت از لباسشان را میبریدند، و من برای امتت، آب را برای همه نجاسات و خاک را در برخی اوقات، پاک کننده قرار دادم. - . ارشاد القلوب 2: 222 -
**[ترجمه]
**[ترجمه]گویا خون در شریعتشان نجس نبوده، یا مورد بخشش بوده است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَیْتِ یُبَالُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ یُغْتَسَلُ مِنَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ یُصِیبُهُ الْمَطَرُ أَ یُؤْخَذُ مِنْ مَائِهِ فَیُتَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ قَالَ إِذَا جَرَی فَلَا بَأْسَ (1).
وَ عَنْهُ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرَّ فِی مَاءِ مَطَرٍ قَدْ صُبَّتْ فِیهِ خَمْرٌ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ هَلْ یُصَلِّی فِیهِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهُ قَالَ لَا یَغْسِلُ ثَوْبَهُ وَ لَا رِجْلَیْهِ وَ یُصَلِّی وَ لَا بَأْسَ (2).
وَ عَنْهُ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْکَنِیفِ یَکُونُ فَوْقَ الْبَیْتِ فَیُصِیبُهُ الْمَطَرُ فَیَکِفُ فَیُصِیبُ الثِّیَابَ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَبْلَ أَنْ تُغْسَلَ قَالَ إِذَا جَرَی مِنْ مَاءِ الْمَطَرِ فَلَا بَأْسَ [یُصَلَّی فِیهَا](3).
کتاب المسائل، عن أحمد بن موسی بن جعفر بن أبی العباس عن أبی جعفر بن یزید بن النضر الخراسانی عن علی بن الحسن العلوی عن علی بن جعفر عن أخیه موسی علیه السلام: مثله (4)
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم: بر بام خانهای ادرار می شود، و غسل جنابت انجام میشود، سپس بر آن باران میبارد، آیا میتوان از آبش جهت وضو گرفتن برای ادای نماز استفاده کرد؟ فرمود: اگر جاری شده باشد، اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد :83 -
وی از برادرش نقل کرده است: از ایشان درباره شخصی سؤال کردم که از آب بارانی که در آن شراب ریخته شده، عبور کند و از آن آب به لباسش بریزد، آیا قبل از شستن لباس میتواند در آن نماز گزارد؟ فرمود: لباس و پاهایش را نشوید و نماز بخواند، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 83 ،116 چاپ نجف -
وی از برادرش نقل کرده است که فرمود: از ایشان پرسیدم: مستراح بر بالای بام میباشد، بر آن آب باران میبارد و آب به داخل خانه میچکد و به لباسها میریزد، آیا قبل از شستن، در آن نماز بخواند؟ فرمود: اگر از آب باران بر آن جاری شده باشد، اشکالی ندارد با آن نماز بخواند. - . قرب الاسناد: 116 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی -
کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام مانند این حدیث را نقل کرده است. - . بحار الانوار4: 158،10: 288 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام إذا جری استدل به علی ما ذهب إلیه الشیخ من اشتراط الجریان (5) و لم یشترطه الأکثر و یمکن أن یکون الاشتراط هنا لنفوذ
ص: 11
النجاسة فی السطح حتی یستولی علی النجاسة کما یدل علیه قوله یبال علی ظهره و الظاهر أن السؤال عن الاغتسال لنجاسة المنی.
و الجواب عن السؤال الثانی إما مبنی علی عدم نجاسة الخمر کما نسب إلی الصدوق أو علی کون المرور حال نزول المطر مع عدم التغیر أو بعده مع الاستهلاک حالته أو مع کریة غیر المتغیر و بالجملة الاستدلال به علی کل من المطلبین مشکل.
و الجواب عن الثالث یدل أن ماء المطر مع الجریان مطهر و فی اشتراط الجریان ما مر من الکلام إذ الکنیف بدون الجریان یتغیر منه ماء المطر و یقال وکف البیت بالفتح وکفا و وکیفا إذا تقاطر الماء من سقفه فیه.
**[ترجمه]با قول امام «اذا جری» به اعتقاد شیخ، به شرط جاری شدن آب استدلال شده است، و حال آنکه اکثریت آن را شرط ندانستهاند. شاید این شرط در اینجا به خاطر نفوذ نجاست بر پشت بام است تا بر نجاست غالب شود، هم چنان که این گفته وی «یبال علی ظهره»، (بر پشت بام بول میشود) نیز بر آن دلالت میکند و ظاهر این است که سؤال در مورد انجام غسل، به خاطر نجاست منی میباشد.
پاسخ سؤال دوم، یا مبنی بر عدم نجاست خمر است، هم چنان که آن را به شیخ صدوق نسبت دادهاند، یا بر جریان آن هنگام بارش باران، بدون تغییر؛ یا بعد از بارش باران، با از بین رفتن حالت قبل؛ یا با کرّیت غیر متغیر دلالت دارد. به طور کلی، استدلال با آن بر هر یک از این دو مطلب، دارای اشکال است.
جواب سوم، بر این نکته دلالت دارد که آب باران زمان جریان مطهر است و در مورد شرط بودن جریان آب، پیش از این درباره آن سخن گفته شد، چرا که مستراح، بدون جریان آب باران را تغییر میدهد و گفته می شود: «وَکفَ البیت و کفاً و وکیفاً» زمانی که آب، از سقف چکه چکه به داخل نفوذ کند.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: إِذَا بَقِیَ مَاءُ الْمَطَرِ فِی الطُّرُقَاتِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ نَجِسَ وَ احْتِیجَ إِلَی غَسْلِ الثَّوْبِ مِنْهُ وَ مَاءُ الْمَطَرِ فِی الصَّحَارِی یَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهِ طُولَ الشَّتْوِ.
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر آب باران، در مسیرها سه روز بماند، نجس میشود و نیاز به شستن لباس از آن است، اما در بیابانها، در طول زمستان، نماز در آن (لباس آلوده به آن) جایز است.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: فِی طِینِ الْمَطَرِ أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِهِ أَنْ یُصِیبَ الثَّوْبَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا أَنْ یُعْلَمَ أَنَّهُ قَدْ نَجَّسَهُ شَیْ ءٌ بَعْدَ الْمَطَرِ(1).
**[ترجمه]السرائر: محمد بن اسماعیل به نقل از برخی اصحاب و ایشان نیز از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده اند که درباره گل باران فرمود: اگر تا سه روز به لباس بریزد، اشکالی ندارد، مگر اینکه فرد بداند، آب پس از بارش باران به وسیله چیز دیگری نجس شده است. - . السرائر: 478 -
**[ترجمه]
لهذه الروایة فی سائر الکتب تتمة فإن أصابه بعد ثلاثة أیام غسله و إن کان طریقا نظیفا لم یغسله (2)
و استدل به علی عدم انفعال ماء المطر حال
ص: 12
التقاطر بالملاقاة لحصر البأس فی طین المطر فیما إذا نجسه شی ء بعد المطر ففیما عداه لا بأس و هو شامل لما إذا کانت الأرض نجسة قبل المطر فیستفاد منه تطهیر المطر الأرض و فیه کلام.
و قال فی المعالم اشتهر فی کلام الأصحاب الحکم باستحباب إزالة طین المطر بعد ثلاثة أیام من وقت انقطاعه و أنه لا بأس به فی الثلاثة ما لم یعلم فیه نجاسة و الأصل فیه روایة محمد بن إسماعیل انتهی و یظهر من الخبر أن مع علم عدم النجاسة بل مع ظنه لا یحسن الاجتناب قبل الثلاثة و بعدها.
و قال العلامة فی التحریر لو وقع علیه فی الطریق ماء و لا یعلم نجاسته لم یجب علیه السؤال إجماعا و بنی علی الطهارة.
**[ترجمه]در دیگر کتب، در تکمیل این روایت آمده: اگر پس از گذشت سه روز به لباسش بریزد، آن را بشوید، و اگر مسیر راه پاک باشد، آن را نشوید. - . الکافی3: 13 -
به این روایت بر عدم انفعال آب باران، در اثر تماس با نجاست در حال ریزش، استدلال شده است، و مشکل در گل باران، به زمانی محدود میگردد که چیزی پس از بارش باران آن را نجس کند، و در دیگر موارد، اشکالی ندارد؛ و آن شامل میشود، زمانی را که زمین قبل از باران نجس باشد که از آن، تطهیر زمین به وسیله باران برداشت میشود، و در این مسئله جای بحث است.
شیخ در معالم گفته است: در کلام اصحاب، حکم به استحباب ازاله گل باران، پس از سه روز از زمان انقطاع آن، مشهور است و در مدت سه روز تا زمانی که علم به نجاست آن دانسته نشود، اشکالی ندارد و اصل در این حکم، روایت محمد بن اسماعیل است. پایان کلام.
از روایت آشکار است که با علم به عدم نجاست، و حتی با گمان نسبت به آن، اجتناب از آن قبل و پس از سه روز نیکو نیست.
علامه در تحریر گفته است: اگر در مسیر با آبی برخورد کند و از نجاستش اطلاعی نداشته باشد، بنا بر اجماع، پرسیدن در این باره واجب نیست و باید بنا را بر پاکی گذاشت.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَطَرِ یَجْرِی فِی الْمَکَانِ فِیهِ الْعَذِرَةُ فَیُصِیبُ الثَّوْبَ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ قَالَ إِذَا جَرَی بِهِ الْمَطَرُ فَلَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است که از وی سؤال کردم: باران در مکانی که در آن مدفوع است، جاری است و از آب باران به لباس میریزد، آیا قبل از شستن لباس میتوان در آن نماز گزارد؟ فرمود: اگر آب باران جاری باشد، اشکالی ندارد. - . المسائل فی بحار10: 260 -
**[ترجمه]
یشمل القلیل و الکثیر فیدل علی عدم انفعال القلیل فی حال نزول المطر و لا بد من حمله علیه و علی عدم التغیر.
ثم اعلم أن ظاهر أکثر الأخبار عدم انفعال الماء المجتمع من المطر لا مطلق القلیل فتأمل.
ص: 13
**[ترجمه]این حکم، آب قلیل و کثیر را نیز در بر میگیرد و بر عدم انفعال آب قلیل در زمان ریزش باران دلالت دارد و باید آن را بر حال بارش باران و بر عدم تغییر حمل کرد.
سپس بدان که از ظاهر اغلب روایات، عدم انفعال آب مجتمع از باران بر میآید نه مطلق آب قلیل، پس در این نکته بیاندیش .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّجَاجَةِ وَ الْحَمَامَةِ وَ أَشْبَاهِهِنَّ تَطَأُ الْعَذِرَةَ ثُمَّ تَدْخُلُ فِی الْمَاءِ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ الْمَاءُ کَثِیراً قَدْرَ کُرٍّ(1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَوَضَّأُ فِی الْکَنِیفِ بِالْمَاءِ یُدْخِلُ یَدَهُ فِیهِ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْ فَضْلِهِ لِلصَّلَاةِ قَالَ إِذَا أَدْخَلَ یَدَهُ وَ هِیَ نَظِیفَةٌ فَلَا بَأْسَ وَ لَسْتُ أُحِبُّ أَنْ یَتَعَوَّدَ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یَغْسِلَ یَدَهُ قَبْلَ ذَلِکَ (2)
وَ سَأَلْتُهُ عَنْ جُنُبٍ أَصَابَتْ یَدَهُ مِنْ جَنَابَتِهِ فَمَسَحَهُ بِخِرْقَةٍ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی غِسْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهَا هَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ قَالَ إِنْ وَجَدَ مَاءً غَیْرَهُ فَلَا یُجْزِیهِ أَنْ یَغْتَسِلَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ غَیْرَهُ أَجْزَأَهُ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد و کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که فرمود: از ایشان پرسیدم: مرغ، کبوتر و مانند آنها، بر روی مدفوع پا میگذارد و سپس وارد آب میشود، آیا میتوان از آن آب وضو گرفت؟ فرمود: نه مگر این که آب به اندازه آب کر و زیاد باشد. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی 109 چاپ نجف، کتاب المسائل بحار10: 288 -
و نیز فرمود: از ایشان درباره مردی که در مستراح، با آب خود را تطهیر میکند و دستش را در آن آب وارد میکند، سؤال کردم که آیا میتواند از باقیمانده آب برای نماز وضو بگیرد؟ فرمود: اگر دستش را زمانی که تمیز بوده، در آب داخل کرده، ایرادی ندارد ولی دوست ندارم به این امر عادت کند، مگر اینکه دستش را قبل از آن بشوید. - . قرب الاسناد: 109 -
از ایشان در مورد فرد جنبی که دستش را پس از برخورد با جنابت خود با تکه پارچهای پاک میکند و قبل از شستن دست، آن را در آب غسل داخل کرده، سؤال کردم که آیا غسل کردن با آن آب بر او کفایت میکند؟ فرمود: اگر آبی غیر آن آب بیابد، غسل کردن کفایت نمیکند، اما اگر نیابد، کفایت میکند. - . قرب الاسناد:110، کتاب المسائل بحار 10: 287 -
**[ترجمه]
الجواب الأول یدل علی انفعال القلیل و اشتراط الکریة فی عدمه ردا علی ابن أبی عقیل و من تبعه قوله یتوضأ فی الکنیف أی یستنجی و یدل علی انفعال القلیل و إن کان البأس أعم من النجاسة و یدل علی استحباب غسل الید مع النظافة أیضا.
ص: 14
و الجواب الأخیر یدل علی عدم انفعال القلیل و أن رعایة الکریة للاستحباب و حمله علی الکر بعید جدا و یمکن حمله علی التقیة أو علی أن المراد بقوله من جنابته ما یتبع الجنابة من العرق و شبهه لا المنی.
**[ترجمه]پاسخ اول بر انفعال آب قلیل و شرط کر بودن در عدم آن دلالت دارد، و ردی بر عقیده ابن ابو عقیل و تابعین وی میباشد. گفته وی: «یتوضأ فی الکنیف» یعنی استنجا میکند و بر انفعال آب قلیل دلالت دارد، هر چند اشکال، اعم از نجاست میباشد و بر استحباب شستن دست هنگام نظافت نیز دلالت دارد.
و پاسخ اخیر بر عدم انفعال آب قلیل دلالت دارد و این که رعایت حد کر بودن، جهت استحباب میباشد و حمل آن بر کر، بسیار دور از صحت است و میتوان آن را حمل بر تقیه کرد؛ یا بر اینکه مراد از قول «من جنابته» چیزی است که در پی جنابت همچون عرق و مانند آن آید، نه منی.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَشْرِقِ عَنِ الْعَیْزَارِ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَأُرْتِجَتْ عَلَیَّ الْمَسَائِلُ فَقَالَ لِی سَلْ مَا بَدَا لَکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ یَسْتَنْجِی فَیَقَعُ ثَوْبُهُ فِی الْمَاءِ الَّذِی اسْتَنْجَی بِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ فَسَکَتَ فَقَالَ أَ وَ تَدْرِی لِمَ صَارَ لَا بَأْسَ بِهِ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الْمَاءَ أَکْثَرُ مِنَ الْقَذَرِ(1).
**[ترجمه]علل الصدوق: احول نقل کرده است که بر امام صادق علیه السلام وارد شدم، ایشان فرمود: درباره هر چه می خواهی سؤال کن. سؤالات بر زبانم بند آمد. امام فرمود: هر چه به ذهنت رسید، بپرس. گفتم: جانم به فدایت، فردی استنجا میکند و لباسش در آبی که با آن استنجا کرده، میافتد. امام فرمود: اشکالی ندارد، سپس قدری ساکت شد و سپس فرمود: آیا میدانی چرا اشکالی ندارد؟ گفتم: جانم به فدایت! به خدا قسم خیر. ایشان در پاسخ فرمود: زیرا که آب بیشتر از نجاست است. - . علل الشرائع 1: 27 -
**[ترجمه]
قال الجوهری أرتج علی القارئ علی ما لم یسم فاعله إذا لم یقدر علی القراءة کأنه أطبق علیه کما یرتج الباب و لا تقل ارتج علیه بالتشدید انتهی و یدل علی طهارة غسالة الاستنجاء مع عدم التغییر بل یفهم من التعلیل عدم نجاسة غسالة الخبث مطلقا مع عدم التغییر و اختلف الأصحاب فی غسالة الخبث فذهب جماعة من القدماء إلی الطهارة و الأشهر النجاسة و استثنی منها غسالة استنجاء الحدثین فإن المشهور فیها الطهارة و قیل إنه نجس لکنه معفو و هو ضعیف و اشترط فیه عدم التغیر و عدم وقوعه علی نجاسة خارجة و بعض عدم تمیز أجزاء النجاسة فی الماء و بعض عدم تقدم الید علی الماء فی الورود علی النجاسة و بعض عدم زیادة الوزن و اشترط أیضا عدم کون الخارج غیر الحدثین و أن لا یخالط نجاسة الحدثین نجاسة أخری و أن لا تکون متعدیة و إطلاق النص بدفع الجمیع سوی الأولین و الأخیر مع التفاحش بحیث لا یعد استنجاء.
**[ترجمه]جوهری در تفسیر این سخن گفته است: «ارتج علی القاریء» به صیغه مجهول زمانی گفته میشود که قادر بر خواندن نباشد، گویا دهانش بسته شده چنان که در بسته میشود و نگو « ارتجَّ علیه» ( با تشدید ). پایان کلام.
و بر طهارت غساله استنجا در صورت عدم تغییر دلالت میکند، بلکه از این تعلیل، عدم نجاست غساله خبث به طور مطلق، در صورت عدم تغییر فهمیده میشود.
اصحاب در حکم غساله خبث، اختلاف نظر دارند. گروهی از پیشینیان به پاکی اعتقاد دارند و اشهر نجاست است و از این میان، غساله استنجاء دو حدث [حدث اصغر و اکبر] را استثناء کردهاند و مشهور در آن طهارت است و گفته شده: آن نجس بوده اما مورد بخشش است، لیکن ضعیف میباشد و در آن عدم تغیّر و عدم وقوع آن بر نجاست خارجی را شرط دانستهاند و برخی عدم تمیز اجزاء نجاست در آب، و گروهی دیگر عدم تقدم دست بر آب هنگام ورود به نجاست و برخی عدم فزونی وزن را شرط دانستهاند. همچنین این را شرط کردهاند که تنها دو حدث خارج شوند و نیز شرط شده، نجاست دو حدث، با نجاستی دیگر آمیخته و خلط نگردد و این که سرایت کننده نباشد و مطلق بودن متن، همه موارد جز دو مورد اول و مورد اخیر را دفع میکند، آن هم همراه با اختلافی فاحش، به گونهای که استنجاء شمرده نمیشود.
**[ترجمه]
الْبَصَائِرُ، لِلصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام
ص: 15
وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ مِنَ الْجُنُبِ یَغْرِفُ الْمَاءَ مِنَ الْحُبِّ فَلَمَّا صِرْتُ عِنْدَهُ أُنْسِیتُ الْمَسْأَلَةَ فَنَظَرَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا شِهَابُ لَا بَأْسَ أَنْ یَغْرِفَ الْجُنُبُ مِنَ الْحُبِ (1).
**[ترجمه]البصایر از صفار: شهاب بن عبد ربه نقل کرده است: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و میخواستم از ایشان درباره شخص جنبی که آب را از خمره با مشتش میگیرد، سؤال کنم، اما زمانی که نزد ایشان رسیدم، سؤال از خاطرم رفت. امام صادق علیه السلام به من نگاهی انداخت و فرمود: ای شهاب! اگر جنب از خمره با مشت آب بردارد، اشکالی ندارد. - . بصائر الدرجات: 236 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَسْأَلُهُ فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ إِنْ شِئْتَ فَاسْأَلْ یَا شِهَابُ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْنَاکَ بِمَا جِئْتَ لَهُ قُلْتُ أَخْبِرْنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ جِئْتَ لِتَسْأَلَ عَنِ الْجُنُبِ یَغْرِفُ الْمَاءَ مِنَ الْحُبِّ بِالْکُوزِ فَیُصِیبُ یَدَهُ الْمَاءُ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ قَالَ وَ إِنْ شِئْتَ سَلْ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ جِئْتَ لِتَسْأَلَ عَنِ الْجُنُبِ یَسْهُو وَ یَغْمُرُ یَدَهُ فِی الْمَاءِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهَا قُلْتُ وَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِذَا لَمْ یَکُنْ أَصَابَ یَدَهُ شَیْ ءٌ فَلَا بَأْسَ بِذَاکَ فَسَلْ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ قُلْتُ أَخْبِرْنِی قَالَ جِئْتَ لِتَسْأَلَنِی عَنِ الْغَدِیرِ یَکُونُ فِی جَانِبِهِ الْجِیفَةُ أَتَوَضَّأُ أَوْ لَا قَالَ نَعَمْ فَتَوَضَّأْ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ إِلَّا أَنْ یَغْلِبَ عَلَی الْمَاءِ الرِّیحُ فَیُنْتِنَ وَ جِئْتَ لِتَسْأَلَ عَنِ الْمَاءِ الرَّاکِدِ مِنَ الْبِئْرِ(2) قَالَ فَمَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ تَغْیِیرٌ أَوْ رِیحٌ غَالِبَةٌ قُلْتُ فَمَا التَّغْیِیرُ قَالَ الصُّفْرَةُ فَتَوَضَّأْ مِنْهُ وَ کُلَّمَا غَلَبَ عَلَیْهِ کَثْرَةُ الْمَاءِ فَهُوَ طَاهِرٌ(3).
**[ترجمه]البصایر صفار: شهاب بن عبد ربه نقل کرده است که به نزد امام صادق علیه السلام آمدم تا از ایشان سؤال کنم. ایشان قبل از من سخن آغاز کرد و فرمود: ای شهاب! اگر میخواهی سؤال کن، و اگر میخواهی، تو را از آنچه به خاطر آن نزد من آمدهای با خبر سازم؟ گفتم: جانم به فدایت، مرا آگاه ساز. امام فرمود: نزد من آمدهای تا درباره شخص جنبی که از خمره با کوزه آب برمیدارد و دستش به آب میخورد، سؤال کنی. خطاب به امام گفتم: آری، ایشان فرمود: اشکالی ندارد.
فرمود: اگر خواستی بپرس و اگر خواستی تو را باخبر سازم. گفتم: جانم به فدایت، مرا آگاه ساز. فرمود: آمدهای تا درباره شخص جنبی از من سؤال کنی که سهوا قبل از شستن دست، آن را در آب داخل میکند. گفتم: جانم به فدایت همین است. فرمود: اگر دستش به چیزی نخورده باشد، ایرادی ندارد.
فرمود: بپرس و اگر میخواهی تو را باخبر سازم. گفتم: مرا آگاه ساز. امام فرمود: نزد من آمدهای تا از برکهای سؤال کنی که در کنارش مرداری قرار دارد، که آیا میتوان در آن وضو گرفت؟ گفتم: آری. فرمود: از گوشه دیگر وضو بگیر، مگر در صورتی که بو بر آن غالب شده و متعفن و بدبو شده باشد .
و آمدهای تا در مورد آب راکد در چاه، بپرسی! و فرمود: تا زمانی که تغییری در آن ایجاد نشده باشد یا بوی غالبی نباشد. گفتم: منظور از تغییر چیست؟ فرمود: زردی. پس وضو بگیر؛ و هر چه که کثرت و زیادی آب بر آن غلبه کرد، پس آن پاک است. - . بصائر الدرجات: 238 -
**[ترجمه]
قوله من البئر کذا فی أکثر النسخ فیدل علی عدم انفعال البئر بدون التغییر إلا أن یحمل علی غیر النابع مجازا و فی بعضها من الکر فیوافق المشهور و ذکر الصفرة علی المثال.
**[ترجمه]این گفته امام علیه السلام که فرمود: «من البئر» و اینچنین در اغلب نسخهها آمده، بر عدم انفعال آب چاه (از آلودگی) در صورت عدم تغییر دلالت دارد، جز در صورتی که مجازاً بر آب چاهی که جوشان نیست، حمل شود و در برخی نسخه ها آمده: «من الکر» که با قول مشهور سنخیت دارد و زرد شدن آب، از باب مثال ذکر شده است.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: إِنِ اغْتَسَلْتَ مِنْ مَاءِ الْحَمَّامِ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَکَ مَا تَغْرِفُ بِهِ
ص: 16
وَ یَدَاکَ قَذِرَتَانِ فَاضْرِبْ یَدَکَ فِی الْمَاءِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (1)
وَ قَالَ علیه السلام کُلُّ غَدِیرٍ فِیهِ مِنَ الْمَاءِ أَکْثَرُ مِنْ کُرٍّ لَا یُنَجِّسُهُ مَا یَقَعُ فِیهِ مِنَ النَّجَاسَاتِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِیهِ الْجِیَفُ فَتُغَیِّرَ لَوْنَهُ وَ طَعْمَهُ وَ رَائِحَتَهُ فَإِذَا غَیَّرَتْهُ لَمْ تُشْرَبْ مِنْهُ وَ لَمْ تُطَهَّرْ مِنْهُ وَ اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّ کُلَّ مَاءٍ جَارٍ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ.
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر با آب حمام غسل کردی و چیزی همراه نداشتی که با آن آب برداری و دو دستت آلوده بود، پس دستت را در آب بزن و بگو: بسم الله، چرا که خداوند متعال فرمود: «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» - . حج / 78 - ،{در دین بر شما سختی قرار نداده است}.
و امام فرمود: هر برکهای که آبش بیش از حد آب کر باشد، نجاساتی که در آن میافتد، آن را نجس نمیکند؛ مگر اینکه مرداری در آن بیفتد و رنگ، طعم و بویش، به سبب آن تغییر کند. پس چنانچه آن را تغییر داد، نه از آن نوشیده میشود و نه برای پاک کردن از آن استفاده میشود؛ و بدانید - خداوند شما را رحمت کناد - که آب جاری را چیزی نجس نمی کند.
**[ترجمه]
المراد بالقذر الدنس غیر النجس و التسمیة لجبر النجاسة الوهمیة و تدارک ترک المستحب من غسل الید قبل إدخال القلیل اضطرارا أو هی کنایة عن الشروع بلا توقف کما هو الشائع أو المراد الإتیان بالتسمیة التی هی أول الأفعال المستحبة فی الوضوء و الغسل أو المراد بالقذر النجس فیحمل الماء علی الکر.
**[ترجمه]مراد از «قذر»، آلودگی غیر نجس است و بسم الله گفتن، جهت جبران نجاست وهمیه، و جبران ترک مستحب، یعنی شستن دست قبل از داخل کردن در آب قلیل، از سر اضطرار میباشد؛ یا چنان که شایع است، کنایه از شروع بدون توقف است؛ یا مراد، بسم الله گفتن به عنوان نخستین اعمال مستحب در وضو و غسل است؛ یا منظور از قذر، نجاست است که در این صورت، آب حمل بر آب کر میشود .
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجُنُبِ یَجْعَلُ الرَّکْوَةَ أَوِ التَّوْرَ فَیُدْخِلُ إِصْبَعَهُ فِیهَا فَقَالَ إِنْ کَانَتْ یَدُهُ قَذِرَةً فَلْیُهَرِقْهُ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یُصِبْهَا قَذَرٌ فَلْیَغْتَسِلْ بِهِ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (2).
**[ترجمه]السرایر: ابو بصیر نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام راجع به شخص جنبی که رکوة - مشک کوچک - یا تور - ظرفی که از آن آب میخورند - را قرار میدهد و انگشت در آن فرو میبرد، سؤال کردم، فرمود: اگر دستش نجس بوده باشد، باید آب را بریزد، و اگر نجس نبوده، با آن غسل کند، زیرا که خداوند باری تعالی فرمود:{در دین برای شما سختی قرار نداده است}. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة الرکوة إناء صغیر من جلد یشرب فیه الماء و قال التور إناء من صفر أو حجارة کالإجانة و قد یتوضأ منه.
**[ترجمه]در کتاب النهایه گفته است: «رکوة» ظرف کوچک از جنس پوست است که در آن آب مینوشند و گفته: «تور» ظرف مسی یا سنگی مانند تشت را گویند که گاه از آب آن وضو میگیرند.
**[ترجمه]
کَشْفُ الْغُمَّةِ، مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی وُعِدَ فِیهَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ لِمُحَمَّدٍ یَا بُنَیَّ ابْغِنِی وَضُوءاً قَالَ فَقُمْتُ فَجِئْتُهُ بِمَاءٍ فَقَالَ لَا تَبْغِ هَذَا فَإِنَّ فِیهِ شَیْئاً مَیِّتاً قَالَ فَخَرَجْتُ فَجِئْتُ بِالْمِصْبَاحِ فَإِذَا فِیهِ فَأْرَةٌ مَیْتَةٌ فَجِئْتُهُ
ص: 17
بِوَضُوءٍ غَیْرِهِ (1).
البصائر، لسعد بن عبد الله عن محمد بن عبد الله عن محمد بن إسماعیل بن بزیع عن سعد بن مسلم عن أبی عمران عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (2)
**[ترجمه]کشف الغمه: از کتاب دلائل عبدالله بن جعفر حمیری نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود: چون شبی رسید که علی بن الحسین علیه السلام در آن وعده - در گذشتن از دارفانی را - داشت، به محمد فرمود: فرزندم! برایم آب وضویی بیاور، من برخاستم و آب وضوئی برایش آوردم. فرمود: این نه، زی-را در آن چیز مردهای است، من رفتم و چراغ آوردم، دیدم موش مردهای در آن افتاده است، آب وضوی دیگری برایش آوردم. - . کشف الغمه 2: 308 -
البصایر: ابو عمران نیز مانند همین روایت، را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . البصائر: 483 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة یقال ابغنی کذا بهمزة الوصل أی اطلب لی و أبغنی بهمزة القطع أی أعنی علی الطلب و منه الحدیث ابغونی حدیدة أستطیب بها بهمزة الوصل و القطع.
**[ترجمه]در النهایه گفته است: گفته میشود: «ابغنی کذا» با همزه وصل، یعنی برای من جستجو کن و «أبغنی» با همزه قطع، یعنی مرا بر طلب و خواسته یاری کن و از این قبیل، حدیث ذیل است: «أبغونی حدیدة أستطیب بها»، که با همزه وصل و قطع آمده است.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جَرَّةِ مَاءٍ فِیهِ أَلْفُ رِطْلٍ وَقَعَ فِیهِ أُوقِیَّةُ بَوْلٍ هَلْ یَصْلُحُ شُرْبُهُ أَوِ الْوُضُوءُ مِنْهُ قَالَ لَا یَصْلُحُ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره کوزه آبی که هزار رطل آب دارد و نیم رطل ادرار در آن ریخته شده، سؤال کردم که آیا نوشیدن آب یا وضو گرفتن با آن رواست؟ فرمود: درست نیست. - . کتاب المسائل 10: 290 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، قَالَ رُوِیَ: أَنَّ الْکُرَّ هُوَ مَا یَکُونُ ثَلَاثَةَ أَشْبَارٍ طُولًا فِی ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ عَرْضاً فِی ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ عُمْقاً(4).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: فرمود : آب کر آن است که سه وجب طول، در سه وجب عرض و سه وجب عمق داشته باشد. - . امالی الصدوق: 383 -
**[ترجمه]
الْمُقْنِعُ،: الْکُرُّ مَا یَکُونُ ثَلَاثَةَ أَشْبَارٍ طُولًا فِی عَرْضِ ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ فِی عُمْقِ ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ.
وَ رُوِیَ: أَنَّ الْکُرَّ ذِرَاعَانِ وَ شِبْرٌ فِی ذِرَاعَیْنِ وَ شِبْرٌ وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَاءِ الَّذِی لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ قَالَ ذِرَاعَانِ عُمْقُهُ فِی ذِرَاعٍ وَ شِبْرٍ سَعَتُهُ.
وَ رُوِیَ: أَنَّ الْکُرَّ أَلْفٌ وَ مِائَتَا رِطْلٍ (5).
تحقیق و تفصیل اعلم أن للأصحاب فی معرفة الکر طریقین المقدار و الأشبار و الأول ألف
ص: 18
و مائتا رطل و ظاهر المعتبر اتفاق الأصحاب علیه لکن اختلفوا فی تعیین الأرطال فذهب الأکثر إلی أنه العراقی و ذهب علم الهدی و الصدوق إلی أنه المدنی و هو رطل و نصف بالعراقی و الأول أظهر و أما الثانی فالمشهور أنه ثلاثة أشبار و نصف فی ثلاثة أشبار و نصف فی ثلاثة أشبار و نصف.
و ذهب الصدوق و جماعة من القمیین إلی أنه ثلاثة فی ثلاثة یرتقی إلی سبعة و عشرین و هذا لا یخلو من قوة و حکی عن ابن الجنید تحدیده بما بلغ تکسیره نحوا من مائة شبر و عن القطب الراوندی بما بلغت أبعاده الثلاثة عشرة أشبار و نصفا و لم یعتبر التکسیر و قال المتأخرون من أصحابنا و لم نقف لهما علی دلیل.
و أما خبر الذراعین فی ذراع و شبر فهو أصح الأخبار الواردة فی هذا الباب رواه الشیخ بسند صحیح عن إسماعیل بن جابر(1)
فلو حملنا السعة علی الطول و العرض یصیر ستة و ثلاثین شبرا و هذا و إن لم یعمل به أحد من حیث الأشبار لکنه أقرب التحدیدات من التحدید بحسب المقدار کما حققته فی رسالة الأوزان و لم أر من تفطن به و ترک العمل به حینئذ أغرب و لو حملناه علی الحوض المدور یصیر مضروبه ثمانیة و عشرین شبرا و سبعی شبر فیقرب من مذهب القمیین و ربما کان الشبران زائدین علی الذراع بقلیل و یؤیده أن راوی الخبرین واحد و هو إسماعیل بن جابر و الحوض المدور فی المصانع و الغدران التی بین الحرمین شائع و لعل القطر بالسعة أقرب و أنسب.
و أما ذراعان و شبر فی ذراعین و شبر فلم أره روایة و مذهبا إلا فی هذا الکتاب و هو أیضا إذا حملناه علی الطول و العرض بأن حملنا الثانی علی السعة التی تشمل الطول و العرض أو یقال اکتفی بذکر الجهتین عن الثالثة یصیر مائة و خمسة و عشرین و لم یقل به أحد و لو حملناه علی الحوض المدور یصیر مضروبه ثمانیة و تسعین و سبعا و نصف سبع و یقرب من مذهب ابن الجنید مع أنه بنی الکلام علی التقریب فهو یصلح أن یکون دلیلا علی ما اختاره و الأصوب حمله علی
ص: 19
الاستحباب أو التقیة.
**[ترجمه]المقنع: مقدار کر، سه وجب طول، در سه وجب عرض، در سه وجب عمق است. و روایت شده که مقدار آب کر، دو ذراع و یک وجب، در دو ذراع و یک وجب است.
از امام صادق علیه السلام درباره آبی که چیزی آن را نجس نمیکند سؤال شد، فرمود: آبی با دو ذراع عمق در یک ذراع، و یک وجب مساحت میباشد.
و روایت شده: آب کر، هزار و دویست رطل است. - . المقنع: 4 -
تحقیق و تفصیل:
بدان که اصحاب در شناخت آب کر دو روش دارند، یکی مقدار و دیگر وجبها.
در مقدار: اندازه آب کر، هزار و دویست رطل است و ظاهر کتاب المعتبر، اتفاق نظر اصحاب بر آن است، اما در تعیین مقدار رطل اختلاف دارند. اکثریت معتقدند که آن، رطل عراقی است، اما علم الهدی و شیخ صدوق بر این باورند که آن رطل مدنی است و آن پیمانهای است معادل نصف رطل عراقی و اولی ظاهرتر است، اما در روش دوم بنابر مشهور، کر معادل سه وجب و نیم در سه وجب و نیم، در سه وجب و نیم است.
شیخ صدوق و گروهی از قمیها معتقدند که کر، معادل سه وجب، در سه وجب، در سه وجب است که به بیست و هفت میرسد و این رأی از قوت خالی نیست. و از ابن جنید روایت شده که وی مقدار آب کر را مساحت یکصد وجب دانسته و از قطب راوندی نقل شده که وی هر یک از زوایای سه گانه آب کر را ده وجب و نیم دانسته و مساحت را به حساب نیاورده و اصحاب متاخر در تفسیر آن گفتهاند: بر دلیل این گفته از سوی آنان دست نیافتهایم.
اما روایت دو ذراع، در یک ذراع و یک وجب، صحیح ترین روایت ذکر شده، در این باب است که شیخ با سندی صحیح از اسماعیل بن جابر - . التهذیب 1: 12 چاپ سنگی -
روایت کرده و اگر لفظ «سعه» را حمل بر طول و عرض کنیم، سی و شش وجب می شود. هرچند کسی از نظر وجب آن را نسنجیده، اما نزدیکترین اندازهای است که بر حسب مقدار، به دست می آید، چنانکه در رساله اوزان آن را محقق ساختم و کسی را ندیدم که به این مساله پی برده باشد. و در این هنگام، ترک عمل بدان غریبتر است و اگر آن را بر حوض مدور حمل کنیم، حاصل ضرب، بیست و هشت و دو هفتم وجب می شود و به نظر قمیها نزدیک میشود و چه بسا دو وجب قدری از ذراع بیشتر باشد و مؤید آن این است که راوی این دو روایت یک نفر، یعنی اسماعیل بن جابر است و حوض مدور کارخانهها و برکههای میان دو حرم شایع است؛ و از طرف دیگر، چه بسا قطر به «سعه» نزدیکتر و مناسبتر باشد.
اما درباره نظری که کر را معادل دو ذراع و یک وجب، در دو ذراع و یک وجب دانسته، این عقیده از حیث روایت و مذهب را جز در این کتاب، ندیدم. و آن هم زمانی است که آن را حمل بر طول و عرض کنیم، یعنی دوم را حمل بر «سعه» کنیم که طول و عرض را در بر میگیرد؛ یا گفته میشود: تنها به ذکر دو جهت اکتفاء کرده و جهت سوم را نگفته که معادل صد و بیست و پنج وجب میشود، که البته هیچ کس این عقیده را ابراز نداشته و اگر چنانچه آن را بر حوض مدور حمل کنیم، حاصل، نود و هشت و هفت و نیم میشود که به عقیده ابن جنید نزدیک میگردد؛ با این که سخن را بر تقریب بنا نهاده و پس آن میتواند دلیلی باشد بر آنچه او اختیار کرده، اما درستتر، حمل آن بر استحباب یا تقیه است .
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ فَیَقْطُرُ قَطْرَةٌ فِی إِنَائِهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ الْوُضُوءُ مِنْهُ قَالَ لَا وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَعَفَ فَامْتَخَطَ فَطَارَ بَعْضُ ذَلِکَ الدَّمِ قَطْراً قَطْراً صِغَاراً فَأَصَابَ إِنَاءَهُ هَلْ یَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْهُ قَالَ إِنْ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ یَسْتَبِینُ فِی الْمَاءِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ شَیْئاً بَیِّناً فَلَا یُتَوَضَّأُ مِنْهُ (1).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم: اگر فردی در حین وضو خون دماغ شود و قطرهای خون در ظرف وضویش بریزد، آیا وضو با آن آب درست است؟ فرمود: خیر.
و از ایشان درباره فردی پرسیدم که خون دماغ شده و مخاط بینیاش را بیرون ریخته و مقداری از آن خون، به شکل قطرههای کوچک پراکنده میشود و به ظرف آب میرسد، آیا وضو گرفتن از آن درست است؟ فرمود: اگر چیزی باشد که در آب مشخص نباشد، ایرادی ندارد، اما اگر چیزی واضح باشد، نباید با آن وضو بگیرد. - . کتاب المسائل 10: 256 بحار -
**[ترجمه]
استدل به علی ما نسب إلی الشیخ من عدم انفعال القلیل بما لا یدرکه الطرف من الدم و یمکن حمل السؤال علی أن مراده أن إصابة الدم الإناء معلوم و لکنه لا یری فی الماء شیئا و الظاهر وصوله إلی الماء أیضا و الأصل عدمه فهل یحکم هنا بالظاهر أو بالأصل و هو محمل قریب.
**[ترجمه]با این قول، به عقیده منسوب به شیخ استدلال شده است که آب قلیل با مقدار خونی که چشم آن را نمیبیند، تاثیر نمیپذیرد. و میتوان سؤال را حمل بر این کرد که منظور این است که اصابت خون به ظرف معلوم میباشد، اما در آب چیزی دیده نمیشود و ظاهر، رسیدن خون به آب نیز هست، و اصل عدم آن میباشد؛ و آیا در اینجا حکم به ظاهر میشود یا بر اصل؟ و این، نزدیک به صواب است.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمَاءُ الْجَارِی لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: الْمَاءُ یَمُرُّ بِالْجِیَفِ وَ الْعَذِرَةِ وَ الدَّمِ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ یُشْرَبُ لَیْسَ یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ(2).
**[ترجمه]نوادر الراوندی : موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: آب جاری را چیزی آلوده نمیکند.
و با همین اسناد، نقل کرده است: امام علی علیه السلام فرمود: آب از مردار، مدفوع و خون میگذرد، با آن آب، وضو میگیرند و از آن مینوشند و چیزی آن را نجس نمیکند. - . نوادر الرواندی: 39 -
**[ترجمه]
حمل علی الجاری أو الکثیر مع عدم التغییر و الأول أظهر.
**[ترجمه]آب را حمل بر آب جاری یا آب کثیر کرده، به شرط عدم تغییر، و اول - آب جاری - اظهر است.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: فِی الْمَاءِ الْجَارِی یَمُرُّ بِالْجِیَفِ وَ الْعَذِرَةِ وَ الدَّمِ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ یُشْرَبُ وَ لَیْسَ یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ مَا لَمْ یَتَغَیَّرْ أَوْصَافُهُ طَعْمُهُ وَ لَوْنُهُ وَ رِیحُهُ.
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ یُنَجِّسُ الْمَاءَ شَیْ ءٌ.
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مِیضَاةٍ کَانَتْ بِقُرْبِ مَسْجِدٍ تُدْخِلُ الْحَائِضُ فِیهَا یَدَهَا أَوْ الْغُلَامُ فِیهَا یَدَهُ قَالَ تَوَضَّأْ مِنْهَا فَإِنَّ الْمَاءَ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ.
ص: 20
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْغَدِیرِ یَکُونُ بِجَانِبِ الْقَرْیَةِ یَکُونُ فِیهِ الْعَذِرَةُ وَ یَبُولُ فِیهِ الصَّبِیُّ وَ تَبُولُ فِیهِ الدَّابَّةُ وَ تَرُوثُ قَالَ إِنْ عَرَضَ بِقَلْبِکَ شَیْ ءٌ مِنْهُ فَقُلْ هَکَذَا(1) وَ تَوَضَّأْ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ أَیْ حَرِّکْهُ وَ أَفْرِجْ عَنْهُ عَنْ بَعْضٍ وَ قَالَ إِنَّ الدِّینَ لَیْسَ بِضَیِّقٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ.
وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ غَدِیرٍ فِیهِ جِیفَةٌ فَقَالَ إِنْ کَانَ الْمَاءُ قَاهِراً لَا یُوجَدُ فِیهِ رِیحُهَا فَتَوَضَّأْ(2)
وَ سُئِلَ أَیْضاً عَنِ الْغَدِیرِ تَبُولُ فِیهِ الدَّوَابُّ وَ تَلَغُ مِنْهُ الْکِلَابُ وَ یَغْتَسِلُ مِنْهُ الْجُنُبُ وَ الْحَائِضُ فَقَالَ إِنْ کَانَ قَدْرَ کُرٍّ لَمْ یُنَجِّسْهُ شَیْ ءٌ وَ سُئِلَ عَنِ الْغَدِیرِ یَبُولُ فِیهِ الدَّوَابُّ وَ تَرُوثُ وَ یَغْتَسِلُ فِیهِ الْجُنُبُ فَقَالَ لَا بَأْسَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ بِأَصْحَابِهِ فِی سَفَرٍ لَهُمْ عَلَی غَدِیرٍ وَ کَانَتْ دَوَابُّهُمْ تَبُولُ فِیهِ وَ تَرُوثُ فَیَغْتَسِلُونَ فِیهِ وَ یَتَوَضَّئُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُونَ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا مَرَّ الْجُنُبُ بِالْمَاءِ وَ فِیهِ الْجِیفَةُ أَوِ الْمَیْتَةُ فَإِنْ کَانَ قَدْ تَغَیَّرَ لِذَلِکَ طَعْمُهُ أَوْ رِیحُهُ أَوْ لَوْنُهُ فَلَا یَشْرَبُ مِنْهُ وَ لَا یَتَوَضَّأُ
ص: 21
وَ لَا یَتَطَهَّرُ مِنْهُ.
وَ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْمَاءِ تَرِدُهُ السِّبَاعُ وَ الْکِلَابُ وَ الْبَهَائِمُ فَقَالَ لَهَا مَا أَخَذَتْ بِأَفْوَاهِهَا وَ لَکُمْ مَا بَقِیَ (1).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام علی علیه السلام نقل کردهاند که در مورد آب جاری که بر مردار، مدفوع و خون می گذرد، فرمود: با آن وضو گرفته میشود و از آن مینوشند و تا زمانی که اوصافپ، طعم، رنگ و بویش را تغییر ندهد، چیزی آن را نجس نمیکند.
همچنین از ایشان نقل شده که فرمود: آب را چیزی نجس نمیکند.
از امام صادق علیه السلام درباره وضوخانهای که در نزدیکی مسجد قرار دارد و حائض و کودک دست خود را در آن داخل میکنند، سؤال شد. امام فرمود: از آن وضو بگیر، زیرا چیزی آب را نجس نمیکند.
و نیز روایت شده که از ایشان درباره برکه کنار روستا پرسیده شد که در آن مدفوع بوده و کودک در آن ادرار می کند و چهار پایان نیز در آن مدفوع و ادرار میکنند. فرمود: اگر چیزی از آن به قلبت خطور کرد این چنین بگو و وضو بگیر - به دستش اشاره کرد، یعنی آن را حرکت داد و انگشتان دستش را از هم باز کرد - و فرمود : دین تنگ و محدود نیست و خداوند عز و جل فرمود:{در دین برای شما سختی قرار نداده است.}
از ایشان درباره برکهای که مرداری در آن باشد سؤال شد، فرمود: اگر آب بر آن غلبه داشته باشد و بوی مردار معلوم نباشد، از آن وضو بگیر. - . دعائم الاسلام 1: 111 -
همچنین از آبگیری سؤال کردند که چهارپایان در آن ادرار میکنند و سگها از آن میآشامند و حائض و شخص جنب از آب آن غسل میکنند. فرمود: اگر به اندازه کر باشد، چیزی آن را نجس نمیکند.
و درباره آبگیری که چهارپایان در آن مدفوع و ادرار میکنند و شخص جنب در آن غسل میکند از ایشان سؤال شد. فرمود: اشکالی ندارد چون رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم همراه اصحاب خود، در سفری نزدیک برکه ای فرود آمدند که چهارپایانشان در آن ادرار و مدفوع میکردند، ولی آنان در آن غسل میکردند، از آن وضو می گرفتند و از آن میآشامیدند .
و ایشان فرمود: اگر شخص جنبی از آبی بگذرد که در آن مردار و یا میتهای افتاده باشد، چنانچه به آن طعم، بو و رنگ آن تغییر کرده باشد، نباید از آن بنوشد و نباید با آن وضو و طهارت بگیرد.
و امام به روایت از پدرانش نقل کرده است: از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم درباره آبی که درندگان، سگها و چهارپایان در آن وارد میشوند، سؤال شد، ایشان فرمود: آنچه این حیوانات با دهانشان بر میگیرند، از آن آنهاست، و آنچه باقی ماند، برای شماست. - . دعائم الاسلام 1: 112 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: لَا یُفْسِدُ الْمَاءَ إِلَّا مَا کَانَتْ لَهُ نَفْسٌ سَائِلَةٌ وَ إِذَا کَانَ الْمَاءُ کُرّاً لَمْ یُنَجِّسْهُ شَیْ ءٌ وَ الْکُرُّ ثَلَاثَةُ أَشْبَارِ طُولٍ فِی عَرْضِ ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ فِی عُمْقِ ثَلَاثَةِ أَشْبَارٍ وَ إِنَّ أَهْلَ الْبَادِیَةِ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ حِیَاضَنَا هَذِهِ تَرِدُهَا السِّبَاعُ وَ الْکِلَابُ وَ الْبَهَائِمُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَهَا مَا أَخَذَتْ أَفْوَاهُهَا وَ لَکُمْ سَائِرُ ذَلِکَ.
**[ترجمه]الهدایه: آب را فاسد [نجس] نمیکند، جز حیوانی که خون جهنده دارد. اگر آب به قدر کر باشد، چیزی آن را نجس نمیکند و آب کر، آبی با میزان سه وجب طول در سه وجب عرض در سه وجب عمق است. بادیه نشینان از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سؤال کردند و گفتند : ای رسول خدا! بر این آبگیر ما درندگان، سگها و چهارپایان وارد میشوند. فرمود: آنچه آنان با دهانشان برمیگیرند، برای آنهاست و باقیمانده آن برای شماست.
**[ترجمه]
حمل علی الکثیر أو علی عدم ملاقاة الکلاب و أشباهها بل الظن الغالب و هو غیر معتبر فی هذا الباب و ظاهره عدم انفعال القلیل (2).
ص: 22
**[ترجمه]این آب، حمل بر آب کثیر یا بر عدم تماس سگها با آن و نظایر آن شده، بلکه ظن غالب است که در این باب، غیرمعتبر است و ظاهر آن، عدم انفعال آب قلیل است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَذْبَحُ شَاةً فَاضْطَرَبَتْ فَوَقَعَتْ فِی بِئْرِ مَاءٍ وَ أَوْدَاجُهَا تَشْخُبُ دَماً هَلْ یُتَوَضَّأُ مِنْ تِلْکَ الْبِئْرِ قَالَ یُنْزَحُ مِنْهَا مَا بَیْنَ الثَّلَاثِینَ إِلَی الْأَرْبَعِینَ دَلْواً ثُمَّ یُتَوَضَّأُ مِنْهَا وَ لَا بَأْسَ بِهِ (1) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ ذَبَحَ دَجَاجَةً أَوْ حَمَامَةً فَوَقَعَتْ مِنْ یَدِهِ فِی بِئْرِ مَاءٍ وَ أَوْدَاجُهَا تَشْخُبُ دَماً هَلْ یُتَوَضَّأُ مِنْ تِلْکَ الْبِئْرِ قَالَ یُنْزَحُ مِنْهَا مَا بَیْنَ الثَّلَاثِینَ إِلَی الْأَرْبَعِینَ (2)
وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَسْتَقِی مِنْ بِئْرِ مَاءٍ فَرَعَفَ فِیهَا هَلْ یُتَوَضَّأُ مِنْهَا(3) قَالَ یُنْزَحُ مِنْهَا دِلَاءٌ یَسِیرَةٌ وَ یُتَوَضَّأُ مِنْهَا وَ سَأَلْتُهُ عَنْ بِئْرٍ وَقَعَ فِیهَا زِنْبِیلٌ مِنْ عَذِرَةٍ رَطْبَةٍ أَوْ یَابِسَةٍ أَوْ زِنْبِیلٌ مِنْ سِرْقِینٍ هَلْ یَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْهَا قَالَ لَا بَأْسَ (4).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که گوسفندی را ذبح میکند، گوسفند دست و پا میزند و بر اثر آن در چاه آب میافتد و از رگهایش خون بیرون میریزد، آیا از آن چاه وضو گرفته شود؟ ایشان فرمود: بین سی تا چهل دلو از آبش تخلیه شود، سپس از آن وضو گرفته شود و مشکلی نیست. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی -
از ایشان درباره مردی سؤال کردم که مرغ یا کبوتری را سر بریده و از دستش در چاه آب افتاده و از رگ هایش خون روان بوده، آیا از آن چاه، وضو گرفته شود؟ فرمود : بین سی تا چهل دلو از آبش تخلیه شود. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی -
از ایشان درباره شخصی که در حال بیرون کشیدن آب از چاه، خون دماغ شده و از خون، در آب چاه میریزد، سؤال کردم، که آیا از آن وضو گرفته میشود؟ فرمود: چند دلو اندک از آب چاه خارج شود و سپس با آن وضو گرفته شود. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی -
از ایشان درباره چاهی که یک سبد مدفوع خیس یا خشک یا یک سبد سرگین ریخته شده، سؤال کردم که آیا وضو گرفتن از آن، صحیح است؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 110 چاپ نجف -
**[ترجمه]
یدل ما سوی الجواب الأخیر علی وجوب النزح إن قلنا بکون الأمر و ما فی حکمه للوجوب و إلا فعلی الرجحان فی الجملة.
و اعلم أنه لا خلاف فی نجاسته بالتغییر و اختلف فی حکمه مع مجرد الملاقاة و الأشهر أنه ینجس بالملاقاة مطلقا و ذهب جماعة من الأصحاب کالعلامة و ولده إلی عدم نجاسته مطلقا و ذهب محمد بن محمد البصروی من المتقدمین إلی التفصیل و القول بعدم النجاسة إن کان کرا و بها إن لم یکن کرا و ألزم علی العلامة القول به حیث اشترط فی الجاری الکریة و فیه نظر.
ص: 23
ثم القائلون بالطهارة اختلفوا فی وجوب النزح بوقوع النجاسات المخصوصة و المشهور بینهم الاستحباب و ذهب العلامة فی المنتهی إلی الوجوب تعبدا لا للنجاسة و لم یصرح بأنه یحرم استعماله قبل النزح حتی یتفرع علیه بطلان الوضوء و الصلاة بناء علی أن النهی فی العبادة مستلزم للفساد أم لا.
ثم إنهم اختلفوا فی حکم الدم فالمفید فی المقنعة حکم بوجوب خمسة دلاء للقلیل و عشرة للکثیر و قال الشیخ فی النهایة و المبسوط للقلیل عشرة و للکثیر خمسون و الصدوق قال بوجوب ثلاثین إلی أربعین فی الکثیر و دلاء یسیرة فی القلیل و إلیه میل المعتبر و الذکری و هو أقوی و قال المرتضی فی المصباح فی الدم ما بین الدلو الواحد إلی عشرین و فی سائر کتب الحدیث فی جواب السؤال عن الدجاجة و الحمامة ینزح منها دلاء یسیرة و هو أظهر.
و فی المغرب أوداج الدابة هی عروق الحلق من المذبح الواحد ودج و فی الصحاح انشخب عروقه دما انفجر و قال الزبیل معروف فإذا کسرت شددت فقلت زبیل أو زنبیل لأنه لیس فی کلامهم فعلیل بالفتح انتهی و السرقین بکسر السین معرب سرگین بفتحها.
قال الصدوق فی الفقیه بعد إیراد مضمون الروایة هذا إذا کانت فی زبیل و لم ینزل منه شی ء فی البئر و ربما تحمل العذرة و السرقین علی ما إذا کانا من مأکول اللحم أو غیر ذی النفس و لا یخفی بعد الوجهین و بعد مثل هذا السؤال عن مثل علی بن جعفر رضی الله عنه بل ظاهر الخبر عدم انفعال البئر بمجرد الملاقاة کما هو الظاهر من النصوص القویة و الله یعلم.
**[ترجمه]اگر امر یا آنچه در حکم آن است را حمل بر وجوب کنیم، جز پاسخ آخر، همه بر وجوب بیرون کشیدن آب دلالت دارد، در غیر این صورت، همه فی الجمله بر رجحان دلالت دارد.
بدان که در صورت تغییر - رنگ و بوی - آب، در حکم نجاستش اختلاف نظر وجود ندارد، بلکه در صورت برخورد با نجاست، در حکمش اختلاف است و مشهورتر این است که به صرف برخورد، مطلقا نجس میشود. گروهی از اصحاب چون علامه و فرزندش، به طور مطلق به عدم نجاست آب چاه معتقدند و محمد بن محمد بصری، از فقهای قدیم، به تفصیل معتقد است و قول به این که اگر آب چاه به اندازه کر باشد، نجس نمیشود و چنانچه کمتر از کر باشد، نجس میشود، و بر علامه نیز نظر او لازم گشته، چرا که در آب جاری، کر بودن را شرط دانسته که البته این نظر جای تامل دارد.
سپس افرادی که قائل به طهارتند، در وجوب کشیدن آب، در صورت افتادن نجاستهای مخصوص، اختلاف نظر دارند و مشهور در میانشان، حکم به استحباب است. علامه در منتهی، از سر تعبد به وجوب معتقد است، نه به خاطر نجاست، و وی بر اساس اینکه آیا نهی در عبادت مستلزم فساد است یا نه، و استعمال آن قبل از کشیدن آب حرام است تا به تبع آن بطلان وضو و نماز فهمیده شود، تصریح نکرده است.
سپس آنان در حکم خون، اختلاف کردهاند. شیخ مفید در مقنعه، حکم بر وجوب پنج دلو برای خون کم و ده دلو برای خون کثیر داده است. شیخ در نهایه و مسبوط گفته است: برای قلیل، ده دلو و برای کثیر، پنجاه دلو لازم است.
شیخ صدوق به وجوب کشیدن سی تا چهل دلو، در آب کثیر و چند دلو اندک در آب قلیل، معتقد است که صاحب معتبر و ذکری هم، به این نظر گرایش دارند و اقوی این است. مرتضی در مصباح، در مورد خون، به یک تا بیست دلو نظر دارد و در دیگر کتب حدیث، در جواب سؤال، در مورد مرغ و کبوتر گفته، چند دلو اندک از آن کشیده شود، که آن اظهر است .
در کتاب مغرب، «اوداج الدابه» به معنای رگهای گردن حیوان ذبح شده آمده، و مفرد اوداج، ودج است. در صحاح آمده: «انشخب عروقه دما» یعنی با شدت جاری شد و گفته: «زبیل» معروف است و اگر آن را کسره دادی، مشدد می سازی و زبّیل یا زنبیل میگویی، زیرا در کلام عرب، فعلیل با فتح وجود ندارد. پایان. «سِرقین» با کسر سین، معرب سَرگین با فتحه است.
شیخ صدوق در فقیه پس از ایراد مضمون روایت، گفته است: این مربوط به زمانی است که [نجاست] در زنبیل باشد و چیزی از آن در چاه نیفتد، شاید مدفوع و سرگین حمل بر این شود که از حیوانی حلال گوشت یا جانوری که خون جهنده ندارد، باشد که البته بعید بودن این دو وجه، پوشیده نیست.
همچنین پرسش از شخصی همچون علی بن جعفر که خداوند از ایشان راضی باد، بعید به نظر میرسد، بلکه ظاهر روایت، عدم انفعال چاه به مجرد تماس است، همچنان که این امر از متون معتبر هم بر میآید و خدا میداند.
**[ترجمه]
بَصَائِرُ الصَّفَّارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ جِئْتَ لِتَسْأَلَ عَنِ الْمَاءِ الرَّاکِدِ مِنَ الْبِئْرِ قَالَ فَمَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ تَغْیِیرٌ أَوْ رِیحٌ غَالِبَةٌ قُلْتُ فَمَا التَّغْیِیرُ قَالَ الصُّفْرَةُ فَتَوَضَّأْ مِنْهُ وَ کُلَّمَا غَلَبَ عَلَیْهِ کَثْرَةُ الْمَاءِ فَهُوَ طَاهِرٌ(1).
ص: 24
**[ترجمه]بصائر الصفار: شهاب بن عبد ربه نقل کرده است که به نزد امام صادق علیه السلام رفتم. ایشان فرمود: نزد من آمدهای تا درباره آب راکد چاه از من سؤال کنی. و فرمود: تا زمانی که در آن تغییر یا بوی غالب نباشد، گفتم: منظور از تغییر چیست؟ فرمود: زردی، پس از آن وضو بگیر و هرگاه کثرت آب، بر آن غالب شود، پاک است. - . بصائر الدرجات: 238 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: مَاءُ الْبِئْرِ طَهُورٌ مَا لَمْ یُنَجِّسْهُ شَیْ ءٌ یَقَعُ فِیهِ وَ أَکْبَرُ مَا یَقَعُ فِیهِ إِنْسَانٌ فَیَمُوتُ فَانْزَحْ مِنْهَا سَبْعِینَ دَلْواً وَ أَصْغَرُ مَا یَقَعُ فِیهَا الصَّعْوَةُ فَانْزَحْ مِنْهَا دَلْواً وَاحِداً وَ فِیمَا بَیْنَ الصَّعْوَةِ وَ الْإِنْسَانِ عَلَی قَدْرِ مَا یَقَعُ فِیهَا فَإِنْ وَقَعَ فِیهَا حِمَارٌ فَانْزَحْ مِنْهَا کُرّاً مِنَ الْمَاءِ فَإِنْ وَقَعَ فِیهَا کَلْبٌ أَوْ سِنَّوْرٌ فَانْزَحْ مِنْهَا ثَلَاثِینَ دَلْواً إِلَی أَرْبَعِینَ وَ الْکُرُّ سِتُّونَ دَلْواً وَ قَدْ رُوِیَ سَبْعَةُ أَدْلٍ وَ هَذَا الَّذِی وَصَفْنَاهُ فِی مَاءِ الْبِئْرِ مَا لَمْ یَتَغَیَّرِ الْمَاءُ فَإِنْ تَغَیَّرَ الْمَاءُ وَجَبَ أَنْ یُنْزَحَ الْمَاءُ کُلُّهُ فَإِنْ کَانَ کَثِیراً وَ صَعُبَ نَزْحُهُ فَالْوَاجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَکْتَرِیَ عَلَیْهِ أَرْبَعَةَ رِجَالٍ یَسْتَقُونَ مِنْهَا عَلَی التَّرَاوُحِ مِنَ الْغُدْوَةِ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنْ تَوَضَّأْتَ مِنْهُ أَوِ اغْتَسَلْتَ أَوْ غَسَلْتَ ثَوْباً بَعْدَ مَا تَبَیَّنَ وَ کُلُّ آنِیَةٍ صُبَّ فِیهِ ذَلِکَ الْمَاءَ غُسِلَ وَ إِنْ وَقَعَتْ فِیهَا حَیَّةٌ أَوْ عَقْرَبٌ أَوْ خَنَافِسُ أَوْ بَنَاتُ وَرْدَانَ فَاسْتَقِ لِلْحَیَّةِ أدل [أَدْلِیاً] وَ لَیْسَ لِسِوَاهَا شَیْ ءٌ وَ إِنْ مَاتَ فِیهَا بَعِیرٌ أَوْ صُبَّ فِیهَا خَمْرٌ فَانْزَحْ مِنْهَا الْمَاءَ کُلَّهُ وَ إِنْ قَطَرَ فِیهَا قَطَرَاتٌ مِنْ دَمٍ فَاسْتَقِ مِنْهَا دِلَاءً وَ إِنْ بَالَ فِیهَا رَجُلٌ فَاسْتَقِ مِنْهَا أَرْبَعِینَ دَلْواً وَ إِنْ بَالَ صَبِیٌّ وَ قَدْ أَکَلَ الطَّعَامَ اسْتَقِ مِنْهَا ثَلَاثَةَ أَدْلٍ وَ إِنْ کَانَ رَضِیعاً اسْتَقِ مِنْهَا دَلْواً وَاحِداً وَ کُلُّ بِئْرٍ عُمْقُ مَائِهَا ثَلَاثَةُ أَشْبَارٍ وَ نِصْفٌ فِی مِثْلِهَا فَسَبِیلُهَا سَبِیلُ الْمَاءِ الْجَارِی إِلَّا أَنْ یَتَغَیَّرَ لَوْنُهَا وَ طَعْمُهَا وَ رَائِحَتُهَا فَإِنْ تَغَیَّرَتْ نُزِحَتْ حَتَّی تَطَیَّبَ وَ
إِذَا سَقَطَ فِی الْبِئْرِ فَأْرَةٌ أَوْ طَائِرٌ أَوْ سِنَّوْرٌ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَمَاتَ فِیهَا وَ لَمْ یَتَفَسَّخْ نُزِحَ مِنْهُ سَبْعَةُ أَدْلٍ مِنْ دِلَاءِ هَجَرَ وَ الدَّلْوُ أَرْبَعُونَ رِطْلًا وَ إِنْ تَفَسَّخَ نُزِحَ مِنْهَا عِشْرُونَ دَلْواً وَ رُوِیَ أَرْبَعُونَ دَلْواً اللَّهُمَّ إِلَّا أَنْ یَتَغَیَّرَ اللَّوْنُ وَ الطَّعْمُ وَ الرَّائِحَةُ فَیُنْزَحُ حَتَّی تَطَیَّبَ.
**[ترجمه]فقه الرضا: آب چاه تا زمانی که چیزی که آن را نجس کند، در آن نیفتاده باشد، پاک است. بزرگترین چیزی که در آن میافتد، انسانی است که میمیرد، پس هفتاد دلو از آب چاه بکش. و کوچکترین چیزی که در آن میافتد، گنجشک کوچک است، پس یک دلو بکش. و در مورد آنچه بین گنجشک و انسان است، به تناسب آنچه در آن میافتد، اگر الاغی در آن افتاد، یک کر آب و اگر سگ یا گربه افتاد، بین سی تا چهل دلو آب بکش؛ و کر شصت دلو و بنابر روایتی هفت دلو است .
و آنچه که درباره آب چاه توضیح دادیم، تا زمانی است که آب تغییر نکرده باشد، اما اگر آب تغییر کرد، باید کل آب را کشید. چنانچه آب زیاد باشد و کشیدن آب آن سخت باشد، باید چهار مرد بر آن گماشته شوند و به نوبت، از صبح تا شب آب بکشند. اگر چنانچه بعد از مشخص شدن نجاست، از این آب وضو گرفتی یا غسل کردی یا لباسی شستی، هر ظرفی که از آن آب، در آن ریخته شد، باید شسته شود. اگر مار، عقرب، سوسک یا خر خاکی در آن بیفتد، برای مار چند دلو آب بکش، اما برای غیر آن، لازم نیست. اگر شتری در آن مرد یا شرابی در آن ریخته شد، تمام آب را بیرون بکش، اگر قطراتی از خون در آن چکید، چند دلو خارج کن. اگر مردی در آن ادرار کرد چهل دلو، و اگر کودکی بول کرد که غذا خور شده، سه دلو و اگر کودک شیرخواره باشد، یک دلو بکش.
هر چاهی که عمق آبش، سه وجب و نیم باشد، به همین شکل است و حکم آب جاری را دارد، مگر اینکه رنگ، بو و طعم آن تغییر کند. اگر آب تغییر کند، از آب آن چاه کشیده شود تا پاک گردد. اگر موش، پرنده، گربه و مانند آن در چاه بیفتد، و بمیرد و متلاشی نشود، هفت دلو هجر که معادل چهل رطل است، کشیده شود و چنانچه متلاشی شود، بیست دلو و بنا به روایتی، چهل دلو خارج شود.
جز زمانی که رنگ، طعم و رایحه آن تغییر کند، که تا پاک شدن آن، باید آب کشید.
**[ترجمه]
لعل المراد بالأکبر الأکبر بحسب النزح بالنسبة إلی ما ینزح بالدلاء أو بالإضافة إلی ما یقع فیها غالبا و فی أکثر نسخ التهذیب بالثاء المثلثة(1) و لا خلاف بین القائلین بوجوب النزح أنه یجب نزح سبعین بموت الإنسان و المشهور بینهم
ص: 25
شموله للکافر أیضا و ذهب ابن إدریس إلی نزح الجمیع لموت الکافر.
قوله علی قدر ما یقع فیها قال الوالد العلامة رحمه الله یمکن أن یکون بتخمین المکلف أو بنصهم علیهم السلام و الغرض من ذکره أنه لا ینقص من واحد و لا یزید علی السبعین فإن سئلوا علیهم السلام عنه بینوا و إلا احتاطوا بنزح السبعین و هو أحسن من نزح الکل و یمکن أن یکون المراد الأکبر باعتبار النزح لا الجثة و یکون عاما فی المیتة إلا ما أخرجه الدلیل من الکل و الکر و نحوهما انتهی کلامه رفع مقامه.
و الکر للحمار هو المشهور بل لم یظهر مخالف و أما تحدید الکر بما ذکر فغیر معروف و لم أر به قولا و لا روایة غیر هذا(1)
و ما ذکر فی الکلب و السنور اختاره الصدوق فی المقنع و قال بعد ذلک و روی سبعة دلاء و المشهور أربعون فیهما و فی ما أشبههما و أما حکم التغیر فعلی القول بعدم نجاسة البئر و عدم وجوب النزح فاکتفوا بالنزح حتی یزول التغیر کما یدل علیه الخبر مع کریة البئر.
و علی القول بوجوب النزح و انفعال البئر ففیه أقوال الأول وجوب نزح الجمیع فإن تعذر فالتراوح کما دلت علیه هذه الروایة مع عدم الکریة الثانی نزح الجمیع فإن تعذر فإلی أن یزول التغیر الثالث النزح حتی یزول التغیر الرابع نزح أکثر الأمرین من استیفاء المقدر و زوال التغیر الخامس نزح أکثر
ص: 26
الأمرین إن کان للنجاسة مقدر و إلا فالجمیع فإن تعذر فالتراوح السادس نزح الجمیع فإن غلب الماء اعتبر أکثر الأمرین من زوال التغیر و المقدر السابع نزح ما یزیل التغیر أولا ثم استیفاء المقدر بعده إن کان لتلک النجاسة مقدر و إلا فالجمیع فإن تعذر فالتراوح الثامن أکثر الأمرین إن کان لها مقدر و إلا فزوال التغیر.
و أما الحیة فذهب کثیر من الأصحاب إلی أن فیها ثلاث دلاء و العلامة فی المختلف أسند إلی علی بن بابویه فی بحث الحیة القول بنزح سبع دلاء لها.
و قال فی مسألة العقرب و قال علی بن بابویه فی رسالته إذا وقعت فیها حیة أو عقرب أو خنافس أو بنات وردان فاستق منها للحیة سبع دلاء و لیس علیک فیما سواها شی ء لکن نقل المحقق فی المعتبر عبارة الرسالة بنحو آخر و فیها موضع سبع دلاء دلوا واحدا و قال صاحب المعالم و فیما عندنا من نسخة الرسالة القدیمة التی علیها آثار الصحة دلاء بدون السبع.
و أما البعیر فلا خلاف بین القائلین بوجوب النزح فی وجوب نزح الجمیع و کذا أکثر القائلین بنجاسة البئر بالملاقاة أوجبوا نزح الجمیع بوقوع الخمر مطلقا سواء کان قلیلا أم کثیرا و الصدوق فی المقنع فرق بین قلیله و کثیره فحکم بوجوب عشرین دلوا لوقوع قطرة منه و یفهم من ظاهر المعتبر المیل إلیه.
و أما الأربعون لبول الرجل فهو المشهور و أما الثلاثة للصبی فهو مختار الصدوق و المرتضی فی المصباح و ذهب الشیخان و أتباعهما إلی السبع و فی الرضیع المشهور الدلو الواحد و قال أبو الصلاح و ابن زهرة ینزح له ثلاث دلاء و یدل علی أن مع الکریة لا ینفعل ماء البئر بالنجاسة و علی أن الکر ثلاثة أشبار و نصف کما هو المشهور.
و أما الفأرة فالمشهور أنه مع عدم التفسخ أو الانتفاخ ثلاث دلاء و مع
ص: 27
أحدهما السبع و قال المرتضی فی المصباح فی الفأرة سبع و قد روی ثلاث و قال الصدوق فی الفقیه فإن وقع فیها فأرة و لم تتفسخ ینزح منها دلو واحد و إذا تفسخت فسبع دلاء و لعل روایة الأربعین إشارة إلی مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْفَأْرَةِ تَقَعُ فِی الْبِئْرِ قَالَ إِذَا مَاتَتْ وَ لَمْ تُنْتِنْ فَأَرْبَعِینَ دَلْواً وَ إِذَا تَفَسَّخَتْ فِیهِ وَ نَتُنَتْ نُزِحَ الْمَاءُ کُلُّهُ.
و المعروف بین الأصحاب فی الطیر السبع و یفهم من الإستبصار جواز الاکتفاء بالثلاث و أما السنور فلعله وقع فی أحد الموضعین اشتباه من النساخ أو السبع علی الوجوب و الزائد علی الاستحباب.
و فی الفقیه قال فی الکلب ثلاثون إلی أربعین و فی السنور سبع دلاء و قال الشهید رحمه الله فی الذکری المراد بالدلو حیث تذکر ما کانت عادیة و قیل هجریة ثلاثون رطلا و قال الجعفی أربعون رطلا.
**[ترجمه]شاید مراد از بزرگتر، بزرگتر، بر حسب دلوهایی باشد که با آن آب کشیده میشود، یا نسبت به آنچه غالبا در چاه میافتد. در اغلب نسخه های تهذیب، با حرف (ث) یعنی «اکثر» - . التهذیب 1: 235 چاپ نجف -
ضبط شده است و در میان قائلان به وجوب کشیدن آب، اختلافی وجود ندارد مبنی بر اینکه در مرگ انسان، باید هفتاد دلو آب کشیده شود و بنا به مشهور، کافر هم مشمول همین حکم میشود؛ ولی ابن ادریس معتقد است، برای مرگ کافر باید تمام آب چاه کشیده شود .
در مورد جمله «علی قدر ما یقع فیها»، مرحوم والد دانشمند - رحمه الله - گفته است: میتواند با تخمین شخص مکلف یا با نص صریح ائمه معین گردد و مراد از ذکر این عبارت، این است که از یک دلو کمتر و از هفتاد دلو بیشتر نیست؛ و اگر از ائمه در مورد آن سؤال میشد، حتما به طور دقیق بیان میکردند، اما آنها با حکم کشیدن هفتاد دلو، جانب احوط را رعایت کردهاند که البته از کشیدن تمام آب بهتر است و ممکن است مراد از «بزرگتر»، به اعتبار کشیدن آب باشد نه جثه، و حکم میته را هم شامل شود، مگر آنچه را که دلیل از آن خارج کند، مانند کل آب، کر و مانند آن. پایان کلام.
برای الاغ ، بیرون کشیدن مقدار یک کر مشهور میباشد و مخالف این عقیده دیده نشده است، اما تعیین مقدار کر به شکلی که گذشت، شناخته شده نیست و هیچ سخن و روایتی در این باره جز همین روایت، ندیدهام. صدوق در مقنع، آنچه در مورد سگ و گربه ذکر شد را اختیار کرده و پس از آن گفته است: هفت دلو روایت شده و مشهور در آن دو حیوان و مشابه آنها، چهل دلو است، اما در مورد حکم تغییر، بر اساس قول به عدم نجاست چاه و عدم وجوب کشیدن آب از آن میباشد و تا زمانی که زوال تغیر شود، به کشیدن آب چاه اکتفا کردهاند، همانطور که این روایت با کر بودن چاه بر آن دلالت میکند.
اما در مورد قول به وجوب کشیدن دلو آب و انفعال چاه، اقوال مختلفی بیان شده است: قول اول وجوب کشیدن همه آب چاه است، و در صورت عذر از کشیدن همه آب چاه، به طور متناوب [توسط چهار نفر] کشیده شود، همچنان که این روایت در صورت عدم کر بودن آب بر آن دلالت دارد. قول دوم، نظر بر کشیدن همه آب است، در صورت عذر، از کشیدن همه آب چاه تا زمانی که زوال تغیر شود، از آن کشیده شود. قول سوم نیز برکشیدن آب تا زمانی است که زوال تغیر شود. قول چهارم، برکشیدن یکی از دو امر به مقدار اکثر است، یعنی کشیدن مقدار معین آب یا [کشیدن آب چاه تا زمانی که] زوال تغیر شود. قول پنجم برکشیدن یکی از دو امر به مقدار اکثر است، در صورتی که اندازه نجاست معین باشد؛ و در غیر این صورت همه آب میباشد. در صورت عذر داشتن از کشیدن همه آب چاه، باید به طور متناوب توسط چهار نفر انجام گردد. قول ششم برکشیدن همه آب است، اگر آب غلبه یابد، حداکثر یکی از دو امر، یعنی مقدار معین آب و زوال تغیر به حساب آید، قول هفتم برکشیدن آب تا اندازهای است که اولا زوال تغیر شود و پس از آن استیفاء اندازه معین آب است، در صورتی که برای آن نجاست، مقدار آبی که باید کشید، معین باشد؛ اما در غیر این صورت، بر کشیدن همه آب است، در صورت تعذر از کشیدن همه آب چاه، کار باید به تناوب انجام گردد. قول هشتم مقدار اکثر یکی از دو امرست، در صورتی که اندازه معینی داشته باشد، در غیر اینصورت باید زوال تغیر شود.
اما در مورد مار، بیشتر اصحاب قائل به سه دلو هستند و علامه در مختلف، پیرامون مار، کشیدن هفت دلو را به علی بن بابویه نسبت داده است. در مورد عقرب گفته که علی بن بابویه در رساله خویش آورده: اگر در چاه، مار یا عقرب یا سوسک یا خر خاکی افتاد، برای مار هفت دلو کشیده شود و در مورد بقیه جانوران، لازم نیست آبی کشیده شود. اما محقق در معتبر، عبارت رساله را به شکل دیگری نقل کرده و به جای هفت دلو، یک دلو را ذکر کرده. و صاحب معالم گفته است: با توجه به نسخه قدیمی رساله که در دست ماست و آثار صحت بر آن پیداست، تنها چند دلو، و نه هفت دلو آمده است.
اما در مورد شتر، میان کسانی که به وجوب کشیدن آب قائلاند، بر سر وجوب کشیدن همه آب چاه، اختلافی وجود ندارد. همچنین اکثر کسانی که معتقدند آب چاه با برخورد نجاست نجس میشود، کشیدن همه آب را در صورت ریختن شراب در چاه، به طور مطلق، خواه کم باشد یا زیاد، واجب دانستهاند. اما شیخ صدوق در المقنع، بین کم و زیادش تفاوت قائل شده است و در صورت ریختن یک قطره از آن، حکم به وجوب بیست دلو داده است. از ظاهر معتبر هم بر میآید که وی به این عقیده گرایش دارد.
اما کشیدن چهل دلو برای ادرار شخص بالغ، مشهور است؛ اما حکم به سه دلو برای کودک را صدوق و مرتضی در مصباح، اختیار کردهاند. دو شیخ و پیروانشان به هفت دلو معتقدند و در مورد نوزاد شیرخواره، مشهور یک دلو است، اما ابوصلاح و ابن زهره گفتهاند: برای آن سه دلو کشیده شود و بر این دلالت دارد که در صورت کر بودن، آب چاه با نجاست منفعل نمیشود، بر این اساس که میزان کر بنابر مشهور، سه وجب و نیم باشد.
در مورد موش، مشهور این است که اگر متلاشی نشده و باد نکرده باشد، سه دلو خارج شود، اما در صورتی که تکه تکه شده یا باد کرده باشد، کشیدن هفت دلو لازم میآید. مرتضی در مصباح گفته: در مورد موش هفت دلو و بنا به روایتی، سه دلو ذکر شده است. صدوق در فقیه گفته است: اگر موشی در آن افتاده و متلاشی نشده باشد، یک دلو و اگر متلاشی شد، هفت دلو کشیده شود. شاید روایت چهل دلو، اشاره به روایتی باشد که شیخ از ابی خدیجه و وی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد موشی که در چاه میافتد، سؤال شد. ایشان فرمود: اگر مرده باشد و بو نگرفته باشد، چهل دلو و چنانچه متلاشی شده و متعفن شده باشد، تمام آب چاه تخلیه شود.
قول مشهور میان اصحاب در خصوص پرنده، هفت دلو است و از کتاب استبصار، جواز اکتفا به سه دلو فهمیده می شود؛ اما در مورد گربه، شاید در یکی از این دو جا، اشتباهی از سوی نسخه نویس رخ داده؛ و شاید هفت دلو بنابر وجوب و بیشتر از آن، بنابر استحباب باشد.
در فقیه گفته است: در مورد سگ، سی تا چهل دلو و در مورد گربه، هفت دلو لازم است. شهید که خداوند او را رحمت کناد، در ذکری گفته است: منظور از دلو در اینجا، دلو معمولی است و گفته شده دلو هجری، برابر سی رطل است و جعفی گفته که معادل چهل رطل است.
**[ترجمه]
الْمُعْتَبَرُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَرِیقِ مَکَّةَ فَصِرْنَا إِلَی بِئْرٍ فَاسْتَقَی غُلَامُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام دَلْواً فَخَرَجَ فِیهِ فَأْرَتَانِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَرِقْهُ قَالَ فَاسْتَقَی آخَرَ فَخَرَجَ فِیهِ فَأْرَةٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَرِقْهُ قَالَ فَاسْتَقَی الثَّالِثَ فَلَمْ یَخْرُجْ فِیهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ صُبَّهُ فِی الْإِنَاءِ فَصَبَّهُ فَتَوَضَّأَ مِنْهُ وَ شَرِبَ (1).
**[ترجمه]المعتبر: روایت شده: علی بن حدید روایت کرده است که همراه با امام صادق علیه السلام در راه مکه بودم که به چاهی رسیدیم. غلام امام یک دلو آب کشید و دو موش داخل دلو بود. امام فرمود: آن را بریز، سپس دلو دیگری بالا کشید و یک موش بیرون آمد، امام صادق فرمود: آن را بریز. دلو سوم را بیرون کشید و این بار موشی خارج نشد، فرمود: در ظرفی بریز. پس در ظرفی ریخت، از آن وضو گرفت و نوشید. - . المعتبر: 11 -
**[ترجمه]
هذا الخبر مما یدل علی عدم انفعال البئر بالملاقاة و الشیخ فی التهذیب (2) أورد هذا الخبر إلی قوله صبه فی الإناء و بعد الطعن فی السند قال یحتمل أن یکون أراد بالبئر المصنع الذی فیه الماء ما یزید مقداره علی الکر فلا یجب نزح شی ء منه ثم إنه لم یقل إنه توضأ منه بل قال صبه فی الإناء و لیس فی قوله صبه فی الإناء دلالة علی جواز استعماله فی الوضوء و یجوز أن یکون إنما أمره بالصب فی الإناء لاحتیاجهم إلیه فی الشرب و هذا یجوز عندنا عند
ص: 28
الضرورة انتهی. و لا یخفی أن هذا الوجه الأخیر لا یستقیم مع التتمة التی رواها فی المعتبر و ربما یحمل علی أنه کانت الفأرة حیة.
**[ترجمه]این روایت از جمله روایاتی است که بر عدم انفعال چاه، در صورت صرف برخورد با نجاست، دلالت دارد. شیخ در التهذیب - . التهذیب1: 240 ،1: 68 چاپ سنگی -
این روایت را تا «صبه فی الاناء»، (آن را در ظرف بریز) آورده است و پس از ایراد گرفتن از سند گوید: احتمال دارد که از چاه، مکانی را اراده کرده باشد که آبش از مقدار کر بیشتر است و در نتیجه، کشیدن مقداری از آب آن واجب نیست. سپس اینکه او نگفته از این آب برای وضو استفاده شده و فقط گفته: «صبه فی الاناء»، (آن را در ظرف بریز) و در این قول وی دلالتی بر جواز استعمال آن برای وضو نیست و ممکن است دستور به ریختن آب در ظرف، تنها به خاطر نیاز آنها به نوشیدن آب باشد و این امر به هنگام ضرورت، نزد ما جائز است. پایان کلام.
و واضح است که این نظر، با ادامه روایت معتبر، همخوانی ندارد و شاید حمل بر صورتی شده که موش زنده بوده.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، قَالَ: الْأَخْبَارُ مُتَوَاتِرَةٌ عَنِ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ بِأَنْ یُنْزَحَ لِبَوْلِ الْإِنْسَانِ أَرْبَعُونَ دَلْواً(1).
**[ترجمه]السرائر: گفته است: روایات متواتر و پی در پی از ائمه اطهار علیهم السلام مبنی بر کشیدن چهل دلو برای ادرار مرد نقل شده است. - . السرائر: 13 -
**[ترجمه]
إن کان النقل بتلک العبارة کما ادعاه رحمه الله فهو شامل لبول المرأة فیدل علی ما اختاره من مساواة بولها لبوله فی الحکم و ألحقه جماعة بما لا نص فیه و المحقق أوجب فی المعتبر فیه ثلاثین دلوا.
**[ترجمه]اگر نقل آن عبارت به شکلی باشد که شیخ - رحمه الله - ادعا کرده است، در نتیجه شامل ادرار زن هم می شود و بر آنچه که وی اختیار کرده، بر یکسانی حکم بول زن و مرد دلالت دارد و گروهی آن را به موارد لا نص فیه[که برای آن مقداری معین نیست] ملحق ساختهاند و محقق در معتبر، سی دلو را واجب دانسته است.
**[ترجمه]
الْمُعْتَبَرُ، رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ فِی کِتَابِهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ السِّنَّوْرِ فَقَالَ أَرْبَعُونَ دَلْواً وَ لِلْکَلْبِ وَ شِبْهِهِ (2).
lt;meta info=". المعتبر: علی بن ابوحمزه نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد گربه پرسیدم، فرمود: برای گربه، سگ و مانند آن چهل دلو کشیده شود. - . المعتبر: 16 -
**[ترجمه]
أی شبهه فی الجثة أو فی الأوصاف أیضا کالخنزیر.
**[ترجمه]عبارت «مانند آن»، یعنی از نظر جثه یا اوصاف، شبیه بدان باشد و مانند خوک.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فَأْرَةٍ وَقَعَتْ فِی بِئْرٍ فَأُخْرِجَتْ وَ قَدْ تَقَطَّعَتْ هَلْ یَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْ مَائِهَا قَالَ یُنْزَحُ مِنْهَا عِشْرُونَ دَلْواً إِذَا تَقَطَّعَتْ ثُمَّ تُتَوَضَّأُ وَ لَا بَأْسَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَبِیٍّ بَالَ فِی بِئْرٍ هَلْ یَصْلُحُ الْوُضُوءُ مِنْهَا فَقَالَ یُنْزَحُ الْمَاءُ کُلُّهُ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره موشی سؤال کردم که در چاه افتاده و در حالی که متلاشی شده، بیرون آورده شده، آیا می توان از آن آب وضو گرفت؟ فرمود: اگر متلاشی شده، بیست دلو کشیده شود و سپس وضو گرفته شود، اشکالی ندارد.
و از ایشان در مورد کودکی که در چاه ادرار کرده، پرسیدم که آیا وضو گرفتن از آن، جایز است؟ فرمود: - .کتاب المسائل 1: 290 چاپ بحار -
تمام آب بیرون کشیده شود.
**[ترجمه]
لعل نزح العشرین فی الفأرة موافقا لما مر فی الفقه الرضوی و نزح کل الماء لبول الصبی محمولان علی الاستحباب أو فی الأخیر علی التغیر و قال سید المحققین فی المدارک الأظهر نزح دلاء للقطرات من البول مطلقا
ص: 29
لصحیحة ابن بزیع (1)
و نزح الجمیع لانصبابه فیها کذلک لصحیحة(2)
مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی الْبِئْرِ یَبُولُ فِیهَا الصَّبِیُّ أَوْ یُصَبُّ فِیهَا خَمْرٌ أَوْ بَوْلٌ فَقَالَ یُنْزَحُ الْمَاءُ کُلُّهُ.
**[ترجمه]شاید کشیدن بیست دلو برای موش، طبق چیزی باشد که در فقه رضوی گذشت و کشیدن کل آب به خاطر ادرار کودک، حمل بر استحباب یا در نهایت، حمل بر تغییر شود.
سید المحققین در کتاب مدارک گفته است: اظهر این است که بنا بر روایت صحیح ابن بزیع - . التهذیب1: 244،1: 69 چاپ سنگی -
به خاطر قطرات ادرار، به طور مطلق، چند دلو کشیده شود و نیز بنا به روایت صحیح معاویة بن عمار - . التهذیب1: 241، 1: 68 -
از امام صادق علیه السلام - در خصوص چاهی که کودک در آن ادرار میکند یا شراب و ادرار در آن ریخته میشود - فرمود: تمام آب کشیده شود، میتوان حکم به بیرون کشیدن تمام آب، در صورت ریختن ادرار در چاه داد.
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: مَاءُ الْبِئْرِ وَاسِعٌ لَا یُفْسِدُهُ شَیْ ءٌ وَ أَکْبَرُ مَا یَقَعُ فِی الْبِئْرِ الْإِنْسَانُ فَیَمُوتُ فِیهَا یُنْزَحُ مِنْهَا سَبْعُونَ دَلْواً وَ أَصْغَرُ مَا یَقَعُ فِیهَا الصَّعْوَةُ یُنْزَحُ مِنْهَا دَلْوٌ وَاحِدٌ وَ فِیمَا بَیْنَ الْإِنْسَانِ وَ الصَّعْوَةِ عَلَی قَدْرِ مَا یَقَعُ فِیهَا وَ إِنْ وَقَعَ فِیهَا ثَوْرٌ أَوْ بَعِیرٌ أَوْ صُبَّ فِیهَا خَمْرٌ نُزِحَ الْمَاءُ کُلُّهُ وَ إِنْ وَقَعَ فِیهَا حِمَارٌ نُزِحَ مِنْهَا کُرٌّ مِنْ مَاءٍ وَ إِنْ وَقَعَ فِیهَا کَلْبٌ أَوْ سِنَّوْرٌ نُزِحَ مِنْهَا ثَلَاثُونَ دَلْواً إِلَی أَرْبَعِینَ دَلْواً وَ إِنْ وَقَعَتْ فِیهَا دَجَاجَةٌ أَوْ طَیْرٌ نُزِحَ مِنْهَا سَبْعُ دِلَاءٍ وَ إِنْ وَقَعَتْ فِیهَا فَأْرَةٌ نُزِحَ مِنْهَا دَلْوٌ وَاحِدٌ وَ إِنْ تَفَسَّخَتْ فَسَبْعُ دِلَاءٍ وَ إِنْ بَالَ فِیهَا رَجُلٌ نُزِحَ مِنْهَا أَرْبَعُونَ دَلْواً وَ إِنْ بَالَ فِیهَا صَبِیٌّ قَدْ أَکَلَ الطَّعَامَ نُزِحَ مِنْهَا ثَلَاثُ دِلَاءٍ فَإِنْ کَانَ رَضِیعاً نُزِحَ مِنْهَا دَلْوٌ وَاحِدٌ وَ إِنْ وَقَعَتْ فِیهَا عَذِرَةٌ اسْتُقِیَ مِنْهَا عَشَرَةُ دِلَاءٍ فَإِنْ ذَابَتْ فِیهَا فَأَرْبَعُونَ دَلْواً إِلَی خَمْسِینَ دَلْواً.
ص: 30
**[ترجمه]الهدایه: آب چاه زیاد است و چیزی آن را فاسد [نجس] نمیکند و بزرگترین چیزی که در چاه میافتد، انسانی است که در آن میمیرد که در این صورت هفتاد دلو از آن کشیده میشود و کوچک ترین چیز گنجشک است که برای آن یک دلو کشیده میشود و در مورد آنچه بین گنجشک و انسان است، به تناسب آنچه در چاه افتاده، آب بیرون کشیده میشود. اگر گاو یا شتر در آن بیفتد یا شراب در آن ریخته شود، همه آب باید کشیده شود. اگر الاغی در آن بیفتد، مقدار یک کر آب کشیده شود. اگر سگ یا گربه در آن بیفتد، بین سی تا چهل دلو آب کشیده شود. اگر مرغ یا پرندهای بیفتد، هفت دلو، اگر موشی بیفتد، یک دلو و چنانچه متلاشی شود، هفت دلو بیرون کشیده شود. اگر شخص بالغی در آن ادرار کند، چهل دلو، و اگر کودکی که غذا خور شده، بول کند، سه دلو و کودک شیر خواره، یک دلو کشیده شود. اگر مدفوع در آن بیفتد، ده دلو و چنانچه مدفوع در آب حل شود، چهل تا پنجاه دلو کشیده شود .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبِئْرِ یَتَوَضَّأُ مِنْهَا الْقَوْمُ وَ إِلَی جَانِبِهَا بَالُوعَةٌ قَالَ إِنْ کَانَ بَیْنَهُمَا عَشَرَةُ أَذْرُعٍ وَ کَانَتِ الْبِئْرُ الَّتِی یَسْتَقُونَ مِنْهَا یَلِی الْوَادِیَ فَلَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علا نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد چاهی که مردم از آن وضو میگیرند و در کنار آن فاضلاب قرار دارد، سؤال کردم. فرمود: اگر میان آن دو، ده ذراع فاصله باشد و چاهی که از آن آب بر میگیرند، در کنار وادی - دره جوی - باشد، اشکالی ندارد. - [1] . قرب الاسناد: 16 چاپ سنگی، 24 چاپ نجف -
**[ترجمه]
و تنقیح اعلم أن المشهور أن البئر لا تنجس بالبالوعة و إن تقاربتا إلا أن یعلم وصول نجاستها إلی الماء بناء علی القول بالانفعال أو بتغیره بناء علی عدمه ثم المشهور استحباب التباعد بینهما بمقدار خمس أذرع إن کانت البئر فوق البالوعة أو کانت الأرض صلبة و إلا فسبع و منهم من اعتبر الفوقیة بحسب الجهة علی أن جهة الشمال أعلی فحصلت الفوقیة و التحتیة و التساوی بحسب الجهة و منهم من قسم التساوی إلی الشرقیة و الغربیة فتصیر أقسام المسألة باعتبار صلابة الأرض و رخاوتها و کون البئر أعلی بسب القرار أو أسفل أو مساویا و کونها فی جهة المشرق أو المغرب أو الجنوب أو الشمال أربعا و عشرین.
فمنهم من قال إذا کانت البئر فوق البالوعة جهة أو قرارا أو کانت الأرض صلبة فخمس و إلا فسبع و منهم من عکس و قال إذا کانت البئر تحت البالوعة جهة أو قرارا أو کانت الأرض رخوة فسبع و إلا فخمس و الفرق بین التعبیرین ظاهر إذ التساوی فی أحدهما ملحق بالخمس و فی الآخر بالسبع.
و خالف ابن الجنید المشهور و اختلف النقل عنه فالمشهور أنه یقول إن
ص: 31
کانت الأرض رخوة و البئر تحت البالوعة فلیکن بینهما اثنتا عشرة ذراعا و إن کانت صلبة أو کانت البئر فوق البالوعة فلیکن بینهما سبع أذرع و حکی صاحب المعالم عنه أنه قال فی المختصر لا أستحب الطهارة من بئر تلی بئر النجاسة التی تستقر فیها من أعلاها فی مجری الوادی إلا إذا کان بینهما فی الأرض الرخوة اثنتا عشرة ذراعا و فی الأرض الصلبة سبعة أذرع فإن کانت تحتها و النظیفة أعلاها فلا بأس و إن کانت محاذیتها فی سمت القبلة فإذا کان بینهما سبعة أذرع فلا بأس.
فإذا عرفت هذا فالخبر المتقدم لا یوافق شیئا من المذاهب و یمکن حمله علی المشهور علی مرتبة من مراتب الاستحباب و الفضل و لعل المراد بکون البئر یلی الوادی کونها فی جهة الشمال لأن مجری العیون منها فالمراد الوادی تحت الأرض و لا یبعد أن یکون فی الأصل أعلی الوادی وفقا لما رواه
الْکُلَیْنِیُ (1)
عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ قَالُوا: قُلْنَا لَهُ علیه السلام بِئْرٌ یُتَوَضَّأُ مِنْهَا یَجْرِی الْبَوْلُ قَرِیباً مِنْهَا أَ یُنَجِّسُهَا قَالَ فَقَالَ إِنْ کَانَتِ الْبِئْرُ فِی أَعْلَی الْوَادِی یَجْرِی فِیهِ الْبَوْلُ مِنْ تَحْتِهَا وَ کَانَ بَیْنَهُمَا قَدْرُ ثَلَاثَةِ أَذْرُعٍ أَوْ أَرْبَعَةِ أَذْرُعٍ لَمْ یُنَجِّسْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ إِنْ کَانَ أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ نَجَّسَهَا وَ إِنْ کَانَتِ الْبِئْرُ فِی أَسْفَلِ الْوَادِی وَ یَمُرُّ الْمَاءُ عَلَیْهَا وَ کَانَ بَیْنَ الْبِئْرِ وَ بَیْنَهُ تِسْعَةُ أَذْرُعٍ لَمْ یُنَجِّسْهَا وَ مَا کَانَ أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ فَلَا یُتَوَضَّأُ مِنْهُ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ لَهُ فَإِنْ کَانَ مَجْرَی الْبَوْلِ بِلِزْقِهَا وَ کَانَ لَا یَلْبَثُ عَلَی الْأَرْضِ فَقَالَ مَا لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرَارٌ فَلَیْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ إِنِ اسْتَقَرَّ مِنْهُ قَلِیلٌ فَإِنَّهُ لَا یَثْقُبُ الْأَرْضَ وَ لَا قَعْرَ لَهُ حَتَّی یَبْلُغَ الْبِئْرَ وَ لَیْسَ عَلَی الْبِئْرِ مِنْهُ بَأْسٌ فَیُتَوَضَّأُ مِنْهُ إِنَّمَا ذَلِکَ إِذَا اسْتَنْقَعَ کُلُّهُ.
ص: 32
قوله علیه السلام فی أعلی الوادی ظاهره الفوقیة بحسب القرار و یحتمل الجهة أیضا و المعنی أن البئر أعلی من الوادی الذی یجری فیه البول و کذا قوله فی أسفل الوادی أی أسفل من الوادی و یمر الماء أی البول علیها أی مشرفا علیها بعکس السابق و التعبیر عن وادی البول بالماء للإشعار بأن الوادی قد وصل إلی الماء.
قوله فإن کان مجری البول بلزقها الظاهر أن السابق کان حکم ما إذا وصلت بالوعة البول الماء و هذا الذی سأله زرارة حکم ما إذا لم یصل إلی الماء ففصل علیه السلام فیه بأنه إذا کان کل البول أو أکثره یستقر فی مکان قریب من البئر یلزم التباعد بالقدرین المذکورین أیضا و إن کان لا یستقر منه شی ء أصلا أو یستقر منه شی ء قلیل فإنه لا یثقب الأرض بکثرة المکث و لا قعر له أی لم یصل إلی الماء حتی یتصل إلی الماء بمجاریه فلا یضر قربهما.
و هذا التفصیل لم أر قائلا به و من استدل به من الأصحاب علی مقدار البعد لم یتفطن لذلک و لم یتعرض له و المشهور بینهم أن مع عدم بلوغ البالوعة الماء لا یستحب التباعد مطلقا و یمکن تأویله علی ما یوافق المشهور بأن یکون المراد بعدم القرار و عدم القعر عدم الوصول إلی الماء.
و قوله علیه السلام إنما ذلک إذا استنقع کله أی إذا کان له منافذ و مجاری إلی البئر فإنه حینئذ یستنقع کله و لا یخفی بعده و التفصیل الذی یستفاد منه قریب من التجربة و الاعتبار فإن التجربة شاهدة بأنه إذا استقر بول کثیر فی مکان قریب من البئر زمانا طویلا فلا محالة یصل أثره إلی البئر و إن لم یصل إلی الماء و الله تعالی یعلم حقائق الأحکام و حججه الکرام علیهم السلام.
ص: 33
**[ترجمه]بدان که مشهور است که چاه به وسیله فاضلاب نجس نمیشود، اگر آن دو به یکدیگر نزدیک باشند؛ مگر اینکه رسیدن نجاست آن به آب بر اساس قول به انفعال یا تغییر آن، بنا بر عدم آن دانسته شود. سپس مشهور، استحباب فاصله پنج ذراع میان آن دو میباشد، البته در صورتی که چاه بالای فاضلاب باشد یا اینکه زمین، سخت باشد و در غیر این صورت، هفت ذراع میباشد. عدهای بالا بودن را بر حسب جهت - با توجه به اینکه جهت شمال بالاتر است - در نظر گرفتهاند، از این رو، بالا بودن، پایین بودن یا هم سطح بودن، بر اساس جهت حاصل شده؛ برخی نیز هم سطحی را به شرق و غرب تقسیم کرده و در نتیجه انواع مساله بر اساس سختی یا نرمی زمین، بالا، پایین یا هم سطح بودن چاه بر اساس جایگاه و قرار داشتن در جهت شرق، غرب، شمال و جنوب، بیست و چهار می باشد. برخی اصحاب گفتهاند: اگر چاه از نظر جهت یا جایگاه، بالای فاضلاب باشد یا زمین سفت باشد، پنج ذراع و در غیر این صورت، هفت ذراع لازم میباشد. برخی عکس این سخن را اظهار داشته و گفتهاند: اگر چاه از نظر جهت یا جایگاه، پایینتر از فاضلاب باشد یا زمین نرم باشد، هفت ذراع و در غیر این صورت، پنج ذراع لازم میباشد و تفاوت میان دو تعبیر آشکار است، چرا که فاصله در صورت هم سطح بودن، در یکی به پنج ذراع و در دیگری به هفت ذراع میرسد.
ابن جنید با قول مشهور مخالفت کرده و درباره نقل عقیده وی اقوال مختلفی است. قول مشهور این است که او می گوید: اگر زمین نرم باشد و چاه زیر فاضلاب باشد، باید دوازده ذراع میان آن دو فاصله باشد و اگر زمین سخت باشد یا چاه بالای فاضلاب باشد، باید فاصله، هفت ذراع باشد. و صاحب معالم از ابن جنید روایت کرده که وی در مختصر گفته است: طهارت [وضو و غسل]، از چاهی که در کنار چاه فاضلاب قرار دارد که بالای آن در مجرای وادی قرار دارد است را نمی پسندم، مگر اینکه میان آن دو، در زمین نرم، دوازده ذراع و در زمین سخت، هفت ذراع فاصله باشد؛ ولی چنانچه چاه نجاست، در پایین و چاه تمیز در بالا باشد، اشکالی ندارد و نیز اگر به موازات آن در سمت قبله باشد و بین آن دو هفت ذراع فاصله باشد، ایرادی ندارد.
اکنون که این را دانستی، - بدان که - روایت قبلی با عقیده هیچ یک از مذاهب موافق نیست و میتوان آن را بر مشهور و مرتبهای از مراتب استحباب و بهتر بودن حمل کرد. شاید منظور از اینکه چاه در کنار وادی باشد، بودن آن در جهت شمال باشد، چرا که مجرای چشمهها از آن جهت است، و منظور از وادی، زیرزمین است و بعید نیست که در اصل، بالای وادی منظور باشد، بر اساس روایتی که کلینی - . الکافی 3: 8 - 7 فروع الکافی 1: 3 چاپ سنگی، التهذیب 1: 116 چاپ سنگی - از محمد بن مسلم و ابوبصیر نقل کرده، آمده که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: در نزدیکی چاهی که از آن وضو میگیرند، بول جاری است، آیا آن را نجس میکند؟ فرمود: اگر چاه در قسمت بالای وادی باشد و ادرار از زیر آن در وادی جاری شود و میان آن دو، سه یا چهار ذراع فاصله باشد، آن چیزی را نجس نمیکند و اگر کمتر از آن باشد، آن را نجس میسازد. اگر چنانچه چاه در نقطه پایین وادی باشد و آب بر آن بگذرد و بین چاه و آن نه ذراع باشد، آن را نجس نمیکند و در مورد آنچه کمتر از آن باشد، نمیتوان از آب آن وضو گرفت.
زراره گفته است: خطاب به امام گفتم: اگر مجرای بول به آن چسبیده باشد و بر زمین فرو نرود - جاری شود - چه؟ ایشان فرمود: تا زمانی که در یک جا نایستد، و جریان داشته باشد، اشکالی ندارد و اگر مقدار کمی از آن راکد شود و در زمین فرو نرود و عمیق نشود که به چاه برسد، برای چاه به سبب آن، مشکلی ایجاد نمیشود. پس از آن وضو گرفته میشود، بلکه مشکل زمانی است که همه بول در زمین فرو رود.
از
ظاهر جمل «فی اعلی الوادی» به نظر میرسد که مراد، بالا بودن بر اساس جایگاه است و احتمال دارد که منظور جهت باشد، بدین معنا که چاه بالاتر از گودیای باشد که بول در آن جاری میگردد. و مراد از عبارت «فی اسفل الوادی» هم این است که پایینتر از گودی باشد و عبارت «یمر الماء» یعنی ادرار؛ «علیها» یعنی بر عکس قبلی، بر آن مشرف باشد و تعبیر از «وادی البول» به «الماء» برای این است که بگوید، وادی به آب رسیده است.
از ظاهر جمله «فان کان مجری البول بلزقها»، به نظر میرسد که حکم پیشین، حکم مساله رسیدن ادرار به آب بوده، و روایتی که زراره پرسیده، حکم زمانی است که به آب نرسیده باشد و امام صادق علیه السلام توضیح داده که اگر همه ادرار یا مقدار بیشتر آن در مکانی نزدیک به چاه راکد شود [بایستد]، باید بین آن دو مقدار به اندازه ذکر شده، فاصله باشد و اگر هیچ چیز یا مقدار کمی از آن ثابت بماند، در نتیجه نمیتواند در بر اثر زیاد ماندن، در زمین فرو رود و عبارت «و لا قعر له» یعنی به آب نرسد تا اینکه به آب مجاورش متصل شود، و در نتیجه، نزدیکی آن دو، ضرری نمیرساند.
و کسی را ندیدم که قائل به این تفصیل باشد و اصحابی که برای بیان مقدار فاصله بدان استدلال کردهاند، بدان توجه نکرده و متعرض آن نشدهاند و مشهور میان آنهل این است که در صورت نرسیدن فاضلاب به آب، فاصله به طور مطلق استحبابی ندارد و میتوان آن را به شکلی تأویل کرد که با عقیده مشهور همخوانی داشته باشد، یعنی اینکه مراد از استقرار نیافتن و عمق نداشتن، عدم رسیدن به آب باشد.
عبارت «انماذلک اذا استنقع کله» بدین معنا است که اگر راه نفوذ به چاه داشته باشد، در این صورت همه آن فرو میرود، و بعید بودن این سخن آشکار است و تفصیلی که از آن برداشت میشود، به تجربه و اعتبار نزدیک میباشد؛ چرا که تجربه شاهد است، وقتی ادرار زیادی در مکانی نزدیک به چاه برای زمان طولانی راکد شود، پس بدون شک حتی اگر به آب نرسد، قطعا اثرش به چاه میرسد؛ و خداوند متعال و حجتهای والای او به حقایق احکام آگاه هستند .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، لِلْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ وَ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَنَانٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا یَقُولُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَدْخُلُ الْحَمَّامَ فِی السَّحَرِ وَ فِیهِ الْجُنُبُ وَ غَیْرُ ذَلِکَ فَأَقُومُ فَأَغْتَسِلُ فَیَنْتَضِحُ عَلَیَّ بَعْدَ مَا أَفْرُغُ مِنْ مَائِهِمْ قَالَ أَ لَیْسَ هُوَ جَارٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: محمد بن حنان نقل کرده است که از مردی شنیدم که به امام صادق علیه السلام میگفت: سحرگاه به حمام وارد میشوم و در آن شخص جنب و غیره وجود دارد. پس بر میخیزم و غسل میکنم. پس از اینکه از غسل فارغ میشوم، از آب غسل آنان بر من میپاشد. امام فرمود: مگر آن آب، جاری نیست؟ گفتم: آری. فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 78 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام أ لیس هو جار أی أ لیس الماء جاریا من المادة إلی الحیاض الصغار التی یغتسلون منها إذ الماء یمکن أن یکون انتضح من أبدانهم إذا کانوا خارج الحوض أو من الماء المتصل بالمادة إذا کانوا داخل الحوض أو المعنی أ لیس الماء جاریا من أطراف الحوض إلی سطح الحمام فلا یضر وثوب الماء من سطح الحمام لاتصاله بالمادة.
و قیل المعنی أ ما سمعت أن حکم ماء الحمام حکم الماء الجاری أو أ لیس یجری الماء الجاری فی سطح الحمام کما هو الشائع فی بعض البلاد و قیل یعنی أن ماءهم جار علی أبدانهم فلا بأس أن ینتضح منه علیک فلا یخفی بعد ما سوی الأولین.
**[ترجمه]«ألیس هو جار» یعنی مگر آب از منبع تا حوضهای کوچکی که از آن غسل میکنند، جاری نیست؟ چرا که ممکن است، زمانی که خارج از حوض باشند، آب از بدن هایشان پاشیده شده باشد؛ یا زمانی که داخل حوض باشند، از آب متصل به منبع پاشیده شده باشد؛ یا شاید معنای آن این باشد که آیا آب از اطراف حوض به کف حمام جاری نیست؟ که در این صورت، پاشیده شدن آب از کف حمام به خاطر اتصال به منبع، مشکلی ایجاد نمی کند.
برخی گفتهاند: منظور این است که آیا نشنیدهای آب حمام حکم آب جاری را دارد؟ یا مگر به شکلی که در برخی کشورها رایج است، آب جاری در کف حمام جریان ندارد؟ و عدهای گفتهاند: به این معناست که آب بر بدنهایشان جاری است و اگر از آن آب بر تو بپاشد، اشکالی ندارد؛ که البته جز دو معنای اول، دور از صحت بودن بقیه آشکار است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: ابْتَدَأَنِی فَقَالَ مَاءُ الْحَمَّامِ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ(2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: اسماعیل بن جابر نقل کرده است که امام موسی کاظم علیه السلام قبل از من سخن آغاز کرد و فرمود: چیزی آب حمام را نجس نمیکند. - . قرب الاسناد: 128 چاپ سنگی، 173 چاپ نجف -
**[ترجمه]
فسر الأصحاب ماء الحمام بالحیاض الصغار التی تکون فی
ص: 34
الحمامات و اختلف فی أنه هل یشترط کریة المادة أم لا فقیل لا تشترط الکریة أصلا و قیل تشترط کریة الأعلی و الأسفل معا و قیل تشترط کریة الأعلی فقط و قیل یشترط کونه أزید من الکر.
و اختلف فی أنه لو تنجس الحیاض الصغار هل تطهر بمجرد الاتصال أم یعتبر فیه الامتزاج و لیس فی هذا الخبر ذکر المادة و حمل علیها جمعا(1).
ص: 35
**[ترجمه]اصحاب، منظور از آب حمام را به حوضهای کوچک داخل حمامها، تفسیر کردهاند؛ و در اینکه آیا کر بودن منبع آب شرط است یا نه، اختلاف نظر دارند. برخی گفتهاند که کر بودن به هیچ عنوان شرط نیست و برخی دیگر گفته اند: کر بودن قسمت بالا و پایین آب با هم شرط است و برخی گفتهاند: فقط کر بودن قسمت بالای آب شرط می باشد؛ و نیز گفته شده، شرط است که از آب کر بیشتر باشد.
اختلاف نظر است که آیا اگر آب حوضهای کوچک نجس شد، تنها با اتصال به منبع پاک میشود، یا اینکه آمیختن در آن شرط است؟ در این روایت، اسمی از منبع برده نشده و همه را بر آن حمل کردهاند.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: إِنِ اغْتَسَلْتَ مِنْ مَاءِ الْحَمَّامِ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَکَ مَا تَغْرِفُ بِهِ وَ یَدَاکَ قَذِرَتَانِ فَاضْرِبْ یَدَکَ فِی الْمَاءِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ وَ إِنِ اجْتَمَعَ مُسْلِمٌ مَعَ ذِمِّیٍّ فِی الْحَمَّامِ اغْتَسَلَ الْمُسْلِمُ مِنَ الْحَوْضِ قَبْلَ الذِّمِّیِّ وَ مَاءُ الْحَمَّامِ سَبِیلُهُ سَبِیلُ الْمَاءِ الْجَارِی إِذَا کَانَتْ لَهُ مَادَّةٌ.
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر از آب حمام غسل کردی و ظرفی برای برداشت آب نداشتی و دستانت آلوده بود، دستانت را در آب بزن و بگو: بسم الله، زیرا خداوند تبارک و فرموده است:{خداوند برای شما در دین، سختی قرار نداده است}.
اگر مسلمانی با فردی از اهل ذمه در حمام گرد هم آمدند، مسلمان پیش از اهل ذمه با آب غسل کند و آب حمام، اگر منبع داشته باشد، حکم آب جاری را دارد.
**[ترجمه]
لعل تقدیم المسلم فی الغسل علی الاستحباب لشرف الإسلام إذا کان الماء کثیرا و إذا کان الماء قلیلا فعلی الوجوب بمعنی عدم الاکتفاء به فی رفع الحدث و الخبث.
**[ترجمه]شاید مقدم دانستن مسلمان در غسل، در صورتی که آب کثیر باشد، به خاطر استحباب شرافت اسلام باشد؛ اما اگر آب قلیل باشد، بنابر وجوب، به معنای عدم اکتفا بدان در رفع حدث و خبث است.
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: وَ مَاءُ الْحَمَّامِ سَبِیلُهُ سَبِیلُ الْمَاءِ الْجَارِی إِذَا کَانَتْ لَهُ مَادَّةٌ(1).
**[ترجمه]الهدایه: آب حمام اگر منبع داشته باشد، حکم آب جاری را دارد. - . الهدایة: 14 -
**[ترجمه]
الْمَکَارِمُ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَاءُ الْحَمَّامِ لَا بَأْسَ بِهِ إِذَا کَانَ لَهُ مَادَّةٌ.
دَاوُدُ بْنُ سِرْحَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی مَاءِ الْحَمَّامِ قَالَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْمَاءِ الْجَارِی.
مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحَمَّامُ یَغْتَسِلُ فِیهِ الْجُنُبُ وَ غَیْرُهُ أَغْتَسِلُ مِنْ مَائِهِ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنْهُ الْجُنُبُ وَ لَقَدِ اغْتَسَلْتُ فِیهِ ثُمَّ جِئْتُ فَغَسَلْتُ رِجْلَیَّ وَ مَا غَسَلْتُهُمَا إِلَّا مِمَّا لَزِقَ بِهِمَا مِنَ التُّرَابِ.
وَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: رَأَیْتُ الْبَاقِرَ علیه السلام یَخْرُجُ مِنَ الْحَمَّامِ فَیَمْضِی کَمَا هُوَ لَا یَغْسِلُ رِجْلَهُ حَتَّی یُصَلِّیَ (2).
**[ترجمه]المکارم: از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: آب حمام اگر منبع داشته باشد، اشکالی در آن نیست. داوود بن سرحان نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نظر شما در خصوص آب حمام چیست؟ ایشان فرمود: به منزله آب جاری است .
محمد بن مسلم نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: فرد جنب و غیر او در حمام غسل می کنند، آیا با آبش غسل کنم؟ فرمود: آری، اشکالی ندارد که جنب با آن غسل کرده باشد. من در آن غسل کردم و سپس آمدم و پاهایم را تنها به خاطر خاکی که بدان چسبیده بود، شستم.
زراره نقل کرده است که امام باقر علیه السلام را دیدم که بدون اینکه پاهایش را، پس از خروج از حمام بشوید، به نماز میایستاد. - . مکارم الاخلاق: 59 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ قَالَ: وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَسِلَ مِنْ غُسَالَةِ الْحَمَّامِ فَفِیهَا تَجْتَمِعُ غُسَالَةُ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ وَ الْمَجُوسِیِّ وَ النَّاصِبِ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ هُوَ
ص: 36
شَرُّهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَنْجَسَ مِنَ الْکَلْبِ وَ إِنَّ النَّاصِبَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَأَنْجَسُ مِنْهُ (1).
**[ترجمه]العلل: عبدالله بن ابی یعفور در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: بپرهیز از این که در غساله [فاضلاب] حمام غسل کنی، چرا که غساله یهودی، مسیحی، زرتشتی و دشمنان ما اهل بیت - که بدترین آنهاست - در آن جمع میشود، همانا خداوند تبارک و تعالی، موجودی نجستر از سگ را نیافریده و دشمن ما اهل بیت از سگ هم نجستر است. - .علل الشرائع 1: 276 -
**[ترجمه]
اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی غسالة الحمام فقال الصدوق لا یجوز التطهر بغسالة الحمام لأنه تجتمع فیه غسالة الیهودی و المجوسی و المبغض لآل محمد صلی الله علیه و آله و هو شرهم و قریب منه کلام أبیه و قال الشیخ فی النهایة غسالة الحمام لا یجوز استعمالها علی حال و قال ابن إدریس غسالة الحمام لا یجوز استعمالها علی حال و هذا إجماع و قد وردت به عن الأئمة علیهم السلام آثار معتمدة قد أجمع الأصحاب علیها لا أحد خالف فیها.
و قال المحقق لا یغتسل بغسالة الحمام إلا أن یعلم خلوها من النجاسة و نحوه قال العلامة فی بعض کتبه و الشهید فی البیان و لیس فی تلک العبارات تصریح بالنجاسة بل مقتضاها عدم جواز الاستعمال بل الظاهر أن الصدوق قائل بطهارتها لأنه نقل الروایة الدالة علی نفی البأس إذا أصابت الثوب (2)
و العلامة فی بعض کتبه صرح بالنجاسة و استقرب فی المنتهی الطهارة و تبعه فی ذلک بعض الأصحاب و الأخبار فی ذلک مختلفة و أخبار طهارة الماء حتی یعلم نجاسته مؤیدة للطهارة مع أصل البراءة.
و یمکن حمل الخبر علی ما إذا علم دخول غسالة هؤلاء الأنجاس فیها.
ثم إن أکثر الأخبار الواردة فی نجاستها مختصة بالبئر التی یجتمع فیها
ص: 37
ماء الحمام کَقَوْلِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی خَبَرِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ(1): لَا تَغْتَسِلْ فِی الْبِئْرِ الَّتِی تَجْتَمِعُ فِیهَا غُسَالَةُ الْحَمَّامِ فَإِنَّ فِیهَا غُسَالَةَ وَلَدِ الزِّنَا وَ هُوَ لَا یَطْهُرُ إِلَی سِتَّةِ آبَاءٍ وَ فِیهَا غُسَالَةُ النَّاصِبِ وَ هُوَ شَرُّهُمَا.
وَ کَقَوْلِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (2): لَا تَغْتَسِلْ مِنَ الْبِئْرِ الَّتِی تَجْتَمِعُ فِیهَا مَاءُ الْحَمَّامِ فَإِنَّهُ یَسِیلُ فِیهَا مَا یَغْتَسِلُ بِهِ الْجُنُبُ وَ وَلَدُ الزِّنَا وَ النَّاصِبُ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ هُوَ شَرُّهُمْ.
فإلحاق المیاه المنحدرة فی سطح الحمام بها مما لا دلیل علیه (3) و مع ورود روایات أخر دالة علی الطهارة کروایة محمد بن مسلم و زرارة(4).
ص: 38
**[ترجمه]بدان که اصحاب در مورد غساله حمام اختلاف نظر دارند. صدوق گفته است: تطهیر نمودن با غساله حمام جایز نیست، چرا که غساله یهودی، زرتشتی و دشمن اهل بیت – که از همه آنان بدترند – در آن جمع میشود و سخن پدر شیخ نیز هم به همین قول نزدیک است. شیخ در نهایه گفته: استفاده از غساله حمام، در هیچ شرایطی جایز نیست. ابن ادریس گفته است: استفاده از غساله حمام، در هیچ صورتی جایز نیست و همه بر این رأی اتفاق نظر دارند. و در این خصوص روایتهای محکمی از ائمه نقل شده که همه اصحاب بر آن اتفاق نظر دارند و هیچ کس با آن مخالف نیست.
محقق گفته است: با غساله حمام غسل نشود، جز در صورتی که علم به پاکی آن از نجاست حاصل شود. علامه در برخی آثار خویش و همچنین شهید در کتاب بیان، نظری مشابه این قول دارند. البته در آن عبارات، به نجاست تصریح نشده، بلکه مقتضای آن، عدم جواز استعمال است؛ بلکه در ظاهر، صدوق قائل به طهارت آن میباشد، چرا که او روایتی مبتنی بر عدم اشکال در تماس لباس با غساله، نقل کرده و علامه در برخی آثارش به نجاست تصریح کرده و در منتهی، به طهارت نزدیک شده است. برخی اصحاب در این [رأی] از او پیروی کردهاند و روایات در این زمینه مختلف است و روایاتی که بر طهارت آب تا زمانی که نجاستش دانسته شود دلالت دارد، مؤید پاکی آب بنا بر اصل برائت میباشد.
و میتوان روایت را حمل کرد بر این که شخص، ورود غساله این افراد نجس را در آن بداند. و بیشتر روایات نقل شده در خصوص نجاست آن، مختص به چاهی است که آب حمام در آن جمع میشود، همچنان که ابن ابی یعفور - . فروع الکافی1: 5 چاپ سنگی، 3: 14 چاپ آخوندی -
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: در چاهی که غساله حمام در آن جمع میشود، غسل نکن که در آن غساله زنا زاده - کسیکه تا شش پشت پاک نمیباشد - و نیز غساله دشمن اهل بیت که بدترین آنهاست در آن قرار دارد. و چنان که امام موسی بن جعفر - . التهذیب1: 106 چاپ سنگی -
علیه السلام نیز فرمود: از چاهی که آب حمام در آن جمع میشود، غسل نکن، چرا که آب غسل جنب، زنا زاده و دشمن اهل بیت که بدترین آنهاست در آن جاری میشود. پس ملحق کردن آبهای سرازیر شده در کف حمام به آن، از مواردی است که دلیلی بر آن نیست. بعلاوه، روایات دیگری مثل روایت محمد بن مسلم و زراره - . التهذیب1: 107 چاپ سنگی - وارد شده است که بر طهارت دلالت دارد .
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: کُلُّ مَاءٍ مُضَافٍ أَوْ مُضَافٍ إِلَیْهِ فَلَا یَجُوزُ التَّطْهِیرُ بِهِ وَ یَجُوزُ شُرْبُهُ مِثْلُ مَاءِ الْوَرْدِ وَ مَاءِ الْقَرْعِ وَ مِیَاهِ الرَّیَاحِینِ وَ الْعَصِیرِ وَ الْخَلِّ وَ مِثْلُ مَاءِ الْبَاقِلَّی وَ مَاءِ الْخَلُوقِ وَ غَیْرِهِ مِمَّا یُشْبِهُهَا وَ کُلُّ ذَلِکَ لَا یَجُوزُ اسْتِعْمَالُهَا إِلَّا الْمَاءَ الْقَرَاحَ أَوِ التُّرَابَ (1).
**[ترجمه]فقه الرضا: تطهیر به وسیله هر آب مضاف یا آنچه که بدان اضافه شده، جائز نیست اما نوشیدن آن جائز است، همچون گلاب، آب کدو، آب گیاهان خوشبو و عصاره، آب میوه، سرکه، آب باقلا و آب خلوق و مانند آن؛ و تنها استعمال آب پاک و آب گل آلود جائز است. - . فقه الرضا: 5 -
توضیح : جمهور اصحاب به اتفاق، براین باورند که آب مضاف، رافع حدث نیست، و گروهی بر این قول، ادعای اجماع کردهاند. شیخ صدوق - که خداوند ایشان را رحمت کناد - با این رای مخالف کرده و در فقیه گفته است - . الفقیه1: 6 چاپ نجف - :
وضو، غسل جنابت و مسواک زدن با گلاب ایرادی ندارد و شیخ در خلاف، از گروهی از اصحاب حدیث روایت کرده که آنان وضو با گلاب را جایز دانستهاند و آنچه که اغلب برآنند، اقوی میباشد.
اصحاب در ازاله نجاست با آب مضاف، دو نظر دارند: یک نظر که نظر بیشتر آنان میباشد، منع استفاده از آن، و نظر دوم که مفید و مرتضی آن را اختیار کردهاند، جواز استعمال است. از ابن عقیل هم سخنی نقل شده که نشان میدهد او هم به همین نظر رسیده، با این تفاوت که وی جواز استعمال را تنها به حالت ضرورت و نیافتن غیر آن اختصاص داده و ظاهر عبارت نقل شده از او، حاکی از آن است که وی به جواز استعمال این آب، در رفع حدث نیز باور دارد، زیرا استعمال آن را در حال ضرورت جایز دانسته؛ اما قول مشهور، اقوی و عمل بدان اولی میباشد .
ابن جنید در مختصر خویش گفته است: ازاله عین خون از لباس به وسیله بزاق دهان، اشکالی ندارد و از ظاهر این کلام برمیآید، استفاده از آن، به عنوان تطهیر آن میباشد و شهید هم با قاطعیت این سخن را به او نسبت داده است. شیخ در موثق - . التهذیب 1: 120 - از غیاث بن ابراهیم، و او از امام صادق علیه السلام و امام نیز به نقل از پدر خویش امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است: با بزاق، چیزی جز خون شسته نمیشود، و با استناد به سندی دیگر از غیاث نقل شده که حضرت علی علیه السلام فرمود: شستن خون با بزاق اشکالی ندارد.
شیخ در مختلف، بعد از نقل سخن ابن جنید، گفته است: اگر وی از آن خون نجس و از ازالهاش، پاک شدن آن را قصد کرده باشد، این نظر مردود است، اما اگر ازاله خون پاک، مثل خون ماهی و مانند آن یا ازاله نجاست با باقی ماندن محل نجاست آن را قصد کرده باشد، صحیح است. پایان کلام.
**[ترجمه]
فی الخلاف عن قوم من أصحاب الحدیث منا أنهم أجازوا الوضوء بماء الورد و ما علیه الأکثر أقوی.
و للأصحاب فی إزالة النجاسة بالمضاف قولان أحدهما المنع و هو قول المعظم و الثانی الجواز و هو اختیار المفید و المرتضی و یحکی عن ابن أبی عقیل ما یشعر بالمصیر إلیه أیضا إلا أنه خص جواز الاستعمال بحال الضرورة و عدم وجدان غیره و ظاهر العبارة المحکیة عنه أنه یری جواز الاستعمال حینئذ فی رفع الحدث أیضا حیث أطلق تجویز الاستعمال مع الضرورة و المشهور أقوی و العمل به أولی.
و قال ابن الجنید فی مختصره لا بأس بأن یزال بالبصاق عین الدم من الثوب (1) و ظاهر هذا الکلام کون ذلک علی جهة التطهیر له و جزم الشهید بنسبة القول بذلک إلیه و قد.
رَوَی الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ (2)
عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا یُغْسَلُ بِالْبُزَاقِ شَیْ ءٌ غَیْرُ الدَّمِ.
وَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْ غِیَاثٍ أَیْضاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِأَنْ یُغْسَلَ الدَّمُ بِالْبُصَاقِ.
ص: 40
و قال فی المختلف بعد حکایة کلام ابن الجنید إن قصد بذلک الدم النجس و أن تلک الإزالة تطهره فهو ممنوع و إن قصد إزالة الدم الطاهر کدم السمک و شبهه أو إزالة النجس مع بقاء المحل علی نجاسته فهو صحیح انتهی.
أقول: یحتمل أن یکون المراد زوال عین الدم عن باطن الفم فإنه لا یحتاج إلی الغسل علی المشهور کما سیأتی و نسب التطهیر إلی البصاق لأنه تصیر سببا لزوال العین أو إزالة عین الدم المعفو عن الثوب و البدن تقلیلا للنجاسة و هو قریب من الوجه الثانی من الوجهین المتقدمین لکن التعبیر بهذا الوجه أحسن کما لا یخفی.
**[ترجمه]احتمال دارد منظور، زوال عین خون از داخل دهان باشد که در این صورت بنا بر مشهور - چنانچه بیان خواهد شد - نیازی به شستن ندارد و نسبت تطهیر به بزاق، از این جهت است که سبب زوال عین خون یا ازاله عین خون بخشوده شده از لباس و بدن، جهت کاستن نجاست میگردد؛ و این وجه از دو وجه ذکر شده به وجه دوم نزدیکتر است اما تعبیر به این وجه، چنانچه واضح است، احسن میباشد.
**[ترجمه]
**[ترجمه]الهدایه: ایرادی ندارد که با گلاب جهت ادای نماز وضو گرفته شود و با آن غسل جنابت شود. - .الهدایة: 13 -
**[ترجمه]
المائدة: وَ طَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ (1)
التوبة: إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا(2)
و قال تعالی: فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ (3)
**[ترجمه]و طعام الذین اوتوا الکتاب حلّ لکم - . مائده / 5 -
{و طعام کسانی که اهل کتاباند، برای شما حلال است.}
- انما المشرکون نجس فلا یقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا - . توبه / 28 -
{حقیقت این است که مشرکان ناپاکند، پس نباید از سال آینده به مسجدالحرام نزدیک شوند.}
- فاعرضوا عنهم فانهم رجس - . توبه / 95 -
{پس از آنان روی برتابید، چراکه آنان پلیدند.}
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ مَخْصُوصٌ بِالْحُبُوبِ وَ مَا لَا یَحْتَاجُ فِیهِ إِلَی التَّذْکِیَةِ.
و قیل المعنی أن طعامهم من حیث إنه طعامهم لیس حراما علیکم فلا ینافی تحریمه من جهة کونه مغصوبا أو نجسا أو غیر مذکی و سیأتی تمام القول فیه.
و أما الآیة الثانیة فأکثر علمائنا علی أن المراد بالمشرکین ما یعم عباد الأصنام و غیرهم من الیهود و النصاری فإنهم مشرکون أیضا لقوله تعالی وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ إلی قوله سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (1) و النجس بالتحریک مصدر و وقوع المصدر خبرا عن ذی
ص: 43
جثة إما بتقدیر مضاف أو بتأویله بالمشتق أو هو باق علی المصدریة من غیر إضمار طلبا للمبالغة و الحصر للمبالغة و القصر إضافی من قصر الموصوف علی الصفة نحو إنما زید شاعر و هو قصر قلب أی لیس المشرکون طاهرین کما یعتقدون بل هم نجس.
و اختلف المفسرون فی المراد بالنجس هنا فالذی علیه علماؤنا هو أن المراد به النجاسة الشرعیة و أن أعیانهم نجسة کالکلاب و الخنازیر و هو المنقول عن ابن عباس و قیل المراد خبث باطنهم و سوء اعتقادهم و قیل نجاستهم لأنهم لا یتطهرون من الجنابة و لا یجتنبون النجاسات (1).
و قد أطبق علماؤنا علی نجاسة من عدا الیهود و النصاری من أصناف الکفار و قال أکثرهم بنجاسة هذین الصنفین أیضا و المخالف فی ذلک ابن الجنید و ابن أبی عقیل و المفید فی المسائل الغریة.
و اختلف فی المراد بقوله تعالی فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ فقیل المراد منعهم من الحج و قیل منعهم من دخول الحرم و قیل من دخول المسجد الحرام خاصة و أصحابنا علی منعهم من دخوله و دخول کل مسجد و إن لم تتعد نجاستهم إلیه و المراد بعامهم سنة تسع من الهجرة و هی السنة التی بعث النبی صلی الله علیه و آله فیها أمیر المؤمنین علیه السلام لأخذ سورة براءة من أبی بکر و قراءتها علی أهل الموسم فقرأها علیهم.
و فی الثالثة فسر الرجس أیضا بالنجس (2)
و لعل النجاسة المعنویة هنا أظهر.
ص: 44
**[ترجمه]گاهی با آیه اول بر طهارت اهل کتاب و حلال بودن قربانیهایشان استدلال میشود. از امام صادق علیه السلام روایت شده که این آیه مربوط به غلات و آنچه نیازمند تذکیه نیست، میباشد و برخی گفتهاند: بدین معناست که طعام ایشان از این حیث که غذای آنهاست بر شما حرام نیست، از این رو حرام کردن آن از جهت غصب یا نجاست یا تذکیه نبودن منافاتی ندارد، و به زودی تمامی اقوال در این باره خواهد آمد.
اما در مورد آیه دوم، اغلب علمای ما براین باورند که مشرکین، معنایی است که بتپرستان، یهودیان و نصاری را در بر میگیرد، چرا که آنان هم بنا به آیه «و قالت الیهود عزیر ابن الله و قالت النصاری المسیح ابن الله»،{و یهود گفتند: عزیر پسر خداست و نصاری گفتند: مسیح پسر خداست} تا این گفته خداوند «سبحانه و تعالی عما یشکرون»،{منزه است او از آنچه با وی شریک میگردانند.} - . توبه / 31 - 30 - مشرک هستند.
و نَجَس (با فتح ج) مصدر است و خبر واقع شدن مصدر، برای اسم ذات یا با در تقدیرگرفتن مضاف یا با تاویل آن به مشتق صورت میگیرد، و یا با همین حالت مصدریت و بدون در تقدیرگرفتن، برای مبالغه است، و حصر جهت مبالغه و قصر اضافی، از نوع قصر موصوف بر صفت میباشد، مانند جمله «انما زید شاعر» و این قصر، قصر قلب است، بدین معنا که مشرکان بر خلاف اعتقادشان، پاک نیستند، بلکه نجساند.
مفسران در مراد از نجس در اینجا، اختلاف نظر دارند. اما آنچه علمای ما بر آنند، این است که منظور از آن، نجاست شرعی است و این که اعیان آنها مثل سگها و خوکها، نجس میباشد و این از ابن عباس نقل شده و گفته شده: مراد خبث - ناپاکی - باطن و اعتقادات نادرست آنان است و نیز گفته شده: منظور از نجاست این است که آنها از جنابت خود را پاک نمیکنند و از نجاسات اجتناب نمیکنند.
علمای ما بر نجاست کفار، به استثناء یهودیان و نصاری، اتفاق نظر دارند و اغلب آنان به نجاست این دو گروه هم اعتقاد دارند. از کسانی که با این رای مخالفند، ابن جنید، ابن ابی عقیل و مفید در کتاب المسائل الغریّه میباشند.
در برداشت از آیه{پس نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند}، اختلاف نظر وجود دارد. برخی گفتهاند: منظور، منع آنان از حج است. برخی دیگر گفتهاند: مراد منع آنان از ورود به حرم میباشد؛ و عدهای نیز گفتهاند: مراد، منعشان از ورود به مسجدالحرام میباشد؛ و اصحاب ما براین باورند که مراد، منع از ورود به مسجدالحرام و هر مسجد دیگری است، هرچند نجاستشان به آن تعدی نکند و مراد از «عامهم»، سال نهم هجرت، یعنی همان سالی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت علی علیه السلام را برای تحویل گرفتن سوره برائت از ابوبکر و خواندن آن بر اهل موسم - حجاج -، فرستاد و او بر ایشان خواند.
و در آیه سوم هم «رجس» به نجاست تفسیر شده و شاید نجاست معنوی در اینجا اظهر باشد.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا بَأْسَ بِکَوَامِیخِ الْمَجُوسِ وَ لَا بَأْسَ بِصَیْدِهِمْ لِلسَّمَکِ (1).
**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن سنان نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: در کوامیخ مجوس[ زرتشتیان] و ماهیگیری آنها ایرادی نیست - . المحاسن:454 - .
**[ترجمه]
الظاهر أن المراد بالکوامیخ ما یعملونه من السمک و یمکن حمله علی ما إذا علم إخراجهم له من الماء و لم یعلم ملاقاتهم و إن بعد.
**[ترجمه]به نظرمیرسد منظور از کوامیخ، چیزی است که از ماهی درست میکنند، و میتوان آن را حمل کرد بر این که به بیرون آوردن ماهی از آب توسط آنان علم داشته باشیم اما نسبت به تماس آنان با ماهی یقین نداشته باشیم، هر چند بعید است.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ طَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ قَالَ الْحُبُوبُ وَ الْبُقُولُ (2).
**[ترجمه]المحاسن: ابو جارود نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام در مورد آیه {و طعام کسانی که اهل کتاباند، برای شما حلال است.} سؤال کردم، فرمود: منظور غلات و سبزیجات میباشد. - . المحاسن: 424 و 584 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ طَعَامِ أَهْلِ الْکِتَابِ مَا یَحِلُّ مِنْهُ قَالَ الْحُبُوبُ (3).
و منه عن عثمان بن عیسی عن سماعة عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (4).
**[ترجمه]المحاسن: سماعه نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در خصوص خوراک اهل کتاب پرسیدم که چه خوراکی از ایشان حلال است؟ فرمود: غلات. - . المحاسن: 455 -
المحاسن: سماعه از امام صادق علیه السلام نیز این حدیث را نقل کرده است. - . المحاسن: 455 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ
ص: 45
طَلْحَةَ قَالا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَأْکُلْ مِنْ ذَبِیحَةِ الْیَهُودِیِّ وَ لَا تَأْکُلْ فِی آنِیَتِهِمْ (1).
**[ترجمه]اسماعیل بن سنان و عبدالله بن طلحه نقل کردهاند که امام صادق علیه السلام فرمود: از حیوان ذبح شده توسط یهودی مخور و در ظرف آنها نیز چیزی نخور. - . المصدر: 454 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی آنِیَةِ الْمَجُوسِ قَالَ إِذَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهَا فَاغْسِلُوهَا بِالْمَاءِ(2).
**[ترجمه]المحاسن: زراره نقل کرده است که امام صادق علیه السلام درباره ظرف مجوس فرمود: اگر مجبور به استفاده از آن شدید، آن را با آب بشویید. - . المصدر: 584 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ لَا یَرَی بِالصَّلَاةِ بَأْساً فِی الثَّوْبِ الَّذِی یُشْتَرَی مِنَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الْیَهُودِیِّ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ یَعْنِی الثِّیَابَ الَّتِی تَکُونُ فِی أَیْدِیهِمْ فَیَجْتَنِبُونَهَا(3)
وَ لَیْسَتْ بِثِیَابِهِمُ الَّتِی یَلْبَسُونَهَا(4).
وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کُلُوا طَعَامَ الْمَجُوسِ کُلَّهُ مَا خَلَا ذَبَائِحَهُمْ فَإِنَّهَا لَا تَحِلُّ وَ إِنْ ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهَا(5).
وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَشْتَرِی ثَوْباً مِنَ السُّوقِ وَ لَبِیساً لَا یَدْرِی لِمَنْ کَانَ یَصْلُحُ لَهُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَالَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ مُسْلِمٍ فَلْیُصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ نَصْرَانِیٍّ فَلَا یُصَلِّی فِیهِ حَتَّی یَغْسِلَهُ (6).
ص: 46
السرائر، من جامع البزنطی عن الرضا علیه السلام: مثله (1)
**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام در نماز خواندن با لباسی که از نصاری، مجوس یا یهودی خریده شده، قبل از شستن، عیبی نمیدید. و منظور لباسی است که در اختیار دارند اما با آن تماس ندارند، نه لباسی که بر تن میکنند. - . قرب الاسناد: 42 چاپ سنگی، 57 چاپ نجف -
وَ لَیْسَتْ بِثِیَابِهِمُ الَّتِی یَلْبَسُونَهَا - 4. قرب الإسناد ص 42 ط حجر و ص 57 ط نجف و فیه« یعنی الثیاب التی تکون فی أیدیهم و لیست ثیابهم التی یلبسونها فینجسونها» و فی نسخة الوسائل کالمتن الا أنه قرء« فیجتنبونها»« فینجسونها» و أوله بتأویل. - .
المحاسن: از تمامی غذاهای مجوس، جز آنچه که ذبح میکنند، بخورید؛ زیرا ذبیحه آنان حلال نیست، هرچند نام خدا بر آنها برده شود. - . قرب الاسناد: 59 چاپ نجف -
المحاسن: علی بن جعفر از برادر خویش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد مردی که لباسی از بازار میخرد و لباس پوشیده شدهای است که نمیداند از چه کسی بوده، سؤال کردم که آیا نماز خواندن با آن درست است؟ فرمود: اگر از مسلمان خریداری شده، در آن نماز گزارد و اگر از نصرانی خریده، تا زمانی که آن را نشسته، با آن نماز نخواند. - . قرب الاسناد: 126 چاپ نجف -
ص: 46
السرائر: بزنطی از امام رضا علیه السلام مشابه این حدیث را نقل کرده است. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
الظاهر أن یعنی من کلام الحمیری أول به الخبر و تجویز أکل طعام المجوس ظاهره یشتمل ما إذا علم ملاقاتهم له بالرطوبة [کالآیة و باب التأویل واسع و أما النهی عن لبس الثوب فمع علم ملاقاتهم بالرطوبة](2) فالنهی علی المشهور للحرمة و إلا فعلی الکراهة کما ذکره الشهید فی الذکری و غیره
لِرِوَایةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ (3)
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ سِنَاناً أَتَاهُ سَأَلَهُ فِی الذِّمِّیِّ یُعِیرُهُ الثَّوْبَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ یَأْکُلُ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ یَرُدُّهُ عَلَیْهِ أَ یَغْسِلُهُ قَالَ علیه السلام صَلِّ فِیهِ وَ لَا تَغْسِلْهُ فَإِنَّکَ أَعَرْتَهُ وَ هُوَ طَاهِرٌ وَ لَمْ تَسْتَیْقِنْ أَنَّهُ تنجسه [نَجَّسَهُ] فَلَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهِ حَتَّی تَسْتَیْقِنَ أَنَّهُ نَجَّسَهُ.
و غیره من الأخبار.
**[ترجمه]به نظر میرسد حمیری با آوردن کلمه «یعنی» در سخن خویش، خبر را به تاویل برده است. از ظاهر، جواز خوردن غذای مجوس بر میآید، زمانی که علم به تماس مجوس با رطوبت غذا دانسته شود،، نظیر همین آیه و باب تاویل گسترده است. اما نهی از پوشیدن لباس، با وجود علم آنان از برخورد با رطوبت، بنا بر رأی مشهور، نهی به خاطر حرمت و در غیر اینصورت، بنا بر کراهت است، چنانچه شهید در ذکری و دیگران به دلیل روایت عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام که این گونه نقل کردهاند که سنان نزد امام صادق علیه السلام آمد و از ایشان پرسید: فردی لباسی را به یکی از اهل ذمّه عاریت میدهد در حالی که او میداند که آن فرد شراب مینوشد و گوشت خوک میخورد، پس لباس را به او باز میگرداند، آیا باید لباس را بشوید؟ فرمود: با آن لباس نماز بخوان و آن را نشوی، چرا که تو آن را پاک به امانت دادهای و یقین نداری که وی آن لباس را نجس کرده، پس تا زمانی که یقین پیدا نکردهای که وی آن لباس را نجس کرده، نماز گزاردن در آن اشکالی ندارد و به دلیل روایات دیگری که نقل شده است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُسْلِمِ لَهُ أَنْ یَأْکُلَ مَعَ الْمَجُوسِ فِی قَصْعَةٍ وَاحِدَةٍ أَوْ یَقْعُدَ مَعَهُ عَلَی فِرَاشٍ أَوْ فِی الْمَسْجِدِ أَوْ یُصَاحِبَهُ قَالَ لَا(4)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ ثِیَابِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی یَنَامُ عَلَیْهَا الْمُسْلِمُ قَالَ لَا بَأْسَ (5).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خویش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم که آیا مسلمان حق دارد با مجوسی، در یک ظرف غذا بخورد یا با او در سجاده یا تشک همنشین باشد یا با او مصاحبت کند؟ فرمود: خیر. - . قرب الاسناد : 156 چاپ نجف -
و گفت: از ایشان در مورد لباس یهودی و نصاری سؤال کردم که مسلمان روی آن میخوابد؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد : 118 چاپ سنگی، قرب الاسناد: 159 چاپ نجف -
**[ترجمه]
المناهی الأولة أکثرها محمولة علی الکراهة و یشکل الاستدلال بها علی النجاسة کما أن عدم البأس فی الأخیر لا یدل علی الطهارة.
**[ترجمه]اغلب موارد نهی شده نخست، حمل بر کراهت میشود و استدلال بدان بر نجاست مشکل است، همچنانکه اشکال نداشتن مورد اخیر، بر طهارت دلالت ندارد.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْمٍ مُسْلِمِینَ حَضَرَهُمْ رَجُلٌ مَجُوسِیٌّ یَدْعُونَهُ إِلَی طَعَامِهِمْ قَالَ أَمَّا أَنَا فَلَا أُؤَاکِلُ الْمَجُوسِیَّ وَ أَکْرَهُ أَنْ أُحَرِّمَ عَلَیْکُمْ شَیْئاً تَصْنَعُونَهُ فِی بِلَادِکُمْ (6).
ص: 47
**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن یحیی کاهلی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد گروهی از مسلمانان که مردی مجوسی بر آنها وارد میشود و آنان او را به خوردن طعام خویش دعوت میکنند، سؤال کردم. فرمود: من با مجوس هم غذا نمیشوم و ناپسند میدانم کارهایی را که شما در شهرهایتان انجام میدهید بر شما حرام کنم. - . المحاسن: 452 -
**[ترجمه]
أی لا أجوز لکم ترک التقیة فی شی ء اتفق علیه أهل بلادکم من معاشرة أهل الکتاب و الحکم بطهارتهم و یظهر منه أن الأخبار الدالة علی الطهارة محمولة علی التقیة و یمکن أن یکون محمولا علی الکراهة بأن تکون المؤاکلة فی شی ء لا یتعدی نجاستهم إلیه.
**[ترجمه]یعنی من بر شما ترک تقیه را در مورد مسالهای که مردم سرزمینتان، در خصوص معاشرت با اهل کتاب و حکم بر طهارت آنان، بر آن توافق کردهاند را جایز نمیدانم و از اینجا مشخص میشود، روایاتی که بر طهارت دلالت دارد، حمل بر تقیه میشود، همچنین ممکن است هم خوراک شدن در غذایی که نجاستشان بدان سرایت نمیکند، حمل بر کراهت شود.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُؤَاکَلَةِ الْمَجُوسِیِّ فِی قَصْعَةٍ وَاحِدَةٍ أَوْ أَرْقُدَ مَعَهُ عَلَی فِرَاشٍ وَاحِدٍ أَوْ فِی مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَوْ أُصَافِحَهُ فَقَالَ لَا.
و رواه أبو یوسف عن علی بن جعفر(1):
**[ترجمه]المحاسن: علی بن جعفر نقل کرده است که از امام موسی بن جعفر علیه السلام در خصوص هم غذا شدن با مجوس در یک ظرف، یا همخواب شدن با او در یک بستر یا یک مجلس، یا دست دادن با او، پرسیدم، فرمود: خیر. همین روایت با اسناد دیگری نقل شده است. - . المحاسن: 453 -
**[ترجمه]
قال الشیخ البهائی قدس سره أرقد بالنصب بإضمار أن لعطفه علی المصدر أعنی المؤاکلة.
**[ترجمه]شیخ بهایی - قدس سره - گفته است: «أَرقد» به نصب، با تقدیر گرفتن «أن» به خاطر عطف بر مصدر است. «مؤاکله» یعنی هم غذا شدن.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أُخَالِطُ الْمَجُوسَ فَآکُلُ مِنْ طَعَامِهِمْ قَالَ لَا(2).
**[ترجمه]المحاسن: عیص نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم : من با مجوس آمد و شد دارم، آیا از غذایشان بخورم؟ فرمود: خیر. - . المحاسن: 453 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِیصِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مُؤَاکَلَةِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ فَقَالَ إِذَا أَکَلُوا مِنْ طَعَامِکَ وَ تَوَضَّئُوا فَلَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]المحاسن: عیص نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد هم خوراک شدن با یهودی، نصاری و مجوس سؤال کردم، فرمود: اگر از غذایت خوردند و وضو گرفتند - دست خود را شستند - ایرادی ندارد. - . المحاسن: 453 -
**[ترجمه]
المراد بالوضوء هنا غسل الید و ظاهره طهارة أهل الکتاب (4) و أن نجاستهم عارضیة و هذا أیضا وجه جمع بین الأخبار و یمکن حمله علی الأطعمة
ص: 48
الجامدة فیکون غسل الید علی الاستحباب.
قال فی المختلف قال الشیخ فی النهایة یکره أن یدعو الإنسان أحدا من الکفار إلی طعامه فیأکل معه فإذا دعاه فلیأمره بغسل یدیه ثم یأکل معه إن شاء و قال المفید لا یجوز مؤاکلة المجوس و قال ابن البراج لا یجوز الأکل و الشرب مع الکفار و قال ابن إدریس
قول شیخنا فی النهایة روایة شاذة(1)
أوردها شیخنا إیرادا لا اعتقادا و هذه الروایة مخالفة لأصول المذهب ثم قال و المعتمد ما اختاره ابن إدریس ثم أجاب عن الروایة بالحمل علی ما إذا کان الطعام مما لا ینفعل بالملاقاة کالفواکه الیابسة و الثمار و الحبوب.
**[ترجمه]منظور از وضو در اینجا، شستن دست میباشد و ظاهر این حدیث، حاکی از طهارت اهل کتاب و عارضی بودن نجاست آنان میباشد و این وجه جمع بین روایاتی است که در این مورد آمده و میتوان آن را بر غذاهای جامد حمل کرد. شستن دست بنا بر استحباب میباشد.
علامه حلی در مختلف گفته است: شیخ در کتاب النهایه گفته: مکروه است که انسان فردی از کفار را به خوراکش دعوت کند و همراه با او از غذا بخورد؛ و اگر فرد کافر را دعوت کند، نخست باید او را به شستن دستانش امر کند، سپس اگر خواست، با او هم غذا شود.
شیخ مفید گفته است: هم غذا شدن با مجوس جایز نیست. ابن براج نیز گفته: خوردن و نوشیدن با کفار جائز نیست. ابن ادریس گفته است: سخن شیخ ما در النهایه، یک روایت نادر است که تنها آن را ایراد کرده و از سر اعتقاد نیاورده و این روایت با اصول مذهب منافات دارد، سپس گفته است: رأی قابل اعتماد آن است که ابن ادریس اختیار کرده و در پاسخ این روایت گفته که میتوان این روایت را حمل بر غذاهایی مثل میوههای خشک، میوهها و غلات کرد که بر اثر برخورد، منفعل نمیشود.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ جَمِیعاً عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: کُنْتُ نَصْرَانِیّاً فَأَسْلَمْتُ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی عَلَی النَّصْرَانِیَّةِ فَأَکُونُ مَعَهُمْ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ فَآکُلُ فِی آنِیَتِهِمْ فَقَالَ لِی یَأْکُلُونَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ قُلْتُ لَا قَالَ لَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]المحاسن: زکریا بن ابراهیم نقل کرده است که نصرانی بودم و سپس اسلام آوردم و به امام صادق علیه السلام عرض کردم: خانوادهام بر دین نصرانیاند و من با آنها در یک خانهام و در ظرفشان غذا میخورم. فرمود: آیا گوشت خوک میخورند؟ گفتم: خیر. امام فرمود: ایرادی ندارد. - . المحاسن: 453 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِیصِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مُؤَاکَلَةِ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ وَ الْمَجُوسِیِّ فَآکُلُ مِنْ طَعَامِهِمْ قَالَ لَا(3).
**[ترجمه]المحاسن: عیص نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در خصوص هم خوراک شدن با یهودی، نصرانی و مجوس سؤال کردم که آیا از غذایشان بخورم؟ فرمود: خیر. - . المحاسن: 453 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آنِیَةِ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَقَالَ لَا تَأْکُلُوا فِیهَا إِذَا کَانُوا یَأْکُلُونَ فِیهَا الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ(4).
**[ترجمه]المحاسن: محمد نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام در مورد ظرف اهل ذمه پرسیدم، فرمود: اگر در آن مردار، خون و گوشت خوک میخورند، شما در آن غذا نخورید. - 1. المحاسن: 454 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام
ص: 49
عَنْ آنِیَةِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ الْمَجُوسِ فَقَالَ لَا تَأْکُلْ فِی آنِیَتِهِمْ وَ لَا مِنْ طَعَامِهِمُ الَّذِی یَطْبُخُونَ وَ لَا مِنْ آنِیَتِهِمُ الَّتِی یَشْرَبُونَ فِیهَا الْخَمْرَ(1).
**[ترجمه]المحاسن: محمد نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام در مورد ظرف اهل ذمه و مجوس پرسیدم، فرمود: نه در ظرفشان چیزی بخور، و نه از غذایی که طبخ میکنند و نه از ظرفی که در آن شراب مینوشند. - 2. المحاسن: 454 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ (2)، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَعَامِ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَ لَا تَأْکُلْهُ ثُمَّ سَکَتَ هُنَیَّةً ثُمَّ قَالَ لَا تَأْکُلْهُ ثُمَّ سَکَتَ هُنَیَّةً ثُمَّ قَالَ لَا تَأْکُلْهُ وَ لَا تَتْرُکْهُ تَقُولُ إِنَّهُ حَرَامٌ وَ لَکِنْ تَتْرُکُهُ تَنَزُّهاً عَنْهُ إِنَّ فِی آنِیَتِهِمُ الْخَمْرَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ(3).
**[ترجمه]المحاسن: اسماعیل بن جابر نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام در مورد طعام اهل کتاب سؤال کردم. ایشان فرمود: از آن نخور. سپس مقداری سکوت کرد، و گفت: از آن نخور! سپس اندکی سکوت کرد و گفت: از آن نخور ولی آن را ترک مکن که بگویی حرام است، بلکه از باب رعایت پاکیزگی ترک کن، زیرا که در ظرفهایشان شراب و گوشت خوک است. - -
**[ترجمه]
قال فی القاموس هنیة مصغر هنة أصلها هنوة أی شی ء یسیر و یروی هنیهة بإبدال الیاء هاء.
و قال الشیخ البهائی قدس سره ما تضمنه هذا الحدیث من نهیه علیه السلام عن أکل طعامهم أولا ثم سکوته ثم نهیه ثم سکوته ثم أمره أخیرا بالتنزه عنه یوجب الطعن فی متنه لإشعاره بتردده علیه السلام فیه و حاشاهم عن ذلک ثم قال لعل نهیه علیه السلام عن أکل طعامهم محمول
علی الکراهة إن أرید به الحبوب و نحوها و یمکن جعل قوله علیه السلام لا تأکله مرتین للإشعار بالتحریم کما هو ظاهر التأکید و یکون قوله بعد ذلک لا تأکله و لا تترکه محمولا علی التقیة بعد حصول التنبیه و الإشعار بالتحریم هذا إن أرید بطعامهم اللحوم و الدسوم و ما مسوه برطوبة و یمکن تخصیص الطعام بما عدا اللحوم و نحوها یؤیده تعلیله علیه السلام باشتمال آنیتهم علی الخمر و لحم الخنزیر.
و قال الشهید الثانی ره تعلیل النهی فیها بمباشرتهم للنجاسات یدل علی عدم نجاسة ذواتهم إذ لو کانت نجسة لم یحسن التعلیل بالنجاسة العرضیة التی قد تتفق و قد لا تتفق.
ص: 50
**[ترجمه]در قاموس آمده: «هنیئه» مصغر هنه از ریشه هنوة به معنای شیء اندک میباشد و هنیهه با تبدیل یاء به هاء هم، روایت شده است.
شیخ بهایی - قدس سره - گفته است: آنچه را که این حدیث در وهله اول از خوردن غذای اهل کتاب نهی کرده، سپس سکوت و نهی و بار دیگر سکوت و نهی و در آخر هم امر او به پاک نگاه داشتن خود از آن، موجب اشکال در متن آن میشود، زیرا نشانگر تردید امام در آن است و آنان علیهم السلام از تردید به دور هستند. سپس گفته است: شاید نهی امام صادق علیه السلام از خوردن غذای اهل کتاب، اگر مراد غلات و مانند آن باشد، حمل بر کراهت شود و می توان دو بار تکرار جمله «لا تأکله»، (از آن نخور) از سوی امام را برای اشعار به تحریم آن، در نظر گرفت، همانطور که از تأکید، این گونه ظاهر میشود و این قول امام «لاتأکله و لا تترکه» پس از حصول تنبیه و اشعار تحریم، در صورتی که مراد از غذا گوشت و چربیها و آنچه با رطوبت همراه است، باشد، حمل بر تقیه میشود و میتوان غذاها را به غذاهایی جز گوشت و مانند آن، اختصاص داد و دلیل امام صادق علیه السلام مبنی بر اینکه در ظرفهایشان شراب و گوشت خوک است، خود تأییدی بر این مطلب است.
شهید ثانی گفته است: علت نهی در این حدیث، در خصوص ارتباط مستقیم با نجاسات، دلالت بر این امر دارد که ذاتشان نجس نیست، چرا که در صورت نجس بودن ذاتشان، علت آوردن به نجاست عرضی که گاهی رخ میدهد و گاهی رخ نمیدهد، نیکو نبود.
شهید ثانی گفته است: علت نهی در این حدیث، در خصوص ارتباط مستقیم با نجاسات، دلالت بر این امر دارد که ذاتشان نجس نیست، چرا که در صورت نجس بودن ذاتشان، علت آوردن برای نعرضی که
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ أَ نَأْکُلُ فِی إِنَائِهِمْ إِذَا کَانُوا یَأْکُلُونَ الْمَیْتَةَ وَ الْخِنْزِیرَ قَالَ لَا وَ لَا فِی آنِیَةِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ(1) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ یُدْخِلُ یَدَهُ فِی الْمَاءِ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یُضْطَرَّ إِلَیْهِ (2)
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ النَّصْرَانِیِّ وَ الْیَهُودِیِّ یَغْتَسِلُ مَعَ الْمُسْلِمِینَ فِی الْحَمَّامِ قَالَ إِذَا عُلِمَ أَنَّهُ نَصْرَانِیٌّ اغْتَسَلَ بِغَیْرِ مَاءِ الْحَمَّامِ إِلَّا أَنْ یَغْتَسِلَ وَحْدَهُ عَلَی الْحَوْضِ فَیَغْسِلُهُ ثُمَّ یَغْتَسِلُ (3)
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ یَشْرَبُ مَعَ الدَّوْرَقِ (4)
أَ یَشْرَبُ مِنْهُ الْمُسْلِمُ قَالَ لَا بَأْسَ (5)
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی بَوَارِیِّ النَّصَارَی وَ الْیَهُودِ الَّتِی یَقْعُدُونَ عَلَیْهَا فِی بُیُوتِهِمْ أَ یَصْلُحُ قَالَ لَا یُصَلَّی عَلَیْهَا(6).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد اهل ذمه سؤال کردم که اگر آنها مردار و خوک میخورند، در ظرفشان غذا بخوریم؟ فرمود: نه در ظرفشان و نه در ظرف طلا و نقره. - . البحار10: 268 -
گفته است: از ایشان درباره فرد یهودی و نصرانی سؤال کردم که دستش را در آب میزند، آیا میتوان از آن آب برای نماز وضو گرفت؟ فرمود: نه، مگر اینکه مجبور شود. - . کتاب المسائل بحار10: 278 -
از ایشان، در مورد یهودی و نصرانی که با مسلمان، در حمام خود را میشوید، سؤال کردم. فرمود: اگر بداند او نصرانی است، با آبی جز آب حمام خود را بشوید؛ مگر اینکه او [نصرانی] به تنهایی خود را در حوض بشوید، پس حوض را شسته، و سپس خود در آن غسل کند. - . کتاب المسائل بحار10: 278 -
از ایشان پرسیدم: یهودی و مسیحی از کوزهای آب مینوشند، آیا مسلمان هم از آن بنوشد؟ فرمود: ایرادی ندارد. - 1. المصدر10: 288 -
و از ایشان سؤال کردم که آیا نمازگزاردن بر حصیری که یهود و مسیحیان در خانههایشان بر آن می نشینند، صحیح است؟ فرمود: برآن نماز خوانده نشود. - - .
**[ترجمه]
الجواب الأول علی الطهارة أدل منه علی النجاسة و کذا الجواب الثانی إلا أن یحمل الاضطرار علی التقیة أو لغیر الطهارة کالشرب لکنه بعید و ربما یحمل الوضوء علی إزالة الوسخ و هو أبعد.
و أما الثالث فقال الشیخ البهائی زاد الله فی بهائه کان الکلام إنما هو فی اغتسال النصرانی مع المسلم من حوض الحمام الناقص عن الکر المنسد المادة لتنجسه بمباشرة النصرانی له.
و قوله علیه السلام اغتسل بغیر ماء الحمام یراد به غیر مائه الذی فی ذلک
ص: 51
الحوض و الضمیر فی قوله علیه السلام إلا أن یغتسل وحده یجوز عوده إلی النصرانی أی أن یکون قد اغتسل من ذلک الحوض قبل المسلم فیغسله المسلم بإجراء المادة إلیه حتی یطهر ثم یغتسل منه و یمکن عوده إلی المسلم أی إلا أن یغتسل المسلم من ذلک الحوض بعد النصرانی.
و بعض الأصحاب علل منعه علیه السلام من اغتسال المسلم مع النصرانی فی هذا الحدیث بأن الاغتسال معه یوجب وصول ما یتقاطر من بدنه إلی بدن المسلم و فیه أن هذا وحده لا یقتضی تعین الغسل بغیر ماء الحمام و إنما یوجب تباعد المسلم عنه حال غسله انتهی.
و الرابع ظاهره طهارتهم إلا أن یحمل علی ما بعد الغسل و لا استبعاد کثیرا فی مثل هذا السؤال إذ لا یبعد مرجوحیة الشرب من إناء شربوا منه و إن کان بعد الغسل و الدورق الجرة ذات العروة ذکره الفیروزآبادی.
و الخامس ظاهره نجاستهم مع ذلک إما محمول علی العلم بملاقاتهم بالرطوبة مع السجود علیها أو بناء علی تغلیب الظاهر علی الأصل و یمکن حمله علی الاستحباب فلا یدل علی نجاستهم.
**[ترجمه]پاسخ اول بیشتر بر طهارت دلالت دارد تا نجاست، جواب دوم نیز اینگونه است، مگر اینکه اضطرار، حمل بر تقیه یا بر غیر تطهیر، مثل نوشیدن شود که دور از صحت است و شاید وضو، حمل بر ازاله آلودگی باشد که این امر بیش از مورد قبل، دور از صحت است.
پاسخ سوم: شیخ بهایی که خداوند بر ارجش بیفزاید، گفته است: گویی این سخن در مورد غسل نصاری با مسلمان از حوض حمامی است که آبش کمتر از حد کر باشد و از منبع بسته شده باشد که به خاطر تماس داشتن مسیحی با آن، نجس است.
و منظور از این سخن امام «با آبی غیر از آب حمام غسل کند»، آبی غیر از آب آن حوض میباشد و ضمیر در این قول امام «الا ان یغتسل وحده» ممکن است که به فرد نصاری برگردد، یعنی مگر اینکه نصاری قبل از مسلمان، از آن حوض خود را بشوید، سپس مسلمان با جاری کردن آب منبع بر حوض، آن را بشوید تا پاک شود. سپس از آن غسل کند و ممکن است این ضمیر به مسلمان برگردد، یعنی مگر اینکه مسلمان بعد از نصرانی از آب آن حوض غسل کند.
برخی از اصحاب برای منع غسل مسلمان با نصاری در این حدیث اینگونه دلیل آوردهاند که غسل با او سبب می شود، قطرههای آبی که از بدن فرد نصرانی میچکد، به بدن مسلمان برسد و این جای بحث دارد، زیرا این امر به تنهایی تعین غسل از غیر آب حمام را اقتضا نمیکند، بلکه دوری مسلمان از نصرانی در زمان شستن او را واجب میسازد. پایان کلام. ظاهر پاسخ چهارم، بر طهارت آنان دلالت دارد، مگر اینکه بر زمان پس از شستن حمل شود. سؤالاتی از این دست، زیاد عجیب نیست، چون مرجوحیت شرب از ظرفی که از آن نوشیدهاند، هر چند پس از شستن آن، بعید نیست و فیروزآبادی، در توضیح واژه «دروق» ذکر کرده که آن، کوزهای دستهدار است.
ظاهر پاسخ پنجم، بر نجاست آنان دلالت دارد، با این وجود، یا حمل بر این میشود که شخص، علم به این دارد که بدنش هنگام سجده بر آن، خیس بوده، یا بنا را بر غلبه دادن ظاهر بر اصل قرار میدهند. همچنین میتوان آن را حمل بر استحباب کرد که در این صورت، دیگر بر نجاست آنان دلالت ندارد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: سُئِلَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ ثِیَابِ الْمُشْرِکِینَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ لَا(1)
وَ رَخَّصُوا علیهم السلام فِی الصَّلَاةِ فِی الثِّیَابِ الَّتِی تَعْمَلُهَا الْمُشْرِکُونَ مَا لَمْ یَلْبَسُوهَا أَوْ تَظْهَرْ فِیهَا نَجَاسَةٌ(2).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام جعفر صادق علیه السلام از خواندن نماز در لباس مشرکین سؤال کردند؟ فرمود: خیر. - . دعائم الاسلام1: 117 -
ائمه علیهم السلام نمازخواندن با لباسی را که ساخته دست مشرکان است، تا زمانی که آن را نپوشیدهاند، یا نجاستی در آن دیده نشده، مجاز دانستهاند. - . دعاﺌم الاسلام1: 118 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: لَا یَجُوزُ الْوُضُوءُ بِسُؤْرِ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ وَ وَلَدِ الزِّنَا وَ الْمُشْرِکِ وَ کُلِّ مَنْ خَالَفَ الْإِسْلَامَ (3).
ص: 52
**[ترجمه]الهدایه: وضو گرفتن از باقیمانده آبی که یهودی، نصرانی، زنا زاده، مشرک و هر که با اسلام مخالف است، از آن آشامیده، جایز نیست. - -
**[ترجمه]
الْخَرَائِجُ، رُوِیَ: أَنَّ یَهُودِیّاً قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ فِی کُلِّ رُمَّانَةٍ حَبَّةً مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَنَا کَسَرْتُ وَاحِدَةً وَ أَکَلْتُهَا کُلَّهَا فَقَالَ علیه السلام صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ضَرَبَ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ فَوَقَعَتْ حَبَّةٌ فَتَنَاوَلَهَا علیه السلام وَ أَکَلَهَا وَ قَالَ لَمْ یَأْکُلْهَا الْکَافِرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ.
**[ترجمه]الخرایج: روایت شده که فردی یهودی به امام علی علیه السلام گفت: حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در هر اناری، دانهای بهشتی است. من یک انار را شکسته و تمامش را خوردم. امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر راست گفت، و دست بر ریش او زد و دانهای فرو افتاد، آن را برداشت و خورد و فرمود: خدا را سپاس که کافر آن را نخورد.
**[ترجمه]
یدل بظاهره علی طهارة أهل الکتاب أو طهارة ما لا تحله الحیاة من الکفار و یمکن حمله علی أنه علیه السلام أکلها بعد الغسل أو علی أنها لم تلاق لحیته بالإعجاز و الحمل علی عدم السرایة بعید.
ص: 53
**[ترجمه]ظاهر روایت بر طهارت اهل کتاب یا طهارت چیزهایی از کفار که جان در آن وارد نشده (مانند مو)، دلالت دارد و میتوان آن را حمل بر این کرد که بعد از شستن دانه، آن را خورده، یا اینکه از روی معجزه، با ریشش تماس پیدا نکرده که البته حمل بر عدم تماس، دور از صحت است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ خِنْزِیرٍ أَصَابَ ثَوْباً وَ هُوَ جَافٌّ أَ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ قَالَ نَعَمْ یَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ ثُمَّ یُصَلِّی فِیهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره خوکی سؤال کردم که به لباسی خشک برخورد کند، آیا قبل از شستن، نماز خواندن با آن درست است؟ فرمود: آری، با آب آن را خیس کند و سپس در آن لباس نماز گزارد. - . قرب الاسناد:117 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
المشهور بین الأصحاب استحباب النضح مع ملاقاة الکلب و الخنزیر یابسا و قال فی المعتبر إنه مذهب علمائنا أجمع و نقل عن ابن حمزة أنه أوجب الرش أخذا بظاهر الأمر و هو ظاهر اختیار المفید فی المقنعة و الصدوق فی کتابه و هو أحوط.
**[ترجمه]آنچه میان اصحاب مشهور میباشد، استحباب خیس کردن لباس خشک، در صورت برخورد با سگ و خوک میباشد. و محقق حلی در کتاب معتبر گفته است: این عقیده تمامی علمای ماست و از ابن حمزه روایت شده که او با تکیه بر ظاهر امر، پاشیدن آب را بر روی لباس واجب دانسته است. ظاهر شیخ مفید در کتاب مقنعه و صدوق در کتاب خویش نیز، همین رأی را اختیار کردهاند و آن احوط است.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: تَنَزَّهُوا مِنْ قُرْبِ الْکِلَابِ فَمَنْ أَصَابَ الْکَلْبَ وَ هُوَ رَطْبٌ فَلْیَغْسِلْهُ وَ إِنْ کَانَ جَافّاً فَلْیَنْضِحْ ثَوْبَهُ بِالْمَاءِ(2).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: از نزدیک شدن به سگها بپرهیزید، کسی که سگ در حال رطوبت به او برخورد کند، آن را بشوید، و اگر خشک باشد، لباس خود را با آب خیس کند. - . الخصال 2: 164
-
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: إِنْ وَقَعَ کَلْبٌ فِی الْمَاءِ أَوْ شَرِبَ مِنْهُ أُهَرِیقَ الْمَاءُ وَ غُسِلَ الْإِنَاءُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً بِالتُّرَابِ وَ مَرَّتَیْنِ بِالْمَاءِ ثُمَّ یُجَفَّفُ.
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر سگی در آب بیفتد یا از آن آب بنوشد، آب ریخته شود و ظرف سه مرتبه، یک بار با خاک و دو بار با آب شسته شود و سپس خشک شود.
**[ترجمه]
اختلف الأصحاب فی کیفیة تطهیر الإناء من ولوغ الکلب فذهب
ص: 54
الأکثر إلی غسله ثلاثا أولاهن بالتراب و قال فی المقنعة یغسل ثلاثا وسطاهن بالتراب ثم یجفف و قیل إحداهن بالتراب و قال فی الفقیه یغسل مرة بالتراب و مرتین بالماء کما فی الروایة و قال ابن الجنید یغسل سبعا إحداهن بالتراب.
ثم المشهور أن هذا الحکم مخصوص بالولوغ و هو شربه مما فی الإناء بطرف لسانه قالوا و فی معناه لطعه الإناء بلسانه فلو أصاب الإناء بیده أو برجله کان کغیره من النجاسات و ألحق فی الفقیه بالولوغ الوقوع و ذکروا أن هذا و التجفیف لا یعلم مستندهما و هما مصرحان فی الفقه الرضوی إن أمکن الاستناد إلیه فی مثل هذا.
**[ترجمه]اصحاب در نحوه تطهیر ظرفی که بر اثر زبان زدن سگ، نجس شده باشد، اختلاف نظر دارند. اغلب اصحاب به سه بار شستن، که دوبار نخست با خاک باشد، معتقدند. شیخ مفید در مقنعه گفته است: سه بار شسته شود و دومین بار آن با خاک باشد و سپس خشک شود؛ و گفته شده: یک بار از سه مرتبه با خاک باشد. شیخ صدوق در فقیه گفته است: یک بار با خاک و دو بار دیگر با آب - چنانچه در روایت هم آمده - شسته شود. ابن جنید گفته است: هفت بار شسته شود که از این تعداد ، یک بار با خاک باشد.
مشهور است که این حکم، مربوط به ولوغ است و ولوغ بدین شکل است که سگ، آنچه در ظرف میباشد را با سر زبان بنوشد. گفتهاند: لیسیدن ظرف با زبان هم به همین معناست. اگر دست یا پای سگ به ظرف برخورد کند، حکم دیگر نجاسات را دارد و در کتاب فقیه، افتادن حیوان در ظرف، به حکم ولوغ ملحق شده است و گفتهاند: استناد این رای و خشک کردن، معلوم نیست و به این دو رأی، در فقه رضوی - در صورتی که بتوان در این موارد به آن استناد کرد - تصریح شده است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَقَعَ ثَوْبُهُ عَلَی کَلْبٍ مَیْتٍ قَالَ یَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ وَ یُصَلِّی فِیهِ وَ لَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خویش موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در خصوص مردی که لباسش بر سگی مرده افتاده، پرسیدم. فرمود: آن را با آب خیس کند و سپس با آن نماز بخواند، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 94 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ ثَوْبَهُ خِنْزِیرٌ فَذَکَرَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ فَلْیَمْضِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ دَخَلَ فِی صَلَاتِهِ فَلْیَنْضِحْ مَا أَصَابَ مِنْ ثَوْبِهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِیهِ أَثَرٌ فَیَغْسِلُهُ (2) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْکَلْبِ وَ الْفَأْرَةِ إِذَا أَکَلَا مِنَ الْجُبُنِّ أَوِ السَّمْنِ أَ یُؤْکَلُ قَالَ یُطْرَحُ مَا شَمَّاهُ وَ یُؤْکَلُ مَا بَقِیَ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر نقل کرده است: از برادرم امام موسی کاظم علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که جامهاش با خوک تماس پیدا کرده و آن را نشسته، سپس در بین نماز یادش آمده است، اکنون چه بکند؟ امام فرمود: ادامه دهد و ایرادی ندارد و اگر داخل نماز نشده، باید بر آن قسمت از جامه خود که با خوک برخورد کرده، آب بریزد، مگر اینکه در لباسش اثری از آن باشد که در این صورت باید آن را بشوید. - . بحار10: 256 -
و از ایشان سؤال کردم: زمانی که سگ یا موش از پنیر یا روغن بخورند، آیا از آن خورده میشود؟ فرمود: قسمتی که آن را بوییدهاند، دور ریخته و بقیه خورده شود. - . کتاب المسائل بحار 10: 261
-
**[ترجمه]
قال فی المعالم بعد إیراد الجزء الأول من هذه الروایة الظاهر من الروایة عدم استناد الحکم إلی النجاسة فبتقدیر الوجوب یکون تعبدا و ذلک لأنه أمر فیها بالمضی فی الصلاة إذا کان قد دخل فیها و ظاهره نفی التنجیس.
ص: 55
لا یقال إن الأمر بالغسل مع وجود الأثر لیس إلا للتنجیس و الحکم بالمضی فی الصلاة إذا کان قد دخل فیها شامل له کما یشعر به ذکر الحکمین علی تقدیر عدم الدخول فلا یصلح الاستناد فی نفی التنجیس حینئذ إلی الأمر بالمضی و إن لم یعهد فی غیر هذا الموضع تفاوت الحال فی وجوب إزالة النجاسة مع الإمکان بالدخول فی الصلاة و عدمه فلعل ذلک من خصوصیات هذا النوع منها.
لأنا نقول لیس فی کلام السائل دلالة علی علمه بحصول الأثر من الملاقاة یعنی وجدان الرطوبة المؤثرة قبل دخوله فی الصلاة و مقتضی الأصل انتفاؤها فلذلک أمر بالمضی حینئذ و هو یدل علی عدم وجوب التفحص و أنه یکفی البناء علی أصالة طهارة الثوب عند الشک و هذا الحکم مستفاد من بعض الأخبار فی غیر هذه النجاسة أیضا.
و أما مع عدم الدخول فحیث أنه مأمور بالنضح وجوبا أو استحبابا یحتاج إلی ملاحظة موضع الملاقاة فإذا تبین فیه الأثر وجب غسله و هذا التوجیه لو لم یکن ظاهرا لکفی احتماله فی المصیر إلیه لما فی إثبات الخصوصیة من التعسف انتهی.
و ربما یقال الاستثناء قید لمجموع الشرطیتین فالحکم بالمضی بعد الدخول لیس شاملا لصورة وجود الأثر.
**[ترجمه]در معالم، پس از بیان قسمت اول روایت، گفته است: ظاهر روایت، عدم استناد حکم به نجاست میباشد و با فرض وجوب، ادامه دادن از سر تعبد میباشد، چرا که در صورت داخل شدن در نماز، دستور به ادامه آن داده شده و از ظاهر آن، نفی نجس شدن بر میآید. گفته نشود: دستور به شستن، با وجود اثر، تنها به خاطر نجاست است و حکم به ادامه نماز - چنانچه در خواندن آن داخل شده باشد- نیز شامل همین حکم است. چنانچه ذکر دو حکم، با گفته نشود: دستور به شستن، با وجود اثر، تنها به خاطر نجاست است و حکم به ادامه نماز - چنانچه در خواندن آن داخل شده باشد - نیز شامل همین حکم است، چنانچه ذکر دو حکم با فرض عدم دخول در نماز، همین مطلب را میرساند، از این رو در این هنگام، استناد در نفی نجاست در امر به ادامه نماز صحیح نیست، هر چند در غیر از این موضع، تفاوت حال در وجوب ازاله نجاست با وجود امکان آن در داخل شدن در نماز یا عدم آن نبوده است، و شاید این از خصوصیات این نوع از مسئله است. زیرا که ما میگوییم: در روایت سائل، امری که دال بر آگاهی وی بر حصول اثر از برخورد، یعنی یافتن رطوبت موثر قبل از داخل شدن فرد در نماز وجود داشته باشد نیست، زیرا ما میگوییم، در روایت سائل، امری که دال بر آگاهی وی از حصول اثر از تماس، یعنی یافتن رطوبت مؤثر قبل از داخل شدن فرد در نماز وجود داشته باشد، نیست؛ و مقتضای اصل، انتفاء آن میباشد، به همین دلیل، در آن زمان دستور به ادامه نماز داده شده که دلالت بر عدم وجوب تفحص دارد، و این خود برای حکم به اصالت طهارت لباس، هنگام شک، کفایت میکند، و این حکم به غیر از این مورد نجاست، از برخی روایات دیگر نیز
برداشت میگردد .
اما در صورت عدم دخول در نماز، که شخص بنابر وجوب یا استحباب، مامور به ریختن آب شده، نیاز است که موضع تماس بررسی شود و چنانچه اثر در آن مشخص گردد، شستن واجب است، و این توجیه اگر ظاهر نباشد، احتمال دادن آن برای رسیدن به آن کفایت میکند، چرا که در اثبات خصوصیت، تعسف [انحراف و عدول] وجود دارد. پایان کلام.
و چه بسا گفته شود: استثناء، قیدی برای هر دو شرط است و حکم به ادامه نماز، بعد از دخول در نماز، شامل صورت وجود اثر نیست.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ وَ الْکَلْبِ إِذَا أَکَلَا مِنَ الْخُبْزِ وَ شِبْهِهِ أَ یَحِلُّ أَکْلُهُ قَالَ یُطْرَحُ مِنْهُ مَا أَکَلَ وَ یُؤْکَلُ الْبَاقِی (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم، اگر موش و سگ از نان و مانند آن بخورند، آیا خوردنش حلال است؟ فرمود: آنچه ازآن خورده شده، دور ریخته می شود و باقیمانده آن خورده شود. - . قرب الاسناد: 156 چاپ نجف -
**[ترجمه]
هذا الخبر فی الکتب المشهورة(2)
هکذا سألته عن الفأرة و الکلب إذا أکلا من الخبز أو شماه أ یؤکل قال یطرح ما شماه و یؤکل
ص: 56
ما بقی و قیل لعله علیه السلام ذکر حکم الشم مقتصرا علیه لأنه یعلم منه حکم الأکل بالأولویة.
ثم اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی سؤر الفأرة و المشهور بین المتأخرین الکراهة و قال الشیخ فی النهایة إذا أصاب ثوب الإنسان کلب أو خنزیر أو ثعلب أو أرنب أو فأرة أو وزغة و کان رطبا وجب غسل الموضع الذی أصابته من الرطوبة و قال المفید رحمه الله فی المقنعة و کذلک الحکم فی الفأرة و الوزغة یرش الموضع الذی مساه إن لم یؤثرا فیه و إن رطباه و أثرا فیه غسل بالماء.
فإذا عرفت هذا فالأمر بالطرح علی المشهور أعم من الوجوب و الاستحباب إذ فی الفأرة الظاهر حمله علی الاستحباب إلا أن یقال فی الأکل تبقی فی المحل رطوبة و هی من فضلات ما لا یؤکل لحمه و فیه خباثة أیضا علی طریقة القوم و کذا فی الشم لا ینفک غالبا أنفه من رطوبة و الظاهر سرایتها إلی المحل و لا یخفی ما فیها من التکلفات و أما الکلب ففی الأکل الظاهر أن الأمر علی الوجوب لحصول العلم العادی بسرایة النجاسة إلی المحل و إن احتمل تغلیب الأصل فی مثله و فی الشم هذا الاحتمال أظهر و أقوی فیحمل علی الاستحباب إلا أن یحمل علی العلم بوصول الرطوبة إلی المحل.
**[ترجمه]این روایت در کتب مشهور - . التهذیب 1: 81 و 65 - این چنین آمده است: از ایشان در خصوص موش و سگ که از نان بخورند یا آن را بو کنند، سؤال کردم که آیا این نان خورده میشود؟ فرمود: قسمتی که آن دو بوییدهاند، دور ریخته میشود و بقیه نان خورده میشود. و برخی گفتهاند: این که امام به ذکر حکم بوییدن اکتفا کرده، شاید به این دلیل است که بنابر اولویت، حکم خوردن از آن فهمیده می شود.
سپس بدان که اصحاب در حکم نیم خورده موش اختلاف نظر دارند. قول مشهور میان معاصران، حکم به کراهت است و شیخ در نهایه گفته است: اگر سگ، خوک، روباه، خرگوش، موش یا مارمولک (یا سوسمار) به لباس انسان در حالت خیسی برخورد کنند، باید موضع خیسی که با آن تماس داشتهاند را شست. شیخ مفید که خداوند او را رحمت کناد، در مقنعه گفته: حکم موش و مارمولک یا سوسمار نیز اینگونه است و به موضعی که با آن تماس داشتهاند - اگر در آن اثری بر جای نگذاشتهاند - آب بپاشند؛ ولی اگر آن را خیس کرده و اثری بر جای گذاشتهاند، با آب شسته شود.
اکنون که این مطلب را دانستی، بنا بر مشهور، امر به دور افکندن، اعم از وجوب و استحباب است، چرا که در مورد موش، ظاهر، حمل آن بر استحباب است، مگر اینکه گفته شود: در محل خوردن، رطوبت باقی میماند که این رطوبت، از زائدهها و فضولات حیوان حرام گوشت میباشد، و نیز بنا به اعتقاد قوم، در آن خباثت است. و همچنین در مورد بوییدن، بینیاش مرطوب است و از رطوبت جدا نمیشود، و ظاهر است که این رطوبت، به محل سرایت میکند و تکلف و سختی موجود در آن بر کسی پوشیده نیست. اما در مورد نیم خورده سگ، ظاهر این است که امر بر وجوب، برای حصول علم عادی مبنی بر سرایت نجاست به محل است، هرچند احتمال غلبه دادن اصل در موارد مشابه وجود دارد و این احتمال در مورد بوییدن، اظهر و اقوی میباشد، از این رو حمل بر استجاب میشود، مگر اینکه حمل بر علم به وصول رطوبت به محل گردد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْکَلْبِ وَ الْفَأْرَةِ یَأْکُلَانِ مِنَ الْخُبْزِ أَوْ یَشَمَّانِهِ قَالَ یُنْزَعُ ذَلِکَ الْمَوْضِعُ الَّذِی أَکَلَا مِنْهُ أَوْ شَمَّاهُ وَ یُؤْکَلُ سَائِرُهُ (1).
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: أَنَّهُ رَخَّصَ فِیمَا أَکَلَ أَوْ شَرِبَ مِنْهُ السِّنَّوْرُ(2).
ص: 57
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام در مورد سگ و موشی که از نان میخورند یا آن را بو میکنند، سؤال شد. فرمود: مکانی که از آن خورده یا بوییدهاند، جدا میشود و بقیه خورده میشود. - 1. دعائم الاسلام1: 122 -
از امام باقر علیه السلام نقل کردهاند که ایشان آنچه را گربه از آن خورده یا نوشیده، مجاز دانسته است. - . دعائم الاسلام1: 122 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: فَأَمَّا الْمَاءُ الْآجِنُ وَ الَّذِی قَدْ وَلَغَ فِیهِ الْکَلْبُ وَ السِّنَّوْرُ فَإِنَّهُ لَا بَأْسَ بِأَنْ یُتَوَضَّأَ مِنْهُ وَ یُغْتَسَلَ إِلَّا أَنْ یُوجَدَ غَیْرُهُ فَیُتَنَزَّهُ عَنْهُ (1).
**[ترجمه]الهدایه: اما در مورد آب بدبو و همچنین آبی که سگ و گربه در آن زبان زدهاند، باید گفت: وضو گرفتن و غسل با آن اشکال ندارد، مگر اینکه آبی جز آن پیدا شود که در این صورت، از این آب باید دوری جست. - 4. قرب الاسناد: 70 چاپ سنگی،92 چاپ نجف -
**[ترجمه]
لعل مراده من الذی ولغ فیه الکلب ما کان کرا.
**[ترجمه]شاید منظور از آبی که سگ در آن زبان زده باشد، آب کر باشد.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِسُؤْرِ الْفَأْرِ أَنْ یُشْرَبَ مِنْهُ وَ یُتَوَضَّأَ(2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق از پدر خویش علیهما السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: نوشیدن و وضو گرفتن از آبی که موش از آن نوشیده، ایرادی ندارد. - 5 . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، 150 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ وَقَعَتْ فِی حُبِّ دُهْنٍ فَأُخْرِجَتْ قَبْلَ أَنْ تَمُوتَ أَ یَبِیعُهُ مِنْ مُسْلِمٍ قَالَ نَعَمْ وَ یَدَّهِنُ بِهِ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خویش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره موشی سؤال کردم که در ظرف روغن افتاده و قبل از اینکه بمیرد، آن را بیرون آوردهاند، آیا مسلمان آن را بخرد؟ فرمود: آری و برای چرب کردن استعمال شود. - 6. قرب الاسناد: 156 چاپ سنگی، بحار10: 261 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فَأْرَةٍ أَوْ کَلْبٍ شَرِبَا مِنْ زَیْتٍ أَوْ سَمْنٍ أَوْ لَبَنٍ قَالَ إِنْ کَانَ جَرَّةً أَوْ نَحْوَهَا فَلَا یَأْکُلْهُ وَ لَکِنْ یَنْتَفِعُ بِهِ بِسِرَاجٍ أَوْ نَحْوِهِ وَ إِنْ کَانَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَلَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ صَاحِبُهُ
مُوسِراً یَحْتَمِلُ أَنْ یُهَرِیقَهُ فَلَا یَنْتَفِعُ بِهِ فِی شَیْ ءٍ(4) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ تُصِیبُ الثَّوْبَ قَالَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْفَأْرَةُ رَطْبَةً فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ رَطْبَةً فَاغْسِلْ مَا أَصَابَ مِنْ ثَوْبِکَ وَ الْکَلْبُ بِمِثْلِ ذَلِکَ (5).
**[ترجمه]قرب الاسناد، المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد موش یا سگی که از روغن، چربی یا شیر نوشیدهاند، سؤال کردم. فرمود: اگر به اندازه کوزه یا مانند آن باشد، از آن نخورد اما جهت روشن کردن چراغ از آن بهره برد؛ و اگر بیش از این مقدار باشد، خوردنش اشکالی ندارد، مگر اینکه صاحبش، فرد ثروتمندی باشد که میتواند آن را بریزد و از آن سودی نبرد. - . قرب الاسناد: 156 چاپ نجف، البحار 10: 261 -
گفت: از او در مورد موشی که با لباس تماس پیدا میکند، سؤال کردم، فرمود: اگر موش خیس نباشد، اشکالی ندارد و اگر خیس باشد، قسمتی از لباس را که با آن تماس پیدا کرده، بشوی، و سگ هم همین حکم را دارد. - . قرب الاسناد: 117چاپ نجف -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لکن ینتفع به یدل علی جواز الاستصباح بالدهن المتنجس من غیر تقیید بکونه تحت السماء و قد اعترف الأکثر بانتفاء المستند فیه و أما تجویز الأکل مع کثرة الدهن فلم أر قائلا به فی الکلب و حمله
ص: 58
علی الجامد بعید جدا لا سیما فی الأخیر إلا أن یحمل اللبن علی الماست و یمکن تخصیصه بالفأرة.
قوله علیه السلام فاغسل ما أصاب حمل علی الاستحباب علی المشهور و ظاهره النجاسة.
**[ترجمه]«ولکن ینتفع به» بر جواز روشن کردن چراغ توسط روغن نجس، بدون مقید کردن به زیر آسمان [در فضای باز] دلالت دارد و اغلب اصحاب به نبودن مستند در آن اعتراف کردهاند. اما در مورد جواز خوردن روغن در صورت کثرت آن، درباره سگ، کسی را ندیدم که قائل بدان باشد، و حمل آن بر جامد، بسیار دور از ذهن میباشد، به ویژه در مورد اخیر، مگر اینکه شیر، حمل بر ماست شود و می توان حکم را فقط به موش اختصاص داد.
عبارت «فاغسل ما اصاب»: بنا بر مشهور، حمل بر استحباب شده و از ظاهرش، نجاست به ذهن میآید.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ أَکْلِ سُؤْرِ الْفَأْرِ(1).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: از مواردی که پیامبر از آن نهی کرده، خوردن نیم خورده موش است. - . امالی الصدوق: 253 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَسَّ ظَهْرَ سِنَّوْرٍ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَ یَدَهُ قَالَ لَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد و کتاب المسائل: روایت شده: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که بر پشت گربهای دست میکشد، آیا قبل از شستن دستها، نماز بر او رواست؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 122 چاپ نجف، 93 چاپ سنگی، البحار10: 285 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ تَمُوتُ فِی السَّمْنِ وَ الْعَسَلِ الْجَامِدِ أَ یَصْلُحُ أَکْلُهُ قَالَ اطْرَحْ مَا حَوْلَ مَکَانِهَا الَّذِی مَاتَتْ فِیهِ وَ کُلْ مَا بَقِیَ وَ لَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره موشی سؤال کردم که در روغن یا عسل جامد میمیرد، آیا خوردن آن رواست؟ فرمود: آنچه در اطراف مکان مردن موش است را دور بریز و بقیه را بخور، اشکالی ندارد. - . کتاب المسائل بحار10: 264 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَوَضَّأُ إِذْ لَاذَ بِهِ هِرُّ الْبَیْتِ وَ عَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ عَطْشَانُ فَأَصْغَی إِلَیْهِ الْإِنَاءَ حَتَّی شَرِبَ مِنْهُ الْهِرُّ وَ تَوَضَّأَ بِفَضْلِهِ (4).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: موسی بن جعفر از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم در حال وضو گرفتن بود، به ناگاه گربه خانگی به او پناه آورد و پیامبر دانست که تشنه است. ظرف را به سویش کج کرد تا از آن بنوشد و با باقیمانده آن، وضو گرفت. - . نوادر راوندی: 39 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی حدیث الهرة إنه کان یصغی لها الإناء أی یمیله لیسهل علیه الشرب منه.
**[ترجمه]ابن اثیر در نهایه گفته است: در حدیث مربوط به گربه است و عبارت «انه کان یصغی لها الاناء» یعنی، ظرف را به سوی او کج کرد تا به آسانی از آن بنوشد.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ الرَّطْبَةِ قَدْ وَقَعَتْ فِی الْمَاءِ تَمْشِی عَلَی الثِّیَابِ
ص: 59
أَ تَصْلُحُ لِلصَّلَاةِ قَبْلَ أَنْ تُغْسَلَ قَالَ اغْسِلْ مَا رَأَیْتَ مِنْ أَثَرِهَا وَ مَا لَمْ تَرَهُ فَتَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ(1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره موشی سؤال کردم که در آب افتاده و خیس شده و بر روی لباسها حرکت میکند. آیا قبل از شستن، نماز با آن درست است؟ فرمود: اگر اثری از آن دیدی آن را بشوی و اگر اثری ندیدی، بر آن آب بپاش. - . قرب الاسناد: 116 چاپ نجف -
**[ترجمه]
ظاهره نجاسة الفأرة و حمل الغسل و النضح فی المشهور علی الاستحباب فائدة اعلم أن الأصحاب ذکروا فی النضح مواضع الأول بول الرضیع و هو علی الوجوب الثانی ملاقاة الکلب بالیبوسة استحبابا علی المشهور و وجوبا علی بعض الأقوال کما عرفت الثالث ملاقاة الخنزیر جافا استحبابا أو وجوبا کما مر الرابع حکی العلامة فی المختلف عن ابن حمزة إیجاب رش الثوب من ملاقاة الکافر بالیبوسة ثم إنه استقرب الاستحباب.
و قال الشیخ فی النهایة إذا أصاب ثوب الإنسان کلب أو خنزیر أو ثعلب أو أرنب أو فأرة أو وزغة و کان یابسا وجب أن یرش الموضع بعینه و إن لم یتعین رش الثوب کله و قال المفید فی المقنعة و إذا مس ثوب الإنسان کلب أو خنزیر و کانا یابسین فلیرش موضع مسهما منه بالماء و کذلک الحکم فی الفأرة و الوزغة و صرح سلار فی رسالته بوجوب الرش من مماسة الکلب و الخنزیر و الفأرة و الوزغة و جسد الکافر بالیبوسة و حکی المحقق فی المعتبر أن الشیخ قال فی المبسوط کل نجاسة أصابت الثوب و کانت یابسة لا یجب غسلها و إنما یستحب نضح الثوب.
قال فی المعالم و لا نعلم لاعتبار شی ء من ذلک فی غیر الکلب و الخنزیر بالوجوب أو الاستحباب حجة سوی ما رواه الشیخ فی الصحیح عن علی بن جعفر و ذکر هذه الروایة(2) و
مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَیْضاً فِی الصَّحِیحِ (3) عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ
ص: 60
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی ثَوْبِ الْمَجُوسِیِّ فَقَالَ یُرَشُّ بِالْمَاءِ(1).
ثم قال و هذا الخبر إنما یصلح دلیلا علی بعض وجوه ملاقاة الکافر بالیبوسة لا مطلقا کما هو مدعاهم ثم إن الأمر بالرش فیه محمول علی الاستحباب قطعا لوجود المعارض الدال علی نفی الوجوب کصحیح معاویة بن عمار عنه علیه السلام فی الثیاب السابریة یعملها المجوس ألبسها و لا أغسلها و أصلی فیها قال نعم.
الخامس ذکر الشیخان فی المقنعة و النهایة رش الثوب إذا حصل فی نجاسة شک و عبارة النهایة صریحة فی الاستحباب و أما عبارة المقنعة فمطلقة حیث قال فیها و إذا ظن الإنسان أنه قد أصاب ثوبه نجاسة و لم یتیقن ذلک رشه بالماء و نص العلامة فی المنتهی و النهایة علی الاستحباب لکنه عبر عن الحکم بالنضح.
و أوجب سلار الرش إذا حصل الظن بنجاسة الثوب و لم یتیقن و الذی ورد فی الأخبار النضح عند الشک فی إصابة بعض أنواع النجاسة.
فَرَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ (2) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَبُولُ بِاللَّیْلِ فَیَحْسَبُ أَنَّ الْبَوْلَ أَصَابَهُ فَلَا یَسْتَیْقِنُ فَهَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یَصُبَّ عَلَی ذَکَرِهِ إِذَا بَالَ وَ لَا یَتَنَشَّفُ قَالَ یَغْسِلُ مَا اسْتَبَانَ أَنَّهُ أَصَابَهُ وَ یَنْضِحُ مَا یَشُکُّ فِیهِ مِنْ جَسَدِهِ أَوْ ثِیَابِهِ وَ یَتَنَشَّفُ قَبْلَ أَنْ یَتَوَضَّأَ.
وَ فِی الْحَسَنِ عَنِ الْحَلَبِیِ (3)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا احْتَلَمَ الرَّجُلُ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ مَنِیٌّ فَلْیَغْسِلِ الَّذِی أَصَابَهُ فَإِنْ ظَنَّ أَنَّهُ أَصَابَهُ مَنِیٌّ وَ لَمْ یَسْتَیْقِنْ وَ لَمْ یَرَ مَکَانَهُ فَلْیَنْضِحْهُ بِالْمَاءِ.
ص: 61
وَ فِی الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ (1) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ ثَوْبَهُ جَنَابَةٌ أَوْ دَمٌ قَالَ إِنْ کَانَ عَلِمَ أَنَّهُ أَصَابَ ثَوْبَهُ جَنَابَةٌ قَبْلَ أَنْ یُصَلِّیَ ثُمَّ صَلَّی فِیهِ وَ لَمْ یَغْسِلْهُ فَعَلَیْهِ أَنْ یُعِیدَ مَا صَلَّی وَ إِنْ کَانَ یَرَی أَنَّهُ أَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَنَظَرَ فَلَمْ یَرَ شَیْئاً أَجْزَأَهُ أَنْ یَنْضِحَهُ بِالْمَاءِ.
السادس الفأرة الرطبة ذکرها العلامة فی المنتهی و النهایة و الشهید فی الذکری و استند إلی هذه الروایة.
و قال صاحب المعالم مورد النضح فی هذا الخبر کما تری هو ما لا یری من أثر الفأرة الرطبة فی الثوب و أما ما یری منه فالحکم فیه الغسل وجوبا أو استحبابا علی الخلاف السابق و وقع فی کلام جماعة إطلاق القول بالنضح من الفأرة الرطبة تبعا لعبارة العلامة فی النهایة و لیس بجید و قد صرح فی المنتهی بما قلناه فقال و منها الفأرة إذا لاقت الثوب و هی رطبة و لم یر الموضع.
السابع وقوع الثوب علی الکلب المیت یابسا ذکره الشهید فی الذکری لما مر من روایة علی بن جعفر و هی فی الکتب المشهورة صحیحة(2).
الثامن المذی یصیب الثوب ذکره العلامة و الشهید قدس الله روحهما
لِصَحِیحَةِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام (3) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَذْیِ یُصِیبُ الثَّوْبَ فَقَالَ یَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ إِنْ شَاءَ وَ هِیَ مُصَرِّحَةٌ بِالاسْتِحْبَابِ.
التاسع بول الدواب و البغال و الحمیر ذکره العلامة و الشهید لِحَسَنَةِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (4) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبْوَالِ الدَّوَابِّ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ فَقَالَ اغْسِلْهُ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمْ مَکَانَهُ فَاغْسِلِ الثَّوْبَ کُلَّهُ فَإِنْ شَکَکْتَ فَانْضِحْهُ.
ص: 62
أقول:
الظاهر أنه مبنی علی نجاسة تلک الأبوال و النضح لمکان الشک کما مر فی الخامس.
العاشر بول البعیر و الشاة ذکرا فی النهایة و الذکری
لِرِوَایَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (1) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُصِیبُهُ أَبْوَالُ الْبَهَائِمِ أَ یَغْسِلُهُ أَمْ لَا قَالَ یَغْسِلُ بَوْلَ الْفَرَسِ وَ الْبَغْلِ وَ الْحِمَارِ وَ یَنْضِحُ بَوْلَ الْبَعِیرِ وَ الشَّاةِ.
الحادی عشر الثوب یصیبه عرق الجنب ذکره فی الکتابین و غیرهما
لِرِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ(2)
قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقَمِیصِ یَعْرَقُ فِیهِ الرَّجُلُ وَ هُوَ جُنُبٌ حَتَّی یَبْتَلَّ الْقَمِیصُ فَقَالَ لَا بَأْسَ وَ إِنْ أَحَبَّ أَنْ یَرُشَّهُ بِالْمَاءِ فَلْیَفْعَلْ.
و
لِرِوَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ(3)
قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ رَجُلٍ أَجْنَبَ فِی ثَوْبِهِ فَیَعْرَقُ فِیهِ قَالَ لَا أَرَی بِهِ بَأْساً قَالَ إِنَّهُ یَعْرَقُ حَتَّی لَوْ شَاءَ أَنْ یَعْصِرَهُ عَصَرَهُ قَالَ فَقَطَّبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی وَجْهِ الرَّجُلِ فَقَالَ إِنْ أَبَیْتُمْ فَشَیْ ءٌ مِنْ مَاءٍ فَانْضِحْهُ بِهِ.
و هما یدلان علی استحباب الرش و إن احتمل الأخیر الإباحة مماشاة للسائل حیث فهم علیه السلام عنه المیل إلی التنزه عن العرق و هذا الاحتمال فی الأول أبعد.
الثانی عشر ذو الجرح فی المقعدة یجد الصفرة بعد الاستنجاء ذکره الشهید فی الذکری لما.
رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْبَزَنْطِیِ (4) قَالَ: سَأَلَ الرِّضَا علیه السلام
ص: 63
رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ إِنَّ لِی جُرْحاً فِی مَقْعَدَتِی فَأَتَوَضَّأُ وَ أَسْتَنْجِی ثُمَّ أَجِدُ بَعْدَ ذَلِکَ النَّدَی الصُّفْرَةَ مِنَ الْمَقْعَدَةِ أَ فَأُعِیدُ الْوُضُوءَ فَقَالَ وَ قَدْ أَنْقَیْتَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ لَا وَ لَکِنْ رُشَّهُ بِالْمَاءِ وَ لَا تُعِدِ الْوُضُوءَ وَ رَوَاهُ بِطَرِیقٍ آخَرَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام.
أقول:
سیأتی النضح و الرش فی کثیر من أمکنة الصلاة فی مواضعها لم نذکرها هاهنا حذرا من التکرار.
تتمیم قال العلامة فی النهایة مراتب إیراد الماء ثلاثة النضح المجرد و مع الغلبة و مع الجریان قال و لا حاجة فی الرش إلی الدرجة الثالثة قطعا و هل یحتاج إلی الثانیة الأقرب ذلک ثم قال و یفترق الرش و الغسل بالسیلان و التقاطر قال فی المعالم فی جعله الرش مغایرا للنضح نظر إذ المستفاد من کلام أهل اللغة ترادفهما و العرف إن لم یوافقهم فلیس بمخالف لهم فلا نعلم الفرق الذی استقربه من أین أخذه مع أنه فی غیر النهایة کثیرا ما یستدل علی الرش بما ورد بلفظ النضح و بالعکس بل الظاهر من کلامهم و کلامه فی غیره ترادف الصب و الرش و النضح.
تذنیب عزی العلامة فی المختلف إلی ابن حمزة إیجاب مسح البدن بالتراب إذا أصابه الکلب و الخنزیر أو الکافر بغیر رطوبة و قال الشیخ فی النهایة و إن مس الإنسان بیده کلبا أو خنزیرا أو ثعلبا أو أرنبا أو فأرة أو وزغة أو صافح ذمیا أو ناصبا معلنا بعداوة آل محمد صلی الله علیه و آله وجب غسل یده إن کان رطبا و إن کان یابسا مسحه بالتراب.
و قال المفید و إن مس جسد الإنسان کلب أو خنزیر أو فأرة أو وزغة و کان یابسا مسحه بالتراب ثم قال و إذا صافح الکافر و لم یکن فی یده رطوبة
ص: 64
مسحها ببعض الحیطان أو التراب.
و قال الشیخ فی المبسوط کل نجاسة أصابت الثوب أو البدن و کانت یابسة لا یجب غسلها و إنما یستحب مسح الید بالتراب أو نضح الثوب (1)
و لا نعرف للمسح بالتراب وجوبا أو استحبابا وجها کما اعترف به کثیر من المحققین و قد ذکر العلامة فی المنتهی استحبابه من ملاقاة البدن للکلب أو الخنزیر بالیبوسة بعد حکمه بوجوب الغسل مع کون الملاقاة برطوبة ثم ذکر الحجة علی إیجاب الغسل و قال بعد ذلک أما مسح الجسد فشی ء ذکره بعض الأصحاب و لم یثبت.
ص: 65
**[ترجمه]ظاهر روایت، نجاست موش است و حمل شستن و خیس کردن لباس، بر اساس رأی مشهور، بنا بر استحباب است .
فایده:
بدان که اصحاب مواردی را برای پاشیدن آب ذکر کردهاند: اول: ادرار کودک شیرخوار که واجب است. دوم: تماس با سگ که بدنش خشک باشد، که چنانچه دانستی، بنا به رأی مشهور، مستحب و بنا به برخی اقوال، واجب است.
سوم: تماس با خوک که جسمش خشک باشد، چنان که بیان شد، بنا بر استحباب یا وجوب، چنان که گذاشت. چهارم: علامه در مختلف، از ابن حمزه، وجوب پاشیدن آب بر لباس را در برخورد با کافر، در حالت خشکی، روایت کرده و سپس آن را به استحباب نزدیک تر دانسته است.
شیخ در نهایه گفته است: اگر سگ، خوک، روباه، خرگوش، موش یا قورباغه که جسمش خشک باشد، با لباس انسان برخورد کند، باید بر موضع آب پاشیده شود و اگر موضع مشخص نباشد، بر کل لباس آب پاشیده شود. شیخ مفید در مقنعه گفته است: اگر سگ یا خوکی که خشک باشند، با لباس انسان برخورد کنند، باید بر موضع تماس آب پاشید، و حکم موش و سوسمار هم همین است. سلار در رساله خود به وجوب پاشیدن آب بر لباس در اثر تماس با سگ، خوک، موش، سوسمار و بدن کافر در حالت خشکی، تصریح کرده است و محقق حلی در معتبر نقل کرده است: شیخ در مبسوط گفته است: هر نجاست خشکی که با لباس برخورد کند، شستنش واجب نیست، فقط مستحب است که بر آن آب پاشیده شود.
در معالم گفته است: تنها دلیلی که برای حکم به وجوب و استحباب، در غیر سگ و خوک می دانیم، روایتی است که شیخ در صحیح از علی بن جعفر روایت کرده است و این روایت - . التهذیب 1: 74 -
و نیز روایت شیخ از حلبی در صحیح - . التهذیب1: 239 -
را ذکر کرده که گفته است: از امام صادق علیه السلام در خصوص نماز در لباس مجوس پرسیدم، فرمود: آب برآن پاشیده شود.
سپس گفته است: این روایت، برخلاف ادعای آنها، تنها به عنوان دلیل برخی حالتهای تماس با کافر، در صورت خشک بودن و نه به طور مطلق، صحیح می باشد. سپس دستور به پاشیدن آب، قطعا به خاطر وجود معارضی که دلالت بر نفی وجوب میکند، حمل بر استحباب می شود، همچون صحیح - . التهذیب 1: 239 -
معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام که از ایشان سؤال شد: آیا میتوان لباس سابری (نوعی زره) که شخص مجوس آن را درست میکندرا بپوشم و بدون اینکه آن را بشویم، در آن نماز بگزارم؟ فرمود: آری.
پنجم: دو شیخ در مقنعه و نهایه، زمانی که در نجاست لباس شک پدید آید، پاشیدن آب را ذکر کردهاند و عبارت نهایه به صراحت بر استحباب دلالت دارد. اما عبارت مقنعه، مطلق میباشد، چنان که گفته است: «زمانی که انسان گمان کند به لباسش نجاستی رسیده و یقین نداشته باشد، بر آن آب بپاشد». علامه در منتهی و نهایه صریحا به استحباب حکم کردهاند، اما او از این حکم - بر خلاف مقنعه که تعبیر به «رشّ» کرده - تعبیر به «نضح» کرده است.
سلّار زمان حصول گمان و عدم تیقن از نجاست لباس، پاشیدن - رش - آب را واجب دانسته و آنچه در روایات هم آمده، پاشیدن آب - نضح - به هنگام شک، در تماس با برخی نجاسات است.
شیخ در روایتی صحیح از عبدالرحمن بن حجاج - . التهذیب 1: 119 -
روایت کرده است که از امام موسی بن جعفر علیه السلام در مورد مردی سؤال کردم که شب ادرار میکند و گمان میکند ادرار به لباسش برخورد کرده، اما یقین ندارد، آیا زمانی که بول کرده و بدن خود را خشک نکرده است، بر آلت خود آب بریزد، کفایت میکند؟ فرمود: قسمتی را که مشخص است ادرار به آن رسیده، بشوید و بر قسمتی از لباس یا بدنش که شک دارد، آب بپاشد و قبل از وضو خشک کند.
در روایتی حسن، - . التهذیب1: 71 و199 - حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: اگر شخص محتلم شود و به لباسش منی برسد، باید آن قسمت را بشوید، ولی چنانچه گمان کند از منی به او رسیده و یقین نداشته و محلش را ندیده باشد، باید با آب بر آن بپاشد - آن را آب بکشد -.
در روایتی حسن - . التهذیب1: 239 -
عبدالله بن سنان نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درمورد شخصی که جنابت یا خون به لباسش برخورد کرده، سؤال کردم، فرمود: اگر قبل از نماز دانست که جنابت به لباسش رسیده و سپس به نماز ایستاد و آن را نشست، باید نمازش را دوباره به جا آورد؛ و اگر فکر میکرد، چیزی از جنابت به او رسیده، اما وقتی نگاه انداخت، چیزی ندید، همین مقدار که بر آن آب بریزد کفایت میکند.
ششم: موش خیس، که علامه در منتهی و نهایه و شهید در ذکری بیان کردهاند و به این روایت استناد کرده است.
صاحب معالم گفته است: مورد آب کشیدن، در این روایت چنانچه مشخص است، مربوط به زمانی است که از موش خیس اثری بر لباس دیده نشود، اما در صورت دیده شدن، حکم به وجوب یا استحباب شستن – بر اساس اختلاف سابق - است. در کلام گروهی، به تبعیت از عبارت علامه در نهایه در خصوص موش خیس، حکم به مطلق آب کشیدن دیده میشود واین درست نیست. علامه حلی در منتهی به آنچه گفتیم تصریح کرده و گفته است: از جمله آن زمانی است که موش خیس با لباس برخورد کند و موضع تماس را نبیند.
هفتم: افتادن لباس بر سگ مردهای است که جسمش خشک باشد، که شهید به خاطر روایت علی بن جعفر که در کتب مشهور، از جمله روایات صحیح آمده، آن را در ذکری بیان کرده است. - . التهذیب 1: 78 -
هشتم: مذی که با لباس برخورد میکند، که علامه و شهید - قدس الله روحهما - با روایت صحیح محمد بن مسلم، از یکی از دو امام باقر و صادق علیهما السلام ، آن را ذکر کردهاند. - . التهذیب 1: 76 و199 - گفته است: از ایشان در مورد مذی سؤال کردم که به لباس برخورد میکند، فرمود: اگر خواست آن را آب بکشد، که این روایت بر استحباب تصریح میکند.
نهم: ادرار چهارپایان، قاطر والاغ است که علامه و شهید از حسنه محمد بن مسلم - . التهذیب 1: 195 -
نقل کردهاند که وی گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد ادرار چهارپایان، قاطر والاغ سؤال کردم، ایشان فرمود: آن را بشوی و اگر مکانش را ندانستی، کل لباس را بشوی وچنانچه شک داشتی، بر آن آب بریز.
میگویم: ظاهر روایت مبتنی بر نجاست آن ادرارها و ریختن آب در مکان شک است چنانچه در مورد پنجم گذشت.
دهم: ادرار شتر و گوسفند است که دو شیخ در نهایه و ذکری با توجه به روایت عبدالرحمن بن ابی عبدالله - . التهذیب 1: 70 -
ذکر کردهاند. عبدالرحمن نقل کرده که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که ادرار چهارپایان به او می ریزد، آیا آن را بشوید یا خیر؟ فرمود: ادرار اسب، قاطر و الاغ باید شسته شود و ادرار شتر و گوسفند، بر آن آب ریخته شود.
یازدهم: لباسی که عرق جنب به آن میریزد، که وی در هر دو کتاب و غیر آن، آن را بر اساس روایت ابوبصیر - . التهذیب 1: 76 - ذکر کرده که وی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد پیراهنی سؤال کردم که مرد در حالت جنب در آن عرق میکند تا بدان جا که لباسش خیس میشود، فرمود: اشکالی ندارد و اگر دوست داشت بر آن آب بریزد، این کار را انجام دهد. علی بن ابی حمزه - . الکافی3: 52، التهذیب1: 76 -
نقل کرده، در حالی که در محضر امام صادق علیه السلام بودم، از ایشان در مورد شخص جنبی که در لباسش عرق میکند، سؤال کردند. امام فرمود: در آن اشکالی نمیبینم. سائل گفت: تا آن حد عرق می کند که اگر بخواهد آب لباسش را بچکاند، قابل چکاندن است. امام صادق علیه السلام در مقابل آن شخص چهره درهم کشید و فرمود: اگر کراهت داشتی، مقداری آب بر آن بریز .
آن دو روایت، بر استحباب ریختن آب بر آن دلالت میکنند، هرچند روایت اخیر، احتمال مباح بودن را از روی مماشات و همراهی با فرد سائل میرساند و امام علیه السلام از کلام وی، میل به دوری از عرق را فهمید، که این احتمال در روایت اول، دورتر - ابعد - است.
دوازدهم: فردی که مقعدش زخمی است و بعد از استنجاء، زردی میبیند. شهید در ذکری بر اساس آنچه که کلینی در صحیح از بزنطی - . الکافی3: 19 و20 -
نقل کرده، آورده: در حالی که در محضر امام رضا علیه السلام بودم، فردی از ایشان سؤال کرد: در مقعدم زخم هست، وضو میگیرم و استنجاء میکنم، سپس مایع زرد رنگی را در مقعد میبینم، آیا دوباره وضو بگیرم؟ فرمود: آیا پاک کردهای؟ گفت: آری. فرمود: خیر، اما بر آن آب بریز ودوباره وضو نگیر.
این روایت را به شکل دیگری از صفوان و او نیز از امام رضا علیه السلام نقل کرده است.
مولف:
بحث ریختن و پاشیدن آب، در بسیاری از مکانهای مربوط به نماز، در جای خود خواهدآمد و در اینجا برای خودداری از تکرار، ذکر نکردیم.
تتمّه
علامه در نهایه گفته: مراتب ایراد - وارد کردن - آب، سه تاست: صرف خیس کردن، خیسی همراه با غلبه و همراه با جریان آب. گفت: در آب ریختن، قطعا نیازی به مرتبه سوم نیست، اما آیا به مرتبه دوم نیاز است؟ نزدیکتر به صواب، همین است. سپس گفته است: میان آب پاشیدن، شستن با سیلان و تقاطر، تفاوت موجود است. در معالم گفته: در این که رشّ را مغایر با نضح قرار داده، نظر و تأمل است، زیرا بر اساس آنچه از کلام اهل زبان برداشت میشود، مترادف بودن آنهاست و عرف نیز اگر با آنها موافق نباشد، مخالف نیست؛ ازین رو نمیدانیم تفاوتی که آن را قریب دانسته را از کجا برگرفته؟ با وجود اینکه در بسیاری از موارد، به جز نهایه، با لفظ نضح به رش استدلال میکند و برعکس، بلکه بر اساس ظاهر کلامشان و کلام علامه به جز در نهایه، مترادف بودن صب، رش و نضح بر میآید .
تکمیل
علامه در مختلف، وجوب مسح بدن با خاک را هنگام تماس با سگ، خوک و کافر، بدون رطوبت، به ابن حمزه نسبت داده است. شیخ در نهایه گفته: اگر انسان بر سگ، خوک، روباه، خرگوش، موش یا سوسمار دست بکشد، یا با فردی از اهل ذمه که دشمنی با خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را آشکار کرده، دست دهد، در صورت خیسی، شستن دست واجب و چنانچه خشک باشد، آن را خاک مال کند.
مفید گفته است: اگر سگ، خوک، موش یا سوسمار، در حالی که خشک باشند، با بدن انسان برخورد کنند، باید خاک مال شود. سپس گفته است: اگر با کافر، در حالی که دستش تر نباشد، دست دهد، باید دستش را به خشت دیوار یا خاک بمالد. شیخ در مبسوط گفته است: هر نجاستی که با بدن یا لباس، تماس پیدا کند و خشک باشد، شستنش واجب نیست، بلکه کشیدن دست بر خاک یا خیس کردن لباس مستحب است. - . المبسوط1: 38 چاپ جدید - و با وجود آنکه بسیاری از محققان اذعان داشتهاند، برای وجوب یا استحباب خاک مال کردن، وجهی نمیبینیم. علامه در منتهی، در صورت تماس با سگ یا خوک در حال رطوبت، حکم به وجوب شستن و در حالت خشکی، حکم به استحباب آن داده است. سپس دلیل وجوب شستن را بیان کرده و پس از آن آورده: اما مسح بدن به خاک، مسأله ای است که برخی اصحاب ذکر کردهاند، اما ثابت نشده است .
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قَالَ: الْمُسُوخُ ثَلَاثَةَ عَشَرَ الْفِیلُ وَ الدُّبُّ وَ الْأَرْنَبُ وَ الْعَقْرَبُ وَ الضَّبُّ وَ الْعَنْکَبُوتُ وَ الدُّعْمُوصُ وَ الْجِرِّیُّ وَ الْوَطْوَاطُ وَ الْقِرْدُ وَ الْخِنْزِیرُ وَ الزُّهَرَةُ وَ سُهَیْلٌ قِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ سَبَبُ مَسْخِ هَؤُلَاءِ قَالَ أَمَّا الْفِیلُ فَکَانَ رَجُلًا جَبَّاراً لُوطِیّاً لَا یَدَعُ رَطْباً وَ لَا یَابِساً وَ أَمَّا الدُّبُّ فَکَانَ رَجُلًا مُؤَنَّثاً یَدْعُو الرِّجَالَ إِلَی نَفْسِهِ وَ أَمَّا الْأَرْنَبُ فَکَانَتِ امْرَأَةً قَذِرَةً لَا تَغْتَسِلُ مِنْ حَیْضٍ وَ لَا غَیْرِ ذَلِکَ وَ أَمَّا الْعَقْرَبُ فَکَانَ رَجُلًا هَمَّازاً لَا یَسْلَمُ مِنْهُ أَحَدٌ وَ أَمَّا الضَّبُّ فَکَانَ رَجُلًا أَعْرَابِیّاً یَسْرِقُ الْحَاجَّ بِمِحْجَنِهِ (1)
وَ أَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَکَانَتِ امْرَأَةً سَحَرَتْ زَوْجَهَا وَ أَمَّا الدُّعْمُوصُ فَکَانَ رَجُلًا نَمَّاماً یَقْطَعُ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ وَ أَمَّا الْجِرِّیُّ فَکَانَ رَجُلًا دَیُّوثاً یَجْلِبُ الرِّجَالَ عَلَی حَلَائِلِهِ وَ أَمَّا الْوَطْوَاطُ فَکَانَ رَجُلًا سَارِقاً یَسْرِقُ الرُّطَبَ مِنْ رُءُوسِ النَّخْلِ وَ أَمَّا الْقِرَدَةُ فَالْیَهُودُ اعْتَدَوْا فِی السَّبْتِ وَ أَمَّا الْخَنَازِیرُ فَالنَّصَارَی حِینَ سَأَلُوا الْمَائِدَةَ فَکَانُوا بَعْدَ نُزُولِهَا أَشَدَّ مَا کَانُوا تَکْذِیباً وَ أَمَّا سُهَیْلٌ فَکَانَ رَجُلًا عَشَّاراً بِالْیَمَنِ وَ أَمَّا الزُّهَرَةُ فَإِنَّهَا کَانَتِ امْرَأَةً تُسَمَّی نَاهِیدَ وَ هِیَ الَّتِی تَقُولُ النَّاسُ إِنَّهُ افْتَتَنَ بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ (2).
**[ترجمه]العلل : علی بن جعفر از برادر خویش موسی و ایشان نیز از پدر خود امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود : حیوانات مسخ شده، سیزده حیوانند: فیل، خرس، خرگوش، عقرب، سوسمار، عنکبوت، کرم سیاه، مارماهی، خفاش، میمون، خوک، زهره و سهیل [نام دو حیوان دریایی است]. پرسید: ای پسر رسول خدا، علت مسخ این حیوانات چه بوده است؟ فرمود: فیل، مردی زورگو و همجنس باز بود که هیچ تر و خشکی را رها نمیکرد. خرس مردی زن صفت بود که مردان را به سوی خود فرا میخواند. خرگوش زنی ناپاک بود که غسل حیض و غیره نمیکرد. عقرب مرد بدزبانی بود که هیچ کس از نیش زبانش آسوده نبود. سوسمار مرد بادیه نشینی بود که با چنگک خود اموال حجاج را میربود. عنکبوت، زنی بود که خانوادهاش را جادو کرده بود. کرم سیاه، مرد سخن چینی بود که میان دوستان جدایی می انداخت. مارماهی، مردی بیغیرت بود که همسرش را در اختیار دیگر مردان میگذاشت. خفاش دزدی بود که خرماها را از سر درختان نخل میربود. میمون، یهود بودند که در شنبه تعدی کردند. خوکها عدهای نصرانی بودند که از خداوند خواستند تا غذای آسمانی بر آنها بفرستد و با این که خواستهشان عملی شد، بر کفر خود افزودند. سهیل مردی گمرکچی - باجگیر- در یمن بود. زهره، زنی بود که ناهید نام داشت و چنانچه مردم میگویند، هاروت و ماروت را فریفت. - . علل الشرائع 2: 172 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً فِی الْعِلَلِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ
ص: 66
إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ زَعْلَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: الْمُسُوخُ اثْنَا عَشَرَ صِنْفاً وَ ذَکَرَ فِیهِ الزُّنْبُورَ وَ تَرَکَ الْعَنْکَبُوتَ وَ الدُّعْمُوصَ (1).
**[ترجمه]همچنین درکتاب العلل، محمد بن حسن زعلان از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: حیوانات مسخ شده، دوازده تا هستند و به جای عنکبوت و کرم سیاه، از زنبور نام برده است. - . علل الشرائع 2: 171 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً فِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ- عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَ ذَکَرَ فِیهِ الْخُفَّاشَ وَ الْفَأْرَةَ وَ الْبَعُوضَ وَ الْقَمْلَةَ وَ الْوَزَغَ وَ الْعَنْقَاءَ(2).
**[ترجمه]در همین کتاب، محمد بن سلیمان دیلمی نقل کرده است که امام رضا علیه السلام، خفاش، موش، پشه، شپش، قورباغه و سیمرغ را هم در زمره حیوانات مسخ شده بر شمرده است. - . المصدر 2: 172 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً فِیهِ، وَ فِی الْمَجَالِسِ (3)، عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُغِیرَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: الْمُسُوخُ مِنْ بَنِی آدَمَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ صِنْفاً مِنْهُمُ الْقِرَدَةُ وَ الْخَنَازِیرُ وَ الْخُفَّاشُ وَ الضَّبُّ وَ الدُّبُّ وَ الْفِیلُ وَ الدُّعْمُوصُ وَ الْجِرِّیثُ وَ الْعَقْرَبُ وَ سُهَیْلٌ وَ قُنْفُذٌ وَ الزُّهَرَةُ وَ الْعَنْکَبُوتُ (4).
**[ترجمه]العلل و المجالس: مغیره از امام صادق و ایشان از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که فرمود: حیواناتی که از صورت آدمیزاد برگشتهاند، سیزده عددند، و از جمله آنها، میمون، خوک، خفاش، سوسمار، خرس، فیل، کرم سیاه، مارماهی، عقرب، سهیل، جوجهتیغی، زهره و عنکبوت هستند. - . خصال 2: 88 -
**[ترجمه]
وَ فِی الْبَصَائِرِ(5)، وَ الْإِخْتِصَاصِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ کَرَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْوَزَغِ فَقَالَ هُوَ رِجْسٌ وَ هُوَ مَسْخٌ فَإِذَا قَتَلْتَهُ فَاغْتَسِلْ (6).
**[ترجمه]البصائر - . بصائر الدرجات: 103، چاپ سنگی، 353 چاپ تبریز، الکافی 8: 232 - و
الاختصاص: عبدالله بن طلحه نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد قورباغه پرسیدم، فرمود: آن نجس و مسخ شده است و اگر آن را کشتی، غسل کن. - . علل الشرائع 2: 173 -
**[ترجمه]
قد مرت أخبار المسوخ مفصلا مع أحکامها و أحوالها فی کتاب السماء و العالم.
و اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی أسئار ما عدا الخنزیر من أنواع المسوخ
ص: 67
فذهب الشیخ إلی نجاستها و هو المحکی عن ابن الجنید و سلار و ابن حمزة و الأشهر و الأظهر الطهارة و استوجه المحقق فیها الکراهة خروجا من خلاف من قال بالنجاسة.
و أما الجلال فهو المغتذی بعذرة الإنسان محضا إلی أن نبت علیه لحمه و اشتد عظمه بحیث یسمی فی العرف جلالا قبل أن یستبرأ بما یزیل الجلل و آکل الجیف من الطیور أی ما من شأنه ذلک فالمشهور کراهة سؤرهما مع خلو موضع الملاقاة من عین النجاسة و الشیخ فی المبسوط منع من سؤر آکل الجیف و فی النهایة من سؤر الجلال و ربما یناقش فی الکراهة أیضا و هو فی
محله و أطلق العلامة و غیره کراهة سؤر الدجاج و علل بعدم انفکاک منقارها غالبا من النجاسة و حکی فی المعتبر عن الشیخ فی المبسوط أنه قال یکره سؤر الدجاج علی کل حال.
فائدة مهمة قال العلامة فی النهایة لو تنجس فم الهرة بسبب کأکل فأرة و شبهه ثم ولغت فی ماء قلیل و نحن نتیقن نجاسة فمها فالأقوی النجاسة لأنه ماء قلیل لاقی نجاسة و الاحتراز یعسر عن مطلق الولوغ لا عن الولوغ بعد تیقن نجاسة الفم و لو غابت عن العین و احتمل ولوغها فی ماء کثیر أو جار لم ینجس لأن الإناء معلوم الطهارة فلا حکم بنجاسته بالشک.
قیل و هذا الکلام مشکل لأنا إما أن نکتفی فی طهر فمها بمجرد زوال عین النجاسة أو نعتبر فیه ما یعتبر فی تطهیر المتنجسات من الطرق المعهودة شرعا فعلی الأول لا حاجة إلی اشتراط غیبتها و علی الثانی و هو الذی یظهر من کلامه المیل إلیه ینبغی أن لا یکتفی بمجرد الاحتمال لا سیما مع بعده بل یتوقف الحکم بالطهارة علی العلم بوجود سببها کغیره.
و الظاهر أن الضرورة قاضیة بعدم اعتبار ذلک شرعا و عموم الأخبار یدل
ص: 68
علی خلافه فإن إطلاق الحکم بطهارة سؤر الهر فیها من دون الاشتراط بشی ء مع کون الغالب فیه عدم الانفکاک من أمثال هذه الملاقاة دلیل علی عدم اعتبار أمر آخر غیر ذهاب العین و لو فرضنا عدم دلالة الأخبار علی العموم فلا ریب أن الحکم بتوقف الطهارة فی مثلها علی التطهیر المعهود شرعا منفی قطعا و الواسطة بین ذلک و بین زوال العین یتوقف علی الدلیل و لا دلیل.
و قد اکتفی فی المنتهی بزوال العین عن فمها فقال بعد أن ذکر کراهة سؤر آکل الجیف و بین وجهه و هکذا سؤر الهرة و إن أکلت المیتة و شربت قل الماء أو کثر غابت عن العین أو لم تغب لعموم الأحادیث المبیحة و حکی ما ذکره فی النهایة عن بعض أهل الخلاف.
و قال الشیخ فی الخلاف إذا أکلت الهرة فأرة ثم شربت من الإناء فلا بأس بالوضوء من سؤرها و حکی عن بعض العامة أنه قال إن شربت قبل أن تغیب عن العین لا یجوز الوضوء به ثم قال الشیخ و الذی یدل علی ما قلناه إجماع الفرقة علی أن سؤر الهرة طاهر و لم یفصلوا انتهی.
و بالجملة مقتضی الأخبار المتضمنة لنفی البأس عن سؤر الهرة و غیرها من السباع طهارتها بمجرد زوال العین لأنها لا تکاد تنفک عن النجاسات خصوصا الهرة فإن العلم بمباشرتها للنجاسة متحقق فی أکثر الأوقات و لو لا ذلک للزم صرف اللفظ الظاهر إلی الفرد النادر بل تأخیر البیان عن وقت الحاجة کما ذکره بعض المحققین.
و قد قطع جمع من المتأخرین بطهارة الحیوان غیر الآدمی بمجرد زوال العین و هو حسن للأصل و عدم ثبوت التعبد بغسل النجاسة عنه و لا یعتبر فیه الغیبة و أما الآدمی فقد قیل إنه یحکم بطهارته بغیبته زمانا یمکن فیه إزالة النجاسة و استشکله بعض المحققین و قال الأصح عدم الحکم بطهارته بذلک إلا مع تلبسه بما یشترط فیه الطهارة عنده علی تردد فی ذلک أیضا و الله یعلم.
ص: 69
**[ترجمه]اخبار مربوط به حیوانات مسخ شده، با احکام و احوال آنها، به طور مفصل در کتاب «السماء و العالم» گذشت. - . اختصاص: 301 -
بدان که اصحاب در نیم خورده حیوانات مسخ شده، جز خوک اختلاف ورزیدهاند، شیخ به نجاستش معتقد است و این از ابن جنید، سلار و ابن حمزه نیز نقل شده و مشهورتر و ظاهرتر، طهارت است. محقق در عدم مخالفت با کسانی که قائل به نجاست هستند، نظر به کراهت دارد .
اما «جلال»، حیوانی است که تا زمانی که گوشت بر بدنش بروید و استخوانش قوی گردد، فقط از مدفوع انسان تغذیه میکند و به همین دلیل در عرف، قبل از اینکه او را از خوردن نجاست بازدارند، به طوری که جلل را از بین برد، آن را «جلاّل» [نجاستخوار] نام مینهند، و پرندگان لاشخوار یعنی پرندگانی که معمولاً مردار بخورند، که نظر مشهور، کراهت نیم خورده آن دو، با پاک کردن موضع برخورد با عین نجاست است. شیخ در مبسوط، از نیم خورده لاشهخوار و در کتاب نهایه از نیم خورده جلال - نجاستخوار - منع کرده و چه بسا در مورد کراهت آن مناقشه شود که جا دارد. علامه و دیگران، نیم خورده مرغ را به طور مطلق مکروه دانستهاند و این دلیل را آوردهاند که منقارش غالبا از نجاست پاک نمیشود. در معتبر نقل شده که شیخ در مبسوط گفته: در هر شرایطی، نیم خورده مرغ مکروه است.
نکته مهم
علامه در نهایه گفته است: اگر دهان گربه به علتی مانند خوردن موش و مانند آن نجس شود، سپس در آب قلیل زبان بزند و ما از نجاست دهانش یقین حاصل کنیم، نظر اقوی نجاست است، چرا که آن آبی قلیل است که با نجاست تماس پیدا کرده است. احتراز از مطلق ولوغ و نه از خود آن، بعد از یقین به نجاست دهان مشکل است و اگر از مقابل چشم پنهان شود و احتمال ولوغ آن در آب کثیر یا جاری باشد، دیگر نجس نیست، چرا که ظرف معلوم الطهاره است و نمی توان با شک، حکم به نجاست آن داد. گفته شده: این سخن، دارای اشکال است، چرا که ما یا در پاکی دهانش به صرف برطرف شدن عین نجاست اکتفا میکنیم، یا روشهای شرعی معمول در تطهیر متنجسات را در نظر میگیریم که در صورت اول، به شرط غیبت گربه، نیازی نیست و در صورت دوم - که از ظاهر کلام به نظر میرسد، علامه بدان گرایش دارد – شایسته است که به مجرد احتمال، به ویژه با وجود بعید بودن آن اکتفا نشود، بلکه حکم به طهارت همچون غیر آن، منوط به علم به سبب طهارت میباشد.
ظاهر این است که ضرورت، شرعا به عدم اعتبار آن حکم میکند، و عموم روایات بر خلاف آن دلالت دارد؛ چرا که اطلاق حکم مبنی بر طهارت نیم خورده گربه، بدون شرط کردن به چیزی، با وجود این که غالب در آن، عدم انفکاک از چنین تماسهایی میباشد، دلیلی بر عدم اعتبار امری دیگر جز غائب شدن از چشم است، و اگر فرض کنیم که دلالت اخبار افاده عموم نمیکند، شکی نیست که حکم بر توقف طهارت در چنین مواردی، بر تطهیری است که از نظر شرع شناخته شده باشد که در اینجا قطعا منتفی است و واسطه میان آن و زدوده شدن عین نجاست، بر دلیل منوط است و هیچ دلیلی موجود نیست.
علامه در منتهی، به زدوده شدن عین نجاست از دهان گربه بسنده کرده است و بعد از بیان کراهت نیم خورده مردار خوار و تبیین وجه آن گفته است: نیم خورده گربه هم، هر چند مردار بخورد و آب بنوشد، خواه آب قلیل باشد یا کثیر، خواه از دیده پنهان شود یا نه، با توجه به اکثر احادیث مبیحه، همین حکم را دارد و آنچه را از برخی مخالفان در نهایه ذکر کرده، نقل کرده است.
شیخ در خلاف گفته است: اگر گربه موشی بخورد، سپس از ظرفی آب بنوشد، وضو گرفتن از بقیه آب آن اشکالی ندارد. از بعضی از عامه نقل شده که وی گفته است: اگر قبل از پنهان شدن از چشم، آب بنوشد، وضو با آن جایز نیست. سپس شیخ گفته است: آنچه که بر گفته ما دلالت دارد، اجماع فرقه - امامیه - است، بر این که نیم خورده گربه پاک است و تفصیل ندادهاند. پایان کلام. به طور کلی روایاتی که متضمن نفی ایراد نیم خورده گربه و دیگر درندگان است، به مجرد از بین رفتن عین نجاست، اقتضای طهارت میکند، چرا که تقریبا همه، به ویژه گربه، از نجاست پاک نیستند، و علم به مباشرت آن با نجاست، در بیشتر اوقات محقق است، اگر این گونه نبود، منصرف کردن لفظ ظاهر به فرد نادر لازم میآمد، بلکه چنان که برخی از محققان ذکر کردهاند، تاخیر بیان از زمان حاجت لازم میآمد.
گروهی از متأخرین به طهارت حیوان، غیر از انسان، به مجرد از بین رفتن عین نجاست، نظر قطعی دادهاند که بنا به اصل و عدم ثبوت تعبد به شستن نجاست از آن، رأیی نیکوست و پنهان شدن از چشم در آن معتبر نیست؛ اما انسان، گفته شده: اگر برای مدتی که ممکن است در آن، نجاست زدوده شود، از چشم پنهان شود، حکم به طهارت او داده میشود. عده ای از محققین اشکال کرده و گفتهاند: نظر صحیحتر این است که جز با تلبس او به آنچه که نزد او طهارت در آن شرط است، حکم به طهارتش داده نمیشود که در آن نیز تردید است، و خداوند عالم است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ(1)، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعَظَایَةِ وَ الْحَیَّةِ وَ الْوَزَغَةِ تَقَعُ فِی الْمَاءِ فَلَا تَمُوتُ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْعَقْرَبِ وَ الْخُنْفَسَاءِ وَ أَشْبَاهِهِنَّ تَمُوتُ فِی الْجَرَّةِ أَوِ الدَّنِّ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه] - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، 109 چاپ نجف - . قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است: از ایشان درباره سوسمار، مار و مارمولکی که در آب میافتد اما نمیمیرد، سؤال کردم که آیا وضو گرفتن با آن آب جهت ادای نماز صحیح است؟ فرمود: اشکالی ندارد.
و نقل کرده است که از ایشان پرسیدم، عقرب، سوسک سیاه و مانند آن در کوزه یا ظرف آب میمیرند، آیا از آن آب، وضو گرفته میشود؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . کتاب المسائل 10: 288 -
**[ترجمه]
قال فی القاموس العظایة دویبة کسام أبرص انتهی و لعله نوع من الوزغ و المشهور بین الأصحاب کراهة سؤر الوزغ و العقرب و ما ماتتا فیه و ربما قیل بالمنع أیضا و قال فی التذکرة إن الکراهة من حیث الطب لا لنجاسة الماء و فیه قوة و قال الشیخ فی النهایة لا یجوز استعمال ما وقع فیه الوزغ و إن خرج حیا و کذا قال الصدوق ره.
و أما الحیة فقال الشیخ فی النهایة و أتباعه بکراهة سؤرها و قیل بعدم الکراهة لهذه الروایة.
و أما عدم نجاسة الماء بموت الخنفساء و أشباهها مما لا نفس له أی الدم الذی یسیل من العرق فقال فی المعتبر إنه لا ینجس بالموت عند علمائنا أجمع و نحوه قال فی المنتهی.
**[ترجمه]در قاموس آمده: «عظایه» - چلپاسه - جانوری مثل مارمولک دیواری است. پایان کلام، و شاید نوعی وزغ باشد. میان اصحاب، نظر مشهور، کراهت نیم خورده سوسمار، عقرب و آنچه این دو در آن مردهاند، میباشد. عدهای هم نظر به منع نظر دادهاند. در تذکره گفته است: کراهت از جهت بهداشتی منظور است نه نجاست و این نظری قوی است و شیخ در نهایه گفته است: استفاده از آنچه مارمولک در آن افتاده، هر چند زنده خارج شود، جایز نیست. صدوق (ره) نیز بر همین رأی است. اما در مورد مار، شیخ و پیروانش در نهایه، به کراهت نیم خورده آن معتقدند و گفته شده: به خاطر این روایت، به عدم کراهت نظر دارند .
اما در مورد عدم نجاست آب، با مردن سوسک سیاه و مانند آن که خون از رگ آنها نمیجهد. در معتبر گفته است: به نظر تمامی علمای ما، آب با مردن اینها نجس نمیشود و مثل این سخن را در منتهی گفته است.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: إِنْ وَقَعَ الْمَاءَ وَزَغٌ أُهَرِیقَ ذَلِکَ الْمَاءُ وَ إِنْ وَقَعَ فِیهِ فَأْرَةٌ أَوْ حَیَّةٌ أُهَرِیقَ الْمَاءُ وَ إِنْ دَخَلَ فِیهِ حَیَّةٌ وَ خَرَجَتْ مِنْهُ صُبَّتْ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ ثَلَاثُ أَکُفٍ
ص: 70
وَ اسْتُعْمِلَ الْبَاقِی وَ قَلِیلُهُ وَ کَثِیرُهُ بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ إِنْ وَقَعَتْ فِیهِ عَقْرَبٌ أَوْ شَیْ ءٌ مِنَ الْخَنَافِسِ وَ بَنَاتُ وَرْدَانَ وَ الْجَرَادُ کُلُّ مَا لَیْسَ لَهُ دَمٌ فَلَا بَأْسَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ الْوُضُوءِ مِنْهُ مَاتَ أَوْ لَمْ یَمُتْ (1).
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر مارمولکی در آب بیفتد، آن آب ریخته شود. چنانچه موش یا ماری هم در آن بیفتد، ریخته شود. و اگر ماری در آن داخل شود و از آن بیرون آید، سه مشت آب، بیرون ریخته شود و بقیه آن استفاده گردد و حکم آب قلیل و کثیر یکسان است. اگر عقرب، سوسک، خر خاکی یا ملخ که هیچ یک خون ندارند، در آب بیفتند، خواه بمیرند یا نمیرند، استفاده و وضو گرفتن از آن اشکالی ندارد. - . فقه الرضا: 5 -
**[ترجمه]
لعل صب الأکف محمول علی الاستحباب لرفع استقذار النفس و أما تقلیل أثر السم فتأثیر مثل ذلک فیه محل تأمل و یحتمل أن یکون لمحض التعبد.
**[ترجمه]شاید ریختن آب به اندازه چند مشت که برای رفع آلودگی است، حمل بر استحباب شود، اما ریختن این اندازه از آب و کارهای مشابه آن برای تقلیل تأثیر سم، جای تأمل دارد و احتمال دارد که صِرفا برای تعبد باشد.
**[ترجمه]
وَ رَوَی هَذَا الْمَضْمُونَ الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (2)، عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ الْغَنَوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ وَ الْعَقْرَبِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ یَقَعُ فِی الْمَاءِ فَیَخْرُجُ حَیّاً هَلْ یُشْرَبُ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ وَ یُتَوَضَّأُ قَالَ یُسْکَبُ مِنْهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَلِیلُهُ وَ کَثِیرُهُ بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ یُشْرَبُ مِنْهُ وَ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ غَیْرَ الْوَزَغِ فَإِنَّهُ لَا یُنْتَفَعُ بِمَا یَقَعُ فِیهِ.
و قال فی حیاة الحیوان بنات وردان هی دویبة تتولد من الأماکن الندیة و أکثر ما تکون فی الحمامات و السقایات و منها الأسود و الأحمر و الأبیض و الأصهب و إذا تکونت تسافدت و باضت بیضا مستطیلا.
**[ترجمه]شیخ همین مضمون را در تهذیب - . التهذیب 1: 68، الاستبصار1: 13 -
از هارون بن حمزه غنوی روایت کرده که وی نقل کرده است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم، موش، عقرب و مانند آن در آب میافتد و زنده خارج میشود، آیا این آب قابل شرب و وضو گرفتن است؟ فرمود: سه بار از آن ریخته شود، سپس از آن نوشیده میشود یا وضو گرفته میشود و حکم آب قلیل و کثیر هر دو آن یکی است، به جز مارمولک که از آنچه در آن میافتد، استفاده نمیشود.
(در حیاة الحیوان گفته است: «بنات وردان»، جانداران کوچکی است که در جاهای مرطوب رشد میکند و بیشتر در حمامها و آبشخورها دیده میشود که برخی انواعش سیاه، برخی قرمز و برخی سفید و برخی سرخ گون است و پس از به وجود آمدن، جفت گیری کرده و تخم های مستطیل شکلی برجای میگذارند.)
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرُّویَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا لَا نَفْسَ لَهُ سَائِلَةً إِذَا مَاتَ فِی الْإِدَامِ فَلَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ (3).
ص: 71
**[ترجمه]نوادر الراوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است: امام علی علیه السلام فرمود: اگر جانداری که خون جهنده ندارد، در خورش بیفتد، خوردنش اشکالی ندارد. - . نوادر الراوندی:50 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فَضْلِ مَاءِ الْبَقَرَةِ وَ الشَّاةِ وَ الْبَعِیرِ أَ یُشْرَبُ مِنْهُ وَ یُتَوَضَّأُ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره نیم خورده آب گاو، گوسفند و شتر سؤال کردم که آیا نوشیدن و وضو گرفتن از آن درست است؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ: إِنْ شَرِبَ مِنَ الْمَاءِ دَابَّةٌ أَوْ حِمَارٌ أَوْ بَغْلٌ أَوْ شَاةٌ أَوْ بَقَرَةٌ فَلَا بَأْسَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ الْوُضُوءِ مِنْهُ مَا لَمْ یَقَعْ فِیهِ کَلْبٌ أَوْ وَزَغٌ أَوْ فَأْرَةٌ(2) وَ قَالَ سَأَلْتُ الْعَالِمَ علیه السلام عَمَّا یُخْرَجُ مِنْ مَنْخِرَیِ الدَّابَّةِ إِذَا نَخَرَتْ فَأَصَابَ ثَوْبَ الرَّجُلِ قَالَ لَا بَأْسَ لَیْسَ عَلَیْکَ أَنْ تَغْسِلَ (3).
**[ترجمه]فقه الرضا: گفته است: اگر جنبنده، الاغ، قاطر، گوسفند یا گاوی از آب نوشید، تا زمانی که سگ، مارمولک یا موشی در آن نیفتد، استفاده و وضو گرفتن از آن اشکالی ندارد. - . فقه الرضا: 5 -
و گفته است: از امام موسی بن جعفر علیه السلام در مورد آنچه از بینی جاندار به هنگام خر خر کردن خارج میشود و به لباس انسان برخورد کرده، سؤال کردم. فرمود: اشکال ندارد و لازم نیست آن را بشویی. - . فقه الرضا: 288 -
**[ترجمه]
فی القاموس نخر ینخر و ینخر نخیرا مد الصوت فی خیاشیمه و المنخر بفتح المیم و الخاء و بکسرهما و بضمهما و کمجلس و ملمول الأنف.
**[ترجمه]در قاموس آمده: «نخر ینخُرُ و ینخِر نخیراً» : صدا در بینیاش انداخت. و« مَنخَر، مِنخِر و مُنخُر» با فتح میم و خاء و کسر و ضم آن دو، و بر وزن مجلس، به معنی سوراخ بینی است.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فَضْلِ الْفَرَسِ وَ الْبَغْلِ وَ الْحِمَارِ أَ یُشْرَبُ مِنْهُ وَ یُتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ (4).
نقل مذاهب لتوضیح المطالب اعلم أن فی تبعیة السؤر للحیوان فی الطهارة خلافا فذهب أکثر الأصحاب کالفاضلین و الشهیدین و جمهور المتأخرین إلی طهارة سؤر کل حیوان طاهر و حکاه المحقق فی المعتبر عن المرتضی فی المصباح و هو اختیار الشیخ فی الخلاف و النهایة إلا أنه استثنی فی النهایة سؤر ما أکل الجیف من الطیر و ذکر المحقق أن
ص: 72
المرتضی استثنی الجلال فی المصباح.
و قال ابن الجنید لا ینجس الماء بشرب ما أکل لحمه من الدواب و الطیور و کذلک السباع و إن ماسته بأبدانها ما لم یعلم بما ماسه نجاسة و لم یکن جلالا و هو الآکل للعذرة و لم یکن أیضا کلبا و لا خنزیرا و لا مسخا و ظاهر الشیخ فی التهذیب المنع من سؤر ما لا یؤکل لحمه و کذا فی الإستبصار إلا أنه استثنی منه الفأرة و نحو البازی و الصقر من الطیور و ذهب فی المبسوط إلی نجاسة سؤر ما لا یؤکل لحمه من الحیوان الإنسی عدا ما لا یمکن التحرز منه کالفأرة و الحیة و الهرة و طهارة سؤر الطاهر من الحیوان الوحشی طیرا کان أو غیره.
و حکی العلامة عن ابن إدریس أنه حکم بنجاسة ما یمکن التحرز عنه مما لا یؤکل لحمه من حیوان الحضر غیر الطیر و الأشهر أظهر.
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که در مورد نیم خورده اسب، قاطر و الاغ از ایشان سؤال کردم که آیا میتوان از آن نوشید و با آن وضو گرفت؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . کتاب المسائل چاپ شده در بحار:10 -
نقل دیدگاهها برای توضیح مطالب
بدان که در تبعیت نیم خورده حیوان از طهارت حیوان، اختلاف نظر است. اغلب اصحاب همچون دو فاضل و دو شهید و جمهور فقها، به طهارت نیم خورده هر حیوان پاکی معتقدند و محقق در معتبر از شیخ مرتضی در مصباح این را نقل کرده و شیخ هم در خلاف و نهایه این رأی را برگزیده، اما در نهایه، نیم خورده پرنده لاشخور را استثنا کرده و محقق گفته که مرتضی در مصباح، جلاّل [نجاستخوار] را استثنا کرده است.
ابن جنید گفته است: آب با نوشیدن حیوانات حلالگوشت از چهرپایان و پرندگان نجس نمیشود و همچنین است درندگان، هر چند با بدنشان تماس پیدا کند - تا زمانی که دانسته نشود که آنچه با آن تماس پیدا کرده، نجاست بوده - به شرط اینکه جلال یعنی خورنده مدفوع انسان و همچنین سگ، خوک و حیوان مسخ شده نباشند.
ظاهر سخن شیخ هم در تهذیب، منع از نیم خورده جانداران حرام گوشت میباشد، و در استبصار هم بر همین رأی است، با این تفاوت که وی تنها موش، باز و عقاب را استثنا کرده است و در مبسوط، به نجاست نیم خورده حیوانات اهلی حرام گوشت، به جز حیواناتی مثل موش، مار و گربه که نمی توان از آنها اجتناب کرد و طهارت نیم خورده جانداران پاک وحشی، خواه پرنده یا غیر آن، رأی داده است.
علامه از ابن ادریس حکایت کرده است که وی حکم به نجاست حیوانات اهلی حرام گوشت که میتوان از آن ها اجتناب کرد، به جز پرندگان، داده و نظر مشهورتر، اظهر است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام سُئِلَ عَنِ الْبُزَاقِ یُصِیبُ الثَّوْبَ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علوان بن جعفر از پدر خویش نقل کرده است که از امام علی علیه السلام در مورد آب دهان که به لباس میریزد، سؤال کردند. ایشان فرمود: اشکالی در آن نیست. - . قرب الاسناد: 42 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
ظاهره جواز الصلاة فی الفضلات الطاهرة من الإنسان و إن کان من غیر المصلی و سیأتی تمام القول فیه فی کتاب الصلاة إن شاء الله.
**[ترجمه]ظاهر این روایت، جواز نماز خواندن، با فضولات پاک انسان است، هر چند از غیر نمازگزار باشد و انشاءالله به زودی توضیح کامل در کتاب نماز خواهد آمد.
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: وَ کُلُّ مَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِالْوُضُوءِ مِمَّا شَرِبَ مِنْهُ.
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّ شَیْ ءٍ یَجْتَرُّ فَسُؤْرُهُ حَلَالٌ وَ لُعَابُهُ حَلَالٌ (2).
ص: 73
**[ترجمه]الهدایه: وضو گرفتن با آبی که هر حیوان حلال گوشتی از آن نوشیده، اشکال ندارد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر حیوانی که اجترار [نشخوار] میکند، نیم خورده و آب دهانش حلال است. - . الهدایة: 13 و14 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلَهُ سَعِیدٌ الْأَعْرَجُ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الزَّیْتِ وَ السَّمْنِ وَ الْعَسَلِ تَقَعُ فِیهِ الْفَأْرَةُ فَتَمُوتُ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ قَالَ أَمَّا الزَّیْتُ فَلَا تَبِعْهُ إِلَّا لِمَنْ تُبَیِّنُ لَهُ فَیَبْتَاعُ لِلسِّرَاجِ فَأَمَّا لِلْأَکْلِ فَلَا وَ أَمَّا السَّمْنُ إِنْ کَانَ ذَائِباً فَهُوَ کَذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ جَامِداً وَ الْفَأْرَةُ فِی أَعْلَاهُ فَیُؤْخَذُ مَا تَحْتَهَا وَ مَا حَوْلَهَا ثُمَّ لَا بَأْسَ بِهِ وَ الْعَسَلُ کَذَلِکَ إِنْ کَانَ جَامِداً(1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: اسماعیل بن عبدالخالق نقل کرده است: در حالی که من در محضر امام بودم، سعید اعرج از ایشان در مورد روغن، چربی و عسل که موش در آن میافتد و میمیرد، سؤال کرد که باید با آن چه کند؟ فرمود: روغن را تنها به کسی بفروش که این مساله برایش روشن گردد و برای استفاده در چراغ میخرد، اما برای خوردن نه. اما چربی اگر مایع باشد، همین حکم را دارد و چنانچه جامد باشد و موش در قسمت بالای آن باشد، چربی های زیر و اطراف آن برداشته میشود و دیگر در آن مشکلی نیست. و عسل هم اگر جامد باشد، همین حکم را دارد. - . قرب الاسناد: 60 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ حُبِّ دُهْنٍ مَاتَتْ فِیهِ فَأْرَةٌ قَالَ لَا تَدَّهِنْ بِهِ وَ لَا تَبِعْهُ مِنْ مُسْلِمٍ (2) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَحَرَّکُ بَعْضُ أَسْنَانِهِ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَنْزِعَهَا وَ یَطْرَحَهَا قَالَ إِنْ کَانَ لَا یَجِدُ دَماً فَلْیَنْزِعْهُ وَ لِیَرْمِ بِهِ وَ إِنْ کَانَ دَمِیَ فَلْیَنْصَرِفْ (3)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ بِهِ الثُّؤْلُولُ أَوِ الْجُرْحُ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ أَنْ یَقْطَعَ رَأْسَ الثُّؤْلُولِ أَوْ یَنْتِفَ بَعْضَ لَحْمِهِ مِنْ ذَلِکَ الْجُرْحِ وَ یَطْرَحَهُ قَالَ إِنْ لَمْ یَتَخَوَّفْ أَنْ یَسِیلَ الدَّمُ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ تَخَوَّفَ أَنْ یَسِیلَ الدَّمُ فَلَا یَفْعَلْ وَ إِنْ فَعَلَ فَقَدْ نَقَضَ مِنْ ذَلِکَ الصَّلَاةَ وَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ(4).
ص: 74
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد خم چربی که موش در آن مرده است، سؤال کردم، فرمود: برای چرب کردن، از آن استفاده نکن و به مسلمان هم نفروش. - . قرب الاسناد:112 چاپ سنگی،150 چاپ نجف -
گفته است: از ایشان درباره شخصی که در حین نماز برخی از دندانهایش لق است سؤال کردم که آیا رواست آن را بکند و دور اندازد؟ فرمود: اگر خونی نمیبیند، آن را برکند و دوراندازد، اما چنانچه خونی بود، از این کار دست بکشد. - . قرب الاسناد :114 چاپ نجف -
گفته است: از ایشان پرسیدم: شخصی که زگیل یا زخم دارد، آیا بر وی رواست که در حین نماز، سر زگیل را بکند یا قدری از گوشت آن را از زخم جدا کند و دور اندازد؟ فرمود: اگر خوف این را نداشته باشد که خون جاری شود، اشکالی ندارد، در غیراین صورت، این کار را نکند و چنانچه این کار را انجام دهد، نمازش باطل شده اما وضویش خیر. - . قرب الاسناد: 15 چاپ نجف -
**[ترجمه]
الجواب الأول یدل علی نجاسة المیتة فی الجملة و علی عدم جواز بیع الدهن المتنجس إلا بعد البیان للاستصباح سواء کان تحت السماء أو تحت السقف (1)
کما هو الأظهر و ستأتی تلک الأحکام مفصلة.
قوله کذلک إن کان جامدا یفهم منه عدم جواز بیع المائع و إن کان فیه فائدة محللة و هو الظاهر من کلام الأصحاب إذ لم یجوزوا بیع الدبس النجس للنحل و نحوه و فی دلیلهم نظر و التقیید فی الجواب الثانی حیث قال لا تبعه من مسلم یدل علی جواز البیع من غیر المسلم و قد دلت علیه أخبار تأتی فی کتاب البیع.
و الجواب الثالث یعطی بإطلاقه علی عدم نجاسة القطعة التی تنفصل غالبا مع السن و أنه لا یصدق علیهما القطعة ذات العظم إما لعدم صدق القطعة عرفا علیهما أو عدم کون السن عظما.
و الجواب الرابع یدل علی عدم نجاسة الأجزاء الصغار المنفصلة من الإنسان.
قال العلامة فی المنتهی الأقرب طهارة ما ینفصل من بدن الإنسان من الأجزاء الصغیرة من البثور و الثؤلول و غیرهما لعدم إمکان التحرز عنها فکان عفوا دفعا للمشقة و أکثر المحققین من المتأخرین لم یستجودوا هذا التعلیل و قال بعضهم و التحقیق أنه لیس لما یعتمد علیه من أدلة نجاسة المیتة و أبعاضها و ما فی معناها من الأجزاء المبانة من الحی دلالة علی نجاسة نحو هذه الأجزاء التی تزول عنها أثر الحیاة فی حال اتصالها بالبدن فهی علی أصل الطهارة و أومأ رحمه الله فی النهایة إلی هذه الروایة و استدل بها علی الطهارة أیضا من حیث إطلاق نفی البأس عن مس هذه الأجزاء فی حال الصلاة فإنه یدل علی عدم الفرق بین کون المس برطوبة و یبوسة إذ المقام مقام تفصیل کما یدل علیه اشتراط
ص: 75
نفی البأس بانتفاء تخوف سیلان الدم فلو کان مس تلک الأجزاء مقتضیا للتنجیس و لو علی بعض الوجوه لم یحسن الإطلاق بل کان اللائق البیان کما وقع فی خوف السیلان.
**[ترجمه]پاسخ اول، به طور کلی بر نجاست مردار و بر عدم جواز فروش چربی متنجس دلالت دارد، مگر پس از بیان نجاست آن برای خریدار و به منظور استفاده در چراغ، خواه در فضای باز و خواه در فضای بسته، چنان که رأی اظهر میباشد، و احکام آن به طور مفصل به زودی خواهد آمد.
از کلام «کذلک ان کان جامدا» عدم جواز فروش روغن (متجنس) مایع فهمیده میشود، هر چند در آن فائدهای محلل - حلال شده - موجود باشد و این امر ظاهر کلام اصحاب میباشد، چرا که آنان فروش شیره نجس برای خوراندن به زنبور عسل و مانند آن را جایز ندانستهاند؛ البته دلیلشان، جای تأمل است و این تقیید امام در پاسخ دوم یعنی عبارت «لا تبعه من مسلم» بر جواز فروش آن به غیر مسلمانان، اشاره دارد و روایاتی که در کتاب البیع میآید، بر آن دلالت دارد.
پاسخ سوم، به طور مطلق بر عدم نجاست قطعهای که غالباً با دندان جدا میشود، دلالت دارد، اما قطعه دارای استخوان، بر آن دو صدق نمیکند؛ یا به خاطر عدم صدق قطعه بر آنها در عرف، و یا به خاطر این که دندان، استخوان محسوب نمیشود. پاسخ چهارم، بر عدم نجاست اجزاء کوچکی که از انسان جدا میشود، دلالت دارد. علامه در منتهی گفته است: رأی اقرب، طهارت اجزاء کوچکی مثل جوش، زگیل و مانند آن دو است که از بدن انسان جدا میشود، به خاطر عدم امکان پرهیز از آنها و برای رفع مشقت، بخشیده شده است. اغلب محققان متاخر، این تعلیل را نپسندیدهاند. عدهای از آنان گفتهاند: درست این است که دلایل نجاست مردار، اعضای آن و اعضای جدا شده از موجود زنده و مانند آن، بر نجاست اجزایی که در حال اتصال به بدن، اثر زنده بودن در آنها از بین میرود، دلالت ندارد و اینها طبق اصل، ظاهرند و - وی رحمه الله - در نهایه به این روایت اشاره کرده و با این روایت بر طهارت استدلال کرده، از این حیث که دست زدن به این اجزاء، در حین نماز، مطلقاً اشکالی ندارد و این بر عدم تفاوت میان دست کشیدن، چه در حالت رطوبت و چه خشکی دلالت دارد، چراکه مقام، مقام تفصیل و توضیح است، هم چنانکه شرط عدم اشکال در صورت عدم خوف از جریان خون، بر آن دلالت دارد و اگر دست کشیدن بر این اجزاء، هر چند بنا به برخی وجوه، مقتضای نجاست میبود، اطلاق، نیکو نبود، بلکه بیان آن شایسته بود، همانطور که در خوف جریان خون واقع شد.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، رُوِیَ: لَا یُنَجِّسُ الْمَاءَ إِلَّا ذُو نَفْسٍ سَائِلَةٍ أَوْ حَیَوَانٌ لَهُ دَمٌ (1)
وَ قَالَ إِنْ مَسَّ ثَوْبُکَ مَیِّتاً فَاغْسِلْ مَا أَصَابَ وَ إِنْ مَسِسْتَ مَیْتَةً فَاغْسِلْ یَدَیْکَ وَ لَیْسَ عَلَیْکَ غُسْلٌ وَ إِنَّمَا یَجِبُ عَلَیْکَ ذَلِکَ فِی الْإِنْسَانِ وَحْدَهُ (2).
**[ترجمه]فقه الرضا: روایت شده: آب را نجس نمیکند، جز جانداری که دارای خون جهنده است، یا حیوان دارای خون. - . فقه الرضا: 5 -
و گفته است: اگر مرداری با لباست برخورد کرد، آن قسمت را که برخورد کرده بشوی. و اگر تو مرداری را لمس کردی، دستانت را بشوی و غسل بر تو لازم نیست. تنها در مورد مرده انسان، غسل واجب است. - . فقه الرضا : 18 -
**[ترجمه]
قوله أو حیوان التردید باعتبار اختلاف لفظ الروایة و قوله علیه السلام فاغسل ما أصاب یحتمل أن یکون المعنی فاغسل ما أصابه ثوبک من المیت من رطوبة أو نجاسة لکن قوله إن مسست میتة ظاهره وجوب غسل الید مع الیبوسة أیضا کما اختاره العلامة و یمکن حمله علی الرطوبة أو علی الاستحباب مع الیبوسة.
**[ترجمه]این گفته امام «أو حیوان» که تکرار شده، به خاطر اختلاف لفظ روایت است و جمله «فاغسل ما اصاب»، احتمال دارد منظور شستن رطوبت یا نجاست مرده باشد که به لباس برخورد کرده؛ اما ظاهر قول ایشان «إن مسست میته» چنانچه علامه هم آن را اختیار کرده، بر وجوب شستن دست در حالت خشکی نیز دلالت دارد. البته می توان آن را بر رطوبت، یا استحباب در حالت خشکی حمل کرد.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رُکُوبِ جُلُودِ السِّبَاعِ قَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یُسْجَدْ عَلَیْهَا(3).
وَ مِنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ جُلُودِ السِّبَاعِ فَقَالَ ارْکَبُوا وَ لَا تَلْبَسُوا شَیْئاً مِنْهَا تُصَلُّونَ فِیهِ (4).
**[ترجمه]المحاسن: علی بن جعفر از برادر خویش امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد سوار شدن روی پوست درندگان سؤال کردم، فرمود: تا زمانی که بر آن ها سجده نکند، اشکالی ندارد. - . المحاسن: 629 -
المحاسن: از امام صادق علیه السلام در مورد پوست درندگان سؤال شد، ایشان فرمود: سوار شوید اما از آنها لباسی که با آن نماز میخوانید، بر تن نکنید. - . المحاسن: 629 -
**[ترجمه]
الخبران یدلان علی کون السباع قابلة للتذکیة بمعنی إفادتها جواز الانتفاع بجلدها لطهارته کما هو المشهور بین الأصحاب بل قال الشهید ره أنه لا یعلم القائل بعدم وقوع الذکاة علیها سوی الکلب و الخنزیر و استشکال الشهید الثانی رحمه الله و بعض المتأخرین فی الحکم بعد ورود
ص: 76
النصوص المعتبرة و عمل القدماء و المتأخرین بها لا وجه له و أما عدم جواز السجود علیها و الصلاة فیها فسیأتی فی محله.
**[ترجمه]این دو روایت بر این دلالت دارد که درندگان قابل تذکیه هستند، بدین معنا که، چنانچه میان اصحاب مشهور است، استفاده از پوست آنها به دلیل طهارتشان جائز است، اما شهید (ره) گفته است: وی قائل به عدم وقوع تزکیه بر آنها جز سگ و خوک را نمیشناسد. و اشکال شهید ثانی - رحمه الله - و برخی متأخرین در مورد حکم، پس از آمدن متون معتبر و عمل قدما و متأخرین به آنها وجهی ندارد. اما عدم جواز سجده بر آن و نیز نماز در آن، در جایش خواهد آمد.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، عَنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَکُونُ لَهُ الْغَنَمُ یَقْطَعُ مِنَ أَلَیَاتِهَا وَ هِیَ أَحْیَاءٌ أَ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَنْتَفِعَ بِمَا قَطَعَ قَالَ نَعَمْ یُذِیبُهَا وَ یُسْرِجُ بِهَا وَ لَا یَأْکُلُهَا وَ لَا یَبِیعُهَا.
قال محمد بن إدریس لا یلتفت إلی هذا الحدیث لأنه من نوادر الأخبار و الإجماع منعقد علی تحریم المیتة و التصرف فیها بکل حال إلا أکلها للمضطر غیر الباغی و العادی (1) قرب الإسناد، عن عبد الله بن الحسن عن جده علی بن جعفر عن أخیه موسی علیه السلام: مثله (2)
**[ترجمه]السرائر: در جامع بزنطی از امام رضا علیه السلام نقل شده که از ایشان در مورد شخصی سؤال شد که دارای گوسفند بوده و از دنبه گوسفندش در حالی که زنده هست، جدا میکند، آیا بر او رواست که از آنچه بریده، استفاده کند؟ فرمود: بله، آن را آب کند و در چراغ، از آن استفاده کند، اما آن را نخورد و نفروشد.
محمد بن ادریس گفته است: به این حدیث توجه نشود، چرا که از روایات نادر است و اجماع بر تحریم مردار و تصرف در آن در هر حالت است، جز خوردنش برای شخص ناچاری که قصد تعدّی و زیاده خواهی نداشته باشد. - . السرائر: 469 -
قرب الاسناد: علی بن جعفر نیز از برادرش مشابه همین حدیث را نقل کرده است. - . قرب الاسناد: 115 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
ما ذکره ابن إدریس هو المشهور بین الفقهاء و قال الشهید الثانی رحمه الله فی المسالک الذی جوزوه من الاستصباح بالدهن النجس مختص بما إذا کان الدهن متنجسا بالعرض فلو کان نفسه نجاسة کألیات المیتة و المبانة من الحی لم یصح الانتفاع به مطلقا لإطلاق النهی عن استعمال المیتة و نقل الشهید عن العلامة رحمه الله جواز الاستصباح به تحت السماء ثم قال و هو ضعیف.
**[ترجمه]آنچه ابن ادریس بیان کرده، میان اصحاب مشهور است و شهید ثانی در مسالک گفته است: آنچه از چربی نجس جهت برافروختن چراغ را جایز دانستهاند، مربوط به زمانی است که نجاست چربی، عارضی باشد، اما اگر نفسش نجس باشد مثل: دنبه مرده و جدا شده از
حیوان زنده، استفاده از آن به طور مطلق، جایز نیست، چراکه استفاده از مردار به طور کلی، نهی شده است و شهید از علامه - رحمه الله - جواز استفاده از آن در چراغ و فضای باز را نقل کرده و سپس گفته است: این نظر ضعیف است .
**[ترجمه]
الجواز عندی أقوی لدلالة الخبر الصحیح المؤید بالأصل علی الجواز و ضعف حجة المنع إذ المتبادر من تحریم المیتة تحریم أکلها کما حقق فی موضعه و الإجماع ممنوع و الله یعلم.
**[ترجمه]از نظر من، جواز، اقوی میباشد، بدین خاطر که خبر صحیح مؤید با اصل، دلالت بر جواز دارد، - اصل هم بر جواز میباشد - و دلیل مخالف آن ضعیف است، چراکه آنچه از تحریم مردار به ذهن متبادر میشود، تحریم خوردن آن میباشد، چنانکه این موضع خود بررسی شد و اجماع وجود ندارد و خدا آگاه است.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ (3)، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقَعُ ثَوْبُهُ عَلَی حِمَارٍ مَیِّتٍ هَلْ یَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهُ قَالَ
ص: 77
لَیْسَ عَلَیْهِ غَسْلُهُ فَلْیُصَلِّ فِیهِ فَلَا بَأْسَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَاشِیَةِ تَکُونُ لِرَجُلٍ فَیَمُوتُ بَعْضُهَا أَ یَصْلُحُ لَهُ بَیْعُ جُلُودِهَا وَ دِبَاغُهَا وَ یَلْبَسُهَا قَالَ لَا وَ إِنْ لَبِسَهَا فَلَا یُصَلِّی فِیهَا(1).
**[ترجمه]کتاب المسائل - . کتاب المسائل المطبوع فی البحار10: 255 - :
علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد مردی که لباسش بر الاغی مرده افتد، سؤال کردم که آیا قبل از شستن لباس، نمازگزاردن در آن رواست؟ فرمود: شستن لباس بر وی واجب نیست و در آن نماز گزارد و اشکالی در آن نیست.
گفت: از ایشان سؤال کردم، مردی چهارپایانی دارد. برخی از آنها میمیرند، آیا این شخص میتواند پوست آنها را بفروشد، دباغی کند و آن را بپوشد؟ فرمود: نه و چنانچه بر تن کرد، نباید در آن نماز بخواند.
**[ترجمه]
الجواب الأول محمول علی ما إذا کان الحمار و الثوب یابسین أو علی ما إذا وقع الثوب علی شعره و أما قوله و إن لبسها ففیه إیهام لجواز اللبس فی غیر الصلاة و یمکن أن یجعل مؤیدا لمذهب ابن الجنید حیث ذهب إلی أن الدباغ مطهر لجلد المیتة و
لکن لا یجوز الصلاة فیه و نسب إلی الشلمغانی أیضا(2)
بل ظاهر الصدوق فی الفقیه أیضا ذلک لکن لم یصرح بالدباغ و لا یبعد حمل کلامه علیه و المشهور عدم جواز الاستعمال مطلقا و هو أحوط.
**[ترجمه]پاسخ اول، حمل بر زمانی است که الاغ و لباس، خشک باشند یا اینکه لباس بر موی آن بیفتد و قول ایشان «و إن لبسها» ایهام به این دارد که در غیر حالت نماز، پوشیدن آن جایز است و میتوان آن را در تأیید نظر ابن جنید دانست که بر این باور است: دباغی، پوست مردار را پاک میکند اما نماز گزاردن در آن جایز نیست و این نظر به شلمغانی هم نسبت داده شده است. - . فقه الرضا: 41 -
ظاهر سخن صدوق هم در فقیه همین است اما او به دباغی تصریح نکرده است و حمل کلام وی بر آن بعید نیست، رأی مشهور، عدم جواز استعمال آن به طور مطلق است و این رای احوط میباشد.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ قِدْرٍ طُبِخَتْ فَإِذَا فِیهَا فَأْرَةٌ مَیْتَةٌ فَقَالَ یُهَرَاقُ الْمَرَقُ وَ یُغْسَلُ اللَّحْمُ وَ یُنَقَّی وَ یُؤْکَلُ (3)
وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ سُفْرَةٍ وُجِدَتْ فِی الطَّرِیقِ فِیهَا لَحْمٌ کَثِیرٌ وَ خُبْزٌ کَثِیرٌ وَ بِیضٌ وَ فِیهَا سِکِّینٌ فَقَالَ یُقَوَّمُ مَا فِیهَا ثُمَّ یُؤْکَلُ لِأَنَّهُ یَفْسُدُ فَإِذَا جَاءَ طَالِبُهَا غُرِمَ لَهُ فَقَالُوا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَا نَعْلَمُ أَ سُفْرَةُ ذِمِّیٍّ هِیَ أَمْ سُفْرَةُ مَجُوسِیٍّ فَقَالَ هُمْ فِی سَعَةٍ مِنْ أَکْلِهَا مَا لَمْ یَعْلَمُوا(4)
ص: 78
وَ سُئِلَ عَنِ الزَّیْتِ یَقَعُ فِیهِ شَیْ ءٌ لَهُ دَمٌ فَیَمُوتُ فَقَالَ یَبِیعُهُ لِمَنْ یَعْمَلُهُ صَابُوناً(1).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: موسی بن جعفر از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که از علی علیه السلام در مورد دیگ غذایی پخته سؤال کردند که در آن موشی مرده پیدا میشود. فرمود: آب گوشت ریخته میشود وگوشت آن شسته و پاک شده و خورده میشود. - . نوادر الراوندی: 50 -
از ایشان در مورد سفرهای که در مسیر پیدا میشود و در آن گوشت و نان بسیار و نیز تخممرغ و چاقو است، سؤال شد. فرمود: ارزش مواد داخل آن تخمین زده میشود و سپس خورده میشود، چرا که فاسد میگردد. اگر صاحب آن آمد، جریمه و خسارت آن پرداخت میشود. به ایشان گفتند: ای امیر المؤمنین، نمیدانیم که سفره، از آن فردی از اهل ذمه است یا زرتشتی؟ فرمود: تا زمانی که اطلاع نداشته باشند، میتوانند از آن بخورند. - . نوادر الراوندی: 50 -
از ایشان در مورد روغنی که جانور خون دار در آن میافتد و میمیرد، سؤال شد، فرمود: آن را به شخصی که صابون میسازد، بفروشد. - . نوادر الراوندی: 51 -
**[ترجمه]
السؤال الأول رواه.
الشَّیْخُ عَنِ السَّکُونِیِ (2)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سُئِلَ عَنْ قِدْرٍ طُبِخَتْ وَ إِذَا فِی الْقِدْرِ فَأْرَةٌ قَالَ یُهَرَاقُ مَرَقُهَا وَ یُغْسَلُ اللَّحْمُ وَ یُؤْکَلُ.
و عمل به الأصحاب و السؤال الثانی أیضا رواه الشیخ عن السکونی (3) عنهما علیهما السلام و فیه إشکال إذ علی المشهور لا یجوز استعمال ما یشترط فیه الذبح إلا إذا أخذ من سوق المسلمین أو علم بالتذکیة و الأصل عندهم عدمها و ظاهر هذا الخبر و کثیر من الأخبار جواز أخذ اللحم المطروح و الجلد المطروح لا سیما إذا انضمت إلیه قرینة تورث الظن بالتذکیة و سیأتی تمام القول فیه.
و أما السؤال الثالث فیدل علی جواز استعمال الدهن المتنجس لغیر الاستصباح من المنافع المعتبرة شرعا قال فی المسالک و قد ألحق بعض الأصحاب ببیعها للاستصباح بیعها لیعمل صابونا أو لیدهن بها الأجرب و نحو ذلک و یشکل بأنه خروج عن مورد النص المخالف للأصل فإن جاز لتحقق المنفعة فینبغی مثله فی المائعات النجسة التی ینتفع بها کالدبس للنحل و نحوه انتهی.
**[ترجمه]سؤال اول را شیخ از سکونی - 3. التهذیب 2: 365 چاپ سنگی، الکافی 6: 297، 2: 164 چاپ سنگی -
و او از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: از حضرت علی علیه السلام در مورد دیگ غذایی پخته سؤال شد که ناگهان موشی در آن پیدا میشود، فرمود: آب گوشت آن ریخته میشود و گوشت آن پس از شسته شدن خورده میشود و اصحاب به این شیوه عمل کردهاند. سؤال دوم را هم شیخ از سکونی - -
و او نیز از آن دو امام علیهما السلام روایت کرده و البته در آن اشکال است، چرا که بنا به مشهور، استعمال آنچه شرط ذبح دارد، تنها در صورتی که از بازار مسلمانان خریداری شود یا تذکیه آن دانسته شود، جایز است و اصل در نزد آنان، عدم آن است. از ظاهر این روایت و بسیاری اخبار دیگر، جواز بر گرفتن گوشت و پوست افتاده شده (در جایی) برمیآید، به ویژه زمانی که قرینهای با آن همراه شود که گمان تذکیه را در ذهن افزایش دهد. و به زودی بحث کاملی در این باره ارائه خواهد شد.
اما سؤال سوم، شرعا بر جواز استعمال چربی نجس، برای غیر روشن کردن چراغ، از منافع معتبر شرعی دلالت میکند. در مسالک گفته است: برخی اصحاب، فروش چربی برای ساخت صابون یا چرب کردن حیوان گر و مانند آن را در حکم استفاده از آن، به عنوان روغن چراغ دانستهاند. بی اشکال نیست که این برداشت، خروج از متن و مخالف با اصل است. پس اگر برای تحقق منفعت جایز باشد، اجرای حکم آن در مایعات نجس مثل شیره زنبور عسل و مانند آن که از آن ها هم بهره برده می شود، شایسته میباشد. پایان کلام.
**[ترجمه]
الجواز لا یخلو من قوة للأصل و عموم الأدلة و ذکر الإسراج و الاستصباح فی الروایات لا یدل علی الحصر بل یمکن أن یکون الغرض بیان الفائدة و الانتفاع بذکر أظهر فوائده و أشیعها کما أن تخصیص المنع بالأکل فیها لا یدل علی الحصر و ما ألزم علینا نلتزمه إذ لم یثبت الإجماع علی خلافه.
ص: 79
**[ترجمه]جواز از قوت خالی نیست، به خاطر اصل و عموم ادله؛ و ذکر اسراج و استصباح (روشن کردن چراغ) در روایات، بر حصر دلالت نمی کند، بلکه ممکن است هدف، بیان فایده و انتفاع به ذکر بارزترین و رایجترین فوائد بوده است، همانطور که در آن، تخصیص منع به خوردن، بر حصر دلالت نمیکند و بدانچه بر ما الزام شده، ملتزم و پایبندیم، چرا که اجماع علما بر خلاف آن ثابت نشده است.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ فَأْرَةٍ وَقَعَتْ فِی سَمْنٍ قَالَ إِنْ کَانَتْ جَامِداً أُلْقِیَتْ وَ مَا حَوْلَهَا وَ أُکِلَ الْبَاقِی وَ إِنْ کَانَ مَائِعاً فَسَدَ کُلُّهُ وَ یُسْتَصْبَحُ بِهِ قَالَ وَ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الدَّوَابِّ تَقَعُ فِی السَّمْنِ وَ الْعَسَلِ وَ اللَّبَنِ وَ الزَّیْتِ فَتَمُوتُ فِیهِ قَالَ إِنْ کَانَ ذَائِباً أُرِیقَ اللَّبَنُ وَ الْعَسَلُ وَ اسْتُسْرِجَ بِالزَّیْتِ وَ السَّمْنِ وَ قَالَ فِی الْخُنْفَسَاءِ وَ الْعَقْرَبِ وَ الصَّرَّارِ وَ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا دَمَ لَهُ یَمُوتُ فِی طَعَامٍ لَا یُفْسِدُهُ وَ قَالَ فِی الزَّیْتِ یَعْمَلُهُ الصَّابُونَ إِنْ شَاءَ وَ قَالُوا علیهم السلام إِذَا خَرَجَتِ الدَّابَّةُ حَیَّةً وَ لَمْ تَمُتْ فِی الْإِدَامِ لَمْ یَنْجَسْ وَ یُؤْکَلُ وَ إِذَا وَقَعَتْ فِیهِ فَمَاتَتْ لَمْ یُؤْکَلْ وَ لَمْ یُبَعْ وَ لَمْ یُشْتَرَ(1).
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أُتِیَ بِجَفْنَةٍ فِیهَا إِدَامٌ فَوَجَدُوا فِیهَا ذُبَاباً فَأَمَرَ بِهِ فَطُرِحَ وَ قَالَ سَمُّوا اللَّهَ وَ کُلُوا فَإِنَّ هَذَا لَا یُحَرِّمُ شَیْئاً(2).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا یُنْتَفَعُ مِنَ الْمَیْتَةِ بِإِهَابٍ وَ لَا عَظْمٍ وَ لَا عَصَبٍ (3).
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْمَیْتَةُ نَجِسٌ وَ إِنْ دُبِغَتْ (4).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ جُلُودِ الْغَنَمِ یَخْتَلِطُ الذَّکِیُّ مِنْهَا بِالْمَیْتَةِ وَ یُعْمَلُ مِنْهَا الْفِرَاءُ قَالَ إِنْ لَبِسْتَهَا فَلَا تُصَلِّ فِیهَا وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهَا مَیْتَةٌ فَلَا تَشْتَرِهَا وَ لَا تَبِعْهَا وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ اشْتَرِ وَ بِعْ (5).
ص: 80
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام در مورد موشی که در چربی افتاده است، سؤال کردند. فرمود: اگر جامد باشد، موش و اطراف آن دور ریخته میشود و باقی خورده شود و چنانچه مایع باشد، همهاش فاسد بوده و به عنوان روغن چراغ از آن استفاده میشود.
وی نقل کرده که از امام علی علیه السلام در خصوص جنبندگانی که در چربی، عسل، شیر و روغن میافتند و در آن میمیرند، سؤال کردند. ایشان فرمود: اگر مایع باشد، شیر و عسل دور ریخته شود، ولی از روغن و چربی در چراغ استفاده می شود.
و در مورد سوسک سیاه، عقرب، جیرجیرک و هر جانور بیخونی که در غذا میمیرد فرمود: آن را فاسد نمیکند. و در مورد روغن فرمود: اگر خواست از آن صابون درست میکند. و فرمود: چنانچه جانور از خورش زنده بیرون آید و نمیرد، نجس نبوده و از آن خورش خورده میشود، اما زمانی که در آن افتاد و مرد، نه خورده میشود و نه خرید و فروش میگردد. - . دعائم الاسلام1: 122 -
ائمه علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کردهاند که برای ایشان کاسه خورشی آوردند و در آن مگسی یافتند، پس امر کرد آن را دور انداختند و فرمودند: نام خدا را بخوانید و بخورید که این چیزی را حرام نمیکند.
امام علی علیه السلام نقل کرده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که میفرمود: از پوست، استخوان و عصب مردار، نفعی برده نمیشود. - . دعائم الاسلام: 126 -
امام صادق علیه السلام از پدرانش، و آنان نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل کردهاند که فرمود: مردار نجس است، گر چه پوستی باشد که دباغی شده باشد. - . دعائم الاسلام1: 126 -
از امام جعفر صادق علیه السلام درباره، پوستهای گوسفندان که تذکیه شده آن با میته خلط میگردد و از آن پوستین درست میشود، سؤال کردند. فرمود : اگر آن را به تن کردی، در آن نماز نگزار؛ و اگر دانستی که مردار است، با آن معامله نکن؛ و اگر اطلاعی نداری، بخر و بفروش. - 3. الهدایه : 13 -
**[ترجمه]
صرار اللیل طویئرة صغیرة تصیح باللیل (1) و قد أجمع علماؤنا علی طهارة میتة غیر ذی النفس کما حکاه جماعة و دلت علیه أخبار و الإهاب الجلد ما لم یدبغ.
**[ترجمه]«صرار اللیل» حشره کوچکی است که در شب صدایی بلند بر میآورد. براساس روایت گروهی از علما و آن گونه که از روایات بر میآید، تمامی علماء، بر پاکی مرداری که دارای خون جهنده نیست، اتفاق نظر دارند، و «اهاب» پوستی است که دباغی نشده باشد.
**[ترجمه]
**[ترجمه]الهدایه: آب را فاسد - نجس - نمیکند، مگر افتادن حیوانی که دارای خون جهنده باشد. - -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخِفَافِ یَأْتِی الرَّجُلُ السُّوقَ لِیَشْتَرِیَ الْخُفَّ لَا یَدْرِی ذَکِیٌّ هُوَ أَمْ لَا مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاةِ فِیهِ وَ هُوَ لَا یَدْرِی قَالَ نَعَمْ أَنَا أَشْتَرِی الْخُفَّ مِنَ السُّوقِ وَ أُصَلِّی فِیهِ وَ لَیْسَ عَلَیْکُمُ الْمَسْأَلَةُ(1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: بزنطی نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره خفاف - نعلهایی که از چرم ساخته می شود - سؤال کردم که شخصی برای خرید آن، به بازار میآید، اما نمیداند چرم آن تذکیه شده و پاک است یا خیر، نظرتان درباره نماز گزاردن با آن چیست، در حالی که وی از آن بیاطلاع است؟ فرمود: آری، من کفش را از بازار میخرم و میپوشم و در آن نماز میگزارم و بر شما اشکالی نیست. - . قرب الاسناد:170 چاپ سنگی، 227 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجُبَّةِ الْفِرَاءِ یَأْتِی الرَّجُلُ السُّوقَ مِنْ أَسْوَاقِ الْمُسْلِمِینَ فَیَشْتَرِی الْجُبَّةَ لَا یَدْرِی أَ هِیَ ذَکِیَّةٌ أَمْ لَا یُصَلِّی فِیهَا قَالَ نَعَمْ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ یَقُولُ إِنَّ الْخَوَارِجَ ضَیَّقُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ بِجَهَالَتِهِمْ إِنَّ الدِّینَ أَوْسَعُ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ یَقُولُ إِنَّ شِیعَتَنَا فِی أَوْسَعَ مِمَّا بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ أَنْتُمْ مَغْفُورٌ لَکُمْ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: با همین اسناد نقل شده که از ایشان سؤال کردم، شخصی به بازار مسلمانان میآید و پوست دباغی شدهای را خریداری میکند و نمیداند، تذکیه شده [و ذبح شرعی انجام شده] یا خیر، آیا در آن نماز بخواند؟ فرمود: آری. امام باقر علیه السلام میفرمود: همانا خوارج به دلیل نادانی، کارها را بر خود سخت میگرفتند، حال آنکه دین، از این بسیار وسیعتر است و علی بن ابی طالب علیه السلام میفرمود: به راستی که شیعیان ما از فضایی وسیعتر از فضای بین آسمان و زمین برخوردارند. شما مورد بخشش هستید. - . قرب الاسناد:170 چاپ سنگی، 227 چاپ نجف -
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَشْتَرِی ثَوْباً مِنَ السُّوقِ لَبِیساً لَا یَدْرِی لِمَنْ کَانَ یَصْلُحُ لَهُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَالَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ مُسْلِمٍ فَلْیُصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ نَصْرَانِیٍّ فَلَا یَلْبَسُهُ وَ لَا یُصَلِّی فِیهِ حَتَّی یَغْسِلَهُ (3).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام: مِثْلَهُ (4).
**[ترجمه]السرائر: از ایشان سؤال کردم که شخصی لباسی مستعمل از بازار میخرد و نمی داند از آن چه کسی است، آیا نمازگزاردن در آن صحیح است؟ فرمود: اگر آن را از مسلمانی خریده، در آن نماز گزارد؛ و چنانچه از مسیحی خریده، قبل از شستن آن را برتن نکند و با آن نماز نخواند. - 1. قرب الاسناد: 96 چاپ سنگی -
قرب الاسناد : علی بن جعفر، از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام مشابه این سخن روایت شده است. - 2. قرب الاسناد:11، 15 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ کُلِّهِمْ
ص: 82
عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبِی یَبْعَثُ بِالدَّرَاهِمِ إِلَی السُّوقِ فَیَشْتَرِی بِهَا جُبُنّاً فَیُسَمِّی وَ یَأْکُلُ وَ لَا یَسْأَلُ عَنْهُ (1).
**[ترجمه]السرائر: حماد بن عیسی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: پدرم به بازار پول میفرستاد و با آن پنیر خریداری میکرد، پس از ذکر بسم الله میخورد و از آن سؤال نمیکرد. - 3. التهذیب 1: 241 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
قد ظهر من تلک الأخبار و غیرها أن ما یباع فی أسواق المسلمین من الذبائح و اللحوم و الجلود و الأطعمة حلال طاهر لا یجب الفحص عن حاله و لا أعرف فیه خلافا بین الأصحاب و لا فرق فی ذلک عندهم بین ما یوجد بید معلوم الإسلام أو مجهوله و لا فی المسلم بین من یستحل ذبیحة الکتابی أم لا عملا بعموم الأدلة.
و اعتبر العلامة فی التحریر کون المسلم ممن لا یستحل ذبائح أهل الکتاب و الأول أظهر و الظاهر أن المراد بسوق المسلمین ما کان المسلمون فیه أغلب و أکثر
کما روی فی الموثق (2)
عن إسحاق بن عمار عن الکاظم علیه السلام أنه قال: إذا کان الغالب علیه المسلمین فلا بأس.
و ربما یفسر بما کان حاکمهم مسلما و قد یحال علی العرف و الظاهر أن العرف أیضا یشهد بما ذکرنا.
ص: 83
**[ترجمه]از این روایات و دیگر روایات بر میآید که آنچه از ذبح شدهها، گوشت، پوست و غذاهایی که در بازار مسلمانان به فروش میرسد، حلال و پاک است و نباید درباره حالت آن پرس و جو کرد و در این باره اختلاف نظری میان اصحاب نمیبینم و در نظرشان تفاوتی نیست، بین اینکه این کالا از دست فردی معلوم الاسلام خریداری شود یا اینکه مجهول الاسلام باشد، و نیز فرقی نیست بین مسلمانی که ذبح شده اهل کتاب را حلال می شمرد یا خیر، بنابر عمل به عموم ادله.
علامه در تحریر معتقد است که مسلمان نباید ذبح شده اهل کتاب را حلال بشمارد، اما رای نخست اظهر میباشد و در ظاهر، مراد از بازار مسلمانان، بازاری است که تعداد مسلمانان در آن بیشتر باشد، چنانچه در موثق اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه السلام روایت کرده که فرمود: اگر جمعیت مسلمانان غالب بود، ایرادی ندارد. و چه بسا که تفسیر شود که این امر در صورتی است که حاکمشان مسلمان باشد؛ و گاهی به عرف واگذار شده است و ظاهرا عرف هم به آنچه ذکر کردیم گواهی میدهد .
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِهِ الْقَرْحُ لَا یَزَالُ یَدْمَی کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُصَلِّی وَ إِنْ کَانَتِ الدِّمَاءُ تَسِیلُ (1).
وَ مِنْهُ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ: إِنَّ صَاحِبَ الْقَرْحَةِ الَّتِی لَا یَسْتَطِیعُ صَاحِبُهَا رَبْطَهَا وَ لَا حَبْسَ دَمِهَا یُصَلِّی وَ لَا یَغْسِلُ ثَوْبَهُ فِی الْیَوْمِ أَکْثَرَ مِنْ مَرَّةٍ(2).
**[ترجمه]السرایر: عبدالله بن عجلان نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام در مورد شخصی سؤال کردم که زخمی در بدن دارد که همواره از آن خون میریزد، چه کند؟ فرمود: نماز را به جا آورد، هر چند خون از آن جاری باشد. - . آن را در نسخه سرائر ندیدیم. -
السرائر: محمد بن مسلم نقل کرده است که امام فرمود: صاحب زخمی که نمیتواند آن را ببندد یا جلوی خونریزی را بگیرد، نماز را به جا آورد و روزانه بیش از یک بار لباسش را نشوید. - . السرائر: 469 -
**[ترجمه]
لا خلاف فی العفو عن دم القروح و الجروح فی الجملة و اختلف فی تعیین الحد الموجب للترخص فقیل بالعفو عنه مطلقا إلی أن یبرأ سواء شقت إزالته أم لا و سواء کانت له فترة ینقطع فیها أم لا و اختاره أکثر المحققین من المتأخرین و اعتبر بعضهم سیلان الدم دائما و بعضهم السیلان فی جمیع الوقت (3) أو تعاقب الجریان علی وجه لا تتسع فتراتها لأداء الفریضة و منهم من ناط العفو بحصول المشقة و أوجب فی المنتهی إبدال الثوب مع الإمکان و الأول لا یخلو من قوة.
و قوله علیه السلام و إن کانت الدماء تسیل ظاهر الدلالة علی أولویة الحکم فی صورة عدم السیلان و ربما یتوهم من قوله فلا یزال یدمی أن الحکم مفروض فیما هو دائم السیلان و رد بأنه لیس معنی لا یزال یدمی أن جریانها متصل دائما بل معناه أن الدم یتکرر خروجها منه و لو حینا بعد حین فإذا قیل فلان
ص: 84
لا یزال یتکلم بکذا فکان معناه عرفا أنه یصدر منه ذلک وقتا بعد وقت لا أنه دائمی.
و یستفاد من بعض الروایات أنه لا یجب إبدال الثوب و لا تخفیف النجاسة و لا عصب موضع الدم بحیث یمنعه من الخروج و ظاهر الشیخ فی الخلاف أنه إجماعی بین الطائفة فما ورد فی الخبر الثانی یمکن حمله علی الاستحباب.
ثم إنه ذکر العلامة فی عدة من کتبه أنه یستحب لصاحب القروح و الجروح غسل ثوبه فی کل یوم مرة کما یدل علیه هذا الخبر و یدل علیه أیضا
رِوَایَةُ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِهِ الْقُرُوحُ أَوِ الْجُرُوحُ فَلَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَرْبِطَهُ وَ لَا یَغْسِلَ دَمَهُ قَالَ یُصَلِّی وَ لَا یَغْسِلُ ثَوْبَهُ إِلَّا کُلَّ یَوْمٍ مَرَةً فَإِنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَغْسِلَ ثَوْبَهُ کُلَّ سَاعَةٍ(1).
و علل الاستحباب بضعف السند و غفلوا عن هذا الخبر الصحیح الذی نقله ابن إدریس من کتاب البزنطی و الأحوط العمل به.
**[ترجمه]در مورد عفو از خون جراحتها و زخمها، اجمالاً اختلاف نظر وجود ندارد، اما در مورد تعیین حد اجازه داده شده، اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر عفو از آن به طور مطلق معتقدند، تا زمانی که بهبودی یابد، خواه بند آوردن خون سخت باشد یا نه و خواه برای مدتی قطع شود یا نه، و اغلب محققین متاخر، این نظر را اختیار کردهاند. عدهای جریان خون را به طور دائم معتبر دانستهاند و برخی نیز جریان خون را در تمام لحظات نماز یا تعاقب جریان را بر وجهی در نظر گرفتهاند که فاصلههای بین آن، مجال ادای فریضه را ندهد. برخی عفو را مشروط به حصول مشقت دانستهاند و در منتهی، تعویض لباس را در صورت امکان، واجب دانسته است و نظر اول خالی از قوت نیست.
از ظاهر عبارت «و ان کانت الدماء تسیل» بر میآید که بر اولویت حکم، در صورت عدم جریان خون دلالت دارد، چه بسا از جمله «فلایزال یدمی» این توهم به ذهن خطور کند که حکم عفو در وقتی است که خون به طور دائم جریان دارد. در رد این تصور گفته شده: معنای «لایزال یدمی» این نیست که جریانش پیوسته و دائمی است، بلکه بدین معناست که خون به طور مکرر، از موضع زخم، گهگاه خارج میشود. اگر گفته شود «فلان لایزال یتکلم بکذا»، عرف این معنا از آن فهمیده میشود که هر چند وقت یکبار، سخنانی بر زبان وی جاری میشود، نه بدین معنا که سخن گفتنش همیشگی است.
از برخی روایات این برداشت میشود که تعویض لباس، تخفیف نجاست و بستن موضع خونریزی به شکلی که مانع خروج خون شود، واجب نیست. از ظاهر سخن شیخ در خلاف بر میآید که این نظر مورد اتفاق طائفه میباشد و آنچه در روایت دوم آمده را می توان حمل بر استحباب کرد.
علامه در برخی از کتب خویش بیان کرده که بر انسان دارای زخم و دمل مستحب است که در هر روز لباس خود را یک بار بشوید، همانطور که این روایت بر آن دلالت میکند، و روایت سماعه نیز بر آن دلالت دارد، جایی که گفته است: از ایشان پرسیدم، فردی دارای زخم و دمل است و نمیتواند آن را ببندد یا خونش را بشوید. فرمود نماز بگذارد و لباسش را تنها یک بار در روز بشوید، چرا که چنین شخصی نمیتواند هر ساعت لباسش را بشوید. - . التهذیب1: 73 چاپ سنگی -
و دلیل استحباب را ضعف سند ذکر کردهاند و از این روایت صحیحی که ابن ادریس از کتاب بزنطی نقل کرده است، غافل شدند و احوط آن است که بدان عمل شود.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: کَانَ لَا یَرَی بَأْساً بِدَمِ مَا لَمْ یُذَکَّ یَکُونُ فِی الثَّوْبِ فَیُصَلِّی فِیهِ الرَّجُلُ یَعْنِی دَمَ السَّمَکِ (2).
**[ترجمه]السرایر: سکونی نقل کرده است که امام جعفر صادق علیه السلام از پدر خویش و ایشان نیز از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است: در خون لباس تا زمانی که تذکیه نشده، ایرادی نمیدید و شخص در آن نماز میخواند و مراد، خون ماهی است. - . السرائر: 477 -
**[ترجمه]
و تنقیح اعلم أن الدم لا یخلو إما أن یکون دم ذی النفس أم لا فإن کان دم ذی النفس فلا یخلو إما أن یکون دما مسفوحا أی خارجا من العرق بقوة أم لا و علی الثانی فلا یخلو إما أن یکون دما متخلفا فی الذبیحة أم لا و الأول ینقسم بحسب أحوال المذبوح إلی مأکول اللحم و غیره و إن لم یکن دم ذی النفس فلا یخلو من أن یکون دم سمک أو غیره فهاهنا أقسام ستة.
ص: 85
الأول الدم المسفوح و لا ریب فی نجاسته.
الثانی الدم المتخلف بعد الذبح فی حیوان مأکول اللحم و الظاهر أنه حلال طاهر بغیر خلاف یعرف.
الثالث الدم المتخلف فی حیوان غیر مأکول اللحم و ظاهر الأصحاب الحکم بنجاسته لعدم استثنائهم له عن الدم المحکوم بالنجاسة قال صاحب المعالم و تردد فی حکمه بعض من عاصرناه من مشایخنا و ینشأ التردد من إطلاق الأصحاب الحکم بنجاسة الدم مما له نفس مدعین الاتفاق علیه و هذا بعض أفراده و من ظاهر قوله تعالی أو دَماً مَسْفُوحاً حیث دل علی حل غیر المسفوح و
هو یقتضی طهارته ثم ضعف الثانی بوجوه لا تخلو من قوة و قال عموم ما دل علی تحریم الحیوان الذی هو دمه یتناوله و حل الدم مع حرمة اللحم أمر مستبعد جدا لا سیما مع ظهور الاتفاق بینهم علی التحریم.
الرابع ما عدا المذکورات من الدماء التی لا تخرج بقوة من عرق و لا لها کثرة و انصباب لکنه له نفس فظاهر الأصحاب الاتفاق علی نجاسته و یستفاد ذلک أیضا من بعض الأخبار و ظاهر المعتبر و التذکرة نقل الإجماع علیه و یتوهم من عبارة بعض الأصحاب طهارته و هو ضعیف و لعل کلامهم مؤول.
الخامس دم السمک و الظاهر أن طهارته إجماعی بین الأصحاب کما نقله جماعة کثیرة منهم و ربما فهم من کلام الشیخ فی المبسوط نجاسته و عدم وجوب إزالته و لعل کلامه مؤول کما یفهم من سائر کتبه و هذا الخبر من جملة ما استدل به علی طهارته و أما حل دم السمک فالمشهور حله و یظهر من عبارة بعض الأصحاب التوقف فیه و الحل أقوی.
السادس دم غیر السمک مما لا نفس له و قد نقل جماعة من الأصحاب الإجماع علی طهارة دم کل حیوان لا نفس له و ربما فهم من کلام الشیخ و بعض الأصحاب النجاسة مع العفو عن إزالته و هو ضعیف و کلامهم قابل للتأویل.
ص: 86
**[ترجمه]بدان که خون از دو حالت خارج نیست: یا خون حیوان ذی نفس است یا نیست. اگر خون ذی نفس [دارای خون جهنده] باشد، یا خون مسفوح میباشد، یعنی خونی که با شدت از رگ خارج می شود، یا نه؛ و در صورت دوم، یا خونی است که در بدن حیوان ذبح شده بر جا مانده، یا نه؛ و قسم اول بنا به حال حیوان ذبح شده یا حلال گوشت است، یا نه؛ و اگر خون جهنده نبود، یا خون ماهی است یا غیر آن، بنابراین شش قسم خون وجود دارد.
اول: خون مسفوح است که در نجاستش شکی نیست. دوم: خون بر جای مانده در بدن حیوان حلالگوشت است، که ظاهرا این خون بدون هیچ اختلافی حلال و پاک است. سوم: خون بر جا مانده در جسم حیوان حرامگوشت، و ظاهر اصحاب، این خون را از خونهایی که حکم نجس دارد، استثنا نکرده است. صاحب معالم گفته است: برخی فقهای معاصر ما در این حکم تردید کردهاند. این تردید از آنجا نشات میگیرد که اصحاب مطلقا حکم به نجاست خون حیوان دارای خون جهنده دادهاند و ادعا کردهاند، بر آن توافق نظر وجود دارد، و این یکی از انواع آن است، و ظاهر این کلام باری تعالی «او دما مفسوحا» که بر حلال بودن خون غیر مفسوح دلالت میکند، و آن اقتضای طهارت میکند؛ سپس نظر دوم را با دلایلی که از قوت خالی نیست، ضعیف شمرده و گفته است: عموم دلائل، بر تحریم خون حیوان حلال گوشت که بیرون می آید دلالت دارد و حلال بودن خون، با وجود حرام بودن گوشت، امری بسیار بعید است، به ویژه با توجه به این که در میان اصحاب، بر حرمت آن اتفاق نظر وجود دارد.
چهارم: جز انواع خونهایی که بیان شد - که با شدت از رگ خارج نمیشود و با فراوانی و جریان همراه نیست اما دارای نفس [جهندگی] است - ظاهر اصحاب، اتفاق نظر بر نجاست آن است و این امر از برخی روایات نیز برداشت میشود و ظاهر معتبر و تذکره، نقل اجماع بر آن میباشد. از عبارت برخی اصحاب، طهارت آن، به ذهن خطور میکند که ضعیف است و چه بسا کلام آنان قابل تأویل باشد .
پنجم: خون ماهی است که در ظاهر، پاکیاش مورد توافق اصحاب است. چنانچه گروه بسیاری از آنان نیز آن را نقل کردهاند. شاید از کلام شیخ در مبسوط، نجاست آن و عدم وجوب زدودن آن به ذهن آید که شاید با توجه به آنچه از دیگر آثارش فهمیده می شود، سخنش تاویل شده است و این روایت از جمله روایاتی است که بر طهارت آن استدلال کردهاند، اما نظر مشهور در مورد خون ماهی، حلال بودن آن است. از عبارت «بعض الاصحاب» توقف در آن ظاهر میشود؛ و البته حلال بودن نظری اقوی است.
ششم: خون جاندار، غیر خون جهنده جز ماهی است. گروهی از اصحاب، اجماع بر طهارت خون هر حیوانی که خون جهنده ندارد را بیان کردهاند. چه بسا از کلام شیخ و برخی اصحاب، نجاست با عفو از زدودن آن، فهمیده شود که این نظر ضعیف است و سخنشان قابل تأویل است. 3. الهدایه: اما خون اگر با لباس برخورد کند، نماز خواندن با آن ایرادی ندارد، تا زمانی که به اندازه یک درهم کامل که وزنش یک درهم و ثلث باشد، نرسیده باشد و آنچه کمتر از یک درهم کامل باشد، شستن آن واجب نیست و نماز خواندن در آن ایرادی ندارد؛ و خون حیض، خواه کم و خواه زیاد، اگر به لباس برسد، نماز خواندن در آن جایز نیست؛ و نماز خواندن با لباسی که خون ماهی بر آن ریخته شده باشد، خواه کم باشد یا زیاد، اشکالی ندارد. - . الهدایه: 15 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: وَ أَمَّا الدَّمُ إِذَا أَصَابَ الثَّوْبَ فَلَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ مَا لَمْ یَکُنْ مِقْدَارُهُ مِقْدَارَ دِرْهَمٍ وَافٍ وَ هُوَ مَا یَکُونُ وَزْنُهُ دِرْهَماً وَ ثُلُثاً وَ مَا کَانَ دُونَ الدِّرْهَمِ الْوَافِی فَقَدْ یَجِبُ غَسْلُهُ وَ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ وَ دَمُ الْحَیْضِ إِذَا أَصَابَ الثَّوْبَ فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَلِیلًا کَانَ أَوْ کَثِیراً وَ لَا بَأْسَ بِدَمِ السَّمَکِ فِی الثَّوْبِ أَنْ یُصَلَّی فِیهِ قَلِیلًا کَانَ أَوْ کَثِیراً(1).
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر خونی به لباست برسد، تا زمانی که به اندازه یک درهم کامل نرسیده، نماز خواندن در آن ایرادی ندارد، درهم کامل آن است که وزنش یک درهم و ثلث درهم باشد. اگر خون به اندازه یک نخود باشد ایرادی ندارد که آن را نشویی، مگر اینکه خون حیض باشد که در این صورت لباست را از آن بشوی؛ و ادرار و منی هم، خواه کم باشد یا زیاد، همین حکم را دارد و خواه از آن اطلاع داشته باشی یا نه، نمازت را دوباره به جا آور .
در مورد منی روایت شده: اگر قبل از نماز به آن علم نداشته باشی، لازم نیست نماز را دوباره به جا آوری و نمازگزاردن با لباسی که خون ماهی در آن باشد، خواه کم یا زیاد، اشکالی ندارد. - . فقه الرضا: 6 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: إِنْ أَصَابَ ثَوْبَکَ دَمٌ فَلَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ مَا لَمْ یَکُنْ مِقْدَارَ دِرْهَمٍ وَافٍ وَ الْوَافِی مَا یَکُونُ وَزْنُهُ دِرْهَماً وَ ثُلُثاً وَ مَا کَانَ دُونَ الدِّرْهَمِ الْوَافِی فَلَا یَجِبُ عَلَیْکَ غَسْلُهُ وَ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ الدَّمُ حِمَّصَةً فَلَا بَأْسَ بِأَنْ لَا تَغْسِلَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ دَمَ الْحَیْضِ فَاغْسِلْ ثَوْبَکَ مِنْهُ وَ مِنَ الْبَوْلِ وَ الْمَنِیِّ قَلَّ أَمْ کَثُرَ وَ أَعِدْ مِنْهُ صَلَاتَکَ عَلِمْتَ بِهِ أَمْ لَمْ تَعْلَمْ وَ قَدْ رُوِیَ فِی الْمَنِیِّ إِذَا لَمْ تَعْلَمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُصَلِّیَ فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ وَ لَا بَأْسَ بِدَمِ السَّمَکِ فِی الثَّوْبِ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهِ قَلِیلًا کَانَ أَمْ کَثِیراً(2).
**[ترجمه]از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که اگر خون جهنده باشد، کم یا زیادش، یک حکم دارد و خون رشح [پاشیده شده]، اگر مقدارش کمتر از یک درهم باشد، نماز با آن جایز است و چنانچه بیش از یک درهم باشد، باید شسته شود..
روایت شده که ایشان در مورد خون دملها که به لباس یا بدن میرسد، فرمود: نماز خواندن در آن جایز است و نیز روایت شده که جایز نیست.
**[ترجمه]
وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: أَنَّ قَلِیلَ الدَّمِ وَ کَثِیرَهُ إِذَا کَانَ مَسْفُوحاً سَوَاءٌ وَ مَا کَانَ رَشْحاً أَقَلَّ مِنْ مِقْدَارِ دِرْهَمٍ جَازَتِ الصَّلَاةُ فِیهِ وَ مَا کَانَ أَکْثَرَ مِنْ دِرْهَمٍ غُسِلَ.
وَ رُوِیَ: فِی دَمِ الدَّمَامِیلِ یُصِیبُ الثَّوْبَ وَ الْبَدَنَ أَنَّهُ قَالَ یَجُوزُ فِیهِ الصَّلَاةُ وَ أَرْوِی أَنَّهُ لَا یَجُوزُ.
**[ترجمه]روایت شده که خون پشه و کک اشکالی ندارد و روایت کردهاند که خون تو مثل خون غیر تو نیست و نیز برای ما روایت شده که ادرار، مدفوع و جنابت، کم و زیادشان، در حکم برابرند و باید در صورت علم بدان، شسته شوند و چنانچه شخص، شک داشته باشد که آیا بر او ریخته یا نه، بر موضع شک آب بپاشد و چنانچه یقین داشته باشد که در لباسش نجاست است ولی موضع نجاست را نداند، باید تمام لباس را بشوید. - . فقه الرضا: 41 -
تحقیق و تفصیل
بدان که گروهی از اصحاب، اجماع بر بخشیده شدن خون کمتر از یک درهم را نقل کردهاند اما از کلام ابن ابی عقیل، نوع مخالفت با آن بر میآید، چرا که در مختلف از او نقل شده که گفته است: اگر به لباس او خونی بریزد و تا زمانی که در آن نماز گزارده، خون را نبیند، اما پس از نماز خون را ببیند و مقدار خون به اندازه یک دینار باشد، لباسش را بشوید و هر چند اعاده نماز واجب نیست؛ اما اگر بیش از مقدار فوق باشد، نماز را دوباره به جا آورد، و اگر قبل از ادای نماز، خون را ببیند یا اینکه بداند در لباسش خون است و تا زمان خواندن نماز لباسش را نشسته، لباسش را خواه خون کم باشد یا زیاد، بشوید؛ و روایت شده که نیاز نیست که نماز دوباره به جا آورده شود، مگر اینکه بیشتر از مقدار یک دینار باشد.
و نیز اصحاب، برای عدم عفو از خون بیش از یک درهم، اجماع نقل کردهاند و در مورد خونی که به اندازه یک درهم باشد، اختلاف کردهاند. اکثر آنان به وجوب ازاله خون معتقدند و از مرتضی و سلار، قول به عفو از آن نقل شده و ازاله آن احوط میباشد، با وجود آنکه مبهم بودن معنای درهم و عدم انضباط [معلوم نبودن مقدار] آن، فایده این اختلاف را میزداید، چرا که حقیقتی شرعی در آن ثابت نشده و کلام اصحاب در تفسیر و تعیین آن، مختلف میباشد. نظر مشهور در بین آنان، یک درهم کامل است که از یک درهم و ثلث آن ضرب شده باشد و عدهای آن را به درهم بغلی وصف کردهاند. محقق گفته است: بغلی روستایی منسوب به جامعین میباشد و گروهی آن را با فتح عین و تشدید لام ضبط کرده اند. ابن ادریس گفته است: درهمی از آن درهمها را دیدم که مساحت آن تقریبا به اندازه گودی کف دست و کمی کمتر از آن بود. در ذکری گفته است: بغلی با سکون غین به راس البغل منسوب است که دومی آن را در ولایتش بر سکه خسروانی ضرب کرد و وزنش برابر با هشت دوانیق (6/1 درهم) است. از این جنید نقل شده که مساحتش به اندازه بند بالایی انگشت شست است.
قول مشهور میان اصحاب، عدم فرق در عفو بین لباس و بدن است و شاید از آنجایی که بیشتر روایات در خصوص لباس بیان شده، ایجاد اشکال کند، و این کلام وی یعنی «والوافی..» تا «علمت به أم لم تعلم» را صدوق در فقیه ذکر کرده و در آن عبارت «وان کان الدم دون حمصة - هرچند خون کمتر از یک نخود باشد -» آمده است و این ظاهرتر است.
احتمال دارد که مراد در روایت اول، مساحت و در این روایت وزن باشد؛ یا مراد از روایت اول، زمانی باشد که لباس یا بدن به خون آغشته شده باشند و در دوم، زمانی باشد که خون در یک نقطه جمع شده و مرتفع شده باشد یا دارای حجم باشد؛ یا منظور از اول، لباس و مراد از دوم، خون خارج از بدن باشد .
و روایت اخیر را روایتی که شیخ به نقل از مثنی بن سلام، از امام صادق علیه السلام روایت کرده، تایید میکند. - . التهذیب1: 72 چاپ سنگی -
وی نقل کرده است که به ایشان گفتم: پوستم را خاراندم و از آن خون خارج شد، امام فرمود: اگر به اندازه یک نخود از خون آن جمع شود، آن را بشوی و گرنه لازم نیست.
سید در مدارک وجه اول را آورده و گفته است: ظاهرا منظور از عبارت «قدر حمصة» مقدارش از جهت وزن است نه مساحت، و مقدار آن به مساحت یک درهم، نزدیک است و اشکال این سخن بر کسی پوشیده نیست، چرا که ممکن است با خونی به مقدار یک نخود، تمام لباس به خون آغشته شود و نمی دانیم منظورش از اینکه گفته به مساحت درهم نزدیک باشد، چه بوده است.
اما در مورد استثناء خون حیض و اینکه کم و زیادش بخشیده نشده، باید گفت: اصحاب بدان رای قاطع دادهاند و به روایت ابوسعید از ابوبصیر - . التهذیب1: 73 - استناد کردهاند که گفته است: تنها خونی که حتی اگر فرد آن را نبیند باید نماز را دوباره به جا آورد، خون حیض است و حکم کم و زیادش، خواه آن را ببیند یا نبیند، یکسان است و گفتهاند: ضعف سندش با عمل اصحاب جبران شده است. شیخ به این خون، خون استحاضه و نفاس و راوندی خون نجس العین را ملحق ساختهاند و در تمامی آنها جای تامل است.
اما اعاده نماز، در صورت علم یا عدم علم بدان مطلقا، با رای مشهور و سایر روایات مخالف است و ظاهر روایت، اختصاص حکم به خون حیض دارد و این را در سخنانشان ندیدهام و به زودی در این باره سخن گفته خواهد شد و در این روایات به تفاوت میان مفسوح (جهنده) و رشح (پاشیده شده) پرداخته نشده و نمیتوان تفاوت را به این خبر اثبات کرد. و این گفته وی «و أروی انه لا یجوز» شاید حمل بر زمانی شود که ازاله خون، سخت نباشد؛ و «الفرق بین دمه و دم غیره» با رای مشهور مخالف است و میتوان آن را بر این بنا گذاشت که جزئی از حیوانی حرامگوشت میباشد .
**[ترجمه]
وَ أَرْوِی: أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِدَمِ الْبَعُوضِ وَ الْبَرَاغِیثِ وَ أَرْوِی لَیْسَ دَمُکَ مِثْلَ دَمِ غَیْرِکَ وَ نَرْوِی قَلِیلُ الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ وَ الْجَنَابَةِ وَ کَثِیرُهَا سَوَاءٌ لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ إِذَا عَلِمَ بِهِ فَإِذَا لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَصَابَهُ أَمْ لَمْ یُصِبْهُ رَشَّ عَلَی مَوْضِعِ الشَّکِّ الْمَاءَ فَإِنْ تَیَقَّنَ أَنَّ فِی ثَوْبِهِ نَجَاسَةً وَ لَمْ یَعْلَمْ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ مِنَ الثَّوْبِ غَسَلَهُ کُلَّهُ (3).
تحقیق و تفصیل اعلم أن العفو عما دون الدرهم نقل جماعة من
ص: 87
الأصحاب علیه الإجماع إلا أنه یلوح من کلام ابن أبی عقیل نوع مخالفة فیه حیث حکی عنه فی المختلف أنه قال إذا أصاب ثوبه دم فلم یره حتی صلی فیه ثم رآه بعد الصلاة و کان الدم علی قدر الدینار غسل ثوبه و لم یعد الصلاة و إن کان أکثر من ذلک أعاد الصلاة و لو رآه قبل صلاته أو علم أن فی ثوبه دما و لم یغسله حتی صلی غسل ثوبه قلیلا کان الدم أو کثیرا و قد روی أنه لا إعادة علیه إلا أن یکون أکثر من مقدار الدینار.
و کذا نقلوا الإجماع علی عدم العفو عما زاد علی الدرهم و اختلفوا فیما کان بقدر الدرهم فذهب الأکثر إلی وجوب إزالته و نقل عن المرتضی و سلار القول بالعفو عنه و الإزالة أحوط مع أن إجمال معنی الدرهم و عدم انضباطه مما ینفی فائدة هذا الخلاف إذ لم یثبت حقیقة شرعیة فیه و کلام الأصحاب مختلف فی تفسیره و تحدیده فالمشهور بینهم أن الدرهم الوافی المضروب من درهم و ثلث و بعضهم وصفه بالبغلی.
و قال المحقق هو نسبة إلی قریة بالجامعین و ضبطه جماعة بفتح الغین و تشدید اللام و قال ابن إدریس شاهدت درهما من تلک الدراهم تقرب سعته من سعة أخمص الراحة و هو ما انخفض منها و قال فی الذکری هو بإسکان الغین منسوب إلی رأس البغل ضربه الثانی فی ولایته بسکة کسرویة وزنه ثمانیة دوانیق و عن ابن الجنید سعته کعقد الإبهام الأعلی.
ثم إن المشهور بین الأصحاب عدم الفرق فی العفو بین الثوب و البدن و ربما یستشکل فی البدن لورود أکثر الروایات فی الثوب و قوله و الوافی إلی قوله علمت به أم لم تعلم ذکره الصدوق فی الفقیه و فیه و إن کان الدم دون حمصة و هو أظهر(1).
ص: 88
و یحتمل أن یکون المراد فی الأول السعة و هنا الوزن أو المراد بالأول ما إذا لطخ به الثوب أو البدن و بالثانی ما إذا اجتمع و ارتفع و حصل له حجم أو یراد بالأول الثوب و بالثانی الدم الخارج من البدن.
و یؤید الأخیر بل الثانی أیضا ما رواه
الشَّیْخُ عَنْ مُثَنَّی بْنِ عَبْدِ السَّلَامِ (1) عَنْ
ص: 89
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنِّی حَکَکْتُ جِلْدِی فَخَرَجَ مِنْهُ دَمٌ فَقَالَ إِذَا اجْتَمَعَ مِنْهُ قَدْرُ حِمَّصَةٍ فَاغْسِلْهُ وَ إِلَّا فَلَا.
و الوجه الأول ذکره السید فی المدارک و قال الظاهر أن المراد بقدر الحمصة قدرها وزنا لا سعة و هو یقرب من سعة الدرهم و لا یخفی ما فیه إذ یمکن أن یلطخ بقدر الحمصة من الدم تمام الثوب و لا ندری أی شی ء أراد بقربه من سعة الدرهم.
و أما استثناء دم الحیض و أنه لا یعفی عن قلیله و کثیره فهو مقطوع به فی کلام الأصحاب و استندوا إلی
رِوَایَةِ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ(1): قَالَ لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ مِنْ دَمٍ لَمْ تُبْصِرْهُ إِلَّا دَمَ الْحَیْضِ فَإِنَّ قَلِیلَهُ وَ کَثِیرَهُ إِنْ رَآهُ وَ إِنْ لَمْ یَرَهُ سَوَاءٌ.
و قالوا ضعف سنده منجبر بعمل الأصحاب و ألحق الشیخ به دم الاستحاضة و النفاس و الراوندی دم نجس العین و فی الجمیع نظر.
و أما الإعادة مع العلم و عدمه فهو بإطلاقه مخالف للمشهور و لسائر الأخبار و ظاهر الخبر اختصاص الحکم بدم الحیض و لم أر ذلک فی کلامهم و سیأتی الکلام فیه و الفرق بین المسفوح و الرشح غیر معهود فی الروایات و لا یمکن إثباته بهذا الخبر.
و قوله و أروی أنه لا یجوز لعله محمول علی ما إذا لم تعسر إزالته و الفرق بین دمه و دم غیره أیضا مخالف للمشهور و یمکن أن یکون مبنیا علی أنه جزء من حیوان لا یؤکل لحمه.
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادر خویش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از وی درباره دملی که از آن چرک بیرون میآید پرسیدم که چه باید کرد؟ فرمود: اگر غلیظ باشد یا خون با آن در آمیخته باشد، صبحگاه و شامگاه روزی دوبار آن را بشوی و آن وضو را باطل نمیکند؛ و اگر به اندازه یک دینار خون به لباست برسد، آن را بشوی و تا آن را نشستی در آن نماز نگزار. - . بحار10: 279 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّمَّلِ یَسِیلُ مِنْهُ الْقَیْحُ کَیْفَ یُصْنَعُ قَالَ إِنْ کَانَ غَلِیظاً أَوْ فِیهِ خَلْطٌ مِنْ دَمٍ فَاغْسِلْهُ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ غُدْوَةً وَ عَشِیَّةً وَ لَا یَنْقُضُ ذَلِکَ الْوُضُوءَ وَ إِنْ أَصَابَ ثَوْبَکَ قَدْرُ دِینَارٍ مِنَ الدَّمِ فَاغْسِلْهُ وَ لَا تُصَلِّ فِیهِ حَتَّی تَغْسِلَهُ (2).
ص: 90
إیضاح ما ذکره من غسل القیح الغلیظ لعله محمول علی الاستحباب بل ما فیه خلط من الدم أیضا کما عرفت و حکی المحقق عن الشیخ أنه حکم بطهارة الصدید و القیح ثم قال و عندی فی الصدید تردد أشبهه النجاسة لأنه ماء الجرح یخالطه یسیر دم و لو خلا من ذلک لم یکن نجسا و خلافنا مع الشیخ یئول إلی العبارة لأنه یوافق علی هذا التفصیل.
ثم قال أما القیح فإن مازجه دم نجس بالممازج و إن خلا من الدم کان طاهرا لا یقال هو مستحیل عن الدم لأنا نقول لا نسلم أن کل مستحیل عن الدم لا یکون طاهرا کاللحم و اللبن انتهی و أما تقدیر المعفو من الدم بالدینار فهو موافق لما حکیناه سابقا عن ابن أبی عقیل و الدرهم و الدینار متقاربان سعة.
**[ترجمه]شاید آنچه در مورد شستن چرک غلیظ و بلکه چرک با خون آمیخته، فرموده، حمل بر استحباب شود، چنان که دانستی. محقق از شیخ روایت کرده که او حکم به طهارت خونابه و چرک داده است. سپس گفته است: در مورد خونابه تردید دارم که آن را به نجاست شبیه میدانم، چرا که آن آب زخم است که با اندکی خون، آمیخته میگردد و اگر بدون خون باشد، دیگر نجس نیست. و اختلاف ما با شیخ به عبارت باز میگردد، چرا که او با این تفصیل موافق است.
سپس گفته است: اما چرک، اگر خون با آن آمیخته شده باشد، به واسطه آن آمیزش نجس میباشد و چنانچه بدون خون باشد، پاک است. گفته نشود: [چرک] خون استحاله شده است، زیرا که میگوییم: نمیپذیریم که هر چیز استحاله شده از خون، پاک نمیباشد مثل گوشت و شیر. پایان کلام.
اما اینکه مقدار خون مورد بخشش را یک دینار دانسته، با آنچه پیش از این از ابن عقیل نقل کردیم، همخوانی دارد و مساحت درهم و دینار به هم نزدیک است.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قِدْرٍ فِیهَا أَلْفُ رِطْلِ مَاءٍ فَطُبِخَ فِیهَا لَحْمٌ وَ وَقَعَ فِیهَا وُقِیَّةُ دَمٍ هَلْ یَصْلُحُ أَکْلُهُ قَالَ إِذَا طُبِخَ فَکُلْ فَلَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان در مورد دیگی که هزار رطل آب در آن باشد که گوشت در آن پخته شود، و یک وقیه خون [یک دوازدهم رطل] در آن بیفتد، سؤال کردم که آیا خوردنش رواست؟ امام فرمود: اگر پخته شده باشد، بخور و اشکالی ندارد. - . المصدر10: 290 -
**[ترجمه]
ذهب الشیخ فی النهایة إلی أنه إذا وقع قلیل من دم کالأوقیة فما دون فی القدر و هی تغلی علی النار حل مرقها إذا ذهب الدم بالغلیان و نحوه قال المفید إلا أنه لم یقید الدم بالقلیل و
اسْتَنَدَ إِلَی صَحِیحَةِ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قِدْرٍ فِیهَا جَزُورٌ وَقَعَ فِیهَا قَدْرُ أُوقِیَّةٍ مِنْ دَمٍ أَ یُؤْکَلُ قَالَ نَعَمْ قَالَ النَّارُ تَأْکُلُ الدَّمَ (2).
و مثله روی زکریا بن آدم عن الرضا علیه السلام:(3).
و ذهب ابن إدریس و المتأخرون إلی بقاء المرق علی نجاسته و فی المختلف حمل الدم علی ما لیس بنجس کدم السمک و شبهه و أورد علیه أن التعلیل بأن
ص: 91
الدم تأکله النار یأبی عن ذلک إذ لو کان طاهرا لعل بطهارته و لو قیل بأن الدم الطاهر یحرم أکله فتعلیله بأکل النار لیذهب التحریم و إن لم یکن نجسا ففیه أن استهلاکه فی المرق إن کفی فی حله لم یتوقف علی النار و إلا لم تؤثر النار فی حله انتهی.
**[ترجمه]شیخ در نهایه معتقد است: اگر مقدار کمی خون مثلا اوقیه - یک رطل - یا کمتر در دیگی که بر آتش میجوشد، بریزد، آب گوشت آن حلال است، چرا که خون با جوشیدن از بین می رود. مفید هم بر همین عقیده است، با این تفاوت که او آن را مقید به کم بودن خون نکرده و به روایت صحیح سعید الاعرج استناد کرده که نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: از ایشان در مورد دیگی که گوشت شتر یا گوسفند در آن است و چند اوقیه خون در آن میافتد، سؤال کردم که آیا خورده میشود؟ فرمود آتش، خون را میخورد - . الکافی6: 235 چاپ آخوندی، الفقیه3: 216 چاپ نجف -
و مشابه این روایت را زکریا بن آدم از امام رضا علیه السلام نقل کرده است. - . التهذیب1: 79 -
ابن ادریس و فقهای متاخر بر بقاء نجاست آب گوشت معتقدند و در مختلف، خون حمل بر خونهایی همچون خون ماهی و مانند آن شده که نجس نیست و این ایراد به آن وارد شده که این تعلیل که آتش خون را میخورد، مانع از آن میگردد؛ چرا که اگر پاک میبود، بر طهارت آن دلیل میآورد و اگر گفته شود که خوردن خون پاک حرام است، پس تعلیل وی مبنی بر خوردن آتش، تحریم را از بین میبرد، هر چند نجس نباشد، پس این ایراد بر آن هست که اگر استهلاک آن در آب گوشت، برای حلال بودنش کفایت میکرد، بر آتش متوقف نمیگردید و در غیر اینصورت، آتش در حلال بودن آن تاثیر نگذاشته است. پایان کلام.
**[ترجمه]
یمکن أن یحمل التقیید بالغلیان علی الاستحباب لرفع استقذار النفس و إن کان القول بالحل مطلقا لا یخلو من قوة.
**[ترجمه]می توان مقید نمودن به غلیان را برای رفع آلودگی خون، حمل بر استحباب کرد، هرچند حلال شمردن به طور مطلق خالی از قوت نیست.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام وَ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا: فِی الدَّمِ یُصِیبُ الثَّوْبَ یُغْسَلُ کَمَا تُغْسَلُ النَّجَاسَاتُ وَ رَخَّصَا فِی النَّضْحِ الْیَسِیرِ مِنْهُ وَ مِنْ سَائِرِ النَّجَاسَاتِ مِثْلِ دَمِ الْبَرَاغِیثِ وَ أَشْبَاهِهِ قَالا فَإِذَا تَفَاحَشَ غُسِلَ (1).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که ایشان در مورد خونی که به لباس میریزد، فرمودند: شسته میشود چنان که دیگر نجاسات شسته میشوند، و پاشیدن آب بر آن در مقدار کم آن را و بر سایر نجاسات مثل خون ککها و نظائر آن مجاز دانستهاند. گفتند: اگر نجاست، فاحش و آشکار باشد، شسته شود.
**[ترجمه]
اختلف الأصحاب فی وجوب إزالة الدم المتفرق علی الثوب أو البدن إذا کان بحیث لو جمع بلغ الدرهم فقال ابن إدریس الأحوط للعبادة وجوب إزالته و الأقوی و الأظهر فی المذهب عدم الوجوب و نحوه قال فی المبسوط و الشرائع و النافع و قال فی النهایة لا تجب إزالته ما لم یتفاحش و هو خیرة المعتبر و قال سلار و ابن حمزة تجب إزالته و اختاره العلامة فی جملة من کتبه و الأول أقوی.
و قال فی المعتبر لیس للتفاحش تقدیر شرعی و قد اختلف أقوال الفقهاء فیه فبعض قدره بالشبر و بعض بما یفحش فی القلب و قدره أبو حنیفة بربع الثوب و الوجه أن المرجع فیه إلی العادة لأنها کالأمارة الدالة علی المراد باللفظ إذا لم یکن له تقدیر انتهی.
ثم اعلم أن الروایة تدل علی أن الرشح من غیر الدم أیضا معفو کما قال به بعض الأصحاب و هو خلاف المشهور و الأحوط الإزالة قال فی المختلف قال ابن إدریس قال بعض أصحابنا إذا ترشش علی الثوب أو البدن مثل رءوس الإبر من النجاسات فلا بأس بذلک و الصحیح وجوب إزالتها قلیلة کانت أو کثیرة
ص: 92
و هو الأقوی عندی.
ثم قال و قال السید المرتضی فی جواب المسائل الناصریة نجاسة الخمر أغلظ من سائر النجاسات لأن الدم و إن کان نجسا فقد أبیح لنا أن نصلی فی ثوب إذا کان فیه دون قدر الدرهم و البول قد عفی عنه فیما ترشش عند الاستنجاء کرءوس الإبر و الخمر لم یعف عنه فی موضع أصلا.
**[ترجمه]اصحاب در وجوب برطرف کردن خون متفرق بر لباس یا بدن به گونهای که اگر جمع شود، به حد یک درهم برسد، اختلاف کردهاند. ابن ادریس گفته است: نظر احوط جهت عبادت، وجوب ازاله آن است؛ اما در مذهب آنان، نظر اقوی و اظهر، عدم وجوب است، و در مبسوط و شرایع و نافع نیز همانند آن را بیان داشته است. وی در نهایه گفته است: پاک کردن آن تا زمانی که به فاحش و زیاد نرسد، واجب نیست و معتبر این را اختیار کرده است. سلار و ابن حمزه گفتهاند: ازاله آن واجب است و علامه در بخشی از آثارش این را اختیار کرده و نظر اول، اقوی میباشد.
در معتبر گفته است: برای فاحش و زیاد بودن و نجاست، اندازه شرعی وجود ندارد و اقوال فقها در این باره مختلف میباشد. بعضی مقدارش را یک وجب تعیین کردهاند و برخی نیز مقدارش را به میزانی که از آن کراهت داشته باشد میدانند. ابو حنیفه آن را یک چهارم لباس تعیین کرده و دلیل نیز بازگشت آن به عرف است، زیرا که آن همچون اماره [نشانه]، دال بر مراد از لفظ است، در صورتی که مقداری برای آن نباشد. پایان کلام.
بدان که روایت همچنین بر این دلالت دارد که پاشیدن غیر خون نیز بخشیده شده، چنانچه برخی اصحاب هم بدان قائل شدهاند و این با رای مشهور مخالف است و ازاله آن احوط میباشد. در مختلف گفته است: ابن ادریس گفته است: برخی از اصحاب ما گفتهاند: اگر بر لباس یا بدن، نجاستی مثل سر سوزن بپاشد، اشکالی ندارد؛ و صحیح، وجوب ازاله آن است، خواه کم یا زیاد باشد، و این نظر نزد من، اقوی میباشد.
سپس گفته است: سید مرتضی در پاسخ مسائل ناصریه گفته است: نجاست شراب از دیگر نجاسات غلیظتر است، چرا که خون هر چند نجس باشد، نماز خواندن در آن اگر کمتر از یک درهم باشد، برای ما مباح شده و چنانچه به هنگام استنجاء، ادرار به میزان سر سوزن بر لباس بپاشد، مورد بخشش واقع شده، اما شراب در هیچ موضعی قابل بخشش نیست .
**[ترجمه]
المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1)
lt;meta info="- یا ایها الذین آمنوا انما الخمر و المیسر و الأنصاب و الأزلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون - . مائده / 90 -
{ای کسانیکه ایمان آوردهاید، شراب و قمار و بتها و تیرهای قرعه پلیدند، [و] از عمل شیطانند. پس، از آنها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید.}
**[ترجمه]
المشهور أن الخمر موضوع للمسکر المأخوذ من عصیر العنب بحسب اللغة.
و روی عن ابن عباس المراد به جمیع الأشربة المسکرة و یدل علیه کثیر من أخبار أهل البیت علیهم السلام.
و المیسر القمار و الأنصاب أحجار أصنام کانوا ینصبونها للعبادة و یذبحون عندها و الأزلام هی القداح التی کانوا یستقسمون بها و سیأتی تفاصیل تلک الأمور فی محالها و قال فی القاموس الرجس بالکسر القذر و المأثم و کل ما استقذر من العمل و العمل المؤدی إلی العذاب مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ لأنه نشأ من تسویله و تزیینه و هو صفة أو خبر آخر فَاجْتَنِبُوهُ أی ما ذکر أو تعاطیها أو الرجس
ص: 93
أو عمل الشیطان، أو کل واحد منها لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ بسبب الاجتناب.
ثم اعلم أن المشهور بین الأصحاب نجاسة الخمر و سائر المسکرات المائعة بل نسب إلی أکثر أهل العلم حتی حکی عن المرتضی رضی الله عنه أنه قال لا خلاف بین المسلمین فی نجاسة الخمر إلا ما یحکی عن شذاذ لا اعتبار بقولهم و عن الشیخ رحمه الله أنه قال الخمر نجسة بلا خلاف و قال فی المختلف الخمر و کل مسکر و الفقاع و العصیر إذا غلی قبل ذهاب ثلثیه بالنار أو من نفسه نجس ذهب إلیه أکثر علمائنا کالشیخ المفید و الشیخ أبی جعفر و السید المرتضی و سلار و ابن إدریس.
و قال ابن أبی عقیل من أصاب ثوبه أو جسده خمر أو مسکر لم یکن علیه غسلهما لأن الله تعالی إنما حرمهما تعبدا لا لأنهما نجسان و قال الصدوق فی المقنع و الفقیه لا بأس بالصلاة فی ثوب أصابه خمر لأن الله تعالی حرم شربها و لم یحرم الصلاة فی ثوب أصابته و عزی فی الذکری إلی الجعفی وفاق (1)
الصدوق و ابن أبی عقیل.
و استدل القائلون بالنجاسة بعد الإجماع بالآیة بوجهین أحدهما أن الوصف بالرجاسة وصف بالنجاسة لترادفهما فی الدلالة و الثانی أنه أمر بالاجتناب (2) و هو موجب للتباعد المستلزم للمنع من الاقتراب بجمیع الأنواع
ص: 94
لأن معنی اجتنابها کونه فی جانب غیر جانبها فیستلزم المنع من أکله و ملاقاته و تطهیر المحل بإزالته و لا معنی للنجس إلا ذلک ذکرهما المحقق و العلامة.
و رد الأول بأن الرجس لا نسلم أنه مرادف للنجس و قول الشیخ فی التهذیب الرجس هو النجس بلا خلاف لا حجة فیه لأن أهل اللغة لم یذکروا النجس فی معناه بل ذکروا له معانی أخری لا تقرب منه أیضا سوی ما ذکروا من القذر و الظاهر أنه لیس النجس المصطلح بل هو ما یستقذره الطبع مع أن فی الآیة الکریمة وقع خبرا عن الخمر و المیسر و الأنصاب و الأزلام جمیعا فی الظاهر.
فلا یخلو إما أن یقدر مضاف محذوف لیصح حمله علی الجمیع مثل التعاطی و نحوه و علی هذا ظاهر أنه لا یصح جعله بمعنی النجس بل لا بد من حمله علی معنی آخر مثل المأثم لأنه من بعض معانیه أو العمل المستقذر أو القذر الذی یعاف منه العقول کما یوجد فی کلام جماعة من المفسرین أو یقال إن المراد أن کل واحد رجس و حینئذ لا یصح الحمل علی النجس و إلا یلزم استعمال اللفظ فی معنییه الحقیقیین بل الحقیقی و المجازی أو یجعل الرجس المذکور خبرا عن الخمر فقط و یقدر لکل من الأمور الأخر خبر آخر و علی هذا أیضا لا یصح حمل الرجس علی النجس لأن القرینة علی التقدیر دلالة المذکور علیه و لو حمل الرجس علی النجس یلزم أن یکون المقدر کذلک و لو فرض جواز الاکتفاء فی الدلالة بمجرد الاشتراک فی اللفظ و إن لم یکن المعنی فی الجمیع واحدا فلا ریب أنه المرجوع بالنسبة إلی الاحتمالات السابقة و لا أقل من التساوی و علی هذا کیف یستقیم الاستدلال.
ص: 95
و الثانی بأن المتبادر من الاجتناب من کل شی ء الاجتناب عما یتعارف فی الاقتراب منه مثلا المتعارف من اقتراب الخمر الشرب منه و فی اقتراب المیسر اللعب به و فی اقتراب الأنصاب عبادتها فعلی هذا یکون الأمر بالاجتناب عن الخمر المتبادر منه الاجتناب عن شربه لا الاجتناب من جمیع الوجوه کما یقولون إن حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ لا إجمال فیه إذ المتبادر تحریم أکلها.
**[ترجمه]مشهور است که بر اساس لغت، خمر برای مست کنندهای وضع شده که از آب انگور برگرفته شده است. از ابن عباس روایت شده است که مراد از آن، تمامی نوشیدنیهای مست کننده است، و بسیاری از روایات اهل بیت نیز بر آن دلالت دارد.
منظور از میسر، قمار و منظور از انصاب، بتهای سنگی هستند که برای عبادت آنها را نصب میکردند و در کنار آنها قربانی می کردند و ازلام نیز تیرهای قرعه هستند که با آن قمار میزدند و تفاصیل این امور در جای خود بیان خواهد شد. و در قاموس گفته است: «الرِجس» با کسر به معنای پلیدی و گناه است و هر عمل پلید و عملی که به عذاب منجر شود، {از عمل شیطان است}چرا که آن از ظاهر آرایی و تزیین شیطان پدید آمده است و این جمله نقش صفت دارد، یا آنکه به عنوان خبر دوم است؛ و {از آنها دوری گزینید}، یعنی از آنچه ذکر شد یا از پرداختن به آنها، یا پلیدی، یا عملکرد شیطان، یا از هر یک از آنها دوری گزینید، و {باشد که رستگار شوید} یعنی به سبب اجتناب از آنها.
سپس بدان که مشهور میان اصحاب، نجاست شراب و سایر مسکرات (مست کنندهها) مایع میباشد، بلکه به اغلب اهل علم نسبت داده شده و حتی از مرتضی - رضی الله عنه - نقل شده که گفت: در نجاست خمر میان مسلمانان هیچ اختلافی نیست مگر آنچه که به عنوان شاذ ذکر شده، که به قول آنان اعتباری نیست و از شیخ - رحمه الله - ذکر شده که گفت: خمر بدون اختلاف [میان اصحاب] نجس است و در مختلف گفته است: خمر، هر نوع مسکر، آبجو و آب انگور، پیش از بین رفتن دو سوم آن توسط آتش یا خود بخود، نجس میباشد، و اغلب علمای ما همچون شیخ مفید و ابو جعفر، سید مرتضی، سلار و ابن ادریس نیز بر این باورند.
ابن ابو عقیل گفته است: کسی که لباس یا بدنش به خمر یا مسکر برخورد کند، شستن آن دو بر او واجب نیست، زیرا که خداوند تعالی آن دو را از سر تعبد حرام کرده، نه بدین خاطر که نجس میباشند؛ و صدوق در مقنع و فقیه گفته است: خواندن نماز در لباسی که خمر بدان ریخته ایرادی ندارد، چرا که خداوند سبحان نوشیدن آن را حرام ساخته و خواندن نماز در لباسی که خمر بدان برخورد کرده را حرام نکرده است. و در کتاب ذکری، موافقت با شیخ صدوق و ابن ابی عقیل، به جعفی نسبت داده شده است.
قائلان به نجاست، پس از اجماع در آیه به دو وجه استدلال کردهاند: یکی آنکه توصیف چیزی بر رجس و پلیدی ، توصیف به نجاست است، چرا که در دلالت با یکدیگر مترادفند و دیگر اینکه که وی امر به اجتناب کرده و آن موجب دوری است که لازمهاش، ممنوع بودن هر نوع نزدیک شدن به آن است، چرا که معنای اجتناب از نجاست، بودن آن در جایی غیر از کنار نجاست است؛ از این رو منع از خوردن و تماس با آن و تطهیر محل با ازاله خمر واجب میشود و معنای نجس جز این نیست که محقق و علامه آن دو را ذکر کردهاند.
در مورد وجه اول این گونه پاسخ داده شده که ما نمیپذیریم که معنای رجس مرادف نجس باشد، و قول شیخ در تهذیب که گفته: بدون هیچ مخالفتی، رجس همان نجس میباشد، بی دلیل است؛ چرا که زبان شناسان نجس را در معنای رجس ذکر نکردهاند، بلکه برای آن معانی دیگری ذکر کردهاند که حتی نزدیک به آن نیست، جز معنایی که از پلیدی ذکر کردهاند، و ظاهر این است که آن نجس اصطلاحی نیست، بلکه چیزی است که طبع انسان آن را ناپاک میداند، با وجود اینکه ظاهرا در آیه کریمه، کلمه رجس برای همه واژههای خمر، میسر، انصاب و ازلام، خبر واقع شده است.
بنابراین راهی جز این نیست که یا مضافی محذوف همچون تعاطی - داد و ستد - و مانند آن را در تقدیر بگیریم تا حمل آن بر تمام واژگان صحیح باشد، و بر این اساس، معلوم است که قرار دادن آن به معنای نجس صحیح نیست، بلکه به ناچار باید آن را بر معنای دیگری همچون ماثم - گناه - حمل کرد، چرا که از معانی نجس برشمرده میشود؛ یا آنکه به معنای عمل مستقذر - ناپاک - یا قذر - پلید - است که عقلها آن را نمیپذیرند، چنان که در کلام گروهی از مفسران یافت میگردد؛ یا اینکه گفته شود: منظور این است که هر یک از این اعمال، رجس میباشد، و در این هنگام، دیگر حمل آن بر نجس صحیح نیست، چرا که در غیر اینصورت، استعمال لفظ در دو معنای حقیقیاش، بلکه معنای حقیقی و مجازی لازم میآید؛ یا آنکه باید رجس مذکور را تنها به عنوان خبر برای خمر قرار داد، و برای هر یک از کلمات دیگر، خبری دیگر در تقدیر گرفته شود و بر این اساس نیز، حمل رجس بر نجس صحیح نیست، زیرا که قرینه تقدیر، همان دلالت مذکور بر آن است، و اگر رجس بر نجس حمل شود، لازم میآید که واژه مقدر نیز همان باشد؛ و اگر جواز اکتفا در دلالت تنها اشتراک در لفظ فرض شود، اگرچه معنا در تمامی واژگان یکی نباشد، پس شکی نیست که این وجه در مقایسه با احتمالات پیشین، معنایی مرجوح است، و حداقل با آنها مساوی است، و بر این اساس، چگونه این استدلال صحیح خواهد بود؟
و دوم اینکه معنایی که از اجتناب از هر چیز به ذهن متبادر میشود، اجتناب از چیزی است که در نزدیک شدن به آن بدان متعارف است. برای نمونه، متعارف از اقتراب خمر، شرب آن؛ اقتراب قمار، بازی قمار؛ و اقتراب بتها، عبادت آنهاست، پس بر این اساس، تبادر اجتناب از خمر، اجتناب از شرب آن میباشد نه اجتناب از تمامی وجوه خمر؛ چنان که میگویند: همانا «حرمت علیکم المیتة»، {مردار بر شما حرام شده است} هیچ اجمالی در آن نیست، چرا که معنای متبادر آن، حرام کردن خوردن آن میباشد.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخَمْرِ وَ النَّبِیذِ وَ الْمُسْکِرِ یُصِیبُ ثَوْبِی أَغْسِلُهُ أَوْ أُصَلِّی فِیهِ قَالَ صَلِّ فِیهِ إِلَّا أَنْ تَقْذَرَهُ فَتَغْسِلُ مِنْهُ مَوْضِعَ الْأَثَرِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّمَا حَرَّمَ شُرْبَهَا(1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن رئاب نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره خمر، نبیذ و مسکر سؤال کردم که به لباسم میریزد، آیا آن را بشویم یا در آن نماز گزارم؟ فرمود: در آن نماز بخوان، مگر اینکه بخواهی ناپاکیها را از بین ببری، که در اینصورت، موضع تماس با آن را میشویی، خداوند تبارک و تعالی تنها شرب آن را حرام کرده است. - . قرب الاسناد: 76 چاپ سنگی، 100 چاپ نجف -
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ قَالَ قَالَ بُکَیْرٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبُو الصَّبَّاحِ وَ أَبُو سَعِیدٍ وَ الْحَسَنُ النَّبَّالُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالُوا: قُلْنَا لَهُمَا إِنَّا نَشْتَرِی ثِیَاباً یُصِیبُهَا الْخَمْرُ وَ وَدَکُ الْخِنْزِیرِ عِنْدَ حَاکَتِهَا أَ نُصَلِّی فِیهَا قَبْلَ أَنْ نَغْسِلَهَا قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهَا إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ أَکْلَهُ وَ شُرْبَهُ وَ لَمْ یُحَرِّمْ لُبْسَهُ وَ مَسَّهُ وَ الصَّلَاةَ فِیهِ (2).
**[ترجمه]علل الصدوق: بکیر از امام باقر علیه السلام و ابوصباح، ابوسعید و حسن نبال از امام صادق علیه السلام نقل کردهاند که به این دو امام گفتیم: ما لباسهایی میخریم که زمان بافتن آنها، خمر و چربی گوشت خوک بر آنها ریخته میشود، آیا قبل از اینکه آنها را بشوییم، در آنها نماز بخوانیم؟ فرمود: ایرادی ندارد، چرا که خداوند تنها خوردن و آشامیدن آن را حرام کرده، اما پوشیدن و لمس و نماز خواندن در آن را حرام نکرده است. - . علل الشرائع 2: 46 -
**[ترجمه]
الودک بالتحریک دسم اللحم و دهنه الذی یستخرج منه.
**[ترجمه]«وَدَک» به معنای چربی گوشت و پی خوک است که از آن استخراج میشود.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنِ الْمُسْکِرِ وَ النَّبِیذِ یُصِیبَانِ الثَّوْبَ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن بکیر نقل کرده است که در حضور من، مردی از امام صادق علیه السلام از مسکر و نبیذ سؤال کرد که به لباس میریزند. فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 80 چاپ سنگی، 105 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرَّ فِی مَاءِ مَطَرٍ قَدْ صُبَّ فِیهِ خَمْرٌ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ هَلْ یُصَلِّی فِیهِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهُ
ص: 96
قَالَ لَا یَغْسِلُ ثَوْبَهُ وَ لَا رِجْلَیْهِ وَ یُصَلِّی وَ لَا بَأْسَ (1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ مَرَّ بِمَکَانٍ قَدْ رُشَّ فِیهِ خَمْرٌ قَدْ شَرِبَتْهُ الْأَرْضُ وَ بَقِیَ نَدَاهُ أَ یُصَلِّی فِیهِ قَالَ إِنْ أَصَابَ مَکَاناً غَیْرَهُ فَلْیُصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ لَمْ یُصِبْ فَلْیُصَلِّ وَ لَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در آب بارانی گام بردارد که خمر در آن ریخته و از آن به لباسش بریزد، آیا قبل از اینکه بخواهد نماز بخواند، آن را بشوید؟ فرمود: لباس و پاهایش را نشوید و نماز بخواند و ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، 116 چاپ نجف -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که از مکانی عبور کند که در آن خمری پاشیده که زمین آن را فروبرده و رطوبت آن باقی مانده، آیا در آن نماز گزارد؟ فرمود: اگر مکانی غیر آن را پیدا کرد، در آن نماز بخواند و اگر پیدا نکرد، نماز بخواند و ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 119 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النَّضُوحِ یُجْعَلُ فِیهِ النَّبِیذُ أَ یَصْلُحُ أَنْ تُصَلِّیَ الْمَرْأَةُ وَ هُوَ فِی رَأْسِهَا قَالَ لَا حَتَّی تَغْتَسِلَ مِنْهُ (3) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الطَّعَامِ یُوضَعُ عَلَی سُفْرَةٍ أَوْ خِوَانٍ قَدْ أَصَابَهُ الْخَمْرُ أَ یُؤْکَلُ عَلَیْهِ قَالَ إِذَا کَانَ الْخِوَانُ یَابِساً فَلَا بَأْسَ (4).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: گفت: از ایشان درباره نوعی عطر سؤال کردم که در آن نبیذ قرار داده شده است، آیا رواست که زن در آن نماز بخواند، در حالی که از آن در سرش باشد؟ فرمود: خیر، تا اینکه شسته شود. - . قرب الاسناد: 101 چاپ سنگی، المسائل فی البحار 10: 269 -
گفت: از ایشان درباره غذا سؤال کردم که در سفره یا خوانی قرار داده میشود و خمر بر آن ریخته شده، آیا بر آن سفره غذا خورده شود؟ فرمود: در صورتی که سفره خشک باشد، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 156 چاپ نجف -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَ فِی ثَوْبٍ أَصَابَهُ خَمْرٌ لِأَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ شُرْبَهَا وَ لَمْ یُحَرِّمِ الصَّلَاةَ فِی ثَوْبٍ أَصَابَهُ وَ إِنْ خَاطَ خَیَّاطٌ ثَوْبَکَ بِرِیقِهِ وَ هُوَ شَارِبُ الْخَمْرِ إِنْ کَانَ یَشْرَبُ غِبّاً فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ مُدْمِناً لِلشُّرْبِ کُلَّ یَوْمٍ فَلَا تُصَلِّ فِی ذَلِکَ الثَّوْبِ حَتَّی یُغْسَلَ وَ لَا تُصَلِّ فِی بَیْتٍ فِیهِ خَمْرٌ مَحْصُورٌ فِی آنِیَةٍ(5).
**[ترجمه]فقه الرضا: خواندن نماز در لباسی که خمر بر آن ریخته ایرادی ندارد، زیرا که خداوند شرب آن را حرام کرده، اما خواندن نماز در لباسی که خمر بدان ریخته را حرام ندانسته؛ و اگر خیاطی که خود شارب خمر است، لباست را دوخت و نخ آن را با آب دهانش تر کرد، در صورتی که یک روز در میان از آن مینوشید، ایرادی ندارد، و در صورتی که به شرب آن هر روز معتاد شده بود، در آن لباس نماز نخوان تا اینکه شسته شود، و در خانهای که در آن ظرف پر از خمر نگهداری میکنند نیز نماز نخوان. - . فقه الرضا: 38 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْکُحْلِ یَصْلُحُ أَنْ یُعْجَنَ بِالنَّبِیذِ قَالَ لَا(6).
**[ترجمه]کتاب المسائل: با همین اسناد، علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره سرمه سؤال کردم که آیا رواست که با نبیذ آمیخته شود؟ فرمود: خیر. - . البحار 10: 269 -
**[ترجمه]
سیأتی بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب الأوانی.
**[ترجمه]برخی از اخبار مناسب با این باب، در باب ظرفها بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
اعلم أن الخبر الأول یدل علی جواز الصلاة فی ثوب أصابته الخمر و ظاهره الطهارة و إن أمکن أن تکون نجسة معفوا عنها و حمله القائلون بالنجاسة علی التقیة و أورد علیه أنه لا تقیة فیه إذ أکثر علماء العامة أیضا علی نجاسة الخمر و أجیب بأن التقیة لعلها من السلاطین إذ سلاطین ذلک الوقت
ص: 97
کانوا یزاولون الخمر و لا یجتنبون عنها فلعل الحکم بالنجاسة کان شاقا علیهم لتضمنه شناعة لهم و إزراء بهم و رد بأنهم علیهم السلام لو کانوا یتقون فی ذلک لکانت تقیتهم فی الحکم بالحرمة أوجب و أهم مع أنهم علیهم السلام کانوا یبالغون فی ذلک کل المبالغة حتی أنهم حکموا بأن مدمن الخمر کعابد وثن إلی غیر ذلک من التهدیدات و التشدیدات.
فإن قلت الحرمة لما کانت صریحة فی القرآن المجید و کانت من ضروریات الدین فالحکم بها لا فساد فیه إذ لا لأحد أن ینکر علی من حکم بها قلت أصل حرمتها و إن کان کذلک لکن عظم حرمتها و کونها بالغة إلی ما بلغت من المراتب التی فی أحادیثنا لیس فی صریح القرآن و لا من ضروریات الدین فکان ینبغی أن یتقوا فیه فترک التقیة فی ذلک و التقیة فی الحکم بالنجاسة بعید جدا بل الأظهر حمل أخبار النجاسة علی التقیة أو علی الاستحباب.
و بالجملة لو لا الشهرة العظیمة و الإجماع المنقول لکان القول بالجواز متجها و لا ریب أن الأحوط العمل بالمشهور.
و الخبر الثانی أظهر فی الدلالة علی الطهارة لکنه یدل علی طهارة ودک الخنزیر أیضا و لم یقل به أحد و إن کان ظاهر الصدوق رحمه الله القول بجواز الصلاة فیه أیضا حیث قال فی کتاب علل الشرائع باب علة الرخصة فی الصلاة فی ثوب أصابه خمر و ودک الخنزیر فإنه و إن لم یکن صریحا فی الطهارة لکنه صریح فی جواز الصلاة فیه و یمکن حمل الخبر علی ما إذا ظن ملاقاة الحاکة لها بالخمر و ودک الخنزیر و إن لم یعلم ذلک فإن تلک الظنون غیر معتبرة فی النجاسة و إلا لزم الاجتناب من جمیع الأشیاء لا سیما ما یجلب من بلاد الکفر من الثیاب و الأدویة و الأطعمة کما
رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (1)
عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الثِّیَابِ السَّابِرِیَّةِ یَعْمَلُهَا الْمَجُوسُ
ص: 98
وَ هُمْ أَخْبَاثٌ وَ هُمْ یَشْرَبُونَ الْخَمْرَ وَ نِسَاؤُهُمْ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ أَلْبَسُهَا وَ لَا أَغْسِلُهَا وَ أُصَلِّی فِیهَا قَالَ نَعَمْ.
فالمراد بقوله علیه السلام و لم یحرم لبسه و مسه و الصلاة فیه عدم التحریم إذا ظن ذلک و لم یعلم و لا یخفی بعده.
و الخبر الثالث أیضا ظاهره الطهارة و یمکن حمله علی عدم البأس بلبس الثوب و التمتع به لا طهارته و جواز الصلاة فیه.
و الخبر الرابع أیضا ظاهر الدلالة علی الطهارة و یمکن حمله علی أن صب الخمر کان قبل وقوع المطر و بعده قد طهر المکان فلا بأس بأن یصیب ماء المطر(1) حینئذ أو علی أن صب الخمر فی الماء کان فی أثناء التقاطر و کذا أصابه ماء المطر الثوب أیضا کان فی أثنائه أو علی أن ماء المطر لعله کان کرا أو علی أن القلیل لا ینجس بملاقاة النجاسة.
و جواب السؤال الثانی من علی بن جعفر أظهر فی الطهارة و یدل علی استحباب التنزه عنها مع الإمکان و یمکن حمله علی نفی البأس فی الصلاة فی ذلک المکان مع عدم السجود علیها و عدم ملاقاته بالرطوبة بأن تکون النداوة نداوة لا تسری.
لا یقال لا حاجة إلی السؤال حینئذ لأنه یجوز أن یتوهم أنه لا یصح الصلاة فی مکان أصابته الخمر و إن لم یلاق برطوبة کما ورد أنه لا یصلی فی بیت فیه خمر لکنه بعید و ترک الاستفصال مع قیام الاحتمال دلیل العموم.
و جوابا السؤال الثالث و الرابع ظاهران فی النجاسة و إن أمکن حملهما علی الاستحباب أو التقیة کما عرفت.
و أما ما فی الفقه فالنهی مع الإدمان ظاهره الکراهة بقرینة سابقة و النهی عن الصلاة فی بیت فیه خمر فالمشهور أنه علی الکراهة و ظاهر الصدوق الحرمة و خبر النبیذ ظاهره الکراهة مع أنه علی تقدیر الحرمة أیضا لا یدل علی النجاسة.
ص: 99
**[ترجمه]بدان که خبر اول بر جواز ادای نماز در لباسی دلالت دارد که خمر بدان ریخته و از ظاهر خبر، طهارت برمیآید، هر چند امکان دارد نجسی باشد که مورد بخشش واقع شده است؛ و قائلان به نجاست آن را حمل بر تقیه کردهاند و بر آن ایراد گرفته شده که جای تقیهای در آن نیست، چرا که اغلب علمای اهل سنت نیز بر نجاست خمر متفقند و بدان جواب داده شده که چه بسا مراد، تقیه از پادشاهان باشد، زیرا که پادشاهان در آن زمان همواره شرب خمر میکردند و از آن اجتناب نمیکردند، و چه بسا حکم به نجاست، از آنجا که دربردارنده قباحت و تحقیر آنان بود، بر آنان سخت بود. و پاسخ داده شده که اگر ائمه علیهم السلام در آن تقیه میکردند، در واقع تقیه آنان در حکم به حرمت خمر، واجبتر و مهمتر میبود، با وجود آنکه آنان در این زمینه بسیار مبالغه میکردند، تا جایی که حکم دادند که فرد معتاد به خمر به سان پرستنده بت میباشد، و دیگر تهدیدات و تشدیداتی که نیز در کلام ایشان آمده است.
اگر بگویی: از آنجا که حرمت جزو احکام صریح قرآن است و از ضروریات دین برشمرده میشود، بنابراین در حکم به آن فسادی نیست، چرا که کسی نمیتواند به کسی که به آن حکم کرده تعرض کند، میگویم: اصل، حرمت آن، اگرچه چنین است، اما بزرگی حرمت آن و رسیدن آن به مراتبی از حرمت که در احادیث ما وجود دارد، در نص صریح قرآن موجود نیست و از ضروریات دین به شمار نمیآید، پس شایسته بوده است که در آن تقیه کنند، پس ترک تقیه در حرمت آن و تقیه در حکم به نجاست آن، بسیار بعید است، بلکه اظهر، حمل روایات نجاست بر تقیه یا بر استحباب میباشد .
به طور کلی، اگر شهرت عظیم و اجماع منقول نبود، قطعا قول بر جواز، دارای وجه بود و شکی نیست که احوط، عمل به مشهور میباشد.
و خبر دوم در دلالت بر طهارت اظهر است، اما بر طهارت چربی گوشت خوک نیز دلالت دارد، وکسی آن را نگفته و اگر چه از ظاهر کلام شیخ صدوق - رحمه الله - جواز ادای نماز در آن بر میآید، چنان که در کتاب علل الشرائع گفته است: «باب علت رخصت در نماز در لباسی که بدان خمر ریخته و چربی خوک مالیده است»، پس این عبارت هر چند در طهارت صریح نیست، اما در جواز ادای نماز در آن لباس صریح میباشد و میتوان خبر را حمل بر زمانی کرد که گمان برخورد دوزنده با خمر و چربی گوشت خوک رود، هر چند آن را نداند. اما آن گمانها در نجاست غیر معتبر میباشد، وگرنه اجتناب از تمام اشیاء واجب میشد، به ویژه لباس، دارو و غذاهایی که از بلاد کفر آورده میشود، چنان که شیخ در صحیح از معاویة بن عمار نقل کرده است که وی آورده: از امام صادق علیه السلام درباره جامههای سابریه سؤال کردم که زرتشتیان آن را میبافند، و ایشان آلودهاند و شراب میخورند و زنان ایشان نیز اینچنیناند، آیا میتوانم که آن جامهها را بپوشم و نشویم و در آن نماز بخوانم؟ ایشان فرمود: آری؛؛ و منظور از این گفته امام علیه السلام «حرام نکرده، پوشیدن و دست کشیدن و ادای نماز در آن را» عدم تحریم میباشد، آنگاه که آن را گمان کرده و ندانسته است و بعید بودن آن پوشیده نیست.
ظاهر روایت سوم نیز بر طهارت دلالت دارد و میتوان آن را بر این حمل کرد که پوشیدن لباس و استفاده از آن اشکالی ندارد، نه طهارت آن و جواز خواندن نماز در آن.
دلالت روایت چهارم نیز بر طهارت، آشکار است، و میتوان آن را حمل بر این کرد که ریختن خمر در آن هنگام، قبل از ریزش باران بوده و پس از آن، مکان پاک شده، پس در این صورت ایرادی ندارد که آب باران بر لباس او بپاشد؛ یا اینکه ریختن خمر در آب در اثناء ریزش باران رخ داده، و همچنین برخورد آب باران به لباس نیز در همان اثناء بوده؛ یا اینکه آب باران آب کر بوده؛ یا بر این اساس که آب قلیل در برخورد با نجاست، نجس نمیشود .
پاسخ سؤال دوم از علی بن جعفر در طهارت، اظهر میباشد، و بر استحباب تنزه - پرهیز - از آن در صورت امکان دلالت دارد و میتوان آن را بر این حمل کرد که ادای نماز در آن مکان، با عدم سجده بر آن و عدم برخورد با رطوبت در آن مکان بلا اشکال است، در صورتی که خیسی آن، بدون سرایت باشد.
گفته نشود: در اینجا نیاز به سؤال نیست، چرا که ممکن است که خیال کند، خواندن نماز در مکانی که خمر بر آن ریخته، صحیح نیست، هرچند رطوبت آن به لباسش سرایت نکند؛ چنان که وارد شده، نباید در خانهای که در آن خمر موجود است، نماز خواند؛ اما این قول بعید میباشد و تفصیل ندادن، با وجود احتمال، دلیل عمومیت حکم میباشد.
پاسخ دو سؤال سوم و چهارم، ظاهر در نجاستند، هر چند امکان حمل آن دو بر استحباب یا تقیه - چنان که پیشتر دانستی - وجود دارد. اما آنچه در فقه آمده، نهی در صورت معتاد بودن، با قرینه سابق، ظاهر آن کراهت است و نهی از ادای نماز در خانهای که در آن شراب میباشد، بر اساس قول مشهور، حمل بر کراهت میشود و ظاهر سخن شیخ صدوق حرمت است و خبر نبیذ نیز ظاهر در کراهت است؛ بعلاوه، با فرض حرمت نیز بر نجاست دلالت نمیکند.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الشَّرَابِ الْخَبِیثِ یُصِیبُ الثَّوْبَ قَالَ یُغْسَلُ (1) وَ سُئِلَ عَنِ السُّفْرَةِ وَ الْخِوَانِ یُصِیبُهُ الْخَمْرُ أَ یُؤْکَلُ عَلَیْهِ قَالَ إِنْ کَانَ یَابِساً قَدْ جَفَّ فَلَا بَأْسَ بِهِ (2).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام درباره شراب خبیث که به لباس میریزد، سؤال کردند. ایشان فرمود: شسته شود. - . دعائم الاسلام 1: 117 -
و در مورد سفره و خوانی که بر آن شراب ریخته میشود، سؤال کردند که آیا بر آن غذا خورده میشود؟ فرمود: در صورتی که بدون رطوبت باشد و خشک شده باشد، ایرادی ندارد. - . دعائم الاسلام 1: 122[2] -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جُنُبٍ أَصَابَتْ یَدُهُ مِنْ جَنَابَتِهِ فَمَسَحَهُ بِخِرْقَةٍ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی غِسْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهَا هَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ قَالَ إِنْ وَجَدَ مَاءً غَیْرَهُ فَلَا یُجْزِیهِ أَنْ یَغْتَسِلَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ
یَجِدْ غَیْرَهُ أَجْزَأَهُ (3)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِرَاشِ یُصِیبُهُ الِاحْتِلَامُ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ قَالَ اغْسِلْهُ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَنَامُ عَلَیْهِ حَتَّی یَیْبَسَ فَإِنْ نِمْتَ عَلَیْهِ وَ أَنْتَ رَطْبُ الْجَسَدِ فَاغْسِلْ مَا أَصَابَ مِنْ جَسَدِکَ فَإِنْ جَعَلْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ ثَوْباً فَلَا بَأْسَ (4) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَکْسِیَةِ الْمِرْعِزَّی وَ الْخِفَافِ یُنْقَعُ فِی الْبَوْلِ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ إِذَا غَسَلْتَ فِی الْمَاءِ فَلَا بَأْسَ (5).
ص: 100
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر نقل کرده است که از برادرش - امام کاظم - علیه السلام در مورد شخص جنبی سؤال کردم که دست او به منی آلوده میشود، آن را با پارچهای پاک میکند، آنگاه قبل از اینکه دست خود را بشوید، آن را در آب غسل میزند، آیا کفایت میکند که با آن آب غسل کند؟ فرمود: اگر آبی غیر از آن بیابد، کفایت نمیکند که با این آب غسل کند، اما اگر نیابد، کفایت میکند. - . قرب الاسناد: 110 چاپ سنگی -
و گفت: از ایشان در مورد بستری سؤال کردم که شخص بر آن محتلم میشود، با آن چه کند؟ فرمود: آن را بشوی، اگر این کار را نکردی، بر روی آن نخواب تا اینکه خشک شود، اگر بدنت خیس بود و بر روی آن بستر خوابیدی، آنچه را که به بدنت تماس پیدا کرده، بشوی؛ و در صورتی که میان خود و بستر پارچهای قرار دهی، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 118 چاپ سنگی، 158 چاپ نجف -
گفت: از ایشان در مورد لباس کرکی و کفشی که در بول خیس میشود سؤال کردم که آیا میتوان در آن نماز خواند؟ فرمود: اگر آن را بشویی، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 116 چاپ نجف -
**[ترجمه]
قد مر الکلام فی السؤال الأول (1) و قال فی القاموس المرعزی و یمد إذا خفف و قد تفتح المیم فی الکل الزغب الذی تحت شعر العنز.
**[ترجمه]در مورد سؤال اول، پیشتر صحبت شد - . باب 3: 14 -
و در قاموس گفته است: «مرعزّی» بدون تشدید با مد خوانده میشود و گاهی میم در هر صورت مفتوح میشود، مرعزی کرکی است که در زیر موی بز قرار دارد.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: لَبَنُ الْجَارِیَةِ وَ بَوْلُهَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ قَبْلَ أَنْ تَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَهَا یَخْرُجُ مِنْ مَثَانَةِ أُمِّهَا وَ لَبَنُ الْغُلَامِ لَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ وَ لَا بَوْلُهُ قَبْلَ أَنْ یَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَ الْغُلَامِ یَخْرُجُ مِنَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ الْعَضُدَیْنِ (2).
المقنع، و الهدایة، مرسلا: مثله (3)
**[ترجمه]علل الصدوق: امام صادق از پدرش علیهما السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: برای شیر و بول دختر شیرخواره قبل از این که غذاخور شود، لباس شسته میشود، زیرا شیر آن از مثانه مادرش خارج میشود؛ اما از شیر و بول پسر شیرخوار قبل از این که غذاخور شود، شستن لباس لازم نیست، زیرا که شیر از شانهها و بازوان مادر خارج میشود. - . علل الشرائع 1: 278 -
المقنع، الهدایة: مانند این حدیث را نقل کردهاند. - . المقنع: 3، الهدایة: 15 -
**[ترجمه]
قال العلامة رحمه الله فی المختلف المشهور أن بول الرضیع قبل أن یأکل الطعام نجس لکن یکفی صب الماء علیه من غیر عصر حتی أن السید المرتضی رحمه الله ادعی الإجماع للعلماء علی نجاسته و قال ابن الجنید بول البالغ و غیر البالغ من الناس نجس إلا أن یکون غیر البالغ صبیا ذکرا فإن بوله و لبنه ما لم یأکل اللحم لیس بنجس و المعتمد الأول.
لنا أنه بول آدمی فکان نجسا کالبالغ و ما
رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْحَسَنِ عَنِ الْحَلَبِیِ (4) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ بَوْلِ الصَّبِیِّ قَالَ تُصَبُّ عَلَیْهِ الْمَاءُ فَإِنْ کَانَ قَدْ أَکَلَ فَاغْسِلْهُ غَسْلًا.
احتج ابن الجنید بما رواه السکونی و أورد هذه الروایة ثم أجاب بأن انتفاء الغسل لا یستلزم انتفاء الصب ثم قال الظاهر من کلام ابن الجنید غسل الثوب من لبن الجاریة وجوبا للروایة السابقة و الحق عندی ما ذهب إلیه الأکثر من طهارته و حمل الروایة علی الاستحباب.
ص: 101
**[ترجمه]علامه - رحمه الله - در مختلف گفته: مشهور است که بول کودک شیرخواره قبل از خوردن طعام، نجس می باشد، اما تنها ریختن آب بر آن بدون فشردنش کفایت میکند، تا جایی که سید مرتضی - رحمه الله - ادعای اجماع علماء بر نجاست آن را کرده و ابن جنید نیز گفته: بول مردم بالغ و نابالغ نجس میباشد، مگر اینکه فرد نابالغ پسر بچه باشد که در اینصورت، بول و شیر او تا زمانی که گوشت نخورده، نجس نمیباشد و دلیل اول ما این است که آن بول انسان است و همچون بول فرد بالغ، نجس است و دلیل دیگر، روایتی است که شیخ در حدیثی حسن از حلبی نقل کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره بول پسربچه سؤال کردم، فرمود: بر آن آب ریخته شود، اگر غذا خور شده بود، آن را خوب بشوی.
ابنجنید برآنچه سکونی روایت کرده استدلال کرده و این روایت را آورده و سپس این گونه جواب داده که انتفاء شستن، مستلزم انتفاء آب ریختن نیست، و سپس گفته است: ظاهر سخن ابنجنید، وجوب شستن لباس به خاطر شیر دختر شیرخواره است، بر اساس روایت پیشین؛ و حق در نزد من همان چیزی است که اکثریت بر آنند یعنی طهارت آن، و روایت حمل بر استحباب شده است.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَذْیِ قَالَ مَا هُوَ وَ النُّخَامَةُ إِلَّا سَوَاءٌ(1).
**[ترجمه]علل الصدوق: عمر بن حنظله نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مذی سؤال کردم. فرمود: مذی و نخامه - آب بینی یا خلط سینه - یکسانند. - . علل الشرائع 1: 280 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا علیهما السلام عَنِ الْمَذْیِ فَقَالَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ وَ لَا یُغْسَلُ مِنْهُ ثَوْبٌ وَ لَا جَسَدٌ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبُصَاقِ وَ الْمُخَاطِ(2).
**[ترجمه]علل الصدوق: برید از یکی از دو امام علیهما السلام نقل کرده است که درباره مذی سؤال کردم. فرمود: وضو را باطل نمیکند، به خاطر آن نیازی به شستن لباس و بدن نیست، بلکه تنها به منزله آب دهان و مخاط است. - . علل الشرائع 1: 279 -
**[ترجمه]
یدل الخبران علی طهارة المذی مطلقا و هو المشهور بین الأصحاب و خالف ابن الجنید فحکم بنجاسة ما خرج عقیب شهوة و قال و لو غسل من جمیعه کان أحوط و استدل بروایة حملت علی الاستحباب جمعا.
**[ترجمه]هر دو روایت به طور مطلق بر طهارت مذی دلالت میکنند و مشهور میان اصحاب میباشد و ابنجنید با آن مخالفت کرده و به نجاست هر آنچه پس از شهوت خارج شود، حکم کرده و گفته است: اگر همه آنها شسته شود، احوط میباشد و به روایتی استدلال کرده که جمعا حمل بر استحباب شده است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ سَالَ مِنْ ذَکَرِکَ شَیْ ءٌ مِنْ مَذْیٍ أَوْ وَذْیٍ وَ أَنْتَ فِی الصَّلَاةِ فَلَا تَقْطَعِ الصَّلَاةَ وَ لَا تَنْقُضْ لَهُ الْوُضُوءَ وَ إِنْ بَلَغَ عَقِبَکَ إِنَّمَا ذَلِکَ بِمَنْزِلَةِ النُّخَامَةِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَرَجَ مِنْکَ بَعْدَ الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنَ الْحَبَائِلِ أَوْ مِنَ الْبَوَاسِیرِ فَلَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَلَا تَغْسِلْهُ مِنْ ثَوْبِکَ إِلَّا أَنْ تَقْذَرَهُ (3).
**[ترجمه]العلل: زراره نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اگر از آلت تو در هنگام نماز، چیزی از مذی یا وذی جاری شد، نماز را قطع مکن و وضو را به خاطر آن باطل نکن، هر چند به پاشنه پایت برسد، که آن تنها بمنزله آب بینی است. هر چیزی که پس از وضو از تو خارج شود، از سوی رگهای پشت - دام شیطان - و بواسیر است، و چیزی نیست و آن را از لباست نشوی مگر اینکه آن را آلوده و ناپاک کرده باشی. - . علل الشرائع 1: 279 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ حَرِیزٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْمَذْیِ یَسِیلُ حَتَّی یَبْلُغَ الْفَخِذَ قَالَ لَا یَقْطَعُ صَلَاتَهُ وَ لَا یَغْسِلُهُ مِنْ فَخِذِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ مَخْرَجِ الْمَنِیِّ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ النُّخَامَةِ(4).
**[ترجمه]العلل: حریز با همین اسناد نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام درمورد مذی سؤال کردم که جاری میشود تا اینکه به ران میرسد. فرمود: نمازش را قطع نکند و آن را از رانش نشوید، چرا که آن از مخرج منی بیرون نیامده، بلکه تنها بمنزله آب بینی است. - . علل الشرائع 1: 279 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: لَا تَغْسِلْ ثَوْبَکَ وَ لَا إِحْلِیلَکَ مِنْ مَذْیٍ وَ وَذْیٍ فَإِنَّهُمَا بِمَنْزِلَةِ الْبُصَاقِ وَ الْمُخَاطِ فَلَا تَغْسِلْ ثَوْبَکَ إِلَّا مِمَّا یَجِبُ عَلَیْکَ فِی خُرُوجِهِ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ وَ إِنْ أَصَابَکَ بَوْلٌ فِی ثَوْبِکَ فَاغْسِلْهُ مِنْ مَاءٍ جَارٍ مَرَّةً وَ مِنْ مَاءٍ رَاکِدٍ
ص: 102
مَرَّتَیْنِ ثُمَّ اعْصِرْهُ وَ إِنْ کَانَ بَوْلَ الْغُلَامِ الرَّضِیعِ فَتَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ صَبّاً وَ إِنْ کَانَ قَدْ أَکَلَ الطَّعَامَ فَاغْسِلْهُ وَ الْغُلَامُ وَ الْجَارِیَةُ سَوَاءٌ وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَبَنُ الْجَارِیَةِ تَغْسِلُ مِنْهُ الثَّوْبَ قَبْلَ أَنْ تَطْعَمَ وَ بَوْلُهَا لِأَنَّ لَبَنَ الْجَارِیَةِ یَخْرُجُ مِنْ مَثَانَةِ أُمِّهَا وَ لَبَنُ الْغُلَامِ لَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ وَ لَا مِنْ بَوْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَ الْغُلَامِ یَخْرُجُ مِنَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ الْعَضُدَیْنِ (1).
**[ترجمه]فقه الرضا: به خاطر وذی و مذی، لباس و آلت خویش را نشوی، چرا که آن دو به منزله بصاق - آب دهان - و مخاط - آب بینی - میباشند، بدین خاطر لباست را نشوی، جز از چیزی که به خاطر خروج آن بر تو واجب است دوباره وضو بگیری. و اگر بول بر لباست ریخت، با آب جاری یک بار آن را بشوی و از آب راکد دوبار، و در صورتی که بول پسر شیرخوار بود، بر آن آب میریزی و اگر غذا خور شده بود، آن را بشوی و پسر شیرخوار و دختر شیر خوار در این باب یکسانند.
از امام علی علیه السلام روایت کردهاند که فرمود: در مورد شیر و بول دختر شیرخواره قبل از غذا خور شدن، لباس شسته میشود، زیرا شیر آن از مثانه مادرش خارج میشود، اما از شیر و بول پسر شیرخوار قبل از طعام، شستن لباس لازم نیست، زیرا از شانهها و بازوان مادر خارج میشود. - . فقه الرضا: 6 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام من ماء جار لعل ذکر الجاری علی المثال و أرید به الأعم منه و من الکر و المراد بالراکد القلیل الراکد فیوافق المشهور من عدم وجوب العدد فی الکر و الجاری و یؤیده ما رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (2)
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الثَّوْبِ یُصِیبُهُ الْبَوْلُ قَالَ اغْسِلْهُ فِی الْمِرْکَنِ مَرَّتَیْنِ فَإِنْ غَسَلْتَهُ فِی مَاءٍ جَارٍ فَمَرَّةً وَاحِدَةً.
و المرکن بکسر المیم و إسکان الراء و فتح الکاف الإجانة التی یغسل فیها الثیاب و ذهب الشیخ نجیب الدین یحیی بن سعید إلی اعتبار التعدد فی الراکد دون الجاری و هو موافق لروایة الفقه قوله و بولها الظاهر تقدیم قوله و بولها علی قوله قبل أن تطعم لأن أکلها الطعام إنما یؤثر فی البول لا فی اللبن و هکذا روی فیما مر و ربما یقال باعتبار العطف قبل القید لیتعلق القید بهما.
**[ترجمه]این قول امام علی علیه السلام که فرمود: [از آب جاری بشوی] چه بسا آب جاری را به عنوان مثال ذکر کرده باشد و اعم از آن و آب کر را قصد کرده باشد؛ و مراد از آب راکد، قلیل راکد میباشد، پس با قول مشهور در عدم وجوب عدد در کر و جاری همخوانی دارد و موید آن روایتی است که شیخ در صحیح از محمد بن مسلم نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره لباسی سؤال کردم که به آن ادرار میریزد. فرمود: در طشت آن را دوبار بشوی، و در آب جاری تنها یک بار بشوی.
«مِرکَن» با کسر میم، سکون راء و فتح کاف به معنای طشتی است که در آن لباس میشویند و شیخ نجیب الدین یحیی بن سعید، تعدّد را تنها در آب راکد معتبر میداند نه جاری، و آن با روایت فقه موافق میباشد. سخن وی: «و بولها»، آنچه آشکار است، تقدیم قول وی «و بولها» بر «قبل أن تطعم» است، زیرا که خوردن طعام توسط دختر شیرخوار تنها، در بول تاثیر می گذارد نه در شیر، و در آنچه که گذشت اینچنین روایت شد، و چه بسا گفته شود: به اعتبار عطف قبل از قید است، تا قید به هر دو تعلق یابد .
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوْلِ یُصِیبُ الْجَسَدَ قَالَ صُبَّ عَلَیْهِ الْمَاءَ مَرَّتَیْنِ فَإِنَّمَا هُوَ مَاءٌ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّوْبِ یُصِیبُهُ الْبَوْلُ قَالَ اغْسِلْهُ مَرَّتَیْنِ (3).
**[ترجمه]السرائر: از کتاب بزنطی نقل شده است که گفت: از ایشان درباره بول سؤال کردم که بر بدن میریزد. فرمود: بر آن دو بار آب بریز، چرا که آن همان آب میباشد.
از ایشان درباره لباسی که بدان بول میریزد سؤال کردم. فرمود: دو بار آن را بشوی.
**[ترجمه]
الفرق بین الصب و الغسل فی البدن و الثوب إما باعتبار العصر فی الثانی و عدمه فی الأول کما فهمه الأکثر أو باعتبار إکثار الماء حتی ینفذ فی
ص: 103
أعماق الثوب و عدم اعتبار ذلک فی البدن و علی الأول یدل علی تعدد العصر کما سیأتی قوله فإنما هو ماء أی لا یبقی له أثر فی البدن حتی یحتاج إلی ذلک لإزالته.
**[ترجمه]فرق میان صب - ریختن آب بر بدن - و شستن در لباس - چنان که اغلب فهمیدهاند - یا به اعتبار فشردن آن در دومی (شستن)، و عدم آن در اولی (صب) میباشد؛ یا به اعتبار کثرت آب است تا بدین طریق در اعماق لباس نفوذ کند، و عدم اعتبار آن در بدن میباشد، و بنا بر اولی، چنان که بیان خواهد شد، بر تعدّد فشردن دلالت دارد. این گفته وی «آن همان آب میباشد» بدین معناست که اثری از آن در بدن باقی نمینماند تا جهت ازاله بول به مالیدن نیاز باشد.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ لَهُ الثَّوْبُ وَ قَدْ أَصَابَهُ الْجَنَابَةُ فَلَمْ یَغْسِلْهُ هَلْ یَصْلُحُ النَّوْمُ فِیهِ قَالَ یُکْرَهُ (1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَعْرَقُ فِی الثَّوْبِ یَعْلَمُ أَنَّ فِیهِ جَنَابَةً کَیْفَ یَصْنَعُ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهُ قَالَ إِذَا عَلِمَ أَنَّهُ إِذَا عَرِقَ أَصَابَ جَسَدَهُ مِنْ تِلْکَ الْجَنَابَةِ الَّتِی فِی الثَّوْبِ فَلْیَغْسِلْ مَا أَصَابَ مِنْ جَسَدِهِ مِنْ ذَلِکَ وَ إِنْ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَ جَسَدَهُ وَ لَمْ یَعْرِفْ مَکَانَهُ فَلْیَغْسِلْ جَسَدَهُ کُلَّهُ (2).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که لباسش به جنابت آلوده شده و آن را نشسته، آیا خوابیدن در آن رواست؟ فرمود: مکروه است. - . البحار 10: 272 -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در لباسش عرق میکند و میداند که در آن جنابت است، چه کند؟ آیا رواست که قبل از شستن لباس در آن نماز بخواند؟ فرمود: اگر بداند زمانی که عرق کرده، از جنابتی که در لباس است به بدنش سرایت کرده، پس باید آنچه را که از جنابت بر بدنش سرایت کرده بشوید، و اگر بداند که به بدنش سرایت کرده اما جای آن را نداند، باید همه بدنش را بشوید. - . البحار 10: 272 -
**[ترجمه]
لعل کراهة النوم لاحتمال تلوث سائر الجسد.
**[ترجمه]چه بسا کراهت خوابیدن، به خاطر احتمال آلوده شدن بقیه بدن باشد.
**[ترجمه]
الْمَلْهُوفُ، لِلسَّیِّدِ بْنِ طَاوُسٍ عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ زَوْجَةِ الْعَبَّاسِ: أَنَّهَا جَاءَتْ بِالْحُسَیْنِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَالَ عَلَی ثَوْبِهِ فَقَرَصَتْهُ فَبَکَی فَقَالَ مَهْلًا یَا أُمَّ الْفَضْلِ فَهَذَا ثَوْبِی یُغْسَلُ وَ قَدْ أَوْجَعْتِ ابْنِی (3).
**[ترجمه]الملهوف: سید بن طاووس از ام فضل همسر عباس نقل کرده که گفت: امام حسین علیه السلام را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بردم و ایشان بر جامه پیامبر بول کرد، پس من او را نیشگون گرفتم، پس گریست. رسول خدا فرمود: آرام ای ام فضل! این جامه من شسته میشود، اما تو فرزندم را آزردی. - . الملهوف علی قتلی الطفوف: 12 -
**[ترجمه]
فی القاموس القرص أخذک لحم إنسان بإصبعک حتی تؤلمه انتهی و المراد بالغسل هنا الصب مع أنه یحتمل أن یکون ذلک بعد أکل الطعام.
**[ترجمه]در قاموس آمده، «قرص» به معنای گرفتن گوشت انسان به واسطه انگشت است تا جایی که او را به درد آوری - نیشگون -. پایان کلام. منظور از غسل (شستن) در اینجا، صبّ (ریختن آب) است، با اینکه احتمال دارد که آن بعد از غذاخور شدنش بوده است.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: بَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام عَلَی ثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ أَنْ یَطْعَمَا فَلَمْ یَغْسِلْ بَوْلَهُمَا مِنْ ثَوْبِهِ (4).
**[ترجمه]نوادر الرواندی: امام موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: امام حسن و حسین علیهما السلام قبل از غذا خور شدن بر لباس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بول کردند، پس ایشان بول آن دو را از لباس خویش نشست. - . نوادر الرواندی: 39 -
**[ترجمه]
عدم الغسل لا ینافی الصب و سیأتی تفصیل القول فی ذلک فی باب ما یلزم فی تطهیر البدن و غیره.
ص: 104
**[ترجمه]عدم شستن لباس با ریختن آب منافاتی ندارد و قول درباره آن به تفصیل در باب آنچه در تطهیر بدن و غیره لازم است، بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الْبَوْلِ یُصِیبُ الثَّوْبَ قَالَ یُغْسَلُ مَرَّتَیْنِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِی بَوْلِ الصَّبِیِّ یُصَبُّ عَلَیْهِ الْمَاءُ حَتَّی یَخْرُجَ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: قَالَ فِی الْمَنِیِّ یُصِیبُ الثَّوْبَ یَغْسِلُ مَکَانَهُ فَإِنْ لَمْ یَعْرِفْ مَکَانَهُ وَ عَلِمَ یَقِیناً أَنَّهُ أَصَابَ الثَّوْبَ غَسَلَهُ کُلَّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ یَفْرُکُ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ یَغْسِلُ وَ یَعْصِرُ(1).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که فرمود: امام علی علیه السلام در مورد بولی که به لباس میریزد فرمود: دو بار شسته شود.
امام صادق علیه السلام در مورد بول کودک فرمود: بر آن آب بریزند تا از طرف دیگر خارج شود.
از امام علی علیه السلام در مورد منی که به لباس میریزد، فرمود: جای آن شسته شود، اگر جای آن را ندانست و یقین پیدا کرد که منی به لباس ریخته، تمام لباس را سه بار بشوید، در هر بار بمالد و بشوید و آن را فشار دهد. - . دعائم الاسلام 1: 117 -
**[ترجمه]
لعل الثلاث مع حقیة الروایة محمول علی ما إذا لم یذهب بدونه کما هو الغالب.
**[ترجمه]چه بسا سه بار شستن لباس با حق بودن روایت، بر زمانی حمل شود که منی بدون آن از بین نرود، چنان که غالبا چنین است.
**[ترجمه]
قال الکراجکی فی کنز الفوائد إن قال قائل ما الدلیل علی نجاسة المنی قیل له نقل الشیعة له بأسرهم علی کثرتهم و استحالة التواطؤ منهم و الخبر یتواتر بنقل بعضهم و قد روی جمیعهم ما ذکرناه عن سلفهم عن أئمتهم صلوات الله علیهم عن رسول الله صلی الله علیه و آله جدهم و فی هذا الدلیل غنی عن غیره.
و بعد ذلک فقد استدل بما رُوِیَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ ره أَنَّهُ قَالَ: رَآنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَغْسِلُ مِنْ ثَوْبِی مَوْضِعاً فَقَالَ لِی مَا تَصْنَعُ یَا عَمَّارُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَنَخَّمْتُ نُخَامَةً فَکَرِهْتُ أَنْ تَکُونَ فِی ثَوْبِی فَغَسَلْتُهَا فَقَالَ لِی یَا عَمَّارُ هَلْ نُخَامَتُکَ وَ دُمُوعُ عَیْنَیْکَ وَ مَا فِی إِدَاوَتِکَ إِلَّا سَوَاءٌ إِنَّمَا یُغْسَلُ الثَّوْبُ مِنَ الْبَوْلِ أَوِ الْغَائِطِ أَوِ الْمَنِیِّ.
و وجوب غسل الثوب منه لأن رسول الله صلی الله علیه و آله أضاف الطاهر إلی الطاهر و النجس إلی النجس فلو کان المنی طاهرا لا یغسل الثوب منه لأضافه إلی ما میزه بالطهارة و لم یخلطه بما قد علم منه النجاسة التی أوجب غسل الثوب منها فی الشریعة.
فإن قال السائل خبرکم هذا الذی رویتموه عن عمار غیر سالم لأنه قد عارضه
ص: 105
خبر عائشة و قولها إن رسول الله صلی الله علیه و آله کان یصلی و أنا أفرک الجنابة من ثوبه و فی صلاة النبی صلی الله علیه و آله بها و هی فی ثوبه دلالة علی طهارتها.
قیل له هذا خبر غیر صحیح
لما روی: من أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان له بردان معزولان للصلاة لا یلبسهما إلا فیها.
و کان یحث أمته علی النظافة و یأمرهم بها و أن من المحفوظ عنه فی ذلک
قَوْلُهُ: إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الرَّجُلَ الْقَاذُورَةَ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا الْقَاذُورَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی یَتَأَنَّفُ بِهِ جَلِیسُهُ.
و من یکون هذا قوله و أمره لا یجلس و المنی فی ثوبه فضلا عن أن یصلی و هو فیه و لیس یشک العاقل فی أن المنی لو لم یکن من الأنجاس المفترض إماطتها لکان من الأوساخ التی یجب التنزه عنها و فیما صح عندنا من اجتهاد رسول الله صلی الله علیه و آله فی النظافة و کثرة استعماله للطیب علی ما أتت به الروایة دلالة علی بطلان خبر عائشة.
و شی ء آخر و هو أن عمارا رحمة الله علیه قد أجمعت الأمة علی صحة إیمانه و اتفقت علی تزکیته و عائشة قد اختلف فیها و فی إیمانها و لم یحصل الاتفاق علی تزکیتها فالأخذ بما رواه عمار ره أولی.
و شی ء آخر و هو أن خبر عمار یحظر الصلاة فی ثوب فیه منی أو یغسل و خبر عائشة یبیح ذلک و المصیر إلی الحاظر من الخبرین أولی و أحوط فی الدین.
و شی ء آخر و هو أن عمارا حفظ قولا عن رسول الله صلی الله علیه و آله رواه و عائشة لم تحفظ فی هذا قولا و إنما أخبرت عن فعلها و قد یجوز أن تکون توهمت أن فی ثوبه جنابة أو رأت شیئا شبهته بها هذا مع تسلیمنا لخبرها فروت بحسب ظنها.
ثم یقال للخصم إذا کانت الجنابة عندک طاهرة تجوز الصلاة فیها فلم فرکتها عائشة و اجتهدت فی قلعها و ألا ترکتها کما ترکها عندکم رسول الله صلی الله علیه و آله و صلی فیها.
ص: 106
**[ترجمه]کراجکی در کنز الفوائد گفته: اگر قائلی بگوید: دلیل نجاست منی چیست؟ به وی میگویند: تمامی شیعه با وجود کثرت ایشان و محال بودن تواطؤ - همدست شدن - آن را نقل کردهاند، و روایت با نقل برخی از آنان به حد متواتر رسیده، و تمامی آنان آنچه را که ما ذکر کردهایم، از پیشینیانشان و ایشان از ائمه علیهم السلام از رسول خدا جدشان، روایت کردهاند، و این دلیلی است که ما را از غیرآن بینیاز میسازد.
و پس از این بدانچه که از عمار بن یاسر (ره) روایت شده استدلال کردهاند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا دید، در حالی که من جایی از لباسم را میشستم. ایشان به من فرمود: چه میکنی ای عمار؟ گفتم: ای رسول خدا! آب بینی بیرون ریختم و کراهت داشتم که از آن در لباسم باشد، بدین خاطر آن را شستم، ایشان فرمود: ای عمار! آب بینی و اشک چشمانت و آنچه که در آفتابه توست، یکی است. لباس را تنها باید به خاطر بول یا غایط یا منی شست.
و شستن لباس از منی واجب است، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، طاهر را به طاهر و نجس را به نجس اضافه کرده است. پس اگر منی پاک بود، لباس به خاطر آن شسته نمیشد و ایشان آن را به مواردی که آنها را به طهارت متمایز ساخت اضافه میکرد و از مواردی که نجاست آنها یقینی است ذکر نمیکرد، نجاستی که در شریعت، شستن لباس از آن واجب است.
اگر سائلی بگوید: خبری که از عمار روایت کردهاید صحیح نیست، چرا که با روایت عائشه در تعارض میباشد، و او نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز میخواند و من جنابت را از لباس ایشان پاک میکردم و ادای نماز پیامبر با وجود آن [جنابت] در لباس ایشان، دلالت بر طهارت آن دارد، در پاسخ به وی میگویند: این روایت صحیح نیست، چرا که روایت شده که رسول خدا دو جامه داشت که برای نماز کنار گذاشته بود، و جز زمان نماز آن دو را نمیپوشید، و امت خویش را به نظافت تشویق میکرد و بدان دستور میداد و یکی از اقوالی که در این باره از ایشان حفظ شده آن است که فرمود: خداوند از مرد قاذوره [ناپاک و آلوده] متنفر است، از ایشان سؤال شد، قاذوره چیست؟ فرمود: حالتی که همنشین او به خاطر آن، بینی خود را بگیرد .
و کسی که سخن او و امر او این باشد، نمینشیند، در حالی که منی در لباسش باشد، چه برسد به اینکه بخواهد در آن لباس نماز بخواند، و عاقل شک ندارد که اگر منی از نجاستهایی نباشد که میبایست آن را پاک کرد، قطعا از ناپاکیهایی است که باید از آن دوری کرد. و احادیث صحیحی که نزد ماست، مبنی بر تلاش و کوشش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیرامون نظافت و کثرت استعمال بوی خوش، علاوه بر آنچه این روایت آورده، دال بر بطلان خبر عائشه است.
بعلاوه، موضوع دیگر این است که تمامی امت بر صحت ایمان و پاکی عمار - رحمه الله - اتفاق نظر دارند، اما در مورد عائشه و ایمان او، اختلاف نظر وجود دارد و بر تقوای عائشه توافق نظر حاصل نشده است، از این رو اعتماد بر آنچه عمار روایت کرده، اولی میباشد.
و مساله دیگر این است که روایت عمار، ادای نماز در لباسی را که در آن منی میباشد را منع میکند مگر اینکه شسته شود و روایت عائشه آن را مباح میداند، و روی آوردن بر خبری که آن را منع کرده، در دین، اولی و احوط است.
مورد دیگر این است که عمار قولی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده، حفظ کرده و عائشه در این باره قولی را حفظ نکرده، بلکه تنها از عمل خودش خبر داده، و ممکن است توهم کرده باشد که در لباس رسول خدا جنابت است، یا چیزی را دیده باشد که بدان شبیه بوده باشد، این نیز در صورتی است که ما خبر او را بپذیریم؛ پس او بر اساس ظن خود روایت کرده است.
سپس به مخالف گفته میشود: اگر جنابت، نزد تو طاهر و ادای نماز در آن جائز است، پس به چه دلیل عائشه لباس را مالیده و سعی کرده که جنابت را پاک کند و چرا آن را به حال خود نگذاشت، چنان که طبق قول شما، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن ترک کرده و در آن نماز گزارده است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ سِنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا بَأْسَ بِبَوْلِ مَا أُکِلَ لَحْمُهُ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: جعفر از پدر خویش و او نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: بول حیوان حلالگوشت ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 72 چاپ سنگی، 95 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّوْثِ یُصِیبُ ثَوْبِی وَ هُوَ رَطْبٌ قَالَ إِنْ لَمْ تَقْذَرْهُ فَصَلِّ فِیهِ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن رئاب نقل کرده است که از امام صادق سؤال کردم که سرگین به لباسم میریزد، در حالی که آن خیس می باشد. فرمود: اگر آن را نجس نکردهای، در آن نماز بخوان. - . قرب الاسناد: 100 چاپ نجف، 76 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، بِالسَّنَدَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّابَّةِ تَبُولُ فَیُصِیبُ بَوْلُهَا الْمَسْجِدَ أَوِ الْحَائِطَ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ قَالَ إِذَا جَفَّ فَلَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم: حیوان بول میکند، و از بول آن به مسجد یا دیوار میریزد، آیا قبل از شستن، در آن نماز بخواند؟ فرمود: اگر خشک شده باشد، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 94 چاپ سنگی، بحار الانوار 10: 296 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّوْبِ یُوضَعُ فِی مَرْبِطِ الدَّابَّةِ عَلَی بَوْلِهَا أَوْ رَوْثِهَا قَالَ إِنْ عَلِقَ بِهِ شَیْ ءٌ فَلْیَغْسِلْهُ وَ إِنْ أَصَابَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الرَّوْثِ وَ الصُّفْرَةِ الَّتِی تَکُونُ مَعَهُ فَلَا تَغْسِلْهُ مِنْ صُفْرَةٍ(4)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَرَی فِی ثَوْبِهِ خُرْءَ الْحَمَامِ أَوْ غَیْرِهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ
ص: 107
أَنْ یَحُکَّهُ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ لَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خود امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره لباسی که بول و سرگین حیوان در آغل بر آن ریخته میشود پرسیدم. فرمود: اگر چیزی بدان چسبیده باشد، باید شسته شود و اگر قدری سرگین یا زردی که همراهش میباشد بدان ریخته، به خاطر زردی آن را مشوی. - . قرب الاسناد: 118 چاپ سنگی، 158 چاپ نجف -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در لباس خویش فضله کبوتر یا غیر آن را میبیند، آیا بر او رواست که در نماز، آن را از لباس خویش بزداید؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 117 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، عَنْهُ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّقِیقِ یَقَعُ فِیهِ خُرْءُ الْفَأْرِ هَلْ یَصْلُحُ أَکْلُهُ إِذَا عُجِنَ مَعَ الدَّقِیقِ قَالَ إِذَا لَمْ تَعْرِفْهُ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ عَرَفْتَهُ فَلْتَطْرَحْهُ مِنَ الدَّقِیقِ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادر خویش نقل کرده است که از ایشان درباره آرد سؤال کردم که در آن فضله موش میافتد، آیا زمانی که با آرد عجین شود، خوردن آن رواست؟ فرمود: اگر آن را ندانستی، ایرادی ندارد و اگر دانستی، آن را از آرد بیرون انداز. - . قرب الاسناد: 117 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
قوله إذا لم تعرفه أی لم تعلم دخوله فی الدقیق بل تظن ذلک و ظاهره الحل مع الاستهلاک و عدم تمییز العین و لم أر به قائلا.
**[ترجمه]قول امام «اگر آن را ندانستی»، یعنی اگر دخول فضله را در آرد ندانستی، بلکه آن را گمان میکنی؛ و ظاهر آن، حلال بودن آن، با از بین رفتن فضله و تمییز ندادن عین - نجاست - است. و من قائلی به این قول ندیدهام.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام أَطَأُ عَلَی الرَّوْثِ الرَّطْبِ قَالَ لَا بَأْسَ أَنَا وَ اللَّهِ رُبَّمَا وَطِئْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ أُصَلِّی وَ لَا أَغْسِلُهُ (3).
**[ترجمه]السرائر: محمد حلبی نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: بر روی سرگین خیس پا میگذارم. فرمود: ایرادی ندارد، به خدا قسم که چه بسا من نیز بر آن پا گذاشتهام، پس از آن نماز میخوانم و آن را نمیشویم. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَبْوَالِ الْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ قَالَ فَکَرِهَهَا فَقُلْتُ أَ لَیْسَ لَحْمُهَا حَلَالًا قَالَ فَقَالَ أَ لَیْسَ قَدْ بَیَّنَ اللَّهُ لَکُمْ وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ (4) وَ قَالَ فِی الْخَیْلِ وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَةً(5) فَجَعَلَ لِلْأَکْلِ الْأَنْعَامَ الَّتِی قَصَّ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ وَ جَعَلَ لِلرُّکُوبِ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ وَ لَیْسَ لُحُومُهَا بِحَرَامٍ وَ لَکِنَّ النَّاسَ عَافُوهَا(6).
**[ترجمه]العیاشی: زراره از یکی از دو امام علیهما السلام نقل کرده است که از ایشان درباره بول اسب، استر و الاغ پرسیدم. ایشان آنها را مکروه دانست، گفتم: مگر گوشتش حلال نیست؟ فرمود: مگر خداوند برایتان شرح نداده است: «والانعام خلقها لکم فیها دفء و منافع و منها تأکلون»،{و چهارپایان را برای شما آفرید: در آنها برای شما وسیله گرمی و سودهایی است و از آنها میخورید.} - . نحل / 5 -
خداوند در مورد اسب فرمود: «و الخیل و البغال و الحمیر لترکبوها»، {و اسبان و استران و خران را آفرید تا بر آنها سوار شوید.} - . نحل / 7 - از این رو حیواناتی را که خداوند در کتاب خویش نقل کرده، برای خوردن قرار داده و اسب، استر و الاغ را برای سوار شدن قرار داده، و گوشت آنان حرام نیست، اما مردم - از خوردن گوشت آنها - بیزارند. - . تفسیر العیاشی 2: 255 -
**[ترجمه]
فِیها دِفْ ءٌ أی ما یدفأ به فیقی البرد وَ مَنافِعُ أی نسلها و درها و ظهورها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ أی تأکلون ما یؤکل منها کاللحوم و الشحوم و الألبان و عاف الطعام أو الشراب یعافه و یعیفه عیافة و عیافا بکسرهما کرهه فلم یشربه
ص: 108
و یظهر منه وجه جمع بین الأخبار بأن یکون المراد بالمأکول ما أعد للأکل و ما شاع أکله.
**[ترجمه]در آن «دفء» است، یعنی وسیله گرماست و از سرما حفظ میکند، و مراد از «منافع» نسل، شیر و سوار شدن بر پشت آنهاست. «منها تأکلون» یعنی از آنچه میخورید که از آن خورده میشود، همچون گوشت، چربی و شیرهای آنها، «عاف الطعام او الشراب یعافه و یعِیفه عِیافة و عیافا» با کسر هر دو، یعنی از آن کراهت داشت و آن را ننوشید، و از آن، وجه جمع میان روایات آشکار میگردد، که منظور از ماکول چیزی باشد که برای خوردن آماده شده و خوردن آن شایع است.
**[ترجمه]
الْمُخْتَلَفُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خُرْءُ الْخُطَّافِ لَا بَأْسَ بِهِ هُوَ مِمَّا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ وَ لَکِنْ کُرِهَ أَکْلُهُ لِأَنَّهُ اسْتَجَارَ بِکَ وَ أَوَی إِلَی مَنْزِلِکَ وَ کُلُّ طَیْرٍ یَسْتَجِیرُ بِکَ فَأَجِرْهُ (1).
**[ترجمه]المختلف: عمار بن موسی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: فضله پرستو، اشکال ندارد و آن پرنده حلالگوشت است، اما خوردنش مکروه میباشد، زیرا آن پرنده به تو پناه آورده و در منزلت پناه گرفته است. هر پرنده ای به تو پناه آورد، به او پناه ده. - . المختلف: 172 -
**[ترجمه]
اختلف الأصحاب فی حرمة الخطاف و کراهته و هذا الخبر مما استدل به علی عدم التحریم و فیه إشعار بنجاسة خرء ما لا یؤکل لحمه من الطیور.
**[ترجمه]اصحاب در حرام بودن گوشت پرستو و مکروه بودن آن اختلاف دارند، و با این روایت، بر عدم تحریم استدلال شده و در آن اشعار به نجاست فضله پرندگانی است که گوشت آنها خورده نمیشود.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنِ الثَّوْبِ یَقَعُ فِی مَرْبِطِ الدَّابَّةِ عَلَی بَوْلِهَا وَ رَوْثِهَا کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِنْ عَلِقَ بِهِ شَیْ ءٌ فَلْیَغْسِلْهُ وَ إِنْ کَانَ جَافّاً فَلَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر نقل کرده است که از ایشان درباره لباسی سؤال کردم که در آغل حیوان بر بول و سرگین آن میافتد، که چه باید بکند؟ فرمود: اگر چیزی به آن چسبیده آن را بشوید، و اگر خشک باشد ایرادی ندارد. - . البحار 10: 260 -
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ بَوْلِ الْخَشَاشِیفِ یُصِیبُ ثَوْبِی فَأَطْلُبُهُ فَلَا أَجِدُهُ قَالَ اغْسِلْ ثَوْبَکَ (3).
**[ترجمه]السرائر: داود رقی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره بول آهو سؤال کردم که به لباسم میریزد، به دنبال آن میگردم اما نمییابم. فرمود: لباست را بشوی. - . السرائر: 478 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ أَبِی یَزِیدَ الْقَسْمِیِّ وَ قَسْمٌ حَیٌّ مِنَ الْیَمَنِ بِالْبَصْرَةِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ جُلُودِ الدَّارِشِ الَّتِی یُتَّخَذُ مِنْهَا الْخِفَافُ فَقَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا تُدْبَغُ بِخُرْءِ الْکِلَابِ (4).
**[ترجمه]العلل: ابو یزید قسمی - قسم قبیلهای یمنی در بصره بود - نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره پوستهای دارش - نوعی پوست سیاه - که از آنها کفش درست میکنند سؤال کردند. امام فرمود: در آنها نماز نخوان، چرا که با مدفوع سگها دباغی میشود. - . علل الشرائع 2: 33 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الطِّینِ یُطْرَحُ فِیهِ السِّرْقِینُ یُطَیَّنُ بِهِ الْمَسْجِدُ وَ الْبَیْتُ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ
ص: 109
لَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره گل سؤال کردم که در آن سرگین میریزند و با آن مسجد و خانه را گل اندود میکنند، آیا در آن میتوان نماز خواند؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . البحار 10: 261 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الثَّوْبِ الَّذِی فِیهِ أَبْوَالُ الْخَفَافِیشِ وَ دِمَاءُ الْبَرَاغِیثِ قَالَ لَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: موسی بن جعفر از پدران خود علیهم السلام نقل کرده که از امام علی علیه السلام در مورد ادای نماز در لباسی که در آن بول خفاشها و خون ککهاست سؤال کردند. ایشان فرمود: ایرادی ندارد. - . المستدرک 1: 160 -
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ نَاضِحٌ لَهُمْ فِی جَانِبِ الدَّارِ قَدْ أُعْلِفَ الْخَبَطَ وَ هُوَ هَائِجٌ قَالَ وَ هُوَ یَبُولُ وَ یَضْرِبُ بِذَنَبِهِ إِذْ مَرَّ جَعْفَرٌ علیه السلام وَ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ أَبْیَضَانِ قَالَ فَنَضَحَ عَلَیْهِ فَمَلَأَ ثِیَابَهُ وَ جَسَدَهُ فَاسْتَرْجَعَ فَضَحِکَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَالَ یَا بُنَیَّ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ.
**[ترجمه]محمد بن مسلم نقل کرده است: در محضر امام باقر علیه السلام نشسته بودم، و در گوشه خانه شتری مشغول خوردن علف بود، و دوران جفت گیری را میگذرانید. و گفت: ادرار میکرد و دم خود را تکان میداد، که در این حال امام صادق علیه السلام که دو جامه سفید بر تن داشت، از آنجا عبور کرد. گفت: به ناگاه ادرار شتر بر همه جای او پاشید و لباس و بدن او را پر کرد. پس خواست بازگردد، امام باقر علیه السلام خندید و فرمود: فرزندم! ایرادی ندارد.
**[ترجمه]
الخبط بالتحریک من علف الإبل و الهائج الفحل یشتهی الضراب (3).
وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجُبَعِیِّ نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُرْءُ کُلِّ شَیْ ءٍ یَطِیرُ وَ بَوْلُهُ لَا بَأْسَ بِهِ.
**[ترجمه]«خَبط» با حرکت حروف، از علوفه شتر است، و «هائج»، شتر نری است که مایل به جفتگیری است.
ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: فضله و بول هر چیزی که میپرد - پرنده - ایرادی ندارد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ خُرْءِ الْفَأْرِ تَکُونُ فِی الدَّقِیقِ قَالَ إِنْ عُلِمَ بِهِ أُخْرِجَ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ یُعْلَمْ فَلَا بَأْسَ بِهِ (4).
ص: 110
تنقیح و توضیح أجمع علماء الإسلام علی نجاسة البول و الغائط مما لا یؤکل لحمه سواء کان من الإنسان أو غیره إذا کان ذا نفس سائلة قاله فی المعتبر.
و قد وقع الخلاف فی موضعین أحدهما رجیع الطیر فذهب الصدوق و ابن أبی عقیل و الجعفی إلی طهارته مطلقا و قال الشیخ فی المبسوط بول الطیور و ذرقها کلها طاهر إلا الخشاف و قال فی الخلاف ما أکل فذرقه طاهر و ما لم یؤکل فذرقه نجس و به قال أکثر الأصحاب.
و مما استدل به علی الطهارة ما مر من سؤال علی بن جعفر عن الرجل یری فی ثوبه خرء الحمام أو غیره و فی التهذیب خرء الطیر أو غیره هل یصلح له أن یحکه و هو فی صلاته (1) و قوله علیه السلام لا بأس به لأن ترک الاستفصال مع قیام الاحتمال یفید العموم و أورد علیه بأنه إنما تسلم دلالة ترک الاستفصال علی العموم فیما إذا کان الغرض متعلقا بهذا الحکم کما إذا قیل خرء الطیر لا بأس به من غیر تفصیل کان الظاهر العموم و أما إذا لم یکن الغرض متعلقا به کما فیما نحن فیه فلا إذ ظاهر أن الغرض من السؤال أن حک شی ء من الثوب ینافی الصلاة أم لا و ذکر خرء الطیر من باب المثال و فی مثل هذا المقام إذا أجیب بأنه لا بأس و لم یفصل الکلام فی الطیر بأنه مما یؤکل لحمه أو لا لا یدل علی أن خرء الطیر مطلقا طاهر و الأقوی عندی طهارة ذرق الطیر مطلقا و فی البول إشکال و الاحتیاط الاجتناب من الجمیع.
و ثانیهما بول الرضیع قبل أن یأکل الطعام و المشهور أنه نجس و نقل فیه المرتضی الإجماع و قال ابن الجنید بول البالغ و غیر البالغ نجس إلا أن یکون غیر البالغ صبیا ذکرا فإن بوله و لبنه ما لم یأکل اللحم لیس بنجس و احتج بما مر من روایة السکونی و هی لا تقوم حجة له کما لا یخفی.
ص: 111
و أما البول و الروث من کل حیوان یؤکل لحمه فهما طاهران لا نعلم فیه خلافا إلا فی موضعین الأول فی أبوال الدواب الثلاث و أرواثها و المشهور طهارتها علی کراهة و عن ابن الجنید القول بالنجاسة و إلیه ذهب الشیخ فی النهایة و طهارة الأرواث ظاهرة بحسب الأخبار و تعارضها فی الأبوال یقتضی التحرز عنها رعایة للاحتیاط.
و ثانیهما ذرق الدجاج و الأشهر الأقرب طهارته و أما الجلال من الحیوان و هو ما اغتذی بعذرة الإنسان محضا إلی أن یسمی فی العرف جلالا فذرقه نجس إجماعا قاله فی المختلف.
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام درباره فضله موش که در آرد میباشد سؤال شد. فرمود: اگر دانسته شود، فضله را خارج کنند و اگر دانسته نشود، ایرادی ندارد. - . دعائم الاسلام 1: 122 -
اصلاح و توضیح
علمای اسلام بر نجاست بول و غایط حیوانات حرامگوشت، چه از جنس انسان یا غیر آن در صورتی که دارای خون جهنده باشند، اجماع دارند، که این را محقق حلی در معتبر گفته است.
در دو مورد، اختلاف واقع شده: یکی فضله پرندگان است که شیخ صدوق، ابن ابو عقیل و جعفی به طور مطلق، قائل به طهارت آن هستند و شیخ در المبسوط گفته: بول و فضله تمامی پرندگان جز پرستو پاک است، و در الخلاف گفته: فضله آنچه حلالگوشت است، پاک و آنچه حرامگوشت است نجس میباشد، و اغلب اصحاب نیز آن را گفتهاند.
اما چیزی که با آن بر طهارت استدلال کردهاند، سؤالی است که علی بن جعفر پیشتر نقل کرد که مردی در لباس خویش فضله کبوتر یا غیر آن میبیند - و در تهذیب، فضله پرنده و غیر آن آمده - آیا رواست که هنگام ادای نماز آن را از لباسش پاک کند؟ و قول امام «ایرادی ندارد» زیرا که ترک تفصیل دادن - استفصال - با وجود احتمال، افاده عموم میکند، و این ایراد بر آن وارد شده که دلالت ترک استفصال بر عموم فقط زمانی پذیرفته میشود که غرض، متعلق بدین حکم باشد، مثلا زمانی که گفته شد فضله پرنده ایرادی ندارد، بدون تفصیل، عموم آن ظاهر است، اما در صورتی که غرض متعلق بدان حکم نباشد، مانند چیزی که ما درآنیم، پذیرفتنی نیست؛ چرا که در ظاهر، غرض از سؤال این است که پاک کردن شیئی از لباس با نماز منافات دارد یا خیر، و ذکر فضله پرنده از باب مثال میباشد و در چنین حالتی اگر جواب داده شود که ایرادی ندارد و کلام را در خصوص پرنده تفصیل ندهد که آیا حرامگوشت است یا حلالگوشت، دلالت بر این ندارد که فضله پرنده مطلقا پاک است، و اقوی نزد من، طهارت فضله پرنده به طور مطلق است و بول، محل اشکال است و احتیاط، اجتناب از همه آنها میباشد .
مورد دوم، بول کودک شیرخوار، قبل از غذاخور شدن است، و مشهور است که آن نجس میباشد، و مرتضی نیز در آن نقل اجماع کرده و ابنجنید گفته: بول بالغ و نابالغ نجس است، مگر آنکه غیر بالغ پسر بچه باشد، که در اینصورت، بول و شیر وی تا زمانی که گوشت نخورده حرام نیست و برای آن روایت سکونی را که پیشتر بیان شد، دلیل آورده و چنان که پیداست، آن نمیتواند دلیل این امر باشد.
اما بول و سرگین هر حیوان حلالگوشت پاک است، و اختلافی درباره آن جز در دوجا سراغ نداریم: اختلاف اول درباره ادرار و سرگین سه حیوان [اسب، استر و الاغ] میباشد، و مشهور، طهارت آنها بنابر کراهت است و از ابنجنید، قول در خصوص نجاست آنها نقل شده و شیخ در النهایه نیز بر همین قول معتقد است و طهارت سرگینها بر اساس روایات آشکار میباشد و تعارض آنها در خصوص ادرار، به خاطر رعایت احتیاط، اقتضای تحرز - پرهیز - از آنها را دارد.
مورد دوم اختلاف فضله مرغ است و اشهرِ اقرب، طهارت آن است، و اما حیوان جلال - نجاستخوار - که فقط از مدفوع انسان تغذیه کند تا زمانی که در عرف آن را جلالّ نام نهند، بنا بر اجماع، فضله آن نجس میباشد و این را در المختلف گفته است.
**[ترجمه]
**[ترجمه]برخی اخبار در باب حکم آنچه با نجاست برخورد کند، بیان خواهد شد .
**[ترجمه]
الحدید: وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ (1)
lt;meta info="- و انزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للناس
{و آهن را که در آن برای مردم صلابتی سخت و سودهایی است، پدید آوردیم.} - . حدید / 25 -
**[ترجمه]
وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ قیل أی أنشأناه و أحدثناه و قیل أی هیأنا من النزل و هو ما یتهیأ للضیف و عن ابن عباس أنه أنزل مع آدم من الحدید
ص: 113
العلاة و هی السندان و الکلبتان و المطرقة فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ أی یمتنع به و یحارب به وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ یعنی ما ینتفعون به فی معاشهم مثل السکین و الفأس و الإبرة و غیرها مما یتخذ من الحدید من الآلات و فیه دلالة علی طهارته إذ أکثر انتفاعاته موقوفة علیها.
**[ترجمه]«و أنزلنا الحدید» برخی گفتهاند: یعنی آن را به وجود آوردیم و پدیدار ساختیم، عدهای گفتهاند: یعنی آن را از نزل آماده ساختیم، نزل چیزی است که برای میهمان آماده میکنند و از ابن عباس نقل شده که همراه آدم علیه السلام از آهن آلات، علاه یا سندان، انبر و چکش نازل شد. «فیه بأس شدید» یعنی به وسیله آن حمایت میشود، و با آن جنگ میشود. «منافع للناس» یعنی آنچه که در زندگی خویش از آن سود میبرند، مانند چاقو، تیشه و سوزن و دیگر ابزاری که از آهن ساخته میشود، و این امر دال بر طهارت آهن می باشد، چرا که اغلب استفادههای آن منوط به طهارت آن است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَخَذَ مِنْ شَعْرِهِ وَ لَمْ یَمْسَحْهُ بِالْمَاءِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی قَالَ یَنْصَرِفُ فَیَمْسَحُهُ بِالْمَاءِ وَ لَا یُعِیدُ صَلَاتَهُ تِلْکَ (1).
ص: 114
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خویش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که موی خود را کوتاه کرده و آن را با آب نشسته، سپس میایستد و نماز میخواند. فرمود: بازگردد و با آب سرش را بشوید و نمازش را تکرار نکند. - . قرب الاسناد: 91 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
ذکر جماعة من الأصحاب منهم الشیخ و العلامة أنه یستحب لمن قص أظفاره بالحدید أو أخذ من شعره أو حلق أن یمسح الموضع بالماء و أسندوا فی ذلک إلی
رِوَایَةِ عَمَّارٍ(1)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ إِذَا قَصَّ أَظْفَارَهُ بِالْحَدِیدِ أَوْ جَزَّ مِنْ شَعْرِهِ أَوْ حَلَقَ قَفَاهُ فَإِنَّ عَلَیْهِ أَنْ یَمْسَحَهُ بِالْمَاءِ قَبْلَ أَنْ یُصَلِّیَ سُئِلَ فَإِنْ صَلَّی وَ لَمْ یَمْسَحْ مِنْ ذَلِکَ بِالْمَاءِ قَالَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ لِأَنَّ الْحَدِیدَ نَجَسٌ.
و قال الشیخ فی الإستبصار(2)
بعد إیراد هذه الروایة إنه خبر شاذ مخالف للأخبار الکثیرة و ما یجری هذا المجری لا یعمل علیه و ذکر قبل ذلک أن الوجه حمله علی ضرب من الاستحباب و یؤید الاستحباب صحیحة(3) زرارة عن أبی جعفر علیه السلام و صحیحة(4)
سعید الأعرج عن أبی عبد الله علیه السلام الدالتان علی عدم لزوم المسح بالماء.
**[ترجمه]گروهی از اصحاب از جمله شیخ و علامه ذکر کردهاند که مستحب است بر کسی که ناخنهایش را با آهن برچیده یا مویش را کوتاه کرده یا تراشیده، با آب آن موضع را بشوید و در این باره به روایتی استناد کردهاند که عمار - . التهذیب 1: 120 چاپ سنگی - از امام صادق علیه السلام نقل کرده که از ایشان در مورد مردی که ناخنهایش را با آهن کوتاه کرده یا موهایش را کوتاه کرده، یا پشت گردنش را تراشیده است، فرمود: بر اوست که قبل از ادای نماز، خود را با آب بشوید. از امام سؤال کردند: اگر نماز بخواند و آن موضع را با آب نشوید چه؟ فرمود: نماز را تکرار کند، زیرا که آهن نجس میباشد.
شیخ در استبصار - . الاستبصار1: 48 -
پس از آوردن این روایت گفته است که این خبری شاذ بوده و با بسیاری از روایات مخالف است، و به نظائر این گونه روایات عمل نمیشود، و قبل از این ذکر کرده که درست، آن است که به نوعی استحباب حمل شود و مؤید این استحباب، روایت صحیحه - . التهذیب 1: 99 - زراره از امام باقر علیه السلام و صحیحه - . التهذیب 1: 99 - سعید اعرج از امام صادق علیه السلام میباشد که هر دو روایت دال بر عدم لزوم شستن با آب هستند .
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَائِضِ قَالَ یُشْرَبُ مِنْ سُؤْرِهَا وَ لَا یُتَوَضَّأُ مِنْهَا(5).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره حائض سؤال کردم. فرمود: از نیم خورده آن نوشیده میشود و از آن وضو گرفته نمیشود. - . البحار 10: 265 -
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُؤْرَ الْحَائِضِ لَا بَأْسَ بِهِ أَنْ تَتَوَضَّأَ مِنْهُ إِذَا کَانَتْ تَغْسِلُ یَدَیْهَا(6).
**[ترجمه]السرائر: رفاعه نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: همانا وضو گرفتن از نیم خورده حائض اشکالی ندارد، اگر دستانش را شسته باشد. - . السرائر: 477 -
**[ترجمه]
اختلف الأصحاب فی سؤر الحائض فقال الشیخ فی النهایة یکره استعمال سؤر الحائض إذا کانت متهمة فإن کانت مأمونة فلا بأس و فی المبسوط أطلق کراهة سؤرها و کذا المرتضی فی المصباح و کذا ابن الجنید و اختار
ص: 115
الفاضلان و الشهیدان مختار النهایة و هو أظهر جمعا بین الأخبار.
ثم ما ذکر فی الروایة الأولی من الفرق بین الشرب و الوضوء ورد فی کثیر من الأخبار مثل ما رواه
فِی التَّهْذِیبِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْحَائِضِ یُشْرَبُ مِنْ سُؤْرِهَا قَالَ نَعَمْ وَ لَا یُتَوَضَّأُ مِنْهُ (1).
وَ عَنْ أَبِی هِلَالٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمَرْأَةُ الطَّامِثُ اشْرَبْ مِنْ فَضْلِ شَرَابِهَا وَ لَا أُحِبُّ أَنْ تَتَوَضَّأَ مِنْهُ (2).
وَ عَنْ عَنْبَسَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اشْرَبْ مِنْ سُؤْرِ الْحَائِضِ وَ لَا تَتَوَضَّأْ مِنْهُ (3).
و أکثر الأصحاب أطلقوا کراهة سؤر الحائض و قد عرفت مما أوردنا من الأخبار اختصاص الکراهة بالوضوء فالقول به لا یخلو من قوة کما اختاره بعض المحققین من المتأخرین و ألحق الشهید فی البیان بالحائض بناء علی ما اختاره من التقیید بالتهمة کل متهم و استحسنه بعض من تأخر عنه و فیه نظر.
**[ترجمه]اصحاب درباره نیم خورده حائض اختلاف کردهاند، شیخ در نهایه گفته است: استفاده از نیم خورده حائض مکروه است، اگر مورد اتهام باشد، اما اگر مورد اعتماد باشد، ایرادی ندارد، و در المبسوط به طور مطلق، نیم خورده آن را مکروه دانسته و مرتضی در المصباح و ابنجنید نیز، همین نظر را دارند، و دو فاضل و شهید نیز نظر النهایه را برگزیدهاند که چون جمع کننده بین همه روایات میباشد، اظهر است.
سپس آنچه که در دو روایت اول در مورد فرق بین نوشیدن و وضو ذکر شده، در بسیاری از روایات آمده، همچون روایتی که در تهذیب از حسین بن ابی علا روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد حائضی سؤال کردم که از نیم خوردهاش نوشیده میشود. ایشان فرمود: آری و از آن نباید وضو گرفت. - . التهذیب 1: 63 -
از ابی هلال نقل شده که گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: از باقیمانده شرب زن حائض بنوش و دوست نمیدارم که از آن وضو بگیری. - . الاستبصار 1: 10 -
عنبسه نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: از نیم خورده حائض بنوش و از آن وضو مگیر. - . الکافی 3: 10 -
اغلب اصحاب کراهت نیم خورده حائض را مطلق آوردهاند و از طریق روایاتی که آوردیم اختصاص کراهت به وضو را دریافتی، پس انتخاب این قول، خالی از قوت نیست چنان که برخی از محققان متاخر اختیار کردهاند، و شهید در البیان، بنا بر اختیار خود یعنی مقید ساختن به تهمت، هر متهمی را به حائض ملحق کرده است و برخی از کسانی که پس از شهید آمدهاند، آن را نیکو دانستهاند و در آن جای تامل است.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: لَبَنُ الْجَارِیَةِ وَ بَوْلُهَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ قَبْلَ أَنْ تَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَهَا یَخْرُجُ مِنْ مَثَانَةِ أُمِّهَا وَ لَبَنُ الْغُلَامِ لَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ وَ لَا بَوْلُهُ قَبْلَ أَنْ یَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَ الْغُلَامِ یَخْرُجُ مِنَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ الْعَضُدَیْنِ (4).
المقنع، و الهدایة، مرسلا: مثله (5)
الرَّاوَنْدِیُّ فِی نَوَادِرِهِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ
ص: 116
عَلِیٍّ علیهم السلام: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَیَجُوزُ فِیهِ الرَّشُ (1).
فِقْهُ الرِّضَا، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (2) وَ قَالَ إِنْ عَرِقْتَ فِی ثَوْبِکَ وَ أَنْتَ جُنُبٌ وَ کَانَتِ الْجَنَابَةُ مِنَ الْحَلَالِ فَتَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهِ وَ إِنْ کَانَتْ حَرَاماً فَلَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهِ حَتَّی تَغْسِلَ (3).
**[ترجمه]علل الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدر خویش و ایشان از امام علی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: برای شیر و بول دختر شیرخواره قبل از غذاخور شدن، لباس شسته میشود، زیرا شیر آن از مثانه مادرش خارج میشود، اما از شیر و بول پسر شیرخوار قبل از طعام، شستن لباس لازم نیست، زیرا از شانهها و بازوان مادر خارج میشود. - . علل شرائع 1: 278 -
المقنع، الهدایه: مانند این حدیث در این دو کتاب به طور مرسل، نقل شده است. - . المقنع: 3، الهدایة: 15 -
نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدران خود و ایشان نیز از امام علی علیه السلام مانند این حدیث را نقل کردهاند و در آخر آن افزوده، ریختن آب بر آن جائز است. - . نوادر الراوندی: 62 -
فقه الرضا: از امام علی علیه السلام نیز مانند این حدیث روایت شده است. - . فقه الرضا: 6 -
و فرمود: اگر زمانی که جنب بودی، در لباس خود عرق کردی و عرق جنابت از حلال بود، ادای نماز در آن لباس جائز است و اگر عرق جنابت از حرام بود، ادای نماز تا زمانی که آن را نشویی صحیح نیست. - . فقه الرضا: 4 -
**[ترجمه]
الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ مِنْ کِتَابِ الْمُعْتَمَدِ فِی الْأُصُولِ لِلشَّیْخِ الْمُفِیدِ ره قَالَ عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ: وَرَدْتُ الْعَسْکَرَ وَ أَنَا شَاکٌّ فِی الْإِمَامَةِ فَرَأَیْتُ السُّلْطَانَ قَدْ خَرَجَ إِلَی الصَّیْدِ فِی یَوْمٍ مِنَ الرَّبِیعِ إِلَّا أَنَّهُ صَائِفٌ وَ النَّاسُ عَلَیْهِمْ ثِیَابُ الصَّیْفِ وَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ لُبَّادَةٌ وَ عَلَی فَرَسِهِ تِجْفَافُ لُبُودٍ(4)
وَ قَدْ عَقَدَ ذَنَبَ الْفَرَسَةِ وَ النَّاسُ یَتَعَجَّبُونَ مِنْهُ وَ یَقُولُونَ أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی هذه [هَذَا] الْمَدَنِیِّ وَ مَا قَدْ فَعَلَ بِنَفْسِهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَوْ کَانَ إِمَاماً مَا فَعَلَ هَذَا فَلَمَّا خَرَجَ النَّاسُ إِلَی الصَّحْرَاءِ لَمْ یَلْبَثُوا أَنِ ارْتَفَعَتْ سَحَابَةٌ عَظِیمَةٌ هَطَلَتْ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا ابْتَلَّ حَتَّی غَرِقَ بِالْمَطَرِ وَ عَادَ علیه السلام وَ هُوَ سَالِمٌ مِنْ جَمِیعِهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ هُوَ الْإِمَامَ ثُمَّ قُلْتُ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْجُنُبِ إِذَا عَرِقَ فِی الثَّوْبِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی إِنْ کَشَفَ وَجْهَهُ فَهُوَ الْإِمَامُ فَلَمَّا قَرُبَ مِنِّی کَشَفَ وَجْهَهُ ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانَ عَرِقَ الْجُنُبُ فِی الثَّوْبِ وَ جَنَابَتُهُ مِنْ حَرَامٍ لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ جَنَابَتُهُ مِنْ حَلَالٍ فَلَا بَأْسَ فَلَمْ یَبْقَ فِی نَفْسِی بَعْدَ ذَلِکَ شُبْهَةٌ(5).
ص: 117
**[ترجمه]مناقب ابن آشوب: علی بن مهزیار گفت: وارد عسکر - سامرا - شدم، در حالی که در امامت دچار تردید بودم. پادشاه را دیدم که در روزی بهاری به قصد شکار خارج شد، اما در عین حال هوا گرم بود و مردم لباس تابستانی بر تن داشتند و امام هادی علیه السلام لبادهای به تن داشت و بر اسبش نیز پوششی شبیه زره - برگستوان - بود و دم اسب را بسته بود و مردم از عمل وی تعجب میکردند و به همدیگر میگفتند: آیا این مدنی - اهل مدینه - را نمیبینید، با خود چه کرده است؟ با خودم گفتم: اگر امام بود این کار را انجام نمیداد. زمانی که مردم به سوی صحرا رفتند، دیری نپایید که ابری بزرگ بالا آمد و بارید و همه خیس شدند تا جایی که غرق در آب باران شدند، اما امام هادی علیه السلام از میان جمع سالم بازگشت. با خود گفتم: چه بسا که وی امام باشد، سپس گفتم: میخواهم از وی درباره جنب، زمانی که در لباسش عرق کند، سؤال کنم. با خود گفتم: اگر نقاب را از چهرهاش کنار زند، پس امام است، زمانی که به من نزدیک شد، نقاب را از چهرهاش کنار زد و سپس فرمود: اگر عرق جنب در لباسش باشد و عرق جنابتش از حرام باشد، ادای نماز در آن لباس صحیح نیست و اگر عرق جنابت وی از حلال باشد ایرادی ندارد، پس از آن دیگر نزد من شبههای باقی نماند. - . مناقب آل ابی طالب 4: 414 -
**[ترجمه]
وَ وَجَدْتُ فِی کِتَابٍ عَتِیقٍ مِنْ مُؤَلَّفَاتِ قُدَمَاءِ أَصْحَابِنَا أَظُنُّهُ مَجْمُوعَ الدَّعَوَاتِ لِمُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَوَاهُ عَنْ أَبِی الْفَتْحِ غَازِی بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّرَائِفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَیْمُونِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینِ بْنِ مُوسَی الْأَهْوَازِیِّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ قَالَ إِنْ کَانَ مِنْ حَلَالٍ فَالصَّلَاةُ فِی الثَّوْبِ حَلَالٌ وَ إِنْ کَانَ مِنْ حَرَامٍ فَالصَّلَاةُ فِی الثَّوْبِ حَرَامٌ.
**[ترجمه]و در کتابی قدیمی از تألیفات قدمای اصحاب ما که گمان میکنم مجموع دعوات محمد بن هارون موسی تلعکبری است، از علی ابن یقطین بن موسی اهوازی از امام علیه السلام مانند این حدیث را نقل شده است.
و گفت: اگر عرق جنابت از حلال بود، پس خواندن نماز در آن لباس حلال است و اگر از حرام بود، ادای نماز در آن لباس حرام است.
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی کل شعر أو صوف متلبد لبد و لبدة و لبدة و الجمع ألباد و لبود و اللبادة کرمانة ما یلبس من اللبود للمطر و قال التجفاف بالکسر آلة للحرب یلبسه الفرس و الإنسان لیقیه فی الحرب و لعل المراد هنا ما یلقی علی السرج وقایة من المطر.
**[ترجمه]فیروز آبادی [در توضیح لبود] گفته: هر مو یا پشم به هم چسبیده است که به آن «لِبَد، لِبَدة و لُبدَة» میگویند و جمع آن الباد و لبود است و لبادّه همچون رمانّه، لباسی نمدین است که زمان بارش باران بر تن میکنند و گفته: «تِجفاف» با کسره، ابزار جنگ است که اسب و انسان بر تن میکنند، تا در زمان نبرد او را حفظ کند و شاید مراد در اینجا چیزی باشد که بر زین اسب جهت محافظت در مقابل باران انداخته میشود .
**[ترجمه]
الذِّکْرَی، رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی إِدْرِیسَ بْنِ یَزْدَانَ الْکَفْرَتُوثِیِّ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ بِالْوَقْفِ: فَدَخَلَ سُرَّمَنْ رَأَی فِی عَهْدِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَأَرَادَ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنِ الثَّوْبِ الَّذِی یَعْرَقُ فِیهِ الْجُنُبُ أَ یُصَلَّی فِیهِ فَبَیْنَمَا هُوَ قَائِمٌ فِی طَاقِ بَابٍ لِانْتِظَارِهِ إِذْ حَرَّکَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِمِقْرَعَةٍ وَ قَالَ إِنْ کَانَ مِنْ حَلَالٍ فَصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ مِنْ حَرَامٍ فَلَا تُصَلِّ فِیهِ (1).
**[ترجمه]الذکری: محمد بن همام با اسناد به ادریس بن یزدان کفرتوثی روایت کرده که وی معتقد به وقف بود (از واقفیه بود) و در عهد امام هادی علیه السلام داخل سامرا شد و خواست از ایشان درباره لباسی که جنب در آن عرق میکند سؤال کند که آیا میتواند در آن نماز بخواند؟ در حالی که ایشان در زیر طاق در به انتظار امام ایستاده بود، به ناگاه امام با تازیانهای وی را تکان داد و فرمود: اگر عرق جنابت از حلال باشد، در آن نماز بخوان و اگر از حرام باشد، در آن نماز نخوان. - . الذکری: 14 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: رَخَّصُوا علیهم السلام فِی عَرَقِ الْجُنُبِ وَ الْحَائِضِ یُصِیبُ الثَّوْبَ وَ کَذَلِکَ رَخَّصُوا فِی الثَّوْبِ الْمَبْلُولِ یَلْصَقُ بِجَسَدِ الْجُنُبِ وَ الْحَائِضِ (2).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: ائمه علیهم السلام (نماز) در لباسی را که عرق جنابت و حائض بدان مالیده، مجاز دانستهاند و همچنین (نماز) در لباس خیسی را که به بدن جنب و حائض میچسبد، مجاز دانستهاند. - . دعائم الاسلام 1: 117 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: لَا بَأْسَ بِالْوُضُوءِ مِنْ فَضْلِ الْحَائِضِ وَ الْجُنُبِ (3).
**[ترجمه]الهدایة: وضو گرفتن از باقیمانده آبی که حائض و جنب از آن استفاده کرده، ایرادی ندارد. - . الهدایه: 13 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: کَانَ یَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ یَسْتَدْفِئُ بِامْرَأَتِهِ
ص: 118
وَ إِنَّهَا لَجُنُبٌ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: جعفر بن محمد از پدر خویش و ایشان نیز از امام علی علیه السلام نقل کرده است که او غسل جنابت میکرد و سپس با همسرش که جنب بود، گرم میشد. - . قرب الاسناد: 64 چاپ سنگی، 85 چاپ نجف -
**[ترجمه]
و تنقیح قال الفیروزآبادی الدف ء بالکسر و قد یحرک نقیض حدة البرد و ظاهره طهارة عرق الجنب و لا خلاف فی طهارة عرق الجنب من الحلال و إنما الخلاف فی الجنب من الحرام.
قال علی بن بابویه فی رسالته إن عرقت فی ثوبک و أنت جنب و کانت الجنابة من حلال فحلال الصلاة فیه و إن کانت من حرام فحرام الصلاة فیه و نحوه ذکره ولده فی الفقیه و ابن الجنید فی المختصر علی ما نقل عنه و الشیخ فی الخلاف و قال فی النهایة لا بأس بعرق الحائض و الجنب فی الثوب و اجتنابه أفضل إلا أن تکون الجنابة من حرام فإنه یجب غسل الثوب إذا عرق فیه.
و ذهب ابن إدریس و أکثر المتأخرین إلی الطهارة مطلقا و الشیخ فی التهذیب جمع بین الأخبار بحمل أخبار المنع علی ما إذا کان من حرام و لم یذکر له شاهدا فلذا بالغ فی الطعن علیه من تأخر عنه و قد ظهر مما أسلفنا من الأخبار عذر الشیخ فی ذلک و مع ذلک فالمسألة لا تخلو من إشکال و الاحتیاط فی مثله مما لا یترک.
و قال فی المنتهی لا فرق یعنی فی الحکم بنجاسة العرق المذکور علی القول بها بین أن یکون الجنب رجلا أو امرأة و لا بین أن تکون الجنابة من زنا أو لواط أو وطی بهیمة أو وطی میتة و إن کانت زوجة و سواء کان مع الجماع إنزال أم لا و الاستمناء بالید کالزنا.
أما لو وطئ فی الحیض أو الصوم فالأقرب طهارة العرق فیه و فی المظاهرة إشکال قال و لو وطئ الصغیر أجنبیة و ألحقنا به حکم الجنابة بالوطی ففی نجاسة عرقه إشکال ینشأ من عدم التحریم فی حقه.
**[ترجمه]فیروز آبادی گفته است: «الدِفء» با کسره و گاه حرکت داده میشود، ضد شدت سرماست؛ و از ظاهر آن، طهارت عرق جنب برمیآید. در طهارت عرق جنب از حلال هیچ اختلافی وجود ندارد و اختلاف تنها در طهارت عرق جنب از حرام است.
علی بن بابویه در رساله خود گفته: اگر زمانی که جنب بودی در لباست عرق کردی، و عرق جنابت از حلال بود، ادای نماز در آن لباس حلالست؛ و اگر عرق جنابت از حرام بود، خواندن نماز در آن لباس حرام میباشد. و فرزند وی در فقیه، ابنجنید در مختصر - براساس آنچه که از وی نقل شده - و شیخ در الخلاف همین مورد را ذکر کردهاند و در نهایه گفته: عرق حائض و جنب در لباس ایرادی ندارد اما اجتناب از آن بهتر است، مگر اینکه عرق جنابت از حرام باشد که اگر در آن عرق کرده، باید لباس را بشوید.
ابن ادریس و اغلب فقهای متاخر بر مطلق طهارت معتقدند و شیخ در تهذیب جمع بین اخبار کرده و اخبار مربوط به منع را به زمانی که عرق جنابت از حرام باشد حمل کرده، و برای آن شاهدی ذکر نکرده است، از این رو کسانی که پس از وی آمدهاند، در ایراد گرفتن به آن مبالغه کردهاند، و از اخباری که پیشتر بیان کردیم، عذر شیخ درباره آن آشکار شد؛ اما با این وجود این، مساله خالی از اشکال نیست و در مانند آن نباید احتیاط را کنار گذاشت.
در منتهی گفته: در حکم به نجاست عرق مذکور و قول به آن، فرقی ندارد که فرد جنب مرد باشد یا زن، جنابت از زنا باشد یا لواط، یا نزدیکی با حیوان باشد یا میته، و هر چند زوجه باشد، و فرقی ندارد که همراه جماع انزال بشود یا نه، و استمناء با دست همچون زناست.
اما اگر در زمان حیض یا روزه نزدیکی کرد، اقرب، طهارت عرق در لباس است و در مظاهره - ظهار- اشکال است. گفت: اگر صغیر با زن اجنبی نزدیکی کند - در حالی که ما حکم جنابت با نزدیکی را به آن ملحق ساختیم -، در نجاست عرق وی اشکالی است که از عدم تحریم در حق وی نشأت میگیرد.
**[ترجمه]
ما قربه فی الوطی فی الحیض و الصوم لا یخلو من نظر لشمول الأخبار لهما
ص: 119
**[ترجمه]آنچه را که او در زمینه نزدیکی در زمان حیض و روزه، اقرب دانسته است، محل اشکال است، زیرا اخبار آن دو حالت را شامل میشود.
**[ترجمه]
نذکر فیه بعض ما اختلف الأصحاب فی نجاسته.
الأول قال فی المعالم قال ابن الجنید فی المختصر بعد أن حکم بوجوب غسل الثوب من عرق الجنب من حرام و کذلک عندی الاحتیاط إن کان جنبا من حلم ثم عرق فی ثوبه قال و لا نعرف لهذا الکلام وجها و لا رأینا له فیه رفیقا.
الثانی عزی الشیخ فی المبسوط إلی بعض أصحابنا القول بنجاسة القی ء و المشهور بین علمائنا طهارته و ورد فی بعض الروایات الأمر بغسله و حمل علی الاستحباب لورود الروایة بعدم البأس.
الثالث اختلف الأصحاب فی عرق الإبل الجلالة و المشهور الطهارة و ذهب المفید فی المقنعة و الشیخ فی النهایة و ابن البراج و جماعة إلی أنه تجب إزالته و قد ورد فی الصحیح (1) و الحسن (2)
الأمر بالغسل و الأحوط عدم الترک و حملهما أکثر الأصحاب علی الاستحباب من غیر معارض.
الرابع حکم السید و ابن إدریس بنجاسة ولد الزنا و سؤره و الأشهر الطهارة.
الخامس لبن الصبیة و قد مر الکلام فیه.
السادس ما یتولد فی النجاسات کدود الحش و صراصره و احتمل بعضهم نجاسته و المشهور الطهارة.
السابع ما لا تحله الحیاة من نجس العین و المشهور النجاسة و یعزی إلی السید القول بالطهارة و الأشهر أقوی.
ص: 120
الثامن نجاسة من عدا الشیعة الإمامیة من فرق أهل الخلاف فالمشهور الطهارة و نسب إلی السید القول بنجاسة غیر المؤمن مطلقا و إلی ابن إدریس من لم یعتقد الحق عدا المستضعف.
التاسع ذهب جماعة إلی نجاسة کلب الماء و ذهب الأکثر إلی الطهارة و لعله أقوی و یتفرع علیه طهارة الدواء المشهور بجندبیدستر(1)
و نجاسته إذ الظاهر أنه خصیة کلب الماء و الأقوی عندی حرمته و طهارته و الاجتناب منه أحوط.
ص: 121
**[ترجمه]در آن برخی از مواردی را که اصحاب در نجاستش اختلاف کردهاند، ذکر میکنیم
اول: در معالم گفته: ابن جنید در مختصر پس از آن که به وجوب شستن لباس برای عرق جنابت از حرام حکم کرده، گفته است: نزد من احتیاط است، اگر در خواب جنب شده و در لباس خویش عرق کرده باشد. گفت: برای این سخن وجهی نمیدانیم و در آن برای او همراهی ندیدیم.
دوم: سخنی است که شیخ در مبسوط، نجاست قی را به برخی از اصحاب نسبت داده و مشهور میان علمای ما طهارت آن است و در برخی روایات امر به شستن آن شده و به خاطر ورود روایت مبنی بر عدم اشکال، حمل بر استحباب شده است.
سوم: این است که اصحاب در مورد عرق شتر نجاستخوار اختلاف نظر دارند و مشهور طهارت آن است و شیخ مفید در مقنعه و شیخ در نهایه و ابن براج و گروهی دیگر بر این باورند که ازاله آن واجب است و در صحیح - . التهذیب 1: 75 -
و حسن - . الکافی 6: 251 - 250 -
امر به شستن شده و احوط عدم ترک آن است و اغلب اصحاب بدون هیچ معارضی آن را حمل بر استحباب کردهاند.
چهارم: سید مرتضی و ابن ادریس بر نجاست زنا زاده و نیم خورده او حکم کردهاند و قول اشهر، طهارت او است.
پنجم: شیر دختربچه است که پیشتر درباره آن صحبت شد.
ششم: چیزی است که در نجاسات به وجود میآید، همچون کرم حش و سوسکها. برخی نجاست آن را احتمال دادهاند و مشهور طهارت است.
هفتم: اجزای بی جان از نجس العین، که مشهور نجاست آن است و به سید قول به طهارت نسبت داده شده و اشهر، اقوی میباشد.
هشتم: نجاست فرقههای اهل خلاف غیر از شیعه امامی، که مشهور طهارت است و به سید مرتضی قول به نجاست غیر مؤمن به طور مطلق را نسبت دادهاند و به ابن ادریس نیز قول به - نجاست - کسی که به حق معتقد نباشد به جز مستضعف، نسبت داده شده است .
نهم: گروهی به نجاست سگ آبی معتقدند و اکثریت بر طهارت باور دارند و شاید اقوی باشد و از آن طهارت و نجاست داروی مشهور به جند بیدستر - . «جند» معرب گند در فارسی است و معنای آن بیضه است و «بیدستر» حیوانی دو زیست میباشد که در دریا و خشکی زندگی میکند، و آن را سگ مینامند. - [بیضه سگ آبی] متفرع میشود، چرا در ظاهر، بیضه سگ آبی است و اقوی نزد من حرمت و طهارتش میباشد و اجتناب از آن احوط است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ الرَّطْبَةِ وَ قَدْ وَقَعَتْ فِی الْمَاءِ تَمْشِی عَلَی الثِّیَابِ أَ یَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهَا قَبْلَ أَنْ تُغْسَلَ قَالَ اغْسِلْ مَا رَأَیْتَ مِنْ أَثَرِهَا وَ مَا لَمْ تَرَهُ فَتَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ(1)
وَ سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنِ الْفَأْرَةِ وَ الدَّجَاجَةِ وَ الْحَمَامَةِ وَ أَشْبَاهِهِنَّ تَطَأُ الْعَذِرَةَ ثُمَّ تَطَأُ الثَّوْبَ أَ یُغْسَلُ قَالَ إِنْ کَانَ اسْتَبَانَ مِنْ أَثَرِهِنَّ شَیْ ءٌ فَاغْسِلْهُ وَ إِلَّا فَلَا بَأْسَ (2)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْکَنِیفِ یُصَبُّ فِیهِ الْمَاءُ فَیُنْضَحُ عَلَی الثِّیَابِ مَا حَالُهُ قَالَ إِذَا کَانَ جَافّاً فَلَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره موش خیسی سؤال کردم که در آب افتاده و بر روی لباسها راه میرود، آیا ادای نماز در آنها قبل از شستن جائز است؟ فرمود: اثری را که از موش بر آنها دیدی بشوی و آنچه را که ندیدهای، تنها با آب خیس میکنی. - . قرب الاسناد: 116 چاپ نجف -
و از ایشان درباره موش، مرغ، کبوتر و امثال آنها سؤال کردم که بر روی مدفوع قدم مینهند و سپس بر روی لباس پا میگذارند، آیا باید شسته شود؟ فرمود: اگر از اثر آنها چیزی پدیدار باشد، لباس را بشوی، در غیر اینصورت ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 117 -
گفت: از ایشان درباره مستراح سؤال کردم که بر آن آب میریزد و از آن آب بر لباسها ریخته میشود، حکم آن چیست؟ فرمود: اگر خشک باشد، ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 158 چاپ نجف -
**[ترجمه]
قوله فاغسله أی جمیع الثوب أو ما اشتبه فیه أو ما استبان من الأثر و الأخیر أظهر.
فإن قیل علی الأخیر ینافی ما سیأتی من وجوب غسل ما اشتبه فیه النجاسة قلنا ظاهر الأخبار و أقوال الأصحاب أن غسل ما اشتبه فیه إنما یجب إذا علم وصول النجاسة إلی المحل و لم یعلم محلها أصلا لا فیما إذا علم بعضه و شک
ص: 122
فی البقیة فإن ظاهر الأخبار الکثیرة و کلام الأصحاب الاکتفاء بغسل ما علم وصول النجاسة إلیه.
قوله إذا کان جافا إنما قید به لأن مع الجفاف لا یعلم وصول النجاسة إلیه غالبا و إن حصل الظن القوی بالنجاسة و أما مع العلم بالنجاسة فلا فرق بین الجفاف و غیره و الظاهر أن هذا من المواضع التی غلب فیه الأصل علی الظاهر.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «فاغسله» یعنی تمامی لباسها یا آنچه که با آن مشتبه شده یا اثری را که از آن پیداست، بشوی، و اخیر اظهر است.
پس اگر گفته شود: روایت اخیر با آنچه که در مورد وجوب غسل آنچه مشتبه به نجاست است و بعدا خواهد آمد، منافات دارد، در پاسخ میگوییم: از ظاهر اخبار و اقوال اصحاب برمیآید که شستن آنچه که در لباس مشتبه شده، تنها زمانی واجب است که وصول نجاست به آن دانسته شود، اما محل آن به هیچ وجه دانسته نشود، نه زمانی که تنها جایی از آن دانسته شود و در بقیه شک حاصل گردد؛ زیرا از ظاهر بسیاری از روایات و کلام اصحاب، بر میآید که شستن آنچه که نجاست بدان رسیده کافی است.
این گفته امام که فرمود: «اذا کان جافا» مقید به آن شده است، چرا که غالبا با خشکی، وصول نجاست بدان دانسته نمیشود، هر چند ظنی قوی بر نجاست حاصل شود، اما با علم به نجاست، دیگر فرقی میان خشکی و غیر آن نیست و ظاهر آن است که این از جمله مواضعی است که در آن اصل بر ظاهر غلبه دارد.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: وَ إِنْ کَانَ مَعَهُ إِنَاءَانِ وَقَعَ فِی أَحَدِهِمَا مَا یُنَجِّسُ الْمَاءَ وَ لَمْ یَعْلَمْ فِی أَیِّهِمَا یُهْرِقْهُمَا جَمِیعاً وَ لْیَتَیَمَّمْ (1)
وَ نَرْوِی أَنَّ قَلِیلَ الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ وَ الْجَنَابَةِ وَ کَثِیرَهَا سَوَاءٌ لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ إِذَا عَلِمَ بِهِ فَإِذَا لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَصَابَهُ أَمْ لَمْ یُصِبْهُ رَشَّ عَلَی مَوْضِعِ الشَّکِّ الْمَاءَ فَإِنْ تَیَقَّنَ أَنَّ فِی ثَوْبِهِ نَجَاسَةً وَ لَمْ یَعْلَمْ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ عَلَی الثَّوْبِ غَسَلَ کُلَّهُ وَ نَرْوِی أَنَّ بَوْلَ مَا لَا یَجُوزُ أَکْلُهُ فِی النَّجَاسَةِ ذَلِکَ حُکْمُهُ وَ بَوْلُ مَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِهِ (2).
**[ترجمه]فقه الرضا: و اگر دو ظرف همراه داشته باشد که در یکی از آن دو چیزی بیفتد که آب را نجس کند و دانسته نشود که در کدام یک از آن دو افتاده، چه کند؟ هر دو را بریزد و تیمم کند. - . فقه الرضا: 5 -
روایت میکنیم که مقدار کم و زیاد بول، غائط و جنابت یکسان است و زمانی که علم بدان حاصل شود، باید شسته شود و اگر نداند که به او ریخته یا نه، بر موضع شک آب بریزد. اگر یقین حاصل کرد که در لباسش نجاست است و نداند که در کدام موضع لباسش ریخته، باید کل آن را بشوید.
و روایت میکنیم که بول حیوان حرام گوشت در نجاست همان حکم را دارد و بول حلال گوشت ایرادی ندارد.
**[ترجمه]
یدل علی وجوب الاجتناب من الإناءین المشتبه الطاهر منهما بالنجس کما ذهب إلیه الأصحاب و لا یعلم فیه خلاف و أوجب جماعة من الأصحاب منهم الصدوقان و الشیخان إهراقهما إلا أن کلام الصدوقین ربما أشعر باختصاص الحکم بحال إرادة التیمم و ظاهر النصوص الوجوب.
و قال المحقق الأمر بالإراقة محتمل لأن یکون کنایة عن الحکم بالنجاسة و هو غیر بعید و لو أصاب أحد الإناءین جسم طاهر فهل یجب اجتنابه فیه أم لا فیه وجهان أظهرهما الثانی و مقتضی النص و کلام الأصحاب وجوب التیمم و الحال هذه إذا لم یکن
متمکنا من الماء الطاهر مطلقا و قد یخص ذلک بما إذا لم یمکن الصلاة بطهارة متیقنة بهما کما إذا أمکن الطهارة بأحدهما و الصلاة
ص: 123
ثم تطهیر الأعضاء مما لاقاه ماء الوضوء و الوضوء بالآخر و هو خروج عن مقتضی النصوص.
**[ترجمه]بر وجوب اجتناب از دو ظرفی که پاک آن با نجس مشتبه شده دلالت دارد، چنان که اصحاب بدان باور دارند و اختلافی درین باره نیست، و گروهی از اصحاب از جمله دو صدوق و دو شیخ، ریختن آن را واجب دانستهاند، اما کلام دو صدوق شاید بر اختصاص حکم به حال اراده تیمم خبر دهد و ظاهر نصوص، وجوب است.
محقق گفته است: محتمل است که امر بر ریختن آب، کنایه از حکم به نجاست باشد که دور از صحت نیست و اگر جسمی پاک به یکی از دو جسم برخورد کند، آیا اجتناب از آن واجب است یا خیر؟ درباره آن دو وجه است که اظهر آن دو، وجه دوم است و مقتضای نص و کلام اصحاب، وجوب تیمم میباشد و همین طور است اگر مطلقا از آب پاک متمکن نباشد و گاهی آن به زمانی اختصاص مییابد که نماز با طهارت متیقن به هر دو ممکن نباشد، چنانکه اگر امکان طهارت به یکی از آن دو و نماز و سپس تطهیر اعضایی که با آب وضو برخورد کرده و با دیگری وضو بگیرد، در این صورت، خروج از مقتضای نصوص میباشد.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّهُ أَصَابَ ثَوْبِی دَمٌ مِنَ الرُّعَافِ أَوْ غَیْرِهِ أَوْ شَیْ ءٌ مِنْ مَنِیٍّ فَعَلَّمْتُ أَثَرَهُ إِلَی أَنْ أُصِیبَ مَاءً فَأَصَبْتُ الْمَاءَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ وَ نَسِیتُ أَنَّ بِثَوْبِی شَیْئاً فَصَلَّیْتُ ثُمَّ إِنِّی ذَکَرْتُ بَعْدُ قَالَ تُعِیدُ الصَّلَاةَ وَ تَغْسِلُهُ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ أَکُنْ رَأَیْتُ مَوْضِعَهُ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ فَطَلَبْتُهُ وَ لَمْ أَقْدِرْ عَلَیْهِ فَلَمَّا صَلَّیْتُ وَجَدْتُهُ قَالَ تَغْسِلُهُ وَ تُعِیدُ قُلْتُ فَإِنْ ظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ وَ لَمْ أَتَیَقَّنْ ذَلِکَ فَنَظَرْتُ فَلَمْ أَرَ شَیْئاً ثُمَّ طَلَبْتُ فَرَأَیْتُهُ فِیهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ تَغْسِلُهُ وَ لَا تُعِیدُ الصَّلَاةَ(1) قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّکَ کُنْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنْ نَظَافَتِهِ ثُمَّ شَکَکْتَ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَنْقُضَ الْیَقِینَ بِالشَّکِّ أَبَداً قُلْتُ فَإِنِّی قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ وَ لَمْ أَدْرِ أَیْنَ هُوَ فَأَغْسِلُهُ قَالَ تَغْسِلُ مِنْ ثَوْبِکَ النَّاحِیَةَ الَّتِی تَرَی أَنَّهُ أَصَابَهَا حَتَّی تَکُونَ عَلَی یَقِینٍ مِنْ طَهَارَتِهِ قَالَ قُلْتُ هَلْ عَلَیَّ إِنْ شَکَکْتُ فِی أَنَّهُ أَصَابَهُ شَیْ ءٌ أَنْ أَنْظُرَ فِیهِ فَأَقْلِبَهُ قَالَ لَا وَ لَکِنَّکَ إِنَّمَا تُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ تُذْهِبَ الشَّکَّ الَّذِی وَقَعَ فِی نَفْسِکَ قَالَ قُلْتُ فَإِنِّی رَأَیْتُهُ فِی ثَوْبِی وَ أَنَا فِی الصَّلَاةِ قَالَ تَنْقُضُ الصَّلَاةَ وَ تُعِیدُ إِذَا شَکَکْتَ فِی مَوْضِعٍ مِنْهُ ثُمَّ رَأَیْتَهُ فِیهِ وَ إِنْ لَمْ تَشُکَّ ثُمَّ رَأَیْتَهُ رَطْباً قَطَعْتَ وَ غَسَلْتَهُ ثُمَّ بَنَیْتَ عَلَی الصَّلَاةِ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی لَعَلَّهُ شَیْ ءٌ وَقَعَ عَلَیْکَ فَلَیْسَ لَکَ أَنْ تَنْقُضَ بِالشَّکِّ الْیَقِینَ (2).
**[ترجمه]علل الصدوق: زراره نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: بر لباسم مقداری خون دماغ یا غیر آن یا مقداری منی ریخت، جای آن را مشخص کردم تا اینکه بدان آب ریخت، پس آن آب را نشانه گذاشتم. مشغول نماز شدم و فراموش کردم که بر لباسم چیزی ریخته و نماز گزاردم، سپس به یاد آوردم. امام فرمود: نمازت را بار دیگر به جا میآوری و آن را میشویی. زراره گفت: به امام گفتم: اگر موضع آن را ندیدم و دانستم که بر لباس ریخته، و به دنبال آن گشتم اما نتوانستم آن را پیدا کنم و پس از ادای نماز یافتم، چه؟ ایشان فرمود: آن را میشویی و نماز را دوباره به جا میآوری.
گفتم: اگر گمان کردم که بدان ریخته اما در مورد آن یقین نداشتم، نگاه کردم اما چیزی ندیدم، سپس به دنبال آن گشتم و پس از ادای نماز آن را در لباس دیدم چه؟ فرمود: آن را میشویی و نماز را دوباره نمیخوانی.
گفت: گفتم برای چه؟ فرمود: زیرا که تو بر نظافت آن یقین داشتهای، سپس تردید کردهای، از این رو هرگز بر تو سزاوار نیست که یقین را با شک باطل کنی. گفتم: همانا من دانستم که به لباس ریخته و ندانستم که کجای آن است، آیا آن را بشویم؟ فرمود: جایی از لباست را میشویی که میبینی بدان ریخته تا اینکه بر طهارت لباست یقین حاصل کنی. گفت: به امام گفتم: آیا بر من واجب است، زمانی که در آن شک کردم که آیا چیزی بر لباس ریخته، در آن نگاه کنم و لباس را وارونه کنم؟ فرمود: خیر، زیرا که تو تنها با آن میخواهی شک و تردیدی را که در تو واقع شده بزدایی .
- گفت: - گفتم: من آن را زمان ادای نماز در لباس خود دیدم. فرمود: اگر در جایی از آن تردید داشتی، و آن را در لباست دیدی، نمازت را قطع میکنی و دوباره نمازت را ادا میکنی و اگر شک نکردی و سپس لباس را خیس دیدی، نمازت را قطع کرده و میشویی و سپس بر نماز بنا مینهی، تو نمیدانی، شاید که چیزی بر تو افتاده باشد، از این رو بر تو نیست که یقین را با شک از بین ببری. - . علل الشرائع 2: 49 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لکنک أی لا یلزمک النظر و إن فعلت فإنما تفعل لتذهب الشک عن نفسک لا لکونه واجبا.
قوله علیه السلام إذا شککت أی إنما تعید الصلاة إذا علمت قبل الصلاة أصابه النجس و شککت فی خصوص موضعه ثم رأیت فی أثناء الصلاة فهو عامد
ص: 124
یلزمه استئناف الصلاة قطعا أو ناس یلزمه الاستئناف علی المشهور أو المعنی أنه شک قبل الصلاة فی أنه هل أصابته نجاسة أم لا ثم قصر فی الفحص و رآها فی أثناء الصلاة فتکون الإعادة للتقصیر أو سواء قصر أو لم یقصر و یکون ذکر الشک لحصول العلم بأن النجاسة کانت قبل الصلاة بقرینة قوله و إن لم تشک ثم رأیته رطبا فیدل علی أن الجاهل إذا رأی النجاسة فی أثناء الصلاة و علم بتقدمها یستأنف کما قیل و المشهور عدم الإعادة.
قوله علیه السلام لعله شی ء أوقع علیک أی الآن و لم تتیقن سبقه حتی یلزمک الاستئناف.
**[ترجمه]قول ایشان که فرمود: «و لکنک» بدین معناست که بر تو نگاه کردن لازم نیست، و اگر هم انجام دهی، تنها به خاطر زدودن شک از خود این کار را انجام میدهی، نه به خاطر وجوب آن.
و این که امام فرمود: «إذا شککت» یعنی اینکه تنها زمانی نماز را دوباره ادا میکنی که قبل از خواندنش علم به برخورد نجاست داشته باشی و در خصوص جای آن تردید کنی، سپس در اثناء نماز ببینی، که در اینصورت، شخص عمداً این کار را انجام داده و دوباره خواندن نماز قطعا بر وی واجب است؛ یا اینکه فراموش کرده که بنا بر مشهور، از سرگرفتن نماز بر او واجب است؛ یا اینکه بدین معناست که وی قبل از ادای نماز شک کرده که آیا نجاست به لباس برخورد کرده یا خیر، سپس در بررسی خود تقصیر کند و در اثناء نماز، نجاست را دیده که در اینصورت اعاده برای تقصیر است؛ یا تقصیر یا عدم تقصیر یکسان است و ذکر شک جهت حصول علم به این امر بوده که نجاست قبل از نماز وجود داشته، با قرینه قول ایشان که فرمود: «و إن لم تشک ثم رأیته رطبا» که دلالت دارد بر اینکه اگر جاهل نجاست را در حین ادای نماز دیده و به تقدم آن علم حاصل کند، چنان که گفته شد، نماز را از سرگیرد، و مشهور عدم اعاده می باشد.
این قول امام که فرمود: «لعله شیء وقع علیک» یعنی اکنون بر تو افتاده و بر اینکه سابقا بوده، یقین حاصل نکردهای تا اینکه از سر گرفتن بر تو لازم گردد.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: فِی طِینِ الْمَطَرِ أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِهِ أَنْ یُصِیبَ الثَّوْبَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا أَنْ یَعْلَمَ أَنَّهُ قَدْ نَجَّسَهُ شَیْ ءٌ بَعْدَ الْمَطَرِ وَ إِنْ أَصَابَهُ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ غَسَلَهُ وَ إِنْ کَانَ الطَّرِیقُ نَظِیفاً لَمْ یَغْسِلْهُ (1).
**[ترجمه]السرائر: محمد بن اسماعیل از برخی اصحاب و ایشان از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کردهاند که درباره گل باران فرمود: ایرادی ندارد که به مدت سه روز به لباس بریزد، مگر اینکه دانسته شود که چیزی پس از باران آن را نجس کرده، و اگر پس از سه روز بدان برخورد کند، لباس را بشوید؛ و اگر مسیر تمیز باشد، آن را نشوید. - . السرائر: 478 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّودِ یَقَعُ مِنَ الْکَنِیفِ عَلَی الثَّوْبِ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا بَأْسَ إِلَّا أَنْ تَرَی أَثَراً فَتَغْسِلُهُ (2).
وَ مِنْهُ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَمُرُّ بِالْمَکَانِ فِیهِ الْعَذِرَةُ فَتَهُبُّ الرِّیحُ فَتَسْفِی عَلَیْهِ مِنَ الْعَذِرَةِ فَیُصِیبُ ثَوْبَهُ وَ رَأْسَهُ أَ یُصَلِّی قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهُ قَالَ نَعَمْ یَنْفُضُهُ وَ یُصَلِّی فَلَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره کرم سؤال کردم که از مستراح بر روی لباس میافتد، آیا میتوان در آن نماز خواند؟ فرمود: ایرادی ندارد، مگر اینکه بر لباس اثری ببینی که آن را میشویی. - . البحار 10: 278 -
کتاب المسائل: گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که از مکانی عبور میکند که در آن مدفوع می باشد، سپس باد بر آن میوزد و مدفوع را پخش میکند و قدری از آن بر لباس و سرش میریزد، آیا قبل از اینکه آن را بشوید، نماز بخواند؟ فرمود: آری، لباس را تکان دهد و نماز بخواند و ایرادی ندارد. - . البحار 10: 470 -
**[ترجمه]
عدم البأس فی الأول لغلبة الأصل علی الظاهر و فی الثانی لذلک أو لأن ما یبقی من ذلک فی الثوب فی حکم الأثر و لا تجب إزالته.
**[ترجمه]عدم اشکال در روایت اول به خاطر غلبه اصل بر ظاهر میباشد و در روایت دوم، یا به خاطر آن است، یا بدین جهت که آنچه که از آن در لباس باقی میماند، در حکم اثر است و ازاله آن واجب نیست.
**[ترجمه]
قد مر بعض الأخبار المناسبة فی بأس العذرات و غیره.
ص: 125
تتمیم نفعه عمیم اعلم أنه إذا اشتبه موضع النجاسة فلا یخلو إما أن یکون فی ثوب واحد أم لا فإن کان فی ثوب واحد یجب غسل کل موضع یحتمل کونها فیه و لو قام الاحتمال فی الثوب کله وجب غسله کله و لا خلاف فیه کما عرفت.
و إن کان فی ثیاب متعددة أو غیرها فلا یخلو إما أن یکون محصورا أم لا و علی الثانی لا أثر للنجاسة و یبقی کل واحد من الأجزاء التی وقع الاشتباه فیها باقیا علی أصل الطهارة و علی الأول فالظاهر من کلام جماعة من الأصحاب أنه لا خلاف فی وجوب اجتناب ما حصل فیه الاشتباه و لم یذکروا علیه حجة و لعل حجتهم الإجماع إن ثبت.
ثم علی تقدیر وجوب الاجتناب هل یکون بالنسبة إلی ما یشترط فیه الطهارة حتی إذا کان ماء أو ترابا لم تجز الطهارة به و لو کان ثوبا لم تجز الصلاة فیه أو یصیر بمنزلة النجس فی جمیع الأحکام حتی لو لاقاه جسم طاهر تعدی حکمه إلیه فیه قولان أولهما لا یخلو من قوة کما اختاره جماعة من المتأخرین.
و فی تحقیق معنی المحصور إشکال فجماعة منهم جعلوا المرجع فیه العرف و مثلوا له بالبیت و البیتین و لغیر المحصور بالصحراء و ذکر بعضهم أنه یمکن جعل المرجع فی صدق الحصر و عدمه إلی حصول الحرج و الضرر بالاجتناب عنه و عدمه. و ربما یفسر غیر المحصور بما یعسر حده و حصره و لا شاهد فی المقام من جهة النص و لا یظهر من اللغة و العرف ذلک و فی ألفاظ الفقهاء اختلاف فی التمثیل فبعضهم مثلوه بالبیت و البیتین و بعضهم بالبیتین و الثلاثة و تحقیق الحکم فیه لا یخلو من إشکال.
ص: 126
**[ترجمه]برخی از اخبار مربوط در باب عذرات [نجاسات] و غیره پیشتر بیان شد.
تتمهای که دانستن آن مفید است
بدان که اگر موضع نجاست مشتبه شود، خالی از این نیست که یا در یک لباس باشد یا خیر. اگر در یک لباس باشد، باید هر نقطهای را که احتمال بودن نجاست در آن هست، شست و اگر احتمال وجود نجاست در همه جای لباس باشد، شستن همه لباس واجب است، و چنان که دانستی، در مورد آن هیچ اختلافی نیست.
و اگر نجاست در چند لباس یا غیر آن باشد، خالی از این نیست که یا محصور باشد یا خیر، و در صورت دوم، اثری از نجاست نیست، و هر یک از اجزائی که اشتباه بر آن واقع شده، بر اصل طهارت باقی میمانند؛ و در صورت اول، از ظاهر کلام اصحاب بر میآید که اختلافی در زمینه وجوب اجتناب از آنچه که اشتباه در آن حاصل شده نیست، و دلیلی برای آن ذکر نکردهاند و شاید دلیل آنان اجماع باشد، اگر ثابت شود.
سپس بر فرض وجوب اجتناب، آیا همانند چیزیاست که طهارت در آن شرطست، به گونهای که اگر آب یا خاک باشد، طهارت بدان جائز نیست، و اگر لباس باشد، ادای نماز در آن جائز نیست، یا اینکه به منزله نجس در تمام احکام است؟ به گونهای که اگر جسمی پاک با آن برخورد کند، آیا حکمش بدان جسم سرایت میکند؟ در این باره دو قول است که نخستین قول خالی از قوت نیست، چنان که گروهی از فقهای متاخر آن را اختیار کردهاند.
در تحقیق معنای محصور اشکال است. گروهی مرجع در آن را عرف قرار داده و برای آن یک یا دو خانه را به عنوان شاهد مثال آوردهاند و برای غیر محصور، صحرا را قرار دادهاند و برخی از آنان ذکر کردهاند که ممکن است مرجع در صدق حصر و عدم آن، به حصول حرج و ضرر با اجتناب و عدم اجتناب از آن بازگردد.
و شاید غیر محصور به چیزی که حد و حصر آن دشوار باشد، تفسیر شود و شاهدی در این مورد از جهت نص وجود ندارد و آن از زبان و عرف آشکار نمیشود، و در الفاظ فقها، اختلاف در مثال زدن است، برخی برای آن یک و دو خانه و برخی دو و سه خانه را نمونه آوردهاند و تحقیق حکم در آن خالی از اشکال نیست .
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ(1).
**[ترجمه]المحاسن: زراره و محمد بن مسلم نقل کردهاند که امام محمد باقر علیه السلام فرمود: چیزی مؤمن را نجس نمیکند. - . المحاسن: 133 -
**[ترجمه]
لعل المعنی أنه لا ینجسه شی ء إذا کان یابسا أو نجاسة لا تزول بالماء کالکافر و هذا جزء خبر رواه
فِی الْکَافِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا الْوُضُوءُ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یُطِیعُهُ وَ مَنْ یَعْصِیهِ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ إِنَّمَا یَکْفِیهِ مِثْلُ الدُّهْنِ (2).
فالمعنی أنه لا ینجسه شی ء من الأحداث بحیث یحتاج فی إزالته إلی صب الماء الزائد علی الدهن کما فی النجاسات الخبثیة بل یکفی أدنی ما یحصل به الجریان و هذه إحدی مفاسد تبعیض الحدیث فإنه تفوت به القرائن و یصیر سببا لسوء الفهم فافهم.
**[ترجمه]شاید معنی این باشد که مؤمن را چیزی نجس نمیکند، اگر خشک باشد، یا اینکه نجاستی باشد که به وسیله آب از بین نرود، مانند نجاست کافر، و این جزئی از خبری است که زراره و محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کردهاند که فرمود: وضو در حقیقت حدی از حدود خداست، تا اینکه خداوند بداند چه کسی از او فرمان میبرد و چه کسی نافرمانیاش میکند؟ همانا چیزی مؤمن را نجس نمیکند، و کافی است او را، مثل روغن مالی. - . الکافی 3: 21، التهذیب 1: 38 چاپ سنگی، علل الشرائع 1: 264 -
آن بدین معناست که مؤمن را چیزی از حدثها نجس نمیکند به گونهای که جهت ازاله آن، به ریختن آب زائد بر چربی [مرطوب کردن] نیاز باشد، چنان که در نجاستهای خبیث این گونه است، بلکه کمترین چیزی که به وسیله آن جریان حاصل شود او را کفایت میکند، و این یکی از مفاسد تبعیض حدیث است، چرا که آن موجب از دست رفتن قرائن میشود و سبب فهم نادرست میگردد، پس این را درک کن .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ وَ الدَّجَاجَةِ وَ الْحَمَامَةِ وَ أَشْبَاهِهِنَّ تَطَأُ الْعَذِرَةَ ثُمَّ تَطَأُ الثَّوْبَ أَ یُغْسَلُ قَالَ إِنْ کَانَ اسْتَبَانَ مِنْ أَثَرِهِنَّ شَیْ ءٌ فَاغْسِلْهُ وَ إِلَّا فَلَا بَأْسَ (3)
ص: 127
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَمْشِی فِی الْعَذِرَةِ وَ هِیَ یَابِسَةٌ فَتُصِیبُ ثَوْبَهُ وَ رِجْلَیْهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیُصَلِّیَ وَ لَا یَغْسِلَ مَا أَصَابَهُ قَالَ إِذَا کَانَ یَابِساً فَلَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره موش، مرغ، کبوتر و امثال آنها سؤال کردم که ابتدا بر روی مدفوع و سپس بر روی لباس پا میگذارند، آیا باید لباس را شست؟ فرمود: اگر از اثر آنها چیزی پیداست، آن را بشوی، در غیر اینصورت ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 117 چاپ نجف -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که بر مدفوع خشک پا میگذارد و از آن به لباس و پاهایش میریزد، آیا بر او رواست که وارد مسجد شود و نماز بخواند و آنچه را که به وی برخورد کرده، نشوید؟ فرمود: اگر خشک باشد ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 94 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَکَانِ یُغْتَسَلُ فِیهِ مِنَ الْجَنَابَةِ أَوْ یُبَالُ فِیهِ أَ فَیَصْلُحُ أَنْ یُفْرَشَ فِیهِ قَالَ نَعَمْ یَصْلُحُ ذَلِکَ إِذَا کَانَ جَافّاً(2).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم نقل کرده است که از ایشان درباره مکانی سؤال کردم که در آن غسل جنابت انجام میشود یا اینکه در آن بول میشود، آیا رواست که آن را فرش کنند؟ فرمود: آری، اگر آن مکان خشک باشد، رواست. - . قرب الاسناد: 121 چاپ سنگی ، البحار 10: 270 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: رَخَّصُوا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فِی مَسِّ النَّجَاسَةِ الْیَابِسَةِ الثَّوْبَ وَ الْجَسَدَ إِذَا لَمْ یَعْلَقْ بِهِمَا شَیْ ءٌ مِنْهَا کَالْعَذِرَةِ الْیَابِسَةِ وَ الْکَلْبِ وَ الْخِنْزِیرِ وَ الْمَیْتَةِ(3).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: ائمه صلوات الله علیهم برخورد نجاست خشک با لباس و بدن را مجاز دانستهاند، در صورتی که چیزی از آن نجاسات همچون مدفوع خشک، سگ، خوک و میته به لباس و بدن نچسبد. - . دعائم الاسلام 1: 117 -
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ یُجْنِبُ وَ عَلَیْهِ قَمِیصُهُ تُصِیبُهُ السَّمَاءُ فَتَبُلُّ قَمِیصَهُ وَ هُوَ جُنُبٌ أَ یَغْسِلُ قَمِیصَهُ قَالَ لَا.
**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: ابو اسامه نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: مرد جنب میشود، در حالی که پیراهنش بر تنش میباشد، آب آسمان [باران] بدان میریزد و در حال جنابت پیراهنش را خیس میکند، آیا باید لباسش را بشوید؟ فرمود: خیر.
**[ترجمه]
محمول علی عدم إصابة المنی الثوب أو عدم نجاسة البدن.
**[ترجمه]بر عدم برخورد منی با لباس یا عدم نجاست بدن حمل شده است.
**[ترجمه]
أوردنا بعض الأخبار فی باب المیتة و باب الکلب و الخنزیر و غیرهما.
ص: 128
**[ترجمه]برخی اخبار را در باب مردار، سگ و خوک و غیره آوردیم .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِرَاشِ یَکُونُ کَثِیرَ الصُّوفِ فَیُصِیبُهُ الْبَوْلُ کَیْفَ یُغْسَلُ قَالَ یُغْسَلُ الظَّاهِرُ ثُمَّ یُصَبُّ عَلَیْهِ الْمَاءُ فِی الْمَکَانِ الَّذِی أَصَابَهُ الْبَوْلُ حَتَّی یَخْرُجَ مِنْ جَانِبِ الْفِرَاشِ الْآخَرِ(1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اسْتَاکَ أَوْ تَخَلَّلَ فَخَرَجَ مِنْ فَمِهِ الدَّمُ أَ یَنْقُضُ ذَلِکَ الْوُضُوءَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ یَتَمَضْمَضُ (2)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَصُبُّ مِنْ فِیهِ الْمَاءَ یَغْسِلُ بِهِ الشَّیْ ءَ یَکُونُ فِی ثَوْبِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ قَالَ لَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره بستری سؤال کردم که دارای پشم زیاد است و بول به آن میریزد، چگونه آن را بشویند؟ فرمود: روی بستر شسته شود، سپس بر نقطهای که بول بر آن ریخته شده، آب بریزند تا از طرف دیگر بستر خارج شود. - . قرب الاسناد: 158 چاپ نجف، 118 چاپ سنگی -
گفت: از ایشان درباره کسی سؤال کردم که مسواک زده یا خلال میکند و از دهانش خون بیرون ریخته، آیا آن وضو را باطل میکند؟ فرمود: خیر، اما مضمضه کند. - . قرب الاسناد: 108 چاپ نجف، 82 چاپ سنگی -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که با دهانش آب میریزد، و با آن چیزی را که در لباسش می باشد، میشوید، در حالی که روزه است. فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 103 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
تحقیق الکلام فی هذا الخبر یتوقف علی بیان أمور الأول ما یعتبر فی إزالة النجاسة عن الثوب و ظاهر البدن فالمشهور بین الأصحاب أنه یعتبر فی إزالة نجاسة البول عن الثوب بالماء القلیل غسله مرتین و اکتفی بعضهم بالمرة و الأول أقوی کما مر فی خبر البزنطی فی باب البول (4).
و الأکثر علی عدم الفرق بین الثوب و البدن فی الحکم المذکور و منهم
ص: 129
من فرق بینهما و اکتفی فی البدن بالمرة و الأول لا یخلو من رجحان و ظاهر جماعة من الأصحاب طرد التعدد المذکور فی غیر الثوب و البدن مما یشبههما فیعتبر الغسلتان فیما یمکن إخراج الغسالة منه بالعصر من الأجسام المشبهة بالثوب و الصب مرتین فیما لا مسام له بحیث ینفذ فیه الماء کالخشب و الحجر و استثنی البعض من ذلک الإناء کما سیأتی و الاقتصار فی التعدد علی مورد النص لعله أقوی کما هو مذهب بعض الأصحاب و منهم من اکتفی فی التعدد بالانفصال التقدیری و منهم من اعتبر الانفصال حقیقة و هو أحوط بل أقرب.
و هل یعتبر التعدد إذا وقع المغسول فی الماء الجاری أو الراکد الکثیر فیه قولان و الأحوط اعتبار التعدد و إن کان ظاهر بعض الأخبار العدم و المشهور بین الأصحاب توقف طهارة الثیاب و غیرها مما یرسب فیه الماء علی العصر إذا غسل بالماء القلیل و هو أحوط و الظاهر من کلام بعضهم وجوب العصر مرتین فیما یجب غسله کذلک.
و اکتفی بعضهم بعصر بین الغسلتین و بعضهم بعصر واحد بعد الغسلتین و الأول أحوط و أکثر المتأخرین علی اختصاص وجوب العصر بالقلیل و سقوطه فی الکثیر و ذهب بعضهم إلی عدم الفرق و الأقرب عدم اشتراط الدلک و شرطه بعضهم فی إزالة النجاسة عن البدن.
و یکفی الصب فی بول الرضیع و لا تعتبر انفصال الماء عن ذلک المحل و الحکم معلق فی الروایة علی صبی لم یأکل و کذا فی کلام الشیخ و غیره و یحکی عن ابن إدریس تعلیق الحکم بالحولین و ذکر جماعة من المتأخرین أن المراد بالرضیع من لم یغتذ بغیر اللبن کثیرا بحیث یزید علی اللبن أو یساویه و لم یتجاوز الحولین و قال المحقق لا عبرة بما یلعق دواء أو فی الغذاء فی الندرة و الأشهر اختصاص الحکم المذکور بالصبی و أما نجاسة غیر البول إذا وصلت إلی غیر الأوانی ففی وجوب تعدد الغسل خلاف و الأحوط ذلک.
ثم اعلم أن أکثر الأصحاب اعتبروا الدق و التغمیز فیما یعسر عصره قال
ص: 130
فی المنتهی لو کان المنجس بساطا أو فراشا یعسر عصره غسل ما ظهر فی وجهه و لو سرت النجاسة فی أجزائه وجب غسل الجمیع و اکتفی بالتقلیب و الدق عن العصر.
ثم أورد مَا رَوَاهُ إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی مَحْمُودٍ فِی الصَّحِیحِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام الطِّنْفِسَةُ وَ الْفِرَاشُ یُصِیبُهُمَا الْبَوْلُ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ وَ هُوَ ثَخِینٌ کَثِیرُ الْحَشْوِ قَالَ یُغْسَلُ مَا ظَهَرَ مِنْهُ فِی وَجْهِهِ (1)
وَ حَمَلَهُ عَلَی مَا إِذَا لَمْ تَسْرِ النَّجَاسَةُ فِی أَجْزَائِهِ.
و استشهد بما رُوِیَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الثَّوْبِ یُصِیبُهُ الْبَوْلُ فَیَنْفُذُ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ وَ عَنِ الْفَرْوِ وَ مَا فِیهِ مِنَ الْحَشْوِ قَالَ اغْسِلْ مَا أَصَابَ مِنْهُ وَ مَسَّ الْجَانِبَ الْآخَرَ فَإِنْ أَصَبْتَ مَسَّ شَیْ ءٍ مِنْهُ فَاغْسِلْهُ وَ إِلَّا فَانْضَحْهُ بِالْمَاءِ(2).
و استدل بعض المتأخرین بالروایة الثانیة علی وجوب الدق و التغمیز و لیس من الدلالة فی شی ء بل یدل علی خلافه و خبر علی بن جعفر ظاهر الدلالة علی عدم اعتبارهما فالقول بعدم الوجوب قوی و إن کان الأحوط رعایته.
ثم المشهور فی کلام المتأخرین أن ما لا یمکن إخراج الغسالة منه کالتراب لا سبیل إلی طهارته بالماء القلیل و قال الشیخ فی الخلاف إذا بال علی موضع من الأرض فتطهیرها أن یصب الماء علیه حتی یکاثره و یغمره و یقهره فیزیل لونه و طعمه و ریحه فإذا زال حکمنا بطهارة المحل و طهارة الماء الوارد علیه و لا یحتاج إلی نقل التراب و لا قطع المکان و استدل علیه بنفی الحرج و بروایة الذنوب و لا یخلو من قوة کما سنشیر إلیه فی شرح الأخبار الدالة علیه.
الثانی المشهور بین الأصحاب أنه یکفی فی طهر البواطن کالفم و الأنف زوال عین النجاسة عنها بل لا یعلم فی ذلک خلاف و یدل علیه
رِوَایَةُ عَمَّارٍ(3)
السَّابَاطِیِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَسِیلُ مِنْ أَنْفِهِ الدَّمُ هَلْ عَلَیْهِ أَنْ یَغْسِلَ بَاطِنَهُ
ص: 131
یَعْنِی جَوْفَ الْأَنْفِ فَقَالَ إِنَّمَا عَلَیْهِ أَنْ یَغْسِلَ مَا ظَهَرَ مِنْهُ.
فالمضمضة فی هذه الروایة محمولة علی الاستحباب و الأحوط أن لا یترکها.
الثالث قوله یصب من فیه الماء ینبغی حمله علی ما إذا لم یصر مضافا کما هو الغالب و روی العلامة فی المنتهی هذه الروایة ثم قال إنها موافقة للمذهب لأن المطلوب للشارع هو الإزالة بالماء و ذلک حاصل فی الصورة المذکورة و خصوصیة الوعاء الذی یحوی الماء غیر منظور إلیها.
**[ترجمه]تحقیق کلام در این روایت، منوط به بیان چند امر است:
نخست، آنچه که در ازاله نجاست از لباس و ظاهر بدن معتبر است، مشهور میان اصحاب این است که در ازاله نجاست بول از لباس با آب قلیل، دو بار شستن معتبر است و عدهای تنها به یک بار شستن اکتفا کردهاند و اول اقوی میباشد، چنان که پیشتر در روایت بزنطی در باب بول بیان گردید .
اغلب علما بر عدم فرق میان لباس و بدن در حکم مذکور معتقدند، و عدهای میان این دو فرق گذاشتهاند، و در مورد بدن به یک بار شستن اکتفا کردهاند و قول اول از رجحان خالی نیست، و ظاهر گروهی از اصحاب، عدم پذیرش تعدد مذکور در غیر از لباس و بدن از آنچه مشابه آن دو است میباشد؛ و در صورت امکان خارج کردن غساله آن با فشردن، در اجسام مشابه لباس، دو بار شستن آن را معتبر میدانند. و در آنچه که منفذی ندارد که آب به آن نفوذ کند، مانند چوب و سنگ، دوبار ریختن آب را معتبر میدانند و عدهای ظروف را از موارد فوق - چنان که خواهد آمد - مستثنی کردهاند. شاید اکتفا کردن در تعدد، به مورد نص اقوی باشد، چنان که باور برخی از اصحاب است، و برخی از اصحاب در تعدد، به انفصال فرضی اکتفا کردهاند و برخی انفصال حقیقی را معتبر دانستهاند، و آن احوط بلکه اقرب میباشد.
اگر شیء مغسول در آب جاری یا آب راکد کثیر بیفتد، آیا تعدد معتبر است؟ در این باره دو قول وجود دارد: و احوط اعتبار تعدد میباشد، هر چند از ظاهر برخی از روایات، عدم تعدد بر میآید؛ اما مشهور میان اصحاب، توقف طهارت لباس و غیر آن که آب در آن فرو میرود، بر فشردن است، در صورتی که با آب قلیل شسته شود و آن قول احوط است و ظاهر کلام برخی، در مورد چیزی که شستن آن همین حکم را دارد، وجوب دو بار فشردن است.
و برخی از اصحاب به فشردن لباس در میان دو بار شستن اکتفا کرده و برخی تنها به یک بار فشردن آن پس از دوبار شستن لباس اکتفا کردهاند، و اول احوط است و اغلب فقهای متاخر بر اختصاص وجوب فشردن لباس با آب قلیل و انداختن آن در آب کثیر معتقدند و عدهای نیز به عدم فرق میان این دو قائلند، و اقرب، عدم شرط مالیدن آن است و برخی آن را در ازاله نجاست از بدن شرط کردهاند.
درباره بول کودک شیرخوار، تنها ریختن آب کفایت میکند و انفصال آب از آن محل را معتبر ندان، و حکم در روایت منوط به کودکی است که غذا خور نشده که در کلام شیخ و دیگران نیز اینچنین است، و از ابن ادریس، متعلق بودن حکم را به دو سال روایت میکنند و گروهی از فقهای متاخر ذکر کردهاند که مراد از رضیع، کودکی است که به غیر از شیر از چیز دیگری به مقدار زیاد نخورده باشد، به گونهای که بیش از مقدار شیر یا برابر آن تغذیه کرده باشد و از دو سال نیز بیشتر نباشد. محقق گفته است: قاشقی از غذا یا دوا که به ندرت میخورد، اعتباری ندارد و اشهر اختصاص حکم مذکور بر پسربچه است، اما نجاست غیر بول اگر به غیر از ظروف برسد، درباره وجوب تعدد شستن آن اختلاف است و احوط همان است.
سپس بدان که اغلب اصحاب دقّ - کوبیدن - را در آنچه که فشردنش دشوار است، معتبر دانستهاند. در منتهی گفته است: اگر چیز نجس شده، فرش یا بستری باشد که فشردنش دشوار باشد، رویه آن را بشوید، و اگر نجاست در اجزای آن نفوذ کند، شستن همه آن واجب میباشد، و به جای فشردن، به تقلیب - پشت و رو کردن - و دقّ - کوبیدن - آن اکتفا شده است.
سپس روایتی را که ابراهیم بن ابی محمود در صحیح آورده، ایراد کرده است. وی گفت: به امام رضا علیه السلام گفتم: اگر به فرش و لحاف که ضخیم و پرپشت است ادرار برسد، چه باید کرد؟ فرمود: همان رویه آن شسته شود، - . التهذیب 1: 71 چاپ سنگی -
و آن را حمل بر این کرده که نجاست به اجزاء آن نفوذ نکرده باشد.
و به روایتی که از ابراهیم بن عبدالحمید نقل شده استشهاد کرده است که گفت: از امام موسی کاظم علیه السلام درباره لباسی که بول به آن میریزد و از جانب دیگر لباس بیرون میآید، و همچنین درباره پوستین و پرپشت و ضخیم بودن آن سؤال کردم. فرمود: آنچه را که از بول بدان ریخته بشوی، و طرف دیگر را دست بکش، اگر با آن تماس پیدا کرده بود، آن را بشوی، در غیر اینصورت بر آن آب بپاش. - . الکافی 3: 55 -
برخی از فقهای متاخر با روایت دوم بر وجوب فشردن و مالیدن با دست استدلال کردهاند، حال آنکه نه تنها بر آن دلالت ندارد، بلکه بر خلاف آن دلالت میکند و روایت علی بن جعفر کاملا بر عدم اعتبار آن دو دلالت دارد، از این رو قول به عدم وجوب قوی است، هرچند احوط، رعایت آن میباشد.
سپس مشهور در کلام فقهای متاخر این است که آنچه اخراج غساله از آن ممکن نیست، همچون خاک، هیچ راهی جهت طهارت آن با آب قلیل وجود ندارد، و شیخ در خلاف گفته است: اگر بر جایی از زمین بول کند، طریقه تطهیر آن این است که آب بر آن ریخته شود تا اینکه از آن فزونی یابد و آن را در بر گیرد و بر آن غلبه یابد، و رنگ و طعم و بوی آن را ببرد و چون اینها از بین رفت، به طهارت محل و طهارت آب وارد شده بر آن حکم میکنیم و نیازی به انتقال دادن خاک و پیمودن مکان نیست، و بر آن به نفی حرج و روایت الذنوب استدلال کرده، و چنان که در شرح اخبار دال بر آن اشاره خواهیم کرد، از قوت خالی نیست.
قول دوم مشهور میان اصحاب این است که در پاکی باطن همچون دهان و بینی، زوال عین نجاست از آن کفایت می کند، بلکه در این باره مخالفی شناخته نشده و روایت عمار ساباطی بر آن دلالت میکند که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که از بینیاش خون میآید، آیا شستن باطن آن یعنی درون بینی واجب است؟ فرمود: تنها وظیفه اوست که آنچه را که آشکار شده بشوید، بنابراین مضمضه در این روایت حمل بر استحباب شده و احوط این است که ترکش نکند.
قول سوم عبارت «یصب من فیه الماء علیه» است که چنان که غالباً این گونه است، آن را بر زمانی حمل کرد که به مضاف تبدیل نشده و علامه در منتهی این روایت را آورده و سپس گفته: همانا آن با مذهب موافق است، چرا که مطلوب برای شارع، همان ازاله با آب میباشد و آن در صورت مذکور حاصل میشود و ویژگی ظرفی که حاوی آب است، مد نظر نیست.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، قَالُوا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: کُلُّ مَا یُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ یُغْسَلُ مِنْهُ الْجَسَدُ إِذَا أَصَابَهُ (1).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام که درود خداوند بر ایشان باد فرمودهاند: هر چیزی که به خاطر آن لباس شسته میشود، بدن نیز در صورت برخورد شسته میشود. - . دعائم الاسلام 1: 118 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: الثَّوْبُ إِذَا أَصَابَهُ الْبَوْلُ غُسِلَ بما [بِمَاءٍ] جَارٍ مَرَّةً وَ إِنْ غُسِلَ بِمَاءٍ رَاکِدٍ فَمَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُعْصَرُ وَ بَوْلُ الْغُلَامِ الرَّضِیعِ یُصَبُّ عَلَیْهِ الْمَاءُ صَبّاً وَ إِنْ کَانَ قَدْ أَکَلَ الطَّعَامَ غُسِلَ وَ الْغُلَامُ وَ الْجَارِیَةُ فِی هَذَا سَوَاءٌ(2).
**[ترجمه]الهدایة: اگر بول به لباس بریزد، با آب جاری یک بار و با آب راکد دوبار شسته و سپس فشرده میشود و بر بول پسر بچه شیرخوار آب ریخته میشود و اگر غذا خور باشد، باید آن را بشوید و پسربچه و دختربچه در این باره یکسانند. - . الهدایة: 14 -
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الزَّنْجَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ عَنْ هَیْثَمٍ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَسَنِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَی بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَبَالَ فَأَخَذَ فَقَالَ لَا تُزْرِمُوا ابْنِی ثُمَّ دَعَا بِمَاءٍ فَصَبَّهُ عَلَیْهِ.
قال الصدوق رحمه الله قال الأصمعی الإزرام القطع یقال للرجل إذا قطع بوله قد أزرمت بولک و أزرمه غیره إذا قطعه و زرم البول نفسه إذا انقطع (3).
**[ترجمه]معانی الاخبار: حسن نقل کرده است که امام حسن علیه السلام را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آوردند، پس بول کرد و او را گرفتند. رسول خدا فرمود: بول فرزندم را قطع مکنید، سپس خواستار آب شد و آن را بر او ریخت.
شیخ صدوق - رحمه الله گفته - است: اصمعی گفت: ازرام به معنای قطع است، به مرد زمانی که بولش قطع شود می گویند: «قد ارزمت بولک»، بولت را قطع کردی. و «ازرمه غیره»، زمانی که آن را قطع کند و «زرم البول نفسه»: زمانی که خود قطع شود. - . معانی الاخبار: 211 -
**[ترجمه]
و یدل علی الاکتفاء بالصب فی بول الرضیع إذ ظاهر تلک الأحوال یدل علی کونه علیه السلام رضیعا.
**[ترجمه]و بر اکتفاء به ریختن آب بر بول کودک شیرخوار دلالت میکند، چرا که ظاهر این احوال، بر شیرخوار بودن امام علیه السلام دلالت دارد.
**[ترجمه]
الْمُقْنِعُ، رُوِیَ: فِی امْرَأَةٍ لَیْسَ لَهَا إِلَّا قَمِیصٌ وَاحِدٌ وَ لَهَا مَوْلُودٌ یَبُولُ
ص: 132
عَلَیْهَا أَنَّهَا تَغْسِلُ الْقَمِیصَ فِی الْیَوْمِ مَرَّةً(1).
**[ترجمه]المقنع: در مورد زنی که جز یک پیراهن ندارد و دارای فرزندی است که بر آن ادرار میکند، روایت شده که در هر روز یک بار پیراهن را بشوید. - . المقنع: 3 -
**[ترجمه]
ذکر الشیخ و المتأخرون عنه أن المرأة المربیة للصبی إذا کان لها ثوب واحد یکتفی بغسل ثوبها فی الیوم مرة واحدة و أکثرهم عمموا الحکم بالنسبة إلی الصبیة أیضا کما هو ظاهر الخبر و بعضهم خصوا بالصبی نظرا إلی أن المتبادر من المولود هو الصبی و ذهب جماعة من المتأخرین إلی أن نجاسة البدن غیر معفو عنها فی الصورة المذکورة و إن قلنا بالعفو عن نجاسة الثوب.
و ألحق العلامة بالمربیة المربی و فیه نظر و فی إلحاق الغائط بالبول أیضا إشکال و الظاهر من کلام الشهید عدم الفرق و وجه بأنه ربما کنی عن الغائط بالبول کما هو قاعدة لسان العرب فی ارتکاب الکنایة فیما یستهجن التصریح به و لیس بشی ء فإن التجربة شاهدة بعسر التحرز عن إصابة البول دون غیره فلا بعد فی کون الحکم مقصورا علیه و مجرد الاحتمال لا یکفی لإثبات التسویة.
و قد ذکر الأصحاب أن المراد بالیوم هنا ما یشمل اللیلة و لیس ببعید لدلالة فحوی الکلام و إن کان لفظ الیوم لا یتناوله حقیقة و فی الثیاب المتعددة المحتاج إلیها لدفع البرد و نحوه إشکال و العلامة فی النهایة قرب وجوب الغسل هنا فلا یکف الصب مرة واحدة و إن کفی فی بوله قبل أن یطعم الطعام عند کل نجاسة و لا یخلو من قوة لظاهر النص و ذکر کثیر من الأصحاب استحباب جعل غسل الثوب آخر النهار لتوقع الصلوات الأربع فی حال الطهارة و احتمل بعضهم وجوبه.
ص: 133
**[ترجمه]شیخ ذکر کرده و فقهای متاخر نیز از جانب وی نقل کردهاند که دایه زن کودک شیرخوار، زمانی که تنها یک لباس داشته باشد، به شستن لباس خویش در هر روز یکبار اکتفا میکند و اغلب آنان حکم را در مورد دختربچه شیر خوار نیز تعمیم دادهاند، چنان که از ظاهر خبر بر میآید؛ و عدهای با نظر به اینکه آنچه که از صبی به ذهن متبادر میشود، همان پسربچه است، حکم را تنها به او اختصاص دادهاند. گروهی از فقهای متاخر بر این باورند که نجاست بدن در صورت مذکور قابل چشمپوشی نیست، هر چند در مورد نجاست لباس بر عفو قائل شدیم.
و علامه بر مربیة [دایه زن] مربی [دایه مرد] را، ملحق ساخته و در آن جای تامل است، و در الحاق غائط به بول نیز اشکال است، و از ظاهر کلام شهید، عدم اختلاف بر میآید و این گونه توجیه کرده که شاید بول کنایه از غائط باشد، چنان که قانون لسان العرب در استعمال کنایه - زمانی که تصریح بدان ناپسند باشد - همین است، و این توجیه ارزشی ندارد، چرا که تجربه شاهد دشواری پرهیز از برخورد بول – نه غیر آن – میباشد (پرهیز از غائط دشوار نیست)، از این رو بعید نیست که حکم تنها بدان محدود باشد و مجرد احتمال جهت اثبات مساوی دانستن بول و غائط - کفایت نمیکند.
اصحاب ذکر کردهاند که مراد از روز در اینجا، چیزی است که شب را در بر میگیرد و به خاطر دلالت فحوای کلام، دور از صحت نیست، هر چند لفظ یوم حقیقتا شب را شامل نمیشود، و در لباسهای متعدد که جهت دفع سرما و همانند آن بدان محتاج است اشکال است، و علامه در النهایه، وجوب شستن را در اینجا اقرب دانسته، از این رو یک بار ریختن آب کفایت نمیکند، هر چند در هر نجاستی قبل از غذاخورشدن، در بول کفایت کند، و چنان که از ظاهر نص بر میآید، خالی از قوت نیست، و بسیاری از اصحاب، استحباب شستن لباس در آخر روز را ذکر کردهاند، تا چهار نماز در حال طهارت ادا شود و برخی وجوب آن را احتمال دادهاند .
**[ترجمه]
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الرَّزَّازِ عَنْ حَامِدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِی غَسَّانَ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ سِمَاکٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ مَیْمُونَةَ زَوْجَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَجْنَبْتُ أَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاغْتَسَلْتُ مِنْ جَفْنَةٍ وَ فَضَلَتْ فِیهَا فَضْلَةٌ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاغْتَسَلَ مِنْهَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا فَضْلَةٌ مِنِّی أَوْ قَالَتْ اغْتَسَلْتُ فَقَالَ لَیْسَ الْمَاءُ جَنَابَةً(1).
**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: میمونه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که من و رسول خدا هر دو جنب شدیم، پس من از خمرهای غسل کردم و قدری را باقی گذاشتم، رسول خدا آمد و از آن غسل کرد، خطاب به ایشان گفتم: ای رسول خدا! آن فضله - باقیمانده - من است (یا اینکه خطاب به ایشان گفت: غسل کردم.) رسول خدا فرمود: آب، جنابت نیست. - . امالی الطوسی 2: 6 -
**[ترجمه]
قد عرفت سابقا اختلاف الأصحاب فی غسالة الخبث و استثنائهم ماء الاستنجاء و أن المشهور فی غیره النجاسة و ادعی المحقق فی المعتبر و العلامة فی المنتهی الإجماع علی أن غسالة الخبث و إن قیل بطهارتها لا یرتفع بها الحدث و ظاهر کلام الشهید فی الدروس أن بجواز رفع الحدث به قائلا.
و الماء القلیل المستعمل فی رفع الحدث الأصغر طاهر مطهر بلا خلاف و المستعمل فی رفع الحدث الأکبر طاهر إجماعا و فی جواز رفع الحدث به ثانیا خلاف فذهب الصدوقان و الشیخان و جماعة إلی العدم و أکثر المتأخرین علی الجواز و نقلوا الإجماع علی جواز إزالة الخبث به و ربما یوهم کلام بعضهم الخلاف فیه أیضا.
و أما المستعمل فی الأغسال المندوبة فادعوا الإجماع علی أنه باق علی تطهیره و لو تقاطر الماء من رأسه أو جانبه الأیمن فأصاب المأخوذ منه قال
ص: 134
العلامة لم یجز استعماله فی الباقی عند المانعین من المستعمل لأنه یصیر بذلک مستعملا و قال فی المعالم و نعم ما قال فیه نظر فإن الصدوق رحمه الله من جملة المانعین و قد قال فی الفقیه و إن اغتسل الجنب فنزی الماء من الأرض فوقع فی الإناء أو سال
من بدنه فی الإناء فلا بأس به و ما ذکره منصوص فی عدة أخبار و قد ذکر الشیخ فی التهذیب جملة منها و لم یتعرض لها بتأویل أو رد أو بیان معارض مع تصریحه فیه بالمنع من المستعمل و فی ذلک إیذان بعدم صدق الاستعمال به عنده أیضا.
ثم اعلم أن ما ذکر فی هذا الخبر لیس من الغسالة فی شی ء بل هو فضلة الغسل و قال المحقق فی المعتبر لا بأس أن یستعمل الرجل فضل وضوء المرأة إذا لم یلاق نجاسة عینیة و کذا الرجل لما ثبت من بقائه علی التطهیر انتهی و لیس یعرف فیه بین الأصحاب خلاف بل ادعی الشیخ فی الخلاف علیه إجماع الفرقة و إنما خالف فیه بعض العامة فقال بکراهة فضل المرأة إذا خلت به.
ثم قال الشیخ فی الخلاف وَ رَوَی ابْنُ مُسْکَانَ (1) عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ یَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ بِفَضْلِ المَرْأَةِ قَالَ نَعَمْ إِذَا کَانَتْ تَعْرِفُ الْوُضُوءَ وَ تَغْسِلُ یَدَهَا قَبْلَ أَنْ تُدْخِلَهَا الْإِنَاءَ.
و کأن الشیخ أخذها من کتاب ابن مسکان لأنها لیست فی کتب الحدیث المشهورة و العلامة سوی فی هذا الحکم بین فضل الوضوء و الغسل و لم یتعرض الشیخ و لا المحقق لفضل الغسل.
و قال الصدوق فی المقنع و الفقیه و لا بأس أن تغتسل المرأة و زوجها من إناء واحد و لکن تغتسل بفضله و لا یغتسل بفضلها و قد وردت أخبار کثیرة فی اشتراک الرجل و المرأة فی الغسل و سیأتی بعضها و هذا الخبر یدل علی جواز اغتسال الرجل بفضل المرأة لکنه عامی.
**[ترجمه]پیشتر اختلاف اصحاب درباره غساله خبث را دانستی و اینکه آب استنجاء را از آن استثناء کردهاند، و قول مشهور درباره غیر آن، نجاست میباشد. محقق در معتبر و علامه در منتهی ادعای اجماع کردهاند که غساله خبث - هر چند برخی قائل به طهارت آن شدهاند - رافع حدث نمیباشد و از ظاهر کلام شهید در دروس بر میآید که وی قائل به جواز رفع حدث با آن شده است.
آب قلیل استفاده شده در رفع حدث اصغر، بدون اختلاف، طاهر و مطهر میباشد، و آب استفاده شده در رفع حدث اکبر، اجماعا طاهر است و درباره جواز رفع حدث دوباره با آن، اختلاف است. دو صدوق [علی بن بابویه قمی و فرزندش شیخ صدوق] و دو شیخ [شیخ مفید و طوسی] و گروهی دیگر، بر عدم جواز آن باور دارند و اغلب فقهای متاخر بر جواز آن معتقدند و بر جواز ازاله خبث با آن، نقل اجماع کردهاند و شاید کلام برخی از آنان، اختلاف در آن را نیز به ذهن میآورد .
اما در مورد آب مستعمل در غسلهای مستحب، ادعای اجماع کردهاند که بر تطهیرش باقی میماند، و اگر آب از سر یا جانب راست بدنش، قطره قطره بچکد و از آن آب برداشته شود. علامه گفته است: نزد کسانی که مخالف استعمال آب استفاده شده هستند، برای شستن باقی بدن (طرف چپ) مجزی نیست، چرا که بدین طریق آب مستعمل میگردد و در معالم گفته است: و چه خوب گفته است، جای تامل دارد. شیخ صدوق - رحمه الله - از جمله مخالفین میباشد، و در فقیه گفته: اگر فرد جنب غسل کند و آب بر زمین بریزد و سپس در ظرف بیفتد یا از بدن وی در ظرف بریزد، اشکالی ندارد، و آنچه را که در برخی روایات ذکر کرده، منصوص میباشد و شیخ در تهذیب، تعدادی از آن اخبار را آورده و در این باره متعرض تاویل یا ردّ یا بیان معارض نشده، با وجود آنکه صراحتا منع از آب استفاده شده را ذکر کرده است که نشان از عدم صدق استعمال آن در نزد او نیز میباشد.
پس بدان که آنچه که در این خبر ذکر شده، به هیچ وجه غساله نیست، بلکه پسمانده آب غسل است و محقق در معتبر گفته: ایرادی ندارد که مرد از باقیمانده وضوی زن استفاده کند، در صورتی که با عین نجاست برخورد نکرده باشد و همچنین است درباره مرد، زیرا که بقای آن بر تطهیر ثابت شد. پایان کلام.
در این باره میان اصحاب اختلافی دیده نشده است، بلکه شیخ در الخلاف ادعای اجماع امامیه را کرده، حال آنکه تنها یکی از عامه - فقهای اهل تسنن - با آن مخالفت کرده و بر کراهت استفاده از آب اضافهای که زن آن را باقی گذاشته، قائل شده است.
سپس شیخ در الخلاف گفته است: ابن مسکان - . الخلاف 1: -
از جانب مردی و او نیز از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که به ایشان گفتم: آیا مرد میتواند از باقیمانده آب زن وضو گیرد؟ فرمود: آری، در صورتی که زن وضو گرفتن را بداند و دستش را قبل از اینکه داخل ظرف کند، بشوید .
و گویی شیخ آن را از کتاب ابن مسکان برگرفته، زیرا که در کتب مشهور حدیث نیست و علامه در این حکم پسمانده وضو و غسل را یکی دانسته و هیچ یک از شیخ و محقق متعرض باقیمانده از غسل نشدهاند.
شیخ صدوق در مقنعه و فقیه گفته است: ایرادی ندارد که زن و مرد از یک ظرف غسل کنند، اما زن میتواند از باقیمانده مرد غسل کند و مرد نمیتواند از باقیمانده زن غسل کند و روایات بسیاری پیرامون اشتراک مرد و زن در غسل وارد شده و برخی از آنها خواهد آمد و این خبر بر جواز غسل مرد با پسمانده زن دلالت دارد، اما راوی آن از عامه است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ
ص: 135
عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَشْرِقِ عَنِ الْعِیزَارِ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَأُرْتِجَتْ عَلَیَّ الْمَسَائِلُ فَقَالَ لِی سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ یَسْتَنْجِی فَیَقَعُ ثَوْبُهُ فِی الْمَاءِ الَّذِی اسْتَنْجَی بِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ فَسَکَتُّ فَقَالَ أَ وَ تَدْرِی لِمَ صَارَ لَا بَأْسَ بِهِ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الْمَاءَ أَکْثَرُ مِنَ الْقَذَرِ(1).
**[ترجمه]العلل: احول نقل کرده است که به حضور امام صادق علیه السلام رفتم. ایشان خطاب به من فرمود: درباره هر چه می خواهی سؤال کن. زبانم از سؤال بند آمد. امام فرمود: از آنچه به ذهنت رسیده سؤال کن. گفتم: جانم به فدایت، فردی استنجا میکند، و لباسش در آبی که با آن استنجا کرده، میافتد. امام فرمود: اشکالی ندارد، سپس قدری ساکت شد و سپس فرمود: آیا میدانی چرا اشکالی ندارد؟ گفتم: جانم به فدایت! به خدا قسم خیر. ایشان در پاسخ فرمود: زیرا که آب بیشتر از نجاست است. - . علل الشرائع 1: 271 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَغْتَسِلُ فَوْقَ الْبَیْتِ فَیَکِفُ فَیُصِیبُ الثَّوْبَ مِمَّا یَقْطُرُ هَلْ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ قَالَ لَا یُصَلِّی فِیهِ حَتَّی یَغْسِلَهُ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که بالای خانهاش غسل میکند و آب نفوذ میکند و قطره آن بر لباس میریزد، آیا ادای نماز در آن لباس، قبل از شستن آن رواست؟ فرمود: در آن لباس نماز نخواند تا اینکه آن را بشوید. - . قرب الاسناد: 116 چاپ نجف -
**[ترجمه]
لعله محمول علی الاستحباب أو علی إزالة المنی مع الغسل.
**[ترجمه]شاید بر استحباب یا بر ازاله منی با غسل حمل شود.
**[ترجمه]
الْبَصَائِرُ، لِلصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ سَلْ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ قُلْتُ أَخْبِرْنِی قَالَ جِئْتَ لِتَسْأَلَنِی عَنِ الْجُنُبِ یَغْتَسِلُ فَیَقْطُرُ الْمَاءُ مِنْ جِسْمِهِ فِی الْإِنَاءِ أَوْ یَنْضِحُ الْمَاءُ مِنَ الْأَرْضِ فَیَقَعُ فِی الْإِنَاءِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ لَیْسَ بِهَذَا بَأْسٌ کُلِّهِ (3).
**[ترجمه]البصائر: شهاب بن عبد ربه نقل کرده است که نزد امام صادق علیه السلام آمدم، ایشان به من فرمود: بپرس در غیر اینصورت تو را باخبر سازم. گفتم: مرا آگاه سازید. فرمود: نزد من آمدهای تا درباره جنب سؤال کنی که غسل میکند و قطرههای آب از بدنش در ظرف میریزد، یا اینکه آب بر زمین میریزد و سپس در ظرف میافتد. گفتم: جانم به فدایت! همین طور است. فرمود: تمامی این موارد اشکالی ندارد. - . بصائر الدرجات: 238 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: إِنِ اغْتَسَلْتَ مِنْ مَاءٍ فِی وَحْدَةٍ وَ خَشِیتَ أَنْ یَرْجِعَ مَا تَصُبُّ عَلَیْکَ أَخَذْتَ کَفّاً فَصَبَبْتَ عَلَی رَأْسِکَ وَ عَلَی جَانِبَیْکَ کَفّاً کَفّاً ثُمَّ امْسَحْ بِیَدِکَ وَ تَدَلَّکْ بَدَنَکَ (4).
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر در جایی پست با آب غسل کردی و بیم داشتی که آبی که میریزی برگردد و به خودت بپاشد، مشتی آب را برگرفته و بر سرت میریزی و بر دو طرف بدنت مشت مشت میریزی، سپس با دستت بر آن میکشی و بر بدنت می مالی. - . فقه الرضا: 4 -
**[ترجمه]
مَحَاسِنُ الْبَرْقِیِّ، عَنِ ابْنِ الْعَزْرَمِیِّ عَنْ حَاتِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَشْرَبُ وَ هُوَ قَائِمٌ ثُمَّ شَرِبَ
ص: 136
مِنْ فَضْلِ وَضُوئِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ ثُمَّ قَالَ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَنَعَ هَکَذَا(1).
**[ترجمه]محاسن البرقی: امام صادق علیه السلام از پدر خویش و ایشان نیز از امام علی علیه السلام نقل کرده که وی ایستاده آب مینوشید و سپس از باقیمانده وضوی خود نوشید و فرمود: دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز این کار را انجام داد. - . المحاسن: 580، و در آن آمده است: سپس به امام حسن علیه السلام رو کرد و فرمود: ای فرزندم! پدر و مادرم به فدایت، همانا من دیدم که جدت رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم این چنین کرد. -
**[ترجمه]
الذِّکْرَی، وَ الْمُعْتَبَرُ، عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَتْهُ قَطْرَةٌ مِنْ طَشْتٍ فِیهِ وَضُوءٌ فَقَالَ إِنْ کَانَ مِنْ بَوْلٍ وَ قَذَرٍ فَلْیَغْسِلْ مَا أَصَابَهُ (2).
**[ترجمه]الذکری، المعتبر: عیص بن قاسم نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که قطرهای از طشتی که در آن آب وضوست، بر او میریزد. فرمود: اگر از بول و نجاست باشد، باید آنچه را که به وی ریخته بشوید. - . الذکری: 9، المعتبر: 22 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصِیبُ الْمَاءَ فِی السَّاقِیَةِ مُسْتَنْقِعاً فَیَتَخَوَّفُ أَنْ یَکُونَ السِّبَاعُ قَدْ شَرِبَتْ مِنْهُ یَغْتَسِلُ مِنْهُ لِلْجَنَابَةِ وَ یَتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ إِذَا کَانَ لَا یَجِدُ غَیْرَهُ وَ الْمَاءُ لَا یَبْلُغُ صَاعاً لِلْجَنَابَةِ وَ لَا مُدّاً لِلْوُضُوءِ وَ هُوَ مُتَفَرِّقٌ وَ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِذَا کَانَتْ کَفُّهُ نَظِیفَةً فَلْیَأْخُذْ کَفّاً مِنَ الْمَاءِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ وَ لْیَنْضِحْهُ خَلْفَهُ وَ کَفّاً أَمَامَهُ وَ کَفّاً عَنْ یَمِینِهِ وَ کَفّاً عَنْ یَسَارِهِ فَإِنْ خَشِیَ أَنْ لَا یَکْفِیَهُ غَسَلَ رَأْسَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَسَحَ جِلْدَهُ بِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ إِنْ کَانَ لِلْوُضُوءِ غَسَلَ وَجْهَهُ وَ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی ذِرَاعَیْهِ وَ رَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ الْمَاءُ مُتَفَرِّقاً یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَجْمَعَهُ جَمَعَهُ وَ إِلَّا اغْتَسَلَ مِنْ هَذَا وَ هَذَا وَ إِنْ کَانَ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ وَ هُوَ قَلِیلٌ لَا یَکْفِیهِ لِغُسْلِهِ فَلَا عَلَیْهِ أَنْ یَغْتَسِلَ وَ یُرْجِعَ الْمَاءَ فِیهِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که با جوی آبی که آب آن راکد است برخورد میکند، سپس میترسد که مبادا حیوانات درنده از آن آب نوشیده باشند، آیا میتواند در صورتی که غیر از آن آبی نیابد، از آن غسل جنابت کند و برای ادای نماز از آن وضو بگیرد؟ آن آب به میزان یک صاع جهت غسل جنابت و یک مد برای وضو نمیرسد، و آب متفرق است، چه کند؟ فرمود: اگر دستش تمیز باشد، با یک دست مشتی آب بردارد و و یک مشت بر پشت و یکی جلو و یک مشت بر سمت راست و یکی بر سمت چپش بریزد، اگر بیم دارد که وی را کفایت نکند، سرش را سه بار بشوید و سپس با آن بر پوستش دست بمالد، که ان شاء الله کفایت میکند و اگر برای وضو باشد، صورتش را بشوید و دستش را تا ذراعین خود دست بکشد و سر و دو پایش را مسح کند و در صورتی که آب متفرق باشد و قادر به جمع آب باشد، آن را جمع کند، در غیر اینصورت از این و آن غسل کند و اگر در یک مکان و آب قلیل باشد و برای غسل وی کفایت نکند، پس غسل بر وی واجب نیست و آب را بدان بازگرداند، که همین وی را کفایت میکند. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، 110 چاپ نجف -
**[ترجمه]
أقول روی الشیخ فی التهذیب و الإستبصار(4)
هذا الخبر عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ وَ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصِیبُ الْمَاءَ فِی سَاقِیَةٍ أَوْ مُسْتَنْقَعٍ أَ یَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ أَوْ یَتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ إِذَا کَانَ لَا یَجِدُ غَیْرَهُ وَ الْمَاءُ لَا یَبْلُغُ
ص: 137
صَاعاً لِلْجَنَابَةِ وَ لَا مُدّاً لِلْوُضُوءِ وَ هُوَ مُتَفَرِّقٌ فَکَیْفَ یَصْنَعُ وَ هُوَ یَتَخَوَّفُ أَنْ تَکُونَ السِّبَاعُ قَدْ شَرِبَتْ مِنْهُ فَقَالَ إِذَا کَانَتْ یَدُهُ نَظِیفَةً إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ.
أقول:
هذا الحدیث من متشابهات الأخبار و معضلات الآثار و هو یتضمن أسئلة أربعة الأول الخوف من أن تکون السباع شربت منه الثانی أنه لا یبلغ مدا للوضوء و صاعا للغسل و تفوت سنة الإسباغ الثالث أنه یخاف أن ترجع الغسالة إلی الماء فی أثناء الغسل فیفسد بقیة الغسل صحة أو کمالا الرابع أنه متفرق و لا یکفی کل واحد منها لغسله.
فظهر الجواب عن الأول ضمنا بعدم البأس و عن الثانی أیضا بعدم البأس للضرورة و عن الرابع بأنه إن أمکن جمعها جمعها و إلا غسل رأسه مثلا من موضع و یمینه من موضع و یساره من موضع و لا بأس بهذه الفاصلة.
و أما الجواب عن الثالث فیمکن أن یوجه بوجوه الأول أن یکون المراد رش الأرض التی یغتسل علیها لیکون تشربها للماء أسرع فینفذ الماء المنفصل عن أعضائه فی أعماقها قبل وصوله إلی الماء الذی یغترف منه: و أورد علیه بأن رش الأرض بالماء قبل الغسل یوجب سرعة جریان غسالته علیها لقلة تشربها حینئذ للغسالة فیحصل نقیض ما هو المطلوب.
و أجیب بأن التجربة شاهدة بأنک إذا رششت أرضا منحدرة شدیدة الجفاف ذات غبار بقطرات من الماء فإنک تجد کل قطرة تلبس غلافا ترابیا و تتحرک علی سطح تلک الأرض علی جهة انحدارها حرکة ممتدة امتدادا یسیرا قبل أن تنفذ فی أعماقها ثم تغوص فیها بخلاف ما إذا کان فی الأرض نداوة قلیلة فإن تلک القطرات تغوص فی أعماقها و لا تتحرک علی سطحها بقدر تحرکها علی سطح الجافة فظهر أن الرش محصل للمطلوب لا مناقض له.
الثانی أن المراد ترطیب الجسد و بل جوانبه بالأکف الأربع قبل الغسل لیجری ماء الغسل علیه بسرعة و یکمل الغسل قبل وصول الغسالة إلی ذلک الماء.
و اعترض علیه بأن سرعة جریان ماء الغسل علی البدن مقتض لسرعة
ص: 138
تلاحق أجزاء الغسالة و تواصلها و هو یعین علی سرعة الوصول إلی الماء.
و أجیب بأن انحدار الماء من أعالی البدن إلی أسافله أسرع من انحداره علی الأرض المائلة إلی الانخفاض لأنه طالب للمرکز علی أقرب الطرق فیکون انفصاله عن البدن أسرع من اتصاله بالماء الذی یغترف منه هذا إذا لم تکن المسافة بین مکان الغسل و بین الماء الذی یغترف منه قلیلة جدا فلعله کان فی کلام السائل ما یدل علی ذلک کذا ذکره الشیخ البهائی قدس الله لطیفه.
و الأظهر فی جواب السؤال الأخیر أن یقال مع یبوسة البدن تنفصل القطرات منه و تطفر و تصل إلی الماء بخط مستقیم یتخیل وتر الزاویة قائمة تحدث من قامت المغتسل و سطح الأرض إلی الماء و مع الرطوبة یمیل الماء إلی جنسه و یجری علی البدن حتی یصل إلی الأرض ثم یجری منه إلی أن یصل إلی الماء و ظاهر أن ضلعی المثلث أطول من ضلع واحد کما بین فی العشرین من المقالة الأولی من الأصول.
و یؤید أحد هذین الوجهین ما رواه
الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (1)
عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ قَالَ حَدَّثَنِی صَاحِبٌ لِی ثِقَةٌ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَنْتَهِی إِلَی الْمَاءِ الْقَلِیلِ فِی الطَّرِیقِ وَ یُرِیدُ أَنْ یَغْتَسِلَ وَ لَیْسَ مَعَهُ إِنَاءٌ وَ الْمَاءُ فِی وَهْدَةٍ فَإِنْ هُوَ اغْتَسَلَ رَجَعَ غِسْلُهُ فِی الْمَاءِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَنْضِحُ بِکَفٍّ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَفّاً مِنْ خَلْفِهِ وَ کَفّاً عَنْ یَمِینِهِ وَ کَفّاً عَنْ شِمَالِهِ ثُمَّ یَغْتَسِلُ.
و الغسل بکسر الغین و ضمها الماء الذی یغتسل به.
الثالث أن یکون المنضوح أیضا البدن لکن لا لعدم عود الغسالة إلی الماء بل لترطیب البدن قبل الغسل لئلا ینفصل عنه ماء الغسل کثیرا فلا یفی بغسله لقلة الماء و هذا مجرب.
ص: 139
الرابع أن یکون المنضوح الأرض أیضا لعدم عود ماء الغسل لکن لا لعدم جواز استعمال الغسالة بل لتطهیر الأرض مما یتوهم فیه من النجاسة.
الخامس أن یکون المنضوح البدن للغسل لا لتمهید الغسل فالمراد أنه إذا کان الماء قلیلا یجوز أن یکتفی بأقل من صاع و بأربع أکف فإذا نضح کل کف علی جانب من الجوانب الأربع یمکن أن یحصل أقل الجریان فیکون الأربع لغسل البدن فقط بدون الرأس و لا یخلو من بعد.
السادس أن یکون المنضوح الأرض لکن لا لما ذکر سابقا بل لرفع ما یستقذر منه الطبع من الکثافات المجتمعة علی وجه الماء بأن یأخذ من وجه الماء أربع أکف و ینضح علی الأرض أو یأخذ مما یلیه و ینضح علی الجانب الآخر من الماء فیکون المنضوح الماء و یمکن أن یعد هذا وجها سابعا.
و یؤیده علی الوجهین ما
رَوَاهُ الشَّیْخُ وَ الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ (1) عَنِ الْکَاهِلِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا أَتَیْتَ مَاءً وَ فِیهِ قِلَّةٌ فَانْضِحْ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ یَسَارِکَ وَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَوَضَّأْ.
وَ الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ(2) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نُسَافِرُ فَرُبَّمَا بُلِینَا بِالْغَدِیرِ مِنَ الْمَطَرِ یَکُونُ إِلَی جَانِبِ الْقَرْیَةِ فَیَکُونُ فِیهِ الْعَذِرَةُ وَ یَبُولُ فِیهِ الصَّبِیُّ وَ تَبُولُ فِیهِ الدَّابَّةُ وَ تَرُوثُ فَقَالَ إِنْ عَرَضَ فِی قَلْبِکَ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَقُلْ هَکَذَا یَعْنِی أَفْرِجِ الْمَاءَ بِیَدِکَ ثُمَّ تَوَضَّأْ فَإِنَّ الدِّینَ لَیْسَ بِمُضَیَّقٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ.
لکن حمل أکثر الأخبار علی هذا المعنی لا یخلو من بعد.
قوله علیه السلام غسل رأسه إنما حکم بغسل الرأس أی صب الماء علیه ثلاث مرات لأن ما یصب علی الرأس یجری علی البدن و ینفعه و قوله علیه السلام ثم مسح جلده یدل علی إجزاء المسح من الغسل عند قلة الماء و هو مخالف
ص: 140
للمشهور.
نعم ذهب ابن الجنید إلی وجوب غسل الرأس ثلاثا و الاجتزاء بالدهن فی بقیة البدن و یمکن حمله علی حصول مسمی الجریان لکن فی الوضوء هذا الحمل أبعد و آخر الحدیث یدل علی أن الجنب إذا لم یجد من الماء إلا ما یکفیه لبعض أعضائه غسل ذلک البعض به و غسل البعض الآخر بغسالته و أنه لا یجوز له ذلک إلا مع قلة الماء کما یدل علیه مفهوم الشرط و إن أمکن حمله علی الفضل و الکمال و لنذکر بعض ما ذکره الأصحاب فی هذا الخبر.
قال فی المعالم قال الصدوق فی من لا یحضره الفقیه فإن اغتسل الرجل فی وهدة و خشی أن یرجع ما ینصب عنه إلی الماء الذی یغتسل منه أخذ کفا و صبه أمامه و کفا عن یمینه و کفا عن یساره و کفا من خلفه و اغتسل منه و ذکر نحو ذلک فی المقنع و قال أبوه فی رسالته و إن اغتسلت من ماء فی وهدة و خشیت أن یرجع ما ینصب عنک إلی المکان الذی تغتسل فیه أخذت له کفا و صببته عن یمینک و کفا عن یسارک و کفا خلفک و کفا أمامک و اغتسلت منه.
و قال الشیخ فی النهایة متی حصل الإنسان عند غدیر أو قلیب و لم یکن معه ما یغترف به الماء لوضوئه فلیدخل یده فیه و یأخذ منه ما یحتاج إلیه و لیس علیه شی ء و إن أراد الغسل للجنابة و خاف إن نزل إلیها فساد الماء(1) فلیرش عن یمینه و یساره و أمامه و خلفه ثم لیأخذ کفا کفا من الماء فلیغتسل به.
و الأصل فیما ذکروه روایات وردت بذلک منها صحیحة علی بن جعفر و منها روایة ابن مسکان و ذکر الروایتین المتقدمتین.
ص: 141
ثم قال
وَ نَقَلَ الْفَاضِلَانِ (1)
فِی الْمُعْتَبَرِ وَ الْمُنْتَهَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ أَنَّهُ رَوَی فِی جَامِعِهِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُیَسِّرٍ(2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْجُنُبِ یَنْتَهِی إِلَی الْمَاءِ الْقَلِیلِ وَ الْمَاءُ فِی وَهْدَةٍ فَإِنْ هُوَ اغْتَسَلَ رَجَعَ غِسْلُهُ فِی الْمَاءِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَنْضِحُ بِکَفٍّ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَفٍّ خَلْفَهُ وَ کَفٍّ عَنْ یَمِینِهِ وَ کَفٍّ عَنْ شِمَالِهِ وَ یَغْتَسِلُ.
و لا یخفی أن متعلق النضح المذکور فی الأخبار و کلام الأصحاب هنا لا یخلو عن خفاء و کذا الحکمة فیه و قد حکی المحقق رحمه الله فی ذلک قولین أحدهما أن المتعلق الأرض و الحکمة اجتماع أجزائها فتمنع سرعة انحدار ما ینفصل عن البدن إلی الماء و الثانی أن متعلقه بدن المغتسل و الغرض منه بله لیتعجل الاغتسال قبل انحدار المنفصل عنه و عوده إلی الماء و عزی هذا القول إلی الصهرشتی و اختاره الشهید فی الذکری إلا أنه جعل الحکمة فیه الاکتفاء بتردیده عن إکثار معاودة الماء و رجح فی البیان القول الأول.
و العبارة المحکیة عن رسالة ابن بابویه ظاهرة فیه أیضا حیث قال فیها أخذت له کفا إلخ و الضمیر فی قوله له عائد إلی المکان الذی یغتسل فیه لأنه المذکور قبله فی العبارة و لیس المراد به محل الماء کما وقع فی عبارة ابنه حیث صرح بالعود إلی الماء الذی یغتسل منه و کان ترکه للتصریح بذلک اتکال علی دلالة لفظ الرجوع إلیه فالجار فی قوله إلی المکان متعلق بینصب و صلة ترجع غیر مذکورة لدلالة المقام علیها.
و یحکی عن ابن إدریس إنکار القول الأول مبالغا فیه و محتجا بأن اشتداد الأرض برش الجهات المذکورة موجب لسرعة نزول ماء الغسل و له وجه غیر أنه لیس یمتنع فی بعض الأرضین أن یکون قبولها لابتلاع الماء مع الابتلال
ص: 142
أکثر ثم إنه یرد علی القول الثانی أن خشیة العود إلی الماء مع تعجل الاغتسال ربما کانت أکثر لأن الإعجال موجب لتلاحق الأجزاء المنفصلة عن البدن من الماء و ذلک أقرب إلی الجریان و العود و مع الإبطاء یکون تساقطها علی سبیل التدریج فربما بعدت بذلک من الجریان کما لا یخفی: و أما ما ذکره الشهید من أن الفائدة هی الاکتفاء بتردیده عن إکثار معاودة الماء ففیه إشعار بأنه جعل الغرض من ذلک التحرز من تقاطر ماء الغسل عن بعض الأعضاء المغسولة فی الماء الذی یغتسل منه عند المعاودة و قد عرفت تصریح بعض المانعین من المستعمل بعدم تأثیر مثله و دلالة الأخبار أیضا علیه فالظاهر أن محل البحث هنا هو رجوع المنفصل عن بدن المغتسل بأجمعه إلی الماء أو عن أکثره و علی کل حال فالخطب فی هذا عند من لا یری المنع من المستعمل سهل لأن الأخبار الواردة بذلک محمولة علی الاستحباب عنده کما ذکره العلامة فی المنتهی مقربا له بما رواه الشیخ فی الحسن عن عبد الله بن یحیی الکاهلی و ذکر ما مر.
و وجه التقریب علی ما یؤذن به سوق کلامه أن الاتفاق واقع علی عدم المنع من المستعمل فی الوضوء فالأمر بالنضح له فی هذا الحدیث محمول علی الاستحباب عند الکل فلا بعد فی کون الأوامر الواردة فی تلک الأخبار کذلک و یمکن المناقشة فیه من حیث شیوع إطلاق الوضوء فی الأخبار علی الاستنجاء(1)
فلا یبعد إرادته هنا من الروایة و معه یفوت التقریب و لکن الحاجة لیست داعیة إلیه فإن حمل أخبار الباب علی الاستحباب بعد القول بعدم المنع من المستعمل متعین.
و یؤیده أن أصح ما فی الأخبار روایة علی بن جعفر و آخرها صریح فی
ص: 143
عدم تأثیر عود ما ینفصل من ماء الغسل و أنه مع قلة الماء بحیث لا یکفی للغسل یجزی ما یرجع منه إلیه.
إذا عرفت هذا فاعلم أن کلام الشیخ هنا علی ما حکیناه عن النهایة لا یخلو عن إشکال فإن ظاهره کون المحذور فی الفرض المذکور هو فساد الماء بنزول الجنب إلیه و اغتساله فیه و لا ریب أن هذا یزول بالأخذ من الماء و الاغتسال خارجه و فرض إمکان الرش یقتضی إمکان الأخذ فلا یظهر لحکمه بالرش حینئذ وجه.
و قد أوله المحقق فی المعتبر فقال اعلم أن عبارة الشیخ لا تنطبق علی الرش إلا أن یجعل فی نزل ضمیر ماء الغسل و یکون التقدیر و خشی إن نزل ماء الغسل فساد الماء و إلا بتقدیر أن یکون فی نزل ضمیر المرید لا ینتظم المعنی لأنه إن أمکنه الرش لا مع النزول أمکنه الاغتسال من غیر نزول و هذا الکلام حسن و إن اقتضی کون المرجع غیر مذکور صریحا فإن محذوره هین بالنظر إلی ما یلزم علی التقدیر الآخر خصوصا بعد ملاحظة کون الغرض بیان الحکم الذی وردت به النصوص فإنه لا ربط للعبارة به علی ذلک التقدیر.
هذا و فی بعض نسخ النهایة و خاف أن ینزل إلیها فساد الماء علی صیغة المضارع فالإشکال حینئذ مرتفع لأنه مبنی علی کون العبارة عن النزول بصیغة الماضی و جعل إن مکسورة الهمزة شرطیة و فساد الماء مفعول خشی و فاعل نزل الضمیر العائد إلی المرید و علی النسخة التی ذکرناه یجعل أن مفتوحة الهمزة مصدریة و فساد الماء فاعل ینزل و المصدر المؤول من أن ینزل مفعول خشی و فاعله ضمیر المرید.
و حاصل المعنی أنه مع خشیته نزول فساد الماء المنفصل عن بدن المغتسل إلی المیاه التی یرید الاغتسال منها و ذلک بعود الماء الذی اغتسل به إلیها فإن المنع المتعلق به یتعدی إلیها بعوده فیها و هو معنی نزول الفساد إلیها فیجب الرش حینئذ حذرا من ذلک الفساد و هذا عین کلام باقی الجماعة و مدلول
ص: 144
الأخبار فلعل الوهم فی النسخة التی وقع فیها لفظ الماضی فإن حصول الاشتباه فی مثله وقت الکتابة لیس بمستبعد(1).
ص: 145
أقول:
إنما أطنبت الکلام فی شرح هذا الخبر لتکرره فی الأصول و دورانه علی الألسن و اشتباهه علی المتقدمین و المتأخرین و لا تکاد تجد فی کتاب أجمع مما أوردنا إلا من أخذ منا و الله الموفق.
ص: 146
**[ترجمه]میگویم: شیخ در تهذیب و استبصار این خبر را روایت کرده که علی بن جعفر از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره کسی سؤال کردم که با آب جوی یا باتلاقی برخورد میکند، در صورتی که آبی نیابد، آیا میتواند از آب جوی برای غسل جنابت و از آب باتلاق برای وضو استفاده کند، در حالی که آب به میزان یک صاع برای غسل جنابت و یک مد برای وضو نمیرسد و متفرق است، پس چه باید بکند؟ در حالی که بیم دارد که درندگان از آن آب نوشیده باشند؟ فرمود: در صورتی که دستش تمیز باشد....تا آخر آنچه که پیشتر بیان شد.
مؤلف:
این حدیث از متشابهات اخبار و معضلات آثار است، و چهار سؤال را در بر دارد، اول خوف از اینکه درندگان از آن آب نوشیده باشند، دوم اینکه میزان آب به یک مد برای وضو و یک صاع برای غسل نرسد، و شاداب وضو گرفتن رعایت نشود. سوم اینکه بیم دارد که در حین غسل، غساله به آب بازگردد و بازمانده غسل را چه در صحت، چه در کمال از بین ببرد، چهارم اینکه آب متفرق است - در چند جاست - و هر یک از آنها به تنهایی جهت غسل کافی نیست.
پس پاسخ مورد اول، به طور ضمنی بر اشکال نداشتن آشکار شد و جواب دوم نیز عدم اشکال است به خاطر ضرورت، و جواب چهارم بر این است که اگر امکان دارد آبها را در یک ظرف جمع کند، آنها را جمع کند، در غیر اینصورت به عنوان مثال سرش را از مکانی بشوید و طرف راست بدنش را از جایی و طرف چپش را از جایی دیگر، و این فاصله ایرادی ندارد .
اما در مورد سوم، ممکن است که با چند وجه آن را توجیه کرد: اول اینکه مراد پاشیدن آب بر زمینی باشد که بر آن غسل میکند تا - نفوذ آب در خاک - هر چه زودتر صورت پذیرد، و آبی که از اعضای وی جدا شده، قبل از آنکه به آبی که با مشت از آن بر میدارد برسد، در اعماق زمین فرو رود.
به این ایراد پاسخ داده شده که پاشیدن آب بر زمین قبل از غسل، باعث سرعت جریان غساله غسل بر زمین میشود، زیرا به دلیل وجود غساله، نفوذ آب در خاک کم است و نقیض مطلوب حاصل میگردد.
و پاسخ داده شده که تجربه شاهد است، در صورتی که بر زمینی شیبدار و بسیار خشکِ دارای گرد و غبار، قطراتی آب بپاشی، مییابی که هر قطره غلافی - پوششی - خاکی را بر تن میکند و قبل از اینکه در اعماق زمین نفوذ کند و فرو رود، بر کف زمین در جهت سراشیبی آن به صورت ممتد و آرام، حرکت میکند؛ بر خلاف وقتی که در زمین، قدری رطوبت داشته باشد، که در این صورت، همان قطرهها در اعماق زمین فرو میروند و بر روی آن به مقداری که در سطح خشک حرکت میکنند، به حرکت در نمیآیند؛ از اینجا آشکار شد که پاشیدن آب حاصل کننده مطلوبست و مناقض آن نیست.
دوم اینکه مراد از مرطوب کردن بدن و خیس کردن چهار طرف آن با دست قبل از شستن، بدین خاطر است که آب غسل به سرعت بر روی آن جریان یابد و پیش از رسیدن غساله به آن آب، غسل را کامل کند.
بر این قول اعتراض کردهاند که سرعت جریان آب غسل بر بدن، موجب سرعت وصل شدن اجزای آب میشود که بر سرعت وصول غساله به آب کمک میکند.
و پاسخ داده شده که شیب آب از قسمت بالای بدن به پایین آن سریعتر از شیبش بر زمین مایل به پستی است، چرا که آن خواستار وصول به مرکز از نزدیکترین مسیر میباشد، از این رو انفصال آن از بدن سریعتر از اتصالش به آبی است که از آن برگرفته میشود، این در صورتی است که مسافت میان مکان غسل و آبی که از آن برمیدارند، بسیار کم باشد، و چه بسا در سخن سائل چیزی باشد که دلالت بر آن کند، و شیخ بهایی – قدس الله روحه – این را ذکر کرده است.
و اظهر در پاسخ سؤال اخیر این است که گفته شود: با خشکی بدن، قطرههای آب از آن جدا میشوند و میپاشند و با خطی مستقیم به آب میرسند و خیال میشود، وتر زاویه قائمهای از قامت غسل کننده و کف زمین به سمت آب ایجاد میشود و آب با وجود رطوبت به سمت جنس خود متمایل میشود و بر بدن جاری میگردد تا بر زمین برسد، سپس از آن جاری میشود تا به آب رسد و ظاهر است که دو ضلع مثلث، طولانیتر از یک ضلع میباشد، چنان که در شماره بیستم از مقاله اول از اصول، بیان شد.
و موید آن یکی از دو وجهی است که شیخ در تهذیب از ابن سنان و او نیز از ابن مسکان نقل کرده است که دوستی ثقه برایم گفت که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کرده است که در راه به آب قلیل میرسد و میخواهد که غسل کند، اما ظرفی همراه ندارد و آب نیز در گودی باشد، و در صورتی که غسل کند، غسالهاش به آب بازمیگردد، پس چه کند؟ فرمود: با یک مشت آب، جلو و یک مشت، پشت سر و مشتی سمت راست و مشتی سمت چپ خود را خیس میکند و سپس غسل میکند و «غُِسل» با کسر غین و ضمّ آن، آبی است که با آن غسل میشود.
سوم اینکه آنچه خیس شده بدن باشد، اما نه به خاطر عدم بازگشت غساله به آب، بلکه برای مرطوب کردن بدن پیش از غسل، تا آب غسل خیلی از آن جدا نشود تا به خاطر اندک بودن آب، کفایت غسل را نکند و این مجرّب است.
چهارم اینکه آنچه خیس شده زمین باشد و آن نیز به خاطر عدم بازگشت آب غسل، اما نه به خاطر عدم جواز استعمال غساله، بلکه به خاطر تطهیر زمین از آنچه از نجاست در آن توهم میشود.
پنجم اینکه آنچه خیس شده بدن باشد به خاطر غسل، نه جهت تمهید - آماده شدن برای - غسل، و مراد این است که اگر آب قلیل باشد، جائز است که به مقداری کمتر از صاع و با چهار کف دست اکتفا شود. پس اگر هر مشت آب بر طرفی از چهار طرف پاشیده شود، ممکن است اقلّ جریان حاصل شود، و آن چهار کف دست فقط برای غسل بدن است بدون سر؛ که بعید به نظر می رسد.
ششم اینکه آنچه خیس شده زمین باشد، اما نه به دلائلی که پیشتر ذکر شد، بلکه برای از بین بردن و رفع آنچه که طبع آن را ناپاک میداند، یعنی کثافتهای گرد آمده بر روی آب؛ به این که چهار مشت از روی آب برگیرد و بر زمین بپاشد یا از آنچه در کنار آن است برگیرد و بر طرف دیگر آب بپاشد که در این صورت آنچه خیس شده، آب میباشد و میتوان این را وجه هفتم برشمرد.
مؤید این دو وجه روایتی حسن است که شیخ و کلینی، - . الکافی 3 : 3، التهذیب 1 : 116[1] - از کاهلی نقل کردهاند که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: اگر به آب قلیل رسیدی، از آن بر سمت چپ و راست و مقابلت بریز و وضو گیر.
و شیخ در موثق از ابوبصیر نقل کرده است که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: ما به مسافرت میرویم، چه بسا توسط برکهای که از آب باران تشکیل شده و در کنار روستا قرار دارد و در آن مدفوع است و کودک نیز در آن بول میکند و چهارپایان نیز در آن ادرار و مدفوع میکنند خیس شویم. ایشان فرمود: اگر چیزی از آن به قلبت عارض شد (در نجاست آن شک کردی)، این چنین بگو - یعنی با دستت آب را باز کن - سپس وضو گیر، چرا که دین سخت گیرنده نیست، و خداوند عز و جل فرموده است:{در دین بر شما سختی قرار نداده است.} اما حمل اغلب اخبار بر این معنا خالی از بُعد نیست.
این قول امام که فرمود: «غسل رأسه»، تنها بر شستن سر حکم کرده، بدین معنا که آب را سه بار بر آن بریزد، زیرا هر آنچه بر سر ریخته میشود، بر بدن جریان مییابد و آن را سود میبخشد، و این قول امام «ثم مسح جلده» بر کفایت کردن مسح از غسل در زمان اندک بودن آب دلالت دارد و مخالف قول مشهور است.
سپس ابن جنید بر وجوب سه بار شستن سر و اکتفا به روغن مالی بر بقیه بدن دارد، و میتوان آن را حمل بر حصول مسمای جریان کرد، اما در وضو این عمل بعیدتر میباشد، و پایان حدیث بر این دلالت دارد که جنب اگر از آب تنها مقداری که وی را جهت شستن برخی از اجزای بدنش کفایت کند بیابد، آن جزء را با آب و بقیه اعضای دیگر را با غساله آب بشوید، و این تنها در صورت کمی آب برای وی جائز است، همچنان که مفهوم شرط بر آن دلالت میکند، هر چند امکان حمل آن بر فضل و کمال نیز وجود دارد، و باید برخی از اقوالی را که اصحاب در این خبر ذکر کردهاند، بیاوریم.
ابن شهید ثانی در معالم گفته: شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه گفته است: اگر مرد از گودالی غسل کند و بیم آن را داشته باشد که آنچه از بدن وی میریزد، به آبی که با آن غسل میکند بازگردد، یک مشت آب برگیرد و آن را بر جلو و یک مشت سمت راست و مشتی را [سمت] چپ و مشتی را پشت سر بریزد و از آن غسل کند و مانند آن را در مقنع ذکر کرده است، و پدر ایشان [ابن بابویه] در رساله خویش گفته است: اگر از آب فرورفته در مکانی پست غسل کردی و بیم آن را داشتی که آنچه از بدن تو میریزد، به مکانی که در آن غسل میکنی بازگردد، یک مشت از آن مکان برداشته و از سمت راست خود و مشتی از چپ و همچنین مشتی را در جلو و پشت سرت میریزی و از آن غسل میکنی.
شیخ در نهایه گفته: زمانی که انسان به آبگیر یا چاهی رسید و ظرفی همراه وی نبود که به واسطه آن جهت گرفتن وضو آب بردارد، دستش را داخل در آن کند و هر آنچه که نیاز دارد بردارد و چیزی بر وی نیست؛ و اگر بخواهد که غسل جنابت کند و بیم آن را داشته باشد که آب آلوده به سوی آن جاری شود، پس مشتی از آب را سمت راست و چپ و مشتی را جلو و پشت سر خود بپاشد، سپس مشت مشت از آب بردارد و با آن غسل کند.
و اصل در آن است که اصحاب ذکر کردهاند، روایاتی در این باره آمده که از جمله آن میتوان به صحیحه علی بن جعفر و روایت ابن مسکان اشاره کرد و دو روایت پیشین را ذکر کرده است.
سپس گفته است: و دو فاضل [علامه حلی و محقق حلی] در معتبر و منتهی نقل کردهاند که احمد بن محمد بن ابو نصر بزنطی در جامع خویش از عبدالکریم و او نیز از محمد بن میسر - . المعتبر: 22، السرائر: 465 -
نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره جنبی سؤال کردند که به آب قلیل میرسد، در حالی که آب در گودال است، پس اگر بخواهد غسل کند، آب غسل او به گودال برمیگردد، چه باید بکند؟ فرمود: با مشتی از آب جلو و با مشتی پشت سر و با یک مشت سمت راست و یک مشت چپش بریزد و غسل کند.
روشن است که متعلق نضح (آب پاشیدن) ذکر شده در اخبار و کلام اصحاب در اینجا خالی از خفا نیست، بلکه حکمت آن نیز پنهان است، و محقق - رحمه الله - در باره آن دو قول را حکایت کرده که یکی از آن دو این است که متعلق، زمین است و حکمت، اجتماع اجزای زمین میباشد؛ از این رو مانع از سرعت سرازیر شدن آنچه از بدن جدا میشود و به آب میگردد، میشود. قول دوم این است که متعلق نضح بدن غسل کننده است، و غرض از آن، خیس شدن بدن است تا در انجام غسل، پیش از سرازیر شدن آنچه که از آن جدا شده و بازگشت آن به آب تعجیل شود؛ و این قول را به صهرشتی نسبت داده و شهید در ذکری آن را اختیار کرده، اما در عین حال، حکمت در آن را اکتفا به تردید وی در باره زیادی بازگشت آب قرار داده است و در البیان قول اول را ترجیح داده است.
و عبارت نقل شده رساله ابن بابویه نیز در آن آشکار است، همان جایی که گفت: «أخذت له کفا» تا آخر و ضمیر در قول وی « له» به مکانی باز میگردد که در آن غسل میکند، زیرا که قبل آن در عبارت ذکر شده و مراد از آن چنان که در کلام فرزند ابن بابویه آمده محل آب نیست، به گونهای که بر بازگشت به آبی که از آن غسل می کند تصریح کرده و گویی ترک تصریح بدان، به خاطر اعتماد بر دلالت لفظ رجوع به آن است، زیرا حرف جر در این قول وی «إلی المکان» متعلق به فعل ینصب میباشد و صله ترجع در کلام ذکر نشده، چون مقام بر آن دلالت دارد.
از ابن ادریس انکار قول اول را که در آن مبالغه هم کرده نقل میکنند و بر آن دلیل آورده که سختی زمین با پاشیدن آب بر جهات مذکور موجب سرعت نزول آب غسل میگردد و این سخن وجهی دارد، اما در برخی زمینها، فروبردن آب همراه با خیسی و ابتلال بیشتر باشد، ممتنع نیست، سپس در پاسخ قول دوم این قول وارد میشود که چه بسا خوف بازگشت به آب در صورت شتاب در غسل کردن بیشتر باشد، زیرا که شتاب کردن موجب پیوستگی اجزای آبِ جدا شده از بدن میگردد و به جریان و بازگشت نزدیکتر میباشد و با کندی و عدم شتاب در غسل کردن، فرو رفتن آب تدریجی میباشد، پس چه بسا بدین طریق آب دیرتر به جریان میافتد، چنان که پوشیده نیست.
اما آنچه که شهید ذکر کرده که فایده، همان اکتفا به تردید وی از زیادی برگشت آب است، در آن این اِعلام وجود دارد که منظور وی، پرهیز از تقاطر آب غسل از برخی اجزای شسته شده در آبی است که هنگام بازگشت با آن غسل میکند و تصریح برخی از کسانی که استفاده از آن را به خاطر عدم تاثیر چنین آبی، منع کردهاند و همچنین دلالت روایات بر آن را دانستی. پس ظاهر است که محل بحث در اینجا، بازگشت تمامی اجزای جدا شده از بدن مغتسل یا بیشتر آن به آب است و در هر حال، این امر نزد کسی که منعی در استفاده از آب مستعمل نمیبیند آسان است، زیرا که روایات وارده در این باره، نزد او حمل بر استحباب شده، چنان که علامه در منتهی ذکر کرده و آن را اقرب دانسته، به خاطر روایتی حسن که شیخ از عبدالله بن یحیی بن کاهلی ذکر کرده و آنچه را که پیشتر بیان گردید، ذکر کرده است.
و وجه تقریب بر اساس آنچه سیاق کلام وی خبر میدهد این است که اتفاق بر عدم منع از آب مستعمل در وضو، حاصل است، از این رو امر به نضح [خیس کردن] در این حدیث، نزد همگان بر استحباب حمل شده، از این رو بُعدی در این که اوامر وارده در این اخبار نیز چنین باشد وجود ندارد، و امکان مناقشه در آن از حیث شیوع اطلاق کلمه وضو بر استنجاء در روایات وجود دارد، بنابراین در این روایت اراده آن بعید نیست و در این صورت، وجهی برای تقریب باقی نمیماند و نیازی هم به تقریب نیست، از این رو بعد از قول به عدم منع از آب مستعمل (استفاده شده)، حمل اخبار این باب بر استحباب، متعین و قطعی میباشد .
و مؤید آن قول این است که صحیحترین روایت همان است که علی بن جعفر نقل کرده و آخر روایت در عدم تاثیر بازگشت آنچه از آب غسل جدا میشود، صریح و آشکار است و با وجود قلت آب به طوری که برای غسل کفایت نکند، هر آنچه از آب غسل به سوی آب بازگردد، کفایت کننده است.
اکنون که این را فهمیدی، پس بدان که کلام شیخ در اینجا بر اساس آنچه که ما از کتاب النهایه نقل کردیم، خالی از اشکال نیست، چرا که ظاهر آن بودن محذور در فرض مذکور، همان آلودگی آب با وارد شدن جنب در آن و انجام غسل در آب میباشد و شکی نیست که آن، با ریختن آب و غسل در خارج از آن، برطرف میشود و فرض امکان پاشیدن آب، امکان برگرفتن آب را اقتضا میکند، و در این هنگام برای حکم آن مبنی بر پاشیدن آب، وجهی باقی نمیماند.
محقق در معتبر آن را تفسیر کرده و گفته: بدان که عبارت شیخ با [رش] پاشیدن آب منطبق نیست، مگر اینکه در «نزل»، ضمیر آب غسل را قرار بدهیم و تقدیر آن میشود: «و خشی إن نزل ماء الغسل فساد الماء» بدین معنا که بیم آن را داشته باشد که اگر آب غسل پایین رود، آب نجس شود، در غیر این صورت با این تقدیر که در «نزل» ضمیر مرید باشد، معنی صحیح نمیشود، زیرا که اگر امکان پاشیدن آب، بدون نزول باشد، غسل بدون نزول نیز امکان دارد و این کلامی نیکوست، و اگر اقتضا کند که مرجع صریحاً، مذکور نباشد، محذور آن با در نظر گرفتن آنچه که بر اساس تقدیری دیگر لازم آید، آسان است به ویژه پس از ملاحظه اینکه غرض بیان حکمی باشد که برای آن روایات صریح آمده، پس بر اساس آن تقدیر، هیچ ارتباطی برای عبارت به آن وجود ندارد.
این را در ذهن داشته باش، و در برخی از نسخههای نهایه آمده است: «و خاف أن ینزل الیها فساد الماء» و فعل [نزل] به شکل مضارع آمده که در اینصورت، اشکال مرتفع میشود، زیرا مبنی بر آن است که عبارت از نزول به صیغه ماضی باشد و إن با همزه مکسور [حرف] شرط و «فساد الماء» مفعول خشی قرار داده شده و فاعل «نزل» ضمیر عائد به مرید است، و بر اساس نسخهای که آن را ذکر کردیم، «أن» با همزه مفتوحه است، حرف مصدریه و «فساد الماء» فاعل ینزل قرار داده می شود و مصدر به تأویل رفته از أنینزل (نزول) مفعول خشی و فاعل آن، ضمیر مرید میشود.
و حاصل معنا این میشود که با ترس وی از نزول آب فاسدی که از بدن مغتسل جدا میشود و به آبی میریزد که میخواهد با آن غسل کند و آن از طریق بازگشت آبی که توسط آن غسل کرده انجام میشود، پس منع متعلق بدان، به بازگشت به سوی آب به آن برمیگردد و این معنای نزول فساد به سوی آن است. در این هنگام به خاطر جلوگیری از فساد، ریختن آب واجب میشود و این دقیقا عین کلام گروه دیگر فقها و مدلول اخبار است پس شاید توهم در نسخهای باشد که لفظ ماضی در آن واقع شده است، پس از این رو، حصول چنین اشتباهی در حین کتابت بعید نیست.
مؤلف:
تنها به خاطر تکرار شدن این خبر در اصول و گردش آن بر سر زبانها و مشتبه شدن آن میان فقهای متقدم و متاخر، سخن در شرح آن را را به درازا کشاندم و آن را در هیچ کتابی جامعتر از آنچه که ما وارد ساختیم نمییابی، جز کسی که از ما برگرفته و خداوند توفیق دهنده است .
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً الْخَبَرَ(1).
الخصال، عن ابن الولید عن الصفار و سعد بن عبد الله معا عن أحمد بن محمد بن عیسی و أحمد بن محمد بن خالد البرقی معا عن محمد البرقی عن محمد بن سنان عن أبی الجارود عن ابن جبیر عن ابن عباس عن النبی صلی الله علیه. مثله (2).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: امام باقر علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: زمین برای من محل سجود و - وسیلهای - پاککننده قرار داده شده است... ادامه خبر. - . امالی الصدوق: 130 -
الخصال: ابن عباس نیز این روایت را از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده است. - . الخصال 1: 140 -
**[ترجمه]
مَعَانِی (3)
الْأَخْبَارِ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ
ص: 147
بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی جَعَلْتُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ الْأَرْضَ کُلَّهَا مَسْجِداً وَ تُرَابَهَا طَهُوراً الْخَبَرَ(1).
**[ترجمه]معانی الاخبار - . معانی الاخبار: 51 - ،
الخصال: جابر بن عبدالله نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرمود: برای تو و امتت همه زمین را محل سجده و خاک آن را نیز - وسیلهای - پاک کننده قرار دادم... ادامه خبر. - .الخصال 2: 48، العلل 1: 122 -
**[ترجمه]
قد مضی هذا المضمون بأسانید أخری فی کتاب النبوة(2).
**[ترجمه]مضمون این سند، با اسناد دیگری در کتاب نبوت بیان شد. - . کتاب النبوة 18: 409 - 282 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوَارِیِّ یُبَلُّ قَصَبُهَا بِمَاءٍ قَذِرٍ أَ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ عَلَیْهَا إِذَا یَبِسَتْ قَالَ لَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره بوریا سؤال کردم که نی آن با آبی نجس، خیس میشود، آیا نماز خواندن - در صورتی که خشک شود - بر آن جایز است؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ لَا یَرَی بَأْساً أَنْ یُطْرَحَ فِی الْمَزَارِعِ الْعَذِرَةُ(4).
**[ترجمه]امام صادق از پدر خویش و ایشان نیز از امام علی علیهم السلام نقل کرده است که ایشان ریختن عذره [مدفوع] را در مزارع بلا اشکال میدید. - . المحاسن: 511 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْآدَمِیِّ قَالَ: حَدَّثَنِی مَنْ رَأَی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَأْکُلُ الْکُرَّاثَ مِنَ الْمَشَارَةِ یَعْنِی الدَّبْرَةَ یَغْسِلُهُ بِالْمَاءِ وَ یَأْکُلُهُ (5).
**[ترجمه]المحاسن: ابو سعید ادمی نقل کرده که فردی که خود امام کاظم علیه السلام را دیده، برایم نقل کرده است که ایشان تره کشتزار یعنی دبره را میخورد. با آب آن را میشست و سپس میخورد.
**[ترجمه]
فی الصحاح المشارة الدبرة التی فی المزرعة و هی بالفارسیة کردو(6).
**[ترجمه]در صحاح آمده: مشاره همان دبرهایست که در مزرعه است که در فارسی بدان کُردو میگویند.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ: عَنْ رَجُلٍ رَأَی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بِخُرَاسَانَ یَأْکُلُ الْکُرَّاثَ فِی الْبُسْتَانِ کَمَا هُوَ فَقِیلَ إِنَّ فِیهِ السَّمَادَ فَقَالَ لَا یَعْلَقُ بِهِ مِنْهُ شَیْ ءٌ(7).
**[ترجمه]المحاسن: داود بن ابی داود نقل کرده که مردی که امام کاظم علیه السلام را در خراسان دیده، برایش نقل کرده است که ایشان تره را به همان شکل در مزرعه میخورد. به ایشان گفته شد: در آن کود میباشد. فرمود: از کود چیزی بدان نمیچسبد. - . المحاسن: 512 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی حدیث عمر إن رجلا کان یسمد أرضه بعذرة الناس فقال أ ما یرضی أحدکم حتی یطعم الناس ما یخرج منه السماد ما یطرح
ص: 148
فی أصول الزرع و الخضر من العذرة و الزبل لیجود نباته انتهی.
قوله علیه السلام لا یعلق به منه شی ء إما مبنی علی الاستحالة أو علی أنه لا یعلم ملاقاة شی ء منه للنابت فالغسل فی الخبر السابق محمول علی النظافة و الاستحباب.
**[ترجمه]در نهایه گفته: در حدیث عمر آمده است: مردی زمین زراعتگاه خود را با مدفوع مردمان کود میداد و سپس گفت: آیا یکی از شما راضی نمیشود که به وسیله آنچه که از وی خارج میشود، مردم را اطعام کند؟ «سمّاد» سرگین و کود حیوانی است که در ریشه کشت و سبزیجات میریزند تا گیاه آن خوب پرورده شود. پایان کلام.
قول امام که فرمود: «لا یعلق به شیء»، از کود چیزی به آن نمیچسبد، یا مبنی بر استحاله است یا مبنی بر اینکه معتقد است چیزی از آن با گیاه تازه رسته برخورد نداشته، بنابراین شستن تره در خبر پیشین، بر نظافت و استحباب حمل شده است .
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ الْخُزَاعِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ فِی رَوْضَةٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ الْکُرَّاثَ إِلَی قَوْلِهِ قُلْتُ فَإِنَّهُ یُسَمَّدُ فَقَالَ لَا یَعْلَقُ بِهِ شَیْ ءٌ(1).
**[ترجمه]المحاسن: یحیی بن سلیمان نقل کرده است که امام رضا علیه السلام را در باغی دیدم که تره میخورد... تا بدین جا رسید که به ایشان گفتم: به آن کود میدهند. فرمود: چیزی بدان نمیچسبد. - . المحاسن: 513 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ وَضَّاحٍ التَّمَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَکْثَرَ أَکْلَ الْهِنْدَبَاءِ أَیْسَرَ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّهُ یُسَمَّدُ قَالَ لَا تَعْدِلْ بِهِ شَیْئاً(2).
**[ترجمه]وضاح تمار نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: هر کس کاسنی بخورد، ثروتمند میشود. گفتم: کود و سرگین حیوانات را زیر آن میریزند. فرمود: چیزی از آن به کاسنی نمیرسد. - . المحاسن: 510 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا مِنْ صَبَاحٍ إِلَّا وَ تَقْطُرُ عَلَی الْهِنْدَبَاءِ قَطْرَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَکُلُوهُ وَ لَا تَنْفُضُوهُ (3).
**[ترجمه]مجالس الشیخ: امام رضا علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ صبحی نیست، مگر اینکه در آن صبح، قطرهای از بهشت بر کاسنی فرو میریزد، پس آن را بخورید و دور نریزید. - . امالی الطوسی 1: 373 -
**[ترجمه]
سیأتی مثلها بأسانید فی أبوابها إن شاء الله (4).
**[ترجمه]مانند این حدیث با اسناد دیگری ان شاء الله در ابواب خود خواهد آمد.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا،: مَا وَقَعَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ مِنَ الْأَمَاکِنِ الَّتِی أَصَابَهَا شَیْ ءٌ مِنَ النَّجَاسَةِ مِنَ الْبَوْلِ وَ غَیْرِهَا طَهَّرَتْهَا وَ أَمَّا الثِّیَابُ فَلَا یَتَطَهَّرُ إِلَّا بِالْغَسْلِ (5).
**[ترجمه]فقه الرضا: در مکانهایی که مقداری نجاست همچون بول و غیره در آن هست، اگر خورشید بتابد، آن را پاک می کند، اما لباسها تنها با شستن پاک میشوند. - . فقه الرضا: 41 -
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ
ص: 149
الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ طَرِیقِی إِلَی الْمَسْجِدِ فِی زُقَاقٍ یُبَالُ فِیهِ فَرُبَّمَا مَرَرْتُ فِیهِ وَ لَیْسَ عَلَیَّ حِذَاءٌ فَیَلْصَقُ بِرِجْلِی مِنْ نَدَاوَتِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ تَمْشِی بَعْدَ ذَلِکَ فِی أَرْضٍ یَابِسَةٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَلَا بَأْسَ إِنَّ الْأَرْضَ یُطَهِّرُ بَعْضُهَا بَعْضاً قُلْتُ فَأَطَأُ عَلَی الرَّوْثِ الرَّطْبِ قَالَ لَا بَأْسَ أَمَا وَ اللَّهِ رُبَّمَا وَطِئْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ أُصَلِّی وَ لَا أَغْسِلُهُ (1).
**[ترجمه]السرائر: محمد حلبی نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: راه من به سوی مسجد از کوچهای میگذرد که در آن بول میکنند، شاید از آن عبور کنم و کفش نداشته باشم و از رطوبت آن به پایم بچسبد. امام فرمود: مگر پس از آن بر زمین خشک راه نمیروی؟ گفتم: آری، فرمود: ایرادی ندارد، همانا برخی از نقاط زمین، برخی نقاط دیگر را پاک میکند.
گفتم: بر سرگین خیس پا میگذارم، فرمود: ایرادی ندارد، به خدا قسم چه بسا که پیش آمده من نیز بر روی آن پا گذارم، سپس نماز میخوانم و آن را نمیشویم. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَصَابَهُمْ أَذًی نَجَسٌ قَرَضُوهُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْمَاءَ طَهُوراً لِأُمَّتِکَ مِنْ جَمِیعِ الْأَنْجَاسِ وَ الصَّعِیدَ فِی الْأَوْقَاتِ الْخَبَرَ(2).
**[ترجمه]ارشاد القلوب: امام موسی بن جعفر از پدران خویش و ایشان نیز از امام علی علیهم السلام نقل کردهاند که فرمود: خداوند در شب معراج به پیامبر خویش فرمود: امتهای پیشین، زمانی که نجاستی به آنان برخورد میکرد، آن را از بدنهای خود میبریدند یا جدا میکردند، و من آب را برای تمامی امتت، پاک کننده از تمامی نجاسات و زمین را در بعضی اوقات پاک کننده قرار دادم... ادامه خبر. - . ارشاد القلوب 2: 222 و شرح آن در صفحه ده کتاب بیان گردید. -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجِصِّ یُطْبَخُ بِالْعَذِرَةِ أَ یَصْلُحُ أَنْ یُجَصَّصَ بِهِ الْمَسْجِدُ قَالَ علیه السلام لَا بَأْسَ (3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره گچ سؤال کردم که آن را با عذره [مدفوع] میپزند، آیا گچ کردن مسجد با آن رواست؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . کتاب المسائل المطبوع فی البحار 10: 261 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ قُرْبِ الْإِسْنَادِ، عَنْهُ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَمْرِ یَکُونُ أَوَّلُهُ خَمْراً ثُمَّ یَصِیرُ خَلًّا أَ یُؤْکَلُ قَالَ نَعَمْ إِذَا ذَهَبَ سُکْرُهُ فَلَا بَأْسَ (4).
**[ترجمه]کتاب المسائل، قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره خمر سؤال کردم که در ابتدا خمر میباشد و سپس به سرکه تبدیل میشود، آیا از آن میتوان خورد؟ فرمود: آری، اگر مست کنندگی آن از بین رفته باشد، ایرادی ندارد. - . کتاب المسائل المطبوع فی البحار 10: 270، قرب الاسناد: 155 چاپ نجف -
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ: دَخَلْتُ الْحَمَّامَ فَلَمَّا خَرَجْتُ دَعَوْتُ بِمَاءٍ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَغْسِلَ قَدَمِی قَالَ فَزَبَرَنِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ نَهَانِی عَنْ ذَلِکَ وَ قَالَ إِنَّ الْأَرْضَ لَیُطَهِّرُ بَعْضُهَا بَعْضاً.
ص: 150
**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: ابو عبیده حذاء نقل کرده است که داخل حمام شدم، زمانی که بیرون آمدم، درخواست آب کردم و خواستم پاهایم را بشویم. - گفت: - امام باقر علیه السلام مرا نکوهش کرد و از این کار بازداشت و فرمود: همانا جایی از زمین، جای دیگر را پاک میکند.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، قَالُوا علیهم السلام: فِی الْمُتَطَهِّرِ إِذَا مَشَی عَلَی أَرْضٍ نَجِسَةٍ ثُمَّ عَلَی طَاهِرَةٍ طَهَّرَتْ قَدَمَیْهِ.
**[ترجمه]دعائم الاسلام: ائمه علیهم السلام درباره شخص متطهر فرمودهاند که اگر بر زمینی نجس و سپس بر جایی پاک گام بردارد، پاهایش را پاک میکند.
**[ترجمه]
وَ قَالُوا علیهم السلام: فِی الْأَرْضِ تُصِیبُهَا النَّجَاسَةُ لَا یُصَلَّی عَلَیْهَا إِلَّا أَنْ تُجَفِّفَهَا الشَّمْسُ وَ تَذْهَبَ بِرِیحِهَا فَإِنَّهَا إِذَا صَارَتْ کَذَلِکَ وَ لَمْ یُوجَدْ فِیهَا عَیْنُ النَّجَاسَةِ وَ لَا رِیحُهَا طَهُرَتْ (1).
**[ترجمه]و ایشان درباره زمینی که نجاست بدان میرسد فرمودهاند: بر آن تا زمانی که خورشید آن را خشک نکرده و بوی آن را از بین نبرده، نماز نخوانند؛ پس همانا اگر اینچنین شد و عین نجاست و بویش در آن یافت نشد، پاک شده است. - . دعائم الاسلام 1: 118 -
**[ترجمه]
تَوْحِیدُ الْمُفَضَّلِ، بِرِوَایَةِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَاعتَبِرْ بِمَا تَرَی مِنْ ضُرُوبِ الْمَآرِبِ فِی صَغِیرِ الْخَلْقِ وَ کَبِیرِهِ وَ بِمَا لَهُ قِیمَةٌ وَ بِمَا لَا قِیمَةَ لَهُ وَ أَخَسُّ مِنْ هَذَا وَ أَحْقَرُهُ الزِّبْلُ وَ الْعَذِرَةُ الَّتِی اجْتَمَعَتْ فِیهِ الْخَسَاسَةُ وَ النَّجَاسَةُ مَعاً وَ مَوْقِعُهَا مِنَ الزُّرُوعِ وَ الْبُقُولِ وَ الْخُضَرِ أَجْمَعُ الْمَوْقِعِ الَّذِی لَا یَعْدِلُهُ شَیْ ءٌ حَتَّی إِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنَ الْخُضَرِ لَا یَصْلُحُ وَ لَا یَزْکُو إِلَّا بِالزِّبْلِ وَ السَّمَادِ الَّذِی یَسْتَقْذِرُهُ النَّاسُ وَ یَکْرَهُونَ الدُّنُوَّ مِنْهُ الْخَبَرَ(2).
**[ترجمه]توحید المفضل: ابن سنان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: ای مفضّل! از اینکه در صغیر و کبیر، باارزش و بیارزش، مصالح فراوان نهفته شده درس عبرت بگیر. پستترین آنها عذره انسان و سرگین حیوان است که آلودگی و نجاست هر دو در آن گرد آمده، ولی برای کشتزارها و سبزیجات و گیاه از چنان ارزشی برخوردارست که چیزی جای آن را نمیگیرد، تا جایی که هیچ گیاهی از آنچنان رشد و نموی برخوردار نمیشود، مگر با کود و سرگینی که مردم آن را ناپاک میدانند و از نزدیک شدن به آن کراهت دارند... ادامه خبر. - . توحید المفضل المطبوع فی البحار 3: 136 -
**[ترجمه]
الزبل بالکسر السرقین و فی القاموس السماد السرقین برماد و فی النهایة هو ما یطرح فی أصول الزرع و الخضر من العذرة و الزبل لیجود نباته.
ثم اعلم أن تحقیق المطالب التی تضمنتها تلک الأخبار یتوقف علی بیان أمور.
الأول أن القوم عدوا من المطهرات الشمس و المشهور بین المتأخرین أنها تطهر ما تجففه من البول و شبهه من النجاسات التی لا جرم لها بأن تکون مائعة أو کان لها جرم لکن أزیل بغیر المطهر و بقی لها رطوبة و إنما تطهره إذا کان فی الأرض أو البواری أو الحصر أو ما لا ینقل عادة کالأبنیة و النباتات.
و قیل باختصاص الحکم المذکور بالبول و قیل باختصاصه بالأرض و البواری و الحصر و منهم من اعتبر الخصوصیتین و منهم من قال لا یطهر المحل و لکن یجوز السجود علیه و المسألة قویة الإشکال و إن کان الأظهر
ص: 151
مع اعتبار الخصوصیتین الطهارة و الأحوط صب الماء قبل التجفیف کما یدل علیه بعض الأخبار.
و المشهور أن الجفاف الحاصل بغیر الشمس لا یوجب الطهارة خلافا للشیخ فی الخلاف حیث قال الأرض إذا أصابتها نجاسة مثل البول و ما أشبهه و طلعت علیها الشمس أو هبت علیها الریح حتی زالت عین النجاسة فإنها تطهر و یجوز السجود علیها و التیمم بترابها و إن لم یطرح علیها الماء انتهی و قالوا یطهر الباطن بتجفیف الشمس مع اتصاله بالظاهر أما مع الانفصال کوجهی الحائط إذا کانت النجاسة فیها غیر خارقة فتختص الطهارة بما صدق علیه الإشراق.
إذا عرفت هذا فاعلم أن روایة علی بن جعفر ظاهرها أن جواز الصلاة لمحض الجفاف إما لأنه یطهر بالجفاف مطلقا أو لأنه لا یشترط الطهارة فی محل الصلاة مطلقا أو بالحمل علی ما عدا الجبهة إن ثبت الإجماع علی اشتراط طهارة موضع الجبهة أو دلیل آخر و حملها الأکثر علی الجفاف بالشمس.
و أما روایة الفقه فتدل علی الطهارة بالشمس لکن فی خصوص الأماکن.
الثانی أنهم عدوا من المطهرات الاستحالة و هی أنواع الأول ما أحالته النار و صیرته رمادا من الأعیان النجسة و المشهور فیه الطهارة و تردد فیه المحقق فی الشرائع و الطهارة أقوی و یدل علیه روایة الجص إذ المتبادر من العذرة عذرة الإنسان.
وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ قَالَ: سَأَلَ الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ (1) أَبَا الْحَسَنِ علیهما السلام عَنِ الْجِصِّ یُوقَدُ عَلَیْهِ بِالْعَذِرَةِ وَ عِظَامِ الْمَوْتَی ثُمَّ یُجَصَّصُ بِهِ الْمَسْجِدُ أَ یُسْجَدُ عَلَیْهِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ بِخَطِّهِ إِنَّ الْمَاءَ وَ النَّارَ قَدْ طَهَّرَاهُ.
و قال والدی العلامة قدس الله روحه الظاهر أن مراد السائل أن الجص ینجس بملاقاة النجاسة له غالبا أو أنه یبقی رماد النجس فیه و أنه ینجس المسجد بالتجصیص أو أنه یسجد علیه و لا یجوز السجود علی النجس.
ص: 152
و الجواب یمکن أن یکون باعتبار عدم النجاسة بالملاقاة و إن کان الظاهر ذلک تغلیبا للأصل و یکون المراد بالتطهیر التنظیف أو باعتبار تقدیر النجاسة فإن الماء و النار مطهران له إما باعتبار توهم السائل کون الرماد النجس معه فإنه صار بالاستحالة طاهرا و یکون الماء علاوة للتنظیف فإن مثل هذا الماء یطهر النجاسة الموهومة کما ورد عنهم علیهم السلام استحباب صب الماء علی الأرض التی یتوهم نجاستها أو باعتبار تقدیر نجاسة الجص بالملاقاة فإن النار مطهرة له بالاستحالة و یکون هذا القدر من الاستحالة کافیا و یکون تنظیف الماء علاوة أو یقال إن هذا المقدار من الماء کاف للتطهیر و تکون الغسالة طاهرة کما هو ظاهر الخبر أو إن الماء و النار هما معا مطهران لهذه النجاسة و لا استبعاد فیه و هذا المعنی أظهر و إن لم یقل به أحد فیما وصل إلینا انتهی.
و الشیخ فی الخلاف استدل للطهارة بهذا الخبر و اعترض علیه المحقق بأن الماء الذی یمازج الجص هو ما یجبل به و ذاک لا یطهره بإجماعنا و النار لم تصیره رمادا و قد اشترط صیرورة النجاسة رمادا و صیرورة العظام و العذرة رمادا بعد الحکم بنجاسة
الجص غیر مؤثرة فی طهارته ثم قال و یمکن أن یستدل بإجماع الناس علی عدم التوقی من دواخن السراجین النجسة فلو لم یکن طاهرا بالاستحالة لتورعوا منه.
و قد اقتفی العلامة أثره فی الکلام علی الخبر فقال إن فی الاستدلال به إشکالا من وجهین أحدهما أن الماء الممازج هو الذی یجبل به و ذاک غیر مطهر إجماعا و الثانی أنه حکم بنجاسة الجص ثم بتطهیره قال و فی نجاسته بدخان الأعیان النجسة إشکال انتهی.
و قد عرفت مما نقلنا من الوالد قدس سره جواب الاعتراضات إذ یمکن أن یجاب بأن مراد السائل أن العذرة الموقدة علی الجص تختلط به و غرضه استعلام حالها بعد الإحراق فإنها لو کانت نجسة لزم نجاسة المختلط بها لملاقاتها له برطوبة الماء الممتزج فأجاب علیه السلام بأن الماء و النار قد طهراه بأن یکون
ص: 153
المراد بالطهارة المسندة إلی الماء معناها اللغوی لأن الماء یفید الجص نوع نظافة توجب إزالة النفرة الحاصلة من اشتماله علی العذرة و العظام المحرقة و هذا غیر مناف لإرادة المعنی الشرعی فی تطهیر النار إذ لا مانع من الجمع بین المعنی الحقیقی و المجازی إذا دلت القرینة علیه و یحتمل أن یراد فیهما المعنی المجازی و تکون الطهارة الشرعیة مستفادة مما علم من الجواب ضمنا.
و قال الشیخ البهائی رحمه الله یمکن أن یراد بالماء فی کلامه علیه السلام ماء المطر الذی یصیب أرض المسجد المجصصة بذلک الجص إذ لیس فی الحدیث أن ذلک المسجد کان مسقفا و أن المراد یوقد علیه بحیث تختلط به تلک الأعیان کان یوقد بها من فوقه مثلا لکن یبقی إشکال آخر و هو أن النار إذا طهرته أولا فکیف یحکم بتطهیر الماء له ثانیا.
ثم أجاب بأن غرض الإمام علیه السلام أنه ورد علی ذلک الجص أمران مطهران هما الماء و النار فلم یبق ریب فی طهارته و لا یلزم من ورود المطهر الثانی التأثیر فی التطهیر انتهی: ثم اعلم أن مورد الحدیث و کلام کثیر من الأصحاب استحالة عین النجاسة و عمم بعضهم الحکم بحیث یتناول المتنجس أیضا تعویلا علی القیاس بالطریق الأولی و فیه نظر.
الثانی الدخان المستحیل من الأعیان النجسة و المشهور الطهارة و یعزی إلی بعضهم نقل الإجماع علیه و تردد فی طهارته المحقق فی الشرائع و ینسب إلی الشیخ فی المبسوط القول بنجاسة دخان الدهن النجس معللا بأنه لا بد من تصاعد بعض أجزائه قبل إحالة النار لها بواسطة السخونة و فی التعلیل تأمل.
و قال العلامة فی النهایة بعد الحکم بطهارة الدخان مطلقا للاستحالة کالرماد أنه لو استصحب شیئا من أجزاء النجاسة باعتبار الحرارة المقتضیة للصعود فهو نجس و لهذا نهی عن الاستصباح بالدهن النجس تحت الظلال و فیه أیضا نظر کما عرفت.
ص: 154
الثالث ألحق بعضهم بالرماد الفحم محتجا بزوال الصورة و الاسم و توقف فیه بعضهم و هو فی محله.
الرابع اختلف الأصحاب فی طهارة الطین النجس إذا أحالته النار خزفا أو آجرا فذهب الشیخ فی الخلاف و العلامة فی النهایة و موضع من المنتهی و الشهید فی البیان إلی طهارته و توقف المحقق فی المعتبر و العلامة فی موضع آخر من المنتهی و جزم جماعة من المتأخرین بعدم طهارته و ربما یستدل علی الطهارة بالروایة المتقدمة فإن التغییر الحاصل فی الجص لیس بأکثر منه فی الآجر و قد عرفت ما فیه و مع التسلیم ففیه ما فیه.
الخامس إذا استحالت الأعیان النجسة ترابا أو دودا فالمشهور بین الأصحاب الطهارة و هو قول الشیخ فی موضع من المبسوط و یعزی إلیه فی المبسوط قول آخر بالنجاسة فی الاستحالة بالتراب و تردد المحقق فی ذلک و توقف العلامة فی التذکرة و التحریر و القواعد فی الاستحالة ترابا و جزم بالطهارة فی الاستحالة دودا و الأول أقرب للعمومات الدالة علی طهوریة التراب و غیرها.
و قال فی المعتبر لو کانت النجاسة رطبة و مازجت التراب فقد نجس فلو استحالت النجاسة بعد ذلک و امتزجت بقیت الأجزاء الترابیة علی النجاسة و المستحیلة أیضا لاشتباهها بها و حسنه جماعة من المتأخرین و ربما کان فی قولهم علیهم السلام الأرض یطهر بعضها بعضا دلالة علی الطهارة.
السادس إذا عجن العجین بالماء النجس ثم خبز لم یطهر علی الأشهر و قال الشیخ فی الإستبصار و فی موضع من النهایة بالطهارة و الروایات فی ذلک مختلفة
فَفِی بَعْضِهَا: یُبَاعُ مِمَّنْ یَسْتَحِلُّ أَکْلَ الْمَیْتَةِ(1).
وَ فِی بَعْضِهَا: یُدْفَنُ وَ لَا یُبَاعُ (2).
ص: 155
وَ فِی بَعْضِهَا: أَکَلَتِ النَّارُ مَا فِیهِ (1).
وَ فِی بَعْضِهَا: إِذَا أَصَابَتْهُ النَّارُ فَلَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ (2).
و یمکن الجمع بحمل الأولین علی ما إذا علم قبل الطبخ و أولهما علی الجواز و ثانیهما علی الاستحباب و الأخیرین علی ما إذا علم بعد الخبز أو الأخیرین علی ما إذا لم یعلم النجاسة بل یظن أو علی ماء البئر بناء علی عدم انفعاله بالنجاسة کما یدل علیه
الأخیر منهما و الأحوط الاجتناب و الشبهة الواردة فی البیع ممن یستحل المیتة ببطلان بیع النجس أو المعاونة علی الإثم فلیس هنا مقام تحقیقها و حلها.
السابع اختلف الأصحاب فی طهارة الخنزیر إذا وقع فی المملحة و استحال ملحا و العذرة إذا وقع فی البئر فصار حمأة و ذهب المحقق فی المعتبر و العلامة فی جملة من کتبه إلی عدم حصول الطهارة بذلک و توقف فی التذکرة و القواعد و الأکثر علی الطهارة کما هو الأقوی.
الثامن من باب الاستحالة المطهرة استحالة النطفة حیوانا طاهرا و الماء النجس بولا لحیوان مأکول اللحم و الغذاء النجس روثا أو لبنا لمأکول اللحم و الدم النجس قیحا أو جزء من حیوان لا نفس له و العذرة نباتا أو فاکهة و الظاهر أنه لا خلاف فی شی ء من ذلک و یدل علیه خبر أبی البختری (3).
و منه استحالة الخمر خلا و لو بعلاج و قد نقل العلامة اتفاق علماء الإسلام علیه إذا کانت استحالته من قبل نفسه و الأخبار فی هذا الباب کثیرة و منها ما مر من روایة علی بن جعفر(4)
و فی بعض الأخبار المنع مما لم یکن من
ص: 156
قبل نفسه و حملها(1)
الشیخ علی الاستحباب و یطهر العصیر علی تقدیر نجاسته باستحالته خلا عندهم کالخمر أو بذهاب ثلثیه و لم تثبت نجاسته و المعروف بینهم أنه یطهر بطهارة العصیر أیدی مزاولیه و ثیابهم و آلات الطبخ و الخطب عندنا فیه أیسر لقولنا بالطهارة.
التاسع قال فی المنتهی البخار المتصاعد من الماء النجس إذا اجتمع منه نداوة علی جسم صیقل تقاطر فهو نجس إلا أن یعلم تکونه من الهواء کالقطرات الموجودة علی طرف إناء فی أسفله جمد نجس فإنها طاهرة انتهی و یمکن أن یقال الحکم بالطهارة غیر متوقف علی العلم بالتکون من الهواء بل یکفی فیه احتمال ذلک.
الثالث (2)
عد من المطهرات الأرض فإن المشهور أنها تطهر باطن النعل و القدم و الخف سواء کان إزالة النجاسة بالمشی أو بالدلک و سواء کان علی التراب أو الحجر أو الرمل و توقف بعض الأصحاب فی القدم و لا وجه له لاشتمال الأخبار علیه أیضا و لا یشترط جفاف النجاسة قبل الدلک و لا أن یکون لها جرم فلو کان أسفل القدم أو النعل متنجسا بنجاسة غیر مرئیة کالبول الیابس طهر بمجرد المشی علی الأرض خلافا لبعض العامة و اعتبار طهارة الأرض أحوط.
و ربما یستفاد من کلام ابن الجنید الاکتفاء بمسحها بکل طاهر و إن لم یکن أرضا و هو بعید و ظاهر کلامه اشتراط کون الأرض التی یمشی علیها خمس عشرة ذراعا لروایة حملت علی الغالب من زوال النجاسة بالمشی فی تلک المسافة و فی اشتراط جفافها قولان أحوطهما ذلک و فی روایة الحلبی (3)
دلالة
ص: 157
علیه و إن احتمل أن یکون المراد بالیبوسة عدم الرطوبة التی مر ذکرها أی رطوبة البول و استشکل تطهیر الوحل و القول بالتطهیر غیر بعید.
و قوله علیه السلام فی هذا الخبر یطهر بعضها بعضا یمکن أن یکون معناه أن الأرض یطهر بعضها و هو المماس لأسفل النعل و القدم أو الطاهر منها بعض الأشیاء و هو النعل و القدم و یحتمل أن یکون المراد أن أسفل القدم و النعل إذا تنجس بملاقاة بعض الأرض النجسة یطهره البعض الآخر الطاهر إذا مشی علیه فالمطهر فی الحقیقة ما ینجس بالبعض الآخر و علقه بنفس البعض مجازا ذکرهما سید المحققین فی المدارک (1).
ص: 158
و قال فی المعالم نحوا من الوجه الأخیر حیث قال المراد أن النجاسة الحاصلة فی أسفل القدم و ما هو بمعناه بملاقاة الأرض المتنجسة علی الوجه المؤثر یطهر بالمسح فی محل آخر من الأرض فسمی زوال الأثر الحاصل من الأرض تطهیرا لها کما تقول الماء مطهر للبول بمعنی أنه مزیل للأثر الحاصل منه و علی هذا یکون الحکم المستفاد من الحدیث المذکور و ما فی معناه مختصا بالنجاسة المکتسبة من الأرض المتنجسة انتهی.
**[ترجمه]«زِبل» با کسره به معنای سرگین است و در قاموس، «سماد» سرگین همراه با خاکستر است و در نهایه، سماد آن چیزی است که در پای کشت و سبزیجات میریزند یعنی مدفوع و سرگین، تا گیاه آن خوب پرورده شود.
سپس بدان که تحقیق مطالبی که این روایات در دارد، بر شرح و بیان اموری متوقف میباشد.
اول: قوم - فقها-، خورشید را از مطهرات [پاک کنندهها] دانستهاند، و قول مشهور میان فقهای متاخر این است که خورشید، بول و دیگر نجاسات شبیه بدان را که دارای جرم نیستند خشک و تطهیر میکند. - اینکه گفتیم جرم ندارد - یعنی مایع است یا جرم داشته ولی به غیر از مطهر پاک شوند و رطوبت آن باقی بماند، پاک میکند، و تنها زمانی آن را پاک میکند که در زمین یا بوریا (حصیر) باشد، یا چیزی که معمولا انتقال یافتنی نیست، مانند ساختمانها و نباتات.
و برخی بر اختصاص حکم مذکور به بول قائل شده و عدهای بر اختصاص آن بر زمین و حصیر؛ و بعضی هر دو خصوصیت را در نظر گرفتهاند و عدهای نیز گفتهاند: محل را پاک نمیکند، اما سجده کردن بر آن جائز است و مساله دارای اشکالی قوی است، هر چند اظهر با وجود اعتبار هر دو خصوصیت، طهارت است و احوط چنان که برخی روایات بر آن دلالت دارند، ریختن آب قبل از خشک شدن است .
مشهور این است که که خشکی حاصل شده بدون خورشید، موجب طهارت نمیشود که این قول بر خلاف سخن شیخ در خلاف است، چنان که وی گفته: در صورتی که به زمین نجاستی همچون بول و شبیه بدان برسد و خورشید بر آن بتابد یا باد بر آن بوزد تا عین نجاست را از بین برد، در این صورت پاک میشود و سجده و تیمم با خاک آن جائز است، هر چند آب بر آن پاشیده نشود. پایان کلام.
و گفتهاند که باطن، با خشک شدن توسط خورشید با اتصال به ظاهر، پاک میشود، اما با انفصال، مانند دو روی دیوار است، در صورتی که نجاست در آن گذر نکند، که طهارت به چیزی که تابیدن بر آن صدق کند، اختصاص دارد.
حال که این را فهمیدی، پس بدان که از ظاهر روایت علی بن جعفر بر میآید که جواز نماز، تنها به خاطر خشکی یا بدین دلیل است که آن به طور مطلق با خشک شدن پاک میشود؛ یا بدین دلیل که طهارت در محل نماز، مطلقا شرط نیست؛ یا به غیر از پیشانی حمل میشود، اگر اجماع بر اشتراط طهارت محل قرار گرفتن پیشانی ثابت شود، یا دلیل دیگری؛ و اکثریت آن را بر خشک شدن توسط خورشید حمل کردهاند.
اما روایت فقیه، بر طهارت به وسیله خورشید دلالت میکند اما در خصوص اماکن است.
دوم اینکه آنان [فقها] استحاله را از مطهرات شمردهاند و آن دارای چند نوع است: اول آنچه که آتش آن را احاله کرده و آن را از عین نجس به خاکستر مبدل ساخته و مشهور در آن طهارت است و محقق در شرایع در آن تردید کرده و طهارت اقوی میباشد و روایتی که درباره گچ ذکر شد بر آن دلالت میکند، زیرا که آنچه که از عذره به ذهن متبادر میشود، عذره [مدفوع] انسان است.
و شیخ آن را روایت کرده و گفته است: حسن بن محجوب - . التهذیب 1: 202 -
از امام موسی کاظم علیه السلام درباره گچی سؤال کرد که آن را با عذره و استخوانهای مردگان میپزند، سپس با آن مسجد را گچ کاری میکنند، آیا میتوان بر آن سجده کرد؟ با خط خویش نوشت: همانا آب و آتش آن را پاک کردهاند.
و والد علامه من - قدس الله روحه - گفته: از ظاهر بر میآید که منظور سائل این است که گچ در اثر برخورد نجاست با آن غالبا نجس میشود، یا اینکه خاکستر نجاست در آن باقی میماند، یا اینکه مسجد با تجصیص [گچ کاری] نجس میشود، یا اینکه سجده بر آن جائز است و بر نجاست جائز نمیباشد.
امکان دارد که پاسخ به اعتبار عدم نجاست با برخورد باشد، هر چند ظاهر به خاطر حاکم بودن اصل، همان است و مراد از تطهیر، تنظیف میباشد؛ یا اینکه به اعتبار تقدیر نجاست باشد، زیرا که آب و آتش مطهر آنند؛ یا پاسخ به اعتبار توهم سائل مبنی بر اینکه که خاکستر همراه آن نجس است و با استحاله پاک شده و آب تأکیدی برای تنظیف میباشد، پس چنین آبی نجاست موهوم را پاک میکند، چنانکه از ائمه علیهم السلام، استحباب پاشیدن آب بر زمینی که گمان نجاست آن میرود روایت شده؛ یا به اعتبار فرض نجاست گچ در اثر برخورد است، که آتش با استحاله مطهر آن است، و همین مقدار از استحاله کفایت میکند و آب برای تنظیف بیشتر است؛ یا اینکه گفته شود: این مقدار از آب برای تطهیر کافی است و چنان که از ظاهر خبر بر می آید، غساله پاک است؛ یا اینکه آب و آتش با هم مطهر این نجاستند و آن نامحتمل و بعید نیست و این معنی اظهر است، هر چند کسی در آنچه که به ما رسیده، در مورد آن چیزی نگفته است. پایان کلام.
شیخ در خلاف برای طهارت بدین خبر استدلال کرده و محقق بر وی اعتراض کرده که آبی که با گچ مخلوط میشود، چیزی است که با آن سرشته میشود و طبق اجماع ما آن را پاک نمیکند و آتش نیز آن را به خاکستر مبدل نساخته، حال آنکه تبدیل نجاست به خاکستر شرط شده و تغییر استخوان و عذره به خاکستر پس از حکم به نجاست گچ، در طهارت آن تاثیر گذار نیست و سپس گفته: احتمال دارد که بر اجماع مردم بر عدم پرهیز از دودهای سرگینهای نجس استدلال شود، پس اگر با استحاله پاک نمیشد، از آن پرهیز میکردند .
و علامه از شیخ در سخن وی بر این خبر پیروی کرده و گفته: همانا بر استدلال بدان از دو وجه اشکال وجود دارد، یکی اینکه آب مخلوط شده، همان است که بدان سرشته میشود و بنا بر اجماع غیر مطهر است؛ و دوم اینکه وی بر نجاست گچ و سپس به تطهیر آن حکم کرده است، و گفت: در نجاست آن توسط دود اشیاء نجس، اشکال است. پایان کلام.
از آنچه که از والد - قدس سره - نقل کردیم، پاسخ اعتراضات را دانستی، چرا که ممکن است پاسخ داده شود که مراد سائل این است که عذره برافروخته برای گچ با آن درمیآمیزد و غرض وی استعلام حال عذره پس از سوختن است، که اگر عذره نجس باشد، پس نجاست آنچه با آن درآمیخته لازم میآید، چون به رطوبت آبِ درآمیخته با آن برخورد پیدا کرده است. و امام کاظم علیه السلام بدان پاسخ داده که آب و آتش آن [گچ] را تطهیر کردهاند، مبنی بر اینکه مراد از طهارت نسبت داده شده به آب، معنای لغوی آن باشد، چرا که آب برای گچ نوعی نظافت را ایجاد میکند که ازاله کراهت حاصل از اشتمال آن بر عذره و استخوانهای سوخته را واجب میسازد، و این با اراده معنای شرعی در تطهیر آتش منافات ندارد، چرا که مانعی از جمع میان معنای حقیقی و مجازی، زمانی که قرینه بر آن دلالت کند نیست، و امکان دارد که مراد از آن دو، معنای مجازی باشد و طهارت شرعی به طور ضمنی از آنچه که از پاسخ دانسته شد، به دست آید.
شیخ بهائی - رحمه الله - گفته است: احتمال دارد که منظور از آب در کلام امام علیه السلام آب باران باشد که بر زمین مسجدی که با آن گچ، گچ کاری شده میبارد، چرا که در حدیث نیامده که آن مسجد دارای سقف بوده و منظور اینست که چنان پخته میشود که با آن اعیان نیز با آن درمیآمیزد به طوری که گویی عذره مثلا از بالای گچ برافروخته شده است، اما اشکالی دیگر باقی میماند و آن اینکه اگر آتش در ابتدا گچ را پاک کرده، چگونه پس از آن، حکم به تطهیر آن توسط آب میشود؟ سپس جواب داده که مقصود امام این است که بر آن گچ، دو امر مطهر که همان آتش و آبند وارد شده، از این رو شکی در طهارت گچ باقی نمانده و از ورود مطهر دوم [آتش]، تاثیر در تطهیر لازم نمیآید. پایان کلام.
سپس بدان که مورد حدیث و کلام بسیاری از اصحاب، استحاله عین نجاست است و برخی از اصحاب حکم را تعمیم دادهاند، به گونهای که با تکیه بر قیاس، به طریق اولی متنجس را نیز در بر میگیرد، و در آن جای تامل است.
ثانیا: دخان مستحیل از اعیان نجس است که مشهور طهارت آن است و از برخی از اصحاب، نقل اجماع به آن نسبت داده میشود و محقق در کتاب شرایع، در طهارت آن تردید روا داشته و در مبسوط به شیخ، قول به نجاست دود چربی نجس نسبت داده شده، با این علت که قبل از احاله آتش بر آن به واسطه گرما، حتما برخی از اجزاء آن متصاعد شده است و این تعلیل، جای تامل دارد.
علامه در نهایه پس از آنکه مطلقا به طهارت دخان به دلیل استحاله همچون خاکستر حکم کرده، گفته است: اگر چیزی از اجزاء نجاست را با خود همراه سازد، به خاطر حرارتی که اقتضای صعود را دارد، پس نجس میباشد و بدین خاطر از استصباح[روشن کردن چراغ] با چربی نجس در زیر سقف نهی کرده و چنان که دانستی، در این قول نیز جای تامل وجود دارد.
سوم اینکه برخی اصحاب، خاکستر زغال را بدان ملحق ساخته و زوال صورت و اسم را دلیل آوردهاند و برخی در آن توقف کردهاند که این توقف بیمورد نیست.
چهارم اینکه اصحاب در طهارت گِل نجس، زمانی که آتش آن را به سفال یا آجر تبدیل کند، اختلاف نظر دارند. شیخ در خلاف، علامه در نهایه و جایی از منتهی، و شهید در بیان، به طهارت گِل باور دارند، و محقق در معتبر و علامه در جایی دیگر از منتهی توقف کردهاند و گروهی از فقهای متاخر به عدم طهارت آن یقین حاصل کردهاند و چه بسا با روایت پیشین، بر طهارت آن استدلال کنند. به هر حال تغییر حاصل در آجر، بیشتر از تغییر در گچ نیست و اشکالات آن را در مورد گچ دانستی، و حتی اگر تسلیم شویم، اشکالات زیادی در آن است .
پنجم اینکه اگر اعیان نجس به خاک یا دود استحاله شوند، مشهور میان اصحاب طهارت است که آن قول شیخ است که در جایی از مبسوط آمده و در مبسوط به وی قول دیگری مبنی بر نجاست در استحاله [اعیان نجس] به خاک را نسبت میدهند و محقق درباره آن تردید روا داشته و علامه در تذکره، تحریر و قواعد، در استحاله به خاک توقف کرده و بر طهارت آن در استحاله به دود یقین حاصل کرده؛ و قول اول اقرب است، به خاطر معلوماتی که بر پاک کنندگی خاک و غیر آن دلالت دارند.
در معتبر گفته: اگر نجاست تر بود و با خاک مخلوط گردید، پس نجس شده و اگر نجاست پس از آن استحاله شود و آمیخته شود، اجزاء خاک همچنان بر نجاست باقی میمانند و آنچه استحاله شده نیز به خاطر مشتبه شدنش به آن اجزا، بر نجاست باقی میماند؛ و گروهی از فقهای متاخر آن را نیکو دانستهاند و شاید این قول ائمه علیه السلام «همانا جایی از زمین، جای دیگر را پاک میکند» بر طهارت دلالت کند.
ششم اینکه اگر خمیر با آب نجس خلط و سپس نان شود، بنا بر قول اشهر، پاک نشده و شیخ طوسی در استبصار و در جایی از نهایه، قائل به طهارت شده و روایات در این باره مختلف است. در برخی از آنها به کسی که اکل میته را حلال میداند، فروخته میشود - . التهذیب 1: 117، الاستبصار 1: 16 همچون روایتی که حفص بن بختری از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - و
در برخی آمده که باید آن را دفن کرد و نفروخت. - . همان روایت مرسلهای است که ابن ابو عمیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. -
و در برخی روایات آمده: آتش آنچه را که در خمیر موجود بوده خورده و در برخی نیز آمده: در صورتی که آتش بدان برخورد کند، خوردن آن ایرادی ندارد و میتوان بین آنها را جمع کرد؛ یعنی دو مورد اول را بر دانستن قبل از زمان پخت، حمل کرد و مورد اول را بر جواز و دوم را بر استحباب و دو مورد اخیر را حمل بر دانستن بعد از زمان پخت کرد؛ یا اینکه دو مورد اخیر را حمل بر زمانی کرد که به نجاست علم نداشته باشد بلکه گمان آن را داشته، یا بر آب چاه بر اساس عدم تأثیرپذیریاش از نجاست حمل کرد، چنانکه روایت اخیر بر آن دلالت میکند و احوط اجتناب میباشد و شبهه وارد شده در بیع، به کسی که بیع میته را حلال میشمارد، بر بطلان بیع نجس یا بر معاونت بر گناه حمل میشود و اینجا محل تحقیق و تحلیل آن نیست.
هفتم اینکه اصحاب در طهارت خوک، زمانی که در دریاچه نمک بیفتد و به نمک استحاله شود و همچنین درباره عذره، زمانی که در چاه بیفتد و به گل و لجن تبدیل شود، اختلاف ورزیدهاند، و محقق در معتبر و علامه در تعدادی از کتابهای خود به عدم حصول طهارت در این مورد معتقدند و در تذکره و قواعد بر آن توقف کرده و اغلب بر طهارتند، چنان که آن اقوی میباشد.
هشتم اینکه، یکی از استحالههای مطهِر، استحاله نطفه به حیوان پاک است، و استحاله آب نجس به بول حیوان حلالگوشت، و استحاله غذای نجس به مدفوع یا شیر حیوان حلال گوشت، و خون نجس به قیح [چرک] یا جزئی از حیوانی که خون جهنده ندارد، استحاله عذره به گیاه یا میوه میباشد و ظاهر آن است که اختلافی در هیچ یک این موارد نیست و خبر ابوالبختری نیز بر آن دلالت دارد. - . مورد شماره پنج که در همین باب بیان شد. -
از جمله آن، استحاله خمر به سرکه است، هر چند با علاج - پرداختن - باشد و علامه نیز توافق علمای اسلام را بر آن نقل کرده، البته در صورتی که استحاله خمر خود به خود باشد و روایات بسیاری در این باره وجود دارد که از زمره آنها میتوان به روایتی که پیشتر علی بن جعفر - . روایت شماره سیزدهم همین باب. -
نقل کرده بود اشاره کرد و در برخی از اخبار، منع آن آمده، در موردی که خود به خود نباشد و شیخ آن را حمل بر استحباب کرده - . التهذیب 9: 118 چاپ نجف -
و عصیر [شیره انگور] با فرض نجاست آن با استحاله به سرکه یا رفتن یک سوم از آن نزد فقها، همچون خمر است و نجاست آن ثابت نشده است و قول معروف بین آنان این است که با طهارت عصیر، دستها و لباسها و ابزارهای طبخ کسانی که به درست کردن آن پرداختهاند تطهیر میشود و با قول ما مبنی بر طهارت، مشکل نزد ما آسانترست .
نهم اینکه در منتهی گفته: بخار متصاعد از آب نجس در صورتی که از آن رطوبت بر جسم صیقلی جمع شود و قطره قطره فرو چکد، نجس است، مگر این که شکلگیری آن از هوا دانسته شود، همچون قطرات موجود در کنار ظرفی که در پایین آن نجس، جامد شده است که طاهر میباشد. پایان کلام. ممکن است که گفته شود: حکم به طهارت بر علم به شکلگیری آن از هوا متوقف نیست، بلکه تنها احتمال در آن کفایت می کند.
دهم این که زمین از مطهرات [پاک کنندهها] شمرده شده است، که بنا بر قول مشهور، زمین کف کفش و پا و سم را پاک میکند، چه ازاله نجاست به واسطه راه رفتن انجام شود، چه مالیدن؛ و یکسان است که بر خاک، سنگ یا ماسه باشد و برخی از اصحاب درباره پا توقف کرداند و به جهت اشتمال روایات بر آن، توقف دارای وجهی نیست و خشکی نجاست قبل از مالیدن به زمین و اینکه نجاست دارای جرم باشد شرط نمیباشد و بر خلاف نظر برخی از عامه، اگر کف پا یا کفش به واسطه نجاست غیر قابل رویت همچون بول خشک شده، متنجس باشد، به مجرد گام برداشتن بر زمین، پاک میشود و اعتبار طهارت زمین احوط میباشد.
چه بسا از کلام ابنجنید، اکتفا به مالیدن آن به هر شیء پاکی فهمیده شود، اگرچه زمین نباشد؛ و این قولی بعید است و از ظاهر کلام وی، شرط اینکه زمینی که بر روی آن راه میرود پانزده ذراع باشد بر میآید، به خاطر روایتی که حمل بر غالب شده است، یعنی زوال نجاست با راه رفتن در آن مسافت؛ و در شرط خشک بودن آن، دو قول وجود دارد که احوط خشک بودن آن است و روایت حلبی دال بر آن است - . الکافی 3: 38 - ، هر چند امکان دارد که مراد از یبوست، عدم رطوبتی باشد که ذکر شد، یعنی رطوبت بول؛ و تطهیر گل و لای را مشکل دانسته، و قول به تطهیر بعید نیست.
و قول امام علیه السلام در این روایت که فرمود: «برخی، برخی دیگر را پاک میکند» احتمال دارد منظور این باشد که زمین، بعضی از آن را پاک میکند، یعنی آنچه که مماس با کف کفش و پا است؛ یا پاک کننده از برخی چیزهاست و آن کفش و پا است؛ و امکان دارد که منظور این باشد که کف پا و کفش، زمانی که با برخورد با قسمتی از زمین نجس، نجس شود، وقتی که بر آن راه برود، قسمت دیگر که طاهر است، آن را پاک میکند؛ از این رو مطهر در حقیقت چیزی است که با قسمتی دیگر نجس میشود، و آن را مجازا بر همان بعض تفسیر کرده که سید المحققین آن دو را در المدارک ذکر کرده است.
و در معالم بخشی از وجه اخیر را گفته، آنجا که گفته است: مراد این است که نجاست حاصل در کف پا و آنچه در معنای آن است، با برخورد به زمین متنجس با وجهی تاثیرگذار، با تماس با محلی دیگر از زمین پاک میشود، پس زوال اثر حاصل از زمین، تطهیر آن نامیده شده است، چنانکه میگویی: آب مطهر بول است، و بدین معناست که آن اثر حاصل از بول را از بین میبرد و بر این اساس، حکم برگرفته از حدیث مذکور و آنچه که در معنای آن است، مختص به نجاستی است که از زمین متنجس برگرفته شده است. پایان کلام.
**[ترجمه]
یمکن أن یکون هذا إشارة إلی أنه بمحض المسح علی الأرض لا یذهب الأثر الحاصل من الأرض السابقة مطلقا بل یبقی فیه بعض الأجزاء من الأرض المتنجسة فتلک الأجزاء تطهرها الأرض الطاهرة فلا ینافی عموم الحکم لورود تلک العبارة فی مقامات أخری.
و قال فی الحبل المتین لعل المراد بالأرض ما یشمل نفس الأرض و ما علیها من القدم و النعل و الخف انتهی و قیل الوجه فی هذا التطهیر انتقال النجاسة بالوطی علیها من موضع إلی آخر مرة بعد أخری حتی یستحیل و لا یبقی منها شی ء.
تذنیب
ذکر الشیخ ره فی الخلاف أن فی أصحابنا من قال بأن الجسم الصیقل کالسیف و المرآة و القواریر إذا أصابته نجاسة کفی فی طهارته مسح النجاسة منه و عزی إلی المرتضی اختیاره ثم قال و لست أعرف به أثرا و ذکر أن عدم طهارته بدون غسله بالماء هو الظاهر و علیه الأکثر و هو أظهر.
ص: 159
**[ترجمه]ممکن است این اشاره به آن باشد که به محض مسح با زمین، مطلقا اثر حاصل از زمین سابق از بین نمیرود، بلکه برخی از اجزا از زمین متنجس در آن باقی میماند، پس آن اجزا را زمین طاهر، تطهیر میکند، پس با عموم حکم منافات ندارد، زیرا این عبارت در موارد دیگر وارد شده است.
و در حبل متین گفته: شاید مراد از زمین چیزی باشد که خود زمین و آنچه که بر آنست از جمله پا، کفش و سم را شامل میشود، و برخی گفتهاند: وجه در این تطهیر انتقال نجاست با پا گذاشتن بر آن از مکانی تا مکانی دیگر، یکی پس از دیگری است تا اینکه دچار استحاله شود و چیزی از آن باقی نماند.
تتمه
شیخ - ره - در الخلاف ذکر کرده که در میان اصحاب ما برخی گفتهاند که جسم صیقل یافته همچون شمشیر، آینه و بطریها، زمانی که نجاستی بدانها برخورد کند، پاک کردن نجاست از آن جهت طهارت آنها کفایت میکند و اختیار این قول را به مرتضی نسبت دادهاند و سپس گفته است: برای آن روایتی نمیشناسم و ذکر کرده که ظاهر، عدم طهارت آن بدون شستن با آب است و اکثریت بر آنند و آن اظهر است .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الشَّرَابِ فِی الْإِنَاءِ یُشْرَبُ فِیهِ الْخَمْرُ قَدَحِ عِیدَانٍ أَوْ بَاطِیَةٍ قَالَ إِذَا غَسَلَهُ فَلَا بَأْسَ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر نقل کرده است که از برادرش امام کاظم علیه السلام درباره نوشیدن آب در ظرفی که در آن خمر مینوشند، [همچون] قدح چوبی یا جام شرابخوری سؤال کردند. فرمود: اگر آن را بشویند ایرای ندارد. - . قرب الاسناد: 116 چاپ سنگی، 155 چاپ نجف، المسائل ال مطبوع فی البحار 10: 270 -
**[ترجمه]
قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنْ دَنِّ الْخَمْرِ یُجْعَلُ فِیهِ الْخَلُّ أَوِ الزَّیْتُونُ أَوْ شِبْهُهُ قَالَ إِذَا غُسِلَ فَلَا بَأْسَ (2).
**[ترجمه]فرمود: از ایشان درباره خم شراب که در آن سرکه، زیتون و مانند آن میریزند سؤال کردم. فرمود: اگر آن را بشوید ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد: 155 چاپ نجف، 116 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی الباطیة(3)
الناجود و قال الناجود الخمر و إناؤها و یظهر من الخبر أنه نوع خاص من الإناء و قال أیضا الدن الراقود العظیم أو أطول من الحب أو أصغر منه له عسعس لا یقعد إلا أن یحفر له.
**[ترجمه]فیروز آبادی گفته است: «باطیه» ناجود است، و ناجود شراب و جامهای آن است و از ظاهر خبر بر میآید که آن نوعی خاص از ظروف میباشد و همچنین گفته: «دن»، خمی بزرگ و درازتر از خم یا کوچکتر از آن است، دارای عسعس میباشد و بر زمین قرار نمیگیرد مگر آن که زمین برای آن حفر شود.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ جَرِیدٍ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النَّبِیذِ قَالَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ کُلِّ مُسْکِرٍ وَ کُلُّ مُسْکِرٍ حَرَامٌ قُلْتُ فَالظُّرُوفُ الَّتِی تُصْنَعُ فِیهَا
ص: 160
قَالَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الدُّبَّاءِ وَ المُزَفَّتِ وَ الْحَنْتَمِ وَ النَّقِیرِ قُلْتُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ الدُّبَّاءُ الْقَرْعُ وَ المُزَفَّتُ الدِّنَانُ وَ الْحَنْتَمُ جِرَارُ الْأُرْدُنِّ وَ النَّقِیرُ خَشَبَةٌ کَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِیَّةِ یَنْقُرُونَهَا حَتَّی یَصِیرَ لَهَا أَجْوَافٌ یَنْبِذُونَ فِیهَا وَ قِیلَ إِنَّ الْحَنْتَمَ الْجِرَارُ الْخُضْرُ(1).
معانی الأخبار، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن یعقوب بن یزید عن ابن محبوب: مثله (2)
**[ترجمه]الخصال: ابوربیع شامی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره نبیذ سؤال کردم، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از هر مسکری نهی کردهاند و هر مسکری حرام است. گفتم: پس ظرفهایی که در آن شراب درست میکنند چه؟ فرمود: رسول خدا از دباء، مزفّت، حنتم و نقیر نهی کردهاند. گفتم: و آنها چیست؟ فرمود: دباء کدو، مزفت خم بزرگ، حنتم همان خمره اردن و نقیر چوبی است که مردم زمان جاهلیت آن را میتراشیدند تا در آن حفره ایجاد کنند و در آن حفرهها شراب میریختند. برخی گفتهاند، حنتم کوزههای سبزرنگ میباشد. - . الخصال 1: 120 -
معانی الاخبار: ابن محبوب نیز همین روایت را نقل کرده است. - . معانی الاخبار: 224 -
**[ترجمه]
قال الجوهری الدباء بضم الدال المهملة ثم الباء المشددة الممدودة القرع و الواحد دباءة و فی النهایة أنه نهی عن المزفت من الأوعیة هو الإناء الذی یطلی بالزفت و هو نوع من القار ثم انتبذ فیه انتهی.
و إنما فسر علیه السلام بالدنان لأن فی الدن مأخوذ کون داخله مطلیا بالقار لأنهم فسروا الدن بالراقود و الراقود بدن طویل الأسفل کهیئة الأردبة یسیع داخله بالقار و فی القاموس الحنتم الجرة الخضراء و الأردن بضمتین و شد الدال کورة بالشام و فی النهایة أنه نهی عن النقیر و المزفت النقیر أصل النخلة ینقر وسطه ثم ینبذ فیه التمر و یلقی علیه الماء لیصیر نبیذا مسکرا و النهی واقع علی ما یعمل فیه لا علی اتخاذ النقیر فیکون علی حذف المضاف تقدیره عن نبیذ النقیر و هو فعیل بمعنی مفعول انتهی.
**[ترجمه]جوهری گفته است: «دُبّاء» با ضم دال و باء مشدد کدوست و مفرد آن دباءة میباشد و در نهایه، ایشان از ظروف «مزفت» نهی کردهاند و مزفت ظرفی است که با زفت اندود میشده است که نوعی قیر است؛ سپس در آن شراب میریختند. پایان کلام.
و امام صادق علیه السلام مزفت را از این رو به خم تفسیر کردهاند که درون آن قیر اندودست، زیرا که ایشان «دن» را به خم بزرگ تفسیر کردهاند و «راقود» خمی است که پایین آن همچون چاه پهن است که داخلش را قیر اندود می کنند و در قاموس در شرح معنای «حنتم» آمده: کوزهای سبزرنگ است و «اُردُّن» با ضمه الف و دال و تشدید آن به معنای منطقهای در شام است. و در نهایه آمده که ایشان از «نقیر» نهی کردهاند و مزفت نقیر تنه درخت است که میانه آن را میتراشند و سپس در آن خرما میریزند و بر آن آب میریزند تا نبیذی مسکر شود و نهی به خاطر عملی است که آن را انجام میدهند و به خاطر استفاده از خود نقیر نیست، از این رو بر مبنای حذف مضاف میباشد، و تقدیر ان «عن نبیذ النقیر» است و آن بر وزن فعیل به معنای مفعول است. پایان کلام.
**[ترجمه]
أخطأ فی التأویل بل الظاهر أنه نهی عن استعمال الظرف بعد ما عمل فیه النبیذ کما ستعرف.
**[ترجمه]در تاویل دچار اشتباه شده است، بلکه ظاهر این است که ایشان از استعمال ظرف پس از اینکه در آن نبیذ درست شود نهی کردهاند، چنان که خواهی فهمید.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ حُبِّ الْخَمْرِ أَ یُجْعَلُ فِیهِ الْخَلُّ وَ الزَّیْتُونُ أَوْ شِبْهُهُ قَالَ إِذَا غُسِلَ فَلَا بَأْسَ (3).
ص: 161
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره خم شراب سؤال کردم که آیا میشود در آن سرکه، زیتون و شبیه به آن را ریخت؟ فرمود: اگر شسته شود، اشکالی ندارد. - . البحار 10: 270 -
**[ترجمه]
المشهور بین الأصحاب أن أوانی الخمر کلها قابلة للتطهیر من أثر النجاسة سواء فی ذلک الصلب الذی لا ینشف کالصفر و الرصاص و الحجر و المغضور(1)
و غیر الصلب کالقرع و الخشب و الخزف غیر المغضور إلا أنهم قالوا یکره استعمال غیر الصلب و نسب إلی ابن الجنید و ابن البراج القول بعدم جواز استعمال (2)
هذا النوع غسل أو لم یغسل و القول بالکراهة أقوی جمعا بین الأخبار.
ص: 162
**[ترجمه]قول مشهور میان اصحاب این است که تمامی ظروف خمر قابلیت تطهیر از اثر نجاست را دارا میباشند، چه ظروف بسیار سخت باشد که جذب کننده نیست همچون مس، سرب و سنگ و سفال از گل خالص و چسبنده، و چه غیر سخت همچون کدو، چوب و [ ظروف] سفالی که از گل ناخالص و غیر چسبنده ساخته شده، اما در عین حال اصحاب گفتهاند: استعمال ظروفی که سخت نیستند، مکروه است، و ابنجنید و ابن براج قول به عدم جواز استعمال این نوع دادهاند، چه آن را بشویند یا نشویند، و با جمع بین اخبار، قول به کراهت اقوی میباشد .
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْغَائِطِ فَقَالَ تَصْغِیرٌ لِابْنِ آدَمَ لِکَیْ لَا یَتَکَبَّرَ وَ هُوَ یَحْمِلُ غَائِطَهُ مَعَهُ (1).
**[ترجمه]علل الصدوق: امام صادق از پدرش علیهما السلام نقل کرده است: درباره غائط سؤال کردم. فرمود: برای تحقیر آدمیزاد است تا او که با خود مدفوعش را حمل میکند، تکبر نورزد. - . علل الشرائع 1: 261 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ عِلَّةِ الْغَائِطِ وَ نَتْنِهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ علیه السلام وَ کَانَ جَسَدُهُ طَیِّباً وَ بَقِیَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مُلْقًی تَمُرُّ بِهِ الْمَلَائِکَةُ فَتَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ یَدْخُلُ [مِنْ] فِیهِ وَ یَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ فَلِذَلِکَ صَارَ مَا فِی جَوْفِ آدَمَ مُنْتِناً خَبِیثاً
ص: 163
غَیْرَ طَیِّبٍ (1).
**[ترجمه]علل الصدوق: عبدالعظیم حسنی نقل کرده است که به امام جواد علیه السلام نامه نوشتم و از ایشان درباره علت غائط سؤال کردم. فرمود: همانا خداوند عز و جل آدم علیه السلام را آفرید و بدن وی خوشبو بود و چهل سال افتاده بود و ملائکه از کنار آن عبور میکردند و میگفتند: به خاطر کار مهمی آفریده شده و ابلیس در آن داخل می شد و از دُبر انسان بیرون میرفت، بدین خاطر درون آدم متعفن، فاسد و بدبو گشت. - . علل الشرائع 1: 261 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ عَنِ الْعِیصِ بْنِ أَبِی مُهَیْنَةَ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ فَقَالَ مَا بَالُ الرَّجُلِ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقْضِیَ حَاجَتَهُ إِنَّمَا یَنْظُرُ إِلَی سُفْلَیْهِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ ثَمَّ فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ یُرِیدُ ذَلِکَ إِلَّا وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَکاً یَأْخُذُ بِعُنُقِهِ لِیُرِیَهُ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ أَ حَلَالٌ أَمْ حَرَامٌ (2).
**[ترجمه]علل الصدوق: عیص بن ابی مهینه نقل کرده است که در محضر امام صادق علیه السلام بودم که عمرو بن عبید از ایشان سؤال کرد: انسان را چه میشود که وقتی میخواهد قضای حاجت کند، به تهیگاه خود و آنچه که از آن خارج میشود نگاه می کند؟ فرمود: همانا کسی آن را نمیخواهد لکن خداوند عز و جل فرشتهای را بر وی میگمارد تا گردن او را بگیرد و نشان دهد که آنچه را که از او خارج میشود، حلال بوده است یا حرام؟ - . علل الشرائع 1: 261 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام أ حلال أی لیتفکر أن ما أکله کان حراما فصار إلی ما رأی و بقی علیه وزره أم حلال فلم یبق وزر کما رَوَاهُ فِی الْفَقِیهِ قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ بِهِ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ یَلْوِی عُنُقَهُ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی حَدَثِهِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُ الْمَلَکُ یَا ابْنَ آدَمَ هَذَا رِزْقُکَ فَانْظُرْ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَهُ وَ إِلَی مَا صَارَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَنْبَغِی لِلْعَبْدِ أَنْ یَقُولَ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی الْحَلَالَ وَ جَنِّبْنِی الْحَرَامَ (3).
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «أ حلال» یعنی اینکه بیندیشد آنچه را که خورده حرام بوده و به آنچه که دیده تبدیل شده و بار گناهش بر وی باقی مانده، یا اینکه حلال است که سنگینی آن باقی نمانده، چنان که در فقیه روایت کرده است، گفت: امام علی علیه السلام میفرمود: هیچ بندهای نیست مگر اینکه فرشتهای بر وی گمارده شده تا گردن او را بگرداند تا به غائط خود بنگرد، سپس فرشته به او میگوید: ای فرزند آدم! این روزی توست، پس نیک بنگر از کجا آوردهای و چه شده است؟ در این هنگام برای بنده سزاوار است که بگوید: «خدایا! روزی حلال نصیبم کن و از روزی حرام مرا دور گردان». - . الفقیه 1: 17 - 16 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ صَالِحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الْمُغِیرِیَّةِ عَنْ شَیْ ءٍ مِنَ السُّنَنِ فَقَالَ مَا شَیْ ءٌ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِ آدَمَ إِلَّا وَ قَدْ جَرَتْ فِیهِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ سُنَّةٌ عَرَفَهَا مَنْ عَرَفَهَا وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَنْکَرَهَا فَقَالَ فَمَا السُّنَّةُ فِی دُخُولِ الْخَلَاءِ قَالَ تَذْکُرُ اللَّهَ وَ تَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ إِذَا فَرَغْتَ قُلْتَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَخْرَجَ مِنِّی مِنَ الْأَذَی فِی یُسْرٍ مِنْهُ وَ عَافِیَةٍ قَالَ الرَّجُلُ فَالْإِنْسَانُ یَکُونُ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ وَ لَا یَصْبِرُ حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی مَا یَخْرُجُ مِنْهُ فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ آدَمِیٌّ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَکَانِ مُوَکَّلَانِ بِهِ فَإِذَا کَانَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ ثَنَیَا رَقَبَتَهُ ثُمَّ قَالا یَا ابْنَ آدَمَ انْظُرْ إِلَی مَا کُنْتَ تَکْدَحُ لَهُ فِی
ص: 164
الدُّنْیَا إِلَی مَا هُوَ صَائِرٌ(1).
**[ترجمه]العلل: ابو اسامه نقل کرده است که در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی از مغیریه پیرامون سنتها از امام سؤال کرد. امام فرمود: هیچ چیزی نیست که انسانها به آن نیاز داشته باشند مگر آن که از سوی خدا و پیامبرش درباره آن سنّتی (دستوری) رسیده است، که کسانی آنها را شناختهاند و برخی نشناختند. مغیری پرسید: سنت دخول خلاء چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: تا خداوند را به یاد آوردی و از شر شیطان به او پناه بری و زمانی که فارغ شدی بگویی: «خداوند را سپاس به خاطر آن که من را از ناراحتی بیرون برد و در آسایش و عافیت قرار داد».
آن مرد مغیری گفت: انسانی در آن حالت هست که صبر نکند تا آنچه را که از وی خارج میشود ببیند؟ امام فرمود: همانا بر روی زمین انسانی نیست مگر اینکه دو فرشته بر وی گمارده شدهاند، پس همواره بر آن گردنش را برگردانده و سپس میگویند: ای فرزند آدم! بدانچه که به خاطر آن در دنیا رنج میبردی بنگر که به چه چیز تبدیل شده است؟ - . علل الشرائع 1: 262 -
**[ترجمه]
الثنی العطف و الإمالة و الکدح العمل و السعی.
**[ترجمه]«ثنی» به معنای کج کردن و پیچاندن است و «کدح» به معنای عمل و تلاش میباشد.
**[ترجمه]
قد مضی بعض ما یناسب الباب فی باب الکبر(2).
**[ترجمه]برخی از آنچه که با این مناسبت داشت در باب کبر بیان گردید.
**[ترجمه]
مِصْبَاحُ الشَّرِیعَةِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: سُمِّیَ الْمُسْتَرَاحُ مُسْتَرَاحاً لِاسْتِرَاحَةِ الْأَنْفُسِ مِنْ أَثْقَالِ النَّجَاسَاتِ وَ اسْتِفْرَاغِ الْکَثِیفَاتِ وَ الْقَذَرِ فِیهَا وَ الْمُؤْمِنُ یَعْتَبِرُ عِنْدَهَا أَنَّ الْخَالِصَ مِنْ طَعَامِ الدُّنْیَا کَذَلِکَ تَصِیرُ عَاقِبَتُهَا فَیَسْتَرِیحُ بِالْعُدُولِ عَنْهَا وَ تَرْکِهَا وَ یُفَرِّغُ نَفْسَهُ وَ قَلْبَهُ عَنْ شُغُلِهَا وَ یَسْتَنْکِفُ عَنْ جَمْعِهَا وَ أَخْذِهَا اسْتِنْکَافَهُ عَنِ النَّجَاسَةِ وَ الْغَائِطِ وَ الْقَذَرِ وَ یَتَفَکَّرُ فِی نَفْسِهِ الْمُکَرَّمَةِ فِی حَالٍ کَیْفَ تَصِیرُ ذَلِیلَةً فِی حَالٍ وَ یَعْلَمُ أَنَّ التَّمَسُّکَ بِالْقَنَاعَةِ وَ التَّقْوَی یُورِثُ لَهُ رَاحَةَ الدَّارَیْنِ وَ أَنَّ الرَّاحَةَ فِی هَوَانِ الدُّنْیَا وَ الْفَرَاغِ مِنَ التَّمَتُّعِ بِهَا وَ فِی إِزَالَةِ النَّجَاسَةِ مِنَ الْحَرَامِ وَ الشُّبْهَةِ فَیُغْلِقُ عَنْ نَفْسِهِ بَابَ الْکِبْرِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِیَّاهَا وَ یَفِرُّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یَفْتَحُ بَابَ التَّوَاضُعِ وَ النَّدَمِ وَ الْحَیَاءِ وَ یَجْتَهِدُ فِی أَدَاءِ أَوَامِرِهِ وَ اجْتِنَابِ نَوَاهِیهِ طَلَباً لِحُسْنِ الْمَآبِ وَ طِیبِ الزَّلَفِ وَ یَسْجُنُ نَفْسَهُ فِی سِجْنِ الْخَوْفِ وَ الصَّبْرِ وَ الْکَفِّ عَنِ الشَّهَوَاتِ إِلَی أَنْ یَتَّصِلَ بِأَمَانِ اللَّهِ تَعَالَی فِی دَارِ الْقَرَارِ وَ یَذُوقَ طَعْمَ رِضَاهُ فَإِنَّ الْمُعَوَّلَ عَلَی ذَلِکَ وَ مَا عَدَاهُ لَا شَیْ ءَ(3).
**[ترجمه]مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: مستراح را از آن رو مستراح مینامند که در آن انسان از سنگینی نجاسات راحت میشود و پلیدیها را از خود دور میسازد و مؤمن از آن عبرت میگیرد که عاقبت طعام خالص دنیا نیز این گونه است و با روی گردانی و ترک آن، خویش را آسوده میکند و نفس و قلب خویش را از اشتغال بدان فارغ میگرداند و از گرد آوردن و دست یازیدن بدان خودداری میورزد؛ همان طور که از نجاست و مدفوع و کثافت دوری میگزیند. در نفس مکرّم خود در یک حال تفکر میکند که چگونه در حالی دیگر خوار و ذلیل میشود. آن گاه درمییابد که پایبندی به قناعت و تقوا، موجب راحتی و آسایش دو سرای اوست؛ چه راحتی، در آسان گرفتن و ارزش ننهادن به دنیا و دوری از لذت بردن از آن و در زایل نمودن پلیدی، حرام و شبهه است، پس در این حال است که انسان باب تکبر را پس از شناخت آن بر خود میبندد و از گناهان میگریزد و باب تواضع و پشیمانی و حیا را میگشاید و در انجام اوامر و اجتناب از نواهی خدا میکوشد، به این امید که بهترین بازگشت و نیکترین مقام قرب را کسب نماید و نفس خویش را در بند ترس و صبر و بازداشتن شهوات میکند تا آنکه به امان خدای تعالی در سرای همیشگی واصل شود و طعم خشنودی او را بچشد، که این است آنچه می توان بر آن تکیه کرد و غیر از آن هیچ نیست.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ فِیمَا رُوِیَ مِنَ الْعِلَلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَ الِاسْتِنْجَاءُ فَرْضاً قِیلَ لِأَنَّهُ لَا یَجُوزُ لِلْعَبْدِ أَنْ یَقُومَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ وَ شَیْ ءٌ مِنْ ثِیَابِهِ وَ جَسَدِهِ نَجِسٌ.
قال الصدوق ره غلط الفضل و ذلک لأن الاستنجاء به لیس بفرض و إنما هو سنة(4).
ص: 165
**[ترجمه]العلل: فضل بن شاذان نقل کرده است در آنچه که از امام رضا علیه السلام روایت کرده گفته است: اگر گفته شود چرا استنجاء واجب شده؟ در پاسخ گفته میشود: زیرا برای بنده جائز نیست که مقابل خداوند بایستد، در حالی که مقداری از لباس و بدن وی نجس باشد .
شیخ صدوق - ره - گفته: فضل اشتباه کرده، بدان دلیل که استنجاء فرض نیست، بلکه سنت است. - . علل الشرائع 1: 245 -
**[ترجمه]
لم یقید الاستنجاء بالماء حتی یرد علیه ما أورده الصدوق ره مع أنه یمکن تخصیصه بالمتعدی أو یکون المراد فرد الواجب التخییری إلا أن یکون مراده أنه لم یثبت وجوبه بالقرآن حتی یکون فرضا بعرف الحدیث و هذا أیضا لا وجه له لاستعمال الفرض فی غیر ذلک کثیرا فی عرف الحدیث أیضا و لعل اعتراضه مبنی علی أن الفضل قد أدخل بین الخبر من کلامه أیضا.
فإن قیل اعتراضه علی السؤال قلت تقریره علیه السلام کاف لعدم الجرأة علی الاعتراض (1).
ص: 166
**[ترجمه]وی استنجاء را مقید به آب نکرده تا آنچه که صدوق ذکر کرده وارد باشد، با اینکه امکان تخصیص آن به متعدی وجود دارد؛ یا اینکه مراد، فرد واجب تخییری باشد، مگر آنکه مراد ایشان این باشد که وجوب آن در قرآن ثابت نشده تا بنا بر عرف حدیث، فرض باشد و این نیز هیچ وجهی ندارد، چرا که فرض در غیر از این موارد، در عرف حدیث نیز بسیار استعمال میشود و شاید اعتراض وی بر این مبنا باشد که فضل بن شاذان کلام ایشان را نیز در میان خبر وارد کرده است.
پس اگر گفته شود: اعتراض وی بر سؤال چه بوده؟ در پاسخ میگویم: تقریر امام علیه السلام برای عدم جرات بر اعتراض کفایت میکند. - . عیون الاخبار 2: 121 - 99 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، وَ الْخِصَالُ (1)، لِلصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ یُؤْذُونَ أَهْلَ النَّارِ عَلَی مَا بِهِمْ مِنَ الْأَذَی أَحَدُهُمَا رَجُلٌ یَجُرُّ أَمْعَاءَهُ فَیَقُولُ أَهْلُ النَّارِ مَا بَالُ الْأَبْعَدِ قَدْ آذَانَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَیُقَالُ إِنَّ الْأَبْعَدَ کَانَ لَا یُبَالِی أَیْنَ أَصَابَ الْبَوْلُ مِنْ جَسَدِهِ الْخَبَرَ(2).
**[ترجمه]ثواب الاعمال، الخصاص: امام صادق علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است: چهار گروه موجب فزونی آزار دوزخیان میگردند، با وجود آنکه دوزخیان خود در آزار و شکنجهاند: یکی از آنان مردی است که معده و روده خویش را میکشد و اهل آتش [دوزخیان] به یکدیگر میگویند: این دورترین را چه شده که با وجود این که ما در عذاب هستیم، ما را آزار میدهد؟ در پاسخ آنان گفته میشود: این دورترین، نجاست بول به هر کجای بدنش میرسید، اهمیتی نمیداد... ادامه خبر. - . ثواب الاعمال: 221، امالی الصدوق 346 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه إن رجلا جاء فقال إن الأبعد قد زنی معناه المتباعد من الخیر و العصمة یقال بعد بالکسر فهو باعد أی هلک و البعد الهلاک و الأبعد الخائن أیضا.
**[ترجمه]در نهایه گفته: در آن آمده که مردی آمد و گفت: همانا ابعد - دورترین - زنا کرد، و معنای ابعد فردی است که از خیر و عصمت دور است. گفته میشود: «بَعِد» با کسره «فهو باعد»: یعنی هلاک گردید و بعد به معنای هلاک است و ابعد به معنای خائن نیز میباشد.
**[ترجمه]
عِلَلُ الصَّدُوقِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَذَانِیِّ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ فِی النَّمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزَبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ (3).
**[ترجمه]علل الصدوق: زید بن علی از پدرش و ایشان نیز از جد خویش و او نیز از امام علی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: عذاب قبر از ناحیه سه عمل است: سخن چینی، بول - بیمبالاتی نسبت به نجاست و ادرار-، کناره گرفتن مرد از خانواده خود. - . علل الشرائع 1: 291 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی
ص: 167
عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ مَعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَحْتَقِرَنَّ بِالْبَوْلِ وَ لَا تَتَهَاوَنَنَّ بِهِ وَ لَا بِالصَّلَاةِ الْخَبَرَ(1).
**[ترجمه]علل الصدوق: زراره نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: هرگز بول را سبک مشمار و در آن سهل انگاری مکن و در نماز هم... ادامه روایت. - . علل الشرائع 1: 264 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشَدَّ النَّاسِ تَوَقِّیاً عَنِ الْبَوْلِ کَانَ إِذَا أَرَادَ الْبَوْلَ یَعْمِدُ إِلَی مَکَانٍ مُرْتَفِعٍ أَوْ مَکَانٍ مِنَ الْأَمْکِنَةِ یَکُونُ فِیهِ التُّرَابُ الْکَثِیرُ کَرَاهَةَ أَنْ یُنْضَحَ عَلَیْهِ الْبَوْلُ (2).
**[ترجمه]علل الصدوق: ابن مسکان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیش از هر کسی از بول دوری می کرد، هنگامی که می خواست ادرار کند، یا در محل بلندی قرار می گرفت - تا بول به محل پائین بریزد - و یا جائی پر خاک را پیدا می کرد، بدین خاطر که مبادا ذرات بول به بدن یا لباس او بپاشد. - . علل الشرائع 2: 45 -
**[ترجمه]
قوله یکون فیه التراب الکثیر استدل به علی کراهة البول فی الأرض الصلبة کما ذکره الأصحاب.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «در آن خاک زیاد باشد»، با آن بر کراهت بول در زمین سخت استدلال کردهاند، چنان که اصحاب آن را ذکر کردهاند.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ (3)، وَ الْمَجَالِسُ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْقُرَشِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ کَرِهَ لَکُمْ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ خَصْلَةً وَ نَهَاکُمْ عَنْهَا کَرِهَ الْبَوْلَ عَلَی شَطِّ نَهَرٍ جَارٍ وَ کَرِهَ أَنْ یُحْدِثَ الرَّجُلُ تَحْتَ شَجَرَةٍ قَدْ أَیْنَعَتْ أَوْ نَخْلَةٍ قَدْ أَیْنَعَتْ یَعْنِی أَثْمَرَتْ الْخَبَرَ(4).
**[ترجمه]الخصال - . الخصال 2: 102 - ،
المجالس: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی برای شما بیست و چهار خصلت را ناپسند شمرده است و شما را از آنها باز داشته است: مکروه بودن بول کردن بر کناره نهری جاری و قضای حاجت نمودن در زیر درختی که میوه آن رسیده یا نخلی که میوه دارد و هنگام چیدن میوهها فرا رسیده است... ادامه خبر. - . امالی الصدوق: 181 -
**[ترجمه]
یدل علی کراهة البول فی شطوط الأنهار و المشهور کراهة البول و الغائط فی المشارع و شطوط الأنهار و یظهر من بعض الأخبار رءوس الآبار و کذا قالوا بکراهتهما تحت الأشجار المثمرة و اختلفوا فی أن المراد المثمرة بالفعل أو ما من شأنها ذلک بناء علی أنه لا یعتبر فی صدق المشتق بقاء مبدإ الاشتقاق و
ص: 168
ظاهر هذا الخبر و غیره المثمرة بالفعل.
و فی القاموس یَنَعَ الثمر کمنع و ضرب یَنْعاً و یُنْعاً و یُنُوعاً بضمهما حال قطافه کأَیْنَعَ و الْیَانِعُ الأحمر و الثمر الناضج کالیَنِیعِ انتهی و نسبة الإیناع إلی الشجرة علی المجاز أی أینعت ثمرتها أو شبه علیه السلام إثمار الشجرة بإیناع الثمرة و لعل التفسیر مبنی علی الثانی لکن لا یعلم کونه من المعصوم إذ یمکن أن یکون من الرواة.
**[ترجمه]بر کراهت بول در کنارهها رودها دلالت دارد و مشهور، کراهت بول و غائط در خیابانها و کنارههای رودهاست و از برخی روایات، سر چاهها نیز بر میآید و همچنین قائل به کراهت بول و غائط در زیر درختان میوه شدهاند و در این باره اختلاف نظر دارند که مراد این است که بالفعل میوه داشته باشد یا اینکه درختی که بتواند میوه بدهد؛ بر اساس اینکه در صدق مشتق، بقاء مبدا اشتقاق معتبر نیست و از ظاهر این خبر و غیر آن، میوه داشتن بالفعل درخت برمیآید.
در قاموس آمده: «یَنَعَ الثمر یَنعاً و یُنعاً و یُنوعاً» بر وزن منع و ضرب، با ضم آن دو یعنی زمان چیدن میوهها فرا رسیده مانند أینع و یانع به معنای قرمز و میوه رسیده است همچون ینیع. پایان کلام. و نسبت ایناع [رسیدن میوه] به درخت مجازست، بدین معنا که میوه درخت [نه خود آن] رسیده؛ یا اینکه امام علیه السلام میوه دادن درخت را به رسیدن میوه و ثمره آن تشبیه کرده و شاید تفسیر بر اساس وجه دوم باشد، اما اینکه از زبان معصوم گفته شده باشد، معلوم نیست؛ چرا که ممکن است که از گفته روایان باشد.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یَبُولَ رَجُلٌ تَحْتَ شَجَرَةٍ مُثْمِرَةٍ أَوْ عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقِ وَ نَهَی أَنْ یَبُولَ أَحَدٌ فِی الْمَاءِ الرَّاکِدِ فَإِنَّهُ مِنْهُ یَکُونُ ذَهَابُ الْعَقْلِ وَ نَهَی أَنْ یَبُولَ الرَّجُلُ وَ فَرْجُهُ بَادٍ لِلشَّمْسِ أَوْ لِلْقَمَرِ وَ قَالَ إِذَا دَخَلْتُمُ الْغَائِطَ فَتَجَنَّبُوا الْقِبْلَةَ(1).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: در اموری که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از آن نهی کردهاند این است که مردی در زیر درخت میوه یا میانه راه بول کند، و اینکه فردی در آب راکد ادرار کند، زیرا که سبب از بین رفتن عقل میشود، و همچنین نهی کردهاند از اینکه مردی بول کند و عورت وی در معرض خورشید یا ماه باشد [رو به ماه یا خورشید ادرار کند]، و ایشان فرمود: زمانی که داخل مستراح شدید، از رو به قبله بودن اجتناب کنید. - . امالی الصدوق: 254 - 253 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه نهی عن الصلاة فی قارعة الطریق هی وسطه و قیل أعلاه و المراد به هاهنا نفس الطریق و وجهه انتهی و کراهة البول و الغائط فی الطرق النافذة مطلقا مقطوع به فی کلام الأصحاب و کذا البول فی الماء الراکد و أما الجاری فقیل بکراهته لکنه أخف کراهة و ظاهر کثیر من الأخبار عدم الکراهة و منهم من ألحق الغائط بالبول بالطریق الأولی و فیه نظر.
و یدل علی المنع من استقبال قرصی الشمس و القمر فی وقت البول و ألحق به الغائط و استدبارهما أیضا کما یظهر من بعض الأخبار فی الهلال و المشهور بین الأصحاب تحریم استقبال القبلة و استدبارها حال التخلی مطلقا سواء کان فی الصحاری أو الأبنیة و قال ابن الجنید یستحب إذا أراد التغوط فی الصحراء أن یتجنب استقبال القبلة و لم یتعرض للاستدبار و نقل عن سلار الکراهة فی البنیان و یلزم منه الکراهة فی الصحاری أیضا أو التحریم.
و قال فی المقنعة و لا تستقبل القبلة و لا تستدبرها ثم قال بعد ذلک فإن دخل دارا قد بنی فیها مقعد الغائط علی استقبال القبلة و استدبارها لم یکره
ص: 169
الجلوس علیه و إنما یکره ذلک فی الصحاری و المواضع الذی یتمکن فیها من الانحراف عن القبلة.
**[ترجمه]در نهایه گفته است: در آن از ادای نماز در میانه راه یعنی وسط آن و بر طبق قول برخی، بالای آن نهی کرده و مراد از آن در اینجا، همان خود راه و روی آن میباشد. پایان کلام. و اصحاب به طور مطلق به کراهت بول و غائط در راههای عمومی و پر رهرو و همچنین بول در آب راکد معتقدند؛ اما در مورد آب جاری، در مورد کراهت آن نظر دادهاند، اما کراهت آن از راکد کمتر است و از ظاهر بسیاری از اخبار، عدم کراهت بر میآید و برخی نیز به طریق اولی، غائط را به بول ملحق ساختهاند که جای تامل دارد.
و بر منع از قرار گرفتن در روبروی دو قرص ماه و خورشید در زمان بول کردن دلالت دارد، و غائط کردن و پشت کردن به ماه و خورشید نیز بدان ملحق شده، چنان که از برخی روایات در هلال ماه بر میآید و مشهور میان اصحاب، تحریم قرار گرفتن روبروی قبله و پشت کردن به آن هنگام تخلی، به طور مطلق میباشد، چه در صحراها یا در ساختمانها باشد. ابن جنید گفته: مستحب است زمانی که خواست در صحراء تغوط کند، از قرار گرفتن در مقابل قبله خودداری کند و پشت به قبله نیز نباشد، و از سلار، کراهت تغوط در بناها نقل شده که از آن کراهت در صحراها یا تحریم نیز بر می آید. در مقنعه گفته: رو به قبله و پشت به آن نیز نایست و بعد آن گفته: اگر در خانهای وارد شود که دستشویی آن را رو به قبله یا پشت بدان بنا کرده، نشستن بر آن مکروه نیست و این امر تنها در صحراها و اماکنی که میتواند در آنها از قبله روی گردان شود کراهت دارد.
**[ترجمه]
و یظهر من أخبار العامة أن الأخبار الموهمة للجواز محمولة علی التقیة.
**[ترجمه]از اخبار عامه بر میآید که اخبار موهم جواز بر تقیه حمل شده است.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُتَغَوَّطَ عَلَی شَفِیرِ بِئْرٍ یُسْتَعْذَبُ مِنْهُ أَوْ نَهَرٍ یُسْتَعْذَبُ مِنْهُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ عَلَیْهَا ثَمَرُهَا(1).
مجالس الشیخ، عن الحسین بن عبید الله عن التلعکبری عن ابن عقدة عن یعقوب بن یوسف عن الحصین بن مخارق عن الصادق عن آبائه علیهم السلام: مثله (2)
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نهی کردند از اینکه بر دهانه چاه یا نهری که آب شیرین دارد، یا زیر درختی که میوه دارد تغوط کنند. - . الخصال 1: 48 -
مجالس الشیخ: امام صادق علیه السلام از پدران خود علیهم السلام مانند این حدیث را نقل کرده است. - . امالی الطوسی 2: 262 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه أنه خرج یستعذب الماء أی یطلب الماء العذب و یدل علی أن الکراهة مشروطة بکون الثمرة علی الشجرة و إن أمکن أن یکون حینئذ أشد کراهة.
**[ترجمه]در نهایه گفته: [خرج یستعذب الماء] بدین معناست که در طلب آب شیرین میباشد و دلالت دارد بر اینکه کراهت مشروط به زمانی است که میوه بر درخت باشد، هر چند ممکن است که در این هنگام کراهت بیشتری داشته باشد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ،: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ یُتَخَوَّفُ مِنْهُنَّ الْجُنُونُ التَّغَوُّطُ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ الْمَشْیُ فِی خُفٍّ وَاحِدٍ وَ الرَّجُلُ یَنَامُ وَحْدَهُ (3).
مشکاة الأنوار، نقلا من المحاسن عن الکاظم علیه السلام: مثله (4).
**[ترجمه]الخصال: در آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را بر عمل بدان وصیت کرده آمده: ای علی! همانا سه چیزست که بیم دیوانگی دارد: قضای حاجت در گورستان، راه رفتن در یک کفش، و خوابیدن مرد تنها. - . الخصال 1: 62 -
مشکاة الانوار: مانند این حدیث را از محاسن به نقل از امام موسی کاظم علیه السلام آورده است. - . مشکاة الانوار: 319 -
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ
ص: 170
الْمَدَائِنِیِّ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ ثَوْرِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عِلَاقَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْبَوْلُ فِی الْحَمَّامِ یُورِثُ الْفَقْرَ(1).
**[ترجمه]الخصال: سعید بن علاقه نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: بول کردن در حمام، فقر را به دنبال می آورد. - . الخصال 2: 94 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَةً وَکَّلَهُمْ بِنَبَاتِ الْأَرْضِ مِنَ الشَّجَرِ وَ النَّخْلِ فَلَیْسَ مِنْ شَجَرَةٍ وَ لَا نَخْلَةٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکٌ یَحْفَظُهَا وَ مَا کَانَ فِیهَا وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعَهَا مَنْ یَمْنَعُهَا لَأَکَلَهَا السِّبَاعُ وَ هَوَامُّ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا ثَمَرُهَا قَالَ وَ إِنَّمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَضْرِبَ أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَلَاءَهُ تَحْتَ شَجَرَةٍ أَوْ نَخْلَةٍ قَدْ أَثْمَرَتْ لِمَکَانِ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا قَالَ وَ لِذَلِکَ یَکُونُ الشَّجَرُ وَ النَّخْلُ أُنْساً إِذَا کَانَ فِیهِ حَمْلُهُ لِأَنَّ الْمَلَائِکَةَ تَحْضُرُهُ (2).
**[ترجمه]العلل: حبیب سجستانی نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل فرشتگانی دارد که آنها را مامور مراقبت از آنچه از زمین میروید از جمله درختان میوه و خرما کرده، بدین خاطر هیچ درخت میوه و خرمایی نیست مگر اینکه فرشتهای از جانب خداوند بر آن گمارده شده، و اگر جهت مراقبت از درختان کسی را نمیگمارد، هر آینه درندگان و جانوران زمین، زمانی که درختان میوه میدادند آنها را میخوردند.
**[ترجمه]
أنسا بالضم مصدر بمعنی المفعول و ربما یقرأ بضمتین جمع الأنوس من الکلاب و هو ضد العقور و لا یخفی بعده و فی القاموس الحمل ثمر الشجر و یکسر أو الفتح لما بطن من ثمره و الکسر لما ظهر أو الفتح لما کان فی بطن أو علی رأس شجرة و الکسر لما علی ظهر أو رأس أو ثمر الشجر بالکسر ما لم یکسر و یعظم فإذا کثر فبالفتح.
**[ترجمه]«اُنس» با ضمه، مصدر به معنای مفعول است و شاید با دو ضمه خوانده شود که در اینصورت جمع انوس از سگان است و ضد عقور [سگ هار] میباشد که بعید بودن معنای آن دور نیست و در قاموس، «حِمل»، میوه درخت است و کسره داده میشود؛ و با فتحه به معنای آنچه که در شکم دارد و با کسره به معنای آنچه از میوه، ظاهر است؛ یا با فتحه به معنای آنچه در شکم یا بر سر درخت باشد و با کسره یعنی آنچه که بر پشت یا بر سر درخت باشد؛ یا «ثمر الشجر» با کسره تا زمانی که بزرگ و زیاد نشده است و زمانی که میوه زیاد شد با فتحه است.
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ النَّخَعِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ قَالَ: قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَیْنَ یَتَوَضَّأُ الْغُرَبَاءُ قَالَ یَتَّقُونَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ الطُّرُقَ النَّافِذَةَ وَ تَحْتَ الْأَشْجَارِ الْمُثْمِرَةِ وَ مَوَاضِعَ اللَّعْنِ قِیلَ لَهُ وَ مَا مَوَاضِعُ اللَّعْنِ فَقَالَ أَبْوَابُ الدُّورِ(3).
ص: 171
**[ترجمه]معانی الاخبار: ابوخالد نقل کرده است که به امام زین العابدین علیه السلام گفتند: افراد غریب کجا قضای حاجت کنند؟ ایشان فرمود: از کرانهای رودها و راههای پررفت و آمد و زیر درختان میوه و مکانهای لعن خودداری شود. به ایشان گفتند: مکانهای لعن چیست؟ فرمود: درهای منازل. - . معانی الاخبار: 368 -
**[ترجمه]
قوله أین یتوضأ المراد به التغوط أو الأعم منه و من البول و التخصیص بالغریب لأن البلدی یکون له مکان معد لذلک غالبا قوله علیه السلام أبواب الدور یمکن أن یکون ذکر هذا علی المثال و یکون عاما فی کل ما یتأذی به الناس و یلعنون صاحبه کما هو ظاهر اللفظ.
**[ترجمه]قول وی «أین یتوضا» مراد تغوط یا اعم از آن و بول است و اینکه به غریب تخصیص داده شده از این روست که غالبا کسانی که ساکن هستند، مکانی را جهت این امر برایشان فراهم کردهاند. قول امام که فرمود: «أبواب الدور» ممکن است که به عنوان نمونه آن را ذکر کرده باشد و هر چه که مردم را آزار بدهد و عامل این کار را لعنت کنند، عام و فراگیر باشد، چنانکه از ظاهر لفظ بر میآید.
**[ترجمه]
الْإِحْتِجَاجُ، رُوِیَ: أَنَّهُ دَخَلَ أَبُو حَنِیفَةَ الْمَدِینَةَ وَ مَعَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْلِمٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا حَنِیفَةَ إِنَّ هَاهُنَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ مِنْ عُلَمَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَاذْهَبْ بِنَا نَقْتَبِسْ مِنْهُ عِلْماً فَلَمَّا أَتَیَا إِذَا هُمَا بِجَمَاعَةٍ مِنْ شِیعَتِهِ یَنْتَظِرُونَ خُرُوجَهُ أَوْ دُخُولَهُمْ عَلَیْهِ فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ خَرَجَ غُلَامٌ حَدَثٌ فَقَامَ النَّاسُ هَیْبَةً لَهُ فَالْتَفَتَ أَبُو حَنِیفَةَ فَقَالَ یَا ابْنَ مُسْلِمٍ مَنْ هَذَا قَالَ هَذَا مُوسَی ابْنُهُ قَالَ وَ اللَّهِ لَأَجْبَهَنَّهُ بَیْنَ یَدَیْ شِیعَتِهِ قَالَ مَهْ لَنْ تَقْدِرَ عَلَی ذَلِکَ قَالَ وَ اللَّهِ لَأَفْعَلَنَّهُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی مُوسَی علیه السلام فَقَالَ یَا غُلَامُ أَیْنَ یَضَعُ الْغَرِیبُ حَاجَتَهُ فِی بَلْدَتِکُمْ هَذِهِ قَالَ یَتَوَارَی خَلْفَ الْجِدَارِ وَ یَتَوَقَّی أَعْیُنَ الْجَارِ وَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ مَسْقَطَ الثِّمَارِ وَ لَا یَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ لَا یَسْتَدْبِرُهَا فَحِینَئِذٍ یَضَعُ حَیْثُ شَاءَ الْخَبَرَ(1).
**[ترجمه]الاحتجاج: روایت شده که ابوحنیفه داخل مدینه شد و عبدالله مسلم نیز همراه وی بود. عبدالله خطاب به ابوحنیفه گفت: ای اباحنیفه! همانا اینجا جعفر بن محمد علیه السلام از علمای آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم وجود دارد، پس ما را نزد وی ببر تا از علم ایشان استفاده کنیم. زمانی که آمدند، به ناگاه با گروهی از پیروان وی برخوردند که منتظر خروج امام بودند یا منتظر ورود بر امام بودند. در حالی که ایشان در این اوضاع به سر میبردند، به ناگاه جوانی کم سن و سال خارج شد و مردم به احترام وی بلند شدند. سپس ابوحنیفه به مسلم رو کرد و گفت: ای ابن مسلم، این کیست؟ گفت: این موسی فرزند امام است. گفت: به خدا قسم که جلوی پیروانش او را کوچک خواهم کرد. ابن مسلم گفت: دست نگهدار، توانایی آن را نخواهی داشت. ابوحنیفه گفت: به خدا قسم که این کار را انجام خواهم داد، سپس به موسی علیه السلام رو کرد و گفت: ای پسرک! فرد غریب در شهر شما کجا قضای حاجت می کند؟ فرمود: پشت دیوار پنهان میشود و از [قضای حاجت] جلوی چشم همسایه، کرانه رودها و محل افتادن میوه ها [زیر درختان] پرهیز میکند و همچنین روبه قبله و پشت بدان نمیایستد و در این هنگام، هر کجا که خواست قضای حاجت میکند... ادامه خبر. - . الاحتجاج: 211 -
**[ترجمه]
قال الجواهری جبهته صککت جبهته و جبهته بالمکروه إذا استقبلته به.
**[ترجمه]جوهری گفته است: «جبهته صککت جبهته» یعنی بر پیشانیاش زدم و «جبهته بالمکروه» زمانی که با چیزی مکروه فراروی وی قرار گیرم.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَطُفْ بِقَبْرٍ وَ لَا تَبُلْ فِی مَاءٍ نَقِیعٍ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ مَنْ فَعَلَ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ لَمْ یَکَدْ یُفَارِقُهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ (2).
**[ترجمه]العلل: حلبی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: ایستاده آب ننوش و دور قبر طواف مکن و در آب پاک بول نکن، همانا کسی که این کار را انجام دهد، دچار مصیبتی میگردد که تنها باید به خاطر آن خود را سرزنش کند؛ و هر کس این کار را انجام دهد و دچار مصیبت شود، [آن مصیبت] از وی جدا نخواهد شد مگر زمانی که خدا بخواهد. - . علل الشرائع 1: 268 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لا تطف بقبر استدل به علی کراهة الدوران حول القبور و أظن أن المراد بالطواف هنا الحدث بقرینة المقام و شواهد أخری.
ص: 172
منها أنه روی هذا الخبر عن محمد بن مسلم بسندین و فی أحدهما هذه العبارة و فی الآخر مکانه التخلی علی القبر فقد
رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَخَلَّی عَلَی قَبْرٍ أَوْ بَالَ قَائِماً أَوْ بَالَ فِی مَاءٍ قَائِمٍ أَوْ مَشَی فِی حِذَاءٍ وَاحِدٍ أَوْ شَرِبَ قَائِماً أَوْ خَلَا فِی بَیْتٍ وَحْدَهُ أَوْ بَاتَ عَلَی غَمَرٍ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّیْطَانِ لَمْ یَدَعْهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ وَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ الشَّیْطَانُ إِلَی الْإِنْسَانِ وَ هُوَ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْحَالاتِ (1).
وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَبُلْ فِی مَاءٍ نَقِیعٍ وَ لَا تَطُفْ بِقَبْرٍ وَ لَا تَخْلُ فِی بَیْتٍ وَحْدَکَ وَ لَا تَمْشِ بِنَعْلٍ وَاحِدَةٍ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ إِلَی الْعَبْدِ إِذَا کَانَ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْأَحْوَالِ وَ قَالَ إِنَّهُ مَا أَصَابَ أَحَداً شَیْ ءٌ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فَکَادَ أَنْ یُفَارِقَهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ (2).
و الطوف بهذا المعنی شائع و مذکور فی الحدیث و اللغة قال الفیروزآبادی طاف ذهب لیتغوط و قال الجزری الطوف الحدث من الطعام و منه الحدیث نهی عن متحدثین علی طوفهما أی عند الغائط و منه الحدیث لا یصلی أحدکما و هو یدافع الطوف و فی ناظر عین الغریبین اطَّافَ یَطَّافُ قضی حاجته (3).
**[ترجمه]قول ایشان که فرمود: «لا تطف بقبر»، با آن بر کراهت چرخش به گرد قبور استدلال کردهاند و به گمان من، مراد از طواف در اینجا، به قرینه مقام و شواهد دیگر، حدث میباشد.
و برخی گفتهاند که محمد بن مسلم این روایت را با دو سند نقل کرده و در یکی از آنها عبارت فوق و در دیگری روایت تخلی بر قبر آمده است. محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: کسی که روی قبر تخلی کند، یا ایستاده ادرار کند، یا در آب راکد بول کند، یا با یک لنگه کفش راه برود، یا آب را ایستاده بخورد، یا در خانه تنها بماند، یا با دست کثیف و چرب بخوابد، و در نتیجه آن، پلیدی و آسیبی از شیطان به او برسد، او را رها نخواهد کرد و پیوسته در این آسیب فروماند، مگر آن که خدای تعالی بخواهد؛ و سریع ترین و سهل الوصول ترین راه نفوذ شیطان به انسان زمانی است که انسان در این حالتها باشد. - . الکافی 6: 533 -
محمد بن مسلم از یکی از دو امام علیهما السلام نقل کرده است که فرمود: ایستاده آب ننوش، در آب پاک بول نکن، بر قبر تعوظ نکن، در خانه تنها نخواب، با یک لنگه کفش راه نرو، که همانا شیطان سریعترین جایی که به انسان نزدیک میگردد، زمانی است که او برخی از این حالات را انجام دهد. و فرمود: هر آنچه که گریبانگیر فردی شود که این کار را انجام دهد، تنها به خواست خداوند از آن رها میشود. - . الکافی 6: 534 -
استعمال طوف به این معنا، در حدیث و زبان، شایع و پر کاربرد است. فیروز آبادی گفته است: «طاف»: یعنی رفت تا تغوط کند و جزری گفته: «طوف» حدث ایجاد شده از غذاست و از آن جمله، حدیثی است که از دو نفری که به هنگام طوف خود یعنی هنگام تخلّی سخن میگویند، نهی کرده است و همچنین این حدیث است: در حال خودداری از تخلّی، نماز نخواند و در ناظر عین الغریبین آمده، «اطّاف یطّاف» بدین معناست که قضای حاجت کرد. - . العلل 100: 128 - 126 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْبَجَلِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: طُولُ
ص: 173
الْجُلُوسِ عَلَی الْخَلَاءِ یُورِثُ الْبَوَاسِیرَ(1).
**[ترجمه]العلل: محمد بن مسلم نقل کرده است که از امام محمد باقر علیه السلام شنیدم که میفرمود: نشستن طولانی مدت در مستراح موجب بواسیر میشود. - . علل الشرائع 1: 264 -
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَوْلُ قَائِماً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ مِنَ الْجَفَاءِ وَ الِاسْتِنْجَاءُ بِالْیَمِینِ مِنَ الْجَفَاءِ(2).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در حال ایستاده بدون علت بول کردن، ستم و نادرست است و نیز با دست راست پاک کردن و شستن غائط، کاری زشت و نابجا است. - . الخصال 2: 28 -
**[ترجمه]
الجفاء البعد عن الشی ء و ترک الصلة و البر و غلظ الطبع و لعل المراد هنا البعد عن الآداب و لا خلاف فی کراهة البول قائما و الاستنجاء بالیمین إلا إذا کانت الیسار معتلة.
**[ترجمه]«جفاء» به معنای دوری از چیزی، ترک صله رحم و نیکی و طبع خشن است و شاید مراد از جفاء در اینجا به معنای دور بودن از آداب باشد، و در کراهت بول کردن به حالت ایستاده و استنجاء با دست راست، هیچ اختلافی وجود ندارد، مگر اینکه دست چپ معیوب باشد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: سَبْعَةٌ لَا یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ الرَّاکِعُ وَ السَّاجِدُ وَ فِی الْکَنِیفِ وَ فِی الْحَمَّامِ وَ الْجُنُبُ وَ النُّفَسَاءُ وَ الْحَائِضُ (3).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: در هفت حالت قرآن نخوانید: در حال رکوع، در حال سجده، در مستراح، در حمام، در حال جنابت، در حال نفاس، در حال حیض. - . الخصال 2: 10 -
**[ترجمه]
اعلم أن أکثر الأصحاب حکموا بکراهة الکلام بغیر ذکر الله و آیة الکرسی و حکایة الأذان و الأخبار فی قراءة القرآن مختلفة ففی بعضها التجویز مطلقا و فی بعضها المنع مطلقا کهذا الخبر و فی الصحیح: أنه سأل عمر بن یزید(4)
أبا عبد الله علیه السلام عن التسبیح فی المخرج و قراءة القرآن فقال لم یرخص فی الکنیف أکثر من آیة الکرسی و یحمد الله أو آیة الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
و یمکن الجمع بالقول بالکراهة فیما سوی آیة الکرسی و الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أو فیهما بخفة الکراهة و یمکن حمل أخبار المنع علی التقیة.
ص: 174
**[ترجمه]بدان که اغلب اصحاب بر کراهت تکلم به غیر از ذکر نام خداوند و آیة الکرسی و متابعت در اذان حکم کردهاند، اما روایات در مورد قرآن مختلف است، در برخی از آنها به طور اطلاق حکم به جواز شده و در برخی نیز همچون خبر فوق حکم به منع آن شده و در صحیح آمده که عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام درباره ذکر تسبیح در مستراح و خواندن قرآن سؤال کرد. امام فرمود: خواندن بیش از آیة الکرسی و حمد خداوند را گفتن یا خواندن «الحمد لله رب العالمین» در مستراح اجازه داده نشده است .
میتوان با قول به کراهت، بین این اقوال را جمع کرد، جز آیة الکرسی و «الحمد لله رب العالمین»؛ یا در آن دو به خفیف بودن کراهت قائل شد و میتوان اخباری را که بر منع دلالت دارند، حمل بر تقیه کرد.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ (1)، وَ الْعُیُونُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُجِیبَ الرَّجُلُ أَحَداً وَ هُوَ عَلَی الْغَائِطِ أَوْ یُکَلِّمَهُ حَتَّی یَفْرُغَ (2).
**[ترجمه]العلل - . علل الشرائع 1: 268 - ،
العیون: صفوان بن یحیی نقل کرده است که امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نهی کردهاند از اینکه مردی در وقت تخلّی، پاسخ کسی را بدهد یا با وی صحبت کند، تا اینکه فارغ شود. - . عیون الاخبار 1: 274 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ یُسْتَحَبُّ لِلْإِنْسَانِ إِذَا سَمِعَ الْأَذَانَ أَنْ یَقُولَ کَمَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُ وَ إِنْ کَانَ عَلَی الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ قَالَ إِنَّ ذَلِکَ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (3).
**[ترجمه]العلل: سلیمان بن مقبل نقل کرده است که به امام موسی بن جعفر علیه السلام گفتم: به چه علتی مستحب است که زمانی که انسان صدای اذان را شنید، چیزی را بگوید که موذن میگوید، هر چند مشغول بول و غائط باشد؟ فرمود: همانا آن سبب افزایش رزق و روزی میشود. - . علل الشرائع 1: 270 - 269 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ علیه السلام: یَا ابْنَ مُسْلِمٍ لَا تَدَعَنَّ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ فَلَوْ سَمِعْتَ الْمُنَادِیَ یُنَادِی بِالْأَذَانِ وَ أَنْتَ عَلَی الْخَلَاءِ فَاذْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلْ کَمَا یَقُولُ (4).
**[ترجمه]العلل: محمد بن مسلم نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابن مسلم! در هر حالتی هرگز ذکر خداوند عز و جل را وانگذار، اگر شنیدی که منادی ندای اذان سر میدهد و تو در مستراح هستی، پس آنگونه که وی میگوید، تو نیز نام خداوند عز و جل را ذکر کن. - . علل الشرائع 1: 269 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ النَّخَعِیِّ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَتَکَلَّمْ عَلَی الْخَلَاءِ فَإِنَّ مَنْ تَکَلَّمَ عَلَی الْخَلَاءِ لَمْ تُقْضَ لَهُ حَاجَةٌ(5).
**[ترجمه]العلل: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: از حرف زدن در مستراح بپرهیز، همانا کسی که در مستراح سخن بگوید، حاجتی از او برآورده نمیشود. - . علل الشرائع 1: 269 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنْ سَمِعْتَ الْأَذَانَ وَ أَنْتَ عَلَی الْخَلَاءِ فَقُلْ مِثْلَ مَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُ وَ لَا تَدَعْ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی تِلْکَ الْحَالِ لِأَنَّ ذِکْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَمَّا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام قَالَ مُوسَی
ص: 175
یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَکَ أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا رَبِّ إِنِّی أَکُونُ فِی حَالٍ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا قَالَ یَا مُوسَی اذْکُرْنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ (1).
**[ترجمه]العلل: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که صدای اذان را شنیدی و تو در مستراح هستی، پس همان چیزی را که موذن میگوید تو نیز بگو، و ذکر خداوند عز و جل را در هیچ حالتی ترک مکن، زیرا که ذکر نام خداوند در هر حال نیکوست .
سپس فرمود: زمانی که حضرت موسی بن عمران علیه السلام با خداوند عز و جل مناجات کرد، موسی گفت: خدایا! آیا تو از من دور هستی که باید تو را [ با صدای بلند] ندا کنم، یا اینکه نزدیکی که با تو نجوا کنم؟ خداوند عز و جل به وی وحی کرد: ای موسی! من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند. حضرت موسی علیه السلام گفت: خدایا! گاهی اوقات من در حالتی هستم که شأن تو را اجل میدانم از اینکه در آن موقع به ذکر تو مشغول شوم. خداوند فرمود: ای موسی! در هر حالی مرا ذکر کن. - . علل الشرائع 1: 269 -
**[ترجمه]
لم تقض له حاجة أی الحاجة المخصوصة أو مطلقا و الثانی أظهر.
التَّوْحِیدُ(2)، وَ الْعُیُونُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْفَرَّاءِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام لَمَّا نَاجَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ(3).
**[ترجمه]«لم تقض له حاجة» یعنی حاجت مخصوص یا هر حاجتی، و دوم اظهرست.
التوحید - . التوحید: 377 - ،
العیون: امام رضا علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا حضرت موسی بن عمران علیه السلام زمانی که با خداوند عز و جل مناجات کرد گفت: خدایا! آیا تو دور هستی... تا آخر روایت که پیشتر ذکر شد. - . عیون الاخبار 1: 127 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا تَکْشِفُ أَحَدُکُمْ لِبَوْلٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَغُضُّ بَصَرَهُ عَنْهُ حَتَّی یَفْرُغَ (4).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: هر گاه یکی از شما برای بول کردن یا غیر آن خود را برهنه کند، «بسم الله» بگوید، زیرا شیطان چشم خود را از او میپوشد تا فارغ گردد. - . ثواب الاعمال: 15 -
**[ترجمه]
یحتمل أن یکون غض البصر کنایة عن عدم التعرض لوسوسته.
**[ترجمه]امکان دارد که پوشیدن چشم کنایه از عدم تعرض شیطان جهت وسوسه انسان باشد.
**[ترجمه]
مَحَاسِنُ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ بَالَ حِذَاءَ الْقِبْلَةِ ثُمَّ ذَکَرَ فَانْحَرَفَ عَنْهَا إِجْلَالًا لِلْقِبْلَةِ وَ تَعْظِیماً لَهَا لَمْ یَقُمْ مِنْ مَقْعَدِهِ حَتَّی یُغْفَرَ لَهُ (5).
**[ترجمه]محاسن البرقی: عمرو بن جمیع نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس روبه قبله بول کند، سپس متوجه شود و به خاطر بزرگداشت و عظمت شأن قبله از آن رو بگرداند، از جای خویش بر نمیخیزد مگر اینکه گناهش بخشوده میشود. - . المحاسن: 54 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جُلَّ عَذَابِ الْقَبْرِ فِی الْبَوْلِ (6).
ص: 176
ثواب الأعمال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد عن عثمان بن عیسی: مثله (1).
**[ترجمه]محاسن البرقی: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: همانا بیشترین و مهمترین عامل عذاب قبر از بول است. - . المحاسن: 78 -
ثواب الاعمال: عثمان بن عیسی نیز مانند این حدیث را نقل کرده است. - . ثواب الاعمال: 205 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: إِذَا دَخَلْتَ الْغَائِطَ فَقُلْ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الْخَبِیثِ الْمُخْبِثِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنَّأَنِی طَعَامِی وَ عَافَانِی (2) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَسَّرَ الْمَسَاغَ وَ سَهَّلَ الْمَخْرَجَ وَ أَمَاطَ الْأَذَی وَ اذْکُرِ اللَّهَ عِنْدَ وُضُوئِکَ وَ طُهْرِکَ فَإِنَّهُ یُرْوَی أَنَّ مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ عِنْدَ وُضُوئِهِ طَهُرَ جَسَدُهُ کُلُّهُ وَ مَنْ لَمْ یَذْکُرِ اسْمَ اللَّهِ عَلَی وُضُوئِهِ طَهُرَ مِنْ جَسَدِهِ مَا أَصَابَهُ الْمَاءُ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (3).
**[ترجمه]فقه الرضا: زمانی که در مستراح داخل شدی، بگو: «اعوذ بالله من الرجس الخبیث المخبث الشیطان الرجیم»، (به نام خدا و با یاد خدا، پناه میبرم به خدا از شر پلید ناپاک آلوده، آلوده پرور شیطان رانده شده.) زمانی که فارغ شدی بگو: « الحمد الله الذی اماط عنی الاذی و هنانی طعامی و عافانی»، (سپاس خاص خدایی است که مایه رنج و اذیت را از من دور نمود و خوراکم را گوارا نمود و تندرستی عنایت فرمود.) و «الحمد الله الذی یسر المساغ و سهل المخرج و اماط الاذی»، (ستایش خداوندی را که خوراکم را گوارا گردانید و بیرون آمدن آن را راحت نمود و مایه رنج و آزار را بیرون راند.) خداوند را زمان گرفتن وضو و طهارتت ذکر کن، چرا که روایت کردهاند که کسی که خداوند را زمان گرفتن وضو ذکر کند، تمامی بدنش پاک میگردد و کسی که نام خداوند را زمان گرفتن وضو ذکر نکند، پاکی از جایی از بدنش که بر آن آب ریخته، بیرون میرود.
زمانی که فارغ شدی بگو: «اللهم اجعلنی من التوابین و اجعلنی من المتطهرین و الحمدلله رب العالمین»، (خدایا من را از توبهکنندگان و متطهران قرار بده، سپاس خداوندی را که پرودگار جهانیان است.) - . کتاب التکلیف: 3 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه أعوذ بک من الرجس النجس الرجس القذر و قد یعبر به عن الحرام و الفعل القبیح و العذاب و اللعنة و الکفر و المراد فی الحدیث الأول قال الفراء إذا بدءوا بالنجس و لم یذکروا معه الرجس فتحوا النون و الجیم و إذا بدءوا بالرجس ثم أتبعوه النجس کسروا النون و أسکنوا الجیم.
و قال الخبیث ذو الخبث فی نفسه و المخبث الذی أعوانه خبثاء کما یقال للذی فرسه ضعیف مضعف و قیل هو الذی یعلمهم الخبث و یوقعهم فیه و إن جعلت نون الشیطان، أصلیة کان من الشطن بمعنی البعد أی بعد عن الخیر
ص: 177
أو الحبل الطویل کأنه طال فی الشر و إن جعلتها زائدة کانت من شاط یشیط إذا هلک أو من استشاط غضبا إذا احتد فی غضبه و التهب و الأول أصح.
و الرجیم لأنه مرجوم بالکواکب لئلا یصعد إلی السماء أو رجیم یوم أنزل من السماء أو مرجوم بلعنة الله و الملائکة و المؤمنین و الإماطة الإبعاد و الأذی کل ما یؤذی و المراد هنا الفضلات المحتبسة فی البطن و الهنی ء ما أتاک من غیر مشقة.
و فی الفقیه و عافانی من البلوی و المساغ مصدر میمی یقال ساغ الشراب سوغا و سواغا سهل مدخله و کان هذا للشراب کما أن الأول للطعام و المراد بالطهر الغسل أو الاستنجاء و کذا الفراغ یحتمل الفراغ من الاستنجاء بل هو الظاهر من سیاق الکتاب و لذا ذکرنا هاهنا.
**[ترجمه]در نهایه گفته: «اعوذ بک من الرجس النجس» رجس به معنای ناپاکی است و گاهی آن را برای امر حرام، کار زشت، عذاب، لعنت و کفر به کار میبرند و مراد از آن در حدیث، معنای اول است. فراء گفته: زمانی که کلمه نجس را استعمال کنند و رجس را همراه با آن به کار نبرند، نون و جیم آن را فتحه میدهند و زمانی که با کلمه رجس آغاز کنند و سپس به دنبالش نجس را به کار برند، نون را کسره داده و جیم را سکون میدهند.
و گفته: خبیث کسی است که درونش ناپاک است و مخبث کسی است که همراهان وی خبیثند، چنان که به کسی که اسبش ضعیف است مضعف گفته میشود و برخی گفتهاند: مخبث کسی است که به همراهان خود پلیدی و پلشتی را یاد میدهد و آنها را در آن میاندازد، و اگر نون شیطان را جزو حروف اصلی قرار دهی، از ریشه «شطن» به معنای دوری، یعنی دوری از خیر میشود؛ یا به معنای طناب بزرگی است که گویی در انجام شر، طولانی و دراز شده؛ و اگر نون را زائد قرار دهی، از ریشه «شاط یشیط» به معنای زمانی است که به هلاکت رسد یا از «استشاط غضبا» است یعنی کسی که از خشم برافروخته و ملتهب شود، و وجه اول، صحیح تر است.
رجیم بدین خاطر است که شیطان توسط ستارگان سنگسار و رانده شده تا به آسمان نرسد؛ یا روزی که از آسمان فرود آمد رانده شد، یا آنکه به لعنت خداوند، فرشتگان و مؤمنان رانده شده؛ و «اماطه» به معنای دور کردن است و «اذی» هر چیزی است که سبب آزار و اذیت میشود و در اینجا مراد باقیماندههای حبس شده در درون است و «هنیء» چیزی است که بدون سختی به دست تو آید.
در فقیه آمده: «عافانی من البلوی» و «مساغ» مصدر میمی است، میگویند: «ساغ الشراب سوغاً و سواغاً» یعنی هضم آن آسان گردید و گویی این برای نوشیدن به کار میرود، همچنانکه مورد اول برای طعام کاربرد دارد و مراد از «طهر»، غسل یا استنجاء میباشد و همچنین امکان دارد که منظور از «فراغ»، فراغ از استنجاء باشد، بلکه از ظاهر سیاق کتاب چنین بر میآید و بدین خاطر آن را در اینجا ذکر کردیم.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ مَشِیخَةِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثَةٌ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ الْمُتَغَوِّطُ فِی ظِلِّ النُّزَّالِ وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ وَ السَّادُّ الطَّرِیقَ الْمَسْلُوکَ (1).
المقنع، مرسلا: مثله (2)
**[ترجمه]السرائر: ابراهیم کرخی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سه دستهاند که ملعونند، و به خاطر عمل خودشان مورد لعنت هستند: کسی که سایه محل فرود آمدن مسافران را آلوده کند، کسی که آب نوبه ای را به غصب ببرد - رعایت نوبت نکند - و کسی که راه آمد و شد را سد نماید و سد معبر کند. - . السرائر: 473 -
المقنع: مانند این حدیث در آن نقل شده است. - . المقنع: 3 -
**[ترجمه]
ظل النزال الظل المعد لنزول القوافل کموضع ظل شجرة أو جبل أو نحو ذلک و المنتاب إما اسم مفعول صفة للماء أی الماء الذی یردون علیه بالنوبة أو الماء الذی یأخذونه علی التناوب أو اسم فاعل فیکون مفعولا ثانیا لمانع قال الجوهری انتاب فلان القوم انتیابا أتاهم مرة بعد أخری.
و سد الطریق إما بإدخاله فی ملکه أو بقطعه بالسرقة أو أخذ العشور أو غیره أو الظلم علیهم بأی وجه کان ثم المشهور فی الأول الکراهة و یمکن
ص: 178
القول فی بعض أفراده بالحرمة کما إذا کان وقفا علیهم فإن التصرف فی الوقف علی غیر الجهة التی وقف علیها غیر جائز و فی غیر هذه الصورة و أمثالها أیضا لا یبعد القول بالحرمة لتضمنه لضرر عظیم علی المسلمین عند نزولهم فی اللیالی و غیرها و علی القول بالکراهة لا ینافیها لفظ اللعن فإنه البعد من رحمة الله و یحصل بفعل المکروه کما یحصل بالحرام.
**[ترجمه]منظور از «ظل نزال» سایهای است که برای نزول مسافران آماده شده، همچون سایه زیر درخت یا کوه و مانند آن؛ و «منتاب» یا اسم مفعول و صفت برای آب است، به معنای آبی که به نویت بر آن وارد میشوند یا با رعایت نوبت از آن استفاده میکنند، یا اسم فاعل است که در اینصورت مفعول دوم برای مانع میباشد. جوهری گفته است: «انتاب القوم انتیابا» یعنی اینکه او بر قوم یکی پس از دیگری وارد شد.
و منظور از «سد طریق» یا داخل شدن در ملک کسی است؛ یا سد راه کردن جهت دزدی؛ یا گرفتن یک دهم مال یا غیره؛ یا ظلم کردن در حق آنان به هر صورتی میباشد، سپس مشهور در اول کراهت است و احتمال حرمت در برخی از انواع آن وجود دارد، مثلا اگر وقف به آنان باشد، بدین خاطر تصرف در وقف بر غیر از جهتی که بر آن وقف کرده جائز نیست، و همچنین در صورتهای دیگر و امثال آن نیز، قول به حرمت بعید نیست، چرا که زیان بزرگی بر مسلمانان، زمان نزول در شب و غیر آن فرا میگیرد. و بر اساس قول به کراهت، لفظ لعن با آن منافاتی ندارد، چرا که لعن به معنای دوری از رحمت خداست و با عمل مکروه حاصل میشود، همانطور که با کردار حرام نیز حاصل میگردد.
**[ترجمه]
فَلَاحُ السَّائِلِ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَحْمَدَ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَیْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الْکُوفِیِّینَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِ (1) بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ مَعاً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْمَخْرَجَ وَ أَنْتَ تُرِیدُ الْغَائِطَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ أَذْهَبَ عَنِّی الْغَائِطَ وَ هَنَّأَنِی وَ عَافَانِی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَسَّرَ الْمَسَاغَ وَ سَهَّلَ الْمَخْرَجَ وَ أَمْضَی (2) الْأَذَی (3).
**[ترجمه]فلاح السائل: ابو بصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که وارد مستراح شدی و خواستی مدفوع کنی بگو: «به نام خدا و با یاد خدا پناه بردم به خدا از شر پلید ناپاک آلوده، شیطان رانده شده که خداوند شنوا و داناست.» و زمانی که فارغ شدی بگو: «سپاس خاص خدایی است که مایه رنج و اذیت را از من دور نمود و غائط را از من دفع نمود، خوراکم را گوارا نمود و تندرستی عنایت فرمود، ستایش خداوندی را که خوراکم را گوارا گردانید و بیرون آمدن آن را راحت نمود و مایه رنج و آزار را به پایان رساند». - . فلاح السائل: 49 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَمْرَو بْنَ عُبَیْدٍ وَ وَاصِلَ بْنَ عَطَاءٍ وَ بَشِیرَ الرَّحَّالِ سَأَلُوا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ حَدِّ الْخَلَاءِ إِذَا دَخَلَهُ الرَّجُلُ فَقَالَ إِذَا دَخَلَ الْخَلَاءَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَإِذَا جَلَسَ یَقْضِی حَاجَتَهُ قَالَ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنِّئْنِی طَعَامِی فَإِذَا قَضَی حَاجَتَهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنَّأَنِی طَعَامِی ثُمَّ قَالَ إِنَّ مَلَکاً مُوَکَّلًا بِالْعِبَادِ إِذَا قَضَی أَحَدُهُمُ الْحَاجَةَ قَلَّبَ عُنُقَهُ
ص: 179
فَیَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ أَ لَا تَنْظُرُ إِلَی مَا خَرَجَ مِنْ جَوْفِکَ فَلَا تُدْخِلْهُ إِلَّا طَیِّباً وَ فَرْجِکَ فَلَا تُدْخِلْهُ فِی الْحَرَامِ (1).
**[ترجمه]فلاح السائل: ابو خدیجه نقل کرده است که عمرو بن عبید و واصل بن عطا و بشیر رحال از امام صادق علیه السلام درباره حد خلا، زمانی که کسی در آن داخل شود، سؤال کردند. فرمود: زمانی که داخل در خلا گردید، بگوید: «بسم الله» زمانی که جهت قضای حاجت نشست، بگوید: «خدایا مایه رنج و عذاب را از من دور کن و غذایم را گوارای وجودم قرار ده.» زمانی که قضای حاجت کرد بگوید: «سپاس خدایی را که مایه رنج و آزار را از من دفع کرد و غذایم را گوارا ساخت.» سپس فرمود: همانا فرشتهای بر بنده گمارده شده، زمانی که یکی از بندگان قضای حاجت کند، گردنش را برگردانده و گوید: ای فرزند آدم! آیا بدانچه از درونت بیرون آمده نمینگری؟ بدین خاطر تنها غذای پاک را وارد آن کن و شرمگاهت را در حرام وارد نکن. - . المصدر: 50- 49 -
**[ترجمه]
مِصْبَاحُ الشَّیْخِ،: إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَخَلَّی لِقَضَاءِ الْحَاجَةِ وَ الدُّخُولَ إِلَی الْخَلَاءِ فَلْیُغَطِّ رَأْسَهُ وَ یُدْخِلُ رِجْلَهُ الْیُسْرَی قَبْلَ الْیُمْنَی وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الْخَبِیثِ الْمُخْبِثِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ لْیَقُلْ إِذَا اسْتَنْجَی اللَّهُمَّ حَصِّنْ فَرْجِی وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ حَرِّمْهُمَا عَلَی النَّارِ وَ وَفِّقْنِی لِمَا یُقَرِّبُنِی (2) مِنْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ثُمَّ یَقُولُ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ یُمِرُّ یَدَهُ عَلَی بَطْنِهِ وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنَّأَنِی طَعَامِی وَ شَرَابِی وَ عَافَانِی مِنَ الْبَلْوَی فَإِذَا أَرَادَ الْخُرُوجَ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِی تَخَلَّی فِیهِ أَخْرَجَ رِجْلَهُ الْیُمْنَی قَبْلَ الْیُسْرَی فَإِذَا خَرَجَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَرَّفَنِی لَذَّتَهُ وَ أَبْقَی فِی جَسَدِی قُوَّتَهُ وَ أَخْرَجَ عَنِّی أَذَاهُ یَا لَهَا نِعْمَةً یَا لَهَا نِعْمَةً یَا لَهَا نِعْمَةً لَا یَقْدِرُ الْقَادِرُونَ قَدْرَهَا.
**[ترجمه]مصباح الشیخ: زمانی که خواست قضای حاجت کند و به خلا وارد شود، باید سرش را بپوشاند و پای چپش را قبل از پای راست وارد کند و بگوید: «به نام خدا و با یاد خدا، پناه میبرم به خدا از شر پلید ناپاک آلوده، آلوده پرور، شیطان رانده شده» و زمانی که استنجا کرد بگوید: «خدایا! شرمگاهم را [از گناه] مصون بدار و عورتم را بپوشان و آن دو را بر آتش حرام کن و در آنچه که مرا به تو نزدیک میکند توفیق ده، ای صاحب جلال و اکرام». سپس از جای خویش بر میخیزد و دستش را بر شکمش میمالد و میگوید: «سپاس خاص خدایی است که مایه رنج و اذیت را از من دور نمود و خوردن و نوشیدن را برایم گوارا نمود و مرا از گرفتاری حفظ نمود». زمانی که خواستی از مکانی که در آن تخلی کردهای خارج شوی، پای راست را قبل از پای چپ خارج کن و زمان خروج بگو: «سپاس خدایی را که لذت آن را به من شناسانید و قوت آن را در جسمم باقی گذارد و مایه آزار را از من دفع نمود. عجب نعمت گوارایی! عجب نعمتی! چه نعمت والایی که اندازه گیران آن را اندازه نتوانند کرد».
فراء گفته است: «اللهم» در اصل «یا الله أمّنا بالخیر» بوده، یعنی ما را مورد خیر و نیکی قرار بده، اما به خاطر کثرت گردش آن بر سر زبانها تخفیف شده؛ و اغلب بر این باورند که در اصل «یا الله» بوده و سپس حرف ندای یا از آن حذف شده و به جای یا، میمی مشدد در آخر الله اضافه شده. شیخ رضی در پاسخ به کلام فراء آورده است که می گویند: خدایا آنها را مورد خیر قرار مده. شیخ بهائی و دیگران در پاسخ وی گفتهاند: منافاتی میان «امّنا بالخیر» و «لا تومّهم بالخیر» وجود ندارد. و در پاسخ به آن گفته شده: احتمال دارد که مراد او این باشد که ما این کلام را از عرب تنها خالی از عطف شنیدهایم و اگر اصل «یا الله امنا بالخیر» باشد، فصیحتر آن است که پس از آن بگوید: «و لا تومّهم بالخیر»، همراه با عطف، به خاطر عدم تحقق هیچ یک از اسباب فصل؛ و امکان دارد که در پاسخ گفته شود: وجوب عطف یکی از دو جمله متناسب با دیگری، زمانی است که هر دو جمله حقیقتا مذکور باشند و این که نمونهای که ما در آنیم این گونه باشد، جای تامل دارد.
اظهر این است که گفته شود: همانا مرادش این بوده که بگوید: «اللهم لا تومنا بالخیر» و این خود دال بر منافات با چیزی است که فراء ذکر کرده؛ چرا که در اینصورت، بازگشت کلام به طلب دو نقیض لازم میآید و بیان چنین عباراتی که دال بر امری است که غیر لایق به متکلم به عنوان غیبت است، هر چند در اصول برای تکلم وضع شده باشد، در قرآن و روایات و کلام فصیحان، فراگیر و پرکاربرد است، چنان که خداوند تبارک و تعالی فرمود: «أن لعنة الله علیه إن کان من الکاذبین»، - . نور / 7 - {لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.} و همچنین «أن غضب الله علیها أن کان من الصادقین»، - . نور / 9 -
{خشم خدا بر او باد اگر از راستگویان باشد.} و امثال این آیات و روایات بیش از حدی است که به شمار آید .
قول امام «حصّن فرجی» در برخی از نسخهها پس از آن آمده «و أعفه» چنان که در دیگر روایات نیز موجود است و تحصین فرج و اعفاف آن، چنان که جوهری ذکر کرده، به معنای حفظ و صیانتش از حرام است، ازین رو، پس عطف اعفاف بر جمله پیش تفسیری است و امکان دارد که تحصین از محرمات باشد و اعفاف از مکروهات و شبهات باشد.
منظور از «عورت»، عیوب و زشتیهاست، زیرا در لغت به هر آنچه از آن شرم و حیا میکنند گفته میشود و مرجع ضمیر در حرمهما، امکان دارد که با توجه به اختلاف دو واژه و بر این اساس که منظور از عورت، فرج نیز می باشد، به فرج و عورت بازگردد و یا بر اساس آنچه که پیشتر گفتیم، به قرینه مقام به دو فرج بازگردد مگر اینکه در اسناد تحریم به عورت، مجازگویی کرده باشد و شاید «عورتیّ» با یاء مشدد یا صیغه مثنی خوانده شود که بلااشکال است و در اکثر نسخهها «حرّمنی» آمده است.
و جلال به صفات قهر، و اکرام به صفات لطف خداوند، یا جلال به صفات سلبیه و اکرام به صفات ثبوتیه، یا جلال به استغناء مطلق و اکرام به فضیلت عام تفسیر شده است.
قول امام علیه السلام «لذّته»، هر سه ضمیر با قرینه موجود به طعام باز میگردد. جمله «یا لها نعمة»، یا حرف تنبیه، یا ندا و لام برای تعجب است - مانند یا للماء و یا للدواهی - و ضمیر در «لها» مبهم است و قول امام «نعمة» مفسر آن است، چنان که در جملاتی همچون «ربّه رجلاً»، (عجیب مردی است) گفته شده؛ یا اینکه به نعمتهای مذکور باز می گردد؛ یا نعمتهایی که قرینه مقام بر آن دلالت دارد و «نعمة» تمییز و منصوب است و تنوین آن برای تفخیم است، بدین معنا که ای قوم! تعجب کنید یا به هوش باشید، به خاطر نعمتی بزرگی که «لا یقدر القادرون قدرها»، یعنی نعمتی که اندازه گیران اندازهاش نتوانند کرد، یا اینکه حق بزرگی و تعظیم آن را به جای نمیآورند، همانند این سخن خداوند که فرمود: «و ما قدروا الله حق قدره»، - . انعام / 91 - {بزرگی
خدا را چنان که باید نشناختند.} یعنی حق تعظیم خداوند را آنچنان که باید به جا نیاوردند. و از برخی روایات، تکرار سه مرتبهای قول وی: «لا یقدرون القادرون قدرها» بر میآید.
**[ترجمه]
قال الفراء أصل اللهم یا الله أمنا بالخیر أی اقصدنا به فخفف لکثرة دورانه علی الألسن و الأکثر علی أن أصله یا الله فحذفت حرف النداء و عوض عنه المیم المشددة فی آخره و رد الشیخ الرضی کلام الفراء بأنه یقال اللهم لا تؤمهم بالخیر و أورد علیه الشیخ البهائی و غیره بأنه لا منافاة بین أمنا بالخیر و لا تؤمهم بالخیر و أجیب بأنه یمکن أن یکون مراده أنا ما سمعنا هذا الکلام من العرب إلا خالیا عن العطف و لو کان الأصل یا الله أمنا بالخیر لکان الأفصح بعده و لا تؤمهم بالخیر بالعطف لعدم تحقق شی ء من أسباب الفصل و یمکن أن یجاب بأن وجوب عطف إحدی الجملتین المتناسبتین علی الأخری فیما إذا کانت الجملتان مذکورتین حقیقة و کون ما نحن فیه من هذا القبیل محل تأمل.
و الأظهر أن یقال إن مراده أنه یقال اللهم لا تؤمنا بالخیر و هو یدل
ص: 180
علی ما ینافی ما ذهب إلیه الفراء للزوم رجوع الکلام حینئذ إلی طلب النقیضین و التعبیر عن أمثال هذه العبارات الدالة علی أمر غیر لائق بالمتکلم بعنوان الغیبة و إن کان فی الأصل موضوعا علی التکلم شائع مستعمل فی التنزیل و الأخبار و کلام الفصحاء کما قال تعالی أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ (1) و قوله و أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَیْها إِنْ کانَ مِنَ الصَّادِقِینَ (2) و أمثاله أکثر من أن تحصی.
قوله حصن فرجی فی بعض النسخ بعده و أعفه کما فی سائر الروایات و تحصین الفرج و إعفافه هو صونه عن الحرام کما ذکره الجوهری فعطف الإعفاف علیه تفسیری و یمکن أن یکون التحصین من المحرمات و الإعفاف من المکروهات و الشبهات.
و العورة العیوب لأنها فی اللغة کل ما یستحیا منه و الضمیر فی حرمهما یحتمل عوده إلی الفرج و العورة نظرا إلی اختلاف اللفظین بناء علی أن المراد بالعورة أیضا الفرج و علی ما ذکرنا راجع إلی الفرجین بقرینة المقام أو یرتکب تجوز فی إسناد التحریم إلی العورة و ربما یقرأ عورتی بالیاء المشددة علی صیغة التثنیة فلا إشکال و فی أکثر نسخ الحدیث و حرمنی.
و فسر الجلال بصفات القهر و الإکرام بصفات اللطف أو الجلال بالسلبیة و الإکرام بالثبوتیة أو الجلال الاستغناء المطلق و الإکرام الفضل العام.
قوله علیه السلام لذته الضمائر الثلاثة راجعة إلی الطعام بقرینة المقام یا لها نعمة یا حرف تنبیه أو حرف نداء و اللام للتعجب نحو یا للماء و یا للدواهی و الضمیر فی لها مبهم یفسره قوله نعمة علی نحو ما قیل فی ربه رجلا أو راجع إلی النعم المذکورات أو إلی ما دل علیه المقام من النعم و نعمة منصوب علی التمییز و التنوین للتفخیم أی یا قوم تعجبوا أو تنبهوا لنعمة عظیمة
ص: 181
لا یقدر القادرون قدرها أی لا یطیق المقدرون تقدیرها أو لا یعظمونها حق تعظیمها علی وزان قوله تعالی وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (1) أی ما عظموا الله حق تعظیمه و یظهر من بعض الأخبار تکریر قوله لا یقدر القادرون قدرها أیضا ثلاثا.
**[ترجمه]مشکاة الانوار: در کتاب محاسن از امام باقر علیه السلام نقل کردهاند که فرمود: هر کس بر قبر کسی تخلی [غائط] کند یا ایستاده بول کند، یا ایستاده در آب ادرار کند و یا با یک لنگه کفش راه رود یا ایستاده آب بنوشد یا به تنهایی در خانه بیتوته کند یا همراه با آلودگی بخوابد، در نتیجه آن پلیدی و آسیبی از شیطان به او برسد و او را رها نخواهد کرد و پیوسته در این آسیب فروماند، مگر آن که خدای تعالی بخواهد؛ و سریع ترین و زود ترین راه نفوذ شیطان به انسان زمانی است که انسان در این حالتها باشد. - . مشکاة الانوار: 318 -
از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل است که فرمود: ترک کردن سخن در مستراح، روزی را افزون میکند. - . مشکاة الانوار: 129[3] -
**[ترجمه]
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنَ الْمَحَاسِنِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَخَلَّی عَلَی قَبْرٍ أَوْ بَالَ قَائِماً أَوْ بَالَ فِی مَاءٍ قَائِماً أَوْ مَشَی فِی حِذَاءٍ وَاحِدٍ أَوْ شَرِبَ قَائِماً أَوْ خَلَا فِی بَیْتٍ وَاحِداً أَوْ بَاتَ عَلَی غَمَرٍ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّیْطَانِ لَمْ یَدَعْهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ وَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ الشَّیْطَانُ إِلَی الْإِنْسَانِ وَ هُوَ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْحَالاتِ (2).
وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: تَرْکُ الْکَلَامِ فِی الْخَلَاءِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (3).
**[ترجمه]تفسیر النعمانی: از امام علی علیه السلام نقل کردهاند که ایشان در تفسیر این سخن خداوند: «قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم»، {به مردان با ایمان بگو: دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند که این برای آنان پاکیزهتر است.} بدین معنا که یکی از شما به شرمگاه برادر مؤمنش نگاه نکند یا خود را از نگاه کردن بدان حفظ کند. سپس فرمود: «قل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن و یحفظن فروجهن»، - . نور / 31- 30 -
{و به زنان با ایمان بگو: دیدگان خود را از هر نامحرمی فرو بندند و پاکدامنی ورزند.} یعنی نگاه و آنچه که به دنبال آن میآید - چنان که در حفظ فروج پیشتر بیان گردید - بنابراین نگاه کردن سبب مرتکب شدن عمل زنا و غیر آن میگردد. - . تفسیر النعمانی چاپ شده در البحار 93: 51 -
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکی لَهُمْ (4) مَعْنَاهُ لَا یَنْظُرُ أَحَدُکُمْ إِلَی فَرْجِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ أَوْ یُمَکِّنُهُ مِنَ النَّظَرِ إِلَی فَرْجِهِ ثُمَّ قَالَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَ أَیْ مِمَّا یُلْحِقُهُنَّ مِنَ النَّظَرِ کَمَا جَاءَ فِی حِفْظِ الْفُرُوجِ فَالنَّظَرُ سَبَبُ إِیقَاعِ الْفِعْلِ مِنَ الزِّنَا وَ غَیْرِهِ (5).
**[ترجمه]المقنع: از امام رضا علیه السلام سؤال کردند: آداب تخلّی چیست؟ فرمود: اینکه رو به قبله و پشت به آن، و همچنین رو به باد و پشت به آن نباشی.
**[ترجمه]
الْمُقْنِعُ،: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام مَا حَدُّ الْغَائِطِ فَقَالَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ لَا تَسْتَدْبِرْهَا وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الرِّیحَ وَ لَا تَسْتَدْبِرْهَا(6).
**[ترجمه]مجالس الشیخ - . امالی الطوسی 2: 147 - ،
المکارم: در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر آمده است: ای اباذر! از خدا شرم کن، همانا قسم به کسی که جانم در دست اوست، من هر گاه به مستراح می روم جامه بر سر می کشم و از دو فرشته ای که با من هستند خجالت می کشم.
یا اباذر! می خواهی به بهشت بروی؟ گفتم: آری یا رسول الله! فرمود: آرزوهایت را کم کن و مرگ را جلو و در برابر دیده بدار، و آن طور که باید، از خدا شرم داشته باش. - . مکارم الاخلاق: 546 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الشَّیْخِ (7)، وَ الْمَکَارِمُ، فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأَبِی ذَرٍّ
ص: 182
قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ اسْتَحْیِ مِنَ اللَّهِ فَإِنِّی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَظَلُّ حِینَ أَذْهَبُ إِلَی الْغَائِطِ مُتَقَنِّعاً بِثَوْبِی اسْتِحْیَاءً مِنَ الْمَلَکَیْنِ اللَّذَیْنِ مَعِی یَا أَبَا ذَرٍّ أَ تُحِبُّ أَنْ تَدْخُلَ الْجَنَّةَ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَاقْصُرِ الْأَمَلَ وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ نُصْبَ عَیْنِکَ وَ اسْتَحْیِ مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ(1).
**[ترجمه]قول مشهور میان اصحاب، استحباب پوشاندن سر در خلا است و آنچه که از ظاهر اخبار و تعلیلات وارده در آن در کلام برخی اصحاب بر میآید، تقنیع و پوشاندن مستحب است، به گونهای که لباسی را بر سرش بیندازد و بپوشاند بگونهای که بر منافذ سر افتد و سبب جلوگیری از رسیدن بوی بد آن به مخ میگردد. و یا متعمم [عمامه بر سر] باشد و این اظهر و احوط است.
**[ترجمه]
المشهور بین الأصحاب استحباب تغطیة الرأس فی الخلاء و الذی یظهر من الأخبار و التعلیلات الواردة فیها و فی کلام بعض الأصحاب أنه یستحب التقنیع بأن یسدل علی رأسه ثوبا یقع علی منافذ الرأس و یمنع وصول الرائحة الخبیثة إلی الدماغ و إن کان متعمما(2)
و هذا أظهر و أحوط.
ص: 183
**[ترجمه]محاسن البرقی: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که لقمان به فرزندش وصیت کرد: هرگاه به همراه مردمی سفر کردی، با ایشان زیاد مشورت کن... تا بدین جا رسید که گفت: چون خواستی قضای حاجت کنی، به جای دور دستی برو. - . المحاسن: 375 -
**[ترجمه]
مَحَاسِنُ الْبَرْقِیِّ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ أَوْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَأَکْثِرِ اسْتِشَارَتَهُمْ إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِذَا أَرَدْتَ قَضَاءَ حَاجَتِکَ فَأَبْعِدِ الْمَذْهَبَ فِی الْأَرْضِ (1).
**[ترجمه]بر استحباب رفتن به جای مکان دوردست زمین دلالت دارد، شاید چنان که اصحاب ذکر کردهاند، بدین خاطر که بدنش را از مردم بپوشاند و سایر روایات نیز بر آن دلالت دارد .
**[ترجمه]
یدل علی استحباب الذهاب فی الأرض و لعله لیستر بدنه عن الناس کما ذکره الأصحاب و یدل علیه سائر الأخبار.
**[ترجمه]مجمع البیان: امام صادق علیه السلام در وصف لقمان فرمود: به علت شدت پوشش و حفاظت از خودش، هرگز کسی او را در وقت قضاء حاجت [بول و غائط] و یا شستشوی بدن ندید.
سپس فرمود: ارباب لقمان وارد مستراح شد و نشستن در آنجا را طول داد. لقمان ندا در داد: نشستن طولانی در آن محل به کبد آسیب می رساند و موجب بواسیر می شود، و حرارت بدن را به طرف سر بالا می برد. پس آرام بنشین و آرام برخیز. - گفت: - پس [ارباب] حکمت لقمان را بر دروازه بستان نوشت.
**[ترجمه]
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی وَصْفِ لُقْمَانَ علیه السلام قَالَ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ عَلَی بَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ وَ لَا اغْتِسَالٍ لِشِدَّةِ تَسَتُّرِهِ وَ تَحَفُّظِهِ فِی أَمْرِهِ.
ثم قال ره و قیل إن مولاه دخل المخرج فأطال الجلوس فناداه لقمان إن طول الجلوس علی الحاجة یفجع الکبد و یورث منه الباسور و یصعد الحرارة
ص: 184
إلی الرأس فاجلس هونا و قم هونا قال فکتب حکمته علی باب الحش (1).
**[ترجمه]در نهایه گفته: «هون» به معنای آرامش، نرمی و از سر حوصله عمل کردن است، و از زمره آن حدیث ذیل است: در دوستی با دوستت اعتدال را رعایت کن، یعنی میانه رو باش و افراط نکن و در قاموس آمده: «هان یهین هوناً»: یعنی آسان گردید. گفت: «حش» مثلثة المخرج است [فاء الفعل با هر سه حرکت خوانده میشود] زیرا آنان پیشتر در باغ و بستانها قضای حاجت میکردند.
**[ترجمه]
فی النهایة الهون الرفق و اللین و التثبت
و منه الحدیث: أحبب حبیبک هونا ما.
أی حبا مقتصدا لا إفراط فیه و فی القاموس هان هونا سهل و قال الحش مثلثة المخرج لأنهم کانوا یقضون حوائجهم فی البساتین.
**[ترجمه]شرح النفلیة: شهید ثانی نقل کرده است که هیچ گاه زمان قضای حاجت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دیده نشد.
فرمود: و امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس جهت قضای حاجت بیرون شد، باید خود را بپوشاند. - . شرح النفلیة: 17 -
**[ترجمه]
شَرْحُ النَّفْلِیَّةِ، لِلشَّهِیدِ الثَّانِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ لَمْ یُرَ عَلَی بَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ.
قَالَ وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَتَی الْغَائِطَ فَلْیَسْتَتِرْ(2).
**[ترجمه]کشف الغمة: جنید بن عبدالله نقل کرده است: در نهروان فرود آمدیم، من از صفوف جدا شدم و نیزهام را در زمین فرو کردم و سپرم را بر زمین گذاشتم و از آفتاب خود را پوشاندم و نشسته بودم که به ناگاه امیر المؤمنین علیه السلام بر من وارد شد و فرمود: ای برادر ازدی، طهور همراه خود داری؟ گفتم: آری، و سپس آفتابه را به ایشان دادم. امام از من دور شد و رفت تا جایی که او را ندیدم و سپس بازگشت در حالی که طهارت کرده بود، سپس در سایه سپر نشست... ادامه حدیث. - . کشف الغمة 1: 381، 80 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
کَشْفُ الْغُمَّةِ، عَنْ جُنَیْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: نَزَلْنَا النَّهْرَوَانَ فَبَرَزْتُ عَنِ الصُّفُوفِ وَ رَکَزْتُ رُمْحِی وَ وَضَعْتُ تُرْسِی وَ اسْتَتَرْتُ مِنَ الشَّمْسِ فَإِنِّی لَجَالِسٌ إِذْ وَرَدَ عَلَیَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَخَا الْأَزْدِ مَعَکَ طَهُورٌ قُلْتُ نَعَمْ فَنَاوَلْتُهُ الْإِدَاوَةَ فَمَضَی حَتَّی لَمْ أَرَهُ وَ أَقْبَلَ وَ قَدْ تَطَهَّرَ فَجَلَسَ فِی ظِلِّ التُّرْسِ الْحَدِیثَ (3).
**[ترجمه]العلل: امام کاظم از پدر خویش علیهما السلام نقل کرده است که فرمود: همانا خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی هرگز به خاطر ثروت زیاد شاد نشو، و ذکر و یاد مرا در هیچ حالی وا مگذار؛ زیرا کثرت مال، گناهان را از یاد میبرد و ترک ذکر من موجب سنگدلی میشود. - . علل الشرائع 1: 77 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ (4).
39 الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (5).
ص: 185
**[ترجمه]الخصال: اسماعیل بن ابی زیاد نیز همین حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . الخصال 1: 20 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ: إِذَا عَطَسَ أَحَدُکُمْ وَ هُوَ عَلَی خَلَاءٍ فَلْیُحَمِّدِ اللَّهَ فِی نَفْسِهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: جعفر از پدرش علیه السلام نقل کرده است که ایشان می فرمود: اگر فردی از شما در مستراح عطسه کرد، در دل «الحمد لله» بگوید. - . قرب الاسناد: 50 چاپ نجف -
**[ترجمه]
فی نفسه أی من غیر أن یتکلم به أو سرا جمعا بینه و بین ما دل علی استثناء التحمید بل مطلق الذکر.
**[ترجمه]«فی نفسه» یعنی بدون اینکه تکلم کند یا آهسته بگوید؛ به خاطر جمع میان این روایت و آنچه بر استثناء تحمید بلکه مطلق ذکر، دلالت دارد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْآدَمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: طُولُ الْجُلُوسِ عَلَی الْخَلَاءِ یُورِثُ الْبَاسُورَ(2).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خویش علیهم السلام و ایشان نیز از امام علی علیه السلام نقل کردهاند که فرمود: طولانی نشستن بر سر مستراح موجب بواسیر میگردد. - . الخصال 1: 12 -
**[ترجمه]
فی القاموس الباسور علة معروفة و الجمع البواسیر.
**[ترجمه]در قاموس آمده، «باسور» بیماری معروفی است و جمع آن بواسیر است.
**[ترجمه]
عُیُونُ الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاهٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُوزِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِیِّ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ کُلِّهِمْ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ دَخَلَ الْمُسْتَرَاحَ فَوَجَدَ لُقْمَةً مُلْقَاةً فَدَفَعَهَا إِلَی غُلَامٍ لَهُ فَقَالَ یَا غُلَامُ اذْکُرْنِی بِهَذِهِ اللُّقْمَةِ إِذَا خَرَجْتُ فَأَکَلَهَا الْغُلَامُ فَلَمَّا خَرَجَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قَالَ یَا غُلَامُ اللُّقْمَةُ قَالَ أَکَلْتُهَا یَا مَوْلَایَ قَالَ أَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَعْتَقْتَهُ یَا سَیِّدِی قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ وَجَدَ لُقْمَةً فَمَسَحَ مِنْهَا أَوْ غَسَلَ مِنْهَا ثُمَّ أَکَلَهَا لَمْ تَسْتَقِرَّ فِی جَوْفِهِ إِلَّا أَعْتَقَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ لَمْ أَکُنْ أَسْتَعْبِدُ رَجُلًا أَعْتَقَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ(3).
ص: 186
و رواه فی صحیفة الرضا بإسناده: مثله (1) بیان رواه فی الفقیه (2)
**[ترجمه]عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام و ایشان نیز از امام حسین بن علی علیه السلام نقل کردهاند که ایشان وارد مستراح شد و لقمهای را که بر زمین افتاده بود یافت، آن را برداشت و به غلامش داد و به او فرمود: ای غلام! زمانی که خارج شدم این لقمه را به من بده. سپس غلام لقمه را خورد، زمانی که امام حسین علیه السلام خارج شد، فرمود: ای غلام، لقمه چه شد؟ غلام گفت: مولای من! آن را خوردم. امام فرمود: تو در راه خدا آزادی. مردی خطاب به امام گفت: سرورم، او را آزاد کردی؟ فرمود: آری. از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که میفرمود: هر کس لقمه نانی را بیابد سپس آن را پاک کند یا بشوید و بخورد، قبل از آن که در شکمش هضم شود، خدا او را از آتش جهنم آزاد می کند، و من هرگز بندهای را که خداوند از آتش نجات داده، برده خود نمیکنم. - . عیون الاخبار 2: 43 -
این حدیث را در صحیفه امام رضا علیه السلام با همین اسناد نقل کرده است.
**[ترجمه]
مرسلا عن أبی جعفر الباقر علیه السلام: و لا تنافی بینهما لإمکان صدوره عنهما علیهما السلام وَ فِی الْفَقِیهِ: دَخَلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَوَجَدَ لُقْمَةَ خُبْزٍ فِی الْقَذَرِ فَأَخَذَهَا وَ غَسَلَهَا وَ دَفَعَهَا إِلَی مَمْلُوکٍ کَانَ مَعَهُ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.
و استدل به علی کراهة الأکل فی الخلاء و إلا لما أخر علیه السلام الأکل مع شدة اهتمامه بذلک و القذر بمعنی الوسخ أو النجس فإن کانا یابسین فالغسل علی الاستحباب و علی الثانی لو کان رطبا فیمکن أن یکون الغسل فی الجاری و مثله علی المشهور و التردید فی هذا الخبر إما علی التخییر استحبابا بناء علی عدم النجاسة أو المسح علی عدم النجاسة و الغسل علی النجاسة فیدل إطلاقه علی جواز الغسل بالقلیل و لا ینافیه ما یدل علی عدم جواز تطهیر العجین و الأمر بدفنه أو طرحه أو بیعه ممن یستحل المیتة إذ الفرق بینهما بین إذ لا یصل الماء إلی أجزاء العجین و إن وصل یصیر مضافا بخلاف الخبز لا سیما یابسه فإنه یصل الماء إلی الأجزاء التی وصلت إلیها النجاسة.
قال فی التذکرة العجین النجس إذا مزج بالماء الکثیر حتی صار رقیقا و تخلل الماء جمیع أجزائه طهر و ظاهره فی النهایة و المنتهی عدم قبوله للتطهیر بالماء و قال فی المنتهی الصابون إذا انتقع فی الماء النجس و السمسم و الحنطة إذا انتقعا کان حکمها حکم العجین یعنی فی عدم قبول التطهیر بالماء ثم قوی قبولها للطهارة إذا غسلت مرارا ثم ترکت حتی تجف.
و ذکر بعض المحققین فی توجیه الأخبار الموهمة لعدم تطهیر العجین السر فیه توقف تطهیره بالماء علی الممازجة و النفوذ فی أجزائه بحیث یستوعب کل ما أصابه الماء النجس إذ المفروض فی الأخبار عجنه بماء نجس و فی ذلک
ص: 187
من المشقة و العسر ما لا یخفی فلذا وقع العدول عنه إلی الوجهین المذکورین انتهی.
ثم إن الخبر یدل علی مرجوحیة استخدام أهل الفضل و الصلاح فی الجملة.
**[ترجمه]در فقیه آن را از امام محمد باقر علیه السلام نقل کرده و هیچ منافاتی ندارد، چرا که ممکن است از هر دو از امام صادر شده باشد و در فقیه آمده که امام باقر علیه السلام داخل بیت خلا شد و لقمهای نان را در آن یافت، آن را برداشت و شست و به غلامی که همراه ایشان بود داد.. تا آخر روایت.
و با آن حدیث، بر کراهت خوردن در مستراح استدلال شده، وگرنه امام علیه السلام با وجود شدت اهتمام خود به آن، خوردن لقمه را به تاخیر نمی انداخت. «قذر» به معنای نجاست و آلودگی است، اگر آن دو خشک باشند، شستن آن از باب استحباب می باشد و در مورد نجاست در صورتی که خیس باشد، احتمال دارد که بر اساس قول مشهور، شستن آن در آب جاری و مانند آن باشد. و تردید در این خبر، یا بر مبنای تخییر از روی استحباب است بر اساس عدم نجاست، یا مسح بر عدم نجاست و شستن بنا بر نجاست، که در این صورت اطلاق آن، بر جواز غسل با آب قلیل دلالت دارد و با آنچه که بر عدم جواز تطهیر عجین دلالت دارد؛ و همچنین امر به دفن یا دور انداختن یا فروختن آن به کسی که میته را حلال می داند منافات ندارد، چرا که اختلاف میان آن دو آشکارست و آب به اجزای خمیر نمی رسد و اگر هم برسد، بر عکس نان، مضاف می شود به ویژه اگر خشک باشد، که در این صورت، آب به همان اجزایی می رسد که نجاست بدان رسیده است.
در تذکره گفته: خمیر نجس در صورتی که با آب کثیر مخلوط شود و رقیق گردد، در صورتی که آب به تمام اجزای آن نفوذ کند پاک می شود و ظاهر نهایه و منتهی، عدم قبول تطهیر با آب است. و در منتهی گفته: اگر صابون درآب نجس خیس شود و همچنین کنجد و گندم خیس شوند، همان حکم خمیر را در عدم پذیرش تطهیر به وسیله آب دارند، سپس پذیرش آن جهت طهارت را قوی دانسته است، در صورتی که چندین بار شسته شوند و تا زمان خشک شدن رها شوند.
برخی از محققان در راستای توجیه اخبار موهم عدم تطهیر خمیر گفته اند: راز نهفته در آن، توقف تطهیر آن توسط آب بر ممازجه و نفوذ آب به اجزای آن است، به گونه ای که هر آنچه را که آب نجس بدان رسیده، در بر گیرد، چرا که فرض در اخبار، آمیختگی آن با آب نجس می باشد که مشقت و سختی آن بر کسی پوشیده نیست، بدین جهت از آن به دو وجه مذکور عدول شده است. پایان کلام.
همانا این روایت فی الجمله بر مرجوحیت به کارگیری صاحبان فضل و صلاح دلالت می کند.
**[ترجمه]
و قد مر بعض الآداب فی الباب السابق.
**[ترجمه]برخی از آداب در باب پیش بیان گردید.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُجَامِعُ وَ یَدْخُلُ الْکَنِیفَ وَ عَلَیْهِ خَاتَمٌ فِیهِ ذِکْرُ اللَّهِ أَوْ شَیْ ءٌ مِنَ الْقُرْآنِ أَ یَصْلُحُ ذَلِکَ قَالَ لَا(1).
**[ترجمه]علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که جماع کند و داخل مستراح شود و انگشتری بر دست داشته باشد که بر آن ذکر خدا یا آیه ای از قرآن نوشته شده باشد، آیا سزاوار است؟ فرمود: خیر. - . البحار 10: 286، قرب الاسناد: 121 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرُّویَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَوْلُ فِی الْمَاءِ الْقَائِمِ مِنَ الْجَفَاءِ(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلْتُ الْکَنِیفَ أَنْ أَقُولَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْخَبِیثِ الْمُخْبِثِ النِّجْسِ الرِّجْسِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام قَالَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: یَا بُنَیَّ اتَّخِذْ ثَوْباً لِلْغَائِطِ فَإِنِّی رَأَیْتُ الذُّبَابَ یَقَعْنَ عَلَی الشَّیْ ءِ الرَّقِیقِ ثُمَّ یَقَعْنَ عَلَیَّ قَالَ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَقَالَ مَا کَانَ لِلنَّبِیِّ وَ لَا لِأَصْحَابِهِ إِلَّا ثَوْبٌ وَاحِدٌ(4).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُطَمِّحَ الرَّجُلُ بِبَوْلِهِ مِنَ السَّطْحِ
ص: 188
فِی الْهَوَاءِ وَ نَهَی أَنْ یَبُولَ الرَّجُلُ وَ فَرْجُهُ بَادٍ لِلْقِبْلَةِ(1).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بول کردن در آب راکد، جفا و ظلم است. - . نوادر الراوندی: 40 -
با همین اسناد نقل شده است که امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من یاد داد، زمانی که داخل مستراح شدم بگویم: «خدایا از شر ناپاک آلوده آلوده پرود نجس و پلید، شیطان رانده شده به تو پناه می برم». - . نوادر الراوندی: 53 -
با همین اسناد، امام باقر علیه السلام نقل کرده است که پدرم امام زین العابدین علیه السلام فرمود: فرزندم، برای مستراح رفتن لباس برگیر، زیرا من مگسها را دیدهام که روی چیزهای رقیق مینشینند و سپس روی من مینشینند، پس وقتی نزد او رفتم، فرمود: البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش، معمولاً بیش از یک لباس نداشتند. - . نوادر الراوندی: 53 -
با همین اسناد نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله از اینکه مردی در پشت بام در هوا بول کند و همچنین در حالی که عورت وی رو به قبله باشد بول کند، نهی کردند. - . نوادر الرواندی: 54 -
**[ترجمه]
لعل قوله علیه السلام أخیرا ما کان للنبی صلی الله علیه و آله لبیان کون ما ذکره أولا علی الاستحباب و الفضل لا علی الوجوب أو علی الاختیار و السهولة لا العسر و الاضطرار و المراد بالرقیق المائع و الأظهر عدم الحکم بنجاسة الثوب بظهور بقاء النجاسة رطبة علی الذباب إذ الأصل عدم علوق شی ء من النجاسة فلا بد من العلم به و بقاء الرطوبة و إن کان موافقا للأصل لکنه معارض بأصالة طهارة الثوب و تبقی أصالة براءة الذمة من التکلیف بأحکام النجاسة حینئذ.
قال الشهید قدس سره فی الذکری لو طارت الذبابة عن النجاسة إلی الثوب أو الماء فعند الشیخ عفو و اختاره المحقق فی الفتاوی لعسر الاحتراز و لعدم الجزم ببقائها لجفافها بالهواء قال و هو یتم فی الثوب دون الماء و نوقش فی ذلک بأن المقتضی لعدم تمام الحکم فی الماء موجود فی الثوب من رطوبته فلا یستقیم إطلاق القول فیه مع أنه علی ما هو المشهور من الاکتفاء بزوال العین فی الحیوان لا وجه للفرق أصلا.
و التطمیح فی البول هو أن یرمی به فی الهواء من موضع مرتفع کما یدل علیه هذه الروایة و غیرها و أما ما یوهمه کلام بعض اللغویین من أن المراد به البول إلی جهة الفوق فهو غیر مراد و یرد علیه إشکال و هو أنه مناف لما مر و ذکره الأصحاب من
استحباب ارتیاد مکان مرتفع للبول و یمکن الجمع بینهما بأن یقال المستحب ارتفاع یسیر یؤمن معه من النضح و عود البول و المکروه ما یخرج عن هذا الحد و یکون ارتفاعا کثیرا ثم إنه علی هذا التقدیر هل البول فی البلالیع العمیقة هکذا حکمه أم لا محل إشکال و القول بعدم الکراهة لا یخلو من قوة.
**[ترجمه]شاید این قول امام که در پایان فرمود: «ما کان للنبی» برای بیان این بوده است که آنچه قبلا فرموده، از باب استحباب و فضل باشد نه از روی وجوب؛ یا بر اساس اختیار و سهولت باشد نه بر اساس سختی و اضطرار. و مراد از رقیق مایع است و اظهر عدم حکم بر نجاست لباس با ظهور بقای نجاست خیس بر مگس است، چرا که اصل، عدم چسبیدن چیزی از نجاست است، بنابراین باید بدان علم به نجاست داشت و باقی ماندن رطوبت، هر چند مطابق اصل است، اما با اصالت طهارت لباس در تعارض است و اصالت برائت ذمه از تکلیف به احکام نجاست در این زمان باقی می ماند.
شهید - قدس سره - در ذکری گفته است: اگر مگس از روی نجاست بر روی لباس یا آب بپرد، شیخ به عفو قائل شده و محقق در فتواهای خود به خاطر دشواری پرهیز و عدم یقین به بقای نجاست به خاطر خشک شدن آن در هوا، این قول را اختیار کرده و گفته: آن تنها در لباس درست است نه در آب و در این باره بحث شده که مقتضی عدم تمامیت حکم در آب، در رطوبت حاصل در لباس موجود است، از این رو اطلاق قول در آن صحیح نیست، با وجود آنکه بر اساس قول مشهور اکتفا به زوال عین در حیوان، فرق گذاشتن، هیچ وجهی ندارد. و «تطمیح» در بول این است که آن را از مکانی مرتفع در هوا بپراکنی، همچنان که این روایت و دیگر روایات بر آن دلالت دارند؛ و اما بر آنچه که از کلام برخی از زبان شناسان به ذهن میآید، منظور بول به جهت بالا نیست و اشکالی که بر آن وارد می شود این است که با آنچه که پیشتر ذکر شد منافات دارد و اصحاب آن را با عنوان استحباب کاوش مکان مرتفع برای بول کردن ذکر کرده اند و می توان آن دو را جمع کرد و گفت: ارتفاع کمی که همراه با آن از پاشیدن و بازگشت بول در امان باشد، مستحب است و مکروه چیزی است که از این حد خارج شده و ارتفاع آن زیاد شود، و با وجود این تقدیر، آیا حکم بول کردن در چاههای مستراح عمیق نیز همین حکم را دارد؟ این محل اشکال است و قول به عدم کراهت، از قوت خالی نیست؟
**[ترجمه]
نُقِلَ مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَ نُوحٌ
ص: 189
کَبِیرُ الْأَنْبِیَاءِ إِذَا قَامَ مِنَ الْحَاجَةِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذَاقَنِی طَعْمَهُ وَ أَبْقَی فِی جَسَدِی مَنْفَعَتَهُ وَ أَخْرَجَ عَنِّی أَذَاهُ وَ مَشَقَّتَهُ.
**[ترجمه]به خط شهید - رحمه الله - از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود: حضرت نوح علیه السلام، بزرگِ پیامبران، زمانی که قضای حاجت کرد فرمود: «سپاس خدایی را که طعام خود را به من خورانید و در تنم منفعت آن را باقی گذاشت و اذیت و مشقت آن را از من دفع نمود».
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ عُبَیْدٍ عَنْ هَدِیَّةَ بْنِ خَالِدٍ الْقَیْسِیِّ عَنْ مُبَارَکِ بْنِ فَضَالَةَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْحَسَنِ ابْنِهِ یَا بُنَیَّ أَ لَا أُعَلِّمُکَ أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِی بِهَا عَنِ الطِّبِّ فَقَالَ بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ لَا تَجْلِسْ عَلَی الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لَا تَقُمْ علی [عَنِ] الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ وَ جَوِّدِ الْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَأَعْرِضْ نَفْسَکَ عَلَی الْخَلَاءِ فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَیْتَ عَنِ الطِّبِ (1).
دعوات الراوندی، عنه علیه السلام: مثله.
**[ترجمه]الخصال: امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام به فرزند خود حسن علیه السلام فرمود: «پسرم! آیا تو را چهار نکته نیاموزم که به کمک آنها از طب بی نیاز شوی؟». فرمود: آری، ای امیر مؤمنان! فرمود: «بر سفره ننشین، مگر آن هنگام که گرسنه ای؛ و از سفره برنخیز، مگر در حالی که هنوز میل خوردن داری؛ خوب بجو؛ و قبل از خوابیدن قضای حاجت کن. اگر این چهار نکته را به کار بستی، از طب
بینیاز می شوی. - . الخصال 1: 109 -
دعوات الراوندی: از امام مانند این حدیث را نقل کرده است.
**[ترجمه]
عُدَّةُ الدَّاعِی، رَوَی الْحَلَبِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِذِکْرِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ فَإِنَّ ذِکْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا تَسْأَمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: فِیمَا أَوْحَی إِلَی مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ.
وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ أَنَّ مُوسَی سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ إِلَهِی یَأْتِی عَلَیَّ مَجَالِسُ أُعِزُّکَ وَ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا فَقَالَ یَا مُوسَی إِنَّ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ حَسَنٌ (2).
**[ترجمه]عدة الداعی: حلبی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که در حال بول کردن به یاد خدا باشی، چرا که یاد او در هر حالتی پسندیده است و از ذکر خداوند [در آن حال] ملول مشو.
و امام صادق علیه السلام نقل کرده است که در آنچه به موسی وحی شد آمده است: ای موسی، هرگز از زیادی مال خوشحال مشو، و ذکر مرا در هیچ حالتی وانگذار، زیرا که زیادی مال گناهان را از یاد می برد و ترک ذکر من نیز قلبها را قساوت می بخشد .
ابو حمزه نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: در توراتی که تغییر ننموده، نوشته شده است که حضرت موسی علیه السلام از خدای خود پرسید: خدایا! بر من مجالسی فرا می رسد که تو را بزرگ داشته و در آن نام تو را بر زبان می آورم. خداوند فرمود: ای موسی! همانا یاد من در هر زمان نیکو و پسندیده است. - . عده الداعی: 186 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: السُّنَّةُ فِی دُخُولِ الْخَلَاءِ أَنْ یُدْخِلَ الرَّجُلُ رِجْلَهُ الْیُسْرَی قَبْلَ الْیُمْنَی وَ یُغَطِّیَ رَأْسَهُ وَ یَذْکُرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یَجُوزُ التَّغَوُّطُ عَلَی شُطُوطِ الْأَنْهَارِ وَ الطُّرُقِ النَّافِذَةِ وَ أَبْوَابِ الدُّورِ وَ فَیْ ءِ النُّزَّالِ وَ تَحْتَ الْأَشْجَارِ
ص: 190
الْمُثْمِرَةِ وَ لَا یَجُوزُ الْبَوْلُ فِی جُحْرٍ وَ لَا مَاءٍ رَاکِدٍ وَ لَا بَأْسَ بِالْبَوْلِ فِی مَاءٍ جَارٍ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُطَمِّحَ الرَّجُلُ بِبَوْلِهِ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَجْلِسَ لِلْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ لَا مُسْتَدْبِرَهَا وَ لَا مُسْتَقْبِلَ الْهِلَالِ وَ لَا مُسْتَدْبِرَهُ (1) وَ یُکْرَهُ الْکَلَامُ وَ السِّوَاکُ لِلرَّجُلِ وَ هُوَ عَلَی الْخَلَاءِ وَ رُوِیَ أَنَّ مَنْ تَکَلَّمَ عَلَی الْخَلَاءِ لَمْ تُقْضَ حَاجَتُهُ وَ السِّوَاکُ عَلَی الْخَلَاءِ یُورِثُ الْبَخَرَ وَ طُولُ الْجُلُوسِ عَلَی الْخَلَاءِ یُورِثُ الْبَاسُورَ وَ عَلَی الرَّجُلِ إِذَا فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ أَنْ یَقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنَّأَنِی الطَّعَامَ وَ عَافَانِی مِنَ الْبَلْوَی وَ لَا بَأْسَ بِذِکْرِ اللَّهِ عَلَی الْخَلَاءِ لِأَنَّ ذِکْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ مَنْ سَمِعَ الْأَذَانَ وَ هُوَ عَلَی الْخَلَاءِ فَلْیَقُلْ کَمَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَبُولَ الرَّجُلُ قَائِماً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ لِأَنَّهُ مِنَ الْجَفَاءِ وَ یُکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَدْخُلَ الْخَلَاءَ وَ مَعَهُ مُصْحَفٌ فِیهِ الْقُرْآنُ أَوْ دِرْهَمٌ عَلَیْهِ اسْمُ اللَّهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی صُرَّةٍ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَدْخُلَ الْخَلَاءَ وَ مَعَهُ خَاتَمٌ عَلَیْهِ اسْمُ اللَّهِ فَإِذَا دَخَلَ وَ هُوَ عَلَیْهِ فَلْیُحَوِّلْهُ عَنْ یَدِهِ الْیُسْرَی إِذَا أَرَادَ الِاسْتِنْجَاءَ فَإِذَا أَرَادَ الْخُرُوجَ مِنَ الْخَلَاءِ فَلْیُخْرِجْ رِجْلَهُ الْیُمْنَی قَبْلَ الْیُسْرَی وَ یَمْسَحُ یَدَهُ عَلَی بَطْنِهِ وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَرَّفَنِی لَذَّتَهُ وَ أَبْقَی قُوَّتَهُ فِی جَسَدِی وَ أَخْرَجَ عَنِّی أَذَاهُ یَا لَهَا نِعْمَةً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).
**[ترجمه]الهدایه: سنت در ورود به مستراح این است که فرد در ابتدا پای چپ را قبل از پای راست وارد کند و سرش را بپوشاند و ذکر خداوند عز و جل را گوید؛ و مدفوع کردن بر کرانه رودها، راههای ورودی، دروازه خانه ها، سایهها و محل فرود کاروان، زیر درختان میوه جائز نیست، همچنین بول کردن در سوراخ و آب راکد و آب جاری و این که مرد در هوا بول خود را بپراکند نیز جائز نیست، و نشستن جهت بول و غائط کردن روبروی قبله و پشت بدان و رو به روی ماه و پشت به آن نیز جائز نیست. - . الهدایه: 15 -
حرف زدن و مسواک زدن برای مرد در مستراح مکروه است. روایت شده که هر کس در مستراح حرف بزند، حاجت وی برآورده نمیشود و مسواک زدن در توالت سبب بدبویی دهان، و بسیار نشستن در خلا سبب بواسیر می گردد.
زمانی که فردی قضای حاجت کرد، باید بگوید: «سپاس خدایی راست که مایه رنج و آزار را از من دفع نمود و از بلوی در عافیت نگاه داشت». و بر زبان آوردن نام خداوند در خلا ایرادی ندارد چرا که ذکر نام خداوند در هر حالتی پسندیده
است و هر کس در خلا باشد و صدای اذان را بشنود، همان را بگوید که موذن می گوید.
بول کردن به حالت ایستاده بدون علت جائز نیست، زیرا که نوعی جفا و ظلم است و همچنین مکروه است که کسی داخل مستراح شود و نوشتهای که در آن قرآن یا درهمی که بر آن نام خدا باشد به همراه داشته باشد، مگر این که داخل کیسه باشد. و همچنین ورود به خلا همراه با انگشتری که بر روی آن نام خدا باشد جائز نیست، از این رو اگر فرد داخل در مستراح شد و بر دستش بود، زمان استنجا انگشتر را از دست چپ به دست راست منتقل سازد .
زمانی که خواست از خلا خارج شود، باید پای راست خویش را قبل از پای چپ خارج سازد و دستش را بر شکمش بکشد و سه بار بگوید: «سپاس خدایی راست که لذت خود را به من شناسانید و قوتش را در جسمم جای داد و مایه آزار و اذیت را از من بیرون برد، شگفتا که چه نعمتی است». - . النهایه: 16 -
**[ترجمه]
وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجُبَاعِیِّ نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَنَمْ وَ بِیَدِکَ رِیحُ الْغَمَرِ وَ لَا تَبُلْ فِی الْمَاءِ وَ لَا تَخَلَّ عَلَی قَبْرٍ وَ لَا تَمْشِ فِی نَعْلٍ وَاحِدَةٍ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ إِلَی الْإِنْسَانِ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْأَحْوَالِ وَ قَالَ مَا أَصَابَ أَحَداً عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فَکَادَ یُفَارِقُهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ.
ص: 191
**[ترجمه]به خط شیخ محمد بن علی جباعی یافتم که ابوبصیر نقل کرده است که امام محمد باقر علیه السلام فرمود: ایستاده آب ننوش، درحالی که در دستت بوی چربی - آلودگی - باشد نخواب، در آب بول نکن، بر قبری غایط نکن، با یک لنگه کفش راه نرو، که همانا شیطان سریعترین جایی که به انسان نزدیک میگردد، زمانی است که او برخی از این حالات را انجام دهد؛ و فرمود: هر آنچه که گریبانگیر فردی شود که این کار را انجام دهد، تنها به خواست خداوند از آن رها میشود.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَبُولَنَّ الرَّجُلُ مِنْ سَطْحٍ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا یَبُولَنَّ فِی مَاءٍ جَارٍ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ فَإِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلًا وَ لِلْهَوَاءِ أَهْلًا(1):.
وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا بَالَ أَحَدُکُمْ فَلَا یُطَمِّحَنَّ بِبَوْلِهِ وَ لَا یَسْتَقْبِلُ بِبَوْلِهِ الرِّیحَ (2):.
وَ قَالَ علیه السلام: لَا تَبُلْ عَلَی الْمَحَجَّةِ وَ لَا تَتَغَوَّطْ عَلَیْهَا(3):.
وَ قَالَ علیه السلام: لَا تُعَجِّلُوا الرَّجُلَ عِنْدَ طَعَامِهِ حَتَّی یَفْرُغَ وَ لَا عِنْدَ غَائِطِهِ حَتَّی یَأْتِیَ عَلَی حَاجَتِهِ (4).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: هرگز نباید فردی از بلندی در هوا و یا در آب جاری بول کند، زیرا که هر کس این کار را انجام دهد، دچار مصیبتی می شود که به خاطر آن تنها خود را سرزنش می کند، زیرا که در آب و هوا، اهل و ساکنانی وجود دارد. - . الخصال 2: 156 -
و امام علی علیه السلام فرمود: زمانی که فردی از شما بول کرد، بول خود را نپراکند و وقت بول کردن، رو به باد نایستد. - . الخصال 2: 157 -
امام علی علیه السلام فرمود: در راه عبور مردم، بول و غائط نکن. - . الخصال 2: 169 -
و ایشان فرمود: زمانی که فردی مشغول خوردن غذاست، وی را تا زمان فراغت و همچنین در زمان غائط کردن، تا اتمام قضای حاجت به عجله واندارید. - . الخصال 2: 169 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام: أَنَّهُمْ أَمَرُوا بِسَتْرِ الْعَوْرَةِ وَ غَضِّ الْبَصَرِ عَنْ عَوْرَاتِ الْمُسْلِمِینَ وَ نَهَوُا الْمُؤْمِنَ أَنْ یَکْشِفَ عَوْرَتَهُ وَ إِنْ کَانَ بِحَیْثُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ وَ أَنَّ بَعْضَهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ نَزَلَ إِلَی الْمَاءِ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ وَ لَمْ یَنْزَعْهُ فَقِیلَ لَهُ قَدْ نَزَلْتَ فِی الْمَاءِ وَ اسْتَتَرْتَ بِهِ فَانْزَعْهُ قَالَ فَکَیْفَ بِسَاکِنِ الْمَاءِ وَ نَهَوْا عَنِ الْکَلَامِ فِی حَالِ الْحَدَثِ وَ الْبَوْلِ وَ أَنْ یَرُدَّ سَلَامَ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی تِلْکَ الْحَالَةِ(5)
وَ رَوَوْا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا دَخَلَ الْخَلَاءَ تَقَنَّعَ وَ غَطَّی رَأْسَهُ وَ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ وَ أَنَّهُ کَانَ إِذَا أَرَادَ قَضَاءَ حَاجَةٍ فِی السَّفَرِ أَبْعَدَ مَا شَاءَ وَ اسْتَتَرَ وَ قَالُوا مِنْ فِقْهِ الرَّجُلِ ارْتِیَادُ مَکَانِ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ وَ النُّخَامَةِ یَعْنُونَ علیهم السلام
ص: 192
أَنْ لَا یَکُونَ ذَلِکَ بِحَیْثُ یَرَاهُ النَّاسُ.
وَ رُوِّینَا عَنْ بَعْضِهِمْ علیهم السلام: أَنَّهُ أَمَرَ بِابْتِنَاءِ مَخْرَجٍ فِی الدَّارِ فَأَشَارُوا إِلَی مَوْضِعٍ غَیْرِ مُسْتَتِرٍ مِنَ الدَّارِ فَقَالَ یَا هَؤُلَاءِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا خَلَقَ الْإِنْسَانَ خَلَقَ مَخْرَجَهُ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ مِنْهُ وَ کَذَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ الْمَخْرَجُ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ فِی الدَّارِ.
وَ عَنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْبَوْلُ فِی الْمَاءِ الْقَائِمِ مِنَ الْجَفَاءِ وَ نَهَی عَنْهُ وَ عَنِ الْغَائِطِ فِیهِ وَ فِی النَّهَرِ وَ عَلَی شَفِیرِ الْبِئْرِ یُسْتَعْذَبُ مِنْ مَائِهَا وَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ الْمُثْمِرَةِ وَ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ عَلَی الطُّرُقِ وَ الْأَفْنِیَةِ وَ أَنْ یُطَمِّحَ الرَّجُلُ بِبَوْلِهِ مِنَ الْمَکَانِ الْعَالِی وَ مِنِ اسْتِقْبَالِ الْقِبْلَةِ وَ اسْتِدْبَارِهَا فِی حَالِ الْحَدَثِ وَ الْبَوْلِ وَ أَنْ یَبُولَ الرَّجُلُ قَائِماً وَ أَمَرَ بِالتَّوَقِّی مِنَ الْبَوْلِ وَ التَّحَفُّظِ مِنْهُ وَ مِنَ النَّجَاسَاتِ کُلِّهَا وَ رَخَّصُوا فِی الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ فِی الْآنِیَةِ.
وَ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا دَخَلَ الْمَخْرَجَ لِقَضَاءِ الْحَاجَةِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الْخَبِیثِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ فَإِذَا خَرَجَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَافَانِی فِی جَسَدِی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی.
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْمَخْرَجَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النِّجْسِ الْخَبِیثِ الْمُخْبِثِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ اللَّهُمَّ کَمَا أَطْعَمْتَنِیهِ فِی عَافِیَةٍ فَأَخْرِجْهُ مِنِّی فِی عَافِیَةٍ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاطَ عَنِّی الْأَذَی وَ هَنَّأَنِی طَعَامِی وَ شَرَابِی (1).
**[ترجمه]دعائم المسلمین: از اهل بیت علیهم السلام برای ما روایت کرده اند که آنان به پوشاندن عورت و فرو بستن چشم نسبت به عورات مسلمانان فرمان داده اند و نهی کرده اند از اینکه مؤمنی کشف عورت کند، هر چند که در جایی باشد که کسی وی را نبیند.
و یکی از ائمه علیهم السلام وارد آب شد و لنگی بر تن داشت که آن را از تن بیرون نیاورد. یکی از ایشان گفت: وارد َآب شدی و با آن خود را پنهان ساختی، پس لباست را از تن درآور، در پاسخ فرمود: ساکنان آب را چه کنم؟
همچنین ائمه از سخن گفتن زمان حدث و بول و پاسخ دادن به سلام دیگران در آن حالت نهی کرده اند. - . دعائم الاسلام 1: 103 -
روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمانی که داخل مستراح می شد، صورت و سر خود را می پوشانید و کسی ایشان را نمی دید، و زمانی که می خواست در سفر قضای حاجت کند، تا جایی که می تواست دور می شد و سپس پنهان می گشت.
و گفته اند: جستن جایی برای قضای حاجت یا انداختن خلط و آب بینی، نشانه درک و فهم فرد است و ائمه علیهم السلام مرادشان این بود که این کارها نباید به گونهای باشد که مردم او را ببینند.
از برخی از ائمه برای ما روایت شده است که آن حضرت دستور به ساختن مستراحی در منزل دادند، اما [کارگران] برای محل آن، جایی از خانه را نشان دادند که محفوظ و پنهان نبود. آن حضرت خطاب به آنان فرمودند: ای فلانیها! خداوند عزوجل وقتی انسان را آفرید، آلت خروج مدفوع او را در پنهان ترین جای بدنش قرار داد و همچین سزاوار است که محل قضای حاجت در خانه هم در پوشیده ترین مکان باشد.
همچنین از ائمه صلوات الله علیهم برای ما نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بول کردن در آب راکد جفا و ظلم است. و ایشان از بول و غائط کردن در آب راکد، در رودها، بر دهانه چاهی که از آن آب می کشند، زیر درختان میوه، میان قبرها، در میانه راه ها و جلوی درها و اینکه فردی از مکانی مرتفع بول کند و در حین حدث و بول کردن رو به قبله یا پشت بدان بایستد یا ایستاده بول کند نهی کرده اند؛ و به حفظ و پوشاندن بول و پیشگیری از آن و تمامی نجاسات امر کرده اند و بول و غائط در ظروف را مجاز دانسته اند. و از امام علی علیه السلام برای ما نقل کرده اند که ایشان زمانی که جهت قضای حاجت داخل مستراح می شد می فرمود: «به نام خدا، خدایا من از ناپاک آلوده نجس و پلید شیطان رانده شده به تو پناه می برم». زمانی که خارج میشد، می فرمود: «سپاس خدایی راست که عافیت را در جسمم قرار داد و مایه آزار و اذیت را از من دفع نمود».
از امام صادق علیه السلام نقل کرده اند که ایشان فرمود: زمانی که وارد مستراح شدی بگو: «به نام خدا و از شر پلید ناپاک آلوده آلوده پرور شیطان رانده شده به خدا پناه می برم، خدایا! آنچنان که مرا در عافیت طعام دادی، در عافیت نیز طعام را از من خارج کن.» و زمانی که فارغ شدی بگو: «سپاس خدایی را که مایه آزار و اذیت را از من دفع نمود و غذاخوردن و نوشیدنم را بر من گوارا ساخت». - . دعائم الاسلام 1: 105- 104 -
**[ترجمه]
تَوْحِیدُ الْمُفَضَّلِ، بِرِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اعْتَبِرِ الْآنَ یَا مُفَضَّلُ بِعِظَمِ النِّعْمَةِ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی مَطْعَمِهِ وَ مَشْرَبِهِ وَ تَسْهِیلِ خُرُوجِ الْأَذَی أَ لَیْسَ مِنْ خَلْقِ التَّقْدِیرِ فِی بِنَاءِ الدَّارِ أَنْ یَکُونَ الْخَلَاءُ فِی
ص: 193
أَسْتَرِ مَوْضِعٍ مِنْهَا فَهَکَذَا جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَنْفَذَ الْمُهَیَّأَ لِلْخَلَاءِ مِنَ الْإِنْسَانِ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ مِنْهُ وَ لَمْ یَجْعَلْهُ بَارِزاً مِنْ خَلْفِهِ وَ لَا نَاشِراً مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ بَلْ هُوَ مُغَیَّبٌ فِی مَوْضِعٍ غَامِضٍ مِنَ الْبَدَنِ مَسْتُورٌ مَحْجُوبٌ یَلْتَقِی عَلَیْهِ الْفَخِذَانِ وَ تَحْجُبُهُ الْأَلْیَتَانِ بِمَا عَلَیْهِمَا مِنَ اللَّحْمِ فَیُوَارِیَانِهِ فَإِذَا احْتَاجَ الْإِنْسَانُ إِلَی الْخَلَاءِ جَلَسَ تِلْکَ الْجِلْسَةَ أَلْفَی ذَلِکَ الْمَنْفَذَ مِنْهُ مُنْصَبّاً مُهَیَّأً لِانْحِدَارِ السُّفْلِ فَتَبَارَکَ مَنْ تَظَاهَرَتْ آلَاؤُهُ وَ لَا تُحْصَی نَعْمَاؤُهُ (1).
**[ترجمه]توحید المفضل: محمد بن سنان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: عبرت بگیر ای مفضل! از نعمتهای عظیمی که حق تعالی را بر آدمی است، در خوردن و آشامیدن و به آسانی از او دفع شدن فضولات. آیا نمی بینی که از نیکوئی طراحی خانه که آدمی بنا میکند آن است که مستراح در پنهانترین جاهای خانه باشد؟ و هم چنین خداوند سبحان محل خروج فضولات را در بدن، در پنهان ترین جای بدن قرار داده است و از پیش و پس نمایان نیست، بلکه پنهان گردانیده در موضع پنهانی از بدن که پوشیده و مستور است. بر روی آن دو ران قرار دارد که دو سرین با گوشتی که در آنهاست آن دو را پوشانیده. پس هر گاه آدمی به تخلی نیاز پیدا کند، به آن شکل مخصوص مینشیند و آن سوراخ او ظاهر میشود و آماده ریختن و سرازیر شدن به پایین میگردد. پس بسی صاحب نعمت و برکت است آن خداوندی که پیاپی است رحمت های او و نعمتهایش قابل شمارش نیست. - . توحید المفضل چاپ شده در البحار 3: 76 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ قَالَ: أَوَّلُ حَدٍّ مِنْ حُدُودِ الصَّلَاةِ هُوَ الِاسْتِنْجَاءُ وَ هُوَ أَحَدَ عَشَرَ لَا بُدَّ لِکُلِّ النَّاسِ مِنْ مَعْرِفَتِهَا وَ إِقَامَتِهَا وَ ذَلِکَ مِنْ آدَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
فَإِذَا أَرَادَ الْبَوْلَ وَ الْغَائِطَ فَلَا یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةَ بِقُبُلٍ وَ لَا دُبُرٍ وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ أَنَّ الْکَعْبَةَ أَعْظَمُ آیَةٍ لِلَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ أَجَلُّ حُرْمَةً فَلَا تَسْتَقْبِلْ بِالْعَوْرَتَیْنِ الْقُبُلِ وَ الدُّبُرِ لِتَعْظِیمِ آیَةِ اللَّهِ وَ حَرَمِ اللَّهِ وَ بَیْتِ اللَّهِ وَ لَا یَسْتَقْبِلُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لِأَنَّهُمَا آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَیْسَ فِی السَّمَاءِ أَعْظَمُ مِنْهُمَا لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ (2) وَ هُوَ السَّوَادُ الَّذِی فِی الْقَمَرِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً الْآیَةَ وَ عِلَّةٌ أُخْرَی أَنَّ فِیهَا نُوراً مُرَکَّباً فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَسْتَقْبِلَ بِقُبُلٍ وَ لَا دُبُرٍ إِذْ کَانَتْ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَ فِیهَا نُورٌ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ لَا یَسْتَقْبِلُ الرِّیحَ لِعِلَّتَیْنِ إِحْدَاهُمَا أَنَّ الرِّیحَ یَرُدُّ الْبَوْلَ فَیُصِیبُ الثَّوْبَ وَ رُبَّمَا لَمْ یَعْلَمِ الرَّجُلُ ذَلِکَ أَوْ لَمْ یَجِدْ مَا یَغْسِلُهُ وَ الْعِلَّةُ الثَّانِیَةُ أَنَّ مَعَ الرِّیحِ
ص: 194
مَلَکاً فَلَا یَسْتَقْبِلُ بِالْعَوْرَةِ وَ لَا یَتَوَضَّأُ عَلَی شَطِّ نَهَرٍ جَارٍ وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ أَنَّ فِی الْأَنْهَارِ سُکَّاناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَا فِی مَاءٍ رَاکِدٍ وَ الْعِلَّةُ فِیهِ أَنَّهُ یُنَجِّسُهُ وَ یُقَذِّرُهُ فَیَأْخُذُ الْمُحْتَاجُ مِنْهُ فَیَتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ یُصَلِّی بِهِ وَ لَا یَعْلَمُ أَوْ یَشْرَبُهُ أَوْ یَغْتَسِلُ بِهِ وَ لَا بَیْنَ الْقُبُورِ وَ الْعِلَّةُ فِیهِ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ یَزُورُونَ قُبُورَهُمْ فَیَتَأَذَّوْنَ بِهِ وَ لَا فِی فَیْ ءِ النُّزَّالِ لِأَنَّهُ رُبَّمَا نَزَلَهُ النَّاسُ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ فَیَظِلُّوا فِیهِ وَ یُصِیبَهُمْ وَ لَا یَعْلَمُوا وَ لَا فِی أَفْنِیَةِ الْمَسَاجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً فِی أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً لِأَنَّهَا حَرَمٌ وَ لَهَا حَرِیمٌ لِقَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام حَرِیمُ الْمَسَاجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً فِی أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً وَ لَا تَحْتَ شَجَرَةٍ مُثْمِرَةٍ لِقَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام مَا مِنْ ثَمَرَةٍ وَ لَا شَجَرَةٍ وَ لَا غَرْسَةٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَکٌ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُهَلِّلُهُ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ لِعِلَّةِ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهَا وَ لِئَلَّا یُسْتَخَفَّ بِمَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ لَا عَلَی الثِّمَارِ لِهَذِهِ الْعِلَّةِ وَ لَا عَلَی جَوَادِّ الطَّرِیقِ وَ الْعِلَّةُ فِیهِ أَنَّهُ رُبَّمَا وَطِئَهُ النَّاسُ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ وَ لَا فِی بَیْتٍ یُصَلَّی فِیهِ وَ الْعِلَّةُ فِیهِ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ لَا یَدْخُلُونَ ذَلِکَ الْبَیْتَ فَهَذِهِ حُدُودُ الِاسْتِنْجَاءِ وَ عِلَلُهَا.
**[ترجمه]العلل: ابراهیم بن هاشم گفته: اولین حد از حدود نماز، استنجاء است و آن یازده تاست که تمامی مردم باید نسبت بدان و طریقه انجامش شناخت داشته باشند، چرا که از آداب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. زمانی که بخواهد بول و غائط کند، بر وی جائز نیست که روبه قبله و پشت بدان باشد، بدین خاطر که کعبه بزرگترین نشانه خداوند و والاترین خانه او بر روی زمین است، از این رو به خاطر والا بودن نشانه خدا و حرمش و بیت الله الحرام، هرگز با هر دو عورت خود، یعنی دبر و قبل، روبه قبله نایست.
همچنین نباید رو به ماه و خورشید بنشیند، زیرا که آن دو نشانه ای از نشانه های خدایند که در آسمان بزرگتر از آن دو وجود ندارد، چنان که باری تعالی فرموده است: «و جعلنا اللیل و النهار آیتین فمحونا آیه اللیل»، { و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را ناپیدا گردانیدیم} - . اسراء / 12 - که منظور همان سیاهی است که در ماه وجود دارد «و جعلنا آیه النهار مبصره»، {و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم.} و سبب دیگر این است که در آن نوری مرکب است که جائز نیست که با قبل و دبر خود رو به آن نور بنشیند، زیرا که نشانهای از نشانههای خداست و در آن نوری از نور خدا قرار دارد.
همچنین به دو علت نباید رو به باد بایستد: یکی آنکه وزش باد بول را باز میگرداند و به لباس می ریزد و شاید فرد متوجه آن نشود، یا آنکه آبی را نیابد که آن را با آن بشوید؛ و علت دوم اینکه همراه باد فرشته ای است، از این رو با عورت خود نباید با او روبرو شود.
نباید بر کرانه رود جاری قضای حاجت کند، بدین علت که در رودها ساکنانی از فرشتگان وجود دارد. و نه در آب آب راکد، بدین علت که آن را نجس و ناپاک می سازد و فردی که بدان آب نیاز دارد از آن استفاده می کند و از آن آب وضو می گیرد و با وضو گرفتن از آن آب نماز می خواند یا می نوشد، یا با آن آب غسل می کند در حالی که نمی داند .
و همچنین میان قبرها نیز نباید تخلی کند، بدین علت که مؤمنان به زیارت قبور خود می روند و از عمل وی آزرده می شوند.
همچنین در منزلگاههایی که کاروان در آنجا منزل میکنند نباید قضای حاجت کند، زیرا که چه بسا مردم در تاریکی شب در زیر سایه آن روند و به آن آلوده شوند و نفهمند.
همچنین نباید تا فاصله چهل ذراع در چهل ذراع از آستانه مساجد، بول و غائط کنند، چرا که مسجد حرم است، و حرم حریمی دارد؛ چنانکه امام صادق علیه السلام فرمود: حریم مساجد چهل ذراع در چهل ذراعست.
و نباید زیر درخت میوه قضای حاجت کند، چرا که امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ میوه، درخت و نهالی نیست جز این که همراه با آن فرشته ای است که همواره تسبیح و تقدیس خداوند را بر زبان می آورد و «لااله الا الله» می گوید. از این رو هرگز قضای حاجت کردن در زیر آن به خاطر وجود فرشته ای که بر درخت گماشته شده جائز نیست تا مبادا آنچه را که خداوند حلال کرده سبک شمارد. و همچنین بر میوه ها نیز به همین دلیل جائز نیست.
همچنین در مکان عبور مردم نیز جائز نیست، چرا که احتمال دارد که مردم در تاریکی شب بر آن پا گذارند.
نیز در اتاقی که در آن نماز می گزارند جائز نیست، چرا که فرشتگان وارد آن اتاق نمی شوند، پس این حدود استنجا و علتهای آن است.
**[ترجمه]
فَلَاحُ السَّائِلِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ شَیْبَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ إِلَی الْمَخْرَجِ وَ أَنْتَ تُرِیدُ الْغَائِطَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْخَبِیثِ الْمُخْبِثِ الرِّجْسِ النِّجْسِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1).
**[ترجمه]فلاح السائل: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که جهت قضای حاحت وارد خلا شدی، بگو: «به نام خدا و از شر آلوده آلوده پرور ناپاک شیطان رانده شده به خداوند پناه می برم، چرا که او شنوا و آگاه است». - . فلاح السائل: 49 -
**[ترجمه]
جُنَّةُ الْأَمَانِ، رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ أَصْحَابِنَا: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ
ص: 195
صلی الله علیه و آله وَ شَکَا إِلَیْهِ الشِّدَّةَ وَ الْعُسْرَ وَ الْحُزْنَ فِی جَمِیعِ الْأَحْوَالِ وَ کَثْرَةَ الْهُمُومِ وَ تَعَسُّرَ الرِّزْقِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَعَلَّکَ تَسْتَعْمِلُ مِیرَاثَ الْهُمُومِ فَقَالَ وَ مَا مِیرَاثُ الْهُمُومِ قَالَ لَعَلَّکَ تَتَعَمَّمُ مِنْ قُعُودٍ أَوْ تَتَسَرْوَلُ مِنْ قِیَامٍ أَوْ تَقْلِمُ أَظْفَارَکَ بِسِنِّکَ أَوْ تَمْسَحُ وَجْهَکَ بِذَیْلِکَ أَوْ تَبُولُ فِی مَاءٍ رَاکِدٍ أَوْ تَنَامُ مُنْبَطِحاً عَلَی وَجْهِکَ الْخَبَرَ(1).
**[ترجمه]جنة الامان: در برخی از کتابهای اصحابمان دیده ام که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از مصیبت و سختی و ناراحتی در تمامی حالات و کثرت غم و اندوه ها و سختی رزق و روزی به ایشان شکوه کرد. رسول خدا فرمود: ای مرد، شاید مرتکب اعمالی میشوی که موجب غم و اندوه است. آن مرد گفت: منظور کدامین اعمالست؟ رسول خدا فرمود: شاید نشسته عمامه میپیچی یا ایستاده شلوار میپوشی و شاید ناخن خویش با دندان میگیری، یا با دامن، صورت خود را پاک میکنی، شاید که در آب راکد بول میکنی و یا به رو می خوابی... ادامه خبر. - . العلامه 76: 323 -
**[ترجمه]
مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ، لِابْنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ فِی حَدِیثٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی نَقْشِ الْحَدِیدِ الصِّینِیِّ قَالَ وَ احْذَرْ عَلَیْهِ مِنَ النَّجَاسَةِ وَ الزُّهُومَةِ وَ دُخُولِ الْحَمَّامِ وَ الْخَلَاءِ الْخَبَرَ.
ص: 196
**[ترجمه]مجموع الدعوات: تلعکبری در حدیثی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام در مورد نقش حدید چینی فرمود: بر حذر باش از این که بر آن نجاست و بوی بد نشیند یا با آن وارد حمام و خلا شوی... ادامه خبر .
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ نَقَشَ عَلَی خَاتَمِهِ اسْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیُحَوِّلْهُ عَنِ الْیَدِ الَّتِی یَسْتَنْجِی بِهَا فِی الْمُتَوَضَّإِ.
وَ قَالَ علیه السلام: الِاسْتِنْجَاءُ بِالْمَاءِ الْبَارِدِ یَقْطَعُ الْبَوَاسِیرَ(1).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: اگر بر نگین انگشتر کسی نام خدا حک شده باشد، در مستراح، آن را از دستی که بدان استنجا میکند به دست دیگرش منتقل سازد.
و فرمود: استنجاء با آب سرد، بواسیر را از بین میبرد. - . الخصال 2: 156 -
**[ترجمه]
یفهم منه جواز استصحاب الخاتم فی الخلاء و إنما یلزم تحویله عند الاستنجاء عن الید التی یستنجی بها و یدل بعض الأخبار علی المنع من الاستصحاب مطلقا و هو أحوط و التحویل مع عدم التلوث علی الاستحباب کما هو المشهور و معه علی الوجوب بل یکفر فاعله لو فعله بقصد الإهانة و ألحق باسم الله أسماء الأنبیاء و الأئمة إذا کتب بقصد اسمهم لعموم ما یدل علی لزوم تعظیمهم علیهم السلام.
**[ترجمه]از آن جواز همراه بردن انگشتر در مستراح فهمیده می شود و تنها زمان استنجا، انتقال آن از دستی که با آن استنجا می کند لازم است و برخی از روایات بر منع همراه بردن به طور مطلق دلالت دارد و آن احوط است و انتقال انگشتر در صورت عدم تلوث و آلودگی، چنان که مشهور است، حمل بر استحباب است و با آلودگی آن حمل بر وجوب می شود، و اگر انجام دهنده آن به قصد اهانت اقدام بدین کار کند کافر است؛ و علاوه بر نام خداوند، نامهای مقدس انبیاء و ائمه علیهم السلام، در صورتی که به قصد نام ایشان نوشته شود نیز مشمول همین حکمند، به دلیل عموم آنچه که بر لزوم تعظیم و تکریم آنان حکم می کند.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَرَتْ فِی الْبَرَاءِ بْنِ مَعْرُورٍ الْأَنْصَارِیِّ ثَلَاثٌ مِنَ السُّنَنِ أَمَّا أُولَاهُنَّ فَإِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَسْتَنْجُونَ بِالْأَحْجَارِ فَأَکَلَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ الدُّبَّاءَ فَلَانَ طَبْعُهُ فَاسْتَنْجَی بِالْمَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (2)
ص: 197
فَجَرَتِ السُّنَّةُ فِی الِاسْتِنْجَاءِ بِالْمَاءِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ کَانَ غَائِباً عَنِ الْمَدِینَةِ فَأَمَرَ أَنْ یُحَوَّلَ وَجْهُهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْصَی بِالثُّلُثِ مِنْ مَالِهِ فَنَزَلَ الْکِتَابُ بِالْقِبْلَةِ وَ جَرَتِ السُّنَّةُ بِالثُّلُثِ (1).
**[ترجمه]الخصال: حسین بن مصعب نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: در براء بن معرور انصاری سه سنت جاری شد: نخستین آنها این بود که مردم با سنگ خودشان را پاک می کردند، براء بن معرور کدویی خورد و شکم او نرم شد و با آب خودش را پاک کرد و خداوند در باره او این آیه را نازل فرمود: {همانا خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست دارد.} - . بقره / 222[1] -
و لذا در استنجا، سنّت بر این جاری شد که از آب استفاده شود. دوم اینکه چون مرگ او فرا رسید در مدینه نبود، پس دستور داد که صورت او را به طرف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم برگرداندند که در آن زمان پیامبر در مکه بود، و نیز ثلث مال خود را وصیت کرد، پس راجع به قبله آیه نازل شد و وصیت به ثلث سنت گردید. - . الخصال 1: 90 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّاسُ یَسْتَنْجُونَ بِثَلَاثَةِ أَحْجَارٍ لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَأْکُلُونَ الْبُسْرَ فَکَانُوا یَبْعَرُونَ بَعَراً فَأَکَلَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ الدُّبَّاءَ فَلَانَ بَطْنُهُ فَاسْتَنْجَی بِالْمَاءِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ فَجَاءَ الرَّجُلُ وَ هُوَ خَائِفٌ أَنْ یَکُونَ قَدْ نَزَلَ فِیهِ أَمْرٌ یَسُوؤُهُ فِی اسْتِنْجَائِهِ بِالْمَاءِ فَقَالَ لَهُ عَمِلْتَ فِی یَوْمِکَ هَذَا شَیْئاً فَقَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی وَ اللَّهِ مَا حَمَلَنِی عَلَی الِاسْتِنْجَاءِ بِالْمَاءِ إِلَّا أَنِّی أَکَلْتُ طَعَاماً فَلَانَ بَطْنِی فَلَمْ تُغْنِ عَنِّی الْحِجَارَةُ شَیْئاً فَاسْتَنْجَیْتُ بِالْمَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَنِیئاً لَکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْزَلَ فِیکَ آیَةً فَأَبْشِرْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ فَکُنْتَ أَوَّلَ مَنْ صَنَعَ هَذَا أَوَّلَ التَّوَّابِینَ وَ أَوَّلَ الْمُتَطَهِّرِینَ (2).
تفسیر العیاشی، عن أبی خدیجة: مثله (3)
**[ترجمه]العلل: ابو خدیجه نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: مردم با سه سنگ استنجا می کردند، زیرا که آنان خرمای نارس می خوردند و مدفوع آنها مثل پشکل سفت بود، تا اینکه مردی از انصار کدویی خورد که شکمش را نرم کرد و توسط آب استنجا کرد و پیامبر به دنبال وی فرستاد. - گفت: - آن مرد آمد در حالی که می ترسید مبادا در مورد استنجاء وی با آب، امری اتفاق افتاده باشد که وی را رنجیده کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن مرد فرمود: آیا امروز کاری انجام داده ای؟ آن مرد گفت:آری ای رسول خدا! به خدا قسم تنها چیزی که مرا به استنجاء کردن با آب واداشت این بود که غذایی خوردم و مزاجم نرم شد و با استفاده از سنگ نتوانستم خود را پاک کنم، از این رو با آب استنجا کردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به ایشان فرمود: گوارا باد بر تو! همانا خداوند عز و جل در مورد تو این آیه را نازل کرده است، پس بر تو بشارت باد: {خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست دارد.} پس همانا تو اولین کسی بودی که این کار را انجام داد، اولین فرد از توبه کنندگان و اولین پاکیزگان. - . علل الشرائع 1: 271 -
تفسیر العیاشی: از ابو خدیجه مانند حدیث فوق نقل شده است. - . تفسیر العیاشی 1: 110 - 109 -
**[ترجمه]
قال والدی قدس الله روحه ذکر التوابین مع المتطهرین فی هذا المقام یمکن أن یکون لإظهار شرف التطهیر کأنه تعالی یقول إنی أحب المتطهرین کما أحب التوابین فإن محبة الله للتوابین بمنزلة لا یمکن وصفها و یمکن أن یکون حصلت له توبة أیضا فی ذلک الیوم مع التطهر و یمکن أن یکون بالمعنی اللغوی أی الرجوع فإنه لما رجع عن الاکتفاء بالأحجار إلی ضم الماء
ص: 198
أو إلی التبدیل بالماء لله تعالی فکأنه رجع إلیه.
قوله صلی الله علیه و آله أول التوابین أی فی هذا الفعل أو مطلقا و تکون الأولیة بحسب الکمال و الشرف أو بالنسبة إلی الأنصار أو فی ذلک الیوم و الأول أظهر.
**[ترجمه]پدرم - قدس الله روحه - فرمود: ذکر توابین همراه با متطهرین در این مقام، احتمال دارد که جهت اظهار شرف تطهیر باشد، گویی باری تعالی می فرماید: من همان گونه که توبه کاران را دوست می دارم، پاکیزگان را نیز دوست می دارم، چرا که محبت خداوند برای توبه کاران به اندازهای است که وصف آن ممکن نیست؛ و احتمال دارد که در آن روز، علاوه بر تطهر، توبه نیز بر وی حاصل شده باشد و احتمال دارد که از منظر معنای لغو،ی به معنای رجوع باشد، چرا که زمانی که وی برای خداوند تعالی، از اکتفا کردن به اضافه کردن آب به آن یا تبدیل آن به آب روی آورد، گویی به سوی آن رجوع کرده است.
این قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: «اول التوابین» یعنی در این کار یا به طور مطلق، و اولویت و تقدم بر اساس کمال و شرف، یا در مقایسه با انصار یا در آن روز می باشد، و اول اظهر است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِبَعْضِ نِسَائِهِ مُرِی نِسَاءَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَسْتَنْجِینَ بِالْمَاءِ وَ یُبَالِغْنَ فَإِنَّهُ مَطْهَرَةٌ لِلْحَوَاشِی وَ مَذْهَبَةٌ لِلْبَوَاسِیرِ(1).
**[ترجمه]العلل: مسعدة بن زیاد نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به یکی از زنان خویش فرمود: به زنان مؤمن فرمان بده که با آب استنجا کنند و در این امر کوتاهی نکنند، چرا که آن پاک کننده اطراف و از بین برنده بواسیرست. - . علل الشرائع 1: 271 -
**[ترجمه]
قال الشهید رفع الله درجته فی الأربعین الحواشی جمع حاشیة و هی الجانب أی مطهرة لجوانب المخرج و المطهرة بفتح المیم و کسرها و الفتح أولی موضوعة فی الأصل للإداوة و جمعها مطاهر و یراد بها المطهرة أی المزیلة للنجاسة مثل السواک مطهرة للفم أی مزیلة لدنس الفم.
و البواسیر جمع باسور و هی علة تحدث فی المقعدة و فی الأنف أیضا و المراد هاهنا هو الأول و المعنی أنه یذهب البواسیر.
و استدل به الشیخ أبو جعفر علی وجوب الاستنجاء و یمکن تقریر الدلالة من وجهین الأول أن الأمر بالأمر أمر عند بعض الأصولیین و الأمر للوجوب و فیهما کلام فی الأصول الثانی من قوله مطهرة فقد قلنا إن المراد بها المزیلة للنجاسة و إزالة النجاسة واجبة فیکون الاستنجاء واجبا.
ثم إذا وجب الاستنجاء علی النساء وجب علی الرجال لقوله صلی الله علیه و آله حکمی علی الواحد حکمی علی الجماعة(2)
و لعدم فصل السلف بین المسألتین انتهی.
**[ترجمه]شهید - رفع الله درجته - در اربعین گفته است: «حواشی» جمع حاشیه و به معنای کناره است، بدین معنا که پاک کننده کناره های مخرج است و «مطهره» با فتح و کسر میم است که البته فتح آن شایسته تر است. در اصل برای «اداوه» - آفتابه - وضع شده که جمع آن مطاهر است، و منظور از آن پاک کننده یا از بین برنده نجاست می باشد، چنان که مسواک پاک کننده دهان است، بدین معنا که از بین برنده چرکی دهان است.
بواسیر جمع باسوره و آن بیماری است که در مقعد روی میدهد و در بینی نیز می باشد و مراد از آن در اینجا، مورد اول است، معنا این است که آن بواسیر را از بین می برد.
شیخ ابوجعفر به وسیله آن بر وجوب استنجاء استدلال کرده و می توان دلالت را از دو وجه تقریر کرد: اول اینکه نزد برخی از اصول گریان، امر به امر، امر می باشد و امر برای وجوب است و درباره این دو، در - علم - اصول بحث شده است. اما درباره قول دوم ایشان «مطهره» گفتیم که مراد از آن اینست که از بینبرنده نجاست است و ازاله نجاست واجب است، از این رو استنجاء نیز واجب می باشد.
سپس اگر استنجا بر زنان واجب شود، بر مردان نیز واجب می باشد، بر اساس این گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: حکم من بر یک نفر، حکم بر همه است و نیز به خاطر اینکه گذشتگان بین دو مسأله تفصیل قائل نشدهاند. پایان کلام.
**[ترجمه]
یرد علی الوجه الثانی أنه إذا ثبت وجوب الإزالة فلا حاجة إلی هذا الخبر و إلا فلا یتم إذ غایة ما یظهر منه أن الماء مطهر و أما أن التطهیر
ص: 199
واجب فلا و علی تقدیر التسلیم إنما یتم إذا ثبت الانحصار و هو ممنوع فتأمل.
**[ترجمه]بر وجه دوم این اشکال وارد می شود که اگر وجوب ازاله ثابت شود، نیازی به این خبر نیست، وگرنه مطلب تمام نیست؛ چرا که غایت آنچه که از آن آشکار می شود، این است که آب مطهر است، اما این که تطهیر واجب است، آشکار نیست، حتی اگر بپذیریم، تنها در صورتی مطلب درست است که انحصار ثابت شود، و آن پذیرفته نیست، پس در آن بیندیش.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ کَانَ لَهُمْ نَهَرٌ یُقَالُ لَهُ الثَّرْثَارُ وَ کَانَتْ بِلَادُهُمْ خِصْبَةً کَثِیرَةَ الْخَیْرِ(2) وَ کَانُوا یَسْتَنْجُونَ بِالْعَجِینِ وَ یَقُولُونَ هُوَ أَلْیَنُ لَنَا فَکَفَرُوا بِأَنْعُمِ اللَّهِ وَ اسْتَخَفُّوا بِنِعْمَةِ اللَّهِ فَحَبَسَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الثَّرْثَارَ فَجَدُبُوا حَتَّی أَحْوَجَهُمُ اللَّهُ إِلَی مَا کَانُوا یَسْتَنْجُونَ بِهِ حَتَّی کَانُوا یَتَقَاسَمُونَ عَلَیْهِ (3).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در باره قول خداوند تعالی که فرمود: «و ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون»، {خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود و روزیاش از هر سو فراوان می رسید، پس ساکنانش نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به مردم آن چشانید.} - . النحل/ 12 -
گفت: درباره قومی نازل شد که دارای نهری به نام ثرثار بودند و سرزمین آنان حاصلخیز و پرخیر بود و با خمیر استنجا می کردند و می گفتند: آن برای ما نرمترست، پس به نعمتهای خداوند کفر ورزیدند و نعمت خداوند را کوچک شمردند، از این رو خداوند ثرثار را از آنان بازگرفت؛ پس دچار خشکسالی شدند تا جایی که خداوند بدانچه که با آن استنجا می کردند نیازمندشان کرد، تا جایی که بر آن قسم یاد می کردند - آن مال را میان خود تقسیم می کردند - .
**[ترجمه]
یتقاسمون علیه أی یحلفون أو یقسمون أو یقرعون علیه فی القاموس تقاسما تحالفا و المال اقتسماه بینهم.
**[ترجمه]عبارت «یتقاسمون علیه» یعنی سوگند می خوردند یا بین خود قسمت می کردند یا اینکه بر سر آن قرعه می کشیدند، در قاموس آمده: «تقاسما» به معنای دو نفر سوگند یاد کردند، و اگر در مورد مال باشد، یعنی آن مال را میان خود تقسیم کردند.
**[ترجمه]
الْعُیُونُ (4)، وَ الْمَجَالِسُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْعَقَبَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام الرَّجُلُ یَسْتَنْجِی وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ وَ نَقْشُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ أَکْرَهُ ذَلِکَ لَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ وَ لَیْسَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ آبَائِکَ یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ أُولَئِکَ یَتَخَتَّمُونَ فِی الْیَدِ الْیُمْنَی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ (5).
مکارم الأخلاق، من کتاب اللباس للعیاشی عن الحسین بن خالد: مثله بتغییر قد أوردناه فی أبواب الخواتیم (6).
ص: 200
**[ترجمه]العیون - . عیون الاخبار 2: 55 - ،
المجالس: حسین بن خالد نقل کرده است که به امام رضا علیه السلام گفتم: مردی استنجا می کند در حالی که انگشترش در دستش می باشد و بر آن عبارت «لااله الا الله» حک شده است. امام فرمود: این کار را برای وی مکروه می دانم. گفتم: جانم به فدایت! مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و تمامی پدران شما این کار را انجام نمی دادند، در حالی که انگشتر بر دست داشتند؟ فرمود: آری، اما آنان انگشتر را در دست راست می کردند. پس تقوای خدا را پیشه کنید و به خویشتن بنگرید. - . امالی الصدوق: 273 -
مکارم الاخلاق: از کتاب لباس عیاشی از حسین بن خالد مانند این حدیث با قدری اختلاف در ابواب خواتیم نقل شده است. - . مکارم الاخلاق: 103 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُجَامِعُ وَ یَدْخُلُ الْکَنِیفَ وَ عَلَیْهِ الْخَاتَمُ فِیهِ ذِکْرُ اللَّهِ أَوِ الشَّیْ ءُ مِنَ الْقُرْآنِ أَ یَصْلُحُ ذَلِکَ قَالَ لَا(1).
وَ مِنْهُ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام الْعِزَّةُ لِلَّهِ جَمِیعاً کَانَ فِی یَسَارِهِ یَسْتَنْجِی بِهَا وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عَلِیٍّ علیه السلام الْمُلْکُ لِلَّهِ وَ کَانَ فِی یَدِهِ الْیُسْرَی یَسْتَنْجِی بِهَا(2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که همبستر می شود و داخل مستراح می شود و بر دستانش انگشتری است که بر آن نام خدا یا آیه ای از قرآن حک شده است، آیا رواست؟ فرمود: خیر. - . قرب الاسناد: 121 چاپ سنگی -
قرب الاسناد: جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که فرمود: بر نگین انگشتر پدرم امام محمد باقر علیه السلام حک شده بود: «العزة لله جمیعا» که در دست چپش بود و با آن استنجا می کرد و بر نگین انگشتر امام علی علیه السلام حک شده بود: «الملک لله» و در دست چپش بود که با آن استنجا می کرد. - . قرب الاسناد: 72 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
الظاهر أنه محمول علی التقیة کما حمله الشیخ فی التهذیب (3) و قال لأن راویه عامی متروک العمل بما یختص بروایته ثم قال علی أن ما قدمناه من آداب الطهارة و لیس من واجباتها.
**[ترجمه]از ظاهر بر می آید که آن محمول بر تقیه است، چنان که شیخ در تهذیب آن را بر تقیه حمل کرده و گفته است: از آنجا که راوی آن از عامه است، عمل به آنچه به روایت او اختصاص دارد متروک است، سپس گفته است: بر آنچه که ما پیشتر از آداب طهارت آوردیم حمل میشود و از واجبات ما نیست.
**[ترجمه]
و یؤید الحمل علی التقیة أنهم علیهم السلام کانوا لا یتختمون بغیر الیمین إلا فی التقیة و ذکروا أنه من علامات المؤمنین.
**[ترجمه]حمل بر تقیه را این موضوع تایید می کند که ائمه علیهم السلام انگشتر را جز بر دست راست نمی کردند مگر هنگام تقیه و ذکر کرده اند که آن (انگشتر به دست راست کردن) از نشانه های مؤمنان است.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَوْلُ قَائِماً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ مِنَ الْجَفَاءِ وَ الِاسْتِنْجَاءُ بِالْیَمِینِ مِنَ الْجَفَاءِ(4).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بول کردن در حالت ایستاده بدون علت جفا و ظلم است، و استنجاء با دست راست نیز جفا و ظلم است. - . الخصال 1: 28 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، لِلصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَذَابَ الْقَبْرِ مِنَ الْبَوْلِ (5).
ص: 201
**[ترجمه]ثواب الاعمال: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: همانا عذاب قبر از ناحیه عدم رعایت طهارت در ادرار است. - . ثواب الاعمال: 205 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنِّی لَأَلْعَقُ أَصَابِعِی مِنَ المآدم [الْأُدْمِ] حَتَّی أَخَافَ أَنْ یَرَی خَادِمِی أَنَّ ذَلِکَ مِنْ جَشَعٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ کَذَلِکَ إِنَّ قَوْماً أُفْرِغَتْ عَلَیْهِمُ النِّعْمَةُ وَ هُمْ أَهْلُ الثَّرْثَارِ فَعَمَدُوا إِلَی مُخِّ الْحِنْطَةِ فَجَعَلُوهُ خُبْزاً هَجَاءً فَجَعَلُوا یُنَجُّونَ بِهِ صِبْیَانَهُمْ حَتَّی اجْتَمَعَ مِنْ ذَلِکَ جَبَلٌ قَالَ فَمَرَّ رَجُلٌ صَالِحٌ عَلَی امْرَأَةٍ وَ هِیَ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِصَبِیٍّ لَهُ فَقَالَ وَیْحَکُمُ اتَّقُوا اللَّهَ لَا تُغَیِّرْ مَا بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَقَالَتْ کَأَنَّکَ تُخَوِّفُنَا بِالْجُوعِ أَمَا مَا دَامَ ثَرْثَارُنَا یَجْرِی فَإِنَّا لَا نَخَافُ الْجُوعَ قَالَ فَأَسِفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ضَعَّفَ لَهُمُ الثَّرْثَارَ وَ حَبَسَ عَنْهُمْ قَطْرَ السَّمَاءِ وَ نَبْتَ الْأَرْضِ قَالَ فَاحْتَاجُوا إِلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ فَأَکَلُوا ثُمَّ احْتَاجُوا إِلَی ذَلِکَ الْجَبَلِ فَإِنْ کَانَ لَیُقَسَّمُ بَیْنَهُمْ بِالْمِیزَانِ (1).
**[ترجمه]المحاسن: عمرو بن شمر نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: بعد از خوردن غذا انگشتانم را طوری می لیسم که غذایی در آنها باقی نماند تا جایی که می ترسم خادم من بپندارد که این کار من به دلیل آزمندی است، در حالی که چنین نیست. همانا در گذشته قومی بودند که که در نعمت غوطه ور بودند و آنان اهالی رود ثرثار بودند، مغز گندم را تهیه می کردند و از آن نانی درست می نمودند که به عنوان وسیله تطهیر نجاست مورد استفاده قرار می دادند و به وسیله آن کودکان خود را استنجا میکردند، تا جایی این کار را انجام دادند که کوهی بزرگ از این نانهای نجس فراهم آمد! روزی مردی صالح بر زنی عبور کرد و او مشغول پاک کردن نجاست کودکش به وسیله نان بود، آن مرد به آنان گفت : وای بر شما! از خدا بترسید و نعمتی را که به شما ارزانی داشته تغییر ندهید. آن زن در جواب او گفت: گویا تو می خواهی ما را از گرسنگی بترسانی، هان! تا زمانی که آب رودخانه ثرثار جاری است، به هیچ وجه ترسی از گرسنگی نداریم .
آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: پس خداوند عزتمند بر آنها خشم آورد و رودخانه ثرثار را بسیار کم آب نمود و باران را از آن دریغ فرمود و گیاهان زمین را نرویاند. پس آنها آنچه در اختیار داشتند خوردند. سپس در اثر گرسنگی مجبور شدند از آن کوه نان استفاده نمایند و حتی با ترازو بین خود تقسیم کنند. - . المحاسن: 586 -
**[ترجمه]
قال الجوهری الجشع محرکة أشد الحرص و أسوؤه قوله هجاء کذا فیما رأینا من نسخ الکافی (2)
و المحاسن و فی القاموس هجأ جوعه کمنع هجئا و هجوءا سکن و ذهب و الطعام أکله و بطنه ملأه و هجی کفرح التهب جوعه و الهجأة کهمزة الأحمق انتهی فیحتمل أن یکون بالتشدید صفة للخبز أی صالحا لرفع الجوع أو أن یکون بالتخفیف مصدرا أی فعلوا ذلک حمقا و سفاهة و لا یبعد أن یکون تصحیف هجانا أی خیارا جیادا کما
رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: هَذَا جَنَایَ وَ هَجَانُهُ فِیهِ (3).
ص: 202
قوله ینجون لعله علی بناء التفعیل بمعنی السلب نحو قولهم قردت البعیر أی أزلت قراده و قال فی القاموس الثرثار نهر أو واد کبیر بین سنجار و تکریت و قال الأسف محرکة شدة الحزن أسف کفرح و علیه غضب.
قوله علیه السلام و ضعف لهم الثرثار أی جعله ضعیفا و المشهور فی هذا المعنی الإضعاف لا التضعیف و یمکن أن یقرأ علی بناء المجرد أو علی بناء التفعیل بمعنی التکثیر أی زاد فی الماء و ذهب ببرکة السماء لیعلموا أن الرزق لیس بالماء بل بفضل رب السماء و لعله أظهر و یدل الخبر علی عدم جواز الاستنجاء بالخبز و ظاهر المنتهی الإجماع علی تحریم الاستنجاء بمطلق المطعوم لکنه فی التذکرة احتمل الکراهة و العجب أنهم استدلوا بوجوه ضعیفة و لم یستدلوا بهذه الأخبار و یمکن أن یستدل فی أکثرها بالإسراف أیضا.
**[ترجمه]جوهری گفته است: «جشع» با جیم و شین متحرک به معنای شدیدترین حرص و بدترین نوع آن می باشد، و این قول امام که فرمود: «هجائا» را به همین صورت در نسخه های کافی - . الکافی 6: 301 -
و محاسن دیده ایم. و در قاموس آمده: «هجا جوعه» بر وزن منع هجا و هجوءا یعنی ساکن شد و رفت و غذا را خورد و دل خویش را از آن انباشته کرد و «هجی» بر وزن فرح به معنای شدت گرفتن گرسنگی است و «هجأة» بر وزن همزه، به معنای احمق است. پایان کلام. امکان دارد که با تشدید، صفت نان باشد یعنی نان سالم برای رفع گرسنگی؛ یا اینکه ممکن است با تخفیف، مصدر باشد، یعنی از روی حماقت و نادانی آن کار را انجام دادند و دور از صحت نیست که تصحیف هجانا به معنای بهترین و مرغوبترین باشد چنان که از امیر مؤمنان علی علیه السلام روایت کرده اند که ایشان فرمود: چیده من است و بهترینش در آن است.
قول امام که فرمود: «ینجون» شاید در باب تفعیل به معنای سلب و برگرفتن است، مانند این قول اعراب که می گویند: «قردتُ البعیر» یعنی سرگین آن را زدودم و در قاموس آمده: ثرثار، نهر یا وادی بزرگی میان سنجار و تکریت بود و گفته: «اسف» با حرکت الف و سین به معنای شدت ناراحتی است، اسف بر وزن فرح است غضب نیز بر همین وزن است.
قول امام که فرمود: «و ضعف لهم الثرثار» بدین معناست که آن را ضعیف قرار داد و قول مشهور در این باره اضعاف است نه تضعیف، و امکان دارد که بتوان آن را بر اساس باب ثلاثی مجرد{ضعف} یا از باب تفعیل به معنای تکثیر خواند، بدین معنا که در آب افزود و برکت آسمان را از بین برد، تا بدانند که روزی به خاطر آب نیست بلکه به خاطر فضل خداوند آسمان است و شاید این اظهر باشد و روایت بر عدم جواز استنجا با نان دلالت می کند و از ظاهر منتهی، اجماع بر تحریم استنجا با مطلق خوراکی برمی آید، اما در تذکره، کراهت را احتمال داده، و عجیب است که آنان بر وجوه ضعیفی استدلال کرده اند و به این روایات استدلال نکرده اند و احتمال دارد که در اکثر آنها بر اسراف نیز استدلال شود.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنِّی لَأَلْعَقُ أَصَابِعِی حَتَّی أَرَی أَنَّ خَادِمِی سَیَقُولُ مَا أَشْرَهَ مَوْلَایَ ثُمَّ قَالَ تَدْرِی لِمَ ذَاکَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ إِنَّ قَوْماً کَانُوا عَلَی نَهَرِ الثَّرْثَارِ فَکَانُوا قَدْ جَعَلُوا مِنْ طَعَامِهِمْ شِبْهَ السَّبَائِکِ یُنَجُّونَ بِهِ صِبْیَانَهُمْ فَمَرَّ رَجُلٌ مُتَوَکِّئٌ عَلَی عَصًا فَإِذَا امْرَأَةٌ أَخَذَتْ سَبِیکَةً مِنْ تِلْکَ السَّبَائِکِ تُنَجِّی بِهَا صَبِیَّهَا فَقَالَ لَهَا اتَّقِی اللَّهَ فَإِنَّ هَذَا لَا یَحِلُّ فَقَالَتْ کَأَنَّکَ تُهَدِّدُنِی بِالْفَقْرِ أَمَا مَا جَرَی الثَّرْثَارَ فَإِنِّی لَا أَخَافُ الْفَقْرَ.
ص: 203
قَالَ فَأَجْرَی اللَّهُ الثَّرْثَارَ أَضْعَفَ مَا کَانَ عَلَیْهِ وَ حَبَسَ عَنْهُمْ بَرَکَةَ السَّمَاءِ فَاحْتَاجُوا إِلَی الَّذِی کَانُوا یُنَجُّونَ بِهِ صِبْیَانَهُمْ فَقَسَمُوهُ بَیْنَهُمْ بِالْوَزْنِ قَالَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَحِمَهُمْ فَرَدَّ عَلَیْهِمْ مَا کَانُوا عَلَیْهِ (1).
**[ترجمه]المحاسن: عمرو بن شمر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: من انگشتانم را می لیسم تا جایی که خادمم بگوید: مولایم چقدر حریص است!. امام فرمود: می دانی چرا؟ گفتم: خیر، فرمود: همانا قومی بر کنار رود ثرثار زندگی می کردند و از غذای خود چیزی شبیه قالب درست میکردند و از آن برای استنجای فرزندانشان استفاده میکردند. سپس مردی که بر عصایش تکیه داده بود از آنجا عبور کرد و به ناگاه زنی را دید که با تکه ای از آن قالب ها فرزندش را پاک می کرد، آن مرد خطاب به زن گفت: از خدا بترس، چرا که این کار تو روا نیست. زن گفت: گویی تو مرا تهدید به فقر می کنی، اما تا زمانی که ثرثار جریان داشته باشد، من از فقر نمی ترسم. - فرمود: - خداوند ثرثار را به ضعیفترین شکل خود جاری ساخت و برکت آسمان را از اهالی آن دریغ نمود، ازین رو به همان چیزی که با آن کودکانشان را تطهیر می کردند نیازمند گشتند و آن را میان خود با ترازو تقسیم کردند. و فرمود: همانا خداوند عز و جل بر آنان رحم کرد و هر آنچه را که پیشتر از آن برخوردار بودند به آنها بازگرداند. - . المحاسن: 587 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً وُسِّعَ عَلَیْهِمْ فِی أَرْزَاقِهِمْ حَتَّی طَغَوْا فَاسْتَخْشَنُوا الْحِجَارَةَ فَعَمَدُوا إِلَی النَّقِیِّ فَصَنَعُوا مِنْهُ کَهَیْئَةِ الْأَفْهَارِ فِی مَذَاهِبِهِمْ (2) فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ فَعَمَدُوا إِلَی أَطْعِمَتِهِمْ فَجَعَلُوهَا فِی الْخَزَائِنِ فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَی مَا فِی خَزَائِنِهِمْ مَا أَفْسَدَ حَتَّی احْتَاجُوا إِلَی مَا کَانُوا یَسْتَنْظِفُونَ بِهِ فِی مَذَاهِبِهِمْ فَجَعَلُوا یَغْسِلُونَهُ وَ یَأْکُلُونَهُ (3).
**[ترجمه]المحاسن: ابو عیینه نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: همانا قومی در روزی های خویش غوطه ور بودند تا اینکه طغیان و سرکشی کردند و سنگ ها را زبر و ناهموار یافتند، از این رو جهت تطهیر به خمیر نان روی آوردند و از آن چیزی شبیه سنگ های کوچک استنجا در مستراحهای خود ساختند، پس خداوند به سزای این کار، آنان را دچار قحطی ساخت، پس آنان به غذاهای خویش روی آوردند و آنها را در خزائن خویش قرار دادند، و خداوند آنچه را که در خزائن قرار داده بودند فاسد ساخت، تا جایی که نیازمند همان چیزی شدند که در مستراح ها خود را با آن پاک می کردند، پس آن را می شستند و می خوردند. - . تفسیر العیاشی 1: 109 -
**[ترجمه]
النقی بفتح النون و کسر القاف و تشدید الیاء هو الخبز المعمول من لباب الدقیق قال فی النهایة فیه یحشر الناس یوم القیامة علی أرض بیضاء عفراء کقرصة النقی یعنی الخبز الحواری و هو الذی نخل مرة بعد مرة و قال الفهر الحجر مل ء الکف و قیل هو الحجر مطلقا و فی القاموس الفهر بالکسر الحجر قدر ما یدق به الجوز أو ما یملأ به الکف و الجمع أفهار و فهور و قال المذهب المتوضأ.
**[ترجمه]«نَقِّی» با فتح نون و کسره و تشدید قاف به معنای نانی است که از مغز گندم به دست می آید. شیخ در نهایه گفته است: مردم در روز قیامت بر زمینی سفیدرنگ و خاکی همچون گرده نان پاک (خبز الحواری) محشور میشوند و خبز الحواری آردی است که بارها غربال شده است. و گفت: «فهر» سنگی است به اندازه کف دست و برخی گفته اند که مطلق سنگ است و در قاموس آمده، فهر با کسره به معنای سنگی است به اندازهای که با آن گردو را میشکنند یا کف دست را پر کند و جمع آن افهار و فهور است و گفت: مذهب به معنای مستراح است.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ جَمِیلٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ النَّاسُ یَسْتَنْجُونَ بِالْحِجَارِ وَ الْکُرْسُفِ ثُمَّ أُحْدِثَ الْوُضُوءُ وَ هُوَ خُلُقٌ حَسَنٌ فَأَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (4).
ص: 204
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: جمیل نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: مردم با سنگ ها و کرسف - پنبه - استنجا می کردند و سپس وضو پدید آمد و آن شیوهای نیکو بود، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدان امر کرد و خداوند در کتاب خویش بدان فرمان داد: {خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست دارد}. - . تفسیر العیاشی 1: 109 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا(1) قَالَ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا نُظْفَ الْوُضُوءِ وَ هُوَ الِاسْتِنْجَاءُ بِالْمَاءِ قَالَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَهْلِ قُبَاءَ(2).
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا ذَلِکَ الطُّهْرُ قَالَ نُظْفُ الْوُضُوءِ إِذَا خَرَجَ أَحَدُهُمْ مِنَ الْغَائِطِ فَمَدَحَهُمُ اللَّهُ بِتَطَهُّرِهِمْ (3).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: حلبی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند تعالی که فرمود: «فیه رجال یحبّون أن یتطهروا»،{و در آن مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند.} - . توبه / 108 -
سؤال کردم. ایشان در پاسخ فرمود: منظور کسانی هستند که دوست می دارند با پاکیزگی وضو که همان استنجا با آب است پاک شوند. حلبی گفت که امام فرمود: این آیه در مورد اهل قبا نازل شده است. - . تفسیر العیاشی 2: 112 -
و در روایتی ابن سنان نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: آن طهر چیست؟ فرمود: پاکیزگی وضو است، زمانی که یکی از آنان از مستراح خارج شود، خداوند به خاطر پاکیزگیشان آنان را می ستاید. - . تفسیر العیاشی 2: 112 -
**[ترجمه]
الحجار بالکسر أحد جموع الحجر و المراد بالوضوء فی المواضع الاستنجاء.
**[ترجمه]«الحِجار» با علامت کسر، یکی از جمعهای حجر است و منظور از وضو در این موارد، استنجا می باشد.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ بَالَ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ مَاءٌ فَقَالَ یَعْصِرُ أَصْلَ ذَکَرِهِ إِلَی طَرَفِهِ ثَلَاثَ عَصَرَاتٍ وَ یَنْتُرُ طَرَفَهُ فَإِنْ خَرَجَ بَعْدَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنَ الْبَوْلِ وَ لَکِنَّهُ مِنَ الْحَبَائِلِ (4).
**[ترجمه]السرائر: به نقل از کتاب حریز آورده: به امام صادق علیه السلام گفتم: مردی بول کرده و آب همراه ندارد. فرمود: از بیخ آلت رجولیت را تا سر آن سه بار بفشارد و سر آن را بفشارد، اگر پس از آن چیزی بیرون آمد، چیزی از بول نیست، بلکه از حبائل - دامهای شیطان - است. - . السرائر: 472 مراد از حبائل، حبائل شیطانست تا وی را آزار دهد و وسوسه کند. -
**[ترجمه]
أقول روی فی الکافی هذا الحدیث عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن حماد عن حریز عن محمد بن مسلم عنه علیه السلام و فیه فلیس من البول.
و الخبر یحتمل وجوها الأول أن یکون المراد بالطرف فی الموضعین الذکر و فی الحدیث نقی الطرفین و فسر بالذکر و اللسان و قال الجوهری قال ابن الأعرابی قولهم لا یدری أی طرفیه أطول طرفاه لسانه و ذکره فیکون إشارة إلی عصرین العصر من المقعدة إلی الذکر و نتر أصل الذکر لکن لا یدل علی تثلیث الأخیر و لا یبعد أن یکون التثلیث علی الفضل و الاستحباب.
الثانی أن یکون المراد بالطرف فی الموضعین الجانب و یکون الضمیران راجعین إلی الذکر أی یعصر من المقعدة إلی رأس الذکر فیکون العصران داخلین فیه و المراد بالأخیر عصر رأس الذکر فیدل علی العصرات الثلاث التی ذکرها الأصحاب.
ص: 205
الثالث أن یکون المراد بالأول عصر الذکر و بالثانی عصر رأس الذکر و یضعف الأخیرین أن النتر هو الجذب بقوة لا مطلق العصر و هو لا یناسب عصر رأس الذکر(1)
مع أنه لا یظهر من سائر الأخبار هذا العصر قال فی النهایة فیه إذا بال أحدکم فلینتر ذکره ثلاث نترات النتر جذب فیه جفوة و قوة انتهی.
ثم اعلم أن الشیخ روی هذا الخبر(2)
نقلا من الکافی (3) و فیه یعصر أصل ذکره إلی ذکره و یروی عن بعض مشایخنا رحمهم الله أنه قرأ ذکره بضم الذال و سکون الکاف و فسره بطرف الذکر لینطبق علی الوجه الثانی من الوجوه المذکورة و یخدشه أن اللغویین قالوا ذکرة السیف حدته و صرامته و الظاهر منه أن المراد به المعنی المصدری لا الناتی من طرفه.
و بقی هاهنا إشکال آخر و هو أنه ما الفائدة فی التقیید بعدم وجدان الماء.
و الجواب أنه مجرب بأنه مع عدم الاستنجاء بالماء یتوهم خروج البول ساعة بعد ساعة بل یکون خروجه دریرة البول أکثر کما ذکر العلامة فی المنتهی أن الاستنجاء بالماء یقطع دریرة البول.
ففائدة الاستبراء هنا أنه إن خرج بعده شی ء أو توهم خروجه لا یضره ذلک أما من حیث النجاسة فلأنه غیر واجد للماء و أما من حیث الحدث فإنه لا یحتاج إلا تجدید التیمم و لا قطع الصلاة و قیل یحتمل أن یکون وجه التخصیص أن یکون الراوی عالما بأنه مع وجدان الماء إذ استبرأ و غسل المحل فلا بأس بما یخرج بعد ذلک و لکنه لم یعلم الحال فی حال العدم و لا یخفی ما فیه.
و قال فی الحبل المتین الحبائل یراد بها عروق فی الظهر و لم نجده فی کتب اللغة نعم قال فی القاموس الحبل عرق فی الظهر و قال الحبال فی الذکر عروقه و کأنه جمع الحبل علی غیر القیاس.
ص: 206
**[ترجمه]می گویم: در کافی این حدیث را محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده و در آن آمده: پس، از بول نیست.
این روایت، احتمال چند وجه را دارد: اول اینکه منظور از طرف در هر دو موضع آلت رجولیت باشد و در حدیث نقی الطرفین را به آلت رجولیت و زبان تفسیر کرده است. جوهری گفته: شخصی از اعراب گفته، این قول اینان که می گویند: نمی دانند کدام طرف آن اطول است؟ دو طرف آن، زبان و آلت اوست، پس اشاره به دو حالت فشردن است، فشردن از مقعد تا آلت رجولیت و نیز فشردن خود آن است، اما بر تثلیث - سه بار فشردن - حالت اخیر دلالت نمی کند و بعید نیست که تثلیث بر بهتر بودن و استحباب دلالت کند.
دوم اینکه مراد از طرف در هر دو موضع، کنار و جانب باشد و هر دو ضمیر به آلت بازگردند، بدین معنا که از مقعد تا سر آلت فشرده شود و هر دو بار فشردن در آن وارد شوند، و منظور از عبارت اخیر، فشردن سر آلتست، در نتیجه بر سه بار فشردنی که اصحاب آن را ذکر کرده اند دلالت دارد.
سوم اینکه مراد از عبارت اول فشردن آلت باشد و در عبارت دوم فشردن سر آلت باشد و هر دو وجه اخیر را تضعیف میکند که بگوییم «نتر» همان جذب و کشیدن با قدرت است و نه به معنای مطلق فشردن و آن مناسبتی با فشردن سر آلت رجولیت ندارد، با وجود اینکه این فشردن از سایر روایات به دست نمی آید. در نهایه گفته است: در آن آمده که اگر یکی از شما بول کرد، پس سر آلتش را سه بار با قدرت بفشارد: «نتر» یعنی کشیدن آنچه در آلت است همراه با شدت و تندی، پایان کلام.
سپس بدان که شیخ این خبر - . الکافی 3: 19 -
را به نقل از کافی - . التهذیب 1: 9 چاپ سنگی، 29 چاپ نجف -
روایت کرده و در آن آمده که اصل آلتش را به طرف سر آن میفشارد و از برخی از فقهایمان که خداوند آنان را رحمت کناد روایت کرده اند که وی «ذُکر» را با ضم ذال و سکون قاف خوانده و به سر آلت تفسیر کرده تا بر وجه دوم از وجوه مذکور منطبق باشد و این سخن زبان شناسان که گفته اند: «ذکرة السیف» به معنای تیزی و آختگی آن است و به آن خدشه وارد می سازد، و از ظاهر بر می آید که منظور از آن، معنای مصدری است و نه فشردن قسمت برآمدگی سر آن.
اشکالی دیگر اینجا باقی مانده و آن اینست که فائده تقیید بر عدم نیافتن آب چیست؟ پاسخ این است که آن مجرّب است بر اینکه همراه با عدم استنجا با آب، خروج بول لحظه به لحظه توهم می شود، بلکه خروج آن بیشتر دریرة البول - قطره قطره - است، چنان که علامه در منتهی ذکر کرده که استنجا با آب، دریرة البول را قطع می کند.
پس فائده استبرا در اینجا این است که اگر پس از آن چیزی خارج شود یا خروج آن توهم شود، ایرادی ندارد؛ اما از حیث نجاست بدین خاطر است که آب نیافته، اما از حیث حدث، نیازی به تجدید تیمم و قطع نماز نیست و عده ای گفته اند: احتمال دارد که وجه تخصیص این باشد که راوی بداند که پس از یافتن آب، وقتی استبرا کند و محل را بشوید، ایرادی ندارد که پس از آن چیزی خارج شود، اما در صورت نیافتن آب، وضعیت معلوم شده است؛ و ایردی که در آن هست، پنهان نیست .
در حبل المتین گفته: مراد از حبائل رگهای پشت است و در کتابهای لغت آن را نیافتیم، آری در قاموس گفته است: حبل رگی در پشت است و گفته: حبال در آلت همان رگهای آن است و گویی جمع غیر قیاسی حبل است.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً کَانُوا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یُؤْتَی لَهُمْ مِنْ طَعَامِهِمْ حَتَّی جَعَلُوا مِنْهُ تَمَاثِیلَ مَدَرَةٍ کَانَتْ فِی بِلَادِهِمْ یَسْتَنْجُونَ بِهَا فَلَمْ یَزَلِ اللَّهُ بِهِمْ حَتَّی اضْطُرُّوا إِلَی التَّمَاثِیلِ یَتَّبِعُونَهَا وَ یَأْکُلُونَهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ (1) ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (2).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: حفص بن سالم نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: در میان بنی اسرائیل، گروهی بودند که چندان به آنان خوراک و طعام روزی شد که با آن در شهرهای خود تندیس ها ساختند و آن را گل اندود میکردند و با آن استنجا میکردند. پس خداوند بر آنان تنگ گرفت، به طوری که ناچار به آن تندیس ها روی آورده و آنها را می خوردند و این همان سخن خداوند است - . النحل / 112 - که فرمود: «و ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بأنعم الله فأذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون»، {خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود و روزیش از هر سو می رسید، پس ساکنانش نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به مردم آن چشانید.} - . تفسیر العیاشی 2: 273 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ قَرْیَةٍ مِمَّنْ کَانَ قَبْلَکُمْ کَانَ اللَّهُ قَدْ أَوْسَعَ عَلَیْهِمْ حَتَّی طَغَوْا فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَوْ عَمَدْنَا إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ هَذَا النَّقِیِّ فَجَعَلْنَاهُ نَسْتَنْجِی بِهِ کَانَ أَلْیَنَ عَلَیْنَا مِنَ الْحِجَارَةِ قَالَ فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِکَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی أَرْضِهِمْ دَوَابَّ أَصْغَرَ مِنَ الْجَرَادِ فَلَمْ یَدَعْ لَهُمْ شَیْئاً خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَّا أَکَلَهُ مِنْ شَجَرٍ أَوْ غَیْرِهِ فَبَلَغَ بِهِمُ الْجُهْدُ إِلَی أَنْ أَقْبَلُوا إِلَی الَّذِی کَانُوا یَسْتَنْجُونَ بِهِ فَأَکَلُوهُ وَ هِیَ الْقَرْیَةُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً إِلَی قَوْلِهِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (3).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: زید حشام از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که ایشان فرمود: قبل از شما اهل قریه ای بودند که خداوند در زندگی به آنان گشایش داده بود تا اینکه طغیان کردند و بعضی به بعض دیگر گفتند: اگر به چیزی از این نانها روی آوریم و آن را وسیله استنجا قرار دهیم، برای ما از سنگ نرم تر خواهد بود و چون چنین کردند، خداوند جنبنده های کوچک تر از ملخ را بر سرزمینهای آنان فرستاد و آنها همه چیزهایی که خداوند آفریده بود، از درخت و غیر آن خوردند. در نتیجه سختی به جایی رسید که آنان به همان نانهایی که با آن استنجا کرده بودند، روی آوردند و آنها را خوردند و آن همان قریه ای است که خداوند فرموده است: «ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة»،{خدا شهری را مثل زده است که امن و آرام بود} تا بدین سخن وی که فرمود: «بما کانوا یصنعون»،{به سزای آنچه که می کردند}. - . تفسیر العیاشی 2: 273 -
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ الْمَشِیخَةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ أَنَّهُ لَمْ یَسْتَنْجِ مِنَ الْخَلَاءِ قَالَ نَعَمْ یَنْصَرِفُ وَ یَسْتَنْجِی مِنَ الْخَلَاءِ وَ یُعِیدُ الصَّلَاةَ وَ إِنْ ذَکَرَهُ وَ قَدْ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ أَجْزَأَهُ ذَلِکَ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَیْهِ.
قال محمد بن إدریس الواجب علیه الإعادة علی کل حال لأنه عالم بالنجاسة و نسیها(4).
ص: 207
وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِنِّی أَبُولُ ثُمَّ أَتَمَسَّحُ بِالْأَحْجَارِ فَیَجِی ءُ مِنِّی الْبَلَلُ مَا یُفْسِدُ سَرَاوِیلِی قَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ (1).
**[ترجمه]السرائر: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره فردی سؤال کردم که در اثنای نماز خود به یاد آورد که در خلا استنجا نکرده است. فرمود: آری، باز گردد و از خلا استنجا کند و بار دیگر نماز را ادا کند و اگر آن را پس از ادای نماز خود به یاد آورد، وی را کفایت می کند و نیازی به تکرار نماز نیست.
محمد بن ادریس گفته: در هر حالتی، تکرار نماز بر وی واجب است، چرا که وی نسبت به نجاست یقین داشته و آن را فراموش کرده است. - . السرائر: 477 -
از همین کتاب سماعه نقل کرده است که به امام موسی کاظم علیه السلام گفتم: پس از بول، با سنگ خود را پاک می کنم، بعد از آن رطوبتی خارج می شود که لباسم را آلوده می کند. حضرت فرمود: اشکالی ندارد. - . السرائر: 477 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: إِذَا أَرَادَ الِاسْتِنْجَاءَ مَسَحَ بِإِصْبَعِهِ مِنْ عِنْدِ الْمَقْعَدَةِ إِلَی الْأُنْثَیَیْنِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِذَا صَبَّ الْمَاءَ عَلَی یَدِهِ لِلِاسْتِنْجَاءِ فَلْیَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَجِساً وَ یَبْدَأُ بِذَکَرِهِ وَ یَصُبُّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَاءِ مِثْلَیْ مَا عَلَیْهِ مِنَ الْبَوْلِ یَصُبُّهُ مَرَّتَیْنِ هَذَا أَدْنَی مَا یُجْزِی ثُمَّ یَسْتَنْجِی مِنَ الْغَائِطِ وَ یَغْسِلُ حَتَّی یُنَقِّیَ مَا ثَمَّ وَ لَا یَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَسْتَنْجِیَ بِیَمِینِهِ إِلَّا إِذَا کَانَتْ بِیَسَارِهِ عِلَّةٌ وَ لَا یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَدْخُلَ الْخَلَاءَ وَ مَعَهُ خَاتَمٌ عَلَیْهِ اسْمُ اللَّهِ فَإِنْ دَخَلَ وَ هُوَ عَلَیْهِ فَلْیُحَوِّلْهُ عَنْ یَدِهِ الْیُسْرَی إِذَا أَرَادَ الِاسْتِنْجَاءَ(2).
**[ترجمه]الهدایه: زمانی که خواست استنجا کند، با انگشت خود از مقعد تا زیر خصیتین سه بار بکشد، و زمانی که برای استنجا بر دستش آب بریزد، بگوید: «سپاس خدایی را که آب را پاک قرار داد و آن را نجس قرار نداد» و به آلت خود آغاز کند و دو برابر مقدار بولی که بر آن است آب میریزد، اما دو بار بر آن بریزد، این حداقل چیزی است که کفایت می کند؛ سپس از غائط استنجا کند و بشوید تا نجاستی را که آنجاست پاک کند و برای مرد جائز نیست که با دست راست خود استنجا کند مگر اینکه دست چپش دارای مشکل باشد و بر وی جائز نیست که داخل مستراح شود و بر دستش انگشتری باشد که بر آن نام خدا حک شده است؛ اگر داخل مستراح شود و انگشتر بر دستش باشد، زمان اراده استنجا، انگشتر را از دست چپش به دست دیگر منتقل سازد. - . الهدایه : 16 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا دَخَلْتَ الْغَائِطَ فَقَضَیْتَ الْحَاجَةَ فَلَمْ تُهَرِقِ الْمَاءَ ثُمَّ تَوَضَّأْتَ وَ نَسِیتَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ وَ ذَکَرْتَ بَعْدَ مَا صَلَّیْتَ فَعَلَیْکَ الْإِعَادَةُ فَإِنْ کُنْتَ أَهْرَقْتَ الْمَاءَ فَنَسِیتَ أَنْ تَغْسِلَ ذَکَرَکَ حَتَّی صَلَّیْتَ فَعَلَیْکَ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ وَ غَسْلُ ذَکَرِکَ لِأَنَّ الْبَوْلَ مِثْلُ الْبِرَازِ(3).
**[ترجمه]العلل: سماعه نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اگر داخل در مستراح شدی و قضای حاجت کردی و آب نریختی و سپس وضو گرفتی، و فراموش کردی که استنجا کنی و پس از ادای نماز به خاطر آوردی، باید نمازت را بار دیگر بخوانی. اگر آب را ریختی و فراموش کردی که آلت خود را بشویی تا اینکه نماز خواندی، پس بر توست خواندن نماز و تکرار وضو و شستن آلت، چرا که بول مانند مدفوع است. - . علل الشرائع 2: 267 -
**[ترجمه]
و قرأ الشیخ حسین بن عبد الصمد مثل البران بالنون و قال إناء یوضع فیه الماء أی مثله فی أنه لا یطهر إلا بالماء و لا یخفی ما فیه.
و أما إعادة الوضوء مع ترک استنجاء البول ناسیا فقد حمله الشیخ علی الاستحباب و المشهور عدم وجوب الإعادة و یظهر من الصدوق الوجوب.
و أما إعادة الصلاة فالمشهور فی ناسی استنجاء البول و الغائط الإعادة فی الوقت و خارجه و الأخبار مختلفة فیهما و قال فی المختلف المشهور أن من ترک الاستنجاء ناسیا حتی صلی أعاد صلاته فی الوقت و خارجه و قال ابن الجنید إذا ترک غسل البول ناسیا تجب الإعادة فی الوقت و یستحب بعده و قال ابن بابویه من صلی و ذکر بعد ما صلی أنه لم یغسل ذکره فعلیه أن یغسل ذکره و یعید الوضوء و الصلاة و من نسی أن یستنجی من الغائط حتی صلی لم یعد الصلاة انتهی.
و الذی یقوی عندی فی نسیان الاستنجاء من البول ما هو المشهور و من الغائط ما ذهب إلیه الصدوق رحمه الله و الاحتیاط ظاهر.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «مثل البراز» یعنی در اعاده نماز ، هر چند در اعاده وضو اختلاف دارند و اظهر این است که «لیس مثل البراز» باشد چنان که در اغلب نسخه های تهذیب - . التهذیب 1: 14 چاپ سنگی، 50 چاپ نجف -
و کافی - . الکافی 3: 19 -
آمده و شیخ حسین بن عبد الصمد آن را «مثل البران» با نون خوانده و گفته: ظرفی است که در آن آب می ریزند، بدین معنا که آن را تنها با آب پاک می شود، و ایرادی که در قول وی وجود دارد پنهان نیست.
اما اعاده وضو در صورت ترک استنجای بول از روی فراموشی را شیخ حمل بر استحباب کرده و قول مشهور عدم وجوب اعاده است و از شیخ صدوق، وجوب اعاده بر می آید.
اما اعاده نماز بر اساس قول مشهور در صورت فراموش کردن استنجای بول و غائط، تکرار در داخل وقت و خارج از آن است و روایات در مورد آن دو مختلف است. در مختلف گفته: قول مشهور این است که هر کس از روی فراموشی استنجا را ترک کند تا اینکه نمازش را بخواند، باید نماز را در داخل وقت یا خارج آن اعاده کند، و ابن جنید گفته است: اگر شستن بول را از روی فراموشی ترک کند، باید در داخل وقت، نماز را اعاده کند و پس از وقت، مستحب است. و ابن بابویه گفته است: هر کس نماز بخواند و پس از ادای نماز به خاطر آورد که آلت خود را نشسته، بر اوست که آلت خود را بشوید و وضو و نمازش را اعاده کند؛ و هر کس فراموش کند که از غائط استنجا کند تا این که نماز خود را بخواند، نماز را اعاده نکند. پایان کلام .
و در مورد فراموشی استنجای از بول، نظر قوی نزد من همان رأی مشهور است و در مورد استنجای غائط، نظر شیخ صدوق - رحمه الله - اقوی است و احتیاط، ظاهر است.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوْلِ یُصِیبُ الْجَسَدَ قَالَ صُبَّ عَلَیْهِ الْمَاءَ مَرَّتَیْنِ فَإِنَّمَا هُوَ مَاءٌ(1).
**[ترجمه]السرائر: بزنطی نقل کرده است که از ایشان درباره بول سؤال کردم که به بدن می ریزد. گفت: بر آن دو بار آب بریز، چرا که آن همان آبست. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرُّویَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ بَالَ فَلْیَضَعْ إِصْبَعَهُ الْوُسْطَی فِی أَصْلِ الْعِجَانِ ثُمَّ لْیَسُلَّهَا ثَلَاثاً(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الِاسْتِنْجَاءُ بِالْیَمِینِ مِنَ
ص: 209
الْجَفَاءِ(1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ نَنْزِلُ عَلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لَا تَسْتَاکُونَ وَ لَا تَسْتَنْجُونَ بِالْمَاءِ وَ لَا تَغْسِلُونَ بَرَاجِمَکُمْ (2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا بَالَ نَتَرَ ذَکَرَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (3).
**[ترجمه]نوادر الرواندی: موسی بن جعفر از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس بول کرد، انگشت میانه خود را بر اصل عجان - زیر بیضهها - خود قرار دهد، سپس سه بار آن را به طرف سر آلت بکشد. - . نوادر الراوندی: 39 -
با همین اسناد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: استنجا با دست راست، ظلم و جفاست. - . نوادر الراوندی: 40 -
با همین اسناد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: جبرئیل علیه السلام به نزد من آمد و گفت: ای محمد! چگونه بر شما نازل شویم در حالی که شما مسواک نمی زنید و با آب استنجا نمی کنید و لای انگشتان خود را نمی شویید. - . نوادر الراوندی: 40 -
با همین اسناد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پس از بول کردن، سه بار مجرای بول خود را به طرف بیرون می کشید. - . نوادر الرواندی: 54 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة العجان الدبر و قیل ما بین القبل و الدبر و فی القاموس العجان ککتاب الاست و القضیب الممدود من الخصیة إلی الدبر و فی النهایة فیه من الفطرة غسل البراجم هی العقد التی فی ظهور الأصابع یجتمع فیه الوسخ الواحدة برجمة.
**[ترجمه]در نهایه گفته است: «العجان» به معنای دبر است و برخی گفته اند: چیزی که میان قبل و دبر است؛ و در قاموس آمده: «عجان» بر وزن کتاب، باسن است، و رگی کشیده از بیضه تا پشت است. و در نهایه گفته، در حدیث است که: شستن لابه لای انگشتان از فطرت است و «براجم»، همان گرههایی است که در پشت انگشتان است که آلودگی در میان آنها جمع می شود و مفرد آن برجمه است .
**[ترجمه]
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ: أَنَّ عَذَابَ الْقَبْرِ ثَلَاثَةُ أَثْلَاثٍ ثُلُثٌ لِلْغِیبَةِ وَ ثُلُثٌ لِلنَّمِیمَةِ وَ ثُلُثٌ لِلْبَوْلِ.
**[ترجمه]دعوات الرواندی: ابن عباس روایت کرده است که عذاب قبر سه بخش دارد: یک سوم برای غیبت، یک سوم مربوط به سخن چینی و یک سوم به خاطر بول است.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، فِی خَبَرِ مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یَسْتَنْجِیَ الرَّجُلُ بِالرَّوْثِ وَ الرِّمَّةِ(4).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: در خبر مناهی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده که ایشان نهی کرده اند که مردی با سرگین و استخوان پوسیده استنجا کند.
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی
حدیث الاستنجاء إنه نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن الاستنجاء بالروث و الرمة.
و الرمیم العظم البالی و یجوز أن یکون الرمة جمع الرمیم و فی القاموس الرمة بالکسر العظام البالیة و المشهور عدم جواز الاستنجاء بالعظم و الروث فظاهر المنتهی أنه إجماعی لکنه فی التذکرة احتمل الکراهة و الأشهر أنه لو استنجی بهما یطهر المحل به و قیل بعدم الإجزاء و الأول أقوی.
ص: 210
**[ترجمه]شیخ در نهایه گفته است: در حدیث استنجا آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از استنجا کردن با سرگین و رمه نهی کرده اند. «رمه» همان استخوان پوسیده است و جایز است که رمه جمع رمیم باشد و در قاموس، رمه با کسره به معنای استخوان های پوسیده است و قول مشهور عدم جواز استنجا کردن با استخوان و سرگین است. از ظاهر منتهی بر می آید که آن قولی اجماعی است اما در تذکره کراهت را احتمال داده و اشهر این است که اگر با آن دو استنجا کند، محل آن پاک می شود و برخی به عدم اجزاء - کفایت کردن - معتقدند و قول اول اقوی است.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: نَهَوْا عَنِ الِاسْتِنْجَاءِ بِالْعِظَامِ وَ الْبَعْرِ وَ کُلِّ طَعَامٍ وَ أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِالاسْتِنْجَاءِ بِالْحِجَارَةِ وَ الْخِرَقِ وَ الْقُطْنِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ (1).
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا یَکُونُ الِاسْتِنْجَاءُ إِلَّا مِنْ غَائِطٍ أَوْ بَوْلٍ أَوْ جَنَابَةٍ وَ لَیْسَ مِنَ الرِّیحِ اسْتِنْجَاءٌ(2).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: الِاسْتِنْجَاءُ بِالْمَاءِ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ (3) وَ هُوَ خُلُقٌ کَرِیمٌ (4).
ص: 211
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از استنجا کردن با استخوان و پشکل و هر نوع غذایی نهی کرده اند، اما استنجا کردن با سنگ و تکه لباس (پارچه) و پنبه و همانند آنها اشکالی ندارد. - . دعائم الاسلام 1: 105 -
امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: استنجاء تنها به خاطر غائط، بول یا جنابت است و خارج شدن باد از انسان، استنجاء ندارد. - . دعائم الاسلام 1: 106 -
از امام علی علیه السلام نقل کرده اند: استنجا کردن با آب در کتاب خداوند سبحان این گونه آمده است: «إن الله یحب التوابین و یحب المتطهرین»، - . البقره / 222 - {خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد.} و آن شیوهای نیکوست .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اسْتَاکَ أَوْ تَخَلَّلَ فَخَرَجَ مِنْ فَمِهِ الدَّمُ أَ یَنْقُضُ ذَلِکَ الْوُضُوءَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ یَتَمَضْمَضُ (1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَسْتَدْخِلَ الدَّوَاءَ وَ یُصَلِّیَ وَ هُوَ مَعَهُ وَ هَلْ یَنْقُضُ الْوُضُوءَ قَالَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ وَ لَا یُصَلِّی حَتَّی یَطْرَحَهُ (2).
**[ترجمه]علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که مسواک زده یا خلال کرده و از دهانش خون خارج شده؛ آیا آن وضو را باطل می کند؟ فرمود: خیر، اما مضمضه کند. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی، 108 چاپ نجف -
گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا بر مرد رواست که دواء را داخل مقعد کند و سپس نماز بخواند، در حالی که آن دواء با او باشد، و آیا وضو را باطل می کند؟ فرمود: وضو را باطل نمی کند و تا زمانی که آن را دور نریخته، نماز نخواند. - . قرب الاسناد: 88 چاپ سنگی، 115 چاپ نجف -
**[ترجمه]
یدل علی عدم نقض خروج الدم للوضوء و لا خلاف فیه بیننا و علی عدم نقض الحقنة إدخالا و إخراجا إذ ظاهر الخبر عدم النقض بالأخیر أیضا کما لا یخفی علی المتأمل و لا خلاف فیه أیضا إلا من ابن الجنید فإنه ذهب إلی أن الحقنة من النواقض و الظاهر أن مراده خروجها.
**[ترجمه]بر عدم نقض وضو در صورت خارج شدن خون دلالت دارد و در آن بین ما اختلافی نیست و بر عدم نقض وضو در صورت حقنه - دوا را وارد مقعد کردن - چه وارد کردن و چه خارج کردن، دلالت میکند؛ چرا که از ظاهر روایت، عدم نقض حتی در مورد اخیر بر می آید، همچنان که بر تأمل کننده مخفی نیست، و هیچ اختلافی درباره آن نیز نیست مگر از جانب ابن جنید؛ چرا که وی بر این باور است که حقنه وضو را نقض میکند و ظاهرا مراد وی، خروج آن می باشد.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَقْطَعُ رَأْسَ الثُّؤْلُولِ أَوْ بَعْضَ جُرْحِهِ فِی الصَّلَاةِ؟
ص: 212
قَالَ إِنْ تَخَوَّفَ أَنْ یَسِیلَ الدَّمُ فَلَا یَفْعَلْ وَ إِنْ فَعَلَ فَقَدْ نَقَضَ مِنْ ذَلِکَ الصَّلَاةَ وَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ(1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ کَانَ فِی صَلَاتِهِ فَرَمَاهُ رَجُلٌ فَشَجَّهُ فَسَالَ الدَّمُ هَلْ یَنْقُضُ ذَلِکَ وُضُوءَهُ فَقَالَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ وَ لَکِنَّهُ یَقْطَعُ الصَّلَاةَ(2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادر خود علیه السلام نقل کرده است که از ایشان سؤال کردم که آیا رواست که مردی سر زگیل یا برخی از جراحت خود را زمان ادای نماز بکند؟ فرمود: اگر ترس از این داشته باشد که خون جاری شود، این کار را انجام ندهد و اگر این کار را انجام دهد، نماز خود را باطل کرده و اما وضو باطل نمی شود. - . قرب الاسناد: 88 چاپ سنگی، 155 چاپ نجف -
از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در حین ادای نمازش، مردی او را بیاندازد یا چیزی به سوی او پرتاب کند و از سرش خون جاری شود، آیا این امر وضو را باطل می کند؟ فرمود: وضو را باطل نمی کند اما نماز را قطع میکند. - . قرب الاسناد: 88 چاپ سنگی، 155 چاپ نجف -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، وَ مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَکُونُ فِی صَلَاتِهِ فَیَعْلَمُ أَنَّ رِیحاً قَدْ خَرَجَتْ وَ لَا یَجِدُ رِیحَهَا وَ لَا یَسْمَعُ صَوْتَهَا قَالَ یُعِیدُ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ وَ لَا یَعْتَدُّ بِشَیْ ءٍ مِمَّا صَلَّی إِذَا عَلِمَ ذَلِکَ یَقِیناً(3) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ وَجَدَ رِیحاً فِی بَطْنِهِ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی أَنْفِهِ وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ مُتَعَمِّداً حَتَّی أَخْرَجَ الرِّیحَ مِنْ بَطْنِهِ ثُمَّ عَادَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَصَلَّی وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ هَلْ یُجْزِیهِ ذَلِکَ قَالَ لَا یُجْزِیهِ حَتَّی یَتَوَضَّأَ وَ لَا یَعْتَدُّ بِشَیْ ءٍ مِمَّا صَلَّی (4).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در حین ادای نمازش بداند که از وی بادی خارج شده، اما بوی آن حس نکرده و صدای آن را نشنود. فرمود: بار دیگر وضو گیرد و نماز بخواند، و به نمازی که خوانده اعتنا نکند، اگر به آن یقین داشته باشد. - . قرب الاسناد: 121 چاپ نجف، 92 چاپ سنگی ، المسائل 10: 284 بحار الانوار -
گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در شکم خود بادی بیابد و دستش را بر بینی اش قرار دهد و عمدا از مسجد خارج شود تا اینکه باد را از شکم خود خارج سازد، سپس به مسجد بازگردد و نمازش را بخواند و وضو نگیرد، آیا کفایت می کند؟ فرمود: کفایت نمی کند، مگر اینکه وضو بگیرد و به نمازی که خوانده اعتنایی نکند. - . قرب الاسناد: 121 چاپ نجف، 92 چاپ سنگی ، المسائل 10: 284 بحار الانوار -
**[ترجمه]
یدل الجواب الأول علی أن الریح ناقضة و إن لم یجد ریحها و لم یسمع صوتها کما هو ظاهر الأصحاب و یعارضه بعض الروایات مثل ما رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (5)
عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الشَّیْطَانِ یَنْفُخُ فِی دُبُرِ الْإِنْسَانِ حَتَّی یُخَیَّلَ إِلَیْهِ أَنَّهُ قَدْ خَرَجَ مِنْهُ رِیحٌ وَ لَا یَنْقُضُ وُضُوءَهُ إِلَّا رِیحٌ یَسْمَعُهَا أَوْ یَجِدُ رِیحَهَا.
و روی مثله (6)
عن عبد الرحمن بن أبی عبد الله عنه علیه السلام و الأولی حملهما علی الشک کما سیأتی فی فقه الرضا علیه السلام.
ص: 213
ثم الظاهر أن الریح محمولة علی ما إذا خرجت من الموضع المعتاد و أما الریح الخارج من الذکر فقد نسب إلی بعض الأصحاب القول بالنقض و هو ضعیف و ذهب المحقق و العلامة إلی نقض الریح الخارجة من قبل المرأة و عدم النقض أقوی لما عرفت.
**[ترجمه]پاسخ اول بر این دلالت دارد که خارج شدن باد، باطل کننده است؛ هر چند که بوی آن را نفهمد و صدایش را نشنود، چنان که از ظاهر سخن اصحاب بر می آید و برخی روایات همچون روایتی که شیخ در صحیح - . التهذیب 1: 99 چاپ سنگی، الکافی 3: 36 - از معاویة بن عمار نقل کرده، با آن در تعارض است. وی نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: شیطان در دبر انسان می دمد تا اینکه انسان خیال کند که بادی از او خارج شده است، و وضوی او را باطل نمیکند مگر بادی که صدای آن را بشنود یا بوی آن به مشامش برسد و عبدالرحمن نیز مانند - . التهذیب 1: 99 چاپ سنگی، الکافی 3: 36 -
این حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است و روایت اول را حمل بر شک کرده است، چنان که در فقه الرضا علیه السلام خواهد آمد.
سپس ظاهر این است که باد حمل بر زمانی شده که از موضع معین خارج شود، اما به برخی اصحاب در خصوص باد خارج شده از آلت، قول به عدم بطلان نماز نسبت داده شده و این قولی ضعیف است و محقق و علامه بر بطلان باد خارج شده از جلوی زن معتقدند و چنان که دانستی، عدم بطلان، اقوی می باشد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحِجَامَةِ وَ الْقَیْ ءِ وَ کُلِّ دَمٍ سَائِلٍ فَقَالَ لَیْسَ فِیهِ وُضُوءٌ إِنَّمَا الْوُضُوءُ مِمَّا خَرَجَ مِنْ طَرَفَیْکَ اللَّذَیْنِ أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِمَا عَلَیْکَ.
قال الصدوق ره یعنی من بول أو غائط أو ریح أو منی (1).
**[ترجمه]الخصال: ابوبصیر مرادی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره حجامت، قی و هر خون جهنده ای سؤال کردم. ایشان فرمود: به خاطر آن وضو لازم نیست، تنها زمانی گرفتن وضو لازمست که از دو طرفت که خداوند بدانها به تو نعمت داده، باد خارج گردد.
صدوق گفت: یعنی از بول، غائط یا باد یا منی. - . الخصال 1: 19 -
**[ترجمه]
یحتمل أن یکون المراد صنف المخاطب من الذکور أو نوعه لیشتمل الإناث أیضا و علی التقدیرین الحصر إضافی بالنسبة إلی ما یخرج من الإنسان أو ما تعده العامة ناقضا و لیس بناقض بقرینة السؤال فلا یرد النقض بالنوم و أشباهه (2) و فی إلحاق الصدوق رحمه الله المنی نظر إذ لیس فیه الوضوء و لعله حمل إنما الوضوء علی أن المعنی إنما نقض الوضوء و لا یخفی ما فیه.
**[ترجمه]امکان دارد که مراد، صنف مخاطب یعنی ذکور، یا نوع آن باشد تا زنان را نیز در برگیرد و بنا بر هر دو تقدیر، در قیاس با آنچه که از انسان خارج می شود، حصر اضافی است؛ یا نسبت به آنچه که عامه با قرینه سؤال آن را ناقض می شمارند، ولی ناقض نیست، از این رو با شکستن وضو به خواب و شبیه آن، بر آن نقض وارد نمیشود و در این که شیخ صدوق منی را به آن ملحق کرده است جای تامل است؛ چرا که در آن وضو نیست و شاید جمله «انما الوضوء» را حمل بر این کرده که معنا این است: « انما نقض الوضوء» - تنها شکسته شدن وضو - و ایرادی که در این قول وجود دارد پنهان نیست.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا خَالَطَ النَّوْمُ الْقَلْبَ وَجَبَ الْوُضُوءُ(3).
**[ترجمه]الخصال: محمد بن مسلم نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام فرمود: زمانی که خواب با قلب درآمیزد، وضو واجب می گردد. - . الخصال 2: 165 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکَتِّبِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ وَ عَلِیِّ بْنِ
ص: 214
عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ کُلِّهِمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا الْبَوْلُ وَ الرِّیحُ وَ النَّوْمُ وَ الْغَائِطُ وَ الْجَنَابَةُ(1).
**[ترجمه]الخصال: اعمش نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: وضو را باطل نمی کند مگر بول، خارج شدن باد، خواب، غائط و جنابت - . الخصال 2: 151 - .
**[ترجمه]
الْعُیُونُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِیمَا کَتَبَ لِلْمَأْمُونِ مِنْ شَرَائِعِ الدِّینِ قَالَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا غَائِطٌ أَوْ بَوْلٌ أَوْ رِیحٌ أَوْ نَوْمٌ أَوْ جَنَابَةٌ(2).
**[ترجمه]العیون: فضل بن شاذان نقل کرده است که در نامه ای که امام رضا علیه السلام به مامون در خصوص شرائع دین نوشته، آمده: جز غائط یا بول یا خارج شدن باد یا خواب یا جنابت، چیزی وضو را باطل نمی کند. - . عیون الاخبار 2: 123 -
**[ترجمه]
لعل المراد فی الخبرین حصر نواقض الذکر فیما ذکر و ظاهرهما عدم انتقاض الوضوء بالإغماء و نحوه مما یزیل العقل لکن أکثر الأصحاب نقلوا الإجماع علی کونها ناقضة(3) قال فی المنتهی کل ما غلب علی العقل من إغماء أو جنون أو سکر أو غیره ناقض لا نعرف فیه خلافا بین أهل العلم انتهی و ما استدلوا به من النصوص فهی غیر دالة علی مطلوبهم فالعمدة الإجماع إن ثبت و أما مس المیت فلم یثبت کونه ناقضا للوضوء و لا کون الغسل منه شرطا فی شی ء من العبادات فلا حاجة إلی جعل الحصر إضافیا.
**[ترجمه]چه بسا مراد در هر دو خبر، منحصر کردن نواقض وضوی مرد است در آنچه ذکر شده، و از ظاهر آن، عدم بطلان وضو با اغما و مانند آن که عقل را زایل میکند فهمیده می شود، اما اغلب اصحاب بر بطلان آن نقل اجماع کردهاند. در منتهی گفته: هر آنچه که بر عقل غلبه کند، از اغما یا جنون یا مستی و غیر آن، سبب شکستن وضوست و در این باره اختلافی میان اهل علم نمیشناسیم. پایان کلام. متونی که بر اساس آن استدلال کرده اند، دلالت کننده بر مطلوب آنان نیست، پس عمده، اجماع است اگر ثابت شود؛ و اما دست زدن به میت، ناقض بودن آن برای وضو ثابت نشده است و نیز ثابت نشده که غسل به خاطر آن، برای هیچ یک از عبادات شرط باشد، از این رو نیاز نیست که حصر را اضافی بدانیم.
**[ترجمه]
الْعُیُونُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا مَا خَرَجَ مِنْ طَرَفَیْکَ اللَّذَیْنِ جَعَلَهُمَا اللَّهُ لَکَ أَوْ قَالَ اللَّذَیْنِ أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِمَا عَلَیْکَ (4).
ص: 215
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَیْ ءِ وَ الرُّعَافِ وَ الْمِدَّةِ وَ الدَّمِ أَ یَنْقُضُ الْوُضُوءَ قَالَ لَا لَا یَنْقُضُ شَیْئاً(1).
**[ترجمه]العیون: امام رضا علیه السلام نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: وضو باطل نمی شود، جز آنچه که از دو طرفت که خداوند برایت قرار داده خارج شود، یا فرمود: دوطرفت که خداوند با آنها به تو نعمت ارزانی داشته است. - . عیون الاخبار 2: 18 -
و ابراهیم بن محمود نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره قی و خون دماغ شدن و مِدة (چرک و خون) و خون سؤال کردم که آیا وضو را باطل می کند؟ فرمود: خیر، چیزی را باطل نمی کند. - . عیون الاخبار 2: 22 -
**[ترجمه]
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ النَّاسُورِ فَقَالَ إِنَّمَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ ثَلَاثٌ الْبَوْلُ وَ الْغَائِطُ وَ الرِّیحُ (2).
**[ترجمه]زکریا بن آدم نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره ناسور(شقاق) سؤال کردم. ایشان فرمود: تنها سه چیز است که وضو را باطل می کند: بول، غائط و باد. - . یون الاخبار 2: 22 -
**[ترجمه]
الناسور علة فی المآقی و علة فی حوالی المقعدة و علة فی اللثة ذکرها الفیروزآبادی.
**[ترجمه]ناسور بیماری و زخمی در گوشه داخلی چشم، و زخمی (متورم) در اطراف مقعد و همچنین لثه است که فیروز آبادی آن را ذکر کرده است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ مَعاً عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَوَضَّئُوا مِمَّا یَخْرُجُ مِنْکُمْ وَ لَا تَتَوَضَّئُوا مِمَّا یَدْخُلُ فَإِنَّهُ یَدْخُلُ طَیِّباً وَ یَخْرُجُ خَبِیثاً(3).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَذْیِ قَالَ مَا هُوَ وَ النُّخَامَةُ إِلَّا سَوَاءٌ(4).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا علیه السلام عَنِ الْمَذْیِ فَقَالَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ وَ لَا یُغْسَلُ مِنْهُ ثَوْبٌ وَ لَا جَسَدٌ إِنَّمَا
ص: 216
هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبُصَاقِ وَ الْمُخَاطِ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ سَالَ مِنْ ذَکَرِکَ شَیْ ءٌ مِنْ مَذْیٍ أَوْ وَذْیٍ وَ أَنْتَ فِی الصَّلَاةِ فَلَا تَقْطَعِ الصَّلَاةَ وَ لَا تَنْقُضْ لَهُ الْوُضُوءَ وَ إِنْ بَلَغَ عَقِبَکَ إِنَّمَا ذَلِکَ بِمَنْزِلَةِ النُّخَامَةِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَرَجَ مِنْکَ بَعْدَ الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنَ الْحَبَائِلِ أَوْ مِنَ الْبَوَاسِیرِ فَلَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَلَا تَغْسِلْهُ مِنْ ثَوْبِکَ إِلَّا أَنْ تَقْذَرَهُ (2).
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ حَرِیزٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْمَذْیِ یَسِیلُ حَتَّی یَبْلُغَ الْفَخِذَ قَالَ لَا یَقْطَعُ صَلَاتَهُ وَ لَا یَغْسِلُهُ مِنْ فَخِذِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ مَخْرَجِ الْمَنِیِّ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ النُّخَامَةِ(3).
**[ترجمه]العلل: ابن عباس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به خاطر آنچه که از شما خارج می شود وضو گیرید، نه آنچه که داخل می شود، چرا که پاک وارد می شود و ناپاک بیرون می آید. - . علل الشرائع 1: 268 - 267 -
العلل: عمر بن حنظله نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد مذی سؤال کردم. ایشان فرمود: مذی و آب بینی، در حکم یکسانند. - . علل الشرائع 1: 280 -
العلل: برید نقل کرده است که از یکی از دو امام درباره مذی سؤال کردم. فرمود: وضو را باطل نمی کند، و به خاطر آن لباس و بدن را نباید شست، آن تنها در حکم آب بینی و دهان است. - . علل الشرائع 1: 279 -
العلل: زراره نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اگر در حین انجام نماز از آلت مقداری مذی یا وذی خارج شد، نمازت را قطع مکن و وضویت را باطل نکن، هر چند به پشتت رسد، آن تنها به منزله آب بینی است و هر چیزی که پس از وضو از تو خارج شد، از حبایل - دامهای شیطان - یا بواسیر است، و چیزی نیست، ازین رو نیازی نیست که به خاطر آن لباست را بشویی، مگر اینکه آن را آلوده کنی. - . علل الشرائع 1: 279 -
العلل: حریز نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام درباره مذی سؤال کردم که جاری می شود تا جایی که به ران برسد. فرمود: به خاطر آن نباید نماز را قطع کرد و ران را شست، زیرا که آن از محل خروج منی بیرون نیامده، بلکه تنها به منزله آب بینی است. - . علل الشرائع 1: 279 -
**[ترجمه]
ما دلت علیه الأخبار السالفة من عدم انتقاض الوضوء بالقی ء و الرعاف و المدة و الدم مما لا خلاف فیه ظاهرا بین الأصحاب و أما ما یخرج من الإحلیل غیر المنی و البول فهی ثلاثة المذی و الودی بالدال المهملة و الوذی بالذال المعجمة.
فأما المذی فهو ما یخرج عقیب الملاعبة و التقبیل کما فی الصحاح و القاموس و المشهور عدم انتقاض الوضوء به مطلقا و ابن الجنید قال بنقضه إذا خرج عقیب شهوة و قد یشعر کلام الشیخ فی التهذیب بنقضه إذا کان کثیرا خارجا عن المعتاد قال علی سبیل الاحتمال للجمع بین الأخبار و الأظهر ما ذهب إلیه الأکثر و ما ذهب إلیه ابن الجنید فلا نعرف له معنی إذ الظاهر من کلام أهل اللغة و غیرهم لزوم کون المذی عقیب شهوة.
و یؤیده مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ رِبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَخْرُجُ مِنَ الْإِحْلِیلِ الْمَنِیُّ وَ الْمَذْیُ وَ الْوَدْیُ وَ الْوَذْیُ أَمَّا الْمَنِیُّ فَهُوَ الَّذِی تَسْتَرْخِی لَهُ الْعِظَامُ وَ یَفْتُرُ مِنْهُ الْجَسَدُ وَ فِیهِ الْغُسْلُ وَ أَمَّا الْمَذْیُ یَخْرُجُ مِنَ الشَّهْوَةِ وَ لَا شَیْ ءَ فِیهِ.
ص: 217
وَ أَمَّا الْوَدْیُ فَهُوَ الَّذِی یَخْرُجُ بَعْدَ الْبَوْلِ وَ أَمَّا الْوَذْیُ فَهُوَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنَ الْأَدْوَاءِ وَ لَا شَیْ ءَ فِیهِ (1).
فالتفصیل الذی قال به لا یطابق کلام اللغویین و لا صریح الخبر.
و أما الودی بالمهملة فهو ماء ثخین یخرج عقیب البول و اتفق أصحابنا علی عدم النقض به و أما الوذی بالمعجمة فلم یذکر فیما عندنا من کتب اللغة معنی مناسب له و قد مر تفسیره فی الخبر و الأدواء جمع الداء و لعل المعنی ما یخرج بسبب الأمراض و فی بعض نسخ الإستبصار(2)
الأوداج و لعل المراد به مطلق العروق و إن کان فی الأصل لعرق فی العنق و قال الصدوق فی الفقیه الوذی ما یخرج عقیب المنی و علی التقادیر عدم الانتقاض به معلوم للحصر المستفاد من الأخبار السالفة و غیرها و من کلام الأصحاب.
**[ترجمه]بر اساس آنچه که روایات پیشین بر آن در خصوص عدم بطلان وضو با قی و خونریزی بینی و چرک زخم و خون دلالت دارد، بر می آید که در ظاهر امر میان اصحاب و فقها اختلافی وجود ندارد، اما آنچه که از احلیل خارج می شود، به جز منی و بول سه چیز است: مذی، ودی - با دال مهمله - و وذی - با ذال معجمه -.
اما مذی بر اساس آنچه که در صحاح و قاموس آمده، چیزی است که پس از ملاعبه و بوسیدن خارج می شود، و قول مشهور این است که مطلقا وضو را باطل نمی کند، اما ابن جنید معتقد است، در صورتی که پس از شهوت بیرون آید، باطل کننده است و از کلام شیخ در تهذیب نیز بطلان آن فهمیده می شود، در صورتی که خارج از حد معمول باشد، که آن را بر اساس احتمال، برای جمع میان اخبار گفته و اظهر چیزی است که اکثر اصحاب بدان باور دارند؛ اما برای آنچه ابن جنید اختیار کرده است، وجهی نمیشناسیم، چرا که از ظاهر سخن اهل لغت و غیر آنان، لزوم آمدن مذی پس از شهوت فهمیده می شود.
مؤید آن روایتی است که شیخ با اسناد از ابن رباط و وی از برخی اصحاب و آنان نیز از امام صادق علیه السلام نقل کرده اند که ایشان فرمود: از احلیل منی، ودی و وذی بیرون می آید، اما منی همان چیزیست که به خاطر آن استخوانها سست می شود و جسم به خاطر آن سست و بی حال می گردد و باید به خاطر آن غسل کرد، اما مذی که از شهوت خارج می شود چیزی به خاطر آن لازم نیست. اما ودی چیزیست که پس از بول خارج می شود، اما وذی چیزیست که به سبب دردها خارج می شود و چیزی به خاطر آن لازم نیست. - . التهذیب 1: 7 چاپ سنگی، 20 نجف - بنابراین تفصیلی که بدان قائل شده مطابق با کلام اهل لغت و متن صریح خبر مطابقت ندارد.
اما ودی با دال مهمله، آبی غلیظ است که پس از ادرار بیرون می آید و اصحابمان بر عدم باطل کننده بودن آن اتفاق نظر دارند؛ و اما وذی با ذال معجمه در کتابهای لغت موجود در دسترس ما، معنای مناسبی برای آن ذکر نشده و تفسیر آن در خبر پیشتر بیان شد. «ادواء» جمع داء می باشد و شاید به معنی این است که چیزی است که به سبب بیماری خارج می شود و در برخی از نسخه های استبصار به معنای اوداج آمده و شاید منظور از آن، مطلق عروق باشد، هر چند در اصل برای رگ گردن بوده است؛ و شیخ در فقیه گفته: وذی چیزی است که پس از منی خارج می شود، و به هر تقدیر، عدم بطلان به وسیله آن معلوم است، بر اساس انحصاری که از روایات پیشین و دیگر روایات و کلام اصحاب، دریافت میشود.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: لَا تَغْسِلْ ثَوْبَکَ إِلَّا مِمَّا یَجِبُ عَلَیْکَ فِی خُرُوجِهِ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ وَ لَا تَجِبُ عَلَیْکَ إِعَادَةٌ إِلَّا مِنْ بَوْلٍ أَوْ مَنِیٍّ أَوْ غَائِطٍ أَوْ رِیحٍ تَسْتَیْقِنُهَا فَإِنْ شَکَکْتَ فِی رِیحٍ أَنَّهَا خَرَجَتْ مِنْکَ أَمْ لَمْ تَخْرُجْ فَلَا تَنْقُضْ مِنْ أَجْلِهَا الْوُضُوءَ إِلَّا أَنْ تَسْمَعَ صَوْتَهَا أَوْ تَجِدَ رِیحَهَا وَ إِنِ اسْتَیْقَنْتَ أَنَّهَا خَرَجَتْ مِنْکَ فَأَعِدِ الْوُضُوءَ سَمِعْتَ وَقْعَهَا أَمْ لَمْ تَسْمَعْ شَمِمْتَ رِیحَهَا أَمْ لَمْ تَشَمَّ وَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا مَا خَرَجَ مِنَ الطَّرَفَیْنِ وَ لَا یَنْقُضُ الْقَیْ ءُ وَ الْقَلْسُ وَ الرُّعَافُ وَ الْحِجَامَةُ وَ الدَّمَامِیلُ وَ الْقُرُوحُ وُضُوءاً وَ إِنِ احْتَقَنْتَ أَوْ حَمَلْتَ الشِّیَافَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ فَإِنْ خَرَجَ مِنْکَ مِمَّا احْتَقَنْتَ أَوِ احْتَمَلْتَ مِنَ الشِّیَافِ وَ کَانَتْ بِالثُّفْلِ فَعَلَیْکَ الِاسْتِنْجَاءُ وَ الْوُضُوءُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِیهَا ثُفْلٌ فَلَا اسْتِنْجَاءَ عَلَیْکَ وَ لَا وُضُوءَ وَ إِنْ خَرَجَ مِنْکَ حَبُّ الْقَرْعِ وَ کَانَ فِیهِ ثُفْلٌ فَاسْتَنْجِ وَ تَوَضَّأْ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثُفْلٌ فَلَا وُضُوءَ عَلَیْکَ وَ لَا اسْتِنْجَاءَ وَ کُلُّ مَا خَرَجَ مِنْ قُبُلِکَ وَ دُبُرِکَ مِنْ دَمٍ أَوْ قَیْحٍ أَوْ صَدِیدٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَلَا
ص: 218
وُضُوءَ عَلَیْکَ وَ لَا اسْتِنْجَاءَ إِلَّا أَنْ یَخْرُجَ مِنْکَ بَوْلٌ أَوْ غَائِطٌ أَوْ رِیحٌ أَوْ مَنِیٌّ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَ بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ صَلَوَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مَا لَمْ تُحْدِثْ (1) وَ إِنْ کُنْتَ أَهْرَقْتَ الْمَاءَ فَتَوَضَّأْتَ وَ نَسِیتَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ حَتَّی فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ ثُمَّ ذَکَرْتَ فَعَلَیْکَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ ثُمَّ تُعِیدَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ(2) وَ لَیْسَ عَلَیْکَ وُضُوءٌ مِنْ مَسِّ الْفَرْجِ وَ لَا مِنْ مَسِّ الْقِرْدِ وَ الْکَلْبِ وَ الْخِنْزِیرِ وَ لَا مِنْ مَسِّ الذَّکَرِ وَ لَا مِنْ مَسِّ مَا یُؤْکَلُ مِنَ الزُّهُومَاتِ وُضُوءٌ عَلَیْکَ (3).
**[ترجمه]فقه الرضا: لباست را نشوی جز در مواردی که بر تو واجب است که زمان خروج آن، وضویت را بار دیگر بگیری؛ و تنها تکرار وضو در صورت آمدن بول، منی، غائط یا بادی است که به آمدن آن یقین حاصل کنی، پس اگر در بادی شک کردی که آیا آن خارج شده یا نه، به خاطر آن وضویت را باطل نکن مگر اینکه صدای آن را بشنوی یا بوی آن به مشامت رسد و اگر یقین داشتی که آن باد از تو خارج شده، پس وضو را تکرار کن، چه صدای آن را شنیدی و چه نشنیدی، و بوی آن به مشامت رسید یا نرسید.
تنها آنچه از یکی از دو طرف خارج میشود وضو را باطل میکند، و استفراغ، خلط، خون دماغ شدن، حجامت، دمل ها و جراحات، وضو را باطل نمی کنند و اگر مایع استعمال کردی یا شیاف استفاده کردی، نیازی به اعاده وضو نیست، پس اگر از آنچه استعمال کردی و یا شیاف استفاده کردی چیزی از تو خارج شد و همراه با نجاست بود، باید استنجا کنی و دوباره وضو بگیری، و اگر همراه با نجاست نبود، نیازی به استنجا کردن و وضو گرفتن نیست. و اگر دانه کدو [کرم کدو] از تو خارج شد و همراه با فضله بود، استنجا کن و وضو بگیر و اگر همراه با نجاست نبود، استنجا و اعاده وضو بر عهده تو نیست.
هر آنچه که از قبل و دبر تو خارج شود، همچون خون، یا چرک یا آبی که ناشی از چرک و زردآب باشد و غیر آن، نیازی به تکرار وضو و استنجا نیست مگر اینکه از تو بول، غائط، باد یا منی خارج شود، و ایرادی ندارد که با یک وضو، نمازهای شب و روز را ادا کنی، تا زمانی که حدثی برایت رخ نداده است. - . فقه الرضا: 1 -
و اگر آب را ریختی و وضو گرفتی اما فراموش کردی که استنجا کنی و پس از اتمام نمازت به خاطر آوردی، بر توست که استنجا کنی و بار دیگر وضو بگیری و نماز بخوانی. - . فقه الرضا: 3 -
در صورت دست کشیدن بر فرج، و دست کشیدن بر میمون، سگ، خوک و یا دست کشیدن بر آلت و دست کشیدن بر اشیاء خوردنی که بوی بد و متعفنی دارند، وضو بر تو لازم نیست. - . فقه الرضا: 3 -
**[ترجمه]
قال الجوهری قال الخلیل القلس ما خرج من الحلق مل ء الفم أو دونه و لیس بقی ء فإن عاد فهو القی ء و المشهور بین الأصحاب عدم انتقاض الوضوء بمس الفرج ظاهره و باطنه و بالتقبیل مطلقا و قال ابن الجنید علی ما نقل عنه من قبل بشهوة للجماع و لذة فی المحرم نقض الطهارة و الاحتیاط إذا کانت فی محلل إعادة الوضوء و قال أیضا من مس ما انضم علیه الثقبتان نقض وضوءه و مس ظهر الفرج من الغیر إذا کان بشهوة فیه الطهارة واجبة فی المحلل و المحرم احتیاطا و مس باطن الفرجین من الغیر ناقض للطهارة من المحلل و المحرم.
و قال الصدوق رحمه الله فی الفقیه إن مس الرجل باطن دبره أو باطن إحلیله فعلیه أن یعید الوضوء و إن کان فی الصلاة قطع الصلاة و توضأ و أعاد الصلاة و إن فتح إحلیله أعاد الوضوء و الصلاة(4)
و الأظهر عدم نقض شی ء من ذلک و الأخبار الدالة علی نقضها محمولة علی التقیة(5)
و بعضهم حملوها علی الاستحباب.
ص: 219
و قال الجوهری الزهم بالضم الشحم و الزهمة الریح المنتنة و الزهم بالتحریک مصدر قولک زهمت یدی بالکسر من الزهومة فهی زهمة أی دسمة.
**[ترجمه]جوهری گفته است: خلیل گفته: «قلس» آن است که از حلق خارج شود و دهان را پُر کند یا کمتر از آن باشد و قی نیست، اما اگر بازگردد، قی می باشد. و قول مشهور میان اصحاب آن است که در صورت دست کشیدن بر فرج، چه ظاهر و چه باطن آن و همچنین با بوسیدن به طور مطلق، وضو باطل نمیشود.
ابن جنید بر اساس آنچه که از او نقل شده، گفته است: هر کس از روی شهوت برای جماع و لذت در حرام ببوسد، طهارت باطل می شود و در صورتی که در حلال باشد، احتیاط اعاده وضو است. و همچنین گفته: هر کس آنچه را که دو سوراخ بر آن جمع شده دست بزند، وضویش باطل می شود و دست کشیدن بر فرج فرد دیگر در صورتی که از روی شهوت باشد، طهارت در حلال واجب و در حرام، احتیاطا واجب است و دست کشیدن بر داخل دو فرج فرد دیگر، چه حلال و چه حرام باشد، باطل کننده وضوست.
شیخ صدوق - رحمه الله - در فقیه گفته: اگر مرد بر باطن دبر یا آلت خود دست کشد، بر اوست که بار دیگر وضو بگیرد و اگر در نماز باشد، نماز خود را قطع کند و وضو بگیرد و بار دیگر نماز بخواند؛ و اگر آلت خود را باز کند، بار دیگر وضو بگیرد و نماز بخواند - . الفقیه 1: 39 - و اظهر عدم بطلان وضو در هیچ یک از این موارد است و روایات دال بر بطلان آن، بر تقیه - . التهذیب 1: 13 ، 99 چاپ سنگی، 45، 348 چاپ نجف - حمل میشود و برخی آن را حمل بر استحباب کرده اند.
جوهری گفته: «زُهم» با ضم به معنای پیه است و «زهمه» به معنای بوی بد و زُهُم با تحریک مصدر، این قول توست که می گویی: «زهمت یدی» با کسره که از زهومت گرفته شده و آن زهمة است، یعنی چرب است.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی الرَّجُلِ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَدْعُو الْجَارِیَةَ فَتَأْخُذُ بِیَدِهِ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَإِنَّ مَنْ عِنْدَنَا یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الْمُلَامَسَةُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا بِذَاکَ بَأْسٌ وَ رُبَّمَا فَعَلْتُهُ وَ مَا یَعْنِی بِهَذَا أَیْ لامَسْتُمُ النِّساءَ(1) إِلَّا الْمُوَاقَعَةَ دُونَ الْفَرْجِ (2).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: ابو مریم نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: نظرت درباره مردی که وضو می گیرد، سپس کنیز را فرا می خواند و کنیز دستش را می گیرد تا او را به مسجد برد، چیست؟ چرا که نزد ما می پندارند آن ملامسه است. فرمود: به خدا قسم نه، آن ایرادی ندارد و چه بسا آن را انجام دهم و معنای این فرموده خداوند که فرمود: «اذا لامستم النساء»، {چون با زنان آمیزش کردید}[1] نیست، جز همبستر شدن از فرج.
**[ترجمه]
الضمیر فی قوله علیه السلام ربما فعلته عائد إلی اللمس المدلول علیه بالملامسة مع أن فی المصدر اتساعا فی ذلک قوله أی لامستم فی بعض النسخ أو لامستم کما فی التهذیب (3) فهو فی محل جر بالبدلیة من اسم الإشارة قوله علیه السلام دون الفرج أی عند الفرج بقرینة أن فی التهذیب فی الفرج.
**[ترجمه]ضمیر در قول ایشان که فرمود: «ربما فعلته» به دست کشیدن باز می گردد که ملامست بر آن دلالت دارد، با وجود اینکه در مصدر، گسترشی است در آن. قول ایشان که فرمود: «ای لامستم» در برخی نسخه ها همچون تهذیب به شکل «أو لامستم» آمده که نقش آن در واقع بدل از اسم اشاره می باشد و در محل جر به خاطر بدلیت است. قول ایشان که فرمود: «دون الفرج» یعنی از جلو، با این قرینه که در تهذیب «فی الفرج» آمده است.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ قَیْسُ بْنُ رُمَّانَةَ قَالَ أَتَوَضَّأُ ثُمَّ أَدْعُو الْجَارِیَةَ فَتُمْسِکُ بِیَدِی فَأَقُومُ فَأُصَلِّی أَ عَلَیَّ وُضُوءٌ فَقَالَ لَا قَالَ فَإِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ اللَّمْسُ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا اللَّمْسُ إِلَّا الْوِقَاعُ یَعْنِی الْجِمَاعَ ثُمَّ قَالَ قَدْ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْدَ مَا کَبِرَ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَدْعُو الْجَارِیَةَ فَتَأْخُذُ بِیَدِهِ فَیَقُومُ فَیُصَلِّی (1).
**[ترجمه]العیاشی: منصور بن حازم نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: لمس، جماع است. - . تفسیر العیاشی 1: 243 -
العیاشی: حلبی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: لمس همان جماع است اما خداوند ساتر است و ستر و پوشاندن را دوست دارد، از این رو بدین نامی که شما می نامید، از آن نام نبرده است. - . تفسیر العیاشی 1: 243 -
تفسیر العیاشی: حلبی نقل کرده است که قیس بن رمانه از امام صادق علیه السلام سؤال کرد و گفت: وضو می گیرم و سپس کنیز را فرا می خوانم و دستم را می گیرد و می ایستم و نماز می خوانم؛ آیا باید بدین خاطر وضو بگیرم؟ فرمود: به خدا قسم خیر، لمس تنها زمان وقاع (یعنی جماع) می باشد. سپس فرمود: امام باقر علیه السلام پس از این که به سن بالا رسید، وضو می گرفت و کنیز را فرا می خواند و او دست ایشان را می گرفت و می ایستاد و نماز می خواند. - . تفسیر العیاشی 1: 143 -
**[ترجمه]
قوله إنه اللمس أی اللمس الذی ذکره الله قوله أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ و تفسیر الملامسة فی الآیة بالجماع منقول عن الأئمة الهدی بطرق متکثرة و قد نقل الخاص و العام عن ابن عباس أنه کان یقول إن الله حیی کریم یعبر عن مباشرة النساء بملامستهن و ذهب الشافعی إلی أن المراد مطلق اللمس لغیر محرم و خصه مالک بما کان عن شهوة و أما أبو حنیفة فقال المراد الوطی لا المس.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «انه اللمس» یعنی آمیزشی که خداوند در این قول خود آن را ذکر کرده است {چون با زنان َآمیزش کردید}. و ملامسه در این آیه به جماع تفسیر شده و آن از ائمه هدی به طرق بسیاری نقل شده و خاص و عام نیز آن را از ابن عباس نقل کرده اند که ایشان می فرمود: همانا خداوند زنده و کریم است و از مباشرت با زنان، به ملامسه با آنان تعبیر میکند و شافعی بر این باورست که مراد، مطلق لمس کردن برای غیر محرم است و مالک آن را اختصاص به چیزی داده که از روی شهوت باشد، اما ابوحنیفه گفته: مراد وطی است نه لمس.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ(2) مَا مَعْنَی إِذَا قُمْتُمْ قَالَ إِذَا قُمْتُمْ مِنَ النَّوْمِ قُلْتُ یَنْقُضُ النَّوْمُ الْوُضُوءَ قَالَ نَعَمْ إِذَا کَانَ نَوْمٌ یَغْلِبُ عَلَی السَّمْعِ فَلَا یَسْمَعُ الصَّوْتَ (3).
**[ترجمه]تفسیر العیاشی: بکیر بن اعین نقل کرده که به امام صادق علیه السلام گفتم: معنای این قول خداوند که فرمود: «یا ایها الذین آمنوا إذا قمتم إلی الصلوة»، {ای کسانی که ایمان آورده اید چون به عزم نماز برخیزید} - . المائده/ 6 - منظور از اذا قمتم چیست؟ فرمود: زمانی که از خواب برخاستید. گفتم: خواب وضو را باطل می کند؟ فرمود: آری، در صورتی که خواب بر قوه شنوایی غلبه کند و صدا را نشنود. - . تفسیر العیاشی 1: 297 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ قُلْتُ مَا عَنَی بِهَا قَالَ مِنَ النَّوْمِ (4).
**[ترجمه]العیاشی: بکیر بن اعین نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند عز و جل که فرمود: «اذا قمتم الی الصلوة فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق»، {چون به عزم نماز برخیزید، صورت و دستها یتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهای خودتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.} سؤال کردم که منظور چیست؟ فرمود: از خواب. - . تفسیر العیاشی 1: 298 -
**[ترجمه]
هذان الخبران یهدمان بنیان استدلال القوم بوجوب الوضوء لکل قائم إلی الصلاة إلا ما أخرجه الدلیل و سیأتی الکلام فیه.
ص: 221
**[ترجمه]این دو خبر، شالوده و بنیان استدلال قوم مبنی بر وجوب وضو برای هر فردی که به نماز ایستد را از هم می پاشد، جز آنچه که دلیل آن را خارج کند و درباره آن سخن گفته خواهد شد.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَلْسِ وَ هِیَ الْجُشَاءَةُ یَرْتَفِعُ الطَّعَامَ مِنْ جَوْفِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ تَقَیَّأَ وَ هُوَ قَائِمٌ فِی الصَّلَاةِ قَالَ لَا یَنْقُضُ ذَلِکَ وُضُوءَهُ الْحَدِیثَ (1).
**[ترجمه]السرائر: سماعه نقل کرده است که از ایشان درباره قلس یا باد گلو سؤال کردم که غذا از درون فرد بالا میآید بدون این که قی کند، در حالی که روزه باشد و به نماز ایستاده باشد. فرمود: آن وضو را باطل نمی کند... ادامه حدیث. - . السرائر: 477 -
**[ترجمه]
ما مر من الأخبار الدالة علی أن أمیر المؤمنین علیه السلام أنشد الشعر فی الخطبة تدل علی عدم نقضه للوضوء.
**[ترجمه]روایات پیشین دلالت بر این امر دارد که امام علی علیه السلام در خطبه خویش شعر خواند و دلالت بر عدم باطل شدن وضو دارد.
**[ترجمه]
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ أَنَّ الْمُرَادَ بِهِ الْجِمَاعُ خَاصَّةً(2).
**[ترجمه]مجمع البیان: از امام علی علیه السلام نقل کرده اند که درباره این قول خداوند تعالی{چون با زنان آمیزش کردید.} فرمود: مراد از آن به طور ویژه جماع است. - . مجمع البیان 3: 52 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُلَاعِبُ الْمَرْأَةَ أَوْ یُجَرِّدُهَا أَوْ یُقَبِّلُهَا فَیَخْرُجُ مِنْهُ الشَّیْ ءُ مَا عَلَیْهِ قَالَ إِنْ جَاءَتِ الشَّهْوَةُ وَ خَرَجَ بِدَفْقٍ وَ فَتَرَ لِخُرُوجِهِ فَعَلَیْهِ الْغُسْلُ وَ إِنْ کَانَ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ لَا یَجِدُ لَهُ شَهْوَةً وَ لَا فَتْرَةً فَلَا غُسْلَ عَلَیْهِ وَ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ(3).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که با زن خود ملاعبه کند، یا اینکه لباس وی را از تنش در آورد یا اینکه وی را ببوسد، و چیزی از وی خارج شود، چه چیزی بر عهده اوست؟ فرمود: اگر از روی شهوت بیاید و با جهش و یکباره خارج شود و پس از خروجش بدن سست شود، باید غسل کند، و اگر تنها چیزی باشد که به خاطر آن شهوت و سستی احساس نکند، انجام غسل بر وی لازم نیست و برای نماز وضو بگیرد. - . البحار 10: 272 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْوُضُوءِ بَعْدَ الطَّعَامِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَأْکُلُ فَجَاءَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ فِی یَدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتِفٌ یَأْکُلُ مِنْهَا فَوَضَعَ مَا کَانَ فِی یَدِهِ مِنْهَا ثُمَّ قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَلَیْسَ فِیهِ طَهُورٌ(4).
وَ مِنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّنْ أَکَلَ لَحْماً أَوْ شَرِبَ لَبَناً هَلْ عَلَیْهِ وُضُوءٌ قَالَ لَا قَدْ أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتِفَ شَاةٍ ثُمَّ صَلَّی وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ(5).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ
ص: 222
قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ یُتَوَضَّأُ مِنْ أَلْبَانِ الْإِبِلِ قَالَ لَا وَ لَا مِنَ الْخُبْزِ وَ اللَّحْمِ (1).
و منه عن أبیه عن صفوان بن یحیی و عبد الله بن المغیرة عن محمد بن سنان: مثله (2).
وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ الْعَزْرَمِیِّ عَنْ حَاتِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمَدِینِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِکَتِفِ شَاةٍ فَأَکَلَ مِنْهَا وَ صَلَّی وَ لَمْ یَمَسَّ مَاءً(3).
وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ أُمِّ سَلَمَةَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِکَتِفِ شَاةٍ وَ أَکَلَ مِنْهَا ثُمَّ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ بِالْعَصْرِ فَصَلَّی وَ لَمْ یَمَسَّ مَاءً(4).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ یُتَوَضَّأُ مِنَ الطَّعَامِ أَوْ شُرْبِ اللَّبَنِ قَالَ لَا(5).
**[ترجمه]المحاسن: حسین بن ابی العلا نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره وضو گرفتن بعد از غذا سؤال کردم. فرمود: همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غذا می خورد که ابن ام مکتوم آمد و در دست رسول خدا کتفی بود که از آن می خورد؛ و آنچه را که در دستش بود بر زمین نهاد، سپس به نماز ایستاد و وضو نگرفت، از این رو به خاطر آن، طهارت لازم نیست. - . المحاسن: 427 -
المحاسن: سماعة بن مهران نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا کسی که گوشت بخورد یا شیر بنوشد، باید وضو بگیرد؟ فرمود: خیر، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کتف گوسفندی را خورد، سپس به نماز ایستاد و وضو نگرفت. - . المحاسن: 427 -
المحاسن: ابوبصیر نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم که آیا پس از خوردن شیرهای شتران باید وضو گرفت؟ فرمود: خیر، و پس از خوردن نان و گوشت نیز نباید وضو گرفت. - . المحاسن: 427 -
این حدیث را محمد بن سنان نیز نقل کرده است.
زینب دختر ام سلمه نقل کرده است که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کتف گوسفندی آوردند و از گوشت آن خورد و سپس نماز خواند و آب بر دست نزد. - . المحاسن: 427 -
زینب دختر ام سلمه از ام سلمه نقل کرده که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کتف گوسفندی آوردند و از گوشت آن خورد، سپس به موذن اجازه اقامه اذان عصر را داد و نماز خواند و آب بر دست نزد. - . المحاسن: 427 -
سلیمان بن خالد نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم که آیا پس از خوردن غذا یا شیر نوشیدن، باید وضو گرفت؟ فرمود: خیر. - . المحاسن: 427 -
**[ترجمه]
الظاهر أن المراد بالوضوء فی هذه الأخبار وضوء الصلاة لا غسل الید(6) و إن کان البرقی ره أوردها فی آداب الأکل و بالجملة تدل علی
ص: 223
عدم انتقاض الوضوء بأکل ما مسته النار ردا علی بعض المخالفین القائلین به و لا خلاف بیننا فی عدم الانتقاض.
و المشهور بین المخالفین أیضا ذلک قال فی شرح السنة بعد أن روی عن ابن عباس أن رسول الله صلی الله علیه و آله أکل کتف شاة ثم صلی و لم یتوضأ هذا متفق علی صحته و أکل ما مسته النار لا یوجب الوضوء و هو قول الخلفاء الراشدین و أکثر أهل العلم من الصحابة و التابعین و من بعدهم.
و ذهب بعضهم إلی إیجاب الوضوء منه کان عمر بن عبد العزیز یتوضأ من السکر و احتجوا بما
روی أبو هریرة عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنه قال: توضئوا مما مسته النار و لو من ثور أقط.
و الثور القطعة من الأقط و هذا منسوخ عند عامة أهل العلم و قال جابر کان آخر الأمرین من رسول الله صلی الله علیه و آله ترک الوضوء مما غیرت النار.
و ذهب جماعة من أهل الحدیث إلی إیجاب الوضوء عن أکل لحم الإبل خاصة و هو قول أحمد و إسحاق لروایة حملت علی غسل الید و الفم للنظافة.
**[ترجمه]ظاهرا مراد از وضو در این روایات، وضوی نماز است نه شستن دست، هر چند برقی - ره - آن را در آداب خوردن غذا ذکر کرده و به طور کلی بر عدم باطل شدن وضو با خوردن هر آنچه که آتش بدان برخورد کرده دلالت دارد و آن در پاسخ به برخی از مخالفانی است که به باطل شدن وضو در این صورت، قائل شده اند و در میان ما اختلافی در خصوص عدم باطل شدن وجود ندارد. و قول مشهور میان مخالفان نیز این است. در شرح سنت پس از اینکه ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که ایشان پس از اینکه کتف گوسفند را خورد، نماز خواند و وضو نگرفت، بر صحت آن اتقاق وجود دارد و خوردن چیزی را که توسط آتش پخته شده، وضو را واجب نمی کند و این قول خلفای راشدین و اغلب اهل علم از صحابه و تابعین و کسانی است که بعد از آنان بودهاند.
برخی از آنان به واجب شدن وضو از آن باور دارند، و عمر بن عبدالعزیز پس از مستی وضو می گرفت، و به آنچه که ابوهریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده استناد کرده اند که ایشان فرمود: از آنچه که توسط آتش پخته شده وضو بگیرید، اگر چه از «ثور اقط» باشد و ثور قطعه ای از کشک می باشد و این نزد عموم اهل علم منسوخ است. و جابر گفت: آخرین امر از دو امر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن بود که ترک وضو شود از آنچه که آتش آن را پخته است.
گروهی از اهل حدیث به واجب شدن وضو در خصوص خوردن گوشت شتر باور دارند و این قول احمد و اسحاق می باشد، بنابر روایتی که بر شستن دست و دهان به خاطر نظافت حمل شده است.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَبَّلَ زُبَّ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام کَشَفَ عَنْ أُرْبِیَّتِهِ (1) وَ قَامَ فَصَلَّی مِنْ غَیْرِ أَنْ یَتَوَضَّأَ(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَّ رَجُلًا قَلَّمَ أَظَافِیرَهُ وَ أَخَذَ شَارِبَهُ أَوْ حَلَقَ رَأْسَهُ بَعْدَ الْوُضُوءِ قَالَ لَا بَأْسَ لَمْ یَزِدْهُ ذَلِکَ إِلَّا طَهَارَةً(3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام رَعَفَ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ بِالنَّاسِ فَأَخَذَ بِیَدِ رَجُلٍ فَقَدَّمَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَتَوَضَّأَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ ثُمَّ جَاءَ فَبَنَی عَلَی صَلَاتِهِ وَ لَمْ یَزِدْ عَلَی ذَلِکَ (4).
ص: 224
وَ رُوِیَ أَیْضاً: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ مَنْ رَعَفَ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ فَلْیَنْصَرِفْ وَ لْیَتَوَضَّأْ وَ لْیَسْتَأْنِفِ الصَّلَاةَ(1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: کُنْتُ رَجُلًا مَذَّاءً فَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَسْأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَکَانِ فَاطِمَةَ ابْنَتِهِ لِأَنَّهَا کَانَتْ عِنْدِی فَقُلْتُ لِأَبِی ذَرٍّ سَلْهُ فَسَأَلَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَغْسِلُ طَرَفَ ذَکَرِهِ وَ أُنْثَیَیْهِ وَ یَتَوَضَّأُ وُضُوءَ الصَّلَاةِ(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ أَنْ أَمَرْتُ الْمِقْدَادَ یَسْأَلُهُ یَقُولُ ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ مَنِیٌّ وَ وَذْیٌ وَ مَذْیٌ فَأَمَّا الْمَذْیُ فَالرَّجُلُ یُلَاعِبُ امْرَأَتَهُ فَمَذَی فَفِیهِ الْوُضُوءُ وَ أَمَّا الْوَذْیُ فَهُوَ الَّذِی یَتْبَعُ الْبَوْلَ الْمَاءُ الْغَلِیظُ شِبْهُ الْمَنِیِّ فَفِیهِ الْوُضُوءُ وَ أَمَّا الْمَنِیُّ فَهُوَ الْمَاءُ الدَّافِقُ الَّذِی یَکُونُ مِنْهُ الشَّهْوَةُ فَفِیهِ الْغُسْلُ (3).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: موسی بن جعفر از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است: امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم آلت تناسلی حسین ابن علی علیه السلام را که بالای رانش برهنه شده بود بوسید و به نماز ایستاد، بدون اینکه وضو بگیرد. - . نوادرالراوندی: 40 -
با همین اسناد فرمود: از امام علی علیه السلام درباره مردی سؤال کردند که ناخنهایش را کوتاه کرده و موی سبیلش را زدوده و موی سرش را بعد از گرفتن وضو تراشیده است. فرمود: ایرادی ندارد، این امر تنها بر طهارت او می افزاید. - . نوادر الراوندی: 45 -
با همین اسناد گفت: امام علی علیه السلام با مردم نماز می خواند که دچار خونریزی بینی شد، پس دست مردی را گرفت و او را جلو برد و سپس خارج شد و وضو گرفت و سخن نگفت، سپس آمد و نمازش را ادامه داد و چیزی بر آن نیفزود - 3. نوادر الراوندی: 45
- .
و نیز روایت شده است که امام علی علیه السلام فرمود: هر کس در حین ادای نماز دچار خونریزی بینی شود، بازگردد و وضو گیرد و نماز را از سر گیرد. - . نوادر الرواندی: 45 -
و با همین اسناد گفت: امام علی علیه السلام فرمود: مردی مذاء بودم (کسی که زیاد از وی مذی خارج شود) پس شرم کردم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این باره به خاطر حضور دخترش فاطمه سؤال کنم، زیرا که وی نزد من بود. به ابوذر گفتم: تو از ایشان سؤال کن. ابوذر از رسول خدا در این باره سؤال کرد و ایشان فرمود: سر آلت و دو بیضه اش را بشوید و برای ادای نماز وضو بگیرد. - . نوادر الرواندی: 45 -
با همین اسناد از امام علی علیه السلام نقل کرده است که پس از اینکه به مقداد فرمان دادم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره سه چیز: منی، وذی و مذی سؤال کند، از ایشان شنیدم که فرمود: مذی چیزی است که پس از ملاعبه مرد با زن بیرون آید و بعد از آن باید وضو گرفت. وذی آبی غلیظ شبیه به منی است که پس از ادرار بیرون آید و باید به خاطر آن وضو گرفت. و اما منی آب سرشاری است که از روی شهوت بیرون می آید و باید به خاطر آن غسل کرد. - . نوادر الرواندی: 45 -
**[ترجمه]
الزب بالضم الذکر و الأربیة کأثفیة أصل الفخذ أو ما بین أعلاه و أسفل البطن و یدل الأول علی أن مس الذکر لا یبطل الوضوء و الوضوء فی الثالث و الرابع محمول علی إزالة النجاسة حملا علی المعنی اللغوی و البناء فی الثالث محمول علی عدم الاستدبار و الکلام (4)
و الاستئناف فی الرابع علی ما إذا صدر واحد منهما أو الفعل الکثیر علی المشهور و الوضوء فی المذی و الوذی إما محمول علی التقیة أو علی الاستحباب کما عرفت (5).
ص: 225
**[ترجمه]«زُب» با علامت ضم به معنای آلت تناسلی مرد و «اُربیه» بر وزن اثفیه به معنای بیخ ران یا بین بالای ران و پایین شکم است و حدیث اول بر این دلالت دارد که دست کشیدن بر آلت، وضو را باطل نمی کند و وضو در حدیث سوم و چهارم، حمل بر معنای لغوی آن، یعنی حمل بر ازاله نجاست شده و در حدیث سوم، ادامه نماز، «بنی علی صلاته» محمول بر به عقب برنگشتن و عدم کلام شده و از سر گرفتن نماز در حدیث چهارم، بر زمانی حمل شده که یکی از آن دو صادر شود؛ یا بنا بر قول مشهور،، حمل بر فعل کثیر شده و گرفتن وضو در مذی و وذی چنان که دانستی حمل بر تقیه یا استحباب شده است.
**[ترجمه]
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْعَیْنُ وِکَاءُ السَّهِ (1).
قال السید رضی الله عنه و هذه من الاستعارات العجیبة کأنه شبه السه بالوعاء و العین بالوکاء فإذا أطلق الوکاء لم ینضبط الوعاء و هذا القول فی الأظهر الأشهر من کلام النبی صلی الله علیه و آله (2)
و قد رواه قوم لأمیر المؤمنین علیه السلام و ذکر ذلک المبرد فی کتاب المقتضب فی باب اللفظ بالحروف و قد تکلمنا علی هذه الاستعارة فی کتابنا الموسوم بمجازات الآثار النبویة(3).
**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: چشم، بند مقعد است. - . نهج البلاغه: 466 -
سید که خداوند از وی راضی باشد، گوید: این از استعاره های شگفت است. گویی نشستنگاه را به آوند و چشم را به سربند همانند فرموده و چون سربند بگشاید، آنچه در آوند است برون آید، و این سخن در گفته مشهورتر و ظاهرتر از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است - . مشکاة المصابیح: 41 -
و گروهی آن را از امیرالمؤمنین علیه السلام دانسته اند و از جمله گفته مبرد است در کتاب مقتضب در باب لفظ به حروف؛ و ما در کتاب خود که مجازات آثار نبوی - . المجازات النبویة: 178 -
نام دارد، از این استعاره سخن گفته ایم.
**[ترجمه]
قال فی النهایة الوکاء الخیط الذی یشد به الصرة و الکیس و غیرهما و
مِنْهُ الْحَدِیثُ: الْعَیْنُ وِکَاءُ السَّهِ.
جعل الیقظة للاست کالوکاء للقربة کما أن الوکاء یمنع ما فی القربة أن یخرج کذلک الیقظة تمنع الاست أن یحدث إلا باختیار و کنی بالعین عن الیقظة لأن النائم لا عین له یبصر به و السه حلقة الدبر و هو من الاست و أصلها سته بوزن فرس و جمعها أستاه کأفراس فحذف الهاء و عوض عنها الهمزة فقیل است فإذا رددت إلیها الهاء و هی لامها و حذفت العین التی هی التاء انحذفت الهمزة التی جی ء بها عوض الهاء فتقول سه بفتح السین و یروی فی الحدیث وکاء الست بحذف الهاء و إثبات العین و المشهور الأول انتهی.
ص: 226
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ: وَ یُرْوَی الْعَیْنَانِ وِکَاءُ السَّهِ وَ قَدْ جَاءَ فِی تَمَامِ الْخَبَرِ فِی بَعْضِ الرِّوَایَاتِ فَإِذَا نَامَتِ الْعَیْنَانِ اسْتَطْلَقَ الْوِکَاءُ(1).
**[ترجمه]در نهایه گفته است: «وکاء» نخی است که با آن همیان یا کیسه و غیر آن را می بندند و از زمره آن این حدیث است: چشم افسار پایین تنه است. بیداری را برای مقعد به سان بند مشک قرار داده، همانطور که بند مانع از ریختن محتویات مشک می گردد، بیداری نیز مانع از حدث جز به اختیار انسان می شود. و چشم را کنایه از بیداری قرار داده، چرا که انسان خفته دارای چشم نیست تا به واسطه آن ببیند و منظور از سه، سوراخ دبرست که از نیشمنگاه است و اصل آن سته بر وزن فرس و جمع آن نیز استاه بر وزن افراس می باشد که حرف هاء از آن حذف شده و به جای آن حرف همزه آمده و به شکل إست گفته شده، و اگر هاء را که لام الفعل آن است بدان بازگردانی و عین را که همان تاء است حذف کنی؛ همزه ای را که به جای ها آمده حذف می کنی و می گویی: سَه با فتح سین، و در حدیث به صورت «وکاء الست» همراه با حذف هاء و ثبوت عین الفعل روایت شده و قول مشهور، روایت اول است. پایان کلام .
ابن ابی الحدید گفته: روایت شده که دو چشم، بند نشیمنگاه است و در پایان برخی از روایات آمده: زمانی که دو چشم بخوابند، بند رها می گردد. - . شرح النهج 4: 507 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ الْوُضُوءَ لَا یَجِبُ إِلَّا مِنْ حَدَثٍ وَ أَنَّ الْمَرْءَ إِذَا تَوَضَّأَ صَلَّی بِوُضُوئِهِ ذَلِکَ مَا شَاءَ مِنَ الصَّلَوَاتِ مَا لَمْ یُحْدِثْ أَوْ یَنَمْ أَوْ یُجَامِعْ أَوْ یُغْمَ عَلَیْهِ أَوْ یَکُونُ مِنْهُ مَا یَجِبُ مِنْهُ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ(2).
وَ مِنْهُ مُرْسَلًا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالُوا: الَّذِی یَنْقُضُ الْوُضُوءَ الْغَائِطُ وَ الْبَوْلُ وَ الرِّیحُ وَ النَّوْمُ الْغَالِبُ إِذَا کَانَ لَا یَعْلَمُ مَا یَکُونُ مِنْهُ فَأَمَّا مَنْ خَفَقَ خَفْقَةً وَ هُوَ یَعْلَمُ مَا یَکُونُ مِنْهُ وَ یُحِسُّهُ وَ یَسْمَعُ فَذَاکَ لَا یَنْقُضُ وُضُوءَهُ (3).
و لم یروا من الحجامة و لا من الفصد و لا من القی ء و لا من الدم أو الصدید أو القیح و لا من القبلة و لا من المس و لا من مس الذکر و لا الفرج و لا الأنثیین و لا مس شی ء من الجسد و لا من أکل لحوم الإبل و لا من شرب اللبن و لا من أکل ما مسته النار و لا فی قص الأظفار و لا أخذ الشارب و لا حلق الرأس و إذا مس جلدک الماء فحسن (4).
و یتمضمض من تقیأ و یصلی إذا کان متوضئا قبل ذلک و من أکل اللحوم
ص: 227
أو الألبان أو ما مسته النار فإن غسل من مس ذلک یدیه فهو حسن مرغب فیه مندوب إلیه و إن صلی و لم یغسلهما لم تفسد صلاته (1).
وَ رُوِّینَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أُتِیَ بِکَتِفِ جَزُورٍ مَشْوِیَّةٍ وَ قَدْ أَذَّنَ بِلَالٌ فَأَمَرَهُ فَأَمْسَکَ هُنَیْئَةً حَتَّی أَکَلَ مِنْهَا وَ أَکَلَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ وَ دَعَا بِلَبَنِ إِبِلٍ مَمْذُوقٍ (2) لَهُ فَشَرِبَ مِنْهُ وَ شَرِبُوا ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی وَ لَمْ یَمَسَّ مَاءً(3).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدران خویش علیهم السلام فرمود: وضو گرفتن تنها در صورت حدث واجب است و زمانی که انسان وضو بگیرد، هر چند رکعت که خواست نماز بخواند، البته تا زمانی که حدث از او سر نزده یا نخوابیده یا جماع نکرده و یا از هوش نرفته باشد، یا هر کاری که به سبب آن اعاده وضو را لازم می کند انجام نداده باشد. - . دعائم الاسلام 1: 101 -
و شبیه به حدیث فوق حدیثی است که از امام علی و امام باقر و امام صادق علیهم السلام نقل کرده اند که ایشان فرموده اند: آنچه که وضو را باطل می کند، غائط، بول، باد، و خوابی است که بر انسان غلبه کند، در صورتی که نداند چه عملی از وی سر زده، اما کسی که چرت بزند در حالی که می داند چه عملی از وی سر زده و آن را احساس کند و بشنود، این امر وضو را باطل نمی کند. - . دعائم الاسلام 1: 102 -
و در صورت انجام حجامت، رگ زدن یا خون گرفتن، قی، خونریزی، چرک و خونابه کثیف و بوسیدن و لمس کردن و دست کشیدن بر آلت مرد و زن و بیضتین و قسمتی از بدن و همچنین خوردن گوشت شتر و نوشیدن شیر، و آنچه که بر آتش پخته شود؛ کوتاه کردن ناخن، کوتاه کردن موی سبیل، و تراشیدن سر، نیازی به اعاده وضو نیست و اگر آب بر پوست برسد، امری نیکوست.
و کسی که قی کرده مضمضه کند و نماز بخواند، در صورتی که قبل از آن وضو گرفته باشد؛ و کسی که از گوشت یا پیه یا آنچه که آتش آن را پخته بخورد، در صورتی که آنچه را که با آن بر دستش مالیده بشوید، نیکو و پسندیده و ترغیب شده و مستحب است و اگر نماز بخواند و آن دو را نشوید، نمازش باطل نشده است. - . دعائم الاسلام 1: 102 -
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ما روایت کرده اند که برای ایشان گوشتی کباب شده از کتف شتر یا گوسفندی آوردند و بلال اذان گفت؛ پس به او فرمان داد و او لحظه ای صبر کرد تا اینکه از گوشت آن خورد و اصحاب پیامبر نیز همراه با ایشان از آن خوردند و سپس ایشان خواست که برایش شیر مخلوط با آب بیاورند، پس از آن آشامید و اصحاب نیز آشامیدند، سپس ایستاد و نماز خواند و آبی بر دست نزد. - . دعائم الاسلام: 102 -
**[ترجمه]
الممذوق اللبن الممزوج بالماء.
**[ترجمه]«ممذوق» شیر مخلوط با آب است.
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: لَا یَنْتَقِضُ الْوُضُوءُ إِلَّا مِمَّا یَخْرُجُ مِنَ الطَّرَفَیْنِ مِنْ بَوْلٍ أَوْ غَائِطٍ أَوْ رِیحٍ أَوْ مَنِیٍّ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ مِنْ مَذْیٍ وَ وَذْیٍ وَ قَیْ ءٍ وَ قَلْسٍ وَ رُعَافٍ وَ حِجَامَةٍ وَ دَمَامِیلَ وَ جُرُوحٍ وَ قُرُوحٍ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَإِنَّهُ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ(4).
**[ترجمه]الهدایه: وضو را باطل نمی کند، جز چیزی که از دو طرف خارج شود، یعنی بول، غائط، باد یا منی و آنچه غیر اینهاست همچون مذی، وذی، قی، باد گلو و خونریزی بینی و حجامت و خون دمل یا جرحات و زخم و غیر آن، وضو را باطل نمی کند. - . الهدایه: 18 -
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی الْفَضْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ فَقَالَ لَیْسَ یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکَ مِنْ طَرَفَیْکَ مِنَ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ.
**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: سالم بن ابی الفضل نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره چیزهایی که وضو را باطل می کند سؤال کردم. ایشان فرمود: وضو را باطل نمیکند جز آنچه که خداوند به تو ارزانی داشته از دو طرف تو، یعنی غائط و بول.
**[ترجمه]
کِتَابُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَخْفِقُ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ بِالْخَفْقَةِ مَا لَمْ یَضَعْ جَبْهَتَهُ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ یَعْتَمِدْ عَلَی شَیْ ءٍ.
**[ترجمه]کتاب عبدالله بن یحیی کاهلی: گفت: از امام موسی کاظم علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که چرت می زند در حالی که در نماز نشسته است. فرمود: چرت زدن تا زمانی که پیشانی اش را بر زمین نگذاشته یا بر چیزی تکیه نداده ایرادی ندارد.
**[ترجمه]
لعله محمول علی التقیة أو علی عدم ذهاب حس السمع و البصر.
ص: 228
**[ترجمه]شاید بر تقیه یا از بین نرفتن حس شنوایی و بینایی حمل شود .
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ تُوَضَّأُ هَذِهِ الْجَوَارِحُ الْأَرْبَعُ وَ هِیَ أَنْظَفُ الْمَوَاضِعِ فِی الْجَسَدِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَی آدَمَ وَ دَنَا آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ نَظَرَ إِلَیْهَا ذَهَبَ مَاءُ وَجْهِهِ ثُمَّ قَامَ وَ هُوَ أَوَّلُ قَدَمٍ مَشَتْ إِلَی خَطِیئَةٍ ثُمَّ تَنَاوَلَ بِیَدِهِ ثُمَّ مَسَّهَا فَأَکَلَ مِنْهَا فَطَارَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ عَنْ جَسَدِهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ بَکَی فَلَمَّا تَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الْوُضُوءَ عَلَی هَذِهِ الْجَوَارِحِ الْأَرْبَعِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْسِلَ الْوَجْهَ لَمَّا نَظَرَ إِلَی الشَّجَرَةِ وَ أَمَرَهُ بِغَسْلِ السَّاعِدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ لَمَّا تَنَاوَلَ مِنْهَا وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الرَّأْسِ لَمَّا وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الْقَدَمَیْنِ لَمَّا مَشَی إِلَی الْخَطِیئَةِ ثُمَّ سَنَّ عَلَی أُمَّتِیَ الْمَضْمَضَةَ لِتُنَقِّیَ الْقَلْبَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الِاسْتِنْشَاقَ لِتَحْرُمَ عَلَیْهِمْ رَائِحَةُ النَّارِ وَ نَتْنُهَا قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ عَامِلِهَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا یَمَسُّ الْمَاءَ یَتَبَاعَدُ عَنْهُ الشَّیْطَانُ وَ إِذَا تَمَضْمَضَ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ لِسَانَهُ بِالْحِکْمَةِ فَإِذَا اسْتَنْشَقَ آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ رَزَقَهُ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ فَإِذَا غَسَلَ وَجْهَهُ بَیَّضَ اللَّهُ وَجْهَهُ یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ إِذَا غَسَلَ سَاعِدَیْهِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَغْلَالَ النَّارِ
ص: 229
وَ إِذَا مَسَحَ رَأْسَهُ مَسَحَ اللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَ إِذَا مَسَحَ قَدَمَیْهِ أَجَازَهُ اللَّهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ(1).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: حسن بن عبدالله از پدر خویش و او نیز از جدّ خود حسن بن علی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: گروهی یهودی به محضر مبارک رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم آمدند و داناترین آنان سؤالاتی را از آن حضرت پرسید و یکی از آن پرسش ها این بود: برای چه این اعضای چهارگانه بدن که تمیزترین اعضای بدن هستند در وضو شسته می شود؟ رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وسوسه شیطان در حضرت آدم علیه السلام باعث شد که آن حضرت به آن درختی که نباید نزدیک شود، نزدیک شد و نگاهی به آن درخت انداخت و در اثر آن نگاه، حجب و حیاء او از بین رفت. سپس به طرف آن درخت آمد و این اولین قدمی بود که به طرف خطا برداشته شد. بعد از آن، حضرت آدم علیه السلام از میوه آن درخت خورد و در اثر این خوردن، زینت و لباس از بدنش برداشته شد، و او در این حالت دستش را روی سرش گذاشت و گریست.
بعد از آن که خداوند بزرگ توبه حضرت آدم علیه السلام را قبول کرد، بر او و فرزندانش وضوی این اعضای چهارگانه را واجب کرد، دستور داد که صورت را بشوید، به خاطر این که به آن درخت نگاه کرد؛ و امر کرد به شستن دو دست تا آرنج، بدین دلیل که با دو دستش از میوه آن درخت خورد؛ و دستور داد به مسح سر، بدین دلیل که دستش را روی سرش گذاشت؛ و مسح پاها به خاطر آن بود که به وسیله آن ها به طرف خطا رفت. سپس بر امت من مضمضه را به خاطر پاک شدن قلب از حرام سنت کرد و استنشاق را سنت قرار داد تا رائحه آتش و بوی بد آن بر آنان حرام شود .
آن فرد یهودی گفت: راست گفتی ای محمد، پاداش عمل کننده بدان چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به محض اینکه آب با اوّلین عضو بدن تماس پیدا می کند، شیطان از آن دور می شود و هنگامی که مضمضه می کند، خداوند سبحان قلب و زبان او را به حکمتش منور می سازد و زمانی که استنشاق می کند، خدا او را از آتش جهنّم ئدر امان میدارد، بوی بهشت را نصیبش می گرداند و وقتی که صورتش را می شوید، خدا در روزی که گروهی با چهره سفید و عده ای با چهره سیاه محشور می شوند، او را با روی سفید محشور می کند و وقتی که دستهایش را میشوید، خداوند زنجیرهای آتش را بر او حرام میکند و هنگامی که سرش را مسح می کند، خدا او را از پل صراط، روزی که قدم ها در آن می لغزد، عبور می دهد. آن فرد گفت: راست گفتی ای محمد - . امالی الصدوق : 115[1] - .
**[ترجمه]
قوله صلی الله علیه و آله لتنقی القلب أی یذهب أثر الحرام من القلب فینور الله قلبه و لسانه بالحکمة کما سیأتی الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ إِلَی قَوْلِهِ لِمَا مَشَی إِلَی الْخَطِیئَةِ(2) المحاسن، عن أبیه: مثله (3) العلل، لمحمد بن علی بن إبراهیم مرسلا: مثله.
**[ترجمه]قول ایشان که فرمود: «لتنقی القلب» چنان که بیان خواهد شد، بدین معناست که اثر حرام را از قلب می زداید و خداوند با حکمت قلب و زبانش را منور می گرداند.
العلل: حسین بن ابی العلا نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: گروهی از یهودیان نزد رسول خدا آمدند... تا این قول وی که فرمود: این اولین قدمی بود که به طرف خطا برداشته شد. - . علل الشرائع 1: 265 -
المحاسن: از پدرش مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المحاسن: 323 -
العلل: محمد بن ابراهیم مانند این حدیث را نقل کرده است.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الصَّائِغِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ابْنِ عُقْدَةَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَتَی رَجُلٌ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ عَنْ ثَوَابِ الْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اعْلَمْ أَنَّکَ إِذَا ضَرَبْتَ یَدَکَ فِی الْمَاءِ وَ قُلْتَ بِسْمِ اللَّهِ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی اکْتَسَبَتْهَا یَدَاکَ فَإِذَا غَسَلْتَ وَجْهَکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی اکْتَسَبَتْهَا عَیْنَاکَ بِنَظَرِهِمَا وَ فُوکَ بِلَفْظِهِ فَإِذَا غَسَلْتَ ذِرَاعَیْکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ عَنْ یَمِینِکَ وَ شِمَالِکَ فَإِذَا مَسَحْتَ رَأْسَکَ وَ قَدَمَیْکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی مَشَیْتَ إِلَیْهَا عَلَی قَدَمَیْکَ فَهَذَا لَکَ فِی وُضُوئِکَ (4).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: محمد بن قیس نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از ایشان درباره ثواب وضو و نماز سؤال کرد. فرمود: بدان! چون دستانت را در آب زنی و «بسم الله الرحمن الرحیم» بگویی، گناهانی که دستانت انجام داده اند فرو می ریزد، و چون چهره خویش را بشویی، گناهانی که چشمانت با نگاه کردنشان و زبانت با بیان آنها انجام داده اند از بین می رود، و وقتی دو دست خود را از آرنج بشویی، گناهان از دست راست و چپت فرو می ریزند، و چون بر سر و پاهای خود مسح کشی، گناهانی از بین می رود که با قدمهایت به سوی آنها گام برداشته ای. پس این، پاداش وضوی تو است. - . امالی الصدوق: 328 -
**[ترجمه]
**[ترجمه]تمام آن در کتاب حج بیان شده است.
**[ترجمه]
الْعُیُونُ (1)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِیمَا کَتَبَ إِلَیْهِ مِنَ الْعِلَلِ قَالَ عِلَّةُ الْوُضُوءِ الَّتِی صَارَ مِنْ أَجْلِهَا غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الذِّرَاعَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ فَلِقِیَامِهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتِقْبَالِهِ إِیَّاهُ بِجَوَارِحِهِ الظَّاهِرَةِ وَ مُلَاقَاتِهِ بِهَا الْکِرَامَ الْکَاتِبِینَ فَغَسْلُ الْوَجْهِ لِلسُّجُودِ وَ الْخُضُوعِ وَ غَسْلُ الْیَدَیْنِ لِیُقَلِّبَهُمَا وَ یَرْغَبَ بِهِمَا وَ یَرْهَبَ وَ یَتَبَتَّلَ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ لِأَنَّهُمَا ظَاهِرَانِ مَکْشُوفَانِ یَسْتَقْبِلُ بِهِمَا فِی حَالاتِهِ وَ لَیْسَ فِیهِمَا مِنَ الْخُضُوعِ وَ التَّبَتُّلِ مَا فِی الْوَجْهِ وَ الذِّرَاعَیْنِ (2).
**[ترجمه]العیون، العلل: محمد بن سنان نقل کرده است که امام رضا علیه السلام در آنچه از علل برایش نوشت فرمود: وضوئی که به خاطر آن شستن صورت و دستان و مسح سر و پاها لازم شده، علّتش آن است که نمازگزار در پیشگاه خداوند بزرگ قرار می گیرد و با این اعضای ظاهری در برابر حق تعالی می ایستد. و با همین اعضای بدن، فرشتگان بزرگ را که نویسنده اعمالند ملاقات می کند. بنابراین شستن صورت برای سجده و فروتنی فراروی ذات اقدس الهی است. و شستن دست ها برای آن است که آنها از آلودگی ظاهری و باطنی مثل گناه پاک شوند تا بتواند آن دو را با حالت امید به فضل خداوند سبحان و ترس از عاقبت گناهش به درگاه خدای بزرگ بلند کند. و مسح سر و پاها برای این است که آن دو ظاهر و آشکارند و در تمام حالاتش باید متوجّه خداوند بزرگ باشد. و آن فروتنی و حالت معنوی که در صورت و دست ها در هنگام عبادت است، در سر و پاها نیست. - . علل الشرایع 1: 265 -
**[ترجمه]
الرغبة أن تبسط یدیک و تظهر باطنهما و الرهبة أن تبسط یدیک و تظهر ظهرهما و التبتل تحریک السبابة الیسری ترفعها فی السماء و تضعها کما روی فی الصحیح (3) و التقلیب یشملها مع تحریک السبابة الیمنی یمینا و شمالا و یسمی بالتضرع و رفع الیدین للتکبیر و الوضع فی مواضعهما فی الرکوع و السجود و سائر الأحوال.
**[ترجمه]«رغبت» این است که دستانت را بگشایی و باطن آنها را آشکار نمایی و «رهبت» این است که دستانت را بگشایی و پشت آنها را آشکار نمایی و «تبتل» حرکت دادن انگشت سبابه چپ است که آن را به سوی آسمان بالابری و آن را پایین آوری چنان که در صحیح - . الکافی 2: 479، معانی الاخبار: 369 -
روایت شده و «تقلیب» آن دو را شامل میشود همراه با حرکت دادن انگشت سبابه به سمت راست و چپ که آن را «تضرع» نام می نهند و بالا بردن دستان برای تکبیر گفتن و قرار دادن آنها در جایگاه خود در زمان رکوع و سجود و سایر احوال است .
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام: مَنْ تَوَضَّأَ لِلْمَغْرِبِ کَانَ وُضُوؤُهُ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فِی نَهَارِهِ مَا خَلَا الْکَبَائِرَ وَ مَنْ تَوَضَّأَ لِصَلَاةِ الصُّبْحِ کَانَ وُضُوؤُهُ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فِی لَیْلَتِهِ مَا خَلَا الْکَبَائِرَ(4).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: کسی که برای نماز مغرب وضو بگیرد، وضویش کفاره گناهانی است که در روز انجام داده است، البته به استثنای گناهان کبیره؛ و کسی که برای نماز صبح وضو بگیرد، وضوی او کفاره گناهان شب گذشته اوست، به جز گناهان کبیره. - . ثواب الاعمال: 17 -
**[ترجمه]
فأی فائدة للوضوء لأنا نقول یحتمل أن یکون تکفیر الصغائر بسبب الوضوء مختصا بمن لم یجتنب الکبائر(1)
و ربما یقال لعل لکل منهما مدخلا فی التکفیر و لا یخفی ما فیه.
**[ترجمه]گفته نشود: با اجتناب از گناهان کبیره، گناهان صغیره بر اساس آیه «ان تجنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم و ندخلکم مدخلا کریما» - . نساء / 31 - ،
{اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی شده اید دوری گزینید، بدیهای شما را از شما می زداییم و شما را در جایگاهی ارجمند در می آوریم.} پوشیده شده هستند، و دیگر وضو گرفتن چه فایده ای دارد؟ زیرا ما می گوییم: امکان دارد که پوشیده شدن گناهان صغیره به سبب وضو گرفتن، مختص به فردی باشد که از گناهان کبیره اجتناب نکرده و چه بسا گفته شود: شاید هر یک از آن دو دخلی در تکفیر گناهان داشته باشد و ایرادی که در آن است پنهان نیست.
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَمَانِیَةٌ لَا تُقْبَلُ لَهُمْ صَلَاةٌ الْعَبْدُ الْآبِقُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَوْلَاهُ وَ النَّاشِزُ عَنْ زَوْجِهَا وَ هُوَ عَلَیْهَا سَاخِطٌ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ تَارِکُ الْوُضُوءِ وَ الْجَارِیَةُ الْمُدْرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیْرِ خِمَارٍ وَ إِمَامُ قَوْمٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ وَ الزِّبِّینُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الزِّبِّینُ قَالَ الرَّجُلُ یُدَافِعُ الْبَوْلَ وَ الْغَائِطَ وَ السَّکْرَانُ فَهَؤُلَاءِ ثَمَانِیَةٌ لَا تُقْبَلُ لَهُمْ صَلَاةٌ(2).
**[ترجمه]معانی الاخبار: برخی اصحاب در حدیثی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده اند نقل کرده اند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: هشت نفرند که نمازشان پذیرفته نمی شود: بنده فراری، تا زمانی که به سوی مولایش برگردد. زن نافرمان که شوهرش از او ناراضی است، کسی که زکات نمی دهد، کسی که وضو نمی گیرد، دختر بالغی که بدون روسری نماز بخواند، امام قومی که با آنان نماز بخواند در حالی که از امامت او ناراضی هستند، و انسان زَبین. سؤال کردند: ای رسول خدا زبین کیست؟ فرمود: یعنی کسی که از بول و غائط خودداری کرده است، و انسان مست، این هشت نفر نمازشان پذیرفته نمی شود. - . معانی الاخبار: 404، الخصال 2: 38، المحاسن: 12 -
**[ترجمه]
ظاهر الأخبار أن القبول غیر الإجزاء و اختلف فی معناهما فقیل القبول هو استحقاق الثواب و الإجزاء الخلاص من العقاب و قیل القبول کثرة الثواب و الإجزاء بدونه قلة و الظاهر أن المراد بعدم القبول (3) هنا
ص: 232
أعم من عدم الصحة و عدم الکمال ففی تارک الوضوء و المصلیة بغیر خمار و السکران الأول و فی الباقی الثانی و قال فی النهایة الزبن الدفع و منه الحدیث لا یقبل الله صلاة الزبین و هو الذی یدافع الأخبثین و هو بوزن السجین هکذا رواه بعضهم و المشهور بالنون و قال فی الزاء و النون فیه لا یصلین أحدکم و هو زنین أی حاقن یقال زن یزن أی حقن فقطر و قیل هو الذی یدافع الأخبثین معا و منه الحدیث لا یقبل الله صلاة العبد الآبق و لا صلاة الزنین.
**[ترجمه]از ظاهر روایات بر می آید که قبول غیر از اِجزاء می باشد و در معنای آن دو اختلاف ورزیده اند. برخی گفته اند که قبول همان استحقاق ثواب و پاداش است و اجزاء رهایی و خلاص شدن از مجازات می باشد؛ و عده ای گفته اند: قبول، کثرت ثواب و اجزاء، قِلّت آن است، و ظاهرا مراد از عدم قبول در اینجا اعم از عدم صحت و عدم کمال است، چرا که درباره کسی که وضو را ترک کند و نماز گزاری که بدون روسری نماز بخواند و همچنین انسان مست، مورد اول و در بقیه مورد دوم صدق می کند و در النهایة گفته: زبین به معنای دفع است و از زمره آن این حدیث است: خداوند نماز زبین را قبول نمی کند و زبین چنان که برخی از فقها روایت کرده اند بر وزن سجین، همان کسی است که از دو اخبث - بول و غائط - خودداری میکند و مشهور با حرف نون است و در مورد مورد زنین با حرف زاء و نون گفته: مبادا کسی از شما در حالی که زنین باشد نماز بخواند، یعنی ادرار خود را نگاه دارد و حبس کند. گفته می شود: «زنَّ یزنُّ»: یعنی ادرار خود را نگاه داشت تا چکید و برخی گفته اند: کسی است که هر دو اخبث - بول و غائط - را نگه میدارد و از آن است این حدیث: خداوند نماز بنده فراری و نماز زنین را نمی پذیرد.
**[ترجمه]
عِقَابُ الْأَعْمَالِ (1)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: أُقْعِدَ رَجُلٌ مِنَ الْأَخْیَارِ فِی قَبْرِهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّا جَالِدُوکَ مِائَةَ جَلْدَةٍ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَقَالَ لَا أُطِیقُهَا فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی جَلْدَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالُوا لَیْسَ مِنْهَا بُدٌّ فَقَالَ فَبِمَا تَجْلِدُونِیهَا قَالُوا نَجْلِدُکَ لِأَنَّکَ صَلَّیْتَ یَوْماً بِغَیْرِ وُضُوءٍ وَ مَرَرْتَ عَلَی ضَعِیفٍ فَلَمْ تَنْصُرْهُ قَالَ فَجَلَدُوهُ جَلْدَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَامْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً(2).
المحاسن، عن محمد بن علی عن أبی نجران عن صفوان: مثله (3)
**[ترجمه]عقاب الاعمال - . ثواب الاعمال: 202 - ،
العلل: ابن مهران نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از اخیار را در قبرش گذاشتند. به او گفته شد که ما صد تازیانه از عذاب خدا را به تو میزنیم! گفت طاقت ندارم، به تدریج آن را کم کردند تا رسید به یک تازیانه، و گفتند چارهای جز زدن آن نداریم. گفت: به چه سبب مرا تازیانه میزنید؟ گفتند: بدین علت که روزی بدون وضو نماز خواندی و بر ناتوانی گذشتی و به او کمک نکردی. فرمود: و یک تازیانه از عذاب الهی را به او زدند، پس قبرش از آتش پر شد. - . علل الشرائع 1: 291 -
المحاسن: ابن ابی نجران نیز مانند این حدیث را از صفوان نقل کرده است. - . المحاسن: 78 -
**[ترجمه]
فی العلل و عقاب الأعمال رجل من الأخیار بالخاء المعجمة و الیاء المثناة التحتانیة و فی المحاسن و الفقیه (4)
الأحبار بالحاء المهملة و الباء الموحدة فعلی الأول المراد کونه خیرا عند الناس أو فی سائر أعماله و علی الثانی علماء الیهود.
ص: 233
و یدل الخبر علی حرمة الصلاة بغیر وضوء و وجوب نصرة الضعفاء مع القدرة و علی سؤال القبر و عذابه و أنه یسأل فیه عن بعض الفروع أیضا کما دلت علیه أخبار أخر و قد مر الکلام فیه فی المجلد الثالث (1).
**[ترجمه]در کتاب علل و عقاب الاعمال، «رجل من الاخیار» با خاء معجمه و یاء مثنات تحتانی و در محاسن و فقیه - . الفقیه 1: 35 چاپ نجف - با حاء مهمله و باء موحده به شکل «رجل من الاحبار» آمده، که بر اساس جمله اول، مراد شخصی است که در میان مردم و سایر اعمالش بهترین است و بر اساس جمله دوم، مراد علمای یهود است.
روایت بر حرام بودن ادای نماز بدون گرفتن وضو و وجوب یاری کردن نیازمندان و تنگدستان در زمان قدرت و بر پرسش قبر و عذاب آن دلالت دارد و اینکه درباره برخی از فرعیات نیز - چنان که دیگر روایات بر آن دلالت دارد - پرسیده میشود؛ و درباره آن در جلد سوم سخن گفته شد. - . راجع ج 6: 208 -202 -
**[ترجمه]
الْعُیُونُ (2)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَإِنْ قَالَ لِمَ أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ قِیلَ لِأَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ فِی مُنَاجَاتِهِ إِیَّاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ ذَهَابِ الْکَسَلِ وَ طَرْدِ النُّعَاسِ وَ تَذْکِیَةِ الْفُؤَادِ لِلْقِیَامِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ ذَلِکَ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ قِیلَ لِأَنَّ الْعَبْدَ إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ فَإِنَّمَا یَنْکَشِفُ مِنْ جَوَارِحِهِ وَ یَظْهَرُ مَا وَجَبَ فِیهِ الْوُضُوءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ بِوَجْهِهِ یَسْتَقْبِلُ وَ یَسْجُدُ وَ یَخْضَعُ وَ بِیَدِهِ یَسْأَلُ وَ یَرْغَبُ وَ یَرْهَبُ وَ یَتَبَتَّلُ وَ بِرَأْسِهِ یَسْتَقْبِلُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ بِرِجْلَیْهِ یَقُومُ وَ یَقْعُدُ فَإِنْ قِیلَ فَلِمَ وَجَبَ الْغَسْلُ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الْمَسْحُ عَلَی الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ لَمْ یُجْعَلْ غَسْلًا کُلُّهُ وَ لَا مَسْحاً کُلُّهُ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی مِنْهَا أَنَّ الْعِبَادَةَ الْعُظْمَی إِنَّمَا هِیَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ إِنَّمَا یَکُونُ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ بِالْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ لَا بِالرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ لَا یُطِیقُونَ فِی کُلِّ وَقْتٍ غَسْلَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ یَشْتَدُّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فِی الْبَرْدِ وَ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ وَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ غَسْلُ الْوَجْهِ
ص: 234
وَ الْیَدَیْنِ أَخَفُّ مِنْ غَسْلِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الْفَرَائِضُ عَلَی قَدْرِ أَقَلِّ النَّاسِ طَاقَةً مِنْ أَهْلِ الصِّحَّةِ ثُمَّ عُمَّ فِیهَا الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ مِنْهَا أَنَّ الرَّأْسَ وَ الرِّجْلَیْنِ لَیْسَ هُمَا فِی کُلِّ وَقْتٍ بَادِیَانِ وَ ظَاهِرَانِ (1)
کَالْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ لِمَوْضِعِ الْعِمَامَةِ وَ الْخُفَّیْنِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ الْوُضُوءُ مِمَّا خَرَجَ مِنَ الطَّرَفَیْنِ خَاصَّةً وَ مِنَ النَّوْمِ دُونَ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ فَقِیلَ لِأَنَّ الطَّرَفَیْنِ هُمَا طَرِیقُ النَّجَاسَةِ وَ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ طَرِیقٌ تُصِیبُهُ النَّجَاسَةُ مِنْ نَفْسِهِ إِلَّا مِنْهُمَا فَأُمِرُوا بِالطَّهَارَةِ عِنْدَ مَا تُصِیبُهُمْ تِلْکَ النَّجَاسَةُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَّا النَّوْمُ فَإِنَّ النَّائِمَ إِذَا غَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ یُفْتَحُ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْهُ وَ اسْتَرْخَی فَکَانَ أَغْلَبَ الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا فِیمَا یَخْرُجُ مِنْهُ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْوُضُوءُ بِهَذِهِ الْعِلَّةُ فَإِنْ قَالُوا فَلِمَ لَمْ یُؤْمَرُوا بِالْغُسْلِ مِنْ هَذِهِ النَّجَاسَةِ کَمَا أُمِرُوا بِالْغُسْلِ مِنَ الْجَنَابَةِ قِیلَ لِأَنَّ هَذَا شَیْ ءٌ دَائِمٌ غَیْرُ مُمْکِنٍ لِلْخَلْقِ الِاغْتِسَالُ مِنْهُ کُلَّمَا یُصِیبُ ذَلِکَ وَ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا وَ الْجَنَابَةُ لَیْسَ هِیَ أَمْراً دَائِماً إِنَّمَا هِیَ شَهْوَةٌ یُصِیبُهَا إِذَا أَرَادَ وَ یُمْکِنُهُ تَعْجِیلُهَا وَ تَأْخِیرُهَا لِلْأَیَّامِ الثَّلَاثَةِ وَ الْأَقَلِّ وَ الْأَکْثَرِ وَ لَیْسَ هَاتَیْکَ هَکَذَا(2).
**[ترجمه]العیون، العلل: فضل بن شاذان نقل کرده است که امام رضا علیه السلام فرمود: اگر بگویند چرا به گرفتن وضو امر کرده و با آن آغاز کرده است؟ در جواب گفته می شود: زیرا زمانی که بنده در حین مناجات، فراروی خداوند جبار می ایستد، پاک باشد و در آنچه که به وی فرمان داده، وی را اطاعت کند و از آلودگیها و نجاسات پاکیزه گردد و وضو گرفتن سبب از بین رفتن کسالت و خواب آلودگی است و بدین خاطر که قلب خود را به خاطر حضور در محضر خداوند جبار پاک گرداند.
اگر گفته شود: چرا آن بر صورت و دستان و سر و پاها واجب شده است؟ در جواب گفته می شود: زیرا بنده وقتی که در حضور حضرت جبار ایستاد، همانا اعضا و جوارح او آشکار میگردد، و آن چه که وضو در آن واجب است، ظاهر میگردد؛ زیرا با رویش سجده کند و خضوع نماید و با دستش سؤال و رغبت و رهبت نماید و منقطع به حق شود و با سرش حق را در رکوع و سجود استقبال کند، و با پاهایش بایستد و بنشیند.
اگر گفته شود: به چه دلیل شستن صورت و دستان و مسح سر و پاها واجب شده، اما شستن و مسح تمامی اعضا واجب نشده؟ در پاسخ گفته می شود: به دلائل بسیار، از جمله اینکه عبادت بزرگ تنها رکوع و سجود است و رکوع و سجود تنها با صورت و دستان انجام می شود. نه با سر و دو پا .
دلیل دیگر این است که بندگان در هر زمان توان شستن سر و پاها را ندارند. این امر، زمان سرما و سفر و بیماری و شب و روز بر آنان سخت می گردد و شستن صورت و دستان راحت تر از شستن سر و دو پاست، و انجام واجبات بر ضعیفترین خلایق از لحاظ صحت جسمانی قرار داده شده و سپس قوی و ضعیف را در بر گرفته؛ و دیگر دلیل این است که سر و پاها در هر زمان، همچون صورت و دستان به خاطر قرار گرفتن عمامه بر روی سر و پوشیدن کفشها، آشکار نیستند.
اگر گفته شود: به چه دلیل گرفتن وضو به ویژه پس از خارج شدن [بول و مدفوع] از دو طرف و پس از خواب واجب شده، در حالی که در مورد چیزهای دیگر اینچنین نیست، در پاسخ گفته می شود: زیرا هر دو طرف راه نجاست است و بر انسان راهی برای اصابت نجاست به او جز از این دو راه نیست، از این رو به طهارت و پاکیزگی فرمان داده شده اند، زمانی که نجاست به واسطه خودشان به آنان برسد؛ اما زمانی که خواب بر فرد خفته غلبه کند، همه چیز از وی باز می شود و سست می گردد، پس اغلب بلکه تمامی اشیاء از چیزهایی هستند که از وی خارج می شوند، بدین دلیل وضو گرفتن بر وی واجب شده است.
اگر گفته شود: به چه دلیل به انجام غسل به خاطر این نجاست فرمان داده نشده اند، همچنان که به غسل جنابت مامور شده اند؟ در پاسخ باید گفت: زیرا که این امری همیشگی و دائمی است و هر بار قضای حاجت کند، غسل کردن به خاطر آن برای بندگان ممکن نیست و خداوند بندگان را تنها به اندازه تواناییشان تکلیف می کند؛ و جنابت امری دائمی نیست، بلکه آن تنها شهوتی است که هر زمان اراده کند بدان می رسد و می توان آن را به مدت سه روز و کمتر و بیشتر به تعجیل یا تاخیر انداخت، و این دو اینچنین نیست. - . علل الشرائع 1: 245- 244 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام لیس هما فی کل وقت أی لا یحصل فیهما من الدنس و القذر ما یحصل فی الوجه و الیدین لکونهما غالبا بادیین قوله علیه السلام فکان أغلب
ص: 235
الأشیاء أی فکان النوم أغلب الأشیاء فی احتمال خروج النجاسة أی أغلب أحوال الإنسان أو المراد بالأشیاء الأعضاء بقرینة قوله کل شی ء منه أی أغلب الأشیاء فی الاسترخاء الأعضاء التی تخرج منها النجاسة أو المراد بالأشیاء الاحتمالات أی أغلب الاحتمالات فی حال الخروج فتکون کلمة ما مصدریة و لعل الأول أظهر.
**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «لیس هما فی کل وقت» یعنی اینکه نجاست و آلودگی موجود در سر و پاها به اندازه صورت و دستان نیست، چرا که این دو غالبا آشکارند .
قول ایشان که فرمود: «فکان اغلب الاشیاء» یعنی خواب در امکان خروج نجاست اغلب اشیاء می باشد، یعنی اغلب احوال انسان، یا مراد اعضای انسان است با قرینه قول امام که هر چیزی که از او خارج شود، یعنی اغلب اشیا در زمان سستی، همان اعضایی است که نجاست از آن خارج می گردد؛ یا اینکه مراد از اشیاء، احتمالات است، یعنی اکثر احتمالات در حال خروج، بنابراین کلمه «ما» حرف مصدریه است و شاید قول اول اظهر باشد.
**[ترجمه]
الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ رُوِیَ: أَنَّ شَامِیّاً سَأَلَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَنْ بَدْوِ الْوُضُوءِ فَقَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً(1) الْآیَةَ فَخَافُوا غَضَبَ رَبِّهِمْ فَجَعَلُوا یَطُوفُونَ حَوْلَ الْعَرْشِ کُلَّ یَوْمٍ ثَلَاثَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ یَتَضَرَّعُونَ قَالَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَأْتُوا نَهَراً جَارِیاً یُقَالُ لَهُ الْحَیَوَانُ تَحْتَ الْعَرْشِ فَیَتَوَضَّئُوا(2).
**[ترجمه]المناقب ابن شهر آشوب: روایت شده که فردی شامی از امام سجاد علیه السلام از آغاز وضو سؤال کرد، امام فرمود: خداوند تبارک و تعالی خطاب به فرشتگان فرمود: «إنی جاعل فی الأرض خلیفة»، {من بر زمین جانشینی خواهم گماشت.} فرشتگان از خشم پروردگارشان ترسیدند، از این رو به گرد عرش هر روز سه ساعت از روز طواف می کردند و تضرع و زاری می کردند. و فرمود: خداوند به آنان فرمان داد که به کنار رودی جاری به نام حیوان که در زیر عرش قرار داشت روند و وضو بگیرند. - . المناقب 4: 160 -
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ الْإِمَامِ علیه السلام، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِفْتَاحُ الصَّلَاةِ الطَّهُورُ وَ تَحْرِیمُهَا التَّکْبِیرُ وَ تَحْلِیلُهَا التَّسْلِیمُ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةً بِغَیْرِ طَهُورٍ(3).
**[ترجمه]تفسیر الامام: فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کلید نماز وضو، تحریم آن تکبیره الاحرام و تحلیل آن سلام است و خداوند نماز را بدون طهارت نمی پذیرد. - . تفسیر الامام: 239 -
**[ترجمه]
رواه فی الکافی (4) عن أبی عبد الله علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله و فیه افتتاح الصلاة أی أول شرائطه و مقدماته أو لأنه لاشتراطها به کالجزء منها أو عند الشروع فی الوضوء إلی إتمام الصلاة یکتب له ثوابها و کذا المفتاح أو هو کنایة عن الاشتراط أی لا یفتح الصلاة إلا به و تحریمها التکبیر أی لا یحرم محرمات الصلاة إلا به و لا یحل المحرمات إلا بالتسلیم و ظاهره الوجوب و سیأتی القول فیه.
**[ترجمه]در کافی - . الکافی 3: 69 - این حدیث را از امام صادق علیه السلام و ایشان نیز از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده و در آن آمده: «افتتاح الصلاه» یعنی اولین شرائط و مقدمات آن؛ یا به دلیل این که شرط شدن اینها برای آن، همچون جزئی از آن است؛ یا هنگام شروع وضو تا اتمام نماز، پاداش آن نوشته می شود و همچنین است مفتاح؛ یا آن کنایه از اشتراط است، یعنی نماز فقط به واسطه آن آغاز میشود. «تحریمها التکبیر» یعنی محرمات نماز را تنها به آن حرام می کند و محرمات را تنها به سلام دادن حلال می کند، و از ظاهر آن وجوب بر می آید و سخن در این باره بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ
ص: 236
قَالَ: لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ(1).
**[ترجمه]الخصال: زراره نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: نماز اعاده نشود جز آنجا که خللی در این پنج پیش آید: طهور و وقت و قبله و رکوع و سجود. - . الخصال 1: 137 -
**[ترجمه]
الطهور الطهارة من الحدث أو الأعم منه و من الخبث و فی الإخلال بالأول یلزم الإعادة مطلقا و فی الثانی إذا کان عامدا مطلقا فی الوقت و خارجه سواء کان عالما بالحکم أو جاهلا و استشکل بعض المحققین قضاء الجاهل و إذا کان ناسیا الإعادة مطلقا أیضا علی قول جماعة أو فی الوقت خاصة علی الأشهر بین المتأخرین.
و قیل بعدم الإعادة مطلقا و لا یخلو من قوة بحمل أخبار الإعادة علی الاستحباب و إذا کان جاهلا و لم یعلم إلا بعد الفراغ فالأشهر عدم الإعادة مطلقا و قیل یعید فی الوقت خاصة و فیه قول نادر بوجوب القضاء أیضا و الأول أقوی.
**[ترجمه]طهور، طهارت از حدث یا اعم از آن و از خبث است و در وارد شدن خلل در اولی، مطلقا اعاده لازم می آید و در دومی اگر به طور عمد باشد مطلقا، در وقت و خارج از وقت، نسبت به حکم عالم باشد یا جاهل؛ و برخی از محققان بر قضای جاهل اشکال کرده اند و اگر فراموش کند مطلقا اعاده کند که این نیز بنا بر قول جماعتی است، یا این که فقط در وقت باشد (نه مطلق)، بنا بر قول مشهور میان متاخران.
برخی بر عدم اعاده به طور مطلق نظر داده اند و آن خالی از قوت نیست، مبنی بر اینکه روایات اعاده حمل بر استحباب شود و اگر جاهل باشد و جز بعد از فراغ از نماز متوجه نشود، قول مشهور عدم اعاده به طور مطلق است و برخی گفته اند: خاصه در وقت، اعاده می کند و در این باره قولی نادر مبنی بر وجوب قضا است و اول اقوی می باشد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَحْشُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ الْأُمَمِ غُرّاً مُحَجَّلِینَ مِنْ آثَارِ الْوُضُوءِ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الطُّهْرُ نِصْفُ الْإِیمَانِ (3).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَحْسَنَ الطَّهُورَ ثُمَّ مَشَی إِلَی الْمَسْجِدِ فَهُوَ فِی صَلَاةٍ مَا لَمْ یُحْدِثْ (4).
وَ مِنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ(5).
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَا یَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةً إِلَّا بِطَهُورٍ(6).
ص: 237
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام علی علیه السلام نقل کرده اند که به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عزّ و جلّ امّت مرا در میان امتها در روز قیامت، با چهره های زیبا و دست و پای سفید بر اثر وضو محشور میکند. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
از امام علی علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: پاکیزگی نیمی از ایمان است. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
از امام علی نقل شده است که فرمود: کسی که وضویی به کامل و نیکو بگیرد و به سمت مسجد برود، تا زمانی که حدثی برایش رخ نداده، در حال نماز محسوب می شود. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ نمازی نیست مگر با طهارت. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
از امام صادق علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: خداوند نماز را تنها با طهارت می پذیرد. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْوُضُوءُ نِصْفُ الْإِیمَانِ (1).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وضو نیمی از ایمان است. - . نوادر الرواندی: 40 -
**[ترجمه]
لعل المعنی أنه نصف الصلاة لشدة مدخلیته فی صحتها و قد سمی الله الصلاة إیمانا(2)
فی قوله سبحانه وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ کما مر(3).
**[ترجمه]شاید معنا این باشد که به خاطر شدت مدخلیت آن در صحت نماز، نیمی از نماز است و خداوند در این گفته خویش نماز را ایمان نام نهاده است، «و ما کان الله لیضیع إیمانکم»،{و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند.} - . البقره / 143 - چنان که پیشتر بیان شد. - -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ.
**[ترجمه]المحاسن: عبدالعظیم حسنی نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: نماز جز با طهارت، درست نیست.
**[ترجمه]
سیأتی بعض العلل فی باب علل الصلاة.
ص: 238
**[ترجمه]برخی از علت ها در باب علل الصلاة بیان خواهد شد .
**[ترجمه]
المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (1)
الواقعة: إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ (2)
lt;meta info="- «یا ایها الذین آمنوا إذا قمتم إلی الصلاة فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم إلی المرافق و امسحوا بروسکم و ارجلکم إلی الکعبین»
{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به نماز برخیزید صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهایتان خودتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.} - . المائده/ 6 -
- «إنه لقرآن کریم*فی کتاب مکنون* لا یمسّه إلا المطّهرون»
{ که این [پیام] قطعا قرآنی است ارجمند، در کتابی نهفته، که جز پاک شدگان بر آن دست ندارند.} - . الواقعه / 79- 77 -
**[ترجمه]
قیل إقباله جل شأنه بالخطاب بهذا الأمر یتضمن تنشیط المخاطبین و الاعتناء بشأن المأمور به و جبر کلفة التکلیف بلذة المخاطبة ثم إن قلنا باختصاص کلمة یا بنداء البعید کما هو الأشهر فالنداء بها للبعد البعید بین مقامی عز الربوبیة و ذل العبودیة أو لتنزیل المخاطبین و لو تغلیبا منزلة البعداء للانهماک فی لوازم البشریة و إن کان سبحانه أقرب إلینا من حبل الورید أو لما یتضمنه هذا النداء من تفخیم المخاطب به و الإشارة إلی رفعة شأنه بالإیماء إلی أننا بمراحل عن توفیة حقه و حق ما شرع لأجله.
و لفظة أی لما کانت وصلة إلی نداء أمثال هذه المعارف أعطیت حکم المنادی و وصفت بالمقصود بالنداء و توسیط هاء التنبیه بینهما تعویض عما استحقه من المضاف إلیه و تأکید للخطاب و قد کثر النداء ب یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا فی القرآن المجید لما فیه من وجوه التأکید بالإیماء إلی التفخیم و تکرار الذکر و الإبهام أولا ثم الإیضاح ثانیا.
ص: 239
و الإتیان بحرف التنبیه و تعلیق الحکم علی الوصف المشعر بالعلیة الباعث علی الترغیب فی الامتثال و تخصیص بالمؤمنین لأنهم هم المتهیئون للامتثال و إلا فالکفار عندنا مخاطبون بفروع العبادات علی أن المصر علی عدم الایتمار بالشی ء لا یحسن أمره بما هو من شروطه و مقدماته.
و القیام إلی الصلاة قیل أرید به إرادته و التوجه إلیه إطلاقا للملزوم علی لازمه أو المسبب علی سببه إذ فعل المختار تلزمه الإرادة و یتسبب عنها کقوله تعالی فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ (1) و قیل المراد بالقیام إلیها قصدها و العلاقة ما مر من اللزوم أو السببیة و قیل معنی القیام إلی الشی ء قصده و صرف الهمة إلی الإتیان به فلا تجوز و قیل المراد القیام المنتهی إلی الصلاة.
قال الشیخ البهائی قدس سره و القولان الأخیران و إن سلما عن التجوز لکن أولهما لم یثبت فی اللغة و ثانیهما لا یعم جمیع الحالات فالمعتمد الأول و کیف کان فالمعنی إذا قمتم محدثین و أما ما نقل من أن الوضوء کان فرضا علی کل قائم إلی الصلاة و إن کان علی وضوء(2)
ثم نسخ بالسنة فلم یثبت عندنا مع أنه خلاف ما هو المشهور من أنه لا منسوخ فی المائدة.
و قال جماعة من الأصحاب الوجه مأخوذ من المواجهة فالآیة إنما تدل علی وجوب غسل ما یواجه به منه و قال والدی قدس سره بل الأمر بالعکس فإن المواجهة مشتقة من الوجه.
و لما کانت الید تطلق علی ما تحت الزند و علی ما تحت المرفق و ما تحت المنکب بین سبحانه غایة المغسول منها کما تقول لغلامک اخضب یدک إلی الزند
ص: 240
و للصیقل اصقل سیفی إلی القبضة و لیس فی الآیة الکریمة دلالة علی ابتداء الغسل بالأصابع و انتهائه بالمرفق کما أنه لیس فی هاتین العبارتین دلالة علی ابتداء الخاضب و الصیقل بأصابع الید و طرف السیف فهی مجملة(1).
و لا سیما إذا جعلت لفظة إلی فیها بمعنی مع کما فی بعض التفاسیر
ص: 241
فالاستدلال بها علی وجوب الابتداء بالأصابع استدلال واه لاحتمالها کلا الأمرین و نحن إنما عرفنا وجوب الابتداء بالمرفق من فعل أئمتنا علیهم السلام.
علی أن ابن هشام ذکر فی طی ما ذکر من أغلاط المعربین الحادی عشر قوله تعالی فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ فإن المتبادر تعلق إلی باغسلوا و قد رده بعضهم بأن ما قبل الغایة لا بد أن یتکرر قبل الوصول إلیها تقول ضربته
ص: 242
إلی أن مات و یمتنع قتلته إلی أن مات و غسل الید لا یتکرر قبل الوصول إلی المرفق لأن الید شاملة لرءوس الأنامل و المناکب و ما بینهما.
قال و الثواب تعلق إلی بأسقطوا محذوفا و یستفاد من ذلک دخول المرافق فی الغسل لأن الإسقاط قام الإجماع علی أنه لیس من الأنامل بل من المناکب و قد انتهی إلی المرفق و الغالب أن ما بعد إلی یکون غیر داخل بخلاف حتی و إذا لم یدخل فی الإسقاط بقی داخلا فی المأمور بغسله انتهی (1).
و الحمد لله الذی أظهر الحق علی لسان أعدائه أ لا تری کیف اعترف هذا الفاضل الذی هو من أفاخم علماء العربیة و أجلة أفاضل أهل الضلالة بما یستلزم الحق المبین و الحمد لله رب العالمین
وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الْآیَةَ نَزَلَتْ هَکَذَا وَ أَیْدِیَکُمْ مِنَ الْمَرَافِقِ (2).
و المرافق جمع مرفق بکسر أوله و فتح ثالثه أو بالعکس و هو مجمع
ص: 243
عظمی الذراع و العضد سمی بذلک لأنه یرتفق به فی الاتکاء و نحوه و لا دلالة فی الآیة علی إدخاله فی غسل الید و لا علی إدخال الکعب فی مسح الرجل لخروج الغایة تارة و دخولها أخری و مجی ء إلی بمعنی مع کما فی قوله تعالی وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی
قُوَّتِکُمْ (1) و قوله مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ (2) لا ینفع فنحن إنما استفدنا إدخال المرفق فی الغسل من فعل أئمتنا علیهم السلام (3)
و قد أطبق جماهیر الأمة أیضا علی دخوله و لا یخالف فیه إلا شرذمة شاذة من العامة لا یعتد بهم.
و أما الکعبان فالمشهور بین علمائنا عدم دخولهما فی المسح و لیس فی روایاتنا تصریح بدخولهما فیه بل فی بعضها إشعار بعدمه و أما العامة فقد أدخلوهما فی الغسل و الباء فی قوله بِرُؤُسِکُمْ حملها العامة علی مطلق الإلصاق (4) و من ثم
ص: 244
أوجب بعضهم مسح کل الرأس و اکتفی بعضهم ببعضه و أما عند الإمامیة فالباء عندهم للتبعیض (1)
کما تدل علیه أخبارهم (2) و لا یلتفت إلی إنکار بعض المخالفین مجی ء الباء للتبعیض لاعتراف فحول علمائهم بمجیئه کالفیروزآبادی و هو من أفاخم اللغویین الذین یعتمدون علیهم فی جل أحکامهم حیث قال فی
ص: 245
سیاق معانی الباء و للتبعیض عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ (1) وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ انتهی (2).
و قال ابن هشام فی ترجمة الباء الحادیة عشر للتبعیض أثبت ذلک الأصمعی و الفارسی و القتیبی و ابن مالک قیل و الکوفیون و جعلوا منه عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ و قوله شربن بماء البحر ثم ترفعت (3) و قوله شرب النزیف ببرد ماء الحشرج (4).
قیل و منه وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ انتهی (5).
و یکفی لنا ما صدر عن أئمتنا علیهم السلام فی ذلک فإنهم أفصح العرب قد أقر به المخالف و المؤالف من أهل اللسان فلا یلتفت إلی إنکار سیبویه بعد ذلک مجی ء الباء فی کلام العرب للتبعیض فی سبعة عشر موضعا من کتابه مع أن شهادته فی ذلک شهادة نفی و هی غیر مقبولة بل شهادة المدعی و هی غیر مسموعة مع أنها معارضة بإصرار الأصمعی علی مجیئها له فی نظمهم و نثرهم و هو أشد أنسا بکلامهم و أعرف بمقاصدهم من سیبویه المعاند للحق و أهله.
و وافق ابن جنی سیبویه فی ذلک و ما ذکر بعض مشایخنا من عد قول ابن جنی موافقا لمذهب ابن مالک فهو سهو لتصریح الرضی بما ذکرنا.
و أما قوله سبحانه وَ أَرْجُلَکُمْ فالقراء السبعة قد اقتسموا قراءتی نصب الأرجل و جرها علی التناصف فقرأ الکسائی و نافع و ابن عامر و حفص عن عاصم بنصبها و حمزة و ابن کثیر و أبو عمرو و أبو بکر عن عاصم
ص: 246
بجرها(1).
و اختلفت الأمة فی مسح الرجلین و غسلهما فی الوضوء فقال فرقة بالمسح و هم کافة أصحابنا الإمامیة و نقل الشیخ فی التهذیب أن جماعة من العامة یوافقوننا علی المسح أیضا إلا أنهم یقولون باستیعاب القدم ظهرا و بطنا و من القائلین بالمسح ابن عباس و کان یقول الوضوء غسلتان و مسحتان من باهلنی باهلته و وافقه أنس بن مالک و عکرمة و الشعبی و جماعة من التابعین و قد نقل علماء العامة من المفسرین و غیرهم أنه موافق لقول الإمام محمد بن علی الباقر علیه السلام و قول آبائه الطاهرین سلام الله علیهم أجمعین.
و قال طائفة بالغسل و هو مذهب أصحاب المذاهب الأربعة و قال
ص: 247
داود و الناصر للحق و جم غفیر من الزیدیة بالجمع بین الغسل و المسح قالوا قد ورد الکتاب بالمسح و السنة بالغسل فوجب العمل بهما معا و ذهب الحسن البصری و أبو علی الجبائی و محمد بن جریر الطبری إلی التخییر بینهما.
فإذا عرفت هذا فاعلم أن الماسحین حملوا قراءة النصب علی العطف علی محل الرءوس کما تقول مررت بزید و عمرا بالعطف علی محل زید لأنه مفعول به (1) و العطف علی المحل شائع فی کلام العرب مقبول عند النحاة و أما قراء الجر فلا حاجة لهم إلی توجیهها إذ ظهورها فی المسح غنی عن البیان.
و الغاسلون حملوا قراءة النصب علی عطف الأرجل علی الوجوه أو علی إضمار عامل آخر تقدیره و اغسلوا أرجلکم کما أضمروا العامل فی قول الشاعر
علفتها تبنا و ماء باردا***و قوله متقلدا سیفا و رمحا.
و اضطربوا فی توجیه قراءة الجر فقال بعضهم إن الأرجل فیها معطوفة علی الأیدی و إنما جرت لمجاورة المجرور أعنی الرءوس نحو قولهم جحر ضب خرب.
ص: 248
و قال آخرون هی معطوفة علی الرءوس و الآیة مقصورة علی الوضوء الذی یمسح فیه الخفان و لیس المراد بها بیان کیفیة مطلق الوضوء.
و لم یرتض الزمخشری فی الکشاف شیئا من الوجهین و اخترع وجها آخر حیث قال فإن قلت فما تصنع بقراءة الجر و دخول الأرجل فی حکم المسح قلت الأرجل من بین الأعضاء الثلاثة المغسولة تغسل بصب الماء علیها فکانت مظنة للإسراف المذموم المنهی عنه فعطفت علی الرابع الممسوح لا لتمسح و لکن لینبه علی وجوب الاقتصاد فی صب الماء علیها و قیل إِلَی الْکَعْبَیْنِ فجی ء بالغایة إماطة لظن ظان یحسبها ممسوحة لأن المسح لم تضرب له غایة فی الشریعة انتهی.
و أما الجامعون بین الغسل و المسح فهم یوافقون الإمامیة فی استفادة المسح من الآیة علی کل من القراءتین و أما المخیرون فرئیسهم أعنی الحسن لم یقرأ بنصب الأرجل و لا بجرها و إنما قرأها بالرفع علی تقدیر و أرجلکم مغسولة أو ممسوحة و باقیهم وافقوا الإمامیة علی ما استفادوه من الآیة.
و من وفقه الله لسلوک جادة الإنصاف و مجانبة جانب الاعتساف لا یعتریه ریب فی أن الآیة الکریمة ظاهرة فی المسح شدیدة البعد عن إفادة الغسل و أن ما تمحله الغاسلون فی توجیه قراءة النصب من عطف الأرجل علی الوجوه یوجب خروج الکلام عن حلیة الانتظام لصیرورته بذلک من قبیل قول القائل ضربت زیدا و عمرا و أکرمت خالدا و بکرا بجعل بکرا معطوفا علی زید لقصد الإعلام بأنه مضروب لا مکرم و لا یخفی أن مثل هذا الکلام فی غایة الاستهجان عند أهل اللسان فکیف یجنح إلیه أو تحمل الآیة علیه.
و أما ما تکلفوه من تقدیر و اغسلوا فلا یخفی ما فیه فإن التقدیر خلاف الأصل و إنما یحسن ارتکابه عند عدم المندوحة عنه و قد عرفت أن العطف علی المحل طریق واضح و مذهب راجح.
و أما المحملان اللذان حملوا علیهما قراءة الجر فهما بمراحل عن جادة السداد أما الحمل علی أن المراد تعلیم مسح الخفین فلا یخفی ما فیه من
ص: 249
البعد و لهذا أعرض عنه المحققون من المفسرین إذ لم یجر للخفین ذکر و لا دلت علیهما قرینة و لیس الغالب بین العرب لبسهما و سیما أهل مکة و المدینة زادهما الله شرفا فکیف یقتصر سبحانه فی ابتداء کیفیة الوضوء علی تعلیم کیفیة وضوء لابس الخفین فقط و یترک وضوء من سواه و هو الغالب الأهم.
و أما الحمل علی جر الجوار فأول ما فیه أن جر الجوار ضعیف جدا حتی أن أکثر أهل العربیة أنکروه و لم یعولوا علیه و لهذا لم یذکره صاحب الکشاف فی توجیه قراءة الجر و تمحل لها وجها آخر.
و أیضا فإن المجوزین له إنما جوزوه بشرطین الأول عدم تأدیته إلی الالتباس علی السامع کما فی المثال المشهور إذ الخرب إنما یوصف به الجحر لا الضب و الثانی أن لا یکون معه حرف العطف و الشرطان مفقودان فی الآیة الکریمة أما الأول فلأن تجویز جر الجوار هنا یؤدی إلی التباس حکم الأرجل لتکافؤ احتمالی جرها بالجوار المقتضی لغسلها و بالعطف علی الأقرب المقتضی لمسحها.
فإن قلت إنما یجی ء اللبس لو لم تکن فی الآیة قرینة علی أنها مغسولة لکن تحدیدها بالغایة قرینة علی غسلها إذ المناسب عطف ذی الغایة علی ذی الغایة لا علی عدیمها و تناسب المتعاطفین أمر مرغوب فیه فی فن البلاغة.
قلت هذه القرینة معارضة بقرینة أخری دالة علی کونها ممسوحة و هی المحافظة علی تناسب الجملتین المتعاطفتین فإنه سبحانه لما عطف فی الجملة الأولی ذا الغایة علی غیر ذی الغایة ناسب أن یکون العطف فی الجملة الثانیة أیضا علی هذه الوتیرة و عند تعارض القرینتین یبقی اللبس بحاله.
و أما الشرط الثانی فأمره ظاهر.
فإن قلت قد جاء الجر بالجوار فی قوله تعالی و حور عین (1) فی
ص: 250
قراءة حمزة و الکسائی مع أن حرف العطف هناک موجود و لیست معطوفة علی أکواب بل علی ولدان لأنهن طائفات بأنفسهن و جاء أیضا فی قول الشاعر:
فهل أنت إن ماتت أتانک راحل*** إلی آل بسطام بن قیس فخاطب.
بعطف خاطب علی راحل و جره بجوار قیس.
قلنا أما الآیة الکریمة فلیس جر حور عین فیها بالجوار کما ظننت بل إنما هو بالعطف علی جنات أی هم فی جنات و مصاحبة حور عین أو علی أکواب إما لأن معنی یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ ینعمون بأکواب کما فی الکشاف و غیره أو لأنه یطاف بالحور علیهم مثل ما یجاء بسراری الملوک إلیهم کما فی تفسیر الکواشی و غیره و دعوی کونهن طائفات بأنفسهن لا مطافا بهن لم یثبت بها روایة و لا یشهد بها درایة.
و أما البیت فبعد تسلیم کونه من قصیدة مجرورة القوافی (1) فلا نسلم کون لفظة خاطب اسم الفاعل لجواز کونها فعل أمر أی فخاطبنی و أجبنی عن سؤالی و إن سلمنا ذلک فلا نسلم کونها مجرورة لکثرة الإقواء فی شعر العرب العرباء حتی قل أن یوجد
لهم قصیدة سالمة عنه کما نص علیه الأدباء فلعل هذا منه و إن سلمنا کونها مجرورة بالجوار فلا یلزم من وقوع جر الجوار مع العطف فی الشعر جوازه فی غیره إذ یجوز فی الشعر لضرورة لوزن أو القافیة ما لا یجوز فی غیره (2).
و أما المحمل الثالث الذی تمحله صاحب الکشاف فلا یخفی ما فیه من التعسف الشدید و التمحل البعید و من ذا الذی قال بوجوب الاقتصاد فی غسل الرجلین و أی إسراف یحصل بصب الماء علیها و متی ینتقل المخاطبون بعد عطفها علی الرءوس الممسوحة و جعلها معمولة لفعل المسح إلی أن المراد غسلها
ص: 251
غسلا یسیرا مشابها للمسح و هل هذا إلا مثل أن یقول القائل أکرمت زیدا و عمرا و أهنت خالدا و بکرا فهل یفهم أهل اللسان من کلامه هذا إلا أنه أکرم الأولین و أهان الآخرین و لو قال لهم إنی لم أقصد من عطف بکر علی خالد أنی أهنته و إنما قصدت أنی أکرمته إکراما حقیرا قریبا من الإهانة لأکثروا ملامه و زیفوا کلامه و حکموا بأنه خارج عن أسلوب کلام الفصحاء و أما التأیید الذی ذکره فهو أعجب و أغرب لأنه إن أراد أن مطلق المسح لم تضرب له غایة فی الشریعة و لم ترد به الآیة الکریمة فهو عین المتنازع بین فرق الإسلام و إن أراد أن مسح الرأس لم تضرب له غایة فأین القرینة حینئذ علی أن الأرجل مغسولة.
و أعجب من ذلک أنه لشدة اضطرابه قد ناقض نفسه فی کلامین لیس بینهما إلا أسطر قلائل حیث قال عند قوله تعالی فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ فإن قلت هل یجوز أن یکون الأمر شاملا للمحدثین و غیرهم لهؤلاء علی وجه الوجوب و لهؤلاء علی وجه الندب قلت لا لأن تناول الکلمة لمعنیین مختلفین من باب الإلغاز و التعمیة ثم إنه حمل قوله تعالی وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ علی ما هو أشد إلغازا و أکثر تعمیة من أکثر الألغاز و المعمیات و جوز تناول الکلمة لمعنیین مختلفین إذ المسح من حیث وروده علی الرءوس یراد به المسح الحقیقی و من حیث وروده (1) علی الأرجل یراد به الغسل القریب من المسح و ما حمله علی هذا التعسف مع غایة فضله إلا التعصب أعاذنا الله منه.
**[ترجمه]گفته شده: روی آوردن خداوند سبحان جل شانه بدین امر، تشویق و تحریک مخاطبان و اهتمام بدانچه که به انجام آن مامور شده اند، و جبران مشقت تکلیف با لذت مخاطبت را در بردارد، سپس ما گفتیم: حرف ندای «یا» چنان که اشهر است، برای ندای بعید کاربرد دارد، از این رو ندا با آن برای فاصله دور، میان دو مقام عزت ربوبیت و ذلت عبودیت، یا برای وارد کردن مخاطبان هرچند از باب تغلیب، به منزله افراد دور می باشد؛ و دلیل آن، فرو رفتن و غرق شدن آنان در نیازهای بشری است، هر چند که خداوند سبحان نسبت به ما بندگان، از رگ گردن نزدیکتر است؛ یا برای این است که این نداء، بزرگداشت مخاطب به آن را در بر می گیرد و اشاره به مقام والای مخاطب دارد، با اشاره به این نکته که ما از ادا کردن حق وی و حق آنچه که به خاطر انسان تشریع شده است، بسیار به دوریم.
و لفظ «ایّ» از آنجا که پیوندی برای ندای این معارف است، در نتیجه حکم منادی به آن داده شده و با مقصود به ندا توصیف شده و قرار گرفتن حرف هاء تنبیه میان آن دو به خاطر جبران آن چیزی است که استحقاق آن را داشته، یعنی مضاف الیه، و تاکیدی برای خطاب می باشد و ندا دادن با حرف یا در جمله «یا ایها الذین آمنوا» در قرآن مجید بسیار به کار رفته، به خاطر این که اولا دربر دارنده وجوه تاکید همراه با اشاره به بزرگداشت ایشان و تکرار ذکر و ابهام، و در ثانی ایضاح آن است.
و آوردن حرف تنبیه و تعلیق حکم بر وصف که مُشعر علیت است، سبب و انگیزه ترغیب در امتثال و فرمانبری و اختصاص دادن خطاب به مؤمنان است زیرا آنان آماده فرمانبرداریاند، وگرنه کافران نزد ما مخاطبان به فروع عباداتند، بعلاوه، شخص مصرّ بر عدم پذیرش امر بر چیزی، کار خود را با توجه به شروط و مقدمات آن، نیکو انجام نمیدهد.
در مورد ایستادن به نماز، گفته شده: اراده و گرایش به سوی آن اراده شده است مطلقا به خاطر اراده ملزوم بر لازم آن یا مسبب بر سبب آن، چرا که لازمه فعل مختار، اراده آن می باشد و متسبّب از آن است، مانند این قول باری تعالی: «فاذا قرأت القرآن»، {پس چون قرآن می خوانی} - . النحل/ 98 - و برخی گفته اند که مراد از قیام به آن، قصد آن است و ارتباط آن چنان که بیان شد لزومیه یا سببیه است و برخی گفته اند، معنای قیام به چیزی، قصد آن و معطوف داشتن همت برای بجا آوردن آن است، پس مجازگویی ندارد؛ و عده ای گفته اند، مراد، قیام منتهی به نماز است.
شیخ بهائی - قدس سره - گفته: دو قول اخیر هر چند از مجازگویی در امانند، اما قول اول آن در لغت اثبات نشده و قول دوم نیز تمامی حالات را در بر نمی گیرد، بنابراین، قول مورد اعتماد همان قول اول است. و به هرشکل معنایش این است، زمانی که همراه با حدث قیام کردید. اما آنچه که نقل شده مبنی بر اینکه گرفتن وضو بر هر فردی که به نماز ایستد واجب است، هر چند قبلا وضو گرفته باشد و سپس توسط سنت نسخ شده است، نزد ما اثبات نشده، با وجود آنکه خلاف قول مشهور است که هیچ منسوخی در سوره مائده نیست.
گروهی از اصحاب گفته اند: وجه از مواجهه برگرفته شده، بنابراین آیه تنها بر وجوب شستن آنچه که انسان با آن مواجه می شود دلالت دارد و پدرم - قدس سره - گفته: عکس این امر صحیح است و مواجهه از وجه مشتق شده است.
از آنجا که دست هر آنچه را که زیر ساعد، آرنج و شانه است شامل میشود، خداوند سبحان آخرین حدّ شسته شدن از آن را بیان کرده، چنان که تو به غلامت می گویی: دستت را تا ساعد حنا بگیر و شمشیرم را تا دسته آن به خاطر درخشش آن جلا بده؛ و در آیه کریمه چیزی که دلالت بر آغاز شستن از انگشتان تا پایان آن با آرنج باشد وجود ندارد، چنان که در این دو عبارت نیز چیزی که دلالت بر جایی که از آن شروع به حنا گرفتن و صیقل دادن با انگشتان دست و نوک شمشیر کند وجود ندارد، بلکه به صورت مجمل است.
به ویژه وقتی که لفظ «إلی» در آن به معنای «مع» قرار داده شود، چنان که در برخی تفاسیر آمده، از این رو استدلال بدان بر وجوب آغاز کردن با انگشتان، استدلالی واهی و پوچ است، چرا که احتمال هر دو امر را در بر دارد و ما تنها وجوب آغاز کردن از آرنج را از عملکرد ائمه خود علیهم السلام دانستیم.
با وجود آنکه ابن هشام در لابلای آنچه که از اغلاط مُعربین ذکر کرده که یازدهم آن، قول خدای تعالی است:{صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید}،آنچه که متبادر می شود، تعلق الی به فعل اغسلوا می باشد و برخی از آنان در پاسخ گفته اند که ماقبل غایت بایستی قبل از رسیدن بدان تکرار شود، چنان که می گویی: وی را تا جایی زدم که وفات یافت، و گفتن اینکه او را کشتم تا اینکه وفات یافت، ممتنع است و شستن دست قبل از رسیدن به آرنج تکرار نمی شود، چرا که دست شامل سر انگشتان و شانه ها و آنچه که میان آن دو است می گردد .
و گفت: صواب آن است که بگوییم، الی به فعل محذوف «اسقطوا» متعلق است و آن دخول آرنج ها در شستن را نیز شامل می شود، زیرا که اجماع برآن است که اسقاط از انگشتان نیست بلکه از شانه هاست و به آرنج ختم می گردد و قول غالب این است که ما بعد الی، غیر داخل در آن است، بر خلاف حتی، و اگر داخل در اسقاط نشود، در آنچه که به شستن آن مامور شده، باقی می ماند، پایان کلام.
خدای را سپاس که حق را بر زبان دشمنانش آشکار ساخت، آیا نمی بینی این شخص فاضل که از زمره فخیم ترین علمای عرب و والاترین افاضل اهل ضلالت محسوب می شود، چگونه به آنچه که مستلزم حق مبین و آشکار است، اعتراف کرده است، سپاس خدای راست که پروردگار جهانیان است. از امام صادق علیه السلام نقل شده که آیه این گونه نازل شده: «و ایدیکم من المرافق». - . الکافی 3: 28 -
مرافق جمع مِرفَق با کسر حرف اول و فتح حرف سوم آن یا به عکس، محل تجمع استخوان های بازوست، و بدین خاطر بدین نام نامیده شده که در زمان تکیه و مانند آن بدان تکیه می دهند و در آیه هیچ دلالتی مبنی بر وارد کردن َآن در شستن دست و بر برآمدگی پا زمان مسح کشیدن پا وجود ندارد به خاطر این که گاهی از غایت خارج شده و گاهی داخل میشود؛ و آمدن حرف «إلی» به معنای «مع» سودی در بر ندارد، چنان که در این قول باری تعالی:«و یزدکم قوة إلی قوتکم»،{و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید} - . هود / 52 - و همچنین در این گفته خداوند:«من أنصاری إلی الله»،{یاران من در راه خدا چه کسانی اند} - . آل عمران/ 52، الصف/ 14 - آمده است، زیرا که ما تنها از داخل کردن آرنج در زمان شستن، از عملکرد ائمه خود علیهم السلام استفاده کرده ایم و جمهور امت نیز بر دخول آن اتفاق نظر دارند و تنها گروهی کوچک و خاص از عامه [اهل تسنن] که بدانها اعتنایی نمی شود، با آن مخالفند.
اما کعبان - دو قوزک پا - بنابر قول مشهور میان علمای ما، در مسح داخل نمی شوند و در روایات ما، روایتی که تصریح به داخل کردن آن دو در مسح کرده باشد، موجود نیست، بلکه در برخی از روایات، اشعار به عدم آن آمده؛ اما عامه [اهل تسنن] آن را زمان شستن داخل کرده اند، و عامه، حرف باء را در این قول خداوند «برؤسکم» حمل بر مطلق الصاق کرده اند و سپس برخی از آنان نیز مسح تمام سر را واجب کرده اند و عده ای به برخی از آن اکتفا کرده اند و در نزد امامیه، چنان که روایات آنان دلالت دارد، باء حرف تبعیض است و به انکار برخی از مخالفین نسبت به آمدن حرف باء برای تبعیض توجهی نمی کنند، چرا که علمای برجسته و نامدار آنان همچون فیروزآبادی که از برجسته ترین زبان شناسان است و در قسمت اعظم احکام خود به وی اعتماد می کنند، به آمدن با برای تبعیض اعتراف کرده، جایی که در سیاق معانی حرف باء گفته است: حرف باء گاهی برای تبعیض به کار می رود همچون آیه ذیل«عینا یشرب بها عباد الله»،{چشمه ای که بندگان خدا از آن می نوشند.} - . الانسان / 6 - یا این آیه «و امسحوا بروسکم»، {سرتان را مسح کنید.}پایان کلام.
ابن هشام در ترجمه باء گفته: کاربرد یازدهم آن برای تبعیض است و اصمعی، فارسی، قتیبی و ابن مالک آن را اثبات کرده اند. گفته شده: و طرفدارن مکتب کوفه، آیه «عینا یشرب بها عباد الله» و قول شاعر«شربن بماء البحر ثم ترفعت» و این شعر را «شرب النزیف ببرد ماء الحشرج» را در زمره آن قرار داده اند.
گفته شده: از جمله باء برای تبعیض، این آیه است: «و امسحوا بروسکم» پایان کلام. - . مغنی اللبیب: 105 -
و آنچه که از ائمه ما علیهم السلام در این زمینه برایمان روایت شده کفایت می کند، چرا که آنان فصیح ترین عرب بودند به گونه ای که از میان اهل لغت، مخالف و موافق به این امر اذعان کرده اند، در نتیجه، دیگر به اینکه سیبویه آمدن حرف باء در کلام عرب برای تبعیض را در هفده جای کتابش انکار کرده است توجهی نمی شود، با وجود آنکه شهادت وی در این باره شهادت نفی است و چنین شهادتی غیر مقبول است، بلکه شهادت مدعی است و آن غیر مسموع میباشد. و در عین حال با پافشاری اصمعی بر آمدن آن در نظم و نثر عرب، در تعارض است؛ در حالی که اصمعی نسبت به کلام اعراب انس بیشتری دارد و در مقایسه با سیبویه معاند نسبت به حق و اهل آن، از مقاصد اهل زبان آگاهتر است.
ابن جنی با سیبویه در این باره موافق است و آنچه را که بزرگان ما ذکر کرده اند مبنی بر اینکه سخن ابن جنی با مکتب ابن مالک هماهنگ است، اشتباه است، چرا که رضی چنان که ذکر کردیم، خود بدان تصریح کرده است.
اما این قول خداوند سبحان که فرمود: «و أرجلکم»، قاریان سبعه دو قرائت نصب ارجل و جر آن را به صورت نصف، تقسیم کرده اند، کسائی، نافع، ابن عامر، و حفص از عاصم نصب آن را نقل کرده اند و حمزه، ابن کثیر، ابوعمرو، ابوبکر از عاصم جر آن را روایت کرده اند.
امت در مسح پاها و شستن آنها در وضو اختلاف نظر دارند؛ گروهی از آنان که اصحاب و فقهای امامیه هستند قائل به مسح شده اند، و شیخ در تهذیب نقل کرده که گروهی از عامه نیز با ما در مسح کردن توافق نظر دارند، اما در عین حال آنان قائل به فرا گرفتن مسح بر پشت و روی پاها می باشند و یکی از قائلان به مسح، ابن عباس است، او می گفت: وضو دو بار شستن و دو بار مسح کردن است، - غسلتان و مسحتان - و هر کس مرا لعن و نفرین کند، او را نفرین می کنم. و انس بن مالک، عکرمه، شعبی و گروهی از تابعین در این باره با وی موافقند و علمای اهل سنت از مفسران و دیگران نقل کرده اند که آن با قول امام محمد باقر علیه السلام و قول پدران پاکدامن و عفیف ایشان سلام الله علیهم اجمعین همسو و موافق است.
گروهی قائل بر شستن پا هستند و این مذهب اصحاب مذاهب اربعه اهل سنت می باشد، و داود و ناصر الحق و گروه بسیاری از زیدیه نیز قائل به جمع میان شستن و مسح هستند. گفته اند: در کتاب با مسح و در سنت با شستن وارد شده، ازین رو عمل کردن به هر دو با هم واجب است. و حسن بصری، ابوعلی جبائی و محمد بن جریر طبری قائل به تخییر میان آن دو شده اند.
چون این را دانستی، پس بدان که ماسحان [مسح کنندگان] قرائت نصب را حمل بر عطف بر محل روؤس کرده اند، چنان که می گویی: «مررت بزید و عمرا» و عمر را عطف بر محل زید می کنی، زیرا که مفعول به است و عطف بر محل در کلام عرب شایع و پرکاربرد است و نزد نحویان مقبول است، اما قرائت جر، نیازی به توجیه آن نیست، زیرا که ظهور آن در مسح بی نیاز از بیان است.
و قائلین به شستن پا، قرائت نصب را حمل بر عطف ارجل بر وجوه یا بر در تقدیر گرفتن عاملی دیگر کرده اند که تقدیر آن میشود: «اغسلوا ارجلکم» چنانکه عامل را در این قول شاعر«علفتها تبنا و ماء باردا»، (به او کاه همراه با آب سرد خوراندم) و همچنین این قول: «متقلدا سیفا و رمحا»، (شمشیر را همراه با نیزه آویخته)، در تقدیر گرفتهاند.
و در توجیه قرائت جرّ دچار تزلزل شده اند، برخی از آنان گفته اند: کلمه ارجل در آن معطوف بر ایدی است و تنها به دلیل مجاورت مجرور یعنی کلمه رؤوس علامت جر گرفته، مانند این قول آنان: «جُحر ضبٍّ خربٍ»، سوراخ خراب سوسمار.
دیگران گفته اند: ارجل معطوف بر رؤوس می باشد و آیه اختصاص به وضوئی دارد که در آن مسح بر خف (کفش) اجازه داده میشود و مراد از آن، بیان کیفیت مطلق وضو نیست.
زمخشری در کتاب کشاف هیچ یک از دو وجه را نپسندیده و وجهی دیگر را ابداع کرده، چنان که گفته: اگر بگویی: با قرائت جر و داخل شدن ارجل در حکم مسح چه می کنی؟ در پاسخ می گویم: ارجل از میان اعضای سه گانه، با ریختن آب بر روی آن شسته می شود، که در این صورت گمان اسراف میرود که مذموم است و از آن نهی کرده اند؛ پس عطف بر عضو چهارم مسح شده اما نه برای اینکه مسح شود، بلکه به این دلیل که بر وجوب میانه روی در ریختن آب بر آن، آگاه سازد و برخی گفته اند: «الی الکعبین» غایت را آورده تا گمان گمان کنندهای که آن را مسح شده میپندارد، از بین ببرد، زیرا برای مسح در شریعت، غایتی قرار داده نشده است. پایان کلام.
اما کسانی که به جمع میان شستن و مسح معتقدند، با فقهای امامیه در استفاده مسح از آیه فوق، با هر دو قرائت توافق نظر دارند، اما رئیس مخیران یعنی حسن، آیه را با نصب کلمه ارجل و جرّ آن نخوانده و آن را با علامت رفع با تقدیر «و ارجلکم مغسولة او ممسوحة» خواند ه اند و دیگران نیز با فقهای امامیه بر اساس آنچه که از آیه برداشت کرده اند، توافق نظر دارند.
و هر کس را که خداوند جهت پیمودن جاده انصاف و پرهیز از کج روی توفیق داده، هیچ شکی به دل راه نمی دهد که این آیه کریمه درباره مسح آشکار است و از افاده معنی شستن به شدت دور است، و آنچه را که معتقدین به شستن در توجیه قرائت نصب از عطف ارجل بر وجوه، به عنوان چارهجویی آورده اند، خروج سخن از زیور نظم را ایجاب میکند تا به شکل این قول قائل در آید: «ضربت زیدا و عمرا و اکرمت خالدا و بکرا» که بکر را معطوف بر زید قرار دهیم تا اعلام کند که وی مضروب است نه مکرم، و واضح است که چنین سخنی نزد زبان شناسان در اوج نادرستی و زشتی است، پس چگونه می توان بدان متمایل شد یا آیه را حمل بر آن کرد.
اما در مورد آنچه که از تقدیر فعل اغسلوا به تکلف افتاده اند، ایراد موجود در آن آشکار است، چرا که تقدیر خلاف اصل است و ارتکاب آن تنها زمانی نیکوست که چارهای جز آن نباشد، و دانستی که عطف کردن بر محل، راهی آشکار و روشی راجح است.
اما دو محملی که قرائت جر را بر آن دو حمل کرده اند، از راه درست بسیار دورند، اما حمل آیه بر اینکه مراد تعلیم مسح خفین - کفشها - است، دور بودن آن از معنای صحیح آشکار است، بدین دلیل محققان مفسرین از آن اعراض کرده اند؛ چرا که اصلا نامی از خفّین برده نشده است، و قرینه ای نیز بر آن دو دلالت نمی کند، و میان اعراب به ویژه اهالی مکه و مدینه که خداوند بر شرف آنها بیفزاید، پوشیدن آنها غالب و رایج نیست، پس چگونه خداوند سبحان در آغاز بیان چگونگی وضو گرفتن، به تعلیم آن تنها به پوشنده کفش اکتفا کند و وضوی غیر از وی را ترک کند، با آن که آن، غالب و اهم است.
اما در مورد حمل آیه بر جر به خاطر مجاورت، در ابتدا باید گفت که جر جوار بسیار ضعیف است، به گونه ای که اغلب اهل عربیت آن را انکار کرده اند و بدان اعتنا نکرده اند، و بدین دلیل زمخشری صاحب کشاف، در توجیه قرائت جر آن را ذکر نکرده و وجهی دیگر را برای آن چارهجویی کرده است.
و نیز تجویز کنندگان آن تنها به دو شرط آن را مجاز دانسته اند: اول اینکه منجر به التباس بر شنونده نشود، چنان که در همان مثال مشهور، خرب صفت برای جحر است نه سوسمار؛ و دوم اینکه همراه آن حرف عطف نباشد، و هر دو شرط در آیه کریمه وجود ندارند؛ اما اولی از این روست که تجویز جرّ جوار، به التباس حکم ارجل منجر میشود، به دلیل برابری دو احتمال که جر آن به جوار، مقتضی شستن آن و با عطف بر اقرب که مقتضی مسح آن است.
پس اگر بگویی: لبس - ابهام - تنها زمانی می آید که در آیه قرینه ای مبتنی بر اینکه آن باید شسته شود نباشد که تحدید آن به غایت، قرینه ای برای شستن می باشد، چرا که درست است ذی الغایه بر ذی الغایه عطف شود نه بر عدیم آن و تناسب دو عطف امری پسندیده در فن بلاغت است. در پاسخ می گویم: این قرینه با قرینه دیگر در تضاد است که دلالت بر مسح آن می کند و آن قرینه، حفظ تناسب دو جمله ای که بر یکدیگر عطف شده اند میباشد، زیرا خداوند سبحان زمانی که در جمله اول ذو الغایه را عطف بر غیر ذو الغایه کرد، مناسب دانست که عطف در جمله دوم به همین شکل باشد، و هنگام تعارض دو قرینه، ابهام به حالت خویش باقی می ماند.
اما در مورد شرط دوم، امر آن روشن است. پس اگر بگویی: جر با جوار در این قول باری تعالی که فرمود: «و حورٍ عینٍ»، {حوریان چشم درشت} - . الواقعه / 23 - در قرائت حمزه و کسائی، با وجود اینکه حرف عطف در آن وجود دارد و معطوف بر اکواب نیست، بلکه معطوف بر ولدان است، زیرا که آنان به گرد بهشتیان در طوافند و نیز در قول شاعر آمده:
«فهل أنت إن ماتت أتانک راحل إلی آل بسطام بن قیس فخاطب»
که خاطب عطف بر راحل شده و جر آن به خاطر مجاورت با قیس می باشد .
گوییم: در آیه کریمه، مجرور بودن «و حور عین» چنان که تو گمان برده ای، به خاطر مجاورت نیست، بلکه تنها به خاطر عطف بر جنات است، بدین معنا که آنان در بهشت همراه حوریان چشم درشت هستند؛ یا عطف بر اکواب است، زیرا که حور عین همراه با جامها به گرد آنها طواف می کنند، برای اینکه معنای «یطوف علیهم ولدان مخلدون بأکواب»، - . الواقعه / 17 - {بر گردشان پسرانی جاودانه به خدمت می گردند.}؛ یا به این معناست که از جامها بهره می برند، چنان که در کشاف و غیر آن آمده؛ یا بدین معناست که حوریان به گرد آنان گردانده میشوند، چنان که معشوقه های پادشاهان را به نزد آنان آورند، چنان که در تفسیر کواشی و غیر آن آمده، ادعای اینکه حورالعین خودشان دور بهشتیان میگردند و نه اینکه آنها دور بهشتیان گردانده میشوند، در هیچ روایتی ثابت نشده و هیچ عقلی نیز بدان گواهی نمی دهد.
اما پس از پذیرفتن بیت از قصیده ای که قافیه آن مجرور است، نمی پذیریم که لفظ خاطب اسم فاعل باشد، چرا که ممکن است فعل امر باشد، بدین معنا که با من سخن بگو و سؤالم را پاسخ گو؛ و اگر هم آن را بپذیریم، مجرور بودن آن را به خاطر کثرت اقواء در شعر عرب عرباء - اعراب اصل - نمی پذیریم، تا جایی که کم است قصیده ای که از آنان منقول باشد و از اقواء سالم مانده باشد، چنان که ادبا بر آن تاکید کرده اند، و شاید این نیز از آن نوع باشد؛ و اگر مجرور بودن آن را به خاطر مجاورت بپذیریم، از وقوع جر با مجاورت با عطف در شعر، جواز آن در غیر لازم نمی آید، چرا که در شعر به خاطر ضرورت وزن و قافیه، چیزی جائز است که در غیر آن جائز نیست.
اما محمل سومی که صاحب کشاف آن را چارهجوبی کرده، از انحراف شدید و زورگویی زیاد خالی نیست و چه کسی قائل به وجوب میانه روی در شستن پا شده است؟ و کدامین اسراف است که با ریختن آب بر روی پا حاصل می شود؟ و چه زمان پس از عطف آن بر سرهای مسح کشیده و قرار دادن آن به عنوان معمول فعل مسح، به ذهن مخاطب منتقل میشود که مراد، شستن پا به مقدار کم به اندازه مسح کشیدن است؟ و آیا این مثل این نیست که قائل بگوید: «اکرمت زیدا و عمروا و اهنت خالدا و بکرا» زید و عمر را اکرام کردم و خالد و بکر تحقیر کردم. پس آیا زبان شناسان از این سخن وی جز این را می فهمند که دو نفر اول را اکرام کرده و دو نفر دیگر را تحقیر کرده است؟ و اگر به آنان بگوید: من از عطف بکر بر خالد قصد نداشتم که بگویم وی را خوار کرده ام، بلکه منظورم این بوده که او را به اندازه کمی نزدیک به اهانت، اکرام کرده ام، حتما وی را بسیار سرزنش کنند و سخنش را بی معنا تلقی کنند و حکم کنند که سخن وی خارج از اسلوب سخن فصیحان است.
اما تاییدی که وی ذکر کرده، اعجب و اغرب است، زیرا که اگر وی اراده کرده که در شریعت حدی برای مطلق مسح مشخص نشده و آیه کریمه نیز آن را مد نظر نداشته، پس آن عین نزاع میان فرقه های اسلام است، و اگر اراده کرده که برای مسح سر حدی معین نکرده، پس در این هنگام قرینه ای مبنی بر اینکه پاها مغسولند - شسته شده اند - کجاست؟
عجیب تر از آن این است که وی به خاطر سردرگمی و تشویش، سخن خود را در دو کلام که میان آنها جز چند سطر وجود ندارد، نقض کرده است، زیرا درباره سخن باری تعالی گفته: «فاغسلوا وجوهکم»، اگر بگویی: آیا جائز است که این امر دربرگیرنده افراد محدث و غیر آنان باشد؟ و برای آنان بر وجه وجوب و برای اینان بر وجه استحباب باشد؟ در پاسخ می گویم: خیر، زیرا در برداشتن دو معنای مختلف برای یک کلمه مختلف، نوعی معماگویی و پوشیده سخن گفتن است، سپس او سخن باری تعالی «و امسحوا بروسکم» را بر چیزی حمل کرده که مبهم تر و پوشیده تر از تمامی معماها و ابهامات است، و کاربرد یک کلمه به دو معنای متفاوت را جائز دانسته، چرا که مسح کردن از حیث ورودش بر سر، منظورش مسح حقیقی است و از حیث ورود بر پاها، مراد شستن نزدیک به مسح است و با وجود فضل وی، تنها تعصب او را بر این کجروی واداشته، که امید است خداوند ما را از آن در پناه دارد.
**[ترجمه]
قیل إن الظاهر من الآیة الکریمة وجوب الوضوء علی کل من قام إلی الصلاة(2) حتی المتطهرین أیضا لدلالة کلمة إذا علی العموم عرفا مع أن حمله هاهنا علی الإهمال یجعل الکلام خالیا عن الفائدة المعتد بها و هو لا یناسب کلام
ص: 252
الحکیم لکن الإجماع واقع علی وجوب الوضوء علی المحدثین فقط.
قال فی المنتهی إذا توضأ لنافلة جاز أن یصلی بها فریضة و کذا یصلی بوضوء واحد ما شاء من الصلوات و هو مذهب أهل العلم خلافا للظاهریة انتهی.
فقال بعضهم إن الحکم کان فی الابتداء کذلک و کان الوضوء واجبا عند کل صلاة علی المتطهر و المحدث لکن قد نسخ و ضعف باتفاق الجمهور علی أن الآیة ثابتة لا نسخ فیها و ما روی عن النبی صلی الله علیه. أن المائدة من آخر القرآن نزولا فأحلوا حلالها و حرموا حرامها(1).
و عدم ظهور ناسخ و اعتبار الحدث فی التیمم الذی هو بدل منه فی الآیة.
و قال بعضهم إن الأمر للندب لأن تجدید الوضوء عند کل صلاة مستحب کما یشهد به الأخبار و ضعف أیضا بأنه غیر موافق لقرینه الذی هو فَاطَّهَّرُوا لأنه للوجوب قطعا و بأن الندب بالنسبة إلی الجمیع غیر معقول لثبوت الوجوب علی بعض البتة إلا أن یقال الاستحباب ینسحب إلی العموم و الشمول و فیه بعد.
و قیل بحمله علی الرجحان المطلق و یکون الندب بالنسبة إلی المتوضئین و الوجوب بالنسبة إلی المحدثین و فیه أیضا لزوم عدم الموافقة و لزوم عموم المجاز أو الاشتراک الذی هو إما غیر جائز أو بعید جدا فالأولی أن یقال إن الآیة مخصصة بالمحدثین لا بأن یکون المراد من الذین آمنوا المحدثین بل بإبقائه علی العموم و تقدیر إن کنتم محدثین فی نظم الکلام.
فیصیر المعنی حینئذ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فإن کنتم محدثین بالحدث الأصغر فتوضئوا و إن کنتم جنبا فاغتسلوا و إن لم تقدروا علی
ص: 253
الماء و کنتم محدثین بالحدث الأصغر أو الأکبر فتیمموا فیوافق القرائن و یطابق النظائر.
هذا بالنظر إلی ظاهر الآیة مع قطع النظر عن الخبر و قد مر فی الخبر أن المراد بالقیام القیام من النوم فلا إشکال فیکون وجوب الوضوء بغیر حدث النوم مستفادا من الأخبار کما أن وجوب الغسل بغیر الجنابة مستفاد من محل آخر و أهل البیت أدری بما نزل علیهم من غیرهم.
و أما الآیة الثانیة فقوله تعالی إِنَّهُ لَقُرْآنٌ (1) جواب للقسم فی قوله سبحانه فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ و معنی کونه کریما أنه کثیر النفع لتضمنه أصول العلوم المهمة من أحوال المبدإ و المعاد و اشتماله علی ما فیه صلاح معاش العباد أو لأنه یوجب عظیم الأجر
لتالیه و مستمعه و العامل بأحکامه أو أنه جلیل القدر بین الکتب السماویة لامتیازه عنها بأنه معجز باق علی ممر الدهور و الأعصار.
و قوله فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ أی مصون و هو اللوح المحفوظ و قیل هو المصحف الذی بأیدینا و الضمیر فی لا یَمَسُّهُ یمکن عوده إلی القرآن و إلی الکتاب المکنون علی کل من تفسیریه و استدل بالأول علی منع المحدث من مس خط المصحف و بثانی شقی الثانی علی المنع من مس ورقه بل لجلده أیضا فأما مس خط المصحف فقال الشیخ فی المبسوط بکراهته و نسب العلامة فی المختلف القول بالکراهة إلی ابن إدریس و ابن البراج أیضا و حرمه الشیخ فی التهذیب و الخلاف و به قال أبو الصلاح و المحقق و العلامة و هو الظاهر من کلام الصدوق فی الفقیه.
و احتج القائلون بالتحریم بهذه الآیة و قالوا إن قوله تعالی لا یَمَسُّهُ لا یمکن أن یکون محمولا علی الخبریة و النفی و إلا یلزم الکذب فلا بد من حمله علی الإنشاء و النهی و ظاهر النهی التحریم و أورد علیه بأنه موقوف علی إرجاع
ص: 254
الضمیر إلی القرآن و هو ممنوع لجواز رجوعه إلی الکتاب کما جوزه بعض المفسرین بل هو أقرب لقربه و یکون المعنی أنه لا یطلع علی الکتاب المکنون أی المستور المصون إما عن الناس أو عن التغییر و التبدیل أو الغلط أو التضییع و المراد به اللوح المحفوظ کما قاله المفسرون إِلَّا الملائکة الْمُطَهَّرُونَ من الکدورات الجسمانیة و أدناس المعاصی.
و قد یضعف هذا الاحتمال بوجوه أحدها أن قوله تعالی لا یَمَسُّهُ حینئذ یکون تأکید المکنون و التأسیس أولی و بما ذکر من الاحتمالات فی معنی المکنون یظهر الجواب عنه.
و ثانیها أن سیاق الکلام لإظهار شرف القرآن و فضیلته لا اللوح و فیه أن ثبوته فی اللوح الذی لا یمسه إلا المطهرون شرف و فضیلة له أ لا تری إلی قوله عز و جل فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ فإن کان کونه فی کتاب مکنون شرفا و فضیلة فهذا أیضا شرف و فضل بالطریق الأولی و إن لم یکن ذلک شرفا فقط بطل مبنی الاعتراض من أن سیاق الکلام لإظهار شرف القرآن و فضله کما لا یخفی.
و ثالثها أن قوله تعالی بعد هذه الآیة متصلا بها تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ صفة للقرآن لا الکتاب لأنه المنزل دونه و قوله سبحانه کَرِیمٌ و فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ أیضا صفة له فینبغی أن یکون لا یَمَسُّهُ أیضا صفة له و إلا لم یحسن التوسیط و فیه أنه إذا کان لا یَمَسُّهُ صفة لمکنون یکون من جملة متعلقات الصفة الثانیة و متمماتها فکان مجموع هذا الکلام صفة واحدة فلا یکون توسیطا مخلا بحسن الکلام و بلاغته أ لا یری إلی توسیط مکنون مع أنه صفة للکتاب.
و رابعها أنه یلزم حینئذ ارتکاب المجاز فی المس و هو ظاهر و کذا فی المطهر لأن الطهارة حقیقة شرعیة فی الوضوء و هو خلاف الأصل و فیه أنا لا نسلم أن الحمل علی الحقیقة مطلقا أولی من الحمل علی المجاز أ لا یری أن علماء البلاغة أطبقوا علی أن المجاز أبلغ من الحقیقة و أیضا ثبوت الحقائق الشرعیة ممنوع و مع تسلیمه لا نسلم أن حقیقة الطهارة الوضوء بل یجوز أن
ص: 255
یکون انتفاء الحدث أو الخبث و لا شک فی تحقق هذا المعنی فی الملائکة و أیضا ارتکاب المجاز فی حمل الخبر علی الإنشاء کما ارتکبتم فی الاستدلال لیس بأولی من ارتکاب هذین المجازین إلا أن یقال إنه مجاز واحد و هذان مجازان.
ثم علی تقدیر تسلیم رجوع الضمیر إلی القرآن نقول إن دلالتها علی المطلوب أیضا غیر تام إذ یجوز أن یکون اتصافه بأنه لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ باعتبار أصله الذی فی اللوح کما أن اتصافه ب فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ أیضا کذلک.
و أیضا یجوز أن یکون المراد و الله أعلم أنه لا یعلم حقائقه و دقائقه و بطونه و أسراره إلا المطهرون من الذنوب و هم أصحاب العصمة الذین نزلت فیهم آیة التطهیر علیهم السلام و عن جنید المطهرون أسرارهم عما سوی الله.
و فی بعض التفاسیر عن محمد بن الفضل المراد لا یقرأ القرآن إلا موحد و عن الحسین بن الفضل لا یعلم تفسیره و تأویله إلا المطهرون من الکفر و النفاق.
و أما حدیث لزوم مجازیة المس و الطهارة حینئذ فقط عرفت جوابه علی أنه علی تقدیر حمل المس علی حقیقته و ثبوت الحقائق الشرعیة و حمل الطهارة علی حقیقتها لا نسلم أن الطهارة حقیقة شرعا فی رفع الحدث الأصغر أو جمیع الأحداث إذ یجوز أن یکون حقیقة فی رفع کل حدث و کذا فی رفع الخبث أیضا فحینئذ یجوز أن یکون المراد بالمطهرین المطهرین من الحدث الأکبر أو النجاسة.
ثم لو سلم أن المراد الطهارة من الحدث الأصغر أو جمیع الأحداث فلا نسلم أن النهی هاهنا للتحریم و ما یقال إن ظاهر النهی التحریم فعلی تقدیر تسلیمه إنما یسلم فیما یکون بصریح صیغة النهی فقط لا فیما یکون نفیا مستعملا بمعنی النهی أیضا و القول بأن التحریم أقرب المجازات إلی النفی ممنوع.
نعم رَوَی الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (1) بِسَنَدٍ فِیهِ جَهَالَةٌ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: الْمُصْحَفُ لَا تَمَسَّهُ عَلَی غَیْرِ طُهْرٍ وَ لَا جُنُباً وَ لَا تَمَسَّ خَیْطَهُ
ص: 256
وَ لَا تُعَلِّقْهُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ.
لکن ظاهر الروایة الکراهة لاشتماله علی النهی عن التعلیق و قد نقل فی المنتهی الإجماع علی عدم حرمته و أما مس الجلد و الورق للمحدث فلم أر قائلا فیه بالحرمة نعم استحبوا الوضوء لحمل المصحف و سیأتی حکم الجنب فی بابه إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]گفته شده: از ظاهر آیه کریمه، واجب بودن وضو گرفتن برای هر کس که به نماز می ایستد بر می آید، حتی برای متطهرین، به دلیل اینکه کلمه «اذا» عرفا بر عموم دلالت دارد، و در اینجا حمل کردن آن بر اهمال، کلام را از فائده مورد نظر خالی میکند و آن با کلام خداوند حکیم نیز تناسب ندارد، اما اجماع فقط بر وجوب وضو بر افرادی که حدث برایشان رخ داد واقع شده است.
در منتهی گفته: اگر برای نماز مستحبی وضو بگیرد، جائز است که با آن نماز واجب بخواند و نیز تنها با یک بار وضو گرفتن، هر تعداد رکعت نماز که خواست بخواند، که آن مذهب اهل علم است، بر خلاف ظاهریه - اهل ظاهر -. پایان کلام.
برخی از آنان گفته اند: در ابتدا حکم این گونه بوده و گرفتن وضو زمان ادای نماز بر هر فرد متطهر و محدث واجب بوده، اما نسخ شده و بنابر اتفاق نظر جمهور مبنی بر اینکه آیه ثابت است و نسخی در آن نیست، تضعیف شده و بر اساس آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده، مبنی بر اینکه مائده از آخرین سوره های نازل شده قرآن است، پس حلال آن را حلال و حرام آن را نیز حرام کنید و عدم ظهور ناسخ و اعتبار حدث در تیمم که بدل از وضو است، در این آیه است.
و برخی گفته اند: همانا امر برای ندب است، زیرا که تجدید وضو در هر نماز، چنان که اخبار بدان گواه است، مستحب می باشد و نیز با این قول تضعیف شده که با نظیر آن که فعل «فاطهروا» می باشد، هماهنگی و تناسب ندارد، چرا که آن قطعا برای وجوب است و نیز استحباب نسبت به جمیع، به خاطر ثبوت وجوب بر برخی، قطعا غیر معقول است، مگر اینکه گفته شود: استحباب تا عموم و شمول کشیده می شود و آن دور از صحت است.
و برخی آن را حمل بر رجحان مطلق کرده اند و استحباب در قیاس با وضو گرفتگان و وجوب آن برای محدثان [کسانی که حدث از آنان سر زده] می باشد ودر آن نیز لزوم عدم هماهنگی و تناسب و لزوم عموم مجاز یا اشتراکی که یا غیر جائز و یا بعید است، وجود دارد. پس اولی این است که گفته شود: این آیه به محدثان اختصاص دارد، نه این که مراد از کسانی که ایمان آورده اند محدثان باشد؛ بلکه بنا بر ابقاء آن بر عموم و تقدیر این است: ان کنتم محدثین، در نظم کلام .
در نتیجه معنی در این هنگام می شود: ای کسانی که ایمان آورده اید، زمانی که به نماز ایستادید، اگر به حدث اصغر محدث شدید، وضو بگیرید و اگر جنب شدید غسل کنید، و اگر بر آب دست نیافتید و محدث به حدث اصغر یا اکبر شدید، پس تیمم کنید که در این صورت با قرائن هماهنگ است و با نظائر مطابقت دارد.
این در صورت نگاه کردن به ظاهر آیه با قطع نظر از خبر است و در خبر پیشتر بیان شد که مراد از قیام، برخاستن از خوابست، و اشکالی در آن نیست، در این صورت وجوب گرفتن وضو بدون حدث خواب، از روایات برگرفته شده، چنان که وجوب غسل همراه با جنابت از محلی دیگر برگرفته شده، و اهل بیت پیامبر علیهم السلام در مقایسه با دیگران نسبت بدان چه که بر آنان نازل شده، آگاهترند.
اما آیه دوم، قول باری تعالی که فرمود: «انّه لقرآن کریم»، {که این پیام قطعا قرآنی است.} جواب قسم این قول اوست که فرمود: «فلا أقسم بمواقع النجوم»، {قسم به جایگاه ستارگان.} و معنای قول او که فرمود: {قرآنی است کریم}، یعنی بسیار پر سود است، چرا که در بردارنده اصول علوم مهمی همچون اوضاع مبدا و معاد و آنچه که در آن صلاح معاش بندگان است می باشد؛ یا بدین خاطر که آن اجر و پاداش زیادی برای تلاوت کننده و شنوندهاش و عمل کننده به احکامش ایجاب میکند؛ یا بدین دلیل که در میان کتابهای آسمانی از ارزشی والا برخوردار است، چرا که وجه تمایز آن این است که معجزهای جاویدان در طی گذشت روزگار و عصرهاست.
و این قول وی که فرمود: {در کتابی نهفته} یعنی مصون؛ و آن لوح محفوظ است و برخی گفته اند: منظور همان مصحف است که در دست ماست و امکان دارد که ضمیر در فعل «لا یمسه» بر اساس دو تفسیر، به «قرآن» یا به «الکتاب المکنون» بازگردد و بر اساس قول اول بر ممنوع بودن محدث از دست کشیدن بر خط مصحف استدلال شده و بر اساس قول دوم، بر منع از دست کشیدن بر ورق آن و همچنین جلد آن استدلال شده، اما شیخ در مبسوط در مورد دست کشیدن بر خط آن قائل به کراهت شده و علامه نیز در مختلف نیز قول به کراهت آن را به ابن ادریس و ابن براج نسبت داده و شیخ نیز در تهذیب و خلاف آن را حرام دانسته و ابوصلاح، محقق و علامه بدان قائل شده اند و این امر از ظاهر کلام صدوق در فقیه بر می آید.
قائلان بر تحریم این آیه دلیل آورده و گفته اند: همانا این قول باری تعالی «لا یمسه» را نمی توان حمل بر خبریت و نفی کرد، چرا که در این صورت، کذب آن لازم میآید، از این رو باید آن را حمل بر انشاء و نهی کرد و ظاهر نهی، تحریم آن است، و بر این قول ایراد وارد کرد ه اند که این قول موقوف بر ارجاع ضمیر بر قرآن است که چنین نیست، چرا که همانطور که مفسران آن را محتمل دانسته اند، به کتاب بازمیگردد، بلکه به خاطر قرب آن، اقرب این است و معنی چنین می شود: بر این کتاب نهفته یا مستور و مصون، آگاهی نمی یابند؛ یا مصون از مردم یا مصون از تغییر و تبدیل یا مصون از خطا و تضییع، و مراد از آن چنان که مفسران گفته اند، لوح محفوظ است به جز فرشتگان که از آلودگی های جسمانی و نجاسات گناهان مطهرند.
این احتمال را چند وجه ضعیف میباشد: یکی این که قول باری تعالی «لا یمسه» در این هنگام تاکید مکنون است، در حالی که تاسیس - عدم تأکید - اولی است و احتمالات ذکر شده در معنای مکنون، پاسخ آن را آشکار می سازد.
دوم اینکه: سیاق کلام برای اظهار شرف قرآن و فضیلت آن است و نه لوح، و این ایراد بر آن وارد است که ثبوت آن در لوحی که تنها پاک شدگان بر آن دست می یابند، شرف و فضیلتی برای قرآن به حساب می آید، آیا به این قول خداوند عز و جل نمی نگری: «فی کتاب مکنون» که بودن مطالب قرآن در کتابی نهفته نوعی شرف و فضیلت برای آن است، پس در نتیجه به طریق اولی اینجا نیز شرف و فضیلت آن است و اگر آن شرف نباشد، پس در اصل مبنای اعتراض باطل است، زیرا، چنان که آشکار است، روند کلام برای اظهار شرف قرآن و فضیلت آن است.
سوم اینکه پس از این قول باری تعالی، آیه «تنزیل من رب العالمین»، {پیام فرودآمده ای است از جانب پرودگار جهانیان}، بدان متصل است که صفت برای قرآن است نه کتاب، زیرا قرآن نازل شده و نه کتاب؛ و قول باری تعالی «کریم» و همچنین «فی کتاب مکنون» صفت برای قرآن است، ازین رو سزاوار است که «لا یمسه» نیز صفت برای قرآن باشد، در غیر این صورت در وسط قرار گرفتن آن نیکو نبود.
و این کلام خالی از اشکال نیست که اگر «لا یمسه» صفت مکنون باشد، از متعلقات و متممات صفت دوم است، در نتیجه مجموع این کلام یک صفت می شود، از این رو در وسط قرار گرفتن «لا یمسه» مخل زیبایی کلام و بلاغت آن نیست، آیا دیده نمیشود که مکنون در میان قرار گرفته، با وجود آنکه صفت کتاب است؟
چهارم اینکه در این هنگام ارتکاب مجاز در کلمه «مس» و «مطهر» لازم می آید که آشکار است، زیرا که طهارت، در وضو، حقیقت شرعیه است و آن خلاف اصل است. و اشکال آن این است که ما نمی پذیریم که حمل بر حقیقت به طور مطلق اولی از حمل بر مجاز باشد. آیا دیده نمی شود که علمای بلاغت با یکدیگر هم نظرند که مجاز ابلغ از حقیقت است، و نیز اینکه ثبوت حقائق شرعیه مورد قبول نیست؟ و با وجود قبول آن، ما نمی پذیریم که حقیقت طهارت، وضو باشد، بلکه ممکن است که انتفای حدث یا خبث باشد و در تحقق این معنا، در وجود ملائکه شکی نیست و همچنین کاربرد مجاز در حمل خبر بر انشا، چنان که در استدلال به کار بردید، اولی از به کار بردن این دو مجاز نیست؛ مگر اینکه گفته شود: آن تنها یک مجاز است و این دو، دو مجازند.
سپس با فرض پذیرفتن بازگشت ضمیر به قرآن می گوییم: دلالت آن بر مطلوب، ناقص است، زیرا که ممکن است که اتصاف قرآن بر «لا یمسه الا المطهرون»، با در نظر گرفتن اصل آن باشد که در لوح است، چنان که اتصاف آن به «فی کتاب مکنون» نیز این چنین است.
و نیز ممکن است که مراد این باشد - و خدا بهتر می داند - که تنها پاک شدگان از گناهان، حقایق، ریزه کاریها، درون و اسرار آن را می دانند، و آنان نیز همان اصحاب عصمت هستند که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شد، و از جنید نقل شده: کسانی که سینههای خود را از ماسوی الله پاک کردهاند .
در برخی از تفاسیر از محمد بن فضل نقل کرده اند که مراد این است که تنها موحد قرآن را می خواند. و از حسین بن فضل نقل شده که تنها پاک شدگان از کفر و نفاق، تفسیر و تاویل آن را می دانند.
اما اکنون جواب حدیث لزوم مجازیت مس و طهارت را دانستی، بر اینکه بنا بر فرض حمل مس بر حقیقت آن و ثبوت حقائق شرعیه و حمل طهارت نیز بر حقیقت آن، نمی پذیریم که طهارت، حقیقت شرعیه است در رفع حدث اصغر یا جمیع احداث، چرا که ممکن است که حقیقت در رفع هر حدثی و نیز رفع خبث باشد که در این هنگام امکان دارد که مراد از مطهرین، مطهرین از حدث اکبر یا نجاست باشد.
سپس اگر پذیرفته شود که مراد، طهارت از حدث اصغر یا جمیع احداث است، پس نمی پذیریم که نهی کردن در اینجا برای تحریم باشد و این که گفته شود: ظاهر نهی تحریم است، بر فرض پذیرفتن آن، تنها در صورتی قابل قبول است که صریحا با صیغه نهی باشد، نه در آنچه که نفی مستعمل به معنای نهی باشد و این قول که بگوییم تحریم، اقرب مجازات به نفی است، مقبول نیست.
آری شیخ در تهذیب با سندی که در آن ابهامی است، از ابراهیم بن عبدالحمید و او نیز از امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که فرمود: با حالت غیر طهارت و در حالت جنابت نباید به خطوط قرآن دست زد، زیرا خدای تبارک و تعالی می فرماید: نباید قرآن را لمس کنند مگر پاکیزگان، اما ظاهر روایات بر کراهت دلالت دارد، چرا که در بردارنده نهی از تعلیق است و در منتهی، اجماع بر عدم حرمت آن نقل شده و اما در مورد مس جلد و ورق قرآن برای محدث، کسی را ندیدم که قائل به حرمت آن باشد. آری، وضو گرفتن را برای حمل مصحف مستحب دانسته اند و حکم مربوط به جنب، در جای خود در باب آن بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: مَعْنَی إِلَی الْمَرافِقِ مِنَ الْمَرَافِقِ وَ الْفَرْضُ مِنَ الْوُضُوءِ مَرَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ الْمَرَّتَانِ احْتِیَاطٌ.
**[ترجمه]العلل محمد بن علی بن ابراهیم: معنای «إلی المرافق» یعنی شستن از آرنجها و در وضو یک بار واجب و دوبار احتیاط است .
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: الْوُضُوءُ مَرَّةٌ وَ هُوَ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُقَدِّمَ شَیْئاً عَلَی شَیْ ءٍ یَبْدَأُ بِالْأَوَّلِ فَالْأَوَّلِ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ تَوَضَّأَ مَرَّتَیْنِ لَمْ یُؤْجَرْ وَ مَنْ تَوَضَّأَ ثَلَاثاً فَقَدْ أَبْدَعَ وَ مَنْ غَسَلَ الرِّجْلَیْنِ فَقَدْ خَالَفَ الْکِتَابَ وَ السُّنَّةَ وَ لَا یَجُوزُ الْمَسْحُ عَلَی الْعِمَامَةِ وَ الْجَوْرَبِ وَ لَا تَقِیَّةَ فِی ثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ فِی شُرْبِ الْمُسْکِرِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ وَ مُتْعَةِ الْحَجِّ وَ حَدُّ الْوَجْهِ الَّذِی یَجِبُ أَنْ یُوَضَّأَ مَا دَارَتْ عَلَیْهِ الْوُسْطَی وَ الْإِبْهَامُ وَ حَدُّ الْیَدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ وَ حَدُّ الرَّأْسِ مِقْدَارُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ مِنْ مُقَدَّمِهِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الرِّجْلَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَإِذَا تَوَضَّأَتِ الْمَرْأَةُ أَلْقَتْ قِنَاعَهَا مِنْ مَوْضِعِ مَسْحِ رَأْسِهَا فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ الْمَغْرِبِ وَ تَمْسَحُ عَلَیْهِ وَ یُجْزِیهَا فِی سَائِرِ الصَّلَوَاتِ أَنْ تُدْخِلَ إِصْبَعَهَا فَتَمْسَحَ عَلَی رَأْسِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ تُلْقِیَ قِنَاعَهَا وَ لَا بَأْسَ أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ صَلَوَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ کُلَّهَا مَا لَمْ یُحْدِثْ (1).
**[ترجمه]الهدایه: وضو یک بار است و آن شستن صورت و دستها و مسح سر و دو پاست و جائز نیست که چیزی را بر چیز دیگر مقدم بدارد، چرا که اول همان چیزی است که خداوند عز و جل ذکر کرده و هر کس دوبار بشوید، اجری ندارد و هر کس سه بار بشوید، بدعت به وجود آورده؛ و هر کس دو پایش را بشوید، بر خلاف کتاب و سنت عمل کرده و مسح کشیدن بر عمامه و جوراب جائز نیست و در سه چیز تقیه نیست: در نوشیدن مسکر، مسح بر کفشها و متعه حج. حد صورت که باید زمان وضو آن را شست، به اندازه ای است که انگشت میانه و ابهام آن را فرا گیرد، و حد دستان تا آرنجهاست، و حد سر به مقدار چهار انگشت از ابتدای آن است و مسح کشیدن بر پاها تا برآمدگی روی آنهاست.
زمانی که زن وضو گیرد، روسری خود را از جای مسح سر در نماز صبح و مغرب کنار زند و آن جا را مسح کشد و در سایر نمازها کفایت می کند که تنها انگشتش را داخل کند و بر سرش مسح کشد، بدون اینکه روسری خود را کنار زند و ایرادی ندارد که مرد با یک وضو، تمام نمازهای شب و روز را بخواند، تا زمانی که از او حدثی سر نزند. - . الهدایه: 16 - 15 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْغَایَاتِ، لِجَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ضَمِنَ لِکُلِّ إِهَابٍ أَنْ یَرُدَّهُ إِلَی جِلْدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی وُضُوءَهُ عَلَی جِلْدِ غَیْرِهِ.
**[ترجمه]کتاب الغایات: جعفر بن احمد قمی با اسناد از امام صادق علیه السلام نقل کردکه است که فرمود: همانا خداوند تبارک و تعالی در روز قیامت بر هر پوستی ضمانت کرده که آن را به تن خودش بازگرداند، و در روز قیامت حسرت کسی از همه بیشتر است که وضوی خود را بر پوست دیگری ببیند.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ الرَّقَاشِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام کَیْفَ أَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ قَالَ فَقَالَ
ص: 257
لَا تَعَمَّقْ فِی الْوُضُوءِ وَ لَا تَلْطِمْ وَجْهَکَ بِالْمَاءِ لَطْماً وَ لَکِنِ اغْسِلْهُ مِنْ أَعْلَی وَجْهِکَ إِلَی أَسْفَلِهِ بِالْمَاءِ مَسْحاً(1)
وَ کَذَلِکَ فَامْسَحْ بِالْمَاءِ عَلَی ذِرَاعَیْکَ وَ رَأْسِکَ وَ قَدَمَیْکَ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: ابو جریر رقاشی نقل کرده است که به امام موسی کاظم علیه السلام گفتم: چگونه برای نماز وضو بگیرم؟ جریر گفت که امام فرمود: در وضو اسراف و زیاده روی نکن، و آب را محکم بر صورتت نزن، بلکه آن را از بالای صورتت تا پایین، با آب به حالت مسح بشور و این چنین با آب بر آرنج ها، سر و دوپایت بکش. - . قرب الاسناد: 129 چاپ سنگی، 175 چاپ نجف -
**[ترجمه]
لا تعمق أی بإکثار الماء أو بالمبالغة کثیرا فی إیصال الماء زائدا عن الإسباغ المطلوب و فی بعض النسخ لا تغمس أی بأن تدخل وجهک و یدیک فی الماء فإنه خلاف المعهود من فعلهم علیهم السلام و المشهور أنه ترک للسنة و یصح الوضوء لتحقق الغسل و
النهی عن اللطم بالماء علی الکراهة و ما ورد من الأمر به یمکن حمله علی الجواز أو علی الناعس و البردان لإشعار الروایة به و عمل به والد الصدوق رحمه الله فقال باستحباب ضرب الوجه بالماء.
قوله مسحا أی مع المسح بعد صب الماء لإیصاله إلی الأعضاء و کذا فی الیدین و أما الابتداء بالأعلی فی الوجه فالمشهور وجوبه و قال المرتضی و ابن إدریس باستحبابه و الأحوط العمل بالمشهور.
**[ترجمه]«لا تعمق» یعنی ریختن آب فراوان و یا سخت گرفتن در رساندن آب بیشتر از حدی که شادابی وضو می طلبد، و در بعضی نسخه ها آمده «لا تغمس» بدین معنا که صورت و دستانت را در آب فرو ببری، چرا که این امر خلاف عملکرد ائمه علیهم السلام است و قول مشهور این است که آن ترک سنّت است؛ و وضو صحیح است، چرا که شستن تحقق یافته و نهی از زدن آب بر صورت، بر کراهت حمل شده است و آنچه که از امر به آن وارد شده را می توان بر جواز یا بر شخص خواب آلود - و کسی که سردش شده، حمل کرد؛ زیرا روایت به آن اِشعار دارد و والد شیخ صدوق - رحمه الله - بدان عمل کرده و قائل به استحباب زدن آب بر صورت شده است.
قول امام که فرمود: «مسحا» یعنی همراه با دست کشیدن، پس از ریختن آب جهت رساندن آن به اعضا و نیز در دستها، اما شروع کردن از قسمت بالای صورت بنا بر مشهور، واجب است و مرتضی و ابن ادریس قائل به استحباب آن شده اند و احوط عمل به مشهوراست.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ: أَخْبَرَنِی مَنْ رَأَی أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام بِمِنًی وَ هُوَ یَمْسَحُ ظَهْرَ قَدَمِهِ مِنْ أَعْلَی الْقَدَمِ إِلَی الْکَعْبِ وَ مِنَ الْکَعْبِ إِلَی أَعْلَی الْقَدَمِ (3).
ص: 258
**[ترجمه]قرب الاسناد: یونس نقل کرده است که شخصی که امام موسی کاظم علیه السلام را را در منی دیده، برایم نقل کرده که ایشان پشت پاهایش را از بالای پا تا کعب - قوزک - و از کعب تا بالای پا مسح می کرده است. - . قرب الاسناد: 126 چاپ سنگی، 171 چاپ نجف -
**[ترجمه]
المراد بأعلی القدم إما رءوس الأصابع لأنها أعلی بالنسبة إلی سائر أجزاء القدم عند وضعها علی الأرض للمسح أو المراد به الکعب بالمعنی المشهور و هو العظم الناتئ فی ظهر القدم و بالکعب المفصل و علو الکعب باعتبار ارتفاعه علی سائر أجزاء ظهر القدم فالمراد بالمسح من أعلی القدم المسح من رءوس الأصابع أیضا و یکون الابتداء إضافیا أو المراد من جهته و کذا فی الانتهاء و یحتمل العکس أیضا بأن یکون المراد بأعلی القدم المفصل و بالکعب الناتئ و توجیهه مما ذکرنا ظاهر.
ثم إنه یمکن أن یکون المراد أنه علیه السلام کان یمسح تارة هکذا و تارة هکذا أو أنه علیه السلام کان یمسح ظهر القدم و بطنه تقیة و المشهور بین أصحابنا جواز مسح الرأس و الرجلین مقبلا و مدبرا و بعضهم أوجبوا الإقبال کالسید و الصدوق کما هو الظاهر من کلامهما و ابن إدریس أوجب فی الرجلین بخلاف الرأس و الشیخ جوز فی المبسوط فی الرأس و فی النهایة فی الرجلین مدبرا و الاحتیاط مسلک النجاة.
**[ترجمه]مراد از قسمت بالای پاها، یا سر انگشتان است، زیرا که آن در مقایسه با سایر اجزای پا هنگام قرار گرفتن بر زمین برای مسح کشیدن، بالاست؛ یا مراد از آن بنا بر معنای مشهور، کعب پاست که آن استخوان برآمده در روی پاست و مراد از کعب، مفصل است و بالا بودن کعب - قوزک - به اعتبار ارتفاع آن نسبت به سایر قسمت های روی پاست، از این رو مراد از مسح کشیدن از قسمت بالای پا نیز، مسح کشیدن از سر انگشتان است و ابتدا، اضافی است؛ یا مراد از طرف آن است و در انتها نیز اینچنین است و نیز عکس این امر احتمال دارد که مراد از بالای پا، مفصل و قوزک باشد و منظور از کعب، برآمدگی باشد و توجیه آن بر اساس آنچه که ذکر کردیم، روشن است .
سپس امکان دارد که مراد این باشد که امام کاظم علیه السلام یک بار بدان شکل مسح می کرد و گاهی نیز اینچنین؛؛ یا اینکه ایشان از روی تقیه، کف پا و روی آن را مسح می کرد و مشهور میان اصحاب ما جواز مسح سر و دو پا از طرف جلو به عقب است و برخی همچون سید و شیخ صدوق، چنان که از کلام آنان آشکار است، مسح کردن رو به جلو را واجب دانسته اند و ابن ادریس آن را در پاها واجب دانسته نه در سر، و شیخ در مبسوط آن را در سر و در کتاب النهایه مسح دوپا را به طور وارونه جائز دانسته و احتیاط شیوه نجات است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْقَدَمَیْنِ کَیْفَ هُوَ فَوَضَعَ کَفَّهُ عَلَی الْأَصَابِعِ فَمَسَحَهُمَا إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ بِإِصْبَعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِهِ هَکَذَا قَالَ لَا إِلَّا بِکَفِّهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: امحمد بن محمد بزنطی نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره مسح پاها سؤال کردم که چگونه است؟ پس دستش را بر انگشتان قرار داد و تا کعب - برآمدگی روی پا - پاها مسح کرد، گفتم: جانم به فدایت، اگر مردی با دو انگشت از انگشتانش انجام داده باشد چه؟ فرمود: خیر، تنها با دستش. - . قرب الاسناد: 162 چاپ سنگی، 216 چاپ نجف -
**[ترجمه]
القول هنا بمعنی الفعل قال فی النهایة العرب تجعل القول عبارة عن جمیع الأفعال و تطلقه علی غیر الکلام و اللسان فتقول قال بیده أی أخذه و قال برجله أی مشی و قال بثوبه أی رفعه و کل ذلک علی المجاز و الاتساع انتهی.
و ظاهر الخبر وجوب الاستیعاب طولا و عرضا و کونه بجمیع الکف و لم یقل به أحد من الأصحاب فیما رأینا إلا ما یظهر من الصدوق فی الفقیه بل
ص: 259
نقلوا الإجماع علی عدم وجوب الاستیعاب العرضی و المشهور وجوب الاستیعاب الطولی و لو بخط غیر مستقیم بل یظهر من بعضهم الاتفاق علیه و ظاهر کثیر من الأخبار الاکتفاء بالمسمی.
**[ترجمه]قول در اینجا به معنای فعل است، در نهایه گفته: اعراب قول را عبارت از تمام افعال می دانند و آن را بر غیر کلام و زبان اطلاق می کنند، و می گویند: «قال بیده»: یعنی آن را برگرفت. «قال برجله»: یعنی راه رفت. «قال بثوبه»: یعنی آن را بالا برد، و تمامی اینها بر طریق مجاز و گستردگی است. پایان کلام.
از ظاهر خبر، وجوب فراگرفتن از لحاظ طول و عرض بر می آید و این که با همه کف باشد و تا آنجا که دیده ایم هیچ یک از اصحاب بدان قائل نشده است، جز آنچه که از شیخ صدوق در کتاب فقیه آشکار شده، بلکه بر عدم وجوب فراگرفتن عرضی نقل اجماع کردهاند و قول مشهور، وجوب استیعاب طولی است، هر چند با خط غیر مستقیم، بلکه از برخی آنان اتفاق نظر بر آن قول آشکار است و از ظاهر بسیاری از اخبار، اکتفاء به مسمّی برمی آید.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَکُونُ عَلَی غَیْرِ وُضُوءٍ فَیُصِیبُهُ الْمَطَرُ حَتَّی یَغْسِلَ رَأْسَهُ وَ لِحْیَتَهُ وَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ یُجْزِیهِ ذَلِکَ عَنِ الْوُضُوءِ قَالَ إِنْ غَسَلَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که از ایشان درباره مردی پرسیدم که وضو نگرفته، اما آب باران به وی رسیده، تا جایی که سر و ریش و دستان و پاهایش را شسته، آیا آن از وضو گرفتن وی را کفایت می کند؟ فرمود: اگر آن را شسته، وی را کفایت می کند. - . قرب الاسناد: 84 چاپ سنگی، 109 چاپ نجف، کتاب المسائل 10: 283 -
**[ترجمه]
بالأغسال المندوبة عن الوضوء کما قیل بهما و لعله أظهر مما حمله علیه الشیخ و الله یعلم.
**[ترجمه]شیخ - رحمه الله - آن را حمل بر این کرده که اگر اعضای بدنش را به ترتیب بشوید، به این که نیت کند و با آب باران چهرهاش را بشوید و سپس آرنج راست و سپس آرنج چپ و سپس سر و پاهایش را با بازمانده خیسی و رطوبت، مسح کند و به ذهن خطور میکند که امکان دارد که مراد از آن، انجام غسل به جای وضو باشد، و مؤید استحباب غسل به طور دائمی و اکتفا کردن به غسل های جایگزین وضو باشد، چنان که برخی قائل بدان شده اند و شاید آن اظهر باشد از آنچه که شیخ بر آن حمل کرده است و خداوند می داند.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ السُّکَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمَرْأَةُ تَبْدَأُ بِالْوُضُوءِ بِبَاطِنِ الذِّرَاعِ وَ الرَّجُلُ بِظَاهِرِهِ وَ لَا تَمْسَحُ کَمَا یَمْسَحُ الرِّجَالُ بَلْ عَلَیْهَا أَنْ تُلْقِیَ الْخِمَارَ عَنْ مَوْضِعِ مَسْحِ رَأْسِهَا فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ الْمَغْرِبِ وَ تَمْسَحُ عَلَیْهِ وَ فِی سَائِرِ الصَّلَوَاتِ تُدْخِلُ إِصْبَعَهَا فَتَمْسَحُ عَلَی رَأْسِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ تُلْقِیَ عَنْهَا خِمَارَهَا(1).
**[ترجمه]الخصال: جابر جعفی نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: زن از داخل ساعد دست شروع به شستن می کند و مرد از پشت ساعد و زنان نباید همچون مردان مسح کشند، بلکه باید روسری را از جای مسح سرش در نماز صبح و مغرب کنار زند و بر آن مسح کشد و در دیگر نمازها انگشتش را داخل کند و بر سرش مسح کشد، بدون اینکه روسری را از سرش کنار بزند.
**[ترجمه]
ما اشتمل علیه الخبر من بدأة الرجل بظاهر الذراعین و المرأة بباطنهما ورد فی عدة روایات و فی أکثرها بلفظ الفرض (2)
و المشهور الاستحباب و ربما یظهر من الصدوق (3)
و الکلینی (4) فی کتابیهما الوجوب و الأحوط عدم الترک.
ثم اعلم أنه عبر جماعة من المتأخرین عن هذا الحکم هکذا یستحب بدأة الرجل بظاهر ذراعیه فی الغسلة الأولی و بباطنهما فی الثانیة عکس المرأة و لا دلالة فی الخبر علی هذا التفصیل بل الظاهر الإطلاق لهما فیهما کما عبر به عنه أکثر القدماء نعم لا یبعد أن یکون ما ذکروه داخلا فی إطلاق الخبر.
ثم اعلم أن المشهور فی مسح الرأس إجزاء مسماه و حکموا باستحباب قدر
ص: 261
ثلاث أصابع مضمومة و الظاهر من کلام الصدوق فی الفقیه و الشیخ فی النهایة الوجوب قال الصدوق و حد مسح الرأس أن تمسح بثلاث أصابع مضمومة من مقدم الرأس و حد مسح الرجلین أن تضع کفیک علی أطراف أصابع رجلیک و تمدهما إلی الکعبین و قال فی النهایة المسح بالرأس لا یجوز أقل من ثلاث أصابع مضمومة مع الاختیار فإن خاف البرد من کشف الرأس أجزأ مقدار إصبع واحدة و نسب إلی المرتضی أیضا القول بالوجوب.
و أما الفرق المذکور بین الرجل و المرأة و تفصیل الصلوات فقد ذکرهما الصدوق فی الفقیه و ظاهره الوجوب و بعض الأصحاب حملوا کلامه علی الاستحباب قال فی الذکری یستحب للمرأة وضع القناع فی وضوء الغداة و المغرب لأنه مظنة التبذل و تمسح بثلاث أصابع و یجوز فی غیرهما إدخال الإصبع تحت القناع و تجزی الأنملة قاله الصدوق و المفید انتهی.
و لعل السر فی ذلک سهولة إلقاء القناع علیها فی هذین الوقتین أو أنها تکشف فی المغرب للنوم و فی الغداة لم تلبسه بعد و غالبا لا تحتاج إلی الوضوء لصلاة العشاء أو لظلمة هذین الوقتین فلا ینافی سترها المطلوب.
و علی کل حال الظاهر استحباب الحکم و قد روی فی الصحیح (1)
عن زرارة عن أبی جعفر علیه السلام أنه قال: المرأة یجزیها من مسح الرأس أن تمسح مقدمه قدر ثلاث أصابع و لا تلقی عنها خمارها.
و لعل المراد ثلاث أصابع من طول الرأس فلا ینافی المسح بإصبع واحدة.
**[ترجمه]آنچه که این روایت در بر دارد از اینکه مرد از روی ساعدها و زن از پشت ساعدهای خود شروع به شستن کند، در چند روایت آمده و در اغلب روایات با لفظ وجوب آمده و مشهور استحباب است و چه بسا از کلام صدوق و کلینی در کتابشان، وجوب فهمیده شود و احوط عدم ترک آن است.
سپس بدان که گروهی از فقهای متاخر این حکم را این گونه توضیح داده اند: مستحب است که مرد در بار اول از داخل آرنجهایش را بشوید و سپس پشت آن دو را بر خلاف زن، و هیچ دلالتی در این خبر بر این تفصیل وجود ندارد، بلکه ظاهر آن، اطلاق برای آنها در آن دو است، چنان که اغلب فقهای قدیم آن را این گونه بیان کرده اند، آری، بعید نیست آنچه را که آنان ذکر کرده اند داخل در اطلاق خبر باشد .
سپس بدان که قول مشهور در مسح سر، کفایت کردن مسمای آن است، و به استحباب اندازه سه انگشت چسبیده به هم حکم کرده اند و از ظاهر کلام شیخ صدوق در الفقیه و شیخ در النهایه، وجوب برمی آید، شیخ صدوق گفته: و اندازه مسح سر این است که جلو سر با سه انگشت به هم چسبیده مسح کشیده شود و اندازه مسح دو پا نیز بدین شکل است که کف دستان را بر سر انگشتان پاهایت قرار دهی و تا برآمدگی پاهایت بکشی. در نهایه گفته: مسح کشیدن بر سر در صورت اختیار، جائز نیست که کمتر از سه انگشت به هم چسبیده باشد، پس اگر برای آشکار کردن سر از سرما ترس داشته باشد، مقدار یک انگشت کفایت می کند؛ و به مرتضی نیز قول به وجوب نسبت داده شده است.
اما اختلاف مذکور میان مرد و زن و تفصیل نمازها را شیخ صدوق در کتاب فقیه ذکر کرده و از ظاهر آن وجوب بر می آید و برخی اصحاب سخن وی را حمل بر استحباب کرده اند. در ذکری گفته: برای زن مستحب است که روسری را زمان گرفتن وضو در نماز صبح و مغرب بر دارد، زیرا که آن مظنّه تبذُّل است و با سه انگشت مسح کشد و در غیر آن دو نماز جائز است که انگشت خود را زیر روسری برد و سر انگشتان نیز کفایت می کنند، این را شیخ صدوق و مفید گفته اند. پایان کلام.
شاید راز نهفته در آن مورد، سهولت انداختن روسری بر سر در این دو زمان باشد، یا اینکه در زمان مغرب برای خواب روسری از سر برمیدارد و در نماز صبح هنوز نپوشیده است و غالبا برای گرفتن وضو جهت ادای نماز عشا یا به خاطر تاریک بودن این دو وقت نیازی ندارد، بنابراین با ستر مطلوب منافات ندارد.
در هر حال، ظاهر، استحباب حکم است و در صحیح - . التهذیب 1: 21، الکافی 3: 30 - از زراره و او نیز از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: برای زن هنگام مسح سر کفایت می کند که ابتدای سرش را به اندازه سه انگشت به هم چسبده مسح کشد و روسریاش را از آن کنار نزند و شاید مراد، سه انگشت از طول سر باشد، پس با مسح کشیدن با یک انگشت منافات ندارد .
**[ترجمه]
الْعُیُونُ،: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِنْ شَرَائِعِ الدِّینِ ثُمَّ الْوُضُوءُ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ إِنْ مَسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَدْ خَالَفَ اللَّهَ تَعَالَی وَ رَسُولَهُ وَ تَرَکَ فَرِیضَتَهُ وَ کِتَابَهُ (2).
ص: 262
**[ترجمه]العیون: در نامه ای که امام رضا علیه السلام به مامون در مورد شرایع دین نوشته، آمده است: سپس وضو چنان که خداوند عز و جل در کتابش امر فرموده: شستن صورت و دستان تا آرنجها و یک بار مسح کردن سر و دو پاست و اگر بر کفشهای خود مسح کشد، با خداوند تبارک وتعالی و رسول او مخالفت کرده و فریضه و کتاب او را ترک کرده است. - . عیون الاخبار 2: 122 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام مرة واحدة لعله متعلق بالغسل و المسح معا و لا خلاف بیننا فی عدم جواز المسح علی الخفین إلا مع التقیة أو الضرورة.
**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «مرة واحدة» شاید متعلق به شستن و مسح باهم باشد و در عدم جواز مسح بر کفشها جز در حالت تقیه یا ضرورت، هیچ اختلافی میان ما وجود ندارد.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَوَضَّأَ فَغَسَلَ یَسَارَهُ قَبْلَ یَمِینِهِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُعِیدُ الْوُضُوءَ مِنْ حَیْثُ أَخْطَأَ یَغْسِلُ یَمِینَهُ ثُمَّ یَسَارَهُ ثُمَّ یَمْسَحُ رَأْسَهُ وَ رِجْلَیْهِ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که فرمود: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که وضو گرفته و دست چپش را قبل از راست شسته، چه کند؟ فرمود: بار دیگر وضو بگیرد و از همان جایی که خطا کرده، دست راست و سپس چپ خود را می شوید و آنگاه سر و پاهایش را مسح می کشد. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
یغسل یمینه أی إذا لم یغسلها و ربما یقال یغسل یمینه مرة أخری لأن الیمین المغسولة بعد الیسار فی حکم العدم و لا یخفی وهنه و لا خلاف بین علمائنا فی اشتراط الترتیب بأن یغسل الوجه ثم الید الیمنی ثم الیسری ثم یمسح الرأس ثم الرجلین و إنما الخلاف فی الترتیب بین الرجلین.
**[ترجمه]«یغسل یمینه» یعنی اگر آن را نشسته باشد، و چه بسا گفته شود: دست راستش را یک بار دیگر می شوید، زیرا شستن قسمت راست پس از چپ در حکم عدم است و سستی این کلام آشکار است و میان علمایمان اختلافی در مورد شرط ترتیب وجود ندارد، یعنی اینکه در ابتدا صورت شسته شود و سپس دست راست و چپ و در نهایت مسح سر و پاها، و اختلاف تنها در ترتیب میان دوپاست.
**[ترجمه]
الْإِحْتِجَاجُ، فِی مُکَاتَبَةِ الْحِمْیَرِیِّ: أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ وَ سَأَلَ عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الرِّجْلَیْنِ یَبْدَأُ بِالْیُمْنَی أَوْ یَمْسَحُ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً فَخَرَجَ التَّوْقِیعُ یَمْسَحُ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً مَعاً فَإِنْ بَدَأَ بِأَحَدِهِمَا قَبْلَ الْأُخْرَی فَلَا یَبْدَأُ إِلَّا بِالْیَمِینِ (2).
**[ترجمه]الاحتجاج: در مکاتبه حمیری آمده که وی به ناحیه مقدس نامه نوشت و درباره مسح دو پا، این که در ابتدا پای راست را مسح کند و یا هر دوی آنها را همزمان مسح بکشد، سؤال کرد. در جواب، یادداشتی بدین گونه بیان شده که با هم هر دوی آنها را مسح کند، اما اگر خواست یکی از آن دو را قبل از دیگری شروع کند، جز از پای راست آغاز نکند. - . الاحتجاج: 275 -
**[ترجمه]
المشهور أنه لا ترتیب بین الرجلین حتی قال ابن إدریس لا أظن أحدا منا یخالفنا فی ذلک و یحکی عن ابن الجنید و ابن أبی عقیل و سلار و ابنی بابویه وجوب تقدیم الیمنی و عن بعض الأصحاب جواز المعیة خاصة(3)
کما هو مدلول هذا الخبر و الأحوط العمل بالترتیب و إن کان استحبابه أقوی.
**[ترجمه]قول مشهور این است که ترتیبی میان دو پا وجود ندارد، تا جایی که ابن ادریس گفته: گمان نمی برم که کسی از ما در این باره مخالفت کند و از ابن جنید و ابن عقیل و سلار و دو فرزند بابویه، وجوب مقدم داشتن پای راست نقل شده و از برخی اصحاب جواز معیت - همزمانی - به خصوص نقل شده، چنان که مدلول این خبر است و احوط، عمل بر اساس ترتیب است، هر چند استحباب آن اقوی است.
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُعَرِّضٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ الْکُوفَةِ یَرْوُونَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ بِالْکُوفَةِ فَبَالَ حَتَّی رَغَا ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ مَسَحَ عَلَی نَعْلَیْهِ ثُمَّ قَالَ
ص: 263
هَذَا وُضُوءُ مَنْ لَمْ یُحْدِثْ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَأَیُّ حَدَثٍ أَحْدَثُ مِنَ الْبَوْلِ فَقَالَ إِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ التَّعَدِّیَ فِی الْوُضُوءِ أَنْ یَزِیدَ عَلَی حَدِّ الْوُضُوءِ(1).
**[ترجمه]معانی الاخبار: ابراهیم بن معرض نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: همانا اهل کوفه از امام علی علیه السلام روایت می کنند که ایشان در کوفه بود و بول کرد، تا جایی که بول ایشان کف کرد، سپس وضو گرفت و بر نعلین خود مسح کشید و سپس امام گفت: این وضوی کسی است که حدث نکرده باشد؟ امام باقر علیه السلام فرمود: آری و آن کار را انجام داد. ابراهیم گفت: به امام گفتم: کدام حدث ازبول حدث تر است؟ [یعنی کدام حدث مانند بول ناقض وضوء است؟] فرمود: منظور از آن، تعدی در وضوست: بدین معنا که بر حدّ وضو چیزی بیفزاید. - . معانی الاخبار: 248 -
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی رغوة اللبن مثلثة زبده و رغا اللبن و أرغی و رغی صارت له رغوة و أرغی البائل صارت لبوله رغوة.
**[ترجمه]فیروز آبادی گفته: «رغوة اللبن» که با سه حرکت خوانده میشود، کره آن است و «رغا اللبن ارغی» و رغی یعنی دارای کف شد و «ارغی البائل» یعنی بولش کف کرد.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَعْبُدُ اللَّهَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَا یُطِیعُهُ فِی الْوُضُوءِ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: تَأْتِی عَلَی الرَّجُلِ سِتُّونَ أَوْ سَبْعُونَ سَنَةً مَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَلَاةً قَالَ قُلْتُ فَکَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّهُ یَغْسِلُ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِمَسْحِهِ (3).
**[ترجمه]العلل: عبدالله بن جبله از شخصی و او نیز از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: همانا شخص، چهل سال خداوند را عبادت می کند ولی یک وضوی خدایی نگرفته است. - . علل الشرائع 1: 273 -
محمد بن مروان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: آدمی ممکن است شصت و یا هفتاد سالش باشد ولی نمازش مورد قبول پیشگاه خداوندی نباشد، گفت: پرسیدم که این چگونه می شود؟ حضرت فرمود: به جهت این که آنچه را که خداوند دستور به مسح آن داده، می شوید. - . علل الشرائع 1: 273 -
**[ترجمه]
ربما یستدل بأمثاله علی کون أوامر القرآن للوجوب و قد یستدل به علی أنه إذا حصل الجریان فی المسح یبطل الوضوء و هو مبنی علی کون الغسل و المسح حقیقتین متباینتین و هو ممنوع بل الظاهر أن بینهما عموما و خصوصا من وجه و إن کان الأحوط رعایة عدم الجریان.
**[ترجمه]چه بسا به امثال آن بر این استدلال شود که اوامر قرآن برای وجوب است و گاهی با آن بر این امر استدلال می شود که اگر در مسح آب جریان بیابد، وضو باطل می گردد و این مبنی بر آن است که شستن و مسح، دو حقیقت متباین هستند که مورد قبول نیست، بلکه ظاهر آن است که میان آن دو، عموم و خصوص من وجه برقرار است، هر چند احوط، رعایت عدم جریان است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَکَمِ بْنِ حُکَیْمٍ قَالَ: سَأَلْتُ
ص: 264
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ مِنَ الْوُضُوءِ الذِّرَاعَ وَ الرَّأْسَ قَالَ یُعِیدُ الْوُضُوءَ إِنَّ الْوُضُوءَ یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً(1).
**[ترجمه]العلل: حکم بن حکیم نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که از وضو، شستن ساعد و سر را فراموش کرده است. فرمود: وضو را تکرار کند، چرا که مراحل وضو به دنبال هم میآیند. - . علل الشرائع 1: 273 -
**[ترجمه]
یعید الوضوء أی جمیعه مع جفاف الوجه أو من حیث یحصل الترتیب مع عدم الجفاف.
**[ترجمه]«یعید الوضو» یعنی تمام آن را با خشک شدن صورت تکرار کند یا اینکه از همان جایی که ترتیب حاصل می شود، همراه با عدم خشکی.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأْتَ بَعْضَ وُضُوئِکَ فَعَرَضَتْ لَکَ حَاجَةٌ حَتَّی یَبِسَ وَضُوؤُکَ فَأَعِدْ وُضُوءَکَ فَإِنَّ الْوُضُوءَ لَا یُبَعَّضُ (2).
**[ترجمه]العلل: ابو بصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که مقداری از وضویت را گرفتی و کاری برایت پیش آمد تا اینکه وضویت خشک شد، بار دیگر وضو بگیر، چرا که وضو بخش پذیر نیست. - . علل الشرائع 1: 274 -
**[ترجمه]
قوله حتی یبس وضوؤک ظاهره جفاف الجمیع و اعلم أنه لا خلاف بین أصحابنا فی اشتراط الموالاة و إنما الخلاف فی معناها فقال بعضهم هی أن لا یؤخر بعض الأعضاء عن بعض بمقدار ما یجف ما تقدمه و هو خیرة الشیخ و المرتضی و جم غفیر و قال بعضهم هی أن یتابع بین غسل الأعضاء و لا یفرق إلا لعذر و هو أیضا قول الشیخ و المرتضی و العلامة فی بعض کتبه.
ثم إن بعض القائلین بالقول الأخیر صرحوا بأن الإخلال بالموالاة بهذا المعنی لا یبطل الوضوء و إن کان حراما مع الاختیار ما لم یجف الأعضاء و یفهم ظاهرا من کلام الشیخ فی المبسوط أن مجرد الإخلال بهذا المعنی یبطل الوضوء و إن لم یجف حال الاختیار و أما حال الاضطرار فیراعی الجفاف.
ثم إن الجفاف المراعی فی صحة الوضوء و عدمها هل هو جفاف جمیع الأعضاء المتقدمة علی العضو المفرق أو بعض ما تقدمه أو العضو السابق ظاهر الأکثر الأول و صرح ابن الجنید بالثانی و ظاهر المرتضی و ابن إدریس الثالث.
**[ترجمه]از ظاهر قول امام «حتی یئس وضوؤک»، خشک شدن تمام اعضا بر می آید، و بدان که میان اصحابمان در زمینه شرط موالات اختلافی وجود ندارد و تنها اختلاف در معنای آن است. برخی از آنان گفته اند: مقصود این است که نباید برخی از اعضا را از برخی دیگر تا اندازه ای که عضو پیشین خشک شود، به تاخیر انداخت، و این برگزیده کلام شیخ و مرتضی و جمع انبوهی از فقهاست؛ و برخی از فقها نیز گفته اند: منظور این است که شستن اعضای وضو به ترتیب انجام گیرد و بین آنها فاصله نیاندازد، مگر به جهت عذری خاص و این نیز، قول شیخ، مرتضی و علامه در برخی از کتب اوست.
سپس برخی از قائلان به قول اخیر تصریح کرده اند که اخلال در موالات بدین معنا تا زمانی که اعضا خشک نشوند، وضو را باطل نمی کند، هر چند این کار در صورت اختیار حرام است، و ظاهرا از کلام شیخ در مبسوط بر می آید که مجرد اخلالِ به این معنا، وضو را باطل می کند، سپس خشکی مراعات شده در صحت وضو و عدم آن، و اینکه آیا منظور خشک شدن تمامی اعضای پیشین بر عضو فاصله افتاده است یا اینکه برخی از اعضایی پیشین یا همان عضو پیشین است، ظاهر اکثریت، قول اول است و ابن جنید بر قول دوم تصریح کرده و ظاهر قول مرتضی و ابن ادریس، قول سوم است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ الْعَطَّارِ عَنْ حَسَّانَ الْمَدَائِنِیِ
ص: 265
قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَالَ لَا تَمْسَحُ وَ لَا تُصَلِّی خَلْفَ مَنْ یَمْسَحُ (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: حسان المداینی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مسح کشیدن بر کفش سؤال کردم. فرمود: مسح نکش و پشت سر کسی که این گونه مسح می کشد، نماز نخوان. - . قرب الاسناد: 76 چاپ سنگی، 99 چاپ نجف -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ، أَبِی عَلِیِّ بْنِ الشَّیْخِ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَیْشٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ انْظُرْ إِلَی الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ تَمَضْمَضْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اسْتَنْشِقْ ثَلَاثاً وَ اغْسِلْ وَجْهَکَ ثُمَّ یَدَکَ الْیُمْنَی ثُمَّ الْیُسْرَی ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ فَإِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوُضُوءَ نِصْفُ الْإِیمَانِ (2).
مجالس المفید، عن ابن حبیش: مثله (3)
**[ترجمه]المجالس: ابو اسحاق همدانی نقل کرده است که در نامه ای که امام علی علیه السلام به ابوبکر نوشته بود، آمده: به وضو گرفتن خود نیک بنگر، چرا که وضو تمام کننده نماز است. سه بار مضمضه و سپس استنشاق کن و صورت و سپس دست راست و چپت را بشوی و سر و پاهایت را مسح کش، چرا که من دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این کار را انجام می داد و بدان که وضو گرفتن جزئی از ایمان است. - . امالی الطوسی 1: 29 -
مجالس المفید: ابن حبیش نیز مانند این حدیث را نقل کرده است. - . امالی المفید: 164 -
**[ترجمه]
استحباب تثلیث المضمضة و الاستنشاق مشهور بین المتأخرین و اعترف بعضهم بأنه لا شاهد له و هذا الخبر یدل علیه.
**[ترجمه]استحباب سه بار مضمضمه و استنشاق میان فقهای متاخر مشهور است و برخی از آنان اعتراف کرده اند که شاهدی برای آن وجود ندارد و این خبر بر آن دلالت می کند.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ بَدَأَ بِالْمَرْوَةِ قَبْلَ الصَّفَا قَالَ یُعِیدُ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ لَوْ بَدَأَ بِشِمَالِهِ قَبْلَ یَمِینِهِ فِی الْوُضُوءِ أَرَاهُ أَنْ یُعِیدَ الْوُضُوءَ(4).
**[ترجمه]العلل: قاسم بن محمد از علی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که قبل از رفتن به مروه، در ابتدا از صفا آغاز کرده است. فرمود: بار دیگر [سعی] خود را تکرار کند، آیا نمی بینی که اگر در وضو قبل از سمت راست خود از سمت چپ آغاز کند، از نظر من باید وضو را تکرار کند؟ - . علل الشرائع 2: 269 -
**[ترجمه]
ظاهره أن الترتیب الذکری یجب متابعته و إن احتمل أن یکون الغرض محض تشبیه الحکم بالحکم.
**[ترجمه]از ظاهر آن بر می آید که متابعت ترتیب ذکری واجب است، هر چند احتمال دارد که غرض فقط تشبیه حکم به حکم باشد.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ وَ حُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکَتِّبِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ
ص: 266
وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ کُلِّهِمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: هَذِهِ شَرَائِعُ الدِّینِ لِمَنْ تَمَسَّکَ بِهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ هُدَاهُ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ النَّاطِقِ غَسْلُ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ وَ مَسْحُ الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ مَرَّةً مَرَّةً وَ مَرَّتَانِ جَائِزٌ وَ لَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ إِلَّا الْبَوْلُ وَ الرِّیحُ وَ النَّوْمُ وَ الْغَائِطُ وَ الْجَنَابَةُ وَ مَنْ مَسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَدْ خَالَفَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ کِتَابَهُ وَ وُضُوؤُهُ لَمْ تَتِمَّ وَ صَلَاتُهُ غَیْرُ مُجْزِیَةٍ(1).
**[ترجمه]الخصال: اعمش نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: این ها دستورات دین است برای کسی که بخواهد پایبند آنها شده و خداوند هدایت او را خواسته باشد. وضوی شاداب، چنان که خداوند عز و جل در کتابش ناطق خود بدان فرمان داده: شستن صورت و دست ها تا آرنج ها و مسح سر و دو پا هر کدام یک بار تا برآمدگی پاهاست، و دو بار مسح کردن جائز است و جز بول، خارج شدن باد، خواب، غائط و جنابت، چیزی وضو را باطل نمی کند. و کسی که بر کفش مسح کند، با خدا و پیغمبر صلی الله علیه وآله و سلم و کتاب او مخالفت کرده و وضویش درست نیست و نمازش مُجزی نیست - کفایت نمی کند -. - . الخصال 2: 151 -
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْحَمَّادِیِّ عَنْ أَبِی مُسْلِمٍ الْکَجِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ زَیْدٍ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ قُرَّةَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَوَضَّأَ مَرَّةً مَرَّةً(2).
**[ترجمه]الخصال: ابن عمر نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم - به ترتیب اعضا - یکی یکی وضو گرفت. - . الخصال 1: 16 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ، ابْنِ الشَّیْخِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَهْدِیٍّ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَلْقَمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ عَنْ زِیَادٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا تَوَضَّأَ بَدَأَ بِمَیَامِنِهِ (3).
**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: ابو هریره نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمان وضو گرفتن، ابتدا از راست آغاز می کرد. - . امالی الطوسی 1: 397 -
**[ترجمه]
استدل به علی وجوب الابتداء بالیمین فی الرجلین و یرد علیه أن الخبر ضعیف عامی و لا دلالة فیه علی الوجوب.
**[ترجمه]با این حدیث بر وجوب آغاز کردن با دست راست در زمان مسح پاها استدلال کرده اند و در جواب گفته شده که این خبر ضعیف و از عامّه است و در آن، دلالت بر وجوب نیست.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عُمَیْرٍ الْعَجَمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا أَبَا عُمَرَ تِسْعَةُ أَعْشَارِ الدِّینِ فِی التَّقِیَّةِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ التَّقِیَّةُ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ إِلَّا فِی شُرْبِ النَّبِیذِ وَ الْمَسْحِ عَلَی
ص: 267
الْخُفَّیْنِ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام کَیْفَ اخْتَلَفَ أَصْحَابُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَالَ کَانَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَسْمَعُ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْحَدِیثَ فَیَغِیبُ عَنِ النَّاسِخِ وَ لَا یَعْرِفُهُ فَإِذَا أَنْکَرَ مَا خَالَفَ مَا فِی یَدَیْهِ کَبُرَ عَلَیْهِ تَرْکُهُ وَ قَدْ کَانَ الشَّیْ ءُ یُنْزَلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْمَلُ بِهِ زَمَاناً ثُمَّ یُؤْمَرُ بِغَیْرِهِ فَیَأْمُرُ بِهِ أَصْحَابَهُ وَ أُمَّتَهُ حَتَّی قَالَ النَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ تَأْمُرُنَا بِالشَّیْ ءِ حَتَّی إِذَا اعْتَدْنَاهُ وَ جَرَیْنَا عَلَیْهِ أَمَرْتَنَا بِغَیْرِهِ فَسَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ فَأُنْزِلَ عَلَیْهِ قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ (2).
**[ترجمه]المحاسن: ابو عمیر عجمی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا عمر! نُه دهم دین در تقیه است، کسی که اهل تقیه نباشد دین ندارد، تقیه در هر چیز هست جز در نوشیدن شراب، و مسح بر کفشها. - . المحاسن: 259 -
و نیز جابر نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: چطور شد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره مسح بر روی کفش در وضو دچار اختلاف نظر شدند؟ امام در پاسخ فرمود: کسی از آنان سخنی را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میشنید، امّا از ناسخ آن غایب میشد و آن را نمیشناخت، و وقتی از خلافی که انجام میداد نهی میشد، ترک آن برایش گران تمام میآمد. گاهی چیزی بر رسول خدا نازل میشد، مدتی به آن عمل میشد، سپس به چیز دیگری امر میشد، اصحاب و امّت را به آن امر میکرد تا اینکه مردمانی به پیامبر گفتند: شما ما را به چیزی امر می کنی و هنگامی که بدان خو می گیریم و جزو رفتار های متداول ما می شود، به جای آن به چیز دیگری دستور می دهی! پیامبر سکوت کرد و خداوند این آیه را بر ایشان نازل کرد: «قل ما کنت بدعا من الرسل و ما ادری ما یفعل بی و لا بکم ان اتبع الا ما یوحی الی و ما أنا الا نذیر مبین»،{بگو من از [میان] پیامبران نودرآمدی نبودم و نمی دانم با من و با شما چه معامله ای خواهد شد. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم و من جز هشداردهنده ای آشکار [بیش] نیستم.} - . المحاسن: 299، احقاف / 19 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: إِیَّاکَ أَنْ تُبَعِّضَ الْوُضُوءَ وَ تَابِعْ بَیْنَهُ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ابْدَأْ بِالْوَجْهِ ثُمَّ الْیَدَیْنِ ثُمَّ بِالْمَسْحِ عَلَی الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ فَإِنْ فَرَغْتَ مِنْ بَعْضِ وُضُوئِکَ وَ انْقَطَعَ بِکَ الْمَاءُ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُتِمَّهُ ثُمَّ أُوتِیتَ بِالْمَاءِ فَأَتْمِمْ وُضُوءَکَ إِذَا کَانَ مَا غَسَلْتَهُ رَطْباً فَإِنْ کَانَ قَدْ جَفَّ فَأَعِدِ الْوُضُوءَ وَ إِنْ جَفَّ بَعْضُ وَضُوئِکَ قَبْلَ أَنْ تُتِمَّ الْوُضُوءَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقَطِعَ عَنْکَ الْمَاءُ فَامْضِ عَلَی مَا بَقِیَ جَفَّ وَضُوؤُکَ أَوْ لَمْ یَجِفَّ وَضُوؤُکَ وَ إِنْ کَانَ عَلَیْکَ خَاتَمٌ فَدَوِّرْهُ عِنْدَ وُضُوئِکَ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّ الْمَاءَ لَا یَدْخُلُ تَحْتَهُ فَانْزِعْ وَ لَا تَمْسَحْ عَلَی عِمَامَةٍ وَ لَا قَلَنْسُوَةٍ وَ لَا عَلَی خُفَّیْکَ فَإِنَّهُ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام لَا تَقِیَّةَ فِی شُرْبِ الْخَمْرِ وَ لَا الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ وَ لَا تَمْسَحْ عَلَی جَوْرَبِکَ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ أَوْ ثَلْجٍ تَخَافُ عَلَی رِجْلَیْکَ (3)
وَ قَالَ علیه السلام لَا تُقَدِّمِ الْمُؤَخَّرَ مِنَ الْوُضُوءِ وَ لَا تُؤَخِّرِ الْمُقَدَّمَ لَکِنْ تَضَعُ
ص: 268
کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَی مَا أُمِرْتَ أَوَّلًا فَأَوَّلًا(1)
وَ نَرْوِی أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام هَبَطَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَسْلَیْنِ وَ مَسْحَیْنِ غَسْلِ الْوَجْهِ وَ الذِّرَاعَیْنِ بِکَفٍّ کَفٍّ وَ مَسْحِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ بِفَضْلِ النُّدُوَّةِ الَّتِی بَقِیَتْ فِی یَدَیْکَ مِنْ وَضُوئِکَ فَصَارَ الَّذِی کَانَ یَجِبُ عَلَی الْمُقِیمِ غَسْلُهُ فِی الْحَضَرِ وَاجِباً عَلَی الْمُسَافِرِ أَنْ یَتَیَمَّمَ لَا غَیْرُ صَارَتِ الْغَسْلَتَانِ مَسْحاً بِالتُّرَابِ وَ سَقَطَتِ الْمَسْحَتَانِ اللَّتَانِ کَانَتَا بِالْمَاءِ لِلْحَاضِرِ لَا غَیْرُهُ (2)
وَ یُجْزِیکَ مِنَ الْمَاءِ فِی الْوُضُوءِ مِثْلُ الدُّهْنِ تُمِرُّ بِهِ عَلَی وَجْهِکَ وَ ذِرَاعَیْکَ أَقَلَّ مِنْ رُبُعِ مُدٍّ وَ سُدُسِ مُدٍّ أَیْضاً وَ یَجُوزُ بِأَکْثَرَ مِنْ مُدٍّ وَ کَذَلِکَ فِی غُسْلِ الْجَنَابَةِ مِثْلُ الْوُضُوءِ سَوَاءً وَ أَکْثَرُهَا فِی الْجَنَابَةِ صَاعٌ وَ یَجُوزُ غُسْلُ الْجَنَابَةِ بِمَا یَجُوزُ بِهِ الْوُضُوءُ إِنَّمَا هُوَ تَأْدِیبٌ وَ سَنَنٌ حَسَنَةٌ وَ طَاعَةُ آمِرٍ لِمَأْمُورٍ لِیُثِیبَهُ عَلَیْهِ فَمَنْ تَرَکَهُ فَقَدْ وَجَبَ لَهُ السَّخَطُ فَأَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهُ (3).
**[ترجمه]فقه الرضا علیه السلام: بر حذر باش از اینکه وضو را تکه تکه کنی و آن را پشت سر هم انجام بده، چنان که خداوند تبارک و تعالی فرمود: ابتدا صورت و سپس دستان و مسح سر و پاها، زمانی که از بخشی از وضوی خود فارغ شدی و قبل از اینکه آن را به پایان برسانی، آب تو تمام شد، سپس برایت آب آوردند؛ در صورتی که آن را که شسته ای و هنوز خیس باشد، وضویت را کامل کن، اما اگر خشک شده بود وضو را اعاده کن؛ و اگر قدری از وضویت قبل از اینکه آن را به پایان برسانی و بدون این که آب تو تمام شده باشد، خشک شده بود، آنچه را که باقی مانده ادامه بده، چه وضویت خشک شده باشد و چه خشک نشده باشد.
و اگر بر دستانت انگشتر باشد، زمان وضو آن را بر انگشتت بچرخان، و اگر دانستی که آب زیر آن نمی رود، پس آن را دربیاور و بر عمامه و کلاه و کفشت مسح نکش، چرا که از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که در شرب خمر و مسح کشیدن بر روی کفشها، تقیه نیست، و بر روی جورابت مسح نکش مگر از سر عذر و یا برفی که از آن بر پاهایت می ترسی. و ایشان فرموده است: مؤخر وضو را مقدم و مقدم وضو را مؤخر مکن و هر چیزی را طبق آنچه به تو دستور داده اند، به ترتیب و یکی پس از دیگری انجام ده. - . فقه الرضا: 3 -
برای ما روایت کرده اند که جبرئیل با دو شستن و دو مسح بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرود آمد: شستن صورت و دستها، هر کدام با مشتی از آب و مسح سر و پاها با باقیمانده آبی که از وضو گرفتن در دستانت باقی مانده، از این رو چیزی که بر اقامت کننده در شهر شستن آن واجب آمد، بر مسافر واجب شد که تنها تیمم کند، و به جای دو بار شستن دست و صورت، بر خاک مسح کشد و تنها دو بار مسح کردن که با آب برای غیر مسافر انجام می شد، ساقط شد.
در زمان وضو گرفتن، آن اندازه از آب تو را کفایت می کند که مانند روغن بر دستهایت تا آرنج می مالی. کمتر از یک چهارم مد و نیز کمتر از یک ششم آن و بیش از یک مد نیز جائز است و نیز در غسل جنابت هم مثل وضوست، و اکثر آن [آب] در غسل جنابت به اندازه پیمانه است و غسل جنابت با آنچه که با آن وضو می گیرند نیز جائز است و آن تنها آراستگی و سنتهای نیکوست و اطاعت کردن مامور از فرد آمر است تا بدین وسیله وی را بدان پاداش دهد، از این رو هر کس که آن را ترک کند، خشم الهی بر او واجب است، و از آن به خداوند پناه می برم.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام أن تبعض الوضوء أی تخل بالموالاة حتی تجف بعض الأجزاء ثم تغسل بقیتها فلا تجتمع الأعضاء علی الرطوبة و قد صرح بهذا المعنی فی کثیر من الأخبار و المراد بالمتابعة الترتیب لا الموالاة کما فهمه أکثر الأصحاب و یدل علیه أیضا کثیر من الأخبار و صرح الشهید بما ذکرنا.
و قوله فإن فرغت إلی قوله جف وضوؤک أو لم یجف أورده الصدوق بعینه فی الفقیه نقلا عن والده فی رسالته إلیه و یدل علی أن مع عدم الفصل لا یضر الجفاف و هو غیر بعید و حمله بعض الأصحاب علی الضرورة و لا ضرورة فیه.
و قال الشهید رحمه الله فی الذکری بعد نقل تلک العبارة من کلام علی بن بابویه و لعله عول علی ما رواه حریز عن أبی عبد الله علیه السلام کما أسنده ولده فی کتاب مدینة العلم وَ فِی التَّهْذِیبِ وَقَفَهُ عَلَی حَرِیزٍ قَالَ: قُلْتُ إِنْ جَفَّ الْأَوَّلُ
ص: 269
مِنَ الْوُضُوءِ قَبْلَ أَنْ أَغْسِلَ الَّذِی یَلِیهِ قَالَ إِذَا جَفَّ أَوْ لَمْ یَجِفَّ فَاغْسِلْ مَا بَقِیَ.
و حمله فی التهذیب علی جفافه بالریح الشدیدة و الحر العظیم أو علی التقیة قلت التقیة هنا أنسب لأن فی تمام الحدیث قلت و کذلک غسل الجنابة قال هو بتلک المنزلة و ابدأ بالرأس ثم أفض علی سائر جسدک قلت فإن کان بعض یوم قال نعم و ظاهر هذه المساواة بین الوضوء و الغسل فکما أن الغسل لا یعتبر فیه الریح الشدیدة و الحر کذلک الوضوء ثم قال رحمه الله فروع الأول ظاهر ابن بابویه أن الجفاف لا یضر مع الولاء و الأخبار الکثیرة بخلافه مع إمکان حمله علی الضرورة انتهی.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «أن تبعض الوضوء» یعنی اینکه در ترتیب آن خلل وارد سازی تا جایی که برخی از اجزاء خشک شوند، سپس بقیه اجزاء را بشویی، پس اعضا بر رطوبت اجتماع نمیکنند و در بسیاری از روایات به این معنا تصریح شده است و مراد از متابعت، ترتیب است نه موالات چنان که اغلب اصحاب فهمیده اند و نیز بسیاری از روایات بر آن دلالت دارد، و شهید نیز بدانچه ذکر کردیم تصریح کرده است.
و قول امام که فرمود: «فان فرغت تاجف وضوئک او لم یجف»، شیخ صدوق عین این روایت را در فقیه به نقل از پدرش، که در نامه ای به وی فرستاده، آورده است و دلالت بر این دارد که با فاصله نیفتادن، خشک شدن اعضا ضرری به وضو نمی زند، و این دور از صحت نیست و برخی از اصحاب آن را بر ضرورت حمل کرده اند و ضرورتی در آن نیست.
شهید - رحمه الله - در ذکری، بعد از نقل آن عبارت از سخن علی بن بابویه آورده: شاید وی بر حدیثی که حریز از امام صادق علیه السلام روایت کرده، استناد کرده است، چنان که فرزندش در کتاب مدینة العلم و در تهذیب آن را به حریز اختصاص داده که گفته: به امام گفتم: اگر عضو اول وضو پیش از شستن عضو بعد خشک شود، چه؟ فرمود: چه خشک شود یا خشک نشود، مابقی اعضا را بشوی.
در تهذیب آن را بر خشک شدن به سبب باد شدید و گرمای طاقت فرسا یا تقیه حمل کرده است. گفتم: تقیه در اینجا مناسبتر است زیرا که در همه حدیث است. گفتم: و آیا غسل جنابت نیز اینچنین است؟ فرمود: غسل جنابت به همین وضعیت است و از سر آغاز کن و سپس بر سایر اعضای بدنت بریز. گفتم: اگرچه - فاصله آن - قسمتی از روز باشد؟ فرمود: آری. و از ظاهر آن یکسان بودن وضو و غسل بر می آید، پس چنانکه در غسل باد شدید و گرما، تأثیری ندارد، در وضو نیز اینچنین است. سپس گفت: نخست از ظاهر روایت ابن بابویه بر می آید که خشک شدن در صورت پشت سر هم انجام گرفتن، ضرری ندارد و روایات بسیاری بر خلاف آن آمده، و امکان حمل آن بر ضرورت وجود دارد. پایان کلام.
**[ترجمه]
لم نطلع علی ما یدل من الأخبار علی خلافه.
**[ترجمه]از روایاتی که بر خلاف آن آمده، آگاهی نیافتیم.
**[ترجمه]
صَحِیفَةُ الرِّضَا، بِإِسْنَادِ الطَّبْرِسِیِّ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّا أَهْلَ بَیْتٍ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ وَ أُمِرْنَا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وَ أَنْ لَا نُنْزِیَ حِمَاراً عَلَی عَتِیقَةٍ وَ لَا نَمْسَحَ عَلَی خُفٍ (1).
**[ترجمه]صحیفة الرضا: طبرسی از امام رضا از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صدقه بر ما اهل بیت جائز نیست و ما به وضوی شاداب گرفتن مامور شده ایم، و اینکه الاغی را با ماده اسبی نجیب جفت نکنیم، و بر کفش مسح نکشیم. - . صحیفة الرضا: 5 -
**[ترجمه]
خَرَائِجُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ کَتَبَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام اخْتُلِفَ فِی الْمَسْحِ عَلَی الرِّجْلَیْنِ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَکْتُبَ مَا یَکُونُ عَمَلِی عَلَیْهِ فَعَلْتَ فَکَتَبَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام الَّذِی آمُرُکَ بِهِ أَنْ تُمَضْمِضَ ثَلَاثاً وَ تَسْتَنْشِقَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ وَجْهَکَ ثَلَاثاً وَ تُخَلِّلَ شَعْرَ لِحْیَتِکَ ثَلَاثاً وَ تَغْسِلَ یَدَیْکَ ثَلَاثاً وَ تَمْسَحَ ظَاهِرَ أُذُنَیْکَ وَ بَاطِنَهُمَا وَ تَغْسِلَ رِجْلَیْکَ ثَلَاثاً وَ لَا تُخَالِفَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ فَامْتَثَلَ أَمْرَهُ وَ عَمِلَ عَلَیْهِ فَقَالَ الرَّشِیدُ أُحِبُّ أَنْ أَسْتَبْرِئَ أَمْرَ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ فَإِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّهُ رَافِضِیٌّ وَ الرَّافِضَةُ یُخَفِّفُونَ فِی الْوُضُوءِ فَبَاطَأَهُ (2) بِشَیْ ءٍ مِنَ الشُّغُلِ فِی الدَّارِ حَتَّی
ص: 270
دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَوَقَفَ الرَّشِیدُ وَرَاءَ حَائِطِ الْحُجْرَةِ بِحَیْثُ یَرَی عَلِیَّ بْنَ یَقْطِینٍ وَ لَا یَرَاهُ هُوَ وَ قَدْ بَعَثَ إِلَیْهِ بِالْمَاءِ لِلْوُضُوءِ فَتَوَضَّأَ کَمَا أَمَرَهُ مُوسَی علیه السلام فَقَامَ الرَّشِیدُ وَ قَالَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّکَ رَافِضِیٌّ وَ وَرَدَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ کِتَابُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام مِنَ الْآنَ تَوَضَّأْ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ اغْسِلْ وَجْهَکَ مَرَّةً فَرِیضَةً وَ الْأُخْرَی إِسْبَاغاً وَ اغْسِلْ یَدَیْکَ مِنَ الْمِرْفَقَیْنِ کَذَلِکَ وَ امْسَحْ مُقَدَّمَ رَأْسِکَ وَ ظَاهِرَ قَدَمَیْکَ مِنْ فَضْلِ نَدَاوَةِ وَضُوئِکَ فَقَدْ زَالَ مَا یُخَافُ عَلَیْکَ (1).
إرشاد المفید، قال و روی محمد بن إسماعیل عن محمد بن الفضل: و ذکر مثله (2) مع زیادات أوردناها فی باب معجزاته علیه السلام (3)
**[ترجمه]خرایج الراوندی: روایت شده که علی بن یقطین در نامه ای به امام موسی بن جعفر علیه السلام نوشت: در مسح کردن بر پاها اختلاف شده، اگر دیدم که چیزی را که آن را انجام می دهم نوشتهای، آن را انجام میدهم. امام در پاسخ نامه نوشت: چیزی که تو را بدان امر می کنم این است که سه بار مضمضه کنی و سه بار استنشاق کنی و سه با صورتت را بشویی و سه بار آب را وارد موهای محاسنت کنی و دستانت را سه بار بشویی و بر ظاهر گوشها و بیرون آن نیز دست کشی و پاهایت را سه بار بشویی و با انجام دادن غیر آن، بر خلاف این موارد عمل نکنی، وی نیز دستور امام را پذیرفت و بر طبق آن عمل کرد.
رشید گفت: دوست می دارم که از کار علی بن یقطین مطمئن شوم - او را آزمایش کنم - چرا که آنان می گویند: او فردی رافضی است و رافضی ها وضو را سبک میگیرند. پس او را به کاری از امور خانه مشغول کرد و کارش را به تأخیر انداخت تا اینکه زمان ادای نماز فرا رسید و رشید در پشت دیوار اتاق پنهان شد، به گونه ای که او علی بن یقطین را می دید اما علی رشید را نمی دید و برای او جهت گرفتن وضو آب فرستاده بود، پس علی بن یقطین همان گونه که امام موسی بن کاظم علیه السلام به وی فرمان داده بود وضو گرفت، رشید برخاست و گفت: هر کس که گمان برده که تو رافضی هستی، دروغ گفته است. پس از آن نوشته امام موسی بن جعفر بر علی بن یقطین وارد شد که از اکنون، همان گونه که خداوند به تو فرمان داده وضو گیر: در ابتدا صورت را یک بار به عنوان فریضه و بار دیگر به جهت کمال بشوی، و دستانت را نیز از آرنجهایت به همین شکل بشوی و از جلوی سرت و روی پاهایت، از باقیمانده رطوبت و خیسی وضویت که در دستانت باقی مانده مسح بکش، اکنون هر آنچه که از آن بیم داشتی از بین رفته است. - . الخرائج و الجرائح: 203 -
ارشاد المفید: محمد بن اسماعیل از محمد بن فضل مانند این حدیث را نقل کرده اند، - . ارشاد المفید: 275 -
همراه با زیادتهایی که آن را در باب معجزات ایشان وارد ساختیم.
**[ترجمه]
فباطأه أی أخره.
**[ترجمه]«فباطئه» یعنی او را به تاخیر انداخت.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِمَّا أَخَذَهُ مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوُضُوءِ فَقَالَ مَا کَانَ وُضُوءُ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَّا مَرَّةً مَرَّةً(4).
وَ مِنْهُ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْمُثَنَّی عَنْ زُرَارَةَ وَ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَ حَدِیثِ جَمِیلٍ فِی الْوُضُوءِ(5) إِلَّا أَنَّهُ فِی حَدِیثِ الْمُثَنَّی وَضَعَ یَدَهُ
ص: 271
فِی الْإِنَاءِ فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَ رِجْلَیْهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْفَضْلَ فِی وَاحِدَةٍ وَاحِدَةٍ وَ مَنْ زَادَ عَلَی الِاثْنَیْنِ لَمْ یُؤْجَرْ(1).
**[ترجمه]السرائر: عبدالکریم خثعمی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره وضو سؤال کردم، فرمود: وضوی علی علیه السلام یک بار یک بار بود - هر عضوی را یک بار میشستند - .
السرائر: ابو حمزه از امام باقر علیه السلام حدیثی مانند حدیث جمیل را در وضو نقل کرده، جز اینکه وی در حدیث مثنی دستش را در ظرفی قرار داده و سر و پاهایش را مسح کرده و بدان که فضیلت آن در یکبار یکبار است و هر کس بر دوبار بیفزاید؛ پاداشی برایش در پی ندارد. - . السرائر: 465 -
**[ترجمه]
اعلم أن المشهور بین الأصحاب استحباب تثنیة الغسلات و ادعی ابن إدریس الإجماع علیه و خالف فیه الصدوق رحمه الله و قال بعدم الاستحباب و هو الظاهر من کلام الکلینی و من کلام ابن أبی نصر(2)
و یظهر من بعضهم عدم الاستحباب فقط و من بعضهم التحریم و لا خلاف عندنا فی حرمة الثالثة.
ثم إن الأخبار مختلفة فی الثانیة فالأکثر جمعوا بینها بحمل ما دل علی التثنیة علی الاستحباب (3)
و الصدوق رحمه الله جمع بینها بحمل أخبار التثنیة علی التجدید(4)
و الکلینی حمل المرتین علی من لم تکفه الواحدة(5)
و بعض مشایخنا حمل المرتین علی الغرفتین (6) و المرة علی الغسلة الواحدة و ربما تحمل أخبار
ص: 272
الاثنتین اثنتین علی الغسلتین و المسحتین و لا یخفی أن الاکتفاء بالغرفة الواحدة و الغسلة الواحدة أقرب إلی الاحتیاط الذی هو سبیل المتقین و أبعد من عمل المخالفین و روایاتهم فإنهم
رووا فی صحاحهم عن عبد الله بن زید: أن النبی صلی الله علیه و آله توضأ مرتین مرتین.
و ما فی الخبر من وضع الید فی الإناء للمسح محمول علی التقیة فإن المشهور عدم جواز أخذ الماء الجدید للمسح إلا عند الضرورة الشدیدة و نصب إلی ابن الجنید تجویز أخذ الماء الجدید عند جفاف الید مطلقا.
**[ترجمه]بدان که قول مشهور میان اصحاب، مستحب بودن دو بار شستنهاست و ابن ادریس ادعای اجماع کرده و شیخ صدوق - رحمه الله - با وی مخالفت کرده و قائل بر عدم استحباب شده و این از سخن کلینی و ابن ابی نصر ظاهر است و از برخی از آنان، تنها عدم استحباب و از برخی تحریم، برمیآید و در حرام بودن مرتبه سوم، هیچ اختلافی میان ما وجود ندارد.
سپس همانا روایات در بار دوم مختلف است، اغلب اصحاب با حمل کردن روایاتی که دلالت بر دو بار دارد بر استحباب، بین روایات جمع کرده اند؛ و شیخ صدوق - رحمه الله - با حمل روایات دو بار بر تجدید، بین آنها را جمع کرده، و کلینی نیز دو بار را حمل بر کسی کرده که یک بار او را کفایت نکند، و برخی از بزرگانمان دوبار را حمل بر دو مشت پر و یک بار را حمل بر یک بار شستن کرده اند و چه بسا که روایات مربوط به دوبار، بر دو بار شستن و مسح کردن باشد و واضح است که اکتفا کردن به یک مشت پر و یک بار شستن، اقرب به احتیاط است که آن راه متیقن است و از عمکرد مخالفان و روایات آنان دورتر است، چرا که آنان در صحاح خود از عبدالله بن زید روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دوبار دوبار وضو گرفت و آنچه در این خبر است، مبنی بر قرار دادن دست در ظرف برای مسح کردن، حمل بر تقیه میشود، و قول مشهور، عدم جواز برگرفتن آب تازه برای مسح کردن است مگر در زمان ضرورت شدید؛ و تجویز برگرفتن آب تازه، هنگام خشک شدن دست مطلقا، به ابن جنید نسبت داده شده است.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، قَالَ رَوَی زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ وَ أَبُو حَنِیفَةَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ حَزْمٍ قَالَ: تَوَضَّأَ رَجُلٌ فَمَسَحَ عَلَی خُفَّیْهِ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَصَلَّی فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَوَطَأَ عَلَی رَقَبَتِهِ فَقَالَ وَیْلَکَ تُصَلِّی عَلَی غَیْرِ وُضُوءٍ فَقَالَ أَمَرَنِی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَانْتَهَی بِهِ إِلَیْهِ فَقَالَ انْظُرْ مَا یَرْوِی هَذَا عَلَیْکَ وَ رَفَعَ صَوْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ أَنَا أَمَرْتُهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَسَحَ قَالَ قَبْلَ الْمَائِدَةِ أَوْ بَعْدَهَا قَالَ لَا أَدْرِی قَالَ فَلِمَ تُفْتِی وَ أَنْتَ لَا تَدْرِی سَبَقَ الْکِتَابُ الْخُفَّیْنِ (1).
**[ترجمه]العیاشی: زرارة بن اعین و ابوحنیفه از ابوبکر بن حزم نقل کرده اند که مردی وضو گرفت و بر کفشهایش مسح کشید و وارد مسجد شد و نماز خواند، امام علی علیه السلام وارد شد و پایش را برگردن وی نهاد و فرمود: وای برتو! بدون وضو نماز می خوانی!؟ گفت: عمر بن خطاب به من دستور داده است. - گفت: - امام دست وی را گرفت و او را نزد عمر برد و فرمود: بنگر که این فرد علیه تو چه روایت می کند؟ عمر صدایش را بالا برد و گفت: آری، من او را فرمان داده ام، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این گونه مسح کشید. امام فرمود: قبل از نزول سوره مائده یا بعد آن؟ گفت: نمی دانم، امام فرمود: پس تو که نمی دانی، چرا فتوا می دهی؟ قرآن مسح کردن بر کفشها را نسخ کرده است.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ الْمُیَسِّرِ بْنِ ثَوْبَانَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: سَبَقَ الْکِتَابُ الْخُفَّیْنِ وَ الْخِمَارَ(2).
**[ترجمه]العیاشی: میسر بن ثوبان نقل کرده است که از امام علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: قرآن مسح کردن بر کفشها و روسری را نسخ کرده است. - . تفسیر العیاشی 1: 297 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ زُرَارَةَ وَ بُکَیْرٍ ابْنَیْ أَعْیَنَ قَالا: سَأَلْنَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَا بِطَسْتٍ أَوْ تَوْرٍ فِیهِ مَاءٌ فَغَمَسَ کَفَّهُ الْیُمْنَی فَغَرَفَ بِهَا
ص: 273
غُرْفَةً فَصَبَّهَا عَلَی جَبْهَتِهِ فَغَسَلَ وَجْهَهُ بِهَا ثُمَّ غَمَسَ کَفَّهُ الْیُسْرَی فَأَفْرَغَ عَلَی یَدِهِ الْیُمْنَی فَغَسَلَ بِهَا ذِرَاعَهُ مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَی الْکَفِّ لَا یَرُدُّهَا إِلَی الْمِرْفَقِ ثُمَّ غَمَسَ کَفَّهُ الْیُمْنَی فَأَفْرَغَ بِهَا عَلَی ذِرَاعِهِ الْأَیْسَرِ مِنَ الْمِرْفَقِ وَ صَنَعَ بِهَا کَمَا صَنَعَ بِالْیُمْنَی وَ مَسَحَ رَأْسَهُ بِفَضْلِ کَفَّیْهِ وَ قَدَمَیْهِ لَمْ یُحْدِثْ لَهَا مَاءً جَدِیداً ثُمَّ قَالَ وَ لَا یُدْخِلُ صلی الله علیه و آله أَصَابِعَهُ تَحْتَ الشِّرَاکِ قَالا ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ (1) فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یَدَعَ شَیْئاً مِنْ وَجْهِهِ إِلَّا غَسَلَهُ وَ أَمَرَ بِغَسْلِ الْیَدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَدَعَ مِنْ یَدَیْهِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ شَیْئاً إِلَّا غَسَلَهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ ثُمَّ قَالَ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَإِذَا مَسَحَ بِشَیْ ءٍ مِنْ رَأْسِهِ أَوْ بِشَیْ ءٍ مِنْ قَدَمَیْهِ مَا بَیْنَ أَطْرَافِ الْکَعْبَیْنِ إِلَی أَطْرَافِ الْأَصَابِعِ فَقَدْ أَجْزَأَهُ قَالا قُلْنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَیْنَ الْکَعْبَانِ قَالَ هَاهُنَا یَعْنِی الْمَفْصِلَ دُونَ عَظْمِ السَّاقِ فَقُلْنَا هَذَا مَا هُوَ قَالَ مِنْ عَظْمِ السَّاقِ وَ الْکَعْبُ أَسْفَلُ مِنْ ذَلِکَ فَقُلْنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَالْغُرْفَةُ الْوَاحِدَةُ تُجْزِی لِلْوَجْهِ وَ غُرْفَةٌ لِلذِّرَاعِ قَالَ نَعَمْ إِذَا بَالَغْتَ فِیهِمَا فَالثِّنْتَانِ تَأْتِیَانِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا الْآیَةَ قَالَ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یَدَعَ شَیْئاً مِنْ وَجْهِهِ إِلَّا غَسَلَهُ وَ سَاقَهُ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ دُونَ عَظْمِ السَّاقِ (3).
**[ترجمه]العیاشی: زراره و بکیر دو تن از فرزندان اعین نقل کرد ه اند که از امام باقر علیه السلام درباره وضوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کردیم، ایشان درخواست کرد تشت یا ظرفی را بیاورند که در آن آب باشد. آن گاه دست راست خود را در آب فرو برد و مُشتی آب برداشت و بر صورتش ریخت و صورت خود را با آن آب شست، سپس دست چپش را از آب پر کرد و بر دست راستش ریخت و بازوی خود را از آرنج شست و شستن را به طرف آرنج انجام نداد و سپس دست راستش را در آب فرو برد و بر بازوی چپ خود از آرنج ریخت و همان کاری را انجام داد که با دست راست خود کرد و با بازمانده آب دستش، سر و پاهایش را مسح کرد، و آب تازه ای بر آن نریخت. سپس فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انگشتان خویش را در زیر بند کفش وارد نمی کرد.
- گفتند: - سپس ایشان فرمود: خداوند تعالی می فرماید: {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به عزم نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید.}پس بر او سزاوار نیست که جایی از صورتش را رها کند، بلکه باید آن را بشوید و دستور به شستن دستان تا آرنج داد و جائز نیست که جایی از دستانش تا آرنجهایش را رها کند جز اینکه آن را بشوید، زیرا خداوند باری تعالی می فرماید:{صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید.} و سپس فرمود:{سر و پاهایتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.} و در صورتی که قدری از سر یا قدری از بین اطراف دو برآمدگی را تا سر انگشتان مسح کشد، کفایت می کند.
گفتیم: خداوند تو را اصلاح کند! کعب پاها کجاست؟ فرمود: در اینجا، یعنی مفصل پاها و نرسیده به استخوان ساق. گفتیم: این که فرمودید کجاست؟ فرمود: از استخوان ساق، و کعب پایین تر از آن است. گفتیم: خداوند تو را اصلاح کند، یک مشت تنها برای صورت و مشتی دیگر برای دست کفایت می کند؟ فرمود: آری، اگر در آن بخواهی زیادتر استفاده کنی، دو مشت به همه آن می رسد. - . تفسیر العیاشی 1: 299- 298 -
العیاشی: زراره نقل کرده است که امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند عز و جل: {ای کسانی که ایمان آورده اید...} فرمود: بر او روا نیست که جایی از صورت خود را واگذارد مگر اینکه آن را بشوید... و چنان که گذشت ادامه داد تا رسید به این قول ایشان که فرمود: نرسیده به استخوان ساق. - . تفسیر العیاشی 1: 299- 298 -
**[ترجمه]
الطست یروی بالمهملة و المعجمة و فی النهایة التور إناء من صفر أو حجارة کالإجانة قد یتوضأ منه انتهی و التردید إما من الراوی أو منه علیه السلام للتخییر بین الإتیان بأیهما تیسر و یدل علی عدم کراهیة تلک الاستعانة.
و ما قیل من أنه لبیان الجواز أو لأنه لم یکن وضوءا حقیقیا فلا یخفی
ص: 274
بعدهما عن مقام البیان.
و ربما یفهم منه استحباب کون الإناء مکشوفة الرأس و یدل علی رجحان الاغتراف لغسل الأعضاء و بالیمین لغیر الیمین فأما غسل الیمین فذهب المفید و جماعة إلی استحباب الأخذ له بالیمین و إدارة الماء إلی الیسار و ظاهر هذه الروایة و غیرهما عدمه و حمل علی عدم الوجوب.
و یمکن حمل أخبار الإدارة علی ما إذا لم یکن الإناء مکشوفة الرأس لکن عمدة ما استدل به علی الإدارة هذه الروایة علی ما رواها فی التهذیب (1) فإنها فیه هکذا ثم غمس کفه الیمنی فی الماء فاغترف بها من الماء فغسل یده الیمنی و الإناء فیها مکشوفة الرأس و فی الکافی کما هنا(2) و بالجملة إثبات استحباب الإدارة لا یخلو من إشکال.
قوله لا یردها إلی المرفق یمکن أن یکون المراد نفی ابتداء الغسل من الأصابع کما تفعله المخالفون أو أنه فی أثناء الغسل لا یرد یده إلی المرفق بل کان یرفع یده ثم یضعها علی المرفق و ینزلها.
ثم إن الخبر یدل علی ما هو المشهور من وجوب البدأة بالأعلی فی الوجه و الیدین و ذهب السید و ابن إدریس و جماعة إلی الاستحباب و الأحوط الابتداء بالأعلی فیهما و یدل علی أن المسح إنما یکون ببقیة البلل و لا خلاف بین علمائنا فی جوازه خلافا لأکثر العامة و کذا لا خلاف فی وجوب المسح بالبقیة و عدم جواز الاستئناف عند بقاء النداوة علی الید و أما عند جفاف الید فالمشهور عدم جواز الاستئناف أیضا بل تؤخذ من اللحیة و نحوها لو کانت بها بلة و یستأنف الوضوء لو جفت هذه المواضع أیضا نعم جوزوا فی حال الضرورة کإفراط الحر أو الریح الشدیدة مثلا بحیث لا یقدر علی المسح بالبقیة أن یستأنف ماء جدیدا.
ص: 275
و نقل عن ابن الجنید ما یدل بظاهره علی جواز الاستئناف عند جفاف الید مطلقا سواء وجد بللا علی اللحیة و نحوها أم لا و سواء کان فی حال الضرورة أو لا و ما نسب إلیه من جواز المسح بالماء الجدید مطلقا فلا یدل علیه کلامه.
و قوله علیه السلام و لا یدخل أصابعه تحت الشراک یدل علی عدم وجوب الاستیعاب العرضی إن حملنا النعل علی العربی و الطولی أیضا إن حملناه علی البصری و أمثاله.
قوله علیه السلام ما بین أطراف الکعبین فی التهذیب ما بین الکعبین قوله علیه السلام دون عظم الساق لفظة دون إما بمعنی تحت أو بمعنی عند أو بمعنی غیر.
و اعلم أن الکعب یطلق علی معان أربعة الأول العظم المرتفع فی ظهر القدم الواقع فی ما بین المفصل و المشط.
الثانی المفصل بین الساق و القدم.
الثالث عظم مائل إلی الاستدارة واقع فی ملتقی الساق و القدم له زائدتان فی أعلاه تدخلان فی حفیرتی قصبة الساق و زائدتان فی أسفله تدخلان فی حفرتی العقب و هو ناتئ فی وسط ظهر القدم أعنی وسطه العرضی لکن نتوؤه غیر ظاهر لحس البصر لارتکاز أعلاه فی حفرتی الساق و قد یعبر عنه بالمفصل أیضا إما بالمجاورة أو من قبیل تسمیة الحال باسم المحل.
و الرابع أحد الناتئین عن یمین القدم و شماله و هذا هو الذی حمل أکثر العامة الکعب فی الآیة علیه و أصحابنا مطبقون علی خلافه و أما الثلاثة الأول فکلامهم لا یخرج عنها فالأول ذکره عمید الرؤساء و به صرح المفید رحمه الله و الثانی ذکره جماعة من أهل اللغة و هذه الروایة ظاهرة فیه و هو ظاهر کلام ابن الجنید و الثالث هو الذی یکون فی رجل البقر و الغنم أیضا و ربما یلعب به
ص: 276
الناس و هو الذی بحث عنه علماء التشریح.
و قال الشیخ البهائی رحمه الله و هو الکعب علی التحقیق عند العلامة رحمه الله و عبر عنه فی بعض کتبه بحد المفصل و فی بعضها بمجمع الساق و القدم و فی بعضها بالناتئ وسط القدم و فی بعضها بالمفصل و صب عبارات الأصحاب علیه و شنع علیه من تأخر عنه و نسبوه إلی خرق الإجماع.
و أجاب الشیخ المتقدم ذکره قدس الله روحه عن تشنیعاتهم فی کتبه و اختار مذهبه و ادعی أن ظاهر الأخبار و الأقوال معه و لکن الظاهر من الأکثر هو المعنی الأول و نسب العامة أیضا هذا القول إلی الشیعة و الأخبار مختلفة و علی القول بعدم وجوب الاستیعاب الطولی الأمر هین و الأحوط المسح إلی المفصل خروجا عن الخلاف.
قوله علیه السلام إذا بالغت فیهما و فی التهذیب فیها أی إذا بالغت فی أخذ الماء بها بأن ملأتها منه بحیث لا تسع معه شیئا أو إذا بالغت فی غسل العضو بها بإمرار الید لیصل ماؤها إلی کل جزء و قوله علیه السلام و الثنتان أی الغرفتان تکفیان فی استیعاب العضو بدون مبالغة ثم الظاهر أن غرفة للذراع المراد بها غرفة لکل ذراع و لا یبعد أن یکون المراد غرفة واحدة للذراعین معا و علی الأول یدل علی استحباب الغرفتین لا الغسلتین.
**[ترجمه]«طست» را با تای مهمله و معجمه روایت می کنند و در النهایه آمده، تور ظرفی مسی یا سنگی همچون تشت است، که گاهی از آن وضو می گیرند. پایان کلام. و تردید یا از جانب راوی است یا از سوی امام علیه السلام است، برای تخییر میان به جا آوردن هر کدام که میسر شد و بر عدم کراهت آن استعانت دلالت دارد.
و آنچه که در این باره گفته شده مبنی بر اینکه برای بیان جواز است یا اینکه آن وضویی حقیقی نبوده است، دور بودنش از مقام بیان (جایگاه توضیح کیفیّت) وضو، پوشیده نیست.
و چه بسا استحباب باز بودن سر ظرف از آن فهمیده شود و بر رجحان مشت برداشتن برای شستن اعضا و برداشتن با دست راست برای دست چپ دلالت دارد، اما شستن دست راست، شیخ مفید و گروهی دیگر، بر استحباب برگرفتن آب با دست راست و برگرداندن آب به دست چپ معتقدند و از ظاهر این روایت و غیر آن دو، عدم آن فهمیده می شود و حمل بر عدم وجوب شده است .
و می توان روایات مربوط به برگرداندن آب را حمل بر زمانی کرد که ظرف آب سر باز نباشد، اما عمده دلیلی که با آن بر برگرداندن آب استدلال شده، همین روایت است، بعلاوه آنچه در تهذیب - . التهذیب 1: 21 – 21 چاپ سنگی، 57 – 56 چاپ نجف - روایت کرده است، که در آن بدین شکل آمده است: «سپس دست راستش را در آب فرو برد و با آن مشتی آب برداشت و دست راستش را شست» و ظرف در این روایت، سر باز بوده است و در کافی نیز به همین صورت آمده است. - . الکافی 3: 26 - 25 - و به طور کلی، اثبات استحباب برگرداندن آب، خالی از اشکال نیست.
قول امام که فرمود: «لا یردها الی المرافق»، امکان دارد که مراد نفی آغاز شستن از انگشتان باشد، چنان که مخالفان آن را انجام می دهند، یا اینکه مراد در حین شستن باشد، که دستش را به سوی آرنج برنمیگرداند بلکه دستش را بالا می بُرد و سپس بر آرنج میگذاشت و آن را پایین می آورد.
سپس این روایت بر قول مشهور دلالت دارد، مبنی بر وجوب آغاز کردن از قسمت بالای صورت و دو دست، و سید و ابن ادریس و گروهی بر استحباب باور دارند و احوط، آغاز کردن از قسمت بالای آن دو - صورت و دستها - است و دلالت بر این دارد که مسح کردن تنها با بازمانده خیسی و رطوبت می باشد و بین علمای ما در زمینه جواز آن اختلافی وجود ندارد، بر خلاف اغلب عامه؛ و نیز در زمینه وجوب مسح با باقیمانده آب و عدم جواز گرفتن آب جدید، هنگام باقی ماندن رطوبت بر دست، اختلافی نیست؛ و اما هنگام خشک شدن دست نیز، قول مشهور عدم جواز برداشتن آب جدید است، بلکه از محاسن و مانند آن اگر خیس باشند، برگرفته می شود و اگر این مواضع نیز خشک باشند، وضو را از سر می گیرند. آری در حالت ضرورت، به عنوان مثال در زمان بالا بودن گرما یا بادهای شدید که فرد قادر بر مسح با رطوبت یا خیسی نیست، آن را جائز دانسته اند که از آب جدید استفاده کند.
و از ابن جنید چیزی نقل شده که ظاهر آن دلالت بر جواز از سر گرفتن، زمان خشک شدن دستها مطلقا دارد، چه خیسی و رطوبتی در محاسن خود بیابد یا نه، و فرقی ندارد که در حال ضرورت باشد یا خیر، و کلام ابن جنید بر آنچه که به او نسبت داده شده، مبنی بر جواز مسح با آب جدید به طور مطلق، دلالت ندارد.
و قول امام که فرمود: «و لا یدخل اصابعه تحت الشراک» بر عدم وجوب فراگیری عرضی دلالت دارد، در صورتی که نعل را حمل بر عربی بودن آن کنیم و نیز طولی، در صورتی که حمل بر بصری - بودن - و امثال آن کنیم.
قول امام که فرمود: «ما بین اطراف الکعبین» در تهذیب آمده «ما بین الکعبین» و در قول امام علیه السلام که فرمود:«دون عظم الساق»، لفظ دون یا به معنای زیر است یا به معنای نزد و یا به معنای غیر است.
و بدان که کعب پا دلالت بر چهار معنا دارد:
اول: استخوان برآمده در روی پاست که میان مفصل و استخوان کف پاست.
دوم: مفصل بین ساق و قدم.
سوم: استخوان مایل به گِردی است که در محل التقای ساق و پا قرار گرفته و در قسمت بالای آن دو زائده است که در گودی نوک یا بند ساق وارد می شوند و دو زائده در قسمت پایین آن قرار دارد که در گودی پاشنه وارد می شوند و آن برآمدگی است در وسط پشت پا، منظورم وسط عرضی آن است، اما برآمدگی آن برای حس بینایی آشکار نیست، بدین دلیل که قسمت بالای آن در دو گودی ساق قرار گرفته که گاهی از آن تعبیر به مفصل نیز می شود، یا به دلیل مجاورت، یا به خاطر تسمیه حالّ به اسم محلّ.
چهارم: یکی از دو برآمدگی از قسمت راست پا و چپ پاست و این همان است که اغلب عامه، کلمه کعب را در این آیه حمل بر آن کرده اند و اصحاب ما بر خلاف آن اتفاق نظر دارند. اما سه وجه اول، سخنشان از آن خارج نمی شود، وجه اول را عمید الرؤساء ذکر کرده و شیخ مفید نیز بدان تصریح کرده، و وجه دوم را گروهی از اهل لغت ذکر کردهاند و این روایت ظهور در آن دارد و از ظاهر کلام ابن جنید بر می آید، و وجه سوم همان است که در سم گاو و گوسفند نیز هست و چه بسا مردم با آن بازی میکنند و همان است که علمای تشریح به دنبال آنند .
شیخ بهائی - رحمه الله - گفته: پس از تحقیق نزد علامه - رحمه الله - مشخص شده که همان کعب است و در برخی کتابهای خود از آن تعبیر به حدّ مفصل و در برخی تعبیر به مجمع ساق و قدم کرده و در برخی تعبیر به برآمدگی در وسط قدم و در برخی تعبیر به مفصل کرده و عبارات اصحاب بر علیه او جاری شده است و کسانی که پس از وی آمده اند، وی را تقبیح کرده و او را به خرق اجماع نسبت داده اند.
شیخ بهائی - قدس الله روحه - به تقبیحهای آنان در کتابهایش پاسخ داده و مذهبش را برگزیده و ادعا کرده که ظاهر روایات و اقوال از نظر او حمایت میکند، اما از ظاهر قول اغلبیت، همان معنای نخست برمیآید و عامه نیز این قول را به شیعه نسبت داده اند و روایات در این باره مختلف است و بر اساس قول بر عدم وجوب فراگرفتن طولی، امر آسان میگردد و برای خروج از این اختلاف، احوط، مسح کشیدن تا مفصل است.
قول امام که فرمود: «إذا بالغت فیهما» و در تهذیب آمده «فیها»، یعنی اگر در برگرفتن آب به وسیله آن مبالغه کنی، به گونه ای که آن را پر کنی که دیگر چیزی در آن جا نگیرد؛ یا اینکه در شستن عضو به وسیله کشیدن دست مبالغه کنی تا آب به تمامی اعضا برسد. قول امام که فرمود: «والثنتان» یعنی دو مشت پر از آب در فراگرفتن عضو بدون مبالغه کافی است. سپس از ظاهر عبارت «غرفة للذراع» بر می آید که مراد مشتی پر از آب برای هر دست است و دور از صحت نیست که مراد یک مشت پر از آب برای هر دو دست باشد و بنا بر قول اول، بر استحباب دو مشت پر دلالت می کند، نه دو بار شستن.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حَدُّ الْوَجْهِ الَّذِی یَنْبَغِی أَنْ یُوَضَّأَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ الْوَجْهُ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَسْلِهِ الَّذِی لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَزِیدَ عَلَیْهِ وَ لَا یَنْقُصَ مِنْهُ إِنْ زَادَ عَلَیْهِ لَمْ یُؤْجَرْ وَ إِنْ نَقَصَ مِنْهُ أَثِمَ مَا دَارَتْ عَلَیْهِ السَّبَّابَةُ الْوُسْطَی وَ الْإِبْهَامُ مِنْ قُصَاصِ الشَّعْرِ إِلَی الذَّقَنِ وَ مَا جَرَتْ عَلَیْهِ الْإِصْبَعَانِ مِنَ الْوَجْهِ مُسْتَدِیراً فَهُوَ مِنَ الْوَجْهِ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ الْوَجْهِ قُلْتُ الصُّدْغُ لَیْسَ مِنَ الْوَجْهِ قَالَ لَا(1).
ص: 277
**[ترجمه]العیاشی: زراره نقل کرده است: به امام باقر علیه السلام گفتم: حد صورت که سزاوار است در وضو شسته شود و خداوند عز و جل درباره آن سخن گفته کدام است؟ فرمود: همان حدی است که خداوند عز و جل به شستن آن فرمان داده، حدی که برای کسی جائز نیست که بر مقدار آن بیفزاید یا از آن بکاهد. اگر بر آن بیفزاید پاداش داده نمی شود و اگر از قدر آن بکاهد گناه کرده است. هر مقدار که انگشت سبابه میانه و انگشت شصت از رستنگاه مو تا چانه را قوسوار، فرابگیرد و آنچه که این دو انگشت به شکل دایره وار از صورت فرابگیرد، آن از حد صورت است و آنچه که غیر از این باشد، از حد صورت نیست. گفتم: صدغ - گیجگاه - از حد صورت به حساب نمی آید؟ فرمود: خیر. - . تفسیر العیاشی 1: 299 -
**[ترجمه]
هذا الخبر مروی فی الفقیه (1) بسند صحیح و فی التهذیب بحسن لا یقصر عن الصحیح (2) و قوله الذی قال الله نعت بعد نعت للوجه و قوله لا ینقص منه إما معطوف علی لا ینبغی أو علی یزید فعلی الأول لا نافیة و علی الثانی زائدة لتأکید النفی و احتمال کون لا ناهیة و یکون معطوفا علی الموصول و صفة للوجه بتأویل مقول فی حقه لا یخفی بعده و رکاکته.
و جملة الشرط و الجزاء فی قوله إن زاد علیه لم یؤجر صلة بعد صلة للموصول کما جوز التفتازانی فی قوله سبحانه فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ (3) کون جملة أعدت صلة ثانیة للتی و یحتمل أن یکون هذه الشرطیة مع المعطوف علیها مفسرة لقوله لا ینبغی لأحد و أن تکون معترضة بین المبتدإ و الخبر و الجار و المجرور فی قوله علیه السلام من قصاص الشعر إما متعلق بقوله و دارت أو صفة مصدر محذوف أو حال عن الموصول الواقع خبرا عن الوجه و هو ما إن جوزنا الحال عن الخبر أو حال عن الضمیر المجرور العائد إلی الموصول علی تقدیر وجود علیه و لفظة من فیه ابتدائیة و إلی الذقن مثله علی التقادیر.
و لفظة من فی قوله من الوجه بیان کما قیل و الأظهر أن کلمة من تبعیضیة أی مما یحتمل کونه وجها و یتوهم کونه من الوجه و مستدیرا إما حال عن الوجه أو عن ضمیر علیه أو عن الموصول إن جوز و إما صفة مصدر محذوف و یحتمل أن یکون تمییزا عن نسبة جرت إلی فاعلها أی ما جرت الإصبعان علیه بالاستدارة مثله فی قولهم لله دره فارسا و جملة ما جرت وقعت
ص: 278
مؤکدة لسابقها إن کانت لفظة من فی قوله من قصاص ابتدائیة لتحدید الوجه علی ما هو الظاهر أو مؤسسة و من ابتدائیة للغسل علی ما قیل و ضمائر منه و علیه کلها راجعة إلی الوجه.
قوله ما دارت علیه السبابة الوسطی فی نسخ التهذیب و الوسطی و فی الفقیه علیه الوسطی بدون السبابة و لعله الصواب إذ زیادة السبابة لا فائدة لها ظاهرا و علی هذه النسخة أطلق السبابة علی الوسطی مجازا و ربما یتکلف علی نسخة التهذیب بأن المراد التخییر بین ما دارت علیه السبابة و الإبهام و الوسطی و الإبهام أو یکون أحدهما للحد الطولی و الآخر للحد العرضی فالطولی ما دارت علیه السبابة و الإبهام لأن ما بین القصاص إلی الذقن بقدره غالبا و العرضی ما دارت علیه الوسطی و الإبهام و حینئذ یکون قوله من قصاص شعر الرأس إلی الذقن تماما للحدین معا کما قیل و لعل الأظهر أن ذکر السبابة وقع استطرادا إذ قلما ینفک عن الوسطی فی الدوران (1).
ص: 279
ثم اعلم أن قوله لا ینبغی لأحد أن یزید علیه مع قوله إن زاد علیه لم یؤجر یحتمل وجوها أحدها أن یکون لا ینبغی محمولا علی الکراهة کما هو الظاهر من إطلاقه فی الأخبار و کلام القوم لا سیما و اقترن به قوله إن زاد علیه لم یؤجر باعتبار أنه أتی بالمأمور به مع زیادة لغوا و یحمل علی أنه لم یفعل الزیادة بقصد کونه مأمورا به و إلا لکان تشریعا حراما إما الفعل أو القصد کما فصل فی کلام القوم الثانی أن یحمل علی الحرمة بأن فعله بقصد کونه مأمورا به فیکون تشریعا و الثالث أن یکون المراد أعم من الحرمة و الکراهة باعتبار الفردین المذکورین.
و کذا قوله إن نقص أثم یحتمل وجوها الأول أن یکون الإثم و العقاب باعتبار الاکتفاء بذلک الوضوء الذی ترک فیه المأمور به لکون وضوئه و صلاته باطلین و اکتفی بهما فیأثم و یعاقب علی ترکهما الثانی أن یکون باعتبار کون هذا الوضوء و هذه الصلاة تشریعا فیأثم علی فعلهما و إن لم یکتف بهما الثالث أن یحمل علی الأعم منهما.
و القصاص مثلثة القاف منتهی شعر الرأس حیث یؤخذ بالمقص من مقدمه و مؤخره و قیل هو منتهی منبته من مقدمه و هو المراد هنا و لا خلاف بین علماء الإسلام فی أن ما یجب غسله فی الوضوء من الوجه لیس خارجا عن المسافة التی هی من قصاص شعر الرأس إلی طرف الذقن طولا و من وتد الأذن إلی الوتد عرضا إلا من الزهری حیث ذهب إلی أن الأذنین من الوجه یغسلان معه.
لکنهم اختلفوا فی حده فمنهم من حده بأنه من القصاص إلی الذقن طولا و ما دارت علیه الإبهام و الوسطی عرضا و هو المشهور بین الأصحاب بل کاد أن
ص: 280
یکون إجماعا و ادعی العلامة فی المنتهی و المحقق فی المعتبر أنه مذهب أهل البیت علیهم السلام.
و من جملة ما استدلوا به علیه هذه الروایة لکنهم اختلفوا فی معناها فالأکثر ذهبوا إلی أن قوله علیه السلام ما دارت علیه الإبهام و الوسطی بیان لعرض الوجه و قوله علیه السلام من قصاص شعر الرأس إلی الذقن لطوله و قوله علیه السلام و ما جرت علیه الإصبعان إلخ تأکید لبیان العرض.
و حملها الشیخ البهائی قدس الله روحه علی معنی آخر و ادعی فی بعض حواشیه أن هذا یستفاد من کلام بعض أصحابنا المتقدمین فإنهم حددوا الوجه بما حواه الإبهام و الوسطی و لم یخصوا ذلک بالعرض کما فعل المتأخرون و نقل فی المختلف مثله عن ابن الجنید و ما حمل الخبر علیه هو أن کلا من طول الوجه و عرضه ما اشتمل علیه الإبهام و الوسطی بمعنی أن الخط الواصل من القصاص إلی طرف الذقن و هو مقدار ما بین الإصبعین غالبا إذا فرض ثبات وسطه و أدیر علی نفسه فیحصل شبه دائرة فذلک المقدار هو الذی یجب غسله.
قال فی الحبل المتین و ذلک لأن الجار و المجرور فی قوله من قصاص شعر الرأس إما متعلق بقوله دارت أو صفة مصدر محذوف و المعنی أن الدوران یبتدئ من القصاص منتهیا إلی الذقن و إما حال من الموصول الواقع خبرا عن الوجه إن جوزناه و المعنی أن الوجه هو القدر الذی دارت علیه الإصبعان حال کونه من القصاص إلی الذقن فإذا وقع طرف الوسطی مثلا علی قصاص الناصیة و طرف الإبهام علی آخر الذقن ثم أثبت وسط انفراجهما و دار طرف الوسطی مثلا علی الجانب الأیسر إلی أسفل و دار طرف الإبهام علی الجانب الأیمن إلی فوق تمت الدائرة المستفادة من قوله مستدیرا و تحقق ما نطق به قوله ما جرت علیه الإصبعان مستدیرا فهو من الوجه انتهی کلامه رفع الله مقامه.
و أنت خبیر بأنه رحمه الله و إن دقق فی إبداء هذا الوجه لکن الظاهر
ص: 281
أن حمل الروایة علیه بعید جدا و قد بسط رحمه الله القول فی ذلک فی کتبه بذکر مرجحات کثیرة لما اختاره و إیراد اعتراضات علی ما فهمه القوم لا یرد أکثرها ترکناها حذرا من الإطالة من غیر طائل.
و أما ما دل علیه الخبر من عدم دخول الصدغ فی الوجه الذی یجب غسله فمما ذهب إلیه أصحابنا إلا الراوندی علی ما نقل عنه فی الذکری و لنحقق معنی الصدغ.
قال الفیروزآبادی الصدغ بالضم ما بین العین و الأذن و الشعر المتدلی علی هذا الموضع و نحوه قال الجوهری و قال بعض الفقهاء هو المنخفض الذی ما بین أعلی الأذن و طرف الحاجب و قال فی المنتهی هو الشعر الذی بعد انتهاء العذار المحاذی لرأس الأذن و ینزل عن رأسها قلیلا و قال فی الذکری هو ما حاذی العذار.
فإذا عرفت هذا فاعلم أنه من فسر الصدغ بما بین العین و الأذن فلا ریب فی أنه یدخل بعض بین الإصبعین بالإدارة بکل من الوجهین و إن أرید به الموضع الذی علیه الشعر و هو ما فوق العذار فلا یدخل بینهما شی ء منه علی شی ء من الوجهین فما ذکره الشیخ البهائی قدس سره من أن هذا أحد الوجوه المرجحة لما حققه لا وجه له عند التحقیق فیمکن أن یحمل الصدغ الذی وقع فی کلام زرارة و کلامه علیه السلام علی المعنی الثانی الذی فسر به العلامة و الشهید نور الله ضریحهما و قد عرفت أنه لا یشتمل شیئا منه الإصبعان و یمکن حمل الصدغ الذی فی کلام الراوندی علی البعض الذی لا شعر علیه و یشمله الإصبعان لئلا یکون مخالفا للروایة و إجماع الأصحاب و یمکن أن یکون الصدغ الذی فی الروایة محمولا علی المعنی الأول و یکون نفیه علیه السلام رفعا للإیجاب الکلی أی لیس الصدغ من الوجه بل بعضه خارج و بعضه داخل و الأول أظهر.
**[ترجمه]این خبر در کتاب فقیه - . الفقیه 1: 28 -
با سندی صحیح و در تهذیب با سندی حسن که از سند صحیح کم ندارد - . التهذیب 1: 15 چاپ سنگی، 54 چاپ نجف آخوندی، الکافی 3: 28چاپ طهران آخوندی - ، روایت شده و قول امام که فرمود: «الذی قال الله» صفتی پس از صفت دیگر برای وجه است و قول وی «لا ینقص منه» یا معطوف بر لاینبغی است یا معطوف بر «یزید» می باشد. بر اساس قول اول، لا نافیه و بر اساس قول دوم، زائد و برای تاکید نفی است و احتمال اینکه لا نهی باشد و معطوف بر موصول باشد و صفت برای وجه باشد، با تاویل «مقول فی حقه»، دور بودن آن از صحت و ضعف آن آشکار است.
و جمله شرط و جزا در قول امام که فرمود: «إن زاد علیه لم یوجر» صله ای پس از صله دیگر برای موصول است، چنان که تفتازانی در این قول خداوند سبحان آن را جائز دانسته: «فاتقوا النار التی وقودها الناس و الحجارة أعدت للکافرین»، {از آتشی که سوختش مردمان و سنگها هستند و برای کفار آماده شده، بترسید.}و این که فعل «أعدت» صله دوم برای «التی» است و احتمال دارد که این جمله شرطیه همراه با معطوف علیها، مفسر این قول وی باشد که فرمود: «لا ینبغی لاحد» و این که جمله معترضه میان مبتدا و خبر باشد.
و جار و مجرور در قول ایشان «من قصاص الشعر» یا متعلق به قول وی، فعل «دارت» است، یا صفت مصدر محذوف، یا حال از موصولی است که خبر برای وجه واقع شده و آن حرف «ما» است، در صورتی که آمدن حال از خبر یا آمدن حال از ضمیر مجرور عائد به موصول را جائز بدانیم، با تقدیر وجود «علیه». و لفظ «من» ابتدائیه است و «إلی الذقن» نیز همانند آن است، با همه تقدیرهایی که گفتیم .
و لفظ «من» در قول امام «من الوجه»، چنان که گفته شد بیانیه است و اظهر این است که کلمه من تبعیضیه باشد، یعنی یکی از چیزهایی که احتمال وجه بودن آن وجود دارد و توهم میشود که از وجوه باشد. و «مستدیرا» یا حال از وجه و یا از ضمیر علیه است یا از موصول است، اگر آن را جائز بدانیم، و یا اینکه صفت برای مصدر محذوف است و امکان دارد که تمییز نسبت باشد که به فاعل آن جاری شده است، یعنی «ماجرت علیه الاصبعان علیه بالاستداره» و مانند آن، این قول ایشان است: «لله درّه فارسا» و جمله «ماجرت» تاکید برای قبل آن است، در صورتی که لفظ «من» در این قول «من قصاص»، ابتدائیه باشد، برای معین کردن صورت بر اساس آنچه که ظاهر است؛ یا تاسیسیه باشد و من حرف ابتدائیه باشد برای شستن، با توجه به آنچه که درباره آن گفته شد و ضمائر «منه و علیه» به وجه بازمیگردد.
قول ایشان که فرمود: «ما دارت علیه السبابة الوسطی» در نسخه های تهذیب بدین شکل آمده و «الوسطی» و در فقیه عبارت «علیه الوسطی» آمده، بدون سبابه و شاید درست باشد، چرا که افزایش سبابه در ظاهر هیچ فائده ای ندارد و بر اساس این نسخه، انگشت سبابه مجازا بر انگشت میانه اطلاق شده و چه بسا بر نسخه تهذیب با تکلف چنین بگوییم که مراد تخییر فاصله بین انگشتان سبابه و ابهام، و میانه و ابهام است؛ یا اینکه یکی از آنها برای حد طولی و دیگری برای حد عرضی باشد؛ حد طولی آن است که انگشتان سبابه و ابهام آن را در بر گیرد، زیرا که میان رستنگاه مو تا چانه غالبا به همان اندازه است، و حد عرضی آن است که انگشتان میانه و ابهام آن را در بر گیرد و در این هنگام این قول امام «از رستنگاه موی سر تا چانه است»، هر دو حد را با یکدیگر در بر می گیرد، چنان که برخی بدان قائل شده اند؛ و شاید اظهر این باشد که ذکر انگشت سبابه، استطردا واقع شده، چرا که کم پیش می آید که زمان چرخیدن، از انگشت میانی جدا شود.
سپس بدان که قول ایشان که فرمود: «بر کسی جائز نیست که بر آن بیفزاید و اگر بیفزاید اجر و پاداشی به وی تعلق نمی گیرد»، احتمال چندین وجه دارد. یکی اینکه «لا ینبغی» چنان که ظاهرا از اطلاق آن در روایات و سخن قومی بر می آید، محمول بر کراهت باشد، به ویژه که با این قول امام همراه شده: «اگر بیفزاید، اجر و پاداشی به وی تعلق نمی گیرد»؛ بر این اساس که «مأمور به» را انجام داده اما با افزایشی که لغو است و بر این امر حمل می شود که افزایش و زیادت را ازین رو که مامور به می باشد انجام نداده است، چرا که در این صورت، تشریعی حرام به حساب می آمد چه فعل آن و چه قصد آن، چنان که این تفصیل در کلام اصحاب آمده است. دوم اینکه آن حمل بر حرمت شود، مبنی بر اینکه فعل او به قصد مامور به باشد که در این صورت تشریع خواهد بود و سوم اینکه مراد اعم از حرمت و کراهت باشد، با در نظر گرفتن دو فرد مذکور.
و نیز این قول امام «اگر بکاهد گناه است» احتمال چندین وجه را در بر دارد: اول اینکه گناه و مجازات به اعتبار اکتفا به آن وضویی باشد که در آن، مامور به را ترک کرده، چرا که وضو و نمازش باطل شده و به آن دو اکتفا کرده که در این صورت گناه می کند و به خاطر ترک آن دو مجازات می شود.
دوم بر این اعتبار که نماز و وضوی وی تشریع باشد، که در این صورت به خاطر انجام آن دو مجازات می شود، هر چند به آن دو اکتفا نکند. سوم اینکه حمل بر اعم از آن دو گردد.
و قصاص که قاف آن به سه شکل خوانده می شود، انتهای موی سر است، همان جایی که با قیچی گرفته می شود از اول تا آخر آن و برخی گفته اند: آن آخر محل رویش مو از ابتدای آن است که مراد در اینجا همان است و میان علمای اسلام در این زمینه اختلافی وجود ندارد که آنچه از وجه، شستن آن در وضو واجب است، خارج از فاصله ای نیست که طول آن از رستنگاه موی تا کنار چانه قرار دارد و همچنین از لحاظ عرض، از برآمدگی جلوی گوش تا برآمدگی گوش دیگر می رسد، جز زهری که اعتقاد دارد که هر دو گوش از صورت است و با آن شسته می شوند. اما در حد آن اختلاف ورزیده اند، برخی از آنان حد آن را از لحاظ طول، از رستنگاه مو تا چانه و از لحاظ عرض، جایی که انگشتان اشاره و میانه آن را قوسوار فرا می گیرد، می دانند که این قول مشهور میان اصحاب است، بلکه تقریبا قول اجماعی است و علامه در منتهی و محقق در معتبر ادعا کرده اند که آن مذهب اهل بیت علیهم السلام می باشد .
و از جمله آنچه که در این باره بر آن استدلال کرده اند، این روایت است، اما در معنای آن اختلاف کرده اند و اغلب بر این باورند که این قول امام «ما دارت علیه الابهام و الوسطی» توضیحی برای عرض صورت است و قول امام که فرمود: «من قصاص الشعر الی الذقن» برای طول آن است و قول «و ماجرت علیه الاصبعان» تاکیدی برای بیان عرض است.
و شیخ بهائی - قدس الله روحه - آن را حمل بر معنایی دیگر کرده و در بعضی از حواشی خود این چنین ادعا کرده که این از کلام برخی از فقهای متقدم استفاده می گردد، زیرا که آنان حد صورت را بر آنچه که انگشت اشاره و میانه فراگیرد مشخص کرده اند، و اختصاص به عرض ندادهاند، چنان که فقهای متاخر این کار را کرده اند و در المختلف مانند این کلام از ابن جنید نقل شده. و آنچه که وی حمل بر این خبر کرده این است که آنچه انگشت اشاره و میانه آن را در هر یک از طول و عرض صورت در برگیرد، حد صورت است، بدین معنا که خط واصل از رستنگاه تا طرف چانه، غالبا به مقدار میان دو انگشت است، در صورتی که میان آن ثابت فرض شود و به دور خود بگردد، در این صورت شبه دائره ای حاصل می گردد که آن همان مقداری است که باید آن را شست.
در کتاب حبل المتین گفته: و آن بدان دلیلست که جار و مجرور در قول ایشان «من قصاص شعر الراس» یا متعلق به فعل «دارت» یا صفت مصدر محذوف است، و معنی اینست که دایره از رستنگاه آغاز و به چانه منتهی می گردد و یا حال از موصولی است که خبر برای وجه واقع شده، در صورتی که آن را درست بدانیم، و بدین معناست که صورت، همان اندازه ای است که دو انگشت به گرد آن از رستنگاه تا چانه می چرخند. پس اگر به عنوان مثال، سر انگشت میانه بر رستنگاه پیشانی و سر انگشت اشاره بر انتهای چانه واقع شود، و سپس میانه فاصله آن دو ثابت گردد و سر انگشت میانه به عنوان مثال بر طرف چپ به سمت پایین و سر انگشت اشاره بر طرف راست به بالا قرار گیرد، چرخش برگرفته از قول امام «مستدیرا» حاصل می شود و آن چه را که بدان سخن گفته تحقق می یابد: «و آنچه که هر دو انگشت بر روی صورت به شکل دایره انجام دهند، آن از حد صورتست» کلام او که خداوند مقامش را بالا ببرد، پایان یافت.
و تو می دانی که او - رحمه الله - هر چند در ایراد این وجه برای صورت دقت کرده، اما ظاهر این است که حمل روایت بر آن بسیار دور از صحت است و ایشان - رحمه الله - در این باره به قدر کافی در کتابهای خود با ذکر مرجحات زیادی بر آنچه که اختیار کرده، سخن گفته و اغلب ایرادهایی که وی بر آنچه که اصحاب آن را فهمید ه اند، وارده کرده است، وارد نیست و ما آن را به خاطر پیشگیری از طولانی شدن بیهوده در این باره رها کردیم.
اما اصحاب ما چیزی را اختیار کردهاند که خبر بر آن دلالت دارد، یعنی گیجگاه در حد صورتی که باید شسته شود داخل نیست؛ همه اصحاب به جز راوندی، بنا بر آنچه که در کتاب ذکری از وی نقل شده است. و اکنون باید معنای صدغ را بررسی کنیم.
فیروز آبادی گفته است: «صُدغ» با ضمه، میان چشم و گوش قرار دارد و مویی که بر این موضع آویخته میشود و جوهری نیز مانند آن را قائل شده و برخی از فقها گفته اند: آن قسمت تو رفتهای است که میان قسمت بالای گوش و کنار ابرو قرار دارد و در منتهی گفته: آن مویی است که پس از انتهای گونه به محاذات بالای گوش و کمی پایینتر از سر آن قرار دارد و در ذکری گفته: همان است که در محاذات گونه قرار دارد.
اکنون که این را دانستی، پس بدان که کسی که گیجگاه را به چیزی تفسیر کرده که میان چشم و گوش واقع شده، شکی نیست که وی برخی از آن را با گرداندن هر یک از آنها در هر دو صورت میان دو انگشت داخل میکند و اگر موضعی را اراده کند که دارای مو است و آن موضع، بالای گونه قرار گرفته است، پس نباید میان آن دو، چیزی از آن در چیزی از دو وجه وارد شود. پس آنچه که شیخ بهائی در این باره ذکر کرده، مبنی بر اینکه این یکی از وجوه مرجحی است که آن را تحقیق کرده، تحقیق دارای وجهی نیست، بنابراین ممکن است که کلمه صدغی که در سخن زراره و کلام امام علیه السلام واقع شده را حمل بر معنای دوم کرد، همان معنایی که علامه و شهید، که - خداوند نور بر قبر آنان ببارد - آن را تفسیر کرده اند و این را دانستی که دو انگشت چیزی از آن را شامل نمی شوند و می توان صدغ در کلام راوندی را حمل بر قسمتی کرد که مویی بر آن نیست و دو انگشت آن را در برمیگیرند، تا مخالف با روایت و اجماع اصحاب نباشد. ممکن است صدغ در روایت را حمل بر معنای اول کرد و نفی آن از جانب امام علیه السلام رفع ایجاب کلی باشد، بدین معنا که صدغ از وجه به حساب نمی آید، بلکه قسمتی از آن خارج وجه و قسمتی دیگر داخل وجه است، و اول، اظهر است.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ کَیْفَ یُمْسَحُ الرَّأْسُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ فَمَا مَسَحْتَ مِنْ رَأْسِکَ فَهُوَ
ص: 282
کَذَا وَ لَوْ قَالَ امْسَحُوا رُءُوسَکُمْ لَکَانَ عَلَیْکَ الْمَسْحُ بِکُلِّهِ (1).
**[ترجمه]العیاشی: زراره نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: چگونه سر را باید مسح کشید؟ فرمود: همانا خداوند می فرماید: «امسحوا بروسکم»، {سر خود را مسح کنید.} پس آن قسمت از سرت را که مسح کشیدی، داخل در این حکم است و اگر می فرمود: «امسحوا روسکم» بر تو واجب بود که همه سر را مسح کشی. - . تفسیر العیاشی 1: 300 -
**[ترجمه]
فهو کذا أی داخل فی المأمور به.
**[ترجمه]«فهو کذا» یعنی داخل در چیزی است که به انجام آن مامور شده است.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَقَالَ قَدْ سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ سَیَکْفِیکَ أَوْ کَفَتْکَ سُورَةُ الْمَائِدَةِ یَعْنِی الْمَسْحَ عَلَی الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ قُلْتُ فَإِنَّهُ قَالَ فَاغْسِلُوا ... أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ فَکَیْفَ الْغَسْلُ قَالَ هَکَذَا أَنْ یَأْخُذَ الْمَاءَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی فَیَصُبَّهُ فِی الْیُسْرَی ثُمَّ یَفُضَّهُ عَلَی الْمِرْفَقِ ثُمَّ یَمْسَحَ إِلَی الْکَفِّ قُلْتُ لَهُ مَرَّةً وَاحِدَةً فَقَالَ کَانَ یَفْعَلُ ذَلِکَ مَرَّتَیْنِ قُلْتُ یَرُدُّ الشَّعْرَ قَالَ إِذَا کَانَ عِنْدَهُ آخَرُ فَعَلَ وَ إِلَّا فَلَا(2).
**[ترجمه]العیاشی: صفوان نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره این قول خداوند سؤال کردم: {صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهایتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.} فرمود: مردی در این باره از امام کاظم علیه السلام سؤال کرد و ایشان فرمود: سوره مائده پاسخ تو را خواهد داد - یا داده است - و مقصود، مسح کردن سر و دو پاست. عرض کردم: خداوند فرموده است: {دستهایتان را تا آرنج بشویید}، نحوه شستن چگونه است؟ فرمود: بدین ترتیب که با دست راست خود آب برمی دارد و در دست چپ خالی می کند و آن گاه از روی آرنج آغاز میکند و سپس تا کفِ خود دست می کشد. عرض کردم: یک بار کافی است؟ امام رضا علیه السلام فرمود: امام کاظم علیه السلام این کار را دو بار انجام می داد، عرض کردم: آیا می تواند بر عکس [به شیوه مخالفان] وضو بگیرد؟ فرمود: اگر کسی [از مخالفان] نزد او باشد، این کار را بکند، در غیر این صورت خیر. - . تفسیر العیاشی 1: 300 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام فیصبه فی الیسری یدل علی رجحان الإدارة قوله علیه السلام إذا کان عنده آخر أی ممن یتقیه من المخالفین و رد الشعر الغسل منکوسا و الاحتمال الآخر هنا بعید إلا أن یتحقق التقیة به أیضا مع الابتداء بالأعلی فی بعض الأحیان.
**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «در دست چپ بریزد» بر رجحان برگرداندن دلالت دارد. و قول وی «اگر کسی از مخالفان نزد او باشد» یعنی کسی از مخالفان که از او تقیه می کند، و «رد الشعر» شستن به شکل معکوس است و احتمال دیگر در اینجا دور از صحت است، مگر اینکه تقیه به آن، همراه با ابتدا از قسمت بالا، در برخی اوقات محقق گردد.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْوُضُوءُ وَاحِدَةٌ قَالَ وَ وَصَفَ الْکَعْبَ فِی ظَهْرِ الْقَدَمِ (3).
**[ترجمه]العیاشی: میسر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: وضو یک بار شستن است. و گفت: کعب را روی پا توصیف کرد. - . تفسیر العیاشی 1: 300 -
**[ترجمه]
هذا الحدیث کالصریح فی أن الکعب هو الناتئ فی ظهر القدم و قال الشیخ البهائی قدس سره الأخبار المتضمنة لکون الکعب فی ظهر القدم لا یخالف کونه العظم الواقع فی المفصل فإن الکعب بهذا المعنی واقع فی ظهر القدم خارج عنه علی أن قول میسر أنه علیه السلام وصف الکعب فی ظهر القدم یعطی أن الإمام ذکر للکعب أوصافا لیعرفه الراوی بها و لو کان الکعب بهذا الارتفاع المحسوس المشاهد لم یحتج إلی الوصف بل کان ینبغی أن یقول هو هذا.
ص: 283
و قال أیضا لیس المراد بظهر القدم خلاف باطنه بل ما ارتفع منه کما یقال لما ارتفع و غلظ من الأرض ظهر و لا یخفی ما فیهما من التکلف.
**[ترجمه]این حدیث در اینکه کعب استخوان برآمده در روی پاست صریح است و شیخ بهائی - قدس سره - گفته: اخبار و روایاتی که در بردارنده قرار گرفتن کعب در روی پاست، با این که آن، استخوان واقع در مفصل باشد مخالفتی ندارد، چرا که کعب بدین معنا، واقع در روی پا، و خارج از آن است، و قول میّسر مبنی بر اینکه امام علیه السلام کعب را استخوانی در روی پا دانسته، این را می رساند که امام برای کعب اوصافی ذکر کرده تا راوی آن را بدان اوصاف بشناسد، و اگر کعب تا این حد مرتفع و محسوس و قابل مشاهده بود، نیازی به توصیف نداشت بلکه سزاوار بود که بگوید: منظور این است. و نیز گفته است: مراد از روی پا، خلاف درون آن نیست، بلکه مراد آن چیزی است که بالا آمده، چنان که به آنچه از زمین که مرتفع و سخت میگردد، گفته می شود: ظهر؛ و تکلف موجود در آن پوشیده نیست.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: أَ لَا أَحْکِی لَکُمْ وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْنَا بَلَی فَأَخَذَ کَفّاً مِنْ مَاءٍ فَصَبَّهُ عَلَی وَجْهِهِ ثُمَّ أَخَذَ کَفّاً آخَرَ فَصَبَّهُ عَلَی ذِرَاعِهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ أَخَذَ کَفّاً آخَرَ فَصَبَّهُ عَلَی ذِرَاعِهِ الْأَیْسَرِ ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَیْهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِ الْقَدَمِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا هُوَ الْکَعْبُ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الْعُرْقُوبِ وَ لَیْسَ بِالْکَعْبِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ علیه السلام قَالَ إِلَی الْعُرْقُوبِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا هُوَ الظُّنْبُوبُ وَ لَیْسَ بِالْکَعْبِ (1).
**[ترجمه]العیاشی: عبدالله بن سلیمان نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: آیا برای شما طریقه وضو گرفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را نقل نکنم؟ گفتیم: آری. پس مشتی آب برداشت و آن را بر صورتش ریخت، سپس مشتی دیگر برداشت و آن را بر آرنج راستش ریخت، سپس مشتی دیگر بر داشت و آن را بر آرنج چپش ریخت و سپس بر سر و پاهایش مسح کشید و دستش را بر روی پاهایش کشید و فرمود: اینجا همان کعب است و با دست خویش به عرقوب - رگ و عصب برآمده در پشت پا - اشاره کرد و فرمود: این کعب نیست .
در روایت دیگری از ایشان نقل شده است که فرمود: تا عرقوب. سپس فرمود: این همان ظنبوب است و کعب نیست. - . تفسیر العیاشی 1: 300 -
**[ترجمه]
رَوَاهُ فِی التَّهْذِیبِ (2)
عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: وَ فِیهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِ الْقَدَمِ ثُمَّ قَالَ هَذَا هُوَ الْکَعْبُ قَالَ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَسْفَلِ الْعُرْقُوبِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا هُوَ الظُّنْبُوبُ.
و قال فی القاموس العرقوب عصب غلیظ فوق عقب الإنسان و من الدابة فی رجلها بمنزلة الرکبة فی یدها و قال الظنبوب حرف الساق من القدم أو عظمه أو حرف عظمه و هذا أیضا کالصریح فی الکعب بالمعنی المشهور و ما نفاه أخیرا هو الذی یقوله المخالفون.
**[ترجمه]میسر در تهذیب از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که: سپس دستش را بر روی پایش کشید و فرمود: این همان کعب پاست. و با دستش به قسمت پایین عرقوب اشاره کرد و فرمود: این همان ظنبوب است و در قاموس گفته: «عرقوب» عصبی کلفت و محکم بر بالای پاشنه انسان است و در حیوانات در پای آنها به منزله زانوی - آرنج - دستشان است و گفت: «ظنبوب» لبه برآمده ساق پا، یا استخوان آن یا لبه استخوان آن است و این نیز در کعب به معنای مشهور آن مانند صریح است و آنچه را که سرانجام نفی کرد، همان چیزی است که مخالفان می گویند.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ یَتَوَضَّأُ قَالَ مَرَّتَیْنِ مَرَّتَیْنِ قُلْتُ یَمْسَحُ قَالَ مَرَّةً مَرَّةً قُلْتُ مِنَ الْمَاءِ مَرَّةً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَالْقَدَمَیْنِ قَالَ اغْسِلْهُمَا غَسْلًا(3).
**[ترجمه]علی بن حمزه نقل کرده است که از اباابراهیم علیه السلام درباره این قول خداوند که فرمود:{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به عزم نماز برخیزید} تا قول وی که فرمود: {تا برآمدگی پیشین پاها}، سؤال کردم. فرمود: صدق الله، گفتم: جانم به فدایت! چگونه وضو بگیرد؟ فرمود: دو بار دوبار، گفتم: مسح کشد؟ فرمود: یک بار یک بار،گفتم: از آب یک بار؟ فرمود: آری، گفتم: جانم به فدایت! پس پاها چه؟ فرمود: آن دو را خوب بشوی. - . تفسیر العیاشی 1: 301 -
**[ترجمه]
الأمر بالغسل تقیة أو اتقاء و قوله من الماء أیضا الظاهر أنه
ص: 284
تقیة و إن أمکن حمله علی أن المراد ماء الوضوء الذی بقی فی الکف.
**[ترجمه]امر به شستن از روی تقیه یا اتقاء است، و قول امام که فرمود: «من الماء» ظاهر است که تقیه است؛ هر چند امکان حمل آن وجود دارد که بگوییم، مراد آب وضویی باشد که در دست باقی مانده است.
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْخُرَاسَانِیِّ رَفَعَ الْحَدِیثَ قَالَ: أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَأَطْرَقَ فِی الْأَرْضِ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ عِبَادَهُ بِالطَّهَارَةِ وَ قَسَمَهَا عَلَی الْجَوَارِحِ فَجَعَلَ لِلْوَجْهِ مِنْهُ نَصِیباً وَ جَعَلَ لِلْیَدَیْنِ مِنْهُ نَصِیباً وَ جَعَلَ لِلرَّأْسِ مِنْهُ نَصِیباً وَ جَعَلَ لِلرِّجْلَیْنِ مِنْهُ نَصِیباً فَإِنْ کَانَتَا خُفَّاکَ مِنْ هَذِهِ الْأَجْزَاءِ فَامْسَحْ عَلَیْهِمَا(1).
**[ترجمه]العیاشی: محمد بن احمد خراسانی نقل کرده است که مردی نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد و از ایشان درباره مسح کشیدن بر کفش ها سؤال کرد. ایشان مدتی سر به سوی زمین دوخت و سپش سرش را بالا گرفت و فرمود: ای فلانی، این خداوند تبارک و تعالی است که بندگان خود را به عبادت فرمان داده و آن را میان اعضا تقسیم کرده و برای صورت نصیبی قرار داده و برای دستان نصیبی قرار داده و برای سر و پاها نیز نصیبی قرار داده است، اگر کفشهای تو از این اجزا به حساب می آیند، بر آنان مسح بکش. - . تفسیر العیاشی 1: 301 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ غَالِبِ بْنِ الْهُذَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ عَلَی الْخَفْضِ هِیَ أَمْ عَلَی الرَّفْعِ (2) فَقَالَ هِیَ عَلَی الْخَفْضِ (3).
**[ترجمه]العیاشی: غالب بن هذیل نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام درباره این قول خداوند که فرمود: {و سر و پاهایتان را مسح کنید} که آیا بر اعراب جر است یا رفع؟ فرمود: بر اعراب جرّ است.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ [بْنِ] خَلِیفَةَ أَبِی الْعَرِیفِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: قَامَ ابْنُ الْکَوَّاءِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَالَ بَعْدَ کِتَابِ اللَّهِ تَسْأَلُنِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَی الْکَعْبَیْنِ ثُمَّ قَامَ إِلَیْهِ ثَانِیَةً فَسَأَلَهُ قَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَتْلُو عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ(4).
**[ترجمه]عبدالله بن خلیفه ابی عریف همدانی نقل کرده است که ابن کوا نزد امام علی علیه السلام برخاست و از ایشان درباره مسح کشیدن بر کفشها سؤال کرد. فرمود: آیا پس از آمدن آن در کتاب خدا سؤال می کنی؟ خداوند تعالی فرمود:{ای کسانی که ایمان آورده اید چون به عزم نماز برخیزید، صورت خود را بشویید} تا بدین قول خداوند که فرمود:{تا برآمدگی پیشین هر دو پا.}سپس بار دیگر نزد او برخاست و از ایشان در این باره سؤال کرد. امام مثل این را سه بار به وی فرمود و هر بار این آیه را تلاوت می کرد. - . تفسیر العیاشی 1: 301 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّ عَلِیّاً خَالَفَ الْقَوْمَ فِی الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ عَلَی عَهْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالُوا رَأَیْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ عَلَی الْخُفَّیْنِ قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قَبْلَ نُزُولِ الْمَائِدَةِ أَوْ بَعْدَهَا فَقَالُوا لَا نَدْرِی قَالَ وَ لَکِنِّی أَدْرِی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَرَکَ الْمَسْحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ حِینَ نَزَلَتِ الْمَائِدَةُ وَ لَأَنْ أَمْسَحَ عَلَی ظَهْرِ حِمَارٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ
ص: 285
وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (1).
**[ترجمه]العیاشی: امام محمد صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام در زمان خلافت عمر بن خطاب با مسح کشیدن بر کفش مخالفت کرد، گفتند: پیامبر را دیده ایم که بر خفین مسح می کشید. - ایشان فرمود: - امام علی علیه السلام سؤال کرد که آیا این عمل رسول خدا قبل از نازل شدن سوره مائده بود یا بعد آن؟ گفتند: نمی دانیم، امام فرمود: اما من می دانم، همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که سوره مائده نازل شد، مسح کشیدن بر خفین را رها کرد و فرمود: این که بر پشت الاغی دست کشم، برای من دوست داشتنی تر از این است که بر خفین مسح کشم و این آیه را تلاوت کرد:{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به عزم نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهایتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.} - . تفسیر العیاشی 1: 302 -
**[ترجمه]
یدل علی أن المسح علی الخفین کان قبل نزول المائدة فنسخ بها.
**[ترجمه]بر این دلالت دارد که مسح بر خفین قبل از نزول سوره مائده بوده و با آن نسخ شده است.
**[ترجمه]
مَعْرِفَةُ الرِّجَالِ، لِلْکَشِّیِّ عَنْ حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرَّازِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَمْ عِدَّةُ الطَّهَارَةِ فَقَالَ مَا أَوْجَبَهُ اللَّهُ فَوَاحِدَةٌ وَ أَضَافَ إِلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاحِدَةً لِضَعْفِ النَّاسِ وَ مَنْ تَوَضَّأَ ثَلَاثاً ثَلَاثاً فَلَا صَلَاةَ لَهُ أَنَا مَعَهُ فِی ذَا حَتَّی جَاءَ دَاوُدُ بْنُ زُرْبِیٍّ وَ أَخَذَ زَاوِیَةً مِنَ الْبَیْتِ فَسَأَلَهُ عَمَّا سَأَلْتُهُ فِی عِدَّةِ الطَّهَارَةِ فَقَالَ لَهُ ثَلَاثاً ثَلَاثاً مَنْ نَقَصَ عَنْهُ فَلَا صَلَاةَ لَهُ قَالَ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصِی وَ کَادَ أَنْ یَدْخُلَنِی الشَّیْطَانُ فَأَبْصَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَیَّ وَ قَدْ تَغَیَّرَ لَوْنِی فَقَالَ اسْکُنْ یَا دَاوُدُ هَذَا هُوَ الْکُفْرُ أَوْ ضَرْبُ الْأَعْنَاقِ قَالَ فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ کَانَ ابْنُ زُرْبِیٍّ إِلَی جِوَارِ بُسْتَانِ أَبِی جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ وَ کَانَ قَدْ أُلْقِیَ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ أَمْرُ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ وَ أَنَّهُ رَافِضِیٌّ یَخْتَلِفُ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ إِنِّی مُطَّلِعٌ عَلَی طَهَارَتِهِ فَإِنْ هُوَ تَوَضَّأَ وُضُوءَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَإِنِّی لَأَعْرِفُ طَهَارَتَهُ حَقَّقْتُ عَلَیْهِ الْقَوْلَ وَ قَتَلْتُهُ فَاطَّلَعَ وَ دَاوُدُ یَتَهَیَّأُ لِلصَّلَاةِ مِنْ حَیْثُ لَا یَرَاهُ فَأَسْبَغَ دَاوُدُ بْنُ زُرْبِیٍّ الْوُضُوءَ ثَلَاثاً ثَلَاثاً کَمَا أَمَرَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ فَمَا تَمَّ وُضُوؤُهُ حَتَّی بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو جَعْفَرٍ الْمَنْصُورُ فَدَعَاهُ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ فَلَمَّا أَنْ دَخَلْتُ عَلَیْهِ رَحَّبَ بِی وَ قَالَ یَا دَاوُدُ قِیلَ فِیکَ شَیْ ءٌ بَاطِلٌ وَ مَا أَنْتَ کَذَلِکَ قَدِ اطَّلَعْتُ عَلَی طَهَارَتِکَ وَ لَیْسَ طَهَارَتُکَ طَهَارَةَ الرَّافِضَةِ فَاجْعَلْنِی فِی حِلٍّ وَ أَمَرَ لَهُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ الرَّقِّیُّ لَقِیتُ أَنَا دَاوُدَ بْنَ زُرْبِیٍّ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ
ص: 286
لَهُ دَاوُدُ بْنُ زُرْبِیٍّ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ حَقَنْتَ دِمَاءَنَا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ نَرْجُو أَنْ نَدْخُلَ بِیُمْنِکَ وَ بَرَکَتِکَ الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ بِکَ وَ بِإِخْوَانِکَ مِنْ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِدَاوُدَ بْنِ زُرْبِیٍّ حَدِّثْ دَاوُدَ الرَّقِّیَّ بِمَا مَرَّ عَلَیْکُمْ حَتَّی تَسْکُنَ رَوْعَتُهُ فَقَالَ فَحَدَّثْتُهُ بِالْأَمْرِ کُلِّهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِهَذَا أَفْتَیْتُهُ لِأَنَّهُ کَانَ أُشْرِفَ عَلَی الْقَتْلِ مِنْ یَدِ هَذَا الْعَدُوِّ ثُمَّ قَالَ یَا دَاوُدَ بْنَ زُرْبِیٍّ تَوَضَّأْ مَثْنَی مَثْنَی وَ لَا تَزِدَنَّ عَلَیْهِ فَإِنَّکَ إِنْ زِدْتَ عَلَیْهِ فَلَا صَلَاةَ لَکَ (1).
**[ترجمه]معرفة الرجال: داود الرقی نقل کرده است که نزد امام صادق علیه السلام رفتم و به ایشان عرض کردم: جانم به فدایت! اندازه طهارت چقدر است؟ فرمود: آنچه را که خداوند واجب ساخته یکی است و آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ناتوانی مردم اضافه کرده یکی است و هر کس سه بار سه بار وضو بگیرد، نمازش نماز نیست.
من با ایشان در این زمینه مشغول صحبت بودیم تا این که داود بن زربی وارد شد و گوشه ای از خانه نشست و از ایشان همان سؤال من را درباره عدد طهارت پرسید. امام صادق علیه السلام خطاب به وی فرمود: سه بار سه بار، هر کس از آن بکاهد، نمازی برایش نیست. - گفت: - گوشت میان کتف و پهلویم لرزید و نزدیک بود که شیطان در درونم نفوذ کند، امام صادق علیه السلام در حالی که رنگم پریده بود، به من نگاهی انداخت و فرمود: آرام باش ای داود! این همان کفر یا زدن گردنهاست.
گفت: از نزد ایشان دور شدیم و ابن زربی در کنار بوستان ابو جعفر منصور بود و گزارش داود بن زربی که فردی رافضی است و نزد جعفر بن محمد علیه السلام رفت و آمد دارد، به ابی جعفر داده شده بود. منصور گفت: من از طهارت او آگاه میشوم، اگر همچون وضوی جعفر بن محمد وضو بگیرد - چون من وضو گرفتن جعفر بن محمد را می شناسم - در این صورت قول را بر وی ثابت کرده و او را می کشم، پس در حالی که داود برای ادای نماز آماده می شد، در جایی مخفی شد. داود او را نمی دید و او همان گونه که امام صادق علیه السلام به وی فرمان داده بود، سه بار سه بار وضو گرفت و هنوز وضویش به پایان نرسیده بود که ابوجعفر منصور به دنبال وی فرستاد و او را فرا خواند.
- گفت: - داود گفت: زمانی که نزد او رفتم به من خوش آمد گفت و خطاب به من گفت: ای داود! درباره تو چیز باطلی گفته شده و تو این گونه نیستی، بر وضوی تو آگاهی یافته ام، چرا که وضوی تو وضوی رافضی ها نیست، پس مرا حلال کن و دستور داد که به وی صد هزار درهم بدهند.
داود الرقی گفت: داود بن زربی را نزد امام صادق علیه السلام دیدار کردم، داود بن زربی خطاب به امام گفت: جانم به فدایت! خونهای ما را در دار دنیا حفظ کردی و آرزو داریم که به یُمن و برکت تو داخل در بهشت گردیم. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند آن را برای تو و دیگر برادران مؤمنت محقق گرداند.
سپس امام صادق علیه السلام به داود بن زربی فرمود: درباره آنچه را که بر تو گذشته با داود رقی سخن بگوی تا ترس وی آرام گردد. گفت: همه ماجرا را برایش تعریف کردم، امام فرمود: بدین خاطر به وی فتوا دادم، زیرا که او به دست این دشمن، در آستانه مرگ بود. سپس فرمود: ای داود بن زربی! دوبار دوبار وضو بگیر و بر آن چیزی نیفزای، چرا که اگر بیفزایی نمازی برایت نخواهد بود. - . رجال الکشی: 265- 263 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام هذا هو الکفر أی إنکارک لهذا إن کان للتکذیب و عدم الاعتقاد بإمامتی فهو الکفر و إن کنت تترک التقیة و لا تعملها مع الاعتقاد بإمامتی فهو موجب لأن تقتل و تقتل جماعة بسببک.
**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «هذا هو الکفر»، منظور انکار تو نسبت به این و در صورتی که از روی تکذیب و عدم اعتقاد به امامت من باشد کفر است و اگر تقیه را رها می کردی و در راستای اعتقاد به امامت من آن را به کار نمی بردی، پس آن امر باعث قتل تو و قتل گروهی دیگر به خاطر تو میشد.
**[ترجمه]
الْکَشِّیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ: قُلْتُ لِحَرِیزٍ یَوْماً یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ کَمْ یُجْزِیکَ أَنْ تَمْسَحَ مِنْ شَعْرِ رَأْسِکَ فِی وُضُوئِکَ لِلصَّلَاةِ قَالَ بِقَدْرِ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ أَوْمَأَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی وَ الثَّالِثِ وَ کَانَ یُونُسُ یَذْکُرُ عَنْهُ فِقْهاً کَثِیراً(2).
**[ترجمه]رجال الکشی: یونس نقل کرده است که روزی به حریز گفتم: ای اباعبدلله! چه اندازه از موی سرت تو را کفایت می کند که در حین وضو گرفتن برای ادای نماز بر آن مسح کشی؟ گفت: به اندازه سه انگشت، و به انگشت سبابه و میانه و سوم خویش اشاره کرد و یونس از حریز، فقه بسیاری را ذکر می کرد. - .رجال الکشی: 285 -
**[ترجمه]
یدل علی أن حریزا کان یری المسح بمقدار ثلاث أصابع واجبا و یحتمل أن یکون مراده الإجزاء فی الفضل.
**[ترجمه]بر این دلالت دارد که حریز مسح کشیدن را به اندازه سه انگشت واجب می دید و احتمال دارد که منظور، وی کفایت کردن در فضل - مبالغه در اجزا - باشد.
**[ترجمه]
فِهْرِسْتُ النَّجَاشِیِّ، عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ التَّمِیمِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ قَاسِمٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُعَلَّی عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ وَ کَانَ کَاتِبَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ
ص: 287
لِلصَّلَاةِ فَلْیَبْدَأْ بِالْیَمِینِ قَبْلَ الشِّمَالِ مِنْ جَسَدِهِ (1).
**[ترجمه]فهرست النجاشی: علی بن ابی رافع به نقل از پدر خود که کاتب امیر المؤمنین علیه السلام بود نقل کرده است که ایشان می فرمود: اگر یکی از شما برای ادای نماز وضو گرفت، در ابتدا از سمت راست بدن خود، قبل از سمت چپ آغاز کند. - . رجال النجاشی: 5 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مَعاً عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ وَ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی وَصْفِ الْمِعْرَاجِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ مُدَّ یَدَکَ فَیَتَلَقَّاکَ مَا یَسِیلُ مِنْ سَاقِ عَرْشِی الْأَیْمَنِ فَنَزَلَ الْمَاءُ فَتَلَقَّیْتُهُ بِالْیَمِینِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ أَوَّلُ الْوُضُوءِ بِالْیُمْنَی ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ خُذْ ذَلِکَ الْمَاءَ فَاغْسِلْ بِهِ وَجْهَکَ وَ عَلَّمَهُ غَسْلَ الْوَجْهِ فَإِنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَنْظُرَ إِلَی عَظَمَتِی وَ أَنْتَ طَاهِرٌ ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَیْکَ الْیَمِینَ وَ الْیَسَارَ وَ عَلَّمَهُ ذَلِکَ فَإِنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَتَلَقَّی بِیَدَیْکَ کَلَامِی وَ امْسَحْ بِفَضْلِ مَا فِی یَدَیْکَ مِنَ الْمَاءِ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ إِلَی کَعْبَیْکَ وَ عَلَّمَهُ الْمَسْحَ بِرَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَمْسَحَ رَأْسَکَ وَ أُبَارِکَ عَلَیْکَ فَأَمَّا الْمَسْحُ عَلَی رِجْلَیْکَ فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُوطِئَکَ مَوْطِئاً لَمْ یَطَأْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یَطَؤُهُ أَحَدٌ غَیْرُکَ فَهَذَا عِلَّةُ الْوُضُوءِ(2).
**[ترجمه]العلل: امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی در وصف معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ایشان نقل کرده است که فرمود: پروردگارم فرمود: ای محمد! دست خود را پیش ببر تا آبی که از ساق راست عرشم جاری است به تو برسد، پس آب فرو ریخت و من دست راست خود را بدان زدم، از این رو اول وضو با دست راست است. سپس فرمود: ای محمد! آن آب را بگیر و با آن روی خود بشوی - و نحوه مسح کردن سر و پا را به ایشان تعلیم داد - زیرا که تو می خواهی در حال پاکی به عظمت من نظر کنی. سپس دست راست و چپت را تا آرنج بشوی - و نحوه شستن را به او تعلیم داد - که تو می خواهی با دو دستت کلام مرا دریافت کنی. و با باقیمانده آب دستانت، سرت و دو پایت را تا دو کعب خود مسح کن - و نحوه مسح سر و پا را بدو آموخت - و فرمود: من می خواهم سرت را مسح کنم و بر تو مبارک گردانم. و اما مسح بر دو پایت، برای این است که می خواهم قدمت را بر جایی بگذارم که پیش از تو، کسی بر آن گام نگذارده و کسی جز تو بر آن گام نخواهد گذاشت، پس این علت وضوست. - . علل الشرائع 2: 5 -
**[ترجمه]
سیأتی تمامه بأسانید فی کتاب الصلاة.
**[ترجمه]با چندین سند، تمام این حدیث در کتاب نماز خواهد آمد.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا الْوُضُوءُ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یُطِیعُهُ وَ مَنْ یَعْصِیهِ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُنَجِّسُهُ شَیْ ءٌ وَ إِنَّمَا یَکْفِیهِ مِثْلُ الدُّهْنِ (3).
**[ترجمه]العلل: محمد بن مسلم نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: همانا وضو حدّی از حدود خداست تا اینکه خداوند بداند چه کسی از او فرمان می برد و چه کسی نافرمانیاش می کند. و همانا مؤمن را چیزی نجس نمی کند و شستن، مانند روغن مالیدن، او را کفایت می کند. - . علل الشرائع 1: 264 -
**[ترجمه]
أی أعضاؤه لا تنجس بشی ء من الأحداث نجاسة خبیثة حتی یحتاج فی إزالتها إلی صب ماء زائد علی ما یشبه الدهن کما هو الواقع فی أغلب النجاسات الخبیثة و حمل الدهن فی المشهور علی أقل مراتب الجریان.
و قال الشهید فی الذکری و إنما حملنا الدهن علی الجریان توفیقا بینه
ص: 288
و بین مفهوم الغسل و لأن أهل اللغة قالوا دهن المطر الأرض إذا بلها بلا یسیرا و قید الشیخان رحمهما الله إجزاء الدهن بالضرورة من برد أو عوز الماء لروایة.
مُحَمَّدٌ الْحَلَبِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَسْبِغِ الْوُضُوءَ إِنْ وَجَدْتَ مَاءً وَ إِلَّا فَإِنَّهُ یَکْفِیکَ الْیَسِیرُ(1).
و لعلهما أرادا به ما لا جریان فیه أو الأفضلیة کمنطوق الروایة انتهی.
**[ترجمه]یعنی اعضای مؤمن با چیزی از احداث، به صورت خبیث نجس نمی شود تا جهت ازاله آن به ریختن آب افزون بر آنچه شبیه به روغن زدن است نیاز پیدا کند، چنان که واقع امر در اغلب نجاسات خبثیه چنین است و روغن بنابر قول مشهور، بر اقل مراتب جریان دلالت دارد.
شهید در ذکری گفته است: ما تنها جهت انطباق و همخوانی میان آن و مفهوم شستن روغن را حمل بر جریان کردیم چراکه اهل لغت گفته اند: باران زمین را چرب و روغنی کرد، زمانی است که به مقدار کمی آن را خیس کند و دو شیخ - رحمهما الله - شستن در حد روغن مالی کردن را در صورت ضرورت، مجزی دانسته اند، مانند سرما یا کمبود آب؛ و در روایتی از حلبی نقل کرده اند که ایشان از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «اگر آب فراوان در اختیار داری، وضو را به کمال و شاداب ساز و گرنه مقدار کمی آب برایت کفایت می کند.» و شاید آن دو چیزی را از آن اراده کرده اند که جریان در آن نیست، یا افضلیت مد نظر بوده مانند منطوق روایت. پایان کلام.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ لَا تُخْبِرُنِی مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ وَ قُلْتَ إِنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ وَ بَعْضِ الرِّجْلَیْنِ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ یَا زُرَارَةُ قَالَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ بِهِ الْکِتَابُ مِنَ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ فَعَرَفْنَا أَنَّ الْوَجْهَ کُلَّهُ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُغْسَلَ ثُمَّ قَالَ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ ثُمَّ فَصَّلَ بَیْنَ الْکَلَامَیْنِ فَقَالَ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ فَعَرَفْنَا حِینَ قَالَ بِرُؤُسِکُمْ أَنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ لِمَکَانِ الْبَاءِ ثُمَّ وَصَلَ الرِّجْلَیْنِ بِالرَّأْسِ کَمَا وَصَلَ الْیَدَیْنِ بِالْوَجْهِ فَقَالَ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ فَعَرَفْنَا حِینَ وَصَلَهَا بِالرَّأْسِ أَنَّ الْمَسْحَ عَلَی بَعْضِهَا ثُمَّ فَسَّرَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ لِلنَّاسِ فَضَیَّعُوهُ ثُمَّ قَالَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ فَلَمَّا وَضَعَ الْوُضُوءَ عَمَّنْ لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ أَثْبَتَ مَکَانَ الْغُسْلِ مَسْحاً لِأَنَّهُ قَالَ بِوُجُوهِکُمْ ثُمَّ وَصَلَ بِهَا وَ أَیْدِیَکُمْ ثُمَّ قَالَ مِنْهُ أَیْ مِنْ ذَلِکَ التَّیَمُّمِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ أَجْمَعَ لَمْ یَجْرِ عَلَی الْوَجْهِ لِأَنَّهُ یَعْلَقُ مِنْ ذَلِکَ الصَّعِیدِ بِبَعْضِ الْکَفِّ وَ لَا یَعْلَقُ بِبَعْضِهَا ثُمَّ قَالَ ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ وَ الْحَرَجُ الضِّیقُ (2).
العیاشی، عن زرارة: مثله (3)
**[ترجمه]زراره نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا مرا آگاه نمی کنی که از کجا دانستی که مسح به بعضی از سر و به بعضی از پا می باشد؟ حضرت خندید و سپس فرمود: ای زراره، این حکم را رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم فرموده و درباره آن، آیه از طرف خدا نازل شده، خداوند متعال فرمود: {صورت خود را بشویید.}پس از این جمله فهمیدیم که باید همه صورت را شست. تا آنکه فرمود: {دستهایتان تا آرنج بشویید.}پس از آن خداوند متعال، بین کلام فاصله انداخت و فرمود: {سر خود را مسح کشید.} پس از اینکه در شستن صورت «با» نیاورد و در مسح سر «باء» آورد و فرمود: «برؤسکم»، دانستیم که مسح به بعضی از سر است، به خاطر حرف باء.
سپس پاها را به سر عطف کرد، چنانکه که دستان را به صورت عطف کرد و فرمود: «و پاهایتان را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید». پس زمانی که آن را به سر عطف نمود، دانستیم که مسح بر بعضی از آن است. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را برای مردم تفسیر کرد، پس مردم آن را ضایع نمودند. سپس فرمود: «فلم تجدوا مآء فتیمموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و أیدیکم»، {و اگر آب نیافتید، پس بر خاکی پاک تیمم کنید و صورت و دستهایتان را مسح نمایید که خدا بخشنده و آمرزنده است.}زمانی که وضو را از کسی که آب نیابد برداشت، به جای شستن، مسح را قرار داد، زیرا فرمود: «بوجوهکم» سپس «و ایدیکم» را به آن عطف نمود، سپس فرمود: «منه» یعنی از آن تیمم، زیرا که وی می دانست که دستی که بر خاک زنند، خاکش به تمامی صورت نمی رسد، زیرا که بعضی از آن خاک بر قسمتی از کف دست می چسبد و بر قسمتی نمی چسبد، سپس فرمود: «ما یرید الله لیجعل علیکم فی الدین من حرج»، {خداوند نمی خواهد که برای شما در دین سختی قرار دهد.} و حرج به معنای تنگی و سختی است. - . علل الشرائع 1: 265 - 264 -
العیاشی: زراره نیز مانند این حدیث را نقل کرده است. - . تفسیر العیاشی 1: 299 -
**[ترجمه]
قوله من أین علمت و قلت الظاهر أنهما بصیغة الخطاب
ص: 289
فیظهر منه سوء أدب منه بالنسبة إلی الإمام علیه السلام و هو ینافی علو شأنه و لعله کان أمثال هذا فی بدو استبصاره لأنه کان أولا من فضلاء العامة و یمکن أن یقال المعنی أخبرنی عن مستند علمک و قولک من الکتاب و السنة الذی تستدل به علی المخالفین المنکرین لإمامتک حتی أحتج أنا أیضا علیهم به عند المناظرة(1).
و قرأ بعض مشایخنا قدس الله أرواحهم الفعلین بصیغة التکلم فمعناه أخبرنی بمستند علمی و دلیل قولی فإنی جازم بالمدعی غیر عالم بدلیله من غیر جهة قولک لأحتج به علی العامة.
و ضحکه علیه السلام إما من تقریر زرارة المطلب الذی لا خدشة فیه بما یوهم سوء الأدب لقلة علمه بآداب الکلام أو للتعجب منه أو من المخالفین بأنهم إلی الآن لم یفهموا کلام الله مع ظهوره فی التبعیض أو من تعصبهم و إنکارهم عنادا مع علمهم بدلالة الآیة أو من تبهیمه فیما بعد بقوله یا زرارة إلخ.
ص: 290
قوله علیه السلام فعرفنا أن الوجه لأن الوجه حقیقة فی الجمیع و الأصل فی الإطلاق الحقیقة و کذا القول فی الیدین مع أن التحدید بالغایة یؤید الاستیعاب.
قوله علیه السلام ثم فصل بین الکلامین أی غایر بینهما بإدخال الباء فی الثانی دون الأول أو بتغییر الحکم لأن الحکم فی الأول الغسل و فی الثانی المسح و الأول أظهر و یدل علی أن الباء للتبعیض و ما قیل من أنه لعل منشأ الاستدلال محض تغییر الأسلوب لا کون الباء للتبعیض فلا یخفی بعده.
قوله علیه السلام ثم وصل أی عطف الرجلین علی الرأس من غیر تغییر فی الأسلوب کما عطف الیدین علی الوجه فکما أن المعطوف فی الأول فی حکم المعطوف علیه فی الغسل و الاستیعاب فکذا المعطوف فی الثانیة فی حکم المعطوف علیه فی المسح و التبعیض.
قوله فلما وضع أی حکم الوضوء و الغسل و فی بعض النسخ فلما وضع الوضوء کما فی سائر کتب الحدیث (1)
و فیها بعض الغسل موضع مکان الغسل فتخصیص الوضوء لأنه أهم و لأن المقصود بیان أنه جعل بعض الأعضاء المغسولة فی الوضوء ممسوحا و یحتمل أن یکون المراد بالوضوء المعنی اللغوی فیشمل الوضوء و الغسل الشرعیین.
و حمل علیه السلام کلمة من أیضا فی الآیة علی التبعیض کما اختاره الزمخشری و أرجع الضمیر إلی التیمم بمعنی المتیمم به قوله لأنه علم تعلیل لقوله قال أی علم أن ذلک التراب الذی مسه الکفان حال الضرب علیه لا یلصق بأجمعه بالکفین فلا یجری جمیعه علی الوجه أی وجهه و منهم من جعله تعلیلا لقوله أثبت أی جعل بعض المغسول ممسوحا حیث قال بِوُجُوهِکُمْ بالباء التبعیضیة لأنه تعالی علم أن التراب الذی یعلق بالید لا یجری علی کل
ص: 291
الوجه و الیدین لأنه یعلق ببعض الید دون بعض و ربما یقال إنه تعلیل لقوله قال بِوُجُوهِکُمْ و هو قریب من الثانی.
و سیأتی تمام القول فی ذلک فی تفسیر آیة التیمم إن شاء الله.
**[ترجمه]قول زراره که گفت: «از کجا دانستی و گفتی»، ظاهر است که به صیغه مخاطب باشد، و از آن بی ادبی وی نسبت به امام آشکار می شود، در حالی که این امر با شأن و مقام بالای زراره منافات دارد و شاید امثال چنین سخنانی در آغاز استبصار و آگاهی وی بوده، زیرا که وی اول از فقهای فاضل عامه بود؛ و امکان دارد که گفته شود: معنی این است که من را از مستند علم و قولت بر مبنای کتاب و سنتی که به واسطه آن بر مخالفانی که منکر امامتت هستند استدلال میکنی، آگاه ساز، تا من نیز بر آنان زمان مناظره، حجت و برهان بیاورم.
برخی از بزرگان ما که خداوند روانشان را پاک و مقدس بدارد، هر دو فعل را به صیغه متکلم خوانده اند؛ پس آن بدین معناست که به مستند علم و دلیل قولم، مرا آگاه ساز، چرا که من بر مدعا یقین دارم، اما به دلیل آن از سوی تو ناآگاهم، تا بدین وسیله بر عامه [اهل تسنن] برهان و دلیل آورم.
و خنده امام یا به خاطر تقریر زراره نسبت به مطلبی است که خدشه ای در آن وارد نیست، و موهِم بی ادبی وی است به خاطر کم بودن دانش وی نسبت به آداب سخن گفتن؛ یا به خاطر تعجب وی از او، یا تعجب از مخالفان است که آنان تا کنون کلام خداوند را با وجود آشکار بودن آن در تبعیض نفهمیده اند؛ یا به خاطر تعصب یا انکار آنان است که با وجود علم به مفهوم آیه، سر لجاجت دارند؛ یا به خاطر ابهام آمیز کردن وی در جمله بعد که فرمود: ای زراره... تا آخر حدیث.
قول امام علیه السلام که فرمود: «فعرفنا ان الوجه» زیرا که وجه در جمیع، حقیقت است و اصل در اطلاق حقیقت است و نیز در «الیدین» این چنین است، با وجود اینکه محدود کردن با بیان اندازه، فراگیر بودن را تایید می کند.
قول امام که فرمود: «ثم فصل بین الکلامین» یعنی با آوردن باء میان آن دو در عبارت دوم بر خلاف اول، یا با تغییر حکم، مغایرت گذاشت، زیرا حکم در عبارت اول شستن و در عبارت دوم مسح می باشد و اول، اظهرست و بر این دلالت دارد که حرف باء بر تبعیض دلالت دارد و آنچه که در این باره گفته شده مبنی بر اینکه شاید منشا استدلال، فقط تغییر اسلوب است، نه به خاطر برای تبعیض بودن باء، دور بودن آن از صحت آشکار است.
قول امام که فرمود: «ثم وصل» یعنی عطف رجلین بر راس بدون تغییر در اسلوب، چنان که یدین بر وجه عطف شده، پس همانطور که معطوف در عبارت اول در حکم معطوف علیه در شستن و فراگیری است، معطوف در عبارت دوم نیز در حکم معطوف علیه در مسح و تبعیض است.
قول امام که فرمود: «فلما وضع» منظور حکم وضو و غسل است و در برخی از نسخه ها همچون دیگر کتب حدیث، عبارت «فلما وضع الوضوء» آمده و اینکه در برخی به جای «بعض الغسل» عبارت «مکان الغسل» آمده، مختص وضو می باشد چرا که آن اهم است و مقصود بیان این مطلب است که وی برخی از اعضای شسته شده را در وضو ممسوح قرار داده و امکان دارد که مراد از وضو، معنای لغوی آن باشد که وضوی شرعی و غسل شرعی را شامل میشود.
و امام حرف «من» را در آیه حمل بر تبعیض کرده، چنان که زمخشری نیز این قول را برگزیده و ضمیر را به تیمم ارجاع داده، به معنای متیم به - چیزی که بدان تیمم می شود - و این قول امام «لانه علم» تعلیلی برای این قول ایشان است که فرمود: «قال»، یعنی اگر بداند که آن خاکی را که دو دست پس از زدن بر خاک، با آن تماس پیدا کرده، تمامی آن به کفین نمی چسبد، از این رو تمام آن بر صورت یعنی صورت وی کشیده نمی شود؛ و برخی از آنان، آن را سبب برای این قول امام یعنی «اثبت» قرار داده بدین معنا که برخی از اعضا شسته شده را ممسوح قرار داد، جایی که فرمود: «بوجوهکم» با حرف باء تبعیضیه، زیرا خداوند تعالی دانسته که خاکی که به دست می چسبد، بر تمام صورت و دست کشیده نمی شود، زیرا که به برخی از اجزای دست می چسبد و به برخی نمی چسبد، و چه بسا گفته شود: آن سبب
تعلیل این قول امام است که فرمود: «قال بوجوهکم» که این قول نزدیک به قول دوم است.
ان شاء الله قول کامل در این باره در تفسیر آیه تیمم خواهد آمد.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ تَعَدَّی فِی الْوُضُوءِ کَانَ کَنَاقِضِهِ (1).
**[ترجمه]العلل: سکونی نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در وضو زیاده روی کند، مانند ناقض آن است. - . علل الشرائع 1: 264 -
**[ترجمه]
کناقضه فی بعض النسخ بالضاد المعجمة و فی بعضها بالمهملة قال السید الداماد قدس سره الأصوب بإهمال الصاد من نقصه ینقصه نقصا فذلک منقوص و هو ناقص إیاه و منه فی التنزیل الکریم نصیب غیر منقوص (2)
لا من نقض ینقض نقضا فهو ناقض.
**[ترجمه]«کناقضه» (مانند ناقض آن)، در برخی از نسخه ها با حرف ضاد آمده و در برخی با حرف صاد آمده است. سید داماد - که خداوند روانش را عزیز دارد - گفته: درستتر، بودن صاد از فعل «نقص ینقُص نقصاً فذاک منقوص فهو ناقص ایاه» و ازین ریشه، آیه ای است در قرآن کریم: «نصیب غیر منقوص» - . هود / 109 -
و از فعل «نقض ینقُض نقضاًٌ فهو ناقض» برگرفته نشده است.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَیْسَ فِی شُرْبِ الْمُسْکِرِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ تَقِیَّةٌ(3).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: در نوشیدن مسکر، و مسح کردن بر کفش، تقیه ای نیست. - . الخصال 2: 157 -
**[ترجمه]
هذا مخالف لما هو المشهور من عموم التقیة و الآیات و الأخبار الدالة علیه
وَ وَرَدَ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَخْبَارِ هَکَذَا: ثَلَاثَةٌ لَا أَتَّقِی فِیهِنَّ أَحَداً شُرْبُ الْمُسْکِرِ وَ الْمَسْحُ عَلَی الْخُفَّیْنِ وَ مُتْعَةُ الْحَجِ (4).
و قال الشیخ رحمه الله فی الإستبصار(5)
بعد إیراده فلا ینافی الخبر
ص: 292
الأول لوجوه أحدها أنه أخبر عن نفسه أنه لا یتقی فیه أحدا و یجوز أن یکون إنما أخبر بذلک لعلمه بأنه لا یحتاج إلی ما یتقی فیه فی ذلک و لم یقل لا تتقوا أنتم فیه أحدا و هذا وجه ذکره زرارة بن أعین (1).
و الثانی أن یکون أراد لا أتقی فیه أحدا فی الدنیا بالمنع من جواز المسح علیهما دون الفعل لأن ذلک معلوم من مذهبه فلا وجه لاستعمال التقیة فیه.
و الثالث أن یکون المراد لا أتقی فیه أحدا إذ لم یبلغ الخوف علی النفس و المال و إن لحقه أدنی مشقة احتمله و إنما تجوز التقیة فی ذلک عند الخوف الشدید علی النفس و المال انتهی.
و ربما یقال فی شرب المسکر لأنه لا یستلزم عدم الشرب القول بالحرمة فیمکن أن یسند الترک إلی عذر آخر و فی المسح لأن الغسل أولی منه و یتحقق التقیة به و فی الحج لأن العامة یستحبون الطواف و السعی للقدوم فلم یبق إلا التقصیر و نیة الإحرام بالحج و یمکن إخفاؤهما و یمکن أن یقال الوجه فی الجمیع وجود المشارک فی العامة.
و قال فی الذکری یمکن أن یقال هذه الثلاث لا یحتاج فیها إلی التقیة غالبا لأنهم لا ینکرون متعة الحج و أکثرهم یحرم المسکر و من خلع خفیه و غسل رجلیه فلا إنکار علیه و الغسل أولی منه عند انحصار الحال فیهما انتهی.
و لا یخفی أن بعض الوجوه المتقدمة لا یجری فی هذا الخبر فتدبر(2).
**[ترجمه]این قول بر خلاف قول مشهور در مورد عموم تقیه و آیات و اخبار وارده بر آن است و در بسیاری از روایات اینچنین آمده: «من در سه چیز در مقابل هیچ کس تقیه نمی کنم: نوشیدن مسکر، مسح بر کفشها و متعه حج». - . الکافی 3: 32 التهذیب 1: 103 چاپ سنگی، 362 چاپ نجف، فقیه من لا یحضره الفقیه 1: 30 چاپ نجف -
و شیخ - رحمه الله - در استبصار - . الاستبصار 1: 39 -
بعد از ایراد آن گفته است: به خاطر چند وجه، با خبر اول منافات ندارد: یکی اینکه وی از خویش خبر داده که در این زمینه در مقابل کسی تقیه نمی کند و ممکن است که تنها به این خاطر از آن خبر داده که علم داشته، وی در این زمینه نیازی به این که تقیه کند ندارد، و نگفته: شما در این زمینه در مقابل کسی تقیه نکنید؛ و این وجه را زرارة بن اعین ذکر کرده است.
و دوم اینکه وی اراده کرده باشد که در دنیا از کسی در منع از جواز مسح بر خفین تقیه نمی کنم، و نه در انجام آن، زیرا که آن از مذهب وی معلوم ومبرهن است؛ از این رو وجهی برای استعمال تقیه در آن وجود ندارد.
سوم اینکه، مراد این باشد که از کسی در زمینه آن تقیه نمی کنم، در صورتی که به مرحله خوف بر جان و مال نرسد و اگر مشقتی کمتر از آن برسد، آن را تحمل میکنم، و تقیه در این مورد، فقط به هنگام بیم شدید بر جان و مال، جایز است. پایان کلام.
و چه بسا در نوشیدن مسکر گفته شود: زیرا که عدم شرب مستلزم قول به حرمت نیست و ممکن است که ترک آن به عذری دیگر نسبت داده شود، در مسح بدین خاطر که شستن از آن اولی می باشد و تقیه بدان محقق می گردد و در حج بدان خاطر که عامه، طواف و سعی را به خاطر قدوم مستحب می دانند، بنابراین جز تقصیر و نیت احرام برای حج چیزی باقی نمی ماند و می توان آن دو را پنهان کرد و ممکن است که گفته شود: وجه در تمام موارد، وجود مشارکت در عامه است.
در ذکری گفته است: ممکن است که گفته شود: هر سه این موارد غالبا نیاز به تقیه ندارند، زیرا که آنان متعه حج را انکار نمی کنند و اغلبشان مسکر را حرام می دانند و هر کس کفشهای خود را از پا درآورد و پاهایش را بشوید، انکاری بر وی نیست و هنگام منحصر بودن حالت در آن دو، شستن، اولی از مسح بر خفین است. پایان کلام.
و روشن است که برخی از وجوه پیشین در این خبر وارد نمی شود، پس در آن بیندیش.
**[ترجمه]
کَشْفُ الْغُمَّةِ، قَالَ ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ هُوَ مِنْ أَجَلِ
ص: 293
رُوَاةِ أَصْحَابِنَا فِی کِتَابِهِ عَنِ النَّبِیِّ: وَ ذَکَرَ حَدِیثاً فِی ابْتِدَاءِ النُّبُوَّةِ یَقُولُ فِیهِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ مَاءً مِنَ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ قُمْ تَوَضَّأْ لِلصَّلَاةِ فَعَلَّمَهُ جَبْرَئِیلُ الْوُضُوءَ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ مِنَ الْمِرْفَقِ وَ مَسْحِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (1).
**[ترجمه]کشف الغمة: علی بن ابراهیم بن هاشم که از بزرگترین روایان اصحاب ما است، در کتاب خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم، حدیثی را در آغاز نبوت ذکر کرده که در آن می گوید: پس جبرئیل بر وی نازل شد و آبی از آسمان بر وی فرود آورد و خطاب به وی گفت: ای محمد! برخیز و برای نماز وضو بگیر، و جبرئیل طریقه وضو گرفتن بر صورت و دستان تا آرنج و مسح سر و پاها تا کعبین را به وی آموخت. - . کشف الغمة 1: 117 - 116 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الطُّرَفِ، لِلسَّیِّدِ بْنِ طَاوُسٍ بِإِسْنَادٍ عَنْ عِیسَی بْنِ الْمُسْتَفَادِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ وَ خَدِیجَةَ علیهما السلام لَمَّا أَسْلَمَا إِنَّ جَبْرَئِیلَ عِنْدِی یَدْعُوکُمَا إِلَی بَیْعَةِ الْإِسْلَامِ وَ یَقُولُ لَکُمَا إِنَّ لِلْإِسْلَامِ شُرُوطاً أَنْ تَقُولَا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَی الْمَکَارِهِ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الذِّرَاعَیْنِ وَ مَسْحِ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ غُسْلُ الْجَنَابَةِ فِی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ إِقَامُ الصَّلَاةِ وَ أَخْذُ الزَّکَاةِ مِنْ حِلِّهَا وَ وَضْعُهَا فِی وَجْهِهَا وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ إِلَی الْإِمَامِ فَإِنَّهُ لَا شُبْهَةَ عِنْدَهُ الْحَدِیثَ (2).
**[ترجمه]کتاب الطرف: امام موسی بن جعفر از پدر خود علیهما السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به امام علی و حضرت خدیجه علیهما السلام، زمانی که اسلام آوردند فرمود: همانا جبرئیل نزد من است و به بیعت با اسلام فرا می خواند و به شما می گوید: همانا اسلام دارای شروطی است، اینکه بگویید: شهادت می دهیم که تنها معبود فقط خداست، و فرمود: شاداب وضو گرفتن با وجود مکاره - سختیها -: صورت، دستان، آرنج ها، و مسح سر و پاها تا کعبین - برآمدگی پاها - و غسل جنابت در گرما و سرما، برپاداشتن نماز و گرفتن زکات از موارد آن و خرج کردن آن در جای خود، روزه گرفتن در ماه رمضان و جهاد در راه خدا، توقف در هنگام برخورد با شبهات و بردن آن نزد امام، چرا که شبهه ای نزد وی وجود ندارد. - . کتاب الطرف: 5 -
**[ترجمه]
وَ عَنْهُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِلْمِقْدَادِ وَ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ أَ تَعْرِفُونَ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ قَالُوا نَعْرِفُ مَا عَرَّفَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ هِیَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی أَشْهِدُونِی عَلَی أَنْفُسِکُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَنَّ الْقِبْلَةَ قِبْلَتِی شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ لَکُمْ قِبْلَةٌ وَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَصِیُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَّ مَوَدَّةَ أَهْلِ بَیْتِهِ مَفْرُوضَةٌ وَاجِبَةٌ مَعَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ الْخُمُسِ وَ حِجِّ الْبَیْتِ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ غُسْلِ الْجَنَابَةِ وَ الْوُضُوءِ الْکَامِلِ عَلَی الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الذِّرَاعَیْنِ إِلَی الْمَرَافِقِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ لَا عَلَی خُفٍّ وَ لَا عَلَی خِمَارٍ وَ لَا عَلَی عِمَامَةٍ إِلَی أَنْ قَالَ فَهَذِهِ شُرُوطُ الْإِسْلَامِ
ص: 294
وَ قَدْ بَقِیَ أَکْثَرُ(1).
**[ترجمه]امام موسی بن جعفر از پدرش علیهما السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مقداد و سلمان و ابوذر فرمود: آیا میدانید شرایع اسلام چیست؟ آنان گفتند: تا آن اندازه می دانیم که خدا و رسولش به ما یاد داده اند. فرمود: آن بیش از حدی است که بتوان آن را شمرد، مرا از جانب خود شاهد بگیرید و شهادت دهید که تنها معبود خدای یگانه است... تا بدینجا رسید که فرمود: و اینکه قبله، قبله من برای شما به سوی مسجد الحرام است و علی بن ابی طالب جانشین محمد و امیر مؤمنان است و دوست داشتن اهل بیتش علیهم السلام فرض و واجب است.
همچنین برپاداشتن نماز، دادن زکات، خمس و زیارت خانه خدا، جهاد در راه خدا، روزه گرفتن در ماه رمضان، غسل جنابت، وضوی کامل بر صورت، دستان و ذراعین تا آرنج ها و مسح کشیدن بر سر و پاها تا کعبین واجب است، نه بر کفش و نه بر روسری، و نه بر عمامه؛...
تا بدین جا رسید که فرمود: این شروط اسلام است و بیشتر آن باقی مانده است. - . کتاب الطرف: 13 -
**[ترجمه]
الْبَصَائِرُ، لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زِیَادٍ: أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاکَ عَنِ الْوُضُوءِ فَقَالَ مَرَّةً مَرَّةً فَمَا تَقُولُ فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْأَلَنِی عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَرَی أَنِّی أُخَالِفُ أَبِی تَوَضَّأْ ثَلَاثاً وَ خَلِّلْ أَصَابِعَکَ (2).
ص: 295
**[ترجمه]البصائر: عثمان بن زیاد نقل کرده است که او بر امام صادق علیه السلام وارد شد و مردی خطاب به ایشان میگفت: من از پدرتان در مورد وضو سؤال کردم و ایشان فرمود: یک بار یک بار، نظر شما چیست؟ امام در پاسخ فرمود: تو در این باره تنها بدین خاطر از من سؤال کردی که می دانی من با پدرم مخالفم، با شستن سه بار وضو بگیر و آب را از میان انگشتانت عبور ده. - . بصائر الدرجات: 94 -
**[ترجمه]
إنی أخالف أبی أی للتقیة.
ص: 296
**[ترجمه]«انی أخالف أّبی» یعنی برای تقیه مخالفت می کنم.
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِسْحَاقَ (1) عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَالَ أَدْرَکْتُ النَّاسَ یَمْسَحُونَ حَتَّی لَقِیتُ رَجُلًا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ لَمْ أَرَ مِثْلَهُ قَطُّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فَسَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْحِ فَنَهَانِی عَنْهُ وَ قَالَ لَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَمْسَحُ وَ کَانَ یَقُولُ سَبَقَ الْکِتَابُ الْمَسْحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ قَالَ فَمَا مَسَحْتُ مُنْذُ نَهَانِی عَنْهُ (2).
**[ترجمه]ارشاد المفید: قیس بن ربیع نقل کرده است که از ابواسحاق سبیعی درمورد مسح کردن بر کفشها سؤال کردم، گفت: به مردم رسیدم که مسح می کشیدند تا این که با مردی از بنی هاشم به نام امام محمد باقر علیه السلام دیدار کردم که هرگز ایشان را ندیده بودم و از مسح بر کفش ها از ایشان سؤال کردم، ایشان مرا از انجام آن نهی کرد و فرمود: امام علی علیه السلام هرگز این گونه مسح نمی کشید و می فرمود: مسح بر کفش ها قبل از نازل شدن قرآن بوده است. ابو اسحاق گفت: از زمانی که امام مرا از انجام آن نهی کرد، من (بر کفش) مسح نکردم. - . ارشاد المفید: 247 -
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ الْوُضُوءَ عَلَی عِبَادِهِ بِالْمَاءِ الطَّاهِرِ وَ کَذَلِکَ الْغُسْلُ مِنَ الْجَنَابَةِ فَقَالَ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَالْفَرِیضَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْغُسْلُ بِالْمَاءِ عِنْدَ وُجُودِهِ لَا یَجُوزُ غَیْرُهُ وَ الرُّخْصَةُ
ص: 297
فِیهِ إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ الطَّاهِرَ التَّیَمُّمُ بِالتُّرَابِ مِنَ الصَّعِیدِ الطَّیِّبِ (1).
**[ترجمه]تفسیر النعمانی: گفت: امام علی علیه السلام فرمود: همانا خداوند متعال بر بندگان خود وضو گرفتن با آب پاک و نیز غسل جنابت را واجب کرده است،. باری تعالی فرمود: {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به عزم نماز برخیزید} تا بدین جا رسید که فرمود: { پس بر خاکی پاک تیمم کنید.} از این رو فریضه از سوی خداوند متعال، شستن با آب است وقتی وجود داشته باشد و در این صورت، استفاده از غیر آن را جائز نمی داند، و رخصت در آن بدین شکل است که اگر آب پاک نیابد، با خاک پاک تیمم کند. - . التفسیر النعمانی 93: 28 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الطَّاهِرِینَ: أَنَّ الْوُضُوءَ لَا یَجِبُ إِلَّا مِنْ حَدَثٍ وَ أَنَّ الْمَرْءَ إِذَا تَوَضَّأَ صَلَّی بِوُضُوئِهِ ذَلِکَ مَا شَاءَ مِنَ الصَّلَوَاتِ مَا لَمْ یُحْدِثْ أَوْ یَنَمْ أَوْ یُجَامِعْ أَوْ یُغْمَ عَلَیْهِ أَوْ یَکُونَ مِنْهُ مَا یَجِبُ مِنْهُ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ(2).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام که درود خدا بر ایشان و پدرانشان پاکشان علیهم السلام باد، برایمان نقل شده که فرمود: وضو گرفتن تنها در صورت حدث واجب است و انسان زمانی که وضو بگیرد، تا هر اندازه که خواست می تواند نماز بخواند، البته تا زمانی که حدث از او سر نزده باشد یا نخوابیده یا همبستر نشده یا از هوش نرفته یا هر کاری که تکرار وضو را واجب می سازد از سوی او انجام نشده باشد. - . دعائم الاسلام 1: 101 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَتْ عَائِشَةُ لَأَنْ شَلَّتْ یَدِی أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ (3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: نَشَدَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَنْ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَسَحَ عَلَی خُفَّیْهِ إِلَّا قَامَ فَقَامَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَشَهِدُوا أَنَّهُمْ رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَسَحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ قَبْلَ نُزُولِ الْمَائِدَةِ أَمْ بَعْدَهُ قَالُوا لَا نَدْرِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَکِنِّی أَدْرِی أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ سُورَةُ الْمَائِدَةِ رُفِعَ (4) الْمَسْحُ فَلَأَنْ أَمْسَحَ عَلَی ظَهْرِ حِمَارٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَمْسَحَ عَلَی خُفِّی (5).
**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که عائشه گفت: اینکه دستانم معلول شود و از کار بیفتد نزد من دوست داشتنی تر از آن است که بر کفشها مسح کشم.
او با همین اسناد گفت: عمر بن خطاب قسم داد که اگر کسی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دیده که بر کفشها مسح کرده باشد، بایستد؛ پس جمعی از اصحاب رسول خدا ایستادند و شهادت دادند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را حین مسح کشیدن بر کفش ها دیده اند، امام علی علیه السلام فرمود: آیا قبل از نزول سوره مائده بود یا بعد آن؟ گفتند: نمی دانیم، امام علی فرمود: اما من می دانم، زمانی که سوره مائده نازل شد، مسح بر آن برداشته شد، بدین جهت اگر بر پشت الاغی مسح کشم، نزد من دوست داشتنی تر از این است که بر کفشهایم مسح کشم. - . نوادر الرواندی: 46 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام َعنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا نَمْسَحُ عَلَی خِفَافِنَا(6).
ص: 298
**[ترجمه]مجالس الشیخ: امام کاظم علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا ما اهل بیت بر کفشهایمان مسح نمی کشیم. - . امالی الطوسی 2: 260 -
**[ترجمه]
أَقُولُ وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجُبَعِیِّ نَقْلًا مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُمَا رَوَی أَبُو عُمَرَ الزَّاهِدُ فِی کِتَابِ فَائِتِ الْجَمْهَرَةِ قَالَ: وَ الْکَعْبُ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ فَأَخْبَرَنِی أَبُو نَصْرٍ عَنِ الْأَصْمَعِیِّ قَالَ قَالَ هُوَ النَّاتِئُ فِی أَسْفَلِ السَّاقِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمَالٍ قَالَ وَ أَخْبَرَنِی سَلَمَةُ عَنِ الْفَرَّاءِ قَالَ هُوَ فِی مُشْطِ الرِّجْلِ قَالَ هَکَذَا بِرِجْلِهِ قَالَ أَبُو الْعَبَّاسِ فَهَذَا الَّذِی یُسَمِّیهِ الْأَصْمَعِیُّ الْکَعْبَ هُوَ عِنْدَ الْعَرَبِ النَّجْمُ قَالَ وَ أَخْبَرَنِی سَلَمَةُ عَنِ الْفَرَّاءِ عَنِ الْکِسَائِیِّ قَالَ قَعَدَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فِی مَجْلِسٍ کَبِیرٍ فَقَالَ لَهُمْ مَا الْکَعْبَانِ قَالَ فَقَالُوا هَکَذَا فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ هُوَ هَکَذَا وَ لَکِنَّهُ هَکَذَا وَ أَشَارَ إِلَی مُشْطِ رِجْلِهِ فَقَالُوا لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ هَکَذَا فَقَالَ لَا هَذَا قَوْلُ الْخَاصَّةِ وَ ذَاکَ قَوْلُ الْعَامَّةِ(1).
**[ترجمه]مؤلف:
با خط شیخ محمد بن علی الجبعی به نقل از کتاب شهید که خداوند روان آن دو را عزیز بدارد یافتم که ابوعمر زاهد در کتاب فائت الجمهره روایت کرده است که مردم در مورد کعب اختلاف نظر دارند، ابونصر به نقل از اصمعی مرا باخبر کرده است که وی گفت: کعب استخوان برآمده در قسمت راست و چپ پاست. گفت: و سلمه از فراء برایم نقل کرده است که کعب در استخوان پشت پا و به همین شکل در پای اوست. ابو عباس گفته: این همان است که اصمعی آن را کعب نام نهاده است و نزد عرب، نجم نام دارد. گفت: سلمه از فراء و او از کسائی برایم نقل کرده است که محمد بن علی بن الحسین علیه السلام در مجلسی بزرگ نشسته بود، و خطاب به اهل مجلس فرمود: کعبان چه هستند؟ - کسائی گفت: - اهل مجلس گفتند: این است. امام فرمود: این طور نیست بلکه این طور است و به استخوان پشت پایش اشاره کرد، اهل مجلس گفتند: مردم این گونه می گویند، امام فرمود: نه، این قول خاصّه (شیعه) و آن قول عامه است. - . این حدیث را علامه نوری در کتاب مستدرک 1: 45 به نقل از ذکری آورده است. -
**[ترجمه]
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ رَوَی الْمُخَالِفُونَ: أَنَّهُ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِحَیْثُ یَرَاهُ أَصْحَابُهُ ثُمَّ تَوَضَّأَ فَغَسَلَ وَجْهَهُ وَ ذِرَاعَیْهِ وَ مَسَحَ بِرَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ.
**[ترجمه]کنز الکراکجی: گفت: مخالفان روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به گونه ای که اصحاب ایشان را می دیدند ایستاد، و سپس وضو گرفت و صورت و آرنج هایش را شست و سپس سر و پاهایش را مسح کشید.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، رَوَی الْمُخَالِفُونَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ لِلنَّاسِ فِی الرَّحْبَةِ: أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا بَلَی فَدَعَا بِقَعْبٍ فِیهِ مَاءٌ فَغَسَلَ وَجْهَهُ وَ ذِرَاعَیْهِ وَ مَسَحَ عَلَی رَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ قَالَ هَذَا وُضُوءُ مَنْ لَمْ یُحْدِثْ حَدَثاً.
ثم قال الکراجکی فإن قال الخصم ما مراده بقوله من لم یحدث حدثا و هل هذا إلا دلیل علی أنه کان علی وضوء قبله قیل له مراده بذلک أن هذا الوضوء الصحیح الذی کان یتوضأه رسول الله صلی الله علیه و آله و لیس هو وضوء من غیر و أحدث فی الشریعة ما لیس فیها و یدل علیه أنه قصد أن یریهم فرضا یعولون علیه و یقتدون به فیه و لو کان علی وضوء قبل ذلک لکان یعلمهم الفرض الذی هم أحوج إلیه.
**[ترجمه]کنز الکراجکی: مخالفان روایت کرده اند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام در رحبه خطاب به مردم فرمود: آیا شما را به چگونگی وضو گرفتن رسول خدا راهنمایی کنم؟ گفتند: آری، پس خواستار ظرفی شد که در آن آب باشد و صورت و آرنج هایش را شست و بر سر و پاهایش مسح کشید و فرمود: این وضوی کسی است که حدثی احداث نکرده است.
سپس کراجکی گفت: اگر مخالف بگوید: منظور از این قول وی «من لم یحدث حدثا- حدثی احداث نکرده است -» چیست و آیا این جز دلیل بر این است که ایشان بر وضوی پیشین خود بوده است؟ در جواب به وی گفته می شود: مراد ایشان از این جمله این است که این طریقه وضوی صحیحی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می گرفت و این وضوی کسی نیست که شریعت را تغییر داد و در آن بدعتی پدید آورد که در شریعت نیست و بر این دلالت دارد که وی قصد کرده که به مردمان فرضی را نشان دهد که بر آن تکیه کنند و به آن در این باره اقتدا کنند و اگر بر وضوی قبل از آن می بود، به آنان واجبی را تعلیم می داد که بدان نیازمندتر بودند .
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا نَزَلَ الْقُرْآنُ إِلَّا بِالْمَسْحِ.
ص: 299
و قال ابن عباس: نزل القرآن بغسلین و مسحین.
**[ترجمه]کنز الکراجکی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: قرآن تنها با مسح نازل شده است. ابن عباس گفته است: قرآن با دو بار شستن و دو بار مسح کردن نازل شده است.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، رَوَی أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَ لَا أَحْکِی لَکَ وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ انْتَهَی إِلَی أَنْ قَالَ فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَیْهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِ الْقَدَمِ ثُمَّ قَالَ هَذَا هُوَ الْکَعْبُ.
**[ترجمه]کنز الکرجکی: میسّر نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: آیا طریقه وضو گرفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را برایتان نقل کنم،... تا بدین جا رسید که فرمود: سر و پاهایش را مسح کشید و دستش را بر پشت پا قرار داد و فرمود: این همان کعب است.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ،: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أَرْجُلِکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ بِالْکَسْرِ قِرَاءَةُ أَهْلِ الْبَیْتِ (1) وَ لِذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الرِّجْلَیْنِ فَقَالَ بِهِ نَطَقَ الْکِتَابُ (2) وَ قَالَ لَمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ التَّیَمُّمَ عَلَی مَنْ لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ جَعَلَ التَّیَمُّمَ مَسْحاً عَلَی عُضْوَیِ الْغَسْلِ وَ هُمَا الْوَجْهُ وَ الْیَدَانِ وَ أَسْقَطَ عُضْوَیِ الْمَسْحِ وَ هُمَا الرَّأْسُ وَ الرِّجْلَانِ (3).
وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ: التَّقِیَّةُ دِینِی وَ دِینُ آبَائِی إِلَّا فِی ثَلَاثٍ فِی شُرْبِ الْمُسْکِرِ وَ الْخَمْرِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ وَ تَرْکِ الْجَهْرِ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
وَ قَالَ علیه السلام: لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ خَلْفَ مَنْ یَرَی الْمَسْحَ عَلَی الْخُفَّیْنِ لِأَنَّهُ یُصَلِّی عَلَی غَیْرِ الطَّهَارَةِ(4).
ص: 300
**[ترجمه]دعائم الاسلام: این قول باری تعالی که فرمود: «و أرجلکم الی الکعبین» با کسره، قرائت اهل بیت علیهم السلام می باشد و بدین خاطر امام باقر علیه السلام زمانی که از ایشان درباره چگونگی مسح کشیدن بر پاها سؤال شد، در پاسخ فرمود: قرآن از آن سخن گفته است. - . دعائم الاسلام 1: 108 -
و فرمود: زمانی که خداوند عز و جل تیمم را بر کسی که آب نیابد واجب ساخت، تیمم را به عنوان مسح برای دو عضو غسل - شستن - که صورت و دستان هستند، قرار داد و دو عضو مسح را که سر و پاها هستند ساقط کرد. - . دعائم الاسلام 1: 108 -
امام محمد صادق علیه السلام فرمود: تقیه دین من و پدران من است، جز در سه جا: نوشیدن مسکر و شراب، مسح کشیدن بر کفش ها، ترک بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم.
و فرمود: خواندن نماز در پشت سر کسی که به مسح کشیدن بر کفشها معتقد است، جائز نیست، زیرا که وی بدون طهارت نماز می خواند. - . دعائم الاسلام 1: 110 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی علیه السلام قَالَ إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَنْ أَتَمَّ الْوُضُوءَ مِنْ خَشْیَتِکَ قَالَ أَبْعَثُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ نُورٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ یَتَلَأْلَأُ(1).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: از امام هادی علیه السلام نقل شده است که فرمود: زمانی که خداوند متعال با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت، موسی گفت: خدایا! پاداش آن کس که از خشیت تو وضویی کامل بگیرد چیست؟ خداوند فرمود: روز قیامت در حالی او را مبعوث می کنم که نوری از بین چشمانش بدرخشد. - . امالی الصدوق: 126 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْغِفَارِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی شَیْ ءٍ یُکَفِّرُ اللَّهُ بِهِ الْخَطَایَا وَ یَزِیدُ فِی الْحَسَنَاتِ قِیلَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَی الْمَکَارِهِ وَ کَثْرَةُ الْخُطَی إِلَی هَذِهِ الْمَسَاجِدِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ مَا مِنْکُمْ أَحَدٌ یَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهِ مُتَطَهِّراً فَیُصَلِّی الصَّلَاةَ فِی الْجَمَاعَةِ مَعَ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ یَقْعُدُ یَنْتَظِرُ الصَّلَاةَ الْأُخْرَی إِلَّا وَ الْمَلَائِکَةُ تَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ اللَّهُمَّ ارْحَمْهُ فَإِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاعْدِلُوا صُفُوفَکُمْ وَ أَقِیمُوهَا وَ سُدُّوا الْفُرَجَ وَ إِذَا قَالَ إِمَامُکُمْ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقُولُوا اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِذَا رَکَعَ فَارْکَعُوا وَ إِذَا قَالَ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ فَقُولُوا اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ إِنَّ خَیْرَ الصُّفُوفِ صَفُ
ص: 301
الرِّجَالِ الْمُقَدَّمُ وَ شَرَّهَا الْمُؤَخَّرُ(1).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: ابو سعید خدری نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا شما را به چیزی راهنمایی کنم که خطاها را ببخشد و بر حسنات بیفزاید؟ گفتند: آری ای رسول خدا! فرمود: وضوی تمام و کامل گرفتن در مکاره - شداید -، زیاد قدم برداشتن به سوی این مساجد، انتظار نماز بعد از نماز.
هیچ یک از شما نیست که از خانه با طهارت خارج شود، و در جماعت با مسلمین شرکت کند و پس از آن بنشیند و منتظر نماز بعدی باشد، مگر این که ملائکه می گویند: «خدایا او را بیامرز، خدایا بر او رحم کن». زمانی که به نماز ایستادید،
صفوف خود را برابر و مرتب کنید و آن را برپا کنید و فاصله ها را بردارید و زمانی که امام شما گفت: الله اکبر، بگویید: الله اکبر، و زمانی که به رکوع رفت، به رکوع روید و زمانی که گفت: «سمع الله لمن حمده»، شما بگویید: «اللهم ربنا لک الحمد». همانا بهترین صفوف؛ صف مردانی است که در جلو ایستاده اند و بدترین آن کسانی است که در آخر ایستاده اند. - . امالی الصدوق: 194 -
**[ترجمه]
إسباغ الوضوء کماله و السعی فی إیصال الماء إلی أجزاء الأعضاء و رعایة الآداب و المستحبات فیه من الأدعیة و غیرها و المکاره الشدائد کالبرد و أمثاله.
**[ترجمه]اسباغ وضو (وضوی کامل و شاداب)، کمال آن و سعی در رساندن آب به اجزای اعضا، رعایت آداب و مستحبات، از دعاها و غیره است و مکاره: سختی هاست، همچون سرما و مانند آن.
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ(2)، وَ الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ کَفَّارَاتٌ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَی الصَّلَوَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَی الْجَمَاعَاتِ (3).
**[ترجمه]معانی الاخبار، الخصال: سعد بن طریف نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: سه چیز کفاره است [موجبات آمرزش گناه، سه چیز است]؛ وضو گرفتن در هوای سرد، در شب و روز برای نمازها قدم برداشتن، محافظت بر نمازهای جماعت. - . الخصال 1: 42،المحاسن: 4 -
**[ترجمه]
تمامه فی باب المنجیات (4)
و قال فی النهایة السبرات جمع سبرة بسکون الباء و هی شدة البرد.
**[ترجمه]تمام آن در باب منجیات آمده و در کتاب نهایه گفته: «سبرات» جمع سبرة با سکون باء به معنای سرمای شدید است.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاهَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ خَالِدٍ الْخَالِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَبِی مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام ثَلَاثُ دَرَجَاتٍ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ (5).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که در آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، امام علی علیه السلام را بدان وصیت کرده، آمده، سه چیز است: وضو گرفتن در هوای سرد، انتظار نماز پس از نماز، در شب و روز برای نمازهای جماعت قدم برداشتن. - .الخصال 1: 42 -
**[ترجمه]
**[ترجمه]مانند آن به صورت مرسل نیز بیان گردید. - . المرسل 70: 6 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَنَسٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا أَنَسُ أَسْبِغِ الْوُضُوءَ تَمُرُّ عَلَی الصِّرَاطِ مَرَّ السَّحَابِ (1).
**[ترجمه]الخصال: انس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای انس! وضوی خود را به طور کامل انجام بده، که اگر چنین کنی، از پل صراط همانند ابر عبور می کنی. - . الخصال 1: 85 -
**[ترجمه]
الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاهَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُوزِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَقِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْفَرَّاءِ کُلِّهِمْ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ وَ أُمِرْنَا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وَ أَنْ لَا نُنْزِیَ حِمَاراً عَلَی عَتِیقَةٍ(2).
**[ترجمه]العیون: امام رضا از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صدقه بر ما اهل بیت حلال نیست و به اسباغ وضو[شاداب وضو گرفتن] مامور شده ایم و اینکه الاغی را بر اسبی نجیب - برای جفتگیری - نجهانیم. - . عیون الاخبار 2: 29، صحیفة الرضا: 25 -
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْوُضُوءُ بَعْدَ الطَّهُورِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ فَتَطَهَّرُوا(3).
المحاسن، فی روایة ابن مسلم: مثله (4).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خود نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود:
وضو گرفتن بعد از طهارت، ده حسنه دارد، پس طهارت گیرید. - . الخصال 2: 160 -
المحاسن: در روایت ابن مسلم مانند این حدیث آمده است. - . المحاسن: 47 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی الصَّقْرِ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: تَجْدِیدُ الْوُضُوءِ لِصَلَاةِ الْعِشَاءِ یَمْحُو لَا وَ اللَّهِ وَ بَلَی
ص: 303
وَ اللَّهِ (1).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: ابو قتاده نقل کرده است که امام رضا علیه السلام فرمود: تجدید وضو برای نماز عشا «لا والله»، «بلی والله» را از بین می برد. - . ثواب الاعمال: 17 -
**[ترجمه]
أی إثم الحلف بهما کاذبا أو منقصة الحلف صادقا أیضا.
**[ترجمه]یعنی گناه سوگند دروغ با این دو عبارت، یا نقص سوگند درست را نیز همچنین.
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ جَدَّدَ وُضُوءَهُ لِغَیْرِ حَدَثٍ جَدَّدَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ مِنْ غَیْرِ اسْتِغْفَارٍ(2).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: مفضل بن عمر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس وضوی خود را بدون آنکه حدث از او سر زده باشد، تجدید کند، خداوند متعال توبه وی را بدون استغفار تجدید می کند. - . ثواب الاعمال: 17 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّی زَکَاتَهُ وَ کَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ فَقَدِ اسْتَکْمَلَ حَقَائِقَ الْإِیمَانِ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ (3).
و منه عن موسی بن القاسم عن علی بن جعفر عن أخیه موسی بن جعفر عن النبی صلی الله علیه. مثله (4) ثواب الأعمال، عن أبیه عن محمد بن یحیی عن العمرکی عن علی بن جعفر: مثله (5) أمالی الصدوق، عن أحمد بن زیاد بن جعفر عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن نصر بن علی الجهضمی عن علی بن جعفر: مثله (6).
**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکس وضوی خود را کامل نماید و نمازش را نیکو بخواند، و زکات مالش را ادا نماید و غضبش را نگه بدارد و زبانش را بازدارد و برای گناهش استغفار کند و سفارش اهل بیت پیامبرش علیهم السلام را بجا آورد، همانا حقائق ایمان را کامل کرده و دروازه های بهشت برای او باز خواهد بود. - . المحاسن: 11 -
المحاسن: امام موسی بن جعفر علیه السلام نیز مانند این حدیث را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است. - . المحاسن: 290 -
ثواب الاعمال: عمرکی نیز از علی بن جعفر مانند این حدیث را نقل کرده است. - . ثواب الاعمال: 25 -
امالی الصدوق: علی جهضمی نیز مانند این حدیث را از علی بن جعفر نقل کرده است. - . امالی الصدوق: 200 -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا علیه السلام: لَا صَلَاةَ إِلَّا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ(7).
**[ترجمه]فقه الرضا: نمازی جز با شاداب وضو گرفتن نیست. - . فقه الرضا: 2 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ
ص: 304
عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ رَبِیعِ بْنِ بَدْرٍ عَنْ أَبِی حَاتِمٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا أَنَسُ أَکْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ یَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی طَهَارَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ تَکُونُ إِذَا مِتَّ عَلَی طَهَارَةٍ شَهِیداً(1).
**[ترجمه]مجالس الشیخ المفید: انس بن مالک نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای انس! بر طهارات خود بیفزای تا خداوند بر طول عمرت بیفزاید، و اگر توانستی شب و روز با طهارت باشی این کار را انجام بده، زیرا اگر در حال وضو از دنیا بروی، شهید خواهی بود.
**[ترجمه]
یدل علی ما ذکره الأصحاب من استحباب الوضوء للکون علی طهارة لکن الخبر ضعیف عامی و سیأتی ما هو أقوی منه و لعلها مع انضمام الشهرة بین الأصحاب تصلح مستندا للاستحباب لکن الأحوط عدم الاکتفاء به فی الصلاة.
**[ترجمه]بر آنچه که اصحاب پیرامون استحباب وضو به خاطر بقای طهارت ذکر کرده اند دلالت دارد، اما این خبری ضعیف و عامی بوده و حدیث قوی تر از آن خواهد آمد، و شاید با انضمام شهرت میان اصحاب، مستندی برای استحباب باشد، اما احوط، عدم اکتفا کردن به آن در نماز است.
**[ترجمه]
کَشْفُ الْغُمَّةِ، نَقْلًا مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ قَالَ فُلَانُ بْنُ مُحْرِزٍ: بَلَغَنَا أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ أَهْلَهُ لِلْجِمَاعِ تَوَضَّأَ وُضُوءَ الصَّلَاةِ فَأُحِبُّ أَنْ تَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الثَّانِیَ عَنْ ذَلِکَ قَالَ الْوَشَّاءُ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَابْتَدَأَنِی مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ فَقَالَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا جَامَعَ وَ أَرَادَ أَنْ یُعَاوِدَ تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ إِذَا أَرَادَ أَیْضاً تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ فَخَرَجْتُ إِلَی الرَّجُلِ فَقُلْتُ قَدْ أَجَابَنِی عَنْ مَسْأَلَتِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ (2).
**[ترجمه]کشف الغمة: وشا نقل کرده است که شخصی به ابن محرز گفت: به ما خبر رسیده که اباعبدالله علیه السلام زمانی که میخواست دوباره با اهل خویش جماع کند، همچون وضو گرفتن برای ادای نماز وضو می گرفت، دوست دارم که در این باره از امام رضا علیه السلام سؤال کنی. وشا گفت: نزد ایشان رفتم و بدون اینکه سؤال کنم، خود آغاز به سخن نمود و فرمود: امام صادق علیه السلام زمانی که جماع می کرد و خواستار اعاده می شد، برای نماز وضو می گرفت و اگر بار دیگر نیز می خواست برای نماز وضو می گرفت، پس به نزد آن مرد رفتم و گفتم: پاسخ پرسش تو را به من داد، بدون اینکه از ایشان بپرسم. - . کشف الغمة 3: 136 -
**[ترجمه]
یدل علی استحباب الوضوء للجماع بعد الجماع و المشهور أنه إنما یستحب للمحتلم الذی أراد الجماع و الروایة صحیحة و لا بأس بالعمل بها و لم أر من تعرض له.
**[ترجمه]بر استحباب وضو برای جماع پس از جماعی دیگر دلالت دارد و قول مشهور این است که تنها برای فرد محتلمی که خواستار جماع است مستحب است و این روایت صحیح است و عمل بدان ایرادی ندارد و کسی را ندیده ام که بدان متعرض شده باشد .
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ صَلَّی الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ بَیْنَ یَدَیَّ وَ جَلَسْتُ عِنْدَهُ
ص: 305
حَتَّی حَضَرَتِ الْمَغْرِبُ فَدَعَا بِوَضُوءٍ فَتَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ ثُمَّ قَالَ لِی تَوَضَّأْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَا عَلَی وُضُوءٍ فَقَالَ وَ إِنْ کُنْتَ عَلَی وُضُوءٍ إِنَّ مَنْ تَوَضَّأَ لِلْمَغْرِبِ کَانَ وُضُوؤُهُ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فِی یَوْمِهِ إِلَّا الْکَبَائِرَ وَ مَنْ تَوَضَّأَ لِلصُّبْحِ کَانَ وُضُوؤُهُ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فِی لَیْلَتِهِ إِلَّا الْکَبَائِرَ(1).
تحقیق لا شبهة فی استحباب التجدید بعد أن صلی بالأول و أما بدونه فقد قطع فی التذکرة بالاستحباب لإطلاق الأوامر من غیر تقیید و توقف الشهید فی الذکری و لعل الأحوط الترک و إن کان الجواز أقوی و یمکن أن یقال مع الفصل الکثیر الذی یحتمل طرو الحدث بعده و عدم تذکره یتحقق التجدید عرفا مع أن فیه نوعا من الاحتیاط و لم أر هذا التفصیل فی کلام القوم.
ثم إنه هل یستحب التجدید لکل ثالثة و رابعة إلی غیر ذلک أم یختص بالثانیة المشهور الأول کما ذکره العلامة فی المختلف و الصدوق رحمه الله فی الفقیه (2) حمل الأخبار الواردة بتکرار الوضوء مرتین و أن من زاد لم
ص: 306
یؤجر علی التجدید فیکون التجدید ثانیا عنده بدعة لکن لم یظهر أن المراد التجدید ثانیا و إن کان لصلاة ثالثة حتی یخالف المشهور أو التجدید ثانیا لصلاة واحدة و قال فی المختلف إن کان مراده الأول فقد خالف المشهور و إن کان الثانی لم أقف فیه علی نص انتهی.
ثم اعلم أن الذی ذکره الأکثر استحباب الوضوء بعد الوضوء و لم یتعرضوا للوضوء بعد الغسل کغسل الجنابة مع ورود الأخبار بکون الوضوء بعده بدعة و الظاهر أنه إذا صلی بینهما یستحب التجدید لشمول بعض الأخبار له کروایة أمیر المؤمنین علیه السلام المتقدمة و غیرها و المتبادر من أخبار کونه بدعة أنه إنما یکون بدعة إذا وقع بلا فاصلة و لعل الاحتیاط فی الترک.
**[ترجمه]المحاسن: سماعة بن مهران نقل کرده است که نزد امام موسی کاظم علیه السلام بودم و ایشان نماز ظهر و عصر را مقابل من به جا آورد و نزد ایشان نشستم تا زمان ادای نماز مغرب فرا رسید، پس بار دیگر خواستار انجام وضو شد و برای ادای نماز وضو گرفت و سپس به من فرمود: وضو بگیر، گفتم: جانم به فدایت، من وضو دارم. فرمود: هر چند وضو داشته باشی، بار دیگر وضو بگیر، همانا کسی که برای نماز مغرب وضو بگیرد، وضویش کفاره گناهان روز گذشته اوست، باستثنای گناهان کبیره، و کسی که برای نماز صبح وضو بگیرد، وضوی او کفاره گناهان شب گذشته اوست، به جز گناهان کبیره. - . المحاسن: 312 -
تحقیق: شبهه ای در استحباب تجدید وضو پس از ادای نماز اول وجود ندارد؛ اما بدون آن در تذکره به جهت اطلاق اوامر بدون تقیید، حکم قطعی بر استحباب داده و شهید در ذکری در آن توقف کرده و شاید احوط ترک آن باشد، هر چند جواز، اقوی است و ممکن است که گفته شود: با وجود فاصله زیادی که احتمال عارض شدن حدث بعد آن و عدم تذکر آن وجود دارد، عرفاً تجدید محقق می شود، با وجود آنکه نوعی از احتیاط در آن وجود دارد و این تفصیل را در کلام اصحاب ندیده ام.
سپس آیا تجدید برای هر نماز سوم و چهارم و... نیز مستحب است، یا اینکه اختصاص به دوم دارد؟ قول مشهور اول است، چنانکه علامه در مختلف ذکر کرده و صدوق - رحمه الله - در فقیه، اخبار وارده را بر دو بار تکرار وضو حمل کرده و هر کس بیفزاید، به خاطر تجدید اجری دریافت نمی کند. تجدید برای دومین بار نزد او بدعت است، اما آشکار نشده که آیا مراد از تجدید برای بار دوم است، هر چند برای نماز سوم باشد، تا اینکه مخالف قول مشهور باشد؛ یا تجدید وضو برای یک نماز؟ و در المختلف گفته: اگر مراد وی اول باشد، با قول مشهور مخالفت کرده و اگر مراد دوم باشد، در این زمینه بر نصّی - روایت - دست نیافتهام. پایان کلام.
سپس بدان، چیزی که اغلب ذکر کرده اند: استحباب وضو بعد از وضوی دیگر است و متعرض وضوی بعد از غسل همچون غسل جنابت نشده اند، با وجود اینکه اخباری داریم که وضو پس از آن بدعت است و ظاهر این است که اگر میان آن دو نماز بخواند، تجدید به دلیل شمول برخی اخبار بر آن مستحب است، همچون روایت پیشین امیرالمؤمنین و دیگر روایات؛ و از اخبار، بدعت بودن آن به ذهن متبادر می شود که آن زمانی بدعت است که بدون فاصله واقع شود و شاید احتیاط در ترک آن باشد.
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السِّنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کُرْدُوسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَطَهَّرَ ثُمَّ أَوَی
ص: 307
إِلَی فِرَاشِهِ بَاتَ وَ فِرَاشُهُ کَمَسْجِدِهِ الْحَدِیثَ (1).
المحاسن، عن محمد بن علی عن علی بن الحکم بن مسکین عن محمد بن کردوس: مثله (2)
**[ترجمه]ثواب الاعمال: محمد بن کردوس نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس وضو بگیرد، سپس به رختخواب خود برود، بستر او مانند مسجد او خواهد بود... ادامه حدیث. - . ثواب الاعمال: 18 -
المحاسن: محمد بن کردوس مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المحاسن: 47 -
**[ترجمه]
أی یکتب له ما دام نائما ثواب الکون فی المسجد أو ثواب الصلاة.
**[ترجمه]یعنی تا زمانی که خواب باشد، ثواب بودن در مسجد یا ثواب نماز برای وی نوشته خواهد شد.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَطَهَّرَ ثُمَّ أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ بَاتَ وَ فِرَاشُهُ کَمَسْجِدِهِ فَإِنْ ذَکَرَ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی وُضُوءٍ فَتَیَمَّمَ مِنْ دِثَارِهِ کَائِناً مَا کَانَ لَمْ یَزَلْ فِی صَلَاةٍ مَا ذَکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (3).
**[ترجمه]المحاسن: حفص بن غیاث نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس وضو بگیرد و سپس به رختخواب خود رود و بخوابد، مانند مسجد اوست، اگر به یاد آورد که وضو ندارد، بر جامه خود، تیمم کند، هر چه بود، و تا زمانی که ذکر خداوند را گوید، در نماز است. - . المحاسن: 47 -
**[ترجمه]
و قد مضت الأخبار فی ذلک فی آداب النوم (4) و سیأتی بعضها فی باب التیمم.
**[ترجمه]اخبار مربوط به آن در آداب خواب ذکر شد و برخی از آنها در باب تیمم خواهد آمد.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَکِیمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلَیْکُمْ بِإِتْیَانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ الْحَدِیثَ (5).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: مرازم بن حکیم نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما باد به آمدن به مساجد، بخاطر اینکه مساجد خانه های خدای متع-ال در زمین هستند و کسی که با طهارت به سوی مساجد برود، خدای متعال او را از گناهانش پاک می کند و او را از جمله زائرانش می نویسد. - . امالی الصدوق: 216 -
**[ترجمه]
سیأتی فی باب المساجد
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی (6).
**[ترجمه]در باب مربوط به مساجد از امام صادق علیه السلام خواهد آمد که فرمود: در تورات نوشته شده که خانه هایم در زمین، مساجد هستند، خوشا به حال بنده ا ی که در خانه اش وضو بگیرد، سپس مرا در خانه ام زیارت کند. - . ثواب الاعمال: 26 -
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، وَ أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ أَحْدَثَ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ(7) وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ دَعَانِی
ص: 308
وَ لَمْ أُجِبْهُ فِیمَا سَأَلَنِی مِنْ أُمُورِ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جَافٍ (1).
**[ترجمه]ارشاد القلوب، اعلام الدین دیلمی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر کسی محدث شود و وضو نگیرد به من جفا کرده است؛ اگر کسی محدث شود و وضو گیرد ولی دو رکعت نماز نخواند و دعا نکند و از من چیزی نخواهد، به من جفا کرده است؛ اگر کسی وضو گیرد و نماز بخواند و از من چیزی درخواست کند و من به او عطا نکنم، من به او جفا کرده ام. حال چه درخواست او امر دینی باشد یا امر دنیایی. اگر من به او عطا نکنم به او جفا کرده ام و من هم پروردگاری جفاکار نیستم. - . ارشاد القلوب: 73 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ: أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الرَّجُلِ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَکْتُبَ الْقُرْآنَ فِی الْأَلْوَاحِ وَ الصَّحِیفَةِ وَ هُوَ عَلَی غَیْرِ وُضُوءٍ قَالَ لَا(2).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره فردی سؤال کرد که آیا بر وی رواست که بدون وضو قرآن را بر لوح و صحیفه بنویسد؟ فرمود: خیر. - . البحار 10: 277 -
**[ترجمه]
ظاهره عدم جواز کتابة القرآن بغیر وضوء و لم یقل به أحد و إنما اختلفوا فی المس کما عرفت و ربما یستدل له بهذا الخبر بالطریق الأولی أو لأن العلة فیه استلزامه اللمس و کلاهما فی محل المنع و یمکن حمله علی الکراهة لورود روایة معتبرة بتجویز کتابة الحائض التعویذ الذی لا ینفک غالبا عن الآیات و إن کان الأحوط الترک لصحة الروایة فی سائر الکتب (3).
**[ترجمه]ظاهر آن بر عدم جواز نوشتن قرآن بدون وضو گرفتن دلالت دارد و کسی بدان قائل نشده است و چنان که دانستی، تنها در تماس پیدا کردن بدن با آن اختلاف دارند، و شاید به طریق اولی برای آن به این خبر استدلال شود؛ یا اینکه علت - جایز نبودن کتابت -، استلزام لمس آن است و هر دوی آنها جای رد دارد و می توان آن را حمل بر کراهت کرد، به خاطر وارد شدن روایتی معتبر در مورد جواز نوشتن برای حائض، تعویذی را که غالبا جدا از آیات نیست، هر چند احوط ترک آن است به دلیل صحت روایت در سایر کتابها. - . التهذیب 1: 35 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ (4) قَالَ مِنَ الْأَحْدَاثِ وَ الْجَنَابَاتِ وَ قَالَ لَا یَجُوزُ لِلْجُنُبِ وَ الْحَائِضِ وَ الْمُحْدِثِ مَسُّ الْمُصْحَفِ (5).
**[ترجمه]مجمع البیان: امام باقر علیه السلام در باره قول خدای متعال: «لایمسه الا المطهرون» فرمود: از حدثها و جنابتها و فرمود: برای جنب و حائض و محدث - کسی که حدث از او سر زده - جایز نیست به مصحف دست بزند. - . مجمع البیان 9 : 226[1] -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ (6)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: یَا عَلِیُّ إِذَا حَمَلَتِ امْرَأَتُکَ فَلَا تُجَامِعْهَا إِلَّا وَ أَنْتَ عَلَی وُضُوءٍ فَإِنَّهُ إِنْ قُضِیَ بَیْنَکُمَا وَلَدٌ یَکُونُ أَعْمَی الْقَلْبِ بَخِیلَ الْیَدِ(7).
**[ترجمه]مجالس الصدوق - . امالی الصدوق: 339 - ، العلل: در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امام علی علیه السلام آمده است که فرمود: ای علی! زمانی که - خواهان آن هستی که - همسرت حامله شود، تنها در حالت وضو با وی همبستر شو، چرا که در غیر اینصورت، اگر نطفه فرزندی منعقد شود، کوردل و خسیس خواهد بود. - . علل الشرائع 2: 203 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی السَّمَاءِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ
ص: 309
وَ تَعَالَی مُقَابِلَ عَرْشِهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَوْحَی إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَدْنُوَ مِنْ صَادٍ وَ یَتَوَضَّأَ وَ قَالَ أَسْبِغْ وُضُوءَکَ وَ طَهِّرْ مَسَاجِدَکَ وَ صَلِّ لِرَبِّکَ قُلْتُ لَهُ وَ مَا الصَّادُ قَالَ عَیْنٌ تَحْتَ رُکْنٍ مِنْ أَرْکَانِ الْعَرْشِ أُعِدَّتْ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام «ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ» فَتَوَضَّأَ مِنْهَا وَ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ تَمَامَ الْخَبَرِ(1).
**[ترجمه]المحاسن: حسین بن ابی العلا نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اولین نمازی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آسمان در برابر خدای متعال در مقابل عرش او جل جلاله ادا کرد، به ایشان وحی کرد و دستور داد که به صاد نزدیک شود و وضو بگیرد و فرمود: وضویت را کامل بگیر و مواضع سجده خود را پاکیزه کن و برای پروردگارت نماز بخوان. گفتم: صاد چیست؟ فرمود: چشمه ای در زیر رکنی از ارکان عرش است که برای محمد صلی الله علیه و آله وسلم آماده شده است، - سپس امام صادق علیه السلام سوره «ص و القرآن ذی الذکر» را تلاوت کرد - و پیامبر از آن وضو گرفت و وضویش را به نحو کامل گرفت... ادامه روایت. - . المحاسن: 323 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (2) وَ سَیَأْتِی تَمَامُهَا فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ.
**[ترجمه]العلل: اسحاق بن عمار نیز از ایشان مانند این حدیث را نقل کرده است. - . علل الشرائع 2: 23 - و تمام آن در کتاب صلاة خواهد آمد.
**[ترجمه]
فَلَاحُ السَّائِلِ لِلسَّیِّدِ، وَ کَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْکَرَاجُکِیِّ، قَالا: سَأَلَ رَجُلٌ الصَّادِقَ علیه السلام فَقَالَ أَخْبِرْنِی بِمَا لَا یَحِلُّ تَرْکُهُ وَ لَا تَتِمُّ الصَّلَاةُ إِلَّا بِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَتِمُّ الصَّلَاةُ إِلَّا لِذِی طُهْرٍ سَابِغٍ.
**[ترجمه]فلاح السائل سید، کنز الفوائد کراجکی: نقل کرده اند که مردی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد که درباره آنچه که ترک آن حلال نیست و نماز فقط به وسیله آن کامل می شود مرا آگاه ساز، امام صادق علیه السلام فرمود: نماز تمام و مورد قبول نیست مگر با طهارت کامل.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الْمُفِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الْبَصْرَةَ مَرَّ بِی وَ أَنَا أَتَوَضَّأُ فَقَالَ یَا غُلَامُ أَحْسِنْ وُضُوءَکَ یُحْسِنِ اللَّهُ إِلَیْکَ ثُمَّ جَازَنِی الْحَدِیثَ (3).
**[ترجمه]مجالس المفید: حسن بصری نقل کرده است که زمانی که امام علی علیه السلام قدم به بصره نهاد، از کنار من عبور کرد و من مشغول وضو گرفتن بودم، خطاب به من فرمود: ای پسر، وضویت را خوب بگیر تا خداوند به تو خوبی کند، سپس از کنار من عبور کرد... ادامه حدیث. - . مجالس المفید: 77 -
**[ترجمه]
تُحَفُ الْعُقُولِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْوُضُوءُ بَعْدَ الطُّهْرِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ فَتَطَهَّرُوا(4).
**[ترجمه]تحف العقول: از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: وضو گرفتن بعد از طهارت، ده حسنه دارد، پس طهارت بگیرید. - . تحف العقول: 105 -
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: بُنِیَتِ الصَّلَاةُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ وَ سَهْمٌ لِلرُّکُوعِ وَ سَهْمٌ لِلسُّجُودِ وَ سَهْمٌ لِلْخُشُوعِ (5).
ص: 310
وَ مِنْهُ عَنْ نَوْفٍ الشَّامِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَتَوَضَّأُ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی بَصِیصِ الْمَاءِ عَلَی مَنْکِبَیْهِ یَعْنِی مِنْ إِسْبَاغِ الْوُضُوءِ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یُتِمَّ وُضُوءَهُ وَ رُکُوعَهُ وَ سُجُودَهُ وَ خُشُوعَهُ فَصَلَاتُهُ خِدَاجٌ (2).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی مَا یُکَفِّرُ الذُّنُوبَ وَ الْخَطَایَا إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عِنْدَ الْمَکَارِهِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ فَذَلِکَ الرِّبَاطُ(3).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یُجَدِّدُ الْوُضُوءَ لِکُلِّ صَلَاةٍ یَبْتَغِی بِذَلِکَ الْفَضْلَ وَ صَلَّی یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ الصَّلَوَاتِ کُلَّهَا بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ(4).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که فرمود: نماز بر چهار سهم بنا گذاشته شده است. یک سهم از آن در وضوی کامل است و سهمی برای رکوع و سهمی برای سجده و سهمی برای خشوع میباشد. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
دعائم الاسلام: نوف شامی نقل کرده است که امام علی علیه السلام را در حال وضو گرفتن دیدم و گویی به درخشش آب بر شانه هایش می نگریستم، یعنی به خاطر شاداب وضو گرفتن ایشان. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: کسی که وضو و رکوع و خشوعش در نماز کامل نیست، نمازش خداج است - ناقص است -. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
و از ایشان نقل شده است که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: آیا شما را به چیزی که گناهان و خطاها را می پوشاند، راهنمایی کنم؟ وضوی تمام و کامل گرفتن با وجود سختیها، انتظار نماز پس از نماز؛ پس این عامل پیوند است. - . دعائم الاسلام 1: 100[6] -
و از ایشان نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله برای ادای هر نماز وضو می گرفت و بدان فضیلت را طلب می کرد و در روز فتح مکه، تنها با یک وضو همه نمازها را خواند. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
**[ترجمه]
البصیص البریق و فی النهایة فیه کل صلاة لیست فیها قراءة فهی خداج الخداج النقصان و هو مصدر علی حذف المضاف أی ذات خداج و یکون قد وصفها بالمصدر نفسه مبالغة کقوله فإنما هی إقبال و إدبار(5).
و قال فیه إسباغ الوضوء علی المکاره و کثرة الخطی إلی المساجد و انتظار الصلاة بعد الصلاة فذلکم الرباط الرباط فی الأصل الإقامة علی جهاد العدو بالحرب و ارتباط الخیل و إعدادها فشبه به ما ذکر من الأفعال الصالحة و العبادة قال القتیبی أصل المرابطة أن یربط الفریقان خیولهم فی ثغر کل منهما معد لصاحبه فسمی المقام فی الثغور رباطا و منه قوله علیه السلام فذلکم الرباط أی إن المواظبة علی الطهارة و الصلاة و العبادة کالجهاد فی سبیل الله فیکون الرباط مصدر رابطت أی لازمت.
و قیل الرباط هاهنا اسم لما یربط به الشی ء أی یشد یعنی أن هذه الخلال
ص: 311
تربط صاحبها عن المعاصی و تکفه عن المحارم انتهی.
و لعل ما روینا من إرجاع اسم الإشارة إلی خصوص الانتظار أربط و أنسب فلا تغفل.
**[ترجمه]«بصیص» به معنای بریق و درخشش است و در نهایه آمده است که در حدیث است: هر نمازی که در آن قرائت نباشد خداج است. «خداج»، نقصان است و آن مصدری است که مضاف آن حذف شده، یعنی ذات خداج و شاید آن را از روی مبالغه با همان مصدر وصف کرده باشد، مانند این قول وی که فرمود: «فإنما هی اقبال و ادبار».
و در آن گفته: وضوی کامل در مکاره - سختیها -، به سوی مساجد زیاد قدم برداشتن، انتظار نماز پس از نماز، اینها عامل پیوند و استحکام است، رباط در اصل به معنای اقامت برای جنگ با دشمن در جهاد و انتخاب اسبها و آماده کردن آنها می باشد، از این رو افعال نیکو و عبادت را که ذکر شد، به آن تشبیه کرده است. قتیبی گفته: اصل مرابطه بدین شکل است که دو گروه، اسبهای خود را در مرز هریک از آنها که برای صاحبش آماده شده است، ببندند؛ از این رو اقامت در مرزها رباط نامیده شده است، و از جمله آن، این قول امام است: «فذلکم الرباط» یعنی مراقبت از طهارت و نماز و عبادت، همچون جهاد در راه خداست، بنابراین رباط مصدر «رابطت» به معنای لازمت است.
و برخی گفته اند: رباط در اینجا اسم است برای آنچه که چیزی بدان مربوط یعنی بسته می شود، بدین معنا که این ویژگی ها صاحبش را از انجام گناهان و محارم میبندد و باز می دارد.
شاید آنچه را که ما در مورد ارجاع اسم اشاره به انتظار روایت کردیم، مربوطتر و مناسبتر باشد، پس از آن غافل نباش.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا بَالُوا تَوَضَّئُوا أَوْ تَیَمَّمُوا مَخَافَةَ أَنْ تُدْرِکَهُمُ السَّاعَةَ(1).
**[ترجمه]نوادر الرواندی: امام موسی بن جعفر علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمانی که بول می کردند وضو می گرفتند و تیمم می کردند، از ترس اینکه مرگ آنان را فراگیرد. - . نوادر الراوندی: 39 -
**[ترجمه]
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ.
**[ترجمه]دعوات الراوندی: زمانی که یکی از شما خشمگین شد، باید وضو بگیرد.
**[ترجمه]
لا یبعد أن یراد به غسل الید.
**[ترجمه]بعید نیست که منظور ایشان شستن دست باشد.
**[ترجمه]
أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، عَنْ سَمُرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَوَضَّأَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَقَالَ حِینَ یَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهِ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِی هَدَاهُ اللَّهُ لِلْإِیمَانِ الْخَبَرَ.
**[ترجمه]اعلام الدین دیلمی: سمرة بن جندب نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس وضو بگیرد و سپس به سوی مسجد برود و در حال خروج از خانه اش بگوید: «به نام خداوندی که مرا آفرید و اوست که مرا هدایت می کند»، خداوند او را به سوی ایمان هدایت می کند... ادامه خبر.
**[ترجمه]
عُدَّةُ الدَّاعِی لِابْنِ فَهْدٍ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لِقَارِئِ الْقُرْآنِ بِکُلِّ حَرْفٍ یَقْرَؤُهُ فِی الصَّلَاةِ قَائِماً مِائَةُ حَسَنَةٍ وَ قَاعِداً خَمْسُونَ حَسَنَةً وَ مُتَطَهِّراً فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَ غَیْرَ مُتَطَهِّرٍ عَشْرُ حَسَنَاتٍ (2).
**[ترجمه]عدة الداعی از ابن فهد: امام صادق علیه السلام فرمود: به هر حرفی که قرائت کننده قرآن در نماز در حالت ایستاده قرائت میکند، صد حسنه داده می شود و اگر نشسته خواند پنجاه حسنه و اگر با وضو و در غیر نماز باشد بیست و پنج حسنه و اگر بدون وضو باشد ده حسنه به او داده می شود. - . عدة الداعی: 211، ثواب الاعمال: 91 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الشَّیْخِ (3)، وَ مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ،: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبَا ذَرٍّ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَی الْمَکَارِهِ مِنَ الْکَفَّارَاتِ (4).
فائدة ذکر الأصحاب استحباب الوضوء للصلاة و الطواف المندوبین و للتجدید و التأهب للصلاة الفریضة قبل دخول وقتها لیوقعها فی أول الوقت
ص: 312
و لما لا یشرط فیه الطهارة من مناسک الحج و صلاة الجنازة و لنوم الجنب و أکله و لذکر الحائض و تغسیل الجنب المیت و جماع الغاسل إذا کان جنبا و لمس کتابة القرآن إذا لم یکن واجبا و قراءته و حمله و دخول المساجد و زیارة قبور المؤمنین و الکون علی طهارة و لمن یدخل المیت قبره و لطلب الحوائج و للنوم و جماع المحتلم قبل الغسل و جماع المرأة الحامل و وطء جاریة بعد وطء أخری و وضوء المیت قبل غسله و لحصول المذی و الرعاف و القی ء و التخلیل المخرج للدم إذا کرههما الطبع و الخارج من الذکر بعد الاستبراء و الزیادة علی أربعة أبیات شعر باطل و القهقهة فی الصلاة عمدا و التقبیل بشهوة و مس الفرج و بعد الاستنجاء بالماء للمتوضئ قبله و لو کان قد استجمر.
و قد ورد فی جمیعها روایات إلا ما شذ لکن بعضها ضعیفة و بعضها محمولة علی التقیة کالرعاف و القی ء و التخلیل و الشعر و القهقهة و التقبیل و مس الفرج و لتفصیل القول فیها محل آخر.
ص: 313
**[ترجمه]مجالس الشیخ، مکارم الاخلاق: در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر آمده است: ای ابوذر! کامل گرفتن وضو در شرایط سخت، کفاره گناهان است. - . مکارم الاخلاق: 548 -
نکته: اصحاب استحباب وضو را برای این موارد ذکر کردهاند: نماز و طواف مستحب و تجدید وضو برای آماده شدن برای نماز واجب قبل از داخل شدن وقت آن، تا آن را در اول وقت ادا کند و آن مناسک از حج که طهارت در آن شرط نیست، و نماز جنازه و خواب فرد جنب و خوردنش و ذکر گفتن حائض و غسل دادن میت توسط جنب و جماع غاسل در صورتی که جنب باشد و مسّ نوشته های قرآن در صورتی که واجب نباشد و خواندن و حمل کردن آن، ورود به مساجد و زیارت کردن قبرهای مسلمانان و بودن بر طهارت برای کسی که میت را وارد قبرش می کند، برای طلب حوائج، برای خواب، جماع فرد محتلم قبل از غسل، جماع زن باردار، همبستر شدن با کنیز بعد از کنیزی دیگر، وضو دادن میت قبل از غسل وی، برای بیرون آمدن مذی، خون دماغ و قی و خلال کردنی که موجب آمدن خون باشد، زمانی که طبع از آن کراهت یابد، و آنچه بعد از استبراء از آلت خارج میشود، خواندن بیش از چهار بیت شعر باطل، قهقهه کردن در نماز از روی عمد، و بوسیدن از روی شهوت، دست کشیدن بر فرج و بعد از استنجاء با آبی که قبل از وی کسی از آن وضو گرفته است، هرچند با سنگ استنجاء کرده باشد.
در تمامی این موارد جز اندکی، روایاتی وارد شده است، اما برخی ضعیف و برخی محمول بر تقیه است، همچون خون دماغ شدن، قی، تخلیل، شعر، قهقهه، بوسیدن و دست کشیدن بر فرج، و برای بسط دادن قول در آن، محل دیگری است .
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ حَتَّی یُسَمِّیَ یَقُولُ قَبْلَ أَنْ یَمَسَّ الْمَاءَ
بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ طَهُورِهِ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَعِنْدَهُمَا یَسْتَحِقُّ الْمَغْفِرَةَ(1).
المحاسن، فی روایة ابن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (2).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خویش علیهم السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: انسان قبل از گفتن بسم الله نباید وضو بگیرد یعنی قبل از اینکه با آب تماس پیدا کند، بگوید: «بسم الله، خدایا مرا از توّابین و متطهرین قرار ده» زمانی که از وضوی خود فارغ شد، می گوید: «شهادت می دهم که تنها معبود خداست، شریکی ندارد و شهادت می دهم که محمد بنده و فرستاده اوست». در این هنگام مستحق آمرزش است. - . الخصال 2: 165 -
المحاسن: در روایت ابن مسلم، امام صادق از امام علی علیهما السلام حدیث فوق را نقل کرده است. - . المحاسن: 46 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ دَاوُدَ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَنْ تَوَضَّأَ فَذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ طَهُرَ جَمِیعُ جَسَدِهِ وَ کَانَ الْوُضُوءُ إِلَی الْوُضُوءِ کَفَّارَةً لِمَا بَیْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ وَ مَنْ لَمْ یُسَمِّ لَمْ یَطْهُرْ مِنْ جَسَدِهِ إِلَّا مَا أَصَابَهُ الْمَاءُ(3).
**[ترجمه]العلل: ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا محمد! هر کس در حال وضو نام خدا را ببرد، تمام بدنش پاک می گردد، و وضویش تا وضوی دیگر کفاره گناهان او بین این دو وضوست، و هر کس نام خدا را نبرد، از بدنش جز جایی که آب به آن رسیده، پاک نخواهد شد. - . علل الشرائع 1: 273 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ
ص: 314
بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ: مِثْلَهُ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ عَلَی وُضُوئِهِ فَکَأَنَّمَا اغْتَسَلَ (2).
المقنع، مرسلا: مثله (3).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: محمد بن اسماعیل مانند این حدیث را نقل کرده است. - . ثواب الاعمال: 15 -
عبدالله بن مسکان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نام خداوند را در حین گرفتن وضو برد، گویی غسل کرده باشد. - . ثواب الاعمال: 16 -
المقنع: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المقنع: 3 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْمُثَنَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ ذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ عَلَی وُضُوئِهِ طَهُرَ جَسَدُهُ کُلُّهُ وَ مَنْ لَمْ یُذْکَرِ اسْمَ اللَّهِ عَلَی وُضُوئِهِ طَهُرَ مِنْ جَسَدِهِ مَا أَصَابَهُ الْمَاءُ(4).
**[ترجمه]المحاسن: محمد بن جعفر از پدرش علیه السلام نقل کرده است که فرمود: کسی که نام خداوند را در حین گرفتن وضو برد، گویی تمام تنش پاک شده، و کسی که نام خداوند را زمان وضو نبرد، تنها قسمتی که آب بدان خورده است پاک می گردد. - . المحاسن: 46 -
**[ترجمه]
لعل المعنی أن مع التسمیة له ثواب الغسل أو أنه یغفر له ما عمل بجمیع الجوارح من السیئات و إلا یغفر له ما فعل بجوارح الوضوء فقط أو أن الطهارة المعنویة التی تحصل بسبب الطهارة و تصیر سببا لقبول العبادة و کمالها تحصل مع التسمیة للجمیع و مع عدمها لخصوص أعضاء الوضوء و هو قریب من الأول و یؤیدهما خبر ابن مسکان.
**[ترجمه]شاید معنی این باشد که بردن نام خداوند، پاداش غسل دارد یا اینکه بدیها و گناهانی را که با تمام اعضای خود مرتکب شده، بخشیده شود، در غیر این صورت تنها اعمالی را که با جوارح وضو انجام داده بخشوده می شود. یا اینکه طهارت معنوی که به سبب طهارت حاصل می شود و علتی جهت پذیرش عبادت و کمال آن می گردد، با گفتن نام خداوند، برای همه بدن حاصل می گردد و در صورت عدم آن، فقط برای اعضای ویژه وضوست که آن طهارت حاصل میشود و این قول، قریب به قول اول است و خبر ابن مسکان، آن دو را تأیید میکند.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ قَرَأَ فِی وُضُوئِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ (5).
**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: هر مؤمنی که سوره قدر را به هنگام وضو گرفتن بخواند، گناهان او بخشیده می شود، گویا تازه از مادر متولد شده است. - . فقه الرضا 2: 6 -
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّ قَنْبَراً مَوْلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أُدْخِلَ عَلَی الْحَجَّاجِ بْنِ یُوسُفَ فَقَالَ لَهُ مَا الَّذِی کُنْتَ تَلِی مِنْ أَمْرِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ کُنْتُ أُوَضِّیهِ فَقَالَ لَهُ مَا کَانَ یَقُولُ إِذَا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ قَالَ کَانَ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَةَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ
ص: 315
کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (1) فَقَالَ الْحَجَّاجُ کَانَ یَتَأَوَّلُهَا عَلَیْنَا فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ مَا أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا ضَرَبْتُ عِلَاوَتَکَ قَالَ إِذاً أَسْعَدَ وَ تَشْقَی فَأَمَرَ بِهِ (2).
**[ترجمه]العیاشی: ابو الحسن علی بن محمد نقل کرده است که قنبر غلام امیر مؤمنان علیه السلام نزد حجاج بن یوسف آمد، حجاج از او پرسید: در خدمت علی علیه السلام چه می کردی؟ قنبر گفت: آب وضو برایش فراهم می ساختم، حجاج گفت: پس از وضو چه می گفت؟ قنبر گفت: این آیه شریفه را می خواند: «فلما نسوا ما ذکروا به فتحنا علیهم أبواب کل شیء حتی إذا فرحوا بما أوتوا أَخذناهم بغتة فإذا هم مبلسون * فقطع دابر القوم الذین ظلموا و الحمد لله رب العالمین،{پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمتها] را بر آنان گشودیم تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند شاد گردیدند، ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یکباره نومید شدند.} - . انعام / 44 -
حجاج گفت: این آیه را به ما تأویل می کرد؟. قنبر گفت: آری. حجاج گفت: چه می کنی اگر گردنت را بزنم؟ قنبر گفت: در این صورت من خوشبخت، و تو بدبخت خواهی شد. پس دستور داد تا گردنش را بزنند. - . تفسیر العیاشی 1: 395 -
**[ترجمه]
العلاوة بالکسر أعلی الرأس و القدم و المراد هنا الأول.
**[ترجمه]«علاوه» با کسره به معنای بالای سر و نیز به معنای پا است و در اینجا مراد معنای اول است.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ الْإِمَامِ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِفْتَاحُ الصَّلَاةِ الطَّهُورُ وَ تَحْرِیمُهَا التَّکْبِیرُ وَ تَحْلِیلُهَا التَّسْلِیمُ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَعَالَی صَلَاةً بِغَیْرِ طَهُورٍ وَ لَا صَدَقَةً مِنْ غُلُولٍ وَ إِنَّ أَعْظَمَ طَهُورِ الصَّلَاةِ الَّتِی لَا یَقْبَلُ الصَّلَاةَ إِلَّا بِهِ وَ لَا شَیْئاً مِنَ الطَّاعَاتِ مَعَ فَقْدِهِ مُوَالاةُ مُحَمَّدٍ وَ أَنَّهُ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ مُوَالاةُ عَلِیٍّ وَ أَنَّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ مُوَالاةُ أَوْلِیَائِهِمَا وَ مُعَادَاةُ أَعْدَائِهِمَا.
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَوَضَّأَ فَغَسَلَ وَجْهَهُ تَنَاثَرَتْ عَنْهُ ذُنُوبُ وَجْهِهِ وَ إِذَا غَسَلَ یَدَیْهِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ تَنَاثَرَتْ ذُنُوبُ یَدَیْهِ وَ إِذَا مَسَحَ رَأْسَهُ تَنَاثَرَتْ عَنْهُ ذُنُوبُ رَأْسِهِ وَ إِذَا مَسَحَ رِجْلَیْهِ أَوْ غَسَلَهُمَا لِلتَّقِیَّةِ تَنَاثَرَتْ عَنْهُ ذُنُوبُ رِجْلَیْهِ وَ إِذَا قَالَ فِی أَوَّلِ وُضُوئِهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* طَهُرَتْ أَعْضَاؤُهُ کُلُّهَا مِنَ الذُّنُوبِ وَ إِنْ قَالَ فِی آخِرِ وُضُوئِهِ أَوْ غُسْلِهِ لِلْجَنَابَةِ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّکَ وَ خَلِیفَتُکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ خُلَفَاؤُکَ وَ أَوْصِیَاءَهُ أَوْصِیَاؤُکَ تَحَاتَّتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ کُلُّهَا کَمَا تَحَاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ وَ خَلَقَ اللَّهُ بِعَدَدِ کُلِّ قَطْرَةٍ مِنْ قَطَرَاتِ وَضُوئِهِ أَوْ غِسْلِهِ مَلَکاً یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ ثَوَابُ ذَلِکَ لِهَذَا
الْمُتَوَضِّئِ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ بِوُضُوئِهِ وَ بِغُسْلِهِ فَیَخْتِمُ عَلَیْهِ بِخَوَاتِیمِ رَبِّ الْعِزَّةِ ثُمَّ یُرْفَعُ تَحْتَ الْعَرْشِ حَیْثُ لَا تَتَنَاوَلُهُ اللُّصُوصُ وَ لَا یَلْحَقُهُ السُّوسُ وَ لَا تُفْسِدُهُ الْأَعْدَاءُ حَتَّی یُرَدَّ عَلَیْهِ وَ یُسَلَّمَ إِلَیْهِ أَوْفَرَ مَا هُوَ أَحْوَجَ وَ أَفْقَرَ مَا یَکُونُ إِلَیْهِ فَیُعْطَی بِذَلِکَ فِی
ص: 316
الْجَنَّةِ مَا لَا یُحْصِیهِ الْعَادُّونَ وَ لَا یَعِیهِ الْحَافِظُونَ وَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ جَمِیعَ ذُنُوبِهِ حَتَّی تَکُونَ صَلَاتُهُ نَافِلَةً فَإِذَا تَوَجَّهَ إِلَی مُصَلَّاهُ لِیُصَلِّیَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی عَبْدِی هَذَا قَدِ انْقَطَعَ عَنْ جَمْعِ الْخَلَائِقِ إِلَیَّ وَ أَمَّلَ رَحْمَتِی وَ جُودِی وَ رَأْفَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنِّی أَخُصُّهُ بِرَحْمَتِی وَ کَرَامَاتِی (1).
**[ترجمه]تفسیر الامام: فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کلید نماز پاکی است، تحریم آن تکبیره الاحرام و پایان آن سلام است. خداوند تعالی نماز را بدون طهارت نمی پذیرد و خداوند صدقه ای را که از طریق خیانت باشد نمی پذیرد، از بزرگترین طهارت نماز که نماز جز با آن پذیرفته نمی شود و چیزی از طاعات با نبودن آن مورد قبول واقع نمی شود، موالات و دوست داشتن رسول خداست که سید مرسلین است و موالات علی علیه السلام است که سید الوصیین است و دوست داشتن دوستان آن دو و دشمنی کردن با دشمنان آنهاست.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که نمازگزار وضو گیرد و صورتش را بشوید، آثار گناهان از چهره اش زدوده می شود، و زمانی که دو دستش را تا آرنج بشوید، گناهانی که بوسیله دست هایش انجام داده از بین می رود، و آن وقت که سرش را مسح می کشد، معصیّت هایی که بوسیله سرش انجام داده زدوده می شود، و آن وقت که پاهایش را مسح می کشد - یا آن دو را به جهت تقیه می شوید -، گناهانی که به وسیله پاهایش انجام داده است از بین خواهد رفت.
اگر کسی در اوّل وضو، «بسم الله الرحمن الرحیم» را بگوید، تمام اعضایش از گناهان پاک می شود و اگر در آخر وضوی خود یا غسل جنابتش بگوید: پاک و منزه است خدا، شهادت می دهم که تنها معبود تویی، از تو آمرزش می طلبم و به سوی تو توبه می کنم و شهادت می دهم که محمد بنده و فرستاده خداست و علی جانشین و خلیفه تو پس از پیامبرت بر بندگانت است و اولیای او جانشینانت و اوصیایش اوصیای تو هستند»، گناهان وی به سان افتادن برگ درخت فرو می ریزند و خداوند در ازای هر قطره از قطره های وضو یا غسل وی، فرشته ای را می آفریند که تسبیح و تقدیس خداوند و تهلیل و تکبیر او را گوید و بر محمد و خاندان پاکش درود فرستد و ثواب اینها برای فرد وضو گیرنده است.
سپس خداوند به وضو و غسل وی فرمان می دهد و مُهری از مهرهای ربّالعزة بر آن زده میشود و در ذیل عرش بالا می رود تا جایی که دست دزدان به وی نمی رسد و بید و کرم [آفت] یارای رسیدن بدان را ندارند و دشمنان توان فاسد کردنش را ندارند تا اینکه به او بازگردانده می شود و به او تسلیم می شود و به صورتی بسیار فراوان است و او نسبت به آن نیازمندترین و فقیرترین است و به خاطر آن در بهشت، آنچه را که شمارشگران از شمردن آن ناتوانند و حافظان، توان به خاطر سپردنش را ندارند، به وی داده میشود، و خداوند تمامی گناهانش را می آمرزد، تا این که نمازش نافله میشود. زمانی که به مصلای خویش رو میآورد تا نماز بخواند، خداوند عز و جل خطاب به ملائکه خویش می گوید: یا فرشتگانم! آیا بدین بنده ام نمی نگرید، از تمامی آفریدگان قطع امید کرده و به رحمت و بخشش من و رافتم امید بسته است. شما را شاهد می گیرم که او را از رحمت و کراماتم برخوردار سازم. - . تفسیر الامام: 239 -
**[ترجمه]
تمامه فی باب فضل الصلاة.
**[ترجمه]کامل این روایت در باب فضیلت نماز است.
**[ترجمه]
فی النهایة تحاتت عنه الذنوب تساقطت و قوله علیه أوفر حال عن فاعلی یرد و یسلم و قوله أحوج و أفقر حالان عن الضمیرین فی علیه و إلیه أی یرد و یسلم إلیه الوضوء و الغسل أی ثوابهما فی نهایة الوفور و الکمال فی حال یکون هو فی غایة الاضطرار و الافتقار إلی الثواب.
قوله نافلة أی زیادة لا یحتاج إلیه فی غفران الذنوب.
**[ترجمه]در نهایه آمده: «تحاتت عنه الذنوب» یعنی فرو می ریزند. و قول ایشان که فرمود: «علیه اوفر» حال از دو فاعل فعل یرد و یسلم می باشد و قول ایشان «احوج و افقر» هر دو حال از دو ضمیر علیه و الیه هستند، یعنی «یرد و یسلم الیه الوضو و الغسل»، یعنی پاداش آن دو در نهایت کمال و وفور به وی داده می شود، در حالی که وی خود در نهایت اضطرار و نیازمندی به پاداش و ثواب می باشد .
قول ایشان که فرمود: «نافله»، یعنی زیادتی که در آمرزش گناهان بدان احتیاج ندارد.
**[ترجمه]
الْمَکَارِمُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ أَوْ شَرِبَ أَوْ أَکَلَ أَوْ لَبِسَ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَصْنَعُهُ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُسَمِّیَ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ شِرْکٌ (2).
**[ترجمه]المکارم: از امام صادق علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: شایسته است که هر گاه یکی از شما وضو بگیرد و غذا بخورد و آب بنوشد یا لباس بپوشد و هرکاری که انجام می دهد، نام خدا را بر آن جاری سازد، و اگر چنین نکند، شیطان در آن شریک است. - . مکارم الاخلاق: 117 -
**[ترجمه]
جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ عَلَی أَثَرِ وُضُوئِهِ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ أَرْبَعِینَ عَاماً وَ رَفَعَ لَهُ أَرْبَعِینَ دَرَجَةً وَ زَوَّجَهُ اللَّهُ أَرْبَعِینَ حَوْرَاءَ(3).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِذَا تَوَضَّأْتَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ تَمَامَ الْوُضُوءِ وَ تَمَامَ الصَّلَاةِ وَ تَمَامَ رِضْوَانِکَ وَ تَمَامَ مَغْفِرَتِکَ فَهَذَا زَکَاةُ الْوُضُوءِ(4).
**[ترجمه]جامع الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس به دنبال وضوی خود یک بار آیةالکرسی را بخواند، خداوند ثواب چهارده سال خواندن آن را به وی می دهد و چهل درجه او را بالا می برد و چهل زن حوری بهشتی را به همسری وی درمیآورد. - . جامع الاخبار: 53 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! زمانی که وضو گرفتی بگو: «به نام خدا، از تو کامل وضو، و کامل نماز، و کامل خشنودی ات و کامل مغفرتت را می خواهم». این پاکیزه کردن وضوست. - . جامع الاخبار: 76 -
**[ترجمه]
أسألک تمام الوضوء و تمام الصلاة و تمام رضوانک و الجنة.
فهذا زکاة الوضوء.
و ظاهر روایة المتن کون الدعاء بعد الوضوء و یحتمل قبله أیضا و إطلاق الزکاة علیه إما باعتبار نمو التطهیر أو زیادته و کماله بسببه أو باعتبار أنه سبب لقبول الوضوء و الصلاة کما أن الزکاة سبب لقبول الصلاة و الصوم.
**[ترجمه]در فقیه آمده: پاکیزه کردن وضو این است که فرد وضو گیرنده بگوید: «خدایا، از تو تمام وضو، و تمام نماز، و تمام خشنودی ات و بهشت را می خواهم». این پاکیزه کردن وضوست.
از ظاهر روایت، متن دعا کردن بعد از وضو بر می آید، و احتمال قبل از وضو نیز وجود دارد، و زکات نامیدن آن، یا به اعتبار نمو تطهیر، یا افزایش و کمال آن به سبب وجود آن است؛ یا بدین اعتبار که آن سبب قبول نماز و وضوست، همچنان که تزکیه و پاکسازی سبب پذیرش نماز و روزه است.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ وَ لَمْ یُسَمِّ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِی وُضُوئِهِ شِرْکٌ فَإِنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ صَنَعَهُ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُسَمِّیَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ شِرْکٌ (1).
و عن محمد بن سنان عن حماد عن ربعی عن الفضیل عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (2) و عن محمد بن عیسی عن العلاء عن الفضیل عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (3).
**[ترجمه]المحاسن: علاء بن فضیل نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه یکی از شما وضو بگیرد و «بسم اللّه الرحمن الرحیم» نگوید، شیطان در آن شریک است، و اگر غذا بخورد و آب بنوشد یا لباس بپوشد و هر کاری که باید نام خدا را بر آن جاری سازد، انجام دهد و چنین نکند، شیطان در آن شریک است. - . المحاسن: 430 -
فضیل نیز مانند این حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . المحاسن: 432 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ أَوْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ لِبَاساً یَنْبَغِی أَنْ یُسَمِّیَ عَلَیْهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ شِرْکٌ (4).
**[ترجمه]زید الشحام نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: شایسته است که هر گاه یکی از شما وضو بگیرد و غذا بخورد و آب بنوشد یا لباس بپوشد و هرکاری که انجام می دهد، نام خدا را بر آن جاری سازد، و اگر چنین نکند، شیطان در آن شریک است. - . المحاسن: 433 -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ (5)، وَ مَجَالِسُ الصَّدُوقِ (6)، وَ فَلَاحُ السَّائِلِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ذَاتَ
ص: 318
یَوْمٍ جَالِسٌ مَعَ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ إِذْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ ائْتِنِی بِإِنَاءِ مَاءٍ أَتَوَضَّأْ لِلصَّلَاةِ فَأَتَاهُ مُحَمَّدٌ بِإِنَاءٍ فأکفی [فَأَکْفَأَ] بِیَدِهِ الْیُمْنَی عَلَی یَدِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَجِساً قَالَ ثُمَّ اسْتَنْجَی (1) فَقَالَ اللَّهُمَّ حَصِّنْ فَرْجِی وَ أَعِفَّهُ وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ حَرِّمْنِی عَلَی النَّارِ قَالَ ثُمَّ تَمَضْمَضَ فَقَالَ اللَّهُمَّ لَقِّنِّی حُجَّتِی یَوْمَ أَلْقَاکَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِی بِذِکْرِکَ ثُمَّ اسْتَنْشَقَ فَقَالَ اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَیَّ رِیحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَشَمُّ رِیحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِیبَهَا قَالَ ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ فَقَالَ اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهِی یَوْمَ تَسْوَدُّ فِیهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ الْوُجُوهُ ثُمَّ غَسَلَ یَدَهُ الْیُمْنَی فَقَالَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ الْخُلْدَ فِی الْجِنَانِ بِیَسَارِی وَ حَاسِبْنِی حِسَاباً یَسِیراً ثُمَّ غَسَلَ یَدَهُ الْیُسْرَی فَقَالَ اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِی کِتَابِی بِشِمَالِی وَ لَا مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِی وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ.
ص: 319
ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ فَقَالَ اللَّهُمَّ غَشِّنِی بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ عَفْوِکَ ثُمَّ مَسَحَ رِجْلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ ثَبِّتْ قَدَمَیَّ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْیِی فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی مُحَمَّدٍ فَقَالَ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ مَنْ تَوَضَّأَ مِثْلَ وُضُوئِی وَ قَالَ مِثْلَ قَوْلِی خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ مَلَکاً یُقَدِّسُهُ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یَکْتُبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ثَوَابَ ذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
المحاسن، عن محمد بن علی بن حسان: مثله (1) فِقْهُ الرِّضَا،: یُرْوَی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ قَالَ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ ذَکَرَ: مِثْلَهُ (2) الْمُقْنِعُ، مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (3) الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ: مِثْلَهُ وَ لْنُوضِحْ هَذَا الْخَبَرَ الْمُتَکَرِّرَ فِی أَکْثَرِ أُصُولِ الْأَصْحَابِ وَ هُوَ مَعَ کَوْنِهِ فِی أَکْثَرِهَا مُخْتَلِفٌ اخْتِلَافاً کَثِیراً
فَفِی الْمُقْنِعِ: اللَّهُمَّ غَشِّنِی بِرَحْمَتِکَ وَ أَظِلَّنِی تَحْتَ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ.
وَ فِی الْمِصْبَاحِ لِلشَّیْخِ: وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ حَرِّمْهُمَا عَلَی النَّارِ وَ وَفِّقْنِی لِمَا یُقَرِّبُنِی مِنْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ فِیهِ وَ أَطْلِقْ لِسَانِی بِذِکْرِکَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ وَ شُکْرِکَ وَ فِیهِ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی طَیِّبَاتِ الْجِنَانِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَشَمُّ رِیحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ رَیْحَانَهَا وَ طِیبَهَا وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بَعْدَ قَوْلِهِ حِسَاباً یَسِیراً وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَنْقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً وَ فِی بَعْضِهَا بَعْدَ قَوْلِهِ کِتَابِی بِشِمَالِی وَ لَا مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی وَ فِی بَعْضِهَا مِنْ مُقَطَّعَاتِ
ص: 320
مُفَظِّعَاتِ النِّیرَانِ وَ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ.
وَ فِی التَّهْذِیبِ (1)
کَمَا فِی الْمَتْنِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ بِذِکْرَاکَ
وَ فِی الْفَقِیهِ (2): بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ فِیهِ بِذِکْرِکَ وَ شُکْرِکَ وَ فِیهِ لَا تُعْطِنِی کِتَابِی بِیَسَارِی وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِی وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّی مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ النَّارِ. وَ فِی التَّهْذِیبِ: اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَی الصِّرَاطِ. وَ فِی الْکَافِی (3): الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بِدُونِ التَّسْمِیَةِ وَ فِیهِ وَ حَرَّمَهَا عَلَی النَّارِ وَ فِیهِ مِمَّنْ یَشَمُّ رِیحَهَا وَ طِیبَهَا وَ رَیْحَانَهَا وَ فِیهِ دُعَاءُ الْمَضْمَضَةِ هَکَذَا اللَّهُمَّ أَنْطِقْ لِسَانِی بِذِکْرِکَ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ تَرْضَی عَنْهُ وَ فِی دُعَاءِ غَسْلِ الْیُمْنَی اللَّهُمَّ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ الْخُلْدَ بِیَسَارِی. بِدُونِ التَّتِمَّةِ وَ الْبَاقِی مُوَافِقٌ لِلْمَتْنِ.
قوله علیه السلام بینا أمیر المؤمنین علیه السلام أصل بینا بین فأشبعت الفتحة وقفا فصارت ألفا یقال بینا و بینما ثم أجری الوصل مجری الوقف و أبقیت الألف المشبعة وصلا مثلها وقفا و هما ظرفا زمان بمعنی المفاجاة و یضافان إلی جملة من فعل و فاعل و مبتدإ و خبر و یحتاجان إلی جواب یتم به المعنی و الأفصح فی جوابهما أن لا یکون فیه إذ و إذا و قد جاء فی الجواب کثیرا تقول بینا زید جالس دخل علیه عمرو و إذ دخل علیه و إذا دخل علیه علی ما ذکره الجوهری لکن دخول إذ فی کلامه علیه السلام علی تقدیر صحة الخبر و ضبطه یدل علی کونه أفصح.
و بینا هنا مضاف إلی جملة ما بعده و هی أمیر المؤمنین جالس و أقحم بین جزءی الجملة الظرف المتعلق بالخبر و قدم علیه توسعا.
و أما کلمة ذات فقد قال الشیخ الرضی رضی الله عنه فی شرح الکافیة و أما ذا و ذات و ما تصرف منهما إذا أضیفت إلی المقصود بالنسبة فتأویلها قریب من التأویل المذکور إذ معنی جئت ذا صباح أی وقتا صاحب هذا الاسم فذا من
ص: 321
الأسماء الستة و هو صفة موصوف محذوف و کذا جئته ذات یوم أی مدة صاحبة هذا الاسم و اختصاص ذا بالبعض و ذات بالبعض الآخر یحتاج إلی سماع.
و أما ذا صبوح و ذا غبوق فلیس من هذا الباب لأن الصبوح و الغبوق لیسا زمانین بل ما یشرب فیهما فالمعنی جئت زمانا صاحب هذا الشراب فلم یضف المسمی إلی اسمه انتهی.
و قیل إن ذا و ذات فی أمثال هذه المقامات مقحمة بلا ضرورة داعیة إلیها بحیث یفیدان معنی غیر حاصل قبل زیادتهما مثل کاد فی قوله تعالی وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ (1) و الاسم فی بسم الله علی بعض الأقوال.
و ظرف المکان المتأخر أعنی مع متعلق بجالس أیضا و اختلف فی إذا الفجائیة هذه هل هی ظرف مکان أو ظرف زمان أو غیرهما فذهب المبرد إلی الأول و الزجاج إلی الثانی و بعض إلی أنها حرف بمعنی المفاجاة أو حرف زائد و علی القول بأنها ظرف مکان قال ابن جنی عاملها الفعل الذی بعدها لأنها غیر مضافة إلیه و عامل بینا و بینما محذوف یفسره الفعل المذکور فمعنی الفقرة المذکورة فی الحدیث قال أمیر المؤمنین علیه السلام بین أوقات جلوسه یوما من الأیام مع محمد بن الحنفیة و کان ذلک القول فی مکان جلوسه و قال شلوبین إذ مضافة إلی الجملة فلا یعمل فیها الفعل و لا فی بینا و بیننا لأن المضاف إلیه لا یعمل فی مضاف و لا فی ما قبله و إنما عاملها محذوف یدل علیه الکلام و إذ بدل من کل منهما و یرجع الحاصل إلی ما ذکرنا علی قول ابن جنی و قیل العامل ما یلی بین بناء علی أنها مکفوفة عن الإضافة إلیه کما یعمل تالی اسم الشرط فیه و الحاصل حینئذ أمیر المؤمنین علیه السلام جالس مع محمد بین أوقات یوم من الأیام فی مکان قوله یا محمد إلخ و قیل بین خبر لمبتدإ محذوف و هو المصدر المسبوک من الجملة الواقعة بعد إذ و المال حینئذ أن بین أوقات جلوسه علیه السلام مع ابنه
ص: 322
قوله یا محمد إلی آخره ثم حذف المبتدإ مدلولا علیه بقوله قال یا محمد إلخ.
و علی قول الزجاج و هو کون إذا ظرف زمان یکون مبتدأ مخرجا عن الظرفیة خبره بینا و بینما فالمعنی حینئذ وقت قول أمیر المؤمنین علیه السلام حاصل بین أوقات جلوسه یوما من الأیام مع محمد بن الحنفیة.
قوله ائتنی یدل علی أن طلب إحضار الماء لیس من الاستعانة المکروهة و قال الجوهری کفأت الإناء کببته و قلبته فهو مکفوء و زعم ابن الأعرابی إلی أن أکفأته لغة انتهی و یظهر من الخبر أن أکفأته لغة فصیحة إن صح الضبط و فی الکافی فصبه.
قوله علیه السلام بیده الیمنی کذا فی نسخ الفقیه و الکافی و بعض نسخ التهذیب و فی أکثرها بیده الیسری علی یده الیمنی و علی کلتا النسختین الإکفاء إما للاستنجاء أو لغسل الید قبل إدخالها الإناء و الأول أظهر و یؤیده استحباب الاستنجاء بالیسری علی نسخة الأصل و علی الأخری یمکن أن یقال الظاهر أن الاستنجاء بالیسری إنما یتحقق بأن تباشر الیسری العورة و أما الصب فلا بد أن یکون بالیمنی فی استنجاء الغائط و أما فی استنجاء البول فإن لم تباشر الید العورة فلا یبعد کون الأفضل الصب بالیسار و إن باشرتها فالظاهر أن الصب بالیمین أولی.
قوله علیه السلام بسم الله أی أستعین أو أتبرک باسمه تعالی طهورا أی مطهرا کما یناسب المقام و لأن التأسیس أولی من التأکید علی بعض الوجوه و لم یجعل نجسا أی متأثرا من النجاسة أو بمعناه فإنه لو کان نجسا لم یمکن استعماله فی إزالة النجاسة و لعل کلمة ثم فی المواضع منسلخة عن معنی التراخی کما قیل فی قوله تعالی ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ(1).
و المضمضة تحریک الماء فی الفم کما ذکره الجوهری و التلقین التفهیم و هو سؤال منه تعالی أن یلهمهم فی یوم لقائه ما یصیر سببا لفکاک رقابهم من النار
ص: 323
کما قال سبحانه یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها(1) و قرئ بتخفیف النون من التلقی کما قال تعالی وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً(2) و الأول أظهر و إن کان فی الأخیر لطف و یوم اللقاء إما یوم القیامة و الحساب أو یوم الدفن و السؤال أو یوم الموت و فی الأخیر بعد و یحتمل الأعم و إطلاق اللسان إما عبارة عن التوفیق للذکر مطلقا أو عدم اعتقاله عند معاینة ملک الموت و أعوانه و الأول أعم و أظهر و یدل الخبر علی استحباب تقدیم المضمضة علی الاستنشاق و تأخیر دعاء کل منهما عنه کما هو المشهور فی الکل و ذهب الشیخ فی المبسوط إلی عدم جواز تأخیر المضمضة عن الاستنشاق و قال فی الذکری هذا مع قطع النظر عن اعتقاد شرعیة التأخیر أما معه فلا شک فی تحریم الاعتقاد لا عن شبهة و أما الفعل فالظاهر لا انتهی و الاستنشاق اجتذاب الماء بالأنف و أما الاستنثار فلعله مستحب آخر و لا یبعد کونه داخلا فی الاستنشاق عرفا.
و یشم بفتح الشین من باب علم و یظهر من الفیروزآبادی أنه یجوز الضم فیکون من باب نصر و الریح الرائحة و قال الجوهری الروح نسیم الریح و یقال أیضا یوم روح أی طیب و فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ (3) أی رحمة و رزق و أول الدعاء استعاذة من أن یکون من أهل النار فإنهم لا یشمون ریح الجنة حقیقة و لا مجازا.
و بیاض الوجه و سواده إما کنایتان عن بهجة السرور و الفرح و کآبة الخوف و الخجلة أو المراد بهما حقیقة السواد و البیاض و فسر بالوجهین قوله تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ (4) و یمکن أن یقرأ قوله تبیض و تسود
ص: 324
علی مضارع الغائب من باب الافعلال فالوجوه مرفوعة فیهما بالفاعلیة و أن یقرأ بصیغة المخاطب من باب التفعیل مخاطبا إلیه تعالی فالوجوه منصوبة فیهما علی المفعولیة کما ذکره الشهید الثانی رفع الله درجته و الأول هو المضبوط فی کتب الدعاء المسموع عن المشایخ الأجلاء.
ثم الظاهر أن التکریر للإلحاح فی الطلب و التأکید فیه و هو مطلوب فی الدعاء فإنه تعالی یحب الملحین فی الدعاء و یمکن أن یکون الثانیة تأسیسا علی التنزل فإن ابیضاض الوجوه تنور فیها زائدا علی الحالة الطبیعیة فکأنه یقول إن لم تنورها فأبقها علی الحالة الطبیعیة و لا تسودها.
و الکتاب کتاب الحسنات و إعطاؤه بالیمین علامة الفلاح یوم القیامة کما قال تعالی فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً وَ یَنْقَلِبُ إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً(1) و قوله علیه السلام و الخلد فی الجنان بیساری یحتمل وجوها الأول أن المراد بالخلد الکتاب المشتمل علی توقیع کونه مخلدا فی الجنان علی حذف المضاف و بالیسار الید الیسری و الباء صلة لأعطنی کما روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنه قال: یعطی کتاب أعمال العباد بأیمانهم و براءة الخلد فی الجنان بشمائلهم.
و هو أظهر الوجوه.
و الثانی أن المراد بالیسار الیسر خلاف العسر کما قال تعالی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری (2) فالمراد هنا طلب الخلود فی الجنة من غیر أن یتقدمه عذاب النار و أهوال یوم القیامة أو سهولة الأعمال الموجبة له.
الثالث أن یراد بالیسار مقابل الإعسار أی الیسار بالطاعات أی أعطنی الخلد فی الجنان بکثرة طاعاتی فالباء للسببیة فیکون فی الکلام إیهام التناسب و هو الجمع بین المعنیین المتباینین بلفظین لهما معنیان متناسبان کما قیل فی قوله تعالی:
ص: 325
الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ (1) فإن المراد بالنجم ما ینجم من الأرض أی یظهر و لا ساق له کالبقول و بالشجر ما له ساق فالنجم بهذا المعنی و إن لم یکن مناسبا للشمس و القمر لکنه بمعنی الکوکب یناسبهما و هذا الوجه مع لطفه لا یخلو من بعد.
الرابع أن الباء للسببیة أی أعطنی الخلد بسبب غسل یساری و علی هذا فالباء فی قوله بیمینی أیضا للسببیة و لا یخفی بعده لا سیما فی الیمین لأن إعطاء الکتاب مطلقا ضروری و إنما المطلوب الإعطاء بالیمین الذی هو علامة الفائزین و قال الشهید الثانی قدس الله روحه فی قوله و حاسبنی حسابا یسیرا لم یطلب دخول الجنة بغیر حساب هضما لمقامه و اعترافا بتقصیره عن الوصول إلی هذا القدر من القرب لأنه مقام الأصفیاء بل طلب سهولة الحساب تفضلا من الله تعالی و عفوا عن المناقشة بما یستحقه و تحریر الحساب بما هو أهله و فیه مع ذلک اعتراف بحقیة الحساب مضافا إلی الاعتراف بأخذ الکتاب و ذلک بعض أحوال یوم الحساب.
و قوله علیه السلام اللهم لا تعطنی کتابی بشمالی إشارة إلی قوله سبحانه وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً وَ یَصْلی سَعِیراً(2) و قوله و لا من وراء ظهری و لا تجعلها مغلولة إلی عنقی إشارة إلی ما روی من أن المجرمین یعطی کتابهم من وراء ظهورهم بشمائلهم حال کونها مغلولة إلی أعناقهم.
و قال الجزری المقطع من الثیاب کل ما یفصل و یخاط من قمیص و غیره و ما لا یقطع منه کالأزر و الأردیة و قیل المقطعات لا واحد لها فلا یقال للجبة القصیرة مقطعة و لا للقمیص مقطع و إنما یقال لجملة الثیاب القصار مقطعات و الواحد ثوب انتهی و هذه إشارة إلی قوله تعالی قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ
ص: 326
نارٍ(1) فإما أن تکون جبة و قمیصا حقیقة من النار کالرصاص و الحدید أو تکون کنایة عن لصوق النار بهم کالجبة و القمیص و لعل السر فی کون ثیاب النار مقطعات أو التشبیه بها کونها أشد اشتمالا علی البدن من غیرها فالعذاب بها أشد.
و فی بعض النسخ مفظعات بالفاء و الظاء المعجمة جمع المفظعة بکسر الظاء من فظع الأمر بالضم فظاعة فهو فظیع أی شدید شنیع و هو تصحیف و الأول موافق للآیة الکریمة حیث یقول فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ و التغشیة التغطیة و البرکة النماء و الزیادة و قال فی النهایة فی قولهم و بارک علی محمد و آل محمد أی أثبت له و أدم ما أعطیته من التشریف و الکرامة و هو من
برک البعیر إذا ناخ فی موضع فلزمه و تطلق البرکة أیضا علی الزیادة و الأصل الأول انتهی و لعل الرحمة بالنعم الأخرویة أخص کما أن البرکة بالدنیویة أنسب کما یفهم من موارد استعمالهما و یحتمل التعمیم فیهما.
و قال الوالد قدس سره یمکن أن یکون الرحمة عبارة عن نعیم الجنة و ما یوصل إلیها و البرکات عن نعم الدنیا الظاهرة و الباطنة من التوفیقات للأعمال الصالحة و العفو و الخلاص من غضب الله و ما یؤدی إلیه.
قوله من کل قطرة أی بسببها أو من عملها بناء علی تجسم الأعمال و التسبیح و التقدیس مترادفان بمعنی التنزیه و یمکن تخصیص التقدیس بالذات و التسبیح بالصفات و التکبیر بالأفعال و قوله علیه السلام إلی یوم القیامة إما متعلق بیکتب أو یخلق أو بهما أو بالأفعال الثلاثة علی التنازع.
و إنما أطنبنا الکلام فی تلک الروایة لکثرة رجوع الناس إلیها و کثرة جدواها و اشتهارها و تکررها فی الأصول.
**[ترجمه]ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال: 16 - ، مجالس الصدوق - . امالی الصدوق: 331 - ،
فلاح السائل: عبدالرحمن بن کثیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: روزی امیرالمؤمنین علیه السلام با محمد ابن حنفیه نشسته بود و به وی فرمود: ای محمد! برای من ظرفی از آب بیاور تا برای نماز وضو گیرم. پس محمد برای ایشان ظرفی آب آورد و امیرالمؤمنین از آن آب با دست راست خود بر دست چپ ریختند و در آن حین، این دعا را خواندند: «بسم الله و الحمدلله الذی جعل الماء طهورا و لم یجعله نجسا»، سپاس و ستایش مر خدای را که آب را پاک گردانید و آن را نجس نگردانید. محمد گفت: بعد از آن، حضرت استنجا فرمود، در آن حین این دعا خواندند: «اللهم حصن فرجی و اعفه، و استر عورتی، و حرمنی علی النار»، بار خدایا ،نگاه دار عورت مرا محفوظ و پاک نگه دار از نظر افتادن غیر بر آن، و بپوشان عورت مرا از چشم مردم، و حرام گردان مرا بر آتش دوزخ. - گفت: - بعد از آن مضمضه کرد و در آن حین مبادرت به خواندن این دعا فرمود: «اللهم لقنی حجتی یوم القاک، و اطلق لسانی بذکراک»، بار خدایا، تفهیم من کن حجت مرا، روزی که تو را دیدار میکنم، و زبان مرا به ذکر خود گویا گردان. بعد از آن استنشاق کرد و این دعا را خواند: «اللهم لا تحرم علی ریح الجنه، و اجعلنی ممن یشم ریحها و روحها و طیبها»، بار خدایا حرام مگردان بر من نسیم بهشت را، و بگردان مرا از جمله آن کسانی که از عطر و بوی خوش آن جان را معطر می سازند. بعد از آن روی مبارک را شست و در آن حال این دعا را بر زبان گذرانید: «اللهم بیض وجهی یوم تسود فیه الوجوه و لا تسود وجهی یوم تبیض فیه الوجوه»، بار خدایا سفید رو گردان مرا روزی که در آن صورتها سیاه می شوند، و سیاه رو مگردان مرا روزی که صورتها در آن سفید میشوند. بعد از آن دست راست را شست، و در حال شستن این دعا را خواند: «اللهم اعطنی کتابی بیمینی و الخلد فی الجنان بیساری و حاسبنی حسابا یسیرا»، خدایا نامه اعمال مرا به دست راست من ده، و خلود بهشت به دست چپم ارزانی دار، و چون مرا در معرض حساب آری حساب مرا به آسانی و سهولت بگذاران. بعد از آن دست چپ را شست واین دعا را خواند: «اللهم لا تعطنی بشمالی و لا من وراء ظهری و لا تجعلها مغلوله الی عنقی و اعوذبک من مقطعات النیران»، خدایا نامه اعمال مرا به دست چپ من مده و نه از پشت سرم، و مگردان آن را طوق گردن من، و پناه می برم به رحمت و مغفرت تو از قطعه قطعههای آتش.و بعد از آن مسح سر کرد و این دعا را بر زبان آورد: «اللهم غشنی برحمتک و برکاتک»، خدایا رحمت خود را شامل من ساز، و از برکات نعمت خود مرا بی بهره مگذار. بعد از آن پاها را مسح کرد و این دعا را بر زبان جاری ساخت: «اللهم ثبتنی علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام و اجعل سعیی فیما یرضیک عنی»، خدایا بر پای دار مرا بر پل صراط، و اقدام مرا از لغزیدن بر آن نگاه دار روزی که قدمها بر آن به لغزش در می آید، و همگی سعی مرا مصروف دار بر امری که متضمن حصول رضای تو باشد از من. بعد از آن سر مبارک را بالا کرد و به جانب محمد حنفیه نظر افکند و فرمود: ای محمد! هر بنده از بندگان مؤمن که وضویی مانند وضویی را که من انجام دادم انجام دهد، و آنچه را که من گفتم در هر وقت آن بگوید، هر آینه خداوند سبحان از هر قطره فرشته ای را می آفریند که تقدیس و تسبیح و تکبیر او را تا روز قیامت می کند، و ثواب آن را تا روز قیامت در نامه اعمال آن بنده مؤمن ثبت می گرداند .
المحاسن: محمد بن علی بن حسان نیز مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المحاسن: 45 -
فقه الرضا: روایت شده است که روزی امیر المؤمنین علیه السلام به فرزندش محمد حنفیه فرمود... و مانند این حدیث را ذکر کرد. - . فقه الرضا: 2- 1 -
المقنع: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المقنع: 2 -
العلل: عبدالرحمن بن کثیره نیز مانند این حدیث را نقل کرده است.
اکنون این خبر را که در روایات اغلب کتب اصحاب تکرار شده است و در اکثر آنها اختلاف بسیاری دارد، توضیح می دهیم. در مقنع عبارت بدین شکل آمده است: «خدایا! مرا در ذیل رحمت خود بپوشان و در سایه عرشت بگیر، روزی که هیچ سایه ای جز سایه تو نیست» در مصباح شیخ آمده: «خدایا عورتم را بپوشان و آن را بر آتش حرام ساز و توفیق آنچه که مرا به تو نزدیک می سازد عطا فرما، ای صاحب جلال و اکرام» و در آن آمده: «زبانم را به ذکرت گویا ساز» و در برخی از نسخه ها آمده: «و شکر کردنت را» و در آن آمده است: «خداوندا! پاکیهای بهشت را بر من حرام نکن، و مرا از زمره کسانی قرار ده که بو، روح، رائحه و عطر خوش آن را استشمام می کنند». و در برخی از نسخه ها بعد از قول امام که فرمود: «حسابا یسیرا» آمده: «مرا از زمره کسانی قرار ده که به سوی اهلش شادمان باز می گردد» و در برخی بعد از این قول آمده: «کتابم را در دست چپم قرار ده»، «نه از پشت کمرم» و در برخی آمده: «از تکه های آتش» و در آن بعد از این قول امام که فرمود: «بر امری که متضمن حصول رضای تو باشد از من» آمده: «ای صاحب شکوه و عظمت».
در تهذیب نیز مانند این متن آمده، جز آنکه در آن آمده است: «بذکرک» و در فقیه آمده: «بسم الله و بالله و الحمد الله» و در آن آمده: «با ذکر و شکر گویی ات» و بدین شکل است: «خدایا نامه اعمالم را در دست چپم قرار نده و آن را طوق گردن من نگردان و از تکه های آتش به تو پناه می برم» و در برخی از نسخه ها «النار» آمده و در تهذیب آمده«خدایا! من را بر صراط ثابت قدم گردان» و در کافی - . الکافی 3: 71- 70 -
بدون بسم الله بدین شکل آمده: «الحمد لله الذی» و در آن آمده: «و آن را بر آتش حرام گردان» و در آن آمده: «از کسی که عطر، بوی خوش و رائحه آن را استشمام می کند» و در آن، دعای مضمضه بدین شکل آمده است: «خدایا! زبانم را بر ذکرت جاری ساز و مرا از زمره کسانی قرار ده که از آنان خشنودی» و در دعای شستن دست راست آمده: «خدایا نامه اعمالم را به دست راستم و جاودانی در بهشت را به دست چپم ده» بدون تتمه، و دیگر موارد موافق با متن است.
قول وی که فرمود: «بینا امیر المؤمنین» ریشه آن بینابین است که فتحه به حالت وقف اشباع شده و به شکل الف در آمده است: گفته می شود: بینا و بینما، سپس به جای وقف، وصل شده و الف اشباع شده و به حالت وصل به جای وقف باقی گذاشته شده است. و بینا و بینما هر دو ظرف زمان به معنای مفاجاة و ناگهان هستند و به جمله ای که از فعل و فاعل و مبتدا و خبر تشکیل شده اضافه می گردند و به جوابی نیاز دارند که توسط آن جمله کامل می گردد و افصح در آن دو این است که اذ و اذا در جوابشان نباشد و برای آنها جوابهای مختلف به کار رفته است، چنان که می گویی: «بینا زید جالس دخل علیه عمرو و اذ دخل علیه و اذا دخل علیه»: در حالی که زید نشسته بود به ناگاه عمر وارد شد. این بر اساس چیزی است که جوهری ذکر کرده است اما داخل شدن اذ در کلام وی علیه السلام با تقدیر صحت خبر و ضبط آن، بر افصح بودن آن دلالت دارد.
و بینا در اینجا به جمله مابعدش یعنی «امیر المؤمنین جالس» اضافه شده است و ظرفی که متعلق به خبر است، میان دو جزء جمله فاصله شده و توسعا بر آن مقدم شده است.
اما شیخ رضی - که خداوند از وی خشنود باد - در مورد کلمه ذات در شرح کافیه گفته: ذا و ذات و آنچه از آنها صرف شود، زمانی که به مقصود بالنسبه اضافه شود، تاویل آن به تاویل مذکور نزدیک می گردد، چرا که معنا می شود: «جئت ذا صباح» یعنی وقتی که با این اسم همراه گردد، آن از زمره اسماء ستّه به حساب می آید و آن صفت برای موصوف محذوف است و نیز جمله «جئته ذات یوم» یعنی مدت همراه شده با این اسم و اختصاص ذا به بعض و ذات به برخی دیگر، احتیاج به سماع دارد.
اما «ذا صبوح» و «ذا غبوق»، از این باب به حساب نمی آیند، زیرا صبوح و غبوق ظرف زمانی نیستند بلکه آنچه که در آن دو نوشیده می شود، بنابراین معنا می شود: زمانی آمدم که با این نوشیدن همراه شد، بنابراین مسمی به اسم خود اضافه نشده است. پایان سخن.
و برخی گفته اند: همانا ذا و ذات در امثال این جاها بدون وجود ضرورتی که داعی آن باشد وارد شدهاند تا معنایی را برسانند که قبل از خودشان حاصل نشده است، مانند کاد در این قول باری تعالی که فرمود: «و ما کادوا یفعلون»، {نزدیک بود انجام ندهند.} - . البقرة / 71 -
و اسم در «بسم الله» بنا بر برخی اقوال.
و ظرف زمان متاخر یعنی «مع» نیز متعلق به جالس می باشد و در اذا فجائیه در این باره اختلاف است که آیا ظرف زمان است یا ظرف مکان یا چیز دیگری است؟ مبرد بر قول اول معتقد است و زجاج بر قول دوم و برخی معتقدند که آن حرف به معنای مفاجات یا حرف زائد است و ابن جنی درباره این قول که آن ظرف مکان است گفته: عامل اذا، فعل پس از آن است، زیرا که بدان اضافه نشده و عامل بینا و بینما محذوف است و فعل مذکور آن را تفسیر می کند، بنابراین معنای فقره مذکوره در حدیث این چنین است: امیر المؤمنین علیه السلام در بین اوقات جلوس خود در یکی از روزها با محمد بن حنفیه نشسته بود، و آن قول درباره مکان جلوس وی بود. و شلوبین گفته: اذ مضاف به جمله است، بنابراین فعل در آن عمل نمی کند و در بینا و بینما نیز این چنین است، زیرا که مضاف الیه در مضاف عمل نمی کند و در ماقبل آن نیز عمل نمی کند، بلکه عامل آن محذوف است و کلام بر آن دلالت دارد و اذ بدل از هر دوی آنهاست و نتیجه همان چیزی است که بر قول ابن جنی که ذکر کردیم برمیگردد و برخی گفته اند: عامل آن است که بعد از بین بیاید، بر این اساس که آن از اضافه شدن به آن نگاه داشته شده، همچنان که آنچه که بعد اسم شرط بیاید در آن عمل می کند و نتیجه در این هنگام می شود: امیر المؤمنین علیه السلام با محمد، در بین اوقات یکی از روزها نشسته بود، آنجا که به ایشان فرمود: یا محمد... تا آخر جمله، و عده ای گفته اند: «بین» خبر برای مبتدای محذوفست و مصدری برگرفته از جمله واقع شده بعد اذ گرفته شده و حاصل در این هنگام می شود: میان اوقات جلوسش با فرزندش، و قول ایشان یا محمد تا آخر جمله، سپس مبتدا حذف شده، چرا که قول وی «یا محمد» بر آن دلالت دارد.
بر اساس قول زجاج که معتقد است اذا ظرف زمان است، مبتدا خارج از ظرفیت است، خبرش بینا و بینماست. معنی در این هنگام می شود: وقت قول امیرالمؤمنین؛ میان اوقات جلوسش در یکی از روزها با محمد بن حنفیه، حاصل است.
قول امام که فرمود: «ائتنی» بر این دلالت دارد که طلب احضار آب از نوع استعانت مکروه نیست و جوهری گفته است: «کفات الاناء» یعنی آن را وارونه و واژگون کردم «فهو مکفوء»، پس آن وارونه است و ابن اعرابی این چنین تصور کرده که در اصل «اکفاته» است، پایان کلام، و از خبر آشکار می شود که اکفأته لغتی است. پایان. از خبر ظاهر میشود که أکفأته لغتی فصیح است، اگر درست ضبط شده باشد و در کافی آمده «فصبّه»، آن را ریخت.
قول امام که فرمود: «بیده الیمنی» و این چنین در نسخه های فقیه و کافی و برخی نسخه های تهذیب آمده و در اغلب آنها آمده، «بیده الیسری علی یده الیمنی» و بر اساس هر دو نسخه، اکفاء یا برای استنجاء است یا برای شستن دست قبل از داخل کردن آن در ظرف و اول، اظهر است و استحباب استنجا کردن با دست چپ بنا بر نسخه اصلی، آن را تایید می کند، و بر اساس نسخه دیگر می توان گفت: در ظاهر به نظر می رسد که استنجا کردن با دست چپ تنها زمانی محقق می شود که دست چپ به عورت مستقیما برخورد کند و اما در مورد ریختن آب در استنجاء غائط، باید با دست راست باشد، اما در مورد استنجا کردن بول در صورتی که دست به عورت مستقیما تماس پیدا نکند، دور از صحت نیست که بهتر، ریختن با دست چپ باشد، هر چند مستقیما با آن برخورد کند، پس ظاهر است که ریختن با دست راست اولی می باشد.
قول امام که فرمود: «بسم الله» یعنی استعانت می جویم یا تبرک می کنم با نام خداوند متعال، «طهورا» یعنی مطهرا، چنان که با مقام تناسب دارد، و به این دلیل که در بعضی موارد، تاسیس از تاکید، سزاوارتر می باشد و «لم یجعله نجسا» یعنی از نجاست یا آنچه که به معنای آن است تاثیر نپذیرد، چرا که اگر آن نجس باشد، استعمالش در ازاله نجاست امکان پذیر نیست و شاید کلمه ثم در چند جا از معنای تراخی جدا شده باشد، چنان که در قول باری تعالی آمده: «ثم انشاناه خلقا آخر»، { آنگاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم.} - . المومنون / 14 -
«مضمضه» چنان که جوهری ذکر کرده، چرخاندن آب در دهان است، و «تلقین» تفهیم است و این سؤالی از جانب باری تعالی است که در روز دیدار با خود، آنچه را که سبب رهایی گردن آنان از آتش می گردد به ایشان الهام کند، همچنان که خداوند فرموده است: «یوم تاتی کل نفس تجادل عن نفسها»، { [یاد کن] روزی را که هر کس می آید [و] از خود دفاع می کند.} - . نحل / 111 - و
با تخفیف نون خوانده شده، از تلقی، چنان که باری تعالی فرموده است: «و لقاهم نضرة و سرورا»، {و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.} - . الانسان / 11 - و اول اظهر است، هر چند در مورد اخیر، ظرافتی هست.
و یوم اللقاء، یا روز قیامت و حساب است و یا روز دفن و سؤال، یا روز مرگ است و مورد اخیر دور از صحت است و احتمال اعم نیز وجود دارد و اطلاق زبان، یا به معنای توفیق مطلق ذکر گفتن است؛ یا عدم بندآمدن آن هنگام برخورد با فرشته مرگ و یاران اوست؛ و اول اعم و اظهر است و خبر بر استحباب تقدیم مضمضه بر استنشاق و تاخیر دعای هر کدام از آن دو از آن دلالت دارد، چنان که قول مشهور درباره کل آنهاست و شیخ در مبسوط معتقد به عدم جواز تاخیر مضمضه از استنشاق است و در ذکری گفته: این با قطع نظر از اعتقاد شرعیت تاخیر است، اما همراه با آن، شکی در تحریم اعتقاد نه از روی شبهه نیست، اما در مورد فعل، ظاهر این است که خیر؛ پایان کلام.
«استنشاق»، جذب کردن آب با بینی است و «استنثار» بالا کشیدن آب در بینی و بیرون ریختن آن، و شاید امر مستحب دیگری باشد و عرفا داخل بودن آن در استنشاق بعید نیست.
«یشم» با فتح شین از باب علم است و از معجم فیروز آبادی آشکار است که ضم آن جائز است و در این صورت از باب نصر است و «ریح» همان رائحه است، جوهری گفته: روح، نسیم ریح است و نیز گفته می شود: یوم روح، یعنی نیکو و «روح و ریحان» یعنی رحمت و رزق؛ و اول دعا پناه بردن به خداوند است از ترس اینکه مبادا از اهل آتش گردد، چرا که آنان بوی بهشت را نه حقیقتا و نه مجازا حس نمیکنند.
و سفیدی چهره و سیاهی آن کنایه از بهجت، شادی و خوشحالی و غم، ترس و خجالت زدگی است، یا اینکه مراد از آن دو حقیقت، سیاهی و سپیدی است و هر دو وجه را قول باری تعالی تفسیر کرده است: «یوم تبیض وجوه و تسود وجوه»، { [ در آن] روزی که چهره هایی سپید و چهره هایی سیاه گردد.} و ممکن است که قول وی یعنی افعال تبیض و تسود، با صیغه مضارع غایب باب افعلال خوانده شود، که در این صورت، وجوه بنا بر فاعل بودن مرفوع است؛ و یا اینکه با صیغه مخاطب باب تفعیل خوانده شود که مخاطب الیه باری تعالی باشد که در این صورت، وجوه بنا بر مفعول بودن منصوب است، چنان که این را شهید ثانی که خداوند بر درجه وی بیفزاید گفته و وجه اول در کتاب دعا ثبت شده و از مشایخ بزرگ و والا مقام شنیده شده است.
سپس ظاهر این است که تکرار جهت پافشاری در طلب و تاکید در آن باشد و آن در دعا امری مطلوب است، چرا که خداوند تعالی اصرار کنندگان در دعا را دوست می دارد، و ممکن است که دومی تاسیس بر تنزل باشد، چرا که سفیدی چهره ها، یعنی علاوه بر حالت طبیعی خود، روشنی و نور دارد، گویی که می گوید: اگر آن را روشن نمی کنی، پس آن را لااقل بر حالت طبیعی خود باقی بگذار و سیاه نکن.
و کتاب، یعنی نامه حسنات و دادن آن به دست، راست نشانه رستگاری در روز قیامت است، چنان که باری تعالی فرمود: «اما من اوتی کتابه بیمینه فسوف یحاسب حسابا یسیرا و ینقلب الی اهله مسرورا»، {اما کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود بزودی اش حسابی بس آسان کنند و شادمان به سوی کسانش باز گردد.} - . انشقاق / 9 -
و قول ایشان که فرمود: «و الخلد فی الجنان بیساری»، احتمال وجود چندین وجه در آن هست:
اول اینکه مراد از خلد، نامه مشتمل بر امضای جاودانگی وی در بهشت است بر اساس حذف مضاف، و مراد از یسار، «الید الیسری» باشد و همراه باء صله برای «اعطنی» باشد چنان که از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده اند که ایشان فرمود: نامه اعمال بندگان را به دست راستشان و برائت جاودانگی در بهشت را به دست چپ آنان می دهد و این وجه، اظهر همه وجوه است.
دوم اینکه مراد از یسار در اینجا، یسر و آسانی در مقابل سختی باشد چنان که خداوند می فرماید: «و سنیسره للیسری»، {بزودی او را در مسیر آسانی قرار خواهیم داد} - . لیل / 7 -
که مراد اینجا طلب جاودانگی در بهشت است، بدون آنکه عذاب آتش، اهوال روز قیامت یا سهولت اعمال موجب آن، بر آن پیشی گیرد.
سوم اینکه مراد از یسار مقابل اعسار باشد، یعنی سادگی انجام طاعات، و معنا این گونه می شود که جاودانگی در بهشت را با کثرت طاعاتم به من عطا فرما، بنابراین باء حرف سببیه است و در کلام، ایهام التناسب وجود دارد و آن جمع میان دو معنای مختلف با دو لفظی است که معنای آن دو با یکدیگر تناسب دارد، چنان که در سخن باری تعالی آمده است: «و الشمس و القمر بحسبان و النجم و الشجر یسجدان»، {خورشید و ماه بر حسابی [روان]اند و بوته و درخت چهره سایانند.} - . الرحمن / 5 -
مراد از نجم چیزی است که از زمین بیرون میآید و همچون دیگر سبزیجات ساق ندارد و شجر آن است که ساق دارد. بنابراین نجم بدین معناست، هرچند مناسب با معنای خورشید و ماه نباشد، اما به معنای ستاره، با آن دو مناسب است و این وجه با وجود ظرافت در آن خالی از بعد نیست.
چهارم اینکه باء حرف سببیه باشد، یعنی جاودانگی را به علت شستن قسمت چپ به من اعطا کن و بر این اساس، حرف باء در قول وی «بیمینی» نیز باء سببیه است، و بعید بودن آن پوشیده نیست، بویژه در یمین، زیرا اعطای کتاب، مطلقا ضروری است و مطلوب، اعطا با دست راست می باشد که نشانه انسانهای رستگار است و شهید ثانی - قدس سره - در قول امام که فرمود: «و حاسبنی حسابا یسیرا» گفته: داخل شدن در بهشت را به خاطر پذیرش جایگاه خودش و اعتراف به کوتاهی اش برای دست یافتن به این اندازه از قرب را که بدون حساب وارد بهشت شود، طلب نکرده، زیرا که آن، مقام پاک دلان است. بلکه طلب سهولت حساب به خاطر تفضل و مهربانی از سوی خداوند و نادیده گرفتن مجازاتی است که استحقاق آن را دارد و تحریر حساب بر اساس آنچه که خداوند اهل آن میباشد؛ و با این وجود، در آن به حقانیت حساب و مجازات اعتراف کرده، به علاوه بر اخذ نامه اعمال نیز اعتراف کرده و آن برخی از احوال یوم الحساب می باشد.
و قول امام که فرمود: «اللهم لا تعطنی کتابی بشمالی» اشاره به این گفته خداوند سبحان است که فرمود: «فاما من اوتی کتابه بشماله فسوف یدعو ثبورا و یصلی سعیرا»، {اما کسی که کارنامه اش به دست چپش داده شود، به زودی که هلاک خویش خواهد و در آتش افروخته در آید.} و قول وی «لا من وراء ظهری و لا تجعلها مغلوله الی عنقی» اشاره به روایتی است که نامه اعمالشان از پشت سرشان به دست چپشان داده می شود، در حالی که به عنوان طوق بر گردن آنان انداخته شده است.
جزری گفته است: لباس قطعه قطعه شده، هر لباسی است که گسسته شده و دوخته می شود، مانند پیراهن و غیر آن و آنچه که تکه تکه نمی شود مانند ازار و رداست و عده ای گفته اند: مقطعات مفرد ندارد، بنابراین به جبه کوتاه مقطعه و بع پیراهن، مقطع گفته نمی شود و به مجموعهای از لباسهای کوتاه گفته می شود: مقطعات و مفرد آن ثوب است. پایان کلام.
و این اشاره به قول باری تعالی است که فرمود: «قطعت لهم ثیاب من النار». پس یا مقصود جبه است و یا پیراهنی است که حقیقتا از آتش است مانند سرب و آهن؛ و یا کنایه از چسبیدن آتش به آنان همچون جبه و پیراهن است و شاید سرّ آنکه لباس تکه تکه شده آتش باشد یا تشبیه بدان شده، این است که بدن را کاملتر از غیر آن می پوشاند و عذاب با آن شدیدتر است.
و در برخی از نسخه ها «مفظعات» با حرف فا و ظا آمده و آن جمع مفظعه با کسره ظاء از «فظع یفظع الامر فظاعة» باشد. «فهو فظیع» یعنی شدید و رنج آورست و آن تصحیف (غلط در نوشتن) است و قول اول با آیه کریمه تناسب دارد، جایی که می گوید: «فالذین کفروا قطعت لهم ثیاب من النار».
«تغشیه» به معنای پوشاندن است و «برکه» به معنای افزایش و زیادت می باشد و در نهایه درباره قول آنان گفته: «و بارک علی محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله» یعنی برای وی ثابت بدار و تشریف و کرامتی که به او اعطا کردی را مستدام بدار و از «برک البعیر» یعنی شتر زانو زد گرفته شده، زمانی که در مکانی زانو زد و ملازم آن شد؛ و برکه بر زیادت نیز اطلاق می شود و اصل، قول اول است. پایان کلام. و شاید رحمت به نعمتهای اخروی مختص باشد، چنان که برکة به نعمتهای دنیایی مناسبتر است، همچنان که از موارد استعمال و کاربرد آن فهمیده می شود و احتمال عام بودن در آن وجود دارد.
و مرحوم والد - قدس سره - گفته: ممکن است رحمت، در بر دارنده نعمتهای بهشتی و آنچه که بدانها مرتبط است باشد و برکات، نعمتهای ظاهر و باطن دنیایی باشد، از توفیقات اعمال صالحه و عفو گرفته تا خلاص شدن از غضب الهی و آنچه که بدان منجر می شود.
قول امام که فرمود: «من کل قطرة» یعنی به سبب آن یا از عمل آن، بر اساس عقیده تجسم اعمال؛ تسبیح و تقدیس مترادفند، به معنای منزه دانستن و ممکن است که تقدیس را به ذات و تسبیح را به صفات و تکبیر را به افعال اختصاص داد و قول امام «الی یوم القیامة»، یا متعلق به فعل «یکتب» یا «یخلق» یا به هر دو آنها یا به هر سه فعل بنابر تنازع است. و ما تنها به خاطر کثرت رجوع مردم بدین روایت، و کثرت فایده و شهرت و تکرار آن در منابع، کلام را درباره آن روایت به درازا کشانیدیم.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَتَوَضَّأُ فَیَقُولُ
ص: 327
عِنْدَ وُضُوئِهِ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ إِلَّا کُتِبَ فِی رَقٍّ وَ خُتِمَ عَلَیْهَا ثُمَّ وُضِعَتْ تَحْتَ الْعَرْشِ حَتَّی تُدْفَعَ إِلَیْهِ بِخَاتَمِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ الْوُضُوءَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام علی علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: هر مسلمانی که به هنگام وضو گرفتن بگوید: «خدایا تو را به پاکی می ستایم، گواهی می دهم که خدائی جز تو نیست، از تو آمرزش می خواهم و به سوی تو توبه می کنم، بار خدایا مرا از توبه کنندگان و پاکان قرار بده» این شهادتش در ورقه ای نوشته، ممهور می گردد و در زیر عرش الهی گذارده می شود تا در روز قیامت با همان مهر به وی بازگردانده شود. - . دعائم الاسلام 1: 106 -
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: زمانی که اراده وضو کردی بگو: «به نام خدا، بر آیین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، تنها معبود، خداست، شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده اوست». - . دعائم الاسلام 1: 105 -
**[ترجمه]
إِخْتِیَارُ السَّیِّدِ بْنِ الْبَاقِی، وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ، رُوِیَ: أَنَّ مَنْ قَرَأَ بَعْدَ إِسْبَاغِ الْوُضُوءِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ تَمَامَ الْوُضُوءِ وَ تَمَامَ الصَّلَاةِ وَ تَمَامَ رِضْوَانِکَ وَ تَمَامَ مَغْفِرَتِکَ لَمْ تَمُرَّ بِذَنْبٍ قَدْ أَذْنَبَهُ إِلَّا مَحَتْهُ (3).
**[ترجمه]اختیار سید بن الباقی و البلد الامین: روایت شده است که هر کس بعد از اتمام وضو سوره «انا انزلناه فی لیلة القدر» را بخواند و بگوید: «بار خدایا! من از تو وضویی کامل، نمازی کامل و خشنودی کامل و آمرزش کاملت را می خواهم»، هر گناهی را که مرتکب شده باشد، آن را پاک کرده است. - . البلد الامین: 3 -
**[ترجمه]
الْإِخْتِیَارُ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَبِی ذَرٍّ: إِذَا نَزَلَ بِکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَتَوَضَّأْ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلْ یَا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِنَّهُ یُسْتَجَابُ لَکَ.
**[ترجمه]الاختیار: امیر المؤمنین علیه السلام به ابوذر فرمود: زمانی که امری بزرگ در دین یا دنیایت برای تو پیش آمد، پس وضو بگیر و دستهایت را بالا ببر و هفت بار بگو: یا الله! چرا که خداوند دعایت را مستجاب می کند.
**[ترجمه]
کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ أَوْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ ثَوْباً وَ کُلَّ شَیْ ءٍ یَصْنَعُ یَنْبَغِی أَنْ یُسَمِّیَ عَلَیْهِ فَإِنْ هُوَ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ الشَّیْطَانُ فِیهِ شَرِیکاً.
ص: 328
**[ترجمه]کتاب جعفر بن محمد بن شریح: جابر جعفی نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: شایسته است که هر گاه یکی از شما وضو بگیرد یا غذا بخورد یا آب بنوشد یا لباس بپوشد و هر کاری که انجام می دهد، نام خدا را بر آن جاری سازد، و اگر چنین نکند، شیطان در آن شریک است .
**[ترجمه]
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ قَالَ: جَعَلَتْ جَارِیَةٌ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام تَسْکُبُ الْمَاءَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ فَسَقَطَ الْإِبْرِیقُ مِنْ یَدِ الْجَارِیَةِ عَلَی وَجْهِهِ فَشَجَّهُ فَرَفَعَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ(1) فَقَالَ قَدْ کَظَمْتُ غَیْظِی قَالَتْ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ قَالَ لَهَا قَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْکِ قَالَتْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ قَالَ اذْهَبِی فَأَنْتِ حُرَّةٌ(2).
**[ترجمه]مجالس الصدوق: عبد الرزاق نقل کرده است که کنیزکی از کنیزان علی بن حسین علیه السّلام آب به دست آن حضرت می ریخت و ایشان برای ادای نماز وضو می گرفت، پس به ناگاه آفتابه از دست کنیزک بر صورت آن حضرت افتاد و آن را خونین کرد. امام سجاد علیه السلام سر خویش را به سمت کنیزک بلند کرد و کنیزک خطاب به ایشان گفت: خداوند متعال می فرماید: «و الکاظمین الغیظ»،{آنان که خشم خود فرو می برند.} - . آل عمران / 134 -
امام علیه السّلام فرمود: خشمم را فرو نشاندم، کنیز گفت: «و العافین عن الناس»، {و از خطای مردم در می گذرند.} امام خطاب به او فرمود: خدا از تو درگذرد، کنیزک گفت: «و الله یحب المحسنین»،{و خداوند نکوکاران را دوست دارد.} حضرت فرمود: برو که تو آزاد هستی. - . امالی الصدوق: 121 -
**[ترجمه]
صب الماء علیه إما للضرورة أو لبیان الجواز.
**[ترجمه]ریختن آب بر آن، یا برای ضرورت است یا جهت بیان جائز بودن آن.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَلَّتَانِ (3) لَا أُحِبُّ أَنْ یُشَارِکَنِی فِیهِمَا أَحَدٌ وُضُوئِی فَإِنَّهُ مِنْ صَلَاتِی وَ صَدَقَتِی فَإِنَّهَا مِنْ یَدِی إِلَی یَدِ السَّائِلِ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ الرَّحْمَنِ (4).
العیاشی، عن السکونی: مثله (5).
ص: 329
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام از پدران خود علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دو کار است که دوست ندارم هیچ کس در آن دو با من شرکت کند، یکی وضوی من است که جزئی از نماز من می باشد و دیگری صدقه من است، که از دست خودم به دست گدا برسد؛ زیرا صدقه به دست خدای رحمان می رسد. - . الخصال 1: 18 -
العیاشی: از سکونی نیز مانند این حدیث نقل شده است. - . تفسیر العیاشی 2: 180 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا تَوَضَّأَ لَمْ یَدَعْ أَحَداً یَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ قَالَ لَا أُحِبُّ أَنْ أُشْرِکَ فِی صَلَاتِی أَحَداً(1).
المقنع، مرسلا: مثله (2).
**[ترجمه]العلل: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام زمان وضو گرفتن به کسی اجازه نمی داد که برایش آب بریزد، و میفرمود: دوست ندارم که کسی را در وضوی خود شریک سازم. - . علل الشرائع 1: 264 -
المقنع: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المقنع: 2 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُعَلًّی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَوَضَّأَ وَ تَمَنْدَلَ کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مَنْ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یَتَمَنْدَلْ حَتَّی یَجِفَّ وُضُوؤُهُ کُتِبَتْ لَهُ ثَلَاثُونَ حَسَنَةً(3).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: محمد بن حمران از پدرش و او نیز نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که وضو بگیرد و خود را با حوله خشک کند، برایش یک حسنه نوشته می شود و کسی که وضو بگیرد و خشک نکند، بلکه صبر نماید تا اعضای وضو به خودی خود خشک شود، سی حسنه برای او نوشته می شود. - . ثواب الاعمال: 17 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ: مِثْلَهُ (4).
**[ترجمه]المحاسن: ابراهیم بن محمد ثقفی مانند این حدیث را نقل کرده است. - . المحاسن: 429 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ التَّمَنْدُلِ بَعْدَ الْوُضُوءِ فَقَالَ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام خِرْقَةٌ فِی الْمَسْجِدِ لَیْسَتْ إِلَّا لِلْوَجْهِ یَتَمَنْدَلُ بِهَا(5).
و منه عن علی بن الحکم عن أبان بن عثمان عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (6).
**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن سنان نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره خشک کردن بعد از وضو سؤال کردم. ایشان فرمود: امام علی علیه السلام در مسجد پارچه ای داشت که تنها برای خشک کردن صورت از آن استفاده می کرد. - . المحاسن: 429 -
المحاسن: عبدالله بن سنان نیز این حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . المحاسن: 429 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: کَانَتْ لِعَلِیٍّ علیه السلام خِرْقَةٌ یُعَلِّقُهَا فِی مَسْجِدِ بَیْتِهِ لِوَجْهِهِ إِذَا تَوَضَّأَ یَتَمَنْدَلُ بِهَا(7).
**[ترجمه]المحاسن: با همین اسناد فرمود: امام علی علیه السلام پارچه ای داشت که در مسجد خانه خویش آن را می آویخت، زمانی که وضو می گرفت، با آن خشک می کرد. - . المحاسن: 429 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خِرْقَةٌ یَمْسَحُ بِهَا وَجْهَهُ إِذَا تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ ثُمَّ یُعَلِّقُهَا عَلَی وَتِدٍ وَ لَا یَمَسُّهَا غَیْرُهُ (8).
ص: 330
**[ترجمه]المحاسن: محمد بن سنان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام پارچه ای داشت که صورتش را با آن بعد از وضو گرفتن پاک می کرد، سپس آن را بر میخی می آویخت و دیگری به آن دست نمیزد. - . المحاسن: 429 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَنِ الرَّجُلِ یَمْسَحُ وَجْهَهُ بِالْمِنْدِیلِ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (1).
**[ترجمه]المحاسن: منصور بن حازم نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که صورتش را با دستمال پاک می کند؟ فرمود: ایرادی ندارد. - . المحاسن: 429 -
**[ترجمه]
ذهب الشیخ و جماعة من الأصحاب إلی کراهیة التمندل بعد الوضوء و نقل عن ظاهر المرتضی عدم الکراهة و هو أحد قولی الشیخ ثم اختلفوا فقال بعضهم هو المسح بالمندیل فلا یلحق به غیره و بعضهم عبر عنه بمسح الأعضاء و جعله بعضهم شاملا للمسح بالمندیل و الذیل دون الکم و بعضهم ألحق به التجفیف بالشمس و النار و هو ضعیف.
و الذی یظهر لی أنه لما اشتهر بین بعض العامة کأبی حنیفة و جماعة منهم نجاسة غسالة الوضوء و کانوا یعدون لذلک مندیلا یجففون به أعضاء الوضوء و یغسلون المندیل فلذا نهوا عن ذلک و کانوا یتمسحون بأثوابهم ردا علیهم کما
رُوِیَ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ (2)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ ثُمَّ مَسَحَ وَجْهَهُ بِأَسْفَلِ قَمِیصِهِ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْمَاعِیلُ افْعَلْ هَکَذَا فَإِنِّی هَکَذَا أَفْعَلُ (3).
فیمکن حمل تلک الأخبار علی التقیة أو أنه لم یکن بقصد الاجتناب عن الغسالة أو أنه کان لبیان الجواز.
**[ترجمه]شیخ و گروهی از اصحاب بر کراهت استفاده از دستمال پس از گرفتن وضو باور دارند و از ظاهر مرتضی، عدم کراهت آن نقل شده و آن نیز یکی از دو قول شیخ می باشد، سپس اختلاف کرده اند و برخی از آنان گفته اند: آن پاک کردن با دستمال است، و غیر آن بدان ملحق نمیشود و برخی از آن به پاک کردن اعضا تعبیر کرده اند و برخی دیگر آن را شامل پاک کردن کردن با دستمال و دامن، و نه آستین دانسته اند و برخی دیگر خشک کردن با نور خورشید و آتش را بدان ملحق کرده اند که ضعیف می باشد.
و چیزی که برای من آشکار است، این است که از آنجایی که نزد برخی از اهل تسنن همچون ابی حنیفه و گروهی دیگر از آنان، نجاست غساله وضو مشهور است و آنها دستمالی را آماده می کردند که با آن اعضای وضو را خشک می کردند و سپس دستمال را می شستند، لذا از آن نهی شدند و در پاسخ به آنان، با لباسهای خود پاک می کردند؛ چنان که از مروان بن مسلم - . التهذیب 1: 101 چاپ سنگی -
نقل شده است که امام صادق علیه السلام برای نماز وضو گرفت و سپس با دامن پیراهنش صورتش را خشک کرد و سپس فرمود: ای اسماعیل! این چنین عمل کن، چرا که من اینگونه عمل می کنم.
می توان این اخبار را حمل بر تقیه کرد یا اینکه آن به خاطر قصد اجتناب از غساله نبوده، یا برای بیان جائز بودن آن بوده است .
**[ترجمه]
الْخَرَائِجُ لِلرَّاوَنْدِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَهُ: ضَعْ لِی مَاءً أَتَوَضَّأْ بِهِ الْحَدِیثَ (4).
ص: 331
**[ترجمه]خرائج الراوندی: عبدالعزیز نقل کرده است که امام صادق علیه السلام به وی فرمود: برایم قدری آب بگذار تا با آن وضو بگیرم... ادامه حدیث. - . الخرائج: 234 -
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، قَالَ: دَخَلَ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً وَ الْمَأْمُونُ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ الْغُلَامُ یَصُبُّ عَلَی یَدِهِ الْمَاءَ فَقَالَ لَا تُشْرِکْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِعِبَادَةِ رَبِّکَ أَحَداً فَصَرَفَ الْمَأْمُونُ الْغُلَامَ وَ تَوَلَّی تَمَامَ الْوُضُوءِ بِنَفْسِهِ (1).
**[ترجمه]ارشاد المفید: امام رضا علیه السلام روزی وارد شد و مأمون در حال وضو گرفتن برای نماز بود، در حالی که غلام آب را بر دستش می ریخت. فرمود: ای امیر المؤمنین! در عبادت پرودگارت کسی را شریک نکن، مامون نیز غلام را کنار زد و تمام اعمال وضو را خودش بر عهده گرفت. - . الرشاد المفید: 295 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَضْمَضَةِ وَ الِاسْتِنْشَاقِ قَالَ لَیْسَ بِوَاجِبٍ وَ إِنْ تَرَکَهُمَا لَمْ یُعِدْ لَهُمَا صَلَاةً(2) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَوَضَّأُ فِی الْکَنِیفِ بِالْمَاءِ یُدْخِلُ یَدَهُ فِیهِ أَ یُتَوَضَّأُ مِنْ فَضْلِهِ لِلصَّلَاةِ قَالَ إِذَا أَدْخَلَ یَدَهُ وَ هِیَ نَظِیفَةٌ فَلَا بَأْسَ وَ لَسْتُ أُحِبُّ أَنْ یَتَعَوَّدَ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یَغْسِلَ یَدَهُ قَبْلَ ذَلِکَ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مضمضه و استنشاق سؤال کردم. امام علیه السلام فرمود: واجب نیست و اگر آنها را ترک کند، نمازش اعاده نمیشود. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی، 109 چاپ نجف -
و گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در مستراح با آب استنجاء می کند، و دستش را در آن آب داخل می کند، آیا می تواند از باقیمانده آن برای وضوی نماز استفاده کند؟ فرمود: اگر دستش را در حالی وارد کند که تمیز باشد ایرادی ندارد، اما من نمی پسندم که بدین کار عادت کند، مگر اینکه قبل از آن دستش را بشوید. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی، 109 چاپ نجف -
**[ترجمه]
قد مضی فی باب علل الوضوء عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا تَمَضْمَضَ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ لِسَانَهُ بِالْحِکْمَةِ فَإِذَا اسْتَنْشَقَ آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ رَزَقَهُ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ(4).
**[ترجمه]در باب علتهای وضو، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیشتر بیان شد که رسول خدا فرمود: زمانی که مضمضه کند، خداوند قلب و زبانش را با حکمت نورانی می کند و اگر استنشاق کند، خداوند وی را از آتش ایمن نگاه می دارد و بوی بهشت را روزی وی می سازد. - . بحار 77: 229 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ
ص: 332
أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَسْتَیْقِظُ مِنْ نَوْمِهِ وَ لَمْ یَبُلْ یُدْخِلُ یَدَهُ فِی الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَهَا قَالَ لَا لِأَنَّهُ لَا یَدْرِی أَیْنَ بَاتَتْ یَدُهُ فَیَغْسِلُهَا(1).
**[ترجمه]العلل: عبدالکریم بن عتبه نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که از خواب بیدار می شود و بول نکرده است؛ قبل از اینکه آن را بشوید، دستش را در ظرف وارد کند. فرمود: خیر، زیرا که وی نمی داند که دستش را شب کجا گذارده است پس آن را بشوید. - . علل الشرائع 1: 267 -
**[ترجمه]
هذا الخبر رواه المخالفون بأسانید عن أبی هریرة(2) عن النبی صلی الله علیه و آله و فی بعض روایاتهم حتی یغسلهما ثلاثا و قال فی شرح السنة بعد إیراد الخبر فلو غمس یده فی الإناء و لم یعلم بها نجاسة یکره و لا یفسد الماء عند أکثر أهل العلم.
و قال أحمد إذا قام من نوم اللیل یجب غسل الیدین لأنه صلی الله علیه و آله قال لا یدری أین باتت و البیتوتة عمل اللیل و لأنه لا ینکشف بالنهار کتکشفه باللیل و لا یتوهم وقوع یده علی موضع النجاسة بالنهار ما یتوهم باللیل و قال إسحاق یجب غسل الیدین سواء قام من نوم اللیل أو من نوم النهار قال و فیه إشارة إلی أن الأخذ بالوثیقة و الاحتیاط فی العبادة أولی و فیه دلیل علی الفرق بین
ص: 333
ورود النجاسة علی الماء القلیل و ورود الماء علی النجاسة.
**[ترجمه]مخالفان این خبر را با اسانید از ابو هریره و او نیز از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند و در برخی از روایات آنان آمده: مگر اینکه آن را سه بار بشوید. و در شرح السنة پس از آوردن خبر گفته: اگر دستش را در آب فرو برد و نجاست آن را نداند مکروه است و بنا بر قول اغلب عالمان، آب را فاسد - نجس - نمی کند.
احمد گفته: زمانی که از خواب برخیزد باید دستانش را بشوید زیرا که رسول خدا فرمود: نمی داند کجا خوابیده و بیتوته عمل شب است و چون در شب همچون روز روشن وآشکار نیست، از این رو قرار دادن دستش بر موضع نجاست در روز همچون شب توهم نمی شود و اسحاق گفته: باید دستانش را بشوید، چه از خواب شب برخیزد یا از خواب روز و گفته: در آن اشاره به این است که اطمینان و احتیاط در عبادت، اولی می باشد و در آن دلیلی است بر اختلاف میان وارد شدن نجاست بر آب قلیل و دخول آب بر نجاست.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ سُنَّةٌ وَ طَهُورٌ لِلْفَمِ وَ الْأَنْفِ (1).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: مضمضه و استنشاق سنت و طهارتی برای دهان و بینی است. - . الخصال 2: 156 -
**[ترجمه]
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ: فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ انْظُرْ إِلَی الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ تَمَضْمَضْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اسْتَنْشِقْ ثَلَاثاً وَ اغْسِلْ وَجْهَکَ ثُمَّ یَدَکَ الْیُمْنَی ثُمَّ الْیُسْرَی ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ فَإِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوُضُوءَ نِصْفُ الْإِیمَانِ (2).
**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: در نامه ای که امام علی علیه السلام به محمد بن ابی بکر نوشته، آمده است: به وضویت نیک بنگر، چرا که آن از کمال نماز است، سه بار مضمضه و سه بار استنشاق کن و صورتت را بشوی و سپس دست راست و دست چپت را بشوی و بر سر و پاهایت مسح کن، چرا که من دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این کار را انجام می داد؛ و بدان که وضو نیمی از ایمان است. - . امالی الطوسی 1: 29 -
**[ترجمه]
قد مر أن هذا سند تثلیث المضمضة و الاستنشاق لکن رأیت فی کتاب الغارات هذا الخبر و فیه تثلیث غسل سائر الأعضاء أیضا و هذا مما یضعف الاحتجاج.
**[ترجمه]پیشتر بیان شد که این سند سه بار مضمضه کردن و استنشاق است؛ اما در کتاب غارات این خبر را دیدم و در آن سه بار شستن سایر اعضا نیز آمده است و این از زمره مواردی است که استدلال را ضعیف می کند.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ لَیْسَا مِنَ الْوُضُوءِ لِأَنَّهُمَا مِنَ الْجَوْفِ (3).
**[ترجمه]العلل: ابو بصیر نقل کرده است که امام صادق و باقر علیهما السلام فرموده اند: مضمضه و استنشاق از وضو نیستند، زیرا که آن دو از درون می باشند. - . علل الشرائع 1: 279 -
**[ترجمه]
یدل علی ما ذهب إلیه ابن أبی عقیل من أن المضمضة و الاستنشاق لیسا بفرض و لا سنة و المعروف بین الأصحاب استحبابهما و أول بأنهما لیسا من فرائض الوضوء و یمکن أن یکون المراد أنهما لیسا من الأجزاء المسنونة بل من السنن المتقدمة علی الوضوء کالسواک.
ص: 334
**[ترجمه]بر باور ابن عقیل در این باره دلالت دارد که معتقد است، مضمضه و استنشاق واجب نبوده و از سنت نیستند و معروف در بین اصحاب، استحباب آن دو است و این گونه تاویل شده که آن دو از فرائض و واجبات وضو نیستند و احتمال دارد که مراد این باشد که آن دو از اجزای سنت قرار داده شده نیستند بلکه از سنتهای قبل از وضو مانند مسواک زدن می باشند.
**[ترجمه]
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ عَمِّهِ عَمْرِو بْنِ یَحْیَی عَنْ کَافُورٍ الْخَادِمِ قَالَ: قَالَ لِیَ الْإِمَامُ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ اتْرُکْ لِیَ السَّطْلَ الْفُلَانِیَّ فِی الْمَوْضِعِ الْفُلَانِیِّ لِأَتَطَهَّرَ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ وَ أَنْفَذَنِی فِی حَاجَةٍ وَ قَالَ إِذَا عُدْتَ فَافْعَلْ ذَلِکَ لِیَکُونَ مُعَدّاً إِذَا تَأَهَّبْتُ لِلصَّلَاةِ وَ اسْتَلْقَی علیه السلام لِیَنَامَ وَ أُنْسِیتُ مَا قَالَ لِی وَ کَانَتْ لَیْلَةً بَارِدَةً فَحَسِسْتُ بِهِ وَ قَدْ قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ وَ ذَکَرْتُ أَنَّنِی لَمْ أَتْرُکِ السَّطْلَ فَبَعُدْتُ عَنِ الْمَوْضِعِ خَوْفاً مِنْ لَوْمِهِ وَ تَأَلَّمْتُ لَهُ حَیْثُ یَشْقَی بِطَلَبِ الْإِنَاءِ فَنَادَانِی نِدَاءَ مُغْضَبٍ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ أَیْشٍ عُذْرِی أَنْ أَقُولَ نَسِیتُ مِثْلَ هَذَا وَ لَمْ أَجِدْ بُدّاً مِنْ إِجَابَتِهِ فَجِئْتُ مَرْعُوباً فَقَالَ یَا وَیْلَکَ أَ مَا عَرَفْتَ رَسْمِی أَنَّنِی لَا أَتَطَهَّرُ إِلَّا بِمَاءٍ بَارِدٍ فَسَخَّنْتَ لِی مَاءً وَ تَرَکْتَهُ فِی السَّطْلِ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ یَا سَیِّدِی مَا تَرَکْتُ السَّطْلَ وَ لَا الْمَاءَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهِ لَا تَرَکْنَا رُخْصَةً وَ لَا رَدَدْنَا مِنْحَةً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِ طَاعَتِهِ وَ وَفَّقَنَا لِلْعَوْنِ عَلَی عِبَادَتِهِ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ عَلَی مَنْ لَا یَقْبَلُ رُخَصَهُ (1).
**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: غلامی به نام کافور نقل کرده است که امام هادی علیه السلام به من فرمود: برایم سطلی را در فلان جا قرار ده تا از آن برای ادای نماز وضو بگیرم، و مرا دنبال کاری فرستاد و فرمود: زمانی که بازگشتی آن کار را انجام ده تا زمانی که برای نماز خود را آماده می کنم آماده باشد، و امام جهت خوابیدن دراز کشید و من فراموش کردم که ایشان چه فرمود و آن شب، شبی سرد بود. سپس وقتی متوجه شدم که ایشان از خواب برخاسته و به نماز ایستاده بود و به یاد آوردم که من برای ایشان سطل آماده نکرده ام، به خاطر ترس از ملامت ایشان از آنجا دور شدم و بدین خاطر ناراحت شدم که ایشان برای فراهم کردن آب به زحمت میافتد. پس با صدایی از روی خشم، مرا صدا زد و من با خود گفتم: به خدا پناه میبرم! اگر بگویم این کار را فراموش کردم، چه عذری برایش بیاورم. چارهای جز پاسخ دادن نیافتم، پس با ترس و رعب آمدم و فرمود: وای بر تو! آیا هنوز با شیوه من آشنا نشده ای که من تنها با آب سرد وضو می گیرم، اما تو برایم آب را گرم کرده ای و آن را در سطل ریخته ای؟ گفتم: به خدا قسم ای سرورم، من نه سطل را آنجا گذاشتم و نه آب را. ایشان فرمود: الحمد لله! به خدا قسم چیزی را که برای ما حلال شده است را رها نمیکنم و لطف خدا را رد نمیکنم، خدای را شکر که ما را از اهل طاعت خویش قرار داد و برای قوت در عبادتش ما را توفیق داد. همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: خداوند بر کسی که از کاری مباح رویگردان باشد، خشمگین می گردد. - . امالی الطوسی 1: 304 - 303 -
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَاءُ الَّذِی تُسَخِّنُهُ الشَّمْسُ لَا تَتَوَضَّئُوا بِهِ وَ لَا تَغْسِلُوا وَ لَا تَعْجِنُوا فَإِنَّهُ یُورِثُ الْبَرَصَ (2).
**[ترجمه]العلل: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آبی را که خورشید گرم کرده، نه با آن وضو گیرید و نه با آن غسل کنید و نه با آن خمیر کنید، چرا که بیماری پیسی می آورد. - . علل الشرائع 1: 266 -
**[ترجمه]
یدل علی ما هو المشهور من کراهة استعمال الماء المسخن بالشمس فی الأمور المذکورة بل نقل الشیخ فی الخلاف الإجماع علیه فی الجملة لکن اشترط فی الحکم القصد إلی ذلک و صرح بالتعمیم فی المبسوط و أطلق فی النهایة کما هو ظاهر هذه الروایة و کذا أکثر الأصحاب و احتمل العلامة فی النهایة اشتراط
ص: 335
کونه فی الأوانی المنطبعة غیر الذهب و الفضة و اتفاقه فی البلاد المفرطة الحرارة ثم احتمل التعمیم و هو أظهر.
و ظاهر هذا الخبر عدم الفرق بین أن یکون فی الآنیة و غیرها فی حوض أو نهر أو ساقیة لکن العلامة فی النهایة و التذکرة حکی الإجماع علی نفی الکراهة فی غیر الآنیة و هل یشترط القلة فی الماء وجهان و اختلف الأصحاب فیه.
و ألحق بعضهم بالطهارة سائر الاستعمالات و اقتصر فی الذکری علی استعماله فی الطهارة و العجین وفاقا للصدوق و هو حسن اقتصارا علی مورد النص و احتمل فی التذکرة بقاء الکراهة لو زال التشمیس و تبعه الشهید و جماعة و الظاهر اختصاص الکراهة بالاختیار و أما القول بالکراهة فلوجود المعارض.
و لیس معنی کونه مورثا للبرص أنه یحصل بمجرد استعمال واحد و لا یتخلف حتی یستدل به علی التحریم بل الظاهر أن المراد به أن مداومته مظنة ذلک و الله یعلم.
**[ترجمه]بر قول مشهور پیرامون کراهت استعمال آب گرم شده با نور خورشید در امور مذکور دلالت دارد و بلکه شیخ در الخلاف، اجماع بر آن را فی الجمله نقل کرده، اما در حکم، قصد آن را شرط کرده و در مبسوط بر تعمیم تصریح کرده و در النهایه آن را مطلق آورده است، چنان که از ظاهر این روایت بر می آید و سایر اصحاب نیز این گونه گفتهاند و علامه در النهایه، شرطِ بودن آن در ظرفهایی را که نقش طلا و نقره در آنها نیست و اتفاق آن در بلادی که حرارت آنها مفرط است را احتمال داده و سپس احتمال تعمیم را داده و آن اظهر است.
ظاهر این خبر، عدم فرق میان بودن آن در ظرف و غیر آن یعنی حوض یا رودخانه یا رودی کوچک است، اما علامه در النهایه و التذکره، اجماع اصحاب بر نفی کراهت در بودن آن در غیر از ظرف را حکایت کرده و اینکه آیا قلّت آب شرط است یا نه؟ دو وجه دارد و اصحاب درباره آن اختلاف نظر دارند.
و برخی از آنان، دیگر استعمالات را نیز به وضو و غسل ملحق ساخته اند و در ذکری، بر استعمال آن در طهارت و خمیر، در موافقت با نظر صدوق بسنده کرده و بسنده کردن بر آنچه در آن نص وارد شده نیکوست و در تذکره، بقاء کراهت را احتمال داده، در صورتی که گرم کردن با نور خورشید از بین برود و شهید و گروهی دیگر از آن تبعیت کرده اند و ظاهر، اختصاص کراهت به اختیار است؛ اما قول به کراهت، به خاطر وجود معارض است .
و معنای سبب پیسی شدن آن این نیست که تنها با یک بار استفاده کردن حاصل می شود و تخلف هم نمیکند تا با آن بر تحریم استدلال شود، بلکه ظاهر این است که مراد این است که استفاده از آن به طور مداوم، گمان پدید آمدن پیسی را به وجود می آورد، و خداوند می داند.
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ (1)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: افْتَحُوا عُیُونَکُمْ عِنْدَ الْوُضُوءِ لَعَلَّهَا لَا تَرَی نَارَ جَهَنَّمَ (2).
المقنع، مرسلا: مثله (3).
**[ترجمه]ثواب الاعمال، العلل: ابن عباس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: زمان وضو گرفتن چشمان خود را باز کنید، امید است که آتش جهنم را نبیند. - . علل الشرائع 1: 266 -
المقنع: مانند این حدیث در آن نقل شده است. - . المقنع: 3 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَشْرِبُوا أَعْیُنَکُمُ الْمَاءَ عِنْدَ الْوُضُوءِ لَعَلَّهَا لَا تَرَی نَاراً حَامِیَةً(4).
ص: 336
دعائم الإسلام، عن النبی صلی الله علیه. مثله (1)
**[ترجمه]نوادر الرواندی: امام موسی بن جعفر از پدرانشان علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یعنی در حین وضو چشمانتان را بگشایید امیدست تا بدین طریق چشمانتان آتش سوزان جهنم را نبیند. - . نوادر الرواندی: 39 -
دعائم الاسلام: از رسول خدا نیز مانند این حدیث نقل شده است. - . دعائم الاسلام 1: 100 -
**[ترجمه]
قال فی الدروس یستحب فتح العین عند الوضوء و ذهب إلیه الصدوق و الشیخ فی الخلاف ادعی الإجماع منا علی عدم وجوبه و لا استحبابه و ظاهر الأصحاب أن مرادهم مجرد فتحها استظهارا لغسل نواحیه لا مع غسلها أیضا لأنه مضرة عظیمة کادت أن تکون حراما و روی أن ابن عمر کان یفعله فعمی لذلک (2) لکن ظاهر الخبر الثانی
استحباب إیصال الماء إلی داخل العین و یمکن حمله علی ما یصل أحیانا عند الفتح إلیه لا المبالغة فی ذلک أو المراد غسل الأشفار و لا یبعد حمل الخبرین علی التقیة لکون الأول عامیا و الثانی غیر صحیح السند و نسبة القول باستحبابه إلی الشافعی و یمکن حمل الخبر الأول علی المجاز أی بالغوا فی إیصال الماء إلی أجزاء الأعضاء.
**[ترجمه]در دروس گفته: باز کردن چشم زمان وضو گرفتن مستحب است و صدوق و شیخ در خلاف، ادعای اجماع از جانب فقها را بر عدم وجوب و عدم استحباب آن نقل کرده اند و از ظاهر کلام اصحاب برمی آید که مراد آنان باز کردن چشمان برای اطمینان از شستن اطراف آن است و نه شستن آن، زیرا که زیان بزرگی دارد و بعید نیست که حرام باشد؛ و روایت شده که ابن عمر این کار را انجام می داد و بدین خاطر کور گردید. از ظاهر خبر دوم، استحباب رساندن آب به داخل چشم بر می آید و می توان آن را حمل بر زمانی کرد که احیانا زمان باز کردن چشم بدان وارد می شود نه زیاده روی در آن، یا اینکه مراد شستن مژهها باشد و بعید نیست که دو خبر حمل بر تقیه شود، زیرا خبر اول عامی است و دومی نیز دارای سندی صحیح نیست و قول به استحباب آن به شافعی نسبت داده شده است و می توان خبر اول را حمل بر مجاز کرد، بدین معنا که آنان در رساندن آب بر همه اجزاء مبالغه کرده اند.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ
ص: 337
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا تَوَضَّأَ الرَّجُلُ فَلْیَصْفِقْ وَجْهَهُ بِالْمَاءِ فَإِنَّهُ إِنْ کَانَ نَاعِساً فَزِعَ وَ اسْتَیْقَظَ وَ إِنْ کَانَ الْبَرْدُ فَزِعَ فَلَمْ یَجِدِ الْبَرْدَ(1).
**[ترجمه]العلل: عبدالله بن مغیره از جانب مردی و وی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: هر گاه مردی وضو بگیرد، آب را به صورت بزند که اگر خوابش آید خواب از سرش بدر برود، و اگر سرما باشد، بترسد و سرما را نفهمد. - . علل الشرائع 1: 266 -
**[ترجمه]
قد مر فی باب صفة الوضوء
عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تَلْطِمْ وَجْهَکَ بِالْمَاءِ لَطْماً(2).
و مر وجه الجمع بینهما و أنه ذهب والد الصدوق رحمهما الله إلی استحباب التصفیق لهذا الخبر.
**[ترجمه]در باب صفت وضو بیان شد که امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: آب را با ضربه و شتاب به صورت نزن؛ - . راجع: 258 - و وجه جمع میان آن دو گذشت و اینکه پدر شیخ صدوق برای این روایت، استحباب زدن آب به صورت را اختیار کرده است.
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِیُبَالِغْ أَحَدُکُمْ فِی الْمَضْمَضَةِ وَ الِاسْتِنْشَاقِ فَإِنَّهُ غُفْرَانٌ لَکُمْ وَ مَنْفَرَةٌ لِلشَّیْطَانِ (3).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در مضمضه و استنشاق جدیت و مبالغه کنید، چرا که آن سبب آمرزش گناهان و دور شدن شیطان است. - . ثواب الاعمال: 19 - 18 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ لِکُلِّ وُضُوءٍ(4).
مکارم الأخلاق، مرسلا: مثله (5).
**[ترجمه]المحاسن: محمد بن اسماعیل در نامه ای که آن را به امام صادق علیه السلام نسبت داده، نقل کرده است که ایشان فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر شما باد که برای هر وضو مسواک زنید. - . المحاسن: 17 -
مکارم الاخلاق: مانند این حدیث را نقل کرده است. - . مکارم الاخلاق: 53 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ لِکُلِّ صَلَاةٍ(6).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ الصَّنْعَانِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ عِنْدَ کُلِّ وُضُوءٍ.
و قال بعضهم
ص: 338
لکل صلاة(1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَلَّی بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ السِّوَاکِ بَعْدَ الْوُضُوءِ فَقَالَ الِاسْتِیَاکُ قَبْلَ أَنْ یَتَوَضَّأَ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ إِنْ نَسِیَ حَتَّی یَتَوَضَّأَ قَالَ یَسْتَاکُ ثُمَّ یَتَمَضْمَضُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).
**[ترجمه]المحاسن: امام باقر علیه السلام نقل کرده است که در وصیتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امام علی علیه السلام کرده، آمده است: بر تو باد که برای خواندن هر نماز مسواک زنی. - . المحاسن: 561 -
المحاسن: در وصیتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امام علی علیه السلام کرده آمده است: بر تو باد مسواک زدن برای هر وضو، و برخی از آنان گفته اند برای هر نماز. - . المحاسن: 561 -
المحاسن: معلی بن خنیس نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مسواک زدن بعد از وضو سؤال کردم. فرمود: قبل از اینکه وضو بگیرد مسواک زند. گفتم: به نظر شما، اگر فراموش کرد و وضو گرفت چه؟ فرمود: مسواک زند سپس سه بار مضمضه کند. - . المحاسن: 561 -
**[ترجمه]
یشکل الاستدلال به علی استحباب تثلیث المضمضة مطلقا.
**[ترجمه]استدلال کردن به آن برای استحباب سه بار مضمضه کردن به طور مطلق مشکل است.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا تَوَضَّأَ الرَّجُلُ وَ سَوَّکَ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی وَضَعَ الْمَلَکُ فَاهُ عَلَی فِیهِ فَلَمْ یَلْفِظْ شَیْئاً إِلَّا الْتَقَمَهُ وَ زَادَ بَعْضُهُمْ فَإِنْ لَمْ یَسْتَکْ قَامَ الْمَلَکُ جَانِباً یَسْتَمِعُ إِلَی قِرَاءَتِهِ (3).
بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَکْعَتَانِ بِسِوَاکٍ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةً بِغَیْرِ سِوَاکٍ (4).
مکارم الأخلاق، عن الباقر و الصادق علیهما السلام: مثله (5).
**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیهما السلام فرمود: زمانی که فرد وضو گیرد و مسواک زند و سپس بایستد و نماز بخواند، فرشته ای دهانش را در دهان وی می گذارد و چیزی نمی گوید مگر این که آن را فرو میبرد، و اگر مسواک نزند، فرشته در کنار وی می ایستد و به قرائتش گوش فرا می دهد. - . المحاسن: 561 -
با همین اسناد، امام صادق علیه السلام از پدران خویش نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دو رکعت خواندن نماز همراه با مسواک زدن، از خواندن هفتاد رکعت بدون مسواک بهتر است. - . المحاسن: 561 -
مکارم الاخلاق: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نیز مانند این حدیث نقل شده است. - . مکارم الاخلاق: 53 -
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبٍ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ رَکْعَتَیْنِ بِسِوَاکٍ أَفْضَلُ مِنْ أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ بِغَیْرِ سِوَاکٍ (6).
**[ترجمه]المحاسن: رفاعه نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: دو رکعت نماز خواندن همراه با مسواک زدن، بهتر از خواندن چهار رکعت بدون مسواک است. - . المحاسن: 562 -
**[ترجمه]
الْمَکَارِمُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا لَبِسْتُمْ وَ تَوَضَّأْتُمْ فَابْدَءُوا بِمَیَامِنِکُمْ (7).
**[ترجمه]المکارم: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که فرمود: زمانی که خواستید لباس بپوشید و وضو بگیرید، از سمت راستتان شروع کنید. - . مکارم الاخلاق: 117 -
**[ترجمه]
مِصْبَاحُ الشَّرِیعَةِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنْ أَرَدْتَ الطَّهَارَةَ وَ الْوُضُوءَ
ص: 339
فَتَقَدَّمْ إِلَی الْمَاءِ تَقَدُّمَکَ إِلَی رَحْمَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ الْمَاءَ مِفْتَاحَ قُرْبَتِهِ وَ مُنَاجَاتِهِ وَ دَلِیلًا إِلَی بِسَاطِ خِدْمَتِهِ فَکَمَا أَنَّ رَحْمَتَهُ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبَادِ کَذَلِکَ النَّجَاسَاتُ الظَّاهِرَةُ یُطَهِّرُهَا الْمَاءُ لَا غَیْرُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً(1) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍ (2) وَ کَمَا أَحْیَا بِهِ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ نَعِیمِ الدُّنْیَا کَذَلِکَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَهُ حَیَاةَ الْقُلُوبِ وَ الطَّاعَاتِ وَ تَفَکَّرْ فِی صَفَاءِ الْمَاءِ وَ رِقَّتِهِ وَ طَهُورِهِ وَ بَرَکَتِهِ وَ لَطِیفِ امْتِزَاجِهِ بِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ اسْتَعْمِلْهُ فِی تَطْهِیرِ الْأَعْضَاءِ الَّتِی أَمَرَکَ اللَّهُ بِتَطْهِیرِهَا وَ أْتِ بِآدَابِهِ وَ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ فَإِنَّ تَحْتَ کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا فَوَائِدَ کَثِیرَةً وَ إِذَا اسْتَعْمَلْتَهَا بِالْحُرْمَةِ انْفَجَرَتْ لَکَ عُیُونُ فَوَائِدِهِ عَنْ قَرِیبٍ ثُمَّ عَاشِرْ خَلْقَ اللَّهِ کَامْتِزَاجِ الْمَاءِ بِالْأَشْیَاءِ یُؤَدِّی إِلَی کُلِّ شَیْ ءٍ حَقَّهُ وَ لَا یَتَغَیَّرُ عَنْ مَعْنَاهُ مُعْتَبِراً لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَثَلُ الْمُؤْمِنِ الْخَالِصِ کَمَثَلِ الْمَاءِ وَ لْیَکُنْ صَفْوَتُکَ مَعَ اللَّهِ تَعَالَی فِی جَمِیعِ طَاعَاتِکَ کَصَفْوَةِ الْمَاءِ حِینَ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّمَاءِ وَ سَمَّاهُ طَهُوراً وَ طَهِّرْ قَلْبَکَ لِلتَّقْوَی وَ الْیَقِینِ عِنْدَ طَهَارَةِ جَوَارِحِکَ بِالْمَاءِ(3).
**[ترجمه]مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که قصد طهارت و وضو کردی، چنان به طرف آب حرکت کن که گویی به طرف رحمت خدا می روی، زیرا خدای تعالی آب را کلید نزدیکی و مناجات خود و راهنمای بساط خدمتش قرار داده و همانطور که رحمتش، گناهان بندگان را میشوید، جز آب، چیز دیگری نجاسات ظاهری را زائل نمی کند. خدای تعالی در قرآن فرمود: «هو الذی ارسل الریاح بشرا بین یدی رحمته و انزلنا من السماء ماء طهورا»، {و اوست آن کس که بادها را نویدی پیشاپیش رحمت خویش [باران] فرستاد و از آسمان آبی پاک فرود آورد.} - . فرقان / 48 - و «جعلنا من الماء کل شیء حی»، {و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.} - . الانبیاء / 30 - پس همانطور که با آب، هر نعمتی را به وجود آورده، با ف-ضل و رحمتش، ق-لوب را با طاعت و بندگیاش زندگی بخشیده است.
پس در صفا و رقت و پاکیزگی و برکت آب بنگر، و بنگر که چگونه با همه چیز ممزوج می شود و آن را در اعضایی که خدا به تطهیر آنها دستور داده استعمال کن و آداب و واجب و مستحبش را بجا آور که در هر کدام از این امور فوائد بسیار نهفته که اگر به صورت شایسته انجام دهی، بزودی چشمه های فوایدش به سوی تو جاری خواهد شد. سپس همانطور که آب به راحتی با همه اشیاء ممزوج می شود، و حق هر چیز را به آن میدهد معنای آن را تغییر نمیدهد. با خلق خدا معاشرت کن و ف-رمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را مد نظر قرار بده که ف-رمود: مَثَل مؤمن خالص مانند آب است. پس مانند آب باش و باید خلوصت با خدا در تمام عبادات، مانند خلوص آب به هنگامی که خدا او را از آسمان نازل کرد و آن را طهور یعنی پاک کننده نامید، باشد و هنگامی که جوارحت را با آب تطهیر می کنی، قلبت را با یقین و تقوی پاک کن.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاکِ مَعَ کُلِّ صَلَاةٍ(4).
المحاسن، عن جعفر بن محمد عن ابن القداح عن أبی عبد الله علیه السلام.
ص: 340
مثله (1)
**[ترجمه]العلل: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر این گونه نبود که بخواهم بر امتم سخت گیرم، برای ادای هر نماز به آنان دستور مسواک زدن می دادم. - . علل الشرائع 1: 277[1] -
المحاسن: ابن قداح نیز مانند این حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . المحاسن: 561 -
**[ترجمه]
أی لو لا أن أصیر شاقا علی أمتی أو أصیر سببا لأن یقعوا فی المشقة لأمرتهم بالأمر الوجوبی بالسواک مع کل صلاة قال فی القاموس شق علیه الأمر شقا و مشقة صعب و علیه أوقعه فی المشقة و فی النهایة فیه لو لا أن أشق علی أمتی لأمرتهم بالسواک عند کل صلاة أی لو لا أن أثقل علیهم من المشقة و هی الشدة انتهی.
و استدل به علی أن الأمر للوجوب و فیه أنظار مذکورة فی کتب الأصول.
**[ترجمه]یعنی اگر این گونه نبود که بر امتم سخت گیرم یا سبب قرار گرفتن آنان در مشقت شوم، مسواک زدن را همراه با هر نماز بر ایشان واجب می ساختم. در قاموس گفته: «شق علیه الامر شقا و مشقة»: یعنی انجام آن کار دشوار گردید و «اوقعه فی المشقة» نیز از آن گرفته شده است. در نهایه آمده: اگر این گونه نبود که بخواهم بر امتم سخت گیرم، برای ادای هر نماز به آنان دستور مسواک زدن می دادم. یعنی اگر این گونه نبود که مشقت را که همان سختی و شدت است بر آنان سنگین کنم. پایان کلام.
و با آن استدلال شده که این امر برای وجوب است و در آن نظراتی است که در کتابهای اصول آمده است.
**[ترجمه]
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی سَمَّالٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا قُمْتَ بِاللَّیْلِ فَاسْتَکْ فَإِنَّ الْمَلَکَ یَأْتِیکَ فَیَضَعُ فَاهُ فِی فِیکَ فَلَیْسَ مِنْ حَرْفٍ تَتْلُوهُ وَ تَنْطِقُ بِهِ إِلَّا صَعِدَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَلْیَکُنْ فُوکَ طَیِّبَ الرِّیحِ (2).
**[ترجمه]العلل: ابوبکر بن ابی سمال نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که در شب برای تهجد قیام کردی، مسواک بزن، چرا که فرشته میآید و دهانش را در دهانت می گذارد، و هیچ حرفی نیست که آن را تلفظ کنی یا بر سر زبان آوری، مگر اینکه آن را به آسمان میبرد، بنابراین باید دهانت خوش بو باشد. - . علل الشرائع 1: 277 -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ(3)، وَ مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَسْتَاکُ بِیَدِهِ إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی السِّوَاکِ قَالَ إِذَا خَافَ الصُّبْحَ فَلَا بَأْسَ (4).
**[ترجمه]قرب الاسناد، مکارم الاخلاق: علی بن جعفر از برادر خویش علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که زمانی که برای نماز شب بر می خیزد، با دستش مسواک می زند، در حالی که وی قادر به مسواک زدن می باشد. فرمود: اگر از [ طلوع] صبح بیم داشته باشد، ایرادی ندارد. - . مکارم الاخلاق: 53 -
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُعَاذٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: السِّوَاکُ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ سَبْعِینَ
ص: 341
ضِعْفاً وَ هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ یَذْهَبُ بِغِشَاوَةِ الْبَصَرِ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُعَاذٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ(2) وَ یُقِلُّ الْبَلْغَمَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تُصَابُ بِهِ السُّنَّةُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ هُوَ یَمُرُّ بِطَرِیقَةِ الْقُرْآنِ وَ رَکْعَتَیْنِ بِسِوَاکٍ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةً بِغَیْرِ سِوَاکٍ (3).
**[ترجمه]الخصال: عمرو بن جمیع در حدیثی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نسبت داده، نقل کرده است که ایشان فرمود: در مسواک ده فایده است: پاک کننده دهان است، موجب رضای پروردگار است، پاداش های نیک را هفتاد برابر کند، از سنت پیغمبر است، حفرههای دندان را میزداید و دندانها را سفید میکند، لثه را محکم میسازد و بلغم را می برد و تاریکی را از چشم برمی دارد و اشتهای خوراک می آورد. - . الخصال 2: 60 -
الخصال: عمرو بن جمیع نقل کرده است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در مسواک زدن دوازده فائده است: دهان را پاکیزه می کند، موجب خشنودی پرودگار می گردد، دندانها را سفید می کند، حفرهها - پوسیدگی آنها - را از بین می برد، بلغم را می برد، اشتها آور است، حسنات را دو چندان می کند، از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است، فرشتگان بدین وسیله حضور می یابند، لثه را محکم می سازد، بر گذرگاه قرآن می گذرد، و دو رکعت نماز خواندن پس از مسواک زدن از هفتاد رکعت بدون آن نزد خداوند متعال دوست داشتنی تر است. - . الخصال 2: 80 -
**[ترجمه]
قد مر مثله بأسانید فی باب السواک (4)
و قال الجوهری تقول فی أسنانه حفر و قد حفرت تحفر حفرا مثال کسر یکسر کسرا إذا فسدت أصولها قال یعقوب هو سلاق فی أصول الأسنان قال و یقال أصبح فم فلان محفورا و بنو أسد تقول فی أسنانه حفر بالتحریک و قد حفرت مثال تعب تعبا و هی أردأ اللغتین.
و السلاق تقشر فی أصول الأسنان و اللثة بالتخفیف ما حول الأسنان و أصلها لثی و الهاء عوض عن الیاء و الجمع لثات و لثی.
**[ترجمه]همانند این حدیث، پیشتر با چندین سند در باب مسواک زدن بیان شد و جوهری گفته: این که می گویی در دندانهایش سوراخ و پوسیدگی است، از فعل «حفر تحفر حفرا» گرفته شده، مانند فعل «کسر یکسر کسرا»، زمانی که ریشه دندانها پوسیده و فاسد شوند. یعقوب گفته: آن خشک شدن ریشه دندان است و گفته می شود: دهان فلان شخص پوسیده گردید و قوم بنی اسد می گویند: در دندانهایش حَفَر یعنی پوسیدگی است. و «قد حفرت» مانند «تعب تعبا» است و آن پستترین است دو لغت .
سلاق به معنای پوسیدگی در ریشه های دندان، و لثه با تخفیف، آن است که در اطراف دندان است و اصل آن لثی بوده که هاء به جای یاء آمده و جمعش لثاة و لثی می باشد.
**[ترجمه]
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی السِّوَاکِ لَأَبَاتُوهُ
ص: 342
مَعَهُمْ فِی لِحَافِهِمْ (1).
**[ترجمه]ثواب الاعمال: عمار نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: اگر مردم نتایج و خواص مسواک کردن را بدانند، آن را با خود به بستر می برند. - . ثواب الاعمال: 18 -
**[ترجمه]
قال الوالد قدس سره الظاهر منه تأکده لصلاة اللیل أو بعد النوم مطلقا أو المراد أنهم لو علموا فضله لاستاکوا فی اللحاف حتی یناموا أو کلما انتبهوا استاکوا و الأول أظهر.
**[ترجمه]پدرم - قدس سره - گفته: از ظاهر آن، تاکید بر مسواک زدن قبل از نماز شب یا مطلقا بعد از خواب بر می آید؛ یا اینکه مراد این است که اگر آنان فضیلت مسواک زدن را می دانستند، حتی در بستر هم قبل از خواب مسواک می زدند؛ یا هر زمان که آگاه می شدند مسواک می زدند و اول، اظهر است.
**[ترجمه]
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَظِّفُوا طَرِیقَ الْقُرْآنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا طَرِیقُ الْقُرْآنِ قَالَ أَفْوَاهُکُمْ قِیلَ بِمَا ذَا قَالَ بِالسِّوَاکِ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: إِنِّی لَأُحِبُّ لِلرَّجُلِ إِذَا قَامَ بِاللَّیْلِ أَنْ یَسْتَاکَ وَ أَنْ یَشَمَّ الطِّیبَ فَإِنَّ الْمَلَکَ یَأْتِی الرَّجُلَ إِذَا قَامَ بِاللَّیْلِ حَتَّی یَضَعَ فَاهُ عَلَی فِیهِ فَمَا خَرَجَ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ شَیْ ءٍ دَخَلَ جَوْفَ ذَلِکَ الْمَلَکِ (3).
**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: راه قرآن را پاکیزه نگاه دارید، گفتند: یا رسول الله! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهانهایتان، گفتند: چگونه؟ فرمود: با مسواک زدن. - . المحاسن: 558 -
اسحاق بن عمار نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: من برای مرد دوست میدارم که شب هنگام زمانی که برای نماز خواندن برخاست مسواک بزند و بوی خوش را استشمام کند، چرا که زمانی که انسان در شب برخیزد، فرشته نزد وی می آید تا دهانش را بر دهان انسان قرار دهد، پس هر آنچه که از قرآن خارج شود، داخل در باطن آن فرشته می گردد. - . المحاسن: 599 -
**[ترجمه]
مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ،: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا اسْتَاکَ اسْتَاکَ عَرْضاً وَ کَانَ علیه السلام یَسْتَاکُ کُلَّ لَیْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَی وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَی صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ کَانَ یَسْتَاکُ بِالْأَرَاکِ (4) أَمَرَهُ بِذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام (5).
وَ قَالَ علیه السلام: السِّوَاکُ شَطْرُ الْوُضُوءِ(6).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاکِ عِنْدَ وُضُوءِ
ص: 343
کُلِّ صَلَاةٍ(1).
وَ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُقِلَّ مِنْهُ فَافْعَلْ فَإِنَّ کُلَّ صَلَاةٍ تُصَلِّیهَا بِالسِّوَاکِ تَفْضُلُ عَلَی الَّتِی تُصَلِّیهَا بِغَیْرِ سِوَاکٍ أَرْبَعِینَ یَوْماً(2).
**[ترجمه]مکارم الاخلاق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمانی که مسواک می زد، به عرض دندانها مسواک می زد و ایشان هر شب سه بار مسواک می زد، یک بار آن را قبل از خواب و یک بار را زمانی که از خواب بر می خاست و بار دیگر را قبل از رفتن جهت ادای نماز صبح انجام می داد و با مسواکی که از جنس درخت اراک بود مسواک می زد، که جبرئیل به وی فرمان داده بود. - . مکارم الاخلاق: 31 -
و فرمود: مسواک زدن جزئی از وضو است. - . المکارم 53: 2 -
و فرمود: اگر سخت و مشکل نبود و امت در مشقت نمی افتادند، آنها را به مسواک زدن به هنگام هر وضوی نماز امر می کردم. - . المکارم 53: 18 -
در وصیتی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به امیر مؤمنان علیه السلام کرده، آمده است: بر تو باد مسواک زدن، و اگر توانستی که از آن نکاهی این کار را انجام ده، چرا که هر نمازی که پس از زدن مسواک ادا می کنی، بر نمازهای چهل روز که بدون آن ادا کنی، برتری دارد. - . المکارم 54 -
**[ترجمه]
الْمُقْنِعُ،: صَلَاةٌ تُصَلِّیهَا بِسِوَاکٍ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِینَ صَلَاةً تُصَلِّیهَا بِلَا سِوَاکٍ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَسْتَاکُ لِکُلِّ صَلَاةٍ وَ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ عِنْدَ وُضُوءِ کُلِّ صَلَاةٍ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ إِنَّ أَفْوَاهَکُمْ طُرُقُ الْقُرْآنِ فَطَهِّرُوهَا بِالسِّوَاکِ (3).
**[ترجمه]المقنع: نمازی که پس از زدن مسواک ادا کنی در نزد خداوند از هفتاد رکعت نمازی که بدون آن بخوانی برتر است و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ادای هر نماز مسواک می زد و در وصیت خویش به امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است: بر تو باد مسواک زدن زمان وضو گرفتن جهت ادای هر نماز؛ و روایت شده است که ایشان فرمود: همانا دهنهایتان راه قرآن است، پس آنها را با مسواک زدن پاکیزه نمایید. - . المقنع 3: چاپ سنگی، 8 چاپ قم -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَبُولُ فِی الطَّسْتِ یَصْلُحُ لَهُ الْوُضُوءُ فِیهَا قَالَ إِذَا غُسِلَتْ بَعْدَ بَوْلِهِ فَلَا بَأْسَ (4).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در تشت بول می کند، آیا وضو گرفتن از آن برای او رواست؟ فرمود: اگر بعد از بول کردنش آن را بشوید، ایرادی ندارد. - . البحار 10: 280 -
**[ترجمه]
أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَفْوَاهَکُمْ طُرُقُ الْقُرْآنِ فَطَیِّبُوهَا بِالسِّوَاکِ فَإِنَّ صَلَاةً عَلَی أَثَرِ السِّوَاکِ خَیْرٌ مِنْ خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ صَلَاةً بِغَیْرِ سِوَاکٍ.
**[ترجمه]اعلام الدین دیلمی: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا دهنهایتان راه قرآن است، پس آنها را با مسواک زدن پاک کنید، چرا که یک رکعت از نمازی که پس از مسواک زدن ادا شود، بهتر از هفتاد و پنج رکعت نماز خواندن بدون مسواک است .
**[ترجمه]
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: التَّشْوِیصُ بِالْإِبْهَامِ وَ الْمُسَبِّحَةِ عِنْدَ الْوُضُوءِ سِوَاکٌ وَ الدُّعَاءُ عِنْدَ السِّوَاکِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی حَلَاوَةَ نِعْمَتِکَ وَ أَذِقْنِی بَرْدَ رَوْحِکَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِی بِمُنَاجَاتِکَ وَ قَرِّبْنِی مِنْکَ مَجْلِساً وَ ارْفَعْ ذِکْرِی فِی الْأَوَّلِینَ اللَّهُمَّ یَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطَی حَوِّلْنَا مِمَّا نَکْرَهُ إِلَی مَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی وَ إِنْ کَانَتِ الْقُلُوبُ قَاسِیَةً وَ إِنْ کَانَتِ الْأَعْیُنُ جَامِدَةً وَ إِنْ کُنَّا أَوْلَی بِالْعَذَابِ فَأَنْتَ أَوْلَی بِالْمَغْفِرَةِ اللَّهُمَّ أَحْیِنِی فِی عَافِیَةٍ وَ أَمِتْنِی
ص: 344
فِی عَافِیَةٍ.
**[ترجمه]دعوات الرواندی: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مسواک زدن با انگشت شست و سبّابه نیز مسواک زدن است، و دعای هنگام مسواک زدن این است: «خدایا! شیرینی نعمتت را روزی من گردان، و سردی روحت را به من بچشان و زبانم را بر مناجاتت گویا گردان و مرا به خود در مقام نزدیک کن و یاد مرا در میان اولین بالا ببر. خداوندا، ای بهترین کسی که از وی درخواست می کنند و ای بخشنده ترین کسی که می بخشد، از آنچه که ناپسند می دانیم ما را به چیزی ببر که تو دوست می داری و تو را خشنود می کند، هر چند قلبها سنگ است و چشمها خشک است و هر چند ما بر عذاب شایسته تریم، اما تو بر بخشش شایسته تری، خداوندا! مرا در عافیت زنده بدار و در عافیت بمیران»
**[ترجمه]
قال فی النهایة فیه أنه کان یشوص فاه بالسواک أی یدلک أسنانه و ینقیها و قد قیل هو أن یستاک من سفل إلی علو و أصل الشوص الغسل و فی القاموس الشوص الدلک بالید و مضغ السواک و الاستنان به أو الاستیاک من أسفل إلی علو.
قوله فی الأولین أی کما رفعت ذکر الصلحاء من الأولین فارفع ذکری معهم و إن فی قوله و إن کنا أولی یحتمل الوصلیة و عدمها.
**[ترجمه]در نهایه گفته: «کان یشوص فاه بالسواک» یعنی دندانهایش را با زدن مسواک تمیز می کرد و عده ای گفته اند: بدین صورت است که پایین به بالا مسواک زند و اصل شوص به معنای شستن است و در قاموس آمده: «شوص» مالیدن با دست است و «مضغ» مسواک و تمیز کردن دندانها با آن است، یا مسواک زدن از پایین به بالا.
قول ایشان که فرمود: «فی الاولین» یعنی همان طور که ذکر انسانهای صالح را از اولین، بالا بردی، پس ذکر مرا نیز همراه با آنان بالا ببر. «و ان» در قول ایشان که فرمود: «وان کنا اولی»، احتمال وصلیه بودن و عدم آن را دارد.
**[ترجمه]
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ حَبَّذَا الْمُتَخَلِّلُونَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هَذَا التَّخَلُّلُ قَالَ التَّخَلُّلُ فِی الْوُضُوءِ بَیْنَ الْأَصَابِعِ وَ الْأَظَافِیرِ وَ التَّخَلُّلُ مِنَ الطَّعَامِ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَثْقَلَ عَلَی مَلَکَیِ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَرَیَا شَیْئاً مِنَ الطَّعَامِ فِی فِیهِ وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی (1).
**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم همراه با اصحابشان خارج شدند، و فرمود: خوشا به حال خلال کنندگان! اصحاب گفتند: این خلال کردن چیست؟ فرمود: خلال کردن در حین وضو میان انگشتان و ناخنها و خلال کردن از غذا، چرا که بر دو فرشته موکل بر مؤمن، هیچ چیز سخت تر از باقیمانده ای نیست که در پی غذا خوردن، در دهان او ببینند، در حالی که وی ایستاده و مشغول نماز خواندن باشد. - . دعائم الاسلام 1: 123 -
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: فَأَمَّا الْمَاءُ الَّذِی تُسَخِّنُهُ الشَّمْسُ فَإِنَّهُ لَا یُتَوَضَّأُ بِهِ وَ لَا یُغْتَسَلُ وَ لَا یُعْجَنُ بِهِ لِأَنَّهُ یُورِثُ الْبَرَصَ وَ أَمَّا الْمَاءُ الْآجِنُ (2)
فَإِنَّهُ لَا بَأْسَ بِأَنْ یُتَوَضَّأَ مِنْهُ وَ یُغْتَسَلَ إِلَّا أَنْ یُوجَدَ غَیْرُهُ فَیَتَنَزَّهُ عَنْهُ (3) وَ الْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ لَیْسَا مِنَ الْوُضُوءِ وَ هُمَا سُنَّةٌ لَا سُنَّةُ الْوُضُوءِ لِأَنَّ الْوُضُوءَ فَرِیضَةٌ کُلُّهُ وَ لَکِنَّهُمَا مِنَ الْحَنِیفِیَّةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً(4) وَ هِیَ عَشْرُ سُنَنٍ خَمْسٌ فِی الرَّأْسِ وَ خَمْسٌ فِی الْجَسَدِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الرَّأْسِ فَالْمَضْمَضَةُ وَ الِاسْتِنْشَاقُ وَ السِّوَاکُ وَ قَصُّ الشَّارِبِ وَ الْفَرْقُ لِمَنْ طَوَّلَ شَعْرَ رَأْسِهِ وَ رُوِیَ أَنَّ مَنْ لَمْ یَفْرُقْ شَعْرَهُ فَرَقَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ
ص: 345
بِمِنْشَارٍ مِنْ نَارٍ وَ أَمَّا الَّتِی فِی الْجَسَدِ فَالاسْتِنْجَاءُ وَ الْخِتَانُ وَ حَلْقُ الْعَانَةِ وَ قَصُّ الْأَظَافِیرِ وَ نَتْفُ الْإِبْطَیْنِ (1).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: افْتَحُوا عُیُونَکُمْ عِنْدَ الْوُضُوءِ لَعَلَّهَا لَا تَرَی نَارَ جَهَنَّمَ (2).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: السِّوَاکُ شَطْرُ الْوُضُوءِ.
وَ کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَسْتَاکُ بِمَاءِ الْوَرْدِ وَ فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاةٌ لِلْبَصَرِ وَ یُرْضِی الرَّحْمَنَ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ یَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ یَزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ(3).
**[ترجمه]الهدایة: اما با آبی را که خورشید آن را گرم کرده، نباید وضو گرفت و غسل کرد و با آن خمیر کرد، چرا که سبب پیسی و گری می گردد. اما وضو گرفتن و غسل کردن با آب گل آلود ایرادی ندارد، مگر اینکه غیر از آن را بیابد و از آن آب دوری جوید. - . الهدایة: 13 -
اما مضمضه و استنشاق از وضو به حساب نمی آیند و آن دو سنت هستند، اما نه سنت وضو، زیرا که تمام اعمال وضو واجب است، اما آن دو از آیین حق گرایی است که خداوند عزو جل به پیامبر خود فرمود: «و اتبع ملة ابراهیم حنیفا»، {از آیین ابراهیم حق گرای پیروی کن} - . النساء / 125 -
و آن ده سنت است، پنج تای آن در سر و پنج تای دیگر در جسم می باشد. اما آنچه که در سر است عبارت است از: مضمضه، استنشاق، مسواک زدن، کوتاه کردن موی سبیل و فرق بر کسی که موی سرش را بلند کرده، و روایت شده که اگر کسی در موی سرش فرق باز نکند، در روز قیامت خداوند با اره ای آتشین فرق باز میکند. و اما آنچه که در جسم می باشد عبارت است از: استنجاء، ختنه کردن، تراشیدن موی شرمگاه، کوتاه کردن ناخنها، و برچیدن موی زیر بغلها. - . الهدایه: 17 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در حین وضو چشمانتان را بگشایید، امید است تا بدین طریق چشمانتان آتش سوزان جهنم را نبیند. - . الهدایة: 18 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مسواک جزئی از وضوست. و امام کاظم علیه السلام با گلاب مسواک میزد و در مسواک زدن دوازده فائده است: از سنت است، دهان را پاکیزه می سازد و روشنایی و دید چشم را زیادتر می کند و موجب خشنودی پروردگار است، بلغم را کم می کند، دندان ها را سفید می کند، آنچه را که بر دندان ها جمع شده و باعث خرابی دندان می شود از بین می برد، و لثه را محکم می سازد و اشتهای طعام می آورد، حاف-ظه را زیاد می کند، حسنات را مضاعف می کند و باعث خوشحالی ملائکه می شود. - . الخصال 2: 80، ثواب الاعمال: 18 -
**[ترجمه]
فَلَاحُ السَّائِلِ، مِنْ کِتَابِ اللُّؤْلُؤِیَّاتِ قَالَ: کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا تَوَضَّأَ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ ارْتَعَدَتْ مَفَاصِلُهُ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ حَقٌّ لِمَنْ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْ ذِی الْعَرْشِ أَنْ یَصْفَرَّ لَوْنُهُ وَ تَرْتَعِدَ مَفَاصِلُهُ وَ رَوَی نَحْوَ هَذَا الْحَدِیثِ عَنْ مَوْلَانَا الْحَسَنِ علیه السلام یَعْقُوبُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ قَرْقَارَةَ مِنْ أَعْیَانِ أَصْحَابِ الرِّضَا علیه السلام فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ:.
وَ رُوِیَ: أَنَّ مَوْلَانَا زَیْنَ الْعَابِدِینَ علیه السلام کَانَ إِذَا شَرَعَ فِی طَهَارَةِ الصَّلَاةِ اصْفَرَّ وَجْهُهُ وَ ظَهَرَ عَلَیْهِ الْخَوْفُ.
**[ترجمه]فلاح السائل: از کتاب لؤلؤیات نقل شده است که امام حسن بن علی علیه السلام چنان بود که چون وضو می گرفت رنگش تغییر میکرد و اعضای بدنش میلرزید، و چون سببش را پرسیدند، فرمود: هر کس که در پیشگاه پروردگار بزرگ می ایستد، سزاوار است که رنگش تغییر کند و بدنش بلرزد. و مانند این حدیث را یعقوب بن نعیم بن قرقاره از اعیان اصحاب امام رضا علیه السلام، از مولایمان حسن علیه السلام در کتاب امامة نقل کرده است.
و روایت شده است که مولایمان امام زین العابدین علیه السلام زمانی که شروع به وضو گرفتن میکرد، رنگش زرد می شد و خوف و ترس بر ایشان آشکار می گشت.
**[ترجمه]
جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَجُوزُ صَلَاةُ امْرِئٍ حَتَّی یُطَهِّرَ خَمْسَ جَوَارِحَ الْوَجْهِ وَ الْیَدَیْنِ وَ الرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ بِالْمَاءِ وَ الْقَلْبِ بِالتَّوْبَةِ(4).
ص: 346
**[ترجمه]جامع الاخبار: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: نماز شخص درست نیست مگر آن که پنج عضو بدنش را پاک کند، صورت، دو دست، سر و دو پا را با آب، و قلب را با توبه. - . جامع الاخبار: 76 -
**[ترجمه]
عُدَّةُ الدَّاعِی،: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا أَخَذَ فِی الْوُضُوءِ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ مِنْ خِیفَةِ اللَّهِ وَ کَانَ الْحَسَنُ إِذَا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ حَقٌّ عَلَی مَنْ أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ عَلَی ذِی الْعَرْشِ أَنْ یَتَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ یُرْوَی مِثْلُ هَذَا عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام.
**[ترجمه]عدة الداعی: امیرالمؤمنین علیه السلام زمانی که شروع به وضو گرفتن می کرد، رنگ صورتش از ترس خداوند تغییر می کرد؛ و امام حسن علیه السلام زمانی که از وضوی خود فارغ می شد، رنگ چهره اش تغییر می کرد؛ در این باره به ایشان گفته شد. فرمود: حق است بر کسی که می خواهد در پیشگاه خداوند بزرگ بایستد، رنگ چهره اش تغییر کند. و مانند این حدیث را از امام زین العابدین علیه السلام نیز روایت کرده اند.
**[ترجمه]
أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، لِلشَّهِیدِ الثَّانِی، قُدِّسَ سِرُّهُ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا حَضَرَ لِلْوُضُوءِ اصْفَرَّ لَوْنُهُ فَیُقَالُ لَهُ مَا هَذَا الَّذِی یَعْتَوِرُکَ عِنْدَ الْوُضُوءِ فَیَقُولُ مَا تَدْرُونَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ أَقُومُ.
ص: 347
**[ترجمه]اسرار الصلاة شهید ثانی: امام سجاد علیه السلام زمانی که برای وضو گرفتن آماده می شد، رنگ صورتش زرد می شد، به ایشان گفته می شد: این چه حالتی است که شما را زمان وضو فرا می گیرد؟ می فرمود: نمی دانید مقابل چه کسی می ایستم؟
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصِیبُ الْمَاءَ فِی السَّاقِیَةِ مُسْتَنْقِعاً فَیَتَخَوَّفُ أَنْ تَکُونَ السِّبَاعُ قَدْ شَرِبَتْ مِنْهُ یَغْتَسِلُ مِنْهُ لِلْجَنَابَةِ وَ یَتَوَضَّأُ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ إِذَا کَانَ لَا یَجِدُ غَیْرَهُ وَ الْمَاءُ لَا یَبْلُغُ صَاعاً لِلْجَنَابَةِ وَ لَا مُدّاً لِلْوُضُوءِ وَ هُوَ مُتَفَرِّقٌ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِذَا کَانَتْ کَفُّهُ نَظِیفَةً فَلْیَأْخُذْ کَفّاً مِنَ الْمَاءِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ وَ لْیَنْضِحْهُ خَلْفَهُ وَ کَفّاً أَمَامَهُ وَ کَفّاً عَنْ یَمِینِهِ وَ کَفّاً عَنْ یَسَارِهِ فَإِنْ خَشِیَ أَنْ لَا یَکْفِیَهُ غَسَلَ رَأْسَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَسَحَ جِلْدَهُ بِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ کَانَ لِلْوُضُوءِ غَسَلَ وَجْهَهُ وَ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی ذِرَاعَیْهِ وَ رَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ الْمَاءُ مُتَفَرِّقاً یَقْدِرُ
عَلَی أَنْ یَجْمَعَهُ جَمَعَهُ وَ إِلَّا اغْتَسَلَ مِنْ هَذَا وَ هَذَا وَ إِنْ کَانَ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ وَ هُوَ قَلِیلٌ لَا یَکْفِیهِ لِغُسْلِهِ فَلَا عَلَیْهِ أَنْ یَغْتَسِلَ وَ یُرْجِعَ الْمَاءَ فِیهِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که جوی آب راکدی پیدا میکند و میترسد که مبادا حیوانات درنده از آن آب نوشیده باشند، آیا میتواند در صورتی که غیر از آن آبی نیابد، از آب آن غسل جنابت کند و برای ادای نماز وضو بگیرد؟ در حالی که آب به میزان یک صاع جهت غسل جنابت و یک مد برای وضو نمیرسد، و به صورت پراکنده است، چه کند؟ فرمود: اگر دستش تمیز باشد، با یک دست مشتی آب بردارد و یک مشت بر پشت و یکی بر جلو و یک مشت بر سمت راست و یکی بر سمت چپش بریزد، اگر بیم دارد که وی را کفایت نکند، سرش را سه بار بشوید و سپس با آن بر پوست دستش بکشد، که - ان شاء الله - کفایت میکند؛ و اگر برای وضو باشد، صورتش را بشوید و با دست بر دستان و سر و پاهایش مسح بکشد و در صورتی که آب متفرق باشد و قادر به جمع کردن آب باشد جمع کند، در غیر اینصورت از این و آن غسل کند؛ و اگر در یک مکان و آب قلیل باشد و برای غسل وی کفایت نکند، پس غسل بر وی نیست و آب را بدان بازگرداند، که همین وی را کفایت می کند. - . قرب الاسناد: 110 چاپ نجف -
**[ترجمه]
قد مر شرح الخبر بأجزائه فی الأبواب السابقة(2).
**[ترجمه]شرح همه اجزای خبر در ابواب پیشین بیان شد.
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِیِّ قَالَ وَ کَانَ مَعَنَا حَاجّاً قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی
ص: 348
الْحَسَنِ علیه السلام عَلَی یَدِ أَبِی جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أَصْحَابَنَا اخْتَلَفُوا فِی الصَّاعِ بَعْضُهُمْ یَقُولُ الْفِطْرَةُ بِصَاعِ الْمَدِینَةِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ بِصَاعِ الْعِرَاقِ فَکَتَبَ إِلَیَّ الصَّاعُ سِتَّةُ أَرْطَالٍ بِالْمَدَنِیِّ وَ تِسْعَةُ أَرْطَالٍ بِالْعِرَاقِیِّ قَالَ وَ أَخْبَرَنِی فَقَالَ بِالْوَزْنِ یَکُونُ أَلْفاً وَ مِائَةً وَ سَبْعِینَ وَزْناً(1).
**[ترجمه]معانی الاخبار: جعفر ابن ابراهیم همدانی نقل کرده است که همراه با حج گزاری بوده که گفت: به دست پدرم به امام کاظم علی السلام نامه نوشتم که جانم به فدایت! همانا اصحابمان در صاع اختلاف نظر دارند، برخی می گویند: زکات فطره با پیمانه مدینه است و برخی می گویند با پیمانه عراقی است. ایشان در پاسخ به من نوشت: هر صاع شش رطل مدینه است و نه رطل عراقی. گفت: مرا آگاه ساز. فرمود: مقدار آن به وزن، هزار و صد و هفتاد می شود. - . معانی الاخبار: 249، العیون 1: 310- 309 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْکُوفِیِّ: أَنَّهُ جَاءَ بِمُدٍّ وَ ذَکَرَ أَنَّ ابْنَ أَبِی عُمَیْرٍ أَعْطَاهُ ذَلِکَ الْمُدَّ وَ قَالَ أَعْطَانِیهِ فُلَانٌ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ قَالَ أَعْطَانِیهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ هَذَا مُدُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَعَیَّرْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ أَرْبَعَةَ أَمْدَادٍ وَ هُوَ قَفِیزٌ وَ رُبُعٌ بِقَفِیزِنَا هَذَا(2).
**[ترجمه]معانی الاخبار: ابو القاسم کوفی نقل کرده است که وی یک مُدّ آورد و ذکر کرد که ابن ابو عمیر آن مدّ را به وی بخشیده و گفت: این را فلان شخص از اصحاب امام صادق علیه السلام به من داده و گفت: این مد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است، پس ما آن را وزن کردیم و آن را چهار مد یافتیم و آن با قفیز - پیمانه - ما، یک قفیز و ربع قفیز بود. - . معانی الاخبار: 249، العیون 1: 310- 309 -
**[ترجمه]
فی القاموس عیر الدنانیر وزنها واحدا بعد واحد.
**[ترجمه]در قاموس آمده «عیر الدنانیر» یعنی آنها را یکی پس از دیگری وزن کرد.
**[ترجمه]
تُحَفُ الْعُقُولِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَعَدَّی فِی الْوُضُوءِ کَانَ کَنَاقِصِهِ (3).
**[ترجمه]تحف العقول: از ابی محمد علیه السلام نقل شده است که فرمود: حکم کسی که در وضو تعدی کند، همچون باطل کننده آن است. - . تحف العقول: 520 چاپ اسلامی -
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ: یُجْزِیکَ مِنَ الْمَاءِ فِی الْوُضُوءِ مِثْلُ الدُّهْنِ تَمُرُّ بِهِ عَلَی وَجْهِکَ وَ ذِرَاعَیْکَ أَقَلَّ مِنْ رُبُعِ مُدٍّ وَ سُدُسِ مُدٍّ أَیْضاً وَ یَجُوزُ أَکْثَرُ مِنْ مُدٍّ وَ کَذَلِکَ فِی غُسْلِ الْجَنَابَةِ مِثْلُ الْوُضُوءِ سَوَاءً وَ أَکْثَرُهَا فِی الْجَنَابَةِ صَاعٌ وَ یَجُوزُ غُسْلُ الْجَنَابَةِ بِمَا یَجُوزُ بِهِ الْوُضُوءُ إِنَّمَا هُوَ تَأْدِیبٌ وَ سَنَنٌ حَسَنَةٌ وَ طَاعَةُ آمِرٍ لِمَأْمُورٍ لِیُثِیبَهُ عَلَیْهِ فَمَنْ تَرَکَهُ فَقَدْ وَجَبَ لَهُ السَّخَطُ فَأَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهُ (4)
وَ قَالَ علیه السلام أَدْنَی مَا یُجْزِیکَ مِنَ الْمَاءِ مَا تَبُلُّ بِهِ جَسَدَکَ مِثْلُ الدَّهْنِ وَ قَدِ اغْتَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعْضُ نِسَائِهِ بِصَاعٍ مِنْ مَاءٍ(5).
ص: 349
**[ترجمه]فقه الرضا: تو را آب برای وضو به همان اندازه کفایت می کند که روغن را بر صورت و دستانت می مالی، کمتر از یک ربع مدّ و نیز یک ششم مدّ و بیشتر از یک مد جائز است و غسل جنابت نیز مانند وضو است و اکثر آن در جنابت، به صاع است و جائز است غسل جنابت با آن مقداری که وضو با آن جائز است، و آن تنها تأدیب - به جای آوردن ادب - و سنن حسنه و اطاعت آمر از طرف مامور است تا او را به سبب انجام آن عمل پاداش دهد، بنابراین هر کس آن را ترک کند، خشم بر وی واجب می گردد، و از خشم خدا به خدا پناه می برم. - . فقه الرضا: 3 -
و امام علیه السلام فرمود: کمترین مقداری که از آب تو را کفایت می کند، همان مقداری است که با آن همچون روغن، بدنت را خیس کنی و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و برخی از همسران ایشان، با یک صاع آب غسل کردند. - . فقه الرضا: 4 -
**[ترجمه]
قوله فمن ترکه أی استخفافا أو ترک القول به و أنکره.
**[ترجمه]قول امام که فرمود: «فمن ترکه» یعنی به خاطر کوچک شمردن یا ترک قول به آن و انکار کردن آن.
**[ترجمه]
کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِیمَا عَدَّ مِنْ بِدَعِ عُمَرَ قَالَ وَ فِی تَغْیِیرِهِ صَاعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُدَّهُ وَ فِیهِمَا فَرِیضَةٌ وَ سُنَّةٌ فَمَا کَانَتْ زِیَادَتُهُ إِلَّا سُوءاً لِأَنَّ الْمَسَاکِینَ فِی کَفَّارَةِ الْیَمِینِ وَ الظِّهَارِ بِهِمَا یُعْطَوْنَ وَ مَا یَجِبُ فِی الزَّرْعِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی مُدِّنَا وَ صَاعِنَا لَا یَحُولُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ذَلِکَ لَکِنَّهُمْ رَضُوا وَ قَبِلُوا مَا صَنَعَ الْحَدِیثَ (1).
**[ترجمه]کتاب سلیم بن قیس: امیر المؤمنین علیه السلام در مورد آنچه که از بدعتهای عمر برشمرده، فرمود: تغییر دادن صاع رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مدّ ایشان بود، و در آن دو، فریضه و سنت بود، و افزایش آن فقط با نیت سوء صورت گرفت، چرا که مستمندان در کفاره یمین و ظهار بر اساس همان پیمانه و مقدار آن پرداخت میکردند و آنچه را که می بایست، در کشت و زرع می دادند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا! مد و صاع ما را برکت عنایت فرما؛ - ولی - مردم بین او و این کارش مانع نشدند، بلکه، راضی شدند و کاری که انجام داده بود را پذیرفتند... ادامه حدیث. - . کتاب سلیم: 119 چاپ نجف -
**[ترجمه]
مَعَانِی الْأَخْبَارِ لِلصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَفْصٍ الْمَرْوَزِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام: الْغُسْلُ صَاعٌ مِنْ مَاءٍ وَ الْوُضُوءُ مُدٌّ وَ صَاعُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةُ أَمْدَادٍ وَ الْمُدُّ وَزْنُ مِائَتَیْنِ وَ ثَمَانِینَ دِرْهَماً وَ الدِّرْهَمُ وَزْنُ سِتَّةِ دَوَانِیقَ وَ الدَّانِقُ سِتَّةُ حَبَّاتٍ وَ الْحَبَّةُ وَزْنُ حَبَّتَیْ شَعِیرٍ مِنْ أَوْسَاطِ الْحَبِّ لَا مِنْ صِغَارِهِ وَ لَا مِنْ کِبَارِهِ (2).
بسط کلام لا بد منه فی تحقیق المقام اعلم أن الأخبار اختلفت فی تحدید الصاع و المد و نقلوا الإجماع من الخاصة و العامة علی أن الصاع أربعة أمداد و المشهور أن المد رطلان و ربع بالعراقی فالصاع تسعة أرطال به و المد رطل و نصف بالمدنی فالصاع ستة أرطال به بل الشیخ ادعی علیه الإجماع و ذهب ابن أبی نصر من علمائنا إلی أن المد رطل و ربع و الرطل العراقی علی المشهور أحد و تسعون مثقالا و مائة و ثلاثون درهما لأنهم اتفقوا علی أن عشرة دراهم وزن سبعة مثاقیل و المثقال الشرعی هو الدینار الصیرفی المشهور و الدینار ثلاثة أرباع المثقال الصیرفی و الدرهم علی المشهور ستة دوانیق و الدانق وزن ثمان حبات من أوسط
ص: 350
حب الشعیر.
فظهر أن هذا الخبر یخالف المشهور بوجوه الأول فی عدد الأمداد و قد عرفت اتفاقهم علی الأربعة و یدل علیه أخبار صحاح کصحیحة الحلبی (1) و صحیحة عبد الله بن سنان (2)
و صحیحة زرارة(3).
و یؤید هذا الخبر فی عدد الأمداد ما رواه الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِی یُجْزِی مِنَ الْمَاءِ لِلْغُسْلِ فَقَالَ اغْتَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِصَاعٍ وَ تَوَضَّأَ بِمُدٍّ وَ کَانَ الصَّاعُ عَلَی عَهْدِهِ خَمْسَةَ أَمْدَادٍ وَ کَانَ الْمُدُّ قَدْرَ رِطْلٍ وَ ثَلَاثِ أَوَاقٍ.
لکن فیه إجمال من جهة الرطل لاشتراکه بین العراقی الذی عرفت وزنه و بین المدنی الذی هو رطل و نصف بالعراقی و بین المکی الذی هو رطلان بالعراقی و من جهة الأوقیة أیضا إذ تطلق علی أربعین درهما و علی سبعة مثاقیل لکن الأول أشهر فی عرف الحدیث و فی عرف الأطباء عشرة مثاقیل و خمسة أسباع درهم کما ذکره الجوهری و المطرزی و غیرهما و علی التقادیر لا ینطبق علی شی ء من التقدیرات نعم لو حمل الرطل علی المدنی و الأوقیة علی سبعة مثاقیل یقرب من الصاع المشهور.
الثانی فی تقدیر المد فإنه علی المشهور مائتا درهم و اثنان و تسعون درهما و نصف درهم و علی هذا الخبر مائتان و ثمانون درهما.
الثالث فی عدد حبات الدانق فإنها علی المشهور ثمان حبات و علیه اثنتا عشرة حبة.
الرابع فی مقدار الصاع إذ الصاع علی المشهور ألف و مائة و سبعون درهما
ص: 351
و ما فی هذا الخبر إذا حسب علی الدراهم المشهورة یصیر ألفین و مائة درهم.
الخامس فی مقدار الدرهم فإنه علی المشهور ثمان و أربعون حبة من الشعیر و علی هذا الخبر اثنتان و سبعون حبة و المشهور أنسب بما عیرنا المثقال الصیرفی به لأنا عیرناه فکان ببعض الشعیرات اثنتین و ثمانین و ببعضها أربعا و ثمانین و ببعضها أکثر بقلیل و ببعضها أکثر بکثیر و الدرهم علی ما عرفت نصف المثقال الصیرفی و ربع عشره.
و ما مر من خبر الهمذانی موافق للمشهور إذ المراد بالوزنة الدرهم و لما رواه الشَّیْخُ (1)
عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِیِّ قَالَ: اخْتَلَفَتِ الرِّوَایَاتُ فِی الْفِطْرَةِ فَکَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ صَاحِبِ الْعَسْکَرِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَکَتَبَ أَنَّ الْفِطْرَةَ صَاعٌ مِنْ قُوتِ بَلَدِکَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام تَدْفَعُهُ وَزْناً سِتَّةَ أَرْطَالٍ بِرِطْلِ الْمَدِینَةِ وَ الرِّطْلُ مِائَةٌ وَ خَمْسَةٌ وَ تِسْعُونَ دِرْهَماً تَکُونُ الْفِطْرَةُ أَلْفاً وَ مِائَةً وَ سَبْعِینَ دِرْهَماً.
و علی ما ذکره الفیروزآبادی من أن الوزنة المثقال فلا یناسب هذا الخبر.
و أما خبر ابن أبی عمیر فالقفیز مشتبه لتردید اللغویین فیه قال الفیروزآبادی القفیز مکیال ثمانیة مکاکیک و قال المکوک کتنور مکیال یسع صاعا و نصفا أو نصف رطل إلی ثمان أواقی أو نصف الویبة و الویبة اثنان و عشرون أو أربعة و عشرون مدا بمد النبی صلی الله علیه و آله انتهی فلا یمکن استنباط حکم منه علی التحقیق فبقی التعارض بین خبر المروزی و خبر الهمذانی و یمکن الجمع بینهما بوجوه.
الأول ما اختاره الصدوق ره کما یظهر من الفقیه بحمل خبر المروزی علی صاع الغسل و خبر الهمذانی علی صاع الفطرة حیث ذکر الأول فی باب الغسل (2) و الثانی فی باب الفطرة(3)
و قد غفل الأصحاب عن هذا و لم
ص: 352
ینسبوا هذا القول إلیه مع أنه قد صرح بذلک فی کتاب معانی الأخبار حیث قال باب فی معنی الصاع و المد و الفرق بین صاع الماء و مده و بین صاع الطعام و مده ثم ذکر الروایات الثلاث المتقدمة و القول باختلاف مقدار الصاع فی الموضعین و إن کان بعیدا لکن من مقام الجمع لیس ببعید.
بل نقول الاعتبار و النظر یقتضی الاختلاف (1)
إذ معلوم أن الرطل
ص: 353
و المد و الصاع کانت فی الأصل مکاییل معینة فقدرت بوزن الدراهم و شبهها صونا عن التغییر الذی کثیرا ما یتطرق إلی المکاییل و معلوم أن الأجسام المختلفة یختلف قدرها بالنسبة إلی کیل معین فلا یمکن أن یکون الصاع من
ص: 354
الماء موافقا للصاع من الحنطة و الشعیر و شبههما فلذا کان الصاع و المد و الرطل المعتبر فی الوضوء و الغسل و أمثالهما أثقل مما ورد فی الفطرة و النصاب و أشباههما لکون الماء أثقل من تلک الحبوب مع تساوی الحجم کما هو المعلوم عند الاعتبار فظهر أن هذا أوجه الوجوه فی الجمع بین الأخبار.
ص: 355
الثانی ما ذکره والدی العلامة رفع الله مقامه حیث حمل خبر المروزی علی الصاع الذی اغتسل به رسول الله صلی الله علیه و آله مع زوجته إذ هو قریب من صاعین بالتحدید المشهور و یکون النقص للاشتراک.
و یؤیده ما رواه الصَّدُوقُ (1)
فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اغْتَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ وَ زَوْجَتُهُ مِنْ خَمْسَةِ أَمْدَادٍ مِنْ إِنَاءٍ وَاحِدٍ فَقَالَ زُرَارَةُ کَیْفَ صَنَعَ فَقَالَ بَدَأَ هُوَ وَ ضَرَبَ یَدَهُ فِی الْمَاءِ قَبْلَهَا فَأَنْقَی فَرْجَهُ ثُمَّ ضَرَبَتْ هِیَ فَأَنْقَتْ فَرْجَهَا ثُمَّ أَفَاضَ هُوَ وَ أَفَاضَتْ هِیَ عَلَی نَفْسِهَا حَتَّی فَرَغَا فَکَانَ الَّذِی اغْتَسَلَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةَ أَمْدَادٍ وَ الَّذِی اغْتَسَلَتْ بِهِ مُدَّیْنِ وَ إِنَّمَا أَجْزَأَ عَنْهُمَا لِأَنَّهُمَا اشْتَرَکَا فِیهِ جَمِیعاً وَ مَنِ انْفَرَدَ بِالْغُسْلِ وَحْدَهُ فَلَا بُدَّ لَهُ مِنْ صَاعٍ.
وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الصَّحِیحِ (2)
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ وَقْتِ غُسْلِ الْجَنَابَةِ کَمْ یُجْزِی مِنَ الْمَاءِ فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْتَسِلُ بِخَمْسَةِ أَمْدَادٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ صَاحِبَتِهِ وَ یَغْتَسِلَانِ جَمِیعاً مِنْ إِنَاءٍ وَاحِدٍ.
وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (3)
عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْتَسِلُ بِصَاعٍ وَ إِذَا کَانَ مَعَهُ بَعْضُ نِسَائِهِ یَغْتَسِلُ بِصَاعٍ وَ مُدٍّ.
فقد ظهر من الأول و الثالث أن النقصان من الصاعین لأجل الاشتراک بل نقول الثلاثة الأمداد التی اغتسل بها رسول الله لا تتفاوت مع الصاع المشهور بکثیر و یمکن الجمع بین خبر سماعة و سائر الأخبار أیضا بهذا الوجه إذ التفاوت بین الثلاثة الأمداد التی وقعت فی هذا الخبر و بین الصاع الذی یظهر من خبر سماعة لیس إلا بقدر سبعة مثاقیل شرعیة علی بعض الوجوه و مثل هذا التفاوت لا یعتد به فی أمثال تلک المقامات التی بنیت علی التخمین و التقریب بل قلما لا تتفاوت
ص: 356
المکاییل و الموازین و المیاه خفة و ثقلا بمثل هذه الأقدار و الله یعلم حقائق الأحکام و حججه الأخیار.
الثالث حمل خبر المروزی علی الفضل و الاستحباب.
ثم اعلم أن الصاع و الرطل و غیرهما بنی الأصحاب تحدیدها علی وزن الشعیر و هو یختلف کثیرا بحسب البلاد بل فی البلد الواحد و لذا بناه الوالد قدس الله لطیفه علی المتفق علیه من النسبة بین الدینار و الدرهم و عدم تغییر الدینار فی الجاهلیة و الإسلام علی ما ذکره المؤالف و المخالف فیکون الصاع ستمائة مثقال و أربعة عشر مثقالا و ربع مثقال بالمثقال الصیرفی فیزید
علی المن التبریزی أعنی نصف المن الشاهی بأربعة عشر مثقال و ربع و منه یظهر لک تقدیر الرطل و المد بمعانیهما بما عرفت من النسبة بینهما.
و قد بسطنا الکلام فی تلک الأوزان و تحقیقها علی کل قول و کل خبر فی رسالتنا المعمولة لذلک و لذا اختصرنا هاهنا فمن أراد غایة التحقیق فلیرجع إلیها فإنا قد تکلمنا فیه بما لا مزید علیه.
ص: 357
**[ترجمه]معانی الاخبار: سلیمان بن حفص مروزی نقل کرده است که امام کاظم علیه السلام فرمود: غسل یک صاع آب و وضو یک مدّ است و صاع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پنج مد است و مد به اندازه وزن دویست و هشتاد درهم، و هر درهم شش دانق است و هر دانق وزن شش حبه طلا است و حبه طلا وزن دو دانه جو است از جوهای متوسط نه از بزرگها و نه از کوچکهای دانه جو. - . معانی الاخبار: 249 -
تحقیق و تبیین
بدان که اخبار در تعیین میزان صاع و مد مختلف است و از جانب شیعه و سنی در این باره اجماع نقل کرده اند که میزان صاع، چهار مد است و مشهور این است که مد، دو رطل و ربع عراقی است، و صاع نه رطل آن است؛ و مد، یک رطل و نیم مدنی است و صاع شش رطل مدنی می باشد و شیخ بر آن ادعای اجماع کرده و ابن ابو نصر که از علمای ماست بر آن است که مد یک رطل و ربع است و رطل عراقی بنا بر قول مشهور نود و یک مثقال و صد و سی درهم می باشد، زیرا که آنان بر این نکته توافق نظر کرده اند که ده درهم وزن هفت مثقال است و مثقال شرعی، همان دینار صیرافی مشهور است و دینار، سه ربع مثقال صیرفی است و درهم بر اساس قول مشهور شش دوانیق است و دانق وزن هشت دانه از دانه های متوسط جو است.
پس آشکار شد که این خبر با قول مشهور از چندین وجه اختلاف دارد:
اول در تعداد مدها است و اتفاق نظر آنان را بر چهار مد دانستی و اخبار صحاح همچون صحیحه حلبی - . التهذیب 1: 371 چاپ سنگی، 4: 81 چاپ نجف -
و صحیحه عبدالله بن سنان - . التهذیب 1: 371 چاپ سنگی، 4: 81 چاپ نجف -
و صحیحه زراره بر آن دلالت دارد. - . التهذیب 1: 38 چاپ سنگی، 1 146 چاپ نجف -
و روایتی که شیخ در موثق با اسناد به سماعه نقل کرده است، این خبر را در تعداد مدها تایید می کند که گفت: از وی درباره مقداری از آب که برای غسل کردن کفایت کند سؤال کردم. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یک صاع غسل کرد و با یک مد وضو گرفت و صاع در آن زمان پنج مد و هر مد به اندازه یک رطل و سه اوقیه - پیمانه - بود.
اما از جهت رطل، در آن ابهام وجود دارد، زیرا که بین عراقی که وزن آن را دانستی و بین مدنی که یک رطل و نصف عراقی است و بین مکی که دو رطل عراقی است مشترک است و از جهت پیمانه نیز بر چهل درهم و بر هفت مثقال اطلاق می شود، اما اول در عرف حدیث مشهورتر است و در عرف اطباء، ده مثقال و پنج هفتم درهم است، چنان که جوهری و مطرزی و غیر آن دو نقل کرده اند و به هر تقدیر، بر هیچ یک از تقدیرات منطبق نمی گردد؛ آری اگر رطل بر رطل مدنی و اوقیه - پیمانه - و بر هفت مثقال حمل شود، به میزان صاع بنا بر قول مشهور نزدیک می گردد .
دوم اینکه در اندازه مد، بر اساس قول مشهور، دویست درهم و نود و دو و نصف درهم است و بر اساس این خبر، دویست و هشتاد درهم می باشد.
سوم اینکه در تعداد دانه های دانق، بر اساس قول مشهور هشت دانه و براساس این خبر دوازده دانه است.
چهارم در مقدار صاع است، چرا که مقدار آن بنا بر قول مشهور هزار و صد و هفتاد درهم بوده و بر اساس این خبر، اگر بر اساس درهم های مشهور حساب شود، مقدار آن دو هزار و صد درهم می گردد.
پنجم در مقدار درهم است، چرا که بر اساس قول مشهور چهل و هشت دانه جو و بر اساس این خبر هفتاد و دو دانه است و مشهور مناسبتر است با آنچه مثقال صیرفی را با آن کشیدیم، زیرا آن را وزن کردیم، پس وزنش با برخی از دانه های کوچک به هشتاد و دو رسید و با برخی هشتاد و چهار و با برخی کمی بیشتر و با برخی بسیار بیشتر رسید، و بر اساس آنچه که دانستی، درهم معادل نصف و چهاردهم مثقال صیرفی است.
و آنچه که پیشتر در مورد خبر همدانی در این باره بیان شد، با قول مشهور همخوانی دارد، چرا که مراد از وزنه درهم است و بر اساس آنچه که علی بن حاتم از ابراهیم بن محمد همدانی نقل کرده است که گفت: روایات در مورد میزان
فطره با یکدیگر اختلاف دارند، بدین دلیل به امام هادی علیه السلام نامه نوشتم تا از ایشان درباره علت آن سؤال کنم. در جوابم نوشت: فطره یک صاع از غذای شهر توست و حدیث را تا اینجا ادامه داد که فرمود: آن را به وزن شش رطل مدنی پرداخت می کنی و هر رطل صد و نود و پنج درهم است، و فطره هزار و صد و هفتاد درهم می شود و آنچه که فیروز آبادی ذکر کرده است که وزنه مثقال است، با این خبر تناسب ندارد.
اما بر اساس خبر ابن ابو عمیر، قفیز به خاطر تردید زبان شناسان در آن، مشتبه است، فیروز آبادی گفته: قفیز پیمانه هشت مکوک - فنجان یا پیاله - است. گفته: مکوک همچون تنور به میزان یک صاع و نصف یا نصف رطل تا هشت اوقیه یا نصف الویبه است، و الویبه بیست و دو یا بیست و چهار مد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است. پایان کلام .
بنابراین استنباط حکم از آن تحقیقاً امکان پذیر نیست، از این رو تعارض میان خبر مروزی و همدانی باقی میماند و می توان آن را با چندین وجه جمع نمود:
وجه اول آن است که صدوق اختیار کرده، چنان که از فقیه آشکار می شود: خبر مروزی بر صاع غسل دلالت دارد و خبر همدانی بر صاع فطره، چرا که مورد اول در باب غسل و مورد دوم در باب فطره ذکر شد و اصحاب از این غافل شده اند و این قول را به وی نسبت نداده اند، با وجود آنکه وی صریحا در کتاب معانی اخبار آن را نقل کرده است، جایی که گفته: بابی در معنای صاع، مد و فرق میان صاع آب و مد آن و میان صاع غذا و مد آن، سپس هر سه روایت اول و قول در مورد اختلاف مقدار صاع را در هر دو موضع ذکر کرده، هر چند که بعید است، اما در مقام جمع بعید نیست.
بلکه می گوییم: اعتبار و نظر، اختلاف را ایجاب میکند، چرا که معلوم است که رطل و مد و صاع در اصل پیمانه های معینی داشته اند، پس به خاطر حفظ شدن از تغییری که بسیاری موارد به پیمانه ها راه پیدا می کند، با وزن درهم و شبیه بدان اندازه گیری و وزن شده اند، و معلوم است که اندازه اجسام مختلف در مقایسه با پیمانه معین فرق می کند، بنابراین ممکن نیست که صاع آب با صاع گندم و جو و مانند آن دو همخوان باشد، بدین خاطر صاع، مد و رطل معتبر در وضو و غسل و امثال آن دو سنگین تر از آن است که در فطره، نصاب و مانند آن دو وارد شده، زیرا چنان که هنگام سنجش مشخص است، آب با وجود تساوی حجم با دانهها، سنگین تر از آن هاست، از این جا آشکار شد که این وجه در جمع میان اخبار، بهترین وجه می باشد.
دوم آنست که والد علامه من - رفع الله مقامه ذکر کرده - به طوری که خبر مروزی را حمل بر صاعی کرده که رسول خدا خود و همسرش را با آن غسل کردند، زیرا که آن به دو صاع بر اساس تعیین مشهور، نزدیک است و نقص آن به خاطر اشتراک می باشد. و روایتی را که صدوق - . الفقیه 1: 24 -
در صحیح از امام باقر علیه السلام نقل کرده است مؤید آن است. وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و همسر ایشان با پنج مد آب از یک ظرف غسل کردند. زراره گفت: چگونه این کار را انجام داد؟ فرمود: رسول خدا قبل از ایشان آغاز کرد و دستش را در آب زد، و عورت خویش را شست و سپس همسر ایشان فرج خود را شست، سپس هر یک آب ریختند تا اینکه فارغ شدند، و مقداری که رسول خدا با آن غسل کرده بود سه مد و مقداری که عایشه با آن غسل کرده بود دو مد بود، و تنها بدین دلیل آن دو را کفایت کرد که هر دو در آن شریک بودند و هر کس به تنهایی غسل کند، باید یک صاع آب داشته باشد.
کلینی در صحیح - . الکافی 3: 22، التهذیب 1: 137 چاپ نجف -
از محمد بن مسلم و وی نیز از یکی از دو امام علیهما السلام نقل کرده است که از ایشان درباره غسل جنابت پرسیدم که چه اندازه از آب کفایت می کند؟ فرمود: رسول خدا و همسرش با پنج مد غسل می کردند و هر دو از یک ظرف غسل می کردند.
شیخ در صحیح - . التهذیب 1: 137چاپ نجف -
از معاویة بن عمار نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یک صاع غسل می کرد و زمانی که تعدادی از همسرانش همراه ایشان بود، با یک صاع و مد غسل می کردند.
از قول اول و سوم آشکار شد که نقصان از دو صاع به خاطر اشتراک است، بلکه می گوییم: سه مدی که رسول خدا با آن غسل کرد، تفاوت زیادی با صاع مشهور ندارد و می توان خبر سماعه و دیگر اخبار را با این وجه جمع کرد، چرا که تفاوت میان سه مدی که در این خبر آمده و میان صاعی که از خبر سماعه آشکار شد، جز مقدار هفت مثقال شرعی بر برخی وجوه نیست، و مانند این تفاوت در امثال آن مقامات که بر تخمین و تقریب بنا نهاده شده، قابل توجه نیست، بلکه بسیار کم پیش می آید که میان مکائیل و موازین و آبها از نظر سبکی و سنگینی به مانند این مقدار، تفاوتی وجود نداشته باشد و خداوند و حجتهای برگزیده او حقائق احکام را می دانند .
سوم آن است که خبر مروزی را بر فضل و استحباب حمل کنیم.
سپس بدان که اصحاب تعیین صاع و رطل و غیر آن دو را بر اساس وزن جو بنا نهاده اند و وزن آن بر حسب شهرها، بلکه در یک شهر، بسیار فرق می کند و بدین جهت پدرم - قدس الله روحه - بر اساس آنچه که موافق و مخالف ذکر کرده اند، آن را بر میزان متفق علیه نسبت بین دینار و درهم و عدم تغییر دینار در جاهلیت و اسلام طبق آنچه مخالف و موافق ذکر کردهاند قرار داده است، از این رو صاع ششصد و چهارده مثقال و ربع مثقال، بر اساس مثقال صیرافی است؛ پس از مَن تبریزی یعنی نیم مَنِ شاهی، به مقدار چهارده و ربع مثقال بیشتر است. بنابراین اندازه رطل و مد با معانی که دارند، با شناختی که از نسبت بین آن دو پیدا کردی آشکار می گردد.
و ما کلام در آن اوزان و تحقیق بر هر قول و هر روایت را در رسالهای که مخصوص همین کار تهیه شده است مفصل بیان کردیم و بدین جهت در همین جا به اختصار گفتیم و هر کس تحقیق نهایی و مفصل را اراده کرده، باید بدان رجوع کند، چرا که ما در آنجا به اندازه کافی و وافی از آن سخن راندهایم .
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَوَضَّأَ وَ نَسِیَ غَسْلَ یَسَارِهِ قَالَ یَغْسِلُ یَسَارَهُ وَحْدَهَا وَ لَا یُعِیدُ وُضُوءَ شَیْ ءٍ غَیْرِهَا(1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَکُونُ عَلَی وُضُوءٍ وَ یَشُکُّ عَلَی وُضُوءٍ هُوَ أَمْ لَا قَالَ إِذْ ذَکَرَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ انْصَرَفَ وَ تَوَضَّأَ وَ أَعَادَهَا وَ إِنْ ذَکَرَ وَ قَدْ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ أَجْزَأَهُ ذَلِکَ (2)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَتَّکِئُ فِی الْمَسْجِدِ فَلَا یَدْرِی نَامَ أَمْ لَا هَلْ عَلَیْهِ وُضُوءٌ قَالَ إِذَا شَکَّ فَلَیْسَ عَلَیْهِ وُضُوءٌ(3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که وضو گرفته، اما شستن قسمت چپ خود را فراموش کرده است. فرمود: تنها سمت چپ را بشوید و وضوی قسمت هایی را که پیشتر انجام داده، تکرار نکند. - . قرب الاسناد: 108 چاپ نجف، 83 چاپ سنگی -
و گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که وضو گرفته اما شک میکند که آیا وضو گرفته است یا خیر؟ فرمود: اگر در حین ادای نماز به یاد آورد، بازگردد و وضو را تکرار کند و اگر بعد از فارغ شدن از نماز به یاد آورد، وی را کفایت می کند. - . قرب الاسناد: 108 چاپ نجف، 83 چاپ سنگی -
و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در مسجد به جایی تکیه می دهد و نمی داند که آیا خوابیده است یا خیر؟ آیا باید وضو بگیرد؟ فرمود: اگر شک دارد، وضو گرفتن بر وی واجب نیست. - . قرب الاسناد: 109 چاپ نجف، 83 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
قوله و لا یعید وضوء شی ء غیرها أی مما تقدم مع الحمل علی عدم الجفاف و یمکن أن یقال المراد بالوضوء الغسل و هو أقرب إلی المعنی اللغوی فلا یحتاج إلی القید الأول و ربما یحمل علی التقیة لموافقته لمذاهبهم قوله علیه السلام انصرف و توضأ لعله محمول علی الاستحباب بقرینة
ص: 358
الحکم بالإجزاء بعد الصلاة(1) و أما الحکم الثالث فلا خلاف أن الشک فی الحدث بعد تیقن الطهارة غیر موجب للوضوء.
**[ترجمه]قول ایشان که فرمود: «و لا یعید وضوء شیء غیرها» یعنی آنچه که قبلا انجام داده، با حمل آن بر عدم خشک بودنش است و ممکن است که گفته شود: مراد از وضو غسل است و این به معنای لغوی نزدیک تر است، بنابراین به قید اول احتیاجی ندارد، و شاید به خاطر موافقت با مذاهب آنان، حمل بر تقیه شود. قول ایشان که فرمود: «انصرف و توضا» شاید حمل بر استحباب باشد، با این قرینه که حکم به اِجزاء بعد نماز است؛ و اما در مورد حکم سوم اختلافی وجود ندارد که شک کردن در حدث بعد از یقین حاصل کردن به طهارت، موجب وضو گرفتن نیست.
**[ترجمه]
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَ عَلَی یَقِینٍ فَشَکَّ فَلْیَمْضِ عَلَی یَقِینِهِ فَإِنَّ الشَّکَّ لَا یَنْقُضُ الْیَقِینَ (2).
**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: هر کس که بر یقین باشد و بعد شک کند، یقین خود را ادامه دهد، چرا که شک نقض کننده یقین نیست. - . الخصال 2: 160 -
**[ترجمه]
یدل علی وجوب الوضوء مع تیقن الحدث و الشک فی الطهارة و لا خلاف فیه أیضا.
**[ترجمه]بر وجوب وضو گرفتن بعد از یقین داشتن به حدث و شک در طهارت دلالت دارد و در مورد آن نیز هیچ اختلافی نیست.
**[ترجمه]
الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَبْقَی مِنْ وَجْهِهِ
ص: 359
إِذَا تَوَضَّأَ مَوْضِعٌ لَمْ یُصِبْهُ الْمَاءُ فَقَالَ یُجْزِیهِ أَنْ یَبُلَّهُ مِنْ بَعْضِ جَسَدِهِ (1).
**[ترجمه]العیون: محمد بن سهل از پدرش نقل کرده است که از امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که زمانی که وضو می گیرد موضعی از صورتش بدون آب باقی بماند؟ فرمود: همین که آب برخی از بدنش را خیس کند کفایت می کند. - . العیون 2: 22 -
**[ترجمه]
حمل علی تحقق الجریان بالمسح.
**[ترجمه]حمل بر تحقّق جریان آب به وسیله دست کشیدن شده است.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَبُولُ وَ یَنْتَفِضُ وَ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَجِدُ الْبَلَلَ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ لَیْسَ ذَلِکَ شَیْئاً إِنَّمَا ذَلِکَ مِنَ الْحَبَائِلِ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: اسماعیل بن عبدالله خالق نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد مردی سؤال کردم که بول و استبراء کند و بعد از آن وضو گیرد، سپس رطوبتی را بعد از وضو ببیند؟ فرمود: آن چیزی نیست، بلکه از ریسمان شیطان است. - . قرب الاسناد: 60 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
الظاهر أن الانتفاض کنایة عن الاستبراء و یحتمل الاستنجاء قال فی النهایة فیه أبغنی أحجارا أستنفض بها أی أستنجی بها و هو من نفض الثوب لأن المستنجی ینفض عن نفسه الأذی بالحجر أی یزیله و یدفعه و منه حدیث ابن عمر أنه کان یمر بالشعب من مزدلفة فینتفض و منه الحدیث أتی بمندیل فلم ینتفض به أی لم یتمسح به.
**[ترجمه]از ظاهر بر می آید که انتفاض کنایه از استبراء باشد و احتمال استنجا را نیز دارد. در نهایه گفته: در آن آمده: برایم تعدادی سنگ بیاور تا با آن استنفاض یعنی استنجا کنم و انتفاض از ریشه «نفض الثوب» گرفته شده، زیرا که مستنجی توسط سنگ از خود سبب آزار را پاک می کند، یعنی آن را از بین می برد. و از آن است حدیث ابن عمر که وی از شعب در مزدلفه عبور میکرد، پس استنجا کرده و وضو میگیرد. و از آن است این حدیث: برای او دستمالی آورده شد ولی با آن انتفاض نکرد، یعنی با آن پاک نکرد.
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَرَی الْبَلَلَ عَلَی طَرَفِ ذَکَرِهِ فَقَالَ یَغْسِلُهُ وَ لَا یَتَوَضَّأُ.
**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: ابو بصیر نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که وضو گیرد و سپس خیسی و رطوبت را بر سر آلتش ببیند. فرمود: آن را می شوید و وضو نگیرد.
**[ترجمه]
لعل الغسل محمول علی الاستحباب.
**[ترجمه]شاید شستن حمل بر استحباب شود.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ وَجَدْتَ بِلَّةً فِی أَطْرَافِ إِحْلِیلِکَ وَ فِی ثَوْبِکَ بَعْدَ نَتْرِ إِحْلِیلِکَ وَ بَعْدَ وُضُوئِکَ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا وَصَفْتُهُ لَکَ مِنْ مَسْحِ أَسْفَلِ أُنْثَیَیْکَ وَ نَتْرِ إِحْلِیلِکَ ثَلَاثاً فَلَا تَلْتَفِتْ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهُ وَ لَا تَنْقُضْ وُضُوءَکَ لَهُ وَ لَا تَغْسِلْ عَنْهُ ثَوْبَکَ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْحَبَائِلِ وَ الْبَوَاسِیرِ فَإِنْ شَکَکْتَ فِی الْوُضُوءِ وَ کُنْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الْحَدَثِ فَتَوَضَّأْ وَ إِنْ شَکَکْتَ فِی الْحَدَثِ وَ کُنْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الْوُضُوءِ فَلَا یَنْقُضُ الشَّکُّ الْیَقِینَ إِلَّا أَنْ تَسْتَیْقِنَ وَ إِنْ کُنْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ الْحَدَثِ وَ لَا تَدْرِی أَیُّهُمَا سَبَقَ فَتَوَضَّأْ وَ إِنْ تَوَضَّأْتَ وُضُوءاً تَامّاً وَ صَلَّیْتَ صَلَاتَکَ أَوْ لَمْ تُصَلِّ ثُمَّ شَکَکْتَ فَلَمْ تَدْرِ أَحْدَثْتَ أَمْ لَمْ تُحْدِثْ فَلَیْسَ عَلَیْکَ وُضُوءٌ لِأَنَّ الْیَقِینَ لَا یَنْقُضُهُ الشَّکُ (3).
ص: 360
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر در اطراف آلت و لباس خود، پس از فشردن و افشاندن احلیل و بعد از وضو، رطوبتی یافتی، آنچه را که برایت شرح دادم دانستی مبنی بر اینکه از پایین بیضتین دست میکشی و سر آلتت را سه بار میفشری، و به چیزی از آن توجه نکن و وضویت را به خاطر آن باطل نکن، و لباست را به خاطر آن نشوی، چرا که آن از حبائل - دامهای شیطان - و بواسیر می باشد. اگر در وضو شک کردی و نسبت به حدث یقین داشتی پس وضو بگیر، و اگر در حدث شک داشتی و بر گرفتن وضو یقین داشتی، شک یقین را باطل نمیکند، جز اینکه یقین حاصل کنی. و اگر بر وضوی و حدث خود یقین داشتی، اما ندانستی که کدام یک پیشتر سبقت داشته، پس وضو بگیر. و اگر وضوی کامل را گرفتی و نمازت را خواندی یا نخواندی و سپس شک کردی و ندانستی که حدثی از تو سر زده یا نه، بر تو گرفتن وضو لازم نیست، زیرا که شک، یقین را نقض و باطل نمی کند. - . فقه الرضا: 1 -
**[ترجمه]
و تنقیح اعلم أن الخبر یشتمل علی أحکام الأول أن الاستبراء مشتمل علی مسحتین لا ثلاث کما عرفت.
الثانی عدم انتقاض الوضوء بما یراه من البلل بعد الاستبراء و لا خلاف فیه بین الأصحاب لکن حملوه علی المشتبه إذ مع العلم بکونه بولا ینقض و مع العلم بکونه ماء آخر یلزمه حکمه و لفظ البواسیر(1)
کأنه زید من النساخ أو المراد به البلل الذی یری من الدبر لکن لا دخل للاستبراء فیه إلا مع حمله علی بلل لا یعلم خروجه من القبل أو الدبر و فی حکمه إشکال.
الثالث یدل بمفهومه علی الانتقاض بالبلل المشتبه مع عدم الاستبراء و لا خلاف فیه أیضا ظاهرا و نقل ابن إدریس علیه الإجماع.
الرابع أنه إذا تیقن الحدث و شک فی الوضوء یجب علیه الوضوء و الظاهر أنه إجماعی لکن فی یقین الحدث و ظن الوضوء إشکال (2)
و الأحوط عدم اعتباره کما هو الأشهر.
الخامس أنه إذا تیقن الوضوء و شک فی الحدث لا یلزمه الطهارة و ادعی علیه المحقق و جماعة الإجماع و لا فرق بین أن یکون الحدث مشکوکا أو مظنونا کما صرح به المحقق فی المعتبر و العلامة فی المنتهی و غیره و هو الظاهر من الأخبار و ربما یستشکل فیه.
السادس أنه یجب علیه الوضوء مع تیقنهما و الشک فی المتأخر و قد اعترف المتأخرون بعدم النص فیه و إنما تمسکوا بالعمومات و الأدلة العقلیة فالأشهر بینهم وجوب الوضوء کما هو مدلول الخبر.
و نقل العلامة فی التذکرة عن الأصحاب قولین آخرین أحدهما أنه إن
ص: 361
لم یسبق له وقت یعلم حاله فیه أعاد و إن سبق بنی علی ضد تلک الحالة و ثانیهما أنه یراعی فی الشی ء الأخیر الحالة السابقة إن محدثا فمحدث و إن متطهرا فمتطهر.
ثم قال و الأقرب أن نقول إن تیقن الطهارة و الحدث متحدین متعاقبین و لم تسبق حاله علم علی زمانهما تطهر و إن سبق استصحب و أدلة الأقوال و ما یرد علیها مذکورة فی مظانها.
**[ترجمه]بدان که این خبر دربردارنده چند حکم است: اول اینکه استبراء، چنان که دانستی، مشتمل بر دو بار دست کشیدن است نه سه بار .
دوم عدم بطلان وضو به خاطر دیدن خیسی بعد از استبراء است و میان اصحاب در این باره اختلافی نیست، اما آن را حمل بر مشتبه کرده اند، زیرا با علم به بول بودن آن، وضو باطل میشود و با علم به اینکه آبی دیگر است، حکم آن لازم است - عدم بطلان وضو - و لفط بواسیر گویی از جانب نسخ کنندگان اضافه شده یا اینکه مراد از آن، خیسیای است که از دبر دیده می شود، اما برای استبراء در آن هیچ دخلی نیست، مگر اینکه آن را حمل بر خیسیای کند که نداند از قبُل خارج شده یا از دبُر و در حکم آن اشکال است.
سوم اینکه با مفهوم خود بر بطلان با خیسی مشتبه در صورت عدم استبراء دلالت دارد، و ظاهرا هیچ اختلافی در آن نیست و ابن ادریس بر آن نقل اجماع کرده است.
چهارم اینکه اگر در حدث یقین و در وضو شک کند، باید وضو بگیرد و ظاهر این است که آن قولی اجماعی است، اما در یقین کردن نسبت حدث و ظن وضو اشکال است و احوط چنان که اشهر است، عدم توجه به آن است.
پنجم اینکه اگر در وضو یقین حاصل کند و در حدث شک کند، طهارت بر او لازم نیست و محقق و گروهی دیگر بر آن ادعای اجماع کرده اند و چنان که محقق در معتبر و علامه در منتهی و غیر آن تصریح کرده، فرقی نیست که حدث مشکوک باشد یا مظنون، و آن از اخبار ظاهر است و چه بسا در آن اشکال شود.
ششم اینکه با یقین پیدا کردن به آن دو و شک در متأخر از آن دو، باید وضو بگیرد و فقهای متاخر بر عدم وجود نص بر آن اعتراف کرده اند و تنها به عمومات و دلائل عقلی در این باره تمسک جسته اند. بنابراین قول مشهور میان آنها، چنان که از مدلول خبر بر می آید، وجوب وضوست.
و علامه در تذکره به نقل از اصحاب، دو قول دیگر را آورده:
یکی اینکه اگر قبلا وقتی نبوده که وضعیت خود را در آن بداند، باید وضو را اعاده کند و اگر وقتی بوده که در آن وضعیتش مشخص بوده، بنا را بر ضد آن حال بگذارد و دوم اینکه در مورد اخیر، حال پیشین را رعایت کند، اگر محدث - دارای حدث - باشد، پس محدث است و اگر متطهر باشد، پس متطهر است .
سپس گفته: اقرب این است که بگوییم: اگر بر طهارت و حدث یقین حاصل کند که همراه با هم و در پس همدیگر اتفاق افتاده اند و حالت علم بر زمان یکی از آن دو پیشی نگرفته، طهارت کند و اگر پیشی گرفته استصحاب کند، و دلائل این اقول و ایرادهایی که بر آنها گرفته شده، در محل خود آمده است.
**[ترجمه]
السَّرَائِرُ، مِمَّا أَخَذَ مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا بَدَأْتَ بِیَسَارِکَ قَبْلَ یَمِینِکَ وَ مَسَحْتَ بِرَأْسِکَ وَ رِجْلَیْکَ ثُمَّ اسْتَیْقَنْتَ بَعْدُ أَنَّکَ بَدَأْتَ بِهَا غَسَلْتَ یَسَارَکَ ثُمَّ مَسَحْتَ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ إِذَا شَکَکْتَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِی غَیْرِهِ فَلَیْسَ شَکُّکَ بِشَیْ ءٍ إِنَّمَا الشَّکُّ إِذَا کُنْتَ فِی شَیْ ءٍ وَ لَمْ تَجُزْهُ (1).
**[ترجمه]السرائر: ابن ابو یعفور نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که شروع به شستن سمت چپ خود قبل از راست کردی و بر سر و پاهایت مسح کشیدی، و بعد از این که با دست چپ آغاز کردی، یقین حاصل کردی، دست چپت را بشوی و بر سر و پاهایت مسح بکش و اگر در جایی از وضویت شک کردی در حالی که در قسمت دیگر وارد شدهای، شک تو چیزی مهمی نیست، تنها شک زمانی است که در چیزی باشی و آن را به پایان نرسانده باشی. - . السرائر: 475 -
**[ترجمه]
ما تضمنه أول الخبر من الإعادة مع مخالفة الترتیب علی ما یحصل معه الترتیب فلا خلاف فیه بین الأصحاب سواء کان عمدا أو سهوا مع بقاء البلل فی الأعضاء السابقة و إلا فیستأنف الوضوء.
ثم الظاهر من الخبر الاکتفاء بإعادة الیسار و أنه لا یلزم إعادة الیمین کما صرح به المحقق فی المعتبر و غیره و لکن یدل بعض الأخبار علی إعادة ما خولف فیه الترتیب کالیمین هنا و ربما یؤید ذلک بأن الیمین المغسولة بعد الیسار فی حکم العدم و لا یخفی ضعفه و الأخبار أکثرها قابلة للتأویل و یظهر من الصدوق فی الفقیه (2) التخییر حیث قال قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: تَابِعْ بَیْنَ الْوُضُوءِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ابْدَأْ بِالْوَجْهِ ثُمَّ بِالْیَدَیْنِ ثُمَّ امْسَحْ بِالرَّأْسِ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ لَا تُقَدِّمَنَّ شَیْئاً بَیْنَ یَدَیْ شَیْ ءٍ تُخَالِفُ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَإِنْ غَسَلْتَ الذِّرَاعَ قَبْلَ الْوَجْهِ
ص: 362
فَابْدَأْ بِالْوَجْهِ وَ أَعِدْ عَلَی الذِّرَاعِ وَ إِنْ مَسَحْتَ الرِّجْلَ قَبْلَ الرَّأْسِ فَامْسَحْ عَلَی الرَّأْسِ ثُمَّ أَعِدْ عَلَی الرِّجْلِ ابْدَأْ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ.
ثم قال و روی فی حدیث آخر فیمن یبدأ بغسل یساره قبل یمینه أنه یعیده علی یمینه ثم یعید علی یساره و قد روی أنه یعید علی یساره انتهی.
و إنما قلنا إن ظاهره التخییر لأن هذا دأبه فیما لا یجمع بینهما من الخبرین المتنافیین لکن یمکن حمل الخبر الأول علی ما إذا لم یغسل الوجه و لم یمسح علی الرأس بقرینة أن فی الثانی من کل منهما عبر بلفظ الإعادة دون الأول علی أنه یحتمل أن یکون المراد بقوله ابدأ بالوجه اجعله مبتدأ فعلک.
و یمکن حمل قوله یعید علی یمینه علی أن المراد بالإعادة أصل الفعل مجازا لمشاکلة قوله ثم یعید علی یساره و قد یقال فی إعادة غسل الوجه إن الوجه فیه عدم مقارنة النیة و فیه نظر.
**[ترجمه]در زمینه آنچه که ابتدای خبر دربردارنده آن است مبنی بر این که در صورت خلاف ترتیب، باید بر اساس آنچه که ترتیب بر آن حاصل می شود، اعاده کنی، اختلافی میان اصحاب وجود ندارد، خواه عمدا باشد یا سهوا و در صورتی که رطوبت در اعضای سابق باقی مانده باشد، و در غیر اینصورت باید وضو از سر گرفته شود.
سپس آنچه از خبر ظاهر است، اکتفاء به اعاده دست چپ میباشد، و اینکه اعاده دست راست لازم نیست، چنان که محقق در معتبر و غیر آن بدان تصریح کرده است، اما برخی از اخبار بر اعاده آنچه که ترتیب در آن مخالفت شده است، مانند سمت راست در اینجا، دلالت دارد و شاید اینکه سمت راست بعد از سمت چپ شسته شده، در حکم عدم است، تاییدی بر این مطلب باشد، و ضعف آن پنهان نیست، و اغلب اخبار قابل تأویل است و از سوی شیخ صدوق در فقیه، تخییر بر می آید، چنان که گفته: امام باقر علیه السلام فرمود: ترتیب اعضای وضو را آنگونه که خداوند فرموده ادامه بده. در ابتدا از صورت آغاز کن، و سپس دستان، و بر سر و پاها مسح بکش. و هرگز عضوی را بر عضو دیگر بر خلاف آنچه که به انجام آن مامور شده ای، مقدم مکن، اگر دست را قبل از صورت شستی، از صورت آغاز کن و سپس شستن دست را اعاده کن؛ و اگر پاها را قبل از سر مسح کشیدی، بر سر مسح کش و سپس پا را اعاده کن، و از چیزی که خداوند آغاز کرده، آغاز کن.
سپس فرمود: در حدیثی دیگر در مورد کسی که قبل از شستن سمت راست، اقدام به شستن سمت چپ کند، روایت شده که شستن راست را اعاده کند و سپس چپ را اعاده کند و روایت شده که سمت چپ را اعاده کند. پایان کلام.
و ما تنها از این رو گفتیم که ظاهر کلام شیخ بر تخییر دلالت دارد، که این شیوه و اسلوب وی میان دو خبری است که با یکدیگر در تعارضند، اما می توان خبر اول را حمل بر زمانی کرد که صورت را نشسته و بر سر مسح نکشیده، با این قرینه که در مورد دوم از هر کدام لفظ اعاده را بیان کرده ولی در مورد اول این کار را نکرده است، و احتمال دارد که مراد از قول ایشان «ابدا بالوجه» این باشد که آن را آغاز کارت قرار بده.
و می توان این قول ایشان را «یعید علی یمینه»، حمل بر این کرد که مراد از اعاده، مجازا اصل فعل باشد، به خاطر مشایهت با این قول او: «ثم یعید علی یساره» و گاهی در اعاده شستن صورت گفته می شود: وجه در آن عدم مقارنت نیت می باشد و در آن جای تامل است.
**[ترجمه]
الْهِدَایَةُ،: کُلُّ مَنْ شَکَّ فِی الْوُضُوءِ وَ هُوَ قَاعِدٌ عَلَی حَالِ الْوُضُوءِ فَلْیُعِدْ وَ مَنْ شَکَّ فِی الْوُضُوءِ وَ قَدْ قَامَ عَنْ مَکَانِهِ فَلَا یَلْتَفِتُ إِلَی الشَّکِّ إِلَّا أَنْ یَسْتَیْقِنَ وَ مَنِ اسْتَنْجَی عَلَی مَا وَصَفْنَا ثُمَّ رَأَی بَعْدَ ذَلِکَ بَلَلًا فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ إِنْ بَلَغَ السَّاقَ فَلَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ وَ لَا یَغْسِلُ مِنْهُ الثَّوْبَ لِأَنَّ ذَلِکَ مِنَ الْحَبَائِلِ وَ الْبَوَاسِیرِ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ صَلَوَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ کُلَّهَا مَا لَمْ یُحْدِثْ (1).
ص: 363
**[ترجمه]الهدایة: هر کس که در وضو شک کند، در حالی که بر حال وضو نشسته باشد باید آن را تکرار کند، و هر کس در وضو شک کند و از جایش برخاسته باشد به شک خود توجه نکند، مگر اینکه یقین حاصل کند؛ و هر کس بدان شیوه که شرح دادیم استنجا کند، و بعد آن خیسی را ببیند، چیزی بر او نیست و هرچند به ساق برسد، وضو را باطل نمی کند و نباید به خاطر آن لباس را شست، چرا که آن از حبائل و بواسیر است، و ایرادی ندارد که فرد جهت ادای نمازها در طی شبانه روز، تنها یک بار وضو بگیرد، البته تا زمانی که حدثی از او سر نزده باشد. - . الهدایة: 17 چاپ قم -
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ عَلَیْهِ الْخَاتَمُ الضَّیِّقُ لَا یَدْرِی یَجْرِی الْمَاءُ تَحْتَهُ إِذَا تَوَضَّأَ أَمْ لَا کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِذَا عَلِمَ أَنَّ الْمَاءَ لَا یَدْخُلُهُ فَلْیُخْرِجْهُ إِذَا تَوَضَّأَ(1)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ عَلَیْهَا السِّوَارُ وَ الدُّمْلُجُ بِعَضُدِهَا وَ فِی ذِرَاعِهَا لَا تَدْرِی یَجْرِی الْمَاءُ تَحْتَهُ أَمْ لَا کَیْفَ تَصْنَعُ إِذَا تَوَضَّأَتْ وَ اغْتَسَلَتْ قَالَ تُحَرِّکُهُ حَتَّی یَجْرِیَ الْمَاءُ تَحْتَهُ أَوْ تَنْزِعُهُ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش نقل کرده است که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که انگشتری تنگ بر انگشت دارد و نمی داند که زمان وضو گرفتن آیا آب در زیر آن رفته یا خیر؟ فرمود: اگر بداند که آب بدان داخل نشده، انگشتر را زمان وضو گرفتن از دست درآورد. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی، 108 چاپ نجف -
گفت: از ایشان درباره زنی سؤال کردم که بر دست و بازوی خود دستبند و النگو بسته و نمی داند که آیا آب در زیر آن می رود یا خیر، زمان وضو گرفتن و غسل چه باید بکند؟ فرمود: آن را تکان دهد و جا به جا کند تا آب زیر آن رود یا اینکه آن را از دست درآورد. - . قرب الاسناد: 83 چاپ سنگی، 108 چاپ نجف -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام إذا علم یدل علی أنه مع الشک بل مع ظن عدم وصول الماء لا یجب الإخراج و لم یقل به ظاهرا أحد إلا أن یحمل العلم علی الاحتمال بقرینة السؤال الثانی و السوار بالکسر من حلیة الید معروف و الدملج بالدال و اللام المضمومتین شبیه بالسوار تلبسه المرأة فی عضدها و یسمی المعضد.
**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «اذا علم» بر این دلالت دارد که با وجود شک بلکه با وجود ظن عدم وصول آب، بیرون آوردن انگشتر لازم نیست، و ظاهرا کسی بدان قائل نشده، مگر اینکه به قرینه سؤال دوم، علم حمل بر احتمال شود و «سِوار» با علامت کسره از زینتهای دست و معروف است و «دملج» با حرف دال و ضاد مضموم شبیه به النگوست که زن بر بازوی خود میبندد و «معضد» - بازوبند - نامیده می شود .
**[ترجمه]
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَقْطَعِ الْیَدِ وَ الرِّجْلِ قَالَ یَغْسِلُهُمَا.
**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: محمد بن مسلم نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره کسی که دست و پایش قطع شده سؤال کردم. فرمود: آنها را بشوید.
**[ترجمه]
اعلم أن قطع الید إما أن یکون من تحت المرفق فیجب غسل الباقی
ص: 364
إجماعا أو من فوق فیسقط الغسل و نقل علیه فی المنتهی الإجماع لکن ظاهر ابن الجنید أنه یغسل ما بقی من عضد أو من نفس المفصل فمن قال بوجوب غسل المرفق أصالة قال بوجوب غسل رأس العضد و من قال بوجوب غسله من باب المقدمة قال بسقوط الغسل و ظاهر الخبر الأول و یحتمل الاجتزاء و الأعم احتمالا راجحا و شموله للوسط أیضا لیوافق رأی ابن الجنید بعید.
و احتمل الوالد قدس سره احتمالات أخر لا یخلو من لطف و هو أن یکون غرض السائل السؤال عن تغسیل العضوین المقطوعین فأمر علیه السلام بتغسیلهما لاشتمالهما علی العظم و إن أبینا من حی فإن الشهید و جماعة قالوا بوجوب غسل العضو ذی العظم و إن أبین من حی و یؤیده أن فی الحمل الأول لا بد من ارتکاب تکلف فی الغسل باعتبار تعلقه بالرجل إما بتقیة أو بتغلیب.
و یؤید الأول ما رواه الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الصَّحِیحِ أَیْضاً عَنْ رِفَاعَةَ(1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَقْطَعِ الْیَدِ وَ الرِّجْلِ کَیْفَ یَتَوَضَّأُ قَالَ یَغْسِلُ ذَلِکَ الْمَکَانَ الَّذِی قُطِعَ مِنْهُ.
و فی هذا الخبر القطع من نفس المفصل أظهر.
**[ترجمه]بدان که قطع دست، یا از زیر آرنج است که در این صورت باید بنا بر اجماع، بقیه اعضا را بشوید؛ یا اینکه از بالای آن قطع شده که در این صورت شستن نیاز نیست و در منتهی، اجماع فقها بر آن نقل شده، اما از ظاهر کلام ابن جنید بر می آید که وی آنچه از بازو یا مفصل باقی مانده را بشوید، و کسی که اصالتا قائل به وجوب شستن آرنج شده، بر وجوب شستن سر بازو نیز قائل شده و هر کس بر وجوب شستن آن از باب مقدمه قائل شده، بر سقوط شستن قائل است و ظاهر خبر، وجه اول است، و احتمال اجتزا و کفایت وجود دارد و اعم، احتمالی راجح است و این که وسط را نیز شامل شود تا با رأی ابن جنید هماهنگ شود، بعید است.
و پدرم - قدس سره - احتمالات دیگری را داده که گفتن آن خالی از لطف نیست و آن این است که غرض سائل، سؤال کردن درباره غسل دادن دو عضو مقطوع باشد، و امام نیز به غسل دادن آن دو فرمان داده، زیرا که مشتمل بر استخوان هستند، هر چند از زنده قطع شده باشند. همانا شهید و گروهی بر وجوب غسل هر عضو دارای استخوان قائل شده اند، هر چند از زنده قطع شده باشد، و مؤید آن این است که در حمل اول از جهت تعلق آن به مرد، باید مرتکب تکلّف در غسل شد، یا با تقیه، یا با تغلیب. و آنچه که شیخ - رحمه الله - در صحیح از رفاعه - . التهذیب 1: 102 چاپ سنگی - و وی نیز از امام صادق علیه السلام تایید کرده است، تاییدی بر مورد اول است. از امام درباره مردی سؤال کردم که دست و پاهایش قطع است، چگونه وضو بگیرد؟ فرمود: آن مکانی را که قطع شده بشوید، و در این خبر، قطع از خود مفصل اظهر است.
**[ترجمه]
الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام مِنَ الدَّوَاءِ یَکُونُ عَلَی یَدَیِ الرَّجُلِ أَ یُجْزِیهِ أَنْ یَمْسَحَ فِی الْوُضُوءِ عَلَی الدَّوَاءِ الْمَطْلِیِّ عَلَیْهِ قَالَ نَعَمْ یَمْسَحُ عَلَیْهِ وَ یُجْزِیهِ (2).
**[ترجمه]العیون: حسن بن علی الوشا نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره دواء سؤال کردم که بر دستان فرد قرار دارد، آیا کفایت می کند که در وضو بر دواء که بر عضو مالیده شده مسح کشد؟ ایشان فرمود: بله بر آن مسح کشد و کفایت می کند. - . عیون الاخبار 2: 22، التهذیب 1: 103 چاپ سنگی -
**[ترجمه]
هذا هو المشهور بین الأصحاب مع الحمل علی ما لم یمکن إزالته.
**[ترجمه]این قول مشهور میان اصحاب است، و می توان آن را حمل بر چیزی کرد که ازاله آن ممکن نیست.
**[ترجمه]
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ مَعاً عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی خَصِیٍّ یَبُولُ فَیَلْقَی مِنْ ذَلِکَ شِدَّةً وَ یَرَی الْبَلَلَ بَعْدَ الْبَلَلِ قَالَ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَنْزَحُ فِی النَّهَارِ مَرَّةً
ص: 365
وَاحِدَةً(1).
**[ترجمه]قرب الاسناد: سعدان بن مسلم نقل کرده است که به امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره اخته نامه نوشتم که بول میکند و از این جهت در سختی است و همواره رطوبتی میبیند. فرمود: وضو بگیرد و در روز یک بار لباسش را بشوید. - . قرب الاسناد: 178 چاپ نجف -
**[ترجمه]
ذهب جماعة من الأصحاب منهم الشهید فی الذکری و الدروس إلی العفو عن نجاسة ثوب الخصی الذی یتواتر بوله إذا غسله فی النهار مرة واحدة و احتجوا بهذه الروایة و فی الفقیه (2)
ثم ینضح ثوبه و یمکن حمله علی ما إذا لم یعلم أنه بول کما هو الغالب فی أحوالهم فیحمل النضح علی الغسل.
ثم اعلم أن التوضأ هنا یحتمل الوضوء المصطلح و الاستنجاء.
**[ترجمه]گروهی از اصحاب، از جمله شهید در ذکری و دروس، به عفو از نجاست لباس اخته فتوا دادهاند که تواتر بول دارد، البته اگر در طی روز یک بار آن را بشوید، و به این روایت استدلال کرده اند، و در فقیه به جای «ینزح ثوبه»، آمده «ثم ینضح ثوبه» و می توان آن را حمل بر زمانی کرد که نداند بول است، چنان که
غالبا وضعیت او اینگونه است، پس «نضح» حمل بر شستن میشود. سپس بدان که توضأ در اینجا ممکن است به معنای وضوی مصطلح و یا استنجاء باشد.
**[ترجمه]
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ کَانَ بِکَ فِی الْمَوَاضِعِ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهَا الْوُضُوءُ قَرْحَةٌ أَوْ دَمَامِیلُ وَ لَمْ یُؤْذِکَ فَحُلَّهَا وَ اغْسِلْهَا وَ إِنْ أَضَرَّکَ حَلُّهَا فَامْسَحْ یَدَکَ عَلَی الْجَبَائِرِ وَ الْقُرُوحِ وَ لَا تَحُلَّهَا وَ لَا تَعْبَثْ بِجِرَاحَتِکَ.
وَ قَدْ نَرْوِی فِی الْجَبَائِرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَغْسِلُ مَا حَوْلَهَا(3).
**[ترجمه]فقه الرضا: اگر در مواضعی که باید در وضو شسته شود، زخم یا دمل باشد و تو را آزار ندهد، آن را از بگشا و بشوی، و اگر گشودن آن به تو آسیب رساند، دستت را بر جبیره - پارچه - و زخم بکش و آنها را نگشا و به زخم خود آسیب نرسان.
و در جبیره از امام صادق علیه السلام برای ما نقل کرده اند که فرمود: پیرامون آن شسته شود. - . الفقیه 1: 43 -
**[ترجمه]
هذا الکلام کله مع الروایة بهذا الوجه مذکور فی الفقیه بتبدیل صیغ الخطاب بالغیبة(4)
و ظاهره القول بالتخییر.
**[ترجمه]تمام این کلام به همراه روایت بدین شکل در فقیه ذکر شده، البته صیغه خطاب در آن به شکل غائب - . الفقیه 1: 28 -
آمده و ظاهر آن، قول به تخییر است .
**[ترجمه]
الْإِخْتِصَاصُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَمْرَوَیْهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ حَرَّکَ خَاتَمَهُ ثَلَاثاً(5).
**[ترجمه]الاختصاص: عبدالله بن رافع از پدر و ایشان از جد خود نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، زمانی که برای نماز وضو میگرفت، انگشتر خود را سه بار حرکت میداد. - . الاختصاص: 160 -
**[ترجمه]
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْجَبَائِرِ
ص: 366
تَکُونُ عَلَی الْکَسِیرِ کَیْفَ یَتَوَضَّأُ صَاحِبُهَا وَ کَیْفَ یَغْتَسِلُ إِذَا أَجْنَبَ قَالَ یُجْزِیهِ الْمَسْحُ بِالْمَاءِ عَلَیْهَا فِی الْجَنَابَةِ وَ الْوُضُوءِ(1).
**[ترجمه]العیاشی: علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره جبیره سؤال کردم که بر روی عضو شکسته است، چگونه صاحبش وضو بگیرد؟ و زمانی که جنب شد چگونه غسل کند؟ فرمود: در جنابت و وضو، دست کشیدن بر آن با آب کفایت می کند. - . تفسیر العیاشی 1: 236 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ عَثَرَ بِی فَانْقَطَعَ ظُفُرِی فَجَعَلْتُ عَلَی إِصْبَعِی مِرَارَةً کَیْفَ أَصْنَعُ بِالْوُضُوءِ لِلصَّلَاةِ قَالَ فَقَالَ علیه السلام تَعْرِفُ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (2).
**[ترجمه]العیاشی: عبدالأعلی مولی آل سام نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: لیز خوردم پس ناخنم کنده شد و بر انگشتانم مرارة - گیاهی خاردار و تلخ - گذاشتم، چگونه برای نماز وضو بگیرم؟ فرمود: این و موارد شبیه بدان را در کتاب خداوند تبارک و تعالی می شناسی که{در دین بر شما سختی قرار داده نشده است}.
**[ترجمه]
رواه فی التهذیب (3)
بسند حسن و زاد فی آخره امسح علیه و یدل علی جواز الاستدلال بأمثال تلک العمومات و علی أنه یفهم بعض القرآن غیرهم ثم الظاهر أن المراد بالظفر ظفر الرجل لا الید بقرینة العثر فیدل علی وجوب استیعاب الرجل بالمسح طولا و عرضا و یمکن أن یقال لعله انقطع جمیع أظفاره أو المعنی أن استحباب الاستیعاب یحصل بالمسح علیه و حمل المسح علی المسح علی البقیة بعید.
و یمکن أن یکون المراد ظفر الید فإن العثر قد یصیر سببا لذلک إذا انجر إلی السقوط کما فهمه المحقق التستری ره حیث قال الظاهر علی القول بأنه لا یجب مسح جمیع ظهر الید فی التیمم أن الأحوط أن یجمع مع هذا الوضوء تیمما.
**[ترجمه]در تهذیب آن را با سندی حسن ذکر کرده و در آخر آن جمله «امسح علیه» بر آن دست بکش را افزوده و بر جواز استدلال به امثال این عمومات دلالت دارد و بر این اساس که غیر آنان [اهل بیت علیهم السلام] نیز برخی از قرآن را می فهمند، سپس از ظاهر بر می آید که بنا بر قرینه لیز خوردم، مراد از ناخن، ناخن پا باشد نه دست، و بر وجوب استیعاب [فراگیری] پا در مسح کشیدن در طول و عرض دلالت دارد و ممکن است که گفته شود: شاید تمامی ناخنهایش کنده شده باشند؛ یا بدین معنا باشد که
استحباب استیعاب با مسح کشیدن بر آن حاصل می گردد و حمل کلمه مسح در این روایت بر مسح بر بقیه بعید است.
و ممکن است که مراد ناخن دست باشد، چرا که لیز خوردن گاهی سبب آن می شود، زمانی که منجر به زمین خوردن فرد شود، چنان که محقق تستری - رحمه الله - فهمیده، آنجا که گفته: ظاهر قول این است که مسح تمام پشت دست در تیمم واجب نیست، بلکه احوط این است که با این وضو تیمم هم بگیرد .
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تَمْسَحَ عَلَی الْخِمَارِ قَالَ لَا یَصْلُحُ حَتَّی تَمْسَحَ
ص: 367
عَلَی رَأْسِهَا(1).
**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از ایشان درباره زن سؤال کردم که آیا میتواند بر روسری خود مسح کشد؟ فرمود: درست نیست، مگر اینکه بر سرش مسح کشد. - . البحار 10: 252 -
**[ترجمه]
و تفصیل اعلم أن تحقیق تلک الأخبار یتوقف علی بیان أمور الأول المشهور بین الأصحاب أن الجبیرة إما أن تکون علی أعضاء الغسل أو أعضاء المسح فإن کان الأول فإن أمکن نزعها و غسل العضو بدون ضرر و مشقة أو تکرار الماء علیها بحیث یصل إلی العضو و یجری علیه مع طهارته أو إمکان الإجراء علیه علی وجه التطهیر مع نجاسته وجب أحد الأمرین فإن أمکنا تخیر و إن أمکن أحدهما تعین و إن لم یمکن أحد الأمرین یجب غسل ما عدا موضع الجبیرة و المسح علیها.
و ظاهر الأصحاب الاتفاق علی تلک الأحکام و الروایات تدل علیها و إن کان ظاهر الصدوق و الکلینی فی الفقیه (2)
و الکافی (3) تجویز الاکتفاء بغسل ما حول الجبیرة و قیل لو لا الإجماع المنقول لکان القول باستحباب المسح صحیحا متجها.
و إن کانت الجبیرة علی أعضاء المسح فإن لم تستوعب محل المسح و بقی قدر ما هو المفروض فلا إشکال و إن استوعبت فإن أمکن نزعها و المسح علی البشرة مع طهارتها أو إمکان تطهیرها وجب و لا یکفی تکرار الماء علیها بحیث یصل إلی البشرة و إن لم یمکن مسح علی الجبیرة إجماعا.
ثم الظاهر من الروایات وجوب استیعاب الجبیرة بالمسح کما هو المشهور و الشیخ فی المبسوط جعل الاستیعاب أحوط و حسنه الشهید رحمه الله فی الذکری.
الثانی إذا أمکنه أن یضع موضع الجبیرة فی الماء حتی یصل الماء إلی جلده یجب علیه ذلک إذا لم یتضرر بذلک عند بعض الأصحاب لما رواه
الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ
ص: 368
عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ(1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الرَّجُلِ یَنْکَسِرُ سَاعِدُهُ أَوْ مَوْضِعٌ مِنْ مَوَاضِعِ الْوُضُوءِ فَلَا یَقْدِرُ أَنْ یَحُلَّهُ لِحَالِ الْجَبْرِ إِذَا جَبَرَ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَوَضَّأَ فَلْیَضَعْ إِنَاءً فِیهِ مَاءٌ وَ یَضَعُ الْجَبِیرَةَ فِی الْمَاءِ حَتَّی یَصِلَ الْمَاءُ إِلَی جِلْدِهِ وَ قَدْ أَجْزَأَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَحُلَّهُ.
و یظهر من الشیخ فی کتاب الحدیث (2)
أنه غیر قائل بوجوب ذلک حیث حمل هذه الروایة علی الاستحباب عند المکنة و عدم الضرورة و الوجوب أحوط و أظهر.
الثالث اعلم أن القوم صرحوا بإلحاق الجروح و القروح بالجبیرة و بعضهم ادعی الإجماع علیه و نص جماعة منهم علی عدم الفرق بین أن تکون الجبیرة مختصة بعضو أو شاملة للجمیع و فی مبحث التیمم جعلوا من أسبابه الخوف من استعمال الماء بسبب القرح و الجرح من غیر تقیید بتعذر وضع شی ء علیهما و المسح علیه.
نعم صرح العلامة فی النهایة و المنتهی بهذا التقیید لکن فی کلامه فی الکتابین و سائر کتبه تشویش و یتلخص من الجمیع أنه إذا کان فی أعضاء الطهارة کسر أو جرح أو نحوه من القرح و کان علیه جبیرة أو خرقة یجب غسل الأعضاء الصحیحة أو مسحها و المسح إن تمکن علی الجبیرة و نحوها إن لم یتمکن من النزع و الإیصال بالتفصیل الذی علم سابقا و إن کان جرح مجرد أو کسر مجرد فی أعضاء الغسل و لم یتمکن من غسلهما و تمکن من مسحهما وجب و لو لم یتمکن من المسح أیضا فالأقرب عنده وضع خرقة أو نحوها علیهما و المسح علیها إن أمکن.
و احتمل احتمالین آخرین أیضا أحدهما عدم وجوب مسح الخرقة و الاکتفاء
ص: 369
بغسل الصحیح و الآخر الانتقال إلی التیمم و إن لم یتمکن من وضع الخرقة و المسح علیها فالحکم الانتقال إلی التیمم و منه یعلم حال ما إذا کان فی موضع المسح و إن کانا فی غیر أعضاء الطهارة لکن لا یمکن وصول الماء بسببهما إلی أعضاء الطهارة فینتقل إلی التیمم و یفهم من بعض کلماته التخییر بین الوضوء و التیمم فی بعض الصور.
و قال الشیخ ره فی المبسوط فی بحث الوضوء إن کان علی أعضاء الوضوء جبائر أو جرح أو ما أشبههما و کانت علیه خرقة مشدودة فإن أمکنه نزعها نزعها و إن لم یمکن مسح علی الجبائر سواء وضعت علی طهر أو غیر طهر و الأحوط أن یستغرق
جمیعه و قال أیضا و متی أمکنه غسل بعض الأعضاء و تعذر فی الباقی غسل ما یمکنه به غسله و مسح علی حائل ما لا یمکنه غسله و إن أمکنه وضع العضو الذی علیه الجبائر فی الماء وضعه فیه و لا یمسح علی الجبائر.
ثم قال فی بحث التیمم و من کان فی بعض جسده أو بعض أعضاء طهارته ما لا ضرر علیه و الباقی علیه حراج أو علیه ضرر فی إیصال الماء إلیه جاز له التیمم و لا یجب علیه غسل الأعضاء الصحیحة و إن غسلها و تیمم کان أحوط سواء کان أکثرها صحیحا أو علیلا و إذا حصل علی بعض أعضاء طهارته نجاسة و لا یقدر علی غسلها لألم فیه أو قرح أو جراح تیمم و صلی و لا إعادة علیه انتهی.
و کلامه یحتمل ضربین من التأویل أحدهما أن یخص الحکم الأول بما یکون علیه خرقة مشدودة و الثانی بما لا یکون علیه خرقة و ثانیهما بالتخییر بین الوضوء و التیمم کما یشعر به قوله جاز له التیمم.
و قال فی النهایة فی بحث الوضوء فإن کان علی أعضاء طهارة إنسان جبائر أو جرح أو ما أشبههما و کان علیه خرق مشدودة فإن أمکنه نزعها وجب علیه أن ینزعها و إن لم یمکنه مسح علی الخرقة و إن کان جراحا غسل ما حولها و لیس علیه شی ء و قال فی التیمم المجروح و صاحب القروح و المکسور و
ص: 370
المجدور إذا خافوا علی نفوسهم استعمال الماء وجب علیهم التیمم عند حضور الصلاة.
و هذا الکلام یحتمل مع الوجهین السابقین وجها ثالثا و هو أن یکون کلامه فی التیمم مختصا بمن لا یتمکن من استعمال الماء أصلا.
و قال المحقق فی المعتبر فی بحث الوضوء إذا کانت الجبائر علی بعض الأعضاء غسل ما یمکن غسله و یمسح ما لا یمکن و لو کان علی الجمیع جابر أو دواء یتضرر بإزالته جاز المسح علی الجمیع و لو استضر تیمم و قال فی التیمم لو کان به جرح أو جبیرة غسل جسده و ترک الجرح و لم یذکر التیمم للجرح.
و المحقق الشیخ علی فی شرح القواعد جمع بین کلمات القوم بوجهین أحدهما الفرق بین ما إذا کان الجرح أو الکسر مستوعبا لتمام عضو من أعضاء الطهارة أو لبعضه بوجوب التیمم فی الأول و الجبیرة فی الثانی و ثانیهما کون الحکم بالوضوء مختصا بالجرح و القرح و الکسر و التیمم بما عداها من مرض و نحوه و هما لا یصلحان للتعویل و لا یرفعان التنافی و الإشکال کما لا یخفی علی من تتبع الأحکام و کلام الأصحاب.
ثم إن أکثرهم أوردوا الأحکام السابقة فی الوضوء و لم ینصوا علی تعمیمه بالنسبة إلی الطهارتین.
و قال المحقق فی الشرائع من کان علی أعضاء طهارته جبائر و العلامة فی المنتهی صرح بعدم الفرق بین الطهارتین مدعیا أنه قول عامة العلماء و هذا التعمیم لا یخلو من إشکال فی القروح و الجروح لدلالة أخبار کثیرة معتبرة علی انتقال المجنب فیهما إلی التیمم من غیر تقیید.
نعم ورد فِی صَحِیحَةِ(1)
عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی الْکَسِیرِ تَکُونُ عَلَیْهِ الْجَبَائِرُ أَوْ تَکُونُ بِهِ الْجِرَاحَةُ کَیْفَ یَصْنَعُ بِالْوُضُوءِ
ص: 371
وَ غُسْلِ الْجَنَابَةِ وَ غُسْلِ الْجُمُعَةِ فَقَالَ یَغْسِلُ مَا وَصَلَ إِلَیْهِ الْغُسْلُ مِمَّا طهر [ظَهَرَ] مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهِ الْجَبَائِرُ وَ یَدَعُ مَا سِوَی ذَلِکَ مِمَّا لَا یَسْتَطِیعُ غَسْلَهُ وَ لَا یَنْزِعُ الْجَبَائِرَ وَ یَعْبَثُ بِجِرَاحَتِهِ.
و قد مر روایة إسحاق بن عبد الله أیضا و وردت روایة أخری (1) عن کلیب الأسدی أیضا موافقة لهما.
فیمکن القول بالتخییر بینه و بین التیمم أو حمل هذا علی ما إذا لم یتضرر باستعمال الماء و تلک الأخبار علی التضرر أو حمل أخبار المسح علی الجرح و القرح اللذین یمکن مسحهما أو شدهما و المسح علی الشد و أخبار التیمم علی ما عداهما أو حمل أخبار المسح علی الجبیرة و حمل أخبار التیمم علی القروح و الجروح و الکسر الغیر المنجبر لورود الأخبار الثلاثة فی الجبیرة و لعل هذا أظهر الوجوه.
و أما الوضوء فظاهر أکثر الأخبار إما المسح أو غسل ما حول الجرح فقط فالقول بالتیمم فیه مشکل و یمکن الجمع بین الأخبار بوجوه الأول حمل المسح علی الاستحباب.
و الثانی القول بأن غسل ما حول الجرح لا ینافی المسح و عدم الذکر لا یدل علی العدم و إن کان هذا التأویل فی بعضها بعیدا لضرورة الجمع کما قال فی الذکری فی قوله علیه السلام و یدع ما سوی ذلک أی یدع غسله و لا یلزم منه ترک مسحه فیحمل المطلق علی المقید.
و الثالث حمل المسح علی ما إذا أمکن المسح علی الجرح أو علی شی ء یوضع فوقه أو یشد علیه و سائر الأخبار علی ما إذا لم یمکن شی ء منها و لعله أظهر الوجوه و الأحوط فی الغسل و الوضوء معا المسح علی نفس العضو إن أمکن و لو لم یمکن فالمسح
علی الخرقة الموضوعة و لو لم یمکنه فالاکتفاء بما عداه و ضم التیمم فی جمیع الصور للإجماع علی عدم خروج التکلیف منهما و عدم العلم بتعین أحدهما و إن کان کل منهما فی بعض الصور أظهر کما عرفت
ص: 372
و إذا لم یکن الکسر و ما فی حکمه فی موضع الطهارة لکن یتضرر بسببه أعضاء الطهارة من الغسل أو المسح فالظاهر حینئذ وجوب التیمم و الاحتیاط فی ضم الطهارة المائیة أیضا.
الرابع المشهور بین الأصحاب أن حکم الإطلاء الحائلة حکم الجبیرة لما مر فی الصحیح عن الوشاء(1)
و قد رواه الشیخ أیضا بسند صحیح (2) و یؤیده روایة عبد الأعلی (3)
علی بعض الوجوه.
الخامس یظهر من التذکرة وجوب مسح الجرح المجرد إن أمکن و قال فی الذکری لو أمکن المسح علی الجرح المجرد بغیر خوف تلف و لا زیادة فیه ففی وجوب المسح علیه احتمال مال إلیه فی المعتبر و تبعه فی التذکرة تحصیلا لشبه الغسل عند تعذر حقیقته و کأنه یحمل الروایة بغسل ما حوله علی ما إذا خاف ضررا بمسحه مع أنه لیس فیها نفی لمسحه فیجوز استفادته من دلیل آخر.
فإن قلنا به و تعذر ففی وجوب وضع لصوق و المسح علیه احتمال أیضا لأن المسح بدل من الغسل فیتسبب إلیه بقدر الإمکان و إن قلنا بعدم المسح علی الجرح مع إمکانه أمکن وجوب هذا الوضع لیحاذی الجبیرة و ما علیه لصوق ابتداء و الروایة مسلطة علی فهم عدم الوجوب أما الجواز فإن لم یستلزم ستر شی ء من الصحیح فلا إشکال فیه و إن استلزم أمکن المنع لأنه ترک للغسل الواجب و الجواز عملا بتکمیل الطهارة بالمسح انتهی.
و الاکتفاء بغسل ما حول الجرح فی الصورتین لا یخلو من قوة کما اختاره أیضا فیه و لا ریب أن الاحتیاط فی مسح الجرح و ما یوضع علیه إن لم یستلزم ترک غسل شی ء من الصحیح و معه القول بالجواز ضعیف لمخالفته للنص و فی
ص: 373
القروح المسح علی الخرقة آکد لورود حسنة الحلبی (1) فیه بالخصوص فعلی هذا لو أمکن المسح علی نفسها ففی تقدیمه علی المسح علی الخرقة إشکال و لو لم یمکن المسح علی الخرقة و أمکن المسح علی نفسها أو لم یمکن أیضا ففی الوضوء مع المسح فی الأول أو غسل ما حوله فقط فی الثانی و العدول إلی التیمم فیهما إشکال و الاحتیاط فی الجمع.
هذا فی الوضوء و الظاهر فی الغسل التیمم و الأحوط الجمع کما عرفت و الظاهر فی الکسیر غیر المجبور أیضا الاکتفاء بغسل ما حوله إذ النص إنما ورد فی المسح علی الجبیرة و لعل الأحوط المسح علی العضو أو علی شی ء موضوع علیه و التیمم و کذا یشکل الحکم لو لم یمکن المسح علی الکسیر و لا علی شی ء یوضع علیه کما فی القروح و الأحوط غسل ما یمکن غسله مع التیمم و ظاهر الأکثر التیمم.
السادس قال فی الذکری لو کانت الخرقة نجسة و لم یمکن تطهیرها فالأقرب وضع طاهر علیها تحصیلا للمسح و یمکن إجراؤها مجری الجرح فی غسل ما حولها و قطع الفاضل بالأول انتهی.
و أقول الفرق بین الجرح و الکسر ظاهر لورود الروایة فی الأول بغسل ما حوله دون الثانی و الأحوط الجمع و قیل الاحتیاط التام أن یمسح علی الخرقة النجسة و الطاهرة معا و ضم التیمم غایة الاحتیاط.
و لو لم یمکن المسح علی الجبیرة و لا الخرقة الموضوعة علی الجرح فمقتضی الأخبار فی الجرح غسل ما حوله و ظاهر أکثر الأصحاب التیمم و الأحوط الجمع السابع قال فی الذکری لو عمت الجبائر أو الدواء الأعضاء مسح علی الجمیع و لو تضرر بالمسح تیمم و لا ینسحب علی خائف البرد فیؤمر بوضع حائل بل یتیمم.
الثامن إذا کان العضو مریضا لا یجری فیه حکم الجبیرة بل لا بد من
ص: 374
التیمم لفقد النص و جعل الشیخ فی الخلاف و المبسوط الجمع بین التیمم و غسل الباقی أحوط.
التاسع إذا زال العذر لم تجب إعادة الصلاة إجماعا و هل تجب إعادة الوضوء فیه خلاف و اختار العلامة و المحقق و الشیخ الإعادة و هو أحوط و إن کان العدم أقوی.
و إنما أطنبنا الکلام فی هذه المسألة لکثرة احتیاج الناس إلیها و عدم اتساقها فی کلام القوم.
**[ترجمه]بدان که تحقیق آن اخبار، منوط به روشن کردن چندین امر است:
اول: قول مشهور میان اصحاب این است که جبیره یا بر عضوی است که باید شسته شود، یا بر عضوی است که باید مسح شود. اگر بر اعضای شستن باشد، در صورتی که امکان بازکردن و شستن عضو بدون ضرر و مشقت یا تکرار ریختن آب بر آن باشد، به گونه ای که به عضو برسد و با طهارتش بر آن جریان یابد، یا جاری کردن آب بر آن در صورت پاک شدن از نجاستش وجود داشته باشد، یکی از دو امر واجب است؛ اگر هر دو امکان داشت، مخیر است و اگر امکان یکی از آنها موجود شد، باید همان را انجام دهد، و اگر امکان هیچ یک از دو امر فراهم نشد، باید به جز مکان جبیره، بقیه اعضا را بشوید و بر آن مسح بکشد.
از ظاهر کلام اصحاب، اتفاق نظر بر آن احکام بر می آید و روایات نیز بر آن دلالت دارد، هر چند از ظاهر کلام صدوق و کلینی در الفقیه و الکافی، جایز بودن اکتفا به شستن اطراف موضع جبیره فهمیده می شود، و برخی گفته اند: اگر اجماع منقول نبود، قول بر استحباب مسح، قولی صحیح و موجّه بود.
و اگر جبیره بر اعضای مسح باشد، پس اگر جبیره، همه محل مسح را فرا نگرفته، و به اندازه آن چه که واجب است باقی بماند، در این صورت مشکلی وجود ندارد؛ و اگر همه محل مسح را گرفته، در صورتی که امکان برداشتن آن و مسح کردن بر پوست همراه با طهارت آن یا امکان تطهیر آن وجود داشته باشد، واجب است و اجماعاً، تکرار ریختن آب بر آن به گونه ای که به پوست رسد کفایت نمی کند، هر چند مسح کشیدن بر جبیره امکان پذیر نباشد .
سپس از ظاهر روایات، وجوب مسح کشیدن بر روی تمام جبیره فهمیده می شود چنان که قولی مشهور است و شیخ در المبسوط، مسح تمام آن را احوط دانسته و شهید - رحمه الله - در کتاب ذکری آن را نیکو دانسته است.
دوم اینکه اگر امکان آن وجود داشته باشد که موضع جبیره را در آب قرار دهد تا اینکه آب به پوست آن برسد، این کار بر او واجب است، بدین شرط که بنابر نظر برخی اصحاب ضرری نرساند، به خاطر حدیثی که شیخ در موثق از اسحاق بن عمار - . التهذیب 1: 120 چاپ سنگی، 426 چاپ نجف -
و او نیز از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که ایشان درباره مردی که ساعدش یا یکی از اعضای وضویش بشکند و اگر جبیره گذاشته باشد به خاطر جبیره، قادر نباشد آن را باز کند، چه کند؟ فرمود: اگر بخواهد وضو بگیرد، ظرفی را که در آن آب وجود دارد قرار دهد و جبیره را در آب قرار دهد تا اینکه آب به پوستش برسد و این امر بدون اینکه آن را باز کند، وی را کفایت می کند.
و از کلام شیخ در کتاب الحدیث فهمیده می شود که وی قائل به وجوب آن نیست و این روایت را زمان مِکنت - استطاعت - و عدم ضرورت، حمل بر استحباب کرده و وجوب، اظهر و احوط می باشد.
سوم اینکه اصحاب بر الحاق زخم ها و جراحت دیدگی بر جبیره تصریح کرده و برخی از آنان ادعای اجماع بر آن را کرده اند و گروهی از آنان بر عدم فرق میان اینکه جبیره مختص به یک عضو باشد یا شامل جمیع باشد، تصریح کرده اند و در مبحث تیمم، خوف از استفاده از آب را به سبب زخم و جراحت، از اسباب آن قرار داده اند، بدون اینکه مقید به تعذر قرار دادن چیزی بر آن دو و مسح کشیدن بر آن کنند.
بله، علامه در نهایه و منتهی بر این قید تاکید کرده، اما در کلامش در این دو کتاب و سایر کتابهایش آشفتگی وجود دارد و خلاصه همه آنها این است که اگر در اعضای طهارت شکستگی، جراحت یا زحمهای مانند آن باشد و بر آن جبیره یا پارچه باشد، باید اعضای سالم را شست یا بر آنها مسح کشید، و اگر توانست، بر جبیره یا مانند آن مسح بکشد، اگر نتوانست آن را بردارد و به آن آب برساند، به همان تفصیلی که پیشتر دانسته شد؛ و اگر فقط زخم یا فقط شکستگی در اعضای شستن باشد و امکان شستن آن دو وجود نداشته باشد و امکان مسح آن دو باشد، مسح واجب است، و اگر مسح نیز نتواند بکشد، اقرب نزد او، قرار دادن پارچه یا مانند آن بر آن دو و در صورت امکان، مسح کشیدن بر آن پارچه است.
دو احتمال دیگر را نیز داده است، یکی عدم وجوب مسح پارچه و اکتفا به شستن قسمت سالم عضو و دیگری انتقال به تیمم است، و اگر نتوان پارچه را بر آن قرا داد و مسح کشید، حکم، انتقال به تیمم است و از آن حالت زمانی که در موضع مسح باشد، فهمیده می شود؛ اگر آن دو در غیر اعضای طهارت باشند اما وصول آب به سبب آن دو به اعضای طهارت ممکن نباشد، پس به تیمم منتقل می شود و از برخی کلمات وی، در برخی حالات، تخییر میان وضو و تیمم فهمیده می شود.
شیخ - رحمه الله - در مبسوط درباره بحث وضو گفته: اگر بر اعضای وضو جبیره یا زخم یا مانند آن دو باشد، و بر آن پارچهای بسته شده باشد، اگر امکان برداشتن آن وجود داشته باشد، آن را بردارد و اگر امکان نداشته باشد بر جبیره مسح کشد، چه با پاکی روی آن قرار داده شده باشد یا با غیر پاکی، یکسان است و احوط آنست که همه موارد را شامل شود؛ و نیز گفته است: هر گاه برایش امکان پذیر باشد، برخی از اعضا را بشوید و در باقی اعضاء در صورت تعذر، به اندازهای که شستن آن ممکن است بشوید و آنچه که شستن آن ممکن نیست، بر پارچه مسح کشد و اگر برایش امکان پذیر شد که عضوی را که بر آن جبایر را قرار داده، در آب قرار دهد، در آن قرار دهد و بر جبیره مسح نکشد.
سپس در بحث تیمم گفته: هر کس در برخی از اعضای بدنش یا برخی از اعضای وضویش چیزی باشد که در آن ضرری موجود نباشد و در باقی اعضا حرج باشد یا بر آن ضرری در رساندن آب بدان وجود داشته باشد، تیمم برای وی جائز است و شستن اعضای سالم بر وی واجب نیست و اگر آنها را بشوید و تیمم کند احوط است، چه اغلب آن سالم باشد یا معیوب باشد، و اگر بر یکی از اعضای طهارتش نجاستی حاصل گردد و به خاطر درد یا زخم یا جراحت بر شستن آن قادر نباشد، تیمم کند و نماز بخواند و اعاده آن بر وی واجب نیست. پایان کلام.
و کلام وی احتمال دو نوع تاویل دیگر را دارد: یکی اینکه حکم اول به عضوی که بر آن پارچه بسته شده تخصیص یابد و حکم دوم بر آنچه که بر آن پارچه نیست؛ و تاویل دوم، تخییر میان وضو و تیمم است، چنان که از این قول وی «جاز له التیمم» فهمیده میشود.
و در النهایه درباره بحث وضو گفته: اگر بر اعضای طهارت انسان جبیره یا زخم یا چیزی شبیه بدان باشد، و بر آن پارچه ای بسته باشد، اگر امکان برداشتن آن وجود داشته باشد، بر وی واجب است که آن را بردارد و اگر امکانش برای وی وجود نداشته باشد، بر پارچه مسح کشد و اگر زخم باشد، اطراف آن را بشوید و بر وی چیزی نیست؛ و در مورد تیمم گفته: مجروح و صاحب زخم و کسی که اعضایش دچار شکستگی یا آبله میباشد، اگر از استفاده کردن از آب بر جان خویش بیمناک باشند، هنگام نماز، تیمم بر آنها واجب است.
و این کلام همراه با دو وجه پیشین، احتمال وجود وجه سومی را دارد و آن اینکه کلام وی در تیمم، مختص به کسی باشد که اصلا نتواند از آب استفاده کند.
و محقق در المعتبر در بحث وضو گفته: اگر جبیره بر برخی از اعضای وضو باشد، آن قسمتی را که امکان شستن آن هست بشوید، و آن قسمتی را که امکان آن نیست، مسح کشد و اگر بر همه اعضا جبیره یا دوایی باشد که با ازاله آن متحمل ضرر گردد، مسح کشیدن بر همه آن جائز است و اگر ضرر دارد تیمم کند. و درباره تیمم گفته: اگر بر وی زخم یا جبیره باشد، بدنش را بشوید و زخم را ترک کند و برای جراحت، تیمم را ذکر نکرده است.
و محقق شیخ علی در شرح قواعد میان کلمات اصحاب با دو وجه جمع کرده است:
وجه اول اینکه فرق باشد میان زمانی که جراحت یا شکستگی، تمام عضوی از اعضای طهارت یا برخی از آن را فراگرفته باشد. در اوّلی تیمم واجب است و در دومی جبیره؛ و وجه دوم اینکه حکم به وضو گرفتن، مختص بر زخم، جراحت و شکستگی باشد و تیمم بر غیر آن همچون بیماری و مانند آن؛ و این دو وجه برای تکیه کردن شایسته نیستند و تعارض و اشکال را از بین نمیبرند، چنان که بر کسی که در احکام و کلام اصحاب تحقیق کند، پوشیده نیست.
سپس اغلب اصحاب، احکام پیشین در وضو را آوردهاند و بر تعمیم آن به نسبت به طهارتین (وضو و غسل) تصریح نکرده اند.
محقق در شرایع گفته: هر کس بر اعضای طهارتش جبیره باشد، و علامه در المنتهی بر عدم فرق میان طهارتین تاکید کرده و مدعی شده که آن قول همه علماست، و این تعمیم در جراحات و زخمها خالی از اشکال نیست، چرا که اخبار معتبر بسیاری، بدون هیچ تقییدی، بر رو آوردن شخص جنب در آنها به تیمم دلالت دارد.
آری در صحیحه - . الکافی 3: 32، التهذیب 1: 103 چاپ سنگی، 363 چاپ نجف -
عبدالرحمن بن الحجاج به نقل از امام کاظم علیه السلام وارد شده که از ایشان درباره عضو شکسته ای که بر آن جبیره باشد یا دچار جراحت باشد، سؤال کردند که چگونه وضو بگیرد و غسل جنابت و غسل جمعه انجام دهد؟ فرمود: اعضای قابل طهارت را که بر آنها جبیره نیست و می تواند آنها را بشوید، بشوید و اعضایی را که نمی تواند بشوید رها کند، و جبیره را برندارد که به جراحاتش آسیب رساند. پیشتر روایت اسحاق بن عبدالله و روایتی دیگر - . التهذیب 1: 103 چاپ سنگیف 354 چاپ نجف -
نیز از کلیب اسدی در راستای همخوانی با این دو بیان گردید.
و نیز می توان قائل به تخییر میان آن و تیمم شد؛ یا اینکه این را حمل بر زمانی کرد که استفاده از آب برایش ضرری نداشته باشد و آن اخبار را بر ضرر داشتن حمل نمود؛ یا اخبار مسح را حمل بر جرح و زخم کرد که امکان مسح آن دو یا بستن آن دو و مسح بر عضو بسته شده وجود داشته باشد و اخبار تیمم را بر غیر آنها حمل کرد؛ یا اخبار مسح را حمل بر جبیره و اخبار تیمم را به خاطر ورود اخبار سه گانه در مورد جبیره، حمل بر قروح - جراحات -، زخم ها و شکستگی های غیر جبیره شده حمل کرد و شاید این بهترین وجه باشد .
اما برای وضو، از ظاهر اغلب اخبار بر می آید که یا بر آن دست بکشد یا فقط اطراف زخم را بشوید، پس قول بر تیمم درباره آن مشکل است و می توان با چند وجه، بین اخبار را اینگونه جمع کرد:
اول: دست کشیدن را حمل بر استحباب کرد.
دوم: قول مبنی بر شستن اطراف زخم با مسح منافات ندارد و عدم ذکر بر عدم وجود آن دلالت ندارد، هر چند این تاویل در برخی موارد به خاطر ضرورت جمع بعید است، چنان که در ذکری درباره قول امام علیه السلام که فرمود: «و یدع ما سوی ذلک» گفته: یعنی شستن آن را رها کند و ترک مسح از آن لازم نمی آید. بنابراین مطلق حمل بر مقید میشود.
سوم: حمل مسح بر زمانی است که امکان مسح بر زخم یا بر چیزی که بر روی آن قرار داده می شود یا بر آن بسته می شود، وجود داشته باشد و سایر اخبار بر زمانی دلالت دارد که چیزی از آن امکان پذیر نباشد و شاید این بهترین وجه باشد، و احوط در غسل و وضو با هم، مسح بر همان عضو در صورت امکان است و اگر ممکن نشد، بر پارچه قرار داده شده مسح کند و اگر ممکن نشد، بر هر آنچه غیر از آن است اکتفا کند؛ و تیمم در تمامی صورتها به وضو ملحق میشود، به خاطر اجماع بر عدم خروج تکلیف از آن دو - وضو و تیمم -، و عدم علم به تعین یکی از آن دو، هرچند هر یک از آن دو در برخی صورتها چنان که دانستی اظهر است؛ و اگر شکستگی و آنچه در حکم آن است در موضع طهارت نباشد، اما به سبب آن اعضای طهارت از غسل یا مسح متضرر شوند، پس ظاهر آن است که تیمم واجب است و احتیاط در اضافه کردن طهارت با آب نیز به آن میباشد.
چهارم: قول مشهور میان اصحاب این است که حکم اطلاء - آغشته کردن - که مانع باشد، حکم جبیره را دارد چنان که در صحیح از وشا - . در شماره 6 شرح آن گذشت. - نقل شد و شیخ نیز آن را با سندی صحیح - . التهذیب 1: 364 چاپ نجف -
روایت کرد، و موید آن بر برخی از وجوه، روایت عبد الاعلی - . الکافی 3: 33، التهذیب 1: 103 چاپ سنگی - است .
پنجم: از کتاب التذکره، ظاهر است که واجب است در صورت امکان، بر زخم برهنه دست بکشد و در ذکری گفته: اگر بدون خوف ضرر و گسترش زخم، دست کشیدن بر زخم برهنه، امکان پذیر باشد، پس احتمال وجوب مسح بر آن وجود دارد که در معتبر بدان گرایش پیدا کرده و در تذکره از آن پیروی کرده؛ چون وقتی حقیقت شستن متعذر باشد، شبیه شستن حاصل میگردد و گویی روایت را بر شستن اطراف زخم در صورتی که از مسح کشیدن بر آن خوف ضرر داشته باشد، حمل کرده، با اینکه در آن، نفی مسح آن وجود ندارد، پس میتوان آن را از دلیل دیگری استفاده کرد.
اگر قائل به آن شویم و عذر شستن داشته باشیم، در وجوب قراردادن لصوق - باند زخم - و مسح بر آن نیز احتمال است، چرا که مسح بدل از شستن است و تا حد امکان سبب آن می گردد و اگر قائل به عدم مسح بر جرح با امکان آن شویم، وجوب این وضع ممکن میشود تا برابر جبیره و آنچه از ابتدا لصوق - باند زخم - بر آن قرار میگیرد شود، روایت بر فهم عدم وجوب، سیطره دارد، اما جواز آن در صورتی که مستلزم پوشاندن چیزی از جای سالم نباشد، بلا اشکال است و اگر مستلزم باشد، منع آن امکان دارد، زیرا آن کار، ترک شستن واجب است و جواز، عمل کردن به تکمیل طهارت با مسح است. پایان کلام.
و اکتفا به شستن اطراف جرح در دو صورت خالی از قوت نیست، چنان که در آن کتاب نیز همین را اختیار کرده و شکی نیست که احتیاط در دست کشیدن بر زخم و آنچه که بر آن قرار داده می شود است، اگر مستلزم ترک شستن قسمتی از عضو سالم نباشد، در این حال، قول به جواز ضعیف است چون با متن مخالف است؛ و در قروح، مسح بر پارچه مؤکدتر است، چون روایت حلبی در خصوص آن وارد شده است. بنابراین اگر مسح بر خود آن ممکن باشد، پس در مقدم کردن آن بر مسح بر پارچه اشکال است و اگر امکان مسح بر پارچه نباشد و امکان مسح بر خود آن باشد یا نباشد، پس در وضوی همراه با مسح در اول یا شستن اطراف آن فقط در دوم و عدول به تیمم در آن دو، اشکال است و در همه صور، احتیاط است.
این در مورد وضو بود، اما آنچه در غُسل ظاهر است، تیمم است و چنان که دانستی، احوط جمع است. و ظاهرا در عضو شکسته بدون جبیره نیز اکتفا کردن به شستن اطراف آن است، چرا که متن تنها در مسح بر جبیره وارد شده و شاید احوط، مسح بر عضو یا چیزی که بر آن قرار داده شده و تیمم باشد و همچنین حکم دچار اشکال می گردد، اگر مسح بر عضو شکسته یا بر چیزی که بر آن قرار داده شده، امکان پذیر نباشد، چنان که در قروح این گونه است و احوط، غسل چیزیست که امکان غسل آن باشد همراه با تیمم و از ظاهر اغلب، تیمم بر می آید.
ششم: در ذکری گفته: اگر پارچه نجس باشد و تطهیر آن امکان پذیر نباشد، اقرب قرار دادن جسم پاکی بر آن به خاطر تحصیل مسح است و میتوان آن را به منزله زخم در شستن اطراف آن قرار داد و فاضل به اولی قطع پیدا کرده است. پایان کلام.
و می گویم: فرق میان جراحت و شکستگی آشکارست چون در مورد اول - جراحت - برای غسل اطراف آن، روایت داریم اما برای مورد دوم نه و احوط جمع است، و برخی گفته اند: احتیاط تام اینست که بر پارچه نجس و پاک با هم مسح کشد و اضافه کردن تیمم، نهایت احتیاط است.
و اگر مسح بر جبیره و پارچه قرار داده شده بر جرح امکان پذیر نباشد، مقتضای اخبار در جراحت، شستن اطراف آنست و از ظاهر اغلب اصحاب تیمم بر می آید و احوط جمع است.
هفتم: در ذکری گفته: اگر جبیره یا دواء اعضا را در برگیرد، بر همه مسح بکشد و اگر مسح کشیدن ضرر دارد، تیمم کند و این امر بر کسی که از سرما خوف دارد نیز صدق می کند، پس امر میشود که حائلی قرار دهد، بلکه تیمم کند.
هشتم: اگر عضو مریض - معلول - باشد، حکم جبیره بر آن جاری نمیشود، بلکه باید به خاطر فقدان نص، تیمم کرد، و شیخ در خلاف و مبسوط، جمع میان تیمم و شستن باقی را احوط دانسته است .
نهم: اگر عذر از بین برود، بنا بر نظر اجماع، اعاده نماز واجب نیست و درباره اینکه آیا باید اعاده وضو کرد، اختلاف است. علامه و محقق و شیخ، اعاده را اختیار کرده اند و آن احوط است، هر چند عدم اعاده، اقوی می باشد.
و ما تنها به خاطر احتیاج مردم به آن و عدم ورود آن در کلام اصحاب، سخن را در این باره به درازا کشاندیم.
**[ترجمه]
کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْحَضْرَمِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْبَوْلِ وَ التَّقْطِیرِ فَقَالَ إِذَا نَزَلَ مِنَ الْحَبَائِلِ وَ نَشَّفَ الرَّجُلُ حَشَفَتَهُ وَ اجْتَهَدَ ثُمَّ إِنْ کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَلَیْسَ بِشَیْ ءٍ.
**[ترجمه]ذریح محاربی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره بول و تقطیر سؤال کردم، فرمود: اگر از حبایل بیرون آید و مرد سر آلتش را خشک کند و در آن تلاش کند، سپس اگر بعد آن چیزی باشد، قابل اعتنا نیست.
**[ترجمه]
ظاهره أنه لبیان حکم الاستبراء و یحتمل أن یکون حکم صاحب السلس فیدل علی عدم وجوب الوضوء لکل صلاة له کما ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط و ذهب فی الخلاف إلی أنه یتوضأ لکل صلاة و تبعه أکثر المتأخرین و استقرب العلامة فی المنتهی أنه یجوز له أن یجمع بین الظهر و العصر بوضوء واحد و بین المغرب و العشاء بوضوء واحد و علیه تعدد الوضوء بتعدد الصلاة فی غیر ذلک و الأول لا یخلو من قوة و الثانی أحوط و علی أی حال لو کان له فترة یمکنه الصلاة فیها لا بد من إیقاعها فیها.
ص: 375
**[ترجمه]از ظاهر آن بر می آید که برای بیان حکم استبراء است و احتمال دارد که حکم فرد بی اراده در بول باشد، که در این صورت بر عدم وجوب وضو برای هر نماز دلالت دارد، چنان که شیخ در مبسوط بدان معتقد است و در خلاف بر این باور است که برای هر نماز وضو بگیرد و اغلب فقهای متاخر در این باره از او تبعیت کرده اند. و علامه در منتهی نزدیک دانسته که برای او جائز است که میان نماز ظهر و عصر را با یک وضو و بین مغرب و عشا را با یک وضو جمع کند، و در غیر اینها با تعدد نماز باید تعدد وضو داشته باشد - برای هر نماز باید یک وضو بگیرد - و وجه اول از قوت خالی نیست و دوم احوط است. به هر حال، اگر زمانی داشته باشد که بتواند در آن نماز بخواند، بایستی در آن زمان انجام دهد.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد لله ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و آله الطاهرین.
و بعد: فهذا الجزء الذی نخرجه إلی القرّاء الکرام هو أوّل أجزاء المجلّد الثامن عشر (کتاب الطهارة) و قد قابلناه علی نسخة الکمبانیّ ثمّ علی نسخة مخطوطة فیها أثر تصحیح المؤلّف العلّامة بخطّ یده مع بعض الحواشی منه رحمه الله لکنّها ناقصة تنتهی فی الباب 30 باب وجوب الوضوء الرقم 17 (ص 266 من ظبعتنا هذه) و قد کانت عونا لنا فی تصحیح الکتاب خصوصا بیانات المؤلّف قدّس سرّه کثیرا کما أشرنا فی بعض الموارد ذیل الصفحات.
و هذه النسخة لخزانة کتب الفاضل البحّاث الوجیه الموفّق المرزا فخر الدین النصیری الأمینی زاده الله توفیقا لحفظ کتب سلفنا الصالحین أودعها سماحته عندنا منذ شهور للعرض و المقابلة خدمة للدین و أهله فجزاه الله عنّا خیر جزاء المحسنین و إلیکم فیما یلی ثلاث صور فتوغرافیّة منها و فی هامش بعضها خطّ ید المؤلّف رحمه الله.
محمد الباقر البهبودی
ص: 376
تصویر
صورة فتوغرافیة للنسخة المخطوطة من الصفحة الاُولی و هی لخزانة کتب الفاضل النحریر المیرزا فخرالدین النصیری الأمینی دام ظلّه
ص: 377
تصویر
صورة فتوغرافیة للنسخة المخطوطة و فی هامش الصفحة حاشیة للمؤلف بخطِّ یده قدّس سرّه
ص: 378
تصویر
صورة فتوغرافیة للنسخة المخطوطة و فی هامش الصفحة أیضاً حاشیة للمؤلف قدّس سرّه بخطِّ یده الشریف
ص: 379
**[ترجمه]ص: 376
ص: 377
ص: 378
ص: 379
**[ترجمه]
قد تکرّر الترقیم بالرقم 18 لبابین «باب أحکام سائر الأبواب و الأوراث ....» و باب «ما اختلف الأخبار و الأقوال فی نجاسته» و الصحیح فی الباب الثانی منهما الرقم 19 للباب و هکذا فی الأبواب التی بعده 20 و 21 إلی أن ینتهی بالباب 38 نرجو إصلاحها فی أعلی الصفحات.
ص: 380
بسمه تعالی
إلی هنا انتهی الجزء الأوّل من المجلّد الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار و هو أوّل أجزاء کتاب الطهارة و الجزء المتمّم للثمانین حسب تجزئتنا.
و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بحمد اللّه و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و کلّ عنه النظر لا یکاد یخفی علی القراء الکرام و من اللّه نسئل العصمة و به الإعتصام.
السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی
ص: 381
**[ترجمه]ص: 380
ص: 381
**[ترجمه]
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
کتاب الطهارة
أبواب المیاه و أحکامها
«1»
باب طهوریة الماء 10- 2
«2»
باب ماء المطر و طینه 13- 11
«3»
باب حکم الماء القلیل و حدّ الکثیر و أحکامه و حکم الجاری 22- 14
«4»
باب حکم البئر و ما یقع فیها 30- 23
«5»
باب البعد بین البئر و البالوعة 33- 31
«6»
باب حکم ماء الحمام 38- 34
«7»
باب المضاف و أحکامه 41- 39
أبواب الأسئار و بیان أقسام النجاسات و أحکامها
«1»
باب أسئار الکفّار و بیان نجاستهم و حکم ما لاقوه 53- 42
«2»
باب سؤر الکلب و الخنزیر و السنور و الفأرة و أنواع السباع و حکم ما لاقته رطبا أو یابسا 65- 54
«3»
باب سؤر المسوخ و الجلال و آکل الجیف 69- 66
«4»
باب سؤر العظایة و الحیّة و الوزغ و أشباهها ممّا لیست له نفس سائلة 71- 70
«5»
باب سؤر ما لا یؤکل لحمه من الدواب و فضلات الإنسان 73- 72
ص: 382
أبواب النجاسات و المطهّرات و أحکامها
«1»
باب نجاسة المیتة و أحکامها و حکم الجزء المبان من الحیّ و الأجزاء الصغار المنفصلة عن الإنسان و ما یجوز استعماله من الجلود 81- 74
«2»
باب حکم ما یؤخذ من سوق المسلمین و یوجد فی أرضهم 83- 82
«3»
باب نجاسة الدّم و أقسامه و أحکامه 93- 84
«4»
باب نجاسة الخمر و سائر المسکرات و الصلاة فی ثوب أصابته 100- 93
«5»
باب نجاسة البول و المنی و طریق تطهیرهما و طهارة الوذی و أخواتها 106- 100
«6»
باب أحکام سائر الأبوال و الأرواث و العذرات و رجیع الطیور 112- 107
«7»
باب ما اختلف الأخبار و الأقوال فی نجاسته 121- 113
«8»
باب حکم المشتبه بالنجس و بیان أن الأصل الطهارة و غلبته علی الظاهر 126- 122
«9»
باب حکم ما لاقی نجسا رطبا أو یابسا 128- 127
«10»
باب ما یلزم فی تطهیر البدن و الثیاب و غیرها 133- 129
«11»
باب أحکام الغسالات 146- 134
«12»
باب تطهیر الأرض و الشمس و ما تطهرانه و الاستحالة و القدر المطهّر منها 159- 147
«13»
باب أحکام الأوانی و تطهیرها 162- 160
ص: 383
أبواب آداب الخلاء و الاستنجاء
«1»
باب علّة الغائط و نتنه و علّة نظر الإنسان إلی سفله حین التغوّط و علّة الاستنجاء 166- 163
«2»
باب آداب الخلاء 196- 167
«3»
باب آداب الاستنجاء و الاستبراء 211- 197
أبواب الوضوء
«1»
باب ما ینقض الوضوء و ما لا ینقضه 228- 212
«2»
باب علل الوضوء و ثوابه و عقاب ترکه 238- 229
«3»
باب وجوب الوضوء و کیفیّته و أحکامه 300- 239
«4»
باب ثواب إسباغ الوضوء و تجدیده و الکون علی طهارة و بیان أقسام الوضوء و أنواعه 313- 301
«5»
باب التسمیة و الأدعیة المستحبّة عند الوضوء و قبله و بعده 328- 314
«6»
باب التولیة و الاستعانة و التمندل 332- 329
«7»
باب سنن الوضوء و آدابه من غسل الید و المضمضة و الاستنشاق و ما ینبغی من المیاه و غیرها 347- 332
«8»
باب مقدار الماء للوضوء و الغسل و حدّ المدّ و الصاع 357- 348
«9»
باب من نسی أو شک فی شی ء من أفعال الوضوء و من تیقّن الحدث و شکّ فی الطهارة و العکس و من یری بللا بعد الوضوء و قد أوردنا بعض أحکام البلل فی باب الاستنجاء 363- 358
«10»
باب حکم صاحب السلس و البطن و أصحاب الجبائر بوجوب إزالة الحائل عن الماء 375- 364
ص: 384
**[ترجمه]ص: 382
ص: 383
ص: 384
**[ترجمه]