سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ..»
آل عمران: 99
ص: 5
ص: 6
و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم*** مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل
رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا*** و هم أهل بیت المصطفی خاتم الرسل
و أمسکت حبل اللّه و هو ولاءهم*** کما قد أمرنا بالتمسّک بالحبل
أبو عبد اللّه الشافعی
رشفة الصادی: 25
ص: 7
ص: 8
**[ترجمه]«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ..»
- قد وردت روایات مستفیضة فی تفسیر الآیة الکریمة بأهل البیت علیهم السلام و أنّهم: حبل اللّه، انظر مثلا: إسعاف الراغبین: 112، رشفة الصادی: 25 و 270، ینابیع المودّة: 118- 119، العمدة: 150، شواهد التنزیل: 1/ 130، أهل البیت (علیهم السلام) (توفیق أبو علم): 61 و 62، عن ابن عبّاس و غیره، و بمضامین متقاربة.
-
آل عمران: 99
ص: 5
ص: 6
و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم*** مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل
رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا*** و هم أهل بیت المصطفی خاتم الرسل
و أمسکت حبل اللّه و هو ولاءهم*** کما قد أمرنا بالتمسّک بالحبل
أبو عبد اللّه الشافعی
رشفة الصادی: 25
ص: 7
ص: 8
**[ترجمه]
عن حبیش بن المعتمر، قال: دخلت علی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقلت:
السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، کیف أمسیت؟ قال: أمسیت محبّا لمحبّنا و مبغضا لمبغضنا، و أمسی محبّنا مغتبطا برحمة من اللّه کان ینتظرها و أمسی عدوّنا یؤسّس بنیانه علی شفا جرف هار، فکأنّ ذلک الشفا قد انهار به فی نار جهنّم، و کأنّ أبواب الرحمة قد فتحت لأهلها، فهنیئا لأهل الرحمة رحمتهم، و التعس لأهل النّار و النّار لهم.
یا حبیش! من سرّه أن یعلم أ محبّ لنا أم مبغض فلیمتحن قلبه، فإن کان یحبّ ولیّا لنا فلیس بمبغض لنا، و إن کان یبغض ولیّا لنا فلیس بمحبّ لنا. إنّ اللّه تعالی أخذ المیثاق لمحبّینا بمودّتنا و کتب فی الذکر اسم مبغضنا، نحن النجباء و أفراطنا أفراط الأنبیاء.
بحار الأنوار: 27/ 53- 54- حدیث (6) المجالس: 197
ص: 9
عن أبی محمّد العسکریّ، عن آبائه علیهم السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم: یا عبد اللّه! أحبب فی اللّه و أبغض فی اللّه، و وال فی اللّه، و عاد فی اللّه، فإنّه لا تنال ولایة اللّه إلّا بذلک، و لا یجد رجل طعم الایمان- و إن کثرت صلاته و صیامه- حتی یکون کذلک، و قد صارت مؤاخاة الناس یومکم هذا أکثرها فی الدنیا، علیها یتوادّون، و علیها یتباغضون، و ذلک لا یعنی عنهم من اللّه شیئا.
فقال له: و کیف لی أن أعلم أنّی قد والیت و عادیت فی اللّه عزّ و جلّ. و من ولیّ اللّه عزّ و جلّ حتّی أوالیه؟ و من عدوّه حتّی أعادیه؟. فأشار (له) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی علیّ علیه السلام فقال:
أ تری هذا؟. فقال: بلی. قال: ولیّ هذا ولیّ اللّه؛ فواله. و عدوّ هذا عدوّ اللّه؛ فعاده، قال: وال ولیّ هذا و لو أنّه قاتل ابیک و ولدک، و عاد عدوّ هذا و لو أنّه أبوک أو ولدک.
تفسیر العسکریّ (علیه السلام): 18
و معانی الأخبار: 113
و عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 161
و علل الشرائع: 58
و بحار الأنوار: 27/ 54- 55 حدیث 8
ص: 10
**[ترجمه]عن حبیش بن المعتمر، قال: دخلت علی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقلت:
السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، کیف أمسیت؟ قال: أمسیت محبّا لمحبّنا و مبغضا لمبغضنا، و أمسی محبّنا مغتبطا برحمة من اللّه کان ینتظرها و أمسی عدوّنا یؤسّس بنیانه علی شفا جرف هار، فکأنّ ذلک الشفا قد انهار به فی نار جهنّم، و کأنّ أبواب الرحمة قد فتحت لأهلها، فهنیئا لأهل الرحمة رحمتهم، و التعس لأهل النّار و النّار لهم.
یا حبیش! من سرّه أن یعلم أ محبّ لنا أم مبغض فلیمتحن قلبه، فإن کان یحبّ ولیّا لنا فلیس بمبغض لنا، و إن کان یبغض ولیّا لنا فلیس بمحبّ لنا. إنّ اللّه تعالی أخذ المیثاق لمحبّینا بمودّتنا و کتب فی الذکر اسم مبغضنا، نحن النجباء و أفراطنا أفراط الأنبیاء.
بحار الأنوار: 27/ 53- 54- حدیث (6) المجالس: 197
ص: 9
عن أبی محمّد العسکریّ، عن آبائه علیهم السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم: یا عبد اللّه! أحبب فی اللّه و أبغض فی اللّه، و وال فی اللّه، و عاد فی اللّه، فإنّه لا تنال ولایة اللّه إلّا بذلک، و لا یجد رجل طعم الایمان- و إن کثرت صلاته و صیامه- حتی یکون کذلک، و قد صارت مؤاخاة الناس یومکم هذا أکثرها فی الدنیا، علیها یتوادّون، و علیها یتباغضون، و ذلک لا یعنی عنهم من اللّه شیئا.
فقال له: و کیف لی أن أعلم أنّی قد والیت و عادیت فی اللّه عزّ و جلّ. و من ولیّ اللّه عزّ و جلّ حتّی أوالیه؟ و من عدوّه حتّی أعادیه؟. فأشار (له) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی علیّ علیه السلام فقال:
أ تری هذا؟. فقال: بلی. قال: ولیّ هذا ولیّ اللّه؛ فواله. و عدوّ هذا عدوّ اللّه؛ فعاده، قال: وال ولیّ هذا و لو أنّه قاتل ابیک و ولدک، و عاد عدوّ هذا و لو أنّه أبوک أو ولدک.
تفسیر العسکریّ (علیه السلام): 18
و معانی الأخبار: 113
و عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 161
و علل الشرائع: 58
و بحار الأنوار: 27/ 54- 55 حدیث 8
ص: 10
**[ترجمه]
بسم اللّه الرحمن الرحیم و له الحمد و به ثقتی
**[ترجمه]بسم اللّه الرحمن الرحیم و له الحمد و به ثقتی
**[ترجمه]
الحمد للّه الذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی لو لا أن هدانا اللّه، فأخذ بنا الی المنهاج و الدلیل الواضح و السبیل الناجح، و وفّقنا للدین الحنیف و شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی أهل بیته الطیّبین الطاهرین، و اللعنة الدائمة الأبدیّة علی أعدائهم و ظالمیهم و غاصبی حقوقهم و منکری فضائلهم و مناقبهم و مناوئی شیعتهم من الأوّلین و الآخرین .. الی قیام یوم الدین ..
آمین یا ربّ العالمین.
أمّا بعد: ما عسانی أن أقول .. و ما ترانی أکتب .. و ما تخطّ یمینی .. عن بحر اللآلی، و منبع الأنوار (الجامع لدرر أخبار الأئمّة الأطهار) صلوات اللّه الملک العلّام علیهم، ذاک الذی کان- و لا زال- مرجعا للأعلام، و مصدرا للأنام، و مرغما للملاحدة اللئام، کما شاء له مؤلّفه القمقام قدّس اللّه روحه الطاهرة، و حشره و إیّانا مع الأئمّة الکرام، علیهم أفضل التحیّة و السلام.
نعم؛ لا یسعنی- و أنّی لی- أن أکتب عن کتاب أو کاتب- مع قصور الباع و قلّة البضاعة- عن من قلّ من حاذاه فضلا عمّن علاه، مع إجماع الکلّ
ص: 11
علی جلالته و فضله، و إطباقهم علی عظمته و علمه، و هو- بحق- آیة من آیات الرحمن فی فنون شتّی، و قمر فی السماء بین النجوم و الکواکب، إذ هو العلّامة الفهّامة، غوّاص بحار الأنوار ببیاناته، و مستخرج لآلی الأخبار بتتبّعاته، و جامع کنوز الآثار باستقصاءاته، الذی قلّ له قرین فی عصره- فضلا عن من کان قبله أو جاء بعده- إذ أفنی عمره فی ترویج الدین و إحیاء شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی آله الطیّبین، و دفع أباطیل المبطلین، و زیغ المنحرفین، و جهل الجاهلین، تصنیفا و تألیفا، و أمرا و نهیا، قامعا للمعتدین، و مزیّفا للمبدعین، و داحضا للمعاندین، و هادیا للضالّین، و مرشدا للغاوین، و رادّا للمخالفین من أهل الأهواء و البدع و الزیغ و الضلال.
و لنطوی عن ترجمته صفحا، فما فی «الفیض القدسی» لشیخنا النوریّ، و ما رصف فی أوّل المجلد الأول من موسوعته، و ما کتبه عنه کلّ من ترجم له و ألّف عنه- معاصرا کان أو متأخّرا عنه- یغنینا عن التطویل، و إن کان معتقدنا أنّ ما ذکروه فیه و عنه نزر یسیر، و أقلّ من القلیل.
*****
و بعد کلّ هذا نعود الی کتابنا؛ فقد کان و لا زال- بحق- مصدرا لکلّ من طلب بابا من أبواب علوم آل محمّد صلوات اللّه علیه و علیهم، و منبعا لکلّ من بحث عن الحقّ و الحقیقة، إذ قد استعان به کلّ من جاء بعده، فکان عیالا علیه، و ناهلا منه .. لا لکون أکثر منابع المصنّف طاب ثراه تعدّ من الکتب المعتمدة و الأصول المعتبرة- التی لم یتسنّ الی یومنا هذا الحصول علی بعضها- فحسب .. بل لما فیه من بیانات شافیة، و تبویب رائع، و إحاطة واسعة، و منهجیة ممتازة، و هو- من ثمّ- یشبع الموضوع- الی حدّ ما- تحقیقا و تدقیقا، و بیانا و توضیحا، مع کلّ ما فیه من برمجة و تنسیق فرید فی نوعه.
فکلّ من وعی و اطّلع یعرف أنّ (البحار) موسوعة حدیثیّة نادرة، و درّة
ص: 12
فاخرة للأمّة الإسلامیة فضلا عن الطائفة المحقّة الشیعیة؛ لما حواه من فنون شتّی، و علوم غزیرة، و فوائد نفیسة، و مطالب فریدة، و غوالی لا یستغنی عنها طالب، و تروی کلّ شارب ..
و نعم ما قال شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 16: .. هو الجامع الذی لم یکتب قبله و لا بعده جامع مثله؛ لاشتماله- مع جمع الأخبار- علی تحقیقات دقیقة، و بیانات و شروح لها غالبا لا توجد فی غیره، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء ...
**[ترجمه]الحمد للّه الذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی لو لا أن هدانا اللّه، فأخذ بنا الی المنهاج و الدلیل الواضح و السبیل الناجح، و وفّقنا للدین الحنیف و شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی أهل بیته الطیّبین الطاهرین، و اللعنة الدائمة الأبدیّة علی أعدائهم و ظالمیهم و غاصبی حقوقهم و منکری فضائلهم و مناقبهم و مناوئی شیعتهم من الأوّلین و الآخرین .. الی قیام یوم الدین ..
آمین یا ربّ العالمین.
أمّا بعد: ما عسانی أن أقول .. و ما ترانی أکتب .. و ما تخطّ یمینی .. عن بحر اللآلی، و منبع الأنوار (الجامع لدرر أخبار الأئمّة الأطهار) صلوات اللّه الملک العلّام علیهم، ذاک الذی کان- و لا زال- مرجعا للأعلام، و مصدرا للأنام، و مرغما للملاحدة اللئام، کما شاء له مؤلّفه القمقام قدّس اللّه روحه الطاهرة، و حشره و إیّانا مع الأئمّة الکرام، علیهم أفضل التحیّة و السلام.
نعم؛ لا یسعنی- و أنّی لی- أن أکتب عن کتاب أو کاتب- مع قصور الباع و قلّة البضاعة- عن من قلّ من حاذاه فضلا عمّن علاه، مع إجماع الکلّ
ص: 11
علی جلالته و فضله، و إطباقهم علی عظمته و علمه، و هو- بحق- آیة من آیات الرحمن فی فنون شتّی، و قمر فی السماء بین النجوم و الکواکب، إذ هو العلّامة الفهّامة، غوّاص بحار الأنوار ببیاناته، و مستخرج لآلی الأخبار بتتبّعاته، و جامع کنوز الآثار باستقصاءاته، الذی قلّ له قرین فی عصره- فضلا عن من کان قبله أو جاء بعده- إذ أفنی عمره فی ترویج الدین و إحیاء شریعة سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و علی آله الطیّبین، و دفع أباطیل المبطلین، و زیغ المنحرفین، و جهل الجاهلین، تصنیفا و تألیفا، و أمرا و نهیا، قامعا للمعتدین، و مزیّفا للمبدعین، و داحضا للمعاندین، و هادیا للضالّین، و مرشدا للغاوین، و رادّا للمخالفین من أهل الأهواء و البدع و الزیغ و الضلال.
و لنطوی عن ترجمته صفحا، فما فی «الفیض القدسی» لشیخنا النوریّ، و ما رصف فی أوّل المجلد الأول من موسوعته، و ما کتبه عنه کلّ من ترجم له و ألّف عنه- معاصرا کان أو متأخّرا عنه- یغنینا عن التطویل، و إن کان معتقدنا أنّ ما ذکروه فیه و عنه نزر یسیر، و أقلّ من القلیل.
*****
و بعد کلّ هذا نعود الی کتابنا؛ فقد کان و لا زال- بحق- مصدرا لکلّ من طلب بابا من أبواب علوم آل محمّد صلوات اللّه علیه و علیهم، و منبعا لکلّ من بحث عن الحقّ و الحقیقة، إذ قد استعان به کلّ من جاء بعده، فکان عیالا علیه، و ناهلا منه .. لا لکون أکثر منابع المصنّف طاب ثراه تعدّ من الکتب المعتمدة و الأصول المعتبرة- التی لم یتسنّ الی یومنا هذا الحصول علی بعضها- فحسب .. بل لما فیه من بیانات شافیة، و تبویب رائع، و إحاطة واسعة، و منهجیة ممتازة، و هو- من ثمّ- یشبع الموضوع- الی حدّ ما- تحقیقا و تدقیقا، و بیانا و توضیحا، مع کلّ ما فیه من برمجة و تنسیق فرید فی نوعه.
فکلّ من وعی و اطّلع یعرف أنّ (البحار) موسوعة حدیثیّة نادرة، و درّة
ص: 12
فاخرة للأمّة الإسلامیة فضلا عن الطائفة المحقّة الشیعیة؛ لما حواه من فنون شتّی، و علوم غزیرة، و فوائد نفیسة، و مطالب فریدة، و غوالی لا یستغنی عنها طالب، و تروی کلّ شارب ..
و نعم ما قال شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 16: .. هو الجامع الذی لم یکتب قبله و لا بعده جامع مثله؛ لاشتماله- مع جمع الأخبار- علی تحقیقات دقیقة، و بیانات و شروح لها غالبا لا توجد فی غیره، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء ...
**[ترجمه]
و لنرجع الی ما نبغیه من هذه الأسطر فنقول:
طبع البحار فی خمسة و عشرین مجلدا- کما قرّره مصنّفه رحمه اللّه له- و نحن نذکر تفصیل المجلد الثامن- الذی نحن بصدده- کما جاء فی أوّل المجلد الأول منه (28/ 1- 2) قال:
و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمّة الدین و أهل بیت سیّد المرسلین بعد وفاته صلوات اللّه علیه و علیهم أجمعین، و توضیح کفر المنافقین و المرتدّین الغاصبین للخلافة من أهلها، و النازعین لها من مقرّها، و أعوانهم من الملحدین، و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین، الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین، و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه و علی أولاده الطاهرین، و أنکروا حقّه- مع وضوحه، علی العالمین- و ما جری فی تلک الغزوات و ما لحقها .. الی آخره.
و نترک سرد أبواب المجلد الثامن و نقتصر علی ما جاء فی ما نخرجه هنا، و هی:
الباب الخامس: باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی أبی بکر و غیره فی أمر البیعة.
ص: 13
الباب السادس: منازعة أمیر المؤمنین علیه السلام و العبّاس فی المیراث.
باب (1): نوادر الاحتجاج علی أبی بکر ..
باب: احتجاج سلمان و أبیّ بن کعب و غیرهما علی القوم.
باب: ما کتب أبو بکر الی جماعة یدعوهم الی البیعة، و فیه بعض أحوال ابی قحافة.
باب: إقرار أبی بکر بفضل أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافته بعد الغصب.
باب: نزول الآیات فی أمر فدک و قصصه، و جوامع الاحتجاج فیه، و فیه قصّة خالد و عزمه علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام بأمر المنافقین.
باب: العلّة التی من أجلها ترک أمیر المؤمنین علیه السلام فدک.
باب: علّة قعوده علیه السلام عن قتال من تأخّر عنه من الأوّلین و قیامه الی قتال من بغی علیه من الناکثین و القاسطین و المارقین، و علّة إمهال اللّه من تقدّم علیه، و فیه علّة قیام من قام من سائر الأئمّة علیهم السلام و قعود من قعد منهم.
باب: العلّة التی من أجلها ترک الناس علیّا علیه السلام.
باب: شکایة أمیر المؤمنین علیه السلام عمّن تقدّمه من الغاصبین.
باب: آخر، فیما کتب علیه السلام الی أصحابه فی ذلک تصریحا أو تلویحا.
باب: احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر.
باب: فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و غصب الخلافة و ظهور جهل الغاصبین و کفرهم و رجوعهم الی أمیر المؤمنین علیه السلام.
ص: 14
باب: ما أظهر عمر و أبو بکر من الندامة علی غصب الخلافة عند الموت.
باب: کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبرّی منهم و لعنهم.
باب: آخر، فیه ذکر أهل التابوت فی النار.
باب: تفصیل مطاعن أبی بکر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.
باب: تفصیل مثالب عمر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.
باب: نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین علیه السلام.
باب: نادر.
باب: تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله.
باب: الشوری، و احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی القوم فی ذلک الیوم.
باب: احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی جماعة من المهاجرین و الأنصار .. الی آخره.
باب: ما جری بین أمیر المؤمنین علیه السلام و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله.
باب: کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک.
باب: تبرّی أمیر المؤمنین علیه السلام من دم عثمان و عدم إنکاره أیضا .. الی آخره.
باب: ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم.
باب: ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملا.
ص: 15
و قد تعرّض لهذه الأبواب شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 19- 20 أیضا.
و قال المصنّف طاب ثراه فی آخر کلامه السالف: .. مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها، و الإیماء الی بعض الحجج من غیر تعرّض لبسط القول فیها و تنقیحها، و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها، فإنّ ذلک ممّا یکبر به حجم الکتاب، و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب ...
أقول: هذا هو الذی تعرّضنا له من المجلد الثامن من هذه الموسوعة العظیمة فی الفتن بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سیرة الخلفاء، و ما وقع فی أیّامهم من الفتوح و غیرها، و کیفیة حرب الجمل و صفّین و النهروان، و شرح أحوال معاویة فی الشام و غاراته و معاملته مع أهل العراق، و ذکر أحوال بعض خواصّ أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه، و شرح جملة من الأشعار المنسوبة إلیه، و شرح بعض کتبه فی اثنین و ستین بابا، و فی واحد و ستین ألف بیت- کما هو المصطلح عندهم- توجد له أکثر من نسخة خطیّة، منها؛ ما جاء فی مکتبة سبهسالار فی طهران- کما جاء فی فهرستها: 1/ 239 برقم 5319، نسخت سنة 1109 ه فی 243 ورقة، و عندنا منها مصوّرة، و غیرها. ثم إنّه طبع أوّلا فی تبریز سنة 1275 ه، ثمّ جدّد طبعه بعد ذلک فی طهران سنة 1303- 1315 ه، و أعید طبع المجلد الثامن علی الطبعة الأخیرة- بالأوفست- فی قم حدود سنة 1400 ه.
هذا و قد ترجم هذا المجلّد الی الفارسیة المولی محمّد نصیر بن المولی عبد اللّه بن المولی محمّد تقیّ المجلسی، و المولی عبد اللّه هو أخو العلّامة شیخنا المصنّف طاب ثراهما، و له ترجمة أخری باسم: مجاری الأنهار (فی ترجمة المجلد الثامن من البحار) للمولی محمّد مهدی بن محمّد شفیع الأسترآبادی المازندرانی المتوفّی سنة 1259 ه فرغ منها سنة 1247 ه، کما أنّ له ترجمة أخری لمترجم
ص: 16
مجهول توجد نسختها فی مکتبة السیّد الکلبایکانی کما ورد فی فهرس المکتبة:
2/ 30 برقم 499.
و قد اختصر البحار- و منه هذا المجلد- أکثر من مرة، منها ما قام به الشیخ حسن المیانجی- و ذکره شیخنا فی الذریعة: 4/ 423-، و آخر للمیرزا إبراهیم الخوئی- کما فی أعیان الشیعة: 7/ 30-، و ثالثة لمیرزا محمّد صادق الشیرازی، و غیرها.
کما و قد استدرک علیه جمع من أعلامنا رضوان اللّه علیهم؛ منهم المیرزا محمّد بن رجب علی الطهرانیّ العسکریّ، کتب أوّلا: مصابیح الأنوار فی فهرس أبواب البحار، ثمّ اشتغل باستدراک کل باب باب، و لا ننس سفینة البحار لشیخنا الشیخ عبّاس القمّیّ، و مستدرکاتها للشیخ علی النمازی رحمهما اللّه ..
و غیر ذلک.
و لسنا بصدد سرد أو جمع لکلّ ما هناک من تراجم و تعلیقات و حواش و مستدرکات أو نسخ خطیّة جاءت لهذه الموسوعة العظیمة و لمجلّدنا بالخصوص، و ما أوردناه غیض من فیض تعرّض لبعضه کلّ من کتب عن البحار، و جاء جملة منه فی مجلة مشکاة: 29، و غیرها.
و کان أن خصّص لهذا المجلد- فی طبعته الجدیدة- الأجزاء 28- 34، و لکن بعد طبع المجلد الثامن و العشرین منه ترک بقیة الأجزاء و شرع بطبع المجلد الخامس و الثلاثین، مهملین بقیة الأجزاء من هذا المجلد، و قد طبع أخیرا الأجزاء الثانی و الثلاثون و الثالث و الثلاثون و الرابع و الثلاثون بواسطة وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی فی إیران بتحقیق الحاجّ الشیخ محمّد باقر المحمودی، و لنا علیه عدّة ملاحظات و مؤاخذات، مع ما قام فیه من تصرّف أو حذف و تغییر و .. فما أجمل قول شیخنا الطهرانیّ فی ذریعته: 25/ 356- 357- عند حدیثه فی استدراکاته علی طبع دورة البحار علی الحروف فی 110 مجلد-، قال: بعد إسقاط بعض أقسامه تحت ضغط التیّار المتسنّن الداعی الی
ص: 17
الاتّحاد من جهة واحدة!!:
ففی الوقت الذی ألّفت فیه مئات المصنّفات و المقالات- جاوزت الثمانمائة فی العصر الحاضر- ضدّ الشیعة، و ما من تهمة و فریّة إلّا و ألصقوها بهم، و ما من أکذوبة إلّا و قذفوهم بها، و ها هی تتری علیها اللکمات و الصفعات من کلّ جانب، و نسبت إلیهم عشرات الاتّهامات و الافتراءات، نجدها قد حکم علیها أن لا تقول کلمتها و لا تنبس ببنت شفة!.
نعم؛ لقد تکالبت أید مریضة طورا، و بسیطة أخری، و مجرمة ثالثة ..
مع ما کان للسلطة الحاکمة آنذاک من دور قذر، و جور مستمرّ، و محاباة للظالمین و .. أن حرمت هذه المجلّدات من أن تری النور، و تظهر الی الساحة .. إذ تجد دورة البحار- بأجزائها المائة و عشرة و یا للأسف- مبتزّة عنها واسطة العقد، مسلوب من صدفها درّها و جوهرها.
**[ترجمه]و لنرجع الی ما نبغیه من هذه الأسطر فنقول:
طبع البحار فی خمسة و عشرین مجلدا- کما قرّره مصنّفه رحمه اللّه له- و نحن نذکر تفصیل المجلد الثامن- الذی نحن بصدده- کما جاء فی أوّل المجلد الأول منه (28/ 1- 2) قال:
و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمّة الدین و أهل بیت سیّد المرسلین بعد وفاته صلوات اللّه علیه و علیهم أجمعین، و توضیح کفر المنافقین و المرتدّین الغاصبین للخلافة من أهلها، و النازعین لها من مقرّها، و أعوانهم من الملحدین، و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین، الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین، و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه و علی أولاده الطاهرین، و أنکروا حقّه- مع وضوحه، علی العالمین- و ما جری فی تلک الغزوات و ما لحقها .. الی آخره.
و نترک سرد أبواب المجلد الثامن و نقتصر علی ما جاء فی ما نخرجه هنا، و هی:
الباب الخامس: باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی أبی بکر و غیره فی أمر البیعة.
ص: 13
الباب السادس: منازعة أمیر المؤمنین علیه السلام و العبّاس فی المیراث.
باب - هذه الأبواب رقمت فی طبعتنا هذه.
- : نوادر الاحتجاج علی أبی بکر ..
باب: احتجاج سلمان و أبیّ بن کعب و غیرهما علی القوم.
باب: ما کتب أبو بکر الی جماعة یدعوهم الی البیعة، و فیه بعض أحوال ابی قحافة.
باب: إقرار أبی بکر بفضل أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافته بعد الغصب.
باب: نزول الآیات فی أمر فدک و قصصه، و جوامع الاحتجاج فیه، و فیه قصّة خالد و عزمه علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام بأمر المنافقین.
باب: العلّة التی من أجلها ترک أمیر المؤمنین علیه السلام فدک.
باب: علّة قعوده علیه السلام عن قتال من تأخّر عنه من الأوّلین و قیامه الی قتال من بغی علیه من الناکثین و القاسطین و المارقین، و علّة إمهال اللّه من تقدّم علیه، و فیه علّة قیام من قام من سائر الأئمّة علیهم السلام و قعود من قعد منهم.
باب: العلّة التی من أجلها ترک الناس علیّا علیه السلام.
باب: شکایة أمیر المؤمنین علیه السلام عمّن تقدّمه من الغاصبین.
باب: آخر، فیما کتب علیه السلام الی أصحابه فی ذلک تصریحا أو تلویحا.
باب: احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر.
باب: فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و غصب الخلافة و ظهور جهل الغاصبین و کفرهم و رجوعهم الی أمیر المؤمنین علیه السلام.
ص: 14
باب: ما أظهر عمر و أبو بکر من الندامة علی غصب الخلافة عند الموت.
باب: کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبرّی منهم و لعنهم.
باب: آخر، فیه ذکر أهل التابوت فی النار.
باب: تفصیل مطاعن أبی بکر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.
باب: تفصیل مثالب عمر، و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم.
باب: نسب عمر و ولادته و وفاته و بعض نوادر أحواله، و ما جری بینه و بین أمیر المؤمنین علیه السلام.
باب: نادر.
باب: تفصیل مثالب عثمان و بدعه و الاحتجاج بها علی المخالفین بما رووه فی کتبهم و بعض أحواله.
باب: الشوری، و احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی القوم فی ذلک الیوم.
باب: احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی جماعة من المهاجرین و الأنصار .. الی آخره.
باب: ما جری بین أمیر المؤمنین علیه السلام و بین عثمان و ولاته و أعوانه و بعض أحواله.
باب: کیفیّة قتل عثمان و ما احتجّ علیه القوم فی ذلک.
باب: تبرّی أمیر المؤمنین علیه السلام من دم عثمان و عدم إنکاره أیضا .. الی آخره.
باب: ما ورد فی لعن بنی أمیّة و بنی العبّاس و کفرهم.
باب: ما ورد فی جمیع الغاصبین و المرتدّین مجملا.
ص: 15
و قد تعرّض لهذه الأبواب شیخنا الطهرانیّ فی الذریعة: 3/ 19- 20 أیضا.
و قال المصنّف طاب ثراه فی آخر کلامه السالف: .. مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها، و الإیماء الی بعض الحجج من غیر تعرّض لبسط القول فیها و تنقیحها، و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها، فإنّ ذلک ممّا یکبر به حجم الکتاب، و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب ...
أقول: هذا هو الذی تعرّضنا له من المجلد الثامن من هذه الموسوعة العظیمة فی الفتن بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سیرة الخلفاء، و ما وقع فی أیّامهم من الفتوح و غیرها، و کیفیة حرب الجمل و صفّین و النهروان، و شرح أحوال معاویة فی الشام و غاراته و معاملته مع أهل العراق، و ذکر أحوال بعض خواصّ أمیر المؤمنین علیه السلام و أصحابه، و شرح جملة من الأشعار المنسوبة إلیه، و شرح بعض کتبه فی اثنین و ستین بابا، و فی واحد و ستین ألف بیت- کما هو المصطلح عندهم- توجد له أکثر من نسخة خطیّة، منها؛ ما جاء فی مکتبة سبهسالار فی طهران- کما جاء فی فهرستها: 1/ 239 برقم 5319، نسخت سنة 1109 ه فی 243 ورقة، و عندنا منها مصوّرة، و غیرها. ثم إنّه طبع أوّلا فی تبریز سنة 1275 ه، ثمّ جدّد طبعه بعد ذلک فی طهران سنة 1303- 1315 ه، و أعید طبع المجلد الثامن علی الطبعة الأخیرة- بالأوفست- فی قم حدود سنة 1400 ه.
هذا و قد ترجم هذا المجلّد الی الفارسیة المولی محمّد نصیر بن المولی عبد اللّه بن المولی محمّد تقیّ المجلسی، و المولی عبد اللّه هو أخو العلّامة شیخنا المصنّف طاب ثراهما، و له ترجمة أخری باسم: مجاری الأنهار (فی ترجمة المجلد الثامن من البحار) للمولی محمّد مهدی بن محمّد شفیع الأسترآبادی المازندرانی المتوفّی سنة 1259 ه فرغ منها سنة 1247 ه، کما أنّ له ترجمة أخری لمترجم
ص: 16
مجهول توجد نسختها فی مکتبة السیّد الکلبایکانی کما ورد فی فهرس المکتبة:
2/ 30 برقم 499.
و قد اختصر البحار- و منه هذا المجلد- أکثر من مرة، منها ما قام به الشیخ حسن المیانجی- و ذکره شیخنا فی الذریعة: 4/ 423-، و آخر للمیرزا إبراهیم الخوئی- کما فی أعیان الشیعة: 7/ 30-، و ثالثة لمیرزا محمّد صادق الشیرازی، و غیرها.
کما و قد استدرک علیه جمع من أعلامنا رضوان اللّه علیهم؛ منهم المیرزا محمّد بن رجب علی الطهرانیّ العسکریّ، کتب أوّلا: مصابیح الأنوار فی فهرس أبواب البحار، ثمّ اشتغل باستدراک کل باب باب، و لا ننس سفینة البحار لشیخنا الشیخ عبّاس القمّیّ، و مستدرکاتها للشیخ علی النمازی رحمهما اللّه ..
و غیر ذلک.
و لسنا بصدد سرد أو جمع لکلّ ما هناک من تراجم و تعلیقات و حواش و مستدرکات أو نسخ خطیّة جاءت لهذه الموسوعة العظیمة و لمجلّدنا بالخصوص، و ما أوردناه غیض من فیض تعرّض لبعضه کلّ من کتب عن البحار، و جاء جملة منه فی مجلة مشکاة: 29، و غیرها.
و کان أن خصّص لهذا المجلد- فی طبعته الجدیدة- الأجزاء 28- 34، و لکن بعد طبع المجلد الثامن و العشرین منه ترک بقیة الأجزاء و شرع بطبع المجلد الخامس و الثلاثین، مهملین بقیة الأجزاء من هذا المجلد، و قد طبع أخیرا الأجزاء الثانی و الثلاثون و الثالث و الثلاثون و الرابع و الثلاثون بواسطة وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی فی إیران بتحقیق الحاجّ الشیخ محمّد باقر المحمودی، و لنا علیه عدّة ملاحظات و مؤاخذات، مع ما قام فیه من تصرّف أو حذف و تغییر و .. فما أجمل قول شیخنا الطهرانیّ فی ذریعته: 25/ 356- 357- عند حدیثه فی استدراکاته علی طبع دورة البحار علی الحروف فی 110 مجلد-، قال: بعد إسقاط بعض أقسامه تحت ضغط التیّار المتسنّن الداعی الی
ص: 17
الاتّحاد من جهة واحدة!!:
ففی الوقت الذی ألّفت فیه مئات المصنّفات و المقالات- جاوزت الثمانمائة فی العصر الحاضر- ضدّ الشیعة، و ما من تهمة و فریّة إلّا و ألصقوها بهم، و ما من أکذوبة إلّا و قذفوهم بها، و ها هی تتری علیها اللکمات و الصفعات من کلّ جانب، و نسبت إلیهم عشرات الاتّهامات و الافتراءات، نجدها قد حکم علیها أن لا تقول کلمتها و لا تنبس ببنت شفة!.
نعم؛ لقد تکالبت أید مریضة طورا، و بسیطة أخری، و مجرمة ثالثة ..
مع ما کان للسلطة الحاکمة آنذاک من دور قذر، و جور مستمرّ، و محاباة للظالمین و .. أن حرمت هذه المجلّدات من أن تری النور، و تظهر الی الساحة .. إذ تجد دورة البحار- بأجزائها المائة و عشرة و یا للأسف- مبتزّة عنها واسطة العقد، مسلوب من صدفها درّها و جوهرها.
**[ترجمه]
ثمّ إنّه من دواعی نشری لهذه الفصول- و هی کثیرة جدّا- ما أعتقده و أدین ربّی به من أنّه سبحانه و تعالی لا یقبل من عباده صرف الإقرار بتوحیده إلّا بعد نفی کلّ إله و صنم یعبد من دونه، و بذا جاءت کلمة التوحید (لا إله إلّا اللّه) بل قدّم النفی علی الإثبات، کما أنّه- عزّ اسمه- لم یقبل صرف الإقرار بنبوّة نبیّنا الخاتم محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلّا بعد نفی کلّ مدّعی النبوّة کمسیلمة و سجاح و الأسود العنسی و أشباههم، فکذا لا تقبل الإمامة الخاصّة لسیّدنا و مولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام إلّا بعد النفی و الجحد و البراءة من کلّ من نصب نفسه للأمّة دونه.
و بعبارة أخری؛ إنّ التوحید مرکّب من جزءین؛ إیجابیّ و سلبی، یجمعهما کلمة التوحید، فمن ادّعی الربوبیّة أو عبد غیره سبحانه استوجب البراءة منه، و کذلک النبوّة لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله هو الرسول، و من
ص: 18
ادّعاها غیره استوجب البراءة منه، فکذا القول بالإمامة فإنّها لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام هو الإمام حقّا و البراءة ممّن ادّعاها نظیر من ادّعی الألوهیّة و الرسالة کاذبا، و بذا یتمّ الإیمان.
و کما أنّ ربّنا هو مرسل رسولنا؛ فهو الذی عیّن له وصیّا و خلیفة، و من لم یقلّ بذلک فقد خالفنا فی أصول دیننا فضلا عن أصول مذهبنا.
**[ترجمه]ثمّ إنّه من دواعی نشری لهذه الفصول- و هی کثیرة جدّا- ما أعتقده و أدین ربّی به من أنّه سبحانه و تعالی لا یقبل من عباده صرف الإقرار بتوحیده إلّا بعد نفی کلّ إله و صنم یعبد من دونه، و بذا جاءت کلمة التوحید (لا إله إلّا اللّه) بل قدّم النفی علی الإثبات، کما أنّه- عزّ اسمه- لم یقبل صرف الإقرار بنبوّة نبیّنا الخاتم محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلّا بعد نفی کلّ مدّعی النبوّة کمسیلمة و سجاح و الأسود العنسی و أشباههم، فکذا لا تقبل الإمامة الخاصّة لسیّدنا و مولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام إلّا بعد النفی و الجحد و البراءة من کلّ من نصب نفسه للأمّة دونه.
و بعبارة أخری؛ إنّ التوحید مرکّب من جزءین؛ إیجابیّ و سلبی، یجمعهما کلمة التوحید، فمن ادّعی الربوبیّة أو عبد غیره سبحانه استوجب البراءة منه، و کذلک النبوّة لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله هو الرسول، و من
ص: 18
ادّعاها غیره استوجب البراءة منه، فکذا القول بالإمامة فإنّها لا تتمّ إلّا بالقول بأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام هو الإمام حقّا و البراءة ممّن ادّعاها نظیر من ادّعی الألوهیّة و الرسالة کاذبا، و بذا یتمّ الإیمان.
و کما أنّ ربّنا هو مرسل رسولنا؛ فهو الذی عیّن له وصیّا و خلیفة، و من لم یقلّ بذلک فقد خالفنا فی أصول دیننا فضلا عن أصول مذهبنا.
**[ترجمه]
و یحلو لی أن أورد نتفا ممّا جاء فی کتب السابقین مثل ما ذکره السیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه «الفصول المختارة»: 1/ 21 عن قول بعض الشیعة لبعض الناصبة- فی محاورته له فی فضل آل محمّد علیهم السلام-: ..
أ رأیت لو بعث اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أین تری کان یحطّ رحله و ثقله؟، فقال له الناصب: کان یحطّه فی أهله و ولده. فقال له الشیعیّ: فإنّی قد حططت هوای حیث یحطّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رحله و ثقله ..
و جاء فیه أیضا (1/ 7- 9)- و کم له من نظیر- و إلیک نصّ کلامه فی أکثر من محاورة له طاب رمسه، قال:
و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه فی إبطال إمامة أبی بکر من جهة الإجماع:
سأله المعروف ب: الکتبی، فقال له: ما الدلیل علی فساد إمامة أبی بکر؟، فقال له: الأدلّة علی ذلک کثیرة، و أنا أذکر لک منها دلیلا یقرب الی فهمک، و هو أنّ الأمّة مجمعة علی أنّ الامام لا یحتاج الی إمام، و قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر قال علی المنبر: (و لیتکم و لست بخیرکم فإن استقمت فاتّبعونی و إن اعوججت فقوّمونی)، فاعترف بحاجته الی رعیّته، و فقره إلیهم فی تدبیره. و لا خلاف بین ذوی العقول أنّ من احتاج الی رعیّته فهو الی الامام أحوج، و إذا ثبت حاجة أبی بکر الی الإمام بطلت إمامته بالإجماع المنعقد علی أنّ الإمام لا یحتاج الی
ص: 19
إمام، فلم یدر الکتبی بم یعترض، و کان بالحضرة رجل من المعتزلة یعرف ب:
عرزالة، فقال: ما أنکرت علی من قال لک إنّ الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ القاضی لا یحتاج الی قاض، و الأمیر لا یحتاج الی أمیر، فیجب علی هذا الأصل أن توجب عصمة الأمراء و القضاة أو یخرج عن الإجماع.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: إنّ سکوت الأول أحسن من کلامک هذا، و ما کنت أظنّ أنّه یذهب علیک الخطأ فی هذا الفصل، أو تحمل نفسک علیه مع العلم بوهنه؛ و ذلک أنّه لا إجماع فیما ذکرت، بل الإجماع فی ضدّه، لأنّ الأمّة متّفقة علی أنّ القاضی- الذی هو دون الإمام- یحتاج الی قاض هو الإمام، و الأمیر من قبل الإمام یحتاج الی أمیر هو الإمام، و ذلک مسقط ما تعلّقت به، اللّهم إلّا أن تکون أشرت بالأمیر و القاضی الی نفس الإمام فهو کما وصفت غیر محتاج الی قاض یتقدّمه أو أمیر علیه، و إنّما استغنی عن ذلک لعصمته و کماله، فأین موضع إلزامک عافاک اللّه؟! فلم یأت بشی ء.
و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه- أیضا-: سأل رجل من المعتزلة یعرف ب: أبی عمرو الشطوی، فقال له: أ لیس قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر و عمر کان ظاهرهما الإسلام؟.
فقال له الشیخ: نعم؛ قد أجمعوا علی أنّهما قد کانا علی ظاهر الإسلام زمانا، فأمّا أن یکونوا مجمعین علی أنّهما کانا فی سائر أحوالهما علی ظاهر الإسلام، فلیس فی هذا إجماع، للاتّفاق علی أنّهما کانا علی الشرک، و لوجود طائفة کثیرة العدد تقول: إنّهما کانا بعد إظهارهما الإسلام علی ظاهر کفر بجحد النصّ. و إنّه کان یظهر منهما النفاق فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال الشطوی (الشوطی) : قد بطل ما أردت أن أورده علی هذا السؤال بما أوردت، و کنت أظنّ أنّک (لا) تطلق القول علی ما سألتک.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: قد سمعت ما عندی؛ و قد علمت ما الذی أردت، فلم أمکنک منه، و لکنّی أنا أضطرّک الی الوقوع فیما ظننت أنّک
ص: 20
توقع خصمک فیه، أ لیس الأمّة مجمعة علی أنّه من اعترف بالشکّ فی دین اللّه عزّ و جلّ و الریب فی نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقد اعترف بالکفر و أقرّ به علی نفسه؟. فقال: بلی.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: فإنّ الأمّة مجمعة (مجتمعة) لا خلاف بینها علی أنّ عمر بن الخطّاب قال: ما شککت منذ یوم أسلمت إلّا یوم قاضی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أهل مکّة، فإنّی جئت إلیه فقلت له: یا رسول اللّه! أ لست بنبیّ؟! فقال: بلی، فقلت: ألسنا بالمؤمنین؟! قال: بلی، فقلت (له) : فعلی م تعطی هذه الدنیّة من نفسک؟! فقال: إنّها لیست بدنیّة، و لکنّها خیر لک، فقلت له: أ لیس قد وعدتنا أن ندخل مکّة؟! قال: بلی، قلت: فما بالنا لا ندخلها؟!، قال: أو وعدتک أن تدخلها العام؟!، قلت: لا، قال:
فسندخلها إن شاء اللّه تعالی، فاعترف بشکّه فی دین اللّه و نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم .. و ذکر مواضع شکوکه و بیّن عن جهاتها، و إذا کان الأمر علی ما وصفناه فقد حصل الإجماع علی کفره بعد إظهار الإیمان، و اعترافه بموجب ذلک علی نفسه، ثمّ ادّعی خصومنا من الناصبة أنّه تیقّن بعد الشکّ و رجع الی الإیمان بعد الکفر، فأطرحنا قولهم لعدم البرهان (منهم) علیه و اعتمدنا علی الإجماع فیما ذکرناه، فلم یأت بشی ء أکثر من أن قال: ما کنت أظنّ أحدا یدّعی الإجماع علی کفر عمر بن الخطّاب حتّی الآن.
و أورده العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 10/ 413- 414.
**[ترجمه]و یحلو لی أن أورد نتفا ممّا جاء فی کتب السابقین مثل ما ذکره السیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه «الفصول المختارة»: 1/ 21 عن قول بعض الشیعة لبعض الناصبة- فی محاورته له فی فضل آل محمّد علیهم السلام-: ..
أ رأیت لو بعث اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أین تری کان یحطّ رحله و ثقله؟، فقال له الناصب: کان یحطّه فی أهله و ولده. فقال له الشیعیّ: فإنّی قد حططت هوای حیث یحطّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رحله و ثقله ..
و جاء فیه أیضا (1/ 7- 9)- و کم له من نظیر- و إلیک نصّ کلامه فی أکثر من محاورة له طاب رمسه، قال:
و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه فی إبطال إمامة أبی بکر من جهة الإجماع:
سأله المعروف ب: الکتبی، فقال له: ما الدلیل علی فساد إمامة أبی بکر؟، فقال له: الأدلّة علی ذلک کثیرة، و أنا أذکر لک منها دلیلا یقرب الی فهمک، و هو أنّ الأمّة مجمعة علی أنّ الامام لا یحتاج الی إمام، و قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر قال علی المنبر: (و لیتکم و لست بخیرکم فإن استقمت فاتّبعونی و إن اعوججت فقوّمونی)، فاعترف بحاجته الی رعیّته، و فقره إلیهم فی تدبیره. و لا خلاف بین ذوی العقول أنّ من احتاج الی رعیّته فهو الی الامام أحوج، و إذا ثبت حاجة أبی بکر الی الإمام بطلت إمامته بالإجماع المنعقد علی أنّ الإمام لا یحتاج الی
ص: 19
إمام، فلم یدر الکتبی بم یعترض، و کان بالحضرة رجل من المعتزلة یعرف ب:
عرزالة، فقال: ما أنکرت علی من قال لک إنّ الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ القاضی لا یحتاج الی قاض، و الأمیر لا یحتاج الی أمیر، فیجب علی هذا الأصل أن توجب عصمة الأمراء و القضاة أو یخرج عن الإجماع.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: إنّ سکوت الأول أحسن من کلامک هذا، و ما کنت أظنّ أنّه یذهب علیک الخطأ فی هذا الفصل، أو تحمل نفسک علیه مع العلم بوهنه؛ و ذلک أنّه لا إجماع فیما ذکرت، بل الإجماع فی ضدّه، لأنّ الأمّة متّفقة علی أنّ القاضی- الذی هو دون الإمام- یحتاج الی قاض هو الإمام، و الأمیر من قبل الإمام یحتاج الی أمیر هو الإمام، و ذلک مسقط ما تعلّقت به، اللّهم إلّا أن تکون أشرت بالأمیر و القاضی الی نفس الإمام فهو کما وصفت غیر محتاج الی قاض یتقدّمه أو أمیر علیه، و إنّما استغنی عن ذلک لعصمته و کماله، فأین موضع إلزامک عافاک اللّه؟! فلم یأت بشی ء.
و من کلام الشیخ أدام اللّه عزّه- أیضا-: سأل رجل من المعتزلة یعرف ب: أبی عمرو الشطوی، فقال له: أ لیس قد أجمعت الأمّة علی أنّ أبا بکر و عمر کان ظاهرهما الإسلام؟.
فقال له الشیخ: نعم؛ قد أجمعوا علی أنّهما قد کانا علی ظاهر الإسلام زمانا، فأمّا أن یکونوا مجمعین علی أنّهما کانا فی سائر أحوالهما علی ظاهر الإسلام، فلیس فی هذا إجماع، للاتّفاق علی أنّهما کانا علی الشرک، و لوجود طائفة کثیرة العدد تقول: إنّهما کانا بعد إظهارهما الإسلام علی ظاهر کفر بجحد النصّ. و إنّه کان یظهر منهما النفاق فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال الشطوی (الشوطی) : قد بطل ما أردت أن أورده علی هذا السؤال بما أوردت، و کنت أظنّ أنّک (لا) تطلق القول علی ما سألتک.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: قد سمعت ما عندی؛ و قد علمت ما الذی أردت، فلم أمکنک منه، و لکنّی أنا أضطرّک الی الوقوع فیما ظننت أنّک
ص: 20
توقع خصمک فیه، أ لیس الأمّة مجمعة علی أنّه من اعترف بالشکّ فی دین اللّه عزّ و جلّ و الریب فی نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقد اعترف بالکفر و أقرّ به علی نفسه؟. فقال: بلی.
فقال له الشیخ أدام اللّه عزّه: فإنّ الأمّة مجمعة (مجتمعة) لا خلاف بینها علی أنّ عمر بن الخطّاب قال: ما شککت منذ یوم أسلمت إلّا یوم قاضی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أهل مکّة، فإنّی جئت إلیه فقلت له: یا رسول اللّه! أ لست بنبیّ؟! فقال: بلی، فقلت: ألسنا بالمؤمنین؟! قال: بلی، فقلت (له) : فعلی م تعطی هذه الدنیّة من نفسک؟! فقال: إنّها لیست بدنیّة، و لکنّها خیر لک، فقلت له: أ لیس قد وعدتنا أن ندخل مکّة؟! قال: بلی، قلت: فما بالنا لا ندخلها؟!، قال: أو وعدتک أن تدخلها العام؟!، قلت: لا، قال:
فسندخلها إن شاء اللّه تعالی، فاعترف بشکّه فی دین اللّه و نبوّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم .. و ذکر مواضع شکوکه و بیّن عن جهاتها، و إذا کان الأمر علی ما وصفناه فقد حصل الإجماع علی کفره بعد إظهار الإیمان، و اعترافه بموجب ذلک علی نفسه، ثمّ ادّعی خصومنا من الناصبة أنّه تیقّن بعد الشکّ و رجع الی الإیمان بعد الکفر، فأطرحنا قولهم لعدم البرهان (منهم) علیه و اعتمدنا علی الإجماع فیما ذکرناه، فلم یأت بشی ء أکثر من أن قال: ما کنت أظنّ أحدا یدّعی الإجماع علی کفر عمر بن الخطّاب حتّی الآن.
و أورده العلّامة المجلسی فی بحار الأنوار: 10/ 413- 414.
**[ترجمه]
ثمّ إنّ قضیّة الوحدة بین المسلمین ما هی إلّا مسألة عقلیّة قبل أن تکون نصیّة، و فریضة شرعیّة قبل أن تکون مسئولیّة اجتماعیّة، و هی- علی کلّ حال- لا یمکن التعامی و التغاضی عنها أو غضّ الطرف عنها بعد قوله سبحانه و تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا (آل عمران: 99) بذا أمر
ص: 21
سبحانه- علی أن یکون حبل اللّه هو علیّ علیه السلام و ولده کما صرّحت به نصوص العامّة فضلا عن الخاصّة، و قد سلفت فی دیباجة الکتاب.
و توعّد عزّ اسمه علی التهاون بالوحدة و تضییعها بالعذاب العظیم، فقال تعالی: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (آل عمران: 105).
فالوحدة بین المسلمین یجب أن تفهم علی أنّها قضیّة رسالیّة أساسیّة لا سیاسیّة وقتیة، و هی ذات أبعاد متشعّبة فرّط بها قوم و أفرط آخرون، مع کلّ ما لها من الأهمیّة، و فی لزوم حمایتها و الحرص علیها، إلّا أنّه- و یا للأسف- قد خلط بین الوحدة السیاسیة و الدینیّة، حتی جرأ البعض- ممّن لا بصیرة له- فقال بوحدة الأدیان بعد أن فرغ من وحدة المذاهب!!.
فلیست الوحدة هی کون الباطل حقّا و لا الحقّ باطلا «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ» و «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ»، بل المنهج التحقیقی و الموضوعیّة العلمیّة تستدعی الباحث عن الحقیقة أن یفحص و یبحث ... ثم یستنتج من رسالة السماء ما هو واجبه و ما تملیه علیه فریضته، لا أنّه تحت شعار حفظ الوحدة یهمل کلّ الفروع و الأصول التی یلقاها خلال بحثه و تفتیشه، بل ینسی- و یا للعار- الحقیقة و الحقّ، بل یلتزم الضلالة و الباطل متذرّعا بهذه اللفظة ..
و هذا ما وجدناه عند بعض ممّن شارکنا باسم المذهب.
إذ البحث العلمی یتوخّی دوما الحقائق المجرّدة عن أیّة مواقف مسبقة، أو التزامات نسبیّة، أو شعائر و عادات موروثة، أو أیّة اعتبارات تصرفه عن مسیره العلمی.
فهل- یا تری- تجنّب الفرقة و الخلاف و التمسّک بالوحدة و الوفاق یلزم منه توافق الجمیع حتّی فیما اختلفوا فیه؟!.
و هل معنی الوحدة هی حفظ جمیع الخلافات و أسبابها و دواعیها و جذورها الی الأبد ..؟!.
ص: 22
و هل معنی الوحدة هو مجرّد مجاملات و تملّق و تزلّف بعضنا لبعض ..؟!.
و هل هذا إلّا تجدید للنزاعات الطائفیّة و تعمیق الفرقة و تصحیح الخلاف، و فوق ذلک قتل بعضنا البعض بحجّة العمل بما سار علیه رجال السلف ..؟!.
و هل هذا إلّا إبقاء للخلافات و حفظا لجذوره حیّة طریّة فینا ما حیینا، کما هو واقعنا الیوم؟!.
و لبّ المقال؛ إنّه متی کان التمسّک بأسباب الشقاق و الخلاف هو الجامع المحقّق لدواعی الانسجام و الوحدة ..؟!.
و حرام علینا استغلال شعار «الوحدة الإسلامیة» لقتل روح التفکیر الحرّ و البحث العلمی و التصدّی للمسئولیّة الشرعیّة، و تحجیر عقولنا، و إماتة الحقائق متذرّعین بهذه الذریعة لقتل الموقف القائم عن بصیرة و وعی!.
و مسعانا و عقیدتنا و مسئولیّتنا- لو کنّا مسلمین- تتلخّص فی حفظ الدین الحنیف کما أرادته السماء لنا، و قام الدلیل بالالتزام بالموقف الحقّ الثابت الذی لا غبار علیه، و حمایته بالغالی و الرخیص، و طرح جمیع الأفکار علی طاولة التشریح و الدقّة فی الدلیل، سواء وافق میول الأشخاص و أهواءهم أم خالفها.
و لیس معنی هذا- و العیاذ باللّه- هو الإفراط- تحت هذه الذریعة- لتعمیق الخلافات المذهبیّة، و تغذیة الروح الطائفیّة البغیضة. فلو أخذنا بنظر الاعتبار وحدة العقیدة و المبدأ، و اتّحاد مصادر التشریع، و الاتّفاق علی جملة من فروع الدین، و فوق هذا وحدة المصیر و الهدف، و العدوّ المشترک و .. لأمکن بها إزاحة الکثیر من العقبات التی تحول دون تفاهمنا، و بذا یحفظ المسلم حقوق أخیه المسلم بما بیّنه الشارع المقدّس فی مئات النصوص .. من حرمة دمه و ماله و عرضه .. هذا عدا ما هناک من أحکام أخلاقیّة و آداب إسلامیّة فرضها علیه؛ کحرمة سبّه- و کونه فسوقا-، و قتاله- و کونه کفرا-، و غشّه- و عدّه حراما-، و الغدر به- و صیرورته غیلة-، و .. هذا مع ما أمر به الشارع من الوفاء بوعده،
ص: 23
و إفشاء السلام علیه، و عیادة مریضه، و تشییع جنازته، و إکرامه و احترامه و ..
بل هما کأعضاء الجسد الواحد یشدّ بعضه بعضا .. و یحبّ له ما یحبّ لنفسه و یکره له ما یکره لها ..
*****
**[ترجمه]ثمّ إنّ قضیّة الوحدة بین المسلمین ما هی إلّا مسألة عقلیّة قبل أن تکون نصیّة، و فریضة شرعیّة قبل أن تکون مسئولیّة اجتماعیّة، و هی- علی کلّ حال- لا یمکن التعامی و التغاضی عنها أو غضّ الطرف عنها بعد قوله سبحانه و تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا (آل عمران: 99) بذا أمر
ص: 21
سبحانه- علی أن یکون حبل اللّه هو علیّ علیه السلام و ولده کما صرّحت به نصوص العامّة فضلا عن الخاصّة، و قد سلفت فی دیباجة الکتاب.
و توعّد عزّ اسمه علی التهاون بالوحدة و تضییعها بالعذاب العظیم، فقال تعالی: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (آل عمران: 105).
فالوحدة بین المسلمین یجب أن تفهم علی أنّها قضیّة رسالیّة أساسیّة لا سیاسیّة وقتیة، و هی ذات أبعاد متشعّبة فرّط بها قوم و أفرط آخرون، مع کلّ ما لها من الأهمیّة، و فی لزوم حمایتها و الحرص علیها، إلّا أنّه- و یا للأسف- قد خلط بین الوحدة السیاسیة و الدینیّة، حتی جرأ البعض- ممّن لا بصیرة له- فقال بوحدة الأدیان بعد أن فرغ من وحدة المذاهب!!.
فلیست الوحدة هی کون الباطل حقّا و لا الحقّ باطلا «فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ» و «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ»، بل المنهج التحقیقی و الموضوعیّة العلمیّة تستدعی الباحث عن الحقیقة أن یفحص و یبحث ... ثم یستنتج من رسالة السماء ما هو واجبه و ما تملیه علیه فریضته، لا أنّه تحت شعار حفظ الوحدة یهمل کلّ الفروع و الأصول التی یلقاها خلال بحثه و تفتیشه، بل ینسی- و یا للعار- الحقیقة و الحقّ، بل یلتزم الضلالة و الباطل متذرّعا بهذه اللفظة ..
و هذا ما وجدناه عند بعض ممّن شارکنا باسم المذهب.
إذ البحث العلمی یتوخّی دوما الحقائق المجرّدة عن أیّة مواقف مسبقة، أو التزامات نسبیّة، أو شعائر و عادات موروثة، أو أیّة اعتبارات تصرفه عن مسیره العلمی.
فهل- یا تری- تجنّب الفرقة و الخلاف و التمسّک بالوحدة و الوفاق یلزم منه توافق الجمیع حتّی فیما اختلفوا فیه؟!.
و هل معنی الوحدة هی حفظ جمیع الخلافات و أسبابها و دواعیها و جذورها الی الأبد ..؟!.
ص: 22
و هل معنی الوحدة هو مجرّد مجاملات و تملّق و تزلّف بعضنا لبعض ..؟!.
و هل هذا إلّا تجدید للنزاعات الطائفیّة و تعمیق الفرقة و تصحیح الخلاف، و فوق ذلک قتل بعضنا البعض بحجّة العمل بما سار علیه رجال السلف ..؟!.
و هل هذا إلّا إبقاء للخلافات و حفظا لجذوره حیّة طریّة فینا ما حیینا، کما هو واقعنا الیوم؟!.
و لبّ المقال؛ إنّه متی کان التمسّک بأسباب الشقاق و الخلاف هو الجامع المحقّق لدواعی الانسجام و الوحدة ..؟!.
و حرام علینا استغلال شعار «الوحدة الإسلامیة» لقتل روح التفکیر الحرّ و البحث العلمی و التصدّی للمسئولیّة الشرعیّة، و تحجیر عقولنا، و إماتة الحقائق متذرّعین بهذه الذریعة لقتل الموقف القائم عن بصیرة و وعی!.
و مسعانا و عقیدتنا و مسئولیّتنا- لو کنّا مسلمین- تتلخّص فی حفظ الدین الحنیف کما أرادته السماء لنا، و قام الدلیل بالالتزام بالموقف الحقّ الثابت الذی لا غبار علیه، و حمایته بالغالی و الرخیص، و طرح جمیع الأفکار علی طاولة التشریح و الدقّة فی الدلیل، سواء وافق میول الأشخاص و أهواءهم أم خالفها.
و لیس معنی هذا- و العیاذ باللّه- هو الإفراط- تحت هذه الذریعة- لتعمیق الخلافات المذهبیّة، و تغذیة الروح الطائفیّة البغیضة. فلو أخذنا بنظر الاعتبار وحدة العقیدة و المبدأ، و اتّحاد مصادر التشریع، و الاتّفاق علی جملة من فروع الدین، و فوق هذا وحدة المصیر و الهدف، و العدوّ المشترک و .. لأمکن بها إزاحة الکثیر من العقبات التی تحول دون تفاهمنا، و بذا یحفظ المسلم حقوق أخیه المسلم بما بیّنه الشارع المقدّس فی مئات النصوص .. من حرمة دمه و ماله و عرضه .. هذا عدا ما هناک من أحکام أخلاقیّة و آداب إسلامیّة فرضها علیه؛ کحرمة سبّه- و کونه فسوقا-، و قتاله- و کونه کفرا-، و غشّه- و عدّه حراما-، و الغدر به- و صیرورته غیلة-، و .. هذا مع ما أمر به الشارع من الوفاء بوعده،
ص: 23
و إفشاء السلام علیه، و عیادة مریضه، و تشییع جنازته، و إکرامه و احترامه و ..
بل هما کأعضاء الجسد الواحد یشدّ بعضه بعضا .. و یحبّ له ما یحبّ لنفسه و یکره له ما یکره لها ..
*****
**[ترجمه]
ثمّ إنّه یلزمنا أن نطلّ علی هذه الموسوعة من خلال عرض أبواب متفرّقة تمتّ بشدّة بموضوع بحثنا هذا، غایته أنّ هذه الأجزاء عدّت بعض الروایات و حاولنا استدراک الباقی فی خاتمة الکتاب ممّا جاء فی أبواب متفرّقة عن القوم، و هنا ندرج بعض العناوین العامّة فی أبواب متفرّقة حول هذا الموضوع.
فمثلا؛ باب: من یجوز أخذ العلم منه و من لا یجوز، و ذمّ التقلید و النهی عن متابعة غیر المعصوم فی کلّ ما یقول، و وجوب التمسّک بعروة اتّباعهم علیهم السلام و جواز الرجوع الی رواة الأخبار و الفقهاء الصالحین .. (2/ 81- 105 باب 14).
باب: تأویل المؤمنین و الإیمان و المسلمین و الإسلام بهم و بولایتهم علیهم السلام، و الکفّار و المشرکین و الکفر و الشرک و الجبت و الطاغوت و اللّات و العزّی و الأصنام بأعدائهم و مخالفیهم (23/ 354- 393 باب 20).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الأبرار و المتّقون و السابقون و المقرّبون و شیعتهم أصحاب الیمین، و أعداؤهم الفجّار و الأشرار و أصحاب الشمال (24/ 1- 9 باب 23).
باب: أنّهم (علیهم السلام) السبیل و الصراط، و هم و شیعتهم المستقیمون علیها (24/ 9- 25 باب 24، و باب 25 من أنّ الاستقامة إنّما هی علی الولایة).
باب: أنّ ولایتهم الصدق، و أنّهم الصادقون و الصدّیقون و الشهداء و الصالحون (24/ 30- 40 باب 26).
ص: 24
باب: أنّ الحسنة و الحسنی الولایة، و السیّئة عداوتهم (علیهم السلام) (24/ 41- 48 باب 28).
باب: أنّهم (علیهم السلام) النجوم و العلامات، و فیه بعض غرائب التأویل فیهم صلوات اللّه علیهم، و فی أعدائهم (24/ 67- 82 باب 30).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الشجرة الطیّبة فی القرآن، و أعداؤهم الشجرة الخبیثة (24/ 136- 143 باب 44).
باب: أنّهم (علیهم السلام) و ولایتهم. العدل و المعروف و الإحسان و القسط و المیزان، و ترک ولایتهم و أعداؤهم: الکفر و الفسوق و العصیان و الفحشاء و المنکر و البغی (24/ 187- 191 باب 52).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصیام و سائر الطاعات، و أعداؤهم الفواحش و المعاصی فی بطن القرآن (24/ 286- 304 باب 66، بل ننصح بمراجعة جمیع المجلد 24 و 27 من البحار).
باب: عقاب من ادّعی الإمامة بغیر حقّ، أو رفع رآیة جور، أو أطاع إماما جائرا (25/ 110- 115 باب 3).
باب: أنّ حبّهم (علیهم السلام) علامة طیب الولادة و بغضهم علامة خبث الولادة (27/ 145- 156 باب 5).
باب: ما یجب من حفظ حرمة النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فیهم و عقاب من قاتلهم أو ظلمهم أو خذلهم و لم ینصرهم (27/ 202- 207 باب 8).
باب: ذمّ مبغضهم، و أنّه کافر حلال الدم، و ثواب اللعن علی أعدائهم (27/ 218- 239 باب 10).
باب: عقاب من قتل نبیّا أو إماما، و أنّه لا یقتلهم إلّا ولد زنا (27/ 239- 241 باب 11).
باب: احتجاج الشیخ السدید المفید (رحمه اللّه) علی عمر فی الرؤیا.
ص: 25
(27/ 327- 331 باب 1).
باب: افتراق الأمّة بعد النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) علی ثلاث و سبعین فرقة، و أنّه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین (28/ 2- 36 باب 1).
و له نظائر فی أبواب مختلفة فی الاتّباع حذو القذة بالقذة کما فی بحار الأنوار: 13/ 180.
باب: قوله تعالی: مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ .. (المائدة: 54) (36/ 32- 34 باب 30).
باب: کفر المخالفین و النصّاب و ما یناسب ذلک (72/ 131- 156 باب 101).
باب: مدح الذریّة الطیّبة و ثواب صلتهم (96/ 217- 236 باب 27).
هذا عموما؛ و ما جاء فی خصوص أمیر المؤمنین علیه السلام و الزهراء البتول سلام اللّه علیها فندرج بعضها:
باب: أنّه (علیه السلام) المؤمن و الإیمان و الدین و الإسلام و السنّة و السلام و خیر البریّة فی القرآن، و أعداؤه الکفر و الفسوق و العصیان (35/ 336- 353 باب 13).
باب: أنّه (علیه السلام) الصادق و المصدّق و الصدّیق فی القرآن ...(35/ 407- آخر المجلد باب 21).
باب: کفر من آذاه (علیه السلام) أو حسده أو عانده و عقابهم (39/ 330- 334 باب 89).
باب: قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (36/ 76- و ما بعدها باب 28)، و غیرها من الآیات الواردة فی حقّه (علیه السلام) فی المجلد
ص: 26
السادس و الثلاثین منه.
باب: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129 باب 3).
باب: ما وقع علی الزهراء البتول سلام اللّه علیها من الظلم، و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها، و لعنة اللّه علی من ظلمها (43/ 155- 218 باب 7)
*****
**[ترجمه]ثمّ إنّه یلزمنا أن نطلّ علی هذه الموسوعة من خلال عرض أبواب متفرّقة تمتّ بشدّة بموضوع بحثنا هذا، غایته أنّ هذه الأجزاء عدّت بعض الروایات و حاولنا استدراک الباقی فی خاتمة الکتاب ممّا جاء فی أبواب متفرّقة عن القوم، و هنا ندرج بعض العناوین العامّة فی أبواب متفرّقة حول هذا الموضوع.
فمثلا؛ باب: من یجوز أخذ العلم منه و من لا یجوز، و ذمّ التقلید و النهی عن متابعة غیر المعصوم فی کلّ ما یقول، و وجوب التمسّک بعروة اتّباعهم علیهم السلام و جواز الرجوع الی رواة الأخبار و الفقهاء الصالحین .. (2/ 81- 105 باب 14).
باب: تأویل المؤمنین و الإیمان و المسلمین و الإسلام بهم و بولایتهم علیهم السلام، و الکفّار و المشرکین و الکفر و الشرک و الجبت و الطاغوت و اللّات و العزّی و الأصنام بأعدائهم و مخالفیهم (23/ 354- 393 باب 20).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الأبرار و المتّقون و السابقون و المقرّبون و شیعتهم أصحاب الیمین، و أعداؤهم الفجّار و الأشرار و أصحاب الشمال (24/ 1- 9 باب 23).
باب: أنّهم (علیهم السلام) السبیل و الصراط، و هم و شیعتهم المستقیمون علیها (24/ 9- 25 باب 24، و باب 25 من أنّ الاستقامة إنّما هی علی الولایة).
باب: أنّ ولایتهم الصدق، و أنّهم الصادقون و الصدّیقون و الشهداء و الصالحون (24/ 30- 40 باب 26).
ص: 24
باب: أنّ الحسنة و الحسنی الولایة، و السیّئة عداوتهم (علیهم السلام) (24/ 41- 48 باب 28).
باب: أنّهم (علیهم السلام) النجوم و العلامات، و فیه بعض غرائب التأویل فیهم صلوات اللّه علیهم، و فی أعدائهم (24/ 67- 82 باب 30).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الشجرة الطیّبة فی القرآن، و أعداؤهم الشجرة الخبیثة (24/ 136- 143 باب 44).
باب: أنّهم (علیهم السلام) و ولایتهم. العدل و المعروف و الإحسان و القسط و المیزان، و ترک ولایتهم و أعداؤهم: الکفر و الفسوق و العصیان و الفحشاء و المنکر و البغی (24/ 187- 191 باب 52).
باب: أنّهم (علیهم السلام) الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصیام و سائر الطاعات، و أعداؤهم الفواحش و المعاصی فی بطن القرآن (24/ 286- 304 باب 66، بل ننصح بمراجعة جمیع المجلد 24 و 27 من البحار).
باب: عقاب من ادّعی الإمامة بغیر حقّ، أو رفع رآیة جور، أو أطاع إماما جائرا (25/ 110- 115 باب 3).
باب: أنّ حبّهم (علیهم السلام) علامة طیب الولادة و بغضهم علامة خبث الولادة (27/ 145- 156 باب 5).
باب: ما یجب من حفظ حرمة النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فیهم و عقاب من قاتلهم أو ظلمهم أو خذلهم و لم ینصرهم (27/ 202- 207 باب 8).
باب: ذمّ مبغضهم، و أنّه کافر حلال الدم، و ثواب اللعن علی أعدائهم (27/ 218- 239 باب 10).
باب: عقاب من قتل نبیّا أو إماما، و أنّه لا یقتلهم إلّا ولد زنا (27/ 239- 241 باب 11).
باب: احتجاج الشیخ السدید المفید (رحمه اللّه) علی عمر فی الرؤیا.
ص: 25
(27/ 327- 331 باب 1).
باب: افتراق الأمّة بعد النبیّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) علی ثلاث و سبعین فرقة، و أنّه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین (28/ 2- 36 باب 1).
و له نظائر فی أبواب مختلفة فی الاتّباع حذو القذة بالقذة کما فی بحار الأنوار: 13/ 180.
باب: قوله تعالی: مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ .. (المائدة: 54) (36/ 32- 34 باب 30).
باب: کفر المخالفین و النصّاب و ما یناسب ذلک (72/ 131- 156 باب 101).
باب: مدح الذریّة الطیّبة و ثواب صلتهم (96/ 217- 236 باب 27).
هذا عموما؛ و ما جاء فی خصوص أمیر المؤمنین علیه السلام و الزهراء البتول سلام اللّه علیها فندرج بعضها:
باب: أنّه (علیه السلام) المؤمن و الإیمان و الدین و الإسلام و السنّة و السلام و خیر البریّة فی القرآن، و أعداؤه الکفر و الفسوق و العصیان (35/ 336- 353 باب 13).
باب: أنّه (علیه السلام) الصادق و المصدّق و الصدّیق فی القرآن ...(35/ 407- آخر المجلد باب 21).
باب: کفر من آذاه (علیه السلام) أو حسده أو عانده و عقابهم (39/ 330- 334 باب 89).
باب: قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (36/ 76- و ما بعدها باب 28)، و غیرها من الآیات الواردة فی حقّه (علیه السلام) فی المجلد
ص: 26
السادس و الثلاثین منه.
باب: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129 باب 3).
باب: ما وقع علی الزهراء البتول سلام اللّه علیها من الظلم، و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها الی شهادتها و غسلها و دفنها، و بیان العلّة فی إخفاء دفنها صلوات اللّه علیها، و لعنة اللّه علی من ظلمها (43/ 155- 218 باب 7)
*****
**[ترجمه]
و إلیک مسرد لجملة من الروایات (1)و کلمات بعض علمائنا الأعلام قدّس سرّهم فی باب البراءة، ننقلها غالبا عن هذا الکتاب خاصّة لأنّه موضوع البحث هربا من الإطالة و الإسهاب:
**[ترجمه]و إلیک مسرد لجملة من الروایات - و لعلّ الباب (19) باب اشتراط قبول الأعمال بولایة الأئمّة علیهم السلام و اعتقاد إمامتهم، من أبواب المقدّمات الواردة فی الجزء الأول من کتاب جامع أحادیث الشیعة: 426- 460، یغنی عن کل ما سلف، فلاحظ. - و کلمات بعض علمائنا الأعلام قدّس سرّهم فی باب البراءة، ننقلها غالبا عن هذا الکتاب خاصّة لأنّه موضوع البحث هربا من الإطالة و الإسهاب:
**[ترجمه]
فمما أوحی الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیلة الإسراء: .. یا محمّد! لو أنّ عبدا عبدنی حتّی ینقطع و یصیر کالشنّ البالی ثمّ أتانی جاحدا لولایتهم ما أسکنته جنّتی و لا أظللته تحت عرشی.
(بحار الأنوار: 8/ 357 نقلا عن المحاسن: 34)
و عن أبی عبد اللّه علیه السلام، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّ أوثق عری الإیمان الحبّ فی اللّه و البغض فی اللّه، و توالی ولیّ اللّه و تعادی عدوّ اللّه.
(بحار الأنوار: 27/ 56 و 57 حدیث 13، عن المحاسن: 165)
و هی کثیرة جدّا لا نغالی لو قلنا بتواترها معنی، و قطعیّة صدورها و نصیّة
ص: 27
دلالتها.
و جاء فی الخصال: (150 حجری، 2/ 153- 154)، بإسناده عن الأعمش، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: ... و حبّ أولیاء اللّه واجب، و الولایة لهم واجبة، و البراءة من أعدائهم واجبة، و من الذین ظلموا آل محمّد صلّی اللّه علیهم و هتکوا حجابهم، و أخذوا من فاطمة علیها السلام فدکا و منعوها میراثها و غصبوها و زوجها حقوقهما، و همّوا بإحراق بیتها، و أسّسوا الظلم، و غیّروا سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و البراءة من الناکثین و القاسطین و المارقین واجبة، و البراءة من الأنصاب و الأزلام أئمّة الضلال، و قادة الجور کلّهم- أوّلهم و آخرهم- واجبة، و البراءة من أشقی الأوّلین و الآخرین شقیق عاقر ناقة ثمود و قاتل أمیر المؤمنین علیه السلام واجبة، و البراءة من جمیع قتلة أهل البیت علیهم السلام واجبة ..
(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 226- 227 حدیث 1 و 27/ 52 حدیث 3)
و قریب منه ما جاء عن الإمام الرضا علیه السلام (کما أورده
فی عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 268 (2/ 121- 127) باب 35 حدیث 1)، بإسناده عن الفضل بن شاذان، قال: سأل المأمون علیّ بن موسی الرضا علیه السلام أن یکتب له محض الإسلام علی الإیجاز و الاختصار، فکتب علیه السلام: ..
و الولایة لأمیر المؤمنین و الذین مضوا علی منهاج نبیّهم و لم یغیّروا و لم یبدّلوا مثل ... و الولایة لأتباعهم و أشیاعهم و المهتدین بهداهم، السالکین منهاجهم رضوان اللّه علیهم و رحمة ... الی آخره.
(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 358- 359 حدیث 1)
**[ترجمه]فمما أوحی الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیلة الإسراء: .. یا محمّد! لو أنّ عبدا عبدنی حتّی ینقطع و یصیر کالشنّ البالی ثمّ أتانی جاحدا لولایتهم ما أسکنته جنّتی و لا أظللته تحت عرشی.
(بحار الأنوار: 8/ 357 نقلا عن المحاسن: 34)
و عن أبی عبد اللّه علیه السلام، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّ أوثق عری الإیمان الحبّ فی اللّه و البغض فی اللّه، و توالی ولیّ اللّه و تعادی عدوّ اللّه.
(بحار الأنوار: 27/ 56 و 57 حدیث 13، عن المحاسن: 165)
و هی کثیرة جدّا لا نغالی لو قلنا بتواترها معنی، و قطعیّة صدورها و نصیّة
ص: 27
دلالتها.
و جاء فی الخصال: (150 حجری، 2/ 153- 154)، بإسناده عن الأعمش، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: ... و حبّ أولیاء اللّه واجب، و الولایة لهم واجبة، و البراءة من أعدائهم واجبة، و من الذین ظلموا آل محمّد صلّی اللّه علیهم و هتکوا حجابهم، و أخذوا من فاطمة علیها السلام فدکا و منعوها میراثها و غصبوها و زوجها حقوقهما، و همّوا بإحراق بیتها، و أسّسوا الظلم، و غیّروا سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و البراءة من الناکثین و القاسطین و المارقین واجبة، و البراءة من الأنصاب و الأزلام أئمّة الضلال، و قادة الجور کلّهم- أوّلهم و آخرهم- واجبة، و البراءة من أشقی الأوّلین و الآخرین شقیق عاقر ناقة ثمود و قاتل أمیر المؤمنین علیه السلام واجبة، و البراءة من جمیع قتلة أهل البیت علیهم السلام واجبة ..
(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 226- 227 حدیث 1 و 27/ 52 حدیث 3)
و قریب منه ما جاء عن الإمام الرضا علیه السلام (کما أورده
فی عیون أخبار الرضا (علیه السلام): 268 (2/ 121- 127) باب 35 حدیث 1)، بإسناده عن الفضل بن شاذان، قال: سأل المأمون علیّ بن موسی الرضا علیه السلام أن یکتب له محض الإسلام علی الإیجاز و الاختصار، فکتب علیه السلام: ..
و الولایة لأمیر المؤمنین و الذین مضوا علی منهاج نبیّهم و لم یغیّروا و لم یبدّلوا مثل ... و الولایة لأتباعهم و أشیاعهم و المهتدین بهداهم، السالکین منهاجهم رضوان اللّه علیهم و رحمة ... الی آخره.
(و أورده فی بحار الأنوار: 10/ 358- 359 حدیث 1)
**[ترجمه]
و جاء فی اعتقادات الشیخ الصدوق: 112، قال: قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.
(و انظر: بحار الأنوار: 27/ 62)
قال الصفوانی: (کما فی مستطرفات السرائر: 488- حجری السرائر-
ص: 28
(تحقیق مدرسة الامام المهدیّ (علیه السلام): 149) و حکاه فی بحار الأنوار: 27/ 58- 59 حدیث 19):
و اعلم- یا بنی- إنّه لا تتمّ الولایة و لا تخلص المحبّة، و لا تثبت المودّة لآل محمّد صلوات اللّه علیهم إلّا بالبراءة من عدوّهم؛ قریبا کان منک أو بعیدا، فلا تأخذک به رأفة، فإنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ (المجادلة:
22).
و للشیخ الصدوق محمّد بن بابویه رحمه اللّه (المتوفّی سنة 385 ه) مجلس واحد أملی فیه مجمل عقائد الشیعة الإمامیّة (و جاء فی کتابه المجالس: 379) و قال فیه: ... و إنّ الدعائم التی بنی الإسلام علیها خمس: الصلاة، و الزکاة، و الصوم، و الحجّ، و ولایة النبیّ و الأئمّة بعده صلوات اللّه علیهم ... و الإقرار بأنّهم أولو الأمر الذین أمر اللّه عزّ و جلّ بطاعتهم، فقال: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ و أنّ طاعتهم طاعة اللّه، و معصیتهم معصیة اللّه، و ولیّهم ولیّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه عزّ و جلّ .. الی آخر کلامه أعلی اللّه مقامه.
و قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 10/ 393- 405- بعد سرده المجلس بکامله-: و إنّما أوردناها- أی عقائده- لکونه من عظماء القدماء التابعین لآثار الأئمّة النجباء الذین لا یتّبعون الآراء و الأهواء، و لذا ینزل أکثر أصحابنا کلامه و کلام أبیه رضی اللّه عنهما منزلة النصّ المنقول و الخبر المأثور ..
و إلیک کلام هذا العظیم فی اعتقاداته: 111- 114 (و نقله العلّامة المجلسی فی بحاره: 27/ 60- 63 حدیث 21 و 8/ 365- 366 مجملا) نقلناه بطوله لما فیه من فوائد، قال طاب ثراه:
اعتقادنا فی الظالمین أنّهم ملعونون و البراءة منهم واجبة، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ
ص: 29
الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (هود:
**[ترجمه]و جاء فی اعتقادات الشیخ الصدوق: 112، قال: قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.
(و انظر: بحار الأنوار: 27/ 62)
قال الصفوانی: (کما فی مستطرفات السرائر: 488- حجری السرائر-
ص: 28
(تحقیق مدرسة الامام المهدیّ (علیه السلام): 149) و حکاه فی بحار الأنوار: 27/ 58- 59 حدیث 19):
و اعلم- یا بنی- إنّه لا تتمّ الولایة و لا تخلص المحبّة، و لا تثبت المودّة لآل محمّد صلوات اللّه علیهم إلّا بالبراءة من عدوّهم؛ قریبا کان منک أو بعیدا، فلا تأخذک به رأفة، فإنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ (المجادلة:
22).
و للشیخ الصدوق محمّد بن بابویه رحمه اللّه (المتوفّی سنة 385 ه) مجلس واحد أملی فیه مجمل عقائد الشیعة الإمامیّة (و جاء فی کتابه المجالس: 379) و قال فیه: ... و إنّ الدعائم التی بنی الإسلام علیها خمس: الصلاة، و الزکاة، و الصوم، و الحجّ، و ولایة النبیّ و الأئمّة بعده صلوات اللّه علیهم ... و الإقرار بأنّهم أولو الأمر الذین أمر اللّه عزّ و جلّ بطاعتهم، فقال: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ و أنّ طاعتهم طاعة اللّه، و معصیتهم معصیة اللّه، و ولیّهم ولیّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه عزّ و جلّ .. الی آخر کلامه أعلی اللّه مقامه.
و قال العلّامة المجلسی فی بحاره: 10/ 393- 405- بعد سرده المجلس بکامله-: و إنّما أوردناها- أی عقائده- لکونه من عظماء القدماء التابعین لآثار الأئمّة النجباء الذین لا یتّبعون الآراء و الأهواء، و لذا ینزل أکثر أصحابنا کلامه و کلام أبیه رضی اللّه عنهما منزلة النصّ المنقول و الخبر المأثور ..
و إلیک کلام هذا العظیم فی اعتقاداته: 111- 114 (و نقله العلّامة المجلسی فی بحاره: 27/ 60- 63 حدیث 21 و 8/ 365- 366 مجملا) نقلناه بطوله لما فیه من فوائد، قال طاب ثراه:
اعتقادنا فی الظالمین أنّهم ملعونون و البراءة منهم واجبة، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ
ص: 29
الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (هود:
**[ترجمه]
19).
و قال ابن عبّاس فی تفسیر هذه الآیة: إنّ سبیل اللّه عزّ و جلّ فی هذا الموضع هو علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
و الأئمّة فی کتاب اللّه عزّ و جلّ إمامان: إمام هدی و إمام ضلالة، قال اللّه جلّ ثناؤه: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا (السجدة: 24)، و قال اللّه عزّ و جلّ فی أئمّة الضلالة: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ* وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (القصص: 41- 42).
و لمّا نزلت هذه الآیة: وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (الأنفال: 25) قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من ظلم علیّا مقعدی هذا بعد وفاتی فکأنّما جحد نبوّتی و نبوّة الأنبیاء من قبلی، و من تولّی ظالما فهو ظالم، قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (التوبة: 23). و قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (الممتحنة: 13). و قال عزّ و جلّ: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ (المجادلة: 22). و قال عزّ و جلّ: وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ (هود: 113) و الظلم هو وضع الشی ء فی غیر موضعه.
فمن ادّعی الإمامة و لیس بإمام فهو الظالم الملعون، و من وضع الإمامة فی غیر أهلها فهو ظالم ملعون، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من جحد علیّا إمامته من بعدی فإنّما جحد نبوّتی و من جحد نبوّتی فقد جحد اللّه ربوبیّته.
ص: 30
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ: یا علیّ! أنت المظلوم بعدی، من ظلمک فقد ظلمنی، و من أنصفک فقد أنصفنی، و من جحدک فقد جحدنی، و من والاک فقد والانی، و من عاداک فقد عادانی، و من أطاعک فقد أطاعنی، و من عصاک فقد عصانی.
و اعتقادنا فیمن جحد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من بعده علیهم السلام بمنزلة من جحد نبوّة الأنبیاء علیهم السلام.
و اعتقادنا فیمن أقرّ بأمیر المؤمنین و أنکر واحدا من بعده من الأئمّة علیهم السلام أنّه بمنزلة من آمن بجمیع الأنبیاء ثمّ أنکر بنبوّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
و قال الصادق علیه السلام: المنکر لآخرنا کالمنکر لأوّلنا.
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الأئمّة من بعدی اثنا عشر، أوّلهم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی، من أنکر واحد منهم فقد أنکرنی.
و قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.
و قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ما زلت مظلوما منذ ولدتنی أمّی حتّی أنّ عقیلا کان یصیبه رمد فقال: لا تذرونی حتّی تذروا علیّا، فیذرونی و ما بی رمد.
و اعتقادنا فیمن قاتل علیّا علیه السلام
کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من قاتل علیّا فقد قاتلنی، و قوله: من حارب علیّا فقد حاربنی و من حاربنی فقد حارب اللّه عزّ و جلّ.
و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم.
و أمّا فاطمة صلوات اللّه علیها؛ فاعتقادنا أنّها سیّدة نساء العالمین من
ص: 31
الأوّلین و الآخرین، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یغضب لغضبها و یرضی لرضاها، و أنّها خرجت من الدنیا ساخطة علی ظالمها و غاصبها و مانعی إرثها.
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، من آذاها فقد آذانی، و من غاظها فقد غاظنی، و من سرّها فقد سرّنی.
و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، و هی روحی التی بین جنبیّ، یسوؤنی ما ساءها و یسرّنی ما سرّها.
و اعتقادنا فی البراءة أنّها واجبة من الأوثان الأربعة، و الإناث الأربع، و من جمیع أشیاعهم و أتباعهم، و أنّهم شرّ خلق اللّه عزّ و جلّ، و لا یتمّ الإقرار باللّه و برسوله و بالأئمّة علیهم السلام إلّا بالبراءة من أعدائهم.
و قال شیخنا المفید قدّس اللّه سرّه فی کتاب المسائل (کما أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 8/ 366 و 23/ 390): اتّفقت الإمامیّة علی أنّ من أنکر إمامة أحد من الأئمّة و جحد ما أوجبه اللّه تعالی له من فرض الطاعة فهو کافر ضالّ مستحقّ للخلود فی النار.
و قال فی موضع آخر منه: اتّفقت الإمامیّة علی أنّ أصحاب البدع کلّهم کفّار و أنّ علی الإمام أن یستتیبهم عند التمکّن بعد الدعوة لهم و إقامة البیّنة علیهم، فإن تابوا من بدعهم و صاروا الی الصواب و إلّا قتلهم لردّتهم عن الإیمان، و أنّ من مات منهم علی ذلک فهو من أهل النار.
و للسیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه الانتصار: 231- 233 بحث جامع فی المقام جاء فیه: .. و الذی یدلّ علی صحّة ما ذهبنا إلیه إجماع الطائفة، و أیضا فإنّ الإمام عندنا یجب معرفته و تلزم طاعته کوجوب المعرفة بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لزوم طاعته کالمعرفة باللّه تعالی، و کما أنّ جحد تلک المعارف و التشکیک فیها کفر، و کذلک هذه المعارف ... الی آخر کلامه علا مقامه.
و لعلّ شیخنا المعظّم الشهید المحقّق الکرکی (المتوفّی سنة 940 ه) فی
ص: 32
کتابه (نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت) قد أدّی المطلب حقّه، و أنجز وعده، و قد طبع کرارا.
قال العلّامة المجلسی فی رسالته فی الاعتقادات و السیر و السلوک- المطبوعة سنة 1321 ه ذیل کتاب التوحید: 493: و أمّا إنکار ما علم ضرورة من مذهب الإمامیّة فهو یلحق فاعله بالمخالفین و یخرجه عن التدیّن بدین الأئمّة الطاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین؛ کإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و فضلهم و علمهم و وجوب طاعتهم و فضل زیارتهم .. الی أن قال: و أمّا مودّتهم و تعظیمهم فی الجملة فمن ضروریات دین الإسلام و منکره کافر ..
و قال فی بحاره: 72/ 108- 109: اعلم أنّه کما یطلق المؤمن و المسلم علی معان- کما عرفت- فکذلک یطلق المنافق علی معان؛ منها: أن یظهر الإسلام و یبطن الکفر، و هو المعنی المشهور، و منها: الریاء، و منها: أن یظهر الحبّ و یکون فی الباطن عدوّا، أو یظهر الصلاح و یکون فی الباطن فاسقا، و قد یطلق علی من یدّعی الإیمان و لم یعمل بمقتضاه و لم یتّصف بالصفات التی ینبغی أن یکون المؤمن علیها، فکان باطنه مخالفا لظاهره .. الی آخره.
و قال فی بحاره: 23/ 390- کتاب الإمامة تحت عنوان تذنیب-: اعلم أنّ إطلاق لفظ الشرک و الکفر علی من لم یعتقد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من ولده علیهم السلام، و فضّل علیهم غیرهم یدلّ علی أنّهم کفّار مخلّدون فی النار ..
**[ترجمه]19).
و قال ابن عبّاس فی تفسیر هذه الآیة: إنّ سبیل اللّه عزّ و جلّ فی هذا الموضع هو علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
و الأئمّة فی کتاب اللّه عزّ و جلّ إمامان: إمام هدی و إمام ضلالة، قال اللّه جلّ ثناؤه: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا (السجدة: 24)، و قال اللّه عزّ و جلّ فی أئمّة الضلالة: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ* وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (القصص: 41- 42).
و لمّا نزلت هذه الآیة: وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (الأنفال: 25) قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من ظلم علیّا مقعدی هذا بعد وفاتی فکأنّما جحد نبوّتی و نبوّة الأنبیاء من قبلی، و من تولّی ظالما فهو ظالم، قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (التوبة: 23). و قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (الممتحنة: 13). و قال عزّ و جلّ: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ (المجادلة: 22). و قال عزّ و جلّ: وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ (هود: 113) و الظلم هو وضع الشی ء فی غیر موضعه.
فمن ادّعی الإمامة و لیس بإمام فهو الظالم الملعون، و من وضع الإمامة فی غیر أهلها فهو ظالم ملعون، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من جحد علیّا إمامته من بعدی فإنّما جحد نبوّتی و من جحد نبوّتی فقد جحد اللّه ربوبیّته.
ص: 30
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ: یا علیّ! أنت المظلوم بعدی، من ظلمک فقد ظلمنی، و من أنصفک فقد أنصفنی، و من جحدک فقد جحدنی، و من والاک فقد والانی، و من عاداک فقد عادانی، و من أطاعک فقد أطاعنی، و من عصاک فقد عصانی.
و اعتقادنا فیمن جحد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من بعده علیهم السلام بمنزلة من جحد نبوّة الأنبیاء علیهم السلام.
و اعتقادنا فیمن أقرّ بأمیر المؤمنین و أنکر واحدا من بعده من الأئمّة علیهم السلام أنّه بمنزلة من آمن بجمیع الأنبیاء ثمّ أنکر بنبوّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
و قال الصادق علیه السلام: المنکر لآخرنا کالمنکر لأوّلنا.
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الأئمّة من بعدی اثنا عشر، أوّلهم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم القائم؛ طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی، من أنکر واحد منهم فقد أنکرنی.
و قال الصادق علیه السلام: من شکّ فی کفر أعدائنا و الظالمین لنا فهو کافر.
و قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ما زلت مظلوما منذ ولدتنی أمّی حتّی أنّ عقیلا کان یصیبه رمد فقال: لا تذرونی حتّی تذروا علیّا، فیذرونی و ما بی رمد.
و اعتقادنا فیمن قاتل علیّا علیه السلام
کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من قاتل علیّا فقد قاتلنی، و قوله: من حارب علیّا فقد حاربنی و من حاربنی فقد حارب اللّه عزّ و جلّ.
و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعلیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم.
و أمّا فاطمة صلوات اللّه علیها؛ فاعتقادنا أنّها سیّدة نساء العالمین من
ص: 31
الأوّلین و الآخرین، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یغضب لغضبها و یرضی لرضاها، و أنّها خرجت من الدنیا ساخطة علی ظالمها و غاصبها و مانعی إرثها.
و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، من آذاها فقد آذانی، و من غاظها فقد غاظنی، و من سرّها فقد سرّنی.
و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فاطمة بضعة منّی، و هی روحی التی بین جنبیّ، یسوؤنی ما ساءها و یسرّنی ما سرّها.
و اعتقادنا فی البراءة أنّها واجبة من الأوثان الأربعة، و الإناث الأربع، و من جمیع أشیاعهم و أتباعهم، و أنّهم شرّ خلق اللّه عزّ و جلّ، و لا یتمّ الإقرار باللّه و برسوله و بالأئمّة علیهم السلام إلّا بالبراءة من أعدائهم.
و قال شیخنا المفید قدّس اللّه سرّه فی کتاب المسائل (کما أورده العلّامة المجلسی فی بحاره: 8/ 366 و 23/ 390): اتّفقت الإمامیّة علی أنّ من أنکر إمامة أحد من الأئمّة و جحد ما أوجبه اللّه تعالی له من فرض الطاعة فهو کافر ضالّ مستحقّ للخلود فی النار.
و قال فی موضع آخر منه: اتّفقت الإمامیّة علی أنّ أصحاب البدع کلّهم کفّار و أنّ علی الإمام أن یستتیبهم عند التمکّن بعد الدعوة لهم و إقامة البیّنة علیهم، فإن تابوا من بدعهم و صاروا الی الصواب و إلّا قتلهم لردّتهم عن الإیمان، و أنّ من مات منهم علی ذلک فهو من أهل النار.
و للسیّد المرتضی علم الهدی فی کتابه الانتصار: 231- 233 بحث جامع فی المقام جاء فیه: .. و الذی یدلّ علی صحّة ما ذهبنا إلیه إجماع الطائفة، و أیضا فإنّ الإمام عندنا یجب معرفته و تلزم طاعته کوجوب المعرفة بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لزوم طاعته کالمعرفة باللّه تعالی، و کما أنّ جحد تلک المعارف و التشکیک فیها کفر، و کذلک هذه المعارف ... الی آخر کلامه علا مقامه.
و لعلّ شیخنا المعظّم الشهید المحقّق الکرکی (المتوفّی سنة 940 ه) فی
ص: 32
کتابه (نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت) قد أدّی المطلب حقّه، و أنجز وعده، و قد طبع کرارا.
قال العلّامة المجلسی فی رسالته فی الاعتقادات و السیر و السلوک- المطبوعة سنة 1321 ه ذیل کتاب التوحید: 493: و أمّا إنکار ما علم ضرورة من مذهب الإمامیّة فهو یلحق فاعله بالمخالفین و یخرجه عن التدیّن بدین الأئمّة الطاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین؛ کإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و فضلهم و علمهم و وجوب طاعتهم و فضل زیارتهم .. الی أن قال: و أمّا مودّتهم و تعظیمهم فی الجملة فمن ضروریات دین الإسلام و منکره کافر ..
و قال فی بحاره: 72/ 108- 109: اعلم أنّه کما یطلق المؤمن و المسلم علی معان- کما عرفت- فکذلک یطلق المنافق علی معان؛ منها: أن یظهر الإسلام و یبطن الکفر، و هو المعنی المشهور، و منها: الریاء، و منها: أن یظهر الحبّ و یکون فی الباطن عدوّا، أو یظهر الصلاح و یکون فی الباطن فاسقا، و قد یطلق علی من یدّعی الإیمان و لم یعمل بمقتضاه و لم یتّصف بالصفات التی ینبغی أن یکون المؤمن علیها، فکان باطنه مخالفا لظاهره .. الی آخره.
و قال فی بحاره: 23/ 390- کتاب الإمامة تحت عنوان تذنیب-: اعلم أنّ إطلاق لفظ الشرک و الکفر علی من لم یعتقد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمّة من ولده علیهم السلام، و فضّل علیهم غیرهم یدلّ علی أنّهم کفّار مخلّدون فی النار ..
**[ترجمه]
أقول: هنا مباحث شریفة و دقیقة أعرضنا عنها و اقتصرنا علی ما أورده المصنّف طاب ثراه فی بحار الأنوار: 8/ 363- 374 (کتاب العدل و المعاد)، و نقلناه بنصّه لما فیه من أهمیّة، قال:
**[ترجمه]أقول: هنا مباحث شریفة و دقیقة أعرضنا عنها و اقتصرنا علی ما أورده المصنّف طاب ثراه فی بحار الأنوار: 8/ 363- 374 (کتاب العدل و المعاد)، و نقلناه بنصّه لما فیه من أهمیّة، قال:
**[ترجمه]
اعلم أنّ الذی یقتضیه الجمع بین الآیات و الأخبار أنّ الکافر المنکر لضروریّ من ضروریّات دین الإسلام مخلّد فی النار، لا یخفّف عنه
ص: 33
العذاب إلّا المستضعف الناقص فی عقله أو الذی لم یتمّ علیه الحجّة و لم یقصّر فی الفحص و النظر، فإنّه یحتمل أن یکون من المرجون لأمر اللّه- کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الإیمان و الکفر-.
و أمّا غیر الشیعة الإمامیّة من المخالفین و سائر فرق الشیعة ممّن لم ینکر شیئا من ضروریّات دین الإسلام فهم فرقتان: إحداهما المتعصّبون المعاندون منهم ممّن قد تمّت علیهم الحجّة فهم فی النار خالدون، و الأخری المستضعفون منهم و هم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات و البله و أمثالهم و من لم یتمّ علیه الحجّة ممّن یموت فی زمان الفترة، أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجّة فهم المرجون لأمر اللّه، إمّا یعذّبهم و إمّا یتوب علیهم، فیرجی لهم النجاة من النار.
و أمّا أصحاب الکبائر من الإمامیّة فلا خلاف بین الإمامیّة فی أنّهم لا یخلّدون فی النار، و أمّا أنّهم هل یدخلون النار أم لا؟ فالأخبار مختلفة فیهم اختلافا کثیرا، و مقتضی الجمع بینها أنّه یحتمل دخولهم النار و أنّهم غیر داخلین فی الأخبار التی وردت أنّ الشیعة و المؤمن لا یدخل النار، لأنّه قد ورد فی أخبار أخر أنّ الشیعة من شایع علیّا فی أعماله، و أنّ الإیمان مرکّب من القول و العمل، لکنّ الأخبار الکثیرة دلّت علی أنّ الشفاعة تلحقهم قبل دخول النار، و فی هذا التبهیم حکم لا یخفی بعضها علی أولی الأبصار، و سیأتی تمام القول فی ذلک، و الأخبار الدالّة علی تلک الأقسام و أحکامهم و أحوالهم و صفاتهم فی کتاب الإیمان و الکفر.
قال العلّامة رحمه اللّه فی شرحه علی التجرید: أجمع المسلمون کافّة علی أنّ عذاب الکافر مؤبّد لا ینقطع، و اختلفوا فی أصحاب الکبائر من المسلمین؛ فالوعیدیّة علی أنّه کذلک، و ذهبت الإمامیّة و طائفة کثیرة من المعتزلة و الأشاعرة الی أنّ عذابه منقطع، و الحقّ أنّ عقابهم منقطع لوجهین:
الأوّل: أنّه یستحقّ الثواب بإیمانه، لقوله تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ
ص: 34
ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزلة: 7) و الإیمان أعظم أفعال الخیر، فإذا استحقّ العقاب بالمعصیة فإمّا أن یقدّم الثواب علی العقاب و هو باطل بالإجماع، لأنّ الثواب المستحقّ بالإیمان دائم علی ما تقدّم، أو بالعکس و هو المراد، و الجمع محال.
الثانی: یلزم أن یکون من عبد اللّه تعالی مدّة عمره بأنواع القربات إلیه ثمّ عصی فی آخر عمره معصیة واحدة- مع بقاء إیمانه- مخلّدا فی النار، کمن أشرک باللّه مدّة عمره، و ذلک محال لقبحه عند العقلاء.
ثمّ قال: المحارب لعلیّ علیه السلام کافر لقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «حربک یا علیّ حربی» و لا شکّ فی کفر من حارب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
و أمّا مخالفوه فی الإمامة؛ فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنّهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة، و هو النصّ الجلیّ الدالّ علی إمامته مع تواتره.
و ذهب آخرون الی أنّهم فسقة و هو الأقوی.
ثمّ اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثة:
أحدها: أنّهم مخلّدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنّة.
الثانی: قال بعضهم: إنّهم یخرجون من النار الی الجنّة.
الثالث: ما ارتضاه ابن نوبخت و جماعة من علمائنا أنّهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود، و لا یدخلون الجنّة لعدم الإیمان المقتضی لاستحقاق الثواب. انتهی.
و قال رحمه اللّه فی شرح الیاقوت: أمّا دافعو النصّ فقد ذهب أکثر أصحابنا الی تکفیرهم، و من أصحابنا من یحکم بفسقهم خاصّة، ثمّ اختلف أصحابنا فی أحکامهم فی الآخرة، فالأکثر قالوا بتخلیدهم، و فیهم من قال بعدم الخلود، و ذلک إمّا بأن ینقلوا الی الجنّة- و هو قول شاذّ عنده-، أولا إلیهما و استحسنه المصنّف. انتهی.
ص: 35
أقول: القول بعدم خلودهم فی النار نشأ من عدم تتبّعهم للأخبار، و الأحادیث الدالّة علی خلودهم متواترة أو قریبة منها، نعم الاحتمالان الأخیران آتیان فی المستضعفین منهم کما ستعرف.
و القول بخروج غیر المستضعفین من النار قول مجهول القائل، نشأ بین المتأخّرین الذین لا معرفة لهم بالأخبار و لا بأقوال القدماء الأخیار.
ثمّ استشهد العلّامة المجلسی بکلام شیخنا الصدوق طاب ثراه فی اعتقاداته سالف الذکر، و کلام الشیخ المفید فی کتاب المسائل، ثمّ قال:
و قال المحقّق الطوسیّ- روّح اللّه روحه القدّوسی- فی قواعد العقائد: أصول الإیمان عند الشیعة ثلاثة: التصدیق بوحدانیّة اللّه تعالی فی ذاته، و العدل فی أفعاله، و التصدیق بنبوّة الأنبیاء علیهم السلام، و التصدیق بإمامة الأئمّة المعصومین من بعد الأنبیاء.
و قال أهل السنّة: الإیمان هو التصدیق باللّه تعالی و بکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صادقا، و التصدیق بالأحکام التی نعلم یقینا أنّه علیه السلام حکم بها دون ما فیه اختلاف أو اشتباه. و الکفر یقابل الإیمان، و الذنب یقابل العمل الصالح و ینقسم الی کبائر و صغائر، و یستحقّ المؤمن بالإجماع الخلود فی الجنّة، و یستحقّ الکافر الخلود فی العقاب.
و قال الشهید الثانی رفع اللّه درجته فی رسالة حقائق الإیمان عند تحقیق معنی الإیمان و الإسلام: البحث الثانی فی جواب إلزام یرد علی القائلین من الإمامیّة بعموم الإسلام مع القول بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا.
أمّا الإلزام فإنّهم حکموا بإسلام من أقرّ بالشهادتین فقط غیر عابث دون إیمانه، سواء علم منه عدم التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام أم لا إلّا من خرج بدلیل خارج کالنواصب و الخوارج، فالظاهر أنّ هذا الحکم مناف للحکم بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا. و أیضا قد عرفت ممّا تقدّم أنّ التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام من أصول الإیمان عند الطائفة من
ص: 36
الإمامیّة کما هو معلوم من مذهبهم ضرورة، و صرّح بنقله المحقّق الطوسیّ رحمه اللّه عنهم فیما تقدّم، و لا ریب أنّ الشی ء یعدم بعدم أصله الذی هو جزؤه کما نحن فیه، فیلزم الحکم بکفر من لم یتحقّق له التصدیق المذکور و إن أقرّ بالشهادتین، و أنّه مناف أیضا للحکم بإسلام من لم یصدّق بإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و هذا الأخیر لا خصوصیّة لوروده علی القول بعموم الإسلام، بل هو وارد علی القائلین بإسلام من لم یتحقّق له التصدیق المذکور مع قطع النظر عن کونهم قائلین بعموم الإسلام أو مساواته للإیمان.
و أمّا الجواب؛ فبالمنع من المنافاة بین الحکمین، و ذلک لأنّا نحکم بأنّ من لم یتحقّق له التصدیق المذکور کافر فی نفس الأمر، و الحکم بإسلامه إنّما هو فی الظاهر، فموضوع الحکمین مختلف فلا منافاة.
ثمّ قال: المراد بالحکم بإسلامه ظاهرا صحّة ترتّب کثیر من الأحکام الشرعیّة علی ذلک، و الحاصل أنّ الشارع جعل الإقرار بالشهادتین علامة علی صحّة إجراء أکثر الأحکام الشرعیّة علی المقرّ کحلّ مناکحته و الحکم بطهارته و حقن دمه و ماله و غیر ذلک من الأحکام المذکورة فی کتب الفروع، و کأنّ الحکمة فی ذلک هو التخفیف عن المؤمنین لمسیس الحاجة الی مخالطتهم فی أکثر الأزمنة و الأمکنة، و استمالة الکافر الی الإسلام، فإنّه إذا اکتفی فی إجراء أحکام المسلمین علیه ظاهرا بمجرّد إقراره الظاهری ازداد ثباته و رغبته فی الإسلام، ثمّ یترقّی فی ذلک الی أن یتحقّق له الإسلام باطنا أیضا.
و اعلم أنّ جمعا من علماء الإمامیّة حکموا بکفر أهل الخلاف، و الأکثر علی الحکم بإسلامهم، فإن أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الأمر لا فی الظاهر فالظاهر أنّ النزاع لفظیّ، إذ القائلون بإسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحّة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر، لا أنّهم مسلمون فی نفس الأمر، و لذا نقلوا الإجماع علی دخولهم النار، و إن أرادوا بذلک کونهم کافرین ظاهرا و باطنا فهو ممنوع و لا دلیل علیه، بل الدلیل قائم علی إسلامهم
ص: 37
ظاهرا لقوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلّا اللّه، انتهی کلامه رفع مقامه.
و قال الشیخ الطوسیّ نوّر اللّه ضریحه فی تلخیص الشافی: (4/ 131) و ما بعدها و هو نقل بالمضمون عندنا أنّ من حارب أمیر المؤمنین کافر، و الدلیل علی ذلک إجماع الفرقة المحقّة الإمامیّة علی ذلک، و إجماعهم حجّة، و أیضا فنحن نعلم أنّ من حاربه کان منکرا لإمامته و دافعا لها، و دفع الإمامة کفر کما أنّ دفع النبوّة کفر، لأنّ الجهل بهما علی حدّ واحد .. ثمّ استدلّ رحمه اللّه بأخبار کثیرة علی ذلک.
فإذا عرفت ما ذکره القدماء و المتأخّرون من أساطین العلماء و الإمامیّة و محقّقیهم عرفت ضعف القول بخروجهم من النار، و الأخبار الواردة فی ذلک أکثر من أن یمکن جمعه فی باب أو کتاب، و إذا کانوا فی الدنیا و الآخرة فی حکم المسلمین فأیّ فرق بینهم و بین فسّاق الشیعة؟! و أیّ فائدة فیما أجمع علیه الفرقة المحقّة من کون الإمامة من أصول الدین ردّا علی المخالفین القائلین بأنّه من فروعه؟! و قد روت العامّة و الخاصّة متواترا: من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیّة، و قد أوردت أخبارا کثیرة فی أبواب الآیات النازلة فیهم علیهم السلام أنّهم فسّروا الشرک و الکفر فی الآیات بترک الولایة. و قد وردت أخبار متواترة أنّه لا یقبل عمل من الأعمال إلّا بالولایة.
و قال الصدوق رحمه اللّه: الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال، و الثواب علی الإیمان، و قد ورد فی الصحیح عن أبی جعفر علیه السلام: من أصبح من هذه الأمّة لا إمام له من اللّه عزّ و جلّ ظاهر عادل أصبح ضالا تائها، و إنّ من مات علی هذه الحالة مات میتة کفر و نفاق.
و اعلم أنّ أئمّة الجور و أتباعهم لمعزولون عن دین اللّه قد ضلّوا و أضلّوا، فأعمالهم التی یعملونها کرماد اشتدّت به الریح فی یوم عاصف لا یقدرون ممّا کسبوا علی شی ء ذلک هو الضلال البعید.
ص: 38
و عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ الآیة (البقرة: 257)، قال علیه السلام: إنّما عنی بذلک أنّهم کانوا علی نور الإسلام، فلمّا أن تولّوا کلّ إمام جائر لیس من اللّه خرجوا بولایتهم إیّاه من نور الإسلام الی ظلمات الکفر، فأوجب اللّه لهم النار مع الکفّار، فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون.
و قد ورد فی الناصب ما ورد فی خلوده فی النار، و
قد روی بأسانید کثیرة عنهم علیهم السلام: لو أنّ کلّ ملک خلقه اللّه عزّ و جلّ، و کلّ نبیّ بعثه اللّه، و کلّ صدّیق، و کلّ شهید شفعوا فی ناصب لنا أهل البیت أن یخرجه اللّه عزّ و جلّ من النار ما أخرجه اللّه أبدا ...
و قد روی بأسانید معتبرة عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: لیس الناصب من نصب لنا أهل البیت، لأنّک لا تجد رجلا یقول: أنا أبغض محمّدا و آل محمّد، و لکنّ الناصب من نصب لکم و هو یعلم أنّکم تتولّونا و تتبرّءون من عدوّنا و أنّکم من شیعتنا.
و یظهر من بعض الأخبار بل من کثیر منها أنّهم فی الدنیا أیضا فی حکم الکفّار، لکن لمّا علم اللّه أنّ أئمّة الجور و أتباعهم یستولون علی الشیعة و هم یبتلون بمعاشرتهم، و لا یمکنهم الاجتناب عنهم و ترک معاشرتهم و مخالطتهم و مناکحتهم أجری اللّه علیهم حکم الإسلام توسعة، فإذا ظهر القائم علیه السلام یجری علیهم حکم سائر الکفّار فی جمیع الأمور و فی الآخرة یدخلون النار ماکثین فیها أبدا مع الکفّار، و به یجمع بین الأخبار کما أشار إلیه المفید و الشهید الثانی قدّس اللّه روحهما.
و أیضا یمکن أن یقال: لمّا کان فی تلک الأزمنة علیهم شبهة فی الجملة یجری علیهم فی الدنیا حکم الإسلام، فإذا ظهر فی زمانه علیه السلام الحقّ الصریح بالبیّنات و المعجزات و لم تبق لهم شبهة و أنکروه التحقوا بسائر الکفّار.
ثمّ قال قدّس سرّه: و أخبار هذا المطلب متفرّقة فی أبواب هذا الکتاب، و أرجو من اللّه أن یوفّقنی لتألیف کتاب مفرد فی ذلک إن شاء اللّه تعالی، و بعض
ص: 39
الأخبار المشعرة بخلاف ما ذکرنا محمول علی المستضعفین کما عرفت.
و قال شارح المقاصد: اختلف أهل الإسلام فیمن ارتکب الکبیرة من المؤمنین و مات قبل التوبة، فالمذهب عندنا عدم القطع بالعفو و لا بالعقاب، بل کلاهما فی مشیّة اللّه تعالی، لکن علی تقدیر التعذیب نقطع بأنّه لا یخلّد فی النار بل یخرج البتّة، لا بطریق الوجوب علی اللّه تعالی بل بمقتضی ما سبق من الوعد و ثبت بالدلیل کتخلید أهل الجنّة، و عند المعتزلة القطع بالعذاب الدائم من غیر عفو و لا إخراج من النار، و ما وقع فی کلام البعض من أنّ صاحب الکبیرة عند المعتزلة لیس فی الجنّة و لا فی النار فغلط نشأ من قولهم: إنّ له المنزلة بین المنزلتین، أی حالة غیر الإیمان و الکفر، و أمّا ما ذهب إلیه مقاتل بن سلیمان و بعض المرجئة من أنّ عصاة المؤمنین لا یعذّبون أصلا و إنّما النار للکفّار تمسّکا بالآیات الدالّة علی اختصاص العذاب بالکفّار مثل: قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (طه: 48) إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (النحل: 27)، فجوابه تخصیص ذلک العذاب بما یکون علی سبیل الخلود، و أمّا تمسّکهم بمثل
قوله علیه السلام: «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق»
فضعیف، لأنّه إنّما ینفی الخلود لا الدخول.
لنا وجوه:
الأوّل: و هو العمدة؛ الآیات و الأحادیث الدالّة علی أنّ المؤمنین یدخلون الجنّة البتّة و لیس ذلک قبل دخول النار وفاقا، فتعیّن أن یکون بعده، و هو مسألة انقطاع العذاب، أو بدونه و هو مسألة العفو التامّ، قال اللّه تعالی:
فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزال: 7) وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (المؤمن: 40)، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة»، و قال: «من مات لا یشرک باللّه شیئا دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق».
ص: 40
الثانی: النصوص المشعرة بالخروج من النار؛ کقوله تعالی: النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (الأنعام: 128) فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (آل عمران: 185)، و
کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یخرج من النار قوم بعد ما امتحشوا و صاروا فحما و حمما، فینبتون کما ینبت الحبّة فی حمیل السیل»
، و خبر الواحد و إن لم یکن حجّة فی الأصول لکن یفید التأیید و التأکید بتعاضد النصوص.
الثالث: و هو علی قاعدة الاعتزال؛ أنّ من واظب علی الإیمان و العمل الصالح مائة سنة و صدر عنه فی أثناء ذلک أو بعده جریمة واحدة- کشرب جرعة من الخمر- فلا یحسن من الحکیم أن یعذّبه علی ذلک أبد الآباد، و لو لم یکن هذا ظلما فلا ظلم، أو لم یستحقّ بهذا ذمّا فلا ذمّ.
الرابع: أنّ المعصیة متناهیة زمانا- و هو ظاهر- و قدرا لما یوجد من معصیة أشدّ منها، فجزاؤها یجب أن یکون متناهیا تحقیقا لقاعدة العدل، بخلاف الکفر فإنّه لا بتناهی قدرا و إن تناهی زمانه.
ثمّ سرد ما احتجّت المعتزلة به من وجوه و أجاب عنها:
ثم قال فی بحث آخر: لا خلاف فی أنّ من آمن بعد الکفر و المعاصی فهو من أهل الجنّة بمنزلة من لا معصیة له، و من کفر- نعوذ باللّه- بعد الإیمان و العمل الصالح فهو من أهل النار بمنزلة من لا حسنة له، و إنّما الکلام فیمن آمن و عمل صالحا و آخر سیّئا و استمرّ علی الطاعات و الکبائر کما یشاهد من الناس فعندنا مآله الی الجنّة و لو بعد النار، و استحقاقه للثواب و العقاب بمقتضی الوعد و الوعید ثابت من غیر حبوط، و المشهور من مذهب المعتزلة أنّه من أهل الخلود فی النار إذا مات قبل التوبة، فأشکل علیهم الأمر فی إیمانه و طاعاته و ما یثبت من استحقاقاته أین طارت؟ و کیف زالت؟ فقالوا بحبوط الطاعات و مالوا الی أنّ السیّئات یذهبن الحسنات، حتی ذهب الجمهور منهم الی أنّ الکبیرة الواحدة تحبط ثواب جمیع العبادات، و فساده ظاهر، أمّا سمعا فللنصوص
ص: 41
الدالّة علی أنّ اللّه تعالی لا یضیع أجر من أحسن عملا و عمل صالحا، و أمّا عقلا فللقطع بأنّه لا یحسن من الحکیم الکریم إبطال ثواب إیمان العبد و مواظبته علی الطاعات طول العمر بتناول لقمة من الربا، أو جرعة من الخمر .. الی آخر ما قال.
ثم قال العلّامة المجلسی: 8/ 374 بعد کلّ هذا:
أقول: قد سبق القول فی ذلک فی باب الحبط و التکفیر (أبواب المعاد:
5/ 331 و 71/ 197 و 6/ 236 و 23/ 76، 354) و لا أظنّک یخفی علیک ما مهّدناه أوّلا بعد الإحاطة بما أوردناه من الآیات و الأخبار، و سیأتی عمدة الأخبار المتعلّقة بتلک المباحث فی کتاب الإیمان و الکفر 72/ 131 و 39/ 311- 330 و 24/ 1- 187.
و خاتمة القول و ختمه ما ذکره شیخ مشایخنا المرتضی الأنصاری فی مکاسبه: 41- 42 (طبعة تبریز) قال: إنّ ظاهر الأخبار اختصاص حرمة الغیبة بالمؤمن، فیجوز اغتیاب المخالف کما یجوز لعنه. و توهّم عموم الآیة- کبعض الروایات- لمطلق المسلم مدفوع بما علم بضرورة المذهب من عدم احترامهم و عدم جریان أحکام الإسلام علیهم إلّا قلیلا ممّا یتوقّف استقامة نظم معاش المؤمنین علیه، مثل عدم انفعال ما یلاقیهم بالرطوبة، و حلّ ذبائحهم، و مناکحهم، و حرمة دمائهم- لحکمة دفع الفتنة- و نسائهم، لأنّ لکلّ قوم نکاحا .. و نحو ذلک، مع أنّ التمثیل المذکور فی الآیة مختص بمن ثبتت أخوّته فلا یعمّ من وجب التبرّی منه ..
**[ترجمه]اعلم أنّ الذی یقتضیه الجمع بین الآیات و الأخبار أنّ الکافر المنکر لضروریّ من ضروریّات دین الإسلام مخلّد فی النار، لا یخفّف عنه
ص: 33
العذاب إلّا المستضعف الناقص فی عقله أو الذی لم یتمّ علیه الحجّة و لم یقصّر فی الفحص و النظر، فإنّه یحتمل أن یکون من المرجون لأمر اللّه- کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الإیمان و الکفر-.
و أمّا غیر الشیعة الإمامیّة من المخالفین و سائر فرق الشیعة ممّن لم ینکر شیئا من ضروریّات دین الإسلام فهم فرقتان: إحداهما المتعصّبون المعاندون منهم ممّن قد تمّت علیهم الحجّة فهم فی النار خالدون، و الأخری المستضعفون منهم و هم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات و البله و أمثالهم و من لم یتمّ علیه الحجّة ممّن یموت فی زمان الفترة، أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجّة فهم المرجون لأمر اللّه، إمّا یعذّبهم و إمّا یتوب علیهم، فیرجی لهم النجاة من النار.
و أمّا أصحاب الکبائر من الإمامیّة فلا خلاف بین الإمامیّة فی أنّهم لا یخلّدون فی النار، و أمّا أنّهم هل یدخلون النار أم لا؟ فالأخبار مختلفة فیهم اختلافا کثیرا، و مقتضی الجمع بینها أنّه یحتمل دخولهم النار و أنّهم غیر داخلین فی الأخبار التی وردت أنّ الشیعة و المؤمن لا یدخل النار، لأنّه قد ورد فی أخبار أخر أنّ الشیعة من شایع علیّا فی أعماله، و أنّ الإیمان مرکّب من القول و العمل، لکنّ الأخبار الکثیرة دلّت علی أنّ الشفاعة تلحقهم قبل دخول النار، و فی هذا التبهیم حکم لا یخفی بعضها علی أولی الأبصار، و سیأتی تمام القول فی ذلک، و الأخبار الدالّة علی تلک الأقسام و أحکامهم و أحوالهم و صفاتهم فی کتاب الإیمان و الکفر.
قال العلّامة رحمه اللّه فی شرحه علی التجرید: أجمع المسلمون کافّة علی أنّ عذاب الکافر مؤبّد لا ینقطع، و اختلفوا فی أصحاب الکبائر من المسلمین؛ فالوعیدیّة علی أنّه کذلک، و ذهبت الإمامیّة و طائفة کثیرة من المعتزلة و الأشاعرة الی أنّ عذابه منقطع، و الحقّ أنّ عقابهم منقطع لوجهین:
الأوّل: أنّه یستحقّ الثواب بإیمانه، لقوله تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ
ص: 34
ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزلة: 7) و الإیمان أعظم أفعال الخیر، فإذا استحقّ العقاب بالمعصیة فإمّا أن یقدّم الثواب علی العقاب و هو باطل بالإجماع، لأنّ الثواب المستحقّ بالإیمان دائم علی ما تقدّم، أو بالعکس و هو المراد، و الجمع محال.
الثانی: یلزم أن یکون من عبد اللّه تعالی مدّة عمره بأنواع القربات إلیه ثمّ عصی فی آخر عمره معصیة واحدة- مع بقاء إیمانه- مخلّدا فی النار، کمن أشرک باللّه مدّة عمره، و ذلک محال لقبحه عند العقلاء.
ثمّ قال: المحارب لعلیّ علیه السلام کافر لقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «حربک یا علیّ حربی» و لا شکّ فی کفر من حارب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
و أمّا مخالفوه فی الإمامة؛ فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنّهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة، و هو النصّ الجلیّ الدالّ علی إمامته مع تواتره.
و ذهب آخرون الی أنّهم فسقة و هو الأقوی.
ثمّ اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثة:
أحدها: أنّهم مخلّدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنّة.
الثانی: قال بعضهم: إنّهم یخرجون من النار الی الجنّة.
الثالث: ما ارتضاه ابن نوبخت و جماعة من علمائنا أنّهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود، و لا یدخلون الجنّة لعدم الإیمان المقتضی لاستحقاق الثواب. انتهی.
و قال رحمه اللّه فی شرح الیاقوت: أمّا دافعو النصّ فقد ذهب أکثر أصحابنا الی تکفیرهم، و من أصحابنا من یحکم بفسقهم خاصّة، ثمّ اختلف أصحابنا فی أحکامهم فی الآخرة، فالأکثر قالوا بتخلیدهم، و فیهم من قال بعدم الخلود، و ذلک إمّا بأن ینقلوا الی الجنّة- و هو قول شاذّ عنده-، أولا إلیهما و استحسنه المصنّف. انتهی.
ص: 35
أقول: القول بعدم خلودهم فی النار نشأ من عدم تتبّعهم للأخبار، و الأحادیث الدالّة علی خلودهم متواترة أو قریبة منها، نعم الاحتمالان الأخیران آتیان فی المستضعفین منهم کما ستعرف.
و القول بخروج غیر المستضعفین من النار قول مجهول القائل، نشأ بین المتأخّرین الذین لا معرفة لهم بالأخبار و لا بأقوال القدماء الأخیار.
ثمّ استشهد العلّامة المجلسی بکلام شیخنا الصدوق طاب ثراه فی اعتقاداته سالف الذکر، و کلام الشیخ المفید فی کتاب المسائل، ثمّ قال:
و قال المحقّق الطوسیّ- روّح اللّه روحه القدّوسی- فی قواعد العقائد: أصول الإیمان عند الشیعة ثلاثة: التصدیق بوحدانیّة اللّه تعالی فی ذاته، و العدل فی أفعاله، و التصدیق بنبوّة الأنبیاء علیهم السلام، و التصدیق بإمامة الأئمّة المعصومین من بعد الأنبیاء.
و قال أهل السنّة: الإیمان هو التصدیق باللّه تعالی و بکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صادقا، و التصدیق بالأحکام التی نعلم یقینا أنّه علیه السلام حکم بها دون ما فیه اختلاف أو اشتباه. و الکفر یقابل الإیمان، و الذنب یقابل العمل الصالح و ینقسم الی کبائر و صغائر، و یستحقّ المؤمن بالإجماع الخلود فی الجنّة، و یستحقّ الکافر الخلود فی العقاب.
و قال الشهید الثانی رفع اللّه درجته فی رسالة حقائق الإیمان عند تحقیق معنی الإیمان و الإسلام: البحث الثانی فی جواب إلزام یرد علی القائلین من الإمامیّة بعموم الإسلام مع القول بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا.
أمّا الإلزام فإنّهم حکموا بإسلام من أقرّ بالشهادتین فقط غیر عابث دون إیمانه، سواء علم منه عدم التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام أم لا إلّا من خرج بدلیل خارج کالنواصب و الخوارج، فالظاهر أنّ هذا الحکم مناف للحکم بأنّ الکفر عدم الإیمان عمّا من شأنه أن یکون مؤمنا. و أیضا قد عرفت ممّا تقدّم أنّ التصدیق بإمامة الأئمّة علیهم السلام من أصول الإیمان عند الطائفة من
ص: 36
الإمامیّة کما هو معلوم من مذهبهم ضرورة، و صرّح بنقله المحقّق الطوسیّ رحمه اللّه عنهم فیما تقدّم، و لا ریب أنّ الشی ء یعدم بعدم أصله الذی هو جزؤه کما نحن فیه، فیلزم الحکم بکفر من لم یتحقّق له التصدیق المذکور و إن أقرّ بالشهادتین، و أنّه مناف أیضا للحکم بإسلام من لم یصدّق بإمامة الأئمّة الاثنی عشر علیهم السلام و هذا الأخیر لا خصوصیّة لوروده علی القول بعموم الإسلام، بل هو وارد علی القائلین بإسلام من لم یتحقّق له التصدیق المذکور مع قطع النظر عن کونهم قائلین بعموم الإسلام أو مساواته للإیمان.
و أمّا الجواب؛ فبالمنع من المنافاة بین الحکمین، و ذلک لأنّا نحکم بأنّ من لم یتحقّق له التصدیق المذکور کافر فی نفس الأمر، و الحکم بإسلامه إنّما هو فی الظاهر، فموضوع الحکمین مختلف فلا منافاة.
ثمّ قال: المراد بالحکم بإسلامه ظاهرا صحّة ترتّب کثیر من الأحکام الشرعیّة علی ذلک، و الحاصل أنّ الشارع جعل الإقرار بالشهادتین علامة علی صحّة إجراء أکثر الأحکام الشرعیّة علی المقرّ کحلّ مناکحته و الحکم بطهارته و حقن دمه و ماله و غیر ذلک من الأحکام المذکورة فی کتب الفروع، و کأنّ الحکمة فی ذلک هو التخفیف عن المؤمنین لمسیس الحاجة الی مخالطتهم فی أکثر الأزمنة و الأمکنة، و استمالة الکافر الی الإسلام، فإنّه إذا اکتفی فی إجراء أحکام المسلمین علیه ظاهرا بمجرّد إقراره الظاهری ازداد ثباته و رغبته فی الإسلام، ثمّ یترقّی فی ذلک الی أن یتحقّق له الإسلام باطنا أیضا.
و اعلم أنّ جمعا من علماء الإمامیّة حکموا بکفر أهل الخلاف، و الأکثر علی الحکم بإسلامهم، فإن أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الأمر لا فی الظاهر فالظاهر أنّ النزاع لفظیّ، إذ القائلون بإسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحّة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر، لا أنّهم مسلمون فی نفس الأمر، و لذا نقلوا الإجماع علی دخولهم النار، و إن أرادوا بذلک کونهم کافرین ظاهرا و باطنا فهو ممنوع و لا دلیل علیه، بل الدلیل قائم علی إسلامهم
ص: 37
ظاهرا لقوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلّا اللّه، انتهی کلامه رفع مقامه.
و قال الشیخ الطوسیّ نوّر اللّه ضریحه فی تلخیص الشافی: (4/ 131) و ما بعدها و هو نقل بالمضمون عندنا أنّ من حارب أمیر المؤمنین کافر، و الدلیل علی ذلک إجماع الفرقة المحقّة الإمامیّة علی ذلک، و إجماعهم حجّة، و أیضا فنحن نعلم أنّ من حاربه کان منکرا لإمامته و دافعا لها، و دفع الإمامة کفر کما أنّ دفع النبوّة کفر، لأنّ الجهل بهما علی حدّ واحد .. ثمّ استدلّ رحمه اللّه بأخبار کثیرة علی ذلک.
فإذا عرفت ما ذکره القدماء و المتأخّرون من أساطین العلماء و الإمامیّة و محقّقیهم عرفت ضعف القول بخروجهم من النار، و الأخبار الواردة فی ذلک أکثر من أن یمکن جمعه فی باب أو کتاب، و إذا کانوا فی الدنیا و الآخرة فی حکم المسلمین فأیّ فرق بینهم و بین فسّاق الشیعة؟! و أیّ فائدة فیما أجمع علیه الفرقة المحقّة من کون الإمامة من أصول الدین ردّا علی المخالفین القائلین بأنّه من فروعه؟! و قد روت العامّة و الخاصّة متواترا: من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیّة، و قد أوردت أخبارا کثیرة فی أبواب الآیات النازلة فیهم علیهم السلام أنّهم فسّروا الشرک و الکفر فی الآیات بترک الولایة. و قد وردت أخبار متواترة أنّه لا یقبل عمل من الأعمال إلّا بالولایة.
و قال الصدوق رحمه اللّه: الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال، و الثواب علی الإیمان، و قد ورد فی الصحیح عن أبی جعفر علیه السلام: من أصبح من هذه الأمّة لا إمام له من اللّه عزّ و جلّ ظاهر عادل أصبح ضالا تائها، و إنّ من مات علی هذه الحالة مات میتة کفر و نفاق.
و اعلم أنّ أئمّة الجور و أتباعهم لمعزولون عن دین اللّه قد ضلّوا و أضلّوا، فأعمالهم التی یعملونها کرماد اشتدّت به الریح فی یوم عاصف لا یقدرون ممّا کسبوا علی شی ء ذلک هو الضلال البعید.
ص: 38
و عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ الآیة (البقرة: 257)، قال علیه السلام: إنّما عنی بذلک أنّهم کانوا علی نور الإسلام، فلمّا أن تولّوا کلّ إمام جائر لیس من اللّه خرجوا بولایتهم إیّاه من نور الإسلام الی ظلمات الکفر، فأوجب اللّه لهم النار مع الکفّار، فأولئک أصحاب النار هم فیها خالدون.
و قد ورد فی الناصب ما ورد فی خلوده فی النار، و
قد روی بأسانید کثیرة عنهم علیهم السلام: لو أنّ کلّ ملک خلقه اللّه عزّ و جلّ، و کلّ نبیّ بعثه اللّه، و کلّ صدّیق، و کلّ شهید شفعوا فی ناصب لنا أهل البیت أن یخرجه اللّه عزّ و جلّ من النار ما أخرجه اللّه أبدا ...
و قد روی بأسانید معتبرة عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: لیس الناصب من نصب لنا أهل البیت، لأنّک لا تجد رجلا یقول: أنا أبغض محمّدا و آل محمّد، و لکنّ الناصب من نصب لکم و هو یعلم أنّکم تتولّونا و تتبرّءون من عدوّنا و أنّکم من شیعتنا.
و یظهر من بعض الأخبار بل من کثیر منها أنّهم فی الدنیا أیضا فی حکم الکفّار، لکن لمّا علم اللّه أنّ أئمّة الجور و أتباعهم یستولون علی الشیعة و هم یبتلون بمعاشرتهم، و لا یمکنهم الاجتناب عنهم و ترک معاشرتهم و مخالطتهم و مناکحتهم أجری اللّه علیهم حکم الإسلام توسعة، فإذا ظهر القائم علیه السلام یجری علیهم حکم سائر الکفّار فی جمیع الأمور و فی الآخرة یدخلون النار ماکثین فیها أبدا مع الکفّار، و به یجمع بین الأخبار کما أشار إلیه المفید و الشهید الثانی قدّس اللّه روحهما.
و أیضا یمکن أن یقال: لمّا کان فی تلک الأزمنة علیهم شبهة فی الجملة یجری علیهم فی الدنیا حکم الإسلام، فإذا ظهر فی زمانه علیه السلام الحقّ الصریح بالبیّنات و المعجزات و لم تبق لهم شبهة و أنکروه التحقوا بسائر الکفّار.
ثمّ قال قدّس سرّه: و أخبار هذا المطلب متفرّقة فی أبواب هذا الکتاب، و أرجو من اللّه أن یوفّقنی لتألیف کتاب مفرد فی ذلک إن شاء اللّه تعالی، و بعض
ص: 39
الأخبار المشعرة بخلاف ما ذکرنا محمول علی المستضعفین کما عرفت.
و قال شارح المقاصد: اختلف أهل الإسلام فیمن ارتکب الکبیرة من المؤمنین و مات قبل التوبة، فالمذهب عندنا عدم القطع بالعفو و لا بالعقاب، بل کلاهما فی مشیّة اللّه تعالی، لکن علی تقدیر التعذیب نقطع بأنّه لا یخلّد فی النار بل یخرج البتّة، لا بطریق الوجوب علی اللّه تعالی بل بمقتضی ما سبق من الوعد و ثبت بالدلیل کتخلید أهل الجنّة، و عند المعتزلة القطع بالعذاب الدائم من غیر عفو و لا إخراج من النار، و ما وقع فی کلام البعض من أنّ صاحب الکبیرة عند المعتزلة لیس فی الجنّة و لا فی النار فغلط نشأ من قولهم: إنّ له المنزلة بین المنزلتین، أی حالة غیر الإیمان و الکفر، و أمّا ما ذهب إلیه مقاتل بن سلیمان و بعض المرجئة من أنّ عصاة المؤمنین لا یعذّبون أصلا و إنّما النار للکفّار تمسّکا بالآیات الدالّة علی اختصاص العذاب بالکفّار مثل: قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (طه: 48) إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (النحل: 27)، فجوابه تخصیص ذلک العذاب بما یکون علی سبیل الخلود، و أمّا تمسّکهم بمثل
قوله علیه السلام: «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق»
فضعیف، لأنّه إنّما ینفی الخلود لا الدخول.
لنا وجوه:
الأوّل: و هو العمدة؛ الآیات و الأحادیث الدالّة علی أنّ المؤمنین یدخلون الجنّة البتّة و لیس ذلک قبل دخول النار وفاقا، فتعیّن أن یکون بعده، و هو مسألة انقطاع العذاب، أو بدونه و هو مسألة العفو التامّ، قال اللّه تعالی:
فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (الزلزال: 7) وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (المؤمن: 40)، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «من قال: لا إله إلّا اللّه دخل الجنّة»، و قال: «من مات لا یشرک باللّه شیئا دخل الجنّة و إن زنی و إن سرق».
ص: 40
الثانی: النصوص المشعرة بالخروج من النار؛ کقوله تعالی: النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (الأنعام: 128) فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (آل عمران: 185)، و
کقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یخرج من النار قوم بعد ما امتحشوا و صاروا فحما و حمما، فینبتون کما ینبت الحبّة فی حمیل السیل»
، و خبر الواحد و إن لم یکن حجّة فی الأصول لکن یفید التأیید و التأکید بتعاضد النصوص.
الثالث: و هو علی قاعدة الاعتزال؛ أنّ من واظب علی الإیمان و العمل الصالح مائة سنة و صدر عنه فی أثناء ذلک أو بعده جریمة واحدة- کشرب جرعة من الخمر- فلا یحسن من الحکیم أن یعذّبه علی ذلک أبد الآباد، و لو لم یکن هذا ظلما فلا ظلم، أو لم یستحقّ بهذا ذمّا فلا ذمّ.
الرابع: أنّ المعصیة متناهیة زمانا- و هو ظاهر- و قدرا لما یوجد من معصیة أشدّ منها، فجزاؤها یجب أن یکون متناهیا تحقیقا لقاعدة العدل، بخلاف الکفر فإنّه لا بتناهی قدرا و إن تناهی زمانه.
ثمّ سرد ما احتجّت المعتزلة به من وجوه و أجاب عنها:
ثم قال فی بحث آخر: لا خلاف فی أنّ من آمن بعد الکفر و المعاصی فهو من أهل الجنّة بمنزلة من لا معصیة له، و من کفر- نعوذ باللّه- بعد الإیمان و العمل الصالح فهو من أهل النار بمنزلة من لا حسنة له، و إنّما الکلام فیمن آمن و عمل صالحا و آخر سیّئا و استمرّ علی الطاعات و الکبائر کما یشاهد من الناس فعندنا مآله الی الجنّة و لو بعد النار، و استحقاقه للثواب و العقاب بمقتضی الوعد و الوعید ثابت من غیر حبوط، و المشهور من مذهب المعتزلة أنّه من أهل الخلود فی النار إذا مات قبل التوبة، فأشکل علیهم الأمر فی إیمانه و طاعاته و ما یثبت من استحقاقاته أین طارت؟ و کیف زالت؟ فقالوا بحبوط الطاعات و مالوا الی أنّ السیّئات یذهبن الحسنات، حتی ذهب الجمهور منهم الی أنّ الکبیرة الواحدة تحبط ثواب جمیع العبادات، و فساده ظاهر، أمّا سمعا فللنصوص
ص: 41
الدالّة علی أنّ اللّه تعالی لا یضیع أجر من أحسن عملا و عمل صالحا، و أمّا عقلا فللقطع بأنّه لا یحسن من الحکیم الکریم إبطال ثواب إیمان العبد و مواظبته علی الطاعات طول العمر بتناول لقمة من الربا، أو جرعة من الخمر .. الی آخر ما قال.
ثم قال العلّامة المجلسی: 8/ 374 بعد کلّ هذا:
أقول: قد سبق القول فی ذلک فی باب الحبط و التکفیر (أبواب المعاد:
5/ 331 و 71/ 197 و 6/ 236 و 23/ 76، 354) و لا أظنّک یخفی علیک ما مهّدناه أوّلا بعد الإحاطة بما أوردناه من الآیات و الأخبار، و سیأتی عمدة الأخبار المتعلّقة بتلک المباحث فی کتاب الإیمان و الکفر 72/ 131 و 39/ 311- 330 و 24/ 1- 187.
و خاتمة القول و ختمه ما ذکره شیخ مشایخنا المرتضی الأنصاری فی مکاسبه: 41- 42 (طبعة تبریز) قال: إنّ ظاهر الأخبار اختصاص حرمة الغیبة بالمؤمن، فیجوز اغتیاب المخالف کما یجوز لعنه. و توهّم عموم الآیة- کبعض الروایات- لمطلق المسلم مدفوع بما علم بضرورة المذهب من عدم احترامهم و عدم جریان أحکام الإسلام علیهم إلّا قلیلا ممّا یتوقّف استقامة نظم معاش المؤمنین علیه، مثل عدم انفعال ما یلاقیهم بالرطوبة، و حلّ ذبائحهم، و مناکحهم، و حرمة دمائهم- لحکمة دفع الفتنة- و نسائهم، لأنّ لکلّ قوم نکاحا .. و نحو ذلک، مع أنّ التمثیل المذکور فی الآیة مختص بمن ثبتت أخوّته فلا یعمّ من وجب التبرّی منه ..
**[ترجمه]
هذا؛ و لا شکّ أنّ حبّ علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه إیمان و بغضه کفر و نفاق، و أنّ ولایته ولایة اللّه و رسوله، و عداوته عداوتهما، و أنّ ولایته علیه السلام حصن من عذاب الجبّار، بل لو اجتمع الناس علی حبّه ما
ص: 42
خلق اللّه النار، و غیر ذلک ممّا وردت فیه روایات مستفیضة، بل فی بعض الموارد متواترة، و عدّ منها فی بحار الأنوار: 39/ 246- 310 (123 روایة) و هی غیض من فیض، کما أنّ أخبار الطینة و المیثاق کثیرة جدّا؛ منها ما جاء فی الباب الثالث: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129)و غیرها.
فها هو- مثلا- ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج: 10/ 227 یقول: .. لو جرّد- علیّا علیه السلام- السیف کما جرّده فی آخر الأمر لقلنا بفسق کلّ من خالفه علی الإطلاق کائنا من کان، و لکنّه رضی بالبیعة أخیرا و دخل فی الطاعة!!.
فلو أثبتنا لم بایع .. و لم لم یجرّد السیف .. و کیف دخل فی الطاعة .. و ..
و .. لکان هو معنا.
و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه: 6/ 344 و 9/ 229 یروی بإسناده عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) أنّه قال: من قال فی دیننا برأیه فاقتلوه.
و لا ریب أنّهم قالوا، بل أبدعوا، بل فعلوا ما فعلوا .. و هذا ما نراه فی کتابنا الحاضر بإقرارهم و تصحیح أصحابهم ..
**[ترجمه]هذا؛ و لا شکّ أنّ حبّ علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه إیمان و بغضه کفر و نفاق، و أنّ ولایته ولایة اللّه و رسوله، و عداوته عداوتهما، و أنّ ولایته علیه السلام حصن من عذاب الجبّار، بل لو اجتمع الناس علی حبّه ما
ص: 42
خلق اللّه النار، و غیر ذلک ممّا وردت فیه روایات مستفیضة، بل فی بعض الموارد متواترة، و عدّ منها فی بحار الأنوار: 39/ 246- 310 (123 روایة) و هی غیض من فیض، کما أنّ أخبار الطینة و المیثاق کثیرة جدّا؛ منها ما جاء فی الباب الثالث: طینة المؤمن و خروجه من الکافر و بالعکس (67/ 77- 129)و غیرها.
فها هو- مثلا- ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج: 10/ 227 یقول: .. لو جرّد- علیّا علیه السلام- السیف کما جرّده فی آخر الأمر لقلنا بفسق کلّ من خالفه علی الإطلاق کائنا من کان، و لکنّه رضی بالبیعة أخیرا و دخل فی الطاعة!!.
فلو أثبتنا لم بایع .. و لم لم یجرّد السیف .. و کیف دخل فی الطاعة .. و ..
و .. لکان هو معنا.
و الخطیب البغدادیّ فی تاریخه: 6/ 344 و 9/ 229 یروی بإسناده عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) أنّه قال: من قال فی دیننا برأیه فاقتلوه.
و لا ریب أنّهم قالوا، بل أبدعوا، بل فعلوا ما فعلوا .. و هذا ما نراه فی کتابنا الحاضر بإقرارهم و تصحیح أصحابهم ..
**[ترجمه]
و لعلّ کتابنا هذا محاولة جادّة فی طریق الوحدة لتصحیح و تبریر عمل طائفة من الشیعة ممّن یلعن و یتبرّأ من کلّ من ظلم و جحد، و لعلّنا لا نختلف فی الکبریات، و نحسب لو سلّمنا هذه الصغریات التی أوردناها من کتب القوم، لوافقونا فی عملنا، و لا أقل صحّحوا من یعمل بذلک، و لذا تری المؤلّف طاب ثراه لم یصحّح کلّ ما أورده- کما هو دیدنه فی کلّ بحاره- إلّا أنّه أعطی التبریرات و الأدلّة الکافیة لکلّ ما أورده و جاد به و أفاد؛ سواء بأدلّة عقلیّة أو طرق شرعیّة، عامیّة کانت أو شیعیّة.
و لا ریب أنّ النتیجة المنطقیّة تصبح ضروریة فی القیاسات المنطقیّة بعد
ص: 43
تسلیم المقدّمتین.
و بعد کلّ هن و هن ... فما تراه الیوم أو تقرأه .. ما هو إلّا شقشقة هدرت- علی حدّ تعبیر سیّد الأوصیاء سلام اللّه علیه- و نفثة مصدوع صدرت .. کان لها أن توضح أنّه من العار- و حقّ الجبّار- أن یشغل فراغ النبیّ الأکرم و الناموس الإلهی أناس هذا شأنهم علما و عملا، مع کلّ ما لهم من شطط و زیغ ..
أ من العدل أن یسلّط علی رقاب الناس و أعراضهم و ربقة المسلمین و أموالهم فضلا عن دینهم رجال هذا مبلغهم من العلم و ذاک سیرهم العملی؟!!.
أ من الإنصاف أن تفوّض النوامیس السماویّة و الأحکام الإلهیّة و طقوس الأمّة و آدابها الی ید خلائق هذه سیرتهم و تلک سریرتهم ..؟!.
آه .. وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ. وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ، فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .. و العاقبة لأهل التقوی و الیقین.
**[ترجمه]و لعلّ کتابنا هذا محاولة جادّة فی طریق الوحدة لتصحیح و تبریر عمل طائفة من الشیعة ممّن یلعن و یتبرّأ من کلّ من ظلم و جحد، و لعلّنا لا نختلف فی الکبریات، و نحسب لو سلّمنا هذه الصغریات التی أوردناها من کتب القوم، لوافقونا فی عملنا، و لا أقل صحّحوا من یعمل بذلک، و لذا تری المؤلّف طاب ثراه لم یصحّح کلّ ما أورده- کما هو دیدنه فی کلّ بحاره- إلّا أنّه أعطی التبریرات و الأدلّة الکافیة لکلّ ما أورده و جاد به و أفاد؛ سواء بأدلّة عقلیّة أو طرق شرعیّة، عامیّة کانت أو شیعیّة.
و لا ریب أنّ النتیجة المنطقیّة تصبح ضروریة فی القیاسات المنطقیّة بعد
ص: 43
تسلیم المقدّمتین.
و بعد کلّ هن و هن ... فما تراه الیوم أو تقرأه .. ما هو إلّا شقشقة هدرت- علی حدّ تعبیر سیّد الأوصیاء سلام اللّه علیه- و نفثة مصدوع صدرت .. کان لها أن توضح أنّه من العار- و حقّ الجبّار- أن یشغل فراغ النبیّ الأکرم و الناموس الإلهی أناس هذا شأنهم علما و عملا، مع کلّ ما لهم من شطط و زیغ ..
أ من العدل أن یسلّط علی رقاب الناس و أعراضهم و ربقة المسلمین و أموالهم فضلا عن دینهم رجال هذا مبلغهم من العلم و ذاک سیرهم العملی؟!!.
أ من الإنصاف أن تفوّض النوامیس السماویّة و الأحکام الإلهیّة و طقوس الأمّة و آدابها الی ید خلائق هذه سیرتهم و تلک سریرتهم ..؟!.
آه .. وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ. وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ، فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .. و العاقبة لأهل التقوی و الیقین.
**[ترجمه]
حیث لم نحصل علی نسخة خطیّة جیّدة للکتاب لذا استعنّا بطبعتی الکتاب:
أ- طبعة دار الضرب بطهران المعروفة ب: طبعة کمبانی، و رمزنا لها ب (ک).
و قد شرع الحاجّ محمّد حسن الأصفهانیّ الملقّب ب (کمبانی) فی طبعها سنة 1303 ه، و انتهی منها فی سنة 1315 ه.
ب: طبعة تبریز سنة 1275 ه، و قد جدّد تصویر المجلد الثامن منها بالأوفست حدود سنة 1400 ه، و رمزنا لها ب (س).
ص: 44
**[ترجمه]حیث لم نحصل علی نسخة خطیّة جیّدة للکتاب لذا استعنّا بطبعتی الکتاب:
أ- طبعة دار الضرب بطهران المعروفة ب: طبعة کمبانی، و رمزنا لها ب (ک).
و قد شرع الحاجّ محمّد حسن الأصفهانیّ الملقّب ب (کمبانی) فی طبعها سنة 1303 ه، و انتهی منها فی سنة 1315 ه.
ب: طبعة تبریز سنة 1275 ه، و قد جدّد تصویر المجلد الثامن منها بالأوفست حدود سنة 1400 ه، و رمزنا لها ب (س).
ص: 44
**[ترجمه]
حاولنا ذکر أهمّ الفروق بین الطبعتین و غالب الاختلافات بین المتن و المصادر.
**[ترجمه]حاولنا ذکر أهمّ الفروق بین الطبعتین و غالب الاختلافات بین المتن و المصادر.
**[ترجمه]
عزّزنا روایات الخاصّة بمصادر من العامّة قدر الإمکان.
**[ترجمه]عزّزنا روایات الخاصّة بمصادر من العامّة قدر الإمکان.
**[ترجمه]
لم نغیّر من نصّ الکتاب کلمة واحدة لا حذفا و لا تصحیفا إلّا مع الإشارة مع مراعاة ذکر الاختلافات فی التعلیقة، مع ما هناک من ملاحظات کثیرة و تحریفات و إسقاط فی المجلدات 28 و 32 و 33 و 34.
**[ترجمه]لم نغیّر من نصّ الکتاب کلمة واحدة لا حذفا و لا تصحیفا إلّا مع الإشارة مع مراعاة ذکر الاختلافات فی التعلیقة، مع ما هناک من ملاحظات کثیرة و تحریفات و إسقاط فی المجلدات 28 و 32 و 33 و 34.
**[ترجمه]
عزّزنا بیانات المصنّف بمصادر لغویّة أو کتب أمثال أو أمکنة، و ذکرنا ما رأیناه من الوجوه و المعانی المناسبة فی الحاشیة.
**[ترجمه]عزّزنا بیانات المصنّف بمصادر لغویّة أو کتب أمثال أو أمکنة، و ذکرنا ما رأیناه من الوجوه و المعانی المناسبة فی الحاشیة.
**[ترجمه]
استدرکنا علی المصنّف طاب ثراه کثیرا من الطعون علی الخلفاء الثلاثة بمصادرها العامیّة، بعد أن قوّینا المتن بما رأیناه مناسبا، مع المحاولة- قدر الإمکان- من عدم الابتعاد عن صلب الموضوع.
**[ترجمه]استدرکنا علی المصنّف طاب ثراه کثیرا من الطعون علی الخلفاء الثلاثة بمصادرها العامیّة، بعد أن قوّینا المتن بما رأیناه مناسبا، مع المحاولة- قدر الإمکان- من عدم الابتعاد عن صلب الموضوع.
**[ترجمه]
ذیّلنا الکتاب باستدراک ما ورد فی الخلفاء الثلاثة و من تبعهم خلال هذه الموسوعة ممّا لم یتعرّض له المصنّف طاب ثراه فی هذا المجلد غالبا، بعد أن سردنا لک جملة من الأبواب التی یجدر ملاحظتها فی المقدّمة.
**[ترجمه]ذیّلنا الکتاب باستدراک ما ورد فی الخلفاء الثلاثة و من تبعهم خلال هذه الموسوعة ممّا لم یتعرّض له المصنّف طاب ثراه فی هذا المجلد غالبا، بعد أن سردنا لک جملة من الأبواب التی یجدر ملاحظتها فی المقدّمة.
**[ترجمه]
قد نضع رمز التصلیة (ص) أو التسلیم (ع) حیث لم نجده فی المتن و یقتضیه المقام، و قد نرمز عند ما نجده فی الأصل مفتوحا، و لا نری له معنی مناسبا.
**[ترجمه]قد نضع رمز التصلیة (ص) أو التسلیم (ع) حیث لم نجده فی المتن و یقتضیه المقام، و قد نرمز عند ما نجده فی الأصل مفتوحا، و لا نری له معنی مناسبا.
**[ترجمه]
ترقیم الأبواب مشوّش جدّا، و لم نجده فی الخطیّة و طبعة (ک) و جاء فی حاشیة (س) و لم ترقّم بعض الأبواب و قد رقّمناها، و أشرنا إلی ذلک فی الحاشیة.
**[ترجمه]ترقیم الأبواب مشوّش جدّا، و لم نجده فی الخطیّة و طبعة (ک) و جاء فی حاشیة (س) و لم ترقّم بعض الأبواب و قد رقّمناها، و أشرنا إلی ذلک فی الحاشیة.
**[ترجمه]
لظروفنا الخاصّة ترک تحقیق الکتاب أکثر من مرّة، و ضاعت بعض مسوّداته و ملاحظاتنا علیه؛ لذا قد یلاحظ بعض الاضطراب فیه، المرجوّ إرشادنا إلیه أو غضّ النظر عنه.
ص: 45
**[ترجمه]لظروفنا الخاصّة ترک تحقیق الکتاب أکثر من مرّة، و ضاعت بعض مسوّداته و ملاحظاتنا علیه؛ لذا قد یلاحظ بعض الاضطراب فیه، المرجوّ إرشادنا إلیه أو غضّ النظر عنه.
ص: 45
**[ترجمه]
و لنا- فی النهایة- رجاء أکید، و منّا دعوة جادّة الی عدم الحکم المسبق علی موضوع الکتاب و إخراجه و تحقیقه و .. إلّا بعد سبره بشکل کامل من دون الأخذ ببعضه دون الآخر، إذ لنا فیه مشرب خاصّ، و لذکر جملة من التعلیقات سبب معیّن، قد یعرف خلال جرد الکتاب و الدقّة فیه.
و ها أنا ذا الیوم- بعد هن وهن- إذ سنحت لی الفرصة، و حالفنی الحظ أن أقدّم هذا القسم المبتور من ذاک الجسد الطاهر، الذی یعدّ- بحقّ- قلب الکتاب و هدفه و جوهره و لبّه .. مستعینا باللّه العظیم، و متوکّلا علی الربّ الرحیم، محتسبا عملی إلیه، راجیا عفوه و رضوانه، طالبا رضاه و غفرانه ..
جاعلا ظلامة ساداتی و موالیّ أهل بیت العصمة و الکرامة صلوات اللّه علیهم أجمعین ذریعتی له و وسیلتی إلیه .. سائلا إیّاه سبحانه و تعالی أن یتقبّل عملی خالصا لوجهه الکریم، و أن یجعل عملی هذا ضیاء لی فی ظلمات القبر، و نورا فی عرصات القیامة، لی و لمن آزرنی و أعاننی علیه خاصّة أخی و عضدی و ذخری شیخی أبی محمّد حفظه اللّه، و سیّدی و سندی أبی الحسن سلّمه اللّه و یکون من مخاوف الفزع الأکبر لنا أمنا و سرورا، و فی یوم الحساب کرامة و حبورا لنا و لوالدینا و أهلینا و أساتذتنا و إخواننا و کلّ من أعاننی فیه مقابلة و تحقیقا و طباعة و تصحیحا و إخراجا و نشرا ..
فإنّه المرجوّ لکلّ فضل و رحمة، و ولیّ کلّ مسغبة و نعمة، و صاحب کلّ حسنة و کرامة.
و الحمد للّه أوّلا و آخرا، و صلّی اللّه علی محمّد و أهل بیته الغرّ المیامین النجباء الأکرمین من الآن الی قیام یوم الدین .. آمین ربّ العالمین.
عبد الزهراء العلوی
1412 ه
ص: 46
عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: من لم یعرف سوء ما أتی إلینا من ظلمنا، و ذهاب حقّنا، و ما رکبنا (نکبنا) به، فهو شریک من أتی إلینا فیما ولینا به.
ثواب الأعمال: 200
و بحار الأنوار: 27/ 55 حدیث 11
ص: 47
ص: 48
**[ترجمه]و لنا- فی النهایة- رجاء أکید، و منّا دعوة جادّة الی عدم الحکم المسبق علی موضوع الکتاب و إخراجه و تحقیقه و .. إلّا بعد سبره بشکل کامل من دون الأخذ ببعضه دون الآخر، إذ لنا فیه مشرب خاصّ، و لذکر جملة من التعلیقات سبب معیّن، قد یعرف خلال جرد الکتاب و الدقّة فیه.
و ها أنا ذا الیوم- بعد هن وهن- إذ سنحت لی الفرصة، و حالفنی الحظ أن أقدّم هذا القسم المبتور من ذاک الجسد الطاهر، الذی یعدّ- بحقّ- قلب الکتاب و هدفه و جوهره و لبّه .. مستعینا باللّه العظیم، و متوکّلا علی الربّ الرحیم، محتسبا عملی إلیه، راجیا عفوه و رضوانه، طالبا رضاه و غفرانه ..
جاعلا ظلامة ساداتی و موالیّ أهل بیت العصمة و الکرامة صلوات اللّه علیهم أجمعین ذریعتی له و وسیلتی إلیه .. سائلا إیّاه سبحانه و تعالی أن یتقبّل عملی خالصا لوجهه الکریم، و أن یجعل عملی هذا ضیاء لی فی ظلمات القبر، و نورا فی عرصات القیامة، لی و لمن آزرنی و أعاننی علیه خاصّة أخی و عضدی و ذخری شیخی أبی محمّد حفظه اللّه، و سیّدی و سندی أبی الحسن سلّمه اللّه و یکون من مخاوف الفزع الأکبر لنا أمنا و سرورا، و فی یوم الحساب کرامة و حبورا لنا و لوالدینا و أهلینا و أساتذتنا و إخواننا و کلّ من أعاننی فیه مقابلة و تحقیقا و طباعة و تصحیحا و إخراجا و نشرا ..
فإنّه المرجوّ لکلّ فضل و رحمة، و ولیّ کلّ مسغبة و نعمة، و صاحب کلّ حسنة و کرامة.
و الحمد للّه أوّلا و آخرا، و صلّی اللّه علی محمّد و أهل بیته الغرّ المیامین النجباء الأکرمین من الآن الی قیام یوم الدین .. آمین ربّ العالمین.
عبد الزهراء العلوی
1412 ه
ص: 46
عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: من لم یعرف سوء ما أتی إلینا من ظلمنا، و ذهاب حقّنا، و ما رکبنا (نکبنا) به، فهو شریک من أتی إلینا فیما ولینا به.
ثواب الأعمال: 200
و بحار الأنوار: 27/ 55 حدیث 11
ص: 47
ص: 48
**[ترجمه]
بِحَارُالاَنوَار الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ
تألیف العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی «قدّس الله سرّه»
الجزء التاسع و العشرون
ص: 2
**[ترجمه]بِحَارُالاَنوَار الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ
تألیف العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی «قدّس الله سرّه»
الجزء التاسع و العشرون
ص: 2
**[ترجمه]
**[ترجمه] - الأبواب لم ترقم فی المتن، و جاء فی حاشیة (س): الباب الخامس، و کذا بقیّة الأبواب جاء ترقیمها فی حاشیة (س). -
**[ترجمه]
ل (2): الْقَطَّانُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ الْخَثْعَمِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّعْلَبِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ حَفْصِ بْنِ مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ (3) الْوَرَّاقِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ- عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ أَبِی بَکْرٍ- وَ بَیْعَةِ النَّاسِ لَهُ، وَ فِعْلِهِمْ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ- مَا کَانَ، لَمْ یَزَلْ أَبُو بَکْرٍ یُظْهِرُ لَهُ الِانْبِسَاطَ وَ یَرَی مِنْهُ انْقِبَاضاً، فَکَبُرَ
ص: 3
ذَلِکَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَأَحَبَّ لِقَاءَهُ وَ اسْتِخْرَاجَ مَا عِنْدَهُ، وَ الْمَعْذِرَةَ إِلَیْهِ مِمَّا (1) اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ، وَ تَقْلِیدِهِمْ إِیَّاهُ أَمْرَ الْأُمَّةِ وَ قِلَّةِ رَغْبَتِهِ فِی ذَلِکَ وَ زُهْدِهِ فِیهِ.
أَتَاهُ فِی وَقْتِ غَفْلَةٍ وَ طَلَبَ مِنْهُ الْخَلْوَةَ، وَ قَالَ لَهُ: وَ اللَّهِ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا کَانَ هَذَا الْأَمْرُ مُوَاطَاةً مِنِّی، وَ لَا رَغْبَةً فِیمَا وَقَعْتُ فِیهِ، وَ لَا حِرْصاً عَلَیْهِ، وَ لَا ثِقَةً بِنَفْسِی فِیمَا تَحْتَاجُ (2) إِلَیْهِ الْأُمَّةُ، وَ لَا قُوَّةً لِی بِمَالٍ (3)، وَ لَا کَثْرَةِ الْعَشِیرَةِ، وَ لَا اسْتِئْثَارٍ بِهِ (4) دُونَ غَیْرِی، فَمَا لَکَ تُضْمِرُ عَلَیَّ مَا لَمْ أَسْتَحِقَّهُ مِنْکَ، وَ تُظْهِرُ لِیَ الْکَرَاهَةَ فِیمَا صِرْتُ إِلَیْهِ، وَ تَنْظُرُ إِلَیَّ بِعَیْنِ السَّآمَةِ مِنِّی؟! قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَا حَمَلَکَ عَلَیْهِ إِذْ (5) لَمْ تَرْغَبْ فِیهِ، وَ لَا حَرَصْتَ عَلَیْهِ، وَ لَا وَثِقْتَ بِنَفْسِکَ فِی الْقِیَامِ بِهِ وَ بِمَا یَحْتَاجُ (6) مِنْکَ فِیهِ؟! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: حَدِیثٌ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: إِنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ أُمَّتِی عَلَی ضَلَالٍ (7)، وَ لَمَّا رَأَیْتُ اجْتِمَاعَهُمْ اتَّبَعْتُ حَدِیثَ النَّبِیِّ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَحَلْتُ أَنْ یَکُونَ اجْتِمَاعُهُمْ عَلَی خِلَافِ الْهُدَی، فَأَعْطَیْتُهُمْ (8) قَوَدَ الْإِجَابَةِ، وَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ أَحَداً یَتَخَلَّفُ لَامْتَنَعْتُ! قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ حَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ أُمَّتِی عَلَی ضَلَالٍ، أَ فَکُنْتُ مِنَ الْأُمَّةِ أَوْ لَمْ أَکُنْ؟! قَالَ: بَلَی.
قَالَ: وَ کَذَلِکَ الْعِصَابَةُ الْمُمْتَنِعَةُ عَلَیْکَ مِنْ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ
ص: 4
وَ ابْنِ عُبَادَةَ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْأَنْصَارِ؟
قَالَ: کُلٌّ مِنَ الْأُمَّةِ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَکَیْفَ تَحْتَجُّ بِحَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمْثَالُ هَؤُلَاءِ قَدْ تَخَلَّفُوا عَنْکَ، وَ لَیْسَ لِلْأُمَّةِ فِیهِمْ طَعْنٌ، وَ لَا فِی صُحْبَةِ الرَّسُولِ وَ نَصِیحَتِهِ مِنْهُمْ تَقْصِیرٌ؟! قَالَ: مَا عَلِمْتُ بِتَخَلُّفِهِمْ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِبْرَامِ الْأَمْرِ، وَ خِفْتُ إِنْ دَفَعْتُ عَنِّی الْأَمْرَ أَنْ یَتَفَاقَمَ (1) إِلَی أَنْ یَرْجِعَ النَّاسُ مُرْتَدِّینَ عَنِ الدِّینِ، وَ کَانَ مُمَارَسَتُکُمْ إِلَی أَنْ أَجَبْتُمْ أَهْوَنَ مَؤُنَةً عَلَی الدِّینِ وَ أَبْقَی لَهُ مِنْ ضَرْبِ النَّاسِ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ فَیَرْجِعُوا کُفَّاراً، وَ عَلِمْتُ أَنَّکَ لَسْتَ بِدُونِی فِی الْإِبْقَاءِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَدْیَانِهِمْ!.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَجَلْ، وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنِ الَّذِی یَسْتَحِقُّ هَذَا الْأَمْرَ، بِمَا یَسْتَحِقُّهُ؟
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: بِالنَّصِیحَةِ، وَ الْوَفَاءِ، وَ دَفْعِ الْمُدَاهَنَةِ (2)، وَ الْمُحَابَاةِ (3)، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ إِظْهَارِ الْعَدْلِ، وَ الْعِلْمِ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ، مَعَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ قِلَّةِ الرَّغْبَةِ فِیهَا، وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ لِلْقَرِیبِ (4) وَ الْبَعِیدِ .. ثُمَّ سَکَتَ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ السَّابِقَةِ وَ الْقَرَابَةِ؟! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ السَّابِقَةِ وَ الْقَرَابَةِ.
قَالَ (5): فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ (6) یَا أَبَا بَکْرٍ أَ فِی نَفْسِکَ تَجِدُ
ص: 5
هَذِهِ الْخِصَالَ، أَوْ فِیَّ؟! قَالَ أَبُو بَکْرٍ (1): بَلْ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ.
قَالَ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الْمُجِیبُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَبْلَ ذُکْرَانِ الْمُسْلِمِینَ، أَمْ أَنْتَ (2)؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الْأَذَانُ (3) لِأَهْلِ الْمَوْسِمِ وَ لِجَمِیعِ الْأُمَّةِ بِسُورَةِ بَرَاءَةَ، أَمْ أَنْتَ (4)؟!
ص: 6
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا وَقَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ بِنَفْسِی یَوْمَ الْغَارِ، أَمْ أَنْتَ (1)؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (2) بِاللَّهِ أَ لِیَ (3) الْوَلَایَةُ مِنَ اللَّهِ مَعَ وَلَایَةِ رَسُولِهِ (4) فِی آیَةِ زَکَاةِ الْخَاتَمِ، أَمْ لَکَ (5)؟
ص: 7
قَالَ: بَلْ لَکَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (1) بِاللَّهِ أَنَا الْمَوْلَی لَکَ وَ لِکُلِّ مُسْلِمٍ بِحَدِیثِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ (2)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (3) بِاللَّهِ أَ لِیَ (4) الْوِزَارَةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْمَثَلُ مِنْ هَارُونَ وَ مُوسَی (5)، أَمْ لَکَ (6)؟
قَالَ: بَلْ لَکَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَ بِی بَرَزَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِأَهْلِ بَیْتِی
ص: 8
وَ وُلْدِی فِی مُبَاهَلَةِ الْمُشْرِکِینَ مِنَ النَّصَارَی، أَمْ بِکَ وَ بِأَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ (1)؟
قَالَ: بِکُمْ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَ لِی وَ لِأَهْلِی وَ وُلْدِی آیَةُ التَّطْهِیرِ مِنَ الرِّجْسِ (2)، أَمْ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ؟
قَالَ: بَلْ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا صَاحِبُ دَعْوَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی یَوْمَ الْکِسَاءِ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی إِلَیْکَ لَا إِلَی النَّارِ (3)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ وَ وُلْدُکَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا صَاحِبُ الْآیَةِ یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً (4)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الْفَتَی الَّذِی نُودِیَ مِنَ السَّمَاءِ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو
ص: 9
الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ (1)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی رُدَّتْ لَهُ الشَّمْسُ لِوَقْتِ صَلَاتِهِ فَصَلَّاهَا ثُمَّ تَوَارَتْ (2)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَبَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِرَایَتِهِ یَوْمَ خَیْبَرَ فَفَتَحَ اللَّهُ لَهُ (3)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی نَفَّسْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کُرْبَتَهُ
ص: 10
وَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ بِقَتْلِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ (1)، أَوْ (2) أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی ائْتَمَنَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی رِسَالَتِهِ إِلَی الْجِنِّ فَأَجَابَتْ، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی طَهَّرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ السِّفَاحِ مِنْ آدَمَ إِلَی أَبِیکَ بِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نِکَاحٍ لَا مِنْ سِفَاحٍ، مِنْ آدَمَ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، أَمْ أَنَا (3)؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی اخْتَارَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ زَوَّجَنِی ابْنَتَهُ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ قَالَ: اللَّهُ زَوَّجَکَ (4)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا وَالِدُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ رَیْحَانَتَیْهِ اللَّذَیْنِ قَالَ فِیهِمَا: هَذَانِ سَیِّدَا
ص: 11
شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (1) وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَخُوکَ الْمُزَیَّنُ بِجَنَاحَیْنِ فِی الْجَنَّةِ یَطِیرُ بِهِمَا (2) مَعَ الْمَلَائِکَةِ، أَمْ أَخِی؟
قَالَ: بَلْ أَخُوکَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ ِ أَنَا ضَمِنْت دَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَادَیْتُ فِی الْمَوَاسِمِ (3) بِإِنْجَازِ مَوْعِدِهِ، أَمْ أَنْتَ؟! قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِطَیْرٍ عِنْدَهُ یُرِیدُ أَکْلَهُ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِکَ إِلَیْکَ بَعْدِی (4)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی بَشَّرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَتْلِ (5) النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ (6)، أَمْ أَنْتَ؟
ص: 12
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی شَهِدْتُ آخِرَ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وُلِّیتُ غُسْلَهُ وَ دَفْنَهُ، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنَا الَّذِی دَلَّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِلْمِ الْقَضَاءِ بِقَوْلِهِ: «عَلِیٌّ أَقْضَاکُمْ» (1)، أَمْ أَنْتَ؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ (2) اللَّهَ (3) أَنَا الَّذِی أَمَرَ لِی (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَصْحَابَهُ بِالسَّلَامِ عَلَیَّ (5) بِالْإِمْرَةِ فِی حَیَاتِهِ (6)، أَمْ أَنْتَ؟
ص: 13
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی سَبَقَتْ لَهُ الْقَرَابَةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، أَمْ أَنَا؟.
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَبَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِدِینَارٍ عِنْدَ حَاجَتِهِ (1)، وَ بَاعَکَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَضَفْتَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَضَفْتَ (2) وُلْدَهُ أَمْ أَنَا (3)؟
قَالَ: فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ! (وَ) (4) قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی حَمَلَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی کَتِفِهِ (5) فِی طَرْحِ صَنَمِ الْکَعْبَةِ وَ کَسْرِهِ حَتَّی لَوْ شَاءَ أَنْ یَنَالَ أُفُقَ السَّمَاءِ لَنَالَهَا (6)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (7)، أَمْ أَنَا؟
ص: 14
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی أُمِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِفَتْحِ بَابِهِ فِی مَسْجِدِهِ حِینَ أُمِرَ بِسَدِّ جَمِیعِ بَابِهِ- (أَبْوَابِ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ) (1)
وَ أَحَلَّ لَهُ فِیهِ مَا أَحَلَّهُ اللَّهُ لَهُ (2)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ لِرَسُولِ اللَّهِ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَدَقَةً فَنَاجَاهُ، أَمْ أَنَا- إِذْ عَاتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْماً فَقَالَ: أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ (4) الْآیَةَ (5)
؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- لِفَاطِمَةَ:
ص: 15
زَوْجُکِ أَوَّلُ النَّاسِ إِیمَاناً وَ أَرْجَحُهُمْ إِسْلَاماً. فِی کَلَامٍ لَهُ، أَمْ أَنَا؟ (1).
قَالَ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَنْتَ الَّذِی قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ، لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (2)، أَمْ أَنَا؟
قَالَ: بَلْ أَنْتَ (3).
قَالَ: .. فَلَمْ یَزَلْ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعُدُّ عَلَیْهِ مَنَاقِبَهُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ دُونَهُ وَ دُونَ غَیْرِهِ.
وَ یَقُولُ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: بَلْ أَنْتَ.
قَالَ: فَبِهَذَا وَ شِبْهِهِ یُسْتَحَقُّ الْقِیَامُ بِأُمُورِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَا الَّذِی غَرَّکَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ دِینِهِ وَ أَنْتَ
ص: 16
خِلْوٌ مِمَّا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ أَهْلُ دِینِهِ؟
قَالَ: فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: صَدَقْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ، أَنْظِرْنِی یَوْمِی هَذَا فَأُدَبِّرَ مَا أَنَا فِیهِ وَ مَا سَمِعْتُ مِنْکَ.
قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَکَ ذَلِکَ یَا أَبَا بَکْرٍ.
فَرَجَعَ مِنْ عِنْدِهِ وَ خَلَا بِنَفْسِهِ یَوْمَهُ وَ لَمْ یَأْذَنْ لِأَحَدٍ إِلَی اللَّیْلِ، وَ عُمَرُ یَتَرَدَّدُ فِی النَّاسِ لَمَّا بَلَغَهُ مِنْ خَلْوَتِهِ بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَبَاتَ فِی لَیْلَتِهِ، فَرَأَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَنَامِهِ مُمَثَّلًا (1) لَهُ فِی مَجْلِسِهِ، فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو بِکْرٍ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَوَلَّی وَجْهَهُ، فَصَارَ (2) مُقَابِلَ وَجْهِهِ، فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَوَلَّی عَنْهُ وَجْهَهُ (3).
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَلْ أَمَرْتَ بِأَمْرٍ فَلَمْ أَفْعَلْ؟
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَرُدُّ السَّلَامَ عَلَیْکَ وَ قَدْ عَادَیْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ عَادَیْتَ مَنْ وَالاهُ (4) اللَّهُ وَ رَسُولُهُ! رُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ.
قَالَ: فَقُلْتُ: مَنْ أَهْلُهُ؟
قَالَ: مَنْ عَاتَبَکَ عَلَیْهِ، وَ هُوَ عَلِیٌّ.
قَالَ: فَقَدْ رَدَدْتُ عَلَیْهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَمْرِکَ.
قَالَ: فَأَصْبَحَ وَ بَکَی، وَ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ابْسُطْ یَدَکَ، فَبَایَعَهُ وَ سَلَّمَ إِلَیْهِ الْأَمْرَ.
وَ قَالَ لَهُ: أَخْرُجُ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأُخْبِرُ النَّاسَ بِمَا رَأَیْتُ فِی لَیْلَتِی وَ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ، فَأُخْرِجُ نَفْسِی مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ أُسَلِّمُ عَلَیْکَ
ص: 17
بِالْإِمْرَةِ؟
قَالَ: فَقَالَ (1) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ.
فَخَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ مُتَغَیِّراً لَوْنُهُ عَالِیاً نَفَسُهُ (2)، فَصَادَفَهُ عُمَرُ وَ هُوَ فِی طَلَبِهِ.
فَقَالَ (3): مَا حَالُکَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ ..؟
فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ وَ مَا رَأَی وَ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقَالَ (4) عُمَرُ: أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ (5) یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ أَنْ تَغْتَرَّ بِسِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ! فَلَیْسَ هَذَا بِأَوَّلِ سِحْرٍ مِنْهُمْ ..
فَمَا زَالَ بِهِ حَتَّی رَدَّهُ عَنْ رَأْیِهِ وَ صَرَفَهُ عَنْ عَزْمِهِ، وَ رَغَّبَهُ (6) فِیمَا هُوَ فِیهِ، وَ أَمَرَهُ بِالثَّبَاتِ (عَلَیْهِ) (7) وَ الْقِیَامِ بِهِ.
قَالَ: فَأَتَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَسْجِدَ لِلْمِیعَادِ، فَلَمْ یَرَ فِیهِ مِنْهُمْ أَحَداً، فَأَحَسَّ (8) بِالشَّرِّ مِنْهُمْ، فَقَعَدَ إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَمَرَّ بِهِ عُمَرُ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ دُونَ مَا تَرُومُ خَرْطُ الْقَتَادِ، فَعَلِمَ بِالْأَمْرِ وَ قَامَ وَ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ.
**[ترجمه]الخصال - . الخصال : 548 – 553 ، حدیث 30 - :
امام صادق علیه السلام از پدرش، از جدش علیه السلام نقل میکند: چون ابوبکر به خلافت نشست و مردمان با وی بیعت کردند و از علی علیه السلام کناره گرفتند، ابوبکر پیوسته با علی علیه السلام خوشرویی نشان می داد، لیک از آن حضرت گرفتگی می دید. این کار بر ابوبکر گران آمد، خواست که به طور خصوصی او را ببیند و نظر وی را در این موضوع بپرسد، و در خصوص اجتماع مردم بر وی و واگذاری کار خلافت به وی و عدم رغبت و زهد وی نسبت به آن، از وی عذرخواهی کند.
پس به طور سرزده نزد وی رفت و از او خواست که با وی خلوت کند و به وی گفت: یا ابا الحسن، به خدا سوگند، من در کار خلافت همراهی و رغبتی نداشتم و نسبت به آن حریص نیستم و نسبت به آنچه که امت به آن نیاز دارد به خود اعتماد ندارم و از نظر مالی و دودمان هم پشتیبانی ندارم، پس چرا کینهای که من مستحق آن نیستم به دل داری و نسبت به آنچه که به آن رسیدم ناپسندی نشان میدهی، و با چشم بیزاری به من نگاه میکنی؟
علی علیه السلام فرمود: اگر به خلافت رغبت نداشتی، و نسبت به آن حریص نبودی، و اطمینان نداشتی که از عهده آن و آنچه از تو خواسته میشود برمیآیی، چرا زیر بار آن رفتی؟ ابوبکر گفت: دلیل آن حدیثی بود که از پیامبر شنیده بودم: خداوند پیروانم را بر گمراهی جمع نمی کند - . به الغدیر مراجعه شود 10 : 249 - .
هنگامی که یکپارچگی آنها را دیدم، از حدیث پیامبرصلی الله علیه و آله پیروی کردم و غیرممکن میدانستم که یکپارچگی آنها بر خلاف هدایت باشد، از این جهت به خواست ایشان پاسخ دادم و اگر می دانستم که کسی سرباز میزند، نمی پذیرفتم.
علی علیه السلام فرمود: در خصوص حدیثی که از پیامبرصلی الله علیه و آله یاد کردی: «خداوند پیروان مرا به گمراهی جمع نمی کند»، مگر من از پیروان نبودم؟ گفت: آری، فرمود: و هم چنین گروهی که با تو مخالفت کردند، سلمان و عمار و ابوذر و مقداد و قیس بن عباده و همراهان وی از انصار، مگر از پیروان نبودند؟ ابوبکر گفت: همگی آنان از امت بودند. علی فرمود: پس چگونه به حدیث پیامبر استدلال می کنی در صورتی که امثال اینان از بیعت کردن با تو سرباز زده بودند، در حالی که در اینکه جزء پیروان هستند و جزء یاران رسول الله صلی الله علیه و آله و خیرخواهان او هستند، شک و تردیدی نیست؟ ابوبکر گفت: پس از قطعی شدن امر، از سرباز زدن آن آگاه شدم. و ترسیدم هرگاه کناره گیرم، اختلاف پدید آید و مردم از دین باز گردند، و درگیر شدنت با من برای دین و بقای آن، از تفرقه مردم و دوباره کافرشدنشان سبکتر است، و یقین دارم که تو نیز نسبت به حفظ مسلمانان و دین ایشان از من پایینتر نیستی. حضرت علی علیه السلام گفت: درست است، ولی به من بگو! کسی که شایسته کار خلافت است، باید چه اوصافی داشته باشد؟ ابوبکر گفت: باید خیرخواه و وفادار باشد و با ریاکاری مبارزه کند و بخشش بی جا نکند؛ خوشرویی و داد و جوانمردی داشته باشد؛ به قرآن و سنت پیامبر و به داوری دادگرانه دانا باشد؛ نسبت به جهان زاهد و بی رغبت باشد؛ داد ستمرسیده را از ستمکار بستاند، چه خویش باشد و چه بیگانه.
ابوبکر خاموش شد. سپس علی علیه السلام گفت: پیشگام بودن و خویشاوندی چطور؟ ابوبکر گفت: پیشگام بودن و خویشاوندی نیز همین گونه است. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند، این صفات را در من میبینی
یا در خودت؟ ابوبکر گفت: ای اباالحسن، در تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! آیا من بودم که پیش از آنکه کسی از مردان به یاد اسلام باشد، پیامبر را اجابت کردم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که برای عموم عرب در موسم حج سوره برائت را خواندم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که در روز هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به غار ثور، با جان خود پیامبر را نگاهداری کردم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! در آیه زکات خاتم، ولایت از جانب خداوند توام با ولایت رسول الله، برای من بود یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من هستم که به مفاد حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر، سرور بر تو و بر هر مسلمان هستم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! وزارت پیامبر صلی الله علیه و آله و منزله هارون به موسی نسبت به او، از آن من است یا از آن تو؟ ابوبکر گفت: از آن توست. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! پیامبر با من و خانواده و فرزندان من برای مباهله و نفرین مشرکان ترسا بیرون رفت یا با تو و خانواده و فرزندان تو؟ ابوبکر گفت: تو و خانواده تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند، آیه تطهیر از الودگی ها - . الاحزاب/ 33 - درباره من و خانواده و فرزندان من فرود آمد یا برای تو و خاندان تو؟ ابوبکر گفت: برای تو و خاندان تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! در روز کساء، پیامبر برای من و خانواده من و فرزندان من دعا کرد و گفت: خدایا ایشان خاندان منند، آنها را به تو میسپارم نه به آتش جهنم، یا برای تو؟ ابوبکر گفت: برای تو و خانواده و فرزندان تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من مقصود از این آیه هستم که قرآن فرموده:{[همان بندگانی که] به نذر خود وفا می کردند، و از روزی که گزندِ آن فراگیرنده است می ترسیدند} - .[2] الانسان / 7 -
یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! تو آن جوانمردی هستی که از سوی آسمان درباره وی بانگ برخاست که «لا سیف الا ذو الفقار ولا فتی الا علی» - . نقل از تاریخ طبری3: 17 ، و سیره ابنهشام3 : 52 -
یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام گفت: تو را به خدا سوگند! تو بودی که آفتاب برای وقت نمازش بازگشت و نمازش را ادا خواند، سپس غروب کرد، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر پرچم خود را در روز فتح خیبر به وی داد و به یاری خداوند به دست وی قلعه خیبر گشوده شد یا من؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که با کشتن عمرو بن عبدودّ اندوه را از دل پیامبر صلی الله علیه و آله و از دل مسلمانان زدودی یا من بودم؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر تو را امین رسالت خویش به سوی جنیان گرفت و جنیان پذیرفتند، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر، پاک نژادی و حلال زادگی وی را از آدم تا پدرش ستود، و فرمود: من و تو از آدم تا عبد المطلب، از زناشویی حلال هستیم نه از حرام زادگی، یا من؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر وی را برگزید و دختر خویش فاطمه را به وی به همسری داد و فرمود: خداوند وی را به تو به همسری داد - . آن گونه که در الغدیر از پارهای مصادر در اهل سنت آمده است. 2 : 317 - ، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من پدر حسن و حسین دو ریحان او هستم که درباره ایشان فرمود: این دو سرور جوانان بهشت هستند و پدر ایشان بهتر از ایشان است - مراجعه کن به الغدیر 7 : 125 ، و مجمع الزوائد : 9 / 174 ، و سنن ابن ماجه : 1 / 44 ، حدیث 118 - ،
یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! برادر توست که با دو بال آراسته در بهشت با فرشتگان هم پرواز است یا برادر من؟ ابوبکر گفت: برادر تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من ضامن دین پیامبرصلی الله علیه و آله شدم و در موسم حج بانگ زدم که تعهدات وی را می پردازم یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که رسول الله وی را برای مرغ بریانی که میخواست آن را بخورد فرا خواند و فرمود: خدایا، دوست ترین بندگان خود را پس از من، بر سر این خوان برسان - .
الغدیر 3 : 21 ، و مراجعه کن به اسد الغابة 4 : 30 ، و مستدرک الحاکم 3 : 130 – 132 - ،
یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام گفت: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر وی را به پیکار ناکثین و قاسطین و مارقین از دین، موافق تاویل قرآن بشارت داد، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که آخرین گفتار پیامبر را شاهد بودم، و کار غسل و دفن وی را انجام دادم، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر بر اساس این سخنش به دانش قضاوت وی اشاره داشت، هنگامی که فرمود: علی داور ترین شماست، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! من بودم که پیامبر در زندگی خود یاران خویش را دستور داد که به عنوان امیر مؤمنان بر وی درود فرستند، یا تو؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو در خویشی به پیامبر نزدیک تری یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که خداوند در وقت نیازش دیناری به تو بخشید و جبرئیل به تو فروخت و محمد و فرزندان وی را مهمانی کردی، یا من؟ ابوبکر از این سخن بگریست و گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر در انداختن و شکستن بت کعبه وی را بر دوش نهاد، به طوری که اگر می خواست دست خود را به آسمان برساند، میرساند، یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر بدو گفت: تو دارنده لوای من در دنیا و آخرت هستی - . مراجعه کن به ذخائر العقبی : 75 ، و فرائد السمطین ، جزء دوم ، باب هشتم . - ،
یا من؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر فرمان داد درِ خانهاش در مسجد وی باز باشد، در صورتی که فرمود در خانه همه یاران و خویشان وی را از سوی مسجد ببندند، و برای وی حلال کرد آنچه را خدا برای او حلال کرده بود، یا من؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام گفت: تو بودی که پیش از راز گفتن با پیامبر صدقه دادی و با وی راز گفتی، یا من، هنگامی که خداوند گروهی را سرزنش کرد و فرمود:{آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید؟} - . المجادله / 13 - ،
ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که پیامبر در سخنی درباره وی به فاطمه علیه السلام دختر خویش فرمود: همسر تو از نظر ایمان بر همه پیشی گرفته است و اسلام وی از همه برتر است - .[2] با عبارات متعددی ذکر شد؛ مراجعه کن به : ینابیع المودة : 81 ، و اسد الغابة : 1 / 206 ، و تاریخ بغداد : 4 / 210 - ،
یا من؟ ابوبکر گفت: تو. علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! تو بودی که رسول الله به وی فرمود: حق همراه علی است و علی همراه حق است، و از هم جدا نمیشوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند - . تاریخ بغداد 14 : 321 ، و الامامة و السیاسة1 : 68 - ،
یا من؟ ابوبکر گفت: تو.
علی علیه السلام پیوسته نیکی های خود را که خدا ویژه او ساخته بود و در ابوبکر و دیگران نبود، برای ابوبکر برمیشمرد و ابوبکر همه را باور داشت و میگفت: تو بودی.
و با این صفات و امثال آنها بود که علی علیه السلام شایسته زمامداری امت محمد بود.
آنگاه علی علیه السلام به ابوبکر گفت: پس چه چیزی تو را فریب داد که از خدا و پیامبر وی و دین او باز ایستادی؟ تو خود را خلیفه پیامبر می دانی با آنکه سزاوار آن نیستی. ابوبکر بگریست و گفت: ای ابا الحسن راست گفتی! امروز مرا مهلت ده تا در کار خود و آنچه از تو شنیدم اندیشه کنم. علی علیه السلام فرمود: ای ابوبکر، مهلت داری. پس ابوبکر از نزد علی بازگشت و در آن روز با خویش خلوت کرد و تا شب هنگام کس را به خود نپذیرفت. عمر میان مردم رفت و آمد کردی، چون بدو خبر رسیده بود که ابوبکر با علی با هم خلوت کردند.
ابوبکر شب هنگام پیامبر را به خواب دید که در مجلس خویش نشسته، ابوبکر برخاست که بر وی سلام کند، پیامبر روی از وی بگردانید، پس روبروی او آمد و سلام کرد. پیامبر باز هم روی از وی بگردانید، ابوبکر گفت: آیا فرمانی دادی که به جای نیآوردم؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: جواب سلام تو را بدهم در حالی که تو با خدا و پیامبر وی دشمنی کردی و با کسی دشمنی کرده ای که خدا و پیامبر وی او را دوست دارد؟! حق را به اهلش بازگردان. ابوبکر گفت: اهلش چه کسانی هستند؟ پیامبر در جواب فرمود: همان کسی است که نسبت به آن با تو عتاب کرد - که همان علی علیه السلام است - . ابوبکر گفت: ای رسول الله، به دستور شما خلافت را بدو سپارم. چون بامداد شد بگریست و نزد علی آمد و گفت: دستت را بده. پس با او بیعت کرد و امر خلافت را به وی سپرد، و به او گفت: من به مسجد رسول الله می آیم و خوابی که دیشب دیدم و آنچه بین من و تو اتفاق افتاد را برای مردم می گویم، و از خلافت کناره میگیرم و امارت و رهبری را به تو میسپارم. و علی پذیرفت.
پس ابوبکر با آرامش خاطر از نزد علی علیه السلام بیرون آمد. عمر وی را دید و گفت: ای خلیفه رسول خدا! چه شده است؟ پس ابوبکر داستان آن خواب و آنچه بین او و علی علیه السلام اتفاق افتاد را برای او تعریف کرد. عمر گفت: ای خلیفه رسول خدا، تو را به خدا سوگند! فریب جادوی بنیهاشم را مخور، این اولین جادوی ایشان نیست. چندان وی را وسوسه کرد تا او را از رأی خود منصرف گردانید و او را نسبت به امر خلافت راغب کرد، و از وی خواست که در امر خلافت ثابت قدم باشد و امور آن را به انجام رساند.
علی علیه السلام در وقت معین به مسجد آمد. کسی از آنها را ندید، پس شر را از جانب آنها احساس کرد، پس کنار قبر رسول الله نشست، عمر بدو گذر کرد و گفت: آنچه در انتظار آن هستی بدان نرسی. پس ماجرا را دانست و به منزل بازگشت .
**[ترجمه]
استبدّ به (1).
قوله: بعین السآمة منی .. فی الإحتجاج قوله: بعین الشتاءة (2) لی ..، أی: العداوة.
و القتاد: شجر له شوک کثیر (3)، و خرطه: هو أن تمرّ یدک من أعلاه إلی أسفله حتّی ینتشر شوکه (4)، و هذا مثل یضرب للأمر الشّاقّ (5).
**[ترجمه]«و لا ابتزاز» الابتزاز: به زور چیزی را گرفتن، و در برخی نسخهها «و لا استئثار به»: یعنی در امری استبداد کردن. اما منظور از «بعین السامة منی»، و در کتاب الاحتجاج «بعین السامة منی»، منظور دشمنی است. و «القتاد» گونهای درخت که دارای خار فراوان است، و منظور از «خرط» آن، کشیدن دست از بالای شاخههای آن تا پایین که خارهای آن کنده شوند، و این کنایه از کار شاق است.
**[ترجمه]
فس (6): أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ ابْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْجَرِیشِ (7)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمَسْجِدِ وَ النَّاسُ مُجْتَمِعُونَ- بِصَوْتٍ عَالٍ: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (8).
ص: 19
فَقَالَ (1) ابْنُ عَبَّاسٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ لِمَ قُلْتَ مَا قُلْتَ؟! قَالَ: قَرَأْتُ شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ.
قَالَ: لَقَدْ قُلْتَهُ لِأَمْرٍ؟
قَالَ: نَعَمْ، إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2)، فَتَشْهَدُ (3) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ اسْتَخْلَفَ أَبَا بَکْرٍ (4)؟
قَالَ: مَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْصَی إِلَّا إِلَیْکَ.
قَالَ: فَهَلَّا بَایَعْتَنِی؟! قَالَ: اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ (5) فَکُنْتُ مِنْهُمْ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَمَا اجْتَمَعَ أَهْلُ الْعِجْلِ عَلَی الْعِجْلِ، هَاهُنَا فُتِنْتُمْ، وَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ (6).
lt;meta info=".تفسیر قمی - .
تفسیر قمی1 : 1 -3 - : از امام باقر علیه السلام نقل است: امیرالمؤمنین پس از وفات رسول الله در مسجد و در حالی که مردم جمع شده بودند، با صدای بلند گفتند: {کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.} - . محمد/ 1 -
ابن عباس گفت: ای ابا الحسن، چرا این آیه را تلاوت کردی؟ فرمود: آیهای از قرآن را خواندم. گفت: هدفی از این آیه داشتی؟ فرمود: آری، خداوند در قرآن میفرماید: {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.} - . الحشر/7 - ،
آیا شهادت میدهی که رسول الله، ابوبکر را به عنوان خلیفه برگزید؟ گفت: من شنیدم که رسول الله فقط تو را به عنوان خلیفه برگزیده است. فرمود: پس چرا با من بیعت نکردی؟ گفت: مردم بر ابوبکر اتفاق نظر داشتند و من از جمله آنان بودم. امیرالمؤمنین فرمود: همانگونه که اهالی گوساله بر گوساله اتفاق نظر داشتند، شما نیز مورد آزمایش واقع شدید و مثل شما {مَثَل آنان، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند، و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد و در میان تاریکیهایی که نمی بینند رهایشان کرد. کرند، لالند، کورند، بنا بر این به راه نمی آیند.} - . البقرة /17- 18 -
**[ترجمه]
وَ عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ، فَاحْتَجَّ عَلَیْهِ.
ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَ مَا تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟! قَالَ: وَ کَیْفَ (1) لِی بِهِ؟
فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَتَی مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِ، فَقَضَی عَلَی أَبِی بَکْرٍ.
فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ مَذْعُوراً (3)، فَلَقِیَ عُمَرَ فَأَخْبَرَهُ، فَقَالَ: مَا لَکَ؟! أَ مَا عَلِمْتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ.
**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات 1 : 296 ، حدیث 7 - :
از امام صادق علیه السلام نقل است: امیرالمؤمنین علیه السلام ابوبکر را دید، پس به او اعتراض کرد، سپس فرمود: آیا رسول الله را بین من و خود به عنوان قاضی میپذیری؟ گفت: چگونه این امر میسر است؟
پس دست او را گرفت و به مسجد قبا آمد، که رسول الله در آنجا حاضر بود و علیه ابوبکر حکم کرد. پس ابوبکر وحشت زده باز گشت و عمر را دید و ماجرا را برای او تعریف کرد. عمر گفت: تو را چه شده است! مگر از جادوی بنی هاشم خبر نداری؟
**[ترجمه]
یج (4): سَعْدٌ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، مِثْلَهُ.
**[ترجمه]الخرائج - . الخرائج 2: 808 ، حدیث 17 - :
سعد، از محمد بن عیسی، مانند آن را نقل میکند.
و 7. الاختصاص، بصائر الدرجات - . الاختصاص : 274 ، و بصائر الدرجات 1: 296 ، حدیث 7 - :
**[ترجمه]
عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ (1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی، عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَبَا بَکْرٍ (2) فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَةِ.
فَقَالَ (3): ظَلَمْتَ وَ فَعَلْتَ.
فَقَالَ (4): وَ مَنْ یَعْلَمُ ذَلِکَ؟
قَالَ: یَعْلَمُهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
قَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِرَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- حَتَّی یُعْلِمَنِی (5) ذَلِکَ؟ لَوْ أَتَانِی فِی الْمَنَامِ فَأَخْبَرَنِی لَقَبِلْتُ ذَلِکَ.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6): فَأَنَا أُدْخِلُکَ عَلَی (7) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، (فَأَدْخَلَهُ) (8) مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا (9) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَسْجِدِ قُبَا.
فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (10) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اعْتَزِلْ عَنْ ظُلْمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- عَلَیْهِ السَّلَامُ-.
فَخَرَجَ (11) مِنْ عِنْدِهِ، فَلَقِیَهُ عُمَرُ، فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ (12): اسْکُتْ!
ص: 22
أَ مَا (1) عَرَفْتَ (2) سِحْرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (3) ...
**[ترجمه]از امام باقر علیه السلام نقل است: امیرالمؤمنین در یکی از کوچههای مدینه ابوبکر را دید و به او فرمود: ظلم کردی. ابوبکر گفت: چه کسی از این ظلم مطلع است؟ فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله میداند. گفت: چگونه میسر است که رسول الله مرا از این ظلم باخبر سازد؟ اگر در خواب من بیاید و مرا مطلع میساخت، میپذیرفتم. علی فرمود: من تو را نزد رسول الله در مسجد قبا میبرم.
ناگهان رسول الله را در مسجد قبا دیدند، که فرمود: از ظلم به امیرالمؤمنین دست بردار. پس از نزد پیامبر خارج شد. چون عمر او را دید، او را از ماجرا آگاه کرد، پس به او گفت: خاموش باش! مگر با سحر فرزندان عبدالمطلب آشنا نیستی؟!
**[ترجمه]
یر (4): الْحَجَّالُ، عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ (5)، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْبَطَائِنِیِّ (6)، عَنْ عِمْرَانَ (7) الْحَلَبِیِّ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ.
فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ مَا (8) تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- أَمَرَکَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَیَّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَمَرَکَ بِاتِّبَاعِی؟
قَالَ (9): فَأَقْبَلَ یُتَوَهَّمُ عَلَیْهِ.
فَقَالَ لَهُ: اجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ حَکَماً.
قَالَ: قَدْ رَضِیتُ فَاجْعَلْ مَنْ شِئْتَ.
قَالَ: أَجْعَلُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
قَالَ: فَاغْتَنَمَهَا الْآخَرُ وَ قَالَ: قَدْ رَضِیتُ.
قَالَ: فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَذَهَبَ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا.
قَالَ: فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ (10) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَاعِدٌ فِی مَوْضِعِ الْمِحْرَابِ.
فَقَالَ لَهُ: هَذَا رَسُولُ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- یَا أَبَا بَکْرٍ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَمْ آمُرْکَ بِالتَّسْلِیمِ لِعَلِیٍّ وَ اتِّبَاعِهِ؟
قَالَ: بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-.
ص: 23
قَالَ: فَادْفَعِ (1) الْأَمْرَ إِلَیْهِ.
قَالَ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
فَجَاءَ وَ لَیْسَ (2) هِمَّتُهُ إِلَّا ذَلِکَ، وَ هُوَ کَئِیبٌ.
قَالَ: فَلَقِیَ عُمَرُ، قَالَ: مَا لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ؟
قَالَ: لَقِیتُ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَمَرَنِی بِدَفْعِ هَذِهِ الْأُمُورِ إِلَی عَلِیٍّ.
فَقَالَ: أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ؟ هَذَا سِحْرٌ.
قَالَ: فَقَلَبَ (3) الْأَمْرَ عَلَی مَا کَانَ.
**[ترجمه]بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات 1 : 297 ، حدیث 10 - : از امام صادق علیه السلام نقل است: علی علیه السلام ابوبکر را دید، پس به او فرمود: ای ابوبکر، مگر نمیدانی که رسول الله صلی الله علیه و آله به تو دستور داده است که بر من به عنوان امیر المؤمنین درود بفرستی، و به تو دستور داده است که از من پیروی کنی؟ پس ابوبکر به توهّم و تردید متوسل شد. پس امام فرمود: بین من و تو داوری قرار بده. گفت: پذیرفتم، هر آنکه میخواهی به عنوان داور قرار بده. فرمود: رسول الله را بین من و تو داور قرار میدهم. ابوبکر فرصت را غنیمت شمرد و گفت: میپذیرم.
پس دستش را گرفت و به سوی مسجد قبا رفت. که ناگهان رسول الله ((را دیدند که) در محراب نشسته است، پس به او گفت: ای ابوبکر، این رسول الله است. پس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابوبکر، مگر به تو نگفتم که از علی پیروی و اطاعت کنی؟ گفت: بله، ای رسول خدا. فرمود: پس امر خلافت را به او بسپار. گفت: چشم ای رسول خدا. پس افسرده و در حالی که تمام سعیاش معطوف به انجام این امر بود، برگشت، و عمر را دید. پس به او گفت: تو را چه شده است ای ابوبکر؟ گفت: رسول الله را دیدم که به من دستور داد این امور را به علی تحویل دهم. عمر گفت: مگر با سحر بنی هاشم آشنا نیستی؟! این سحر است! پس تصمیم ابوبکر تغییر کرد.
**[ترجمه]
یج (4): عَنِ الصَّفَّارِ، مِثْلَهُ.
**[ترجمه]الخرائج - .
الخرائج 2: 805 – 806 ، حدیث 15 - :
از صفار مانند این نقل شده است.
**[ترجمه]
یتوهّم علیه .. أی: یلقی الشکوک و یدفع حججه علیه السلام بالأوهام (5)، و فی الخرائج: یتشکک علیه (6).
**[ترجمه]منظور از « یتوهم علیه » شک و تردید کند و دلایلش را با توهمات رد کند، و در «الخرائج» این گونه آمده است: «یتشکّک علیه»، شک و تردید کند.
**[ترجمه]
یر (7): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ هَارُونَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: هَلْ أَجْعَلُ (8) بَیْنِی وَ بَیْنَکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی
ص: 24
اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟
فَقَالَ: نَعَمْ.
فَخَرَجَا إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَصَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَکْعَتَیْنِ، فَإِذَا هُوَ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ (1): یَا أَبَا بَکْرٍ عَلَی هَذَا عَاهَدْتُکَ، فَصِرْتَ بِهِ؟! فَرَجَعَ (2) وَ هُوَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَا أَجْلِسُ هَذَا (3) الْمَجْلِسَ.
فَلَقِیَ عُمَرَ، فَقَالَ (4): مَا لَکَ (5)؟
قَالَ: قَدْ وَ اللَّهِ ذَهَبَ بِی فَأَرَانِی رَسُولَ اللَّهِ.
فَقَالَ (6) عُمَرُ: أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً کُنَّا مَعَهُ، فَأَمَرَ شَجَرَتَیْنِ (7) فَالْتَقَتَا، فَقَضَی حَاجَتَهُ خَلْفَهُمَا، ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَتَفَرَّقَتَا (8)؟
قَالَ أَبُو بِکْرٍ: أَمَّا إِذَا قُلْتَ ذَا، فَإِنِّی دَخَلْتُ أَنَا وَ هُوَ فِی الْغَارِ فَقَالَ بِیَدِهِ فَمَسَحَهَا عَلَیْهِ فَعَادَ یَنْسِجُ الْعَنْکَبُوتَ کَمَا کَانَ، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا أُرِیکَ جَعْفَراً (9) وَ أَصْحَابَهُ تَعُومُ بِهِمْ (10) سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ؟ قُلْتُ: بَلَی، قَالَ: فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی، فَرَأَیْتُ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ تَعُومُ بِهِمْ سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ، فَیَوْمَئِذٍ عَرَفْتُ أَنَّهُ
ص: 25
سَاحِرٌ، فَرَجَعَ إِلَی مَکَانِهِ.
**[ترجمه]بصائر الدرجات - .
بصائر الدرجات : 298 ، حدیث 12 - :از
امام صادق علیه السلام مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
ختص، یر (1): عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ (2)، عَنْ أَبِیهِ سُلَیْمَانَ، عَنْ عَیْثَمِ (3) بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ مُعَاوِیَةَ (4) الدُّهْنِیِّ (5) قَالَ: دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَلِیٍّ (6) عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- مَا تَحَدَّثَ (7) إِلَیْنَا فِی أَمْرِکَ حَدِیثاً (8) بَعْدَ یَوْمِ الْوَلَایَةِ (9)، وَ أَنَا (10) أَشْهَدُ أَنَّکَ مَوْلَایَ، مُقِرٌّ لَکَ بِذَلِکِ، وَ قَدْ سَلَّمْتُ عَلَیْکَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أَخْبَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ: أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أَهْلِهِ وَ نِسَائِهِ، وَ لَمْ یَحُلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ، وَ صَارَ مِیرَاثُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَیْکَ وَ أَمْرُ نِسَائِهِ (11)، وَ لَمْ یُخْبِرْنَا بِأَنَّکَ (12) خَلِیفَتُهُ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لَا جُرْمَ لَنَا (13) فِی ذَلِکَ فِیمَا بَیْنَنَا
ص: 26
وَ بَیْنَکَ (1)، وَ لَا ذَنْبَ (2) بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ (3) وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی (4).
قَالَ: فَقَالَ (5) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ أَرَیْتُکَ رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حَتَّی یُخْبِرَکَ أَنِّی (6) أَوْلَی بِالْأَمْرِ (7) الَّذِی أَنْتَ فِیهِ مِنْکَ وَ مِنْ غَیْرِکَ وَ إِنْ لَمْ تَرْجِعْ عَمَّا أَنْتَ فِیهِ فَتَکُونَ کَافِراً.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ (8): إِنْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ (9)، حَتَّی یُخْبِرَنِی بِبَعْضِ هَذَا لَاکْتَفَیْتُ بِهِ (10).
قَالَ: فَوَافِنِی (11) إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ (12).
قَالَ: فَرَجَعَ إِلَیْهِ (13) بَعْدَ الْمَغْرِبِ، فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ خَرَجَ بِهِ (14) إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (15) جَالِسٌ فِی الْقِبْلَةِ.
ص: 27
فَقَالَ: یَا عَتِیقُ (1) وَثَبْتَ عَلَی عَلِیٍّ (2)
عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ جَلَسْتَ (3) مَجْلِسَ النُّبُوَّةِ، وَ قَدْ تَقَدَّمْتُ إِلَیْکَ فِی ذَلِکَ (4)، فَانْزِعْ هَذَا السِّرْبَالَ الَّذِی تَسَرْبَلْتَهُ (5)، فَخَلِّهِ لِعَلِیٍّ وَ إِلَّا فَمَوْعِدُکَ النَّارُ.
قَالَ: ثُمَّ أَخَذَ بِیَدَیْهِ (6) فَأَخْرَجَهُ، فَقَامَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَشَی عَنْهُمَا.
قَالَ فَانْطَلَقَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی سَلْمَانَ فَقَالَ (8): یَا سَلْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْأَمْرِ (9) کَذَا وَ کَذَا.
فَقَالَ: لَیَشْهَرَنَّ بِکَ (10)، وَ لَیَأْتِیَنَّ (11) صَاحِبَهُ (12)، وَ لَیُخْبِرَنَّهُ بِالْخَبَرِ.
قَالَ: فَضَحِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: إمَّا أَنْ یُخْبِرَ صَاحِبَهُ
ص: 28
فَیَفْعَلَ (1) ثُمَّ لَا وَ اللَّهِ لَا یَذَّکَّرُ أَبَداً (2) إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، هُمَا أَنْظَرُ لِأَنْفُسِهِمَا مِنْ ذَلِکَ.
قَالَ (3): فَلَقِیَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ، فَقَالَ لَهُ: أَرَانِی عَلِیٌّ (4) .. کَذَا وَ کَذَا، وَ صَنَعَ کَذَا وَ کَذَا (5).
فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: وَیْلَکَ مَا أَقَلَّ عَقْلَکَ، فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ فِیهِ السَّاعَةَ لَیْسَ إِلَّا مِنْ بَعْضِ سِحْرِ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ (6)، قَدْ نَسِیتَ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ، وَ مِنْ أَیْنَ یَرْجِعُ مُحَمَّدٌ؟ وَ لَا یَرْجِعُ مَنْ مَاتَ، إِنَّ مَا أَنْتَ فِیهِ أَعْظَمُ مِنْ سِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ، فَتَقَلَّدَ هَذَا السِّرْبَالَ وَ مَرَّ فِیهِ (7).
ص: 29
**[ترجمه]الاختصاص، بصائر الدرجات - .
الاختصاص : 272 – 273 ، و بصائر الدرجات : 298 – 299 ، حدیث 14 - :
از معاویه دهنی نقل است: ابوبکر بر علی وارد شد و به او گفت: رسول خدا در خصوص تو، پس از روز ولایت چیزی نگفت، و من شهادت میدهم که تو مولای من هستی و به آن اذعان دارم، و در زمان رسول الله بر تو به عنوان امیرالمؤمنین درود فرستادم، و رسول خدا به ما گفت که تو وصی و وارث و جانشینش بر اهل و همسران او هستی، و بین تو و آن امور، مانعی باقی نگذاشت، پس میراث پیامبر و امر همسرانش به تو محول شد، ولی به ما نگفت که پس از او، تو خلیفه او هستی، لذا در خصوص آنچه بین ما و تو است، گناهی بر ما نیست، و گناهی میان ما و تو و خداوند وجود ندارد .
علی علیه السلام فرمود: اگر رسول الله را به تو نشان دهم که به تو بگوید که من نسبت به آنچه که در دست گرفتی، از تو و غیر از تو سزاوارترم، و اگر از آنچه در دست گرفتی، منصرف نشوی کافر خواهی بود، نظرت چیست؟ ابوبکر گفت: اگر رسول الله را ببینم که برخی از این سخنان را برایم بگوید، برایم کافی است. فرمود: پس هرگاه نماز مغرب را خواندی، پیش من بیا. پس بعد از نماز مغرب نزد او آمد، و او را به مسجد قبا برد. ناگهان (دیدند) رسول الله رو به قبله نشسته بود، و فرمود: ای پیرمرد، به علی حمله کردی و بر مجلس نبوت نشستی، و در این باره با تو صحبت کرده بودم! پس این جامهای که بر تن کردهای را درآور و آن را به علی بسپار، و گرنه میعادگاه تو آتش جهنم است. سپس علی علیه السلام دستان او را گرفت و او را از آنجا بیرون برد، و پیامبر برخاست و از میان آنها رفت.
پس امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی سلمان رفت و فرمود: ای سلمان، بدان که این داستان اتفاق افتاد، سلمان گفت: حتما تو را برسر زبانها میاندازد و نزد دوستش میرود و او را از خبر آگاه میکند. امیرالمؤمنین خندید و فرمود: در خصوص باخبر ساختن دوستش، این کار را میکند، ولی به خدا سوگند، تا روز قیامت خبر را به کسی نخواهند گفت، آنها بیش از این هوای خود را دارند. پس ابوبکر عمر را دید و به او گفت: علی این امر را به من نشان داد و این گونه با من عمل کرد. عمر گفت: وای بر تو، چقدر کم خرد هستی؟ به خدا سوگند، آنچه تو اکنون تحت تاثیر آن هستی، چیزی نیست مگر برخی از جادوهای فرزند ابی کبشه! مگر جادوی بنی هاشم را فراموش کردی؟ چگونه محمد باز میگردد در حالیکه آن کس که مرد، دیگر برنمیگردد؟ آنچه تو تحت تاثیر آن هستی، از سحر بنی هاشم بالاتر است، پس جامه خلافت را بر تن کن و کارت را ادامه بده.
**[ترجمه]
یج (1): عَنِ الصَّفَّارِ، مِثْلَهُ.
**[ترجمه]الخرائج - .
الخرائج 2 : 807 – 808 ، حدیث 16 - :
از صفار مانند آن نقل شده است.
**[ترجمه]
یر (2): أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ جَرِیشٍ (3)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَنْ سُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ.
فَقَالَ: وَیْلَکَ! سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ، إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ عَنْ مِثْلِ هَذَا، فَقَامَ الرَّجُلُ.
قَالَ: فَأَتَیْتُهُ یَوْماً، فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ فَسَأَلْتُهُ، فَقَالَ: إِنَّا أَنْزَلْناهُ نُورٌ عِنْدَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ، لَا یُرِیدُونَ حَاجَةً مِنَ السَّمَاءِ وَ لَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا ذَکَرُوهَا لِذَلِکَ النُّورِ فَأَتَاهُمْ بِهَا.
وَ إِنَّ (4) مِمَّا ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهُ مِنَ الْحَوَائِجِ: أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ یَوْماً لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ ... (5):
فَأَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَاتَ شَهِیداً، فَإِیَّاکَ أَنْ تَقُولَ: إِنَّهُ مَیِّتٌ، وَ اللَّهِ لَیَأْتِیَنَّکَ، فَاتَّقِ اللَّهَ إِذَا جَاءَکَ الشَّیْطَانُ غَیْرَ مُتَمَثِّلٍ بِهِ.
فَعَجِبَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ (6): إِنْ جَاءَنِی وَ اللَّهِ أَطَعْتُهُ وَ خَرَجْتُ مِمَّا أَنَا فِیهِ.
قَالَ: فَذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لِذَلِکَ النُّورَ، فَعَرَجَ إِلَی أَرْوَاحِ النَّبِیِّینَ، فَإِذَا مُحَمَّدٌ
ص: 30
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ أُلْبِسَ وَجْهَهُ ذَلِکَ النُّورُ، وَ أَتَی وَ هُوَ یَقُولُ: یَا أَبَا بَکْرٍ آمِنْ بِعَلِیٍّ وَ بِأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ، إِنَّهُمْ مِثْلِی إِلَّا النُّبُوَّةَ، وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ بِرَدِّ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِمْ، فَإِنَّهُ لَا حَقَّ لَکَ فِیهِ.
قَالَ: ثُمَّ ذَهَبَ فَلَمْ یُرَ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَجْمَعُ النَّاسَ فَأَخْطُبُهُمْ بِمَا رَأَیْتُ، وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا أَنَا فِیهِ إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ، عَلَی أَنْ تُؤْمِنَنِی؟
قَالَ: مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ، وَ لَوْ لَا أَنَّکَ تَنْسَی مَا رَأَیْتَ لَفَعَلْتَ.
قَالَ: فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ، وَ رَجَعَ نُورُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ إِلَی عَلِیٍّ، فَقَالَ لَهُ: قَدِ اجْتَمَعَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ.
فَقُلْتُ: أَ وَ عَلِمَ النُّورُ؟
قَالَ (1): إِنَّ لَهُ لِسَاناً نَاطِقاً وَ بَصَراً نَافِذاً (2) یَتَجَسَّسُ الْأَخْبَارَ لِلْأَوْصِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ یَسْتَمِعُ الْأَسْرَارَ، وَ یَأْتِیهِمْ بِتَفْسِیرِ کُلِّ أَمْرٍ یَکْتَتِمُ بِهِ أَعْدَاؤُهُمْ.
فَلَمَّا أَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ الْخَبَرَ عُمَرَ، قَالَ: سَحَرَکَ، وَ إِنَّهَا لَفِی بَنِی هَاشِمٍ لَقَدِیمَةٌ.
قَالَ: ثُمَّ قَامَا یُخْبِرَانِ النَّاسَ، فَمَا دَرَیَا مَا یَقُولَانِ.
قُلْتُ: لِمَا ذَا؟
قَالَ: لِأَنَّهُمَا قَدْ نَسِیَاهُ.
وَ جَاءَ النُّورُ فَأَخْبَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ خَبَرَهُمَا، فَقَالَ: بُعْداً لَهُمَا کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ.
**[ترجمه]بصائر الدرجات - .
بصائر الدرجات : 300 ، حدیث 15 - : از امام باقر علیه السلام نقل است: مردی از اهل بیت ابوعبدالله علیه السلام درباره این سوره از وی پرسید {انا انزلناه فی لیلة القدر} - . القدر/1 - ، فرمود: وای بر تو! از امر عظیمی پرسیدی، به هوش باش و از این گونه امور سؤال نکن. پس مرد از آنجا رفت.
پس روزی نزد او آمدم و از او پرسیدم، فرمود: {انا انزلناه} نوری است برای انبیا و اوصیا، که حاجتی درباره آسمان و زمین نمیخواهند مگر آنکه آن حاجت را با آن نور مطرح میکنند، پس حاجت آنها را برآورده میکند. روایت شده است که از جمله حوایج علی بن ابی طالب این است که روزی به ابوبکر گفت: {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.} - . ال عمران /169 - شهادت بده که رسول الله شهید از دنیا رفت، و به هوش باش که بگویی که وی مرده است، به خدا سوگند به سراغ تو خواهد آمد، و از خدا بترس! هرگاه رسول خدا نزد تو آمد. شیطان به شکل رسول خدا تمثل پیدا نمیکند.
ابوبکر تعجب کرد و گفت: به خدا سوگند، اگر پیش من بیاید از او اطاعت میکنم و از آنچه در آن هستم دست میکشم. پس امیرالمؤمنین حاجت خود را با آن نور مطرح کرد، پس به سوی ارواح انبیا بالا رفت. ناگهان محمد - صلی الله علیه و آله - در حالی که چهرهاش با آن نور پوشانده شده بود آمد، در حالی که میگفت: ای ابوبکر، به علی و به یازده تن از فرزندان وی ایمان بیاور، آنها مانند من هستند مگر در نبوت؛ و با بازگرداندن آنچه در دست توست، به سوی خدا توبه کن، زیرا که تو نسبت به آن حقی نداری.
سپس رفت و دیگر دیده نشد. ابوبکر گفت: مردم را جمع میکنم و در خصوص آنچه که دیدم، میان آنها خطبه میخوانم، و ای علی! نسبت به آنچه از آن توست و در دست من است، از خداوند رهایی میخواهم، به شرطی که به من امان دهی؟! فرمود: تو این کار را انجام نمیدهی، اگر تو آنچه را دیده بودی فراموش نمیکردی، عمل میکردی. پس ابوبکر پیش عمر رفت و نور (انا انزلناه) به علی علیه السلام باز گشت، و به او گفت: ابوبکر با عمر ملاقات کرد. پرسید: مگر نور از آن اجتماع مطلع شد؟ فرمود: نور دارای زبانی شیوا و دیدی قوی است که در پی اخبار اوصیا است و به اسرار گوش میدهد، و تفسیر هر موضوعی که دشمنانشان از آنها پنهان میدارند را برای آنان بیان میکند.
پس هنگامی که ابوبکر ماجرا را برای عمر تعریف کرد، عمر گفت: تو را جادو کرده است، و این موضوع نزد بنی هاشم سابقه دارد. سپس آنها برخاستند که به مردم بگویند، اما ندانستند که چه بگویند. پرسیدم: چرا؟ فرمود: زیرا آنها آن را فراموش کردند، و نور آمد و داستانشان را برای علی بازگو کرد. حضرت فرمود: از آنها دور باد، آنگونه که از قوم ثمود دور شد.
**[ترجمه]
لَعَلَّ الْمُرَادَ بِنُورِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ: الرُّوحُ الْمَذْکُورُ فِی تِلْکَ السُّورَةِ الْکَرِیمَةِ.
**[ترجمه]شاید منظور از نور(انا انزلناه) روح ذکر شده در آن سوره کریمه است.
**[ترجمه]
یج (3): رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ بَلَغَهُ عَنْ عُمَرَ ذِکْرُ
ص: 31
شِیعَتِهِ (1)، فَاسْتَقْبَلَهُ فِی بَعْضِ طُرُقَاتِ بَسَاتِینِ الْمَدِینَةِ، وَ فِی یَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَوْسٌ عَرَبِیَّةٌ.
فَقَالَ (2): یَا عُمَرُ، بَلَغَنِی عَنْکَ ذِکْرُکَ لِشِیعَتِی (3).
فَقَالَ: ارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ.
فَقَالَ (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّکَ لَهَاهُنَا (5)، ثُمَّ رَمَی بِالْقَوْسِ عَلَی الْأَرْضِ (6) فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ کَالْبَعِیرِ فَاغِرٌ فَاهُ وَ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَ عُمَرَ لِیَبْتَلِعَهُ.
فَصَاحَ عُمَرُ: اللَّهَ اللَّهَ یَا أَبَا الْحَسَنِ، لَا عُدْتُ بَعْدَهَا فِی شَیْ ءٍ، وَ جَعَلَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ، فَضَرَبَ (7) یَدَهُ إِلَی الثُّعْبَانِ، فَعَادَتِ الْقَوْسُ کَمَا کَانَتْ، فَمَرَّ (8) عُمَرُ إِلَی بَیْتِهِ مَرْعُوباً.
قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ دَعَانِی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: صِرْ إِلَی عُمَرَ، فَإِنَّهُ حُمِلَ إِلَیْهِ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَحَدٌ، وَ قَدْ عَزَمَ أَنْ یَحْتَبِسَهُ، فَقُلْ لَهُ: یَقُولُ لَکَ عَلِیٌّ: أُخْرِجَ (9) إِلَیْکَ مَالٌ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَشْرِقِ، فَفَرِّقْهُ عَلَی مَنْ
ص: 32
جُعِلَ لَهُمْ، وَ لَا تَحْبِسْهُ فَأَفْضَحَکَ.
قَالَ سَلْمَانُ: فَأَدَّیْتُ إِلَیْهِ الرِّسَالَةَ.
فَقَالَ: حَیَّرَنِی أَمْرُ صَاحِبِکَ، مِنْ أَیْنَ عَلِمَ بِهِ (1)؟
فَقُلْتُ: وَ هَلْ یَخْفَی عَلَیْهِ مِثْلُ هَذَا؟
فَقَالَ لِسَلْمَانَ: اقْبَلْ (2) مِنِّی أَقُولُ لَکَ، مَا عَلِیٌّ إِلَّا سَاحِرٌ، وَ إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْهُ، وَ الصَّوَابُ أَنْ تُفَارِقَهُ وَ تَصِیرَ فِی جُمْلَتِنَا.
قُلْتُ: بِئْسَ مَا قُلْتَ، لَکِنَّ عَلِیّاً وَرِثَ مِنْ أَسْرَارِ النُّبُوَّةِ (3) مَا قَدْ رَأَیْتَ مِنْهُ وَ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ.
قَالَ: ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ: السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِکَ.
فَرَجَعْتُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُحَدِّثُکَ بِمَا جَرَی بَیْنَکُمَا؟
فَقُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی.
فَتَکَلَّمَ بِکُلِّ مَا جَرَی بَیْنَنَا (4)، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ رُعْبَ الثُّعْبَانِ فِی قَلْبِهِ إِلَی أَنْ یَمُوتَ.
**[ترجمه]الخرائج - .
الخرائج : 232 ، حدیث 77 - :
از سلمان نقل است: به علی علیه السلام خبر رسید که عمر شیعه وی را (به بدی) یاد کرده است. پس در یکی از راههای باغهای مدینه جلوی او را گرفت، در حالی که کمان عربی در دست داشت، و گفت: به من رسیده است که تو شیعه مرا را (به بدی) یاد کردهای. عمر گفت: دست بردار، و به خودت رحم کن. فرمود: تو از اینجا نمیروی. سپس کمان بر زمین انداخت. ناگهان به اژدهایی، مانند شتری که دهان آن را باز کرده است، تبدیل شد، و به سوی عمر آمد که او را ببلعد. پس عمر فریاد زد: ای اباالحسن، تو را به خدا سوگند میدهم (که به من رحم کنی)، از این پس این امر را تکرار نخواهم کرد و پیوسته التماس میکرد. پس امام دست خویش را به اژدها زد، پس مانند قبل به کمان تبدیل شد، و عمر وحشت زده به خانه بازگشت.
سلمان گفت: شبانگاه علی علیه السلام مرا دعوت کرد و فرمود: نزد عمر برو که به او مالی از مشرق به وی رسیده است و کسی از آن اطلاعی ندارد، و تصمیم دارد آن را تصاحب کند. پس به او بگو: علی به تو میگوید: مالی از جانب مشرق به تو رسیده است، پس آن را میان اهلش تقسیم کن، و آن را تصاحب نکن که رسوایت میسازم .
سلمان گفت: پیغام را به او رساندم، گفت: داستان دوستت مرا به شگفتی وامیدارد! چگونه این موضوع را دانست؟! گفتم: آیا این گونه امور بر او پنهان میماند؟ پس به سلمان گفت: این را از من بپذیر، علی یک جادوگر است، و من به این خاطر نسبت به تو احساس دلسوزی میکنم و بهتر این است که از او جدا شوی و به گروه ما بپیوندی، گفتم: بد سخنی است که گفتی! اما در خصوص علی، او از اسرار نبوت چیزی به ارث برده است که تو دیده بودی و چیزی که از آن بالاتر است. گفت: نزد وی برو و بگو: به روی چشم! پس نزد علی علیه السلام بازگشتم و به من گفت: میخواهی آنچه میان شما رد و بدل شد را برایت بگویم، گفتم: تو به آن از من داناتری، پس هر آنچه اتفاق افتاده بود را برایم تعریف کرد، سپس فرمود: وحشت اژدها تا زمان مرگ همراه او خواهد بود.
**[ترجمه]
قَالَ الْجَوْهَرِیُّ: رَبِعَ الرَّجُلُ یَرْبَعُ: إِذَا وَقَفَ وَ تَحَبَّسَ، وَ مِنْهُ قَوْلُهُمْ ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ وَ ارْبَعْ عَلَی ظَلْعِکَ، أَیْ: ارْفُقْ بِنَفْسِکَ وَ کُفَّ (5) وَ لَا تَحْمِلْ عَلَیْهَا أَکْثَرَ مِمَّا تُطِیقُ.
**[ترجمه]جوهری میگوید: «ربع الرجل یربع»: اگر در جا بایستد و تکان نخورد، و از جمله گفتار آنها «اربع علی نفسک، و اربع علی ظلعک» یعنی به خودت رحم کن و دست بردار و طاقتی بیش از توان نفس را به آن روا مدار.
**[ترجمه]
قب (6): عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ وَ زِیَادُ بْنُ الْمُنْذِرِ وَ الْحَسَنُ بْنُ الْعَبَّاسِ
ص: 33
ابْنُ جَرِیشٍ (1)، کُلُّهُمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ وَ أَبُو سَعِیدٍ الْمُکَارِی، کُلُّهُمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ الْأَوَّلَ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِ.
ثُمَّ قَالَ: أَ تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟
فَقَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ؟
فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَأَتَی بِهِ مَسْجِدَ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ فِیهِ، فَقَضَی لَهُ عَلَی الْأَوَّلِ .. الْقِصَّةَ.
**[ترجمه]المناقب - .
المناقب، ابن شهر اشوب 2 : 248 - :
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل است: امیرالمؤمنین علیه السلام خلیفه اول را دید و به او اعتراض کرد و گفت: آیا رسول الله را به عنوان داور میان من و تو میپذیری؟ گفت: چگونه این امر میسر است؟ پس دستش را گرفت و او را به مسجد قبا آورد، و ناگهان رسول الله را دیدند، پس علیه خلیفه اول حکم کرد و. .. تا پایان داستان.
**[ترجمه]
کشف (2): عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، قَالَ: اجْتَمَعَ عِنْدَ عُمَرَ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ، فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَتَذَاکَرُوا الشَّرَفَ، وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَاکِتٌ، فَقَالَ عُمَرُ: مَا لَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ سَاکِتاً؟ وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَرِهَ الْکَلَامَ، فَقَالَ عُمَرُ:
لَتَقُولَنَّ یَا أَبَا الْحَسَنِ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
اللَّهُ أَکْرَمَنَا بِنَصْرِ نَبِیِّهِ*** وَ بِنَا أَعَزَّ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ
فِی کُلِّ مُعْتَرَکٍ (3) تُزِیلُ سُیُوفُنَا*** فِیهِ الْجَمَاجِمَ عَنْ فِرَاخِ الْهَامِ
وَ یَزُورُنَا جِبْرِیلُ فِی أَبْیَاتِنَا*** بِفَرَائِضِ الْإِسْلَامِ وَ الْأَحْکَامِ
فَنَکُونُ أَوَّلَ مُسْتَحِلٍّ حِلَّهُ*** وَ مُحَرِّمٍ لِلَّهِ کُلَّ حَرَامٍ
نَحْنُ الْخِیَارُ مِنَ الْبَرِّیَّةِ کُلِّهَا*** وَ نِظَامُهَا وَ زِمَامُ کُلِّ زِمَامٍ
إِنَّا لَنَمْنَعُ مَنْ أَرَدْنَا مَنْعَهُ*** وَ نُقِیمُ رَأْسَ الْأَصْیَدِ الْقَمْقَامِ
وَ تَرُدُّ عَادِیَةُ الْخَمِیسِ سُیُوفَنَا*** فَالْحَمْدُ لِلرَّحْمَنِ ذِی الْإِنْعَامِ
**[ترجمه]کشف الغمة - . کشف الغمة 1 : 299 - :
از بندهای صالح نقل شده است: جماعتی از قریش نزد عمر گرد آمده بودند که علی از جمله آنان بود و شرف و افتخارات خویش را برمیشمردند، در حالی که علی علیه السلام خاموش بود. عمر گفت: ای اباالحسن! تو را چه شده است، سخنی نمیگویی؟ علی از صحبت کردن طفره میرفت، ولی عمر گفت: که حتما باید حرف بزنی. پس علی علیه السلام این ابیات را انشاد کرد: - خداوند ما را با پیروزی پیامبرش اکرام کرد و به وسیله ما شریعتهای اسلام را بالا برد.
- در هر جنگی، شمشیرهای ما مغزها را از جمجمه ها بیرون میآورد.
- و جبرئیل با واجبات اسلام و احکام به ملاقات ما در خانههایمان میآید.
- پس ما اولین حلال کنندگان حلالش میشویم و هر امر حرامی را برای خدا حرام میکنیم.
- ما از میان تمام مردم، برگزیدگان هستیم و مایه انتظام مردم و دهنه - اختیار - هر چیزی به دست ماست
- همانا ما باز میداریم هر آن کس را که بخواهیم، و سر پادشاه متکبر را از تنش جدا میکنیم.
- و شمشیرهای ما لشکر مهاجم را بازمیگرداند، پس سپاس خداوندی که بخشنده است.
**[ترجمه]
و قال الجوهری: و قول الفرزدق:
و یوم جعلنا البیض فیه لعامر*** مصمّمة تفأی فراخ الجماجم
یعنی به: الدّماغ (1).
و الزّمام ککتاب: ما یجعل فی أنف البعیر فینقاد به (2)، و لعلّ المراد: زمام کلّ ذی زمام.
و قال الفیروزآبادی: الأصید: الملک، و رافع رأسه کبرا (3).
و قال: القمقام- و یضمّ-: السّیّد (4).
و الخمیس: الجیش (5).
**[ترجمه]فیروزآبادی میگوید: «الفرخ »: مقدمه مغز - . القاموس المحیط 1 : 266 - .
و جوهری میگوید: در این بیت فرزدق: «شمشیرها را طوری طراحی کردیم که مغز را از جمجمه بیرون میآورد.»
منظور از فراخ، مغز است - . الصحاح 1 :428 - .
و «الزمام» مانند کتاب: آنچه در دماغ شتر گذاشته میشود و به وسیله آن سوق داده میشود، و شاید منظور، عنان هر که دارای عنان باشد. و فیروزآبادی میگوید: « الاصید»: پادشاه، و کسی که از روی غرور سر خویش را بالا برده باشد. و میگوید: «القمقام» - و با ضم نیز گفته شده -: سید و سرور - . القاموس المحیط 4 : 167 - .
و«الخمیس»: لشکر است - . القاموس المحیط 2 : 211 - .
**[ترجمه]
لَهُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! أَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِنِ اسْتِخْلَافِ النَّاسِ إِیَّایَ، وَ مَا کَانَ مِنْ یَوْمِ السَّقِیفَةِ، وَ کَرَاهِیَتِکَ الْبَیْعَةَ (1)؟ وَ اللَّهِ مَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ إِرَادَتِی، إِلَّا أَنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا (2) عَلَی أَمْرٍ لَمْ یَکُنْ لِی أَنْ أُخَالِفَ عَلَیْهِمْ فِیهِ (3)، لِأَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِی عَلَی الضَّلَالِ (4).
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ، أُمَّتُهُ الَّذِینَ أَطَاعُوهُ فِی عَهْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ (5)، وَ أَخَذُوا بِهُدَاهُ، وَ أَوْفُوا (6) بِ ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ، وَ لَمْ یُبَدِّلُوا وَ لَمْ یُغَیِّرُوا (7).
قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ لَوْ شَهِدَ عِنْدِی السَّاعَةَ مَنْ أَثِقُ بِهِ أَنَّکَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ سَلَّمْتُهُ إِلَیْکَ، رَضِیَ مَنْ رَضِیَ وَ سَخِطَ مَنْ سَخِطَ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! فَهَلْ تَعْلَمُ أَحَداً أَوْثَقَ (8) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ أَخَذَ بَیْعَتِی عَلَیْکَ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ- وَ عَلَی جَمَاعَةٍ مَعَکَ فِیهِمْ (9): عُمَرُ وَ عُثْمَانُ-: فِی یَوْمِ الدَّارِ، وَ فِی بَیْعَةِ الرِّضْوَانِ تَحْتَ الشَّجَرَةِ، وَ یَوْمَ جُلُوسِهِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ، وَ فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ؟
فَقُلْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ: سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (10).
ص: 36
فَقَالَ لَکُمْ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ.
فَقُلْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ عَلَیْنَا مِنَ الشَّاهِدِینَ.
فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (1): فَلْیَشْهَدْ بَعْضُکُمْ عَلَی بَعْضٍ، وَ لْیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ، وَ مَنْ سَمِعَ مِنْکُمْ فَلْیُسْمِعْ مَنْ لَمْ یَسْمَعْ.
فَقُلْتُمْ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ قُمْتُمْ بِأَجْمَعِکُمْ تُهَنُّونَ (2) رَسُولَ اللَّهِ وَ تُهَنُّونِّی بِکَرَامَةِ اللَّهِ لَنَا، فَدَنَا عُمَرُ وَ ضَرَبَ عَلَی کَتِفِی وَ قَالَ بِحَضْرَتِکُمْ: بَخْ بَخْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ أَصْبَحْتَ مَوْلَانَا (3) وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ (4).
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَقَدْ ذَکَّرْتَنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَمْراً (5)، لَوْ یَکُونُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَاهِداً فَأَسْمَعُهُ مِنْهُ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ (6) وَ رَسُولُهُ عَلَیْکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ، یَا أَبَا بَکْرٍ إِذَا رَأَیْتَ (7) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیّاً وَ یَقُولُ (8) لَکَ إِنَّکَ ظَالِمٌ لِی (9) فِی أَخْذِ حَقِّیَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِی وَ رَسُولُهُ (10) دُونَکَ وَ دُونَ الْمُسْلِمِینَ
ص: 37
أَ تُسَلِّمُ (1) هَذَا الْأَمْرَ إِلَیَّ وَ تَخْلَعُ نَفْسَکَ مِنْهُ؟.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! وَ هَذَا یَکُونُ؟ أَرَی (2) رَسُولَ اللَّهِ حَیّاً بَعْدَ مَوْتِهِ وَ یَقُولُ (3) لِی ذَلِکَ (4)! فَقَالَ لَهُ (5) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ یَا أَبَا بَکْرٍ.
قَالَ: فَأَرِنِی ذَلِکَ إِنْ کَانَ حَقّاً (6).
فَقَالَ عَلِیٌّ (7) عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ (8) وَ رَسُولُهُ عَلَیْکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ إِنَّکَ تَفِی بِمَا قُلْتَ؟
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: نَعَمْ.
فَضَرَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی یَدِهِ وَ قَالَ: تَسْعَی مَعِی نَحْوَ مَسْجِدِ قُبَا، فَلَمَّا وَرَدَاهُ (9) تَقَدَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ وَرَائِهِ، فَإِذَا (10) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قِبْلَةِ الْمَسْجِدِ (11)، فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ سَقَطَ لِوَجْهِهِ کَالْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ.
فَنَادَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ارْفَعْ رَأْسَکَ أَیُّهَا الضَّلِیلُ الْمَفْتُونُ.
فَرَفَعَ أَبُو بَکْرٍ رَأْسَهُ وَ قَالَ: لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، أَ حَیَاةٌ بَعْدَ الْمَوْتِ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟
ص: 38
فَقَالَ: وَیْلَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).
قَالَ: فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ وَ شَخَصَتْ عَیْنَاهُ نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ لَهُ: وَیْلَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ نَسِیتَ مَا عَاهَدْتَ (2) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَلَیْکَ فِی الْمَوَاطِنِ الْأَرْبَعَةِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟
فَقَالَ: مَا أَنْسَاهَا (3) یَا رَسُولَ اللَّهِ.
فَقَالَ: مَا بَالُکَ الْیَوْمَ تُنَاشِدُ عَلِیّاً- عَلَیْهِ السَّلَامُ- عَلَیْهَا (4)، وَ یُذَکِّرُکَ وَ تَقُولُ (5): نَسِیتُ ..؟! وَ قَصَّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ (6) عَلَیْهِ السَّلَامُ .. إِلَی آخِرِهِ، فَمَا نَقَصَ مِنْهُ کَلِمَةً وَ لَا زَادَ (7) فِیهِ کَلِمَةً.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ مِنْ تَوْبَةٍ؟ وَ هَلْ یَعْفُو اللَّهُ عَنِّی إِذَا سَلَّمْتُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ؟
قَالَ: نَعَمْ یَا أَبَا بَکْرٍ، وَ أَنَا الضَّامِنُ لَکَ عَلَی اللَّهِ ذَلِکَ إِنْ وَفَیْتَ.
قَالَ: وَ غَابَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْهُمَا، فَتَشَبَّثَ (8) أَبُو بَکْرٍ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9) وَ قَالَ: اللَّهَ اللَّهَ فِیَّ یَا عَلِیُّ، صِرْ (10) مَعِی إِلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 39
حَتَّی أَعْلُوَ الْمِنْبَرَ فَأَقُصَّ (1) عَلَی النَّاسِ مَا شَاهَدْتُ وَ مَا رَأَیْتُ (2) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (3) وَ مَا قَالَ لِی وَ مَا قُلْتُ لَهُ وَ مَا أَمَرَنِی (4) بِهِ، وَ أَخْلَعَ نَفْسِی عَنْ هَذَا (5) الْأَمْرِ وَ أُسَلِّمَهُ إِلَیْکَ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا مَعَکَ إِنْ تَرَکَکَ شَیْطَانُکَ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنْ لَمْ یَتْرُکْنِی تَرَکْتُهُ وَ عَصَیْتُهُ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذاً تُطِیعَهُ وَ لَا تَعْصِیَهُ، وَ إِنَّمَا رَأَیْتَ مَا رَأَیْتَ لِتَأْکِیدِ الْحُجَّةِ عَلَیْکَ.
وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ خَرَجَا مِنْ مَسْجِدِ قُبَا یُرِیدَانِ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَبُو بَکْرٍ یَتَلَوَّنُ (6) أَلْوَاناً، وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ لَا یَدْرُونَ مَا الَّذِی کَانَ.
حَتَّی لَقِیَهُ عُمَرُ، فَقَالَ لَهُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ مَا شَأْنُکَ، وَ مَا الَّذِی دَهَاکَ؟
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: خَلِّ عَنِّی یَا عُمَرُ، فَوَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُ لَکَ قَوْلًا.
فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: وَ أَیْنَ (7) تُرِیدُ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ؟
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أُرِیدُ الْمَسْجِدَ وَ الْمِنْبَرَ.
فَقَالَ: هَذَا لَیْسَ (8) وَقْتَ صَلَاةٍ وَ مِنْبَرٍ!.
قَالَ: خَلِّ عَنِّی وَ لَا حَاجَةَ (9) لِی فِی کَلَامِکَ.
فَقَالَ عُمَرُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (10) أَ فَلَا تَدْخُلُ قَبْلَ الْمَسْجِدِ مَنْزِلَکَ فَتُسْبِغَ
ص: 40
الْوُضُوءَ؟
قَالَ: بَلَی، ثُمَّ الْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ تَجْلِسُ إِلَی جَانِبِ الْمِنْبَرِ حَتَّی أَخْرُجَ إِلَیْکَ.
فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ، قَدْ قُلْتُ لَکَ (1) إِنَّ شَیْطَانَکَ لَا یَدَعُکَ أَوْ (2) یُرْدِیَکَ، وَ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ جَلَسَ (3) بِجَانِبِ الْمِنْبَرِ.
فَدَخَلَ (4) أَبُو بَکْرٍ مَنْزِلَهُ، وَ مَعَهُ عُمَرُ، فَقَالَ (5): یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ لَا تُنْبِئُنِی بِأَمْرِکَ (6)، وَ تُحَدِّثُنِی بِمَا دَهَاکَ بِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟
فَقَالَ (7) أَبُو بَکْرٍ: وَیْحَکَ یَا عُمَرُ! یَرْجِعُ رَسُولُ اللَّهِ بَعْدَ مَوْتِهِ حَیّاً فَیُخَاطِبُنِی فِی ظُلْمِی لِعَلِیٍّ، بِرَدِّ (8) حَقِّهِ عَلَیْهِ وَ خَلْعِ نَفْسِی مِنْ هَذَا الْأَمْرِ.
فَقَالَ (9) عُمَرُ: قُصَّ عَلَیَّ قِصَّتَکَ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا.
فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: وَیْحَکَ یَا عُمَرُ! قَدْ قَالَ (10) لِی عَلِیٌّ: إِنَّکَ لَا تَدَعُنِی أَخْرُجُ مِنْ هَذِهِ الْمَظْلِمَةِ، وَ إِنَّکَ شَیْطَانِی، فَدَعْنِی عَنْکَ (11)، فَلَمْ یَزَلْ یَرْقُبُهُ (12) إِلَی أَنْ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِهِ کُلِّهِ.
ص: 41
فَقَالَ لَهُ: بِاللَّهِ عَلَیْکَ (1) یَا أَبَا بَکْرٍ، أَ نَسِیتَ شِعْرَکَ (فِی) (2) أَوَّلِ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی فُرِضَ عَلَیْنَا (3) صِیَامُهُ، حَیْثُ جَاءَکَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ نُعْمَانُ الْأَزْدِیُّ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ إِلَی (4) دَارِکَ لیقضین (لِیَتَقَاضَوْکَ) دَیْنَکَ (5) عَلَیْکَ، فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی بَابِ الدَّارِ سَمِعُوا لَکَ صَلْصَلَةً فِی الدَّارِ، فَوَقَفُوا بِالْبَابِ وَ لَمْ یَسْتَأْذِنُوا عَلَیْکَ، فَسَمِعُوا أُمَّ بَکْرٍ زَوْجَتَکَ تُنَاشِدُکَ وَ تَقُولُ: قَدْ عَمِلَ حَرُّ الشَّمْسِ بَیْنَ کَتِفَیْکَ، قُمْ إِلَی دَاخِلِ الْبَیْتِ وَ أَبْعِدْ مِنَ الْبَابِ لَا یَسْمَعْکَ بَعْضُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ (6) فَیُهْدِرُوا دَمَکَ، فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً أَهْدَرَ (7) دَمَ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ غَیْرِ سَفَرٍ وَ لَا مَرَضٍ خِلَافاً عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ (8).
فَقُلْتَ لَهَا: هَاتِ- لَا أُمَّ لَکِ- فَضْلَ طَعَامِی مِنَ اللَّیْلِ، وَ أَتْرِعِی (9) الْکَأْسَ مِنَ الْخَمْرِ، وَ حُذَیْفَةُ وَ مَنْ مَعَهُ بِالْبَابِ یَسْمَعُونَ مُحَاوَرَتَکُمَا، فَجَاءَتْ بِصَحْفَةٍ (10) فِیهَا طَعَامٌ مِنَ اللَّیْلِ وَ قصب (قَعْبٌ) (11) مَمْلُوءٌ خَمْراً، فَأَکَلْتَ مِنَ الصَّحْفَةِ وَ کَرَعْتَ (12) الْخَمْرَ،
ص: 42
فَأَضْحَی النَّهَارُ وَ قَدْ قُلْتَ لِزَوْجَتِکَ (1):
ذَرِینِی أَصْطَبِحْ (2) یَا أُمَّ بَکْرٍ*** فَإِنَّ الْمَوْتَ نَفَّثَ عَنْ هِشَامٍ
إِلَی أَنِ انْتَهَیْتَ فِی قَوْلِکَ (3):
یَقُولُ لَنَا ابْنُ کَبْشَةَ سَوْفَ نُحْیَا*** وَ کَیْفَ حَیَاةُ أَشْلَاءٍ وَ هَامٍ
وَ لَکِنْ بَاطِلًا قَدْ قَالَ هَذَا ***وَ إِفْکاً مِنْ زَخَارِیفِ الْکَلَامِ
أَلَا هَلْ مُبْلِغُ الرَّحْمَنِ عَنِّی*** بِأَنِّی تَارِکٌ شَهْرَ الصِّیَامِ
وَ تَارِکُ کُلِّ مَا أَوْحَی إِلَیْنَا*** مُحَمَّدٌ مِنْ أَسَاطِیرِ الْکَلَامِ
فَقُلْ لِلَّهِ: یَمْنَعُنِی شَرَابِی*** وَ قُلْ لِلَّهِ: یَمْنَعُنِی طَعَامِی
وَ لَکِنَّ الْحَکِیمَ رَأَی حَمِیراً ***فَأَلْجَمَهَا فَتَاهَتْ (4) بِاللِّجَامِ(5)
فَلَمَّا سَمِعَکَ حُذَیْفَةُ وَ مَنْ مَعَهُ تَهْجُو مُحَمَّداً، قَحَمُوا (6) عَلَیْکَ فِی دَارِکَ، فَوَجَدُوکَ وَ قَعْبُ الْخَمْرِ فِی یَدَیْکَ (7)، وَ أَنْتَ تَکْرَعُهَا، فَقَالُوا لَکَ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ خَالَفْتَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، وَ حَمَلُوکَ کَهَیْئَتِکَ إِلَی مَجْمَعِ النَّاسِ بِبَابِ رَسُولِ اللَّهِ، وَ قَصُّوا عَلَیْهِ قِصَّتَکَ، وَ أَعَادُوا شِعْرَکَ، فَدَنَوْتُ مِنْکَ وَ سَارَرْتُکَ (8) وَ قُلْتُ لَکَ فِی ضَجِیجِ النَّاسِ: قُلْ إِنِّی شَرِبْتُ الْخَمْرَ لَیْلًا، فَثَمِلْتُ (9) فَزَالَ عَقْلِی، فَأَتَیْتُ مَا أَتَیْتُهُ نَهَاراً،
ص: 43
وَ لَا عِلْمَ لِی بِذَلِکَ، فَعَسَی أَنْ یُدْرَأَ عَنْکَ الْحَدُّ.
وَ خَرَجَ مُحَمَّدٌ وَ نَظَرَ (1) إِلَیْکَ، فَقَالَ: أَیْقِظُوهُ، فقلن (فَقُلْنَا) (2): رَأَیْنَاهُ وَ هُوَ ثَمِلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَعْقِلُ، فَقَالَ: وَیْحَکُمْ (3) الْخَمْرُ یُزِیلُ الْعَقْلَ، تَعْلَمُونَ هَذَا مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ أَنْتُمْ (4) تَشْرَبُونَهَا؟ فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (5) وَ قَدْ قَالَ فِیهَا إِمْرُؤُ الْقَیْسِ شِعْراً:
شَرِبْتُ الْخَمْرَ حَتَّی زَالَ عَقْلِی*** کَذَاکَ (الْخَمْرُ یَفْعَلُ) (6) بِالْعُقُولِ
ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدٌ: أَنْظِرُوهُ إِلَی إِفَاقَتِهِ مِنْ سَکْرَتِهِ.
فَأَمْهَلُوکَ حَتَّی أَرَیْتَهُمْ أَنَّکَ قَدْ صَحَوْتَ، فَسَاءَلَکَ مُحَمَّدٌ، فَأَخْبَرْتَهُ بِمَا أَوْعَزْتُهُ إِلَیْکَ: مِنْ شُرْبِکَ بِهَا (7) بِاللَّیْلِ.
فَمَا بَالُکَ الْیَوْمَ تُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ، وَ هُوَ عِنْدَنَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ.
فَقَالَ: وَیْحَکَ (8) یَا أَبَا حَفْصٍ! لَا شَکَّ عِنْدِی فِیمَا قَصَصْتَهُ عَلَیَّ، فَاخْرُجْ إِلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاصْرِفْهُ عَنِ الْمِنْبَرِ.
قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ- وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9) جَالِسٌ تَحْتَ الْمِنْبَرِ (10)
فَقَالَ: مَا
ص: 44
بَالُکَ یَا عَلِیُّ! قَدْ تَصَدَّیْتَ (1) لَهَا (2)؟ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ، وَ اللَّهِ دُونَ مَا تَرُومُ (3) مِنْ عُلُوِّ هَذَا الْمِنْبَرِ خَرْطُ الْقَتَادِ.
فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِدُهُ (4)، ثُمَّ قَالَ: وَیْلَکَ مِنْهَا وَ اللَّهِ یَا عُمَرُ إِذَا أُفْضِیَتْ (5) إِلَیْکَ، وَ الْوَیْلُ لِلْأُمَّةِ مِنْ بَلَائِکَ! فَقَالَ عُمَرُ: هَذِهِ بُشْرَی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، صَدَقَتْ ظُنُونُکَ وَ حَقٌّ قَوْلُکَ.
وَ انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ کَانَ هَذَا مِنْ دَلَائِلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:.
**[ترجمه]ارشاد القلوب - . ارشاد القلوب 2 : 57 – 61 - :
از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که همانا ابوبکر حضرت امیرالمؤمنین را در یکی از راههای بنی النجار ملاقات کرد، به حضرت سلام کرد و دست داد و عرض کرد: ای اباالحسن، آیا نسبت به اینکه مردم مرا خلیفه قرار دادند و از ماجرای سقیفه و نفرت تو از بیعت کردن، کینهای در دل داری؟ به خدا سوگند، این کار خواسته من نبود! اما مسلمانان بر امری جمع شدند که من نمیتوانستم مخالف آنها در آن امر باشم؛ زیرا پیامبر فرموده است: امت من بر گمراهی جمع نمیشوند.
حضرت امیرالمؤمنین فرمود: ای ابا بکر، امت پیامبر آنانند که در عصرش و پس از وفاتش از او پیروی کردند، و به پیمانش پایبند بودند، و به آن وفا کردند و آن عهد و پیمان را تغییر ندادند. ابوبکر عرض کرد: به خدا سوگند ای علی، اگر هم اکنون کسی که به او اعتماد دارم گواهی دهد که همانا تو به خلافت سزاوارتری، آن را به تو واگذار خواهم کرد، اگر چه دیگران خشنود یا خشمگین شوند. حضرت امیر المؤمنین فرمود: ای ابابکر، آیا از رسول خدا کسی را بهتر محل اعتماد میدانی؟ که در چهار مورد بیعت مرا از تو گرفت - و از گروهی که همراه تو بودند که عمر و عثمان از جمله آنان بودند - در یوم الدار و در بیعت رضوان زیر درخت و آن روز که در خانه ام سلمه نشسته بود و در روز غدیر پس از بازگشتنش از حجة الوداع، تمام شما گفتید: شنیدیم و از خدا و رسولش اطاعت کردیم، سپس پیامبر به شما فرمود: که خدا و رسولش بر شما گواهند، سپس شما گفتید: خدا و رسولش گواهان ما هستند؛ سپس فرمود: گروهی از شما گواه گروه دیگر باشید، و آنان که حاضرند باید به غائبان برسانند و هر کس از شما مطلب را شنید، باید به آنان که نشنیده اند، موضوع را بگوید. پس گفتید: بله ای رسول الله، تمامی شما برخاستید و به رسول خدا تبریک عرض میکردید و نیز به من هم برای کرامتی که خداوند نسبت به ما بخشیده است، تبریک گفتید؛ سپس عمر نزدیک شد و دست به شانه من زد و در حضور شما گفت: مبارک باد ای فرزند ابی طالب، مولای من و مولای مؤمنان شدی .
ابوبکر گفت: یا علی، چیزی را به یاد من آوردی، ای کاش رسول الله حاضر بود و این را از او می شنیدم! پس امیر المؤمنین علیه السلام به او گفت: خدا و رسولش برای تو از گواهانند، ای ابوبکر، اگر رسول الله را زنده ببینی و به تو بگوید: تو در گرفتن حقی که خداوند و رسولش از میان تو و مسلمانان برای من قرار داده است، ستمکار هستی، آیا این امر را به من واگذار میکنی و خودت را از این امر خلع می کنی؟ ابوبکر گفت: ای ابا الحسن، این امر شدنی است؟ من رسول خدا را بعد از وفاتش زنده ببینم و به من این سخن را بگوید!؟
امیر المؤمنین به او فرمود: بله ای ابوبکر. ابوبکر گفت: اگر این سخن صحت دارد، پس این امر را به من نشان بده. پس امیرالمؤمنین فرمود: آیا خداوند و رسولش بر تو گواهند که تو به آنچه که میگویی وفا کنی؟ ابوبکر گفت: بله. امیرالمؤمنین بر دست او زد و فرمود: با من به سوی مسجد قبا بیا.
چون وارد مسجد قبا شدند، علی علیهالسّلام پیش افتاده، وارد مسجد شد و ابوبکر هم پشت سر وی وارد شد. ناگهان آن دو رسول خدا را در سمت قبله مسجد دیدند. همین که ابوبکر رسول الله را دید، مانند کسی که غش کند، بر زمین افتاد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله او را صدا زد: ای گمراه فریب خورده، سرت را بلند کن. پس ابوبکر سرش را بلند کرد و گفت: لبیک یا رسول الله، چگونه پس از مرگ زندهای؟ فرمود: وای بر تو ای ابو بکر{خدایی که تمام موجودات را زنده کرده، همانا مردگان را زنده می کند. همانا او بر تمام کارها قدرت و نیرو دارد.} - . فصلت /39 -
سپس ابوبکر خاموش شد و با تعجب به رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاه میکرد. پس فرمود: وای بر تو ای ابوبکر! پیمانی را که با خدا و رسولش در باره علی در چهار جا بستی، فراموش کردی. گفت: ای رسول الله، آن را فراموش نمیکنم. فرمود: پس تو را امروز چه شده است که با علی در این باره حرف میزنی و علی پیمانت را به خاطرت می آورد و میگویی فراموش کرده ام؟ پس رسول الله جریانی را که میان او و علی گذشته بود، از اول تا آخر بیان فرمود، به طوری که یک کلمه کم یا اضافه نکرد .
ابوبکر عرض کرد: ای رسول الله، آیا ممکن است توبه کنم؟ اگر امر خلافت را به امیرالمؤمنین واگذار کنم، آیا خداوند مرا میبخشد؟ پیامبر فرمود: آری یا ابا بکر، من در این امر نزد خداوند ضامن تو هستم، اگر به عهد خود وفا کنی.
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله از نظر آن دو ناپدید شد. ابوبکر به دامن امیرالمؤمنین چنگ زد و گفت: ای علی، برای رضای خدا به من عنایتی کن! با من به سوی منبر رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بیا تا من بالای منبر بروم و داستانی را که از رسول الله دیدم، به مردم بگویم و آنچه را که وی فرمود و من گفتم و آنچه را که به من دستور داد، بازگو کنم، و خودم را از این کار بر کنار کنم و خلافت را به تو واگذار کنم. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اگر شیطانت تو را واگذارد، من با تو هستم.
ابوبکر گفت: اگر شیطان مرا رها نکند، من او را رها میکنم و نافرمانیاش میکنم. امیرالمؤمنین فرمود: تو از او پیروی میکنی و نافرمانیاش نمیکنی، و آنچه دیدی، برای اتمام حجت بر تو است.
سپس دستش را گرفت و از مسجد قبا به قصد مسجد رسول الله بیرون شدند، این در حالی بود که ابوبکر مضطرب و پریشان بود و رنگ عوض میکرد و مردم به وی نگاه میکردند و نمیدانستند که چه شده است، تا اینکه عمر او را دید.
عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، تو را چه شده است؟ ابوبکر گفت: ای عمر، مرا رها کن، به خدا سوگند که حرف تو را گوش نمیدهم. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، کجا میروی؟ ابوبکر گفت: قصد رفتن به مسجد و منبر را دارم. عمر گفت: اکنون وقت نماز و منبر نیست. ابوبکر گفت: مرا رها کن، و نیازی به سخن تو ندارم. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، آیا پیش از رفتن به مسجد، به خانه نمیروی که وضوی کاملی بگیری؟ گفت: بله.
سپس ابوبکر رو به علی علیه السّلام کرد و عرض کرد: ای اباالحسن، کنار منبر بنشین تا من خدمت شما برسم. لبخندی بر لبان امیرالمؤمنین علیه السّلام نقش بست و فرمود: ای ابوبکر، به تو گفته بودم شیطانت تو را رها نمیکند تا اینکه تو را به زمین بزند و بکشد. پس امیرالمؤمنین علیه السّلام رفت و کنار منبر نشست .
ابوبکر همراه با عمر وارد منزلش شد. عمر گفت: ای خلیفه رسول الله، چرا مرا از کارت خبر نمیدهی و از بلایی که علی بر سرت آورده، چیزی به من نمیگوئی؟ ابوبکر گفت: وای بر تو ای عمر، رسول الله پس از وفاتش زنده برگشت و با من در خصوص ظلمم به علی سخن گفت و به من دستور داد که حق او را برگردانم و خود را از خلافت عزل کنم. عمر گفت: داستان را از اول تا آخر برایم بازگو کن. ابوبکر گفت: وای بر تو ای عمر! همانا علی به من گفت که تو مرا رها نمی کنی تا از این تاریکی بیرون آیم و همانا تو شیطان منی. مرا رها کن. عمر همچنان منتظر ماند تا سرانجام ابوبکر داستانش را به طور کامل برایش بازگو کرد.
عمر گفت: تو را به خدا سوگند میدهم ای ابوبکر! آیا شعرت را در اوّل ماه رمضان که خداوند روزه اش را بر ما واجب کرد، فراموش کرده ای؟ هنگامی که حذیفة بن یمان و سهل بن حنیف و نعمان ازدی و خزیمة بن ثابت، در روز جمعه در خانهات پیش تو آمدند تا بدهیات را بپردازند؛ و چون به در خانه رسیدند، صدای غذا خوردنت و به هم خوردن ظرفها را در خانه شنیدند؛ پس جلوی در ایستادند و از تو اجازه نگرفتند و شنیدند ام بکر (همسرت) به تو میگوید: گرمای آفتاب شانه هایت را سوزاند، به داخل خانه برو، و از جلوی در دور شو تا یاران محمّد صدای تو را نشنوند و ریختن خونت را حلال نکنند! تو میدانی که محمّد هر کس را که یک روز روزه اش را - نه به خاطر سفر و مریضی - بخورد، ریختن خونش را هدر کرده است، چون خلاف دستورات خدا و محمد رسول الله عمل کرده است. به همسرت گفتی: لعنت بر تو، باقیمانده غذای شبم را بیاور، و جام را از شراب پر کن. در حالی که حذیفه و همراهانش پشت در صحبتهای شما را می شنیدند. پس همسرت باقیمانده غذای شب را با کاسه ای پر از شراب آورد. تو غذا را خوردی و شراب را جرعه جرعه نوشیدی و برای همسرت این شعر را خواندی:
- بگذار ای ام بکر که شراب صبحگاهی بنوشم، زیرا که مرگ بی پایه و اساس است.
تا اینکه به این ابیات رسیدی: - کبشه به ما میگوید رستاخیزی هست، چگونه لاشههای جسد و جمجمهها زنده میشوند!
و هر سخنی که گفته، باطل است و این از سخنان فریبنده است.
- آیا کسی هست که از جانب من به خدا برساند که همانا من روزه ماه رمضان را ترک میکنم،
و سخنان اسطورهای که محمد برای ما وحی آورده است را نیز ترک میگویم.
- به خدا بگو که مرا از نوشیدن شراب و خوردن غذا بازدارد.
ولی مرد حکیم الاغهایی را دید، پس آنها را افسار کرد؛ پس آنها با افسار گم شدند.
چون حذیفه و همراهانش شنیدند که تو محمّد را هجو می کنی، به سرعت بر تو وارد شدند و تو را دیدند در حالی که کاسه شراب در دست داشتی و جرعه جرعه مینوشی، پس به تو گفتند: ای دشمن خدا، نافرمانی خدا و رسولش را کردی. آن جماعت، با همان حال تو را به جمع مردم نزد خانه رسول الله بردند و ماجرای تو را تعریف کردند و شعر تو را خواندند، و من به تو نزدیک شدم و در گوشی با تو صحبت کردم و در میان شلوغی مردم به تو گفتم، به پیامبر بگو که من دیشب شراب خوردم و مست شدم و عقلم زایل شد و آنچه را که در روز انجام داده ام، در حال مستی و بیهوشی بوده که خودم خبر ندارم. شاید حد را از تو بردارد.
محمّد بیرون آمد و به تو نگاه کرد و گفت: بیدارش کنید. گفتند: یا رسول الله، او را دیدیم در حالی که مست بود و عقل او زایل است. سپس فرمود: وای بر شما! شراب، خرد را زایل میکند، شما این را در خودتان می بینید و باز هم شراب می نوشید؟ گفتیم: بله ای رسول الله، و در این باره امرؤ القیس گفته است:
«شراب نوشیدم تا اینکه عقلم زایل شد، و این گونه گناهان عقلها را زایل میکند.»
سپس گفت: او را مهلت بدهید تا از مستیاش به هوش آید. پس تو را مهلت دادند تا اینکه به آنان نمایاندی که هوشیار شده ای. پس محمّد از تو پرسید، و تو هم آنچه من به تو گفته بودم، از بادهگساری شبانهات، برای وی گفتی. حالا تو را چه شده است که به محمد و آنچه را که او از طرف خدا آورده است، ایمان میآوری، در حالی که او پیش ما دروغگو و جادوگر است؟! ابوبکر گفت: وای بر تو ای ابا حفص، نسبت به آنچه که برایم گفتی، شکی ندارم، نزد پسر ابی طالب برو و او را از منبر رفتن منصرف کن.
پس بیرون آمد و علی علیه السلام در کنار منبر نشسته بود. گفت: ای علی، تو را چه شده است که به خلافت پرداختهای؟ بسیار دور است! به خدا سوگند، دست مالیدن به درخت خاردار آسانتر است از آنچه که تو در پیِ آن هستی که همانا بالا رفتن از این منبر است.
لبخندی بر لبان امیرالمؤمنین علیه السّلام نقش بست، به طوری که دندانهایش نمایان شد. سپس فرمود: وای بر خلافت از تو ای عمر، هنگامی که به تو واگذار شود! وای به حال امّت از بلای تو! عمر گفت: ای پسر ابو طالب، این بشارت و مژده ای است، گمان تو به وقوع خواهد پیوست و گفتار تو محقق خواهد شد. سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام به سوی منزل رفت. این داستان نیز از دلائل امامت آن حضرت به شمار میآید.
**[ترجمه]
و أشلاء الإنسان: أعضاؤه بعد البلی و التّفرّق (1) و أوعزت إلیه فی کذا: أی تقدّمت (2).
أقول: أوردت هذا الخبر- و لا أعتمد علیه کلّ الاعتماد- لموافقته فی بعض المضامین لسائر الآثار، و اللّه أعلم بحقائق الأخبار.
**[ترجمه]«الصلصلة»: سر و صدا. و منظور از «نفث عن هشام» شاید این باشد: از جود و کرم نفس فوت کرد. فیروزآبادی میگوید: «الهشام» مانند کتاب است، یعنی: جود و بخشش است. و در برخی نسخهها: «نقب» با قاف آمده، که شاید هشام به معنای «هشیم»، یعنی استخوانهای خرد شده باشد. و«اشلاء الانسان»: اعضای بدنش پس از پوسیدگی و پخش شدنش است. و منظور از «اوعزت الیه فی ذلک» را قبلا گفتم.
مؤلف: به دلیل هماهنگی این خبر در برخی از مضامین با دیگر آثار، آن را در اینجا نقل کردم - این در حالی است که به آن اعتماد کامل ندارم - و خداوند به حقایق اخبار اعلم است.
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً فِی الْإِرْشَادِ (3): بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ، مَرْفُوعاً إِلَی جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ (4) قَالَ: قَلَّدَ أَبُو بَکْرٍ الصَّدَقَاتِ بِقُرَی الْمَدِینَةِ وَ ضِیَاعِ فَدَکَ رَجُلًا مِنْ ثَقِیفٍ یُقَالُ لَهُ: الْأَشْجَعُ (5) بْنُ مُزَاحِمٍ الثَّقَفِیُّ- وَ کَانَ شُجَاعاً، وَ کَانَ لَهُ أَخٌ قَتَلَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی وَقْعَةِ هَوَازِنَ وَ ثَقِیفٍ- فَلَمَّا خَرَجَ الرَّجُلُ عَنِ الْمَدِینَةِ (6) جَعَلَ أَوَّلَ قَصْدِهِ ضَیْعَةً مِنْ ضِیَاعِ أَهْلِ الْبَیْتِ تُعْرَفُ بِبَانِقْیَا (7)، فَجَاءَ بَغْتَةً وَ احْتَوَی عَلَیْهَا وَ عَلَی صَدَقَاتٍ کَانَتْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَتَوَکَّلَ (8) بِهَا وَ تَغَطْرَسَ عَلَی أَهْلِهَا، وَ کَانَ الرَّجُلُ زِنْدِیقاً مُنَافِقاً.
ص: 46
فَابْتَدَرَ أَهْلُ الْقَرْیَةِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِرَسُولٍ یُعْلِمُونَهُ مَا (1) فُرِّطَ مِنَ الرَّجُلِ.
فَدَعَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِدَابَّةٍ لَهُ تُسَمَّی السَّابِحَ- وَ کَانَ أَهْدَاهُ إِلَیْهِ ابْنُ عَمٍّ لِسَیْفِ بْنِ ذِی یَزَنَ- وَ تَعَمَّمَ بِعِمَامَةٍ سَوْدَاءَ، وَ تَقَلَّدَ بِسَیْفَیْنِ، وَ أَجْنَبَ دَابَّتَهُ (2) الْمُرْتَجِزَ، وَ أَصْحَبَ مَعَهُ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، حَتَّی وَافَی الْقَرْیَةَ، فَأَنْزَلَهُ عَظِیمُ الْقَرْیَةِ (3) فِی مَسْجِدٍ یُعْرَفُ بِمَسْجِدِ الْقَضَاءِ، ثُمَّ وَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4) یَسْأَلُهُ الْمَصِیرَ إِلَیْهِ (5).
فَصَارَ إِلَیْهِ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.
فَقَالَ: وَ مَنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.
فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (6).
فَقَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَبُو بِکْرٍ خَلَّفْتُهُ بِالْمَدِینَةِ.
فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَجِبْ (7) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ.
فَقَالَ (8): أَنَا سُلْطَانٌ وَ هُوَ مِنَ الْعَوَامِّ، وَ الْحَاجَةُ لَهُ، فَلْیَصِرْ هُوَ إِلَیَّ.
ص: 47
فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ: وَیْلَکَ! أَ یَکُونُ مِثْلُ وَالِدِی مِنَ الْعَوَامِّ، وَ مِثْلُکَ یَکُونُ السُّلْطَانَ (1)؟! فَقَالَ: أَجَلْ، لِأَنَّ وَالِدَکَ لَمْ یَدْخُلْ فِی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ إِلَّا کُرْهاً، وَ بَایَعْنَاهُ (2).
طَائِعِینَ، وَ کُنَّا لَهُ غَیْرَ کَارِهِینَ، فَشَتَّانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ (3).
فَصَارَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَعْلَمَهُ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ الرَّجُلِ.
فَالْتَفَتَ إِلَی عَمَّارٍ فَقَالَ (4): یَا أَبَا الْیَقْظَانِ صِرْ إِلَیْهِ (5) وَ الْطُفْ لَهُ فِی الْقَوْلِ، وَ اسْأَلْهُ أَنْ یَصِیرَ إِلَیْنَا، فَإِنَّهُ لَا یَجِبُ لِوَصِیٍّ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ أَنْ یَصِیرَ إِلَی أَهْلِ الضَّلَالَةِ، فَنَحْنُ (6) مِثْلُ بَیْتِ اللَّهِ یُؤْتَی وَ لَا یَأْتِی.
فَصَارَ إِلَیْهِ عَمَّارٌ (7)، وَ قَالَ (8): مَرْحَباً یَا أَخَا ثَقِیفٍ، مَا الَّذِی أَقْدَمَکَ عَلَی (9) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی حِیَازَتِهِ، وَ حَمَلَکَ عَلَی الدُّخُولِ فِی مَسَاءَتِهِ، فَصِرْ إِلَیْهِ (10)، وَ أَفْصِحْ عَنْ حُجَّتِکَ.
فَانْتَهَرَ عَمَّاراً (11)، وَ أَفْحَشَ لَهُ فِی الْکَلَامِ، وَ کَانَ عَمَّارٌ شَدِیدَ الْغَضَبِ،
ص: 48
فَوَضَعَ حَمَائِلَ سَیْفِهِ فِی عُنُقِهِ، فَمَدَّ (1) یَدَهُ إِلَی السَّیْفِ.
فَقِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْحَقْ عَمَّاراً، فَالسَّاعَةَ (2) یَقْطَعُونَهُ، فَوَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْجَمْعَ (3)، فَقَالَ لَهُمْ: لَا تُهَابُوهُ وَ صَیِّرُوا بِهِ إِلَیَّ.
وَ کَانَ مَعَ الرَّجُلِ ثَلَاثُونَ فَارِساً (4) مِنْ خِیَارِ (5) قَوْمِهِ، فَقَالُوا لَهُ: وَیْلَکَ! هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَتَلَکَ وَ قَتْلُ (6) أَصْحَابِکَ عِنْدَهُ دُونَ النُّطْفَةِ (7)، فَسَکَتَ الْقَوْمُ جَزَعاً (8) مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَسُحِبَ الْأَشْجَعُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی حُرِّ وَجْهِهِ سَحْباً.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (9): دَعُوهُ وَ لَا تَعْجَلُوا، فَإِنَّ الْعَجَلَةَ وَ الطَّیْشَ لَا تَقُومُ بِهَا حُجَجُ اللَّهِ (10) وَ بَرَاهِینُهُ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْلَکَ! بِمَا اسْتَحْلَلْتَ مَا أَخَذْتَ مِنْ أَمْوَالِ (11) أَهْلِ الْبَیْتِ؟ وَ مَا حُجَّتُکَ عَلَی ذَلِکَ (12)؟
فَقَالَ لَهُ: وَ أَنْتَ فَبِمَ اسْتَحْلَلْتَ قَتْلَ هَذَا الْخَلْقِ فِی کُلِّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ، وَ أَنَّ مَرْضَاةَ صَاحِبِی لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنِ اتِّبَاعِ (13) مُوَافَقَتِکَ.
ص: 49
فَقَالَ عَلِیٌّ (1) عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیْهاً (2) عَلَیْکَ! مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی (3) إِلَیْکَ ذَنْباً إِلَّا قَتْلَ أَخِیکَ یَوْمَ هَوَازِنَ، وَ لَیْسَ بِمِثْلِ هَذَا الْقَتْلِ (4) تُطْلَبُ الثَّارَاتُ، فَقَبَّحَکَ اللَّهُ وَ تَرَّحَکَ.
فَقَالَ لَهُ الْأَشْجَعُ: بَلْ قَبَّحَکَ اللَّهُ (5) وَ بَتَرَ عُمُرَکَ- أَوْ قَالَ: تَرَّحَکَ- فَإِنَّ حَسَدَکَ لِلْخُلَفَاءِ (6) لَا یَزَالُ بِکَ حَتَّی یُورِدَکَ مَوَارِدَ الْهَلَکَةِ وَ الْمَعَاطِبِ، وَ بَغْیُکَ عَلَیْهِمْ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ (7) مُرَادِکَ.
فَغَضِبَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ مِنْ قَوْلِهِ، ثُمَّ تَمَطَّی عَلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَحَلَّ عُنُقَهُ (8) وَ رَمَاهُ عَنْ جَسَدِهِ بِسَاعِدِهِ الْیُمْنَی، فَاجْتَمَعَ أَصْحَابُهُ عَلَی الْفَضْلِ، فَسَلَّ (9) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ، فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ (10) إِلَی بَرِیقِ عَیْنَیِ الْإِمَامِ وَ لَمَعَانِ ذِی الْفَقَارِ فِی کَفِّهِ (11) رَمَوْا سِلَاحَهُمْ وَ قَالُوا: الطَّاعَةَ الطَّاعَةَ (12).
فَقَالَ (13) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُفٍّ لَکُمْ، انْصَرِفُوا بِرَأْسِ صَاحِبِکُمْ هَذَا الْأَصْغَرِ إِلَی صَاحِبِکُمُ الْأَکْبَرِ، فَمَا بِمِثْلِ قَتْلِکُمْ یُطْلَبُ الثَّارُ، وَ لَا تَنْقَضِی الْأَوْتَارُ
ص: 50
فَانْصَرَفُوا وَ مَعَهُمْ رَأْسُ صَاحِبِهِمْ، حَتَّی أَلْقَوْهُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی بِکْرٍ.
فَجَمَعَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ، وَ قَالَ: یَا مَعَاشِرَ (1) النَّاسِ، إِنَّ أَخَاکُمْ الثَّقَفِیَّ أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ، فَقَلَّدْتُهُ صَدَقَاتِ الْمَدِینَةِ وَ مَا یَلِیهَا، فَفَاقَصَهُ (2) ابْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَقَتَلَهُ أَخْبَثَ (3) قَتْلَةٍ، وَ مَثَّلَ بِهِ أَخْبَثَ (4) مُثْلَةٍ، وَ قَدْ خَرَجَ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی قُرَی الْحِجَازِ، فَلْیَخْرُجْ إِلَیْهِ مِنْ شُجْعَانِکُمْ وَ لْیَرُدُّوهُ (5) عَنْ سُنَّتِهِ، وَ اسْتَعِدُّوا لَهُ مِنَ الْخَیْلِ (6) وَ السِّلَاحِ وَ مَا یَتَهَیَّأُ لَکُمْ (7)، وَ هُوَ مَنْ تَعْرِفُونَهُ: الدَّاءُ (8) الَّذِی لَا دَوَاءَ لَهُ، وَ الْفَارِسُ الَّذِی لَا نَظِیرَ لَهُ.
قَالَ: فَسَکَتَ الْقَوْمُ مَلِیّاً کَأَنَّ الطَّیْرَ عَلَی رُءُوسِهِمْ.
فَقَالَ: أَ خُرْسٌ أَنْتُمْ أَمْ ذَوُو أَلْسُنٍ؟! فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَعْرَابِ یُقَالُ لَهُ الْحَجَّاجُ بْنُ الصَّخْرِ، فَقَالَ (9) لَهُ:
إِنْ صِرْتَ (10) إِلَیْهِ سِرْنَا مَعَکَ، فَأَمَّا لَوْ سَارَ (11) جَیْشُکَ هَذَا لَیَنْحَرَنَّهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ کَنَحْرِ الْبُدْنِ.
ثُمَّ قَامَ آخَرُ فَقَالَ: أَ تَعْلَمُ إِلَی مَنْ تُوَجِّهُنَا؟! إِنَّکَ تُوَجِّهُنَا إِلَی الْجَزَّارِ
ص: 51
الْأَعْظَمِ الَّذِی یَخْتَطِفُ (1) الْأَرْوَاحَ بِسَیْفِهِ خَطْفاً، وَ اللَّهِ إِنَّ لِقَاءَ مَلَکِ الْمَوْتِ أَسْهَلُ (2) عَلَیْنَا مِنْ لِقَاءِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.
فَقَالَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ: لَا جُزِیتُمْ مِنْ قَوْمٍ عَنْ إِمَامِکُمْ (3) خَیْراً، إِذَا ذُکِرَ لَکُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ دَارَتْ أَعْیُنُکُمْ فِی وُجُوهِکُمْ، وَ أَخَذَتْکُمْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ (4)، أَ هَکَذَا یُقَالُ لِمِثْلِی؟! قَالَ: فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: لَیْسَ لَهُ إِلَّا خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ.
فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ (5): یَا أَبَا سُلَیْمَانَ، أَنْتَ الْیَوْمَ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ، وَ رُکْنٌ مِنْ أَرْکَانِهِ، وَ حَتْفُ اللَّهِ عَلَی أَعْدَائِهِ، وَ قَدْ شَقَّ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ خَرَجَ (6) فِی نَفَرٍ (7) مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی ضِیَاعِ الْحِجَازِ، وَ قَدْ قَتَلَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیْثاً صَئُولًا وَ کَهْفاً مَنِیعاً، فَصِرْ إِلَیْهِ فِی کَثِیفٍ مِنْ قَوْمِکَ وَ سَلْهُ (8) أَنْ یَدْخُلَ الْحَضْرَةَ، فَقَدْ عَفَوْنَا عَنْهُ، فَإِنْ (9) نَابَذَکَ الْحَرْبَ فَجِئْنَا بِهِ أَسِیراً.
فَخَرَجَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فِی خَمْسِمِائَةِ (10) فَارِسٍ مِنْ أَبْطَالِ قَوْمِهِ، قَدْ أَشْخَنُوا (11)
ص: 52
سِلَاحاً، حَتَّی قَدِمُوا عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ: فَنَظَرَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ إِلَی غَبَرَةِ الْخَیْلِ، فَقَالَ (1): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَدْ وَجَّهَ إِلَیْکَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ (2) بِقَسْطَلٍ یَدُقُّونَ الْأَرْضَ بِحَوَافِرِ الْخَیْلِ دَقّاً.
فَقَالَ: یَا ابْنَ الْعَبَّاسِ! هَوِّنْ عَلَیْکَ، فَلَوْ کَانَ (3) صَنَادِیدَ قُرَیْشٍ وَ قَبَائِلَ حُنَیْنٍ وَ فُرْسَانَ هَوَازِنَ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ إِلَّا مِنْ ضَلَالَتِهِمْ.
ثُمَّ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَشَدَّ مِحْزَمَ (4) الدَّابَّةِ، ثُمَّ اسْتَلْقَی عَلَی قَفَاهُ نَائِماً (5) تَهَاوُناً بِخَالِدٍ، حَتَّی وَافَاهُ (6)، فَانْتَبَهَ لِصَهِیلِ الْخَیْلِ.
فَقَالَ: یَا أَبَا سُلَیْمَانَ! مَا الَّذِی عَدَلَ (7) بِکَ إِلَیَّ؟
فَقَالَ: عَدَلَ بِی إِلَیْکَ مَنْ أَنْتَ (8) أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی.
فَقَالَ: فَأَسْمِعْنَا الْآنَ.
فَقَالَ (9): یَا أَبَا الْحَسَنِ! أَنْتَ فَهِمٌ غَیْرُ مُفَهَّمٍ، وَ عَالِمٌ غَیْرُ مُعَلَّمٍ، فَمَا هَذِهِ اللُّوثَةُ الَّتِی بَدَرَتْ مِنْکَ، وَ النَّبْوَةُ الَّتِی قَدْ ظَهَرَتْ فِیکَ، إِنْ کُنْتَ (10) کَرِهْتَ
ص: 53
هَذَا الرَّجُلَ فَلَیْسَ یَکْرَهُکَ، وَ لَا تَکُونَنَّ (1) وَلَایَتُهُ ثِقْلًا عَلَی کَاهِلِکَ، وَ لَا شَجًا فِی حَلْقِکَ، فَلَیْسَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ خِلَافٌ، وَ دَعِ (2) النَّاسَ وَ مَا تَوَلَّوْهُ، ضَلَّ مَنْ ضَلَّ، وَ هَدَی مَنْ هَدَی، وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنَ کَلِمَةٍ مُجْتَمِعَةٍ، وَ لَا تُضْرِمِ النَّارَ (3) بَعْدَ خُمُودِهَا، فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ وَجَدْتَ غِبَّهُ غَیْرَ مَحْمُودٍ.
فَقَالَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تُهَدِّدُنِی یَا خَالِدُ بِنَفْسِکَ (5) وَ بِابْنِ أَبِی قُحَافَةَ؟! فَمَا بِمِثْلِکَ وَ مِثْلِهِ (6) تَهْدِیدٌ، فَدَعْ عَنْکَ تُرَّهَاتِکَ (7) الَّتِی أَعْرِفُهَا مِنْکَ وَ اقْصِدْ نَحْوَ مَا وُجِّهْتَ (8) لَهُ.
قَالَ: فَإِنَّهُ قَدْ تَقَدَّمَ إِلَیَّ إِنْ (9) رَجَعْتَ عَنْ سَنَنِکَ (10) کُنْتَ مَخْصُوصاً بِالْکَرَامَةِ وَ الْحَبْوِ (11)، وَ إِنْ أَقَمْتَ عَلَی مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنْ خِلَافِ (12) الْحَقِّ حَمَلْتُکَ إِلَیْهِ أَسِیراً.
ص: 54
فَقَالَ لَهُ (1) عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ (2)، وَ أَنْتَ تَعْرِفُ الْحَقَّ (3) مِنَ الْبَاطِلِ، وَ مِثْلُکَ یَحْمِلُ (4) مِثْلِی أَسِیراً، یَا ابْنَ الرَّادَّةِ عَنِ الْإِسْلَامِ، أَ تَحْسَبُنِی وَیْلَکَ (5) مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ حَیْثُ قَتَلْتَهُ (6) وَ نَکَحْتَ امْرَأَتَهُ، یَا خَالِدُ جِئْتَنِی بِرِقَّةِ عَقْلِکَ وَ اکْفِهْرَارِ (7) وَجْهِکَ وَ تَشَمُّخِ (8) أَنْفِکَ، وَ اللَّهِ لَئِنْ تَمَطَّیْتُ بِسَیْفِی هَذَا عَلَیْکَ وَ عَلَی أَوْغَارِکَ (9) لَأُشْبِعَنَّ مِنْ لُحُومِکُمْ جُوعَ (10) الضِّبَاعِ وَ طِلْسَ (11) الذِّئَابِ (12)، وَ لبست (لَسْتَ) وَیْلَکَ مِمَّنْ یَقْتُلُنِی (13) أَنْتَ وَ لَا صَاحِبُکَ، وَ إِنِّی لَأَعْرِفُ
ص: 55
قَاتِلِی، وَ أَطْلُبُ مَنِیَّتِی صَبَاحاً وَ مَسَاءً، وَ مَا مِثْلُکَ یَحْمِلُ مِثْلِی (1) أَسِیراً، وَ لَوْ أَرَدْتَ ذَلِکَ لَقَتَلْتُکَ فِی فَنَاءِ هَذَا الْمَسْجِدِ.
فَغَضِبَ خَالِدٌ وَ قَالَ: تُوَعِّدُ وَعِیدَ (2) الْأَسَدِ وَ تَرُوغُ رَوَغَانَ الثَّعَالِبِ (3)، مَا أَعْدَاکَ فِی الْمَقَالِ، وَ مَا مِثْلُکَ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَ قَوْلَهُ بِفِعْلِهِ.
فَقَالَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5): إِذَا کَانَ هَذَا قَوْلَکَ فَشَأْنَکَ، وَ سَلَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی خَالِدٍ ذَا الْفَقَارِ (6)، وَ خَفَقَ عَلَیْهِ (7).
فَلَمَّا نَظَرَ خَالِدٌ إِلَی بَرِیقِ عَیْنَیِ الْإِمَامِ، وَ بَرِیقِ (8) ذِی الْفَقَارِ فِی یَدِهِ، وَ تَصَمُّمِهِ عَلَیْهِ (9)، نَظَرَ إِلَی الْمَوْتِ عِیَاناً (10)، وَ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! لَمْ نُرِدْ هَذَا.
فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (11) عَلَیْهِ السَّلَامُ بِقَفَارِ رَأْسِ (12) ذِی الْفَقَارِ عَلَی ظَهْرِهِ (13)، فَنَکَسَهُ عَنْ دَابَّتِهِ، وَ لَمْ یَکُنْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَرُدَّ یَدَهُ إِذَا رَفَعَهَا، لِئَلَّا یُنْسَبَ إِلَی الْجُبْنِ.
ص: 56
فَلَحِقَ (1) أَصْحَابَ خَالِدٍ مِنْ فِعْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَوْلٌ عَجِیبٌ وَ خَوْفٌ عَنِیفٌ.
ثُمَّ قَالَ (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا لَکُمْ لَا تُکَافِحُونَ (3) عَنْ سَیِّدِکُمْ؟ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ أَمْرُکُمْ إِلَیَّ لَتَرَکْتُ رُءُوسَکُمْ، وَ هُوَ أَخَفُّ عَلَی یَدِی مِنْ جَنَی الْهَبِیدِ عَلَی أَیْدِی الْعَبِیدِ، وَ عَلَی هَذَا السَّبِیلِ تَقْضِمُونَ (4) مَالَ الْفَیْ ءِ؟! أُفٍّ لَکُمْ.
فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ یُقَالُ لَهُ الْمُثَنَّی بْنُ الصَّیَّاحِ (5)
وَ کَانَ عَاقِلًا فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا جِئْنَاکَ لِعَدَاوَةٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ، أَوْ (6) عَنْ غَیْرِ مَعْرِفَةٍ بِکَ، وَ إِنَّا لَنَعْرِفُکَ کَبِیراً وَ صَغِیراً، وَ أَنْتَ أَسَدُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ سَیْفُ نَقِمَتِهِ عَلَی أَعْدَائِهِ، وَ مَا مِثْلُنَا مَنْ جَهِلَ مِثْلَکَ، وَ نَحْنُ أَتْبَاعٌ مَأْمُورُونَ، وَ جُنْدٌ مُوَازِرُونَ (7)، وَ أَطْوَاعٌ غَیْرُ مُخَالِفِینَ، فَتَبّاً لِمَنْ وَجَّهَ بِنَا (8) إِلَیْکَ! أَ مَا کَانَ لَهُ مَعْرِفَةٌ بِیَوْمِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ؟
فَاسْتَحَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ قَوْلِ الرَّجُلِ، وَ تَرَکَ الْجَمِیعَ، وَ جَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُمَازِحُ خَالِداً لِمَا بِهِ (9) مِنْ أَلَمِ الضَّرْبَةِ، وَ هُوَ سَاکِتٌ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْلَکَ (10) یَا خَالِدُ! مَا أَطْوَعَکَ
ص: 57
لِلْخَائِنِینَ النَّاکِثِینَ! أَ مَا کَانَ لَکَ بِیَوْمِ الْغَدِیرِ مَقْنَعٌ إِذْ بَدَرَ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ فِی الْمَسْجِدِ حَتَّی کَانَ مِنْکَ مَا کَانَ، فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ کَانَ مِمَّا رُمْتَهُ أَنْتَ وَ صَاحِبَاکَ- ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ ابْنُ صُهَاکَ شَیْ ءٌ لَکَانَا هُمَا أَوَّلَ مَقْتُولِینَ بِسَیْفِی هَذَا، وَ أَنْتَ مَعَهُمَا، وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ وَ لَا یَزَالُ یَحْمِلُکَ عَلَی إِفْسَادِ حَالَتِکَ عِنْدِی، فَقَدْ تَرَکْتَ الْحَقَّ عَلَی مَعْرِفَةٍ وَ جِئْتَنِی تَجُوبُ مَفَاوِزَ (1) الْبَسَابِسِ، لِتَحْمِلَنِی إِلَی ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ أَسِیراً، بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ أَنِّی قَاتِلُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ مَرْحَبٍ، وَ قَالِعُ بَابِ خَیْبَرَ، وَ إِنِّی لَمُسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ مِنْ قِلَّةِ عُقُولِکُمْ.
أَ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ خَفِیَ عَلَیَّ مَا تَقَدَّمَ بِهِ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ حِینَ أَخْرَجَکَ (2) إِلَیَّ، وَ أَنْتَ تَذْکُرُ (3) مَا کَانَ مِنِّی إِلَی عَمْرِو بْنِ مَعْدِیکَرِبَ وَ إِلَی أصید (4) بْنِ سَلَمَةَ الْمَخْزُومِیِّ، فَقَالَ لَکَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ (5): لَا تَزَالُ تَذْکُرُ لَهُ ذَلِکَ، إِنَّمَا کَانَ (6) ذَلِکَ مِنْ دُعَاءِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ ذَهَبَ ذَلِکَ کُلُّهُ، وَ هُوَ الْآنَ أَقَلُّ مِنْ ذَلِکَ، أَ لَیْسَ کَذَلِکَ یَا خَالِدُ؟! فَلَوْ لَا مَا تَقَدَّمَ بِهِ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَکَانَ مِنِّی إِلَیْهِمَا «7» مَا هُمَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکَ.
یَا خَالِدُ! أَیْنَ کَانَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ أَنْتَ تَخُوضُ مَعِی الْمَنَایَا فِی لُجَجِ الْمَوْتِ
ص: 58
خَوْضاً، وَ قَوْمُکَ بَادُونَ (1) فِی الِانْصِرَافِ کَالنَّعْجَةِ الْقَوْدَاءِ وَ الدِّیکِ (2) النَّافِشِ (3)، فَاتَّقِ اللَّهَ یَا خَالِدُ، وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً (4)، وَ لَا لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً.
فَقَالَ خَالِدٌ (5): یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنِّی أَعْرِفُ مَا تَقُولُ، وَ مَا عَدَلَتِ الْعَرَبُ وَ الْجَمَاهِیرُ عَنْکَ إِلَّا طَلَبَ ذُحُولِ (6) آبَائِهِمْ قَدِیماً، وَ تَنَکُّلَ رُءُوسِهِمْ قَرِیباً، فَرَاغَتْ عَنْکَ کَرَوَغَانِ الثَّعْلَبِ (7) فِیمَا بَیْنَ الْفِجَاجِ وَ الدَّکَادِکِ (8)، وَ صُعُوبَةَ إِخْرَاجِ ملک (الْمُلْکِ) (9) مِنْ یَدِکَ، وَ هَرْباً مِنْ سَیْفِکَ، وَ مَا دَعَاهُمْ إِلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ إِلَّا اسْتِلَانَةُ جَانِبِهِ، وَ لِینُ عَرِیکَتِهِ، وَ أَمْنُ جَانِبِهِ (10)، وَ أَخْذُهُمُ الْأَمْوَالَ فَوْقَ (11) اسْتِحْقَاقِهِمْ، وَ لَقَلَّ الْیَوْمَ مَنْ یَمِیلُ إِلَی الْحَقِّ، وَ أَنْتَ قَدْ بِعْتَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ (12)، وَ لَوِ اجْتَمَعَتْ أَخْلَاقُهُمْ إِلَی أَخْلَاقِکَ (13) لَمَا خَالَفَکَ خَالِدٌ.
فَقَالَ لَهُ (14) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ مَا أَتَی (15) خَالِدٌ إِلَّا مِنْ
ص: 59
جِهَةِ (1) هَذَا الْخَئُونِ الظَّلُومِ الْمُفَتِّنِ ابْنِ صُهَاکَ، فَإِنَّهُ لَا یَزَالُ یُؤَلِّبُ عَلَی الْقَبَائِلِ وَ یُفْزِعُهُمْ مِنِّی وَ یُؤْیِسُهُمْ (2) مِنْ عَطَایَاهُمْ، وَ یُذَکِّرُهُمْ مَا أَنْسَاهُمُ الدَّهْرُ، وَ سَیَعْلَمُ غِبَّ أَمْرِهِ إِذَا فَاضَتْ نَفْسُهُ.
فَقَالَ خَالِدٌ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! بِحَقِّ أَخِیکَ لَمَّا قَطَعْتَ (3) هَذَا مِنْ نَفْسِکَ، وَ صِرْتَ إِلَی مَنْزِلِکَ مُکَرَّماً، إِذَا کَانَ الْقَوْمُ رَضُوا بِالْکَفَافِ مِنْکَ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (4): لَا جَزَاهُمُ اللَّهُ عَنْ أَنْفُسِهِمْ وَ لَا عَنِ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً.
قَالَ: ثُمَّ دَعَا عَلَیْهِ السَّلَامُ بِدَابَّتِهِ فَاتَّبَعَهُ أَصْحَابُهُ، وَ خَالِدٌ یُحَدِّثُهُ وَ یُضَاحِکُهُ، حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ، فَبَادَرَ خَالِدٌ إِلَی أَبِی بِکْرٍ فَحَدَّثَهُ بِمَا کَانَ مِنْهُ.
فَصَارَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ صَارَ إِلَی الرَّوْضَةِ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ دَعَا، وَ قَامَ یُرِیدُ الِانْصِرَافَ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ وَ الْعَبَّاسُ جَالِسٌ إِلَی جَنْبِهِ.
فَأَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْعَبَّاسِ فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! ادْعُ لِی ابْنَ أَخِیکَ عَلِیّاً لِأُعَاتِبَهُ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُ إِلَی الْأَشْجَعِ.
فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ (5): أَ وَ لَیْسَ قَدْ تَقَدَّمَ إِلَیْکَ صَاحِبُکَ (6) بِتَرْکِ مُعَاتَبَتِهِ؟ وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُ إِذَا عَاتَبْتَهُ أَنْ لَا تَنْتَصِرَ مِنْهُ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی أَرَاکَ- یَا أَبَا الْفَضْلِ- تُخَوِّفُنِی مِنْهُ، دَعْنِی وَ إِیَّاهُ، فَأَمَّا مَا کَلَّمَنِی خَالِدٌ بِتَرْکِ مُعَاتَبَتِهِ فَقَدْ رَأَیْتُهُ یُکَلِّمُنِی بِکَلَامٍ خِلَافَ الَّذِی خَرَجَ بِهِ إِلَیْهِ، وَ لَا أَشُکُّ (7) إِلَّا أَنَّهُ قَدْ کَانَ مِنْهُ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ أَفْزَعَهُ.
ص: 60
فَقَالَ لَهُ (1) الْعَبَّاسُ: أَنْتَ وَ ذَاکَ یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ.
فَدَعَاهُ الْعَبَّاسُ، فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ الْعَبَّاسِ.
فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ اسْتَبْطَأَکَ، وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَکَ بِمَا جَرَی.
فَقَالَ: یَا عَمِّ، لَوْ دَعَانِی لَمَا أَتَیْتُهُ.
فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا أَرْضَی لِمِثْلِکَ هَذَا الْفِعَالَ (2).
قَالَ: وَ أَیَّ فِعْلٍ؟
قَالَ: قَتْلَکَ مُسْلِماً بِغَیْرِ حَقٍّ، فَمَا تَمَلُّ مِنَ الْقَتْلِ قَدْ جَعَلْتَهُ شِعَارَکَ وَ دِثَارَکَ.
فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَمَّا عِتَابُکَ عَلَیَّ فِی قَتْلِ مُسْلِمٍ فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَقْتُلَ مُسْلِماً بِغَیْرِ حَقٍّ، لِأَنَّ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ رُفِعَ عَنْهُ اسْمُ الْإِسْلَامِ.
وَ أَمَّا قَتْلِی الْأَشْجَعَ، فَإِنْ کَانَ إِسْلَامُکَ کَإِسْلَامِهِ فَقَدْ فُزْتُ فَوْزاً عَظِیماً!! أَقُولُ: وَ مَا عُذْرِی إِلَّا مِنَ اللَّهِ، وَ مَا قَتَلْتُهُ (3) إِلَّا عَنْ بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مِنِّی، وَ مَا کَانَ الرَّجُلُ إِلَّا زِنْدِیقاً مُنَافِقاً، وَ إِنَّ فِی مَنْزِلِهِ صَنَماً مِنْ رُخَامٍ (4) یَتَمَسَّحُ بِهِ ثُمَّ یَصِیرُ إِلَیْکَ، وَ مَا کَانَ مِنْ عَدْلِ اللَّهِ (5) أَنْ یُؤَاخِذَنِی (6) بِقَتْلِ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ الزَّنَادِقَةِ.
وَ افْتَتَحَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْکَلَامِ، فَحَجَزَ بَیْنَهُمَا الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ
ص: 61
وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ، وَ أَقْسَمُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَکَتَ، وَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَمْسَکَ.
ثُمَّ أَقْبَلَ (1) أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ قَالَ: لَوْ قُدْتُکَ (2) بِالْأَشْجَعِ لَمَا فَعَلْتَ مِثْلَهَا، ثُمَّ قَالَ: کَیْفَ أُقِیدُکَ بِمِثْلِهِ وَ أَنْتَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ غَاسِلُهُ؟! فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ فَقَالَ: دَعُونَا وَ نَحْنُ حُکَمَاءُ أَبْلَغُ مِنْ شَأْنَکِ، إِنَّکَ تَتَعَرَّضُ بِوَلَدِی (3) وَ ابْنِ أَخِی، وَ أَنْتَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ بْنِ مُرَّةَ! وَ نَحْنُ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ابْنِ هَاشِمٍ أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ، وَ أُولُو الْخِلَافَةِ، تَسَمَّیْتُمْ (4) بِأَسْمَائِنَا، وَ وَثَبْتُمْ عَلَیْنَا فِی سُلْطَانِنَا (5)، وَ قَطَعْتُمْ أَرْحَامَنَا، وَ مَنَعْتُمْ مِیرَاثَنَا، ثُمَّ أَنْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْثَ لَنَا، وَ أَنْتُمْ (6) أَحَقُّ وَ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنَّا، فَبُعْداً وَ سُحْقاً لَکُمْ أَنَّی تُؤْفَکُونَ.
ثُمَّ انْصَرَفَ الْقَوْمُ، وَ أَخَذَ الْعَبَّاسُ بِیَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ جَعَلَ عَلِیٌّ یَقُولُ:
أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا عَمِّ لَا تَتَکَلَّمْ (7)، وَ إِنْ تَکَلَّمْتَ لَا تَتَکَلَّمْ إِلَّا بِمَا یَسَرَ (8)، وَ لَیْسَ لَهُمْ عِنْدِی إِلَّا الصَّبْرُ، کَمَا أَمَرَنِی نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، دَعْهُمْ وَ مَا (9) کَانَ لَهُمْ یَا عَمِّ بِیَوْمِ الْغَدِیرِ مَقْنَعٌ، دَعْهُمْ یَسْتَضْعِفُونَا جُهْدَهُمْ، فَإِنَّ اللَّهَ مَوْلَانَا وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ.
فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: یَا ابْنَ أَخِی، أَ لَیْسَ قَدْ کَفَیْتُکَ، وَ إِنْ شِئْتَ أَعُودُ إِلَیْهِ (10)
ص: 62
فَأُعَرِّفُهُ مَکَانَهُ، وَ أَنْزِعُ عَنْهُ سُلْطَانَهُ.
فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَسْکَتَهُ (1).
**[ترجمه]و همچنین در «الارشاد» روایت شده است: جابر جعفی نقل میکند: ابوبکر مردی از قبیله ثقیف که نامش اشجع بن مزاحم ثقفی بود را بر موقوفات روستاهای مدینه و زمینهای کشاورزی فدک گماشت. او مردی شجاع بود و برادری داشت که علی علیه السّلام او را در غزوه هوازن و ثقیف کشته بود. چون آن مرد مدینه را ترک کرد، اولین جایی که مورد توجه قرار داد، ملکی از املاک اهل بیت پیامبر بود که معروف به بانقیا بود، پس ابتدا آن املاک و موقوفاتی را که به علی علیه السّلام اختصاص داشت، تصرف کرد و آن زمینها را در اختیار گرفت و بر مردم آنجا تکبر کرد و زور گفت؛ او مردی زندیق و منافق بود.
اهل آن ده شخصی را نزد علی علیه السّلام فرستادند که آن حضرت را از آنچه از آن مرد سر زده است، آگاه کنند. پس علی علیه السلام مرکبی را که نامش سابح بود، طلب کرد. آن مرکب را پسر عموی سیف بن ذی یزن برای وی هدیه آورده بود. آن حضرت عمامه سیاهی بر سر نهاد و دو شمشیر بر کمر بست و اسب مرتجز - . نام اسب رسول خدا -
را هم با خود برد و پسرش حسین علیه السّلام، عمار یاسر، فضل بن عباس، عبد اللَّه بن جعفر، عبد اللَّه بن عباس را نیز به همراه برد، تا به آن ده رسیدند. بزرگ آن ده ایشان را در مسجدی که معروف به مسجد قضاء بود، منزل داد. سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام فرزندش حسین را فرستاد تا بگوید، آن مرد (اشجع) خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام بیاید، حضرت حسین علیه السّلام به سوی او رفت و فرمود: امیرالمؤمنین تو را فرا میخواند. گفت: امیرالمؤمنین کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب است. گفت: امیرالمؤمنین ابوبکر است که در مدینه است. حضرت حسین علیه السّلام فرمود: علیّ بن ابی طالب تو را می خواهد. گفت: من سلطانم و او یکی از عوام است، او با من کار دارد، پس او باید پیش من بیاید. امام حسین علیه السّلام فرمود: وای بر تو، آیا شخصی چون پدر من از عوام و شخصی چون تو سلطان است؟ گفت: آری، زیرا پدرت تنها از روی اکراه با ابوبکر بیعت کرده است، در حالی که ما با اطاعت بیعت کردیم و اکراهی هم نسبت به وی نداشتیم، پس فاصلهای که بین ما و پدرت است، بسیار زیاد است .
حسین بن علی علیه السلام به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام برگشت و وی را از سخنان آن مرد آگاه نمود. حضرت رو به عمار یاسر کرد و فرمود: ای ابایقظان، به سوی این مرد برو و با او با مهربانی صحبت کن و از او بخواه که پیش من بیاید، چون هیچ یک از جانشینان نباید پیش گمراهان بروند، زیرا ما مانند خانه خدا هستیم و به سوی ما می آیند و ما به سوی کسی نمی رویم.
عمّار یاسر به سوی او رفت و گفت: مرحبا ای مرد ثقیفی، چه چیز تو را وادار کرد که املاک علی را تصرّف کنی و در حق وی بدی کنی؟ به سوی او برو و دلیلت را روشن کن. آن مرد عمار را بیرون کرد و دشنام داد، و عمار هم شخصی بود که زود خشمگین میشد، پس غلاف شمشیرش را بر گردن او گذاشت و دستش به سوی شمشیر برد. به امیرالمؤمنین گفتند: خودت را به عمّار برسان که خیلی زود او را پاره پاره خواهد کرد!
پس امیرالمؤمنین علیه السلام جمعی را که همراه وی بودند به سوی او فرستاد و فرمود: از او نترسید. او را به سوی من بیاورید. همراه آن مرد، سی مرد جنگجو از بهترینهای قومش بودند، به او گفتند: وای بر تو! این علیّ بن ابی طالب است، به خدا سوگند، کشتن تو و یارانت پیش او خیلی آسان است. تمام همراهانش از ترس امیرالمؤمنین خاموش شدند. پس اشجع را با صورت بر روی زمین کشیده و به نزد امیرالمؤمنین بردند. حضرت فرمود: او را رها کنید و عجله نکنید، زیرا برهان و حجتهای خدا بر پایه شتاب و کمخردی استوار نیست.
سپس حضرت فرمود: وای بر تو، به وسیله چه چیزی تصرف مال اهل بیت را حلال دانستی؟ دلیل تو بر تصرف این مال چیست؟ او در جواب امیرالمؤمنین گفت: تو چطور و با چه استدلالی، کشتن این مردم را در هر حق و باطلی حلال دانستی؟ همانا رضایت دوست من، از پیروی کردن از تو پیش من محبوبتر است. پس حضرت فرمود: وای بر تو، من در حق تو گناهی نکردم مگر کشتن برادرت در روز هوازن، و برای چنین قتلی خونخواهی نمیشود، خداوند تو را زشت و اندوهگین کند! اشجع به حضرت گفت: بلکه تو را خداوند زشت کند و عمرت را قطع نماید، زیرا حسادت تو به خلفاء همیشه و تا زمانی که تو را به نابودی افکند، وجود دارد و سرکشی تو بر ایشان، تو را از رسیدن به مرادت باز میدارد. فضل بن عباس از گفتار او به خشم آمد و با شمشیر به او حمله کرد و گردن او را زد و سرش را با دست راست از بدن جدا کرد و پرتاب کرد. یاران او در اطراف فضل گرد آمدند. امیر المؤمنین علیه السلام ذوالفقار را از نیام کشید. هنگامی که برق چشمان علی و درخشش شمشیر او در دستش را دیدند، اسلحه خویش را افکندند و گفتند: فرمانبرداریم. امیرالمؤمنین فرمود: بیزاری از شما باد! برگردید و سر این دوست کوچک تان را به نزد دوست بزرگ تان ببرید! با کشتن افرادی چون شما، خونخواهی و انتقامی نیست.
پس در حالی که سر دوستشان در دستشان بود، برگشتند تا اینکه سر را در برابر ابوبکر افکندند. پس مهاجرین و انصار را گرد آورد و گفت: ای مردم، همانا برادر ثقفی شما از خدا و رسولش و صاحب امرش پیروی کرد؛ پس او را مسؤول اوقاف مدینه و حومه آن کردم، ولی پسر ابی طالب جلوی او را گرفت و با بدترین حالت او را به قتل رساند و مُثله کرد. او با چند نفر از یارانش به سوی روستاهای حجاز رفته است، پس باید قهرمانان شما برای جنگ با او به سوی او بروند، تا او را از این راه و روش برگردانند، و برای مقابله با او سپاهی مسلح و آنچه امکان دارد، آماده کنید، شما او را خوب می شناسید؛ دردی است بی دوا، و جنگجویی است بی همتا.
مردم مدتی خاموش ماندند، گویا پرنده روی سرشان نشسته است. پس ابوبکر گفت: شما لال هستید یا زبان دارید؟ مردی از بادیهنشینان که نامش حجاج بن صخره بود، گفت: اگر تو خودت به سوی علی بروی، ما همراه تو میآییم، اما اگر سپاهت را به سوی او بفرستی، همه آنها را مانند شتران نحر میکند و میکشد.
سپس مرد دیگری بلند شد و گفت: آیا میدانی ما را به سوی چه کسی میفرستی؟ همانا تو ما را به سوی بزرگترین قصابی میفرستی که جانها را با شمشیرش به طور برقآسا میگیرد، به خدا سوگند، ملاقات فرشته مرگ برای ما آسانتر است از ملاقات علیّ بن ابی طالب. پسر ابی قحافه گفت: خدا شما را پاداش نیک از امام و پیشوای تان ندهد که هرگاه نام علیّ بن ابی طالب برای شما ذکر شود، چشمانتان در چهرههایتان بیقرار میشود، و شما را مستی مرگ فرا میگیرد، آیا به شخصی چون من چنین پاسخ میدهند؟!
عمر بن خطاب رو به او کرد و گفت: همآورد علی کسی جز خالد بن ولید نیست. ابوبکر رو به خالد کرد و گفت: ای اباسلیمان، تو امروز شمشیری از شمشیرهای خدا، و ستونی از ستونهای او، و مرگ خداوند برای دشمنانش هستی. علیّ بن ابی طالب از این امت سرپیچی کرده است و با گروهی از یارانش به زمینهای کشاورزی حجاز رفته است. او از پیروان ما شیری درنده و پناهگاهی بلند را کشته است. پس با گروهی فراوان از لشکریانت به سوی او برو و از او بخواه که پیش ما بیاید و من او را بخشیدهام، و اگر با تو سر جنگ داشت، او را اسیر کن و پیش ما بیاور.
پس خالد بن ولید همراه با پانصد جنگجو از قهرمانان قومش و در حالی که غرق در اسلحه بودند، بیرون رفت. تا اینکه به امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدند. فضل بن عباس از دور نگاهی به گرد سپاه کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین، پسر ابی قحافه لشکر عظیمی فرستاده که زمین را با سُم اسبهایش میکوبد. حضرت فرمود: ای ابن عباس، بر خودت سخت نگیر، اگر لشکر آنها از پهلوانان قریش و قبیله های حنین و جنگجویان هوازن باشد، من از چیزی وحشت نمی کنم مگر از گمراهی آنان. سپس امیرالمؤمنین برخاست و مرکبش را زین کرد، بعد برای کوچک شمردن خالد، به پشت خوابید، تا اینکه خالد به او رسید.
وقتی حضرت متوجه شیهه اسبان شد، فرمود: ای اباسلیمان، چه چیز تو را به سوی من کشانده است؟ گفت: آنچه که مرا به سوی تو کشانده است، تو نسبت به آن از من داناتر هستی. فرمود: ما را از آن آگاه کن. عرض کرد: ای اباالحسن، تو دانایی هستی که کسی تو را یاد نداده است و عالم بدون آموزگار هستی؛ این چه اشتباهی و چه عمل زشتی بود که از تو سر زد؟ اگر تو از این مرد نفرت داری، او از تو متنفر نیست، و نباید ولایت او بر دوش تو سنگینی کند و نه برای تو گلوگیر باشد و پس از هجرت، میان تو و او اختلافی نماند. مردم را به حال خود بگذار تا هر کس را میخواهند، ولیّ و زمامدار خود قرار دهند. گمراه شدن و هدایتشدنشان بر عهده خود آنهاست، و میان قومی که یکپارچه است، تفرقه میانداز، و آتش را پس از خاموش شدنش، روشن نکن؛ زیرا اگر تو این کار را انجام دهی، عاقبت این کار را ناپسند می یابی.
امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: مرا از خودت و پسر ابی قحافه میترسانی؟ ای خالد، تو و او تهدیدی برای من نیستید، پس این یاوهگوییهایت که من از تو سراغ دارم را کنار بگذار، و ماموریتت را انجام بده. خالد گفت: او به من گفت که اگر تو از شیوهای که در پیش گرفتی، دست بکشی، مورد لطف و کرامت واقع میشوی و اگر همچنان بر خلاف حق عمل کنی، تو را اسیر کرده و پیش او میبرم.
علیّ علیه السّلام فرمود: ای فرزند زن بدبو! تو حق را از باطل تشخیص میدهی؟ و امثال تو امثال مرا اسیر می کند؟ ای فرزند کسی که از اسلام برگشته، وای بر تو! گمان میکنی من مالک بن نویره هستم که او را کشتی و به همسرش تجاوز کردی؟ ای خالد، به سوی من با اندک خرد و چهره درهم کشیده آمدی و سرت را بالا میگیری؟ به خدا سوگند، اگر دست به شمشیر برم و به تو و به یاران کینهتوزت حمله کنم، کفتارها و انبوه مگسها را از گوشت شما سیر میکنم. وای بر تو! نه تو و نه دوستت، کسانی نیستید که مرا بکشید. من قاتلم را می شناسم، و روز و شب در جست و جوی مرگم هستم و امثال تو امثال مرا اسیر نمیکند. اگر اراده کنم، در حیاط همین مسجد تو را میکشم. خالد خشمگین شد و گفت: مانند شیر تهدید میکنی و فریبکاری روبهان را در پیش گرفتی؟! در گفتار چقدر کینهتوز هستی. تنها کسی مانند تو است که کردارش تابع گفتارش باشد.
امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: اگر گفتار تو این است، پس مرگ سزاوار تو است. پس علیّ علیه السلام شمشیرش ذوالفقار را بر روی خالد کشید و به آرامی به او زد.
چون خالد برق چشمان علی و درخشش ذوالفقار در دستش و آمادگیاش برای به قتل رساندنش را دید، مرگ خود را آشکارا دید و گفت: یاابا الحسن، نمیخواستیم کار به اینجا کشیده شود. حضرت با پشت ذو الفقار بر پشت خالد زد و او را از اسب پایین انداخت. هنگامی که علی علیه السّلام دستش را بلند میکرد، برنمیگرداند تا نسبت ترس به وی دهند. پس یاران خالد را از کار امیرالمؤمنین ترسی عجیب و بیمی سخت فرا گرفت.
سپس فرمود: شما را چه شده است؟ از بزرگتان دفاع نمیکنید؟ به خدا سوگند، اگر در اختیار من بود، سرهایتان را از تنهایتان جدا میکردم، این کار برای من آسان تر است از چیدن حنظل توسط بردگان. این گونه غنائم را تصاحب میکنید؟ بیزاری از شما باد! سپس مردی به نام مثنی بن صیاح که مردی خردمند بود، از میان آن قوم برخاست و گفت: به خدا سوگند، ما برای دشمنی میان خود و تو نیامده ایم و یا اینکه تو را نشناخته باشیم! کوچک و بزرگ ما تو را می شناسد، تو شیر خدا بر زمینش هستی و شمشیر بلایش بر دشمنانش. امثال ما، امثال تو را از یاد نمیبرند و ما پیروانی ماموریم، و لشکری پشتیبان، ما مطیعیم و مخالف تو نیستیم، نابود باد کسی که ما را به سوی تو فرستاد! آیا او روز بدر و احد و حنین را نشناخته است. پس امیرالمؤمنین از گفتار آن مرد شرم کرد و تمام لشکریان را بخشید.سپس علی علیه السلام به خاطر دردی که از ضربت شمشیرش به خالد وارد آمده بود، شروع به شوخی کردن با او کرد، در حالی که خالد خاموش بود. امیرالمؤمنین فرمود: وای بر تو ای خالد، تو چقدر از خائنان پیمان شکن پیروی میکنی! مگر در روز غدیر قانع نشدی؛ آنگاه که دوست تو در مسجد پیش تو آمد و سر زد از تو، آنچه سر زد؟ قسم به آن خدایی که دانه را شکافت و انسانها را افرید، اگر آنچه که تو با دو دوستت پسر ابی قحافه و پسر صهاک می خواستید، اتفاق میافتاد، همانا آن دو اولین کسانی بودند که با شمشیر من کشته میشدند، تو نیز با آن دو کشته میشدی و خدا آنچه را که میخواهد، انجام میدهد، و پیوسته تو را بر آن میدارد که منزلت تو پیش من پستتر شود. با اینکه حق را شناختی، آن را ترک کردی و در حالی که صحراها را پشت سر میگذاشتی، پیش من آمدی تا مرا اسیر کرده به سوی ابن ابی قحافه ببری! با اینکه می دانی من قاتل عمرو بن عبد ودّ و مرحب و کَننده درِ خیبر هستم. من از شما و کمخردیتان خجالت میکشم.
آیا گمان میکنی آنچه را که دوستت به تو گفت، هنگامی که تو را به سوی من فرستاد، بر من پوشیده است؟ تو شجاعتهای مرا با عمرو بن معدی یکرب و اصید بن سلمه مخزومی را به خاطر میآوردی، ولی ابن ابی قحافه به تو گفت: همچنان اینها را از او به خاطر داری؟ تمام اینها تنها از دعای پیامبر بود و همه اینها از بین رفت، و او الان کمتر از آن است. ای خالد، آیا این گونه نیست؟ اگر سفارش رسول الله نبود، کاری میکردم که خود آن دو از تو بهتر میدانند.
ای خالد، کجا بود ابن ابی قحافه آن زمان که تو با من در گردابهای مرگ فرو میرفتی و یاران تو مانند گوسفند و خروسی که پرهایش ریخته شده، در برگشتن بر هم پیشی میگرفتند. ای خالد، تقوای خدا پیشه کن، رفیق خائنان و پشتیبان ستمگران مباش. خالد گفت: ای اباالحسن، همانا من می دانم که تو چه میگویی، و عرب و بزرگان از تو برنگشتند مگر به خاطر خونخواهی پدرانشان از قدیم، و به زودی سرافکنده میشوند، پس مانند روبهان در بیابانهای وسیع و تپّه ها، برای خارج کردن ملک از دست تو و به خاطر ترسیدن از شمشیر تو، از تو فرار کردند. وآنچه آنها را به بیعت کردن با ابوبکر فرا خواند، چیزی نبود مگر نرمی اخلاقش، و رام بودنش و گرفتن بیش از حق خود از اموال؛ و گرنه امروزه خیلی کم هستند کسانی که میل به حق دارند. تو دنیا را به آخرت فروختی. اگر اخلاق تو مانند اخلاق آنان بود، خالد با تو مخالفت نمیکرد.
پس علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، خالد برای جنگ با من نیامده است مگر از طرف این خائن ستمگر فتنه جو، پسر صُهاک؛ زیرا که او پیوسته قبیله ها را علیه من تحریک میکند و آنان را از من میترساند، و آنها را به بخششهای خودشان دلداری میدهد و آنچه را که روزگار از یادشان برده را به خاطرشان میآورد، و هرگاه که نفسش بیرون شود، عاقبت خود را خواهد دانست. خالد گفت: ابا الحسن، تو را به برادرت قسم میدهم، چون که مردم راضی شدهاند که از تو دست بکشند، تو نیز از کار دست بردار و با عزت و احترام به خانهات بازگرد. حضرت فرمود: خدا اینان را نه از طرف خودشان و نه از طرف مسلمانان جزای خیر ندهد. سپس حضرت مرکبش را خواست، یاران او و خالد هم پشت سرش روانه شدند، و خالد با حضرت سخن میگفت و شوخی میکرد تا اینکه وارد مدینه شد. خالد به سوی ابوبکر رفت و داستان را برایش تعریف کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام به طرف قبر پیامبرصلی الله علیه و آله رفته، سپس به سوی روضه رفت و چهار رکعت نماز خواند و دعا کرد و خواست که به منزلش برود.
ابوبکر در مسجد نشسته بود، عباس هم در کنار او نشسته بود، پس ابوبکر رو به عباس کرد و گفت: ای اباالفضل، به پسر برادرت علی بگو بیاید تا او را درباره آنچه که از او با اشجع سر زده، نکوهش کنم. عباس گفت: مگر دوستت به تو نگفت که نکوهش کردنش را ترک کن؟ و من میترسم که اگر او را نکوهش کنی، بر وی غلبه نکنی. ابوبکر گفت: ای اباالفضل، می بینم که تو مرا از او میترسانی! مرا با او بگذار، و امّا در خصوص آنچه را که خالد درباره عدم نکوهش کردنش گفت، متوجه شدم که او سخنانی خلاف آن چیزی که به او ماموریت دادم، میگفت. شکی نیست که خالد چیزی از علی دیده که وی را به وحشت انداخته است. عباس گفت: ای ابن ابی قحافه، هر طور صلاح میبینی.
عباس وی را صدا زد، پس امیرالمؤمنین آمد و در کنار عباس نشست، عباس به او گفت: همانا ابوبکر میخواهد وقتت را بگیرد و ماجرا را از تو بپرسد. حضرت فرمود: ای عمو، اگر او مرا میخواند، نمی آمدم. ابوبکر گفت: ای اباالحسن، راضی نیستم که این کار را از امثال تو ببینم. حضرت فرمود: کدام کار؟ ابوبکر گفت: مسلمانی را به ناحق به قتل رساندی، از آدم کشی خسته نمیشوی و آن را شعار خود قرار داده ای؟
امیرالمؤمنین علیه السلام رو به او کرد و گفت: امّا در خصوص نکوهش تو به من در کشتن یک شخص مسلمان! به خدا پناه میبرم که من مسلمانی را به غیر حق بکشم، زیرا هر کس کشتن او واجب شد، نام اسلام از او برداشته می شود؛ و امّا در کشتن اشجع به دستان من! اگر اسلام تو هم مانند اسلام اوست، پیروزی بزرگی به دست آورده ام. سخن من این است: فقط از خداوند عذر میخواهم، و او را نکشتم مگر به دستور پروردگارم، و تو نسبت به حلال و حرام از من داناتر نیستی، اشجع مردی زندیق و منافق بود و در خانه او بتی از سنگ است که به آن تبرک میجست، و سپس پیش تو می آمد. از عدالت و دادگری خدا نیست که مرا برای کشتن بتپرستان و زندیقان و منافقان مورد مؤاخذه قرار دهد .
امیر المؤمنین سر صحبت را باز کرد، ولی مغیرة بن شعبه و عمار یاسر، آن دو را از هم جدا کردند و علی را قسم دادند، پس خاموش شد؛ ابوبکر را هم سوگند دادند، او هم ساکت شد.
سپس ابوبکر رو به فضل بن عباس کرد و گفت: اگر تو را به خاطر اشجع دستگیر میکردم، چنین نمیکردی. سپس گفت: ولی چگونه این کار را بکنم؛ تو پسر عموی رسول الله و غسلدهنده وی هستی؟! پس عباس رو به او کرد و گفت: ما را رها کنید که ما حکیمانی هستیم. پا را از گلیم خودت فراتر گذاشتهای که متعرض پسر من و پسر برادرم میشوی. تو فرزند ابی قحافه فرزند مرّه هستی، و ما فرزندان عبد المطّلب بن هاشم، اهل بیت نبوّت و صاحبان خلافت هستیم، و شما خودتان را به جای ما جا زدید، و به سلطان ما
یورش بردید، و رشته خویشاوندی ما را گسستید. ما را از ارث باز داشتید، سپس ادعا میکنید که ارثی برای ما نیست، و شما در این امر نسبت به ما سزاوارتر هستید! هلاکت و دوری بر شما باد، چگونه (از حق ) بازگردانیده میشوید.
سپس مردم آن جا را ترک کردند، و عباس دست علی را گرفت، در حالی که میگفت: ای عمو! تو را سوگند میدهم که سخن نگویی و اگر میخواهی سخن بگویی، سخنان خوشحال کننده بگو! و همان گونه که پیامبر خدا فرمود: تنها چاره آنها نزد من، صبر است و شکیبایی. عموی من! آنها را به حال خود رها کن، که روز غدیر برای آنها قانع کننده نبود. آنها را بگذار که تمام تلاش خود برای ضعیف کردن ما انجام دهند، که مولای ما خداست و او بهترین حکم کننده و داور است.
عباس به وی گفت: ای برادرزاده من، آیا من، تو را کفایت نمی کنم؟ اگر بخواهی، پیش او برمیگردم و قدر و منزلتش را به وی نشان میدهم و سلطنتش را از او میگیرم. پس علی او را سوگند داد تا خاموش شد.
**[ترجمه]
قال الجوهری: الغطریس: الظّالم المتکبّر، و قد تغطرس فهو متغطرس (2).
و قال: ترّحه تتریحا: أحزنه (3).
و قال: التّمطیّ: التّبختر و مدّ الیدین فی المشی (4).
و قال: غافصت الرّجل: أخذته علی غرّة (5).
و قال المیدانی: شقّ فلان عصا المسلمین: إذا فرّق جمعهم، قال أبو عبید: معناه فرّق جماعتهم، قال: و الأصل فی العصا الاجتماع و الائتلاف، و ذلک أنّها لا تدعی عصا حتّی تکون جمیعا، فإذا (6) انشقّت لم تدع عصا، و من ذلک قولهم للرّجل إذا قام بالمکان و اطمأنّ به و اجتمع له فیه أمره: قد ألقی عصاه، قالوا: و أصل هذا أنّ الحادیین یکونان فی رفقة، فإذا فرّقهم الطّریق شقّت العصا الّتی معهما، فأخذ (7) هذا نصفها و ذا نصفها، فضرب مثلا لکلّ فرقة (8).
و القسطل: الغبار (9)، و هو کنایة عن الجمّ الغفیر.
ص: 63
و اللُّوثَةُ- بالضّمّ-: الاسترخاء و البطء، و مسّ الجنون (1).
و یقال: نبا الشّی ء عنیّ ینبو أی: تجافی و تباعد، و أنبیته أنا أی: دفعته عن نفسی (2)، و النّبوة: الرّفعة. (3) قوله: عُرْج الضَّبُعُ، قال الفیروزآبادی: عُرْج و عِرَاج معرفتین ممنوعتین:
الضّباع یجعلونها بمنزلة القبیلة، و الْعَرْجَاء: الضّبع (4).
و فی بعض النسخ: جُوَّع: جمع جائع کرُکَّع.
و الذباب فی بعض النسخ بالهمزة، و فی بعضها بالباء الموحدة.
و فی القاموس: الطِّلْسُ: العدد الکثیر، أو هو خلق کثیر النّسل کالذّباب و النّمل و الهوامّ، أو کثرة کلّ شی ء (5).
و قال: خفق فلانا بالسّیف: ضربه ضربة خفیفة، و أخفق الرّجل بثوبه:
لمع به (6).
و الْهَبِیدُ: الحنظل أو حبّه (7).
و البسبس: القفر الخالی (8).
ص: 64
و بدا القوم: خرجوا إلی البادیة (1).
و القوداء: الطّویل الظّهر (2)، و فی بعض النسخ بالعین المهملة أی:
المسنّة (3).
و قد مرّ تفسیر النافش.
و التّألیب: التّحریض (4).
و لم نبالغ فی تفسیر هذا الحدیث و شرحه، لعدم اعتمادنا علیه لما فیه مما یخالف السیر و سائر الأخبار.
**[ترجمه]جوهری میگوید: «الغطریس»: ظالم متکبر است - . الصحاح 3 :956 - ،
و میگوید: «ترّحه تتریحا»: او را اندوهگین کرد - . الصحاح 1 : 357 - . و میگوید: «التمطی»: تکبر و در راه رفتن دستها را دراز کردن - . الصحاح 6 :2494 - . و میگوید: «غافصت الرجل»: ناگهانی وی را در برگرفت - . الصحاح 3 :1047 - .
و میدانی میگوید: «شقّ فلان عصا المسلمین»: هرگاه میان آنها تفرقه ایجاد کند. ابو عبید میگوید: یعنی جمع آنها را پراکنده کرد، و میگوید: اصل در «عصا»، اجتماع و ائتلاف است؛ و «عصا» خوانده نمیشود مگر اینکه جمع باشد، پس اگر از هم پاشید، دیگر «عصا» خوانده نمیشود. و از جمله آن، هرگاه شخصی در جایی اقامت کرد و در آنجا احساس آرامش کرد و نسبت به آنجا خاطر جمع شد، میگویند:«عصا»- یش را انداخت. و میگویند: اصل این امر این است که دو حُدیخوان با همدیگر هستند و اگر از هم جدا شوند، عصایی که در دست آنهاست، نصف میشود، و هر کدام از آنها یک نیمه آن برمیدارد، و این برای هر تفرقهای ضرب المثل شد. - . مجمع الامثال میدانی 1 :364 -
و منظور از «قسطل»: غبار است و کنایه از جمعیت انبوه است. و منظور از «اللوثة»: لم دادن و کند بودن و دیوانه شدن است. و گفته میشود: «نبا الشیء عنی ینبو»، یعنی: دور شد. و«انبیته آنا»: یعنی از خودم دور کردم، و«النبوة»: رفعت و بلندی است. و منظور از«عرج الضباع»: فیروزآبادی میگوید: «عرج و عراج» - معرفه و ممنوع من الصرف هستند - «الضباع» را مانند قبیله در نظر میگیرند، و«العرجاء»: منظور کفتارهاست - . القاموس المحیط 1 :199 - .
و در برخی نسخهها این چنین آمده است:«جُ--وَّع» که جمع جائع است، یعنی گرسنه، مانند «رُکّ--ع». و«الذئاب» که در برخی نسخهها با همزه آمده است و در برخی دیگر با باء ذکر شده است. و در القاموس آمده: «الطلس»: تعداد زیاد، و یا موجوداتی پر زاد و ولد هستند، مانند مگس و مورچه و حشره، و یا زیادی هر چیز - . القاموس المحیط 2 : 227-228 - . و گفته میشود: «خفق فلان بالسیف» یعنی: ضربهای آرام به او زد، و منظور از «اخفق الرجل بثوبه»: درخشید - . القاموس المحیط 3 : 228 - .
و « الهبید »: هندوانه ابو جهل و دانههای آن است. و «البسبس» یعنی: بیابان بدون سکنه. و منظور از «بدا القوم»: به بیابان رفتند. و « القوداء » یعنی: دارای کمری طویل است، و در برخی نسخهها با «عین» آمده است که به معنای پیر است. و «التالیب» یعنی تحریک کردن.
و به دلیل اینکه محتوای این حدیث با سیرت و اخبار رسیده مغایرت دارد، آن را چندان تفسیر و شرح ندادیم.
**[ترجمه]
ختص (5): مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنِ الْحَکَمِ (6) بْنِ مِسْکِینٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقِیَ أَبَا بَکْرٍ (7) فَقَالَ لَهُ: أَ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ تُطِیعَ لِی (8)؟
قَالَ (9): لَا، وَ لَوْ أَمَرَنِی لَفَعَلْتُ.
ص: 65
فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! أَ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنْ تُطِیعَ لِی؟
فَقَالَ: لَا، وَ لَوْ أَمَرَنِی لَفَعَلْتُ.
قَالَ: فَامْضِ بِنَا (1) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَلِّی، فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی قُلْتُ لِأَبِی بَکْرٍ: أَ مَا أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ تُطِیعَنِی، فَقَالَ: لَا.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (3): قَدْ أَمَرْتُکَ فَأَطِعْهُ.
قَالَ: فَخَرَجَ وَ لَقِیَ (4) عُمَرَ، وَ هُوَ ذَعِرٌ، فَقَامَ عُمَرُ وَ قَالَ لَهُ: مَا لَکَ (5)؟
فَقَالَ لَهُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (6) کَذَا ... وَ کَذَا.
فَقَالَ عُمَرُ: تَبّاً لِأُمَّةٍ (7) وَلَّوْکَ أَمْرَهُمْ أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ (8).
ص: 66
**[ترجمه]الاختصاص - .
الاختصاص : 273 – 274 - :
از امام صادق علیه السلام :
امیر مؤمنان علیه السلام ابوبکر را دید پس فرمود: آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ ابوبکر گفت: نه! که اگر به من امر کرده بود چنین میکردم. فرمود: سبحان الله! آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ ابوبکر گفت: نه! که اگر به من امر کرده بود چنین میکردم.
فرمود: پس بیا پیش رسول خدا برویم. حضرت او را به مسجد قبا برد که ناگاه در آنجا رسول خدا مشغول نماز بود. وقتی نمازش تمام شد علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا من به ابوبکر گفتم: آیا رسول خدا به تو امر نکرد که از من اطاعت کنی؟ و ابوبکر میگوید: نه! رسول خدا به ابوبکر فرمود: تو را امر کردم پس علی را اطاعت کن!
ابوبکر از مسجد خارج شد و در حالی که ترسیده بود به عمر برخورد کرد. عمر به وی گفت: تو را چه شده؟ گفت: رسول الله به من چنین و چنان گفت. عمر گفت: وای بر امتی که امرشان را به تو سپردهاند! آیا از سحر بنی هاشم خبر نداری؟!
**[ترجمه]
ج (1): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: قَالَ (2)، إِنِّی لَعِنْدَ أَبِی بَکْرٍ إِذِ اطَّلَعَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ یَتَدَافَعَانِ وَ یَخْتَصِمَانِ فِی مِیرَاثِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله).
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَکْفِیکُمُ الْقَصِیرُ الطَّوِیلَ، یَعْنِی بِالْقَصِیرِ: عَلِیّاً، وَ بِالطَّوِیلِ: الْعَبَّاسَ.
فَقَالَ الْعَبَّاسُ: أَنَا عَمُّ النَّبِیِّ وَ وَارِثُهُ، وَ قَدْ حَالَ عَلِیٌّ بَیْنِی وَ بَیْنَ تَرِکَتِهِ.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: فَأَیْنَ کُنْتَ یَا عَبَّاسُ حِینَ جَمَعَ النَّبِیُّ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَنْتَ أَحَدُهُمْ، فَقَالَ: أَیُّکُمْ یُوَازِرُنِی وَ یَکُونُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی، یُنْجِزُ عِدَتِی، وَ یَقْضِی دَیْنِی، فَأَحْجَمْتُمْ عَنْهَا إِلَّا عَلِیّاً (3)، فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله): أَنْتَ کَذَلِکَ.
ص: 67
قَالَ (1) الْعَبَّاسُ: فَمَا أَقْعَدَکَ مَجْلِسَکَ (2) هَذَا؟ تَقَدَّمْتَهُ وَ تَأَمَّرْتَ عَلَیْهِ.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَعْذِرُونَا (3) بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (4).
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 116-117 - :
از ابورافع نقل شده است: من پیش ابوبکر بودم که علی علیه السلام و عباس در حالی که در مورد میراث پیامبر صلی الله علیه و آله بحث میکردند، بیرون آمدند. ابوبکر گفت: کوتاه قامت از پس بلند قامت برمیآید. و منظورش از کوتاه قامت، علی علیه السلام و بلند قامت، عباس بود. عباس گفت: من عموی پیامبر و وارث وی هستم، و علی مرا از میراث پیامبر بازداشته است. ابوبکر گفت: ای عباس! کجا بودی هنگامی که پیامبر، فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد و تو نیز یکی از آنان بودی، و فرمود: کدام یک از شما مرا یاری میکند و وصی و خلیفه من در میان اهلم میشود، و مسؤولیت مرا به اتمام میرساند، و دین مرا ادا میکند؟ و همه شما سرباز زدید، پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو شایسته آن هستی. عباس گفت: پس چه چیزی تو را بر این مسند نشانده است و امارت آن را در اختیار گرفتی؟ ابوبکر گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! معذرت میخواهم.
**[ترجمه]
و یؤیّده (1): ما
رُوِیَ أَنَّ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ الْبَرْمَکِیَّ سَأَلَ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ بِمَحْضَرٍ مِنَ الرَّشِیدِ.
فَقَالَ: أَخْبِرْنِی یَا هِشَامُ، هَلْ یَکُونُ الْحَقُّ فِی جِهَتَیْنِ مُخْتَلِفَتَیْنِ؟
قَالَ هِشَامٌ: الظَّاهِرُ لَا.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ رَجُلَیْنِ اخْتَصَمَا فِی حُکْمٍ فِی الدَّیْنِ، وَ تَنَازَعَا وَ اخْتَلَفَا، هَلْ یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَا مُحِقَّیْنِ، أَوْ مُبْطِلَیْنِ، أَوْ أَنْ یَکُونُ أَحَدُهُمَا مُحِقّاً وَ الْآخَرُ مُبْطِلًا؟
فَقَالَ هِشَامٌ: لَا یَخْلُو مِنْ ذَلِکَ.
قَالَ لَهُ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ لَمَّا اخْتَصَمَا إِلَی أَبِی بَکْرٍ فِی الْمِیرَاثِ، أَیُّهُمَا کَانَ الْمُحِقُّ وَ مَنِ الْمُبْطِلُ؟ إِذْ کُنْتَ لَا تَقُولُ أَنَّهُمَا کَانَا مُحِقَّیْنِ وَ لَا مُبْطِلَیْنِ!.
قَالَ هِشَامٌ: فَنَظَرْتُ فَإِذَا إِنَّنِی إِنْ قُلْتُ إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ مُبْطِلًا کَفَرْتُ وَ خَرَجْتُ مِنْ مَذْهَبِی، وَ إِنْ قُلْتُ إِنَّ الْعَبَّاسَ کَانَ مُبْطِلًا ضَرَبَ الرَّشِیدُ عُنُقِی، وَ وَرَدَتْ عَلَیَّ مَسْأَلَةٌ لَمْ أَکُنْ سُئِلْتُ عَنْهَا قَبْلَ ذَلِکَ الْوَقْتِ، وَ لَا أَعْدَدْتُ لَهَا جَوَاباً، فَذَکَرْتُ قَوْلَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا هِشَامُ، لَا تَزَالُ مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ مَا نَصَرْتَنَا بِلِسَانِکَ، فَعَلِمْتُ أَنِّی لَا أُخْذَلُ، وَ عَنَّ لِیَ الْجَوَابُ فِی الْحَالِ.
فَقُلْتُ لَهُ: لَمْ یَکُنْ لِأَحَدِهِمَا خَطَأٌ حَقِیقَةً، وَ کَانَا جَمِیعاً مُحِقَّیْنِ، وَ لِهَذَا نَظِیرٌ قَدْ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ فِی قِصَّةِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ (2) إِلَی قَوْلِهِ: خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی
ص: 69
بَعْضٍ (1)، فَأَیُّ الْمَلَکَیْنِ کَانَ مُخْطِئاً وَ أَیُّهُمَا کَانَ مُصِیباً؟ أَمْ تَقُولُ: إِنَّهُمَا کَانَا مُخْطِئَیْنِ، فَجَوَابُکَ فِی ذَلِکَ جَوَابِی.
فَقَالَ یَحْیَی: لَسْتُ أَقُولُ: إِنَّ الْمَلَکَیْنِ أَخْطَئَا، بَلْ أَقُولُ: إِنَّهُمَا أَصَابَا، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا لَمْ یَخْتَصِمَا فِی الْحَقِیقَةِ وَ لَمْ یَخْتَلِفَا فِی الْحُکْمِ، وَ إِنَّمَا أَظْهَرَا ذَلِکَ لِیُنَبِّهَا دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخَطِیئَةِ وَ یُعَرِّفَاهُ الْحُکْمَ وَ یُوقِفَاهُ عَلَیْهِ.
قَالَ هِشَامٌ: قُلْتُ لَهُ: کَذَلِکَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسُ، لَمْ یَخْتَلِفَا فِی الْحُکْمِ وَ لَمْ یَخْتَصِمَا فِی الْحَقِیقَةِ، وَ إِنَّمَا أَظْهَرَا الِاخْتِلَافَ وَ الْخُصُومَةَ لِیُنَبِّهَا أَبَا بَکْرٍ عَلَی خَطَئِهِ، وَ یَدُلَّاهُ عَلَی أَنَّ لَهُمَا فِی الْمِیرَاثِ حَقّاً، وَ لَمْ یَکُونَا فِی رَیْبٍ مِنْ أَمْرِهِمَا، وَ إِنَّمَا کَانَ ذَلِکَ مِنْهُمَا عَلَی حَدِّ مَا کَانَ مِنَ الْمَلَکَیْنِ.
فَاسْتَحْسَنَ الرَّشِیدُ ذَلِکَ الْجَوَابَ.
ثمّ اعلم أنّ بعض الأصحاب (2) ذکر أنّ أبا بکر ناقض روایته الّتی رواها فی المیراث، حیث دفع سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بغلته و عمامته و غیر ذلک إلی أمیر المؤمنین علیه السلام (3)، و قد نازعه العباس فیها، فحکم بها لأمیر المؤمنین علیه السلام.
إمّا لأنّ ابن العم إذا کان أبوه عمّ المیت من الأب و الأم أولی من العمّ الّذی کان عمّ المیت من جانب الأب فقط (4)، لأن المتقرّب إلی المیت بسببین أولی من المتقرّب إلیه بسبب واحد.
و إمّا لعدم توریث العم مع البنت، کما هو مذهب أهل البیت علیهم السلام.
ص: 70
و قد تنازعا عند عمر بن الخطاب فیما أفاء اللّه تعالی علی رسوله و فی سهمه من خیبر و غیره، فدفعها إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، أو دفعها إلیهما و قال:
اقتصلا (1) أنتما فیما بینکما، فأنتما أعرف بشأنکما (2).
ثم إنّ أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أرسلن عثمان إلی أبی بکر یسألنه میراثهنّ من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله (3)،، و قد کان عثمان فی زعمهم أحد الشهود علی
أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: لا نورث، ما ترکناه صدقة (4).
کما سبق.
و حکی قاضی القضاة، عن أبی علی أنّه قال: لم یثبت أنّ أبا بکر دفع ذلک إلی أمیر المؤمنین علیه السلام علی جهة الإرث.
قال: و کیف یجوز ذلک مع الخبر الذی رواه؟ و کیف یجوز لو کان وارثا (5) أن یخصّه بذلک، و لا إرث له مع العمّ لأنه عصبة، فإن (6) کان وصل إلی فاطمة علیها السلام فقد کان ینبغی أن یکون العباس شریکا فی ذلک و أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و لوجب أن یکون ذلک ظاهرا مشهودا (7)، لیعرف أنّهم أخذوا
ص: 71
نصیبهم من غیر ذلک أو بدله، و لا یجب إذا لم یدفع إلیه أبو بکر علی جهة الإرث أن لا (1) یحصل فی یده، لأنه قد یجوز أن یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نحله (2) و یجوز أیضا أن یکون أبو بکر (3) رأی الصلاح فی ذلک أن یکون فی یده (4)، لما فیه من تقویة الدین، و تصدّق ببدله (5) بعد التقویم، لأن للإمام أن یفعل ذلک (6).
قال: و أمّا البردة و القضیب فلا یمتنع أن یکون جعله عدّة (7) فی سبیل اللّه و تقویة علی المشرکین، فتداولته الأئمة (8)، لما فیه من التقویة، و رأی أنّ ذلک أولی من أن یتصدّق به إن ثبت أنّه علیه السلام لم یکن قد نحله غیره فی حیاته (9).
ثم أجاب قاضی القضاة من طلب الأزواج المیراث و تنازع أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس بعد موت فاطمة: بأنّه یجوز أن یکونوا لم یعرفوا روایة أبی بکر و غیره للخبر.
قال: و قد روی أن عائشة لمّا عرّفتهنّ الخبر أمسکن، و قد بیّنا أنّه لا یمتنع فی مثل ذلک أن یخفی علی من یستحقّ الإرث و یعرفه من یتقلّد الأمر، کما یعرف العلماء و الحکام من أحکام المواریث ما لا یعرفه أرباب الإرث (10).
ص: 72
و قال السید الأجلّ المرتضی رضی اللّه عنه: أمّا قول أبو علی (1): و کیف یجوز ذلک مع الخبر الّذی رواه .. إلی آخره.
فما نراه زاد علی التعجب، و ممّا عجب (2) منه عجبنا!، و لم نثبت (3) عصمة أبی بکر فتنفی (4) عن أفعاله التناقض.
و قوله: و یجوز أن یکون رأی الصلاح فی أن یکون ذلک (5) فی یده، لما فیه من تقویة الدین، أو أن یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نحله (6).
فکلّ ما ذکره جائز، إلّا أنّه قد کان یجب أن یظهر أسباب النحلة و الشهادة بها و الحجّة علیها، و لم یظهر شی ء من ذلک (7) فنعرفه.
و من العجائب أن تدّعی فاطمة علیها السلام فدک نحلة و تستشهد علی قولها أمیر المؤمنین علیه السلام و غیره، فلا یصغی إلیها و إلی قولها، و یترک السیف و البغلة و العمامة فی ید أمیر المؤمنین علیه السلام علی سبیل النحلة بغیر بیّنة ظهرت و لا شهادة قامت، علی أنّه کان یجب علی أبی بکر أن یبیّن ذلک و یذکر وجهه بعینه أیّ شی ء کان لمّا نازع العباس فیه، فلا وقت لذکر الوجه فی ذلک أولی من هذا الوقت.
و القول فی البردة و القضیب إن کان نحلة أو علی الوجه الآخر یجری مجری
ص: 73
ما ذکرناه: فی وجوب (1) الظهور و الاستشهاد، و لسنا نری أصحابنا (2) یطالبون نفوسهم فی هذا الموضع بما یطالبونا بمثله إذا ادعینا وجوها و أسبابا و عللا مجوّزة، لأنّهم لا یقنعون منّا بما یجوز و یمکن، بل یوجبون فیما ندعیه الظهور و الاشتهار (3) و إذا کان ذلک علیهم نسوه أو تناسوه.
فأمّا قوله:- إنّ أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إنّما طلبن المیراث لأنهنّ لم یعرفن روایة أبی بکر للخبر، و کذلک إنّما نازع العباس أمیر المؤمنین علیه السلام بعد موت فاطمة علیها السلام فی المیراث لهذا الوجه- فمن أقبح ما یقال فی هذا الباب و أبعده من الصواب.
و کیف لا یعرف أمیر المؤمنین علیه السلام روایة أبی بکر و بها دفعت زوجته عن المیراث؟! و هل مثل ذلک المقام الذی قامته (4) و ما رواه أبو بکر فی دفعها یخفی علی من هو فی أقاصی البلاد، فضلا عمّن هو فی المدینة شاهدا حاضرا یعتنی (5) بالأخبار و یراعیها؟! إنّ هذا (لخروج) (6) فی المکابرة عن الحدّ.
و کیف یخفی علی الأزواج ذلک حتّی یطلبنه مرّة بعد أخری، و یکون عثمان المترسّل لهنّ، و المطالب عنهن؟ و عثمان- علی زعمهم- أحد من شهد أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لا یورّث، و قد سمعن- علی کلّ حال- أنّ بنت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم تورّث ماله، و لا بدّ أن یکنّ قد سألن عن السبب فی دفعها، فذکر
ص: 74
لهن الخبر، فکیف یقال: (إنّهن) (1) لن یعرفنه؟
و الإکثار فی هذا الموضع یوهم أنّه موضع شبهة، و لیس کذلک (2)، انتهی کلامه، رفع مقامه.
ص: 75
ص: 76
**[ترجمه]شاید این گونه بود: «اغدرونا بنی عبدالمطلب»، یعنی: آیا با هم درگیر میشوید و نزد من برای داوری میآیید تا علیه من اقدامی کنید (و مرا محکوم سازید)؟ هدف شما نزاع و درگیری نیست، و روشن است که درگیری آنها برای این امر بود، و عباس با امیرالمؤمنین علیه السلام برای آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله به وی داده است، و خود او و دیگران نیز حاضر بودهاند، درگیر نمیشود. داستان زیر روایت بالا را تایید میکند که یحیی بن خالد برمکی در حضور هارون الرشید از هشام بن حکم پرسید: ای هشام، به من بگو، آیا ممکن است که حق در دو جهت متفاوت باشد؟ هشام گفت: ظاهراً خیر. گفت: پس در خصوص دو شخصی که با هم درباره حکمی دینی درگیر شدند و اختلاف پیدا کردند، به من بگو که آیا خارج از این حال است که یا هر دوی آنها درست میگویند و یا هر دوی آنان در اشتباه هستند، و یا اینکه یکی از آن دو نظرش درست است و دیگری در اشتباه است؟
هشام گفت: از این حال خارج نیست. یحیی بن خالد به وی گفت: پس در خصوص امر علی و عباس، به من بگو، هنگامی که بر سر میراث برای قضاوت پیش ابوبکر رفتند، کدام یک از آن دو بر حق بود و کدام یک در اشتباه بود، اگر نظرت این نباشد که هر دوی آنها بر حق بودند و یا هر دوی آنها در اشتباه بودند؟
هشام گفت: فکر کردم، اگر بگویم: علی در اشتباه بود، کفر ورزیدم و از مذهب خارج میشوم و اگر بگویم: عباس بر حق نبود، هارون گردن مرا میزد، و مسالهای از من پرسیده شده که کسی قبلا از من نپرسیده و جوابی برای آن آماده نکردهام. پس این سخن امام صادق علیه السلام را به خاطر آوردم: ای هشام، تا زمانی که ما را با زبانت یاری میکنی، از جانب روح القدس تایید میشوی. پس دانستم که تنها نمیمانم و درمانده نمیشوم، و در همان لحظه جوابی به ذهنم رسید. به او گفتم: در واقع هیچ یک از آن دو در اشتباه نبودند، و هر دوی آنها بر حق بودند، و نظیر این در قرآن و در داستان حضرت داود علیه السلام آمده است، خداوند میفرماید:{آیا خبر دادخواهان، چون از نماز خانه او بالا رفتند، به تو رسید؟} - .ص /21 - ،
تا اینجا که میفرماید: {ما دو مدعی هستیم که یکی از ما بر دومی تجاوز کرده است.} - . ص /22 -
کدام یک از آن فرشته در اشتباه بود و کدام یک بر حق بود؟ یا نظرت این است: هر دوی آنها در اشتباه بودند! هرچه در اینجا جواب دهی، پاسخ من خواهد بود...
پس یحیی گفت: این را نمیگویم که دو فرشته در اشتباه بودند، بلکه نظرم این است که هر دوی آنها درست میگویند؛ و این برای این است که در حقیقت آنها با هم درگیر نبودند و در حکم اختلافی نداشتند، و تنها بدین سبب اینگونه وانمود کردند که داود علیه السلام را متوجه گناه بکنند و حکم را به وی نشان دهند، و وی را از آن آگاه کنند.
هشام گفت: به او گفتم: علی علیه السلام و عباس نیز این گونه بودند و در حکم اختلافی نداشتند و در واقع خصومتی با هم نداشتند، و تنها برای آگاه کردن ابوبکر از گناهش، و اینکه میراث حق آنهاست، اینگونه وانمود کردند و نسبت به قضیه خود شک و تردید نداشتند، و این درگیری آنها مانند آن درگیری دو فرشته است. هارون الرشید این جواب را پسندید. - . الفصول المختارة 1 : 25 -
سپس بدان که ابوبکر، مخالف آن روایتی که درباره میراث نقل کرده بود، عمل کرد. آنجا که شمشیر و مرکب و عمامه رسول الله و سایر چیزها را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد، که عباس بر سر آن با علی علیه السلام درگیر بود و ابوبکر در قضاوت به نفع امیرالمؤمنین علیه السلام حکم کرد؛ یا به خاطر اینکه عموزاده، اگر پدر او، یعنی عموی تنی شخص، فوت شده باشد، نسبت به عمویی که فقط از جانب پدر، عموی شخص فوت شده باشد، (نسبت به میراث) شایستهتر است؛ زیرا که شخصی که به میّ-ت از دو جهت خویشاوند است، نسبت به شخصی که فقط از یک جهت خویشاوند است، (نسبت به میراث) شایستهتر است؛ و یا و بر اساس مذهب اهل بیت، ارث نبردن عمو با وجود دختر میّ-ت، دلیل دیگر است. و در خصوص آنچه خداوند تعالی به رسولش بخشیده بود و سهمش از جنگ خیبر و غیر از آن نیز پیش عمر بن خطاب با هم به منازعه برخاستند، عمر به نفع امیرالمؤمنین علیه السلام حکم کرد، یا آن را به هر دوی آنها بخشید و گفت: آن را بین خودتان تقسیم کنید، شما به حقوق همدیگر داناترید.
همسران پیامبرصلی الله علیه و آله نیز، عثمان را برای مطالبه میراثشان از رسول الله پیش ابوبکر فرستادند، عثمان بر اساس ادعای آنان، یکی از شاهدان پیامبر است که فرمود: کسی از ما ارث نمیبرد و آنچه بر جای گذاشتیم صدقه است... همانگونه که قبلا ذکر شد .
قاصی القضات از ابوعلی نقل میکند: ثابت نشده است که ابوبکر آن را به عنوان ارث به امیرالمؤمنین داده است. و میگوید: با وجود این روایتی که نقل میکند، چگونه این امر ممکن است؟ و اگر ارث باشد، چگونه ممکن است آن را مختص وی کند، در حالی که با وجود عمو، ارثی نصیب وی نمیشود؛ چرا که وی به پیامبر نزدیکتر است. و اگر به فاطمه سلام الله علیها رسیده باشد، پس میبایست عباس و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در آن شریک باشند، و واجب بود که این امر به صورت علنی باشد، تا معلوم شود که آنها، سهم خود را از راه دیگری و یا چیزی به جای آن دریافت کرده باشند، و اگر ابوبکر از طریق ارث به وی نداده باشد، لازم نبود که آن را در اختیار وی قرار دهد؛ چرا که ممکن بود پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به کسی هدیه داده باشد. و همچنین ممکن بود که ابوبکر صلاح را در آن دیده باشد که جهت تقویت و محکم شدن دین، چیزی به جای آن ببخشد؛ زیرا امام اختیار این امر را دارد.
اما در خصوص بُرده و چوب دستی، بعید نیست که آن را به عنوان توشهای در راه خدا و تقویت بر مشرکین در نظر گرفته باشد. و به خاطر تقویتی که در آن است، امامان یکی پس از دیگری آن را در دست گرفتند، و ابوبکر دید که اگر ثابت شود که حضرت در دوران زندگیاش آن را به دیگری نبخشیده است، از بخشیدن آن به دیگری بهتر است.
سپس قاضی القضات در خصوص مطالبه ارث همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و درگیری امیرالمؤمنین علیه السلام و عباس پس از وفات فاطمه سلام الله علیها میگوید: ممکن است که آنها از روایت ابوبکر اطلاعی نداشته باشند. نقل شده است که عایشه هنگامی که آنها را از خبر آگاه کرد، خاموش شدند. و قبلا ذکر کردیم که در این گونه موارد، ممکن است احکام ارث بر کسی که مستحق ارث وارث است، مخفی و پوشیده باشد و مسؤول حکم، آن را بداند، همانگونه که علما و حکمای ارث، احکامی میدانند که وارثان آن را نمیدانند. - . مغنی 20 : 331-332 -
عالم بزرگوار سید مرتصی - خداوند از وی خشنود باد - میگوید: اما در خصوص این سخن ابوعلی که میگوید: «چگونه ممکن است این (پرداخت ابوبکر به علی علیه السلام به عنوان ارث) با وجود آنچه خود ابوبکر روایت کرده است.. .
ما نمیبینیم که وی چیزی بیش از شگفت زدگی ابراز کرده باشد و ما هم از همین چیزی که او از آن در شگفت است، درشگفتیم و عصمت ابوبکر را ثابت نکردهایم که لازم باشد تناقضی در افعال او نباشد.
و هر آنچه ذکر کرده است که: «ممکن است صلاح را در آن دیده باشد که برای تقویت دین... و یا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به وی داده باشد تا در اختیارش باشد.. . »، ممکن است، ولی باید اسباب بخشش و دلیل و حجت آن را بیان کند، ولی هیچ کدام از آن را بیان نکرده است که از آن آ گاه شویم.
و از عجایب است که فاطمه سلام الله علیها ادعا کند که فدک هدیه است و بر این سخنش امیرالمؤمنین و دیگران را شاهد بداند ولی به هیچ یک از سخنانش گوش ندهد و توجهی نکند، و از طرف دیگر، بدون دلیل و حجت روشن، شمشیر و مرکب و عمامه را در اختیار امیرالمؤمنین علیه السلام، به عنوان هدیه و بخشش قرار دهد؛ در حالی که هنگامی که با عباس بر سر آن درگیر شد، ابوبکر باید دلیل آن را هر گونه که بود، بیان میکرد، چرا که زمانی مناسبتر از آن زمان نبود.
و سخن در خصوص بُرده و چوب دستی اگر هدیه و بخشش باشد، یا به گونهای دیگر باشد مشابه همان است که گفتیم که باید ظهور و دلیل[قطعی] داشته باشد.
و نمیبینیم که دوستان ما (اهل معتزله) در این موضع، از خودشان چیزی بخواهند که مشابه آن را ، هنگامی که ما ادعای وجوه و عللی ممکن را داشتیم، از ما میخواهند؛ زیرا آنها در مورد ما به آنچه ممکن و جایز است قانع نمیشوند، بلکه نسبت به آنچه که ادعا میکنیم، ظهور و دلیل[قطعی] داشتن را واجب میدانند، ولی اگر این امر بر علیه آنان باشد، آن را فراموش میکنند و یا خود را به فراموشی میزنند .
اما در خصوص این سخنش که همسران پیامبرصلی الله علیه و آله ارث را مطالبه کردند، چون از روایت ابوبکر آگاه نبودند، و همچنین عباس با امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از وفات فاطمه سلام الله علیها به این دلیل بر سر میراث درگیر شدند. این زشت ترین و نادرستترین چیزی است که ممکن است در این خصوص گفته شود. چگونه ممکن است امیرالمؤمنین علیه السلام از روایت ابوبکر آگاه نباشد، در حالی که همسرش به وسیله آن روایت از میراث منع شد؟ و آیا موضعی که فاطمه سلام الله علیها در پیش گرفته است، و آنچه ابوبکر در خصوص منع کردنش نقل کرده است، بر کسی که در سرزمینهای دوردست، و علاوه بر آن در مدینه حاضر و شاهد است و به اخبار و احادیث اهتمام میورزد و توجه دارد، پنهان میماند؟ همانا این لجاجت بیش از حد است.
و چگونه بر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله این امر پنهان میماند که به طور مکرر آن را مطالبه کنند، و عثمان پیغام بر و مطالبهکننده حق آنها باشد، و عثمان به گمان آنها یکی از کسانی است که شاهد این حدیث بود که از پیامبرصلی الله علیه و آله به کسی ارث نمیرسد، و آنها شنیده بودند که ارثی از مال پیامبر به دخترش نرسیده است. و حتما از دلیل عدم تحقق این امر پرسیدهاند، و خبر به آنها گفته شده است، پس چگونه گفته شده است که آنها از آن اطلاعی نداشتند.
زیاده روی در پرداختن به این موضوع، این تصور را به وجود میآورد که این داستان در موضع شبهه و تردید است، در حالی که این گونه نیست. سخن وی [سید مرتضی] به پایان رسید، خداوند مقام او را بالا ببرد .
**[ترجمه]
ج (1): رَوَی رَافِعُ بْنُ أَبِی رَافِعٍ الطَّائِیُّ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ- وَ قَدْ صَحِبَهُ فِی سَفَرٍ- قَالَ: قُلْتُ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! عَلِّمْنِی شَیْئاً یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ.
قَالَ: کُنْتُ (2) فَاعِلًا وَ لَوْ لَمْ تَسْأَلْنِی: لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ شَیْئاً، وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ، وَ آتِ الزَّکَاةَ، وَ صُمْ شَهْرَ رَمَضَانَ، وَ حِجَّ الْبَیْتَ، وَ اعْتَمِرْ، وَ لَا تَتَأَمَّرَنَّ (3) عَلَی اثْنَیْنِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ.
قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَمَّا مَا أَمَرْتَنِی بِهِ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ وَ الزَّکَاةِ (4) فَأَنَا أَفْعَلُهُ، وَ أَمَّا الْإِمَارَةُ فَإِنِّی رَأَیْتُ النَّاسَ لَا یُصِیبُونَ هَذَا الشَّرَفَ وَ هَذَا الْغِنَی وَ الْعِزَّ وَ الْمَنْزِلَةَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا بِهَا.
قَالَ: إِنَّکَ اسْتَنْصَحْتَنِی فَأَجْهَدْتُ نَفْسِی لَکَ.
ص: 77
فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ وَ اسْتَخْلَفَ (أَبُو) (1) بَکْرٍ جِئْتُهُ وَ قُلْتُ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَمْ تَنْهَنِی أَنْ أَتَأَمَّرَ عَلَی اثْنَیْنِ؟
قَالَ: بَلَی.
قُلْتُ: فَمَا لَکَ (2) تَأَمَّرْتَ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ؟
قَالَ: اخْتَلَفَ النَّاسُ، وَ خِفْتُ عَلَیْهِمُ الضَّلَالَةَ، وَ دَعَوْنِی فَلَمْ أَجِدْ مِنْ ذَلِکَ بُدّاً!.
ص: 78
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج 1 : 117 - رافع
بن ابی رافع طائی از ابوبکر - که در یکی از سفرها با وی همسفر بود - نقل میکند: به ابوبکر گفتم: ای ابوبکر، چیزی به ما یاد بده که در پی آن خداوند به من نفع رساند. گفت: اگر از من نمیخواستی، باز هم این کار را میکردم. هیچ چیز را شریک خداوند قرار نده، و نماز برپا کن، و زکات ادا کن، و ماه رمضان روزه بگیر، و حج خانه خدا را به جای آور، و عمره برو، و بر دو شخص مسلمان ریاست نکن. به وی گفتم: در خصوص آنچه به من گفتی از ایمان و نماز و حج و عمره و زکات، همه را انجام میدهم، اما در خصوص ریاست و امارت؛ مردم را میبینم که به این شرف و این توانگری و عزت و منزلت نزد رسول الله صلی الله علیه و آله نمیرسند مگر به وسیله آن. گفت: تو از من نصیحت خواستی و من تلاش خودم را کردم.
هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله دار فانی را وداع گفت و ابوبکر خلیفه شد، پیش او آمدم و به او گفتم: ای ابوبکر، مگر مرا از ریاست کردن بر دو نفر باز نداشتی؟ گفت: چرا. گفتم: پس چرا تو بر امت محمد ریاست کردی؟ گفت: مردم با همدیگر اختلاف پیدا کردند و از گمراهی آنان ترسیدم، مرا فراخواندند و از اجابت کردن آنان چارهای نداشتم .
**[ترجمه]
ج (1): عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: خَطَبَ النَّاسَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ- بَعْدَ أَنْ دُفِنَ النَّبِیُّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ- فَقَالَ فِیهَا: .. أَلَا أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا عَنِّی حَدِیثِی ثُمَّ اعْقِلُوهُ عَنِّی، أَلَا إِنِّی (2) أُوتِیتُ عِلْماً کَثِیراً، فَلَوْ حَدَّثْتُکُمْ بِکُلِّ مَا أَعْلَمُ مِنْ فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (لَقَالَتْ) (3) طَائِفَةٌ مِنْکُمْ: هُوَ مَجْنُونٌ، (وَ قَالَتْ) (4) طَائِفَةٌ أُخْرَی: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَاتِلِ سَلْمَانَ.
أَلَا إِنَّ لَکُمْ مَنَایَا تَتْبَعُهَا بَلَایَا، أَلَا وَ إِنَّ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَنَایَا (5) وَ الْبَلَایَا، وَ مِیرَاثَ الْوَصَایَا، وَ فَصْلَ الْخِطَابِ، وَ أَصْلَ الْأَنْسَابِ عَلَی مِنْهَاجِ هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ مِنْ مُوسَی عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، إِذْ یَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 79
وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: أَنْتَ وَصِیِّی فِی أَهْلِی (1) وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی (2) وَ بِمَنْزِلَةِ (3) هَارُونَ مِنْ مُوسَی (4).
وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ، فَأَخْطَأْتُمُ الْحَقَّ، تَعْلَمُونَ فَلَا تَعْمَلُونَ (5)، أَمَا وَ اللَّهِ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ عَلَی سُنَّةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (6)، حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ (7).
أَمَا وَ الَّذِی نَفْسُ سَلْمَانَ بِیَدِهِ لَوْ وَلَّیْتُمُوهَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَأَکَلْتُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ (8)، وَ لَوْ دَعَوْتُمُ الطَّیْرَ فِی جَوِّ السَّمَاءِ لَأَجَابَتْکُمْ، وَ لَوْ دَعَوْتُمُ الْحِیتَانَ مِنَ الْبِحَارِ لَأَتَتْکُمْ، وَ لَمَا عَالَ وَلِیُّ اللَّهِ، وَ لَا طَاشَ لَکُمْ سَهْمٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ، وَ لَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ فِی حُکْمِ اللَّهِ.
وَ لَکِنْ أَبَیْتُمْ فَوَلَّیْتُمُوهَا غَیْرَهُ، فَابْشِرُوا بِالْبَلَاءِ (9)، وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ، وَ قَدْ نَابَذْتُکُمْ عَلَی سَوَاءٍ، فَانْقَطَعَتِ الْعِصْمَةُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ مِنَ الْوَلَاءِ.
ص: 80
عَلَیْکُمْ بِآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، فَإِنَّهُمُ الْقَادَةُ إِلَی الْجَنَّةِ، وَ الدُّعَاةُ إِلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، عَلَیْکُمْ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ بِالْوَلَایَةِ وَ إِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِرَاراً جَمَّةً مَعَ نَبِیِّنَا، کُلَّ ذَلِکَ یَأْمُرُنَا بِهِ وَ یُؤَکِّدُهُ عَلَیْنَا، فَمَا بَالُ الْقَوْمِ عَرَفُوا فَضْلَهُ فَحَسَدُوهُ؟! وَ قَدْ حَسَدَ قَابِیلُ هَابِیلَ (1) فَقَتَلَهُ، وَ کُفَّاراً قَدِ ارْتَدَّتْ أُمَّةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَأَمْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ (کَأَمْرِ) (2) بَنِی إِسْرَائِیلَ، فَأَیْنَ یُذْهَبُ بِکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ؟! وَیْحَکُمْ مَا أَنَا (3) وَ أَبُو فُلَانٍ وَ فُلَانٍ؟! أَ جَهِلْتُمْ أَمْ تَجَاهَلْتُمْ، أَمْ حَسَدْتُمْ (4) أَمْ تَحَاسَدْتُمْ؟ وَ اللَّهِ لَتَرْتَدُّنَّ کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ، یَشْهَدُ الشَّاهِدُ عَلَی النَّاجِی بِالْهَلَکَةِ، وَ یَشْهَدُ الشَّاهِدُ عَلَی الْکَافِرِ (5) بِالنَّجَاةِ.
أَلَا وَ إِنِّی أَظْهَرْتُ أَمْرِی، وَ سَلَّمْتُ لِنَبِیِّی، وَ تَبِعْتُ (6) مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ، وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، وَ إِمَامَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ.
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج 1 : 149 – 152 - جعفر
بن محمد از پدرش از پدران خویش علیهم السلام نقل میکند: سلمان فارسی - رحمت خداوند بر وی - سه روز پس از اینکه پیامبر را دفن کردند، در بین مردم خطبه خواند و گفت: ای مردم، این سخن را از من بشنوید و در آن تدبرّ و تامل کنید، علم فراوانی به من رسیده است که اگر تمام آنچه را درباره فضیلتهای امیرالمؤمنین علیه السلام میدانم برای شما میگفتم، گروهی از شما میگفتید: او دیوانه است، و گروه دیگر میگفت: خداوندا، قاتل سلمان را بیامرز! تقدیرهایی دارید که سختیهایی در پی آن هستند که علی بن ابی طالب - علم - تقدیرها و سختیها را دارد، و دارای میراث اوصیا و گفتار قاطع، و اصل انسابها و مانند هارون بن عمران نسبت به موسی علیه السلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی میفرمود: تو میان خویشاوندانم جانشین من هستی و خلیفهام بر امتم هستی، و منزلت و جایگاه تو نزد من، مانند منزلت هاورن نزد موسی علیه السلام است. ولی شما سنت بنی اسرائیل را در پیش گرفتید، و حق را تشخیص ندادید. میدانید ولی عمل نمیکنید، و به خدا سوگند، پله پله بر سنت بنی اسرائیل گام برمیدارید و بر جای پای آنها، قدم میگذارید، و مو به مو به سنت آنها عمل میکنید.
قسم به کسی که نفس سلمان در اختیار اوست، اگر ولایت را به علی میسپردید، نعمت از هر جهت بر شما نازل میشد، به طوری که اگر پرندهها را در فضای آسمان فرا میخواندید، شما را اجابت میکردند و اگر نهنگ را از دریاها فرا میخواندید، پیش شما می آمدند، و ولیّ خدا تنگدست نمیشد، و هیچ یک از واجبات خداوند را بر زمین نمیگذاشتید، و دو نفر پیدا نمیشدند که در حکم خداوند اختلاف پیدا کنند.
ولی سرباز زدید و خلافت را به دیگری سپردید، پس شما را به بلا بشارت میدهم، و از آسایش ناامید شوید. با تمام شما ستیزه کردم، و پیوند دوستی که میان من و شما است، از بین رفت.
از آل محمد پیروی کنید، چرا که آنها سوقدهندگان بسوی بهشتاند، و در روز قیامت داعیان به آن هستند، از امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام پیروی کنید. به خدا سوگند، دفعات زیادی همراه با پیامبرمان بر وی به عنوان ولی المؤمنین و امیرالمؤمنین درود فرستادیم. و پیامبر ما را به این امور دستور میداد و بر آن تاکید میکرد. پس قوم را چه شده است، که فضل و برتری وی را شناختند و به او حسد ورزیدند؟ قابیل نیز نسبت به هابیل حسد ورزید و او را کشت. امت موسی بن عمران علیه السلام کافر شدند، داستان مردم مانند قوم بنی اسرائیل است. ای مردم، شما چه سرنوشتی خواهید داشت؟ وای برشما، من و پدر فلان و فلان یکسان نیستم؟! آیا جاهل شدید یا خودتان را به جهل و نادانی زدید؟ به خدا سوگند، کافر خواهید شد و با شمشیر گردن همدیگر را میزنید، و شاهد، بر نجات یافته به هلاکت و مرگ شهادت میدهد و بر کافر، به نجات و زندگی گواهی میدهد. آ گاه باشید که من، راه و مسیر خودم را روشن ساختم، وبه پیامبرم ایمان آوردم، و از مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن، و سرور اوصیاء، و رهبر انسانهای باثبات و بینظیر، و امام صدَیقان و شهداء و صالحان، علی امیرالمؤمنین پیروی کردم.
**[ترجمه]
کاشفناکم و قاتلناکم علی طریق مستو (1) فی العلم بالمنابذة منّا و منکم، بأن نظهر لهم العزم علی قتالهم، و نخبرهم به إخبارا مکشوفا (2).
و قوله: و کفارا، حال عن فاعل ارتدّت.
**[ترجمه]«عال» یعنی تنگدست شد. و «طاش السهم » از هدف منحرف شد. و در النهایه در حدیث سلمان آمده است: «و آن ابیتم نابذتکم علی سواء» یعنی: آشکارا و با مطلع ساختن شما نسبت به ما، با شما خواهیم جنگید، عزمی برای جنگ با آنها را برای آنها آشکار خواهیم کرد و آشکارا آنها از نیت خود آ گاه میکنیم. این و این سخنش «وکفارا»: حال برای فاعل «ارتدَت» است .
**[ترجمه]
ج (3): عَنْ مُحَمَّدٍ وَ یَحْیَی ابْنَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أَبِیهِمَا، عَنْ جَدِّهِمَا، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا خَطَبَ أَبُو بَکْرٍ قَامَ (4) أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ، وَ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.
فَقَالَ: یَا مَعَاشِرَ (5) الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا مَرْضَاةَ اللَّهِ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ، وَ یَا مَعَاشِرَ (6) الْأَنْصَارِ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ، تَنَاسَیْتُمْ أَمْ نَسِیتُمْ، أَمْ بَدَّلْتُمْ أَمْ غَیَّرْتُمْ، أَمْ خُذِلْتُمْ أَمْ عَجَزْتُمْ؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَامَ فِینَا مَقَاماً أَقَامَ فِیهِ عَلِیّاً، فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ (7)
یَعْنِی عَلِیّاً- وَ مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَهَذَا
ص: 82
أَمِیرُهُ (1)؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، طَاعَتُکَ وَاجِبَةٌ عَلَی مَنْ بَعْدِی کَطَاعَتِی فِی حَیَاتِی، إِلَّا أَنَّهُ (2) لَا نَبِیَّ بَعْدِی (3)؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أُوصِیکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً، فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ (4)، وَ أَمِّرُوهُمْ وَ لَا تَتَأَمَّرُوا (5) عَلَیْهِمْ؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أَهْلُ بَیْتِی مَنَارُ الْهُدَی وَ الدَّالُّونَ عَلَی اللَّهِ؟!.
أَ لَسْتُمْ (6) تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
أَنْتَ الْهَادِی لِمَنْ ضَلَّ (7)؟!.
ص: 83
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ مُعَلِّمُ أُمَّتِی، وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِی، وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ (1) مِنْ بَعْدِی، وَ سَیِّدُ أَهْلِ بَیْتِی، أَحَبُّ (2) النَّاسِ إِلَیَّ، طَاعَتُهُ کَطَاعَتِی عَلَی أُمَّتِی؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ لَمْ یُوَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَحَداً مِنْکُمْ، وَ وَلَّاهُ فِی کُلِّ غَیْبَتِهِ عَلَیْکُمْ؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ کَانَ مَنْزِلُهُمَا فِی أَسْفَارِهِمَا وَاحِداً، وَ ارْتِحَالُهُمَا وَ أَمْرُهُمَا (3) وَاحِداً (4)؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا غِبْتُ فَخَلَّفْتُ فِیکُمْ (5) عَلِیّاً فَقَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی؟!.
أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ قَدْ جَمَعَنَا فِی بَیْتِ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَقَالَ لَنَا:
إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِ اتَّخِذْ أَخاً مِنْ أَهْلِکَ فَاجْعَلْهُ نَبِیّاً، وَ اجْعَلْ أَهْلَهُ لَکَ وُلْداً، أُطَهِّرْهُمْ مِنَ الْآفَاتِ، وَ أُخَلِّصْهُمْ مِنَ الرَّیْبِ، فَاتَّخَذَ مُوسَی هَارُونَ أَخاً، وَ وُلْدَهُ أَئِمَّةً لِبَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِهِ، یَحِلُّ (6) لَهُمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ مَا یَحِلُّ لِمُوسَی.
ص: 84
وَ إِنَّ اللَّهَ (1) أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ اتَّخِذْ عَلِیّاً أَخاً، کَمُوسَی (2) اتَّخَذَ هَارُونَ أَخاً، وَ اتَّخِذْ وُلْدَهُ وُلْداً، فَقَدْ طَهَّرْتُهُمْ کَمَا طَهَّرْتُ وُلْدَ هَارُونَ، إِلَّا أَنِّی خَتَمْتُ (3) بِکَ النَّبِیِّینَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَکَ، فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الْهَادِیَةُ؟!.
أَ فَمَا تُبْصِرُونَ؟! أَ فَمَا تَفْهَمُونَ؟! أَ مَا (4) تَسْمَعُونَ؟! ضُرِبَتْ (5) عَلَیْکُمُ الشُّبُهَاتُ.
فَکَانَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ رَجُلٍ فِی سَفَرٍ، فَأَصَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ حَتَّی خَشِیَ أَنْ یَهْلِکَ، فَلَقِیَ رَجُلًا هَادِیاً فِی الطَّرِیقِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَاءِ، فَقَالَ لَهُ: أَمَامَکَ عَیْنَانِ:
أَحَدُهَا (6) مَالِحَةٌ وَ الْأُخْرَی عَذْبَةٌ، فَإِنْ أَصَبْتَ الْمَالِحَةَ ضَلَلْتَ، وَ إِنْ أَصَبْتَ الْعَذْبَةَ هُدِیتَ وَ رَوِیتَ.
فَهَذَا مَثَلُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُهْمَلَةُ- کَمَا زَعَمْتُمْ-، وَ ایْمُ اللَّهِ مَا أُهْمِلْتُمْ، لَقَدْ نُصِبَ لَکُمْ عَلَمٌ یُحِلُّ لَکُمُ الْحَلَالَ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْکُمُ الْحَرَامَ، لَوْ أَطَعْتُمُوهُ مَا اخْتَلَفْتُمْ، وَ لَا تَدَابَرْتُمْ، وَ لَا تَقَاتَلْتُمْ، وَ لَا بَرِئَ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ.
فَوَ اللَّهِ! إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَمُخْتَلِفُونَ فِی أَحْکَامِکُمْ، وَ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ (7) لَنَاقِضُوا (8) عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّکُمْ عَلَی عِتْرَتِهِ لَمُخْتَلِفُونَ.
إِنْ (9) سُئِلَ هَذَا عَنْ غَیْرِ مَنْ (10) یَعْلَمُ أَفْتَی بِرَأْیِهِ، فَقَدْ أُبْعِدْتُمْ وَ تَجَارَیْتُمْ
ص: 85
وَ زَعَمْتُمُ الِاخْتِلَافَ رَحْمَةً (1)، هَیْهَاتَ! أَبَی الْکِتَابُ ذَلِکَ عَلَیْکُمْ (2)، یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (3): وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (4)، ثُمَّ أَخْبَرَنَا بِاخْتِلَافِکُمْ فَقَالَ (5): وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ (6)، أَیْ: لِلرَّحْمَةِ (7)، وَ هُمْ: آلُ مُحَمَّدٍ.
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ النَّاسُ (مِنْهَا) (8) بِرَاءٌ.
فَهَلَّا قَبِلْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! کَیْفَ وَ هُوَ (خَبَّرَکُمْ بِانْتِکَاصَتِکُمْ) (9) عَنْ وَصِیِّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (10) وَ أَمِینِهِ وَ وَزِیرِهِ وَ أَخِیهِ وَ وَلِیِّهِ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ (11).
أَطْهَرُکُمْ قَلْباً، وَ أَعْلَمُکُمْ عِلْماً، وَ أَقْدَمُکُمْ سِلْماً (12)، وَ أَعْظَمُکُمْ غَنَاءً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (13) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَعْطَاهُ تُرَاثَهُ، وَ أَوْصَاهُ بِعِدَاتِهِ، وَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَی
ص: 86
أُمَّتِهِ، وَضَعَ عِنْدَهُ سِرَّهُ (1)، فَهُوَ وَلِیُّهُ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ، وَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکُمْ عَلَی التَّعْیِینِ (2)، سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ، وَ أَفْضَلُ (3) الْمُتَّقِینَ، وَ أَطْوَعُ الْأُمَّةِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ، سَلَّمْتُمْ عَلَیْهِ بِخِلَافَةِ الْمُؤْمِنِینَ (4) فِی حَیَاةِ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِینَ (5).
فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ، وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ مَنْ وَعَظَ، وَ بَصَّرَ مَنْ عَمَی، فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا، وَ رَأَیْتُمْ کَمَا رَأَیْنَا، وَ شَهِدْتُمْ کَمَا شَهِدْنَا.
فَقَامَ (6) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَقَالُوا:
یَا أُبَیُّ! أَصَابَکَ خَبَلٌ أَمْ بِکَ جِنَّةٌ؟!.
ص: 87
فَقَالَ: بَلِ الْخَبَلُ فِیکُمْ، کُنْتُ (1) عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً، فَأَلْفَیْتُهُ یُکَلِّمُ رَجُلًا أَسْمَعُ کَلَامَهُ وَ لَا أَرَی وَجْهَهُ (2).
فَقَالَ فِیمَا یُخَاطِبُهُ: مَا أَنْصَحَهُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ، وَ أَعْلَمَهُ بِسُنَّتِکَ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ فَتَرَی أُمَّتِی تَنْقَادُ لَهُ مِنْ بَعْدِی؟
قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! تَتْبَعُهُ (3) مِنْ أُمَّتِکَ أَبْرَارُهَا، وَ تُخَالِفُ (4) عَلَیْهِ مِنْ أُمَّتِکَ فُجَّارُهَا، وَ کَذَلِکَ أَوْصِیَاءُ النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِکَ، یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَوْصَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ- وَ کَانَ أَعْلَمَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُ (5) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَّخِذَهُ وَصِیّاً کَمَا اتَّخَذْتَ عَلِیّاً وَصِیّاً، وَ کَمَا أُمِرْتَ بِذَلِکَ، فَحَسَدَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ سِبْطُ مُوسَی خَاصَّةً، فَلَعَنُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ عَنَّفُوهُ وَ وَضَعُوا لَهُ (6)، فَإِنْ أَخَذَتْ أُمَّتُکَ سَنَنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَذَّبُوا وَصِیَّکَ، وَ جَحَدُوا أَمْرَهُ (7)، وَ ابْتَزُّوا خِلَافَتَهُ، وَ غَالَطُوهُ فِی عِلْمِهِ.
فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ هَذَا؟.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَذَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ (8) رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ، یُنْبِئُنِی أَنَّ أُمَّتِی تَخْتَلِفُ (9) عَلَی وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ إِنِّی أُوصِیکَ یَا أُبَیُّ بِوَصِیَّةٍ إِنْ حَفِظْتَهَا لَمْ تَزَلْ بِخَیْرٍ، یَا أُبَیُّ عَلَیْکَ بِعَلِیٍّ، فَإِنَّهُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ، النَّاصِحُ لِأُمَّتِی، الْمُحْیِی لِسُنَّتِی، وَ هُوَ إِمَامُکُمْ بَعْدِی،
ص: 88
فَمَنْ رَضِیَ بِذَلِکَ لَقِیَنِی عَلَی مَا فَارَقْتُهُ عَلَیْهِ، یَا أُبَیُّ وَ مَنْ غَیَّرَ وَ بَدَّلَ (1) لَقِیَنِی نَاکِثاً لِبَیْعَتِی، عَاصِیاً أَمْرِی، جَاحِداً لِنُبُوَّتِی، لَا أَشْفَعُ لَهُ عِنْدَ رَبِّی، وَ لَا أَسْقِیهِ مِنْ حَوْضِی.
فَقَامَتْ إِلَیْهِ رِجَالٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا: اقْعُدْ- رَحِمَکَ اللَّهُ- یَا أُبَیُّ، فَقَدْ أَدَّیْتَ مَا سَمِعْتَ (2) (وَ) (3) وَفَیْتَ بِعَهْدِکَ.
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج 1 :153 -157 - : از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل میکنند: هنگامی که ابوبکر خطبه خواند، روز جمعه اولین روز ماه رمضان بود. ابیَ بن کعب برخاست و گفت: ای گروه مهاجران که رضا و خشنودی خداوند را در پیش گرفتند و خدا در قرآن آنها را مدح گفت؛ و ای گروه انصاری که خانه هجرت و ایمان (مدینه) را برای خود ماوی گزیدند و خدا آنان را در قرآن مدح گفت، خود را به فراموشی زدید یا فراموش کردید، یا اینکه جایگزین کردید، یا تغییر دادید، یا رها کردید، یا عاجز شدید؟ مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جمع ما برخاست و علی را جایگزین خود کرد، و فرمود: «هر کس من مولای او هستم، پس این شخص مولای اوست و هر کس من پیامبر او هستم، پس این شخص امیر اوست.» - . الغدیر 1 : 162،احقاق الحق 2 :426 -465، و دیگر اثار - مگر نمیدانید که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی، منزلت و شان تو نزد من، مانند منزلت هارون نزد موسی است. پیروی و اطاعت کردن از تو بعد از من، مانند اطاعت و پیروی از من در زندگانیام، واجب است، با این تفاوت که پس از من پیامبری نیست؟» - . به مصادر آن در الغدیر مراجعه کن : 1/297. - ،
مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما را به خیر و نیکی در حق اهل بیتم توصیه میکنم، و آنها را پیش بیاندازید و از آنان پیشی نگیرید وآانها را امارت دهید و امیر قرار دهید و علیه آنها توطئه نکنید؟ مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اهل بیتم گلدسته هدایتاند و هادیان به خداوند هستند؟ مگر نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: تو هدایت کننده هر آن کس که گمراه شود، هستی؟ مگر نمیدانید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی زنده کننده سنت من، و معلم امتم، و قائم به حجت من، و بهترین وارث من، و سید اهل بیت من، محبوبترین شخص نزد من است، و برای امتم، پیروی کردن از وی، مانند پیروی کردن از من است؟! مگر نمیدانید که ولایت علی به هیچ یک از شما واگذار نشده است، در حالی که در هر غیبت پیامبر، ولایت همه شما به علی واگذار شده است ؟! مگر شما نمیدانید که پیامبر و علی در سفرهایشان در یک جا منزل میکردند و حرکت و کارشان یکی بود؟! مگر شما نمیدانید که حضرت فرمود: هر گاه غایب شدم علی را به عنوان خلیفه بر شما قرار میدهم که در میان شما مردی همانند خودم خلیفه قرار دادهام؟! مگر شما نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از وفاتش ما را در منزل دخترش فاطمه سلام الله علیها جمع کرد و فرمود: خداوند به موسی بن عمران علیه السلام وحی کرد که برادری از اهلت برگزین و وی را پیامبر قرار بده و خانواده وی را فرزندان خودت قرار بده. آنها را از آفتها و گناهان پاک میکنم و از شک و تردید رها میسازم. پس موسی، هارون را به عنوان برادر خود، و فرزندان وی را به عنوان امامان بنی اسرائیل پس از وی برگزید، که در مساجدشان آنچه برای موسی حلال بود، برای آنها نیز حلال شد. خداوند به من وحی کرد که علی را به عنوان برادر خود انتخاب کن، همانگونه که موسی هارون را به عنوان برادر خودش انتخاب کرد، و فرزندان وی را فرزندان خودت قرار بده، و آنها را مانند فرزندان هارون (از گناهان) پاک کردم، با این تفاوت که من پیامبران را با تو ختم کردم و پیامبری بعد از تو نیست، پس آنها امامان هدایت کننده هستند؟! مگر نمیبینید؟ مگر نمیفهمید؟ مگر نمیشنوید؟ شبههها برشما دامن افکنده است. مثل شما مانند مثل مردی در سفر است که بسیار تشنه شد تا جایی که از شدت تشنگی، نزدیک بود بمیرد، و مرد راهنمایی در راه را دید و از وی درباره آب پرسید. پس به او گفت: جلوی تو دو چشمه هستند، که آب یکی از آنها شور است و آب دومی گوارا. پس اگر چشمه شور را انتخاب کنی، گمراه میشوی، و اگر چشمه گوارا را انتخاب کنی، هدایت شده و سیراب میشوی. این مثل شماست. ای امتی که به گمان خودتان، آزاد و رها گذاشته شدهاید، به خدا سوگند رها و آزاد گذاشته نشدهاید. مرد هدایتگری برای شما در نظر گرفته شده است که امور حلال را بر شما حلال میکند و محرمات را بر شما حرام میکند. اگر از وی اطاعت میکردید، میان شما تفرقه ایجاد نمیشد، و به هم پشت نمیکردید و با هم نمیجنگیدید، و از همدیگر بیزار نمیشدید. به خدا سوگند! شما بعد از وی در احکامتان با هم اختلاف پیدا میکنید، و شما بعد از وی عهد و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله را خواهید شکست، و بر سر عترت و خانواده وی اختلاف پیدا میکنید. و اگر این(احکام دینتان) از کسی که آن را نمیداند، پرسیده شود، به رأی خود فتوا خواهد داد. شما دور شدید و با همدیگر به رقابت پرداختید وگمان کردید که اختلاف رحمت است، نه، چنین نیست! قرآن شما را از این امر باز داشته است، خداوند تبارک و تعالی میفرماید: {و چون کسانی مباشید که پس از آن که دلایل آشکار بر ایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند، و برای آنان عذابی سهمگین است.} - . ال عمران/ 105 -
سپس ما را از اختلاف شما خبر داد و فرمود: {در حالی که پیوسته در اختلافند، مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحمت کرده و برای همین آنان را آفریده است} - . هود / 118 - 119 - ، یعنی برای رحمت؛ و اینان همانا آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: (ای علی، تو و شیعه تو بر فطرت هستید و مردم از آن دور هستند). پس چرا از پیامبر نپذیرفتید؟! چرا نه! در حالی که او شما را از روی گرداندنتان از جانشین و امانت دار و وزیر و برادر و ولیاش خبر داده است. او از همه شما پاکتر و عالمتر است و پیش از همه شما اسلام آورده است، و پیش از همه شما از رسول خدا صلی الله علیه و آله بهره برده است، میراث خود را به وی داد، و وی را به انجام وعدههایی که داده بود، سفارش کرد و وی را خلیفه امت خود قرار داد، و سرّ خویش را نزد او به امانت گذاشت، و او از میان همه شما ولیّ اوست، و در گزینش کردن ازهمه شما شایستهتر است. سرور اوصیاء نمایندگان، و بهترین متقیان، و فرمانبردارترین امت از پروردگار جهانیان است، و در زندگانی سرور پیامبران و خاتم فرستادگان، بر وی به عنوان خلیفه مؤمنان درود فرستادید، و کسی که هشدار دهد، حجت را تمام کرده است و کسی که پند داد، ادای نصیحت کرده است و نابینایان را بینا کرده است. شما مانند ما شنیدید، و مانند ما دیدید، و مانند ما شاهد بودید.
پس عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیدة جراح ومُعاذ بن جبل برخاستند و گفتند: ای ابیَ، مگر دیوانه شدهای؟ گفت: شما دیوانهاید، روزی نزد رسول الله صلی الله علیه و آله بودم. او را دیدم که با مردی صحبت میکند که سخنانش را میشنوم ولی چهرهاش را نمیبینم! پس آن مرد ضمن سخنانش گفت: چقدر نسبت به تو و امتت اخلاص دارد و نسبت به تو داناست! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به نظر تو، آیا امتم پس از من به سوی وی میروند؟ گفت: ای محمد، از امت تو، نیکانش از او پیروی میکنند و فاسدانش با وی مخالفت میکنند، و اوصیای پیامبران قبل از تو نیز اینگونه بودند. ای محمد، موسی بن عمران، یوشع بن نون را که داناترین بنی اسرائیل بود و پرهیزکارترین و فرمانبردارترین آنها نسبت به خداوند بود را به عنوان وصی قرار داد، و خداوند به وی دستور داد که او را به عنوان وصی برگزیند، همانگونه که به تو دستور داده شد، علی را به عنوان وصی برگزینی. پس بنی اسرائیل و به خصوص نوه موسی نسبت به او حسد ورزیدند، و او را لعن و نفرین کردند و دشنام دادند و ظالمانه با وی رفتار کردند و منزلت وی را پایین آوردند. پس اگر امتت سنتهای بنی اسرائیل را در پیش بگیرند، وصی و جانشین تو را تکذیب میکنند، و خلافتش را انکار میکنند و آن را به زور از وی میگیرند، و نسبت به علمش، دیگران را به اشتباه میاندازند. پرسیدم: ای رسول خدا، این کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این فرشتهای از فرشتگان خداوند است. به من خبر میدهد که امتم بر وصی من، علی بن ابی طالب اختلاف پیدا میکنند. ای ابیَ! من وصیتی برای تو دارم که اگر آن را به انجام رسانی، پیوسته در خیر و امنیت خواهی بود. ای ابیَ، از علی پیروی کن، زیرا او هادی هدایت شده است، مخلص به امت من، زنده کننده سنت من، و امام شما بعد از من است. هر کس این را بپذیرد، در همان حالی که او را ترک کردهام، او را ملاقات خواهم کرد. و ای ابیَ، هر کس عوض کند و جایگزین قرار دهد، مرا در حالی که پیمان شکن بیعت من است و عصیانگر فرمان من و انکار کننده نبوتم است، ملاقات خواهد کرد. من نزد پروردگارم برای او شفاعت نخواهم کرد، و از حوضم به او آب نخواهم داد. مردانی از انصار برخاستند و گفتند: ای ابیَ، رحمت خداوند بر تو باد! آنچه را شنیدی به انجام رساندی، و به عهدت وفا کردی .
**[ترجمه]
شف (4): الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ، عَنْ (5) مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی هَارُونَ، عَنْ مُخَوَّلِ (6) بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ (7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ (8)
مِثْلَهُ، مَعَ اخْتِصَارٍ.
و قد أوردته فی باب النصوص علی أمیر المؤمنین علیه السلام (9).
**[ترجمه]کشف الیقین: - . کشف الغمة : 170- 172 - عیسی بن عبدالله از پدرش، از پدر بزرگش مانند این روایت به طور خلاصه نقل میکند.
و در باب «النصوص علی امیر المؤمنین علیه السلام» این روایت را نقل کردم» - . بحار الانوار38 : 123-125، حدیث 71 - .
**[ترجمه]
بالفتح .. النّفع (1).
قوله: و بصّر- علی بناء التفعیل- معطوف علی وعظ.
و یقال: وضع منه فلان أی: حطّ من درجته (2).
ص: 90
**[ترجمه]جوهری میگوید: «اغنیتُ عنک مُغنی فلان» یعنی به جای او، من تو را کفایت کردم، و گفته میشود: «مایُغنی عن هذا» یعنی: برای تو سود و فایدهای ندارد. و« الغناء»: نفع و سود - .الصحاح 6 : 2449 - و
«بَصّر»، بر وزن تفعیل، معطوف بر وعظ است. و گفته میشود: «وضع منه فلان» یعنی: از شان و منزلتش کم کرد .
**[ترجمه]
ج (1): رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ: اکْتُبْ إِلَی أُسَامَةَ (2) یَقْدَمُ عَلَیْکَ، فَإِنَّ فِی قُدُومِهِ قَطْعُ الشُّنْعَةِ عَنَّا (3).
فَکَتَبَ أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ: مِنْ أَبِی بِکْرٍ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ، أَمَّا بَعْدُ: فَانْظُرْ إِذَا أَتَاکَ کِتَابِی فَأَقْبِلْ إِلَیَّ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ، فَإِنَّ الْمُسْلِمِینَ قَدِ اجْتَمَعُوا (عَلَیَ) (4) وَ وَلَّوْنِی أَمْرَهُمْ، فَلَا تَتَخَلَّفَنَّ فَتَعْصِیَ وَ یَأْتِیَکَ مِنِّی مَا تَکْرَهُ، وَ السَّلَامُ.
قَالَ: فَکَتَبَ إِلَیْهِ أُسَامَةُ (5) جَوَابَ کِتَابِهِ: مِنْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عَامِلِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی غَزْوَةِ الشَّامِ، أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ أَتَانِی (مِنْکَ) (6) کِتَابٌ یَنْقُضُ أَوَّلُهُ آخِرَهُ
ص: 91
ذَکَرْتَ فِی أَوَّلِهِ أَنَّکَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ، وَ ذَکَرْتَ فِی آخِرِهِ أَنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا (1) عَلَیْکَ فَوَلَّوْکَ أُمُورَهُمْ وَ رَضُوا بِکَ (2) وَ اعْلَمْ، أَنِّی وَ مَنْ (3) مَعِی مِنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ، فَلَا وَ اللَّهِ مَا رَضِینَا بِکَ (4) وَ لَا وَلَّیْنَاکَ أَمْرَنَا، وَ انْظُرْ أَنْ تَدْفَعَ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ، وَ تُخَلِّیَهُمْ وَ إِیَّاهُ، فَإِنَّهُمْ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ.
فَقَدْ عَلِمْتَ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ (5)، فَمَا طَالَ الْعَهْدُ فَتَنْسَی.
انْظُرْ بِمَرْکَزِکَ، وَ لَا تُخَلِّفْ (6) فَتَعْصِیَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ تَعْصِیَ (مَنِ) (7) اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ، وَ لَمْ یَعْزِلْنِی حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّکَ وَ صَاحِبَکَ رَجَعْتُمَا وَ عَصَیْتُمَا، فَأَقَمْتُمَا فِی الْمَدِینَةِ بِغَیْرِ إِذْنِی (8).
قَالَ: فَهَمَّ (9) أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَخْلَعَهَا مِنْ عُنُقِهِ، قَالَ: فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: لَا تَفْعَلْ قَمِیصٌ قَمَّصَکَ اللَّهُ لَا تَخْلَعْهُ فَتَنْدَمَ، وَ لَکِنْ أَلِحَّ عَلَی أُسَامَةَ بِالْکُتُبِ، وَ مُرْ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً یَکْتُبُونَ إِلَی (10) أُسَامَةَ أَنْ لَا یُفَرِّقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَنْ یُدْخِلَ یَدَهُ (11)
ص: 92
فِیمَا صَنَعُوا.
قَالَ: فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ، وَ کَتَبَ إِلَیْهِ أُنَاسٌ (1) مِنَ الْمُنَافِقِینَ: أَنِ ارْضَ بِمَا اجْتَمَعْنَا عَلَیْهِ، وَ إِیَّاکَ أَنْ تُشْمِلَ (2) الْمُسْلِمِینَ فِتْنَةً مِنْ قِبَلِکَ، فَإِنَّهُمْ حَدِیثُو عَهْدٍ بِالْکُفْرِ.
فَلَمَّا (3) وَرَدَتِ الْکُتُبُ عَلَی أُسَامَةَ انْصَرَفَ بِمَنْ مَعَهُ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ، فَلَمَّا رَأَی اجْتِمَاعَ النَّاسِ (4) عَلَی أَبِی بَکْرٍ انْطَلَقَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ (5): مَا هَذَا؟
فَقَالَ لَهُ (6) عَلِیٌّ: هَذَا مَا تَرَی! قَالَ لَهُ أُسَامَةُ: فَهَلْ بَایَعْتَهُ؟
فَقَالَ: نَعَمْ.
فَقَالَ لَهُ أُسَامَةُ: طَائِعاً أَوْ کَارِهاً (7)؟
قَالَ: لَا، بَلْ کَارِهاً قَالَ: فَانْطَلَقَ أُسَامَةُ فَدَخَلَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ (8): السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ الْمُسْلِمِینَ.
قَالَ: فَرَدَّ (9) أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ.
**[ترجمه]الاحتجاج - . بحار الانوار 1 : 114-115 - :
از امام باقر علیه السلام نقل شده است: عمر بن خطاب به ابوبکر گفت: برای اسامه نامهای بنویس که پیش تو بیاید، زیرا با آمدن اسامه، زشتی و قبح کار ما از بین میرود. پس ابوبکر نامهای نوشت: از ابوبکر خلیفه رسول الله به اسامة بن زید، بعد از این، ببین هرگاه نامه به دستت رسید، خودت و هرکس همراه تو است، پیش من بیایید؛ زیرا مسلمانان بر من جمع شدند و مرا به عنوان ولی خود برگزیدند، پس سرباز نزن که عصیان میکنی و از من چیزی میبینی که مورد پسند تو نیست، و السلام! - گفت: - پس اسامه جواب نامه او را نوشت: از اسامة بن زید نماینده رسول خدا صلی الله علیه و آله بر غزوه شام، بعد از این، نامهای از تو به دستم رسید. آغاز آن، پایان آن را نقض میکند. در آغاز آن ذکر کردی که تو خلیفه رسول الله هستی، و در پایان آن ذکر کردی که مسلمانان بر تو جمع شدند و تو را به عنوان ولی خود برگزیدند، و تو را پذیرفتند! این را بدان! که به خدا سوگند، من و گروه همراه من از مسلمانان و مهاجرین، تو را نمیپذیریم و ولایت خود را به تو واگذار نمیکنیم و تامل کن و حق را به اهلش بده، و آن را به آنها واگذار کن، زیرا که آنان به آن حق نسبت به تو شایستهتر هستند، و تو روز غدیر خم، سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله در حق علی علیه السلام را دانستی. زمانی طولانی از آن نگذشته است که فراموش کنی. به منزلت و جایگاه خودت نگاه کن، سرپیچی نکن که خداوند و رسولش را عصیان میکنی، و از کسی که رسول خدا وی را بر تو و دوستت خلیفه قرار داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله تا زمانی که زنده بود، مرا از منصبم(فرماندهی لشکر) عزل نکرد. اما تو و دوستت برگشتید و عصیان کردید و بدون اجازه در مدینه ماندید[و به لشگر نپیوستید.]
پس ابوبکر بر آن شد که ردای خلافت را از تن خود در آورد، ولی عمر به او گفت: این کار را نکن، پیراهنی که خداوند به تو پوشانده است، در نیاور که پشیمان میشوی. و با نامهها بر اسامه اصرار کن، و به فلانی و فلانی و فلانی دستور بده که برای اسامه نامه بنویسند که گروه مسلمین را متفرق نکند، و با آنها در کاری که انجام دادند، وارد شود. پس ابوبکر و اشخاصی از منافقین برای وی نامه نوشتند: آنچه را که در مورد آن یکدست شدیم، بپذیر، و به هوش باش که فتنهای از جانب تو به مسلمانان برسد، زیرا آنها با کفر، فاصله زیادی ندارند. پس هنگامی که نامهها به دست اسامه رسید، با همراهانش آنجا را ترک کرد تا اینکه به مدینه رسید. هنگامی که حلقه زدن مردم بر گرد ابوبکر را دید، به سوی علی بن ابی طالب علیه السلام شتافت و گفت: این چیست؟ علی علیه السلام به وی فرمود: همان چیزی است که میبینی. اسامه به وی گفت: آیا با او بیعت کردی؟ فرمود آری. اسامه گفت: با اختیار خودت یا با زور؟ فرمود: نه، بلکه با زور. پس اسامه به سوی ابوبکر شتافت و بر وی وارد شد، و گفت:«السلام علیک ای خلیفه مسلمین! ابوبکر جواب داد: السلام علیک ای امیر.
**[ترجمه]
انظر بمرکزک، أی: إلی مرکزک و محلّک الّذی أقامک فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من عسکری، و أمرک أن تکون فیهم، أو من کونک رعیة لأمیر
ص: 93
المؤمنین علیه السلام، أو انظر فی أمرک، فی مرکزک و مقامک (1).
**[ترجمه]«انظر بمرکزک»یعنی محل و جایگاهی که پیامبرصلی الله علیه و آله تو را در سپاه من قرار داده و فرمود که جزء آنها باشی، یا اینکه رعیت امیر المؤمنین علیه السلام هستی، یا اینکه با توجه به جایگاه و منزلتت، در امورت تامل کن.
**[ترجمه]
جا (2): عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ، عَنْ (3) أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ (4) زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی، عَنْ (5) عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ سُفْیَانَ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنِ ابْنِ الصَّیَّادِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ارْتَجَّتْ مَکَّةُ بِنَعْیِهِ.
فَقَالَ أَبُو قُحَافَةَ: مَا هَذَا؟
قَالُوا: قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ.
قَالَ: فَمَنْ وَلِیُّ النَّاسِ بَعْدَهُ؟
قَالُوا: ابْنُکَ.
قَالَ: فَهَلْ رَضِیَتْ بَنُو عَبْدِ شَمْسٍ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ؟
قَالُوا: نَعَمْ.
قَالَ: لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَی اللَّهُ وَ لَا مُعْطِیَ لِمَا مَنَعَ اللَّهُ، مَا أَعْجَبَ هَذَا الْأَمْرَ یَتَنَازَعُونَ (6) النُّبُوَّةَ وَ یُسَلِّمُونَ (7) الْخِلَافَةَ، إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ
**[ترجمه]امالی المفید: - . ص/ 6 - سعید بن مسیّب نقل میکند: چون پیامبرصلی الله علیه و آله رحلت نمود، مکه از ضجه و ناله بر وفاتش به لرزه افتاد. ابو قحافه گفت: چه شده است؟ گفتند: رسول الله وفات یافته است. گفت: چه کسی بعد از او زمام امور را در دست گرفته است؟ گفتند: پسر تو. گفت: آیا فرزندان عبد شمس و فرزندان مغیره امر را پذیرفتند؟ گفتند: آری. گفت: برای آنچه خداوند میبخشد مانعی وجود ندارد، و برای آنچه خداوند از آن بازداشته است، بخشایشگری وجود ندارد؛ چقدر این موضوع شگفت انگیز است! «در امر نبوت به نزاع برمی خیزد و در خلافت بدون نزاع و درگیری تحویل میدهند، که این امر قطعا هدف ما است.» - . امالی المفید :90-91 -
**[ترجمه]
أی: ما أعجب منازعة بنی عبد شمس و بنی المغیرة فی النبوّة الحقّة و تسلیمهم الخلافة الباطلة.
إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ، أی: هذا الأمر لشی ء من ریب الزمان یراد بنا فلا مردّ
ص: 94
له، أو إنّ تولیّ أمر الخلافة شی ء یتمنّی، أو یریده کلّ أحد، أو إنّ دینکم یطلب لیؤخذ منکم کما قیل فی الآیة (1)، و الأخیر هنا أبعد.
**[ترجمه]یعنی درگیری فرزندان عبد الشمس و فرزندان مغیره بر نبوت حقه و واگذار کردن خلافت باطل، چقدر عجیب است. و منظور از «ان هذا لشیء یراد» یعنی: این امر از بلایای روزگار است که بر سر ما آمده است، و راه بازگشتی برای آن نیست؛ یا اینکه به عهده گرفتن کار خلافت چیزی است که هر شخصی آرزوی آن را دارد؛ یا اینکه دینتان از شما طلب میشود که از شما گرفته شود - . امالی المفید : ص6 - ،
همان گونه که در مورد آیه گفته شده است و دو قول اول از قول آخر محتملتر است.
**[ترجمه]
أَنَّ أَبَا قُحَافَةَ کَانَ بِالطَّائِفِ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بُویِعَ لِأَبِی بَکْرٍ، فَکَتَبَ إِلَی أَبِیهِ (4) کِتَاباً عُنْوَانُهُ: مِنْ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَبِی قُحَافَةَ، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ تَرَاضَوْا بِی، فَأَنَا (5) الْیَوْمَ خَلِیفَةُ اللَّهِ، فَلَوْ قَدِمْتَ عَلَیْنَا لَکَانَ أَحْسَنَ بِکَ.
فَلَمَّا (6) قَرَأَ أَبُو قُحَافَةَ الْکِتَابَ قَالَ لِلرَّسُولِ: مَا مَنَعَهُمْ (7) مِنْ عَلِیٍّ؟
قَالَ الرَّسُولُ (8): هُوَ حَدَثُ السِّنِّ، وَ قَدْ أَکْثَرَ الْقَتْلَ فِی قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهَا، وَ أَبُو بَکْرٍ أَسَنُّ مِنْهُ.
قَالَ أَبُو قُحَافَةَ: إِنْ کَانَ الْأَمْرُ فِی ذَلِکَ بِالسِّنِّ فَأَنَا أَحَقُّ مِنْ أَبِی بَکْرٍ، لَقَدْ ظَلَمُوا عَلِیّاً حَقَّهُ، وَ لَقَدْ بَایَعَ (9) لَهُ النَّبِیُّ وَ أَمَرَنَا بِبَیْعَتِهِ.
ثُمَّ کَتَبَ إِلَیْهِ: مِنْ أَبِی قُحَافَةَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ (10) أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ، فَوَجَدْتُهُ کِتَابَ أَحْمَقَ یَنْقُضُ بَعْضُهُ بَعْضاً، مَرَّةً تَقُولُ: خَلِیفَةُ اللَّهِ، وَ مَرَّةً تَقُولُ:
خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ، وَ مَرَّةً (11) تَرَاضَی بِیَ النَّاسُ، وَ هُوَ أَمْرٌ مُلْتَبِسٌ، فَلَا تَدْخُلَنَ
ص: 95
فِی أَمْرٍ یَصْعُبُ عَلَیْکَ الْخُرُوجُ مِنْهُ غَداً، وَ یَکُونُ عُقْبَاکَ مِنْهُ إِلَی النَّدَامَةِ (1)، وَ مَلَامَةِ النَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، لَدَی الْحِسَابِ یَوْمَ (2) الْقِیَامَةِ، فَإِنَّ لِلْأُمُورِ مَدَاخِلَ وَ مَخَارِجَ، وَ أَنْتَ تَعْرِفُ مَنْ هُوَ أَوْلَی مِنْکَ بِهَا (3)، فَرَاقِبِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، وَ لَا تَدَعَنَّ صَاحِبَهَا، فَإِنَّ تَرْکَهَا الْیَوْمَ أَخَفُّ عَلَیْکَ وَ أَسْلَمُ لَکَ..
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج 1 : 115 - روایت
شده است: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کردند و با ابوبکر بیعت شد، ابوقحافه در طائف بود. پس پسرش نامهای برای او نوشت با این عنوان و مضمون: از خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابو قحافه. اما بعد؛ مردم مرا پذیرفتند و من امروز خلیفه خداوند هستم؛ پس اگر پیش بیایی و بیعت کنی، برای تو بهتر است. پس هنگامی که ابو قحافه نامه را خواند، به فرستاده گفت: چه چیز آنها را از علی بازداشت؟ فرستاده گفت: او جوان است و در کشتار قریش و دیگر قبایل زیاده روی کرده است، و ابوبکر از او مسن ّتر است. ابو قحافه گفت: اگر این امر به سن برمیگردد، من از ابوبکر سزاوارترم. حق علی را غصب کردند، در حالی که پیامبر برای او بیعت گرفت و به ما دستور داد که با او بیعت کنیم. سپس نامهای برای او نوشت: از ابوقحافه به ابوبکر. اما بعد؛ نامه
به دستم رسید و آن را نامهای جاهلانه یافتم که بخشهایی آن همدیگر را نقض می کنند، یک بار می گویی: خلیفه خدا، و بار دیگر میگویی: خلیفه رسول خدا و در جایی میگویی: مردم مرا پذیرفتند، و این امر محل تردید است. وارد امری نشو که فردا خارج شدن از آنها برای تو دشوار باشد و سرنوشت تو به خاطر آن، ندامت و سرزنش نفس سرزنش کننده در روز حساب باشد. برای امور، محل ورودها و محل خروجهایی هست، و تو میدانی که چه کسی از تو نسبت به آن شایستهتر است، پس به گونهای خداوند را در نظر بگیر که انگار او را میبینی، و صاحب آن (خلافت ) را در نظر بگیر، زیرا امروز ترک کردن خلافت بر تو آسانتر و امن تر از فردا است.
**[ترجمه]
شف (4): مِنْ کِتَابِ الْبَهَارِ لِلْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ (5)، عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ وَ الْحَسَنِ بْنِ السَّکَنِ (6)، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ، عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَتَبَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ: مِنْ أَبِی بَکْرٍ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7) إِلَی أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا عَلَیَّ لَمَّا أَنْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِذَا أَتَاکَ کِتَابِی هَذَا فَأَقْبِلْ.
قَالَ: فَکَتَبَ إِلَیْهِ (8) أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ جَاءَنِی کِتَابٌ لَکَ یَنْقُضُ آخِرُهُ أَوَّلَهُ، کَتَبْتَ إِلَیَّ: مِنْ أَبِی بَکْرٍ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ، ثُمَّ أَخْبَرْتَنِی أَنَّ الْمُسْلِمِینَ اجْتَمَعُوا عَلَیْکَ.
قَالَ: فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ مَا تَذْکُرُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 96
عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ أَمَرَنَا أَنْ (1) نُسَلِّمَ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقُلْتَ: أَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟! فَقَالَ لَکَ: نَعَمْ، ثُمَّ قَامَ عُمَرُ فَقَالَ: أَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟! فَقَالَ:
نَعَمْ، ثُمَّ قَامَ (2) الْقَوْمُ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ، فَکُنْتُ أَصْغَرَکُمْ سِنّاً، فَقُمْتُ فَسَلَّمْتُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ؟! فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْمَعَ (3) لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ.
ص: 97
ص: 98
**[ترجمه]کشف الیقین: - . کشف الیقین : 95 - ابوامامه
نقل میکند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کردند، ابوبکر به اسامة بن زید نامهای نوشت: از ابوبکر خلیفه رسول خدا به اسامة بن زید. اما بعد؛ هنگامی که رسول الله رحلت کرد، مسلمین بر من گرد آمدند؛ پس هنگامی که این نامه به دستت برسد، پیش من بیا. اسامة بن زید نامهای برای او نوشت: اما بعد؛ نامه ای از تو به دستم رسید که بخش پایانی آن، بخش اول را نقض میکند. برای من نوشتی: از ابوبکر خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس مرا از گرد آمدن مسلمین بر خود خبر دادی. پس هنگامی که پیش ابوبکر آمد، به او گفت: ای ابوبکر، مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به یاد نمیآوری، هنگامی که به ما دستور داد بر علی به عنوان امیر المؤمنین درود بفرستیم، و گفتی: آیا این فرمان از جانب خداوند و رسولش است! حضرت فرمود: آری. سپس عمر برخاست و گفت: آیا این فرمان از جانب خداوند و رسولش است! فرمود: آری. سپس قوم برخاستند و بر وی سلام کردند، و من از همه شما از لحاظ سنی کوچکتر بودم. تو نیز برخاستی و بر وی به عنوان امیر المؤمنین سلام کردی؟! گفت: خداوند نبوت و خلافت را برای آنها جمع نمیکند .
**[ترجمه]
ج (1): عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنِ الزُّبَیْرِ (2) بْنِ الْعَوَّامِ قَالَ: لَمَّا قَالَ الْمُنَافِقُونَ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ تَقَدَّمَ عَلِیّاً وَ هُوَ یَقُولُ: أَنَا أَوْلَی بِالْمَکَانِ مِنْهُ.
قَامَ أَبُو بَکْرٍ خَطِیباً فَقَالَ: صَبْراً عَلَی مَنْ لَیْسَ یَئُولُ إِلَی دِینٍ، وَ لَا یَحْتَجِبُ بِرِعَایَةٍ، وَ لَا یَرْعَوِی (3) لِوَلَایَةٍ، أَظْهَرَ الْإِیمَانَ ذِلَّةً، وَ أَسَرَّ (4) النِّفَاقَ عِلَّةً (5)، هَؤُلَاءِ عُصْبَةُ الشَّیْطَانِ، وَ جَمْعُ الطُّغْیَانِ ..
تَزْعُمُونَ (6) أَنِّی أَقُولُ: إِنِّی أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ، وَ کَیْفَ أَقُولُ ذَلِکَ؟ وَ مَا لِی سَابِقَتُهُ وَ لَا قَرَابَتُهُ وَ لَا خُصُوصِیَّتُهُ، وَحَّدَ اللَّهَ وَ أَنَا مُلْحِدُهُ، وَ عَبَدَهُ (7) قَبْلَ أَنْ أَعْبُدَهُ، وَ وَالَی
ص: 99
الرَّسُولَ وَ أَنَا عَدُوُّهُ، وَ سَبَقَنِی بِسَاعَاتٍ لَوْ تَقَطَّعْتُ (1) لَمْ أَلْحَقْ ثَنَاءَهُ (2)، وَ لَمْ أَقْطَعْ غُبَارَهُ.
إِنَّ (3) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَازَ- وَ اللَّهِ- مِنَ اللَّهِ بِمَحَبَّتِهِ (4)، وَ مِنَ الرَّسُولِ بِقُرْبَةٍ (5)، وَ مِنَ الْإِیمَانِ بِرُتْبَةٍ، لَوْ جَهَدَ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ- إِلَّا النَّبِیِّینَ- لَمْ یَبْلُغُوا دَرَجَتَهُ، وَ لَمْ یَسْلُکُوا مَنْهَجَهُ.
بَذَلَ لِلَّهِ (6) مُهْجَتَهُ، وَ لِابْنِ عَمِّهِ مَوَدَّتَهُ، کَاشِفُ الْکَرْبِ، وَ دَافِعُ (7) الرَّیْبِ، وَ قَاطِعُ السَّبَبِ إِلَّا سَبَبَ الرَّشَادِ، وَ قَامِعُ الشِّرْکِ، وَ مُظْهِرٌ مَا تَحْتَ سُوَیْدَاءِ حَبَّةِ النِّفَاقِ، مَجَنَّةُ هَذَا (8) الْعَالَمِ، لَحِقَ قَبْلَ أَنْ یُلَاحَقَ، وَ بَرَزَ قَبْلَ أَنْ یُسَابَقَ، جَمَعَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ الْفَهْمَ، فَکَأَنَّ جَمِیعَ الْخَیْرَاتِ کَانَتْ (9) لِقَلْبِهِ کُنُوزاً، لَا یَدَّخِرُ مِنْهَا مِثْقَالَ ذَرَّةٍ إِلَّا أَنْفَقَهُ فِی بَابِهِ.
فَمَنْ ذَا یَأْمُلُ (10) أَنْ یَنَالَ دَرَجَتَهُ وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً، وَ لِلنَّبِیِ
ص: 100
وَصِیّاً، وَ لِلْخِلَافَةِ وَاعِیاً (1)، وَ بِالْإِمَامَةِ قَائِماً؟! أَ فَیَغْتَرُّ الْجَاهِلُ بِمَقَامِ قِمَّتِهِ إِذْ أَقَامَنِی وَ أَطَعْتُهُ إِذْ أَمَرَنِی؟
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ: الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ (2)، مَنْ أَطَاعَ عَلِیّاً رَشَدَ، وَ مَنْ عَصَی عَلِیّاً فَسَدَ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ سَعِدَ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ شَقِیَ.
وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ نُحِبَّ (3) ابْنَ أَبِی طَالِبٍ إِلَّا لِأَجْلِ أَنَّهُ لَمْ یُوَاقِعْ لِلَّهِ (4) مُحَرَّماً، وَ لَا عَبَدَ (5) مِنْ دُونِهِ صَنَماً، وَ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَیْهِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، لَکَانَ فِی ذَلِکَ مَا یَجِبُ.
فَکَیْفَ لِأَسْبَابٍ أَقَلُّهَا مُوجِبٌ، وَ أَهْوَنُهَا مُرَغِّبٌ! لَهُ الرَّحِمُ (6) الْمَاسَّةُ بِالرَّسُولِ، وَ الْعِلْمُ بِالدَّقِیقِ وَ الْجَلِیلِ، وَ الرِّضَا بِالصَّبْرِ الْجَمِیلِ، وَ الْمُوَاسَاةُ فِی الْکَثِیرِ وَ الْقَلِیلِ، وَ خِلَالٌ لَا یُبْلَغُ عَدُّهَا، وَ لَا یُدْرَکُ مَجْدُهَا.
وَدَّ الْمُتَمَنُّونَ أَنْ لَوْ کَانُوا تُرَابَ (7) ابْنِ أَبِی طَالِبٍ، أَ لَیْسَ هُوَ صَاحِبَ لِوَاءِ الْحَمْدِ، وَ السَّاقِیَ یَوْمَ الْوُرُودِ (8)، وَ جَامِعَ کُلِّ کَرَمٍ، وَ عَالِمَ کُلِّ عِلْمٍ، وَ الْوَسِیلَةَ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ؟!.
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج 1 :115 -116 - از زبیر بن عوّام نقل شده است: آن گاه که منافقان گفتند: ابوبکر بر علی پیشی گرفت و گفت، من نسبت به خلافت، از علی شایستهتر هستم، [ابوبکر] خطبهای خواند و گفت: صبر کن! ای کسی که به دین برنمیگردد، و از مواظبت و مراقبتی بهره نمیبرد، و به خاطر ولایتی توبه نمیکند، و از روی ذلت و خواری ایمان خود را اظهار میکند و نفاق را برای علت و دلیلی پنهان کرده است، اینها باند شیطان و جماعت طغیان و سرکشی هستند. گمان میکنید که میگویم من از علی برترم؟ و چگونه این را بگویم، که نه سابقه او در دین را دارم، و نه خویشاوندی و نزدیکیاش را دارم؟ خداوند را توحید گفت و من نسبت به او مشرک بودم، و قبل از آن که او را عبادت کنم، خداوند را عبادت کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاری کرد و من دشمن او بودم و او در زمانها و موقعیتهایی بر من پیشی گرفته است که اگر نهایت تلاش خود را بکنم و تکه تکه شوم، آنگونه که شایسته است، تحسین و مدح او را به جای نمیآورم و به گرد پای او نمیرسم. به خدا سوگند، علی بن ابی طالب از خداوند محبت را، و از رسول الله صلی الله علیه و آله قرب و نزدیکی را و از ایمان، منزلت و درجه را کسب کرده است، که اگر پیشینیان و آیندگان، به جز پیامبران، تلاش کنند، به منزلت و شأنش نمیرسند، و نمیتوانند راه او را در پیش بگیرند. تمام وجودش را برای خداوند فدا کرد، و مودت و عشق را به پسر عمویش تقدیم کرد، و برطرف کننده ناراحتی و نگرانی، دفع کننده بلا و سختی، و قطع کننده اسباب - مگر اسباب هدایت - نابود کننده شرک، و آشکار کننده نقشهها و حیلههای نفاق و دو رویی، مخزن اسرار این جهان، رسید قبل از آنکه به او برسند، و قبل از آنکه کسی با وی به رقابت بپردازد، پیشی گرفت. علم و بردباری و فهم را در خود جمع کرد، مثل این است که تمام خیرات و نیکی ها، گنجهایی برای قلبش بودند. ذرهای از آن را ذخیره نمیکند مگر آنکه آن را در همان راه انفاق میکند. پس چه کسی امید دارد به منزلت و شأنش دست پیدا کند، در حالی که خداوند و رسولش او را برای مؤمنین ولی و برای پیامبر وصی، و برای خلافت آگاه، و قائم بر امامت قرار داده است؟ آیا جاهل فریفته مقامی شده است که چون مرا بر آن مکان قرار داده است، بر آن جا نشستم و چون به من دستور داده است، اطاعت کردم؟ شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: علی همراه حق است وحق همراه علی است، هر کس از علی اطاعت کند، هدایت میشود، و هرکس از علی سر پیچی کند، تباهکار میشود، و هرکس به او محبت بورزد، سعادتمند میشود، و هرکس به او بغض و کینه داشته باشد، بدبخت میشود. به خدا سوگند، اگر پسر ابی طالب را تنها برای اینکه عمل حرامی انجام نداده است و به جای خدا بتی را نپرستیده است و برای نیاز مردم به وی پس از پیامبر، دوست میداریم، این امور کافی نبود که او را دوست بداریم، پس چه رسد با دلایل و اسبابی که کمترین آن، ایجاد کننده است و ساده ترین آن ترغیب کننده است. دارای خویشاوندی نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله و علم به امور دقیق و بزرگ است، و به صبر پسندیده در امور راضی است. در کم و زیاد مواسات دارد، و صفاتی که تعداد آن بی شمار است، و بزرگی و غایت آن نامتناهی است. آرزو کنندگان آرزو دارند که خاک پای پسر ابی طالب باشند، مگر او صاحب لوای حمد نیست و ساقی یوم الورود، و جامع هر کرم و بخشش، و عالم به هر علم و وسیله رسیدن به خدا و رسولش نیست؟!
**[ترجمه]
قوله: لم ألحق ثناءه، کذا فی بعض النسخ، أی: لا أطیق أن
ص: 101
أثنی علیه کما هو أهله (1)، و فی بعضها: شأوه: و هو الغایة و الأمد و السّبق، یقال: شأوت القوم شأوا، أی: سبقتهم (2)، و فی بعضها: شاره، و لعله من الشارة، و هی الهیئة الحسنة و الحسن و الجمال و الزّینة (3)، و لا یبعد أن یکون فی الأصل: ناره، لاستقامة السجع و بلاغة المعنی.
و أما قوله: و لم أقطع غباره، فهو مثل، یقال: فلان ما یشقّ غباره إذا سبق غیره فی الفضل، أی: لا یلحق أحد غباره فیشقّه (4)، کما هو المعروف فی المثل بین العجم: أو لیس له غبار لسرعته، و اختار المیدانی الأخیر، حیث قال:
یرید (5): أنّه لا غبار له فیشقّ، و ذلک لسرعة عدوه و خفّة وطئه، و قال:
مواقع وطئه فلو أنّه*** یجزی (6) برملة عالج لم یرهج
و قال النابغة:
أعلمت یوم عکاظ حین لقیتنی*** تحت العجاج فما شققت غباری
یضرب لمن لا یجاری، لأنّ مجاریک یکون معک فی الغبار، فکأنّه قال (7):
ص: 102
ص: 104
**[ترجمه]«لم الحق ثناءه» این گونه که در برخی از نسخهها آمده است، یعنی: توانایی آن را ندارم آنگونه که شایسته وی است، وی را تحسین و تمجید کنم. و در برخی نسخهها «شاو» آمده است، که به معنای غایت و نهایت و پیشی گرفتن است، و گفته میشود: «شاوت القوم شاوا» یعنی: از آنها پیشی گرفتم، و در برخی از نسخه ها «اشاره» آمده است، که شاید از «الاشارة» گرفته شده باشد، که به معنای هیئت و شکل نیک و نیکی و زیبایی و زینت است. و بعید نیست که در اصل «ناره» باشد، برای سجع و بلاغت معنی. اما منظور از «ولم اقطع غباره»، ضرب المثل است، گفته میشود: «فلان لا یشقُّ غباره» چون در فضل از دیگران پیشی بگیرد، یعنی: کسی به گرد و غبار او نمیرسد تا آن را پراکنده کند، همانگونه که در ضرب المثل فارسی زبانان است، یا اینکه به خاطر سرعتش، گرد و غباری ندارد. و میدانی گفتار آخر را برگزید که میگوید: منظور از غباری ندارد که پراکنده شود، به خاطر سرعت دوندگیاش، و سبک بودن قدم نهادنش است، و میگوید: «موضع قدم نهادنش سبک شد تا جایی که اگر بر شن و ماسهای انبوه میدوید، گرد و غبار بلند نمیشد»؛ و نابغه میگوید: «آیا دانستی روز عکاظ، هنگامی که مرا در توده گرد و غبار دیدی، غبار مرا پراکنده نکردی؟»، ضرب المثلی است برای کسی که نمیشود با او در دوندگی رقابت کرد؛ زیرا حریف و دونده، رقیب در توده غبار همراه تو خواهد بود، مثل این است که گفته باشد: حریفی ندارد که با او رقابت کند. - . مجمع الامثال میدانی 2 :294 - جوهری میگوید: «سواد القلب و سویداؤه» یعنی: دانه قلب .
**[ترجمه]
باب نزول الآیات فی أمر فدک (1) و قصصه و جوامع الاحتجاج فیه و فیه قصّة خالد و عزمه علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام بأمر المنافقین*
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: - . عیون اخبار الرضا 1 :233، حدیث 1 -
در باره استدلالهایی که امام رضا علیه السلام برای فضل و برتری عترت پاک ارائه داد، فرمود: آیه پنجم: «وءَاتِ ذَا القُربی حَقَّه»،{و حق خویشاوند را بده.} - . الاسراء / 26 -
ویژگیای که خداوند عزیز و مقتدر آنها را با آن ممتاز کرده است و آنها را بر سایرین برگزیده است، آن گاه که این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، فرمود: فاطمه را نزد من بخوانید، پس فاطمه فراخوانده شد. فرمود: ای فاطمه. جواب داد: بله، ای رسول الله. حضرت فرمود: فدک از جمله غنایمی است که بدون جنگ به دست آمده است و لذا (طبق حکم خدا) از آن من است و دیگران در آن سهمی ندارند، و حال که خداوند به من امر کرده است، آن را به تو میبخشم، آن را بگیر، مال تو و فرزندان تو است.
**[ترجمه]
ن (2): فِیمَا احْتَجَّ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ.
قَالَ: وَ الْآیَةُ الْخَامِسَةُ: قَالَ (3) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (4) خُصُوصِیَةٌ خَصَّهُمُ الْعَزِیزُ (5) الْجَبَّارُ بِهَا، وَ اصْطَفَاهُمْ عَلَی الْأُمَّةِ.
فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: ادْعُوا إِلَیَّ فَاطِمَةَ.
ص: 105
فَدُعِیَتْ لَهُ، فَقَالَ: یَا فَاطِمَةُ! قَالَتْ: لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَدَکُ هِیَ مِمَّا (1) لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ (2) وَ لَا رِکَابٍ، وَ هِیَ لِی خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ، وَ قَدْ جَعَلْتُهَا لَکِ، لِمَا أَمَرَنِی اللَّهُ (3) بِهِ، فَخُذِیهَا لَکِ وَ لِوُلْدِکِ.
**[ترجمه]نزول این آیه در خصوص فدک را بسیاری از مفسرین نقل کردهاند، و اخباری از خاص و عام در این زمینه روایت شده است. شیخ طبری میگوید: - . مجمع البیان :411 -
گفته میشود که مراد، خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. از سدی نقل شده است: علی بن حسین به مردی از اهالی شام - آن گاه که عبید الله بن زیاد او را به سوی یزید بن معاویه، لعنت خداوند بر آنها باد، فرستاد - گفت: آیا قرآن را خواندهای؟ گفت: آری. فرمود: آیا این آیه را نخواندهای:{حق خویشاوند را بده}؟ گفت: شما خویشاوندی هستید که خداوند دستور داد که حق آنها داده شود؟ فرمود: بله. و دوستان ما همین مطلب را از امامان علیهم السلام نقل کردهاند، و سید مهدی بن نزار حسنی - با اسناد - از ابو سعید خدری نقل میکند: هنگامی که آیه (حق خویشاوند را بده) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فدک را به فاطمه سلام الله علیها داد.
عبدالرحمن بن صالح میگوید: مامون به عبید الله بن موسی نامهای نوشت و در آن داستان فدک را پرسید. عبید الله در نامهای همین حدیث را برای وی نوشت. او این حدیث را از فضیل بن مرزوق از عطیه نقل کرد، پس مامون فدک را به فرزندان فاطمه سلام الله علیها بازگرداند. پایان.
و «عیاشی» - . تفسیر عیاشی2 : 287-288، حدیث 51 - حدیث
عبدالرحمن بن صالح را تا آخر آن نقل میکند.
**[ترجمه]
قال الشیخ الطبرسی (1) رحمه اللّه:
قیل: إنّ المراد قرابة الرسول.
عَنِ السُّدِّیِّ قَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ قَالَ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ- حِینَ بَعَثَ بِهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ زِیَادٍ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ-: أَ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ؟
قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: أَ مَا قَرَأْتَ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2)؟
قَالَ: وَ إِنَّکُمْ ذُو الْقُرْبَی الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُؤْتَی حَقَّهُ؟
قَالَ: نَعَمْ..
و هو الّذی رواه أصحابنا رضی اللّه عنهم عن الصادقین علیهم السلام.
و أخبرنا السیّد مهدی بن نزار الحسنی- بإسناد ذکره- عن أبی سعید الخدری قال: لما نزلت قوله: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (3) أعطی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فاطمة فدک.
قال عبد الرحمن بن صالح: کتب المأمون إلی عبید اللّه بن موسی یسأله عن قصّة فدک، فکتب إلیه عبید اللّه بهذا الحدیث، رواه عن الفضیل بن مرزوق عن عطیة، فردّ المأمون فدک علی ولد فاطمة، انتهی.
و روی العیاشی (4) حدیث عبد الرحمن بن صالح، إلی آخره.
**[ترجمه]امالی المفید: - . امالی المفید : 40-41، حدیث 8-10 - عبد اللَّه بن محمّد بن سلیمان هاشمی از پدرش از جدّش از حضرت زینب، دخترگرامی علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت میکند که فرمود: چون ابوبکر بر آن شد که فاطمه علیها السّلام را از فدک و عوالی ممنوع و محروم سازد (و کار از کار گذشت)، و فاطمه علیها السلام از اینکه ابوبکر فدک را باز پس دهد ناامید گشت، به سوی قبر پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و خود را به روی قبر انداخت و از اعمالی که آن قوم در حقّ وی انجام داده بودند، به آن حضرت شکوه نمود و آنقدر گریست تا تربت قبر شریف با اشکهای حضرتش تر شد، و زاری و شیون سر داد و در پایان آن همه شیون، این ابیات را گفت:
- بعد از تو، رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو شاهد آن بودی و حضور داشتی، این امور به وخامت کشیده نمیشد .
و ما همچون زمینی که از بارانش محروم مانده است، تو را از دست دادهایم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است، تو شاهد باش! قوم تو منحرف شدند.
- جبرئیل پیوسته با نازل کردن آیات مونس ما بود و تو از میان ما پنهان شدی و با رفتن تو، تمام خیرات از ما پوشیده شد .
- تو ماه درخشان و نور پرفروغی بودی که از تو کسب نور می شد، و از جانب خدای با عزّت، کتاب بر تو نازل می گشت.
- پس از پیامبر، مردانی با چهره های درهم و خشن با ما روبرو شدند و به ما توهین و استخفاف نمودند، و تمام خیرات به تاراج رفته است.
- آن کس که به ما خانواده ستم روا داشته، به زودی خواهد دانست که روز قیامت به چه سرانجام شومی دچار خواهد شد.
- ما با مصائبی روبرو شدیم که هیچ کس از مخلوقات، چه عرب و چه عجم، بدان گرفتار نیامده است.
- ما تا زنده ایم و تا چشمانمان باقی است، در سوگ فقدان تو می گرییم و از دیدگانمان سرشک غم میباریم.
**[ترجمه]
جا (5): الْجِعَابِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ (6) بْنِ جَعْفَرٍ الْحَسَنِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْهَاشِمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- عَلَیْهِ السَّلَامُ- قَالَتْ: لَمَّا اجْتَمَعَ رَأْیُ
ص: 107
أَبِی بَکْرٍ عَلَی مَنْعِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکَ وَ الْعَوَالِیَ (1)، وَ أَیِسَتْ مِنْ إِجَابَتِهِ لَهَا، عَدَلَتْ إِلَی قَبْرِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَلْقَتْ نَفْسَهَا عَلَیْهِ، وَ شَکَتْ إِلَیْهِ مَا فَعَلَهُ الْقَوْمُ بِهَا، وَ بَکَتْ حَتَّی بُلَّتْ تُرْبَتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِدُمُوعِهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ نَدَبَتْهُ.
ثُمَّ قَالَتْ فِی آخِرِ نُدْبَتِهَا (2):
قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ (3)*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ یَکْبُرِ (4) الْخَطْبُ (5)
إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا (6)*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ فَقَدْ نَکَبُوا (7)
قَدْ کَانَ جِبْرِیلُ بِالْآیَاتِ یُؤْنِسُنَا*** فَغِبْتَ عَنَّا فَکُلُّ الْخَیْرِ مُحْتَجَبٌ
وَ کُنْتَ (8) بَدْراً وَ نُوراً یُسْتَضَاءُ بِهِ*** عَلَیْکَ تَنْزِلُ مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْکُتُبُ
ص: 108
تَجَهَّمَتْنَا رِجَالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنَا*** بَعْدَ النَّبِیِّ وَ کُلُّ الْخَیْرِ مُغْتَصَبُ
سَیَعْلَمُ الْمُتَوَلِّی ظُلْمَ حَامَتِنَا*** یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّی سَوْفَ یَنْقَلِبُ
فَقَدْ لَقِینَا الَّذِی لَمْ یَلْقَهُ أَحَدٌ*** مِنَ الْبَرِیَّةِ لَا عُجْمٌ وَ لَا عَرَبٌ
فَسَوْفَ نَبْکِیکَ مَا عِشْنَا وَ مَا بَقِیَتْ*** لَنَا الْعُیُونُ بِتِهْمَالٍ لَهُ سَکْبُ (1)
**[ترجمه]«الحامه»: نزدیکان مرد، و مخفف آمدنش در شعر، به خاطر ضرورت شعری است. در النهایه آمده است: در روایت است: خداوندا، اینان اهل بیت و نزدیکان من هستند، رجس و نجاست را از آنها دور کن و آنها را پاک بگردان! «حامّه» انسان: نزدیکان او هستند، و همچنین شخص صمیمی با او میباشد - . النهایة 1 :446 - و «التهمال» از «همل» گرفته شده است. هر چند که در کتابهای لغت ذکر نشده است. جوهری میگوید: «هملت عینه تهمل و تهمل هملا، و هملانا» یعنی: بسیار اشک ریخت، و «انهملت» نیز به همین معناست - . الصحاح 1 : 1854 ، 148 - ،
و میگوید: «سکبت الماء سکبا» یعنی آب را ریختم، و «سکب الماء نفسه سکوبا و تسکابا و انسکب» به همین معناست - .الصحاح 1 : 1854 ، 148 - . شرح بقیه ابیات در بیان خطبه آن حضرت گفته خواهد شد.
**[ترجمه]
الحامّة: خاصّة الرّجل، و التخفیف لضرورة الشعر، قال فی النهایة: فی الحدیث: الّلهمّ إنّ (2) هؤلاء أهل بیتی و حامّیتی (3) أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا .. حامّة الإنسان خاصّته و من یقرب منه، و هو الحمیم أیضا (4)، انتهی.
و التّهمال من الهمل، و إن لم یرد فی اللغة، قال الجوهری: هملت عینه تهمل و تهمل هملا و هملانا: أی فاضت، و انهملت مثله (5).
و قال: سکبت الماء سکبا أی: صبیته، و سکب الماء نفسه (6) سکوبا و تسکابا و انسکب بمعنی (7) و سیأتی شرح باقی الأبیات فی بیان خطبتها.
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی - . تفسیر فرات الکوفی : 159 - :
از امام محمد باقر علیه السلام نقل میشود: هنگامی که جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد، رسول خدا سلاح خویش را بست و اسبش را زین کرد، و علی علیه السلام نیز سلاح خویش را بست و اسبش را زین کرد و در تاریکی شب به راه افتادند و علی علیه السلام نمیدانست که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد کجا را دارد تا اینکه به فدک رسیدند. رسول الله به او فرمود: ای علی، مرا بر دوش خود بلند میکنی یا من تو را بردوش ببرم؟ علی علیه السلام فرمود: من تو را بر دوش خود میبرم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، من تو را بر دوش بلند میکنم، زیرا من تو را تحمل میکنم و تو مرا تحمل نمیکنی. پس علی علیه السلام را بر دوش گذاشت و بلند شد و پیوسته قامت خویش را میکشید تا اینکه علی به دیوار قلعه رسید و به بالای قلعه رفت، در حالی که شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه وی بود. او بر بالای قلعه اذان و تکبیر گفت. پس اهالی قلعه برای فرار به سوی در قلعه شتافتند تا اینکه در را باز کردند و از آنجا خارج شدند، پس رسول الله مقابل آنها ایستاد و علی علیه السلام پایین آمد و هجده نفر از بزرگان و پهلوانان آنان را کشت، و بقیه را اسیر کرد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله زنان و کسانی که ماندند، اسیر کرد، در حالی که غنائم خود را تا مدینه بر دوش خود، حمل میکردند. پس کسی جز رسول خدا صلی الله علیه و آله، اهالی آن قلعه را مضطرب و آشفته نکرد. پس آن قلعه فقط از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان وی است.
**[ترجمه]
فر (8): زَیْدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ
ص: 109
عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا (1) نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، شَدَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سِلَاحَهُ وَ أَسْرَجَ دَابَّتَهُ، وَ شَدَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ سِلَاحَهُ وَ أَسْرَجَ دَابَّتَهُ، ثُمَّ تَوَجَّهَا فِی جَوْفِ اللَّیْلِ- وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَا یَعْلَمُ حَیْثُ یُرِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حَتَّی (انْتَهَیَا) (2) إِلَی فَدَکَ.
فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیٌّ! تَحْمِلُنِی أَوْ أَحْمِلُکَ؟.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَحْمِلُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! بَلْ أَنَا أَحْمِلُکَ، لِأَنِّی أَطُولُ بِکَ (3) وَ لَا تَطُولُ بِی.
فَحَمَلَ عَلِیّاً (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی کَتِفَیْهِ، ثُمَّ قَامَ بِهِ، فَلَمْ یَزَلْ یَطُولُ بِهِ (5) حَتَّی عَلَا عَلَی (6) سُورِ الْحِصْنِ، فَصَعِدَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْحِصْنِ وَ مَعَهُ سَیْفُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَذَّنَ (7) عَلَی الْحِصْنِ وَ کَبَّرَ.
فَابْتَدَرَ أَهْلُ الْحِصْنِ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ هُرَّاباً، حَتَّی فَتَحُوهُ وَ خَرَجُوا مِنْهُ، فَاسْتَقْبَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِجَمْعِهِمْ، وَ نَزَلَ عَلِیٌّ إِلَیْهِمْ، فَقَتَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِنْ عُظَمَائِهِمْ وَ کُبَرَائِهِمْ، وَ أَعْطَی الْبَاقُونَ بِأَیْدِیهِمْ، وَ سَاقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ وَ غَنَائِمَهُمْ یَحْمِلُونَهَا (8) عَلَی
ص: 110
رِقَابِهِمْ إِلَی الْمَدِینَةِ (1).
فَلَمْ یُوجِفْ فِیهَا غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَهِیَ لَهُ (2) وَ لِذُرِّیَّتِهِ خَاصَّةً دُونَ الْمُؤْمِنِینَ.
**[ترجمه]تاویل الایات الظاهرة شرف الدین نجفی: - . تاویل الایات الظاهرة شرف الدین نجفی 1 :435، حدیث 5 -
ابو سعید خدری نقل میکند: هنگامی که این آیه نازل شد: {حق خویشاوند را بده.} - . الاسراء / 21 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و فدک را به وی بخشید .
**[ترجمه]
کنز (3): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ الْمُقَانِعِیِّ، عَنْ أَبِی کَرِبٍ (4)، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ هِشَامٍ، عَنْ فُضَیْلِ (5) بْنِ مَرْزُوقٍ، عَنْ عَطِیَّةَ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (6) دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ- عَلَیْهَا السَّلَامُ- وَ أَعْطَاهَا فَدَکاً.
**[ترجمه]العمده: - .العمدة : 390، حدیث 776 -
با اسناد آن به بخاری، از عائشه نقل میکند: فاطمه، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصی را نزد ابوبکر فرستاد و میراث خویش از رسول خدا صلی الله علیه و آله، از آنچه خدا در مدینه به پیامبر بازگرداند و همچنین فدک و آنچه از خمس خیبر باقی مانده بود را خواستار شد. ابوبکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از ما ارث برده نمیشود و آنچه بر جای گذاشتیم، صدقه است، و آل محمد از همین مال [از بیت المال، مانند دیگران] میخورند. به خدا سوگند، من در صدقه رسول خدا صلی الله علیه و آله و وضعیت آن در زمان آن حضرت، کمترین تغییری را صورت نخواهم داد، و در مورد آن همانگونه
عمل میکنم که رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کرده است. پس ابوبکر از دادن چیزی به فاطمه امتناع کرد، و فاطمه به این خاطر بر ابوبکر خشم گرفت و از او کناره گرفت و تا وفاتش با او صحبت نکرد؛ و پس از وفات پیامبر، شش ماه زنده ماند، و هنگامی که رحلت کرد، علی علیه السلام شبانه وی را دفن کرد و به ابوبکر اجازه داده نشد که در مراسم دفنش شرکت کند و علی علیه السلام بر وی نماز خواند. - . العمدة : 390-391، از صحیح مسلم 3/1380، حدیث 52 -
**[ترجمه]
مد (7): بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْبُخَارِیِّ مِنْ صَحِیحِهِ (8)، عَنْ یَحْیَی بْنِ بُکَیْرٍ، عَنِ اللَّیْثِ، عَنْ عَقِیلِ بْنِ شِهَابٍ (9)، عَنْ عُرْوَةَ، عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرْسَلَتْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ تَسْأَلُهُ مِیرَاثَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْمَدِینَةِ وَ فَدَکَ وَ مَا بَقِیَ مِنْ خُمُسِ خَیْبَرَ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ، إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذَا الْمَالِ، وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أُغَیِّرُ شَیْئاً مِنْ صَدَقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ حَالِهَا الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهَا فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 111
عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَأَعْمَلَنَّ فِیهَا بِمَا عَمِلَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَدْفَعَ إِلَی فَاطِمَةَ (1) شَیْئاً.
فَوَجَدَتْ فَاطِمَةُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فِی ذَلِکَ، فَهَجَرَتْهُ فَلَمْ تُکَلِّمْهُ حَتَّی تُوُفِّیَتْ، وَ عَاشَتْ بَعْدَ النَّبِیِّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا زَوْجُهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلًا وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ، وَ صَلَّی عَلَیْهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2).
**[ترجمه]العمده: همچنین، مانند همین روایت را از صحیح مسلم با سندش نقل میکند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی (3) مِثْلَ ذَلِکَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ بِسَنَدِهِ..
**[ترجمه]مصباح الانوار: - . مصباح الانوار : 259-260 - از یحیی بن عبد الله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام نقل شده است: فاطمه سلام الله علیها به علی علیه السلام گفت: ای ابو الحسن، من از تو خواستهای دارم. حضرت فرمود: ای دختر رسول خدا، خواستهات برآورده میشود. فاطمه سلام الله علیها فرمود: تو را به خدا و به حق رسول الله صلی الله علیه و آله قسم میدهم که ابوبکر و عمر بر من نماز نخوانند. من از تو حدیث و سخنی را پنهان نمیکنم. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: ای فاطمه، تو نخستین کسی از اهل بیت من هستی که به من ملحق میشوی، و من دوست نداشتم که تو را غمگین کنم. پس هنگامی که حضرت فاطمه سلام الله علیها رحلت کرد، ابوبکر و عمر پیش علی علیه السلام آمدند و گفتند: چرا فاطمه را بیرون نمیآوری که بر وی نماز بخوانیم؟ فرمود: به زودی صبح میشود! و وی را شبانه دفن کرد، و هفت قبر اطراف آن درست کرد. پس هنگامی که صبح شد، پیش وی آمدند و گفتند: ای ابا الحسن، چه چیزی تو را بر آن داشته است که دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله را دفن کنی، بدون آنکه ما در مراسم دفنش حاضر باشیم؟ فرمود: این عهدی است که او با من داشت. ابوبکر خاموش شد، و عمر گفت: به خدا سوگند، این حرف از خودت است. پس امیرالمؤمنین علیه السلام با سرعت به سمت او رفت و یقهاش را گرفت و کشید، بطوری که در دستانش ماند، و فرمود: اگر دستور از پیش گفته شده و گفته خداوند نبود، به خدا سوگند، تو در جنگ خیبر و در جاهای دیگر فرار میکردی، و خداوند تاکنون [چیزی دالّ بر] توبه بر تو نازل نکرده است. پس ابوبکر او را گرفت و گفت: مگر تو را از او بازنداشتم.
**[ترجمه]
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ (4): عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (5) قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً یَا أَبَا الْحَسَنِ.
فَقَالَ: تُقْضَی (6) یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَتْ: نَشَدْتُکَ (7) بِاللَّهِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیَّ أَبُو بَکْرٍ وَ لَا عُمَرُ، فَإِنِّی لَأَکْتُمُکَ (8) حَدِیثاً، فَقَالَتْ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 112
وَ آلِهِ: یَا فَاطِمَةُ! إِنَّکِ أَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، فَکُنْتُ أَکْرَهُ أَنْ أَسُوءَکَ.
قَالَ: فَلَمَّا قُبِضَتْ أَتَاهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ قَالا: لِمَ لَا تُخْرِجُهَا حَتَّی نُصَلِّیَ عَلَیْهَا؟
فَقَالَ: مَا أَرَانَا إِلَّا سَنُصْبِحُ، ثُمَّ دَفَنَهَا لَیْلًا، ثُمَّ صَوَّرَ بِرِجْلِهِ حَوْلَهَا سَبْعَةَ أَقْبُرٍ.
قَالَ: فَلَمَّا أَصْبَحُوا أَتَوْهُ فَقَالا (1): یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ تَدْفَنَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَمْ نَحْضُرْهَا؟
قَالَ: ذَلِکَ عَهْدُهَا إِلَیَّ.
قَالَ: فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ عُمَرُ: هَذَا وَ اللَّهِ شَیْ ءٌ فِی جَوْفِکَ.
فَثَارَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخَذَ بِتَلَابِیبِهِ (2)، ثُمَّ جَذَبَهُ فَاسْتَرْخَی فِی یَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ لَا کِتَابٌ سَبَقَ وَ قَوْلٌ مِنَ اللَّهِ، وَ اللَّهِ لَقَدْ فَرَرْتَ یَوْمَ خَیْبَرَ وَ فِی مَوَاطِنَ، ثُمَّ لَمْ یُنْزِلِ اللَّهُ لَکَ تَوْبَةً حَتَّی السَّاعَةِ.
فَأَخَذَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ جَذَبَهُ وَ قَالَ: قَدْ نَهَیْتُکَ عَنْهُ.
**[ترجمه]تفسیر قمی: - . تفسیر قمی 2 :18 -
{حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن ].} - . الاسراء / 26 -
در این آیه، منظور نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند، و در خصوص فاطمه سلام الله علیها نازل شد، و فدک برای وی قرار داده شد، و مسکین و مستمند از فرزندان وی هستند، و در راه مانده نیز از آل محمد صلی الله علیه و آله و فرزندان فاطمه هستند.
**[ترجمه]
فس (3): وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ (4) یَعْنِی:
قَرَابَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ نَزَلَتْ (5) فِی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، فَجَعَلَ لَهَا فَدَکَ.
وَ الْمِسْکِینِ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ، وَ ابْنِ السَّبِیلِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وُلْدِ فَاطِمَةَ.
**[ترجمه]تفسیر قمی: - . تفسیر قمی 2 :326 -
{هر بازدارنده از خیری} - . ق/25 - ،
منظور از بازدارنده از خیر خلیفه دوم است، و منظور از خیر، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و حقوق آل محمد علیهم السلام است. هنگامی که خلیفه اول دستور داد که فدک به فاطمه باز گردانده شود، خلیفه دوم او را از این کار بازداشت، پس او {متجاوز شکاکی} - . القلم /12 -
است .
**[ترجمه]
أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حُقُوقُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَام.
وَ لَمَّا کَتَبَ الْأَوَّلُ کِتَابَ فَدَکَ بِرَدِّهَا (1) عَلَی فَاطِمَةَ مَنَعَهُ (2) الثَّانِی، فَهُوَ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ (3).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: - . الخرائج و الجرائح 1 : 112-113،حدیث 187 -
امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای جنگ از شهر بیرون رفته بود، پس هنگامی که برمیگشت، در راه در منزلی نشستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه مردم در حال خوردن بودند که ناگهان جبرئیل نزد وی آمد و فرمود: ای محمد، برخیز و سوار شو. پس پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و زمین مانند پیچیدن لباس برای وی در نوردیده شد تا اینکه به فدک رسید. پس هنگامی که اهالی فدک صدای پای اسبها را شنیدند، گمان کردند که دشمن به آنها حمله کرده است، پس درهای شهر را بستند و کلیدها را به پیرزنی از خودشان که در خانهای بیرون از شهر بود، سپردند و به قله کوهها پناه بردند. جبرئیل نزد پیرزن آمد و کلیدها را از وی گرفت و سپس درهای شهر را باز کرد و پیامبرصلی الله علیه و آله در خانهها و روستاهای آن گشت، و جبرئیل فرمود: محمد، خداوند اینجا را فقط از آن تو قرار داده است و از میان مردم، فقط به تو بخشیده است؛ و این همان سخنش است که میفرماید: {آنچه خدا از[دارایی] ساکنان آن قریهها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر [او] و متعلق به خویشاوندان نزدیک [وی] است.} - . الحشر / 7 - ،
در این سخنش که میفرماید: {شما برای تصاحب آن، اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره میگرداند، و خدا بر هر کاری تواناست.} - . الحشر / 6 -
مسلمانان آن جا را نشناختند ولی خداوند آن را به رسولش بخشید، و جبرئیل پیامبر را در خانههای آن دور زد، و درها را بست و کلیدها را به پیامبر سپرد، رسول خدا - صلّی اللَّه علیه و آله - نیز آن را در غلاف شمشیرش قرار داد. سپس سوار شد و باز هم زمین زیر پای او پیچیده شد و به یارانش ملحق گردید، و هنوز آنها برنخاسته بودند. حضرت فرمود: «به فدک رفتم و خداوند آن را به من بخشید». منافقین به حضرت کنایه و طعنه زدند. رسول خدا - صلّی اللَّه علیه و آله - فرمود: «این هم کلیدهای آن». سپس بر مرکب خویش سوار شد و دیگران نیز به مدینه برگشتند .
پیامبر اکرم - صلّی اللَّه علیه و آله - نزد حضرت فاطمه سلام اللَّه علیها رفت و فرمود: دخترم! خدا فدک را به پدرت بخشیده و به او اختصاص داده است، و مسلمانان را در آن سهمی نیست و هر آنچه می خواهد، درباره آن انجام میدهد. چون من به مادرت خدیجه، مهرش را بدهکار بودم، فدک را عوض مهر مادرت به تو می دهم و آن را به تو و فرزندانت میبخشم. بعد پوستی را خواست و خطاب به علی علیه السّلام فرمود: «بنویس: رسول خدا - صلّی اللَّه علیه و آله - فدک را به دخترش فاطمه بخشید.»
علی علیه السّلام، غلام پیامبر و ام ایمن شاهد این جریان بودند. و پیامبر اکرم در مورد ام ایمن فرمود: «ام ایمن زنی از اهل بهشت است».
اهل فدک آمدند و با حضرت بر بیست و چهار هزار دینار در سال، پیمان بستند.
**[ترجمه]
یج (4): رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ (5) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَرَجَ فِی غَزَاةٍ، فَلَمَّا انْصَرَفَ رَاجِعاً نَزَلَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ، فَبَیْنَمَا (6) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَطْعَمُ وَ النَّاسُ مَعَهُ إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! قُمْ فَارْکَبْ.
فَقَامَ النَّبِیُّ فَرَکِبَ وَ جَبْرَئِیلُ مَعَهُ، فَطُوِیَتْ لَهُ الْأَرْضُ کَطَیِّ الثَّوْبِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی فَدَکَ.
فَلَمَّا سَمِعَ أَهْلُ فَدَکَ وَقْعَ الْخَیْلِ ظَنُّوا أَنَّ عَدُوَّهُمْ قَدْ جَاءَهُمْ، فَغَلَّقُوا أَبْوَابَ الْمَدِینَةِ وَ دَفَعُوا الْمَفَاتِیحَ إِلَی عَجُوزٍ لَهُمْ فِی بَیْتٍ لَهُمْ خَارِجٍ مِنَ الْمَدِینَةِ (7)، وَ لَحِقُوا بِرُءُوسِ الْجِبَالِ.
فَأَتَی جَبْرَئِیلُ الْعَجُوزَ حَتَّی أَخَذَ الْمَفَاتِیحَ، ثُمَّ فَتَحَ أَبْوَابَ الْمَدِینَةِ، وَ دَارَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی بُیُوتِهَا وَ قُرَاهَا.
فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: یَا مُحَمَّدُ! هَذَا مَا خَصَّکَ اللَّهُ بِهِ وَ أَعْطَاکَهُ (8) دُونَ النَّاسِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی
ص: 114
الْقُرْبی (1) (فِی) (2) قَوْلُهُ: فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ (3)، وَ لَمْ یَعْرِفِ الْمُسْلِمُونَ وَ لَمْ یَطَئُوهَا، وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَفَاءَهَا عَلَی رَسُولِهِ، وَ طَوَّفَ بِهِ جَبْرَئِیلُ فِی دُورِهَا وَ حِیطَانِهَا، وَ غَلَّقَ الْبَابَ وَ دَفَعَ الْمَفَاتِیحَ إِلَیْهِ.
فَجَعَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی غِلَافِ سَیْفِهِ- وَ هُوَ مُعَلَّقٌ بِالرَّحْلِ ثُمَّ رَکِبَ، وَ طُوِیَتْ لَهُ الْأَرْضُ کَطَیِّ الثَّوْبِ، ثُمَّ أَتَاهُمْ (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُمْ عَلَی مَجَالِسِهِمْ وَ لَمْ یَتَفَرَّقُوا وَ لَمْ یَبْرَحُوا.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَدِ (5) انْتَهَیْتُ إِلَی فَدَکَ، وَ إِنِّی قَدْ أَفَاءَهَا اللَّهُ عَلَیَّ.
فَغَمَزَ الْمُنَافِقُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَذِهِ مَفَاتِیحُ فَدَکَ، ثُمَّ أَخْرَجَ (6) مِنْ غِلَافِ سَیْفِهِ، ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَکِبَ مَعَهُ النَّاسُ.
فَلَمَّا دَخَلَ الْمَدِینَةَ دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ (7) فَقَالَ: یَا بُنَیَّةِ! إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَفَاءَ عَلَی أَبِیکِ بِفَدَکَ وَ اخْتَصَّهُ بِهَا، فَهِیَ لَهُ خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ (8) أَفْعَلُ بِهَا مَا أَشَاءُ، وَ إِنَّهُ قَدْ کَانَ لِأُمِّکِ خَدِیجَةَ عَلَی أَبِیکِ مَهْرٌ، وَ إِنَّ أَبَاکِ قَدْ جَعَلَهَا لَکِ (9)
ص: 115
بِذَلِکِ، وَ أَنْحَلْتُکِهَا لَکِ (1) وَ لِوُلْدِکِ بَعْدَکِ.
قَالَ (2): فَدَعَا بِأَدِیمٍ (3)، وَ دَعَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَقَالَ: اکْتُبْ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِفَدَکَ نِحْلَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ، فَشَهِدَ (4) عَلَی ذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَوْلًی لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أُمُّ أَیْمَنَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ.
وَ جَاءَ أَهْلُ فَدَکَ إِلَی النَّبِیِّ، فَقَاطَعَهُمْ عَلَی أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فِی کُلِّ سَنَةٍ (5).
**[ترجمه]آیه فیء در دو جا ذکر شده است، آیه اول: {آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.} - . الحشر / 7 -
آیه دوم: {و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید، [شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند، و خدا بر هر کاری تواناست.} - . الحشر / 6 -
و «الفیء»: بازگشتن، منظور، خداوند آن را به رسولش بازگرداند، و معروف این است که ضمیر در (منهم) به بنی نضیر برمیگردد. و «الایجاف»: از «وجیف» گرفته شده است، یعنی راه رفتن سریع. و «الرکاب من الابل»: شتری که بر آن سوار شوند، که یک عدد از آن را «راحلة» گویند.
**[ترجمه]
آیة الفی ء فی موضعین:
إحداهما: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ (6).
ثانیتهما: وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (7).
و الفی ء: الرّجوع (8) أی أرجعه اللّه و ردّه علی رسوله.
و المشهور أنّ الضمیر فی منهم راجع إلی بنی النضیر.
و الإیجاف: من الوجیف و هو السّبر السرّیع (9).
ص: 116
و الرّکاب من الإبل ما یرکب، و الواحدة راحلة (1).
**[ترجمه]المناقب: - . المناقب، ابن شهر اشوب 1 :149 -
پیامبر صلی الله علیه و آله برای جنگ با اهالی فدک به آن جا رفت و به آنها فرمود: چه چیزی به شما اطمینان میدهد که در این قلعه در امان هستید، در حالی که من به قلعه شما میروم و آن را فتح میکنم؟ گفتند: این قلعه قفل است و نگهبانانی دارد که مانع از فتح آن میشوند، و کلید آن در اختیار ماست. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: کلیدهای آن به من داده شده است. سپس آنها را بیرون آورد و به اهالی نشان داد. پس آنها به قاضی خود تهمت زدند که شیفته دین محمد شده است و کلیدها را به وی داده است، و قاضی قسم خورد که کلیدها نزد وی است و آن در سبدی، در صندوقی، در خانهای است که قفل است. پس هنگامی که دنبال آن کلیدها گشتند، ناپدید شده بودند. قاضی گفت: بر آن حرز خواندم و از تورات بر آن خواندم و از سحر و جاودی او ترسیدم، و میدانم که او جادوگر نیست و امر آن عظیم است، پس نزد پیامبرصلی الله علیه و آله باز گشتند و گفتند: چه کسی آن را به تو داده است؟ فرمود: همان کسی آن را به من داده است که الواح را به موسی داده است: جبرئیل. پس قاضی شهادتین گفت. پس درها باز کردند و به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمدند، و تعداد زیادی از آنها مسلمان شدند، و پیامبر آنها را در خانه هایشان باقی گذاشت و خمس آنها را گرفت. و این آیه نازل شد: {وحق خویشاوند را بده.} - 1. الاسراء / 26 - حضرت
صلی الله علیه و آله فرمود: آن چیست؟ فرمود: فدک را به فاطمه بده، آن میراث وی از مادرش خدیجه، و از خواهرش هند دختر ابی هاله است. پس پیامبرصلی الله علیه و آله آنچه را از آن گرفته بود پیش او برد و وی را از آیه مطلع کرد. حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود: تا زمانی که شما زندهاید، اقدامی در آن انجام نخواهم داد، شما نسبت به خودم از خود سزاواترید، و مال و دارایی شماست. فرمود: از این میترسم که آن را بر تو عار و ننگی قرار بدهند و بعد از من آن را از تو بگیرند. فاطمه سلام الله علیها فرمود: در خصوص آن، کار خود را به انجام برسان. پس مردم را در منزل فاطمه دعوت کرد و به آنها گفت که این مال از آن فاطمه است و آن را میان آنان تقسیم کرد، و هر سال همین گونه عمل میکرد و قوت فاطمه سلام الله علیها را از آن مال میگرفت تا اینکه زمان وفاتش نزدیک شد و آن را به فاطمه سپرد .
**[ترجمه]
قب (2): نَزَلَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی فَدَکَ یُحَارِبُهُمْ.
ثُمَّ قَالَ لَهُمْ: وَ مَا یَأْمَنُکُمْ أَنْ تَکُونُوا آمِنِینَ فِی هَذَا الْحِصْنِ وَ أَمْضِی إِلَی حُصُونِکُمْ فَأَفْتَحُهَا.
فَقَالُوا: إِنَّهَا مُقَفَّلَةٌ، وَ عَلَیْهَا مَنْ (3) یَمْنَعُ عَنْهَا، وَ مَفَاتِیحُهَا عِنْدَنَا.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ مَفَاتِیحَهَا دُفِعَتْ إِلَیَّ، ثُمَّ أَخْرَجَهَا وَ أَرَاهَا الْقَوْمَ.
فَاتَّهَمُوا دَیَّانَهُمْ (4) أَنَّهُ صَبَا (5) إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ، وَ دَفَعَ الْمَفَاتِیحَ إِلَیْهِ.
فَحَلَفَ أَنَّ الْمَفَاتِیحَ عِنْدَهُ، وَ أَنَّهَا فِی سَفَطٍ (6) فِی صُنْدُوقٍ فِی بَیْتٍ مُقَفَّلٍ عَلَیْهِ، فَلَمَّا فُتِّشَ عَنْهَا فَفُقِدَتْ.
فَقَالَ الدَّیَّانُ: لَقَدْ أَحْرَزْتُهَا وَ قَرَأْتُ عَلَیْهَا مِنَ التَّوْرَاةِ وَ خَشِیتُ مِنْ سِحْرِهِ، وَ أَعْلَمُ الْآنَ أَنَّهُ لَیْسَ بِسَاحِرٍ، وَ إِنَّ أَمْرَهُ لَعَظِیمٌ.
فَرَجَعُوا إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالُوا: مَنْ أَعْطَاکَهَا؟
قَالَ: أَعْطَانِی الَّذِی أَعْطَی مُوسَی الْأَلْوَاحَ: جَبْرَئِیلُ.
ص: 117
فَتَشَهَّدَ الدَّیَّانُ، ثُمَّ فَتَحُوا الْبَابَ وَ خَرَجُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ، وَ أَسْلَمَ مَنْ أَسْلَمَ (1) مِنْهُمْ، فَأَقَرَّهُمْ فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَخَذَ مِنْهُمْ أَخْمَاسَهُمْ.
فَنَزَلَ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2).
قَالَ: وَ مَا هُوَ؟
قَالَ: أَعْطِ فَاطِمَةَ فَدَکاً، وَ هِیَ مِنْ مِیرَاثِهَا مِنْ أُمِّهَا خَدِیجَةَ، وَ مِنْ أُخْتِهَا هِنْدٍ بِنْتِ أَبِی هَالَةَ، فَحَمَلَ إِلَیْهَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا أَخَذَ مِنْهُ، وَ أَخْبَرَهَا بِالْآیَةِ.
فَقَالَتْ: لَسْتُ أُحْدِثُ فِیهَا حَدَثاً وَ أَنْتَ حَیٌّ، أَنْتَ أَوْلَی بِی مِنْ نَفْسِی وَ مَالِی لَکَ.
فَقَالَ: أَکْرَهُ أَنْ یَجْعَلُوهَا عَلَیْکِ سُبَّةً فَیَمْنَعُوکِ إِیَّاهَا مِنْ بَعْدِی.
فَقَالَتْ: أَنْفِذْ فِیهَا أَمْرَکَ، فَجَمَعَ النَّاسَ إِلَی مَنْزِلِهَا وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّ هَذَا الْمَالَ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، فَفَرَّقَهُ فِیهِمْ، وَ کَانَ کُلُّ سَنَةٍ کَذَلِکَ، وَ یَأْخُذُ مِنْهُ قُوتَهَا، فَلَمَّا دَنَا وَفَاتُهُ دَفَعَهُ إِلَیْهَا.
**[ترجمه]«السُبه»: عار، یعنی فدک را از تو میگیرند و برای تو ننگ و عار میشود. و ممکن است که شبهه یا چیزی از این قبیل باشد.
**[ترجمه]
السُّبَّةُ- بالضّمّ-: العارُ (3)، أی: یمنعونها منک فیکون عارا علیک (4).
و یحتمل أن یکون شبهة، أو نحوها.
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - 2. تفسیر عیاشی 1 :225 -
ابوجمیله از یکی از یارانش نقل میکند: فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر رفت و میراث خویش از پیامبرصلی الله علیه و آله را خواستار شد. ابوبکر گفت: از پیامبرخدا به کسی ارث نمیرسد. فرمود: آیا به خدا کفر ورزیدی و به کتابش دروغ بستی؟ خداوند میفرماید: {خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش میکند: سهم پسر، چون سهم دو دختر است.} - . النساء / 11 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ،
ص: 118
عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا انْطَلَقَتْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَطَلَبَتْ مِیرَاثَهَا مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ: إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ لَا یُوَرِّثُ.
فَقَالَتْ: أَ کَفَرْتَ بِاللَّهِ وَ کَذَّبْتَ بِکِتَابِهِ؟ قَالَ اللَّهُ: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - . تفسیر عیاشی 2 :287 -
از امام صادق علیه السلام نقل میشود: هنگامی که این آیه نازل شد: {حق خویشاوند را بده و مستمند را.} - . الاسراء / 26 -
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل، مستمند را شناختم، ولی «ذو القربی» چه کسانی هستند؟ فرمود: آنها نزدیکان و بستگان تو هستند. پس حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام را فراخواند و فرمود: خداوند به من دستور داده است که آنچه را به عنوان فیء به من بخشیده است به شما بدهم. پس فدک را به شما میدهم.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (2): عَنْ (3) مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ (4) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا جَبْرَئِیلُ! قَدْ عَرَفْتُ الْمِسْکِینَ، فَمَنْ ذَوُو الْقُرْبَی (5)؟
قَالَ: هُمْ أَقَارِبُکَ.
فَدَعَی حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ فَاطِمَةَ فَقَالَ: إِنَّ رَبِّی أَمَرَنِی أَنْ أُعْطِیَکُمْ مَا (6) أَفَاءَ عَلَیَّ، قَالَ: أَعْطَیْتُکُمْ فَدَکَ.
شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
ص: 119
کَانَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکاً؟
قَالَ: کَانَ وَقَفَهَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2)، فَأَعْطَاهَا فَدَکاً (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - . تفسیر غیاشی2 : 287، حدیث 47 -
ابان بن تغلب نقل میکند: به امام صادق علیه السلام گفتم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله فدک را به فاطمه بخشیده بود؟ حضرت فرمود: وقف او بود و خداوند این آیه را نازل کرد: {حق خویشاوند را بده.} و فدک را به او داد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (4): عَنِ ابْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
کَانَ (5) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکاً؟
قَالَ: کَانَ لَهَا مِنَ اللَّهِ تَعَالَی (6).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - . تفسیر عیاشی2 : 287، حدیث 48 -
از ابان بن تغلب نقل میکند: به امام صادق علیه السلام گفتم:آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله فدک را به فاطمه داده است؟ فرمود: از جانب خداوند از آن وی شده است .
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَتَتْ فَاطِمَةُ أَبَا بَکْرٍ تُرِیدُ فَدَکَ.
فَقَالَ (8): هَاتِی أَسْوَدَ أَوْ أَحْمَرَ یَشْهَدْ بِذَلِکَ.
قَالَ: فَأَتَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ.
فَقَالَ لَهَا: بِمَ تَشْهَدِینَ؟
قَالَتْ: أَشْهَدُ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی مُحَمَّداً فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی (9) یَقُولُ فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (10)، فَلَمْ یَدْرِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ هُمْ؟ فَقَالَ: یَا جَبْرَئِیلُ! سَلْ رَبَّکَ مَنْ هُمْ؟ فَقَالَ: فَاطِمَةُ ذُو الْقُرْبَی، فَأَعْطَاهَا فَدَکاً.
ص: 120
فَزَعَمُوا أَنَّ عُمَرَ مَحَا الصَّحِیفَةَ وَ قَدْ کَانَ کَتَبَهَا أَبُو بَکْرٍ.
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - . تفسیر عیاشی2 : 287،حدیث 49 -
از امام صادق علیه السلام نقل میشود: فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و فدک را خواستار شد. ابوبکر گفت: شخصی را بیاور که در این باره شهادت بدهد. پس ام ایمن را آورد. ابوبکر به او گفت: به چه چیزی شهادت میدهی؟ گفت: شهادت میدهم که جبرئیل نزد محمدصلی الله علیه و آله آمد و فرمود: خداوند تعالی میفرماید: {حق خویشاوند را بده.} و محمد ندانست که منظور از ذوالقربی چه کسانی هستند؟ پس فرمود: ای جبرئیل، از پروردگارت بپرس، آنها چه کسانی هستند؟ فرمود: فاطمه ذوالقربی است، پس فدک را به او داد. میگویند که عمر آن ورقی که ابوبکر در این باره نوشته بود را نابود کرد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَیْبَرَ، وَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَدَکَ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2).
قَالَ: یَا فَاطِمَةُ! لَکَ فَدَکُ.
**[ترجمه]تفسیرعیاشی: - . تفسبر عیاشی2 : 287، حدیث 50 -
از عطیه عوفی نقل میکند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد و خداوند فدک را به عنوان فیء به وی بخشید و این آیه را نازل کرد: {حق خویشاوند را بده.} فرمود: ای فاطمه، فدک از آن توست.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی (3): عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ یَوْمَ الشُّورَی: أَ فِیکُمْ أَحَدٌ تَمَّ نُورُهُ مِنَ السَّمَاءِ حِینَ قَالَ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ (4)؟
قَالُوا: لَا..
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: - . تفسیر عیاشی2 : 288، حدیث 52 -
از علی علیه السلام نقل میشود: روز شورا فرمود: آیا از میان شما کسی هست که نورش از آسمان کامل شد، هنگامی که خداوند فرمود: {حق خویشاوند را بده و مستمند را}؟ گفتند: خیر.
**[ترجمه]
فر (5): جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَحْمَسِیُّ، مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ (6): وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (7) أَعْطَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ فَدَکاً.
فَقَالَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ: رَسُولُ اللَّهِ أَعْطَاهَا؟! قَالَ: فَغَضِبَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُ أَعْطَاهَا (8).
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: - . تفسیر فرات کوفی : 85 -
از ابومریم نقل میکند: از امام باقرعلیه السلام شنیدم که میفرماید: هنگامی که آیه {حق خویشاوند را بده} نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه فدک را به فاطمه سلام الله علیها داد. ابان بن تغلب پرسید: رسول خدا آن را به وی داد؟ امام باقر علیه السلام عصبانی شد و سپس فرمود: خداوند آن را به وی بخشید.
**[ترجمه]
فر (9): فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ، مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ:
ص: 121
لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ دَعَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ (1) عَلَیْهَا السَّلَامُ فَأَعْطَاهَا فَدَکاً.
فَقَالَ: هَذَا لَکِ وَ لِعَقِبِکِ بَعْدَکِ (2) فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (3).
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: - .تفسیر فرات کوفی : 85 ، 118 - ابوسعید خدری نقل میکند: هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبرصلی الله علیه و آله، فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و فدک را به وی بخشید، و فرمود: این برای تو و فرزندان تو، بعد از تو است {حق خویشاوند را بده}.
**[ترجمه]
فر (4): الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ، مُعَنْعَناً عَنْ عَطِیَّةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (5) (6) دَعَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَأَعْطَاهَا فَدَکاً.
فَکُلُّ مَا لَمْ یُوجِفْ عَلَیْهِ أَصْحَابُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ فَهُوَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7) یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ، (وَ) (8) فَدَکُ مِمَّا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ.
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: - . تفسیر فرات کوفی : 119 -
عطیه نقل میکند: هنگامی که این آیه نازل شد، {حق خویشاوند را بده.}، پیامبر فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و فدک را به وی بخشید، بر (این مبنا که) آنچه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله اسب و مرکبی برای آن نتاختند، از آن رسول الله است و هر جا که میخواهد قرار میدهد. و فدک از جمله سرزمینهایی بود که برای آن اسب و مرکبی تاخته نشد.
**[ترجمه]
فر (9): جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ، مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:
وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (10)، وَ ذَلِکَ (11) حِینَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی لِقَرَابَتِهِ، فَکَانُوا یَأْخُذُونَهُ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 122
وَ آلِهِ (1) حَتَّی تُوُفِّیَ، ثُمَّ حَجَبُوا (2) الْخُمُسَ عَنْ قَرَابَتِهِ فَلَمْ یَأْخُذُوهُ.
أقول: رَوَی السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ (3) مِنْ تَفْسِیرِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: رُوِیَ حَدِیثُ فَدَکَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی:
وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (4) عَنْ عِشْرِینَ طَرِیقاً.
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی: - . تفسیر فرات کوفی : 119 -
از ابن عباس درباره این آیه {حق خویشاوند را بده} نقل میشود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سهم «ذوالقربی» را برای بستگانش در نظر گرفته بود، و تا رحلت پیامبر آن را میگرفتند، ولی بعد از وفاتش، خمس را از بستگانش گرفتند.
مؤلف: سید بن طاووس از کتاب «سعد السعود» - . سعد السعود: 101-102 -
از تفسیر محمد ابن عباس بن علی بن مروان نقل میکند: حدیث فدک در تفسیر این آیه {حق خویشاوند را بده}، به بیست روش روایت شده است.
**[ترجمه]
فَمِنْهَا:- مَا رَوَاهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْأَعْبَدِیِّ، وَ هَیْثَمِ (5) ابْنِ خَلَفٍ الدُّورِیِّ، وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ الْأَشْعَبِ، وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ زَکَرِیَّا، قَالُوا: حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ: أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ عَابِسٍ..
**[ترجمه]از جمله آن، نقل میکنند که عبّاد بن یعقوب از علی بن عباس همین روایت را نقل میکند.
**[ترجمه]
وَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیُّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُنْذِرِ الطَّرِیفِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَابِسٍ، عَنْ (6) فَضْلِ بْنِ مَرْزُوقٍ، عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (7) دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ وَ أَعْطَاهَا فَدَکاً.
**[ترجمه]و از ابوسعید خدری مانند آن نقل میشود.
**[ترجمه]
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کَشْفِ الْمَحَجَّةِ (8) فِیمَا أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ: قَدْ وَهَبَ جَدُّکَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُمَّکَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا فَدَکاً وَ الْعَوَالِیَ (9).
و کان دخلها فی روایة الشیخ عبد اللّه بن حمّاد الأنصاری أربعة و عشرین ألف دینار فی کلّ سنة، و فی روایة غیره سبعین ألف دینار.
ص: 123
**[ترجمه]و ابن طاووس در کشف المحجه - . کشف المحجة : 124 -
در ضمن وصیتش به پسرش میگوید: پدر بزرگت محمد صلی الله علیه و آله به مادرت فاطمه سلام الله علیها، فدک و عوالی را بخشید. و درآمد آن در روایت شیخ عبدالله بن حمّاد انصاری، بیست و چهار هزار دینار در هرسال، و در روایت دیگران، هفتاد هزار است .
**[ترجمه]
ع (1): أَبِی، عَنْ عَلِیٍّ (2)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا مَنَعَ أَبُو بَکْرٍ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکاً (3) وَ أَخْرَجَ وَکِیلَهَا، جَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْمَسْجِدِ، وَ أَبُو بَکْرٍ جَالِسٌ وَ حَوْلَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ.
فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! لِمَ مَنَعْتَ فَاطِمَةَ مَا جَعَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَهَا وَ وَکِیلُهَا فِیهِ مُنْذُ سِنِینَ؟! فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: هَذَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، فَإِنْ أَتَتْ بِشُهُودٍ عُدُولٍ، وَ إِلَّا فَلَا حَقَّ لَهَا فِیهِ.
قَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! تَحْکُمُ فِینَا بِخِلَافِ مَا تَحْکُمُ فِی الْمُسْلِمِینَ؟! قَالَ: لَا.
قَالَ: أَخْبِرْنِی لَوْ کَانَ فِی یَدِ الْمُسْلِمِینَ شَیْ ءٌ فَادَّعَیْتُ أَنَا فِیهِ، مَنْ (4) کُنْتَ تَسْأَلُ الْبَیِّنَةَ؟
قَالَ: إِیَّاکَ کُنْتُ أَسْأَلُ.
قَالَ: فَإِذَا کَانَ فِی یَدِی شَیْ ءٌ فَادَّعَی فِیهِ الْمُسْلِمُونَ، تَسْأَلُنِی فِیهِ الْبَیِّنَةَ؟
قَالَ: فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ عُمَرُ: هَذَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، وَ لَسْنَا مِنْ (5) خُصُومَتِکَ فِی شَیْ ءٍ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: یَا أَبَا بَکْرٍ! تُقِرُّ بِالْقُرْآنِ؟
قَالَ: بَلَی.
ص: 124
قَالَ: أَخْبِرْنِی (1) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (2) فِینَا (3) أَوْ فِی غَیْرِنَا نَزَلَتْ؟
قَالَ: فِیکُمْ (4).
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی (5) لَوْ أَنَّ شَاهِدَیْنِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ شَهِدَا عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِفَاحِشَةٍ مَا کُنْتَ صَانِعاً؟
قَالَ: کُنْتُ أُقِیمُ عَلَیْهَا الْحَدَّ کَمَا أُقِیمُ عَلَی نِسَاءِ الْمُسْلِمِینَ!!! قَالَ: کُنْتَ إِذاً عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَافِرِینَ.
قَالَ: وَ لِمَ؟
قَالَ: لِأَنَّکَ کُنْتَ تَرُدُّ شَهَادَةَ اللَّهِ وَ تَقْبَلُ شَهَادَةَ غَیْرِهِ، لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ شَهِدَ لَهَا بِالطَّهَارَةِ، فَإِذَا رَدَدْتَ شَهَادَةَ اللَّهِ وَ قَبِلْتَ شَهَادَةَ غَیْرِهِ کُنْتَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَافِرِینَ.
قَالَ: فَبَکَی النَّاسُ، وَ تَفَرَّقُوا، وَ دَمْدَمُوا.
فَلَمَّا رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی مَنْزِلِهِ بَعَثَ إِلَی عُمَرَ فَقَالَ: وَیْحَکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! أَ مَا رَأَیْتَ عَلِیّاً وَ مَا (6) فَعَلَ بِنَا؟ وَ اللَّهِ لَئِنْ قَعَدَ مَقْعَداً آخَرَ لَیُفْسِدَنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْنَا
ص: 125
وَ لَا نَتَهَنَّأُ بِشَیْ ءٍ مَا دَامَ حَیّاً.
قَالَ عُمَرُ: مَا لَهُ إِلَّا خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ.
فَبَعَثُوا إِلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: نُرِیدُ أَنْ نَحْمِلَکَ عَلَی أَمْرٍ عَظِیمٍ.
قَالَ: احْمِلْنِی عَلَی مَا شِئْتَ وَ لَوْ عَلَی قَتْلِ عَلِیٍّ.
قَالَ: فَهُوَ قَتْلُ عَلِیٍّ.
قَالَ: فَصْرِ بِجَنْبِهِ، فَإِذَا أَنَا سَلَّمْتُ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ.
(فَبَعَثَتْ) (1) أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ- وَ هِیَ أُمُّ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ- خَادِمَتَهَا فَقَالَتْ: اذْهَبِی إِلَی فَاطِمَةَ فَأَقْرِئِیهَا السَّلَامَ، فَإِذَا دَخَلَتْ مِنَ الْبَابِ فَقُولِی: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ (2)، فَإِنْ فَهِمَتْهَا وَ إِلَّا فَأَعِیدِیهَا مَرَّةً أُخْرَی.
فَجَاءَتْ فَدَخَلَتْ، وَ قَالَتْ: إِنَّ مَوْلَاتِی تَقُولُ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ أَنْتَ (3)؟ ثُمَّ قَرَأَتْ هَذِهِ الْآیَةَ: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ (4)، فَلَمَّا أَرَادَتْ أَنْ تَخْرُجَ قَرَأَتْهَا.
فَقَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَقْرِئِیهَا (5) السَّلَامَ وَ قُولِی لَهَا: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَحُولُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
فَوَقَفَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِجَنْبِهِ، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یُسَلِّمَ لَمْ یُسَلِّمْ، (وَ) (6) قَالَ:
یَا خَالِدُ! لَا تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ، السَّلَامُ عَلَیْکُمْ (7).
ص: 126
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا هَذَا (1) الَّذِی أَمَرَکَ بِهِ ثُمَّ نَهَاکَ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ؟
قَالَ: أَمَرَنِی بِضَرْبِ عُنُقِکَ، وَ إِنَّمَا أَمَرَنِی بَعْدَ التَّسْلِیمِ.
فَقَالَ: وَ کُنْتَ (2) فَاعِلًا؟
فَقَالَ: إِی وَ اللَّهِ، لَوْ لَمْ یَنْهَنِی لَفَعَلْتُ.
قَالَ: فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخَذَ بِمَجَامِعِ ثَوْبِ خَالِدٍ، ثُمَّ ضَرَبَ بِهِ الْحَائِطَ، وَ قَالَ لِعُمَرَ: یَا ابْنَ الصُّهَاکِ (3)! وَ اللَّهِ لَوْ لَا عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ جُنْداً وَ أَقَلُّ عَدَداً.
أقول: الدّمدمة: الغضب، و دمدم علیه: کلّمه مغضبا (4).
**[ترجمه]علل الشرائع: - . علل الشرائع : 190 – 192 ، حدیث 1 - از امام صادق علیه السلام نقل است: وقتی ابوبکر فاطمه علیها السّلام را از فدک منع نمود و وکیل آن حضرت را بیرون کرد، امیرالمؤمنین علیه السّلام به مسجد آمدند، در حالی که ابوبکر نشسته و مهاجرین و انصار گردش بودند. حضرت فرمود: ای ابوبکر، برای چه فاطمه علیها السّلام را از آنچه رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله برایش قرار داده بود، منع کردی و وکیلش را که سالها در آنجا بود، بیرون کردی؟ ابوبکر جواب داد: این ملک فی ء و غنیمت بوده و تعلّق به همه مسلمانان دارد حال اگر شهود عادل دارد که مال ایشان است که هیچ، و گرنه ایشان در این ملک حقی ندارد. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: خلاف آنچه برای مسلمین حکم می کنی، برای ما حکم می کنی؟ ابوبکر جواب داد: خیر. حضرت فرمودند: اگر در دست مسلمین مالی باشد و من ادّعا کنم آن مال تعلّق به من دارد، از چه کسی بیّنه و شاهد می خواهی؟ ابوبکر جواب داد: از شما بیّنه می خواهم. حضرت فرمودند: حال اگر در دست من مالی باشد و مسلمانان ادّعای آن را کنند نیز از من بیّنه و شاهد می خواهی؟
ابوبکر خاموش شد، عمر گفت: این ملک فی ء و غنیمت مسلمانان بوده و ما با شما خصومتی نداریم. امیرالمؤمنین علیه السّلام به ابو بکر فرمودند: ای ابو بکر، به قرآن اقرار داری؟ ابوبکر جواب داد: آری، اقرار دارم.
حضرت فرمودند: به من بگو: آیا این آیه شریفه: {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} - . الاحزاب /33 -
در شأن ما یا در شأن غیر ما نازل شده است؟ ابوبکر جواب داد: در شأن شماست. حضرت فرمودند: اگر دو شاهد از مسلمین شهادت دهند که فاطمه علیها السّلام مرتکب فحشاء شده، چه خواهی کرد؟ ابوبکر جواب داد: حدّ بر او جاری می کنم همان طوری که بر دیگر زنان از مسلمین حد اقامه خواهم نمود. حضرت فرمودند: در این صورت، تو نزد خداوند از کافرین محسوب می شوی. ابوبکر پرسید: چرا؟ حضرت فرمودند: برای این که تو شهادت خدا را رد کرده و شهادت غیرش را پذیرفته ای، زیرا حقّ عزّوجلّ شهادت به طهارت این بانو داده و وقتی تو شهادت خدا را رد نموده و شهادت غیرش را بپذیری، نزد حقّ تعالی کافر هستی.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: مردم گریسته و متفرّق شده و محزون گشتند. وقتی ابوبکر به منزلش بازگشت، شخصی را نزد عمر فرستاد و پیغام داد: وای بر تو ای پسر خطّاب، دیدی علی با ما چه کرد؟ به خدا سوگند، اگر یک بار دیگر با ما چنین برخوردی داشته باشد، اوضاع را بر ما برهم میزند و تا وقتی که زنده است آب خوش از گلوی ما پائین نمی رود. عمر گفت: فقط خالد بن ولید حریف او میشود. پس شخصی نزد خالد فرستادند و او را خواستند. ابوبکر به او گفت: می خواهیم تو را برای امر خطرناک و بزرگی مامور کنیم. خالد گفت: هر کاری که می خواهی به من واگذار، اگر چه کشتن علی باشد. ابوبکر گفت: اتّفاقا این کار، کشتن علی است. ابوبکر گفت: کنار او قرار بگیر و چون من سلام نماز را دادم، گردنش را بزن.
اسماء بنت عمیس - مادر محمّد بن ابی بکر - خادمه خود را خواست و به او گفت خدمت بانوی دو عالم فاطمه سلام اللَّه علیها برو و محضر مبارکش سلام عرض کرده و وقتی از درب داخل شدی، این آیه را بخوان: {سران قوم در باره
تو مشورت می کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام} - . القصص / 20 - ،اگر متوجّه شد که هیچ در غیر این صورت بار دیگر آن را تکرار کن. خادمه محضر بانوی اسلام سلام اللَّه علیها رسید و عرض کرد: خانم من میگوید: {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند.} و هنگامی که خواست خارج شود، دوباره آیه را خواند. امیرالمؤمنین علیه السّلام به آن خادمه فرمودند: از من به خانم خود سلام برسان و به او بگو: خدای عزّوجلّ آنها را از رسیدن به اهداف و مقاصدشان منع می کند، ان شاء اللَّه.
پس خالد بن ولید در کنار امیرالمؤمنین علیه السّلام ایستاد و وقتی ابوبکر خواست سلام نماز را بدهد، سلام نداد و گفت: ای خالد، آنچه را به تو امر کرده بودم انجام نده، و سپس سلام داد. امیر المؤمنین به خالد فرمود: امری که تو را به آن مامور ساخت و سپس پیش از سلام دادن، تو را از آن نهی کرد، چیست؟ خالد گفت: مرا امر کرد که گردن تو را با شمشیر بزنم، البته بعد از آن که سلام دهد. حضرت فرمودند: این کار را می کردی؟ خالد گفت: به خدا سوگند آری، اگر مرا نهی نمی کرد، انجام داده بودم. امام صادق علیه السّلام فرمودند: امیر المؤمنین علیه السّلام از جا برخاست و یقه پیراهن خالد را گرفته، سپس او را به دیوار زد و به عمر فرمود: ای پسر صهاک، به خدا قسم، اگر عهد و پیمانم با رسول الله نبود و از ناحیه حقّ تعالی این حکم (صبر کردن) قبلا ابلاغ نشده بود، آنگاه می دانستی که کدام یک از ما از نظر یاور و تعداد کمتر هستیم.
مؤلف: «الدمدمة»: خشم و عصانیت، و «دمدم علیه»: با عصابنیت با او صحبت کرد.
**[ترجمه]
ج (5): عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتَقَامَ لَهُ الْأَمْرُ عَلَی جَمِیعِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، بَعَثَ إِلَی فَدَکَ مَنْ أَخْرَجَ وَکِیلَ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللّه مِنْهَا.
فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ (6) إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ: یَا أَبَا بَکْرٍ! لِمَ (7) تَمْنَعُنِی مِیرَاثِی مِنْ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَخْرَجْتَ وَکِیلِی مِنْ فَدَکَ؟! وَ قَدْ جَعَلَهَا لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی.
فَقَالَ: هَاتِی عَلَی ذَلِکَ بِشُهُودٍ.
فَجَاءَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ، فَقَالَتْ (8): لَا أَشْهَدُ یَا أَبَا بَکْرٍ حَتَّی أَحْتَجَّ عَلَیْکَ بِمَا
ص: 127
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ (1) أُمَّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟
فَقَالَ: بَلَی.
قَالَتْ: فَأَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2) فَجَعَلَ فَدَکَ لِفَاطِمَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ.
وَ جَاءَ (3) عَلِیٌّ فَشَهِدَ بِمِثْلِ ذَلِکَ.
فَکَتَبَ لَهَا کِتَاباً وَ دَفَعَهُ إِلَیْهَا.
فَدَخَلَ عُمَرُ، فَقَالَ: مَا هَذَا الْکِتَابُ؟
فَقَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ ادَّعَتْ فِی فَدَکَ وَ شَهِدَتْ لَهَا أُمُّ أَیْمَنَ وَ عَلِیٌّ فَکَتَبْتُهُ (4).
فَأَخَذَ عُمَرُ الْکِتَابَ مِنْ فَاطِمَةَ فَمَزَّقَهُ (5).
فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ تَبْکِی.
فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ جَاءَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ وَ حَوْلَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ- فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! لِمَ مَنَعْتَ فَاطِمَةَ مِیرَاثَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ مَلَکَتْهُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنَّ (6) هَذَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، فَإِنْ أَقَامَتْ شُهُوداً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ جَعَلَهُ لَهَا، وَ إِلَّا فَلَا حَقَّ لَهَا فِیهِ (7).
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا أَبَا بَکْرٍ! تَحْکُمُ فِینَا بِخِلَافِ
ص: 128
حُکْمِ اللَّهِ فِی الْمُسْلِمِینَ؟
قَالَ: لَا.
قَالَ: فَإِنْ کَانَ فِی یَدِ الْمُسْلِمِینَ شَیْ ءٌ یَمْلِکُونَهُ ثُمَّ ادَّعَیْتُ أَنَا فِیهِ، مَنْ تَسْأَلُ الْبَیِّنَةَ؟
قَالَ: إِیَّاکَ کُنْتُ (1) أَسْأَلُ الْبَیِّنَةَ.
قَالَ: فَمَا بَالُ فَاطِمَةَ سَأَلْتَهَا الْبَیِّنَةَ عَلَی مَا فِی یَدِهَا وَ قَدْ مَلَکَتْهُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَعْدَهُ، وَ لَمْ تَسْأَلِ الْمُسْلِمِینَ الْبَیِّنَةَ (2) عَلَی مَا ادَّعَوْهَا شُهُوداً کَمَا سَأَلْتَنِی عَلَی مَا ادَّعَیْتُ عَلَیْهِمْ؟! فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ عُمَرُ: یَا عَلِیُّ! دَعْنَا مِنْ کَلَامِکَ، فَإِنَّا لَا نَقْوَی عَلَی حُجَّتِکَ، فَإِنْ أَتَیْتَ بِشُهُودٍ عُدُولٍ، وَ إِلَّا فَهُوَ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، لَا حَقَّ لَکَ وَ لَا لِفَاطِمَةَ فِیهِ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ؟
قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3) فِینَا نَزَلَتْ أَوْ فِی غَیْرِنَا (4)؟! قَالَ: بَلْ فِیکُمْ.
قَالَ: فَلَوْ أَنَّ شُهُوداً شَهِدُوا (5) عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِفَاحِشَةٍ مَا کُنْتَ صَانِعاً بِهَا؟!
ص: 129
قَالَ: کُنْتُ أُقِیمُ عَلَیْهَا الْحَدَّ کَمَا أُقِیمُ عَلَی سَائِرِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (1)!!! قَالَ: کُنْتَ إِذاً عِنْدَ اللَّهِ (2) مِنَ الْکَافِرِینَ.
قَالَ: وَ لِمَ؟
قَالَ: لِأَنَّکَ رَدَدْتَ شَهَادَةَ اللَّهِ لَهَا بِالطَّهَارَةِ وَ قَبِلْتَ شَهَادَةَ النَّاسِ عَلَیْهَا، کَمَا رَدَدْتَ حُکْمَ اللَّهِ وَ حُکْمَ رَسُولِهِ أَنْ جَعَلَ لَهَا فَدَکَ وَ قَبَضْتَهُ (3) فِی حَیَاتِهِ، ثُمَّ قَبِلْتَ شَهَادَةَ أَعْرَابِیٍّ بَائِلٍ عَلَی عَقِبَیْهِ عَلَیْهَا، وَ أَخَذْتَ مِنْهَا فَدَکاً، وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْبَیِّنَةُ عَلَی الْمُدَّعِی وَ الْیَمِینُ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ، فَرَدَدْتَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْبَیِّنَةُ عَلَی مَنِ ادَّعَی وَ الْیَمِینُ عَلَی مَنِ ادُّعِیَ عَلَیْهِ.
قَالَ: فَدَمْدَمَ النَّاسُ وَ أَنْکَرَ بَعْضُهُمْ (4) وَ قَالُوا: صَدَقَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّ (5)، وَ رَجَعَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6) إِلَی مَنْزِلِهِ.
قَالَ: وَ دَخَلَتْ (7) فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ الْمَسْجِدَ، وَ طَافَتْ عَلَی قَبْرِ (8) أَبِیهَا، وَ هِیَ تَقُولُ:
قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ تَکْثُرِ الْخَطْبُ
ص: 130
إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ فَقَدْ نَکَبُوا (1)
قَدْ کَانَ جِبْرِیلُ بِالْآیَاتِ یُؤْنِسُنَا*** فَغَابَ عَنَّا فَکُلُّ الْخَیْرِ مُحْتَجَبٌ
قَدْ کُنْتَ (2)
بَدْراً وَ نُوراً یُسْتَضَاءُ بِهِ*** عَلَیْکَ تَنْزِلُ (3) مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْکُتُبُ
تَهَجَّمَتْنَا رِجَالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنَا*** إِذْ غِبْتَ عَنَّا فَنَحْنُ الْیَوْمَ نُغْتَصَبُ
فَسَوْفَ نَبْکِیکَ مَا عِشْنَا وَ مَا بَقِیَتْ ***مِنَّا الْعُیُونُ بِتَهْمَالٍ لَهَا سَکْبٌ (4)
قَالَ: فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِلَی مَنْزِلِهِمَا، وَ بَعَثَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ ثُمَّ دَعَاهُ، فَقَالَ (5): أَ مَا رَأَیْتَ مَجْلِسَ عَلِیٍّ مِنَّا فِی هَذَا الْیَوْمِ؟ وَ اللَّهِ لَئِنْ قَعَدَ مَقْعَداً مِثْلَهُ لَیُفْسِدَنَّ أَمْرَنَا (6)، فَمَا الرَّأْیُ؟.
قَالَ (7) عُمَرُ: الرَّأْیُ أَنْ نَأْمُرَ (8) بِقَتْلِهِ.
قَالَ: فَمَنْ یَقْتُلُهُ؟
ص: 131
قَالَ: خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ. فَبَعَثَا (1) إِلَی خَالِدٍ فَأَتَاهُمْ (2).
فَقَالا لَهُ: نُرِیدُ أَنْ نَحْمِلَکَ عَلَی أَمْرٍ عَظِیمٍ.
فَقَالَ: احْمِلُونِی عَلَی مَا شِئْتُمْ (3)، وَ لَوْ عَلَی قَتْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.
قَالا: فَهُوَ ذَاکَ (4).
قَالَ خَالِدٌ: مَتَی أَقْتُلُهُ؟
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: احْضُرِ الْمَسْجِدَ وَ قُمْ بِجَنْبِهِ فِی الصَّلَاةِ، فَإِذَا سَلَّمْتُ قُمْ (5) إِلَیْهِ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ.
قَالَ: نَعَمْ.
فَسَمِعَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ- وَ کَانَتْ تَحْتَ أَبِی بَکْرٍ- فَقَالَتْ لِجَارِیَتِهَا:
اذْهَبِی إِلَی مَنْزِلِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ أَقْرِئِیهِمَا السَّلَامَ، وَ قُولِی لِعَلِیٍّ: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ (6).
فَجَاءَتِ الْجَارِیَةُ إِلَیْهِمْ فَقَالَتْ لِعَلِیٍّ: إِنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَیْسٍ تَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ تَقُولُ: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ (7).
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قُولِی (8) لَهَا: إِنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُونَ.
ص: 132
ثُمَّ قَامَ وَ تَهَیَّأَ لِلصَّلَاةِ، وَ حَضَرَ الْمَسْجِدَ، وَ صَلَّی لِنَفْسِهِ (1) خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ، وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِجَنْبِهِ (2) وَ مَعَهُ السَّیْفُ، فَلَمَّا جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ لِلتَّشَهُّدِ (3) نَدِمَ عَلَی مَا قَالَ وَ خَافَ الْفِتْنَةَ، وَ عَرَفَ شِدَّةَ عَلِیٍّ وَ بَأْسَهُ، فَلَمْ یَزَلْ مُتَفَکِّراً لَا یَجْسُرُ أَنْ یُسَلِّمَ، حَتَّی ظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ سَهَا (4).
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی خَالِدٍ وَ قَالَ (5): یَا خَالِدُ! لَا تَفْعَلَنَّ مَا أَمَرْتُکَ، السَّلَامُ (6) عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا خَالِدُ! مَا الَّذِی أَمَرَکَ بِهِ؟.
قَالَ (7): أَمَرَنِی بِضَرْبِ عُنُقِکَ.
قَالَ: أَ وَ کُنْتَ فَاعِلًا؟.
قَالَ: إِی وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّهُ قَالَ لِی: لَا تَفْعَلْهُ (8) قَبْلَ التَّسْلِیمِ لَقَتَلْتُکَ.
قَالَ: فَأَخَذَهُ عَلِیٌّ فَجَلَدَ (9) بِهِ الْأَرْضَ، فَاجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ.
فَقَالَ عُمَرُ: یَقْتُلُهُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ.
فَقَالَ النَّاسُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! اللَّهَ اللَّهَ، بِحَقِّ صَاحِبِ الْقَبْرِ.
فَخَلَّی عَنْهُ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ فَأَخَذَ بِتَلَابِیبِهِ فَقَالَ (10): یَا ابْنَ صُهَاکَ! وَ اللَّهِ لَوْ لَا عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً
ص: 133
وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ.
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج1 : 119-127 - از حمّاد بن عثمان نقل است که امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی با ابوبکر بیعت شد و خلافت او بر همه مهاجر و انصار محقّق و ثابت شد، فردی را از جانب خود به سرزمین فدک فرستاد و دستور داد تا نماینده حضرت زهرا علیها السّلام را از آنجا بیرون کند. در پی این اقدام، حضرت فاطمه علیها السّلام نزد ابوبکر آمده و فرمود: چرا مرا از ارث پدری محروم کردی و نماینده ام را از آنجا بیرون کردی، حال اینکه پدرم آنجا را به دستور خدا برای من اختصاص داده بود؟ ابوبکر گفت: بر این ماجرا شاهد بیاور. آن حضرت نیز امّ ایمن را آورد، و او گفت: پیش از اینکه شهادت و گواهی بدهم، باید از تو - ای ابو بکر - بپرسم، تو را به خدا قسم، آیا این فرمایش پیامبر را قبول داری که فرمود: «امّ ایمن یکی از زنان اهل بهشت است»؟ گفت: آری قبول دارم، گفت: بنا براین من نیز شهادت می دهم که خداوند عزیز و جلیل بر پیامبر وحی فرستاد که {حق خویشاوند را بده.} - . الروم / 38 -
پس آن رسول گرامی نیز فدک را به دستور خداوند برای فاطمه قرار داد. سپس علی علیه السّلام نیز وارد شده و چنین شهادت داد. پس ابوبکر نامه ای نوشته و به حضرت زهرا داد. در این هنگام عمر وارد شد و گفت: این نامه چیست؟ گفت: فاطمه ادّعای فدک را نموده و امّ ایمن و علی برای او شهادت دادند و من حکم آن را برای او نوشتم! عمر بن خطّاب نامه را از دست حضرت فاطمه علیها السّلام گرفته و پاره کرد! حضرت زهرا نیز گریان از آنجا خارج شد.
پس از آن، حضرت علی علیه السّلام به مسجد آمد و خطاب به ابو بکر - که در میان جماعت مهاجر و انصار بود - فرمود: برای چه فاطمه را از میراثش از رسول خدا صلی الله علیه و آله محروم ساختی، حال اینکه او در زمان حیات رسول خدا مالک آن شده بود؟ ابوبکر گفت: این فی ء (مال همه) مسلمین است، اگر شهودی را بیآورد که رسول خدا در زمان حیاتش به او بخشیده، قبول است، و گر نه او هیچ حقّی در فدک ندارد.
حضرت امیر علیه السّلام فرمود: ای ابوبکر، آیا در باره ما خلاف دستور خداوند در باره مسلمانان حکم می کنی؟ گفت: خیر. فرمود: اگر در دست یکی از مسلمانان چیزی باشد و من ادّعا کنم که مالک آن هستم، تو از کدام یک از ما درخواست شاهد می کنی؟
گفت: معلوم است که فقط از تو طلب شاهد می کنم، فرمود: پس چرا از فاطمه طلب شاهد می کنی؛ با اینکه او فدک را از زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و بعد از آن، مالک آن بوده، حال اینکه از مسلمانان دیگر - که مدّعی هستند - درخواست شاهدی نمی کنی، آنگونه که از من برای ادعایم شاهد میخواهی؟!
ابوبکر خاموش شد، عمر گفت: ای علی، دست از این سخنان بردار که ما قادر به بحث و احتجاج با تو نیستیم؛ اگر در اثبات این مالکیّت، شاهدان عادلی آوردی که قبول است، و گر نه فدک مال همه مسلمین بوده و نه تو و نه فاطمه، هیچ حقّی در آن ندارید.
حضرت امیر علیه السّلام فرمود: ای ابوبکر، قرآن میخوانی؟ گفت: آری. فرمود: به من بگو: آیا این آیه شریفه: {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} - . الاحزاب /33 -
در شأن ما یا در شأن غیر ما نازل شده است؟ ابوبکر جواب داد: در شأن شماست. حضرت فرمودند: اگر دو شاهد از مسلمین شهادت دهند که فاطمه علیها السّلام مرتکب فحشاء شده، چه خواهی کرد؟ ابوبکر جواب داد: حدّ بر او جاری می کنم همان طور که بر دیگر زنان مسلمین حدّ جاری خواهم کرد. حضرت فرمودند: در این صورت تو نزد خداوند از کافرین محسوب می شوی. ابوبکر پرسید: چرا؟ فرمود: زیرا تو منکر گواهی خداوند بر طهارت وی شده و شهادت گروهی از مردمان را پذیرفته ای؛ به همین ترتیب، حکم خدا و رسول را در مساله فدک - که آن را در زمان حیات پیامبر تصاحب نموده - ردّ نموده و در مقابل، شهادت فردی اعرابی و دور از تمدّن را پذیرفته ای، و فدک را از او غصب نمودی، و پنداشته ای که آن فی ء (مال همه) مسلمین است، حال اینکه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله خود فرمود: «دلیل و اثبات بر عهده شخصی است که به زیان دیگری ادّعایی دارد، و دیگری تنها باید سوگند یاد کند».
جماعت حاضر برآشفتند و به یکدیگر خیره شدند، و یک صدا گفتند: به خدا که علی راست می گوید. حضرت علی علیه السّلام به خانه خود بازگشت.
سپس حضرت زهرا علیها السّلام داخل مسجد شده و ضمن طواف قبر پدر، این ابیات را می خواند:
- بعد از تو رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو شاهد آن بودی و حضور داشتی، این امور به وخامت کشیده نمیشد.
- و ما همچون زمینی که از بارانش محروم مانده است، تو را از دست داده ایم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است. تو شاهد باش که قوم تو منحرف شدند.
- جبرئیل پیوسته با نازل کردن آیات مونس ما بود و تو از میان ما پنهان شدی و با رفتن تو تمام خیرات از ما پوشیده شد .
- تو ماه درخشان و نور پرفروغی بودی که از تو کسب نور می شد، و از جانب خدای با عزّت، کتاب بر تو نازل می گشت.
- هنگامی که از ما غایب شدی مردانی به ما هجوم آوردند و سبک شمرده شدیم و امروز به تاراج رفته ایم .
- ما تا زنده ایم و تا چشمانمان باقی است، در سوگند فقدان تو می گرییم و از دیدگانمان سرشک غم میباریم.
ابوبکر و عمر از مسجد خارج شده و به خانه رفتند، و ابوبکر کسی را پیش عمر فرستاد و او را فراخواند و گفت: دیدی مجلس ما با علی امروز چگونه پایان یافت؟ به خدا سوگند، اگر این مجلس دو بار دیگر تکرار شود، بی شکّ کار ما متزلزل شده و اساس حکومت ما را به تباهی خواهد کشاند، چاره چیست؟ عمر گفت: چاره این است که دستور بدهیم تا کسی او را بکشد! گفت: چه کسی عهده دار آن شود؟ گفت: خالد بن ولید. پس به دنبال خالد فرستادند و خالد نزد آن دو آمد. گفتند: می خواهیم ماموریت سختی را به تو بدهیم. گفت: برای هر کاری آماده ام، حتی اگر کشتن علیّ بن ابی طالب باشد. گفتند: اتفاقا همین است. خالد گفت: زمانش را معیّن کنید. ابوبکر گفت: به مسجد بیا و در کنارش نماز بخوان، و چون من سلام نماز را دادم، گردنش را بزن، گفت: بسیار خوب.
خبر این توطئه شوم به گوش اسماء بنت عمیس، که همسر ابوبکر بود، رسید.
به کنیزش گفت: به منزل علی و فاطمه برو و سلام مرا به آن دو برسان و به علی بگو: {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام. )} - . القصص / 20 - پس کنیز نزد آنها آمد و به علی علیه السلام گفت: اسماء بنت عمیس خدمت شما سلام میرساند و میگوید: {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام} حضرت امیر علیه السّلام پس از شنیدن حرفهای کنیز فرمود: نزد مولای خود بازگشته و به او بگو: خدای عزّوجلّ آنها را از رسیدن به اهدافشان باز میدارد.
سپس برخاست و آماده نماز شده و به مسجد رفت، و پشت ابوبکر برای خود (فُرادی) به نماز ایستاد، و خالد نیز مسلّح در کنار او به نماز ایستاد. وقتی ابوبکر برای تشهّد نشست از این کار پشیمان شد و از عواقب امر ترسید و شدّت و سختی علی را به خاطر آورد، و پیوسته در این افکار بود و جرأت سلام دادن را نداشت تا آنجا که همه فکر کردند حواسش پرت شده است. سپس رو به خالد کرد و گفت: ای خالد، آنچه را که به تو دستور دادم، انجام نده؛ و السّلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته.
امیرالمؤمنین علیه السّلام رو به خالد کرد و فرمود: تو را به چه چیز امر کرده بود؟ گفت: به کشتن تو. فرمود: آیا واقعا این کار را می کردی؟ گفت: آری، به خدا قسم، اگر قبل از سلام به من نگفته بود که این کار را انجام نده، حتما تو را می کشتم. حضرت امیر او را گرفت و نقش زمین ساخت. مردم دور او جمع شدند. عمر گفت: به خدای کعبه که او را خواهد کشت!! مردم یکپارچه آن حضرت را قسم به خدا و پیامبر دادند که او را رها سازد، او نیز خالد را رها نموده و عمر را گرفته و گلویش را فشار سختی داده و فرمود: ای پسر صُهاک، به خدا سوگند که اگر عهد و وصیّت رسول خدا و تقدیر الهی نبود، درمی یافتی که کدام یک از ما ضعیف تر و بی یاورتر است! سپس به منزل رفت.
**[ترجمه]
فس (1): أَبِی، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِثْلَهُ.
وَ فِیهِ: فَأَخَذَ عُمَرُ الْکِتَابَ مِنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَمَزَّقَهُ، وَ قَالَ: هَذَا فَیْ ءُ الْمُسْلِمِینَ، وَ قَالَ: أَوْسُ بْنُ الْحَدَثَانِ وَ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ یَشْهَدُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- بِأَنَّهُ قَالَ: إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ، وَ أَنَّ (2) عَلِیّاً زَوْجُهَا یَجُرُّ إِلَی نَفْسِهِ، وَ أُمَّ أَیْمَنَ فَهِیَ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ لَوْ کَانَ مَعَهَا غَیْرُهَا لَنَظَرْنَا فِیهِ.
فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا مِنْ عِنْدِهِمَا بَاکِیَةً حَزِینَةً، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ هَذَا جَاءَ عَلِیٌّ.
وَ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ لَهَا (3): نَغْتَصِبُ:
فَکُلُّ أَهْلٍ لَهُ قُرْبَی (4) وَ مَنْزِلَةٌ*** عِنْدَ الْإِلَهِ عَلَی الْأَدْنَیْنِ یَقْتَرِبُ
أَبْدَتْ رِجَالٌ لَنَا نَجْوَی (5) صُدُورِهِمُ*** لَمَّا مَضَیْتَ وَ حَالَتْ دُونَکَ الْکُتُبُ (6)
فَقَدْ رُزِینَا بِمَا لَمْ یُرْزَهُ (7) أَحَدٌ*** مِنَ الْبَرِیَّةِ لَا عُجْمٌ وَ لَا عَرَبٌ
ص: 134
وَ قَدْ رُزِینَا بِهِ مَحْضاً خَلِیقَتُهُ*** صَافِی الضَّرَائِبِ وَ الْأَعْرَاقِ وَ النَّسَبِ
فَأَنْتَ خَیْرُ عِبَادِ اللَّهِ کُلِّهِمْ ***وَ أَصْدَقُ النَّاسِ حِینَ الصِّدْقِ وَ الْکَذِبِ
وَ فِیهِ بَعْدَ الْبَیْتِ الْأَخِیرِ:
سَیَعْلَمُ الْمُتَوَلِّی ظُلْمَ حَامَتِنَا (1)*** یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّا کَیْفَ نَنْقَلِبُ (2)
**[ترجمه]تفسیر القمی: - . تفسیر قمی2 : 155 – 159 - از امام صادق علیه السلام مانند: همین روایت نقل میشود. و در آن: عمر نامه را از فاطمه سلام الله علیها گرفت و آن را پاره کرد و گفت: این فیء مسلمانان است، و گفت: اوس بن الحدثان و عائشه و حفصه شهادت میدهند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از ما پیامبران، به کسی ارث نمیرسد و هر آنچه بر جای بگذاریم صدقه است. و اما علی، او به نفع خود عمل میکند، و ام ایمن زن صالح و درستکاری است، اگر شاهدی همراه وی بود، این امر را مورد بررسی قرار میدادیم. پس فاطمه علیها السلام از پیش آنها گریان و ناراحت بیرون آمد، و بعد از این علی وارد شد.
و بعد از «نغتصب» این ابیات را سرود:
- خویشاوند واقعی، یا نزد هر صاحب اهلی، هر خویشاوند شایستهای است که بر دیگر خویشاوندان نزد خداوند تعالی امتیاز و برتری دارد.
- هنگامی که رحلت کردی، اشخاصی، راز درونی و نیت واقعی خودشان را برای ما افشا کردند .
- به مصیبتی دچار شدیم که هیچ انسانی از عرب وعجم به آن دچار نشده است.
- با از دست دادن او به مصیبت گرفتار شدیم، شخصی که خلق و خوی او کامل و نیکو و دارای نسبی اصیل است.
- تو از تمام بندگان خدا برتر هستی، و در صدق و کذب از تمام مردم صادقتر هستی.
و بعد از بیت آخر آمده:
- آن کس که ظلم کردن به ما را برعهده گرفته است، خواهد دانست که در روز قیامت چگونه برانگیخته میشویم.
**[ترجمه]
تجهّمتنا، فی بعض النسخ: تهضّمتنا، یقال: تهضّمه أی: ظلمه (3).
و فی (فس) (تفسیر علی بن إبراهیم) فغمصتنا، من غمصت الشیّ ء احتقرته (4)، و التشدید للتکثیر و المبالغة، و یقال: رزأه ماله کجعله و عمله رزءا- بالضّم- أصاب منه شیئا.
و الرزیئة: المصیبة (5).
و الضّریبة: الطّبیعة (6).
و العرق: أصل کلّ شی ء، و الجمع عروق و أعراق (7).
و فی (فس) (تفسیر علی بن إبراهیم) مکان قوله: بتهمال: بهمّال کشداد.
و فی بعض الروایات مکان العیون: الشئون.
ص: 135
و التلبیب: ما فی بعض اللّبب من الثّیاب، و اللّبب موضع القلادة (1).
**[ترجمه]«تجهمّتنا»، در برخی نسخه ها «تهضمتنا» گفته میشود: «تهضمه»، یعنی: به او ظلم کرد. و در تفسییر قمی این گونه آمده است «فغمصتنا»، «غمصت الشیء»: آن را حقیر کردم و تشدید برای بیان کثرت و مبالغه است. گفته میشود: «رزاه ماله رُزءا»: مقدرای از آن را گرفت و«الرزیئة»: مصیبت و «الضریبة»: طبیعت و خوی. و «العرق» اصل هر چیز، و جمع آن «عروق و اعراق» است. و در تفسیر قمی به جای «بتهمال»، «بهمّالً» مانند «شدّاد» آمده است و در برخی روایت ها به جای «عیون»، « شؤون» آمده است و «التلبیب»: یقه لباس.
**[ترجمه]
ج (2): رُوِیَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ بَعَثَا إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ، فَوَاعَدَاهُ وَ فَارَقَاهُ عَلَی قَتْلِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَضَمِنَ (3) ذَلِکَ لَهُمَا.
فَسَمِعَتْ أَسْمَاءُ (4) بِنْتُ عُمَیْسٍ امْرَأَةُ أَبِی بَکْرٍ وَ هِیَ (5) فِی خِدْرِهَا، فَأَرْسَلَتْ خَادِمَةً لَهَا وَ قَالَتْ: تَرَدَّدِی فِی دَارِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قُولِی (6): إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ (7) (8).
فَفَعَلَتِ الْجَارِیَةُ، وَ سَمِعَهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: رَحِمَهَا اللَّهُ، قُولِی لِمَوْلَاتِکِ: فَمَنْ یَقْتُلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ (9)؟
وَ وَقَعَتِ الْمُوَاعَدَةُ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ، إِذْ کَانَ أَخْفَی وَ أَخْوَتَ لِلسُّدْفَةِ (10) وَ الشُّبْهَةِ (11)، وَ لَکِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ، وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ قَالَ لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ: إِذَا انْصَرَفْتُ مِنَ الْفَجْرِ (12) فَاضْرِبْ عُنُقَ عَلِیٍّ.
فَصَلَّی إِلَی جَنْبِهِ لِأَجْلِ ذَلِکَ، وَ أَبُو بَکْرٍ فِی الصَّلَاةِ یُفَکِّرُ فِی الْعَوَاقِبِ، فَنَدِمَ، فَجَلَسَ فِی صَلَاتِهِ حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ تَطْلُعُ، یَتَعَقَّبُ الْآرَاءَ وَ یَخَافُ الْفِتْنَةَ وَ لَا یَأْمَنُ عَلَی نَفْسِهِ، فَقَالَ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ فِی صَلَاتِهِ: یَا خَالِدُ! لَا تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ
ص: 136
بِهِ، ثَلَاثاً.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: لَا یَفْعَلَنَّ خَالِدٌ مَا أَمَرْتُهُ (1).
فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَإِذَا خَالِدٌ مُشْتَمِلٌ عَلَی السَّیْفِ إِلَی جَانِبِهِ، فَقَالَ: یَا خَالِدُ (2)! أَ وَ کُنْتَ فَاعِلًا؟! فَقَالَ: إِی وَ اللَّهِ، لَوْ لَا أَنَّهُ نَهَانِی لَوَضَعْتُهُ فِی أَکْثَرِکَ شَعْراً.
فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَذَبْتَ لَا أُمَّ لَکَ، مَنْ یَفْعَلُهُ أَضْیَقُ حَلْقَةَ اسْتٍ مِنْکَ، أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا مَا سَبَقَ مِنَ الْقَضَاءِ لَعَلِمْتَ أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی ذَرٍّ (3) رَحِمَهُ اللَّهُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخَذَ خَالِداً بِإِصْبَعَیْهِ- السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی- فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ، فَعَصَرَهُ عَصْراً، فَصَاحَ خَالِدٌ صَیْحَةً مُنْکَرَةً، فَفَزِعَ النَّاسُ، وَ هِمَّتُهُمْ أَنْفُسُهُمْ، وَ أَحْدَثَ خَالِدٌ فِی ثِیَابِهِ، وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِرِجْلَیْهِ (4) وَ لَا یَتَکَلَّمُ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ: هَذِهِ مَشُورَتُکَ الْمَنْکُوسَةُ، کَأَنِّی کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَی هَذَا وَ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی سَلَامَتِنَا.
وَ کُلَّمَا دَنَا أَحَدٌ لِیُخَلِّصَهُ مِنْ یَدِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَحَظَهُ (5) لَحْظَةً تَنَحَّی عَنْهُ رَاجِعاً (6).
فَبَعَثَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ (7) إِلَی الْعَبَّاسِ، فَجَاءَ وَ تَشَفَّعَ إِلَیْهِ وَ أَقْسَمَ عَلَیْهِ، فَقَالَ:
ص: 137
بِحَقِّ (1) الْقَبْرِ وَ مَنْ فِیهِ، وَ بِحَقِّ وَلَدَیْهِ وَ أُمِّهِمَا إِلَّا تَرَکْتَهُ.
فَفَعَلَ ذَلِکَ، وَ قَبَّلَ الْعَبَّاسُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ.
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج 1: 117 -118 - نقل است که ابوبکر و عمر شخصی را پیش خالد بن ولید فرستادند و او را فراخواندند از او خواستند که حضرت علی علیه السّلام را به قتل برساند و او نیز به آنها قول چنین کاری را داد. اسماء بنت عمیس، همسر ابوبکر، در خانهاش متوجّه این جریان شد، و فورا کنیز خود را روانه خانه علی علیه السّلام کرد و به او گفت: به وی بگو: {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند.} کنیز این کار را کرد و چون حضرت این حرفها را شنید، فرمود: رحمت خدا بر بانویت اسماء، به خانمت بگو، اگر ایشان به این هدف نائل شوند، پس چه کسی ناکثین و مارقین و قاسطین را می کشد؟ و قرار شد خالد بن ولید هنگام نماز صبح به چنین کاری اقدام کند؛ زیرا به جهت تاریکی، برای استتار و مخفی شدن مناسبتر است؛ ولی خدا فرمانش را به انجام رساننده است. ابوبکر به خالد گفته بود: هر وقت نماز صبح را تمام کردم، نقشه ات را در باره علی عملی ساز. به همین خاطر خالد در صف نماز در کنار علی نشست، و ابوبکر که در نماز بود، ناگاه به فکر عواقب آن عمل افتاد و پشیمان شد. پس در نماز نشست و سلام نداد (و نماز خود را تمام نکرد) تا اینکه نزدیک بود آفتاب طلوع کند. او به فکر عواقب این کار بود و از فتنه پس از آن ترسید که نکند جان خودش نیز در خطر باشد، پس پیش از سلام، سه بار گفت: «ای خالد، آنچه ماموریت داشتی انجام مده»، و در روایت دیگر آمده: «آنچه را که دستور داده بودم، خالد انجام ندهد». آن حضرت علیه السّلام رو به خالد نموده و دید با شمشیر برهنه در کنار او است. فرمود: ای خالد، تو را به چه چیز مامور ساخته بود؟ گفت: به کشتن تو، فرمود: آیا واقعا این کار را می کردی؟ گفت: به خدا قسم، اگر او مانع نشده بود، شمشیر را بر فرق سرت فرود می آوردم.
حضرت علی علیه السّلام فرمود: ای بی مادر، دروغ گفتی! آنکه توان این کار را دارد، باید خیلی از تو شجاعتر باشد! قسم به آنکه دانه را شکافت و انسان را خلق نمود، اگر نبود آنچه در قضای الهی مقدر شده، در می یافتی که کدام یک از ما دارای منزلت و جایگاه پایینتر و یاوران کمتر است!
و در روایت دیگری از ابوذر نقل است که پس از این ماجرا، حضرت علی علیه السّلام با دو انگشت سبّابه و میانی خود خالد را چنان گرفت و فشرد که از شدّت درد فریاد بلندی کشید و مردم به هراس افتادند و وحشت کردند، و خالد از شدت ترس خود را کثیف کرد و پاهای خود را بر زمین می زد و هیچ نمی گفت.
در این حال ابوبکر به عمر گفت: این حاصل مشورت بد تو بود، گویا من سرانجامش را می دیدم، خدا را سپاس که شر آن به ما نرسید.
امّا هر کس که به خالد نزدیک میشد تا او را از دست حضرت نجات دهد، ترسیده و دور می شد. در این هنگام ابوبکر عمر را در پیش عبّاس فرستاد. عموی آن حضرت آمده و شفاعت نمود و با اشاره به روضه نبویّه گفت: تو را به حقّ صاحب این قبر و آنکه در آن است و به حقّ حسنین و فاطمه، او را رها کن. آن حضرت نیز پذیرفت، و عبّاس میان دو دیده اش را بوسید.
**[ترجمه]
و أَخْوَتَ، قال الفیروزآبادی: خات الرّجل ماله: تنقّصه، و الخوّات- بالتّشدید- الرّجل الجری ء، و خات الرّجل: اختطف، و اختات الذئب (2) الشاة: ختلها فسرقها، و خاوت طرفه دونی: سارقه (3).
و فی أکثر النسخ: و اختیرت السدفة، و السّدفة- بالضّم (4)
الظّلمة، أو اختلاط الضّوء و الظّلمة معا لوقت ما بین طلوع الفجر إلی الإسفار (5).
فی أکثر شعرا، أی: فی رأسک، فإنّه أکثر أجزاء البدن شعرا.
و الاست- بالکسر-: الدبر (6)، و یحتمل أن یکون ضیقه کنایة عن الجرأة و الشجاعة.
ثمّ اعلم: أنّ هذه القصة من المشهورات بین الخاصّة و العامّة، و إن أنکره (7) بعض المخالفین.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِهِ عَلَی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (8): سَأَلْتُ النَّقِیبَ أَبَا جَعْفَرٍ یَحْیَی بْنَ زَیْدٍ (9) فَقُلْتُ لَهُ: إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ بَقِیَ تِلْکَ الْمُدَّةَ
ص: 138
الطَّوِیلَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! وَ کَیْفَ مَا اغْتِیلَ وَ فُتِکَ بِهِ (1) فِی جَوْفِ مَنْزِلِهِ مَعَ تَلَظِّی الْأَکْبَادِ عَلَیْهِ؟! فَقَالَ: لَوْ لَا أَنَّهُ أَرْغَمَ أَنْفَهُ بِالتُّرَابِ، وَ وَضَعَ خَدَّهُ فِی حَضِیضِ الْأَرْضِ، لَقُتِلَ، وَ لَکِنَّهُ أَخْمَلَ نَفْسَهُ، وَ اشْتَغَلَ بِالْعِبَادَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ النَّظَرِ فِی الْقُرْآنِ، وَ خَرَجَ عَنْ ذَلِکَ الزِّیِّ الْأَوَّلِ وَ ذَلِکَ الشِّعَارِ، وَ نَسِیَ السَّیْفَ، وَ صَارَ کَالْفَاتِکِ (2) یَتُوبُ وَ یَصِیرُ سَائِحاً فِی الْأَرْضِ أَوْ رَاهِباً فِی الْجِبَالِ، فَلَمَّا (3) أَطَاعَ الْقَوْمَ الَّذِینَ وُلُّوا الْأَمْرَ وَ صَارَ أَذَلَّ لَهُمْ مِنَ الْحِذَاءِ، تَرَکُوهُ وَ سَکَتُوا عَنْهُ، وَ لَمْ تَکُنِ الْعَرَبُ لِتُقْدِمَ عَلَیْهِ إِلَّا بِمُوَاطَأَةٍ مِنْ مُتَوَلِّی الْأَمْرِ، وَ بَاطِنٍ فِی السِّرِّ مِنْهُ، فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ بَاعِثٌ وَ دَاعٍ إِلَی قَتْلِهِ وَقَعَ الْإِمْسَاکُ عَنْهُ، لَوْ لَا ذَلِکَ لَقُتِلَ، ثُمَّ الْأَجَلُ (4) بَعْدُ مَعْقِلٌ حَصِینٌ.
فَقُلْتُ لَهُ: أَ حَقٌّ مَا یُقَالُ فِی حَدِیثِ خَالِدٍ؟.
فَقَالَ: إِنَّ قَوْماً مِنَ الْعَلَوِیَّةِ یَذْکُرُونَ ذَلِکَ (5).
وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی زُفَرَ بْنِ الْهُذَیْلِ- صَاحِبِ أَبِی حَنِیفَةَ- فَسَأَلَهُ عَمَّا یَقُولُ أَبُو حَنِیفَةَ فِی جَوَازِ الْخُرُوجِ مِنَ الصَّلَاةِ بِأَمْرٍ غَیْرِ التَّسْلِیمِ نَحْوَ الْکَلَامِ وَ الْفِعْلِ الْکَثِیرِ أَوِ الْحَدَثِ؟.
فَقَالَ: إِنَّهُ جَائِزٌ، قَدْ قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی تَشَهُّدِهِ مَا قَالَ.
فَقَالَ الرَّجُلُ: وَ مَا الَّذِی قَالَهُ أَبُو بَکْرٍ؟.
قَالَ: لَا عَلَیْکَ.
قَالَ (6): فَأَعَادَ عَلَیْهِ السُّؤَالَ ثَانِیَةً وَ ثَالِثَةً.
ص: 139
فَقَالَ: أَخْرِجُوهُ أَخْرِجُوهُ، قَدْ کُنْتُ أُحَدَّثُ أَنَّهُ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی الْخَطَّابِ.
قُلْتُ لَهُ: فَمَا الَّذِی تَقُولُهُ أَنْتَ؟.
قَالَ: أَنَا أَسْتَبْعِدُ ذَلِکَ، وَ إِنَّهُ (1) رَوَتْهُ الْإِمَامِیَّةُ .. إِلَی آخِرِ مَا قَالَ.
**[ترجمه]و أَخْوَتَ، قال الفیروزآبادی: خات الرّجل ماله: تنقّصه، و الخوّات- بالتّشدید- الرّجل الجری ء، و خات الرّجل: اختطف، و اختات الذئب - لا یوجد فی المصدر: الذئب.
- الشاة: ختلها فسرقها، و خاوت طرفه دونی: سارقه - القاموس 1- 147، و انظر: تاج العروس 1- 542- 543، لسان العرب 2- 32.
- .
و فی أکثر النسخ: و اختیرت السدفة، و السّدفة- بالضّم - و تقرأ بالفتح أیضا.
-
الظّلمة، أو اختلاط الضّوء و الظّلمة معا لوقت ما بین طلوع الفجر إلی الإسفار - انظر: القاموس 3- 151، تاج العروس 6- 136، لسان العرب 9- 146.
- .
فی أکثر شعرا، أی: فی رأسک، فإنّه أکثر أجزاء البدن شعرا.
و الاست- بالکسر-: الدبر - قال فی الصحاح 6- 2233 و القاموس 4- 285 و لسان العرب 2- 495: الاست: العجز أو حلقة الدّبر.
- ، و یحتمل أن یکون ضیقه کنایة عن الجرأة و الشجاعة.
ثمّ اعلم: أنّ هذه القصة من المشهورات بین الخاصّة و العامّة، و إن أنکره - کذا.
- بعض المخالفین.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِهِ عَلَی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ - شرح نهج البلاغة 3- 301- 302 باختلاف یسیر.
- : سَأَلْتُ النَّقِیبَ أَبَا جَعْفَرٍ یَحْیَی بْنَ زَیْدٍ - فی المصدر: زید بن أبی زید رحمه اللّه.
- فَقُلْتُ لَهُ: إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ بَقِیَ تِلْکَ الْمُدَّةَ
ص: 138
الطَّوِیلَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! وَ کَیْفَ مَا اغْتِیلَ وَ فُتِکَ بِهِ - أی: ما قتل و جرح غرّة.
- فِی جَوْفِ مَنْزِلِهِ مَعَ تَلَظِّی الْأَکْبَادِ عَلَیْهِ؟! فَقَالَ: لَوْ لَا أَنَّهُ أَرْغَمَ أَنْفَهُ بِالتُّرَابِ، وَ وَضَعَ خَدَّهُ فِی حَضِیضِ الْأَرْضِ، لَقُتِلَ، وَ لَکِنَّهُ أَخْمَلَ نَفْسَهُ، وَ اشْتَغَلَ بِالْعِبَادَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ النَّظَرِ فِی الْقُرْآنِ، وَ خَرَجَ عَنْ ذَلِکَ الزِّیِّ الْأَوَّلِ وَ ذَلِکَ الشِّعَارِ، وَ نَسِیَ السَّیْفَ، وَ صَارَ کَالْفَاتِکِ - أی: کاللّاجّ و المصرّ، و تکون بمعنی: الجری ء و الشّجاع.
- یَتُوبُ وَ یَصِیرُ سَائِحاً فِی الْأَرْضِ أَوْ رَاهِباً فِی الْجِبَالِ، فَلَمَّا - فی المصدر: و لمّا.
- أَطَاعَ الْقَوْمَ الَّذِینَ وُلُّوا الْأَمْرَ وَ صَارَ أَذَلَّ لَهُمْ مِنَ الْحِذَاءِ، تَرَکُوهُ وَ سَکَتُوا عَنْهُ، وَ لَمْ تَکُنِ الْعَرَبُ لِتُقْدِمَ عَلَیْهِ إِلَّا بِمُوَاطَأَةٍ مِنْ مُتَوَلِّی الْأَمْرِ، وَ بَاطِنٍ فِی السِّرِّ مِنْهُ، فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ بَاعِثٌ وَ دَاعٍ إِلَی قَتْلِهِ وَقَعَ الْإِمْسَاکُ عَنْهُ، لَوْ لَا ذَلِکَ لَقُتِلَ، ثُمَّ الْأَجَلُ - فی المصدر: أجّل.
- بَعْدُ مَعْقِلٌ حَصِینٌ.
فَقُلْتُ لَهُ: أَ حَقٌّ مَا یُقَالُ فِی حَدِیثِ خَالِدٍ؟.
فَقَالَ: إِنَّ قَوْماً مِنَ الْعَلَوِیَّةِ یَذْکُرُونَ ذَلِکَ - فی المصدر: ذلک ثمّ قال.
- .
وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی زُفَرَ بْنِ الْهُذَیْلِ- صَاحِبِ أَبِی حَنِیفَةَ- فَسَأَلَهُ عَمَّا یَقُولُ أَبُو حَنِیفَةَ فِی جَوَازِ الْخُرُوجِ مِنَ الصَّلَاةِ بِأَمْرٍ غَیْرِ التَّسْلِیمِ نَحْوَ الْکَلَامِ وَ الْفِعْلِ الْکَثِیرِ أَوِ الْحَدَثِ؟.
فَقَالَ: إِنَّهُ جَائِزٌ، قَدْ قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی تَشَهُّدِهِ مَا قَالَ.
فَقَالَ الرَّجُلُ: وَ مَا الَّذِی قَالَهُ أَبُو بَکْرٍ؟.
قَالَ: لَا عَلَیْکَ.
قَالَ - لا یوجد: قال، فی المصدر.
- : فَأَعَادَ عَلَیْهِ السُّؤَالَ ثَانِیَةً وَ ثَالِثَةً.
ص: 139
فَقَالَ: أَخْرِجُوهُ أَخْرِجُوهُ، قَدْ کُنْتُ أُحَدَّثُ أَنَّهُ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی الْخَطَّابِ.
قُلْتُ لَهُ: فَمَا الَّذِی تَقُولُهُ أَنْتَ؟.
قَالَ: أَنَا أَسْتَبْعِدُ ذَلِکَ، وَ إِنَّهُ - فی المصدر: و إن.
- رَوَتْهُ الْإِمَامِیَّةُ .. إِلَی آخِرِ مَا قَالَ.
**[ترجمه]
ج (2): رِسَالَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (3) إِلَی أَبِی بَکْرٍ، لَمَّا بَلَغَهُ عَنْهُ کَلَامٌ بَعْدَ مَنْعِ الزَّهْرَاءِ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکَ: شُقُّوا مُتَلَاطِمَاتِ أَمْوَاجِ الْفِتَنِ بِحَیَازِیمِ سُفُنِ النَّجَاةِ، وَ حُطُّوا تِیجَانَ أَهْلِ الْفَخْرِ بِجَمِیعِ (4) أَهْلِ الْغَدْرِ، وَ اسْتَضِیئُوا (5) بِنُورِ الْأَنْوَارِ، وَ اقْتَسِمُوا مَوَارِیثَ الطَّاهِرَاتِ الْأَبْرَارِ، وَ احْتَقِبُوا ثِقْلَ الْأَوْزَارِ، بِغَصْبِهِمْ نِحْلَةَ النَّبِیِّ الْمُخْتَارِ.
فَکَأَنِّی بِکُمْ تَتَرَدَّدُونَ فِی الْعَمَی کَمَا یَتَرَدَّدُ الْبَعِیرُ فِی الطَّاحُونَةِ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أُذِنَ لِی بِمَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ لَحَصَدْتُ رُءُوسَکُمْ عَنْ أَجْسَادِکُمْ کَحَبِّ الْحَصِیدِ بِقَوَاضِبَ مِنْ حَدِیدٍ، وَ لَقَلَعْتُ مِنْ جَمَاجِمِ شُجْعَانِکُمْ مَا أَقْرَحُ بِهِ آمَاقَکُمْ، وَ أُوحِشُ بِهِ مَحَالَّکُمْ.
فَإِنِّی مُنْذُ عَرَفْتُمُونِی (6) مُرْدِی الْعَسَاکِرِ، وَ مُفْنِی الْجَحَافِلِ، وَ مُبِیدُ خَضْرَائِکُمْ، وَ مُحْمِدُ ضَوْضَائِکُمْ (7)، وَ جَزَّارُ (8) الدَّوَّارِینَ إِذْ أَنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ مُعْتَکِفُونَ، وَ إِنِّی لَصَاحِبُکُمْ بِالْأَمْسِ، لَعَمْرُ أَبِی (9) لَنْ تُحِبُّوا أَنْ تَکُونَ (10) فِینَا الْخِلَافَةُ وَ النُّبُوَّةُ وَ أَنْتُمْ
ص: 140
تَذْکُرُونَ أَحْقَادَ بَدْرٍ وَ ثَارَاتِ أُحُدٍ.
أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ قُلْتُ مَا سَبَقَ مِنَ اللَّهِ فِیکُمْ لَتَدَاخَلَتْ أَضْلَاعُکُمْ فِی أَجْوَافِکُمْ کَتَدَاخُلِ أَسْنَانٍ دَوَّارَةِ الرَّحَی، فَإِنْ نَطَقْتُ تَقُولُونَ حَسَدَ (1)، وَ إِنْ سَکَتُّ فَیُقَالُ جَزِعَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ (2) مِنَ الْمَوْتِ، هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ.
أَنَا (3) السَّاعَةَ یُقَالُ لِی هَذَا، وَ أَنَا الْمَوْتُ الْمُمِیتُ، خَوَّاضُ الْمَنِیَّاتِ (4) فِی جَوْفِ لَیْلٍ خَامِدٍ (5)، حَامِلُ السَّیْفَیْنِ الْثَّقِیلَیْنِ، وَ الرُّمْحَیْنِ الطَّوِیلَیْنِ، وَ مُکَسِّرُ (6) الرَّایَاتِ فِی غُطَامِطِ الْغَمَرَاتِ، وَ مُفَرِّجُ الْکُرُبَاتِ عَنْ وَجْهِ خِیَرَةِ الْبَرِیَّاتِ (7)، إِیهَنُوا (8) فَوَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ إِلَی مَحَالِبِ أُمِّهِ، هَبِلَتْکُمُ الْهَوَابِلُ!.
لَوْ بُحْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ فِی کِتَابِهِ (9) لَاضْطَرَبْتُمُ اضْطِرَابَ الْأَرْشِیَةِ فِی الطَّویِّ الْبَعِیدَةِ، وَ لَخَرَجْتُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ هَارِبِینَ، وَ عَلَی وُجُوهِکُمْ هَائِمِینَ، وَ لَکِنِّی أُهَوِّنُ وَجْدِی حَتَّی أَلْقَی رَبِّی بِیَدٍ جَذَّاءَ صَفْرَاءَ مِنْ لَذَّاتِکُمْ، خُلُوّاً مِنْ طَحَنَاتِکُمْ.
فَمَا مَثَلُ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی إِلَّا کَمَثَلِ غَیْمٍ عَلَا فَاسْتَعْلَی، ثُمَّ اسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی، ثُمَّ تَمَزَّقَ فَانْجَلَی.
ص: 141
رُوَیْداً! فَعَنْ قَلِیلٍ یَنْجَلِی لَکُمُ الْقَسْطَلُ، فَتَجِدُونَ (1) ثَمَرَ فِعْلِکُمْ مُرّاً أَمْ (2) تَحْصُدُونَ غَرْسَ أَیْدِیکُمْ ذُعَافاً مُمَزَّقاً (3)، وَ سَمّاً قَاتِلًا.
وَ کَفَی بِاللَّهِ حَکَماً (4)، وَ بِرَسُولِ اللَّهِ خَصِیماً (5)، وَ بِالْقِیَامَةِ مَوْقِفاً، وَ لَا أَبْعَدَ اللَّهُ فِیهَا سِوَاکُمْ، وَ لَا أَتْعَسَ فِیهَا غَیْرَکُمْ، وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی فَلَمَّا أَنْ قَرَأَ أَبُو بَکْرٍ الْکِتَابَ رَعَبَ مِنْ ذَلِکَ رُعْباً شَدِیداً، وَ قَالَ: یَا سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا أَجْرَأَهُ عَلَیَّ، وَ أَنْکَلَهُ عَنْ (6) غَیْرِی.
مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! تَعْلَمُونَ أَنِّی شَاوَرْتُکُمْ فِی ضِیَاعِ فَدَکَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقُلْتُمْ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا یُوَرِّثُونَ، وَ إِنَّ هَذِهِ أَمْوَالٌ یَجِبُ أَنْ تُضَافَ إِلَی مَالِ الْفَیْ ءِ، وَ تُصْرَفَ فِی ثَمَنِ الْکُرَاعِ وَ السِّلَاحِ وَ أَبْوَابِ الْجِهَادِ وَ مَصَالِحِ الثُّغُورِ، فَأَمْضَیْنَا رَأْیَکُمْ وَ لَمْ یُمْضِهِ مَنْ یَدَّعِیهِ.
وَ هُوَ ذَا یُبْرِقُ وَعِیداً، وَ یُرْعِدُ تَهْدِیداً، إِیلَاءً بِحَقِّ نَبِیِّهِ أَنْ یَمْضَخَهَا (7) دَماً ذُعَافاً.
وَ اللَّهِ! لَقَدِ اسْتَقَلْتُ مِنْهَا فَلَمْ أُقَلْ، وَ اسْتَعْزَلْتُهَا عَنْ نَفْسِی فَلَمْ أُعْزَلْ، کُلَّ ذَلِکَ احْتِرَازاً مِنْ کَرَاهِیَةِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ (8)، وَ هَرْباً مِنْ نِزَاعِهِ، وَ مَا لِی لِابْنِ (9) أَبِی
ص: 142
طَالِبٍ! هَلْ (1) نَازَعَهُ أَحَدٌ فَفَلَجَ عَلَیْهِ؟!.
فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَبَیْتَ أَنْ تَقُولَ إِلَّا هَکَذَا، فَأَنْتَ ابْنُ مَنْ لَمْ یَکُنْ مِقْدَاماً فِی الْحُرُوبِ، وَ لَا سَخِیّاً فِی الْجُدُوبِ، سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا أَهْلَعَ فُؤَادَکَ، وَ أَصْغَرَ نَفْسَکَ (قَدْ صَفَّیْتُ) (2) لَکَ سِجَالًا لِتَشْرَبَهَا، فَأَبَیْتَ إِلَّا أَنْ تَظْمَأَ کَظَمَائِکَ، وَ أَنَخْتُ لَکَ رِقَابَ الْعَرَبِ، وَ ثَبَّتُّ لَکَ إِمَارَةَ (3) أَهْلِ الْإِشَارَةِ وَ التَّدْبِیرِ، وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَکَانَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ قَدْ صَیَّرَ عِظَامَکَ رَمِیماً، فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَی مَا قَدْ وُهِبَ لَکَ مِنِّی، وَ اشْکُرْهُ عَلَی ذَلِکَ، فَإِنَّهُ مَنْ رَقِیَ مِنْبَرَ رَسُولِ اللَّهِ کَانَ حَقِیقاً عَلَیْهِ أَنْ یُحْدِثَ لِلَّهِ شُکْراً.
وَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الصَّخْرَةُ الصَّمَّاءُ الَّتِی لَا یَنْفَجِرُ مَاؤُهَا إِلَّا بَعْدَ کَسْرِهَا، وَ الْحَیَّةُ الرَّقْشَاءُ الَّتِی لَا تُجِیبُ إِلَّا بِالرُّقَی (4)، وَ الشَّجَرَةُ الْمُرَّةُ الَّتِی لَوْ طُلِیَتْ بِالْعَسَلِ لَمْ تَنْبُتْ إِلَّا مُرّاً، قَتَلَ سَادَاتِ قُرَیْشٍ فَأَبَادَهُمْ، وَ أَلْزَمَ آخِرَهُمُ الْعَارَ فَفَضَحَهُمْ.
فَطِبْ نَفْساً (5)، وَ لَا تَغُرَّنَّکَ صَوَاعِقُهُ، وَ لَا تَهُولَنَّکَ رَوَاعِدُهُ (6)، فَإِنِّی أَسُدُّ بَابَهُ قَبْلَ أَنْ یَسُدَّ بَابَکَ.
فَقَالَ (7) أَبُو بَکْرٍ: نَاشَدْتُکَ اللَّهَ یَا عُمَرُ لَمَّا تَرَکْتَنِی (8) مِنْ أَغَالِیطِکَ وَ تَرْبِیدِکَ، فَوَ اللَّهِ لَوْ هَمَّ (9) بِقَتْلِی وَ قَتْلِکَ لَقَتَلَنَا بِشِمَالِهِ دُونَ یَمِینِهِ، مَا (10) یُنْجِینَا مِنْهُ إِلَّا (11) ثَلَاثُ
ص: 143
خِصَالٍ:
إِحْدَاهَا: أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا نَاصِرَ لَهُ (1).
وَ الثَّانِیَةُ: أَنَّهُ یَتَّبِعُ (2) فِینَا وَصِیَّةَ رَسُولِ اللَّهِ.
وَ الثَّالِثَةُ: فَمَا (3) مِنْ هَذِهِ الْقَبَائِلِ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ یَتَخَضَّمُهُ کَتَخَضُّمِ ثَنِیَّةِ الْإِبِلِ أَوَانَ الرَّبِیعِ (4).
فَتَعْلَمُ لَوْ لَا ذَلِکَ لَرَجَعَ الْأَمْرُ إِلَیْهِ وَ لَوْ (5) کُنَّا لَهُ کَارِهِینَ، أَمَا إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا أَهْوَنُ عَلَیْهِ مِنْ لِقَاءِ أَحَدِنَا الْمَوْتَ (6).
أَ نَسِیتَ لَهُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ قَدْ فَرَرْنَا بِأَجْمَعِنَا وَ صَعِدْنَا الْجَبَلَ، وَ قَدْ أَحَاطَتْ بِهِ مُلُوکُ الْقَوْمِ وَ صَنَادِیدُهُمْ، مُوقِنِینَ بِقَتْلِهِ، لَا یَجِدُ مَحِیصاً (7) لِلْخُرُوجِ مِنْ أَوْسَاطِهِمْ، فَلَمَّا أَنْ سَدَّدَ الْقَوْمُ (8) رِمَاحَهُمْ، نَکَسَ نَفْسَهُ عَنْ دَابَّتِهِ حَتَّی جَاوَزَهُ طِعَانُ الْقَوْمِ، ثُمَّ قَامَ قَائِماً فِی رِکَابِهِ (9) وَ قَدْ طَرَقَ عَنْ سَرْجِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ! یَا جِبْرِیلُ یَا جِبْرِیلُ! یَا مُحَمَّدُ یَا مُحَمَّدُ! النَّجَاةَ النَّجَاةَ!.
ثُمَّ عَهِدَ (10) إِلَی رَئِیسِ الْقَوْمِ فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً عَلَی رَأْسِهِ (11) فَبَقِیَ عَلَی فَکٍّ (12) وَ لِسَانٍ، ثُمَّ عَمَدَ إِلَی صَاحِبِ الرَّایَةِ الْعُظْمَی فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً عَلَی جُمْجُمَتِهِ فَفَلَقَهَا،
ص: 144
فَمَرَّ (1) السَّیْفُ یَهْوِی فِی جَسَدِهِ فَبَرَاهُ وَ دَابَّتَهُ نِصْفَیْنِ.
فَلَمَّا (2) أَنْ نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ انْجَفَلُوا (3) مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ، فَجَعَلَ یَمْسَحُهُمْ بِسَیْفِهِ مَسْحاً، حَتَّی تَرَکَهُمْ جَرَاثِیمَ خُمُوداً (4) عَلَی تَلْعَةٍ مِنَ الْأَرْضِ یَتَمَرَّغُونَ فِی حَسَرَاتِ الْمَنَایَا، وَ یَتَجَرَّعُونَ (5) کُئُوسَ الْمَوْتِ، قَدِ اخْتَطَفَ أَرْوَاحَهُمْ بِسَیْفِهِ، وَ نَحْنُ نَتَوَقَّعُ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ.
وَ لَمْ نَکُنْ نَضْبِطُ أَنْفُسَنَا (6) مِنْ مَخَافَتِهِ، حَتَّی ابْتَدَأْتَ أَنْتَ مِنْکَ إِلَیْهِ، فَکَانَ مِنْهُ (7) إِلَیْکَ مَا تَعْلَمُ. وَ لَوْ لَا أَنَّهُ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْهِ آیَةً (8) مِنْ کِتَابِ اللَّهِ لَکُنَّا مِنَ الْهَالِکِینَ، وَ هُوَ قَوْلُهُ (تَعَالَی) : وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ (9).
فَاتْرُکْ هَذَا الرَّجُلَ مَا تَرَکَکَ، وَ لَا یَغُرَّنَّکَ قَوْلُ خَالِدٍ إِنَّهُ یَقْتُلُهُ، فَإِنَّهُ لَا یَجْسُرُ عَلَی ذَلِکَ، وَ إِنْ رَامَهُ کَانَ أَوَّلَ (10) مَقْتُولٍ بِیَدِهِ، فَإِنَّهُ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ مَنَافٍ، إِذَا هَاجُوا أُهِیبُوا (11)، وَ إِذَا غَضِبُوا أَذَمُّوا (12)، وَ لَا سِیَّمَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَإِنَّهُ بَابُهَا الْأَکْبَرُ (13) وَ سَنَامُهَا (14) الْأَطْوَلُ، وَ هُمَامُهَا (15) الْأَعْظَمُ، وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی
ص: 145
تبیین: قوله علیه السلام: شقوا.
أقول:
رَوَی فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (1) تِلْکَ الْفِقَرَاتِ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ یُنَاسِبُهَا، حَیْثُ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، وَ خَاطَبَهُ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ فِی أَنْ یُبَایِعَا لَهُ بِالْخِلَافَةِ، قَالَ (2): أَیُّهَا النَّاسُ! شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ، وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ الْمُنَافَرَةِ، وَ ضَعُوا تِیجَانَ الْمُفَاخَرَةِ، أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ.
و ما هنا یحتمل أن یکون بصیغة الماضی، فیکون بیان حالهم أوّلا، أی:
إنّهم فی زمن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله رکبوا سفن النجاة و خرجوا من بین الفتن، فشبّه الفتن بالأمواج، لاشتراکهما فی اضطراب النفس بهما، و کونهما سبب الهلاک.
و الحیازیم: جمع الحیزوم (3)، و هو: ما استدار بالظّهر و البطن، أو ضلع الفؤاد، و ما اکتنف الحلقوم من جانب الصّدر، و الغلیظ من الأرض و المرتفع، ذکرها الفیروزآبادی (4)، و لعلّ المراد هنا صدر السفینة، فإنّه یشقّ الماء، و لا یبعد أن یکون تصحیف المجاذیف جمع المجذاف (5): الّذی به تحرّک السّفینة (6).
و کذا حطّ تیجان أهل الفخر کنایة عن اتّباع أهل الحقّ، و ترک المفاخرة الّتی تدعو إلی ترک اتّباع الحقّ.
و جمع أهل الغدر: مجمعهم، أی: ترکوا المفاخرة الواقعة فی مجامع (7) أهل
ص: 146
الغدر، و هو (1): ضدّ المتفرّق، و الجیش، و الحیّ المجتمع، ذکرها الفیروزآبادی (2) و الحاصل: أنّهم کانوا فی حیاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله ظاهرا علی الحقّ و تابعین لأهله، و آل أمرهم بعده إلی أن اقتسموا مواریث العترة الطاهرة.
و یحتمل أن یکون الجمیع بصیغة الأمر، کما أنّ فی بعض النسخ:
و استضیئوا، فیکون أوّلا أمرهم بمتابعة أهل الحقّ، ثمّ بیّن حالهم بقوله:
و اقتسموا، علی سبیل الالتفات.
و یحتمل علی الأوّل أن یکون الجمیع مسوقا للذمّ، فالمعنی: أنّهم دخلوا فی غمرات الفتنة و تشبّثوا ظاهرا بما یوهم أنّه من وسائل النجاة، و ترکوا المفاخرة و استسلموا، بأن جمعوا أهل الغدر، و أظهروا للناس النصح و ترک الأغراض، لیتمشّی لهم ما دبّروا، فیکون قوله: و استضاءوا .. و اقتسموا ..، بمنزلة فقرة واحدة، أی: تمسّکوا فی اقتسام مواریث الطاهرات بالاستضاءة بنور الأنوار، و بخبر وضعوه و افتروه علی سیّد الأبرار.
و کلّ من الوجوه لا یخلو من بعد، و الظاهر أنّه سقط شی ء من الکلام أو زید فیه، و لعلّ الأبرار علی التغلیب.
و قال الجوهری: الحقب- بالتحریک- حبل یشدّ به الرّحل إلی بطن البعیر .. و الحقیبة: واحدة الحقائب، و احتقبه و استحقبه بمعنی، أی: احتمله، و منه قیل: احتقب فلان الإثم کأنّه جمعه و احتقبه من خلفه (3).
و قال: سیف قاضب و قضیب أی: قطّاع، و الجمع قواضب و قضب (4).
ص: 147
و قال: الجمجمة: عظم الرّأس المشتمل علی الدّماغ (1).
و قال: مؤق العین: طرفها ممّا یلی الأنف، و الجمع آماق و أمآق، مثل آبار و أبآر (2).
و أرداه: أهلکه (3).
و قال: و الجحفل: الجیش، و رجل جحفل أی: عظیم القدر (4).
قال: و قولهم: أباد اللّه خضراءهم، أی: سوادهم و معظمهم، و أنکره الأصمعیّ و قال: إنّما یقال: أباد اللّه خضراءهم (5) أی: خیرهم و غضارتهم (6).
و فی النهایة: الضّوضاة (7): أصوات النّاس و غلبتهم (8)، و فی أکثر النسخ بالمدّ، بدون التاء.
قوله علیه السلام: و جزّار الدوارین، لعلّ المراد بالدوارین: الدهور و الأزمنة علی التخفیف (9)، قال الجوهری (10): الدّوّاریّ: الدّهر یدور بالإنسان
ص: 148
دهرا (1)، أو الشّجعان (2)، أی: أنا قاتل الّذین یدورون و یجولون فی المعرکة لطلب المبارزة، و فی بعض النسخ: و جرّار الدّاوئر بالراءین المهملتین- أی:
کنت أجرّ الدّولة و الغلبة للمسلمین علی الکافرین، قال فی النهایة فیه: فیجعل الدّائرة علیهم، أی: الدّولة بالغلبة و النّصر (3).
قوله علیه السلام: و إنّی لصاحبکم، أی: إمامکم الّذی بایعتمونی یوم الغدیر.
و الثأر- بالهمزة- طلب الدّم، یقال: ثأرت القتیل و بالقتیل ثأرا و ثؤرة، أی:
قتلت قاتله (4).
قوله علیه السلام: ما سبق من اللّه فیکم، أی: من العذاب و النکال فی الآخرة.
قوله علیه السلام: خوّاض المنیّات .. الخوض فی الشّی ء: الدخول فیه، و خضت الغمرات: اقتحمتها (5)، و المنیّة: الموت (6)، أی: بادرت بالدخول فیما هو مظنّة الموت، و فی بعض النسخ: خوّاض الغمرات، و الغمرات، و الغمرة: الکثیرة من النّاس و الماء، و غمرات الموت شدائده (7).
قوله علیه السلام: لیل خامد، أی: ساکن نام الناس فیه فلا تسمع
ص: 149
أصواتهم، یقال: خمدت النّار إذا سکن لهبها (1).
و قال الجوهری: التّغطمط: صوت معه بحح (2)، و الْغُطَامِطُ- بالضّم-:
صوت غلیان القدر وموج البحر (3)
، و لا یخفی مناسبتهما للمقام.
قوله علیه السلام: إیهنوا .. المذکور فی کتب اللغة: أنّ إیه کلمة یراد بها الاستزادة، و هی مبنیّة علی الکسر، فإذا وصلت نوّنت فقلت: إیه حدّثنا (4)، و إذا قلت: إیها بالنصب فإنّما تأمره بالکفّ و السّکوت (5)، و لم أر فیها تجویز التثنیة و الجمع، و یظهر من الخبر جوازهما إن لم یکن فیه تصحیف (6).
و المحالب: جمع المحلب- بالفتح- و هو موضع الحلب أی (7): الثّدی أو رأسه.
و هبلته أمّه- بکسر الباء- أی: ثکلته (8).
و باح بالشیّ ء یبوح به أعلنه (9) و أظهره (10).
و الرّشاء- بالکسر و المدّ-: الحبل، و الجمع أرشیة (11).
و الطّویّ: البئر المطویّة (12)، و هو فی الأصل صفة، و لذا یجمع علی
ص: 150
أطواء (1) کأشراف و أیتام، ثمّ نقل إلی الاسمیّة (2)، و تأنیث الصفة باعتبار البئر.
و هام علی وجهه یهیم هیما و هیمانا: ذهب من العشق و غیره (3).
قوله علیه السلام: بید جذّاء، أی: مقطوعة (4) أو مکسورة (5).
و الصّفر- بالکسر-: الخالی (6) کالخلو بالکسر (7).
و الطحنات لعلّه جمع الطّحنة أی: البرّ المطحونة و أشباهها.
قوله علیه السلام: فاستعلی أی: اشتدّ علوّه (8).
و التّمزّق: التّفرّق (9).
قوله علیه السلام: رویدا، أی: اصبروا و أمهلوا قلیلا (10).
فعن قلیل، أی: بعد زمان قلیل.
و القسطل- بالسین و الصاد-: الغبار (11).
ص: 151
و قال الجوهری: الذّعاف: السّم، و طعام مذعوف ... و موت ذعاف ..
أی: سریع یعجّل القتل (1)، و فی بعض النسخ بعده: ممزّقا، أی: یفرّق الأعضاء و یقطع الأمعاء (2).
و لا أبعد اللّه فیها، أی: فی القیامة.
و أتعسه اللّه، أی: أهلکه (3).
قوله: یا سبحان (4) اللّه! أی: یا قوم تعجّبوا و سبّحوا اللّه تعجّبا.
و قال الجوهری: نکل عن العدوّ و عن الیمین ینکل- بالضم- أی: جبن، و النّاکل: الجبان الضّعیف (5)، و فی أکثر النسخ: علی غیری، و لعلّه بتضمین معنی الشفقة و نحوها.
و (6) قال فی النهایة فیه: لا یحبسون إلّا الکراع و السلاح. و الکراع- بالضمّ اسم لجمع (7) الخیل (8).
و قال الجوهری: أرعد الرّجل و أبرق: إذا تهدّد و أوعد (9).
و الإیلاء: الحلف (10).
ص: 152
قوله: أن یمضخها، یقال: مضخ- کمنع بالضّاد و الخاء المعجمتین- أی لطخ الجسد بالطّیب (1)، و فی بعض النسخ بالصاد المهملة من المصخ، و هو:
انتزاع الشیّ ء و أخذه (2)، و الأول أظهر.
و الفلج: الظّفر و الفوز (3).
و المقدام- بالکسر-: الرّجل الکثیر الإقدام علی العدوّ (4).
و الجدوب جمع الجدب: و هو نقیض الخصب (5).
و الهلع: أفحش الجزع (6).
و السّجال- بالکسر- جمع السّجل بالفتح، و هو: الدّلو إذا کان فیه ماء (7).
و الظّمأ- بالتحریک- العطش (8).
و أنخت الجمل فاستناخ، أی: أبرکته فبرک (9).
و الصماء: المصمتة الصّلبة (10).
و یقال: حیّة رقشاء: إذا کان فیها نقط سواد و بیاض (11)، و فی بعض
ص: 153
النسخ: الرّقطاء، و الرّقطة: سواد یشوبه نقط بیاض (1).
و الرّقی بضمّ الراء جمع رقیة بالضم (2)، و هی: التّعویذات و الطّلسمات و أشباهها (3)، و فی أکثر النسخ: الّتی لا تجیب إلّا بالرّقی، و فی بعضها: الّتی لا تؤثّر فیها الرّقی.
قوله: وتر بیدک، فی أکثر النسخ بالراء و الدال المهملتین من ربد ربودا:
أقام و حبس، و تربّد: تغیّر (4)، و لعلّ الأصوب: تدبیرک، أو تدابیرک.
و قال فی النهایة-
فی حدیث علیّ علیه السلام: یخضمون مال اللّه خضم الإبل نبتة الرّبیع- الخضم.
الأکل بأقصی الأضراس، و القضم: بأدناها، خضم یخضم خضما (5).
قوله: و قد طرق عن سرجه، و فی بعض النسخ: اطرق، یقال: اطّرق جناح الطّائر- علی افتعل-، أی: التفّ (6)، و طرق یطرق کنصر: أتی أهله لیلا، و أطرق علی بناء الإفعال: سکت فلم یتکلّم، أو أرخی عینیه ینظر إلی الأرض (7)، و لعلّه تصحیف طال.
قوله علیه السلام: یا اللّه! فی بعض النسخ بتثلیث کلّ من الثلاثة،
ص: 154
و تقدیم:- یا محمّد علی یا جبرئیل.
و البری: النحت (1)، استعیر هنا للشقّ و القطع.
و انجفل القوم، أی: انقلعوا کلّهم و مضوا، ذکره الجوهری (2).
و قال: مسحه بالسّیف: قطعه (3).
و قال الفیروزآبادی: جرثومة الشیّ ء- بالضّم-: أصله، أو هی التّراب المجتمع فی أصول الشّجر، و الّذی تسفیه الرّیح، و قریة النّمل (4)، و قال الجزری فی حدیث ابن الزبیر: کانت فی المسجد جراثیم، أی: کان فیه أماکن مرتفعة عن الأرض مجتمعة من تراب أو طین (5)، فالمعنی: أنّه علیه السلام جعلهم کأصول الشجر المقطوعة بغیر حیاة، أو أحدث من القتل فی الأرض تلالا مرتفعة.
و الخمود- جمع الخامد- أی میّتین، یقال خمد المریض .. أی مات (6).
و التّلعة- بفتح التاء و سکون اللّام- ما ارتفع من الأرض (7).
و التّمرغ: التّقلّب فی التّراب (8).
قوله تعالی: وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ ... (9) هو ما ذکره تعالی فی طیّ ما لام أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و غیرهم علی وهنهم و انهزامهم فی غزوة أحد، حیث قال: وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ، إلی قوله تعالی: ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (10).
ص: 155
قوله: أهبّوا، یقال: هبّ فلان، أی: غاب دهرا، و فی الحرب:
انهزم (1)، و الأظهر أنّه أهمّوا- بالمیم-، و هو أنسب بالفقرة التالیة، یقال: أهمّه الأمر:
إذا أقلقه و حزنه (2)، و فی أکثر النسخ، أهیبوا، و لا یمکن أن یکون علی بناء المعلوم، لأنّ ترک القلب نادر مسموع فی مواضع معدودة، و لا علی بناء المجهول إلّا بالحذف و الإیصال (3).
قوله أذمّوا، قال فی القاموس: أذمّه: وجده ذمیما، و أذمّ: تهاون بهم و ترکهم (4) مذمومین فی النّاس (5)، و فی بعض النسخ: دمروا، أی: أهلکوا (6).
و الهمام- بالضم-: الملک العظیم الهمّة (7) و السّیّد الشّجاع السّخیّ (8).
**[ترجمه]الاحتجاج: - . الاحتجاج1 : 128-130 -
نامه امیرالمؤمنین علیه السلام به ابوبکر، هنگامی که بعد از منع فدک از فاطمه سلام الله علیها، سخنانی به گوش وی رسید:
امواج فتنه و آشوب را با سینه کشتیهای نجات شکافتند، و تاج مفاخرت مردم خودپسند را با محدود نمودن جماعت حیله گر و هواپرست فرو گذاشتند، و از مبدء نور طلب نور کردند.
میراث نفوس پاک و طاهره را قسمت کردند، و با غصب هدیّه پیامبر برگزیده، سنگینی بار گناه بر دوش کشیدند؛ گویا با چشم خود می بینم که شما کورکورانه میگردید، همچون شتری که به دور آسیاب می گردد.
به خدا سوگند که اگر اجازه می داشتم، سرهای شما را مانند درو کردن محصولهای رسیده، با داسهای برنده و تیز و آهنین از تن جدا می ساختم، مانند درو کردن دانه با شمشیرهایی تیز، و کاسه سر دلیرانتان را آنچنان می شکافتم که چشمهایتان از شدت اشک ریختن مجروح میشد و دلیرانتان را به هراس و و حشت میانداختم و بزرگانتان را نابود میکردم. همچنان که از وقتی شما مرا شناختید، پیوسته جمعیتهای انبوه را پراکنده میساختم و لشکرهایتان را نابود می کردم، و هیاهویتان در جنگ را خاموش میکردم و قاتل دلیرانی هستم که مبارزه میطلبند، آنگاه که شما در خانه های خود گوشهنشین بودید! آری، من همان دوست و همنشین دیروز شما هستم. به جان پدرم و مادرم سوگند، شما نمی خواهید نبوّت و خلافت در خاندان ما باشد، زیرا هنوز کینه های بدر و احد را از خاطر نبرده اید.
سوگند به خدا، اگر بگویم که تقدیر خداوند درباره [عذاب] شما چیست، از شدّت اضطراب، استخوان دنده های شما مانند داخل شدن دندانهای پرگار آسیاب در جسم شما فرو خواهد رفت. اگر [به خلافت شما] اعتراض کنم، آن را حمل بر حسد خواهید کرد، و اگر سکوت کنم، خواهید گفت پسر ابو طالب از مرگ ترسید، هرگز هرگز!! اکنون این سخن را درباره من میگویند، در حالی که من همان بودم که طعم مرگ را به دشمنان می چشاندم، و داخل ظلمتهای جنگها می شدم و در میادین جنگ دو شمشیر سنگین و دو نیزه بلند همراه داشتم، و در اوج جنگ و کارزار، بیرقهای مخالفین را سرنگون می کردم؛ آری، این من بودم که هر اندوه و گرفتگی را از رخسار مبارک رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بر طرف می ساختم، بس کنید! که سوگند به خدا، اشتیاق من به مرگ، از علاقه یک بچّه شیرخواره به پستان مادر بیشتر است!
خدا شما را مرگ دهد! اگر حقیقت حال شما را از آیات قرآن بیان کنم، مانند ریسمانی در چاه عمیق، مرتعش و مضطرب میشدید، و حیران و سرگردان از خانه بیرون میآمدید و سر به بیابان میگذاردید! ولی از این کار چشم پوشی کرده و خشم خود را فرو میبرم، تا در نهایت با دست خالی و دور از خوشیهای دنیایی و با دلی پاک و عاری از هر سیاهی، لقای پروردگارم را دریابم. و این را بدانید که دنیای شما در نظر من، مانند ابری است که در هوا برخاسته و پهن و ضخیم گشته [سپس بی هیچ بارشی] پراکنده شود.
عجله نکنید! خیلی زود پرده های تیره غفلت و بی خبری از مقابل دیدگان شما کنار گذاشته میشود و نتیجه بد و زشت کردارتان را میبینید، و میوه آن دانه های تلخی را که کاشتید، به صورت زهری کشنده و مهلک درو میکنید. و این را بدانید که خداوند بهترین حاکم، و رسول با کرامت او خصم شما، و روز قیامت توقّفگاه شما خواهد بود، امیدوارم که خدا آنجا را تنها موقف شما قرار داده و شما را به هلاکت برساند، و السّلام علی من اتّبع الهدی!!
با خواندن این نامه، ابوبکر سخت به وحشت افتاد و از سر تعجّب و شگفت زده گفت: سبحان اللَّه! چه چیز او را تا این حدّ بر من جسور کرده و از غیر من بازداشته؟! ای گروه مهاجر و انصار، شما می دانید که من در خصوص زمینهای فدک، پس از وفات رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله با شما مشورت کردم و شما گفتید: «انبیاء هیچ ارثی از خود باقی نمی گذارند، و این گونه اموال باید در تجهیزات و حفظ مرزها و برای مصارف عمومی مسلمانان هزینه شود». من نیز رای شما را پذیرفتم، ولی مدّعی فدک آن را نپذیرفت، و اکنون چون برق درخشنده و غرّش رعد تهدید می کند، به خاطر دوست داشتن حق پیامبرش، آن را به خون مسموم آلوده میکند؛ حال اینکه من می خواستم استعفا داده و از این کار کناره گیری کنم ولی شما قبول نکردید، و عدم پذیرش من فقط به خاطر دوری از مخالفت و فرار از جدال با علیّ بن ابی طالب بود. ما را با علیّ بن ابی طالب چه کار؟ آیا عاقبت کسی که با او ستیزه کند، جز شکست است؟
عمر بن خطّاب با شنیدن این سخن عصبانی شده و گفت: فقط توانستی همین کلام را بگویی؟! به راستی که تو فرزند کسی هستی که هیچ گاه نه پیشقدم در صحنه نبرد بود، و نه هنگام قحطی و فقر، بخشندگی و سخاوت داشت. سبحان اللَّه! چقدر ترسو و چقدر نفست کوچک است! آب گوارا و زلالی را در اختیار تو گذاشتم ولی تو حاضر به نوشیدن آن نیستی، و می خواهی تشنه بمانی، و چه گردنکشانی را در مقابلت مطیع و خاضع کرده و افراد خوش فکر و سیاستمدار را در اطرافت گرد آوردم. اگر این اسباب و وسائل نبود که تا الان علی بن ابی طالب استخوانهای تو را خرد می کرد، پس خدا را شکر و سپاس کن، به خاطر آنچه که به واسطه من به تو بخشیده شده است؛ زیرا هر که از منبر رسول خدا بالا رفت، شایسته است که پیوسته شکر گوید. و این علیّ بن ابی طالب مانند سنگ سختی است که تا منفجر نشود، آب از آن نجوشد؛ و همچون مار خطرناکی است که بی افسون و جادو رام نشود؛ و مانند درخت تلخی است که اگر با عسل هم آمیخته شود، میوه شیرین نخواهد داد. او کسی است که بزرگان و سران کافر قریش را کشته و همه آنها را رسوا کرد، ولی با این همه، تو خاطرت جمع باشد و از تهدید و شدّت او هراس نداشته باش، و از تهدیدش نترس، که من مانع او میشوم، پیش از آنکه بخواهد به تو صدمه ای بزند.
ابوبکر به او گفت: تو را به خدا قسم میدهم، دست از این سخنان مبالغه آمیز و یاوهگوییها بردار که سوگند به خدا، اگر علیّ بن ابی طالب اراده کند، تنها با دست چپ خود ما را نابود می کند، و تنها سه چیز است که ما را تاکنون از دست او نجات داده است: یکی اینکه او تنها و بی یاور است، دوم اینکه او مقیّد است که به سفارش پیامبر عمل کند، و سوم اینکه تمام سران قبایل و طوائف را از بین برده، همانگونه که شتر سبزههای بهاری را میخورد؛ و اگر این سه چیز نبود، کار خلافت برای او قطعی و مسلّم بود، هرچند که ما غیر از آن را بخواهیم.
این دنیا در نظر او همچون کراهت ما از مرگ است. آیا روز احد را از خاطر برده ای؟ در آن روز سخت، ما همه پا به فرار گذاشتیم و به بالای کوه رفتیم، و او در حالی که در محاصره سران و جنگجویان قریش بود و مرگش قطعی بود، با شجاعت و قدرت، همه را از اطراف خود متفرّق کرد، و چون قوم نیزهها را به سمت او پرتاب کردند، او از اسبش فرود آمد و از نیزه هایی که از هر طرف به سوی او میآمدند رها شد؛ سپس سوار بر اسبش شد و با ضربتهای پی در پی، سر از پیکرشان جدا می ساخت و این شعار را می گفت: «یا اللَّه یا اللَّه! یا جبرئیل! یا محمّد یا محمّد! نجات نجات!» سپس به رئیس آنان یورش برد و با ضربتی سر از بدنش جدا ساخت، و بعد از آن به پرچمدارشان روی آورد و با ضربهای سرش را شکافت و شمشیر از آن گذشت و جسد و اسبش را نیز دو نیم کرد.
و قوم با دیدن این امور، همگی پا به فرار نهادند و او آنها را با شمشیر میزد تا اینکه آنها را نقش بر زمین کرد و به مرگ گرفتار کرد، و ما به خاطر ترس از او نمیتوانستیم خودمان را کنترل کنیم تا اینکه این سخن از تو سرزد که او را به قتل رسانی، و عکس العمل او را خودت خوب می دانی؛ و اگر آیه کریمه {و خداوند از شما در گذشت} - . العمران / 152 - در باره ما و شما نازل نشده بود، همه ما هلاک شده بودیم.
پس دست از این مرد بردار که با تو کاری ندارد و سخن خالد بر قتل او، تو را فریب ندهد؛ زیرا او جرات این کار را ندارد، و اگر این کار کند، خود خالد اوّلین کشته خواهد بود؛ زیرا علیّ از اولاد عبد مناف است، همانها که چون به حرکت و هیجان آیند، همه را به هراس ندازند، و چون به خشم آیند، دریای خون به راه اندازند، خصوصا علیّ بن ابی طالب که از هر لحاظ سرآمد آن قوم است، و السّلام علی من اتّبع آلهدی!
توضیح: «شقّّوا» که درگفتارش ذکر شد، نظر من: این بندها در نهج البلاغه در جای دیگری که مناسب آن است، ذکر شده است؛ آن زمان که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، و عباس و ابو سفیان بن حرب وی را مورد خطاب قرار دادند که به عنوان خلیفه با وی بیعت کنند، فرمود: ای مردم، امواج فتنه ها را با کشتی نجات در هم بشکنید، و از اختلاف و پراکندگی بپرهیزید، و تاجهای فخر و برتری جویی را بر زمین نهید. رستگار شد آن کس که با یاران به پا خاست، یا کناره گیری نمود و آسوده گشت.
آنچه که در اینجا آمده است، ممکن است با صیغه ماضی و بیان حالت نخست آنها باشد، یعنی اینکه آنها در روزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله بر کشتی نجات سوار شدند، و از میان فتنهها بیرون آمدند. فتنه ها را به امواج تشبیه کرد، به دلیل اینکه نفس با آن دو مضطرب و پریشان میشود، و اینکه سبب هلاک میشوند. و «الحیازیم» جمع «حیزم»، هر آنچه دور کمر و شکم حلقه بزند و یا دنده روی قلب، و آنچه که از قسمت جلو، حلقوم و گلو را در بر بگیرد؛ و همچنین به قسمت ناهموار و مرتفع زمین گفته میشود. فیروز آبادی این مراد را برای آن ذکر کرد. - . القاموس المحیط4 : 96 - و
در اینجا شاید منظور سینه کشتی باشد، چرا که آب را میشکافد، و بعید نیست قسمت پایین «مجازیف» باشد و مجازیف جمع «مجذاف» به معنای پارو باشد، که به وسیله آن کشتی به حرکت در میآید. و بر زمین گذاشتن تاجهای فخر و برتری: کنایه از بیرون کردن اهل حق، و دوری از افتخار و فخر فروشی که باعث دوری از پیروی از حق میشود. و منظور از «گروه پیمان شکنان» یعنی: آنها فخر فروشی موجود میان گروه و محفلهای فخر فروشان را ترک کردند. «مجمع » ضد پراکنده و لشکر و قبیله یکدست و با هم است، فیروز آبادی آن را ذکر کرده است. - . القاموس المحیط3 : 14 -
خلاصه: آنها در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله برحسب ظاهر، برحق و پیرو اهل آن بودند، و بعد از وی کار آنها به جایی رسید که ارث خانواده پاک را بین خود تقسیم کردند. و ممکن است که تمام افعال با صیغه امر باشد، همانگونه که در برخی نسخه ها اینگونه آمده است: «طلب نور کنید»، که در این صورت، در ابتدا به آنها دستور داده است که از اهل حق پیروی کنند، و سپس حال آنها را با این سخنش بیان کرد: «ولی قسمت کردند»، به روش التفات از حضور به غیبت.
بر اساس قول اول، ممکن است که تمام افعال برای ذمّ و نکوهش باشد که در این معنا این است: آنها در تاریکیهای فتنه داخل شدند و برحسب ظاهر، به چیزی چنگ زدند که گمان میرود از ابزارهای نجات است و فخر فروشی را ترک کردند، و با جمع کردن اهل غدر و پیمان شکنان و نصیحت کردن مردم و ترک کردن غرضهای شخصی، همگی تن دادند تا تدبیر مورد نظرشان برایشان محقق گردد. پس گفته امام «و استضاؤوا» به منزله یک بند از کلام است؛ یعنی در قسمت کردن ارث «طاهرات»، با استفاده از نور نور الانوار [کلام نبوی] و به خبری که آن را ساختند و به سرور پاکان نسبت دادند، چنگ زدند.
و هر یک از این وجوه، ممکن است اشتباه باشد، و در ظاهر، در کلام کم و کاست و یا افزونی وجود دارد، و شاید این که گفته شده است «الابرار»، بر پایه تغلیب باشد.
و جوهری میگوید: «الحقب»: بندی است که جهاز شتر را با آن میبندند. و «الحقیبه» مفرد «حقائب» است، و «احتقبه و استحقبه» یعنی: آن را حمل کرد، و گفته میشود: «احتقب فلان الاثم» مانند این است که آن را جمع کرد و از پشت آن را حمل کرد. - . الصحاح1 : 114 -
و میگوید: «سیف قاضب و قضیب» یعنی برنده و جمع آن «قواضب» و «قُضُب» است - . الصحاح1 : 203 - .
و«جمجمه»، استخوان سر که در بر گیرنده مغز است - . الصحاح 5 : 1891 - . و «مؤق العین»، گوشه چشم که به دماغ نزدیک است و جمع آن «اماق و اماق» است، مانند: «ابار و ابار» - . الصحاح 4 : 1553 - .
و«ارداه» یعنی او را به هلاکت رساند. و«الجحفل» لشکر، و «رجل حجفل» یعنی: «عظیم الشان» - . الصحاح4 : 1652 - .
و منظور از «اباد الله خضراءهم» یعنی: جمع و کثرت آنها، و اصمعی آن را ردّ میکند و میگوید: منظور از «اباد الله خضراءهم» یعنی: خیر و برکت و شادابی آنان است - .الصحاح2 : 647 - .
و در «النهایة» آمده است، «الضوضات»: سر و صدای مردم و چیرگیشان است - . النهایة3 : 105 - ،
و در اغلب نسخهها، با الف ممدود و بدون تاء ذکر شده است.
و«جزّار الدوارین» شاید منظور از «الدوارین» بر پایه تخفیف روزگاران و زمانهاست. جوهری میگوید: «الدوّرای»، روزگار است - . الصحاح2 : 660 -
که انسان را میگرداند، یا پهلوانان است، یعنی: من قاتل کسانی هستم که در میدان جنگ برای مبارزه طلبی تاخت و تاز میکنند و و در برخی نسخه ها آمده است: «وجرار الدوائر»، یعنی: من موجب دولت و پیروزی مسلمانان علیه کافران میشدم. و در «النهایة» آمده: است که در حدیث است: «فیجعل الدائرة علیهم»، یعنی دولت را علیه آنها با غلبه و پیروزی قرار میداد. - . النهایة2 : 140 -
و منظور از «وانی لصاحبکم» یعنی: امام شما که روز غدیر با من بیعت کردید و «الثار» یعنی خونخواهی است، گفته میشود: «ثارت القتیل و بالقتیل ثارا و ثؤرة» یعنی: قاتل او را کشتم. و منظور از «ما سبق من الله فیکم» یعنی: عذاب در آخرت است. «خوّاض المنیات»، «الخوض فی الشیء» یعنی: داخل شدن در آن، و «خضتُ الغمرات» یعنی وارد آن شدم، و «المنیة » به معنی مرگ است، یعنی وارد چیزی شدم که احتمال مرگ در آن هست. و در برخی نسخهها آمده: «خوّاض الغمرات»، و«الغمرة»: انبوه مردم و کثرت آب است، و «غمرات الموت»: سختیهای آن است. «لیل خامد» یعنی: ساکن، وقتی که مردم خواب باشند و صدای آنها شنیده نمیشود. گفته میشود: «خمدت النار»، هرگاه زبانههای آن آرام شوند. جوهری میگوید: «التَغطمُط» یعنی صدایی که گرفتگی داشته باشد. و«الغُطامط»: صدای جوشیدن دیگ و صدای موج دریاست» - . الصحاح 2 : 1147 -
که مناسبت معنایی آنها پوشیده نیست. «ایهنوا»، آنچه در کتب لغت ذکر شده است، این است که «ایة» کلمهای است که مراد از آن افزونی و کثرت است، مبنی بر کسر است، و اگر به کلمهی بعد از خود وصل شود، تنوین میگیرد. گفته میشود: «ایهٍ حدّثنا» و اگر «ایها» منصوب گفته شود، مراد از آن، امر به دست برداشتن و سکوت است - . الصحاح6 : 2226، ولسان العرب 13 :474 - و مثنی و جمع آن را مجاز نمیبینم، و از روایت برمیآید - اگر در آن تحریفی نباشد - مثنی یا جمع بودن آن جایز است. و «المحالبً» جمع «محلب»: جایگاه شیر که همان سینه یا نوک آن است. و «هبلته امه»، یعنی مادر او در سوگش نشست. و «باح بالشیء؛ یبوح به» آن را اعلام کرد و آشکار نمود و «والرِّشاء»: طناب و جمع آن «ارشیة» است. و «الطوی»: چاه. «المطویة» که در اصل صفت است، و لذا جمع آن «اطواء» مانند اشراف و ایتام است، سپس به اسم تبدیل شده و مؤنث شدن صفت به خاطر مؤنث بودن «بئر» است. و «هامَ علی وجهه یهیم ُ هَیما و هیمانا»، یعنی: به خاطر عشق یا چیزی دیگر به بیابان زد. و منظور از «بید جذّاء»، یعنی: بریده شد یا شکسته شد. و «الصّفر» یعنی خالی، مانند «خلوّ» است. و «الطحنات» شاید جمع «الطّحنة» باشد، یعنی: گندم اسیاب شده و مانند آن. و «فاستعلی»، یعنی: ارتفاع و بلندای آن زیاد شد. و «تمزّق»: تفرق و پراکندگی است. و منظور از «رویداً»، یعنی: صبر کنید و اندکی درنگ کنید. «فعن قلیل» یعنی: پس از زمان کوتاهی. و «القسطل»: غبار است. جوهری میگوید: «الذعاف» زهر است، و «طعام مذعوف و موت مذعوف» یعنی: طعامی سریع که خیلی زود میکشد - . الصحاح4 : 1361 -
و در برخی نسخهها، بعد از آن آمده: «ممزّقا»، یعنی: اعضای بدن را متلاشی میکند و رودهها را قطع میکند. و «لا ابعد الله فیها»، منظور در روز قیامت است. و «اتعسه الله» یعنی: به هلاکت رساند. و منظور از این سخنش: «یا سبحان الله»، یعنی ای قوم تعجب کنید و برای تعجب، خداوند را تسبیح بگویید. و جوهری میگوید: «نکل عن العدوّ و عن الیمین ینکُل»، یعنی: ترسید، و «الناکل»: ترسوی ضعیف است و در اغلب نسخهها این گونه ذکر شده است: «علی غیری»، و شاید متضمن معنای شفقت و مانند این باشد. و در النهایة در حدیثی آمده است: «لا یحسبون الا الکراع و السلاح»؛ کراع اسم گروه اسبان است. - . النهایة4 : 165 - و
جوهری میگوید: «ارعد الرجل و ابرق»، اگر تهدید کند و بترساند - . الصحاح2 : 474 - و «الایلاء»
قسم خوردن است. «ان یمضخها»، گفته میشود: «مَضَخَ» مانند «مَنَعَ»، یعنی: جسد را
عطرآگین کرد، و در برخی نسخهها این گونه آمده است: «المضخ» یعنی: از جا کندن چیز و گرفتنش، و نسخه اول قویتر است. و «الفلج»: پیروزی و «المقدام» مرد بسیار حمله کننده به دشمن. و «الجدوب» جمع «دب»: ضد حاصلخیزی است. و «الهلع»، بدترین بی تابی. و «السّجال» جمع «السجّل»، یعنی سطلی که آب در آن باشد. و «الضما»: تشنگی است. و«آنخت الجمل فاستناخ»: آن را به زانو در آوردم و خوابانیدم. و «الصماء»: محکم و سخت. و گفته میشود: «حیّة رقشاء»، ماری که خالهای سیاه و سفید داشته باشد. و در برخی نسخهها «الرقطاء» آمده، و «الرقطة»: سیاهی که خالهای سفید بر آن باشد. و «الرّقی»، جمع «رقیة» است که: تعویذها و طلسمها و مانند آنها است. و در برخی نسخهها این گونه ذکر شده است: «التی لا تجیب الا بالرقیّ» و در برخی دیگر این گونه آمده است: «التی لا تؤثر فیها الرقی». «و تربیدک»، در اغلب نسخهها با راء و دال بی نقطه از «رَ بَدَ رُبُدا» یعنی: نگه داشت و زندانی کرد، و «تربّدَ»: تغییر کرد، و شاید درستتر این باشد: «تدبیرک»، یا «تدابیرک». و در النهایة گوید: در این حدیث علی علیه السلام: «یخضمون مال الله خضم الابل بنتة الربیع» آمده است:«الخضم»: خوردن با دندانهای آسیاب است، و «القضم»، با دندانهای نیش است، - . النهایة2 : 44 - «خضم یخضم خضما»؛ و منظور از «و قد طرَق عن سرجه»، که در برخی نسخهها «اطرق» آمده است، گفته میشود، «اطرق جناح الطائر» بر وزن «افتعل» یعنی: پیچید، و «طرق یطرق» مانند «نَصَر»: یعنی شبانگاه نزد خانودهاش آمده، و «اطرق» از باب «افعال»: ساکت شد و صحبتی نکرد، نگاهش را پایین آورد و به زمین نگاه کرد. شاید اطرق تحریف شده «طال» باشد. و در خصوص«یا الله» در برخی نسخه ها، هر سه اسم، سه بار تکرار شده است و «یا محمد» بر «یا جبرئیل» مقدم شده است. و «البری»: تراشیدن است و در اینجا استعاره از شکافتن و قطع کردن است. و «انجفل القوم» یعنی: همه آنها رفتند، جوهری آن را بیان کرده است» - . الصحاح4 : 1657 -
و منظور از «مسحه بالسیف»: آن را قطع کرد. - . الصحاح 1 : 404 - و فیروز آبادی میگوید: «جرثومة الشیء»: اصل آن است، یا خاک جمع شده در تنه درختان و آنچه که باد آن را پراکنده میکند، و وادی مورچه استا - . القاموس المحیط4 : 89 -
الجزری در حدیث ابن الزبیر میگوید: «کانت فی المسجد جراثیم»، یعنی: در آن مکانهای بلندتر از سطح زمین که خاک و گِل در آن آنباشته است، وجود داشت» - . النهایة 1 :254 - که معنای آن این است: که علی علیه السلام آنها را مانند تنه درختان بریده شده، مرده در نظر گرفته است، یا از کشتار، تپههای بلند ایجاد کرده است. و «الخمود»، جمع «خامد»، یعنی: مردگان. گفته میشود: «خمَد المریض» یعنی مُرد. و «التّلعة»: مکان مرتفع از زمین و «التمرّغ»: در خاک غلتیدن است. و این آیه: {و از شما در گذشت} - . ال عمران/ 152 - ،
و این چیزی است که خداوند در ضمن سرزنش کردن یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگران به خاطر سستی و شکست شان در غزوه احد گفته است، که میفرماید: { [ و در نبرد احد] قطعا خدا وعده خود را با شما راست گردانید: آن گاه که به فرمان او، آنان را میکشتید، تا آنکه سست شدید و در کار [جنگ و بر سر تقسیم غنایم ] با یکدیگر به نزاع پرداختید و پس از آنکه آنچه دوست داشتید [یعنی غنایم را ] به شما نشان داد، نافرمانی نمودید. برخی شما دنیا را و برخی از شما آخرت را میخواهد. سپس برای آنکه شما را بیازماید، از [تعقیب ] آنان منصرفتان کرد و از شما در گذشت، و خدا نسبت به مؤمنان، باتفضل است.} - . ال عمران/ 152 -
«اهبوا»، گفته میشود: «هبّ فلان»، یعنی روزگاری غایب شد، و در جنگ شکست خورد، و درستتر «اهموا» است، و این با بند بعدی مناسبت بیشتری دارد .
گفته میشود: «اهمّه الامر»: اگر او را نگران و غمگین کرد. و در اغلب نسخهها «اهیبوا» آمده است. و امکان ندارد که فعل معلوم باشد، زیرا ترک کردن قلب یاء به الف، نادر و در چند موضع، مورد کاربرد قرار گرفته است [و این از نوع آن موارد نادر نیست]، و فعل مجهول نیست، زیرا در صورت فرض حذف حرف جر و اتصال فعل به ضمیر فاعل، این امکان
وجو د دارد. و « اذموا »، در قاموس آمده: «اذمّه» : آن را ذمیم و زشت دید، و «اذمّ»: آن را کوچک و حقیر شمرد و آنها را میان مردم زشت گردانید» - . القاموس المحیط 4: 115 - و در برخی نسخهها آمده: «دمروا»، یعنی: به هلاکت رساندند و «الهمام»: پادشاه عظیم همت و سرور شجاع بخشنده.
**[ترجمه]
ب (9): عَنْهُمَا، عَنْ حَنَانٍ (10) قَالَ: سَأَلَ صَدَقَةُ بْنُ مُسْلِمٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَنَا عِنْدَهُ، فَقَالَ: مَنِ الشَّاهِدُ عَلَی فَاطِمَةَ بِأَنَّهَا لَا تَرِثُ أَبَاهَا؟
فَقَالَ (11): شَهِدَتْ عَلَیْهَا عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ وَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ یُقَالُ لَهُ أَوْسُ بْنُ الْحَدَثَانِ مِنْ بَنِی نَضْرٍ، شَهِدُوا عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:
ص: 156
لَا أُوَرِّثُ، فَمَنَعُوا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِیرَاثَهَا مِنْ أَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ..
**[ترجمه]قرب الاسناد - . قرب الاسناد : 47 -48 - :
از حنان نقل شده است: نزد امام صادق علیه السلام بودم و صدقة بن مسلم از وی پرسید: چه کسی علیه فاطمه علیها السلام شهادت داد که از پدرش ارث نمیبرد؟ فرمود: عائشه و حفصه و مردی از بادیه نشینان به نام اوس بن الحدثان از قبیله بنی نضر، پیش ابوبکر شهادت دادند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی از من ارث نمیبرد؛ و فاطمه را از ارث پدرش بازداشتند.
**[ترجمه]
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ (1): لِبَعْضِ عُلَمَائِنَا الْأَخْیَارِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: دَخَلَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (2) عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَسَأَلَتْهُ فَدَکاً، قَالَ: النَّبِیُّ لَا یُوَرِّثُ، فَقَالَتْ: قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (3).
فَلَمَّا حَاجَّتْهُ أَمَرَ أَنْ یُکْتَبَ لَهَا، وَ شَهِدَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أُمُّ أَیْمَنَ.
قَالَ: فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ، فَاسْتَقْبَلَهَا عُمَرُ، فَقَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ؟ قَالَتْ: مِنْ عِنْدِ أَبِی بَکْرٍ مِنْ شَأْنِ فَدَکَ، قَدْ کَتَبَ لِی بِهَا.
فَقَالَ عُمَرُ: هَاتِی الْکِتَابَ، فَأَعْطَتْهُ، فَبَصَقَ فِیهِ وَ مَحَاهُ، عَجَّلَ اللَّهُ جَزَاهُ.
فَاسْتَقْبَلَهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: مَا لَکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ غَضْبَی (4)؟! فَذَکَرَتْ لَهُ مَا صَنَعَ عُمَرُ، فَقَالَ: مَا رَکِبُوا مِنِّی وَ مِنْ أَبِیکَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا.
فَمَرِضَتْ فَجَاءَا یَعُودَانِهَا فَلَمْ تَأْذَنْ لَهُمَا، فَجَاءَا ثَانِیَةً مِنَ الْغَدِ، فَأَقْسَمَ عَلَیْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَذِنَتْ لَهُمَا، فَدَخَلَا عَلَیْهَا، فَسَلَّمَا، فَرَدَّتْ ضَعِیفاً.
ثُمَّ قَالَتْ لَهُمَا: سَأَلْتُکُمَا (5) بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَ سَمِعْتُمَا یَقُولُ (6) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَقِّی: مَنْ آذَی فَاطِمَةَ فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ.
قَالا: اللَّهُمَّ نَعَمْ، قَالَتْ: فَاشْهَدْ أَنَّکُمَا قَدْ آذَیْتُمَانِی (7).
ص: 157
**[ترجمه]مصباح الانوار: - . مصباح الانوار: 246-247 - از امام باقر علیه السلام روایت شده است: فاطمه سلام الله علیها دختر محمد صلی الله علیه و آله بر ابوبکر وارد شد و فدک را مطالبه کرد. ابوبکر گفت: کسی از پیامبر ارث نمیبرد. فرمود: خداوند تعالی میفرماید: {و وَرِث سلیمان داوودَ} - . النمل / 16 - ، چون برای او دلیل آورد و علی بن ابی طالب علیه السلام و ام ایمن شهادت دادند، دستور داد در حکمی، فدک برای او نوشته شود. فاطمه سلام الله علیها از آنجا خارج شد، عمر وی را دید و گفت: ای دختر رسول الله، از کجا میآیی؟ فرمود: از نزد ابوبکر و او در خصوص فدک، در حکمی آن را برای من نوشت. عمر گفت: حکم را به من بده. حکم را به او داد. عمر آب دهانش را بر آن انداخت و آن را پاک کرد - خداوند سزای او را زود برساند - . علی علیه السلام وی را دید و فرمود: ای دختر رسول خدا، تو را چه شده است که عصبانی هستی؟ آن حضرت آنچه عمر انجام داده بود، برای وی گفت، حضرت فرمود: جنایتی که در حق من و پدرت مرتکب شدند، از این بالاتر است. فاطمه سلام الله علیها مریض شد و آنها برای عیادت وی آمدند، ولی به آنها اجازه ورود نداد. فردای آن روز هم آمدند. امیرالمؤمنین علیه السلام وی را قسم داد و به آنها اجازه ورود داد. پس بر وی وارد شدند و سلام کردند و حضرت آرام جواب آنها را داد و سپس به آنها گفت: شما را به خداوندی که خدایی جز او نیست، قسم میدهم، آیا این را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدید که درباره من میفرمود: هر کس فاطمه را اذیت کند من را اذیت کرده است، و هر کس مرا اذیت کند، خداوند را اذیت کرده است؟ گفتند: به خدا سوگند چنین است. فرمود: گواهی میدهم که شما مرا اذیت کردهاید.
**[ترجمه]
و (1) عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ: طَلَبَ إِلَیَّ أَبُو بَکْرٍ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لَهُ عَلَی فَاطِمَةَ یَتَرَضَّاهَا، فَسَأَلَتْهَا ذَلِکَ، فَأَذِنَتْ لَهُ، فَلَمَّا دَخَلَ وَلَّتْ وَجْهَهَا الْکَرِیمَ إِلَی الْحَائِطِ، فَدَخَلَ وَ سَلَّمَ عَلَیْهَا، فَلَمْ تَرُدَّ، ثُمَّ أَقْبَلَ یَعْتَذِرُ إِلَیْهَا وَ یَقُولُ: ارْضَیْ عَنِّی یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ.
فَقَالَتْ: یَا عَتِیقُ! أَتَیْتَنَا مِنْ ماتت (مَاتَّةٍ) (2) أَوْ حَمَلْتَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، اخْرُجْ فَوَ اللَّهِ مَا کَلَّمْتُکَ (3) أَبَداً حَتَّی أَلْقَی اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَشْکُوَکَ إِلَیْهِمَا.
**[ترجمه]و از اسماء بنت عمیس نقل میشود: ابوبکر از من خواست که برای جلب رضایت فاطمه سلام الله علیها از وی اجازه ورود بخواهم. فاطمه به وی اجازه ورود داد. هنگامی که وارد شد، چهره مبارکش را رو به دیوار کرد. ابوبکر داخل شد و سلام کرد، ولی جواب سلام او را نداد، سپس شروع به معذرت خواهی کرد و میگفت: ای دختر رسول الله، از من راضی باش. فرمود: «آیا حرمت ما را نگاه داشتی یا اینکه مردم را بر گردن ما سوار کردی؟! بیرون برو، به خدا سوگند، تا زمانی که خداوند و رسولش را نبینم و از تو نزد آنها شکایت نکنم، هرگز با تو صحبت نمیکنم» - . مصباح الانوار : 255-256 - .
**[ترجمه]
و (4) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَمَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ عِنْدَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ یَعُودَانِهَا، فَقَالَتْ لَهُمَا: أَسْأَلُکُمَا بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ هَلْ (5) سَمِعْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: مَنْ آذَی فَاطِمَةَ فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ (6)؟ فَقَالا: اللَّهُمَّ نَعَمْ، قَالَتْ: فَأَشْهَدُ أَنَّکُمَا آذَیْتُمَانِی (7).
**[ترجمه]امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل میکند: در حالی که ابوبکر و عمر برای عیادت فاطمه سلام الله علیها نزد وی بودند، حضرت فرمود: «شما را به خداوندی که خدایی جز او نیست، قسم میدهم، آیا این را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدید که درباره من میفرمود: هر کس فاطمه را اذیت کند مرا اذیت کرده است، و هر کس مرا اذیت کند، خداوند را اذیت کرده است؟ گفتند: به خدا سوگند چنین است. فرمود: گواهی میدهم که شما مرا اذیت کردهاید» - . مصباح الانوار : 255-256 - .
**[ترجمه]
مِنْ أَهْلِ الطَّائِفِ، فَکَانَ (1) یَنَالُ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ، فَأَوْصَاهُ أَبِی (2) بِتَقْوَی اللَّهِ، فَقَالَ لَهُ: نَاشَدْتُکَ اللَّهَ وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ (3) هَلْ صَلَّیَا عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ؟
فَقَالَ أَبِی: اللَّهُمَّ لَا، قَالَ: فَلَمَّا افْتَرَقْنَا سَبَبْتُهُ (4)، فَقَالَ لِی أَبِی: لَا تَفْعَلْ فَوَ اللَّهِ مَا صَلَّیَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَضْلًا عَنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ (5) شَغَلَهُمَا مَا کَانَا یُبْرِمَانِ (6).
**[ترجمه]از زید بن علی علیه السلام نقل است: همراه با پدرم به مکه رفتم و در آنجا مولایی ثقیفی از اهالی طائف بود و به ابوبکر و عمر دشنام میداد. پس پدرم او را به تقوای خداوند سفارش کرد. او گفت: تو را به خداوند و خدای این خانه قسم میدهم، آیا این دو بر فاطمه سلام الله علیها نماز خواندند؟ پدرم گفت: به خدا سوگند خیر. پس هنگامی که از او جدا شدیم، من آن مرد را دشنام دادم. پدرم به من گفت: دست بردار، به خدا سوگند، علاوه بر فاطمه سلام الله علیها، بر رسول الله صلی الله علیه و آله نیز نماز نخواندند، به این دلیل که آنها مشغول محکم کردن آن چیزی بودند در پی آن بودند - . مصباح الانوار : 258 - .
**[ترجمه]
یج (7): رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ امْتَنَعَ (8) مِنَ الْبَیْعَةِ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَمَرَ أَبُو بَکْرٍ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ (9) أَنْ یَقْتُلَ عَلِیّاً إِذَا (10) سَلَّمَ مِنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ بِالنَّاسِ.
فَأَتَی خَالِدٌ وَ جَلَسَ إِلَی جَنْبِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُ سَیْفٌ، فَتَفَکَّرَ أَبُو بَکْرٍ فِی صَلَاتِهِ فِی عَاقِبَتِهِ (11) ذَلِکَ، فَخَطَر بِبَالِهِ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ (12) یَقْتُلُونَنِی إِنْ قُتِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّشَهُّدِ الْتَفَتَ إِلَی خَالِدٍ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ وَ قَالَ: لَا تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ بِهِ، ثُمَّ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِخَالِدٍ: أَ وَ کُنْتَ تُرِیدُ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِکَ؟ قَالَ: نَعَمْ، فَمَدَّ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ وَ خَنَقَهُ بِإِصْبَعِهِ وَ کَادَتْ (13) عَیْنَاهُ تَسْقُطَانِ، وَ نَاشَدَهُ بِاللَّهِ أَنْ
ص: 159
یَتْرُکَهُ، وَ شَفَعَ إِلَیْهِ النَّاسُ، فَخَلَّاهُ (1).
ثُمَّ کَانَ خَالِدٌ بَعْدَ ذَلِکَ یَرْصُدُ الْفُرْصَةَ وَ الْفَجْأَةَ لَعَلَّهُ یَقْتُلُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ غِرَّةً، فَبَعَثَ بَعْدَ ذَلِکَ عَسْکَراً (2) مَعَ خَالِدٍ إِلَی مَوْضِعٍ، فَلَمَّا خَرَجُوا مِنَ الْمَدِینَةِ- وَ کَانَ خَالِدٌ مُدَجَّجاً وَ حَوْلَهُ شُجْعَانٌ (3) قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَفْعَلُوا کُلَّ مَا أَمَرَهُمْ خَالِدٌ فَرَأَی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَجِی ءُ مِنْ ضَیْعَةٍ لَهُ مُنْفَرِداً بِلَا سِلَاحٍ، (فَقَالَ خَالِدٌ فِی نَفْسِهِ: الْآنَ وَقْتُ ذَلِکَ) (4)، فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ فَکَانَ فِی یَدِ خَالِدٍ عَمُودٌ مِنْ حَدِیدٍ، فَرَفَعَهُ لِیَضْرِبَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ، فَانْتَزَعَهُ (5) عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ یَدِهِ وَ جَعَلَهُ فِی عُنُقِهِ وَ فَتَلَهُ کَالْقَلَادَةِ.
فَرَجَعَ خَالِدٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، وَ احْتَالَ الْقَوْمُ فِی کَسْرِهِ فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لَهُمْ، فَأَحْضَرُوا جَمَاعَةً مِنَ الْحَدَّادِینَ، فَقَالُوا: لَا یُمْکِنُ انْتِزَاعُهُ إِلَّا بَعْدَ حَلِّهِ فِی النَّارِ، وَ فِی ذَلِکَ هَلَاکُهُ، وَ لَمَّا عَلِمُوا بِکَیْفِیَّةِ حَالِهِ، قَالُوا إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ الَّذِی یُخَلِّصُهُ مِنْ ذَلِکَ کَمَا جَعَلَهُ فِی جِیدِهِ (6)، وَ قَدْ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِیدَ کَمَا أَلَانَهُ لِدَاوُدَ، فَشَفَعَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَخَذَ الْعَمُودَ وَ فَکَّ بَعْضَهُ مِنْ بَعْضٍ بِإِصْبَعِهِ (7).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: - . الخرائج و الجرائح2 : 757، حدیث 75 - روایت شده است که علی علیه السلام از بیعت کردن با ابوبکر امتناع ورزید، پس ابوبکر به خالد بن ولید دستور داد که آنگاه که در نماز صبح سلام داد، علی علیه السلام را به قتل رساند. پس خالد درحالی که شمشیری همراه داشت، آمد و کنار علی علیه السلام نشست. ابوبکر در هنگام نماز درباره عاقبت این کار فکر کرد و این مطلب به ذهنش رسید که اگر علی علیه السلام کشته شود، بنی هاشم مرا به قتل میرسانند. پس هنگامی که تشهد گفت، قبل از آنکه سلام نماز را بگوید، رو به خالد کرد و گفت: آنچه که به تو دستور دادم را انجام نده. سپس گفت: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. علی علیه السلام به خالد گفت: آیا میخواستی این کار را انجام بدهی؟ گفت: آری. پس حضرت دستش را به سوی گردنش دراز کرد و با انگشتانش آن را طوری فشار داد که نزدیک بود چشمانش از حدقه بیرون آید. خالد او را به خدا سوگند داد که وی را رها کند. مردم برای او شفاعت کردند، پس او را رها کرد. بعد از این، خالد در پی فرصت و لحظه مناسبی بود که علی علیه السلام را به قتل رساند. روزی ابوبکر لشکری همراه خالد به جایی فرستاد، هنگامی که از مدینه خارج شدند، در حالی که خالد سرا پا سلاح بود و در اطرافش پهلوانانی بودند که به آنها دستور داده شده بود که هر آنچه او دستور دهد انجام دهند. خالد علی علیه السلام را دید که به تنهایی و بدون سلاح از روستایی باز میگشت. هنگامی که به او نزدیک شد، خالد نیزهای آهنی را که در دست داشت، بالا برد که بر سر علی علیه السلام بزند. علی علیه السلام آن را از او گرفت و بر گردنش گذاشت و آن را مانند گردنبندی به دور گردن او محکم بست. خالد پیش ابوبکر باز گشت. مردم سعی کردند آن را بشکنند ولی موفق نشدند. پس گروهی اهنگر آوردند، آنها گفتند: باز کردن آن تنها در صورتی امکان دارد که با آتش گداخته شود و در این صورت او میمیرد. پس هنگامی که از وضع او باخبر شدند، گفتند: علی علیه السلام تنها کسی است که میتواند آن را از گردن او جدا کند، همانگونه که آن را برگردن او قرار داد. خداوند همانگونه که آهن را برای داوود نرم کرد، برای وی نیز نرم کرده است. پس ابوبکر نزد علی علیه السلام شفاعت کرد، و علی علیه السلام نیزه را گرفت و با انگشتش آن را باز کرد.
**[ترجمه]
قال الجوهری: رجل مدجّج و مدجّج أی: شاک فی السّلاح، تقول منه تدجّج فی شکّته أی: دخل فی سلاحه کأنّه تغطّی بها (8).
ص: 160
**[ترجمه]جوهری می گوید: «رجلٌ مدجّج و مدحجّ »، یعنی: سراپا سلاح، از این باب است که میگویی: «تدحّج فی شکّته»: منظور در سلاحش داخل شد، مثل این است که با آن خود را پوشاند - . الصحاح1: 313 - .
**[ترجمه]
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (1): عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالا: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ فِی وِلَایَتِهِ وَ قَدْ أَضْحَی النَّهَارُ، وَ إِذَا بِخَالِدِ ابْنِ الْوَلِیدِ الْمَخْزُومِیِّ قَدْ وَافَی (2) فِی جَیْشٍ قَامَ غُبَارُهُ وَ کَثُرَ صَهِیلُ أَهْلِ (3) خَیْلِهِ وَ إِذَا بِقُطْبِ رَحًی مَلْوِیٍّ فِی عُنُقِهِ قَدْ فُتِلَ فَتْلًا.
فَأَقْبَلَ حَتَّی نَزَلَ عَنْ جَوَادِهِ وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ، وَ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی بَکْرٍ (4)، فَرَمَقَهُ النَّاسُ بِأَعْیُنِهِمْ فَهَالَهُمْ مَنْظَرُهُ.
ثُمَّ قَالَ (5): أَ عَدْلٌ یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ حَیْثُ جَعَلَکَ النَّاسُ فِی هَذَا (6) الْمَوْضِعِ الَّذِی لَیْسَ لَهُ أَنْتَ بِأَهْلٍ؟! وَ مَا ارْتَفَعْتَ إِلَی هَذَا الْمَکَانِ إِلَّا کَمَا یَرْتَفِعُ الطَّافِی مِنَ السَّمَکِ عَلَی الْمَاءِ، وَ إِنَّمَا یَطْفُو وَ یَعْلُو حِینَ (7) لَا حَرَاکَ بِهِ، مَا لَکَ وَ سِیَاسَةَ (8) الْجُیُوشِ وَ تَقْدِیمَ الْعَسَاکِرِ، وَ أَنْتَ بِحَیْثُ أَنْتَ، مِنْ لِینِ (9) الْحَسَبِ، وَ مَنْقُوصِ (10) النَّسَبِ، وَ ضَعْفِ الْقُوَی، وَ قِلَّةِ التَّحْصِیلِ، لَا تَحْمِی ذِمَاراً، وَ لَا تُضْرِمُ نَاراً، فَلَا جَزَی اللَّهُ أَخَا (11) ثَقِیفٍ وَ وَلَدَ صُهَاکَ خَیْراً.
إِنِّی رَجَعْتُ مُنْکَفِئاً مِنَ الطَّائِفِ إِلَی جُدَّةَ فِی طَلَبِ الْمُرْتَدِّینَ، فَرَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ
ص: 161
أَبِی طَالِبٍ وَ مَعَهُ عُتَاةٌ (1) مِنَ الدِّینِ حَمَالِیقُ، شَزَرَاتُ (2) أَعْیُنِهِمْ مِنْ حَسَدِکَ بَدَرَتْ حَنَقاً (3) عَلَیْکَ، وَ قَرِحَتْ آمَاقُهُمْ لِمَکَانِکَ.
مِنْهُمْ (4) ابْنُ یَاسِرٍ، وَ الْمِقْدَادُ، وَ ابْنُ جُنَادَةَ أَخُو (5) غِفَارٍ، وَ ابْنُ الْعَوَّامِ، وَ غُلَامَانِ أَعْرِفُ أَحَدَهُمَا بِوَجْهِهِ، وَ غُلَامٌ أَسْمَرُ لَعَلَّهُ مِنْ وُلْدِ عَقِیلٍ أَخِیهِ.
فَتَبَیَّنَ لِیَ الْمُنْکَرُ فِی وُجُوهِهِمْ، وَ الْحَسَدُ فِی احْمِرَارِ أَعْیُنِهِمْ، وَ قَدْ تَوَشَّحَ عَلِیٌّ بِدِرْعِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَبِسَ رِدَاءَهُ السَّحَابَ، وَ لَقَدْ أُسْرِجَ (6) لَهُ دَابَّتُهُ الْعُقَابُ، وَ قَدْ نَزَلَ عَلِیٌّ عَلَی عَیْنِ مَاءٍ اسْمُهَا رُوَیَّةُ (7).
فَلَمَّا رَآنِی اشْمَأَزَّ وَ بَرْبَرَ، وَ أَطْرَقَ مُوحِشاً یَقْبِضُ عَلَی لِحْیَتِهِ.
فَبَادَرْتُهُ بِالسَّلَامِ اسْتِکْفَاءً وَ اتِّقَاءً وَ وَحْشَةً، فَاسْتَغْنَمْتُ سَعَةَ (8) الْمُنَاخِ وَ سُهُولَةَ الْمَنْزِلَةِ (9)، فَنَزَلْتُ وَ مَنْ مَعِی بِحَیْثُ نَزَلُوا اتِّقَاءً عَنْ مُرَاوَغَتِهِ.
فَبَدَأَنِی (10) ابْنُ یَاسِرٍ بِقَبِیحِ لَفْظِهِ وَ مَحْضِ عَدَاوَتِهِ، فَقَرَعَنِی هُزُواً بِمَا تَقَدَّمْتَ بِهِ إِلَیَّ بِسُوءِ رَأْیِکَ.
فَالْتَفَتَ إِلَیَّ الْأَصْلَعُ الرَّأْسِ، وَ قَدِ ازْدَحَمَ الْکَلَامُ فِی حَلْقِهِ کَهَمْهَمَةِ الْأَسَدِ أَوْ (11) کَقَعْقَعَةِ الرَّعْدِ، فَقَالَ لِی بِغَضَبٍ مِنْهُ: أَ وَ کُنْتَ فَاعِلًا یَا أَبَا سُلَیْمَانَ؟! فَقُلْتُ
ص: 162
لَهُ: إِی وَ اللَّهِ (1)، لَوْ أَقَامَ عَلَی رَأْیِهِ لَضَرَبْتُ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ.
فَأَغْضَبَهُ قَوْلِی إِذْ صَدَقْتُهُ (2)، وَ أَخْرَجَهُ إِلَیَّ طَبْعُهُ الَّذِی أَعْرِفُهُ بِهِ (3) عِنْدَ الْغَضَبِ، فَقَالَ: یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ! مِثْلُکَ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی مِثْلِی أَنْ یَجْسُرَ؟! أَوْ یُدِیرَ اسْمِی فِی لَهَوَاتِهِ الَّتِی لَا عَهْدَ لَهَا بِکَلِمَةِ حِکْمَةٍ؟! وَیْلَکَ إِنِّی لَسْتُ مِنْ قَتْلَاکَ وَ لَا مِنْ قَتْلَی صَاحِبِکَ، وَ إِنِّی (4) لَأَعْرَفُ بِمَنِیَّتِی مِنْکَ بِنَفْسِکَ.
ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی تَرْقُوَتِی (5) فَنَکَسَنِی عَنْ فَرَسِی، وَ جَعَلَ یَسُوقُنِی، فَدَعَا (6) إِلَی رَحًی لِلْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ الثَّقَفِیِّ، فَعَمَدَ إِلَی الْقُطْبِ الْغَلِیظِ فَمَدَّ عُنُقِی بِکِلْتَا یَدَیْهِ وَ أَدَارَهُ فِی عُنُقِی، یَنْفَتِلُ لَهُ کَالْعِلْکِ الْمُسْتَخِنِ (7).
وَ أَصْحَابِی هَؤُلَاءِ وُقُوفٌ، مَا أَغْنَوْا عَنِّی سَطْوَتَهُ، وَ لَا کَفُّوا عَنِّی شِرَّتَهُ (8)، فَلَا جَزَاهُمُ اللَّهُ عَنِّی خَیْراً، فَإِنَّهُمْ لَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ کَأَنَّهُمْ نَظَرُوا (9) إِلَی مَلَکِ مَوْتِهِمْ.
فَوَ الَّذِی (10) رَفَعَ السَّمَاءَ بِلَا أَعْمَادٍ (11)، لَقَدِ اجْتَمَعَ عَلَی فَکِّ هَذَا الْقُطْبِ مِائَةُ (12) رَجُلٍ أَوْ یَزِیدُونَ مِنْ أَشَدِّ الْعَرَبِ فَمَا قَدَرُوا عَلَی فَکِّهِ، فَدَلَّنِی عَجْزُ النَّاسِ عَنْ فَتْحِهِ أَنَّهُ سِحْرٌ مِنْهُ أَوْ قُوَّةُ مَلَکٍ قَدْ (13) رُکِّبَتْ فِیهِ.
ص: 163
فَفُکَّهُ الْآنَ عَنِّی إِنْ کُنْتَ فَاکَّهُ، وَ خُذْ لِی بِحَقِّی إِنْ کُنْتَ آخِذاً، وَ إِلَّا لَحِقْتُ بِدَارِ عِزِّی وَ مُسْتَقَرِّ مَکْرُمَتِی، قَدْ (1) أَلْبَسَنِی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْعَارِ مَا صِرْتُ بِهِ (2) ضُحْکَةً لِأَهْلِ الدِّیَارِ.
فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ قَالَ: مَا (3) تَرَی إِلَی مَا یَخْرُجُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ؟! کَأَنَّ وِلَایَتِی ثِقْلٌ (4) عَلَی کَاهِلِهِ، وَ شَجًا (5) فِی صَدْرِهِ.
فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ (6): فِیهِ دُعَابَةٌ لَا تَدَعُهُ (7) حَتَّی تُورِدَهُ فَلَا تُصْدِرَهُ، وَ جَهْلٌ وَ حَسَدٌ قَدِ اسْتَحْکَمَا فِی خَلَدِهِ، فَجَرَیَا مِنْهُ (8) مَجْرَی الدِّمَاءِ لَا یَدَعَانِهِ حَتَّی یُهَیِّنَا مَنْزِلَتَهُ، وَ یُوَرِّطَاهُ وَرْطَةَ الْهَلَکَةِ.
ثُمَّ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِمَنْ بِحَضْرَتِهِ (9): ادْعُوَا إِلَیَّ قَیْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الْأَنْصَارِیَّ، فَلَیْسَ لِفَکِّ هَذَا الْقُطْبِ غَیْرُهُ.
قَالَ: وَ کَانَ قَیْسٌ سَیَّافَ النَّبِیِّ، وَ کَانَ رَجُلًا طَوِیلًا (10)، طُولُهُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ شِبْراً فِی عَرْضِ خَمْسَةِ أَشْبَارٍ، وَ کَانَ أَشَدَّ النَّاسِ فِی زَمَانِهِ بَعْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَحَضَرَ قَیْسٌ فَقَالَ لَهُ: یَا قَیْسُ! إِنَّکَ مِنْ شِدَّةِ الْبَدَنِ بِحَیْثُ أَنْتَ، فَفُکَ
ص: 164
هَذَا الْقُطْبَ مِنْ عُنُقِ (1) أَخِیکَ خَالِدٍ، فَقَالَ قَیْسٌ: وَ لِمَ لَا یَفُکُّهُ (2) خَالِدٌ عَنْ عُنُقِهِ؟! قَالَ: لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ، قَالَ: فَمَا لَا (3) یَقْدِرُ عَلَیْهِ أَبُو سُلَیْمَانَ- وَ هُوَ نَجْمُ عَسْکَرِکُمْ (4)، وَ سَیْفُکُمْ عَلَی أَعْدَائِکُمْ- کَیْفَ أَقْدِرُ عَلَیْهِ أَنَا (5)؟.
قَالَ عُمَرُ: دَعْنَا (6) مِنْ هَزْئِکَ وَ هَزْلِکَ وَ خُذْ فِیمَا حَضَرْتَ (7) لَهُ، فَقَالَ:
أُحْضِرْتُ لِمَسْأَلَةٍ تَسْأَلُونَهَا (8) طَوْعاً، أَوْ کَرْهاً تُجْبِرُونِّی عَلَیْهِ؟ فَقَالَ لَهُ: إِنْ (9) کَانَ طَوْعاً وَ إِلَّا فَکَرْهاً، قَالَ قَیْسٌ: یَا ابْنَ صُهَاکَ! خَذَلَ اللَّهُ مَنْ یُکْرِهُهُ مِثْلُکَ، إِنَّ بَطْنَکَ لَعَظِیمَةٌ (10) وَ إِنَّ کَرِشَکَ (11) لَکَبِیرَةٌ (12)، فَلَوْ فَعَلْتَ أَنْتَ ذَلِکَ مَا کَانَ مِنْکَ (عَجَبٌ، قَالَ:) (13) فَخَجِلَ عُمَرُ مِنْ قَیْسِ بْنِ سَعْدٍ (14)، وَ جَعَلَ یَنْکُثُ أَسْنَانَهُ (15) بِأَنَامِلِهِ.
ص: 165
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ مَا بِذَلِکَ (1) مِنْهُ، اقْصِدْ لِمَا سَأَلْتَ، فَقَالَ قَیْسٌ: وَ اللَّهِ لَوْ أَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ لَمَا فَعَلْتُ، فَدُونَکُمْ وَ حَدَّادِی الْمَدِینَةِ، فَإِنَّهُمْ أَقْدَرُ عَلَی ذَلِکَ مِنِّی.
فَأَتَوْا بِجَمَاعَةٍ مِنَ الْحَدَّادِینَ، فَقَالُوا: لَا یَنْفَتِحُ (2) حَتَّی نُحْمِیَهُ بِالنَّارِ.
فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی قَیْسٍ مُغْضَباً (3) فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا بِکَ مِنْ ضَعْفٍ عَنْ فَکِّهِ، وَ لَکِنَّکَ لَا تَفْعَلُ فِعْلًا (4) یَعِیبُ عَلَیْکَ فِیهِ إِمَامُکَ وَ حَبِیبُکَ أَبُو الْحَسَنِ، وَ لَیْسَ هَذَا بِأَعْجَبَ مِنْ أَنَّ أَبَاکَ وام (رَامَ) (5) الْخِلَافَةَ لِیَبْتَغِیَ الْإِسْلَامَ (6) عِوَجاً فَحَصَدَ (7) اللَّهُ شَوْکَتَهُ، وَ أَذْهَبَ نَخْوَتَهُ، وَ أَعَزَّ الْإِسْلَامَ بِوَلِیِّهِ، وَ أَقَامَ دِینَهُ بِأَهْلِ طَاعَتِهِ، وَ أَنْتَ الْآنَ فِی حَالِ کَیْدٍ وَ شِقَاقٍ.
قَالَ: فَاسْتَشَاطَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ (8) غَضَباً وَ امْتَلَأَ غَیْظاً، فَقَالَ: یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ! إِنَّ لَکَ عِنْدِی (9) جَوَاباً حَمِیّاً، بِلِسَانٍ طَلْقٍ، وَ قَلْبٍ جَرِیٍّ، و لَوْ لَا (10) الْبَیْعَةُ الَّتِی لَکَ فِی عُنُقِی لَسَمِعْتَهُ مِنِّی، وَ اللَّهِ لَئِنْ بَایَعَتْکَ یَدِی لَمْ یُبَایِعْکَ قَلْبِی وَ لَا لِسَانِی، وَ لَا حُجَّةَ لِی فِی عَلِیٍّ بَعْدَ یَوْمِ الْغَدِیرِ، وَ لَا کَانَتْ بَیْعَتِی لَکَ إِلَّا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً (11)، أَقُولُ قَوْلِی هَذَا غَیْرَ هَائِبٍ مِنْکَ (12) وَ لَا خَائِفٍ
ص: 166
مِنْ مَعَرَّتِکَ (1)، وَ لَوْ سَمِعْتُ هَذَا الْقَوْلَ مِنْکَ بَدْأَةً (2) لَمَا فَتَحَ لَکَ مِنِّی صُلْحاً (3).
إِنْ کَانَ أَبِی رَامَ الْخِلَافَةَ فَحَقِیقٌ مَنْ (4) یَرُومُهَا بَعْدَ مَنْ (5) ذَکَرْتَهُ، لِأَنَّهُ رَجُلٌ لَا یُقَعْقِعُ بِالشِّنَانِ، وَ لَا یَغْمِزُ (6) جَانِبَهُ کَغَمْزِ التِّینَةِ، ضَخِمٌ (7) صِنْدِیدٌ، وَ سَمَکٌ (8) مُنِیفٌ، وَ عِزٌّ بَازِخٌ أَشْوَسُ (9)، بِخِلَافِکَ وَ اللَّهِ (10) أَیَّتُهَا النَّعْجَةُ الْعَرْجَاءُ، وَ الدِّیکُ النَّافِشُ، لَا عِزٌّ (11) صَمِیمٌ، وَ لَا حَسَبٌ کَرِیمٌ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ عَاوَدْتَنِی فِی أَبِی لَأُلْجِمَنَّکَ بِلِجَامٍ مِنَ الْقَوْلِ یَمُجُّ فُوکَ مِنْهُ دَماً، دَعْنَا (12) نَخُوضُ فِی عَمَایَتِکَ، وَ نَتَرَدَّی فِی غَوَایَتِکَ، عَلَی مَعْرِفَةٍ مِنَّا بِتَرْکِ الْحَقِّ وَ اتِّبَاعِ الْبَاطِلِ.
وَ أَمَّا قَوْلُکَ إِنَّ عَلِیّاً إِمَامِی، مَا أُنْکِرُ (13) إِمَامَتَهُ وَ لَا أَعْدِلُ عَنْ وَلَایَتِهِ، وَ کَیْفَ أَنْقُضُ وَ قَدْ أَعْطَیْتُ اللَّهَ عَهْداً بِإِمَامَتِهِ (14) وَ وَلَایَتِهِ، یَسْأَلُنِی عَنْهُ؟! فَأَنَا أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِنَقْضِ بَیْعَتِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ (مِنْ أَنْ أَنْقُضَ) (15) عَهْدَهُ وَ عَهْدَ رَسُولِهِ وَ عَهْدَ وَصِیِّهِ وَ خَلِیلِهِ، وَ مَا أَنْتَ إِلَّا أَمِیرُ قَوْمِکَ، إِنْ شَاءُوا تَرَکُوکَ وَ إِنْ شَاءُوا عَزَلُوکَ.
ص: 167
فَتُبْ إِلَی اللَّهِ مِمَّا (1) اجْتَرَمْتَهُ، وَ تَنَصَّلْ (2) إِلَیْهِ مِمَّا ارْتَکَبْتَهُ، وَ سَلِّمِ الْأَمْرَ إِلَی مَنْ هُوَ أَوْلَی مِنْکَ بِنَفْسِکَ، فَقَدْ رَکِبْتَ عَظِیماً بِوِلَایَتِکَ دُونَهُ، وَ جُلُوسِکَ فِی مَوْضِعِهِ، وَ تَسْمِیَتِکَ بِاسْمِهِ، وَ کَأَنَّکَ بِالْقَلِیلِ مِنْ دُنْیَاکَ وَ قَدِ انْقَشَعَ عَنْکَ کَمَا یَنْقَشِعُ السَّحَابُ، وَ تَعْلَمُ أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً (3).
وَ أَمَّا تَعْیِیرُکَ إِیَّایَ فَإِنَّهُ (4) مَوْلَایَ، هُوَ (5) وَ اللَّهِ مَوْلَایَ وَ مَوْلَاکَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ أَجْمَعِینَ، آهِ .. آهِ .. أَنَّی لِی بِثَبَاتِ قَدَمٍ، أَوْ تَمَکُّنِ وَطْءٍ (6) حَتَّی أُلْفِظَکَ لَفْظَ الْمَنْجَنِیقِ الْحَجَرَةَ، وَ لَعَلَّ ذَلِکَ یَکُونُ قَرِیباً، وَ نَکْتَفِی (7) بِالْعِیَانِ عَنِ الْخَبَرِ.
ثُمَّ قَامَ وَ نَفَضَ ثَوْبَهُ وَ مَضَی، وَ نَدِمَ (8) أَبُو بَکْرٍ عَمَّا أَسْرَعَ إِلَیْهِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَی قَیْسٍ، وَ جَعَلَ خَالِدٌ یَدُورُ فِی الْمَدِینَةِ وَ الْقُطْبُ فِی عُنُقِهِ أَیَّاماً (9).
ثُمَّ أَتَی آتٍ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ: قَدْ وَافَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ السَّاعَةَ مِنْ سَفَرِهِ، وَ قَدْ عَرَقَ جَبِینُهُ، وَ احْمَرَّ وَجْهُهُ، فَأَنْفَذَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ الْأَقْرَعَ (10) بْنَ سُرَاقَةَ الْبَاهِلِیَّ وَ الْأَشْوَسَ بْنَ الْأَشْجَعِ (11) الثَّقَفِیَّ یَسْأَلَانِهِ الْمُضِیَّ (12) إِلَی أَبِی بَکْرٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
ص: 168
فَأَتَیَاهُ فَقَالا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ أَبَا بَکْرٍ یَدْعُوکَ لِأَمْرٍ قَدْ أَحْزَنَهُ، وَ هُوَ یَسْأَلُکَ أَنْ تَصِیرَ (1) إِلَیْهِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَمْ یُجِبْهُمَا، فَقَالا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا تَرُدُّ عَلَیْنَا فِیمَا جِئْنَاکَ لَهُ؟ (2) فَقَالَ: بِئْسَ وَ اللَّهِ الْأَدَبُ أَدَبُکُمْ، أَ لَیْسَ (3) یَجِبُ عَلَی الْقَادِمِ أَنْ لَا یَصِیرَ (4) إِلَی النَّاسِ فِی أَجْلِبَتِهِمْ (5) إِلَّا بَعْدَ دُخُولِهِ فِی مَنْزِلِهِ، فَإِنْ کَانَ لَکُمْ حَاجَةٌ فَأَطْلِعُونِی (6) عَلَیْهَا فِی مَنْزِلِی حَتَّی (7) أَقْضِیَهَا إِنْ کَانَتْ مُمْکِنَةً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
فصار (فَصَارَا) (8) إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَعْلَمَاهُ بِذَلِکَ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ، وَ مَضَی الْجَمْعُ (9) بِأَسْرِهِمْ إِلَی مَنْزِلِهِ، فَوَجَدُوا الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْبَابِ یُقَلِّبُ سَیْفاً لِیَبْتَاعَهُ، قَالَ (10) لَهُ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَسْتَأْذِنَ (11) لَنَا عَلَی أَبِیکَ، فَقَالَ: نَعَمْ.
ثُمَّ اسْتَأْذَنَ لِلْجَمَاعَةِ (12) فَدَخَلُوا وَ مَعَهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ، فَبَدَأَ بِهِ الْجَمْعُ (13) بِالسَّلَامِ، فَرَدَّ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ (14) مِثْلَ ذَلِکَ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی خَالِدٍ قَالَ: نَعِمْتَ
ص: 169
صَبَاحاً یَا أَبَا سُلَیْمَانَ! نِعْمَ (1) الْقِلَادَةُ قِلَادَتُکَ.
فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ لَا نَجَوْتَ مِنِّی إِنْ سَاعَدَنِی الْأَجَلُ.
فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُفٍّ لَکَ یَا ابْنَ دَمِیمَةَ، إِنَّکَ- وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ- عِنْدِی لَأَهْوَنُ (3)، وَ مَا رُوحُکَ فِی یَدِی لَوْ أَشَاءُ إِلَّا کَذُبَابَةٍ وَقَعَتْ عَلَی (4) إِدَامٍ حَارٍّ فَطَفِقَتْ (5) مِنْهُ، فَاغْنِ عَنْ نَفْسِکَ غِنَائَهَا، وَ دَعْنَا بِحَالِنَا حُکَمَاءَ (6)، وَ إِلَّا لَأُلْحِقَنَّکَ (7) بِمَنْ أَنْتَ أَحَقُّ بِالْقَتْلِ مِنْهُ، وَ دَعْ عَنْکَ یَا أَبَا سُلَیْمَانَ مَا مَضَی، وَ خُذْ فِیمَا بَقِیَ، وَ اللَّهِ لَا تَجَرَّعْتُ مِنَ الْجِرَارِ (8) الْمُخْتَمَةِ إِلَّا عَلْقَمَهَا، وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مَنِیَّتِی وَ مَنِیَّتَکَ وَ رُوحِی وَ رُوحَکَ، فَرُوحِی فِی الْجَنَّةِ وَ رُوحُکَ فِی النَّارِ.
قَالَ: وَ حَجَزَ الْجَمِیعُ (9) بَیْنَهُمَا وَ سَأَلُوهُ قَطْعَ الْکَلَامِ.
فَقَالَ (10) أَبُو بَکْرٍ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّا مَا جِئْنَاکَ لِمَا تُنَاقِضُ مِنْهُ (11) أَبَا سُلَیْمَانَ (12)، وَ إِنَّمَا حَضَرْنَا لِغَیْرِهِ، وَ أَنْتَ لَمْ تَزَلْ یَا أَبَا الْحَسَنِ مُقِیماً عَلَی خِلَافِی
ص: 170
وَ الِاجْتِرَاءِ عَلَی أَصْحَابِی، وَ قَدْ (1) تَرَکْنَاکَ فَاتْرُکْنَا، وَ لَا تَرُدَّنَا فَیُرَدَّ عَلَیْکَ (2) مِنَّا مَا یُوحِشُکَ وَ یَزِیدُکَ تَنْوِیماً إِلَی تَنْوِیمِکَ (3).
فَقَالَ (4) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ أَوْحَشَنِی اللَّهُ مِنْکَ وَ مِنْ جَمْعِکَ، وَ آنَسَ بِی کُلَّ مُسْتَوْحِشٍ، وَ أَمَّا ابْنُ الْوَلِیدِ (5) الْخَاسِرُ، فَإِنِّی أَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُ، إِنَّهُ لَمَّا رَأَی تَکَاثُفَ جُنُودِهِ وَ کَثْرَةَ (6) جَمْعِهِ زَهَا فِی نَفْسِهِ، فَأَرَادَ الْوَضْعَ مِنِّی فِی مَوْضِعِ رَفْعٍ وَ مَحَلِّ (7) ذِی جَمْعٍ، لِیَصُولَ بِذَلِکَ عِنْدَ أَهْلِ الْجَمْعِ (8)، فَوَضَعْتُ عَنْهُ عِنْدَ مَا خَطَرَ بِبَالِهِ، وَ هَمَّ بِی (9) وَ هُوَ عَارِفٌ بِی حَقَّ مَعْرِفَتِهِ، وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَرْضَی بِفِعْلِهِ.
فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: فَنُضِیفُ هَذَا إِلَی تَقَاعُدِکَ عَنْ نُصْرَةِ الْإِسْلَامِ، وَ قِلَّةِ رَغْبَتِکَ فِی الْجِهَادِ، فَبِهَذَا أَمَرَکَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، أَمْ عَنْ نَفْسِکَ تَفْعَلُ هَذَا؟!.
فَقَالَ (10) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! وَ عَلَی (11) مِثْلِی یَتَفَقَّهُ الْجَاهِلُونَ؟ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَکُمْ بِبَیْعَتِی، وَ فَرَضَ عَلَیْکُمْ طَاعَتِی، وَ جَعَلَنِی فِیکُمْ کَبَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ یُؤْتَی وَ لَا یَأْتِی، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! سَتَغْدِرُ بِکَ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی کَمَا غَدَرَتِ الْأُمَمُ بَعْدَ مُضِیِّ (12) الْأَنْبِیَاءِ بِأَوْصِیَائِهَا إِلَّا قَلِیلٌ، وَ سَیَکُونُ لَکَ وَ لَهُمْ
ص: 171
بَعْدِی هَنَاةٌ وَ هَنَاةٌ، فَاصْبِرْ، أَنْتَ کَبَیْتِ اللَّهِ: مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ مَنْ رَغِبَ عَنْهُ کَانَ کَافِراً، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً (1)، وَ إِنِّی وَ أَنْتَ سَوَاءٌ إِلَّا النُّبُوَّةَ، فَإِنِّی خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَنْتَ خَاتَمُ الْوَصِیِّینَ، وَ أَعْلَمَنِی عَنْ رَبِّی سُبْحَانَهُ بِأَنِّی لَسْتُ أَسُلُّ سَیْفاً إِلَّا فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ بَعْدَ وَفَاتِهِ، فَقَالَ: تُقَاتِلُ النَّاکِثِینَ، وَ الْقَاسِطِینَ، وَ الْمَارِقِینَ (2)، وَ لَمْ (3) یَقْرُبُ أَوَانُ ذَلِکَ بَعْدُ، فَقُلْتُ: فَمَا أَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِمَنْ یَنْکُثُ بَیْعَتِی مِنْهُمْ وَ یَجْحَدُ حَقِّی؟ قَالَ: فَاصْبِرْ (4) حَتَّی تَلْقَانِی، وَ تَسْتَسْلِمُ لِمِحْنَتِکَ حَتَّی تَلْقَی نَاصِراً عَلَیْهِمْ. فَقُلْتُ: أَ فَتَخَافُ عَلَیَّ مِنْهُمْ أَنْ یَقْتُلُونَنِی (5)؟! فَقَالَ: تَاللَّهِ (6) لَا أَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُمْ قَتْلًا وَ لَا جِرَاحاً، وَ إِنِّی عَارِفٌ بِمَنِیَّتِکَ وَ سَبَبِهَا، وَ قَدْ أَعْلَمَنِی رَبِّی، وَ لَکِنِّی خَشِیتُ أَنْ تُفْنِیَهُمْ بِسَیْفِکَ فَیَبْطُلَ الدِّینُ، وَ هُوَ حَدِیثٌ، فَیَرْتَدَّ الْقَوْمُ عَنِ التَّوْحِیدِ.
وَ لَوْ لَا أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ، وَ قَدْ سَبَقَ مَا هُوَ کَائِنٌ، لَکَانَ لِی فِیمَا أَنْتَ فِیهِ شَأْنٌ مِنَ الشَّأْنِ، وَ لَرَوَیْتُ أَسْیَافاً، وَ قَدْ (7) ظَمِئْتُ إِلَی شُرْبِ الدِّمَاءِ، وَ عِنْدَ قِرَاءَتِکَ صَحِیفَتَکَ تَعْرِفُ نَبَأَ مَا احْتَمَلْتَ مِنْ وِزْرِی (8)، وَ نِعْمَ الْخَصْمُ مُحَمَّدٌ وَ الْحَکَمُ اللَّهُ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّا لَمْ نَرُدَّ هَذَا کُلَّهُ، وَ نَحْنُ نَأْمُرُکَ أَنْ تَفْتَحَ لَنَا الْآنَ (9) عَنْ عُنُقِ خَالِدٍ هَذِهِ (10) الْحَدِیدَةَ، فَقَدْ آلَمَهُ بِثِقَلِهِ وَ أَثَّرَ فِی حَلْقِهِ بِحَمْلِهِ، وَ قَدْ
ص: 172
شُفِیَتْ غَلِیلُ صَدْرِکَ مِنْهُ (1).
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أَشْفِیَ غَلِیلَ صَدْرِی لَکَانَ السَّیْفُ أَشْفَی لِلدَّاءِ وَ أَقْرَبَ لِلْفَنَاءِ، وَ لَوْ قَتَلْتُهُ وَ اللَّهِ مَا قُدْتُهُ بِرَجُلٍ مِمَّنْ قَتَلَهُمْ (2) یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ وَ فِی کَرَّتِهِ هَذِهِ، وَ مَا یُخَالِجُنِی (3) الشَّکُّ فِی أَنَّ خَالِداً مَا احْتَوَی قَلْبُهُ مِنَ الْإِیمَانِ عَلَی قَدْرِ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ، وَ أَمَّا (4) الْحَدِیدُ الَّذِی فِی عُنُقِهِ فَلَعَلِّی لَا أَقْدِرُ عَلَی فَکِّهِ، فَیَفُکُّهُ خَالِدٌ عَنْ نَفْسِهِ أَوْ فُکُّوهُ أَنْتُمْ (5) عَنْهُ، فَأَنْتُمْ أَوْلَی بِهِ إِنْ کَانَ مَا تَدْعُونَهُ صَحِیحاً.
فَقَامَ إِلَیْهِ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ عَامِرُ بْنُ الْأَشْجَعِ فَقَالا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! وَ اللَّهِ لَا یَفُکُّهُ عَنْ (6) عُنُقِهِ إِلَّا مَنْ حَمَلَ بَابَ خَیْبَرَ بِفَرْدِ یَدٍ، وَ دَحَا بِهِ وَرَاءَ ظَهْرِهِ (7)، وَ حَمَلَهُ وَ جَعَلَهُ (8) جِسْراً تَعْبُرُ النَّاسُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فَوْقَ زَنْدِهِ، وَ قَامَ (9) إِلَیْهِ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَخَاطَبَهُ أَیْضاً فِیمَنْ خَاطَبَهُ، فَلَمْ یُجِبْ أَحَداً، إِلَی أَنْ قَالَ لَهُ (10) أَبُو بَکْرٍ: سَأَلْتُکَ بِاللَّهِ وَ بِحَقِّ أَخِیکَ الْمُصْطَفَی رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا مَا رَحِمْتَ خَالِداً (11) وَ فَکَکْتَهُ مِنْ عُنُقِهِ (12).
فَلَمَّا سَأَلَهُ بِذَلِکَ اسْتَحْیَا، وَ کَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَثِیرَ الْحَیَاءِ، فَجَذَبَ خَالِداً
ص: 173
إِلَیْهِ، وَ جَعَلَ یَخْذِفُ (1) مِنَ الطَّوْقِ قِطْعَةً قِطْعَةً وَ یَفْتِلُهَا (2) فِی یَدِهِ، فَانْفَتَلَ (3) کَالشَّمْعِ.
ثُمَّ ضَرَبَ بِالْأُولَی رَأْسَ خَالِدٍ، ثُمَّ الثَّانِیَةَ، فَقَالَ: آهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قُلْتَهَا (4) عَلَی کُرْهٍ مِنْکَ، وَ لَوْ لَمْ تَقُلْهَا لَأَخْرَجْتُ الثَّالِثَةَ مِنْ أَسْفَلِکَ، وَ لَمْ یَزَلْ یَقْطَعُ الْحَدِیدَ جَمِیعَهُ إِلَی أَنْ أَزَالَهُ عَنْ (5) عُنُقِهِ.
وَ جَعَلَ الْجَمَاعَةُ یُکَبِّرُونَ (6) وَ یُهَلِّلُونَ وَ یَتَعَجَّبُونَ مِنَ الْقُوَّةِ الَّتِی أَعْطَاهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ انْصَرَفَتْ شَاکِرِینَ (7).
**[ترجمه]ارشاد القلوب: جابر انصاری و عبد اللَّه عباس نقل کرده اند: روزی در ایّام حکومت ابوبکر نزد وی نشسته بودیم. هنگام ظهر بود که خالد بن ولید مخزومی که با لشکری رفته بودند، بازگشت و صدای شیهه اسبها و غبار سم آنها به آسمان بلند بود. در این هنگام دیدیم، حلقه های مدوّری در گردن خالد افتاده است. او از اسب پیاده شد و وارد مسجد شد و مقابل ابوبکر ایستاد. مردم به او خیره شده بودند و از حال او در شگفت بودند. خالد به ابوبکر گفت: انصاف بده ای پسر ابی قحافه، مردم تو را در جایی قرار داده اند که شایستگی آن را نداری و چون ماهی ای که روی آب می آید، بالا رفتهای. (ماهی هنگامی روی آب می اید که حرکتی نداشته باشد.) تو کجا و سیاست لشکرداری و اعزام نیرو کجا؟ نه نسبی داری و نه نیرویی؟ و نه می توانی از کسی دفاع کنی و نه آتش جنگی روشن کنی؟ خداوند پاداش خیر به مرد ثقیفی و فرزند صهاک ندهد .
من از طائف به جده می رفتم تا اهل «ردّه» را تعقیب کنم. در راه علی بن ابی طالب را با گروهی سرکش از دین ملاقات کردم که به جهت حسد نسبت به تو، با خشم و غضب مرا نگاه میکردند؛ کسانی که سخت به تو کینه دارند و مقام تو را خوش ندارند؛ در میانشان عمار و مقداد و ابوذر و زبیر و دو نوجوان بودند که یکی را فقط از نظر شکل و قیافه میشناسم و دیگری نوجوانی گندمگون بود که شاید از فرزندان برادرش عقیل باشد. نیت شر را از چهرهشان دریافتم و حسد را از برافروختگیشان، و علی زره پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و ردایش را پوشیده و «عقاب» را زین کرده و در کنار چشمهای به نام «رویه» نشسته بود.
هنگامی که چشمش به من افتاد، صورتش را در هم کشید و با خشم تمام محاسن خود را در دست گرفت. من برای اینکه از شرّش در امان باشم، سلام کردم و فضای باز و دشت فراخ را غنیمت شمردم و برای پرهیز از جنگ با وی، من و همراهانم به آنجا رفتیم. عمّار با الفاظی تند، عداوتش را به من ابراز نمود، و سبب این ناملایمات، سوء تدبیر تو بود؟ در این موقع متوجه مرد تاس شدم که کلام در گلویش مانند غرش شیر و صدای رعد جمع شده بود و با خشم تمام به من گفت: ای ابا سلیمان، این کار را میکردی؟ گفتم: سوگند به خدا اگر (ابی بکر) بر رای خویش استوار می ماند، همان جایی را می زدم که چشمت در آن است؟
سخن من که حقیقت را به او گفتم، خشم او را بیشتر برانگیخت و او را به همان حال که در هنگام عصبانیت از او سراغ دارم، آورد و گفت: ای پسر «لخناء»، - . کلمهای که عرب برای تحقیر به کار میبردند . - چون
تویی به من جسارت میکند و نام مرا بر زبان میراند، در حالی که یک کلمه از حکمت نمی داند؟ من از کشتگان تو و دوستانت نخواهم بود و خودم زمان اجلم را میدانم.
سپس علی علیه السّلام به زیر گلویم ضربه ای زد و مرا از اسب به زیر انداخت و کشان کشان مرا تا آسیابی را که از آن حارث بن کلده ثقفی بود برد، و میله محکم آن را گرفت و گردنم را کشید و آن را به گردنم انداخت، در حالی که مانند موم در دستان او تاب میخورد. یارانم شاهد صحنه بودند و نتوانستند به من کمک کنند و مرا از چنگالش نجات دهند، خداوند آنها را پاداش خیر ندهد، وقتی به او نگاه می کردند، گویا ملک الموت را می دیدند.
سوگند به کسی که آسمان را بدون ستون برافراشت،
صد نفر از نیرومندترین عربها نتوانستند این حلقه را از گردنم باز کنند، و این مسأله مرا بر آن داشت تا فکر کنم جادو کرده، یا نیروی فرشته ای در بدن او وارد شده است؟! اکنون اگر می توانی، حلقه را از گردنم باز کن و حقّم را از او بستان، و گرنه پس از این در خانهام می نشینم، تا آبرویم محفوظ بماند، زیرا علی علیه السّلام ننگی برایم به وجود آورده که مرا مسخره مردم کرده است؟
ابوبکر نگاهی به عمر کرد و گفت: میبینی از این مرد چه چیزهایی سر میزند!؟ مثل این است که حکومت من بر دوش این مرد سنگینی میکند و یا چون استخوانی در گلویش گیر کرده است؟ عمر گفت: شوخ طبعیای است که او را رها نمی کند، تا او را از بین ببرد و حسد و جهلی است که در درونش مستحکم شده و مانند خون در رگهایش جاری است، و تا زمانی که منزلت او را کوچک نکنند و او را نابود نسازند، او را رها نمیکند.
آنگاه ابوبکر قیس بن سعد بن عباده انصاری را طلبید، تا حلقه را باز کند، زیرا فقط او میتوانست آن را باز کند. قیس شمشیرزن پیامبر بود و او مردی بلند قامت بود که بلندای قامت او حدود هجده وجب بود و عرض بدنش پنج وجب و پس از امام علیه السّلام، نیرومندترین مرد به حساب می آمد. وقتی قیس حاضر شد، ابوبکر به او گفت: تو مردی نیرومندی هستی، این میله را از گردن برادرت خالد باز کن؟ قیس گفت: چرا خالد خود، آن را از گردنش باز نمیکند؟ گفت: نمی تواند. قیس گفت: آنچه ابوسلیمان که سپهدار لشکرتان و شمشیر شما بر دشمنانتان است قادر به انجام آن نیست، چگونه من قادر به انجام آن هستم؟! عمر گفت: شوخی و مسخره بازی را کنار بگذار! کاری که برایش دعوت شده ای، انجام بده؟ قیس در پاسخ گفت: می خواهید کار را بر من تحمیل کنید، یا به دلخواه خود انجامش دهم؟ عمر گفت: اگر با رضایت قلبی اقدام کردی، چه بهتر و گرنه بر آن مجبور می شوی. قیس گفت: ای پسر صُهاک، خوار شود کسی که مانند تو مجبورش کند، البته در موقعیت قدرت قرار گرفته ای، و از تو چنین اجباری بعید نیست؟ عمر از سخنان قیس شرمنده شد و در گوشه ای نشست و دندانها را از شدّت خشم بر هم می فشرد.
ابوبکر گفت: ای قیس، او را رها کن و کار را انجام بده. قیس گفت: اگر میتوانستم، باز هم این کار را نمی کردم، پیش اهنگران شهر بروید، زیرا آنها برای این کار از من قوی ترند. پس چند تن از آهنگران شهر را فراخواند. آنها گفتند، این میله باز نمیشود تا اینکه آن را با آتش داغ کنیم. ابوبکر رو به قیس کرد و گفت: به خدا سوگند تو می توانی آن را باز کنی، اما تو کاری انجام نمیدهی که امام و دوست تو ابوالحسن، بر تو خرده بگیرد و این حال تو از حال پدرت عجیبتر نیست که اسلام را طلب کرد و از بیراهه طلب کرد، ولی خداوند ابهت او را شکست و منزلت او را پایین آورد و اسلام را با ولیّ خود عزیز کرد و دینش را با اهل طاعتش استوار کرد و تو الان در حال شقاوت و بدبختی هستی.
قیس با شنیدن این سخنان خشمگین شد و برآشفت و گفت: ای فرزند ابی قحافه، من جواب دندان شکنت را که ناشی از زبانی آزاد و قلبی شجاع است، دارم و اگر این بیعتی که تو بر گردنم داری نبود، آن جواب را می شنیدی. به خدا قسم، هرچند دستم با تو بیعت کرد، اما دلم با تو نیست، زیرا با وجود روز غدیر، حجّتی ندارم؛ و بیعتم با تو {مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی] از هم می گسست.} - . النحل / 92 - است. حرفم را این گونه می زنم و از تو و جنگ با تو، باکی ندارم، و اگر این سخنان را از اغاز از تو میشنیدم، هرگز با تو صلح و بیعت نمیکردم.
اگر پدرم به خلافت تمایل داشت، بعد از آنچه از تو شنیدم، شایسته است که چنین ادعایی داشته باشد، زیرا او مردی استوار است و کسی در او اثر نمی گذارد، و تنومند و بلندقامت و عزیز و جوانمرد است، بر خلاف تو. به خدا سوگند، ای گوسفند شلّ و خروس باد در گلو کرده، که اصل و نسب رفیعی نداری، سوگند به خدا، اگر دوباره درباره پدرم سخن به میان آری، آنچنان لجامی با گفتارم بر دهانت بزنم که خون در آن موج زند؛ پس بگذار از گمراهی تو درگذریم، و پیوسته در گمراهی و هلاکت تو گام برداریم، با اینکه می دانیم که حق را ترک کردیم و از باطل اطاعت کردیم.
امّا اینکه گفتی علی امام من است، سوگند به خدا، امامت او را انکار و از ولایتش عدول نخواهم کرد. چگونه پیمان را بشکنم، در صورتی که با خدا به امارت و ولایتش پیمان بسته ام و مورد بازخواست او قرار می گیرم؟ من اگر با نقض بیعت تو خداوند را دیدار کنم، بهتر است از اینکه عهد او و پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و پیمان وصیّ و خلیل او را زیر پا بگذارم. تو تنها امیر قوم خویش هستی، اگر بخواهند رهایت می کنند و اگر بخواهند کنارت می گذارند، پس به خاطر گناهانی که مرتکب شدی، توبه کن و به سوی خدا بازگرد و به خاطر گناهانت عذرخواهی کن، و کار (ولایت) را به کسی بسپار که به خود تو، از تو هم سزاوارتر است. تو با این ولایت کردنت به جای وی و نشستنت بر مسند وی و اینکه خودت را با نام وی نامیدی، گناه بزرگی مرتکب شدهای. می دانی که چیزی از عمرت باقی نمانده، و بهار عمرت بسان ابر در حال از هم پاشیدگی است! و خوب می دانی کدام یک از دو گروه، بهتر و لشکرش کمتر است؟
اما اینکه بر من خرده گرفتی که او مولای من است، سوگند به حق، او مولای من و مولای همه مؤمنین است، آه آه، اگر من قدرت و توان داشتم، تو را همانگونه که منجنیق سنگ را پرتاب میکند، پرتاب میکردم، و چه بسا این صحنه به زودی عملی گردد، و دیدن جای گفتن را بگیرد.
و سپس برخاست و جامهاش را تکاند و بیرون رفت، و ابوبکر از تندی خود نسبت به او پشیمان شد.
خالد چند روز در مدینه رفت و آمد میکرد، در حالی که میله آسیاب همچنان در گردن او بود، تا اینکه به ابوبکر خبر دادند که علی بن ابی طالب همین الان از سفر است. امام علیه السّلام خسته راه بود و هنوز عرق بدنش خشک نشده بود و چهرهاش برافروخته بود. ابوبکر اقرع بن سراقه باهلی و اشوس بن اشجع ثقفی را پیش وی فرستاد، و به آنها گفت که از وی بخواهند که تا نزد او در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله برود. پس آن دو پیش امام رفتند و گفتند: یا ابا الحسن، ابوبکر تو را برای امر مهمّی که اندوهگینش کرده، به مسجد دعوت می کند. امام علیه السّلام به آنها پاسخ نداد. آن دو گفتند: در خصوص آنچه به تو گفتیم، جواب ما را نمیدهی؟ امام علیه السّلام فرمود: شما چقدر از ادب به دور هستید، مگر نمیدانید شخصی که تازه از سفر برگشته، نباید به کار دیگران بپردازد تا اینکه وارد منزلش شود؛ پس اگر حاجتی دارید، در منزل خودم آن را به من بگویید و اگر ممکن بود، ان شاءالله آن را انجام میدهم.
پس آن دو نزد ابوبکر بازگشتند و گزارش خود را به اطلاع او رساندند، ابوبکر گفت: همه با هم نزد او برویم. آنها به سوی وی حرکت کردند و مقابل خانهاش، حسین علیه السّلام را دیدند که میخواست شمشیری را بخرد. ابوبکر به وی گفت: اگر ممکن است، برای ما از پدرت اجازه ورود بخواه. حضرت به آنها اجازه ورود داد و به همراه خالد بن ولید وارد شدند.
آن جمع بر وی سلام کردند و حضرت با همان الفاظ، جواب سلام آنها را داد. هنگامی که چشم حضرت به خالد افتاد، فرمود: ای اباسلیمان، صبح بخیر، قلّاده خوبی داری. گفت: به خدا سوگند ای علی، اگر اجل مرا یاری میداد، از دست من نجات نمی یافتی. امام علیه السّلام به او فرمود: ای پسر زن حقیر، قسم به کسی که دانه را شکافت و انسان را خلق کرد، تو نزد من کوچکترین چیزها هستی و جان تو در دست من - اگر بخواهم تو را بکشم - مانند یک پشه ای است که در روغن داغی افتاده باشد. هر چند بخواهی از آن بیرون بیایی، نمی توانی از رنجش نجات یابی. بگذار ما همچنان بردبار بمانیم، و گرنه تو را به کسی ملحق می کنم که به قتل از او سزاوارتری. پس ای اباسلیمان، بهتر است گذشته را رها کنی و به آینده بیندیشی. به خدا قسم، من در این دنیا فقط سختی کشیدهام و به آن عادت دارم. من مرگ تو و مرگ خود و جان تو و جان خود را دیده ام، جان من در بهشت است و جان تو در دوزخ.
افراد حاضر به وساطت برخاستند و از او خواستند که سخنان خود را ادامه ندهد و ابوبکر به علی علیه السلام گفت: ما نیامده ایم تا با خالد گفتگو کنی، بلکه برای مسأله دیگری آمده ایم. و تو ای ابو الحسن، پیوسته به مخالفت با من موضع می گیری و بر یارانم می تازی، ما تو را رها کرده ایم، تو هم ما را رها کن و متعرّض ما نشو، تا موجب وحشت تو نشویم و مورد آزار ما قرار نگیری. امام علیه السّلام در پاسخ فرمود: خداوند مرا از تو و یارانت به وحشت بیاندازد و دور سازد و با من در هر وحشتی انس بگیرد. و اما در خصوص ابن ولید پست، من داستان او را به تو میگویم: او وقتی که لشکر انبوهش و فراوانی سپاهش را دید، دچار تکبر و عُجب شد و خواست که در آن حال قدرتی که ، مرا خوار کند، تا در میان جمع بر من فخر بفروشد؛ و من او را گرفتار آن چیزی کردم که در پیِ آن بود، و او در حالی سعی در ضربه زدن به من داشت که مرا خیلی خوب میشناخت، و خداوند از کار او راضی نمیشد، ابوبکر گفت: البته شما هم از یاری اسلام و رغبت در جهاد، دست برداشته ای! آیا این کار تو به دستور خدا و پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اوست یا از جانب خود توست؟
امام علیه السّلام فرمود: ای ابوبکر، آیا به شخصی چون من، دستور دین را آموزش می دهی؟ در صورتی که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دستور بیعت با من را به شما داد و طاعت مرا بر شما واجب ساخت و مرا در میانتان چون خانه کعبه قرار داده که باید به زیارتش بروند، ولی او به دیدار کسی نمی رود! پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به من فرمود: به زودی امّت من با تو از در نیرنگ وارد می شود، چنان که امتهای گذشته، پس از انبیاء، با اوصیاء نیرنگ کردند، مگر گروهی اندک، و پس از من لغزشهایی خواهند کرد، پس تو صبر کن. تو مانند خانه خدا هستی، اگر کسی وارد آن شود، ایمن است و کسی که از آن روی بگرداند کافر است. خداوند می فرماید: {و چون خانه [کعبه] را برای مردم محل اجتماع و [جای] امنی قرار دادیم.} - . البقره / 125 - و فرمود: من و تو (ای علی) مساوی هستیم، مگر در نبوّت، من خاتم پیامبرانم و تو خاتم اوصیایی. سپس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم از سوی خدا به من خبر داد که من پس از وفاتش فقط در سه جا شمشیر میکشم: یکی در جنگ با ناکثین، دوم در جنگ با قاسطین و سوم در جنگ با مارقین، و هنوز وقت آن فرا نرسیده است .
سپس از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پرسیدم: در مورد کسی که بیعتم را می شکند و حقّم را انکار می کند، چه کنم؟ فرمود: صبر کن، تا مرا ملاقات کنی و بر سختی ها صبر پیشه ساز تا یاوری بر ضدّشان بیابی؟ پرسیدم: آیا می ترسی مرا بکشند؟ فرمود: به خدا سوگند نه، اصلا از این نمیترسم که تو را بکشند یا مجروح کنند، و من به مرگ تو و سبب آن آگاهم، خداوند مرا از آن خبر داده است؛ اما از این می ترسم که تو با شمشیرت نابودشان سازی و دینی که تازه پا گرفته، از بین برود و مردم از توحید خدا روی بگردانند. اکنون اگر مسائل از پیش (نزد خدا) مقرّر نگشته بود، من درباره تو روشی دیگر اتّخاذ می کردم و شمشیرهایی که به خون تشنه اند را سیراب میکردم و در روزی که نامه ات را بخوانی، خواهی فهمید که چه گناهانی به خاطر من بر دوش خود گذاشتی، و بهترین دشمن برای (شما) محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و حاکم، خداوند است.
ابوبکر گفت: ای اباالحسن، ما با این مسائل کاری نداریم، اکنون از تو تقاضا داریم که این آهن را از گردن خالد باز کنی، زیرا سنگینی اش او را آزرده و گلویش را مجروح نموده، در حالی که تو با این سخنانی که بر زبان راندی، دلت را آرام کردی. امام علیه السّلام فرمود: اگر بخواهم دلم را آرام کنم، شمشیر بهترین دوای آن و برای نابود کردن بهتر است؛ و اگر او را بکشم، سوگند به خدا، او را با این یورشی که به من کرد، با هیچ یک از کسانی که در فتح مکه به قتل رساندم، برابر نمی دانم و تردیدی ندارم که به اندازه بال پشه ای، ایمان در دل خالد راه نیافته است. اما نسبت به آهنی که بر گردن دارد، شاید من قادر به باز کردنش نباشم، پس خالد آن را باز کند و یا خود شما. اگر آنچه ادعای آن را دارید صحیح باشد، شما نسبت به او سزاوارترید. آنگاه بریده اسلمی و عامر بن اشجم برخاستند و گفتند: یا علی، به خدا سوگند، کسی به جز آن کس که درِ خیبر را با یک دست از جا کند و آن را به پشت سرش انداخت و آن را بلند کرد و در حالی که بالای دستش بود، مانند پلی قرار داد تا مردم از آن بگذرند، کسی نمی تواند آن را باز کند. عمار بن یاسر نیز از جمله کسانی بود که حضرت را مورد خطاب قرار داد، ولی امام علیه السّلام پاسخ مثبتی به کسی نداد. تا اینکه ابوبکر گفت: تو را به خدا و به حق برادرت محمد مصطفی پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سوگند می دهم، بر خالد ترحّم کن و آن را از گردنش باز کن.
و چون حضرت را به چنین چیزی قسم داد، شرم کرد و حضرت علیه السلام بسیار شرمگین میشد، خالد را به سوی خود کشید و میله را قطعه قطعه می کرد و آن را چون شمع در دست خود می فشرد. سپس دو قطعه را بر سر خالد زد. خالد آهی کشید و گفت: یا امیرالمؤمنین! امام علیه السّلام فرمود: به اجبار گفتی یا امیرالمؤمنین و اگر این کار را نمیکردی، سوّمی را بر سرت می زدم و از پایین تنت بیرون می آمد، و همین گونه تدریجا آهن را قطعه قطعه از گردن او باز می کرد، تا تمام شد، و حاضران تکبیر و لا اله الّا اللَّه می گفتند و از نیرویی که خدا به امام علیه السّلام ارزانی داشته بود، تعجّب می کردند، و با سپاسگزاری و تشکر از حضورش خارج شدند.
**[ترجمه]
رأیت هذا الخبر فی بعض الکتب القدیمة بأدنی تغییر.
و الطّافی: الحوت المیّت الّذی یعلو الماء و لا یرسب فیه، یقال: طفی الشّی ء فوق الماء: أی: علاه (8).
و یقال: ما به حراک- بفتح الحاء- أی: حرکة (9).
و قال الجوهری: فلان حامی الذّمار أی: إذا ذمر و غضب حمی، و فلان أمنع ذمارا من فلان، و یقال: الذّمار ما وراء الرّجل ممّا یحقّ علیه أن یحمیه و سمیّ ذمارا لأنّه یجب علی أهله التّذمّر له (10).
ص: 174
و الضّرام- بالکسر- اشتعال (1) النّار، یقال: ما بها نافخ ضرمة أی أحد، و أضرمت النّار: ألهبتها (2).
و المراد بأخی ثقیف: المغیرة (3) بن شعبة، و قیل: أرید به عمر أیضا، کنایة عن الخلل فی نسبه، و یؤیّده أنّ فی الروایة الأخری: فلا جزاک اللّه من ابن صُهاک و أخی ثقیف، أجلسک مجلسا (4) لست له بأهل.
و الحمالیق: جمع الحملاق- بالکسر-، و حملاق العین: باطن أجفانها الّذی یسوّده الکحل، أو ما غطّته الأجفان من بیاض المقلة (7).
و یقال: نظر إلیه شزرا، و هو: نظر الغضبان بمؤخّر العین، و فی لحظه شزر بالتّحریک، و تشازر القوم .. أی: نظر بعضهم إلی بعض شزرا (8) و فی بعض النسخ: معه (9) رهط عتاة من الّذین شزرت حمالیق أعینهم من حسدک و بدرت حنقا علیک.
و قرح جلده کعلم: خرجت به القروح (10).
و فی الروایة الأخری مکان و غلام أسمر: و أخوه عقیل، و هو أظهر.
ص: 175
و قال الفیروزآبادی: الرویّة کسمیّة: ماء (1).
و البربرة: الصّوت و کلام فی غضب، تقول: بربر فهو بربار (2).
و فی الروایة الأخری: و أطرق موشحا (3) و قبض علی (4) لحیته، فبدأته بالسلام لأستکفی شرّه و أنفی وحشته.
و راغ إلی کذا: أی مال إلیه سرّا و حاد، و قوله تعالی: فَراغَ عَلَیْهِمْ ضَرْباً بِالْیَمِینِ (5) أی: أقبل، و قیل: مال، و المراوغة- أیضا- المصارعة، قالها الجوهری (6).
و بعد قوله: عند الغضب فی الروایة الأخری: و نفرت عیناه فی أمّ رأسه و قام عرق الهاشمیّ بین عینیه ککراع البعیر فعلمت أنّه قد غرب عقله.
ثم قال: و یقال لخن السّقاء- بالکسر- أی: أنتن، و منه قولهم: أمة لخناء، و یقال اللّخناء (7) الّتی لم تختن (8).
و قال: دععته أدعّه (9) دعّا أی: دفعته (10).
و فی الروایة الأخری: فمدّ عنقی بید و أخذ القطب بید أخری .. إلی قوله:
ما کفونی شرّه، فلا جزاهم اللّه خیرا، فإنّهم لمّا نظروا إلی بریق عینیه استخذلوا فرقا، و سالت وجوههم عرقا، و خمدت أرواحهم فکأنّهم نظروا إلی ملک موتهم.
ص: 176
و فتلت الحبل: لویته (1).
و یقال: ما أغنی فلان شیئا- بالعین و الغین- أی: لم ینفع فی مهمّ، و لم یکف مئونة (2).
و شرّة الشّباب- بکسر الشّین و تشدید الرّاء-: حرصه و نشاطه (3)، و الشرة أیضا مصدر الشر.
قوله: أو قوة ملک- بالتحریک أو بالضمّ- و الثانی أنسب بکفره.
و الشّجا: ما ینشب فی الحلق من عظم و غیره (4) و الهمّ و الحزن.
و الدّعابة- بالضّمّ-: المزاح (5)، و فی بعض النسخ: زعامة، و هی بالفتح:
السّیادة (6).
و الخلد- بالخاء المعجمة محرّکة-: القلب (7)، و فی أکثر النسخ بالجیم، و لعلّه تصحیف.
و فی الروایة الأخری: فقال عمر: فیه دعابة لا یدعها حتّی تهتک منزلته، و تورطه ورطة الهلکة، و تبعده عن الدنیا، فقال له أبو بکر: دعنی من تمردّک و حدیثک هذا، فو اللّه لو همّ بقتلی و قتلک لقتلنا بشماله دون یمینه، ثم قال أبو بکر .. إلی قوله: و کان قیس سیّاف النبیّ و کان طوله سبعة أشبار فی عرض ثلاثة أشبار.
قوله: لمسألة تسألونها .. أی: أحضرتمونی لتلتمسوا منّی ذلک لأفعله طوعا
ص: 177
أو تجبرونی علیه کرها.
قوله: ما کان منک .. أی: لا تقدر علیه، أو المعنی: لو جبرتنی علیه کان من أعوانک و لیس منک.
و فی الروایة الأخری: فقال له عمر: اقصد لما أمرت به یا قیس و إلّا أکرهت، فقال قیس: یا ابن صُهاک! خذل اللّه من یکرهه شرواک، إنّ بطنک لکبیر، و إنّ کیدک لعظیم، فلو فعلت أنت ذلک ما کان بعجیب.
و شروی الشّی ء: مثله (1).
قوله: فاستشاط: أی احتدم و التهب فی غضبه (2).
قوله: حمیّا- علی فعیل- أی: حامیا للحقّ.
و المعرّة: الإثم و الأذی (3).
قوله: لا یقعقع بالشنان .. القعقعة: حکایة صوت السّلاح (4)، و الشّنان- بالکسر- جمع الشّن، و هو: القربة الخلق (5).
قال الزمخشری (6) و المیدانی (7): إذا أرادوا حثّ الإبل علی السّیر یحرّکون القربة الیابسة لتفزع فتسرع.
قال النّابغة:
کأنّک من جمال بنی أقیس (8)*** یقعقع خلف رجلیه بشنّ
یضرب للرّجل الشّرس الصّعب الّذی لا یتفزّع لا ینزل به من حوادث
ص: 178
الدّهر، و لا یروعه ما لا حقیقة له.
قال (1) الحجّاج علی منبر الکوفة: إنّی و اللّه یا أهل العراق ما یقعقع لی بالشّنان، و لا یغمز جانبی کتغماز التّین. انتهی (2).
و غمز التین: کنایة عن سرعة الانقیاد، و لین الجانب (3)، فإنه إذا غمز فی ظرف أو غیره انغمز سریعا.
و الضّخم: الغلیظ من کلّ شی ء (4)، و المراد هنا شدّته فی الأمور و فخامته عند الناس.
و الصّندید- بالکسر-: السّید الشّجاع (5).
و سمک البیت: سقفه (6).
و المنیف: المشرف المرتفع (7).
و الباذخ: العالی (8).
و الشّوس- بالتحریک-: النّظر بمؤخّر العین تکبّرا و تغیّظا، و الرّجل أشوس (9).
قوله: والدیک النافش .. فی بعض النسخ بالقاف و الشین المعجمة، و النّقش (10): استخراج الشّوک و استقصاؤک الکشف عن الشیّ ء و الجماع (11)، و فی
ص: 179
بعض النسخ بالفاء، و قال الفیروزآبادی: النّفوش: الإقبال علی الشیّ ء تأکله ..
و تنفّش الطّائر: نفض ریشه کأنّه یخاف أو یرعد (1)، و فی بعض النسخ: النافر بالفاء و الراء المهملة، أو بالقاف و الراء-.
و صمیم الشیّ ء: خالصه، یقال هو فی صمیم قومه (2). و یقال: مجّ الرّجل الشّراب من فیه إذا رمی به (3).
و تنصّل فلان من ذنبه أی تبرّا (4) و اعتذر.
قوله علیه السلام: یا ابن دمیمة .. الدمیم: الحقیر، و الدمامة الإساءة (5).
قوله علیه السلام: فطفقت .. یقال: طفق الموضع کفرح لزمه (6)، و هو هنا کنایة عن الموت. و فی بعض النسخ فطفئت- بالهمزة- و هو أیضا کنایة عن الموت.
و یقال: أغنیت عنک مغنی فلان .. أی: أجزأت عنک مجزأة (7)، و یقال: ما یغنی عنک هذا أی: ما یجدی عنک و ما ینفعک (8).
و فی الروایة الأخری: فأعزّ نفسک عنّا هباء (9) و دعنا عنک حلماء (10). و لعلّه من قولهم هبا: إذا فرّ أو مات (11).
ص: 180
قوله علیه السلام: بمن أنت أحق .. أی بمن قتلهم من الکفار و أنت أحق بالقتل منهم.
قوله علیه السلام: لا تجرعت .. أی لم أشرب من الکیزان (1) التی ختمت رءوسها و لم یعلم ما فیها إلّا علقمها .. أی مرها، و کلّ شی ء مرّ علقم (2)، و لعلّه مثل (3)، و الغرض أنّی لا أبالی بالشدائد و الفتن، و لم یقدّر لی فی الدنیا من الأمور إلّا شدائدها.
و الزّهو: التکبّر و الفخر (4).
قوله علیه السلام: فی موضع رفع .. أی من جهة الترفع علیّ (5)، و فی الروایة الأخری: أراد الوضع منّی لیسمو بذلک عند أهل الجهل، و همّ بی و هو عارف بی. و قال الجوهری: یقال فی فلان هنات أی خصلات شرّ (6). و قال الجزری: قیل واحدها هنة، .. و هو کنایة عن کلّ اسم جنس، و منه حدیث سطیح «ثمّ تکون هنات و هنات» أی شدائد (7) و أمور عظام (8).
وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی زِیَادَةٌ، وَ هِیَ هَذِهِ: فَانْصَرَفَتِ الْجَمَاعَةُ شَاکِرِینَ لَهُ وَ هُمْ مُتَعَجِّبُونَ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا تَعْجَبُوا مِنْ أَبِی الْحَسَنِ، وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ بِجَنْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَوْمَ قَلْعِ عَلِیٍّ بَابَ خَیْبَرَ، فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَدْ ضَحِکَ حَتَّی بَدَتْ ثَنَایَاهُ، ثُمَّ بَکَی حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ،
ص: 181
فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ ضَحِکٌ وَ بُکَاءٌ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ؟!.
قَالَ: نَعَمْ، أَمَّا ضَحِکِی فَفَرِحْتُ بِقَلْعِ عَلِیٍّ بَابَ خَیْبَرَ، وَ أَمَّا بُکَائِی فَلِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَإِنَّهُ مَا قَلَعَهُ إِلَّا وَ هُوَ صَائِمٌ مُذْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ عَلَی الْمَاءِ الْقَرَاحِ، وَ لَوْ کَانَ فَاطِراً عَلَی طَعَامٍ لَدَحَا بِهِ (1) مِنْ وَرَاءِ السُّورِ
**[ترجمه]این روایت را در برخی از کتابهای قدیمی با کمترین تغییری مشاهده کردم. «الطافی»: نهنگ مردهای که برسطح آب شناور باشد و به داخل آن فرو نرود، گفته میشود: «طفا الشیء فوق الماء»، یعنی: بر روی آب قرار گرفت. و منظور از «حَراک» در جمله «ما به حَرَاک»: یعنی حرکتی. و جوهری میگوید: «فلان حامی الذمار»، یعنی: هرگاه شخص غیرتمند و شجاعی خشمگین شود، و فلانی را از دست یازی به شرف خود بازداشت، و«الذمار»: آنچه که متعلق به مرد است و شایسته است که از آن حمایت کند، و«ذمار» نامیده شد، چون بر اهلش واجب است که برای آن خشمگین شوند. - . الصحاح2 : 665 -
و «الضرام»: شعله ور شدن آتش، و منظور از «نافخ ضرمه» در «ما بها نافخ ضرمة»، یعنی: شخصی، و «اضرمت النار»: شعلهور کرد. و منظور از «اخی ثقیف»: مغیرة بن شعبة است، و گفتهاند: منظور از آن عمر نیز هست، کنایه از نقص و عیب در نسبش است، و آنچه در روایت دیگر آمده است، این امر را تایید میکند: «خداوند به تو از فرزند صهّاک و
برادر ثقیفی پاداش خیر ندهد»، او تو را به مجلس و مسندی نشانده است که تو اهل آن نیستی. «الانکفاء»: بازگشت. و«الحمالیق» و «حملاق العین»، درون پلکها که سرمه آن را سیاه میکند، یا آن سفیدی چشم که پلکها آن را میپوشاند. و منظور از «نظر الیه شزرا»، و «فی لحظه شزر»، یعنی: نگاه کردن شخص خشمگین با گوشه چشم، و «تشازر القوم»: با عصبانیت به همدیگر نگاه کردند. و در برخی نسخهها آمده «معه وهط عتاة من الذین شزرت حمالیق اعینهم من حسدک، وبَدَرَت حنقا علیک»، یعنی: گروهی سرکش همراه او بودند که به خاطر حسد نسبت به تو، نگاه غضب آلود دارند و به خاطر خشم نسبت به تو، چشمانشان از حدقه بیرون زده و «قَرَح جلده» بر وزن «علم»، یعنی: زخم هایی بر پوستش ظاهر شد. و در روایت دیگر به جای «و غلام اسمر» آمده «و اخوه عقیل» و این واضحتر و روشنتر است. و فیروز آبادی میگوید: «الروّیة» مانند «سمیّة» آبی است - . القاموس المحیط4 : 337-338 -
و « البربرة» صدا و سخنش که توام با خشم باشد. میگویی: «بَربَر فهو بَر بار». و در روایت دیگر آمده است: «و اطرق موشحا و قبض علی لحیته، فبداته بالسلام لاستکفی شره وانفی وحشته»، یعنی: از ناراحتی سرش را پایین انداخت و ریش خویش را در دست گرفت، و برای اینکه از شر او در امان باشد و ناراحتی او از بین ببرد، در سلام کردن بر او پیش دستی کرد. و منظور از «راغ الی کذا»، یعنی: به سوی او در نهان گرایش پیدا کرد و متمایل شد، و منظور از این آیه: «فراغ علیهم ضربا بالیمین» - . الصافات / 93 - ، یعنی: روی آرود، و گفته شد: یعنی متمایل شد، و جوهری میگوید: «المراوغة»، یعنی کشتی گرفتن نیز هست» - . الصحاح4 : 1320 - و
بعد از این سخنش:«عند الغضب»: در روایت دیگری آمده: چشمهای او سفید شد و دانههای درشت عرق هاشمی میان چشمانش ظاهر شد، دانستم که عقلش زایل شده است. و گفته میشود: «لَخِن السقاء»، یعنی: بدبو شد، و از همین ریشه است، گفته: «امه لخناء»، و گفته میشود: «الخناء»، یعنی زنی که ختنه نشده - . الصحاح6 : 2194 - و
«دععته ادعّهُ دَعّا»، یعنی: او را دفع کردم. - . الصحاح3 : 1206 - و در روایت دیگر آمده: «فمّد عنقی بید واخذ القطب بید اخری»، یعنی: گردنم را با یک دست گرفت و کشید و میله آسیاب را با دست دیگر گرفت... تا این سخنش که میگوید: شر او را از من دور نکردند، خداوند پاداش خیر به آنها ندهد، آنها وقتی به برق چشمانش نگاه کردند، گروه گروه مرا تنها گذاشتند و خود را باختند، و از چهرههایشان عرق ریخت، و روح آنها خاموش شد و بی حرکت ماندند، مثل این است که فرشته مرگ را دیدهاند. «فتلت الحبل» یعنی: طناب را تاباندم، و منظور از «ما اغنی (ما اعنی) فلان شیئا» این است که در انجام امری، کاری صورت نداد و زحمتی تحمل نکرد. «شرّة الشباب»، یعنی: حرص و نشاط جوانی، و«الشرّره» مصدر شرّ نیز هست. و «قوة ملکً یا مُلک»، و قول دوم با کفر او تناسب بیشتری دارد. و «الشجا»: آنچه در گلو از استخوان و... گیر کند و غم و اندوه نیز هست. و«الدُعابة»: شوخی و مزاح است. و در برخی نسخهها آمده: «زَعامة» یعنی: سیادت و سروری. و«الخلد»: قلب، ودر اغلب نسخهها به جای «خاء» «جیم» آمده، که شاید اشتباه چاپی باشد. و در روایت دیگری آمده که عمر گفت: به شوخی و مزاحی گرفتار شده که از آن دست برنمیدارد تا اینکه مقام و منزلتش را از بین ببرد و وی را گرفتار پرتگاه هلاکت کند، و وی را از دنیا دور سازد. ابوبکر به او گفت: برای من از این سرکشیها و سخنانت نگو و ادامه نده. به خدا سوگند، اگر برای کشتن من و تو همت کند، ما را فقط با دست چپش به قتل میرساند. سپس ابوبکر میگوید... تا این سخنش: قیس شمشیر زن پیامبر بود که طول و عرض او هفت وجب در سه وجب بود. و منظور از «لمسالة تسالونها»، یعنی: مرا احضار کردید که انجام این کار را با رضایت یا با زور از من بخواهید. و منظور از «ماکان منک»، یعنی: برانجام آن قادر نیستی، یا معنا این است: اگر مرا مجبور به آن کنی، از یاران توست نه از تو. و در روایت دیگر آمده: عمر به او گفت: ای قیس، دستوری را که به تو دادم دنبال کن وگرنه به زور به آن واداشته میشوی. قیس گفت: ای پسر صهاک، سست و درمانده شود کسی که خداوند از او مانند تو نفرت داشته باشد، شکمت بزرگ است و کید و مکرت عظیم است، اگر تو این کار را انجام دهی، عجیب نیست. «شروی الشیء» یعنی مانند او. و «فاستشاط»، یعنی: بسیار عصبانی و خشمگین شد. و «حمیّا» بر وزن فعیل، یعنی طرفدار حق. و «المعرّة»: گناه و آزار رساندن است. و«لا یقعقع باشنان»، «القعقعه»: حکایت صدای سلاح است، و«الشِنان» جمع «الشّن»: مَشک کهنه. زمخشری و میدانی میگوید: - . مجمع الامثال2 : 261. - هرگاه
بخواهند شتر را به راه رفتن تحریک و تشویق کنند، مَشک خشک را حرکت میدهند که بترسد و با سرعت حرکت کند. نابغه میگوید: مثل این است که «تو از شتران بنی قیس هستی، با مشک کهنه از پشت پاهایش صدا میکنند». این بیت برای مرد درنده خو و بدعنقی ضرب المثل شده که از حوادث روزگار که بر سرش میآید، نمیترسد، و از آنچه که حقیقت ندارد، هراسی ندارد. حجاج بر منبر گفت: ای اهالی عراق، به خدا سوگند، بزدل و نرم خو نیستم که دیگران مرا ضعیف و کوچک بشمارند - . المستقصی2 : 274 - .پایان.
و «غمز التین» کنایه از زود اطاعت کردن و انعطاف پذیر بودن است، که اگر در موقعیتی قرار داده شود، از خود انعطاف نشان میدهد. و«الضخم»: درشت و غلیظ هر چیزی، و در اینجا منظور استواری و قدرتش در امور و بزرگیاش نزد مردم است. و «الصندید»: سرور شجاع و «سمَک البیت»: سقفش. و «المنیف»: بلند و مرتفع. و «الباذخ»: بلند. و «الشوس» از روی تکبر و خشم با گوشه چشم نگاه کردن است، و «الرجل اشوس» است و در خصوص«و الدیک النافش» و در برخی نسخهها ناقش آمده: «النقش»، بیرون آوردن خار و عمیقاً در جست و جوی چیزی بودن و جماع کردن است، ودر برخی نسخهها «نافس» ذکر شده است. فیروزآبادی میگوید: «النفوش»: روی آوردن به چیزی برای خوردنش، و «تَنَفّش الطائر»، یعنی پرنده پرهای خود را از ترس یا برای ترساندن افشاند - . القاموس المحیط2 : 291 -
و در برخی نسخهها «النافر» یا «الناقر» ذکر شده است. و «صمیم الشیء» به خالص هر چیز گفته میشود: «هو فی صمیم قومه». و منظور از «مجّ الرجل اشراب من فیه»، یعنی شراب را از دهانش بیرون ریخت، و «تنصّلَ فلان مِن ذنبه» یعنی از گناهانش خود را مبرا ساخت وعذر خواهی کرد. و منظور از سخن حضرت: «یا ابن دمیمة»، «الدمیم»: حقیر، و «الدمامة» آزار رساندن است. و «فطفقت»، گفته میشود: «طفق الموضع» بر وزن «فرح»، همراه و ملازمش شد، در اینجا کنایه از مرگ است. و در برخی نسخهها «فطفئت» آمده، که همچنین کنایه از مرگ است. و گفته میشود: «اغنیت عنک مغنی فلان»، یعنی برای تو سود و فایده رساندم، و «مایغنی عنک هذا»، یعنی: این برای تو سود و نفعی ندارد. و در روایات دیگر آمده: «فاعز نفسک عنّا هباء، و دعنا عنک حلماءً»، که شاید از این قبیل سخن باشد: «هبا»، اگر شخص فرار کند یا بمیرد، که شاید منظوراز آن این باشد: خودت را به خاطر ترس از ما در زمینی سخت با آنهایی که عقل ندارند و جاهلند قرار بده؛ و یا این باشد: خودت را عزیز بشمار تا اینکه مانند غبار و ذرات پراکنده در هوا پخش نشوی و از بین نروی. و منظور از: «بمن انت احق»، یعنی: از کافرانی که آنها را به قتل رساندم و تو نسبت به آنها در کشته شدن شایستگی بیشتری داری. و «لا تجرّعتُ»، یعنی: از لیوانهای دسته داری که سر به مهر شدهاند و محتویات آن را نمیدانم، چیزی ننوشیدم، مگر «علقم»، یعنی: تلخ آن، وهر چیز تلخ مزهای علقم است، و این شاید ضرب المثل باشد، و منظور: من به سختی مشکلات اهمیتی نمیدهم، و در دنیا فقط مشکلات و سختیها برای من در نظر گرفته شده است. و «الزهو»: تکبر و فخر است. و«فی موضع رفع»، یعنی: خود را از من بالاتر دیدن است. و در روایت دیگر آمده است: خواست مرا کوچک بشمارد تا نزد جاهلان مقام پیدا کند، و قصد مرا داشت در حالی که مرا می شناخت. جوهری میگوید: «یقال فی فلان هنات»، یعنی در فلانی خصلتهای
شری وجود دارد - . الصحاح6 : 2537 -
و جزری میگوید: گفته میشود: مفرد آن «هنة» است، و کنایه از هر اسم جنسی است، و از جمله آن، حدیث سطیح «ثم تکوّن هنات و هنات»، یعنی: امور عظیم و بزرگ است - . النهایة 5 : 279 -
و در روایت دیگر، اضافاتی که عبارت است از: گروه تشکر کنان از وی آنجا را ترک کردند، در حالی که از آن امر در شگفت بودند، که ابوبکر گفت: از ابوالحسن تعجب نکنید، به خدا سوگند، روزی که علی علیه السلام درِ خیبر را از جای کند، من کنار رسول الله صلی الله علیه و آله بودم، و رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که خندید تا جایی که دندانهایش نمایان شد، سپس گریه کرد تا اینکه ریش حضرت مرطوب شد. گفتم: یا رسول الله، خندیدن و گریه کردن همزمان!؟ فرمود: بله، خندیدن من به خاطر این است که از کندن در خیبر به دست علی خوشحال شدم، و اما گریه کردنم به خاطر علی است، زیرا او در حالی درِ خیبر را از جا کند که سه روز است فقط آب نوشیده است و اگر این مدت غذا میخورد، هر آن کس را که پشت دیوار قلعه بود، با آن در نابود میکرد.
**[ترجمه]
ما (2): هَذَا حَدِیثٌ وَجَدْتُهُ بِخَطِّ بَعْضِ الْمَشَایِخِ رَحِمَهُمُ اللَّهُ، ذَکَرَ أَنَّهُ وَجَدَهُ فِی کِتَابٍ لِأَبِی غَانِمٍ الْأَعْرَجِ (3)
وَ کَانَ مَسْکَنُهُ بِبَابِ الشَّعِیرِ- وَجَدَ بِخَطِّهِ عَلَی ظَهْرِ کِتَابٍ لَهُ حِینَ مَاتَ، وَ هُوَ: أَنَّ عَائِشَةَ بِنْتَ طَلْحَةَ دَخَلَتْ عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَرَأَتْهَا بَاکِیَةً، فَقَالَتْ لَهَا: بِأَبِی أَنْتِ وَ أُمِّی مَا الَّذِی یُبْکِیکِ؟ فَقَالَتْ لَهَا: أَ سَائِلَتِی (4) عَنْ هَنَةٍ (5) حَلَّقَ بِهَا الطَّائِرُ وَ حَفِیَ (6) بِهَا السَّائِرُ، وَ رُفِعَتْ إِلَی السَّمَاءِ أَثَراً (7) وَ رُزِئَتْ فِی الْأَرْضِ خَبَراً: إِنَّ قَحِیفَ تَیْمٍ وَ أُحَیْوِلَ عَدِیٍّ جَارَیَا (8) أَبَا الْحَسَنِ فِی السِّبَاقِ، حَتَّی إِذَا تَفَرَّیَا (9) بِالْخِنَاقِ أَسَرَّا لَهُ الشَّنَآنَ، وَ طَوَیَاهُ الْإِعْلَانَ، فَلَمَّا خَبَا نُورُ الدِّینِ وَ قُبِضَ النَّبِیُّ الْأَمِینُ نَطَقَا بِفَوْرِهِمَا، وَ نَفَثَا بِسَوْرِهِمَا، وَ أَدَلَّا بِفَدَکَ، فَیَا لَهَا کَمْ مِنْ مِلْکٍ مُلِکَ (10)، إِنَّهَا عَطِیَّةُ الرَّبِّ الْأَعْلَی لِلنَّجِیِّ الْأَوْفَی، وَ لَقَدْ نَحَلَنِیهَا لِلصِّبْیَةِ السَّوَاغِبِ مِنْ نَجْلِهِ وَ نَسْلِی، وَ إِنَّهَا لَبِعِلْمِ اللَّهِ (11) وَ شَهَادَةِ أَمِینِهِ، فَإِنِ انْتَزَعَا مِنِّی الْبُلْغَةَ وَ مَنَعَانِی اللُّمْظَةَ
ص: 182
فَأَحْتَسِبُهَا (1) یَوْمَ الْحَشْرِ زُلْفَةً، وَ لْیَجِدَنَّهَا آکِلُوهَا سَاعِرَةَ حَمِیمٍ فِی لَظَی جَحِیمٍ.
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی1 : 207 - : این حدیث را با خط یکی از بزرگان یافتم که میگوید: آن را در کتابی از ابو غانم الاعرج یافته است که منزلش در «باب الشعیر» بود و آن را با دست خطش روی جلد کتاب، بعد از این که به رحمت خدا رفت، یافته است. متن حدیث این است: عائشه دختر طلحه بر فاطمه سلام الله علیها وارد شد و وی را گریان دید، گفت: پدر و مادرم فدایت شوند، چه چیزی تو را به گریه انداخته است؟ فاطمه سلام الله علیها به او فرمود: مگر از چیز بی اهمیتی از من میپرسی؟! چیزی که پرندهها خبر آن را به آسمانها بردند، و روندهها آن را در همه جا منتشر کردند، و بازتاب آن به آسمان رسید، و در زمین خبر آن مصیبت به بار آورده است: همانا «قحیف َتیم» و «احیول عدیّ» با علی علیه السلام مسابقه دادند، تا اینکه نزدیک بود [از شدت خشم] خفه شوند، پس کینه و دشمنی وی را در دل پنهان داشتند، [و تا فرصت مناسب]، دشمنی کردن با وی را پنهان داشتند؛ پس هنگامی که نور دین از بین رفت و پیامبر امین وفات کرد، خیلی زود نیت خود را اعلام داشتند و دشمنی و تجاوز خود را ابراز کردند و بدون ترس فدک را گرفتند. ای مردم، از فدک در شگفت باشید، چه بسیار داراییهایی که تصاحب شد! فدک بخشش پروردگار بلند مرتبه به مخاطب وفادارش است. و او آن را به من بخشید، برای بچههای گرسنه از فرزندان وی و از نسل من، که با علم و خواست خداوند و شهادت پیامبر امینش بود، پس اگر این روزی را از من بگیرند و مرا از این باقیمانده غذا باز دارند، آن را برای تقرب به خدا در روز محشر میشمارم، و آنهایی که آن را گرفتند، آن را در آتش جهنم داغ کننده آبِ سوزان خواهند یافت .
**[ترجمه]
عن هنة، أی: شی ء یسیر قلیل، أو قصّته منکرة قبیحة (2).
حلّق بها الطائر .. تحلیق الطّائر: ارتفاعه فی الهواء (3)، أی: انتشر خبرها، إذ کان الغالب فی تلک الأزمنة إرسال الأخبار مع الطیور.
و حفی بها السائر .. أی: أسرع السائر فی إیصال هذا الخبر حتی حفی و سقط خفّه و نعله، أو رقّ رجله أو رجل دابته، یقال: حفی- کعلم- إذا مشی بلا خفّ و لا نعل، أو رقّت قدمه أو حافره، أو هو من الحفاوة و هی المبالغة فی السّؤال (4)، و فی بعض النسخ: و خفی بها الساتر .. أی لم یبق ساتر لها و لم یقدر الساترون علی إخفائها.
و رفعت إلی السماء أثرا ... أی ظهرت آثاره فی السماء عاجلا و آجلا من منع الخیرات و تقدیر شداید العقوبات لمن ارتکبها.
و رزئت فی الأرض خبرا (5) ... یقال: رزأه کجعله و عمله أصاب منه شیئا، و رزأه رزءا أو مرزأة أصاب منه خیرا، و الشّی ء نقصه، و الرّزیئة المصیبة (6)، فیمکن أن یقرأ علی بناء المعلوم .. أی أحدثت من جهة خبرها فی الأرض مصائب، أو
ص: 183
المجهول بالإسناد المجازی، و الأول أنسب معنی، و الثانی لفظا، و یمکن أن یکون بتقدیم المعجمة علی المهملة، یقال: زری علیه زریا: عابه و عاتبه (1) فلا یکون مهموزا.
و فی بعض النسخ ربت- بالراء المهملة و الباء الموحّدة-: أی نمت (2) و کثرت. و فی بعضها: رنّت .. من الرنین، و فی نسخة قدیمة: و رویت- من الروایة-.
إنّ قحیف تیم .. لعلّها صلوات اللّه علیها أطلقت علی أبی بکر قحیفا، لأنّ أباه أبو قحافة، و القحف- بالکسر- العظم فوق الدّماغ، و القحف- بالفتح قطع القحف أو کسره، و القاحف: المطر یجی ء فجأة فیقتحف کلّ شی ء .. أی یذهب به، و سیل قحاف- کغراب- جزاف (3).
و الأحیول- تصغیر- الأحول، و هو لو لم یکن أحول ظاهرا فکان أحول باطنا لشرکه، بل أعمی، و یقال:- أیضا- ما أحوله .. أی ما أحیله (4).
جاریا أبا الحسن علیه السلام فی السباق .. یقال: جاراه أی جری معه (5).
و السّباق: المسابقة (6)، أی کانا یریدان أن (7) یسبقاه فی المکارم و الفضائل فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
ص: 184
حتی إذا تفریا بالخناق أسرّا له الشنآن .. یقال: تفرّی أی انشقّ (1)، و الخناق- ککتاب- الحبل یخنق به، و کغراب داء یمتنع معه نفوذ النّفس إلی الرّیة و القلب (2). و فی بعض النسخ بالحاء المهملة و هو بالکسر جمع الحنق- بالتّحریک و هو الغیظ أو شدّته (3).
و الشّنان: العداوة (4) .. أی لما انشقا بما خنقهما من ظهور مناقبه و فضائله و عجزهما عن أن یدانیاه فی شی ء منها، أو من شدة غیظه أکمنا له العداوة فی قلبهما منتهضین للفرصة، و فی بعض النسخ: تعریا (5)
بالعین و الراء المهملتین- فلعلّ المعنی بقیا مسبوقین فی العراء و هو الفضاء (6) و الصحراء متلبسین بالخناق و الغیظ.
و فی بعض النسخ: ثغرا (7) .. أی توقرا و ثقلا. و فی بعضها: تغرغرا .. من الغرغرة و هی تردّد الرّوح فی الحلق، و یقال: یتغرغر صوته فی حلقه .. أی
ص: 185
یتردّد (1)، و هو مناسب للخناق. و فی بعضها: تقرّرا .. أی ثبتا و لم یمکنهما الحرکة (2)، و فی بعضها: تعزّبا- بالمهملة ثم المعجمة- أی بعدا (3) و لم یمکنهما الوصول إلیه، و کان یحتمل تقدیم المعجمة أیضا (4)، و المعنی قریب من الأول.
و فی بعضها تقربا- بالقاف و الباء الموحدة- و یمکن توجیهه بوجه، و کان یحتمل النون، و هو أوجه فالخناق (5)
بالخاء المکسورة- أی اشترکا فیما یوجب عجزهما کأنهما اقترنا بحبل واحد فی عنقهما، و فی بعضها تفردا- بالفاء و الراء المهملة و الدال و هو أیضا لا یخلو من مناسبة.
و طویاه الإعلان .. أی أضمرا أن یعلنا له العداوة عند الفرصة، و فی الکلام حذف و إیصال .. أی طویا أو عنه، یقال: طوی الحدیث أی کتمه (6)، و یقال خبت النّار أی سکنت و طفئت (7).
نطقا بفورهما .. أی تکلما فورا، أی بسبب فورانهما، و فی بعض النسخ:
نطفا- بالفاء- أی صبّا ما فی صدورهما فورا، أو بسبب غلیان حقدهما و فوران حسدهما، و یحتمل أن تکون الباء زائدة، یقال نطف الماء أی صبّه، و فلانا قذفه بفجور، أو لطّخه بعیب (8). و فی الحدیث: رأیت سقفا تنطف سمنا و عسلا .. أی
ص: 186
تقطر، و فی قصة المسیح علیه السلام: ینطف رأسه ماء (1)، و فار القدر فورا و فورانا غلا و جاش (2)، و أتوا من فورهم ... أی من وجههم، أو قبل أن یسکنوا (3).
و نفثا بسورهما .. نفثه- کضرب-: رمی به، و النفث: النّفخ و البزق (4).
و سورة الشیّ ء: حدّته و شدّته، و من السّلطان: سطوته و إعتداؤه. و سار الشّراب فی رأسه سورا: دار و (5) ارتفع، و الرّجل إلیک: وثب و ثار (6).
و أدلّا بفدک .. قال الجوهری: الدّلّ: الغنج و الشّکل، .. و فلان یدّل علی أقرانه فی الحرب کالبازی یدلّ علی صیده، و هو یدلّ بفلان: أی یثق به (7)، و الحاصل أنهما أخذا فدک بالجرأة من غیر خوف، و فی بعض النسخ: وا ذلا بفدک- بالذال المعجمة- علی الندبة، و لعلّه تصحیف.
فیا لها کم من ملک ملک .. من قبیل یا للماء ... للتعجب، أی یا قوم تعجبوا لفدک. و قولها: کم من ملک بیان لوجه التعجب، و فی بعض النسخ:
فیا لها لمن ملک تیک ... و فی بعضها: فیا لها لمزة لک تیک. و اللّمزة- بضم اللام و فتح المیم-: العیّاب (8). و تیک: اسم إشارة (9)، و الظاهر أن الجمیع تصحیف.
و النّجیّ .. هو المناجی المخاطب للإنسان (10) أی لمن خصّه اللّه بنجواه
ص: 187
و سرّه و کان أوفی الخلق بعهده و أمره.
و الصبیة- بالکسر-: جمع الصّبی (1).
و السّغب: الجوع (2).
و النجل: الولد (3).
و البلغة- بالضّم-: ما یتبلّغ به من العیش (4).
و اللّماظة- بالضّم-: ما یبقی فی الفم من الطّعام. و قال الشّاعر فی وصف الدّنیا:
لماظة أیّام کأحلام نائم ...
و یقال: ما ذقت لماظا- بالفتح- أی شیئا، .. و اللّمظة- بالضم- کالنّکتة من البیاض (5)، و اللماظة هنا أنسب.
و الزّلفة- بالضم- کالزّلفی: القرب و المنزلة (6) .. أی اعلم أنها سبب لقربی یوم الحشر، أو اصبر علیها لیکون سببا لقربی.
قال فی النهایة (7): و فیه من صام إیمانا و احتسابا .. أی طلبا لوجه اللّه و ثوابه، و الاحتساب (8) من الحسب کالاعتداد من العدّ، و إنّما قیل لمن ینوی بعمله وجه اللّه احتسبه، لأنّ له حینئذ أن یعتدّ عمله، فجعل فی حال مباشرة الفعل کأنّه معتدّ به .. و الاحتساب فی الأعمال الصّالحات و عند المکروهات هو البدار إلی
ص: 188
طلب الأجر و تحصیله بالتّسلیم و الصّبر، أو باستعمال أنواع البرّ و القیام بها علی الوجه المرسوم فیها طلبا للثواب المرجوّ منها ..، و منه الحدیث: من مات له ولد فاحتسبه .. أی احتسب الأجر بصبره علی مصیبته.
و سعر النّار .. کمنع: أوقدها (1).
و الحمیم: الماء الحارّ (2).
و اللّظی- کفتی- النّار أو لهبها، و لظی- معرفة- جهنّم (3)، أو طبقة منها، أعاذنا اللّه تعالی منها و من طبقاتها و درکاتها.
**[ترجمه]در خصوص «عن هنة»: چیز کم و اندک، یا داستان آن زشت و ناپسند باشد، «حلّق بها الطائر»: پرواز کردن پرنده به معنای بالا رفتن آن در آسمان، و منظور آن: خبر و داستان آن منتشر شد، چرا که در آن زمان، اغلب اخبار با پرنده ها فرستاده میشد. و «حفی بها السائر»: یعنی رونده در رساندن این خبر عجله و شتاب کرد تا اینکه پا برهنه شد و کفش او از پاهایش درآمد، یا پاهای او یا مرکبش نازک شد. گفته میشود: «حَفِی» بر وزن «علم»، آنگاه که بدون کفش راه برود، یا پای او و یا پای مرکب او نازک شد(ساییده شد) یا اینکه از« حفاوة» گرفته شده باشد، که به معنای مبالغه در طلب کردن است. ودر برخی از نسخهها: «و خفی بها الساتر» آمده است که به معنای کتمان کنندهای برای آن باقی نماند، و کتمان کنندگان نمیتوانستند آن را کتمان کنند. و «رفعت الی السماء اثرا»: یعنی آثار آن به صورت منع کردن خیر و برکت و در نظر گرفتن بدترین مجازات بر انجام دهندگانش، دیر یا زود در آسمان ظاهر میشود. و «رزئت فی الارض خبرا»، «رزاه» بر وزن «جعله و عمله» است، و به معنای این است که چیزی از آن نصیبش شد، و «رزاه رُزءا یا مرزِئة»: خیر و پاداشی از او عایدش شد، و«رزء الشیء»: نقص چیزی. و «الرزیئة» مصیبت، که ممکن است به صورت معلوم خوانده شود و به این معنا باشد: به جهت منتشر شدن خبرش، در زمین مصیبتها و بلاهایی به بار آورد. و یا با اسناد مجازی به صورت مجهول خوانده شود، که از لحاظ معنایی، معلوم بودن مناسبتر است و از لحاظ لفظ، مجهول بودن مناسبت بیشتری دارد. و ممکن است «زاء» بر «راء» مقدم باشد. گفته میشود: «زری علیا زریا»، یعنی بدون همزه و با یاء آمده باشد که در این صورت به این معناست: او را سرزنش کرد. و در برخی نسخهها «رَبَت» ذکر شده است که به معنای رشد کرد و زیاد شد. و در برخی دیگر «رَنّت» از «رنین» و در نسخههای قدیمی «رویت» از روایت گرفته شده است.
«ان قحیف تیم»: شاید فاطمه سلام الله علیها ابوبکر را قحیف نامیده باشد، از آن جهت که پدرش «ابو قحافه» است، و «القِحف»: استخوان بالای سر، و«القَحف»: قطع کردن استخوان بالای سر یا شکستن آن است، و«القاحف» بارانی که به طور ناگهانی می بارد و همه چیز را شسته و با خود میبرد، و «سیل قَحاف» بر وزن «غَراب»: روبید و از جا کند. و «الاحیول» مصغّر «احول» به معنای لوچ و دو بین، او هرچند در ظاهر لوچ نبود ولی از نظر باطنی، به خاطر شرکش لوچ بلکه نابینا بود. همچنین «ما احوله» به معنای چقدر مکار و حیله گر است نیز به کار میرود. «جاریا ابا الحسن علیه السلام فی السباق»، «جاراه» یعنی همراه با او دوید، و «السباق»: مسابقه، یعنی: آنها میخواستند در مکارم و فضائل، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله بر وی پیشی بگیرند. « تفّریا بالخناق»، «تفّری» یعنی پاره شد، و «الخناق» بر وزن «کتاب» یعنی: طنابی که با آن شخص را خفه میکنند
و بر وزن «غَراب»، یعنی دارویی که با خوردن آن نفس به ریهها و قلب نمیرسد. و در برخی نسخهها «الحناق» آمده که جمع «حنق»، یعنی خشم یا عصبانیت شدید است. و «الشنان»: دشمنی است. یعنی هنگامی که دو پاره شدند و با آنچه آنها را خفه کرد، از ظهور مناقب و فضائلش و عجز و ناتوانی آنها حتی در نزدیک شدن به برخی از فضائل، و یا از شدت خشم نسبت به او، کینه وی را در دل نگه داشتند و در پی فرصت بودند، و در برخی نسخهها «تعریا» آمده، که در این صورت شاید معنا این باشد: در فضای باز و صحرا عقب ماندند و طناب خفه کننده و خشم پوشیدهاند. و در برخی نسخه ها «ثغرا» ذکر شده، یعنی سنگین شدند. و در برخی دیگر «تغرغرا» از «غرغرة» آمده است که به معنای جان به لب رسیدن ؛ و «یتغرغر صوته فی حلقه» یعنی، صدای او در گلویش غلغل کرد، و این با ریسمان خفه سازی تناسب دارد. و در برخی دیگر «تقرّرا» یعنی ثابت و بیحرکت ماندند، آمده، و در برخی دیگر «تعزّبا» ذکر شده، یعنی دور شدند و نمیتوانند به وی برسند. و همچنین ممکن است «تغرّبا» باشد که در این صورت معنای آن به «تعزّبا» نزدیک است. و در برخی نسخهها «تقربا» آمده، که میتوان آن را به گونهای توجیه کرد. و ممکن است
«تقرّنا» باشد واین با «خِناق» مناسبتر است، یعنی در آنچه موجب عجز و ناتوانی آنها میشود، شریک شدن، انگار آنها با یک ریسمان در گردنشان قرین و همراه شدند. و در برخی دیگر از نسخه ها «تفرّدا» آمده، که این نیز خالی از تناسب نیست. و «طویاه الاعلان»
یعنی تا فرصت مناسب، دشمنی خود را کتمان کردند. و در کلام حذف و وصل وجود دارد که به این صورت میآید: «طویا له طویا عنه» و «طوی الحدیث»، یعنی کلام را کتمان کرد و «خبت النار»، یعنی آتش آرام و خاموش شد. و «نطقا بفورهما»، خیلی زود صحبت کردند؛ یعنی به دلیل فوران و طغیانشان خیلی صحبت کردند، و در برخی نسخهها «نطفا» آمده، یعنی آنچه در دل داشتند را ً بیرون ریختند، یا به دلیل جوشش و فوران حسدشان است، ممکن است حرف «با» زائد باشد، و «نطف الماء»، یعنی آب را ریخت، و فلانی را، یعنی او را به فسق و فجور متهم کرد و یا با عیب و ننگی لکهدار کرد، و در حدیث آمده « رایت ُسقفا تنطف سمنا وعسلا ...»، یعنی سقفی را دیدم که از آن روغن و عسل چکه میکند، و در داستان مسیح آمده: «ینطف راسه ماء» ، یعنی بر سر وی آب میچکد. و «فار القدر فورا و فورانا» یعنی: آب دیگ به جوش آمد. و «اتو من فورهم»، یعنی بلافاصله و قبل از ساکن شدنشان. «نفثا بسورهما»، «نفثه» بر وزن «ضربه»، یعنی پرتابش کرد، و «النفث»: فوت کردن و آب دهان انداختن است. و «سورة الشیء»: حدّت و شدت آن چیز، و «سورة السلطان»: قدرت و تجاوز، «و سارَ الشراب ُ فی راسه سورا»: شراب در سرش چرخید و بالا آمد. و «سار الرجل الیک»: جهش کرد و به جوش آمد. و«ادلا بفدک»، جوهری میگوید: «الدلّ»: ناز و عشوه کردن و ظاهر، و «فلان یدلّ علی اقرانه فی الحرب کالبازی یدلّ علی صیده»، یعنی فلانی در جنگ بر همآوردانش ناز میکند، همانگونه که باز بر شکارش ناز میکند. و «هو یدلّ بفلان»: به فلانی اعتماد دارد - . الصحاح4 : 1699 - . خلاصه قول این است که آنها با جرات و بدون ترس فدک را گرفتند، و در برخی نسخهها: «وا ذُلا» آمده است که از باب ندبه است که شاید اشتباه در نقطه گذاری باشد. «فیا لها کم من مِلکٍ مُلِک»، از قبیل «یا للماء»، که برای تعجب است، یعنی: ای مردم، به خاطر فدک در شگفت باشید، و «کم من ملک»، بیانی برای عامل تعجب است، و در برخی نسخهها آمده: «فیا لها لمن ملک تیک» و در برخی دیگر آمده «فیا لها لُمَزة لک تیک» و «اللمزة»: خردهگیر و عیب جو. و «تیک»: اسم اشاره است و ظاهراً تمامی اینها اشتباهات چاپیاند. و «النجیّ»: طرف نجوا و مخاطب انسان، یعنی کسی که خداوند او را مخصوص نجوا و راز خویش ساخته است و وفادارترین مردم به عهد و فرمان خویش باشد. و «الصبیة» جمع «صبی»: پسر بچه. و «السّغب»: گرسنگی و «النجل»: فرزند و «البُلغة»: آن چه برای روزی کفایت کند و چیزی از آن اضافه نیاید. و «اللّماظة»: باقی مانده غذا در دهان. شاعر در وصف دنیا گفته است: باقی مانده روزها که مانند خوابهای انسان به خواب رفته و «ما ذُقت لَماظا»: چیزی نخوردم، و «اللُظمة»: لکه سفید. و «اللماظة» در این جا مناسبتر است. و « الزُلفة» مانند «الزُلفی»: قرب و منزلت است، یعنی: میدانم که این عاملی برای قرب و منزلت من در روز محشر است، یا بر آن صبر میکنم تا عامل قرب و منزلت باشد.
جوهری در النهایة میگوید: در حدیث آمده است: هرکس برای ایمان و احتساب روزه بگیرد، یعنی برای رضای خدا و پاداش او؛ و الاحتساب از حسب گرفته شده، مانند«الاعتداد» که از «العدّ» گرفته شده است، و کسی که با عمل خود نیت رضای خدا را داشته باشد ،آن را احتساب کرده، زیرا در این صورت، او میتواند عمل خود را مورد قبول تلقی کند، پس او در حالت انجام عمل، مانند کسی که آن عمل را پذیرفته شده تلقی میکند، تصور شده است. ..، و «الاحتساب» در مقابله با عمل خیر و سختی و ناپسندی، عبارت است از شتاب کردن در طلب پاداش و کسب آن با تسلیم شدن و صبر یا با به کارگیری انواع نیکیها، و عمل به آن به روش مرسوم در آن برای کسب پاداشی است که از آن انتظار میرود، و از جمله آن این حدیث است: «من مات له ولد فاحتسبه»: یعنی، هرکس فرزند پسرش بمیرد برای صبر بر مصیبتش، پاداشی برای خود در نظر بگیرد.
و «سَعَر النار» بر وزن «منع»: آتش را برافروخت. و «الحمیم»: آب داغ. و «اللظی» بر وزن «فتی»: آتش یا زبانههای آن، و «لظی» اسم معرفه است که بر جهنم یا طبقه ای از آن اطلاق میشود، خداوند ما را از آن و طبقات و درکاتش پناه دهد.
**[ترجمه]
ختص (4): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ مَجْلِسَهُ، بَعَثَ إِلَی وَکِیلِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا فَأَخْرَجَهُ مِنْ فَدَکَ.
فَأَتَتْهُ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَقَالَتْ: یَا أَبَا بَکْرٍ! ادَّعَیْتَ أَنَّکَ خَلِیفَةُ أَبِی وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَهُ، وَ أَنْتَ (5) بَعَثْتَ إِلَی وَکِیلِی فَأَخْرَجْتَهُ مِنْ فَدَکَ، وَ قَدْ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَدَّقَ بِهَا عَلَیَّ، وَ أَنَّ لِی بِذَلِکَ شُهُوداً. فَقَالَ (6): إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) لَا یُوَرِّثُ.
فَرَجَعَتْ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَتْهُ، فَقَالَ: ارْجِعِی إِلَیْهِ وَ قُولِی لَهُ:
زَعَمْتَ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُوَرِّثُ وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (7)، وَ وَرِثَ یَحْیَی زَکَرِیَّا، وَ کَیْفَ لَا أَرِثُ أَنَا أَبِی؟! فَقَالَ عُمَرُ: أَنْتَ مُعَلَّمَةٌ، قَالَتْ: وَ إِنْ کُنْتُ مُعَلَّمَةً فَإِنَّمَا عَلَّمَنِی ابْنُ عَمِّی وَ بَعْلِی.
ص: 189
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: فَإِنَّ عَائِشَةَ تَشْهَدُ وَ عُمَرَ أَنَّهُمَا سَمِعَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: النَّبِیُّ (1) لَا یُوَرِّثُ.
فَقَالَتْ: هَذَا أَوَّلُ شَهَادَةِ زُورٍ شَهِدَا بِهَا (2)، وَ إِنَّ لِی بِذَلِکَ شُهُوداً بِهَا فِی الْإِسْلَامِ، ثُمَّ قَالَتْ: فَإِنَّ فَدَکَ إِنَّمَا هِیَ صَدَّقَ بِهَا عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لِی بِذَلِکَ بَیِّنَةٌ.
فَقَالَ لَهَا: هَلُمِّی بِبَیِّنَتِکِ. قَالَ: فَجَاءَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أُمَّ أَیْمَنَ! إِنَّکِ سَمِعْتِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ فِی فَاطِمَةَ؟ فَقَالَتْ:
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ فَاطِمَةَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (3)، ثُمَّ قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ: فَمَنْ کَانَتْ سَیِّدَةَ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَدَّعِی مَا لَیْسَ لَهَا؟! وَ أَنَا امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ مَا کُنْتُ لِأَشْهَدَ بِمَا لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُ (4) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ عُمَرُ: دَعِینَا یَا أُمَّ أَیْمَنَ مِنْ هَذِهِ الْقِصَصِ، بِأَیِّ شَیْ ءٍ تَشْهَدِینَ؟.
فَقَالَتْ: کُنْتُ جَالِسَةً فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَالِسٌ حَتَّی نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! قُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَنِی أَنْ أَخُطَّ لَکَ فَدَکاً بِجَنَاحِی، فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ جَبْرَئِیلَ
ص: 190
عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَمَا لَبِثَ أَنْ رَجَعَ، فَقَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ: یَا أَبَتِ! أَیْنَ ذَهَبْتَ؟
فَقَالَ: خَطَّ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِی فَدَکاً بِجَنَاحِهِ وَ حَدَّ لِی حُدُودَهَا، فَقَالَتْ: یَا أَبَتِ! إِنِّی أَخَافُ الْعَیْلَةَ وَ الْحَاجَةَ مِنْ بَعْدِکَ، فَصَدِّقْ بِهَا عَلَیَّ، فَقَالَ: هِیَ صَدَقَةٌ عَلَیْکِ، فَقَبَضْتِهَا، قَالَتْ: نَعَمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا أُمَّ أَیْمَنَ! اشْهَدِی، وَ یَا عَلِیُّ! اشْهَدْ.
فَقَالَ عُمَرُ: أَنْتِ امْرَأَةٌ وَ لَا نُجِیزُ شَهَادَةَ امْرَأَةٍ وَحْدَهَا، وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَیَجُرُّ إِلَی نَفْسِهِ.
قَالَ: فَقَامَتْ مُغْضَبَةً وَ قَالَتْ: اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا ظَلَمَا ابْنَةَ نَبِیِّکَ (1) حَقَّهَا، فَاشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَیْهِمَا، ثُمَّ خَرَجَتْ وَ حَمَلَهَا عَلِیٌّ عَلَی أَتَانٍ عَلَیْهِ کِسَاءٌ لَهُ خَمَلٌ، فَدَارَ بِهَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فِی بُیُوتِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ مَعَهَا، وَ هِیَ تَقُولُ: یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! انْصُرُوا اللَّهَ وَ ابْنَةَ (2) نَبِیِّکُمْ، وَ قَدْ بَایَعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ بَایَعْتُمُوهُ أَنْ تَمْنَعُوهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ مِمَّا تَمْنَعُونَ مِنْهُ أَنْفُسَکُمْ وَ ذَرَارِیَّکُمْ، فَفُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِبَیْعَتِکُمْ، قَالَ: فَمَا أَعَانَهَا أَحَدٌ وَ لَا أَجَابَهَا وَ لَا نَصَرَهَا.
قَالَ: فَانْتَهَتْ إِلَی مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ فَقَالَتْ: یَا مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ! إِنِّی قَدْ جِئْتُکَ مُسْتَنْصِرَةً، وَ قَدْ بَایَعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی أَنْ تَنْصُرَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ وَ تَمْنَعَ مِمَّا تَمْنَعُ مِنْهُ نَفْسَکَ وَ ذُرِّیَّتَکَ، وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ غَصَبَنِی عَلَی فَدَکَ وَ أَخْرَجَ وَکِیلِی مِنْهَا، قَالَ: فَمَعِی غَیْرِی؟ قَالَتْ: لَا، مَا أَجَابَنِی أَحَدٌ، قَالَ: فَأَیْنَ أَبْلُغُ أَنَا مِنْ نَصْرِکِ؟ (3) قَالَ: فَخَرَجَتْ مِنْ عِنْدِهِ. وَ دَخَلَ ابْنُهُ، فَقَالَ: مَا جَاءَ بِابْنَةِ مُحَمَّدٍ إِلَیْکَ؟ قَالَ: جَاءَتْ تَطْلُبُ نُصْرَتِی عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَإِنَّهُ أَخَذَ مِنْهَا فَدَکاً، قَالَ: فَمَا أَجَبْتَهَا بِهِ؟ قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا یَبْلُغُ مِنْ نُصْرَتِی أَنَا وَحْدِی، قَالَ: فَأَبَیْتَ أَنْ تَنْصُرَهَا؟
ص: 191
قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَأَیَّ شَیْ ءٍ قَالَتْ لَکَ؟ قَالَ: قَالَتْ لِی: وَ اللَّهِ لَا نَازَعْتُکَ (1) الْفَصِیحَ مِنْ رَأْسِی حَتَّی أَرِدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ: فَقَالَ: أَنَا وَ اللَّهِ لَا نَازَعْتُکَ (2) الْفَصِیحَ مِنْ رَأْسِی حَتَّی أَرِدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِذْ لَمْ تُجِبْ ابْنَةَ مُحَمَّدٍ.
قَالَ: وَ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا مِنْ عِنْدِهِ وَ هِیَ تَقُولُ: وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ کَلِمَةً حَتَّی أَجْتَمِعَ أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ انْصَرَفَتْ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهَا: ائْتِی (3) أَبَا بَکْرٍ وَحْدَهُ فَإِنَّهُ أَرَقُّ مِنَ الْآخَرِ، وَ قُولِی لَهُ: ادَّعَیْتَ مَجْلِسَ أَبِی وَ أَنَّکَ خَلِیفَتُهُ وَ جَلَسْتَ مَجْلِسَهُ، وَ لَوْ کَانَتْ فَدَکُ لَکَ ثُمَّ اسْتَوْهَبْتُهَا مِنْکَ لَوَجَبَ رَدُّهَا عَلَیَّ، فَلَمَّا أَتَتْهُ وَ قَالَتْ لَهُ ذَلِکَ، قَالَ: صَدَقْتِ، قَالَ:
فَدَعَا بِکِتَابٍ فَکَتَبَهُ لَهَا بِرَدِّ فَدَکَ (4).
فَخَرَجَتْ وَ الْکِتَابُ مَعَهَا، فَلَقِیَهَا عُمَرُ فَقَالَ: یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ! مَا هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی مَعَکِ؟ فَقَالَتْ: کِتَابٌ کَتَبَ لِی أَبُو بَکْرٍ بِرَدِّ فَدَکَ، فَقَالَ: هَلُمِّیهِ إِلَیَّ، فَأَبَتْ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَیْهِ، فَرَفَسَهَا بِرِجْلِهِ- وَ کَانَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ حَامِلَةً بِابْنٍ اسْمُهُ: الْمُحَسِّنُ فَأَسْقَطَتِ الْمُحَسِّنَ مِنْ بَطْنِهَا، ثُمَّ لَطَمَهَا، فَکَأَنِّی (5) أَنْظُرُ إِلَی قُرْطٍ فِی أُذُنِهَا حِینَ نَقَفَ (6)، ثُمَّ أَخَذَ الْکِتَابَ فَخَرَقَهُ.
فَمَضَتْ وَ مَکَثَتْ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً مَرِیضَةً مِمَّا ضَرَبَهَا عُمَرُ، ثُمَّ قُبِضَتْ.
فَلَمَّا حَضَرَتْهَا (7) الْوَفَاةُ دَعَتْ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَتْ: إِمَّا تَضْمَنُ وَ إِلَّا
ص: 192
أَوْصَیْتُ إِلَی ابْنِ الزُّبَیْرِ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أَضْمَنُ وَصِیَّتَکِ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ، قَالَتْ: سَأَلْتُکَ بِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَنَا مِتُّ أَنْ لَا یَشْهَدَانِی وَ لَا یُصَلِّیَا عَلَیَّ، قَالَ: فَلَکِ ذَلِکِ (1).
فَلَمَّا قُبِضَتْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا، دَفَنَهَا لَیْلًا فِی بَیْتِهَا، وَ أَصْبَحَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یُرِیدُونَ حُضُورَ جَنَازَتِهَا، وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ کَذَلِکَ، فَخَرَجَ إِلَیْهِمَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالا لَهُ: مَا فَعَلْتَ بِابْنَةِ مُحَمَّدٍ؟! أَخَذْتَ فِی جَهَازِهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ؟ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ وَ اللَّهِ دَفَنْتُهَا، قَالا: فَمَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ دَفَنْتَهَا وَ لَمْ تُعْلِمْنَا بِمَوْتِهَا؟ قَالَ:
هِیَ أَمَرَتْنِی.
فَقَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ بِنَبْشِهَا وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهَا، فَقَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَمَا وَ اللَّهِ مَا دَامَ قَلْبِی بَیْنَ جَوَانِحِی وَ ذُو الْفَقَارِ فِی یَدِی فَإِنَّکَ (2) لَا تَصِلُ إِلَی نَبْشِهَا، فَأَنْتَ أَعْلَمُ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: اذْهَبْ، فَإِنَّهُ أَحَقُّ بِهَا مِنَّا، وَ انْصَرَفَ النَّاسُ.
**[ترجمه]الاختصاص - . الاختصاص : 183. 185. - : از امام صادق علیه السلام روایت شده است: هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله وفات کردند و ابوبکر بر مسند وی نشست، شخصی به سوی وکیل فاطمه سلام الله علیها در فدک فرستاد و او را از آنجا بیرون کرد؛ پس فاطمه نزد او رفت و فرمود: ای ابوبکر، تو ادعا کردی که خلیفه پدرم هستی و بر مسند وی نشستی، و در عین حال شخصی به سوی وکیلم فرستادی و او را از فدک بیرون کردی؛ و چه بسا میدانی که رسول الله صلی الله علیه و آله فدک را به من بخشید و در این خصوص شاهدانی دارم. گفت: هیچ کس از پیامبر صلی الله علیه و آله ارث نمیبرد. فاطمه سلام الله علیها به سوی علی علیه السلام بازگشت، و او را از ماجرا مطلع کرد؛ حضرت فرمود: پیش او برو و بگو: ادعا میکنی که کسی از پیامبر ارث نمیبرد {و سلیمان از داوود ارث برد.} - . النمل / 16 - و یحیی از زکریا ارث برد، پس چگونه من از پدرم ارث نمیبرم؟! عمر گفت: شخصی اینها را به تو گفته است. فرمود: اگر شخصی اینها را به من گفته باشد، آن شخص پسر عمو و همسرم است. ابوبکر گفت: عائشه و عمر شهادت میدهند که از رسول الله شنیدند که فرمود: کسی از پیامبر ارث نمیبرد. فرمود: این اولین شهادت و گواهی دروغی است که به آن دست زدند، و در این خصوص در اسلام شاهدانی دارم. سپس فرمود: اما در خصوص فدک، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به من بخشیده است، و بر این امر شاهدی دارم. گفت: شاهدت را بیاور. پس فاطمه ام ایمن و علی علیه السلام را آورد، و ابوبکر گفت: ای ام ایمن، آیا تو از رسول الله شنیدی که چیزی در خصوص فاطمه بگوید؟ گفت: شنیدم رسول الله میفرماید: «سرور زنان بهشت است» - . صحیح البخاری5: 29؛ والعمدة ،ابن طریق : 384 - ،
سپس ام ایمن گفت: «پس آیا هر کس سرور زنان بهشت باشد، چیزی را مطالبه میکند که متعلق به وی نیست؟!» و من زنی از زنان بهشت هستم، و بر چیزی شهادت نمیدهم که آن را از رسول الله صلی الله علیه و آله نشنیده باشم. عمر گفت: ای ام ایمن، این داستانها را رها کن، نسبت به چه چیزی شهادت میدهی؟ گفت: در منزل فاطمه سلام الله علیها نشسته بودم و رسول خدا صلی الله علیه و آله هم نشسته بودند که جبرئیل نازل شد و فرمود: محمد، برخیز، زیرا خداوند تبارک و تعالی به من دستور داده است که حکم و سند فدک را با بال خودم برای تو بنویسم. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه او رفت و دیری نگذشت که بازگشت، فاطمه سلام الله علیها فرمود: پدرم، کجا رفتی؟ فرمود: جبرئیل با بال خود حکم فدک را برای من نوشت و مرز آن را مشخص نمود. فاطمه سلام الله علیها فرمود: پدر، من بعد از وفات تو از تنگدستی و نیازمندی میترسم، آن را به من ببخش. فرمود: فدک، بخششی برای تو است، آن را تحویل گرفتی؟ فاطمه سلام الله علیها فرمود: آری. پس رسول الله فرمود: ای ام ایمن، ای علی، بر این ماجرا شاهد باشید. عمر گفت: تو زن هستی و شهادت یک زن به تنهایی مورد قبول نیست، و اما در خصوص علی، او به نفع خود عمل میکند و شهادت میدهد.
پس حضرت فاطمه سلام الله علیها با خشم برخاست و فرمود: خداوندا، آنها حق دختر پیامبرت را به زور گرفتند، عذاب خود را بر آنها سخت بگیر. سپس بیرون آمد و علی علیه السلام او را بر الاغ مادهای که پوششی پرز دار بر آن بود، سوار کرد. آنها چهل روز بر در خانه های مهاجرین و انصار رفتند و حسن و حسین علیهما السلام نیز همراه وی بودند، در حالی که فاطمه سلام الله علیها میفرمود: ای گروه مهاجرین و انصار! خداوند و دختر پیامبرتان را یاری کنید، روزی با رسول الله بیعت کردید، عهد بستید، از وی و فرزندانش حمایت کردید، همان طور که از خودتان و فرزندانتان حمایت میکنید، پس نسبت به بیعت خودتان با رسول خدا صلی الله علیه و آله وفادار باشید. ولی هیچ کس وی را یاری نکرد و کسی دعوت وی را اجابت نکرد. در پایان پیش معاذ بن جبل رفت و فرمود: من برای طلب یاری پیش تو آمدهام و تو با رسول خدا بیعت کردی که به وی و فرزندانش یاری رسانی، و آنها را حمایت کنی، همان طور که از خودت و فرزندانت حمایت میکنی. همانا ابوبکر فدک را به زور از من گرفت و وکیل مرا از آنجا بیرون کرد. معاذ گفت: آیا غیر از من کسی همراه است؟ فرمود: خیر، هیچ کس مرا اجابت نکرد؛ گفت: یاری کردن من به تنهایی به کجا میرسد و چه کاری میتوانم کنم؟ پس حضرت فاطمه سلام الله علیها از نزد او رفت، در حالی که میگفت: به خدا سوگند، با تو صحبت نخواهم کرد تا اینکه من و تو نزد رسول الله جمع شویم. پسر معاذ بر پدرش وارد شد و گفت: چه چیزی دختر محمد را پیش تو آورده بود؟ گفت: آمد و یاری مرا علیه ابوبکر را خواستار شد، او فدک را از وی گرفته است. گفت: جواب وی را چه دادی؟ گفت: گفتم: یاری من به تنهایی به کجا میرسد؟ گفت: از یاری رساندن به وی امتناع کردی؟ گفت: آری. گفت: چیزی به تو گفت؟ گفت: فرمود: به خدا سوگند، دیگر با تو سخن نخواهم گفت تا اینکه بر رسول خدا وارد شوم. پسرش گفت: به خدا سوگند، من هم به اختیار خودم با تو سخن نخواهم گفت تا اینکه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شوم، زیرا دختر پیامبر را اجابت نکردی.
وقتی فاطمه علیها السلام از آنجا رفت، علی علیه السلام به وی فرمود: فقط پیش ابوبکر برو، او از عمر نرم خوتر است، و به او بگو: ادعای مجلس پدرم کردی و اینکه خلیفه او هستی و بر مجلس وی نشستی، اگر فدک از آن تو بود و من آن را از تو به عنوان هدیه مطالبه میکردم، پس دادن آن بر تو واجب میشد. پس هنگامی که پیش او رفت و این سخنان را به او گفت، ابوبکر گفت: راست گفتی و نامهای طلب کرد و در حکمی، پس دادن فدک را بر وی نوشت. پس فاطمه سلام الله علیها از آنجا بیرون آمد، در حالی که نامه همراه وی بود؛ عمر وی را دید و گفت: ای دختر محمد، این نامهای که در دست داری، چیست؟ فرمود: نامهای از ابوبکر که پس دادن فدک را برای من حکم کرد. گفت: آن را به من بده. ولی حضرت سر باز زد، پس به وی لگدی زد، ودر آن زمان باردار بود و پسری به نام محسن در شکم داشت، پس محسن را سقط کرد؛ سپس به وی سیلی زد، طوری که گوشوارهای که در گوشش بود، شکسته شد؛ سپس نامه را گرفت و پاره کرد. سپس حضرت از آنجا رفت و هفتاد و پنج روز به خاطر ضربات عمر مریض بود و سپس از دنیا رفت. چون وفاتش نزدیک شد، علی را صدا زد و فرمود: ضمانت میدهی یا به ابن زبیر وصیت کنم. علی علیه السلام گفت: ای دختر محمد، من انجام وصیت تو را تضمین میکنم. فرمود: تو را به حق رسول الله صلی الله علیه و آله قسم میدهم که هرگاه من بمیرم، این دو شخص مرا نبینند و بر من نماز نخوانند. علی علیه السلام فرمود: وصیت تو را انجام میدهم. پس هنگامی که از دنیا رفت، شبانگاه وی را در خانهاش دفن کرد. چون صبح شد، اهالی مدینه و همچنین عمر و ابوبکر خواستند که در تشییع جنازه وی حاضر شوند، علی علیه السلام بیرون آمد. به وی گفتند: با دختر محمد چه کردی؟ ای ابو الحسن، آیا او را آماده دفن کردهای؟ حضرت فرمود: به خدا سوگند، وی را دفن کردم. عمر و ابوبکر گفتند: چه چیزی تو را وادار به این کار کرد و ما را از وفاتش آگاه نکردی؟ فرمود: وی به من دستور داد. عمر گفت: به خدا سوگند، قبر وی را نبش میکنم و بر جنازهاش نماز میخوانم. علی علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، تا زمانی که زنده ام و ذوالفقار در دست من است، تو نمیتوانی چنین کاری را انجام بدهی، و تو از این موضوع آگاهتر هستی. ابوبکر گفت: برو، او نسبت به فاطمه سلام الله علیها از ما شایستهتر است؛ و مردم از آنجا رفتند.
**[ترجمه]
قولها علیها السلام: لا نازعتک (1) الفصیح .. أی: لا أنازعک بما یفصح عن المراد، أی بکلمة من رأسه، فإنّ محلّ الکلام فی الرأس، أو المراد بالفصیح:
اللسان.
قوله: حین نقف- علی بناء المجهول أی- .. کسر (2) من لطم اللعین.
و الجوانح: الضّلوع تحت التّرائب ممّا یلی الصّدر، واحدتها جانحة (3).
**[ترجمه]جوهری در النهایة میگوید: «الوطء» در اصل پا را برجایی گذاشتن و له کردن است، و جنگ و قتل نیز با این نام نامیده شدند؛ زیرا کسی که پایش را بر چیزی بگذارد، در به هلاکت رساندن و تحقیر آن نهایت تلاش خود را کرده است. و از آن جمله حدیث شریف: «اللهم اشدد وطاتک علی مضر» یعنی خداوندا، قبیله مضر را سخت عذاب بده، است. - . النهایة 5 : 200 - پایان.
و «الخَمَل»: کناره پوشش و مانند آن. منظور از «لا نازعتک الفصیح»، یعنی: با تو در خصوص آنچه مراد را بیان کند. جر و بحث نخواهم کرد، یعنی کلمهای نخواهم گفت. زیرا محل کلام در سر است، یا منظور از «الفصیح»: زبان است. «حین نُقِفَ»، اگر به صورت مجهول خوانده شود، یعنی از سیلی لعین شکسته شد. و «الجوانح »: دندههای زیر سینه که مفرد آن «جانحه» است.
**[ترجمه]
وَ رَوَی الْعَلَّامَةُ فِی کَشْکُولِهِ- الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ (4)
عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ مَوْلَایَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَمَّا وُلِّیَ أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی قُحَافَةَ قَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنَّ النَّاسَ عَبِیدُ هَذِهِ الدُّنْیَا لَا یُرِیدُونَ (5) غَیْرَهَا، فَامْنَعْ عَنْ عَلِیٍّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْخُمُسَ، وَ الْفَیْ ءَ، وَ فَدَکاً، فَإِنَّ شِیعَتَهُ إِذَا عَلِمُوا ذَلِکَ تَرَکُوا عَلِیّاً وَ أَقْبَلُوا إِلَیْکَ رَغْبَةً فِی الدُّنْیَا وَ إِیثَاراً وَ مُحَابَاةً (6) عَلَیْهَا، فَفَعَلَ أَبُو بَکْرٍ ذَلِکَ وَ صَرَفَ عَنْهُمْ جَمِیعَ ذَلِکَ (7).
فَلَمَّا قَامَ- أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی قُحَافَةَ- أَمَرَ مُنَادِیَهُ (8): مَنْ کَانَ لَهُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) دَیْنٌ أَوْ عِدَةٌ فَلْیَأْتِنِی حَتَّی أَقْضِیَهُ، وَ أَنْجَزَ لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ لِجَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ.
ص: 194
قَالَ: (قَالَ) (1) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ: صِیرِی إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ ذَکِّرِیهِ فَدَکاً، فَصَارَتْ فَاطِمَةُ إِلَیْهِ وَ ذَکَرَتْ لَهُ فَدَکاً (2) مَعَ الْخُمُسِ وَ الْفَیْ ءِ، فَقَالَ (3): هَاتِی بَیِّنَةً یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ (4). فَقَالَتْ: أَمَّا فَدَکُ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ قُرْآناً یَأْمُرُ فِیهِ بِأَنْ یُؤْتِیَنِی وَ وُلْدِی حَقِّی (5)، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (6) فَکُنْتُ أَنَا وَ وُلْدِی أَقْرَبَ الْخَلَائِقِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَنَحَلَنِی وَ وُلْدِی (7) فَدَکاً، فَلَمَّا تَلَا عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ (8) (9)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا حَقُّ الْمِسْکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ؟
فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ (10)، فَقَسَمَ الْخُمُسَ عَلَی خَمْسَةِ أَقْسَامٍ، فَقَالَ: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ (11) (12) فَمَا لِلَّهِ (13) فَهُوَ لِرَسُولِهِ، وَ مَا لِرَسُولِ اللَّهِ فَهُوَ لِذِی الْقُرْبَی، وَ نَحْنُ ذُو الْقُرْبَی. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:
ص: 195
قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1). فَنَظَرَ أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی قُحَافَةَ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ (2) وَ قَالَ: مَا تَقُولُ؟ فَقَالَ عُمَرُ: وَ مَنِ (3) الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینُ وَ أَبْنَاءُ السَّبِیلِ؟ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام): الْیَتَامَی (4) الَّذِینَ یَأْتَمُّونَ (5) بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِذِی الْقُرْبَی، وَ الْمَسَاکِینُ الَّذِینَ أَسْکَنُوا مَعَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ ابْنُ السَّبِیلِ الَّذِی یَسْلُکُ مَسْلَکَهُمْ. قَالَ عُمَرُ: فَإِذًا الْخُمُسُ وَ الْفَیْ ءُ کُلُّهُ لَکُمْ وَ لِمَوَالِیکُمْ وَ أَشْیَاعِکُمْ؟! فَقَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ: أَمَّا فَدَکُ فَأَوْجَبَهَا اللَّهُ لِی وَ لِوُلْدِی دُونَ مَوَالِینَا وَ شِیعَتِنَا، وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَقَسَمَهُ اللَّهُ لَنَا وَ لِمَوَالِینَا وَ أَشْیَاعِنَا کَمَا یُقْرَأُ (6) فِی کِتَابِ اللَّهِ. قَالَ عُمَرُ: فَمَا لِسَائِرِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ التَّابِعِینَ بِإِحْسَانٍ (7)؟ قَالَتْ فَاطِمَةُ:
إِنْ کَانُوا مَوَالِیَنَا وَ مِنْ أَشْیَاعِنَا (8) فَلَهُمُ الصَّدَقَاتُ الَّتِی قَسَمَهَا اللَّهُ وَ أَوْجَبَهَا فِی کِتَابِهِ، فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ (9) .. إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ، قَالَ عُمَرُ: فَدَکُ لَکِ خَاصَّةً وَ الْفَیْ ءُ لَکُمْ وَ لِأَوْلِیَائِکُمْ؟ مَا أَحْسَبُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ یَرْضَوْنَ (10) بِهَذَا!! قَالَتْ فَاطِمَةُ: فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَضِیَ بِذَلِکِ، وَ رَسُولُهُ رَضِیَ بِهِ (11)، وَ قَسَمَ عَلَی الْمُوَالاةِ وَ الْمُتَابَعَةِ لَا عَلَی الْمُعَادَاةِ وَ الْمُخَالَفَةِ، وَ مَنْ عَادَانَا فَقَدْ عَادَی اللَّهَ، وَ مَنْ خَالَفَنَا فَقَدْ خَالَفَ اللَّهَ، وَ مَنْ
ص: 196
خَالَفَ اللَّهَ فَقَدِ اسْتَوْجَبَ مِنَ اللَّهِ الْعَذَابَ (1) الْأَلِیمَ وَ الْعِقَابَ الشَّدِیدَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ. فَقَالَ عُمَرُ: هَاتِی بَیِّنَةً یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ عَلَی مَا تَدَّعِینَ؟! فَقَالَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام):
قَدْ صَدَّقْتُمْ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ وَ جَرِیرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ وَ لَمْ تَسْأَلُوهُمَا الْبَیِّنَةَ! وَ بَیِّنَتِی فِی کِتَابِ اللَّهِ، فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ جَابِراً وَ جَرِیراً ذَکَرَا أَمْراً هَیِّناً، وَ أَنْتَ تَدَّعِینَ أَمْراً عَظِیماً یَقَعُ بِهِ الرِّدَّةُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ!. فَقَالَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ: إِنَّ الْمُهَاجِرِینَ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ هَاجَرُوا إِلَی دِینِهِ، وَ الْأَنْصَارُ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (2) وَ بِذِی الْقُرْبَی أَحْسَنُوا، فَلَا هِجْرَةَ إِلَّا إِلَیْنَا، وَ لَا نُصْرَةَ إِلَّا لَنَا، وَ لَا اتِّبَاعَ (3) بِإِحْسَانٍ إِلَّا بِنَا، وَ مَنِ ارْتَدَّ عَنَّا فَإِلَی الْجَاهِلِیَّةِ. فَقَالَ لَهَا (4) عُمَرُ: دَعِینَا مِنْ أَبَاطِیلِکِ، وَ أَحْضِرِینَا مَنْ یَشْهَدُ لَکِ بِمَا تَقُولِینَ!!. فَبَعَثَتْ إِلَی عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أُمِّ أَیْمَنَ وَ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ- وَ کَانَتْ تَحْتَ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی قُحَافَةَ- فَأَقْبَلُوا إِلَی أَبِی بَکْرٍ (5) وَ شَهِدُوا لَهَا بِجَمِیعِ مَا قَالَتْ وَ ادَّعَتْهُ. فَقَالَ (6): أَمَّا عَلِیٌّ فَزَوْجُهَا، وَ أَمَّا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ابْنَاهَا (7)، وَ أَمَّا أُمُّ أَیْمَنَ فَمَوْلَاتُهَا، وَ أَمَّا أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ فَقَدْ کَانَتْ تَحْتَ جَعْفَرِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَهِیَ تَشْهَدُ لِبَنِی هَاشِمٍ، وَ قَدْ کَانَتْ تَخْدُمُ فَاطِمَةَ، وَ کُلُّ هَؤُلَاءِ یَجُرُّونَ إِلَی أَنْفُسِهِمْ!. فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): أَمَّا فَاطِمَةُ فَبَضْعَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَی رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) (8)، وَ مَنْ کَذَّبَهَا فَقَدْ کَذَّبَ رَسُولَ اللَّهِ، وَ أَمَّا الْحَسَنُ
ص: 197
وَ الْحُسَیْنُ فَابْنَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (1)، مَنْ کَذَّبَهُمَا فَقَدْ کَذَّبَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ کَانَ (2) أَهْلُ الْجَنَّةِ صَادِقِینَ، وَ أَمَّا أَنَا فَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ (3)، وَ أَنْتَ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (4)، وَ الرَّادُّ عَلَیْکَ هُوَ الرَّادُّ عَلَیَّ، وَ مَنْ أَطَاعَکَ فَقَدْ أَطَاعَنِی، وَ مَنْ عَصَاکَ فَقَدْ عَصَانِی (5)، وَ أَمَّا أُمُّ أَیْمَنَ فَقَدْ شَهِدَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْجَنَّةِ (6)، وَ دَعَا لِأَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ وَ ذُرِّیَّتِهَا. قَالَ عُمَرُ (7): أَنْتُمْ کَمَا وَصَفْتُمْ (8) أَنْفُسَکُمْ، وَ لَکِنْ شَهَادَةُ الْجَارِّ إِلَی نَفْسِهِ لَا تُقْبَلُ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا کُنَّا کَمَا نَحْنُ کَمَا تَعْرِفُونَ وَ لَا
ص: 198
تُنْکِرُونَ (1)، وَ شَهَادَتُنَا لِأَنْفُسِنَا لَا تُقْبَلُ، وَ شَهَادَةُ رَسُولِ اللَّهِ لَا تُقْبَلُ، فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، إِذَا ادَّعَیْنَا لِأَنْفُسِنَا تَسْأَلُنَا (2) الْبَیِّنَةَ؟! فَمَا مِنْ مُعِینٍ یُعِینُ، وَ قَدْ وَثَبْتُمْ عَلَی سُلْطَانِ اللَّهِ وَ سُلْطَانِ رَسُولِهِ، فَأَخْرَجْتُمُوهُ مِنْ بَیْتِهِ إِلَی بَیْتِ غَیْرِهِ مِنْ غَیْرِ بَیِّنَةٍ وَ لَا حُجَّةٍ: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3). ثُمَّ قَالَ لِفَاطِمَةَ:
انْصَرِفِی حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ قَالَ الْمُفَضَّلُ: قَالَ مَوْلَایَ جَعْفَرٌ (4) عَلَیْهِ السَّلَامُ: کُلُّ ظُلَامَةٍ حَدَثَتْ فِی الْإِسْلَامِ أَوْ تَحْدُثُ، وَ کُلُّ دَمٍ مَسْفُوکٍ حَرَامٍ، وَ مُنْکَرٍ مَشْهُورٍ (5)، وَ أَمْرٍ غَیْرِ مَحْمُودٍ، فَوِزْرُهُ فِی أَعْنَاقِهِمَا وَ أَعْنَاقِ مَنْ شَایَعَهُمَا أَوْ تَابَعَهُمَا (6) وَ رَضِیَ بِوِلَایَتِهِمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (7).
**[ترجمه]علامه در کشکول منسوب به وی نقل میکند: - . الکشکول فیما جری علی ال رسول الله: 203-205، ودر ظاهر کشکول سید حیدر بن حسینی است وکشکول علامه حلّی نیست . -
امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید: هنگامی که ابوبکر بر مسند خلافت نشست، عمر به او گفت: مردم بندگان این دنیا هستند و خواهان چیزی جز آن نیستند، پس علی و اهل بیتش را از خمس و فیء و فدک منع کن، و چون شیعه این را بدانند، به خاطر رغبت و علاقه به دنیا و ترجیح دادن آن، علی را ترک میکنند، و به تو روی میآورند. پس ابوبکر این کار را انجام داد و تمامی این موارد را از علی و اهل بیتش گرفت .
چون ابوبکر بن ابی قحافه خلیفه شد، به ندا دهندهاش دستور داد که ندا دهد: هر کس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله دَینی دارد یا رسول خدا به او وعدهای داده است، پیش من بیایید که آن را ادا کنم؛ و حاجت جابر بن عبدالله و جریر بن عبد الله البجلی را
ادا کرد. امام علی علیه السلام به فاطمه سلام الله علیها فرمود: پیش ابوبکر برو و فدک را برای او یاد آور شو. پس فاطمه سلام الله علیها پیش او رفت و فدک و خمس و فیء را برای او یاد آور شد. ابوبکر گفت: ای دختر رسول الله، دلیل بیاور! حضرت فرمود: اما در خصوص فدک، خداوند عزوجل بر پیامبرش آیهای نازل کرد که به وی دستور داد که حق مرا و فرزندانم را بدهد:{حق خویشاوند را بده.} - . الروم / 38 -
من و فرزندانم نزدیکترین مردم به پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم، پس فدک را به من و فرزندانم بخشید، و چون جبرئیل این را تلاوت کرد: {و [حق ] تنگدست و درمانده را بده.} - . الروم / 38 -
رسول الله فرمود: حق تنگدست و درمانده چیست؟ خداوند این آیه را نازل کرد:{بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان (او) و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان است.} - . الانفال/ 41 - پس خمس را به پنج قسمت تقسیم کرد، و فرمود: {آنچه خدا از [ داراییِ] ساکنان و آن قریهها عاید پیامبرش گردانید، از آن ِخدا و از آن پیامبر ِ او ومتعلق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.} - . الحشر / 7 - پس آنچه برای خدا است، از آن رسولش است، و آنچه برای رسولش است، برای خویشاوندانش است، و ما خویشاوندانیم. خداوند تعالی میفرماید: {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان} - . الشوری /23 - .
ابوبکر رو به عمر کرد وگقت: نظرت چیست؟ عمر گفت: یتیمان و بینوایان، و در راه ماندگان چه کسانی هستند؟ فاطمه سلام الله علیها فرمود: یتیمان آنهایی هستند که از خداوند و رسولش و اهل بیتش پیروی کنند، و بینوایان آنهایی هستند که در دنیا و آخرت با آنها منزل داده شدهاند ودر راه مانده کسی است که از راه آنها پیروی میکند. عمر گفت: پس تمام خمس و فیء از آن شما و پیروانتان است؟ فاطمه سلام الله علیها فرمود: و اما فدک، خداوند آن را فقط برمن و فرزندانم واجب کرده است، و پیروان ما از آن سهمی نمیبرند. و اما خمس، خداوند آن را بین ما و شیعیان ما آنگونه که در قرآن آمده است تقسیم کرد. عمر گفت: پس بقیه مهاجرین و انصار و کسانی که به خوبی از ایشان تبعیت کردند چه میشوند؟ فاطمه سلام الله علیها فرمود: اگر پیروان ما باشند، از صدقاتی که خداوند آن را تقسیم کرده است و در قرآن واجب کرده است سهمی دارند. خداوند عزوجل میفرماید: {صدقات تنها تهیدستان وبینوایان و متصدّیان [گرد آوری
و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده میشود، و در [راه آزادی ] بردگان... } - . التوبه / 60 - تا پایان آیه.
عمر گفت: فدک، فقط برای تواست، و فیء برای تو و پیروان تو است؟ گمان نمیکنم که یاران محمد به این امر راضی باشند! فاطمه سلام الله علیها فرمود: خداوند به این امر راضی شد و رسولش نیز راضی شد، و بردوستی و پیروی تقسیم کرد، نه بر دشمنی و مخالفت؛ هر کس با من دشمنی کند، با خدا دشمنی کرده است، و هر کس با ما مخالفت کند، با خدا مخالفت کرده است، و هر کس با خدا مخالفت کند از جانب خدا مستوجب عذاب دردناک و مجازات شدید در دنیا و آخرت است. عمر گفت: ای دختر محمد، بر آنچه ادعا میکنی، دلیلی بیاور. فاطمه سلام الله علیها فرمود: ادعای جابر بن عبد الله و جریر بن عبد الله را قبول کردید و از آنها دلیل نخواستید، و دلیل من در قرآن کریم است. عمر گفت: جابر و جریر چیز کوچک و بیاهمیتی را مطرح کردند و تو خواهان امر عظیم و بزرگی هستی که با آن مهاجرین و انصار از دین باز میگرداند. فرمود: مهاجرین به رهبری رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل بیتش به دینش هجرت کردند و انصار با ایمان به خدا و رسولش به خویشاوندان وی احسان کردند؛ پس هجرت
فقط به سوی ماست و یاری، فقط یاری کردن ماست و به نیکی پیروی کردن، فقط از ماست، و هر کس از ما روی بگرداند از ما نیست. عمر به وی گفت: از این سخنان بیهوده برای ما نگو، و برای ما کسانی بیاور که بر آنچه میگویی، شهادت بدهند.
پس علی و حسن و حسین علیهم السلام و ام ایمن و اسماء بنت عمیس - که زن ابوبکر بن ابی قحافه بود - را فرا خواند، پس آنها پیش ابوبکر آمدند و بر تمام آنچه گفت، شهادت دادند. ابوبکر گفت: علی همسر وی است، و حسن و حسین فرزندان وی هستند، و اما ام ایمن خدمتکار وی است، و اسماء بنت عمیس زن جعفر بن ابی طالب و خدمتکار فاطمه بوده و او به نفع
بنی هاشم شهادت میدهد، پس همگی آنها به نفع خود شهادت میدهند. پس علی علیه السلام فرمود: اما در خصوص فاطمه، او پاره تن رسول الله است، و هر کس به وی آزار برساند، به رسول الله آزار رسانده است، و هر کس وی را تکذیب کند، رسول الله را تکذیب کرده است؛ و اما حسن و حسین، آنها دو فرزند رسول خدا و سرور جوانان بهشتاند، و هر کس آنها را تکذیب کند، رسول خدا را تکذیب کرده است، و اهل بهشت راستگو هستند؛ واما من، رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره من فرمود: تو از من هستی و من از تو هستم، و تو در دنیا و آخرت برادر من هستی، و کسی که سخن تو را نپذیرفته، سخن مرا نپذیرفته است و کسی که احترام تو را نگه ندارد، احترام مرا نگه نداشته است، وهر کس از تو پیروی کند، از من پیروی کرده است، و هر کس از تو سرپیچی کند، از من سر پیچی کرده است؛ و اما ام ایمن، رسول خدا شهادت داده که وی از اهل بهشت است، و برای اسماء بنت عمیس
و فرزندانش نیز دعای خیر کرده است.
عمر گفت: شما همانگونه هستید که خودتان را وصف کردید، ولی شهادت کسی که به نفع خودش است، مقبول نیست. علی علیه السلام فرمود: اگر ما آنگونه [که گفتم] هستیم و شما میدانید و منکر آن نیستید، و شهادتمان برای خودمان پذیرفتنی نیست، و شهادت رسول الله صلی الله علیه و آله پذیرفتنی نیست، پس «انا لله و انا الیه راجعون»! چون چیزی برای خودمان ادعا کنیم و از ما دلیل میخواهی، و یاور و یاریدهندهای وجود ندارد، و بر جانشین خداوند و جانشین رسولش یورش بردید، و بدون دلیل و حجتی او را از خانهاش بیرون کردید و به خانه دیگر بردید، {کسانی که ستم کردهاند به زودی خواهند دانست به کدام باز گشتگاه بر خواهند گشت} - . الشعراء/ 227 - .
سپس به فاطمه سلام الله علیها گفت: برو تا اینکه خداوند میان ما حکم کند، او بهترین داوران است.
المفضّل میگوید: مولایم امام جعفر صادق علیه السلام میفرماید: هر تبهکاری و بی عدالتی که در اسلام صورت میگیرد و صورت خواهد گرفت، و هر خونی که به حرام ریخته شده، و هر عمل زشت فاش شده و امر ناپسندی، تا روز قیامت، گناه آن بر گردن این دو نفر است و به گردن آنهایی که به آنها کمک کردند و از آنها پیروی کردند، و به ولایت آنها راضی شدند.
**[ترجمه]
یظهر من هذا الخبر أنّ لذی القربی حقّین: حقّا مختصّا و حقّا مشترکا، و أشار سبحانه مع الآیة الأولی إلیهما جمیعا، فلمّا سألوا عن حقّ المسکین و ابن السبیل أنزل آیة الخمس لبیان أنّ اشتراکهما إنّما هو فی الخمس لا فی سائر الفی ء، فلا ینافی اختصاص فدک بهم علیهم السلام، و أمّا تفسیرها علیها السلام الیتامی بالذین یأتمون، فلعل المعنی أنّ المراد بهم یتامی الشیعة لا مطلق الأیتام، فلا یکون الغرض بیان أنّ الیتیم مشتق من الائتمام، لاختلاف بناء الکلمتین، مع أنّه یحتمل أن یکون مبنیّا علی الاشتقاق الکبیر، و یحتمل أن یکون تأویلا لبطن الآیة بأنّ المراد بالیتیم من انقطع عن والدیه الروحانیین- أی النبیّ و الإمام علیهما
ص: 199
السلام- من الشیعة موافقا للأخبار الکثیرة الواردة فی ذلک (1)، و أمّا ما فسّرت به المسکین فلا ینافی البناء، لأنّ المسکین و المسکن و السکنی متساوقة فی الاشتقاق، و هو علی وزن مفعیل، یقال تمسکن کما یقال تمدرع و تمندل (2).
و ابن السبیل: أظهر، فإنّه فسّرته بسبیل الحقّ و الصراط المستقیم، ثم إنّه یدلّ ظاهرا علی عدم اختصاص الخمس ببنی هاشم- کما هو مذهب أکثر العامّة فیمکن أن یکون هذا علی سبیل التنزّل، أو یکون المراد أنّه غیر شامل لجمیع بنی هاشم بل مختص بمن کان منهم تابعا للحق.
**[ترجمه]از این روایت معلوم میشود، که «ذی القربی» دارای دو حق هستند: حق ویژه آنها و حقی مشترک، و خداوند سبحان در آیه اولی به همه آنها اشاره کرد، و هنگامی که در خصوص حق بینوا و در راه مانده پرسیدند، آیه خمس را نازل کرد که بیان کند، اشتراک آنها فقط در خمس است نه در بقیه فیء و این با اختصاص فدک برای آنها منافاتی ندارد؛ و ما در خصوص تفسیر حضرت از «یتیمان» به کسانی که پیروی میکنند، شاید مراد از آن یتیمان، فقط یتیمان شیعیان و نه همه یتیمان است، که در این صورت به خاطر اختلاف و ساختار دو کلمه، مراد بیان این نکته که یتیم از «ائتمام » مشتق شده است، نیست، با اینکه ممکن است که بر اساس «اشتقاق کبیر»، از یک ساختار باشند، و ممکن است، بر اساس رویات زیادی که در این خصوص آمده است، مراد حضرت، تاویل کنه آیه باشد که مراد از یتیم، شیعهای است که از پدر و مادر روحانی خود - یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام - جدا شده باشد. و اما تفسیر حضرت از «مسکین بینوا» با ساختار کلمه منافاتی ندارد؛ زیرا « مسکین » و « سکنی » در اشتقاق هماهنگ هستند، که بر وزن « مفعیل » است، و « تمسکن » بر وزن «تمدرع » و « تمندل » است.
و «ابن السبیل» در راه مانده: نظر غالب این است که حضرت «سبیل» را به «سبیل حق و صراط مستقیم» تفسیر کرده است. علاوه بر این، بر عدم اختصاص خمس به بنی هاشم دلالت میکند، همانگونه که در اعتقاد اکثر اهل سنت موجود است. پس ممکن است که این موضوع بر اساس تنزیل باشد، یا مراد از آن این است، که بنی هاشم را شامل نمیشود، بلکه مختص کسانی از آنهاست که پیرو حق بودند.
**[ترجمه]
قب (3): فِی کِتَابِ أَخْبَارِ الْخُلَفَاءِ: أَنَّ هَارُونَ الرَّشِیدَ کَانَ یَقُولُ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ: خُذْ (4) فَدَکاً حَتَّی أَرُدَّهَا إِلَیْکَ، فَیَأْبَی حَتَّی أَلَحَّ عَلَیْهِ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا آخُذُهَا إِلَّا بِحُدُودِهَا، قَالَ: وَ مَا حُدُودُهَا؟ قَالَ: إِنْ حَدَدْتُهَا لَمْ تَرُدَّهَا.
قَالَ: بِحَقِّ جَدِّکَ إِلَّا فَعَلْتُ. قَالَ: أَمَّا الْحَدُّ الْأَوَّلُ فَعَدَنُ، فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ وَ قَالَ: إِیهاً (5)!. قَالَ: وَ الْحَدُّ الثَّانِی سَمَرْقَنْدُ، فَأَرْبَدَ (6) وَجْهُهُ. قَالَ: وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ إِفْرِیقِیَةُ، فَاسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ قَالَ: هنیه هِیهِ (7)!. قَالَ: وَ الرَّابِعُ سِیفُ الْبَحْرِ مَا یَلِی
ص: 200
الْخَزَرَ (1) وَ إِرْمِینِیَةَ. قَالَ الرَّشِیدُ: فَلَمْ یَبْقَ لَنَا شَیْ ءٌ، فَتَحُولَ إِلَی مَجْلِسِی. قَالَ مُوسَی: قَدْ أَعْلَمْتُکَ (2) أَنَّنِی إِنْ حَدَدْتُهَا لَمْ تَرُدَّهَا، فَعِنْدَ ذَلِکَ عَزَمَ عَلَی قَتْلِهِ.
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ أَسْبَاطٍ أَنَّهُ قَالَ: أَمَّا الْحَدُّ الْأَوَّلُ فَعَرِیشُ مِصْرَ، وَ الثَّانِی: دُومَةُ الْجَنْدَلِ، وَ الثَّالِثُ: أُحُدٌ، وَ الرَّابِعُ: سِیفُ الْبَحْرِ، فَقَالَ: هَذَا کُلُّهُ هَذِهِ الدُّنْیَا!.
فَقَالَ (علیه السلام): هَذَا کَانَ فِی أَیْدِی الْیَهُودِ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی هَالَةَ فَأَفَاءَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (3) بِلَا خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ، فَأَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَدْفَعَهُ إِلَی فَاطِمَةَ (علیها السلام).
**[ترجمه]المناقب: - . المناقب ، ابن شهر اشوب 4: 320 – 321 - در کتاب « اخبار الخلفاء » آمده است که: هارون الرشید به امام موسی کاظم علیه السلام میگفت: مرزهای فدک را تعیین کن تا آن را به تو باز گردانم؛ ولی حضرت امتناع میکرد تا اینکه هاورن الرشید اصرار کرد، حضرت فرمود: فقط به طور کامل از تو میگیرم. هارون گفت: مرزهای آن کجاست ؟ فرمود: اگر مرزهای آن را مشخص کنم، آن را پس نمیدهی!
گفت: تو را به جدّت قسم میدهم که آن را بگویی. فرمود: مرز اول عدن است. چهره هارون دگرگون شد، و گفت: خوب! فرمود: مرز دوم سمرقند. چهره هارون از خشم سرخ شد. فرمود: حد سوم افریقاست، چهره هارون تیره شد و گفت: و دیگر! فرمود: و چهارم، کرانه دریای خزر و ارمنستان. هارون گفت: چیزی برای ما باقی نماند، بیا و بر مسند تکیه بزن. امام کاظم علیه السلام فرمود: به تو گفتم اگر مرزهای آن را مشخص کنم آن را پس نمیدهی. در آن هنگام بود که هارون الرشید تصمیم گرفت وی را به قتل رساند. و در روایت ابن اسباط آمده که حضرت فرمود: مرز اول «عریش» مصر، و مرز دوم « دومة الجندل » و مرز سوم « کوه احد» و مرز چهارم کرانه دریا. هاورن گفت: این مرزها، تمام دنیاست! فرمود: این مرزها پس از مرگ «ابو هالة» در اختیار یهودیان بود، پس خداوند آن را به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید: [برای تصاحب آن] اسب یا شتری تاخته نشد، و خداوند به رسولش دستور داد که آن را به فاطمه علیها السلام بدهد.
**[ترجمه]
هَذَانِ التَّحْدِیدَانِ خِلَافُ الْمَشْهُورِ بَیْنَ اللُّغَوِیِّینَ، قَالَ الْفِیرُوزآبَادِیُّ (4):
فَدَکُ- مُحَرَّکَةً- مَوْضِعٌ بِخَیْبَرَ.
وَ قَالَ فِی مِصْبَاحِ اللُّغَةِ: بَلْدَةٌ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ مَدِینَةِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) یَوْمَانِ وَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ خَیْبَرَ دُونَ مَرْحَلَةٍ، وَ هِیَ مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ* وَ تَنَازَعَهَا (5) عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ (6) فِی خِلَافَةِ عُمَرَ، فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): جَعَلَهَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِفَاطِمَةَ وَ وُلْدِهَا، وَ أَنْکَرَهُ الْعَبَّاسُ فَسَلَّمَهَا عُمَرُ لَهُمَا (7). انْتَهَی.
وَ لَعَلَّ مُرَادَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ تِلْکَ کُلَّهَا فِی حُکْمِ فَدَکَ، وَ کَأَنَّ الدَّعْوَی عَلَی جَمِیعِهَا، وَ إِنَّمَا ذَکَرُوا فَدَکَ عَلَی الْمِثَالِ أَوْ تَغْلِیباً.
**[ترجمه]این دو مرزبندی خلاف آن چیزی است که از اهل لغت وجود دارد. فیروزآبادی می گوید: « فدک»: مکانی در خیبر است. - . القاموس المحیط3 : 315 - و در « مصباح اللغة » آمده: شهری است که میان آن و مدینه، فاصله دو روز است و بین آن دو و خیبر، کمتر از یک روز است، و آن چیزی است که خداوند به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید و در زمان خلافت عمر، علی و عباس بر سر آن درگیر شدند، و علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به فاطمه و فرزندانش بخشید، و عباس آن را انکار کرد، و عمر آن را به آن دو تحویل داد - . المصباح المنیر2 : 136 - .
پایان.
شاید مراد این است که تمام این مرزهای مشخص شده در حکم فدک است، مثل این است که ادعای مالکیت تمام این مرزها را داشتند، و به عنوان مثال و بنا بر قول غالب، فدک را ذکر کردند.
**[ترجمه]
رِوَایَةِ جُوَیْرِیَةَ بْنِ أَسْمَاءَ عَنْ مَالِکٍ وَ عَنْ عَائِشَةَ بِطُولِهِ: أَنَّ فَاطِمَةَ (علیها السلام) سَأَلَتْ أَبَا بَکْرٍ أَنْ یَقْسِمَ لَهَا مِیرَاثَهَا.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّ فَاطِمَةَ (علیها السلام) وَ الْعَبَّاسَ أَتَیَا أَبَا بَکْرٍ .. یَلْتَمِسَانِ مِیرَاثَهُمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ هُمَا حِینَئِذٍ یَطْلُبَانِ أَرْضَهُ (1) مِنْ فَدَکَ وَ سَهْمَهُ مِنْ خَیْبَرَ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَالَ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ (2)، إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذَا الْمَالِ، وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ أَمْراً رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَصْنَعُهُ فِیهِ إِلَّا صَنَعْتُهُ.
زَادَ فِی رِوَایَةِ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ: إِنِّی أَخْشَی إِنْ تَرَکْتُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِهِ أَنْ أَزِیغَ.
، قَالَ:
فَأَمَّا صَدَقَتُهُ بِالْمَدِینَةِ فَدَفَعَهَا عُمَرُ إِلَی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ فَغَلَبَهُ عَلَیْهَا عَلِیٌّ.
، وَ أَمَّا خَیْبَرُ وَ فَدَکُ فَأَمْسَکَهُمَا عُمَرُ، وَ قَالَ: هُمَا صَدَقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَتْ لِحُقُوقِهِ الَّتِی تَعَرَّوْهُ وَ نَوَائِبِهِ وَ أَمْرُهُمَا إِلَی مَنْ وَلِیَ الْأَمْرَ.
، قَالَ: فَهُمَا عَلَی ذَلِکَ الْیَوْمَ.
قَالَ غَیْرُ صَالِحٍ فِی رِوَایَتِهِ فِی حَدِیثِ أَبِی بَکْرٍ: فَهَجَرَتْهُ فَاطِمَةُ فَلَمْ تُکَلِّمْهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی مَاتَتْ، فَدَفَنَهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلًا وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ، قَالَ: وَ کَانَ لِعَلِیٍّ وَجْهٌ مِنَ النَّاسِ حَیَاةَ (3) فَاطِمَةَ فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ فَاطِمَةُ انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ مَکَثَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ تُوُفِّیَتْ، فَقَالَ رَجُلٌ لِلزُّهْرِیِّ: فَلَمْ یُبَایِعْهُ عَلِیٌّ سِتَّةَ أَشْهُرٍ؟
قَالَ: لَا وَ اللَّهِ، وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی بَایَعَهُ عَلِیٌّ.
ص: 202
فِی حَدِیثِ عُرْوَةَ: فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ انْصِرَافَ وُجُوهِ النَّاسِ عَنْهُ ضَرَعَ إِلَی مُصَالَحَةِ أَبِی بَکْرٍ، فَأَرْسَلَ إِلَی (1) أَبِی بَکْرٍ: ائْتِینَا (2) وَ لَا تَأْتِنَا مَعَکَ بِأَحَدٍ، وَ کَرِهَ أَنْ یَأْتِیَهُ عُمَرُ لِمَا عَلِمَ مِنْ شِدَّةِ عُمَرَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَا تَأْتِهِمْ وَحْدَکَ. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ اللَّهِ لَآتِیَنَّهُمْ وَحْدِی، مَا عَسَی أَنْ یَصْنَعُوا بِی؟!. فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ فَدَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ عِنْدَهُ، فَقَامَ عَلِیٌّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَلَمْ یَمْنَعْنَا أَنْ نُبَایِعَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنْکَارٌ لِفَضِیلَتِکَ وَ لَا نَفَاسَةٌ (3) عَلَیْکَ بِخَیْرٍ سَاقَهُ اللَّهُ إِلَیْکَ، وَ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ حَقّاً، فَاسْتَبْدَدْتُمْ عَلَیْنَا .. ثُمَّ ذَکَرَ قَرَابَتَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ حَقَّهُمْ ..
فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَذْکُرُ حَتَّی بَکَی أَبُو بَکْرٍ وَ صَمَتَ عَلِیٌّ، وَ تَشَهَّدَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَوَ اللَّهِ لَقَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ أَصِلَ مِنْ قَرَابَتِی، وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا لَکَأْتُ (4) فِی هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ عَنِ الْخَیْرِ، وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ، إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فِی (5) هَذَا الْمَالِ، وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ أَمْراً صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَّا صَنَعْتُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، وَ قَالَ عَلِیٌّ: مَوْعِدُکَ لِلْبَیْعَةِ الْعَشِیَّةُ، فَلَمَّا صَلَّی أَبُو بَکْرٍ الظُّهْرَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ یُعْذِرُ عَلِیّاً بِبَعْضِ مَا اعْتَذَرَ بِهِ، ثُمَّ قَامَ عَلِیٌّ فَعَظَّمَ مِنْ حَقِّ أَبِی بَکْرٍ وَ ذَکَرَ فَضِیلَتَهُ وَ سَابِقَتَهُ، ثُمَّ قَامَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ، فَأَقْبَلَ النَّاسُ عَلَی عَلِیٍّ فَقَالُوا: أَصَبْتَ وَ أَحْسَنْتَ، وَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ إِلَی عَلِیٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَرِیباً حِینَ رَاجَعَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ.
هَذَا آخِرُ مَا ذَکَرَهُ الْحُمَیْدِیُّ.
ص: 203
و قد خطر لی عند نقلی لهذا الحدیث کلام أذکره علی مواضع منه، ثم بعد ذلک أورد ما نقله أصحابنا فی المعنی، ملتزما بما اشترطه (1) من العدل فی القول و الفعل، وَ عَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ قول أبی بکر- فی أول الحدیث و آخره-: و إنّی و اللّه لا أدع أمرا رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه (و آله) یصنعه فیه إلّا صنعته .. و هو لم یرد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله صنع فیها إلّا أنّه اصطفاها، و إنّما سمع سماعا أنّه بعد وفاته لا یورث، کما روی، فکان حقّ الحدیث أن یحکی و یقول و إنّی و اللّه لا أدع أمرا سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقوله (2) إلّا عملت بمقتضی قوله، أو ما هذا معناه.
و فیه: فأمّا صدقته بالمدینة فدفعها عمر إلی علیّ و عباس (3) فغلبه علیها علیّ.
أقول: حکم هذه الصدقة التی بالمدینة حکم فدک و خیبر، فهلّا منعهم الجمیع کما فعل صاحبه إن کان العمل علی ما رواه، أو صرفهم فی الجمیع إن کان الأمر بضدّ ذلک، فأمّا تسلیم البعض و منع البعض فإنّه ترجیح من غیر مرجّح، اللهم إلّا أن یکونوا فعلوا (4) شیئا لم یصل إلینا فی إمضاء ذلک.
و فی قوله: فغلبه علیها علیّ .. دلیل واضح علی ما ذهب إلیه أصحابنا من توریث البنات دون الأعمام، فإنّ علیّا علیه السلام لم یغلب العباس علی الصدقة من جهة العمومة، إذ کان العباس أقرب من علیّ (علیه السلام) فی ذلک، و غلبه (5) إیّاه علی سبیل الغلب و العنف مستحیل أن یقع من علیّ فی حقّ العباس، و لم یبق إلّا أنّه غلبه علیها بطریق فاطمة و بنیها علیهم السلام.
وَ قَوْلُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ حَقّاً فَاسْتَبْدَدْتُمْ
ص: 204
عَلَیْنَا ..
فتأمّل معناه یضح (1) لک مغزاه، و لا حاجة (2) إلی کشف مغطاه.
و روی أحمد بن حنبل .. فی مسنده ما یقارب ألفاظ ما رواه الحمیدی، و لم یذکر حدیث علیّ (علیه السلام) و أبی بکر و مجیئه إلیه فی هذا الحدیث.
رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (3)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا فَاطِمَةُ! لَکِ فَدَکُ.
، و فی روایة أخری عن أبی سعید مثله.
وَ عَنْ عَطِیَّةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (4)، دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَأَعْطَاهَا فَدَکَ.
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) قَالَ: أَقْطَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکَ.
وَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ: کَانَ (5) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَی فَاطِمَةَ (علیها السلام) فَدَکَ؟ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَقَفَهَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (6)، فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَقَّهَا. قُلْتُ: رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَعْطَاهَا؟
قَالَ: بَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَاهَا.
و قد تظاهرت الروایة من طرق أصحابنا بذلک، و ثبت أنّ ذا القربی: علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام، و علی هذا فقد کان أبو بکر و عمر لما ولیا
ص: 205
هذا الأمر یرتبان فی الأعمال و البلاد القریبة و النائیة (1) من الصحابة و المهاجرین و الأنصار من لا یکاد یبلغ مرتبة علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام و لا یقاربها، فلو اعتقداهم مثل بعض الولاة و سلّما إلیهم هذه الصدقة التی قامت النائرة فی أخذها، و عرفاهم ما رویاه و قالا لهم: أنتم أهل البیت و قد شهد اللّه لکم بالطهارة، و أذهب عنکم الرجس، و قد عرفناکم أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: لا نورث (2)، و قد سلمناها إلیکم، و شغلنا ذممکم بها، و اللّه من وراء أفعالکم فیها، و اللّه سبحانه بمرأی منکم (3) و مسمع، فاعملوا فیها بما یقرّبکم منه و یزلفکم عنده، فعلی هذا سلّمناها إلیکم و صرفناکم فیها، فإن فعلتم الواجب الذی أمرتم به و فعلتم فیها فعل رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) فقد أصبتم و أصبنا، و إن تعدّیتم الواجب و خالفتم ما حدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقد أخطأتم و أصبنا فإنّ الذی علینا الاجتهاد و لم نأل فی اختیارکم جهدا، و ما علینا بعد بذل الجهد لائمة، و هذا الحدیث من الإنصاف کما یروی (4)، و اللّه الموفق و المسدّد.
وَ رُوِیَ أَنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ جَاءَتْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَتْ (5): یَا أَبَا بَکْرٍ! مَنْ یَرِثُکَ إِذَا مِتَّ؟ قَالَ: أَهْلِی وَ وُلْدِی، قَالَتْ: فَمَا لِی لَا أَرِثُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. قَالَ: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّ النَّبِیَّ لَا یُورَثُ، وَ لَکِنْ أُنْفِقُ عَلَی مَنْ کَانَ یُنْفِقُ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ، وَ أُعْطِی مَا کَانَ یُعْطِیهِ.
قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ بِکَلِمَةٍ مَا حَیِیتُ، فَمَا کَلَّمَتْهُ حَتَّی مَاتَتْ (6).
ص: 206
وَ قِیلَ: جَاءَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ: أَعْطِنِی مِیرَاثِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا تُورَثُ (1) مَا تَرَکُوهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ، فَرَجَعَتْ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: ارْجِعِی فَقُولِی: مَا شَأْنُ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ وَرِثَ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ زَکَرِیَّا: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (2)؟! فَأَبَوْا وَ أَبَی.
وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَالَ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ: النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لَا یُورَثُ، قَالَتْ: قَدْ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (3)، وَ قَالَ زَکَرِیَّا: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (4)، فَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَی النَّبِیِّ مِنْ زَکَرِیَّا إِلَی یَعْقُوبَ..
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ:
انْطَلِقِی فَاطْلُبِی مِیرَاثَکِ مِنْ أَبِیکِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. فَجَاءَتْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ: أَعْطِنِی مِیرَاثِی مِنْ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.
قَالَ: النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لَا یُورَثُ، فَقَالَتْ: أَ لَمْ یَرِثْ سُلَیْمَانُ دَاوُدَ؟! فَغَضِبَ وَ قَالَ:
النَّبِیُّ لَا یُورَثُ، فَقَالَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ: أَ لَمْ یَقُلْ زَکَرِیَّا: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (5)؟. فَقَالَ: النَّبِیُّ لَا یُورَثُ. فَقَالَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ: أَ لَمْ یَقُلْ: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (6)؟! فَقَالَ: النَّبِیُّ لَا یُورَثُ.
وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَاءَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ تَطْلُبُ فَدَکاً، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی لَأَعْلَمُ- إِنْ شَاءَ اللَّهُ- أَنَّکِ
ص: 207
لَنْ تَقُولِی إِلَّا حَقّاً، وَ لَکِنْ هَاتِی بَیِّنَتَکِ، فَجَاءَتْ بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَشَهِدَ، ثُمَّ جَاءَتْ بِأُمِّ أَیْمَنَ فَشَهِدَتْ، فَقَالَ: امْرَأَةً أُخْرَی أَوْ رَجُلًا فَکَتَبْتُ لَکِ بِهَا (1).
**[ترجمه]کشف الغمه: - . کشف الغمة 1 : 474-478 - از عائشه نقل میشود که فاطمه از ابوبکر خواست، میراثش را برای وی تقسیم کند، و در روایت دیگر آمده که فاطمه سلام الله علیها و عباس نزد ابوبکر آمدند و از وی خواستار میراث خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله شدند، و زمین او در فدک و سهمش در خیبر را مطالبه کردند. ابوبکر گفت: من از رسول الله شنیدم که فرمود: از ما میراث گرفته نمیشود و آنچه بر جا میگذاریم صدقه است، و تنها آل محمد از این مال می خورند. به خدا سوگند، من هرکاری را که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام میداد، همان را انجام میدهم.
علاوه بر این، در روایت صالح بن کیسان آمده است: ابوبکر گفت: من میترسم اگر چیزی از امر را فرو بگذارم، به باطل متمایل شوم، و گفت: در خصوص صدقه پیامبر در مدینه، عمر آن را به علی و عباس داد و علی در آن خصوص عباس را شکست داد، و در خصوص خیبر و فدک، عمر آن را گرفت و گفت: این صدقه رسول الله است که برای حقوق و امور و مصیبتهایی که برای وی اتفاق میافتاد، در نظر گرفته شده بود، و اختیار آن در دست کسی است که خلافت را در دست گرفته است. و امروزه حکم این امور این گونه است.
افراد صالح زیادی روایت کردهاند: پس فاطمه از او دوری گزید و تا زمان وفاتش با ابوبکر صحبت نکرد، پس علی علیه السلام شبانه وی را دفن کرد و به ابو بکر اجازه مشارکت در دفنش را نداد. و علی علیه السلام در زمان حیات فاطمه سلام الله علیها دارای پیروانی بود. هنگامی که فاطمه سلام الله علیها رحلت کرد، پیروانش از وی دور شدند. فاطمه سلام الله علیها پس از وفات پیامبرصلی الله علیه و آله شش ماه زنده ماند و سپس رحلت کرد. مردی به «زهری» گفت: علی، شش ماه با ابوبکر بیعت نکرد؟ گفت: به خدا سوگند نه، و هیچ کس از بنی هاشم نیز با او بیعت نکردند.
و در حدیث عروة آمده: هنگامی که علی علیه السلام روی گرداندن مردم از خودش را دید، با ابوبکر آشتی کرد و شخصی را نزد ابوبکر فرستاد و فرمود: به تنهایی نزد ما بیا. و به خاطر آگاهی از شدّت و حدّت عمر، از آمدنش نفرت داشت. عمر گفت: به تنهایی نزد آنها نرو. ابوبکر گفت: به خدا سوگند، به تنهایی پیش آنها میروم، چه کاری میتوانند با من بکنند؟ پس ابوبکر رفت و بر علی علیه السلام وارد شد. علی علیه السلام بنی هاشم را نزد خود جمع کرده بود، پس علی برخاست و خداوند را آنگونه که شایسته است، حمد وثنا گفت، سپس فرمود: بیعت نکردن ما با تو، نه به خاطر انکار فضیلت و نه به خاطر بخل نسبت به تو برای خیری است که خداوند به تو سوق داده است، بلکه برای این است که ما خود را نسبت به این امر صاحب حق میدیدیم و شما نسبت به ما مستبدانه عمل کردید. سپس قرابت و خویشاوندی خود با رسول الله و حق خود را یادآور شد. پیوسته علی علیه السلام از این امور سخن گفت تا اینکه ابوبکر گریه کرد، و علی خاموش شد و ابوبکر تشهد گفت و خداوند را آنگونه که شایسته است حمد و ثنا گفت، سپس گفت: به خدا سوگند، قرابت و نزدیکی رسول الله از رسیدنم به خویشاوندانم دوست داشتنیتر است، و من از این اموالی که بین من و شما بود، در انجام اعمال خیر کوتاهی نکردم، ولی شنیدهام رسول الله میفرمود: از ما میراث گرفته نمیشود و آنچه بر جا میگذاریم صدقه است، و تنها آل محمد از این مال میخورند. و به خدا سوگند، من هر کاری را که دیدم رسول الله صلی الله علیه و آله انجام میداد، همان را انجام میدهم.
پس هنگامی که ابوبکر نماز ظهر را خواند، رو به مردم کرد و عذر علی را در مواردی که در آن جلسه از وی معذرت خواسته بود پذیرفت!، سپس علی علیه السلام برخاست و حق ابوبکر را تعظیم کرد، و فضیلت و پیشینه او را یادآور شد و با او بیعت کرد، و مردم پیش علی علیه السلام آمدند و گفتند: بهترین کار را انجام دادی، آفرین بر تو. هنگامی که علی موضوع بیعت را به خوبی به انجام رسانید، مسلمانان به علی نزدیکتر شدند ... این آخرین چیزی است که حمیدی نقل کرده است.
مؤلف: و هنگامی که این حدیث را نقل میکردم، کلامی به ذهنم خطور کرد که بخشهایی از آن را نقل میکنم، سپس آنچه یاران ما در خصوص معنا ذکر کردهاند را نقل میکنم، در عین حال نسبت به عدالتی که در قول و عمل شرط میدانم، پایبند هستم و برای رسیدن به هدف، به خدا توکل میکنم:
در خصوص سخن ابوبکر در آغاز و پایان حدیث: به خدا سوگند، من هر کاری که دیدم رسول الله صلی الله علیه و آله انجام میداد، همان را انجام میدهم. مگر او رفتاری به جز برگزیدن و برتر دانستن فاطمه سلام الله علیها، از پیامبرصلی الله علیه و آله نسبت به وی دید، و او فقط [به ادعای خودش] این حدیث را شنیده است که کسی بعد از وفات پیامبر از او ارث نمیبرد، پس حق آن حدیث این بود که در اینجا ذکر شود و شایسته بود که او بگوید: به خدا سوگند، هر آنچه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم، فقط به مقتضای آن عمل میکنم. یا چیزی مشابه این معنا بگوید.
«اما صدقه وی در مدینه، عمر آن را به علی علیه السلام و عباس تحویل داد و علی در صدقه، عباس را مغلوب کرد»، در این خصوص نظرم این است: حکم صدقه مدینه مانند حکم فدک و خیبر است، پس چرا آنها را از تمام موارد منع نکرد، چنانچه ابوبکر عمل کرد، اگر عمل وی بر اساس آنچه روایت کرده است، باشد؟ یا چرا همه این موراد را به آنها اختصاص نداد، اگر موضوع عکس این است؟ تحویل دادن برخی از این موارد و امتناع از دیگر موارد، ترجیح بلا مرجح است، مگر آنکه کاری کرده باشند که خبر آن به ما نرسیده است.
اما در خصوص صدقه در مدینه و مغلوب شدن عباس در برابر علی، این دلیل واضحی است بر آنچه امامیه میگویند که میراث از آن دختر است نه از آن ِعمو، چون امیرالمؤمنین علیه السلام، عباس را بنابر رابطه خویشاوندی از جهت عمو و عمومیت مغلوب نکرد، چون که عباس از علی علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله از جهت عمومیت نزدیکتر بود، و محال است که غلبه علی علیه السلام بر عباس از راه زور و عنف باشد، پس راهی به جز فاطمه علیها السلام و فرزندانش علیهم السلام برای مغلوب کردن عباس باقی نمیماند.
و این سخن علی علیه السلام که «ما خود را نسبت به این امر حقدار میدیدیم، و شما با ما مستبدانه عمل کرده اید» را اگر در معنای آن تامل کنی، به کُنه آن پی میبری، و نیازی به کشف پرده از آن نیست.
احمد بن حنبل نزدیک به آنچه حمیدی روایت کرده است را نقل میکند، ولی سخنان علی علیه السلام و ابوبکر، و آمدن ابوبکر نزد علی علیه السلام را ذکر نمیکند.
از ابو سعید خدری نقل میشود: هنگامی که این آیه نازل شد {پس حق خویشاوند را بده.} - . الروم / 38 - رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه، فدک مال تواست. و ابو سعید در روایت دیگری، مانند آن را نقل میکند.
و از عطیه نقل شده است: هنگامی که این آیه نازل شد {پس حق خویشاوند را بده.} - . الروم / 38 - رسول الله صلی الله علیه و آله فاطمه را فراخواند و فدک را به او عطا کرد.
و از علی بن الحسین نقل شده که رسول الله فدک را به فاطمه واگذار کرد.
و از ابان تغلب نقل شده که وی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا رسول خدا فدک را به فاطمه داد؟ امام فرمود: رسول خدا آن را وقف کرد پس آیه نازل شد که: {پس حق خویشاوند را بده.} - . الروم / 38 - و رسول خدا نیز حق فاطمه را داد. ابان پرسید: پس رسول خدا آن را به او عطا کرد؟ امام فرمود: بلکه خدا آن را به وی عطا فرمود.
و روایات نقل شده از امامیه یکدیگر را تایید میکنند و ثابت میکند که «ذا القربی»: علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است. با این وجود، هنگامی که ابوبکر و عمر به خلافت رسیدند، در بخشها و سرزمینهای دور و نزدیک، افرادی از صحابه و مهاجرین و انصار را منصوب کردند که از لحاظ منزلت و مقام به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نمیرسیدند و به آنها نزدیک نمیشدند، پس اگر به این امر معتقد بودند که آنها نیز مانند برخی والیان هستند و صدقه مدینه را به آنها میسپردند، صدقهای که بر سر گرفتن آن درگیری و دشمنی ایجاد شد، و آنها را از آنچه روایت کردند مطلع میکردند و میگفتند: شما اهل بیت هستید، خداوند به پاکی شما شهادت داد و رجس و نجاست را از شما دور کرد، و شما را از این امر آگاه میکنیم که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: کسی از ما ارث نمیبرد، این را به شما تحویل میدهیم، و وجدانتان را گرفتار این مال میکنیم، و خداوند شاهد اعمال شما در آن است، و کاملا بر شما اشراف دارد، پس کارهایی در آن انجام دهید که شما را به او نزدیک و مقرب کند، و بر اساس این امور و شرایط، این اموال را به شما تحویل میدهیم و آن را تحت تصرف شما قرار میدهیم؛ پس اگر امور واجبی که در خصوص این اموال به آن امر شدید، انجام بدهید، ما و شما درست عمل کردهایم، و اگر از واجبات تجاوز کردید و سرباز زدید و با آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله مشخص کرده، مخالفت کردید، شما اشتباه کردهاید و ما درست عمل کردهایم، و چیزی که بر ما واجب است، اجتهاد و تلاش است، و ما در انتخاب شما زحمتی تحمل نکردیم، و بعد از این، سرزنشی متوجه ما نمیشود. همانطور که میبینی، این سخنان کاملا منصفانه است. و خداوند توفیق دهنده و قوام دهنده است.
نقل میشود که فاطمه سلام الله علیها بعد از رحلت پیامبرصلی الله علیه و آله نزد ابوبکر آمد و فرمود: ای ابوبکر، آنگاه که تو بمیری، چه کسی از تو ارث میبرد؟ گفت: اهل و فرزندان من. فرمود: پس چرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله میراث نمیبرم؟ گفت: ای دختر رسول الله، از پیامبر به کسی ارث نمیرسد، ولی من بر کسی که رسول الله بر او انفاق میکرد، انفاق میکنم، و میبخشم آنچه را که وی میبخشید. فاطمه سلام الله علیها فرمود: به خدا سوگند، تا زمانی که زنده هستم، با تو صحبت نمیکنم؛ و تا وفاتش با او سخن نگفت.
در روایت دیگر آمده: فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و فرمود: میراثم از رسول الله را به من بده. گفت: کسی از پیامبران ارث نمیبرد، و آنچه بر جا میگذارند، صدقه است. پس پیش علی علیه السلام بازگشت. حضرت فرمود: بازگرد و به او بگو: پس چگونه سلیمان علیه السلام از داوود علیه السلام ارث برد؟ و زکریا علیه السلام میفرماید:{پس از جانب خود ولی (و جانشینی) به من ببخش که از من ارث برد، و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد.} - . مریم / 5-6 - ،
ولی آنها و ابوبکر از دادن ارث پیامبرصلی الله علیه و آله به فاطمه امتناع کردند.
و از امام باقر علیه السلام روایت است که: امیر مؤمنان به فاطمه - علیهما السلام - فرمود: برو و میراث پدرت رسول الله را طلب کن. پس ایشان نزد ابوبکر آمد و فرمود: میراث من از پدرم رسول الله را به من بده. ابوبکر گفت: کسی از پیامبر ارث نمیبرد. حضرت فرمود: آیا سلیمان از داود ارث نبرد؟ ابوبکر خشمگین شد و گفت: کسی از پیامبر ارث نمیبرد. فرمود: مگر زکریا نگفت: «فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ» - [2] . مریم / 6 -
{که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد، و او را- ای پروردگار من- پسندیده گردان.} ابوبکر گفت: کسی از پیامبر ارث نمیبرد! فاطمه سلام الله علیها فرمود: مگر در قرآن نیامده: خداوند شما درباره فرزندانتان سفارش میکند: {سهم پسر چون سهم دو دختر است.} - . النساء/11 -
ولی او دوباره گفت: کسی از پیامبر ارث نمیبرد!
و ابوسعید خدری روایت میکند که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و فدک را مطالبه کرد، ابوبکر گفت: من میدانم آن شاء الله سخنان تو کاملا درست و حق است، ولی دلیل بیاور. پس علی علیه السلام را آورد و شهادت داد، سپس ام ایمن را آورد و شهادت داد، ابوبکر گفت: اگر زن یا مرد دیگری به عنوان شاهد بیاوری، آن را به تو میدهم.
**[ترجمه]
44 مصباح الأنوار (2)، کشف (3): مثل الأحادیث الثلاثة الأخیرة.
أقول: هذا (4) الحدیث عجیب، فإنّ فاطمة علیها السلام کانت (5) مطالبة بمیراث فلا حاجة بها إلی الشهود، فإنّ المستحق للترکة لا یفتقر إلی الشاهد إلّا إذا لم یعرف صحة نسبه و اعتزائه إلی الدارج (6)، و ما أظنّهم شکّوا فی نسب فاطمة (7) علیها السلام، و کونها ابنة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و إن کانت تطلب فدکا و تدّعی أنّ أباها (صلی الله علیه و آله) نحلها (8) إیّاها احتاجت إلی إقامة البیّنة، و لم یبق لِمَا
رَوَاهُ أَبُو بَکْرٍ مِنْ قَوْلِهِ: (نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ).
معنی، و هذا واضح جدا، فتدبّر.
و رَوَی (9) مَرْفُوعاً: أَنَّ عُمَرَ بْنَ عَبْدِ الْعَزِیزِ لَمَّا اسْتَخْلَفَ قَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی قَدْ رَدَدْتُ عَلَیْکُمْ مَظَالِمَکُمْ، وَ أَوَّلُ مَا أَرُدُّ مِنْهَا مَا کَانَ فِی یَدِی، قَدْ رَدَدْتُ فَدَکَ عَلَی وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ وَ وُلِدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ رَدَّهَا.
ص: 208
وَ رَوَی أَنَّهُ رَدَّهَا بِغَلَّاتِهَا مُنْذُ وُلِّیَ، فَقِیلَ لَهُ: نَقَمْتَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فِعْلَهُمَا، وَ طَعَنْتَ (1) عَلَیْهِمَا، وَ نَسَبْتَهُمَا إِلَی الظُّلْمِ وَ الْغَصْبِ، وَ قَدِ اجْتَمَعَ عِنْدَهُ فِی ذَلِکَ قُرَیْشٌ وَ مَشَایِخُ أَهْلِ الشَّامِ مِنْ عُلَمَاءِ السَّوْءِ. فَقَالَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ: قَدْ صَحَّ عِنْدِی وَ عِنْدَکُمْ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ادَّعَتْ فَدَکَ، وَ کَانَتْ فِی یَدِهَا، وَ مَا کَانَتْ لِتَکْذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ شَهَادَةِ عَلِیٍّ وَ أُمِّ أَیْمَنَ وَ أُمِّ سَلَمَةَ، وَ فَاطِمَةُ عِنْدِی صَادِقَةٌ فِیمَا تَدَّعِی وَ إِنْ لَمْ تَقُمِ الْبَیِّنَةَ، وَ هِیَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَأَنَا الْیَوْمَ أَرُدُّ عَلَی وَرَثَتِهَا أَتَقَرَّبُ بِذَلِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَرْجُو أَنْ تَکُونَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (علیهم السلام) یَشْفَعُونَ لِی یَوْمَ (2) الْقِیَامَةِ، وَ لَوْ کُنْتُ بَدَلَ أَبِی بَکْرٍ وَ ادَّعَتْ فَاطِمَةُ کُنْتُ أُصَدِّقُهَا عَلَی دَعْوَاهَا (3)، فَسَلَّمَهَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (4)، فَلَمْ تَزَلْ فِی أَیْدِیهِمْ إِلَی أَنْ مَاتَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا صَارَتِ الْخِلَافَةُ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْعَزِیزِ رَدَّ عَلَیْهِمْ سِهَامَ الْخُمُسِ:
سَهْمَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، وَ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی، وَ هُمَا مِنْ أَرْبَعَةِ أَسْهُمٍ، رَدَّ عَلَی جَمِیعِ بَنِی هَاشِمٍ، وَ سَلَّمَ ذَلِکَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (5) وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ، وَ قِیلَ: إِنَّهُ جَعَلَ مِنْ بَیْتِ مَالِهِ سَبْعِینَ حِمْلًا مِنَ الْوَرِقِ وَ الْعَیْنِ مِنْ مَالِ الْخُمُسِ، فَرَدَّ عَلَیْهِمْ ذَلِکَ، وَ کَذَلِکَ کُلَّ مَا کَانَ لِبَنِی فَاطِمَةَ وَ بَنِی هَاشِمٍ مِمَّا حَازَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ بَعْدَهُمَا عُثْمَانُ وَ مُعَاوِیَةُ وَ یَزِیدُ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ رَدَّ عَلَیْهِمْ، وَ اسْتَغْنَی بَنُو هَاشِمٍ فِی تِلْکَ السِّنِینَ (6) وَ حَسُنَتْ أَحْوَالُهُمْ.
، وَ رَدَّ عَلَیْهِمُ الْمَأْمُونُ وَ الْمُعْتَصِمُ وَ الْوَاثِقُ، وَ قَالا: کَانَ الْمَأْمُونُ أَعْلَمُ مِنَّا بِهِ فَنَحْنُ نَمْضِی عَلَی مَا مَضَی هُوَ عَلَیْهِ، فَلَمَّا وُلِّیَ
ص: 209
الْمُتَوَکِّلُ قَبَضَهَا وَ أَقْطَعَهَا حَرْمَلَةَ الْحَجَّامَ، وَ أَقْطَعَهَا بَعْدَهُ لِفُلَانٍ النازیار (الْبَازْیَارِ) (1) مِنْ أَهْلِ طَبَرِسْتَانَ، وَ رَدَّهَا الْمُعْتَضِدُ، وَ حَازَهَا الْمُکَتَفِی، وَ قِیلَ: إِنَّ الْمُقْتَدِرَ رَدَّهَا عَلَیْهِمْ.
قَالَ شَرِیکٌ: کَانَ یَجِبُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یَعْمَلَ مَعَ فَاطِمَةَ بِمُوجِبِ الشَّرْعِ، وَ أَقَلُّ مَا یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَسْتَحْلِفَهَا عَلَی دَعْوَاهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَاهَا فَدَکَ فِی حَیَاتِهِ، فَإِنَّ عَلِیّاً وَ أُمَّ أَیْمَنَ شَهِدَا لَهَا، وَ بَقِیَ رُبُعُ الشَّهَادَةِ فَرَدُّهَا بَعْدَ الشَّاهِدَیْنِ لَا وَجْهَ لَهُ، فَإِمَّا أَنْ یُصَدِّقَهَا أَوْ یَسْتَحْلِفَهَا وَ یُمْضِیَ الْحُکْمَ لَهَا، قَالَ شَرِیکٌ: اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ! مِثْلُ هَذَا الْأَمْرِ یَجْهَلُهُ أَوْ یَتَعَمَّدُهُ؟!.
وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ: سَأَلْتُ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: هَلْ خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) غَیْرَ فَدَکَ شَیْئاً؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَلَّفَ حِیطَاناً بِالْمَدِینَةِ صَدَقَةً، وَ خَلَّفَ سِتَّةَ أَفْرَاسٍ وَ ثَلَاثَ نُوقٍ: الْعَضْبَاءَ وَ الصَّهْبَاءَ وَ الدِّیبَاجَ، وَ بَغْلَتَیْنِ: الشَّهْبَاءَ وَ الدُّلْدُلَ، وَ حِمَارَهً: الْیَعْفُورَ، وَ شَاتَیْنِ حَلُوبَتَیْنِ، وَ أَرْبَعِینَ نَاقَةً حَلُوباً، وَ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ، وَ دِرْعَهُ ذَاتَ الْفُضُولِ (2)، وَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ، وَ حِبَرَتَیْنِ یَمَانِیَّتَیْنِ، وَ خَاتَمَهُ الْفَاضِلَ، وَ قَضِیبَهُ الْمَمْشُوقَ، وَ فِرَاشاً مِنْ لِیفٍ، وَ عَبَاءَتَیْنِ وَ قَطَوَانِیَّتَیْنِ (3)، وَ مَخَادّاً مِنْ أَدَمٍ صَارَ ذَلِکَ إِلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مَا خَلَا دِرْعَهُ وَ سَیْفَهُ وَ عِمَامَتَهُ وَ خَاتَمَهُ، فَإِنَّهُ جَعَلَهُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4).
**[ترجمه]مصباح الانوار - . مصباح الانوار : 245-246 - : مانند سه حدیث آخر را نقل میکنند.
«به نظر من» - . گوینده : الاربلی در کشف الغمة است و نه علامه مجلسی - این سخن عجیب است، زیرا که فاطمه سلام الله علیها میراث را مطالبه میکرد، پس به شاهد نیازی نداشت، زیرا مستحق میراث به شاهد نیاز ندارد، مگر آن کس که نسبتش مجهول باشد یا انتسابش به میت شناخته نباشد، و تصور نمیکنم که آنها در نسب فاطمه سلام الله علیها و اینکه وی دختر پیامبرصلی الله علیه و آله است، شک کرده باشند، هرچند فدک را مطالبه کند و ادعا کرده باشد که پدرش آن را به وی بخشیده است، تا نیازی به دلیل و شاهد باشد، و در این صورت، آنچه ابوبکر روایت کرده است: «ما گروه پیامبران، کسی از ما ارث نمیبرد» بیمعنا میشود، و این واضح و بدیهی است، پس تامل وتدبر کن.
نقل شده است: - . کشف الغمة 1: 494-496 - چون
عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، گفت: ای مردم، من هر آنچه از روی ظلم از شما گرفته شده باشد را به شما باز میگردانم و اولین چیزی که در اختیار من است و آن را میگردانم، فدک است که به فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان علی بن ابی طالب علیه السلام باز میگردانم. او اولین کسی بود که فدک را بازگرداند.
روایت شده است که از همان زمانی که به خلافت رسید، فدک را با غلاتش باز گرداند. هنگامی که قریش و بزرگان اهل شام از عالمان سوء نزد او بودند، به او گفته شد: با این اقدام، عمل ابوبکر و عمر را زیر سؤال بردی، و به آنها طعنه زدی و آنها را به ظلم و غصب متهم کردی، عمر بن عبد العزیز گفت: برای من و شما ثابت شده است که فاطمه سلام الله علیها دختر پیامبرصلی الله علیه و آله ادعای فدک کرد و فدک در اختیار وی بود، و او کسی نبود که سخن دروغ از رسول الله نقل کند علاوه بر این که علی علیه السلام و ام ایمن و ام سلمه نیز شهادت دادند. و فاطمه سلام الله علیها به نظر من، نسبت به آنچه ادعا میکند، صادق است، حتی اگر دلیل و شاهدی نیاورد. او سرور زنان بهشت است و من امروز برای تقرب به رسول الله صلی الله علیه و آله، فدک را به وارثانش باز میگردانم و امیدوارم که فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در روز قیامت برای من شفاعت کنند و اگر من به جای ابوبکر بودم، وقتی فاطمه سلام الله علیها ادعایی میکرد، ادعای او را تایید میکردم و میپذیرفتم. پس فدک را به امام باقرعلیه السلام تحویل داد، و تا زمان مرگ عمر بن عبدالعزیز، پیوسته در اختیار آنان بود .
گویند: هنگامی که خلافت به عمر بن عبدالعزیز رسید، خمس را به آنها باز گرداند. او سهم رسول الله، سهم ذوالقربی که چهار سهم هستند را به تمام بنی هاشم باز گرداند و آن را به امام باقر علیه السلام و عبدالله بن حسن تحویل داد و گویند که او هفتاد خروار پول، طلا و نقره از بیت المال را برای خمس در نظر گرفت و آن را به آنها تحویل داد، و همچنین هرآنچه که حق فرزندان فاطمه سلام الله علیها و بنی هاشم بود و ابوبکر و عمر و بعد از آن دو، عثمان و یزید و عبدالملک آن را تصرف کرده بودند، به آنها باز گرداند. بنی هاشم در آن سالها متمول شدند و از لحاظ مالی در شرایط خوبی بودند. مامون و معتصم و واثق نیز فدک را به آنها دادند، و معتصم و واثق گفتند: مامون از ما داناتر بود، و ما بر همان روش او عمل میکنیم. اما چون متوکل خلیفه شد، فدک را از ایشان گرفت و آن را به صورت مقاطعه به حرمله حجّام داد، و پس از حرمله، به فلانی بازیاری از اهل طبرستان داد، و معتضد آن را پس داد، و مکتفی آن را تصرف کرد. گویند که مقتدر آن را به آنان پس داد.
شریک میگوید: واجب بود که ابوبکر با فاطمه سلام الله علیها طبق شرع عمل کند، و حداقل چیزی که باید انجام میداد این بود که وی را بر ادعای خویش که رسول الله در حیات خویش فدک را به وی داده است، قسم میداد، و علی و ام ایمن برای او شهادت دادند و فقط یک چهارم شهادت باقی مانده بود، پس رد کردنش با وجود دو نفر شاهد، توجیهی ندارد. او یا باید فاطمه سلام الله علیها را تصدیق میکرد و ادعای وی را میپذیرفت و یا او را قسم میداد و به نفع او حکم میکرد. شریک میگوید: خداوند یاری دهنده است! آیا او نسبت به چنین امری، جهل دارد یا تعمد دارد؟!
حسن بن علی وشّاء میگوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا رسول الله، غیر از فدک، اموال دیگری بر جای گذاشته بود؟ امام رضا علیه السلام فرمود: رسول الله باغهایی در مدینه به عنوان صدقه بر جای گذاشت، و همچنین شش اسب و سه شتر با نامهای عضباء و صهباء و دیباج برجای گذاشت، و همچنین دو قاطر با نامهای شهباء و دلدل، و الاغش یعفور، دو گوسفند شیرده، و چهل شتر ماده شیرده، شمشیرش ذوالفقار، و زرهاش ذات الفضول، و عمامهاش سحاب، و دو بُرد یمانی، و انگشترش فاضل، و چوب دستیاش ممشوق، و زیراندازی از لیف خرما، و دو عبای قطوانی، و بالشهایی از پوست، که همه آن، از آن ِفاطمه شد. مگر زره و شمشیر و عمامه و انگشترش، که اینها را به امیر المؤمنین علیه السلام داد.
**[ترجمه]
قال فی النهایة فی حدیث أبی بکر .. أن أزیغ .. أی أجور و أعدل عن الحقّ (5) و قال فی حدیث .. فدک لحقوق رسول اللّه صلّی اللّه علیه (و آله و سلّم)
ص: 210
الّتی تعروه .. أی تغشاه و تنتابه (1).
و قال: المنافسة: الرّغبة فی الشّی ء و الانفراد به، و هو من الشیّ ء النّفیس الجیّد فی نوعه، .. و نفست به- بالکسر- أی بخلت، و نفست علیه الشّی ء نفاسة إذا لم تره له أهلا (2).
قوله: لکأت .. قال الفیروزآبادی: لکأ- کفرح- أقام و لزم، و تلکّأ علیه اعتلّ، و عنه أبطأ (3).
قوله: یضح لک مغزاه .. أی یتبیّن لک معناه (4).
و الدّارج: المیّت (5).
و یقال: نقمت علیه و منه- من باب ضرب و علم- إذا عابه و کرهه أشدّ الکراهة، و فی التنزیل: وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا (6).
و قال فی النهایة (7): الحلوب أی ذات اللّبن، یقال: ناقة حلوب أی هی ممّا یحلب، و قیل الحلوب و الحلوبة سواء، و قیل الحلوب الاسم، و الحلوبة الصّفة، و قیل الواحدة و الجماعة.
و قال (8): القطوانیّة عباءة بیضاء قصیرة الخمل، و النّون زائدة.
ص: 211
أقول:
رَوَی السَّیِّدُ فِی الشَّافِی (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیِّ عَنْ شُیُوخِهِ عَنْ أَبِی الْمِقْدَامِ هِشَامِ بْنِ زِیَادٍ مَوْلَی آلِ عُثْمَانَ قَالَ: لَمَّا وُلِّیَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْخِلَافَةَ (2) فَرَدَّ فَدَکَ عَلَی وُلْدِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ کَتَبَ إِلَی وَالِیهِ عَلَی الْمَدِینَةِ: أَبِی بَکْرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حَزْمٍ (3) یَأْمُرُهُ بِذَلِکَ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ: أَنَّ فَاطِمَةَ (علیها السلام) قَدْ وُلِدَتْ فِی آلِ عُثْمَانَ وَ آلِ فُلَانٍ وَ آلِ فُلَانٍ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی لَوْ کَتَبْتُ إِلَیْکَ آمُرُکَ أَنْ تَذْبَحَ شَاةً لَسَأَلْتَنِی جَمَّاءَ أَوْ قَرْنَاءَ؟، أَوْ کَتَبْتُ إِلَیْکَ أَنْ تَذْبَحَ بَقَرَةً لَسَأَلْتَنِی مَا لَوْنُهَا؟ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ کِتَابِی هَذَا فَاقْسِمْهَا بَیْنَ وُلْدِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) (4).
قَالَ أَبُو الْمِقْدَامِ: فَنَقَمَتْ بَنُو أُمَیَّةَ ذَلِکَ عَلَی عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ وَ عَاتَبُوهُ فِیهِ، وَ قَالُوا لَهُ: قَبَّحْتَ (5) فِعْلَ الشَّیْخَیْنِ، وَ خَرَجَ إِلَیْهِ عَمْرُو بْنُ عُبَیْسِ (6) فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ، فَلَمَّا عَاتَبُوهُ عَلَی فِعْلِهِ قَالَ: إِنَّکُمْ جَهِلْتُمْ وَ عَلِمْتُ، وَ نَسِیتُمْ وَ ذَکَرْتُ، إِنَّ أَبَا بَکْرٍ مُحَمَّدَ (7) بْنَ عَمْرِو بْنِ حَزْمٍ حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی یَسْخَطُنِی مَا یَسْخَطُهَا وَ یُرْضِینِی مَا یُرْضِیهَا، وَ إِنَّ فَدَکَ کَانَتْ صَافِیَةً فِی عَهْدِ (8) أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ، ثُمَّ صَارَ أَمْرُهَا إِلَی مَرْوَانَ، فَوَهَبَهَا لِأَبِی عَبْدِ الْعَزِیزِ فَوَرِثْتُهَا أَنَا وَ إِخْوَتِی (9) فَسَأَلْتُهُمْ أَنْ یَبِیعُونِی حِصَّتَهُمْ مِنْهَا، وَ مِنْهُمْ (10)
ص: 212
مَنْ بَاعَنِی وَ مِنْهُمْ مَنْ وَهَبَ لِی حَتَّی اسْتَجْمَعْتُهَا، فَرَأَیْتُ أَنْ أَرُدَّهَا عَلَی وُلْدِ فَاطِمَةَ (علیها السلام). فَقَالُوا: إِنْ أَبَیْتَ إِلَّا هَذَا فَأَمْسِکِ الْأَصْلَ وَ اقْسِمِ الْغَلَّةَ، فَفَعَلَ.
أقول: سیأتی فی أبواب تاریخ أبی جعفر الباقر علیه السلام ردّ عمر بن عبد العزیز فدکا إلیه علیه السلام (1).
ص: 213
ص: 214
**[ترجمه]در النهایة، در خصوص این سخن ابوبکر« آن ازیغ » آمده: «یعنی ظلم کنم و از راه حق منحرف شوم - . النهایة2 : 324 -
و منظور از « تعروه » در این سخن: « لحقوق رسول الله صلی الله علیه و آله التی تعوره »، یعنی: او را در برمیگیرد و فرا میگیرد - . النهایة 3 : 226 - و گوید: «منافسه» به معنای تمایل به چیزی و آن را ویژه خود دانستن است و این واژه از ریشه نفیس گرفته شده است که به معنای چیزی است که در نوع خودش خوب است و «نفست به» با کسره، یعنی بخل ورزیدم و «نفست علیه شیئا نفاسة» زمانی گفته میشود که تو او را برای آن چیز شایسته نبینی. - . النهایة 5 : 95 -
«لکات»: فیروزآبادی میگوید: « لکاء » بر وزن « فرح »، یعنی: بر پا کرد و پایبند بود، و «تلکا علیه»: بهانه آورد، و« تلکا عنه »: تاخیر کرد - . القاموس المحیط1 : 27-28 - و منظور از « یضح لک مغزاه »، یعنی: معنای آن برای تو روشن میشود. و «الدّارج»: مرده. « نقمت علیه و منه »، بر وزن « ضَرَب و عَلِمَ»، یعنی: هرگاه شخصی را سرزنش کنی و بسیار از او نفرت داشته باشی. و در قرآن آمده: «وما تتقم منا» - . الاعراف / 126 - .
و در النهایة آمده: « الحلوب »: شیرده، و « ناقة الحلوب » شتری که از آن شیر دوشیده میشود، و گفته میشود « الحلوب والحلوبة » از لحاظ معنایی یکسان هستند، و برخی گفتهاند که « حلوب » اسم است، و « حلوبة » صفت است، و برخی گفتهاند: فرق این واژه در مفرد و جمع بودن است » - . النهایة 1 : 422 - و « القطوانیة »: عبای سفید با پرز کوتاه، و نون آن زائده است. - . النهایة4 : 85 - من میگویم: سیّد در الشافی فی الامامة نقل می کند - . الشافی فی الامة 4: 102-104 - :
هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید و فدک را به فرزندان فاطمه علیها السلام باز گرداند، و برای نمایندهاش در مدینه، ابوبکر بن عمرو بن حزم نامهای نوشت و وی را به این کار دستور داد، نمایندهاش در نامهای نوشت: نسل فاطمه به خاندانهای متعددی کشیده شده است. عمر بن عبدالعزیز نوشت: بعد از این، اگر من به تو دستور بدهم گوسفندی را بکشی، باید از من بپرسی که شاخ دار یا بی شاخ؟ و یا اگر به تو دستور بدهم گاوی را بکشی، باید از من بپرسی چه رنگی است؟ پس هرگاه این نامه ام به دستت برسد، بین فرزندان فاطمه علیها السلام از علی علیه السلام قسمت کن.
ابوالمقدام گفت: بنی امیه این کار را بر عمر بن عبدالعزیز زشت شمردند و وی را به خاطر آن سرزنش کردند، و به او گفتند: کار دو خلیفه را زشت کردی، و عمرو بن عبیس با گروهی از مردم کوفه نزد وی آمدند. هنگامی که وی را به خاطر کارش سرزنش کردند، گفت: شما نادانی کردید و من دانا بودم، فراموش کردید، و من به یاد آوردم، ابوبکر محمد بن عمرو بن حزم از پدرش، از جدش نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: فاطمه پاره تن من است و هر آنچه که او را ناراحت میکند، مرا ناراحت میکند، و هر آنچه که او را خشنود میکند، مرا خشنود میکند، و فدک در زمان ابوبکر و عمر بدون وارث بود، سپس مروان آن را در اختیار گرفت، سپس آن را به پدرم عبدالعزیز بخشید، و من و برادرانم آن را به ارث بردیم و من از آنها خواستم که سهم خود را به من بفروشند، بعضی از آنها سهم خود را به من فروختند و بعضی سهمشان را به من بخشیدند
تا اینکه آن را به طور کامل در اختیار گرفتم صلاح دیدم که آن را به فرزندان فاطمه علیها السلام باز گردانم. گفتند: اگر بر این کار اصرار داری، اصل فدک را برای خودت نگه دار و غلات آن را بین آنها تقسیم کن، و او این کار را کرد.
مؤلف: در بابهای تاریخ امام محمد باقر علیه السلام، شرح باز گرداندن فدک به آن حضرت خواهد آمد - بحار الانوار : 46 / 326 – 327 ، حدیث 3 . - .
**[ترجمه]
فصل نورد فیه: خطبة خطبتها (1) سیدة النساء فاطمة الزهراء صلوات اللّه علیها احتجّ (2) بها علی من غصب فدک منها.
اعلم أنّ هذه الخطبة من الخطب المشهورة التی روتها الخاصّة و العامّة بأسانید متضافرة.
**[ترجمه]بدان که این خطبه از خطبه های مشهوری است که شیعه و سنی با سند یکسان آن را نقل میکنند.
**[ترجمه]
قال عبد الحمید بن أبی الحدید (3) فی شرح کتابه علیه السلام إلی عثمان ابن حنیف عند ذکر الأخبار الواردة فی فدک، حیث قال: الفصل الأول فیما ورد من الأخبار و السیر المنقولة من أفواه أهل الحدیث و کتبهم لا من کتب الشیعة و رجالهم. و جمیع ما نورده فی هذا الفصل من کتاب أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهری فی السقیفة و فدک- و أبو بکر الجوهری هذا عالم محدّث کثیر الأدب ثقة
ص: 215
ورع أثنی علیه المحدّثون و رووا عنه مصنّفاته و غیر مصنّفاته (1)
ثم قال:
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: حَدَّثَنِی ابْنُ خَالاتٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ (2) عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ: وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ: حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ (3) بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ أَبِیهِ.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ حَدَّثَنِی عُثْمَانُ بْنُ عِمْرَانَ الْعُجَیْفِیُّ، عَنْ نَائِلِ بْنِ نَجِیحٍ، عَنْ عَمْرِو (4) بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ (5)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (6) بْنِ الْحَسَنِ.
قَالُوا جَمِیعاً: لَمَّا بَلَغَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ إِجْمَاعُ أَبِی بَکْرٍ عَلَی مَنْعِهَا فَدَکَ، لَاثَتْ (7) خِمَارَهَا وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأُ ذُیُولَهَا (8)، مَا تَخْرِمُ مِشْیَتُهَا مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ قَدْ حَشَدَ النَّاسَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- فَضُرِبَتْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا (9) رَیْطَةٌ بَیْضَاءُ، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ:
ص: 216
قِبْطِیَّةٌ، وَ قَالُوا: قِبْطِیَّةٌ- بِالْکَسْرِ وَ الضَّمِّ- .. ثُمَّ أَنَّتْ أَنَّةً أَجْهَشَ (1) لَهَا الْقَوْمُ بِالْبُکَاءِ، ثُمَّ أَمْهَلَتْ طَوِیلًا حَتَّی سَکَنُوا مِنْ فَوْرَتِهِمْ، ثُمَّ قَالَتْ:
أَبْتَدِئُ بِحَمْدِ مَنْ هُوَ أَوْلَی بِالْحَمْدِ وَ الطَّوْلِ وَ الْمَجْدِ، الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ وَ لَهُ الشُّکْرُ بِمَا أَلْهَمَ .. وَ ذَکَرَ خُطْبَةً طَوِیلَةً جِدّاً ثُمَّ قَالَتْ (2) فِی آخِرِهَا: فَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ أَطِیعُوهُ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ .. إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ.
، انتهی کلام ابن أبی الحدید (3).
**[ترجمه]عبدالحمید بن ابی الحدید در شرح نامه امام علی علیه السلام به عثمان بن حنیف هنگام ذکر اخبار آمده، در خصوص فدک میگوید: فصل اول، اخبار و روایات و سیرتهای نقل شده از زبان اهل حدیث و کتابهایشان، نه از کتابهای شیعه و علمای آنان. و هر آنچه که در این فصل نقل میکنیم، از کتاب ابوبکر بن عبدالعزیز جوهری در «السقیفة و فدک» است. و ابوبکر جوهری، عالمی محدث، ادیب، مورد اعتماد
ص: 215
و پرهیزکار است که اهل حدیث از وی تعریف و تمجید کردند. و از وی، کتابهایش و دیگر کتابها را روایت کردند.
سپس میگوید: ابوبکر با چند سند از چند نفر نقل میکند که همگی گویند: هنگامی که به فاطمه سلام الله علیها خبر رسید که ابوبکر قصد کرده است که فدک را از وی بگیرد، رو بندش را پوشید و به همراه گروهی از خدمتکاران و زنان قومش آمد، در حالی که دامنش زیر پایش کشیده میشد، و راه رفتنش مثل راه رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله بود؛ تا اینکه بر ابوبکر وارد شد و مردم از مهاجرین و انصار در آنجا جمع شده بودند، پس میان وی و آنها پارچهای سفید به عنوان حجاب گذاشته شد، و برخی از حاضرین گفتند:
ص: 216
قبطی است ( به صورت قِبطی و قُبطی میآید)، سپس آه و نالهای کشید به طوری که تمام حاضرین گریه کردند، سپس مدتی درنگ کرد تا آرام شدند، سپس فرمود: با حمد کسی که شایسته حمد و سپاس و بزرگی است، خطبهام را آغاز میکنم، سپاس خدای را به خاطر نعمتهایی که داده و او را به خاطر آنچه الهام نمود، شکر میکنیم... و خطبهای بسیار طولانی خواند و سپس در پایان خطبه فرمود: خداوند را آنگونه که شایسته است تقوا پیشه کنید، و از او نسبت به آنچه که به شما امر کرده است اطاعت کنید... تا پایان خطبه. سخن بن ابی الحدید تمام شد.
**[ترجمه]
وَ قَدْ أَوْرَدَ الْخُطْبَةَ عَلِیٌّ بْنُ عِیسَی الْإِرْبِلِیُّ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْغُمَّةِ (4)، قَالَ: نَقَلْتُهَا مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ تَأْلِیفِ أَحْمَدَ (5) بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ مِنْ نُسْخَةٍ قَدِیمَةٍ (6) مَقْرُوءَةٍ عَلَی مُؤَلِّفِهَا الْمَذْکُورِ، قُرِئَتْ عَلَیْهِ فِی رَبِیعٍ الْآخَرِ سَنَةِ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ، رَوَی عَنْ رِجَالِهِ مِنْ عِدَّةِ طُرُقٍ: أَنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمَّا بَلَغَهَا إِجْمَاعُ أَبِی بَکْرٍ .. إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ.
و قد أشار إلیها المسعودی فی مروج الذهب (7).
و قال السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (8)، أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ ابْنُ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ (9) الْکَاتِبِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ
ص: 217
النَّحْوِیِّ (1)، عَنِ الزِّیَادِیِّ، عَنْ شَرَفِیِّ (2) بْنِ قُطَامِیٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ، عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ.
قَالَ الْمَرْزُبَانِیُّ: وَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمَکِّیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْیَمَانِیِّ (3)، قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ عَائِشَةَ قَالُوا: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا إِلَی أَبِی بَکْرٍ ..
وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُولَی: قَالَتْ عَائِشَةُ: لَمَّا سَمِعَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) إِجْمَاعَ أَبِی بَکْرٍ عَلَی مَنْعِهَا فَدَکَ لاتت (لَاثَتْ) (4) خِمَارَهَا عَلَی رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبَابِهَا، وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا- ثُمَّ اتَّفَقَتِ الرِّوَایَتَانِ مِنْ هَاهُنَا- وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ: افْتَتَحَتْ کَلَامَهَا بِالْحَمْدِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَتْ: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ ... إِلَی آخِرِهَا.
أقول: و سیأتی أسانید أخری سنوردها من کتاب أحمد بن أبی طاهر.
**[ترجمه]علی بن عیسی الاربلی در کشف الغمة - . کشف الغمة1 : 480 - خطبه را نقل میکند، و میگوید: « السقفیة » تالیف احمد بن عبدالعزیز جوهری از نسخهای قدیمی که بر مؤلفش قرائت شده است و در سال سیصد و بیست و دو، در ماه ربیع الثانی این قرائت صورت گرفته است. جوهری از رجال خود از چند طریق روایت کرده است که فاطمه سلام الله علیها زمانی که قصد ابوبکر به او رسید... تا پایان خطبه.
و مسعودی در مروج الذهب به این خطبه اشاره کرد - . مروج الذهب2 : 304 - .
و سید مرتضی در «الشافی» - . الشافی4: 69-72 - نقل میکند:
ص: 217
مرزبانی از عائشه نقل میکند: و همچنین مرزبانی از ابن عائشه نقل میکند: هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله رحلت کرد، فاطمه به همراه گروهی از خدمتکارانش پیش ابوبکر آمد...
و در روایت اول: عائشه میگوید: هنگامی که به فاطمه سلام الله علیها خبر رسید که ابوبکر تصمیم گرفته است فدک را از وی منع کند، حجابش را پوشید و جلباب برتن کرد و به همراه گروهی از خدمتکارانش آمد، و از اینجا دو روایت هماهنگ میشوند و زنان قومش....، و حدیث را طبق روایات قبل نقل میکند تا اینکه به اینجا رسید: خطبهاش را با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول الله صلی الله علیه و آله آغاز کرد، سپس فرمود: {قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمد} - . التوبة / 128 - ...
تا پایان خطبه .
مؤلف: و سندهای دیگر ذکر خواهد شد که آن را از کتاب احمد بن ابی طاهر نقل میکنیم.
**[ترجمه]
وَ رَوَی الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ بَعْضَ فِقَرَاتِهَا الْمُتَعَلِّقَةِ بِالْعِلَلِ فِی عِلَلِ الشَّرَائِعِ (5) عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ، عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
**[ترجمه]و شیخ صدوق در علل الشرائع - . علل الشرائع : 248 ، الاحادیث 2،3،4 - برخی بندهای این خطبه را که متعلق به علل است، از حضرت زینب و فاطمه سلام الله علیهما نقل میکند.
**[ترجمه]
قَالَ: وَ أَخْبَرَنَا (6) عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَبْدِ الْجَلِیلِ
ص: 218
الْبَاقَطَانِیِّ (1) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ رِجَالٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِمِثْلِهِ.
**[ترجمه]قَالَ: وَ أَخْبَرَنَا - علل الشّرائع: 248 حدیث 3، باختلاف یسیر.
- عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَبْدِ الْجَلِیلِ
ص: 218
الْبَاقَطَانِیِّ - فی المصدر: الباقلانیّ.
- عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ رِجَالٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِمِثْلِهِ.
**[ترجمه]
وَ أَخْبَرَنِی (2) عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمِصْرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ یَحْیَی (4) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ (5) عَنْ حَفْصٍ الْأَحْمَرِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمَّتِهِ زَیْنَبَ بن (بِنْتِ) عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ زَادَ (6) بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فِی اللَّفْظِ.
أقول: قد أوردت ما رواه فی المجلد الثالث (7)، و إنّما أوردت الأسانید هنا لیعلم أنّه روی هذه الخطبة بأسانید جمّة.
**[ترجمه]و سید ابن طاووس در کتاب الطرائف - . الطرائف: 263-262، حدیث 368 - موضع شکایت واعتراض این خطبه را از عائشه با سند نقل میکند.
مؤلف: در جلد سوم، - . بحار الانوار6 : 107-108، حدیث 1 -
آنچه را که شیخ صدوق نقل کرده است، آوردهام. در اینجا من فقط اسناد آن را ذکر کردهام تا روشن شود که این خطبه با اسناد فروانی روایت شده است.
**[ترجمه]
وَ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ الْأَبْیَاتَ الْمَذْکُورَةَ فِیهَا بِالسَّنَدِ الْمَذْکُورِ فِی أَوَائِلِ الْبَابِ (8).
**[ترجمه]وَ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ الْأَبْیَاتَ الْمَذْکُورَةَ فِیهَا بِالسَّنَدِ الْمَذْکُورِ فِی أَوَائِلِ الْبَابِ - الظّاهر أنّ المقصود هو الأبیات الواردة فی حدیث 32 من الباب السّابق الواردة فی ضمن حدیث أمالی الشّیخ المفید.
- .
**[ترجمه]
وَ رَوَی السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی کِتَابِ الطَّرَائِفِ (9) مَوْضِعَ الشَّکْوَی وَ الِاحْتِجَاجِ مِنْ هَذِهِ الْخُطْبَةِ عَنِ الشَّیْخِ أَسْعَدَ بْنِ شَفَرْوَةَ (10) فِی کِتَابِ الْفَائِقِ (11) عَنِ الشَّیْخِ الْمُعَظَّمِ عِنْدَهُمُ الْحَافِظِ الثِّقَةِ بَیْنَهُمْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی بْنِ مَرْدَوَیْهِ
ص: 219
الْأَصْفَهَانِیِّ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ قَالَ: أَخْبَرَنَا إِسْحَاقُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ (1) شَرَفِیِّ بْنِ قُطَامِیٍّ عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ..
**[ترجمه]وَ رَوَی السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی کِتَابِ الطَّرَائِفِ - الطّرائف: 263- 266 حدیث 368.
- مَوْضِعَ الشَّکْوَی وَ الِاحْتِجَاجِ مِنْ هَذِهِ الْخُطْبَةِ عَنِ الشَّیْخِ أَسْعَدَ بْنِ شَفَرْوَةَ - فی المصدر: سقروة.
- فِی کِتَابِ الْفَائِقِ - فی الطّرائف زیادة: عن الأربعین.
- عَنِ الشَّیْخِ الْمُعَظَّمِ عِنْدَهُمُ الْحَافِظِ الثِّقَةِ بَیْنَهُمْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی بْنِ مَرْدَوَیْهِ
ص: 219
الْأَصْفَهَانِیِّ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ قَالَ: أَخْبَرَنَا إِسْحَاقُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ - فی المصدر: قال: حدّثنا أحمد بن عبید بن ناصح النّحویّ، قال: حدّثنا الزّیادیّ محمّد بن زیاد قال: حدّثنا ..، بدلا من: عن.
- شَرَفِیِّ بْنِ قُطَامِیٍّ عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ..
**[ترجمه]
وَ رَوَاهَا الشَّیْخُ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الطَّبْرِسِیُّ فِی کِتَابِ الْإِحْتِجَاجِ (2) مُرْسَلًا، وَ نَحْنُ نُورِدُهَا بِلَفْظِهِ، ثُمَّ نُشِیرُ إِلَی مَوْضِعِ التَّخَالُفِ بَیْنَ الرِّوَایَاتِ فِی أَثْنَاءِ شَرْحِهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی: رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ: أَنَّهُ لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَکْرٍ (3) عَلَی مَنْعِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَدَکَ، وَ بَلَغَهَا ذَلِکَ لاتت (لَاثَتْ) (4) خِمَارَهَا عَلَی رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبَابِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأُ ذُیُولَهَا، مَا تَخْرِمُ مِشْیَتُهَا مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی حَشَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ غَیْرِهِمْ- فَنِیطَتْ دُونَهَا مُلَاءَةٌ، فَجَلَسَتْ ثُمَّ أَنَّتْ أَنَّةً أَجْهَشَ الْقَوْمُ لَهَا بِالْبُکَاءِ، فَارْتَجَّ الْمَجْلِسُ، ثُمَّ أَمْهَلَتْ هُنَیْئَةً حَتَّی إِذَا سَکَنَ نَشِیجُ الْقَوْمِ وَ هَدَأَتْ فَوْرَتُهُمْ، افْتَتَحَتِ الْکَلَامَ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (5) (صلی الله علیه و آله)، فَعَادَ الْقَوْمُ فِی بُکَائِهِمْ فَلَمَّا أَمْسَکُوا عَادَتْ فِی کَلَامِهَا.
فَقَالَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ، وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَی مَا أَلْهَمَ، وَ الثَّنَاءُ بِمَا قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ ابْتَدَأَهَا، وَ سُبُوغِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا، وَ تَمَامِ مِنَنٍ وَالاهَا (6)،
ص: 220
جَمَّ عَنِ الْإِحْصَاءِ عَدَدُهَا، وَ نَأَی عَنِ الْجَزَاءِ أَمَدُهَا، وَ تَفَاوَتَ عَنِ الْإِدْرَاکِ أَبَدُهَا، وَ نَدَبَهُمْ لِاسْتِزَادَتِهَا بِالشُّکْرِ لِاتِّصَالِهَا، وَ اسْتَحْمَدَ إِلَی الْخَلَائِقِ بِإِجْزَالِهَا، وَ ثَنَّی بِالنَّدْبِ إِلَی أَمْثَالِهَا، وَ أَشْهَدُ أَنَّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، کَلِمَةٌ جُعِلَ الْإِخْلَاصُ تَأْوِیلَهَا، وَ ضُمِّنَ الْقُلُوبُ مَوْصُولَهَا، وَ أَنَارَ فِی الْفِکْرَةِ (1) مَعْقُولُهَا، الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْیَتُهُ، وَ مِنَ الْأَلْسُنِ صِفَتُهُ، وَ مِنَ الْأَوْهَامِ کَیْفِیَّتُهُ، ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ قَبْلَهَا، وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا، کَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ، وَ ذَرَأَهَا بِمَشِیَّتِهِ، مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَی تَکْوِینِهَا، وَ لَا فَائِدَةٍ لَهُ فِی تَصْوِیرِهَا، إِلَّا تَثْبِیتاً لِحِکْمَتِهِ، وَ تَنْبِیهاً عَلَی طَاعَتِهِ، وَ إِظْهَاراً لِقُدْرَتِهِ، وَ (2) تَعَبُّداً لِبَرِیَّتِهِ، وَ إِعْزَازاً لِدَعْوَتِهِ، ثُمَّ جَعَلَ الثَّوَابَ عَلَی طَاعَتِهِ، وَ وَضَعَ الْعِقَابَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ، زِیَادَةً (3) لِعِبَادِهِ عَنْ (4) نَقِمَتِهِ وَ حِیَاشَةً مِنْهُ (5) إِلَی جَنَّتِهِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَبِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اخْتَارَهُ وَ انْتَجَبَهُ (6) قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ، وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَبَلَهُ (7)، وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ، إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغَیْبِ مَکْنُونَةٌ، وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِیلِ مَصُونَةٌ، وَ بِنِهَایَةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَةٌ، عِلْماً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی بِمَآیِلِ الْأُمُورِ (8)، وَ إِحَاطَةً بِحَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْمَقْدُورِ (9)، ابْتَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَی (10) إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ، وَ عَزِیمَةً عَلَی إِمْضَاءِ حُکْمِهِ،
ص: 221
وَ إِنْفَاذاً لِمَقَادِیرِ حَتْمِهِ (1)، فَرَأَی الْأُمَمَ فِرَقاً فِی أَدْیَانِهَا، عُکَّفاً عَلَی نِیرَانِهَا، عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا، مُنْکِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا، فَأَنَارَ اللَّهُ بِمُحَمَّدٍ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ظُلَمَهَا، وَ کَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَهَا، وَ جَلَی عَنِ الْأَبْصَارِ غُمَمَهَا، وَ قَامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدَایَةِ، وَ أَنْقَذَهُمْ (3) مِنَ الْغَوَایَةِ، وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعَمَایَةِ، وَ هَدَاهُمْ إِلَی الدِّینِ الْقَوِیمِ، وَ دَعَاهُمْ إِلَی الطَّرِیقِ الْمُسْتَقِیمِ، ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِیَارٍ، وَ رَغْبَةٍ وَ إِیْثَارٍ بمحمد (فَمُحَمَّدٌ) (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ (5) تَعَبِ هَذِهِ الدَّارِ فِی رَاحَةٍ، قَدْ حُفَّ بِالْمَلَائِکَةِ الْأَبْرَارِ، وَ رِضْوَانِ الرَّبِّ الْغَفَّارِ، وَ مُجَاوَرَةِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ، صَلَّی اللَّهُ عَلَی أَبِی نَبِیِّهِ وَ أَمِینِهِ عَلَی الْوَحْیِ وَ صَفِیِّهِ (6) وَ خِیَرَتِهِ مِنَ الْخَلْقِ وَ رَضِیِّهِ (7)، وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ الْتَفَتَتْ (8) إِلَی أَهْلِ الْمَجْلِسِ، وَ قَالَتْ: أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ نُصْبُ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، وَ حَمَلَةُ دِینِهِ وَ وَحْیِهِ، وَ أُمَنَاءُ اللَّهِ عَلَی أَنْفُسِکُمْ، وَ بُلَغَاؤُهُ إِلَی الْأُمَمِ، وَ زَعَمْتُمْ حَقٌّ لَکُمْ لِلَّهِ (9) فِیکُمْ عَهْدٌ (10) قَدَّمَهُ إِلَیْکُمْ، وَ بَقِیَّةٌ اسْتَخْلَفَهَا عَلَیْکُمْ، کِتَابُ اللَّهِ النَّاطِقُ، وَ الْقُرْآنُ الصَّادِقُ، وَ النُّورُ السَّاطِعُ، وَ الضِّیَاءُ اللَّامِعُ، بَیِّنَةٌ بَصَائِرُهُ،
ص: 222
مُنْکَشِفَةٌ سَرَائِرُهُ، مُتَجَلِّیَةٌ (1) ظَوَاهِرُهُ، مُغْتَبِطَةٌ (2) بِهِ أَشْیَاعُهُ، قَائِدٌ إِلَی الرِّضْوَانِ اتِّبَاعُهُ، مُؤَدٍّ إِلَی النَّجَاةِ إِسْمَاعُهُ (3)، بِهِ تُنَالُ حُجَجُ اللَّهِ الْمُنَوَّرَةُ، وَ عَزَائِمُهُ الْمُفَسَّرَةُ، وَ مَحَارِمُهُ الْمُحَذَّرَةُ، وَ بَیِّنَاتُهُ الْجَالِیَةُ، وَ بَرَاهِینُهُ الْکَافِیَةُ، وَ فَضَائِلُهُ الْمَنْدُوبَةُ، وَ رُخَصُهُ الْمَوْهُوبَةُ، وَ شَرَائِعُهُ الْمَکْتُوبَةُ، فَجَعَلَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ، وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً لَکُمْ عَنِ الْکِبْرِ، وَ الزَّکَاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ، وَ نَمَاءً فِی الرِّزْقِ، وَ الصِّیَامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاصِ، وَ الْحَجَّ تَشْیِیداً لِلدِّینِ، وَ الْعَدْلَ تَنْسِیقاً لِلْقُلُوبِ، وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ، وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَةِ (4)، وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ، وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَی اسْتِیجَابِ الْأَجْرِ، وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّةِ، وَ بِرَّ الْوَالِدَیْنِ وِقَایَةً مِنَ السَّخَطِ، وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْمَاةً (5) لِلْعَدَدِ، وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ، وَ الْوَفَاءَ بِالنَّذْرِ تَعْرِیضاً لِلْمَغْفِرَةِ، وَ تَوْفِیَةَ الْمَکَایِیلِ وَ الْمَوَازِینِ تَغْیِیراً لِلْبَخْسِ، وَ النَّهْیَ عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزِیهاً عَنِ الرِّجْسِ، وَ اجْتِنَابَ الْقَذْفِ حِجَاباً عَنِ اللَّعْنَةِ، وَ تَرْکَ السَّرِقَةِ إِیجَاباً لِلْعِفَّةِ (6)، وَ حَرَّمَ اللَّهُ الشِّرْکَ إِخْلَاصاً لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ، فَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (7)، وَ أَطِیعُوا اللَّهَ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ نَهَاکُمْ عَنْهُ فَإِنَّهُ إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ (8).
ثُمَّ قَالَتْ: أَیُّهَا النَّاسُ! اعْلَمُوا أَنِّی فَاطِمَةُ وَ أَبِی مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَقُولُ عَوْداً وَ بَدْءاً (9)، وَ لَا أَقُولُ مَا أَقُولُ غَلَطاً، وَ لَا أَفْعَلُ مَا أَفْعَلُ شَطَطاً لَقَدْ
ص: 223
جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (1)، فَإِنْ تَعْزُوهُ وَ تَعْرِفُوهُ تَجِدُوهُ أَبِی دُونَ نِسَائِکُمْ، وَ أَخَا ابْنِ عَمِّی دُونَ رِجَالِکُمْ، وَ لَنِعْمَ الْمَعْزِیُّ إِلَیْهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ، صَادِعاً بِالنِّذَارَةِ، مَائِلًا عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِکِینَ، ضَارِباً ثَبَجَهُمْ، آخِذاً بِأَکْظَامِهِمْ، دَاعِیاً إِلَی سَبِیلِ رَبِّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ، یَکْسِرُ (2) الْأَصْنَامَ، وَ یَنْکُثُ الْهَامَ، حَتَّی انْهَزَمَ الْجَمْعُ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ، حَتَّی تَفَرَّی اللَّیْلُ عَنْ صُبْحِهِ، وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ، وَ نَطَقَ زَعِیمُ الدِّینِ، وَ خَرِسَتْ شَقَاشِقُ الشَّیَاطِینِ، وَ طَاحَ وَشِیظُ النِّفَاقِ، وَ انْحَلَّتْ عُقَدُ الْکُفْرِ وَ الشِّقَاقِ، وَ فُهْتُمْ بِکَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ فِی نَفَرٍ مِنَ الْبِیضِ الْخِمَاصِ، وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ، مُذْقَةَ الشَّارِبِ، وَ نُهْزَةَ الطَّامِعِ، وَ قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ، وَ مَوْطِئَ الْأَقْدَامِ، تَشْرَبُونَ الطَّرْقَ، وَ تَقْتَاتُونَ الْوَرَقَ (3)، أَذِلَّةً خَاسِئِینَ، تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِکُمْ، فَأَنْقَذَکُمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی، وَ بَعْدَ أَنْ مُنِیَ بِبُهَمِ الرِّجَالِ، وَ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ، وَ مَرَدَةِ أَهْلِ الْکِتَابِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ (4)، أَوْ نَجَمَ قَرْنٌ لِلشَّیْطَانِ (5)، وَ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ، قَذَفَ أَخَاهُ فِی لَهَوَاتِهَا، فَلَا یَنْکَفِئُ حَتَّی یَطَأَ صِمَاخَهَا (6) بِأَخْمَصِهِ، وَ یُخْمِدَ لَهَبَهَا بِسَیْفِهِ، مَکْدُوداً فِی ذَاتِ اللَّهِ، وَ (7) مُجْتَهِداً فِی أَمْرِ اللَّهِ، قَرِیباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ، سَیِّدَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ (8)، مُشَمِّراً نَاصِحاً، مُجِدّاً کَادِحاً،
ص: 224
وَ أَنْتُمْ (1) فِی رَفَاهِیَةٍ مِنَ الْعَیْشِ، وَادِعُونَ فَاکِهُونَ آمِنُونَ، تَتَرَبَّصُونَ بِنَا الدَّوَائِرَ، وَ تَتَوَکَّفُونَ الْأَخْبَارَ، وَ تَنْکِصُونَ عِنْدَ النِّزَالِ، وَ تَفِرُّونَ عِنْدَ (2) الْقِتَالِ، فَلَمَّا اخْتَارَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ دَارَ أَنْبِیَائِهِ، وَ مَأْوَی أَصْفِیَائِهِ، ظَهَرَ فِیکُمْ حَسِیکَةُ (3) النِّفَاقِ، وَ سَمَلَ جِلْبَابُ الدِّینِ، وَ نَطَقَ کَاظِمُ الْغَاوِینَ، وَ نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّینَ، وَ هَدَرَ فَنِیقُ الْمُبْطِلِینَ، فَخَطَرَ فِی عَرَصَاتِکُمْ، وَ أَطْلَعَ الشَّیْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ هَاتِفاً بِکُمْ، فَأَلْفَاکُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجِیبِینَ، وَ لِلْغِرَّةِ (4) فِیهِ مُلَاحِظِینَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَکُمْ فَوَجَدَکُمْ خِفَافاً، وَ أَحْمَشَکُمْ (5) فَأَلْفَاکُمْ غِضَاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیْرَ إِبِلِکُمْ، وَ أَوْرَدْتُمْ غَیْرَ شِرْبِکُمْ (6)، هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِیبٌ، وَ الْکَلْمُ رَحِیبٌ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا یَنْدَمِلْ، وَ الرَّسُولُ لَمَّا یُقْبَرْ، ابْتِدَاراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (7)، فَهَیْهَاتَ مِنْکُمْ! وَ کَیْفَ بِکُمْ؟! وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟ وَ کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ، أُمُورُهُ ظَاهِرَةٌ، وَ أَحْکَامُهُ زَاهِرَةٌ، وَ أَعْلَامُهُ بَاهِرَةٌ، وَ زَوَاجِرُهُ لَائِحَةٌ، وَ أَوَامِرُهُ وَاضِحَةٌ، قَدْ (8) خَلَّفْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ، أَ رَغْبَةً عَنْهُ تُرِیدُونَ (9) ..؟، أَمْ بِغَیْرِهِ تَحْکُمُونَ؟! بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا (10)، وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (11)، ثُمَّ (12) لَمْ تَلْبَثُوا إِلَّا رَیْثَ أَنْ تَسْکُنَ نَفْرَتُهَا، وَ یَسْلَسَ قِیَادُهَا،
ص: 225
ثُمَّ أَخَذْتُمْ تُورُونَ وَقْدَتَهَا، وَ تُهَیِّجُونَ جَمْرَتَهَا، وَ تَسْتَجِیبُونَ لِهُتَافِ الشَّیْطَانِ الْغَوِیِّ، وَ إِطْفَاءِ أَنْوَارِ الدِّینِ الْجَلِیِّ، وَ إِهْمَادِ (1) سُنَنِ النَّبِیِّ الصَّفِیِّ، تُسِرُّونَ حَصْواً (2) فِی ارْتِغَاءٍ، وَ تَمْشُونَ لِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فِی الْخَمَرِ (3) وَ الضَّرَاءِ، وَ نَصْبِرُ (4) مِنْکُمْ عَلَی مِثْلِ حَزِّ الْمُدَی، وَ وَخْزِ السِّنَانِ فِی الْحَشَا، وَ أَنْتُمْ (5) تَزْعُمُونَ أَلَّا إِرْثَ لَنَا أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (6) أَ فَلَا تَعْلَمُونَ؟! بَلَی، تَجَلَّی (7) لَکُمْ کَالشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ أَنِّی ابْنَتُهُ أَیُّهَا الْمُسْلِمُونَ، أَ أُغْلَبُ عَلَی إِرْثِیَهْ (8)؟!.
یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ، أَ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَنْ تَرِثَ أَبَاکَ وَ لَا أَرِثَ أَبِی؟! لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً فَرِیًّا (9) أَ فَعَلَی عَمْدٍ تَرَکْتُمْ کِتَابَ اللَّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ إِذْ یَقُولُ:
وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (10)؟! وَ قَالَ فِیمَا اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا (علیه السلام) إِذْ قَالَ:
رَبِّ (11) هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (12)، وَ قَالَ: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (13)، وَ قَالَ: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (14)، وَ قَالَ: إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ
ص: 226
وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ (1)، وَ زَعَمْتُمْ أَلَّا (2) حُظْوَةَ لِی وَ لَا أَرِثَ مِنْ أَبِی وَ لَا رَحِمَ بَیْنَنَا، أَ فَخَصَّکُمُ اللَّهُ بِآیَةٍ أَخْرَجَ مِنْهَا أَبِی (3) (صلی الله علیه و آله)؟! أَمْ هَلْ تَقُولُونَ أَهْلُ (4) مِلَّتَیْنِ لَا یَتَوَارَثَانِ؟!، أَ وَ لَسْتُ (5) أَنَا وَ أَبِی مِنْ أَهْلِ مِلَّةٍ وَاحِدَةٍ؟! أَمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْآنِ وَ عُمُومِهِ مِنْ أَبِی وَ ابْنِ عَمِّی؟! فَدُونَکُمَا (6) مَخْطُومَةً (7) مَرْحُولَةً تَلْقَاکَ یَوْمَ حَشْرِکَ، فَنِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ، وَ الزَّعِیمُ مُحَمَّدٌ، وَ الْمَوْعِدُ الْقِیَامَةُ، وَ عِنْدَ السَّاعَةِ مَا تَخْسَرُونَ (8)، وَ لَا یَنْفَعُکُمْ إِذْ تَنْدَمُونَ، وَ لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ (9) وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ (10).
ثُمَّ رَمَتْ بِطَرْفِهَا نَحْوَ الْأَنْصَارِ فَقَالَتْ: یَا مَعَاشِرَ الْفِتْیَةِ (11) وَ أَعْضَادَ الْمِلَّةِ، وَ أَنْصَارَ الْإِسْلَامِ (12)، مَا هَذِهِ الْغَمِیزَةُ فِی حَقِّی، وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِی، أَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبِی یَقُولُ: الْمَرْءُ یُحْفَظُ فِی وُلْدِهِ، سَرْعَانَ مَا أَحْدَثْتُمْ، وَ عَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ، وَ لَکُمْ طَاقَةٌ بِمَا أُحَاوِلُ، وَ قُوَّةٌ عَلَی مَا أَطْلُبُ وَ أُزَاوِلُ، أَ تَقُولُونَ
ص: 227
مَاتَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَخَطْبٌ جَلِیلٌ اسْتَوْسَعَ وَهْنُهُ (1)، وَ اسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ، وَ انْفَتَقَ رَتْقُهُ، وَ أَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَیْبَتِهِ، وَ کُسِفَتِ (2) النُّجُومُ لِمُصِیبَتِهِ، وَ أَکْدَتِ الْآمَالُ، وَ خَشَعَتِ الْجِبَالُ، وَ أُضِیعَ الْحَرِیمُ، وَ أُزِیلَتِ الْحُرْمَةُ (3) عِنْدَ مَمَاتِهِ، فَتِلْکَ وَ اللَّهِ النَّازِلَةُ الْکُبْرَی، وَ الْمُصِیبَةُ الْعُظْمَی، لَا (4) مِثْلَهَا نَازِلَةٌ، وَ لَا بَائِقَةٌ عَاجِلَةٌ، أَعْلَنَ بِهَا کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی أَفْنِیَتِکُمْ فِی (5) مُمْسَاکُمْ وَ مُصْبَحِکُمْ، (6) هُتَافاً (7) وَ صُرَاخاً، وَ تِلَاوَةً وَ إِلْحَاناً، وَ لَقَبْلَهُ مَا حَلَّ (8) بِأَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ، حُکْمٌ فَصْلٌ وَ قَضَاءٌ حَتْمٌ: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (9).
إِیهاً بَنِی قَیْلَةَ! أَ أُهْضِمَ تُرَاثُ أَبِی (10) وَ أَنْتُمْ بِمَرْأًی مِنِّی وَ مَسْمَعٍ، وَ مبتد (مُنْتَدًی) (11) وَ مَجْمَعٍ؟، تَلْبَسُکُمُ الدَّعْوَةُ، وَ تَشْمَلُکُمُ الْخِبْرَةُ، وَ أَنْتُمْ ذَا (12) الْعَدَدِ وَ الْعُدَّةِ، وَ الْأَدَاةِ وَ الْقُوَّةِ، وَ عِنْدَکُمُ السِّلَاحُ وَ الْجُنَّةُ، تُوَافِیکُمُ الدَّعْوَةُ فَلَا تُجِیبُونَ، وَ تَأْتِیکُمُ الصَّرْخَةُ فَلَا تُغِیثُونَ، وَ أَنْتُمْ مَوْصُوفُونَ بِالْکِفَاحِ، مَعْرُوفُونَ بِالْخَیْرِ وَ الصَّلَاحِ، وَ النُّجَبَةُ الَّتِی
ص: 228
انْتُجِبَتْ (1)، وَ الْخِیَرَةُ الَّتِی اخْتِیرَتْ (2)، قَاتَلْتُمُ الْعَرَبَ، وَ تَحَمَّلْتُمُ الْکَدَّ وَ التَّعَبَ، وَ نَاطَحْتُمُ الْأُمَمَ، وَ کَافَحْتُمُ الْبُهَمَ، فَلَا نَبْرَحُ (3) أَوْ تَبْرَحُونَ، نَأْمُرُکُمْ فَتَأْتَمِرُونَ، حَتَّی إِذَا دَارَتْ بِنَا رَحَی الْإِسْلَامِ، وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَیَّامِ، وَ خَضَعَتْ ثَغْرَةُ الشِّرْکِ، وَ سَکَنَتْ فَوْرَةُ الْإِفْکِ، وَ خَمَدَتْ نِیرَانُ الْکُفْرِ، وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ، وَ اسْتَوْسَقَ نِظَامُ الدِّینِ، فَأَنَّی حُرْتُمْ (4) بَعْدَ الْبَیَانِ، وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ، وَ نَکَصْتُمْ بَعْدَ الْإِقْدَامِ، وَ أَشْرَکْتُمْ بَعْدَ الْإِیمَانِ أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (5) (6) (7) أَلَا قَدْ (8) أَرَی أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَی الْخَفْضِ، وَ أَبْعَدْتُمْ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِالْبَسْطِ وَ الْقَبْضِ، وَ خَلَوْتُمْ بِالدَّعَةِ، وَ نَجَوْتُمْ مِنَ الضِّیقِ بِالسَّعَةِ (9)، فَمَجَجْتُمْ مَا وَعَیْتُمْ، وَ دَسَعْتُمُ الَّذِی تَسَوَّغْتُمْ، فَ: إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (10) أَلَا وَ قَدْ قُلْتُ مَا قُلْتُ (11) عَلَی مَعْرِفَةٍ مِنِّی بِالْخَذْلَةِ (12) الَّتِی خَامَرَتْکُمْ، وَ الْغَدْرَةِ الَّتِی اسْتَشْعَرَتْهَا قُلُوبُکُمْ، وَ لَکِنَّهَا فَیْضَةُ النَّفْسِ، وَ نَفْثَةُ الْغَیْظِ،
ص: 229
وَ خَوْرُ الْقَنَا (1)، وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ، وَ تَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ، فَدُونَکُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا دَبِرَةَ الظَّهْرِ، نَقِبَةَ الْخُفِّ، بَاقِیَةَ الْعَارِ، مَوْسُومَةً بِغَضَبِ اللَّهِ (2) وَ شَنَارِ الْأَبَدِ، مَوْصُولَةً بِ: نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ (3) فَبِعَیْنِ اللَّهِ مَا تَفْعَلُونَ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (4).
وَ أَنَا ابْنَةُ نَذِیرٍ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ فَ: اعْمَلُوا ... إِنَّا عامِلُونَ (5) وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (6).
فَأَجَابَهَا أَبُو بَکْرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ فَقَالَ: یَا ابْنَةَ (7) رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! لَقَدْ کَانَ أَبُوکِ بِالْمُؤْمِنِینَ عَطُوفاً کَرِیماً، رَءُوفاً رَحِیماً، وَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً، وَ عِقَاباً عَظِیماً، فَإِنْ (8) عَزَوْنَاهُ وَجَدْنَاهُ أَبَاکِ دُونَ النِّسَاءِ، وَ أَخًا لِبَعْلِکِ (9) دُونَ الْأَخِلَّاءِ (10)، آثَرَهُ عَلَی کُلِّ حَمِیمٍ، وَ سَاعَدَهُ فِی کُلِّ أَمْرٍ جَسِیمٍ، لَا یُحِبُّکُمْ إِلَّا کُلُّ (11) سَعِیدٍ، وَ لَا یغضکم (یُبْغِضُکُمْ) إِلَّا کُلُّ شَقِیٍّ (12)، فَأَنْتُمْ عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الطَّیِّبُونَ، وَ الْخِیَرَةُ الْمُنْتَجَبُونَ، عَلَی الْخَیْرِ أَدِلَّتُنَا، وَ إِلَی الْجَنَّةِ مَسَالِکُنَا، وَ أَنْتِ یَا خِیَرَةَ النِّسَاءِ وَ ابْنَةَ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ صَادِقَةٌ فِی قَوْلِکِ، سَابِقَةٌ فِی وُفُورِ عَقْلِکِ، غَیْرُ مَرْدُودَةٍ عَنْ حَقِّکِ، وَ لَا
ص: 230
مَصْدُودَةٍ عَنْ صِدْقِکِ، وَ (1) وَ اللَّهِ مَا عَدَوْتُ رَأْیَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا عَمِلْتُ إِلَّا بِإِذْنِهِ، وَ إِنَّ (2) الرَّائِدَ لَا یَکْذِبُ أَهْلَهُ، وَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ کَفَی بِهِ شَهِیداً أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورِثُ ذَهَباً وَ لَا فِضَّةً وَ لَا دَاراً وَ لَا عَقَاراً وَ إِنَّمَا نُورِثُ الْکُتُبَ (3) وَ الْحِکْمَةَ وَ الْعِلْمَ وَ النُّبُوَّةَ، وَ مَا کَانَ لَنَا مِنْ طُعْمَةٍ فَلِوَلِیِّ الْأَمْرِ بَعْدَنَا أَنْ یَحْکُمَ فِیهِ بِحُکْمِهِ، وَ قَدْ جَعَلْنَا مَا حَاوَلْتِهِ فِی الْکُرَاعِ وَ السِّلَاحِ یُقَاتِلُ بِهِ (4) الْمُسْلِمُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْکُفَّارَ، وَ یُجَالِدُونَ الْمَرَدَةَ، ثُمَّ (5) الْفُجَّارَ، وَ ذَلِکَ بِإِجْمَاعٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ، لَمْ أَتَفَرَّدْ بِهِ (6) وَحْدِی، وَ لَمْ أَسْتَبِدَّ بِمَا کَانَ الرَّأْیُ فِیهِ (7) عِنْدِی، وَ هَذِهِ حَالِی وَ مَالِی هِیَ لَکِ وَ بَیْنَ یَدَیْکِ لَا نَزْوِی (8) عَنْکِ وَ لَا نَدَّخِرُ دُونَکِ، وَ أَنْتِ سَیِّدَةُ (9) أُمَّةِ أَبِیکِ، وَ الشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ لِبَنِیکِ، لَا یُدْفَعُ (10) مَا لَکِ مِنْ فَضْلِکِ، وَ لَا یُوضَعُ مِنْ (11) فَرْعِکِ وَ أَصْلِکِ، حُکْمُکِ نَافِذٌ فِیمَا مَلَکَتْ یَدَایَ، فَهَلْ تَرَیْنَ أَنْ أُخَالِفَ فِی ذَلِکِ أَبَاکِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟!.
فَقَالَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ: سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا کَانَ (12) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ کِتَابِ اللَّهِ صَارِفاً (13)، وَ لَا لِأَحْکَامِهِ مُخَالِفاً، بَلْ کَانَ یَتْبَعُ أَثَرَهُ، وَ یَقْفُو
ص: 231
سُوَرَهُ، أَ فَتَجْمَعُونَ إِلَی الْغَدْرِ اعْتِلَالًا عَلَیْهِ بِالزُّورِ، وَ هَذَا بَعْدَ وَفَاتِهِ شَبِیهٌ بِمَا بُغِیَ لَهُ مِنَ الْغَوَائِلِ فِی حَیَاتِهِ، هَذَا کِتَابُ اللَّهِ حَکَماً عَدْلًا (1)، وَ نَاطِقاً فَصْلًا، یَقُولُ:
یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (2) (3) وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (4) فَبَیَّنَ (5) عَزَّ وَ جَلَّ فِیمَا وُزِّعَ عَلَیْهِ (6) مِنَ الْأَقْسَاطِ، وَ شَرَعَ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ الْمِیرَاثِ، وَ أَبَاحَ مِنْ حَظِّ الذُّکْرَانِ وَ الْإِنَاثِ مَا أَزَاحَ (7) َ عِلَّةَ الْمُبْطِلِین، وَ أَزَالَ التَّظَنِّیَ وَ الشُّبُهَاتِ فِی الْغَابِرِینَ، کَلَّا! بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ (8).
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ (9) رَسُولُهُ وَ صَدَقَتْ ابْنَتُهُ، أَنْتِ (10) مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ، وَ مَوْطِنُ الْهُدَی وَ الرَّحْمَةِ، وَ رُکْنُ الدِّینِ، وَ عَیْنُ الْحُجَّةِ، لَا أُبَعِّدُ صَوَابَکِ، وَ لَا أُنْکِرُ خِطَابَکِ، هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَکِ قَلَّدُونِی مَا تَقَلَّدْتُ، وَ بِاتِّفَاقٍ مِنْهُمْ أَخَذْتُ مَا أَخَذْتُ، غَیْرَ مُکَابِرٍ وَ لَا مُسْتَبِدٍّ وَ لَا مُسْتَأْثِرٍ، وَ هُمْ بِذَلِکَ شُهُودٌ.
فَالْتَفَتَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ النَّاسَ (11) وَ قَالَتْ: مَعَاشِرَ النَّاسِ! الْمُسْرِعَةَ (12) إِلَی قِیلِ الْبَاطِلِ، الْمُغْضِیَةَ عَلَی الْفِعْلِ الْقَبِیحِ الْخَاسِرِ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (13)، کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِکُمْ، مَا أَسَأْتُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ، فَأَخَذَ
ص: 232
بِسَمْعِکُمْ وَ أَبْصَارِکُمْ، وَ لَبِئْسَ مَا تَأَوَّلْتُمْ، وَ سَاءَ مَا بِهِ أَشَرْتُمْ، وَ شَرَّ مَا مِنْهُ اعْتَضَتُّمْ (1)، لَتَجِدُنَّ وَ اللَّهِ مَحْمِلَهُ ثَقِیلًا، وَ غِبَّهُ وَبِیلًا، إِذَا کُشِفَ لَکُمُ الْغِطَاءُ، وَ بَانَ مَا وَرَاءَهُ (2) الضَّرَّاءُ، وَ بَدَا لَکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَحْتَسِبُوُنَ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ (3).
ثُمَّ عَطَفَتْ (4) عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَتْ:
قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ تَکْبُرِ (5) الْخَطْبُ
إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ وَ قَدْ نَکَبُوا (6)
وَ کُلُّ أَهْلٍ لَهُ قُرْبَی وَ مَنْزِلَةٌ (7)*** عِنْدَ الْإِلَهِ عَلَی الْأَدْنَیْنِ مُقْتَرِبٌ
أَبْدَتْ رِجَالٌ لَنَا نَجْوَی صُدُورِهِمْ*** لَمَّا مَضَیْتَ وَ حَالَتْ دُونَکَ التُّرْبُ
تَجَهَّمَتْنَا رِجَالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنَا*** لَمَّا فُقِدْتَ وَ کُلُّ الْأَرْضِ مُغْتَصَبٌ
وَ کُنْتَ بَدْراً وَ نُوراً یُسْتَضَاءُ بِهِ*** عَلَیْکَ تَنْزِلُ (8) مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْکُتُبُ
وَ کَانَ جِبْرِیلُ بِالْآیَاتِ یُؤْنِسُنَا*** فَقَدْ فُقِدْتَ فَکُلُّ (9) الْخَیْرِ مُحْتَجَبٌ
فَلَیْتَ قَبْلَکَ کَانَ الْمَوْتُ صَادَفَنَا*** لَمَّا مَضَیْتَ وَ حَالَتْ دُونَکَ الْکُثُبُ
إِنَّا رُزِینَا بِمَا لَمْ یُرْزَ ذُو شَجَنٍ*** مِنَ الْبَرِیَّةِ لَا عُجْمٌ وَ لَا عَرَبٌ (10)
ص: 233
ثُمَّ انْکَفَأَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ- وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَتَوَقَّعُ رُجُوعَهَا إِلَیْهِ وَ یَتَطَلَّعُ طُلُوعَهَا عَلَیْهِ- فَلَمَّا اسْتَقَرَّتْ بِهَا الدَّارُ، قَالَتْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْکَ السَّلَامُ (1): اشْتَمَلْتَ شَمْلَةَ الْجَنِینِ، وَ قَعَدْتَ حُجْرَةَ الظَّنِینِ، نَقَضْتَ قَادِمَةَ الْأَجْدَلِ، فَخَانَکَ رِیشُ الْأَعْزَلِ، هَذَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ یَبْتَزُّنِی نَحِیلَةَ (2) أَبِی وَ بُلْغَةَ (3) ابْنَیَّ، لَقَدْ أَجْهَرَ (4) فِی خِصَامِی، وَ أَلْفَیْتُهُ أَلَدَّ فِی کَلَامِی، حَتَّی حَبَسَتْنِی قَیْلَةٌ نَصْرَهَا، وَ الْمُهَاجِرَةُ وَصْلَهَا، وَ غَضَّتِ الْجَمَاعَةُ دُونِی طَرْفَهَا، فَلَا دَافِعَ وَ لَا مَانِعَ، خَرَجْتُ کَاظِمَةً، وَ عُدْتُ رَاغِمَةً، أَضْرَعْتَ خَدَّکَ یَوْمَ أَضَعْتَ حَدَّکَ، افْتَرَسَتِ الذِّئَابُ وَ افْتَرَشْتَ التُّرَابَ، مَا کَفَفْتَ قَائِلًا، وَ لَا أَغْنَیْتَ بَاطِلًا (5)، وَ لَا خِیَارَ لِی، لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هَنِیئَتِی (6)، وَ دُونَ زَلَّتِی (7)، عَذِیرِی اللَّهُ مِنْکَ (8) عَادِیاً، وَ مِنْکَ حَامِیاً، وَیْلَایَ! فِی کُلِّ شَارِقٍ (9)، مَاتَ الْعَمَدُ، وَ وَهَتِ (10) الْعَضُدُ، شَکْوَایَ إِلَی أَبِی، وَ عَدْوَایَ إِلَی رَبِّی، اللَّهُمَّ أَنْتَ أَشَدُّ (11) قُوَّةً وَ حَوْلًا، وَ أَحَدُّ (12) بَأْساً وَ تَنْکِیلًا.
ص: 234
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا وَیْلَ عَلَیْکِ (1)، الْوَیْلُ لِشَانِئِکِ، نَهْنِهِی (2) عَنْ وَجْدِکِ یَا ابْنَةَ الصَّفْوَةِ، وَ بَقِیَّةَ النُّبُوَّةِ، فَمَا وَنَیْتُ عَنْ دِینِی، وَ لَا أَخْطَأْتُ مَقْدُورِی، فَإِنْ کُنْتِ تُرِیدِینَ الْبُلْغَةَ، فَرِزْقُکِ مَضْمُونٌ، وَ کَفِیلُکِ مَأْمُونٌ، وَ مَا أُعِدَّ لَکِ أَفْضَلُ مِمَّا قُطِعَ عَنْکِ، فَاحْتَسِبِی اللَّهَ.
فَقَالَتْ: حَسْبِیَ اللَّهُ .. وَ أَمْسَکَتْ.
أقول: وجدت هذه الخطبة فی کتاب بلاغات النساء لأبی الفضل أحمد بن أبی طاهر (3)، فأحببت إیرادها لما فیه من الاختلاف، مع ما أوردنا سابقا.
**[ترجمه]شیخ احمد بن ابی طالب طبرسی در کتاب الاحتجاج - . بلاغات النساءلابی الفضل احمد بن طیفور البغدادی: 14-20 - این خطبه را به نحو ارسال ذکر میکند، و ما در اینجا آن را به طور کامل نقل میکنیم، سپس در حین شرح آن، به محل اختلاف در روایات، ان شاء الله اشاره میکنیم.
میگوید: از عبد اللَّه بن حسن با سند نقل است: وقتی ابوبکر و عمر برای منع حضرت زهرا علیها السّلام از فدک با هم همدست شدند و حضرت از آن با خبر شد، مقنعه بر سر کشیده و پارچه ای بر سر انداخته و با چند تن از اطرافیان و زنان قوم خود به سوی مجلس ابوبکر حرکت کرد، و با کمال طمانینه و آرامش و همچون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله راه می رفت. چون وارد مسجد شد، ابوبکر با گروهی از جماعت مهاجر و انصار نشسته بودند، پس پرده ای زدند و آن حضرت در پشت آن پرده نشست. سپس آن حضرت آه دردناکی از دل سوزان خود کشید و همه مجلس به گریه و ناله افتادند و مجلس یکپارچه اندوه و عزا شد، سپس آن حضرت اندکی صبر نمود تا مجلس آرام شد، سپس سخن خود را با حمد و ثنای خداوند و درود و صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه و آله آغاز کرد، و دوباره قوم گریه کردند؛ و چون آرام شدند، فرمود:
خداوند جهان را به خاطر نعمتهایی که بخشیده، ستایش می کنم و به خاطر الهامهایش او را شکر میکنم، و سپاس به خاطر نعمتهایی که به بندگانش تقدیم کرده است؛ نعمتهایی که همه جهانیان را فرا گرفته و سفره احسان او در همه جا گسترده شده است، خیرات و خوبیهای پروردگار از شماره و اندازه و احاطه افکار ما خارج است، و وسعت نعمتهای او شکر شایسته نعمتهایش را غیر ممکن ساخته است، و تداوم و تواتر احسان او، سبب حمد و ستایش او خواهد بود.
و شهادت می دهم معبودی جز خدا نیست و او یکتا و بی شریک است، و البتّه تاویل این کلمه (شهادت به وحدانیّت) به حقیقت اخلاص می باشد، و حقیقت توحید و اخلاص، فطری قلوب و دلها است. و خصوصیّات و تحقیق مقام توحید به نور تفکّر و ایمان ظاهر خواهد شد، و اندیشه های ما از ادراک ذات او درمانده، و زبان ما از بیان و تقریر اوصافش قاصر، درک حضرت حقّ با چشمهای ظاهری محال و ممتنع است. همه موجودات را بی هیچ سابقه و نمونهای به مرحله ظهور و هستی آورد، و اشیاء را بدون الگو و سابقهای ایجاد کرد، و با مشیّت و توانایی کامل خود خلق کرد و به خلقت آنها نیازی نداشت، و فقط میخواست قدرت و حکمت و لطف و محبّت خود را اظهار کند و دعوت خویش را اتمام و گرامی بدارد. سپس پاداش را در طاعت و عبادت، و عذاب را در عصیان خود قرار داده است، برای اینکه مردم را از خشم و غضبش دور سازد و آنها را به بهشت خود سوق دهد.
و شهادت می دهم که پدرم محمّد، بنده و فرستاده خداوند بود، که او را پیش از بعثت او به مقام رسالت و نبوّت، در عالم غیب برگزیده است، زیرا مراتب و مقامات اشخاص از روز ازل و از همان عالم غیب معلوم و معیّن گردیده است. و خداوند متعال به عواقب امور و جریان کارها آگاه است، و او به صلاح و فساد و حوادث و پیش آمدهای روزگار احاطه دارد و آگاه است. خداوند پیامبر خود را مبعوث کرد تا حجت خود را به اتمام رساند، و امر خویش را به پیش ببرد؛ مردم را متفرّق و پراکنده دید. آتش میپرستیدند و بتها را پرستش می کردند، و با وجود شناختشان به خداوند، او را نمیپرستیدند؛ پس به وسیله آن حضرت، جهالت و غفلت و نادانی مردم برطرف گردید، و رسول خدا صلی الله علیه و آله با کمال حوصله و استقامت، در هدایت و نجات افراد کوشش کرد، و آنان را به سوی راه راست و آئین حقّ و محیط نور و هدایت راهنمایی فرمود. سپس خداوند آن رسول گرامی را به سوی خویش خواند و از سر رأفت و اختیار و رغبت و شوق و ایثار، آن حضرت را قبض روح فرمود، و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از زحمت و گرفتاری و مشقّت این دنیا خلاص گردید، و با فرشتگان و ابرار مانوس شد و در رضوان خداوند غفار و مقتدر قرار گرفت. درود و صلوات خدا بر پدرم، که نبی و امین او بر وحی بود، و برگزیده و منتخب او از میان تمام خلق، سلام و رحمت و برکات خداوند بر او باد!.
سپس حضرت زهرا علیها السّلام رو به مجلس کرد و فرمود: ای مهاجرین و انصار، شما بندگان خدا و به پادارندگان احکام و اوامر و نواهی او هستید و امانتداران خدا بر خودتان هستید و ادعا دارید که آنچه ذکر شد واقعا در درونتان وجود دارد و چنین صفاتی واقعا در شما وجود دارد. بدانید که پیامبر صلی الله علیه و آله در میان شما عهد و وصیتی و امانتی باقی گذاشت، و آن کتاب ناطق و قرآن صادق و نور ساطع و پرتو درخشان است که مجموعه حقائق و قوانین و حجّتهای الهی در این کتاب واضح و روشن گردیده است. و پیروانش مورد غبطه امّتهای دیگر قرار گرفتهاند. و این را بدانید که پیروی از قرآن منجر به رضوان و رستگاری میشود و به واسطه آن، حجتهای درخشان خدا و احکام و واجبات و مستحبات و فضایل کسب میشود.
خداوند ایمان را برای تطهیر قلوب شما از آلودگی شرک قرار داده، و ادای نماز را برای دوری از کبر، و پرداخت زکات را برای پاکی جان و برکت رزق و روزی، و روزه را برای تثبیت اخلاص، و ادای حجّ را برای بر پا داشتن دین، و عدل و انصاف را برای نظم اجتماع و حفظ روح مساوات و برابری، و لزوم اطاعت و امامت ما را موجب امان از تفرقه و جدایی مؤمنان، و جهاد را موجب عزّت اسلام و خواری کفّار و منافقان، و صبر را پایه خوشبختی و وسیله نیل به هدف، و امر به معروف را برای صلاح همگانی، و نیکی به پدر و مادر را برای مصون ماندن از عذاب الهی، و صله رحم را برای طولانی شدن عمر و زیاد شدن یاران، و قصاص را برای محفوظ ماندن جان مردم، و ادای نذر را برای جلب مغفرت و رحمت حقّ، و رعایت وزن و کیل را برای اجتناب از کم فروشی، و ممنوعیّت شرب خمر را برای دوری از پلیدی، و خودداری از فحّاشی و دشنام را برای مصونیت از لعنت مردمان، و دزدی نکردن را برای حفظ عفّت و پاکدامنی قرار داده است، و خداوند برای این شرک را حرام نمود تا همه با اخلاص او را بپرستند، {از خدا آن گونه که حقّ پرواکردن از اوست، پروا کنید و زینهار، جز مسلمان نمیرید.} - . العمران / 103 - ، پس خدا را در اوامر و نواهیاش اطاعت نمائید، زیرا {از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند.} - . فاطر / 28 - .
سپس فرمود: ای مردم، آگاه باشید که من فاطمه و پدرم محمّد است، گفتارم تماما یک نواخت از سر صدق بوده و از غلط و نادرستی به دور است، از من هرگز کلام بیجا و کردار بی ربط سر نمی زند{قطعا، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.} - . التوبه / 128 - ،
این رسولی که از جانب خدا آمده، اگر در نسبش دقیق شوید و او را بشناسید، پدر من بود نه شما، و در عقد اخوّت پسر عموی من بود نه شما، چه نسبت نیکویی میان آن دو است! آن رسول گرامی، رسالت را با آشکار کردن هشدار و بیم از عذاب ابلاغ نمود و همیشه با عقیده مشرکان مخالف بود و با کردارشان مبارزه می کرد و از روی حکمت نیکو به راه پروردگارش می خواند، بتهایشان را شکست و سران کفر را سرکوب کرد، تا سرانجام اجتماعشان پراکنده شد و عقب نشینی کردند، تا اینکه صبح حقیقت طلوع کرد و پیشوای دین زبان گشود و تفاله های شیاطین دم فرو بست، و سران اهل نفاق به هلاکت رسیدند، و کافران نابود شدند، و زبان شما با جمعی که منوّر و عفیف بودند، به کلمه اخلاص گویا شد [همانها که آیه تطهیر در باره آنان نازل شد]، در حالی که شما {بر کنار پرتگاه آتش بودید} - . العمران / 103 - و یک طعمه بیش نبودید، و در زیر چنگال دیگران هیچ اختیار و قدرتی نداشتید و در زیر پای دشمن بودید. آب کثیف و طعامهای پست می خوردید، ذلیل و خوار بودید، و با اینکه هیچ روزنه امیدی بر جای نگذاشته بودید و اشخاص کینه توز و نادان دائما توطئه می کردند، باز مشمول رحمت خداوند شده و شما را توسّط پیغمبر خود از این همه پستی و هلاکت نجات بخشید، بعد از آن که آن مصیبتها اتفاق افتاد و با قریشیان بیباک و گرگ صفت و سرکشان اهل کتاب جنگید، {هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت.} - . المائده / 64 - و هر گاه شیطان شاخ خود را بیرون می کرد یا توسّط گروهی از مشرکان زبان بغض و عداوت خود را می گشود و یا مصیبت بزرگی برای وی پیش میآمد، برادر او علیّ بن ابی طالب را برای مقابله و دفع آن میفرستاد، و او (حضرت علیّ علیه السّلام) از هیچ کدام از آن ماموریتها بی نتیجه باز نمی گشت و بال و پر دشمن را زیر پای خود گذاشته و شعله های آتش مخالفین را با شمشیر خود خاموش می ساخت، و با خلوص نیّت و فقط برای خدا، تحمّل آن سختی ها را میکرد و نهایت کوشش را می نمود. وی نزدیکترین مردم به پیامبر و آقا و سرور اولیاء اللَّه بود، او پیوسته آماده به خدمت و خیرخواه جدّی و پرتلاش بود، و در راه خدا سخن هیچ ملامتگری در او اثری نداشت، و شما در آن روزگار در کمال رفاه و آسایش به سر میبردید و در کمال امنیّت در باغهای خود لمیده، و پیوسته در انتظار آن بودید که حوادث بد و جریانهای ناملایم شامل حال ما شود. آری، شما هنگام یورش دشمن فرار میکردید و از جنگ گریزان بودید.
اکنون که خدای تعالی پیامبر خود را به سرای انبیا و برگزیدگان خود انتقال داده، میانتان کینه های باطنی ظاهر شد و جامه دین کهنه و بی رونق شد، و گمراه بی زبان به سخن آمد و فرد بی نام و نشان معروف گشت، و سرکرده اهل باطل صدای زشت خویش را بلند کرد، و قدم به میدان شما نهاد، و شیطان با نیرنگ و فریب شما را تحریک کرد و فراخواند و از شما پاسخ مثبت شنید و شما هدف آسانی دید و برای اوامر خود آماده به خدمت یافت، و شما را به خشم آورد و به هدف خود رسید، و شما اعتدال عمل را از دست دادید و گمراه شدید و بر غیر جایگاه خود نشستید و به غیر آبشخور خود وارد شدید. حال آنکه زمانی [از وفات پیامبر] نگذشته بود و دامنه جراحت عمیق بود و هنوز خوب نشده بود، و هنوز جسم شریف پیامبر در قبر مستقرّ نشده بود که حریصانه آشوب کردید و ادعا کردید که این اعمالتان برای جلوگیری از فتنه است {هشدار، که آنان خود به فتنه افتاده اند و جهنم کافران را احاطه کرده است.} - . التوبه / 49 - این اعمال از شما بعید است و چگونه این امر از شما سر میزند، و چگونه دروغ می گوئید؟ در حالی که کتاب خدا در میان شما است، قرآنی که ظاهر و احکامش روشن و حقایق آن آشکار و نواهی آن واضح و اوامرش صریح است. آیا کلام خدا را پشت سر انداختید؟ یا از آن اعراض کرده اید و به کتاب دیگری روی آوردید؟ {و چه بد جانشینانی برای ستمگرانند.} - . الکهف / 50 -
{و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود، و وی در آخرت از زیانکاران است.} - . العمران / 85 - سپس آنقدر صبر نکردید که بحران و جوش این مصیبت فروکش کند و خروش آن آرام گیرد، و بلافاصله اقدام به دامن زدن و افروختن آتش کردید، و شراره های فساد مردم را شعله ور ساختید، و دعوت شیطان را اجابت نموده و گمراه شدید، و اآنوار دین مبین حقّ را خاموش کردید، و احکام و سنّتهای رسول خدا را ترک نمودید. شما به بهانه های واهی اهداف شوم خود را به اجرا گذاشتید و در واقع به اهل بیت پیامبر خیانت و ستم کردید و هر چه خواستید انجام دادید، و ما در مقابل شما صبر می کنیم، همچون صبر در برابر تیزی و برش کارد و طعنه نیزه ها، و حال شما ادعا می کنید که ما را ارثی نیست،{آیا خواستار حکم جاهلیّت اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟} - . المائده / 50 - ، مگر فهم ندارید؟ آری حقیقت آن بر شما چون روز روشن است که من دختر پیامبرم .
ای مسلمانان، آیا شایسته است که من از ارث خود محروم باشم؟ ای پسر ابو قحافه! آیا در قرآن است که تو از پدر ارث ببری و من نه؟ از نزد خود حکم تازه و دروغی در آوردی؟ مگر کتاب خدا را عمدا ترک کرده و احکام آن را پشت سر انداختی که خداوند می فرماید: {و سلیمان از داوود میراث یافت.} - . النمل / 16 -
و نیز در نقل ماجرای [تولّد] یحیی علیه السّلام می فرماید: {پس از جانب خود ولیّ [و جانشینی] به من ببخش، که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد.} - . مریم / 5 - و نیز فرمود: {و خویشاوندان [طبقِ] کتاب خدا، بعضی [نسبت] به بعضی اولویّت دارند.} - . الاحزاب / 6 - و باز فرمود: {خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش می کند: سهم پسر، چون سهم دو دختر است.} - .النساء / 11 - ، و نیز میفرماید: {اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند. [این کار] حقی است بر پرهیزگاران.} - .البقره / 180 - و شما پنداشته اید مرا نصیب و ارثی از پدرم نبوده و هیچ قرابتی میان ما نیست؟! آیا ایات قرآن عموم شما را شامل می شود ولی پدر من از آن خارج است؟! نکند شما گمان برده اید که من و پدرم از یک آئین نبوده و از هم ارث نمی بریم؟! مگر شما از پدر و پسر عمویم به عموم و خصوص آیات قرآن داناترید؟!
سپس به ابوبکر گفت: فدکی که از بیهیچ تردیدی از آن ماست را بگیر، ولی بدان که در روز حشر خداوند حاکم است، و چه خوب حاکمی است! و پیشوای ما محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و وعده گاه ما قیامت خواهد بود. و در آن روز شکست میخورید، و ندامت سودتان نبخشد، {برای هر خبری هنگام [وقوع] است.} - . الانعام / 67 - و {به زودی خواهید دانست چه کسی را عذابی خوارکننده درمی رسد و بر او عذابی پایدار فرود می آید} - . هود / 39 - .
سپس آن حضرت علیها السّلام رو به انصار کرد و فرمود: ای گروه جوانمردان و ای بازوان توانای ملّت و ای یاوران اسلام، چرا نسبت به بیعدالتی که در حق من میشود، این همه ضعف و رویگردانی میکنید؟ مگر پدرم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نمیفرمود: «مراعات هر شخصی در احترام به فرزندان اوست»؟ چه با شتاب خلاف آن عمل کردید، و اقدام به ایجاد بدعتها و ترک سنتها و احکام کردید، با اینکه شما برای احقاق حقوق من قادر و توانائید؟! پنداشته اید که رسول خدا از میان رفت و ما رها گشتیم؟ آه که فوت او چه حادثه بزرگ و پیشآمد عظیمی بود، شکافی وسیع پدید نمود و همه چیز را به هم ریخت و از فقدان او زمین تیره شد و تمام ستارگان از هم پاشیدند، و کشتی آرزوها به گل نشست، و کوهها خاشع شدند، و در پی وفات او حریمها زیر پا گذاشته شد و حرمتها کنار گذاشته شد، و به خدا سوگند که این فاجعه ای عظیم و پیش آمدی بزرگ و بی مانند بود، آری این قضای حتمی و حکم قطعی خداوند بود که در قرآن از طریق وحی به پیامبر - همچون دیگر انبیا - به چندین طریق شما را از آن فاجعه خبر داده بود که {و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [امده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.} - . العمران / 144 - ای گروه انصار، آیا شما حاضر و ناظر هستید و میراث پدرم مورد دستبرد دیگران واقع شود و مرا از آن منع کنند؟! شما مشمول دعوت من گشتهاید و در معرض امتحان و آزمایشید، حال اینکه شما برخوردار از سلاح و تجهیزات جنگی و معروف به اهل خیر و صلاح و نیکوکاری هستید، چه شده که اکنون دعوت مرا شنیده و یاریام نمی کنید؟! و ناله ام را می شنوید و به فریادم نمی رسید؟! با اینکه شما در گذشته به تلاش و شجاعت و نبرد و تحمّل سختیها و استقامت شناخته شده و آن گروه منتخب مخصوص ما اهل بیت بودید؟! شما با اعراب جاهلی به جنگ پرداخته و در این راه هر سختی و مشقّت را به جان خریدید، و با طوائف مختلف مبارزه کردید و با دلیرانشان به جدال پرداختید، و پیوسته گوش به فرمان ما اهل بیت بودید، و مشتاقانه اوامر ما را اجرا می کردید، تا اینکه عاقبت نظم جامع اسلام برقرار گردید، و خیرات روزگار تراوش نمود، و مشرکان سر تسلیم فرود آوردند، و جوشش دروغ و باطل آرام شد، و شعله های کفر خاموش گشت، و هرج و مرج خاتمه یافت، و نظام دین محکم شد. چرا پس از روشنی حقیقت حیران شدید؟ و پس از اظهار، آن را پنهان داشتید؟ و بعد از پیشروی، عقب نشینی کردید؟ و پس از ایمان، به شرک افتادید؟ {چرا با گروهی که سوگندهای خود را شکستند و بر آن شدند که فرستاده [خدا] را بیرون کنند، و آنان بودند که نخستین بار [جنگ را] با شما آغاز کردند، نمی جنگید؟ آیا از آنان می ترسید؟ با اینکه اگر مؤمنید، خدا سزاوارتر است که از او بترسید} - . التوبه / 13 - .
آری، می بینم که شما میل به رفاه و آسایش دنیا نموده و دست از آنکه شایسته تولیت و امامت است برداشته اید، و خود را از مسئولیّت تکالیف و حدود و وظائف دینی رها نمودید و آزاد ساختید، و هر آنچه دیده و شنیده و می دانستید را به دور انداختید! {اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان، خدا بی نیاز ستوده [صفات] است.} - . ابراهیم / 8 - آری، من تمام این حرفها را زدم با اینکه از خذلان و فریب و خیانتی که به آن دچار شدهاید آگاه هستم، ولی این سخنان ناشی از جوشش درون است، و شور و خشمی است که به بیرون جهید و طاقتم طاق شد، و برای ارائه حجت و گله و شکایت درون است، اکنون آن را در اختیار بگیرید و ببرید، این شتری است که به ناحقّ غصب نمودید و این دابّه خلافت و فدک را بگیرید و او را رام و منقاد خود شمارید و به آسودگی سوار شوید، امّا بدانید که پای این مرکب مجروح و پشت او زخم است. حمل آن عار، و ننگ آن باقی و برقرار و به نشان خداوند تعالی داغ دار و موسوم بودنش به ننگ همیشگی آشکار و پیوسته و متّصل به{آتشِ افروخته خدا [یی] است ؛ [اتشی] که به دلها می رسد.} - . الهمزه/ 6 – 7 - ، همانا آنچه را انجام میدهید، خداوند از آن آ گاه است، {به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} - . الشعراء / 227 - من دختر پیغمبر شما هستم که برایتان بشیر و نذیر بود و شما را به عذاب شدید بیم میداد، پس {بر حسب امکانات خود عمل کنید که ما [هم] عمل خواهیم کرد و منتظر باشید که ما [نیز] منتظر خواهیم بود} - . هود / 121 -122 - .
ابوبکر گفت: ای دختر رسول الله، بی شکّ پدرت پیوسته با مؤمنین مهربان و کریم و بی نهایت مشفق و رحیم بود، و بر کافران سختگیر و چون عذابی شدید بود. بر همگان روشن است که رسول خدا تنها پدر شما بوده، و افتخار برادری با او فقط متعلّق به شوهر تو است؛ اوست که از میان همگان به دوستی و رفاقت خویش برگزید، و او نیز در هر کار سخت و مشکلی او را یاری نمود، فقط افراد خوشبخت شما را دوست می دارند، و تنها افراد بدبخت به شما بغض می ورزند. زیرا شما خانواده طاهره و پاک و نجیبان برگزیده اید، راهنمای ما بر خیر و راه ما منتهی به بهشت است. و تو ای بهترین زنان، و دخت بهترین انبیاء، در کلامت صادقی و از جهت عقل و کمال خرد و فهم مقدّم هستی. کسی را شایسته نیست که سخن تو را ردّ کند و حقّ تو را تصاحب کند. به خدا سوگند، من از رأی پیامبر تجاوز نکردهام، و بر خلاف فرمایش او رفتار نمی کنم، و البتّه راهنمای قوم به آنان دروغ نمی گوید، و من خدا را شاهد می گیرم و همان مرا بس که خود از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: «ما جماعت پیغمبران هیچ طلا و نقره و زمین و مالی را از خود به ارث نمی گذاریم، و میراث ما فقط علم و حکمت و کتاب و نبوّت است، و آنچه از متاع دنیا از ما باقی بماند، در اختیار کسی است که پس از من ولایت امور را بر عهده می گیرد، و او هر طور که صلاح بداند در آن تصرّف کند.» و ما نیز آنچه را تصرّف نمودیم، در راه تهیّه وسائل و اسباب جنگ از اسلحه و چهارپایان مصرف خواهیم کرد، تا مسلمین نیرو و عظمت پیدا کرده و در جنگ با کفّار و مخالفین پیروز شوند، و این اجماع مسلمین است و استبداد رای من نیست، و این تمام ماجرا است. اینک فدک در پیش ما حاضر و در اختیار تو است، نه قصد قبض آن را داشته و نه از شما پنهان مینمایم، و تو بانو و سرور زنان امّت پدرت می باشی، و مادر گرامی فرزندان پیامبری، و قصد تصاحب هیچ مالی از شما را نداریم، و منکر مقام تو از جهت پدران و اولاد نیستیم، و حکم و امر تو در آنچه تصاحب نموده ایم نافذ است، ولی آیا من می توانم مخالف دستور پدرت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفتار کنم؟!
حضرت فاطمه علیها السّلام فرمود: سبحان اللَّه! هرگز پدرم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از کتاب خدا و احکام آن نه منصرف بود و نه مخالف، بلکه تنها بر اساس احکام و سوره های آن رفتار می کرد. آیا شما با هم توطئه کرده و برای این حیله، بهانه و علّتی می تراشید؟ همان گونه که در زمان حیات آن رسول گرامی نیز به او سخنان ناروا نسبت می دادید! این قرآن است که با صدایی بلند و رسا و صریح و عادلانه می فرماید: {که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد.} - . مریم /6 - ، {و سلیمان از داوود میراث یافت.} - . النمل / 16 - و خداوند در قرآن تا حدّی توزیع و توریث و قسط و قانون فرایض طبقات و ارث را بیان فرموده است که موردی برای تردید و اشتباه باقی نمانده است. حاشا! {بلکه نَفْس شما کاری [بد] را برای شما آراسته است. اینک صبری نیکو [برای من بهتر است]. و بر آنچه توصیف می کنید، خدا یاری ده است} - . یوسف / 18 - .
ابوبکر گفت: ای دخت پیامبر، تو معدن علم و جایگاه هدایت و رحمتی، تو پایه و اساس دین و حجّت حقّی، من هرگز سخن تو را ردّ نکرده و منکر کلام تو نیستم، ولی من بی هیچ عناد و استبداد و ستیزه ای، هر چه گفتم با رای و نظر همین جماعت حاضر مسلمان بود و با مشورت ایشان انجام دادم، و ایشان همگی شاهدند .
حضرت زهرا علیها السّلام رو به مردم کرد و فرمود: ای جماعت مسلمین که عجولانه مبادرت به انتخاب امری باطل و ناصواب نمودید، {آیا به ایات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است.} - . محمد / 24 - نه این طور نیست! بلکه بدی کردار و اعمالتان بر دلهای شما غالب گردید و توان شنیدن و دیدن را از گوش و چشم شما گرفت، و چه بد تاویل نمودید و چه راه زشتی را پیش گرفتید و بدتر از همه، آن وجهی است که به سبب آن حقّ دیگران را غصب کردید. سوگند به خداوند که چون پرده از برابر دیدگان شما برداشته شود، منظره بسیار هولناکی را خواهید دید، و از جانب خداوند چیزی که فکرش را نمیکردید، به شما رسید، {و آنجاست که باطل کاران زیان می کنند.} - . غافر / 78 - آنگاه رو به قبر شریف پیامبر نموده و این مرثیه را سرود:
- بعد از تو رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو در میان ما بودی، امور به وخامت کشیده نمیشد.
و ما همچون زمینی که از بارانش محروم مانده است تو را از دست دادیم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است، تو شاهد باش، قوم تو منحرف شدند.
- خویشاوند واقعی، یا نزد هر صاحب اهلی، خویشاوندی شایستهای است که بر دیگر خویشاوندان نزد خداوند تعالی امتیاز و برتری دارد.
- گروهی از مردم آنچه در سینه ها [از حقد و کینه] داشتند به ما نمایاندند، آنگاه که تو درگذشتی و خاکها میان ما و شما جدایی انداخت.
- پس از پیامبر مردانی با چهره های درهم و خشن با ما روبرو شدند و به ما توهین و استخفاف نمودند، و تمام خیرات به تاراج رفته است.
- تو ماه درخشان و نور پرفروغی بودی که از تو کسب نور می شد، و از جانب خدای با عزّت، کتاب بر تو نازل می گشت .
- جبرئیل پیوسته با نازل کردن آیات مونس ما بود و تو از میان ما پنهان شدی و با رفتن تو، تمام خیرات از ما پوشیده شد.
- ای کاش، قبل از تو، اجل سراغ ما میآمد، آنگاه که تو از میان ما رفتی و خاکها میان ما جدایی انداخت.
ما با مصائبی روبرو شدیم که هیچ کس از انسانهای داغ دیده، چه عرب و چه عجم، بدان گرفتار نیامده است.
سپس آن حضرت علیها السّلام به منزل بازگشت، در حالی که حضرت علی علیه السّلام در انتظار مراجعت و درخشش سیمای مبارک او بود. چون در خانه قرار یافت، از شدّت تاثّر شروع به ملامت حضرت امیر علیه السّلام کرده و فرمود: ای فرزند ابو طالب، چرا همچون کودک در جنین پنهان شده و مانند افراد تهمت زده در کنج خانه نشسته ای؟ تو کسی بودی که شاه پرهای بازها را درهم می شکستی، چطور شده که اکنون از پر و بال مرغان ناتوان فرو مانده ای؟! این فرزند ابو قحافه، هدیّه پدر و قوت و معیشت فرزندانم را به ظلم ستانده، و در مخالفت با من به سختی می کوشد، و جسورانه مجادله می کند، آنچنان که جماعت انصار دست از یاری من برداشته و مهاجرین رشته دوستی را گسسته و همه تنهایم گذاشته اند. نه مدافعی دارم و نه مانعی، از خانه با دلی آکنده از خشم خارج شدم و در نهایت خواری بازگشتم. آری، آن روزی شکست خوردی که تندی و خشونت خود را ضایع نمودی! آری روزگاری در شکار گرگان بوده و پاره می کردی، و حال خاک نشینی را اختیار نموده ای! نه پاسخ گوینده ای را می دهی، و نه سخن یاوه ای را ممنوع می سازی. من نیز دیگر هر چاره ای را از کف داده ام، ای کاش پیش از این خواری مرده بودم. عذرخواه من در تمام این حرفها که با تو گفتم و کم حرمتی که صادر شد، همانا خدای من است، چه مرا وابگذاری و یا حمایت نمایی! وای بر من در هر طلوع آفتاب! تکیه گاهم از دنیا رفت، و بازویم ناتوان شد، شکایت نزد پدر می برم! و از خداوند دادخواهی می کنم! خدایا! نیرو و قدرت تو از همه افزونتر، و عذاب و نکال تو از همه شدیدتر است! .
آنگاه مولای متّقیان از در تسلیت به آن حضرت علیهما السّلام فرمود: ای دختر بهترین انبیاء، بر تو هیچ ویل و وای مباد! که ویل و وای برای دشمن بدخواه تو است! ای دختر برگزیده عالمیان و یادگار آخر الزّمان، غم و اندوه خود فرو نشان، و بدان که من هرگز در دینم سستی نکرده و از حدّ توانم خارج نشده ام. اگر مقصود شما روزی به قدر کفاف است که آن را خداوند ضمانت فرموده، و او ضامنی استوار و امین است، و آنچه برای تو مهیّا و آماده فرموده، برتر از آن است که از شما به غارت رفته، پس کار را به خدا واگذار!
پس حضرت زهرا علیها السّلام آرام گشته و عرض کرد: خدا مرا کافی است و او بهترین وکیل است، و دیگر چیزی نگفت.
مؤلف: این خطبه را در کتاب بلاغات النساء ابو الفضل احمد بن ابو طاهر یافتم و به خاطر اختلافی که با خطبه ذکر شده دارد، آن را در اینجا ذکر کردم.
**[ترجمه]
قال أبو الفضل: ذکرت لأبی الحسین زید بن علی بن الحسین (4) بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب صلوات اللّه علیهم کلام فاطمة علیها السلام عند منع أبی بکر إیّاها فدک، و قلت له: إنّ هؤلاء یزعمون أنّه مصنوع، و أنّه من کلام أبی العیناء- الخبر منسوق علی (5) البلاغة علی الکلام- فقال لی: رأیت مشایخ آل أبی طالب یروونه عن آبائهم، و یعلّمونه أبناءهم، و قد حدّثنیه أبی عن جدّی یبلغ به فاطمة (علیها السلام) علی هذه الحکایة، و رواه مشایخ الشیعة و تدارسوه بینهم قبل أن یولد جدّ أبی العیناء، و قد حدّث به الحسن بن علوان عن عطیة العوفی أنّه سمع عبد اللّه بن الحسن یذکر (6) عن أبیه، ثم قال أبو الحسین: و کیف یذکر هذا من کلام فاطمة فینکر، و هم یروون (7) من کلام عائشة عند موت أبیها ما هو أعجب من کلام فاطمة، فیحقّقونه (8) لو لا عداوتهم لنا أهل البیت. ..
ثم ذَکَرَ الْحَدِیثَ، قَالَ:
ص: 235
لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی مَنْعِ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ وَ عَلَیْهَا فَدَکَ، وَ بَلَغَ ذَلِکَ فَاطِمَةَ (علیها السلام) لَاثَتْ (1) خِمَارَهَا عَلَی رَأْسِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا (2) تَطَأُ ذُیُولَهَا، مَا تَخْرِمُ مِنْ مِشْیَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ شَیْئاً حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی حَشَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَنِیطَتْ دُونَهَا مُلَاءَةٌ، ثُمَّ أَنَّتْ أَنَّةً أَجْهَشَ الْقَوْمُ لَهَا بِالْبُکَاءِ، وَ ارْتَجَّ الْمَجْلِسُ، وَ أَمْهَلَتْ حَتَّی سَکَنَ نَشِیجُ الْقَوْمِ وَ هَدَأَتْ فَوْرَتُهُمْ، فَافْتَتَحَتِ الْکَلَامَ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ، فَعَادَ الْقَوْمُ فِی بُکَائِهِمْ، فَلَمَّا أَمْسَکُوا عَادَتْ فِی کَلَامِهَا فَقَالَتْ: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (3) فَإِنْ تَعْزُوهُ (4) تَجِدُوهُ أَبِی دُونَ نِسَائِکُمْ (5)، وَ أَخَا ابْنِ عَمِّی دُونَ رِجَالِکُمْ، فَبَلَّغَ النِّذَارَةَ، صَادِعاً بِالرِّسَالَةِ، مَاثِلًا عَلَی (6) مَدْرَجَةِ الْمُشْرِکِینَ، ضَارِباً لِثَبَجِهِمْ، آخِذاً بِکَظَمِهِمْ، یَجِذُّ (7) الْأَصْنَامَ، وَ یَنْکُثُ (8) الْهَامَ، حَتَّی هَزَمَ الْجَمْعَ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ، وَ تَفَرَّی (9) اللَّیْلُ عَنْ صُبْحِهِ، وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ، وَ نَطَقَ زَعِیمُ الدِّینِ، وَ خَرِسَتْ شَقَاشِقُ الشَّیَاطِینِ: وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ (10) مَذْقَةَ الشَّارِبِ، وَ نُهْزَةَ الطَّامِعِ، وَ قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ، وَ مَوْطِئَ الْأَقْدَامِ، تَشْرَبُونَ الطَّرْقَ، وَ تَقْتَاتُونَ الْوَرَقَ، أَذِلَّةً
ص: 236
خَاشِعِینَ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ (1) مِنْ حَوْلِکُمْ، فَأَنْقَذَکُمُ اللَّهُ بِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی، وَ بَعْدَ مَا مُنِیَ بِبُهَمِ الرِّجَالِ، وَ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ (2)، کُلَّمَا حَشَوْا نَاراً لِلْحَرْبِ (3) وَ نَجَمَ قَرْنٌ لِلضُّلَّالِ، وَ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ، قَذَفَ بِأَخِیهِ فِی لَهَوَاتِهَا، وَ لَا یَنْکَفِی حَتَّی یَطَأَ سِمَاخَهَا (4) بِأَخْمَصِهِ، وَ یُخْمِدَ لَهَبَهَا (5) بِحَدِّهِ (6)، مَکْدُوداً فِی ذَاتِ اللَّهِ، قَرِیباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ، سَیِّداً فِی أَوْلِیَاءِ اللَّهِ، وَ أَنْتُمْ فِی بُلَهْنِیَةٍ (7) وَادِعُونَ آمِنُونَ، حَتَّی إِذَا اخْتَارَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) دَارَ أَنْبِیَائِهِ، ظَهَرَتْ حَسِیکَةُ (8) النِّفَاقِ، وَ سَمَلَ (9) جِلْبَابُ الدِّینِ، وَ نَطَقَ کَاظِمُ الْغَاوِینَ، وَ نَبَعَ خَامِلُ الْأَقَلِّینَ (10)، وَ هَدَرَ فَنِیقُ الْمُبْطِلِینَ، یَخْطِرُ (11) فِی عَرَصَاتِکُمْ، وَ أَطْلَعَ الشَّیْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ (12) صَارِخاً بِکُمْ، فَوَجَدَکُمْ لِدُعَائِهِ مُسْتَجِیبِینَ، وَ لِلْغِرَّةِ فِیهِ مُلَاحِظِینَ، فَاسْتَنْهَضَکُمْ فَوَجَدَکُمْ خِفَافاً، وَ أَحْمَشَکُمْ (13) فَأَلْفَاکُمْ غِضَاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیْرَ إِبِلِکُمْ، وَ أَوْرَدْتُمُوهَا غَیْرَ شِرْبِکُمْ، هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِیبٌ،
ص: 237
وَ الْکَلْمُ رَحِیبُ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا یَنْدَمِلْ، بِدَاراً زَعَمْتُمْ (1) خَوْفَ الْفِتْنَةِ، أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (2) فَهَیْهَاتَ مِنْکُمْ وَ أَنَّی بِکُمْ (3) وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ، وَ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ، زَوَاجِرُهُ بَیِّنَةٌ، وَ شَوَاهِدُهُ لَائِحَةٌ، وَ أَوَامِرُهُ وَاضِحَةٌ، أَ رَغْبَةً عَنْهُ تُدْبِرُونَ، أَمْ بِغَیْرِهِ تَحْکُمُونَ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا (4) وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (5)، ثُمَّ لَمْ تُرِیثُوا أُخْتَهَا (6) إِلَّا رَیْثَ أَنْ تَسْکُنَ نَفْرَتُهَا (7)، تُسِرُّونَ حَسْواً فِی ارْتِقَاءٍ (8)، وَ نَصْبِرُ مِنْکُمْ عَلَی مِثْلِ حَزِّ الْمُدَی، وَ أَنْتُمُ الْآنَ (9) تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْثَ لَنَا، أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (10)، وَیْهاً! یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرَةِ أُبْتَزُّ (11) إِرْثَ أَبِیَهْ؟!.
أَ فِی الْکِتَابِ أَنْ تَرِثَ أَبَاکَ وَ لَا أَرِثَ أَبِی؟! لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً فَرِیًّا (12) فَدُونَکَهَا مَخْطُومَةً مَرْحُولَةً تَلْقَاکَ یَوْمَ حَشْرِکَ، فَنِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ، وَ الزَّعِیمُ مُحَمَّدٌ، وَ الْمَوْعِدُ الْقِیَامَةُ، وَ عِنْدَ السَّاعَةِ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (13) وَ لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ
ص: 238
تَعْلَمُونَ (1).
ثُمَّ انْحَرَفَتْ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ وَ هِیَ تَقُولُ:
قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ تَکْثُرِ الْخَطْبُ
إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ وَ لَا تَغِبْ
قَالَ: فَمَا رَأَیْنَا یَوْماً کَانَ أَکْثَرَ بَاکِیاً وَ لَا بَاکِیَةً مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ (2).
ثم قَالَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی طَاهِرٍ (3): حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ- رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ دِیَارِ مِصْرَ لَقِیتُهُ بِالرَّافِقَةِ (4)
قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ: أَخْبَرَنَا مُوسَی بْنُ عِیسَی قَالَ: أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یُونُسَ قَالَ: أَخْبَرَنَا جَعْفَرٌ الْأَحْمَرُ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ عَمَّتِهِ زَیْنَبَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَتْ: لَمَّا بَلَغَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ إِجْمَاعُ أَبِی بَکْرٍ عَلَی مَنْعِهَا فَدَکَ لَاثَتْ (5) خِمَارَهَا وَ خَرَجَتْ فِی حَشَدَةِ نِسَائِهَا وَ لُمَةٍ مِنْ قَوْمِهَا، تَجُرُّ أَدْرَاعَهَا (6)، مَا تَخْرِمُ مِنْ مِشْیَةِ (7) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) شَیْئاً، حَتَّی وَقَفَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی حَشَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- فَأَنَّتْ أَنَّةً أَجْهَشَ لَهَا الْقَوْمُ بِالْبُکَاءِ، فَلَمَّا سَکَنَتْ فَوْرَتُهُمْ قَالَتْ:
أَبْدَأُ بِحَمْدِ اللَّهِ- ثُمَّ أَسْبَلَتْ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُمْ سِجْفاً (8)
ثُمَّ قَالَتْ: الْحَمْدُ لِلَّهِ
ص: 239
عَلَی مَا أَنْعَمَ، وَ لها (لَهُ) (1) الشُّکْرُ عَلَی مَا أَلْهَمَ، وَ الثَّنَاءُ بِمَا قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ ابْتَدَأَهَا، وَ سُبُوغِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا، وَ إِحْسَانِ مِنَنٍ وَالاهَا (2)، جَمَّ عَنِ الْإِحْصَاءِ عَدَدُهَا، وَ نَأَی عَنِ الْمُجَازَاةِ أَمَدُهَا، وَ تَفَاوَتَ عَنِ الْإِدْرَاکِ آمَالُهَا، وَ اسْتَثْنَی (3) الشُّکْرَ بِفَضَائِلِهَا، وَ اسْتَحْمَدَ إِلَی الْخَلَائِقِ بِإِجْزَالِهَا، وَ ثَنَّی بِالنَّدْبِ إِلَی أَمْثَالِهَا، وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، کَلِمَةٌ جُعِلَ الْإِخْلَاصُ تَأْوِیلَهَا، وَ ضُمِّنَ الْقُلُوبُ مَوْصُولَهَا، وَ أَنَارَ (4) فِی الْفِکْرَةِ مَعْقُولُهَا، الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْیَتُهُ، وَ مِنَ الْأَوْهَامِ الْإِحَاطَةُ بِهِ، ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ قَبْلَهُ، وَ احْتَذَاهَا بِلَا مِثَالٍ لِغَیْرِ فَائِدَةٍ زَادَتْهُ، إِلَّا إِظْهَاراً لِقُدْرَتِهِ، وَ تَعَبُّداً لِبَرِیَّتِهِ، وَ إِعْزَازاً لِدَعْوَتِهِ، ثُمَّ جَعَلَ (5) الثَّوَابَ عَلَی طَاعَتِهِ، وَ الْعِقَابَ (6) عَلَی مَعْصِیَتِهِ، زِیَادَةً (7) لِعِبَادِهِ عَنْ نَقِمَتِهِ، وَ حِیَاشاً لَهُمْ إِلَی (8) جَنَّتِهِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَبِی مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اخْتَارَهُ قَبْلَ أَنْ یَجْتَبِلَهُ، وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ (9)، وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اسْتَنْجَبَهُ، إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغُیُوبِ مَکْنُونَةٌ، وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِیلِ مَصُونَةٌ، وَ بِنِهَایَةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَةٌ، عِلْماً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَآیِلِ الْأُمُورِ، وَ إِحَاطَةً بِحَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاضِعِ الْمَقْدُورِ، ابْتَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (10) إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ (11) وَ عَزِیمَةً عَلَی إِمْضَاءِ حُکْمِهِ، فَرَأَی الْأُمَمَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) فِرَقاً فِی أَدْیَانِهَا، عُکَّفاً عَلَی نِیرَانِهَا، عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا،
ص: 240
مُنْکِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا، فَأَنَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ظُلَمَهَا، وَ فَرَّجَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَهَا، وَ جَلَا عَنِ الْأَبْصَارِ غُمَمَهَا، ثُمَّ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِیَارٍ، رَغْبَةً بِأَبِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) عَنْ (1) هَذِهِ الدَّارِ، مَوْضُوعٌ عَنْهُ الْعِبْ ءُ وَ الْأَوْزَارُ، مُحْتَفٌّ (2) بِالْمَلَائِکَةِ الْأَبْرَارِ، وَ مُجَاوَرَةِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ، وَ رِضْوَانِ الرَّبِّ الْغَفَّارِ، صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ أَمِینِهِ عَلَی وَحْیِهِ، وَ صَفِیِّهِ مِنَ الْخَلَائِقِ، وَ رَضِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ- تُرِیدُ أَهْلَ الْمَجْلِسِ- نُصْبُ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ، وَ حَمَلَةُ دِینِهِ وَ وَحْیِهِ، وَ أُمَنَاءُ اللَّهِ عَلَی أَنْفُسِکُمْ، وَ بُلَغَاؤُهُ إِلَی الْأُمَمِ، زَعَمْتُمْ حَقٌّ لَکُمْ (3) لِلَّهِ (4) فِیکُمْ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَیْکُمْ، وَ نَحْنُ (5) بَقِیَّةٌ اسْتَخْلَفَنَا عَلَیْکُمْ، وَ مَعَنَا کِتَابُ اللَّهِ، بَیِّنَةٌ بَصَائِرُهُ، وَ آیٌ (6) فِینَا مُنْکَشِفَةٌ سَرَائِرُهُ، وَ بُرْهَانٌ مُنْجَلِیَةٌ ظَوَاهِرُهُ، مُدِیمٌ لِلْبَرِیَّةِ (7) إِسْمَاعُهُ، قَائِدٌ إِلَی الرِّضْوَانِ اتِّبَاعُهُ، مُؤَدٍّ إِلَی النَّجَاةِ اسْتِمَاعُهُ، فِیهِ بَیَانُ (8) حُجَجِ اللَّهِ الْمُنَوَّرَةِ، وَ عَزَائِمِهِ الْمُفَسَّرَةِ، وَ مَحَارِمِهِ الْمُحَذَّرَةِ، وَ بَیِّنَاتِهِ (9) الْجَالِیَةِ، وَ جُمَلِهِ الْکَافِیَةِ، وَ فَضَائِلِهِ الْمَنْدُوبَةِ، وَ رُخَصِهِ الْمَوْهُوبَةِ (10)، وَ شَرَائِعِهِ الْمَکْتُوبَةِ، فَفَرَضَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ، وَ الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکِبْرِ، وَ الصِّیَامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاصِ، وَ الزَّکَاةَ تَزْیِیداً فِی الرِّزْقِ، وَ الْحَجَّ تَسْلِیَةً لِلدِّینِ، وَ الْعَدْلَ تَنَسُّکاً (11) لِلْقُلُوبِ، وَ طَاعَتَنَا
ص: 241
نِظَاماً لِلْمِلَّةِ (1)، وَ إِمَامَتَنَا لَمّاً (2) مِنَ الْفُرْقَةِ، وَ حُبَّنَا عِزّاً لِلْإِسْلَامِ، وَ الصَّبْرَ مَنْجَاةً، وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ، وَ الْوَفَاءَ بِالنَّذْرِ تَعَرُّضاً لِلْمَغْفِرَةِ، وَ تَوْفِیَةَ الْمَکَایِیلِ وَ الْمَوَازِینِ تَغْیِیراً لِلْبَخْسَةِ (3)، وَ النَّهْیَ عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزِیهاً عَنِ الرِّجْسِ، وَ قَذْفَ الْمُحْصَنَاتِ اجْتِنَاباً لِلَّعْنَةِ، وَ تَرْکَ السَّرَقِ إِیجَاباً لِلْعِفَّةِ، وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الشِّرْکَ إِخْلَاصاً لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ فَ: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (4) وَ أَطِیعُوهُ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ نَهَاکُمْ عَنْهُ، فَإِنَّهُ إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ (5).
ثُمَّ قَالَتْ: أَیُّهَا النَّاسُ! أَنَا فَاطِمَةُ، وَ أَبِی مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) أَقُولُهَا بَدْءاً عَلَی عَوْدِی (6) لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ. (7) .. ثُمَّ سَاقَ الْکَلَامَ عَلَی مَا رَوَاهُ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی رِوَایَةِ أَبِیهِ.
ثُمَّ قَالَتْ- فِی مُتَّصِلِ کَلَامِهَا-: أَ فَعَلَی مُحَمَّدٍ تَرَکْتُمُ کِتَابَ اللَّهِ، وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ، إِذْ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (8)، وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فِیمَا قَصَّ (9) مِنْ خَبَرِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا: رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (10)، وَ قَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (11)، وَ قَالَ: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ
ص: 242
الْأُنْثَیَیْنِ (1)، وَ قَالَ: إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ (2) وَ زَعَمْتُمْ أَلَّا حُظْوَةَ لِی وَ لَا إِرْثَ مِنْ أَبِی (3)، وَ لَا رَحِمَ بَیْنَنَا، أَ فَخَصَّکُمُ اللَّهُ بِآیَةٍ أَخْرَجَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) مِنْهَا؟! أَمْ تَقُولُونَ أَهْلُ مِلَّتَیْنِ لَا یَتَوَارَثُونَ؟! أَ وَ لَسْتُ أَنَا وَ أَبِی مِنْ أَهْلِ مِلَّةٍ وَاحِدَةٍ؟ أَمْ (4) لَعَلَّکُمْ أَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْآنِ وَ عُمُومِهِ مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ؟! أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (5) أَ أُغْلَبُ عَلَی إِرْثِی ظُلْماً وَ جَوْراً (6)؟! وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (7).
وَ ذَکَرَ أَنَّهَا لَمَّا فَرَغَتْ مِنْ کَلَامِ أَبِی بَکْرٍ وَ الْمُهَاجِرِینَ عَدَلَتْ إِلَی مَجْلِسِ الْأَنْصَارِ، فَقَالَتْ: مَعْشَرَ الْبَقِیَّةِ، وَ أَعْضَاءَ الْمِلَّةِ، وَ حُصُونَ الْإِسْلَامِ: مَا هَذِهِ الْغَمِیرَةُ فِی حَقِّی وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِی؟ أَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَقُولُ: الْمَرْءُ (8) یُحْفَظُ فِی وُلْدِهِ؟! سَرْعَانَ مَا أَجْدَبْتُمْ (9) فَأَکْدَیْتُمْ، وَ عَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ، أَ تَقُولُونَ (10) مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) فَخَطْبٌ جَلِیلٌ اسْتَوْسَعَ وَهْیُهُ، وَ اسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ، وَ بَعُدَ وَقْتُهُ، وَ أَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَیْبَتِهِ، وَ اکْتَأَبَتْ خِیَرَةُ اللَّهِ لِمُصِیبَتِهِ، وَ خَشَعَتِ الْجِبَالُ، وَ أَکْدَتِ الْآمَالُ، وَ أُضِیعَ الْحَرِیمُ، وَ أُزِیلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَمَاتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ؟
ص: 243
وَ تِلْکَ نَازِلَةٌ علن (أَعْلَنَ) بِهَا (1) کِتَابُ اللَّهِ فِی أَفْنِیَتِکُمْ فِی مُمْسَاکُمْ وَ مُصْبَحِکُمْ، یَهْتِفُ بِهَا (2) فِی أَسْمَاعِکُمْ، وَ لقلبه (قَبْلَهُ) مَا حَلَّتْ (3) بِأَنْبِیَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رُسُلِهِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (4) إِیهاً بَنِی قَیْلَةَ! أَ أُهْضِمَ تُرَاثُ أَبِیَهْ وَ أَنْتُمْ بِمَرْأًی مِنْهُ وَ مَسْمَعٍ؟! تَلْبَسُکُمُ الدَّعْوَةُ، وَ تَشْمَلُکُمُ (5) الْحَیْرَةُ، وَ فِیکُمُ الْعَدَدُ وَ الْعُدَّةُ، وَ لَکُمُ الدَّارُ، وَ عِنْدَکُمُ الْجُنَنُ، وَ أَنْتُمُ الْأَوْلَی یحبه (نُخْبَةُ) اللَّهِ (6) الَّتِی انْتَجَبَ (7) لِدِینِهِ وَ أَنْصَارُ رَسُولِهِ، وَ أَهْلُ الْإِسْلَامِ، وَ الْخِیَرَةُ الَّتِی اخْتَارَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ، فَبَادَیْتُمُ الْعَرَبَ، وَ نَاهَضْتُمُ الْأُمَمَ، وَ کَافَحْتُمُ الْبُهَمَ، لَا نَبْرَحُ نَأْمُرُکُمْ وَ تَأْتَمِرُونَ (8)، حَتَّی دَارَتْ لَکُمْ بِنَا رَحَی (9) الْإِسْلَامِ، وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَنَامِ، وَ خَضَعَتْ نَعْرَةُ الشِّرْکِ، وَ بَاخَتْ نِیرَانُ الْحَرْبِ، وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ، وَ اسْتَوْثَقَ (10) نِظَامُ الدِّینِ، فَأَنَّی جُرْتُمْ (11) بَعْدَ الْبَیَانِ، وَ نَکَصْتُمْ بَعْدَ الْإِقْدَامِ، وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ، لِقَوْمٍ نَکَثُوا أَیْمَانَهُمْ: أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (12). أَلَا قَدْ أَرَی أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَی الْخَفْضِ، وَ رَکَنْتُمْ إِلَی الدَّعَةِ، فَعُجْتُمْ
ص: 244
عَنِ الدِّینِ، وَ مَجَجْتُمُ (1) الَّذِی وَعَیْتُمْ، وَ وَسَّعْتُمُ (2) الَّذِی سُوِّغْتُمْ فَ: إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (3). أَلَا وَ قَدْ قُلْتُ الَّذِی قُلْتُهُ عَلَی مَعْرِفَةٍ مِنِّی بِالْخِذْلَانِ الَّذِی خَامَرَ صُدُورَکُمْ، وَ اسْتَشْعَرَتْهُ قُلُوبُکُمْ، وَ لَکِنْ قُلْتُهُ فَیْضَةَ النَّفْسِ، وَ نَفْثَةَ الْغَیْظِ، وَ بَثَّةَ الصَّدْرِ، وَ مَعْذِرَةَ الْحُجَّةِ، فَدُونَکُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا مُدْبِرَةَ الظَّهْرِ، نَاقِبَةَ الْخُفِّ (4)، بَاقِیَةَ الْعَارِ، مَوْسُومَةً بِشَنَارِ الْأَبَدِ، مَوْصُولَةً بِ: نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ (5). فَبِعَیْنِ اللَّهِ مَا تَفْعَلُونَ: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (6)! وَ أَنَا ابْنَةُ نَذِیرٍ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ (7)، فَ اعْمَلُوا ... إِنَّا عامِلُونَ وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (8).
قال أبو الفضل: و قد ذکر قوم أنّ أبا العیناء ادّعی هذا الکلام، و قد رواه قوم و صحّحوه و کتبناه علی ما فیه.
وَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ الْعَبْدِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا بَکْرٍ یَوْمَئِذٍ یَقُولُ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ! لَقَدْ کَانَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً (9)، وَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً، وَ إِذَا عَزَوْنَاهُ کَانَ أَبَاکِ دُونَ النِّسَاءِ، وَ أَخَا ابْنِ عَمِّکِ دُونَ الرِّجَالِ، آثَرَهُ عَلَی کُلِّ حَمِیمٍ، وَ سَاعَدَهُ عَلَی الْأَمْرِ الْعَظِیمِ، لَا یُحِبُّکُمْ إِلَّا الْعَظِیمُ السَّعَادَةِ، وَ لَا یُبْغِضُکُمْ إِلَّا
ص: 245
الرَّدِیُّ الْوِلَادَةِ، وَ أَنْتُمْ عِتْرَةُ اللَّهِ الطَّیِّبُونَ، وَ خِیَرَةُ اللَّهِ الْمُنْتَجَبُونَ (1)، عَلَی الْآخِرَةِ أَدَلْتَنَا، وَ بَابُ الْجَنَّةِ لِسَالِکِنَا، وَ أَمَّا مَنْعُکِ مَا سَأَلْتِ فَلَا ذَلِکِ لِی، وَ أَمَّا فَدَکُ وَ مَا جَعَلَ أَبُوکِ لَکِ (2)، فَإِنْ مَنَعْتُکِ فَأَنَا ظَالِمٌ، وَ أَمَّا الْمِیرَاثُ فَقَدْ تَعْلَمِینَ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَالَ: لَا نُورَثُ مَا (3) أَبْقَیْنَاهُ صَدَقَةٌ.
قَالَتْ: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ عَنْ نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ: یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (4)، وَ قَالَ: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (5)، فَهَذَانِ (6) نَبِیَّانِ، وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ النُّبُوَّةَ لَا تُورَثُ وَ إِنَّمَا یُورَثُ مَا دُونَهَا، فَمَا لِی أُمْنَعُ إِرْثَ أَبِی؟! أَ أَنَزَلَ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ إِلَّا فَاطِمَةَ (علیها السلام) بِنْتَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) فَتَدُلَّنِی عَلَیْهِ فَأَقْنَعَ بِهِ؟
فَقَالَ: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ! أَنْتِ عَیْنُ الْحُجَّةِ، وَ مَنْطِقُ الرِّسَالَةِ، لَا یَدَ لِی بِجَوَابِکِ، وَ لَا أَدْفَعُکِ عَنْ صَوَابِکِ، وَ لَکِنْ هَذَا أَبُو الْحَسَنِ بَیْنِی وَ بَیْنَکِ هُوَ الَّذِی أَخْبَرَنِی بِمَا تَفَقَّدْتِ، وَ أَنْبَأَنِی بِمَا أَخَذْتِ وَ تَرَکْتِ.
قَالَتْ: فَإِنْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَصَبْرٌ لِمُرِّ الْحَقِّ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِلَهَ الْحَقِّ (7).
وَ مَا وَجَدْتُ هَذَا الْحَدِیثَ عَلَی التَّمَامِ إِلَّا عِنْدَ أَبِی هَفَّانَ (8).
أقول: لا یخفی علی ذی عینین أنّ ما ألحقوه فی آخر الخبر لا یوافق شیئا من الروایات، و لا یلائم ما مرّ من الفقرات و التظلّمات و الشکایات، و سنوضح القول فی ذلک إن شاء اللّه تعالی.
و لنوضّح تلک الخطبة الغرّاء الساطعة عن سیدة النساء صلوات اللّه علیها
ص: 246
التی تحیّر من العجب منها و الإعجاب بها أحلام الفصحاء و البلغاء، و نبنی الشرح علی روایة الإحتجاج و نشیر أحیانا إلی الروایات الأخر.
قوله: أَجْمَعَ أَبُو بَکْرٍ .. أی أحکم النیّة و العزیمة علیه (1).
لَاثَتْ خِمَارَهَا عَلَی رَأْسِهَا .. أی عصبته و جمعته (2)، یقال: لاث العمامة علی رأسه یلوثها لوثا أی شدّها و ربطها. (3).
و الْجِلْبَابُ- بالکسر- یطلق علی الملحفة (4) و الرّداء و الإزار (5) و الثّوب الواسع للمرأة دون الملحفة (6)، و الثّوب کالمقنعة تغطّی بها المرأة رأسها و صدرها و ظهرها (7)، و الأوّل هنا أظهر.
أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا .. اللُّمَةُ- بضمّ اللّام و تخفیف المیم- الجماعة (8)، قال فی النهایة: فی حدیث فاطمة (علیها السلام) أنّها خرجت فی لمة من نسائها تتوطّأ ذیلها إلی أبی بکر فعاتبته .. أی فی جماعة من نسائها، قیل: هی ما بین الثّلاثة إلی العشرة، و قیل: اللُّمَةُ: المثل فی السّن و التّرب.
و (9) قال الجوهری: الهاء عوض من الهمزة الذّاهبة من وسطة (10)، و هو ممّا
ص: 247
أخذت عینه کسر (1) و مذ و أصلها فعلة من الملاءمة، و هی الموافقة. انتهی (2).
أقول: و یحتمل أن یکون بتشدید المیم. قال الفیروزآبادی (3): اللُّمَّةُ بالضّم- الصّاحب و الأصحاب فی السّفر و المونس للواحد و الجمع (4).
و الْحَفَدَةُ- بالتحریک-: الأعوان و الخدم (5).
تَطَأُ ذُیُولَهَا .. أی کانت أثوابها طویلة تستر قدمیها، و تضع علیها قدمها عند المشی، و جمع الذیل باعتبار الأجزاء أو تعدّد الثیاب.
مَا تَخْرِمُ مِشْیَتُهَا مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلّی اللّه علیه و آله .. و فی بعض النسخ:
مِنْ مَشْیِ رَسُولِ اللَّهِ صلّی اللّه علیه و آله، و الْخَرْمُ: التّرک (6)، و النّقص و العدول (7)، و الْمِشْیَةُ- بالکسر- الاسم من مشی یمشی مشیا (8)، أی لم تنقص مشیها من مشیه صلّی اللّه علیه و آله شیئا کأنّه هو بعینه، قال فی النهایة (9): فیه ما خرمت من صلاة رسول اللّه .. شیئا: أی ما ترکت، و منه الحدیث: «لم أخرم منه حرفا» أی لم أدع.
و الْحَشْدُ- بالفتح و قد یحرّک-: الجماعة (10).
و فی الکشف (11): إنّ فاطمة علیها السلام لمّا بلغها إجماع أبی بکر علی منعها فدکا لاثت خمارها و أقبلت فی لمیمة من حفدتها و نساء قومها، تجرّ أدراعها، و تطأ فی
ص: 248
ذیولها، ما تخرم من مشیة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ... حتی دخلت علی أبی بکر- و قد حشد المهاجرین و الأنصار- فضرب بینهم بریطة بیضاء، و قیل قبطیة ... فأنّت أنّة أجهش لها القوم بالبکاء، ثم أمهلت طویلا حتی سکنوا من فورتهم ...، ثم قالت (علیها السلام): أبتدئ بحمد من هو أولی بالحمد و الطول و المجد، الحمد للّه علی ما أنعم ..
فنیطت دونها ملاءة .. الملاءة- بالضم و المدّ- الرّیطة (1) و الإزار، و نیطت بمعنی علّقت (2) أی ضربوا بینها علیها السلام و بین القوم سترا و حجابا، و الرَّیْطَةُ- بالفتح- الملاءة إذا کانت قطعة واحدة، و لم تکن لفقین (3)، أو هی کلّ ثوب لینّ رقیق (4).
و الْقِبْطِیَّةُ- بالکسر-: ثیاب بیض رقاق من کتّان تتّخذ بمصر، و قد یضمّ لأنّهم یغیّرون فی النّسبة (5).
و الْجَهْشُ: أن یفزع الإنسان إلی غیره و هو مع ذلک یرید البکاء کالصّبیّ یفزع إلی أمّه و قد تهیّأ للبکاء (6)، یقال: جهش إلیه کمنع و أجهش (7).
و الِارْتِجَاجُ: الاضطراب (8).
قوله: هُنَیْئَةً .. أی صبرت زمانا قلیلا (9).
ص: 249
و النَّشِیجُ: صوت معه توجّع و بکاء کما یردّد الصّبیّ بکاءه فی صدره (1).
و هدأت- کمنعت-: أی سکنت (2).
و فَوْرَةُ الشَّیْ ءِ شِدَّتُهُ، وَ فَارَ الْقِدْرُ أی جاشت (3).
قولها صلوات اللّه علیها: بِمَا قَدَّمَ .. أی بنعم أعطاها العباد قبل أن یستحقوها، و یحتمل أن یکون المراد بالتقدیم الإیجاد و الفعل من غیر ملاحظة معنی الابتداء، فیکون تأسیسا.
و السُّبُوغُ: الکمال (4).
و الْآلَاءُ: النّعماء جمع أَلَی- بالفتح و القصر و قد یکسر الهمزة (5)
و أَسْدَی و أَوْلَی و أَعْطَی بمعنی واحد (6).
قولها: وَالاهَا .. أی تابعها (7)، بإعطاء نعمة بعد أخری بلا فصل.
و جَمَّ الشَّیْ ءُ أی کثر (8)، و الجمّ: الکثیر (9)، و التعدیة بعن لتضمین معنی التعدی و التجاوز.
قولها علیها السلام: و نَأَی (10) عن الجزاء أمدها .. الْأَمَدُ- بالتحریک-:
الغایة المنتهی (11)، أی بعد عن الجزاء بالشکر غایتها، فالمراد بالأمد إما الأمد المفروض، إذ لا أمد لها علی الحقیقة، أو الأمد الحقیقی لکلّ حدّ من حدودها
ص: 250
المفروضة، و یحتمل أن یکون المراد بأمدها ابتداؤها، و قد مرّ فی کثیر من الخطب بهذا المعنی.
و قال فی النهایة فی حدیث الحجّاج: «قال للحسن: مَا أَمَدُکَ؟ قال:
سنتان من خلافة (1) عمر»، أراد أنّه ولد لسنتین من خلافته، و للإنسان أمدان، مولده و موته. انتهی (2). و إذا حمل علیه یکون أبلغ، و یحتمل- علی بعد- أن یقرأ بکسر المیم، قال الفیروزآبادی (3): الْأَمِدُ (4): المملوّ من خیر و شرّ، و السّفینة المشحونة (5).
و تفاوت عن الإدراک أبدها .. التّفاوت: البعد (6)، و الأبد: الدّهر و الدائم (7) و القدیم الأزلی، و بعده عن الإدراک لعدم الانتهاء.
و نَدَبَهُمْ لِاسْتِزَادَتِهَا بِالشُّکْرِ لِاتِّصَالِهَا .. یقال: نَدَبَهُ لِلْأَمْرِ و إِلَیْهِ فَانْتَدَبَ ..
أی دعاه فأجاب (8)، و اللام فی قولها: لاتصالها .. لتعلیل الندب .. أی رَغَّبَهُمْ فی استزادة النعمة بسبب الشکر لتکون نعمة متصلة لهم غیر منقطعة عنهم، و جعل اللام الأولی للتعلیل و الثانیة للصلة بعید، و فی بعض النسخ: لإفضالها، فیحتمل تعلقه بالشکر.
وَ اسْتَحْمَدَ إِلَی الْخَلَائِقِ بِإِجْزَالِهَا .. أی طلب منهم الحمد بسبب إجزال النعم و إکمالها علیهم، یقال: أجزلت له من العطاء .. أی أکثرت (9)، و أجزاک
ص: 251
النعم کأنه طلب الحمد أو طلب منهم الحمد حقیقة لإجزال النعم، و علی التقدیرین: التعدیة بإلی لتضمین معنی الانتهاء أو التوجّه، و هذه التعدیة فی الحمد شائع بوجه آخر، یقال: أحمد إلیک اللّه، قیل: أی أحمده معک، و قیل:
أی أحمد إلیک نعمة اللّه بتحدیثک إیّاها (1)، و یحتمل أن یکون استحمد بمعنی تحمد، یقال: فلان یتحمّد علیّ .. أی یمتنّ (2)، فیکون إلی بمعنی علی، و فیه بعد.
و ثنّی بالندب إلی أمثالها .. أی بعد أن أکمل لهم النعم الدنیویّة ندبهم إلی تحصیل أمثالها من النعم الأخرویة أو الأعم منها و من مزید النعم الدنیویة، و یحتمل أن یکون المراد بالندب إلی أمثالها أمر العباد بالإحسان و المعروف، و هو إنعام علی المحسن إلیه و علی المحسن أیضا، لأنّه به یصیر مستوجبا للأعواض و المثوبات الدنیویة و الأخرویة.
کلمة جعل الإخلاص تأویلها .. المراد بالإخلاص جعل الأعمال کلّها خالصة للّه تعالی، و عدم شوب الریاء و الأغراض الفاسدة، و عدم التوسل بغیره تعالی فی شی ء من الأمور، فهذا تأویل کلمة التوحید، لأن من أیقن بأنّه الخالق و المدبّر، و بأنه لا شریک له فی الإلهیة فحقّ له أن لا یشرک فی العبادة غیره، و لا یتوجّه فی شی ء من الأمور إلی غیره.
و ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَهَا .. هذه الفقرة تحتمل وجوها:
الأول: أن اللّه تعالی ألزم و أوجب علی القلوب ما تستلزمه هذه الکلمة من عدم ترکبّه تعالی، و عدم زیادة صفاته الکمالیة الموجودة و أشباه ذلک ممّا یؤول إلی التوحید.
الثانی: أن یکون المعنی جعل ما یصل إلیه العقل من تلک الکلمة مدرجا
ص: 252
فی القلوب ممّا أراهم من الآیات فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ، أو بما فطرهم علیه من التوحید.
الثالث: أن یکون المعنی لم یکلف العقول الوصول إلی منتهی دقائق کلمة التوحید و تأویلها، بل إنّما کلّف عامّة القلوب بالإذعان بظاهر معناها، و صریح مغزاها، و هو المراد بالموصول.
الرابع: أن یکون الضمیر فی موصولها راجعا إلی القلوب، أی لم یلزم القلوب إلّا ما یمکنها الوصول إلیها من تأویل تلک الکلمة الطیبة، و الدقائق المستنبطة منها أو مطلقها، و لو لا التفکیک لکان أحسن الوجوه بعد الوجه الأول، بل مطلقا.
و أَنَارَ فِی الْفِکْرِ مَعْقُولَهَا .. أی أوضح (1) فی الأذهان ما یتعقّل من تلک الکلمة بالتفکّر فی الدلائل و البراهین، و یحتمل إرجاع الضمیر إلی القلوب أو الفکر- بصیغة الجمع- أی أوضح بالتفکّر ما یعقلها العقول، و هذا یؤید الوجه الرابع من وجوه الفقرة السابقة.
الْمُمْتَنِعِ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْیَتُهُ .. یمکن (2) أن یقرأ الأبصار- بصیغة الجمع و المصدر-، و المراد بالرؤیة العلم الکامل و الظهور التام.
وَ مِنَ الْأَلْسُنِ صِفَتُهُ .. الظاهر أن الصفة هنا مصدر، و یحتمل المعنی المشهور بتقدیر أی بیان صفته.
لَا مِنْ شَیْ ءٍ .. أی مادة.
بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا .. احتذی مثاله اقتدی به (3) و امتثلها .. أی تبعها (4).
ص: 253
و لم یتعدّ عنها .. أی لم یخلقها علی وفق صنع غیره.
و تنبیها علی طاعته .. لأنّ ذوی العقول یتنبّهون بمشاهدة مصنوعاته بأن شکر خالقها و المنعم بها واجب، أو أنّ خالقها مستحقّ للعبادة، أو بأنّ من قدر علیها یقدر علی الإعادة و الانتقام.
و تعبدا لبریّته .. أی خلق البریّة لیتعبّدهم، أو خلق الأشیاء لیتعبّد البرایا بمعرفته و الاستدلال بها علیه.
و إعزازا لدعوته. أی خلق الأشیاء لیغلب و یظهر دعوة الأنبیاء إلیه بالاستدلال بها.
ذیادة لعباده عن نقمته، و حیاشة لهم إلی جنّته ..
الذود و الذیّاد- بالذّال المعجمة- .. السّوق و الطّرد و الدّفع (1) و الإبعاد.
و حشت الصّید أحوشه إذا جئته من حوالیه لتصرفه إلی الحبالة (2).
و لعلّ التعبیر بذلک لنفور الناس بطباعهم عمّا یوجب دخول الجنّة.
قبل أن اجتبله .. الجبل: الخلق، یقال: جبلهم اللّه .. أی خلقهم، و جبله علی الشیّ ء .. أی طبعه علیه (3)، و لعلّ المعنی أنه تعالی سمّاه لأنبیائه قبل أن یخلقه، و لعلّ زیادة البناء للمبالغة تنبیها علی أنه خلق عظیم، و فی بعض النسخ- بالحاء المهملة- یقال: احتبل الصّید .. أی أخذه بالحبالة (4)، فیکون المراد به الخلق أو البعث مجازا، و فی بعضها: قبل أن اجتباه .. أی اصطفاه (5) بالبعثة، و کل منها لا یخلو من تکلّف.
ص: 254
و بِسَتْرِ الْأَهَاوِیلِ (1) مَصُونَةٌ .. لعلّ المراد بالستر ستر العدم أو حجب الأصلاب و الأرحام، و نسبته إلی الأهاویل لما یلحق الأشیاء فی تلک الأحوال من موانع الوجود و عوائقه، و یحتمل أن یکون المراد أنها کانت مصونة عن الأهاویل بستر العدم، إذ هی إنّما تلحقها بعد الوجود، و قیل: التعبیر من قبیل التعبیر عن درجات العدم بالظلمات.
بِمَآئِلِ (2) الْأُمُورِ- علی صیغة الجمع- .. أی عواقبها، و فی بعض النسخ بصیغة المفرد.
وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْمَقْدُورِ .. أی لمعرفته تعالی بما یصلح و ینبغی من أزمنة الأمور الممکنة المقدور و أمکنتها، و یحتمل أن یکون المراد بالمقدور: المقدر، بل هو أظهر.
إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ .. أی للحکمة التی خلق الأشیاء لأجلها، و الإضافة فی مقادیر حتمه من قبیل إضافة الموصوف إلی الصفة .. أی مقادیره المحتومة.
و قولها علیها السلام: عُکَّفاً عَلَی نِیرَانِهَا .. تفصیل و بیان للفرق بذکر بعضها، یقال: عکف علی الشیّ ء- کضرب و نصر- أی أقبل علیه مواظبا (3) و لازمه فهو عاکف، و یجمع علی عکّف- بضم العین و فتح الکاف المشددة- کما هو الغالب فی فاعل الصفة نحو شهّد و غیّب.
و النِّیرَانُ .. جمع نار، و هو قیاس مطرد فی جمع الأجوف، نحو: تیجان و جیران.
مُنْکِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا .. لکون معرفته تعالی فطریة، أو لقیام الدلائل
ص: 255
الواضحة الدالة علی وجوده سبحانه، و الضمیر (فی ظلمها) راجع إلی الأمم، و الضمیران التالیان له یمکن إرجاعهما إلیها و إلی القلوب و الأبصار.
و الظُّلَمُ- بضمّ الظّاء و فتح اللّام- جمع ظلمة (1) استعیرت هنا للجهالة.
و الْبُهَمُ جمع بهمة- بالضم- و هی مشکلات الأمور (2).
و جَلَوْتُ الْأَمْرَ .. أوضحته و کشفته (3).
و الْغُمَمُ جمع غُمَّة یقال أمر غمّة أی مبهم ملتبس (4)، قال اللّه تعالی: ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً (5)، قال أبو عبیدة: مجازها ظلمة و ضیق (6)، و تقول:
غممت الشیّ ء: إذا غطّیته و سترته (7).
و الْعَمَایَةُ: الْغَوَایَةُ وَ اللِّجَاجُ، ذکره الفیروزآبادی (8).
و اختیار .. أی من اللّه له ما هو خیر له، أو باختیار منه صلّی اللّه علیه و آله و رضی و کذا الإیثار، و الأول أظهر فیهما.
بمحمّد صلّی اللّه علیه و آله عن تعب هذه الدار .. لعلّ الظرف متعلّق بالإیثار بتضمین معنی الضنّة أو نحوها، و فی بعض النسخ: محمّد- بدون الباء فتکون الجملة استئنافیة أو مؤکدة للفقرة السابقة، أو حالیة بتقدیر الواو، و
فی بعض کتب المناقب القدیمة: فمحمّد صلّی اللّه علیه و آله.
، و هو أظهر،
و فی روایة کشف الغمة: رغبته بمحمّد صلّی اللّه علیه و آله عن تعب هذه الدار.
، و
فِی رِوَایَةِ
ص: 256
أَحْمَدَ بْنِ أَبِی طَاهِرٍ: بِأَبِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَزَّتْ هَذِهِ الدَّارُ ..
و هو أظهر، و لعلّ المراد بالدار: دار القرار، و لو کان المراد الدنیا تکون الجملة معترضة، و علی التقادیر لا یخلو من تکلّف.
نُصْبُ أَمْرِهِ .. قال الفیروزآبادی (1): النّصب- بالفتح-: العلم المنصوب و یحرّک .. و هذا نصب عینی- بالضم و الفتح- .. أی نصبکم اللّه لأوامره و نواهیه، و هو خبر الضمیر، و عباد اللّه منصوب علی النداء.
و بلغاؤه إلی الأمم .. أی تؤدّون الأحکام إلی سائر الناس لأنکم أدرکتم صحبة الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
زَعَمْتُمْ حَقٌّ لَکُمْ .. أی زعمتم أن ما ذکر ثابت لکم، و تلک الأسماء صادقة علیکم بالاستحقاق، و یمکن أن یقرأ علی الماضی المجهول، و فی إیراد لفظ الزعم إشعار بأنّهم لیسوا متصفین بها حقیقة، و إنما یدعون ذلک کذبا، و یمکن أن یکون حق لکم .. جملة أخری مستأنفة .. أی زعمتم أنکم کذلک و کان یحق لکم و ینبغی أن تکونوا کذلک لکن قصرتم، و فی بعض النسخ: و زعمتم حق لکم (2) فیکم و عهد،
و فی کتاب المناقب القدیم: زعمتم أن لا حقّ لی فیکم عهدا قدمه إلیکم.
فیکون عهدا منصوبا ب اذکروا و نحوه، و فی الکشف: إلی الأمم خولکم (3) اللّه فیکم عهد.
قولها علیها السلام: للّه فیکم عهد و بقیة .. العهد: الوصیّة (4)، و بقیة الرجل ما یخلفه فی أهله، و المراد بهما القرآن، أو بالأول ما أوصاهم به فی أهل بیته و عترته، و بالثانی القرآن.
ص: 257
و فی روایة أحمد بن أبی طاهر: و بقیة استخلفنا علیکم، و معنا کتاب اللّه ..
فالمراد بالبقیة أهل البیت علیهم السلام، و بالعهد ما أوصاهم به فیهم.
و البصائر- جمع بصیرة- و هی الحجّة (1)، و المراد بانکشاف السرائر:
وضوحها عند حملة القرآن و أهله.
مغتبط به أشیاعه .. الغبطة أن یتمنّی المرء مثل حال المغبوط من غیر أن یرید زوالها منه، تقول: غبطته فاغتبط (2)، و الباء للسببیة .. أی أشیاعه مغبوطون بسبب اتباعه، و تلک الفقرة غیر موجودة فی سائر الروایات.
مُؤَدٍّ إِلَی النَّجَاةِ إِسْمَاعُهُ ..- علی بناء الإفعال- .. أی تلاوته، و فی بعض نسخ الإحتجاج و سائر الروایات: استماعه.
و المراد بالعزائم: الفرائض، و بالفضائل: السنن، و بالرخص: المباحات، بل ما یشمل المکروهات، و بالشرائع: ما سوی ذلک من الأحکام کالحدود و الدیات أو الأعم (3)، و أما الحجج و البیّنات و البراهین فالظاهر أن بعضها مؤکدة لبعض، و یمکن تخصیص کل منها ببعض ما یتعلق بأصول الدین لبعض المناسبات،
و فی روایة ابن أبی طاهر: و بیناته الجالیة، و جمله الکافیة.
فالمراد بالبینات: المحکمات، و بالجمل: المتشابهات، و وصفها بالکافیة لدفع توهم نقص فیها لإجمالها، فإنها کافیة فیما أرید منها، و یکفی معرفة الراسخین فی العلم بالمقصود منها، فإنّهم المفسّرون لغیرهم، و یحتمل أن یکون المراد بالجمل العمومات التی یستنبط منها الأحکام الکثیرة.
تزکیة للنفس .. أی من دنس الذنوب، أو من رذیلة البخل، إشارة إلی قوله تعالی: تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها (4).
ص: 258
وَ نَمَاءً فِی الرِّزْقِ .. إیماء إلی قوله تعالی: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (1) علی بعض التفاسیر (2).
تثبیتا للإخلاص .. أی لتشیید الإخلاص و إبقائه، أو لإثباته و بیانه، و یؤید الأخیر أن فی بعض الروایات: تبیینا، و تخصیص الصوم بذلک لکونه أمرا عدمیا لا یظهر لغیره تعالی، فهو أبعد من الریاء، و أقرب إلی الإخلاص، و هذا أحد الوجوه فی تفسیر
الحدیث المشهور: الصوم لی و أنا أجزی به.
، و قد شرحناه فی حواشی الکافی (3)، و سیأتی فی کتاب الصوم إن شاء اللّه تعالی (4).
تَشْیِیداً لِلدِّینِ .. إنما خصّ التشیید به لظهوره و وضوحه و تحمل المشاق فیه، و بذل النفس و المال له، فالإتیان به أدلّ دلیل علی ثبوت الدین، أو یوجب استقرار الدین فی النفس لتلک العلل و غیرهما (5) ممّا لا نعرفه، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما ورد فی الأخبار الکثیرة من أن علّة الحج التشرّف بخدمة الإمام و عرض النصرة علیه، و تعلّم شرائع الدین منه (6)، فالتشیید لا یحتاج إلی تکلّف.
و فی العلل و روایة ابن أبی طاهر: تسلیة للدین.
، فلعلّ المعنی تسلیة للنفس، بتحمل المشاق و بذل الأموال بسبب التقید بالدین، أو المراد بالتّسلیة:
الکشف (7) و الإیضاح، فإنّها کشف الهمّ، أو المراد بالدین: أهل الدین، أو (8)
ص: 259
أسند إلیه مجازا، و الظاهر أنه تصحیف: تسنیة (1)، و کذا فی الکشف. و فی بعض نسخ العلل أی یصیر سببا لرفعة الدین و علوّه.
و التّنسیق: التّنظیم (2).
و فی العلل: مسکا للقلوب أی ما یمسکها، و فی القاموس: المسکة بالضم-: ما یتمسّک به و ما یمسک الأبدان من الغذاء و الشّراب، .. و الجمع کصرد .. و المسک- محرکة- الموضع یمسک الماء (3). و فی روایة ابن أبی طاهر و الکشف: تنسّکا للقلوب .. أی عبادة لها (4)، لأن العدل أمر نفسانی یظهر آثاره علی الجوارح.
و الصبر معونة علی استیجاب الأجر .. إذ به یتمّ فعل الطاعات و ترک السیئات.
وقایة من السخط .. أی سخطهما، أو سخط اللّه تعالی، و الأول أظهر.
منماة للعدد .. المنماة: اسم مکان أو مصدر میمی .. أی یصیر سببا لکثرة عدد الأولاد و العشائر کما أن قطعها یذر الدیار بلاقع (5) من أهلها.
تغییرا للبخس .. و فی سائر الروایات: للبخسة .. أی لئلّا ینقص مال من ینقص المکیال و المیزان، إذ التوفیة موجبة للبرکة و کثرة المال، أو لئلّا ینقصوا أموال الناس فیکون المقصود أن هذا أمر یحکم العقل بقبحه.
عن الرجس .. أی النجس (6)، أو ما یجب التنزّه عنه عقلا، و الأول أوضح
ص: 260
فی التعلیل، فیمکن الاستدلال علی نجاستها.
حجابا عن اللعنة .. أی لعنة اللّه، أو لعنة المقذوف أو القاذف، فیرجع إلی الوجه الأخیر فی السابقة، و الأول أظهر، إشارة إلی قوله تعالی: لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (1).
إیجابا للعفّة .. أی للعفّة عن التصرف فی أموال الناس مطلقا، أو یرجع إلی ما مرّ، و کذا الفقرة التالیة. و فی الکشف- بعد قوله- للعفّة: و التنزه عن أموال الأیتام، و الاستئثار بفیئهم إجارة من الظلم، و العدل فی الأحکام إیناسا للرعیّة، و التبرّی من الشرک إخلاصا للربوبیّة.
عَوْداً و بَدْءاً .. أی أوّلا و آخرا (2)، و فی روایة ابن أبی الحدید و غیره: أقول عودا علی بدء .. و المعنی واحد.
و الشّطط- بالتحریک- البعد عن الحقّ (3)، و مجاوزة الحدّ فی کلّ شی ء (4).
و فی الکشف: ما أقول ذلک سرفا و لا شططا من أنفسکم .. أی لم یصبه شی ء من ولادة الجاهلیة بل عن نکاح طیّب، کما روی عن الصادق علیه السلام (5)، و قیل:
أی من جنسکم من البشر ثم من العرب ثم من بنی إسماعیل (6).
ص: 261
عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ. أی شدید (1) شاق علیه عنتکم (2)، و ما یلحقکم من الضرر بترک الإیمان أو مطلقا.
حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ. أی علی إیمانکم و صلاح شأنکم.
بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ. أی رحیم بالمؤمنین منکم و من غیرکم، و الرّأفة:
شدّة الرّحمة (3)، و التقدیم لرعایة الفواصل.
و قیل: رءوف بالمطیعین رحیم بالمذنبین.
و قیل: رءوف بأقربائه رحیم بأولیائه.
و قیل: رءوف بمن رآه رحیم بمن لم یره، فالتقدیم للاهتمام بالمتعلق.
فَإِنْ تَعْزُوهُ .. یقال: عزوته إلی أبیه .. أی نسبته إلیه (4)، أی إن ذکرتم نسبه و عرفتموه تجدوه أبی و أخا ابن عمّی، فالأخوة ذکرت استطرادا، و یمکن أن یکون الانتساب أعمّ من النسب، و ممّا طرأ أخیرا، و یمکن أن یقرأ: و آخی- بصیغة الماضی-، و فی بعض الروایات: فإن تعزروه و توقّروه.
صادعا بالنذارة .. الصدع : الإظهار ، تقول : صدعت الشیء ، أی أظهرته ، وصدعت بالحق : إذا تکلمت به جهارا (5)
قال اللّه تعالی: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ (6). و النِّذَارَةُ- بالکسر- الإنذار (7) و هو الإعلام علی وجه التخویف (8).
ص: 262
و المدرجة: المذهب و المسلک (1)، و فی الکشف: ناکبا (2) عن سنن مدرجة المشرکین، و فی روایة ابن أبی طاهر: ماثلا علی مدرجة .. أی قائما للردّ علیهم، و هو تصحیف (3).
ضَارِباً ثَبَجَهُمْ آخِذاً بِأَکْظَامِهِمْ .. الثَّبَجُ- بالتحریک- وسط الشّی ء و معظمه (4)، و الْکَظَمُ- بالتحریک- مخرج النّفس من الحلق (5) .. أی کان صلّی اللّه علیه و آله لا یبالی بکثرة المشرکین و اجتماعهم و لا یداریهم فی الدعوة.
داعیا إلی سبیل ربّه .. کما أمره سبحانه: ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ (6).
و قیل: المراد بالحکمة: البراهین القاطعة و هی للخواص، و بالموعظة الحسنة: الخطابات المقنعة و العبر النافعة، و هی للعوام، و بالمجادلة بالتی (7) هی أحسن .. إلزام المعاندین و الجاحدین بالمقدمات المشهورة و المسلمة، و أما المغالطات و الشعریات فلا یناسب درجة أصحاب النبوات.
یکسر الأصنام و ینکث الهام .. النَّکْثُ (8): إلقاء الرّجل علی رأسه (9)،
ص: 263
یقال: طعنه فنکثه، و الهام جمع الهامة- بالتخفیف فیهما- و هی الرّأس (1)، و المراد قتل رؤساء المشرکین و قمعهم و إذلالهم، أو المشرکین مطلقا، و قیل: أرید به إلقاء الأصنام علی رءوسها، و لا یخفی بعده لا سیّما بالنظر إلی ما بعده، و فی بعض النسخ: ینکس الهام، و فی الکشف و غیره: یجذّ الأصنام، من قولهم: جذذت الشّی ء .. أی کسّرته (2)، و منه قوله تعالی: فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً (3).
حَتَّی تَفَرَّی اللَّیْلُ عَنْ صُبْحِهِ، وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ .. و الواو مکان حتی- کما فی روایة ابن أبی طاهر- أظهر، و تفرّی اللّیل .. أی انشقّ (4) حتی ظهر ضوء الصباح، و أسفر الحق عن محضه و خالصه (5)، و یقال: أسفر الصّبح .. أی أضاء (6).
و نطق زعیم الدین .. زعیم القوم سیّدهم و المتکلّم عنهم، و الزّعیم أیضا- الکفیل (7) و الإضافة لامیة، و یحتمل البیانیة ..
و خرست شقاشق الشیاطین .. خرس- بکسر الراء- و الشقاشق جمع شقشقة- بالکسر- و هی شی ء کالریة یخرجها البعیر من فیه إذا هاج، و إذا قالوا للخطیب ذو شقشقة، فإنّما یشبه بالفحل (8)، و إسناد الخرس إلی الشقاشق مجازی.
ص: 264
وَ طَاحَ وَشِیظُ النِّفَاقِ .. یقال: طاح فلان یطوح إذا هلک أو أشرف علی الهلاک و تاه فی الأرض و سقط (1)، و الوشیظ- بالمعجمتین-: الرّذل و السّفلة من النّاس، و منه قولهم: إیّاکم و الوشائظ (2)، و قال الجوهری (3): الوشیظ: لفیف من النّاس لیس أصلهم واحدا، و بنو فلان وشیظة فی قومهم .. أی هم حشو فیهم.
و الوسیط- بالمهملتین-: أشرف القوم نسبا و أرفعهم محلا (4)، و کذا فی بعض النسخ، و هو أیضا مناسب.
و فهتم بکلمة الإخلاص فی نفر من البیض الخماص .. یقال: فاه فلان بالکلام کقال .. أی لفظ به کتفوّه (5).
و کلمة الإخلاص: کلمة التوحید، و فیه تعریض بأنه لم یکن إیمانهم عن قلوبهم، و البیض جمع أبیض و هو من النّاس خلاف الأسود (6)، و الْخِمَاصُ- بالکسر- جمع خمیص، و الخماصة تطلق علی دقة البطن خلقة و علی خلوّه من الطّعام، یقال: فلان خمیص البطن من أموال النّاس أی عفیف عنها، و فی الحدیث: کالطّیر تغدو خماصا و تروح بطانا (7).
و المراد بالبیض الخماص: إمّا أهل البیت علیهم السلام- و یؤیده ما فی کشف الغمة: فی نفر من البیض الخماص، الذین أذهب اللّه عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا (8)
و وصفهم بالبیض لبیاض وجوههم، أو هو من قبیل وصف
ص: 265
الرجل بالأغرّ، و بالخماص لکونهم ضامری البطون بالصوم و قلّة الأکل، أو لعفّتهم (1) عن أکل أموال الناس بالباطل، أو المراد بهم من آمن من العجم کسلمان رضی اللّه عنه و غیره، و یقال لأهل فارس: بیض، لغلبة البیاض علی ألوانهم و أموالهم، إذ الغالب فی أموالهم الفضة، کما یقال لأهل الشام: حمر، لحمرة ألوانهم و غلبة الذهب فی أموالهم، و الأول أظهر. و یمکن اعتبار نوع تخصیص فی المخاطبین، فیکون المراد بهم غیر الراسخین الکاملین فی الإیمان، و بالبیض الخماص: الکمّل منهم.
وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ .. (2) شفا کلّ شی ء طرفه (3) و شفیره ..
أی کنتم علی شفیر جهنم مشرفین علی دخولها لشرککم و کفرکم.
مُذْقَةَ الشَّارِبِ وَ نُهْزَةَ الطَّامِعِ .. مذقة الشّارب: شربته (4)، و النُّهْزَةُ- بالضم الفرصة (5) .. أی محل نهزته .. أی کنتم قلیلین أذلّاء یتخطّفکم الناس بسهولة، و کذا قولها علیها السلام:
و قبْسَةَ الْعَجْلَانِ وَ مَوْطِئَ الْأَقْدَامِ .. و الْقبْسَةُ- بالضم- شعلة من نار یقتبس من معظمها (6)، و الإضافة إلی العجلان لبیان القلّة و الحقارة، و وطء الأقدام مثل مشهور فی المغلوبیة و المذلّة.
تَشْرَبُونَ الطَّرْقَ وَ تَفْتَانُونَ (7) الْوَرَقَ .. الطَّرْقُ- بالفتح-: ماء السّماء
ص: 266
الّذی تبول فیه الإبل و تبعر (1)، و الورق- بالتحریک- ورق الشّجر (2)، و فی بعض النسخ: و تفتاتون الْقِدَّ، و هو- بکسر القاف و تشدید الدال- سَیْرٌ یُقَدُّ مِنْ جلد غیر مدبوغ (3)، و المقصود وصفهم بخباثة المشرب و جشوبة (4) المأکل، لعدم اهتدائهم إلی ما یصلحهم فی دنیاهم، و لفقرهم و قلّة ذات یدهم، و خوفهم من الأعادی.
أَذِلَّةً خَاسِئِینَ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ من حولکم .. الخاسئ: المبعد المطرود (5)، و التّخطّف: استلاب الشّی ء (6) و أخذه بسرعة، اقتبس من قوله تعالی:
وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (7).
و
فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ: عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ الْخِطَابَ فِی تِلْکَ الْآیَةِ لِقُرَیْشٍ خَاصَّةً، وَ الْمُرَادُ بِالنَّاسِ سَائِرُ الْعَرَبِ أَوِ الْأَعَمُّ.
و اللَّتَیَّا .. بفتح اللام و تشدید الیاء تصغیر الّتی (8)، و جوّز بعضهم فیه ضمّ اللام (9)، و هما کنایتان عن الداهیة الصّغیرة و الکبیرة (10).
ص: 267
وَ بَعْدَ أَنْ مُنِیَ بِبُهَمِ الرِّجَالِ، وَ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ، وَ مَرَدَةِ أَهْلِ الْکِتَابِ .. یقال:
مُنِیَ بِکَذَا- علی صیغة المجهول- أی ابْتُلِیَ (1)، و بُهَمُ الرِّجَالِ- کَصُرَد- الشّجعان منهم لأنّهم لشدّة بأسهم لا یدری من أین یؤتون (2)، و ذُوْبَانُ الْعَرَبِ: لُصُوصُهُمْ وَ صَعَالِیکُهُمْ (3) الذین لا مال لهم و لا اعتماد علیهم، و المَرَدَةُ: العتاة (4) المتکبّرون المجاوزون للحدّ.
أَوْ نَجَمَ (5) قَرْنٌ لِلشَّیْطَانِ، وَ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ، قَذَفَ أَخَاهُ فِی لَهَوَاتِهَا .. نَجَمَ الشّی ء- کنصر- نجوما: ظهر و طلع (6)، و المراد بالقرن: القوّة، و فسّر قرن الشّیطان بأمّته و متابعیه (7)، و فغرفاه .. أی فتحه، و فغرفوه .. أی انفتح- یتعدّی و لا یتعدّی- (8)، و الفاغرة من المشرکین: الطائفة العادیة منهم تشبیها بالحیة أو السبع، و یمکن تقدیر الموصوف مذکرا علی أن یکون التاء للمبالغة.
و القذف: الرّمی، و یستعمل فی الحجارة کما أنّ الحذف یستعمل فی الحصا، یقال هم بین حاذف و قاذف (9). و اللَّهَوَاتُ- بالتحریک- جمع لَهَاة، و هی اللّحمة فی أقصی سقف الفم (10)، و فی بعض الروایات: فِی مُهْوَاتِهَا- بالضم- (11) و هی
ص: 268
بالتّسکین: الحفرة (1) و ما بین الجبلین و نحو ذلک (2). و علی أیّ حال، المراد أنه صلّی اللّه علیه و آله کلّما أراده طائفة من المشرکین أو عرضت له داهیة عظیمة بعث علیها علیه السلام لدفعها و عرّضه للمهالک.
و فی روایة الکشف و ابن أبی طاهر: کلّما حشوا نارا للحرب، و نجم قرن للضلال.
قال الجوهری (3): حششت النّار .. أوقدتها.
فلا ینکفئ حتی یطأ صماخها بأخمصه، و یخمد لهبها بسیفه .. انکفأ- بالهمزة- أی رجع، من قولهم: کفأت القوم کفأ: إذا أرادوا وجها فصرفتهم عنه إلی غیره فانکفئوا .. أی رجعوا (4).
و الصِّمَاخُ- بالکسرة- ثقب الأذن، و الأذن نفسها، و بالسین- کما فی بعض الروایات- لغة فیه (5).
و الْأَخْمَص: ما لا یصیب الأرض من باطن القدم (6) عند المشی، و وطء الصماخ بالأخمص عبارة عن القهر و الغلبة علی أبلغ وجه، و کذا إخماد اللهب بماء السیف استعارة بلیغة شائعة.
مَکْدُوداً فِی ذَاتِ اللَّهِ .. الْمَکْدُودُ: مَنْ بَلَغَهُ التَّعَبُ (7) وَ الْأَذَی، و ذات اللّه:
أمره و دینه، و کلّما یتعلّق به سبحانه، و فی الکشف: مکدودا دءوبا (8) فی ذات اللّه.
سَیِّدَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ ..- بالجر- صفة الرسول (صلی الله علیه و آله) أو بالنصب عطفا علی
ص: 269
الأحوال السابقة، و یؤید الأخیر ما فی
روایة ابن أبی طاهر: سیداً فی أولیاء اللّه.
و التّشمیر فی الأمر: الجدّ و الاهتمام فیه (1).
و الْکَدْحُ: العمل و السّعی (2)، و قال الجوهری (3): الدَّعَةُ: الخفض ..، تقول: منه ودع الرّجل .. فهو ودیع أی ساکن و وادع أیضا، .. یقال: نال فلان المکارم وادعا من غیر کلفة.
و قال: الْفُکَاهَةُ- بالضم- المزاح، .. و بالفتح- مصدر- فَکِهَ الرّجلُ بالکسر- فهو فَکِهٌ إذا کان طیّب النّفس مزاحا، و الْفَکِهُ- أیضا- الْأَشِرُ و (4) الْبَطِرُ، و قری ء: وَ نَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَکِهِینَ (5) أی أَشِرِینَ، و فاکِهِینَ. أی ناعمین، و المفاکهة: الممازحة (6).
و فی روایة ابن أبی طاهر: و أنتم فی بلهنیة وادعون آمنون .. قال الجوهری (7): هو فی بُلَهْنِیَةٍ من العیش أی سعة و رفاهیة، و هو ملحقّ بالخماسی بألف فی آخره، و إنّما صارت یاء لکسرة (8) ما قبلها، و فی الکشف: و أنتم فی رفهنیة .. و هی مثلها لفظا و معنی (9).
تتربّصون بنا الدوائر .. الدّوائر: صروف الزّمان (10) و حوادث الأیام
ص: 270
و العواقب المذمومة، و أکثر ما تستعمل الدائرة فی تحوّل النعمة إلی الشّدة، أی کنتم تنتظرون نزول البلایا علینا و زوال النعمة و الغلبة عنّا.
تَتَوَکَّفُونَ الأخبار .. التَّوَکُّفُ: التّوقّع (1)، و المراد أخبار المصائب و الفتن، و فی بعض النسخ: تتواکفون الأخیار، یقال: واکفه فی الحرب أی واجهه (2).
و تَنْکِصُونَ عِنْدَ النِّزَالِ .. النُّکُوص: الإحجام و الرّجوع عن الشّی ء (3)، و النزال- بالکسر- أن ینزل القرنان عن إبلهما إلی خیلهما فیتضاربا (4)، و المقصود من تلک الفقرات أنهم لم یزالوا منافقین لم یؤمنوا قط.
ظهر فیکم حسیکة النفاق، و سَمَلَ جلبابُ الدین، و نَطَقَ کاظمُ الغاوین، و نَبَغَ خاملُ الأقلین، و هَدَرَ فنیقُ المبطلین .. الحسیکة: العداوة، قال الجوهری (5): الحسک: حسک السّعدان، الواحدة حسکة، .. و قولهم فی صدره علیّ حسیکة و حساکة .. أی ضغن و عداوة .. و فی بعض الروایات: حسکة النفاق .. فهو علی الاستعارة.
و سَمَلَ الثّوبُ- کنَصَرَ- صار خَلَقاً (6).
و الجلباب- بالکسر- الملحفة (7)، و قیل: ثوب واسع للمرأة غیر الملحفة (8).
ص: 271
و قیل: هو إزار و رداء.
و قیل: هو کالمقنعة تغطّی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها (1).
و الْکُظُومُ: السّکوت (2).
و نَبَغَ الشّی ءُ- کمنع و نصر- أی ظهر- (3) و نبغ الرّجل: إذا لم یکن فی إرث الشّعر، ثمّ قال و أجاد (4).
و الخامل: من خفی ذکره و صوته و کان ساقطا لا نباهة له (5).
و المراد بالأقلین: الأذلّون، و فی بعض الروایات: الأولین.
و فی الکشف: فنطق کاظم و نبغ خامل، و هدر فنیق الکفر، یخطر فی عرصاتکم .. و الهَدْرُ: تردید البعیر صوته فی حنجرته (6).
و الفنیق: الفحل المکرّم من الإبل الّذی لا یرکب و لا یهان لکرامته علی أهله (7).
فخطر فی عرصاتکم، و أطلع الشیطان رأسه من مغرزه هاتفا بکم، فألفاکم لدعوته مستجیبین، و للعزّة فیه ملاحظین .. یقال: خطر البعیر بذنبه یخطر بالکسر- خطرا و خطرانا إذا رفعه مرّة بعد مرّة و ضرب به فخذیه (8)، و منه قول الحجّاج- لمّا نصب المنجنیق علی الکعبة- .. خطّارة کالجمل الفنیق (9) .....،
ص: 272
شبّه رمیها بخطران الفنیق (1).
و مغرز الرأس (2)
بالکسر-: ما یختفی فیه، و قیل: لعلّ فی الکلام تشبیها للشیطان بالقنفذ، فإنه إنما یطلع رأسه عند زوال الخوف، أو بالرجل الحریص المقدم علی أمر فإنه یمدّ عنقه إلیه.
و الْهَتَّافُ: الصّیاح (3).
و ألفاکم .. أی وجدکم (4).
و الغِرَّةُ- بالکسر- الاغترار (5) و الانخداع (6)، و الضمیر المجرور راجع إلی الشیطان.
و ملاحظة الشی ء: مراعاته، و أصله من اللّحظ و هو النّظر بمؤخر العین (7)، و هو إنما یکون عند تعلّق القلب بشی ء، أی وجدکم الشیطان لشدة قبولکم للانخداع کالذی کان مطمح نظره أن یغتر بأباطیله.
و یحتمل أن یکون للعزّة- بتقدیم المهملة علی المعجمة-. و فی الکشف:
و للعزّة ملاحظین .. أی وجدکم طالبین للعزّة.
ثم استنهضکم فوجدکم خفاقا (8)، و أحمشکم فألفاکم غضابا، فوسمتم غیر
ص: 273
إبلکم، و أوردتم غیر شربکم .. النّهوض: القیام، و استنهضه لأمر .. أی أمره بالقیام إلیه (1). فَوَجَدَکُمْ خِفَافاً .. أی مسرعین إلیه.
و أَحْمَشْتُ الرّجلَ: أَغْضَبْتُهُ، و أحمشت النّار ألهبتها (2)، أی حملکم الشیطان علی الغضب فوجدکم مغضبین لغضبه أو من عند أنفسکم، و فی المناقب القدیم:
عطافا- بالعین المهملة و الفاء- من العطف بمعنی المیل و الشّفقة (3)، و لعله أظهر لفظا و معنی.
و الْوَسْمُ: أثر الکیّ، یقال وسمته- کوعدته- وسما (4).
و الْوُرُودُ: حضور الماء للشّرب، و الإیراد: الإحضار (5).
و الشِّرْبُ- بالکسر-: الحظّ من الماء (6)، و هما کنایتان عن أخذ ما لیس لهم بحق من الخلافة و الإمامة و میراث النبوة. و فی الکشف: و أوردتموها شربا لیس لکم.
هذا و العهد قریب، و الکلم رحیب، و الجرح لمّا یندمل، و الرسول لمّا یقبر ..
الْکَلْمُ: الجرح (7).
و الرُّحْبُ- بالضم- السّعة (8).
و الْجُرْحُ- بالضم- الاسم، و بالفتح: المصدر (9)، و لمّا یندمل .. أی لم یصلح (10) بعد.
ص: 274
و قبرته: دفنته (1).
ابتدارا زعمتم خوف الفتنة أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (2) .. ابتدارا مفعول له للأفعال السابقة، و یحتمل المصدر بتقدیر الفعل، و فی بعض الروایات: بدارا زعمتم خوف الفتنة .. أی ادّعیتم و أظهرتم للنّاس کذبا (3) و خدیعة إنا إنّما اجتمعنا فی السقیفة دفعا للفتنة مع أن الغرض کان غصب الخلافة عن أهلها، و هو عین الفتنة.
و الالتفات فی- سقطوا- لموافقة (4) الآیة الکریمة.
فهیهات منکم، و کیف بکم، و أنّی تؤفکون، و کتاب اللّه بین أظهرکم :
هیهات للتّبعید (5) و فیه معنی التّعجّب کما صرّح به الشیخ الرضی (6)، و کذلک کیف (7) و أنّی تستعملان فی التعجب (8).
و أَفَکَهُ- کَضَرَبَهُ-: صرفه عن الشّی ء و قلبه (9)، أی إلی أین یصرفکم الشیطان و أنفسکم و الحال إنّ کتاب اللّه بینکم، و فلان بین أظهر قوم و بین ظهرانیهم .. أی مقیم بینهم محفوف من جانبیه أو من جوانبه بهم (10).
و الزّاهر: المتلألئ المشرق (11).
ص: 275
و فی الکشف: بین أظهرکم قائمة فرائضه، واضحة دلائله، نیّرة شرائعه، زواجره واضحة، و أوامره لائحة.
أرغبة عنه، بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا
أی من الکتاب ما اختاروه من الحکم الباطل.
ثم لم تلبثوا إلّا ریث أن تسکن نفرتها، و یسلس قیادها، ثم أخذتم تورون وقدتها، و تهیجون جمرتها، و تستجیبون لهتاف الشیطان الغویّ، و إطفاء أنوار الدین الجلّی، و إهماد سنن النبی الصفی ..
رَیْثُ- بالفتح- بمعنی قَدْر (1) و هی کلمة یستعملها أهل الحجاز کثیرا، و قد یستعمل مع ما یقال: لم یلبث إلّا ریثما فعل کذا (2)، و
فی الکشف هکذا: ثم لم تبرحوا ریثا.
، و قال بعضهم: هذا و لم تریّثوا (3) إلّا ریث.
و فی روایة ابن أبی طاهر:
ثم لم تریّثوا (4) .. أختها.
، و علی التقدیرین ضمیر المؤنث راجع إلی فتنة وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
و حتّ الورق من الغصن (5): نثرها .. أی لم تصبروا إلی ذهاب أثر تلک المصیبة.
و نفرت (6) الدابة- بالفتح-: ذهابها (7) و عدم انقیادها.
ص: 276
و السَّلِسُ- بکسر اللام-: السّهل اللّیّن المنقاد، ذکره الفیروزآبادی (1). و فی مصباح اللغة (2): سَلِسَ سَلْساً من باب تعب: سهل و لان.
و القِیَادُ- بالکسر-: ما یقاد به الدّابّة من حبل (3) و غیره.
و فی الصحاح (4): وَرَی الزَّنْدُ یَرِی وَرْیاً: إذا خرجت ناره، و فیه لغة أخری: وَرِیَ الزّندُ یَرِی- بالکسر- فیهما و أَوْرَیْتُهُ أنا و کذلک وَرَّیْتُهُ توریةً و فلان یستوری زناد الضّلالة.
و وَقْدَةُ النّارِ- بالفتح-: وقودها (5)، و وقدها: لهبها (6)، الجمرة: المُتَوَقَّد من الحطب (7)، فإذا برد فهو فحم، و الجَمْرُ- بدون التاء- جمعها (کذا).
و الْهتَافُ- بالکسر- الصِّیَاح، و هَتَفَ بِهِ .. أی دعاه (8)، و إهماد النّار إطفاؤها (9) بالکلّیّة.
و الحاصل، أنّکم إنّما صبرتم حتی استقرّت الخلافة المغصوبة علیکم، ثم شرعتم فی تهییج الشرور و الفتن و اتّباع الشیطان، و إبداع البدع، و تغییر السنن.
تُسِرُّونَ حَسْواً فی ارتغاء، و تمشون لأهله و ولده فی الخمر و الضرّاء، و نصبر
ص: 277
منکم علی مثل حظّ المدی، و وخز السنان فی الحشا .. الإسرار ضدّ الإعلان (1).
و الْحَسْوُ- بفتح الحاء و سکون السین المهملتین-: شرب المرق و غیره شیئا بعد شی ء (2).
و الارتغاء: شرب الرغوة، و هو زبد اللبن، قال الجوهری (3): الرغوة- مثلثة ... زبد اللّبن .. و ارتغیت شربت الرغوة. و فی المثل- یسرّ حسوا فی ارتغاء یضرب لمن یظهر أمرا و یرید غیره، قال الشّعبی- لمن سأله عن رجل قبّل أمّ امرأته قال (4): یسرّ حسوا فی ارتغاء، و قد حرمت علیه امرأته. و قال المیدانی: قال أبو زید و الأصمعی: أصله الرّجل یؤتی باللّبن فیظهر أنّه یرید الرّغوة خاصّة و لا یرید غیرها فیشربها و هو فی ذلک ینال من اللّبن، یضرب لمن یریک أنّه یعینک و إنّما یجرّ النّفع إلی نفسه (5).
و الْخَمَرُ- بالتحریک-: ما واراک من شجر و غیره، یقال تواری الصّید عنّی فی خمر الوادی، و منه قولهم دخل فلان فی خمار النّاس- بالضم- أی ما یواریه و یستره منهم (6).
و الضَّرَاءُ- بالضّاد المعجمة المفتوحة و الرّاء المخفّفة-: الشّجر الملتفّ فی الوادی، و یقال لمن ختل صاحبه و خادعه: یدبّ له الضّراء و یمشی له الخمر (7)، و قال المیدانی: قال ابن الأعرابی: الضّراء ما انخفض من الأرض (8).
ص: 278
و الْحَزُّ- بفتح الحاء المهملة-: القطع، أو قطع الشّی ء من غیر إبانة (1).
و الْمُدَی- بالضم-: جمع مُدْیَة و هی السکّین و الشّفرة (2)، و الْوَخْزُ: الطّعن بالرّمح و نحوه لا یکون نافذا، یقال و خزه بالخنجر (3).
و فی روایة ابن أبی طاهر: ویها معشر المهاجرة! ابتزّ إرث أبیه؟.
قال الجوهری (4): إذا أغریته بالشّی ء قلت ویها یا فلان و هو تحریض، انتهی (5).
و لعلّ الأنسب هنا التعجّب. و الهاء فی (أبیه) فی الموضعین. و إرثیه- بکسر الهمزة- بمعنی المیراث (6) للسکت، کما فی سورة الحاقة: «کِتابِیَهْ» و «حِسابِیَهْ» و «مالِیَهْ» و «سُلْطانِیَهْ» (7)، تثبت فی الوقف و تسقط فی الوصل، و قرئ بإثباتها فی الوصل أیضا.
و فی الکشف: ثُمَّ أَنْتُمْ أَوَّلًا تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْثَ لِیَهْ (8) ... فهو أیضا کذلک.
کالشمس الضاحیة .. أی الظاهرة البیّنة، یقال: فعلت ذلک الأمر ضاحیة .. أی علانیة (9).
ص: 279
شَیْئاً فَرِیًّا. أی أمرا عظیما (1) بدیعا، و قیل: أی أمرا منکرا قبیحا، و هو مأخوذ من الافتراء بمعنی الکذب (2).
و اعلم: أنّه قد وردت الروایات المتضافرة- کما ستعرف- فی أنّها علیها السلام ادّعت أنّ فدکا کانت نحلة لها من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلعلّ عدم تعرّضها صلوات اللّه علیها فی هذه الخطبة لتلک الدعوی لیأسها عن قبولهم إیّاها، إذ کانت الخطبة بعد ما ردّ أبو بکر شهادة أمیر المؤمنین علیه السلام و من شهد معه، و قد کانت (3) المنافقون الحاضرون معتقدین لصدقه، فتمسّکت بحدیث المیراث لکونه من ضروریات الدین.
وَ زَعَمْتُمْ أَنْ لَا حُظْوَةَ لِی .. الحظوة- بکسر الحاء و ضمّها و سکون الظاء المعجمة-: المکانة و المنزلة (4)، و یقال: حظیت المرأة عند زوجها إذا دنت من قلبه (5).
و
فِی الْکَشْفِ: فَزَعَمْتُمْ أَنْ لَا حَظَّ لِی وَ لَا إِرْثَ لِی مِنْ أَبِیَهْ، أَ فَحَکَمَ اللَّهُ بِآیَةٍ أَخْرَجَ أَبِی مِنْهَا؟! أَمْ تَقُولُونَ أَهْلُ مِلَّتَیْنِ لَا یَتَوَارَثَانِ؟! أَمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْآنِ وَ عُمُومِهِ مِنْ أَبِی؟! أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ ... (6) الآیةَ.
إِیهاً مَعَاشِرَ الْمُسْلِمَةِ، أَ أُبْتَزُّ إِرْثِیَهْ! اللَّهَ أَنْ تَرِثَ أَبَاکَ وَ لَا أَرِثَ أَبِیَهْ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا (7).
فدونکها مخطومة مرحولة .. الضمیر راجع إلی فدک المدلول علیها بالمقام،
ص: 280
و الأمر بأخذها للتهدید.
و الْخِطَامُ- بالکسر- کلّ ما یوضع (1) فی أنف البعیر لیقاد به (2).
و الرحل- بالفتح- للنّاقة کالسّرج للفرس، و رحل البعیر- کمنع- شدّ علی ظهره الرّحل (3). شبهتها علیها السلام فی کونها مسلمة لا یعارضه فی أخذها أحد بالناقة المنقادة المهیأة للرکوب.
و الزعیم محمّد (4)
فی بعض الروایات- و الغریم .. أی طالب الحقّ (5).
و عند الساعة ما تخسرون (6) .. کلمة (ما) مصدریة .. أی فی القیامة یظهر خسرانکم.
و: لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ .. (7)، أی لکلّ خبر (8)،- یرید نبأ (9) العذاب أو الإیعاد به- وقت استقرار و وقوع.
و سوف تعلمون- عند وقوعه- من یأتیه عذاب یخزیه .. الاقتباس من موضعین:
أحدهما: سورة الأنعام، و الآخر: فی سورة هود فی قصة نوح علیه السلام حیث قال: إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ (10)، فالعذاب الذی یخزیهم الغرق،
ص: 281
و العذاب المقیم عذاب النار.
ثم رمت بطرفها .. الطّرف- بالفتح- مصدر طرفت عین فلان: إذا نظرت (1) و هو أن ینظر ثمّ یغمض، و الطّرف- أیضا- العین (2).
و المعشر: الجماعة (3).
و الفتیة- بالکسر-: جمع فتی و هو الشّاب و الکریم السّخیّ (4).
و فی المناقب: یا معشر البقیة، و أعضاد الملّة، و حصنة الإسلام ..
و فی الکشف: یا معشر البقیة، و یا عماد الملّة، و حصنة الإسلام.
و الأعضاد: جمع عضد- بالفتح- الأعوان، یقال: عضدته کنصرته لفظا و معنی (5).
ما هذه الغمیزة فی حقّی و السنة عن ظلامتی .. قال الجوهری (6): لیس فی فلان غمیزة أی مطعن، و نحوه ذکر الفیروزآبادی (7)، و هو لا یناسب المقام إلّا بتکلّف.
و قال الجوهری (8): رجل غمز أی ضعیف.
و قال الخلیل فی کتاب العین (9): الغمیزة- بفتح الغین المعجمة و الزای ضعفة فی العمل و جهلة فی العقل و یقال (10): سمعت کلمة فاغتمزتها فی عقله أی علمت أنّه أحمق. و هذا المعنی أنسب.
ص: 282
و فی الکشف: ما هذه الفترة- بالفاء المفتوحة و سکون التاء- و هو السّکون (1)، و هو أیضا مناسب.
و فی روایة ابن أبی طاهر بالراء المهملة، و لعلّه من قولهم غمر علی أخیه ..
أی حقد و ضغن، أو من قولهم: غمر علیه .. أی أغمی علیه، أو من الغمر بمعنی السّتر (2)، و لعلّه کان بالضاد المعجمة فصحف، فإنّ استعمال إغماض العین- فی مثل هذا المقام- شائع.
و السّنة- بالکسر- مصدر وسن یوسن- کعلم یعلم- و سنا و سنة، و السنة:
أوّل النوم أو النوم الخفیف، و الهاء عوض عن الواو (3).
و الظلامة- بالضم- کالمظلمة- بالکسر- ما أخذه الظّالم منک فتطلبه عنده (4)، و الغرض تهییج الأنصار لنصرتها أو توبیخهم علی عدمها.
و فی الکشف- بعد ذلک-: أ ما کان لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یحفظ ...؟!.
سرعان ما أحدثتم و عجلان ذا إهالة.
سرعان- مثلثة السین- و عجلان- بفتح العین- کلاهما من أسماء الأفعال بمعنی سرع و عجل، و فیهما معنی التّعجّب أی ما أسرع و أعجل (5).
و فی روایة ابن أبی طاهر: سرعان ما أجدبتم فأکدیتم، یقال: أجدب القوم
ص: 283
أی أصابهم الجدب (1)، و أکدی الرّجل إذا قلّ خیره (2) و الإهالة- بکسر الهمزة الودک (3) و هو دسم اللّحم (4)، و قال الفیروزآبادی (5): قولهم (6) سرعان ذا إهالة أصله (7) أنّ رجلا کانت له نعجة عجفاء و کانت (8)، رعامها یسیل من منخریها لهزالها، فقیل له: ما هذا الّذی یسیل (9)؟ فقال: ودکها، فقال السّائل: سرعان ذا إهالة (10)، و نصب إهالة علی الحال، و ذا إشارة إلی الرّعام (11)، أو تمییز علی تقدیر نقل الفعل، کقولهم تصبّب زید عرقا، و التّقدیر سرعان إهالة هذه، و هو مثل (12) یضرب لمن یخبر بکینونة الشّی ء قبل وقته، انتهی.
و الرّعام- بالضم-: ما یسیل من أنف الشّاة و الخیل (13)، و لعل المثل کان بلفظ عجلان فاشتبه علی الفیروزآبادی أو غیره، أو کان کلّ منهما مستعملا فی هذا المثل، و غرضها صلوات اللّه علیها التعجّب من تعجیل الأنصار و مبادرتهم إلی إحداث البدع و ترک السنن و الأحکام، و التخاذل عن نصرة عترة سیّد الأنام مع قرب عهدهم به، و عدم نسیانهم ما أوصاهم به فیهم، و قدرتهم علی نصرتها و أخذ حقّها ممّن ظلمها، و لا یبعد أن یکون المثل إخبارا مجملا بما یترتب علی هذه البدعة
ص: 284
من المفاسد الدینیة و ذهاب الآثار النبویة.
فخطب جلیل استوسع وهیه، و استنهر فتقه، و انفتق رتقه، و اظلمّت الأرض لغیبته، و کسفت النجوم لمصیبته . الخطب- بالفتح-: الشّأن و الأمر عظم أو صغر (1).
و الوهی- کالرّمی-: الشّقّ و الخرق (2)، یقال: و هی الثّوب إذا بلی و تخرّق (3).
و استوسع و استنهر- استفعل- من النّهر- بالتحریک- بمعنی السعة (4) أی اتّسع (5).
و الفتق: الشّقّ (6) و الرتّق ضدّه (7)، و انفتق .. أی انشقّ، و الضمائر المجرورات الثلاثة راجعة إلی الخطب بخلاف المجرورین بعدها فإنّهما راجعان إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
و کسف النّجوم: ذهاب نورها (8)، و الفعل منه یکون متعدیّا و لازما، و الفعل کضرب.
و فی روایة ابن أبی طاهر مکان الفقرة الأخیرة: و اکتأبت خیرة اللّه لمصیبته ..
و الاکتئاب- افتعال- من الکآبة بمعنی الحزن (9).
و فی الکشف: و استنهر فتقه، و فقد راتقه، و أظلمت الأرض و اکتابت لخیرة اللّه .. إلی قولها:
ص: 285
و أدیلت الحرمة- من الإدالة بمعنی الغلبة (1)
و أکدت الآمال، و خشعت الجبال، و أضیع الحریم، و أزیلت الحرمة عند مماته.
یقال: أکدی فلان أی بخل أو قلّ خیره (2)، و حریم الرجل ما یحمیه و یقاتل عنه، و الحرمة ما لا یحلّ انتهاکه (3)، و فی بعض النسخ: الرحمة مکان الحرمة.
فتلک- و اللّه- النازلة الکبری و المصیبة العظمی، لا مثلها نازلة و لا بائقة عاجلة، أعلن بها کتاب اللّه جلّ ثناؤه فی أفنیتکم و فی ممساکم و مصبحکم هتافا و صراخا و تلاوة و ألحانا .. النّازلة: الشّدیدة (4).
و البائقة: الدّاهیة (5).
و فناء الدّار- ککساء-: العرصة المتّسعة أمامها (6).
و المُمْسَی و المُصْبَح- بضم المیم فیهما- مصدران و موضعان من الإصباح و الإمساء.
و الهتاف- بالکسر-: الصیاح (7).
و الصراخ کغراب: الصّوت أو الشّدید منه (8).
و التّلاوة- بالکسر- القراءة (9).
و الإلحان: الإفهام، یقال: ألحنه القول .. أی أفهمه إیّاه (10)، و یحتمل أن
ص: 286
یکون من اللّحن بمعنی الغناء و الطّرب، قال الجوهری (1): اللّحن واحد الألحان و اللّحون، و
مِنْهُ الْحَدِیثُ: (اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِلُحُونِ الْعَرَبِ).
و قد لحن فی قراءته إذا طرّب بها و غرّد، و هو ألحن النّاس إذا کان أحسنهم قراءة أو غناء، انتهی. و یمکن أن یقرأ علی هذا بصیغة الجمع أیضا، و الأول أظهر.
و فی الکشف: فتلک نازلة أعلن بها کتاب اللّه فی قبلتکم، ممساکم و مصبحکم، هتافا هتافا، و لقبله ما حلّ بأنبیاء اللّه و رسله ..
حکم فصل و قضاء حتم وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (2).
الحکم الفصل: هو المقطوع به الّذی لا ریب فیه و لا مردّ له، و قد یکون بمعنی القاطع الفارق بین الحقّ و الباطل (3).
و الحتم- فی الأصل-: إحکام الأمور (4). و القضاء الحتم: هو الذی لا یتطرّق إلیه التغییر.
و خلت .. أی مضت (5).
و الانقلاب علی العقب: الرجوع القهقری، أرید به الارتداد بعد الإیمان، و الشاکرون المطیعون المعترفون بالنعم الحامدون علیها (6).
قال بعض الأماثل: و اعلم أنّ الشبهة العارضة للمخاطبین بموت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إمّا عدم تحتّم العمل بأوامره و حفظ حرمته فی أهله لغیبته، فإنّ العقول الضعیفة مجبولة علی رعایة الحاضر أکثر من الغائب، و أنّه إذا غاب عن أبصارهم ذهب کلامه عن أسماعهم، و وصایاه عن قلوبهم، فدفعها ما أشارت
ص: 287
إلیه صلوات اللّه علیها من إعلان اللّه جلّ ثناؤه و إخباره بوقوع تلک الواقعة الهائلة قبل وقوعها، و إنّ الموت ممّا قد نزل بالماضین من أنبیاء اللّه و رسله علیهم السلام تثبیتا للأمّة علی الإیمان، و إزالة لتلک الخصلة الذمیمة عن نفوسهم.
و یمکن أن یکون معنی الکلام أ تقولون مات محمّد صلّی اللّه علیه و آله و بعد موته لیس لنا زاجر و لا مانع عمّا نرید، و لا نخاف أحدا فی ترک الانقیاد للأوامر و عدم الانزجار عن النواهی، و یکون الجواب ما یستفاد من حکایة قوله سبحانه:
أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ ... (1) الآیة، لکن لا یکون حینئذ لحدیث إعلان اللّه سبحانه و إخباره بموت الرسول مدخل فی الجواب إلّا بتکلّف.
و یحتمل أن یکون شبهتهم عدم تجویزهم الموت علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کما أفصح عنه عمر بن الخطاب- و سیأتی فی مطاعنه- فبعد تحقّق موته عرض لهم شکّ فی الإیمان و وهن فی الأعمال، فلذلک خذلوها و قعدوا عن نصرتها، و حینئذ مدخلیة حدیث الإعلان و ما بعده فی الجواب واضح.
و علی التقادیر لا یکون قولها صلوات اللّه علیها: فخطب جلیل .. داخلا فی الجواب، و لا مقولا لقول المخاطبین علی الاستفهام التوبیخی، بل هو کلام مستأنف لبثّ الحزن و الشکوی، بل یکون الجواب بما بعد قولها: فتلک و اللّه النازلة الکبری .. و یحتمل أن یکون مقولا لقولهم، فیکون حاصل شبهتهم أنّ موته صلّی اللّه علیه و آله الذی هو أعظم الدواهی قد وقع، فلا یبالی بما وقع بعده من المحظورات، فلذلک لم ینهضوا بنصرها و الإنصاف ممّن ظلمها، و لما تضمّن ما زعموه کون مماته (صلی الله علیه و آله) أعظم المصائب سلّمت علیها السلام أولا فی مقام جواب (2) تلک المقدمة، لکونها محض الحق، ثم نبّهت علی خطئهم فی أنّها مستلزمة لقلّة المبالاة بما وقع، و القعود عن نصرة الحق، و عدم اتّباع أوامره صلّی
ص: 288
اللّه علیه و آله بقولها: أعلن بها کتاب اللّه .. إلی آخر الکلام، فیکون حاصل الجواب أن اللّه قد أعلمکم بها قبل الوقوع، و أخبرکم بأنّها سنّة ماضیة فی السلف من أنبیائه، و حذّرکم الانقلاب علی أعقابکم کی لا تترکوا العمل بلوازم الإیمان بعد وقوعها، و لا تهنوا عن نصرة الحق و قمع الباطل، و فی تسلیمها ما سلمته أولا دلالة علی أنّ کونها أعظم المصائب ممّا یؤید وجوب نصرتی، فإنّی أنا المصاب بها حقیقة، و إن شارکنی فیها غیری، فمن نزلت به تلک النازلة الکبری فهو بالرعایة أحقّ و أحری.
و یحتمل أن یکون قولها علیها السلام: فخطب جلیل .. من أجزاء الجواب، فتکون شبهتهم بعض الوجوه المذکورة، أو المرکب من بعضها مع بعض، و حاصل الجواب حینئذ أنّه إذا نزل بی مثل تلک النازلة الکبری- و قد کان اللّه عزّ و جلّ أخبرکم بها و أمرکم أن لا ترتدّوا بعدها علی أعقابکم- فکان الواجب علیکم دفع الضیم عنّی و القیام بنصرتی، و لعلّ الأنسب بهذا الوجه ما
فِی رِوَایَةِ ابْنِ أَبِی طَاهِرٍ مِنْ قَوْلِهَا: وَ تِلْکَ نَازِلَةٌ أَعْلَنَ بِهَا کِتَابُ اللَّهِ ..
بالواو دون الفاء، و یحتمل أن لا تکون الشبهة العارضة للمخاطبین مقصورة علی أحد الوجوه المذکورة، بل تکون الشبهة لبعضهم بعضها و للآخر (1) أخری، و یکون کل مقدمة من مقدمات الجواب إشارة إلی دفع واحدة منها.
أقول: و یحتمل أن لا تکون هناک شبهة حقیقة، بل یکون الغرض أنّه لیس لهم فی ارتکاب تلک الأمور الشنیعة حجّة و متمسک، إلّا أن یتمسّک أحد بأمثال تلک الأمور الباطلة الواهیة التی لا یخفی علی أحد بطلانها، و هذا شائع فی الاحتجاج.
إیها بنی قیلة! أ أهضم تراث أبی و أنتم بمرأی منّی و مسمع، و مبتدأ و مجمع، تلبسکم الدعوة، و تشملکم الخبرة.
أَیهاً- بفتح الهمزة و التنوین- بمعنی
ص: 289
هیهات (1).
و بنو قیلة: الأوس و الخزرج- قبیلتا الأنصار،- و قیلة- بالفتح- اسم أمّ لهم قدیمة: و هی قیلة بنت کاهل (2).
و الهضم: الکسر، یقال: هضمت الشّی ء .. أی کسرته، و هضمه حقّه و اهتضمه إذا ظلمه و کسر علیه حقّه (3).
و التّراث- بالضم- المیراث، و أصل التّاء فیه واو (4).
و أنتم بمرأی منّی و مسمع .. أی بحیث أراکم و أسمعکم (5) کلامکم (کذا).
و فی روایة ابن أبی طاهر: منه- أی من الرسول صلّی اللّه علیه و آله-، و المبتدأ فی أکثر النسخ بالباء الموحدة مهموزا، فلعلّ المعنی أنّکم فی مکان یبتدأ منه الأمور و الأحکام، و الأظهر أنّه تصحیف المنتدی- بالنون غیر مهموزة- بمعنی المجلس (6)، و کذا فی المناقب القدیم، فیکون المجمع کالتفسیر له، و الغرض الاحتجاج علیهم بالاجتماع (7) الذی هو من أسباب القدرة علی دفع الظلم، و اللفظان غیر موجودین فی (8) روایة ابن أبی طاهر.
و تلبسکم- علی بناء المجرد- أی تغطیکم و تحیط بکم.
و الدّعوة: المرة من الدعاء أی النّداء (9) کالخبرة- بالفتح- من الخبر- بالضم
ص: 290
بمعنی العلم (1)، أو الخبرة- بالکسر- بمعناه (2)، و المراد بالدعوة: نداء المظلوم للنصرة، و بالخبرة علمهم بمظلومیّتها صلوات اللّه علیها، و التعبیر بالإحاطة و الشمول للمبالغة، أو للتصریح بأنّ ذلک قد عمّهم جمیعا، و لیس من قبیل الحکم علی الجماعة بحکم البعض أو الأکثر.
و فی روایة ابن أبی طاهر: الحیرة- بالحاء المهملة- و لعلّه تصحیف، و لا یخفی توجیهه.
و أنتم موصوفون بالکفاح، معروفون بالخیر و الصلاح و النجبة (3) التی انتجبت، و الخیرة التی اختیرت .. الکفاح: استقبال العدوّ فی الحرب بلا ترس و لا جنّة، و یقال (4): فلان یکافح الأمور .. أی یباشرها بنفسه (5).
و النُّجَبَة- کهُمَزَة- النّجیب الکریم (6)، و قیل: یحتمل أن یکون بفتح الخاء المعجمة أو سکونها بمعنی المنتخب المختار (7)، و یظهر من ابن الأثیر أنّها بالسّکون تکون جمعا (8).
و الخیرة- کعنبة: المفضّل من القوم المختار منهم (9).
ص: 291
قاتلتم العرب- فی المناقب: لنا أهل البیت قاتلتم- و ناطحتم الأمم، و کافحتم البهم، فلا نبرح أو تبرحون نأمرکم فتأتمرون ..
ناطحتم الأمم .. أی حاربتم الخصوم و دافعتموهم بجدّ و اهتمام کما یدافع الکبش قرنه بقرنه (1).
و البهم: الشّجعان (2)
کما مرّ (3)
و مکافتحتها: التعرّض لدفعها من غیر توان و ضعف.
و قولها علیها السلام: أو تبرحون .. معطوف علی مدخول النفی، فالمنفی أحد الأمرین، و لا ینتفی إلّا بانتفائهما معا، فالمعنی لا نبرح و لا تبرحون نأمرکم فتأتمرون .. أی کنّا لم نزل آمرین و کنتم مطیعین لنا فی أوامرنا.
و فی کشف الغمة: و تبرحون- بالواو- فالعطف علی مدخول النفی أیضا و یرجع إلی ما مرّ، و عطفه علی النفی- إشعارا بأنّه قد کان یقع منهم براح عن الإطاعة کما فی غزوة أحد و غیرها، بخلاف أهل البیت علیهم السلام إذ لم یعرض لهم کلال عن الدعوة و الهدایة- بعید عن المقام، و الأظهر ما فی روایة ابن أبی طاهر من ترک المعطوف رأسا.
لا نبرح نأمرکم .. أی لم یزل عادتنا الأمر و عادتکم الائتمار.
و فی المناقب: لا نبرح و لا تبرحون نأمرکم .. فیحتمل أن یکون أو فی تلک النسخة أیضا بمعنی الواو .. أی لا نزال نأمرکم و لا تزالون تأتمرون، و لعلّ ما فی المناقب أظهر النسخ و أصوبها.
حتی إذا دارت بنا رحی الإسلام، و درّ حلب الأیام، و خضعت نعرة الشرک، و سکنت فورة الإفک، و خمدت نیران الکفر، و هدأت دعوة الهرج، و استوثق نظام الدین .. دوران الرحی کنایة عن انتظام أمرها، و الباء للسببیة.
ص: 292
و درّ اللّبن: جریانه و کثرته (1).
و الحلب- بالفتح- استخراج ما فی الضّرع من اللّبن، و بالتحریک اللّبن المحلوب (2)، و الثانی أظهر للزوم ارتکاب تجوّز فی الإسناد و فی المسند إلیه علی الأول.
و النّعرة- بالنون و العین و الراء المهملتین- مثال همزة: الخیشوم و الخیلاء و الکبر (3) أو بفتح النون من قولهم: نعر العرق بالدّم .. أی فار (4)، فیکون الخضوع بمعنی السکون، أو بالغین المعجمة من نغرت القدر .. أی فارت (5).
و قال الجوهری: نغر الرّجل- بالکسر- أی اغتاض، قال الأصمعی: هو الّذی یغلی جوفه من الغیظ. و قال (6) ابن السّکّیت: یقال: ظلّ فلان یتنغّر علی فلان .. أی یتذمّر علیه (7)، و فی أکثر النسخ بالثاء المثلثة المضمومة و الغین المعجمة، و هی نقرة النّحر بین الترقوتین (8)، فخضوع ثغرة الشرک کنایة عن محقه و سقوطه کالحیوان الساقط علی الأرض، نظیره
قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا وَضَعْتُ، کَلْکَلَ الْعَرَبِ.
- أی صدورهم (9).
ص: 293
و الإفک- بالکسر- الکذب (1)، و فورة الإفک غلیانه و هیجانه (2).
و خمدت النّار .. أی سکن لهبها و لم یطفأ جمرها (3)، و یقال: همدت- بالهاء إذا طفئ جمرها (4)، و فیه إشعار بنفاق بعضهم و بقاء مادة الکفر فی قلوبهم.
و فی روایة ابن أبی طاهر: و باخت نیران الحرب .. قال الجوهری: باخ الحّرّ و النّار و الغضب و الحمّی .. أی سکن و فتر (5)، و هدأت أی سکنت (6).
و الهرج: الفتنة و الاختلاط (7)، و فی الحدیث: الهرج: القتل (8).
و استوسق .. أی اجتمع و انضمّ من الوسق- بالفتح- و هو ضمّ الشّی ء إلی الشی ء، و اتّساق الشّی ء: انتظامه (9).
و فی الکشف: فناویتم العرب و بادهتم الأمور .. إلی قولها علیها السلام:
حتی دارت لکم بنّا رحی الإسلام، و درّ حلب البلاد، و خبت نیران الحرب ..
یقال: بدهه بأمر .. أی استقبله به، و بادهه: فاجأه (10).
فأنّی حرتم بعد البیان، و أسررتم بعد الإعلان، و نکصتم بعد الإقدام و أشرکتم بعد الإیمان .. کلمة: أنّی، ظرف مکان بمعنی أین، و قد یکون بمعنی کیف (11) أی من أین حرتم، و ما کان منشؤه.
ص: 294
و جرتم: إما- بالجیم- من الجور و هو المیل عن القصد (1) و العدول عن الطّریق (2)، أی لما ذا ترکتم سبیل الحق بعد ما تبیّن لکم؟، أو بالحاء المهملة المضمومة من الحور بمعنی الرّجوع أو النّقصان (3)، یقال: نعوذ باللّه من الحور بعد الکور .. أی من النّقصان بعد الزیادة (4)، و أما بکسرها من الحیرة.
و النّکوص: الرّجوع إلی خلف (5).
أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (6). نکث العهد- بالفتح نقضه (7).
و الأیمان- جمع الیمین- و هو القسم (8).
و المشهور بین المفسرین أنّ الآیة نزلت فی الیهود الذین نقضوا عهودهم و خرجوا مع الأحزاب و همّوا بإخراج الرسول من المدینة، و بدءوا بنقض العهد و القتال.
و قیل (9): نزلت فی مشرکی قریش و أهل مکة حیث نقضوا أیمانهم التی عقدوها مع الرسول و المؤمنین علی أن لا یعاونوا علیهم أعداءهم، فعاونوا بنی بکر علی خزاعة، و قصدوا إخراج الرسول صلّی اللّه علیه و آله من مکة حین تشاوروا بدار الندوة، و أتاهم إبلیس بصورة شیخ نجدی .. إلی آخر ما مرّ من القصة (10)،
ص: 295
فهم بدءوا بالمعاداة و المقاتلة فی هذا الوقت، أو یوم بدر، أو بنقض العهد، و المراد بالقوم الذین نکثوا أیمانهم فی کلامها صلوات اللّه علیها، أما الذین نزلت فیهم الآیة فالغرض بیان وجوب قتال الغاصبین للإمامة و لحقّها، الناکثین لما عهد إلیهم الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی وصیّه علیه السلام و ذوی قرباه و أهل بیته، کما وجب بأمره سبحانه قتال من نزلت الآیة فیهم، أو المراد بهم الغاصبون لحقّ أهل البیت علیهم السلام، فالمراد بنکثهم أیمانهم: نقض ما عهدوا إلی الرسول صلّی اللّه علیه و آله حین بایعوه من الانقیاد له فی أوامره و الانتهاء عند نواهیه و أن لا یضمروا له العداوة، فنقضوه و ناقضوا ما أمرهم به، و المراد بقصدهم إخراج الرسول صلّی اللّه علیه و آله عزمهم علی إخراج من هو کنفس الرسول صلّی اللّه علیه و آله و قائم مقامه بأمر اللّه و أمره عن مقام الخلافة و علی إبطال أوامره و وصایاه فی أهل بیته النازل منزلة إخراجه من مستقرّه، و حینئذ یکون من قبیل الاقتباس.
و فی بعض الروایات: لقوم نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ (1) .. فقوله: لقوم متعلق بقوله: تخشونهم.
ألا قد أری أن قد أخلدتم إلی الخفض، و أبعدتم من هو أحقّ بالبسط و القبض و خلوتم بالدعة، و نجوتم من الضیق بالسعة، فمججتم ما وعیتم، و دسعتم الذی تسوغتم ف إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (2) .. الرّؤیة هنا بمعنی العلم أو النّظر بالعین (3).
و أخلد إلیه: رکن و مال (4).
و الخفض- بالفتح-: سعة العیش (5).
ص: 296
و المراد بمن هو أحقّ بالبسط و القبض أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، و صیغة التفضیل مثلها فی قوله تعالی: قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ (1).
و خلوت بالشّی ء: انفردت به (2) و اجتمعت معه فی خلوة (3).
و الدّعة: الرّاحة و السّکون (4).
و مجّ الشّراب من فیه: رمی به (5).
و وعیتم .. أی حفظتم (6).
و الدّسع- کالمنع- الدّفع و القی ء (7)، و إخراج البعیر جرّته إلی فیه (8).
و ساغ الشّراب یسوغ سوغا .. إذا سهل مدخله فی الحلق (9)، و تسوّغه:
شربه بسهولة.
و صیغة تکفروا فی کلامها علیها السلام إما من الکفران و ترک الشکر- کما هو الظاهر من سیاق الکلام المجید حیث قال تعالی: إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (10)
، أو من الکفر بالمعنی الأخص، و التغییر فی المعنی لا ینافی الاقتباس، مع أن فی الآیة أیضا یحتمل هذا المعنی، و المراد إن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعا من الثقلین فلا یضرّ ذلک إلّا أنفسکم فإنه
ص: 297
سبحانه غنیّ عن شکرکم و طاعتکم، مستحق للحمد فی ذاته، أو محمود تحمده الملائکة بل جمیع الموجودات بلسان الحال، و ضرر الکفران عائد إلیکم حیث حرمتم من فضله تعالی و مزید إنعامه و إکرامه.
و الحاصل، أنّکم إنّما ترکتم الإمام بالحق و خلعتم بیعته من رقابکم و رضیتم ببیعة أبی بکر لعلمکم بأن أمیر المؤمنین علیه السلام لا یتهاون و لا یداهن فی دین اللّه، و لا تأخذه فی اللّه لومة لائم، و یأمرکم بارتکاب الشدائد فی الجهاد و غیره، و ترک ما تشتهون من زخارف الدنیا، و یقسم الفی ء بینکم بالسویة، و لا یفضل الرؤساء و الأمراء، و إن أبا بکر رجل سلس القیاد، مداهن فی الدین لإرضاء العباد، فلذا رفضتم الإیمان، و خرجتم عن طاعته سبحانه إلی طاعة الشیطان، و لا یعود وباله إلّا إلیکم.
و فی الکشف: ألا و قد أری و اللّه أن قد أخلدتم إلی الخفض، و رکنتم إلی الدعة، فمججتم الذی أوعیتم، و لفظتم الذی سوغتم.
و فی روایة ابن أبی طاهر: فعجتم عن الدین.
یقال: رکن إلیه- بفتح الکاف و قد یکسر- أی مال إلیه و سکن (1). و قال الجوهری: عجت بالمکان أعوج .. أی أقمت به و عجت غیری .. یتعدّی و لا یتعدّی، و عجت البعیر ..
عطفت رأسه بالزّمام .. و العائج: الواقف .. و ذکر ابن الأعرابی: فلان ما یعوج من (2) شی ء: أی ما یرجع عنه (3).
ألا و قد قلت ما قلت علی معرفة منّی بالخذلة التی خامرتکم، و الغدرة التی استشعرتها قلوبکم، و لکنها فیضة النفس، و نفثة الغیظ، و خور القنا، و بثة الصدر، و تقدمة الحجة .. الخذلة: ترک النّصر (4).
ص: 298
و خامرتکم .. أی خالطتکم (1).
و الغدر: ضدّ الوفاء (2).
و استشعره (3): أی لبسه، و الشّعار: الثّوب الملاصق للبدن (4).
و الفیض- فی الأصل- کثرة الماء و سیلانه، یقال: فاض الخبر .. أی شاع، و فاض صدره بالسّرّ .. أی باح به و أظهره، و یقال: فاضت نفسه .. أی خرجت روحه (5)، و المراد به هنا إظهار المضمر فی النفس لاستیلاء الهم و غلبة الحزن.
و النّفث بالفم شبیه بالنّفخ (6)، و قد یکون للمغتاظ تنفس عال تسکینا لحرّ القلب و إطفاء لنائرة الغضب.
و الخور- بالفتح و التحریک-: الضّعف (7).
و القنا: جمع قناة و هی الرّمح (8)، و قیل کلّ عصا مستویة أو معوجّة قناة (9)، و لعلّ المراد بخور القنا ضعف النفس عن الصبر علی الشدة و کتمان الضر، أو ضعف ما یعتمد علیه فی النصر علی العدو، و الأول أنسب.
و البثّ: النّشر و الإظهار (10)، و الهمّ الّذی لا یقدر صاحبه علی کتمانه فیبثّه ..
أی یفرّقه (11).
ص: 299
و تقدمة الحجة: إعلام الرجل قبل وقت الحاجة قطعا لاعتذاره بالغفلة.
و الحاصل، أن استنصاری منکم، و تظلّمی لدیکم، و إقامة الحجة علیکم، لم یکن رجاء للعون و المظاهرة بل تسلیة للنفس، و تسکینا للغضب، و إتماما للحجة، لئلّا تقولوا یوم القیامة: إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ (1).
فدونکموها فاحتقبوها دبرة الظهر، نقبة الخف، باقیة العار، موسومة بغضب اللّه و شنار الأبد، موصولة ب نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ (2)، فبعین اللّه ما تفعلون وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3) ..
و الحَقَبُ- بالتحریک- حبل یشدّ به الرّحل إلی بطن البعیر، یقال: احقبت البعیر .. أی شددته به (4)، و کلّ ما شدّ فی مؤخّر رحل أو قتب فقد احتقب، و منه قیل: احتقب فلان الإثم کأنّه جمعه و احتقبه من خلفه (5)، فظهر أن الأنسب فی هذا المقام أحقبوها- بصیغة الإفعال- أی شدوا علیها ذلک و هیئوها للرکوب، لکن فیما وصل إلینا من الروایات علی بناء الافتعال.
و الدَّبَر- بالتحریک- الجرح فی ظهر البعیر، و قیل: جرح الدّابة مطلقا (6).
و النَّقَب- بالتحریک-: رقّة خفّ البعیر (7).
و العار الباقی: عیب لا یکون فی معرض الزوال.
و وسمته وسما وسمة: إذا أثّرت فیه بسمة و کیّ (8).
ص: 300
و الشّنار: العیب و العار (1).
و نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ. المؤجّجة علی الدوام.
و الاطلاع علی الأفئدة .. إشرافها علی القلوب بحیث یبلغها ألمها کما یبلغ ظواهر البدن، و قیل معناه: أنّ هذه النار تخرج من الباطن إلی الظاهر بخلاف نیران الدنیا.
و فی الکشف: إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ
- و الموصدة: المطبقة (2)
و بعین اللّه ما تفعلون .. أی متلبس بعلم اللّه أعمالکم، و یطلّع علیها کما یعلم أحدکم ما یراه و یبصره، و قیل فی قوله تعالی: تَجْرِی بِأَعْیُنِنا (3) أنّ المعنی تجری بأعین أولیائنا من الملائکة و الحفظة.
و المنقلب: المرجع و المنصرف (4)، و أیّ منصوب علی أنّه صفة مصدر محذوف و العامل فیه ینقلبون، لأنّ ما قبل الاستفهام لا یعمل فیه، و إنّما یعمل فیه ما بعده، و التقدیر سیعلم الذین ظلموا ینقلبون انقلابا أیّ انقلاب؟.
و أنا ابنة نذیر لکم .. أی أنا ابنة من أنذرکم بعذاب اللّه علی ظلمکم، فقد تمّت الحجّة علیکم، و الأمر فی اعملوا و انتظروا للتهدید.
و أما قول الملعون:
و الرائد لا یکذب أهله .. فهو مثل (5) استشهد به فی صدق الخبر الذی افتراه علی النبی صلّی اللّه علیه و آله، و الرّائد: من یتقدّم القوم یبصر لهم الکلأ و مساقط الغیث (6)، جعل نفسه- لاحتماله الخلافة التی هی الرئاسة العامّة- بمنزلة
ص: 301
الرائد للأمّة الذی یجب علیه أن ینصحهم و یخبرهم بالصدق.
و المجالدة: المضاربة بالسّیوف (1).
و استبدّ فلان بالرّأی .. أی انفرد به (2) و استقلّ.
و لا نزوی عنک .. أی لا نقبض و لا نصرف (3).
و لا نوضع من فرعک و أصلک .. أی لا نحطّ درجتک (4) و لا ننکر فضل أصولک و أجدادک و فروعک و أولادک.
و ترین- من الرّأی- بمعنی الاعتقاد (5).
و
قَوْلُهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا: سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ کِتَابِ اللَّهِ صَادِفاً، وَ لَا لِأَحْکَامِهِ مُخَالِفاً، بَلْ کَانَ یَتْبَعُ أَثَرَهُ وَ یَقْفُو سُوَرَهُ، أَ فَتَجْمَعُونَ إِلَی الْغَدْرِ اعْتِلَالًا عَلَیْهِ بِالزُّورِ ..؟!.
الصّادف عن الشّی ء: المعرض عنه (6).
و الأَثَر- بالتحریک و بالکسر-: أثر القدم (7).
و القفو: الاتّباع (8).
و السُّورُ- بالضم- کلّ مرتفع عال، و منه سور المدینة (9)، و یکون جمع سورة، و هی کلّ منزلة من البناء و منه سورة القرآن، لأنّها منزلة بعد منزلة،
ص: 302
و تجمع (1) علی: سُوَرٍ- بفتح الواو (2)
و فی العبارة یحتملها (3)، و الضمائر المجرورة تعود إلی اللّه تعالی أو إلی کتابه، و الثانی أظهر.
و الاعتلال: إبداء العلّة و الاعتذار (4).
و الزّور: الکذب (5).
و هذا بعد وفاته شبیه بما بغی له من الغوائل فی حیاته ..
البغی: الطّلب (6).
و الغوائل: المهالک (7) و الدّواهی (8)، أشارت علیها السلام بذلک إلی ما دبروا- لعنهم اللّه- فی إهلاک النبی صلّی اللّه علیه و آله و استئصال أهل بیته علیهم السلام فی العقبتین و غیرهما ممّا أوردناه فی هذا الکتاب متفرقا (9).
هذا کتاب اللّه حکما عدلا، و ناطقا فصلا، یقول: یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ (10) و وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (11) فبیّن عزّ و جلّ فیما وزع علیه من
ص: 303
الأقساط، و شرع من الفرائض و المیراث، و أباح من حظّ الذکران و الإناث، ما أزاح علّة المبطلین، و أزال التظنّی و الشبهات فی الغابرین، کلّا بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ (1).
أقول: سیأتی الکلام فی مواریث الأنبیاء فی باب المطاعن- إن شاء اللّه تعالی-.
و التّوزیع: التّقسیم (2).
و القسط- بالکسر- الحصّة و النّصیب (3).
و الإزاحة: الإذهاب و الإبعاد (4).
و التّظنّی: إعمال الظّن، و أصله: التّظنّن (5).
و الغابر: الباقی (6).
و قد یطلق علی الماضی (7).
و التّسویل: تحسین ما لیس بحسن و تزیینه و تحبیبه إلی الإنسان لیفعله أو یقوله (8)، و قیل: هو تقدیر معنی فی النفس علی الطمع فی تمامه.
فَصَبْرٌ جَمِیلٌ*. أی فصبری جمیل، أو الصبر الجمیل أولی من الجزع الذی لا یغنی شیئا، و قیل: إنّما یکون الصبر جمیلا إذا قصد به وجه اللّه تعالی، و فعل للوجه الذی وجب، ذکره السید المرتضی رضی اللّه عنه (9)، و خطابک- فی قول أبی
ص: 304
بکر- من المصدر المضاف إلی الفاعل- و مراده بما تقلدوا ما أخذ (1) فدک أو الخلافة .. أی أخذت الخلافة بقول المسلمین و اتّفاقهم فلزمنی القیام بحدودها التی من جملتها أخذ فدک، للحدیث المذکور.
و المکابرة: المغالبة (2).
و الاستبداد: الاستئثار (3). و الانفراد بالشّی ء (4).
قَوْلُهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا: مَعَاشِرَ النَّاسِ الْمُسْرِعَةِ إِلَی قِیلِ الْبَاطِلِ، الْمُغْضِیَةِ عَلَی الْفِعْلِ الْقَبِیحِ الْخَاسِرِ، أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (5) (6).
کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ (7)، مَا أَسَأْتُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ، فَأَخَذَ بِسَمْعِکُمْ وَ أَبْصَارِکُمْ، وَ لَبِئْسَ مَا تَأَوَّلْتُمْ، وَ سَاءَ بِهِ مَا أَشَرْتُمْ، وَ شَرَّ مَا مِنْهُ اعْتَضَتُّمْ ..
القیل: بمعنی القول و کذا القال (8).
و قیل: القول فی الخیر، و القیل و القال فی الشرّ.
و قیل: القول مصدر و القیل و القال اسمان له (9).
و الإغضاء: إدناء الجفون (10)، و أغضی علی الشّی ء أی سکت (11) و رضی به،
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ وَ الْکَاظِمِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی الْآیَةِ أَنَّ الْمَعْنَی أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ
ص: 305
الْقُرْآنَ (1) فَیُقْضُوا بِمَا عَلَیْهِمْ مِنَ الْحَقِّ (2).
وَ تَنْکِیرُ الْقُلُوبِ لِإِرَادَةِ قُلُوبِ هَؤُلَاءِ وَ مَنْ کَانَ مِثْلَهُمْ مِنْ غَیْرِهِمْ.
و الرّین: الطّبع، و التّغطیة (3) و أصله: الغلبة (4).
و التّأوّل و التّأویل: التّصییر و الإرجاع و نقل الشّی ء عن موضعه، و منه تأویل الألفاظ .. أی نقل اللّفظ عن الظّاهر (5).
و الإشارة: الأمر بأحسن الوجوه فی أمر (6).
و شَرَّ- کَفَرَّ- بمعنی ساء (7).
و الاعتیاض: أخذ العوض (8) و الرّضا به، و المعنی ساء ما أخذتم منه عوضا عمّا ترکتم.
لَتَجِدَنَّ وَ اللَّهِ مَحْمِلَهُ ثَقِیلًا، وَ غِبَّهُ وَبِیلًا، إِذَا کُشِفَ لَکُمُ الْغِطَاءُ وَ بَانَ مَا وَرَاءَهُ الضَّرَاءُ، وَ بَدَا لَکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَحْتَسِبُونَ، وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ.
الْمَحْمِلُ- کَمَجْلِس- مصدر.
و الغِبُّ- بالکسر-: العاقبة (9).
و الوَبَالُ- فی الأصل-: الثّقل و المکروه، و یراد به فی عرف الشّرع: عذاب
ص: 306
الآخرة (1)، و العذاب الوبیل: الشّدید (2).
و الضَّرَاءُ- بالفتح و التّخفیف-: الشّجر الملتفّ- کما مرّ (3)
یقال: تواری الصّید منّی فی ضراء (4).
و الْوَرَاءُ: یکون بمعنی قدّام کما یکون بمعنی خلف (5) و بالأول فُسِّرَ قوله تعالی: وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً (6) و یحتمل أن تکون الهاء (7) زیدت من النساخ أو الهمزة، فیکون علی الأخیر بتشدید الراء من قولهم: ورّی الشّی ء توریة .. أی أخفاه (8)، و علی التقادیر فالمعنی: و ظهر لکم ما ستره عنکم الضراء.
و بدا لکم من ربکم ما لم تکونوا تحتسبون .. أی ظهر لکم (9) من صنوف العذاب ما لم تکونوا تنتظرونه، و لا تظنّونه واصلا إلیکم، و لم یکن فی حسبانکم.
و المبطل: صاحب الباطل من أبطل الرّجل إذا أتی بالباطل (10).
قَدْ کَانَ بَعْدَکَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ*** لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ یَکْبُرِ الْخَطْبُ.
إِنَّا فَقَدْنَاکَ فَقْدَ الْأَرْضِ وَابِلَهَا*** وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ فَقَدْ نَکَبُوا (11)
ص: 307
فی الکشف: ثم التفتت إلی قبر أبیها متمثلة بقول هند ابنة أثاثة .. ثم ذکر الأبیات.
و قال فی النهایة: الْهَنْبَثَةُ واحدة الهَنَابِثِ و هی الأمور الشّداد المختلفة، و الهنبثة: الاختلاط فی القول و النّون زائدة (1)، و ذکر فیه: أنّ فاطمة (علیها السلام) قالت بعد موت النّبیّ صلّی اللّه علیه (و آله) : قد کان بعدک أنباء .. إلی آخر البیتین (2)، إلّا أنّه قال: فاشهدهم و لا تغب (3).
و الشّهود: الحظور (4).
و الخطب- بالفتح-: الأمر الّذی تقع فیه المخاطبة، و الشّأن و الحال (5).
و الوابل: المطر الشّدید (6).
و نکب فلان عن الطّریق کنصر- و فرح (7)
أی .. عدل و مال (8).
و کلّ أهل له قربی و منزلة*** عند الإله علی الأدنین مقترب
القربی- فی الأصل- القرابة فی الرّحم (9).
و المنزلة: المرتبة (10) و الدّرجة و لا تجمع (11).
ص: 308
و الأدنین: هم الأقربون (1)، و اقترب أی تقارب (2).
و قال فی مجمع البیان (3): فی اقترب زیادة مبالغة علی قرب، کما أنّ فی اقتدر زیادة مبالغة علی قدر.
و یمکن تصحیح ترکیب البیت و تأویل معناه علی وجوه:
الأول: و هو الأظهر، أن جملة (له قربی) صفة لأهل، و التنوین فی (منزلة) للتعظیم، و الظرفان متعلقان بالمنزلة لما فیها من معنی الزیادة و الرجحان، و (مقترب) خبر لکل، أی ذو القرب الحقیقی، أو عند ذی الأهل، کلّ أهل کانت له مزیّة و زیادة علی غیره من الأقربین عند اللّه تعالی.
و الثانی: تعلّق الظرفین بقولها: (مقترب)، أی کل أهل له قرب و منزلة من ذی الأهل، فهو عند اللّه تعالی مقترب مفضل علی سائر الأدنین.
و الثالث: تعلّق الظرف الأول ب (المنزلة) و الثانی (بالمقترب)، أی کل أهل اتّصف بالقربی بالرجل و بالمنزلة عند اللّه، فهو مفضّل علی من هو أبعد منه.
و الرابع: أن یکون جملة: (له قربی) خبرا للکل، (و مقترب) خبرا ثانیا، و فی الظرفین یجری الاحتمالات السابقة، و المعنی أن کل أهل نبیّ من الأنبیاء له قرب و منزلة عند اللّه، و مفضّل علی سائر الأقارب عند الأمّة.
أبدت رجال لنا نجوی صدورهم لما مضیت و حالت دونک الترب
بدا الأمر بدوّا: ظهر، و أبداه أظهره (4).
و النّجوی: الاسم من نجوته إذا ساورته (5)، و نجوی صدورهم: ما أضمروه فی نفوسهم من العداوة و لم یتمکنوا من إظهاره فی حیاته صلّی اللّه علیه
ص: 309
و آله، و فی بعض النسخ: فحوی صدورهم، و فحوی القول: معناه (1)، و المآل واحد.
و قال الفیروزآبادی: التُّرْبُ و التُّرَابُ و التُّرْبَةُ .. معروف، و جمع التّراب:
أتربة و تربان، و لم یسمع لسائرها (2) بجمع، انتهی (3). فیمکن أن یکون بصیغة المفرد، و التأنیث بتأویل الأرض کما قیل، و الأظهر أنه- بضم التاء و فتح الراء جمع تربة، قال فی مصباح اللغة: التّربة: المقبرة، و الجمع ترب مثل غرفة و غرف (4).
و حال الشّی ء بینی و بینک .. أی منعنی من الوصول إلیک (5).
و دون الشّی ء: قریب منه (6)، یقال: دون النهر جماعة .. أی قبل أن تصل إلیه.
و التّهجّم: الاستقبال بالوجه الکریه (7).
ص: 310
و الْمُغْتَصَبُ- علی بناء المفعول- المغصوب (1).
و الْمُحْتَجِبُ- علی بناء الفاعل-.
و صَادَفَهُ: وجده و لقیه (2).
و الکُثُبُ- بضمتین-: جمع کثیب و هو التَّلّ من الرّمل (3).
و الرُّزْءُ- بالضم مهموزا: المصیبة بفقد الأعزّة (4). و رزئنا- علی بناء المجهول-.
و الشَّجَنُ- بالتحریک-: الحزن (5).
و فی القاموس: العُجْمُ- بالضم و بالتحریک- (6) خلاف العرب (7).
قوله: ثم انکفأت ..
أقول:
وجدت فی نسخة قدیمة لکشف الغمة منقولة من خطّ المصنف مکتوبا علی هامشها بعد إیراد خطبتها صلوات اللّه علیها ما هذا لفظه: وجد بخطّ السید المرتضی علم الهدی الموسوی قدس اللّه روحه أنّه لمّا خرجت فاطمة علیها السلام من عند أبی بکر- حین ردّها عن فدک- استقبلها أمیر المؤمنین علیه السلام فجعلت تعنّفه، ثم قالت: اشتملت .. إلی آخر کلامها علیها السلام.
و الانکفاء: الرّجوع (8).
و توقّعت الشّی ء و استوقعته .. أی انتظرت وقوعه (9).
ص: 311
و طلعت علی القوم: أتیتهم (1)، و تطلّع الطّلوع: انتظاره.
فلمّا استقرّت بها الدّار .. أی سکنت (2) کأنّها اضطربت و تحرکت بخروجها، أو علی سبیل القلب، و هذا شائع، یقال: استقرّت نوی القوم و استقرّت بهم النّوی .. أی أقاموا (3).
اشتملت شملة الجنین و قعدت حجرة الظنین ..
اشتمل بالثّوب .. أی أداره علی جسده کلّه، و الشّملة- بالفتح- کساء یشتمل به، و الشّملة- بالکسر- هیئة الاشتمال (4)، فالشملة إمّا مفعول مطلق من غیر الباب کقوله تعالی: نَباتاً (5) أو فی الکلام حذف و إیصال.
و فی روایة السید: مشیمة الجنین ..
و هی محلّ الولد فی الرّحم (6)، و لعله أظهر.
و الجنین: الولد ما دام فی البطن (7).
و الحُجْرَة- بالضم- حظیرة الإبل، و منه حجرة الدّار (8).
و الظّنین: المتّهم (9)، و المعنی اختفیت عن الناس کالجنین، و قعدت عن طلب الحق، و نزلت منزلة الخائف المتهم.
و فی روایة السید: الحجزة.
- بالزاء المعجمة-،
و فی بعض النسخ: قعدت
ص: 312
حجزة الظنین.
، و قال فی النهایة (1): الحجزة: موضع شدّ الإزار، ثمّ قیل للإزار:
حجزة للمجاورة، و فی القاموس (2): الحجزة- بالضم- معقد الإزار .. و من الفرس مرکب مؤخّر الصّفاق بالحقو، و قال: شدّة الحجزة: کنایة عن الصّبر.
نقضت قادمة الأجدل فخانک ریش الأعزل.
قوادم الطّیر: مقادیم ریشه و هی عَشْرٌ فی کلّ جناح (3)، واحدتها قادمة (4).
و الأجدل: الصّقر (5).
و الأعزل: الّذی لا سلاح معه (6).
قیل: لعلّها صلوات اللّه علیها شبّهت الصقر الذی نقضت قوادمه بمن لا سلاح له، و المعنی ترکت طلب الخلافة فی أوّل الأمر قبل أن یتمکّنوا منها و یشیّدوا أرکانها، و ظننت أنّ الناس لا یرون غیرک أهلا للخلافة، و لا یقدّمون علیک أحدا، فکنت کمن یتوقّع الطیران من صقر منقوضة القوادم.
أقول: و یحتمل أن یکون المراد أنّک نازلت الأبطال، و خضت الأهوال، و لم تبال بکثرة الرجال حتی نقضت شوکتهم، و الیوم غلبت من هؤلاء الضعفاء و الأرذال، و سلّمت لهم الأمر و لا تنازعهم، و علی هذا، الأظهر أنّه کان فی الأصل: خاتک- بالتاء المثناة الفوقانیة- فصحف، قال الجوهری: خات البازی و اختات أی انقضّ .. (7) لیأخذه، و قال الشّاعر (8):
یخوتون أخری القوم خوت الأجادل ...........
ص: 313
و الخائتة: العقاب إذا انقضّت فسمعت صوت انقضاضها، و الخوات ..
دویّ جناح العقاب .. و الخوّات- بالتّشدید- الرّجل الجری (1)،
و فی روایة السیّد: نفضت.
- بالفاء- و هو یؤیّد المعنی الأوّل.
هذا ابن أبی قحافة یبتزّنی نحیلة أبی، و بلغة ابنی، لقد أجهر فی خصامی، و ألفیته ألدّ فی کلامی ...
قُحَافَة- بضم القاف و تخفیف المهملة (2)
و الابتزاز: الاستلاب (3)، و أخذ الشّی ء بقهر (4) و غلبة من البّز بمعنی السّلب (5).
و النّحیلة- فعیلة بمعنی مفعول- من النحلة- بالکسر- بمعنی الهبة (6) و العطیّة عن طیبة نفس من غیر مطالبة (7) أو من غیر عوض (8).
و البُلْغَةُ- بالضم- ما یتبلّغ به من العیش (9) و یکتفی به (10)، و فی أکثر النسخ: بُلَیْغَةَ- بالتصغیر- فالتصغیر فی النُحَیْلَة أیضا أنسب.
و ابنی إمّا بتخفیف الیاء فالمراد به الجنس، أو تشدیدها علی التثنیة.
و إظهار الشّی ء: إعلانه (11).
ص: 314
و الخِصَام- مصدر- کالمخاصمة، و یحتمل أن یکون جمع خصم (1) أی أجهر العداوة أو الکلام لی بین الخصام، و الأول أظهر.
و ألفیته .. أی وجدته (2).
و الألدّ: شدید الخصومة (3)، و لیس فعلا ماضیا، فإنّ فعله علی بناء المجرد، و الإضافة فی (کلامی) إما من قبیل الإضافة إلی المخاطب أو إلی المتکلم، و فی:
للظرفیة أو السببیة.
و فی روایة السید: هذا بنی (4) أبی قحافة .. إلی قوله (5): لقد أجهد فی ظلامتی و ألدّ فی خصامتی.
قال الجزری: یقال جهد الرّجل فی الأمر: إذا جدّ و بالغ فیه (6)، و أجهد دابّته: إذا حمل علیها فی السّیر فوق طاقتها (7).
حتی حبستنی قیلة نصرها، و المهاجرة وصلها، و غضّت الجماعة دونی طرفها، فلا دافع و لا مانع ..
قَیْلَة- بالفتح- اسْمُ أُمٍّ قَدِیمَةٍ لِقَبِیلَتَیِ (8) الْأَنْصَارِ (9)، و المراد: بنو قیلة.
و فی روایة السید: حین منعتنی الأنصار نصرها.
و موصوف المهاجرة:
الطائفة أو نحوها، و المراد بوصلها: عونها.
و الطّرف- بالفتح- العین (10).
ص: 315
و غَضَّهُ: خفضه (1).
و فی روایة السید- بعد قولها: و لا مانع-: و لا ناصر و لا شافع.
خرجت کاظمة و عدت راغمة ..
کظم الغیظ: تجرّعه و الصّبر علیه (2).
و رغم فلان- بالفتح-: إذا ذلّ (3)، و عجز عن الانتصاف ممّن ظلمه (4)، و الظاهر من الخروج: الخروج من البیت و هو لا یناسب کاظمة، إلّا أن یراد بها الامتلاء من الغیظ فإنّه من لوازم الکظم، و یحتمل أن یکون المراد الخروج من المسجد المعبّر عنه ثانیا بالعود، کما قیل.
و (5) فی روایة السید مکان عدت: رجعت.
أَضْرَعْتَ خَدَّکَ یَوْمَ أَضَعْتَ حَدَّکَ، افْتَرَسَتِ الذِّئَابُ، وَ افْتَرَشْتَ التُّرَابَ ..
ضرع الرّجل- مثلثة (6)
خضع و ذلّ و أضرعه غیره (7)، و إسناد الضراعة إلی الخذلان أظهر أفرادها وضع الخدّ علی التراب، أو لأن الذلّ یظهر فی الوجه.
و إضاعة الشّی ء و تضییعه: إهماله و إهلاکه (8).
و حدّ الرّجل- بالحاء المهملة-: بأسه (9) و بطشه، و فی بعض النسخ
ص: 316
بالجیم .. أی ترکت اهتمامک و سعیک.
و فی روایة السید: فقد أضعت جدک یوم أصرعت خدّک.
و فرس الأسد فریسته- کضرب- و افترسها: دقّ عنقها، و یستعمل فی کلّ قتل (1)، و یمکن أن یقرأ بصیغة الغائب، فالذئاب مرفوع، و المعنی: قعدت عن طلب الخلافة و لزمت الأرض مع أنّک أسد اللّه (2)، و الخلافة کانت فریستک حتی افترسها و أخذها الذئب الغاصب لها، و یحتمل أن یکون بصیغة الخطاب .. أی کنت تفترس الذئاب و الیوم افترشت التراب، و فی بعض النسخ: الذباب- بالباءین الموحدتین- جمع ذبابة (3)، فیتعیّن الأول، و فی بعضها: افترست الذئاب و افترستک الذئاب.
و فی روایة السید مکانهما: و توسدت الوراء کالوزغ و مسّتک الهناة و النزغ ..
و الوراء بمعنی خلف (4).
و الهناة: الشّدّة و الفتنة (5).
و النّزغ (6): الطّعن و الفساد (7).
ما کففت قائلا، و لا أغنیت باطلا و لا خیار لی، لیتنی متّ قبل هینتی و دون
ص: 317
زلّتی.
الکفّ: المنع (1).
و الإغناء: الصّرف و الکفّ، یقال: أغن عنّی شرّک .. أی أصرفه و کفّه (2)، و به فسّر قوله سبحانه: إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً (3).
و فی روایة السید: و لا أغنیت طائلا ..
و هو أظهر، قال الجوهری: یقال:
هذا أمر لا طائل فیه، إذا لم یکن فیه غناء و مزیّة (4). فالمراد بالغناء: النّفع (5)، و یقال: ما یغنی عنک هذا .. أی ما یجدیک و ما ینفعک (6).
و الْهَیْنَةُ- بالفتح-: العادة فی الرّفق و السّکون (7)، و یقال: امش علی هینتک .. أی علی رسلک (8)، أی لیتنی متّ قبل هذا الیوم الذی لا بدّ لی من الصبر علی ظلمهم، و لا محیص لی عن الرفق.
و الزلّة- بفتح الزای- کما فی النسخ: الاسم (9) من قولک: زللت فی طین أو منطق: إذا زلقت (10)، و یکون بمعنی السّقطة (11)، و المراد بها عدم القدرة علی دفع الظلم، و لو کانت الکلمة بالذال المعجمة کان أظهر و أوضح، کما فی روایة السید،
ص: 318
فإنّ فیها:
وا لهفتاه! (1) لیتنی متّ قبل ذلّتی، و دون هینتی، عذیری اللّه منک عادیا، و منک حامیا ..
العذیر: بمعنی العاذر (2) کالسمیع، أو بمعنی العذر (3) کالألیم.
و قولها: منک .. أی من أجل الإساءة إلیک و إیذائک.
و عذیری اللّه .. مرفوعان بالابتدائیة و الخبریة.
و عادیا .. إمّا من قولهم: عدوت فلانا عن الأمر .. أی صرفته عنه (4)، أو من العدوان بمعنی تجاوز الحدّ (5)، و هو حال عن ضمیر المخاطب .. أی اللّه یقیم العذر من قبلی فی إساءتی إلیک حال صرفک المکاره و دفعک الظلم عنّی، أو حال تجاوزک الحدّ فی القعود عن نصری .. أی عذری فی سوء الأدب أنّک قصّرت فی إعانتی و الذبّ عنّی، و الحمایة عن الرّجل: الدّفع عنه (6)، و یحتمل أن یکون عذیری منصوبا- کما هو الشائع فی هذه الکلمة-، و (اللّه) مجرورا بالقسم، یقال: عذیرک من فلان .. أی هات من یعذرک فیه، و منه
قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ نَظَرَ إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ:
عَذِیرَکَ مِنْ خَلِیلِکَ مِنْ مُرَادٍ
(7)،.
ص: 319
و الأول أظهر.
ویلای فی کل شارق، مات العمد، و وهت العضد، شکوای إلی أبی و عدوای إلی ربیّ اللهمّ أنت أشدّ قوّة و حولا، و أحدّ بأسا و تنکیلا ..
قال الجوهری: ویل: کلمة مثل: ویح، إلّا أنّها کلمة عذاب یقال: ویله و ویلک و ویلی، و فی النّدبة ویلاه (1). و لعلّه جمع فیها بین ألف الندبة و یاء المتکلم، و یحتمل أن یکون بصیغة التثنیة فیکون مبتدأ و الظرف خبره، و المراد به تکرر الویل.
و فی روایة السید: ویلاه فی کلّ شارق، ویلاه فی کلّ غارب، ویلاه! مات العمد و ذلّ العضد .. إلی قولها علیها السلام: اللهمّ أنت أشدّ قوّة و بطشا.
و الشارق: الشمس .. أی عند کلّ شروق و طلوع صباح کل یوم. قال الجوهری (2): الشّرق: المشرق، و الشّرق: الشّمس، یقال طلع الشّرق و لا آتیک ما ذرّ شارق .. و شرقت الشّمس تشرق شروقا و شرقا- أیضا- أی طلعت، و أشرقت أی .. أضاءت.
و العَمَد- بالتحریک و بضمتین-: جمع العمود (3)، و لعلّ المراد هنا ما یعتمد
ص: 320
علیه فی الأمور.
و الشَّکْوَی: الاسم من قولک: شکوت فلانا شکایة (1).
و العَدْوَی: طلبک إلی وال لینتقم لک ممّن ظلمک (2).
و الحول: القوّة و الحیلة و الدّفع و المنع (3)، و الکل هنا محتمل.
و البأس: العذاب (4).
و التّنکیل: العقوبة، و جعل الرّجل نکالا (5) و عبرة لغیره (6).
الویل لشانئک .. أی العذاب، و الشّرّ (7) لمبغضک، و الشناءة:
البغض (8).
و فی روایة السید: لمن أحزنک.
و نهنهت الرّجل عن الشّی ء فتنهنه .. أی کففته و زجرته فکفّ (9).
و الوَجْدُ: الغضب (10). أی امنع نفسک عن غضبک.
و فی بعض النسخ: تنهنهی، و هو أظهر.
ص: 321
و الصّفوة- مثلثة- (1) خلاصة الشّی ء و خیاره (2).
و الوَنَی- کَفَتَی- الضّعف و الفتور و الکلال، و الفعل- کوقی یقی (3) .. أی ما عجزت عن القیام بما أمرنی به ربّی و ما ترکت ما دخل تحت قدرتی.
و البُلْغَةُ- بالضم- ما یتبلّغ (4) به من العیش (5).
و الضامن و الکفیل للرزق هو اللّه تعالی، و ما أعدّ لها هو ثواب الآخرة.
و الاحتساب: الاعتداد، و یقال لمن ینوی بعمله وجه اللّه تعالی:
احتسبه (6) .. أی اصبری و ادّخری ثوابه عند اللّه تعالی.
و
فِی رِوَایَةِ السَّیِّدِ: فَقَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا وَیْلَ لَکِ بَلِ الْوَیْلُ لِمَنْ أَحْزَنَکِ، نَهْنِهِی عَنْ وَجْدِکِ یَا بُنَیَّةَ الصَّفْوَةِ، وَ بَقِیَّةَ النُّبُوَّةِ، فَمَا وَنَیْتُ عَنْ حَظِّکِ، وَ لَا أَخْطَأْتُ فَقَدْ تَرَیْنَ مَقْدُرَتِی (7)، فَإِنْ تَرْزَئِی حَقَّکِ فَرِزْقُکِ مَضْمُونٌ، وَ کَفِیلُکِ مَأْمُونٌ، وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَکِ مِمَّا قُطِعَ عَنْکِ.
فَرَفَعَتْ یَدَهَا الْکَرِیمَةَ فَقَالَتْ: رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ.
قال فی القاموس: رَزَأَهُ ماله کجعله و عمله رُزْأً- بالضمّ-: أصاب منه شیئا. (8).
أقول: روی الشیخ (9) کلامها الأخیر مع جوابه قریبا ممّا رواه السید،
ص: 322
و لنذکره بسنده.
**[ترجمه]ابوالفضل میگوید: به ابوالحسن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، صلوات الله علیهم، خطبه فاطمه سلام الله علیها را هنگامی که ابوبکر فدک را از وی منع کرد، ذکر کردم و گفتم: آنها ادعا میکنند که این خطبه ساختگی است و از سخنان ابی العیناء است... در این حدیث بلاغت و کلام کاملا با هم هماهنگ است.
به من گفت: بزرگان آل ابو طالب را دیدم که آن را از پدران خویش نقل میکنند، و به فرزندان خویش یاد میدهند، و پدرم آن را از پدربزرگم با سند به فاطمه سلام الله علیها برای من نقل کرد؛ و بزرگان شیعه قبل از آنکه جدّ ابی العیناء متولد شود، آن را نقل کردند و به بررسی آن پرداختند، و حسن بن علوان این روایت را از عطیه عوفی نقل میکند که او شنیده است که عبدالله بن حسن از پدرش نقل میکند.
سپس ابوالحسن گفت: چگونه وقتی گفته میشود که این سخنان حضرت فاطمه است انکار میشود، در حالی که آنان از عایشه هنگام مرگ پدرش سخنانی عجیبتر از کلام فاطمه سلام الله علیها نقل میکنند و آن را اثبات میکنند، آیا این امر فقط ناشی از دشمنی آنها با ما اهل بیت نیست؟! سپس حدیث را ذکر کرد و گفت: وقتی ابوبکر برای منع حضرت زهرا علیها السّلام از فدک تصمیم گرفت و حضرت از آن با خبر شد، روبند بر سر کشیده و با چند تن از اطرافیان و زنان قوم خود به سوی مجلس ابوبکر حرکت کرد، در حالی که دامنش زیر پایش میکشید و عیناً همچون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله راه می رفت. چون وارد مسجد شد، ابوبکر با گروهی از جماعت مهاجر و انصار نشسته بودند. پس پرده ای زدند و آن حضرت در پشت آن پرده نشست. سپس آن حضرت آه دردناکی از دل سوزان خود کشید و همه مجلس به گریه و ناله افتادند و مجلس یکپارچه اندوه و عزا شد. سپس آن حضرت اندکی صبر نمود تا مجلس آرام شد. سخن را با حمد و ثنای خدا و درود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله آغاز کرد. مردم دوباره گریستند و چون بازایستادند، سخن از سرگرفته و فرمود: {قطعا، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.} - . التوبه / 128 - این رسولی که از جانب خدا آمده، اگر در نسبش دقیق شوید و او را بشناسید، پدر من بود نه زنان شما، و در عقد اخوّت پسر عموی من بود نه مردان شما، چه نسبت نیکویی میان آن دو است! آن رسول گرامی رسالت را با آشکار کردن هشدار و بیم از عذاب ابلاغ نمود و همیشه با عقیده مشرکان مخالف بود و با کردارشان مبارزه می کرد و از روی حکمت نیکو به راه پروردگارش می خواند. بتهایشان را شکست و سران کفر را سرکوب کرد، تا سرانجام اجتماعشان پراکنده شد و عقب نشینی کردند، تا اینکه صبح حقیقت طلوع کرد و پیشوای دین زبان گشود و تفاله های شیاطین دم فرو بست، - در حالی که شما- {بر کنار پرتگاه آتش بودید} - . العمران / 103 -
و یک طعمه بیش نبودید، و در زیر چنگال دیگران هیچ اختیار و قدرتی نداشتید و در زیر پای دشمن بودید. آب کثیف و طعامهای پست می خوردید، ذلیل و خوار بودید،{میترسیدید مردم شما را بربایند}و با اینکه هیچ روزنه امیدی بر جای نگذاشته بودید و اشخاص کینه توز و نادان دائما توطئه می کردند، باز مشمول رحمت خداوند شده و شما را توسّط پیغمبر خود از این همه پستی و هلاکت نجات بخشید؛ بعد از آن که آن مصیبتها اتفاق افتاد و با قریشیان بیباک و گرگ صفت و سرکشان اهل کتاب جنگید، {هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت.} - . المائده / 64 - و هر گاه آتش جنگ را برمیافروختند و شاخ گمراهی بیرون می شد یا گروهی از مشرکان زبان بغض و عداوت خود را می گشودند، برادر خود - علیّ بن ابی طالب - را برای مقابله و دفع آن میفرستاد، و او (حضرت علیّ علیه السّلام) از هیچ کدام از آن ماموریتها بی نتیجه باز نمی گشت و بال و پر دشمن را زیر پای خود گذاشته و شعله های آتش مخالفین را با شمشیر خود خاموش می ساخت، و با خلوص نیّت و فقط برای خدا، تحمّل آن سختی ها را میکرد و نهایت کوشش را می نمود. وی نزدیکترین مردم به پیامبر و آقا و سرور اولیاء اللَّه بود. او پیوسته آماده به خدمت و خیرخواه جدّی و پرتلاش بود، و در راه خدا سخن هیچ ملامتگری در او اثری نداشت، و شما در آن روزگار در کمال رفاه و آسایش به سر میبردید.
تا این که خدای تعالی پیامبر خود را به سرای انبیا و برگزیدگان خود انتقال داد، میانتان کینه های باطنی ظاهر شد و جامه دین کهنه و بی رونق شد، و گمراه بی زبان به سخن آمد و فرد بی نام و نشان معروف گشت، و سرکرده اهل باطل صدای زشت خویش را بلند کرد، و قدم به میدان شما نهاد، و شیطان با نیرنگ و فریب شما را تحریک کرد و فراخواند واز شما پاسخ مثبت شنید و شما را هدف آسانی دید و برای اوامر خود آماده به خدمت یافت، و شما را به خشم آورد و به هدف خود رسید؛ و شما اعتدال عمل را از دست دادید و گمراه شدید و بر غیر جایگاه خود نشستید و به غیر آبشخور خود وارد شدید. حال آنکه زمانی [از وفات پیامبر] نگذشته بود و دامنه جراحت عمیق بود و هنوز خوب نشده بود، و هنوز جسم شریف پیامبر در قبر مستقرّ نشده بود که حریصانه آشوب کردید و ادعا کردید که این اعمالتان برای جلوگیری از فتنه است {هشدار، که آنان خود به فتنه افتاده اند} - . التوبه / 49 - . این اعمال از شما بعید است و چگونه این امر از شما سر میزند، و چگونه دروغ می گوئید؟ در حالی که کتاب خدا در میان شما است! قرآنی که ظاهر و احکامش روشن و حقایق آن آشکار و نواهی آن واضح و اوامرش صریح است. آیا کلام خدا را پشت سر انداختید؟ یا از آن اعراض کرده اید و به کتاب دیگری روی آوردید؟ {و چه بد جانشینانی برای ستمگرانند.}، - . الکهف / 50 - {و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود، و وی در آخرت از زیانکاران است.} - . آلعمران / 85 - سپس آنقدر صبر نکردید که بحران و جوش این مصیبت فروکش کند و خروش آن آرام گیرد، و بلافاصله اقدام به دامن زدن و افروختن آتش کردید، و شراره های فساد مردم را شعله ور ساختید، و دعوت شیطان را اجابت نموده و گمراه شدید، و انوار دین مبین حقّ را خاموش کردید، و احکام و سنّتهای رسول خدا را ترک نمودید. شما به بهانه های واهی اهداف شوم خود را به اجرا گذاشتید و در واقع به اهل بیت پیامبر خیانت و ستم کردید و هر چه خواستید انجام دادید، و ما در مقابل شما صبر می کنیم، همچون صبر در برابر تیزی و برش کارد و طعنه نیزه ها، و حال شما ادعا می کنید که ما را ارثی نیست،{آیا خواستار حکم جاهلیّت اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟} - . المائده / 50 - وای بر شما ای گروه مهاجر، آیا شایسته است که من از ارث خود محروم باشم؟ - ای پسر ابو قحافه - آیا در قرآن است که تو از پدر ارث ببری و من نه؟ از نزد خود حکم تازه و دروغی در آوردی؟ ولی بدان که در روز حشر، خداوند حاکم است، و چه خوب حاکمی است! و پیشوای ما محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و وعده گاه ما قیامت خواهد بود. و {در آن روز است که باطل اندیشان زیان خواهند دید.} - [4] . جاثیه / 27 -
و{برای هر خبری هنگام [وقوع] است} - . الانعام / 67 - و {به زودی خواهید دانست} - . هود / 39 - .
سپس به سوی قبر پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت، در حالی (که این ابیات را) میگفت:
- بعد از تو رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو شاهد آن بودی وحضور داشتی، این امور به وخامت کشیده نمیشد
و ما همچون زمینی که بارانش محروم مانده است، تو را از دست دادهایم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است، تو شاهد آنان باش و روی برنگیر.
گفت: ما روزی را مثل آن روز ندیدیم که این همه مردان و زنان گریه کنند.
سپس احمد بن ابی طاهر با سندی که به زید بن علی و او از عمهاش حضرت زینب علیها السلام دختر امام حسین علیه السلام میرسد، نقل کرد: هنگامی که به فاطمه سلام الله علیها خبر رسید که ابوبکر تصمیم گرفته است فدک را از وی بگیرد، رو بندش را پوشید و به همراه گروهی از خدمتکاران و زنان قومش آمد، در حالی که دامنش زیر پایش میکشید، و مانند رسول الله صلی الله علیه و آله راه میرفت تا اینکه بر ابوبکر وارد شد و مردم از مهاجرین و انصار در آنجا جمع شده بودند. سپس آهی کشید به طوری که تمام حاضرین گریه کردند، سپس چون آرام شدند، فرمود: با حمد کسی که شایسته حمد وسپاس و بزرگی است، خطبهام را آغاز میکنم. پس میان وی و آنها پارچهای به عنوان حجاب گذاشته شد. سپس فرمود: خداوند جهان را به خاطر نعمتهایی که بخشیده، ستایش می کنم و به خاطر الهامهایش، او را شکر میکنم، و سپاس به خاطر همه نعمتهایی که افریده و تقدیم کرده است؛ نعمتهایی فراوان که همه جهانیان را فرا گرفته و سفره احسان او در همه جا گسترده شده است. خیرات و خوبیهای پروردگار از شماره و اندازه و احاطه افکار ما خارج است، و وسعت نعمتهای او شکر شایسته نعمتهایش را غیر ممکن ساخته است، و تداوم و تواتر احسان او سبب حمد و ستایش او خواهد بود.
و شهادت می دهم معبودی جز خدا نیست و او یکتا و بی شریک است، و البتّه تاویل این کلمه (شهادت به وحدانیّت) به حقیقت اخلاص می باشد، و حقیقت توحید و اخلاص، فطری قلوب و دلها است. و خصوصیّات و تحقیق مقام توحید به نور تفکّر و ایمان ظاهر خواهد شد، و اندیشه های ما از ادراک ذات او درمانده، و زبان ما از بیان و تقریر اوصافش قاصر. درک حضرت حقّ با چشمهای ظاهری محال و ممتنع است. همه موجودات را بی هیچ سابقه و نمونهای به مرحله ظهور و هستی آورد، و اشیاء را بدون الگو و سابقهای ایجاد کرد، و با مشیّت و توانایی کامل خود خلق کرد و به خلقت آنها نیازی نداشت، و فقط میخواست قدرت و حکمت و لطف و محبّت خود را اظهار کند و دعوت خویش را اتمام و گرامی بدارد. سپس پاداش را در طاعت و عبادت، و عذاب را در عصیان خود قرار داده است، برای اینکه مردم را از خشم و غضبش دور سازد و آنها را به بهشت خود سوق دهد.
و شهادت می دهم که پدرم محمّد، بنده و فرستاده خداوند بود که او را پیش از بعثت او به مقام رسالت و نبوّت، در عالم غیب او را برگزیده است، زیرا مراتب و مقامات اشخاص از روز ازل و از همان عالم غیب معلوم و معیّن گردیده است. و خداوند متعال به عواقب امور و جریان کارها آگاه است، و او به صلاح و فساد و حوادث و پیش آمدهای روزگار احاطه دارد و آگاه است. خداوند پیامبر خود را مبعوث کرد تا حجت خود را به اتمام رساند، و امر خویش را به پیش ببرد؛ مردم را متفرّق و پراکنده دید. آتش میپرستیدند و بتها را پرستش می کردند، و با وجود شناختشان به خداوند، او را نمیپرستیدند. پس به وسیله آن حضرت، جهالت و غفلت و نادانی مردم برطرف گردید، و رسول خدا صلی الله علیه و آله با کمال حوصله و استقامت، در هدایت و نجات افراد کوشش کرد، و آنان را به سوی راه راست و آئین حقّ و محیط نور و هدایت راهنمایی فرمود. سپس خداوند آن رسول گرامی را به سوی خویش خواند و از سر رأفت و اختیار و رغبت و شوق و ایثار، آن حضرت را قبض روح فرمود، و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از زحمت و گرفتاری و مشقّت این دنیا خلاص گردید، و با فرشتگان ابرار مانوس شد و در رضوان خداوند غفار و مقتدر قرار گرفت. درود و صلوات خدا بر پدرم، که نبی و امین او بر وحی بود، و برگزیده و منتخب او از میان تمام خلق، سلام و رحمت و برکات خداوند بر او باد! .
شما بندگان خدا - رو به اهل مجلس - و به پادارندگان احکام و اوامر و نواهی او هستید و امانتداران خدا بر خودتان هستید و ادعا دارید که آنچه ذکر شد، واقعا در درونتان وجود دارد و چنین صفاتی واقعا در شما وجود دارد. بدانید که پیامبر صلی الله علیه و آله در میان شما عهد و وصیتی و امانتی باقی گذاشت، و آن کتاب ناطق و قرآن صادق و نور ساطع و پرتو درخشان است که مجموعه حقائق و قوانین و حجّتهای الهی در این کتاب واضح و روشن گردیده است. و پیروانش مورد غبطه امّتهای دیگر قرار گرفتهاند. و این را بدانید که پیروی از قرآن منجر به رضوان و رستگاری میشود و به واسطه آن، حجتهای درخشان خدا و احکام و واجبات و مستحبات و فضایل کسب میشود.
خداوند ایمان را برای تطهیر قلوب شما از آلودگی شرک قرار داده، و ادای نماز را برای دوری از کبر، و پرداخت زکات را برای پاکی جان و برکت رزق و روزی، و روزه را برای تثبیت اخلاص، و ادای حجّ را برای بر پا داشتن دین، و عدل و انصاف را برای نظم اجتماع و حفظ روح مساوات و برابری، و لزوم اطاعت و امامت ما را موجب امان از تفرقه و جدایی مؤمنان، و جهاد را موجب عزّت اسلام و خواری کفّار و منافقان، و صبر را پایه خوشبختی و وسیله نیل به هدف، و امر به معروف را برای صلاح همگانی، و نیکی به پدر و مادر را برای مصون ماندن از عذاب الهی، و صله رحم را برای طولانی شدن عمر و زیاد شدن یاران، و قصاص را برای محفوظ ماندن جان مردم، و ادای نذر را برای جلب مغفرت و رحمت حقّ، و رعایت وزن و کیل را برای اجتناب از کم فروشی، و ممنوعیّت شرب خمر را برای دوری از پلیدی، و خودداری از فحّاشی و دشنام را برای مصونیت از لعنت مردمان، و دزدی نکردن را برای حفظ عفّت و پاکدامنی قرار داده است. و خداوند برای این شرک را حرام نمود تا همه با اخلاص، او را بپرستند، {از خدا آن گونه که حقّ پرواکردن از اوست، پروا کنید و زینهار، جز مسلمان نمیرید.} - . العمران / 103 - پس خدا را در اوامر و نواهیاش اطاعت نمائید، زیرا {از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند} - . فاطر / 28 - .
سپس فرمود: ای مردم، آگاه باشید که من فاطمه و پدرم محمّد است، گفتارم تماما و یکنواخت از سر صدق بوده و از غلط و نادرستی به دور است. {قطعا، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید} - . التوبه / 128 - ... سپس حدیث را همانگونه نقل کرد که در روایت زید بن علی از پدرش آمده است.
سپس در ادامه سخنش فرمود: مگر کتاب خدا را عمدا ترک کرده و احکام آن را پشت سر انداختی که خداوند می فرماید:{و سلیمان از داوود میراث یافت} - . النمل / 16 - ؟ و نیز در نقل ماجرای [تولّد] یحیی علیه السّلام می فرماید: {پس از جانب خود ولیّ [و جانشینی] به من ببخش، که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد.} - . مریم / 5 - و نیز فرمود: {و خویشاوندان [طبقِ] کتاب خدا، بعضی [نسبت] به بعضی اولویّت دارند.} - . الاحزاب / 6 - و باز فرمود: {خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش می کند: سهم پسر، چون سهم دو دختر است.} - .النساء / 11 - ، و نیز میفرماید: {اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند. [این کار] حقی است بر پرهیزکاران} - . البقره / 180 - .
و شما پنداشته اید مرا نصیب و ارثی از پدرم نبوده و هیچ قرابتی میان ما نیست؟! آیا آیات قرآن عموم شما را شامل می شود ولی پدر من از آن خارج است؟! نکند شما گمان برده اید که من و پدرم از یک آئین نبوده و از هم ارث نمی بریم؟! مگر شما از پیامبر در خصوص و عموم آیات قرآن داناترید؟! {آیا خواستار حکم جاهلیّت اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟} - . المائده / 50 - آیا از روی ظلم و ستم حق ارث مرا بگیرند؟ {کسانی که ستم کردهاند به زودی خواهند دانست به کدام باز گشتگاه بر خواهند گشت.} - . الشعراء/ 227 -
و گفت: وقتی از سخن ابوبکر و مهاجرین فراغت یافت، رو به مجلس انصار کرد و فرمود: ای گروه جوانمردان و ای بازوان توانای ملّت و ای یاوران اسلام، چرا نسبت به بیعدالتی که در حق من میشود، این همه ضعف و رویگردانی میکنید؟ مگر پدرم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نمیفرمود: «مراعات هر شخصی در احترام به فرزندان اوست؟» چه با شتاب خلاف آن عمل کردید، و اقدام به ایجاد بدعتها و ترک سنتها و احکام کردید، با اینکه شما برای احقاق حقوق من قادر و توانائید! آیا میگویید: رسول خدا از میان رفت؟ فوت او چه حادثه بزرگ و پیش آمد عظیمی بود. شکافی وسیع پدید نمود و همه چیز را به هم ریخت و از فقدان او زمین تیره شد و تمام ستارگان از هم پاشیدند. کوهها خاشع شدند و کشتی آرزوها به گل نشست، و در پی وفات او حریمها زیر پا گذاشته شد و حرمتها کنار گذاشته شد. این فاجعه ای عظیم بود که خداوند در قرآن از آن خبر داده بود و در حیاط خانههاتان در شامگاه و صبحگاه در گوش شما فریاد زد و پیش از آن نیز این تقدیر بر پیامبران و رسولان خدا وارد آمده بود: {و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.} - .العمران / 144 -
ای گروه انصار، آیا شما حاضر و ناظر هستید و میراث پدرم مورد دستبرد دیگران واقع شود و مرا از آن منع کنند؟! شما مشمول دعوت من گشتهاید و در معرض امتحان و آزمایشید، حال اینکه شما برخوردار از سلاح و تجهیزات جنگی و معروف به اهل خیر و صلاح و نیکوکاری هستید. با اینکه شما در گذشته، آن گروه منتخب مخصوص خدا بودید که برای دینش برگزید و شما انصار رسول الله و اهل اسلام هستید. شما برگزیدگانی بودید که خداوند برای ما اهل بیت برگزید. شما با اعراب جاهلی به جنگ پرداخته و در این راه هر سختی و مشقّت را به جان خریدید، و با طوائف مختلف مبارزه کردید و با دلیرانشان به جدال پرداختید، و پیوسته گوش به فرمان ما اهل بیت بودید، و مشتاقانه اوامر ما را اجرا می کردید، تا اینکه عاقبت نظم جامع اسلام برقرار گردید، و خیرات روزگار تراوش نمود، و مشرکان سر تسلیم فرود آوردند، و جوشش دروغ و باطل آرام شد، و شعله های کفر خاموش گشت، و هرج و مرج خاتمه یافت، و نظام دین محکم شد. چرا پس از روشنی حقیقت، حیران شدید؟ و پس از اظهار، آن را پنهان داشتید؟ و بعد از پیشروی، عقب نشینی کردید؟ و پس از ایمان، به شرک افتادید، آن هم برای گروهی که سوگندهای خود را شکستند؟!{آیا از آنان می ترسید؟ با اینکه اگر مؤمنید، خدا سزاوارتر است که از او بترسید.} - . التوبه / 13 -
آری، می بینم که شما میل به رفاه و آسایش دنیا نموده و خود را از مسئولیّت تکالیف و حدود و وظائف دینی رها نمودید و آزاد ساختید، و هر آنچه دیده و شنیده و می دانستید را به دور آنداختید، {اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان، خدا بی نیاز ستوده [صفات] است.} - . ابراهیم / 8 -
آری، من تمام این حرفها را زدم با اینکه از خذلان و فریب و خیانتی که به آن دچار شدهاید آگاه هستم، ولی این سخنان ناشی از جوشش درون است، و شور و خشمی است که به بیرون جهید، و طاقتم طاق شد و برای ارائه حجت و گله و شکایت درون است. اکنون آن را در اختیار بگیرید و ببرید، این شتری است که به ناحقّ غصب نمودید و این - دابّه خلافت و فدک - را بگیرید و او را رام و منقاد خود شمارید و به آسودگی سوار شوید، امّا بدانید که پای این مرکب مجروح و پشت او زخم است، حمل آن عار، و ننگ آن باقی و برقرار و به وسم و نشان خداوند تعالی داغ دار و موسوم بودنش به ننگ همیشگی آشکار و پیوسته و متّصل به{آتشِ افروخته خدا [یی] است؛ [آتشی] که به دلها می رسد.} - . الهمزه/ 6 – 7 - همانا آنچه را انجام میدهید، خداوند از آن آ گاه است، {به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} - . الشعراء / 227 - من دختر پیغمبر شما هستم که برایتان بشیر و نذیر بود، و شما را به عذاب شدید بیم میداد، پس {بر حسب امکانات خود عمل کنید که ما [هم] عمل خواهیم کرد و منتظر باشید که ما [نیز] منتظر خواهیم بود.} - . هود / 121 -122 -
ابوالفضل گفت: گروهی گفتهاند ابوالعیناء ادعا کرده این سخنان از اوست و گروهی آن را روایت کرده و تصحیح کردهاند و ما بر اساس آنچه در آن بود، آن را نوشتیم.
عطیه عوفی شنیده است که ابوبکر به فاطمه سلام الله علیها میگفت: ای دختر رسول خدا، بی شکّ پدرت پیوسته با مؤمنین مهربان و کریم و بی نهایت مشفق و رحیم بود، و بر کافران سختگیر و چون عذابی شدید بود. بر همگان روشن است که رسول خدا تنها پدر شما بوده، و افتخار برادری با او فقط متعلّق به شوهر تو است؛ اوست که از میان همگان به دوستی و رفاقت خویش برگزید، و او نیز در هر کار سخت و مشکلی او را یاری نمود. فقط افراد خوشبخت شما را دوست می دارند، و تنها افراد بدبخت به شما بغض می ورزند؛ زیرا شما خانواده طاهره و پاک و نجیبان برگزیده اید، راهنمای ما بر خیر هستید و برای سالک ما، دروازه بهشت.
اما جلوگیری از آنچه تو میخواهی به دست من نیست و در مورد فدک و آنچه پدرت برایت گذاشته است، اگر من از تو دریغ کنم، پس من ظالم هستم! ولی در باره میراث، میدانی که پیامبر صلوات الله علیه فرمود: از ما ارث برده نمیشود و آنچه برجای گذاردیم، صدقه است. حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود: همانا خداوند در باره یکی از پیامبرانش میفرماید:{که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد.} - . مریم /6 - ، {و سلیمان از داوود میراث یافت.} - . النمل / 16 -
پس این دو پیامبرند و تو دانستی که پیامبری به ارث نهاده نمیشود، بلکه کمتر از آن به ارث گذاشته میشود .
پس چرا من از ارث پدرم محروم شوم؟ آیا در قرآن آمده است: جز فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله؟ جایش را به من نشان بده تا من قانع شوم؟ ابوبکر گفت: ای دخت پیامبر، تو معدن علم و جایگاه هدایت و رحمتی، تو پایه و اساس دین و حجّت حقّی، من هرگز نمیتوانم سخن تو را ردّ کنم و کلام تو را انکار کنم، اما این ابوالحسن بین من و بین توست و اوست که آنچه را جستجو میکردم به من خبر داد و گفت کدام را بردارم و کدام را واگذارم. حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: اگر چنین است، بر تلخی حق صبر کن و شکر خدای راست که ایزد حقیقت است. من این حدیث را نزد کسی جز ابوهفّان نیافتم. - . بلاغات النساء : 20 -
مؤلف: بر شخص دارای بصیرت پنهان نمیماند که آنچه در پایان روایت اضافه کردند، با روایات همخوانی ندارد، و با بندها و گله و شکایتهای موجود سازگاری ندارد، و ان شاء الله در این خصوص توضیح بیشتری خواهیم داد.
حال باید خطبه غراء و درخشان سرور زنان سلام الله علیها را شرح دهیم، خطبهای که به خاطر شگفتی و حسن آن، فصحاء و بلغاء حیرت زده شدند، و مبنای شرح خود را بر روایات کتاب الاحتجاج قرار میدهیم و گهگاهی گریزی به دیگر روایات نیز میزنیم.
منظور از « اجمع ابوبکر» یعنی: ابوبکر نیت و تصمیم خود را بر آن محکم کرد، «لاثت خمارها علی راسها »، یعنی: آن را مانند عمامه بست و جمع کرد، « لاث العمامة »، یعنی آن را بست. و «الجِلباب»: به ملافه و رداء وشلوار و همچنین لباس گشاد زنانه، و لباسی مانند مقنعه که زن سر و سینه و پشت خود را با آن میپوشاند، و میگویند، و قول اول در اینجا مناسبتر است. «اقبلت فی لمّة من حَفَدتها»، و «اللّمة» گروه و دسته، و در النهایة میگوید: در حدیث فاطمه «انها خرجت فی لمة من نسائها»، منظور از «لمة»: گروهی از زنان، که میگویند تعداد آن بین سه تا ده است. و میگویند: «اللمة» هم سن و سال. و جوهری میگوید: تای گرد در «اللمة» به جای همزه حذف شده از وسط آن است - . الصحاح 5 : 2026 -
و آن از چیزهایی است که عین آن گرفته شده، مانند «سه» و «مذ»، اصل آن بر وزن «فُعلَة» است از ملائمة که به معنای سازگاری است. - . النهایة 4 : 273 -
پایان.
مؤلف: ممکن است با «میم مشدّد» باشد. فیروز آبادی میگوید: « اللّمة»، دوست، و یاران در سفر، و مونس برای یک نفر و چند نفر است - . القاموس المحیط 4: 177 - و «الحَفَدة»: خدمتکاران و یاوران. و«تطا ذیولها»: یعنی لباسهای وی بلند بود و پاهایش را میپوشاند، و هنگام راه رفتن، پاهای خویش را بر آن میگذاشت، و «ذیل» به صورت جمع آمده، به خاطر در نظر گرفتن اجزای لباس یا تعداد آن. « ماتخرم مشیتها مشیتة رسول الله»، و در برخی نسخهها: « ِن مشی رسول الله»، و«الخرم»: ترک کردن و نقص و انحراف است، و «المِشیة» اسم از«مشی یمشی مشیا»، یعنی: راه رفتن وی مانند راه رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله است و چیزی کمتر از ایشان نیست و دقیقا مانند اوست. در النهایة میگوید: در حدیث آمده: «ماخرمتُ من صلاة » یعنی: ترک نکردم، و در حدیث آمده: «لم اخرم منه حرفا»، یعنی حرفی را رها نکردم» - . النهایة 2: 37 -
و« الحَشد»: گروه و جماعت است.
در «کشف الغمة» آمده: چون خبر رسید به فاطمه علیها السلام که أبو بکر اصرار دارد بر منع فدک چادر بر سر مبارک گرفته با خدمه و از زنان قوم از خانه بیرون آمد در حالی که لباسش زیر پایش میکشید و راه میرفت مثل رفتن رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله تا آمد نزد أبو بکر و آنجا مهاجر و أنصار بسیار حاضر بودند، پس پردهای سفید که گفته شده قباطی بوده بین ایشان زده شد پس حضرت نالهای زد که مردم از نالهاش یک باره به گریه درآمدند، حضرت مدتی طولانی مهلت داد تا هیجانشان آرام شد. آنگاه فرمود: ابتدا به حمد کسی میکنم که به حمد و بخشش و بزرگواری سزاوارتر است. حمد مخصوص خداست بر آنچه که نعمت داده... و بعد از آن گفت: «فنیطت دونها مُلاءة»، - . کشف الغمة 2: 40-41 - «المُلاءة»:
به معنای«ریطة» و شلوار است. و« نیطت»: آویزان شد. یعنی میان وی و مردم حجاب و پوششی قرار دادند. و«الرّیطة»: ملافهای که یک تکه باشد و دو تکه نباشد، یا هر لباس نرم و نازک را گویند. و« القِبطیة» با کسره: لباس سفید و نازک از جنس کتان که در مصر استفاده میشود، و ممکن است«القُبطیة» با ضمه به کار برده شود، زیرا در نسبت تغییر میدهند. و «الجهش»: از ترس به دیگری پناه میبرد و میخواهد گریه کند؛ مانند کودک به مادرش پناه میبرد و گریه میکند، و «جهش الیه» بر وزن «مَنَعَ» و نیز «اجهش» گفته میشود. و «الارتجاج»: اضطراب. و منظور از «هُنَیئة»: یعنی زمان اندکی درنگ کرد. و«النشیج»: صدایی که توام با درد و گریه باشد، مانند صدای گریه بچه در سینهاش. و «هدات» بر وزن «منعت»، یعنی آرام شد. و«فورة الشیء»: شدت آن چیز، و «فارَ القِدر»، یعنی دیگ به جوش آمد. و منظور از « بما قدّم »، یعنی نعمتهایی که خداوند آن را به بندگان بخشید قبل از آنکه آنها شایسته آن باشند، و ممکن است منظور از «التقدیم»، به وجود آوردن و به فعل در آوردن است بدون اینکه معنای ابتدائیت در آن ملاحظه شود، که در این صورت، معنای آن تاسیس است. و «السبوغ»: کمال. و «الالاء»: نعمتها که جمع «ألی» با فتحه است، و ممکن است همزه آن به صورت مکسور بیاید. و «أسدی و أولی و أعطی» هر سه به یک معنا هستند. و منظور از «والاها»، یعنی پی در پی و بدون وقفه، نعمتها را یکی پس از دیگری به او بخشید. و «جَمّ الشیء»، یعنی آن چیز زیاد شد، « الجّم »: فراوان. و کاربرد « التعدیة » با حرف « عن»، برای تضمین معنای تعدّی و تجاوز است.
و منظور از «و نای عن الجزاء امدها»، « الامد»: غایت و منتها است، یعنی شکر و سپاسگزاری آن دور است و غیر ممکن است، پس منظور از « الامد»: یا مدت و اندازه فرضی است، یعنی در واقع اندازه مشخصی ندارد، و یا مدت و اندازه واقعی هر حدّ و مرز از مرزهای مشخص شده است و ممکن است مراد از « امدها » ابتدای آن باشد، و در بسیاری از خطبهها به این معنا گذشت. و در النهایة در حدیث الحجاج آمده: به حسن گفت: «ما آمدک؟» گفت: دو سال پس از خلافت عمر، [منظور این است که پس از دو سال از خلافت عمر متولد شده است.] هر انسان دو «امد» دارد؛ ولادت و وفاتش » - . النهایة 1: 65 - . پایان. و اگر به این معنا باشد، معنای آن بلیغتر خواهد بود، و احتمال ضعیفی وجود دارد که با کسره خوانده شود. فیروزآبادی میگوید: « الامد» یعنی سرشار از خیر و شر، و کشتی پر. - . القاموس المحیط1 : 75 -
و « تفاوت عن الادراک ابدها »، و« التفاوت »: بُعد و دوری، و « الابد »: دهر، دائم، قدیم ازلی، و دوری از ادراک او به خاطر بینهایتیاش است. و «ندبهم لاستزادتها بالشکر لاتصالها»، «ندبه الامر و الیه فانتدب»، یعنی او را فراخواند و اجابت کرد، حرف «لام» در «لاتصالها»، برای تعلیل ندبه است، یعنی آنها را با افزونی نعمت با شکر، به شکر ترغیب کرد؛ تا نعمتی مداوم و بی انقطاع شود، و این که «لام» اول برای تعلیل و «لام» دوم برای صله باشد بعید است. و در برخی نسخهها آمده «لافضالها»، که ممکن است متعلق به آن شکر باشد.
«استحمد الی الخلائق باجزالها»، یعنی برای بخشش نعمتها و کامل کردن آن بر آنها، از آنها حمد و شکر را طلب کرد، «اجزلت له من العطاء»، « اجزال»، یعنی زیاد کردم، و « اجزاک النعم »، مثل این است که حمد را طلب کرد یا از آنها واقعا حمد را برای بخشش نعمتها طلب کرد ، و در هر دو تقدیر، متعدی شدن با « الی» برای تضمین معنای انتهاء، و یا روی آوردن است، و این متعدی شدن در حمد به گونهای دیگر شایع است، « احمد الیک الله» گفته میشود، یعنی همراه تو خداوند را حمد میکنم و گفته میشود: با نو به نو شدن نعمت خداوند از جانب تو، تو را سپاس میکنم، و ممکن است «استحمد» به معنای «تحمّد» باشد، « فلان تحمّد» یعنی فلانی بخشید که در این صورت « الی » به معنای «علی» میشود، و این بعید است.
و «ثنیّ بالندب الی امثالها»: یعنی بعد از اینکه نعمتهای دنیوی را برای آنها کامل کرد، آنها را برای کسب نظیر آن از نعمتهای اخروی و یا کاملتر از آن و همچنین نعمتهای دنیوی بیشتر فرا خواند، و ممکن است منظور از «بالندب الی امثالها»، امر کردن بندگان به نیکی و احسان است که آن بخشش برای کسی است که در حق وی احسان و نیکی شده است و برای کسی است که احسان و نیکی کرده باشد، زیرا احسان کننده، در این صورت شایسته پاداش دنیوی و اخروی میشود.
« کلمة جعل الاخلاص تاویلها»، مراد از « الاخلاص» یعنی تمام اعمال را برای خدا خالص گردانید، و ریا و غرضهای فاسد آن را آلوده نکند، و در امور خود به کسی جز خدا متوسل نشود، این تاویل کلمه توحید است؛ زیرا هر کس یقین حاصل کند که خداوند خالق و مدبر است، و در خداوندیاش شریکی ندارد، پس شایسته است که در عبادت شریکی نداشته باشد. و در هیچ امری به دیگری روی آورده نشود.
« ضمن القلوب موصولها»: در خصوص این جمله، چند وجه محتمل است:
وجه اول: خداوند تعالی قلبها را ملزم کرد به آنچه که این کلمه از معانی در برمیگیرد، از عدم ترکیبش، و عدم افزونی صفات کمالی موجودش و نظایر آن که به توحید منجر میشود.
دوم: معنا این باشد که آنچه عقل از این کلمه کسب میکند را طوری قرار داده است که به وسیله نشان دادن آیات خود در آفاق و در دلهایشان، و یا با فطرت آنها بر توحید، در قلبهایشان موجود است.
سوم: معنا این باشد که عقلها را برای رسیدن به غایت دقایق و رموز کلمه تاویلش مکلف نکرده است، بلکه عموم قلبها را به اعتراف به ظاهر معنای آن و معنای صریح آن مکلف کرد، و منظور از «الموصول» این است.
چهارم: ضمیر در « موصولها » به قلوب برمیگردد، یعنی: قلبها را ملزم میکند که فقط به آنچه که آنها به تاویل این کلمه طیبه و رموز استنباط شده از آن یا مطلق کلمه توحید پایبند باشند، واگر تفکیک نبود، این توجیه پس از توجیه اول، بهترین توجیه است، بلکه بهترین آنهاست.
«وانار فی الفکر معقولها » یعنی آنچه از این کلمه با تفکر در دلائل و براهین کسب میشود را ذهنها و دلها روشن و واضح کرد، و ممکن است ضمیر«ها» به قلوب یا فکر برگردد، یعنی با تفکر، آنچه عقلها آن را میفهمند را روشن و واضح کرد، و این توجیه چهارم از وجوه قبل را تایید میکند. «الممتنع من الابصار رؤیته»، و ممکن است به صورت «ابصار» به صورت جمع و مصدر خوانده شود، منظور از «الرؤیة» علم کامل و ظهور تام است. و«من الالسن صفته» در اینجا مصدر است، است که معنای مشهور از این باب را تقدیر کرد، یعنی: بیان صفاتش.
« لا من شیء»، « شیء» یعنی ماده. «بلا احتذاء امثلة امتثلها» ،« احتذی مثاله»: از او تقلید و پیروی کرد، و « امتثلها» یعنی پیروی کرد. «و لم یتعدّ عنها»، یعنی مانند دیگران آن را خلق نکرد. «و تنبیهاً علی طاعته»، و برای یادآوری اطاعتش، زیرا انسانهای دارای بصیرت با مشاهده آفریدههایش، متوجه میشوند که شکر کردن خالقش و نعمت دهندهاش واجب است، یا خالقش شایسته عبادت است، یا کسی که بر خلق آن توانا بود، میتواند آن را دوباره خلق کند و از آن انتقام بگیرد. «و تعبّدا لبریه»، یعنی بندگان را خلق کرد که آنها را به بندگی خود در آورد، یا اشیاء را خلق کرد، تا با معرفت و استدلال به آن اشیاء برای رسیدن به او، مردم را بنده خود کند. و « اعزازا لدعوته»، یعنی اشیاء را خلق کرد تا با استدلال به آن چیزها دعوت پیامبران به سوی او آشکار شود، و غلبه یابد. « ذیادة لعباده عن نقمته، و حیاشة لهم الی جنته»، « الذود و الذیاد»: سوق دادن و طرد کردن و راندن و دور کردن. « وحشت الصید احوشه»: هرگاه از اطراف شکار آمدم تا آن را به سمت تله سوق بدهم، شاید منظور از این تعبیر، دوری مردم بر اساس طبع خود از چیزی که باعث ورود آنها به بهشت میشود باشد.
« قبل ان اجتبله»، « الجبل »: خلق کردن، « جبلهم الله»: آنها را خلق کرد و « جبلهم علی الشیء»: آنها را بر چیزی سرشته کرد. شاید معنا این باشد که خداوند تعالی قبل از آفریدنش، وی را برای پیامبران خود نام برد. و کاربرد « اجتلب » به جای « جبل » برای مبالغه و اشاره به آفرینش وی است، و در برخی نسخهها، «احتبل» با حاء بی نقطه آمده است. گفته میشود: « احتبل الصید» یعنی او را با تله گرفت، که در این صورت، منظور از آن خلق و بعث از طریق مجاز است، و در برخی دیگر آمده: « قبل ان اجتباه »، یعنی: با بعثت، وی را برگزید، و هر کدام از این وجوه خالی از تکلف نیستند .
«و بستر الاهاویل مصونة»، شاید منظور از« ستر» پرده عدم یا حجاب صلبها و رحمها است و منسوب کردنش به«اهاویل»، به خاطر وجود موانع که در آن احوال به اشیاء میرسد، و ممکن است مراد از آن این باشد که آن با پوشش عدم، از بلاها در امان بود، زیرا بلاها پس از وجود بر آن نازل میشود، و میگویند: «التعبیر» از قبیل تعبیر کردن از درجات عدم به ظلمات است.
«بمایل الامور»، با صیغه جمع، یعنی: عواقب و سرانجام آن و در برخی نسخهها به صورت مفرد آمده. و «معرفة بمواقع المقدور»، یعنی به دلیل معرفت و شناخت خداوند تعالی از زمان و مکان، شایسته امور ممکن است و ممکن است مراد از « المقدور »، مقدّر باشد، و این قویتر است. « اتماما لامره »: یعنی برای حکمتی که اشیاء را با آن خلق کرد، و اضافه در « مقادیر رحمته» از قبیل اضافه کردن موصوف به صفت است، یعنی مقادیر حتمی او.
سخن آن حضرت: «عُکّفا علی نیرانها»، تفصیل و بیان گروهها با ذکر برخی آنها. «عکف علی الشیء» بر وزن «ضرب و نصر»، یعنی با مواظبت به آن چیز روی آورد و ملازم آن شد، « فهو عاکف» و جمع آن « عُکّف»، آنگونه که در جمع صفتها غالب است، مانند «شُهّد و غُیّب». و «النیران» جمع نار و این گونه جمع اسم اجوف کاربرد دارد، مانند «تیجان و جیران ». « منکرة لله مع عرفانها»: به این دلیل که شناخت خداوند تعالی فطری است، یا به خاطر وجود دلایل واضح دالّ بر وجودش. و ضمیر «ها» در «ظلمها » به «الامم» و دو ضمیر بعد را میتوان به «الامم» یا به «قلوب و ابصار» ارجاع داد. و«الظُلّم»، جمع «ظلمة» که در اینجا استعاره از جهل است. و «البُهم»: جمع «بُهمة» است. یعنی مشکلات امور است و «جلوتُ الامر»: واضح و کشف کردم. و«الغُمم»: جمع «غُمة»، «امر غُمّة»، یعنی مبهم و پیچیده. خداوند تعالی میفرماید: «ثم لایکن امرکم علیکم غُمّة» - . یونس /71 - . ابوعبید میگوید: - . لسان العرب12 : 442 - «غمة»
مجاز از ظلمت و تنگی است و «غممتُ الشیء» هرگاه آن را بپوشانی .
و «العمایة»: فیروزآبادی میگوید: گمراهی و لج کردن است - . القاموس المحیط 4 : 366 - ، و« اختیار »: از جانب خداوند، آنچه برای وی خیر باشد. و یا اختیار و رضایت پیامبر، و این است ایثار، و قول اول قویتر است، « بمحمد عن تعب هذه الدار»، شاید بمحمد متعلق و وابسته به ایثار است، با تضمین معنای «الضنة» (برای چیز دیگر نخواستن) یا مانند آن است، و در برخی نسخهها محمد بدون «باء» آمده، که در این صورت، جمله، جملهای استینافی یا تاکید کننده بند قبل، و یا حال با تقدیر کردن واو حالیه است، و در برخی کتابهای مناقب قدیمی اینگونه آمده: «فمحمد صلّی الله علیه و آله» و این قویتر است و در روایت « کشف الغمة» اینگونه آمده: «رغبته بمحمد صلّی الله علیه و آله عن تعب هذه الدار» و در روایت احمد بن ابی طاهر آمده: « بابی صلّی الله علیه و آله عَ-زّت هذه الدار»، و این قویتر است، شاید منظور از «دار» آخرت باشد، و اگر مراد دنیا باشد، در این صورت جمله معترضه خواهد بود، و فروض یاد شده خالی از تکلف نیستند.
«نصب امره» فیروزآبادی میگوید: «النصب»، عَلَم نصب شده و نَصَب، نیز میآید، و«هذا نُصب/ نَصب عینی» با ضمه و فتحه میآید. یعنی خداوند شما را برای امر و نهی خود در نظر گرفته است و «نصب» خبر برای ضمیر است. و «عباد الله» بنابر ندا بودن منصوب است. و « بلغاؤه الی الامم»، یعنی شما احکام را بر سایر مردم ابلاغ میکنید؛ زیرا شما یاران رسول الله صلی الله علیه و آله بودید. «زعمتم حقّ لکم»، یعنی ادعا کردید که آنچه ذکر شده است، فقط برای شماست، و آن اسمها با شایستگی بر شما صدق میکند. و ممکن است به صورت ماضی مجهول خوانده شود، و در آوردن لفظ «زعم» به معنای ادّعا، تداعی کردن این نکته که آنها واقعا به آن صفت آراسته نیستند، و به دروغ ادعای آن دارند. و ممکن است، «حق لکم» جمله استینافی دیگری باشد، یعنی: ادعا کردید آنگونه هستید، و شما باید و شایسته است که آنگونه باشید، ولی کوتاهی کردید، و در برخی نسخهها آمده: «زعمتم حقّ لکم فیکم عهد» و در کتابهای مناقب قدیم آمده: «زعمتم ان لا حقّ لی فیکم عهدا قدّمه الیکم»، که در این صورت «عهدا» مفعول به برای « اذکروا » و مانند آن خواهد بود، و در کشف الغمة آمده: «الی الامم حوّلکم لله فیکم عهد».
«لله فیکم عهد و بقیة»، «العهد»: وصیت، و«بقیة الرجل»: آنچه در میان اهلش بر جای میگذارد، و منظور از این دو، قرآن است یا منظور از اولی، وصیت پیامبر در مورد اهل بیت و عترتش و منظور از دومی، قرآن است و در روایت احمد بن ابی طاهر آمده: «و بقیة استخلفنا علیکم، و معنا کتاب الله»، که منظور از «بقیة»، اهل بیت علیهم السلام است، و منظور از «عهد» وصیتی است که در مورد اهل بیت به مردم کرده است، و «البصائر»، جمع «بصیرة»، یعنی حجت است، و مراد از «انکشاف السرائر» واضح شدن آن نزد حاملان قرآن و اهلش است. «مغتبط به اشیاعه»، «الغبطة»: اینکه انسان ارزو کند که مانند نعمت شخص دیگر داشته باشد بدون آنکه آن نعمت از آن شخص زایل شود، میگویند:«غبطته فاغتبط». و حرف «باء» سببی است، یعنی: پیروان به سبب پیروی کردنشان از او، مورد غبطه واقع شدهاند، و این بند در سایر روایات موجود نیست.
«مُؤدّ الی النجاة اسماعُه» از باب «افعال»، یعنی تلاوت کردنش، در برخی نسخههای الاحتجاج و سایر روایتها، «استماعه» ذکر شده است، و منظور از «العزائم»، فرائض و واجبات است، و «الفضائل»: سنتّها. «الرخص»: مباحها، بلکه تمام مکروهات را شامل میشود. «الشرائع»: احکامی غیر از موارد قبل، مانند حدود و دیهها و یا عامتر از آن. «اما الحجج و البینات و البراهین»، در ظاهر این کلمات همدیگر را تاکید میکنند، و میتوان هر کدام از آنها را با توجه به مناسبات، به اصلی از اصول دین اختصاص داد. و در روایت ابن ابی طاهر آمده: «و بیّناته الجالیة و جُ-مَله الکافیة»، منظور از «بینات»، محکمات، و«الجمل»: متشابهات، و صفت «الکافیة» را برای آن ذکر کرده، که از تصور نقص در آن به خاطر اجمالش جلوگیری میشود، زیرا نسبت به آنچه از آن طلب میشود کافی است، مقصود از آن برای آنهایی که در علم ثابت قدم هستند، کفایت میکند، آنها برای دیگران تفسیر میکنند، و ممکن است منظور از «الجمل» امور عمومی باشد که احکام از آن استنباط میشود و «تزکیة للنفس»: پاک کردن آن از آلودگی گناه یا از زشتی بخل، که به این آیه اشاره دارد: {تا به وسیله آن پاک و پاکیزهشان سازی} - . التوبه /103 - و « نماء فی الرزق»: اشاره به این آیه دارد: {ولی آنچه را از زکات، در حالی که خشنودی خدا را خواستارید، دادید، پس آنان هم فزونی یافتگانند [مضاعف میشود]} بر اساس برخی تفاسیر. «تثبتا للاخلاص»، یعنی برپایی اخلاص و باقی ماندنش، یا برای ثابت کردن و بیانش، و در برخی روایات «تبیین» آمده، که قول دوم را تایید میکند، و اختصاص روزه به اخلاص به این خاطر است که روزه یک امر عدمی است که تنها برای خداوند ظاهر میشود، و این کار از ریا به دور است، و به اخلاص نزدیکتر است، و این یکی از وجوه تفسیر حدیث معروف است، «برای من روزه بگیرید و من پاداش میدهم» و ما آن را در حاشیه «الکافی» شرح دادیم، و همچنین ان شاءالله شرح آن در کتاب الصوم خواهد آمد.
«تشییدا لدین» اختصاص دادن بنای دین به آن به خاطر ظهور و واضح بودنش و تحمل کردن سختیها در راه آن، و فدا کردن نفس و مال خود در راه آن است، پس بهترین دلیل بر ثبوت دین است، و یا موجب استقرار دین در نفس به خاطر آن علتها و علتهای دیگری که آن را نمیشناسیم؛ و ممکن است اشارهای باشد بر اخبار فراوانی که آمده از اینکه علت و دلیل حج، افتخار و تشرف خدمت امام، و عرض یاری او و یادگیری شرائع دین از او است؛ پس نسخه «تشیید» نیازی به تکلف ندارد و در « العلل» و روایت ابن ابی طاهر آمده: «تسلیة للدین»، شاید معنا این باشد: به دلیل پایبندی به دین، نفس را با تحمل سختیها و بخشش اموال تسلی میدهد، و یا مراد از «تسلیه»: کشف و واضح کردن است، زیرا تسلیت، کشف و از بین بردن غم است، و یا منظور از « دین»، دینداران باشد و به طریق مجاز به آن اسناد شده است. و در ظاهر « تسلیه» تصحیف تسنیه است، واین گونه در « کشف الغمة » و در برخی نسخههای کتاب العلل آمده که به معنای این است که سببی برای رفعت و ارجمندی دین است. و «التنسیق»: تنظیم. و در «العلل» آمده: «مسکا للقلوب»، یعنی آنچه جلوی قلبها میگیرد، و در « القاموس» آمده: « المسکة»: آنچه به آن چنگ زده میشود، آن مقدار از آب و غذا که جلوی نابودی و مردن انسان را میگیرد، و جمع آن بر وزن «صرد». و «المَسَک »: جایی که مانع آب میشود - . القاموس المحیط3 : 319 - . و در روایت ابن ابی طاهر و « کشف الغمة» آمده: « تنسکا للقلوب»، یعنی عبادتی برای آن، زیرا عدل امری است روحی و روانی که اثرات آن بر اعضای بدن ظاهر میشود. «الصبر معونة علی استیجاب الاجر»، زیرا از طریق آن انجام عبادات و ترک محرمات صورت میگیرد.« وقایة من السخط»، یعنی خشم آنها یا خشم خداوند تعالی، و قول اول مناسبتر است. «منماة للعدد»، « المنماة »، اسم مکان یا مصدر میمی است، یعنی دلیلی بود برای فزونی فرزندان و قبیلهها، همچنان که قطع کردن آن، سرزمینها را از اهلش خالی میکند. «تغییرا للبخس»، و در دیگر روایات للبخسة»، یعنی برای اینکه مال کسی که پیمانه و ترازو را کم میکند، کم نشود؛ از آنجا که رعایت میزان و پیمانه موجب برکت و فزونی مال میشود، یا برای اینکه مال مردم را کم نکنند، که در این صورت مراد این است که عقل به زشتی این کار حکم میکند.
«عن الرجس»: یعنی نجاست، و یا آنچه که از لحاظ عقلی باید از آن پاک شوی. و قول اول برای تعلیل و توجیه مناسبتر است، و میتوان بر نجاست آن استدلال کرد. «حجابا عن اللعنة»، یعنی لعنت و نفرین خداوند، و یا متهم و اتهام کننده، و در این صورت به قول دوم در جمله قبل برمیگردد. و قول اول مناسبتر است که به این آیه اشاره دارد: «در دنیا و آخرت لعنت شدهاند» - . النور /23 - .
«ایجابا للعفة»، یعنی عفت و پاکی کامل از دخل و تصرف در اموال مردم، و یا اینکه به آنچه گذشت برمیگردد. و در مورد بند بعد نیز این گونه است؛ و در « کشف الغمة» بعد از «للعفة» آمده: و تنزه از اموال یتیمان و خواستن سهم آنان، برای پناه بردن از ظلم و عدل در احکام برای انس با مردم، و دوری جستن از شرک برای اخلاص به پروردگار. «عودا و بدءا»: یعنی در ابتدا و در پایان و در روایت ابن ابی الحدید و دیگران آمده: «اقول عودا علی بدءٍ» که به همان معناست .
و«الشَطَط»: دور شدن از حق و تجاوز از حدّ در هر چیزی، و در« کشف الغمة » آمده: «ما اقول ذلک سرفا و لا شططا من انفسکم»، یعنی: مانند مردم جاهلیت متولد نشده است بلکه ولادت او ناشی از یک زناشوئی پاک بوده، آنگونه که از امام صادق علیه السلام روایت شده است - . اصول کافی1: 241، تفسیر فرات الکوفی : 207 - ،
و گویند: یعنی از جنس شما، از بشر، سپس از عرب، سپس از فرزندان اسماعیل. «عزیز علیه ما عنتم »، یعنی بر او دشوار است که شما در رنج بیفتید، و به خاطر ترک ایمان به شما ضرر برسد. «حریص علیکم»، یعنی بر ایمان و صلاح کارتان حریص است. «و بالمؤمنین رؤوف رحیم» - . التوبه/128 - ،
یعنی نسبت به مؤمنان، شما و دیگر مؤمنان، مهربان است. و « الرافة»: شدت مهربانی، مقدم کردن آن برای رعایت سجع است. و گویند: نسبت به فرمانبرداران رؤوف و نسبت به گناهکاران رحیم است. و گویند: نسبت به خویشاوندان رؤوف و نسبت به پیروانش رحیم است. و گویند: نسبت به کسی که وی را ندیده است رحیم است. و تقدیم برای اهتمام به متعلق و وابسته است. «فان تعزوه» ،«عزوته الی ابیه»، یعنی وی را به پدرش نسبت دادم، یعنی: اگر نسبت او را به یاد بیاورید و وی را بشناسید، او را پدر و برادر پسر عمویم میبینید، ذکر اخوت و برادری در اینجا از باب استطراد است: و ممکن است انتساب از نسب عامتر باشد و در انتساب چیزی باشد که اخیرا اتفاق افتاده باشد. و ممکن است با صیغه ماضی و به صورت «اخَی» خوانده شود، و در برخی روایات «فان تعزروه وتوقروه» ذکر شده است. «صادعا بالنذارة»، «الصدع»: اظهار کردن، و«صدعت الشیء»، یعنی آن چیز را ظاهر کردم، و« صدعت بالحق»: اگر آن را به طور علنی بیان کنم، خداوند تعالی میفرماید: «فاصدع بما تؤمر» - . الحجر/ 94 - ،
و « النِذارة»: هشدار و آگاهی جهت ترساندن است. و« المدرَجة »: مذهب و روش، و در «کشف الغمة» آمده: «ناکبة عن سنن مدرجة المشرکین»، و در روایت ابن ابی طاهر «ماثلا علی مدرجة» ذکر شده است، یعنی برای پاسخ به آنها برپاست، و این اشتباه چاپی است. «ضاربا ثَبَجَهم اخذا باکظامهم»، «الثَبَج»: وسط هر چیز و قسمت اعظم آن، و «الکظم»: محل خروج نَفَس از حلق، یعنی: رسول الله صلی الله علیه و آله به کثرت مشرکین و اجتماع آنها اهمیتی نمیداد، و در دعوت آنها مدارا و ملاطفتی نمیکرد.
«داعیا الی سبیل ربه»، همانگونه که خداوند به وی دستور داده است {با حکمت و اندرز نیکو به راه پرودگارت دعوت کن و با آنان به شیوهای که نیکوتر است مجادله نمای.} - . النحل / 125 -
و گویند: مراد از «الحکمه»: برهانهای قاطع که ویژه خواص است و مراد از « الموعظة الحسنة»: خطابهای قانع کننده و عبرتهای مفید، که از آن عوام است، و مراد از «المجادلة بالتی هی احسن»: ملزم کردن معاندان و منکران به مقدمات مشهور و مسلّم، و اما مغالطهگریها و شعر گفتنها با منزلت و درجه اهل نبوت سازگاری ندارد. «یکسّر الاصنام و ینکث الهام»، « النکث »: انداختن شخص به طوری که با سر به زمین بخورد، و گفته میشود: « طعنه فنکثه»، و «الهام» جمع «الهامة»، یعنی سر، و منظور، کشتن بزرگان مشرکین و قلع و قمع کردن آنان، و یا منظور انداختن بتها و با سر زمین خوردن آنهاست، و بعید بودن این وجه، و به خصوص با در نظر گرفتن جملات پس از آن پوشیده نیست. و در برخی نسخهها « ینکس الهام» ذکر شده است. و در «کشف الغمة» و دیگر روایات « یجذّ الاصنام» آمده، از این ریشه «جذذت الشیء»، یعنی آن را شکستم است، و از آن جمله در این آیه آمده: «فجعلهم جُذاذا» - . الانبیاء / 58 - .
«حتی تفرّی اللیل عن صبحه و اسفر الحق عن محضه»، «واو» به جای «حتی»، همانگونه که در روایت ابن ابی طاهر آمده، مناسبتر است، و «تفّری اللیل»: یعنی شکافته شد، تا اینکه نور صبح آشکار شد، و «و اسفر الحق عن محضه و خاصه»، گفته میشود: «اسفر الصبح » یعنی روشن شد. و « نطق زعیم الدین»، «زعیم القوم» رئیس و سخنگوی آنها و همچنین کفیل، و اضافه آن از قبیل اضافه لامی یا ممکن است اضافه بیانی باشد. و «خرِسَت شقاشق الشیاطین» و «الشقاشق» جمع « شِقشِقة »: چیزی شبیه کیسه که شتر هنگام عصبانیت آن را از دهانش خارج میکند، و اگر آن را به خطیب نسبت دهند، در واقع به حیوان نر تشبیه شده است و اسناد دادن «خرس» به « شِقشِقه» از طریق مجاز است. «و طاح وشیظ النفاق»، «طاح فلان یطوح»: اگر به هلاکت برسد و یا نزدیک به هلاکت برسد و بر زمین افتاد، «الوشیظ»: انسان پست و سفله، از جمله آن آمده: «ایاکم و الوشائظ». جوهری میگوید: «الوشیظ»: گروهی از مردم که دارای اصلی واحد نیستند، «بنو فلان وشیظة فی قومهم»، یعنی آنها برای قومشان اضافی هستند و سربار قومشان هستند - . الصحاح3 : 1181 - .
«الوسیط» شریفترین فرد قوم از جهت نسب و برترین آنان از نظر جایگاه است و این چنین در بعضی نسخهها آمده و این هم مناسب است.
«و فُهتم بکلمة الاخلاص فی نفر من البیض الخماص»، «فَاه فلان بالکلام»، مانند«قال»، یعنی آن را گفت، و «کلمه الاخلاص»: کلمه توحید است، و در آن تعریضی است به اینکه ایمان آنها، ایمانی راستین نبود، و «بیض» جمع «ابیض»، به معنای فرد سفیدی است که سیاه نیست. «الخماص» جمع «خمیص» و « الخماصة»، به لاغر بودن شکم و خالی بودنش از غذا اطلاق میشود، «و فلان خمیص البطن من اموال الناس»، یعنی از آن دور است. و در حدیث آمده: «کالطیر تغدو خماصا و تروح بطانا» - .النهایة2 : 80 - .
و منظور از «البیض الخماص»، یا اهل بیت است، که آنچه در« کشف الغمة» آمده، این موضوع را تایید میکند: «فی نفر من البیض الخماص الذین اذهب عنهم الرجس و طهرّهم تطهیرا ً»، و آنها را به خاطر سفیدرو بودنشان به سفیدی وصف کرده است؛ و یا از قبیل وصف کردن شخص به « الاغرّ »؛ و یا به خاطر عفت آنان از خوردن اموال مردم به باطل، شکمهای لاغری دارند؛ و یا مراد از آن غیر عربهایی چون سلمان و دیگران که ایمان آوردند، و گفته میشود که منظور ایرانیان هستند: سفید هستند به خاطر غلبه رنگ سفید بر پوست و مال آنهاست؛ چرا که اغلب اموال آنها نقره است؛ و گفته میشود، که مراد اهل شام است: سرخ هستند به خاطر سرخی پوستشان و اینکه که اغلب اموال آنها طلاست، و قول اول قویتر است. و میتوان آن را به عنوان تخصیص و تمایز در میان مخاطبان در نظر گرفت که در این صورت، مراد از آنها، کسانی هستند که ایمان آنها مستحکم و کامل نیست، و «البیض الخماص»، آنهایی هستند که ایمان آنها کامل است.
«و کنتم علی شفا حفرة من النار» - . العمران / 103 - ،
«شفا کل شیء»: لبه و کناره آن چیز، یعنی شما به خاطر شرک و کفرتان بر لبه و پرتگاه جهنم بودید و در شُرف ورود به آن بودید. «مُذقة الشارب و نهزة الطامع»، «مُذقة الشارب»: جرعه انسان نوشنده، و «النُهزة»: فرصت، یعنی محل مغتنم شمردن آن، یعنی: شما گروهی اندک و ضعیف بودید که مردم شما را به راحتی زیر سلطه خود گرفتند. و «قُبسة العجلان و موطئ الاقدام»، معنای آن مانند عبارات سابق است، « القُبسة»: شعلهای از آتش است که از آتشی برداشته شود، و اضافه شدنش به « العجلان» برای بیان قلّت و حقارت است. و« وطء الاقدام»: ضرب المثل معروف برای بیان شکست و خواری و ذلت است. «تشربون الطرق و تفتانون الورق»، «الطّرق»: آب بارانی که شتران در آن بول کنند و فضولات خود را در آن بریزند، و «الورق»: برگ درختان. و در برخی نسخهها آمده: «و تفتانون القِدّة»: تسمهای چرمین که دباغی نشده باشد. و مقصود وصفشان به بد مشروب بودن و بد خوراک بودن است، به خاطر اینکه به آنچه در دنیاشان برای آنها مفید است، سوق داده نشدهاند، و به خاطر فقر و تنگدستیشان و ترس از دشمنان.
«اذلة خاسئین یخافون ان یتخطفکم الناس من حولکم»، «الخاسئ»: رانده شده، و«التخطف »: با سرعت چیزی را گرفتن و ربودن، که از این آیه اقتباس شده:{و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین، گروهی اندک و مستضعف بودید، و میترسیدید مردم شما را بربایند، پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید.} - . الانفال/26 -
و در نهج البلاغه از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده که در آن آیه خطاب به طور ویژه به قریش است، و منظور از مردم، سایر عربها یا عموم مردم است. و «اللُتّیا»: مصغر«التی»، و برخی نیز« اللُتیّا » را جایز شمردند، که دو کنایه از مصیبت بزرگ و کوچک است .
«مُنی بکذا» به صورت مجهول، یعنی: مبتلا شد، و«بُهَم الرجال» بر وزن «صُرد»: مردان شجاع؛ زیرا به خاطر قدرت و زور زیادشان، نمیتوان فهمید که از کدام طرف باید به آنها حملهور شد، و «ذُؤبان العرب»: دزدان و گدایان عرب که مالی ندارند و نمیتوان به آنها اعتماد کرد، و «المَرَدة»: سرکشان متکبری هستند که از حد تجاوز میکنند.
«نَجَم الشیء نجوما» بر وزن «نَصَر»: ظاهر شد و طلوع کرد و منظور از«قرن»، قدرت و توان، و«قرن الشیطان» به امت و پیروانش تفسیر شد، و «فَغَرَ فاهُ» یعنی دهانش باز کرد، و «فغر فوه»: باز شد، که به صورت متعدی و لازم میآید، و «الفاغرة من المشرکین»: گروه متجاوزگران از آنان که به مار یا درنده تشبیه شدهاند و میتوان موصوف مذکر برای آن مقدّر کرد، با این اعتبار که «تای گرد» برای مبالغه باشد، و «القذف»: پرتاب کردن، که با سنگهای درشت کاربرد دارد، و «حذف» با سنگهای ریز. و در ضرب المثل آمده: «هم بین حاذف و قاذف». و «اللّهوات» جمع «لهاة»: ملازه، زبان کوچک، و در برخی روایات «مُهوَاتها» آمده، که به معنای شکاف میان دو کره و مانند آن است. به هر حال مقصود این است که هرگاه گروهی از مشرکان قصد وی را داشتند یا مصیبتی عظیم عارض میشد، علی علیه السلام را برای رفع آن میفرستاد و وی را در معرض خطر و مهلکه قرار میداد، و در روایت «کشف الغمة» و ابن ابی طاهر آمده: «کلّما حشّوا نارا للحرب و نجم قرن للضلال»، جوهری میگوید: «حششت النار»: آن را روشن کردم - . الصحاح3 : 1001 - .
«فلا ینکفئ »، «انکفا»: برگشت، از این ریشه است «کفاتَ القوم کفئا»: اگر در پی چیزی باشند و تو آنها را از آن باز داری، و به چیز دیگر سوق دهی، «انکفاوا»: برگشتند. و «الصّماخ»: سوراخ گوش و خود گوش، و «السماخ»، آنگونه که در برخی روایات آمده، نام دیگر آن است. و «الاخمص»: قسمتی از کف پا که هنگام راه رفتن به زمین برخورد نمیکند، و«وطء الصماخ بالاخمص»: عبارت از بدترین شکل غلبه و ذلیل کردن است، و«اخماد اللهب بماء السیف» استعارهای بلیغ و رایج است، که به همین معناست .
«مکدودا فی ذات الله»، « المکدود»: شخص خسته و رنجور، و «ذات الله»: فرمانش و دینش و هر آنچه که با خداوند مرتبط است. و در کشف الغمة آمده: «مکدودا دؤوبا فی ذات الله». «سید اولیاء الله» در صورت مجرور بودن، صفت رسول الله صلی الله علیه و آله و در صورت منصوب بودن، معطوف به حال در عبارات سابق است. و آنچه در روایت ابن ابی طاهر آمده، قول آخر را تایید میکند: «سیدا فی اولیاء الله». و «التشمیر فی الامر»: تلاش و اهتمام ورزیدن به آن. و « الکدح »: عمل و تلاش. جوهری میگوید: «الدعه»: پایین بودن. « وَدُع الرجل، فهو ودیع و وادع»، یعنی آرام و ساکن. و گفته میشود: « نال فلان المکارم وداعا من غیر کلفه» - . الصحاح3: 1296 - ، یعنی فلانی مکارم را به آرامی و بدون تکلف به دست آورد. و«الفکاهة»: مزاح و شوخی، و«الفکاهة» مصدر « فکِه الرجل، فهو فَکِه » است، اگر مرد خوش اخلاق و شوخی طبع باشد، و همچنین به معنای خودپسند و گستاخ و بیبندوبار است، و فاکهین در این آیه: «و نعمة کانوا فیها فاکهین» - . الدخان /27 - ،
به معنای متکبر و همچنین نعمت داده شده، و « المفاکهة »: مزاح و شوخی است - . الصحاح4 : 1579 - .
و در روایت ابن ابی طاهر آمده: «و انتم فی بُلهینة و ادعون امنون» جوهری میگوید - . الصحاح6 : 2080 - :
«هو فی بُلهینة من العیش»، یعنی در آسایش و رفاه است، و این اسم با الف در آخر آن، ملحق به اسم خماسی است، و تبدیل الف به یاء به خاطر کسره قبل از آن است. و در« کشف الغمة» آمده: «انتم فی رفهنیة»، و معنای این واژه در لفظ و معنا مانند واژه سابق است. «تتربصون بنا الدوائر» ،« الدوائر»: حوادث و مشکلات روزگار و سرانجامهای ناپسند، و«الدائرة »، اغلب در خصوص تبدیل نعمت به شدت و سختی کاربرد دارد، یعنی: شما منتظر نازل شدن بلاها بر ما و زوال نعمتمان و پیروزی بر ما بودید. « تتوکفّون الاخبار»، « التوکّف»: توقع و انتظار، و منظور: اخبار و مصیبتها و بلاهاست، و در برخی نسخهها «تتواکفّون الاخیار» آمده، گفته میشود: «واکفه فی الحرب»: با او در جنگ روبرو شد. و«تنکصون عند النزال»، «النکوص»: امتناع و خودداری کردن از انجام امری، و « النِزال »، یعنی دو همآورد از شتر پایین بیایند و سوار اسب شوند و با همدیگر بجنگند، و منظور از این بندها، آنها همچنان منافق هستند و هرگز ایمان نیآوردند.
«الحسیکة»: دشمنی. جوهری میگوید: «الحسک»: خار سعدان، مفرد آن «حسکه»، و منظور از « فی صدره علیّ حسیکة و حساکة »، یعنی دشمنی و عداوت است - . الصحاح4 : 1579 - . و در برخی روایات « حسکة النفاق» آمده، که از باب استعاره است. و «سَمَل الثوب» بر وزن « نَصَر»: کهنه شد، و«الجلباب»: ملافه، و گویند: لباس گشاد زنانه و غیر از ملافه است، و گویند: شلوار و رداء است، و گویند: مانند مقنعه است که زن سر و پشت و سینه خود را با آن میپوشاند. و«الکظوم»: سکوت، و« نَبَغ الشیء» بر وزن « مَنعَ و نَصَرَ»: ظاهر شد، و«نبغ الرجل»، هرگاه شعر در شخصی موروثی نباشد، و سپس شعر نیک بسراید. و «الخامل»: کسی که ذکر و صدای او پنهان بماند و فراموش شده باشد و معروف نباشد، و منظور از «الاقلیین»، فرومایگان است، و در برخی روایات « الاولین» آمده: و در کشف الغمة آمده: « فنطق کاظم، و نبغ خامل، و هدر فنیق الکفر، یخطر فی عرصاتکم»،«الهدر»: لرزش صدای شتر در حنجره، و «الفنیق»: شتر نری که به خاطر اصالتش، کسی بر آن سوار نمیشود و مورد احترام است.
«فخطر فی عرصاتکم »، « خطر البعیر بذنبه یخطِر خَطرا و خَطرانا»: اگر شتر دُم خود را پی درپی بلند کند و آن را بر دو ران خود بزند. از آن جمله این بیت حجاج هنگامی که منجنیق را بر کعبه نصب کرد.
اعددتها للمسجد العتیق خطارة کالجمل الفنیق
که پرتاب منجنیق را به زدن شتر اصیل با دُم خود بر رانهایش تشبیه کرده است.
و « مغرزالراس»: آنچه در آن پنهان میماند، و گویند: شاید در کلام، تشبیه شیطان به جوجه تیغی باشد، زیرا جوجه تیغی زمانی که خطر رفع شود، سرش را بیرون میآورد؛ یا به انسان حریص و بخیلی تشبیه شده باشد که اقدام به کاری کند، زیرا در این صورت گردن خود را دراز میکند. و «الهتاف»: فریاد، و «الفاکم»: شما را یافت، و «الغِرّة»: مغرور شدن و فریب خوردن است، و ضمیر مجرور بعد از آن به شیطان بر میگردد، و «ملاحظة الشیء»: مراعات کردن و ملاحظه آن، و در اصل از « اللحظ » گرفته شده است که نگاه کردن با گوشه چشم است و این امر در صورتی است که قلب خواهان چیزی باشد، یعنی: شیطان، به خاطر استعداد شما در فریب خوردن، شما را چون کسی دید که آرزوی او را داشت که فریب حرفهای بیاساسش را بخورد. و ممکن است که « للعزّة » باشد. و در کشف الغمة «و للعزِة ملاحظین» آمده، یعنی شما را طالب عزت یافت.
«استنهضکم»، «النهوض»: قیام و برخاستن، و«استنهضه امر»: او را برای امری دستور داد که برخیزد. « فوجدکم خفافا»: شتابان به سوی او دوید. و «احمشت الرجل»: او را عصبانی کردم، و «احمشت النار»: آتش را شعلهور کردم. یعنی شیطان شما را به خشم و عصبانیت مجبور کرد و شما را برای خشم او یا از جانب خودتان، خشمگین یافت. و در کتابهای مناقب قدیم « عطافا » آمده، از « عطف»، یعنی میل و دلسوزی، شاید این از لحاظ لفظ و معنا مناسبتر باشد. و «الوسم»: اثرات داغ زدن، «وسمته وسما»، بر وزن «وعدته» و « الورود»: در چشمه حاضر شدن برای نوشیدن آب، و «الایراد»: احضار کردن است. و «الشرب»: سهم خود از آب، و این دو تعبیر کنایه هستند از گرفتن چیزی که حق آنها نیست، از خلافت و امامت و میراث پیامبری. و در کشف الغمة آمده: « اوردتموها شربا لیس لکم».
«الکلم»: زخم، و «الرُحب»: وسعت و فراخی، و«الجُرح» اسم است و «الجَرح» مصدر است، و «لمّا یندمل»: هنوز خوب نشده است، و« قبرته»: او را دفن کردم. «ابتدارا زعمتم خوف الفتنه»، {هشدار، که آنان خود به فتنه افتادهاند و بیتردید جهنم بر کافران احاطه دارد .} - . التوبه / 49 -
«ابتدارا»، مفعول له برای افعال قبل، و ممکن است با تقدیر فعل، مفعول مطلق باشد. و در برخی روایات «بدارا زعمتم خوف الفتنه» آمده، یعنی ادعا کردید و این گونه به دروغ برای مردم وانمود کردید که فقط برای دفع فتنه در سقیفه جمع شدید، در حالی که هدف، غصب کردن خلافت از اهلش است، که این خود فتنه است. و التفات از حضور به غیبت در «سقطوا» به دلیل تحفظ بر متن آیه است.
«هیهات»: برای دور بودن به کار میرود، و متضمن معنای تعجب است، آنگونه که شیخ رضی به آن تصریح میکند، - . در شرحش بر الکافیة 2: 62 -
و همچنین « کیف و انی» برای تعجب به کار میرود، « افَکَه» بر وزن «ضرَبَه»: از چیزی منصرف کرد و برگرداند، یعنی: شیطان شما را به کدام سمت برمیگرداند و میبرد، در حالی که قرآن در اختیار شماست. و «فلان بین اظهُرالقوم و بین ظهرانیهم»: یعنی بین آنها مقیم است و از دو طرف و یا از هر جهت در احاطه آنهاست. و «الزاهر»: براق و درخشنده. و در کشف الغمة آمده: «بین اظهرکم، قائمه فرائضه، واضحة دلائله، نیّرة شرائعه، زواجره واضحه، و اوامره لائحه ».
«أرغبة عنه؟ بئس للظالمین بدلا» یعنی حکم باطلی که به عنوان جانشین قرآن برگزیدند. «رَیث»: قدر و اندازه، اهل حجاز زیاد این کلمه را به کار میبرند، و ممکن است با «ما» استفاده شود، مانند « لم یلبث الا ریثما فعل کذا». و در کشف الغمة این گونه آمده: «ثم لم تبرحوا ریثا »، و برخی نیز گفتهاند: « هذا و لم تریّثوا الا ریث ». و در روایت ابن ابی طاهر آمده: « ثم لم تریّثوا اختها». و در دو تقدیر، مرجع ضمیر مؤنث، فتنه پس از وفات رسول الله صلی الله علیه و آله است.
و «حتّ الورق من الغصن»: برگ درختان را زدود، یعنی: تا زمان از بین رفتن اثرات این مصیبت صبر نکردید. «نَفَرت الدابة»: رمیدن حیوان و مطیع نبودنش. « السَلِس»: فیروزآبادی میگوید: آسان و نرم و مطیع - .القاموس المحیط : 222 - . و در مصباح اللغة آمده: «سَلِس سلسا» بر وزن «تََََََعِبَ»: آسان و نرم شد - . المصباح المنیر1 : 244 - . « القیِاد»: آنچه به وسیله آن مرکب سوق داده میشود، مانند ریسمان و غیره. و در الصحاح آمده: «ورَی الزند یری وَریا»: هرگاه آتش آن روشن شود، و در لغت دیگر این گونه آمده: «وَرِی الزندُ یَرِیَ، و اوریته انا» و همچنین «ورّیته توریة» و فلانی «یستوری زناد الضلالة» - . الصحاح 6: 2522 - .
و «وَقدَة النار»: هیزم آتش، و «وَقََدُها»: زبانه آن، «الجمرة»: هیزم برافروخته شده، و اگر سرد شود، زغال میشود و « الجمر» جمع «جمرة» است. و «الهِتاف»: فریاد و « هتف به»: او را فراخواند. و « اهماد النار»: خاموش کردن آتش به طور کامل. و خلاصه این است که شما تنها تا زمانی صبر کردید که خلافت غصب شده را به دست گرفتید، سپس شروع به برانگیختن مصیبتها و فتنهها و پیروی از شیطان، و ایجاد بدعتها و تغییر سنتها کردید.
«الاسرار»: ضد اعلان و «الحَسو»: اندک اندک نوشیدن شوربا و مانند آن، و «الارتغاء»: نوشیدن کف روی شیر. جوهری میگوید - . الصحاح6 : 2360 - :
«الرَغَوَة» : کف روی شیر و دوغ، و «ارتغیت»: کف را نوشیدم، و در ضرب المثل آمده: «یُسِرُّحسوا فی ارتغاء»، که درباره کسی گفته میشود که امری نشان دهد و قصدش چیز دیگری باشد، الشعبی در پاسخ به کسی که از وی در خصوص شخصی که مادر زنش را بوسیده باشد، پرسید، میگوید: « یُسِرّ حسوا فی ارتغاء»، زنش بر وی حرام شده باشد.
و میدانی میگوید: ابوزید و الاصمعی میگویند: اصل آن برای مردی گفته میشود که چون شیر یا دوغ برای وی آورده میشود، طوری وانمود میکند که فقط کف روی آن را میخواهد، پس آن را میخورد و در این صورت شیر یا دوغ را نیز میخورد، و این ضرب المثل برای کسی است که طوری وانمود کند که به تو کمک میکند، در حالی که به نفع خود عمل میکند - . مجمع الامثال2 : 467 - .
و « الخَمَر»: درختان و چیزهای دیگری که تو را میپوشانند، از آن جمله گویند: « توارَی الصید عنّی فی خََمَر الوادی»، و گویند: «دخل فلان فی خُمار الناس»، یعنی آنچه او را از مردم پنهان میکند و میپوشاند. و«الضَراء»: درختان در هم پیچیده شده در درّه، و درباره کسی که دوست خود را فریب داد و به او نارو زد، این ضرب المثل گفته میشود: «یدبّ له الضراء، و یمشی له الخمر». میدانی میگوید: ابن الاعرابی میگوید: «الضراء»: قسمت پست و چاله مانند زمین را گویند - .مجمع الامثال 2: 467 - .
و «الحَزّ»: قطع کردن، یا قطع کردن چیزی بدون آنکه از هم جدا شود، و «المُدی»: جمع «مُدیة»، چاقو. و «الوخز»: با نیزه و مانند آن زدن، طوری که زخم آن عمیق نباشد، از آن جمله گویند: «وَخَزَه بالخنجر».
و در روایت ابن ابی طاهر آمده: «وَیهَا معشر المهاجرة، ابتزَّ ارث ابیه؟»، جوهری میگوید: اگر کسی را به چیزی ترغیب کنی به او بگویی: « ویها یا فلان» که برای تحریض و تشویق است. - .الصحاح6 : 2257 -
پایان.
و شاید در این جا تعجب مناسبتر باشد، و حرف « ها » در «ابیه» در هر دو جا، و در «ارثیه» که به معنای میراث است، برای وقف است آنگونه که در سوره الحاقة آمده: « کتابیه»، «حسابیه»، «مالیه»، «سلطانیه»، که در هنگام وقف میماند و در هنگام وصل تلفظ نمیشود و در وصل نیز تلفظ شده است. و در کشف الغمة آمده: «ثم انتم اولا تزعمون ان لا ارث لِیَه» که این نیز به همین معناست.
«کالشمس الضاحیة»: ظاهر و روشن، گویند: «فعلت ذلک الامر ضاحیة»، یعنی به طور علنی. «شیئا فریّا»: امری عظیم و بدیع، و گویند: امری زشت و ناپسند، که از «افتراء» به معنای دروغ گرفته شده است. بدان: آنگونه که در خواهی یافت، روایات پی در پی و تایید کننده هم آمده که در آن، حضرت فاطمه سلام الله علیها ادعا کرده است که فدک هدیه و بخششی از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله برای وی است، و شاید عدم پرداختن به این موضوع در این خطبه، به خاطر ناامیدی حضرت از پذیرفتن ادعایش باشد، از آنجا که این خطبه بعد از این بود که ابوبکر شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام و کسانی که با وی شهادت دادند را رد کرد، و منافقان حاضر به راستگویی او اعتقاد داشتند، پس از آنجا که حدیث میراث از ضروریات دین است، به آن چنگ زد.
«و زعمتم آن لا حِظوة / حُظوة لی»: مقام و منزلت. «حظیت المراة عند زوجها»، اگر به قلبش نزدیک شود. و در کشف الغمة آمده: «فزعمتم ان لا حظّ لی...» «فدونکها مخطومة مرحولة»: ضمیر «ها» به فدک برمیگردد که با توجه به مقام به آن دلالت دارد، و امر در این عبارت برای تهدید است. و «الخِطام»: آنچه در بینی شتر قرار داده میشود که به وسیله آن، رانده شود. و «الرَحل»، برای شتر مانند زین برای اسب است، و «رَحَل البعیر» بر وزن «مَنَعَ»: رحل را بر آن بست. فاطمه سلام الله علیها فدک را از آنجا که مسلّم است و شخصی در تصاحبش با وی در تعارض نیست، به شتر رامی تشبیه کرده است که آماده سوار شدن است. «و الزعیم محمد»، و در برخی روایات «و الغریب»، یعنی طالب حق. «و عند الساعة ما تخسرون»، «ما» حرف مصدری است، یعنی: در قیامت زیان شما ظاهر میشود.
و «لکلّ نَبا مستقرٌ» - . الانعام / 67 - ،
هر خبری - منظور خبر عذاب و یا وعده به آن - هنگام وقوع است. و خواهید دانست، هنگامی که اتفاق میافتد، چه کسی به عذابی خوارکننده مبتلا میشود، که از دو جا اقتباس شده است، یکی سوره الانعام و دیگری سوره هود، در داستان نوح: {اگر ما را مسخره میکنید، ما [ نیز ] شما را همان گونه که مسخره میکنید، مسخره خواهیم کرد. به زودی خواهید دانست چه کسی را عذابی خوارکننده در میرسد و بر او عذابی پایدار فرود میآید؟!} - . هود / 38- 39 - ،
عذابی که آنها را خوار میکند، غرق شدن است، و عذاب پایدار، عذاب جهنم است. « ثم رمت بطرفها»: «الطَرف»: مصدر « طَرَفَت عین فلان»، یعنی دید، که عبارت است از اینکه ببیند و سپس چشم بر هم بزند، و «الطرف» همچنین، چشم است. «و المعشر»: جماعت و گروه. و «الفتیة»: جمع «فتی»: جوانمرد و بخشنده. و در المناقب آمده: «یا معشرالبقیة، و اعضاد الملة، و حصنة الاسلام» و در کشف الغمة آمده: «یا معشرالبقیة، و یا عماد الملة، و حصنة الاسلام». و «الاعضاد»: جمع «عَضد»: یاوران. «عضَدتهُ» ازلحاظ لفظ و معنی مانند «نصرته» است.
«ما هذه الغمیزة فی حقی و السنة عن ظلامتی»، جوهری میگوید: «لیس فی فلان غمیزة»، «غمیزة»: عیب و اتهام، - . الصحاح 3: 889 - و فیروزآبادی مانند آن را نقل میکند - . القاموس المحیط2 : 185 - ،
و این از لحاظ معنایی مناسب نیست مگر با تکلف. و جوهری میگوید: «رجل غَمَز»: ضعیف - . الصحاح3 : 889 - ،
و الخلیل در کتاب العین میگوید: - . العین4 : 384 -
«الغَمیزَة»: ضعف در عمل و جهل در عقل، و گویند: «سمعتُ کلمة فاغتَمَزتُها فی عقله»، یعنی دانستم که او احمق است. و این معنا مناسبتر است. و در کشف الغمة آمده: «هذه الفَترة»، «الفترة»: سکون، و این نیز مناسب است. و در روایت ابن ابی طاهر «الغمیرة» آمده، که شاید از این سخن باشد: «غَمِرَ علی اخیه»، یعنی کینه او را در دل نگه داشت، یا از این سخن باشد: «غُمِر علیه» یعنی بیهوش شد، یا از «الغَمر» به معنای ستر و پوشش باشد، و شاید «غمض» باشد و اشتباه نوشته شده باشد، زیرا کاربرد «اغماض العین» در این گونه جملات شایع است. و «السِنة»: مصدر «وسِن یوسَن وَسنا و سِنة» بر وزن «علم یعلم»، و «السِنة»: آغاز خواب رفتن، یا چرت، و «هاء» عوض از «واو» است. و «الظُلامة» مانند «المظلمة»، یعنی آنچه ظالم آن را از تو بگیرد و تو آن را از او مطالبه کنی. و هدف، تحریک انصار برای یاری وی و یا تنبیه آنان به خاطر یاری نکردنش است.
و پس از این در کشف الغمة آمده: «اما کان الرسول الله ان یحفظ، سرعان ما احدثتم، و عجلان ذا اهالة». «سرعان»، حرف «س» هر سه حرکت را میگیرد، و «عَجلان»: که هر دوی آن از اسماء افعال هستند، به معنای شتاب کرد و عجله کرد. و در روایت ابن ابی طاهر آمده: «سرعان ما اجدبتم فاکدیتم». «اجدب القوم»: به قحطی دچار شدند، و «اکدی الرجل»: خیر و مال او کم شد. و «الاهالة»: چربی گوشت. و فیروز آبادی میگوید: منظور از «سرعان ذا اهالة»، اصل آن این است که مردی گوسفندی لاغر داشت و به خاطر لاغریش مدام از دماغش آب میآمد. از او پرسیده شد: این که از دماغش میریزد، چیست ؟ گفت: چربی. آن مرد گفت: «سرعان ذا اهالة»، و «اهالة» را بنا بر حال منصوب کرد، و «ذا»: اسم اشارهای است که به رعام برمیگردد، یا تمییز بنا بر تقدیر نقل فعل، مانند «تصبّبَ زید عرقا»، و در این صورت است: «سرعان اهالة هذه»، و این ضرب المثلی که به کسی گفته میشود که از چیزی قبل از وقوع آن سخن بگوید - . القاموس المحیط3 : 37 - .
پایان.
«الرُعام»: آنچه از دماغ گوسفند یا اسب بیرون میریزد، و احتمالا در ضرب المثل به جای «سرعان»، «عجلان» بوده، و بر فیروز آبادی و دیگران پوشیده مانده، یا اینکه هر دو کلمه در این ضرب المثل کاربرد داشته است و هدف حضرت فاطمه علیها السلام از این عبارت، تعجب وی از سرعت انصار و اقدام آنها در ایجاد بدعتها و ترک سنتها و احکام است و تعجب وی از اینکه با وجود آنکه آنها با حضرت رسول فاصله زمانی چندانی ندارند و وصیت رسول الله صلی الله علیه و آله در خصوص خانواده سرور کائنات را فراموش نکردهاند و توانایی آنان بر یاری آنان و گرفتن حق آنان از کسانی که به آنها ظلم کردهاند، ولی در یاری این خانواده سستی کردند، و بعید نیست که این ضرب المثل، آگاهی اجمالی باشد از اثراتی که این فتنه از مفاسد دنیوی و از بین رفتن آثار پیامبر بر جای میگذارد. «فخطب»، «الخَطب»: شان و امر، بزرگ یا کوچک. و «وهیه»، «الوَهی» بر وزن «رَمی»: شکاف و سوراخ، و گفته میشود: «وَهِیَ الثوب»: زمانی که پوسیده شد و پاره شد. «استوسع و استنهر»، بر وزن « استفعل »، از «النَهَر» گرفته شده است، به معنای وسعت، یعنی: وسیع شد. و «الفتق»: پارگی، و «الرتق»: عکس آن است. و «الفتق»: پاره شد، سه ضمیر مجرور به «الخطب» برمیگردند، خلاف دو ضمیر مجرور بعد از آنها که به «النبی» صلی الله علیه و آله بر میگردند. و «کسف النجوم»: از بین رفتن نورشان، و فعل آن به صورت متعدی و لازم میآید، و بر وزن «ضَرَب».
و در روایت ابن ابی طاهر به جای عبارت پایانی، این عبارت آمده: «و اکتابت خیرة الله لمصیبته». «الاکتئاب»، بر وزن افتعال، از «الکابة» گرفته شده است، به معنای غم و اندوه است. و در کشف الغمة آمده: «و استنهَر فتقه...»، تا این سخنش«وادیلت الحرمة»، «ادیلت» از «الادالة» گرفته شده، به معنای غلبه. «اکدی فلان»: بخل ورزید یا خیر او کم شد. و «حریم الرجل»: آنچه مرد از آن حمایت میکند و برایش میجنگد. و «الحرمة»: آنچه هتک حرمت آن جایز نیست. و در برخی نسخهها « رحمة» به جای « حرمت» ذکر شده است.
«النازلة»: فاجعه. و «البائقة»: مصیبت و «فناء الدار»، بر وزن «کِساء»: عرصه باز جلوی خانه. «المُمسی و المُصبح»، مصدر و موضع از «الاصباح» و «الامساء» هستند. و «الهِتاف»: فریاد. و «الصُراخ» بر وزن «غراب»: صدا یا صدای شدید. و «التِلاوة»: خواندن. و «الالحان»: فهماندن، «الحنه القول»: آن را بفهماند، و ممکن است از «لحن» گرفته شده باشد و به معنای آهنگ و طرب است. جوهری میگوید: «اللحن» مفرد «الالحان» و «اللحون» است، و از این ریشه است حدیث: «قرآن را با لحنهای عرب بخوانید». و «قد لحن فی قرائته»: اگر با آن نغمهسرایی کند و آواز بخواند. و «هو الحن الناس»: اگر از دیگران در خواندن برتر باشد. - . الصحاح6 : 2193 - پایان.
و براین اساس میتوان آن را با صیغه جمع خواند، ولی قول اول مناسبتر است. و در کشف الغمة آمده: «فتلک نازلة اعلن بها کتاب الله فی قبلتکم... فلن یضر الله شیئا و سیجزی الله الشاکرین» - . ال عمران /144 - ،
«الحکم الفصل»: حکم قطعی که شکی در آن نیست، و شاید به معنای قاطع و جدا کننده حق از باطل باشد. و «الحتم» در اصل محکم کردن امور است، و «القضاء الحتم»: قضا و قدری که تغییر در آن راه ندارد. و «خلت»: گذشت. و «الانقلاب علی العقب»: بازگشت قهقرایی، که منظور مرتد شدن بعد از ایمان است. «الشاکرین»: فرمانبرداران و اعتراف کنندگان به نعمتها، و سپاسگزاران آن.
برخی از بزرگان گفتهاند: بدان که شبههای که با وفات پیامبر، برای مخاطبین به وجود آمد این است که به خاطر غیبتش، لازم نیست به دستوراتش
عمل کنیم و حرمت او در اهلش را حفظ کنیم، عقلهای ضعیف بر رعایت و انجام حاضر، بیشتر از غایب سرشته شدهاند، و چون از مقابل دیدگان آنها برود، سخنانش نیز از گوشهایشان، و وصیتهایشان از قلبهایشان رخت برمیبندد. بنابراین هدف حضرت سلام الله علیها از آنچه که به آن اشاره داشت، از اعلان خداوند و خبر دادن او از وقوع آن مصیبت هولناک قبل از روی دادنش، و اینکه مرگ سراغ گذشتگان از پیامبران خدا و فرستادگانش نیز آمده است، ثابت کردن امت بر ایمان، و از بین بردن آن خصلت زشت و ناپسند از آنهاست.
و ممکن است معنا این باشد: آیا تصور میکنید که محمد صلی الله علیه و آله رحلت کرد و بعد از رحلت ایشان نسبت به کاری که میخواهیم، بازدارندهای وجود ندارد، و دیگر در عدم فرمانبرداری از دستورات، و عدم دست کشیدن از امور نهی شده از کسی نمیترسیم؟ که در این صورت برای جواب آن از این آیه استفاده کرد: آیا (اگر او بمیرد یا کشته شود. ..) - . ال عمران /144 - ،
ولی در این صورت برای سخن اعلان خداوند سبحان و خبر دادنش از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله، فقط به سختی میتوان برای آن جایی در جواب پیدا کرد. و ممکن است، همانگونه که عمر بن الخطاب گفته، و در اتهامات و عیبهای او خواهد آمد، شبهه آنها، عدم وفات رسول الله صلی الله علیه و آله باشد، بنابراین بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله، شکی در ایمانشان و سستی در اعمالشان ظاهر شد، و به این خاطر است که او را تنها گذاشتند و به وی کمک نکردند، و در این صورت، جای سخن اعلان، و سخنان بعد از آن واضح میشود.
و بر اساس این تقدیرها، سخن حضرت «فخطب جلیل»، جزئی از جواب نخواهد بود و همچنین از باب استفهام برای تنبیه در پاسخ مخاطبین نیز نخواهد بود، بلکه جملهای استینافی برای بیان غم و اندوه است، و جواب، بعد از این سخنش خواهد بود، «فتلک و الله النازلة الکبری». و ممکن است در پاسخ به آنها باشد، و حاصل شبهه آنها این خواهد بود، که وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله که بزرگترین مصیبتهاست، اتفاق افتاده است، پس امور نهی شدهای که بعد از این اتفاق میافتند، دیگر اهمیتی ندارد، و به این خاطر، برای یاری وی و با انصاف رفتار کردن با ظالمان، اقدامی نکردند، و به خاطر تصوری که آنها داشتند که وفات رسول الله صلی الله علیه و آله بزرگترین مصیبتهاست، حضرت فاطمه علیها السلام در مقام جواب، آن مقدمه را از آن جهت که حق محض است، ارائه داد، سپس آنها را متوجه اشتباه خود کرد که این مصیبت مستلزم بی تفاوت بودن نسبت به آنچه اتفاق افتاد، و دست کشیدن از یاری حق، و عدم پیروی از دستوراتش که فرمود: قرآن، آن را اعلان کرده است...نیست... تا پایان سخنانش، و در این صورت جواب این خواهد بود: همانا خداوند قبل از وقوع این مصیبت، شما را از آن آ گاه کرده است، و به شما گفته است که این سنتی است که بر پیامبران قبل گذشته است و شما را از بازگشت به عقب بر حذر داشته است، که پس از وقوع آن، عمل به لوازم ایمان را ترک نکنید، و در یاری حق و نابودی باطل سستی نکنید، و آنچه را در ابتدا مطرح کرد، دلالتی است بر اینکه بزرگترین مصیبتهاست و این وجوب یاری مرا تایید میکند، چون در واقع، این مصیبت دامنگیر من شده است، هر چند که دیگران با من در آن مشارکت داشتند، پس هر کس این مصیبت عظیم به وی رسیده است، مستلزم و شایسته رعایت و مراقبت بیشتری است.
و ممکن است این سخنش «فخطب جلیل» از اجزای جواب باشد، و در این صورت، شبهه آنها، برخی از آن وجوه ذکر شده و یا ترکیبی از بعضی از آن وجوه است، و حاصل جواب در این صورت این خواهد بود: اگر به من چنین مصیبت عظیمی رسیده است، و خداوند شما را از آن آ گاه کرده است و به شما دستور داده است که بعد از این مصیبت به عقب باز نگردید، پس بر شما واجب بود که ظلم را از من دور کنید و مرا یاری کنید، آنچه در روایت ابن ابی طاهر آمده، احتمالا با این وجه تناسب بیشتری دارد: «و تلک النازلة اعلن بها کتاب الله»، در ابتدای آن «واو» به جای «فاء» ذکر شده است. و ممکن است شبهه عارض شده بر مخاطبین، محدود به یکی از آن وجوه ذکر شده نباشد، بلکه برخی از آن وجوه، برای بعضی دیگر از آن وجوه، شبهه باشد، و وجوه دیگر برای بعضی دیگر، و در این صورت هر مقدمه از مقدمات جواب، اشارهای است برای دفع کردن یکی از آنها.
مؤلف: ممکن است که در واقع شبههای وجود نداشته باشد، و هدف این باشد که آنها در مرتکب شدن آن همه کارهای زشت و ناپسند، حجت و دلیلی ندارند، مگر آنکه به آن امور باطل و بیهوده که باطل بودن آن بر کسی پوشیده نیست، چنگ بزنند، و این در اعتراض کردن رایج است .
«ایها»: هیهات، دریغا. و «بنو قََََیلة»: اوس و خزرج، دو قبیله انصار، و قَیلة: نام مادری از مادرانشان در گذشته، که نام او قَیلة بنت کاهل بود. «الهضم»: شکستن، «هضمت الشیء»: آن چیز را شکستم، و «هضمه حقه و اهتضمه»: اگر به او ظلم کند و از روی ظلم حق او را گرفت. و «التُراث»: میراث، و «تاء» آن در اصل «واو» است. و «انتم بمرای منی و مسمع»، یعنی: در جایی هستید که من شما را میبینم و سخنان شما را میشنوم. و در روایت ابن ابی طاهر « منه» آمده، یعنی: از رسول الله صلی الله علیه و آله. و «المبتدا» در اغلب نسخهها این ذکر شده است، که شاید معنا این باشد: شما در جایی هستید که امور و احکام از آنجا نشات میگیرد، و به احتمال قوی، اشتباه چاپی است. و «المنتدی» به معنای مجلس است، و در کتب قدیمی مناقب این گونه ذکر شده، و در این صورت «المجمع» مفسّر آن خواهد بود. و هدف اعتراض به آنها، به خاطر اجتماعی است که از اسباب قدرت در دفع ظلم است، و این دو لفظ در روایت ابن ابی طاهر موجود نیستند.
«و تلبسکم» از ساختار مجرد، یعنی شما را میپوشاند و احاطه میکند. و«الدعوة»: اسم مَرّة از دعاء، یعنی ندا دادن، مانند «خَبرة»: از « خبر» گرفته شده است، یعنی علم، یا الخِبرة که به همین معناست. و منظور از «الدعوة»، ندای مظلوم برای یاری، و الخبرة: علم آنها به مظلوم بودن حضرت فاطمه علیها السلام. و تعبیر به طور عام و شامل برای مبالغه است، یا برای بیان اینکه این امر همه آنها را در بر گرفته است، و از قبیل قضاوت و حکم بر گروهی، با حکم بعضی یا اغلب آن جماعت یا گروه نیست. و در روایت ابن ابی طاهر به جای الخبرة، «الحیرة» آمده که اشتباه چایی است، هر چند که توجیه آن غیر ممکن نیست.
«الکفاح»: در جنگ بدون زره و سپر با دشمن روبرو شدن است. و « فلان یکافح الامور»: خودش به آن میپردازد. و «النُجَبَة» بر وزن «هُمَزَة»: نجیب، کریم. و گفتهاند: ممکن است «النُخَبَة» یا «النُخبَة» باشد، که به معنای برگزیده و مختار است. و ابن اثیر میگوید که اگر با سکون بیاید، جمع خواهد بود - . النهایة5 : 31 - .
و«الخِیَرَة»: بر وزن عِنََبَة، برگزیده و مختار گروه .
«قاتلتم العرب»، و در مناقب آمده: «لنا اهل البیت قاتلتم» و «ناطحتم الامم»، یعنی با دشمنان جنگیدید و با سعی و تلاش زیاد، همانگونه که قوچ همتای خود را با شاخ خود عقب میراند، آنها را عقب راندید. و «البُهم»: شجاعان، همانگونه که گذشت. «مکافحتها»: بدون سستی و ضعف اقدام به دفع آن کردن.
و «أو تبرحون» معطوف به مدخول و وابسته نفی: یکی از این دو امر نفی شده است، و نفی نمیشود مگر با نفی هر دوی آنها، و معنا این است: ما پیوسته شما را امر کردیم و شما پیوسته اطاعت کردید، منظور: ما پیوسته امر دهنده هستیم و شما نسبت به دستورات ما مطیع و فرمانبردار بودید. و در کشف الغمة با «واو» آمده، و این نیز معطوف به وابسته نفی است، و به آنچه که گذشت باز میگردد، و معطوف شدنش به نفی - برای اشاره به این است که در اطاعت کردن آنها وقفهای ایجاد میشد، آنگونه که در غزوه احد و جاهای دیگر اتفاق افتاد، بر خلاف اهل بیت که نسبت به دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و هدایت خسته نشدند- تناسبی با جمله ندارد، و بهتر آن چیزی است که در روایت ابن ابی طاهر آمده که معطوف را به طور کامل ترک کرده است. «لا نبرح امرکم»، یعنی همچنان عادت ما امر کردن است و عادت شما فرمانبرداری، و در المناقب آمده: «لا نبرح و لا تبرحون نامرکم»، ممکن است که (او) در آن نسخه نیز به معنای (واو) باشد، یعنی همچنان شما را امر میکنیم و پیوسته شما فرمان میبرید. و احتمالا آنچه در المناقب آمده، قویترین و درستترین نسخه باشد.
«حتی اذا دارت بنا رحی الاسلام»، چرخ اسیاب کنایه از منظم شدن امور، و حرف باء باء سببی است. و «درّ اللبن»: جریان یافتن شیر فراوان آن. و «الحَلب»: دوشیدن شیر، و «الحَلَب»: شیر دوشیده شده، و قول دوم مناسبتر است، زیرا بنابر قول اول، باید مجاز در اسناد و مسند الیه آورده شود. و «النُعرة» بر وزن «هُمَزَة»: خودبینی و تکبر و غرور، یا «نَعرة»، مانند «نَعَرَ العرق بالدم»، یعنی از رگ خون جوشید، و در این صورت «الخضوع» به معنای ساکن شدن است، و یا «نغرة» باشد، مانند «نغرت القدر»: دیگ به جوش آمد. جوهری میگوید: «نَغِر الرجل»: ناراحت شد. اصمعی میگوید: کسی است که از خشم، درونش در جوشش باشد. و ابن السکیت میگوید: «ظلّ فلان یتنغّر علی فلان»، یعنی از او شکایت میکند - . الصحاح 2: 832 - . و در اغلب نسخهها «ثغرة» آمده: حفره گردن بین دو استخوان ترقوه. «خضوع ثغرة الشرک»، کنایه از نابودی و ساقط شدنش بر زمین، مانند حیوانی که روی زمین افتاده باشد، امیرالمؤمنین علیه السلام سخنی مانند این دارد: «انا وضعت کلکل العرب»، « کلکل»: قفسه سینه آنها.
و «الافک»: دروغ، و «فورة الافک»: جوشش آن. و «خمدت النار»: زبانه آن خاموش شد و اخگر آن برافروخته باشد، و «همدت النار»: اگر اخگر آن نیز خاموش شود، و در این اشارهای به نفاق بعضی از آنها است، و اینکه کفر هنوز در دل آنها باقی است. و در روایت ابن ابی طاهر «و باخت نیران الحرب» ذکر شده است، جوهری میگوید: «باخ الحر و النار و الغضب و الحُمَّی»، یعنی ساکن شد و کم شد - . الصحاح1 : 419 - .
و «هدات»: ساکن و آرام شد. و «الهرج»: فتنه و اختلاط، و در حدیث: «الهرج»: قتل - . الصحاح1 : 350 - .
و «استوسق»: جمع شد و به هم پیوست، از «وَسَق» گرفته شده است، که به معنای به هم پیوستن چیزی با چیز دیگر است، و «اتساق الشیء»: منظم شدن آن است.
و در کشف الغمة آمده: «فناویتم العرب و بادهتم الامور»، گفته میشود: «بدهَهُ بامر»، یعنی ناگهان آن امر به استقبالش رفت. و« بادهه»: او را غافلگیر کرد.
کلمه «انی»، ظرف مکان به معنای کجا، و ممکن است به معنای چگونه باشد، یعنی: از کجا حیرت زده شدید، و منشا حیرت چه بود؟ و «جرتم»، که یا با جیم باشد که از «جور» گرفته شده باشد، به معنای دوری و انحراف از راه است، یعنی: چرا راه حق را ترک کردید، بعد از آنکه برای شما روشن شد؟ و یا «حُرتم» با «حاء» باشد که از «حَور» گرفته شده است به معنای بازگشت و نقصان و کمبود است، گویند: «نعوذ بالله من الحور بعد الکور»، یعنی از نقصان بعد از افزونی به خداوند پناه میبریم. و «حِرتم» باشد که از حیرت گرفته شده است. و «النکوص»: بازگشت به عقب.
«الَا تقاتلون قوما نکثوا ایمانهم و همّوا باخراج الرسول و هم بدؤوهم اول مرة اتخشونهم فالله احق آن تَخشوه آن کنتم مؤمنین» - . التوبه / 13 - .
«نَکث العهد»: نقض کردن و شکستن پیمان. و «الایمان»، جمع یمین، یعنی قسم. و آنچه بین مفسرین مشهور است این است که این آیه درباره یهودیانی نازل شد که عهد و پیمان خود را شکستند و با احزاب برای جنگ خارج شدند و سعی کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله را از مدینه خارج کنند، و شروع به شکستن پیمان و جنگ کردند. و گویند: درباره مشرکان قریش و اهالی مکه نازل شد، آنجا که آنها پیمان خود را با رسول خدا صلی الله علیه و آله و مؤمنین، مبنی بر اینکه به دشمنانشان علیه آنان کمک نکنند، شکستند، و به قبیله بنی بکر علیه قبیله بنی خزاعه کمک کردند. و هنگامی که در دارالندوة به مشورت پرداختند، و ابلیس در ظاهر پیرمردی از نجد پیش آنها آمد،. .. تا پایان داستان که قصد بیرون کردن رسول خدا صلی الله علیه و آله را از مکه کردند، پس آنها در آن هنگام، در جنگ بدر، یا با پیمان شکستن، شروع به دشمنی یا جنگ کردند.
و منظور حضرت از قومی که پیمان خود را شکستند، یا کسانی که این آیه درباره آنها نازل شد، بنا براین غرض این است: کسانی که امامت و حق خویش را غصب کردند، و پیمان شکنانی که عهد و پیمانی که با رسول الله صلی الله علیه و آله در خصوص وصی و خویشاوندان و اهل بیتش بسته بودند را شکستند، جنگ با آنها واجب است همانگونه که خداوند سبحان جنگ با کسانی که این آیه درباره آنها نازل شد را واجب کرد. یا منظور از آنها، غصب کنندگان حق اهل بیت علیهم السلام است، پس منظور از پیمان شکستنشان: شکستن عهد و پیمانی است که با رسول خدا صلی الله علیه و آله بستند، آن هنگام که با وی بیعت کردند که از دستوراتش پیروی کنند و از امور نهی شدهاش دست بردارند و اینکه کینه وی در دل نگه ندارند. و آنها پیمان وی و آنچه به آنها امر کرده بود را شکستند. و منظور از اخراج رسول الله، در واقع تصمیم آنها بر اخراج کسی که مانند رسول الله است و بر اساس دستور خدا و رسولش جانشین وی است، از مقام خلافت است، و نیت آنها بر باطل کردن دستوراتش و وصیتهایش در خصوص اهل بیتش است، که به منزله اخراج وی از جایگاه و محل استقرارش است؛ که در این صورت، این امر از باب اقتباس به شمار میآید.
و در برخی روایات«لقوم نکثوا ایمانهم و همّوا باخراج الرسول و هم بدؤوکم اول مرة اتخشونهم» آمده، که در این صورت «لقوم» متعلق به «تخشونهم» است.
«الرؤیة» به معنای علم و یا دیدن است. و «اخلد الیه»: متمایل شد و گرایش پیدا کرد. و «الخفض»: آسایش و رفاه. و مراد از کسی که نسبت به قبض و بسط و انجام امور سزاوارتر است، امیر المؤمنین علیه السلام است، و صیغه تفضیلی که به کار رفته، مانند این آیه است: «قل ا ذلک خیر ام جنة الخلد» - . الفرقان / 15 - .
و «خلوت بالشیء»: به تنهایی آن را تصاحب کردم و در خلوت با آن اجتماع کردم. و «الدعة»: راحتی و سکون. و «فَجَّ الشراب من فیه»: آن را بیرون ریخت. و «وعیتم»، یعنی: حفظ کردید و یاد گرفتید. و «الدسع» مانند «مَنع»: دفع کردن و استفراغ کردن. آنچه شتر از گلویش بیرون میآورد تا آن را بجود و ببلعد. و «ساغ الشراب یسوغ سوغا»: اگر به راحتی وارد حلق شود، و «تسوّغه»: به راحتی آن را نوشید. و «تکفروا»، یا از قبیل کفران و ترک شکر است، آنگونه که در سیاق این آیه ظاهر است که خداوند میفرماید: {و آن گاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعا سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد، و اگر ناسپاسی نمایید، قطعا عذاب من سخت خواهد بود. و موسی گفت: اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان، خدا بی نیاز ستوده [صفات] است.} - . ابراهیم / 7-8 - ،
یا از کفر به معنای اخص آن باشد، و تغییر در معنا با اقتباس منافاتی ندارد، با این وجود که در آیه ممکن است به این معنا باشد. و منظور: اگر شما و هر که در روی زمین است، همگی از انس و جن کافر شوید، این امر فقط برای خودتان ضرر میرساند، زیرا خداوند از شکر و طاعت شما بینیاز است، و به ذات خود مستحق حمد و شکر است، یا ستوده است که فرشتگان، بلکه تمام موجودات، با زبان حال وی را حمد میکنند، و ضرر ناسپاسی به خودتان برمیگردد که از فضل و بخشش و فزونی اکرام و بخشش او محروم شدید.
خلاصه کلام اینکه: شما امام بر حق را ترک کردید و بیعت وی را از گردنتان بیرون آوردید و به بیعت کردن با ابوبکر راضی شدید، با این وجود که میدانید امیرالمؤمنین علیه السلام در دین خدا اهل نرمی و سستی و چاپلوسی نیست، و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامتگری نمیترسد، و شما را به انجام و تحمل سختیها در جهاد و غیره امر میکند، و شما را از آنچه از زینتهای دنیا میخواهید باز میدارد، و فیء را به نسبت مساوی میان شما تقسیم میکند، و رؤساء و امراء را بر دیگران برتری نمیدهد؛ در حالی که ابوبکر مردی است که زود اختیار خود را به دیگری میدهد، و برای راضی کردن مردم در دین سست است. لذا ایمان را نپذیرفتید، و اطاعت کردن خداوند سبحان را ترک کردید و اطاعت کردن از شیطان را پذیرفتید، و پیامد ناگوار آن فقط به شما میرسد.
و در کشف الغمة آمده: «الا و قد آری - و الله - آن قد اخلدتم الی الخفض، و رکنتم الی الدعة، فمججتم الذی اوعیتم، و لفظتم الذی سوغتم». و در روایت ابن ابی طاهر «فعجتم عن الدین» ذکر شده است. «رَکَنَ الیه» و یا «رَکِنَ الیه»: به سوی او متمایل شد و ساکن شد. جوهری میگوید: «عجت بالمکان اعوج»: در آنجا اقامت کردم و «عجت غیری»، که به صورت لازم و متعدی می آید، و «عجت البعیر»: سر شتر را با افسار خم کردم. «عائج» یعنی کسی که توقف کرده است و ابن اعرابی میگوید: «فلان ما یعوج من شیء»، یعنی فلانی از چیزی برنمیگردد و دست نمیکشد - . الصحاح1 : 331 - .
«الخذلة»: یاری نکردن. و «خامرتکم»: با شما آمیخته است. و «الغدر»: متضاد وفا. و «استشعره»: آن را پوشید، و «الشعار»: لباس چسبیده به بدن (لباس زیرین). و «الفیض»، در اصل، فراوانی آب و جاری شدن آن. «فاض الخبر»، یعنی منتشر شد، و «فاض صدره بالسر»، یعنی راز را فاش کرد، و «فاضت نفسه»، یعنی روحش از بدنش خارج شد. مراد از آن در اینجا، فاش کردن آنچه در درون است به خاطر غلبه غم و اندوه. و «النفث بالفم»: شبیه فوت کردن است، و ممکن است برای نسان خشمگین، نفس عمیق کشیدن برای تسکین سوزش درون و آتش خشم باشد. و «الخَوَر»: ضعف. و «القنا» جمع «قناة» به معنای نیزه است. و گفته شده: هر عصای کج و راست قناة است و شاید منظور از خور نیز قناة باشد. ضعف نفس در صبر بر مشکل است و پنهان کردن ضرر و خسارت، یا ضعف چیزی که برای پیروزی بر دشمن به آن اعتماد میشود، و قول اول مناسبتر است. و «البثّ»: منتشر کردن و اظهار کردن، و غم و اندوهی که صاحبش نمیتواند آن را کتمان کند، پس آن را فاش میکند. و «تقدمة الحجة»: اعلام کردن شخص، قبل از آنکه زمان آن فرا رسد، برای جلوگیری از عذر خواهی کردنش به خاطر غفلت.
و خلاصه قول اینکه: طلب کردن یاری من، و اعلام مظلومیتم، و دلیل و حجت آوردن من به شما، برای این نبود که به یاری و کمک شما امید داشتم بلکه برای تسلّی نفس و تسکین خشم و اتمام کردن حجت من بر شما بود، تا در روز قیامت نگوئید: {ما از این [امر] غافل بودیم.} - . الاعراف / 172 -
«الحَقَب»: طنابی را که با آن جهاز شتر را میبندند، «احقبتُ البعیر»، یعنی جهاز شتر را با طنابی بر پشت شتر بستم، و «احتقب»: هر آنچه در انتهای جهاز شتر بسته شود، و «احتقب فلان الاثم»: مثل این است که گناهان را جمع کرده است و از پشت خود گره زده است، پس روشن است که در اینجا «احقبوها» در باب افعال، از لحاظ معنایی مناسبتر است، یعنی آن را بر پشت بستند و برای سوار شدن بر آن آماده کردند، ولی روایتی که به دست ما رسیده، از باب افتعال است. و «الدَبَر»: زخمی که بر پشت شتر وجود دارد، و گویند: زخم هر چهارپایی را گویند. و «النَقَب»: نرمی سُم شتر. و «العار الباقی»: عیب و عاری که در معرض زوال نباشد. «و وسمته وسما وسمةً» زمانی گفته میشود که با علامت و داغ نهادن، اثری بر شتر بگزاری. و «شنار» یعنی عیب و عار. و «نار الله الموقدة»: دائما شعلهور. و «الاطلاع علی الافئدة»، یعنی آتش دوزخ باطن آدمی را میسوزاند، همانطور که ظاهرش را میسوزاند. و گویند: معنای آن این است: این آتش بر خلاف آتشهای دنیوی، از درون به بیرون خارج میشود. و در کشف الغمة آمده: «انها علیهم موصدة»، «الموصدة»: منطبق و بسته شده. و «بعین الله ما تفعلون»، یعنی اعمال شما زیر نظر خداوند است و همانگونه که شما نسبت به آنچه میبینید، آگاهی دارید، خداوند نیز از اعمالتان آگاه است، و در خصوص این آیه گفته شده است «تجری باعیننا» - . القمر / 14 - ،
معنا این است: زیر نظر اولیاء ما از فرشتگان و نگهدارندگان، روان بود. و «المنقلب»: بازگشتگاه. و «ایّ»، منصوب است بنابر صفت برای مصدر محذوف و عامل آن «ینقلبون» است، چرا که قبل از استفهام در آن عمل نمیکند، و فقط ما بعد آن در آن عمل میکند، و تقدیر آن: آنهایی که ظلم کردند به زودی خواهند دانست به باز گشتگاهی خواهند بازگشت، کدامین بازگشتگاه!
و «انا ابنة نذیر لکم»، یعنی من دختر کسی هستم که به خاطر ظلمتان، به شما هشدار داده است، و حجت بر شما تمام شد. و غرض از امر کردن در« اعلموا و انظروا»، تهدید است. و اما گفته آن ملعون: «و الرائد لا یکذب اهله»، « الرائد»: پیشروی قوم که برای آنها چراگاه و آب باران پیدا میکند. خودش را به خاطر برعهده گرفتن خلافت که ریاست عام است، به منزله پیشروی امت میداند و بر خودش واجب میداند که آنها را نصیحت کند و از اخبار صحیح آگاه کند. و «المجالده»: با شمشیر به همدیگر زدن. و «استبدّ فلان بالرای»، یعنی در حکم خودرأی و مستبد شد. و «لا نزوی عنک»، یعنی کسی را از کنار تو دور نمیکنیم و منصرف نمیکنیم. و «و لا نوضع مِن فرعک و اصلک»: درجه و منزلت تو را پایین نمیآوریم و فضل و برتری اصل و نسب پدران و فرزندانت را انکار نمیکنیم. و «ترین» که از « الرای » گرفته شده است، به معنای اعتقاد است.
«الصادف عن الشیء»: روی گردان از آن. و «الاثَر»: جای پا. و «القفو»: پیروی کردن. و «السُور»: هر چیز مرتفع و بلند را گویند، از جمله آن، سور شهر، که جمع «سورة» است، که هر پرچینی از ساختمان را گویند و سوره قرآن از این قبیل است، چرا که پرچین و منزلتی، یکی پس از دیگری است، و جمع آن «سُوَر» است .
و در این عبارت، این معنا ممکن است. و ضمائر مجرور در این عبارت، یا به «الله» و یا به «کتاب» برمیگردد، و قول دوم مناسبتر است. و «الاعتلال»: دلیل آوردن و عذرخواهی کردن. و «الزور»: دروغ.
«البغی»: طلب کردن. و «الغوائل»: مهلکهها و مصیبتها. که اشارهای دارد به آنچه آنها - لعنت خداوند بر آنها باد - در کشتن پیامبرصلی الله علیه و آله و نابودی اهل بیتش علیه السلام در دو عقبه و سایر موارد تدبیر کردند که به طور پراکنده در این کتاب آنها را آوردیم.
مؤلف: کلام در خصوص میراث پیامبران، ان شاء الله، در باب «مطاعن» ذکر خواهد شد.
«التوزیع»: تقسیم کردن. و «القِسط»: سهم. و «الازاحة»: از بین بردن و دور کردن. و «التظنّی»: حدس زدن، اصل آن «التظنن». و «الغابر»: باقی، و ممکن است به معنای گذشته و سپری شده باشد. و«التسویس»: زیبا نمودن آنچه زیبا نیست و زینت دادنش و محبوب جلوه دادنش تا انسان آن را انجام دهد یا بگوید، و گویند: مقدر کردن معنایی در نفس، به امید تمام کردنش. «فصبر جمیل»، یعنی صبر من زیباست، یا صبر زیبا از بیتابی که سودی ندارد، بهتر است، و گویند: صبر زمانی که برای خداوند تعالی باشد، و برای امر واجب صورت بگیرد، صبر زیباست. این را سید مرتضی ذکر کرده است.
و «خطابک»، در سخنان ابوبکر، از قبیل مصدر مضاف به فاعل، و منظور وی از آن بند و آنچه آنها وی را برای آن منصوب کردند، گرفتن فدک و یا خلافت است، یعنی خلافت را بنا به قول مسلمانان و اتفاقشان بر این امر گرفتم، و بر من واجب شد که حدودش را اجرا کنم که از جمله آن، گرفتن فدک است. و «المکابرة»: قصد پیروزی و برتری داشتن. و «الاستبداد»: استبداد و انحصار در چیزی.
«القیل»، به معنای قول و گفتار، و همچنین «قال»، و گویند: «القول» در امر خیر، و «قیل و قال» در امر شر. و گویند: «القول» مصدر است و «قیل و قال» دو اسم از آن هستند. و «الاغضاء»: پایین آوردن پلکها، و «اغضی علی الشیء»، یعنی ساکت شد و به آن راضی شد، و از امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام در خصوص معنای این آیه «افلا یتدبرون القرآن» - .النساء / 82 - روایت شده، آیا در قرآن تدبّر نمیکنند تا به حق داوری کنند؟ - . مجمع البیان5 : 104 - و نکره آمدن قلوب برای اراده کردن قلبهای آنها و کسانی که مانند آن هستند. و «الرین»: مهر زدن و پوشاندن، اصل آن غلبه است. و «التاوّل و التاویل»: تبدیل شدن و بازگشت به اصل، و انتقال چیزی از جایگاهش، که از جمله آن «تاویل الفاظ»، یعنی انتقال لفظ از ظاهر آن. و «الاشارة»: در امری به بهترین کار دستور دادن است. و «شَرَّ»، بر وزن «فَرَّ»: بد شد. و «الاعتیاض»: جانشین گرفتن و رضایت از آن، و معنا این است: بد چیزی است آنچه را گرفتید و آنچه را ترک کردید.
«المحمل» بروزن «مجلس» مصدر است. و «الغِبّ»: عاقبت. و «الوبال» در اصل: سنگینی و اتفاق ناگوار است، و در عرف شرع به معنای عذاب آخرت است. و «العذاب الوبیل»: عذاب شدید. و «الضَراء»: آنگونه که گذشت، درختان انبوه و در هم پیچیده شده، از جمله گویند: «تواری الصید منّی فی الضراء». و «الوراء»، به معنای جلو و همچنین به معنای پشت سر است، و این آیه بر مبنای قول اول تفسیر شده است، «و کان وراءهم ملک یاخذ کل سفینة غصبا» - .الکهف / 79 - ،
و ممکن است که «ها» از جانب نسخهنویس افزوده شده باشد، و بر این اساس «ورّی» میشود، که گویند: «ورّی الشیء توریة»: آن را پنهان کرد، و بر اساس این تقدیرها، معنا این خواهد بود: و آنچه را که از شما پوشانده بود، برایتان اشکار گشت. «و بدا لکم من ربکم ما لم تکونوا تحتسبون» یعنی انواع مختلفی از عذاب که نتظارش نداشتید و تصور آن را نداشتید، برای شما ظاهر شد و دامنگیرتان شد. و «المبطل»: صاحب باطل، از «ابطل الرجل»، اگر کار باطلی را انجام دهد.
[و سپس آن حضرت فرمود:]
- بعد از تو رویدادها و مصیبتهایی رخ داد، که اگر تو شاهد آن بودی و حضور داشتی، این امور به وخامت کشیده نمیشد .
و ما همچون زمینی که از بارانش محروم مانده است، تو را از دست دادهایم و از تو محروم شدیم، و در قوم تو اختلال ایجاد شده است، تو شاهد باش، قوم تو منحرف شدند.
و در کشف الغمة آمده: سپس رو به قبر پدرش کرد، در حالیکه به قول هند بنت اثاثة استشهاد میکرد... و سپس ابیات را ذکر کرد. و در النهایة آمده: «الهنبثة»، مفرد «الهنابث»: امور سخت و مختلف، و «الهنبثة»: اختلاط در گفتار، و نون آن زائد است - . النهایة5 : 278 - .
و در النهایه آورد که فاطمه پس از وفات پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: «قد کان بعدک انباء. .. تا پایان دو بیت، ولی این را در پایان مصراع چهارم ذکر کرد: « فاشهدهم و لا تغب». و «الشهود»: حضور. و «الخطب»: امری که درباره آن صحبت میشود، و شأن و حالت. و «الوابل»: باران شدید. و «نَکَبَ فلان عن الطریق»، بر وزن «نصر و فرح»: منحرف شد - . النهایة5 : 277 -
«القربی»، در اصل خویشاوندی است. و «المنزلة»: مرتبه و درجه، و این کلمه جمع بسته نمیشود. و «الادنین»: نزدیکان. و «اقترب»: نزدیک شد. و در مجمع البیان آمده: در «اقترب» افزودن دو حرف، برای مبالغه در قرب است و مبالغه «قرب» است، همانگونه که در «اقتدر» زیادتی بر «قدر» وجود دارد و مبالغه آن است - . مجمع البیان9 : 185 - .
و میتوان ترکیب بیت را تصحیح و به چند وجه تاویل کرد:
وجه اول: که مناسبتر است، جمله «له قربی» صفت اهل است، و تنوین «منزلة» برای تعظیم است، و هر دو ظرف، به خاطر زیادت و برتری که در معنای منزلت وجود دارد، متعلق به آن هستند، و «مقترب» خبر برای « کل» است، یعنی: خویشاوند واقعی، یا نزد هر صاحب اهلی، هر خویشاوند شایستهای است که بر دیگر خویشاوندان نزد خداوند تعالی امتیاز و برتری دارد .
وجه دوم: هر دو ظرف متعلق به «مقترب» باشند، یعنی: هر خویشاوندی نزد اهل خود، منزلت و درجهای داشته باشند، او نزد خداوند تعالی بر دیگر خویشاوندان برتری دارد.
وجه سوم: ظرف اول متعلق به منزلت باشد و ظرف دوم متعلق به مقترب باشد، یعنی هر انسان شایستهای که خویشاوند شخص باشد، و نزد خداوند دارای منزلت است، او بر دیگران که با او فاصله دارند، برتری دارد.
وجه چهارم: جمله «له قربی»، خبر «کل» باشد، و «مقترب» خبر دوم آن باشد، و در دو ظرف، احتمالات سابق موجود است، و معنا این است: هر خویشاوند پیامبری از پیامبران، دارای منزلت و شانی نزد خداوند است، و بر سایر خویشاوندان و سایر مردم برتری دارد.
«بدا الامر بدوّا»: ظاهر شد، و «ابداه»: آن را ظاهر کرد. و «النجوی »: اسم از «نجوته» به معنای با او نجوا کردم و در گوشی صحبت کردم، و «نجوی صدورهم »: دشمنی که در دل خود پنهان کردند و در زمان حیاتش صلی الله علیه و آله نتوانستند آن را اظهار کنند، و در برخی نسخهها «فحوی صدورهم» ذکر شده است. «فحوی القول»: به همان معناست و نتیجه یکی است. فیروزآبادی میگوید: «التُرب، و التراب، و التربة»، معنای آن واضح است، و جمع «التراب»، «اتربة و تربان» است، و جمع دیگری از آن شنیده نشده است - . القاموس المحیط1 : 29 - .پایان.
پس ممکن است که با صیغه مفرد باشد، و مؤنث بودن آن، همانگونه که گفتهاند، بر اساس تاویل «ارض» باشد. و احتمال قوی «التُرَب» باشد، که جمع «تُربة»: قبرستان، و جمع آن «تُرَبٌ» است، مانند «غرفة» و «غُرَف» - . المصباح المنیر1 : 91 - .
و «حال الشیء بینی و بینک»، یعنی مرا از رسیدن به تو بازداشت. و «دون الشیء»: نزدیک به آن. «دون النهر جماعة»، یعنی قبل از آنکه به آن برسی. و «التجهّم»: با ترشرویی استقبال کردن. و «المُغتصَب»: غصب شده. و «المُحتَجِب»: اسم فاعل است. و «صادفه»: او را یافت و دید. و «الکثب»: جمع کثیب: تپه شن. و «الرُزء»: مصیبت از دست دادن عزیزان. و «رُزئنا»: فعل مجهول است. و «الشجن»: غم و اندوه. و در القاموس المحیط آمده: «العجم»: خلاف عرب. - . القاموس المحیط4 : 147 -
مؤلف: در نسخهای قدیمی از کشف الغمة با خط مؤلف دیدم که بعد از آوردن خطبه حضرت، این عبارت در پاورقی آن آمده: این عبارت با خط علم الهدی موسوی، سید مرتضی یافت شده است که هنگامی که حضرت فاطمه علیها السلام از نزد ابوبکر بیرون آمد، آن گاه که وی را از فدک بازداشت، امیرالمؤمنین علیه السلام را دید و حضرت فاطمه با وی تندی کرد، سپس فرمود: خودت را پوشاندی. .. تا پایان سخنانش.
«الانکفاء»: بازگشت. و «توقعت الشیء و استوقعته»: منتظر وقوع آن بودم. و «طلعت علی القوم»: پیش آنها آمدی، و «تطّلع الطلوع»: انتظار طلوع. «فلما استقرّت بها الدار»: ساکن شد، مثل این است که خانه با بیرون رفتنش، مضطرب و پریشان شد و حرکت کرد، یا از قبیل قلب باشد، و این امر شایع است؛ گفته میشود: «استقرّت نوی القوم و استقرت بهم النوی»: یعنی اقامت کردند.
«اشتمل بالثوب»: آن را بر تمام بدنش پیچاند. و «الشَملة»: لباسی که خود را با آن میپوشانند، و «الشِملة»: هیئت و شکل پوشیده شدن. پس «الشملة» یا مفعول مطلق از غیر باب فعل است، مانند سخن خداوند: «نباتا» - . ال عمران / 37 ، و نوح / 17 - ، یا در کلام حذف و وصل باشد. و در روایت سید مرتضی «مشیمة الجنین» آمده، که جایگاه جنین در رحم است، و شاید این مناسبتر باشد. و «الجنین»: نوزاد تا زمانی که در شکم مادر باشد. و «الحُجرة»: آغل شتر، از جمله آن «حجرة الدار»: اتاق خانه. و «الظنین»: متهم، و معنا این است: مانند جنین از دید مردم پنهان شدی، و از مطالبه حق دست کشیدی، و مانند انسان ترسو و متهم رفتار کردی. و در روایت سید مرتضی آمده: «الحجزة»، و در برخی نسخهها «قعدت حجزة الظنین» ذکر شده است. در النهایة آمده: «الحجزة»: جای بستن کمربند شلوار؛ و به دلیل مجاورت به خود شلوار نیز «حجزه» گفتهاند.
و در القاموس المحیط آمده: «الحجزة»: محل بستن شلوار، از اسب، محل سوار شدن پوست زیر شکم بر تهیگاه است و « شدة الحجزة»: کنایه از صبر است. - . القاموس المحیط2: 176 -172 -
«قوادم الطیر»: پرهای بلند جلوی بال پرنده، که در هر بال دهتا است، مفرد آن «قادمة» است و «الاجدل»: عقاب. و «الاعزل»: کسی که سلاحی همراه او نباشد. گویند: شاید حضرت عقابی که پرهای بلند آن از بین رفته باشد را به کسی که سلاحی ندارد، تشبیه کرده است و معنا این است: خلافت را در ابتدای کار و قبل از آن که بر آن چیره شوند و ستونهای آن را مستحکم سازند، رها کردی، و تصور کردی که مردم فقط تو را شایسته خلافت میدانند و کسی دیگر را بر تو ترجیح نخواهند داد، و تو مانند کسی بودی که از عقابی که پرهای آن تباه شده باشد، انتظار پرواز دارد.
مؤلف: و ممکن است منظور این باشد: تو با پهلوانان مبارزه کردی و دلیرانه وارد خطرات شدی و به کثرت جنگجویان اهمیت ندادی و غرور و ابهت آنها را از بین بردی، در حالی که امروز از این انسانهای ضعیف و پست شکست خوردی و امر خلافت را به آنها سپردی و بر سر آن با آنها به نزاع نمیپردازی. و بر این اساس، احتمال قوی این است که در اصل « خاتک» باشد و اشتباه چاپی در آن صورت گرفته باشد. جوهری میگوید: « خات البازی و اختات » یعنی عقاب برای گرفتنش ناگهان به صورت شیرجه فرود آمد، شاعر میگوید: «بر سر سایر افراد قوم، مانند عقابها به صورت شیرجه فرود میآیند.»
و «الخائتة »: عقاب آن گاه که برای شکار به صورت شیرجه فرود بیاید و صدای شیرجه رفتنش به گوش برسد، و « الخوات »: صدای بال عقاب، و « الخوّات »: مرد شجاع. - . النهایة1 : 319 -320 -
و در روایت سید مرتضی «نفضت» آمده، که این معنای اول را تایید میکند.
«قُحافة»: با قاف ضمهدار و «حاء» بدون تشدید ذکر شده است. و «الابتزاز»: ربودن و چیزی را به زور گرفتن، که از «بزّ» به معنای سلب کردن است. و «نحیلة»، بر وزن فعیلة، در معنای مفعول است، که از «نحلة» گرفته شده است که به معنای هدیه و بخشش با کمال میل و بدون بازخواست یا چیزی در عوض آن خواستن است. و «البلغة»: رزق و روزی که گرسنگی را تسکین دهد و کفایت کند، و در اغلب نسخهها «بُلیغة» با تصغیر ذکر شده است؛ تصغیر در « النُخیلة » نیز تناسب بیشتری دارد. و «ابنی» که یا بدون تشدید است که مراد از آن جنس فرزندان است و یا با یاء مشدد است که بنا بر مثنا بودن است. و «اظهار الشیء»، اعلان کردن آن. و «الخصام» مانند مخاصمه، مصدر است و ممکن است جمع «خصم» به معنای دشمن باشد، یعنی دشمنی یا کلام خود را در میان دشمنان برای من اظهار کرد، و قول اول مناسبتر است. و «الفیته»: او را یافتم. و «الالدّ»: ستیزهجو. فعل ماضی نیست، زیرا فعل ماضی آن از باب مجرد ساخته میشود، و اضافه شدن در « کلامی »، یا از قبیل اضافه به مخاطب است و یا به متکلم، و «فی»، ظرفی است یا سببی.
و در روایت سید مرتضی آمده: «هذا بنی ابی قحافة» تا این سخنش: «لقد اجهد فی ظلامتی و الدّ فی خصامی»، الجزری میگوید: «جَهدَ الرجل فی الامر»، یعنی اگر برای آن کار، بسیار تلاش کند. و «اجهد دابته»، اگر بیش از توان مرکب خویش، بر آن بار بزند. - .النهایة 1: 319 -320 -
«قیلة»: نام مادری قدیمی برای قبیلههای انصار، و منظور، فرزندان قیلة است و در روایت سید مرتضی «حین منعتنی الانصار نصرها » ذکر شده است، و موصوف «المهاجرة»، «الطائفة» یا چیزی از این قبیل است. و منظور از «وصلها»: یاری کردنش است. و «الطرف»: چشم. و «غضّه»: آن را پایین آورد، و در روایت سید مرتضی، بعد از «و لا مانع، و لا ناصر و لا شافع» ذکر شده است.
«کظم الغیظ»: خشم خود را جرعه جرعه نوشیدن و صبر بر آن است. و «رَغم فلان»: هرگاه زبون شود و از گرفتن حق خود از کسی که به او ظلم کرده است، عاجز باشد. و «الخروج»، در ظاهر، خروج از منزل است که با «کاظمه» مناسب نیست، مگر آن که منظور از آن، از خشم لبریز شدن است که از لوازم کظم است، و ممکن است، همانگونه که گفته شد، خروج از مسجد باشد که مجددا از آن با «عدت» تعبیر کرده است، آنگونه که گفته شده است. و در روایت سید مرتضی به جای عدت، «رجعت» ذکر شده است.
«اضرعت»، «ضرع الرجل» حرف راء هر سه حرکت را میپذیرد، یعنی تسلیم و خوار شد، و «اضرعه غیره»: دیگری او را تسلیم کرد، و اسناد «الضراعة» به خدّ (گونه) به این خاطر است که شایعترین شکل «ضراعه»، (خواری)، گونه بر خاک گذاشتن است، یا به این خاطر که خواری و ذلت بر چهره ظاهر میشود. و «اضاعة الشیء و تضییعه»: اهمال کردن آن و نابود کردنش است. و «حدّ الرجل»: قدرت و بیباکیاش. و در برخی نسخهها « جِدّ » آمده، یعنی اهتمام و سعیات را فرو گذاشتی. و در روایت سید مرتضی اینگونه آمده: «فقد اضعت جدّک یوم اصرعت خدّک».
و «فرسَ الاسد» بر وزن ضربَ: گردنش را نرم کرد و شکست، و در هر نوع قتلی کاربرد دارد، و ممکن است با صیغه غائب خوانده شود و «الذئاب» مرفوع باشد، که معنا این میشود: از طلب خلافت دست برداشتی و فعالیت نکردی، با این وجود که تو شیر خدا هستی و خلافت شکار تو بود، تا اینکه گرگ غصبکننده آن، آن را شکار کرد و در دست گرفت. و ممکن است با صیغه مخاطب باشد، یعنی: زمانی گرگان را شکار میکردی و اکنون بر زمین نشستی و فعالیتی نمیکنی. و در برخی نسخهها «الذباب»، جمع «ذبابة»، ذکر شده است، که در این صورت فقط معنای اول صحیح است، و در برخی دیگر «افترست الذئاب و افترستک الذباب» ذکر شده است. و در روایت سید مرتضی به جای اینها آمده: « و توسّدت الوراء کالوزغ و مسّتک آلهناة و النزغ »، «الوراء»: پشت سر، و «الهناة»: سختی و بلا و فتنه. و «النزغ»: طعن کردن و فساد.
«الکف»: منع کردن. و «الاغناء»: بازداشتن و منع کردن. «اغن عنی شرک»: شر خود را از من دور کن و بازدار، و بر این اساس، این آیه تفسیر میشود: «انهم لن یغنوا عنک من الله شیئا» - . الجاثیة / 19 - .
و در روایت سید مرتضی «و لا اغنیت طائلا» آمده و این مناسبتر است، جوهری میگوید: گفته میشود: «هذا امر لا طائل فیه»: اگر مزیت و فایدهای نداشته باشد - . الصحاح5 : 1754 -1755 - .
منظور از «غناء»، سود و فایده است، و منظور از «ما یغنی هذا»، یعنی برای تو سود و نفعی ندارد. و «الهینة»: عادت به نرمی و آرامش، و «امش علی هینتک»، یعنی به آرامی راه برو، یعنی ای کاش قبل از این میمردم و مجبور نمیشدم بر ظلم آنها صبر کنم، و چاره و گریزی به جز نرمی و آرامش نداشته باشم. و «الزَلّة»: اسم از «زللت فی طین او منطق»: اگر بلغزی، و به معنای افتادن است، و منظور از آن، عدم توانایی در دفع ظلم است، و اگر «ذللت» بود، معنا مناسبتر و واضحتر میبود، آنگونه که در روایت سید مرتضی آمده است.
«العذیر»: عذر آورنده یا یاور، بر وزن «السمیع»، یا به معنای عذر مانند الیم است. و منظور از «منک»، یعنی به خاطر بدی کردن در حق تو و آزار رساندنت، و «عذیری الله»، بنا بر مبتدا و خبر، مرفوع هستند؛ و «عادیا»، یا از «عدوت فلان عن الامر» مشتق شده، یعنی او را از امری منصرف کردم و یا از «عدوان» به معنای تجاوز از حد مشتق شده است. و «عادیا»: حال از ضمیر مخاطب است، یعنی در حالی که بدیها را از من دور کنی و ظلم را از من دفع کنی، یا در حالی که در دست کشیدنت از یاری من، بیش از حد عمل کردی، به خاطر بدی کردنم در حق تو، خداوند مرا معذور میدارد؛ یعنی عذر من در بدرفتاری و بدخلقیام نسبت به تو، آن است که تو در یاری من و دفاع از من کوتاهی کردی. و «الحمایة عن الرجل»: حمایت و محافظت از او. و ممکن است که عذیری منصوب باشد - آنگونه که در این کلمه شایع است - و «الله» بنابر قسم مجرور باشد. «عذیرک من فلان»، یعنی کسی را بیاور که تو را در آن معذور کند، و از جمله آن است، قول امیرالمؤمنین علیه السلام هنگامی که به ابنملجم - لعنت خدا بر او باد - نگاه کرد و فرمود: «عذیرک من خلیلک من مراد». یعنی چه کسی از دوستانت از قبیله مراد تو را معذور میکند. و قول اول مناسبتر است.
جوهری میگوید: «ویل» کلمهای مانند «ویح» است، با این تفاوت که این کلمه برای عذاب است، که گویند: «ویله، و ویلک، و ویلی » و در ندبه «ویلاه» می گویند - . الصحاح5 : 1864 - .
و ممکن است که الف ندبه و یاء متکلم در آن جمع شده باشد؛ و ممکن است در صیغه مثنی و مبتدا باشد و ظرف خبر آن باشد، و غرض از آن، تکرار ویل است. و در روایت سید مرتضی آمده: «ویلاه فی کل شارق، ویلاه فی کل غارب، ویلاه! ... اللهم انت اشد قوة و بطشا».
«الشارق»: خورشید، یعنی هنگام هر مشرق و طلوع هر روز صبح. جوهری میگوید: «الشرق»: مشرق، و الشرق: خورشید. گویند: «...شرقت الشمس تشرق شروقا و شرقا»، نیز به معنای طلوع کرد، و «اشرقت»، یعنی درخشید. و «العُمُد»، جمع عمود، و شاید منظور آنچه است که در انجام امور بر آن اعتماد میشود. و «الشکوی»، اسم از «شکوت فلان شکایة» است. و «العدوی»: درخواستت از والی برای گرفتن انتقامت از کسی که به تو ظلم کرده است. و «الحول»: توانایی، قدرت، دفع کردن، منع کردن، و در اینجا تمام این معانی ممکن است. و «الباس»: عذاب، و «التنکیل»: مجازات و تنبیه کردن، و فردی را مایه عبرت دیگران قرار دادن است.
«الویل لشانئک»، یعنی عذاب و شر برای دشمنت، و «الشناة»: بغض و کینه. و در روایت سید مرتضی «لمن احزنک» ذکر شده است. و «نهنهت الرجل عن الشیء فتنهنه»، یعنی او را بازداشتم و او دست کشید. «الوجد»: خشم و غضب، یعنی خودت را از خشم بازدار. و در برخی نسخهها «تنهنهی» آمده، و این مناسبتر است. و «الصفوة» - حرف صاد هر سه حرکت را میپذیرد - خلاصه و چکیده هر چیز. و «الونی»، بر وزن «فتی»: ضعف و سستی و درماندگی، و فعل آن مانند «وقی یقی»، یعنی از انجام آنچه خداوند به من دستور داده است، عاجز نشدم و آنچه در توانم بود، ترک نکردم. و «البلغة»: رزق و روزی که گرسنگی را تسکین دهد. و ضامن و کفیل رزق و روزی خداوند تعالی است، و آنچه برای او آماده کرده است، پاداش آخرت است. و «الاحتساب»: اعتماد به ثواب آن نزد خداوند، و برای کسی گفته میشود که نیت عملش رضای خدا باشد. «احتسبه»، یعنی صبر کن و ثواب آن را نزد خداوند تعالی ذخیره کن .
و در روایت سید مرتضی آمده: «فقال لها امیرالمؤمنین علیه السلام: لا ویل لک بل الویل لمن احزنک، نهنهی عن وجدک یا بُنیّة الصفوة، و بقیة النبوة، فما ونیت عن حظک، و لا اخطات فقد ترینَ مقدرتی، فان تزرئی حقک فرزقک مضمون، و کفیلک مامون، و ما عند الله خیر لک مما قُطع عنک. فرفعت یدها الکریمة فقالت: رضیت و سلّمت».
در قاموس المحیط آمده: «رزاه ماله رُزا»، بر وزن «جَعَله»: زیان و خسارت دیدن.
مؤلف: شیخ محمد بن احمد بن شاذان این سخن پایانی را با جواب نقل کرده است که نزدیک به آنچه سید مرتضی نقل کرده است میباشد.
**[ترجمه]
قَالَ: أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ (1) بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ (2) مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُفَضَّلِ (3)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ (4)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الزَّیَّاتِ (5)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ (6)، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا انْصَرَفَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِنْ عِنْدِ أَبِی بَکْرٍ أَقْبَلَتْ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقَالَتْ لَهُ (7): یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! اشْتَمَلْتَ مَشِیمَةَ الْجَنِینِ، وَ قَعَدْتَ حُجْرَةَ الظَّنِینِ، نَقَضْتَ قَادِمَةَ الْأَجْدَلِ، فَخَانَکَ رِیشُ الْأَعْزَلِ، هَذَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ قَدِ ابْتَزَّنِی نُحَیْلَةَ أَبِی وَ بُلَیْغَةَ ابْنَیَّ، وَ اللَّهِ لَقَدْ أَجَدَّ فِی ظُلَامَتِی (8)، وَ أَلَدَّ فِی خِصَامِی، حَتَّی مَنَعَتْنِی قَیْلَةُ نَصْرَهَا، وَ الْمُهَاجِرَةُ وَصْلَهَا، وَ غَضَّتِ الْجَمَاعَةُ دُونِی طَرْفَهَا، فَلَا مَانِعَ وَ لَا دَافِعَ، خَرَجْتُ- وَ اللَّهِ- کَاظِمَةً، وَ عُدْتُ رَاغِمَةً، وَ لَیْتَنِی لَا خِیَارَ (9) لِی، لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ ذَلِکَ (10) مِتُّ قَبْلَ ذِلَّتِی! (11) وَ تُوُفِّیتُ قَبْلَ مَنِیَّتِی! عَذِیرِی فِیکَ اللَّهُ حَامِیاً، وَ مِنْکَ عَادِیاً، وَیْلَاهْ فِی کُلِّ شَارِقٍ! وَیْلَاهْ! مَاتَ الْمُعْتَمَدُ وَ وَهَنَ الْعَضُدُ! شَکْوَایَ إِلَی رَبِّی، وَ عَدْوَایَ إِلَی أَبِی، اللَّهُمَّ أَنْتَ أَشَدُّ قُوَّةً.
ص: 323
فَأَجَابَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا وَیْلَ لَکِ، بَلِ الْوَیْلُ لِشَانِئِکِ، نَهْنِهِی مِنْ غَرْبِکِ (1) یَا بِنْتَ الصَّفْوَةِ وَ بَقِیَّةَ النُّبُوَّةِ، فَوَ اللَّهِ مَا وَنَیْتُ فِی دِینِی، وَ لَا أَخْطَأْتُ مَقْدُورِی، فَإِنْ کُنْتِ تَرْزَءِینَ الْبُلْغَةَ فَرِزْقُکِ مَضْمُونٌ، وَ لَعَیْلَتُکِ مَأْمُونٌ، وَ مَا أُعِدَّ لَکِ خَیْرٌ مِمَّا قُطِعَ عَنْکِ، فَاحْتَسِبِی.
فَقَالَتْ: حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
و لندفع الإشکال الّذی قلّما لا یخطر بالبال عند سماع هذا الجواب و السؤال، و هو:
أنّ اعتراض فاطمة علیها السلام علی أمیر المؤمنین علیه السلام فی ترک التعرّض للخلافة، و عدم نصرتها، و تخطئته فیهما- مع علمها بإمامته، و وجوب اتّباعه و عصمته، و أنّه لم یفعل شیئا إلّا بأمره تعالی و وصیّة الرسول صلّی اللّه علیه و آله- ممّا ینافی عصمتها و جلالتها.
فأقول: یمکن أن یجاب عنه: بأنّ هذه الکلمات صدرت منها علیها السلام لبعض المصالح، و لم تکن واقعا منکرة لما فعله، بل کانت راضیة، و إنّما کان غرضها أن یتبیّن للناس قبح أعمالهم و شناعة أفعالهم، و أنّ سکوته علیه السلام لیس لرضاه بما أتوا به.
و مثل هذا کثیرا ما یقع فی العادات و المحاورات، کما أنّ ملکا یعاتب بعض خواصّه فی أمر بعض الرعایا، مع علمه ببراءته من جنایتهم، لیظهر لهم عظم جرمهم، و أنّه ممّا استوجب به أخصّ الناس بالملک منه المعاتبة.
و نظیر ذلک ما فعله موسی علیه السلام- لمّا رجع إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً من إلقائه الألواح، و أخذه برأس أخیه یجرّه إلیه- و لم یکن غرضه الإنکار علی هارون، بل أراد بذلک أن یعرّف القوم عظم جنایتهم، و شدّة جرمهم، کما مرّ الکلام فیه (2).
ص: 324
و أمّا حمله علی أنّ شدّة الغضب و الأسف و الغیظ حملتها علی ذلک- مع علمها بحقّیة ما ارتکبه علیه السلام- فلا ینفع فی دفع الفساد، و ینافی عصمتها و جلالتها الّتی عجزت عن إدراکها أحلام العباد.
بقی هاهنا إشکال آخر، و هو:
أنّ طلب الحقّ و المبالغة فیه و إن لم یکن منافیا للعصمة، لکن زهدها صلوات اللّه علیها، و ترکها للدنیا، و عدم اعتدادها بنعیمها و لذّاتها، و کمال عرفانها و یقینها بفناء الدنیا، و توجّه نفسها القدسیة، و انصراف همّتها العالیة دائما إلی اللذات المعنویة و الدرجات الأخرویة، لا تناسب مثل هذا الاهتمام فی أمر فدک، و الخروج إلی مجمع الناس، و المنازعة مع المنافقین فی تحصیله.
و الجواب عنه من وجهین:
الأول: أنّ ذلک لم یکن حقّا مخصوصا لها، بل کان أولادها البررة الکرام مشارکین لها فیه، فلم یکن یجوز لها المداهنة و المساهلة و المحاباة و عدم المبالاة فی ذلک، لیصیر سببا لتضییع حقوق جماعة من الأئمّة الأعلام و الأشراف الکرام نعم لو کان مختصّا بها کان لها ترکه و الزهد فیه و عدم التأثر من فوته.
الثانی (1): أنّ تلک الأمور لم تکن لمحبّة فدک و حبّ الدنیا، بل کان الغرض إظهار ظلمهم و جورهم و کفرهم و نفاقهم، و هذا کان من أهمّ أمور الدین و أعظم الحقوق علی المسلمین.
و یؤیّده أنّها صلوات اللّه علیها صرّحت فی آخر الکلام حیث قالت: قلت ما قلت علی معرفة منّی بالخذلة ..
و کفی بهذه الخطبة بیّنة علی کفرهم و نفاقهم.
و نشیّد ذلک بإیراد روایة بعض المخالفین فی ذلک:.
**[ترجمه]شیخ طوسی گوید: محمد بن احمد بن شاذان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت فرمود: هنگامی که فاطمه علیها السّلام از نزد ابوبکر به خانه مراجعت نمود رو به امیر مؤمنان علیه السّلام کرد و فرمود:
ای پسر ابو طالب! آیا همچون جنین پرده نشین شده ای و چون مظنونین، در گوشه خانه نشسته ای؟ (تو همانی که) شاه پرهای شاهین را شکستی، حال چه شد که دستخوش پرهای کوچک شده ای؟ پسر ابو قحافه عطیّه پدر را از من و نان خورش از دو فرزندم سلب کرد. آشکارا به دشمنی من برخاست و از لجاج و عناد خود روی برنتافت. چندان که انصار از من بریدند و مهاجرین دیده از حمایت من پوشیدند. مردم نیز از یاوریم فروگذار کردند. در دفع ترکتازی از او نه یاوری دارم و نه مددکاری. خشم فرو خورده، از خانه بیرون شدم و خوار بازگشتم. آن روز که منزلت خویش را نادیده گرفتی، همان روز خود را در مضیق ذلّت افکندی و چهره فروتنی و خواری بر خاک ساییدی. تو شیری بودی که گرگها را در هم شکستی، در حالی که امروز در به روی خود بسته ای. آیا نمی توانی گوینده ای را از گفتار بیهوده اش بازداری، و یا با ابطال باطل نفع و فایده ای به من عاید گردانی؟ چرا که قدرت حمایت از خود ندارم. ای کاش پیش از این خواری مرده بودم. اگر سخن به تندی گفتم و یا از یاری نکردنت بر آشفتم خداوند را پوزش می طلبم. وای بر من! هر بامدادی که خورشید سر از بام خاور برمی دارد و به هنگام غروب خورشید، این کلام در وجودم طنین انداز است که پناه من از دنیا رفت و بازویم ناتوان گردید. چه کنم جز آنکه شکایت به نزد پدر برم و رعایت و یاری از حق طلبم؟ بار الها نیرویت از همه کس فزونتر است.
امیر مؤمنان، علی علیه السّلام فرمود:
ای دختر برگزیده عالمیان! و یادگار بهترین پیمبران! افسوس برای تو نیست بلکه برای دشمن توست. غم مخور (آه و ناله کردن تو را به حقّ خود نمی رساند بلکه دشمن تو را شادمان نیز خواهد کرد). من از سستی گوشه نشین نشدم، بلکه آنچه در توانم بود، به کار بستم. اگر نان خورش می خواهی روزی تو نزد خداوند محفوظ است و او خود عهده دار آن می باشد، آرام گیر و آنان را به خداوند واگذار. فاطمه علیها السّلام فرمود: آنها را به خداوند وانهادم.
به اشکالی که اغلب هنگام شنیدن این سؤال و جواب به ذهن خطور میکند بپردازیم که عبارت است از:
اعتراض فاطمه سلام الله علیها به امیرالمؤمنین علیه السلام در عدم اعتراض وی به خلافت و اهتمام به آن، و یاری نکردن حضرت فاطمه، و با این وجود که فاطمه به امامت امیرالمؤمنین علیه السلام علم دارد و میداند که پیروی از او واجب است و او معصوم است. و امیرالمؤمنین علیه السلام کاری انجام نداده است مگر به امر خداوند تعالی و وصیت رسول الله صلی الله علیه و آله، ولی در عین حال وی را در آن امور در اشتباه میداند، و این با عصمت و بزرگی حضرت فاطمه سلام الله علیها منافات دارد.
مؤلف: میتوان این گونه به این سؤال پاسخ داد که این سخنان برای برخی مصالح از سوی حضرت فاطمه گفته شد، و در واقع آن حضرت منکر کارهایی که امیر المؤمنین انجام داده بود، نبود، بلکه راضی بود؛ و هدف وی این است که برای مردم زشتی کارهایشان را روشن سازد، و اینکه سکوت حضرت به خاطر رضایت از کارهایشان نیست، و این گونه موارد در عادات و گفتارها زیاد اتفاق میافتد. آنگونه که پادشاهی به خاطر جرم برخی از مردم، برخی از خواصش را مورد سرزنش قرار میدهد، با این وجود که از بیگناهی آنان آگاه است، تا برای آن دسته از مردم، بزرگی جنایتشان را روشن سازد، که به خاطر آن واجب شد که پادشاه نزدیکانش را سرزنش کند. و نظیر این کاری است که موسی علیه السلام انجام داد، هنگامی که خشمناک و اندوهگین به سوی قوم خود بازگشت، و الواح را افکند و [موی] سر برادرش را به طرف خود کشید و هدف، نکوهش هارون نبود، بلکه همانگونه که گفته شد، با این کار خواست که بزرگی جنایتشان و شدت آن را نشان دهد. - . بحار الانوار12 : 195 – 247 -
و اما اگر دلیل این کار حضرت سلام الله علیها را این بدانیم که با وجود علم داشتن به درست بودن آنچه امیرالمؤمنین علیه السلام انجام داده است، ولی شدت خشم و عصبانیت و تاسف وی را وادار به این کار کرده است، دفع شبهه و فساد سودی ندارد، و با عصمت و بزرگی حضرت که عقلها از رسیدن به آن عاجز شدند، منافات دارد.
در اینجا اشکال دیگری باقی مانده که عبارت است از، طلب کردن حق و اصرار بر آن، هر چند با عصمت حضرت زهرا منافاتی ندارد، ولی زهد حضرت، و ترک دنیا و عدم توجه وی به نعمتها و خوشیها و لذتهای آن، و علم و یقین کاملش به فنای دنیا و گرایش دائمی نفس قدسی و همت بلندش به لذت معنوی و درجات اخروی، با این گونه اهتمام ورزیدن به فدک و بیرون آمدن میان گروه مردم و نزاع و درگیری بر سر آن با منافقین منافات دارد. به دو وجه میتوان به این سؤال پاسخ داد.
وجه اول: اینکه فدک، فقط حق ویژه وی نبود، بلکه فرزندان پاکدامن و نیک سیرت در آن با وی شریک بودند، پس جایز نبود که نسبت به این امر تنبلی و بیتوجهی و تساهل کند، تا سببی برای ضایع شدن حق گروهی از امامان بزرگوار و شریف و پاکدامن شود. آری، اگر فدک فقط ویژه وی بود، میتوانست آن را ترک کند و نسبت به آن بیتوجه باشد و به خاطر از دست دادنش ناراحت نشود.
وجه دوم: آن کارها به خاطر عشق به فدک و عشق به دنیا نبود، بلکه غرض نشان دادن ظلم و ستم و کفر و نفاق آنها بود، و این امر یکی از مهمترین امور دین و یکی از بزرگترین حقوق مسلمانان بود. و آنچه حضرت در پایان سخنانش فرمود: «گفتم آنچه را گفتم با وجود اینکه به عدم یاری دیگران آگاه بودم.»
این خطبه به عنوان شاهدی بر کفر و نفاق آنها کافی است .
حال این خطبه را با وارد کردن روایت برخی از مخالفین در این باره مستحکم میکنیم:
**[ترجمه]
عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ: أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا سَمِعَ خُطْبَةَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ فِی فَدَکَ شَقَّ عَلَیْهِ (1) مَقَالَتُهَا، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! مَا هَذِهِ الرِّعَةُ إِلَی کُلِّ قَالَةٍ! أَیْنَ کَانَتْ هَذِهِ الْأَمَانِیُّ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟ أَلَا مَنْ سَمِعَ فَلْیَقُلْ، وَ مَنْ شَهِدَ فَلْیَتَکَلَّمْ، إِنَّمَا هُوَ ثُعَالَةٌ شَهِیدُهُ ذَنَبُهُ، مُرِبٌّ بِکُلِّ (2) فِتْنَةٍ، هُوَ الَّذِی یَقُولُ: کَرُّوهَا جَذَعَةً بَعْدَ مَا هَرِمَتْ، تَسْتَعِینُونَ بِالضَّعَفَةِ وَ تَسْتَنْصِرُونَ (3) بِالنِّسَاءِ، کَأُمِّ طِحَالٍ أَحَبَّ أَهْلُهَا إِلَیْهَا الْبَغْیَ. أَلَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ، وَ لَوْ قُلْتُ لَبُحْتُ، إِنِّی سَاکِتٌ مَا تُرِکْتُ.
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْأَنْصَارِ فَقَالَ: قَدْ بَلَغَنِی یَا مَعَاشِرَ (4) الْأَنْصَارِ مَقَالَةُ سُفَهَائِکُمْ، وَ أَحَقُّ مَنْ لَزِمَ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ أَنْتُمْ، فَقَدْ جَاءَکُمُ فَآوَیْتُمْ وَ نَصَرْتُمْ، أَلَا وَ إِنِّی لَسْتُ بَاسِطاً یَداً وَ لِسَاناً (5) عَلَی مَنْ لَمْ یَسْتَحِقَّ ذَلِکَ مِنَّا .. ثُمَّ نَزَلَ.
فَانْصَرَفَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ إِلَی مَنْزِلِهَا.
ثم قال ابن أبی الحدید (6): قرأت هذا الکلام علی النقیب یحیی بن أبی زید البصریّ.
فقلت له (7): بمن یعرّض؟.
فقال: بل یصرّح.
قلت: لو صرّح لم أسألک؟.
ص: 326
فضحک و قال: بعلیّ بن أبی طالب علیه السلام.
قلت: أ هذا الکلام کلّه لعلیّ علیه السلام؟!.
قال (1): نعم إنّه الملک یا بنیّ!.
قلت: فما مقالة الأنصار؟.
قال: هتفوا بذکر علیّ فخاف من اضطراب الأمر علیه (2) فنهاهم.
فسألته عن غریبه.
فقال: ما هذه الرعة (3)
بالتخفیف- أی: الاستماع و الإصغاء (4).
و القالة: القول (5).
و ثُعَالَةُ: اسم للثعلب (6) علم غیر مصروف، مثل ذؤالة للذئب.
وَ شَهِیدُهُ ذَنَبُهُ .. أی: لا شاهد علی ما یدّعی إلّا بعضه و جزء منه، و أصله مثل، قالوا: إنّ الثعلب أراد أن یغری الأسد بالذئب، فقال: إنّه أکل الشاة الّتی أعددتها لنفسک، قال (7): فمن یشهد لک بذلک؟ فرفع ذنبه و علیه دم، و کان
ص: 327
الأسد قد افتقد الشاة، فقبل شهادته و قتل الذئب.
و مربّ: ملازم، أربّ، لازم (1) بالمکان.
و کرّوها جذعة: أعیدوها إلی الحال الأولی، یعنی: الفتنة و الهرج.
و أمّ طحال: امرأة بغی فی الجاهلیة، فضرب بها المثل، یقال (2): أزنی من أمّ طحال، انتهی.
أقول: الرعة- بالراء- کما فی نسخ الشرح، بمعنی: الاستماع، لم نجده فی کلام اللغویین (3)، و یمکن أن یکون بالدال المهملة بمعنی السکون (4)، و یکون الغلط من النسّاخ، و یکون تفسیر النقیب بیانا لحاصل المعنی.
**[ترجمه]ابن ابی الحدید، در سیاق اخبار فدک، از احمد بن عبدالعزیز جوهری روایت میکند: هنگامی که ابوبکر خطبه فاطمه سلام الله علیها در خصوص فدک را شنید، سخن حضرت بر وی سخت آمد. پس بر بالای منبر رفت و گفت: ای مردم، چرا این گونه به این سخنان گوش میدهید؟ این امید و خواستهها در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله کجا بود؟ هر کس چنین چیزی شنیده است، بگوید، و هر کس شاهد بود، شهادت دهد. روباهی است که شاهدش دمش است! او با هر فتنهای توام و همراه است، او کسی است که میگوید: آن را جوان کنید. بعد از آنکه پیر شده است. از ضعیفان و زنان کمک و یاری میطلبد، مانند «ام طحال» که اهلش روسپیگری را برای وی پسندیدند. و من اگر بخواهم، سخن میگویم، و اگر سخن بگویم، اسرار را فاش میکنم. من تا زمانی که به حال خود رها شوم، خاموش میمانم.
سپس رو به انصار کرد و گفت: ای گروه انصار، سخنان جاهلانتان به گوشم رسیده، کسانی که به عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله پایبند بودند، شما هستید. پیش شما آمد و او را پناه دادید و یاری کردید، و من زبان و دست خودم را برای جنگ با کسی که شایسته آن از جانب ما نباشد، دراز نخواهم کرد. سپس پایین آمد. و فاطمه به منزلش بازگشت. - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید16 : 214 – 215 -
سپس ابن ابی الحدید میگوید: این سخنان را بر نقیب یحیی بن ابی زید خواندم و به او گفتم: به چه کسی طعنه میزند؟ گفت: بلکه به صراحت میگوید. گفتم: اگر به صراحت میگفت، از تو نمیپرسیدم! خندید و گفت: منظورش علی بن ابی طالب علیه السلام است. گفتم: آیا تمام این سخنان در خصوص علی علیه السلام است؟! گفت: آری فرزندم، این پادشاهی است. گفتم: سخن انصار چه بود؟ گفت: نام علی را صدا زدند، و او از آشفتگی اوضاع ترسید و آنها را بازداشت.
از واژههای مشکل سخن ابوبکر پرسیدم، گفت: «ما هذه الرعة»، «الرعة»: گوش دادن، و «القالة»: قول و سخن، و «ثُعالة»: نامی برای روباه که علم غیرمنصرف است، مانند «ذؤالة» برای گرگ. و «شهیده ذنبه»، یعنی شاهدی بر مدعای خود ندارد مگر جزء و عضوی از خود، و اصل آن ضربالمثل است. گویند: روباه خواست که شیر را علیه گرگ وسوسه کند، گفت: گرگ، گوسفندی را که برای خودت آماده کرده بودی، خورد. شیر گفت: شاهد تو در این باره کیست؟ دم خود را که خون بر آن بود، بالا آورد. و شیر گوسفند را ندیده بود، پس شهادت روباه را پذیرفت و گرگ را کشت. و «مُربّ»: ملازم، «اربّ بالمکان»: در مکانی ماند. و «کرّوها جَذعة»: آن را به حالت اول بازگردانید، یعنی فتنه و آشوب. و «امطحال»: زنی روسپی در جاهلیت، و ضربالمثل شد که گویند: «ازنی من امطحال» - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 16: 215 - .
تمام.
مؤلف: «الرعة» به معنای گوش دادن است، آنگونه که در نسخههای شرح ابن ابی الحدید آمده را در کلام اهل لغت نیافتیم. ممکن است «الدعة» باشد، به معنای سکون و آرامش، و اشتباه از جانب نسخه پرداز باشد و تفسیر نقیب، بیانی از حاصل معنا باشد.
**[ترجمه]
وَ رَوَی (5) أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ، عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ تَشْهَدُ لِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَانِی فَدَکَ.
فَقَالَ لَهَا: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ، وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ أَبِیکِ، وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ السَّمَاءَ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمَ مَاتَ أَبُوکِ، وَ اللَّهِ لَأَنْ تَفْتَقِرَ عَائِشَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ تَفْتَقِرِی، أَ تَرَانِی أُعْطِی الْأَسْوَدَ وَ الْأَحْمَرَ (6) حَقَّهُ وَ أَظْلِمَکِ حَقَّکِ وَ أَنْتِ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟! إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَمْ یَکُنْ
ص: 328
لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ إِنَّمَا کَانَ مِنْ (1) أَمْوَالِ الْمُسْلِمِینَ یَحْمِلُ النَّبِیُّ بِهِ الرِّجَالَ وَ یُنْفِقُهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَلِیتُهُ کَمَا کَانَ یَلِیهِ.
قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَا کَلَّمْتُکَ أَبَداً.
قَالَ: وَ اللَّهِ لَا هَجَرْتُکِ أَبَداً.
قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ.
قَالَ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ لَکِ.
فَلَمَّا حَضَرَتْهَا الْوَفَاةُ أَوْصَتْ أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا، فَدُفِنَتْ لَیْلًا، وَ صَلَّی عَلَیْهَا الْعَبَّاسُ (2) بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ کَانَ بَیْنَ وَفَاتِهَا وَ وَفَاةِ أَبِیهَا اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ لَیْلَةً.
و من روایاتهم الصحیحة الصریحة فی أنّها صلوات اللّه علیها استمرّت علی الغضب حتی ماتت.
مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ (3) وَ أَبُو دَاوُدَ (4) فِی صِحَاحِهِمَا، وَ أَوْرَدَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5) فِی الْفَصْلِ الثَّالِثِ مِنْ کِتَابِ الْمَوَارِیثِ فِی حَرْفِ الْفَاءِ، عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: إِنَّ فَاطِمَةَ (علیها السلام) بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ سَأَلَتْ أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَقْسِمَ لَهَا مِیرَاثَهَا مِمَّا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِ.
فَقَالَ لَهَا أَبُو بَکْرٍ (6): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: لَا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَاهُ (7) صَدَقَةٌ.
ص: 329
فَغَضِبَتْ فَاطِمَةُ فَهَجَرَتْهُ، فَلَمْ تَزَلْ بِذَلِکَ حَتَّی تُوُفِّیَتْ، وَ عَاشَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِلَّا لَیَالِیَ.
وَ کَانَتْ تَسْأَلُهُ أَنْ یَقْسِمَ لَهَا نَصِیبَهَا مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ* مِنْ خَیْبَرَ وَ فَدَکَ (1)، وَ مِنْ صَدَقَتِهِ بِالْمَدِینَةِ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَسْتُ بِالَّذِی أَقْسِمُ مِنْ ذَلِکَ (2)، وَ لَسْتُ تَارِکاً شَیْئاً کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَعْمَلُ بِهِ فِیهَا إِلَّا عَمِلْتُهُ، فَإِنِّی أَخْشَی إِنْ تَرَکْتُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِهِ أَنْ أَزِیغَ.
ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ عُمَرُ، فَأَمَّا صَدَقَتُهُ بِالْمَدِینَةِ فَدَفَعَهَا عُمَرُ إِلَی عَلِیٍّ وَ الْعَبَّاسِ، وَ أَمْسَکَ خَیْبَرَ وَ فَدَکَ، وَ قَالَ: هُمَا صَدَقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَانَتَا لِحُقُوقِهِ (3) وَ نَوَائِبِهِ، وَ أَمْرُهُمَا إِلَی مَنْ وَلِیَ الْأَمْرَ.
قَالَ: فَهُمَا عَلَی ذَلِکَ إِلَی الْیَوْمِ.
و قال فی جامع الأصول: أخرجه مسلم، و لم یخرج منه (4) البخاری (5) إلّا
قوله: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: لا نورث، ما ترکناه صدقة.
و لقلّة ما أخرج منه لم تعلم (6) له علامة، و أخرج أبو داود نحو مسلم، انتهی.
تبیین: (7)
**[ترجمه]همچنین از ابن ابی الحدید احمد بن عبدالعزیز جوهری نقل کرده است: فاطمه سلام الله علیها به ابوبکر گفت: ام ایمن برای من شهادت میدهد که رسول الله صلی الله علیه و آله فدک را به من بخشید. ابوبکر به وی گفت: ای دختر رسول خدا! به خدا سوگند، خداوند آفریدهای محبوبتر از پدر تو رسول الله نزد من نیافریده است و هنگامی که پدرت رحلت کرد، آرزو داشتم آسمان بر زمین فرود میآمد. به خدا سوگند، تنگدست شدن عائشه نزد من از تنگدست شدن و محتاج شدن تو آسانتر است، آیا ممکن است که من حق فلان و بهمان را بدهم و حق تو را به ظلم از تو ، در حالی که تو دختر رسول خدا هستی؟ این مال، از آن رسول الله نبود، بلکه از اموال مسلمین بود، و پیامبر آن را به مصرف دیگران میرساند و در راه خدا انفاق میکرد؛ و آن گاه که رسولالله رحلت کرد، به عهده من سپرده شد، همان گونه که بر عهده وی بود. حضرت فرمود: به خدا سوگند، دیگر با تو سخن نمیگویم. [ابوبکر] گفت: به خدا سوگند، هرگز با تو قطع رابطه نمیکنم. حضرت فرمود: به خدا سوگند، تو را نفرین میکنم. گفت: به خدا سوگند، از خداوند برای تو دعای خیر میخواهم .
و چون وفات وی نزدیک شد، وصیت کرد که بر وی نماز نخواند، پس شبانه دفن شد و عباس بن عبدالمطلب بر وی نماز خواند و بین وفات وی و وفات پدرش هفتاد و دو شب فاصله بود. - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 16: 214 -
و از روایات صحیح و صریح آنها این است که زمانی که حضرت وفات کرد، بر خشم خویش باقی ماند: نویسنده جامع الاصول در فصل سوم از کتاب المواریث در حرف فاء، از مسلم و ابیداود در صحاح خود نقل میکند: عائشه میگوید: فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، پس از وفات رسول الله از ابوبکر صدیق خواست که میراث خود از رسول خدا را از آنچه به رسم غنیمت، خداوند به وی داده است، تقسیم کند. ابوبکر به وی گفت: رسول خدا فرمود: کسی از ما ارث نمیبرد و آنچه بر جای میگذاریم صدقه است. فاطمه سلام الله علیها عصبانی شد و با او قطع رابطه کرد و تا زمانی که از دنیا رفت، پیوسته بر آن حال بود؛ و پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک به شش ماه زنده ماند.
و همچنین از او خواست که سهم خود را از آنچه که خداوند به رسم غنیمت به رسولش داده، از خیبر و فدک و از صدقهاش در مدینه، به وی دهد. ابوبکر گفت: من کسی نیستم که چیزی از آن اموال را به کسی بدهم، و هر آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام میداد، همان را انجام میدهم و چیزی فرو نمیگذارم. من میترسم که اگر از آن چیزی فرو بگذارم، دچار اشتباه شده و منحرف شوم. سپس عمر نیز چنین کرد. و اما صدقه رسول الله صلی الله علیه و آله در مدینه، عمر آن را به علی و عباس واگذار کرد، و فدک و خیبر را نگه داشت و گفت: اینها صدقه رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند که برای حقوق و سختیهایش بود و اختیار آنها به دست کسی است که خلافت را به عهده گرفته است. و اینها تا کنون بر این حال هستند.
و نویسنده جامع الاصول میگوید: مسلم - .
صحیح مسلم1 : 6 - این کلام را نقل کرده است، و البخاری - . صحیح البخاری8 : 185 -
فقط این سخن را نقل کرده است: رسول الله صلی الله علیه و آله میفرماید: کسی از ما ارث نمیبرد، آنچه بر جای میگذاریم صدقه است. و به این جهت که مقدار کمی از این سخنان نقل شده است، ما علامتی برای آن نگذاشتیم و ابی داود مانند مسلم نقل میکند. - . جامع الاصول9 : 637 -
تمام.
**[ترجمه]
اعْلَمْ أَنَّ الْمُخَالِفِینَ فِی صِحَاحِهِمْ رَوَوْا أَخْبَاراً کَثِیرَةً: فِی أَنَّ مَنْ خَالَفَ الْإِمَامَ، وَ خَرَجَ مِنْ طَاعَتِهِ، وَ فَارَقَ الْجَمَاعَةَ، وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ
ص: 330
مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (1).
رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ (3) وَ النَّسَائِیِّ (4)، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : مَنْ خَرَجَ مِنَ الطَّاعَةِ وَ فَارَقَ الْجَمَاعَةَ فَمَاتَ مَاتَ (5) مِیتَةً جَاهِلِیَّةً.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صحیحهما (صَحِیحَیْهِمَا)، وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (8) أَیْضاً عَنْهُمَا، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : مَنْ (9) کَرِهَ مِنْ أَمِیرِهِ شَیْئاً فَلْیَصْبِرْ، فَإِنَّهُ مَنْ خَرَجَ مِنْ طَاعَةِ (10) السُّلْطَانِ شِبْراً مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (11): فَلْیَصْبِرْ عَلَیْهِ، فَإِنَّهُ مَنْ فَارَقَ الْجَمَاعَةَ شِبْراً فَمَاتَ فَمِیتَتُهُ (12) جَاهِلِیَّةٌ.
ص: 331
و
رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (1) وَ ذَکَرَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) أَیْضاً، عَنْ نَافِعٍ قَالَ: لَمَّا خَلَعُوا یَزِیدَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی ابْنِ مُطِیعٍ أَتَاهُ ابْنُ عُمَرَ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ (3):
اطْرَحُوا لِأَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ وِسَادَةً، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ: إِنِّی لَمْ آتِکَ لِأَجْلِسَ، أَتَیْتُکَ لِأُحَدِّثَکَ حَدِیثاً سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (4) (وَ آلِهِ) ، یَقُولُ: مَنْ خَلَعَ یَداً مِنْ طَاعَةٍ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا حُجَّةَ لَهُ، وَ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً (5)..
و أمّا من طرق أصحابنا فالأخبار فیه أکثر من أن تحصی، و ستأتی فی مظانّها (6).
فنقول: لا أظنّک ترتاب بعد ما أسلفناه من الروایات المنقولة من طریق المخالف و المؤالف فی أنّ فاطمة صلوات اللّه علیها کانت ساخطة علیهم، حاکمة بکفرهم و ضلالهم، غیر مذعنة بإمامتهم و لا مطیعة لهم، و أنّها قد استمرّت علی تلک الحالة حتّی سبقت إلی کرامة اللّه و رضوانه.
فمن قال بإمامة أبی بکر لا محیص له عن القول بأنّ سیّدة نساء العالمین و من طهّرها اللّه فی کتابه من کلّ رجس، و قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی فضلها ما قال، قد ماتت میتة جاهلیّة! و میتة کفر و ضلال و نفاق!.
و لا أظنّ ملحدا و زندیقا رضی بهذا القول الشنیع.
و من الغرائب أنّ المخالفین لمّا اضطرّوا و انسدّت علیهم الطرق، لجئوا إلی
ص: 332
منع دوام سخطها علیها السلام علی أبی بکر، مع روایتهم (1) تلک الأخبار فی کتبهم المعتبرة.
و رِوَایَتِهِمْ (2): أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُبَایِعْ أَبَا بَکْرٍ فِی حَیَاةِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، وَ لَا بَایَعَهُ أَحَدٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِلَّا بَعْدَ مَوْتِهَا، وَ أَنَّهُ کَانَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَجْهٌ فِی النَّاسِ حَیَاةَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ ضَرَعَ إِلَی مُصَالَحَةِ أَبِی بَکْرٍ.
، رَوَی ذَلِکَ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (3)، وَ ذَکَرَهُ (4) فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5) فِی الْبَابِ الثَّانِی مِنْ کِتَابِ الْخِلَافَةِ فِی حَرْفِ الْخَاءِ.
و لا یخفی وهن هذا القول بعد ملاحظة ما تقدّم علی ذی مسکة.
ص: 333
ص: 334
**[ترجمه]بدان که مخالفان در کتابهای صحاح خود روایات زیادی آوردهاند که هر کس با امام مخالفت کند، از طاعت او خارج شده و از جماعت جدا شده است، و امام زمان خویش را نشناخته است، و به مرگ در جاهلیت دچار شده است. و در جامع الاصول از صحیح مسلم - . صحیح مسلم3 : 1476 -1477 ، احادیث : 53 ، 54 -
و نسائی - . صحیح النسائی7 : 123 - ،
از ابو هریره نقل میکنند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس از طاعت درآید و از جماعت جدا شود و بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است. و بخاری و مسلم در صحیحشان روایت کردهاند و در جامع الاصول نیز از این دو، از ابن عباس روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس از امیرش امری را نپسندد، باید صبر کند، زیرا هر کس به اندازه یک وجب از فرمان و طاعت سلطان سرباز زند، به مرگ در جاهلیت دچار شده است - . جامع الاصول4 : 69، حدیث 2052 - .
و در روایت دیگر آمده: باید بر آن صبر کند، زیرا هر کس از جماعت به اندازه یک وجب جدا شود، به مرگ در جاهلیت دچار شده است. - . جامع الاصول4 : 69، حدیث 2052 -
و مسلم در کتاب صحیحش - . صحیح مسلم3 : 1478 ، حدیث 58 -
که در جامع الاصول نیز آن را نقل میکند، از نافع روایت میکند: آن گاه که یزید را خلع کردند و بر ابن مطیع به توافق رسیدند، عبدالله بن عمر پیش او آمد. ابن مطیع گفت: متکایی برای ابوعبدالرحمن مهیا کنید. عبدالله بن عمر به او گفت: من برای نشستن پیش تو نیامدم؛ پیش تو آمدم که حدیثی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم، به تو بگویم: هر کس دستی از طاعت بردارد، در حالی با خداوند ملاقات میکند که هیچ گونه حجت و دلیلی ندارد، و هر کس بمیرد و بیعتی بر گردن او نباشد، به مرگ در جاهلیت دچار شده است. - . جامع الاصول4 : 78 ، حدیث 2064 -
و اما پیروان امامیه که به این موضوع پرداختهاند، روایات آنان بیش از حد شمار است، که در جای خود ذکر خواهد شد. - . بحار الانوار51 : 160 ، و 52 : 142 -
مؤلف: تصور نمیکنم بعد از این روایات ذکر شده، شخصی از گروه مخالف یا موافق نسبت به این شکی داشته باشد که فاطمه سلام الله علیها نسبت به آنها خشم داشت و به کفر و گمراهی آنان اعتقاد داشت، و به امامت آنها اعتراف نداشت و مطیع و پیرو آنها نبود، و تا زمانی که دار فانی را وداع گفت، پیوسته بر آن حال بود.
پس هر کس به امامت ابوبکر اعتراف کند، چارهای ندارد جز این که بگوید: سرور زنان جهانیان و زنی که خداوند در قرآن وی را از هر آلودگی پاک دانسته و پیامبرصلی الله علیه و آله احادیث زیادی در فضل و برتری وی فرموده، به مرگ در جاهلیت دچار شده است! و تصور نمیکنم که هیچ انسانی حتی انسان کافر و زندیق نیز این سخن زشت را بپذیرد.
و شگفت آن است که مخالفان آن گاه که مجبور شدند و راه بر آنان بسته شد، به ردّ کردن دوام و استمرار کینه حضرت سلام الله علیها نسبت به ابوبکر پناه بردند. با این وجود که آن روایات را در کتب معتبرشان نقل کردهاند و روایت کردهاند که امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان حیات حضرت فاطمه با ابوبکر بیعت نکرد، و تا زمان وفات حضرت سلام الله علیها، هیچ یک از بنی هاشم نیز با او بیعت نکردند؛ و برای علی علیه السلام در زمان حیات فاطمه سلام الله علیها آبرویی در میان مردم بود، و هنگامی که فاطمه رحلت کرد، بزرگان از علی علیه السلام دور شدند؛ و چون علی علیه السلام این امر را دید، به صلح با ابوبکر تن داد. مسلم این حدیث را در کتاب صحیح خود نقل کرد - . صحیح مسلم3 : 1380 ، حدیث 52 - ،
و در جامع الاصول در باب دوم از کتاب الخلافة در حرف خاء ذکر شده است. - . جامع الاصول 4: 103 – 104 ، حدیث 2078 -
و ضعف این قول، بعد از آنچه گذشت، بر انسان خردمند پوشیده نیست .
**[ترجمه]
نقول: لا شکّ فی عصمة فاطمة علیها السلام، أمّا عندنا فللإجماع القطعی المتواتر، و الأخبار المتواترة الآتیة فی أبواب مناقبها علیها السلام (1)، و أمّا الحجّة علی المخالفین فبآیة التطهیر الدالة علی عصمتها، و سیأتی إثبات نزول الآیة فی جماعة کانت داخلة فیهم، و دلالة الآیة علی العصمة فی المجلد التاسع (2)، و بالأخبار المتواترة الدالّة علی أنّ إیذاءها إیذاء الرسول صلوات اللّه علیهما (3)، و أنّ
ص: 335
اللّه تعالی یغضب لغضبها و یرضی لرضاها، و سیأتی فی أبواب فضائلها صلوات اللّه علیها، و لنذکر هنا بعض ما رواه المخالفون فی ذلک، فمنها:.
**[ترجمه]میگوییم: نسبت به عصمت فاطمه سلام الله علیها شکی نیست که حجت آن نزد ما، اجماع قطعی متواتر و روایات متواتر که در باب مناقب وی - . بحار الانوار43 : 19 – 79 - ذکر شده است، میباشد، و حجت ما بر مخالفان، آیه تطهیر است که بر عصمت حضرت دلالت دارد، و اثبات نزول این آیه در باره گروهی که حضرت فاطمه سلام الله علیها یکی از آنان است و دلالت آن بر عصمت در جلد نهم ذکر خواهد شد، - بحار الانوار : 35 / 206 – 236 . -
و همچنین از طریق روایات متواتری که بر این امر دلالت دارد که آزار رساندن به حضرت فاطمه سلام الله علیها آزار رساندن به رسول الله صلی الله علیه و آله است، و خداوند به خاطر خشم وی، خشم میگیرد و به خاطر رضایت وی راضی میشود، که در بابهای فضائلش ذکر خواهد شد - . بحار الانوار43 : 82 – 83 - ،
و در اینجا برخی از آنچه مخالفان روایت کردهاند را نقل میکنیم، که از جمله آن:
**[ترجمه]
مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ فِی صَحِیحِهِ (1) فِی بَابِ مَنَاقِبِهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ عَنِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ أَغْضَبَهَا (2) أَغْضَبَنِی.
**[ترجمه]آنچه بخاری در کتاب صحیحش از مسور بن مخرمة روایت میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاره تن من است، هر کس وی را خشمگین کند، مرا خشمگین کرده است. - .صحیح البخاری5 : 36 ، حدیث 255 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَیْضاً (3) فِی أَبْوَابِ النِّکَاحِ عَنِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ- وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ-: إِنَّ بَنِی هَاشِمِ بْنِ الْمُغِیرَةِ اسْتَأْذَنُونِی (4) فِی أَنْ یُنْکِحُوا ابْنَتَهُمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَلَا آذَنُ لَهُمْ، ثُمَّ لَا آذَنُ لَهُمْ (5).
إِلَّا أَنْ یُرِیدَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) (6) أَنْ یُطَلِّقَ ابْنَتِی وَ یَنْکِحَ ابْنَتَهُمْ، فَإِنَّمَا هِیَ بَضْعَةٌ مِنِّی، یُرِیبُنِی مَا رَابَهَا وَ یُؤْذِینِی مَنْ آذَاهَا (7).
**[ترجمه]همچنین در بابهای نکاح از مسور بن مخرمة نقل میکند: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله بر بالای منبر میفرماید: بنی هاشم بن مغیره از من اجازه خواستند که دخترشان را به همسری علی بن ابی طالب علیه السلام در آورند. من به هیچ وجه به آنها اجازه نمیدهم، مگر آنکه علی بن ابی طالب علیه السلام بخواهد دختر مرا طلاق دهد و دختر آنان را به همسری خود درآورد. او پاره تن من است، مرا اندوهگین میکند آنچه او را اندوهگین میکند، و به من آزار میرساند کسی که به او آزار رساند. - . صحیح البخاری7 : 48 -
**[ترجمه]
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَالَ: إِنَّمَا فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی یُؤْذِینِی مَا آذَاهَا (1).
**[ترجمه]و مسلم در کتاب صحیحش این دو روایت را نقل میکند - . صحیح مسلم4: 1902- 1903 ، حدیث 93 - ، و مسلم - . صحیح مسلم4 : 1003، کتاب فضائل الصحابة ، حدیث 94 -
و بخاری - .صحیح البخاری ، کتاب فضائل الصحابة : 12، 16 ، 29، و کتاب النکاح : 109 -
از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت میکنند: فاطمه پاره تن من است، آنچه به او آزار رساند، به من آزار رسانده است.
**[ترجمه]
وَ رَوَی التِّرْمِذِیُّ فِی صَحِیحِهِ (2) عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) ذَکَرَ بِنْتَ أَبِی جَهْلٍ فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ: إِنَّمَا فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی یُؤْذِینِی مَا آذَاهَا وَ یُنْصِبُنِی مَا أَنْصَبَهَا.
و قد ذکر الروایات المذکورة ابن الأثیر فی جامع الأصول، مع روایات أخری تؤیّدها (3).
**[ترجمه]و الترمذی در کتاب صحیحش از ابن زبیر نقل میکند: علی از دختر ابوجهل یاد کرد(برای خواستگاری)، و این خبر به پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و حضرت فرمود: فاطمه پاره تن من است، آنچه به او آزار رساند، به من آزار رسانده است و آنچه او را خسته و رنجور کند، مرا خسته و رنجور کرده است. - . صحیح الترمذی5 : 698- 699، کتاب المناقب ، حدیث 3869.
این قصه از مجعولات مخالفین به هدف منقصت امیر مؤمنان است. بنا بر روایات معتبر در زمان حیات حضرت فاطمه ازدواج مجدد بر امیر مؤمنان حرام بوده است و مقام مولای ما بالاتر از آن است که بر خلاف دستور خداوند دنبال دختر ابوجهل باشد! گویا دشمنان حضرت خواستهاند با این دروغ بزرگ توجه ذهنها را از خلفای غاصبی که حضرت زهرا را به بدترین وجهی آزردند منحرف کرده و با خباثتی تمام انگشت اتهام را به سوی امیر مؤمنان علیه السلام برگردانند!(مترجم) -
و ابن اثیر روایت ذکر شده را همراه با روایت دیگری که آن را تایید میکند، در جامع الاصول ذکر کرده است. - . جامع الاصول 9: 125- 132 ، حدیثهای 6671 – 6677 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ (4) عَنِ الْمِسْوَرِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَالَ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ أَغْضَبَهَا أَغْضَبَنِی. قَالَ: وَ فِی رِوَایَةٍ: یُرِیبُنِی مَا أَرَابَهَا وَ یُؤْذِینِی مَا آذَاهَا.
ثم قال: متّفق علیه.
و روی ابن شهرآشوب فی المناقب (5)، و السیّد فی الطرائف (6)، و ابن بطریق فی العمدة و المستدرک (7)، و علیّ بن عیسی فی کشف الغمّة (8) و غیرهم أخبارا کثیرة فی هذا المعنی من أصول المخالفین أوردتها فی أبواب فضائلها.
و وجه الاستدلال بها علی عصمتها صلوات اللّه علیها أنّه إذا کانت فاطمة علیها السلام ممّن تقارف الذنوب و ترتکبها لجاز إیذاؤها، بل إقامة الحدّ علیها لو
ص: 337
فعلت معصیة أو (1) ارتکبت ما یوجب حدّا، و لم یکن رضاها رضی للّه (2) سبحانه إذا رضیت بالمعصیة، و لا من سرّها فی معصیة سارّا للّه سبحانه (3) و من أغضبها بمنعها عن ارتکابها مغضبا له جلّ شأنه.
فإن قیل: لعلّ المراد من آذاها ظلما فقد آذانی، و من سرّها فی طاعة اللّه فقد سرّنی .. و أمثال ذلک، لشیوع التخصیص فی العمومات.
قلنا: أوّلا: التخصیص خلاف الأصل، و لا یصار إلیه إلّا بدلیل، فمن أراد التخصیص فعلیه إقامة (4) الدلیل.
و ثانیا: أنّ فاطمة صلوات اللّه علیها تکون حینئذ کسائر المسلمین لم تثبت لها خصوصیّة و مزیّة فی تلک الأخبار، و لا کان فیها لها تشریف و مدحة، و ذلک باطل بوجوه:
الأوّل: أنّه لا معنی حینئذ لتفریع کون إیذائها إیذاء الرسول علی کونها بضعة منه، کما مرّ فیما صحّحه البخاری و مسلم من الروایات و غیرها.
الثانی: أنّ کثیرا من الأخبار السالفة المتضمّنة لإنکاره صلّی اللّه علیه و آله علی بنی هاشم (5) فی أن ینکحوا ابنتهم علیّ بن أبی طالب علیه السلام أو إنکاح بنت أبی جهل لیس من المشترکات بین المسلمین، فإنّ ذلک النکاح کان ممّا أباحه اللّه سبحانه، بل ممّا رغّب فیه و حثّ علیه لو لا کونه إیذاء لسیّدة النساء، و قد علّل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عدم الإذن کونها بضعة منه یؤذیه ما آذاها و یریبه ما یریبها، فظهر بطلان القول بعموم الحکم لکافة المسلمین.
الثالث: أنّ القول بذلک یوجب إلقاء کلامه صلّی اللّه علیه و آله و خلوّه عن
ص: 338
الفائدة، إذ مدلوله حینئذ أنّ بضعته کسائر المسلمین، و لا یقول ذلک من أوتی حظّا من الفهم و الفطانة، أو اتّصف بشی ء من الإنصاف و الأمانة، و قد أطبق محدّثوهم علی إیراد تلک الروایات فی باب مناقبها صلوات اللّه علیها.
فإن قیل: أقصی ما یدلّ علیه الأخبار هو أنّ إیذاءها إیذاء للرسول صلّی اللّه علیه و آله، و من جوّز صدور الذنب عنه صلّی اللّه علیه و آله لا یأبی عن إیذائه إذا فعل ما یستحقّ به الإیذاء.
قلنا: بعد ما مرّ من الدلائل علی عصمة الأنبیاء علیهم السلام (1)، قال اللّه تعالی: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (2)، و قال سبحانه: وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ (3)، و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (4)، فالقول بجواز إیذائه صلّی اللّه علیه و آله ردّ لصریح القرآن، و لا یرضی به أحد من أهل الإیمان.
فإن قیل: إنّما دلّت الأخبار علی عدم جواز إیذائها، و هو إنّما ینافی صدور ذنب عنها یمکن للناس الاطلاع علیه حتی یؤذیها نهیا عن المنکر، و لا ینافی صدور معصیة عنها خفیة فلا یدلّ علی عصمتها مطلقا.
قلنا: نتمسّک فی دفع هذا الاحتمال بالإجماع المرکّب علی أنّ ما جری فی قصّة فدک و صدر عنها من الإنکار علی أبی بکر، و مجاهرتها بالحکم بکفره و کفر طائفة من الصحابة و فسقهم تصریحا و تلویحا، و تظلّمها و غضبها علی أبی بکر و هجرتها و ترک کلامها حتی ماتت لو کانت معصیة لکانت من المعاصی الظاهرة التی قد أعلنت بها علی رءوس الأشهاد، و أیّ ذنب أظهر و أفحش من مثل هذا الردّ و الإنکار علی الخلیفة المفترض الطاعة علی العالمین بزعمهم، فلا محیص لهم عن
ص: 339
القول ببطلان خلافة خلیفتهم العظمی تحرّزا عن إسناد هذه المعصیة الکبری إلی سیّدة النساء.
و نحتجّ أیضا فی عصمتها صلوات اللّه علیها بالأخبار الدالّة علی وجوب التمسّک بأهل البیت علیهم السلام، و عدم جواز التخلّف عنهم، و ما یقرب من هذا المعنی، و لا ریب فی أنّ ذلک لا یکون ثابتا لأحد إلّا إذا کان معصوما، إذ لو کان ممّن یصدر عنه الذنوب لما جاز اتّباعه عند ارتکابها، بل یجب ردعه و منعه و إیذاؤه، و إقامة الحدّ علیه، و إنکاره بالقلب و اللسان، و کلّ ذلک ینافی ما حثّ علیه الرسول صلّی اللّه علیه و آله و أوصی به الأمّة فی شأنهم، و سیأتی من الأخبار فی ذلک ما یتجاوز حدّ التواتر، و لنذکر فیها قلیلا ممّا أورده المخالفون فی صحاحهم:.
**[ترجمه]و در المشکاة از المسور از رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند آن روایت شده است. و سپس گفته است: بر آن اتفاق نظر و اجماع وجود دارد. - [1].مشکاة المصابیح : 568 -
و ابن شهر آشوب در المناقب - . المناقب ابن شهر اشوب3: 325 ، 332 ، 334 - ،
و سید ابن طاووس در الطرائف - . الطرائف فی معرفة مذهب اهل الطرائف : 75 – 247 - ،
و ابن بطریق در العمدة و المستدرک - . العمدة ، ابن بطریق : 383- 391 ، احادیث 775- 777 - ،
و علی بن عیسی در کشف الغمه - . کشف الغمة فی معرفة الائمة2 : 32 - ،
و دیگران روایت متعددی در این خصوص از کتابهای اصلی مخالفان روایت کردهاند، که آن را در بابهای فضائل حضرت نقل کردهام.
و وجه استدلال در آن بر عصمت حضرت سلام الله علیها، این است که اگر فاطمه از کسانی بود که مرتکب گناه میشد، در این صورت، آزار رساندن به او و اذیت کردنش جایز بود؛ و اگر گناهی مرتکب میشد و یا کاری انجام میداد که مستوجب اجرای حدّ بر وی میشد، باید حد بر وی جاری میشد؛ و اگر به معصیت و گناه راضی میشد، در این صورت رضای وی، رضای خداوند سبحان نبود؛ و کسی که در معصیت خداوند سبحان، او را خوشحال میکرد،
در این صورت خداوند را خوشحال نمیکرد، و کسی که او را با منع کردنش از انجام گناه خشمگین میکرد، در این صورت خداوند سبحان را خشمگین نمیکرد.
اگر گفته شود: شاید منظور این باشد که هر کس به ظلم به وی آزار برساند، به من آزار رسانده است، و هر کس در طاعت خداوند وی را خشنود کند، مرا خشنود کرده است، و از این قبیل موارد، بنا بر شایع بودن تخصیص در عمومها.
میگوییم: اولا: تخصیص کردن خلاف اصل است، و تنها با وجود دلیل به آن روی آورده میشود، پس هر کس بخواهد به تخصیص متوسل شود، باید اقامه دلیل کند .
ثانیا: در این صورت فاطمه سلام الله علیها مانند دیگر مسلمانان میشد و از آن اخبار و روایات، خصوصیت و امتیازی برای وی اثبات نمیشد و در آن شرف و مدحی برای وی نبود، و این امر از چند وجه مردود است:
وجه اول: در این صورت، با وجود آنکه حضرت فاطمه پاره تن رسول الله است، لزومی نداشت که افزوده شود که آزار رساندن به وی، آزار رساندن به رسول خدا صلی الله علیه و آله است، آنگونه که در روایات در صحیح بخاری و مسلم و دیگران ذکر شده است.
وجه دوم: بسیاری از روایات سابق که متضمن نپذیرفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به اینکه بنی هاشم دختر خود را به همسری علی بن ابی طالب علیه السلام درآورند، و یا در به همسری درآوردن دختر ابوجهل، از مشترکات بین مسلمانان نیست، و آن ازدواج اگر به سرور زنان آزار نمیرساند، از جمله چیزهایی است که خداوند آن را حلال کرده، و بلکه مردم را نسبت به آن ترغیب و تشویق کرده است. و رسول خدا صلی الله علیه و آله، دلیل نپذیرفتن این امر را اینگونه بیان کرد که حضرت پاره تن وی است و آنچه او را اذیت کند، وی را اذیت کرده است، و آنچه فاطمه سلام الله علیها را غمگین کند، وی را غمگین کرده است، پس باطل بودن قول به عموم حکم برای تمام مسلمانان روشن است. - . ذیل روایت بیان داشتیم که اصل این قصه از مجعولات مخالفان است و دیگر جایی برای این توجیهات نمیماند. ضمن اینکه این توجیه علامه مجلسی اشکالش آن است که به حضرت فاطمه نسبت غیرت زنانه می دهد! با اینکه در روایات معتبر شیعه غیرت زن ناشی از حسادت دانسته شده و از آن نهی شده است. در واقع اگر فرض کنیم که ازدواج مجدد در زمان حیات حضرت فاطمه بر امیر مؤمنان جایز و امری حلال بوده دیگر نمیتوان به سرور زنان عالم نسبت غیرت ورزی و ناراحتی نسبت به حلال خداوند داد.(مترجم) -
وجه سوم: بیان کردن این سخنان مستوجب این است که کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله بیارزش و خالی از فایده است، زیرا در این صورت پاره تن وی مانند سایر مسلمانان خواهد بود، و کسی که بهرهای از فهم و هوش و انصاف و امانت داشته باشد، چنین سخنی بر زبان نمیراند، کما اینکه راویان آنان در آوردن این روایات در باب مناقب حضرت سلام الله علیها همداستان بودند.
و اگر گفته شود: خلاصه آنچه که روایات بر آن دلالت دارد این است که آزار رساندن به حضرت علیها السلام، آزار رساندن به رسول خدا صلی الله علیه و آله است، و هر کس گناه کردن رسول خدا صلی الله علیه و آله را جایز بداند، از آزار رساندن به وی ابایی ندارد، اگر کاری انجام دهد که مستوجب آزار رساندن باشد.
پاسخ ما: پس از حجتهایی که گذشت که بر عصمت پیامبران علیه السلام دلالت دارند - . بحار الانوار 17: 34 – 97 - ،
که خداوند تعالی میفرماید: {و کسانی که پیامبر خدا را آزار میرسانند، عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.} - . التوبه / 61 -
و میفرماید: {و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید.} - . الاحزاب / 53 - و میفرماید: {بیگمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار میرسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده، و برایشان عذابی خفتبار آماده ساخته است.} - . الاحزاب / 57 - ، و پذیرفتن آزار رساندن به پیامبر، انکار حکم صریح قرآن است؛ و هیچ کس از اهل ایمان این را نمیپذیرد. و اگر گفته شود: روایات بر عدم جایز بودن آزار رساندن به وی دلالت دارند، و این فقط با گناه کردن وی در ملاء عام منافات دارد، تا کسی به خاطر نهی از منکر و گناه به وی آزار برساند، و منافاتی ندارد که در نهان، گناهی از سر بزند، و این به هیچ وجه بر عصمت وی دلالت ندارد.
پاسخ من: در ردّ این احتمال و اشکال به اجماع مرکّب استناد میکنیم که مبنی بر این است که آنچه در داستان فدک اتفاق افتاد و آنچه از حضرت سلام الله علیها سر زد، از منکر شدن ابوبکر و کافر اعلام کردن او و گروهی از صحابه و فسق و فجور آنها، آشکارا و به طور غیر مستقیم، و دادخواهیاش و خشم وی بر ابوبکر و قطع رابطه کردن با او و اینکه تا زمان وفاتش با وی سخن نگفت. اگر این امور گناه و معصیت بود، از گناهان آشکار وی به شمار میرفت که در ملاء عام و به طور علنی اتفاق افتاده است و کدامین گناه آشکارتر از اینگونه ردّ و انکار خلیفهای است که طبق ادعای آنان، طاعتش بر جهانیان واجب است. پس چارهای ندارند مگر اینکه برای جلوگیری از نسبت دادن این معصیت عظیم به فاطمه سلام الله علیها، اعتراف کنند که خلافت عظیم خلیفه آنها باطل است.
و همچنین برای دلالت بر عصمتش، به روایاتی که دال بر وجوب چنگ زدن به اهل بیت و عدم جواز سرباز زدن از آنان، و مضامینی نزدیک به آن، استدلال میکنیم. شکی نیست که که این امر تنها برای کسی قابل اثبات است که معصوم باشد، چرا که اگر از کسی باشد که گناه از او سر میزند، در این صورت، در هنگام مرتکب شدن گناه، پیروی کردن از او جایز نبوده، بلکه باید مانع او باشد و به وی آزار رساند، و حدّ بر او جاری شود، و در باطن و آشکارا او را منکر شود، و همه این امور با آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله مردم را نسبت به اهل بیت و شأن و منزلت آنها سفارش کرده است، منافات دارد. و روایاتی که در این خصوص وجود دارد و از حدّ متواتر بیشتر است، ذکر خواهد شد، و تعدادی از این روایات که مخالفان آن را در کتابهای صحاحشان وارد کردهاند را نقل میکنیم:
**[ترجمه]
رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1) عَنِ التِّرْمِذِیِّ مِمَّا رَوَاهُ فِی صَحِیحِهِ (2) عَنْ جَابِرِ ابْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ (3) قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ یَوْمَ عَرَفَةَ- وَ هُوَ عَلَی نَاقَتِهِ الْقَصْوَاءِ (4)
یَخْطُبُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنِّی تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا، کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی.
**[ترجمه]در جامع الاصول از الترمذی در کتاب صحیحش - . صحیح الترمذی 5 : 662 ، حدیث 3786 -
از جابر بن عبدالله انصاری نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حجة الوداع در روز عرفه دیدم، در حالی که بر شترش قصواء سوار بود، خطبه میخواند و شنیدم که میفرمود: من چیزی میان شما بر جای گذاشتم که اگر به آن چنگ بزنید، هرگز گمراه نمیشوید؛ قرآن و اهل بیتم. - . جامع الاصول 1: 277 ، حدیث 65 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی (5)
أَیْضاً-، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (6)، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا (7)، أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ، وَ هُوَ کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ،
ص: 340
وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا!.
**[ترجمه]از الترمذی - . صحیح الترمذی 5: 663 ، حدیث 3788 - از زید بن ارقم نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: من چیزی میان شما بر جای گذاشتم که اگر به آن چنگ بزنید، هرگز گمراه نمیشوید و شأن یکی از آن دو از دیگری بالاتر است، که همان قرآن است که مانند ریسمانی است که از آسمان به زمین کشیده شده است، و دیگری اهل بیت من هستند که از هم جدا نمیشوند تا زمانی که بر حوض کوثر بر من وارد شوند، پس دقت کنید که بعد از من چگونه با آنها رفتار میکنید. - . جامع الاصول1 : 278 ، حدیث 66 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ (1) عَنْ أَبِی ذَرٍّ أَنَّهُ قَالَ- وَ هُوَ آخِذٌ بِبَابِ الْکَعْبَةِ-:
سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَقُولُ: أَلَا إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ.
**[ترجمه]و در المشکاة از ابوذر، در حالی که دستش به درِ کعبه بود، نقل میکند: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: همانا مثل اهل بیت من مانند کشتی نوح است که هر کس سوار آن شود نجات مییابد و هر کس از آن سرباز زند، هلاک میشود. - . مشکاة المصابیح : 573 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) وَ الْمِشْکَاةِ (3) مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ (4)، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ: أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتُمْ (5).
**[ترجمه]و جامع الاصول - . جامع الاصول : جلد دهم ، حدیث 6694 -
و المشکاة - . مشکاة المصابیح : 569 - ،
از صحیح الترمذی - . صحیح الترمذی5 : 669 ، حدیث 2870 -
از زید بن ارقم نقل میکنند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام فرمود: من با هر کس که با شما در جنگ است در جنگ و با هر کس با شما در صلح است در صلحم.
**[ترجمه]
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صحیحهما (صَحِیحَیْهِمَا)، وَ أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِهِ (8) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (9) قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنْ قَرَابَتُکَ الَّذِینَ وَجَبَ عَلَیْنَا مَوَدَّتُهُمْ؟، قَالَ: عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا ... (10)..
ص: 341
و سیأتی من الأخبار فی ذلک ما یشبعک و یغنیک، و فیما ذکرنا کفایة للمنصف إن لم یکن یکفیک.
**[ترجمه]و بخاری - . صحیح البخاری ، کتاب الوصایا ، باب 11 -
و مسلم - .صحیح مسلم ، کتاب الجهاد ، بابهای 139 و 140 - در
کتابهای صحیحشان، و احمد در کتاب مسندش - . مسند احمد ابن حنبل1 : 248، 294 ، 320 -
از ابن عباس نقل میکنند: هنگامی که این آیه نازل شد: {بگو: به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندان.} - . الشوری / 23 - مردم گفتند: ای رسول خدا، ذو القربی و نزدیکان شما چه کسانی هستند که دوستی با آنها بر ما واجب شده است؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندان آنان. - . الفصول المهمة : 12، و الصواعق المحرقة : 101 ، 135 ، و دیگر منابع -
آنچه ذکر کردیم برای شخص باانصاف کفایت میکند، و روایاتی که تو را بینیاز کند خواهد آمد و البته ممکن است برای تو کافی نباشد!
**[ترجمه]
فی بیان ما یدلّ علی کونها صلوات اللّه علیها محقّة فی دعوی فدک، مع قطع النظر عن عصمتها، فنقول:
لا ریب علی من (1) له أدنی تتبّع فی الآثار، و تنزّل قلیلا عن درجة التعصّب و الإنکار فی أنّ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه کان یری فدکا حقّا لفاطمة علیها السلام، و قد اعترف بذلک جلّ أهل الخلاف، و رووا أنّه علیه السلام شهد لها، و لذلک تراهم یجیبون تارة بعدم قبول شهادة الزوج، و تارة بأنّ أبا بکر لم یمض شهادة علیّ علیه السلام و شهادة أمّ أیمن لقصورها عن نصاب الشهادة، و قد ثبت بالأخبار المتظافرة عند الفریقین أنّ علیّا علیه السلام لا یفارق الحقّ و الحقّ لا یفارقه، بل یدور معه حیث ما دار، و قد اعترف ابن أبی الحدید بصحّة هذا الخبر (2).
ص: 342
**[ترجمه]میگوییم: شکی نیست برای کسی که کمترین تفحصی در آثار داشته باشد، و اندکی از درجه تعصب و انکار پایین بیاید، که امیرالمؤمنین علیه السلام فدک را حق فاطمه سلام الله علیها میدانست و اغلب مخالفان نسبت به این امر اعتراف داشتند، و نقل کردهاند که امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به فدک برای حضرت فاطمه شهادت داد، و به این خاطر است که میبینی آنها گاهی میگویند که شهادت همسر پذیرفتنی نیست، و گاهی دیگر میگویند که ابوبکر شهادت حضرت علی علیه السلام و ام ایمن را - چون از حد نصاب شهادت کمتر است - نمیپذیرد. و از طریق روایاتی که مؤید همدیگر هستند، ثابت شده است که علی از حق جدا نمیشود و حق از علی جدا نمیشود، بلکه هر جا که میچرخد، حق با او میچرخد، و ابن ابی الحدید به درستی این روایت اعتراف کرده است. - . شرح نهج البلاغه9: 88 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ (1) عَنِ السَّمْعَانِیِّ فِی کِتَابِ فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَقُولُ: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ، لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.
**[ترجمه]ابن بطریق - . بحار الانوار38: 39، برگرفته شده از مستدرک ابن الطریق -
از سمعانی در کتاب فضائل الصحابه با اسناد به عایشه نقل میکند: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: علی همراه حق است، و حق همراه علی است، و تا زمانی که در حوض کوثر بر من وارد میشوند، از هم جدا نمیشوند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُّ فِی الْفِرْدَوْسِ (3)، بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : رَحِمَ اللَّهُ عَلِیّاً، اللَّهُمَّ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ.
و قد روی علیّ بن عیسی فی کشف الغمّة (4)، و ابن شهر آشوب فی المناقب (5)، و ابن بطریق فی المستدرک و العمدة (6)، و العلّامة رحمه اللّه فی کشف الحقّ (7) .. و غیرهم فی غیرها أخبارا کثیرة من کتب المخالفین فی ذلک، و سنوردها بأسانیدها فی المجلد التاسع (8).
فهل یشکّ عاقل فی حقیّة دعوی کان المدّعی فیها سیّدة نساء العالمین من الأوّلین و الآخرین باتّفاق المخالفین و المؤالفین، و الشاهد لها أمیر المؤمنین الذی
قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِ: إِنَّ الْحَقَّ لَا یُفَارِقُهُ، وَ إِنَّهُ الْفَارُوقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، وَ إِنَّ مَنِ اتَّبَعَهُ اتَّبَعَ الْحَقَّ وَ مَنْ تَرَکَهُ تَرَکَ الْحَقَّ (9).
و .. غیر ذلک ممّا سیأتی
ص: 343
فی أبواب فضائله و مناقبه علیه السلام (1).
و أمّا فضائل فاطمة علیها السلام فتأتی الأخبار المتواترة من الجانبین فی المجلد التاسع و المجلد العاشر (2).
**[ترجمه]ابن شیرویه دیلمی در کتاب الفردوس، با اسناد به امیرالمؤمنین علیه السلام نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: خداوند علی را رحمت کند، خداوندا، به هر جا که میچرخد، حق را همراه او بچرخان. - . الفردوس2: 390، حدیث 3050 -
و علی بن عیسی در کشف الغمه - . کشف الغمة1: 143- 144 - ، و ابن شهر اشوب در المناقب - . المناقب3: 60- 62 - ،
و ابن بطریق در المستدرک و العمده - . العمده: 383- 391، و در البحار38: 31، 32، 39، از مستدرک نقل می کند. -
و علامه در کشف الحق - . کشف الحق: 88 - ،
و دیگران در منابع دیگر، روایات متعددی از کتابهای مخالفان در این زمینه نقل میکنند، که آن در جلد نهم با اسنادش ذکر خواهیم کرد. - . بحارالانوار38: 26- 40 -
پس آیا انسان خردمند در بر حق بودن ادعایی که مدعی آن، سرور زنان جهانیان از اغاز تا پایان، به اتفاق آراء مخالفان و موافقان باشد، و شاهد وی امیرالمؤمنینی باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره وی فرموده است: حق از وی جدا نمیشود، و او معیار جدا کننده حق از باطل است، و هر کس از او پیروی کند، از حق پیروی کرده است و هر کس او را ترک کند، حق او را ترک کرده است؛ و روایات دیگری که در بابهای فضائل و مناقبش ذکر خواهد شد، - . بحار الانوار35: 206- 42 و 360/ 162- 163، و تمام جلد سی و هفتم، و 38/ 26- 40 و 125 تا پایان این جلد، و تمام جلد سی و نهم، و 40/ 1- 125 -
آیا انسان عاقل در حقانیت این مدعا شک میکند؟
و اما فضائل فاطمه سلام الله علیها در روایات متواتر از هر دو طرف در جلد نهم و دهم ذکر خواهد شد. - . بحارالانوار35: / 206- 225، 237- 255، و 37/ 97، و 43/ 19- 79 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3) مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ (4)، عَنْ أَنَسٍ قَالَ:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: حَسْبُکَ مِنْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ، وَ آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ.
**[ترجمه]و در جامع الاصول از صحیح ترمذی - . صحیح الترمذی5: 703، حدیث 3878 -
از انس نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از میان زنان جهانیان، مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد، و فاطمه دختر محمد، و آسیه زن فرعون، برای تو بس است. - . جامع الاصول 9: 125، حدیث 6670 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (5) وَ مُسْلِمٌ (6) وَ التِّرْمِذِیُّ (7) وَ أَبُو دَاوُدَ (8) فِی صِحَاحِهِمْ عَلَی مَا رَوَاهُ (9) فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (10)
فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ- قَالَ فِی آخِرِهِ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ: یَا فَاطِمَةُ! أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَکُونِی سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ أَوْ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْأُمَّةِ (11)؟!.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی رَوَاهَا الْبُخَارِیُّ (12) وَ مُسْلِمٌ (13): أَ مَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَکُونِی
ص: 344
سَیِّدَةَ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟ (1) وَ أَنَّکِ أَوَّلُ أَهْلِی لُحُوقاً بِی.
**[ترجمه]و بخاری - . صحیح البخاری8: 79 - ،
مسلم - . صحیح مسلم4: 1904- 1906، حدیث 98- 99 - ،
والترمذی - . صحیح الترمذی5: 700- 701، حدیث 3872؛ 3873 - ،
و ابوداود - . صحیح ابو داود4: 355، حدیث 5217 - ،
در کتابهای صحاحشان، بر اساس آنچه در جامع الاصول آمده، در حدیثی طولانی نقل میکنند، که در پایان آن آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله به فاطمه سلام الله علیها فرمود: ای فاطمه، نمیخواهی که سرور زنان مؤمنین یا سرور زنان امت باشی. - . جامع الاصول9: 129- 131، حدیث 6677 -
و در روایت دیگر که بخاری - . صحیح البخاری4 : 248 -
و مسلم - . حدیث مسلم4: 1904، حدیث 97 -
آن را نقل میکنند: نمیخواهی که سرور زنان اهل بهشت باشی، و اولین شخص از خانوادهام باشی که به من ملحق میشود؟
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (2) فِی تَرْجَمَةِ خَدِیجَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ أَرْبَعٌ:
مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ ابْنَةُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ، وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ.
**[ترجمه]و ابن عبدالبرّ در الاستیعاب در شرح حال خدیجه علیها السلام از ابوهریره نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین زنان جهانیان چهار زن هستند: مریم دختر عمران، و دختر مزاحم زن فرعون، و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله است. - . الاستیعاب، که در پاورقی الاصابه نگاشته شده4: 284- 285 -
**[ترجمه]
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُنَّ أَفْضَلُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.
**[ترجمه]و از ابن عباس روایت شده است: این چهار زن بهترین زنان اهل بهشت هستند.
**[ترجمه]
وَ عَنْ أَنَسٍ: أنَهُنَّ خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ
**[ترجمه]و از انس نقل شده است: این چهار زن بهترین زنان جهانیان هستند.
**[ترجمه]
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ خُطُوطٍ ثُمَّ قَالَ: أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا؟ قَالُوا: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: أَفْضَلُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ (3) خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (4).
**[ترجمه]ابن عباس نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار خط بر زمین کشید و سپس فرمود: آیا میدانید اینها چیست؟ گفتند: خداوند و رسولش داناترند. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین زنان اهل بهشتند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد، مریم دختر عمران، و آسیه دختر مزاحم زن فرعون.
**[ترجمه]
وَ رَوَی (5) فِی تَرْجَمَةِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ- بِالْإِسْنَادِ- عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَادَ فَاطِمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا- وَ هِیَ مَرِیضَةٌ فَقَالَ لَهَا: کَیْفَ تَجِدِینَکِ یَا بُنَیَّةِ؟ قَالَتْ: إِنِّی لَوَجِعَةٌ، وَ إِنِّی (6) لَیَزِیدُنِی أَنِّی مَا لِی طَعَامٌ آکُلُهُ، قَالَ: یَا بُنَیَّةِ! أَ لَا تَرْضَیْنَ (7) أَنَّکِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ؟ فَقَالَتْ: یَا أَبَهْ! فَأَیْنَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ؟ قَالَ: تِلْکِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ عَالَمِهَا، وَ أَنْتِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ عَالَمِکِ،
ص: 345
أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ زَوَّجْتُکِ سَیِّداً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
**[ترجمه]و در شرح حال فاطمه با اسناد از عمران بن حصین نقل میکند: پیامبر صلی الله علیه و آله از فاطمه سلام الله علیها که مریض بود، عیادت کرد و فرمود: دخترکم، حالت چطور است؟ گفت: من دردمند و مریض هستم و علاوه بر این غذایی ندارم بخورم. فرمود: آیا به این راضی نیستی که سرور زنان جهانیان هستی؟ گفت: پدر، پس مریم دختر عمران چه میشود؟ فرمود: وی سرور زنان جهان خود است، و تو سرور زنان جهان خودت هستی، به خدا سوگند، سرور دنیا و آخرت را همسری تو در آوردهام. - . الاستیعاب، چاپ شده در پاورقی الاصابه4: 375- 376 -
**[ترجمه]
وَ قَالَ الْبُخَارِیُّ (1) فِی عُنْوَانِ بَابِ مَنَاقِبِ قَرَابَةِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.
**[ترجمه]و بخاری در عنوان باب مناقب خویشاوندان رسول الله صلی الله علیه و آله نقل میکند: رسول خدا میفرمود: فاطمه سرور زنان بهشت است. - . صحیح بخاری 5: 25، 36 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی مِنْ طَرِیقِ أَصْحَابِنَا الْکَرَاجُکِیُّ فِی کَنْزِ الْفَوَائِدِ (2)، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ (3)، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ یَظْلِمُ بَعْدِی فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ یَغْصِبُهَا حَقَّهَا وَ یَقْتُلُهَا، ثُمَّ قَالَ: یَا فَاطِمَةُ! أَبْشِرِی فَلَکِ عِنْدَ اللَّهِ مَقَامٌ مَحْمُودٌ تَشْفَعِینَ فِیهِ لِمُحِبِّیکِ وَ شِیعَتِکِ فَتُشَفَّعِینَ، یَا فَاطِمَةُ! لَوْ أَنَّ کُلَّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ کُلَّ مَلَکٍ قَرَّبَهُ شَفَعُوا فِی کُلِّ مُبْغِضٍ لَکِ غَاصِبٍ لَکِ مَا أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ أَبَداً.
**[ترجمه]و کراجکی در کنز الفوائد از امام صادق علیه السلام روایت میکند: الحق که نفرین شده است کسی که پس از من به دخترم فاطمه ظلم کند و حقش را غصب کند و وی را بکشد؛ سپس فرمود: ای فاطمه، بشارت باد! تو نزد خداوند دارای مقام و منزلت نیکو هستی که برای دوستداران و شیعهات شفاعت میکنی و شفاعت تو پذیرفته میشود. ای فاطمه، اگر هر پیامبری که برگزیده شد و هر فرشته مقرب به خدا، برای کسی که کینه تو را به دل دارد و غصب کننده حق تو باشد، شفاعت کنند، خداوند هرگز او را از آتش دوزخ بیرون نخواهد آورد. - . کنز الفوائد1: 150 -
**[ترجمه]
فی أنّ فدکا کانت نحلة لفاطمة علیها السلام من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّ أبا بکر ظلمها بمنعها.
قال أصحابنا رضوان اللّه علیهم: کانت فدک ممّا أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ بعد فتح خیبر، فکانت خاصّة له صلّی اللّه علیه و آله إذ لم یوجف علیها ب خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ، و قد وهبها لفاطمة صلوات اللّه علیها و تصرّف فیها وکلاؤها و نوابها، فلما
ص: 346
غصب أبو بکر الخلافة انتزعها، فجاءته فاطمة علیها السلام مستعدیة فطالبها بالبیّنة فجاءت بعلیّ و الحسنین صلوات اللّه علیهم و أمّ أیمن المشهود لها بالجنّة (1)، فردّ شهادة أهل البیت علیهم السلام بجرّ النفع، و شهادة أمّ أیمن بقصورها عن نصاب الشهادة، ثم ادّعتها علی وجه المیراث فردّ علیها بما مرّ و سیأتی، فغضبت علیه و علی عمر فهجرتهما، و أوصت بدفنها لیلا لئلّا یصلّیا علیها، فأسخطا بذلک ربّهما و رسوله و استحقّا ألیم النکال و شدید الوبال، ثم لمّا انتهت الإمارة إلی عمر ابن عبد العزیز ردّها علی بنی فاطمة علیها السلام، ثم انتزعها منهم یزید بن عبد الملک، ثم دفعها السفّاح إلی الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، ثم أخذها المنصور، ثم أعادها المهدیّ، ثم قبضها الهادی، ثم ردّها المأمون (2) لمّا جاءه رسول بنی فاطمة فنصب وکیلا من قبلهم و جلس محاکما فردّها علیهم (3)، و فی ذلک یقول دعبل الخزاعی:
أصبح وجه الزمان قد ضحکا*** بردّ مأمون هاشما فدکا (4)
ص: 347
و لنبیّن خطأ أبی بکر فی تلک القضیة مع وضوحها بوجوه:
أمّا أنّ فدکا کان لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فممّا لا نزاع فیه، و قد أوردنا من روایاتنا و أخبارنا لمخالفین (1) ما فیه کفایة، و نزیده وضوحا بما رواه فی:.
**[ترجمه]امامیه میگویند: پس از فتح خیبر، خداوند فدک را به رسم غنیمت عاید پیامبر خود کرد، و مختص او بود زیرا برای تصاحب آن اسب یا شتری تاخته نشده بود، و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به فاطمه سلام الله علیها بخشید که تحت تصرف وکیلان و نمایندگان وی بود. هنگامی که ابوبکر خلافت را غصب کرد، آن را گرفت، فاطمه در حالی که خواهان انصاف و داد بود، پیش آمد و ابوبکر از وی دلیل روشن خواست؛ پس حضرت، علی علیه السلام و حسن و حسین علیهم السلام و ام ایمن را که شهادت داده شد، وارد بهشت میشود، به عنوان شاهد حاضر کرد و ابوبکر شهادت اهل بیت را به خاطر اینکه نفع آنها در میان است، نپذیرفت، و شهادت ام ایمن را به خاطر اینکه شهادت وی از حد نصاب شهادت کمتر است، ردّ کرد. سپس حضرت علیها السلام آن را از طریق میراث مطالبه کرد، و او هم نپذیرفت .
همانگونه که گذشت و ذکر خواهد شد، حضرت زهرا سلام الله علیها بر ابوبکر و عمر غضب کرد و با آنها قهر کرد و وصیت کرد که وی را شبانه دفن کنند، تا آن دو بر او نماز نخوانند، و آنها با این کارشان، خداوند و رسولش را به خشم آوردند، و سزاوار عذاب دردناک و سخت شدند.
سپس هنگامی که عمر بن عبدالعزیز بر مسند نشست، فدک را به فرزندان فاطمه سلام الله علیها بازگرداند، سپس یزید بن عبدالملک آن را از آنان گرفت. سپس سفاح آن را به حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام بازگرداند و سپس منصور آن را گرفت، و المهدی آن را بازگرداند، و سپس هادی آن را از آنها گرفت. سپس مامون، هنگامی که فرستاده فرزندان فاطمه سلام الله علیها پیش آمد و وکیلی از جانب آنان منصوب کرد و مامون را محکوم کرد، فدک را به آنان بازگرداند، و به همین مناسبت دعبل خزایی میگوید: - . دیوان دعبل خزاعی: 247- 248 -
- با بازگرداندن فدک از جانب مامون به بنی هاشم، رخسار زمانه خندان شد.
بیایید اشتباه ابوبکر در آن قضیه را با وجوهی بیان کنیم، با وجود اینکه به چند وجه روشن بود:
در خصوص اینکه فدک از آن رسول خدا بود، از امور مسلّم و بدون تردید است، و اخبار و روایات زیادی از علمای ما و روایات مخالفانمان را به اندازه کفایت در این باره نقل کردیم، و برای واضح شدن بیشتر آن، روایتهای زیر را نقل میکنیم:
**[ترجمه]
جَامِعُ الْأُصُولِ (2) مِمَّا أَخْرَجَهُ مِنْ صَحِیحِ أَبِی دَاوُدَ (3) عَنْ عُمَرَ قَالَ: إِنَّ أَمْوَالَ بَنِی النَّضِیرِ مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ* مِمَّا لَمْ یُوجِفِ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ، فَکَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) خَاصَّةً قُرَی عُرَیْنَةَ (4) وَ فَدَکُ وَ کَذَا وَ کَذَا .. یُنْفِقُ عَلَی أَهْلِهِ مِنْهَا نَفَقَةَ سَنَتِهِمْ، ثُمَّ یَجْعَلُ مَا بَقِیَ فِی السِّلَاحِ وَ الْکُرَاعِ عَدَّهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، وَ تَلَا: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ ... الْآیَةَ (5).
**[ترجمه]در جامع الاصول از صحیح ابو داود - . سنن ابو داود3: 141 - از عمر نقل میکند: همانا اموال بنی نضیر، اموالی که خداوند آن را به رسم غنیمت عاید رسول خود گردانیده، و برای تصاحب آن اسب یا شتری نتاختهاند، از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله است، به ویژه روستاهای عُرَینه و فدک و فلان جا و فلان جا. که از آن بر اهلش به مقدار یک سالشان خرج میکرد، و باقی مانده را برای سلاح و اسب به عنوان توشهای در راه خدا خرج میکرد، و سپس این آیه را تلاوت کرد: {آنچه خداوند از [دارایی] آن قریهها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر [او]ست.} - . جامع الاصول2: 707، حدیث 1202، و آیه از: الحشر / 7 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَیْضاً (6) عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: کَانَ فِیمَا احْتَجَّ عُمَرُ أَنْ قَالَ:
کَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ثَلَاثُ صَفَایَا: بَنُو النَّضِیرِ وَ خَیْبَرُ وَ فَدَکُ ..
إلی آخر الخبر.
**[ترجمه]و همچنین از مالک بن اوس نقل میکند: از جمله اموری که عمر به آنها استدلال کرد این است که گفته است: سه سهم از غنایم جنگی داشت: بنی نضیر و خیبر و فدک... - . جامع الاصول2: 706، حدیث 1202 -
تا پایان روایت.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (7) فِی شَرْحِ کِتَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ حُنَیْفٍ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو إِسْحَاقَ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: بَقِیَتْ بَقِیَّةٌ مِنْ أَهْلِ خَیْبَرَ تَحَصَّنُوا، فَسَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَحْقُنَ دِمَاءَهُمْ وَ یُسَیِّرَهُمْ، فَفَعَلَ ذَلِکَ، فَسَمِعَ أَهْلُ (8) فَدَکَ
ص: 348
فَنَزَلُوا عَلَی مِثْلِ ذَلِکَ، فَکَانَتْ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَاصَّةً، لِأَنَّهُ لَمْ یُوجِفْ عَلَیْهَا بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ قَالَ (1): وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ: وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا فَرَغَ مِنْ خَیْبَرَ قَذَفَ اللَّهُ الرُّعْبَ فِی قُلُوبِ أَهْلِ فَدَکَ فَبَعَثُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَالِحُونَهُ (2) عَلَی النِّصْفِ مِنْ فَدَکَ، فَقَدِمَتْ عَلَیْهِ رُسُلُهُمْ بِخَیْبَرَ أَوْ بِالطَّرِیقِ أَوْ بَعْدَ مَا قَدِمَ الْمَدِینَةَ (3) فَقَبِلَ ذَلِکَ مِنْهُمْ، فَکَانَتْ فَدَکُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَاصَّةً (4) لِأَنَّهُ لَمْ یُوجِفْ عَلَیْهَا بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ قَالَ: وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ صَالَحَهُمْ عَلَیْهَا کُلِّهَا، وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَیُّ الْأَمْرَیْنِ کَانَ، انتهی.
و سیأتی اعتراف عمر بذلک فی تنازع علیّ علیه السلام و العباس.
و أمّا أنّه وهبها لفاطمة علیها السلام، فلأنّه لا خلاف فی أنّها صلوات اللّه علیها ادّعت النحلة مع عصمتها الثابتة بالأدلّة المتقدّمة، و شهد له (5) من ثبتت عصمته بالأدلّة الماضیة و الآتیة، و المعصوم لا یدّعی إلّا الحقّ، و لا یشهد إلّا بالحقّ، و یدور الحقّ معه حیثما دار.
و أمّا أنّها کانت فی یدها صلوات اللّه علیها فلأنّها ادّعتها بعد وفاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی وجه الاستحقاق، و شهد المعصوم بذلک لها، فإن کانت الهبة قبل الموت تبطل بموت الواهب- کما هو المشهور- ثبت القبض، و إلّا فلا حاجة إلیه فی إثبات المدّعی، و قد مرّ من الأخبار الدالّة علی نحلتها، و أنّها کانت فی یدها علیها السلام ما یزید علی کفایة المصنف، بل یسدّ طریق إنکار
ص: 349
المتعسّف.
و یدلّ علی أنّها کانت فی یدها صلوات اللّه علیها
ما ذکر أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کِتَابِهِ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ حُنَیْفٍ (1) حَیْثُ قَالَ: بَلَی کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ، مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ، فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ (2)، وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ.
و أمّا أنّ أبا بکر و عمر أغضبا فاطمة علیها السلام، فقد اتّضح بالأخبار المتقدّمة.
ثم اعلم أنّا لم نجد أحدا من المخالفین أنکر کون فدک خالصة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی حیاته، و لا أحدا من الأصحاب طعن علی أبی بکر بإنکاره ذلک، إلّا ما تفطّن به بعض الأفاضل من الأشارف، مع أنّه یظهر من کثیر من أخبار المؤالف و المخالف ذلک، و قد تقدّم ما رواه ابن أبی الحدید فی ذلک عن أحمد ابن عبد العزیز الجوهری و غیرها من الأخبار، و لا یخفی أنّ ذلک یتضمّن إنکار الآیة و إجماع المسلمین، إذ القائل بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یصرف شیئا من غلّة فدک و غیرها من الصفایا فی بعض مصالح المسلمین لم یقل بأنّها لم تکن لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، بل قال: بأنّه فعل ذلک علی وجه التفضّل و ابتغاء مرضاة اللّه تعالی، و ظاهر الحال أنّه أنکر ذلک دفعا لصحّة النحلة، فکیف کان یسمع الشهود علی النحلة مع ادّعائه أنّها کانت من أموال المسلمین.
و اعتذر المخالفون من قبل أبی بکر بوجوه سخیفة ...
الأوّل: منع عصمتها صلوات اللّه علیها، و قد تقدّمت الدلائل المثبتة لها.
الثانی: أنّه (3) لو سلّم عصمتها فلیس للحاکم أن یحکم بمجرّد دعواها و إن
ص: 350
تیقّن صدقها.
و أجاب أصحابنا بالأدلّة الدالّة علی أنّ الحاکم یحکم بعلمه.
و أیضا اتّفقت الخاصّة و العامّة علی روایة قصّة خزیمة بن ثابت و تسمیته بذی الشهادتین لما شهد للنبیّ (1)صلّی اللّه علیه و آله بدعواه (2)، و لو کان المعصوم کغیره لما جاز للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله قبول شاهد واحد و الحکم لنفسه، بل کان یجب علیه الترافع إلی غیره.
وَ قَدْ رَوَی (3)أَصْحَابُنَا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَطَّأَ شُرَیْحاً فِی طَلَبِ الْبَیِّنَةِ مِنْهُ (4)، وَ قَالَ: إِنَّ إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ یُؤْتَمَنُ مِنْ أُمُورِهِمْ عَلَی مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ، وَ أَخَذَ مَا ادَّعَاهُ مِنْ دِرْعِ طَلْحَةَ بِغَیْرِ حُکْمِ شُرَیْحٍ،.
و المخالفون حرّفوا هذا الخبر و جعلوه حجّة لهم.
و اعتذروا بوجوه أخری سخیفة لا یخفی علی عاقل- بعد ما أوردنا فی تلک الفصول- ضعفها و وهنها، فلا نطیل الکلام بذکرها.
**[ترجمه]ابن ابی الحدید در شرح نامه امیرالمؤمنین علیه السلام به عثمان بن حنیف از الزهری نقل میکند: تعدادی از اهالی خیبر باقی ماندند و در قلعه خود پناه بردند و از رسول خدا صلی الله علیه و آله خواستند از ریختن خونشان چشم پوشی کند و آنها را آزاد کند، و رسول خدا همین کار را کرد. اهالی فدک این خبر را شنیدند و به همین کار تن دادند. پس فدک ویژه پیامبر است، زیرا برای تصاحب آن شتری یا اسبی نتاختند.
و نقل میکند: ابوبکر گفت: محمد بن اسحاق نقل میکند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله کار فتح خیبر را تمام کرد، خداوند ترس و وحشت را در دل اهالی فدک انداخت، و فرستادههایی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستادند و در مقابل نیمی از فدک، وی را به صلح خواندند. پس فرستادههای آنان - در خیبر یا در بین راه یا بعد از اینکه به مدینه رفت - پیش او آمدند، و پیامبر این پیشنهاد آنان را پذیرفت، پس فدک فقط ویژه پیامبر بود، چون برای تصاحب آن اسب یا شتری نتاختند. و نقل میکند: پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل تمام فدک، صلح آنها را پذیرفت. و خداوند داناتر است که کدام یک از این امور اتفاق افتاد. - . شرح نهج البلاغه16: 210 -
و اعتراف عمر در این باره، در درگیری و نزاع علی علیه السلام و عباس ذکر خواهد شد.
و اما در خصوص اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به فاطمه سلام الله علیها بخشیده است، اختلافی در آن نیست که حضرت سلام الله علیها با وجود عصمتش که با دلایل ذکر شده، ثابت شده است، ادعای بخشش و هدیه آن از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به وی را داشت، و کسی که عصمتش با دلایل سابق و دلایلی بعداً ذکر خواهد شد، برای وی شهادت داد؛ و شخص معصوم فقط ادعای حق میکند و تنها بر حق شهادت میدهد، و هر جا که میچرخد، حق همراه او میچرخد.
و اما در خصوص این که فدک در اختیار وی بوده است، حضرت فاطمه علیها السلام پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله از وجه استحقاق، ادعای آن را کرد و امام معصوم برای وی شهادت داد. و اگر هدیه قبل از وفات شخص باشد و با وفات آن شخص،[قبل از قبض] باطل شود، - چنانچه قول مشهور است - قبض در این مورد ثابت است[پس هدیه باطل نشده است] وگر هدیه با وفات باطل نشود دیگر نیازی به اثبات قبض برای اثبات مدعا نیست، و روایاتی که بر بخشش آن به وی، و این که فدک در اختیار وی بوده، قبلا ذکر شد، بیش از این است که نویسنده بتواند آن را نقل کند، و راه هر گونه انکار ظالمانهای را میبندد.
و آنچه امیرالمؤمنین علیه السلام در نامهاش به عثمان بن حنیف ذکر میکند، بر این دلالت که فدک در اختیار فاطمه سلام الله علیها است: آری، فدک از میان تمام چیزهایی که زیر چتر آسمان هستند، در اختیار ما بود، و نفوس قومی نسبت به آن طمع کردند، و نفوسی دیگر از آن چشم پوشیدند، و خداوند نیک داوری است. - . نهج البلاغه، چاپ صبحی الصالح: 417 -
و اما در خصوص اینکه ابوبکر و عمر، فاطمه سلام الله علیها را خشمگین کردند، در روایات سابق این امر روشن شد.
و بدان که کسی از مخالفان را نیافتیم که از اینکه فدک ویژه و خالص برای رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمان حیاتش بوده است را منکر شود، و کسی از اصحاب ما را نیافتم که بر منکر شدن این امر از جانب ابوبکر طعنه زند، مگر آنچه که برخی از بزرگان آن را درک کردند، با این وجود که از بسیاری از روایات موافق و مخالف برمیآید که این امر وجود داشته است. و آنچه ابن ابی الحدید در این باره از احد بن عبدالعزیز جوهری نقل میکند و دیگر روایاتی که در این باره است، قبلا ذکر شده است. و پوشیده نیست که این امر متضمن انکار آیه و اجماع مسلمانان است، زیرا شخصی که میگوید رسول خدا بخشی از درآمد فدک و دیگر غنایم جنگی را خرج برخی از منافع مسلمین میکرد، نظرش این نبود که این اموال از آن رسول الله نبود، بلکه میگوید: پیامبر برای بخشش و برای کسب رضای خدا این کار را میکرد و ظاهر قضیه این است که ابوبکر این امر را برای دفع کردن صحت نحله و بخشش انکار کرده است، پس چگونه به شهادت شاهدان بر بخشش گوش فرا میداد، با وجودی که ادعا داشت، فدک از اموال مسلمین است؟
و مخالفان برای ابوبکر بهانههای هرزهای ارائه دادند:
بهانه اول: منع عصمت فاطمه سلام الله علیها است، که دلایل اثبات این عصمت ذکر شد.
بهانه دوم: اگر عصمت حضرت را میپذیرفت، حاکم نباید فقط بر اساس ادعایش قضاوت میکرد، هر چند که راستین بودن ادعایش ثابت شده باشد.
و امامیه با دلائل پاسخ دادند که حاکم بر اساس علم خویش حکم میکند.
و همچنین اتفاق خاص و عام بر روایت داستان خزیمة بن ثابت و نامگذاری او به «ذو الشهادتین» است، هنگامی که بر ادعای پیامبر شهادت داد - . الطبقات الکبری، ابن سعد4: 378- 381، و الکافی7: 400- 401، حدیث 1 - ، و اگر معصوم مانند دیگران بود، پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه نداشت که شهادت یک نفر را قبول کند و برای خود حکم کند، بلکه میبایست شاهد دیگری میآورد.
امامیه از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت میکند: حضرت، قضاوت شُریح را اشتباه دانست، هنگامی که از وی دلیل و حجت روشن طلب کرد، و فرمود: امام مسلمین در امور آنها در اموری عظیمتر از این امین شمرده میشود، پس بدون حکم شُریح، زره طلحه را که ادعای آن را داشت، برداشت. و مخالفان این روایت را تحریف کردند، و از آن به عنوان حجتی به نفع خود استفاده کردند.
و بهانههای هرزه دیگری را بیان کردند، که بعد از آنچه در آن فصلها نقل کردیم، ضعف آنها بر انسان خردمند پوشیده نیست، لذا با ذکر این بهان، کلام را طولانی نمیکنیم .
**[ترجمه]
فی توضیح بطلان ما ادّعاه أبو بکر من عدم توریث الأنبیاء علیهم السلام.
ص: 351
**[ترجمه]یاران ما در بطلان این موضوع، به آیاتی از قرآن استدلال کردهاند:
**[ترجمه]
قوله تعالی مخبرا عن زکریّا علیه السلام (1): وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا (2).
قوله تعالی: «وَلِیًّا» أی ولدا یکون أولی بمیراثی، و لیس المراد بالولی من یقوم مقامه، ولدا کان أو غیره، لقوله تعالی حکایة عن زکریّا: رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً (3). و قوله: رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیی (4). و القرآن یفسّر بعضه بعضا.
و اختلف المفسّرون فی أنّ المراد بالمیراث العلم أو المال؟.
فقال ابن عباس و الحسن و الضحّاک أنّ المراد به فی قوله تعالی: «یَرِثُنِی.» و قوله سبحانه: وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ. (5) میراث المال (6)، و قال أبو صالح:
المراد به فی الموضعین میراث النبوّة (7). و قال السدّی و مجاهد و الشعبی: المراد به فی الأوّل میراث المال و فی الثانی میراث النبوّة، و حکی هذا القول عن ابن عباس و الحسن و الضحّاک (8)، و حکی عن مجاهد أنّه قال: المراد من الأوّل العلم و من الثانی النبوّة (9).
ص: 352
و أمّا وجه دلالة الآیة علی المراد، فهو أنّ لفظ المیراث فی اللغة و الشریعة و العرف إذا أطلق و لم یقیّد لا یفهم منه إلّا الأموال و ما فی معناها و لا یستعمل فی غیرها إلّا مجازا، و کذا لا یفهم من قول القائل لا وارث لفلان إلّا من ینتقل إلیه أمواله و ما یضاهیها دون العلوم و ما یشاکلها، و لا یجوز العدول عن ظاهر اللفظ و حقیقته إلّا لدلیل، فلو لم یکن فی الکلام قرینة توجب حمل اللفظ علی أحد المعنیین لکفی فی مطلوبنا، کیف و القرائن الدالّة علی المقصود موجودة فی اللفظ؟!.
أمّا أوّلا: فلأنّ زکریّا علیه السلام اشترط فی وارثه أن یکون رضیّا، و إذا حمل المیراث علی العلم و النبوّة لم یکن لهذا الاشتراط معنی، بل کان لغوا عبثا، لأنّه إذا سأل من یقوم مقامه فی العلم و النبوّة فقد دخل فی سؤاله الرضا و ما هو أعظم منه فلا معنی لاشتراطه، أ لا تری أنّه لا یحسن أن یقول أحد: اللّهمّ ابعث إلینا نبیّا و اجعله مکلّفا عاقلا؟!.
و أمّا ثانیا: فلأنّ الخوف من بنی العم و من یحذو حذوهم یناسب المال دون النبوّة و العلم، و کیف یخاف مثل زکریّا علیه السلام من أن یبعث اللّه تعالی إلی خلقه نبیّا یقیمه مقام زکریّا و لم یکن أهلا للنبوّة و العلم، سواء کان من موالی زکریّا أو من غیرهم؟، علی أنّ زکریّا علیه السلام کان إنّما بعث لإذاعة العلم و نشره فی الناس فلا یجوز أن یخاف من الأمر الذی هو الغرض فی (1) بعثته.
فإن قیل: کیف یجوز علی مثل زکریّا علیه السلام الخوف من أن یرث الموالی ماله؟ و هل هذا إلّا الضنّ و البخل؟.
قلنا: لمّا علم زکریّا علیه السلام من حال الموالی أنّهم من أهل الفساد، خاف أن ینفقوا أمواله فی المعاصی و یصرفوه فی غیر الوجوه المحبوبة، مع أنّ فی وراثتهم ماله کان یقوّی فسادهم و فجورهم، فکان خوفه خوفا من قوّة الفسّاق
ص: 353
و تمکّنهم فی سلوک الطرائق المذمومة، و انتهاک محارم اللّه عزّ و جلّ، و لیس مثل ذلک من الشحّ و البخل.
فإن قیل: کما جاز الخوف علی المال من هذا الوجه (1) جاز الخوف علی وراثتهم العلم لئلّا یفسدوا به الناس و یضلّوهم، و لا ریب فی أنّ ظهور آثار العلم فیهم کان من دواعی اتّباع الناس إیّاهم و انقیادهم لهم.
قلنا: لا یخلو هذا العلم الذی ذکرتموه من أن یکون هو کتبا علمیّة و صحفا حکمیة، لأنّ ذلک قد یسمّی علما مجازا، أو یکون هو العلم الذی یملأ القلوب و تعیه الصدور، فإن کان الأوّل، فقد رجع إلی معنی المال و صحّ أنّ الأنبیاء علیهم السلام یورثون الأموال، و کان حاصل خوف زکریّا علیه السلام أنّه خاف من أن ینتفعوا ببعض أمواله نوعا خاصّا من الانتفاع، فسأل ربّه أن یرزقه الولد حذرا من ذلک، و إن کان الثانی، فلا یخلو- أیضا- من أن یکون هو العلم الذی بعث النبیّ لنشره و أدائه إلی الخلق، أو أن یکون علما مخصوصا لا یتعلّق لشریعة و لا یجب اطّلاع الأمّة علیه کعلم العواقب و ما یجری فی مستقبل الأوقات .. و نحو ذلک.
و القسم الأوّل: لا یجوز أن یخاف النبیّ من وصوله إلی بنی عمّه- و هم من جملة أمّته المبعوث إلیهم لأن یهدیهم و یعلّمهم- و کان خوفه من ذلک خوفا من غرض البعثة.
و القسم الثانی: لا معنی للخوف من أن یرثوه إذ کان أمره بیده، و یقدر علی أن یلقیه إلیهم، و لو صحّ الخوف علی القسم الأوّل لجری ذلک فیه أیضا، فتأمّل.
هذا خلاصة ما ذکره السیّد المرتضی رضی اللّه عنه فی الشافی عند تقریر هذا الدلیل (2)، و ما أورد علیه من تأخّر عنه یندفع بنفس التقریر، کما لا یخفی علی
ص: 354
الناقد البصیر، فلذا لا نسوّد بإیرادها الطوامیر.
**[ترجمه]آنجایی که خداوند از زکریا خبر میدهد: {و من پس از خویشتن از بستگانم بیمناکم و زنم نازاست، پس از جانب خود ولی [و جانشینی] به من ببخش. که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد، و او را ای پروردگار من، پسندیده گردان}. - . مریم / 6 -
در این آیه، منظور از «ولیّا» پسری که نسبت به میراث من سزاوارتر باشد، و منظور از ولی، جانشین وی نیست، خواه فرزند پسر باشد یا غیر از آن، با توجه به این سخن زکریا: {پروردگارا، از جانب خود، فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن.} - . ال عمران / 38 - و این سخنش: {پروردگارا، مرا تنها مگذار و تو بهترین ارث برندگانی. پس [دعای] او را اجابت نمودیم، و یحیی را بدو بخشیدیم.} - . الانبیاء / 89- 90 -
و آیات قرآن یکدیگر را تفسیر میکنند. و مفسران در این باره اختلاف داشتند که مراد از این میراث، علم یا مال است. ابن عباس و حسن و ضحاک میگویند: مراد از: «یرثنی» و «و یرث مِن آل یعقوب»، در این آیه، میراث مال است. و ابو صالح میگوید: مراد از آن در این دو موضع، میراث پیامبری است. و سدّی و مجاهد و شعبی میگویند: مراد از میراث در موضع اول، میراث مال است و در موضع دوم میراث نبوت و پیامبری است، و این سخن از ابن عباس و حسن و ضحاک نیز نقل شده است، و از مجاهد نقل شده است که مراد از اولی، میراث علم است و مراد از دومی نبوت است. - . مجمع البیان6: 503 -
و اما در خصوص وجه دلالت آیه بر مراد لفظ میراث در لغت و شریعت و عرف، اگر مطلق باشد، و مقید صفت و مضاف الیه نباشد؛ تنها چیزی که از آن استنباط میشود، ارث در اموال است، و فقط از طریق مجاز در سایر موارد به کار برده میشود، و از این قبیل است که وقتی گفته میشود فلانی وارثی ندارد، منظور فقط کسی است که اموالش و موارد مشابه به او منتقل میشود، غیر از علوم و مانند آن. و رها کردن ظاهر لفظ و حقیقت آن، تنها در صورت وجود دلیل امکان دارد، پس اگر در کلام قرینهای نباشد که مستلزم یکی از معانی لفظ باشد، این برای مقصود ما کفایت میکرد، پس با وجود قرائن دالّ بر مقصود که در لفظ موجود است چطور؟
اوّلا: از آنجا که زکریا برای وارث خود، مورد پسند بودن و شایستگی را شرط گذاشت، پس اگر میراث را میراث بر علم که در علم و نبوت جانشین وی باشد حمل کنیم، این درخواستش، رضایت و شایستگی و آنچه از آن بالاتر است را شامل میشد، و شرط وی بیمعنی میشد، مگر ملاحظه نمیکنی که شایسته نیست کسی بگوید: خداوندا، برای ما پیامبری مبعوث کن و او را مکلف و عاقل قرار ده؟!
ثانیا: از آنجا که ترس از عموزادگان و همکیشان آنها، با مال تناسب دارد و با نبوت و علم تناسبی ندارد، پس چگونه شخصی مانند زکریا علیه السلام از این میترسد که خداوند، پیامبری جانشین به جای زکریا مبعوث کند و شایسته نبوت و علم نباشد، خواه از بستگانش باشد، یا غیر از آنان؟ و اگر گفته شود: چگونه ممکن است که شخصی چون زکریا علیه السلام از این بترسد که بستگانش اموالش را به ارث ببرند؟ و آیا این امر، چیزی به جز بخل و خسّت است؟ در جواب میگوییم: هنگامی که زکریا علیه السلام از احوال بستگانش دانست که آنها اهل فساد هستند، از این ترسید که اموالش را در راه معصیت و گناه و در راههای ناپسند خرج کنند، و با ارث بردن اموالش، احتمال قوی میداد که فسق و فجور آنها بیشتر شود، پس ترسش، ترس از فزونی فساد و توانایی یافتن آنها در طی راههای ناپسند، و توهین به مقدسات بود، و این امر از قبیل بخل و خست نیست.
و اگر گفته شود: همان گونه که ترس بر امول از این وجه، ممکن است، ترس از ارث بری علم از سوی آنان نیز ممکن است، از آن جهت که آنها به وسیله آن مردم را به فساد نکشند و آنها را گمراه نکنند، و شکی نیست که ظهور آثار و نشانههای علم در آنها، از انگیزههای پیروی کردن مردم از آنها میشد .
در جواب میگوییم: علمی که شما ذکر کردید، غیر از این نیست که یا کتابهای علمی و یا صحیفههای حکمت آمیز باشد، زیرا اینها از طریق مجاز علم نامیده میشود، و یا علمی که در سینههاست و قلبها آن را درک میکنند. پس اگر آن علم، علم از نوع اول باشد، در این صورت به مال و معنای آن برمیگردد، و ثابت شد که از پیامبران علیهم السلام، اموال ارث برده میشود، و ترس زکریا علیه السلام از این بود که آنها به طور مخصوصی از بعضی از اموالش استفاده کنند، پس به خاطر بیم از این موضوع، از پروردگارش درخواست کرد فرزند پسری به او عطا کند. و اگر علم از نوع دوم باشد، در این صورت نیز خالی از این حال نیست که همان علمی باشد که پیامبر برای نشر و ابلاغش به خلق مبعوث شده است، و یا علمی مخصوص باشد که متعلق به شریعت نیست و مردم نباید از آن اطلاع داشته باشند، مانند علم به آینده و از آنچه در آن اتفاق میافتد، و مانند آن.
نوع اول: پیامبر نباید از رسیدن چنین علمی به عموزادگانش بیم داشته باشد، از آنجا که آنان از جمله مردمی هستند که برای آنها مبعوث شده است تا آنها را هدایت کند و تعلیم دهد. در این صورت، ترسش از این موضوع، در واقع ترس از هدف بعثت و آنچه برای آن مبعوث شده است بود.
نوع دوم: اگر اختیار این علم در دست وی بود، بیمعنی بود که وی از آنها بترسد که وارث آن شوند، و او میتواند آن علم را به آنان برساند؛ و اگر ترس بر علم از نوع اول بود، این موضوع در آن نیز صادق بود، تامل کن.
این خلاصهای بود از آنچه سید مرتضی در الشافی، هنگام بیان این دلیل مطرح کرده است - . الشافی4: 63-66 - ،
و ایرادی که برخی بعداً بر این دلیل گرفتهاند، با همین بیان سید مرتضی جواب داده میشود، آنگونه که بر ناقد بینا پوشیده نیست.
**[ترجمه]
قوله تعالی: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1).
وجه الدلالة، هو أنّ المتبادر من قوله تعالی- ورثه-، أنّه ورث ماله (2) کما سبق فی الآیة المتقدّمة، فلا یعدل عنه إلّا لدلیل.
و أجاب قاضی القضاة فی المغنی (3): بأنّ فی الآیة ما یدلّ علی أنّ المراد وراثة العلم دون المال، و هو قوله تعالی: وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ (4) فإنّه یدلّ علی أنّ الذی ورث هو هذا (5) العلم و هذا الفضل، و إلّا لم یکن لهذا تعلّق بالأوّل.
و قال الرازی فی تفسیره: لو قال تعالی: ورث سلیمان داود ماله، لم یکن لقوله تعالی: وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ (6) معنی، و إذا قلنا ورث مقامه من النبوّة و الملک حسن ذلک، لأنّ علم منطق الطیر یکون داخلا فی جملة ما ورثه، و کذلک قوله: وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ (7) لأنّ وارث العلم یجمع ذلک و وارث المال لا یجمعه، و قوله: إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (8) یلیق أیضا بما ذکر دون المال الذی یحصل للکامل و الناقص، و ما ذکره اللّه تعالی من جنود سلیمان بعده لا یلیق إلّا بما ذکرنا، فبطل بما ذکرنا قول من زعم أنّه لا یورث إلّا المال، فأمّا إذا ورث المال و الملک معا فهذا لا یبطل بالوجوه الذی ذکرنا، بل بظاهر
قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ (9).
ص: 355
و ردّ السیّد المرتضی رضی اللّه عنه فی الشافی (1) کلام المغنی بأنّه لا یمتنع أن یرید میراث المال خاصّة، ثم یقول مع ذلک: إنّا عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ (2)، و یشیر بالفضل المبین (3) إلی العلم و المال جمیعا، فله فی الأمرین جمیعا فضل علی من لم یکن کذلک، و قوله: وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ (4) یحتمل المال کما یحتمل العلم فلیس بخالص لما ظنّه، و لو سلم دلالة الکلام علی العلم لما ذکره، فلا یمتنع أن یرید أنّه ورث المال بالظاهر، و العلم بهذا النوع من الاستدلال فلیس یجب إذا دلّت الدلالة فی بعض الألفاظ علی المجاز أن نقتصر بها علیه، بل یجب أن نحملها علی الحقیقة- التی هی الأصل- إذا لم یمنع من ذلک مانع.
و قد ظهر بما ذکره السیّد قدّس سرّه بطلان قول الرازی أیضا (5)، و کان القاضی یزعم أنّ العطف لو لم یکن للتفسیر لم یکن للمعطوف تعلّق بما عطف علیه و انقطع نظام الکلام.
و ما اشتهر (6) من أنّ التأسیس أولی من التأکید من الأغلاط المشهورة، و کأنّ الرازی یذهب إلی أنّه لا معنی للعطف إلّا إذا کان المعطوف داخلا فی المعطوف علیه، فعلی أیّ شی ء یعطف حینئذ قوله تعالی: وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ (7)؟
فتدبّر.
و أمّا قوله: إنّ المال یحصل للکامل و الناقص، فلو حمل المیراث علی المال لم یناسبه قوله: إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (8).
فیرد علیه أنّه إنّما یستقیم إذا کانت الإشارة إلی أوّل الکلام فقط- و هو وراثة المال- و بعده ظاهر، و لو کانت الإشارة إلی مجموع الکلام- کما هو الظاهر- أو إلی
ص: 356
أقرب الفقرات- أعنی قوله: وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ (1)
لم یبق لهذا الکلام مجال، و کیف لا یلیق دخول المال فی جملة المشار إلیه، و قد منّ اللّه تعالی علی عباده فی غیر موضع من کلامه المجید بما أعطاهم فی الدنیا من صنوف الأموال، و أوجب علی عباده الشکر علیه، فلا دلالة فیه علی عدم إرادة وراثة المال سواء کان من کلام سلیمان أو کلام الملک المنّان.
و قد ظهر بذلک بطلان قوله أخیرا: إنّ ما ذکره اللّه تعالی من جنود سلیمان لا یلیق إلّا بما ذکرنا، بل الأظهر أنّ حشر الجنود من الجن و الإنس و الطیر قرینة علی عدم إرادة الملک من قوله: وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ (2)، فإنّ تلک الجنود لم تکن لداود حتی یرثها سلیمان، بل کانت عطیّة مبتدأة من اللّه تعالی لسلیمان علیه السلام، و قد أجری اللّه تعالی علی لسانه أخیرا الاعتراف بأنّ ما ذکره لا یبطل قوله من حمل الآیة علی وراثة الملک و المال معا، فإنّه یکفینا فی إثبات المدّعی، و سیأتی الکلام فی الحدیث الذی تمسّک به.
lt;meta info="{سلیمان از داود میراث یافت و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافتیم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.} - . النمل / 16 -
وجه دلالت این است چیزی که از جمله «میراث یافت»، به ذهن متبادر میشود این است که مال وی را به ارث برد، همانگونه که در آیه سابق ذکر شد، و تنها با وجود دلیل، از این معنا چشم پوشی میکنیم.
و قاضی القضات در المغنی پاسخ داده است: در آیه قرینهای وجود دارد که دلالت میکند بر اینکه مراد، وراثت علم است و وراثت مال مراد نیست، که این سخن است: {و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافتهایم.} و این دلالت میکند بر اینکه آنچه که به ارث برده شد، همین علم و فضل است، و گرنه این امر ارتباطی با بخش اول نداشت.
و رازی در تفسیرش میگوید: - . تفسیر فخر رازی24: 186 -
اگر خداوند میفرمود: سلیمان از داود اموالش را به ارث برد، در این صورت، این سخن: {ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم}، بیمعنی میشد، و اگر بگوییم که مقام نبوت و پادشاهی را از او به ارث برد، کلام زیباتر است، زیرا علم زبان پرندگان، زیر مجموعه آنچه وی به ارث برده است، میباشد، و این سخن نیز این گونه است: {و از هر چیزی به ما داده شده است}؛ زیرا وارث علم شامل این میشود، ولی وارث مال شامل این موضوع نمیشود، و این سخن {راستی که این همان امتیاز آشکار است} - . نمل / 16 - ، با آنچه ذکر شد تناسب دارد و نه با مال که حصول آن برای ناقص و کامل ممکن است. و آنچه خداوند تعالی بعد از این در خصوص سربازان سلیمان میفرماید، تنها با آنچه ذکر کردیم تناسب دارد، پس با آنچه ذکر کردیم، این گفته که تنها مال را به ارث برده است، باطل شد، و اما اگر و مال و پادشاهی را با هم به ارث برده باشد، این با وجوه یاد شده باطل نمیشود، بلکه با ظاهر این حدیث باطل میشود که: «از ما جماعت پیامبران، کسی ارث نمیبرد».
سید مرتضی در الشافی - . الشافی2: 79 - سخن قاضی القضات را رد میکند و میگوید: مانعی وجود ندارد که مراد، تنها میراث علم باشد، سپس در عین حال میگوید: {زبان پرندگان را تعلیم یافتهایم}، که از طریق «امتیاز آشکار»، هم به علم و هم به مال اشاره دارد، او در هر دو جنبه، بر کسی که این گونه نیست، دارای فضیلت است، و این سخن: {و از هر چیزی به ما داده شده است}، هم مال ممکن است و هم علم، و آن گونه که تصور کرده، فقط مخصوص یک جنبه نیست، و تازه اگر بنا به دلیلی که آورده، آن را مخصوص علم بدانیم، مانعی ندارد که با ظاهرش مال را اراده کند و با این استدلال علم را منظور کند و این گونه نیست که اگر قرینهای در بعضی الفاظ بر مجاز بودن آن دلالت داشته باشد، فقط به آن بسنده کنیم؛ بلکه باید اگر مانعی وجود نداشته باشد، لفظ را بر معنای حقیقی آن که اصل است، حمل کنیم.
و از طریق آنچه سید مرتضی ذکر کرد، باطل بودن قول رازی نیز مشخص شد، و قاضی القضات ادعا میکرد که در عطف، اگر برای تفسیر نباشد، معطوف نسبت به آنچه به آن عطف شده، وابستگی نخواهد داشت و رشته کلام قطع میشود. و قاضی ادعا میکرد، آنچه گویند که تاسیس از تاکید بهتر است، از اشتباهات رایج است. مثل این است که رازی اعتقاد داشت که عطف در صورتی صحیح است که معطوف داخل معطوف علیه باشد، پس در این صورت، این سخن {و از هر چیزی به ما داده شد}، به چه چیزی معطوف میشود؟ تامل کن.
اما در خصوص این سخنش که اموال برای کامل و ناقص میرسد و اگر میراث، به معنای میراث مال باشد، در این صورت این سخن: {راستی که این همان امتیاز آشکار است}، با آن تناسب نخواهد داشت؛ این گونه پاسخ میدهد که این امر زمانی صحیح است که اسم اشاره فقط برای ابتدای کلام باشد، که همان وراثت مال است، که بعید بودن این امر واضح است. و اگر اسم اشاره به مجموع کلام، آن گونه که از ظاهر آیه برمیآید، و یا به نزدیکترین بخش که منظور {و از هر چیزی به ما داده شد}، اشاره داشته باشد، در این صورت این کلام منتفی میشود؛ و چگونه ممکن نیست که مال از جمله مشارالیه باشد، در حالی که خداوند در چندین جا از قرآن، با انواع مال دنیا که به بندگانش عطا کرده، بر آنها منت نهاده و شکر را بر آنها واجب کرده است. پس دلیلی بر عدم اراده وراثت مال، خواه کلام سلیمان باشد و خواه کلام خداوند منان، وجود ندارد .
و به این ترتیب، در پایان، باطل بودن کلامش آشکار شد که میگوید: آنچه خداوند تعالی درباره سربازان سلیمان ذکر کرده است، تنها با آنچه که ذکر کردیم، تناسب دارد. درستتر این است که اجتماع سربازان از جن و انس و پرندگان، قرینهای بر عدم اراده ملک در این سخن: {و سلیمان از داود ارث برد}، میباشد، زیرا آن سربازان از آن داود نبودند که سلیمان آنها را به ارث ببرد، بلکه بخششی بیسابقه از جانب خداوند به سلیمان علیه السلام است. خداوند تعالی در پایان، این اعتراف را بر زبانش جاری کرده که آنچه او ذکر کرده است، نظر کسی که وراثت در این آیه را وراثت علم و مال با هم میداند، باطل نمیکند، و این امر برای اثبات مدعایمان، ما را بس است؛ و حدیثی که وی به آن متوسل شده است را ذکر خواهیم کرد.
**[ترجمه]
ما یدلّ علی وراثة الأولاد و الأقارب، کقوله تعالی: لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیباً مَفْرُوضاً (3)، و قوله تعالی: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ (4)، و قد أجمعت الأمّة علی عمومها (5) إلّا من أخرجه الدلیل، فیجب أن یتمسّک بعمومها إلّا إذا قامت دلالة قاطعة، و قد قال سبحانه
ص: 357
عقیب آیات المیراث: تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ (1)، و لم یقم دلیل علی خروج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن حکم الآیة، فمن تعدّی حدود اللّه (2) فی نبیّه یدخله اللّه النار خالدا فیها و له العذاب المهین.
و أجاب المخالفون بأنّ العمومات مخصّصة بما رواه
أَبُو بَکْرٍ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ قَوْلِهِ: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ (3).
قال صاحب المغنی (4): لم یقتصر أبو بکر علی روایة حتی استشهد علیه عمر (5) و عثمان و طلحة و الزبیر و سعد أو (6) عبد الرحمن بن عوف فشهدوا به، فکان لا یحلّ لأبی بکر و قد صار الأمر إلیه أن یقسّم الترکة میراثا، و قد أخبر الرسول (صلی الله علیه و آله) بأنّها صدقة و لیس (7) بمیراث، و أقلّ ما فی الباب أن یکون الخبر من أخبار الآحاد، فلو أنّ شاهدین شهدا فی الترکة أنّ فیها حقّا أ لیس کان یجب أن یصرفه عن الإرث؟ فعلمه بما قال الرسول (صلی الله علیه و آله) مع شهادة غیره أقوی، و لسنا نجعله مدّعیا (8)، لأنّه لم یدع ذلک لنفسه، و إنّما بیّن أنّه لیس بمیراث و أنّه صدقة، و لا یمتنع تخصیص القرآن بذلک کما یخصّ فی العبد و القاتل و غیرهما.
و یرد علیه أنّ الاعتماد فی تخصیص الآیات إمّا علی سماع أبی بکر ذلک الخبر من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یجب علی الحاکم أن یحکم بعلمه، و إمّا علی
ص: 358
شهادة من زعموهم شهودا علی الروایة، أو علی مجموع الأمرین، أو علی سماعه من حیث الروایة مع انضمام الباقین إلیه.
**[ترجمه]که بر وراثت فرزندان و خویشاوندان دلالت دارد: {برای مردان، از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان [آنان] بر جای گذاشتهاند سهمی است و برای زنان [نیز] از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان [آنان] بر جای گذاشتهاند، سهمی [خواهد بود] - خواه آن [مال] کم باشد یا زیاد - نصیب هر کس مفروض شده است.} - . النساء /7 -
و این آیه: {خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش میکند: سهم پسر، چون دو دختر است.} - . النساء / 11 -
و تمام امت بر عمومی بودن آن اجماع دارند - . مراجعه شود مثلا به تفسیر الکشاف: 1/502، 505، و التبیان، شیخ طوسی 2/120- 128. - ،
مگر آن شخص که به دلیلی از این عمومیت خارج شده باشد، پس باید عمومیت آن در نظر گرفته شود، مگر آنکه دلیل قاطعی بر عدم در نظر گرفتن این عمومیت وجود داشته باشد. و خداوند پس از آیات میراث میفرماید: {اینها احکام الهی است، و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند، وی را به باغهایی درآورد که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است. در آنجا جاودانهاند. و این همان کامیابی بزرگ است. و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند، و از حدود مقرر او تجاوز نماید، وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفت اور است} - . النساء / 13- 14 - ، و دلیلی برخارج شدن پیامبر صلی الله علیه و آله از حکم آیه، وجود ندارد، پس هر کس از حدود مقرر خداوند در حق پیامبرش تجاوز نماید، خداوند وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفتآور است.
مخالفان اینگونه جواب دادند که این عمومیت ذکر شده، با آنچه ابوبکر از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد، که میفرماید: «ما جماعت پیامبران، از ما ارث برده نمیشود، و آنچه بر جای گذاشتیم صدقه است»، تخصیص یافت.
صاحب المغنی میگوید: ابوبکر تنها به روایت اکتفا نکرد بلکه عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد و یا عبدالرحمن بن عوف را بر آن شاهد گرفت، و آنها شهادت دادند. پس برای ابوبکر، در حالی که امر خلافت در اختیار او شده بود، این امکان وجود نداشت که آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله بر جای مانده است را به عنوان میراث تقسیم کند، در جایی که رسول خدا خبر داده است که آنچه بر جای مانده است، صدقه است و میراث نیست. تنها چیزی که در این زمینه وجود دارد این است که روایت فقط از طریق چند نفر نقل شده است. پس اگر دو نفر شهادت میدادند که در آنچه بر جای مانده است، حقی وجود دارد، آیا در این صورت بر وی واجب نبود که آن حق را از ارث پرداخت کند؟ پس آگاهیاش نسبت به آنچه رسول الله فرمود، همراه با شهادت دیگران، از ادعای طرف مقابل قویتر است، و ما او را در مقام مدّعی قرار نمیدهیم، زیرا او ادعای این امر را برای خود نکرده است، بلکه میگوید میراث نیست و صدقه است، و مانعی وجود ندارد که قرآن را با این حدیث تخصیص داد، همانگونه که عبد و قاتل و دیگران تخصیص مییابند. - . المغنی20: 328- 329 -
این گونه به او پاسخ داده میشود که: اعتماد بر تخصیص آیات، یا بر اساس شنیدن این روایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله است، و حاکم باید به خاطر علم خود حکم کند؛ و یا بر اساس شهادت کسانی که ادعا کردند که شاهد بر روایت هستند؛ و یا بر اساس مجموع این دو امر، و یا بر اساس شنیدن این روایت از حیث روایت بودن، و پیوستن دیگر قرائن به آن.
**[ترجمه]
ما ذکره السیّد رضی اللّه عنه فی الشافی (1) من أنّ أبا بکر فی حکم المدّعی لنفسه و الجارّ إلیها نفعا فی حکمه، لأنّ أبا بکر و سائر المسلمین سوی أهل البیت علیهم السلام تحلّ لهم الصدقة، و یجوز أن یصیبوا منها، و هذه تهمة فی الحکم و الشهادة.
ثم قال رحمه اللّه تعالی: و لیس له أن یقول هذا یقتضی أن لا تقبل شهادة شاهدین فی ترکة فیها صدقة بمثل ما ذکرتم، و ذلک لأنّ الشاهدین إذا شهدا بالصدقة فحظّهما منها کحظّ صاحب المیراث، بل سائر المسلمین، و لیس کذلک حال ترکة الرسول (2) (صلی الله علیه و آله)، لأنّ کونها صدقة یحرّمها علی ورثته و یبیحها لسائر المسلمین، انتهی.
و لعلّ مراده رحمه اللّه أنّ لحرمان الورثة فی خصوص تلک المادّة شواهد علی التهمة، بأن کان غرضهم إضعاف جانب أهل البیت علیهم السلام لئلّا یتمکّنوا من المنازعة فی الخلافة و لا یمیل الناس إلیهم لنیل الزخارف الدنیویّة، فیکثر أعوانهم و أنصارهم، و یظفروا بإخراج الخلافة و الإمارة من أیدی المتغلّبین، إذ لا یشکّ أحد ممّن نظر فی أخبار العامّة و الخاصّة فی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام کان فی ذلک الوقت طالبا للخلافة مدّعیا لاستحقاقه لها، و أنّه لم یکن انصراف الأعیان و الأشراف عنه و میلهم إلی غیره إلّا لعلمهم بأنّه لا یفضّل أحدا منهم علی ضعفاء المسلمین، و أنّه یسوّی بینهم فی العطاء و التقریب، و لم یکن انصراف سائر الناس عنه إلّا لقلّة ذات یده، و کون المال و الجاه مع غیره.
ص: 359
و الأولی أن یقال فی الجواب، إنّه لم تکن التهمة لأجل أنّ له حصّة (1) فی الترکة، بل لأنّه کان یرید أن یکون تحت یده، و یکون حاکما فیه یعطیه من یشاء و یمنعه من یشاء.
و یؤیّده
قَوْلُ أَبِی بَکْرٍ- فِیمَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِنْ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ (3) عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ: جَاءَتْ فَاطِمَةُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ تَطْلُبُ مِیرَاثَهَا مِنْ أَبِیهَا، فَقَالَ لَهَا:
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَطْعَمَ نَبِیّاً طُعْمَةً فَهُوَ لِلَّذِی یَقُومُ مِنْ بَعْدِهِ.
و لا ریب فی أنّ ذلک ممّا یتعلّق به الأغراض، و یعدّ من جلب المنافع، و لذا لا تقبل شهادة الوکیل فیما هو وکیل فیه و الوصیّ فیما هو وصیّ فیه.
و قد ذهب قوم إلی عدم جواز الحکم بالعلم مطلقا، لأنّه مظنّة التهمة، فکیف إذا قامت القرائن علیه من عداوة و منازعة و إضعاف جانب و .. نحو ذلک؟.
و العجب أنّ بعضهم فی باب النحلة منعوا- بعد تسلیم عصمة فاطمة علیها السلام- جواز الحکم بمجرّد الدعوی و علم الحاکم بصدقها، و جوّزوا الحکم بأنّ الترکة صدقة للعلم بالخبر مع معارضته للقرآن، و قیام الدلیل علی کذبه.
**[ترجمه]آنچه سید مرتضی در الشافی نقل میکند: ابوبکر در حکم مدعی است و مانند کسی است که سود شخصی خود را در نظر میگیرد، زیرا صدقه بر ابوبکر و دیگر مسلمانان - به جز اهل بیت علیهم السلام - جایز است، و جایز است که از آن استفاده کنند، و این تهمتی در حکم و شهادت است.
سپس میگوید: او نمیتواند بگوید: این امر ایجاب میکند که شهادت دو نفر در خصوص میراثی که صدقه جزء آن است، آن گونه که ذکر کردید، قابل قبول نیست، زیرا اگر دو نفر برای صدقه شهادت دهند، سهم آنها از آن، مانند سهم صاحب میراث و تمام مسلمانان است. در حالی که این امر در خصوص آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله بر جای گذاشته است، این گونه نیست، زیرا اگر صدقه باشد، بر وارثان آن حرام میشود و از آن دیگر مسلمانان میشود. - . جامع الاصول9: 639، حدیث 7440، نقل شده از سنن ابی داود 3/144، حدیث 2973 -
شاید منظورش این باشد که محروم کردن وارثان در خصوص آن ماده، شواهدی بر تهمت است، و هدفشان ضعیف کردن اهل بیت است که نتوانند بر خلافت منازعه کنند و مردم برای کسب تجملات و مادیات این دنیا به آنان گرایش پیدا کنند و یاران و یاوران آنها زیاد شوند، و موفق شوند که خلافت و امارت را از دست سلطه یافتگان بر آن خارج سازند؛ زیرا کسی که در اخبار عام و خاص به جستجو پرداخته است، شک ندارد که امیرالمؤمنین علیه السلام در آن زمان طالب خلافت و مدعی شایستگی وی برای آن است، و روی گرداندن بزرگان از وی و گرایش آنها به دیگری، فقط به این خاطر است که آنها متوجه شدند که وی هیچ یک از آنها را بر سایر مسلمانان ضعیف ترجیح نمیدهد، و در بخشش و مقرّب کردن، میان تمامی آنان به طور مساوی رفتار میکند؛ و روی گرداندن سایر مردم از وی فقط به خاطر کمی دارایی وی و به این خاطر بود که مال و جاه در دست دیگری بود.
بهتر است در جواب گفته شود: تهمت به این خاطر نیست که وی در آنچه به جای مانده است، سهمی دارد، بلکه به این خاطر است که وی می خواست، آنچه بر جای مانده در اختیار وی باشد که به هر آن کس که بخواهد، آن را ببخشد و از هر آن کس که بخواهد را از آن باز دارد.
این سخن ابوبکر که در جامع الاصول از سنن ابی داود نقل شده است، مؤید این مطلب است: فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و از وی میراثش از پدرش را مطالبه کرد. ابوبکر به او گفت: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: «اگر خداوند به پیامبری نعمتی عطا کند، آن نعمت برای جانشین وی خواهد بود.» - . جامع الاصول9: 639، حدیث 7440، نقل شده از سنن ابی داود 3/144، حدیث 2973 -
شکی نیست که غرض و سود شخصی در این قضیه وجود دارد، لذا شهادت وکیل از جهت وکیل بودن و وصی از جهت وصی بودن، در این صورت، پذیرفتنی نیست. و گروهی بر این اعتقادند که به هیچ وجه، حکم بر مبنای علم قاضی جایز نیست، زیرا آن حکم در اینجا مورد سوء ظن و تهمت واقع میشود، پس اگر قرائنی دالّ بر دشمنی و درگیری و ضعیف کردن و امثال این وجود داشته باشد، در این صورت چطور؟ و شگفت آور است که برخی در خصوص نحله و بخشش - بعد از اینکه عصمت فاطمه علیها السلام را پذیرفتند - حکم را تنها بر اساس ادعا و علم حاکم به صدق آن ادعا جایز نشمردند، و این حکم را با وجود اینکه این روایت با قرآن در تعارض است و دلیلی بر کذب آن وجود دارد، جایز شمردند که آنچه بر جای مانده است، صدقه محسوب میشود.
**[ترجمه]
أنّ الخبر معارض (4) للقرآن لدلالة الآیة فی شأن زکریّا علیه السلام و داود علیه السلام علی الوراثة، و لیست الآیة عامّة حتی یخصّص بالخبر، فیجب طرح الخبر.
لا یقال: إذا کانت الآیة خاصّة فینبغی تخصیص الخبر بها، و حمله علی غیر
ص: 360
زکریّا و داود علیهما السلام.
لأنّا نقول: الحکم بخروجهما عن حکم الأنبیاء مخالف لإجماع الأمّة، لانحصارها فی الحکم (1) بالإیراث مطلقا و عدمه مطلقا، فلا محیص عن الحکم بکذب الخبر و طرحه..
**[ترجمه]این روایت، به خاطر دلالت این آیه در خصوص زکریا علیه السلام و داود علیه السلام بر وراثت، با قرآن در تعارض است، و این آیه عام نیست تا آن را با روایت تخصیص داد، پس باید روایت نادیده گرفته شود.
گفته نمیشود: اگر آیه خاص باشد باید با آن روایت را تخصیص زد و بر افرادی غیر از زکریا و داود علیه السلام حمل شود. زیرا نظر ما این است که حکم کردن به خروج آنها از حکم سایر پیامبران، با اجماع امت در تعارض است، چرا که امت، حکم به ارث بری مطلق و یا عدم ارث بری مطلق دارد، پس باید به کذب بودن روایت و نادیده گرفتن آن حکم کنیم .
**[ترجمه]
أنّ أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه کان یری الخبر موضوعا باطلا، و کان علیه السلام لا یری إلّا الحقّ و الصدق، فلا بدّ من القول بأنّ من زعم أنّه سمع الخبر کاذب.
أمّا الأولی: فلما
رواه مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (2) وَ أَوْرَدَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3) أَیْضاً عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ- فِی رِوَایَةٍ طَوِیلَةٍ- قَالَ: قَالَ عُمَرُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسِ .. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ، فَرَأَیْتُمَاهُ کَاذِباً آثِماً غَادِراً خَائِناً؟!، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُ لَصَادِقٌ بَارٌّ رَاشِدٌ تَابِعٌ لِلْحَقِّ، ثُمَّ تُوُفِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَقُلْتُ: أَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ وَ وَلِیُّ أبو (أَبِی) بَکْرٍ فَرَأَیْتُمَانِی کَاذِباً آثِماً غَادِراً خَائِناً؟!، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنِّی لَصَادِقُ بَارٌّ (4) تَابِعٌ لِلْحَقِّ فَوُلِّیتُهَا.
وَ عَنِ الْبُخَارِیِّ فِی مُنَازَعَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسِ (5) فِی ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ* صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَنِی النَّضِیرِ أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ:
أَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَبَضَهَا فَعَمِلَ فِیهَا بِمَا عَمِلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْتُمَا حِینَئِذٍ- وَ أَقْبَلَ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسِ- تَزْعُمَانِ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ فِیهَا کَذَا، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ فِیهَا صَادِقٌ بَارٌّ رَاشِدٌ تَابِعٌ لِلْحَقِّ، وَ کَذَلِکَ زَادَ فِی حَقِ
ص: 361
نَفْسِهِ قَالَ: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنِّی فِیهَا صَادِقٌ بَارٌّ رَاشِدٌ تَابِعٌ لِلْحَقِّ ..
إلی آخر الخبر (1).
وَ قَدْ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (2) مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ مِثْلَهُ بِأَسَانِیدَ.
و أما المقدّمة الثانیة (3)، فلما مرّ و سیأتی من الأخبار المتواترة فی أنّ علیّا علیه السلام لا یفارق الحقّ و الحقّ لا یفارقه، بل یدور معه حیث ما دار (4).
و یؤیّده روایات السفینة و الثقلین و أضرابها (5).
**[ترجمه]امیرالمؤمنین علیه السلام، روایت را جعلی و باطل میدانست و وی فقط حق و راستی را میدید، پس باید بگوییم که هر کس که ادعا کرده است که این روایت را شنیده، دروغگو است.
مقدمه اول: بر اساس آنچه مسلم در کتاب صحیحش نقل کرده است و در جامع الاصول آن را از مالک بن اوس، در روایتی طولانی نقل میکند: عمر به علی علیه السلام و عباس گفت: ابوبکر میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: «از ما کسی ارث نمیبرد و آنچه بر جای گذاشتیم، صدقه است»، و شما او را دروغگو و گناهکار و فریبکار و خائن دانستید. و خداوند میداند که او صادق و نیکوکار و هدایت یافته و پیرو حق است، و ابوبکر از دنیا رفت و من گفتم: من ولیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و ولیّ ابوبکر هستم و شما مرا دروغگو و گناهکار و فریبکار و خائن دانستید و خداوند میداند که من صادق و نیکوکار و پیرو حق هستم، پس خلافت را در دست گرفتم. - . جامع الاصول2: 706، حدیث 1202، نقل شده از صحیح بخاری 2/1377، حدیث 49 -
و بخاری در خصوص درگیری علی علیه السلام و عباس در خصوص آنچه خداوند به رسم غنیمت از قبیله بنی نضیر عاید پیامبرش گردانیده، از عمر بن خطاب نقل میکند: ابوبکر گفت: من ولیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم؛ پس خلافت را در دست گرفت و در آن مانند رسول الله صلی الله علیه و آله عمل کرد. و سپس رو به علی علیه السلام و عباس کرد و گفت: شما ادعا میکنید که ابوبکر در خلافت فلان صفت را داشت، و خداوند میداند که او در آن صادق و نیکوکار و هدایت یافته و پیرو حق بود؛ و درباره من نیز چنین ادعا دارید، در حالی که خداوند میداند که من در آن صادق و نیکوکار و هدایت یافته و پیرو حق هستم... - . صحیح البخاری4: 187، حدیث 3، و مراجعه کن: 5/3- 10 -
تا پایان روایت.
- و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغه16: 221- 222 -
از کتاب السقیفه از احمد بن العبد العزیز جوهری با سندهایی مانند آن را نقل میکند .
و اما مقدمه دوم، بر اساس روایات متواتری که گذشت و ذکر خواهد شد از اینکه علی از حق جدا نمیشود و حق از وی جدا نمیشود، و هر جا که میچرخد به همان سمت میچرخد.
و روایات السفینه و الثقلین و امثال آن را تایید میکند. - . مراجعه کن به: الغدیر: 2/301، 3/ 65- 80، و 10/278. -
**[ترجمه]
أنّ فاطمة صلوات اللّه علیها أنکرت روایة أبی بکر و حکمت بکذبه فیها، و لا یجوز الکذب علیها، فوجب کذب الروایة و راویها.
أمّا المقدّمة الأولی، فلمّا مرّ فی خطبتها و غیرها و سیأتی من شکایتها فی مرضها و غیرها، و قد رووا فی صحاحهم أنّها صلوات اللّه علیها انصرفت من عند أبی بکر ساخطة، و ماتت علیه واجدة (6)، و قد اعترف بذلک ابن أبی
ص: 362
الحدید (1).
و أمّا الثانیة، فلما مرّ و سیأتی من عصمتها و جلالتها.
**[ترجمه]فاطمه سلام الله علیها روایت ابوبکر را انکار کرد و وی را نسبت به آن دروغگو دانست، در حالی که نمیتوان گفت حضرت دروغ میگوید، پس کذب روایت و راوی آن واجب شد.
مقدمه اول: آنچه که در خطبه وی و در جاهای دیگر آمده، و از شکایتش هنگام بیماریاش و از جاهای دیگر فهمیده میشود، و مخالفان در کتابهای صحاحشان - . مراجعه کن به: صحیحی مسلم: 2/72، و مسند احمد: 1/6، 79، و سنن البیهقی: 6/300، و کتابهای زیاد دیگر. - نقل کردهاند که حضرت خشمگین از پیش ابوبکر رفت و در حالی که بر وی خشم گرفته بود، از دنیا رفت، و ابن ابی الحدید به این قضیه اعتراف کرده است. - . شرح نهج البلاغه16: 253 -
و اما مقدمه دوم: عصمت حضرت سلام الله علیها بر اساس روایاتی که گذشت و روایاتی که خواهد آمد.
**[ترجمه]
أنّه لو کانت ترکة الرسول صلّی اللّه علیه و آله صدقة، و لم یکن لها صلوات اللّه علیها حظّ فیها لبیّن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الحکم لها، إذ التکلیف فی تحریم أخذها یتعلّق بها، و لو بیّنه لها لما طلبتها لعصمتها، و لا یرتاب عاقل فی أنّه لو کان بیّن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لأهل بیته علیهم السلام أنّ ترکتی صدقة لا تحلّ لکم لما خرجت ابنته و بضعته من بیتها مستعدیة ساخطة صارخة فی معشر المهاجرین و الأنصار، تعاتب إمام زمانها بزعمکم، و تنسبه إلی الجور و الظلم فی غصب تراثها، و تستنصر المهاجرة و الأنصار فی الوثوب علیه و إثارة الفتنة بین المسلمین، و تهییج الشرّ، و لم تستقرّ بعد أمر الإمارة و الخلافة (2)، و قد أیقنت بذلک طائفة من المؤمنین أنّ الخلیفة غاصب للخلافة ناصب لأهل الإمامة، فصبّوا علیه اللعن و الطعن إلی نفخ الصور و قیام النشور، و کان ذلک من آکد الدواعی إلی شقّ عصا المسلمین، و افتراق کلمتهم، و تشتّت ألفتهم، و قد کانت تلک النیران تخمدها بیان الحکم لها صلوات اللّه علیها أو لأمیر المؤمنین علیه السلام، و لعلّه لا یجسر من أوتی حظّا من الإسلام علی القول بأنّ فاطمة صلوات اللّه علیها- مع علمها بأن لیس لها فی الترکة بأمر اللّه نصیب- کانت تقدم علی مثل ذلک الصنیع، أو کان أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه مع علمه بحکم اللّه لم یزجرها عن التظلم و الاستعداء، و لم یأمرها بالقعود فی بیتها راضیة بأمر اللّه فیها،
ص: 363
و کان ینازع العباس بعد موتها و یتحاکم إلی عمر بن الخطاب، فلیت شعری هل کان ذلک الترک و الإهمال لعدم الاعتناء بشأن بضعته التی کانت یؤذیه (1) ما آذاها، و یریبه ما رابها؟! أو بأمر زوجها و ابن عمّه و أخیه المساوی لنفسه و مواسیه بنفسه؟!، أو لقلّة المبالاة بتبلیغ أحکام اللّه و أمر أمّته؟! و قد أرسله اللّه بالحق بشیرا و نذیرا للعالمین..
**[ترجمه]اگر آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله بر جای مانده است، صدقه بود و حضرت در آن سهمی نداشت، پیامبر صلی الله علیه و آله حکم آن را برای وی بیان میکرد؛ زیرا تحریم در گرفتن آن میراث، به خود حضرت سلام الله علیها بستگی دارد و اگر آن را برای وی بیان میکرد، به خاطر عصمتی که داشت، آن را مطالبه نمیکرد، و هیچ انسان عاقلی شک ندارد که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله برای اهل بیتش بیان میکرد که میراث من صدقه است و بر شما حلال نیست، هرگز دخترش و پاره تنش یاورخواه و خشمگین و فریاد زنان در میان گروه مهاجرین و انصار از خانهاش بیرون نمیآمد، و طبق ادعای شما، امام زمانش را سرزنش نمیکرد، و به خاطر غضب کردنش میراثش، او را به ظلم و جور منسوب نمیکرد و برای حمله کردن به او، از مهاجرین و انصار طلب کمک نمیکرد و فتنه را بین مسلمین برنمیانگیخت و شر به پا نمیکرد، در حالی که هنوز امر خلافت و امارت مستقر نشده بود.
این در حالی است که گروهی از مؤمنین یقین پیدا کردهاند که خلیفه غصب کننده خلافت است، و نسبت به اهل بیت کینه دارد، و تا زمان دمیدن در صور و روز قیامت، به لعنت کردن و بدگویی وی پرداختند، و این یکی از مهمترین اسباب تفرقه مسلمانان است. و آن فتنهها، با حکم کردن برای حضرت سلام الله علیها، یا برای امیرالمؤمنین خاموش میشد. و شاید کسی که بهرهای از اسلام داشته باشد، این جرات را نداشته باشد که بگوید، فاطمه با این وجود که میدانست بر اساس امر خداوند، بهرهای از آن میراث نخواهد داشت، دست به چنین کاری زد؛ یا امیرالمؤمنین علیه السلام با اینکه از حکم خداوند آگاه بود، وی را از دادخواهی و طلب نصرت بازنداشت و به وی نگفت که راضی به قضای الهی باشد، و در خانهاش بنشیند. و [حتی] پس از وفاتش با عباس درگیر شد و برای قضاوت نزد عمر بن خطاب رفت. ای کاش میدانستیم، آیا این ترک کردن و سهل انگاری از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر اهمیت ندادن به پاره تنش است که هر آنچه به او آزار میرساند، به وی آزار رسانده است و هر آنچه او را غمگین کند، وی را غمگین کرده است؟! یا به دستور همسرش و پسر عموی پیامبر و برادرش که مانند وی است و تسلیّ دهنده وی است؟! یا به خاطر اهمیت ندادن به تبلیغ احکام خداوند و امر امتش است، در عین حال که خداوند وی را به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده برای جهانیان فرستاده است؟!
**[ترجمه]
أنّا مع قطع النظر عن جمیع ما تقدّم نحکم قطعا بأنّ مدلول هذا الخبر کاذب باطل، و من أسند إلیه هذا الخبر لا یجوز علیه الکذب، فلا بدّ من القول بکذب من رواه و القطع بأنّه وضعه و افتراه.
أمّا المقدّمة الثانیة، فغنیّة عن البیان.
و أمّا الأولی، فبیانها أنّه قد جرت عادة الناس قدیما و حدیثا بالإخبار عن کلّ ما جری بخلاف المعهود بین کافة الناس و خرج عن سنن عاداتهم، سیّما إذا وقع فی کلّ عصر و زمان، و توفّرت الدواعی إلی نقله و روایته، و من المعلوم لکلّ أحد أنّ جمیع الأمم- علی اختلافهم فی مذاهبهم- یهتمون بضبط أحوال الأنبیاء علیهم السلام و سیرتهم و أحوال أولادهم و ما یجری علیهم بعد آبائهم، و ضبط خصائصهم و ما یتفرّدون به عن غیرهم، و من المعلوم أیضا أنّ العادة قد جرت من یوم خلق اللّه الدنیا و أهلها إلی زمان انقضاء مدّتها و فنائها بأن یرث الأقربون من الأولاد و غیرهم أقاربهم و ذوی أرحامهم، و ینتفعوا بأموالهم و ما خلّفوه بعد موتهم، و لا شکّ لأحد فی أنّ عامّة الناس عالمهم و جاهلهم و غنیّهم و فقیرهم و ملوکهم و رعایاهم یرغبون إلی کلّ ما نسب إلی ذی شرف و فضیلة و یتبرّکون به، و یحرزه الملوک فی خزائنهم، و یوصون به لأحبّ أهلهم، فکیف بسلاح الأنبیاء و ثیابهم (2).
و أمتعتهم؟ أ لا تری إلی الأعمی إذا أبصر فی مشهد من المشاهد المشرّفة أو توهّمت العامّة أنّه أبصر اقتطعوا ثیابه، و تبرّکوا بها، و جعلوها حرزا من کلّ بلاء.
ص: 364
إذا تمهّدت المقدّمات فنقول:
لو کان ما ترکه الأنبیاء من لدن آدم علیه السلام إلی الخاتم صلّی اللّه علیه و آله صدقة، لقسّمت بین الناس بخلاف المعهود من توارث الآباء و الأولاد و سائر الأقارب، و لا یخلو الحال إمّا أن یکون کلّ نبیّ یبیّن هذا الحکم لورثته بخلاف نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله أو یترکون البیان کما ترکه صلّی اللّه علیه و آله، فجری علی سنّة الذین خلوا من قبله من أنبیاء اللّه علیهم السلام،
**[ترجمه]ما با چشم پوشی از تمام آنچه که گفته شد، به طور قطع حکم میکنیم که مدلول این روایت دروغ و باطل است، و کسی که این روایت به وی (پیامبر) اسناد شده، احتمال دروغ گفتن او نمیرود؛ پس باید بگوییم که شخصی که آن را روایت کرده است، دروغ گفته است و به طور قطع او آن را وضع و جعل کرده است.
مقدمه دوم، بدیهی و روشن است .
و اما مقدمه اول، عبارت است از این که مردم از دیرباز تاکنون به نقل کردن اموری که بر خلاف عادتهای سایر مردم باشد، اهتمام ورزیدند، به ویژه اگر آن امور در هر عصر و دورهای اتفاق بیافتد، و دلایلی برای نقل کردن آن وجود داشته باشد؛ و نزد همه واضح است که تمام امتها، با صرف نظر از اختلافشان در مذاهب، به ثبت و ضبط احوال پیامبران علیه السلام و سیرتهای آنان و احوال فرزندانشان و اتفاقاتی که بعد از پدرانشان بر آنها میرود، و همچنین ثبت ویژگیهای آنان و آنچه آنان را از دیگران ممتاز میکند، اهتمام میورزیدند. و همچنین معلوم است که از زمانی که خداوند دنیا و اهلش را خلق کرد، تا پایان و فنای آن، عادت بر این است که خویشاوندان از فرزندان، و دیگران از نزدیکان خود ارث میبرند، و از اموال و آنچه بعد خود بر جای گذاشتند، استفاده میکنند. و شکّی نیست که تمام مردم عالم و جاهل و ثروتمند و فقیر و پادشاهان و رعایای آنها، همه و همه، گرایش و میل به در اختیار گرفتن هر چیزی را که به انسان صاحب شرف و بزرگواری و فضیلت منسوب شود، دارند. و پادشاهان دوست دارند آن را در خزینههای خود نگه دارند و آن را برای عزیزترین خویشاوندان خود در وصیت خود در نظر میگیرند. پس اگر این امر، سلاحهای پیامبران و لباسها و متاع آنان باشد، چطور؟ مگر ملاحظه نمیکنی که انسان نابینا اگر در مکانی مقدس بینا شود و یا مردم عامه تصور کنند که بینا شده، لباسهای او را پاره میکنند و به وسیله آن تبرک جسته و آن را به عنوان حرز از هر بلایی در نظر میگیرند؟
ص: 364
پس اگر مقدمات آماده شد، میگوییم: اگر آنچه که پیامبران بر جای گذاشتهاند، از آدم تا خاتم، صدقه بود، در این صورت، برخلاف عادت ارث بردن از پدران و فرزندان و سایر خویشاوندان، این امور [اموال] بین مردم تقسیم میشد. در هرحال وضعیت از این حال خارج نبود: یا اینکه هر پیامبری، بر خلاف پیامبر ما صلی الله علیه و آله، حکمی برای وارثان خود بیان میکردند، یا از اینکه بیان و حدیثی بر جای بگذارند، خودداری میکردند، آن گونه که پیامبر ما عمل کرد، و وی بر سنت پیامبران گذشته خود عمل نمود .
**[ترجمه]
فمع أنّه خلاف الظاهر کیف خفی هذا الحکم علی جمیع أهل الملل و الأدیان، و لم یسمعه أحد إلّا أبو بکر و من یحذو حذوه، و لم ینقل أحد أنّ عصا موسی علیه السلام انتقل علی وجه الصدقة إلی فلان، و سیف سلیمان علیه السلام صار إلی فلان، و کذا ثیاب سائر الأنبیاء و أسلحتهم و أدواتهم فرّقت بین الناس و لم یکن فی ورثة أکثر من مائة ألف نبی قوم ینازعون فی ذلک، و إن کان بخلاف حکم اللّه عزّ و جلّ و قد کان أولاد یعقوب علیهم السلام- مع علوّ قدرهم- یحسدون علی أخیهم و یلقونه فی الجبّ لما (1) رأوه أحبّهم إلیه أو وقعت تلک المنازعة کثیرا، و لم ینقلها أحد فی الملل السابقة و أرباب السیر- مع شدّة اعتنائهم بضبط أحوال الأنبیاء و خصائصهم- و ما جری بعدهم کما تقدّم.
و إن کان الثانی، فکیف کانت حال ورثة الأنبیاء؟ أ کانوا یرضون بذلک و لا ینکرون؟ فکیف صارت ورثة الأنبیاء جمیعا یرضون بقول القائمین بالأمر مقام الأنبیاء و لم یرض (کذا) به سیّدة النساء، أو کانت سنّة المنازعة جاریة فی جمیع الأمم و لم ینقلها أحد ممّن تقدّم و لا ذکر من انتقلت ترکات الأنبیاء إلیهم، إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ!.
و أعجب من ذلک أنّهم ینازعون فی وجود النصّ علی أمیر المؤمنین علیه السلام مع کثرة الناقلین له من یوم السقیفة إلی الآن، و وجود الأخبار فی
ص: 365
صحاحهم، و ادّعاء الشیعة تواتر ذلک من أوّل الأمر إلی الآن، و یستندون فی ذلک إلی أنّه لو کان حقّا لما خفی ذلک لتوفّر الدواعی إلی نقله و روایته.
فانظر بعین الإنصاف أنّ الدواعی لشهرة أمر خاصّ لیس الشاهد له إلّا قوم مخصوصون من أهل قرن معیّن أکثر أم لشهرة أمر قلّ زمان من الأزمنة من لدن آدم علیه السلام إلی الخاتم صلّی اللّه علیه و آله عن وقوعه فیه، مع أنّه لیس یدعو إلی کتمانه و إخفائه فی الأمم السالفة داع، و لم یذکره رجل فی کتاب، و لم یسمعه أحد من أهل ملّة.
و لعمری لا أشکّ فی أنّ من لزم الإنصاف، و جانب المکابرة و الاعتساف، و تأمّل فی مدلول الخبر، و أمعن النظر، یجزم قطعا بکذبه و بطلانه.
**[ترجمه]با وجود اینکه این امر خلاف ظاهر است، چگونه این حکم بر تمام اهالی ملل و ادیان پوشیده ماند، و فقط ابوبکر و هم کیشان وی آن را شنیدند، و چرا کسی نقل نکرد که عصای موسی به عنوان صدقه به فلانی رسید، و شمشیر سلیمان در اختیار فلان شخص قرار گرفت، و از این قبیل، لباسهای سایر پیامبران و سلاحها و وسایلشان میان مردم تقسیم شد؛ و در وارثان بیش از هزار پیامبر، قومی وجود نداشتند که در این باره به درگیری و نزاع بپردازند، هر چند بر خلاف حکم خداوند عزوجل باشد.
فرزندان یعقوب علیه السلام با وجود مقام بلندشان، به برادرشان حسد ورزیدند و او را در چاه انداختند، چون او را نزد پدرشان محبوبتر دیدند، و این گونه درگیری و منازعه در ملتهای گذشته زیاد اتفاق افتاده است. ولی سیره نویسان، همانگونه که گفته شد، با وجود اهتمام
فراوانشان به ثبت احوال پیامبران و ویژگیهای آنان و اتفاقاتی که بعد آنها اتفاق افتاد، هیچ کس آن امور [نزاع بر سر میراث پیامبران] را نقل نکرده است.
و اگر مورد دوم باشد، وارثان پیامبران چه حالی داشتند؟ آیا به این امر راضی میشدند و آن را منکر نمیشدند؟ پس چگونه شد که تمام وارثان پیامبران به قول جانشینان پیامبران راضی میشدند، ولی سرور زنان به آن راضی نمیشد؟ و آیا سنت منازعه و درگیری در تمام امت ها وجود داشت ولی هیچ کس از گذشتگان آن را نقل نکردند و ذکر نشد که ارث پیامبران به چه کسی رسید؟! این واقعا چیزی عجیبی است!
و عجیبتر از آن این است که با وجود کثرت راویان از روز سقیفه تا کنون، آنها از امیرالمؤمنین علیه السلام نصّ بر تعیین ایشان میخواهند؛ و با وجود اینکه اخبار و روایات آن در کتابهای
ص: 365
صحاحشان نقل شده، و شیعه بر تواتر آن از ابتدا تاکنون ادعا دارد، در این زمینه مخالفان به این موضوع استناد میکنند که اگر نصّ ثابت بود، اسباب برای نقل و روایت آن پوشیده نمیماند.
منصفانه قضاوت کن که دلایل برای شهرت موضوعی معین که شاهدان آن فقط گروه خاصی از مردم باشند بیشتر است یا شهرت موضوعی که از آدم تا خاتم زمان بر آن گذشته است، و در عین حال دلیلی بر کتمان و پوشیده نگه داشتن آن در میان ملتهای گذشته وجود ندارد، و هیچ کس آن را در کتابی ذکر نکرده است، و هیچ کس در هیچ آیینی آن را نشنیده است.
سوگند که شکی ندارم که اگر کسی منصفانه نگاه کند، و از تکبر و از یک سونگری دوری کند، و در مدلول روایت به تامل و تعمق بپردازد، حتما به کذب و باطل بودن روایت حکم میکند.
**[ترجمه]
- و هو أن یکون اعتماد أبی بکر فی تخصیص الآیات بالخبر من حیث روایة الرواة له دون علمه بأنّه من کلام الرسول صلّی اللّه علیه و آله لسماعه بإذنه.-
**[ترجمه]که ابوبکر در تخصیص آیات با روایت، به وسیله روایت آن توسط راویان اعتماد داشته باشد، بدون آنکه بداند این روایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله است و خود شنیده باشد.
**[ترجمه]
أنّ ما ذکره قاضی القضاة (1) من أنّه شهد بصدق الروایة فی أیّام أبی بکر: عمر و عثمان و طلحة و الزبیر و سعد و عبد الرحمن باطل غیر مذکور فی سیرة و روایة من طرقهم و طرق أصحابنا، و إنّما المذکور
فِی رِوَایَةِ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ الَّتِی رَوَوْهَا فِی صِحَاحِهِمْ (2)
أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا تَنَازَعَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسُ اسْتَشْهَدَ نَفَراً فَشَهِدُوا بِصِدْقِ الرِّوَایَةِ.
، و لنذکر ألفاظ صحاحهم فی روایة مالک بن أوس- علی اختلافها- حتی یتّضح حقیقة الحال.
رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٌ (4) وَ أَخْرَجَهُ الْحُمَیْدِیُّ وَ حَکَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5)
ص: 366
فِی الْفَرْعِ الرَّابِعِ مِنْ کِتَابِ الْجِهَادِ مِنْ حَرْفِ الْجِیمِ عَنْ مَالِکٍ أَنَّهُ قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ عُمَرُ فَجِئْتُهُ حِینَ تَعَالَی النَّهَارُ قَالَ: فَوَجَدْتُهُ فِی بَیْتِهِ جَالِساً عَلَی سَرِیرٍ مُفْضِیاً عَلَی رِمَالِهِ (1) مُتَّکِئاً عَلَی وِسَادَةٍ مِنْ أَدَمٍ، فَقَالَ لِی: یَا مَالِ (2)! إِنَّهُ قَدْ دَفَّ أَهْلُ أَبْیَاتِ قَوْمِکَ (3)، وَ قَدْ أَمَرْتُ فِیهِمْ بِرَضْخٍ فَخُذْهُ، فَاقْسِمْ (4) بَیْنَهُمْ.
قَالَ: قُلْتُ: لَوْ أَمَرْتَ بِهَذَا غَیْرِی. قَالَ: خُذْهُ یَا مَالِ. قَالَ: فَجَاءَ یرفاه (یَرْفَأُ) (5)، فَقَالَ: هَلْ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی عُثْمَانَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ الزُّبَیْرِ وَ سَعْدٍ؟ فَقَالَ عُمَرُ: نَعَمْ، فَأَذِنَ لَهُمْ، فَدَخَلُوا، ثُمَّ جَاءَ، فَقَالَ: هَلْ لَکَ فِی عَبَّاسٍ وَ عَلِیٍّ؟ قَالَ: نَعَمْ، فَأَذِنَ لَهُمَا، فَقَالَ الْعَبَّاسُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اقْضِ بَیْنِی وَ بَیْنَ هَذَا؟
فَقَالَ الْقَوْمُ: أَجَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَاقْضِ بَیْنَهُمْ وَ ارْحَمْهُمْ (6).
قَالَ مَالِکُ بْنُ أَوْسٍ: فَخُیِّلَ إِلَیَّ أَنَّهُمْ قَدْ کَانُوا قَدَّمُوهُمْ لِذَلِکَ، فَقَالَ عُمَرُ:
اتئد (اتَّئِدُوا) (7) أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ الَّذِی بِإِذْنِهِ تَقُومُ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ، أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ؟! قَالُوا: نَعَمْ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ فَقَالَ: أَنْشُدُکُمَا بِاللَّهِ الَّذِی بِإِذْنِهِ تَقُومُ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ، أَ تَعْلَمَانِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ؟ قَالا:
نَعَمْ ... إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.
ص: 367
ثم
حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1) عَنِ الْبُخَارِیِّ (2) وَ مُسْلِمٍ (3)
أَنَّهُ قَالَ عُمَرُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ أَبُو بَکْرٍ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ، فَرَأَیْتُمَاهُ کَاذِباً آثِماً غَادِراً خَائِناً ... وَ تَزْعُمَانِ أَنَّهُ فِیهَا کَذَا ..؟ (4).
کما نقلنا سابقا.
و
حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5) عَنْ أَبِی دَاوُدَ (6) أَنَّهُ قَالَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ: سَمِعْتُ حَدِیثاً مِنْ رَجُلٍ فَأَعْجَبَنِی، فَقُلْتُ: اکْتُبْهُ لِی، فَأَتَی بِهِ مَکْتُوباً مُدْبَراً (7): دَخَلَ الْعَبَّاسُ وَ عَلِیٌّ عَلَی عُمَرَ- وَ عِنْدَهُ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ سَعْدٌ- وَ هُمَا یَخْتَصِمَانِ، فَقَالَ عُمَرُ لِطَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ سَعْدٍ: أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: کُلُّ مَالِ النَّبِیِّ صَدَقَةٌ إِلَّا مَا أَطْعَمَهُ أَهْلَهُ أَوْ کَسَاهُمْ، إِنَّا لَا نُورَثُ؟! قَالُوا: بَلَی.
**[ترجمه]آنچه قاضی القضات ذکر کرده است که عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد و عبدالرحمن به صدق روایت ابوبکر شهادت دادند، باطل است و در سیره و در روایت آنها یا روایت امامیه ذکر نشده است، و آنچه در روایت مالک بن اوس است که آن را در کتابهای صحاحشان نقل کردند، این است که عمر بن خطاب هنگامی که علی علیه السلام و عباس نزد او مجادله کردند، چند نفر را به عنوان شاهد طلب کرد، و شاهدان به صادق بودن روایت شهادت دادند. و باید الفاظ روایت مالک بن اوس و اختلافاتش را از کتابهای صحاح آنها نقل کنیم، تا حقیقت آشکار شود.
بخاری - . جامع الاصول2: 697- 698، حدیث 1202 -
و مسلم - . جامع الاصول2: 701- 702، نقل شده از صحیح البخاری 12/ 4- 5، کتاب الفرائض، و صحیح مسلم، کتاب الجهاد -
نقل میکنند؛ و در جامع الاصول در بخش چهارم کتاب جهاد در حرف جیم از حمیدی از مالک روایت میکند: عمر شخصی را فرستاد و مرا فراخواند. هنگامی که روز بالا آمده بود، پیش او رفتم و او را دیدم در حالی که بر زیراندازی نشسته، و بر بالشی از جنس پوست تکیه داده است. به من گفت: ای مالک، قوم بادیه نشین تو وارد شهر شدند، و دستور دادم که به آنها مقداری عطایا داده شود، پس تو، آن را بردار و بین آنها تقسیم کن. - گفت: - به او گفتم: کاش این امر را به شخص دیگری میسپردی. گفت: ای مالک، آن را برعهده بگیر. یرفاه غلام عمر آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین، آیا به عثمان و عبدالرحمن بن عوف و زبیر و سعد اجازه ورود میدهی؟ عمر گفت: آری، پس یرفاه به آنها اجازه داد و آنها وارد شدند. پس غلام آمد و گفت: آیا به علی و عباس اجازه ورود میدهی؟ گفت: آری. پس به آنها اجازه ورود داد. عباس گفت: ای امیرالمؤمنین، بین من و این شخص قضاوت کن. حاضرین گفتند: بله ای امیرالمؤمنین، میان آنها قضاوت کن و آنها را راحت کن.
مالک بن اوس گفت: این گونه در نظرم آمد که آنها، این اشخاص را برای این امر پیش فرستادند. عمر گفت: آرام باشید، شما را به خداوندی که آسمان و زمین به امر او استوار میشوند، سوگند میدهم، آیا این حدیث را شنیدهاید که رسول الله صلی الله علیه و آله میفرماید: از ما، کسی ارث نمیبرد و ارث ما صدقه خواهد بود؟ گفتند: آری. پس رو به عباس و علی کرد و گفت: شما را به خداوندی که آسمان و زمین به امر او استوار میشوند، سوگند میدهم، آیا این حدیث را شنیدهاید که رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: از ما کسی ارث نمیبرد و ارث ما صدقه خواهد بود؟ گفتند: آری... تا پایان روایت. - . جامع الاصول2: 697- 698، حدیث 1202 -
و در جامع الاصول از بخاری و مسلم نقل میکند: عمر به علی علیه السلام گفت: ابوبکر میگفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: از ما، کسی ارث نمیبرد و آنچه بر جای میگذاریم، صدقه خواهد بود. و شما او را دروغگو و گناهکار و خیانتکار و خائن میدانید، ... و ادعا دارید که او در امر خلافت فلان صفات را دارد... - . جامع الاصول2: 701- 702، نقل شده از صحیح البخاری 12/ 4- 5، کتاب الفرائض، و صحیح مسلم، کتاب الجهاد، باب حکم الفیء، حدیث 1757. - آن گونه که قبلا ذکر کردیم.
و در جامع الاصول از ابو داود نقل میکند که ابوالبختری گوید: حدیثی از مردی شنیدم و پسندم آمد، گفتم: آن را برای من بنویس، پس آن را نوشته شده و با سند برای من آورد: عباس و علی بر عمر وارد شدند - و طلحه و زبیر و عبدالرحمن و سعد نزد وی بودند - در حالی که با هم درگیر بودند. عمر به طلحه و زبیر و عبدالرحمن و سعد گفت: آیا این حدیث را نشنیدهاید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تمام اموال پیامبر صدقه است مگر آنچه با آن به اهل خود غذا داده است یا لباس پوشانده است، و از ما کسی ارث نمیبرد؟ گفتند: چرا؟ - . جامع الاصول3: 311، نقل شده از سنن ابی داود، حدیث 2975 -
**[ترجمه]
قوله: مفضیا إلی رماله .. أی ملقیا نفسه علی الرمال لا حاجز بینهما (8).
و رمال السّریر- بالکسر-: ما رمل أی نسج- جمع رمل- بمعنی مرمول
ص: 368
کالخلق بمعنی المخلوق، و المراد به أنّه کان السّریر قد نسج وجهه بالسّعف و لم یکن علی السّریر وطاء سوی الحصیر (1).
و الوسادة: المخدّة (2).
و دفّ أهل أبیات .. أی دخلوا المصر، یقال: دفّ دافّة من العرب (3).
و الرّضخ- بالضّاد و الخاء المعجمتین-: العطاء القلیل (4).
و یرفأ- بالرّاء و الفاء و الهمزة، علی صیغة المضارع کیمنع- علم، مولی عمر ابن الخطّاب (5).
و اتّئد: أمر من التّؤدة أی التّأنّی و التّثبّت (6).
و مدبرا أی مسندا (7)، و ألفاظ باقی الأصول مذکورة فی جامع الأصول.
و لا یذهب علی ذی فطنة أنّ شهادة الأربعة التی تضمّنتها الروایة الأولی و الثانیة علی اختلافهما لم یکن من حیث الروایة و السماع عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، بل لثبوت الروایة عندهم بقول أبی بکر، بقرینة أنّ عمر ناشد علیّا علیه السلام و العباس: أ تعلمان أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال (8): لا نورث ما ترکناه صدقة؟ فقالا (9): نعم، و ذلک لأنّه لا یقدر أحد فی ذلک الزمان علی تکذیب
ص: 369
تلک الروایة، و قد قال عمر فی آخر الروایة: رأیتماه- یعنی أبا بکر- کاذبا آثما غادرا خائنا .. و کذا فی حقّ نفسه.
و العجب أنّ القاضی لم یجعل علیّا علیه السلام و العباس شاهدین علی الروایة مع تصدیقهما کما صدّق الباقون، بل جمیع الصحابة، لأنّهم یشهدون بصدقهما.
و قال ابن أبی الحدید (1)
بعد حکایة کلام السیّد رضی اللّه عنه- فی أنّ الاستشهاد کان فی خلافة عمر دون أبی بکر، و أنّ معول المخالفین علی إمساک الأمّة عن النکیر علی أبی بکر دون الاستشهاد، ما هذا لفظه-: قلت: صدق المرتضی رحمه اللّه فیما قال، أمّا عقیب وفاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و مطالبة فاطمة علیها السلام بالإرث فلم یرو الخبر إلّا أبو بکر وحده، و قیل إنّه رواه معه مالک بن أوس بن (2) الحدثان، و أمّا المهاجرون الّذین ذکرهم قاضی القضاة فقد شهدوا بالخبر فی خلافة عمر، و قد تقدّم ذکر ذلک.
و قال (3)
فی الموضع المتقدّم الذی أشار إلیه و هو الفصل الذی ذکر فیه روایات أبی البختریّ.
علی ما رواه أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْهُ قَالَ: جَاءَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ إِلَی عُمَرَ وَ هُمَا یَخْتَصِمَانِ، فَقَالَ عُمَرُ لِطَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ سَعْدٍ: أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ! أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:
کُلُّ مَالِ نَبِیٍّ فَهُوَ صَدَقَةٌ إِلَّا مَا أَطْعَمَهُ أَهْلَهُ، إِنَّا لَا نُورَثُ؟! فَقَالُوا: نَعَمْ، قَالَ:
فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَتَصَدَّقُ بِهِ وَ یَقْسِمُ فَضْلَهُ، ثُمَّ تُوُفِّیَ فَوَلِیَهُ أَبُو بَکْرٍ سَنَتَیْنِ یَصْنَعُ فِیهِ مَا کَانَ یَصْنَعُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ وَ أَنْتُمَا تَقُولَانِ:
إِنَّهُ کَانَ بِذَلِکَ خَاطِئاً؟ وَ کَانَ بِذَلِکَ ظَالِماً؟ وَ مَا کَانَ بِذَلِکَ إِلَّا رَاشِداً، ثُمَّ وَلِیتُهُ بَعْدَ
ص: 370
أَبِی بَکْرٍ فَقُلْتُ لَکُمَا: إِنْ شِئْتُمَا قَبِلْتُمَاهُ عَلَی عَمَلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ وَ عَهْدِهِ الَّذِی عَهِدَ فِیهِ، فَقُلْتُمَا: نَعَمْ، وَ جِئْتُمَانِی الْآنَ تَخْتَصِمَانِ، یَقُولُ هَذَا: أُرِیدُ نَصِیبِی مِنِ ابْنِ أَخِی، وَ یَقُولُ هَذَا: أُرِیدُ نَصِیبِی مِنِ امْرَأَتِی! وَ اللَّهِ لَا أَقْضِی بَیْنَکُمَا إِلَّا بِذَلِکَ.
قال ابن أبی الحدید (1): قلت: هذا مشکل (2)، لأنّ أکثر الروایات أنّه لم یرو هذا الخبر إلّا أبو بکر وحده، ذکر ذلک معظم (3) المحدّثین، حتی أنّ الفقهاء فی أصول الفقه أطبقوا علی (4) ذلک فی احتجاجهم بالخبر بروایة الصحابیّ الواحد.
و قال شیخنا أبو علیّ: لا یقبل (5) فی الروایة إلّا روایة اثنین کالشهادة، فخالفه المتکلّمون و الفقهاء کلّهم، و احتجّوا علیه بقول الصحابة
رِوَایَةَ أَبِی بَکْرٍ وَحْدَهُ، قَالَ: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ.
، حتی أنّ بعض أصحاب أبی علیّ تکلّف لذلک جوابا، فقال: قد روی أنّ أبا بکر یوم حاجّ فاطمة علیها السلام، قال: أنشد اللّه امرأ سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی هذا شیئا؟ فروی مالک بن أوس بن الحدثان، أنّه سمع (6) من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و هذا الحدیث ینطق بأنّه استشهد عمر طلحة و الزبیر و عبد الرحمن و سعدا، فقالوا:
سمعناه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فأین کانت هذه الروایات أیّام أبی بکر؟! ما نقل أنّ أحدا من هؤلاء یوم خصومة فاطمة علیها السلام و أبی بکر روی من هذا شیئا، انتهی.
فظهر أنّ قول هذا القاضی لیس إلّا شهادة زور، و لو کان لما ذکره من
ص: 371
استشهاد أبی بکر مستند لأشار إلیه کما هو الدأب فی مقام الاحتجاج.
و أمّا هذه الروایة التی رواها ابن أبی الحدید، فمع أنّها لا تدلّ علی الاستشهاد فی خلافة أبی بکر فلا تخلو من تحریف، لما عرفت من أنّ لفظ روایة أبی البختری- علی ما رواه أبو داود، و حکاه فی جامع الأصول-: أ لم تعلموا أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: کلّ مال النبیّ صدقة، لا: أسمعتم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- کما رواه الجوهری- علی أنّه لا یقوم فیما تفرّدوا به من الأخبار حجّة علینا، و إنّما الاحتجاج بالمتّفق علیه، أو ما اعترف به الخصم، و الاستشهاد علی الروایة لم یثبت عندنا لا فی أیّام أبی بکر و لا فی زمن عمر.
ثم أورد السیّد (1) رحمه اللّه علی کلام صاحب المغنی: بأنّا لو سلّمنا استشهاد من ذکر علی الخبر لم یکن فیه حجّة، لأنّ الخبر علی کلّ حال لا یخرج من أن یکون غیر موجب للعلم، و هو فی حکم أخبار الآحاد، و لیس یجوز أن یرجع عن ظاهر القرآن بما یجری هذا المجری، لأنّ المعلوم لا یخصّ إلّا بمعلوم ..
قال: علی أنّه لو سلّم لهم أنّ الخبر الواحد یعمل به فی الشرع لاحتاجوا (2) إلی دلیل مستأنف، علی أنّه یقبل فی تخصیص القرآن، لأنّ ما دلّ علی العمل به فی الجملة لا یتناول هذا الموضع، کما لا یتناول جواز النسخ به (3).
و تحقیق هاتین المسألتین من وظیفة أصول الفقه.
**[ترجمه] - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید16: 245 - :«مفضیا الی رماله»، یعنی خود را به روی رمال تخت انداخته بود، در حالی که هیچ چیزی بین آنها وجود نداشت، و «رِمال السریر»، «مارمل»: آنچه بافته شده است، و «رمال» جمع «رمل»، به معنای بافته شده، مانند خلق که به معنای مخلوق است، و منظور از آن، زیرانداز یا برگ بافته درختان خرما است و بر روی آن چیزی به جز حصیر وجود نداشت. و «الوساده»: بالش. و «دَفّ اهل ابیات»، یعنی وارد شهر شدند، گویند: «دَفَّ دافه من العرب». و «الرضخ»: عطا و بخشش کم، و «یرفا»، بر وزن فعل مضارع مانند «یمنع»، اسم علم است، غلام عمر بن خطاب است. و «اتّئد»، فعل امر از «التّؤده»: تانی و درنگ و ثابت ماندن. و «مدبرا»: یعنی با اسناد. و الفاظ سایر اصلهای مذکور در جامع الاصول ذکر شده است.
و بر انسان زیرک پوشیده نیست که شهادت آن چهار نفر که در روایت اول و دوم آمده بود، با وجود اختلاف، شهادت روایت و شنیدن آن از رسول الله صلی الله علیه و آله نبود، بلکه شهادت آنها بر ثابت بودن روایت از جانب آنها بر اساس قول ابوبکر بود؛ و با این قرینه که عمر، علی علیه السلام و عباس را قسم داد که آیا میدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از ما کسی ارث نمیبرد و ارث ما صدقه خواهد بود؟ و آنها گفتند: آری و این بدین خاطر است که در آن زمان هیچ کس قادر به انکار آن روایت نبود، و عمر در آخر روایت میگوید: او را دروغگو و گناهکار و فریبکار و خائن میدانید - منظور ابوبکر - و همین صفات را به من نسبت دادید .
و شگفت آن است که قاضی، از علی علیه السلام و عباس، با وجود تصدیق روایت از جانب آنان، شاهدانی مانند دیگران و مانند تمام صحابه نخواست، زیرا آنها به درستی شهادت آن دو گواهی میدادند.
و ابن ابی الحدید، پس از نقل سخنان سید مرتضی، در باره اینکه شهادت خواستن در دوران خلافت عمر بود، و در زمان ابوبکر نبود، و اینکه تکیه گاه مخالفین که از طریق آن امت را انکار بر حق ابوبکر، منع میکردند، استشهاد نبود، گوید: آنچه سید مرتضی میگوید صحیح است. پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و مطالبه کردن ارث از جانب فاطمه سلام الله علیها، هیچ کس به جز ابوبکر این روایت را نقل نکرد، و مالک بن اوس بن حدثان این روایت را نقل کرده است؛ و اما مهاجرانی که قاضی القضات از آنها یاد میبرد، آنها در خلافت عمر برای این روایت شهادت دادند، که قبلا ذکر شد. - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید16: 245 -
و ابن ابی الحدید در همان جا، یعنی در همان فصلی که روایات ابی البختری را ذکر میکند، نقل میکند: علی و عباس در حالی که با هم درگیر بودند، نزد عمر آمدند. عمر به طلحه و زبیر و عبدالرحمن و سعد گفت: شما را به خدا سوگند میدهم، آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدید که میفرماید: هر مال و ثروت پیامبری، صدقه است، مگر آنچه که از آن به عنوان غذا به اهلش بدهد، و کسی از ما ارث نمیبرد؟ گفتند: آری. گفت: رسول خدا از آن مال صدقه میداد و مازاد آن را تقسیم میکرد، سپس رحلت کرد و ابوبکر دو سال جانشین وی شد و در خصوص آن، همان کاری را میکرد که رسول الله انجام میداد، در حالی که شما میگویید: او در این امر در اشتباه بود و ظالم بود؟ او در این امر درست عمل میکرد. سپس بعد از ابوبکر، من جانشین او شدم و به شما گفتم: اگر بخواهید، آن را برعهده بگیرید، به این شرط که مانند رسول خدا طبق همان روش نسبت به آن عمل کنید، و شما پذیرفتید، و الان در حالی که با هم درگیر هستید، پیش من آمدید، و یکی میگوید: سهم خودم را از برادر زادهام میخواهم، و دیگری میگوید: سهم خود از همسرم را میخواهم! به خدا سوگند، من میان شما فقط به همان روش قضاوت خواهم کرد. - . شرح نهج البلاغه16: 227- 228 -
ابن ابی الحدید میگوید: این محل اشکال است، زیرا دراغلب روایات، فقط ابوبکر این خبر را نقل میکند، و این امر را اغلب اهل حدیث نیز ذکر کردند، حتی فقها در اصول فقه در مقام احتجاج و شیخ ما ابو علی میگوید: در روایت کردن، مانند شهادت دادن، فقط روایت کردن دو نفر پذیرفتنی است، و تمام متکلمین و فقها با او مخالف بودند، و به قول صحابه استدلال کردند که فقط ابوبکر روایت کرده است: ما گروه پیامبران، کسی از ما ارث نمیبرد. تا جایی که یکی از اصحاب ابوعلی، به سختی جوابی برای آن پیدا کرد و گفت: روایت شده است که هنگامی که ابوبکر، با فاطمه علیها السلام به محاجّه کردن پرداخت، گفت: به کسی که این حدیث را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیده است، قسم میدهم (که بگوید و اعلام کند). پس مالک بن اوس بن حدثان روایت کرد که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده است و این روایت گویای آن است که عمر شهادت طلحه و زبیر و عبدالرحمن و سعد را خواست، و آنها گفتند: ما این خبر را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدیم. پس این روایات در روزگار خلافت ابوبکر کجا بود؟ هیچ کس ذکر نکرده است که در هنگام مجادله فاطمه صلی الله علیه و آله و ابوبکر، کسی چیزی از آن روایت کرده باشد. - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید16: 227- 228 -
پس روشن شد که این سخن قاضی، شهادت کذب است، و اگر بر این شهادت ابوبکر، سندی داشت، حتما آن را ذکر میکرد، همان گونه که در مقام احتجاج عمل کرد.
و اما این روایتی که این ابی الحدید نقل میکند، با وجود اینکه بر استشهاد کردن در زمان خلافت ابوبکر دلالت نمیکند، از تحریف به دور نیست، زیرا آنچه در لفظ روایت ابی البختری، که بر اساس روایت ابوداوود و نقل آن در جامع الاصول: که آیا نمیدانید رسول خدا فرمود: هر مال پیامبر صدقه است، و این گونه ذکر نشده است: آیا از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدید. ... بر اساس روایت جوهری، به علاوه در روایاتی که مخالفان تنها آوردهاند، نمیتوان بر علیه ما به آنها احتجاج کرد و تنها میتوان با روایت مورد اتفاق یا روایتی که طرف بحث بدان پایبند است احتجاج نمود و استشهاد بر روایت، نزد ما ثابت نشده است، نه در زمان ابوبکر و نه در زمان عمر.
سپس سید مرتضی در پاسخ به نویسنده کتاب مغنی میگوید: زیرا اگر ما استشهاد کردن کسی را که این روایت را نقل کرده است، میپذیرفتیم، این موضوع حجت نیست، زیرا روایت در هر حال از ضروریات علم به شمار نمیآید، و در حکم روایات مفرده است، و در این گونه قضایا جایز نیست که از ظاهر قرآن دست کشید و آن را نادیده گرفت، زیرا امر معلوم فقط با امر معلوم تخصیص داده میشود.
حتی اگر آنها بپذیرند که میتوان بر اساس یک روایت در شرع عمل کرد، در این صورت آنها نیاز به یک دلیل تازهای بر این موضوع دارند که میتوان قرآن را با خبر واحد تخصیص زد؛ زیرا آنچه فی الجمله، بر عمل کردن به آن دلالت دارد، به این موضوع نمیپردازد، و همچنین به جایز بودن نسخ کردن به وسیله آن نیز نمیپردازد. - . الشافی4: 66- 67 - و اثبات این دو مساله، وظیفه اصول فقه است.
**[ترجمه]
أنّ رواة الخبر کانوا متّهمین فی الروایة بجلب النفع من حیث حلّ الصدقة علیهم- کما تقدّم فی القسم الأوّل- و ما أجاب به شارح کشف الحقّ من الفرق بین الروایة و الشهادة، و أنّ التهمة إنّما تضرّ فی الشهادة دون الروایة،
ص: 372
فسخیف جدا، و لم یقل أحد بهذا الفرق (1) غیره.
**[ترجمه]آن گونه که در وجه اول ذکر شد، راویان این روایت، در این روایت، به خاطر اینکه صدقه به آنها تعلق میگیرد، متهم به در نظر گرفتن سود شخصی خود هستند، و آنچه شارح کتاب کشف الحق در پاسخ به این ایراد گفته است که میان روایت و شهادت فرق وجود دارد، و اینکه این تهمت فقط بر شهادت تعلق میگیرد و به روایت تعلق نمیگیرد، کاملا بیارزش است، و کسی غیر از او به وجود چنین فرقی قائل نیست.
**[ترجمه]
ما تقدّم فی الإیراد الثالث و الرابع من القسم الأوّل..
**[ترجمه]همان ایرادهای سوم و چهارم از نوع اول است.
**[ترجمه]
ما تقدّم من وجوب البیان للورثة.
**[ترجمه]آنچه در خصوص وجوب بیان حکم برای وارثان ذکر شد.
**[ترجمه]
ما تقدّم فی السادس..
**[ترجمه]آنچه در ایراد ششم در نوع اول ذکر شد .
**[ترجمه]
و هو أن یکون مناط الحکم علی علم أبی بکر مع شهادة النفر، و کذلک الرابع، و هو أن یکون الاعتماد علی روایته معهم، فقد ظهر بطلانهما ممّا سبق، فإنّ المجموع و إن کان أقوی من کلّ واحد من الجزءین إلّا أنّه لا یدفع التهمة و لا مناقضة الآیات الخاصّة و لا باقی الوجوه السابقة.
و قد ظهر بما تقدّم أنّ الجواب عن قول أبی علیّ: أ تعلمون کذب أبی بکر أم تجوّزون صدقه؟ و قد علم أنّه لا شی ء یعلم به کذبه قطعا، فلا بدّ من تجویز کونه صادقا- کما حکاه فی المغنی-: هو إنّا نعلم کذبه قطعا، و الدلیل علیه ما تقدّم من الوجوه الستّة المفصّلة و إنّ تخصیص الآیات بهذا الخبر (2) لیس من قبیل تخصیصها فی القاتل و العبد کما ذکره قاضی القضاة، إذ مناط الثانی روایات معلومة الصدق، و الأوّل خبر معلوم الکذب، و قد سبق فی خطبة فاطمة صلوات اللّه علیها استدلالها بقوله تعالی: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (3)، و بثلاث من الآیات السابقة، و هو یدلّ مجملا علی بطلان ما فصلوه من الأجوبة.
ثم إنّ بعض الأصحاب حمل الروایة علی وجه لا یدلّ علی ما فهم منها الجمهور، و هو أن یکون ما ترکنا صدقة مفعولا ثانیا للفعل أعنی نورث، سواء کان بفتح الراء علی صیغة المجهول من قولهم: ورثت أبی شیئا، أو بکسرها من قولهم:
أورثه الشی ء أبوه، و أمّا بتشدید الراء، فالظاهر أنّه لحن، فإنّ التوریث إدخال أحد
ص: 373
فی المال علی الورثة- کما ذکره الجوهری (1)
و هو لا یناسب شیئا من المحامل، و یکون صدقة منصوبا علی أن یکون مفعولا لترکنا، و الإعراب لا تضبط فی أکثر (2) الروایات، و یجوز أن یکون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله وقف علی الصدقة فتوهّم أبو بکر أنّه بالرفع، و حینئذ یدلّ علی أنّ ما جعلوه صدقة فی حال حیاتهم لا ینتقل بموتهم إلی الورثة، أی ما نووا فیه الصدقة من غیر أن یخرجوه من أیدیهم لا یناله الورثة حتی یکون للحکم اختصاص بالأنبیاء علیهم السلام، و لا یدلّ علی حرمان الورثة ممّا ترکوه مطلقا، و الحقّ أنّه لا یخلو عن بعد، و لا حاجة لنا إلیه لما سبق، و أمّا الناصرون لأبی بکر فلم یرضوا به و حکموا ببطلانه، و إن کان لهم فیه التخلّص عن القول بکذب أبی بکر، فهو إصلاح لم یرض به أحد المتخاصمین، و لا یجری فی بعض روایاتهم.
و اعلم: أنّ بعض المخالفین استدلّوا علی صحّة الروایة و ما حکم به أبو بکر بترک الأمّة النکیر علیه، و قد ذکر السیّد الأجل رضی اللّه عنه فی الشافی کلامهم ذلک علی وجه السؤال و أجاب عنه بقوله (3):
فإن قیل: إذا کان أبو بکر قد حکم بخطإ فی دفع فاطمة علیها السلام من المیراث (4) و احتجّ بخبر لا حجّة فیه فما بال الأمّة أقرّته علی هذا الحکم، و لم تنکر علیه؟! و فی رضاها و إمساکها دلیل علی صوابه.
قلنا: قد مضی أنّ ترک النکیر لا یکون دلیل الرضا إلّا فی الموضع الذی لا یکون له وجه سوی الرضا، و بیّنا فی الکلام علی إمامة أبی بکر هذا الموضع بیانا شافیا.
ص: 374
و قد أجاب أبو عثمان الجاحظ (1) فی کتاب العباسیّة (2) عن هذا السؤال جوابا جیّد المعنی و اللفظ، نحن نذکره علی وجهه لیقابل بینه و بین کلامه فی العثمانیّة و غیرها، قال: و قد زعم ناس أنّ الدلیل علی صدق خبرهما- یعنی أبا بکر و عمر فی منع المیراث و براءة ساحتهما ترک أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم النکیر علیهما، ثم قال: فیقال لهم (3): لئن کان ترک النکیر دلیلا علی صدقهما لیکونن ترک النکیر علی المتظلّمین منهما و المحتجبین علیهما و المطالبین لهما بدلیل (4) دلیلا علی صدق دعواهم، و استحسان (5) مقالتهم، لا سیّما و قد طالت المشاحّات (6)، و کثرت المراجعة و الملاحات (7)، و ظهرت الشکیمة (8)، و اشتدّت الموجدة،.
وَ قَدْ بَلَغَ ذَلِکَ مِنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ حَتَّی أَنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ، وَ قَدْ کَانَتْ قَالَتْ لَهُ حِینَ أَتَتْهُ طَالِبَةً بِحَقِّهَا، وَ مُحْتَجَّةً بِرَهْطِهَا (9): مَنْ یَرِثُکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِذَا مِتَّ؟ قَالَ: أَهْلِی وَ وُلْدِی. قَالَتْ: فَمَا بَالُنَا لَا نَرِثُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ؟! فَلَمَّا مَنَعَهَا مِیرَاثَهَا، وَ بَخَسَهَا حَقَّهَا، وَ اعْتَلَ
ص: 375
عَلَیْهَا، وَ لَجَّ (1) فِی أَمْرِهَا، وَ عَایَنَتِ التَّهَضُّمَ، وَ أَیِسَتْ مِنَ النُّزُوعِ (2)، وَ وَجَدَتْ مَسَّ الضَّعْفِ (3) وَ قِلَّةَ النَّاصِرِ، قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ. قَالَ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ لَکِ. قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ أَبَداً. قَالَ: وَ اللَّهِ لَا أَهْجُرُکِ أَبَداً.
فإن یکن ترک النّکیر علی (4) أبی بکر دلیلا علی صواب منعه (5)، إنّ فی ترک النکیر علی فاطمة (علیها السلام) دلیلا علی صواب طلبها، و أدنی ما کان یجب علیهم فی ذلک تعریفها ما جهلت، و تذکیرها ما نسیت، و صرفها عن الخطإ، و رفع قدرها عن البذاء، و أن تقول هجرا، أو تجوّر عادلا، أو تقطع واصلا، فإذا لم نجدهم أنکروا علی الخصمین جمیعا فقد تکافأت الأمور، و استوت الأسباب، و الرجوع إلی أصل حکم اللّه فی المواریث أولی بنا و بکم، و أوجب علینا و علیکم.
و إن قالوا: کیف یظنّ (6) ظلمها و التعدّی علیها! و کلّما ازدادت فاطمة علیها السلام علیه غلظة ازداد لها لینا و رقّة، حیث تقول: و اللّه لا أکلّمک أبدا! فیقول:
و اللّه لا أهجرک أبدا (7)، ثم تقول: و اللّه لأدعون اللّه علیک، فیقول: و اللّه لأدعوّن اللّه (8) لک.
ثم یحتمل (9) هذا الکلام الغلیظ و القول الشدید فی دار الخلافة، و بحضرة قریش و الصحابة، مع حاجة الخلافة إلی البهاء و الرفعة (10)، و ما یجب لها من
ص: 376
التنویه (1) و الهیبة، ثم لم یمنعه ذلک أن قال- معتذرا أو متقرّبا، کلام المعظّم لحقّها، المکبر لقیامها (2)، و الصائن لوجهها، و المتحنّن علیها-: ما أحد أعزّ علیّ منک فقرا، و لا أحبّ إلیّ منک غنی، و لکن (3)
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ: إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ، مَا تَرَکْنَاهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ!.
قیل لهم: لیس ذلک بدلیل علی البراءة من الظّلم، و السلامة من الجور (4)، و قد یبلغ من مکر الظالم و دهاء الماکر إذا کان أریبا (5) و للخصومة معتادا أن یظهر کلام المظلوم و ذلّة المنتصف (6)، و جدة الوامق (7)، و مقة المحقّ، و کیف جعلتم ترک النکیر حجّة قاطعة، و دلالة واضحة؟! و قد زعمتم أنّ عمر قال علی منبره: متعتان کان (8) علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: متعة النساء و متعة الحجّ، أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما (9)، فما وجدتم أحدا أنکر قوله، و لا استشنع مخرج نهیه، و لا خطّأه فی معناه، و لا تعجّب منه و لا استفهمه!.
ص: 377
و کیف تقضون بترک (1) النکیر؟ و قد
شَهِدَ عُمَرُ یَوْمَ السَّقِیفَةِ وَ بَعْدَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ (2).
، ثم قال فی مکانه (3): لو کان سالم حیّا ما یخالجنی فیه شکّ (4)، حین أظهر الشّک فی استحقاق کلّ واحد من الستّة الّذین جعلهم شوری، و سالم عبد لامرأة من الأنصار و هی أعتقته، و حازت میراثه، ثم لم ینکر ذلک من قریش قوله (5) منکر، و لا قابل إنسان بین قولیه (6)، و لا تعجّب منه، و إنّما یکون ترک النّکیر علی من لا رغبة و لا رهبة عنده دلیلا علی صدق قوله و ثواب (7) عمله، فأمّا ترک النّکیر علی من یملک الضّعة و الرّفعة، و الأمر و النهی، و القتل و الاستحیاء، و الحبس و الإطلاق، فلیس بحجّة تشفی، و لا دلیل یغنی (8).
قال: و قال آخرون: بل الدلیل علی صدق قولهما، و صواب عملهما، إمساک الصحابة عن خلعهما، و الخروج علیهما، و هم الّذین وثبوا علی عثمان فی أیسر من
ص: 378
جحد التنزیل، و ردّ النصوص، و لو کانوا کما یقولون و یصفون (1) ما کان سبیل الأمّة فیهما إلّا کسبیلهم فیه، و عثمان کان أعزّ نفرا، و أشرف رهطا، و أکثر عددا و ثروة، و أقوی عدّة.
قلنا: إنّهما لم یجحدا التنزیل، و لم ینکرا (2) المنصوص، و لکنّهما بعد إقرارهما بحکم المیراث و ما علیه الظاهر من الشریعة ادّعیا روایة، و تحدّثا بحدیث لم یکن محالا (3) کونه، و لا یمتنع (4) فی حجج العقول مجیئه، و شهد لهما علیه من علّته مثل علّتهما فیه، و لعلّ بعضهم کان یری التصدیق للرجل (5) إذا کان عدلا فی رهطه، مأمونا فی ظاهره، و لم یکن قبل ذلک عرفه بفجرة، و لا جرب علیه (6) غدرة، فیکون تصدیقه له علی جهة حسن الظنّ و تعدیل الشاهد، و لأنّه لم یکن کثیر منهم یعرف حقائق الحجج، و الّذی یقطع بشهادته علی الغیب، و کان ذلک شبهة علی أکثرهم، فلذلک قلّ النّکیر، و تواکل الناس، و اشتبه الأمر، فصار لا یتخلّص إلی معرفة حقّ ذلک من باطله، إلّا العالم المتقدّم، و المؤیّد المرشد (7)، و لأنّه لم یکن لعثمان فی صدور (8) العوام، و فی قلوب السّفلة و الطّغام ما کان لهما من الهیبة و المحبّة (9)، و لأنّهما کانا أقلّ استئثارا بالفی ء، و أقلّ تفکّها بمال اللّه (10) منه، و من
ص: 379
شأن الناس إهمال (1) السلطان ما وفّر علیهم أموالهم، و لا یستأثر (2) بخراجهم، و لم یعطّل ثغورهم، و لأنّ الّذی صنع أبو بکر من منع العترة حظّها (3)، و العمومة میراثها، قد کان موافقا لجلّة قریش، و لکبراء (4) العرب، و لأنّ عثمان أیضا کان مضعوفا فی نفسه، مستخفّا بقدره، لا یمنع ضیما، و لا یقمع عدوّا، و لقد وثب ناس علی عثمان بالشتم و القذف و التشنیع و النکیر (5)، لأمور لو أتی عمر أضعافها، و بلغ أقصاها، لما اجترءوا علی اغتیابه فضلا عن مبادأته (6)، و الإغراء به و مواجهته، کما أغلظ عیینة بن حصین (7) له، فقال له: أما إنّه لو کان عمر لقمعک و منعک؟
فقال عیینة: إنّ عمر کان خیرا لی منک، أرهبنی فأبقانی (8).
ثم قال: و العجب أنّا وجدنا جمیع من خالفنا فی المیراث علی اختلافهم فی التشبیه و القدر و الوعید یردّ کلّ صنف منهم من أحادیث مخالفیه و خصومه ما هو أقرب استنادا، و أوضح (9) رجالا، و أحسن اتّصالا، حتّی إذا صاروا إلی القول فی میراث النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم نسخوا الکتاب، و خصّوا الخبر العام بما لا یدانی بعض ما رووه (10)، و أکذبوا ناقلیه (11)، و ذلک إنّ کلّ إنسان منهم إنّما یجری إلی
ص: 380
هواه، و یصدق ما وافق رضاه .. هذا آخر کلام الجاحظ (1).
ثم قال السیّد رضی اللّه عنه (2): فإن قیل: لیس ما عارض به الجاحظ من الاستدلال بترک النکیر، و قوله: کما لم ینکروا علی أبی بکر، فلم ینکروا أیضا علی فاطمة علیها السلام و لا غیرها من المطالبین (3) بالمیراث کالأزواج و غیرهنّ معارضة صحیحة، و ذلک أنّ نکیر أبی بکر لذلک و دفعه و الاحتجاج علیه یکفیهم و یغنیهم عن تکلّف نکیر (4)، و لم ینکر علی أبی بکر ما رواه منکر فیستغنوا بإنکاره (5).
قلنا: أوّل ما یبطل هذا السؤال أنّ أبا بکر لم ینکر علیها ما أقامت علیه بعد احتجاجها بالخبر من التظلّم و التألّم، و التعنیف و التبکیت (6)، و قولها- علی ما روی-:
و اللّه لأدعونّ اللّه علیک ...، و لا کلّمتک أبدا، و ... ما جری هذا المجری، فقد کان یجب أن ینکره غیره، فمن المنکر الغضب علی المنصف. و بعد، فإن کان إنکار أبی بکر مقنعا أو مغنیا عن إنکار غیره من المسلمین، فإنکار فاطمة علیها السلام حکمه، و مقامها علی التظلّم منه یغنی (7) عن نکیر غیرها، و هذا واضح لمن أنصف من نفسه. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه..
ص: 381
**[ترجمه]که حکم منوط به علم ابوبکر به روایت، همراه با شهادت دیگران است، و همچنین نوع چهارم، که اعتماد بر روایت ابوبکر به همراه روایت دیگران باشد.
از طریق آنچه گفته شد، باطل بودن این دو وجه روشن شده است.در مجموع، روایت و شهادت دیگران بر آن، هر چند از هر یک از بخشهای آن قویتر است، ولی با این وجود، تهمت و نقض کردن آیات خاص و سایر وجوه سابق را دفع نمیکند.
و از آنچه گفته شد، جواب این سؤال ابوعلی که میگوید: آیا به دروغ گفتن ابوبکر علم دارید یا اینکه صدقش را ممکن میدانید؟ با اینکه چیزی وجود ندارد که بدان کذب قطعی او معلوم شود - چنانچه صاحب مغنی نقل کرده - روشن میشود؛ در جواب وی گفته میشود: دانستیم که دلیلی قطعی بر کذب ابوبکر وجود ندارد، پس باید او را صادق بدانیم، ولی ما در جواب میگوئیم که ما کاذب بودن او را قطعی میدانیم و دلیل این امر، وجوه شش گانهای که ذکر شد، و اینکه تخصیص دادن آیات با این روایت از قبیل تخصیص دادن آن در قاتل و عبد، آنگونه که قاضی القضات ذکر میکند، نیست؛ زیرا خاستگاه تخصیص قاتل و عبد، روایتی است که صدق آن معلوم است، در حالی که روایت اول (لا نورث...) کذب آن معلوم است، و در خطبه فاطمه سلام الله علیها استدلالش به این آیه: {و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند.} - . الانفال / 75 -
و سه آیه سابق ذکر شد، که تمامی آن به طور خلاصه بر باطل بودن جوابهای طولانی که ارائه دادند، اشاره دارد.
کما اینکه برخی از یاران ما معنای روایت را بر وجهی که جمهور آن معنا را از آن روایت استنباط نکردهاند، حمل کردهاند که عبارت است از اینکه «صدقه» مفعول دوم فعل «نورث» باشد، خواه «نُورَث» به صیغه مجهول، از قبیل «ورثت ابی شیئا» باشد، یا «نُورِث» از قبیل «اورثه الشیء ابوه»، و یا «نُورّث» باشد، که در ظاهر اشتباه است، زیرا «التوریث» یعنی اضافه کردن شخصی بر وارثان در اموال، همانگونه که جوهری میگوید - . الصحاح1: 296 - ،
که با هیچ از آن معانی تناسب ندارد، و صدقه منصوب باشد بنا بر اینکه مفعول «ترکنا» باشد، که اعراب آن در بیشتر روایات درست نمیشود، و ممکن است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر صدقه وقف کرده باشد و ابوبکر گمان کرده باشد که مرفوع است؛ که در این صورت، معنا بر این دلالت دارد که آنچه در دوران زندگیشان به عنوان صدقه در نظر گرفتند، با وفات آنان به وارثان انتقال نمییابد، یعنی آنچه نیت صدقه در آن کرده باشند و کماکان در اختیار آنهاست، تا زمانی که مختص به پیامبران باشد، چیزی از آن به وارثان نمیرسد، و این امر بر محروم بودن وارثان از ترکه به طور مطلق دلالت ندارد:
و الحق که این امر بعید است و به دلیل آنچه که ذکر شد، نیازی به آن نیست؛ و اما گروه مؤید ابوبکر این وجه را نپذیرفتند و به باطل بودن آن حکم کردند، هر چند که با این انکارشان، از اعتراف به دروغگو بودن ابوبکر راحت میشوند، ولی این اصطلاحی است که هیچ کدام از مخالفان نپذیرفتند و با بعضی از روایات آنها سازگار نیست.
و بدان که: برخی مخالفان بر صحت روایت و حکم ابوبکر بدان استدلال کردهاند به این که امت این روایت و حکم را انکار نکرد، و سید مرتضی در کتاب شافی، این سخن مخالفین را به شکل سؤالی مطرح کرده و جوابی به این شکل داده است که اگر ابوبکر به اشتباه حکم کرده و میراث را از فاطمه گرفته باشد و به روایتی استدلال کرده باشد که حجتی در آن نیست، پس چرا مردم، این حکم او را پذیرفتند و او را منکر نشدند، و در این رضایت مردم و منکر نشدن ابوبکر از جانب آنان، آیا دلیلی بر صحت آن نیست؟
در جواب میگوییم: قبلا بیان کردیم که منکر نشدن زمانی دالّ بر رضایت است که دلیلی به جز آن وجود نداشته باشد، و در هنگام کلام در خصوص خلافت ابوبکر، این موضع را به طور کامل و روشن بیان کردیم.
و ابو عثمان جاحظ در کتاب العباسیه بر این سؤال پاسخی خوش لفظ و معنا بیان کرد، که ما آن را به طور کامل و بدون تغییر بیان میکنیم تا بین آن و بین کلامش در کتاب العثمانیه و دیگر جاها مقایسه شود، که میگوید: و مردم تصور کردند که دلیل بر صدق روایت آنها - منظور ابوبکر و عمر - در منع میراث و تبرئه آنان، این است که یاران رسول الله صلی الله علیه و آله آنها را منکر نشدند. در پاسخ به آنها میگوییم: اگر منکر نشدنشان دلیلی بر صدق آنها بود، پس در این صورت، منکر نشدن کسانی که از آن دو شکایت دارند و به آنها اعتراض دارند و مطالبه کنندگانی که دلیلی بر مطالبه خود دارند، نیز دلیلی بر صدق مدعای آنها بود، به ویژه این که بحث و خلاف در این زمینه طولانی شد، و مراجعه و اصرار زیاد شد، و سازش ناپذیری میان آنها ظاهر شد و کینه و خشم زیاد شد. این موضوع نزد فاطمه سلام الله علیها به درجهای رسیده بود که وصیت کرد ابوبکر بر وی نماز نخواند، و قبلا هنگامی که نزد او آمده بود و حق او را مطالبه کرده بود، با تیره و قوم خویش اقامه حجت کرده بود و به او گفته بود: ای ابوبکر، اگر بمیری، چه کسی از تو ارث میبرد؟ گفت: اهل و فرزندان من. فرمود: پس چرا ما از پیامبر صلی الله علیه و آله ارث نمیبریم؟!
پس چون حقش را از او منع کرد، و حقش را به ظلم از وی گرفت، و برای او بهانه آورد، و ایستادگی کرد، و بیعدالتی را دید، و از رسیدن به خواستهاش ناامید شد، و احساس ضعف کرد و کمی یاور را دید، فرمود: به خدا سوگند، تو را نفرین میکنم. ابوبکر گفت: به خدا سوگند، من برای تو دعای خیر میکنم. فرمود: به خدا سوگند، هرگز با تو سخن نمیگویم. گفت: به خدا سوگند، من هرگز با تو قطع رابطه نمیکنم. پس اگر ترک انکار بر ابوبکر از جانب صحابه دلیل بر صحت منع کردن حقش باشد، پس عدم انکار بر فاطمه سلام الله علیها نیز دلیلی بر صحت مطالبهاش است، و حداقل کاری که میبایست آنها انجام دهند این است که وی را نسبت به آنچه که به آن جهل دارد، آگاه کنند، و آنچه را فراموش کرده است، به خاطر وی بیاورند و حضرت را از اشتباه بازدارند، و وی را از ناسزا گفتن و قطع رابطه کردن بازدارند. و وی را از اینکه شخص عادل را به ظلم منسوب کند، و با او قطع رابطه کند، بازدارند. حال که ندیدیم صحابه بر هر دو طرف نزاع انکاری داشته باشند، پس امور با هم برابری میکند و دلایل یکسان میشود و رجوع به اصل حکم خدا در ارث بری، برای ما و شما سزاوارتر و بر ما و شما واجبتر است..
و اگر بگویند: چگونه تصور میشود که به وی ظلم شده است! در حالی که هر چقدر که فاطمه تندی میکرد، به همان اندازه ابوبکر با ملایمت و نرمی با او رفتار میکرد. که میفرماید: به خدا سوگند! هرگز با تو سخن نمیگویم! و ابوبکر میگوید: به خدا سوگند! هرگز با تو قطع رابطه نمیکنم! سپس میفرماید: به خدا سوگند، تو را نفرین خواهم گفت! و او میگوید: به خدا سوگند! برای تو دعای خیر میکنم! و با توجه به نیاز خلافت به بزرگی و رفعت، و با توجه به وجوب ستایش گفتن و هیبت آن، گفتن این سخنان تند در دارالخلافه و در حضور قریش و صحابه از سوی حضرت ممکن بود، ولی این امر، ابوبکر را که مانند فردی که معذرت میخواهد و جویای تقرب است، و مانند شخصی که حق حضرت را عظیم میداند و وجودش را در جمع سخت میداند، و مانند کسی که نگه دارنده حرمت وی، و دلسوز به وی است، از گفتن این سخنان باز نداشت: تنگدستی و فقر هیچ کس مانند تو بر من سخت نیست، و غنا و توانمندی هیچ کس مانند تو برای من محبوبتر نیست، ولی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: از ما جماعت پیامبران، ارث برده نمیشود، و ارث ما صدقه خواهد بود!
که به آنها گفته میشود: این دلیلی بر بیگناهی از ظلم و دوری از ستم نیست، چه بسا مکر ظالم و حیله گری او، اگر حیله گر باشد و به مجادله و مرافعه عادت داشته باشد، به درجهای برسد که مانند نسان مظلوم سخن بگوید و نرمی نسان دادخواه، و علاقه انسان دوستدار، و دوستی انسان بر حق را از خود نشان دهد.
و چگونه منکر نشدن را دلیلی قاطع و دلالتی واضح در نظر گرفتید؟! در حالی که ادعا کردید که عمر بر منبر خود گفت: دو لذت در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود داشت: لذت زنان و لذت حج، من شما را از آن منع میکنم و مجازات میکنم. - . احکام القران، جصّاص: 1/ 342، 345، و 2/ 184، و تفسیر قرطبی: 2/ 370. -
و کسی را نمیبینید که این سخنش را منکر شود، و نهی کردن آن را زشت بداند، و وی را در این امر در اشتباه بداند، و از وی تعجب کند و از وی دلیل را بپرسد؟!
و چگونه بر اساس منکر نشدن حکم میکنید؟ در حالی که عمر در روز سقیفه و بعد از آن شهادت داد که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امامان از قریش هستند... سپس گفت: اگر سالم زنده بود، در صلاحیت آن شکی نداشتم، هنگامی که نسبت به صلاحیت هر یک از آن شش نفر که به عنوان شورا تعیین کرد، شک و تردید کرد - سالم غلام زنی از انصار بود که او را آزاد کرد، و میراثش را تصاحب کرد - و هیچ کس از قریش این سخن وی را منکر نشد و هیچ کس بین دو سخنش مقایسهای انجام نداد و از آن تعجب نکرد. منکر نشدن کسی که قدرتی نداشته باشد، دلیلی بر صدق قول و پاداش عملش است، ولی منکر نشدن کسی که قدرت و رفعت، و امر و نهی و کشتن و زنده ماندن و زندانی کردن و آزاد کردن در اختیار اوست، دلیل و حجت کافی به شمار نمیآید.
و میگوید: و دیگران میگویند: دلیل بر راستین بودن قولشان و درست بودن کارشان این است که صحابه اقدام به خلع آنها و قیام علیه آنها نکردند، صحابهای که به خاطر آنچه سادهتر از امر انکار قرآن و نپذیرفتن نصوص بود، به عثمان حمله کردند. پس اگر آن دو آن گونه بودند که آنها میگویند و توصیف میکنند، حتما با آنها مانند عثمان رفتار میکردند، این در حالی است که عثمان از نظر قوم و قبیله، شرافتمندتر از آنان بود، و از نظر یاور و ثروت، نسبت به آنان از توانایی بیشتری برخوردار بود.
در جواب میگوییم: آنها قرآن و متون را انکار نکردند، ولی پس از اعتراف به حکم میراث و ظاهر شریعت، از روایت و حدیثی سخن گفتند که وجود آن غیرممکن نبود و از لحاظ عقلی ممتنع نبود، و برای آنها کسانی شهادت دادند که انگیزههایی مانند آنها داشتند. و شاید برخی از مردم آن زمان اعتقاد به تصدیق کسی داشتند که در میان قومش فرد عادلی باشد، و در ظاهر مورد اعتماد باشد و قبل از این، به فسادی معروف نشده و خیانتی از او سر نزده باشد، به دلیل حسن ظن و عادل دانستن شاهد؛ و از آنجا که اغلب آنها از حقایق حجت ها اطلاع نداشتند، و نیز از کسی که به شهادتش بر غیب یقین کند، و این امر برای اغلب آنها شبهه بود، به این دلیل منکر شدن آنها کم شد و مردم بیتفاوت شدند و امور مشتبه شد، و فرد دیگر نمیتوانست حق و باطل شخص را تشخیص دهد، مگر عالم بزرگ و شخص رشد یافته مورد تأیید الهی. و از آنجا که عثمان نزد عوام مردم و طبقه پایین جامعه از آن هیبت و محبوبیتی که آنها از آن برخوردار بودند، برخوردار نبود. و از آنجا که آنان نسبت به عثمان، کمتر فیء به شخص خود اختصاص دادند و کمتر به خوشی و لذت بردن از مال پرداختند؛ و مردم این گونه هستند که اگر حاکم، اموال آنها را زیاد کند و مالیات آنها را به خود اختصاص ندهد و آنها را سیر کند، وی را به حال خود رها میکنند. و به این خاطر که آنچه ابوبکر در منع کردن سهم اهل بیت و میراث بستگان انجام داد، اغلب مردم قریش و بزرگان عرب با آن موافق بودند. و به این دلیل که عثمان خود ضعیف بود و خود را دارای شأن و منزلت بالایی نمیدید، و ظلمی را از بین نمیبرد، و دشمنی را نابود نمیکرد، مردم به خاطر اموری با دشنام و ناسزا گفتن و منکر شدن به او حمله کردند که اگر عمر چند برابر آن را انجام میداد، و آن را به حد تمام میرساند، آنها جرأت نمیکردند که از وی بدگویی کنند و علاوه بر این، علیه او اقدام کنند و دیگران را به شورش تشویق کنند و با او رویارو شوند؛ همان گونه که وقتی عُیینه بن حصین به درشتی با او صحبت کرد، عثمان به او گفت: اگر عمر بود حتما تو را بازمیداشت و سرکوب میکرد. و عیینه گفت: عمر برای من از تو بهتر بود، او مرا ترساند و با این کار مرا ساکت کرد. سپس میگوید: و شگفت آن است که تمام کسانی که در میراث با ما مخالفت کردند، با وجود اختلافشان در داستان و منزلت و وعید، هر گروه از آنان، احادیث مخالفان و دشمنانشان را با نزدیکترین اسناد و بزرگترین رجال و بهترین پیوند و ارتباط، رد و انکار میکنند، ولی چون به سخن گفتن در باب میراث پیامبر صلی الله علیه و آله میرسند، این بخش را بیاعتبار میدانند و این خبر را به طور کلی و مختلف با آنچه روایت شده، نقل میکنند و به راویان آن نسبت دروغ میدهند؛ و این به خاطر آن است که هر کدام از آنان بر اساس هوای خود عمل میکند و آنچه را میپسندد، تایید میکند. - . رسائل الجاحظ: 300 - ...
این پایان سخنان جاحظ است.
سید مرتضی میگوید: اگر گفته شود: مقایسهای که جاحظ در منکر نشدن به آن استدلال کرد که: همان گونه که صحابه، ابوبکر را منکر نشدند، فاطمه و میراث خواهان از همسران و دیگران را نیز منکر نشدند، این مقایسهای درست نیست. زیرا منکر شدن میراث و منع کردن و اعتراض به آن از جانب ابوبکر، صحابه را از منکر شدن آن بینیاز میکند، در حالی که هیچ کس آنچه ابوبکر روایت کرد را منکر نشد، که با انکار کردنش، سایر صحابه را از انکار این روایت بینیاز کند. در جواب میگوییم: اولین چیزی که این سؤال را باطل میکند، این است که ابوبکر، پس از اعتراض فاطمه به آن، دادخواهی و شکایت و تندی و سرزنش وی را منکر نشد، و این سخنش: «تو را نفرین خواهم کرد، و هرگز با تو صحبت نمیکنم ...» و سخنانی از این قبیل را، هر کس به جز ابوبکر، باید آن را منکر میشد، ولی خشم گرفتن و منکر شدن شخص بر حق، عمل زشتی است. بنابراین اگر منکر شدن فاطمه از جانب ابوبکر، دیگر صحابه را از این انکار بینیاز میکرد، منکر شدن ابوبکر از جانب فاطمه نیز همین حکم را دارد، و دادخواهی حضرت از او، دیگران را از منکر شدن بینیاز میکرد، و این برای کسی که منصفانه نگاه کند، واضح است. - . الشافی4: 84- 90 -
**[ترجمه]
قال ابن أبی الحدید (1): اعلم أنّ الناس یظنّون أنّ نزاع فاطمة (علیها السلام) أبا بکر کان فی أمرین: فی المیراث و النّحلة، و قد وجدت فی الحدیث أنّها نازعت فی أمر ثالث، و منعها أبو بکر إیّاه أیضا، و هو سهم ذی القربی.
رَوَی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیُّ (2) عَنْ أَنَسٍ: أَنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمَّا أَتَتْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَتْ: قَدْ عَلِمْتَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْنَا (3) أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) مِنَ الصَّدَقَاتِ، وَ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْنَا مِنَ الْغَنَائِمِ فِی الْقُرْآنِ مِنْ سَهْمِ ذَوِی الْقُرْبَی! ثُمَّ قَرَأَتْ عَلَیْهِ قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی (4) الْآیَةَ، فَقَالَ لَهَا أَبُو بَکْرٍ: بِأَبِی أَنْتِ وَ أُمِّی وَ وَالِدٌ وَلَدَکِ (5) السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِکِتَابِ اللَّهِ، وَ لِحَقِّ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ حَقِّ قَرَابَتِهِ، وَ أَنَا أَقْرَأُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی تَقْرَءِینَ (6)، وَ لَمْ یَبْلُغْ عِلْمِی مِنْهُ أَنَّ هَذَا السَّهْمَ مِنَ الْخُمُسِ مُسَلَّمٌ إِلَیْکُمْ (7) کَامِلًا؟
قَالَتْ: أَ مِلْکٌ هُوَ لَکَ وَ لِأَقْرِبَائِکَ (8)؟! قَالَ: لَا، بَلْ أُنْفِقُ عَلَیْکُمْ مِنْهُ وَ أَصْرِفُ الْبَاقِیَ فِی مَصَالِحِ الْمُسْلِمِینَ. قَالَتْ: لَیْسَ هَذَا بِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی؟! فَقَالَ: هَذَا حُکْمُ اللَّهِ، فَإِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَهِدَ إِلَیْکِ فِی هَذَا عَهْداً (9) صَدَّقْتُکِ وَ سَلَّمْتُهُ کُلَّهُ إِلَیْکِ وَ إِلَی أَهْلِکِ. قَالَتْ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَعْهَدْ إِلَیَّ فِی
ص: 382
ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ، إِلَّا أَنِّی سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ: أَبْشِرُوا آلَ مُحَمَّدٍ فَقَدْ جَاءَکُمُ الْغِنَی (1)!. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَمْ یَبْلُغْ مِنْ (2) هَذِهِ الْآیَةِ أَنْ أُسَلِّمَ إِلَیْکُمْ هَذَا السَّهْمَ کُلَّهُ کَامِلًا، وَ لَکِنْ لَکُمُ الْغِنَی (3) الَّذِی یُغْنِیکُمْ وَ یُفَضِّلُ عَنْکُمْ، وَ هَذَا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ غَیْرُهُمَا فَاسْأَلِیهِمْ عَنْ ذَلِکِ وَ انْظُرِی هَلْ یُوَافِقُکِ عَلَی مَا طَلَبْتِ أَحَدٌ مِنْهُمْ؟ فَانْصَرَفَتْ إِلَی عُمَرَ فَقَالَتْ لَهُ مِثْلَ مَا قَالَتْ لِأَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهَا مِثْلَ مَا قَالَ لَهَا أَبُو بَکْرٍ، فَتَعَجَّبَتْ (4) فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِنْ ذَلِکَ وَ تَظَنَّتْ أَنَّهُمَا قَدْ تَذَاکَرَا ذَلِکَ وَ اجْتَمَعَا عَلَیْهِ.
ثم قَالَ: قَالَ (5) أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ: حَدَّثَنَا أَبُو زَیْدٍ- بِإِسْنَادِهِ إِلَی عُرْوَةَ قَالَ: أَرَادَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ أَبَا بَکْرٍ عَلَی فَدَکَ وَ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی، فَأَبَی عَلَیْهَا وَ جَعَلَهُمَا فِی مَالِ اللَّهِ تَعَالَی.
ثم رَوَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ (6) عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَنَّ أَبَا بَکْرٍ مَنَعَ فَاطِمَةَ (علیها السلام) وَ بَنِی هَاشِمٍ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی وَ جَعَلَهَا (7) فِی سَبِیلِ اللَّهِ فِی السِّلَاحِ وَ الْکُرَاعِ.
ثم رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قُلْتُ: أَ رَأَیْتَ عَلِیّاً (علیه السلام) حِینَ وَلِیَ الْعِرَاقَ وَ مَا وَلِیَ مِنْ أَمْرِ النَّاسِ، کَیْفَ صَنَعَ فِی سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی؟ قَالَ: سَلَکَ بِهِمْ طَرِیقَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ: قُلْتُ:
کَیْفَ؟ وَ لِمَ؟ وَ أَنْتُمْ تَقُولُونَ مَا تَقُولُونَ؟ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ مَا کَانَ أَهْلُهُ یَصْدُرُونَ إِلَّا عَنْ رَأْیِهِ. فَقُلْتُ: فَمَا مَنَعَهُ؟ قَالَ: یَکْرَهُ (8) أَنْ یُدَّعَی عَلَیْهِ مُخَالَفَةُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ.
انتهی
ص: 383
ما أخرجه ابن أبی الحدید من کتاب أحمد بن عبد العزیز (1).
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2) مِنْ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ (3) عَنْ جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ لَمْ یَکُنْ یَقْسِمُ (4) لِبَنِی عَبْدِ شَمْسٍ وَ لَا لِبَنِی نَوْفَلَ مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً کَمَا قَسَمَ لِبَنِی هَاشِمٍ (5)، قَالَ: وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ یَقْسِمُ الْخُمُسَ نَحْوَ قَسْمِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ غَیْرَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یُعْطِی مِنْهُ قُرْبَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ کَمَا یُعْطِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ، وَ کَانَ عُمَرُ یُعْطِیهِمْ وَ مَنْ کَانَ بَعْدَهُ مِنْهُ.
و روی مثله بسند آخر عن جبیر بن مطعم..
ثم قَالَ: وَ فِی أُخْرَی لَهُ وَ النَّسَائِیِّ (6): لَمَّا کَانَ یَوْمُ خَیْبَرَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی الْمُطَّلِبِ.
ثم قال: و أخرج النسائی (7) أیضا بنحو من هذه الروایات من طرق متعدّدة بتغییر بعض ألفاظها و اتّفاق المعنی (8).
وَ رَوَی أَیْضاً (9) عَنْ أَبِی دَاوُدَ (10) بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هُرْمُزَ أَنَّ ابْنَ الزُّبَیْرِ
ص: 384
أَرْسَلَ إِلَی ابْنِ الْعَبَّاسِ یَسْأَلُهُ عَنْ سَهْمِ ذِی الْقُرْبَی لِمَنْ یَرَاهُ؟ فَقَالَ لَهُ: لِقُرْبَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ، قَسَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ لَهُمْ وَ قَدْ کَانَ عُمَرُ عَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ ذَلِکَ عَرْضاً رَأَیْنَاهُ دُونَ حَقِّنَا وَ رَدَدْنَاهُ عَلَیْهِ وَ أَبَیْنَا أَنْ نَقْبَلَهُ (1).
و روی مثله عن النسائی (2) أیضا، و قال.
وَ فِی أُخْرَی لَهُ مِثْلَ أَبِی دَاوُدَ (3)، وَ فِیهِ: وَ کَانَ الَّذِی عَرَضَ عَلَیْهِمْ أَنْ یُعِینَ نَاکِحَهُمْ، وَ یَقْضِیَ عَنْ غَارِمِهِمْ، وَ یُعْطِیَ فَقِیرَهُمْ، وَ أَبَی أَنْ یَزِیدَهُمْ عَلَی ذَلِکَ (4).
و روی العیاشی فی تفسیره (5) روایة ابن عباس و رویناه فی موضع آخر.
وَ رَوَی أَیْضاً (6) عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَدْ فَرَضَ اللَّهُ الْخُمُسَ نَصِیباً (7) لِآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یُعْطِیَهُمْ نَصِیبَهُمْ حَسَداً وَ عَدَاوَةً، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (8).
و الأخبار من طریق أهل البیت علیهم السلام فی ذلک أکثر من أن تحصی، و سیأتی بعضها فی أبواب الخمس و الأنفال إن شاء اللّه تعالی (9).
فإذا اطّلعت علی ما نقلناه من الأخبار من صحاحهم نقول: لا ریب فی
ص: 385
دلالة الآیة علی اختصاص ذی القربی بسهم خاصّ سواء کان هو سدس الخمس- کما ذهب إلیه أبو العالیة و أصحابنا و رووه عن أئمّتنا علیهم السلام-، و هو الظاهر من الآیة- کما اعترف به البیضاوی (1) و غیره-، أو خمس الخمس لاتّحاد سهم اللّه و سهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و ذکر اللّه للتعظیم کما زعم ابن عباس و قتادة و عطاء (2)، أو ربع الخمس و الأرباع الثلاثة الباقیة للثلاثة الأخیرة کما زعمه الشافعی (3)، و سواء کان المراد بذی القربی أهل بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی حیاته و بعده الإمام من أهل البیت علیهم السلام- کما ذهب إلیه أکثر أصحابنا (4) أو جمیع بنی هاشم کما ذهب إلیه بعضهم (5).
و علی ما ذهب إلیه الأکثر بکون دعوی فاطمة علیها السلام نیابة عن أمیر المؤمنین علیه السلام تقیّة، أو کان المراد بنی هاشم و بنی المطلب کما زعمه الشافعی (6)، أو آل علیّ و عقیل و آل عباس و ولد الحارث بن عبد المطلب کما قال أبو حنیفة (7).
و علی أیّ حال، فلا ریب أیضا فی أنّ الظاهر من الآیة تساوی الستّة فی السهم، و لم یختلف الفقهاء فی أنّ إطلاق الوصیّة و الأقوال لجماعة معدودین یقتضی التسویة لتساوی النسبة، و لم یشترط اللّه عزّ و جلّ فی ذی القربی فقرا أو مسکنة بل
ص: 386
قرنه بنفسه و برسوله صلّی اللّه علیه و آله للدلالة علی عدم الاشتراط، و قد احتجّ بهذا الوجه الرضا علیه السلام علی علماء العامّة فی حدیث طویل (1) بیّن فیه فضل العترة الطاهرة، و سیأتی فی محلّه (2).
و أمّا التقیید اجتهادا فمع بطلان الاجتهاد الغیر المستند (3) إلی حجّة فعل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یدفع التقیید، لدلالة خبر جبیر و غیره علی أنّه لم یعطهم ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یعطیهم، و قد قال أبو بکر فی روایة أنس: لکم الغنی الذی یغنیکم و یفضل عنکم، فما زعمه أبو بکر من عدم دلالة الآیة علی أنّ السهم مسلّم لذی القربی و وجوب صرف الفاضل من السهم عن حاجتهم فی مصالح المسلمین مخالف للآیة و الأخبار المتّفق علی صحّتها، و قد قال سبحانه فی آخر الآیة: إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا ... (4). و اعترف الفخر الرازی فی تفسیره بأنّ من لم یحکم بهذه القسمة فقد خرج عن الإیمان (5)، و قال تعالی:
وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (6)، و قال: هُمُ الْفاسِقُونَ (7)، و قال: هُمُ الظَّالِمُونَ (8)، فاستحقّ بما صنع ما یستحقّه الرادّ علی اللّه و علی رسوله صلّی اللّه علیه و آله.
**[ترجمه]ابن ابی الحدید میگوید: بدان که مردم میگویند: نزاع فاطمه علیها السلام با ابوبکر بر سر دو امر بود: در میراث و در نحله و بخشش؛ و در حدیث امری را متوجه شدم که وی، بر سر امر سومی نیز با وی درگیر شد و ابوبکر وی را از آن نیز منع کرد، و آن سهم ذوالقربی است.
احمد بن عبدالعزیز جوهری از انس نقل میکند: هنگامی که فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر آمد و فرمود: به من خبر رسیده است، صدقات و غنایمی که خداوند در قرآن به عنوان سهم ذوالقربی به ما بخشیده است را تو از ما اهل بیت منع کردی، و سپس این آیه را خواند:{و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است}...ادامه آیه. - . الانفال /41 -
ابوبکر به وی گفت: پدر و مادرم فدای تو و پدرت باد! قرآن و حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و حق خویشاوندان وی کاملا اجرا میشود، ولی من قرآنی را میخوانم که تو میخوانی، و این را از آن متوجه نشدم که این سهم از خمس به طور کامل برای شما مسلّم است؟ فرمود: پس آیا مال تو و خویشاوندان تو است؟ گفت: خیر، بلکه از آن برای شما خرج میکنم و بقیه را در راه منافع مسلمین خرج میکنم. فرمود: این حکم خداوند تعالی نیست. گفت: این حکم خداوند است، و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله در این خصوص عهدی بسته بود، تو را باور میکردم، و آن را به طور کامل به تو و خانواده تو تحویل میدادم. فرمود: رسول خدا در این خصوص عهدی به من نداده است، ولی وقتی که این آیه نازل شد، از وی شنیدم که میفرماید: ای خانواده محمد، شما را بشارت باد، ثروت و توانگری سراغ شما آمد! ابوبکر گفت: من از این آیه، این را متوجه نشدم که تمام این سهم را به طور کامل به شما بدهم، ولی شما توانگرید و ثروتی دارید که شما را بی نیاز میکند و بیش از نیازتان است. حال از عمر بن خطاب و ابوعبیده جراح و سایرین بپرس که آیا با آنچه طلب میکنی، موافقت میکنند؟ پس پیش عمر رفت و آنچه را به ابوبکر گفت، برای او بازگو کرد، و او نیز مانند ابوبکر به او پاسخ داد. فاطمه سلام الله علیها از این امر تعجب کرد و فکر کرد که آنها در خصوص این امر مذاکره کرده و هماهنگ شدهاند.
سپس نقل میکند: احمد بن عبدالعزیز از عروه نقل میکند: فاطمه سلام الله علیها از ابوبکر فدک و سهم ذوالقربی را مطالبه کرد، ولی ابوبکر امتناع کرد و آن را جزء اموال خداوند تعالی قرار داد.
سپس از امام حسن علیه السلام روایت میکند: ابوبکر، فاطمه سلام الله علیها و بنی هاشم را از سهم ذوالقربی منع کرد، و آن را در راه خدا، در راه خرید سلاح و اسب قرار داد .
سپس با سند از محمد بن اسحاق نقل میکند: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا میدانی که هنگامی که علی علیه السلام ولایت عراق و مردم را در اختیار گرفت، با سهم ذوالقربی چه کاری انجام داد؟ فرمود: بر همان روش ابوبکر و عمر عمل کرد. گفتم: چگونه و چرا؟ در حالی که شما آن حرفها را در خصوص آن میزنید؟ فرمود: به خدا سوگند، اهلش جز به خواست او عمل نمیکردند. گفتم: پس چه چیزی او را از این کار بازداشت؟ فرمود: این را نمیپسندید که علیه وی ادعای مخالفت با ابوبکر و عمر شود. - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید16: 230- 232 - پایان آنچه ابن ابی الحدید از کتاب احمد بن عبدالعزیز نقل کرد.
و در جامع الاصول از سنن ابی داود از جبیر نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله آن گونه که از خمس برای بنی هاشم تقسیم میکرد، برای بنی عبدشمس و بنی نوفل تقسیم نمیکرد. و ابوبکر خمس را مانند رسول الله تعیین میکرد، به جز اینکه آن گونه که رسول خدا به خویشاوندان خود خمس میداد، وی به آنها نمیداد و عمر و کسانی که بعد از او بودند، سهم آنها را میدادند.
و با سند دیگر، مانند این حدیث از جبیر روایت شده است.
سپس میگوید: و در روایتی دیگر از او و از نسائی - . جامع الاصول3: 296- 297، نقل شده از: سنن النسائی 7/ 130- 131 در کتاب الفیء - : در روز خیبر، رسول خدا صلی الله علیه و آله سهم ذوالقربی را مختص بنی هاشم و بنی عبدالمطلب قرار داد.
و سپس میگوید: و نسائی همچنین از راههای متعدد و با تغییر بعضی الفاظش و یکسان بودن معنای آن، مانند این روایات را نقل میکند. - . جامع الاصول3: 296- 297، نقل شده از: سنن النسائی 7/ 130- 131 در کتاب الفیء -
و همچنین از ابی داوود از یزید بن هرمز نقل میکند: ابن زبیر شخصی را پیش ابن عباس فرستاد و از او درباره سهم ذوالقربی و اینکه به چه کسانی تعلق دارد، پرسید. او گفت: به خویشاوندان رسول الله تعلق دارد، رسول خدا آن را برای آنها تقسیم کرد و عمر سهمی از آن خمس را به ما داد و ما آن را کمتر از حق خود دیدیم و آن را به او بازگرداندیم و از پذیرفتن آن امتناع کردیم. - . جامع الاصول3: 218، نقل شده از: سنن ابی داود، شماره 2978- 2980 -
و از نسائی نیز مانند آن نقل میکند. و در روایت دیگر، مانند روایت دیگر ابی داوود نقل میکند و در آن آمده: و آنچه که بر آنها عرضه کرد این بود که به کسی که میخواهد ازدواج کند کمک کند و دین بدهکارشان را بدهد و به فقیرشان کمک کند و از تعیین کردن بیش از این امتناع کرد. - . جامع الاصول3: 299، نقل شده از سنن النسائی 7/ 128- 129، و سنن ابی داود، شماره 2982 -
و عیّاشی روایت ابن عباس را در تفسیرش - . تفسیر عیاشی2: 61، حدیث 52 -
نقل میکند و ما آن را در جای دیگر نقل کردیم. و همچنین از ابن جمیله نقل شده است: خداوند خمس را به عنوان سهمی برای آل محمد واجب گردانید و ابوبکر به خاطر حسد و دشمنی از دادن سهمشان امتناع کرد، و خداوند تعالی میفرماید: {و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده، حکم نکنند، آنان خود نافرمانند.}. - . تفسیر عیاشی1: 325، حدیث 130، و آیه: المائده / 47 -
و روایت هایی که در این خصوص از اهل بیت نقل میشود، بیش از حد شمار است، و برخی از آن روایات ن شاء الله در بابهای خمس و انفال ذکر خواهد شد. - . بحارالانوار96: 191، 196- 213 -
پس الان که از روایاتی که از کتابهای صحاحشان نقل کردیم، مطلع شدی، میگوییم: شکّی نیست که آیه بر سهمی خاص برای خویشاوند و ذوالقربی دلالت دارد، خواه یک ششم خمس باشد، آنگونه که ابوالعالیه و فرقه امامیه به آن اعتقاد دارند و از امامان ما روایت شده است و از ظاهر آیه برمیآید، که البیضاوی - . تفسیر البیضاوی1: 384 -
و دیگران نیز به آن اعتراف کردهاند؛ یا یک پنجم خمس باشد به خاطر یکی بودن سهم خداوند و سهم رسول الله صلی الله علیه و آله، و ذکر نام خداوند در آیه خمس، آن گونه که ابن عباس و قتاده و عطاء ادعا میکنند، برای تعظیم میباشد؛ - . التفسیر الکبیر15: 165، و مراجعه کن به: مجمع البیان 4/ 543- 545، و دیگر منابع - و یا یک چهارم خمس باشد و سه چهارم دیگر آن، آن گونه که شافعی ادعا میکند، برای سه تای آخری است؛ و خواه منظور از ذی القربی، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان حیاتش باشد، و بعد از وفاتش، ائمه، آنگونه که اغلب امامیه به آن اعتقاد دارند؛ - . الجواهر16: 86- 89، و منابع دیگر -
و بر اساس نظر غالب، ادعای فاطمه سلام الله علیها به نیابت از امیرالمؤمنین، تقیه است؛ و یا منظور بنی هاشم و بنی عبدالمطلب باشند، آنگونه که ابوحنیفه میگوید که منظور آل علی و عقیل و آل عباس و فرزندان حارث بن عبدالمطلب است. - . السراج الوهّاج: 351، والجواهر 16/ 87، و دیگر منابع. -
به هر حال، شکی نیست که ظاهر آیه بر تساوی شش دسته در سهم خمس دلالت دارد، و فقهاء اختلاف ندارند که مقید نبودن وصیت و سخن گفتن از جماعت معدودی، به خاطر تساوی نسبت، اقتضا میکند که تساوی باشد، و خداوند عزوجل، فقر و تنگدستی را در ذوالقربی شرط نمی داند، بلکه برای دلالت بر عدم مشروط بودن، لفظ ذوالقربی را با خود و رسولش قرین کرد؛ و امام رضا علیه السلام در حدیثی طولانی، بر علمای عامه به همین وجه استدلال کرد - . عیون اخبار الرضا علیه السلام1: 233 - و
در آن فضل و برتری خانواده مطهر را بیان کرد، که در جای خود ذکر خواهد شد. - . بحار الانوار96: 198 -
و اما مقید کردن از روی اجتهاد، با وجود باطل بودن اجتهادی که به حجت عمل پیامبر صلی الله علیه و آله استناد نداشته باشد، مقید کردن را باطل میکند، به این خاطر که روایت جبیر و دیگر راویان بر این دلالت دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله، به آن دسته ها، مانند ذوالقربی سهم نمیداد و ابوبکر در روایت انس میگوید: شما ثروتی دارید که شما را ثروتمند میکند و از حد نیازتان بیشتر است... پس آنچه ابوبکر ادعا کرد که آیه بر این دلالت ندارد که سهم خمس فقط برای ذوالقربی است، و واجب است که باقیمانده از سهم که از نیازشان بیشتر است، در راه منافع مسلمین خرج شود، با آیه و روایاتی که بر صحت آن اتفاق نظر وجود دارد، مخالف است و خداوند سبحان در آخر همین آیه میفرماید: {اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کردیم ایمان آوردهاید.} - . الانفال / 41 -
و فخر رازی در تفسیرش اعتراف میکند که هر کس به این تعیین سهم حکم نکند، از ایمان خارج شده است - . تفسیر فخر رازی15: 165 - ،
و خداوند میفرماید: {و کسانی که بر اساس آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند، آنان خود کافرانند.} - . المائده / 44 - و
میفرماید: {آنان خود نافرمانند} - . المائده / 47 - ،
میفرماید: {آنان خود ستمگرانند.} - . المائده / 45 -
پس به خاطر آنچه انجام داد، سزاوار آن چیزی شد که کسی که دستور خداوند و رسولش را اطاعت نکند، شایسته آن است.
**[ترجمه]
ما دلّت علیه الروایات السالفة و ما سیأتی فی باب شهادة فاطمة علیها السلام من أنّها أوصت أن تدفن سرّا (9)، و أن لا یصلّی علیها أبو بکر و عمر
ص: 387
لغضبها علیهما فی منع فدک (1) و غیره من أعظم الطعون علیهما.
و أجاب عنه قاضی القضاة فی المغنی (2) بأنّه قد روی أنّ أبا بکر هو الذی صلّی علی فاطمة علیها السلام و کبّر أربعا، و هذا أحد ما استدلّ به کثیر من الفقهاء (3) فی التکبیر علی المیّت، و لا یصحّ أنّها دفنت لیلا، و إن صحّ ذلک فقد دفن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیلا، و عمر دفن لیلا (4)، و قد کان أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یدفنون بالنهار و یدفنون باللیل، فما فی هذا ممّا (5) یطعن به، بل الأقرب فی النساء أن دفنهنّ لیلا أستر و أولی بالسنّة (6).
و ردّ علیه السیّد الأجل فی الشافی (7): بأنّ ما ادّعیت من أنّ أبا بکر هو الذی صلّی علی فاطمة علیها السلام و کبّر أربعا، و أنّ کثیرا من الفقهاء یستدلّون به فی التکبیر علی المیّت فهو شی ء ما سمع إلّا منک، و إن کنت تلقیّته عن غیرک فممّن یجری مجراک فی العصبیة، و إلّا فالروایات المشهورة و کتب الآثار و السیر خالیة من ذلک، و لم یختلف أهل النقل فی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام صلّی (8) علی فاطمة علیها السلام إلّا روایة شاذّة نادرة وردت بأنّ العباس صلّی علیها (9).
رَوَی الْوَاقِدِیُّ (10) بِإِسْنَادِهِ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ الْعَبَّاسِ: مَتَی دُفِنَتْ (11) فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ؟ قَالَ: دَفَنَّاهَا بِلَیْلٍ بَعْدَ هَدْأَةٍ. قَالَ: قُلْتُ: فَمَنْ
ص: 388
صَلَّی عَلَیْهَا؟ قَالَ: عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ (1)، عَنِ الْحَرْثِ بْنِ أَبِی أُسَامَةَ، عَنِ الْمَدَائِنِیِّ، عَنْ أَبِی زَکَرِیَّا الْعَجْلَانِیِّ أَنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ عُمِلَ لَهَا نَعْشٌ قَبْلَ وَفَاتِهَا، فَنَظَرَتْ (2) وَ قَالَتْ:
سَتَرْتُمُونِی سَتَرَکُمُ اللَّهُ.
، قال أبو جعفر محمّد بن جریر: و الثبت (3) فی ذلک أنّها (4) زینب، لأنّ فاطمة علیها السلام (5) دفنت لیلا و لم یحضرها إلّا العباس و علیّ و المقداد و الزبیر.
وَ رَوَی الْقَاضِی أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ کَامِلٍ بِإِسْنَادِهِ فِی تَارِیخِهِ (6) عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: حَدَّثَنِی عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ: أَنَّ عَائِشَةَ أَخْبَرَتْهُ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهَا عَاشَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) سِتَّةَ أَشْهُرٍ، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلًا، وَ صَلَّی عَلَیْهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
و ذکر فی کتابه هذا (7)
أنّ أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین علیهم السلام دفنوها لیلا و غیّبوا قبرها.
وَ رَوَی سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ، عَنْ عَمْرٍو، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ: أَنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ دُفِنَتْ لَیْلًا.
وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْعَطَّارِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِیِّ مِثْلَ ذَلِکَ..
ص: 389
وَ قَالَ الْبَلاذُرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (1)
إِنَّ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمْ تُرَ مُتَبَسِّمَةً (2) بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) ، وَ لَمْ یَعْلَمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ بِمَوْتِهَا.
و الأمر فی هذا أوضح و أظهر من أن یطنب فی الاستشهاد علیه و یذکر الروایات فیه.
فأمّا قوله: و لا یصحّ أنّها دفنت لیلا، و إن صحّ فقد دفن فلان و فلان لیلا .. فقد بیّنا أنّ دفنها لیلا فی الصحّة کالشمس الطالعة، و أنّ منکر ذلک کدافع المشاهدات، و لم نجعل دفنها لیلا بمجرّده هو (3) الحجّة فیقال: فقد دفن فلان و فلان لیلا، بل مع الاحتجاج بذلک علی.
ما وردت به الرِّوَایَاتُ الْمُسْتَفِیضَةُ الظَّاهِرَةُ الَّتِی هِیَ کَالْمُتَوَاتِرِ أَنَّهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ أَوْصَتْ بِأَنْ تُدْفَنَ لَیْلًا حَتَّی لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا الرَّجُلَانِ (4)، وَ صَرَّحَتْ بِذَلِکَ، وَ عَهِدَتْ فِیهِ عَهْداً بَعْدَ أَنْ کَانَا اسْتَأْذَنَا عَلَیْهَا فِی مَرَضِهَا لِیَعُودَاهَا، فَأَبَتْ أَنْ تَأْذَنَ لَهُمَا، فَلَمَّا طَالَ عَلَیْهِمَا الْمُدَافَعَةُ رَغِبَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی أَنْ یَسْتَأْذِنَ لَهُمَا، وَ جَعَلَاهَا حَاجَةً إِلَیْهِ، فَکَلَّمَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی ذَلِکَ وَ أَلَحَّ عَلَیْهَا فَأَذِنَتْ لَهُمَا فِی الدُّخُولِ، ثُمَّ أَعْرَضَتْ عَنْهُمَا عِنْدَ دُخُولِهِمَا وَ لَمْ تُکَلِّمْهُمَا، فَلَمَّا خَرَجَا قَالَتْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ صَنَعْتَ (5) مَا أَرَدْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَتْ: فَهَلْ أَنْتَ صَانِعٌ مَا آمُرُکَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَتْ: فَإِنِّی أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ لَا یُصَلِّیَا عَلَی جَنَازَتِی، وَ لَا یَقُومَا عَلَی قَبْرِی.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَمَّی عَلَی قَبْرِهَا وَ رَشَّ أَرْبَعِینَ قَبْراً فِی الْبَقِیعِ وَ لَمْ یَرُشَّ عَلَی قَبْرِهَا حَتَّی لَا یَهْتَدِیَا إِلَیْهِ، وَ أَنَّهُمَا عَاتَبَاهُ عَلَی (6) تَرْکِ إِعْلَامِهِمَا بِشَأْنِهَا وَ إِحْضَارِهِمَا
ص: 390
لِلصَّلَاةِ عَلَیْهَا.
، فمن هاهنا احتججنا بالدفن لیلا، و لو کان لیس غیر الدفن باللیل من غیر ما تقدّم علیه و تأخّر عنه لم یکن فیه حجّة. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه (1).
و ممّا یدلّ من صحاح أخبارهم علی دفنها لیلا، و أنّ أبا بکر لم یصلّ علیها، و علی غضبها علیه و هجرتها إیّاه.،
ما رواه مسلم فی صحیحه (2) و أورده فی جَامِعُ الْأُصُولِ (3) فِی الْبَابِ الثَّانِی مِنْ کِتَابِ الْخِلَافَةِ وَ الْإِمَارَةِ مِنْ حَرْفِ الْخَاءِ عَنْ عَائِشَةَ- فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ بَعْدَ ذِکْرِ مُطَالَبَةِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ أَبَا بَکْرٍ فِی مِیرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فَدَکَ، وَ سَهْمِهِ مِنْ خَیْبَرَ- قَالَتْ: فَهَجَرَتْهُ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ فَلَمْ تُکَلِّمْهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی مَاتَتْ، فَدَفَنَهَا عَلِیٌّ (علیه السلام) لَیْلًا (4) وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ، قَالَتْ: فَکَانَتْ لِعَلِیٍّ وَجْهٌ مِنَ النَّاسِ حَیَاةَ فَاطِمَةَ فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ مَکَثَتْ فَاطِمَةُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ تُوُفِّیَتْ.
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (5) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ تَشْهَدُ لِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَانِی فَدَکَ. فَقَالَ: یَا بِنْتَ (6) رَسُولِ اللَّهِ! وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَبِیکِ وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ السَّمَاءَ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمَ مَاتَ أَبُوکِ، وَ اللَّهِ لَأَنْ تَفْتَقِرَ عَائِشَةُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ تَفْتَقِرِی، أَ تَرَانِی
ص: 391
أُعْطِی الْأَسْوَدَ وَ الْأَحْمَرَ (1) حَقَّهُ وَ أَظْلِمُکِ حَقَّکِ وَ أَنْتِ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَمْ یَکُنْ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ (2) وَلِیتُهُ کَمَا کَانَ یَلِیهِ! قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَا کَلَّمْتُکَ أَبَداً!. قَالَ: وَ اللَّهِ لَا هَجَرْتُکِ أَبَداً. قَالَ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ.
قَالَ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ لَکِ. فَلَمَّا حَضَرَتْهَا الْوَفَاةُ أَوْصَتْ أَنْ لَا یُصَلِّیَ (3) عَلَیْهَا، فَدُفِنَتْ لَیْلًا، وَ صَلَّی عَلَیْهَا الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ کَانَ بَیْنَ وَفَاتِهَا وَ وَفَاةِ أَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (4) اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ لَیْلَةً (5).
و ممّا یؤیّد إخفاء دفنها جهالة قبرها و الاختلاف فیه بین الناس إلی یومنا هذا، و لو کان بمحضر من الناس لما اشتبه علی الخلق و لا اختلف فیه.
**[ترجمه]آنچه روایات گذشته بر آن دلالت داشت و آنچه در باب شهادت فاطمه سلام الله علیها ذکر خواهد شد که حضرت به خاطر خشم وی بر ابوبکر و عمر در منع کردن فدک و دیگر موارد، وصیت کرد که مخفیانه دفن شود و آن دو بر وی نماز نخوانند، از بزرگترین طعنه ها و تهمت ها در حق آن دو به شمار میرود.
و قاضی القضات در المغنی در پاسخ میگوید: روایت شده است که ابوبکر بر فاطمه سلام الله علیها نماز خواند و چهار بار تکبیر گفت و این امر یکی از مواردی است که فقها در تکبیر گفتن بر میّت زیاد استدلال کردند و این امر صحیح نیست که وی شبانه دفن شد. و اگر این امر صحیح باشد، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز شبانه دفن شد و عمر نیز شبانه دفن شد و یاران رسول الله در شب و روز دفن می شدند و این امری نیست که بر ابوبکر طعنه بزند، بلکه متحمل تر این است که دفن کردن زنان در شب برای آنها پوشیدهتر است و شایسته سنت است. - . المغنی20: 335 -
سید مرتضی در الشافی در پاسخ میگوید: آنچه ادعا کردی که ابوبکر بر فاطمه سلام الله علیها نماز خواند و چهار بار تکبیر گفت و اینکه بسیاری از فقها در تکبیر بر میت به آن استدلال میکنند، امری است که فقط از تو شنیده شده است، و اگر تو آن را از دیگری گرفته باشی، آن شخص نیز تعصبی مانند تو دارد، وگرنه روایات مشهور و کتابهای مذهبی و تاریخی و سیرت، از این موضوع خالی است و راویان اختلاف ندارند که امیرالمؤمنین علیه السلام بر فاطمه سلام الله علیها نماز خواند، مگر یک روایت نادر که نقل میکند که عباس بر وی نماز خواند.
واقدی با سند از عکرمه نقل میکند: از ابن عباس پرسیدم: چه موقعی فاطمه سلام الله علیها دفن شد؟ گفت: در شب و پس از سکوت و آرامش آن وی را دفن کردیم. گفتم: پس چه کسی بر وی نماز خواند؟ گفت: علی علیه السلام.
و طبری روایت می کند: تابوتی برای فاطمه ساخته شد. به آن نگاه کرد و فرمود: مرا مستور و محفوظ کردید، خداوند شما را حفظ کند. و ابوجعفر محمد بن جریر میگوید: روشن است که آن زن، زینب است، زیرا فاطمه سلام الله علیها شبانه دفن شد و فقط عباس و علی و مقداد و زبیر در تشییع وی حاضر بودند.
و قاضی ابوبکر احمد بن کامل در کتاب تاریخش با سند از زهری نقل میکند: عروه بن زبیر میگوید: عائشه به وی گفت که فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله شش ماه زنده ماند، و هنگامی که وفات کرد، علی علیه السلام وی را شبانه دفن کرد و علی بن ابی طالب علیه السلام بر وی نماز خواند و در همان کتابش نقل میکند که امیرالمؤمنین و حسن و حسین علیهم السلام وی را شبانه دفن کردند و قبرش را مخفی کردند. و سفیان بن عیینه نقل میکند: فاطمه علیها السلام شبانه دفن شد و عبدالله بن ابی شبیه، از زهری مانند آن را نقل میکند.
و بلاذری در کتاب تاریخش میگوید: فاطمه سلام الله علیها پس از وفات رسول الله، خندان دیده نشد و ابوبکر و عمر از وفاتش خبر نداشتند... و این امر واضحتر و روشن تر از آن است که با استشهاد بر آن و ذکر روایات، سخن را به درازا بکشیم.
و اما در خصوص این سخنش که این امر صحیح نیست که وی شبانه دفن شد و اگر این امر صحت داشته باشد، فلانی و فلانی نیز شبانه دفن شدند... بیان کردیم که دفن شبانه وی در صحت و درستی مانند آفتاب روشن است و منکر آن مانند منکر امور رؤیت شده است و حجت ما بر دفن شبانه حضرت، فقط خود دفن نبود که بگوید: فلانی و فلانی شبانه دفن شدند، بلکه با استدلال در آن، بر اساس آنچه در روایات شایع و ظاهر کردند که مانند احادیث متواتر هستند، ذکر شده است که حضرت سلام الله علیها وصیت کرد که شبانه دفن شود تا آن دو شخص بر وی نماز نخوانند و این موضوع را به صراحت بیان کرد و آن را به عنوان وظیفه و مسؤولیتی بر عهده امام علی علیه السلام قرار داد، آن هنگام که آن دو، هنگامی که حضرت سلام الله علیها بیمار بود برای عیادتش از وی اجازه ورود خواستند و وی از اجازه دادن به آنها امتناع کرد، و چون تعلل در اجازه دادن به آنها به طول انجامید، برای اجازه ورود خواستن، از امیرالمؤمنین علیه السلام درخواست کردند و اجازه ورود به آنها را به عنوان حاجت خویش بیان کردند پس امیرالمؤمنین علیه السلام در این خصوص با وی صحبت کرد و اصرار کرد. پس حضرت به آنها اجازه ورود داد. سپس هنگامی که وارد شدند از آنها روی گرداند و با آنها صحبت نکرد و هنگامی که خارج شدند، به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آنچه را که میخواستی، انجام دادی؟ فرمود: آری. فاطمه سلام الله علیها فرمود: آیا تو آنچه را به تو امر می کنم انجام میدهی؟ فرمود: آری. حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود: تو را به خدا سوگند میدهم که آن دو بر جنازه من نماز نخوانند و بر قبرم حاضر نشوند.
و روایت شده است که حضرت قبر وی را پنهان داشت و بر چهل قبر در بقیع آب پاشید و بر قبر حضرت آب نپاشید تا معلوم نشود، و آن دو به خاطر اعلام نکردنشان از وفاتش و حاضر نکردنشان برای نماز بر جنازه، وی را نکوهش کردند، از اینجاست که ما بر دفن شبانه وی استدلال کردیم و اگر فقط به خاطر دفن شبانهاش و بدون آنچه که قبل و بعد آن گفته شد، بود، حجتی در این دفن نبود - . الشافی4: 113- 115 - .
پایان
و از جمله روایاتی که در کتابهای صحاح اخبارشان آمده و بر این دلالت دارد که حضرت شبانه دفن شد و اینکه ابوبکر بر وی نماز نخواند و بر خشم حضرت بر وی و قطع رابطه کردن با وی دلالت دارد، آن چیزی است که مسلم در کتاب صحیحش - . صحیح مسلم5: 154، باب حکم الفیء -
نقل کرده و در جامع الاصول - . جامع الاصول4: 482، حدیث: 2079 -
در باب دوم کتاب الخلافه و الاماره در حرف «الخاء» آمده که از عائشه - در حدیثی طولانی پس از مطالبه میراث رسول الله و فدک و سهم پیامبر صلی الله علیه و آله از خیبر توسط فاطمه - نقل میکند: و فاطمه سلام الله علیها با او قطع رابطه کرد، و به این خاطر تا زمان وفاتش با او صحبت نکرد و علی علیه السلام شبانه وی را دفن کرد و به ابوبکر اجازه شرکت در تشییع جنازه نداد و در زمان حیات فاطمه سلام الله علیها، گروهی از مردم در اطراف علی بودند و هنگامی که فاطمه وفات کرد، مردم از اطراف علی علیه السلام رفتند و فاطمه علیها السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله شش ماه بود و سپس وفات یافت. و ابن ابی الحدید روایت کرده است: فاطمه علیها السلام به ابوبکر فرمود: ام ایمن برای من شهادت میدهد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فدک را به من داد. پس ابوبکر گفت: ای دختر رسول الله، به خدا سوگند، خداوند آفریدهای محبوبتر از پدرت رسول الله پیش من خلق نکرده است و روزی که پدرت وفات کرد، آرزو میکردم که آسمان بر زمین فرود میآمد. به خدا سوگند، فقیر و تنگدست شدن عائشه نزد من از فقیر و تنگدست شدن تو آسانتر است، آیا ممکن است که من حق سایر مردم را بدهم و حق تو را به ظلم بگیرم در حالی که تو دختر رسول الله هستی؟! این مال از آن پیامبر نبود و من همانگونه که او آن را بر عهده داشت، آن را بر عهده گرفتم! حضرت فرمود: به خدا سوگند، هرگز با تو صحبت نمیکنم. ابوبکر گفت: به خدا سوگند، هرگز با تو قطع رابطه نمیکنم! فرمود: به خدا سوگند، تو را نفرین میکنم! ابوبکر گفت: به خدا سوگند، برای تو دعای خیر میکنم! و چون وفات وی نزدیک شد، وصیت کرد که ابوبکر بر وی نماز نخواند، پس شبانه دفن شد و عباس بن عبدالمطلب بر وی نماز خواند و بین وفات وی و وفات پدرش، هفتاد و دو شب فاصله بود.
و آنچه مؤید پنهان داشتن دفنش است، مجهول ماندن قبرش و اختلاف مردم بر سر آن تا امروز است و اگر در حضور مردم بود، نسبت به محل آن دچار شک و تردید نمیشدند و اختلاف پیدا نمیکردند .
**[ترجمه]
ممّا یرد من الطعون علی أبی بکر فی تلک الواقعة أنّه مکّن أزواج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من التصرّف فی حجراتهنّ بغیر خلاف، و لم یحکم فیها بأنّها صدقة، و ذلک یناقض ما منعه فی أمر فدک و میراث الرسول صلّی اللّه علیه و آله، فإنّ انتقالها إلیهنّ إمّا علی جهة الإرث أو النحلة، و الأول مناقض لروایته فی المیراث، و الثانی یحتاج إلی الثبوت ببیّنة و نحوها، و لم یطالبهنّ بشی ء منها کما طالب فاطمة علیها السلام فی دعواها، و هذا من أعظم الشواهد لمن له أدنی بصیرة، علی أنّه لم یفعل ما فعل إلّا عداوة لأهل بیت الرسالة، و لم یقل ما قال إلّا افتراء علی اللّه و علی رسوله.
و لنکتف (6) بما ذکرنا، فإنّ بسط الکلام فی تلک المباحث ممّا یوجب کثرة حجم الکتاب و تعسّر تحصیله علی الطلاب.
ص: 392
فانظر أیّها العاقل المنصف بعین البصیرة! فیما اشتمل علیه تلک (1) الأخبار الکثیرة التی أوردوها فی کتبهم المعتبرة عندهم من حکم سیّدة النساء صلوات اللّه علیها- مع عصمتها و طهارتها- باغتصابهم للخلافة و أنّهم أتباع الشیطان، و أنّه ظهر فیهم حسیکة النفاق، و أنّهم أرادوا إطفاء نور الدین، و إهماد سنن سیّد المرسلین صلوات اللّه علیه و آله أجمعین، و أنّهم آذوا أهل بیته و أضمروا لهم العداوة .. و غیر ذلک ممّا اشتملت علیه الخطبة الجلیلة .. (2)!.
فهل یبقی بعد ذلک شکّ فی بطلان خلافة أبی بکر و نفاقه و نفاق أتباعه؟!.
ثم إنّها علیها السلام حکمت بظلم أبی بکر فی منعها المیراث صریحا بقولها علیها السلام: لقد جئت شَیْئاً فَرِیًّا (3)، و دعت الأنصار إلی قتاله، فثبت جواز قتله، و لو کان إماما لم یجز قتله.
ثم انظر إلی هذا المنافق کیف شبّه أمیر المؤمنین و سیّد الوصیّین و أخا سیّد المرسلین و زوجه الطاهرة: بثعالة شهیده ذنبه، و جعله مربا لکلّ فتنة، ثم إلی موت فاطمة صلوات اللّه علیها ساخطة علی أبی بکر مغضبة علیه منکرة لإمامته، و إلی إنکار أبی بکر کون فدک خالصة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مع کونه مخالفا للآیة و الإجماع و أخبارهم، و إلی أنّه انتزع فدک من ید وکلاء فاطمة و طلب منها الشهود، مع أنّها لم تکن مدّعیة، فحکم بغیر حکم اللّه و حکم الرسول صلّی اللّه علیه و آله و صار بذلک من الکافرین بنصّ القرآن، و إلی طلب الشاهد من المعصومة و ردّ
ص: 393
شهادة المعصومین الذین أنزل اللّه تعالی فیهم ما أنزل، و قال فیهم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما قال، و منعها المیراث خلافا لحکم الکتاب، و افترائه علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله بما شهد الکتاب و السنّة بکذبه، فتبوّأ مقعده من النار، و ظلمه علیها صلوات اللّه علیها فی منع سهم ذی القربی خلافا للّه تعالی، و مناقضته لما رواه حیث مکّن الأزواج من التصرّف فی الحجر و غیرها (1) ممّا یستنبط من فحاوی ما ذکر من الأخبار (2)، و لا یخفی طریق استنباطها علی أولی الأبصار.
ص: 394
**[ترجمه]و آنچه در آن ماجرا، تهمتها را متوجه ابوبکر میکند این است که همه بدون اختلاف گفتهاند که پیامبر صلی الله علیه و آله به زنان خویش اختیار تصرف در حجرههای خود را داد و حکم نکرد که آن صدقه است، و این با آنچه در امر فدک و میراث منع کرد، تناقض دارد. زیرا انتقال این حجرهها به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله، یا از طریق میراث و یا از طریق نحله و بخشش است که راه حل اول با روایتش از میراث تناقض دارد و راه حل دوم، نیاز به اثبات با شاهد و بیّنه و مانند آن دارد، در حالی که ابوبکر آنگونه که از فاطمه به خاطر ادعای خود مطالبه شاهد کرد، از آنها مطالبه نکرد و این امر برای کسی که کمترین بصیرتی داشته باشد، از بزرگترین شواهد است که وی آن را فقط به خاطر دشمنی با اهل بیت رسالت انجام داد، و آن سخنان را به دروغ به خداوند و رسولش صلی الله علیه و آله نسبت داد.
به آنچه گفتیم اکتفا میکنیم زیرا بسط کلام در این مباحث، منجر به افزایش حجم کتاب و سخت شدن استفاده از آن بر طالبان علم میشود. پس ای انسان خردمند و با انصاف، با چشم بصیرت در خصوص روایات متعددی که در کتابهای معتبرشان نقل کردهاند بنگر که سرور زنان سلام الله علیها با وجود عصمت و طهارتش حکم میکند به اینکه آنها خلافت را غصب کردند و آنها پیروان شیطان هستند و خصلت مذموم نفاق در آنها ظاهر شد، و اینکه آنها میخواستند نور دین را خاموش کنند و سنت های سرور تمام پیامبران را خاموش و بی روح کنند، و اینکه آنها اهل بیت رسول الله را آزار دادند و کینه آنها را در دل نگه داشتند، و دیگر مواردی که آن خطبه عظیم بر آن دلالت دارد... پس آیا پس از این، نسبت به باطل بودن خلافت ابوبکر و نفاقش و نفاق پیروانش، شکی باقی خواهد ماند؟!
و علاوه بر این، حضرت با منع کردن ابوبکر وی را از میراث، به صراحت به ظلم ابوبکر حکم میکند و میفرماید: «کار بسیار ناپسندی مرتکب شدی»، و انصار را برای جنگ با او فراخواند و جواز قتلش ثابت شد، و اگر امام بود، قتل وی جایز نبود .
و در این امر تامل کن که چگونه این منافق، امیرالمؤمنین و سید الوصیین و برادر سرور پیامبران و همسر فاطمه طاهره را به روباهی که شاهد آن دمش باشد تشبیه کرد و وی را همراه هر فتنهای قرار داد؟!
و حضرت فاطمه سلام الله علیها را ملاحظه کن که تا زمان وفاتش بر ابوبکر خشم گرفته و منکر امامت وی بود و همچنین در انکار کردن ابوبکر تامل کن که با این وجود که مخالف آیه و اجماع و روایاتشان بود، فدک را مختص رسول الله صلی الله علیه و آله نمی دانست و اینکه وی فدک را از دست وکلای فاطمه به زور خارج کرد و شاهد از وی خواست، با اینکه در مقام مدعی نبود؛ پس به غیر حکم خدا و حکم رسول خدا صلی الله علیه و آله حکم کرد و به این خاطر بر اساس نصّ قرآن در گروه کافران قرار گرفت؛ و تامل کن که چگونه فاطمه معصومه شاهد خواست و او شهادت امامان معصومی را که خداوند در شأن آنان آن آیات را نازل کرد و پیامبر در مقامشان آن سخنان را گفت، رد کرد و بر خلاف حکم قرآن و حرفهای دروغی که به پیامبر نسبت داد و قرآن و سنت، گواه بر دروغ بودن آن است، حضرت را از میراث منع کرد... و ظلمش نسبت به حضرت در منع کردن سهم ذوالقربی که بر خلاف حکم خداوند تعالی است و نقض کردنش آنچه را روایت کرد آنجا که به همسران پیامبر اختیار تصرف در حجرهها و سایر چیزها داد؛ که از فحوای روایات ذکر شده استنباط میشود و راه استنباط آن بر صاحبان بصیرت پوشیده نیست .
**[ترجمه]
باب (1) العلّة التی من أجلها ترک أمیر المؤمنین علیه السلام فدک لما ولی الناس
**[ترجمه]دلیلی که به خاطر آن، امیرالمؤمنین علیه السلام هنگامی که بر مردم ولایت یافت، فدک را رها کرد
**[ترجمه]
ع (2): الدَّقَّاقُ، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنِ النَّخَعِیِّ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ (3)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ:
لِمَ لَمْ یَأْخُذْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَکَ لَمَّا وَلِیَ النَّاسَ؟ وَ لِأَیِّ عَلَّةٍ تَرَکَهَا؟ فَقَالَ لَهُ:
لِأَنَّ الظَّالِمَ وَ الْمَظْلُومَةَ قَدْ کَانَا قَدِمَا (4) عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَثَابَ اللَّهُ الْمَظْلُومَةَ (5) وَ عَاقَبَ الظَّالِمَ (6)، فَکَرِهَ أَنْ یَسْتَرْجِعَ شَیْئاً قَدْ عَاقَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ غَاصِبَهُ وَ أَثَابَ عَلَیْهِ
ص: 395
الْمَغْصُوبَةَ (1).
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 154- 155، باب 124، احادیث 201 - :
از امام صادق علیه السلام روایت شده است: از وی پرسیدم: چرا هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام بر مردم ولایت یافت، فدک را نگرفت؟ و به چه دلیل آن را رها کرد؟ فرمود: زیرا ظالم و مظلوم هر دو پیش خداوند عزوجل رفتند و خداوند، مظلوم را پاداش داد و ظالم را مجازات کرد، پس امیرالمؤمنین علیه السلام از پس گرفتن چیزی که خداوند، غاصب آن را مجازات کرده باشد و به کسی که به زور آن چیز از وی گرفته شده باشد، پاداش داده، نفرت داشت.
**[ترجمه]
ع (2): ابْنُ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ (3) الْکَرْخِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ لَهُ: لِأَیِّ عِلَّةٍ تَرَکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَکاً (4) لَمَّا وَلِیَ النَّاسَ؟ فَقَالَ: لِلِاقْتِدَاءِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ وَ قَدْ بَاعَ عَقِیلُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ دَارَهُ، فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَا تَرْجِعُ إِلَی دَارِکَ؟ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله): وَ هَلْ تَرَکَ عَقِیلٌ لَنَا دَاراً، إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا نَسْتَرْجِعُ شَیْئاً یُؤْخَذُ مِنَّا ظُلْماً، فَلِذَلِکَ لَمْ یَسْتَرْجِعْ فَدَکاً لَمَّا وَلِیَ.
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 154- 155، باب 124، احادیث 201 - :
از ابراهیم کرخی نقل شده است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: به چه دلیل هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام بر مردم ولایت یافت، فدک را رها کرد؟ فرمود: برای اقتدا به رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که مکه را فتح کرد، و عقیل خانه وی را فروخته بود. به وی گفته شد: ای رسول خدا، به خانهات برنمیگردی؟
فرمود: آیا عقیل برای ما خانهای گذاشته است؟ ما اهل بیت چیزی که به ظلم از ما گرفته شود را باز پس نمیگیریم؛ و به این خاطر است که هنگامی که به ولایت رسید، فدک را پس نگرفت .
**[ترجمه]
ن، ع (5): الْقَطَّانُ، عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ عَلِیِّ (6) بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ (7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِمَ لَمْ یَسْتَرْجِعْ فَدَکَ لَمَّا وَلِیَ (8) النَّاسَ؟ فَقَالَ: لِأَنَّا أَهْلُ بَیْتٍ وَلِیُّنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَأْخُذُ لَنَا حُقُوقَنَا مِمَّنْ یَظْلِمُنَا إِلَّا هُوَ (9)، وَ نَحْنُ أَوْلِیَاءُ الْمُؤْمِنِینَ، إِنَّمَا نَحْکُمُ لَهُمْ وَ نَأْخُذُ (10) حُقُوقَهُمْ مِمَّنْ یَظْلِمُهُمْ (11)، وَ لَا نَأْخُذُ لِأَنْفُسِنَا.
ص: 396
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام و علل الشرائع - . عیون اخبار الرضا علیه السلام 2: 86، حدیث 31، و علل الشرائع1: 155، باب 124، حدیث 3 - : از ابوالحسن علیه السلام روایت شده است: از وی در خصوص امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدم که چرا هنگامی که بر مردم ولایت یافت، فدک را پس نگرفت؟ فرمود: زیرا ولیّ ما اهل بیت، خداوند عزوجل است و فقط اوست که حقوق ما را از کسی که به ما ظلم میکند، میگیرد و ما ولیّ مؤمنین هستیم و ما فقط برای آنها حکم میکنیم و حقوقشان را از کسی که به آنها ظلم میکند میگیریم و حقوقی برای خود نمیگیریم.
**[ترجمه]
اعلم أنّ بعض المخالفین (1) تمسّکوا فی تصحیح ما زعموه فی أمر المیراث و قصّة فدک بإمضاء أمیر المؤمنین علیه السلام ما فعلته الخلفاء لمّا صار الأمر إلیه، و قد استدلّ قاضی القضاة (2) بذلک علی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لم یکن شاهدا فی قضیّة فدک، إذ لو کان هو الشاهد فیها لکان الأقرب أن یحکم بعلمه، و کذلک فی ترک الحجر لنساء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثم قال: و لیس لهم (3) بعد ذلک إلّا التعلّق بالتقیّة التی هی مفزعهم عند لزوم الکلام، و لو علموا ما علیهم فی ذلک لاشتدّ هربهم منه، لأنّه إن جاز للأئمّة التقیّة- و حالهم فی العصمة ما یقولون- لیجوزنّ ذلک (4) من رسول اللّه، و تجویز ذلک فیه یوجب أن لا یوثق بنصّه علی أمیر المؤمنین علیه السلام لتجویز التقیّة، و متی قالوا یعلم بالمعجز (5) إمامته فقد أبطلوا کون النصّ طریقا للإمامة، و الکلام مع ذلک لازم لهم، بأن یقال: جوّزوا مع ظهور المعجز أن یدّعی الإمامة تقیّة، و أن یفعل سائر ما یفعله تقیّة (6)؟ و کیف یوثق مع ذلک بما ینقل عن الرسول و عن الأئمّة؟! و هلّا جاز أن یکون أمیر المؤمنین علیه السلام نبیّا بعد الرسول و ترک ادّعاء ذلک تقیّة و خوفا؟! فإنّ الشبهة (7) فی ذلک أوکد من النصّ، لأنّ التعصّب للنبیّ (8) فی النبوة أعظم من التعصّب لأبی بکر و غیره فی الإمامة! فإن عوّلوا فی ذلک علی علم الاضطرار فعندهم أنّ الضرورة فی
ص: 397
النصّ علی الإمامة قائمة، و إن (1) فزعوا فی ذلک إلی الإجماع، فمن قولهم أنّه لا یوثق به (2) و یلزمهم فی الإجماع أن یجوز أن یقع علی طریق التقیّة لأنّه لا یکون أوکد من قول الرسول و قول الإمام عندهم، و بعد، فقد ذکر الخلاف فی ذلک کما ذکر الخلاف فی أنّه إله، فلا یصحّ علی شروطهم أن یتعلّقوا بذلک (3).
و أجاب عنه السیّد الأجل رضی اللّه عنه فی الشافی (4) بما هذا لفظه: أمّا قوله: إن جازت التقیّة للأئمّة- و حالهم فی العصمة ما یدّعون (5)
جازت علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله، فالفرق بین الأمرین واضح، لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله مبتدئ بالشرع، و مفتتح لتعریف الأحکام التی لا تعرف إلّا من جهته و بیانه، فلو جازت علیه التقیّة لأخلّ ذلک بإزاحة علّة المکلّفین، و لفقدوا الطریق إلی معرفة مصالحهم الشرعیّة، و قد بیّنا (6) أنّها لا تعرف إلّا من جهته، و الإمام بخلاف هذا الحکم، لأنّه مفید (7) للشرائع التی قد علمت من غیر جهته، و لیس یقف العلم بها و الحقّ فیها علی قوله دون غیره، فمن اتّقی فی بعض الأحکام بسبب یوجب ذلک لم یخل تقیّته بمعرفة الحقّ و إمکان الوصول إلیه، و الإمام و الرسول- و إن (8) استویا فی العصمة- فلیس یجب أن یستویا فی جواز التقیّة للفرق الذی ذکرناه، لا أنّ الإمام لم یجز (9) التقیّة علیه لأجل العصمة، و لیس للعصمة تأثیر فی جواز التقیّة و لا نفی جوازها.
ص: 398
فإن قیل: أ لیس من قولکم إنّ الإمام حجّة فی الشرائع و قد یجوز عندکم أن ینتهی الأمر إلی أن یکون الحقّ لا یعرف إلّا من جهته و بقوله، بأن یعرض الناقلون عن النقل فلا یرد إلّا من جهة من یقوم الحجّة بقوله (1) و هذا یوجب مساواة الإمام للرسول فیما فرّقتم بینهما فیه؟.
قلنا: إذا کانت الحال فی الإمام ما صوّرتموه و تعیّنت الحجّة فی قوله، فإنّ التقیّة لا تجوز علیه کما لا تجوز علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
فإن قیل: فلو قدّرنا أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد بیّن جمیع الشرائع و الأحکام التی یلزمه بیانها حتّی لم یبق شبهة فی ذلک و لا ریب، لکان یجوز علیه و الحال هذه- التقیّة فی بعض الأحکام.
قلنا: لیس یمنع (2) عند قوّة أسباب الخوف الموجبة للتقیّة أن یتّقی إذا لم یکن (3) التقیّة مخلّة بالوصول إلی الحقّ و لا منفرة عنه.
ثم یقال له (4): أ لیست التقیّة عندک جائزة علی جمیع المؤمنین عند حصول أسبابها و علی الإمام و الأمیر؟!.
فإن قال: هی جائزة علی المؤمنین و لیست جائزة علی الإمام و الأمیر.
قلنا: و أیّ فرق بین ذلک؟ و الإمام و الأمیر عندک لیسا بحجّة فی شی ء کما أنّ النبیّ (صلی الله علیه و آله) حجّة فیمنع (5) من ذلک لمکان الحجّة بقولهما، فإن اعترف بجوازها علیهما قیل له فإلا جاز علی النبیّ (صلی الله علیه و آله) قیاسا علی الأمیر و الإمام.
فإن قال: لأنّ قول النبیّ (صلی الله علیه و آله) حجّة، و لیس الإمام و الأمیر کذلک.
ص: 399
قیل له: و أیّ تأثیر فی الحجّة (1) فی ذلک إذا لم تکن التقیّة مانعة من إصابة الحقّ، و لا بمخلّة بالطریق إلیه. و خبرنا عن الجماعة التی نقلها فی باب الأخبار حجّة لو ظفر بهم جبّار ظالم متفرّقین أو مجتمعین فسألهم عن مذاهبهم- و هم یعلمون أو یغلب فی ظنونهم أنّهم متی ذکروها علی وجهها قتلهم و أباح حریمهم أ لیست التقیّة جائزة علی هؤلاء مع الحجّة (2) فی أقوالهم؟ فإن منع من جواز التقیّة علی ما ذکرناه دفع ما هو معلوم.
و قیل له: و أیّ فرق بین هذه الجماعة و بین من نقص عن عدّتها فی جواز التقیّة؟ فلا یجد فرقا.
فإن قال: إنّما جوّزنا التقیّة علی من ذکرتم لظهور الإکراه و الأسباب الملجئة إلی التقیّة و منعناکم من مثل ذلک، لأنّکم تدعون تقیّة لم تظهر أسبابها و لا الأمور الحاملة علیها من إکراه و غیره.
قیل له: هذا اعتراف بما أردناه من جواز التقیّة عند وجود أسبابها، و صار الکلام الآن فی تفصیل هذه الجملة، و لسنا نذهب فی موضع من المواضع إلی أنّ الإمام اتّقی بغیر سبب موجب لتقیّة، و حامل علی فعله، و الکلام فی التفصیل غیر الکلام فی الجملة، و لیس کلّ الأسباب التی توجب التقیّة تظهر لکلّ أحد، و یعلمها جمیع الخلق، بل ربّما اختلفت الحال فیها، و علی کلّ حال فلا بدّ أن تکون معلومة لمن وجب تقیّته، و معلومة أو مجوّزة لغیره، و لهذا قد نجد بعض الملوک یسأل رعیّته عن أمر فیصدقه بعضهم فی ذلک و لا یصدقه آخرون، و یستعملون ضربا من التوریة، و لیس ذلک إلّا لأنّ من صدق لم یخف علی نفسه و من جری مجری نفسه، و من ورّی فلأنّه خاف علی نفسه و غلب فی ظنّه وقوع الضرر به متی صدق فیما (3) سئل عنه، و لیس یجب أن یستوی حال الجمیع، و أن یظهر لکلّ أحد
ص: 400
السبب فی تقیّة من اتّقی ممّن ذکرناه بعینه حتی یقع الإشارة إلیه علی سبیل التفصیل، و حتی یجری مجری العرض علی السیف فی الملإ من الناس، بل ربّما کان ظاهرا کذلک، و ربّما کان خافیا (1).
فإن قیل: مع تجویز التقیّة علی الإمام کیف السبیل إلی العلم بمذاهبه و اعتقاده؟ و کیف یتخلّص (2) لنا ما یفتی به علی سبیل التقیّة من غیره؟.
قلنا: أوّل ما نقوله فی ذلک أنّ الإمام لا یجوز أن یتّقی فیما لا یعلم إلّا من جهته، و الطریق إلیه إلّا من ناحیته، و قوله (3) و إنّما یجوز التقیّة علیه فیما قد بان بالحجج و البیّنات و نصبت علیه الدلالات حتی لا یکون تقیّته (4) فیه مزیلة لطریق إصابة الحقّ و موقعة للشبهة، ثم لا تبقی (5) فی شی ء إلّا و یدلّ علی خروجه منه مخرج التقیّة، إمّا لما یصاحب کلامه أو یتقدّمه أو یتأخّر عنه، و من اعتبر جمیع ما روی عن أئمّتنا علیهم السلام علی سبیل التقیّة وجده لا یعری ممّا ذکرناه.
ثم إنّ التقیّة إنّما تکون من العدوّ دون الولیّ، و من المتّهم دون الموثوق به، فما یصدر منهم إلی أولیائهم و شیعتهم و نصحائهم فی غیر مجالس الخوف یرتفع الشکّ فی أنّه علی غیر جهة التقیّة، و ما یفتون به العدوّ أو یمتحنون به فی مجالس الجور (6) یجوز أن یکون علی سبیل التقیّة کما یجوز أن یکون علی غیرها، ثم یقلب (7) هذا السؤال علی المخالف فیقال له: إذا أجزت علی جمیع الناس التقیّة عند الخوف الشدید و ما یجری مجراه، فمن أین تعرف مذاهبهم و اعتقادهم؟! و کیف تفصل
ص: 401
بین ما یفتی به المفتی منهم علی سبیل التقیّة و بین ما یفتی به و هو مذهب له یعتقد بصحّته؟! فلا بدّ من (1) الرجوع إلی ما ذکرناه.
فإن قال: أعرف مذهب غیری و إن أجزت علیه التقیّة بأن یضطرّنی إلی اعتقاده، و عند التقیّة لا یکون ذلک.
قلنا: و ما المانع لنا من أن نقول هذا بعینه فیما سألت عنه، فأمّا ما تلا کلامه (2) الذی حکیناه عنه من الکلام فی التقیّة، و قوله: إنّ ذلک یوجب أن لا یوثق بنصّه علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فإنّما بناه علی أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یجوز علیه التقیّة فی کلّ حال، و قد بیّنا ما فی ذلک و استقصیناه.
و قوله: أ لا جاز أن یکون أمیر المؤمنین علیه السلام نبیّا، و عدل عن ادّعاء ذلک تقیّة .. فیبطله ما ذکرنا من أنّ التقیّة لا یجوز علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الإمام علیه السلام فیما لا یعلم (3) إلّا من جهته، و یبطله زائدا علی ذلک ما نعلمه نحن و کلّ عاقل ضرورة من نفی (4) النبوّة بعده علی کلّ حال من دین الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
و قوله: إن عوّلوا علی علم الاضطرار فعندهم أنّ الضرورة فی النصّ علی الإمام قائمة، فمعاذ اللّه أن ندّعی الضرورة فی العلم بالنصّ علی من غاب عنه فلم یسمعه، و الذی نذهب إلیه أنّ کل من لم یشهده لا یعلمه إلّا باستدلال (5) و لیس کذلک نفی النبوّة، لأنّه معلوم من دینه صلّی اللّه علیه و آله ضرورة، و لو لم یشهد بالفرق بین الأمرین إلّا اختلاف العقلاء فی النصّ مع تصدیقهم بالرسول
ص: 402
صلّی اللّه علیه و آله و أنّهم لم یختلفوا فی نفی النبوّة لکفی (1)، و لا اعتبار بقوله فی ذلک خلاف ما قد ذکر (2) کما ذکر فی أنّه علیه السلام إله، لأنّه (3) هذا الخلاف لا یعتدّ به، و المخالف فیه خارج عن الإسلام فلا یعتبر فی إجماع المسلمین بقوله، کما لا یعتبر فی إجماع المسلمین (4) بقول من خالف فی أنّه إله، علی أنّ من خالف و ادّعی نبوّته لا یکون مصدّقا للرسول صلّی اللّه علیه و آله و لا عالما بنبوّته، و لا یدّعی علم الاضطرار فی أنّه لا نبیّ بعده و إنّما یعلم ضرورة من دینه صلّی اللّه علیه و آله نفی النبوّة بعده من أقرّ بنبوّته (5).
فأمّا قوله: إنّ الإجماع لا یوثق به عندهم، فمعاذ اللّه أن نطعن فی الإجماع و کونه حجّة، فإن أراد أنّ الإجماع الذی لا یکون فیه قول إمام لیس بحجّة فذلک لیس بإجماع عندنا و عندهم، و ما لیس بإجماع فلا حجّة فیه، و قد تقدّم عند کلامنا فی الإجماع من هذا الکتاب ما فیه کفایة.
و قوله: یجوز أنّ (6) یقع الإجماع علی طریق التقیّة لا یکون (7) أوکد من قول الرسول صلّی اللّه علیه و آله أو قول الإمام علیه السلام عندهم، باطل (8)، لأنّا قد بیّنا أنّ التقیّة لا تجوز علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و الإمام علیه السلام علی کلّ حال، و إنّما تجوز علی حال دون أخری، علی أنّ القول بأنّ الأمّة بأسرها مجتمع (9)
ص: 403
علی طریق التقیّة طریف (1)، لأنّ التقیّة سببها الخوف من الضرر العظیم، و إنّما یتّقی بعض الأمّة من بعض لغلبته علیه و قهره له، و جمیع الأمّة لا تقیّة علیها من أحد.
فإن قیل: یتّقی من مخالفیها فی الشرائع.
قلنا: الأمر بالضدّ من ذلک، لأنّ من خالطهم و صاحبهم من مخالفیهم فی الحال (2) أقلّ عددا و أضعف بطشا منهم، فالتقیّة لمخالفیهم منهم أولی، و هذا أظهر من أن یحتاج فیه إلی الإطالة و الاستقصاء. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.
**[ترجمه] - . المغنی20: 333- 335 - :
و بدان که برخی از مخالفین در تصحیح آنچه در امر میراث و داستان فدک ادعای آن را داشتند، به ادامه آنچه خلفا انجام میدادند توسط امیرالمؤمنین علیه السلام، هنگامی که به خلافت رسید، استناد کردند و قاضی القضات بر این اساس استدلال کرد که امیرالمؤمنین علیه السلام در قضیه فدک از شهود نبود، زیرا اگر وی در آن ماجرا شاهد بود، متحمل این است که وی بر اساس علم خود حکم میکرد و ماجرای رها کردن حجرات برای همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نیز این چنین است. سپس میگوید: و بعد از این، آنها تنها یک راه حل دارند و آن هم چنگ زدن به تقیه است، تقیهای که در هنگام ضرورت پناهگاه آنهاست و اگر میدانستند که در این تقیه با چه مشکلاتی مواجه میشدند، از آن سخت گریزان میشدند؛ زیرا اگر برای ائمه تقیه جایز باشد، در حالی که آنان دارای آن عصمتی هستند که آنها میگویند، در این صورت باید بر رسول الله صلی الله علیه و آله نیز تقیه را جایز بدانند و جایز شمردن این امر برای رسول الله مستلزم این است که به خاطر جواز تقیه، نباید در تعیین امیرالمؤمنین علیه السلام از جانب رسول الله صلی الله علیه و آله اعتماد کرد و اگر بگویند که امامت وی از طریق معجزه فهمیده میشود و بدین وسیله بر تعیین کردن به عنوان وسیلهای دال بر امامت، خط بطلان میکشند و در این صورت باید به آنها گفته شود آیا او با وجود ظهور معجزه، بنابر تقیه، ادعای امامت کرد و سایر کارها را انجام داد؟ و در این صورت چگونه به آنچه از رسول الله صلی الله علیه و آله و از ائمه نقل میشود اعتماد میشود؟! و آیا ممکن است که امیرالمؤمنین علیه السلام پیامبری بعد از رسول الله باشد و برای تقیه و ترس ادعای آن را نکرد؟
شبهه این امر از تعیین کردن امامت سهمگینتر است، زیرا تعصب به پیامبر در پیامبری، از تعصب به ابوبکر و دیگران در امامت عظیمتر است و اگر در این خصوص به علم اضطرار تکیه کنند، که ضرورت در تعیین امامت برای آنها قائم است و اگر به اجماع پناه ببرند، بر اساس سخن آنها، به اجماع نمیتوان اعتماد کرد؛ و علاوه بر این در اجماع، میتوان بر آنها الزام کرد که ممکن است اجماع از روی تقیه باشد زیرا برای آنها، اجماع از کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و امام بالاتر نیست. و نیز در این اجماع خلاف ذکر شده است چنانچه در اینکه خداوند إله است خلاف ذکر شده است. پس بر اساس شرطهای آنان، برای آنها درست و شایسته نیست که به این امر متوسل شوند - . المغنی20: 333- 335 - .
و سید مرتضی با این سخنان پاسخ او را داده است:
در خصوص این سخنش: اگر تقیه بر ائمه جایز باشد، در حالی که آنان دارای آن عصمتی هستند که آنها میگویند، در این صورت باید بر رسول الله صلی الله علیه و آله نیز تقیه را جایز بدانند. تفاوت بین این دو امر واضح و روشن است، زیرا رسول خدا آغازگر شرع و اولین کسی است که احکام را شناساند، احکامی که فقط از جانب وی و از بیان وی فهمیده میشود، پس اگر تقیه بر وی جایز بود، این امر به قضیه نبودِ عذر برای افراد مکلف اخلال وارد میکرد و طریق شناختن مصالح شرعی خود را از دست میدادند، و بیان کردیم که شرع فقط به واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله شناخته میشود، و امام این گونه نیست، زیرا وی امور شرع را که از شخص دیگر فهمیده شده، میرساند، و علم به امور شرع و صحت آن، فقط از طریق قول و گفتار وی معرفی نمیشود و هر کس در برخی از احکام به خاطر وجوب تقیه از آن بهره ببرد، تقیه وی به شناختن حقیقت و امکان رسیدن به آن اخلالی وارد نمیکند .
و امام و پیامبر هر چند در عصمت با هم برابرند، به دلیل آنچه ذکر شد، نباید در جایز بودن تقیه با هم برابر باشند؛ نه اینکه به دلیل عصمت امام تقیه بر وی جایز نیست و عصمت تاثیری در جواز تقیه و یا نفی آن ندارد.
و اگر گفته شود: مگر شما نمیگویید که امام در امور شرع حجت است و ممکن است که این امر، نزد شما تا این حد برسد که حقیقت فقط از جانب او و سخنان او فهمیده شود، در صورتی که راویان از روایت چشم پوشی کنند و فقط از جانب کسی که قول او حجت باشد گفته شده باشد، و این امر مستلزم برابری امام و پیامبر است، پس در چه چیزی میان آنها فرق گذاشتید؟
در پاسخ میگوییم: اگر امام آنگونه باشد که شما وی را به تصویر کشیدید و اینکه حجت از قول فهمیده میشود، پس تقیه همانگونه که بر پیامبر صلی الله علیه و آله جایز نیست، بر او نیز جایز نیست.
و اگر گفته شود: اگر فرض کنیم که پیامبر صلی الله علیه و آله تمام امور شرع و احکامی که بیان آن لازم باشد را بیان کرده باشد، تا جایی که نسبت به آن امور شبهه و شکی باقی نماند، بنابراین در این صورت، تقیه کردن در برخی احکام بر وی جایز است.
میگوییم: در هنگام قوّت اسباب ترس که مستوجب تقیه است، در این حال برای پیامبر صلی الله علیه و آله مانعی وجود ندارد که تقیه کند، اگر در راه رسیدن به حقیقت اخلالی ایجاد نکند و دفع کننده آن نباشد.
سپس از این شخص پرسیده میشود: مگر تقیه در هنگام وجود اسبابش بر تمام مؤمنین و بر امام و امیر جایز نیست؟ اگر بگوید: تقیه بر مؤمنین جایز است و بر امام و امیر جایز نیست. در جواب میگوییم: چه تفاوتی بین این دو وجود دارد؟ امام و امیر نزد تو آنگونه که پیامبر صلی الله علیه و آله حجت است، در هیچ امری حجت نیستند که به دلیل حجت در قولشان مانع این امر باشد. و اگر به جواز تقیه بر امام و امیر اعتراف کند، گفته میشود: پس از طریق قیاس این امر بر امیر و امام، چرا بر پیامبر جایز نباشد؟ اگر بگوید: کلام پیامبر صلی الله علیه و آله حجت است و امام و امیر این گونه نیستند. گفته میشود: اگر تقیه مانع فهمیدن حقیقت نباشد و در راه رسیدن به آن خللی وارد نکند، حجیت، چه تاثیری در آن دارد؟ در حالی که خبر جماعتی که نقل آن جماعت در باب روایات حجت است، حجت میباشد و مثلا اگر انسان ستمگری بر آنها، در حالی که پراکنده یا با هم باشند، سلطه یابد و از مذهب و اعتقاد آنها بپرسد و آنها بدانند یا احتمال غالب دهند که اگر حقیقت را بگویند آنها را میکشد و حریمشان را مباح میکند، آیا با وجود حجت در کلامشان، تقیه بر آنها جایز نیست؟ منع جواز تقیه در این ماجرا، در واقع نپذیرفتن امر بدیهی است.
و به او گفته میشود: چه تفاوتی است بین این جماعت و بین کسانی که از آن جماعت کمتر باشد؟ او تفاوتی پیدا نخواهد کرد.
و اگر بپرسد: ما تقیه را بر کسانی که از آنها یاد کردی، فقط به دلیل اجبار و دلایل وادار کننده به تقیه جایز دانستیم، و شما را از آن بازمیداریم؛ زیرا شما، تقیهای را ادعا میکنید که اسباب آن ظاهر نشده است و دلایل وادارکننده آن از اجبار و دیگر موارد وجود ندارد.
در جواب گفته میشود: این اعترافی است به آنچه ما در پی آن بودیم که تقیه هنگام وجود اسبابش جایز است و کلام اکنون به تفصیل این جمله رسید و ما در هیچ جا اعتقاد نداریم که امام بدون سبب مقتضی و دلیل وادار کننده وی بر تقیه، اقدام به تقیه کند، ولی کلام در تفصیل و جزئیات، غیر از سخن در اجمال و کلی بودن است و به این معنا نیست که تمام اسباب مستوجب تقیه برای همه ظاهر و روشن میشود و همه از آن آ گاهی دارند؛ بلکه ممکن است اوضاع در آن مختلف باشد. به هر حال اسباب تقیه باید برای کسی که تقیه بر وی واجب شده معلوم باشد و برای دیگران نیز معلوم یا جایز باشد و به این خاطر است که ممکن است برخی از پادشاهان را ببینیم که از برخی از رعیت خود در خصوص امری میپرسند و برخی از آنان حقیقت آن را میگویند و برخی دیگر حقیقت را نمیگویند و انواع توریه و پنهانکاری به کار میبرند و این امر فقط به این خاطر است که کسی که حقیقت را گفته است، بر نفس خود نترسیده است و آن که توریه کرده احتمال زیاد داده که اگر حقیقت آنچه را که از وی پرسیده شده، بگوید، ضرری متوجه وی میشود و نباید اوضاع نزد همه یکسان باشد و دلیل واضح کسی که تقیه کرده باشد بر هر شخص ظاهر شود که به طور مفصل بیان شود و آن را به طور آشکار بر مردم اعلام کند، بلکه ممکن است به طور ظاهر و یا پوشیده باشد.
و اگر گفته شود: با وجود جواز تقیه بر امام، چگونه می توان بر مذهب و اعتقاد وی پی برد؟ و چگونه میتوانیم بدانیم که فتوا و حکمی که صادر میکند از باب تقیه است یا چیز دیگر؟
اولین چیزی که در این خصوص میگوییم: در حکمی که فقط از جهت امام فهمیده میشود و رسیدن به آن فقط از خود وی و سخنانش میسر است، برای وی جایز نیست که تقیه کند و تنها در اموری تقیه برای وی جایز است که به وسیله حجتها و براهین قاطع روشن شده باشد و دلالت های آن ارائه شده باشد که تقیه کردن وی در آن، زایل کننده راه رسیدن به حقیقت نباشد و موجب شبهه نباشد و تقیه بودن آن واضح باشد، یا به واسطه آنچه در خود کلامش و یا قبل از آن و یا بعد از آن وجود دارد، و هر کس تمام آنچه که از ائمه ما در باب تقیه نقل شده است را در نظر بگیرد، ملاحظه میکند که آن روایات خارج از آنچه ذکر کردیم نیستند.
علاوه بر این، تقیه در مقابل دشمن صورت میگیرد و نه در مقابل دوست، و در مقابل متهم سر میزند و نه در مقابل فرد قابل اعتماد. پس آنچه که آنان به امامیه و شیعه خود میگویند و همچنین نصیحتهای آنان در مجالسی که ترس در آن نباشد، در آن تقیهای نیست، ولی احکامی که به دشمن میگویند و یا آنچه که در مجالس جور و ظلم گرفتار آن می شوند، ممکن است از باب تقیه باشد و ممکن است نباشد.
سپس این سؤال از خود مخالف پرسیده میشود: اگر تقیه را هنگام ترس شدید و موقعیتهایی از این قبیل بر تمام مردم جایز میدانید، پس چگونه میتوانیم مذهب و اعتقاد آنها را بدانیم؟ و چگونه میتوانی بین آنچه که مفتی آنها از باب تقیه فتوا میدهد و آنچه که از روی اعتقاد خود فتوا میدهد و به درستی آن اعتقاد دارد، تمایز بگذاری؟ پس باید به آنچه ذکر کردیم بازگردی. و اگر بگوید: مذهب و اعتقادش را میشناسم، و اگرچه تقیه را بر او جایز میدانم، مرا ملزم به پذیرفتن اعتقادش میکند، ولی در هنگام تقیه اینگونه نیست.
میگوییم: پس چه مانعی وجود دارد که ما در پاسخ به سؤالی که پرسیدی، همین جواب را بدهیم، اما آنچه بعد از این سخنانش آمد و ما آن را در کلام در خصوص تقیه نقل کردیم، که میگوید: این امر مستلزم این است که به تعیین امیرالمؤمنین علیه السلام از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله اعتماد نکنیم. این سخنان را بر این اساس گفته است که تقیه در همه احوال بر او جایز است و ما مسائلی را که در این امر وجود دارد بیان کرده و به طور کامل بررسی کردیم.
و اما این سخنش: پس ممکن است که امیرالمؤمنین علیه السلام پیامبر باشد و برای تقیه از این ادعا چشم پوشی کرد...
این سخن را، امری که ذکر کردیم باطل میکند که تقیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام در اموری که فقط از جانب آنها فهمیده میشود جایز نیست و علاوه بر این، آنچه ما و هر انسان عاقلی به ضرورت میدانیم این است که نفی نبوت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله، جزء دین پیامبر است، خط بطلان دیگری بر آن مساله میکشد.
و این سخنش: اگر به علم اضطرار تکیه کنند، نزد آنها ضرورتِ نص و تصریح تعیین امام، موجود و قائم است... به خدا پناه میبریم که در علم به نص، برای کسی که حاضر نبوده و آن را نشنیده، ادعای ضرورت کنیم؛ آنچه به آن اعتقاد داریم این است که هر کس شاهد آن نبوده، فقط با استدلال میتواند به آن علم داشته باشد و بفهمد و نفی نبوت از این قبیل نیست، زیرا این موضوع، ضرورتا از دین پیامبر اکرم روشن است و اگر تفاوت بین این دو امر، فقط اختلاف عاقلان در نص به همراه تصدیق رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد و اینکه آنها در نفی نبوت پس از پیامبر اختلاف ندارند، کافی است و اگر خلاف آنچه ذکر شد را بیاورد، سخنان او در این باره اعتباری ندارد و همین طور است آنچه ذکر کرد که رسول اکرم خدا است، زیرا این اختلاف نیز ارزشی ندارد و کسی که خلاف این اعتقاد را دارد از اسلام خارج شده است و در اجماع مسلمین به سخن وی اهمیتی داده نمیشود، همان طور که نظر کسی که معتقد است علی علیه السلام خداست نیز جزء اجماع مسلمین به شمار نمیرود، زیرا هر کس نظری خلاف این دارد و ادعای پیامبری وی را دارد، مؤید پیامبر صلی الله علیه و آله نیست و از پیامبری او آگاه نیست و علم اضطرار این ادعا را ندارد که پس از وی پیامبر نیست، بلکه هر کس که به پیامبری او اعتراف دارد، به ضرورت دین پیامبر، نفی پیامبری پس از وی را میداند.
و اما این سخنش: «اجماع نزد آنها قابل اعتماد نیست...»، به خدا پناه میبریم که اجماع و حجت بودن را بیاعتبار بدانیم و اگر منظورش این باشد که اجماعی که قول امام در آن نباشد حجت نیست، این امر نزد ما و نزد آنها اجماع به شمار نمیآید و آنچه اجماع نیست، حجتی در آن نیست و هنگام صحبت کردن در خصوص اجماع در این کتاب به اندازه کافی سخن گفتیم.
و این سخنش: «ممکن است اجماع بنابر تقیه باشد» زیرا اجماع نزد آنها از کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بالاتر نیست؛ سخنی باطل است؛ زیرا ما بیان کردیم که تقیه در همه حال بر پیامبر و امام علی علیه السلام جایز نیست بلکه در برخی موقعیتها جایز میشود و این سخن که تمام امت بنا بر تقیه اجماع داشته باشند، سخن ظریف و بدیعی است؛ زیرا دلیل تقیه، ترس از ضرر عظیم است و فقط برخی از امت از برخی دیگر به خاطر سلطه یافتن و غلبه میترسند و تمام امت به طور کلی از هیچ کس تقیه و ترسی ندارد و اگر گفته شود: در امور شرع از مخالفانش می ترسد و تقیه میکند، میگوییم: قضیه عکس این است؛ زیرا مخالفانشان که با آنها مخلوط شده باشند و معاشرت داشته باشند، از نظر تعداد نفرات و قدرت نسبت به آنها در سطح پایینتری هستند؛ پس تقیه برای مخالفان شایستهتر است و این امر واضحتر از آن است که بخواهیم سخن را به درازا بکشیم و در آن غور کنیم - . الشافی4: 105- 110 - .
پایان.
**[ترجمه]
لکثرة تشنیع المخالفین فی ذلک علینا مع کثرة الدلائل القاطعة علیها (3)..
**[ترجمه]با وجود دلایل قاطع زیاد دالّ بر تقیه، به خاطر انتقادهای زیادی که از سوی مخالفین به خاطر این امر شده، برخی از دلایلی را که بر جواز تقیه دلالت دارد ذکر میکنیم:
**[ترجمه]
قوله تعالی: مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (4).
**[ترجمه]این آیه: {هر کس پس از ایمان آوردن خود به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد} - . النحل / 106 -
**[ترجمه]
قوله تعالی: لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً (5).
**[ترجمه]این آیه: {مؤمنان نباید کافران را - به جای مؤمنان - به دوستی بگیرند و هر که چنین کند، در هیچ چیز [او را] از [دوستی] خدا [بهره ای] نیست مگر اینکه از آنان به نوعی تقیه کنید.} - . ال عمران / 28 -
**[ترجمه]
ما رواه الْفَخْرُ الرَّازِیُّ (6) وَ غَیْرُهُ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ (7) عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: أَخَذَ مُسَیْلَمَةُ الْکَذَّابُ رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لِأَحَدِهِمَا: أَ تَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: أَ فَتَشْهَدُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ؟
ص: 404
قَالَ: نَعَمْ، وَ کَانَ مُسَیْلَمَةُ یَزْعُمُ أَنَّهُ رَسُولُ بَنِی حَنِیفَةَ، وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَسُولُ قُرَیْشٍ، فَتَرَکَهُ، وَ دَعَا الْآخَرَ فَقَالَ: أَ تَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ نَعَمْ نَعَمْ! قَالَ: أَ فَتَشْهَدُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ؟ قَالَ: إِنِّی أَصَمُّ .. ثَلَاثاً. فَقَدَّمَهُ وَ قَتَلَهُ، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: أَمَّا هَذَا الْمَقْتُولُ فَمَضَی عَلَی صِدْقِهِ وَ یَقِینِهِ فَهَنِیئاً لَهُ، وَ أَمَّا الْآخَرُ فَقَبِلَ رُخْصَةَ اللَّهِ فَلَا تَبِعَةَ عَلَیْهِ.
**[ترجمه]آنچه فخر رازی و دیگر مفسرین - . مراجعه کن به مجمع البیان2: 430، و احکام القران جصاص 20/ 10، و دیگر مفسرین -
از حسن نقل میکنند: مسیلمه کذاب دو نفر از یاران رسول الله صلی الله علیه و آله را گرفت و به یکی از آنها گفت: آیا شهادت میدهی که محمد رسول الله است؟ گفت: آری. و گفت: آیا شهادت میدهی که من رسول الله هستم: گفت: آری. و مسیلمه ادعا داشت که پیامبر بنی حنیفه است و محمد صلی الله علیه و آله پیامبر قریش است. پس آن مرد را رها کرد و مرد دیگر را صدا زد و گفت: آیا شهادت میدهی که محمد رسول الله است؟ گفت: آری آری آری. گفت: پس آیا شهادت میدهی که من رسول الله هستم؟ گفت: من ناشنوا هستم... سه بار این را تکرار کرد، پس او را کشت و این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، فرمود: این شخص که کشته شد، بر اساس صدق و یقین خویش از دنیا رفت، گوارای او باد! و اما شخص دیگر، اجازه و جواز خداوند را پذیرفت، پس مسؤولیتی بر وی نیست. - . تفسیر فخر رازی8: 13 -
**[ترجمه]
مَا رَوَاهُ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ أَنَّ أُنَاساً مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ فُتِنُوا فَارْتَدُّوا عَنِ الْإِسْلَامِ بَعْدَ دُخُولِهِمْ فِیهِ، وَ کَانَ فِیهِمْ مَنْ أُکْرِهَ فَأَجْرَی کَلِمَةَ الْکُفْرِ عَلَی لِسَانِهِ مَعَ أَنَّهُ کَانَ بِقَلْبِهِ مُصِرّاً عَلَی الْإِیمَانِ مِنْهُمْ عَمَّارٌ وَ أَبَوَاهُ: یَاسِرٌ وَ سُمَیَّةُ، وَ صُهَیْبٌ وَ بِلَالٌ وَ خَبَّابٌ وَ سَالِمٌ عُذِّبُوا، وَ أَمَّا سُمَیَّةُ فَقَدْ رُبِطَتْ بَیْنَ بَعِیرَیْنِ (1) وَ وُجِئَتْ (2) فِی قُبُلِهَا بِحَرْبَةٍ، وَ قَالُوا: إِنَّکِ أَسْلَمْتِ مِنْ أَجْلِ الرِّجَالِ فَقُتِلَتْ، وَ قُتِلَ یَاسِرٌ، وَ هُمَا أَوَّلُ قَتِیلَیْنِ (3) فِی الْإِسْلَامِ، وَ أَمَّا عَمَّارٌ فَقَدْ أَعْطَاهُمْ مَا أَرَادُوا بِلِسَانِهِ مُکْرَهاً، فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّ عَمَّاراً کَفَرَ. فَقَالَ: کَلَّا، إِنَّ عَمَّاراً مُلِئَ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ، وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ، فَأَتَی عَمَّارٌ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ یَبْکِی، فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمْسَحُ عَیْنَیْهِ یَقُولُ: مَا لَکَ! إِنْ عَادُوا لَکَ فَعُدْ لَهُمْ بِمَا قُلْتَ (4).
ص: 405
**[ترجمه]آنچه خاص و عام روایت میکنند که گروهی از اهالی مکه بعد از اسلام آوردنشان شکنجه شدند و مرتدّ شدند، و در میان آنها کسانی بودند که مجبور به این کار شدند و کلمه کفر را بر زبان آوردند، با این وجود که قلبشان بر ایمان ثابت قدم بود؛ از جمله آنان، عمار و والدینش یاسر و سمیه، و صهیب و بلال و خباب و سالم. شکنجه داده شدند و اما سمیه را بین دو شتر بستند و از روبرو با نیزه زدند و گفتند: تو به خاطر مردان اسلام آوردی و کشته شد، و یاسر نیز کشته شد، آن دو اولین شهدا در اسلام هستند و عمار با اجبار، هر آنچه که آنها از وی میخواستند را بر زبان آورد.
گفته شد: یا رسول الله، عمار کافر شد. فرمود: هرگز، سر تا پای وجود عمار از ایمان سرشار است و ایمان با گوشت و استخوان وی آمیخته شد. عمار در حالی که گریه میکرد نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمد و رسول اکرم شروع کرد به پاک کردن چشمان او، در حالی که میفرمود: تو را چه شده است! اگر بار دیگر نیز سراغ تو بیایند، همان حرفها را تکرار کن. - . مراجعه کن مثلا به تفسیر فخر رازی: 20/ 121 و تفسیر التبیان: 6/ 428 و دیگر تفاسیر. -
**[ترجمه]
خَبَرُ (1) مَوْلَی الْحَضْرَمِیِّ أَکْرَهَهُ سَیِّدُهُ فَکَفَرَ ثُمَّ أَسْلَمَ مَوْلَاهُ فَأَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُمَا وَ هَاجَرَا (2).
و قال ابن عبد البرّ فی الإستیعاب (3) فی ترجمة عمّار: إنّ نزول الآیة فیهم ممّا أجمع أهل التفسیر علیه.
و یدل علیها أیضا ما یدلّ علی نفی الحرج نحو قوله تعالی: ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (4) و لزوم الحرج فی مواضع التقیّة- سیّما إذا انتهت الحال إلی القتل و هتک العرض- واضح..
**[ترجمه]داستان غلام حضرمی که سرور وی، او را مجبور کرد و کفر گفت و سپس سرورش اسلام آورد و او اسلام آورد و اسلام آنها بسیار نیکو شد و هجرت کردند. - . الاصابة2: 249، شماره: 4380 -
و ابن عبدالبرّ در الاستیعاب در شرح حال عمار میگوید: نزول این آیه در شان آنها، چیزی است که اهل تفسیر بر آن اجماع دارند. - . الاستیعاب که در حاشیه الاصابة نوشته شده2: 477 -
و همچنین آنچه بر نفی حرج و سختی دلالت دارد، دال بر تقیه است مانند این سخن خداوند تعالی {و در دین بر شما سختی قرار نداده است.} - . الحج / 78 - ، و لزوم حرج و گناه در مواقع تقیه واضح است، به ویژه اگر به قتل و هتک ناموس منتهی شود.
**[ترجمه]
التفاسیر (1). و لا خلاف فی شرعیّتها مع الخوف علی النفس من الکفّار الغالبین.
و قال الشافعی- من العامّة- بأنّ الحالة بین المسلمین إذا شاکلت الحال بین المسلمین و المشرکین حلّت التقیّة (2)، ذکر ذلک الفخر الرازی فی تفسیر الآیة الثانیة، و قال: التقیّة جائزة لصون النفس، و هل هی جائزة لصون المال، یحتمل أن یحکم فیها بالجواز،
لِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: حُرْمَةُ مَالِ الْمُسْلِمِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ،.
وَ لِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ.
، و لأنّ الحاجة إلی المال شدیدة، و الماء إذا بیع بالغبن سقط فرض الوضوء و جاز الاقتصار علی التیمّم دفعا لذلک القدر من نقصان المال، فکیف لا یجوز هاهنا (3)؟.
و قال فی تفسیر الآیة الأولی.
lt;meta info="{و کسی که [برای حفظ جان خود به خوردن آنها] ناچار شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد، بر او گناهی نیست.} - . البقره / 173 -
و مجاهد، اضطرار را در این آیه سوره انعام - . الانعام / 145 - ،
به طور خاص به اضطرار اجبار تفسیر کرده است. و بر اساس برخی تفاسیر - مجمع البیان1: 289 و الکشاف 1/ 237 و دیگر تفاسیر - این آیه نیز بر تقیه دلالت دارد: {و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید.} - .البقره / 195 -
و در شرعیت آن هنگامی که از کافران غالب، ترس بر جان خود در میان باشد، خلافی وجود ندارد.
از عامه، از شافعی نقل شده است که وضعیت بین مسلمانان اگر مانند وضعیت بین مسلمانان و مشرکان باشد، تقیه اتفاق میافتد. - . الام3: / 236 و 4: 188 -
فخر رازی آن را در تفسیر آیه دوم ذکر کرده و میگوید: تقیه برای حفظ جان جایز است و آیا برای حفظ مال نیز جایز است؟ احتمالا جایز باشد، به دلیل این حدیث پیامبر اکرم: حرمت مال مسلمان حرمت خونش است... و به دلیل این حدیث: هر کس به خاطر اموالش کشته شود، شهید است... و به این دلیل که نیاز به مال شدید است و آب اگر با نیرنگ فروخته شود، وضو ساقط میشود و برای پرهیز از فقدان آن مقدار از مال، میتوان به تیمم اکتفا کرد، پس چگونه تقیه در اینجا جایز نمیشود؟ - . تفسیر فخر رازی8: 13 -
و در تفسیر آیه اول میگوید:
**[ترجمه]
أحدها (4): أن یجب فعل المکره علیه
، مثل ما إذا أکرهه علی شرب الخمر و أکل الخنزیر و أکل المیتة، فإذا أکرهه علیه بالسیف فهاهنا یجب الأکل، و ذلک لأنّ صون الروح عن الفوات واجب و لا سبیل إلیه فی هذه الصورة إلّا بهذا الأکل، و لیس فی هذا الأکل ضرر علی حیوان و لا إهانة بحقّ اللّه (5)، فوجب أن یجب، لقوله تعالی: وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ (6).
**[ترجمه]باید فعلی که بر آن اجبار است را انجام داد مانند: اگر کسی به شراب نوشیدن و خوردن گوشت خوک و خوردن گوشت مردار مجبور شود؛ یعنی اگر با شمشیر کسی مجبور به چنین کاری شود، باید آن را بخورد؛ به این دلیل که محافظت نفس از مردن واجب است و در این حال برای این محافظت، چارهای جز خوردن وجود ندارد، و در این خوردن به حیوانی ضرری وارد نمیشود و اهانتی در حق خداوند نمیشود، پس به دلیل این آیه: {و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید} - . البقره / 195 - ،
باید واجب شود.
**[ترجمه]
أکرهه علی التلفظ بکلمة الکفر مباح له ذلک (1) و لکنّه لا یجب (2).
قال: و أجمعوا علی أنّه لا یجب علیه التکلّم بکلمة الکفر، و یدلّ علیه وجوه:
أحدها: إنّا روینا أنّ بلالا صبر علی ذلک العذاب و کان یقول: أحد ..
أحد، و لم یقل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بئسما صنعت، بل عظّموه علیه (3)، فدلّ ذلک علی أنّه لا یجب علیه التکلّم بکلمة الکفر.
و ثانیها: ما روی من قصّة المسیلمة (4)، التی سبق ذکرها، قال:
**[ترجمه]اینکه آن فعل مباح باشد و واجب نمیشود، مثال آن مانند کسی که مجبور به تلفظ کلمه کفر شود، این امر برای او مباح است ولی واجب نیست.
میگوید: به اجماع رسیدند که نباید کلمه کفر را بر زبان بیاورید که چند وجه بر این امر دلالت دارد: وجه اول: روایت کردیم که بلال بر آن شکنجه صبر کرد و میگفت: یکتاست یکتاست... و رسول الله صلی الله علیه و آله نفرمود: آنچه انجام دادی، بد عملی است بلکه عمل او را ستود و این امر بر این دلالت دارد که او نباید کلمه کفر بر زبان آورد.
وجه دوم: آنچه از داستان مُسیلمه روایت میشود، که آن را ذکر کردیم و میگوید:
**[ترجمه]
أنّه لا یجب و لا یباح بل یحرم، و هذا مثل ما أکرهه إنسان علی قتل إنسان آخر أو علی قطع عضو من أعضائه، فهاهنا یبقی الفعل علی الحرمة الأصلیّة (5) انتهی.
و لا خلاف ظاهرا فی أنّه متی أمکن التخلّص من الکذب فی صورة التقیّة بالتوریة لم یجز ارتکاب الکذب، و اختلفوا فیما لو ضیق المکره الأمر علیه و شرح له کلّ أقسام التعریضات و طلب منه أن یصرّح بأنّه ما أراد شیئا منها و لا أراد إلّا ذلک المعین، و لم یتفطّن فی تلک الحال بتوریة یتخلّص منه (6) فالخاصّة (7) و أکثر
ص: 408
العامّة (1) ذهبوا إلی جواز الکذب حینئذ.
و حکی الفخر الرازی عن القاضی أنّه قال: یجب حینئذ تعریض النفس للقتل، لأنّ الکذب إنّما یقبح لکونه کذبا، فوجب أن یقبح علی کلّ حال، و لو جاز أن یخرج من القبح لرعایة بعض المصالح لم یمتنع (2) أن یفعل اللّه الکذب لرعایة بعض المصالح، و حینئذ لا یبقی وثوق بعهد اللّه (3) و لا بوعیده، لاحتمال أنّه فعل ذلک الکذب (4) لرعایة المصالح التی لا یعرفها إلّا اللّه تعالی (5).
و یرد علیه: أنّ الکذب و إن کان قبیحا إلّا أنّ جواز ارتکابه (6) فی محلّ النزاع لأنّه أقلّ القبیحین، و التعریض للقتل- لو سلّمنا عدم قبحه لذاته جاز أن یغلب المفسدة العرضیّة فیه علی الذاتیّة فی الکذب، و یلزمه تجویز تعریض نبیّ من الأنبیاء للقتل للتحرّز عن الکذب فی درهم، و بطلانه لا یخفی علی أحد.
و أمّا ما تمسّک به من تطرّق الکذب إلی وعد اللّه سبحانه و وعیده، فیتوجّه علیه:
ص: 409
أوّلا: أنّ العقل یجزم ببطلان الاحتمال المذکور، لأنّ (1) سبحانه هو الذی بیده أزّمة الأمور، و هو القادر الذی لا یضادّه فی ملکه أحد، و العالم بالعواقب، فلا یجوز علیه نظم الأمور علی وجه لا یمکن فیه رعایة المصلحة إلّا بالکذب.
و ثانیا: أنّ ذلک باطل بالضرورة من الدین و إجماع الملیّین- لا من حیث عدم جواز الکذب- لرعایة المصالح، و هو واضح.
ثم إنّ الشهید رحمه اللّه عرّف التقیّة (2) فی قواعده (3) بأنّها: مجاملة الناس بما یعرفون و ترک ما ینکرون حذرا من غوائلهم، قال: و أشار إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام (4) و موردها الطاعة و المعصیة غالبا، فمجاملة الظالم فیما یعتقده ظلما و الفاسق المتظاهر بفسقه اتّقاء شرّهما من باب المداهنة الجائزة و لا تکاد تسمّی تقیّة.
و قسّمها بانقسام الأحکام الخمسة (5)، و عدّ من الحرام التقیّة فی قتل الغیر، و قال: التقیّة تبیح کلّ شی ء حتّی إظهار کلمة الکفر و لو ترکها حینئذ أثم، أمّا فی هذا المقام و مقام التبرّی من أهل البیت علیهم السلام فإنّه لا یأثم بترکها، بل صبره إمّا مباح أو مستحب، و خصوصا إذا کان ممّن یقتدی به (6)، انتهی.
و حکی الشیخ الطبرسی رحمه اللّه فی مجمع البیان (7) عن الشیخ المفید رضی
ص: 410
اللّه عنه أنّه قال: التقیّة قد تجب أحیانا و تکون فرضا، و تجوز أحیانا من غیر وجوب و یکون فی وقت أفضل من ترکها، و قد یکون ترکها أفضل و إن کان فاعلها معذورا و معفوّا عنه، متفضّلا علیه بترک اللوم علیها (1).
و قال الشیخ أبو جعفر الطوسی رحمه اللّه: ظاهر الروایات یدلّ علی أنّها واجبة عند الخوف علی النفس، و قد روی رخصة فی جواز الإفصاح بالحقّ عنده (2).
و أنت إذا وقفت علی ما حکیناه ظهر لک أنّ القول بالتقیّة لیس من خصائص الخاصّة حتی یعیّروا به- کما یوهمه کلام قاضی القضاة و الفخر الرازی و غیرهما- و أکثر أحکامها ممّا قال به جلّ العامّة أو طائفة منهم.
ثم إنّ ما جعله قاضی القضاة من مفاسد القول بجواز التقیة علی الإمام أعنی لزوم جوازها علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله- ممّا رووه فی أخبارهم و اتّفقوا علی صحّته.
- روی البخاری فی صحیحه فی باب فضل مکّة و بنیانها بأربعة أسانید (3)،- و مسلم فی صحیحه (4)، و مالک فی الموطأ (5)، و الترمذی (6) و النسائی فی صحیحیهما (7)
، و ذکرهما فی جامع الأصول فی فضل الأمکنة من حرف الفاء بألفاظ مختلفة (8).
ص: 411
منها:- و هو.
لَفْظُ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ الْمُوطَأِ وَ النَّسَائِیِّ- أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ أَخْبَرَ عَنْ (1) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَائِشَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ قَالَ لَهَا: أَ لَمْ تَرَیْ أَنَّ قَوْمَکِ حِینَ بَنَوُا الْکَعْبَةَ اقْتَصَرُوا عَلَی قَوَاعِدِ إِبْرَاهِیمَ؟ فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَا تَرُدُّهَا عَلَی قَوَاعِدِ إِبْرَاهِیمَ؟ قَالَ: لَوْ لَا حِدْثَانُ قَوْمِکِ بِالْکُفْرِ لَفَعَلْتُ.
قال عبد اللّه: لئن کانت عائشة سمعت هذا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه (و آله) و سلّم ما أری رسول اللّه صلّی اللّه علیه (و آله) و سلّم ترک استلام الرکنین اللذین یلیان الحجر إلّا أنّ البیت لم یتم علی قواعد إبراهیم (2).
و مِنْ لَفْظِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ عَنِ الْأَسْوَدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ (3): سَأَلْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) عَنِ الْجِدَارِ، أَ مِنَ (4) الْبَیْتِ هُوَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ:
فَمَا لَهُمْ لَمْ یُدْخِلُوهُ فِی الْبَیْتِ؟ قَالَ: إِنَّ قَوْمَکِ قَصُرَتْ بِهِمُ النَّفَقَةُ. قُلْتُ: فَمَا شَأْنُ بَابِهِ مُرْتَفِعاً؟ قَالَ: فَعَلَ ذَلِکِ قَوْمُکِ لِیُدْخِلُوا مَنْ شَاءُوا وَ یَمْنَعُوا مَنْ شَاءُوا، وَ لَوْ لَا أَنَّ قَوْمَکِ حَدِیثُ عَهْدِهِمْ (5) بِالْجَاهِلِیَّةِ فَأَخَافُ أَنْ تُنْکِرَ قُلُوبُهُمْ أَنْ أُدْخِلَ الْجِدَارَ فِی الْبَیْتِ وَ أَنْ أُلْصِقَ بَابَهُ بِالْأَرْضِ (6)..
و مِنْ لَفْظِ الْبُخَارِیِّ، عَنْ جَرِیرٍ، عَنْ یَزِیدَ بْنِ رُومَانَ، عَنْ عُرْوَةَ، عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) قَالَ لَهَا: یَا عَائِشَةُ! لَوْ لَا أَنَّ قَوْمَکِ حَدِیثُ عَهْدٍ بِالْجَاهِلِیَّةِ لَأَمَرْتُ بِالْبَیْتِ فَهُدِمَ فَأَدْخَلْتُ فِیهِ مَا أُخْرِجَ مِنْهُ، وَ أَلْزَقْتُهُ بِالْأَرْضِ، وَ جَعَلْتُ لَهُ بَابَیْنِ، بَاباً شَرْقِیّاً وَ بَاباً غَرْبِیّاً، فَبَلَغْتُ بِهِ أَسَاسَ إِبْرَاهِیمَ فَذَلِکِ الَّذِی
ص: 412
حَمَلَ ابْنَ الزُّبَیْرِ عَلَی هَدْمِهِ. قَالَ یَزِیدُ: وَ شَهِدْتُ ابْنَ الزُّبَیْرِ حِینَ هَدَمَهُ وَ بَنَاهُ وَ أَدْخَلَ فِیهِ مِنَ الْحِجْرِ، وَ قَدْ رَأَیْتُ أَسَاسَ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِجَارَةً کَأَسْنِمَةِ الْإِبِلِ، قَالَ جَرِیرٌ: فَقُلْتُ لَهُ أَیْنَ مَوْضِعُهُ؟ قَالَ: أُرِیکَهُ الْآنَ، فَدَخَلْتُ مَعَهُ الْحِجْرَ، فَأَشَارَ إِلَی مَکَانٍ فَقَالَ: هَاهُنَا. فَخَرَرْتُ مِنَ الْحِجْرِ سِتَّةَ أَذْرُعٍ أَوْ نَحْوَهَا .. (1).
و باقی ألفاظ الروایات مذکورة فی جامع الأصول (2).
و لا ریب فی أنّ الظاهر أنّ تعلیق الإمضاء بحدثان عهد القوم و قربه من الکفر و الجاهلیّة یستلزم خوفه صلّی اللّه علیه و آله فی ارتدادهم و خروجهم عن الإسلام أن یعود بذلک ضرر علی نفسه (3) صلّی اللّه علیه و آله أو إلی غیره، و یتطرّق بذلک الوهن فی الإسلام، و ذلک هو الذی جعله قاضی القضاة مفزعا للشیعة عند لزوم الکلام.
ثم إنّ هذه الروایات تدلّ دلالة ظاهرة علی أنّ إیمان القوم لم یکن ثابتا مستقرا، و إلّا لما کان الرسول صلّی اللّه علیه و آله خائفا وجلا من تغییر ما أسّسه أئمّة القوم فی الجاهلیّة و الکفر، و إنّهم ممّن قال اللّه تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (4). بل الظاهر من الکلام لمن أنصف و راجع الوجدان الصحیح أنّ القوم لم یکونوا مذعنین لرسالته صلّی اللّه علیه و آله إلّا بألسنتهم، و إلّا لما خاف ارتدادهم (5) لأمر لا یعود بإبقائه إلیهم نفع فی آخرتهم و دنیاهم، و کانوا یحبّون بقاءه لکونه من قواعد الجاهلیّة و أساس الکفر، و لا ریب فی أنّ توجیه الکلام إلی عائشة و التعبیر عن القوم بلفظ یفید نوعا من الاختصاص
ص: 413
بها یقتضی کون الحکم أخصّ و أقرب إلی من کان أقرب إلیها و أخصّ بها، لکونه متّبعا فی القوم أو أشدّ عصبیّة منهم .. أو نحو ذلک، و لیس فی القوم أقرب إلی عائشة من أبیها.
فإن قیل: ترکه صلّی اللّه علیه و آله لهدم ما أسّسه القوم لم یکن لخوفه علی نفسه أو غیره حتی یدخل فی التقیّة، بل هو من قبیل رعایة المصالح فی تألیف قلوب القوم و میلهم إلی الإسلام، و ذلک من قبیل أمره سبحانه بمشاورة القوم و الرفق بهم فی قوله: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ (1).
قلنا: أوّلا: هذا بعید من الظاهر، إذ الخوف من إنکار قلوب عامّة القوم- کما یظهر من إضافة ما یفید مفاد الجمع لحدثان عهدهم بالجاهلیّة و الکفر مع الأمن من لحوق الضرر و لو إلی أحد من المسلمین- ممّا لا معنی له عند الرجوع إلی فطرة سلیمة.
و ثانیا: أنّه یجوز أن یکون المانع لأمیر المؤمنین علیه السلام من نقض أحکامهم مثل ذلک، و لم یکن أئمّة الکفر و الجاهلیّة فی صدور قوم عائشة أمکن من أبی بکر و عمر فی قلوب القوم الذین کانوا یبایعون أمیر المؤمنین (علیه السلام) علی سیرتهما و اقتفاء أثرهما، و إذا لم یکن ذلک من التقیّة بطل قول قاضی القضاة، و لیس لهم بعد ذلک إلّا التعلّق بالتقیّة التی هی مفزعهم عند لزوم الکلام.
و ثالثا: إذا جاز علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله ترک الإنکار علی تغییر ما حرّم اللّه خوفا من هذا النوع من الضعف فی الإسلام الذی یئول إلی خروج قوم منافقین أو متزلزلین فی الإسلام عن الإسلام من غیر أن یعود به ضرر إلی المسلمین و لا إلی نفسه صلّی اللّه علیه و آله، فبالأولی أن یجوز لأمیر المؤمنین إمضاء الباطل من أحکام القوم للخوف علی نفسه أو غیره من المسلمین، لکون ذلک أضرّ فی
ص: 414
الإسلام، و کما لم تمنع (1) العصمة فی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن ترکه إنکار المنکر لم تمنع فی أمیر المؤمنین علیه السلام، و یتوجه علی قول قاضی القضاة: جوّزوا مع ظهور المعجز أن یدّعی الإمامة تقیّة .. أنّه إن کان المراد تجویز ظهور المعجز بعد ادّعاء الإمامة مع کونه غیر نبیّ و لا إمام فبطلانه واضح.
و إن کان المراد تجویز ادّعاء الإمامة مع کونه نبیّا حتی یکون ما بعده کالإعادة لهذا الکلام فیرد علیه: أنّه إن کان ذلک الادّعاء علی وجه الکذب فامتناع ظهور المعجز علی طبقه واضح.
و إن کان علی وجه التوریة حتی یکون المراد من الإمامة النبوّة لکن لم یعرف ذلک أحد من الناس، و کانوا معتقدین لإمامته متدیّنین بها لا بنبوّته فهو أیضا باطل، إذ فی ظهور المعجز- مع تلک الدعوی- إغراء للمکلّفین بالباطل، و هو قبیح..
ص: 415
ص: 416
**[ترجمه]واجب و مباح نیست بلکه حرام است، مثل اینکه شخصی را مجبور کنند انسانی را بکشد یا عضوی از اعضای بدنش را قطع کند، در اینجا فعل بر حرمت اصلی خود باقی میماند .
پایان سخن. - . تفسیر فخر رازی20: 122- 123 -
و در ظاهر اختلافی نیست که هرگاه در باب تقیه میتوان با پنهان سازی از دروغ رهایی یافت، دروغ گفتن جایز نیست و در این امر اختلاف داشتند که اگر انسان اجبار دهنده، انسان مجبور را در تنگنا قرار دهد و تمام انواع تعریضها را برای او شرح داده و از او بخواهد که به صراحت بگوید که منظورش هیچ کدام از آن انواع نیست و منظورش فقط آن نوع معین است و در موقعیت پنهان سازی، مغالطهای به ذهنش خطور نکند که او را از شر آن شخص راحت کند، طبق نظر امامیه و اغلب مفسرین اهل تسنن، در این حال دروغ جایز است.
و فخر رازی از قاضی القضات نقل میکند: در این حال باید نفس را در معرض قتل قرار داد؛ زیرا دروغ به دلیل دروغ بودن زشت است، پس باید در هر صورت زشت باشد و اگر به خاطر بعضی منافع، دروغ بگوید، در این صورت به وعده و وعید خداوند اعتماد نمیشود، زیرا این احتمال وجود دارد که او برای منافعی که فقط خود او از آن آ گاه است، دروغ بگوید. - . تفسیر فخر رازی20: 122 -
در جواب او میگوید: دروغ هر چند قبیح و زشت است، اما جواز ارتکاب آن محل نزاع است زیرا آن از بین دو امر زشت در مرتبه پایینتری قرار دارد، و در معرض قتل قرار گرفتن را اگر به ذات خود زشت ندانیم، جایز است مفسده عرضی آن بر مفسده ذاتی دروغ غالب شود و در این صورت جایز است که پیامبری از پیامبران را به خاطر احتراز از دروغ در درهمی، در معرض قتل قرار داد، و باطل بودن این امر بر کسی پوشیده نیست.
اما آنچه به آن متوسل شده، از پرداختن دروغ و تعلق آن به وعده و وعید خداوند، به چند وجه پاسخ داده میشود:
اولا: عقل به بطلان احتمال ذکر شده، حکم قطعی میدهد؛ زیرا خداوند سبحان کسی است که اختیار امور در دست اوست و او قادری است که در ملکش کسی با او مخالف نیست و به عاقبت امور داناست، پس برای او ممکن نیست که نظم امور را بر وجهی پیش ببرد که فقط با دروغ بتواند منافع را رعایت کند.
ثانیا: این امر به ضرورت از جانب دین و اجماع مذاهب باطل است، نه به جهت عدم جایز بودن دروغ برای رعایت منافع، و این امر واضح است.
همچنین شهید در کتاب قواعد و فوائد خود، تقیه را این گونه تعریف میکند:
رفتار کردن با مردم به آنچه میدانند و ترک آنچه آنان زشت میدانند، به خاطر پرهیز از مصیبتهای آنان. و میگوید: و امیرالمؤمنین علیه السلام - . مستدرک وسائل الشیعه4: 44- 45 - به این امر اشاره کرده است. و مورد آن غالبا طاعت و معصیت است. پس مدارای با ظالم در آنچه که آن را ظلم میداند، و با انسان فاسقی که به فسق خود تظاهر می کند، به خاطر پرهیز از شر آنها از موارد مدارا و سازش جایز است، و دور نیست که تقیه نامیده شود. - . القواعد والفوائد2: 155 -
و تقیه را بر اساس احکام پنج گانه تقسیم کرده و تقیه کردن در قتل دیگری را از نوع حرام دانسته و میگوید: تقیه همه چیز را مباح میکند، حتی بر زبان آوردن کلمه کفر را، و اگر در این صورت آن را ترک کند، گناه کرده است، اما در این مقام و مقام تبری جستن از اهل بیت علیهم السلام، با ترک کردن آن، گناه نکرده است، بلکه صبر او یا مباح است و یا مستحب، به ویژه اگر از کسانی باشد که به او اقتدا میشود. پایان سخن. - . القواعد والفوائد2: 157- 158 -
و شیخ طبرسی در مجمع البیان از شیخ مفید نقل میکند: تقیه ممکن است بعضی اوقات واجب و فرض شود، و در بعضی اوقات جایز میشود، بدون آنکه واجب شود، و در بعضی اوقات، انجام دادن آن از ترک کردنش بهتر است و ممکن است در بعضی اوقات، ترک آن بهتر باشد، هر چند فاعل آن معذور و معاف باشد و بر وی تفضل کنند و او را به خاطر آن ملامت نکنند. - . مجمع البیان1: 430، نقل شده از اوائل المقالات: 135 -
و شیخ ابوجعفر طوسی میگوید: ظاهر روایات دال بر این است که تقیه هنگام ترس بر نفس خود واجب است و گاهی روایت شده که در این هنگام میتوان حقیقت را نیز آشکار کرد. - . تفسیر البیان2: 435 -
پس تو اگر در آنچه نقل کردیم دقت کنی، برایت روشن میشود که اعتقاد به تقیه از ویژگی های امامیه نیست که به خاطر آن نکوهش شوند، آن گونه که از کلام قاضی القضات و رازی و دیگران فهمیده میشود، و اغلب احکام آن را تمام اهل تسنن یا گروهی از آنان اعتقاد دارند. و آنچه قاضی القضات از مفاسد کلام میداند که تقیه بر امام جایز است - منظور لزوم جواز تقیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله است - چیزی است که آنها در روایت خود نقل کردهاند و بر صحت آن اتفاق نظر دارند.
بخاری در کتاب صحیحش در باب فضل مکه و تاسیس آن با چهار سند و مسلم در کتاب صحیحش و مالک در الموطا و ترمذی و نسائی در کتابهای صحیح خود و در جامع الاصول، در فضل اماکن در حرف «فاء» آن را ذکر کرده است، این روایت با الفاظ مختلف نقل شده است. - . صحیح البخاری2: 179، کتاب الحج و صحیح مسلم2: 969، باب 69، کتاب الحج، حدیث 339، و موطا مالک: 1/363، باب 33، کتاب الحج، حدیث 104، و سنن الترمذی: 3/ 224، باب 47، کتاب الحج، حدیث 875 و سنن النسائی: 5/ 214، باب بناء الکعبه و جامع الاصول: 9/ 294، حدیث 6907. -
و از جمله آن: روایت بخاری و مسلم و موطا و نسائی: از عائشه روایت میکنند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: مگر ملاحظه نکردی که قومت هنگامی که کعبه را ساختند، به قواعد ابراهیم بسنده کردند؟ گفتم: ای رسول خدا، آیا آن را به مانند قبل، به قواعد ابراهیم برنمیگردانی؟ فرمود: اگر فاصله زمانی اندک قومت با کفر نبود، این کار را میکردم. عبدالله گفت: اگر عائشه این را از رسول الله شنیده باشد، به نظر من، رسول خدا به این خاطر استلام دو رکنی را که نزدیک حجرالاسود بودند ترک کرده است که خانه خدا بر اساس قواعد ابراهیم بنا نشده است.
و بر اساس روایت بخاری و مسلم که از عائشه نقل میکنند: از پیامبرصلی الله علیه و آله در خصوص دیوار پرسیدم که آیا جزء خانه خدا بود؟ فرمود: آری. گفتم: پس چرا درِ خانه خدا مرتفع است؟ فرمود: قومت این کار را کردند تا هر که را بخواهند وارد کنند و هر که را نخواهند بازدارند و اگر به این خاطر نبود که قومت با جاهلیت فاصله زمانی زیادی ندارند و از این میترسم که با قرار دادن دیوار جزء خانه خدا و چسباندن درِ آن به زمین، قلوب آنها منکر شود، این کار را می کردم. - . صحیح البخاری2: 179- 180، و صحیح المسلم2: 973، باب 70، حدیث 405 -
و بر اساس روایت بخاری، از عائشه نقل میشود: پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: ای عائشه، اگر به این خاطر نبود که قومت با جاهلیت فاصله زمانی زیادی ندارند، خانه خدا را خراب میکردم و آنچه از آن خارج شده است را جزء آن قرار میدادم و درِ آن را به زمین میچسباندم و دو در برای آن قرار میدادم. دری شرقی و دری غربی، و آن را به قواعد و پایههای ابراهیم میرساندم و این همان چیزی است که ابن زبیر را بر آن داشت که آن را خراب کند. یزید میگوید: هنگامی که ابن زبیر آن را خراب کرد و از نو ساخت و حجر را جزء آن قرار داد، من شاهد بودم و قواعد ابراهیم را سنگی مانند کوهان شتر دیدم. جریر میگوید: به او گفتم: جای آن کجاست؟ گفت: الان جای آن را به تو نشان میدهم. پس با او وارد حجر شدم و به موضعی اشاره کرد و گفت: اینجاست. و به اندازه شش ذراع و یا ارتفاعی نزدیک به آن، از حجر کم کردم. - . صحیح البخاری2: 180 -
و سایر روایات ذکر شده در جامع الاصول نقل شده است. - . جامع الاصول9: 294، حدیث 6907- 6912 -
و شکی نیست که وابسته کردن انجام آن کار به جدید العهد بودن قوم نسبت به اسلام و نزدیکیشان به کفر و جاهلیت، مستلزم ترس وی صلی الله علیه و آله از مرتد شدن و خروجشان از اسلام است و اینکه از این طریق ضرری به پیامبر یا دیگران برسد و باعث سستی و رخنه در اسلام شود و این همان چیزی است که قاضی القضات در هنگام لزوم، آن را پناهگاه شیعه دانسته است.
و علاوه بر این، این روایات آشکارا بر این دلالت دارند که ایمان قوم ثابت و استوار نبود، و گرنه پیامبر صلی الله علیه و آله از این نمیترسید که بزرگان قوم در جاهلیت و کفر، آنچه را وی بنا نهاد تغییر دهند و آنها از جمله کسانی بودند که خداوند تعالی در خصوص آنها میفرماید: {و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر زبان [و بدون عمل] میپرستد. پس اگر خیری به او برسد بدان اطمینان یابد و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است. این است همان زیان آشکار.} - . الحج / 11 - ، بلکه ظاهر کلام برای کسی که انصاف داشته باشد و به وجدان پاک بازگردد، بر این دلالت دارد که قوم فقط با زبان به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله اعتراف دارند، وگرنه از مرتد شدنشان به خاطر امری که در باقی ماندنش در دنیا و آخرت برای آنها سودی در برنداشت نمیترسید و این که آن را از پایههای جاهلیت قرار داد و از قوم با لفظی که دربردارنده نوعی اختصاص است تعبیر کرد، مقتضی این است که حکم برای کسی است که از همه نزدیکتر باشد و خویشاوندی بیشتری با وی دارد، از آن جهت که در میان قوم از وی پیروی میشود و از سایر افراد قوم تعصب بیشتری دارد و در میان قوم، کسی نسبت به عائشه از پدرش به وی نزدیکتر نیست .
و اگر گفته شود: دست از خراب کردن آنچه قوم بنا نهادند، به خاطر ترس از برخود یا دیگران نبود که جزء تقیه به شمار آید، بلکه از قبیل رعایت منافع در الفت دادن قلبهای قوم و میلشان به اسلام است و این از قبیل دستور خداوند سبحان به مشاوره کردن با قوم و به نرمی رفتار کردن با آنهاست که میفرماید: {پس به [برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو و [پر مهر] شدی، و اگر تندخو و سخت دل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده میشدند. پس از آنان درگذر و بر ایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن} - . ال عمران /159 - .
در پاسخ میگوییم: اولا: این از ظاهر به دور است، زیرا ترس از منکر شدن قلبهای تمام قوم، - آن گونه که از اضافه روشن میشود که بر جمع بودن دلالت دارد، به خاطر نزدیک بودنشان با جاهلیت و کفر - با وجود ایمنی از رسیدن ضرر ولو به یک شخص از مسلمانان - با رجوع به فطرت سلیم - بی معنا است.
ثانیا: ممکن است آنچه امیرالمؤمنین علیه السلام را از نقض کردن احکامشان باز میداشت، مانند آن باشد؛ زیرا تاثیر ائمه کفر و جاهلیت در قلب قوم عائشه، از تأثیر ابوبکر و عمر در قلب قومی که به خاطر سیرت ابوبکر و عمر و ادامه دادن راه آنها با امیرالمؤمنین علیه السلام بیعت میکردند، بیشتر نبود و اگر این از باب تقیه نبود، کلام قاضی القضات باطل میشود و در این صورت، تنها راه حلی که در پیش روی آنهاست، توسل به تقیهای است که در هنگام لزوم کلام، پناهگاه آنهاست.
ثالثا: اگر برای رسول الله صلی الله علیه و آله جایز شد که به خاطر ترس از این نوع ضعف در اسلام که منجر به خروج قوم منافق و یا متزلزل در اسلام از اسلام میشود، بدون آنکه ضرری به مسلمانان یا به خود پیامبر اکرم برسد و تغییر دادن آنچه خداوند حرام کرده را نادیده بگیرد و منکر نشود، پس برای امیرالمؤمنین علیه السلام شایستهتر است که به خاطر ترس بر خود و یا دیگر مسلمانان، پیشبرد باطل را جایز بداند؛ زیرا این امر به اسلام ضرر بیشتری وارد میکند، و به این سخن قاضی القضات بازمیگردیم: با وجود ظهور معجزه، برای تقیه ادعای امامت کرد... اگر منظور این باشد که پس از ادعای امامت، با این وجود که پیامبر و امام نیست، ظهور معجزه جایز است، باطل بودن این سخن واضح است... و اگر منظور از امامت، نبوت باشد، ولی هیچ یک از مردم آن را ندانسته و به امامت او اعتقاد و ایمان داشتند نه به نبوت او؛ این سخن نیز باطل است؛ زیرا در ظهور معجزه با آن ادعا، تشویقی برای مکلفین به باطل است، و این زشت و قبیح است .
**[ترجمه]
باب (1) علّة قعوده علیه السلام عن قتال من تأمّر علیه من الأوّلین، و قیامه إلی قتال من بغی علیه من الناکثین و القاسطین و المارقین، و علّة إمهال اللّه من تقدّم علیه، و فیه علّة قیام من قام من سائر الأئمّة و قعود من قعد منهم علیهم السلام.
**[ترجمه]جنگیدن با ناکثین و قاسطین و مارقینی که به وی تعدی کردند، و علت فرصت دادن خداوند به کسانی که قبل از وی بودند و نیز علت قیام برخی از امامان علیهم السلام و دست از قی
**[ترجمه]
ج (2): رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ جَالِساً فِی بَعْضِ مَجَالِسِهِ بَعْدَ رُجُوعِهِ عَنِ النَّهْرَوَانِ (3) فَجَرَی الْکَلَامُ حَتَّی قِیلَ: لِمَ (4) لَا حَارَبْتَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَمَا حَارَبْتَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ مُعَاوِیَةَ؟. فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنِّی کُنْتُ لَمْ أَزَلْ مَظْلُوماً مُسْتَأْثَراً عَلَی حَقِّی، فَقَامَ إِلَیْهِ أَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لِمَ لَمْ تَضْرِبْ بِسَیْفِکَ وَ تَطْلُبْ بِحَقِّکَ؟! فَقَالَ: یَا أَشْعَثُ! قَدْ قُلْتَ قَوْلًا فَاسْمَعِ الْجَوَابَ وَ عِهْ وَ اسْتَشْعِرِ الْحُجَّةَ، إِنَّ لِی أُسْوَةً بِسِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ:
ص: 417
أَوَّلُهُمْ: نُوحٌ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ: أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ (1)، فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ قَالَ لِغَیْرِ (2) خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ ثَانِیهِمْ: لُوطٌ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ (3). فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ قَالَ هَذَا لِغَیْرِ خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ ثَالِثُهُمْ: إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ اللَّهِ حَیْثُ قَالَ: وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (4). فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ قَالَ هَذَا لِغَیْرِ خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ رَابِعُهُمْ: مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ: فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ (5). فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ قَالَ هَذَا لِغَیْرِ خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ خَامِسُهُمْ: أَخُوهُ هَارُونُ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ: ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (6). فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ قَالَ هَذَا (7) لِغَیْرِ خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ سَادِسُهُمْ: أَخِی مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْبَشَرِ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ ذَهَبَ إِلَی الْغَارِ وَ نَوَّمَنِی عَلَی فِرَاشِهِ، فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: إِنَّهُ ذَهَبَ إِلَی الْغَارِ لِغَیْرِ خَوْفٍ فَقَدْ کَفَرَ، وَ إِلَّا فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
فَقَامَ إِلَیْهِ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ فَقَالُوا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ الْقَوْلَ قَوْلُکَ وَ نَحْنُ الْمُذْنِبُونَ التَّائِبُونَ، وَ قَدْ عَذَرَکَ اللَّهُ!.
ص: 418
**[ترجمه]الاحتجاج - - الاحتجاج1: 280- 379 - :
نقل شده که امیرالمؤمنین علیه السلام پس از جنگ نهروان در مجلسی نشسته بود و سخن به گونهای پیش رفت که از حضرت پرسیده شد: چرا با ابوبکر و عمر همچون طلحه و زبیر و معاویه نجنگیدی؟ امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: من پیوسته مظلوم واقع میشدم و حقوقم مورد تجاوز و دستبرد دیگران بود. پس اشعث بن قیس برخاست و گفت: ای امیر المؤمنین، چرا دست به شمشیر نبردی و حقّ خود را نگرفتی؟ فرمود: ای اشعث، مطلبی را پرسیدی، پس خوب به پاسخش گوش کرده و به خاطر بسپار، و به حقیقت کلام و حجّت من توجّه کن. من از شش تن از انبیای گذشته تبعیّت و پیروی کردم و آنها الگوی من بودند: اوّل از حضرت نوح علیه السّلام که خداوند در باره اش می فرماید:{من مغلوب شدم به داد من برس.} - - القمر / 10 - پس اگر کسی بگوید: او این سخن را به خاطر امری غیر از ترس گفته است،
کفر ورزیده است، و وصی معذورتر است.
و دوم از حضرت لوط علیه السّلام که خداوند در باره او می فرماید: {کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم.} - - هود /80 - پس اگر کسی بگوید: لوط این کلام را برای مطلبی غیر از ترس گفته، مسلّما کفر ورزیده است، و وصی در این مقام معذورتر است.
و سوم از حضرت ابراهیم خلیل علیه السّلام، در این آیه که: {و از شما و [از] آنچه غیر از خدا می خوانید کناره می گیرم.} - مریم / 48 - پس اگر کسی بگوید او این سخن را برای مطلبی غیر از ترس گفته، کافر است، و وصیّ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله معذورتر است.
و چهارم از حضرت موسی علیه السّلام در این آیه: {و چون از شما ترسیدم، از شما گریختم.} - الشعراء / 21 - پس اگر کسی با وجود این ایه منکر ترس موسی شود کافر است، و وصیّ معذورتر است.
و پنجم از سخن هارون برادر آن حضرت در این آیه که گفت: {ای فرزند مادرم، این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.} - الاعراف /150 - اگر کسی منکر ترس هارون باشد مسلّما کافر است، و وصیّ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله معذورتر است.
و ششم از برادرم محمّد صلّی اللَّه علیه و آله خیر البشر پیروی و تبعیّت نمودم که روی احتیاط و خوف از قریش مرا در جای خود خوابانید، و خود از مکّه بیرون رفت و در غار مخفی شد. اگر کسی منکر ترس آن حضرت از دشمنان باشد کافر است، و وصیّ او معذورتر است .
در این وقت همه مردم یکپارچه برخاسته و گفتند: ای امیر المؤمنین، ما همه دریافتیم که فرمایش شما صحیح و عمل شما حقّ است، و ما جاهل و گناهکاریم، و ما می دانیم که شما در ترک دعوی و سکوت و تسلیم شدن خود معذور می باشی.
**[ترجمه]
ج (1): عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسَی، عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ خُطْبَةً بِالْکُوفَةِ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ کَلَامِهِ قَالَ: إِنِّی (2) لَأَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ وَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَامَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ (3): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَمْ تَخْطُبْنَا خُطْبَةً مُنْذُ قَدِمْتَ الْعِرَاقَ إِلَّا وَ قُلْتَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ، وَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ! وَ لَمَّا وَلِیَ تَیْمٌ وَ عَدِیٌّ، أَلَّا ضَرَبْتَ بِسَیْفِکَ دُونَ ظُلَامَتِکَ؟! فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ: یَا ابْنَ الْخَمَّارَةِ! قَدْ قُلْتَ قَوْلًا فَاسْتَمِعْ، وَ اللَّهِ مَا مَنَعَنِی الْجُبْنُ وَ لَا کَرَاهِیَةُ الْمَوْتِ، وَ لَا مَنَعَنِی ذَلِکَ (4) إِلَّا عَهْدُ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، خَبَّرَنِی وَ قَالَ (5): یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ وَ تَنْقُضُ عَهْدِی، وَ إِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَمَا تَعْهَدُ إِلَیَّ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ؟ فَقَالَ: إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً فَبَادِرْ إِلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ، وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَکُفَّ یَدَکَ وَ احْقُنْ دَمَکَ حَتَّی تَلْحَقَ بِی مَظْلُوماً. فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اشْتَغَلْتُ بِدَفْنِهِ وَ الْفَرَاغِ مِنْ شَأْنِهِ، ثُمَّ آلَیْتُ یَمِیناً (6) أَنِّی لَا أَرْتَدِی إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ، فَفَعَلْتُ (7)، ثُمَّ أَخَذْتُ بِیَدِ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ دُرْتُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ فَنَاشَدْتُهُمْ (8) حَقِّی وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَی نَصْرِی (9)، فَمَا أَجَابَنِی
ص: 419
مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ: سَلْمَانُ وَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ، وَ ذَهَبَ مَنْ کُنْتُ أَعْتَضِدُ بِهِمْ عَلَی دِینِ اللَّهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، وَ بَقِیتُ بَیْنَ خَفِیرَتَیْنِ (1) قَرِیبَیِ الْعَهْدِ بِجَاهِلِیَّةٍ: عَقِیلٍ وَ الْعَبَّاسِ.
فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَثُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! کَذَلِکَ کَانَ عُثْمَانُ لَمَّا لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً کَفَّ یَدَهُ حَتَّی قُتِلَ مَظْلُوماً (2)؟.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: یَا ابْنَ الْخَمَّارَةِ! لَیْسَ کَمَا قِسْتَ، إِنَّ عُثْمَانَ لَمَّا جَلَسَ (3) جَلَسَ فِی غَیْرِ مَجْلِسِهِ، وَ ارْتَدَی بِغَیْرِ رِدَائِهِ، وَ صَارَعَ الْحَقَّ فَصَرَعَهُ الْحَقُّ، وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ لَوْ وَجَدْتُ یَوْمَ بُویِعَ أَخُو تَیْمٍ أَرْبَعِینَ رَهْطاً لَجَاهَدْتُهُمْ فِی اللَّهِ إِلَی أَنْ أُبْلِیَ عُذْرِی. ثُمَّ أَیُّهَا (4) النَّاسُ! إِنَّ الْأَشْعَثَ لَا یَزِنُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ، وَ إِنَّهُ أَقَلُّ فِی دِینِ اللَّهِ مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ..
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 280- 281 - : از اسحاق بن موسی از پدرش امام کاظم علیه السلام و او از حضرت صادق علیه السلام به واسطه پدران گرامی ایشان علیهم السّلام نقل است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در کوفه مشغول ایراد خطبه ای بود که در آخر آن فرمود: بدانید که من از مردم به خود مردم سزاوارترم، و من از آن روز که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافت، پیوسته مورد ظلم واقع شده ام. پس اشعث بن قیس برخاست و گفت: ای امیر المؤمنین، از وقتی به کوفه آمده اید، در تمام خطبه ها این جمله را که «من از مردم به خود مردم سزاوارترم، و من از آن روز که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافت پیوسته مورد ظلم واقع شده ام» را فرموده اید، پس برای چه ابوبکر و عمر ولایت یافتند، و برای چه با شمشیر خود برای دفاع حقّت نبرد نکردی؟
حضرت امیر علیه السّلام به او فرمود: ای پسر شرابخوار، سخنی پرسیدی، پس جواب آن را بشنو: به خدا سوگند، ترس و کراهت از مرگ، مرا از این کار بازنداشت و تنها چیزی که مرا از این کار بازداشت، عهدی است که با رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله داشتم، زیرا آن حضرت به من خبر داده بود که: «امّت من تو را جفا و مکر روا می دارند، و پیمان و وصیّت مرا در باره ات نقض میکنند، و این را بدان که تو نزد من به منزله هارون نسبت به موسی هستی.» پس من گفتم: ای رسول خدا، در آن زمان وظیفه من چیست؟ فرمود: «اگر یار و یاوری یافتی با آنان مبارزه کن و حقّ خود را بگیر، در غیر این صورت سکوت کن و خون خود را حفظ کن، تا هنگامی که مظلومانه به من ملحق گردی.» و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، مشغول تجهیز و دفن جسد مبارک آن حضرت و فراغ از آن شدم، سپس سوگند یاد کردم که جز برای نماز از خانه بیرون نروم تا وقتی که قرآن را یک جا جمع نمایم، و به تصمیم و قصد خود عمل نمودم. و بعد از آن دست دختر پیامبر و دو فرزندم حسن و حسین را گرفتم و به خانه های اهل بدر و اهل سابقه در اسلام رفتم و تضییع حقّ خود را به آنان تذکّر دادم و یکایک ایشان را به یاری خود دعوت نمودم، ولی از میان ایشان تنها چهار نفر: سلمان، عمّار، ابوذر و مقداد دعوت مرا اجابت کردند، و جز آن چهار تن، کسی مرا یاری و مساعدت نکرد. و خویشان و اقوامم که میتوانستم به کمک آنان برای اقامه دین خدا تکیه کنم، همه رفتند و تنها عقیل و عبّاس که نزدیک به عهد جاهلیّت بودند، در میان اهل بیت من دیده می شدند، و از ایشان هیچ کاری ساخته نبود.
اشعث به وی گفت: ای امیر مؤمنان، عثمان نیز این گونه بود، چون یاوری نیافت از جنگیدن دست کشید تا اینکه مظلومانه کشته شد! امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: ای پسر شرابخوار، این طور که تو قیاس کردی نیست، عثمان چون در جایگاه غیر خود نشست و لباس دیگری را بر تن کرد و با حقّ مبارزه کرد، حق او را به زمین زد و مقهور و مغلوب کرد. سوگند به آنکه محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را به حقّ مبعوث کرد، اگر در روز بیعت ابوبکر، تنها مرا چهل یار و همراه بود، هر آینه به جنگ برمیخاستم و در راه خدا جهاد می کردم، تا اینکه عذر من در مقابل حقیقت روشن گردد. و ای مردم، بدانید که اشعث در پیشگاه پروردگار متعال به اندازه پر مگسی ارزش ندارد و در دین خدا پست تر از آب بینی گوسفند است.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: بین خفیرتین- بالخاء المعجمة و الراء المهملة أی طلیقین معاهدین أخذا فی الحرب و حقن دمهما بالأمان و الفداء، أو ناقضین للعهد، قال فی القاموس: الخفیر: المجار و المجیر .. و خفره: أخذ منه جعلا لیجیره، و به خفرا و خفورا: نقض عهده و غدرکه کأخفره (5)، و فی بعض النسخ:
بالحاء المهملة و الزای المعجمة من قولهم: حفزه .. أی دفعه من خلفه، و بالرّمح:
طعنه، و عن الأمر: أعجله و أزعجه، قاله الفیروزآبادی (6).
و قال: أبلاه عذرا: أدّاه إلیه فقبله (7).
ص: 420
و عفطة العنز: ضرطته (1).
**[ترجمه]منظور از این سخن حضرت: «بین خفیرتین»: دو شخص آزاد شده و ضمانت شده که در جنگ اسیر شده باشند و با صلح و فدیه دادن از ریختن خونشان چشم پوشی شده یا نقض کننده عهد و پیمان هستند. در قاموس المحیط آمده: «الخفیر»: پناه داده شده و پناه دهنده. و «خَفَره»: از او مزدی گرفت که به او پناه دهد، «خَفَر به خفرا و خفورا» مانند «اخفره»: پیمان او را نقض کرد و به او نارو زد. - . القاموس المحیط2: 22 -
و در برخی نسخه ها «حفیزتین» آمده، از «حفزه» مشتق شده به معنای: از پشت او را هل داد و «حفزه با لرمح» با نیزه به او زد، و «حفزه عن الامر»: او را در کاری به عجله واداشت و اذیت کرد، این سخن از فیروزآبادی نقل شده است. - . القاموس المحیط2: 173 - و می گوید «ابلاه عذرا» از او معذرت خواست و او پذیرفت - . القاموس المحیط4: 305 - و «عفطه العنز»: باد رها کردن بز. - . القاموس المحیط2: 374 -
**[ترجمه]
ج (2): رُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهَا قَالَتْ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تِسْعَ نِسْوَةٍ، وَ کَانَتْ لَیْلَتِی وَ یَوْمِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَتَیْتُ الْبَابَ فَقُلْتُ: أَدْخُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟
فَقَالَ: لَا. قَالَتْ: فَکَبَوْتُ کَبْوَةً شَدِیدَةً مَخَافَةَ أَنْ یَکُونَ رَدَّنِی مِنْ سَخَطِهِ، أَوْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ مِنَ السَّمَاءِ، ثُمَّ لَمْ أَلْبَثْ أَنْ أَتَیْتُ الْبَابَ ثَانِیَةً فَقُلْتُ: أَدْخُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟
فَقَالَ: لَا. قَالَتْ: فَکَبَوْتُ کَبْوَةً أَشَدَّ مِنَ الْأُولَی، ثُمَّ لَمْ أَلْبَثْ حَتَّی أَتَیْتُ الْبَابَ ثَالِثَةً فَقُلْتُ: أَدْخُلُ (3) یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: ادْخُلِی یَا أُمَّ سَلَمَةَ، فَدَخَلْتُ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَاثٍ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ هُوَ یَقُولُ: فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ إِذَا کَانَ ..
کَذَا وَ کَذَا فَمَا تَأْمُرُنِی؟ قَالَ: آمُرُکَ بِالصَّبْرِ .. ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ ثَانِیَةً فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ .. ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ ثَالِثَةً، فَقَالَ لَهُ (4): یَا عَلِیُّ! یَا أَخِی! إِذَا کَانَ ذَلِکَ (5) مِنْهُمْ فَسُلَّ سَیْفَکَ وَ ضَعْهُ عَلَی عَاتِقِکَ وَ اضْرِبْ قُدُماً قُدُماً حَتَّی (6) تَلْقَانِی وَ سَیْفُکَ شَاهِرٌ یَقْطُرُ مِنْ دِمَائِهِمْ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ: مَا هَذِهِ الْکَآبَةُ یَا أُمَّ سَلَمَةَ؟ قُلْتُ:
لِلَّذِی کَانَ مِنْ رَدِّکَ إِیَّایَ یَا رَسُولَ اللَّهِ. فَقَالَ لِی: وَ اللَّهِ مَا رَدَدْتُکِ إِلَّا لِشَیْ ءٍ خیر (خُبِّرْتُ) مِنَ (7) اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَکِنْ أَتَیْتِنِی وَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُخْبِرُنِی بِالْأَحْدَاثِ الَّتِی تَکُونُ بَعْدِی، وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِیَ بِذَلِکِ عَلِیّاً (علیه السلام)، یَا أُمَّ سَلَمَةَ! اسْمَعِی وَ اشْهَدِی هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) وَزِیرِی فِی الدُّنْیَا وَ وَزِیرِی فِی الْآخِرَةِ، یَا أُمَّ سَلَمَةَ اسْمَعِی وَ اشْهَدِی هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی وَ قَاضِی عِدَاتِی
ص: 421
وَ الذَّائِدُ عَنْ حَوْضِی، اسْمَعِی (1) وَ اشْهَدِی هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، وَ قَاتِلُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ. قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَنِ النَّاکِثُونَ؟ قَالَ: الَّذِینَ یُبَایِعُونَهُ بِالْمَدِینَةِ وَ یُقَاتِلُونَهُ بِالْبَصْرَةِ (2).
قُلْتُ: مَنِ الْقَاسِطُونَ؟ قَالَ: مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ. قُلْتُ: مَنِ الْمَارِقُونَ؟ قَالَ: أَصْحَابُ النَّهْرَوَانَ.
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 288- 289 - :
از ام سلمه، همسر پیامبرصلی الله علیه و آله نقل است: ما نه تن، همسران پیغمبر بودیم، و هر شب نوبت به یکی از ما می رسید. روزی که نوبت من بود، من به در اتاق آمدم و اجازه ورود خواستم، ولی پیامبر اجابت نفرمود. من از این مطلب سر افکنده و اندوهناک شدم، و ترسیدم که نکند آن حضرت به خاطر خشم بر من، با من متارکه فرموده، یا درباره من آیه ای نازل شده است. پس مقداری درنگ کردم و مجدّدا به در اتاق آمدم و از آن حضرت اجازه ورود خواستم، ولی باز هم اجازه نداد. این بار بیش از دفعه نخست متاثّر و رنجور شدم و از سر بیتابی دوباره مجدّدا به در اتاق آمدم و از آن حضرت اجازه ورود خواستم، حضرت فرمود: داخل شو ای امّ سلمه! پس من وارد شدم، و علیّ بن ابی طالب علیه السّلام در مقابل آن حضرت دو زانو نشسته و می گفت: ای رسول خدا، پدر و مادرم فدای تو باد، هنگامی که این چنین شد، مرا چه می فرمایی و وظیفه من در آن زمان چیست؟ پیامبر فرمود: تو را امر به صبر می کنم. باز علیّ بن ابی طالب سؤال خود را تکرار نمود، و آن حضرت پیوسته او را به تحمّل و صبر امر می فرمود، و در مرتبه سوم نیز همان را فرمود و فرمود: ای علی، ای برادرم، در آن صورت شمشیر خود را بیرون بیاور و روی شانه خودت بگذار و در خطّ مستقیم با مخالفین بجنگ، تا اینکه در حالی مرا ملاقات کنی که قطرات خونشان از شمشیر تو میچکد! سپس روی به من کرد و فرمود: ای امّ سلمه، این گرفتگی و ملالت تو از چیست؟ عرض کردم: به خاطر آن است که مرا اجازه ورود نمی دادی! فرمود: این کار به خیر بوده، و هنگامی که تو اجازه ورود می خواستی، جبرئیل مرا از حوادث و قضایایی که بعد از من اتفاق میافتاد، خبر می داد، و مرا فرمان آورده بود که علیّ بن ابی طالب را نسبت به آن وقایع سفارش کنم. ای امّ سلمه، بشنو و شاهد باش که علیّ بن ابی طالب وزیر من در دنیا و آخرت است. ای امّ سلمه، بشنو و شاهد باش که او وصیّ و خلیفه من می باشد و بعد از من وعده هایم را عملی میکند و مخالفین را در روز قیامت از حوض دور خواهد کرد. ای امّ سلمه، بشنو و شاهد باش که علیّ بن ابی طالب سیّد مسلمین و امام متّقین و پیشوای پیشانی سفیدان از وضو است، او با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ می کند و آنان را می کشد. عرض کردم: ای رسول خدا، ناکثین و بیعت شکنان چه کسانند؟ فرمود: جمعی هستند که در مدینه بیعت نموده و در بصره بیعت او نقض کرده و با او به جنگ می پردازند. گفتم: قاسطین کیانند؟ فرمود: معاویه و یاران او از اهل شام که در حقّ علیّ بن ابی طالب ظلم می کنند. گفتم: بفرمایید مارقین چه کسانند؟ فرمود: کسانی که از راه حقیقت خارج شده و در نهروان بر خلاف او اجتماع و جنگ می کنند.
**[ترجمه]
لی (3): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنِ الصَّادِقِ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِثْلَهُ.
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی2: 38- 40 - :
ابن الولید از امام صادق علیه السلام مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
ما (4): الْغَضَائِرِیُّ، عَنِ الصَّدُوقِ مِثْلَهُ.
**[ترجمه]امالی شیخ صدوق - . امالی شیخ صدوق: 311، باب 6، حدیث 10 - :
الغضائری از شیخ صدوق مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
کبا کبوا: انکبّ علی وجهه (5)، و یقال: مضی قدما- بضمتین- أی لم یعرج و لم ینثن (6).
**[ترجمه]«کَبَا کبوا»: با صورت بر خاک افتادن. و «مضی قُدُما»: توقف نکرد و برنگشت.
**[ترجمه]
ج (7): رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ فِی أَثْنَاءِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بَعْدَ فَتْحِ الْبَصْرَةِ بِأَیَّامٍ حَاکِیاً عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَوْلَهُ: یَا عَلِیُّ! إِنَّکَ بَاقٍ بَعْدِی وَ مُبْتَلًی (8) بِأُمَّتِی، وَ مُخَاصِمٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ، فَأَعِدَّ لِلْخُصُومِ جَوَاباً. فَقُلْتُ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی بَیِّنْ لِی مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتِی أُبْتَلَی بِهَا؟ وَ عَلَی مَا أُجَاهِدُ بَعْدَکَ؟ فَقَالَ لِی:
ص: 422
إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ بَعْدِی النَّاکِثَةَ وَ الْقَاسِطَةَ وَ الْمَارِقَةَ .. وَ حَلَّاهُمْ (1) وَ سَمَّاهُمْ رَجُلًا رَجُلًا، وَ تُجَاهِدُ مِنْ أُمَّتِی کُلَّ مَنْ خَالَفَ الْقُرْآنَ وَ سُنَّتِی مِمَّنْ یَعْمَلُ فِی الدِّینِ بِالرَّأْیِ، فَلَا رَأْیَ (2) فِی الدَّیْنِ، إِنَّمَا هُوَ أَمْرُ الرَّبِّ وَ نَهْیُهُ. فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَأَرْشِدْنِی إِلَی الْفَلْجِ (3) عِنْدَ الْخُصُومَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؟. فَقَالَ: نَعَمْ، إِذَا کَانَ ذَلِکَ (4) فَاقْتَصِرْ عَلَی الْهُدَی إِذَا قَوْمُکَ عَطَفُوا الْهُدَی عَلَی الْهَوَی، وَ عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَی الرَّأْیِ فَیَتَأَوَّلُوهُ بِرَأْیِهِمْ بِتَتَبُّعِ الْحُجَجِ مِنَ الْقُرْآنِ بِمُشْتَبِهَاتِ الْأَشْیَاءِ (5) الطَّارِئَةِ عِنْدَ الطُّمَأْنِینَةِ إِلَی الدُّنْیَا، فَاعْطِفْ أَنْتَ الرَّأْیَ عَلَی الْقُرْآنِ إِذَا قَوْمُکَ حَرَّفُوا الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ عِنْدَ الْأَهْوَاءِ النَّاهِیَةِ (6) وَ الْآرَاءِ (7) الطَّامِحَةِ، وَ الْقَادَةِ النَّاکِثَةِ، وَ الْفِرْقَةِ الْقَاسِطَةِ، وَ الْأُخْرَی الْمَارِقَةِ أَهْلِ الْإِفْکِ الْمُرْدِی (8)، وَ الْهَوَی الْمُطْغِی، وَ الشُّبْهَةِ الْحَالِقَةِ (9)، فَلَا تَنْکُلَنَّ عَنْ فَضْلِ الْعَاقِبَةِ، فَإِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ.
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 289- 290 - : روایت شده که حضرت امیر علیه السّلام چند روزی پس از فتح بصره، ضمن ایراد خطبه ای، از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل فرمود: «ای علیّ، تو بعد از من زنده خواهی ماند و از جانب امّت من مبتلا و گرفتار خواهی شد، و روز قیامت در پیشگاه خداوند متعال مورد محاکمه و مخاصمه واقع می شوی، پس در روز محاکمه، جواب و حجّت خود را برای مخالفین آماده کن»، من عرض کردم: ای رسول الله، پدر و مادرم به فدایت، به من بگو به چه فتنهای گرفتار خواهم شد؟ و بر چه اساسی من بعد از تو مجاهده خواهم کرد؟ رسول الله صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «تو بعد از من با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ و مجاهده می کنی»، و همه آنان را یکایک معرّفی فرمود. سپس افزود: «تو بعد از من با کسانی جنگ و مبارزه خواهی کرد که با قرآن و سنّت من مخالفت کنند و در دین خدا با رای و نظر ناقص خود عمل می کنند، در صورتی که رای و نظر در دین نیست، و نمیتوان احکام الهی را موافق رای و طبق نظر شخصی تفسیر و بیان کرد. بلکه دین عبارت است از اوامر و نواهی و فرموده های پروردگار متعال.» عرض کردم: ای رسول الله، مرا به راهی هدایت کن که در روز قیامت به هنگام محاکمه و مخاصمه با مخالفین حاکم و پیروز شوم.
فرمود: «بسیار خوب، وقتی پس از من با تو مخالفت و دشمنی کردند، تو از صراط مستقیم منحرف نشو، و هرگاه دیدی که آنان راه هدایت و حقیقت را از سر هوا و میل خود برگردانند و قرآن و کلمات خدا را به رای و فکر خود ارجاع دهند، تو در راه حقّ استقامت کن و فکر و نظر خود را تابع قرآن مجید قرار بده، زیرا آنها به زندگی دنیا تکیه میکنند، و به متشابهات امور چنگ میزنند و در مقام تایید و اثبات آنها به آیات قرآن متمسّک می شوند؛ و چون دیدی که مردم کلمات و فرموده های خدا را از موارد و مواضع خود منحرف ساخته و از تمایلات نفسانی خود پیروی نموده و اشخاص خودخواه و پریشانحال و تجاوزکار و منحرف و دروغگو و هواپرست و مفسده جو بر سر کار آمده و مقام امارت و ریاست را تصرف کردند، البتّه از راه تقوا بیرون نرفته، و حسن عاقبت را در نظر بگیر، چرا که عاقبت از آن پرهیزگاران است.»
**[ترجمه]
ج (10) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ ... (11) قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَأُجَاهِدَنَّ الْعَمَالِقَةَ- یَعْنِی الْکُفَّارَ وَ الْمُنَافِقِینَ- فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ (12): أَنْتَ أَوْ عَلِیٌّ؟.
ص: 423
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 290 - :
از ابن عباس نقل است که میگوید: وقتی این آیه نازل شد: {ای پیامبر، با کافران و منافقان جهاد کن.} - . التوبه / 73 - ،
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با تنومندان خواهم جنگید. یعنی: کفار و منافقین. و جبرئیل نازل شد و فرمود: تو یا علی خواهید جنگید .
**[ترجمه]
ج (1): رَوَی (2) جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: إِنِّی کُنْتُ لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًی فَقَالَ: لأعرفتکم (لَأَعْرِفَنَّکُمْ) (3) تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفُنِّی فِی الْکَتِیبَةِ الَّتِی تُضَارِبُکُمْ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَالَ: أَوْ عَلِیّاً .. ثَلَاثاً، فَرَأَیْنَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ غَمَزَهُ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی (4): فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (5) بِعَلِیٍّ (6) أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ (7).
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 290- 291 - :
جابر بن عبدالله انصاری روایت میکند: من در حجة الوداع در سرزمین منی از همه به رسول الله صلی الله علیه و آله نزدیکتر بودم که فرمود: من شما را میشناسم، شما پس از رحلت من کافر برمیگردید و با شمشیر گردن همدیگر را میزنید. به خدا سوگند، اگر این کار را بکنید، من با لشکری خواهم بود که با شما جنگ میکند. سپس به پشت سر خود نگاه کرد و فرمود: یا به جای من، علی خواهد بود. ... سه بار این جمله را تکرار کرد و دیدیم که جبرئیل علیه السلام به او علامت داد و خداوند این آیه را نازل کرد: {پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعا از آنان انتقام میکشیم، (به واسطه علی) یا [اگر] آنچه را به آنان وعده دادهایم به تو نشان دهیم، حتما ما بر آنان قدرت داریم} - . الزخرف / 41- 42 - .
**[ترجمه]
لعلّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا أخبر بما نزل علیه من أنّه یقاتل المنافقین المرتدّین بعده، نزل جبرئیل علیه السلام فأخبره بالبداء فیه، و أنّه إنّما یقاتلهم علیّ علیه السلام، فقال: أو علیّا .. أی أو لتعرفنّ علیّا علیه السلام تبهیما علیهم، أو کلمة (أو) بمعنی بل.
**[ترجمه]شاید هنگامی که در آن آیه به او خبر رسید که با منافقان از دین برگشته پس از خود میجنگد، جبرئیل نازل شد و به او خبر داد که در آن بدا حاصل شده است، و در واقع علی علیه السلام است که به جنگ با آنها میپردازد، و فرمود: یا علی را...، یعنی یا آنکه میدانی که علی علیه السلام است و یا برای مبهم سازی است، یا اینکه (او) به معنای بلکه است.
**[ترجمه]
ج (8): عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَقُولُ- فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ-: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ (9): وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (10) وَ اللَّهِ لَا نَنْقَلِبُ عَلَی أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّهُ، وَ اللَّهِ لَئِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ لَأُقَاتِلَنَّ عَلَی مَا قَاتَلَ عَلَیْهِ حَتَّی أَمُوتَ، لِأَنِّی أَخُوهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ وَارِثُهُ، فَمَنْ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی؟.
ص: 424
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 291 - :
از ابن عباس نقل است: علی علیه السلام در زمان حیات رسول الله صلی الله علیه و آله میفرمود: {و محمد جز فرستادهای که پیش از او [هم] پیامبرانی [امده و] گذشتند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید} - . ال عمران /144 - ، به خدا سوگند که ما پس از آنکه خداوند هدایتمان کرد به قهقرا برنخواهیم گشت و به خدا سوگند، اگر پیامبر صلی الله علیه و آله کشته شود یا از دنیا رود، من نیز در همان راه میجنگم تا وقتی که جان بسپارم، زیرا من برادر و پسر عمو و وارث او هستم و چه کسی نسبت به او از من سزاوارتر است؟
**[ترجمه]
ج (1): عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَمَّامٍ قَالَ: أَتَیْتُ عُبَادَةَ بْنَ الصَّامِتِ فِی وِلَایَةِ أَبِی بَکْرٍ فَقُلْتُ: یَا أَبَا عُمَارَةَ! کَانَ (2) النَّاسُ عَلَی تَفْضِیلِ أَبِی بَکْرٍ قَبْلَ أَنْ یَسْتَخْلِفَ؟
فَقَالَ: یَا أَبَا ثَعْلَبَةَ! إِذَا سَکَتْنَا عَنْکُمْ فَاسْکُتُوا وَ لَا تَبْحَثُوا (3)، فَوَ اللَّهِ لَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ کَانَ أَحَقَّ بِالْخِلَافَةِ مِنْ أَبِی بَکْرٍ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَقَّ بِالنُّبُوَّةِ مِنْ أَبِی جَهْلٍ قَالَ: وَ أَزِیدُکَ (4) إِنَّا کُنَّا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَجَاءَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِلَی بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ ثُمَّ دَخَلَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَلَی إِثْرِهِمَا فَکَأَنَّمَا سُفِیَ عَلَی وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الرَّمَادُ، ثُمَّ قَالَ: یَا عَلِیُّ! أَ یَتَقَدَّمَانِکَ هَذَانِ وَ قَدْ أَمَّرَکَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا؟! قَالَ (5) أَبُو بَکْرٍ: نَسِیتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ قَالَ عُمَرُ: سَهَوْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا نَسِیتُمَا وَ لَا سَهَوْتُمَا، وَ کَأَنِّی بِکُمَا قَدِ اسْتَلَبْتُمَا (6) مُلْکَهُ وَ تَحَارَبْتُمَا عَلَیْهِ، وَ أَعَانَکُمَا عَلَی ذَلِکَ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ، وَ کَأَنِّی بِکُمَا قَدْ تَرَکْتُمَا الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ بَعْضُهُمْ یَضْرِبُ (7) وُجُوهَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الدُّنْیَا، وَ لَکَأَنِّی بِأَهْلِ بَیْتِی وَ هُمُ الْمَقْهُورُونَ الْمُتَشَتِّتُونَ فِی أَقْطَارِهَا، وَ ذَلِکَ لِأَمْرٍ قَدْ قُضِیَ ..
ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی سَالَتْ دُمُوعُهُ، ثُمَّ قَالَ: یَا عَلِیُّ! الصَّبْرَ .. الصَّبْرَ .. حَتَّی یَنْزِلَ الْأَمْرُ وَ لَا قُوَّةَ (8) إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ، فَإِنَّ لَکَ مِنَ الْأَجْرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَا لَا یُحْصِیهِ کَاتِبَاکَ، فَإِذَا أَمْکَنَکَ الْأَمْرُ فَالسَّیْفَ السَّیْفَ ..
ص: 425
فَالْقَتْلَ الْقَتْلَ (1) حَتَّی یَفِیئُوا إِلَی أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ، فَإِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ وَ مَنْ نَاوَاکَ عَلَی الْبَاطِلِ، وَ کَذَلِکَ ذُرِّیَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
**[ترجمه]الاحتجاج - . الاحتجاج1: 291- 292 - : احمد بن همّام گوید: در ایّام خلافت ابوبکر نزد عبادة بن صامت رفتم و از او پرسیدم: آیا مردم پیش از طلب خلافت ابوبکر، او را بر دیگران تقدیم داشته و ترجیح می دادند؟ عباده گفت: ای ابا ثعلبه! وقتی ما چیزی نمی گوییم، شما نیز سکوت کنید و پی حرف را نگیرید. سوگند به خدا که علیّ بن ابی طالب از ابوبکر به مسند خلافت شایسته تر بود، همچنان که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به مقام رسالت و نبوّت، سزاوارتر از ابوجهل بود! سپس افزود: بیشتر توضیح خواهم داد؛ روزی نزد رسول خدا نشسته بودیم که علیّ بن ابی طالب و ابوبکر و عمر به درب خانه پیغمبر رسیدند، و ابوبکر وارد خانه شد و پس از او عمر وارد شد و در آخر علیّ بن ابی طالب وارد شد. با دیدن این صحنه، حال آن حضرت متغیّر شد، سپس فرمود: ای علیّ! آیا این دو بر تو سبقت می گیرند، در حالی که خداوند تو را بر آنان امیر و مولی قرار داده است؟! ابوبکر گفت: فراموش کردم ای رسول الله! و عمر گفت: اشتباه کردم ای رسول الله!
پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: شما دو نفر نه فراموش کرده و نه دچار سهو شده اید، و گویا می بینم که حقّ او را غصب کرده و با او جنگ می کنید، و یار و یاور شما در این عمل، دشمنان خدا و پیامبر می باشند، و گویا من با شما هستم که می بینم جماعت مهاجر وانصار را به جان هم انداختهاید و آنان برای منافع دنیوی، همدیگر را با شمشیر تار و مار می کنند، و گویا من اهل بیت خود را می بینم که در میانتان مغلوب و مقهور واقع شده و در روی زمین پراکنده اند، و این وقایعی است که از جانب خداوند پیش بینی و مقدّر شده است! سپس سرشک غم از دیدگان مبارک آن حضرت جاری شده و گفت: ای علیّ؛ صبر! صبر! تا روزی که امر الهی نازل شود و قدرت و توان فقط از جانب خداوند است! زیرا اجر و ثواب تو از این جهت در هر روز، از شمار دو فرشته کاتبت خارج خواهد شد. پس چون به قدرت رسیدی، با تمام توان بجنگ! تا همه آنان به سوی حقیقت بازگردند و تسلیم امر خدا و مطیع فرمان رسول الله شوند. زیرا تو پیوسته بر حقّ بودی و همراه حقیقت هستی، و مخالفین تو بر باطل و گمراهی، و همچنین فرزندان و اولاد پاکیزه تو تا روز قیامت همین گونه اند.
**[ترجمه]
سفت الرّیح التّراب (2) تسفیه سفیا .. أی أذرته (3).
**[ترجمه]«سفت الریح التراب تسفیه سفیا»: گرد و خاک را پراکنده کرد.
**[ترجمه]
فس (4): جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْجَمَلِ فَقَالَ:
یَا عَلِیُّ! عَلَی مَا تُقَاتِلُ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ؟! فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَبَاحَتْ لِی قِتَالَهُمْ. فَقَالَ: وَ مَا هِیَ؟ قَالَ: قَوْلُهُ: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ (5)، فَقَالَ الرَّجُلُ: کَفَرَ- وَ اللَّهِ- الْقَوْمُ..
**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 84 - :
در جنگ جمل مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای علی، چرا با یاران رسول الله صلی الله علیه و آله و کسانی که شهادت دادند که لا اله الّا الله و محمد رسول الله، میجنگی؟ علی علیه السلام فرمود: به دلیل آیهای که در قرآن آمده و جنگ کردن با آنها را برای من مباح کرده است. گفت: آن آیه کدام است؟ فرمود: {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا میخواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمیپرداختند، ولی با هم اختلاف کردند. پس، بعضی از کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا میخواست، با یکدیگر جنگ نمیکردند، ولی خداوند آنچه را میخواهد انجام میدهد.} - . البقره / 253 -
آن مرد گفت: به خدا سوگند، قوم کافر شدند.
**[ترجمه]
فس (6): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی (7)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ سُلَیْمَانَ الْکَاتِبِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ (8) قَالَ:
هَکَذَا نَزَلَتْ، فَجَاهَدَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْکُفَّارَ وَ جَاهَدَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمُنَافِقِینَ، فَجَاهَدَ عَلِیٌّ (علیه السلام) جِهَادَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 377 - :
از امام صادق علیه السلام درباره این آیه روایت میشود: {ای پیامبر، با کفار و منافقین جهاد کن.} - . التحریم / 9 - ،
که فرمود: این گونه نازل شد، پس رسول الله صلی الله علیه و آله با کفار جهاد کرد و علی علیه السلام با منافقین، پس علی علیه السلام مانند رسول الله جهاد کرد.
**[ترجمه]
أقول: قد أشکل علی المفسّرین ما ورد فی الآیة من الأمر بجهاد
ص: 426
المنافقین.
قال فی مجمع البیان: اختلفوا فی کیفیّة جهاد المنافقین.
فقیل: إنّ جهادهم باللسان و الوعظ (1).
و قیل: جهادهم بإقامة الحدود علیهم، و کان ما یصیبهم من الحدود أکثر.
و قیل بالأنواع الثلاثة بحسب الإمکان بالید ثم اللسان ثم القلب (2).
وَ رُوِیَ فِی قِرَاءَةِ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ، قالوا:
لأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یکن یقاتل المنافقین و إنّما کان یتألّفهم.
انتهی (3).
و هذه الآیة کرّرت فی القرآن فی الموضعین (4): إحداهما فی التوبة (5)، و الأخری فی التحریم (6).
و قال علی بن إبراهیم فی الأولی: إنّما نزلت بِالْمُنَافِقِینَ: لأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یجاهد المنافقین بالسیف (7).،
ثم رَوَی عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ بِإِلْزَامِ الْفَرَائِضِ (8).
و روی فی الثانیة هذه الروایة: و قوله علیه السلام: هکذا نزلت (9) .. یدلّ علی عدم صحّة القراءة الشاذّة، و یمکن الجمع بأنّ إحدی الآیتین کانت بالباء و الأخری بدونها، و فی توزیع علیّ بن إبراهیم رحمه اللّه النقل إشعار بذلک، و فیه
ص: 427
فائدة أخری و هی عدم تکرار الآیة بعینها.
**[ترجمه]آنچه در آیه از امر به جهاد با منافقین ذکر شده، بر مفسرین مبهم بود. در مجمع البیان آمده: در کیفیت جهاد با منافقین اختلاف داشتند. گویند: جهاد با آنها به وسیله زبان و نصیحت کردن است و گویند: جهاد با آنها به وسیله اجرای حد بر آنهاست و حدی که به آنها میرسید، بیشتر بود و گویند: جهاد با آنها در صورت امکان، با هر سه نوع دست و سپس زبان و سپس قلب صورت میگیرد و در قرائت اهل بیت علیه السلام روایت شده: به وسیله منافقین با کفار جنگ کن... گویند: زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله با منافقین جنگ نمیکرد، بلکه آنها را تالیف قلوب میکرد. - . مجمع البیان3: 50 -
و این آیه در دو جا در قرآن تکرار شده است. اولی در سوره توبه - . التوبه / 73 - و دیگری در سوره تحریم و علی بن ابراهیم درباره آیه اول میگوید: این گونه نازل شد: «جاهد بالمنافقین» و نه «جاهد المنافقین»؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله به وسیله شمشیر با منافقین جنگ نکرد و از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است: {با کفار و منافقین جهاد کن} یعنی آنها را به انجام فریضه ها ملزم کن...، و درباره آیه دوم این روایت نقل شده است: آنچه از امام صادق علیه السلام در این باره نقل شده که فرمود: این گونه نازل شد...، دلیل بر عدم صحت قرائت نادر است، و میتوان این گونه میان این دو آیه جمع کرد که آیه اولی «جاهد بالکفار» و در آیه دوم «جاهد الکفار» است و تفکیک علی بن ابراهیم به این امر اشاره دارد و در این امر فایده دیگری نیز وجود دارد که عدم تکرار کامل آیه است. - . تفسیر قمی2: 377 -
**[ترجمه]
فس (1): أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السَّعْدِیِّ، عَنِ الْخَشَّابِ (2)، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ فُلَانٍ الْکَرْخِیِّ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ لَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ قَوِیّاً فِی بَدَنِهِ قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ؟ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلَی. قَالَ: فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَدْفَعَ أَوْ یَمْتَنِعَ؟
قَالَ: قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ: مَنَعَ عَلِیّاً مِنْ ذَلِکَ آیَةٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ. فَقَالَ: وَ أَیُّ آیَةٍ؟ قَالَ: فَقَرَأَ: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً (3)، إِنَّهُ کَانَ لِلَّهِ وَدَائِعُ مُؤْمِنُونَ فِی أَصْلَابِ قَوْمٍ کَافِرِینَ وَ مُنَافِقِینَ، فَلَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لِیَقْتُلَ الْآبَاءَ حَتَّی یَخْرُجَ الْوَدَائِعُ، فَلَمَّا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلَی مَنْ ظَهَرَ وَ قَتَلَهُ، وَ کَذَلِکَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَنْ یَظْهَرْ أَبَداً حَتَّی یَخْرُجَ (4) وَدَائِعُ اللَّهِ فَإِذَا خَرَجَتْ یَظْهَرُ عَلَی مَنْ یَظْهَرُ فَیَقْتُلُهُ.
**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 316- 317 - : نقل شده است که مردی به امام صادق علیه السلام گفت: آیا علی از لحاظ توان جسمانی و اجرای دستور خداوند توانمند نبود؟ امام صادق علیه السلام فرمود: چرا. گفت: پس چه چیزی او را از منع کردن آنان بازداشت؟ فرمود: سؤال کردی پس جواب را بفهم. آیهای در قرآن علی را بازداشت. گفت: کدام آیه؟ فرمود: {و اگر از یکدیگر جدا میبودند، کافرانشان را به عذابی دردآور عذاب میکردیم.} - . الفتح / 25 -
خداوند انسانهای مؤمن را در نسل قوم کافر و منافق به امانت گذاشته است، پس علی علیه السلام پدران را نمیکشت تا اینکه این امانتها زاده شوند و چون زاده شدند، علی علیه السلام با آنان جنگ کرد و آنها را به قتل رساند و قائم ما اهل بیت نیز این چنین است. تا زمانی که این امانتهای خداوند زاده نشوند، هرگز ظهور نمیکند و چون زاده شوند، علیه دشمنانش به جنگ میپردازد و آنها را به قتل میرساند.
**[ترجمه]
هذا التأویل الجلیل لم یذکره المفسّرون، و قالوا: أراد أنّه لو تمیّز المؤمنون المستضعفون بمکّة من الکافرین لعذّبنا الذین کفروا منهم بالسیف و القتل بأیدیکم، و ما ورد فی الخبر أنسب من جهة لفظ التنزیل المشتمل علی المبالغة المناسبة لإخراج ما فی الأصلاب، فتأمّل.
**[ترجمه]مفسران این تاویل مهم را ذکر نکردند و گفتند: منظور این است: اگر مؤمنان مستضعف در مکه از کافران متمایز بودند، قطعا آنهایی را که کفر ورزیدند، با شمشیر و کشتن به دست شما عذاب میدادیم. و آنچه در روایت ذکر شد، از جهت الفاظ تنزیلِ مشتمل بر مبالغه که با زاده شدن نسل ها تناسب دارد، مناسبت بیشتری دارد، تامل کن.
**[ترجمه]
فس (5): أَبِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ (6): انْطَلِقْ نُبَایِعْ لَکَ النَّاسَ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَرَاهُمْ فَاعِلِینَ (7)؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ
ص: 428
تَعَالَی: الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ- أَیِ اخْتَبَرْنَاهُمْ- فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ (1)..
**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی2: 148 - :
از ابوالحسن علیه السلام روایت شده است: عباس نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: پیش برو که از مردم برای تو بیعت بگیرم. امیرالمؤمنین فرمود: به نظر تو، آنها این کار را میکنند؟ گفت: آری. فرمود: پس این سخن خداوند چه میشود: {الف لام میم. آیا مردم پنداشتند که چون بگویند: ایمان آوردیم، رها شوند و دیگر آزمایش نشوند. هر آینه مردمی را که پیش از آنها بودند آزمودیم.} یعنی امتحان کردیم، {تا خدا کسانی را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را متمایز دارد.} - . العنکبوت /1- 3 -
**[ترجمه]
فس (2).
قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ (3) ... الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی أَصْحَابِ الْجَمَلِ، وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْجَمَلِ: وَ اللَّهِ مَا قَاتَلْتُ هَذِهِ الْفِئَةَ النَّاکِثَةَ إِلَّا بِآیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ، یَقُولُ اللَّهُ: وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ (4).
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخُطْبَةِ (5) الزَّهْرَاءِ: وَ اللَّهِ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَیْرَ مَرَّةٍ وَ لَا ثِنْتَیْنِ وَ لَا ثَلَاثٍ وَ لَا أَرْبَعٍ، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! إِنَّکَ سَتُقَاتِلُ مِنْ بَعْدِی النَّاکِثِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْقَاسِطِینَ، أَ فَأُضِیعُ مَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَکْفُرُ بَعْدَ إِسْلَامِی؟!.
**[ترجمه]تفسیر قمی - . تفسیر قمی1: 283 - :
این آیه: {اگر پس از بستن پیمان، سوگند خود شکستند...} - . التوبه /12 - ، درباره اصحاب جمل نازل شد. امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ جمل فرمود: به خدا سوگند، فقط بر اساس آیهای از قرآن، با این گروه پیمانشکن جنگیدم. خداوند میفرماید: {اگر پس از بستن پیمان، سوگند خود شکستند و در دین شما طعن زدند، با پیشوایان کفر قتال کنید که ایشان را رسم سوگند نگه داشتن نیست، باشد که از کردار خود باز ایستند.} - . التوبه /12 -
و امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه الزهراء میفرماید: به خدا سوگند، رسول الله بیش از یک بار و دو بار و سه بار و چهار بار از من عهد گرفت و فرمود: ای علی، تو پس از من با ناکثین و مارقین و قاسطین خواهی جنگید، پس آیا من آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله به من دستور داده است را انجام ندهم و پس از اسلام آوردنم کافر شوم؟!
**[ترجمه]
قَالَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (6): قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَرَادَ بِأَئِمَّةِ الْکُفْرِ رُؤَسَاءَ (7) قُرَیْشٍ مِثْلَ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ وَ أَبِی سُفْیَانَ بْنِ حَرْبٍ وَ عِکْرِمَةَ بْنِ أَبِی جَهْلٍ وَ سَائِرَ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ الَّذِینَ نَقَضُوا الْعَهْدَ، وَ کَانَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ یَقُولُ: لَمْ یَأْتِ أَهْلُ هَذِهِ الْآیَةِ بَعْدُ. وَ قَالَ مُجَاهِدٌ: هُمْ أَهْلُ فَارِسَ وَ الرُّومِ.،
وَ قَرَأَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَذِهِ الْآیَةَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ، ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ:
یَا عَلِیُّ! سَتُقَاتِلَنَّ الْفِئَةَ النَّاکِثَةَ وَ الْفِئَةَ الْبَاغِیَةَ وَ الْفِئَةَ الْمَارِقَةَ.
**[ترجمه]در مجمع البیان آمده: ابن عباس میگوید: منظور از ائمه کفر، رؤسای قریش، مانند حارث ابن هشام و ابوسفیان ابن حرب و عکرمة ابن ابوجهل و سایر رؤسای قریش هستند که عهد و پیمان را شکستند و حذیقه بن الیمان میگفت: هنوز اصحاب این آیه نیامدهاند. و مجاهد میگوید: آنها ایرانیان و رومیان هستند. و علی علیه السلام در جنگ بصره این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند، رسول الله صلی الله علیه و آله با من عهد کرد و فرمود: ای علی، با گروه پیمان شکنان و گروه ظالمان و گروه از دین برگشتگان جنگ خواهی کرد. - . مجمع البیان3: 11 -
**[ترجمه]
الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ حَمَّادٍ الْقَطَّانِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ: أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ أَبِی لَیْلَی قَامَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنِّی سَائِلُکَ لِآخُذَ عَنْکَ، وَ قَدِ انْتَظَرْنَا أَنْ تَقُولَ مِنْ أَمْرِکَ شَیْئاً فَلَمْ تَقُلْهُ، أَ لَا تُحَدِّثُنَا عَنْ أَمْرِکَ هَذَا؟ کَانَ بِعَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ شَیْ ءٍ رَأَیْتَهُ؟ فَإِنَّا قَدْ أَکْثَرْنَا فِیکَ الْأَقَاوِیلَ، وَ أَوْثَقَهُ عِنْدَنَا مَا نَقَلْنَاهُ عَنْکَ وَ سَمِعْنَاهُ مِنْ فِیکَ، إِنَّا کُنَّا نَقُولُ لَوْ رَجَعَتْ إِلَیْکُمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُنَازِعْکُمْ فِیهَا أَحَدٌ، وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی إِذَا سُئِلْتُ مَا أَقُولُ، أَ أَزْعُمُ أَنَّ الْقَوْمَ کَانُوا أَوْلَی بِمَا کَانُوا فِیهِ مِنْکَ؟ فَإِنْ قُلْتَ ذَلِکَ (1)، فَعَلَامَ نَصَبَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ؟ وَ إِنْ کُنْتَ أَوْلَی مِنْهُمْ بِمَا کَانُوا (2) فِیهِ فَعَلَامَ تَتَوَلَّاهُمْ (3)؟!. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَبَضَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا یَوْمَ قَبَضَهُ أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، وَ قَدْ کَانَ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ إِلَیَّ عَهْدٌ لَوْ خَزَمْتُمُونِی (4) بِأَنْفِی لَأَقْرَرْتُ سَمْعاً لِلَّهِ وَ طَاعَةً، وَ إِنَّا أَوَّلُ مَا انْتَقَصْنَا (5) بَعْدَهُ إِبْطَالَ حَقِّنَا فِی الْخُمُسِ، فَلَمَّا دَقَّ (6) أَمْرُنَا طَمِعَتْ رُعْیَانُ قُرَیْشٍ فِینَا وَ قَدْ کَانَ لِی (7) عَلَی النَّاسِ حَقٌّ لَوْ رَدُّوهُ إِلَیَّ عَفْواً قَبِلْتُهُ وَ قُمْتُ بِهِ، وَ کَانَ إِلَی أَجَلٍ مَعْلُومٍ، وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ لَهُ عَلَی النَّاسِ حَقٌّ إِلَی أَجَلٍ، فَإِنْ عَجَّلُوا لَهُ مَالَهُ أَخَذَهُ وَ حَمِدَهُمْ عَلَیْهِ، وَ إِنْ أَخَّرُوهُ أَخَذَهُ غَیْرَ مَحْمُودِینَ، وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ یَأْخُذُ السُّهُولَةَ وَ هُوَ
ص: 430
عِنْدَ النَّاسِ مَحْزُونٌ (1)، وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ الْهُدَی بِقِلَّةِ مَنْ یَأْخُذُهُ مِنَ النَّاسِ، فَإِذَا سَکَتُّ فَأَعْفُونِی فَإِنَّهُ لَوْ جَاءَ أَمْرٌ تَحْتَاجُونَ فِیهِ إِلَی الْجَوَابِ أَجَبْتُکُمْ، فَکُفُّوا عَنِّی مَا کَفَفْتُ عَنْکُمْ.
فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَنْتَ لَعَمْرُکَ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:
لَعَمْرِی لَقَدْ أَیْقَظْتَ مَنْ کَانَ نَائِماً*** وَ أَسْمَعْتَ مَنْ کَانَتْ لَهُ أُذُنَان
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی1: 7- 8 - : از ابوعلی همدانی نقل است: عبدالرحمن بن ابی لیلی برخاست و به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: یا امیرالمؤمنین، من از تو سؤال میکنم که جواب بگیرم و ما منتظر بودیم که خودت در خصوص ماجرای خودت چیزی بگویی، ولی نگفتی، آیا برای ما از ماجرای خود صحبت نمیکنی؟ که آیا به خاطر عهدی بود که با رسول الله صلی الله علیه و آله داشتی، یا به خاطر آنچه خود صلاح دیدی؟ زیرا ما در خصوص تو زیاد سخن گفتیم و قابل اعتمادترین آن اقوال نزد ما آن چیزی است از تو نقل کردیم و از زبانت شنیدیم. ما میگفتیم: اگر [خلافت] پس از رسول خدا در اختیار شما قرار میگرفت، هیچ کس بر سر آن با شما درگیر نمیشد و به خدا سوگند نمیدانم، اگر یکی از من بپرسد، چه جوابی بدهم؟ آیا بگویم که آنها نسبت به خلافت از تو شایسته تر بودند؟ اگر این سخنان را بگویم، پس چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از حجة الوداع تو را تعیین کرد و فرمود: ای مردم، هر کس من مولای اویم، پس علی مولای اوست؟ و اگر تو نسبت به آن از آنها سزاوارتری، پس چرا ولایت آنها را پذیرفتی؟!
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای عبدالرحمن، خداوند، پیامبرش را قبض روح کرد و من در آن روز به مردم از این پیراهن خودم سزاوارتر بودم و رسول الله صلی الله علیه و آله با من عهدی داشت که اگر شما، بینی مرا مانند شتر سوراخ میکردید، از شما اطاعت کامل میکردم. و اولین چیزی که پس از پیامبراکرم از ما گرفته شد، گرفتن حق ما از خمس است و هنگامی که ضعیف شدیم، چوپانان قریش به ما چشم طمع بستند و من بر مردم حقی داشتم که اگر آن را به طور طبیعی به من بازمیگرداندند، آن را میپذیرفتم و عهده دار آن میشدم و این امر به مدت زمان معین موکول شد و من مانند مردی بودم که تا زمان مشخص فرا رسد، بر گردن مردم حقی خواهم داشت. پس اگر در بازگرداندن اموالش شتاب کنند، آن را میگیرد و آنها را به خاطر آن سپاس میکند و اگر آن را به تاخیر بیاندارند، آن را با ناسپاسی از آنها میگیرد و من مانند مردی بودم که به نرمی با مردم رفتار میکرد، در حالی که نزد مردم انسان بد اخلاقی بود.
هدایت به واسطه قلّت مردمی که آن را میگیرند شناخته میشود. پس اگر خاموش شوم، مرا معذور دارید؛ زیرا اگر امری عارض شود که نیاز به جواب داشته باشد، پاسخ شما را خواهم داد، پس تا زمانی که من شما را به حال خود رها کردم، شما نیز مرا به حال خود رها کنید.
عبدالرحمن گفت: یا امیرالمؤمنین، قسم به جانت! تو واقعا همان گونه هستی که پیشینیان گفتند:
- قسم به جان خودم، تو کسی که خواب بود را بیدار کردی و کسی که دارای دو گوش است را شنوا کردی.
**[ترجمه]
قوله: خزمتمونی- بالمعجمتین- من خزم البعیر: إذا جعل فی جانب منخره الخزامة (2)، أو بإهمال الراء- من خرمه- أی شقّ و ترة أنفه (3) و الرعیان- بالضّم و قد یکسر-: جمع الرّاعی (4) و یقال: أعطیته عفوا .. أی بغیر مسألة (5).
قوله: و هو عند الناس محزون (6).
، لعلّ الأصوب حرون: و هو الشّاة السّیّئة الخلق (7).
و لمّا لم یمکنه علیه السلام فی هذا الوقت التصریح بجوز (8) الغاصبین أفهم السائل بالکنایة التی هی أبلغ..
ص: 431
**[ترجمه]«خزمتمونی» از «خزم البعیر» گرفته شده، یعنی اگر در گوشه بینی شتر حلقه افسار قرار داد، یا «خَرمتمونی» باشد که از «خَرَمه» مشتق شده است و به معنای این است که حائلی که میان دو سوراخ بینی است، سوراخ کرد... و «الرُعیان» یا «الرِعیان»: جمع راعی به معنای چوپان... و «اعطیه عفوا»: بدون خواهش .
«و هو عند الناس محزون»، شاید درستتر «حَرون» باشد که به معنای گوسفند بد اخلاق... است و چون در آن زمان نمیتوانست به صراحت از ظلم غصب کنندگان سخن بگوید، به سؤال کننده با کنایه که بلیغتر از گفتار صریح است، مطلب را فهماند.
**[ترجمه]
ما (1): الْمُفِیدُ، عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ، عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ الْحَسَنِ (2) بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ زِیَادٍ الْأَحْمَرِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَبِیهِ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ قَدْ بُویِعَ لِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ- فَوَجَدْتُهُ مُطْرِقاً کَئِیباً، فَقُلْتُ لَهُ: مَا أَصَابَکَ- جُعِلْتُ فِدَاکَ- مِنْ قَوْمِکَ؟. فَقَالَ: صَبْرٌ جَمِیلٌ. فَقُلْتُ: سُبْحَانَ اللَّهِ! وَ اللَّهِ (3) إِنَّکَ لَصَبُورٌ. قَالَ: فَأَصْنَعُ مَا ذَا؟ (4).
قُلْتُ: تَقُومُ فِی النَّاسِ وَ تَدْعُوهُمْ إِلَی نَفْسِکَ وَ تُخْبِرُهُمْ أَنَّکَ أَوْلَی بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِالْفَضْلِ وَ السَّابِقَةِ، وَ تَسْأَلُهُمُ النَّصْرَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُتَظَاهِرِینَ عَلَیْکَ (5)، فَإِنْ أَجَابَکَ عَشَرَةٌ مِنْ مِائَةٍ شَدَّدْتَ بِالْعَشَرَةِ عَلَی الْمِائَةِ، فَإِنْ دَانُوا لَکَ کَانَ ذَلِکَ مَا أَحْبَبْتَ، وَ إِنْ أَبَوْا قَاتِلْهُمْ، فَإِنْ ظَهَرْتَ عَلَیْهِمْ فَهُوَ سُلْطَانُ اللَّهِ الَّذِی آتَاهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کُنْتَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ، وَ إِنْ قُتِلْتَ فِی طَلَبِهِ قُتِلْتَ إِنِ شَاءَ اللَّهُ شَهِیداً، وَ کُنْتَ أَوْلَی بِالْعُذْرِ عِنْدَ اللَّهِ، لِأَنَّکَ (6) أَحَقُّ بِمِیرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَرَاهُ یَا جُنْدَبُ کَانَ (7) یُبَایِعُنِی عَشَرَةٌ مِنْ
ص: 432
مِائَةٍ؟ فَقُلْتُ: أَرْجُو ذَلِکَ. فَقَالَ (1): لَکِنِّی لَا أَرْجُو، وَ لَا مِنْ کُلِّ مِائَةٍ اثْنَانِ (2) وَ سَأُخْبِرُکَ مِنْ أَیْنَ ذَلِکَ، إِنَّمَا یَنْظُرُ النَّاسُ إِلَی قُرَیْشٍ، وَ إِنَّ قُرَیْشاً یَقُولُ (3) إِنَّ آلَ مُحَمَّدٍ یَرَوْنَ لَهُمْ (4) فَضْلًا عَلَی سَائِرِ قُرَیْشٍ، وَ إِنَّهُمْ أَوْلِیَاءُ هَذَا الْأَمْرِ دُونَ غَیْرِهِمْ مِنْ قُرَیْشٍ، وَ إِنَّهُمْ إِنْ وَلُوهُ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُمْ هَذَا السُّلْطَانُ إِلَی أَحَدٍ أَبَداً، وَ مَتَی کَانَ فِی غَیْرِهِمْ تَدَاوَلُوهُ بَیْنَهُمْ، وَ لَا وَ اللَّهِ لَا تَدْفَعُ إِلَیْنَا- هَذَا السُّلْطَانَ- قُرَیْشٌ أَبَداً طَائِعِینَ.
فَقُلْتُ لَهُ: أَ فَلَا (5) أَرْجِعُ فَأُخْبِرَ النَّاسَ بِمَقَالَتِکَ هَذِهِ، وَ أَدْعُوَهُمْ إِلَی نَصْرِکَ؟ فَقَالَ:
یَا جُنْدَبُ! لَیْسَ ذَا زَمَانُ ذَاکَ.
قَالَ جُنْدَبٌ: فَرَجَعْتُ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی الْعِرَاقِ، فَکُنْتُ کُلَّمَا ذَکَرْتُ مِنْ فَضْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَیْئاً زَبَرُونِی وَ نَهَرُونِی حَتَّی رُفِعَ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِی إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ، فَبَعَثَ إِلَیَّ فَحَبَسَنِی حَتَّی کُلِّمَ فِیَّ فَخَلَّی سَبِیلِی.
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی1 : 239 - :
از جندب بن عبدالله نقل شده است: بر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام وارد شدم در حالی که از او برای عثمان بن عفّان بیعت گرفته شده بود. او را سر به زیر و ناراحت دیدم، به او گفتم: فدایت شوم! از قومت به تو چه رسیده است؟ فرمود: صبرٌ جمیل. گفتم: سبحان الله! به خدا سوگند، تو صبور هستی. فرمود: پس چه کار کنم؟ گفتم: در میان مردم سخنرانی میکنی و آنها را برای بیعت کردن با خودت دعوت میکنی و به آنها میگویی که تو نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و در فضل و پیشینه از آنها شایستهتر هستی و از آنها علیه آن ریاکاران یاری میخواهی، پس اگر از صد نفر، ده نفر تو را اجابت کنند، به واسطه آن ده نفر به آن صد نفر فشار میآوری؛ اگر مطیع تو شوند، این همان چیزی است که تو میخواهی، و اگر امتناع ورزند، با آنها جنگ کن و اگر آنها را شکست دادی، این همان سلطه خداوند است که آن را به پیامبرش صلی الله علیه و آله داد و تو از آنها نسبت به آن شایستهتر بودی و اگر در طلب آن کشته شوی، ان شاءالله شهید کشته شدهای و نزد خداوند معذور هستی، زیرا تو نسبت به میراث پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوارتری.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای جُندب، آیا به نظرت، از صد نفر، ده نفر با من بیعت میکنند؟ گفتم: امیدوارم. فرمود: ولی من امید ندارم، و امید ندارم که از صد نفر، دو نفر بیعت کنند و به تو میگویم که این سخن بر چه اساس است. مردم فقط به قریش نگاه میکنند و قریش میگوید: آل احمد، خود را دارای فضل و برتری بر سایر قریش میدانند و آنها در این امر از میان سایر افراد قریش، ولیِّ امر هستند و اگر آنها ولایت آن را در اختیار بگیرند، هرگز آن سلطه از دست آنان خارج نمیشود و اگر در اختیار دیگری باشد، آن را میان خود دست به دست میکنند. به خدا سوگند، قریش این سلطه و ولایت را با اراده خود در اختیار ما قرار نخواهد داد. به او گفتم: آیا بازگردم و مردم را از این سخنان تو آگاه کنم و آنها را به یاری تو دعوت کنم؟ فرمود: ای جندب، الان زمان این کار نیست.
جندب گفت: پس از این، به عراق بازگشتم و هر وقت که از فضل و برتری امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام چیزی گفتم، مرا سرزنش و نکوهش کردند تا اینکه این امر به ولید بن عقبه رسید، مرا احضار کرد و زندانی کرد؛ تا اینکه کسی برای من شفاعت کرد و مرا آزاد کرد.
**[ترجمه]
شا (6): عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ جُنْدَبٍ، عَنْ أَبِیهِ مِثْلَهُ.
**[ترجمه]الارشاد - . الارشاد: 129 - :
عبدالرحمن بن جندب، از پدرش مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: علی هؤلاء المتظاهرین .. فی الإرشاد: علی هؤلاء المتمالین- بقلب الهمزة ثم حذف المقلوب-، قال الجوهری: مالأته علی الأمر ممالاة: ساعدته علیه (7) و شایعته. ابن السّکّیت: تمالوا علی الأمر: اجتمعوا علیه (8).
قوله: کلّما ذکرت من فضل أمیر المؤمنین علیه السلام .. فی الإرشاد: کلّما
ص: 433
ذکرت للناس شیئا من فضائله و مناقبه و حقوقه زبرونی.
**[ترجمه]در امالی «علی هؤلاء المتظاهرین» آمده و در الارشاد «علی هؤلاء المتمالین» ذکر شده است. جوهری میگوید: «مالاتُهُ علی الامر ممالاة»، یعنی او را بر آن یاری دادیم و همراهی کردم. ابن السکیت میگوید: «تمالوا علی الامر»: بر آن اجتماع کردند. - . الصحاح1: 73 -
و در امالی آمده «هر وقت که از فضل و برتری امیرالمؤمنین علیه السلام... گفتم»، و در الارشاد «هر وقت برای مردم از فضائل و محاسن و حقوقش چیزی گفتم، مرا سرزنش کردند» آمده است.
**[ترجمه]
ل (1): مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ الْمُذَکِّرُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرَاوِسْتَانِیِّ (2)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَسْلَمَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ، عَنْ قَطْرِ بْنِ بِی خَلِیفَةَ (3)، عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلْقَمَةَ یَقُولُ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: أُمِرْتُ بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.
**[ترجمه]الخصال - . الخصال1: 45، باب الثلاثه، حدیث 171 - :
از ابراهیم نقل است: شنیدم علقمه میگوید: شنیدم علی بن ابی طالب علیه السلام میفرماید: دستور داده شدم که با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگم.
**[ترجمه]
ن (4): بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ، عَنِ الرِّضَا، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ:
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُمِرْتُ بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ.
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام - . عیون اخبار الرضا علیه السلام2: 61- 62، باب 31، احادیث 241، 254 - :
از امام رضا، از پدرانش علیهم السلام مانند آن نقل شده است.
**[ترجمه]
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام - . عیون اخبار الرضا علیه السلام2: 61- 62، باب 31، احادیث 241، 254 - : از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است: هر کس میان شما بیاید و بخواهد که جماعت را از هم متفرق کند و امر امت را غصب کند و بدون مشورت بر مردم ولایت و ریاست کند، او را بکشید، خداوند عزوجل اجازه این کار را داده است.
**[ترجمه]
ع، ن (1): الطَّالَقَانِیُّ، عَنِ الْحَسَنِ (2) بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرُّمَّانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! أَخْبِرْنِی عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِمَ لَمْ یُجَاهِدْ أَعْدَاءَهُ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ جَاهَدَ فِی أَیَّامِ وَلَایَتِهِ؟ فَقَالَ: لِأَنَّهُ اقْتَدَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی تَرْکِهِ جِهَادَ الْمُشْرِکِینَ بِمَکَّةَ بَعْدَ النُّبُوَّةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ بِالْمَدِینَةِ تِسْعَةَ عَشَرَ شَهْراً وَ ذَلِکَ لِقِلَّةِ أَعْوَانِهِ عَلَیْهِمْ، وَ کَذَلِکَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ تَرَکَ مُجَاهَدَةَ أَعْدَائِهِ لِقِلَّةِ أَعْوَانِهِ عَلَیْهِمْ، فَلَمَّا لَمْ تَبْطُلْ نُبُوَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ تَرْکِهِ الْجِهَادَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ تِسْعَةَ عَشَرَ شَهْراً، کَذَلِکَ لَمْ تَبْطُلْ إِمَامَةُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعَ تَرْکِهِ الْجِهَادَ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً، إِذَا کَانَتِ الْعِلَّةُ الْمَانِعَةُ لَهُمَا مِنَ الْجِهَادِ وَاحِدَةً.
**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا علیه السلام - . علل الشرائع1: 148، باب 122، حدیث 5، و عیون اخبار الرضا علیه السلام2: 81، باب 32، حدیث 16 - : از هیثم بن عبدالله رمانی نقل شده است: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: ای فرزند رسول خدا، برای من در باره علی علیه السلام بگویید که چرا بیست و پنج سال پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنانش جهاد نکرد و در ایام ولایت خویش با آنها جهاد کرد؟ فرمود: زیرا وی به رسول الله اقتدا کرد که سیزده سال در مکه و نوزده ماه در مدینه، جهاد با مشرکان را به خاطر کمبود یاوران ترک کرد و علی علیه السلام نیز به خاطر کمبود یاوران، جهاد با دشمنانش را ترک کرد و از آنجا که ترک جهاد کردن برای پیامبر اکرم به مدت سیزده سال در مکه و نوزده ماه در مدینه، نبوت وی را باطل نکرد، بیست و پنج سال ترک جهاد کردن از جانب علی علیه السلام نیز امامت وی را باطل نکرد، زیرا علت مانع از جهاد، برای هر دوی آنان یکی بود.
**[ترجمه]
ع (3): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ النَّهْدِیِّ، عَنْ أَبِی مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ (4)، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّمَا أَشَارَ (5) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْکَفِّ عَنْ عَدُوِّهِ مِنْ أَجْلِ شِیعَتِنَا، لِأَنَّهُ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ سَیُظْهَرُ عَلَیْهِمْ بَعْدَهُ، فَأَحَبَّ أَنْ یَقْتَدِیَ بِهِ مَنْ جَاءَ بَعْدَهُ فَیَسِیرَ فِیهِمْ بِسِیرَتِهِ، وَ یَقْتَدِیَ بِالْکَفِّ عَنْهُمْ بَعْدَهُ.
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 146- 147، باب 122، حدیث 1 - :
از زراره نقل است: شنیدم امام باقر علیه السلام میفرماید: علی علیه السلام به خاطر شیعه ما با دشمنانش نجنگید، زیرا وی می دانست که پس از وی بر آنها غالب میشوند؛ پس دوست داشت که با این کارش، کسی که پس از وی بر سر کار میآید به وی اقتدا کند و مانند او با شیعیان رفتار کند و به شیعیان آسیب نرساند.
**[ترجمه]
عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قُلْتُ لَهُ: مَا بَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُقَاتِلْ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً؟ (1). قَالَ: لِآَیَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً (2) قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا یَعْنِی بِتَزَایُلِهِمْ؟ قَالَ:
وَدَائِعَ مُؤْمِنِینَ (3) فِی أَصْلَابِ قَوْمٍ کَافِرِینَ، وَ کَذَلِکَ الْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَنْ یَظْهَرَ أَبَداً حَتَّی تَخْرُجَ (4) وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَإِذَا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلَی مَنْ ظَهَرَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ فَقَتَلَهُمْ.
**[ترجمه]اکمال الدین و اتمام التعمه، و علل الشرائع - . اکمال الدین و اتمام التعمه2: 641، باب 54، و علل الشرائع1: 147، باب 122، حدیث 2 - :
از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: چرا امیرالمؤمنین علیه السلام با فلانی و فلانی و فلانی نجنگید؟ فرمود: به دلیل آیهای در قرآن: {اگر از یکدیگر جدا بودند، کافرانشان را به عذابی دردآور عذاب میکردیم} - . الفتح / 25 - ،
گفته شد: منظور از جداشدنشان چیست؟ فرمود: امانتهای مؤمنان در نسل قوم کافر است، و قائم نیز اینگونه است، هرگز ظهور نخواهد کرد تا زمانی که امانتهای خداوند زاده شوند، سپس به جنگ با دشمنان خدا که به مبارزه برخاستند میپردازد و آنها را به قتل میرساند.
**[ترجمه]
ک، ع (5): الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ، عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ- أَوْ قَالَ لَهُ رَجُلٌ-: أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ لَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَوِیّاً فِی دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ: بَلَی. قَالَ: فَکَیْفَ ظَهَرَ عَلَیْهِ الْقَوْمُ؟ وَ کَیْفَ لَمْ یَدْفَعْهُمْ؟ وَ مَا مَنَعَهُ مِنْ ذَلِکَ؟ قَالَ: آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنَعَتْهُ. قَالَ: قُلْتُ:
وَ أَیُّ آیَةٍ؟ قَالَ: قَوْلُهُ: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً (6) إِنَّهُ کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَدَائِعُ مُؤْمِنِینَ (7) فِی أَصْلَابِ قَوْمٍ کَافِرِینَ وَ مُنَافِقِینَ فَلَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَقْتُلَ الْآبَاءَ حَتَّی تَخْرُجَ الْوَدَائِعُ، فَلَمَّا خَرَجَتِ الْوَدَائِعُ ظَهَرَ عَلَی مَنْ ظَهَرَ فَقَاتَلَهُ، وَ کَذَلِکَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لَنْ یَظْهَرَ أَبَداً حَتَّی تَظْهَرَ (8) وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَإِذَا ظَهَرَتْ ظَهَرَ عَلَی مَنْ ظَهَرَ فَقَتَلَهُ.
ص: 436
**[ترجمه]اکمال الدین و اتمام النعمه، و علل الشرائع - . اکمال الدین و اتمام النعمه2:/641-642، باب 54، و علل الشرائع1: 147، باب 122، حدیث 3 - : از ابراهیم کرخی نقل است: به امام صادق علیه السلام گفتم - یا مردی به امام صادق گفت -: خداوند، حالتان را خوش دارد! آیا علی علیه السلام در دین خداوند قوی و نیرومند نبود؟
فرمود: چرا. عرض کرد: پس چرا دشمنان بر او چیره شدند؟ و چرا حضرت آنها را بازنداشت؟ و چه چیزی مانع وی در این کار شد؟ فرمود: آیهای در قرآن، وی را بازداشت. گفت: کدام آیه؟ فرمود: {اگر از یکدیگر جدا میبودند، کافرانشان را به عذابی دردآور عذاب میکردیم.} خداوند در نسل قومی کافر و منافق، امانتهایی مؤمن قرار داده است، پس علی علیه السلام با پدران نمیجنگید تا زمانی که آن امانت ها زاده شوند و چون آن امانتها زاده شدند، بر کسانی که غالب بودند غالب آمد و آنها را به قتل رساند و قائم ما اهل بیت نیز این گونه است، تا زمانی که امانتهای خداوند زاده نشوند، هرگز ظهور نمیکند و چون زاده شوند، بر کسانی که غالب شدند، غالب میشود و آنها را به قتل میرساند.
**[ترجمه]
ک، ع (1): الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ، عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَبْرَئِیلَ ابْنِ أَحْمَدَ، عَنِ (2) الْیَقْطِینِیِّ، عَنْ یُونُسَ، عَنِ ابْنِ حَازِمٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً (3): لَوْ أَخْرَجَ اللَّهُ مَا فِی أَصْلَابِ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْکَافِرِینَ وَ مَا فِی أَصْلَابِ الْکَافِرِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَعَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا.
**[ترجمه]اکمال الدین و اتمام النعمه، و علل الشرائع - . اکمال الدین و اتمام النعمه2: 642، باب 54 و علل الشرائع1: 147- 148، باب 122، حدیث 4 - : از امام صادق علیه السلام در خصوص آیه مذکور نقل است: اگر خداوند کافرانی که در نسل مؤمنان هستند، و مؤمنانی که در نسل کافران هستند را خارج میکرد، آنهایی که کفر ورزیدند را عذاب میکرد.
**[ترجمه]
ع (4):- الْهَمْدَانِیُّ، عَنْ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، أَنَّهُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا بَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُقَاتِلْهُمْ؟ قَالَ: لِلَّذِی سَبَقَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ، وَ مَا کَانَ لَهُ أَنْ یُقَاتِلَهُمْ وَ لَیْسَ مَعَهُ إِلَّا ثَلَاثَةُ رَهْطٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ..
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 148، باب 122، حدیث 6 - :
از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: چرا امیرالمؤمنین علیه السلام با آنها نجنگید؟ فرمود: به خاطر آنچه در علم خدا مقدر است که اتفاق افتد و این امکان برای وی نبود که با آنها بجنگد، در حالی که فقط سه نفر از مؤمنان همراه وی بودند .
**[ترجمه]
غط (5): ابْنُ أَبِی جِیدٍ، عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ، عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی وَصِیَّتِهِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَلِیُّ (6)! إِنَّ قُرَیْشاً سَتُظَاهِرُ عَلَیْکَ وَ تَجْتَمِعُ کُلُّهُمْ (7) عَلَی ظُلْمِکَ وَ قَهْرِکَ، فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَکُفَّ یَدَکَ وَ احْقُنْ دَمَکَ، فَإِنَّ الشَّهَادَةَ
ص: 437
مِنْ وَرَائِکَ، لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَکَ (1).
**[ترجمه]الغیبه - . الغیبه، شیخ طوسی: 203 - :
از جابر بن عبدالله و عبدالله بن عباس نقل است: رسول خدا صلی الله علیه و آله در وصیتش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای علی، قریش علیه تو متحد میشوند و در ظلم به تو و شکست دادنت یکپارچه خواهند شد، پس اگر یاورانی یافتی با آنها جهاد کن و اگر یاورانی پیدا نکردی از جهاد دست بکش و از ریختن خونت جلوگیری کن، زیرا شهادت در پیش داری. خداوند قاتل تو را لعنت کند.
**[ترجمه]
ع (2): حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ الْجُمَحِیِّ (3)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحِمَّصِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی الطَّائِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: احْتَجُّوا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَقَالُوا: مَا بَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُنَازِعِ الثَّلَاثَةَ کَمَا نَازَعَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَائِشَةَ وَ مُعَاوِیَةَ؟
فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَمَرَ أَنْ یُنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ النَّاسِ! إِنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکُمْ .. کَذَا وَ کَذَا؟
قَالُوا: صَدَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَدْ قُلْنَا ذَلِکَ. قَالَ: فَإِنَّ لِی بِسِتَّةٍ (4) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أُسْوَةً فِیمَا فَعَلْتُ. قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (5). قَالُوا: وَ مَنْ هُمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟.
قَالَ: أَوَّلُهُمْ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ: وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (6)، فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ اعْتَزَلَ قَوْمَهُ لِغَیْرِ مَکْرُوهٍ أَصَابَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ اعْتَزَلَهُمْ لِمَکْرُوهٍ مِنْهُمْ (7) فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ لِی بِابْنِ خَالَتِهِ لُوطٍ أُسْوَةٌ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ (8) فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ لُوطاً کَانَتْ لَهُ بِهِمْ قُوَّةٌ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ لَمْ یَکُنْ
ص: 438
لَهُ بِهِمْ (1) قُوَّةٌ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ لِی بِیُوسُفَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أُسْوَةٌ، إِذْ قَالَ: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ (2) فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ یُوسُفَ دَعَا رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ السِّجْنَ بِسَخَطِ رَبِّهِ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّهُ أَرَادَ بِذَلِکَ لِئَلَّا یَسْخَطَ رَبُّهُ عَلَیْهِ فَاخْتَارَ السِّجْنَ (3)، فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ لِی بِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أُسْوَةٌ إِذْ قَالَ: فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ (4) فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ بِلَا خَوْفٍ کَانَ لَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) خَافَ مِنْهُمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ لِی بِأَخِی هَارُونَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أُسْوَةٌ، إِذْ قَالَ لِأَخِیهِ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (5) فَإِنْ قُلْتُمْ لَمْ یَسْتَضْعِفُوهُ وَ لَمْ یُشْرِفُوا عَلَی قَتْلِهِ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ اسْتَضْعَفُوهُ وَ أَشْرَفُوا عَلَی قَتْلِهِ فَلِذَلِکَ سَکَتَ عَنْهُمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
وَ لِی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُسْوَةٌ حِینَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ وَ لَحِقَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ وَ أَنَامَنِی (6) عَلَی فِرَاشِهِ، فَإِنْ قُلْتُمْ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِغَیْرِ خَوْفٍ مِنْهُمْ فَقَدْ کَفَرْتُمْ، وَ إِنْ قُلْتُمْ خَافَهُمْ (7) وَ أَنَامَنِی (8) عَلَی فِرَاشِهِ وَ لَحِقَ هُوَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ فَالْوَصِیُّ أَعْذَرُ.
ص: 439
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 148- 149، باب 122، حدیث 7 - : از ابن مسعود نقل است: مردم در مسجد کوفه با هم مباحثه و مجادله میکردند و می گفتند: چرا امیر المؤمنین علیه السّلام با آن سه نفر جنگ و منازعه نکرد، آنگونه که با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه جنگید؟ این خبر به سمع مبارک امیرالمؤمنین علیه السّلام رسید. امر فرمود: منادی نداء کرده و بگوید: برای نماز در مسجد گرد هم آیید. وقتی مردم جمع شدند، حضرت بالای منبر رفت و حمد خدا و ثنای الهی را به جای آورد، سپس فرمود: ای مردم، از شما خبر به من رسیده است که چنین و چنان گفته اید؟ مردم گفتند: یا امیر المؤمنین، بلی ما چنین گفته ایم. حضرت فرمود: من در آنچه به جای آورده ام از سنّت انبیاء پیروی کرده ام، خدای عزّ و جلّ در قرآن می فرماید:{قطعا برای شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقی نیکوست.} - .الاحزاب /21 - مردم گفتند: یا امیرالمؤمنین، آن انبیایی که شما از ایشان در کردارتان تبعیّت نموده اید کدام انبیا هستند؟ حضرت فرمودند: اوّل ایشان جناب ابراهیم علیه السّلام است که به قوم خود فرمود:{و از شما و [از] آنچه غیر از خدا می خوانید کناره می گیرم} - . مریم / 48 - ، و اگر بگویید جناب ابراهیم علیه السّلام بدون این که بلایی از قومش به او برسد از ایشان دوری گزید، کافر شده اید و اگر بگویید به خاطر بلایی که از جانب آنها به حضرتش رسید از آنها دوری جست، می گویم وصیّ پیغمبر سزاوارتر است به این که به خاطر بلایی که از جانب دیگران به وی رسیده است، از آنها دوری گزیند.
و نیز از پسر خاله ابراهیم یعنی جناب لوط علیه السّلام پیروی نموده ام، چه آن که وی به قوم خویش فرمود:{کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم.} - . هود / 80 - و اگر بگویید لوط بر منع آنها قدرت داشت، کفر ورزیدهاید، چون او را تکذیب کرده اید؛ و اگر بگویید او اقتدار بر منع آنها را نداشت می گویم، وقتی پیامبر قدرت بر منع دشمن نداشته باشد، وصیّ به واسطه نداشتن قدرت در منع نکردن، به عذر سزاوارتر است.
و از یوسف علیه السّلام نیز پیروی کرده ام، چه آن که وی فرمود: {پروردگارا، زندان برای من دوست داشتنی تر است از آنچه مرا به آن می خوانند.} - . یوسف / 33 - اگر بگویید جناب یوسف زندان را به خاطر آن از خدا خواست که پروردگارش او را مورد خشم و غضب خود قرار داده بود، این کلام شما را کافر می کند و اگر بگویید مراد یوسف از این دعا آن بود که پروردگارش بر او خشم نگیرد پس زندان را اختیار کرد، می گویم، وصیّ به انزوا و عدم تعرّض سزاوارتر می باشد.
و از جناب موسی علیه السّلام نیز پیروی کرده ام، زیرا وی فرمود:{و چون از شما ترسیدم، از شما گریختم.} - . الشعراء /21 - اگر بگویید موسی بدون ترس از قومش فرار کرد، چون تکذیب قول او را کرده اید کافر می شوید، و اگر بگویید موسی از ایشان ترسید، می گویم، وقتی پیغمبر از دشمن خود بترسد، وصیّ اولی به آن می باشد.
و از جناب هارون نیز تبعیّت کرده ام، زیرا وی به برادرش موسی علیه السّلام گفت:{این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.} - . الاعراف / 150 -
اگر بگویید مردم هارون را خوار نکرده و مشرف به قتلش نشدند، چون کلام پیامبر را تکذیب کرده اید کافر می شوید، و اگر بگویید آنها او را ضعیف و خوار نموده و مشرف به قتلش شدند لذا او ساکت شد و متعرّض آنها نگردید، می گویم، پیامبر که چنین باشد، وصیّ اولی به آن می باشد.
و از حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز تبعیّت کرده ام، چه آن که آن حضرت از ترس دشمنانش گریخت و پناه به غار برد و من در بستر وی خوابیدم. اگر بگویید: بدون هیچ ترسی حضرت از دشمنان گریخت، کافر می شوید و اگر بگویید از ترس گریخت و من در بسترش خوابیدم و وی از ترس آنها به غار پناه برد، من که وصیّ او هستم، به ترس سزاوارتر هستم.
**[ترجمه]
ع (1): أَحْمَدُ بْنُ حَاتِمٍ (2)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی، عَنْ مُحَمَّدِ ابْنِ حَمَّادٍ الشَّاشِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ، عَنْ رِبْعِیٍّ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ (3): مَا مَنَعَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَدْعُوَ النَّاسَ إِلَی نَفْسِهِ؟. قَالَ: خَوْفاً أَنْ یَرْتَدُّوا. قَالَ عَلِیٌّ (4):- وَ أَحْسَبُ فِی الْحَدِیثِ-: وَ لَا یَشْهَدُوا أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 149، باب 122، حدیث 8 - :
از زراره نقل است: چه چیز مانع شد از این که امیرالمؤمنین علیه السلام مردم را به خود دعوت کند؟ فرمود: ترس از مرتد شدن مردم. علی بن حاتم میگوید: تصور میکنم که در ادامه حدیث، این عبارات آمده باشد: «و شهادت ندهند که محمد رسول الله صلی الله علیه و آله است».
**[ترجمه]
ع (5): أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا (6)، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِمَ کَفَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ الْقَوْمِ؟. قَالَ: مَخَافَةَ أَنْ یَرْجِعُوا کُفَّاراً.
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 151- 148، باب 122، حدیث 11 - :
از برخی از راویان امامیه نقل است: به امام صادق علیه السلام گفتم: چرا علی علیه السلام از جنگیدن با آنها امتناع کرد؟ فرمود: از این می ترسید که دوباره کافر شوند.
**[ترجمه]
ع (7): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ (8) حَرِیزٍ، عَنْ بُرَیْدٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یَمْنَعْهُ مِنْ أَنْ یَدْعُوَ (9) إِلَی نَفْسِهِ إِلَّا أَنَّهُمْ أَنْ یَکُونُوا ضُلَّالًا، لَا یَرْجِعُونَ (10) عَنِ الْإِسْلَامِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یَدْعُوَهُمْ فَیَأْبَوْا عَلَیْهِ فَیَصِیرُونَ کُفَّاراً کُلُّهُمْ.
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 150 ، باب 122 ، حدیث 10 - :
از امام باقر علیه السلام روایت شده است: هیچ چیز علی علیه السلام را از این بازنداشت که مردم را به خود دعوت کند، مگر اینکه نزد وی، اگر آنها گمراه باشند و از اسلام برنگردند، از اینکه آنها را دعوت کند و امتناع ورزند و تمام آنها کافر شوند، محبوبتر است.
**[ترجمه]
جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ هُوَ عَلَی مِنْبَرِهِ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! ائْذَنْ لِی (1) أَتَکَلَّمْ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ یَرْوِیهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. فَقَالَ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَقُولُوا عَلَی عَمَّارٍ إِلَّا مَا قَالَهُ ..
حَتَّی قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ قَالَ: تَکَلَّمْ. قَالَ: سَمِعْتُ عَمَّاراً یَقُولُ:
سَمِعْتُ (2) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: أَنَا أُقَاتِلُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ عَلِیٌّ یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ. فَقَالَ (علیه السلام): صَدَقَ عَمَّارٌ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ، إِنَّ هَذِهِ عِنْدِی لَفِی أَلْفِ کَلِمَةٍ تَتْبَعُ کُلَّ کَلِمَةٍ أَلْفُ کَلِمَةٍ..
**[ترجمه]الخصال - . الخصال2: 650، حدیث 48 - :
از امام باقر علیه السلام روایت شده است: علی علیه السلام بر بالای منبر بود که مردی آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین، اجازه میدهید سخنی را که از عمار یاسر شنیدهام که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت میکند، بگویم؟ فرمود: از خدا بیم داشته باشید و از عمار، جز آنچه را که گفته روایت نکنید... این سخن را سه مرتبه تکرار کرد، سپس فرمود: بگو. گفت: من از عمار شنیدم که می گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: من بر پایه تنزیل و علی بر پایه تاویل جنگ میکنیم. علی علیه السلام فرمود: به پروردگار کعبه، عمار راست گفته است. این سخن در نزد من در میان هزار کلمه است که هر کلمه آن، هزار کلمه دیگر در پی دارد.
**[ترجمه]
ما (3): الْمُفِیدُ، عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی، عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ، وَ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ مَعاً، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ رِبْعِیٍّ، عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لِمَنْ کَانَ الْأَمْرُ حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ قَالَ: لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. فَقُلْتُ: کَیْفَ صَارَ فِی تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ؟ قَالَ: إِنَّکَ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ! إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا کَتَبَ (4) أَنْ یُفْسَدَ فِی الْأَرْضِ وَ تُنْکَحَ الْفُرُوجُ الْحَرَامُ، وَ یُحْکَمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ، خَلَّی (5) بَیْنَ أَعْدَائِنَا وَ بَیْنَ مُرَادِهِمْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی دَفَعُونَا عَنْ حَقِّنَا وَ جَرَی الظُّلْمَ عَلَی أَیْدِیهِمْ دُونَنَا..
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی1: 230 - :
از فضیل نقل شده: به امام صادق علیه السلام گفتم: هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله رحلت کرد، امر خلافت برای چه کسی بود؟ فرمود: برای ما اهل بیت. گفتم: پس چرا در اختیار فلانی و فلانی قرار گرفت؟ فرمود: تو پرسیدی، پس جواب را بفهم: چون خداوند تعالی نوشت که در زمین فساد شود و زنا صورت بگیرد و بر هر چیزی غیر از آنچه خداوند نازل کرده است حکم شود، شرایط مخالفان ما را برای رسیدن مرادشان از دنیا فراهم کرد، تا اینکه ما را از حق خودمان بازداشتند و به ما ظلم کردند.
**[ترجمه]
لعلّ الکتابة مؤوّلة بالعلم، أو هی کتابة تبیین لا کتابة تقدیر.
**[ترجمه]شاید «نوشتن» در این حدیث، به علم تاویل می شود، یا نوشتن توضیحی و تبیینی است و نه نوشتن قضا و قدر.
**[ترجمه]
حَمَّادٍ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ أَوْ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِمَنْ کَانَ الْأَمْرُ بَعْدَهُ؟ فَقَالَ: لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. قُلْتُ: فَکَیْفَ صَارَ فِی غَیْرِکُمْ؟ قَالَ: إِنَّکَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا عَلِمَ أَنْ (1) یُفْسَدَ فِی الْأَرْضِ، وَ تُنْکَحَ الْفُرُوجُ الْحَرَامُ، وَ یُحْکَمَ بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ أَنْ یَلِیَ ذَلِکَ غَیْرُنَا..
**[ترجمه]علل الشرائع - . علل الشرائع1: 153- 154، باب 122، حدیث 14 - :
فضیل بن یسار گوید از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام پرسیدم: بعد از وفات رسول خدا امر حکومت برای چه کسی بود؟ فرمود: برای ما اهل بیت. گفتم: پس چرا به غیر شما رسید؟ فرمود: حال که پرسیدی پس جواب را خوب بفهم؛ خدای متعال وقتی دانست که در زمین فساد شود و با فرج حرام نکاح شود، و به غیر از حکمِ نازل شده خدا حکم شود خواست که این امر به غیر ما برسد.
**[ترجمه]
قب (2): قَالَ ضِرَارٌ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ: أَلَّا دَعَا عَلِیٌّ النَّاسَ عِنْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی (3) الِائْتِمَامِ بِهِ إِنْ کَانَ وَصِیّاً؟. قَالَ: لَمْ یَکُنْ وَاجِباً عَلَیْهِ، لِأَنَّهُ قَدْ دَعَاهُمْ إِلَی مُوَالاتِهِ وَ الِائْتِمَامِ بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْغَدِیرِ وَ یَوْمَ تَبُوکَ وَ غَیْرَهُمَا فَلَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ، وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ جَائِزاً لَجَازَ عَلَی آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَدْعُوَ إِبْلِیسَ إِلَی السُّجُودِ لَهُ بَعْدَ أَنْ (4) دَعَاهُ رَبُّهُ إِلَی ذَلِکَ، ثُمَّ إِنَّهُ صَبَرَ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ سَأَلَ أَبُو حَنِیفَةَ الطَّاقِیَّ (5) فَقَالَ لَهُ: لِمَ لَمْ یَطْلُبْ عَلِیٌّ بِحَقِّهِ بَعْدَ وَفَاةِ الرَّسُولِ إِنِ کَانَ لَهُ حَقٌّ؟. قَالَ: خَافَ أَنْ یَقْتُلَهُ الْجِنُّ کَمَا قَتَلُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ بِسَهْمِ الْمُغِیرَةِ ابْنِ شُعْبَةَ!.
وَ قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ مِیثَمٍ: لِمَ قَعَدَ عَنْ قِتَالِهِمْ؟. قَالَ: کَمَا قَعَدَ هَارُونُ عَنِ السَّامِرِیِّ وَ قَدْ عَبَدُوا الْعِجْلَ قُبُلًا فَکَانَ ضَعِیفاً (6). قَالَ: کَانَ کَهَارُونَ حَیْثُ یَقُولُ: إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (7)، وَ کَنُوحٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ قَالَ:
ص: 442
أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ (1)، وَ کَلُوطٍ إِذْ قَالَ: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ (2)، وَ کَمُوسَی وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ مُوسَی: رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی (3).
**[ترجمه]المناقب ابن شهر اشوب - . المناقب، ابن شهر اشوب1: 270 - : ضرار به هشام بن حکم گفت: اگر علی وصی بود، پس چرا هنگام وفات رسول الله، مردم را به امامت و جانشینی خود فرا نخواند؟ گفت: این امر واجب نبود، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر و در جنگ تبوک و دیگر جاها، مردم را به موالات و پیروی از وی دعوت کرده بود و آنها نپذیرفتند و اگر این امر جایز بود، بر آدم علیه السلام نیز جایز بود که ابلیس را برای سجده کردن بر خود دعوت کند، بعد از آنکه خداوند وی را به این کار دعوت کرد. همچنین او مانند پیامبران اولوالعزم صبر کرد.
و ابوحنیفه از مؤمن طاق پرسید و به او گفت: اگر علی حقی داشت، چرا پس از وفات پیامبر حق خود را مطالبه نکرد؟ گفت: از این ترسید که جن وی را بکشند، همان گونه سعد بن عباده را به خاطر تیر مغیرة بن شعبه کشتند!
و از علی بن هیثم پرسیده شد: چرا با آنها نجنگید؟ گفت: همان گونه که هارون از جنگ با سامری دست کشید، در حالی که آنان آشکارا گوساله را پرستیدند و وی ضعیف بود. او مانند هارون بود که گفت: {این قوم، مرا زبون یافتند و نزدیک بود که مرا بکشند.} - . الاعراف / 150 -
و مانند نوح که گفت: {من مغلوب شدم به داد من برس.} - . القمر / 10 - و مانند لوط که میگفت: {کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه میجستم.} - . هود /80 -
و مانند موسی و هارون بود که موسی گفت: {پروردگارا، من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم.} - . المائده / 25 -
**[ترجمه]
قال الجوهری: رأیته قبلا و قبلا- بالضم- أی مقابلة و عیانا، و رأیته قبلا- بکسر القاف- .. أی عیانا (4).
**[ترجمه]جوهری میگوید: «رایته قَبلا و قُبُلا»، یعنی او را آشکارا دیدم، و «رایته قِبلا»: یعنی عیان و آشکار - . الصحاح5 : 1796 - .
**[ترجمه]
قب (5): وَ فِی الْخِصَالِ فِی آدَابِ الْمُلُوکِ أَنَّهُ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ لِی فِی مُوسَی أُسْوَةٌ وَ فِی خَلِیلِی قُدْوَةٌ، وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عِبْرَةٌ، وَ فِیمَا أَوْدَعَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بُرْهَانٌ، وَ فِیمَا عَرَفْتُ تَبْصِرَةٌ، إِنْ یُکَذِّبُونِی (6) فَقَدْ کَذَّبُوا الْحَقَّ مِنْ قَبْلِی، وَ إِنْ أُبْتَلَی بِهِ فَتِلْکَ سِیرَتِی (7)، الْمَحَجَّةُ الْعُظْمَی وَ السَّبِیلُ الْمُفْضِیَةُ لِمَنْ لَزِمَهَا إِلَی النَّجَاةِ (8) لَمْ أَزَلْ عَلَیْهَا لَا نَاکِلًا وَ لَا مُبَدِّلًا، لَنْ أُضَیِّعَ بَیْنَ کِتَابِ اللَّهِ وَ عَهْدِ ابْنِ عَمِّی بِهِ .. فِی کَلَامٍ لَهُ، ثُمَّ قَالَ:
لَنْ أَطْلُبَ الْعُذْرَ فِی قَوْمِی وَ قَدْ جَهِلُوا*** فَرْضَ الْکِتَابِ وَ نَالُوا کُلَّ مَا حَرُمَا
حَبْلُ الْإِمَامَةِ لِی مِنْ بَعْدِ أَحْمَدِنَا***
الْأَبْیَاتَ ............ (9).
ص: 443
وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ- رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ سَلَّامٍ-: فَنَزَلَ بِی مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَمْ یَکُنِ (1) الْجِبَالُ لَوْ حُمِّلَتْهُ لَحَمَلَتْهُ، وَ رَأَیْتُ أَهْلَ بَیْتِهِ بَیْنَ جَازِعٍ لَا یَمْلِکُ جَزَعَهُ، وَ لَا یَضْبِطُ نَفْسَهُ، وَ لَا یَقْوَی عَلَی حَمْلِ مَا نَزَلَ بِهِ، قَدْ أَذْهَبَ الْجَزَعُ صَبْرَهُ، وَ أَذْهَلَ عَقْلَهُ، وَ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْفَهْمِ وَ الْإِفْهَامِ، وَ بَیْنَ الْقَوْلِ وَ الِاسْتِمَاعِ. ثُمَّ قَالَ: بَعْدَ کَلَامٍ-: وَ حَمَلْتُ نَفْسِی عَلَی الصَّبْرِ عِنْدَ وَفَاتِهِ، وَ لَزِمْتُ الصَّمْتَ وَ الْأَخْذَ فِیمَا أَمَرَنِی بِهِ مِنْ تَجْهِیزِهِ .. الخبر.
قوله تعالی: فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ (2) کان قتل واحدا علی وجه الدفع فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً (3) فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً (4) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ (5) رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ (6) فکیف لا یخاف علیّ و قد وترهم بالنهب، و أفناهم بالحصد (7)، و استأسرهم فلم یدع قبیلة من أعلاها إلی أدناها إلّا و قد قتل صنادیدهم؟ (8).
قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی جُلُوسِهِ عَنْهُمْ؟ قَالَ: إِنِّی ذَکَرْتُ قَوْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی رَأَیْتُ الْقَوْمَ (9)نَقَضُوا أَمْرَکَ، وَ اسْتَبَدُّوا بِهَا دُونَکَ، وَ عَصَوْنِی فِیکَ، فَعَلَیْکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی یَنْزِلَ الْأَمْرُ، فَإِنَّهُمْ سَیَغْدِرُونَ بِکَ وَ أَنْتَ
ص: 444
تَعِیشُ عَلَی مِلَّتِی، وَ تُقْتَلُ عَلَی سُنَّتِی، مَنْ أَحَبَّکَ أَحَبَّنِی، وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَبْغَضَنِی، وَ إِنَّ هَذِهِ سَتُخْضَبُ مِنْ هَذَا..
زُرَارَةُ (1)، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا مَنَعَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَدْعُوَ النَّاسَ إِلَی نَفْسِهِ، وَ یُجَرِّدَ فِی عَدُوِّهِ سَیْفَهُ؟. فَقَالَ: الْخَوْفُ مِنْ أَنْ یَرْتَدُّوا فَلَا یَشْهَدُوا أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (2) ...
وَ سَأَلَ صَدَقَةُ بْنُ مُسْلِمٍ عُمَرَ بْنَ قَیْسٍ الْمَاصِرَ عَنْ جُلُوسِ عَلِیٍّ فِی الدَّارِ؟.
فَقَالَ: إِنَّ عَلِیّاً فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَانَ فَرِیضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ، أَدَّاهَا نَبِیُّ اللَّهِ إِلَی قَوْمِهِ مِثْلَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ عَلَی الْفَرَائِضِ أَنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی شَیْ ءٍ إِنَّمَا عَلَیْهِمْ أَنْ یُجِیبُوا الْفَرَائِضَ، وَ کَانَ عَلِیٌّ أَعْذَرَ مِنْ هَارُونَ لَمَّا ذَهَبَ مُوسَی إِلَی الْمِیقَاتِ، فَقَالَ لِهَارُونَ: اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ (3) فَجَعَلَهُ رَقِیباً عَلَیْهِمْ، وَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ نَصَبَ عَلِیّاً (علیه السلام) لِهَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَماً وَ دَعَاهُمْ إِلَیْهِ، فَعَلِیٌّ فِی عُذْرٍ لَمَّا جَلَسَ (4) فِی بَیْتِهِ، وَ هُمْ فِی حَرَجٍ حَتَّی یُخْرِجُوهُ فَیَضَعُوهُ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَاسْتَحْسَنَ مِنْهُ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5).
وَ مِنْ کَلَامٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ أَمْرِهِمَا-: وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ لَهُ عَلَی النَّاسِ حَقٌّ، فَإِنْ عَجَّلُوا لَهُ مَالَهُ أَخَذَهُ وَ حَمِدَهُمْ (6)، وَ إِنْ أُخِّرَهُ أَخَذَهُ غَیْرَ مَحْمُودِینَ، وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ یَأْخُذُ بِالسُّهُولَةِ وَ هُوَ عِنْدَ النَّاسِ حَزُونٌ (7)، وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ
ص: 445
الْهُدَی بِقِلَّةِ (1) مَنْ یَأْخُذُهُ مِنَ النَّاسِ، فَإِذَا سَکَتُّ فَأَعْفُونِی.
وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ یَوْمَ الشُّورَی: إِنَّ لَنَا حَقّاً إِنْ أُعْطِینَاهُ أَخَذْنَاهُ، وَ إِنْ مُنِعْنَاهُ رَکِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ بِنَا السُّرَی.
وَ سُئِلَ مُتَکَلِّمٌ: لِمَ لَمْ یُقَاتِلِ الْأَوَّلِینَ عَلَی (2) حَقِّهِ وَ قَاتَلَ الْآخَرِینَ (3)؟! فَقَالَ:
لِمَ لَمْ یُقَاتِلْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی إِبْلَاغِ الرِّسَالَةِ فِی حَالِ الْغَارِ وَ مُدَّةِ الشِّعْبِ وَ قَاتَلَ بَعْدَهُمَا؟! ...
وَ قَالَ بَعْضُ النَّوَاصِبِ لِشَیْطَانِ الطَّاقِ (4)؟!: کَانَ عَلِیٌّ یُسَلِّمُ عَلَی الشَّیْخَیْنِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، أَ فَصَدَقَ أَمْ کَذَبَ؟!. قَالَ: أَخْبِرْنِی أَنْتَ عَنِ الْمَلَکَیْنِ اللَّذَیْنِ دَخَلَا عَلَی دَاوُدَ، فَقَالَ أَحَدُهُمَا: إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ (5)، کَذَبَ أَمْ صَدَقَ؟. فَانْقَطَعَ النَّاصِبِیُّ.
وَ سَأَلَ سُلَیْمَانُ بْنُ حَرِیزٍ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ عَلِیٍّ لِأَبِی بَکْرٍ:
یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَ کَانَ صَادِقاً أَمْ کَاذِباً؟! فَقَالَ هِشَامٌ: وَ مَا الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ قَالَ (6)؟ ثُمَّ قَالَ: وَ إِنْ کَانَ قَالَهُ فَهُوَ کَقَوْلِ إِبْرَاهِیمَ: إِنِّی سَقِیمٌ (7)، وَ کَقَوْلِهِ: بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ (8)، وَ کَقَوْلِ یُوسُفَ: أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (9) ....
وَ قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ مِیثَمٍ: لِمَ صَلَّی عَلِیٌّ خَلْفَ الْقَوْمِ؟ قَالَ: جَعَلَهُمْ بِمَنْزِلَةِ
ص: 446
السَّوَارِی. قِیلَ: فَلِمَ ضَرَبَ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ بَیْنَ یَدَیْ عُثْمَانَ؟. قَالَ: لِأَنَّ الْحَدَّ لَهُ وَ إِلَیْهِ، فَإِذَا أَمْکَنَهُ إِقَامَتُهُ أَقَامَهُ بِکُلِّ حِیلَةٍ. قِیلَ: فَلِمَ أَشَارَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟.
قَالَ: طَلَباً مِنْهُ أَنْ یُحْیِیَ أَحْکَامَ الْقُرْآنِ وَ أَنْ یَکُونَ دِینُهُ الْقَیِّمَ کَمَا أَشَارَ یُوسُفُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُلْکِ مِصْرَ نَظَراً مِنْهُ لِلْخَلْقِ، وَ لِأَنَّ الْأَرْضَ وَ الْحُکْمَ فِیهَا إِلَیْهِ، فَإِذَا أَمْکَنَهُ أَنْ یُظْهِرَ مَصَالِحَ الْخَلْقِ فَعَلَ، وَ إِنْ لَمْ یُمْکِنْهُ ذَلِکَ بِنَفْسِهِ تَوَصَّلَ إِلَیْهِ عَلَی یَدَیْ مَنْ یُمْکِنُهُ طَلَباً مِنْهُ لِإِحْیَاءِ أَمْرِ اللَّهِ. قِیلَ: لِمَ قَعَدَ فِی الشُّورَی؟. قَالَ: اقْتِدَاراً مِنْهُ عَلَی الْحُجَّةِ وَ عِلْماً بِأَنَّهُمْ إِنْ نَاظَرُوهُ أَوْ (1) أَنْصَفُوهُ کَانَ هُوَ الْغَالِبَ، وَ مَنْ کَانَ لَهُ دَعْوَی فَدُعِیَ إِلَی (2) أَنْ یُنَاظِرَ عَلَیْهِ فَإِنْ ثَبَتَتْ لَهُ الْحُجَّةُ أُعْطِیَهُ (3)، فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ بَطَلَ حَقُّهُ وَ أَدْخَلَ بِذَلِکَ الشُّبْهَةَ عَلَی الْخَلْقِ، وَ قَدْ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَئِذٍ: الْیَوْمَ أُدْخِلْتُ فِی بَابٍ إِذَا أُنْصِفْتُ فِیهِ وَصَلْتُ إِلَی حَقِّی، یَعْنِی أَنَّ الْأَوَّلَ اسْتَبَدَّ بِهَا یَوْمَ السَّقِیفَةِ وَ لَمْ یُشَاوِرْهُ، قِیلَ: فَلِمَ زَوَّجَ عُمَرَ ابْنَتَهُ؟. قَالَ: لِإِظْهَارِهِ الشَّهَادَتَیْنِ وَ إِقْرَارِهِ بِفَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ إِرَادَتِهِ اسْتِصْلَاحَهُ وَ کَفَّهُ عَنْهُ، وَ قَدْ عَرَضَ نَبِیُّ اللَّهِ لُوطٌ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَنَاتِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ هُمْ کُفَّارٌ لِیَرُدَّهُمْ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ، فَقَالَ: هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ (4)، وَ وَجَدْنَا آسِیَةَ بِنْتَ مُزَاحِمٍ تَحْتَ فِرْعَوْنَ.
وَ سُئِلَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ (5): لِمَ أَخَذَ عَطَاءَهُمْ، وَ صَلَّی خَلْفَهُمْ، وَ نَکَحَ سَبْیَهُمْ، وَ حَکَمَ فِی مَجَالِسِهِمْ؟. فَقَالَ: أَمَّا أَخْذُهُ الْعَطَاءَ فَأَخَذَ بَعْضَ حَقِّهِ، وَ أَمَّا الصَّلَاةُ خَلْفَهُمْ فَهُوَ الْإِمَامُ، مَنْ تَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَصَلَاتُهُ فَاسِدَةٌ، عَلَی أَنَّ کُلًّا مُؤَدٍّ حَقَّهُ، وَ أَمَّا نِکَاحُهُ مِنْ سَبْیِهِمْ فَمِنْ طَرِیقِ الْمُمَانَعَةِ، إِنَّ الشِّیعَةَ رَوَتْ (6) أَنَّ الْحَنَفِیَّةَ زَوَّجَهَا
ص: 447
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ الْحَنَفِیَّ، وَ اسْتَدَلُّوا عَلَی ذَلِکَ بِأَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا رَدَّ مَنْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ سَبَاهُ لَمْ یَرُدَّ الْحَنَفِیَّةَ، فَلَوْ کَانَتْ مِنَ السَّبْیِ لَرَدَّهَا، وَ مِنْ طَرِیقِ الْمُتَابَعَةِ أَنَّهُ لَوْ نَکَحَ مِنْ سَبْیِهِمْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ مَا أَرَدْتُمْ، لِأَنَّ الَّذِینَ سَبَاهُمْ أَبُو بَکْرٍ کَانُوا عِنْدَکُمْ قَادِحِینَ فِی نُبُوَّةِ رَسُولِ اللَّهِ کُفَّاراً، فَنِکَاحُهُمْ حَلَالٌ لِکُلِّ أَحَدٍ، وَ لَوْ کَانَ الَّذِینَ سَبَاهُمْ یَزِیدُ وَ زِیَادٌ، وَ إِنَّمَا کَانَ یَسُوغُ لَکُمْ مَا ذَکَرْتُمُوهُ إِذَا کَانَ الَّذِینَ سَبَاهُمْ قَادِحِینَ فِی إِمَامَتِهِ ثُمَّ نَکَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَمَّا حُکْمُهُ فِی مَجَالِسِهِمْ فَإِنَّهُ لَوْ قَدَرَ أَنْ لَا یَدَعَهُمْ یَحْکُمُونَ حُکْماً لَفَعَلَ، إِذِ الْحُکْمُ إِلَیْهِ وَ لَهُ دُونَهُمْ.
و فی کتاب الکرّ و الفرّ: قالوا: وجدنا علیّا علیه السلام یأخذ عطاء الأوّل و (1) لا یأخذ عطاء ظالم إلّا ظالم؟.
قلنا: فقد وجدنا دانیال یأخذ عطاء بخت نصر.
و قالوا: قد صحّ أنّ علیّا علیه السلام لم یبایع ثم بایع، ففی أیّهما أصاب و (2) أخطأ فی الأخری؟.
قلنا: و قد صحّ أنّ النبیّ صلّی اللَّه علیه و آله لم یدع فی حال و دعا فی حال، و لم یقاتل ثم قاتل.
- وَ قَالَ رَجُلٌ لِلْمُرْتَضَی: أَیُّ خَلِیفَةٍ قَاتَلَ وَ لَمْ یَسْبِ وَ لَمْ یَغْنَمْ؟. فَقَالَ: ارْتَدَّ غُلَامٌ (3) فِی أَیَّامِ أَبِی بَکْرٍ فَقَتَلُوهُ وَ لَمْ یَعْرِضْ أَبُو بَکْرٍ لِمَالِهِ، وَ رُوِیَ مِثْلُ ذَلِکَ فِی مُرْتَدٍّ قُتِلَ فِی أَیَّامِ عُمَرَ فَلَمْ یَعْرِضْ لِمَالِهِ، وَ قَتَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُسْتَوْرِدَ (4) الْعِجْلِیَّ وَ لَمْ یَتَعَرَّضْ (5) لِمَالِهِ، فَالْقَتْلُ لَیْسَ بِأَمَارَةٍ عَلَی تَنَاوُلِ الْمَالِ.
وَ قَالَ رَجُلٌ لِشَرِیکٍ: أَ لَیْسَ قَوْلُ عَلِیٍّ لِابْنِهِ الْحُسَیْنِ یَوْمَ الْجَمَلِ: یَا بُنَیَّ! یَوَدُّ
ص: 448
أَبُوکَ أَنَّهُ مَاتَ قَبْلَ هَذَا الْیَوْمِ بِثَلَاثِینَ سَنَةٍ .. یَدُلُّ عَلَی أَنَّ فِی الْأَمْرِ شَیْئاً؟. فَقَالَ شَرِیکٌ: لَیْسَ کُلُّ حَقٍّ یُشْتَهَی أَنْ یُتْعَبَ فِیهِ، وَ قَدْ قَالَتْ مَرْیَمُ فِی حَقٍّ لَا یُشَکُّ فِیهِ: یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا (1). وَ لَمَّا قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْحَکَمَیْنِ: شَکَکْتَ؟. قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أَوْلَی بِأَنْ لَا أَشُکَّ فِی دِینِی أَمِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ أَوْ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِرَسُولِهِ: قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (2)..
**[ترجمه]المناقب - . المناقب، ابن شهر اشوب1: 271- 276 - :
در کتاب خصال در بخش آداب ملوک از علی علیه السلام نقل است: موسی برای من اسوه است و یار من محمد، برای من الگو است و قرآن برای من عبرت است و آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله به من امانت داده است، برای من برهان است و آنچه به آن علم پیدا کردم، برای من بصیرت است؛ اگر مرا تکذیب کنند چه باک، که قبل از من حق را تکذیب کردند و اگر با آن آزمایش شوم چه باک که این سیرت و خط مشی من است، همان راه عظیم و راه باز برای رسیدن به رستگاری، برای کسی که به آن پایبند باشد. پیوسته بر آن باقی میمانم. نه آن را پس میزنم و نه تغییر میدهم، و نسبت به اجرای احکام قرآن و عهد پسرعمویم، سستی نمیکنم... و در حدیثی از وی، این ابیات را سرود:
- قومم را معذور نمیکنم که آنها نسبت به واجبات قرآن جهل ورزیدند و هر آنچه را که حرام کرد، انجام دادند.
- ریسمان امامت بعد از احمد برای من است... تا پایان ابیات.
و محمد بن سلام، کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است که حضرت فرمود: به خاطر وفات رسول خدا صلوات الله علیه، غم و اندوهی بر من مستولی شد که اگر بر کوهها گذاشته میشد، نمیتوانست آن را حمل کند. اهل بیتش را میدیدم که بی تاب و پریشان بودند و نمیتوانستند خود را آرام کنند و بر نفس خویش مسلط شوند، و تحمل آن اندوه و مصیبت را ندارند و آن بیتابی صبرشان را تمام کرده بود و عقلشان را پریشان کرده بود، و میان فهم و فهماندن و گفتن و شنیدن جدایی انداخته بود. سپس بعد از سخنانی، فرمود: هنگام وفاتش، خودم را وادار به صبر کردم، و سکوت و انجام آنچه به من دستور انجام آن را داد، پیشه کردم... تا پایان روایت.
با توجه به این آیات: {پس موسی مشتی به او زد و او را کشت} - . القصص / 15 - ،
برای دفاع کردن، یک نفر را کشته بود. {صبحگاهان در شهر، بیمناک و در انتظار [حادثهای] بود.} - . القصص / 18 - ،
{موسی ترسان و نگران از آنجا بیرون رفت.} - . القصص / 21 - ،
{و چون از شما ترسیدم، از شما گریختم.} - . الشعراء / 21 - ،
{پروردگارا، من کسی از ایشان را کشتهام، و میترسم.} - . القصص / 33 - ، پس چگونه علی علیه السلام از آنها ترس نداشته باشد در حالی که او آنها را چپاول کرده بود، و آنها را نابود کرده بود، و آنها را اسیر کرده بود و پهلوانان تمام قبایل را بدون استثناء به قتل رسانده بود.
از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره دلیل عدم درگیر شدن با آنها پرسیده شد. فرمود: من این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را به یاد آوردم: من قوم را میبینم که امر خلافت تو را نقض میکنند، و در آن استبداد میکنند و حق تو را نمیدهند و مرا در امر خلافت تو عصیان کردند. پس باید صبر پیشه کنی تا اینکه امر نازل شود، و آنها در حق تو خیانت میکنند، در حالی که تو بر کیش من زندگی میکنی و بر سنت من کشته میشوی. هر کس تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هر کس کینه تو را در دل نگه بدارد، کینه مرا در دل نگه داشته است، زیرا امر دوم از امر اول نشأت میگیرد...
زراره میگوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: چه چیزی امیرالمؤمنین علیه السلام را بازداشت که مردم را به خود فراخواند و شمشیر خود را از نیام بکشد؟ فرمود: ترس از اینکه آنها مرتد شوند و شهادت ندهند که محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
و صدقة بن مسلم از عمر بن قیس ماصر در خصوص دست کشیدن علی علیه السلام از مبارزه پرسید. گفت: علی در این امت یکی از واجبات و فرائض به شمار میآید که پیامبرصلی الله علیه و آله آن را به امت خویش رسانید، مانند نماز و زکات و روزه و حج، و فرائض نباید مردم را به چیزی دعوت کند بلکه آنها باید فرائض و واجبات را اجابت کنند و علی از هارون معذورتر بود، هنگامی که موسی به میقات رفت و به هارون گفت: {در میان قوم من جانشینم باش و [کار آنان را] اصلاح کن و راه فسادگران را پیروی مکن.} - . الاعراف / 142 - و او را ناظر بر آنها قرار داد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز علی علیه السلام را عَلَم و نشانهای قرار داد و امت را به او دعوت کرد. پس علی در مبارزه نکردنش معذور است و آنها گناهکارند، تا زمانی که او را بر جایگاهی که رسول الله برای وی تعیین کرده است، قرار دهند. امام صادق علیه السلام این جواب را نیکو دانست .
و در حدیثی از امیرالمؤمنین علیه السلام، که از وی در خصوص آنها پرسیده شد، نقل است: من شخصی بودم که بر مردم حقی داشتم، پس اگر در بازگرداندن اموالش شتاب کنند، آن را از آنان میگیرد و سپاس میگوید، و اگر بازگرداندن آن را به تاخیر بیاندازند، آن را با بدون سپاس از آنها میگیرد. من مانند شخصی بودم که با نرمی رفتار میکند، در حالی که در میان مردم غمگین است. هدایت فقط به واسطه افراد کمی که آن را اخذ میکنند، شناخته میشود، پس اگر خاموش شدم، مرا معذور دارید. و به عبدالرحمن بن عوف در روز شورا فرمود: ما حقی داریم که اگر به ما داده شود آن را میگیریم و اگر ما را از آن بازدارند، بر پشت شتران سوار میشویم هر چند راه رفتنمان طولانی باشد (صبر میکنیم تا حق ما را بدهند).
و از شخصی پرسیده شد: چرا با پیشینیان جنگ نکرد آنگونه که با پسینیان جنگید؟ گفت: چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در ابلاغ رسالت در طول مدت روزهای غار و شعب ابی طالب جنگ نکرد و بعد از آن جنگید؟ یکی از ناصبیها به مؤمن طاق گفت: علی دو خلیفه اول را به عنوان امیرالمؤمنین پذیرفت، آیا این صحت دارد یا دروغ است؟ گفت: تو از آن دو فرشته که بر حضرت داود داخل شدند به من بگو، که یکی از آن دو گفت: {این [شخص] برادر من است، او را نود و نه میش، و مرا یک میش است.} - . ص / 23 - ، آیا این سخن صحت داشت یا دروغ بود؟ آن مخالف خاموش شد.
و سلیمان بن حریر از هشام بن حکم پرسید: در خصوص این سخن علی به ابوبکر برایم بگو: ای خلیفه رسول الله...، آیا او در این سخن صادق بود یا خیر؟ هشام گفت: چه دلیلی دارد که او این را گفته است؟ سپس گفت: و اگر این سخن را گفته باشد، این سخنش مانند این سخن ابراهیم علیه السلام: {من کسالت دارم.} - . الصافات / 89 -
و مانند این سخنش: {بلکه آن را بزرگترشان کرده است.} - . الانبیاء / 63 - و مانند این سخن یوسف علیه السلام: {ای کاروانیان، قطعا شما دزد هستید.} - . یوسف / 70 - است.
و به علی بن میثم گفته شد: چرا علی علیه السلام پشت سر آنها نماز خواند؟ گفت: آنها را پایه و ستون فرض کرد. گفته شد: پس چرا ولید بن عقبه را در مقابل عثمان تنبیه کرد و زد؟ گفت: زیرا باید حدّ بر وی اجرا میشد، پس اگر اجرای آن برای وی ممکن بود، به هر طریقی باید آن را اجرا میکرد. گفته شد: پس چرا مردم را به ابوبکر و عمر سفارش کرد؟ گفت: برای احیای احکام قرآن و اینکه دین وی استوار شود، همانگونه که یوسف علیه السلام مردم را به خاطر منافع خودشان، آنها را به پادشاهی مصر سفارش کرد؛ زیرا (میدانست) پادشاهی مصر از آن وی خواهد بود. پس اگر برای وی امکان داشت منافع مردم را اظهار کند، این کار را انجام میداد و اگر این امر برای وی ممکن نبود، به واسطه دیگری و برای احیای دستورات خداوند، آن را انجام میداد. گفته شد: چرا در روز شورا به آن اهمیت نداد؟ گفت: به خاطر اقتدارش در حجت و استدلال و به خاطر علمش نسبت به اینکه اگر با وی مناظره کنند و منصفانه حکم کنند، او پیروز خواهد بود، و هر کس مرافعهای داشته باشد و به مناظره با او فر اخوانده شود، اگر حجت وی ثابت شود و به نفع او حکم شود، خلافت به او داده میشود و اگر این کار را نمیکرد، حقش باطل میشد و به این خاطر، شبههای بر مردم وارد میشود؛ و در آن روز حضرت فرمود: امروز وارد مرحلهای شدم که اگر با من منصفانه رفتار شود به حقم میرسم...، منظور این است که خلیفه اول در روز سقیفه مستبدانه خلافت را گرفت و با او مشورت نکرد. گفته شد: پس چرا دختر خود را به همسری عمر درآورد؟ گفت: به خاطر دو شهادت گفتن عمر و اعترافش به فضل و برتری رسول خدا صلی الله علیه و آله و میخواست که وی را اصلاح کند و وی را به حال خود گذارد همانطور که پیامبر خدا لوط علیه السلام دختران خویش را بر قوم خود عرضه کرد در حالی که آنها کافر بودند، تا آنها از گمراهی خویش بازگرداند، آنجا که فرمود: {اینان دختران من هستند. آنان برای شما پاکیزهترند.} - . هود / 78 - ،
و همچنین آسیه دختر مزاحم را می بینیم که همسر فرعون است.
و از شیخ مفید پرسیده شد: چرا علی علیه السلام هدایای آنها را قبول کرد، و پشت سر آنها نماز خواند، و با کنیزان اسیر شده به دست آنها ازدواج کرد، و در مجالسشان قضاوت کرد؟ گفت: اما در خصوص هدایا گرفتنش، در واقع بخشی از حق خود را گرفته است. و در خصوص اینکه پشت سر آنها نماز خواند، او امام است و هر کس جلوتر از وی نماز بخواند، نماز وی باطل است، به علاوه اینکه هر یک وظیفه خود را انجام میدهد. و در خصوص ازدواجش با کنیزانشان، اولا شیعیان روایت میکنند که امیرالمؤمنین علیه السلام، حنفیه را به همسری محمد بن مسلم حنفی درآورد و در خصوص آن به این استدلال کردند که عمر بن خطاب، هنگامی که اسیران ابوبکر را بازگرداند، حنفیه را بازنگرداند. اگر وی جزء اسیران بود او را باز میگرداند و ثانیا اگر بپذیریم، میگوییم که اگر وی با اسیران آنها ازدواج نمیکرد، به آنچه شما را در پی آن هستید، نمیرسید؛ زیرا آنهایی که ابوبکر آنها را اسیر کرده بود، کافر بودند و نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله را انکار میکردند، پس ازداوج کردن با آنها بر هر کسی حلال است، حتی اگر آنهایی که اسیر کرده، از یزید و زیاد باشند. آنچه گفتید زمانی درست است که آنهایی را که ابوبکر اسیر کرده بود، امامت وی را منکر بوده و سپس امیرالمؤمنین علیه السلام با آنها ازدواج کرده باشد. و اما قضاوت کردنش در مجالسشان، او اگر میتوانست که آنها را از قضاوت کردن در امر باز دارد، این کار را میکرد، زیرا حکم کردن و قضاوت از آن وی است و نه برای آنهاست.
و در کتاب کرّ و فرّ آمده: گفتند: علی علیه السلام را میبینیم که بخشش و هدایای خلیفه اول را میپذیرد و بخشش ظالم را، فقط ظالم میگیرد؟ در جواب میگوییم: دانیال نیز بخشش بخت نصر را قبول میکرد.
و گفتند: درست است که ابتدا علی علیه السلام بیعت نکرد و سپس بیعت کرد، به هر حال، کدام عمل وی درست بود و کدام یک اشتباه؟ در پاسخ میگوییم: این امر از پیامبر صلی الله علیه و آله هم ثابت است که در حالتی مردم را دعوت کرد و در حالت دیگر از دعوت کردن آنها امتناع کرد، و در ابتدا نجنگید و سپس به جنگ با مشرکان پرداخت.
و شخصی به سید مرتضی گفت: کدام خلیفه جنگید ولی کسی را اسیر نکرد و چیزی را به غنیمت نگرفت؟ گفت: غلامی در روزگار ابوبکر مرتد شد و او را کشتند و ابوبکر به اموال او دست نزد. و مانند این داستان در روزگار عمر اتفاق افتاد که شخص مرتدی کشته شد و به اموال او توجهی نشد. و علی علیه السلام مستور عجلی را به قتل رساند و به اموال او توجهی نکرد. پس کشتن به معنای به تصرف درآوردن اموال نیست. و شخصی به شریک گفت: آیا این سخن علی به فرزندش حسین علیه السلام در جنگ جمل: پسرم، پدرت آرزو میکند که سی سال قبل از این میمرد...، بر این دلالت دارد که امر مبهم و ناشناختهای وجود دارد؟ شریک گفت: حقی آرزو نمیشود که صاحب حق به خاطر آن به زحمت بیفتد و مریم در خصوص حقش که در آن شکی نیست، گفت: {ای کاش، پیش از این مرده بودم و یکسر فراموش شده بودم.} - . مریم / 23 -
و هنگامی که از امیرالمؤمنین علیه السلام در خصوص دو حَکَم گفته شد: نسبت به آنها شک کردی؟ فرمود: بهتر است که من در دینم شک نکنم یا پیامبر اکرم؟ مگر خداوند به رسولش نمیفرماید: {بگو، اگر راست میگویید، کتابی از جانب خدا بیاورید که از این دو هدایت کنندهتر باشد تا پیرویش کنم.} - . المناقب، ابن شهر اشوب1: - 376، و آیه از: القصص / 49 - ؟
**[ترجمه]
شی (3): عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَوْلُ النَّاسِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَقُومَ بِهِ؟. قَالَ: فَقَالَ:
إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا إِلَّا إِنْسَاناً وَاحِداً رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (4)، قَالَ:
فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ (5) فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا لِلرَّسُولِ. وَ قَالَ لِغَیْرِهِ: إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ (6) فَلَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ فِئَةٌ یُعِینُونَهُ عَلَی أَمْرِهِ (7)..
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی1: 261، حدیث 211 - : از سلمان بن خالد نقل است: به امام صادق علیه السلام گفتم: نظرت در خصوص این سخن مردم درباره علی علیه السلام چیست: اگر وی حقی داشت، پس چه چیزی وی را از گرفتن آن حق بازداشت؟ فرمود: خداوند فقط یک شخص را مکلف به چنین کاری کرد آنجا که میفرماید: {پس در راه خدا پیکار کن. تو جز عهدهدار شخص خود نیستی و مؤمنان را به مبارزه برانگیز.} - . النساء / 84 -
پس این امر فقط مختص پیامبر صلی الله علیه و آله است. و در خصوص دیگران میگوید: {مگر آنکه [هدفش] کنارهگیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد.} - . الانفال / 16 -
و در آن، جمعی که وی را در امرش یاری دهند وجود نداشت.
**[ترجمه]
لعلّ المعنی أنّه إذا کان مع وجود الجیش یجوز الفرار للتحیّز إلی فئة أخری أقوی، فیجوز ترک الجهاد مع عدم الفئة أصلا بطریق أولی، و إنّ هذه الآیة تدلّ علی اشتراط الفئة التزاما.
**[ترجمه]شاید معنا این باشد که در صورت وجود لشکر، جایز است که فرار کنی و به جماعت قویتر ملحق شوی، پس در صورت عدم وجود جماعت در اصل، ترک جهاد به طریق اولی جایز است، و این آیه بر لزوم وجود جماعت دلالت دارد.
**[ترجمه]
السَّلَامُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَا تُخْطِئُونَ طَرِیقَهُمْ وَ لَا تُخْطِئُکُمْ سُنَّةُ بَنِی إِسْرَائِیلَ (1)، ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ (2) فَرَدُّوا عَلَیْهِ- وَ کَانُوا سِتَّمِائَةِ أَلْفٍ- فَقَالُوا: یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا (3) أَحَدُهُمَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ کَالِبُ بْنُ یُوفَنَّا (4)، قَالَ: وَ هُمَا ابْنُ عَمِّهِ (5) فَقَالا: ادْخُلُوا عَلَیْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ. إِلَی قَوْلِهِ: إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ (6) قَالَ: فَعَصَی سِتُّمِائَةِ أَلْفٍ (7)، وَ سَلِمَ هَارُونُ وَ ابْنَاهُ وَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ کَالِبُ بْنُ یُوفَنَّا (8)، فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ فَاسِقِینَ، فَقَالَ: فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (9) فَتَاهُوا أَرْبَعِینَ سَنَةً لِأَنَّهُمْ عَصَوْا، فَکَانَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا قُبِضَ لَمْ یَکُنْ عَلَی أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ فَمَکَثُوا أَرْبَعِینَ حَتَّی قَامَ عَلِیٌّ فَقَاتَلَ مَنْ خَالَفَهُ (10).
ص: 450
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی1: 261، حدیث 211 - : از امام باقر علیه السلام نقل است: رسول خدا الله صلی الله علیه و آله میفرماید: قسم به آن کسی که نفس من در اختیار اوست، شما بر همان سنت و روش بنی اسرائیل که قبل از شما بودند عمل خواهید کرد و هیچ از آن فرو نخواهید گذاشت، سپس امام باقر علیه السلام
فرمود: {موسی به قومش گفت... ای قوم من، به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید، و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد.} - . المائده / 21- 22 - و آنها در حالی که ششصد هزار نفر بودند، این گونه به او پاسخ دادند: {ای موسی، در آنجا مردمی زورمندند و تا آنان از آنجا بیرون نروند، ما هرگز وارد آن نمیشویم. پس اگر از آنجا بیرون روند، ما وارد خواهیم شد. دو مرد از [زمره] کسانی که [از خدا] میترسیدند و خدا به آنان نعمت داده بود.} - . المائده / 22- 23 - ،
یکی از آن دو یوشع بن نون و دیگری کالب بن یوفنا، پسرعموهای وی بودند، گفتند: {از آن دروازه بر ایشان [بتازید و] وارد شوید که اگر از آن، درآمدید}، تا این سخنشان: {که ما همین جا مینشینیم} - . المائده / 24 - ،
ششصد نفر عصیان کردند و هارون و دو فرزند پسرش و یوشع بن نون و کالب بن یوقنا در امان ماندند، و خداوند آنها را فاسق و نافرمان خواند، و فرمود: {پس تو بر گروه نافرمان اندوه مخور.} - . المائده / 26 - ،
و به این خاطر که عصیان کردند، چهل سال سرگردان شدند...، و گواه دقیق عمل کردن آنان بر سنت بنی اسرائیل این است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، فقط علی و حسن و حسین و سلمان و مقداد و ابوذر به فرمان خداوند عمل میکردند و چهل سال صبر کردند تا اینکه علی به خلافت رسید و با مخالفان خود مبارزه کرد.
**[ترجمه]
قوله: فمکثوا أربعین .. کذا فی النسخة التی عندنا، و هو لا یوافق التاریخ، إذ هو علیه السلام قاتلهم بعد نحو من خمس و عشرین، و لعلّه من تحریف النسّاخ، و کون الأربعین من الهجرة و إنّه أرید هنا انتهاء غزواته علیه السلام بعید.
و یحتمل أن یکون المراد نحوا من أربعین، أی مدّة مدیدة یقرب منها، و یکفی هذا للمشابهة.
**[ترجمه]«چهل سال صبر کردند» همین گونه در نسخهای که در اختیار ماست، آمده است، و این با تاریخ همخوانی ندارد؛ زیرا امام پس از بیست و پنج سال با آنها به مبارزه پرداخت و شاید این امر ناشی از تحریف نویسنده باشد و اگر منظور چهل سال هجرت باشد و در اینجا منظور پایان جنگهایش باشد، بعید به نظر میآید. ممکن است منظور این باشد: تقریبا چهل سال، یعنی فاصله زمانی نزدیک به آن، و این امر از باب مشابهت باشد.
**[ترجمه]
شی (1): عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ وَاقِفاً مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْجَمَلِ، فَجَاءَ رَجُلٌ حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! کَبَّرَ الْقَوْمُ وَ کَبَّرْنَا، وَ هَلَّلَ الْقَوْمُ وَ هَلَّلْنَا، وَ صَلَّی الْقَوْمُ وَ صَلَّیْنَا، فَعَلَامَ نُقَاتِلُهُمْ؟! فَقَالَ: عَلَی هَذِهِ الْآیَةِ: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ (2) فَنَحْنُ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ (3) فَنَحْنُ الَّذِینَ آمَنَّا وَ هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا، فَقَالَ الرَّجُلُ: کَفَرَ الْقَوْمُ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ، ثُمَّ حَمَلَ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ (4)..
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی1: 136، شماره: 448 - : از ابننباته نقل است: در جنگ جمل همراه امیرالمؤمنین علیه السلام بودم، مردی آمد و در مقابل ایشان ایستاد و گفت: ای امیرالمؤمنین، قوم تکبیر گفتند و ما تکبیر گفتیم، آنها «لا اله الا الله» گفتند و ما «لا له الا الله» گفتیم، و آنها نماز خواندند و ما نیز نماز خواندیم، پس چرا با آنها میجنگیم؟ فرمود: بر اساس این آیه: {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا میخواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که بر ایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمیپرداختند.}، ما همان کسانی هستیم که بعد از آنهاییم، {ولی با هم اختلاف کردند، پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا میخواست با یکدیگر جنگ نمیکردند، ولی خداوند آنچه را میخواهد انجام میدهد.} - . البقره / 253 - ما همان کسانی هستیم که ایمان آوردیم و آنها کسانی هستند که کفر ورزیدند. آن مرد گفت: به پروردگار کعبه سوگند، قوم کفر ورزیدند. سپس بر قوم هجوم آورد و به مبارزه پرداخت تا اینکه کشته شد.
**[ترجمه]
شی (5): عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا شَأْنُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ رُکِبَ (6) مِنْهُ مَا رُکِبَ، لَمْ یُقَاتِلْ؟. فَقَالَ: لِلَّذِی سَبَقَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ، مَا کَانَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یُقَاتِلَ وَ لَیْسَ مَعَهُ إِلَّا ثَلَاثَةُ رَهْطٍ، فَکَیْفَ یُقَاتِلُ؟ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ
ص: 451
کَفَرُوا ... إِلَی قَوْلِهِ: .. وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (1) فَکَیْفَ یُقَاتِلُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَ هَذَا؟. وَ إِنَّمَا هُوَ یَوْمَئِذٍ لَیْسَ مَعَهُ مُؤْمِنٌ غَیْرُ ثَلَاثَةِ رَهْطٍ (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی2: 51، شماره 30 - :
از امام باقرعلیه السلام پرسیده شد: چرا پس از آن همه گناهانی که در حق امیرالمؤمنین مرتکب شدند، حضرت به جنگ نپرداخت؟ فرمود: به خاطر آنچه در علم خداوند مقدر بود که اتفاق بیفتد، برای امیرالمؤمنین علیه السلام که فقط سه نفر همراه وی بودند، این امکان وجود نداشت که با آنها بجنگد، مگر این آیه را نشنیدهای: {ای کسانی که ایمان آوردهاید، هر گاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید.} تا آنجا که میفرماید: {و چه بد سرانجامی است.} - . الانفال / 15 -
پس چگونه امیرالمؤمنین علیه السلام، پس از این، به جنگ بپردازد؟ که در آن زمان فقط سه نفر از مؤمنین همراه وی بودند.
**[ترجمه]
شی (3): عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
جُعِلْتُ فِدَاکَ! إِنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا مَنَعَ عَلِیّاً إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ أَنْ یَقُومَ بِحَقِّهِ؟. فَقَالَ:
إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا أَحَداً إِلَّا نَبِیَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ، قَالَ لَهُ: فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ (4)، وَ قَالَ لِغَیْرِهِ: إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ (5) فَعَلِیٌّ لَمْ یَجِدْ فِئَةً، وَ لَوْ وَجَدَ فِئَةً لَقَاتَلَ، ثُمَّ قَالَ: لَوْ کَانَ جَعْفَرٌ وَ حَمْزَةُ حَیَّیْنِ، إِنَّمَا بَقِیَ رَجُلَانِ (6).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی2: 51، شماره 31 - :
از زید شحّام نقل است: به ابوالحسن علیه السلام گفتم: فدایت شوم، مخالفان میگویند: اگر علی دارای حقی بود، چه چیزی وی را از گرفتن حقش بازداشت؟ فرمود: خداوند فقط پیامبر صلی الله علیه و آله را به این کار مکلف کرده است، که میفرماید: {پس در راه خدا پیکار کن. جز عهدهدار شخص خود نیستی} - . النساء / 84 - ،
و به دیگران میفرماید: {مگر آنکه [هدفش] کنارهگیری برای نبرد [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش باشد].} - . الانفال / 16 -
علی صلوات الله علیه آن جماعت را نیافت و اگر جماعت یاریدهنده مییافت، قطعا میجنگید. سپس فرمود: ای کاش جعفر و حمزه زنده بودند، فقط دو نفر همراه من باقی ماندند.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: لو کان .. کلمة لو للتمنّی أو الجزاء محذوف ..
أی لم یترک القتال، أو یکون تفسیر للفئة، و المراد بالرجلین: الضعیفان، عباس و عقیل، کما مرّ.
**[ترجمه]«لو کان» در این حدیث برای تمنی است، یا شرط است که جواب آن محذوف است، یعنی: اگر زنده بودند، میجنگید؛ یا تفسیری برای گروه دیگر است. و منظور از آن دو نفری که همراه وی بودند، آنگونه که ذکر شد، دو شخص ضعیف، عقیل و عباس هستند .
**[ترجمه]
شی (7): عَنْ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! زَعَمَ وُلْدُ الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ الْقَائِمَ مِنْهُمْ وَ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْأَمْرِ، وَ یَزْعُمُ وُلْدُ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ (8) مِثْلَ ذَلِکَ، فَقَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَمِّیَ الْحَسَنَ (علیه السلام)، لَقَدْ عَمَدَ الْحَسَنُ (9) أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَیْفٍ حَتَّی (10) أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ
ص: 452
وَ أَسْلَمَهَا إِلَی مُعَاوِیَةَ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ سَبْعِینَ أَلْفَ سَیْفٍ قَاتِلَةٍ لَوْ حُظِرَ عَلَیْهِمْ حَظِیرَةٌ (1) مَا خَرَجُوا مِنْهَا حَتَّی یَمُوتُوا جَمِیعاً، وَ خَرَجَ الْحُسَیْنُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَعَرَضَ نَفْسَهُ عَلَی اللَّهِ فِی سَبْعِینَ رَجُلًا، مَنْ أَحَقُّ بِدَمِهِ مِنَّا؟!، نَحْنُ وَ اللَّهِ أَصْحَابُ الْأَمْرِ وَ فِینَا الْقَائِمُ وَ مِنَّا السَّفَّاحُ وَ الْمَنْصُورُ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً (2) نَحْنُ أَوْلِیَاءُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ عَلَی دِینِهِ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی - . تفسیر عیاشی2: 291، شماره 69 - :
از حُمران روایت شده است که به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! فرزندان حسن علیه السلام معتقدند قائم از میان آنها خواهد بود و آنها صاحب امر خواهند بود و فرزندان ابن حَنَفیّه نیز همین عقیده را دارند. فرمود: خداوند عمویم حسن علیه السلام را رحمت کند! وقتی امیر المؤمنین علیه السلام زخمی شد، او چهل هزار شمشیر را غلاف کرد و خلافت را به معاویه تسلیم کرد و محمد بن علی علیه السلام هفتاد هزار جنگجو داشت که اگر دستور نبرد می گرفتند، وارد میدان می شدند و تا سرحدّ مرگ می جنگیدند. این در حالی بود که حسین علیه السلام همراه هفتاد نفر خروج کرد و در راه خدا جان خود را از دست داد؛ چه کسی بیشتر از ما به گرفتن انتقام خون او سزاوارتر است؟ به خدا سوگند که ما صاحب الامر هستیم و قائم از میان ما است و سَفّاح و منصور از میان ماست و خداوند فرموده است: «وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا» {و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی دادهایم.} - . الاسراء / 33 - ما
اولیا و ولیّ دم حسین بن علی علیه السلام هستیم و بر دین او هستیم.
**[ترجمه]
قب (4): کِتَابُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ السَّرَّاجِ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی خَبَرٍ: مَنْ ظَلَمَ عَلِیّاً مَجْلِسِی هَذَا کَمَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ نُبُوَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلِی.
عِمْرَانُ بْنُ حُصَیْنٍ- فِی خَبَرٍ- أَنَّهُ عَادَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیّاً فَقَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا عَلِیٌّ إِلَّا لِمَا بِهِ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا عُمَرُ- لَا یَمُوتُ عَلِیٌّ حَتَّی یَمْلَأَ غَیْظاً، وَ یُوَسِّعَ غَدْراً (5) وَ یُوجَدَ مِنْ بَعْدِی صَابِراً.
تَارِیخُ بَغْدَادَ (6) وَ کِتَابُ إِبْرَاهِیمَ الثَّقَفِیِّ (7): رَوَی عَمْرُو بْنُ الْوَلِیدِ الْکَرَابِیسِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی إِدْرِیسَ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ.
وَ فِی حَدِیثِ سَلْمَانَ، قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ: إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ، فَاصْبِرْ لِغَدْرِهَا.
الْحَارِثُ بْنُ الْحُصَیْنِ، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! إِنَّکَ لَاقٍ بَعْدِی کَذَا .. وَ کَذَا. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّ السَّیْفَ لَذُو شَفْرَتَیْنِ وَ مَا أَنَا
ص: 453
بِالْفَشِلِ (1) وَ لَا الذَّلِیلِ. قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَاصْبِرْ یَا عَلِیُّ. قَالَ عَلِیٌّ: أَصْبِرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (2).
**[ترجمه]المناقب - . المناقب، ابن شهر اشوب3: 216 - :
از پیامبر صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: هر کس نسبت به این مسند من به علی ظلم کند، مانند کسی است که نبوت من و نبوت پیامبران قبل از من را نکار کرده باشد.
عمران بن حصین در روایتی نقل میکند: پیامبر صلی الله علیه و آله به عیادت علی علیه السلام رفت، عمر گفت: ای رسول خدا، بیماری علی او را میکشد. رسول الله فرمود: نه، قسم به کسی که نفس من در اختیار اوست، علی از دنیا نخواهد رفت تا اینکه لبریز از خشم شود و در حق وی بسیار خیانت شود و پیوسته صبر پیشه میکند.
تاریخ بغداد - . تاریخ بغداد11: 216، حدیث 5928 -
و کتاب ابراهیم ثقفی - . الغارات2: 486 - :
از امام علی علیه السلام روایت شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله به من گفت که امت در حق من خیانت خواهند کرد .
و در حدیث سلمان آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: امت به تو خیانت میکند، تو در برابر خیانت امت صبر پیشه کن.
حارث بن حصین از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت میکند که فرمود: ای علی، پس از من چنین و چنان بر سر تو خواهد آمد. علی علیه السلام گفت: ای رسول الله، شمشیر من دارای دو لبه برنده است و من انسان تنبل و ذلیلی نیستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، صبر کن. علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا، صبر میکنم.
**[ترجمه]
قب (3): ابْنُ شِیرَوَیْهِ فِی الْفِرْدَوْسِ (4)، عَنْ وَهْبِ بْنِ صَیْفِیٍّ (5)، وَ رَوَی غَیْرُهُ، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالا: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا أُقَاتِلُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ عَلِیٌّ یُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ ..
و ممّا یمکن أن یستدلّ بالقرآن (6) قوله تعالی: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ (7)، و الباغی من خرج علی الإمام، فافترض قتال أهل البغی کما افترض قتال المشرکین، و أمّا اسم الإیمان علیهم فکقوله: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (8) .. أی الذین أظهروا الإیمان بألسنتهم آمنوا بقلوبکم.
وَ قِیلَ لِزَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ جَدَّکَ کَانَ یَقُولُ: إِخْوَانُنَا بَغَوْا عَلَیْنَا. فَقَالَ: أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ: وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً (9) فَهُمْ مِثْلُهُمْ أَنْجَاهُ اللَّهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ وَ أَهْلَکَ عَاداً بِالرِّیحِ الْعَقِیمِ، وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّهُ نَزَلَ فِیهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ ... الْآیَةَ (10)..
ص: 454
وَ فِی حَدِیثِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ رَجُلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الَّذِینَ نُقَاتِلُهُمْ، الدَّعْوَةُ وَاحِدَةٌ، وَ الرَّسُولُ وَاحِدٌ، وَ الصَّلَاةُ وَاحِدَةٌ (1)، وَ الْحَجُّ وَاحِدٌ، فَبِمَ (2) نُسَمِّیهِمْ؟. قَالَ: سَمِّهِمْ بِمَا سَمَّاهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (3) فَلَمَّا وَقَعَ الِاخْتِلَافُ کُنَّا نَحْنُ (4) أَوْلَی بِاللَّهِ وَ بِالنَّبِیِّ وَ بِالْکِتَابِ وَ بِالْحَقِّ..
الْبَاقِرَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (5) یَا مُحَمَّدُ! مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَإِنَّا رَادُّوکَ مِنْهَا (6) وَ مُنْتَقِمُونَ مِنْهُمْ بِعَلِیٍّ ..
أورده النطنزی (7) فی الخصائص، و الصفوانی فی الإحن و المحن عن السدّی و الکلبی و عطاء و ابن عباس و الأعمش و جابر بن عبد اللَّه الأنصاری أنّها نزلت فی علیّ علیه السلام.
ابْنُ جَرِیحٍ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، وَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ، عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ، وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّهُمْ رَوَوْا ذَلِکَ (8) عَلَی اتِّفَاقٍ وَ اجْتِمَاعٍ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَطَبَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَقَالَ: لَأَقْتُلَنَّ الْعَمَالِقَةَ فِی کَتِیبَةٍ.
فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَوْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ فِی رِوَایَةِ جَابِرٍ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَلَا لَأُلْفِیَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ
ص: 455
بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَتَعْرِفُنَّنِی (1) فِی کَتِیبَةٍ فَأَضْرِبُ وُجُوهَکُمْ فِیهَا بِالسَّیْفِ فَکَأَنَّهُ (2) غُمِزَ مِنْ خَلْفِهِ فَالْتَفَتَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ: أَوْ عَلِیٌّ، فَنَزَلَ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (3) بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ نَزَلَ: قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ (4) .. إِلَی قَوْلِهِ: هِیَ أَحْسَنُ (5)، ثُمَّ نَزَلَ: فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ (6) مِنْ أَمْرِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (7)، وَ إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَعَلَمُ السَّاعَةِ (8) لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْأَلُونَ (9) عَنْ مَحَبَّةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
أَبُو حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (10) قَالَ: أَوْ بِعَلِیِّ (11) ابْنِ أَبِی طَالِبٍ، ثُمَّ قَالَ: بِذَلِکَ حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ.
**[ترجمه]المناقب - . المناقب، ابن شهر اشوب3: 218-219 - :
ابن شیرویه در کتاب الفردوس و دیگران - . الفرودس1: 46، حدیث 115 -
روایت میکنند که پیامبر خدا فرمود: من برای تنزیل قرآن میجنگم و علی بر تاویل آن میجنگد.
و از جمله آیاتی که میتوان به آن استدلال کرد: این آیه است که میفرماید: {و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید، و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد، با آن [طایفهای] که تعدی میکند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردند} - . الحجرات /9 - ،
تعدیکننده کسی است که علیه امام بجنگد، پس جنگ با تعدیکنندگان، مانند جنگ با مشرکان واجب شده است و اما در خصوص نام ایمان بر آنها، از قبیل این آیه است: {ای کسانی که ایمان آوردهاید، به خدا و پیامبرش ایمان بیاورید.} - . النساء / 136 - یعنی ای کسانی که به زبانهایتان ایمان آوردهاید، با قلبهایتان ایمان آورید.
به امام زین العابدین علیه السلام گفته شد: پدربزرگ تو میفرمود: برادران ما بر ما تعدی کردند. فرمود: مگر قرآن نمیخوانید که میفرماید: {و به سوی عاد، برادرشان هود را [فرستادیم].} - . الاعراف / 65 - ، پس اینان مثل آنان هستند. خداوند هود پیامبر و همراهان وی را نجات داد و عاد را با باد عقیم نابود ساخت و ثابت شد که این آیه درباره وی نازل شده است: {ای کسانی که ایمان آوردهاید، هر کس از شما از دین خود بازمیگردد...} - . المائده / 54 - ،
تا پایان آیه.
و در روایت اصبغ بن نباته آمده است: مردی به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: آن قومی که با آنها میجنگیم، ما و آنها یک دعوت و یک پیامبر و یک نماز و یک حج داریم، پس آنها را چه بنامیم؟ فرمود: آنها را با همان نام که خداوند در قرآن آنها را نامیده است بنامید: {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادهایم، و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا میخواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمیپرداختند، ولی با هم اختلاف کردند. پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند.} - . البقره /253 - و چون اختلاف درگرفت، ما نسبت به خداوند و پیامبر و قرآن و حق، شایستهتر بودیم.
امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام درباره این آیه:{پس اگر ما تو را ببریم، قطعا از آنان انتقام میکشیم.} - . الزخرف / 41 - ،
میفرمایند: یعنی ای محمد، اگر تو را از مکه به مدینه ببریم، ما تو را به آن باز میگردانیم، و به وسیله علی از آنها انتقام میگیریم... این حدیث را نطنزی در الخصائص آورده، و صفوانی در الإحن و المحن از السدّی و کلبی و عطاء و ابن عباس و اعمش و جابر بن عبدالله انصاری نقل میکند که این آیه درباره امام علی علیه السلام نازل شده است.
ابن جریح نیز این روایت را با سند نقل میکند و راویان آن متفق القول هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله در حجه الوداع خطبه خواند و فرمود: با لشکری سواره نظام، تنومندان را خواهم کشت. جبرئیل به او گفت: یا علی بن ابی طالب. و در روایت جابر و ابن عباس آمده: و شما را میبینم که بعد از من کافر باز میگردید و گردن همدیگر را میزنید؛ به خدا سوگند، اگر این کار را بکنید، مرا در لشکری خواهید دید که شما را با شمشیر میزنم - و انگار از پشت به او علامت داده شد - پس برگشت و سپس رو به ما کرد و فرمود: یا علی، و این آیه نازل شد: {پس اگر ما تو را ببریم، قطعا از آنان انتقام میکشیم}، به وسیله علی بن ابی طالب علیه السلام، سپس این آیه نازل شد: {بگو: پروردگارا، اگر آنچه را که [از عذاب] به آنان وعده داده شده است به من نشان دهی}، تا اینجا که میفرماید: {شیوهای نیکو} - .المؤمنون /93-96 - ، سپس این آیه نازل شد: {پس به آنچه به سوی تو وحی شده است، چنگ در زن}، از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام {که تو بر راهی راست قرار داری}، و علی پرچم و نشانه قیامت است {و تو و قومت به زودی پرسیده میشوید} - . الزخرف / 43-44 - ،
در مورد محبت علی علیه السلام.
و ابوحرب بن ابی اسود الدؤلی مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: و إنّ علیّا لعلم الساعة فی القرآن: وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ (12) و لعلّه علیه السلام فسّر الذکر بعلم الساعة، فإنّه الدابّة الذی هو من أشراط الساعة.
ص: 456
**[ترجمه]و منظور از «علی پرچم قیامت است»، در قرآن آمده: {او برای شما تذکره است...} - . الزخرف / 44 -
که شاید آن را به پرچم و نشانه قیامت تفسیر کرده باشد، زیرا وی آن جنبندهای است که از شرطهای قیامت است.
**[ترجمه]
فض (1): الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَدَنِیُّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَکْرِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِشَامٍ، عَنِ الْکَلْبِیِّ، عَنْ مَیْمُونِ بْنِ مُصْعَبٍ الْمَکِّیِّ (2) بِمَکَّةَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی الْعَبَّاسِ بْنِ سَابُورَ الْمَکِّیِّ فَأَجْرَیْنَا حَدِیثَ أَهْلِ الرِّدَّةِ، فَذَکَرْنَا خَوْلَةَ الْحَنَفِیَّةَ وَ نِکَاحَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهَا فَقَالَ: أَخْبَرَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْخَیْرِ الْحُسَیْنِیُّ (3)، قَالَ: بَلَغَنِی أَنَّ الْبَاقِرَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ- قَالَ-: کَانَ (4) جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ إِذْ جَاءَهُ رَجُلَانِ، فَقَالا: یَا أَبَا جَعْفَرٍ! أَ لَسْتَ الْقَائِلَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یَرْضَ بِإِمَامَةِ مَنْ تَقَدَّمَهُ؟. فَقَالَ: بَلَی. فَقَالا لَهُ: هَذِهِ خَوْلَةُ الْحَنَفِیَّةُ نَکَحَهَا مِنْ سَبْیِهِمْ وَ لَمْ یُخَالِفْهُمْ عَلَی أَمْرِهِمْ مُذْ حَیَاتِهِمْ (5)؟!. فَقَالَ الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ فِیکُمْ یَأْتِینِی بِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ؟- وَ کَانَ مَحْجُوباً قَدْ کُفَّ بَصَرُهُ فَحَضَرَ وَ سَلَّمَ عَلَی الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَدَّ عَلَیْهِ (6) وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ، فَقَالَ لَهُ: یَا جَابِرُ! عِنْدِی رَجُلَانِ ذَکَرَا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رَضِیَ بِإِمَامَةِ مَنْ تَقَدَّمَ عَلَیْهِ، فَاسْأَلْهُمَا مَا الْحُجَّةُ فِی ذَلِکَ؟ فَسَأَلَهُمَا فَذَکَرَا لَهُ حَدِیثَ خَوْلَةَ (7)، فَبَکَی جَابِرٌ حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ بِالدُّمُوعِ، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ- یَا مَوْلَایَ- لَقَدْ خَشِیتُ أَنْ أَخْرُجَ مِنَ الدُّنْیَا وَ لَا أُسْأَلُ عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ، وَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ جَالِساً إِلَی جَنْبِ أَبِی بَکْرٍ- وَ قَدْ سَبَی بَنِی حَنِیفَةَ مَعَ مَالِکِ (8) بْنِ نُوَیْرَةَ مِنْ قِبَلِ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ- وَ بَیْنَهُمْ جَارِیَةٌ مُرَاهِقَةٌ- فَلَمَّا
ص: 457
دَخَلَتِ الْمَسْجِدَ قَالَتْ: أَیُّهَا النَّاسُ! مَا فَعَلَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ قَالُوا:
قُبِضَ. قَالَتْ: هَلْ لَهُ بِنْیَةٌ فَقَصَدَهَا (1)؟ قَالُوا: نَعَمْ هَذِهِ تُرْبَتُهُ وَ بِنْیَتُهُ (2). فَنَادَتْ وَ قَالَتْ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- أَشْهَدُ أَنَّکَ تَسْمَعُ صَوْتِی (3) وَ تَقْدِرُ عَلَی رَدِّ جَوَابِی، وَ إِنَّنَا (4) سُبِینَا مِنْ بَعْدِکَ، وَ نَحْنُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ .. ثُمَّ جَلَسَتْ فَوَثَبَ إِلَیْهَا رَجُلَانِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَحَدُهُمَا طَلْحَةُ وَ الْآخَرُ الزُّبَیْرُ وَ طَرَحَا عَلَیْهَا (5) ثَوْبَیْهِمَا. فَقَالَتْ: مَا بَالُکُمْ- یَا مَعَاشِرَ الْأَعْرَابِ- تُغَیِّبُونَ (6) حَلَائِلَکُمْ وَ تَهْتِکُونَ حَلَائِلَ غَیْرِکُمْ؟. فَقِیلَ لَهَا: لِأَنَّکُمْ قُلْتُمْ لَا نُصَلِّی وَ لَا نَصُومُ وَ لَا نُزَکِّی (7)؟ فَقَالَ لَهَا الرَّجُلَانِ اللَّذَانِ طَرَحَا ثَوْبَیْهِمَا: إِنَّا لَغَالُونَ (8) فِی ثَمَنِکِ. فَقَالَتْ: أَقْسَمْتُ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّهُ لَا یَمْلِکُنِی وَ یَأْخُذُ رَقَبَتِی (9) إِلَّا مَنْ یُخْبِرُنِی بِمَا رَأَتْ أُمِّی وَ هِیَ حَامِلَةٌ بِی؟ وَ أَیُ
ص: 458
شَیْ ءٍ قَالَتْ لِی عِنْدَ وِلَادَتِی؟ وَ مَا الْعَلَامَةُ الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَهَا؟ وَ إِلَّا بَقَرْتُ (1) بَطْنِی بِیَدِی فَیَذْهَبَ ثَمَنِی وَ یُطَالَبَ بِدَمِی. فَقَالُوا لَهَا: اذْکُرِی رُؤْیَاکِ حَتَّی نُعَبِّرَهَا لَکِ (2).
فَقَالَتْ: الَّذِی یَمْلِکُنِی هُوَ أَعْلَمُ بِالرُّؤْیَا مِنِّی؟ .. فَأَخَذَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ ثَوْبَیْهِمَا وَ جَلَسُوا، فَدَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: مَا هَذَا الرَّجْفُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَقَالُوا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ امْرَأَةٌ حَنَفِیَّةٌ حَرَّمَتْ ثَمَنَهَا (3) عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَتْ: مَنْ أَخْبَرَنِی بِالرُّؤْیَا الَّتِی رَأَتْ أُمِّی وَ هِیَ حَامِلَةٌ بِی یَمْلِکُنِی. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا ادَّعَتْ بَاطِلًا، أَخْبِرُوهَا تَمْلِکُوهَا. فَقَالُوا: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا مِنَّا مَنْ یَعْلَمُ (4)، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ ابْنَ عَمِّکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ قُبِضَ وَ أَخْبَارُ السَّمَاءِ قَدِ انْقَطَعَتْ مِنْ بَعْدِهِ. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أُخْبِرُهَا بِغَیْرِ اعْتِرَاضٍ مِنْکُمْ (5)؟ قَالُوا: نَعَمْ. فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا حَنَفِیَّةُ! (6) أُخْبِرُکِ وَ أَمْلِکُکِ؟ فَقَالَتْ: مَنْ أَنْتَ أَیُّهَا الْمُجْتَرِی دُونَ أَصْحَابِهِ؟ فَقَالَ:
أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ. فَقَالَتْ: لَعَلَّکَ الرَّجُلُ الَّذِی نَصَبَهُ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی صَبِیحَةِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ بِغَدِیرِ خُمٍّ عَلَماً لِلنَّاسِ؟. فَقَالَ: أَنَا ذَلِکَ الرَّجُلُ.
قَالَتْ: مِنْ أَجْلِکَ نُهِبْنَا، وَ مِنْ نَحْوِکَ أُتِینَا (7)، لِأَنَّ رِجَالَنَا قَالُوا لَا نُسَلِّمُ صَدَقَاتِ أَمْوَالِنَا وَ لَا طَاعَةَ نُفُوسِنَا إِلَّا لِمَنْ نَصَبَهُ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِینَا وَ فِیکُمْ عَلَماً.
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَجْرَکُمْ غَیْرُ ضَائِعٍ، وَ إِنَّ اللَّهَ یُوَفِّی کُلَّ نَفْسٍ مَا
ص: 459
عَمِلَتْ (1) مِنْ خَیْرٍ. ثُمَّ قَالَ: یَا حَنَفِیَّةُ! أَ لَمْ تَحْمِلْ بِکِ أُمُّکِ فِی زَمَانٍ قَحْطٍ قَدْ مَنَعَتِ السَّمَاءُ قَطْرَهَا، وَ الْأَرَضُونَ نَبَاتَهَا، وَ غَارَتِ الْعُیُونُ وَ الْأَنْهَارُ حَتَّی أَنَّ الْبَهَائِمَ کَانَتْ تَرِدُ الْمَرْعَی فَلَا تَجِدُ شَیْئاً، وَ کَانَتْ أُمُّکِ تَقُولُ لَکِ إِنَّکِ حَمْلٌ مَشُومٌ فِی زَمَانٍ غَیْرِ مُبَارَکٍ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ تِسْعَةِ أَشْهُرٍ رَأَتْ فِی مَنَامِهَا کَأَنْ قَدْ وَضَعَتْ بِکِ (2)، وَ أَنَّهَا تَقُولُ: إِنَّکِ حَمْلٌ مَشُومٌ فِی زَمَانٍ غَیْرِ مُبَارَکٍ، وَ کَأَنَّکِ تَقُولِینَ: یَا أُمِّی لَا تَتَطَیَّرِنَّ بِی فَإِنِّی حَمْلٌ مُبَارَکٌ أَنْشَأُ مَنْشَأً مُبَارَکاً صَالِحاً (3)، وَ یَمْلِکُنِی سَیِّدٌ، وَ أُرْزَقُ مِنْهُ وَلَداً یَکُونُ لِلْحَنَفِیَّةِ (4) عِزّاً، فَقَالَتْ: صَدَقْتَ. فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّهُ کَذَلِکِ وَ بِهِ (5) أَخْبَرَنِی ابْنُ عَمِّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَتْ: مَا الْعَلَامَةُ الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَ أُمِّی؟. فَقَالَ لَهَا: لَمَّا وَضَعَتْکِ کَتَبَتْ کَلَامَکِ وَ الرُّؤْیَا فِی لَوْحٍ مِنْ نُحَاسٍ وَ أَوْدَعَتْهُ عَتَبَةَ الْبَابِ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ حَوْلَیْنِ عَرَضَتْهُ عَلَیْکِ فَأَقْرَرْتِ بِهِ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سِتِّ سِنِینَ عَرَضَتْهُ عَلَیْکِ (6) فَأَقْرَرْتِ بِهِ، ثُمَّ جَمَعَتْ بَیْنَکِ وَ بَیْنَ اللَّوْحِ وَ قَالَتْ لَکِ:
یَا بُنَیَّةِ إِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِکُمْ سَافِکٌ لِدِمَائِکُمْ، وَ نَاهِبٌ لِأَمْوَالِکُمْ، وَ سَابٌّ لِذَرَارِیِّکُمْ، وَ سُبِیتِ فِیمَنْ سُبِیَ، فَخُذِی اللَّوْحَ مَعَکِ وَ اجْتَهِدِی أَنْ لَا یَمْلِکَکِ مِنَ الْجَمَاعَةِ إِلَّا مَنْ عَبَّرَکِ (7) بِالرُّؤْیَا وَ بِمَا فِی هَذَا اللَّوْحِ. فَقَالَتْ: صَدَقْتَ ... یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)، ثُمَّ قَالَتْ: فَأَیْنَ هَذَا اللَّوْحُ؟ فَقَالَ: هُوَ فِی عَقِیصَتِکِ، فَعِنْدَ ذَلِکَ دَفَعَتِ اللَّوْحَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (8) فَمَلَکَهَا
ص: 460
وَ اللَّهِ یَا أَبَا جَعْفَرٍ بِمَا ظَهَرَ مِنْ حُجَّتِهِ وَ ثَبَتَ مِنْ بَیِّنَتِهِ (1)، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنِ اتَّضَحَ لَهُ الْحَقُّ ثُمَّ جَحَدَ حَقَّهُ وَ فَضْلَهُ، وَ جَعَلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحَقِّ سِتْراً.
**[ترجمه]الفضائل - . الفضائل، ابن شاذان قمی: 99- 101 - :
از میمون بن مصعب مکی در مکه نقل است: نزد ابوالعباس بن سابور مکی نشسته بودیم و حدیث اهل ردّه را نقل کرده، و خوله حنفیه و ازدواج امیرالمؤمنین علیه السلام با وی را ذکر کردیم. ابوالعباس گفت: عبدالله بن خیر حسینی برای من نقل کرد: از امام باقر علیه السلام به من رسیده است: یک روز نشسته بود که دو مرد نزد وی آمدند و گفتند: ای اباجعفر، تو مگر نگفتی که امیرالمؤمنین علیه السلام، امامت آنهایی که قبل از وی بودند را نپذیرفت؟ فرمود: چرا. گفتند: پس چرا با خوله حنفیه که از اسیران آنها بود، ازدواج کرد و در دوران زندگی بر سر حق خود با آنها مخالفت نکرد؟ امام باقر علیه السلام فرمود: چه کسی جابر بن عبدالله را نزد من میآورد؟ - و جابر خانه نشین و نابینا شده بود - پس آمد و بر امام باقر علیه السلام سلام کرد. امام جواب سلام او را داد و او را در کنار خود نشاند و به او گفت: ای جابر، دو نفر پیش من هستند و میگویند که امیرالمؤمنین علیه السلام امامت آنهایی که قبل از وی بودند را پذیرفته بود، از آنها بپرس که حجت آنها در این خصوص چیست؟ پس جابر از آنها پرسید و آنها ماجرای خوله را ذکر کردند. پس جابر اشک ریخت تا جایی که محاسن وی تر شد، سپس گفت: مولای من، به خدا سوگند، از این میترسیدم که از دنیا بروم و درباره این مساله کسی از من سؤال نکند. به خدا سوگند، من کنار ابوبکر نشسته بودم در حالی که بنی حنیفه بعد از قتل مالک بن نویره از طرف خالد بن الولید اسیر شده بودند. در جمع آن اسیران، کنیزی جوان بود و هنگامی که وارد مسجد شد، گفت: ای مردم، محمد صلی الله علیه و آله چه شده است؟ گفتند: وفات کرد. گفت: آیا او جایگاهی دارد که پیش او بروند؟ گفتند: آری، این آرامگاه وی و جایگاه او است. صدا زد و گفت: السلام علیک یا رسول الله، من شهادت میدهم که تو صدای مرا میشنوی و میتوانی جواب مرا بدهی، و ما بعد از تو اسیر شدیم و ما شهادت میدهیم که «لا اله الا الله» و محمد رسول خدا است.
سپس نشست و دو نفر از مهاجرین که طلحه و زبیر بودند به سمت او خیز برداشتند و لباسهای خود را بر او افکندند. به آنها گفت: ای گروه اعراب، شما را چه شده است، زنان خویش را پنهان میدارید و زنان دیگران را هتک حرمت میکنید؟ به او گفته شد: زیرا شما گفتید که نماز نمیخوانیم و روزه نمیگیریم و زکات نمیدهیم؟
آن دو مردی که لباسهای خود را بر وی افکندند گفتند: ما به تو مزد زیادی میدهیم. گفت: قسم به خداوند و به محمد رسول الله، کسی مالک من میشود و مرا کنیز خود میکند که به من بگوید که مادرم، آن زمان که مرا در شکم داشت، چه خوابی دیده بود؟ و هنگام تولدم، چه چیزی به من گفت؟ و چه نشانهای میان من و او وجود دارد؟ وگرنه با دستان خودم، شکم خودم را پاره میکنم و ارزش مادی من از بین میرود و از من خوانخواهی میشود. به او گفتند: خوابت را تعریف کن تا تعبیر آن را به تو بگوییم. گفت: آن کس که مالک من است، نسبت به خواب از من داناتر است. پس طلحه و زبیر، لباسهای خود را برداشتند و نشستند.
امیرالمؤمنین علیه السلام داخل شد و فرمود: عامل این اضطراب در مسجد چیست؟! گفتند: ای امیرالمؤمنین، زنی حنفی که خود را بر مسلمانان حرام گردانیده، میگوید: کسی که خواب مادرم، آن گاه که من در شمکش بودم را برایم تعریف کند، مالک من میشود. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آنچه را ادعا میکند دروغ نیست، خواب را به او بگویید، مالک وی میشوید. گفتند: ای اباالحسن، هیچ یک از ما از این امر خبر ندارد، مگر نمیدانی که پسرعمویت، رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد و اخبار غیب، بعد از وی قطع شد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ممانعتی ندارید که من بگویم؟ گفتند: خیر. حضرت فرمود: ای حنفیه، به تو میگویم، آیا مالکت میشوم؟ گفت: تو کیستی که از میان دیگران با شهامتتر هستی؟ فرمود: من علی بن ابی طالب هستم. گفت: نکند تو همان کسی هستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در صبح روز جمعه در عید غدیر خم، او را به عنوان عَلَم و راهنما برای مردم تعیین کرد؟ فرمود: آری، من همان شخص هستم. گفت: ما به خاطر تو غارت شدیم، و به خاطر تو به اینجا آمدیم، زیرا مردان ما گفتند: ما صدقه اموال و پیروی و اطاعت خود را فقط مختص کسی میکنیم که محمد او را برای ما و شما علم و راهنما تعیین کرده است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اجر شما محفوظ است. هر کس، هر عمل خیری که انجام دهد، خداوند پاداش او را به طور کامل به او میدهد.
سپس فرمود: ای حنفیه، آیا این گونه نبود که مادرت در زمان خشکسالی تو را در شکم داشت، آن گاه که آسمان از باریدن و زمین از سبزه دادن امتناع داشت، و چشمهها و رودها ناپدید شدند، تا جایی که چهارپایان به چرا میرفتند و چیزی پیدا نمیکردند، و مادرت به تو میگفت: تو نوزادی شوم در زمانی نحس هستی، و هنگامی که نه ماه گذشت، به خواب دید که تو را زائیده است و به تو میگوید: تو نوزادی شوم در زمانی نحس هستی و انگار تو میگفتی: مادر، مرا به فال بد نگیر، من نوزاد میمون هستم و تربیت نیکی مییابم و آقایی مالک من میشود و فرزندی از وی به دنیا میآورم که برای حنفیه افتخار خواهد بود؟ گفت: راست گفتی. حضرت فرمود: آری این چنین خواهد بود و پسرعمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از این امر مطلع کرد. گفت: نشانهای که بین من و مادرم وجود دارد چیست؟ فرمود: هنگامی که تو را به دنیا آورد، سخنان تو و خوابی را که دیده بود، بر ورقهای مسی نوشت و آن را در زیر در گذاشت و چون دو سال گذشت، آن را به تو نشان داد و تو به آن اعتراف کردی؛ و چون شش سال گذشت، آن را به تو نشان داد و تو به آن اعتراف کردی و تایید کردی، سپس ورقه را به تو نشان داد و گفت: دخترکم، اگر شخص خونریز و غارتگر و اسیر کنندهای به شما حمله کرد و همراه دیگران اسیر شدی، ورقه را همراه خودت ببر و سعی کن که شخصی مالک تو شود که خواب را و آنچه در ورقه نوشته شده را برای تو تعریف کند. گفت: راست گفتی ای امیرالمؤمنین. سپس گفت: پس این ورقه کجاست؟ فرمود: در موهای تو قرار دارد. در آن هنگام ورقه را به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام تحویل داد... به خدا قسم ای ابا جعفر، امیرالمؤمنین مالک او شد، به خاطر دلیل و برهانی که از وی آشکار شد، خداوند لعنت کند کسی که حقیقت برای او روشن شود و سپس حق و فضل وی را انکار کند، و میان او و حق حجابی قرار دهد.
**[ترجمه]
الرّجف: الزّلزلة و الاضطراب الشّدید (2)، و العقیصة: الشّعر المنسوج علی الرّأس عرضا (3).
**[ترجمه]«الرجف»: زلزله و اضطراب شدید، و «العقیصه»: موهای بافته شده در عرض سر.
**[ترجمه]
یل، فض (4): بِالْإِسْنَادِ .. یَرْفَعُهُ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا حَسَدْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ بِشَیْ ءٍ مِمَّا سَبَقَ مِنْ سَوَابِقِهِ بِأَفْضَلَ مِنْ شَیْ ءٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ! أَنْتُمْ کَفَرْتُمْ فَرَأَیْتُمُونِی فِی کَتِیبَةٍ أَضْرِبُ بِهَا وُجُوهَکُمْ، فَأَتَی جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَغَمَزَهُ وَ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! قُلْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَوْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، فَقَالَ مُحَمَّدٌ: إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَوْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ..
**[ترجمه]الفضائل، الروضه - . الروضه، شاذان بن جبرئیل: 142، نسخه خطی - :
از ابن عباس نقل است: نسبت به علی علیه السلام در سابقهای از سوابقش، به اندازه این گفتاری که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم، حسودی نکردم، که پیامبر اکرم میفرمود: ای جماعت قریش، شما کفر ورزیدید و مرا در لشکری میبینید که با شما میجنگم. و جبرئیل علیه السلام نازل شد و به او علامت داد و فرمود: ای محمد، بگو ان شاء الله، یا علی بن ابی طالب. و محمد صلی الله علیه و آله فرمود: ان شاءالله یا علی بن ابی طالب .
**[ترجمه]
یل، فض (5): بِالْإِسْنَادِ .. یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ (6)، عَنْ عَمِّهِ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (7) بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، بِذَلِکَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
**[ترجمه]الفضائل، الروضه - . الروضه، شاذان بن جبرئیل: 142، نسخه خطی - :
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیه «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ» - . زخرف / 41 - {و
اگر تو را ببریم، از آنها انتقام می گیریم} در باره علی بن ابی طالب نازل شده است. این را جبرئیل به من خبر داد.
**[ترجمه]
یل، فض (8): بِالْإِسْنَادِ .. یَرْفَعُهُ إِلَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ
ص: 461
قَالُوا: إِنَّ رَجُلًا فَاخَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! فَاخِرْ أَهْلَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ الْعَرَبَ وَ الْعَجَمَ فَأَنْتَ أَقْرَبُهُمْ نَسَباً، وَ ابْنُ عَمِّکَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَکْرَمُهُمْ نَفْساً (2)، وَ أَعْلَاهُمْ رِفْعَةً، وَ أَکْرَمُهُمْ وَلَداً، وَ أَکْرَمُهُمْ أَخاً، وَ أَکْرَمُهُمْ عَمّاً، وَ أَعْظَمُهُمْ حِلْماً، وَ أَقْدَمُهُمْ سِلْماً، وَ أَکْثَرُهُمْ عِلْماً، وَ أَعْظَمُهُمْ عِزّاً فِی نَفْسِکَ وَ مَالِکَ، وَ أَنْتَ أَقْرَؤُهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعْلَاهُمْ نَسَباً، وَ أَشْجَعُهُمْ قَلْباً فِی لِقَاءِ الْحَرْبِ، وَ أَجْوَدُهُمْ کَفّاً، وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا، وَ أَشَدُّهُمْ جِهَاداً، وَ أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً، وَ أَصْدَقُهُمْ لِسَاناً، وَ أَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیَّ، وَ سَتَبْقَی بَعْدِی ثَلَاثِینَ سَنَةً تَعْبُدُ اللَّهَ وَ تَصْبِرُ عَلَی ظُلْمِ قُرَیْشٍ لَکَ، ثُمَّ تُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِذَا وَجَدْتَ أَعْوَاناً تُقَاتِلُ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ ثُمَّ تُقْتَلُ شَهِیداً تُخْضَبُ لِحْیَتُکَ مِنْ دَمِ رَأْسِکَ، قَاتِلُکَ یَعْدِلُ قَاتِلَ نَاقَةِ صَالِحٍ فِی الْبَغْضَاءِ لِلَّهِ وَ الْبُعْدِ مِنَ اللَّهِ. یَا عَلِیُّ! إِنَّکَ مِنْ بَعْدِی مَغْلُوبٌ مَغْصُوبٌ تَصْبِرُ عَلَی الْأَذَی فِی اللَّهِ وَ فِیَّ مُحْتَسِباً (3) أَجْرُکَ غَیْرُ ضَائِعٍ (4)، فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً.
**[ترجمه]الفضائل، الروضه - . الفضائل، ابن شاذان: 145-146 و الروضه، شاذان بن جبرئل: 142، نسخه خطی - :
از سلمان فارسی و مقداد و ابوذر نقل است: مردی نسبت به علی علیه السلام فخر فروشی کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای علی، نسبت به اهل مشرق و مغرب زمین و عرب و عجم فخر فروشی کن که تو از همه آنان در نسب نزدیکتر هستی، و پسرعموی تو رسول الله است، و نفست کریمتر و همت تو بالاتر و فرزندان تو و برادران تو و عموهای تو از همه شریفتر هستند، و صبر تو عظیمتر و اسلام تو قدیمیتر و علم تو افزونتر و عزت نفس و مال تو عظیمتر است؛ و تو نسبت به خواندن قرآن بالاتر هستی، و نسب تو بالاتر و در میدان جنگ شجاعتر و بخشندهتر، و نسبت به دنیا زاهدتر هستی؛ و در جهاد کردن از آنها بالاتر هستی، و خلق و خوی نیکوتر و صادقتر، و نزد خداوند و من محبوبتر هستی؛ و سی سال بعد از من خداوند را عبادت خواهی کرد و بر ظلم قریش نسبت به خود صبر خواهی کرد؛ سپس اگر یاورانی پیدا کنی، در راه خدا جهاد میکنی و همانگونه که من برای تنزیل قرآن جنگیدم، تو برای تاویل آن خواهی جنگید. به شهادت میرسی و محاسن تو از خونت سرخ میشود، قاتل تو در کینه نسبت به خدا و دوری وی از خداوند، مانند قاتل شتر صالح است. ای علی، تو بعد از من مغلوب میشوی و حق تو غصب میشود، و بر آزار و اذیت در راه خدا و راه من صبر میکنی، پاداش تو حساب میشود و تباه نخواهد شد، خداوند تو را به خاطر اسلام پاداش خیر دهد.
**[ترجمه]
فر (5): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ- مُعَنْعَناً- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ ... (6)، وَ اللَّهِ لَا نَنْقَلِبُ عَلَی أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّهُ، وَ اللَّهِ لَئِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ لَأُقَاتِلَنَّ عَلَی مَا قَاتَلَ عَلَیْهِ، وَ مَنْ أَوْلَی بِهِ مِنِّی وَ أَنَا أَخُوهُ وَ وَارِثُهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
ص: 462
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی - . تفسیر فرات کوفی: 27 - : از ابن عباس نقل است: علی بن ابی طالب علیه السلام در دوران زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمود: خداوند در قرآن می فرماید: {آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمیگردید؟} - . ال عمران / 144 - به خدا سوگند، بعد از آنکه خداوند ما را هدایت کرد، از عقیده خود برنمیگردم، به خدا سوگند، اگر بمیرد یا کشته شود، بر همان راهی که برای آن جنگید، میجنگم، و چه کسی نسبت به او از من شایستهتر است؟ و من برادر و وارث و پسرعمویش هستم.
**[ترجمه]
فر (1): جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ (2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: أَرَدْتُ زِیَارَةَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَمَّا صِرْنَا فِی الطَّرِیقِ إِذَا (3) شَیْخٌ قَدْ عَارَضَنَا (4) عَلَیْهِ ثِیَابٌ حِسَانٌ. فَقَالَ: لِمَ لَمْ یُقَاتِلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ .. فُلَاناً وَ فُلَاناً؟ (5) فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
لِمَکَانِ آیَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ، قَالَ: وَ مَا هِیَ؟ قَالَ: قَوْلُهُ: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا ...
الْآیَةَ (6) کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ عَلِمَ أَنَّ فِی أَصْلَابِ الْمُنَافِقِینَ قَوْماً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ لَمْ یَقْتُلْهُمْ وَ لَمْ یَسْتَسْبِهِمْ (7). قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتُّ فَلَمْ أَرَ أَحَداً.
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی - . تفسیر فرات کوفی: 160-161 - :
از محمد بن عبدالله بن مهران نقل است: به همراه امام صادق علیه السلام قصد زیارت امام حسین علیه السلام را کردم، هنگامی که در راه بودیم، پیرمردی که لباسی نیکو بر تن داشت به ما اعتراض کرد و گفت: چرا امیرالمؤمنین با فلانی و فلانی نجنگید؟ امام فرمود: به خاطر وجود آیهای در قرآن. گفت: کدام آیه؟ فرمود: این آیه: {اگر متمایز میشدند، قطعا عذاب میدادیم...} - . الفتح / 25 -
تا پایان آیه، امیرالمؤمنین علیه السلام میدانست که در نسل منافقین، قومی مؤمن خواهد بود، و لذا آنها را به قتل نرساند و آنها را به اسارت نگرفت. - و گفت: - چون روی خود را برگرداندم، کسی را ندیدم.
**[ترجمه]
فر (8): عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! کَیْفَ أَنْتَ إِذَا رَأَیْتَ أَزْهَدَ (9) النَّاسِ فِی الْآخِرَةِ، وَ رَغِبُوا فِی الدُّنْیَا، وَ أَکَلُوا التُّراثَ أَکْلًا لَمًّا، وَ أَحَبُّوا الْمالَ حُبًّا جَمًّا وَ اتَّخَذُوا دِینَ اللَّهِ دَغَلًا (10)، وَ مَالَ اللَّهِ دُوَلًا؟ قَالَ: قُلْتُ: أَتْرُکُهُمْ وَ مَا اخْتَارُوا، وَ أَخْتَارُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ (11) وَ أَصْبِرُ عَلَی مَصَائِبِ الدُّنْیَا وَ لأواتها (لَأْوَائِهَا) (12)
ص: 463
حَتَّی أَلْقَاکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. قَالَ: فَقَالَ: هُدِیتَ، اللَّهُمَّ افْعَلْ بِهِ ذَلِکَ (1).
**[ترجمه]تفسیر فرات کوفی - . تفسیر فرات کوفی: 210 - :
عبید بن کثیر از امیرالمؤمینن علی بن ابی طالب علیه السلام روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، اگر زهد مردم به آخرت، و میلشان به دنیا، و این که میراث را چپاولگرانه میخورند و به مال زیاد عشق میورزند، و اینکه از دین خدا به عنوان ابزاری برای فساد استفاده میکنند و اموال خدا را به عنوان چرخهای در دستان خود در نظر میگیرند را ببینی، چه کار میکنی؟ گفتم: آنها را با آنچه میخواهند، رهایشان میکنم، و خداوند و رسولش و سرای آخرت را اختیار میکنم و بر بلایا و مصائب روزگار صبر میکنم، تا اینکه ان شاءالله، تو را ملاقات کنم. فرمود: هدایت شدی! خدایا با علی چنین کن.
**[ترجمه]
وَ قَالَ (2) أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَزَلَتِ الْآیَةُ: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ... (3) فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
**[ترجمه]امام صادق علیه السلام میفرماید: این آیه {ای نفس مطمئنه} - . الفجر / 27 - ، در شأن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شد. - . تفسیر فرات کوفی: 210 -
**[ترجمه]
نهج (4): مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ لَعَمْرِی مَا عَلَیَّ مِنْ قِتَالِ مَنْ خَالَفَ الْحَقَّ، وَ خَابَطَ الْغَیَّ مِنْ إِدْهَانٍ وَ لَا إِیهَانٍ، فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ فِرُّوا إِلَی اللَّهِ مِنَ اللَّهِ وَ امْضُوا فِی الَّذِی نَهَجَهُ لَکُمْ وَ قُومُوا بِمَا عَصَبَهُ بِکُمْ، فَعَلِیٌّ ضَامِنٌ لِفَلْجِکُمْ (5) آجِلًا إِنْ لَمْ (6) تُمْنَحُوهُ عَاجِلًا.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه، چاپ صبحی الصالح: 66، خطبه 24 - : سوگند به جان خودم، در مبارزه با مخالفان حق و آنان که در گمراهی و فساد غوطهورند، یک لحظه مدارا و سستی نمیکنم. پس ای بندگان خدا، از خدا بترسید و از خدا به سوی خدا فرار کنید، و از راهی که برای شما گشوده بروید، و وظایف و مقرّراتی را که برای شما تعیین کرده به پا دارید؛ اگر چنین باشید، علی علیه السّلام ضامن پیروزی شما در آینده میباشد، گرچه هم اکنون به دست نیاورید.
**[ترجمه]
قیل: إنّما قال علیه السلام ذلک فی ردّ قول من قال: إنّ مصانعته علیه السلام لمحاربیه و مخالفیه و مداهنتهم أولی من محاربتهم.
قوله علیه السلام: و خابطا الغی .. ذکر المخابطة هنا للمبالغة لکونه من الجانبین.
و الإدهان: المصانعة (7).
و نهجه: أوضحه (8).
قوله علیه السلام: عصبه بکم (9) .. أی ناطه و ربطه بکم، و جعله
ص: 464
کالعصابة الّتی تشدّ بها الرّأس (1).
و المنحة: العطیّة (2).
**[ترجمه]گویند که حضرت این خطبه را در رد گفتار کسی فرمود که گفته بود: سازش حضرت علیه السلام با دشمنان و مخالفینش و چاپلوسی آنان برای وی، از جنگیدن با آنها برای وی شایستهتر است.
و این سخن حضرت «و خابط الغی»، ذکر «مخابطه» و کورکورانه راه رفتن، در اینجا برای مبالغه است؛ زیرا این عمل از دو جانب صورت میگیرد. و «الادهان»: سازش. «نَهَجَه»: آن را واضح کرد. و «عصبه بکم»: به شما سپرد و به شما بست، مانند دستاری که بر سر بسته می شود. و «المنحه»: بخشش و هدیه.
**[ترجمه]
کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ (3): قَالَ: کُنَّا جُلُوساً حَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ حَوْلَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوِ اسْتَنْفَرْتَ النَّاسَ؟. فَقَامَ وَ خَطَبَ فَقَالَ: أَمَا إِنِّی قَدِ اسْتَنْفَرْتُکُمْ فَلَمْ تَنْفِرُوا، وَ دَعَوْتُکُمْ فَلَمْ تَسْمَعُوا، فَأَنْتُمْ شُهُودٌ کَغُیَّابٍ (4)، وَ أَحْیَاءٌ کَأَمْوَاتٍ، وَ صُمٌّ ذَوُو أَسْمَاعٍ، أَتْلُو عَلَیْکُمُ الْحِکْمَةَ وَ أَعِظُکُمْ بِالْمَوْعِظَةِ الشَّافِیَةِ الْکَافِیَةِ، وَ أَحُثُّکُمْ عَلَی جِهَادِ أَهْلِ الْجَوْرِ، فَمَا آتِی عَلَی آخِرِ کَلَامِی حَتَّی أَرَاکُمْ مُتَفَرِّقِینَ حَلَقاً شَتَّی تَتَنَاشَدُونَ الْأَشْعَارَ، وَ تَضْرِبُونَ الْأَمْثَالَ، وَ تَسْأَلُونَ عَنْ سِعْرِ التَّمْرِ وَ اللَّبَنِ، تَبَّتْ أَیْدِیکُمْ! لَقَدْ دَعَوْتُکُمْ إِلَی الْحَرْبِ (5) وَ الِاسْتِعْدَادِ لَهَا وَ أَصْبَحَتْ قُلُوبُکُمْ فَارِغَةً مِنْ ذِکْرِهَا، شَغَلْتُمُوهَا بِالْأَبَاطِیلِ وَ الْأَضَالِیلِ، اغْزُوهُمْ (6) قَبْلَ أَنْ یَغْزُوکُمْ، فَوَ اللَّهِ مَا غُزِیَ قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا، وَ ایْمُ اللَّهِ مَا أَظُنُّ أَنْ تَفْعَلُوا حَتَّی یَفْعَلُوا، ثُمَّ وَدِدْتُ أَنِّی قَدْ رَأَیْتُهُمْ فَلَقِیتُ اللَّهَ عَلَی بَصِیرَتِی وَ یَقِینِی، وَ اسْتَرَحْتُ مِنْ مُقَاسَاتِکُمْ وَ مُمَارَسَتِکُمْ، فَمَا أَنْتُمْ إِلَّا کَإِبِلٍ جَمَّةٍ ضَلَّ رَاعِیهَا، فَکُلَّمَا ضُمَّتْ مِنْ جَانِبٍ انْتَشَرَتْ مِنْ جَانِبٍ، کَأَنِّی بِکُمْ وَ اللَّهِ فِیمَا أَرَی لَوْ قَدْ حُمِّسَ الْوَغَی وَ احْمَرَّ الْمَوْتُ (7) قَدِ انْفَرَجْتُمْ
ص: 465
عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ انْفِرَاجَ الرَّأْسِ وَ انْفِرَاجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِهَا لَا تَمْنَعُ عَنْهَا (1).
قَالَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ: فَهَلَّا فَعَلْتَ کَمَا فَعَلَ ابْنُ عَفَّانَ؟!. فَقَالَ: أَ وَ کما (کُلَّمَا) (2) فَعَلَ ابْنُ عَفَّانَ رَأَیْتُمُونِی فَعَلْتُ! أَنَا عَائِذٌ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا تَقُولُ، یَا ابْنَ قَیْسٍ! وَ اللَّهِ إِنَّ الَّتِی فَعَلَ (3) ابْنُ عَفَّانَ لَمَخْزَاةٌ لِمَنْ لَا دِینَ لَهُ وَ لَا وَثِیقَةَ مَعَهُ (4)، فَکَیْفَ أَفْعَلُ ذَلِکَ وَ أَنَا عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ الْحُجَّةُ فِی یَدِی، وَ الْحَقُّ مَعِی؟! وَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأً أَمْکَنَ عَدُوَّهُ مِنْ نَفْسِهِ یَجُزُّ لَحْمَهُ، وَ یَفْرِی جِلْدَهُ، وَ یَهْشِمُ عَظْمَهُ، وَ یَسْفِکُ دَمَهُ، وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَمْنَعَهُ لِعَظِیمِ وِزْرِهِ، ضَعِیفٌ مَا ضُمَّتْ عَلَیْهِ جَوَانِحُ صَدْرِهِ، فَکُنْتَ أَنْتَ (5) ذَاکَ یَا ابْنَ قَیْسٍ! فَأَمَّا أَنَا فَوَ اللَّهِ دُونَ أَنْ (6) أُعْطِیَ بِیَدِی ضَرْبٌ (7) بِالْمَشْرَفِیِّ (8) تَطِیرُ لَهُ فِرَاشُ الْهَامِ، وَ تَطِیحُ مِنْهُ الْأَکُفُّ وَ الْمَعَاصِمُ، وَ یَفْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ ما یَشاءُ (9)، وَیْلَکَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ- إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَمُوتُ کُلَّ مَیْتَةٍ غَیْرَ أَنَّهُ لَا یَقْتُلُ نَفْسَهُ، فَمَنْ قَدَرَ عَلَی حَقْنِ دَمِهِ ثُمَّ خَلَّی عَمَّنْ یَقْتُلُهُ فَهُوَ قَاتِلُ نَفْسِهِ، یَا ابْنَ قَیْسٍ! إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ تَفْتَرِقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ، وَ شَرُّهَا وَ أَبْغَضُهَا (10) وَ أَبْعَدُهَا مِنْهُ السَّامِرَةُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لَا قِتَالَ وَ کَذَبُوا، قَدْ أَمَرَ اللَّهُ بِقِتَالِ الْبَاغِینَ فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ، وَ کَذَلِکَ الْمَارِقَةُ.
فَقَالَ ابْنُ قَیْسٍ- وَ غَضِبَ مِنْ قَوْلِهِ-: فَمَا مَنَعَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ حِینَ بُویِعَ
ص: 466
أَبُو بَکْرٍ أَخُو بَنِی تَیْمٍ وَ أَخُو بَنِی عَدِیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ أَخُو بَنِی أُمَیَّةَ بَعْدَهُمْ أَنْ تُقَاتِلَ وَ تَضْرِبَ بِسَیْفِکَ؟! وَ أَنْتَ لَمْ تَخْطُبْنَا خُطْبَةً مُذْ کُنْتَ (1) قَدِمْتَ الْعِرَاقَ إِلَّا قُلْتَ فِیهَا قَبْلَ أَنْ تَنْزِلَ عَنِ الْمِنْبَرِ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ، وَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُذْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! فَمَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَضْرِبَ بِسَیْفِکَ دُونَ مَظْلِمَتِکَ؟!.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ قَیْسٍ! اسْمَعِ الْجَوَابَ، لَمْ یَمْنَعْنِی مِنْ ذَلِکَ الْجُبْنُ وَ لَا کَرَاهَةٌ لِلِقَاءِ رَبِّی، وَ أَنْ لَا أَکُونَ أَعْلَمُ أَنَّ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِی مِنَ الدُّنْیَا وَ الْبَقَاءِ فِیهَا، وَ لَکِنْ مَنَعَنِی مِنْ ذَلِکَ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَهْدُهُ إِلَیَّ، أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِمَا الْأُمَّةُ صَانِعَةٌ بَعْدَهُ فَلَمْ أَکُ بِمَا صَنَعُوا حِینَ عَایَنْتُهُ بِأَعْلَمَ بِهِ (3) وَ لَا أَشَدَّ اسْتِیقَاناً مِنِّی بِهِ قَبْلَ ذَلِکَ، بَلْ أَنَا بِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَشَدُّ یَقِیناً مِنِّی بِمَا عَایَنْتُ وَ شَهِدْتُ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَمَا تَعْهَدُ إِلَیَّ إِذَا کَانَ ذَلِکَ؟ قَالَ: إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ، وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَکُفَّ یَدَکَ (4) وَ احْقُنْ دَمَکَ حَتَّی تَجِدَ عَلَی إِقَامَةِ الدِّینِ وَ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّتِی أَعْوَاناً، وَ أَخْبَرَنِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَخْذُلُنِی وَ تُبَایِعُ غَیْرِی (5)، وَ أَخْبَرَنِی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنِّی مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، وَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَیَصِیرُونَ بَعْدَهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ، إِذْ قَالَ لَهُ مُوسَی: یا هارُونُ ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی قالَ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی (6) وَ إِنَّمَا یَعْنِی أَنَّ مُوسَی أَمَرَ هَارُونَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَیْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ یُجَاهِدَهُمْ
ص: 467
وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ یَکُفَّ یَدَهُ وَ یَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ، وَ إِنِّی خَشِیتُ أَنْ (1) یَقُولَ ذَلِکَ أَخِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِمَ فَرَّقْتَ بَیْنَ الْأُمَّةِ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی؟
وَ قَدْ عَهِدْتُ إِلَیْکَ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ تَکُفَّ یَدَکَ وَ تَحْقُنَ دَمَکَ وَ دَمَ أَهْلِکَ وَ شِیعَتِکَ، فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَالَ النَّاسُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعُوهُ وَ أَنَا مَشْغُولٌ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِغُسْلِهِ (2)، ثُمَّ شُغِلْتُ بِالْقُرْآنِ فَآلَیْتُ یَمِیناً بِالْقُرْآنِ (3) أَنْ لَا أَرْتَدِیَ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أَجْمَعَهُ فِی کِتَابٍ فَفَعَلْتُ، ثُمَّ حَمَلْتُ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ أَخَذْتُ بِیَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَلَمْ أَدَعْ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا نَاشَدْتُهُمُ اللَّهَ وَ حَقِّی (4) وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَی نُصْرَتِی، فَلَمْ یَسْتَجِبْ مِنْ جَمِیعِ النَّاسِ إِلَّا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ: الزُّبَیْرُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ، وَ لَمْ یَکُنْ مَعِی أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أَصُولُ بِهِ وَ لَا أَقْوَی بِهِ، أَمَّا حَمْزَةُ فَقُتِلَ یَوْمَ أُحُدٍ، وَ أَمَّا جَعْفَرٌ فَقُتِلَ یَوْمَ مُؤْتَةَ، وَ بَقِیتُ بَیْنَ جِلْفَیْنِ (5) خَائِفَیْنِ (6) ذَلِیلَیْنِ حَقِیرَیْنِ: الْعَبَّاسِ وَ عَقِیلٍ، وَ کَانَا قَرِیبَیْ عَهْدٍ بِکُفْرٍ، فَأَکْرَهُونِی وَ قَهَرُونِی، فَقُلْتُ کَمَا قَالَ هَارُونُ لِأَخِیهِ:- ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (7) فَلِی بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ، وَ لِی بِعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حُجَّةٌ قَوِیَّةٌ.
قَالَ الْأَشْعَثُ: کَذَلِکَ صَنَعَ عُثْمَانُ: اسْتَغَاثَ بِالنَّاسِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نُصْرَتِهِ فَلَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً فَکَفَّ یَدَهُ حَتَّی قُتِلَ مَظْلُوماً.
قَالَ: وَیْلَکَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ-! إِنَّ الْقَوْمَ حِینَ قَهَرُونِی وَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا
ص: 468
یَقْتُلُونَنِی وَ لَوْ قَالُوا لِی: نَقْتُلَنَّکَ (1) الْبَتَّةَ لَامْتَنَعْتُ مِنْ قَتْلِهِمْ إِیَّایَ، وَ لَوْ لَمْ أَجِدْ غَیْرَ نَفْسِی وَحْدِی، وَ لَکِنْ قَالُوا: إِنْ بَایَعْتَ کَفَفْنَا عَنْکَ وَ أَکْرَمْنَاکَ وَ قَرَّبْنَاکَ وَ فَضَّلْنَاکَ، وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ قَتَلْنَاکَ، فَلَمَّا لَمْ أَجِدْ أَحَداً بَایَعْتُهُمْ، وَ بَیْعَتِی لَهُمْ لَمَّا لَا حَقَّ لَهُمْ فِیهِ لَا یُوجِبُ لَهُمْ (2) حَقّاً وَ لَا یَلْزَمُنِی رِضاً، وَ لَوْ أَنَّ عُثْمَانَ لَمَّا قَالَ لَهُ (3) النَّاسُ اخْلَعْهَا وَ نَکُفَّ عَنْکَ خَلَعَهَا لَمْ یَقْتُلُوهُ، وَ لَکِنَّهُ قَالَ: لَا أَخْلَعُهَا. قَالُوا: فَإِنَّا قَاتِلُوکَ، فَکَفَّ یَدَهُ عَنْهُمْ حَتَّی قَتَلُوهُ، وَ لَعَمْرِی لَخَلْعُهُ إِیَّاهَا کَانَ خَیْراً لَهُ، لِأَنَّهُ أَخَذَهَا بِغَیْرِ حَقٍّ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِیهَا نَصِیبٌ، وَ ادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ، وَ تَنَاوَلَ حَقَّ غَیْرِهِ.
وَیْلَکَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ-! إِنَّ عُثْمَانَ لَا یَعْدُو أَنْ یَکُونَ أَحَدَ رَجُلَیْنِ، إِمَّا أَنْ یَکُونَ دَعَا النَّاسَ إِلَی نُصْرَتِهِ فَلَمْ یَنْصُرُوهُ، وَ إِمَّا أَنْ یَکُونَ الْقَوْمُ دَعَوْهُ إِلَی أَنْ یَنْصُرُوهُ فَنَهَاهُمْ عَنْ نُصْرَتِهِ فَلَمْ یَکُنْ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَنْهَی الْمُسْلِمِینَ عَنْ أَنْ یَنْصُرُوا إِمَاماً هَادِیاً مُهْتَدِیاً لَمْ یُحْدِثْ حَدَثاً وَ لَمْ یُؤْوِ مُحْدِثاً، وَ بِئْسَ مَا صَنَعَ حِینَ نَهَاهُمْ، وَ بِئْسَ مَا صَنَعُوا حِینَ أَطَاعُوهُ، فَإِمَّا أَنْ یَکُونُوا لَمْ یَرَوْهُ أَهْلًا لِنُصْرَتِهِ لِجَوْرِهِ وَ حُکْمِهِ بِخِلَافِ الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ- وَ قَدْ کَانَ مَعَ عُثْمَانَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَوَالِیهِ وَ أَصْحَابِهِ أَکْثَرُ مِنْ أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ (4) أَنْ یَمْتَنِعَ بِهِمْ لَفَعَلَ- وَ لَمْ یَنْهَهُمْ عَنْ (5) نُصْرَتِهِ، وَ لَوْ کُنْتُ وَجَدْتُ یَوْمَ بُویِعَ أَخُو تَیْمٍ أَرْبَعِینَ (6) رَجُلًا مُطِیعِینَ لَجَاهَدْتُهُمْ، فَأَمَّا یَوْمَ بُویِعَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَلَا، لِأَنِّی کُنْتُ بَایَعْتُ وَ مِثْلِی لَا یَنْکُثُ بَیْعَتَهُ.
وَیْلَکَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ-! کَیْفَ رَأَیْتَنِی صَنَعْتُ حِینَ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ وَجَدْتُ أَعْوَاناً؟
هَلْ رَأَیْتَ مِنِّی فَشَلًا أَوْ جُبْناً، أَوْ تَقْصِیراً فِی وَقْعَتِی یَوْمَ الْبَصْرَةِ وَ هُمْ حَوْلَ جَمَلِهِمُ الْمَلْعُونِ مَنْ مَعَهُ، الْمَلْعُونِ مَنْ قُتِلَ حَوْلَهُ، الْمَلْعُونِ مَنْ رَکِبَهُ، الْمَلْعُونِ مَنْ بَقِیَ
ص: 469
بَعْدَهُ (1) لَا تَائِباً وَ لَا مُسْتَغْفِراً؟! فَإِنَّهُمْ قَتَلُوا أَنْصَارِی، وَ نَکَثُوا بَیْعَتِی، وَ مَثَّلُوا بِعَامِلِی، وَ بَغَوْا عَلَیَّ، وَ سِرْتُ إِلَیْهِمْ فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَقَلَّ مِنْ عَشَرَةِ آلَافٍ- وَ هُمْ نَیِّفٌ عَلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةِ أَلْفٍ- وَ فِی رِوَایَةٍ: زِیَادَةً عَلَی خَمْسِینَ أَلْفاً- فَنَصَرَنِیَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ قَتَلَهُمْ بِأَیْدِینَا وَ شَفَی صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ رَأَیْتَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ- وَقْعَتَنَا بِصِفِّینَ، وَ مَا (2) قَتَلَ اللَّهُ مِنْهُمْ بِأَیْدِینَا خَمْسِینَ أَلْفاً فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ إِلَی النَّارِ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: زِیَادَةً عَلَی سَبْعِینَ أَلْفاً-، وَ کَیْفَ رَأَیْتَنَا یَوْمَ النَّهْرَوَانِ إِذْ لَقِیتُ الْمَارِقِینَ وَ هُمْ مُسْتَبْصِرُونَ مُتَدَیِّنُونَ؟! قَدْ:
ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً (3) فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ إِلَی النَّارِ لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ لَمْ یَقْتُلُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَشَرَةً.
وَیْلَکَ- یَا ابْنَ قَیْسٍ- هَلْ رَأَیْتَ لِی لِوَاءً رُدَّ؟ أَوْ رَایَةً رُدَّتْ؟ إِیَّایَ تُعَیِّرُ یَا ابْنَ قَیْسٍ؟!. وَ أَنَا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی جَمِیعِ مَوَاطِنِهِ وَ مَشَاهِدِهِ، وَ الْمُتَقَدِّمُ إِلَی الشَّدَائِدِ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ لَا أَفِرُّ وَ لَا أَلُوذُ وَ لَا أَعْتَلُّ وَ لَا أَنْحَازُ (4) وَ لَا أَمْنَحُ الْیَهُودَ (5) دُبُرِی، إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِلنَّبِیِّ وَ لَا لِلْوَصِیِّ إِذَا لَبِسَ لَامَتَهُ وَ قَصَدَ لِعَدُوِّهِ أَنْ یَرْجِعَ أَوْ یَنْثَنِیَ حَتَّی یُقْتَلَ أَوْ یَفْتَحَ اللَّهُ لَهُ.
یَا ابْنَ قَیْسٍ! هَلْ سَمِعْتَ لِی بِفِرَارٍ قَطُّ أَوْ نَبْوَةٍ؟.
یَا ابْنَ قَیْسٍ! أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ وَجَدْتُ یَوْمَ بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ- الَّذِی عَیَّرْتَنِی بِدُخُولِی فِی بَیْعَتِهِ- أَرْبَعِینَ (6) رَجُلًا کُلُّهُمْ عَلَی مِثْلِ بَصِیرَةِ الْأَرْبَعَةِ الَّذِینَ وَجَدْتُ لَمَا کَفَفْتُ یَدِی، وَ لَنَاهَضْتُ الْقَوْمَ، وَ لَکِنْ لَمْ أَجِدْ خَامِساً!.
قَالَ الْأَشْعَثُ: وَ مَنِ الْأَرْبَعَةُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟.
ص: 470
قَالَ: سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ صَفِیَّةَ قَبْلَ نَکْثِهِ بَیْعَتِی، فَإِنَّهُ بَایَعَنِی مَرَّتَیْنِ، أَمَّا بَیْعَتُهُ الْأُولَی الَّتِی وَفَی بِهَا فَإِنَّهُ لَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ أَتَانِی أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَبَایَعُونِی وَ فِیهِمُ الزُّبَیْرُ، فَأَمَرْتُهُمْ أَنْ یُصْبِحُوا عِنْدَ بَابِی مُحَلِّقِینَ رُءُوسَهُمْ عَلَیْهِمُ السِّلَاحُ، فَمَا وَافَی مِنْهُمْ (1) أَحَدٌ وَ لَا صَبَّحَنِی مِنْهُمْ غَیْرُ أَرْبَعَةٍ: سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ، وَ أَمَّا بَیْعَتُهُ الْأُخْرَی: فَإِنَّهُ أَتَانِی هُوَ وَ صَاحِبُهُ طَلْحَةُ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ فَبَایَعَانِی طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ، ثُمَّ رَجَعَا عَنْ دِینِهِمَا مُرْتَدِّینَ نَاکِثِینَ مُکَابِرِینَ مُعَانِدِینَ حَاسِدِینَ، فَقَتَلَهُمَا اللَّهُ إِلَی النَّارِ، وَ أَمَّا الثَّلَاثَةُ: سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ فَثَبَتُوا عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) حَتَّی لَقُوا اللَّهَ، یَرْحَمُهُمُ اللَّهُ.
یَا ابْنَ قَیْسٍ! فَوَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أُولَئِکَ الْأَرْبَعِینَ الَّذِینَ بَایَعُونِی وَفَوْا لِی وَ أَصْبَحُوا عَلَی بَابِی مُحَلِّقِینَ قَبْلَ أَنْ تَجِبَ لِعَتِیقٍ فِی عُنُقِی بَیْعَةٌ (2) لَنَاهَضْتُهُ وَ حَاکَمْتُهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ لَوْ وَجَدْتُ قَبْلَ بَیْعَةِ عُثْمَانَ (3) أَعْوَاناً لَنَاهَضْتُهُمْ وَ حَاکَمْتُهُمْ إِلَی اللَّهِ، فَإِنَّ ابْنَ عَوْفٍ جَعَلَهَا لِعُثْمَانَ، وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ أَنْ یَرُدَّهَا عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ، فَأَمَّا بَعْدَ بَیْعَتِی إِیَّاهُمْ فَلَیْسَ إِلَی مُجَاهَدَتِهِمْ سَبِیلٌ.
فَقَالَ الْأَشْعَثُ: وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا تَقُولُ لَقَدْ هَلَکَتِ الْأُمَّةُ غَیْرَکَ وَ غَیْرَ شِیعَتِکَ! فَقَالَ: إِنَّ الْحَقَّ وَ اللَّهِ مَعِی یَا ابْنَ قَیْسٍ کَمَا أَقُولُ، وَ مَا هَلَکَ مِنَ الْأُمَّةِ إِلَّا النَّاصِبِینَ وَ الْمُکَاثِرِینَ (4) وَ الْجَاحِدِینَ وَ الْمُعَانِدِینَ، فَأَمَّا مَنْ تَمَسَّکَ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِقْرَارِ بِمُحَمَّدٍ وَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الْمِلَّةِ، وَ لَمْ یُظَاهِرْ عَلَیْنَا الظَّلَمَةَ، وَ لَمْ یَنْصِبْ لَنَا الْعَدَاوَةَ، وَ شَکَّ فِی الْخِلَافَةِ، وَ لَمْ یَعْرِفْ أَهْلَهَا وَ وُلَاتَهَا، وَ لَمْ یَعْرِفْ لَنَا وَلَایَةً، وَ لَمْ یَنْصِبْ لَنَا عَدَاوَةً، فَإِنَّ ذَلِکَ مُسْلِمٌ مُسْتَضْعَفٌ یُرْجَی لَهُ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ ذُنُوبُهُ.
ص: 471
قَالَ أَبَانٌ: قَالَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ: فَلَمْ یَبْقَ یَوْمَئِذٍ مِنْ شِیعَةِ (1) عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَحَدٌ إِلَّا تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ فَرِحَ بِمَقَالَتِهِ، إِذْ شَرَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْأَمْرَ وَ بَاحَ بِهِ، وَ کَشَفَ الْغِطَاءَ، وَ تَرَکَ التَّقِیَّةَ، وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنَ الْقُرَّاءِ مِمَّنْ کَانَ یَشُکُّ فِی الْمَاضِینَ وَ یَکُفُّ عَنْهُمْ وَ یَدَعُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمْ وَرِعاً وَ تَأَثُّماً إِلَّا اسْتَیْقَنَ وَ اسْتَبْصَرَ وَ حَسُنَ وَ تَرَکَ الشَّکَّ وَ الْوُقُوفَ، وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ حَوْلَهُ أَتَی بَیْعَتَهُ (2) عَلَی وَجْهِ مَا بُویِعَ عُثْمَانُ وَ الْمَاضُونَ قَبْلَهُ إِلَّا رُئِیَ ذَلِکَ فِی وَجْهِهِ وَ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ، وَ کَرِهَ مَقَالَتَهُ، ثُمَّ إِنَّهُمْ اسْتَبْصَرَ عَامَّتُهُمْ (3) وَ ذَهَبَ شَکُّهُمْ.
قَالَ أَبَانٌ، عَنْ سُلَیْمٍ: فَمَا شَهِدْتُ یَوْماً قَطُّ عَلَی رُءُوسِ الْعَامَّةِ أَقَرَّ لِأَعْیُنِنَا مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ لَمَّا کَشَفَ لِلنَّاسِ مِنَ الْغِطَاءِ، وَ أَظْهَرَ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ، وَ شَرَحَ فِیهِ مِنَ الْأَمْرِ، وَ أَلْقَی فِیهِ التَّقِیَّةَ وَ الْکِتْمَانَ (4)، وَ کَثُرَتِ الشِّیعَةُ بَعْدَ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ مُذْ ذَلِکَ الْیَوْمِ، وَ تَکَلَّمُوا وَ قَدْ کَانُوا أَقَلَّ أَهْلِ عَسْکَرِهِ، وَ صَارَ النَّاسُ یُقَاتِلُونَ مَعَهُ عَلَی عِلْمٍ بِمَکَانِهِ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ صَارَتِ الشِّیعَةُ بَعْدَ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ أَجَلَّ النَّاسِ وَ أَعْظَمَهُمْ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: جُلُّ النَّاسِ وَ أَعْظَمُهُمْ- وَ ذَلِکَ بَعْدَ (5) وَقْعَةِ النَّهْرَوَانِ، وَ هُوَ یَأْمُرُ بِالتَّهْیِئَةِ وَ الْمَسِیرِ إِلَی مُعَاوِیَةَ، ثُمَّ لَمْ یَلْبَثْ أَنْ قُتِلَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، قَتَلَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ غِیلَةً وَ فَتْکاً (6)، وَ قَدْ کَانَ سَیْفُهُ مَسْمُوماً قَبْلَ ذَلِکَ (7).
ص: 472
**[ترجمه]کتاب سلیم بن قیس هلالی - . کتاب سلیم بن قیس هلالی: 125-132 - : ابان از سلیم نقل کند که گفت: کنار امیرمؤمنان علیه السّلام نشسته بودیم، نزد حضرتش گروهی از اصحاب وی حضور داشتند. فردی به حضرتش گفت: ای امیر مؤمنان! چه خوب بود که مردم را به یاری خویش فرا می خواندی! حضرت برخاست و خطبه خواند و فرمود: بدانید که من شما را به یاری خویش خواندم، برنخاستید؛ اندرزتان دادم نپذیرفتید؛ شما را فراخواندم گوش نکردید؛ شما حاضرانی چون غایبانید؛ زندگانی چون مردگانید؛ کرانی گوش دارید؛ بر شما آیه های حکمت را می خوانم و اندرزهای سودمند و سرشارتان می دهم و شما را به جهاد با ستمگران برمیانگیزم، هنوز سخنم به آخر نرسیده، می بینم که پراکنده شده اید و دور هم می نشینید و با هم شعر می خوانید و ضرب المثل می زنید و از یکدیگر قیمت خرما و شیر را می پرسید .
مرگتان باد! شما را به نبرد و آمادگی برای آن دعوت کردم، ولی قلبهایتان از جنگ و ذکر آن خالی شده است و آن را به چرند و پرندها سرگرم کرده اید. با آنان نبرد کنید، پیش از آنکه با شما بجنگند. به خدا سوگند! قومی نبوده و نیست که در سرزمینش مورد یورش قرار گیرد و خوار و ذلیل نشده باشد. به خدا سوگند! گمان نکنم شما چنین کنید تا که آنان چنین کنند! دوست داشتم که آنها را می دیدم و آنگاه با بصیرت و یقین، خدا را ملاقات می کردم و از رنج و عذاب شما و از گفتگوی با شما راحت می شدم. شما چون شتری رها شده هستید که چوپانش را گم کرده است؛ از هر سو که جمع گردد، از سوی دیگر متفرق میشود. به خدا سوگند! من شما را این گونه می بینم که هر گاه تنور جنگ داغ گردد و مرگ شدت یابد و بسیار شود، از علی بن ابی طالب جدا شوید، مانند جدا شدن سر از تن و جدا شدن مادر به هنگام زائیدن فرزند که هیچ دستی نتواند آن را باز دارد.
اشعث بن قیس کندی به سرزنش گفت: چرا آن گونه که عثمان رفتار کرد، عمل نکردی؟ علی علیه السّلام فرمود: می خواستی آن گونه که پسر عفان رفتار کرد، عمل کنم؟! ای پسر قیس! از شر آنچه می گویی به خدا پناه می برم! به خدا سوگند! آنچه را که پسر عفان کرد، حتی مایه شرم کسی است که دین ندارد و حق را نمی شناسد! پس چگونه چنان کنم؟! در حالی که من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری [همراه] دارم و حجّت پروردگارم در دستم است و حق با من است! به خدا سوگند! اگر انسانی به دشمنش اجازه دهد که گوشتش را ببرد و پوستش را بدرد و استخوانش را بشکند و خونش را بریزد، در حالی که می تواند او را از این کار باز دارد، چنین ذلتی ناشی از گناه سنگین او و سستی عقل و ضعف قلب او است. ای پسر قیس، تو این گونه باش، اما من این گونه نیستم. به خدا سوگند! من چنین شخصی نیستم که بدون آنکه با شمشیر مشرفی در دستم ضربهای بزنم که سرها را هدف میگیرد و کف و مچ دستها را دور میاندازد، و بعد خداوند هر چه خواهد بکند. وای بر تو ای پسر قیس! فرد مؤمن هر گونه مرگی را می پذیرد ولی خودش را نمی کشد. هر کس بتواند خون خویش را حفظ کند ولی قاتلش را از خود نراند، خودش قاتل خویش است. وای بر تو ای پسر قیس! این امت به هفتاد و سه گروه پراکنده شوند، تنها یک گروه از آنهاست که بهشتی است و هفتاد و دو گروه دیگر دوزخی هستند، بدترین و دشمن ترین و دورترین آنها از خداوند، این افسانه سرایانی هستند که می گویند: «جنگی نیست»، و دروغ می گویند؛ خداوند در کتابش و سنّت پیامبرش، به نبرد با این ستمگران و نیز مارقین فرمان داده است.
اشعث بن قیس که از سخن علی علیه السّلام خشمگین شده بود گفت: ای پسر ابو طالب! چه چیزی تو را از این امر بازداشت که هنگامی که مردم با ابوبکر که از قبیله بنیتیم است و با عمر که از بنیعدی بن کعب است و با عثمان که از بنیامیه است، بیعت کردند، با آنها نجنگی و شمشیر نزنی؟ و تو از هنگامی که به عراق آمده ای، در هر سخن و خطبه ای که با ما داشته ای، پیوسته در پایان آن و پیش از پایین آمدن از منبر میگویی: «به خدا سوگند! من از خود مردم به آنان سزاوارترم، از زمان درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره به من ستم شده است....» پس چرا در دفاع از حقت شمشیر نزدی؟!
علی فرمود: ای پسر قیس! گفتی و حال پاسخ را بشنو؛ این ترس و فرار از مرگ نبود که مرا از آن بازداشت، من بیش از هر کسی می دانم که آنچه نزد خداوند است، برایم از دنیا و آنچه در آن است بهتر می باشد، ولی آنچه مرا از شمشیر کشیدن بازداشت، وصیت و پیمان رسول خدا با من بود. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مرا از آنچه امّت پس از حضرتش با من خواهند کرد خبر داده بود، بنابراین، هنگامی که کردار امت را با خود دیدم، بیش از آنچه از پیش می دانستم که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم به من گفته بود، نبود. گفتم: ای رسول خدا! اگر چنان شود، چه وصیت و توصیه ای به من دارید؟ فرمود: «اگر یارانی یافتی با آنان جهاد کن و اگر نیافتی، دست نگهدار و خون خویش حفظ کن تا که برای برپایی دین و کتاب خدا و سنت من یارانی بیابی».
و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم به من خبر داد که به زودی امّت مرا رها خواهند کرد و با فردی جز من بیعت خواهند نمود و از شخصی به جز من پیروی خواهند کرد. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم به من خبر داد که من نسبت به او مانند هارون نسبت به موسی هستم، و اندکی پس از حضرتش، سرنوشت امّت همانند هارون و پیروانش و گوساله و گوساله پرستان خواهد شد، که موسی به هارون گفت:{ای هارون، وقتی دیدی آنها گمراه شدند، چه چیز مانع تو شد که از من پیروی کنی؟ آیا از فرمانم سر باز زدی؟ گفت: «ای پسر مادرم، نه ریش مرا بگیر و نه [موی] سرم را، من ترسیدم بگویی: میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سخنم را مراعات نکردی.} - . طه / 92 – 94 - یعنی هنگامی که موسی هارون را به جای خود بر آنان گمارد، به وی فرمود: اگر گمراه شدند و یارانی یافت، با آنان جهاد کند و اگر نیافت، دست نگهدارد و خون خویش را حفظ کند و پراکنده شان نسازد. و من ترسیدم که برادرم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم به من چنین گوید: چرا میان امت تفرقه ایجاد کردی و وصیتم را به کار نبستی، به تو گفتم که اگر یارانی نیافتی دست نگه داری و خون خود و اهل بیت و پیروانت را حفظ کنی!
پس از درگذشت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم، مردم به ابوبکر روی آوردند و با وی بیعت کردند، در حالی که من سرگرم غسل و دفن رسول خدا بودم. پس به قرآن سوگند خوردم که جز برای انجام نماز ردایی برنگیرم و پای بیرون ننهم تا که قرآن را در کتابی گرد آورم و چنین کردم؛ سپس فاطمه را برداشتم و دست پسرانم حسن و حسین را گرفتم و به خانه یکایک مجاهدان بدر و پیشگامان در اسلام از مهاجران و انصار رفتم و آنان را در مورد حقّم به خدا سوگند دادم و آنان را به یاری خویش فراخواندم. از همه آنان، تنها چهار نفر به دعوتم پاسخ دادند؛ سلمان، ابوذر، مقداد، و زبیر. از خاندانم نیز کسی نبود تا از من پشتیبانی کند؛ حمزه در نبرد احد کشته شده بود و جعفر در نبرد موته، من بودم و دو عامی تندخوی بدبخت ناتوان خوار؛ عباس و عقیل که تازه از کفر به اسلام روی آورده بودند. مردم مرا ناخوش داشتند و رها کردند. و من، آن گونه که هارون به برادرش گفت، گفتم: {این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند} - . الاعراف / 150 - هارون برایم الگوی نیکویی است و عهد و پیمان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم برایم حجّتی نیرومند است! اشعث گفت: عثمان نیز چنین کرد! از مردم کمک خواست و آنان را به یاری خویش فراخواند، یارانی نیافت و دست نگه داشت تا اینکه مظلوم کشته شد!
علی فرمود: وای بر تو ای پسر قیس! این قوم هنگامی که مرا ناتوان ساختند و نزدیک بود مرا بکشند، اگر به من می گفتند: «البته که تو را می کشیم»، آنان را از کشتن خویش باز می داشتم، هر چند که یاوری جز خویش نمی یافتم، ولی گفتند: «اگر بیعت کنی از تو دست برداریم و گرامیات داریم و تو را به خویش نزدیک سازیم و برتریت دهیم، و اگر بیعت نکنی تو را می کشیم.» چون کسی را نیافتم، با آنان بیعت کردم و بیعت من با آنان، باطلشان را حق نمی کند و برایشان موجب حقی نمی شود. اگر عثمان هنگامی که مردم به او گفتند: «خود را از خلافت خلع کن تا از تو دست برداریم»، خود را از خلافت خلع می کرد، او را نمی کشتند. ولی عثمان گفت: «خودم را از خلافت خلع نمی کنم». مردم گفتند: «پس ما هم تو را می کشیم». عثمان هم از آنان دست برداشت تا او را کشتند. به جانم سوگند، اگر عثمان خود را از خلافت خلع می کرد، برایش بهتر بود؛ چرا که خلافت را به ناحق گرفته بود و در آن بهره ای نداشت و چیزی را ادعا کرده بود که از او نبود و حق دیگری را گرفته بود.
وای بر تو پسر قیس! سرنوشت عثمان از دو حال خارج نبود: یا اینکه مردم را به یاریاش فراخواند و مردم یاریاش نکردند، و یا اینکه مردم از او خواستند که یاریاش کنند و او آنان را از یاری خویش باز داشت، در چنین صورتی بر او روا نبود که مسلمانان را از یاری پیشوای هدایتگر و هدایت شده ای که مرتکب خلاف نشده و اصلا اهل خلاف نیست باز دارد! چه بد می کرد اگر آنان را باز میداشت و چه بد می کردند اگر از نهی او اطاعت می کردند! و یا اینکه ستم او و روش بد او مردم را بر آن داشت که وی را به خاطر ستمش و حکومت بر خلاف قرآن و سنّت، شایسته یاری نبینند. این در حالی بود که بیش از چهار هزار نفر از خاندان و طرفداران و یاران عثمان بودند، و اگر می خواست که به وسیله آنان مردم را از قتل خویش باز دارد، می توانست، و او آنها را به یاری خود دعوت نکرد؛ و من اگر در آن روز که با آن شخص بنیتیمی بیعت کردند، چهل نفر گوش به فرمان می یافتم، حتما با آنان جهاد می کردم؛ و اما روزی که با عمر و عثمان بیعت کردند، چنین نمی کردم چرا که من بیعت کرده بودم و فردی مانند من، بیعت خویش را نمی شکند.
وای بر تو ای پسر قیس! وقتی عثمان کشته شد و من یارانی یافتم، مرا چگونه دیدی؟ آیا در جریان نبرد بصره که آنان پیرامون شترشان بودند، از من سستی، عقب نشینی، ترس یا کوتاهی دیدی؟! شتری که هر کس بر آن و پیرامون آن می جنگید و هر کس که پس از آن واقعه، توبه نکرد و آمرزش نخواست، ملعون است؛ چرا که یارانم را کشتند، بیعتم را شکستند و نماینده ام را در بصره مثله کردند و علیه من شوریدند. با دوازده هزار نفر به سوی شان شتافتم، در حالی که آنان حدود یک صد و بیست هزار نفر بودند. خداوند مرا بر آنان یاری کرد و همه شان را به دست ما کشت و سینه مؤمنان را شفا داد.
ای پسر قیس! نبرد ما را در صفین چگونه دیدی؟ آیا خداوند به دست ما پنجاه هزار نفر از آنان را در یک جا نکشت و به دوزخ نفرستاد (و در روایت دیگر: بیش از هفتاد هزار نفر، آمده)؟ و در نبرد نهروان، ما را چگونه دیدی؟ آنگاه که با مارقین جنگیدیم در حالی که آنان با بصیرت و متدین بودند[به گمان خودشان]، {[آنان] کسانی اند که کوشش شان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند.} - . الکهف / 104 - ، خداوند در یک جا آنان را کشت و به دوزخ فرستاد و ده نفر هم از آنان بر جای نماند و از مؤمنان هم ده نفر کشته نشدند.
وای بر تو ای پسر قیس! ایا در عرصه های نبرد دیده ای که پرچم و بیرقم عقب ماند؟ ای پسر قیس، مرا سرزنش می کنی؟ منی که در همه جا یار و همراه پیامبر بودم و در محضرش پیشتاز همه رویدادهای سخت بودم؛ از جلوی دشمن نگریخته ام و نه شکست خورده ام و نه کناری کشیده ام و نه خسته و سست شده ام و نه از جنگ منصرف شده ام و اجازه نداده ام که دشمن دنبالم کند، زیرا بر پیامبر و وصی پیامبر روا نیست، هر گاه پیشاپیش امتش با دشمنش به نبرد پردازد، از جنگ برگردد یا که از آن منصرف شود. باید بجنگد تا کشته شود یا که پیروز گردد. ای پسر قیس! آیا شنیده ای که گریخته باشم یا حتی از عرصه نبرد دور مانده یا عقب کشیده باشم؟
ای پسر قیس! به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید سوگند! اگر در آن روز که با ابوبکر بیعت شد - که مرا به خاطر بیعت با او سرزنش می کنی - چهل نفر می یافتم که همه شان مانند آن چهار نفر آگاه می بودند، دست نمی دادم و با آنان می جنگیدم، ولی نفر پنجمی نیافتم.
اشعث گفت: این چهار نفر چه کسانی بودند؟ فرمود: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر بن صفیّه، پیش از آنکه بیعتم را بشکند؛ او دو بار با من بیعت کرده بود؛ در بیعت نخست به آن وفا کرد؛ وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، چهل مرد از مهاجران و آنصار نزد من امدند و با من بیعت کردند، زبیر در میانشان بود. به آنان دستور دادم که سحرگاهان سر تراشیده و سلاح برگرفته در خانهام آماده باشند. از آنان کسی راست نگفت و به من وفا نکرد، جز چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر. در بیعت دوّمش با من؛ او و رفیقش طلحه، پس از اینکه عثمان کشته شد، نزد من آمدند و با رضا و رغبت با من بیعت کردند، سپس مرتد شدند و پیمان شکستند و حیله کردند و دشمنی ورزیدند و زیانکار شدند و از دینشان برگشتند و خداوند هم آنها را کشت و به دوزخ فرستاد؛ و اما آن سه نفر دیگر، سلمان و ابوذر و مقداد بر دین محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلّم و ملت ابراهیم پایدار ماندند تا که به دیدار خدا شتافتند، خدای رحمتشان کند.
ای پسر قیس! به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید سوگند! اگر آن چهل نفری که بیعت کردند به من وفادار می ماندند و سحرگاهان در خانهام آماده می بودند، پیش از آن که بیعت ابوبکر بر گردنم باشد، با او به جهاد می پرداختم و بر اساس حکم خدا با او رفتار می کردم؛ و اگر پیش از بیعت با عثمان نیز یارانی می یافتم، با آنان جهاد می کردم و بر اساس حکم خدا با آنان رفتار می کردم. اما ابن عوف آن را برای عثمان قرار داد و بین خودشان شرط کردند که پس از مرگ عثمان، آن را به ابن عوف تحویل بدهد؛ اما پس از بیعت من با آنان، راهی برای جهاد با آنان وجود نداشت .
اشعث گفت: به خدا سوگند! اگر واقعیت این گونه بوده که می گویی، همه امت محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم جز تو و پیروانت هلاک شده اند.
علی علیه السّلام فرمود: ای پسر قیس! به خدا سوگند! آن گونه که می گویم، حق با من است، و تنها دشمنان حربی و پیمان شکنان و حیله گران و منکران و معاندان از امّت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلّم هلاک گشته اند؛ اما هر کس که به توحید دست آویخته و به نبوّت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلّم و دین اسلام اقرار کرده و از صف ملّت ابراهیم خارج نشده و علیه ما ستمکاران را یاری نکرده و با ما دشمنی نورزیده، ولی در امر خلافت دچار تردید شده و اهل آن را نشناخته و ولایت ما را نیز نشناخته و با ما دشمنی نورزیده، این فرد مسلمان مستضعفی است که امید رحمت خدا بر او می رود و باید که از گناهانش بیمناک باشد.
ابان گوید: سلیم بن قیس میگوید: در آن روز شیعه ای نبود که با شنیدن این سخنان چهره اش گشاده نشود و خوشحال نگردد، چرا که امیر مؤمنان به شرح موضوع پرداخت و آن را آشکار نمود و از آن پرده برداشت و تقیّه نکرد. و از قاریان مقدس و متقی قرآن که با تردید و شک از اظهار نظر درباره خلفای گذشته خودداری می کردند و در بیزاری از آنان احتیاط می کردند، کسی نماند که به یقین نرسد و آ گاه نشود و نظرش عوض نگردد و شکش برطرف نشود و به اطمینان کامل نرسد. و آن گروه از مردم که از بیعت با علی علیه السّلام خودداری کرده و تنها در ادامه بیعت با ابوبکر و عمر و عثمان به علی می نگریستند، ابتدا وقتی این سخنان را شنیدند، سخن حضرتش را ناخوش داشتند و آثار ناخشنودی در چهره هاشان نمودار بود، اما بعدها همین ها نیز آگاه شدند و شکشان برطرف گردید.
ابان از سلیم نقل میکند: تا آن روز هرگز چشمانمان آن گونه در برابر عموم مردم روشن نگردیده بود، چرا که امیر مؤمنان برای مردم پرده از حقایق و وقایع برداشت و حق و حقیقت را آشکار کرد و به شرح و تحلیل موضوع خلافت پرداخت و تقیه را کناری گذاشت. پس از آن روز و پس از آن سخنان. شیعیان زیاد شدند و زبان گشودند. تا آن روز، شیعیان کمترین نیروهای سپاه علی علیه السّلام را تشکیل می دادند و دیگر مردم بدون اینکه علی را بشناسند که خلیفه خدا و وصی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلّم است و شیعه باشند، همراه آن حضرت می جنگیدند؛ اما پس از آن جلسه سخنرانی، شیعیان، محترمترین و بزرگترین آن نیروها شدند (و در روایت دیگری: بیشترین و بزرگترین نیرو) و این سخنان پس از نبرد نهروان ایراد شد که حضرتش فرمان آماده باش و حرکت به سوی معاویه را داده بود، اما چند صباحی نگذشت که کشته شد. ابن ملجم که نفرین خدا بر او باد، با حیله و به ناحق، حضرتش را با شمشیری که از پیش سمّ آلود کرده بود، کشت. درود خداوند بر سرور ما امیر مؤمنان باد!
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: تبّت أیدیکم .. التّباب: الخسران و الهلاک (1)، و فی بعض النسخ- کما فی النهج- تربت، و هی کلمة یدعی علی الإنسان بها، أی لا أصبتم (2) خیرا و أصل ترب: أصابه التّراب، فکأنّه یدعو علیه بأن یفتقر (3).
قوله علیه السلام: حمس (4) الوغاء .. أی اشتدّ الحرب (5)، و أصل الوغاء:
الصّوت و الجلبة، سمّیت الحرب بها لما فیها من الأصوات و الجلبة (6).
قوله علیه السلام: و احمرّ الموت .. قال فی النهایة: فیه .. الموت الأحمر یعنی القتل لما فیه من حمرة الدّم أو لشدّته، یقال موت أحمر: أی شدید (7).
و فی النهج: و استحر الموت .. قال فی النّهایة: أی اشتدّ و کثر، و هو استفعل من الحرّ: الشّدّة، و منه حدیث علیّ علیه السّلام: حمس الوغا و استحرّ الموت (8).
و قیل: یحتمل أن یکون المراد شدته الشبیهة بالحرارة مجازا أو خلوصه و حضوره، فیکون اشتقاقه من الحریة.
قوله علیه السلام: انفراج الرأس .. أی تتفرّقون عنّی أشدّ تفرّق، و هو مثل (9)، و قیل أوّل من تکلّم به أکثم بن صیفی فی وصیّته: یا بنی! لا تتفرّقوا فی
ص: 473
الشدائد انفراج الرأس، فإنّکم بعد ذلک لا تجتمعون علی عسر. و فی معناه أقوال:
أحدها (1): ما ذکره ابن درید، و هو أنّ المراد به انفراج الرأس عن البدن، فإنّه لا یقبل الالتئام و لا یکون بعده اتّصال.
ثانیها: قال المفضّل: الرأس اسم رجل ینسب إلیه قریة من قری الشام، یقال لها: بیت الرأس، و فیها یباع الخمر، قال حسّان:
کأنّ سبیئته من بیت رأس*** یکون مزاجها عسل و ماء (کذا)
و هذا الرجل کان قد انفرج عن قومه و مکانه فلم یعد إلیه، فضرب به المثل فی المفارقة (2).
ثالثها: قال بعضهم معناه أنّ الرأس إذا انفرج بعض عظامه عن بعض کان ذلک بعد الالتئام و العود إلی الصحّة.
رابعها: قال القطب الراوندی (3) رحمه اللَّه: معناه: انفرجتم عنّی رأسا أی بالکلیّة (4).
و اعترض علیه ابن أبی الحدید (5) بأنّه لا یعرف، و فیه نظر.
خامسها: ما قاله الراوندی- أیضا- أی انفراج من أدلی (6) برأسه إلی غیره ثم حرف (7) رأسه عنه (8).
ص: 474
و اعترض ابن أبی الحدید (1) بأنّه لا خصوصیّة للرأس فی ذلک، و لا یخفی ضعفه، فإنّ وجه التخصیص ظاهر، و هو مثل مشهور بین العرب و العجم.
سادسها: إنّ معناه انفراج المرأة عن رأس ولدها حالة الوضع، فإنّه یکون فی غایة الشدّة و تفرّق الاتّصال و الانفراج (2).
و أمّا انفراج المرأة عن قبلها، فقیل: انفراج المرأة البغیّة و تسلیمها لقبلها.
و قیل: أرید انفراجها وقت الولادة.
و قیل: وقت الطعان، و الأوسط أظهر. و علی التقدیر إنّما شبّه علیه السلام هذا التشبیه لیرجعوا إلی الأنفة (3).
قوله علیه السلام: یجزّ لحمه .. فی النهج: یعرق لحمه، یقال: عرق اللّحم: إذا لم یبق علی العظم منه شیئا (4).
و الفری: القطع (5).
ص: 475
و الجوانح: الأضلاع ممّا یلی الصّدر، الواحد جانحة (1).
و فراش الهام: العظام الرّفیعة (2) علی القحف (3)، و هو- بالکسر- العظم فوق الدّماغ (4).
و طاح یطوح و یطیح: هلک و أشرف علی الهلاک، و ذهب و سقط و تاه فی الأرض (5).
و المعاصم- جمع معصم- بالکسر- و هو موضع السّوار (6) من السّاعد (7).
و فی النهج: تطیح السواعد و الأقدام.
و النّیّف ..- ککیّس، و قد یخفّف-: الزّیادة: بین (10) العددین (11).
قوله: أو نبوة .. أی کلالا و تقصیرا، یقال نبأ السّیف عن الضّریبة .. أی کلّ، و السّهم عن الهدف (12) أی قصّر (13).
ص: 476
ص: 478
**[ترجمه]«تبّت ایدیکم»، «التباب»: زیان و هلاکت، و در برخی نسخه مانند النهج، «تربت» آمده، که کلمهای است که برای نفرین کردن بر شخصی به کار برده میشود، یعنی: خیری نبینید، و اصل «ترب»، یعنی خاک به او برسد، مثل این است که علیه او دعا کرده که فقیر شود... «حمس الوغی»: جنگ شدت یافت، و اصل «الوغی»، سروصدا و هیاهو است و جنگ به خاطر سروصدا و هیاهویی که در آن است، به این نام نامیده شد.
سخن آن حضرت علیه السلام: «و احمّر الموت»، در النهایة آمده: در حدیث است که «الموت الاحمر»، یعنی کشتار، به خاطر سرخی خون یا شدتی که در آن است، «موت احمر»، یعنی شدید - . النهایة 1: 438 - .
و در النهج «واستحرّ الموت» ذکر شده، در النهایة آمده: یعنی شدت یافت و زیاد شد، که بر وزن استفعل از حرّ مشتق شده، یعنی شدت. از جمله آن در حدیث علی علیه السلام آمده: «حمس الوغی واستحرّ الموت». و گویند: ممکن است منظور شدت آن باشد که از باب مجاز به حرارت و گرمی تشبیه شده؛ یا خلوص و حضورش باشد که در این صورت از «الحریه» مشتق شده است.
«انفراج الراس»، یعنی از کنار من به شدت پراکنده میشوید، که این ضرب المثل است و گویند، اولین کسی که این ضرب المثل را گفته، اکثم بن صیفی در وصیتش است: فرزندم، در سختیها مانند شکافته شدن سر پراکنده نشوید که بعد از این، در سختی با هم جمع نمیشوید. و در خصوص معنای این سخن حضرت اقوالی وجود دارد:
قول اول: آنچه ابن درید ذکر کرده که میگوید: منظور جدا شدن سر از بدن است، که قابل التیام نیست و اتصالی صورت نمیگیرد.
قول دوم: المفضل میگوید: «الراس» نام مردی است که یکی از روستاهای شام به او منسوب میشود، که به آن «بیت الراس» میگویند، و در آن شراب فروخته میشود، حسان میگوید:
گویا می او از «بیت رأس» بود که طعم آن عسل و آب بود
و این مرد از قوم و مکانش جدا شد و به آن بازنگشت، که ضرب المثلی برای جدایی شد.
قول سوم: برخی میگویند: اگر استخوانهای سر از یکدیگر جدا شوند، التیام و بازگشت به سلامتی بعید خواهد بود.
قول چهارم: قطب راوندی میگوید - . منهاج البراعة1: 239 - :
معنای آن این است: شما به طور کامل از من جدا شدید... و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه2: 191 -
با این سخنش مخالفت کرد که چنین چیزی معروف نیست؛ البته باید در آن تامل کرد.
قول پنجم: باز هم آنچه راوندی میگوید: یعنی جدا شدن کسی که سرش را به دیگری نزدیک کند و سپس آن را از او منحرف نماید، و ابن ابی الحدید با این سخن مخالفت کرد که این امر به سر اختصاص ندارد و ضعف این اعتراض پوشیده نیست، زیرا وجه تخصیص واضح است، و این ضرب المثلی معروف میان عرب و عجم است.
قول ششم: معنای آن جدا شدن زن از سر بچهاش هنگام وضع حمل، که در نهایت سختی و جدایی اتصال و تحقق انفراج است.
و اما منظور از این سخن «انفراج المراه عن قبلها»، گویند: منظور: گشاده شدن زن روسپی و تسلیم شدن وی به فرج خویش است. و گویند: منظور گشاده شدن زن هنگام ولادت. و گویند: هنگام دوره قاعدگی. و گفتار میانه مناسبتر است. و به هر تقدیر، حضرت این تشبیه را با این هدف که آنها به غرور و عزت نفس برگردند، به کار برد.
«یجزّ لحمه»، در النهج آمده: «یعرق لحمه»، «عُرِق اللحم»: اگر برای استخوان گوشتی نماند. و «الفری»: قطع کردن، و «الهَشم»: شکستن استخوان. و «الجوانح»: دندههایی که کنار سینه است که مفرد آن «جانحه» است. و «فراش الهام»: استخوان بلند روی استخوان جمجمه، و «فِراش»: استخوان بالای مغز. و «طاح یطوح و یطیح»: به هلاکت رسید، و نزدیک بود به هلاکت برسد و در رفت و افتاد و در زمین سرگردان شد. و در النهج «تطیح السواعد و الاقدام» ذکر شده است. و «نابَذَه الحرب»: جنگ و دشمنی را برای او آشکار کرد. و «النیِّف»بر وزن «کَیِّس» و ممکن است بدون تشدید استفاده شود: خرده بین دو عدد.
سخن وی: «او نبوه»: خستگی و کوتاهی، گویند «نبا السیف عن الضریبه»، یعنی کند شد، و «السهم عن الهدف»: کوتاه آمد (نرسید). و در برخی نسخهها «او سواة» آمده، به معنای: زشتی و پلیدی.
مؤلف: این حدیث را دیلمی در ارشاد القلوب - . ارشاد القلوب: 394-398 -
با اختصار نقل کرده است .
**[ترجمه]
ع، لی (1): أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْمُکَتِّبُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ دُرَیْدٍ (2)، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَرَجِ الرِّیَاشِیِّ، عَنْ أَبِی زَیْدٍ النَّحْوِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الْخَلِیلَ بْنَ أَحْمَدَ الْعَرُوضِیَّ فَقُلْتُ (3): لِمَ هَجَرَ النَّاسُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قُرْبَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُرْبَاهُ، وَ مَوْضِعُهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مَوْضِعُهُ، وَ عَنَاؤُهُ فِی الْإِسْلَامِ عَنَاؤُهُ؟!. فَقَالَ: بَهَرَ- وَ اللَّهِ- نُورُهُ أَنْوَارَهُمْ، وَ غَلَبَهُمْ عَلَی صَفْوِ کُلِّ مَنْهَلٍ، وَ النَّاسُ إِلَی أَشْکَالِهِمْ أَمْیَلُ، أَ مَا سَمِعْتَ الْأَوَّلَ حَیْثُ یَقُولُ (4):
وَ کُلُّ شَکْلٍ لِشَکْلِهِ إلْفٌ ***أَ مَا تَرَی الْفِیلَ یَأْلَفُ الْفِیلَا
قَالَ: وَ أَنْشَدَنَا الرِّیَاشِیُّ فِی مَعْنَاهُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْأَحْنَفِ:
ص: 479
وَ قَائِلٌ کَیْفَ تَهَاجَرْتُمَا*** فَقُلْتُ قَوْلًا فِیهِ إِنْصَافٌ
لَمْ یَکُ مِنْ شَکْلِی فَهَاجَرْتُهُ*** وَ النَّاسُ أَشْکَالٌ وَ أُلَّافٌ
**[ترجمه]علل الشرائع، امالی صدوق - . علل الشرائع1: 145، حدیث 1، و امالی صدوق: 190، حدیث 14 - :
از ابوزید نحوی نقل است: از خلیل بن احمد عروضی پرسیدم: چرا مردم از علی علیه السلام بریدند و از وی جدا شدند در حالی که نزدیکیاش به رسول الله صلی الله علیه و آله غیرقابل انکار و موقعیتش نزد مسلمانان درخشان و رنجها و زحماتش در اسلام بر همگان روشن بود؟ گفت: به خدا سوگند، نور علی علیه السلام بر درخشندگی همه مسلمانان فائق بوده و بر هر مرد بخشنده و جوانمردی غالب بود، ولی مردم به هم شکل و هم کیش خود گرایش بیشتری دارند، مگر این بیت را نشنیدهای:
- هر شکلی با شکل خود الفت دارد، مگر فیل را نمیبینی که با فیل الفت دارد؟
و ریاشی از عباس بن احنف دو بیتی با همین مضمون نقل میکند:
- به من گفت: چگونه از هم جدا شدید؟ سخنی منصفانه به او گفتم:
او هم شکل من نبود، پس از او جدا شدم و مردم اشکال گوناگونی دارند و با اشخاص مختلف نس میگیرند.
**[ترجمه]
القربی- بالضم: مصدر- بمعنی القرابة (1).
و العناء: التّعب و النّصب (2).
و بهره بهرا: غلبه (3).
و المنهل: عین ماء ترده الإبل فی المراعی (4)، أی أخذ منهم من کلّ منهل من مناهل الخیرات و السعادات صفوه و خالصه. و الإلف- بالکسر-: الألیف، و الألّاف- بالضم و التشدید-: جمع آلف، ککافر و کفّار (5).
**[ترجمه]«القُربی»، مصدر به معنای قرابت و نزدیکی. و «العناء»: خستگی و زحمت. و «بهره بهرا»: مغلوب کرد. و «المنهل»: چشمه آبی که شتر در چراگاه به آن میرود، یعنی: از آنها، از هر چشمهای از چشمههای خیر و سعادت، بهترین و خالصترین آن را گرفت. و «الالف»: مونس، و «الالّاف»: جمع «الف»، مانند کافر و کفار .
**[ترجمه]
ن، ع (6): الطَّالَقَانِیُّ، عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ (7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ مَالَ النَّاسُ عَنْهُ إِلَی غَیْرِهِ، وَ قَدْ عَرَفُوا فَضْلَهُ وَ سَابِقَتَهُ وَ مَکَانَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. فَقَالَ: إِنَّمَا مَالُوا عَنْهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ قَدْ عَرَفُوا فَضْلَهُ (8) لِأَنَّهُ قَدْ (9) کَانَ قَتَلَ مِنْ (10) آبَائِهِمْ وَ أَجْدَادِهِمْ وَ إِخْوَانِهِمْ (11) وَ أَعْمَامِهِمْ وَ أَخْوَالِهِمْ
ص: 480
وَ أَقْرِبَائِهِمُ الْمُحَادِّینَ (1) لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ عَدَداً کَثِیراً، وَ کَانَ حِقْدُهُمْ عَلَیْهِ لِذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ فَلَمْ یُحِبُّوا أَنْ یَتَوَلَّی عَلَیْهِمْ، وَ لَمْ یَکُنْ فِی قُلُوبِهِمْ عَلَی غَیْرِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ (2) لَهُ فِی الْجِهَادِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلُ مَا کَانَ (3)، فَلِذَلِکَ عَدَلُوا عَنْهُ وَ مَالُوا إِلَی سِوَاهُ (4).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام، علل الشرائع - . عیون اخبار الرضا علیه السلام2: 81، حدیث 15، و علل الشرائع1: 146، حدیث 3 - : حسن بن فضال گوید: از ابوالحسن علیه السلام پرسیدم: چگونه مردم از وی کناره گرفتند و به دیگری روی آوردند، در حالی که از فضل و پیشینه و منزلت وی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه بودند؟ فرمود: آنها به این خاطر از وی روی برگرداند و به دیگری روی آوردند، در حالی که از فضل وی آگاه بودند، که وی تعداد زیادی از پدران و پدربزرگان و برادران و عموها و داییها و نزدیکان آنها که با خدا و رسولش مخالفت کرده بودند را به قتل رساند؛ و به این خاطر کینه وی را در دل داشتند، و دوست نداشتند بر آنها ولایت یابد و در دل آنها نسبت به شخص دیگر، چنین کینهای وجود نداشت؛ زیرا او مانند امام، همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله جهاد نکرد. به این خاطر از وی روی برگرداندند و به دیگری روی آوردند.
**[ترجمه]
قب (5): سَأَلَ أَبُو زَیْدٍ النَّحْوِیُّ الْخَلِیلَ بْنَ أَحْمَدَ: مَا بَالُ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَأَنَّهُمْ بَنُو أُمٍّ وَاحِدَةٍ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَأَنَّهُ ابْنُ عَلَّةٍ؟!. قَالَ: تَقَدَّمَهُمْ إِسْلَاماً، وَ بَذَّهُمْ (6) شَرَفاً، وَ فَاقَهُمْ عِلْماً، وَ رَجَّحَهُمْ حِلْماً، وَ کَثَّرَهُمْ هُدًی، فَحَسَدُوهُ، وَ النَّاسُ إِلَی أَمْثَالِهِمْ وَ أَشْکَالِهِمْ أَمْیَلُ ...
وَ قِیلَ لِمَسْلَمَةَ بْنِ نَمِیلَ: مَا لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَفَضَهُ الْعَامَّةُ وَ لَهُ فِی کُلِّ خَیْرٍ ضِرْسٌ قَاطِعٌ؟. فَقَالَ: لِأَنَّ ضَوْءَ عُیُونِهِمْ قَصِیرٌ (7) عَنْ نُورِهِ، وَ النَّاسُ إِلَی أَشْکَالِهِمْ أَمْیَلُ ... (8).
قال الشعبی: ما ندری ما نصنع بعلیّ بن أبی طالب (علیهما السلام)، إن أحببناه افتقرنا (9)، و إن أبغضناه کفرنا؟!.
و قال النظام: علیّ بن أبی طالب محنة علی المتکلّم، إن وفی حقّه غلا، و إن بخسه حقّه أساء، و المنزلة الوسطی دقیقة الوزن، حادّة الشّاف (10)، صعب الترقّی
ص: 481
إلّا علی الحاذق الدیّن.
و قال أبو العیناء لعلیّ بن الجهم: إنّما تبغض علیّا علیه السلام لأنّه کان یقتل الفاعل و المفعول و أنت أحدهما. فقال له: یا مخنّث! فقال أبو العیناء: وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ (1).
**[ترجمه]المناقب - . المناقب، ابن شهر اشوب3: 213-215 - :
ابوزید نحوی از خلیل بن احمد پرسید: یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله را چه شده است، گویی همه فرزندان یک مادر هستند و علی از مادر دیگری است؟! گفت: در اسلام و علم و حلم و بردباری و هدایت از آنها پیشی گرفت و برتری یافت، پس نسبت به او حسد کردند، و مردم به هم کیش و هم شکل خود گرایش بیشتری دارند.
و به مسلمة بن نمیل گفته شد: چرا عامه مردم از علی علیه السلام کنار گرفتند و او را نپذیرفتند، در حالی که وی در هر خیری برتر بود؟ گفت: چون روشنایی چشمانشان از رسیدن به نور او بازماند، و مردم به همکیش خود گرایش بیشتری دارند.
شعبی میگوید: نمیدانیم نسبت به علی بن ابی طالب علیه السلام چه کار کنیم؟ اگر او را دوست بداریم، فقیر میشویم، و اگر نسبت به او کینه داشته باشیم، کفر ورزیدهایم؟ و نظام میگوید: علی بن ابی طالب علیه السلام محنتی بر متکلم است، اگر حقش را به جای آوری، غلو کردی، و اگر از آن کم کنی، بدی کردی، و میانه روی در آن بسیار دقیق و مشکل است، و فقط انسان خبره در متدین میتواند به آن درجه نائل آید. و ابوالعیناء به علی بن جهم گفت: تو به این خاطر کینه علی علیه السلام را در دل داری که او فاعل و مفعول را میکشت و تو یکی از آنها هستی. به او گفت: ای زن صفت! ابوالعیناء گفت: {و برای ما مثالی آورد و آفرینش خود را فراموش کرد.} - . یس / 78 - !
**[ترجمه]
قال فی النهایة: أولاد العلّات: الّذین أمّهاتهم مختلفة و أبوهم واحد (2).
**[ترجمه]در النهایة آمده: «اولاد العلات»: آنهایی که مادران آنها یکی نباشد و پدرشان یکی است. - . النهایة3: 291 -
**[ترجمه]
قب (3): قَالَ ابْنُ عُمَرَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَیْفَ تُحِبُّکَ قُرَیْشٌ وَ قَدْ قَتَلْتَ فِی یَوْمِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ مِنْ سَادَاتِهِمْ سَبْعِینَ سَیِّداً تَشْرَبُ أُنُوفُهُمُ الْمَاءَ قَبْلَ شِفَاهِهِمْ؟!.
فَقَالَ (4) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
مَا تَرَکَتْ بَدْرٌ لَنَا مَذِیقاً*** وَ لَا لَنَا مِنْ خَلْفِنَا طَرِیقاً
وَ سُئِلَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَیْضاً: لِمَ أَبْغَضَتْ قُرَیْشٌ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ؟. قَالَ: لِأَنَّهُ أَوْرَدَ أَوَّلَهُمُ النَّارَ وَ قَلَّدَ آخِرَهُمُ الْعَارَ.
مَعْرِفَةُ الرِّجَالِ، عَنِ الْکَشِّیِّ: أَنَّهُ کَانَتْ عَدَاوَةُ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ جَدَّهُ ذَا الثُّدَیَّةِ قَتَلَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ النَّهْرَوَانِ (5).
ص: 482
کَامِلُ الْمُبَرَّدِ: أَنَّهُ کَانَ أَصْمَعُ بْنُ مُظْهِرٍ جَدُّ الْأَصْمَعِیِّ قَطَعَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی السَّرِقَةِ (1)، فَکَانَ الْأَصْمَعِیُّ یُبْغِضُهُ، قِیلَ لَهُ: مَنْ أَشْعَرُ النَّاسِ؟.
قَالَ: مَنْ قَالَ:
کَأَنَّ أَکُفَّهُمُ الْهُمَامُ (2) تَهْوِی*** عَنِ الْأَعْنَاقِ تَلْعَبُ بِالْکُرِینَا
فَقَالُوا: السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُّ. فَقَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ أَبْغَضُهُمْ إِلَیَّ! (3).
**[ترجمه]المناقب - . المناقب، ابن شهراشوب 3: 220-221 - :
پسر عمر به علی علیه السلام گفت: چگونه قریش تو را دوست بدارد، در حالی که تو در جنگ بدر و احد، هفتاد نفر از بزرگان خوش سیمای آنها را به قتل رساندی که پیش از آن که لبانشان آب برسد، بینیهایشان سیراب میشد؟! امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
- جنگ بدر برای ما دوستان مخلصی باقی نگذاشت، و راه پشت سر ما را خراب کرد.
و از امام زین العابدین علیه السلام و از ابن عباس نیز در این خصوص سؤال شد: چرا قریش کینه علی علیه السلام در دل داشت؟ فرمود: زیرا وی اولین آنها را وارد جهنم کرد و لکه ننگ را به آخرین آنها چسباند.
در کتاب معرفه الرجال از کشّی نقل است: دشمنی احمد بن حنبل نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام به این خاطر است که حضرت، پدربزرگ وی را در جنگ نهروان به قتل رسانده بود.
در کتاب کامل المبرّد آمده: علی علیه السلام دست اصمع بن مظهر، پدربزرگ اصمعی را به خاطر دزدی قطع کرد، و به این خاطر، اصمعی کینه زیادی نسبت به او درد دل داشت. از او پرسیده شد: شاعرترین مردم کیست؟ گفت: آن کس که این بیت را سروده است: - گویی دستهای با همت ایشان از گردنها فرو میافتد. با توپها بازی میکند!
گفتند: منظورت سید حمیری است؟ گفت: به خدا سوگند، او همان کسی است که بیشتر از تمام مردم، کینه او را در دل دارم.
**[ترجمه]
شرب أنوفهم الماء قبل شفاههم .. کنایة عن طول أنوفهم لبیان حسنهم، فإنّ العرب تمتدح بذلک، و قد روی نحوه فی أوصاف النبیّ صلّی اللَّه علیه و آله، أو لبیان شرفهم و فخرهم فإنّهما ممّا ینسب إلی الأنف، و الأول أظهر.
و المذیق: اللّبن الممزوج بالماء، و قد مذقت اللّبن فهو ممذوق و مذیق، و رجل مماذق: غیر مخلص فی الودّ (4). و فی الدیوان: صدیقا، مکان: مذیقا (5).
و الکرین- بضم الکاف و کسرها- جمع کرة (6).
**[ترجمه]«شرب انوفهم الماء قبل شفاههم»: کنایه از بلند بودن دماغشان برای بیان زیبایی است، زیرا عرب اینگونه مدح میکرد. در خصوص اوصاف پیامبران صلی الله علیه و آله نیز این صفت روایت شده است، که برای بیان شرف و افتخارشان است، هر دو این صفت به دماغ منسوب میشوند، و قول اول مناسبتر است. و «المذیق»: شیری که با آب مخلوط شده باشد، و گویند: «و قد مذقت اللبن فهو ممذوق» و «رجل مماذق»: کسی که دوستدار واقعی نباشد و در دیوان حضرت، «صدیقا» به جای «مذیقا» ذکر شده است و «الکُرین یا الکِرین»: جمع کرة به معنای توپ است.
**[ترجمه]
أَهْلِ الْعِلْمِ، عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَمَا (1) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی أَصْعَبِ مَوْقِفٍ بِصِفِّینَ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ بَنِی دُودَانَ فَقَالَ: مَا بَالُ قَوْمِکُمْ دَفَعُوکُمْ (2) عَنْ هَذَا الْأَمْرِ، وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ نَسَباً، وَ أَشَدُّ نَوْطاً بِالرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ فَهْماً بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ؟! فَقَالَ:
سَأَلْتَ یَا أَخَا بَنِی دُودَانَ وَ لَکَ حَقُّ الْمَسْأَلَةِ (3) وَ ذِمَامُ الصِّهْرِ، وَ إِنَّکَ لَقَلِقُ (4) الْوَضِینِ تُرْسِلُ عَنْ ذِی مَسَدٍ، إِنَّهَا امْرَأَةٌ (5) شَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ، وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ، فَدَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ (6)، وَ هَلُمَّ الْخَطْبَ فِی ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ، فَلَقَدْ أَضْحَکَنِی الدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ (7).
وَ لَا غَرْوَ (8) إِلَّا جَارَتِی وَ سُؤَالُهَا*** أَلَا هَلْ لَنَا (9) أَهْلٌ سَأَلَتْ کَذَلِکَ
بِئْسَ الْقَوْمُ مَنْ خَفَضَنِی وَ حَاوَلُوا الْإِدْهَانَ فِی دِینِ اللَّهِ، فَإِنْ تُرْفَعْ عَنَّا مِحَنُ
ص: 484
الْبَلْوَی أَحْمِلْهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَی مَحْضِهِ، وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (1)، إِلَیْکَ عَنِّی یَا أَخِی بَنِی سِیدَانَ (2).
**[ترجمه]علل الشرائع، امالی الشیخ الصدوق - . علل الشرائع1: 145، حدیث 2، و امالی الشیخ الصدوق: 494، حدیث 5 - : از امام صادق علیه السلام از پدرش از جدش نقل است: هنگامی که در صفّین، امیر المؤمنین علیه السّلام در سختترین موقعیّت بودند، مردی از قبیله بنی دودان به حضرت عرض کرد: چرا مردمان شما را از خلافت و ولایت باز داشتند، با این که برترین مردم از لحاظ اصل و نسب و خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و از نظر آگاه بودن به کتاب و سنّت هستید؟ حضرت فرمودند: ای برادر بنیدودانی، تو حقّ پرسش داشته و همبستگی و خویشاوندی با پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله داری، ولی تو نااستواری و ناسنجیده گفتار!. این حکومت است، گروهی بخیلانه به کرسی خلافت چسبیدند، و گروهی سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند، و خداوند نیک داوری است.
داستان تاراج آن غارتگران را واگذار... و بیا بشنو مصیبت بزرگ را در باره پسر ابی سفیان، که محقّقا روزگار بعد از گریانیدنم مرا به خنده آورد.
- شگفتی باقی نمانده است مگر شگفت از این سائل و سؤالش، که چنین پرسید: آیا برای ما خاندانی است؟ بد گروهی هستند آنان که مرا خوار نموده و قصد خیانت کردن در دین خدا را نمودند، پس اگر از ما سختی های غم و اندوه ها برطرف شود، آنها را به راه حقّ محض خواهم کشید؛ و اگر نحوه دیگر شد،آنها قدم در راه حقّ ننهاده و با دلیل راه و امام مفترض الطّاعة خود به جنگ پرداختند. پس ای برادر بنی دودانی، باکی بر این قوم فاسق و فاجر نیست و از من دور شو {خود را برای ایشان هلاک مکن}.
**[ترجمه]
نهج (3): وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ (علیه السلام) لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ وَ قَدْ سَأَلَهُ: کَیْفَ دَفَعَکُمْ قَوْمُکُمْ عَنْ هَذَا الْمَقَامِ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ بِهِ؟ فَقَالَ:
یَا أَخَا بَنِی أَسَدٍ! إِنَّکَ لَقَلِقُ (4) الْوَضِینِ تُرْسِلُ فِی غَیْرِ سَدَدٍ، وَ لَکَ بَعْدُ ذِمَامَةُ الصِّهْرِ وَ حَقُّ الْمَسْأَلَةِ، وَ قَدِ اسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ: أَمَّا (5) الِاسْتِبْدَادُ عَلَیْنَا بِهَذَا الْمَقَامِ وَ نَحْنُ الْأَعْلَوْنَ نَسَباً، وَ الْأَشَّدُّ (6) بِالرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَوْطاً، فَإِنَّهَا کَانَتْ أَثَرَةً شَحَّتْ (7) عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ، وَ الْحَکَمُ اللَّهُ، وَ الْمَعْوَدُ إِلَیْهِ الْقِیَامَةُ (8) .. وَ دَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ .. وَ هَلُمَّ الْخَطْبَ فِی ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ فَلَقَدْ (9) أَضْحَکَنِی الدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ، وَ لَا غَرْوَ وَ اللَّهِ، فَیَا لَهُ خَطْباً یَسْتَفْرِغُ الْعُجْبَ وَ یُکْثِرُ الْأَوَدَ! حَاوَلَ الْقَوْمُ إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ مِنْ مِصْبَاحِهِ، وَ سَدَّ فَوَّارِهِ مِنْ یَنْبُوعِهِ، وَ جَدَحُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ شِرْباً وَبِیئاً، فَإِنْ یَرْتَفِعْ (10) عَنَّا وَ عَنْهُمْ مِحَنُ الْبَلْوَی، أَحْمِلْهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَی مَحْضِهِ، وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی، فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ (11)..
ص: 485
و لنوضح روایتی الصدوق و السیّد رضی اللَّه عنهما: قال الفیروزآبادی:
دودان (1) .. ابن أسد: أبو قبیلة (2) فلا ینافی ما فی النهج أنّه کان من بنی أسد.
و قال الجوهری: ناط الشیّ ء ینوطه نوطا: علّقه (3).
قوله علیه السلام: ذمام الصهر .. الذّمام- بالکسر- الحرمة (4)، و أمّا (5) کونه صهرا فقیل لأنّ زینب بنت جحش زوجة النبیّ صلّی اللَّه علیه و آله کانت أسدیّة، و نقل الراوندی رحمه اللَّه أنّه کان متزوّجا فی بنی أسد (6)، و أنکره ابن أبی الحدید (7). و قال فی النهایة- فی
حدیث علیّ (علیه السلام)- «إنّک لقلق الوضین».
الوضین: بطان منسوج بعضه علی بعض یشدّ به الرّحل علی البعیر کالحزام للسّرج، أراد به (8) أنّه سریع الحرکة، یصفه، بالخفّة و قلّة الثّبات، کالحزام إذا کان رخوا (9).
قوله علیه السلام: ترسل فی غیر سدد .. الإرسال: الإطلاق و الإهمال و التّوجیه (10)، و السّدد و السداد: الاستقامة و الصّواب (11) .. أی تطلق عنان دابّتک أو تهملها و توجّهها فی غیر مواضعها، أی تتکلّم فی غیر موضع الکلام، و تسأل مثل هذا الأمر الذی لا یمکن التصریح بمخّ الحقّ فیه فی مجمع النّاس.
ص: 486
و فی روایة الصدوق: عن ذی مسد .. و المسد: الحبل الممسود- أی المفتول- من نبات أو لحاء شجرة، و قیل: المسد: المرود (1) البکرة الّذی تدور علیه- ذکرهما فی النهایة (2)
فیمکن أن یقرأ علی بناء المعلوم .. أی ترسل الکلام کما یرسل البکرة علی المرود عند الاستقاء، أو المعنی تطلق حیوانا له مسد ربط به، کنایة عن التکلّم بما له مانع عن التکلّم به، و (3) علی المجهول .. أی تنطق بالکلام عن غیر تأمّل ثم (4) تصیر معلّقا بالحبل بین السماء و الأرض لا تدری الحیلة فیه، أو بتشدید الدال .. أی ترسل الماء عن مجری له محل سدّ أو وسّد (5)، و الأظهر أنّه تصحیف، و فیما سیأتی من روایة المفید: من غیر ذی مسد، و هو أظهر.
و الاستبداد بالشّی ء: التّفرّد به (6)، و الضمیر فی قوله علیه السلام: فإنّها ..
راجعة إلی الخلافة أو الدنیا لظهورهما بقرینة المقام. و قیل: إلی الأثرة المفهومة من الاستبداد، و هو بعید.
و فی الأمالی: امرأة، و کأنّه تصحیف إمرة- بالکسر- أی إمارة (7).
قوله علیه السلام: شحّت .. أی بخلت (8)، و النفوس الشاحّة: نفوس أهل السقیفة.
ص: 487
قوله علیه السلام: و المعود إلیه .. اسم مکان (1)، و یروی یوم (2) القیامة بالنصب- علی أن یکون ظرفا، و العامل فیه المعود علی أن یکون مصدرا.
قوله علیه السلام:
دع عنک نهبا صیح فی حجراته
البیت لإمرئ القیس و تمامه:
و لکن حدیثا ما حدیث الرواحل
(3)، و کان من قصّة هذا الشعر أنّ إمرأ القیس لمّا انتقل فی أحیاء العرب بعد قتل أبیه نزل علی رجل من جدیلة (4) طی یقال له: طریف، فأحسن جواره، فمدحه و أقام عنده، ثم إنّه خاف أن لا یکون له منعة فتحول و نزل علی خالد بن سدوس النبهانی فأغارت بنو جدیلة (5) علی إمرئ القیس- و هو فی جوار خالد- فذهبوا بإبله، فلمّا أتاه الخبر ذکر ذلک لجاره فقال له: أعطنی رواحلک ألحق علیها القوم فأردّ علیک (6) إبلک ففعل، فرکب خالد فی أثر القوم حتی أدرکهم، فقال: یا بنی جدیلة (7): أغرتم علی إبل جاری؟. فقالوا: ما هو لک بجار؟. قال: بلی و اللَّه و هذه (8) رواحله. قالوا:
کذلک. قال: نعم. فرجعوا إلیه و أنزلوه عنهنّ و ذهبوا بهنّ و بالإبل. و قیل: بل انطوی خالد علی الإبل فذهب بها، فقال إمرؤ القیس:
ص: 488
دع عنک .. إلی آخر القصیدة، و المعنی دع عنک نهبا .. أی اترکه (1).
و النّهب: الغنیمة (2).
و الحجرات: النّواحی جمع حجرة کجمرة و جمرات (3).
و الصیاح: صیاح الغارة.
و الرّواحل- جمع راحلة- و هی النّاقة التیّ تصلح لأن یشدّ الرّحل علی ظهرها (4)، و انتصب حدیثا بإضمار فعل .. أی حدّثنی أو هات أو اسمع، و یروی بالرفع .. أی غرضی حدیث فحذف المبتدأ، و (ما) هاهنا تحتمل أن تکون (5) إبهامیّة، هی التی إذا اقترنت بنکرة زادته إبهاما، أو صلة مؤکّدة کما فی قوله تعالی:
فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ (6).
و أمّا حدیث الثانی: فقد ینصب علی البدل من الأول، و قد یرفع علی أن یکون (ما) موصولة و صلتها الجملة .. أی الذی هو حدیث الرواحل، ثم حذف صدرها کما حذف فی: تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ (7)، أو علی أن تکون استفهامیّة بمعنی أیّ.
و قوله علیه السلام: و هلمّ الخطب .. یؤیّد أنّه علیه السلام لم یستشهد إلّا بصدر البیت، فإنّه قائم مقام قول إمرئ القیس: و لکن حدیثا (8) ما.
ص: 489
و هلمّ یستعمل لازما و متعدّیا، فاللّازم بمعنی تعال، و یستوی فیه الواحد و الجمع و المذکّر و المؤنّث فی لغة أهل الحجاز، و أهل نجد یقولون: هلمّا و هلمّوا (1)، و المتعدّی بمعنی هات، قال تعالی: هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ (2) و هنا یحتمل الوجهین، و إن کان الثانی أظهر، أی لا تسأل عن اللصوص الثلاثة الماضیة، فإنّهم نهبوا الخلافة و صاحوا فی حجراته و مضوا، و لکن هات ما نحن فیه الآن من خطب (3) ابن أبی سفیان لنتکلّم فیه و نشتغل بدفعه، فإنّه أعجب و أغرب، و التعرّض له أهمّ.
و الخطب: الحادث الجلیل و الأمر العظیم (4).
قوله علیه السلام: بعد إبکائه .. قیل: الإبکاء إشارة إلی ما کان علیه من الکآبة لتقدّم الخلفاء، و الضحک للتعجب من أنّ الدهر لم یقنع بذلک حتی جعل معاویة منازعا له فی الخلافة، و الأظهر أنّ کلیهما فی أمر معاویة، أو فی أمره و أمر من تقدّمه فإنّها محل للحزن و التعجب معا.
و الغرو- بالغین المعجمة المفتوحة و الراء المهملة الساکنة- العجب (5) أی لا عجب و اللَّه (6)، ثم فسّره بما بعده فقال: یستفرغ العجب .. أی لم یبق منه ما
ص: 490
یطلق علیه لفظ التعجب، و هذا من المبالغة فی المبالغة، أی هذا أمر یجلّ عن التعجب کقول ابن هانی المغربی (1):
قد سرت فی المیدان یوم طرادهم*** فعجبت حتی کدت لا أتعجّب
(2) و الأود: العوج «3»، و یحتمل أن یکون لا غرو، معناه: أنّ ما ورد علیّ لیس بعجب من تقلّبات الدنیا و أحوالها، و قوة الباطل و غلبة أهله فیها، فیکون قوله علیه السلام: فیا له .. استئنافا لاستعظام الأمر، أو المعنی: لا غرو فی أن أضحکنی و أبکانی لأمر واحد.
و أمّا روایة الصدوق، فلعلّ المعنی لا عجب إلّا من جارتی، و سؤالها عنّی (3) لم لم تنتصر ممّن ظلمک؟ هل کان لی أهل یعیننی فأسأل عن ذلک؟ أی مع علمک بتفرّدی و تخذّل الناس عنّی ما کنت تحتاج إلی السؤال عن علّة الأمر.
و فوّار الینبوع- بالفتح و تشدید الواو-: ثقب البئر، و الفوار- بالضم و التخفیف-: ما یفور من حرّ القدر (4)، و قرئ بهما، و الأول أظهر.
و جدحوا .. أی خلطوا (5) و مزجوا و أفسدوا.
و الوبیّ: ذو الوباء و المرض (6).
ص: 491
و الشّرب- بالکسر- الحظّ من الماء (1)، و الشرب الوبی هو الفتنة الحاصلة من عدم انقیادهم له علیه السلام کالشرب المخلوط بالسمّ.
قوله علیه السلام: فإن یرتفع .. أی بأن یتّبعوا أمری.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه، چاپ صبحی الصالح: 231- 232، خطبه 162 - : از سخنان امام علی علیه السلام به یکی از یاران او که پرسید: «چگونه مردم شما، شما را از این مقام بازداشتند، و شما بدان سزاوارتر بودید؟» فرمود: ای برادر بنی اسدی، تو مردی پریشان و مضطربی که نابجا پرسش میکنی، لیکن تو را حق خویشاوندی است، و حقّی در پرسیدن داری و بیگمان طالب دانستنی. پس بدان: آن ظلم و خود کامگی که نسبت به خلافت بر ما تحمیل شد، درحالی که ما را نسب برتر و پیوند خویشاوندی با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم استوارتر بود، جز خودخواهی و انحصار طلبی، چیز دیگری نبود.گروهی بخیلانه به کرسی خلافت چسبیدند، و گروهی سخاوتمندانه از آن دست کشیدند، داور خداست، و بازگشت همه ما در روز قیامت است.
واگذار داستان تاراج آن غارتگران را... بیا و داستان پسر ابو سفیان را به یاد آور، که روزگار مرا به خنده آورد، از آن پس که مرا گریاند. سوگند به خدا که جای شگفتی نیست، کار آنقدر عجیب است که شگفتی را میزداید و کجی و انحراف میافزاید. مردم کوشیدند نور خدا را در داخل چراغ آن خاموش سازند، جوشش زلال حقیقت را از سر چشمه آن ببندند، چرا که میان من و خود، آب را به وبا آلوده کردند. اگر محنت آزمایش از ما و این مردم برداشته شود، آنان را به راهی میبرم که سراسر حق است، و اگر به گونه دیگری انجامد:{پس جان خود را به دریغ بر سر آنان منه، که خدا بدآنچه می کنند داناست.} - . فاطر / 8 -
اکنون دو روایت شیخ صدوق و سیدرضی را توضیح میدهیم: فیروزآبادی میگوید: «دودان بنی اسد»: پدر قبیلهای بود - . القاموس المحیط1: 292 - ...
و این با آنچه در نهج البلاغه آمده که بنی اسد بوده، منافاتی ندارد. و جوهری میگوید: «ناط الشیء ینوط نوطا»: آن را آویزان کرد - . الصحاح3: 1165 - .
منظور از این سخن حضرت: «ذمام الصهر»، «الذِمام»، حرمت و حفظاست ، و اما «صهر» بودن آن، گویند به این خاطر است که زینب دختر جحش، همسر پیامبر، از قبیله بنی اسد بود. و راوندی میگوید که حضرت با زنی از قبیله بنی اسد ازدواج کرده بود - . منهاج البراعه2: 123 - ، و ابن ابی الحدید این امر را رد کرد - . شرح نهج البلاغه9: 242 - .
در النهایة درباره این سخن امام علی علیه السلام «انک لقلق الوضین» آمده: «الوضین»: کمربندی که چند لایه روی هم بافته شده و با آن جهاز شتر را میبندند ،مانند تسمه زین اسب، که منظور حضرت این است که حرکات وی سریع است، و او را به سبکی و بیثباتی توصیف میکند، مانند تسمهای که محکم بسته نشده باشد - . النهایة 5: 199 - .
و «ترسل فی غیر سدد»، «الارسال»: فرستادن و کوتاهی کردن و سوق دادن، و «السد و السداد»: استواری و صحت و درستی، یعنی: افسار مرکبت را رها میکنی یا در سوق دادنش سهل انگاری میکنی، و یا آن را به غیر از مقصد خود سوق میدهی، یعنی: نابجا صحبت میکنی، و از چنین موضوعی سؤال میکنی که نمیتوان در حضور مردم، حقیقت آن را به صراحت بیان کرد.
و در روایت شیخ صدوق آمده: «عن ذی مسد». و «المسد»: طناب بافته شده، یعنی طنابی که با گیاه با پوست درخت بافته شده باشد، و در النهایة آمده: «المسد»: میله چرخ چاه که حول آن میچرخد - . النهایة 4: 329 - .
پس ممکن است به صورت معلوم خوانده شود، همان گونه که چرخ چاه هنگام طلب آب، بر میله آن میچرخد و رها میشود، تو نیز بدون تامل و درنگ صحبت میکنی؛ یا معنا این است که تو چهارپایی که با طنابی بسته شده باشد را رها میکنی، که کنایه از صحبت کردن درباره چیزی است که نباید درباره آن صحبت کرد؛ و اگر به صورت مجهول خوانده شود، معنا این میشود: بدون تامل صحبت میکنی، و در پی آن، مثل این است که به وسیله طنابی بین آسمان و زمین آویزان میشوی و چاره کار را نمیدانی؛ یا «عن ذی مسدّ» (با تشدید خوانده شود)، که به این معناست: تو آب را از مجرایی که دارای سد باشد، یا «وسَد» باشد، ازاد میکنی، که ظاهرا تصحیف است. و آنچه در روایت شیخ مفید خواهد آمد: «من غیر ذی مسد»، مناسبتر است و «الاستبداد بالشیء»: چیزی را به خود اختصاص دادن است. و ضمیر«ها» در «انها» به جهت ظهور آن دو به قرینه مقام، به خلافت یا به دنیا برمیگردد. و گویند به خودپسندی که از استبداد استنباط میشود، برمیگردد، که بعید است... و در الامالی «امراة» آمده، که به نظر میآید تصحیف «امرة» با کسره به معنای امارت باشد.
و «شحّت»: بخل ورزید، و «النفوس الشاحه»: جانهای اهل سقیفه... و «المعود الیه»: اسم مکان است، و یومُ القیامه، منصوب نیز روایت شده، بنابر اینکه ظرف باشد و عامل آن المعود باشد، بنابر مصدر بودن.
«دع عنک نهبا صحیح فی حجراته»، بیت از امرئ القیس است که مصراع دوم آن این است: «و لکن حدیثا ما حدیث الرواحل» - . دیوان امرئ القیس: 146 - .
- واگذار داستان تاراج آن غارتگران را، و به یاد آور داستان شگفت دزدیدن اسب سواری را!.
و داستان این شعر این است که امرؤ القیس، بعد از کشته شدن پدرش، آن گاه که به میان قبایل عرب رفت. مهمان مردی از قبیله «جدیله طی» به نام طریف شد. آن مرد به خوبی از وی پذیرایی کرد، پس امرؤ القیس او را مدح گفت و پیش او ماند، ولی از این ترسید که طریف از آن جایگاه در نزد قومش برخوردار نباشد که دیگران را از وی بازدارد، لذا از پیش او رفت و مهمان خالد بن سدوس نبهانی شد، در حالی که وی در مهمانی خالد بود. بنی جدیله امرؤ القیس را غارت کردند و شتران وی را بردند و چون این خبر را شنید، میزبان خود را از ماجرا آگاه کرد. خالد گفت: مرکب خود را به من بده، تا اینکه به آنها رسید و گفت: ای بنی جدیله، آیا شتران مهمان و پناهنده من را غارت کردید؟ گفتند: او مهمان تو نیست! گفت: به خدا سوگند، این چنین است و این مرکب وی است. گفتند: راست میگویی؟ گفت: آری. پس به سوی آمدند و او را از آن پایین آوردند و آن مرکب را به همراه شتران بردند. و گویند: خالد سوار بر شتران شد و آنها را با خود برد، و امرؤ القیس این ابیات را سرود.
«دع عنک. .. تا پایان قصیده». که به این معناست: غنیمت را رها کن، و «النهب»: غنیمت. و «الحَجَرات»: نواحی که جمع حَجره مانند جَمره و جمرات است. و «الصیاح»: هیاهوی غارت. و «الرواحل»، جمع راحله: شتری که برای جهاز بستن بر پشت آن خوب باشد.
و «انتصب حدیثا»، حدیثا با تقدیر گرفتن فعل منصوب شده، به معنای به من بگو یا بیاور یا بشنو، و به صورت مرفوع نیز روایت شده، یعنی هدف من گفتن است و مبتدا حذف شده... و «ما» در اینجا ممکن است مای نکره باشد، همان مایی که چون همراه اسم نکره بیاید، ابهام آن را بیشتر میکند؛ یا صله توکیدی باشد، مانند این آیه: «فبما نقضهم میثاقهم» - . النساء / 155 - ،
و اما حدیث دوم ممکن است بنا بر بدل بودن برای حدیث اول منصوب شود، و ممکن است مرفوع شود، بنا بر اینکه «ما» اسم موصول باشد و صله آن جمله بعد از آن باشد، یعنی: همان چیزی که ماجرای شتران است، و سپس صدر صله حذف شده، آنگونه که در این آیه حذف شده است: «تماما علی الذی احسن» - . الانعام / 154 - ،
یا بنابر اینکه «ما» استفهامیه به معنای «ایّ» باشد.
و «هلّم الخطب»، بر این صحه میگذارد که حضرت فقط به مصراع اول بیت استشهاد کرد، زیرا این عبارت جایگزین مصراع دوم امرؤ القیس است. و «هلّم» لازم و متعدی به کار برده میشود، لازم آن به معنای بیا است که در لهجه حجاز برای مفرد و جمع مذکر و مؤنث یکسان به کار برده میشود، ولی اهل نجد مثنی و جمع آن را نیز به کار میبرند و میگویند: «هلمّا و هلموا». و متعدی آن به معنای بیاور است، خداوند تعالی میفرماید: {گواهان خود را بیاورید.} - . الانعام / 150 - ، و در اینجا هر دو نوع ممکن است و اگر دومی باشد مناسبتر است یعنی: از دزدان سه گانه گذشته نپرس که آنها خلافت را غارت کردند و در آن حجرات خلافت، فریاد کشیدند و رفتند ولی الان واقعه فرزند ابوسفیان را بیاور و بگو تا درباره آن صحبت کنیم و به دفع آن بپردازیم، زیرا او عجیبتر است و پرداختن به او مهمتر است... و «الخطب»: حادثه عظیم و امر بزرگ.
«بعد ابکائه»، گویند «الابکاء» اشاره به آن غم و اندوهی دارد که به خاطر سبقت خلفا از وی است و خندیدن، برای تعجب از اینکه روزگار به آن اکتفا نکرد تا اینکه معاویه نزاع کننده او در امر خلافت باشد، و بهتر این است که هر دو آن به معاویه و به کسانی که قبل از وی بودند اختصاص دارد، که این امر، هم اندوه و هم تعجب را با هم برمیانگیزد... و «الغُرو»: تعجب، کرد، یعنی چیزی از آن باقی نماند که لفظ تعجب را بر آن اطلاق کنیم و این مبالغه مبالغه است، یعنی: این امر از تعجب بالاتر است، مانند این قول ابن هانی:
- در روز تعقیب کردن آنها، در میدان به گونهای در پی آنها رفتم، که از بس که تعجب کردم، نزدیک بود تعجب نکنم - . دیوان ابن هانی آندلسی: 44 - .!
و «الاود»: انحراف و خمیدگی، و ممکن است «لاغرو» به این معنا باشد: آنچه به آن دچار شدم، از دگرگونیهای زمانه و احوال آن و قدرت باطل و غلبه اهل باطل در دنیا، عجیب نیست، که در این صورت، این سخن حضرت «فیاله»، استنئافی برای عظیم شمردن موضوع است. یا معنا این است که یک چیز که مرا بگریاند و بخنداند، شگفتی ندارد؛ و اما روایت نقل شده شیخ صدوق، شاید معنایش چنین باشد که شگفتی نیست مگر از همراه من که از من سؤال میکند، چرا از آنهایی که به تو ظلم کردند، انتقام نگرفتی؟ مگر یاورانی داشتم که از من چنین سؤالی شود؟ یعنی: با وجود اینکه میدانی که من تنها بودم و مردم مرا تنها گذاشته بودند، نیازی نبود که از علت امر سؤال کنی.
و «فَوّار الینبوع»: دهانه چاه، و «فُوار»: آنچه از شدت گرمای دیگ به جوش میآید. به هر دو صورت خوانده شده و قول اول مناسبتر است. و «جدحوا»: مخلوط کردند و به هم زدند و فاسد کردند و «الوبّی»: مبتلا به وبا و بیماری. و «الشِرب»: سهم خود از آب. و «الشرب الوبی»: فتنه ناشی از پیروی نکردن از وی علیه السلام، مانند آبی که با زهر مخلوط شده باشد. «فان یرتفع»: اگر از من پیروی کنند.
**[ترجمه]
قل (2): حَکَی أَبُو هِلَالٍ الْعَسْکَرِیُّ فِی کِتَابِ الْأَوَائِلِ (3) عِنْدَ ذِکْرِ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ (4): إِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ ضَرَبَ عَلَی یَدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی ابْتِدَاءِ أَمْرِ نُبُوَّتِهِ.
ثُمَّ قَالَ- بِإِسْنَادِهِ-: إِنَّ أَبَا الْهَیْثَمِ قَامَ خَطِیباً (5) بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (6) فَقَالَ: إِنَّ حَسَدَ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ عَلَی وَجْهَیْنِ: أَمَّا خِیَارُهُمْ، فَتَمَنَّوْا أَنْ یَکُونُوا مِثْلَکَ مُنَافَسَةً (7) فِی الْمَلَإِ وَ ارْتِفَاعِ الدَّرَجَةِ، وَ أَمَّا شِرَارُهُمْ، فَحَسَدُوا (8) حَسَداً أَثْقَلَ الْقُلُوبَ وَ أَحْبَطَ الْأَعْمَالَ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ رَأَوْا (9) عَلَیْکَ نِعْمَةً قَدَّمَهَا (10) إِلَیْکَ الْحَظُّ (11) وَ أَخَّرَهُمْ عَنْهَا الْحِرْمَانُ، فَلَمْ یَرْضَوْا أَنْ یَلْحَقُوا (12) حَتَّی طَلَبُوا أَنْ یَسْبِقُوکَ،
ص: 492
فَبَعُدَتْ- وَ اللَّهِ- عَلَیْهِمُ (1) الْغَایَةُ، وَ قُطِعَتِ الْمِضْمَارُ (2)، فَلَمَّا تَقَدَّمْتَهُمْ (3) بِالسَّبْقِ وَ عَجَزُوا عَنِ اللَّحَاقِ بَلَغُوا مِنْکَ مَا رَأَیْتَ، وَ کُنْتَ- وَ اللَّهِ- أَحَقَّ قُرَیْشٍ بِشُکْرِ قُرَیْشٍ، نَصَرْتَ نَبِیَّهُمْ حَیّاً (4)، وَ قَضَیْتَ عَنْهُ الْحُقُوقَ مَیِّتاً، وَ اللَّهِ مَا بَغْیُهُمْ إِلَّا عَلَی أَنْفُسِهِمْ، وَ لَا نَکَثُوا إِلَّا بَیْعَةَ اللَّهِ، یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فِیهَا، وَ نَحْنُ (5) مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ أَیْدِینَا وَ أَلْسِنَتُنَا مَعَکَ (6)، فَأَیْدِینَا عَلَی مَنْ شَهِدَ وَ أَلْسِنَتُنَا عَلَی مَنْ غَابَ (7).
أقول: رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (8): عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی سَیْفٍ (9) الْمَدَائِنِیِّ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الْجَعْدِ، قَالَ: آکَدُ الْأَسْبَابِ کَانَ فِی تَقَاعُدِ الْعَرَبِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَمْرُ الْمَالِ، فَإِنَّهُ لَمْ یَکُنْ یُفَضِّلُ شَرِیفاً عَلَی مَشْرُوفٍ، وَ لَا عَرَبِیّاً عَلَی عَجَمِیٍّ، وَ لَا یُصَانِعُ الرُّؤَسَاءَ وَ أُمَرَاءَ الْقَبَائِلِ کَمَا یَصْنَعُ الْمُلُوکُ، وَ لَا یَسْتَمِیلُ أَحَداً إِلَی نَفْسِهِ، وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ بِخِلَافِ ذَلِکَ، فَتَرَکَ النَّاسُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْتَحَقُوا بِمُعَاوِیَةَ، فَشَکَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْأَشْتَرِ تَخَاذُلَ أَصْحَابِهِ وَ فِرَارَ بَعْضِهِمْ إِلَی مُعَاوِیَةَ، فَقَالَ الْأَشْتَرُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّا قَاتَلْنَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ بِأَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ رَأْیُ النَّاسِ وَاحِدٌ، وَ قَدِ اخْتَلَفُوا بَعْدُ وَ تَعَادَوْا وَ ضَعُفَتِ (10) النِّیَّةُ وَ قَلَّ الْعَدَدُ، وَ أَنْتَ تَأْخُذُهُمْ بِالْعَدْلِ، وَ تَعْمَلُ فِیهِمْ بِالْحَقِّ،
ص: 493
وَ تُنْصِفُ لِلْوَضِیعِ مِنَ الشَّرِیفِ، فَلَیْسَ لِلشَّرِیفِ عِنْدَکَ فَضْلُ مَنْزِلَةٍ (1)، فَضَجَّتْ طَائِفَةٌ مِمَّنْ تَبِعَکَ (2) مِنَ الْحَقِّ إِذْ عَمَوْا بِهِ وَ اغْتَمُّوا (3) مِنَ الْحَقِّ (4) إِذْ صَارُوا فِیهِ، وَ رَأَوْا صَنَائِعَ مُعَاوِیَةَ عِنْدَ أَهْلِ الْغَنَاءِ وَ الشَّرَفِ، فَتَاقَتْ (5) أَنْفُسُ النَّاسِ إِلَی (6) الدُّنْیَا، وَ قَلَّ مَنْ لَیْسَ لِلدُّنْیَا (7)، وَ أَکْثَرُهُمْ یَجْتَوِی (8) الْحَقَّ وَ یَشْتَرِی الْبَاطِلَ، وَ یُؤْثِرُ الدُّنْیَا، فَإِنْ تَبْذُلِ الْمَالَ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- تَمِلْ إِلَیْکَ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ تَصْفُو نَصِیحَتُهُمْ، وَ یَسْتَخْلِصُ وُدُّهُمْ لَکَ یَا (9) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ کُبِتَ (10) أَعْدَاؤُکَ، وَ فُضَّ (11) جَمْعُهُمْ، وَ أُوْهِنَ کَیْدُهُمْ، وَ شُتِّتَ أُمُورُهُمْ، إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عِلْمِنَا (12) وَ سِیرَتِنَا بِالْعَدْلِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ
ص: 494
لِلْعَبِیدِ (1)، وَ أَمَّا (أَنَا) (2) مِنْ أَنْ أَکُونَ مُقَصِّراً فِیمَا ذَکَرْتَ أَخْوَفُ. وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَنَّ الْحَقَّ ثَقِیلٌ عَلَیْهِمْ فَفَارَقُوا بِذَلِکَ (3)، فَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَمْ یُفَارِقُونَا مِنْ جَوْرٍ وَ لَا لَجَئُوا إِذْ فَارَقُونَا إِلَی عِدْلٍ، وَ لَمْ یَلْتَمِسُوا إِلَّا دُنْیَا زَائِلَةً عَنْهُمْ کَانَ قَدْ فَارَقُوهَا، وَ لَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ: أَ لِلدُّنْیَا أَرَادُوا أَمْ لِلَّهِ عَمِلُوا؟.
وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ بَذْلِ الْأَمْوَالِ وَ اصْطِنَاعِ الرِّجَالِ، فَإِنَّهُ لَا یَسَعُنَا أَنْ نُؤْتِیَ امْرَأً مِنَ الْفَیْ ءِ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّهِ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ (4) وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ: کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (5) وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَحْدَهُ، وَ کَثَّرَهُ بَعْدَ الْقِلَّةِ، وَ أَعَزَّ فِئَتَهُ بَعْدَ الذِّلَّةِ، وَ إِنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یُوَلِّیَنَا هَذَا الْأَمْرَ یُذَلِّلْ لَنَا صَعْبَهُ، وَ یُسَهِّلْ لَنَا حَزْنَهُ، وَ أَنَا قَابِلٌ مِنْ رَأْیِکَ مَا کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًی، وَ أَنْتَ مِنْ آمَنِ النَّاسِ عِنْدِی، وَ أَنْصَحِهِمْ لِی، وَ أَوْثَقِهِمْ فِی نَفْسِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
وَ رَوَی أَیْضاً فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (6)، عَنْ هَارُونَ بْنِ سَعْدٍ (7) قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوْ أَمَرْتَ لِی بِمَعُونَةٍ أَوْ نَفَقَةٍ! فَوَ اللَّهِ مَا لِی نَفَقَةٌ إِلَّا أَنْ أَبِیعَ دَابَّتِی. فَقَالَ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَجِدُ لَکَ شَیْئاً إِلَّا أَنْ تَأْمُرَ عَمَّکَ یَسْرِقُ (8) فَیُعْطِیکَ..
**[ترجمه]اقبال الاعمال - . اقبال الاعمال: 460 - :
ابوهلال عسکری در کتاب الاوائل، هنگام ذکر ابوهیثم بن تیهان میگوید: وی اولین کسی بود که در ابتدای امر نبوت، با دست رسول الله صلی الله علیه و آله بیعت کرد. سپس با سند میگوید: ابن هیثم در مقابل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، برای خطابه بر بالای منبر رفت و گفت: حسودی قریش نسبت به تو، به دو صورت است: نیکان آنان آرزو داشتند برای رقابت کردن با تو در میان مردم و دارای جایگاه رفیع شدن، مانند تو باشند و آما ادمهای شرور آنها، به گونهای حسودی کردند که قلب آنها را از کینه لبریز کرد و اعمال آنها را باطل کرد. به این خاطر است که تو را دارای نعمت و فضلی دیدند که بخت و اقبال آن را به تو تقدیم کرده است و محرومیت، آن نعمت و فضل را از آنها بازداشته است، و به این راضی نشدند که به تو برسند و خواستند که از تو سبقت بگیرند. به خدا سوگند، رسیدن به این غایت بر آنها دور شد و راه در مقابل آنان بسته شد و هنگامی که از آنها جلو زدی و از رسیدن به تو عاجز شدند، با تو این چنین رفتار کردند که تو آن را ملاحظه کردی.
به خدا سوگند، تو شایستهترین فرد در میان قریش بودی که قریش باید از تو تشکر کند. در دوران حیات پیامبرشان، یاور وی بودی و بعد از وفاتش، حقوقش را انجام دادی. به خدا سوگند، آنها فقط به خودشان ظلم کردند و تنها بیعت خداوند را نقض کردند. دست خدا بالای دستهای آنهاست و ما گروه انصار، دست و زبان ما همراه تو است؛ دستان ما علیه کسی است که به ناحق علیه تو شهادت دهد و زبانهای ما علیه کسی است که علیه تو غیبت و بدگویی کند.
مؤلف: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه روایت میکند - . شرح نهج البلاغه2: 197- 198 - : از فضیل بن جعد نقل است: مهمترین سبب در کناره گیری عربها از امیرالمؤمنین علیه السلام، مساله مال و ثروت بود، زیرا وی افراد سرشناس و برجسته را بر افراد بی نام و نشان، و عرب را بر عجم برتری نمیداد. آن گونه که پادشاهان عمل میکنند، با رؤساء و بزرگان قبایل سازش نمیکرد، و کسی را به سمت خویش جذب نمیکرد و معاویه عکس وی بود. پس مردم علی علیه السلام را ترک کردند و به معاویه ملحق شدند. علی علیه السلام از سستی و ناتوانی یارانش و پیوستن برخی از آنان به معاویه، نزد مالک اشتر گله کرد و مالک اشتر گفت:
یا امیرالمؤمنین، ما با اهل بصره و اهل کوفه، در حالی که مردم یکپارچه بودند، با اهل بصره جنگیدیم و بعد از این نزاع کردند و روی برتافتند و نیت آنها سست شد و تعدادشان کم شد، در حالی که تو با عدالت با آنها رفتار میکردی و بر اساس حق با آنها رفتار میکردی. حق فرد بی نام و نشان را از انسان سرشناس گرفتی و افراد سرشناس نزد تو دارای منزلت والایی نیستند، بنابراین گروهی از پیروان تو، چون حق بر آنها سایه افکند، از آن بیداد کردند و ناراحت شدند و رفتار و عمل معاویه با ثروتمندان و سرشناسان را دیدند، پس دلهای مردم هوس دنیا کرد و اندکاند کسانی که اهل دنیا نباشند؛ و اغلب آنها با حق سازش ندارند و به باطل گرایش دارند و دنیا را ترجیح میدهند. پس یا امیرالمؤمنین، اگر مال و ثروت خرج کنی، مردم به تو سوق داده میشوند و مخلص و وفادار تو میشوند، و یا امیرالمؤمنین! دشمنانت شکست میخورند و از هم پاشیده میشوند و کید و مکر آنها سست و بی اثر میشود و با هم اختلاف پیدا میکنند، خداوند به آنچه انجام میدهند آگاه است.
علی علیه السلام فرمود: در خصوص آنچه که گفتی از علم ما و سیرت ما بر اساس عدل، خداوند عزوجل میفرماید: {هر که کار شایسته کند، به سود خود اوست، و هر که بدی کند، به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست.} - . فصلت /46 -
و من در آنچه گفتی، بیشتر از این میترسم که کوتاهی کرده باشم... و اما درباره آنچه که گفتی که حق بر آنها سنگین است و به این خاطر جدا شدند، خداوند میداند که آنها به خاطر ظلم و جور جدا نشدند، و چون جدا شدند به عدالت پناه نبردند و فقط در پی دنیای زائلی بودند که از آن جدا شده بودند و در روز قیامت از آنها سؤال میشود: آیا برای دنیا کار میکردند یا برای خدا؟ و اما در خصوص بخشش اموال و سازش با بزرگان این امر برای ما ممکن نیست که به شخصی از فیء، بیش از حق خودش بدهیم و خداوند سبحان میفرماید و سخن او عین حق است: {بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است.} - . البقره / 249 -
و خداوند محمد را به تنهایی مبعوث کرد و پس از اندک بودن، آنها را زیاد کرد و گروه وی را پس از ذلت، عزّت داد و اگر خداوند بخواهد چنین امری به ما بدهد، سختیهای آن را آسان میکند و ناهمواریهای آن را به دشت هموار تبدیل میکند و من بر اساس نظر تو، آنچه برای رضای خدا باشد، پذیرا هستم و تو از قابل اعتمادترین مردم و مخلصترین آنها نزد من هستی، ان شاءالله.
و همچنین در همین کتاب از هارون بن سعد نقل است - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید2: 200 - : عبدالله بن جعفر بن ابی طالب به علی علیه السلام گفت: یا امیرالمؤمنین، به من کمک نمیکنی یا پولی نمیدهی؟ به خدا سوگند، پولی ندارم مگر آنکه اسب خودم را بفروشم. فرمود: به خدا سوگند خیر. راهی برای تو نمییابم جز این که به عمویت دستور بدهی دزدی کند و به تو بدهد.
**[ترجمه]
ما (9): جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ النَّحْوِیِّ، عَنِ
ص: 495
الْخَلِیلِ بْنِ أَسَدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی یُونُسُ (1) بْنُ حَبِیبٍ النَّحْوِیُّ- وَ کَانَ عُثْمَانِیّاً- قَالَ: قُلْتُ لِلْخَلِیلِ بْنِ أَحْمَدَ: أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَتَکْتُمُهَا عَلَیَّ؟ قَالَ: إِنَّ قَوْلَکَ یَدُلُّ عَلَی أَنَّ الْجَوَابَ أَغْلَظُ مِنَ السُّؤَالِ، فَتَکْتُمُهُ أَنْتَ أَیْضاً؟
قَالَ: قُلْتُ: نَعَمْ أَیَّامَ حَیَاتِکَ. قَالَ: سَلْ (2). قَالَ: مَا بَالُ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَحِمِهِمْ کَأَنَّهُمْ کُلَّهُمْ بَنُو أُمٍّ وَاحِدَةٍ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَیْنِهِمْ کَأَنَّهُ ابْنُ عَلَّةٍ؟. قَالَ: مِنْ أَیْنَ لَکَ هَذَا السُّؤَالُ؟. قَالَ: قُلْتُ:
قَدْ وَعَدْتَنِی الْجَوَابَ. قَالَ: قَدْ ضَمِنْتَ لِیَ الْکِتْمَانَ (3). قَالَ: قُلْتُ أَیَّامَ حَیَاتِکَ.
فَقَالَ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ تَقَدَّمَهُمْ إِسْلَاماً وَ فَاقَهُمْ عِلْماً، وَ بَذَّهُمْ (4) شَرَفاً، وَ رَجَّحَهُمْ زُهْداً، وَ طَالَهُمْ جِهَاداً، فَحَسَدُوهُ، وَ النَّاسُ إِلَی أَشْکَالِهِمْ وَ أَشْبَاهِهِمْ أَمْیَلُ مِنْهُمْ إِلَی مَنْ بَانَ مِنْهُمْ، فَافْهَمْ.
ص: 496
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی2: 221 - : از محمد بن سلام نقل است: یونس بن حبیب نحوی که از پیروان عثمان بود، نقل میکند: به خلیل به احمد گفتم: میخواهم از تو سؤالی بپرسم، به هیچ کس نگو. گفت: این سخن تو بر این دلالت دارد که جواب از سؤال سنگینتر است، پس تو نیز هیچ کس را از آن با خبر نکن. گفتم: آری، تا زمانی که زنده هستی. گفت: بپرس. گفت: یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله را چه شده است؟ مثل این است که همه آنها از یک مادر هستند و در میان آنها، علی بن ابی طالب از مادر دیگری است؟! گفت: چرا چنین سؤالی را میپرسی؟ گفتم: تو قول دادی که جواب مرا بدهی. گفت: به من قول دادی که آن را کتمان کنی. گفتم: تا زمانی که زنده هستی. گفت: علی علیه السلام از تمام آنها در اسلام آوردن پیشی گرفت و علم وی و شرف وی و زهد وی و جهاد وی از آنها بالاتر و برتر بود، پس آنها نسبت به وی حسد ورزیدند و مردم به هم شکل و هم کیش خود، نسبت به کسانی که با آنها فرق دارند، گرایش بیشتری دارند، پس جواب را بدان .
**[ترجمه]
مع، ع (1): مَاجِیلَوَیْهِ، عَنْ عَمِّهِ، عَنِ الْبَرْقِیِّ (2)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: ذَکَرْتُ الْخِلَافَةَ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا أَخُو تَیْمٍ (3) وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی، یَنْحَدِرُ عَنِّی (4) السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَی إِلَیَّ الطَّیْرُ (5)، فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً، وَ طَوَیْتُ عَنْهَا کَشْحاً، وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِی بَیْنَ أَنْ أَصُولَ بِیَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَی طَخْیَةٍ عَمْیَاءَ، یَشِیبُ فِیهَا الصَّغِیرُ، وَ یَهْرَمُ فِیهَا الْکَبِیرُ، وَ یَکْدَحُ فِیهَا مُؤْمِنٌ حَتَّی یَلْقَی رَبَّهُ (6)، فَرَأَیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ
ص: 497
عَلَی هاتی (هَاتَا) (1) أَحْجَی، فَصَبَرْتُ وَ فِی الْقَلْبِ قَذًا (2)، وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا، أَرَی تُرَاثِی نَهْباً، حَتَّی إِذَا مَضَی الْأَوَّلُ (3) لِسَبِیلِهِ فَأَدْلَی بِهَا إِلَی فُلَانٍ بَعْدَهُ، عَقَدَهَا لِأَخِی (4) عَدِیٍّ بَعْدَهُ (5)، فَیَا عَجَباً بَیْنَا هُوَ یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا الآخر (لِآخَرَ) بَعْدَ وَفَاتِهِ، فَصَیَّرَهَا وَ اللَّهِ (6) فِی حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ، یَخْشُنُ مَسُّهَا، وَ یَغْلُظُ کَلْمُهَا، وَ یَکْثُرُ الْعِثَارُ فِیهَا (7) وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا (8)، فَصَاحِبُهَا کَرَاکِبِ الصَّعْبَةِ (9)، إِنْ عَنَّفَ بِهَا حَرَنَ وَ إِنْ أَسْلَسَ (10) بِهَا غَسَقَ، فَمُنِیَ النَّاسُ- لَعَمْرُ اللَّهِ- بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ (11)، وَ تَلَوُّنٍ (12) وَ اعْتِرَاضٍ، وَ بَلْوَی وَ هُوَ (13) مَعَ هَنٍ وَ هُنَیٍّ، فَصَبَرْتُ عَلَی طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ، حَتَّی إِذَا مَضَی لِسَبِیلِهِ جَعَلَهَا فِی جَمَاعَةٍ زَعَمَ أَنِّی مِنْهُمْ (14)، فَیَا لَلَّهِ (15) وَ لِلشُّورَی! مَتَی اعْتَرَضَ الرَّیْبُ (16) فِیَّ مَعَ الْأَوَّلِ مِنْهُمْ حَتَّی صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَی هَذِهِ النَّظَائِرِ (17)؟
ص: 498
فَمَالَ رَجُلٌ بِضَبْعِهِ (1)، وَ أَصْغَی آخَرُ لِصِهْرِهِ، وَ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَیْهِ بَیْنَ نَشِیلِهِ (2) وَ مُعْتَلَفِهِ، وَ قَامُوا مَعَهُ بنی (بَنُو) أَبِیهِ (3) یَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ (4) خَضْمَ (5) الْإِبِلِ نَبْتَ (6) الرَّبِیعِ، حَتَّی أَجْهَزَ عَلَیْهِ عَمَلُهُ، وَ کَسَبَتْ بِهِ مَطِیَّتُهُ (7)، فَمَا رَاعَنِی إِلَّا وَ النَّاسُ إِلَیَّ کَعُرْفِ الضَّبُعِ قَدِ انْثَالُوا عَلَیَّ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ (8)، حَتَّی لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ، وَ شُقَّ عِطْفَایَ، حَتَّی إِذَا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَکَثَتْ طَائِفَةٌ، وَ فَسَقَتْ (9) أُخْرَی، وَ مَرَقَ آخَرُونَ، کَأَنَّهُمْ لَمْ یَسْمَعُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (10)، بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا لَکِنِ احْلَوْلَتِ (11) الدُّنْیَا فِی أَعْیُنِهِمْ، وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا، وَ الَّذِی (12) فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ (13) وَ قِیَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ (14)، وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ (15) عَلَی الْعُلَمَاءِ أَنْ لَا یَقِرُّوا (16) عَلَی کِظَّةِ ظَالِمٍ
ص: 499
وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ، لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَی غَارِبِهَا، وَ لَسَقَیْتُ آخِرَهَا بِکَأْسِ أَوَّلِهَا، وَ لَأَلْفَیْتُمْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ عِنْدِی أَزْهَدَ مِنْ خَبْقَةِ (1) عَنْزٍ .. وَ نَاوَلَهُ (2) رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ کِتَاباً فَقَطَعَ کَلَامَهُ وَ تَنَاوَلَ الْکِتَابَ، فَقُلْتُ (3): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! لَوْ أَطْرَدْتَ مَقَالَتَکَ إِلَی حَیْثُ بَلَغَتْ؟! فَقَالَ: هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ (4) یَا ابْنَ عَبَّاسٍ، تِلْکَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ .. فَمَا (5) أَسِفْتُ عَلَی کَلَامٍ قَطُّ کَأَسَفِی عَلَی کَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ لَمْ یَبْلُغْ (6) حَیْثُ أَرَادَ..
قال الصدوق نوّر اللَّه ضریحه (7): سألت الحسین (8) بن عبد اللَّه بن سعید العسکری عن تفسیر هذا الخبر ففسّره لی قال (9): تفسیر الخبر:
قوله علیه السلام: لقد تقمّصها .. أی لبسها مثل القمیص، یقال تقمّص الرجل و تدرّع (10) و تردّی و تمندل.
و قوله: محل القطب من الرحی .. أی تدور علیّ کما تدور الرحی علی قطبها.
قوله (11) علیه السلام ینحدر عنه السیل و لا یرتقی إلیه الطیر .. یرید أنّها
ص: 500
ممتنعة علی غیری و لا یتمکّن منها و لا تصلح له (1).
و قوله: فسدلت دونها ثوبا .. أی أعرضت عنها و لم أکشف وجوبها لی، و الکشح: الجنب و الخاصرة.
فمعنی (2) قوله: طویت عنها کشحا (3) .. أی أعرضت عنها، و الکاشح الذی یولیک کشحه .. أی جنبه.
و قوله: طفقت .. أی أقبلت و أخذت أرتئی .. أی أفکّر و أستعمل الرأی و أنظر فی أن أصول بید جذاء- و هی المقطوعة- و أراد قلّة الناصر.
و قوله: أو أصبر علی طخیة .. فللطخیة موضعان: فأحدهما (4) الظلمة، و الآخر: الغمّ و الحزن، یقال: أجد علی قلبی طخاء (5) .. أی حزنا و غمّا، و هو هاهنا یجمع الظلمة و الغمّ و الحزن.
و قوله: یکدح مؤمن .. أی یدأب (6) و یکسب لنفسه و لا یعطی حقّه.
و قوله: أحجی .. أی أولی، یقال: هذا أحجی من هذا و أخلق و أحری و أوجب کلّه قریب المعنی.
و قوله: فی حوزة .. أی فی ناحیة (7)، یقال: حزت الشی ء أحوزه حوزا إذا جمعته، و الحوزة ناحیة الدار و غیرها.
و قوله: کراکب الصعبة .. یعنی الناقة التی لم ترض.
إن عنف بها، العنف (8) ضدّ الرفق.
ص: 501
و قوله: حرن .. أی وقف فلم (1) یمش، و إنّما یستعمل الحران فی الدواب، فأمّا فی (2) الإبل فیقال: خلات (3) الناقة و بها خلاء، و هو مثل حران الدواب، إلّا أنّ العرب ربّما (4) تستعیره فی الإبل.
و قوله: و إن أسلس بها غسق (5) .. أی أدخله فی الظلمة.
و قوله: مع هن و هنی (6) .. یعنی الأدنیاء من الناس، تقول العرب فلان هنی و هو تصغیر هن .. أی هو (7) دون من الناس .. و یریدون بذلک تصغیر أموره (8).
و قوله: فمال رجل بضبعه .. و یروی بضلعه (9)، و هما قریب، و هو أن یمیل بهواه و نفسه إلی الرجل (10) بعینه.
و قوله: و أصغی آخر لصهره .. فالصغو (11): المیل، یقال: صغوک مع فلان أی .. میلک معه.
و قوله: نافجا حضینه (12) .. یقال فی الطعام و الشراب و ما أشبههما قد انتفج بطنه- بالجیم-، و یقال فی کلّ داء یعتری الإنسان: قد انتفخ بطنه- بالخاء-، و الحضنان جانبا الصدر.
ص: 502
و قوله: بین ثیله و معتلفه .. فالثیل (1): قضیب الجمل و إنّما استعاره للرجل (2) هاهنا، و المعتلف: الموضع الذی یعتلف فیه .. أی یأکل، و معنی الکلام بین (3) مطعمه و منکحه.
و قوله: یخضمون .. أی یکثرون و ینقضون، و منه قوله: خضمنی الطعام .. أی نقض (4).
و قوله: أجهز (5) .. أی أتی علیه و قتله، یقال: أجهزت علی الجریح إذا کانت به جراحة فقتله (6).
و قوله: کعرف الضبع .. شبّههم به لکثرته، و العرف: الشعر الذی یکون علی عنق الفرس، فاستعاره للضبع.
و قوله: و (7) قد انثالوا .. أی انصبّوا علیّ و کثروا، و یقال: انتثلت (8) ما فی کنانتی من السهام إذا صببته (9).
و قوله: و راقهم زبرجها .. أی أعجبهم حسنها، و أصل الزبرج النقش، و هو هاهنا زهرة الدنیا و حسنها.
و قوله: أن لا یقرّوا علی کظة ظالم .. فالکظة: الامتلاء، یعنی أنّهم لا
ص: 503
یصبرون (1) علی امتلاء الظالم من المال الحرام و لا یقارّوه علی ظلمه.
و قوله: و لا سغب مظلوم .. فالسغب: الجوع، و معناه منعه من الحقّ الواجب له.
و قوله: لألقیت حبلها علی غاربها .. مثل (2) تقول العرب ألقیت حبل البعیر علی غاربه لیرعی کیف شاء.
و معنی قوله: و لسقیت آخرها بکأس أوّلها .. أی (3) لترکتهم فی ضلالهم (4) و عماهم.
و قوله: أزهد عندی .. فالزهید: القلیل.
قوله (5): من حبقة عنز .. فالحبقة ما یخرج من دبر العنز من الریح، و العفطة ما یخرج من أنفها.
و قوله: تلک شقشقة هدرت (6) .. فالشقشقة: ما یخرجه البعیر من جانب فیه (7) إذا هاج و سکر.
**[ترجمه]معانی الاخبار، علل الشرائع - . معانی الاخبار: 243-244، و علل الشرائع1: 150-151، حدیث 12 - : از ابن عباس نقل است: خلافت نزد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام ذکر شد، حضرت فرمود: آگاه باشید! به خدا سوگند ابابکر جامه خلافت را بر تن کرد، در حالی که میدانست جایگاه من نسبت به حکومت اسلامی، چون محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت میکند. او میدانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جاری است، و مرغان دور پرواز اندیشهها، به بلندای ارزش من نتوانند پرواز کرد. پس من ردای خلافت رها کرده و دامن جمع نموده از آن کناره گیری کردم و در این اندیشه بودم که آیا با دست تنها برای گرفتن حق خود به پاخیزم، یا در این محیط خفقان زا و تاریکی که به وجود آوردند، که پیران را فرسوده، جوانان را پیر، و مردان با ایمان را تا قیامت و ملاقات پروردگار اندوهگین نگه میدارد، صبر پیشه سازم؟ پس از ارزیابی درست، صبر و بردباری را خردمندانهتر دیدم. پس صبر کردم در حالی که گویا خار در چشم و استخوان در گلوی من مانده بود. و با دیدگان خود مینگریستم که میراث مرا به غارت میبرند؛ تا اینکه خلیفه اوّل به راه خود رفت و خلافت را به پسر خطّاب سپرد. خلافت را پس از خود برای فردی از قبیله عدی قرار داد. شگفتا! ابا بکر که در حیات خود از مردم میخواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری درآورد. سرانجام اوّلی حکومت را به راهی در آورد، و به دست کسی (عمر) سپرد که مجموعهای از خشونت، سختگیری، اشتباه و پوزش طلبی بود. زمامدار مانند کسی که بر شتری سرکش سوار است، اگر عنان محکم کشد، پردههای بینی حیوان پاره میشود، و اگر آزادش گذارد، در پرتگاه سقوط میکند. سوگند به خدا، مردم در حکومت دومی، در ناراحتی و رنج مهمّی گرفتار آمده بودند، و دچار دو روییها و اعتراضها شدند، و من در این مدت طولانی محنت زا و عذاب آور، چارهای جز شکیبایی نداشتم؛ تا آن که روزگار عمر هم سپری شد. سپس عمر خلافت را در گروهی قرار داد که پنداشت من همسنگ آنان میباشم. پناه بر خدا از این شورا! در کدام زمان در برابر شخص اوّلشان در خلافت مورد تردید بودم، تا امروز با اعضای شورا برابر شوم، که هم اکنون مرا همانند آنها پندارند و در صف آنها قرارم دهند؟! ناچار باز هم کوتاه آمدم و با آنان هماهنگ گردیدم. یکی از آنها با کینهای که از من داشت روی برتافت، و دیگری دامادش را بر حقیقت برتری داد. تا آن که سومی به خلافت رسید. دو پهلویش از پرخوری باد کرده و همواره بین آشپزخانه و دستشویی سرگردان بود، و خویشاوندان پدری او از بنی امیّه به پاخاستند و همراه او بیت المال را خوردند و بر باد دادند، چون شتر گرسنهای که به جان گیاه بهاری بیفتد. عثمان آنقدر اسراف کرد که ریسمان بافته او باز شد و اعمال او مردم را برانگیخت، و شکم بارگی او نابودش ساخت. روز بیعت، فراوانی مردم چون یالهای پرپشت کفتار بود. از هر طرف مرا احاطه کردند، تا آن که نزدیک بود حسن و حسین علیهما السّلام لگد مال گردند، و به شانههایم فشار آمد. مردم چون گلّههای انبوه گوسفند مرا در میان گرفتند. امّا آنگاه که به پاخاستم و حکومت را به دست گرفتم، جمعی پیمان شکستند و گروهی از اطاعت من سرباز زده و از دین خارج شدند و از اطاعت حق سرتافتند، گویا نشنیده بودند سخن خدای سبحان را که میفرماید: {سرای آخرت را برای کسانی برگزیدیم که خواهان سرکشی و فساد در زمین نباشند و آینده از آن پرهیزکاران است. - . قصص/ 83 - } آری، به خدا آن را خوب شنیده و حفظ کرده بودند، امّا دنیا در دیده آنها زیبا نمود، و زیور آن چشمهایشان را خیره کرد. سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران حجّت را بر من تمام نمیکردند، و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش میساختم، و آخر خلافت را به کاسه اوّل آن سیراب میکردم؛ آنگاه میدیدید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغالهای بی ارزشتر است. - گفتند - در اینجا مردی از اهالی عراق بلند شد و نامهای به دست امام علیه السّلام داد و امام علیه السّلام آن را مطالعه میفرمود. گفته شده مسائلی در آن بود که میبایست جواب میداد. وقتی خواندن نامه به پایان رسید، ابن عباس گفت: یا امیرالمؤمنین، چه خوب بود سخن را از همان جا که قطع شد آغاز میکردید. امام علیه السّلام فرمود: هرگز ای پسر عباس، شعلهای از آتش دل بود، زبانه کشید و فرو نشست. ابن عباس میگوید: به خدا سوگند بر هیچ گفتاری مانند قطع شدن سخن امام علیه السّلام، این گونه اندوهناک نشدم، که امام نتوانست تا آنجا که دوست دارد به سخن ادامه دهد.
توضیح: شیخ صدوق میگوید - علل الشرائع1 : 152 - : از حسین بن عبدالله بن سعید عسکری تفسیر این روایت را پرسیدم و او آن را برای من تفسیر کرد و گفت: «لقد تقمصها»: مانند پیراهن آن را پوشید، که گویند: «تقمص الرجل و تدرّع و تردّی و تمندل. ..». «محل القطب من الرحی»، یعنی حول من میچرخد، همانگونه که آسیاب بر استوانه آن میچرخد.
«ینحدر عنه السیل ولا یرتقی الیه الطیر»، منظور خلافت است که بر دیگری ممتنع است و بر آن قادر نیست و شایسته وی نیست. «فسدلت دونها ثوبا»، یعنی از آن روی برگرداندم و واجب بودن آن برای من کشف نشد. و «الکشح»: پهلو و خاصره. و منظور از «طویت عنها کحشا»، یعنی از آن روی برگرداندم و«الکاشح» کسی است که پهلوی خود را به تو بپیچد. و «طفقت»: روی آوردم و «اخذت ارتئی»: فکر و اندیشه کنم و تامل کنم که آیا با دست بریده بجنگم؟ که منظور کمی یاور است .
«اصبر علی طخیه»، «طخیه» دو معنا دارد: ظلمت و تاریکی، یا غم و اندوه. گفته میشود: «اجد علی قلبی ظماء» یعنی حزن و غم و «طخیه» در اینجا معنای تاریکی و غم و حزن را با هم افاده میکند. و «یکدح مؤمن»یعنی تلاش کند و روزی کسب کند و حق او داده نشود. «احجی»: سزاوارتر، گویند: «هذا احجی من هذا و اخلق و احری و اوجب» که تمامی این کلمات از لحاظ معنایی نزدیک به هم هستند. «فی حوزه»: در ناحیه و منطقهای، گفته میشود: «حزت الشیء و احوزه حوزا»، اگر آن چیز را جمع کنی و «الحوزه»: ناحیه و میدان خانه و مانند آن است. و «کراکب الصعبه»: شتری که رام نشده باشد، «ان عنف بها»، «العنف» ضد نرمی است.
«حرن»: ایستاد و حرکت نکرد، که برای چهارپایان به کار میرود و اما برای شتران «خلات الناقه و بها خلاء» گویند که مانند «حران» درباره چهارپایان است، ولی عربها چه بسا که آن را در مورد شتران نیز به کار ببرند. «و آن اسلس بها غسق»، «غسق» یعنی داخل ظلم شد. «مع هن وهنی»: افراد فرودست، عرب میگوید: «فلان هنی»، که تصغیر «هن» است، یعنی او از طبقه پایین مردم است، که منظورشان ارزش وی را پایین آوردن است. و «فمال رجل بضبعه» و «بضلعه» نیز روایت شده است، که از لحاظ معنایی نزدیک به هم هستند، که به معنای این است که از روی میل و رغبت به شخص معینی میل داشته باشد. و «اصغی اخر لصهره»، «الصغو»: میل، و گویند: «صغوک مع فلان»: به او میل داری.
«نافجا حضنیه»، در مورد آب و غذا و مانند آن «قد نتفج بطنه» میگویند، و در مورد دردی که انسان به آن مبتلا میشود: «قد انتفخ بطنه» میگویند. و «الحضنان»: دو طرف سینه. «بین ثیله و معتلفه»، «الثیل»: آلت شتر، که در اینجا استعاره از مرد است، و «المعتلف»: جایگاه چرا کردن است، یعنی میخورد: و معنای کلام این است بین محل خوردنش و محل هم بستر شدنش. «و یخضمون»: افزایش میدهند و میخورند، و از همین ریشه است: «خضمنی الطعام» یعنی شکست. و «اجهز»: به سمت او آمد و او را کشت، و گویند: «اجهزت علی المریض»، اگر به جراحتی مبتلا باشد، یعنی او را کشتم .
«عرف الضبع»: آنها را به خاطر کثرت و زیادی به آن تشبیه کرد، و «العرف»: یال اسب که آن را برای کفتار در نظر گرفت. «قد آنثالوا»: بر من هجوم آوردند و زیاد شدند و گویند: «آنثالت ما فی کنانتی من السهام»: یعنی تمام تیرهای خودم را پرتاب کردم. «و راقهم زبرجها»: حسن آن، آنها را پسند آمد. و «اصل الزبرج»: نقش و نگار و در اینجا شکوه زندگی و زیبایی آن. «ان لایقرّو علی کظه ظالم»، «الکظه»: پرشدن، یعنی آنها بر پرشدن شکم ظالم از مال حرام صبر نمیکنند و بر ظلم وی ساکت نمینشینند. «و لا سغب مظلوم»، «السغب»: گرسنگی و معنای آن این است: بازداشتن او از حقی که برای فرد فقیر واجب است.
«القیت حبلها علی غاربها»، ضرب المثل است، عرب میگوید: القیت حبل البعیر علی غاربه»، تا هر جور که بخواهد، بچرخد. و «لسقیت اخرها بکاس اولها»، یعنی آنها را در گمراهی و جهل خود رها میکردم. «ازهد عندی»، «الزهید»: اندک. و «من حبقه العنز»، «الحبقه»، بادی که از شکم بز خارج میشود، و «العفطه»: آنچه از دماغش بیرون میآید. و «تلک شقشقه هدرت»، «الشقشقه»: آنچه شتر هنگام خشم و مست شدنش از کنار دهانش بیرون میآورد.
**[ترجمه]
مع، ع (8): الطَّالَقَانِیُّ، عَنِ الْجَلُودِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمَّارِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُذَیْفَةَ (9)، عَنْ عِکْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِثْلَهُ.
**[ترجمه]معانی الاخبار، علل الشرائع - . معانی الاخبار: 343، حدیث 1، و علل الشرائع1: 153، حدیث 13 - :
طالقانی با سند از ابن عباس مانند آن را نقل میکند.
**[ترجمه]
ا (10): الْحَفَّارُ، عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الدِّعْبِلِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَخِی دِعْبِلٍ،
ص: 504
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَامَةَ الشَّامِیِّ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (1) قَالَ: ذَکَرْتُ الْخِلَافَةَ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ .. وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ.
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی1: 382 - :
ص: 504
الحفار نیز با سند از ابن عباس با کمترین تغییری مانند آن را نقل کند.
**[ترجمه]
شا (2): رَوَی جَمَاعَةٌ عَنْ أَهْلِ النَّقْلِ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالرَّحَبَةِ فَذَکَرْتُ (3) الْخِلَافَةَ وَ تَقْدِیمَ (4) مَنْ تَقَدَّمَ عَلَیْهِ، فَتَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ: أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ ..
و ساق الخبر إلی آخره.
**[ترجمه]الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد - . الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید، 152، 153 - :
جماعتی از راویان به سندهای مختلف از ابن عباس مانند آن را نقل میکنند.
**[ترجمه]
هذه الخطبة من مشهورات خطبه صلوات اللَّه علیه روتها الخاصّة و العامّة فی کتبهم و شرحوها و ضبطوا کلماتها، کما عرفت روایة الشیخ الجلیل المفید و شیخ الطائفة و الصدوق، و رواها السیّد الرّضی فی نهج البلاغة (5) و الطبرسی فی الإحتجاج (6) قدّس اللَّه أرواحهم، و
رَوَی الشَّیْخُ قُطْبُ الدِّینِ الرَّاوَنْدِیُّ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی شَرْحِهِ عَلَی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (7) بِهَذَا السَّنَدِ: أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ أَبُو نَصْرٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (8)، عَنِ الْحَاجِبِ أَبِی الْوَفَا مُحَمَّدِ بْنِ بَدِیعٍ وَ الْحُسَیْنِ (9) بْنِ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 505
بَدِیعٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ (1) بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ الْحَافِظِ أَبِی بَکْرِ بْنِ مَرْدَوَیْهِ الْأَصْفَهَانِیِّ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرَانِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَبَّارِ، عَنْ إِسْحَاقَ ابْنِ سَعِیدٍ أَبِی سَلَمَةَ الدِّمَشْقِیِّ، عَنْ خُلَیْدِ بْنِ دِعْلِجٍ، عَنْ عطان (عَطَاءِ) (2) بْنِ أَبِی رَبَاحٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: کُنَّا مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالرَّحَبَةِ فَجَرَی ذِکْرُ الْخِلَافَةِ وَ مَنْ تَقَدَّمَ عَلَیْهِ فِیهَا، فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ ..
إلی آخر الخطبة (3).
و من أهل الخلاف رواها ابن الجوزی فی مناقبه (4)، و ابن عبد ربّه فی الجزء الرابع من کتاب العقد (5)، و أبو علیّ الجبائی فی کتابه (6)، و ابن الخشّاب فی درسه (7)
علی ما حکاه بعض الأصحاب- و الحسن بن عبد اللَّه بن سعید العسکری فی کتاب المواعظ و الزواجر- علی ما ذکره صاحب الطرائف (8)
، و فسّر ابن الأثیر فی النهایة لفظ الشقشقة، ثم قال: و منه
حَدِیثُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خُطْبَةٍ لَهُ: تِلْکَ
ص: 506
شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ (1) ..
و شرح کثیرا من ألفاظها (2).
و قال الفیروزآبادی فی القاموس- عند تفسیرها-: الشّقشقة- بالکسر- شی ء- کالرّئة- یخرجه البعیر من فیه إذا هاج، و الخطبة الشقشقیّة العلویّة لقوله لابن عبّاس- لما قال (3): لو اطّردت مقالتک من حیث أفضیت-: یا ابن عبّاس! هیهات تلک شقشقة هدرت ثمّ قرّت (4).
و قال عبد الحمید بن أبی الحدید (5)
ردّا علی من قال إنّها تألیف السیّد الرضی-: قد وجدت أنا کثیرا من هذه الخطبة فی تصانیف شیخنا أبی القاسم البلخیّ- إمام البغدادیّین من المعتزلة-، و کان فی دولة المقتدر قبل أن یخلق السیّد الرضیّ بمدّة طویلة، و وجدت أیضا کثیرا منها فی کتاب أبی جعفر بن قبّة أحد متکلّمی الإمامیّة (6)، و کان من تلامذة الشیخ أبی القاسم البلخی، و مات (7) قبل أن یکون الرضیّ موجودا ..
ثم حکی (8) عن شیخه مصدّق الواسطی أنّه قال: لمّا قرأت هذه الخطبة علی
ص: 507
الشیخ أبی محمّد عبد اللَّه بن أحمد المعروف ب: ابن الخشّاب، قلت له: أ تقول إنّها منحولة؟!. فقال: لا و اللَّه! و إنّی لأعلم أنّها کلامه کما أعلم أنّک مصدّق .. قال:
فقلت له: إنّ کثیرا من الناس یقولون إنّها من کلام الرضیّ. فقال لی: أنّی للرضیّ و لغیر الرضیّ هذا النّفس و هذا الأسلوب! قد وقفنا علی رسائل الرضیّ، و عرفنا طریقته و فنّه فی الکلام المنثور .. ثم قال: و اللَّه لقد وقفت علی هذه الخطبة فی کتب قد صنّفت قبل أن یخلق الرضیّ بمائتی سنة، و لقد وجدتها مسطورة بخطوط أعرف أنّها خطوط من هی (1) من العلماء و أهل الأدب قبل أن یخلق النقیب أبو أحمد والد (2) الرضیّ.
و قال ابن میثم البحرانی قدّس سرّه: وجدت هذه الخطبة بنسخة علیها خطّ الوزیر أبی الحسن علیّ بن محمد بن الفرات وزیر المقتدر باللَّه، و ذلک قبل مولد الرضیّ بنیّف و ستین سنة. انتهی (3).
و من الشواهد علی بطلان تلک الدعوی الواهیة الفاسدة أنّ القاضی عبد الجبّار- الذی هو من متعصّبی المعتزلة- قد تصدّی فی کتاب المغنی (4) لتأویل بعض کلمات الخطبة، و منع دلالتها علی الطعن فی خلافة من تقدّم علیه، و لم ینکر استناد الخطبة إلیه.
و ذکر السیّد المرتضی رضی اللَّه عنه کلامه فی الشافی (5) و زیفه، و هو أکبر من أخیه الرضیّ قدّس اللَّه روحهما، و قاضی القضاة متقدّم علیهما، و لو کان یجد للقدح فی استناد الخطبة إلیه علیه السلام مساغا لما تمسّک بالتأویلات الرکیکة فی مقام الاعتذار، و قدح فی صحّتها کما فعل فی کثیر من الروایات المشهورة، و کفی
ص: 508
للمنصف وجودها فی تصانیف الصدوق رحمه اللَّه (1)، و کانت وفاته سنة تسع و عشرین و ثلاثمائة، و کان مولد الرضیّ رضی اللَّه عنه سنة تسع و خمسین و ثلاثمائة (2).
و لنشرح الخطبة ثانیا لمزید الإیضاح و التبیین، و للإشارة إلی ما ذکره فی تفسیرها و شرحها بعض المحقّقین، و نبنی الشرح علی ما أورده السیّد قدّس سرّه فی النهج، لیظهر مواضع الاختلاف بینه و بین ما سلف من الروایات، مستعینا بخالق البریّات.
**[ترجمه]این خطبه از مشهورترین خطبههای حضرت است که خاص و عام در کتابهای خود نقل کردهاند و شرح دادهاند، و کلمات آن مانند روایت شیخ مفید بزرگوار و شیخ الطائفه و شیخ صدوق و همچنین مانند آنچه سید رضی در نهج البلاغه - . نهج البلاغه، نسخه صبحی الصالح: 48، خطبه 3 -
و طبرسی در الاحتجاج - . الاحتجاج: 191- 194 -
نقل کردهاند، ثبت و ضبط شده است و شیخ قطب الدین راوندی در شرحش بر نهج البلاغه با سند از ابن عباس، همین خطبه را تا پایان آن نقل میکند.
و از مخالفان ابن جوزی در مناقب خود - . در تذکره خویش آن را نقل کرده است: 73 - ،
و ابن عبدربه در جزء چهارم کتاب العقد - . العقد الفرید4: 71-72 -
و ابوعلی جبائی در کتاب خود، و ابن خشّاب در تدریس خود بر اساس آنچه برخی یاران روایت کردهاند، و حسن بن عبدالله بن سعید در المواعظ و الزواجر، بر اساس آنچه در کتاب الطرائف - . الطرائف: 417-419 -
ذکر شده، این خطبه را روایت کردهاند، و ابن اثیر در کتاب النهایة خود، کلمه شقشقه را تفسیر کرد و گفت: از جمله آن در خطبهای از علی علیه السلام آمده: «تلک شقشقه هدرت ثم قرّت...»، و بسیاری از الفاظ آن را شرح داده است.
و فیروزآبادی در القاموس المحیط در هنگام تفسیر و شرح آن میگوید: «الشِقشقه»: چیزی مانند کیسه، که شتر هنگام خشم آن را از دهان خود خارج میکند. و نامیدن خطبه شقشقیه علوی به این اسم، به خاطر گفته امام است، که چون ابن عباس گفت: ای امیرالمؤمنین، چه شود که به خطبه بپردازی و سخن را از آنجا که ماند بیاغازی؟ فرمود: ابن عباس هرگز! آنچه شنیدی کیسهای بود که شتر هنگام خشم از دهان خود بیرون میآورد که سرکشید و بازگشت و در جای آرمید. - . القاموس المحیط3: 251 -
و عبدالحمید بن ابی الحدید در پاسخ به کسانی که اعتقاد دارند که این خطبه از تالیفات سید رضی است، میگوید: من خودم بسیاری از آن خطبه را در تالیفات شیخ ما امام البغدادیین از معتزله، ابوالقاسم بلخی یافتم و او در زمان دولت مقتدر، مدتها قبل از آنکه سید رضی متولد شود، زندگی میکرد؛ و بسیاری از آن را در کتاب ابوجعفر بن قبه، یکی از متکلمان امامیه که از شاگردان ابوالقاسم بلخی بود و قبل از متولد شدن سید رضی از دنیا رفته بود، یافتم. - . شرح نهج البلاغه1: 205-206 -
سپس ابن ابی الحدید از شیخ خود مصدق واسطی نقل میکند - . ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه1: 205 - : چون این خطبه را بر شیخ ابومحمد عبدالله بن احمد معروف به ابن خشاب خواندم، به او گفتم: آیا اعتقاد داری که این خطبه به دروغ به علی علیه السلام نسبت داده شده است؟! گفت: به خدا سوگند خیر، همانگونه که میدانم تو مصدق واسطی هستی، میدانم که این خطبه کلام وی است. - او گوید: - به او گفتم: بسیاری از مردم میگویند: این خطبه، کلام سید رضی است. گفت: سید رضی و غیر از سید رضی، کجا چنین نفس و چنین روشی دارند؟ ما نامههای سید رضی را خواندیم و از شیوه و فن او در سخن منثورش آگاه شدیم. سپس گفت: به خدا سوگند، من این خطبه را در کتابهایی که دویست سال قبل از متولد شدن سید رضی تالیف شده است، یافتم و آن را یافتم که با خطهایی که میدانم خط کدام یک ازعلما و اهل ادب است، نوشته شده است. علما و اهل ادبی که قبل از متولد شدن نقیب ابواحمد، پدر سید رضی زندگی میکردند. و ابن میثم بحرانی میگوید: این خطبه را در نسخهای که بر آن خط وزیر ابوالحسن علی بن محمد بن فرات وزیر المقتدر بالله وجود داشت که او شصت و اندی سال قبل از متولد شدن سید رضی بود. - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 252-253 - پایان.
و از شواهد باطل بودن آن ادعای سست و فاسد این است که قاضی عبدالجبار که از معتصبان معتزله به شمار میآید، در کتاب المغنی - . المغنی20: 295 -
به مقابله با تاویل برخی از الفاظ خطبه و منع دلالت آن بر طعنه زدن به خلافت خلفای قبل از وی پرداخت و در عین حال منکر سندیت خطبه نبود. و سید مرتضی که از سید رضی بزرگتر است و قاضی القضات قبل از آن دو میزیست، در کتاب الشافی، - . الشافی 3: 267،268 - کلام قاضی عبدالجبار و سخنان دروغین و بیاساس او را نقل کرده و تضعیف کرده و قاضی القضات پیش از سید رضی و سید مرتضی بوده است و وی اگر در صدمه زدن به صحت استناد خطبه راهی مییافت، به این تاویلات زشت در مقام اعتذار تکیه نمیکرد، و به عدم صحت استناد خطبه میپرداخت، آن گونه که در بسیاری از روایات مشهور چنین عمل کرده است. برای فرد منصف کافی است که این خطبه در تالیفات شیخ صدوق است که در سال 329 وفات کرده بود، در حالی که سید رضی در سال 359 متولد شده بود.
برای توضیح و شرح بیشتر، و برای اشاره به آنچه برخی از محققین در تفسیر و شرح آن بیان کردهاند، بیایید این خطبه را مجددا شرح دهیم و شرح خود را بر مبنای آنچه سیدرضی در نهج البلاغه روایت کرده است قرار میدهیم تا مواضع تفاوت بین او و آنچه در روایات سابق وجود دارد روشن شود و در این کار از آفریدگار مخلوقات کمک میخواهم.
**[ترجمه]
قَالَ السَّیِّدُ (3): وَ مِنْ خُطْبَتِهِ (4) لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَعْرُوفَةِ بِ: الشِّقْشِقِیَّةِ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ ...
أی اتّخذها قمیصا (5)، و فی التشبیه بالقمیص الملاصق للبدن دون سائر الأثواب تنبیه علی شدّة حرصه علیها، و الضمیر راجع إلی الخلافة کما ظهر من سائر الروایات، و فلان کنایة عن أبی بکر (6)، و کان فی نسخة ابن أبی الحدید (7): ابن أبی قحافة- بضم القاف و تخفیف الحاء- کما فی بعض الروایات الأخر، و فی بعضها أخو تیم، و الظاهر أنّ التعبیر بالکنایة نوع تقیّة
ص: 509
من السیّد رحمه اللَّه، و النسخة المقروءة علیه (1) کانت متعدّدة، فلعلّه عدل فی بعضها عن الکنایة لزوال الخوف، و یمکن أن تکون التقیّة من النسّاخ، و یدلّ علی أنّ الکنایة لیست من لفظه علیه السلام أنّ قاضی القضاة فی المغنی (2) تصدّی لدفع دلالة تعبیره (3) علیه السلام عن أبی بکر بابن أبی قحافة دون الألقاب المادحة علی استخفاف به، بأنّه: قد کانت العادة فی ذلک الزمان أن یسمّی أحدهم صاحبه و یکنّیه و یضیفه إلی أبیه، حتی کانوا ربّما قالوا (4) لرسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (و آله) :
یا محمّد (5)! فلیس فی ذلک استخفاف و لا دلالة علی الوضع.
فأجاب السیّد رضی اللَّه عنه بما فی الشافی (6) عنه: بأنّه لیس ذلک صنع من یرید التعظیم و التبجیل، و قد کانت لأبی بکر عندهم من الألقاب الجمیلة ما یقصد إلیه من یرید تعظیمه، و قوله إنّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله کان (7) ینادی باسمه، فمعاذ اللَّه، ما کان ینادی باسمه إلّا شاکّ فیه، أو جاهل من طغام (8) الأعراب (9). و قوله: إنّ ذلک عادة العرب .. فلا شکّ أنّ ذلک عادتهم فیمن (10) لا یکون له من الألقاب أفخمها و أعظمها کالصدّیق .. و نحوه.
و إنّه لیعلم أنّ محلّی منها محلّ القطب من الرحی.
الواو للحال، و قطب
ص: 510
الرّحی: الحدیدة المنصوبة فی وسط السّفلی من حجری الرّحی الّتی تدور حولها العلیا (1)، أی تقمّص الخلافة مع علمه بأنّی مدار أمرها، و لا تنتظم إلّا بی، و لا عوض لها عنّی، کما أنّ الرحی لا تدور إلّا بالقطب و لا عوض لها عنه.
و قال ابن أبی الحدید (2): عندی أنّه أراد أمرا آخر، و هو أنّی من الخلافة فی الصمیم و فی وسطها و بحبوحتها (3)، کما أنّ القطب وسط دائرة الرحی.
و لا یخفی نقصان التشبیه حینئذ.
و قال فی المغنی (4): أراد أنّه أهل لها و أنّه أصلح منه للقیام بها، یبیّن (5) ذلک أنّ القطب من الرحی لا یستقلّ (6) بنفسه و لا بدّ فی تمامه من الرحی، فنبّه (7) بذلک علی أنّه أحقّ و إن کان قد تقمّصها.
و ردّه السیّد رضی اللَّه عنه (8) بأنّ هذا التأویل- مع أنّه لا یجری فی غیر هذا اللفظ من الألفاظ المرویّة عنه علیه السلام- فاسد، لأنّ مفادّ هذا الکلام لیس إلّا التفرّد فی الاستحقاق، و أنّ غیره لا یقوم مقامه لا أنّه أهل للأمر و موضع له، و قوله: إنّ القطب لا یستقلّ بنفسه .. تأویل علی عکس المراد، فإنّ المستفاد من هذا الکلام عند من یعرف اللغة عدم انتظام دوران الرحی بدون القطب، لا عدم استقلال القطب بدون الرحی (9).
ص: 511
ینحدر عنّی السیل و لا یرقی إلیّ الطیر.
انحدار السیل لعلّه کنایة عن إفاضة العلوم و الکمالات و سائر النعم الدنیویّة و الأخرویّة علی المواد القابلة.
و قیل: المعنی أنّی فوق السیل بحیث لا یرتفع إلیّ، و هو کما تری.
ثم إنّه علیه السلام ترقّی فی الوصف بالعلوّ بقوله: و لا یرقی إلیّ الطیر، فإنّ مرقی الطیر أعلی من منحدر السیل فکیف ما لا یرقی إلیه؟ و الغرض إثبات أعلی مراتب الکمال للدلالة علی بطلان خلافة من تقمّصها، لقبح تفضیل المفضول.
فسدلت دونها ثوبا و طویت عنها کشحا.
یقال: سدل الثّوب یسدله بالضم- أی أرخاه و أرسله (1)، و دون الشّی ء: أمامه و قریب منه (2)، و المعنی:
ضربت بینی و بینها حجابا و أعرضت عنها و یئست منها، و الکشح: ما بین الخاصرة إلی أقصر الأضلاع (3)، و یقال: فلان طوی کشحه .. أی أعرض مهاجرا و مال عنّی.
و قیل: أراد غیر ذلک، و هو أنّ من أجاع نفسه فقد طوی کشحه کما أنّ من أکل و شبع فقد ملأ کشحه.
و طفقت أرتئی بین أن أصول بید جذّاء أو أصبر علی طخیة عمیاء ..
یقال (4): طفق فی کذا .. أی أخذ (5) و شرع، و أرتئی فی الأمر .. أی أفکر فی طلب
ص: 512
الأصلح، و هو افتعل من رؤیة القلب أو من الرّأی (1)، و الصّولة: الحملة و الوثبة (2)، و الجذّاء- بالجیم و الذال المعجمة- المقطوعة و المکسورة أیضا- کما ذکره الجوهری (3)
، و قال فی النهایة: فی حدیث علیّ علیه السّلام (4):
أصول بید جذّاء.
کنّی به عن قصور أصحابه و تقاعدهم عن الغزو، فإنّ الجند للأمیر کالید (5)، و یروی بالحاء المهملة (6) و فسّره فی موضعه بالید القصیرة الّتی لا تمدّ (7) إلی ما یراد. قال: و کأنّها بالجیم أشبه (8).
و الطخیة- بالضم، کما صحّح فی أکثر النسخ- الظلمة أو الغیم، و فی بعضها بالفتح: فی (9) القاموس: الطّخیة .. الظّلمة، و یثلّث (10)، و لم یذکر الجوهری سوی الضّم، و فسّره بالسّحاب (11)، و فی النهایة: الطّخیة: الظّلمة و الغیم (12)، و العمیاء: تأنیث الأعمی (13)، و وصف الطخیة بها لأنّ الرائی لا یبصر فیها شیئا. یقال: مفازة عمیاء .. أی لا یهتدی فیها الدلیل (14)، و هی مبالغة فی وصف الظلمة بالشدّة، و حاصل المعنی، إنّی لمّا رأیت الخلافة فی ید من لم یکن
ص: 513
أهلا لها کنت متفکّرا مردّدا بین قتالهم بلا أعوان و بین معاینة الخلق علی جهالة و ضلالة و شدّة.
یهرم فیها الکبیر و یشیب فیها الصغیر و یکدح فیها مؤمن حتّی یلقی ربّه ..
یقال: هرم- کفرح- أی بلغ أقصی الکبر (1)، و الشّیب- بالفتح- بیاض الشّعر (2)، و الکدح: الکدّ و العمل و السّعی (3)، و الجمل الثلاثة أوصاف للطخیة (4) العمیاء، و إیجابها لهرم الکبیر و شیب الصغیر إمّا لکثرة الشدائد فیها، فإنّها ممّا یسرع بالهرم و الشیب، أو لطول مدّتها و تمادی أیّامها و لیالیها، أو للأمرین جمیعا، و علی الوجهین الأوّلین فسّر قوله تعالی: یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً (5). و کدح المؤمن یمکن أن یراد به لازمه أعنی التعب و مقاساة الشدّة فی الوصول إلی حقّه ..
و قیل: یسعی فلا یصل إلی حقّه، فالکدح بمعناه.
و قیل: المراد به أنّ المؤمن المجتهد فی الذبّ عن الحقّ و الأمر بالمعروف یسعی فیه و یکدّ و یقاسی الشدائد حتی یموت.
و فی روایة الشیخ (6) و الطبرسی (7):
یرضع فیها الصغیر و یدبّ فیها الکبیر ..
و هو کنایة عن طول المدّة- أیضا- أی یمتدّ إلی أن یدبّ کبیرا من کان یرضع صغیرا، یقال: دبّ یدبّ دبیبا: أی مشی علی هنیئة (8).
فرأیت أنّ الصبر علی هاتا أحجی، فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق
ص: 514
شجا أری تراثی نهبا.
کلمة (ها) فی هاتا للتّنبیه، و تا للإشارة إلی المؤنّث (1)، أشیر بها إلی الطخیة الموصوفة، و أحجی .. أی أولی و أجدر و أحقّ، من قولهم:
حجی بالمکان إذا أقام و ثبت، ذکره فی النهایة (2).
و قیل: أی ألیق و أقرب بالحجی و هو العقل (3). و القذی: جمع قذاة و هی ما یسقط فی العین و فی الشّراب أیضا من تبن أو تراب أو وسخ (4)، و الشّجا: ما اعترض فی الحلق و نشب من عظم و نحوه (5)، و التّراث: ما یخلفه الرّجل لورثته، و التّاء فیه بدل من الواو (6). و النّهب: السّلب و الغارة (7) و الغنیمة (8)، و الجملة بیان لوجود القذی و الشجا.
و فی روایة الشیخین (9) و الطبرسی (10): فرأیت الصبر ..
و فی روایة الشیخ (11): تراث محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نهبا.
و فی تلخیص الشافی: من أن أری تراثی نهبا (12).
و الحاصل أنّی بعد التردّد فی القتال استقرّ رأیی علی أنّ الصبر أجدر، و ذلک
ص: 515
لأداء القتال إلی استئصال آل الرسول صلّی اللَّه علیه و آله و اضمحلال کلمة الإسلام لغلبة الأعداء.
و قال بعض الشارحین (1): فی الکلام تقدیم و تأخیر، و التقدیر (2): و لا یرقی إلیّ الطیر فطفقت أرتئی بین کذا .. و کذا، فرأیت الصبر علی هاتا أحجی فسدلت دونها ثوبا و طویت عنها کشحا، و صبرت و فی العین قذی .. إلی آخر الفصل (3)، لأنّه لا یجوز أن یسدل دونها ثوبا و یطوی عنها کشحا، ثم یرتئی ..
و التقدیم و التأخیر شائع فی (4) لغة العرب، قال اللَّه تعالی: أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً (5). انتهی (6).
و یمکن أن یقال: سدل الثوب و طیّ الکشح لم یکن علی وجه البت و تصمیم العزم علی الترک، بل المراد ترک العجلة و المبادرة إلی الطلب من غیر تدبّر فی عاقبة الأمر، و لعلّ الفقرتین بهذا المعنی أنسب.
حتی مضی الأوّل لسبیله فأدلی بها إلی فلان بعده.
قیل: تقدیره مضی علی سبیله و أدلی بها إلی فلان .. أی ألقاها إلیه (7) و دفعها (8)، و التعبیر بلفظ فلان کما مرّ، و فی نسخة ابن أبی الحدید بلفظ: ابن الخطاب (9)، و فی بعض الروایات:
إلی عمر (10)، و إدلاؤه إلیه بها نصبه للخلافة.
ص: 516
و کان ابن الخطاب یسمّی نفسه خلیفة أبی بکر، و یکتب إلی عمّاله من خلیفة أبی بکر حتی جاءه لبید بن أبی (1) ربیعة و عدیّ بن حاتم فقالا لعمرو بن العاص: استأذن لنا علی أمیر المؤمنین .. فخاطبه عمرو بن العاص بأمیر المؤمنین فجری (2) ذلک فی المکاتیب من یومئذ، ذکر ذلک ابن عبد البرّ فی الإستیعاب (3).
ثم تمثّل علیه السلام بقول الأعشی:
شتّان (4) بما یومی علی کورها*** و یوم حیّان أخی جابر (5)
تمثّل بالبیت: أنشده للمثل (6).
و الأعشی: میمون بن جندل (7)، و شتّان- اسم فعل- بمعنی بعد (8) و فیه معنی التّعجّب (9)، و الکور- بالضم- رحل البعیر بأداته (10)، و الضمیر راجع إلی الناقة، و حیّان کان صاحب حصن بالیمامة، و کان من سادات بنی حنیفة، مطاعا فی قومه یصله کسری فی کلّ سنة، و کان فی رفاهیّة و نعمة مصونا من وعثاء السفر، لم یکن یسافر أبدا، و کان الأعشی، ینادمه، و کان أخوه جابر أصغر سنّا منه،
ص: 517
و یروی أنّ حیّان عاتب الأعشی فی نسبته إلی أخیه فاعتذر بأنّ الروی اضطرّنی إلی ذلک فلم یقبل عذره (1).
و معنی البیت- کما أفاده السیّد المرتضی رضی اللَّه عنه (2)
إظهار البعد بین یومه و یوم حیّان لکونه فی شدّة من حرّ الهواجر (3)، و کون حیّان فی راحة و خفض، و کذا غرضه علیه السلام بیان البعد بین یومه صابرا علی القذی و الشجا و بین یومهم فائزین بما طلبوا من الدنیا، و هذا هو الظاهر المطابق للبیت التالی له، و هو ممّا تمثّل به علیه السلام- علی ما فی بعض النسخ- و هو قوله:
أرمی بها البید إذا هجّرت***و أنت بین القرو و العاصر (4)
و البید- بالکسر-: جمع البیداء و هی المفازة (5)، و التّهجیر: السّیر فی الهاجرة، و هی نصف النّهار عند شدّة الحرّ (6)، و القرو: قدح من الخشب (7)، و قیل: إناء صغیر أو إجانة للشّرب (8)، و العاصر: الّذی یعصر العنب للخمر (9) .. أی أنا فی شدّة حرّ الشمس أسوق ناقتی فی الفیافی (10) و أنت فی عیش
ص: 518
و شرب.
و قال بعض الشارحین (1) المعنی: ما أبعد ما بین یومی علی کور الناقة أدأب و أنصب و بین یومی (2) منادما حیّان أخی جابر فی خفض و دعة.
فالغرض من التمثیل (3) إظهار البعد بین یومه علیه السلام بعد وفاة الرسول صلّی اللَّه علیه و آله مقهورا ممنوعا عن حقّه و بین یومه فی صحبة النبیّ صلّی اللَّه علیه و آله (4).
فیا عجبا بینا هو یستقیلها فی حیاته إذ عقدها لآخر بعد وفاته ..
أصل: یا عجبا: یا عجبی، قلبت الیاء ألفا، کأنّ المتکلّم ینادی عجبه و یقول له احضر فهذا أوان حضورک.
و بینا: هی بین الظّرفیّة أشبعت فتحتها فصارت ألفا (5)، و تقع بعدها إذا الفجائیّة غالبا (6)، و الاستقالة: طلب الإقالة و هو فی البیع فسخه للندم، و تکون فی البیعة و العهد (7) أیضا، و استقالته قوله بعد ما بویع: أقیلونی فلست بخیرکم و علیّ فیکم.
و قد روی خبر الاستقالة الطبری فی تاریخه (8)، و البلاذری فی أنساب
ص: 519
الأشراف (1)، و السمعانی فی الفضائل (2)، و أبو عبیدة فی بعض مصنّفاته- علی ما حکاه بعض أصحابنا (3)
و لم یقدح الفخر الرازی فی نهایة العقول (4) فی صحّته، و إن أجاب عنه بوجوه ضعیفة، و کفی کلامه علیه السلام شاهدا علی صحّته، و کون العقد لآخر بین أوقات الاستقالة لتنزیل اشتراکهما فی التحقیق و الوجود منزلة اتّحاد الزمان، أو لأنّ الظاهر من حال المستقبل لعلمه بأنّ الخلافة حقّ لغیره بقاء ندمه و کونه متأسّفا دائما خصوصا عند ظهور أمارة الموت.
و قوله: بعد وفاته، لیس ظرفا لنفس العقد بل لترتّب الآثار علی المعقود بخلاف قوله: فی حیاته.
و المشهور (5) أنّه لمّا احتضر أحضر عثمان و أمره أن یکتب عهدا، و کان یملیه علیه، فلمّا بلغ قوله: أمّا بعد .. أغمی علیه، فکتب عثمان: قد استخلفت علیکم عمر بن الخطاب .. فأفاق أبو بکر فقال: اقرأ، فقرأه فکبّر أبو بکر و قال:
أراک خفت أن یختلف الناس إن متّ فی غشیتی؟! قال: نعم. قال: جزاک اللَّه
ص: 520
خیرا عن الإسلام و أهله .. ثم أتمّ العهد و أمره أن یقرأه علی الناس.
و ذهب فی لیلة الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة من سنة ثلاث عشرة علی ما ذکره ابن أبی الحدید (1).
و قال فی الإستیعاب (2): قول الأکثر أنّه توفی عشیّ یوم الثلاثاء المذکور، و قیل لیلته، و قیل عشیّ یوم الإثنین، قال: و مکث فی خلافته سنتین و ثلاثة أشهر إلّا خمس لیال أو سبع لیال، و قیل: أکثر من ذلک إلی عشرین یوما (3).
و السبب- علی ما حکاه عن الواقدی (4)
أنّه اغتسل فی یوم بارد، فحمّ (5) و مرض خمسة عشر یوما.
و قیل: سلّ (6).
و قیل: سمّ (7)، و غسّلته زوجته أسماء بنت عمیس، و صلّی علیه عمر بن الخطاب، و دفن لیلا فی بیت عائشة (8).
لشدّ ما تشطّرا ضرعیها.
اللام جواب القسم المقدّر، و شدّ .. أی صار شدیدا، و کلمة ما مصدریة، و المصدر فاعل شدّ، و لا یستعمل هذا الفعل إلّا فی التعجب.
ص: 521
و تشطّرا: إمّا مأخوذ من الشطر- بالفتح- بمعنی النّصف، یقال: فلان شطّر ماله .. أی نصّفه (1)، فالمعنی أخذ کلّ واحد منهما نصفا من ضرعی الخلافة، و أما منه بمعنی خلف النّاقة- بالکسر- أی حلمة ضرعها (2)، یقال: شطّر ناقته تشطیرا: إذا صرّ خلفین من أخلافها (3) .. أی شدّ علیهما الصّرار، و هو خیط یشدّ فوق الخلف لئلّا یرضع منه الولد (4)، و للنّاقة أربعة أخلاف، خلفان قادمان- و هما اللّذان یلیان السّرّة-، و خلفان آخران (5).
و سمّی علیه السلام خلفین منها ضرعا لاشتراکهما فی الحلب دفعة، و لم نجد التشطّر علی صیغة التفعّل فی کلام اللغویّین.
و فی روایة المفید رحمه اللَّه (6) و غیره (7): شاطرا- علی صیغة المفاعلة- یقال:
شاطرت ناقتی، إذا احتلبت شطرا و ترکت الآخر (8)، و شاطرت فلانا مالی: إذا ناصفته (9).
وَ فِی کَثِیرٍ مِنْ رِوَایَاتِ السَّقِیفَةِ أَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ- لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ بَعْدَ یَوْمِ السَّقِیفَةِ-: احْلِبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ، اشْدُدْ لَهُ الْیَوْمَ یَرُدَّهُ عَلَیْکَ غَداً (10).
ص: 522
و قد مهّد عمر أمر البیعة لأبی بکر یوم السقیفة، ثم نصّ أبو بکر علیه لمّا حضر أجله، و کان قد استقضاه فی خلافته و جعله وزیرا فی أمرها مساهما (1) فی وزرها، فالمشاطرة تحتمل الوجهین.
وَ فِی رِوَایَةِ الشَّیْخِ (2) وَ الطَّبْرِسِیِّ (3) ذَکَرَ التَّمَثُّلَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ بَعْدَ قَوْلِهِ:
ضَرْعَیْهَا.
فَصَیَّرَهَا فِی حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ یَغْلُظُ کَلْمُهَا وَ یَخْشُنُ مَسُّهَا وَ یَکْثُرُ الْعِثَارُ فِیهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا ..
و لیست (فیها) فی کثیر من النسخ (4).
و الحوزة- بالفتح-: النّاحیة و الطّبیعة (5). و الغلظ: ضدّ الرّقّة (6)، و الکلم بالفتح- الجرح (7)، و فی الإسناد توسّع، و خشونة المسّ: الإیذاء و الإضرار و هو (8) غیر ما یستفاد من الخشناء، فإنّها عبارة عن کون الحوزة بحیث لا ینال ما عندها و لا یفوز بالنجاح من قصدها، کذا قیل.
و قال بعض الشرّاح: یمکن أن یکون (من) فی «الاعتذار منها» للتعلیل، أی و یکثر اعتذار الناس عن أفعالهم و حرکاتهم لأجل تلک الحوزة (9).
و قال بعض الأفاضل: الظاهر أنّ المفاد علی تقدیر إرادة الناحیة تشبیه المتولّی
ص: 523
للخلافة بالأرض الخشناء فی ناحیة الطریق المستوی، و تشبیه الخلافة بالراکب السائر فیها أو بالناقة .. أی أخرجها عن مسیرها المستوی و هو من یستحقّها إلی تلک الناحیة الحزنة، فیکثر عثارها، أو عثار مطیّتها (1) فیها، فاحتاجت إلی الاعتذار من عثراتها الناشئة من خشونة الناحیة، و هو فی الحقیقة اعتذار من الناحیة، فالعاثر و المعتذر حینئذ هی الخلافة توسّعا، و الضمیر المجرور فی (منها) راجع إلی الحوزة أو إلی العثرات المفهومة من کثرة العثار، و من صلة للاعتذار أو للصفة المقدّرة صفة (2) للاعتذار، أو حالا عن (یکثر) .. أی الناشئ أو ناشئا منها، و علی ما فی کثیر من النسخ یکون الظرف المتضمّن لضمیر الموصوف أعنی فیها محذوفا، و العثار و الاعتذار علی النسختین إشارة إلی الخطإ فی الأحکام و غیرها، و الرجوع عنها کقصّة الحاملة و المجنونة و میراث الجدّ .. و غیرها (3).
و فی الإحتجاج (4): فصیّرها و اللَّه (5) فی ناحیة خشناء، یجفو مسّها، و یغلظ کلمها، فصاحبها کراکب الصعبة إن أشنق لها حزم (6)، و إن أسلس لها تقحّم، یکثر فیها العثار، و یقلّ فیها الاعتذار (7) ...
فالمعنی أنّه کان یعثر کثیرا و لا یعتذر منها لعدم المبالاة، أو للجهل، أو لأنّه لم یکن لعثراته عذر حتی یعتذر، فالمراد بالاعتذار إبداء العذر ممّن کان معذورا و لم یکن مقصّرا.
ص: 524
و فی روایة الشیخ (1) رحمه اللَّه: فعقدها و اللَّه فی ناحیة خشناء، یخشن مسّها- و فی بعض النسخ: یخشی مسّها-، و یغلظ کلمها، و یکثر العثار و الاعتذار فیها، صاحبها منها کراکب الصعبة إن شنق لها حزم، و إن أسلس لها عصفت به (2).
فصاحبها کراکب الصعبة إن أشنق لها خرم و إن أسلس لها تقحّم ..
الصّعبة من النّوق: غیر المنقادة (3)، و اشنق بعیره .. أی جذب رأسها بالزّمام، و یقال: اشنق البعیر بنفسه: إذا رفع رأسه، یتعدّی و لا یتعدّی (4)، و اللّغة المشهورة: شنق کنصر متعدّیا بنفسه، و یستعملان باللّام، کما صرّح به فی النّهایة (5).
قال السیّد رحمه اللَّه فی النهج (6)
بعد إتمام الخطبة- قوله علیه السلام: فی هذه الخطبة-
کراکب الصّعبة إن أشنق لها خرم و إن أسلس لها تقحّم.
یرید أنّه إذا شدّد علیها فی جذب الزّمام و هی تنازعه رأسها خرم أنفها، و إن أرخی لها شیئا مع صعوبتها تقحّمت به فلم یملکها، یقال: أشنق النّاقة إذا جذب رأسها بالزّمام فرفعه و شنقها أیضا، ذکر ذلک ابن السّکّیت فی إصلاح المنطق (7)، و إنّما قال: أشنق لها و لم یقل أشنقها لأنّه جعله فی مقابلة قوله: أسلس لها، فکأنّه علیه
ص: 525
السّلام قال: إن رفع لها رأسها بالزّمام (1) بمعنی أمسکه علیها (انتهی).
فاللّام (2) للازدواج، و الخرم: الشّقّ، یقال: خرم فلانا- کضرب- .. أی شقّ وترة أنفه، و هی ما بین منخریه فخرم هو کفرح (3)، و المفعول محذوف و هو ضمیر الصعبة کما یظهر من کلام بعض اللغویّین، أو أنفها کما یدلّ علیه کلام السیّد و ابن الأثیر و بعض الشارحین، و أسلس لها .. أی أرخی زمامها لها (4)، و تقحّم .. أی رمی نفسه فی مهلکة، و تقحّم الإنسان الأمر .. أی رمی نفسه (5) فیها من غیر رویّة (6).
و ذکروا فی بیان المعنی وجوها:
منها: أنّ الضمیر فی صاحبها یعود إلی الحوزة المکنّی بها عن الخلیفة أو أخلاقه (7)، و المراد بصاحبها من یصاحبها کالمستشار و غیره، و المعنی أنّ المصاحب للرجل المنعوت حاله فی صعوبة الحال کراکب الناقة الصعبة، فلو تسرّع إلی إنکار القبائح من أعماله أدّی إلی الشقاق بینهما و فساد الحال، و لو سکت و خلّاه و ما یصنع أدّی إلی خسران المال.
و منها: أنّ الضمیر راجع إلی الخلافة أو إلی الحوزة، و المراد بصاحبها نفسه علیه السلام، و المعنی أنّ قیامی فی طلب الأمر یوجب مقاتلة ذلک الرجل و فساد أمر الخلافة رأسا، و تفرّق نظام المسلمین، و سکوتی (8) عنه یورث التقحّم فی موارد
ص: 526
الذلّ و الصغار.
و منها: أنّ الضمیر راجع إلی الخلافة، و صاحبها من تولّی أمرها مراعیا للحقّ و ما یجب علیه، و المعنی أنّ المتولّی لأمر الخلافة إن أفرط فی إحقاق الحقّ و زجر الناس عمّا یریدونه بأهوائهم أوجب ذلک نفار طباعهم و تفرّقهم عنه، لشدّة المیل إلی الباطل، و إن فرّط فی المحافظة علی شرائطها ألقاه التفریط فی موارد الهلکة، و ضعف هذا الوجه و بعده واضح.
هذا ما قیل فیه (1) من الوجوه، و لعلّ الأول أظهر (2).
و یمکن فیه تخصیص الصاحب به علیه السلام، فالغرض بیان مقاساته الشدائد فی أیّام تلک الحوزة الخشناء للمصاحبة، و قد کان یرجع إلیه علیه السلام بعد ظهور الشناعة فی العثرات، و یستشیره فی الأمور للأغراض.
و یحتمل عندی وجها (کذا) آخر و هو: أن یکون المراد بالصاحب عمر، و بالحوزة سوء أخلاقه، و یحتمل إرجاع الضمیر إلی الخلافة.
و الحاصل: أنّه کان لجهله بالأمور، و عدم استحقاقه للخلافة، و اشتباه الأمور علیه کراکب الصعبة، فکان یقع فی أمور لا یمکنه التخلّص منها أو لم یکن شی ء من أموره خالیا عن المفسدة، فإذا استعمل الجرأة و الجلادة (3) و الغلظة کانت علی خلاف الحقّ، و إن استعمل اللین کان للمداهنة فی الدین.
فمنی الناس- لعمر اللَّه- بخبط و شماس و تلوّن و اعتراض ..
منی- علی المجهول- أی ابتلی (4)، و العمر- بالضم و الفتح-: مصدر عمر الرّجل- بالکسر- إذا عاش زمانا طویلا (5)، و لا یستعمل فی القسم إلّا العمر
ص: 527
- بالفتح-، فإذا أدخلت علیه اللّام رفعته بالابتداء، و اللّام لتوکید الابتداء، و الخبر محذوف، و التّقدیر لعمر اللَّه قسمی، و إن لم تأت باللّام نصبته نصب المصادر، و المعنی علی التّقدیرین (1) أحلف ببقاء اللَّه و دوامه (2)، و الخبط- بالفتح-: السّیر علی غیر معرفة و فی غیر جادّة (3)، و الشّماس- بالکسر- النغار (4) یقال: شمس الفرس شموسا و شماسا .. أی منع ظهره، فهو فرس شموس- بالفتح- و به شماس (5)، و التّلوّن فی الإنسان: أن لا یثبت علی خلق واحد (6)، و الاعتراض: السّیر علی غیر استقامة کأنّه یسیر عرضا (7).
و الغرض بیان شدّة ابتلاء الناس فی خلافته بالقضایا الباطلة لجهله و استبداده برأیه مع تسرّعه إلی الحکم و إیذائهم بحدّته و بالخشونة فی الأقوال و الأفعال الموجبة لنفارهم عنه، و بالنفار عن الناس کالفرس الشموس، و التلوّن فی الآراء و الأحکام لعدم ابتنائها علی أساس قوی، و بالخروج عن الجادة المستقیمة التی شرّعها اللَّه لعباده، أو بالوقوع فی الناس فی مشهدهم و مغیبهم، أو بالحمل علی الأمور الصعبة، و التکالیف الشاقّة. و یحتمل أن یکون الأربعة أوصافا للناس
ص: 528
فی مدّة خلافته، فإنّ خروج الوالی عن الجادة یستلزم خروج الرعیّة عنها أحیانا، و کذا تلوّنه و اعتراضه یوجب تلوّنهم و اعتراضهم علی بعض الوجوه، و خشونته یستلزم نفارهم، و سیأتی تفاصیل تلک الأمور فی الأبواب الآتیة إن شاء اللَّه تعالی.
فصبرت علی طول المدّة و شدّة المحنة، حتّی إذا مضی لسبیله جعلها فی جماعة زعم أنّی أحدهم ..
و فی تلخیص الشافی: زعم أنّی سادسهم (1).
و المحنة: البلیّة الّتی یمتحن بها الإنسان (2).
و الزّعم (3)
مثلثة- قریب من الظّنّ (4). و قال ابن الأثیر: إنّما یقال زعموا فی حدیث لا سند له و لا ثبت فیه (5). و قال الزمخشری: هی ما لا یوثق به من الأحادیث (6).
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ زَعْمٍ فِی الْقُرْآنِ کَذِبٌ (7).
و کانت مدّة غصبه للخلافة- علی ما فی الإستیعاب- عشر سنین و ستة أشهر. و قال: قتل یوم الأربعاء لأربع بقین من ذی الحجة سنة ثلاث و عشرین، و قال الواقدی و غیره: لثلاث بقین منه، طعنه أبو لؤلؤة فیروز غلام المغیرة بن شعبة (8).
ص: 529
و اشتهر بین الشیعة أنّه قتل فی التاسع من ربیع الأوّل، و سیأتی فیه بعض الروایات.
و الجماعة الذین أشار علیه السلام إلیهم أهل مجلس الشوری، و هم ستة علی المشهور-: علیّ علیه السلام و عثمان و طلحة و الزبیر و سعد بن أبی وقّاص و عبد الرحمن بن عوف.
و قال الطبری (1): لم یکن طلحة ممّن ذکر فی الشوری و لا کان یومئذ بالمدینة.
و قال أحمد بن أعثم (2): لم یکن بالمدینة. فقال عمر: انتظروا بطلحة ثلاثة أیّام، فإن جاء و إلّا فاختاروا رجلا من الخمسة.
فیا للَّه و للشوری ..
الشّوری- کبشری، مصدر- بمعنی المشورة (3)، و اللّام فی فیا للَّه: مفتوحة لدخولها علی المستغاث، أدخلت للدلالة علی اختصاصها بالنداء للاستغاثة، و أمّا فی: و للشّوری فمکسورة دخلت علی المستغاث له (4)، و الواو زائدة أو عاطفة علی محذوف مستغاث (5) له أیضا، قیل: کأنّه قال: فیا لعمر و للشوری .. أو: لی و للشوری .. و نحوه، و الأظهر فیا للَّه لما أصابنی عنه، أو لنوائب الدهر عامّة و للشوری خاصّة، و الاستغاثة للتألّم من الاقتران بمن لا یدانیه فی الفضائل، و لا یستأهل للخلافة، و سیأتی قصّة الشوری فی بابها.
متی (6) اعترض الریب فیّ مع الأوّل منهم حتی صرت أقرن إلی هذه
ص: 530
النظائر ..
وَ فِی رِوَایَةِ الشَّیْخِ (1) وَ غَیْرِهِ: فَیَا لَلشُّورَی وَ اللَّهِ (2)، مَتَی اعْتَرَضَ الرَّیْبُ (3) فِیَّ مَعَ الْأَوَّلَیْنِ، فَأَنَا الْآنَ أُقْرَنُ ..
و فی الإحتجاج (4): مع الأوّلین منهم حتی صرت الآن یقرن بی هذه (5) النظائر.
و یقال (6): اعترض الشّی ء .. أی صار عارضا کالخشبة المعترضة فی النّهر (7)، و الرّیب: الشّکّ (8)، و المراد بالأوّل أبو بکر.
و أقرن إلیهم- علی لفظ المجهول- أی أجعل قرینا لهم و یجمع بینی و بینهم.
و النظائر الخمسة: أصحاب الشوری، و قیل: الأربعة کما سیأتی، و التعبیر عنهم بالنظائر لأنّ عمر جعلهم نظائر له علیه السلام، أو لکون کلّ منهم نظیر الآخرین.
لکنّی أسففت أن (9) أسفّوا و طرت إذ طاروا ..
و فی روایة الشیخ (10): و (11) لکنّی أسففت مع القوم حیث أسفّوا و طرت مع القوم حیث طاروا ..
قال فی النهایة- فی شرح هذه الفقرة-: أسفّ الطّائر: إذا دنا من
ص: 531
الأرض، و أسفّ الرّجل للأمر: إذا قاربه (1)، و طرت .. أی ارتفعت استعمالا للکلّی فی أکمل الأفراد بقرینة المقابلة.
و قال بعض الشارحین (2): أی لکنّی طلبت الأمر إن کان المنازع فیه جلیل القدر أو صغیر المنزلة لأنّه حقّی و لم أستنکف من طلبه.
و الأظهر أنّ المعنی أنّی جریت معهم علی ما جروا، و دخلت فی الشوری مع أنّهم لم یکونوا نظراء لی، و ترکت المنازعة للمصلحة أو الأعمّ من ذلک بأنّ تکلّمت معهم فی الإحتجاج أیضا بما یوافق رأیهم، و بیّنت الکلام علی تسلیم حقیّة ما مضی من الأمور الباطلة، و أتممت الحجة علیهم علی هذا الوجه.
فصغی رجل منهم لضغنه و مال الآخر لصهره مع هن و هن.
الصّغی: المیل، و منه أصغیت إلیه: إذا ملت بسمعک نحوه (3). و الضّغن- بالکسر- الحقد و العداوة (4)، و الصّهر- بالکسر-: حرمة الختونة (5). و قال الخلیل: الأصهار: أهل بیت المرأة، و من العرب من یجعل الصّهر من الأحماء و الأختان (6) جمیعا (7).
و هن علی وزن أخ: کلمة کنایة و معناه شی ء و أصله هنو (8).
و قال الشیخ الرضی رضی اللَّه عنه: الهن: الشّی ء المنکر الّذی یستهجن
ص: 532
ذکره من العورة و الفعل القبیح أو غیر ذلک (1)، و الذی مال للضغن سعد بن أبی وقّاص، لأنّه علیه السلام قتل أباه یوم بدر، و سعد أحد (2) من قعد عن بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام عند رجوع الأمر إلیه، کذا قال الراوندی رحمه اللَّه (3).
و ردّه ابن أبی الحدید (4) بأنّ أبا وقّاص- و اسمه مالک بن وهیب (5)
مات فی الجاهلیة حتف أنفه، و قال: المراد به طلحة، و ضغنه لأنّه تیمیّ و ابن عمّ أبی بکر، و کان فی نفوس بنی هاشم حقد (6) شدید من بنی تیم لأجل الخلافة و بالعکس، و الروایة التی جاءت بأنّ طلحة لم یکن حاضرا یوم الشوری- إن صحّت فذو الضغن هو سعد، لأنّ أمّه حمنة (7) بنت سفیان بن أمیّة بن عبد شمس، و الضغنة التی کانت عنده من قبل أخواله الذین قتلهم علیّ علیه السلام، و لم یعرف أنّه علیه السلام قتل أحدا من بنی زهرة لینسب الضغن إلیه، و الذی مال لصهره هو عبد الرحمن لأنّ أمّ کلثوم بنت عقبة بن أبی معیط کانت زوجة عبد الرحمن، و هی أخت عثمان من أمّه أروی (8) بنت کویز (9) بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و فی بعض نسخ کتب الصدوق رحمه اللَّه (10)
فمال رجل بضبعه.
- بالضاد المعجمة و الباء- و فی بعضها: باللام (11).
و قال الجوهری: الضّبع: العضد .. و ضبعت الخیل .. مدّت أضباعها فی
ص: 533
سیرها ..، و قال الأصمعی: الضّبع: أن یهوی بحافره إلی عضده، و کنّا فی ضبع فلان- بالضم- أی فی کنفه و ناحیته (1). و قال: یقال ضلعک مع فلان ..
أی میلک معه و هواک .. و یقال: خاصمت فلانا فکان ضلعک علیّ .. أی میلک (2).
و فی روایة الشیخ (3): فمال رجل لضغنه و أصغی آخر لصهره ..
و لعلّ المراد بالکنایة رجاؤه أن ینتقل الأمر إلیه بعد عثمان، و ینتفع بخلافته و الانتساب إلیه باکتساب الأموال و الاستطالة و الترفّع علی الناس، أو نوع من الانحراف عنه علیه السلام، و قد عدّ من المنحرفین، أو غیر ذلک ممّا هو علیه السلام أعلم به، و یحتمل أن یکون الظرف متعلقا بالمعطوف و المعطوف علیه کلیهما، فالکنایة تشتمل ذا الضغن أیضا.
إلی أن قام ثالث القوم نافجا حضنیه بین نثیله و معتلفه، و قام معه بنو أبیه یخضمون مال اللَّه خضم الإبل نبتة الربیع.
وَ فِی رِوَایَةِ الشَّیْخِ (4): إِلَی أَنْ قَامَ الثَّالِثُ نَافِجاً حِضْنَیْهِ بَیْنَ نَثِیلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ مِنْهَا، وَ أَسْرَعَ مَعَهُ بَنُو أَبِیهِ فِی مَالِ اللَّهِ یَخْضَمُونَهُ ..
و الحضن- بالکسر- ما دون الإبط إلی الکشح (5)، و النّفج- بالجیم-:
الرّفع (6) یقال: بعیر منتفج الجنبین: إذا امتلأ من الأکل فارتفع جنباه (7)، و رجل
ص: 534
منتفج (1) الجنبین: إذا افتخر بما لیس فیه (2)، و ظاهر المقام التشبیه بالبعیر. و قال ابن الأثیر: کنی به (3) عن التّعاظم و الخیلاء (4)، قال: و یروی نافخا- بالخاء المعجمة (5)
أی منتفخا مستعدّا (6) لأن یعمل عمله من الشّرّ (7)، و الظاهر علی هذه الروایة أنّ المراد کثرة الأکل.
و النّثیل: الرّوث- بالفتح (8)
، و المعتلف- بالفتح- موضع الاعتلاف، و هو أکل الدّابة العلف .. (9) أی کان همّه الأکل و الرجع کالبهائم، و قد مرّ تفسیر ما فی روایة الصدوق رحمه اللَّه (10).
قال فی القاموس: النّثیل- بالفتح و الکسر (11)
وعاء قضیب البعیر .. أو القضیب نفسه (12)، و الخضم: الأکل بجمیع الفم و یقابله القضم .. أی بأطراف الأسنان (13).
وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ- فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (14)
فَقَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِیهِ (15)
ص: 535
یَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ خَضْمَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِیعِ ..
الخضم: الأکل بأقصی الأضراس، و القضم بأدناها، و منه حدیث أبی ذرّ: تأکلون خضما و نأکل قضما (1)، و قیل: الخضم خاصّ بالشّی ء الرّطب (2) و القضم بالیابس، و الفعل خضم- کعلم- علی قول الجوهری (3) و ابن الأثیر (4). و فی القاموس: کسمع و ضرب (5)، و أعرب المضارع فی النسخ علی الوجهین جمیعا. و قالوا: النّبتة بالکسر- ضرب من فعل النّبات یقال: إنّه لحسن النّبتة (6)، و الکلام إشارة إلی تصرّف عثمان و بنی أمیّة فی بیت مال المسلمین و إعطائه الجوائز و إقطاعه القطائع (7) کما سیأتی إن شاء اللَّه.
إلی أن انتکث علیه فتله، و أجهز علیه عمله، و کبت به بطنته ..
و فی الإحتجاج (8)
إلی أن کبت به (9) بطنته و أجهز علیه عمله ..
و الانتکاث: الانتقاض، یقال: نکث فلان العهد و الحبل فانتکث .. أی نقضه فانتقض (10)، و فتل الحبل: برمه و لیّ شقّیه (11). و الإجهاز: إتمام قتل
ص: 536
الجریح و إسراعه (1)، و قیل: فیه (2) إیماء إلی ما أصابه قبل القتل من طعن أسنّة الألسنة و سقوطه عن أعین الناس.
و کبا الفرس: سقط علی وجهه (3)، و کبا به: أسقطه.
و البطنة: الکظّة، أی: الامتلاء من الطّعام (4).
و الحاصل أنّه استمرّت أفعالهم المذکورة إلی أن رجع علیه حیله و تدابیره و لحقه وخامة العاقبة فوثبوا علیه و قتلوه، کما سیأتی بیانه.
فما راعنی إلّا و الناس ینثالون علیّ من کلّ جانب ..
و فی الإحتجاج (5)
إلا و الناس رسل إلیّ کعرف الضبع یسألون أن أبایعهم و انثالوا علی حقّی (6) ..
و فی روایة الشیخ (7)
فما راعنی من الناس إلّا و هم رسل کعرف الضبع یسألونی أبایعهم و أبی ذلک (8)، و انثالوا علیّ ..
و الروع- بالفتح- الفزع و الخوف، یقال: رعت فلانا و روّعته فارتاع .. أی أفزعته ففزع، و راعنی الشّی ء أی أعجبنی (9)، و الأوّل هنا أنسب.
ص: 537
و الثّول: صبّ ما فی الإناء، و انثال: انصبّ (1).
و فی بعض النسخ الصحیحة: و الناس إلیّ کعرف الضبع ینثالون (2) ..
و العرف: الشّعر الغلیظ النّابت (3) علی عنق الدّابة (4)، و عرف الضّبع (5) ممّا یضرب به المثل فی الازدحام.
و فی القاموس: الرّسل- محرکة- القطیع من کلّ شی ء .. و الرّسل- بالفتح- ..
المترسّل من الشّعر، و قد رسل- کفرح- رسلا .. (6) أی ما أفزعنی حالة إلّا حالة ازدحام الناس للبیعة، و ذلک لعلمهم بقبح العدول عنه علیه السلام إلی غیره.
حتی لقد وطئ الحسنان و شقّ عطفای ...
الوطء: الدّوس بالقدم (7)، و الحسنان السبطان صلوات اللَّه علیهما، و نقل عن السیّد المرتضی رضی اللَّه (8) عنه أنّه قال: روی أبو عمر (9): و أنّهما الإبهامان، و أنشد للشفری (10):
ص: 538
مهضومة الکشحین حزماء (1) الحسن*** ..........
وَ رَوَی أَنَّهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ یَوْمَئِذٍ جَالِساً مُحْتَبِیاً- وَ هِیَ جِلْسَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْمُسَمَّاةُ بِالْقُرْفُصَاءِ (2)
فَاجْتَمَعُوا لِیُبَایِعُوهُ زَاحَمُوا حَتَّی وَطِئُوا إِبْهَامَیْهِ، وَ شَقُّوا ذَیْلَهُ.
، قال (3): و لم یعن الحسن و الحسین علیهما السلام و هما رجلان کسائر الحاضرین.
و عطفا الرّجل- بالکسر- جانباه (4)، فالمراد شقّ جانبی قمیصه علیه السلام أو ردائه علیه السلام لجلوس الناس أو وضع الأقدام و زحامهم حوله.
و قیل (5): أراد خدش جانبیه علیه السلام لشدّة الاصطکاک و الزحام. و فی بعض النسخ الصحیحة: و شقّ عطافی، و هو- بالکسر- الرّداء (6)، و هو أنسب.
مجتمعین حولی کربیضة (7) الغنم ..
الرّبیض و الرّبیضة: الغنم المجتمعة فی مربضها (8) .. أی مأواها (9).
و قیل: إشارة إلی بلادتهم و نقصان عقولهم، لأنّ الغنم توصف بقلّة الفطنة.
ص: 539
فلما نهضت بالأمر نکثت طائفة، و مرقت أخری، و فسق آخرون ..
و فی روایة الشیخ (1) و الإحتجاج (2): و قسط آخرون.
نهض- کمنع- قام (3)، و النّکث: النّقض (4)، و المروق: الخروج (5)، و فسق الرجل- کنصر و ضرب- فجر (6) و أصله الخروج (7)، و القسط: العدل و الجور (8)، و المراد به هنا الثانی.
و المراد بالناکثة: أصحاب الجمل (9)،
و قد روی (10) أنّه علیه السلام کان یتلو وقت مبایعتهم: و فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ (11).
و بالمارقة: أصحاب النهروان (12).
و بالفاسقة أو القاسطة: أصحاب صفّین (13) و سیأتی أخبار النبیّ صلّی اللَّه
ص: 540
علیه و آله بهم و بقتاله علیه السلام معهم.
کأنّهم لم یسمعوا اللَّه سبحانه یقول: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (1). الظاهر رجوع ضمیر الجمع (2) إلی الخلفاء الثلاثة لا إلی الطوائف- کما توهّم (3)
إذ الغرض من الخطبة ذکرهم لا الطوائف، و هو المناسب لما بعد الآیة، لا سیّما ضمیر الجمع فی سمعوها و وعوها (4). و الغرض تشبیههم فی الإعراض عن الآخرة و الإقبال علی الدنیا و زخارفها للأغراض الفاسدة بمن أعرض عن نعیم الآخرة لعدم سماع الآیة و شرائط الفوز بثوابها، و المشار إلیها فی الآیة هی الجنّة، و الإشارة للتعظیم .. أی تلک الدار التی بلغک وصفها.
و العلوّ: هو التّکبّر (5) علی عباد اللَّه و الغلبة علیهم، و الاستکبار عن العبادة.
و الفساد: الدعاء إلی عبادة غیر اللَّه، أو أخذ المال و قتل النفس بغیر حقّ، أو العمل بالمعاصی و الظلم علی الناس، و الآیة لمّا کانت بعد قصّة قارون و قبله قصّة فرعون فقیل إنّ العلوّ إشارة إلی کفر فرعون، لقوله تعالی فیه (6): عَلا فِی الْأَرْضِ (7) و الفساد إلی بغی قارون لقوله تعالی: وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ (8) ففی کلامه علیه السلام یحتمل کون الأوّل إشارة إلی
ص: 541
الأوّلین، و الثانی إلی الثالث، أو الجمیع إلیهم جمیعا، أو إلی جمیع من ذکر فی الخطبة کما قیل.
بلی و اللَّه لقد سمعوها و وعوها و لکنّهم حلیت الدنیا فی أعینهم و راقهم زبرجها ..
و فی روایة الشیخ (1)
بلی و اللَّه لقد سمعوها و لکن راقتهم دنیاهم و أعجبهم زبرجها ..
وعی الحدیث- کرمی-: فهمه و حفظه (2).
و حلی فلان بعینی و فی عینی- بالکسر-: إذا أعجبک، و کذلک حلی- بالفتح یحلو حلاوة (3).
و راقنی الشّی ء: أعجبنی (4).
و الزّبرج: الزّینة من وشی (5) أو جوهر أو نحو ذلک (6)، قال الجوهری: و یقال الزّبرج (7): الذّهب (8)، و فی النهایة: الزّینة و الذّهب و السّحاب (9).
أما و الذی فلق الحبّة و برأ النسمة لو لا حضور الحاضر و قیام الحجّة بوجود الناصر ..
وَ فِی رِوَایَةِ الشَّیْخِ (10): لَوْ لَا حُضُورُ النَّاصِرِ وَ لُزُومُ الْحُجَّةِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ مِنْ
ص: 542
أَوْلِیَاءِ الْأَمْرِ ..
الفلق: الشّقّ (1)، و برأ ... أی خلق، و قیل: قلّما یستعمل فی غیر الحیوان (2)، و النّسمة- محرکة- الإنسان أو النّفس و الرّوح (3).
و الظاهر أنّ المراد بفلق الحبّة شقّها و إخراج النبات منها.
و قیل: خلقها (4).
و قیل: هو الشقّ الذی فی الحبّ (5).
و حضور الحاضر .. أمّا وجود من حضر للبیعة فما بعده کالتفسیر له، أو تحقّق البیعة- علی ما قیل-، أو حضوره سبحانه و علمه، أو حضور الوقت الذی وقّته الرسول صلّی اللَّه علیه و آله للقیام بالأمر.
و ما أخذ اللَّه علی العلماء أن لا یقارّوا علی کظّة ظالم و لا سغب مظلوم ..
کلمة ما مصدریّة، و الجملة (6) فی محلّ النصب لکونها مفعولا لأخذ أو موصولة و العائد مقدّر، و الجملة بیان لما أخذه اللَّه بتقدیر حرف الجر أو بدل منه أو عطف بیان له.
و العلماء: إمّا الأئمّة علیهم السلام أو الأعمّ، فیدلّ علی وجوب الحکم بین الناس فی زمان الغیبة لمن جمع الشرائط.
و فی الإحتجاج (7): علی أولیاء الأمر أن لا یقرّوا ..
ص: 543
و المقارّة- علی ما ذکره الجوهری-: أن تقرّ مع صاحبک و تسکن (1). و قیل:
إقرار کلّ واحد صاحبه علی الأمر و تراضیهما به.
و الکظّة: ما یعتری الإنسان من الامتلاء من الطّعام (2)، و السّغب بالتحریک- الجوع (3).
لألقیت حبلها علی غاربها (4)
و لسقیت آخرها بکأس أوّلها ..
الضمائر راجعة إلی الخلافة، و الغارب: ما بین السّنام و العنق (5) أو مقدّم السّنام (6)، و إلقاء الحبل ترشیح (7) لتشبیه الخلافة بالناقة التی یترکها راعیها لترعی حیث تشاء و لا یبالی من یأخذها و ما یصیبها، و ذکر الحبل تخییل (8). و الکأس إناء فیه شراب أو مطلقا (9).
و سقیها بکأس أوّلها ترکها و الإعراض عنها لعدم الناصر.
و قال بعض الشارحین: التعبیر بالکأس لوقوع الناس بذلک الترک فی حیرة تشبه السکر (10).
ص: 544
و لألفیتم دنیاکم هذه أزهد عندی (1) عن عفطة عنز ..
وَ فِی الْإِحْتِجَاجِ (2): وَ لَأَلْفَوْا دُنْیَاکُمْ أَهْوَنَ عِنْدِی ..
قوله علیه السلام: ألفیتم .. أی وجدتم (3)، و إضافة الدنیا إلی المخاطبین لتمکّنها فی ضمائرهم و رغبتهم فیها (4)، و الإشارة للتحقیر.
و الزّهد: خلاف الرّغبة، و الزّهید: القلیل (5)، و صیغة التفضیل علی الأوّل علی خلاف القیاس کأشهر و أشغل.
و العنز- بالفتح- أنثی المعز (6)، و عفطتها: ما یخرج ما أنفها عند النثرة، و هی منها شبه العطسة (7)، کذا قال بعض الشارحین (8)، و أورد علیه أنّ المعروف فی العنز النفطة- بالنون- و فی النّعجة: العفطة- بالعین- صرّح به الجوهری (9) و الخلیل فی العین (10). و قال بعض الشارحین: العفطة من الشاة کالعطاس من الإنسان، و هو غیر معروف، و قال ابن الأثیر: أی ضرطة عنز (11).
ص: 545
قَالُوا: وَ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ عِنْدَ بُلُوغِهِ إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ فَنَاوَلَهُ کِتَاباً (1)، فَأَقْبَلَ یَنْظُرُ فِیهِ، فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ قِرَاءَتِهِ، قَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ رَحْمَةُ اللَّهِ
ص: 546
عَلَیْهِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ! لَوِ اطَّرَدَتْ (1) مَقَالَتُکَ مِنْ حَیْثُ أَفْضَیْتَ. فَقَالَ لَهُ (2): هَیْهَاتَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ، تِلْکَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ.
أهل السّواد: ساکنو القری (3)، و تسمّی القری سوادا لخضرتها بالزرع و الأشجار، و العرب تسمّی الأخضر: أسود.
و ناوله: أعطاه (4).
و یحتمل أن یکون اطّردت- علی صیغة الخطاب من باب الإفعال- و نصب المقالة علی المفعولیّة أو علی صیغة المؤنّث الغائب من باب الافتعال، و رفع المقالة علی الفاعلیّة، و الجزاء محذوف .. أی کان حسنا، و کلمة لو للتمنّی، و قد مرّ (5)
ص: 547
تفسیر الشقشقة- بالکسر-.
و هدیر الجمل: تردیده الصّوت فی حنجرته (1) و إسناده إلی الشقشقة تجوّز.
و قرّت .. أی سکنت (2). و قیل: فی الکلام إشعار بقلّة الاعتناء بمثل هذا الکلام إمّا لعدم التأثیر فی السامعین کما ینبغی، أو لقلّة الاهتمام بأمر الخلافة من حیث إنّها سلطنة، أو للإشعار بانقضاء مدّته علیه السلام، فإنّها کانت فی قرب شهادته علیه السلام، أو لنوع من التقیّة أو لغیرها.
قال ابن عباس: فو اللَّه ما أسفت علی کلام قطّ کأسفی علی ذلک الکلام أن لا یکون أمیر المؤمنین علیه السلام بلغ منه حیث أراد ..
الأسف- بالتحریک-: أشدّ الحزن، و الفعل کعلم (3)، و قطّ من الظّروف الزمانیّة بمعنی أبدا (4).
و حکی ابن أبی الحدید، عن ابن الخشّاب (5) أنّه قال: لو سمعت ابن عباس یقول هذا لقلت له: و هل بقی فی نفس ابن عمّک أمر لم یبلغه لتتأسّف (6)؟! و اللَّه ما رجع عن الأوّلین و لا عن الآخرین (7).
أقول: إنّما أطنبت الکلام فی شرح تلک الخطبة الجلیلة لکثرة جدواها و قوّة الاحتجاج بها علی المخالفین، و شهرتها بین جمیع المسلمین، و إن لم نوف فی کلّ فقرة حقّ شرحها حذرا من کثرة الإطناب، و تعویلا علی ما بیّنته فی سائر الأبواب.
ص: 548
**[ترجمه]سید رضی میگوید - . نهج البلاغه، نسخه صبحی الصالح: 48، خطبه 3 - : و در خطبهای از وی که به شقشقیه معروف است میفرماید: «اما والله قد تقمصها فلان»، یعنی آن را به عنوان پیراهن در نظر گرفت، و در تشبیه به پیراهن که به بدن میچسبد از میان سایر لباسها؛ اشارهای به شدت حرص وی بر آن دارد، و ضمیر، آن گونه که در سایر روایات روشن شد، به خلافت برمیگردد، و فلان، کنایه از ابوبکر است، و در نسخه ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه1: 151 - ،
و در برخی روایات دیگر، «ابن ابی قُحافه» آمده، و در برخی دیگر «اخوتیم» ذکر شده است. و در ظاهر تعبیر کنائی سیدرضی از آن، نوعی تقیه است، و نسخههایی که در اختیار داشت متعدد بود و به خاطر برطرف شدن ترس در برخی نسخهها از تعبیر کنائی صرف نظر شده است و ممکن است تقیه از جانب خود ناسخ باشد. و آنچه بر این دلالت دارد که تعبیر کنائی از سخنان حضرت نیست، این است که قاضی القضات در المغنی - . المغنی20: 295 - به مقابله با دلالت تعبیر حضرت از ابوبکر به ابن ابی قحافه پرداخت و به دیگر القاب مدحی که برای حقیر شمردن او بود، توجهی نداشت و میگوید: عادت در آن زمان بر این منوال بود که یکدیگر را با نام پدر مینامیدند و به کنیه صدا میزدند، و چه بسا به رسول الله صلی الله علیه و آله یا محمد میگفتند و در این خطاب، توهینی به حضرت نبود. و لذا بنابر وضع لغت، در این لفظ توهینی وجود ندارد.
و سید مرتضی در کتاب الشافی - . الشافی3: 268 -
در پاسخ به وی میگوید: این امر از جانب کسی سر نمیزند که هدفش تعظیم و بزرگداشت شخص باشد، و ابوبکر نزد آنها القاب زیبایی داشت که هر کس هدفش تعظیم وی باشد، از آن استفاده میکرد. و اما این گفته وی که رسول الله صلی الله علیه و آله با نام خویش مورد خطاب قرار میگرفت. معاذالله، فقط کسی که به نبوت وی تردید داشت وی را با نام خود مورد خطاب قرار میداد. و اما گفتهاش در خصوص عادات عرب، شکی نیست که آنها نسبت به کسی چنین عادتی داشتند که دارای لقبهای عظیم و ارجمند چون صدیق و مانند آن نباشند.
«و انه یعلم آن محلی منها محلّ القطب من الرحی»، واو، واو حالیه است. و «قطب الرحی»: میله قرار داده شده در مرکز زیرین آسیاب که سنگ بالا بر آن میچرخد. یعنی: خلافت را چون پیراهن پوشید، با این وجود که میدانست من محور آن هستم و فقط با من نظم مییابد و جایگزینی به جای من ندارد، همانگونه که آسیاب فقط با آن محور و میله میچرخد و جایگزینی برای آن نیست.
و ابن ابی الحدید میگوید - . شرح نهج البلاغه1: 153 - :
به نظر من، او منظور دیگری دارد، یعنی من در مرکز و وسط و دل خلافت قرار دارم، همانگونه که میله آسیاب در مرکز آن قرار دارد... و در این صورت، نقصان تشبیه پوشیده نیست.
و قاضی در المغنی میگوید - . المغنی20: 295 - :
منظورش این است که او شایسته آن است و نسبت به بر عهده گرفتن آن صلاحیت بیشتری دارد. آنچه بر این امر دلالت دارد این است که میله آسیاب از خود آسیاب جدا شدنی نیست و برای کامل شدنش، خود آسیاب باید باشد و از این طریق به این اشاره دارد که وی سزاوارتر است، هر چند که دیگری آن را برعهده گرفته است.
و سید مرتضی پاسخ میدهد - . الشافی3: 268 -
که این تفسیر هر چند که با الفاظ نقل شده بی ارتباط نیست، اشتباه است؛ زیرا مفاد این سخن، فقط یکه تازی در شایستگی است، نه اینکه دیگری در جای او قرار نمیگیرد و نه اینکه او شایسته آن کار است و برای آن ساخته شده است، و این سخنش که میگوید: میله آسیاب از خود آسیاب جدا شدنی نیست، تاویل برعکس مراد و مقصود است، زیرا نزد اهل لغت، آنچه از این کلام فهمیده میشود، عدم امکان گردش آسیاب بدون میله آن است، و نه عدم جدا شدن میله از آسیاب.
«ینحدر عنی السیل ولایرقی الیّ الطیر»: «انحدر السیل» شاید کنایه از افاضه علوم و کمالات و سایر نعمتهای دنیوی و اخروی بر مواد لایق و قابل باشد. و گویند: معنا این است که من بالاتر از سیل هستم، به گونهای که به من نمیرسد؛ و ضعف آن واضح است.. سپس در توصیف خود به علو و بزرگی، با این سخن «ولا یرقی الیّ الطیر» خود را بالاتر کشید. چون پرواز پرنده از سرچشمه سیل بالاتر است و پس چگونه نمیتوان به آن رسید؟ و هدف، اثبات بالاترین مراتب کمال است برای دلالت بر بطلان خلافت آن کس که آن را بر عهده گرفته است، زیرا ترجیح مقام پایینتر بر بالاتر، قبیح است.
«فسدلت دونها ثوبا و طویت عنها کشحا»، گفته میشود: «تهدل الثوب یسدُله»: بیرون آوردن آن، و «سدل دون الشیء»: یعنی مقابل آن و نزدیک به آن. معنا این است: میان خود و خلافت حجاب و مانعی قرار دادم و از آن روی برگرداندم و ناامید شدم. و «الکشح»: مابین خاصره تا کوتاهترین دنده، و گویند: «فلان طوی کشحا»: روی برگرداند و مهاجرت کرد و گویند، منظور حضرت غیر از این است و به این معناست که خود را گرسنه باقی گذاشت و پهلوی خود را لاغر کرد، همانگونه که اگر شخصی بخورد و سیر شود، پهلوی خود را پر کرده است .
«و طفقت ارتئی بین آن اصول بید جذاء، او اصبر علی طخیه عمیاء»، «طفق فی کذا»، یعنی شروع کرد. و «ارتئی فی الامر»: برای پیدا کردن مناسب تر تامل کنم، که بر وزن افتعل است که یا از رؤیت قلبی مشتق شده و یا از رای و نظر، و «الصوله»: حمله و هجوم. و«الجذاء»: قطع شده و نیز شکسته شده، بر اساس آنچه جوهری میگوید - . الصحاح2: 561 - .
و در النهایة میگوید: در حدیث علی علیه السلام آمده: «اصول بید جذاء»، کنایه از سستی و کوتاهی یارانش و دست از جنگ برداشتن آنها دارد، زیرا لشکر برای امیر مانند دست است و حذاء نیز روایت شده است - . النهایة1: 250 - .
و در آنجا به دست کوتاه که به آنچه میخواهد دراز نمیشود تفسیر کرده است، و میگوید، شاید جذاء مناسبتر باشد - . النهایة: 356 - .
و «الطُخیه»: ظلمت و ابر و در برخی نسخهها الطَخیه ذکر شده است. در القاموس آمده: «الطَخیه»: ظلمت است و حرف طاء آن با هر سه حرکت میآید - . القاموس المحیط4: 356 - . و جوهری فقط الطُخیه ذکر کرده و به ابر تفسیر کرد - . الصحاح2: 561 - . و در النهایة آمده: الطَخیه: ظلمت و ابر - . النهایة3: 116 -
و «العمیاء»: مؤنث اعمی به معنای نابینا. و الطخیه را به آن وصف کرد؛ زیرا انسان بینا در آن چیزی نمیبیند. گویند: «مفازه عمیاء»: صحرایی که در آن راهنما راه پیدا نمیکند، که مبالغه در وصف شدت ظلمت است و حاصل معنا این است: هنگامی که خلافت را در دست کسی دیدم که شایسته آن نیست، فکری کردم و بین بدون یاور جنگیدن و بین مشاهده مردم که در جهل و گمراهی و سختی بودند، مردد بودم.
«یهرم فیها الکبیر و یشیب فیها الصغیر و یکدح فیها مؤمن حتی یلقی ربه»: «هَرِم» بر وزن فَرِح: به نهایت پیری رسید. و «الشَیب»: سفیدی مو. و «الکدح»: تلاش و زحمت و سعی. و جملات سه گانه اوصافی برای الطخیه است، و موجب شدنش به پیر شدن شخص بزرگ و سفید مو شدن بچه، یا به خاطر کثرت سختیهایی که در آن است که باعث سرعت یافتن پیری و سفید شدن مو میشود، یا به خاطر طول مدت آن و آمد و شد شب و روز بر آن، و یا به خاطر هر دو موضوع. بر اساس دو وجه اول، این آیه تفسیر شد: {روزی که کودکان را پیر گرداند} - . المزمل / 17 - . و «کدح المؤمن»، ممکن است مراد از آن، لازمه آن است، منظور: خستگی و تحمل زحمت در رسیدن به حق خود و گویند: تلاش میکند ولی به حق خود نمیرسد، که کدح به همان معناست و گویند: منظور از آن این است که مؤمن مجتهد تا زمان مرگ در راه دفاع از حق و امر به معروف تلاش میکند و زحمت میکشد و سختیها تحمل میکند. و در روایت شیخ طوسی - . امالی الطوسی1: 382 -
و طبرسی - . الاحتجاج1: 283 -
«یرضع فیها الصغیر و یدبّ فیها الکبیر» آمده که این نیز کنایه از طول مدت است، یعنی طول میکشد تا اینکه کسی که کوچک بود، آرام گام بردارد. «دبّ یدبّ دبیبا» یعنی آرام رفت. «فرایت ان الصبر علی هاتا احجی، فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجا آری تراثی نهبا»: کلمه «ها» در هاتا، برای تنبیه است و تا برای اشاره به مؤنث است که به الطیخه اشاره دارد. و «احجی»: شایستهتر و لایقتر و سزاوارتر، که گویند: «حجا بالمکان»: اگر اقامت کند و مستقر شود، این سخن در النهایة ذکر شده است - . النهایة1: 348 - .
و گویند: لایقتر و به عقل نزدیکتر است. و «القذی»: جمع «قذاة»: کاه و یا خاشاکی که در چشم و همچنین در نوشیدنی بیفتند. و «الشجا»: استخوان و مانند آن که در حلق گیر کند. و «التراث»: آنچه شخص برای وارثان خود باقی میگذارد و تاء آن بدل از واو است. و «النهّب»: غارت کردن و به زور گرفتن و غنیمت، و جمله توضیحی بر وجود خاشاک و استخوان است. و در روایت شیخ مفید و شیخ طوسی - . الارشاد، شیخ مفید: 152، و امالی الطوسی1: 382 - و طبرسی - . الاحتجاج، طبرسی1: 283 - ، «فرایت الصبر» آمده و در روایت شیخ طوسی - . امالی الطوسی1: 382 - «تراث محمد نهبا» ذکر شده است. و در تلخیص الشافی - . تلخیص الشافی3: 53 - «من آن آری تراثی نهبا» ذکر شده است. یعنی من بعد از شک و تردید نسبت به جنگیدن، تصمیم گرفتم که صبر کنم که شایستهتر است؛ به این خاطر که جنگیدن به خاطر غلبه بر دشمن، منجر به کشته شدن آل رسول الله صلی الله علیه و آله و از بین رفتن کلمه اسلام میشود.
و برخی شارحان گفتند: - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 155 -
در کلام تقدیم و تاخیر وجود دارد و تقدیر آن: پرنده از پریدن به قلهام گریزان است، پس تامل کردم و چنین و چنان دیدم، پس صبر را در آن راه، معقولتر یافتم، پس دامن از خلافت برچیدم و پهلو از آن پیچیدم و به صبر گراییدم، در حالی که دیده از خار غم خسته بود و. .. تا پایان بند؛ زیرا ممکن نیست که دامن از آن برچیند و پهلو از آن بپیچد و سپس تامل کند...، و تقدیم و تاخیر در زبان عرب رایج است، خداوند تعالی میفرماید: {ستایش خدایی را که این کتاب [آسمانی] را بر بنده خود فرو فرستاد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد و مستقیم است} - . الکهف / 1 - .
پایان.
و میتوانیم بگوییم که دامن برچیدن و پهلو پیچیدن، از باب حتمی بودن و تصمیم قطعی بر ترک کردن نبود، بلکه مقصود عجله و اقدام به انجام امور، که در عاقبت آن تامل نکرده باشد. و شاید دو بند با این معنا مناسبت بیشتری دارد.
«حتی مضی الاول لسبیله فادلی بها الی فلان بعده»: گویند تقدیر آن: به راه خود رفت... و آن را به فلانی سپرد، یعنی برای او پرتاب کرد و تحویل داد. و تعبیر با لفظ فلان همان چیزی است که گفته شد و در نسخه ابن ابی الحدید، ابن خطاب - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 162 - ،
و در برخی روایات الی عمر ذکر شده است. و «ادلاؤه الیه بها»: منصوب کردنش به خلافت است. و عمر بن خطاب خود را خلیفه ابوبکر میخواند و برای عاملان خود از طرف خلیفه ابوبکر مینوشت تا اینکه لبید بن ابی ربیعه و عدی بن حاتم پیش او آمدند و به عمروعاص گفتند: از امیرالمؤمنین برای ما اجازه ورود بخواه، پس عمروعاص او را با لفظ امیرالمؤمنین خطاب کرد و از آن زمان در نامهنگاریها، عمر با همین لقب نامیده شد، این گفته را ابن عبدالبرّ در الاستیعاب ذکر کرده است - . رسائل الشریف المرتضی2: 110 - . و سپس حضرت این بیت از اعشی را مثال آورد:
- روز مرا با حیان، برادر جابر، چه مشابهت؟ و این دو را با هم چه مناسبت؟
- من همه روز در گرمای سوزان بر پشت شتر بوده و او آسوده به راحت در خانه غنوده - . دیوان الاعشی: 96 - .
«تمثیل بالبیت»: برای مثال آن را گفت. و «الاعشی»، نامش میمون بن جندل است و «شتّان»: اسم فعل به معنای دور است و در آن معنای تعجب نیز وجود دارد و «الکُور»: جهاز شتر و ضمیر به «الناقه» برمیگردد. «حیان»، صاحب قلعهای در یمامه و از بزرگان بنی حنیفه بود و مردم قومش فرمانبردار او بودند و انوشیروان هر ساله برای او هدیه میفرستاد و در رفاه و آسایش زندگی میکرد و از رنج سفر در امان بود و هرگز مسافرت نمیکرد، و اعشی ندیم او بود و برادرش جابر از او کوچکتر بود. و گویند که حیان، اعشی را نسبت به ارتباطش با برادرش مورد نکوهش قرار داد و اعشی معذرت خواست که افراط در شراب نوشی وی را بر آن داشت، ولی حیان عذر او را نپذیرفت.
و معنای بیت آنگونه که سید مرتضی بیان کرد - . رسائل الشریف المرتضی2: 110 - :
بیان کردن دوری روز او که به خاطر گرمای سوزان در سختی به سر میبرد و روز حیان که در راحتی و آسایش به سر میبرد و همچنین هدف، بیان دوری روز خود که بر رنج و سختیها صبر میکند و بین روز آنها که به آنچه از دنیا میخواهند رسیدهاند و این ظاهر بیت است که با بیت بعد قصیده مطابقت دارد که حضرت بر اساس برخی نسخهها، آن را به عنوان مثال آورده است که میگوید: «أرمی بها البید اذا هجرّت و انت بین القرو والعاصر» - . لسان العرب2: 34 -
و «البید»: جمع بیداء یعنی صحرا. و «التهجیر»: راه رفتن در گرمای سوزان، که در هنگام ظهر در شدت گرما است. و «القرو»: ظرفی از چوب گویند: ظرفی کوچک یا ظرفی برای شراب نوشی. و «العاصر»: کسی که انگور را برای شراب میفشارد. یعنی من در گرمای سوزان بر شترم در بیابانها هستم، در حالی که تو در خوشی و شراب نوشی وقت میگذرانی. و برخی شارحان گویند - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 257 - :
معنا این است: چقدر دور است روز من که بر شتر خودم در تلاش و زحمت هستم و روز خودم که ندیم حیان برادر جابر در راحتی و آسایش هستم.
پس غرض، بیان دوری بین حال و روز خود پس از وفات رسول الله صلی الله علیه و آله است که شکست خورده و حقش غصب شده است، و بین حال و روز خود در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله است.
اصل «یا عجبا»، یا عجبی است، که یاء به الف قلب شده است، انگار متکلم تعجب خود را فرا میخواند و به آن میگوید: حاضر شو که اینک زمان حضور تو است. و «بینا»: «بینَ» ظرفی است که فتحه آن اشباع شده و به الف تبدیل شده است و بعد از آن غالبا اذا فجایئه میآید. و «الاستقاله»: استعفا و طلب برکناری که در معامله به معنی فسخ کردن به خاطر پشیمانی است که در بیعت و عهد و پیمان نیز کاربرد دارد و کنارهگیری و استعفای وی، این گفتهاش است که چون با وی بیعت شد، گفت: مرا برکنار کنید که من در حالی که علی در جمع شماست، بهترین شما نیستم.
و ماجرای طلب کنارهگیری(استقاله) را طبری در تاریخ خود - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 165، و تاریخ طبری2: 618-619 و دیگر کتابها - ،
و بلاذری در انساب الاشراف و السمعانی در الفضائل، و ابوعبیده در برخی کتب خود بر اساس آنچه برخی از یاران ما روایت کردهاند، نقل کردهاند و رازی در نهایه العقول صحت این خبر را رد نکرد، هر چند که در پاسخ به آن، استدلالهای سستی بیان کرد و کلام حضرت برای گواهی بر صحت این خبر کفایت میکند. و بودن عقد خلافت برای دیگری در میان اوقات استقاله، به جهت تنزیل دادن اشتراک آن دو در تحقق و وجود به منزله اتحاد زمانی است، و یا اینکه ظاهر از حال آینده، دوام پشیمانی و تاسف وی به ویژه هنگام ظهور علائم مرگ پیداست؛ به خاطر این که میدانست خلافت حق دیگری است.
و این سخن حضرت: «بعد وفاته»، ظرف برای خود عقد نیست بلکه برای مترتّب شدن آثار و نتایج آن به شخصی که عقد برای وی بسته شده، است به خلاف این سخنش: در زندگیاش....، و مشهور است - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 165، و تاریخ طبری2: 618-619 و دیگر کتابها -
هنگامی که به حال احتضار افتاد، عثمان را احضار کرد و به وی دستور داد که عهدی بنویسد، در حالی که ابوبکر بر عثمان تکیه داده بود، چون به اینجا رسید: اما بعد... از هوش رفت و عثمان نوشت: عمر بن خطاب را به عنوان خلیفه شما در نظر گرفتم. و ابوبکر به هوش آمد و گفت: بخوان و عثمان آن عهد را خواند و ابوبکر تکبیر گفت و گفت: از این ترسیدی که اگر در حال بیهوشی بمیرم، مردم با هم اختلاف پیدا کنند؟ گفت: آری. ابوبکر گفت: خداوند، تو را به خاطر اسلام و اهلش پاداش خیر بدهد. سپس عهد را کامل کرد و به او دستور داد که آن را بر مردم بخواند.
و بر اساس آنچه ابن ابی الحدید ذکر کرده است - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 166 - ، در شب سهشنبه، هشت شب مانده به پایان جمادی الاخر سال سیزده هجری، به عذاب الهی پیوست. و در الاستیعاب آمده - . الاستیعاب، در حاشیه کتاب الاصابه2: 256-257 - :
اغلب میگویند: غروب سهشنبه از دنیا رفت و گویند شب سهشنبه و گویند غروب دوشنبه و میگویند: دو سال و سه ماه و پنج شب یا هفت شب بر مسند خلافت نشست و گویند، بیشتر از این مدت و تا دو سال و سه ماه و بیست روز نیز روایت شده است .
و دلیل مردنش بر اساس آنچه واقدی - . الاستیعاب، در حاشیه کتاب الاصابه2: 256-257 -
میگوید این است در روز سردی غسل کرد و تب کرد و پانزده روز مریض شد. و گویند به سل مبتلا شد، و گویند زهر خورانده شد و همسر وی اسماء بنت عمیس وی را غسل داد و عمر بن خطاب بر جنازه وی نماز خواند و شبانه در خانه عائشه دفن شد.
«لشدّ ما تشطرّا ضرعیها»: لام، جواب قسم مقدر است، و «شدّ»: شدید شد. و کلمه ما، مای مصدری است و مصدر فاعل فعل شدّ است و این فعل فقط برای تعجب به کار برده میشود. و «تشطرّا» از شَطر به معنای نصف مشتق شده، گویند: «فلان شطّر ماله»، یعنی اموال خود را نصف کرد و تقسیم کرد. معنا این است که هر کدام از آن دو، پستانی از خلافت را گرفتند؛ و از دیگر معانی آن با کسره «شِطره»: نوک پستان آن است، گویند «شطَّر ناقته تشطیرا» یعنی اگر دو پستان شتر را با کیسه ببندند، تا اینکه بچه آن از آن شیر نخورد. و شتر دارای چهار پستان است، دو تا از آنها که بلافاصله بعد از ناف هستند و دو تای دیگر که بعد از آن هستند و حضرت هر دو پستان را به این جهت ضرع نامیده است، چون هنگام دوشیدن شیر، از هر دو پستان با هم شیر دوشیده میشود.. در کلام اهل لغت «تشطّر» بر صیغه تفعّل را نیافتیم.
و در روایت شیخ مفید - .[2] الارشاد فی معرفة حجج الله، شیخ مفید: 153 - و
دیگران، «شاطرا» بر صیغه مفاعله ذکر شده، «شاطرت ناقتی»، یعنی از پستانی شیر دوشیدم و دیگری را ترک کردم و «شاطرت فلان مالی»، یعنی اموالم را با او نصف کردم.
و در بسیاری از روایتهای سقیفه آمده: حضرت پس از روز سقیفه به عمر بن خطاب فرمود: شیر بدوش که تو را از آن سهمی است و امروزه برای به خلافت رسیدنش تلاش کن و بگیر که فردا آن را به تو باز میگرداند... و عمر در روز سقیفه امر بیعت را برای ابوبکر هموار کرد و سپس چون اجل فرا رسید، ابوبکر عمر را به عنوان خلیفه تعیین کرد و عمر سهم خود را از ابوبکر در ایام خلافتش مطالبه کرده بود و ابوبکر او را در امر خلافت وزیر معین کرد که در مسؤولیت آن سهمی بر عهده داشت. و «المشاطره» در گفتار امام محتمل هر دو وجه است. و در روایت شیخ طوسی - . امالی الطوسی1: 383 -
و طبرسی - . الاحتجاج1: 284 - ،
بیت اعشی در اینجا بعد از «ضرعیها» به عنوان تمثیل ذکر شده است.
«فصیرها فی حوزه خشناء یغلظ کلمها و یخشن مسّها و یکثر العثار فیها و الاعتذار منها»: در بسیاری از نسخهها «فیها» ذکر نشده است. و «الحَوزه»: ناحیه و طبیعت. و «الغلظ»: ضد رقت و نرمی. و «الکَلم»: زخم و در اسناد آن توسعی است. و «خشونه المسّ»: آزار و ضرر رساندن است که این غیر از آن چیزی است که از «الخشناء» فهمیده میشود، زیرا الخشناء، عبارت از حوزهای است که نتوان به آنچه در آن است نایل شد و کسی که در آن گام بردارد موفق نمیشود، این گونه گفته شده است و برخی شارحان میگویند: ممکن است «من» در الاعتذار منها، برای تعلیل باشد، یعنی به خاطر آن حوزه، عذرخواهی مردم از رفتار و حرکات خویش زیاد میشود. - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 171 -
و برخی بزرگان میگویند: ظاهرا مفاد در فرض اراده ناحیه، تشبیه گیرنده خلافت است به زمین ناهموار در ناحیه و گوشه راه هموار، و تشبیه خلافت به سواری که در آن راه میرود یا به شتر، یعنی: آن را از مسیر هموار خود که همان فرد شایسته خلافت است، به آن سوی ناهموار خارج کرد؛ و در آن ناحیه هموار، او شایسته آن بود، بنابراین لغزشهای آن یا شترش در آن زیاد میشود، پس به خاطر لغزشهایش که ناشی از ناهمواری طبیعت است، نیازمند عذرخواهی شد که در واقع عذرخواهی از طبیعت است، و کسی که لغزش میکند و عذر خواهد، با توسّع خود خلافت است، و ضمیر مجرور در منها به حوزه برمیگردد یا به لغزشها که مستفاد از «کثرت عثار» است. و من، صله اعتذار است یا برای صفت مقدّری که صفت اعتذار است و یا حال برای یکثر است، یعنی «النّاشی» (ناشی شده) یا «ناشئا منها»، ناشی شده از آن. بر اساس بسیاری از نسخهها، ظرف متضمن ضمیر موصوف - منظور فیها - محذوف است، و «العثار و الاعتذار بر اساس آن دو نسخه به اشتباه در احکام و دیگر چیزها اشاره دارد و بازگشت از آن مانند ماجرای زن باردار و دیوانه و ارث پدربزرگ و مانند آن است. - . نزدیک به شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 258-259 -
و در الاحتجاج این گونه ذکر شده است - . الاحتجاج1: 284-285 - :
«فصیرها والله فی ناحیه خشناء، یجفو مسّها، و یغلظ کلمها، فصاحبها کراکب الصعبه آن اشنق لها خرم، و آن اسلس لها تقحّم، یکثر فیها العثار، و یقلّ فیها الاعتذار»، که معنا این است: که او بسیار لغزش و اشتباه میکرد و به خطر اهمیت ندادن یا جهل، عذرخواهی نمیکرد؛ یا به این خاطر که لغزشهای او عذری نداشتند که معذرت بخواهد، چرا که مقصود از اعتذار، عذرخواستن برای کسی است که معذور و قابل بخشش باشد و گناهکار نباشد.
و در روایت شیخ طوسی آمده - . امالی الطوسی1: 383 - :
«فعقدها والله فی ناحیه خشناء، یخشن مسها» و در برخی نسخهها: «یخشی مسّها و یغلط کلمها و یکثر العثار و الاعتذار فیها، صاحبها منها کراکب الصبعه آن شنق لها حزم و آن اسلس لها عصفت به» آمده است.
«فصاحبها کراکب الصعبه آن اشنق لها خرم و آن اسلس لها تقحم»: «الناقه الصعبه»: شتر چموش را گویند. و «اشنق بعیره»: سران را به وسیله عنان کشید.
و گفته میشود: «اشنق البعیر بنفسه»: هر گاه سر خود را بالا ببرد، که به صورت متعدی و لازم میآید، و لغت مشهور «شنق» است که مانند «نصر» متعدی است و با حرف جر لام به کار برده میشود، آنگونه که در النهایة ذکر شده است. - . النهایة2: 506 -
و سیدرضی در نهج البلاغه، پس از اتمام این خطبه میگوید: منظور از این گفته حضرت: «کراکب الصبعه آن اشنق لها خرم و آن اسلس لها تقحم»، این است اگر در کشیدن افسار بر آن سخت بگیرد و شتر ابا کند و سر خود را بالا کشد، بینی آن اسیب میبیند، و اگر افسار را رها کند، با توجه به رام نبودنش او را زمین خواهد زد و نمیتواند آن را مهار کند. «اشنق الناقه»، یعنی سر شتر را با افسار کشید و بالا برد، و «شنقها» نیز به این معناست. ابن السکیت این را در اصلاح المنطق ذکر کرد - . اصلاح المنطق، ابن السکیت: 36 - ،
و اینکه حضرت «اشنق لها» گفته و «اشنقها» نگفته است، به این خاطر است که آن را در مقابل «اسلس لها» قرار داده است. انگار حضرت فرموده: اگر سر آن را با عنان بالا بکشد و آن را آزاد نگذارد. - . نهج البلاغه، چاپ صبحی الصالح: 50، خطبه 3 -
پایان.
پس حرف لام برای اتصال و پیوستن است. و «الخرم»: شکاف، «خرم فلانا»، بر وزن ضرب، یعنی آنچه میان دو سوراخ بینی قرار دارد را پاره کرد و «خرِم» بر وزن فَرِح است، و مفعول آن محذوف است که آن گونه که از کلام برخی اهل لغت فهمیده میشود، همان ضمیر الصعبه است؛ یا آنگونه که کلام سید رضی و ابن اثیر و برخی شارحان بر آن دلالت دارد، بینی آن است. و «اسلس لها»: افسار او را رها کرد. و «تقحمّ»: خود را در مهلکه انداخت، و «تقحم الانسان الامر»، یعنی بدون تامل خود را در آن انداخت.
در بیان معنای آن چند وجه ذکر کردند، از جمله آن وجوه: ضمیر در صاحبها به حوزه که کنایه از خلیفه یا اخلاقش است، برمیگردد، و مقصود از صاحبها: شخصی که همنشین وی باشد، مانند مشاور و دیگر اشخاص و معنا این است که حال و روز همنشین آن شخص وصف شده در شدت و سختی مانند شخصی است که بر شتر رام نشده سوار است؛ پس اگر عجله کند و کارهای ناپسندش را نپذیرد، این امر منجر به جدایی آن دو و فساد اوضاع میشود، و اگر خاموش باشد و او را به حال خود بگذارد که هر آنچه دلش بخواهد انجام دهد، این امر منجر به از دست دادن اموال میشود.
و از دیگر وجوه معنایی آن: ضمیر به خلافت یا به حوزه برمیگردد، و منظور از صاحبها، خود امام علیه السلام است که معنا این خواهد بود: قیام من برای به عهده گرفتن، مستلزم جنگیدن با آن شخص و فساد امر خلافت از اساس و تفرقه نظام مسلمانان است. و سکوت و چشم پوشی من از وی، ورود به خاستگاههای ذلت و خواری است.
و از دیگر وجوه معنایی آن: ضمیر به خلافت برمیگردد، و صاحبها: کسی است که امر آن را بر عهده گرفته است و حق را و آنچه بر او واجب است را مراعات میکند، که معنا بدین ترتیب خواهد بود: کسی که امر خلافت را بر عهده گرفته است، اگر در اجرای حق زیاده روی کند و مردم را از هوای نفس خود بازدارد، این امر به خاطر میل مردم به باطل، منجر به دور شدن و جدایی شان از وی میشود، و اگر در حفظ لوازم خلافت زیادهروی کند، این امر وی را به خاستگاههای هلاک میافکند. و ضعف و بعید بودن این وجه معنایی واضح است.
این وجوه معنایی است که در این خصوص گفته شده است، که شاید وجه اول مناسبتر به نظر بیاید - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 259-260 - .
و ممکن است صاحب را خود حضرت بدانیم که غرض بیان این امر است که حضرت به خاطر مصاحبت و همنشینی، در روزگار آن حوزه و ناحیه خشن، سختیهای زیادی تحمل کرده است، که تبعات آن پس از آشکار شدن زشتی لغزشها به وی میرسید و از وی بنا به اهدافی، طلب مشورت میکرد. و به نظر من، وجه معنایی دیگری نیز ممکن است و آن این است که منظور از صاحب، عمر، و از حوزه، بدخلقی او است و ممکن است که ضمیر را به خلافت بازگردانیم.
و حاصل معنا این است که وی به خاطر جهلش نسبت به امور، و عدم شایستگیاش نسبت به خلافت و مبهم بودن امور، مانند سواری است که بر شتری چموش سوار شده است، و او گرفتار اموری میشد که نمیتوانست از آن رها شود و یا تمام امور و کارهایش خالی از اشتباه و فساد نبود. پس اگر جرات و سرسختی و خشونت را به کار بندد، خلاف حق خواهد بود، و اگر نرمی به کار گیرد، با هدف ریا کاری در دین خواهد بود.
«فمُنی الناس - لعمر الله - بخبط و شماس و تلوّن و اعتراض»: «مُنی»، صیغه مجهول است، یعنی مبتلا شد، و «العُمر و العَمر»، مصدر «عُمِر الرجل»: یعنی شخص زمان طولانی عمر کند، و در قسم فقط عَمر به کار برده میشود، و اگر حرف لام در ابتدای آن بیاید، بنابر مبتدا بودن، آن را مرفوع میکند، و حرف لام برای تاکید مبتداست و خبر آن محذوف است. و تقدیر «لعمر الله قسمی» خواهد بود، و اگر حرف لام در ابتدای آن نیاید، بنابر مفعول مطلق منصوب میشود، و معنا در هر دو تقدیر این خواهد بود: به بقا و جاودانگی خداوند قسم میخورم. و «الخَبط»: بدون شناخت در راهی نامشخص راه رفتن است. و «الشِماس»: دوری جستن و اجتناب کردن است. «شمس الفرس شموسا و شماسا، فهو فرس شَموس و به شِماس»: اسب چموشی که سواری ندهد، و «التلوّن فی الانسان»، اینکه بر خلق و خویی واحد ثابت نماند. و «الاعتراض»: مستقیم راه نرفتن است و از پهلو راه رفتن است.
و هدف بیان شدت گرفتار شدن مردم در روزگار خلافتش به خاطر جهلش، به قضایایی باطل است و همچنین استبداد به رای بودن و عجله کردنش در حکم و اذیت کردن مردم به خاطر شدت و خشونتش در گفتار و اعمال که موجب دور شدن مردم از وی شد، و به خاطر پرهیز و دور شدن او از مردم مانند اسب چموش، و به خاطر بیثباتی او در آراء و احکام به این دلیل است که بر اصولی قوی مبتنی نیست و خارج شدن وی از راه مستقیم که خداوند آن را برای بندگانش معین کرده است، و یا در روز و شب به جان آنها افتادن، و یا آنها را به امور سخت و وظایف دشوار گرفتار کردن است... و ممکن است که این اوصاف، اوصافی برای مردم در مدت خلافتش باشد، چون خارج شدن والی و خلیفه از راه مستقیم، بعضی اوقات مستلزم خارج شدن مردم از آن نیز هست، و همچنین بیثباتی و ناسازگاری وی مستلزم بیثباتی و ناسازگاری آنها در برخی امور میشود، و خشونت وی مستلزم دور شدن مردم میشود. و در بابهای آینده، ان شاء الله جزئیات این امور ذکر میشود.
«فصبرت علی طول المده و شده المحنة حتی اذا مضی لسبیله جعلها فی جماعه زعم انی احدهم». و در تلخیص الشافی، «زعم انی سادسهم» ذکر شده است - . تلخیص الشافی3: 54 - .
«المحنة»: بلایی که انسان با آن مورد امتحان قرار میگیرد. و «الزعم»، حرف «ز» به هر سه حرکت ذکر شده است که نزدیک به ظن و گمان است. ابن اثیر می گوید: تنها «زعموا» در سخنی گفته میشود که سندیت و اعتباری در آن نیست - . النهایة2: 303 - . و زمخشری میگوید: احادیثی که با فعل زعموا شروع شود، از جمله احادیثی است که نمیتوان به آن اعتماد کرد - . با مضمونی مشابه در کتاب العین1: 364، و لسان العرب12: 267 ذکر شده است. - .
از امام صادق علیه السلام نقل است: هر زعم در قرآن دروغ است - . مجمع البحرین6: 79 - .
و مدت غصب کردن خلافت از جانب وی - بر اساس آنچه در الاستیعاب آمده - ده سال و شش ماه است. وی میگوید: روز چهارشنبه، چهار شب مانده از ماه ذی الحجه در سال بیست و سه هجری - و واقدی و دیگران گویند، سه روز از آن ماه مانده بود - که ابو لؤلؤه فیروز غلام مغیرة بن شعبة، با خنجر به او زد - . الاستیعاب، در حاشیه کتاب الاصابه2: 467 - .
و در بین شیعه مشهور شد که وی در نهم ربیع الاول کشته شد، و در این خصوص برخی روایات خواهد آمد.
و جماعتی که حضرت به آنها اشاره میکند، همان اهل مجلس شوراست که بنابر قول مشهور شش نفر بودند، عبارتند از: علی علیه السلام و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف. و طبری میگوید - . تاریخ الطبری3: 292 - :
طلحه در میان اعضای شورا ذکر نشده بود و در آن روز در مدینه نبود. و احمد بن اعثم میگوید - . الفتوح2: 327 - :
در مدینه بود. و عمر گفت: سه روز منتظر طلحه باشید که بیاید و اگر نیامد، شخصی را از میان پنج نفر انتخاب کنید.
«فیالله و للشوری»: «الشوری» بر وزن بُشری: مصدری به معنای مشورت است و حرف لام در (فیالله)، به خاطر آمدنش بر مستغاث، مفتوح است، لام آمده تا دلالت کند که «یا» برای ندای استغاثه است و اما لام در «للشوری» مکسور است و بر مستغاث له داخل شده است و حرف واو، زائد یا حرف عطف است که بر یک مستغاث له محذوف دیگر عطف میگردد. گویند: مثل این است که حضرت گفته باشد: «فیا لعمر و للشوری»، یا «لی و للشوری» و مانند آن. و مناسبتر این است: خداوندا، به خاطر آنچه از او به من رسیده است، از تو کمک میخواهم. یا به خاطر بلاهای زمانه به طور کلی و به ویژه شوری، و استغاثه کردن برای درد کشیدن و ناراحت شدن از قرین شدن با کسی در فضائل است که به گرد پای او نمیرسد و سزاوار خلافت نیست، و داستان شوری در باب آن ذکر خواهد شد.
«متی اعترض الریب فیّ مع الاول منهم حتی صرت اقرن الی هذه النظائر». و در روایت شیخ طوسی - . تاریخ الطبری3 : 292 -
و دیگران این گونه ذکر شده: «فیا للشوری والله، متی اعترض الریب فیّ مع الاولین، فانا الان اقرن...»، و در الاحتجاج - . الفتوح 2 : 327 -
چنین ذکر شده: «مع الاولین منهم حتی صرت الان یقرن بی هذه النظائر».
«اعترض الشیء»، یعنی در عرض قرار گرفته است، مانند چوبی که در عرض رودخانه قرار گرفته است. و «الریب»: شک. و مقصود از اول، ابوبکر است. و «اقرن الیهم» در صیغه مجهول، یعنی قرین آنها قرار داده شوم و میان من و آنها جمع شود. و «النظائر الخمسه»: اصحاب شورا، و گویند: «الاربعه»، آنگونه که ذکر خواهد شد، و تعبیر کردن از آنها به «النظائر» به این خاطر است که عمر آنها را نظیر و مانند حضرت قرار داده است، یا به این خاطر که هر کدام از آنان نظیر و مانند دیگران است.
«لکنی اسففت اذ اسفّوا و طرت اذ طاروا». و در روایت شیخ طوسی این گونه ذکر شده است: «و لکنی اسففت مع القوم حیث اسفّوا و طرت مع القوم حیث طاروا». در النهایة در شرح این عبارات آمده: «اسفَّ الطائر»: به زمین نزدیک شد، و «اسفَّ الرجل للامر»: به آن امر نزدیک شد - . النهایة 2 : 275 - . و «طرت»: بالا رفتم، کاربردی کلی در کاملترین افراد به قرینه مقابله. و برخی شارحان میگویند - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 184 - :
یعنی خواه آن امر که بر آن نزاع وجود دارد، دارای شأنی بالا یا پایین باشد، من آن را طلب کردم؛ چون حق من است و
طلب کردن آن را کسر شأنی برای خود نمیدانم.
و بهتر این است که معنا این باشد: من مانند آنها عمل کردم و با اینکه نظیر من نبودند، با آنها وارد شورا شدم، و درگیری را برای مصلحت کنار گذاشتم؛ یا بالاتر از آن؛ در استدلال با آنچه موافق نظر آنهاست سخن گفتم و به گونهای صحبت کردم که در آن حقانیت امور باطل گذشته را پذیرفتم، و بدین گونه حجت را بر آنها کامل کردم.
«فصغا رجل منهم لضغنه و مال الاخر لصهره مع هنٍ و هن»: «الصغی» یعنی کجشدن، از جمله آن آمده: «اصغیت الیه»: گوشت را به سمت او متمایل کردی. و «الضِغن»: کینه و دشمنی. و «الصِهر»: خویشاوند سببی. و خلیل میگوید: «الاصهار»: اهل بیت زن، و برخی از عربها هستند که صهر را برادر شوهر و خواهر زن به طور کلی گویند. و «هَن» بر وزن اخ: کلمه کنایهای است که به معنای شیء است و اصل آن «هنو» می باشد. و شیخ رضی میگوید: «الهن»: شیء منکر که ذکر آن زشت شمرده میشود، از قبیل عورت و عمل زشت و دیگر چیزها. - . شرح الرضی1: 25 -
و شخصی که به کینه و دشمنی خود روی آورد، سعد بن ابی وقاص است؛ زیرا حضرت، پدر او را در جنگ بدر به قتل رساند، و سعد از جمله کسانی بود که چون امر خلافت به حضرت محول شد، از بیعت کردن با وی امتناع کرد راوندی این چنین میگوید. - . منهاج البراعة1: 127 -
و ابن ابی الحدید این سخن را رد میکند - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 189 -
و میگوید که ابا وقاص - که نام او مالک بن وهیب است - در جاهلیت به مرگ طبیعی مرد، و میگوید: منظور طلحه است، چون طلحه از قبیله بنی تمیم و پسر عموی ابوبکر است، و بنی هاشم به خاطر خلافت، کینه شدیدی نسبت به بنی تمیم داشتند و آنها نیز همین گونه هستند؛ و روایتی که میگوید که طلحه در روز شورا حاضر نبود - اگر درست باشد - پس شخصی که کینه دارد سعد خواهد بود؛ چون مادر او حمنة بنت سفیان بن امیة بن عبدشمس است، و کینهای که در دل داشت، از جانب دائیهای وی بود که به دست علی علیه السلام کشته شدند. و معروف نیست که حضرت شخصی از قبیله بنی زهره را کشته باشد تا دشمنی به این جهت باشد. و شخصی که به برادر زنش متمایل شد، عبدالرحمن است؛ چون ام کلثوم دختر عقبة بن ابی معیط، همسر عبدالرحمن بوده و وی خواهر مادری عثمان بود و از این روی دختر کویز بن ربیعه بن حبیب بن عبد شمس است.
و در برخی چاپهای کتب شیخ صدوق - . معانی الاخبار: 344. - ،
«مال رجل بضبعه»، و در برخی دیگر لضبعه ذکر شده است. - . علل الشرائع1: 151 - جوهری میگوید: «الضُبع»: بازو. و «ضبعت الخیل»: پاهای خود را در حرکت کشید و تند دوید. و اصمعی میگوید - . نقل شده از او در الصحاح3: 1247 - :
«الضبع»: یعنی اسب، سُم خود را به طرف بازوان خود پرتاب کرد، و «کُنّا فی ضبع فلان»، یعنی تحت حمایت و پناهندگی او بودیم. و «ضلعک مع فلان»: میل و علاقه تو با فلانی است، و گویند: «خاصمت فلانا فکان ضلعک علیّ»، یعنی میل تو با من بود. - . الصحاح3: 1251 -
و در روایت شیخ طوسی این گونه ذکر شده است - . امالی الطوسی1: 383 - :
«فمال رجل لضغنه و اصغی اخر لصهره» که شاید به کنایه، مقصود، امیدش به این بود که پس از عثمان، امر خلافت به او منتقل شود و از خلافت خود و قربت جستن به او، به وسیله اکتساب اموال و بزرگی و رفعت استفاده کند؛ یا نوعی روی گرداندن از حضرت است که حضرت از منحرفان شمرده شده بود؛ یا موارد دیگر که خود حضرت به آن داناتر است. و ممکن است ظرف متعلق به معطوف و معطوف علیه باشد، و کنایه شامل شخصی که کینه دارد نیز میشود.
«الی ان قام ثالث القوم نافجا حضنیه بین نثیله و معتلفه، و قام معه بنو ابیه یخضمون مال الله خضم الابل نبتة الربیع» و در روایت شیخ طوسی این گونه ذکر شده است - . امالی الطوسی1: 383 - :
«الی ان قام الثالث نافجا حضنیه بین شیله و معتلفه منها، و اسرع معه بنو ابیه فی مال الله یخضمونه». و «الحِضن»: پایینتر از زیر بغل تا پهلو. و «الفنج»: بلند کردن، و «بعیر منتفج الجنبین»: اگر از خوردن سیر شده باشد و دو پهلوی آن بالا روند، «و رجل منتفج الجنبین»: اگر به آنچه در واقع در وی نیست، افتخار کند، و ظاهر مقام، تشبیه به شتر است. و ابن اثیر میگوید: حضرت از این عبارات به خودبزرگ بینی و تکبر کنایه دارد - . النهایة5 : 89 - ،
و «نافخا» نیز روایت شده است، یعنی باد کرده و آماده انجام امر شر است - . النهایة5 : 90 - .
بر اساس این روایت، در ظاهر، مقصود پرخوری است.
و «النثیل»: فضله، سرگین. و «المعتلَف»: جای علف خوردن چهارپا، یعنی هم و غم او مانند چهارپایان، خوردن و مدفوع کردن است. و تفسیر آنچه در روایت شیخ صدوق آمده را قبلا ذکر کردیم. در قاموس المحیط آمده: «النَثیل و النِثیل»: رگ آلت شتر یا خود آلت شتر را گویند - . القاموس المحیط3: 344 - .
و «الخضم»: با تمام دهان خوردن است و مقابل آن «القضم» است که به معنای خوردن با کنارههای دندانها است.
و در النهایة - در خصوص حدیث علی علیه السلام - آمده: «فقام بنو ابیه یخضمون مال الله خضم الابل نبته الربیع.» «الخضم»: با دندانهای آسیاب خوردن است، و «القضم»: خوردن با دندانهای نیش است، از جمله آن در حدیث ابوذر آمده: «تاکلون خضما و ناکل قضما». - . النهایة2: 44 -
و گویند: «الخضم» مختص شیء تر و مرطوب است و «القضم» به شیء خشک و سخت اختصاص دارد، و فعل آن خضم بر وزن علم است، بر اساس آنچه جوهری - . الصحاح5: 1913 - و ابن اثیر - . النهایة2: 44 -
میگویند. و در القاموس المحیط آمده که بر وزن سمع و ضرب است - . القاموس المحیط4: 107 - . و مضارع آن در نسخهها در هر دو وجه ذکر شده است. و گویند: «النِبتة»: گونهای از شکل و حالت گیاه، گویند: «انه لحسن النبتة». و کلام اشاره دارد به تصرف عثمان و بنی امیه در بیت المال مسلمانان، و بخشیدن جوایز و دادن زمینها، که بعدا ان شاء الله به آن خواهیم پرداخت.
«الی ان انتکث علیه فتله و اجهز علیه عمله و کبت به بطنه» و در الاحتجاج - . الاحتجاج1: 287 - این گونه آمده: «الی ان کبت به بطنته و اجهز علیه عمله». «الانکاث»: نقض کردن، گویند: «نکث فلان العهد و الحبل فانتکث»، یعنی آن را نقض کرد. و «فتل الحبل»: درهم تابیدن طناب. و «الاجهاز»: تمام کردن قتل شخص مجروح و تعجیل در آن. و گویند: به آنچه که قبل از قتل عثمان برای عثمان پیش آمد، از بدگوییها و حقیر شدن در چشم مردم اشاره دارد. و «کبا الفرس»: اسب با صورت بر زمین خورد، و «کبا بِهِ» او را بر زمین زد. و «البِطنة»: شکم بارگی، یعنی پر شدن از غذا. و حاصل معنا این است که اعمال مذکور آنها به طور پیوسته ادامه یافت تا اینکه پیامد مکرها و طرحهایش به خود او برگشت و عاقبت وخیم دامنگیر او شد و به او هجوم آوردند و او را کشتند، که بعدا آن را بیان میکنیم.
«فما راعنی الا والناس ینثالون علیّ من کل جانب» و در الاحتجاج آمده - . الاحتجاج1: 287 - :
«الّا و الناس رسل الیّ کعرف الضبع یسالون ان ابایعهم و انثالوا علی حقی». و در روایت شیخ طوسی آمده - . امالی الطوسی1: 383 - :
«فما راعنی من الناس الا و هم رسل کعرف الضبع یسالونی ابایعهم و ابی ذلک و انثالوا علیّ». و«الرَوع»: ترس، «رعت فلانا و روّعته فارتاع»، یعنی او را ترساندم و ترسید، و «راعنی الشیء»: پسندم آمد، و قول اول در اینجا مناسبتر است. و «الثَول»: بیرون ریختن محتویات ظرف، و «انثال»: ریخته شد. و در برخی از نسخههای صحیح آمده: «والناس الیّ کعرف الضبع ینثالون». و «العُرف»: موهای خشن که بر گردن چهارپایان قرار دارد، و «عرف الضبع»، به شلوغی و ازدحام ضرب المثل شده است. و در القاموس المحیط آمده: «الرَسَل»: دسته و گله از هر چیز را گویند، و «الرَسل و قد رَسِل رسلا» بر وزن فرح: موهای صاف و نرم را گویند. - . القاموس المحیط3: 384 -
یعنی تنها حالت تجمع مردم برای بیعت، مرا به وحشت انداخت؛ و این امر به خاطر علمشان به زشت و ناپسند بودن روی آوردن به دیگری است.
«حتی وطیء الحسنان و شقَّ عطفای»: «الوطء»: زیر پا له شدن. و «الحسنان»: دو نوه پیامبر اکرم، و از سید مرتضی نقل است - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 265 - :
از ابوعمر نقل شده است: منظور دو انگشت شست است، و شعر شنفری را خواند: مهضومة الکشحین حزماء الحسن.
و روایت میکند که حضرت در آن روز در حالت چمباتمه نشسته بود، که همان نشستن رسول الله صلی الله علیه و آله است که «القرفصاء» نامیده میشود، و مردم برای بیعت کردن با وی تجمع و ازدحام کردند، به گونهای که دو انگشت شست او را زیر پا له کردند. و منظور حسن و حسین علیه السلام نبود بلکه دیگران بودند. - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 265 -
و «عِطفا الرجل»: دو پهلوی او را گویند. و منظور: به خاطر نشستن مردم یا پا گذاشتنها و ازدحام آنها، پیراهن یا ردای وی پاره شد. و گویند: منظور آسیب دیدن دو پهلوی اوست، به خاطر شدت اصطکاک و ازدحام مردم. و در برخی از نسخههای صحیح «شُقّ عِطافی»، به معنای رداء است، که مناسبتر است.
«مجتمعین حولی کربیضة الغنم»: «الربیض و الربیضه»: گوسفندانی که در آغل خود جمع شده باشند، یعنی پناهگاه گوسفندان و گویند: به ابلهی و کم خردی آنها اشاره دارد؛ چون گوسفندان به نادانی توصیف میشوند.
«فلهما نهضت بالامر نکثت طائفه، و مرقت اخری و فسق اخرون» و در روایت شیخ طوسی - . امالی الطوسی1: 383 -
و الاحتجاج - . الاحتجاج1: 288 - ،
«قسط اخرون» ذکر شده است. «نهض»، بر وزن منع، یعنی برخاستن و مسؤولیت آن را به عهده گرفتن است. و «النکث»: نقض کردن. و «المروق»: خروج. و «فَسَق الرجل» بر وزن نصر و ضرب: فسق و فجور کرد، و اصل آن خروج است. و «القسط»: عدالت و ظلم، که در اینجا، مقصود معنای دوم آن است. و منظور از پیمان شکنان، اصحاب جنگ جمل است - و نقل است - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 201 - که روزی که آنها بیعت میکردند، حضرت این آیه را تلاوت میکرد: { هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان میشکند.} - . الفتح / 10 -
- و منظور از، از دین خارج شدگان، اصحاب جنگ نهروان است. و منظور از فاسقان یا ظالمان، اصحاب جنگ صفین است، و روایتهای پیامبر صلی الله علیه و آله در خصوص آنها و جنگ حضرت با آنها را ذکر خواهیم کرد.
«کانهم لم یسمعوا الله سبحانه یقول: {تلک الدار الاخره نجعلها للذین لایریدون علوا فی الارض ولا فسادا و العاقبه للمتقین} - . القصص / 83 - .»
در ظاهر، ضمیر جمع - . ضمیر واو در فعل لم- یسمعوا. -
به سه خلیفه برمیگردد و نه به سه گروه، آن گونه که توهم شده است - . ابن هیثم، در شرح نهج البلاغه1: 266 - ؛ زیرا غرض از خطبه، ذکر آن سه خلیفه است و نه ذکر آن گروهها، و این با آنچه پس از آیه آمده، تناسب دارد، به ویژه ضمیر جمع در سمعوها و وعوها. و هدف تشبیه آنها در روی گرداندن از آخرت و روی آوردن به دنیا و زینتهای آن برای اهداف فاسد، به کسی است که به خاطر نشنیدن این آیه و شرایط دستیابی به پاداش آن، از نعیم آخرتی اعراض کرده است. و اشاره در این آیه به بهشت برمیگردد، و اشاره برای تعظیم است، یعنی: همان سرایی که قبلا برای تو وصف شد.
و «العلو»: تکبر بر بندگان خدا و سلطه یافتن بر آنها، و استکبار از عبادت، و «الفساد»: دعوت به عبادت غیر خدا، یا اخذ اموال و قتل به ناحق، یا انجام گناهان و ظلم بر مردم. و آیه، از آنجا که پس از داستان قارون و قبل از داستان فرعون آمده، گویند که «العلو»، به جهت این سخن خداوند: {فرعون در سرزمین [مصر] علو کرد} - . القصص / 4 -
- به کفر فرعون -، و «الفساد» به جهت این سخن خداوند: {و در زمین فساد مجوی} - . القصص / 77 -
- به فساد و سرکشی - قارون اشاره دارد. و در کلام حضرت احتمال میرود که علوّ به دو خلیفه اول و فساد به خلیفه سوم اشاره داشته باشد، و ممکن است که تمام آن کلام به تمام آن خلفا، و یا به هر کس که در خطبه ذکر شده است، اشاره داشته باشد.
«بلی و الله لقد سمعوها و وعوها و لکنهم حلیت الدنیا فی اعینهم و راقهم زبرجها» و در روایت شیخ طوسی این گونه ذکر شده است - . امالی الطوسی1: 383 - :
«بلی والله لقد سمعوها و لکن راقتهم الدنیا و اعجبهم زبرجها». «وعی الحدیث» بر وزن رمی: آن را فهمید و حفظ کرد. و «حَلِی فلان بعینی و فی عینی»، و همچنین «حَلَی یحلو حلاوه»: اگر تو را پسند و خوش آید. و «راقنی الشیء»: مرا پسند آمد. و «الزبرج»: زینت با نقش و نگار و جواهر و مانند آن. جوهری میگوید: گویند: «الزبرج»: طلا - . الصحاح1: 318 - .
و در النهایة در این باره آمده: زینت و طلا و ابر است - . النهایة2: 292 - .
«اما و الذی فلق الحبه و برا النسمه، لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بقیام الناصر» و در روایت شیخ طوسی - . امالی الطوسی1: 383 - این چنین ذکر شده است: «لولا حضور الناصر و لزوم الحجة و ما اخذ الله من اولیاء الامر». «الفلق»: شکافتن. و «برا»: خلق کرد، و گویند: اغلب درباره حیوانات کاربرد دارد. و «النَسَمَه»: انسان یا نفس و روح. و ظاهرا منظور از «فلق الحبه»، شکافتن آن و خارج کردن گیاه از آن است. و گویند: خلق کردن آن. و گویند همان شکافی که در دانه وجود دارد. و «حضور الحاضر»: یا وجود کسانی که برای بیعت کردن حاضر شدند که عبارات بعد از آن، تفسیر کنندهاش هستند؛ یا منظور تحقق یافتن بیعت بر اساس آنچه ذکر شد؛ یا حضور خداوند سبحان و علمش؛ و یا حضور و رسیدن آن زمانی که پیامبرصلی الله علیه و آله، آن را برای محقق کردن کار معین کرده است.
«و ما اخذ الله علی العلماء آن لایقاروا علی کظّة ظالم ولا سغب مظلوم»: کلمه ما، حرف مصدری است، و جمله در محل نصب بنا بر اینکه مفعول به برای اخذ، یا جمله موصوله باشد و ضمیر عائد آن مقدر است؛ و جمله با تقدیر حرف جر، توضیحی است برای آنچه خداوند گرفته است، و یا بدل و یا عطف بیان است... و «العلماء»: یا امامان علیهم السلام هستند و یا علماء به طور کلی، که بر وجوب حکم برای کسی که واجد شرایط آن باشد، دلالت دارد. و در الاحتجاج - . الاحتجاج1: 288 -
این گونه ذکر شده است: «علی اولیاء الامر آن لایقروا». «والمقارة»: بر اساس آنچه جوهری ذکر میکند، اینکه با همنشین خود مستقر و ساکن شوی - . الصحاح2: 790 - . و گویند: دو یار یکدیگر را در امری تایید کردن و راضی شدن است. و «الکظة»: آنچه بر اثر پرخوری به انسان میرسد. و «السَغَب»: گرسنگی.
«القیت حبلها علی غاربها، و لسقیت اخرها بکاس اولها»: ضمایر به خلافت برمیگردد... و «الغارب»: آنچه بین کوهان و گردن است یا ابتدای کوهان. و «القاء الحبل»: مقدمه چینی برای تشبیه خلافت به شتری که صاحبش آن را رها میکند که هر جا که بخواهد چرا کند و اهمیتی ندهد که چه کسی آن را ببرد و چه بر سرش آید، و ذکر ریسمان از باب تخییل است و «الکاس»: جامی که شراب در آن باشد و یا خود جام را گویند. و «سقیها بکاس اولها»: به خاطر نبود یاور، آن را ترک کردن و روی گرداندن از آن. و برخی شارحان میگویند: تعبیر با جام شراب به این جهت است که مردم در پی این ترک، دچار حیرتی چون مستی میشوند. - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 268 -
و «لالفیتم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة عنز» و در الاحتجاج - . الاحتجاج1: 288 - ، «ولالفوا دنیاکم اهون عندی» ذکر شده است. «الفیتم»: یافتید. و اضافه کردن دنیا به مخاطبان، به جهت شأن آن در وجودشان و تمایلشان به آن است. و ضمیر اشاره برای تحقیر است. و «الزهد»: خلاف رغبت، و «الزهید»: اندک، و صیغه تفضیل از الزهد خلاف قیاس است مانند اشهر و اشغل. و «العَنز»: بز ماده. و «عفطتها»: آنچه در هنگام زکام از بینی آن خارج میشود، که شبیه عطسه است، این چنین شارحان ذکر کردهاند - . شرح نهج البلاغه، ابن هیثم1: 268 - ، و جوهری و خلیل بن احمد در کتاب العین میگویند: آنچه شناخته شده است که «النفطة»، برای بز، و «العفطة»، برای گوسفند کاربرد دارد. و برخی شارحان میگویند: عفطة برای گوسفند مانند عطسه برای انسان است. البته این مشهور نیست. و ابن اثیر میگوید: یعنی باد رها کردن بز. - . النهایة3: 264 -
«قالوا: و قام الیه رجل من اهل السواد عند بلوغه الی هذا الموضع من خطبته فناوله کتابا، فاقبل ینظر فیه، فلمّا بلغ مِن قراءته، قال له ابن عباس رحمه الله علیه: یا امیرالمؤمنین، لو طردّت مقالتک من حیث افضیت، فقال له: هیهات یا بن عباس، تلک شقشقة هدرت ثم قرّت.»
«اهل السواد»: اهالی روستاها، و روستاها به جهت سرسبزیشان به وسیله گیاهان و درختان، سواد و سیاهی نامیده میشوند، و عرب به سبز، سیاه گویند. و «ناوله»: به او داد. و ممکن است «اطردت»، صیغه مخاطب از باب افعال باشد و «المقاله» منصوب است بنابر مفعول به بودن، و یا اطردت، صیغه مؤنث غائب از باب افتعال باشد، و المقاله بنابر فاعل بودن، مرفوع است، و جزای آن محذوف است، تقدیر آن: خوب می شد. و کلمه لو، برای تمنی است، و تفسیر شِقشقه را قبلا ذکر کردیم.
و «هدیر الجمل»: گرداندن صدای شتر در گلو، و اسناد آن به شقشقه از باب مجاز است. و «قرّت»: آرمیدن. و گویند: در این کلام، اشارهای است به عدم اهتمام به چنین کلامی؛ یا به این خاطر که آنگونه که باید، در مخاطبان تاثیر نمیگذارد؛ یا به خاطر عدم اهتمام به امر خلافت از جهت سلطنت بودنش؛ یا برای اشاره به پایان روزگار خویش است، چرا که حضرت این خطبه را نزدیک شهادت خویش گفت؛ و یا برای تقیه یا دیگر چیزهاست.
«قال ابن عباس: فوالله ما اسفت علی کلام قطّ کاسفی علی ذلک الکلام آن لایکون امیرالمؤمنین علیه السلام بلغ منه حیث اراد»: «الاسف»: شدیدترین اندوه، و فعل آن بر وزن علم. و «قطّ»: از ظرفهای زمانی به معنای هرگز.
و ابن ابی الحدید از ابن خشاب نقل میکند: اگر از ابن عباس میشنیدم که چنین سخنی بر زبان میراند، به او میگفتم: آیا چیزی در دل پسرعمویت باقی مانده است که نگفته باشد که تو تاسف میخوری؟ به خدا سوگند، از خلفای اول و آخر چیزی فرو نگذاشته است. - . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید1: 205 -
مؤلف: من به خاطر فایده فراوان این خطبه و به خاطر استدلال محکمی که در آن علیه مخالفان وجود دارد، و همچنین شهرتش میان تمام مسلمانان، در شرح این خطبه گران سنگ، سخن را طولانی کردم، هر چند که به خاطر ترس از اطناب زیاد، و به جهت اعتماد به آنچه در بابهای دیگر بیان کردم، آنگونه که باید، حق هر بند آن را ادا نکردیم و کامل شرح ندادیم.
**[ترجمه]
شف (1): مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ (2) بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیِّ الْمَعْرُوفِ بِالْخَلِیلِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ (3) بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ ثَعْلَبَةَ الخمانی (الْحِمَّانِیِ) ، عَنْ مُخَوَّلِ (4) بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: کُنْتُ أَتَتَبَّعُ (5) غَضَبَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا ذَکَرَ شَیْئاً أَوْ هَاجَهُ خَبَرٌ، فَلَمَّا کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ کَتَبَ إِلَیْهِ بَعْضُ شِیعَتِهِ مِنَ الشَّامِ یَذْکُرُ فِی کِتَابِهِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ عُتْبَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ وَ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ وَ مَرْوَانَ اجْتَمَعُوا عِنْدَ مُعَاوِیَةَ فَذَکَرُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَعَابُوهُ وَ أَلْقَوْا فِی أَفْوَاهِ النَّاسِ أَنَّهُ یَنْتَقِصُ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَذْکُرُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا هُوَ أَهْلُهُ، وَ ذَلِکَ لَمَّا أَمَرَ أَصْحَابَهُ (6) بِالانْتِظَارِ لَهُ بِالنُّخَیْلَةِ فَدَخَلُوا الْکُوفَةَ فَتَرَکُوهُ (7)، فَغَلَظَ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ جَاءَ هَذَا الْخَبَرُ فَأَتَیْتُهُ (8) بَابَهُ فِی اللَّیْلِ، فَقُلْتُ: یَا قَنْبَرُ! أَیُّ شَیْ ءٍ خَبَرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ؟
قَالَ: هُوَ نَائِمٌ، فَسَمِعَ کَلَامِی.
فَقَالَ (علیه السلام): مَنْ هَذَا؟ قَالَ (9): ابْنُ عَبَّاسٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.
قَالَ: ادْخُلْ! فَدَخَلْتُ، فَإِذَا هُوَ قَاعِدٌ نَاحِیَةً عَنْ فِرَاشِهِ فِی ثَوْبٍ جَالِسٌ (10)
ص: 549
کَهَیْئَةِ الْمَهْمُومِ، فَقُلْتُ: مَا لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اللَّیْلَةَ؟.
فَقَالَ: وَیْحَکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ کَیْفَ تَنَامُ عَیْنَا (1) قَلْبٍ مَشْغُولٍ، یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَلِکُ جَوَارِحِکَ قَلْبُکَ فَإِذَا أَرْهَبَهُ (2) أَمْرٌ طَارَ النَّوْمُ عَنْهُ، هَا أَنَا ذَا (3) کَمَا تَرَی مُذْ أَوَّلِ (4) اللَّیْلِ اعْتَرَانِی الْفِکْرُ وَ (5) السَّهَرُ لِمَا تَقَدَّمَ مِنْ نَقْضِ عَهْدِ أَوَّلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمُقَدَّرِ عَلَیْهَا نَقْضُ عَهْدِهَا، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ مَنْ أَمَرَ مِنْ (6) أَصْحَابِهِ بِالسَّلَامِ عَلَیَّ فِی حَیَاتِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَکُنْتُ أُؤَکِّدُ أَنْ أَکُونَ کَذَلِکَ بَعْدَ وَفَاتِهِ.
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَهُ وَ لَکِنْ أُمُورٌ اجْتَمَعَتْ عَلَی (7) رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا وَ أَمْرِهَا وَ نَهْیِهَا وَ صَرْفِ قُلُوبِ أَهْلِهَا عَنِّی، وَ أَصْلُ ذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ (8): أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (9)، فَلَوْ لَمْ یَکُنْ ثَوَابٌ وَ لَا عِقَابٌ لَکَانَ بِتَبْلِیغِ (10) الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فُرِضَ عَلَی النَّاسِ اتِّبَاعُهُ، وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (11)، أَ تَرَاهُمْ نُهُوا عَنِّی فَأَطَاعُوهُ (12)! وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ غَدَا (13) بِرُوحِ أَبِی الْقَاسِمِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 550
عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْجَنَّةِ لَقَدْ قُرِنْتُ (1) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (2)، وَ لَقَدْ طَالَ- یَا ابْنَ عَبَّاسٍ- فِکْرِی وَ هَمِّی وَ تَجَرُّعِی غُصَّةً بَعْدَ غُصَّةٍ لِأَمْرٍ (3) أَوْ قَوْمٍ عَلَی مَعَاصِی اللَّهِ وَ حَاجَتُهُمْ (4) إِلَیَّ فِی حُکْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ حَتَّی إِذَا أَتَاهُمْ مِنَ الدُّنْیَا (5) أَظْهَرُوا الْغِنَی عَنِّی، کَأَنْ لَمْ یَسْمَعُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ (6). وَ لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّهُمُ احْتَاجُوا إِلَیَّ وَ لَقَدْ غَنِیتُ عَنْهُمْ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (7) فَمَضَی مَنْ مَضَی قَالٍ عَلَیَّ بِضِغْنِ الْقُلُوبِ وَ أَوْرَثَهَا (8) الْحِقْدَ عَلَیَّ، وَ مَا ذَاکَ (9) إِلَّا مِنْ أَجْلِ طَاعَتِهِ فِی قَتْلِ الْأَقَارِبِ مُشْرِکِینَ فَامْتَلَوْا غَیْظاً وَ اعْتِرَاضاً، وَ لَوْ صَبَرُوا فِی ذَاتِ اللَّهِ (10) لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ (11)، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (12) فَأَبْطَنُوا مِنْ تَرْکِ الرِّضَا (13) بِأَمْرِ اللَّهِ، مَا أَوْرَثَهُمُ النِّفَاقَ!،
ص: 551
وَ أَلْزَمَهُمْ بِقِلَّةِ الرِّضَا الشَّقَاءَ (1)! وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَلا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا (2) فَالْآنَ- یَا ابْنَ عَبَّاسٍ- قُرِنْتُ بِابْنِ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ وَ عَمْرٍو وَ عُتْبَةَ وَ الْوَلِیدِ وَ مَرْوَانَ وَ أَتْبَاعِهِمْ (3)، فَمَتَی اخْتَلَجَ فِی صَدْرِی وَ أُلْقِیَ فِی رُوعِی أَنَّ الْأَمْرَ یَنْقَادُ إِلَی دُنْیَا (4) یَکُونُ هَؤُلَاءِ فِیهَا رُؤَسَاءَ (5) یُطَاعُونَ فَهُمْ (6) فِی ذِکْرِ أَوْلِیَاءِ الرَّحْمَنِ یَثْلِبُونَهُمْ (7) وَ یَرْمُونَهُمْ بِعَظَائِمِ الْأُمُورِ مِنْ أنک (إِفْکٍ) (8) مُخْتَلِفٍ (9)، وَ حِقْدٍ قَدْ سَبَقَ وَ قَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفَظُونَ (10) مِمَّنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ عَامَّةَ أَعْدَائِی مِمَّنْ أَجَابَ الشَّیْطَانَ (11) عَلَیَّ وَ زَهَّدَ النَّاسَ فِیَّ، وَ أَطَاعَ هَوَاهُ فِیمَا یَضُرُّهُ (12) فِی آخِرَتِهِ وَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْغِنَی، وَ هُوَ الْمُوفِّقُ لِلرَّشَادِ وَ السَّدَادِ.
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَیْلٌ لِمَنْ ظَلَمَنِی، وَ دَفَعَ حَقِّی، وَ أَذْهَبَ عَظِیمَ مَنْزِلَتِی، أَیْنَ کَانُوا أُولَئِکَ وَ أَنَا أُصَلِّی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَغِیراً لَمْ یُکْتَبْ عَلَیَّ صَلَاةٌ وَ هُمْ عَبَدَةُ الْأَوْثَانِ، وَ عُصَاةُ الرَّحْمَنِ، وَ بِهِمْ تُوقَدُ (13) النِّیرَانُ؟! فَلَمَّا قَرُبَ إِصْعَارُ الْخُدُودِ، وَ إِتْعَاسُ الْجُدُودِ (14)، أَسْلَمُوا کَرْهاً، وَ أَبْطَنُوا غَیْرَ مَا أَظْهَرُوا، طَمَعاً فِی أَنْ
ص: 552
یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ (1) وَ تَرَبَّصُوا انْقِضَاءَ أَمْرِ (2) الرَّسُولِ وَ فَنَاءَ مُدَّتِهِ، لِمَا أَطْمَعُوا أَنْفُسَهُمْ فِی قَتْلِهِ، وَ مَشُورَتِهِمْ فِی دَارِ نَدْوَتِهِمْ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ (3)، وَ قَالَ (4): یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ (5) وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! نَدَبَهُمْ (6) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی (7) حَیَاتِهِ بِوَحْیٍ مِنَ اللَّهِ یَأْمُرُهُمْ بِمُوَالاتیِ، فَحَمَلَ الْقَوْمُ مَا حَمَلَهُمْ مِمَّا حُقِدَ عَلَی أَبِینَا آدَمَ مِنْ حَسَدِ (8) اللَّعِینِ لَهُ، فَخَرَجَ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ، وَ أُلْزِمَ اللَّعْنَةَ لِحَسَدِهِ (9) لِوَلِیِّ اللَّهِ، وَ مَا ذَاکَ بِضَارِّی إِنْ شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً.
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَرَادَ کُلُّ امْرِئٍ أَنْ یَکُونَ رَأْساً مُطَاعاً یَمِیلُ (10) إِلَیْهِ الدُّنْیَا وَ إِلَی أَقَارِبِهِ فَحَمَلَهُ هَوَاهُ وَ لَذَّةُ (11) دُنْیَاهُ وَ اتِّبَاعُ النَّاسِ إِلَیْهِ أَنْ یَغْصِبَ (12) مَا جُعِلَ لِی (13)، وَ لَوْ لَا اتِّقَایَ (14) عَلَی الثَّقَلِ الْأَصْغَرِ أَنْ یُنْبَذَ (15) فَیَنْقَطِعَ شَجَرَةُ الْعِلْمِ وَ زَهْرَةُ الدُّنْیَا وَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینِ، وَ حِصْنُهُ الْأَمِینُ، وَلَدُ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَکَانَ طَلَبُ الْمَوْتِ
ص: 553
وَ الْخُرُوجِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَلَذَّ عِنْدِی مِنْ شَرْبَةِ ظَمْآنَ وَ نَوْمِ وَسْنَانَ، وَ لَکِنِّی صَبَرْتُ وَ فِی الصَّدْرِ (1) بَلَابِلُ (2)، وَ فِی النَّفْسِ وَسَاوِسُ، فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ (3)، وَ لَقَدِیماً ظُلِمَ الْأَنْبِیَاءُ، وَ قُتِلَ الْأَوْلِیَاءُ قَدِیماً فِی الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ الْقُرُونِ الْخَالِیَةِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ (4)، وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ- یَا ابْنَ عَبَّاسٍ- إِنَّهُ کَمَا فُتِحَ بِنَا یُخْتَمُ بِنَا، وَ مَا أَقُولُ لَکَ إِلَّا حَقّاً.
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! إِنَّ الظُّلْمَ یَتَّسِقُ (5) لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ یَطُولُ الظُّلْمُ، وَ یَظْهَرُ الْفِسْقُ، وَ تَعْلُو کَلِمَةُ الظَّالِمِینَ، وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ عَلَی أَوْلِیَاءِ الدِّینِ أَنْ لَا یُقَارُّوا أَعْدَاءَهُ (6)، بِذَلِکَ أَمَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَلَی لِسَانِ الصَّادِقِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ:
تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ (7).
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! ذَهَبَ الْأَنْبِیَاءُ فَلَا تَرَی نَبِیّاً، وَ الْأَوْصِیَاءُ وَرَثَتُهُمْ، عَنْهُمْ أَخَذُوا (8) عِلْمَ الْکِتَابِ، وَ تَحْقِیقَ الْأَسْبَابِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ (9)، فَلَا یَزَالُ الرَّسُولُ بَاقِیاً مَا نَفِدَتْ (مَا نَفَذَتْ) (10) أَحْکَامُهُ، وَ عُمِلَ بِسُنَّتِهِ، وَ دَارُوا حَوْلَ أَمْرِهِ (11) وَ نَهْیِهِ، وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ- یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَقَدْ نُبِذَ الْکِتَابُ، وَ تُرِکَ قَوْلُ الرَّسُولِ إِلَّا مَا لَا یُطِیقُونَ تَرْکَهُ مِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ، وَ لَمْ
ص: 554
یَصْبِرُوا (1) عَلَی کُلِّ أَمْرِ (2) نَبِیِّهِمْ (3): وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ (4) أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ (5)، فَبَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمُ الْمَرْجِعُ إِلَی اللَّهِ: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (6).
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! عَامِلِ اللَّهَ فِی سِرِّهِ وَ عَلَانِیَتِهِ (7) تَکُنْ مِنَ الْفَائِزِینَ، وَ دَعْ مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (8)، وَ یُحْسِبُ مُعَاوِیَةَ مَا عَمِلَ وَ مَا یُعْمَلُ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لْیُمِدَّهُ ابْنُ الْعَاصِ فِی غَیِّهِ، فَکَأَنَّ عُمُرَهُ قَدِ انْقَضَی، وَ کَیْدَهُ قَدْ هَوَی، وَ سَیَعْلَمُ الْکَافِرُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ وَ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ فَقَالَ: الصَّلَاةَ! یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَا تَفُتْ، أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکَ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَغَمَّنِی انْقِطَاعُ اللَّیْلِ وَ تَلَهَّفْتُ (9) عَلَی ذَهَابِهِ.
**[ترجمه]کشف الیقین - . کشف الیقین : 100 – 104 - : از ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام روایت میشود: ابن عباس میگوید: من هنگامی که امیر المؤمنین علیه السلام چیزی را میگفت و یا خبری وی را به خشم میآورد، همواره خشم و عصبانیت وی را زیر نظر داشتم. در یکی از روزها یکی از شیعیانش از شام نامهای برای وی نوشت و در آن ذکر کرد که معاویه و عمر و عاص و عتبة بن ابی سفیان و ولید ابن عقبه و مروان نزد معاویه جمع شدند و از امیر المؤمنین یاد کردند و وی را نکوهش کردند و این چنین میان مردم شایعه کردند که حضرت، قدر و منزلت یاران رسول الله صلی الله علیه و آله را پایین میآورد و هر کدام از آنان را، با آنچه لایق آن هستند ذکر میکند. این امر در زمانی صورت گرفت که حضرت به یارانش فرموده بود که در النخیله منتظر وی باشند و آنها رفتند و او را تنها گذاشتند. این امر بر او گران آمد و این خبر به من رسید، و من شبانه در خانه وی رفتم و گفتم: قنبر، امیرالمؤمنین در چه حالی است؟ گفت: او خواب است. حضرت صحبت مرا شنید و فرمود: کیست؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین، من ابن عباس هستم. فرمود: داخل شو. و من داخل شدم. وی در کنار رختخواب خویش و در حالی که جامهای بر تن داشت، اندوهگین نشسته بود. گفتم: یا امیرالمؤمنین، امشب تو را چه شده است؟
فرمود: وای، ای ابن عباس! چگونه چشمان قلبی که نگران است، به خواب رود؟ ای ابن عباس، پادشاه اعضای بدن، قلب است، و چون ماجرایی آن را بیمناک کند، خواب از چشمان میپرد، و من همین طور که میبینی، به خاطر نقض پیمان این امت از ابتدا، فکر و نگرانی و بیخوابی به سراغم آمده؛ امتی که بر آن مقدر شده است که نقض عهد کند. رسول الله صلی الله علیه و آله در دوران حیات خویش به یاران خویش دستور داده بود که بر من به عنوان امیرالمؤمنین سلام دهند و من پس از وفاتش تاکید داشتم که چنین باشم.
ابن عباس! من بعد از وی، از خود مردم نسبت به خودشان سزاوارترم، ولی اموری دست در دست همدیگر دادند و منجر به تمایل مردم به دنیا و امر و نهی آن شد و آنها را از من منصرف کرد، و اصل آن همان چیزی است که خداوند تعالی در قرآن میفرماید: {بلکه به مردم، برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک میورزند. در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم، و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم.} - . النساء / 54 -
و اگر پاداش و مجازاتی در کار نبود، خود ابلاغ پیامبر صلوات الله علیه، پیروی کردن از وی را بر آن واجب میکرد. خداوند عزوجل میفرماید: {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، باز ایستید.} - . الحشر / 7 - ، آیا فکر میکنی که آنان از من بازداشته شدند و آنان از رسول خدا اطاعت کردند؟! قسم به خدایی که دانه را شکافت و انسانها را آفرید، و روح پیامبر را وارد بهشت کرد، من در این آیه با رسول الله قرین شدم که میفرماید: {خدا فقط میخواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} - . الاحزاب / 33 - .
ابن عباس! فکر و نگرانی و اندوه و غصه و خوردن پی در پی من به خاطر امر یا قومی که مشغول گناه هستند و نسبت به امور حلال و حرام نیازمند من هستند، به طول انجامید، و چون دنیا به آنها اقبال کند، از من اظهار بینیازی میکنند؛ مثل اینکه این سخن خداوند را نشنیدهاند که میفرماید: {و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند، قطعا از میان آنان کسانیاند که [میتوانند درست و نادرست] آن را در یابند.} - . النساء /84 - ،
و آنها میدانستند که به من احتیاج دارند و من از آنها بینیاز بودم{یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است} - . محمد / 24 -
؟ و تعداد زیادی کشته شدند که بازماندگانشان را نسبت به من دشمن کرد و کینه را در دل آنها به ارث گذاشت، و این عمل من فقط به خاطر اطاعت از خداوند بود که خویشاوندان آنها را کشتم و آنها در پی آن از خشم و اعتراض مالامال شدند، و اگر برای خدا صبر پیشه میکردند، برای آنها بهتر بود. خداوند عزّوجل میفرماید: {قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کردهاند، دوست بدارند.} - . المجادله / 22 - ،
و عدم رضایت به امر الهی، نفاق را در دل آنها به امانت گذاشت و شقاوت، آنها را به نارضایتی ملزم کرد. خداوند عزوجل میفرماید: {پس بر ضد آنها شتاب مکن، که ما [روزها] را برای آنها شماره میکنیم.} - . مریم /84 - .
و اما الان ای ابن عباس! من با پسرِ زن جگرخوار و عمرو و عتبه و ولید و مروان و پیروان آنها قرین شدم. برای من قابل تصور نبود که امر به دنیایی سوق داده شود که آنها در آن رئیس شوند و از آنها اطاعت شود. و اینان به اولیای خدا بپردازند و از آنها به بدی یاد کنند و بدترین گناهان را به آنها نسبت دهند، این یک دروغ است و ناشی از کینهای دیرینه است. و یاران محافظهکار رسول خدا صلی الله علیه و آله که زنده ماندند، میدانند که اغلب دشمنان از کسانی هستند که دعوت شیطان علیه من را اجابت کردند و مردم را نسبت به من بی میل کردند و از هوای نفس خود که در آخرت به او ضرر میرساند، اطاعت کردند. بی نیازی فقط از اوست، و اوست که به راه راست و صحیح هدایت میکند.
ابن عباس! وای بر کسی که به من ظلم کرد و مرا از حقم بازداشت و منزلت والای مرا از بین برد. زمانی که در بچگی، که هنوز نماز بر من واجب نبود، با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز میخواندم، و مردم بتپرست و عصیانگر خداوند بودند، و آتش جنگها به آنها شعلهور میشد، آنها کجا بودند؟ و چون شکست و بداقبالی آنها نزدیک شد، به اجبار اسلام آوردند و با هدف خاموش کردن نور خدا، غیر از آنچه بر زبان گفتند، در دل پنهان داشتند و با طمع به نسبت به کشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله و مشورت آنها در دارالندوه، برای پایان عهد و دوران پیامبر لحظه شماری میکردند. خداوند عزوجل میفرماید: {و [دشمنان] مکر ورزیدند، و خدا [در پاسخشان] مکر در میان آورد، و خداوند بهترین مکرانگیزان است.} - . العمران /54 - ،
و میفرماید: {میخواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمیگذارد، تا نور خود را کامل کند، هر چند کافران را خوش نیاید.} - . التوبه / 32 - .
ابن عباس! رسول خدا صلی الله علیه و آله در دوران حیات خویش، با وحی از خداوند آنها را به موالات با من مامور کرد، و همان کینهای را که شیطان ملعون به خاطر حسادت خود نسبت به پدر ما آدم داشت و از رحمت و رضوان خداوند خارج شد، و به جهت حسد او به ولیّ خداوند، لعنت بر او واجب شد، قوم همان کینه را در دل پنهان داشتند، و ان شاء الله این کینه آنها ضرری به من نمیرساند.
ابن عباس! هر کدام از آنها میخواست که رئیسی اطاعت شده باشد که دنیا به او و خویشاوندانش رو کند، و هوای نفس و لذات دنیویاش و پیروی کردن مردم از او، وی را بر آن داشت که آنچه برای من معین شده است را غصب کند، و اگر ترس من بر ثقل اصغر نبود که نسبت به آن کوتاهی شود و در پیِ آن درخت و شکوه و پناهگاه استوار خداوند و قلعه امن او، که همان فرزندان پیامبر خدا هستند، نبود، طلب مرگ و جنگ در راه خدا برای من از نوشیدن آب برای انسان تشنه و خواب برای انسان خوابآلود شیرینتر بود، ولی در حالی که اضطرابها و وسوسههایی در درون داشتم، صبر پیشه کردم، { اینک صبری نیکو [برای من بهتر است] و بر آنچه توصیف میکنید، خدا یاریده است.} - . یوسف / 18 - ،
و همچنین همیشه به انبیا ستم میشد و اولیاء در میان امتهای گذشته و قرنهای پیشین کشته میشدند، {پس منتظر باشید تا خداوند فرمانش را [ به اجرا در]آورد.} - . التوبه / 24 - ،
و به خدا سوگند میخورم، ای ابن عباس، همانگونه که [دنیا] با ما آغاز شد، با ما نیز خاتمه مییابد و من حقیقت را به تو میگویم.
ابن عباس! شرایط ظلم برای این امت مهیا میشود و به طول میانجامد و فسق ظاهر میشود، و ظالمان سلطه مییابند، و خداوند از اولیای دین عهد و پیمان گرفت که با دشمنانش سازش نکنند. او بر زبان پیامبر صادق، حضرت محمد صلی الله علیه و آله چنین امر کرده است: {و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نباشید.}. - . المائده / 2 -
ابن عباس! تمام پیامبران از دنیا رفتند، و اوصیا وارثان آنها هستند و از آنها علم کتاب و محقق شدن اسباب و علتها را به ارث بردند. خداوند عزوجل میفرماید: {و چگونه کفر میورزید، با اینکه آیات خدا بر شما خوانده میشود و پیامبر او در میان شماست؟} - . العمران / 101 -
پس تا زمانیکه احکام پیامبر صلی الله علیه و آله اجرا میشود و به سنت وی عمل میشود، و امر و نهی وی را انجام میدهند، رسول الله پیوسته حضور دارد. ابن عباس، به خدا سوگند میخورم، کتاب خدا پشت سر افکنده شد، و گفتار و دستورات رسول الله ترک شد، مگر حلال و حرامی که نمیتوانند ترک کنند، و بر تمام دستورات پیامبر صبر نکردند. {و این مثلها را برای مردم میزنیم و[لی ] جز دانشوران آنها را درنیابند.} - . العنکبوت / 43 - ،
{آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریدهایم و اینکه شما به سوی ما بازگردانیده نمیشوید؟} - . المؤمنون / 115 - ،
بازگشت ما و آنها به سوی خداوند است: {و کسانی که ستم کردهاند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.}. - . الشعراء /227 -
ابن عباس! در نهان و آشکار خود را در معامله با خدا ببین تا از رستگاران باشی، و رها کن کسی را که {از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است.} - . الکهف / 28 - .
و برای معاویه آنچه تا کنون انجام داده و آنچه انجام خواهد داد، کفایت کند و بگذار ابن عاص، در گمراهی خود، به او کمک کند، زیرا مثل این است که عمر او به پایان رسیده است، و مکر او بینتیجه شده است، و کافر به زودی خواهد دانست که فرجام آن سرای از آن کیست.
مؤذن اذان گفت و حضرت فرمود: ابن عباس! به هوش باش که وقت نماز نگذرد، من برای خودم و برای تو از خداوند طلب آمرزش میکنم و خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است، و قدرت و نیرویی جز به [قدرت] خدا نیست. ابن عباس میگوید: به پایان رسیدن شب مرا غمگین کرد و بر آن حسرت خوردم.
**[ترجمه]
و الانحطاط و الفعل: کمنع و سمع، و تعسه اللَّه و أتعسه (1). انتهی.
و الجدود- جمع الجدّ بالفتح- و هو الحظّ و البخت، أو بالکسر و هو الاجتهاد فی الأمور (2)، فیمکن أن یکون إصعار الخدود من المسلمین کنایة عن غلبتهم، و إتعاس الجدود للکافرین، أو کلاهما للکافرین .. أی اجتمع فیهم التکبّر و الاضطرار، و یکون المراد بالإصعار (3) صرف وجوههم عمّا قصدوه علی وجه الإجبار، و الأوّل أظهر. و الوسنان عن غلبة النّوم (4).
قوله علیه السلام: فلا یزال الرسول .. یدلّ علی عدم اختصاص الآیة بزمن الرسول صلّی اللَّه علیه و آله.
قوله: یُحْسِبُ معاویةَ .. أی یکفیه، و فی بعض النسخ بالباء الموحّدة فتکون زائدة، قَالَ فِی النِّهَایَةِ: فِی
قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : یُحْسِبُکَ أَنْ تَصُومَ فِی (5) کُلِّ شَهْرٍ ثَلَاثَةَ أَیَّامِ ..
أَیْ یَکْفِیکَ، وَ لَوْ رُوِیَ (بِحَسْبِکَ أَنْ تَصُومَ) .. أَیْ کِفَایَتُکَ أَوْ کَافِیکَ کَقَوْلِهِمْ بِحَسْبِکَ قَوْلُ السُّوءِ، وَ الْبَاءُ زَائِدَةٌ لَکَانَ وَجْهاً (6) انتهی. و الأمر فی قوله و لیمدّه للتهدید (7).
**[ترجمه]«ثلبه»: از ارزش او کم کرد و عیبهای او را گفت. «و بهم توقد النیران»، منظور آتش جنگ و فتح. و در القاموس المحیط آمده: «صَعّر خده تصعیرا و صاعره و اصعره»: از روی تکبر ، چهره خود را برای تحقیر از نگاه کردن به مردم برگرداند و چه بسا خلقتش این گونه باشد - . القاموس المحیط2 : 69 - .
و میگوید: «التعس، و تعسه الله و اتعسه»: هلاکت، لغزش، سقوط، شر، دوری، انحطاط و فعل آن بر وزن منع و سمع. - . القاموس المحیط2 : 203 -
پایان .
و «الجدود»: جمع الجَدّ، یعنی بخت و اقبال، و «الجِدّ»، یعنی تلاش و اجتهاد در کارها. پس ممکن است روی گرداندن چهره مسلمانان، کنایه از پیروزی آنها باشد و بداقبالی برای کافران باشد یا هر دوی این صفات برای کافران باشد، یعنی تکبر و اجبار در آنها جمع شده است، و مقصود از «الاصعار»، روی گرداندن آنها به اجبار از آنچه در پی آن بودند، و قول اول مناسبتر است. ..و «الوسنان»: خواب آلود. و این سخن حضرت: «فلا یزال الرسول»، پیامبر صلی الله علیه و آله پیوسته وجود دارد، به عدم اختصاص این آیه به دوران رسول الله دلالت دارد. ..، و «یحسب معاویه»، یعنی برای او کفایت میکند. و در برخی نسخهها، «بحسب معاویه» آمده، که حرف باء در این صورت زائد است. در النهایة در خصوص این حدیث پیامبر، «یحسبک ان تصوم فی کل شهر ثلاثة ایام»، آمده، یعنی برای تو کفایت میکند. و اگر «بحسبک ان تصوم» روایت شود، بیراه نخواهد بود و معنا این خواهد بود: بسنده و کافی است تو را، مانند: «بحسبک قول السوء»، و حرف باء زائد است، پایان سخن وی. امر در «و لیمدّه» برای تهدید است - . النهایة1 : 381 - .
**[ترجمه]
شا (8): رَوَی الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَبْدِیُّ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: قَالُوا: سَمِعْنَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: مَا رَأَیْتُ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ
ص: 556
مُحَمَّداً (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَخَاءً، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ، وَ اللَّهِ لَقَدْ خِفْتُ صَغِیراً (2) وَ جَاهَدْتُ کَبِیراً، أُقَاتِلُ الْمُشْرِکِینَ وَ أُعَادِی الْمُنَافِقِینَ حَتَّی قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکَانَتِ الطَّامَّةُ (3) الْکُبْرَی فَلَمْ أَزَلْ حَذِراً رَجُلًا أَخَافُ (4) أَنْ یَکُونَ مَا لَا یَسَعُنِی مَعَهُ الْمُقَامُ، فَلَمْ أَرَ- بِحَمْدِ اللَّهِ- إِلَّا خَیْراً، وَ اللَّهِ مَا زِلْتُ أَضْرِبُ بِسَیْفِی صَبِیّاً حَتَّی صِرْتُ شَیْخاً، وَ إِنَّهُ لَیُصَبِّرُنِی عَلَی مَا أَنَا فِیهِ إِنَّ ذَلِکَ کُلَّهُ فِی اللَّهِ (5)، وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ یَکُونَ الرَّوْحُ عَاجِلًا قَرِیباً، فَقَدْ رَأَیْتُ أَسْبَابَهُ.
قَالُوا: فَمَا بَقِیَ بَعْدَ هَذِهِ الْمَقَالَةِ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی أُصِیبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
**[ترجمه]الارشاد - . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد ، شیخ مفید : 151 - : از عباس بن عبدالله عبدی با سند نقل است: شنیدیم امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمود: از روزی که خداوند محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، آسودگی و خوشی در زندگی ندیدم، و خداوند را سپاس میگویم. به خدا سوگند، در خردسالی اندیشناک بودم، در بزرگی پیکار و جهاد کردم؛ با مشرکین جنگ میکردم و با منافقین دشمنی داشتم تا آنگاه که خداوند جان پیغمبرش صلی الله علیه و آله را گرفت که مصیبت بزرگ آن روز بود، و من پیوسته گریزان و ترسان بودم و میترسیدم پیشامدی روی دهد که تاب تحمل آن را نداشته باشم و به حمد اللَّه جز خیر و خوبی ندیدم. به خدا سوگند، پیوسته در جوانی شمشیر میزدم تا به سن کهولت و پیری رسیدم، و آنچه مرا در این حالات صبر میداد این بود که در راه خدا بود،و من امید دارم که آسودگی و راحتی من نزدیک باشد، زیرا اسباب آن را دیده ام. گویند: پس از این سخنان طولی نکشید که حضرت ضربت خورد .
**[ترجمه]
شا (6): رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ الْغَنَوِیُّ، عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ:
حَدَّثَنَا مَنْ شَهِدَ عَلِیّاً بِالرَّحَبَةِ یَخْطُبُ، فَقَالَ فِیمَا قَالَ:: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّکُمْ قَدْ أَبَیْتُمْ إِلَّا أَنْ أَقُولَ! أَمَا وَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیَّ خَلِیلِی أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ (7).
**[ترجمه]الارشاد: - . الارشاد فی معرفة حج الله علی العباد ، شیخ مفید : 151 -
از حکیم بن جبیر نقل است: کسانی که علی علیه السلام را در رحبه (محلهای در کوفه) دیده بودند که خطبه می خواند، نقل میکنند که حضرت در ضمن سخنانش فرمود: ای گروه مردم، شما مرا مجبور میکنید که این سخنان را بر زبان برانم. سوگند به پروردگار آسمانها و زمین، یار من رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داد که این امّت به تو خیانت میکند و مکر میورزد.
**[ترجمه]
شا (8): رَوَی نَقَلَةُ الْآثَارِ أَنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی أَسَدٍ وَقَفَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ (9): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)! الْعَجَبُ مِنْکُمْ (10) یَا بَنِی هَاشِمٍ، کَیْفَ عَدَلَ هَذَا (11) الْأَمْرُ عَنْکُمْ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ نَسَباً (12) وَ نَوْطاً بِالرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 557
وَ آلِهِ، وَ فَهْماً لِلْکِتَابِ؟!. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ دُودَانَ! إِنَّکَ لَقَلِقُ الْوَضِینِ، ضَیِّقُ الْمَخْزَمِ، تُرْسِلُ مِنْ غَیْرِ (1) ذِی مَسَدٍ، لَکَ ذِمَامَةُ (2) الصِّهْرِ وَ حَقُّ الْمَسْأَلَةِ، وَ قَدِ اسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ، کَانَتْ أَثَرَةٌ سَخَتْ بِهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ شَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ
(فَدَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ)
وَ هَلُمَّ الْخَطْبَ فِی أَمْرِ ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ، فَلَقَدْ أَضْحَکَنِی الدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ، وَ لَا غَرْوَ، بِئْسَ (3) الْقَوْمُ- وَ اللَّهِ- مَنْ خَفَّضَنِی و هینی (4) وَ حَاوَلُوا الْإِدْهَانَ فِی ذَاتِ اللَّهِ، هَیْهَاتَ ذَلِکَ مِنِّی (5)! فَإِنْ تَنْحَسِرْ عَنَّا مِحَنُ الْبَلْوَی أَحْمِلْهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَی مَحْضِهِ، وَ إِنْ تَکُنِ (6) الْأُخْرَی فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ وَ لا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (7)..
**[ترجمه]الارشاد - . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد ، شیخ مفید : 156 - : تاریخ نویسان نقل میکنند که مردی از بنیاسد از امیرالمؤمنین علی علیه السلام پرسید: یا امیرالمؤمنین، شما بنی هاشم حالتان عجیب است! چگونه شما را از امر خلافت بازداشتند، در حالی که شما از لحاظ نسب و خویشاوندی به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیکترید و نسبت به فهم قرآن بالاترید؟ فرمود: ای مرد دودانی (از قبیله بنی دودان)! نااستواری و ناسنجیده گفتار، لیکن تو را حقّ خویشاوندی است و پرسش و آگاهی خواستن و کسب دانش. پرسیدی، پس بدان! گروهی سخاوتمندانه از خلافت چشم پوشیدند و گروهی بخیلانه به آن چنگ زدند.
این سخن بگذار «و از غارتی که بانگ آن در گوشه و کنار برخاست، گفتگو به میان آر.»...
بیا و داستان مصیبت پسر ابو سفیان را به یاد آر. روزگار مرا به خنده آورد، پس از آن که گریانم کرد. و جای شگفتی نیست، مردم از رفق و مدارا کردنم ناامید شدند و چاپلوسی و مجامله در راه خدا را مطالبه کردند. این امر از من چه دور است! اگر محنت آزمایش از ما و ایشان برداشته شود، آنان را به راهی برم که سراسر حقّ است، و اگر کار رنگ دیگری پذیرد: {پس مبادا به سبب حسرتها [ی گوناگون ] بر آنان، جانت [از کف ] برود.} - . فاطر / 8 - ،
{پس تو بر گروه نافرمانان اندوه مخور.} - . المائده / 26 - .
**[ترجمه]
د (8): فِی کِتَابِ الْإِرْشَادِ لِکَیْفِیَّةِ الطَّلَبِ فِی أَئِمَّةِ الْعِبَادِ تَصْنِیفِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ، قَالَ: وَ قَدْ کَفَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ الْمَئُونَةَ (9) فِی خُطْبَةٍ خَطَبَهَا، أَوْدَعَهَا مِنَ الْبَیَانِ وَ الْبُرْهَانِ مَا یُجْلِی الْغِشَاوَةَ عَنْ أَبْصَارِ مُتَأَمِّلِیهِ، وَ الْعَمَی عَنْ عُیُونِ مُتَدَبِّرِیهِ، وَ حَلَّیْنَا هَذَا الْکِتَابَ بِهَا (10) لِیَزْدَادَ الْمُسْتَرْشِدُونَ فِی هَذَا الْأَمْرِ بَصِیرَةً، وَ هِیَ مِنَّةُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَیْنَا وَ عَلَیْهِمْ یَجِبُ شُکْرُهَا .. خَطَبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ: مَا لَنَا وَ لِقُرَیْشٍ! وَ مَا تُنْکِرُ مِنَّا قُرَیْشٌ غَیْرَ أَنَّا أَهْلُ بَیْتٍ شَیَّدَ اللَّهُ فَوْقَ بُنْیَانِهِمْ بُنْیَانَنَا، وَ أَعْلَی فَوْقَ رُءُوسِهِمْ رُءُوسَنَا، وَ اخْتَارَنَا اللَّهُ عَلَیْهِمْ، فَنَقَمُوا عَلَی اللَّهِ
ص: 558
أَنِ اخْتَارَنَا عَلَیْهِمْ، وَ سَخِطُوا مَا رَضِیَ (1) اللَّهُ، وَ أَحَبُّوا مَا کَرِهَ اللَّهُ (2)، فَلَمَّا اخْتَارَنَا اللَّهُ (3) عَلَیْهِمْ شَرِکْنَاهُمْ فِی حَرِیمِنَا، وَ عَرَّفْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَ النُّبُوَّةَ، وَ عَلَّمْنَاهُمُ الْفَرْضَ وَ الدِّینَ (4)، وَ حَفَّظْنَاهُمُ الصُّحُفَ وَ الزُّبُرَ، وَ دَیَّنَّاهُمُ الدِّینَ وَ الْإِسْلَامَ، فَوَثَبُوا عَلَیْنَا، وَ جَحَدُوا فَضْلَنَا، وَ مَنَعُونَا حَقَّنَا، وَ أَلَتُونَا أَسْبَابَ أَعْمَالِنَا وَ أَعْلَامِنَا، اللَّهُمَّ فَإِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَخُذْ لِی بِحَقِّی مِنْهَا، وَ لَا تَدَعْ مَظْلِمَتِی لَدَیْهَا، وَ طَالِبْهُمْ- یَا رَبِّ- بِحَقِّی، فَإِنَّکَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ، فَإِنَّ قُرَیْشاً صَغَّرَتْ عَظِیمَ أَمْرِی (5)، وَ اسْتَحَلَّتِ الْمَحَارِمَ مِنِّی، وَ اسْتَخَفَّتْ بِعِرْضِی وَ عَشِیرَتِی، وَ قَهَرَتْنِی عَلَی مِیرَاثِی مِنِ ابْنِ عَمِّی (6) وَ أَغْرَوْا بِی (7) أَعْدَائِی، وَ وَتَرُوا بَیْنِی وَ بَیْنَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ سَلَبُونِی مَا مَهَّدْتُ لِنَفْسِی مِنْ لَدُنْ صِبَایَ بِجُهْدِی وَ کَدِّی (8)، وَ مَنَعُونِی مَا خَلَّفَهُ أَخِی وَ جِسْمِی (9) وَ شَقِیقِی، وَ قَالُوا: إِنَّکَ لَحَرِیصٌ مُتَّهَمٌ! أَ لَیْسَ بِنَا اهْتَدَوْا مِنْ مَتَاهِ (10) الْکُفْرِ، وَ مِنْ عَمَی الضَّلَالَةِ وَ عِیِّ (11) الظَّلْمَاءِ (12)، أَ لَیْسَ أَنْقَذْتُهُمْ (13) مِنَ الْفِتْنَةِ الصَّمَّاءِ، وَ الْمِحْنَةِ الْعَمْیَاءِ؟ وَیْلَهُمْ (14)! أَ لَمْ أُخَلِّصْهُمْ مِنْ نِیرَانِ الطُّغَاةِ، وَ کَرَّةِ الْعُتَاةِ،
ص: 559
وَ سُیُوفِ الْبُغَاةِ، وَ وَطْأَةِ الْأَسَدِ، وَ مُقَارَعَةِ الطَّمَاطِمَةِ، وَ مُمَاحَکَةِ (1) الْقَمَاقِمَةِ (2)، الَّذِینَ کَانُوا عُجْمَ الْعَرَبِ، وَ غُنْمَ الْحُرُوبِ، وَ قُطْبَ الْإِقْدَامِ، وَ جِبَالَ الْقِتَالِ، وَ سِهَامَ الْخُطُوبِ (3)، وَ سَلَّ السُّیُوفِ، أَ لَیْسَ بِی (4) کَانَ یَقْطَعُ الدُّرُوعَ الدِّلَاصَ، وَ تَصْطَلِمُ الرِّجَالَ الْحِرَاصَ، وَ بِی کَانَ یَفْرِی جَمَاجِمَ الْبُهَمَ، وَ هَامَ الْأَبْطَالِ، إِذَا فَزِعَتْ (5) تَیْمٌ إِلَی الْفِرَارِ، وَ عَدِیٌّ إِلَی الِانْتِکَاصِ؟! أَمَا وَ إِنِّی لَوْ أَسْلَمْتُ قُرَیْشاً لِلْمَنَایَا وَ الْحُتُوفِ، وَ تَرَکْتُهَا فَحَصَدَتْهَا سُیُوفُ الْغَوَانِمِ، وَ وَطَأَتْهَا خُیُولُ (6) الْأَعَاجِمِ، وَ کَرَّاتُ الْأَعَادِی، وَ حَمَلَاتُ الْأَعَالِی، وَ طَحَنَتْهُمْ سَنَابِکُ الْصَافِنَاتِ، وَ حَوَافِرُ الصَّاهِلَاتِ، فِی مَوَاقِفِ الْأَزْلِ (7) وَ الْهَزْلِ فِی ظِلَالِ الْأَعِنَّةِ (8) وَ بَرِیقِ الْأَسِنَّةِ، مَا بَقُوا لِهَضْمِی، وَ لَا عَاشُوا لِظُلْمِی، وَ لَمَا قَالُوا: إِنَّکَ لَحَرِیصٌ مُتَّهَمٌ! الْیَوْمَ نَتَوَاقَفُ عَلَی حُدُودِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، اللَّهُمَّ افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ، فَإِنِّی مَهَّدْتُ مِهَادَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ رَفَعْتُ أَعْلَامَ دِینِکَ، وَ أَعْلَنْتُ مَنَارَ رَسُولِکَ، فَوَثَبُوا عَلَیَّ وَ غَالَبُونِی وَ نَالُونِی وَ وَاتَرُونِی ..
فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو حَازِمٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)! أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ ظَلَمَاکَ؟ أَ حَقَّکَ أَخَذَا؟ وَ عَلَی الْبَاطِلِ مَضَیَا؟ أَ عَلَی حَقٍّ کَانَا؟ أَ عَلَی صَوَابٍ أَقَامَا؟ أَمْ مِیرَاثَکَ غَصَبَا؟ أَفْهِمْنَا لِنَعْلَمَ بَاطِلَهُمْ مِنْ حَقِّکَ؟ أَوْ نَعْلَمَ حَقَّهُمَا مِنْ حَقِّکَ؟
ص: 560
أَ بَزَّاکَ أَمْرَکَ؟ أَمْ غَصَبَاکَ إِمَامَتَکَ؟ أَمْ غَالَبَاکَ فِیهَا عَزّاً (1)؟ أَمْ سَبَقَاکَ إِلَیْهَا عِجْلًا فَجَرَتِ الْفِتْنَةُ وَ لَمْ تَسْتَطِعْ مِنْهَا اسْتِقْلَالًا؟! فَإِنَّ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ یَظُنَّانِ أَنَّهُمَا کَانَا عَلَی حَقٍّ وَ عَلَی الْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ مَضَیَا.
فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: یَا أَخَا الْیَمَنِ! لَا بِحَقٍّ أَخَذَا، وَ لَا عَلَی إِصَابَةٍ أَقَامَا، وَ لَا عَلَی دِیْنٍ مَضَیَا، وَ لَا عَلَی فِتْنَةٍ خَشِیَا، یَرْحَمُکَ اللَّهُ، الْیَوْمَ نَتَوَاقَفُ عَلَی حُدُودِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ! أَ تَعْلَمُونَ- یَا إِخْوَانِی- أَنَّ بَنِی یَعْقُوبَ عَلَی حَقٍّ وَ مَحَجَّةٍ کَانُوا حِینَ بَاعُوا أَخَاهُمْ، وَ عَقُّوا أَبَاهُمْ، وَ خَانُوا خَالِقَهُمْ، وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ؟!.
فَقَالُوا: لَا.
فَقَالَ: رَحِمَکُمُ اللَّهُ (2)، أَ یَعْلَمُ إِخْوَانُکَ هَؤُلَاءِ أَنَّ ابْنَ آدَمَ- قَاتِلَ الْأَخِ- کَانَ عَلَی حَقٍّ وَ مَحَجَّةٍ وَ إِصَابَةٍ وَ أَمْرَهُ مِنْ رِضَی اللَّهِ؟.
فَقَالُوا: لَا.
فَقَالَ: أَ وَ لَیْسَ کُلٌّ فَعَلَ بِصَاحِبِهِ مَا فَعَلَ لِحَسَدِهِ إِیَّاهُ وَ عُدْوَانِهِ وَ بَغْضَائِهِ (3) لَهُ؟.
فَقَالُوا: نَعَمْ.
قَالَ: وَ کَذَلِکَ فَعَلَا بِی مَا فَعَلَا حَسَداً، ثُمَّ إِنَّهُ لَمْ یَتُبْ عَلَی وُلْدِ یَعْقُوبَ إِلَّا بَعْدَ اسْتِغْفَارٍ وَ تَوْبَةٍ، وَ إِقْلَاعٍ وَ إِنَابَةٍ، وَ إِقْرَارٍ، وَ لَوْ أَنَّ قُرَیْشاً تَابَتْ إِلَیَّ وَ اعْتَذَرَتْ مِنْ فِعْلِهَا لَاسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَهَا.
ثُمَّ قَالَ: إِنَّمَا أُنْطِقُ لَکُمُ الْعَجْمَاءَ ذَاتَ الْبَیَانِ، وَ أُفْصِحُ الْخَرْسَاءَ ذَاتَ
ص: 561
الْبُرْهَانِ، لِأَنِّی فَتَحْتُ الْإِسْلَامَ، وَ نَصَرْتُ الدِّینَ، وَ عَزَزْتُ (1) الرَّسُولَ، وَ ثَبَّتُّ (2) أَرْکَانَ الْإِسْلَامِ، وَ بَیَّنْتُ (3) أَعْلَامَهُ، وَ عَلَیْتُ (4) مَنَارَهُ، وَ أَعْلَنْتُ أَسْرَارَهُ، وَ أَظْهَرْتُ آثَارَهُ وَ حَالَهُ، وَ صَفَّیْتُ الدَّوْلَةَ، وَ وَطَّئْتُ لِلْمَاشِی وَ الرَّاکِبِ، ثُمَّ قُدْتُهَا صَافِیَةً، عَلَی أَنِّی بِهَا مُسْتَأْثِراً.
ثُمَّ قَالَ- بَعْدَ کَلَامٍ-: ثُمَّ سَبَقَنِی إِلَیْهِ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ کَسُبَّاقِ الْفَرَسِ احْتِیَالًا وَ اغْتِیَالًا، وَ خُدْعَةً وَ غَلَبَةً.
ثُمَّ قَالَ- بَعْدَ کَلَامٍ-: الْیَوْمَ أُنْطِقُ الْخَرْسَاءَ ذَاتَ الْبُرْهَانِ، وَ أُفْصِحُ الْعَجْمَاءَ ذَاتَ الْبَیَانِ، فَإِنَّهُ شَارَطَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ مِنْ مَوَاطِنِ الْحُرُوبِ، وَ صَافَقَنِی عَلَی أَنْ أُحَارِبَ لِلَّهِ (5) وَ أُحَامِیَ لِلَّهِ، وَ أَنْصُرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جُهْدِی وَ طَاقَتِی وَ کَدْحِی، وَ کَدِّی، وَ أُحَامِیَ عَنْ حَرِیمِ الْإِسْلَامِ، وَ أَرْفَعَ عَنْ إِطْنَابِ الدِّینِ (6)، وَ أُعِزَّ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ، عَلَی أَنَّ مَا فَتَحْتُ وَ بَیَّنْتُ (7) عَلَیْهِ دَعْوَةَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَرَأْتُ فِیهِ الْمَصَاحِفَ، وَ عُبِدَ فِیهِ الرَّحْمَنُ، وَ فُهِمَ بِهِ الْقُرْآنُ، فَلِی إِمَامَتُهُ وَ حَلُّهُ وَ عَقْدُهُ، وَ إِصْدَارُهُ وَ إِیرَادُهُ، وَ لِفَاطِمَةَ فَدَکُ وَ مِمَّا خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ النِّصْفُ، فَسَبَقَانِی إِلَی جَمِیعٍ نِهَایَةَ الْمَیْدَانِ یَوْمَ الرِّهَانِ، وَ مَا شَکَکْتُ فِی الْحَقِّ مُنْذُ رَأَیْتُهُ، هَلَکَ قَوْمٌ أُرْجِفُوا عَنِّی (8) أَنَّهُ لَمْ یُوجِسْ مُوسَی فِی
ص: 562
نَفْسِهِ خِیفَةً ارْتِیَاباً وَ لَا شَکّاً فِیمَا أَتَاهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ، وَ لَمْ أَشْکُکْ (1) فِیمَا أَتَانِی مِنْ حَقِّ اللَّهِ، وَ لَا ارْتَبْتُ فِی إِمَامَتِی وَ خِلَافَةِ ابْنِ عَمِّی وَ وَصِیَّةِ الرَّسُولِ، وَ إِنَّمَا أَشْفَقَ أَخُو مُوسَی (2) مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ، وَ دُوَلِ الضُّلَّالِ، وَ غَلَبَةِ الْبَاطِلِ عَلَی الْحَقِّ، وَ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (3): وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (4) دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاطِمَةَ فَنَحَلَهَا فَدَکَ (5) وَ أَقَامَنِی لِلنَّاسِ عَلَماً وَ إِمَاماً، وَ عَقَدَ لِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:
أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (6) فَقَاتَلْتُ حَقَّ الْقِتَالِ، وَ صَبَرْتُ حَقَّ الصَّبْرِ، عَلَی أَنَّهُ أَعَزَّ تَیْماً وَ عَدِیّاً (7) عَلَی دِیْنٍ أَتَتْ بِهِ تَیْمٌ وَ عَدِیٌّ، أَمْ عَلَی دِیْنٍ أَتَی بِهِ ابْنُ عَمِّی وَ صِنْوِی (8) وَ جِسْمِی، عَلَی أَنْ أَنْصُرَ تَیْماً وَ عَدِیّاً أَمْ أَنْصُرَ ابْنَ عَمِّی وَ حَقِّی وَ دِینِی وَ إِمَامَتِی؟ وَ إِنَّمَا قُمْتُ تِلْکَ الْمَقَامَاتِ، وَ احْتَمَلْتُ تِلْکَ الشَّدَائِدَ، وَ تَعَرَّضْتُ لِلْحُتُوفِ عَلَی أَنْ یُصِیبَنِی (9) مِنَ الْآخِرَةِ مُوَفَّراً، وَ إِنِّی صَاحِبُ مُحَمَّدٍ وَ خَلِیفَتُهُ، وَ إِمَامُ أُمَّتِهِ بَعْدَهُ، وَ صَاحِبُ رَایَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
الْیَوْمَ أَکْشِفُ السَّرِیرَةَ عَنْ حَقِّی، وَ أُجْلِی الْقَذَی عَنْ ظُلَامَتِی، حَتَّی یَظْهَرَ لِأَهْلِ اللُّبِّ وَ الْمَعْرِفَةِ أَنِّی مُذَلَّلٌ مُضْطَهَدٌ مَظْلُومٌ مَغْصُوبٌ مَقْهُورٌ مَحْقُورٌ، وَ أَنَّهُمُ ابْتَزُّوا حَقِّی، وَ اسْتَأْثَرُوا بِمِیرَاثِی!
ص: 563
الْیَوْمَ نَتَوَاقَفُ (1) عَلَی حُدُودِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ (2)، مَنِ اسْتَوْدَعَ خَائِناً فَقَدْ غَشَّ نَفْسَهُ، مَنِ اسْتَرْعَی ذِئْباً فَقَدْ ظَلَمَ، مَنْ وَلِیَ غَشُوماً فَقَدِ اضْطَهَدَ، هَذَا (3) مَوْقِفُ صِدْقٍ، وَ مَقَامٌ أَنْطِقُ فِیهِ بِحَقِّی، وَ أَکْشِفُ السِّتْرَ وَ الْغُمَّةَ عَنْ ظُلَامَتِی! یَا مَعْشَرَ الْمُجَاهِدِینَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! أَیْنَ کَانَتْ سِبْقَةُ تَیْمٍ وَ عَدِیٍّ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ خَوْفُ الْفِتْنَةِ؟! أَلَا کَانَتْ یَوْمَ الْأَبْوَاءِ (4) إِذْ تکانفت (تَکَاثَفَتِ) (5) الصُّفُوفُ، وَ تَکَاثَرَتِ (6) الْحُتُوفُ، وَ تَقَارَعَتِ السُّیُوفُ؟ أَمْ هَلَّا خَشِیَا فِتْنَةَ الْإِسْلَامِ یَوْمَ ابْنِ عَبْدِ وُدٍّ وَ قَدْ نَفَخَ بِسَیْفِهِ، وَ شَمَخَ بِأَنْفِهِ، وَ طَمَحَ بِطَرْفِهِ؟! وَ لِمَ لَمْ یُشْفِقَا عَلَی الدِّینِ وَ أَهْلِهِ یَوْمَ بُوَاطَ (7) إِذَا اسْوَدَّ لَوْنُ الْأُفُقِ، وَ اعْوَجَّ عَظْمُ الْعُنُقِ، وَ انْحَلَّ سَیْلُ الْغَرَقِ (8)؟ وَ لَمْ یُشْفِقَا یَوْمَ رَضْوَی إِذِ السِّهَامُ تَطِیرُ، وَ الْمَنَایَا تَسِیرُ، وَ الْأَسَدُ تَزْأَرُ؟
وَ هَلَّا بَادَرَا یَوْمَ الْعَشِیرَةِ إِذَا (9) الْأَسْنَانُ تَصْطَکُّ، وَ الْآذَانُ تَسْتَکُّ، وَ الدُّرُوعُ تُهْتَکُ؟
وَ هَلَّا کَانَتْ مُبَادَرَتُهُمَا یَوْمَ بَدْرٍ، إِذِ الْأَرْوَاحُ فِی الصُّعَدَاءِ تَرْتَقِی، وَ الْجِیَادُ بِالْصَنَادِیدِ تَرْتَدِی، وَ الْأَرْضُ مِنْ دِمَاءِ (10) الْأَبْطَالِ تَرْتَوِی؟ وَ لِمَ لَمْ یُشْفِقَا عَلَی الدِّینِ یَوْمَ بَدْرِ
ص: 564
الثَّانِیَةِ، وَ الرَّعَابِیبُ (1) تَرْعَبُ، وَ الْأَوْدَاجُ تَشْخُبُ، وَ الصُّدُورُ تُخْضَبُ (2)؟ أَمْ هَلَّا بَادَرَا یَوْمَ ذَاتِ اللُّیُوثِ، وَ قَدْ أُبِیحَ المتولب (التَّوْلَبُ) (3)، وَ اصْطَلَمَ الشَّوْقَبُ، وَ ادْلَهَمَّ الْکَوْکَبُ؟! وَ لِمَ لَا کَانَتْ شَفَقَتُهُمَا عَلَی الْإِسْلَامِ یَوْمَ الْکَدِرِ (4)، وَ الْعُیُونُ تَدْمَعُ، وَ الْمَنِیَّةُ تَلْمَعُ، وَ الصَّفَائِحُ تَنْزِعُ ..
ثُمَّ عَدَّدَ وَقَائِعَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کُلَّهَا عَلَی هَذَا النَّسَقِ، وَ قَرَعَهُمَا بِأَنَّهُمَا فِی هَذِهِ الْمَوَاقِفِ کُلِّهَا کَانَا مَعَ النَّظَّارَةِ وَ الْخَوَالِفِ وَ الْقَاعِدِینَ، فَکَیْفَ بَادَرَا الْفِتْنَةَ بِزَعْمِهِمَا یَوْمَ السَّقِیفَةِ وَ قَدْ تَوَطَّأَ الْإِسْلَامُ بِسَیْفِهِ، وَ اسْتَقَرَّ قَرَارَهُ، وَ زَالَ حِذَارُهُ (5).
ثُمَّ قَالَ- بَعْدَ ذَلِکَ کُلِّهِ (6)
مَا هَذِهِ الدَّهْمَاءُ وَ الدَّهْیَاءُ الَّتِی وَرَدَتْ عَلَیْنَا مِنْ قُرَیْشٍ؟! أَنَا صَاحِبُ هَذِهِ الْمَشَاهِدِ، وَ أَبُو هَذِهِ الْمَوَاقِفِ، وَ ابْنُ هَذِهِ الْأَفْعَالِ. یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! إِنِّی عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِی، وَ عَلَی ثِقَةٍ مِنْ دِینِی، الْیَوْمَ أَنْطَقْتُ الْخَرْسَاءَ الْبَیَانَ، وَ فَهَّمْتُ الْعَجْمَاءَ الْفَصَاحَةَ، وَ أَتَیْتُ الْعَمْیَاءَ بِالْبُرْهَانِ، هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ (7) قَدْ تَوَافَقْنَا عَلَی حُدُودِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ، وَ أَخْرَجْتُکُمْ مِنَ الشُّبْهَةِ إِلَی الْحَقِّ، وَ مِنَ الشَّکِّ إِلَی الْیَقِینِ، فَتَبَرَّءُوا (8)
رَحِمَکُمُ اللَّهُ مِمَّنْ نَکَثَ (9) الْبَیْعَتَیْنِ، وَ غَلَبَ الْهَوَی بِهِ (10) فَضَلَّ، وَ أَبْعِدُوا- رَحِمَکُمُ اللَّهُ- مِمَّنْ
ص: 565
أَخْفَی الْغَدْرَ (1) وَ طَلَبَ الْحَقَّ مِنْ غَیْرِ أَهْلِهِ فَتَاهَ، وَ (2) الْعَنُوا- رَحِمَکُمُ اللَّهُ- مَنِ انْهَزَمَ الْهَزِیمَتَیْنِ إِذْ یَقُولُ اللَّهُ: إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ (3)، وَ قَالَ: وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ (4). وَ اغْضِبُوا (5)
رَحِمَکُمُ اللَّهُ- عَلَی مَنْ غَضَبَ اللَّهُ (6) عَلَیْهِمْ، وَ تَبَرَّءُوا- رَحِمَکُمُ اللَّهُ- مِمَّنْ یَقُولُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَرْتَفِعُ (7) یَوْمَ الْقِیَامَةِ رِیحٌ سَوْدَاءُ تَخْتَطِفُ (8) مِنْ دُونِی قَوْماً مِنْ أَصْحَابِی مِنْ عُظَمَاءِ الْمُهَاجِرِینَ، فَأَقُولُ: أُصَیْحَابِی. فَیُقَالُ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ. وَ تَبَرَّءُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ مِنَ النَّفْسِ الضَّالِّ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ: یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ (9) فَیَقُولُوا: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (10) وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَقُولُوا: یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ (11) أَوْ یَقُولُوا: وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ (12) أَوْ یَقُولُوا: رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا
ص: 566
السَّبِیلَا (1)، إِنَّ قُرَیْشاً طَلَبَتِ السَّعَادَةَ فَشَقِیَتْ (2)، وَ طَلَبَتِ النَّجَاةَ فَهَلَکَتْ، وَ طَلَبَتِ الْهِدَایَةَ فَضَلَّتْ. إِنَّ قُرَیْشاً قَدْ أَضَلَّتْ أَهْلَ دَهْرِهَا وَ مَنْ یَأْتِی مِنْ بَعْدِهَا مِنَ الْقُرُونِ، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ اسْمُهُ وَضَعَ إِمَامَتِی فِی قُرْآنِهِ فَقَالَ: وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً (3) وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً (4)، وَ قَالَ: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ (5) ..
وَ هَذِهِ خُطْبَةٌ طَوِیلَةٌ (6).
وَ قَدْ قَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی بَعْضِ مَقَامَاتِهِ کَلَاماً لَوْ لَمْ یَقُلْ غَیْرَهُ لَکَفَی قَوْلُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَا وَلِیُّ هَذَا الْأَمْرِ دُونَ قُرَیْشٍ، لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْوَلَاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ، فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِتْقِ الرِّقَابِ مِنَ النَّارِ، وَ بِعِتْقِهَا مِنَ السَّیْفِ، وَ هَذَانِ لَمَّا اجْتَمَعَا کَانَا أَفْضَلَ مِنْ عِتْقِ الرِّقَابِ مِنَ الرِّقِّ، فَمَا کَانَ لِقُرَیْشٍ عَلَی الْعَرَبِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ لِبَنِی هَاشِمٍ عَلَی قُرَیْشٍ، وَ مَا کَانَ لِبَنِی هَاشِمٍ عَلَی قُرَیْشٍ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ لِی عَلَی بَنِی هَاشِمٍ، لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ»..
ص: 567
**[ترجمه]العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة - . العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة ، رضی الدین الحلی : 189 – 199 ، حدیث 19 - :
در کتب الارشاد لکیفیة الطلب فی ائمة العباد، تالیف محمد بن حسن صفار آمده: امیر المؤمنین علیه السلام در خطبهای که خواند، ندوخته والایی برای ما بر جای گذاشته و ما را بینیاز کرد. خطبهای که به واسطه بیان و برهانی که در آن قرار داده است، پرده را از دیدگان تاملکنندگانش، و نابینایی را از چشمان تدبر کنندگانش بر میدار، و این اثر را با این خطبه اراسته کردیم تا از این طریق، بصیرت هدایت جویان افزون گردد، و این منتی است از جانب خداوند بر ما و آنها که باید شکر آن را به جا آورند.
حضرت خطبهای خواند و فرمود: ما را چه به قریش! تنها چیزی که قریش نسبت به ما منکر هستند این است که ما اهل بیتی هستیم که خداوند بنیان ما را روی بنیان آنان بالا برد، و مقام ما را از مقام آنها بالاتر برد، و ما را بر آنها برگزید. پس به خاطر این گزینش ما بر آنها از جانب خداوند، با او دشمنی کردند، و از آنچه که خداوند به آن راضی شد، خشمگین شدند، و آنچه که خداوند نسبت به آن نفرت داشت، دوست داشتند؛ و آن گاه که خداوند ما را بر آنها برگزید، ما آنها را در حریم خود شریک کردیم و آنها را با قرآن و نبوت آشنا کردیم، و واجبات و دین را به آنها یاد دادیم و کتابهای مقدس و صحیفهها را به آنها یاد دادیم، و آنها را با دین و اسلام متدین کردیم؛ پس آنها به ما هجوم آوردند، و فضل ما را منکر شدند، و ما را از حق خویش بازداشتند، و اسباب قدرت و اقتدار ما را گرفتند. خداوندا، من علیه قریش از تو یاری میخواهم، حق مرا از آنها بگیر و آنچه که به ظلم از من گرفته شده است، پیش آنها باقی نگذار و حق مرا از آنها مطالبه کن، چون تو داور عادل هستی، قریش مقام والای مرا بیارزش شمردند و حرمتهای مرا حلال دانستند و به آبرو و عشیره من بهایی ندادند و حقیر شمردند و میراث من از پسرعمویم را از من گرفتند و دشمنانم را علیه من برانگیختند و میان من و عرب و عجم تفرقه افکندند و آنچه را از بچگی با سعی و تلاش خودم برای آن زمینهچینی کردم، از من سلب کردند، و مرا از میراثی که برادر و دوست و یار صمیمی من برجای گذاشت، منع کردند.
و گفتند: تو انسان حریص و متهمی هستی! مگر آنها به وسیله ما از سرگردانی کفر و نابینایی گمراهی و جهل ظلمت هدایت نشدند؟ مگر من آنها را از فتنه و مصیبت کر و لال و خانمانسوز نجات ندادم؟ وای بر آنها! مگر من آنها را از آتش سرکشان و هجوم متکبران و شمشیر تجاوزگران و غارت دلیران و درگیر شدن با شروران و بزرگان فساد، نجات ندادم؛ بزرگانی که بیخرد و نترس، و غنیمتی در جنگها، و پیشوایی در اقدام کردن، کوههای جنگ، و تیرهای مصیبتها، و اخته شدن شمشیرها به شمار میآمدند. مگر به واسطه من، زرههای درخشان و براق پاره نمیشد و مردان زیرک نابود نمیشد، و به واسطه من نبود که جمجمههای شجاعان شکافته میشد، و پهلوانان فرار میکردند، آنگاه که تیم از وحشت فرار میکرد و عدی عقبنشینی میکرد؟!
اگر من قریش را به اجل و مرگ میسپردم و آنها را وامیگذاشتم تا شمشیر لشکرهای غارتگر آنها را درو کرده و اسب دلیران و حملات دشمنان و هجوم دلاوران آنها را زیر پا له کند، و سم اسبان آنها را در موقعیتهای شدت و رخوت و در سایه درخشش نیزهها سیاب گرداند، هرگز آنها برای ظلم وستم کردن به من زنده نمیماندند و هرگز نمیگفتند: تو انسان حریص و متهمی هستی!
امروزه ما بر مرز حق و باطل میایستیم. خداوندا، میان ما و قوم ما به حق، گشادگی حاصل کن، چرا که من بستر نبوت محمدصلی الله علیه و آله را هموار کردم، و نشانههای دین را برپا داشتم و گلدستههای پیامبرت را اعلام کردم و آنها به این جهت به من هجوم آوردند و با من جنگیدند و به من آسیب و بلا و رساندند و این کار را به تناوب انجام میدادند... ابوحازم انصاری به پا خاست و گفت: یا امیرالمؤمنین، ابوبکر و عمر به تو ظلم کردند؟ آیا حق تو را گرفتند، و بر راه باطل سیر کردند؟ آیا آنها بر حق بودند؟ آیا آنها بر اساس حق خلیفه شدند؟ یا اینکه میراث تو را غصب کردند؟ به ما بفهمان تا باطل آنها را از حق تو بازشناسیم؟ آیا خلافتت را سلب کردند یا امامت را غصب کردند؟ یا اینکه به جهت عزت، آن را از تو گرفتند؟ یا اینکه قبل از تو نسبت به آن اقدام کردند و فتنه به پاخاست و تو نتوانستی از آنها رها شوی؟ زیرا مهاجرین و انصار تصور میکنند که آن دو بر حق بودند و بر حجت واضح سیر میکردند.
حضرت فرمود: ای برادر یمنی، آنها نه برحق آن را اخذ کردند، و نه براساس درستی و حق خلیفه شدند، و نه بر دین گام برداشتند، و نه از فتنه ترسی داشتند. خداوند تو را رحمت کند، امروزه ما بر مرز حق و باطل میایستیم. برادرانم، آیا فرزندان یعقوب بر حق بودند، آنگاه که برادرشان را فروختند و از پدرشان نافرمانی کردند، و به خالق خود خیانت کردند و به خود ظلم کردند؟! گفتند: خیر. فرمود: خداوند شما را رحمت کند، آیا این برادرانتان میدانند که پسر آدم - قاتل برادر - بر حق و مسیر درست و رضای خداوند بود؟ گفتند: خیر. فرمود: مگر هر کدام از آنان آن کارها را فقط به خاطر حسد ورزیدن و کینهتوزی به برادر خویش نکردند؟ گفتند: چرا. فرمود: و آنها نیز این کارها را به خاطر حسد ورزیدن به من با من انجام دادند، و فرزندان (یعقوب) پس از استغفار و توبه و دست از گناه کشیدن و بازگشت به خدا و اعتراف، خداوند توبه آنها را پذیرفت و اگر قریش پیش من توبه میکردند و از عمل خود عذرخواهی میکردند، من نیز از خداوند برای آنها طلب آمرزش میکردم.
سپس فرمود: من برای شما عبارت پر رمز و راز [ولی برای خردمندان] دلالتگر میگویم، به این جهت که من اسلام را فتح کردم، و به دین یاری کردم و از پیامبرصلی الله علیه و آله پشتیبانی کردم و ارکان اسلام را ثابت کردم و نشانههای آنان را بیان کردم و گلدستههای آن را برافراشتم و رموز آن اعلام کردم و آثار و حال آن را اظهار کردم، و راه را برای سواره و پیاده هموار کردم، سپس آن را در حالی که صاف و خالص بود، هدایت کردم، بر این اساس که فقط من شایسته آن بودم، سپس بعد از سخنانی فرمود: سپس تیمی و عدوی نسبت به آن مانند مسابقه اسبدوانی از روی مکر و حیله و نیرنگ و غلبه، از من پیشی گرفتند.
سپس بعد از سخنانی فرمود: امروز من برای شما عبارات پر رمز و راز ولی [برای خردمندان] دلالتگر بیان میکنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله در تمام موقعیتهای جنگ با من عهد و پیمان بست که در راه خدا بجنگم و حمایت کنم و با تلاش و سعی و توان خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله و از حریم اسلام حمایت کنم و آنچه باعث سستی پایههای دین میشود را از بین ببرم، و اسلام و اهلش را عزت دهم. آنچه گفتم و دعوت رسول الله صلی الله علیه و آله را بر اساس آن بیان کردم و آیاتی در آن خواندم و خداوند در آن عبادت شد و قرآن به وسیله آن فهمیده شد. امامت و زمام آن در اختیار من است، و (همچنین) فدک و نصف آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله برجای گذاشته است، و آنها در تمام این امور در روز مسابقه، در پایان از من پیشی گرفتند، و من از زمانی که حق را دیدم، هرگز نسبت به آن شک نکردم. قومی که از من روی بگردانند، هلاک میشوند، و موسی به خاطر شک و تردید نسبت به آنچه از جانب خداوند بر وی نازل شد، ترسی در خود احساس نکرد، و من نیز نسبت به حق الله که به من رسید، شک نکردم و نسبت به امامت من و خلافت پسرعمویم و وصیت پیامبر تردید نداشتم، بلکه برادرم موسی از غلبه جاهلان، و سلسله و تناوب گمراهی و غلبه باطل بر حق میترسید.
و آنگاه که خداوند این آیه را نازل کرد: {و حق خویشاوند را بده.} - . الاسراء / 26 - ، رسول الله صلی الله علیه و آله، فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و فدک را به او بخشید و مرا به عنوان امام و پیشوا قرار داد و از مردم عهد و بیعت گرفت، و خداوند این آیه را نازل کرد: {ای کسانی که ایمان آوردهاید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [ نیز ] اطاعت کنید.} - . النساء / 59 - ،
پس به شایستگی جنگیدم و به شایستگی صبر کردم. آیا برای این بوده که تیم و عدی را بر دینی که تیم و عدی آوردهاند عزت دهم، یا دینی که پسرعمو و برادر همسان من و مانند من آورده است؟ و آیا برای این بوده است که تیم و عدی را یاری کنم یا یاور پسرعمویم و حق خودم و دینم و امامت خودم باشم؟ من بر اساس اینکه سهم و بهره من از آخرت مهیا و تامین شود، آن کارها را انجام دادم و آن سختیها را تحمل کردم و خودم را در معرض مرگ قرار دادم. و من یار محمد و خلیفه وی بعد از وی، امام امتش و پرچمدار او در دنیا و آخرت هستم.
امروز پرده را از حق خود برمیدارم و غبار را از بیعدالتی که در حق من شده است، میزدایم، تا برای خردمندان و اهل شناخت روشن شود که من شکستخورده و ستمدیده و مظلوم هستم و حق من غصب شده است و به من بهایی داده نشده است. آنها حق مرا سلب کردند و میراثم را مختص خویش ساختند. ... امروز ما بر مرز حق و باطل میایستیم. هر کس به شخص خائن پناه دهد، خود را فریب داده است و هر کس گرگی را بپرورد، ظلم کرده است و هر کس به انسان ستمگر ولایت دهد، ستم کرده است. اینجا جایگاه صدق است و من در آن، حق خود را بیان میکنم و پرده را از مظلومیت خود برمیدارم.
ای گروه مجاهدان از مهاجرین و انصار، عجله و پیشتازی تیم و عدی به سقیفه بنیساعده، برای ترس از بروز فتنه نبود، اگر اینگونه بود، پس آنگاه که در جنگ ابواء لشکر ما را محاصره کردند و مرگ از هر جهت ما را دربرگرفت و شمشیرها با هم برخورد داشتند، آنها کجا بودند؟ آیا در جنگ با ابنعبدودّ که از دور شمشیر خود را بالا برده بود و متکبرانه حرکت میکرد و از گوشه چشم نگاه میکرد، آنها از بروز فتنه در اسلام هراس نداشتند؟ چرا در جنگ بواط، آنگاه که آسمان تیره گشت و گردنها کج شدند و سیل هلاکت همه جا را در برگرفت، آنها نسبت به دین و اهل آن دلسوزی نکردند؟ و چرا در جنگ رضوی، آنگاه که تیرها پرتاب میشدند و مرگ در همه جا سیر میکرد و شیران غرش میکردند، آنها دلسوزی نکردند؟ و چرا در جنگ عشیره، آنگاه که از شدت ترس دندانها به هم میخوردند و گوشها کر شدند و زرهها پاره شدند، اقدامی نکردند؟ و چرا در جنگ بدر، آنگاه که سربازان به سختی جان میکندند، و اسبان، پهلوانان را چون جامه بر تن میکردند و زمین از خون پهلوانان سیراب میشد، اقدامی صورت ندادند؟ و چرا در جنگ بدر، آنگاه که انسانهای بزدل وحشت میکردند، و خون از رگها روان میشد و سینهها خونی شده بود، برای دین دلسوزی نکردند؟ و چرا در جنگ ذاتاللیوث که غنایم و اسیران زیاد شد و مردان بلند قامت نابود شدند و آسمان تیره شد، اقدامی انجام ندادند؟ و چرا در جنگ کدر، که چشمها اشک میریخت و مرگ میدرخشید و شمشیرها گردنها را میزدند، نسبت به اسلام دلسوزی نکردند؟ و سپس تمام اتفاقات و جنگهای پیامبر صلی الله علیه و آله را بر همین منوال بر شمرد، و در همه این موقعیتها، آنها را مورد نکوهش قرار داد، از اینکه از جمله نظارهگران و دست از کار کشیدگان بودند، پس چگونه ادعا میکنند که در روز سقیفه، آنگاه که اسلام سلطه یافت و مستقر شد و ترس از زوال از بین رفت، برای پرهیز از بروز فتنه، چنین عمل کردند؟ سپس بعد از تمام این سخنان فرمود: این چه مصیبت و بلای عظیمی بود که از جانب قریش به ما رسیده است؟! من شاهد و ناظر این رویدادها بودم و در آن بزرگ شدم. ای گروه مهاجرین و انصار، من نسبت به خودم بصیرت و آگاهی دارم و نسبت به دینم اطمینان دارم. امروز راز و رمزها را برای شما روشن و آشکار کردم، این {روزی است که راستگویان را راستیشان سود بخشد.} - . المائده / 119 - ، ما بر مرز حق و باطل ایستادیم و من شما را از شبهه بیرون آوردم و شما را در حق وارد کردم و از شک به یقین آوردم. پس از کسی که پیمان دو بیعت را شکست و هوای نفسش غالب شد و گمراه شد، تبرّی بجویید، خداوند شما را رحمت کند؛ و از کسی که مکر و خیانت را پنهان کرد و حق را ازغیر اهل آن طلب کرد و گمراه شد، دور شوید، خداوند شما را رحمت کند؛ و لعنت کنید کسی را که دوبار شکست خورد، خداوند شما را رحمت کند، که خداوند میفرماید: {ای کسانی که ایمان آوردهاید، هرگاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما روی میآورند] به آنها پشت نکنید و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند - مگر آنکه [هدفش] کنارهگیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش باشد] - قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد.} - . الانفال / 15 -16 - ، و میفرماید: {و در نبرد حنین آن هنگام که شمار زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید، برگشتید.} - . التوبه / 25 - ،
و بر کسانی که خداوند بر آنها خشم گرفته است، خشم بگیرید، خداوند شما را رحمت کند، و تبرّی بجویید از کسانی که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره آنها میفرماید: در روز قیامت باد سیاهی وزیدن میگیرد و گروهی از یاران من از بزرگان مهاجرین را با خود میبرد و من فریاد میزنم: یاران عزیز من. و به من گفته میشود: محمد، تو نمیدانی که بعد از تو چه کار کردند ...، خداوند شما را رحمت کند؛ و تبرّی بجویید از نفس گمراه شده قبل از آنکه فرا رسد {روزی که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستیای.} - . ابراهیم / 31 -
میگویند: {پروردگارا، آن دو [گمراهگری] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان بده که آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند.} - . فصلت / 29 - ، قبل از آنکه بگویند: {دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم، بیتردید من از ریشخندکنندگان بودم.} - . الزمر / 56 - ،
یا اینکه بگویند: {و فقط تبهکاران ما را گمراه کردند.} - . الشعراء / 99 - ، یا بگویند: {پروردگارا، ما رؤساء و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} - . الاحزاب / 67 - .
قریش در پی سعادت بود، به شقاوت رسید و در پی رستگاری بود، به هلاکت رسید و در پی هدایت بود، به گمراهی رسید. قریش، اهالی روزگار خود و نسلهایی که بعد از آنها میآیند را گمراه کرد. خداوند تعالی امامت من را در قرآن قرار داده است که میفرماید: {و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز میآورند.} - . الفرقان / 64 - ، {و کسانیاند که میگویند: پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشند، و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.} - . الفرقان / 74 - ، و میفرماید: {همان کسانی که چون در زمین به آنها توانایی دهیم، نماز برپا میدارند و زکات میدهند و به کارهای پسندیده وامیدارند، و از کارهای ناپسند بازمیدارند، و فرجام همه کارها از آن خداست.} - . الحج / 41 - ،.
.. و این خطبه طولانی است.
حضرت در یکی از موقعیتها، سخنانی گفته است که اگر غیر از آن سخنان، سخن دیگری نمی گفت، کفایت میکرد،. فرمود: من ولیّ این امت هستم و قریش بر این امت ولایتی ندارد؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ولایت از آن کسی است که آزاد کند. .. و رسول خدا آمد و انسانها را از آتش و شمشیر آزاد کرد و نجات داد، و این دو امر اگر در یک جا جمع شوند، از آزاد کردن بردگان والاتر است، پس آن حقی که قریش به واسطه رسول الله دارند، بر بنی هاشم بر قریش میباشد، و آن حقی که بنی هاشم به واسطه رسول الله صلی الله علیه و آله بر قریش دارد، من بر بنی هاشم دارم، به جهت این سخن رسول خدا در غدیر خم: هر کس من مولای اویم، علی مولای اوست.
**[ترجمه]
دیّنّاهم- علی بناء التفعیل- .. أی جعلنا الإسلام دینهم و قرّرناهم (1) علیه.
قال الفیروزآبادی: دان (2) فلانا: حمله علی ما یکره و أذلّه، و دیّنه تدیینا (3):
وکله إلی دینه (4).
و فی المناقب (5): و علّمناهم الفرائض و السنن، و حفّظناهم الصدق و اللین، و ورّثناهم الدین (6).
قوله علیه السلام: و ألتونا .. أی نقصونا (7) و منعونا ما هو من أسباب قوّتنا و اقتدارنا.
و أعلامنا- بالفتح- .. أی ما هو علامة لإمامتنا و دولتنا، أو بالکسر .. أی ما هو سبب تعلیمنا، کما قال تعالی: وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ (8).
و فی المناقب (9): و التوونا .. من التوی عن الأمر .. أی تثاقل (10).
و لَیُّ الْغَرِیمِ معروف (11)، و یقال: استعدیت علی فلان الأمیر فأعدانی ..
ص: 568
أی استعنت به علیه فأعاننی علیه (1).
قوله: و وتروا (2) .. أی ألقوا الجنایات و الدخول (3) بینی و بین العرب و العجم، فإنّهم غصبوا خلافتی و أجروا الناس علی الباطل، فصار ذلک سببا للحروب و سفک الدماء، و الوتر- بالکسر-: الجنایة، و الموتور: الّذی له قتیل فلم یدرک بدمه (4). و المتاه: اسم مکان، أو مصدر میمیّ من التّیه (5): و هو الحیرة و الضّلالة (6).
و قال فی النهایة: (7): فیه .. «الفتنة الصّمّاء العمیاء» .. أی (8) الّتی لا سبیل إلی تسکینها لتناهیها فی رهانها (9)، لأنّ الأصمّ لا یسمع الاستغاثة و لا (10) یقلع عمّا یفعله، و قیل: هی کالحیّة الصّمّاء الّتی لا تقبل الرّقی.
قوله علیه السلام: و وطأة الأسد .. قال الجزری: الوطء- فی الأصل-:
الدّوس بالقدم فسمّی به الغزو و القتل، لأنّ من یطأ علی الشّی ء برجله فقد استقصی فی هلاکه و إهانته .. و منه الحدیث (11): «
اللّهمّ اشدد وطأتک علی
ص: 569
مضر».
أی خذهم أخذا شدیدا (1).
و الطّمطام: معظم ماء البحر، و قد یستعار لمعظم النّار (2)، و استعیر هنا لعظماء أهل الشرّ و الفساد.
و قال الجوهری: المحک: اللّجاج .. و المماحکة: الملاجّة (3).
و القمقام: البحر و الأمر الشّدید و السّیّد و العدد الکثیر (4).
قوله علیه السلام: و عجم العرب .. أی کانوا من العرب بمنزلة الحیوانات العجم (5).
قوله علیه السلام: و غنم الحرب .. أی أهل غنم الحرب الذین لهم غنائمها أو یغتنمونها، و یمکن أن یقرأ الحرب- بالتحریک- و هو سلب المال (6)، و فی بعض النسخ الحروب.
قوله علیه السلام: و قطب الإقدام .. لعلّه بکسر الهمزة .. أی کانوا کالقطب للإقدام علی الحروب، أو بالفتح أی بهم کانت الأقدام تستقرّ فی الحروب، أو کانت أقدامهم بمنزلة القطب لرحا الحرب، و القطب أیضا: سیّد
ص: 570
القوم و ملاک الشّی ء و مداره، ذکره الفیروزآبادی (1).
قوله علیه السلام: و سلّ السیوف (2) .. الحمل علی المبالغة أی سلّال السّیوف، و لعلّه تصحیف، و فی بعض النسخ: سیل السیوف.
و الدلاص- بالکسر-: اللیّن (3) البرّاق، یقال: درع دلاص و أدرع دلاص (4).
قوله علیه السلام: یفری جماجم البهم .. و فی بعض النسخ: یبرئ بالباء- الفری: الشّقّ (5) و البری: النّحت (6)، و البهم- کصرد-: جمع بهمة، و هو الفارس الّذی لا یدری من أین یؤتی من شدّة بأسه (7)، و الجمجمة- بالضم-:
القحف أو العظم فیه الدّماغ (8)، و الهام- جمع هامة-: و هو رأس کلّ شی ء (9)، و الأبطال: الشّجعان (10)، و النّکص: الإحجام عن الأمر و الرّجوع عنه (11)، و الحتوف- بالضم-: جمع الحتف- بالفتح- و هو الموت (12)، و الغوانم: الجیوش الغانمة (13)، و فی بعض النسخ: العرازم: جمع عرزم و هو الشّدید و الأسد (14)، و فی
ص: 571
بعضها: الغراة (1)، و السّنبک- بالضم-: طرف الحافر (2)، و صفن الفرس: قام علی ثلاثة قوائم و طرف حافر الرّابعة (3)، و الأذل: الضّیق و الشّدّة (4).
قوله علیه السلام: و الهزل .. لعلّ المراد أنّهم لم یکونوا یثبتون فی مقام الهزل فکیف فی مقام الجدّ؟، و فی بعض النسخ: و الزلزال.
قوله علیه السلام: فی ظلال الأعنّة و فی (5) بعض النسخ: فی طلاب الأعنّة .. أی مطالبتها، و فی بعضها: فی إطلاق الأعنّة، و هو أصوب.
قوله علیه السلام: نتواقف .. أی وقفت علی حدّ الحقّ و وقفتم علی حدّ الباطل.
قوله علیه السلام: و نالونی .. أی أصابونی (6) بالمکاره، و فی بعض النسخ: قالونی .. من القلاء: و هو البغض (7)، و یقال: بزّه ثیابه و ابتزّه: إذا سلبه إیّاها (8).
قوله علیه السلام: العجماء ذات البیان .. قیل: کنّی علیه السلام بها عن العبر الواضحة و ما حلّ بقوم فسقوا عن أمر ربّهم، و عمّا هو واضح من کمال فضله علیه السلام، و عن حال الدین، و مقتضی أوامر اللَّه تعالی، فإنّ هذه الأمور عجماء لا نطق لها.
ص: 572
ا .. ذات البیان حالا (کذا)، و لمّا بیّنها علیه السلام فکأنّه أنطقها لهم.
و قیل: العجماء صفة لمحذوف .. أی الکلمات العجماء، و المراد ما فی هذه الخطبة من الرموز التی لا نطق لها مع أنّها ذات بیان عند أولی الألباب.
قوله علیه السلام: علی أنّی بها مستأثر .. علی بناء المفعول، و الاستئثار:
الاستبداد و الانفراد بالشّی ء (1)، و الکلام مسوق علی المجاز .. أی ثم تصرفوا فی الخلافة علی وجه کأنّی فعلت جمیع ذلک لیأخذوها منّی مستبدّین بها، و یحتمل الاستفهام الإنکاری، و یمکن أن یقرأ علی بناء اسم الفاعل.
و الکدح: العمل و السّعی (2).
و الغشم: الظّلم (3).
و اکتنفه: أحاط به، و کانفه: عاونه (4). و قال الجوهری: نفحه (5) بالسّیف:
تناوله من بعید (6).
قوله علیه السلام: تزأر .. الزّرء (7) و الزّئیر: صوت الأسد من صدره، و الفعل کضرب و منع و سمع (8)، و فی بعض النسخ بالیاء (9)، و لعلّه علی التخفیف بالقلب لرعایة السجع.
و الاستکاک: الصّمم (10).
ص: 573
و الصّعدا: المشقّة، أو هو بالمدّ: بمعنی ما یصعد علیه (1).
قوله علیه السلام: ترتدی .. لعلّه علیه السلام شبّه وقوعهم بعد القتل علی أعناق الجیاد بارتدائها (2) بهم، أو هو افتعال من الردی و هو الهلاک و إن لم یأت فیما عندنا من کتب اللغة (3)، و فی بعض النسخ: تردی، فالباء زائدة أو بمعنی مع، أو للتعدیة إذا قرئ علی بناء المجرّد، و یقال: ردی الفرس- کرمی-: إذا رجمت الأرض بحوافرها، أو بین (4) العدو و المشی، و الشی ء: کسره، و فلانا: صدمه و ردی ردی: هلک (5).
قوله علیه السلام: و الرعابیب ترعب .. قال الفیروزآبادی: الرّعبوب:
الضّعیف الجبان، و جاریة رعبوبة و رعبوب و رعبیب- بالکسر- شطبة تارّة أو بیضاء حسنة رطبة حلوة أو ناعمة، و من النّوق طیّاشة (6).
و فی المناقب: و الدعاس ترعب .. من الدّعس و هو الطّعن، و المداعسة:
المطاعنة (7).
قوله علیه السلام: و قد أبیح التّولب .. التّولب: ولد الحمار (8)، و هو کنایة
ص: 574
عن کثرة الغنائم أو الأساری علی الاستعارة.
و فی المناقب (1): و قد أمج التّولب .. أمّا بتشدید الجیم من أمجّ الفرس:
إذا بدأ بالجری قبل أن یضطرم، و أمجّ الرّجل: إذا ذهب فی البلاد (2)، أو بالتخفیف من أمج- کفرح- إذا سار شدیدا (3)، و لعلّه علی الوجهین کنایة عن الفرار، و النسخة الأولی أظهر و أنسب.
و الاصطلام: الاستئصال (4).
و الشّوقب (5): الرّجل الطّویل، و الواسع من الحوافر.
و خشبتا القتب اللّتان تعلّق فیهما الحبال (6).
قوله علیه السلام: و الصفائح تنزع .. فی بعض النسخ: تربع .. من ربع الإبل: إذا سرحت فی المرعی و أکلت حیث شاءت و شربت، و کذلک الرّجل بالمکان (7).
ثم إنّ غزوة الأبواء وقعت بعد اثنی عشر شهرا من الهجرة، خرج رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله من المدینة یرید قریشا و بنی ضمرة، قالوا: ثم رجع و لم یلق کیدا.
، و غزوة بواط کانت فی السنة الثانیة فی ربیع الأوّل (8) و بعدها فی جمادی (9) الآخرة کانت غزوة العشیرة، و الرّضوی: جبل بالمدینة (10)، و لا یبعد کونه إشارة إلی
ص: 575
غزوة أحد، و ذات اللیوث إلی غزوة حنین، و الکدو (1)
و فی بعض النسخ: الأکیدر إلی غزوة دومة الجندل، و قد مرّ تفصیلها فی المجلد السادس (2).
و فی القاموس: وطّأه: هیّأه و دمّثه و سهّله .. فاتّطأ (3) .. و واطأه علی الأمر:
وافقه کتواطأه و توطّأه .. و ایتطأ- کافتعل-: استقام و بلغ نهایته و تهیّأ (4).
و الدّهماء: الفتنة المظلمة (5)، و الدّهیاء: الدّاهیة الشّدیدة (6).
أقول:
أورد ابن شهرآشوب فی المناقب (7): الخطبة الأولی إلی قوله: و أین هذه الأفعال الحمیدة.
مع اختصار فی بعض المواضع.
**[ترجمه]«دیّناهم» از باب تفعیل، یعنی اسلام را دین آنها قرار دادیم و آنها را به آن ملزم کردیم. فیروزآبادی میگوید: «دان فلان، یعنی او را به آنچه که نمیپسندد، واداشت و مطیع کرد، و «دیّنه تدیینا»: او را به دین خود ملزم کرد. - . القاموس المحیط4 : 225 - و در المناقب - . المناقب ، ابن شهر اشوب2 : 201 -202 -
آمده: «و علمناهم الفرائض و السنن، و حفّظناهم الصدق و اللین، و ورّثناهم الدین. والتونا»: از ما کم کردند و ما را از آنچه از اسباب قدرت و اقتدار ماست، منع کردند. و «اعلامنا»: آنچه علامت و نشانه امامت و دولت ماست، و یا آنچه سبب تعلیم ماست، همانگونه که خداوند تعالی میفرماید: {و ما التناهم من عملهم.} - . الطور / 21 - و در المناقب «و التوونا» آمده، که از «التوی عن الامر»، یعنی بیمیل شد، مشتق شده است. و تعبیر و «لیّ الغریم، معروف است. و گویند: «استعدیتُ علی فلان الامیر فاعدانی»، یعنی از امیر علیه او یاری خواستم و او به من یاری کرد.
و منظور از «و وتروا»، یعنی جنایات و کینههایی میان من و عرب و غیرعرب به وجود آوردند، چرا که اینان خلافت مرا غصب کردند و مردم را به راه باطل بردند و این سبب جنگها و خونریزیها شد. و «الوِتر»: جنایت، و «الموتور»: آن کس که مقتولی داشته باشد و انتقام آن را نگرفته باشد. و «المتاه: اسم مکان یا مصدر میمی از «التیه»، یعنی حیرت و گمراهی است. و در النهایة در حدیث آمده: «الفتنة الصماء العمیاء»: فتنهای که به خاطر بیش از حد بودن گستره و مصیبت آن، راهی برای تسکین و آرام کردن آن وجود ندارد ؛ زیرا انسان ناشنوا، استغاثه و کمک خواستن را نمیشنود، و از آنچه انجام میدهد، دست نمیکشد، و گویند: آن فتنه مانند مارِ کر است که افسون در آن اثر نمیکند.
«و وطاة الاسد»، الجزری میگوید: «الوطء» در اصل، لگدمال و پایمال کردن است و جنگ و کشتار نیز با این نام نامیده میشود؛ چون کسی که چیزی را را لگدمال میکند، در نابودی و تحقیر آن نهایت تلاش خود را کرده، و از جمله آن در حدیث آمده: «اللهم اشدد وطاتک علی مضر»، یعنی عذابی شدید بر آنها نازل کن. - . النهایة5 : 200 - و «الطمطام»، بخش زیادی از آب دریا را گویند، و ممکن است استعاره از بخش زیادی از آتش باشد، و در اینجا استعاره از بزرگان اهل شر و فساد است. جوهری میگوید: «المحک: لجبازی، و «المماحکة»، نیز به معنای لجبازی کردن است. - . الصحاح 4: 1607 -
و «القمقام»: دریا، و امر سخت و عظیم، و سرور، و تعداد زیاد. و منظور حضرت از «عجم العرب»، عربهایی است که مانند حیوانات گنگ هستند.
و منظور از «غنم الحرب»، آنهایی که غنایم جنگی از آن آنهاست و یا جنگ را غنیمت میشمارند، و ممکن است الحَرَب باشد، که به معنی سلب اموال است، و در برخی نسخهها الحروب ذکر شده است. ... و «قطب الاقدام»، یعنی مانند قطب و پیشوا در اقدام کردن به جنگها بودند، اگر اقدام به کسره خوانده شود، و یا به فتحه بخوانیم که یعنی به واسطه آنها قدمها در جنگ مستقر میشد، یا قدمهای آنان مانند میله و محور آسیاب جنگ بود، و «القطب» همچنین به معنای سرور قوم و ملاک شیء و مدار و محور آن نیز است، این را فیروزآبادی ذکر میکند. - . القاموس المحیط1 : 118 -
و منظور حضرت از «سلّ السیوف»، مبالغه کردن است، که به معنای «سلال السیوف»، یعنی شمشیر از نیام کشیدن است، و ممکن است اشتباه نوشتاری باشد، و در برخی نسخهها، «سیل السیوف» ذکر شده است. .. و «الدِلاص»: نرم و براق، که گویند: «درع دلاص و ادرع دلاص» .
و منظور از «یفری جماجم البهم»، که در برخی نسخهها «یبری» آمده، «الفری»: شکافتن، و «البری»: تراشیدن است. و «البُهَم»، بر وزن صُرَد، جمع «بُهمة»، یعنی سوارکاری که به خاطر قدرت زیادش نمیدانی که باید از کجا به او حمله کنی. و «الجمجمه»: جمجمه و استخوانی که مغز در آن جای دارد. و «الهام»، جمع «هامة»: سر هر چیز را گویند. و «الابطال»: پهلوانان. و«النکص»: منصرف شدن از چیزی و برگشتن از آن. و «الحُتُوف»: جمع «حتف»، یعنی مرگ. و «الغوانم»: لشکری که غنیمت میبرد، و در برخی نسخهها، «العُرازم»، جمع عرزم، که به معنای قدرتمند و شیر است، آمده، و در برخی دیگر الغراة، ذکر شده است. و «السُنبک»: لبه سُم چهارپا را گویند. و «صَفَن الفرس»: بر سه پا و لبه پای چهارم ایستاد. و «الازل»: شدت و تنگی. و منظور از این سخن حضرت، و «الهزل»، شاید این باشد که آنها در موقعیتهای شوخی در میدان نمیمانند، پس در موقعیتهای جدی چطور؟ و در برخی نسخهها «الزلازل» ذکر شده است.
«و فی ظلال الاعنة»، در برخی نسخهها، «فی طلاب الاعنة» آمده، یعنی مطالبه کردن آن، و در برخی دیگر «فی اطلاق الاعنة» ذکر شده است، که مناسبتر است. و منظور از «نتواقف»، یعنی من بر مرز حق ایستادم و شما بر مرز باطل ایستادید. و منظور از «نالونی»، یعنی مرا به بلاها گرفتار ساختند، و در برخی نسخهها «قالونی»، از القلاء، به معنای کینه ذکر شده است. .. و گویند: «بزّه ثیابه و ابتزّه»، یعنی آن را از او گرفت. و «العجماء ذات البیان»، گویند کنایه از عبرتهای واضح و آنچه بر سر قومی میآید که از امر پروردگارشان سرپیچی کردند و گمراه شدند، و کنایه از کمال فضل و برتری حضرت که روشن است، و از حالت دین و مقتضای دستورات خداوند تعالی میباشد، چون که این امور گنگ هستند و سخنی نمیگویند. ..، و منظور از «بیانا»، یعنی دارای بیان حال است. منظور آنگاه که آن را برای آنها روشن کرد مثل این است که آن امور را به سخن آورد. و گویند: «العجماء»، صفت برای موصوف محذوف است، یعنی الکلمات العجماء و منظور رموزی که در این خطبه است که سخن نمیگویند ولی با این وجود، برای خردمندان بیانگر هستند .
«علی انی بها مستاثر»، که اسم مفعول است. و «الاستئثار»: استبداد در چیزی، و کلام از باب مجاز است، یعنی سپس به گونهای در خلافت دخل و تصرف کردند که انگار من تمام آن کارها را انجام دادم تا آنها خلافت را مستبدانه از من بگیرند، و ممکن است استفهام انکاری باشد، و ممکن است به صورت اسم فاعل خوانده شود. و «الکدح»: سعی و تلاش. و «الغشم»: ظلم. و «اکتنفه»: او را در بر گرفت، و «کانفه»: به او کمک کرد. جوهری میگوید: «نفحه بالسیف»: از دور او را زد. - . الصحاح1 : 412 - «تزار، الزار، و الزئیر»: غرش شیر، و فعل آن بر وزن ضَرَب، منع، و سمع، و در برخی نسخهها تزیر آمده، که شاید از باب تخفیف و قلب همزه به یاء، برای رعایت سجع باشد. و «الاستکاک»: ناشنوایی. و «الصعداء»: مشقت، یا اگر با حرف مد باشد به معنای آنچه از آن بالا میرود، باشد.
و این سخن حضرت، «ترتدی»، شاید حضرت افتادن آنها بر گردن اسبها، بعد از کشتهشدنشان را به پوشیدن آنها مانند لباس از جانب اسبها تشبیه کرده است، و یا از باب افتعال از الردی مشتق شده باشد که به معنای هلاکت است، هر چند که در کتابهای لغتی که در اختیار ماست، ذکر نشده است. و در برخی نسخهها، تردی آمده، که حرف باء زائد است که یا به معنای باء است، یا اگر در باب مجرد خوانده شود، برای متعدی کردن است، و گویند: «ردی الفرس» بر وزن رَمَی، اگر به زمین با سُم خود بزند، یا بین راه رفتن و دویدن حرکت کند، و «ردی الشیء»: آن را شکست، و «ردی فلانا»: به او آسیب رساند، و «ردَی ردیً»: مُرد. و منظور از «لرعابیب ترعب»، فیروزآبادی میگوید: «الرعبوب»: شخص ضعیف و ترسو، و «جاریة رُعبوبة و رُعبوب و رِعبیب»: خوش قد و قامت یا سفید پوست و زیبا و باطراوت یا نرم و لطیف، و از شتران، به شتر آشفته و پریشان گویند - . القاموس المحیط1 : 74 - . و در المناقب، «الدعاس ترعب» آمده، که الدعاس از دعس به معنای زدن با نیزه، و «المداعسه»: به هم نیزه زدن است .
«ابیح التولب». التولب: کره الاغ را گویند، که کنایه از افزونی غنایم یا اسیران از باب استعاره است. و در المناقب آمده - . المناقب ، ابن شهر اشوب2 : 203 - : «و قد امجّ التولب»، یا با جیم مشدد است که از «امجَّ الفرس» به معنای شروع به دویدن کرد، قبل از آنکه شتاب بگیرد، گرفته شده است؛ و یا بدون تشدید، که از امج بر وزن فرح گرفته شده است که به معنای با سرعت حرکت کرد. و شاید در هر دو وجه، کنایه از فرار کردن است، و نسخه اول درستتر و مناسبتر است. و «الاصطلام»: از بین بردن و ریشه کن کردن. و «الشوقب»: مرد بلند قامت، و حیوانی که دارای سُم پهن هستند، «خشبتا العتب» دو چوبی که طناب بار و بنه مسافر به آن آویزان میشود.
و «الصفائح تنزع»، در برخی نسخهها، تربع آمده، که از «ربع الابل» گرفته شده است، که به معنای این است که شتر هر جا که بخواهد چرا میکند و آب میخورد، و همچنین شخصی را گویند که در مکانی چنین کند. غزوة الابواء، دوازده ماه پس از هجرت اتفاق افتاد که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای جنگ با قریش و بنیضمره از مدینه بیرون آمد، که گویند: و سپس بازگشت در حالیکه توطئه و آسیبی به وی نرسید. و غزوه بواط در سال دوم هجری در ربیع الاول روی داد، و پس از آن در جمادی الاخر، غزوة عشیره اتفاق افتاد. .. و الرضوی: کوهی در مدینه است، و بعید نیست که به غزوه احد گته شود، و ذاتاللیوث به غزوه حنین، و الکدر- که در برخی نسخهها، الاکیدر ذکر شده - به غزوه دومة الجندل اشاره داشته باشد. جزئیات آن را در مجلد ششم بیان کردیم. - . بحار الانوار20 : 14 – 146 -
و در القاموس المحیط آمده: «وطّاه، فاتّطا»: آمادهاش کرد و رام کرد و آسان کرد، و «واطاه علی الامر»، مانند «تواطاه و توطّاه»: با او موافق و همرای شد، و «ایتطا»، بر وزن افتعل، یعنی استوار شد و به نهایت خود رسید و آماده شد. - . القاموس المحیط 1: 32 - و «الدهماء»: فتنه تاریک. . و «الدهیاء»: مصیبت عظیم .
مؤلف: ابن شهر آشوب در المناقب - . المناقب 2: 201 -202 - ،
خطبه اول را تا این سخن حضرت: «و این هذه الافعال الحمیده . ..» با اختصار در برخی جاها، وارد کرده است.
**[ترجمه]
فس (8): قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَیُّهَا النَّاسُ! إنَّ أَوَّلَ (9) مَنْ بَغَی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ عَنَاقُ بِنْتُ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، خَلَقَ اللَّهُ لَهَا عِشْرِینَ إِصْبَعاً، فِی کُلِّ (10) إِصْبَعٍ مِنْهَا ظُفُرَانِ طَوِیلَانِ کَالْمِنْجَلَیْنِ (11) الْعَظِیمَیْنِ،
ص: 576
وَ کَانَ مَجْلِسُهَا فِی الْأَرْضِ مَوْضِعَ جَرِیبٍ، فَلَمَّا بَغَتْ بَعَثَ اللَّهُ لَهَا أَسَداً کَالْفِیلِ وَ ذِئْباً کَالْبَعِیرِ وَ نَسْراً کَالْحِمَارِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ، فَسَلَّطَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا فَقَتَلُوهَا، أَلَا وَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ خَسَفَ بِقَارُونَ (1)، وَ إِنَّمَا هَذَا مَثَلٌ لِأَعْدَائِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا حَقَّهُ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ.
ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- عَلَی إِثْرِ هَذَا الْمَثَلِ الَّذِی ضَرَبَهُ-: وَ قَدْ کَانَ لِی حَقٌّ حَازَهُ دُونِی مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ، وَ لَمْ أَکُنْ أُشْرِکُهُ فِیهِ، وَ لَا تَوْبَةَ لَهُ إِلَّا بِکِتَابٍ مُنْزَلٍ، أَوْ بِرَسُولٍ (2) مُرْسَلٍ، وَ أَنَّی لَهُ بِالرِّسَالَةِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّی یَتُوبُ (4) وَ هُمْ (5) فِی بَرْزَخِ الْقِیَامَةِ غَرَّتْهُ الْأَمَانِیُّ وَ غَرَّهُ بِاللَّهِ الْغَرُورُ*، قَدْ أَشْفَی عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (6) (7) (8).
**[ترجمه]تفسیر القمی: - . تفسیر القمی2 : 134 -
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای مردم، اولین کسی که بر سطح زمین از خداوند سرکشی کرد، عناق دختر آدم علیه السلام است که خداوند بیست انگشت برای او خلق کرد و در هر انگشت دو ناخن بلند مانند دو داس قرار داد، و مکان او بر زمین به اندازه یک جریب بود. و چون از حق خداوند تجاوز کرد، خداوند برای او شیری چون فیل و گرگی چون شتر و کرکسی چون الاغ، که در خلقت اول وجود داشتند، فرستاد، و خداوند آن حیوانات را بر او چیره کرد و او را کشتند. و همچنین خداوند، فرعون و هامان را به هلاکت رساند و قارون را در خاک فرو برد، و اینها مثلی هستند برای دشمنانش؛ آنهایی که حق او را غصب کردند و خداوند آنها را به هلاکت رساند.
و حضرت بعد از مثالی که ذکر کرد، فرمود: و من دارای حقی بودم که کسی آن را از من گرفت که در آن سهم و حقی نداشت و من او را در آن شریک نمیکردم، و فقط به وسیله کتابی آسمانی و یا پیامبری مرسل، توبه او پذیرفته میشود، و چطور ممکن است که بعد از محمد صلی الله علیه و آله رسالتی باشد با اینکه پیامبری بعد از محمد صلی الله علیه و آله نیست و چگونه ممکن است توبه کند در حالی که او در برزخ قیامت است که آرزوها او را فریب داد، او بسیار نزدیک به {کناره پرتگاهی است که مشرف به سقوط پیریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو میافتد. و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمیکند.}. - . التوبه / 109 -
**[ترجمه]
ما (9): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ (10)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ عَبَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: صَعِدَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمِنْبَرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ: أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ
ص: 577
اللَّهِ (1) لَا یَقُولُهَا بَعْدِی إِلَّا کَذَّابٌ، مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ: طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ، وَ الْقَاسِطِینَ: مُعَاوِیَةَ وَ أَهْلِ الشَّامِ، وَ الْمَارِقِینَ: وَ هُمْ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ، وَ لَوْ أَمَرَنِی بِقِتَالِ الرَّابِعَةِ لَقَاتَلْتُهُمْ.
**[ترجمه]امالی الطوسی - . امالی الطوسی 2: 336 - : احمد بن محمد بن موسی بن صلت با سند نقل میکند: علی علیه السلام در روز جمعه بر بالای منبر رفت و فرمود: من بنده خدا و برادر رسول الله صلی الله علیه و آله هستم و هر کس بعد از من این را بگوید، دروغگو است. از زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، من پیوسته مظلوم بودم. رسول خدا به من دستور داد که با ناکثین که طلحه و زبیر هستند، و با قاسطین که معاویه و اهل شام هستند، و با مارقین که اهل جنگ نهروان هستند، بجنگم، و اگر به من دستور میداد که با گروه چهارمی بجنگم، این کار را میکردم.
**[ترجمه]
قب (2): الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ بِالْإِسْنَادِ، قَالَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ: قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): إن (أَنَا) (3) أَوَّلُ مَنْ یحثو (یَجْثُو) (4) لِلْحُکُومَةِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ (5).
**[ترجمه]مناقب آل ابی طالب علیه السلام - . مناقب ال ابی طالب علیه السلام، ابن شهر اشوب 3: 204 - :
بخاری و مسلم با سند نقل میکنند: قیس بن سعد روایت میکند: علی علیه السلام میفرماید: من اولین کسی هستم که در مقابل خداوند برای حکم و داوری او به زانو مینشینم. - . صحیح البخاری6 : 124 ، کتاب المغازی و تفسیر سوره الحج ، حدیث 3 -
**[ترجمه]
جا (6): الْکَاتِبُ، عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ رَزِینٍ (7) بَیَّاعِ الْأَنْمَاطِ، قَالَ: سَمِعْتُ زَیْدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَخْطُبُ النَّاسَ قَالَ (8) فِی خُطْبَتِهِ: وَ اللَّهِ لَقَدْ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِهِمْ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، فَکَظَمْتُ غَیْظِی، وَ انْتَظَرْتُ أَمْرَ رَبِّی، وَ أَلْصَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ، ثُمَّ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ هَلَکَ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ، وَ قَدْ عَلِمَ- وَ اللَّهِ- أَنِّی أَوْلَی النَّاسِ بِهِمْ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، فَکَظَمْتُ غَیْظِی، وَ انْتَظَرْتُ أَمْرَ رَبِّی، ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ هَلَکَ وَ قَدْ جَعَلَهَا شُورَی، فَجَعَلَنِی سَادِسَ سِتَّةٍ،
ص: 578
کَسَهْمِ الْجَدَّةِ وَ قَالَ: اقْتُلُوا الْأَقَلَّ وَ مَا أَرَادَ غَیْرِی، فَکَظَمْتُ غَیْظِی، وَ انْتَظَرْتُ أَمْرَ رَبِّی، وَ أَلْصَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ، ثُمَّ کَانَ مِنْ أَمْرِ الْقَوْمِ بَعْدَ بَیْعَتِهِمْ لِی مَا کَانَ، ثُمَّ لَمْ أَجِدْ إِلَّا قِتَالَهُمْ أَوِ الْکُفْرَ بِاللَّهِ.
**[ترجمه]امالی الشیخ المفید - . امالی الشیخ المفید : 153 – 154 ، حدیث 5 - : زید بن علی بن حسین از پدرش امام سجّاد، از پدرش سیّد الشّهداء علیهما السّلام روایت کند که فرمود: از امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که برای مردم سخنرانی می کرد و در اثنای خطبه اش فرمود: به خدا سوگند، مردم با ابوبکر بیعت کردند در حالی که شایستگی من به آنان، از شایستگی ام به این لباسم بیشتر بود، با این حال خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگارم ماندم و سینه ام را به زمین نهادم (کنایه از آرام گرفتن و اقدام ننمودن است).
ابوبکر به هلاکت رسید و عمر را به جانشینی خود گمارد، و او نیز بخوبی می دانست که من نسبت به مردم از شایستگی ام به این لباسم شایسته ترم، باز هم خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگارم ماندم. و عمر نیز به هلاکت رسید و امر حکومت را در شورا نهاد و مرا یک تن از شش نفر مانند سهم جدّه (که به نظر ابوبکر سهمی ندارد) قرار داد، و گفت مخالفی را که در اقّلیت قرار دارد بکشید، و منظور او من بودم. باز هم خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگارم ماندم و سینه بر زمین نهادم، سپس امر این قوم (اصحاب جمل) پس از بیعتشان با من چنان شد که شد، در این جا دیگر چاره ای ندیدم که یا با آنان بجنگم، و یا با ترک جهاد، به خدا کافر گردم .
**[ترجمه]
الکلکل: الصّدر (1).
**[ترجمه]«الکلکل»: سینه.
**[ترجمه]
جا (2): ابْنُ قُولَوَیْهِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلَوِیَّةَ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ (3) بْنِ عَمْرٍو الرَّازِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْمُبَارَکِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: لَمَّا بَلَغَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَسِیرُ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ عَائِشَةَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْبَصْرَةِ نَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعَ النَّاسُ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا قَبَضَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْنَا: نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ عَصَبَتُهُ وَ وَرَثَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ وَ أَحَقُّ خَلَائِقِ اللَّهِ بِهِ، لَا نُنَازَعُ حَقَّهُ وَ سُلْطَانَهُ، فَبَیْنَمَا نَحْنُ إِذْ (4) نَفَرَ الْمُنَافِقُونَ فَانْتَزَعُوا سُلْطَانَ نَبِیِّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَّا وَ وَلَّوْهُ غَیْرَنَا، فَبَکَتْ لِذَلِکَ- وَ اللَّهِ- الْعُیُونُ وَ الْقُلُوبُ مِنَّا جَمِیعاً، وَ خَشُنَتْ- وَ اللَّهِ الصُّدُورُ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا مَخَافَةُ الْفُرْقَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَنْ یَعُودُوا (5) إِلَی الْکُفْرِ، وَ یَعُودَ الدِّینُ (6)، لَکُنَّا قَدْ غَیَّرْنَا ذَلِکَ مَا اسْتَطَعْنَا، وَ قَدْ وَلِیَ ذَلِکَ وُلَاةٌ وَ مَضَوْا لِسَبِیلِهِمْ وَ رَدَّ اللَّهُ الْأَمْرَ إِلَیَّ، وَ قَدْ بَایَعَانِی وَ قَدْ (7) نَهَضَا إِلَی الْبَصْرَةِ لِیُفَرِّقَا جَمَاعَتَکُمْ، وَ یُلْقِیَا بَأْسَکُمْ
ص: 579
بَیْنَکُمْ، اللَّهُمَّ فَخُذْهُمَا لِغِشِّهِمَا (1) لِهَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ سُوءِ نَظَرِهِمَا لِلْعَامَّةِ.
فَقَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ ابْنُ التَّیِّهَانِ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ (2): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ حَسَدَ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ عَلَی وَجْهَیْنِ، أَمَّا خِیَارُهُمْ فَحَسَدُوکَ مُنَافَسَةً فِی الْفَضْلِ وَ ارْتِفَاعاً فِی الدَّرَجَةِ، وَ أَمَّا شِرَارُهُمْ (3) فَحَسَدُوکَ حَسَداً أَحْبَطَ اللَّهُ بِهِ أَعْمَالَهُمْ وَ أَثْقَلَ بِهِ أَوْزَارَهُمْ، وَ مَا رَضُوا أَنْ یُسَاوُوکَ حَتَّی أَرَادُوا أَنْ یَتَقَدَّمُوکَ، فَبَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الْغَایَةُ، وَ أَسْقَطَهُمُ الْمِضْمَارُ، وَ کُنْتَ أَحَقَّ قُرَیْشٍ بِقُرَیْشٍ، نَصَرْتَ نَبِیَّهُمْ حَیّاً، وَ قَضَیْتَ عَنْهُ الْحُقُوقَ مَیِّتاً، وَ اللَّهِ مَا بَغْیُهُمْ إِلَّا عَلَی أَنْفُسِهِمْ، وَ نَحْنُ أَنْصَارُکَ وَ أَعْوَانُکَ، فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ، ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:
إِنَّ قَوْماً بَغَوْا عَلَیْکَ وَ کَادُوکَ*** وَ عَابُوکَ بِالْأُمُورِ الْقِبَاحِ
لَیْسَ مِنْ عَیْبِهَا جَنَاحُ بَعُوضٍ*** فِیکَ حَقّاً وَ لَا کَعُشْرِ جَنَاحٍ
أَبْصَرُوا نِعْمَةً عَلَیْکَ (4) مِنَ اللَّهِ*** وَ قوما (قَرْماً) (5) یَدُقُّ قَرْنَ النِّطَاحِ
وَ إِمَاماً تَأْوِی الْأُمُورُ إِلَیْهِ*** وَ لِجَاماً لمن (یَلِینُ) (6) غَرْبَ (7) الْجِمَاحِ
کلما (حَاکِماً) (8) تُجْمَعُ الْإِمَامَةُ فِیهِ*** هَاشِمِیّاً لَهَا عُرَاضُ الْبِطَاحِ
حَسَداً لِلَّذِی أَتَاکَ مِنَ اللَّهِ*** وَ عَادُوا إِلَی قُلُوبٍ قِرَاحٍ
وَ نُفُوسٍ هُنَاکَ أَوْعِیَةُ الْبُغْضِ*** عَلَی الْخَیْرِ لِلشَّقَاءِ شِحَاحٍ
مِنْ مَسِیرٍ یَکُنُّهُ حُجُبُ الْغَیْبِ*** وَ مِنْ مُظْهِرِ الْعَدَاوَةِ لَاحٍ
یَا وَصِیَّ النَّبِیِّ نَحْنُ مِنَ الْحَقِّ*** عَلَی مِثْلِ بَهْجَةِ الْإِصْبَاحِ
ص: 580
فَخُذِ الْأَوْسَ وَ الْقَبِیلَ مِنَ الْخَزْرَجِ*** بِالطَّعْنِ فِی الْوَغَا وَ الْکَفَاحِ
لَیْسَ مِنَّا مَنْ (1) لَمْ یَکُنْ لَکَ فِی اللَّهِ*** وَلِیّاً عَلَی الْهُدَی وَ الْفَلَاحِ
فَجَزَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَیْراً، ثُمَّ قَامَ النَّاسُ بَعْدَهُ فَتَکَلَّمَ کُلُّ وَاحِدٍ بِمِثْلِ مَقَالِهِ.
**[ترجمه]امالی الشیخ المفید - . امالی الشیخ المفید : 154 – 156 ، حدیث 6 - : حسن بن سلمه گوید: چون گزارش حرکت طلحه و زبیر و عایشه از مکّه به سوی بصره به امیرالمؤمنین - صلوات اللَّه علیه - رسید، صدا زد تا همه برای نماز جمع شوند. چون همه گرد آمدند، حمد و ثنای الهی به جای آورد، سپس فرمود: امّا بعد، پس از آنکه خدا - تبارک و تعالی - پیامبرش صلی الله علیه و آله را به سوی خود برد، گفتیم که ما اهل بیت و خاندان و وارثان و دوستان و شایسته ترین مردم نسبت به آن حضرت هستیم، و هرگز در زمینه حق و سلطه او مورد منازعه و مخالفت قرار نمیگیریم، در همین حال بودیم که منافقین برجستند و سلطه و قدرت پیامبرمان صلی الله علیه و آله را از ما ربودند و به دست دیگری سپردند، به طوری که به خدا سوگند، دیده و دلهای ما همگی بر این حادثه گریست و سینه ها به خشم آمد. به خدا سوگند، اگر بیم آن نبود که مسلمین پراکنده شوند، و به کفر باز گردند، و دین کژ و ناهموار گردد، همانا تا آنجا که توان داشتیم، شرائط کنونی را دگرگون می ساختیم. همانا والیانی این حکومت را به دست گرفتند و همگی در گذشتند، و خداوند آن را به من باز گرداند. و همانا این دو مرد (طلحه و زبیر) با من بیعت کردند، و حال به بصره رفته تا اجتماع شما را پراکنده ساخته، و جنگ و درگیری میان شما بیندازند. خداوندا، این هر دو را به خاطر نیرنگی که به این امّت زدند و سوء نظری که به عموم مسلمین دارند بگیر و کیفرشان ده.
ابو هیثم بن تیّهان برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان، حسد قریش بر شما دو گونه است: خوبانشان به خاطر میل و مسابقه در فضل و برتری مرتبت بر تو حسد ورزیدند، و بدان آنان نیز طوری حسد ورزیدند که خداوند بدان سبب اعمالشان را تباه و بی ثمر ساخت و بار گناهشان را سنگین تر نمود، و آنها به برابر شدن با تو بسنده نکرده و راضی نشدند، بلکه خواستند بر تو پیش افتند، در نتیجه هدف از دسترس آنان دور گشت و مسابقه، آنان را از مرتبه اعتبار فرو افکند، و تو سزاوارترین فرد قریش به قریشیان بودی. پیامبرشان را در حال حیات یاری کردی، و پس از وفات وی، حقوقی را که بر عهده او بود انجام دادی. به خدا سوگند، این سرکشی آنان جز به زیان خودشان نخواهد انجامید، و ما انصار و یاوران توئیم، پس هر امری داری به ما دستور بده. سپس این اشعار را سرود:
- همانا گروهی بر تو سرکشی کرده و نیرنگ زدند و تو را به امر زشت عیبجوئی نمودند
که به اندازه بال پشه ای، بلکه یکدهم آن بال هم در تو وجود نداشت.
- آنان نعمت بزرگی از خدا را در تو مشاهده کردند و و گروهی در پشت تو دیدند که تمام گردان را به خاک می افکند
- و تو را امامی یافتند که تمامی کارها به وی ارجاع می شود، و تو را به منزله افساری یافتند که جلوی افسار گسیختگی اسبان را می گیرد.
- و تو را حاکمی یافتند که تمام شؤون امامت در او جمع است، و مردی هاشمی که پهنای گسترده سرزمین مکّه از آن اوست.
- همه اینها به خاطر حسد نسبت به نعمتی است که از جانب خداوند به تو رسیده، و به دلهایی آکنده از حسد بازگشتند.
- و به جانهائی که جام بغض و کینه است و از نگونبختی، نسبت به مال حریصند.
- گروهی را پرده های غیبی، صفات رذیله آنان را پوشانده، و گروهی بی پرده دشمنی را آشکار نمودند.
- ای وصیّ پیامبر، حقانیّت ما مانند سپیده صبح، روشن و آشکار است.
بنابراین با قبیله اوس و خزرج در میدانهای جنگ جهاد و مبارزه کن.
- هر کس از ما که در راه خدا با تو دوستی نکند، بر راه هدایت و رستگاری نخواهد بود.
پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام برای وی پاداش نیک آرزو کرد. پس از او سایر مردم برخاستند و هر کدام همانند کلام او سخنی گفتند.
**[ترجمه]
القرم: السّید (2).
و النّطاح- بالکسر-: الکباش النّاطحة بالقرن (3)، استعیرت هذا للشجعان.
و جماح الفرس: امتناعه من راکبه (4).
قوله: قراح .. أی مقروحة بالحسد (5).
قوله: علی الخیر متعلّق بالشحاح کقوله (6) تعالی: أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ (7)، و اللاحی: اللائم، و الملاحی: المنازع (8)، و یقال: کافحوهم: إذا استقبلوهم فی الحرب بوجوههم لیس دونها ترس و لا غیره (9).
ص: 581
**[ترجمه]«القرم»: سرور. و «النطاح»: قوچهایی که شاخ میزنند، که در اینجا استعاره از دلاوران است. و «جماح الفرس»: سواری ندادن اسب. و منظور از قراح، یعنی به خاطر حسد مجروح است. و «علی الخیر»، متعلق و وابسته به «الشحاح، مانند این آیه: {بر مال حریصند.} - . الاحزاب / 19 - ،
و«اللاحی»: سرزنشگر، و «الملاحی»: نزاعکننده. گفته میشود: «کافَحوهم»: وقتی در جنگ با چهرههایشان از آنان استقبال کنند، بدون سپر و سایر ادوات جنگی.
**[ترجمه]
جا (1): الْکَاتِبُ، عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ (2) بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ حَمَّادٍ الْقَطَّانِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ: أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ أَبِی لَیْلَی قَامَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنِّی سَائِلُکَ لِآخُذَ عَنْکَ، وَ قَدِ انْتَظَرْنَا أَنْ تَقُولَ مِنْ أَمْرِکَ شَیْئاً فَلَمْ تَقُلْهُ، أَ لَا تُحَدِّثُنَا عَنْ أَمْرِکَ هَذَا .. أَ کَانَ بِعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ شَیْ ءٌ رَأَیْتَهُ؟ فأما (فَإِنَّا) (4) قَدْ أَکْثَرْنَا فِیکَ الْأَقَاوِیلَ وَ أَوْثَقَهُ عِنْدَنَا مَا قَبِلْنَاهُ عَنْکَ (5) وَ سَمِعْنَاهُ مِنْ فِیکَ، إِنَّا کُنَّا نَقُولُ لَوْ رَجَعَتْ إِلَیْکُمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُنَازِعْکُمْ فِیهَا أَحَدٌ، وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی إِذَا سُئِلْتُ مَا أَقُولُ؟ أَزْعَمُ أَنَّ الْقَوْمَ کَانُوا أَوْلَی بِمَا کَانُوا فِیهِ مِنْکَ؟ فَإِنْ قُلْتَ ذَلِکَ فَعَلَامَ (6) نَصَبَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ؟!. وَ إِنْ تَکُ أَوْلَی مِنْهُمْ بِمَا کَانُوا فِیهِ فَعَلَامَ (7) نَتَوَلَّاهُمْ؟.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ! إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَبَضَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ أَنَا یَوْمَ قَبَضَهُ أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، وَ قَدْ کَانَ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَیَّ عَهْدٌ لَوْ خَزَمْتُمُونِی بِأَنْفِی لَأَقْرَرْتُ سَمْعاً لِلَّهِ وَ طَاعَةً، وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا انْتَقَصْنَاهُ (8) بَعْدَهُ إِبْطَالُ حَقِّنَا فِی الْخُمُسِ، فَلَمَّا رَقَّ أَمْرُنَا طَمِعَتْ رِعْیَانُ الْبُهَمِ
ص: 582
مِنْ قُرَیْشٍ فِینَا، وَ قَدْ کَانَ لِی عَلَی النَّاسِ حَقٌّ لَوْ رَدُّوهُ إِلَیَّ عَفْواً قَبِلْتُهُ وَ قُمْتُ بِهِ، فَکَانَ (1) إِلَی أَجَلٍ مَعْلُومٍ، وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ لَهُ عَلَی النَّاسِ حَقٌّ إِلَی أَجَلٍ، فَإِنْ عَجَّلُوا لَهُ مَالَهُ أَخَذَهُ وَ حَمِدَهُمْ عَلَیْهِ، وَ إِنْ أَخَّرُوهُ أَخَذَهُ غَیْرَ مَحْمُودٍ (2)، وَ کُنْتُ کَرَجُلٍ یَأْخُذُ السُّهُولَةَ وَ هُوَ عِنْدَ النَّاسِ مَحْزُونٌ، وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ الْهُدَی بِقِلَّةِ مَنْ یَأْخُذُهُ مِنَ النَّاسِ، فَإِذَا سَکَتُّ فَأَعْفُونِی، فَإِنَّهُ لَوْ جَاءَ أَمْرٌ تَحْتَاجُونَ (3) فِیهِ إِلَی الْجَوَابِ أَجَبْتُکُمْ، فَکُفُّوا عَنِّی مَا کَفَفْتُ عَنْکُمْ.
فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَنْتَ- لَعَمْرُکَ- کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ:
لَعَمْرِی (4) لَقَدْ أَیْقَظْتَ مَنْ کَانَ نَائِماً*** وَ أَسْمَعْتَ مَنْ کَانَتْ لَهُ أُذُنَان
**[ترجمه]امالی الشیخ المفید - . امالی الشیخ المفید : 223 – 224 ، حدیث 2 - : ابو علی همدانی گوید: عبد الرّحمن بن ابی لیلی در حضور امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان، از شما پرسش می کنم تا چیزی از شما فرا گیرم، و البتّه منتظر بودیم که چیزی درباره کار خودت بفرمایی، امّا چیزی نفرمودی. آیا از کار خویش به ما خبر نمی دهی؟ آیا (این سکوت شما) به جهت سفارشی است از جانب رسول الله صلی الله علیه و آله یا به نظر خودتان چنین رسیده است؟ همانا ما درباره شما گفتار فراوانی گفته ایم، و مطمئن ترین آنها همان است که از زبان خودتان بشنویم و از شما بپذیریم. ما می گفتیم: اگر حکومت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست شما می رسید، احدی با شما به نزاع نمی پرداخت. به خدا سوگند، اگر از من بپرسند، نمی دانم چه بگویم؟ آیا چنین ادعا کنم که این قوم نسبت به آنچه که در آنند، از شما شایسته تر بودند؟ اگر چنین گویم، پس به چه جهت رسول اکرم در بازگشت از حجّة الوداع شما را نصب نمود و فرمود: «ای مردم، هر که من مولای اویم پس علی مولای اوست». و اگر شما از آنان نسبت بدانچه که در آن هستند شایسته تری، پس چرا ولایت آنها را بپذیریم؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای عبد الرّحمن، همانا خدای متعال پیامبر خود صلی الله علیه و آله را به نزد خود برد و من در آن روز نسبت به مردم از شایستگی خود به این لباسم شایسته تر بودم، و همانا از جانب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من سفارشی شده بود که اگر مرا مجبور کنید، به خاطر اطاعت از خدا، اقرار کنم و بپذیرم. و همانا نخستین چیزی که پس از آن حضرت از حقّمان گرفته شد و ضایع شد، باطل کردن حقّ ما در خمس بود، پس چون کار ما سست گشت و ارزش ما را پایین آوردند، چوپانی چند از قریش در ما طمع ورزیدند. و همانا مرا حقّی بر مردم بود که اگر بدون درخواست و درگیری به من بازمیگردانند می پذیرفتم و آن را به عهده میگرفتم و تا مدّت معلومی ادامه مییافت، و من چون مردی بودم که از مردم در مدّت معیّنی طلبی دارد، اگر در پرداخت مال او عجله کنند آن را بگیرد و سپاسشان گوید، و اگر به تاخیر اندازند، آن را می ستاند، بدون اینکه مورد سپاس قرار گیرد. و من مانند مردی بودم که راه سهولت و نرمی را پیش میگیرد، امّا در نظر مردم بسان حیوان چموشی جلوه می کند. حقّ تنها به این طریق شناخته می شود که پیروان اندکی از مردم دارد، پس هرگاه سکوت کردم مرا معذور بدارید، که اگر مسالهای پیش آید که نیازمند پاسخ باشید، شما را هدایت خواهم کرد. پس تا آنگاه که من دست می دارم، شما نیز دست از من بدارید. عبدالرّحمن گفت: ای امیر مؤمنان، به جان خودت سوگند، که شما همان طور هستید که پیشینیان گفته اند:
- به جانت سوگند، که هر کس را خواب بود بیدار نمودی، و به گوش هر کس که گوشی شنوا داشت رسانیدی.
**[ترجمه]
خزمت البعیر بالخزامة و هی حلقة من شعر تجعل فی وترة أنفه یشدّ فیها الزمام (5).
قوله علیه السلام: رعیان البهم .. أی رعاة البهائم و الأنعام (6).
و قال الجوهری: یقال: أعطیته عفو المال: یعنی بغیر مسألة (7).
و قال فی النهایة- فی حدیث المغیرة-: محزون اللّهزمة .. أی خشنها .. و منه الحدیث (8): أحزن بنا المنزل .. أی صار ذا حزونة (9) .. و یجوز أن یکون من قولهم
ص: 583
أحزن الرّجل و أسهل: إذا رکب الحزن و السّهل (1).
**[ترجمه]«خزمت البعیر بالخزامة»، الخزامة: حلقهای از جنس مو که در دماغ شتر قرار داده میشود که به واسطه آن عنان کشیده میشود. «رُعیان البهم»: چوپانان دامها و چهارپایان. جوهری میگوید: «اعطیته عفو المال»، یعنی بدون درخواست به او دادم.
- . الصحاح6 : 2432 -
و در النهایه آمده: در حدیث المغیره، «محزون اللهزمة»، یعنی غلیظ و خشن بودن استخوان زیر گوش، و از جمله در حدیث آمده: «احزن بنا المنزل»، یعنی ماندن در آن بر ما سخت شد، و ممکن است از «احزن الرجل و اسهل»، گرفته شده باشد که به معنای این است: بر دشت و زمین هموار حرکت کرد. - . النهایة1 : 380 -
**[ترجمه]
کا (2): فِی الرَّوْضَةِ، عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ وَ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا بُویِعَ بَعْدَ مَقْتَلِ عُثْمَانَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا فَاسْتَعْلَی، وَ دَنَا فَتَعَالَی، وَ ارْتَفَعَ فَوْقَ کُلِّ مَنْظَرٍ، وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ، وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ، مُصَدِّقاً لِلرُّسُلِ الْأَوَّلِینَ، وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفاً رَحِیماً، فَصَلَّی اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ.
أَمَّا بَعْدُ، أَیُّهَا النَّاسُ! فَإِنَّ الْبَغْیَ یَقُودُ أَصْحَابَهُ إِلَی النَّارِ، وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ بَغَی عَلَی اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ عَنَاقُ بِنْتُ آدَمَ، وَ أَوَّلَ قَتِیلٍ قَتَلَهُ اللَّهُ عَنَاقُ، وَ کَانَ مَجْلِسُهَا جَرِیباً مِنَ الْأَرْضِ (3) فِی جَرِیبٍ، وَ کَانَ لَهَا عِشْرُونَ إِصْبَعاً فِی کُلِّ إِصْبَعٍ ظُفُرَانِ مِثْلَ الْمِنْجَلَیْنِ، فَسَلَّطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا أَسَداً کَالْفِیلِ وَ ذِئْباً کَالْبَعِیرِ وَ نَسْراً مِثْلَ الْبَغْلِ فَقَتَلُوهَا، وَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ الْجَبَابِرَةَ عَلَی أَفْضَلِ أَحْوَالِهِمْ، وَ آمَنِ مَا کَانُوا، وَ أَمَاتَ هَامَانَ، وَ أَهْلَکَ فِرْعَوْنَ، وَ قَدْ قَتَلَ عُثْمَانَ، أَلَا وَ إِنَّ بَلِیَّتَکُمْ قَدْ عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا یَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً، وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَةَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُمْ، وَ لَیَسْبِقَنَّ سَابِقُونَ کَانُوا قَصَّرُوا، وَ لَیُقَصِّرَنَّ سَابِقُونَ (4) کَانُوا سَبَقُوا، وَ اللَّهِ مَا کَتَمْتُ وَشْمَةً، وَ لَا کَذَبْتُ کِذْبَةً، وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهَذَا الْمَقَامِ وَ هَذَا الْیَوْمِ، أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَایَا خَیْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ أَهْلُهَا عَلَیْهَا (5)، وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النَّارِ، أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَی مَطَایَا
ص: 584
ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا، فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ، وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُهَا، وَجَدُوا رِیحَهَا وَ طِیبَهَا، وَ قِیلَ لَهُمْ: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ (1)، أَلَا وَ قَدْ سَبَقَنِی إِلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ أُشْرِکْهُ فِیهِ، وَ مَنْ لَمْ أَهَبْهُ لَهُ، وَ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ مِنْهُ نَوْبَةٌ (2) إِلَّا نَبِیٌّ (3) یُبْعَثُ، أَلَا وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلَهُ، أَشْرَفَ مِنْهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ (4) حَقٌّ وَ بَاطِلٌ، وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ، فَلَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ لَقَدِیماً مَا (5) فَعَلَ، وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ، وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ سُعَدَاءُ، وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ، وَ إِنِّی لَأَخْشَی أَنْ تَکُونُوا عَلَی فَتْرَةٍ مِلْتُمْ عَنِّی مَیْلَةً کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِی الرَّأْیِ، وَ لَوْ أَشَاءُ لَقُلْتُ: عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ، سَبَقَ فِیهِ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هَمُّهُ بَطْنُهُ، وَیْلَهُ! لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ، شُغِلَ عَنِ الْجَنَّةِ وَ النَّارُ أَمَامَهُ، ثَلَاثَةٌ وَ اثْنَانِ، خَمْسَةٌ لَیْسَ لَهُمْ سَادِسٌ، مَلَکٌ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ، وَ نَبِیٌّ أَخَذَ اللَّهُ بِضَبْعَیْهِ، وَ سَاعٍ مُجْتَهِدٌ، وَ طَالِبٌ یَرْجُو، وَ مُقَصِّرٌ فِی النَّارِ، الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَی هِیَ الْجَادَّةُ، عَلَیْهَا یَأْتِی الْکِتَابُ (6) وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ، هَلَکَ مَنِ ادَّعَی، وَ خابَ مَنِ افْتَری إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ هَذِهِ الْأُمَّةَ بِالسَّیْفِ وَ السَّوْطِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَ الْإِمَامِ فِیهِمَا هَوَادَةٌ، فَاسْتَتِرُوا فِی بُیُوتِکُمْ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ، وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِکُمْ، مَنْ أَبْدَی (7) صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ.
ص: 585
**[ترجمه]الکافی - .الکافی ، محمد کلینی8 : 67 -68 ، حدیث 23 - : از امام صادق علیه السّلام نقل است: که پس از کشته شدن عثمان و بیعت مردم با امیرالمؤمنین علیه السّلام، آن حضرت علیه السّلام به منبر رفت و فرمود: سپاس از آن خداست که متعالی است و از شبیه شدن به صفات مخلوقات منزه است و به هر چیز نزدیک است و برتر و بالاتر از هر دیدگاه برآمده است، و گواهی می دهم که نیست شایسته پرستشی جز خداوند یگانه که شریک ندارد. و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده او، خاتم پیامبران است، و حجّت خدا بر همه جهانیان، تصدیق کننده همه پیامبران نخستین، و با مؤمنان مهرورز و مهربان بود، و خدا و فرشته ها بر او و بر خاندان او صلوات فرستادند.
امّا بعد، ای مردم، همانا ستم و تجاوز، صاحبان خود را به دوزخ می کشاند، و نخستین کسی که بر خدا ستم کرد، عناق دختر آدم علیه السّلام، بود و نخستین کشته خشم خدا عناق بود که یک جریب در یک جریب زمین را نشیمن خود می داشت، و دارای بیست انگشت بود که در هر انگشتی دو ناخن همچون داس داشت. و خداوند عزّ و جل بر او شیری مسلّط کرد همچون فیل و گرگی به مانند شتر و کرکسی به بزرگی شتر که او را کشتند. و محققا خداوند انسانهای زورگو و ستمگر را در بهترین و ایمن ترین وضعی که داشتند، کشت، از هامان جان گرفت و فرعون را نابود کرد و عثمان هم کشته شد.
بدبختی شما به وضع و حالتی که خداوند پیامبر خود را برانگیخت، برگشت. سوگند به خدایی که او را به راستی برانگیخت، درهم میشوید و کاملا غربال گردید، و همچون دیگی که بر سه آتش باشد، با چوبه آزمایش شما را زیر و رو میکنند و از این رو به آن رو بگردانند و به هم آامیزند تا آنکه زیرترین شما بر فراز آید و فرازترین شما زیرتر از همه گردد، و پیشتازانی پیش بیفتند که کوتاهی کرده بودند، و کسانی که پیش افتاده بودند، کوتاهی کنند.
به خدا سوگند، حتی یک کلمه را پنهان نداشتم، و حتی یک بار هم دروغ نگفته ام، و به من درباره این مقام و این روز خبر داده شده است.
همانا خطاها مانند اسبهای چموش و سرکشی هستند که اهل آنها را، بر آن سوار کردهاند و لگام از آن برگرفته شده و آنها را وارد دوزخ کرد. همانا تقوی در هر چیزی، مانند مرکبی است رام، که اهل آن را بر آنها سوار کنند و مهارشان را به دست سواران می دهند و آنها را وارد بهشت می کند. درهای بهشت به روی آنان باز میشود و بوی آن را می شنوند و نسیم خوش آن را در می یابند و به آنها گفته میشود: {با سلامتی و ایمنی در آنجا داخل شوید} - . الحجر / 46 - .
همانا در امر خلافت، کسی بر من پیشی گرفت که من او را در امر خلافت شریک خود نمیکردم، و امر خلافت را بدو نمیبخشیدم، و برای او در این کار توبهای پذیرفته نمیشد مگر آنکه پیغمبری مبعوث می شد، و حال آنکه پس از محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پیامبری نیست. از راه غصب خلافت، {بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پیریزی کرده، و با آن در آتش دوزخ فرو میافتد} - . التوبه /109 - . حقّی هست و باطلی، و هر کدام اهلی دارند و طالبی، و اگر باطل سیادت یابد، چنین حالی در قدیم زیاد اتفاق افتاده است، و اگر حق اآندک باشد، ممکن است که چنین شود، که چقدر کم اتفاق میافتد که امری پشت کند و برود و دوباره باز گردد و روی آورد. و اگر در همین زمان امر خلافت به شما باز گردد، به راستی که شما خوشبخت و سعادتمند خواهید شد. و تنها چیزی که بر من است این است که نهایت کوشش و تلاش را بنمایم، ولی باز هم از شما نگرانم و می ترسم که شما در زمان سستی و تنبلی در نصرت حق به سر ببرید و از من روی گردانید، به گونه ای که نزد من رای شما پسندیده نبود، و اگر بخواهم چیزی بگویم، میگویم: {خدا از آنچه در گذشته واقع شده، عفو کرده است} - . المائده / 95 - .
دو مرد در باره تصدّی امر خلافت پیشی گرفتند، و این سومی همچون کلاغی بود که همّ و غمّی نداشت جز شکمش. وای بر تو! اگر دو پرش چیده می شد و سرش بریده می گشت، این برای او از تصدّی امر خلافت بهتر بود. از بهشت باز ماند و دوزخ در پیش رو دارد، سه و دو پنج است که ششمی ندارد. فرشته ای که با دو پرش پرواز می کند، پیامبری که خداوند زیر دو بازویش را دارد، و مؤمنی که در راه خدا کوشاست، و جوینده امیدوار به حق، و مقصّری که در دوزخ است.
راست و چپ هر دو گمراه کننده اند، و راه میانه همان راه مستقیم است که بر پایه آن قرآن و آثار نبوّت حرکت میکند. هر که ادعا کرد هلاک شود، و هر که افترا بست و از خود حکمی درآورد، زیان بیند. همانا خداوند این امّت را با شمشیر و تازیانه ادب کرده است، و برای هیچ کس در نظر امام، مراعات و مسامحهای نیست، در خانه های خود پنهان شوید و خود را اصلاح کنید، و توبه در ورای شما واقع است، هر که رو در روی حق بایستد هلاک گردد.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: علا فاستعلی .. الاستعلاء هنا مبالغة فی العلو، أی علا عن رتبة المخلوقین فاستعلی عن التشبّه بصفاتهم، أو کان عالیا بالذات و الصفات فأظهر و بیّن علوّه بالإیجاد، أو طلب علوّه من العباد بأن یخضعوا عنده و یعبدوه، و علی الأخیرین یکون الاستفعال للطلب بتقدیر أو تجوّز.
قوله علیه السلام: و دنا فتعالی .. أی دنا من کلّ شی ء فتعالی أن یکون فی مکان، إذ لا یمکن أن یکون للمکانی الدنّو (1) من کلّ شی ء، أو دنوّه دنوّ علم و قدرة و إیجاد و تربیة، و هو عین علوّه و شرافته و رفعته، فلیس دنوّه دنوّا منافیا للعلوّ، بل مؤیّد له، و یحتمل فی الفقرتین أن یکون الفاء بمعنی الواو .. أی علا و کثر علاؤه، و دنا و تعالی أن یکون دنوّه کدنوّ المخلوقین.
قوله علیه السلام: و ارتفع فوق کلّ منظر .. المنظر: النّظر (2) و الموضع المرتفع (3) و کلّ ما نظرت إلیه فسرّک أو ساءک (4)، فالمراد (5) أنّه- تعالی- ارتفع عن کلّ محلّ یمکن أن ینظر إلیه، أی لیس بمرئیّ و لا مکانی، أو ارتفع عن کلّ نظر فلا یمکن لبصر الخلق النظر إلیه، أو ارتفع عن محالّ (6) النظر و الفکر فلا یحصل فی وهم و لا خیال و لا عقل، و یحتمل معنی دقیقا بأن یکون المراد بالارتفاع فوقه:
الکون علیه و التمکّن فیه مجازا .. أی ظهر لک فی کلّ ما نظرت إلیه بقدرته و صنعه و حکمته.
ص: 586
قوله علیه السلام: خاتم النبیّین ..- بفتح التاء و کسرها (1)
.. أی آخرهم (2).
قوله علیه السلام: فإنّ البغی .. أی الظّلم و الفساد و الاستطالة (3).
قوله علیه السلام: و إنّ أوّل من بغی .. کأنّها کانت مقدّمة علی قابیل.
قوله علیه السلام: و أوّل قتیل قتله اللَّه .. أی بالعذاب.
قوله علیه السلام: فی جریب .. لعلّ المراد أنّها کانت تملأ مجموع الجریب بعرضها و ثخنها.
و فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: و کان مجلسها فی الأرض موضع جریب (4).
، و فیما رواه ابن میثم (5)
بتغییر ما-: کان مجلسها من الأرض جریبا.
قوله علیه السلام: مثل المنجلین .. المنجل- کمنبر- ما یحصد به (6).
قوله علیه السلام: و أمات هامان .. أی رمع ، و أهلک فرعون .. یعنی أبا فصیل ، و یحتمل العکس. و یدلّ علی أنّ المراد هذان الأشقیان:
قوله علیه السلام: و قد قتل عثمان .. و یمکن أن یقرأ قتل- علی بناء المعلوم و المجهول-، و الأوّل أنسب بما تقدّم.
قوله علیه السلام: ألا و إن بلیّتکم .. أی ابتلاءکم و امتحانکم بالفتن (7).
قوله علیه السلام: لتبلبلنّ بلبلة .. البلبلة: الاختلاط، و تبلبلت الألسن .. أی اختلطت (8).
ص: 587
و قال ابن میثم: و کنّی بها عمّا یوقع بهم بنو أمیّة و غیرهم من أمراء الجور من الهموم المزعجة، و خلط بعضهم ببعض، و رفع أراذلهم، و حطّ أکابرهم عمّا یستحقّ کلّ من المراتب (1).
و قال الجزری: فیه: دنت الزلازل، و البلابل: هی الهموم و الأحزان، و بلبلة الصّدور (2): وسواسه ..،
وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ: «إِنَّمَا عَذَابُهَا فِی الدُّنْیَا الْبَلَابِلُ وَ الْفِتَنُ».
یعنی هذه الأمّة،
وَ مِنْهُ خُطْبَةُ عَلِیٍّ (علیه السلام): «لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً» (3).
انتهی. و الأظهر أنّ المراد اختلاطهم و اختلاف أحوالهم و درجاتهم فی الدین بحسب ما یعرض لهم من الفتن.
قوله علیه السلام: لتغربلنّ غربلة .. الظاهر أنّها مأخوذة من الغربال الّذی یغربل به الدّقیق، و یجوز أن تکون من قولهم: غربلت اللّحم .. أی قطعته (4)، فعلی الأول الظاهر أنّ المراد تمییز جیّدهم من ردیّهم، و مؤمنهم من منافقهم، و صالحهم من طالحهم، بالفتن التی تعرض (5) لهم، کما أنّ فی الغربال یتمیّز اللبّ من النخالة، و قیل: المراد خلطهم، لأنّ غربلة الدقیق تستلزم خلط بعضه ببعض.
و قال ابن میثم: هو کنایة عن التقاط آحادهم و قصدهم بالأذی و القتل، کما فعل بکثیر من الصحابة و التابعین (6)، و لا یخفی ما فیه.
و علی الثانی، فلعلّ المراد تفریقهم و قطع بعضهم عن بعض.
قوله علیه السلام: و لتساطنّ سوط القدر .. قال الجزری: ساط القدر
ص: 588
بالمسوط و المسواط (1) بسوط، و هو خشبة یحرّک بها ما فیها لیختلط، و منه حدیث علیّ (علیه السلام) (2): لتساطنّ سوط القدر (3).
قوله علیه السلام: حتی یعود أسفلکم أعلاکم .. أی کفّارکم مؤمنین، و فجّارکم متّقین، و بالعکس، أو ذلیلکم عزیزا و عزیزکم ذلیلا، موافقا لبعض الاحتمالات السابقة.
قوله علیه السلام: و لیسبقنّ سابقون کانوا قصّروا .. یعنی علیه السلام به قوما قصّروا فی أوّل الأمر فی نصرته ثم نصروه و اتّبعوه، أو قوما قصّروا فی نصرة الرسول صلّی اللَّه علیه و آله و أعانوه صلوات اللَّه علیه.
قوله علیه السلام: و لیقصّرنّ سابقون کانوا سبقوا .. یجری فیه الاحتمالان السابقان، و الأول فیهما أظهر کطلحة و الزبیر و أضرابهما، حیث کانوا عند غصب الخلافة یدّعون أنّهم من أعوانه صلوات اللَّه علیه، و عند البیعة أیضا ابتدوا بالبیعة و کان مطلوبهم الدنیا، فلمّا لم یتیسّر لهم کانوا أوّل من خالفه و حاربه.
قوله علیه السلام: و اللَّه ما کتمت وشمة .. أی کلمة (4) ممّا أخبرنی به الرسول صلّی اللَّه علیه و آله فی هذه الواقعة، أو ممّا أمرت بإخباره مطلقا، و یمکن أن یقرأ علی البناء للمجهول، أی لم یکتم عنّی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله شیئا، و الأول أظهر.
قال الجزری: فی حدیث علیّ (علیه السلام) (5): و اللَّه ما کتمت وشمة .. أی کلمة (6) انتهی. و فی بعض الروایات: وسمة- بالسین المهملة-، أی ما کتمت علامة (7)
ص: 589
تدلّ علی سبیل الحقّ، و لکن عمیتم عنها، و لا یخفی لطف ضمّ الکتم مع الوسمة، إذ الکتم- بالتحریک- نبت یخلط بالوسمة یختضب به (1).
قوله علیه السلام: و لقد نبّئت بهذا المقام .. أی أنبأنی الرسول صلّی اللَّه علیه و آله بهذه البیعة و بنقض هؤلاء بیعتی.
قوله علیه السلام: شمس .. هو بالضّمّ: جمع شموس، و هی الدّابة تمنع ظهرها و لا تطیع راکبها، و هو مقابل الذّلول (2)، فشبّه علیه السلام الخطایا بخیل صعاب إذا رکبها الناس لا یستطیعون منعها عن أن توردهم المهالک، و التقوی بمطایا زلل (3) مطیعة منقادة أزمّتها بید رکّابها (4) یوجّهونها حیث ما یریدون.
و قوله علیه السلام: و أعطوا أزمّتها .. علی البناء المفعول (کذا) .. أی أعطاهم من أرکبهم أزمّتها، و یمکن أن یقرأ علی البناء للفاعل .. أی أعطی الرکّاب أزمّة المطایا إلیها، فهنّ لکونهنّ ذللا لا یخرجن عن طریق الحقّ إلی أن یوصلن رکّابهن إلی الجنّة.
و التّقحّم: الدّخول فی الشّی ء مبادرة من غیر تأمّل (5).
قوله علیه السلام: بسلام .. أی سالمین من العذاب، أو مسلّما علیکم،
ص: 590
آمنین من الآفة و الزوال.
قوله علیه السلام: لم أشرکه فیه.
أی فی الخلافة، و لم أهب کلّه له، أو لم أهب جرم هذا الغصب له.
قوله علیه السلام: و من لیست له توبة إلّا بنبیّ یبعث.
أی لا یعلم قبول توبة من فعل مثل (1) هذا الأمر القبیح، و أضلّ هذه الجماعات الکثیرة إلّا بنبیّ یبعث فیخبره بقبول توبته.
و فی بعض النسخ: نوبة .. أی لیست له نوبة فی الخلافة إلّا بنبیّ یبعث فیخبر عن اللَّه أنّ له حصّة فی الخلافة.
و فی أکثر النسخ: إلّا نبیّ- بدون الباء- فالمراد بالتوبة ما یوجب قبولها، أی لیس له سبب قبول توبة إلّا بنبیّ (2)، و لعلّه من تصحیف النسّاخ.
قوله علیه السلام: أشرف منه.
أی بسبب غصبه الخلافة.
قوله علیه السلام: علی شفا جرف.
قال الجوهری (3): شفا کلّ شی ء:
حرفه (4)، قال اللَّه تعالی: وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ (5).
و (6) قال: و الجرف و الجرف مثل عسر و عسر: ما تجرّفته السّیول و أکلته من الأرض، و منه قوله تعالی: عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ (7).
و قال: هار الجرف یهور هورا و هئورا فهو هائر، و یقال- أیضا- جرف هار خفضوه فی موضع الرّفع و أرادوا هائر، و هو مقلوب من الثّلاثیّ إلی الرّباعیّ کما
ص: 591
قلبوا شائک (1) السّلاح إلی شاکی السّلاح، و هوّرته فتهوّر: و انهار .. أی انهدم (2).
قوله علیه السلام: حقّ و باطل.
أی فی الدنیا، أو هنا، أو بین الناس حقّ و باطل.
قوله علیه السلام: فلئن أمر الباطل.
أی کثر، قال الفیروزآبادی:
أَمِرَ- کفرح- أمرا و إمرة: کثر (3).
قوله علیه السلام: فلقدیما فعل.
أی فو اللَّه لقد فعل الباطل ذلک فی قدیم الأیّام، أی لیس کثرة الباطل ببدیع حتی تستغرب أو یستدلّ بها علی حقیّة أهله.
قوله علیه السلام: و لئن قلّ الحقّ فلربّما.
أی فو اللَّه کثیرا ما یکون الحقّ کذلک، و لعلّ، أی لا ینبغی أن یؤیس من الحقّ لقلّته، فلعلّه یعود کثیرا بعد قلّته، و عزیزا بعد ذلّته.
قوله علیه السلام: و لقلّما أدبر شی ء فأقبل.
لعلّ المراد أنّه إذا أقبل الحقّ و أدبر الباطل فهو لا یرجع، إذ رجوع الباطل بعد إدباره قلیل، أو المراد بیان أنّ رجوع الحقّ إلینا بعد الإدبار أمر غریب یفعله اللَّه بفضله و لطفه و حکمته، أو المراد بیان أنّه لا یرجع عن قریب، بل إنّما یکون فی زمن القائم علیه السلام.
قوله علیه السلام: و لئن ردّ إلیکم أمرکم.
أی فی هذا الزمان.
قوله علیه السلام: و ما علیّ إلّا الجهد.
أی بذل الطاقة، قال الجوهری:
الجهد و الجهد: الطّاقة، و قرئ: وَ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ (4) و (جهدهم).
ص: 592
قال الفرّاء: الجهد- بالضم-: الطّاقة، و الجهد- بالفتح- من قولک اجهد جهدک فی هذا الأمر .. أی ابلغ غایتک، و لا یقال: اجهد جهدک. و الجهد:
المشقّة (1).
قوله علیه السلام: أن تکونوا علی فترة.
قال فی النهایة: فی حدیث ابن مسعود: أنّه مرض فبکی، فقال: إنّما أبکی لأنّه أصابنی علی حال فترة و لم یصبنی فی حال اجتهاد .. أی فی حال سکون و تقلیل من العبادات و المجاهدات، و الفترة فی غیر هذا: ما بین الرّسولین من رسل اللَّه تعالی من الزّمان الّذی انقطعت فیه الرّسالة (2) انتهی، فالمعنی أخشی أن تکونوا علی فترة و سکون و فتور عن نصرة الحقّ، أو أن تکونوا کأناس کانوا بین النبیّین لا یظهر فیهم الحقّ و یشتبه علیهم الأمور.
قوله علیه السلام: ملتم عنّی میلة.
أی فی أوّل الأمر بعد الرسول صلّی اللَّه علیه و آله.
قوله علیه السلام: و لو أشاء لقلت.
أی بیّنت بطلان الرجلین اللذین اتّبعتموهما و کفرهما، لکن لا تقتضیه مصلحة الحال.
قوله علیه السلام: عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ
أی لمن تاب (3) فی هذا الزمان.
قوله علیه السلام: کان خیرا له، قصّ الجناحین.
کنایة عن منعه و رفع استیلائه و قبض یده عن أموال المسلمین و دمائهم و فروجهم، و قطع رأسه کنایة عن قطع ما هو بمنزلة رأسه من الخلافة، أو المراد قتله ابتداء قبل ارتکاب هذه الأمور.
قوله علیه السلام: شغل.
أی بالدنیا عن تحصیل الجنّة و الحال أنّ النار
ص: 593
کانت أمامه، فکان ینبغی أن لا یشتغل مع هذا بشی ء آخر سوی تحصیل الجنّة و التخلّص من النار.
قوله علیه السلام: ثلاثة و اثنان.
الحاصل أنّ أحوال المخلوقین المکلّفین تدور علی خمسة، و إنّما فصل الثلاثة عن الاثنین لأنّهم من المقرّبین المعصومین الناجین من غیر شکّ، فلم یخلطهم بمن سواهم.
الأوّل: ملک أعطاه اللَّه جناحین یطیر بهما فی درجات الکمال صورة و معنی.
و الثانی: نبیّ أخذ اللَّه بضبعیه ..
الضّبع- بسکون الباء-: وسط العضد، و قیل: هو ما تحت الإبط (1) ..
أی رفعه اللَّه بقدرته و عصمته من بین الخلق و اختاره و قرّبه کأنّه أخذ بعضده و قرّبه إلیه، و یحتمل أن یکون کنایة عن رفع یده و أخذها عن المعاصی بعصمته، و أن یکون کنایة عن تقویته، و الأول أظهر.
و الثالث: ساع مجتهد فی الطاعات غایة جهده .. و المراد إمّا الأوصیاء علیهم السلام أو أتباعهم الخلّص (2)، فالأوصیاء داخلون فی الثانی علی سبیل التغلیب، أو المراد بالثالث أعمّ منهما.
و الرابع: عابد طالب للآخرة بشی ء من السعی مع (3) صحّة إیمانه، و بذلک یرجو فضل ربّه.
و الخامس: مقصّر ضالّ عن الحقّ کافر، فهو فی النار.
قوله علیه السلام: الیمین و الشمال مضلّة.
أی کلّ ما خرج عن الحقّ فهو ضلال، أو المراد بالیمین ما یکون بسبب الطاعات و البدع فیها، و بالیسار ما یکون بسبب المعاصی.
قوله علیه السلام: علیها یأتی الکتاب.
أی علی هذه الجادّة أتی کتاب
ص: 594
اللَّه و حثّ علی سلوکها، و فی بعض النسخ: ما فی الکتاب، و فی نسخ نهج البلاغة (1): باقی الکتاب، و لعلّ المراد ما بقی من الکتاب فی أیدی الناس.
قوله علیه السلام: هلک من ادّعی.
أی من ادّعی مرتبة لیس بأهل لها کالإمامة.
قوله علیه السلام: و لیس لأحد عند الإمام فیها هوادة.
قال الجزریّ فیه:
«لا تأخذه فی اللَّه هوادة» أی لا یسکن عند وجوب حدود اللَّه (2) و لا یحابی فیه (3) أحدا، و الهوادة: السّکون و الرّخصة و المحاباة (4) انتهی.
قوله علیه السلام: و التوبة من ورائکم.
قال ابن میثم: تنبیه للعصاة علی الرجوع إلی التوبة عن الجری فی میدان المعصیة و اقتفاء أثر الشیطان، و کونها وراء، لأنّ الجواذب الإلهیّة إذا أخذت بقلب العبد فجذبته عن المعصیة حتی أعرض عنها و التفت بوجه نفسه إلی ما کان معرضا عنه من الندم علی المعصیة، و التوجّه إلی القبلة الحقیقیّة، فإنّه یصدق علیه إذن أنّ التوبة وراءه، أی وراء عقلیّا، و هو أولی من قول من قال من المفسّرین: إنّ وراءکم بمعنی أمامکم (5).
قوله علیه السلام: من أبدی صفحته للحقّ هلک.
قال فی النهایة:
صفحة (6) کلّ شی ء: وجهه و ناصیته (7).
أقول:
المراد و مواجهة الحقّ و مقابلته و معارضته، فالمراد بالهلاک الهلاک فی الدنیا و الآخرة، أو المراد إبداء الوجه للخصوم و معارضتهم لإظهار الحقّ فی کلّ
ص: 595
مکان و موطن من غیر تقیّة و رعایة مصلحة فیکون مذموما، و الهلاک بالمعنی الذی سبق، و یؤیّد هذا قوله علیه السلام: استتروا فی بیوتکم .. أو المراد معارضته أهل الباطل علی الوجه المأمور به، و المراد بالهلاک مقاساة المشاق و المفاسد و المضارّ من جهّال الناس، و یؤیّده ما فی نسخ نهج البلاغة (1): هلک عند جهلة الناس.
**[ترجمه]«علا فاستعلی»، استعلاء در این جا مبالغه علو است، یعنی از درجه مخلوقات بالاتر رفت و از شبیه شدن به صفات آنها خیلی بالاتر رفت، یا اینکه در ذات و صفات خود بالا بود و به واسطه ایجاد علوّ خود را آشکار کرد، یا اینکه علوّ و بلند مرتبگی او از بندگان خواست که تسلیم او شوند و او را عبادت کنند، و بنابر دو قول آخر، باب استفعال در این صورت به واسطه تقدیر یا مجاز برای طلب میشود. و منظور از «و دنا فتعالی»، یعنی به هر چیزی نزدیک شد و از اینکه در مکانی باشد، متعالی و منزه شد؛ زیرا نزدیکی و قرب او به هر چیزی، نمیتواند قرب مکانی باشد، یا اینکه قرب او، قرب از لحاظ علم و قدرت و ایجاد و تربیت است، که این خودِ علو و شرافت و بلند مرتبگی او است، پس قرب او، قربی نیست که با علوّ منافات دارد، بلکه مؤید آن است، و حرف فاء در دو عبارت به معنای «واو» باشد، یعنی بالا رفت و بالا رفتن او اوج گرفت و نزدیک شد، و منزه است از این که نزدیکی و قرب او مانند قرب مخلوقات باشد.
«و ارتفع فوق کل منظر»، المنظر: نگاه و مکان مرتفع و هر آنچه که به آن نگاه کنی و تو را خوش آید یا برای تو ناپسند آید، و منظور اینکه خداوند از هر مکان و محلی که بتوان آن را دید، بالاتر رفت، یعنی قابل رؤیت و متعلق به مکان نیست، یا اینکه از هر نظر و نگاهی بالاتر رفت و دیدگان مخلوقات نمیتوانند او را ببینند، یا اینکه از تیررس نگاه و فکرها بالاتر رفت، بنابراین در قالب وهم و خیال و عقل نمیگنجد. و ممکن است معنایی دقیقتر برای آن در نظر گرفت، که منظور از ارتفاع بر بالای آن، از باب مجاز، ارتفاع روی آن و مسلط شدن بر آن باشد، یعنی به هر آنچه نگاه میکنی، با قدرت و صنع و حکمت او، برای تو متجلی میشود. و منظور از خاتَم یا خاتِم النبیین، آخرین آنهاست. و منظور از «فان البغی»، ظلم و فساد و سرکشی است. و از این سخن حضرت، «و ان اول من بغی»: اینگونه برمیآید که عناق قبل از قابیل بود. و سخن آن حضرت: «اول قتیل قتله الله»: اولین کشتهای که خدا او را کشت: یعنی به واسطه عذاب او را کشت.
«و فی جریب»، شاید منظور این باشد که او با توجه به حجم و فربهیاش به اندازه یک جریب بود. که در تفسیر علی بن ابراهیم اینگونه آمده: «و کان مجلسها فی الارض موضع جریب». - . تفسیر القمی2 : 134 -
و ابن میثم - . شرح نهج البلاغه ، ابن میثم1 : 297 -
با تغییری اندک، آن را اینگونه روایت میکند: «کان مجلسها من الارض جریبا». و «مثل المنجلین»، المنجل، بر وزن منبر: آنچه با آن، درو میشود. و «امات هامان»، منظور عمر است، و منظور از «واهلک فرعون»، ابوبکر است و ممکن است عکس آن باشد. و این دلالت دارد که منظور این دو نگونبخت و مجرم است، این سخن حضرت: «و قد قتل عثمان»، که میتوان آن را به صورت معلوم یا مجهول خواند، که با توجه به آنچه گفته شد، معلوم بودن مناسبتر است. «الا و ان بلیتکم»، یعنی ابتلا و آزمایش شما به وسیله فتنهها. و منظور از «لتبلبلنّ بلبلة»، البلبة: اضطراب و بههم ریختگی، و «تبلبلت الالسن»: گفتارها با هم آمیخته و خلط شد. ابن میثم میگوید: این کنایه است از اضطرابها و نگرانیها و درگیر شدن مردم با یکدیگر، و همچنین بالابردن جایگاه افراد پست و پایین آوردن بزرگانشان از مقامی که لایق آن هستند. - . شرح نهج البلاغه ، ابن میثم 1: 300 -
و الجزری در این باره میگوید: «دنت الزلازل، و البلابل»: منظور غم و اندوههاست، و «بلبلة الصدور»: وسوسهها و دغدغههای آن، که از جمله آن در این حدیث آمده: «انما عذابها فی الدنیا البلابل و الفتن»، و منظور این امت است. و از جمله آن در خطبه علی علیه السلام آمده: «لتبلبلنّ بلبلة و لتغربلنّ غربلة». - . النهایة1 : 150 - پایان سخن. و درستتر این است که منظور درگیر شدنشان و دگرگونی احوال و منزلت آنها در دین به جهت فتنههایی است که بر آنها عارض میشود .
سخن وی: «و لتغربلنّ غربلة»، در ظاهر از غِربال که با آن آرد غربال میشود، مشتق شده است، و ممکن است از فعل «غربلت اللحم»، یعنی آن را قطعه قطعه کردم، گرفته شده باشد؛ که بنا به قول اول، مراد جدا شدن خوب از بد و مؤمن از منافق و صالح از فاسد، به واسطه فتنههایی که بر آنها عارض میشود است، همانگونه که غربال دانه را از نخاله جدا میکند. و گویند: مخلوط شدن آنان است، چون غربال که باعث مخلوط شدن آرد میشود. ابن میثم گوید: این کلام حضرت کنایه از گرفتن برخی از آنها به طور جداگانه و آزار و به قتل رساندن آنهاست، آنگونه که با برخی از صحابه و تابعین رفتار شد. - . شرح نهج البلاغه ، ابن میثم1 : 300 - که آنچه در این سخن است بر کسی پوشیده نیست... و بنا به قول دوم، شاید منظور پراکنده کردن آنها و جدا کردنشان از یکدیگر است.
«و لتساطنّ سوط القدر»، جزری میگوید، در حدیث آمده است: «ساط القدر بالمسوط و المسواط بسوط»: چوبی است که به وسیله آن، آنچه درون دیگ است را به هم میزنند تا مخلوط شود؛ و از جمله آن در حدیث علی علیه السلام آمده: «لتساطنّ سوط القدر - . النهایة 2: 421 - ...،
حتی یعود اسفلکم اعلاکم»، منظور: کفار شما مؤمن شوند و فاسدان شما باتقوا شوند و برعکس؛ یا انسانهای پست شما عزیز شوند و عزیزان شما پست و بیارزش شوند، براساس برخی احتمالات قبل . ..، «و لیسبقنّ سابقون کانوا قصّروا»، منظور حضرت گروهی هستند که در ابتدای کار در یاری وی کوتاهی کردند و سپس به وی یاری کردند و از وی پیروی کردند؛ یا گروهی که در یاری رسول الله صلی الله علیه و آله کوتاهی کردند و سپس به حضرت علیه السلام یاری کردند ...، «و لیقصّرنّ سابقون کانوا سبقوا»، هر دو احتمال در این عبارت ممکن است، و احتمال اول قویتر است، مانند طلحه و زبیر و دست کشیدن آنها، از آنجا که در هنگام غصب شدن خلافت، ادعا میکردند که آنها از یاران حضرت هستند و در هنگام بیعت نیز آغازگر بیعت با حضرت بودند، در حالیکه مطلوب و خواسته آنها دنیا بود، و چون این خواستهشان برآورده نشد، اولین کسانی بودند که با وی مخالفت کردند و جنگیدند.
«و الله ما کتمت وشمة»، یعنی کلمهای از آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله در این اتفاق به من گفته بود، یا آنچه به طور کلی به من دستور شده است که بگویم، و ممکن است به صورت مجهول خوانده شود، یعنی رسول الله، چیزی از من مخفی نکرد، و احتمال اول قویتر است. جزری میگوید: در حدیث علی علیه السلام آمده: «والله ما کتمت وشمة»، یعنی کلمهای. - . النهایة 5: 189 - پایان.
و در برخی روایات وسمة ذکر شده است، یعنی نشانهای که بر حق دلالت میکند را مخفی نکردم، ولی شما آن را ندیدید، و ظرافت جمع شدن کتم با وسمة پوشیده نیست؛ زیرا «الکَتَم»، نوعی گیاه است که با «وسمة» که گیاهی دیگر است مخلوط میشود و با آن خضاب میکنند. ..، «و لقد نبئت بهذا المقام»، یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله مرا از آن بیعت از جانب آنها خبر داد.
و «شُمُس» جمع «شموس»: چهارپایی است که سواری نمیدهد و از سوارش فرمان نبرد، که نقطه مقابل آن حیوان رام است. حضرت خطاها و گناهان را به اسبهای چموش تشبیه کرده است که چون مردم بر آن سوار شوند، نمیتوانند مانع از آن شوند که آنها را به زمین بزند و به هلاکت رساند و تقوی را به اسبهای رام و مطیع تشبیه کرده است که سوار آن، آن را به هر جهت که بخواهد سوق میدهد ...، و «اعطوا ازمّتها»، در صیغه مجهول، یعنی کسی که آنها را سوار کرد، افسار را در اختیار آنها قرار داد، و ممکن است به صورت معلوم خوانده شود، یعنی سواران، افسار را در اختیار آن قرار دادند و رها کردند، چون آن اسبان از آن جهت که که رام و مطیع هستند از راه حق خارج نمیشوند تا اینکه صاحبانشان را به بهشت برسانند. ... «التقحم»: به طور ناگهانی و بدون تامل داخل چیزی شدن....، و منظور از «بسلام»، یعنی از عذاب سالم هستید، یا بر شما درود فرستاده شده است، و از آفت و زوال در امان هستید .
«و لم اشرکه فیه»، منظور در خلافت، و مسؤولیت آن را به او نمیدهم، یا جرم این غصب را از او نمیبخشم. «و من لیس له توبة الا بنبی یُبعث»، یعنی قبول توبه کسی که چنین کار ناپسندی را انجام داد و این جماعت زیاد را گمراه کرد، تنها با مبعوث شدن پیامبری که او را از قبول شدن توبهاش خبر دهد ممکن است. و در برخی نسخهها « نوبة » آمده، یعنی نوبت و سهمی در خلافت ندارد مگر در صورتی که پیامبری مبعوث شود و از جانب خداوند بگوید که او دارای نوبت و سهمی در خلافت است. و در اغلب نسخهها «الا نبی» بدون حرف باء قبل از آن ذکر شده است. و مقصود از توبه، آنچه موجب پذیرفتن آن است، یعنی دلیلی برای قبولی توبه او وجود ندارد مگر آنکه پیامبری مبعوث شود، و شاید این امر ناشی از تصحیف و اشتباه نساخ باشد...ومنظور حضرت از «اشرف منه»، یعنی به سبب غصب خلافت.
«علی شفا جرف»، جوهری میگوید: - . الصحاح4 : 1336 -
«شفا کل شیء»: کناره و لبه آن، خداوند میفرماید: {و کنتم علی شفا حفرة} - . العمران / 103 ، جوهری آن را در الصحاح ذکر میکند6 : 2339 - .
.. و میگوید و «الجُرف و الجُرُف» مانند «عُسر و عُسُر»: آنچه سیل با خود میآورد و از زمین میکند، و از جمله آن، این سخن خداوند تعالی: {علی شفا جرف هار} - . التوبه / 109 - .
.. ومیگوید: «هار الجوف یهور هورا و هؤورا فهو هائر»، و همچنین گفتهاند: «جرف هارٍ»، در حالت مرفوع بودن، تنوین کسر به آن دادند، و مقصود «هائر»، که از ثلاثی به رباعی قلب شده، همانگونه که «شائک السلاح» را به «شاکی السلاح» قلب کردند، و «هوّرته فتهوّر و انهار»، یعنی ویران شد - . الصحاح2 : 856 - ..
و منظور از حق و باطل، یعنی در دنیا، یا در اینجا، و یا میان مردم حق و باطل وجود دارد. و منظور از، «فلئن امِرَ الباطل»، یعنی زیاد شد. فیروز آبادی میگوید: «امِرَ » بر وزن «فَرِحَ»، «امرا و امرة»، یعنی زیاد شد - . القاموس المحیط1 : 356 - .
«فلقدیما فعل»، یعنی به خدا سوگند، آن کارهای باطل در گذشته انجام میشد، یعنی کثرت باطل مساله تازهای نیست که از آن تعجب کنی یا به وسیله آن بر حق بودن اهلش دلالت شود، «و لئن قلّ الحق فلربما»، یعنی به خدا سوگند، اغلب حق همین وضعیت را دارد، و شاید معنا این باشد که به خاطر کم بودن حق نباید از آن ناامید شد، و چه بسا که پس از اندک بودنش، فراوان شود و پس از ذلتش عزیز شود... ، «و لقلما ادبر شیء فاقبل»: شاید منظور این باشد که اگر حق رو کند و باطل از بین رود، در این صورت باطل بر نمیگردد، زیرا روی آوردن باطل پس از ادبارش، کم اتفاق میافتد؛ یا منظور این باشد که بازگشت حق به ما، پس از ادبارش، امری عجیب است که خداوند با فضل و لطف و حکمت خود، این کار را انجام میدهد؛ و یا منظور این باشد که حق به زودی بر نمیگردد، بلکه در زمان حضرت قائم علیه السلام این امر اتفاق میافتد. و منظور از «و لئن ردّ الیکم امرکم»، یعنی در این زمان.
«و ما علیّ الا الجهد»، یعنی نهایت تلاش. جوهری میگوید: «الجَهد و الجُهد»: توان، و جهد در این آیه: {و الذین لا یجدون الا جهدهم} - . التوبه / 79 - هم جَهد و هم جُهد خوانده شد... فراء میگوید: الجُهد: طاقت و توان، و الجَهد، از «اجهد جَهدک فی هذا الامر» گرفته شده است، یعنی به غایت خود برس، و گفته نمیشود: «اجهد جُهدک». و الجَهد: مشقت - . الصحاح2 : 460 - ...
سخن وی: «ان تکونوا علی فترة»، در النهایة آمده: در حدیث ابن مسعود آمده: حضرت مریض شد، و اشک ریخت و فرمود: من برای این گریه می کنم که خداوند مرا در حالت وقفه به مریضی مبتلا کرد و نه در حالت اجتهاد، یعنی در حالت سکون و کم بودن عبادات و مجاهدتها، و «الفترة» در جای دیگر به معنای فاصله زمانی بین دو پیامبر از پیامبران الهی، زمان قطع شدن رسالت را گویند. - . النهایة 3: 408 -
پایان... و معنا این است که میترسم شما در حالت فترت و سکون و سستی در نصرت حق باشید، یا مانند مردمی باشید که میان پیامبران بودند و حق برای آنها ظاهر نمیشد و امور بر آنها مشتبه میشد .
و منظور از «ملتم عنّی میلة»، یعنی در ابتدای کار، پس از پیامبرصلی الله علیه و آله. ..، و سخن وی: «لو اشاء لقلت»، یعنی باطل بودن و کفر آن دو شخصی که از آنها پیروی کردند را آشکار میکردم، ولی مصالح کنونی مقتضی آن نیست، و منظور از «عفا الله عما سلف»، یعنی کسی که در این زمان توبه کند. سخن وی: «و کان خیرا له، قص الجناحین»، کنایه از منع کردنش و سلب سلطه از او و بازداشتن او از اموال مسلمانان و ریختن خونشان و ضربه زدن به شرف و آبروی آنان است. «و قطع راسه»، کنایه از قطع کردن خلافتی که مانند سر برای اوست، و یا منظور کشتن او از همان آغاز، قبل از آن که این امور را مرتکب شود. منظور از «شغل»، یعنی مشغول شدنش به دنیا او را از تلاش برای کسب آخرت باز داشت، در حالی که دوزخ در مقابل او بود و میبایست که با وجود این امر، به جز به تلاش برای کسب آخرت و نجات از دوزخ به چیزی دیگر فکر نکند.
و منظور از این سخن حضرت «ثلاثة و اثنان »، این است که مجموع احوال آفریدههای مکلف بر پنج حال میچرخد و دلیل آنکه سه مورد آن را از دو مورد دیگر جدا کرد، این است که آن دو از مقربان معصوم هستند که بدون شک از نجات یافتگان هستند و آنها را با موارد دیگر مخلوط نکرد.... نوع اول: فرشتهای که خداوند به او دو بال عطا کرد که به واسطه آن در درجات کمال، هم از لحاظ صورت و هم از لحاظ معنا، پرواز کند. نوع دوم: «نبی اخذ الله بضبعیه»، «الضبع»: وسط بازو را گویند، و گویند: زیر بغل، یعنی خداوند او را به جهت قدرت و عصمتش، از میان مخلوقات بالا برد و او را برگزید و مقرب کرد، مثل این است که دست و بازوی او را گرفت و به خود نزدیک کرد، و ممکن است که کنایه از دست کشیدنش و بازداشتنش از گناهان به واسطه عصمت خود باشد، و همچنین کنایه از قدرت دادنش باشد، که احتمال اول قویتر است، و نوع سوم: «ساعٍ مجتهد»، که در مسیر طاعت خداوند نهایت تلاش خود میکند، که منظور یا اوصیا و یا پیروان مخلص آنها هستند، اوصیا از باب تغلیب و عمومیت از نوع دوم به شمار میروند، و یا منظور از نوع سوم، اعم از آن دو باشد، و نوع چهارم: عابدی که با تلاشی اندک و ایمانی صحیح خواهان آخرت است، و به این طریق به فضل و بخشش پروردگارش امید دارد، و نوع پنجم: انسان گناهکار، گمراه شده از حق و کافر است که جایگاه او دوزخ است.
و منظور از «الیمین و الشمال مضلة»، یعنی هر آنچه که از حق بیرون رود، گمراهی است، و یا منظور از الیمین، آنچه به سبب طاعت و بدعت در آن حاصل میشود، و منظور از الیسار، آنچه به سبب گناهان حاصل میشود. «علیها یاتی الکتاب»، یعنی بر این جاده و مسیر، قرآن نازل شد و به پیمودن آن تشویق کرد، و در برخی نسخهها، «ما فی الکتاب» ذکر شده است. و در نسخههای نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 58 ، خطبه 16 - ،
«باقی الکتاب» ذکر شده است، که شاید منظور، آنچه از قرآن در دست مردم باقی مانده، باشد. «هلک من ادّعی»، یعنی کسی که ادعای درجه و مقامی کند که شایسته آن نیست، مانند امامت. «و لیس لاحد عند الامامة هوادة»، جزری در این باره میگوید: در حدیث آمده است: «لا تاخذه فی الله هوادة»، یعنی در وجوب اجرای احکام الهی آرام نمیگیرد و در آن ملاحظه کسی نمیکند، و الهوادة: سکون و اجازه و عنایت. - . النهایة5 : 281 - پایان.
«و التوبة من ورائکم»، ابن میثم در این باره میگوید: تنبیه و آگاه کردن عصیانگران برای بازگشت به توبه، به جای حرکت در میدان معصیت و پیروی از شیطان است. و از آن جهت به وراء تعبیر شده است، چون جاذبههای الهی، اگر در قلب بنده حلول کند، او را از معصیت بازمیدارد، تا اینکه از آن اعراض میکند و با پشیمانی از معصیت، به آنچه از آن اعراض کرده بود، نگاه میکند و به قبله واقعی روی آورد؛ که در این صورت، این امر بر او صدق میکند که توبه در پشت سر او قرار دارد، یعنی از نظر عقلی پشت سر اوست، و این از گفته برخی مفسرین که گویند: «وراءکم» یعنی روبروی شماست - . شرح نهج البلاغه ، ابن میثم1 : 308 – 309 ، خطبه 15 - ، بهتر است. ...، «من ابدی صفحته للحق هلک»، در النهایة آمده: «صفحة کل شیء»: چهره و پیشانی آن را گویند. - . النهایة3 : 34 -
مؤلف: مقصود رویارویی با حق و مقابله کردن و مخالفت با آن است، و مقصود از هلاک، هلاک در دنیا و آخرت است، و یا مقصود رویارو شدن با مخالفان و مخالفت با آنان برای اظهار حق بدون تقیه و رعایت منفعت در هر جا و هر مکان، که این امر مذموم است، و در این صورت،«الهلاک» به همان معنای ذکر شده است، و مؤید این گفته، این سخن حضرت است: «استتروا فی بیوتکم». و یا مقصود، مخالفت با اهل باطل بر همان روشی است که به آن مامور شده است، و مقصود از الهلاک، تحمل سختیها و مفاسد و ضررها از افراد جاهل است، و آنچه در نسخههای نهج البلاغه آمده: «هلک عند جَهَلة الناس»، مؤید این گفته است.
**[ترجمه]
نهج (2): وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ، وَ لَا یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ، وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ، وَ لَا یَصِفُهُ لِسَانٌ، وَ (3) لَا یَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ (4) قَطْرِ الْمَاءِ، وَ لَا نُجُومِ السَّمَاءِ، وَ لَا سَوَافِی (5) الرِّیحِ فِی الْهَوَاءِ، وَ لَا دَبِیبُ النَّمْلِ عَلَی الصَّفَا (6)، وَ لَا مَقِیلُ الذَّرِّ (7) فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ، یَعْلَمُ مَسَاقِطَ الْأَوْرَاقِ، وَ خَفِیَّ طَرْفِ الْأَحْدَاقِ (8)، وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غَیْرَ مَعْدُولٍ بِهِ وَ لَا مَشْکُوکٍ فِیهِ وَ لَا مَکْفُورٍ دِینُهُ، وَ لَا مَجْحُودٍ (9) تَکْوِینُهُ، شَهَادَةَ مَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ، وَ صَفَتْ دُخْلَتُهُ، وَ خَلَصَ یَقِینُهُ، وَ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، الَمْجُتْبَیَ مِنْ خَلَائِقِهِ، وَ الْمُعْتَامُ لِشَرْحِ حَقَائِقِهِ، وَ الْمُخْتَصُّ بِعَقَائِلِ کَرَامَاتِهِ، وَ الْمُصْطَفَی لِکَرَائِمِ (10)
ص: 596
رِسَالاتِهِ، وَ الْمُوَضَّحَةُ بِهِ أَشْرَاطُ الْهُدَی، وَ الْمَجْلُوُّ بِهِ غِرْبِیبُ الْعَمَی.
أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا، وَ لَا تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا، وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا، وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی (1) لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (2)، وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ، وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ، وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ، وَ إِنِّی لَأَخْشَی عَلَیْکُمْ أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ عِنْدِی (3) مَضَتْ، مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ، وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ، وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ، وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ: عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ (4).
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 256 – 257 ، خطبه 178 - : از خطبههای حضرت علیه السلام: هیچ کاری خدا را از کار دیگر باز نمیدارد، و گذشت زمان در او دگرگونی ایجاد نمیکند، و مکانی او را در بر نمیگیرد. هیچ زبانی قدرت وصف او را ندارد، و چیزی از خدا مخفی و پنهان نیست. نه تعداد قطرات فراوان آبها، و نه ستارگان انبوه آسمان، و نه ذرّات خاک همراه با گردبادها در هوا، و نه حرکات مورچگان بر سنگهای سخت، و نه استراحتگاه مورچگان ریز در شبهای تار. خدا از مکان ریزش برگ درختان، و حرکات مخفیانه چشمها آگاه است. و شهادت میدهم که جز اللّه، خدایی نیست.
همتایی نداشته و شک و تردیدی در او راه ندارد. دین او را انکار نمیکنم و به آفریدگاری او اعتقاد دارم. شهادت کسی که نیّت او راست، درون او پاک، یقین او خالص، و میزان عمل او گران سنگ است و شهادت میدهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده و برگزیده او از میان انسانهاست. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای تشریح حقائق آیین الهی انتخاب، و به ارزشهای ویژه اخلاقی گرامی داشته شد. او را برای رساندن رسالتهای کریمانهاش برگزید، نشانههای هدایت به وسیله او آشکار، و تاریکیهای جهل و گمراهی با نور هدایت او از میان رفت. ای مردم! دنیا آرزومندان و خواهان خود را فریب میدهد، برای شیفتگان خود ارزشی قائل نیست، و آن کس را که بر دنیا پیروز شود، مغلوب گرداند. به خدا سوگند هرگز ملّتی از ناز و نعمت زندگی گرفته نشدند مگر به کیفر گناهانی که انجام دادند، زیرا خداوند بر بندگان خود ستم روا نمیدارد؛ اگر مردم به هنگام نزول بلاها و گرفته شدن نعمتها، با درستی نیّت در پیشگاه خدا زاری کنند، و با قلبهای پر از محبّت از خداوند درخواست عفو نمایند، آنچه از دستشان رفته، باز خواهد گشت، و هر گونه فسادی اصلاح خواهد شد. من بر شما ترسناکم که در جهالت و غرور فرو رفته باشید، چه اینکه در گذشته به سویی کشیده شدید که قابل ستایش نبود. امّا اگر امرتان به شما بازگردانده شود، سعادتمند خواهید شد، وظیفه من جز تلاش و کوشش در اصلاح امور شما نیست، اگر میخواستم، میگفتم. {خدا آنچه را گذشت، ببخشاید.} - . المائده / 95 -
**[ترجمه]
قد مرّ شرح صدر الخطبة فی کتاب التوحید (5).
قوله علیه السلام: غیر معدول به .. أی لا یعادل و یساوی به أحد (6)، کما قال تعالی: بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ (7).
و الدّخلة- بالکسر و الضّم-: باطن الأمر (8).
و المعتام: أی المختار، و التّاء تاء الافتعال، ذکره فی النهایة (9)، و العقائل جمع عقیلة- و هی کریمة کلّ شی ء (10).
ص: 597
و الأشراط: العلامات جمع شرط- بالتحریک (1)
و الغربیب- بالکسر-: الأسود الشّدید السّواد (2) .. أی المکشوف به ظلم الظلام (3).
و أخلد إلیه: مال (4).
قوله علیه السلام: و لا تنفس .. أی لا ترغب (5) إلی من یرغب إلیها بل ترمیه بالنّوائب.
قوله علیه السلام: من غلب علیها.
أی من غلب إلیها و أخذها قهرا فسوف تغلب الدنیا علیه، أو المراد بمن غلب علیها من أراد الغلبة علیها.
قوله علیه السلام: فی غضّ نعمة.
أی فی نعمة غضّة: طریّة (6).
قوله علیه السلام: لیس بظلّام.
أی لو فعله اللَّه بقوم لفعله بالجمیع، لأنّ حکمه فی الجمیع واحد، فیکون ظلّاما، أو المعنی إنّ ذلک ظلم شدید، و یقال: فزعت إلیه فأفزعنی .. أی استغثت إلیه فأغاثنی (7).
و الوله: الحزن و الحیرة و الخوف و ذهاب العقل حزنا (8).
و الشّارد: النّافر (9).
ص: 598
قوله علیه السلام: فی فترة.
الفترة: الانکسار و الضّعف و ما بین الرّسولین (1)، و کنّی علیه السلام بها هنا عن أمر الجاهلیّة .. أی إنّی لأخشی أن یکون أحوالکم فی التعصّبات الباطلة و الأهواء المختلفة کأحوال أهل الجاهلیّة.
قوله علیه السلام: ملتم فیها میلة.
إشارة إلی میلهم عنه علیه السلام إلی الخلفاء الثلاثة.
و قول ابن أبی الحدید (2)
إشارة إلی اختیارهم عثمان یوم الشوری- یبطله قوله علیه السلام: أمور و غیر ذلک.
قوله علیه السلام: و لئن ردّ علیکم.
أی أحوالکم التی کانت أیّام رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله.
قوله علیه السلام: و لو أشاء.
أی لو أشاء أن أقول فیما ملتم عن الحقّ و نبذتم الآخرة وراء ظهورکم بلفظ صریح لقلت، لکنّی طویت عن ذکره و أعرضت عنه لعدم المصلحة فیه (3)، و لم أصرّح بکفرکم و ما یکون إلیه مصیر أمرکم و ما أکننتم (4) و أخفیتم فی ضمائرکم لذلک.
و قوله علیه السلام: عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ
أی عفا عمّن تاب و أناب و رجع، و یحتمل أن یکون من الدعاء الشائع فی أواخر الخطب، کقوله علیه السلام: غفر اللَّه لنا و لکم .. و أمثاله، و هذه الأدعیة مشروطة بشرائط، و قیل:
یحتمل أن یکون المعنی لو أشاء أن أقول قولا یتضمّن العفو عنکم لقلت، لکنّی لا أقول ذلک، إذ لا مجال للعفو هنا، و لا یخفی بعده..
ص: 599
**[ترجمه]آغاز این خطبه در کتاب التوحید شرح داده شد. - . بحار الانوار4 : 312 -
«غیر معدول به»، یعنی هیچ کس با برابر و همتا نمیشود، آنگونه که خداوند تعالی میفرماید: {با پروردگار خود برابر میکنند} - . الانعام / 1 - .
و «الدِخلة و الدُخلة»: باطن هر چیز. و «العتام»: مختار و برگزیده، و حرف تاء در آن تاء افتعال است، این در النهایة ذکر شده است. - . النهایة3 : 331 - و «العقائل»، جمع عقیلة، که کریم و شریف هر چیز را گویند. و «الاشراط»: نشانهها، که جمع شَرَط است. و «الغِربیب»: بسیار سیاه و تیره، یعنی تاریکیهای ظلمت به واسطه آن روشن میشود. و «اخلد الیه»، منظور مال و ثروت است. و «لا تنفس»، یعنی به آن کس که به آن تمایل دارد، تمایلی ندارد و او را گرفتار مصیبتها میکند. و منظور از «من غلب علیها»، یعنی هر کس که بر آن پیروز شود و آن را شکست دهد، دنیا بر او پیروز خواهد شد، و یا منظور از من غلب علیها، هر کس که بخواهد بر آن پیروز شود. و منظور از «فی غضّ نعمة» یعنی در نعمتی تازه و باطراوت.
«لیس بظلّام»، یعنی اگر خداوند آن را در حق گروهی انجام میداد، آن را در حق همه انجام میداد چون حکم او در رابطه با همه یکسان است، که در غیر این صورت، ستمکار خواهد بود، یا معنا این است که آن ظلم شدید است. و گفته میشود: «فزعت الیه فافزعنی»، یعنی از او کمک خواستم و او به من کمک کرد. و «الوله»: اندوه و حیرت و ترس و زایل شدن عقل به خاطر اندوه را گویند. و «الشارد»: رمیده. و «فی فترة»، الفترة: شکست و ضعف، و فاصله زمانی میان دو پیامبر را گویند و در اینجا آن را کنایه از امر جاهلیت در نظر گرفته است، یعنی من میترسم که حال و روز شما در اثر تعصبات باطل و امیال مختلف مانند حال و روز اهل جاهلیت باشد. «ملتم فیه میلة»، اشاره به روی گردانی آنها از وی و میل آنها به سه خلیفه دارد، این سخن ابن ابی الحدید - . شرح نهج الباغه ، ابن ابی الحدید 10: 62 ، خطبه 179 - که میگوید، این گفته به اختیار کردن عثمان از جانب آنان در روز شورا اشاره دارد، این سخن حضرت، «امور و غیر ذلک»، آن را نفی میکند.
«و لئن رد علیکم»، یعنی احوال شما که در روزگار رسول الله صلی الله علیه و آله بود، و منظور از «و لو اشاء»، یعنی اگر بخواهم که با عباراتی صریح بگویم که شما از حق روی گرداندید و آخرت را پشت سر خود انداختید، این کار را میکردم، ولی من به خاطر عدم وجود مصلحت در آن، از ذکر آن صرف نظر و اعراض کردم، و کفر شما و عاقبت امرتان و آنچه را در درون خود از آن پنهان میدارید را به صراحت بیان نکردم. و منظور حضرت از این آیه: {عفا الله عمّا سلف} - . المائده / 95 - ،
یعنی از کسی که توبه کرد و بازگشت، عفو میکند، و ممکن است از قبیل دعا باشد که در آخر خطبهها رایج است، مانند این سخن حضرت: «غفر الله لنا و لکم»، و مانند این دعاها. و این دعاها مشروط به وجود شرایطی است. و گویند: ممکن است معنا این باشد که اگر بخواهم سخنی بگویم که متضمن عفو کردن از شما باشد، میگفتم، ولی من این سخن را نمیگویم؛ چرا که در اینجا زمینهای برای عفو کردن وجود ندارد، بعید بودن این سخن بر کسی پوشیده نیست .
**[ترجمه]
نهج (1): قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَنَا حَقٌّ فَإِنْ أُعْطِینَاهُ (2) وَ إِلَّا رَکِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَی (3).
و هذا القول (4) من لطیف الکلام و فصیحه، و معناه إنّا إن لم نعط حقّنا کنّا أذلّاء، و ذلک أنّ الرّدیف یرکب عجز البعیر، کالعبد و الأسیر و من یجری مجراهما (5).
**[ترجمه]نهج البلاغه: - . نهج البلاغه ، چاپ الصالح : 472 ، حکمت 22 - و فرمود: ما را حقّی است، اگر به ما داده شود، و گر نه بر پشت شتران سوار شویم و برای گرفتن آن برانیم، هر چند شب روی به طول انجامد... این از سخنان لطیف و فصیح است، یعنی اگر حق ما را ندادند، خوار خواهیم شد و باید بر ترک شتر سوار، چون بنده و اسیر و مانند آن بنشینیم.
**[ترجمه]
نهج (6): وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ نَاظِرُ قَلْبِ اللَّبِیبِ بِهِ یُبْصِرُ أَمَدَهُ، وَ یَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ. دَاعٍ دَعَا، وَ رَاعٍ رَعَی، فَاسْتَجِیبُوا لِلدَّاعِی (7)، وَ اتَّبِعُوا الرَّاعِیَ، قَدْ خَاضُوا بِحَارَ الْفِتَنِ، وَ أَخَذُوا بِالْبِدَعِ دُونَ السُّنَنِ، وَ أَرَزَ الْمُؤْمِنُونَ، وَ نَطَقَ الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ، نَحْنُ الشِّعَارُ وَ الْأَصْحَابُ (8)، وَ الْخَزَنَةُ وَ الْأَبْوَابُ (9)، وَ لَا تُؤْتَی الْبُیُوتُ إِلَّا مِنْ أَبْوَابِهَا، فَمَنْ أَتَاهَا مِنْ غَیْرِ أَبْوَابِهَا سُمِّیَ سَارِقاً.
ص: 600
مِنْهَا: فِیهِمْ کَرَائِمُ الْقُرْآنِ (1) وَ هُمْ کَنْزُ (2) الرَّحْمَنِ، إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا، وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ یُسْبَقُوا، فَلْیَصْدُقْ رَائِدٌ أَهْلَهُ، وَ لْیُحْضِرْ عَقْلَهُ، وَ لْیَکُنْ مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ، فَإِنَّهُ مِنْهَا قَدِمَ وَ إِلَیْهَا یَنْقَلِبُ، فَالنَّاظِرُ بِالْقَلْبِ الْعَامِلُ بِالْبَصَرِ یَکُونُ مُبْتَدَأُ (3) عَمَلِهِ أَنْ یَعْلَمَ أَ عَمَلُهُ عَلَیْهِ أَمْ لَهُ؟ فَإِنْ کَانَ لَهُ مَضَی فِیهِ، وَ إِنْ کَانَ عَلَیْهِ وَقَفَ عَنْهُ، فَإِنَّ الْعَامِلَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کَالسَّائِرِ عَلَی غَیْرِ (4) طَرِیقٍ فَلَا یَزِیدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِیقِ (5) إِلَّا بُعْداً مِنْ حَاجَتِهِ، وَ الْعَامِلُ بِالْعِلْمِ کَالسَّائِرِ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ، فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ أَ سَائِرٌ هُوَ أَمْ رَاجِعٌ؟ وَ اعْلَمْ أَنَّ لِکُلِّ ظَاهِرٍ بَاطِناً عَلَی مِثَالِهِ، فَمَا طَابَ ظَاهِرُهُ طَابَ بَاطِنُهُ، وَ مَا خَبُثَ ظَاهِرُهُ خَبُثَ بَاطِنُهُ، وَ قَدْ قَالَ الرَّسُولُ الصَّادِقُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْعَبْدَ وَ یُبْغِضُ عَمَلَهُ، وَ یُحِبُّ الْعَمَلَ وَ یُبْغِضُ بَدَنَهُ.
وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ عَمَلٍ نَبَاتٌ (6)، وَ کُلَّ نَبَاتٍ لَا غِنَی بِهِ عَنِ الْمَاءِ، وَ الْمِیَاهُ مُخْتَلِفَةٌ، فَمَا طَابَ سَقْیُهُ طَابَ غَرْسُهُ، وَ حَلَتْ ثَمَرَتُهُ، وَ مَا خَبُثَ سَقْیُهُ خَبُثَ غَرْسُهُ، وَ أَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ.
**[ترجمه]نهج البلاغه: - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 215 – 26 ، خطبه 154 - و
از خطبههای آن حضرت علیه السلام: عاقل با چشم دل سرانجام کار را مینگرد، و پستی و بلندی آن را تشخیص میدهد، دعوت کننده حق، (پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) دعوت خویش را به پایان رسانید، و رهبر امّت به سرپرستی قیام کرد، پس دعوت کننده حق را پاسخ دهید و از رهبرتان اطاعت کنید. گروهی در دریای فتنهها فرو رفته، بدعت را پذیرفته، و سنّتهای پسندیده را ترک کردند، مؤمنان کنارگیری کرده و گمراهان و دروغگویان به سخن آمدند. مردم! ما اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، چونان پیراهن تن او، و یاران راستین او، و خزانهداران علوم و معارف وحی، و درهای ورود به آن معارف میباشیم، که جز از در، هیچ کس به خانهها وارد نخواهد شد، و هر کس از غیر در وارد شود، دزد نامیده میشود.
و از این خطبه است: در باره اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، آیات کریمه قرآن نازل شد. آنان گنجینههای علوم خداوند رحمانند. اگر سخن گویند، راست گویند، و اگر سکوت کنند، بر آنان پیشی نجویند. پس باید امام و راهنمای مردم به مردم راست بگوید، و راه خرد پیماید و از فرزندان آخرت باشد که از آنجا آمده و بدانجا خواهد رفت. پس آن که با چشم دل بنگرد، و با دیده درون کار کند، آغاز کارش آن است که بیندیشد: آیا عمل او به سود او است یا زیان او؟ اگر به سود است ادامه دهد، و اگر زیانبار است توقف کند، زیرا عمل کننده بدون آگاهی، چون روندهای است که بیراهه میرود. پس هر چه شتاب کند از هدفش دورتر میماند، و عمل کننده از روی آگاهی، چون روندهای بر راه راست است، پس بیننده باید به درستی بنگرد، آیا رونده راه مستقیم است یا واپس گرا. و بدان که هر ظاهری، باطنی متناسب با خود دارد؛ آنچه ظاهرش پاکیزه، باطن آن نیز پاک و پاکیزه است، و آنچه ظاهرش پلید، باطن آن نیز پلید است. و پیامبر راستگو صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: همانا خداوند بندهای را دوست دارد، امّا کردار او را دشمن دارد، و کردار بندهای را دوست میدارد، امّا شخص او را ناخوش. آگاه باش! هر عملی رویشی دارد، و هر رویندهای از آب بینیاز نیست، و آبها نیز گوناگون میباشند. پس هر درختی که آبیاریاش به اندازه و نیکو باشد، شاخ و برگش نیکو و میوهاش شیرین است. و آنچه آبیاریاش پاکیزه نباشد، درختش عیب دار و میوهاش تلخ است.
**[ترجمه]
و النّجد: المرتفع من الأرض (1)، و لعلّ المراد بالداعی الرسول صلّی اللَّه علیه و آله، و بالراعی نفسه علیه السلام.
و قوله علیه السلام: قد خاضوا .. کلام منقطع عمّا قبله و متّصل بکلام أسقطه السیّد رضی اللَّه عنه تقیّة للتصریح بذمّ الخلفاء الثلاثة فیه.
و أرز- بالفتح و الکسر-: انقبض (2).
و المؤمنون: هو علیه السلام و شیعته، و الضالون خلفاء الجور و أتباعهم.
و قال ابن أبی الحدید (3) فی قوله علیه السلام: و الخزنة و الأبواب .. أی (4) خزنة العلم و أبوابه، أو خزنة الجنّة و أبوابها.
قال (5) رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله:
أنا مدینة العلم و علیّ بابها، و من أراد الحکمة فلیأت الباب.
و قال فیه: خازن علمی.
و تارة أخری: عیبة علمی.
و قال صلّی اللَّه علیه و آله فی الخبر المستفیض (6) إنّه: قسیم الجنّة و النار (7)، یقول للنار هذا لی فدعیه، و هذا لک فخذیه.
ثم ذکر (8) أربعة و عشرین حدیثا من فضائله صلوات اللَّه علیه من طرق
ص: 602
المخالفین.
قوله علیه السلام: فیهم کرائم القرآن.
ضمیر الجمع راجع إلی آل محمّد علیهم السلام الذین عناهم علیه السلام بقوله: نحن الشعار، و المراد بکرائم القرآن: مدائحهم التی ذکرها اللَّه فیه، أو علومه المخزونة عندهم، و هم کنوز الرحمن .. أی خزائن علومه و حکمه و قربه.
قوله علیه السلام: لم یسبقوا.
أی لیس صمتهم عن عیّ و عجز حتی یسبقهم أحد، بل لمحض الحکمة.
قوله علیه السلام: فلیصدق رائد أهله.
یحتمل أن یکون المراد بالرائد الإنسان نفسه، فإنّه کالرائد لنفسه فی الدنیا یطلب فیه لآخرته ماء و مرعی .. أی لینصح نفسه و لا یغشّها بالتسویف و التعلیل، أو المعنی لیصدق کلّ منکم أهله و عشیرته و من یعنیه أمره، و لیبلّغهم ما عرف من فضلنا و علوّ درجتنا (1).
قوله: فإنّه منها قدم.
لخلق روحه قبل بدنه من عالم الملکوت، أو لخروج أبیهم من الجنّة.
و قیل: الآخرة: الحضرة الإلهیّة التی منها مبدأ الخلق و إلیها معادهم.
فالناظر بالقلب .. أی من لا یقتصر فی نظره علی ظواهر الأمور.
العامل بالبصر .. أی من یعمل بما یبصر بعین بصیرة .. أی إذا علم الحقّ لا یتعدّاه.
و یروی: العالم بالبصر .. أی من کان إبصاره سببا لعلمه.
قوله علیه السلام: و اعلم أنّ لکلّ ظاهر باطنا.
أقول: قد یتوهّم التنافی بین هاتین الکلمتین و بین الخبر المرویّ ظاهرا، و یخطر بالبال دفعه بوجوه:
ص: 603
الأوّل: أن یکون الخبر فی قوّة الاستثناء لبیان أنّ المقدّمتین لیستا کلیّتین، بل هما لبیان الغالب، و قد یتخلّف کما ورد فی الخبر.
الثانی: أن یکون الخبر استشهادا للمقدّمتین، و بیانه إنّ العمل ظاهرا و باطنا، و للشخص ظاهرا و باطنا، و ظاهر الشخص مطابق لباطنه، و لذا یحبّ اللَّه ظاهر الشخص لما یعلم من حسن باطنه و عاقبته، و یبغض ظاهر الشخص إذا علم سوء باطنه و رداءة عاقبته.
الثالث: أن یکون المراد أنّه لا یمکن أن لا یظهر سوء الباطن من الأخلاق الردیّة و الاعتقادات الباطلة و الطینات الفاسدة و إن کان فی آخر العمر، و لا حسن الباطن من الأخلاق الحسنة و الاعتقادات (1) الحقّة و الطینات الطیّبة، فالذی یحبّه اللَّه و یبغض عمله ینقلب حاله فی آخر العمر و یظهر منه حسن العقائد و الأعمال، و کذا العکس، فظهر أنّ حسن الباطن و الظاهر متطابقان (2) و کذا سوؤهما، و لعلّ ما یذکر بعده یؤیّد هذا الوجه فی الجملة.
الرابع: ما ذکره ابن أبی الحدید (3)، حیث قال: هو مشتقّ من قوله تعالی:
وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ (4)، و المعنی إنّ لکلتا (5) حالتی الإنسان الظاهرة أمرا باطنا یناسبها من أحواله، و الحالتان الظاهرتان: میله إلی العقل و میله إلی الهوی، فالمتّبع لعقله (6) یرزق السعادة و الفوز، فهذا هو الذی طاب ظاهره و طاب باطنه، و المتّبع لمقتضی هواه .. یرزق الشقاوة و العطب، و هذا هو الذی خبث ظاهره و خبث باطنه.
ص: 604
الخامس: ما قیل: إنّ المراد بطیب الظاهر حسن الصورة و الهیئة و بخبثه قبحهما، و قال: هما یدلّان علی حسن الباطن و قبحه، و حمل خبث العبد مع قبح الفعل علی ما إذا کان مع حسن الصورة و الآخر علی ما إذا کان مع قبح الصورة.
و لا یخفی بعد (1) و لعلّ (2) الأوّل أظهر الوجوه.
و أمرّت .. أی صارت مرّا (3)..
**[ترجمه]جوهری میگوید «الناظر من المقلة...»: یعنی قلب خردمند دارای چشمی است که به آن وسیله، سرانجام خویش را که به سمت آن در حرکت است، میبیند و از احوال آیندهاش میداند که کدام یک والا و شریف است و کدام یک بیارزش و بیفایده است. و «النجد»: مکان مرتفع از زمین را گویند، و شاید منظور از «الداعی»، پیامبر صلی الله علیه و آله است و «الراعی»، خود حضرت است. و این سخن حضرت، «قدخاضوا»، کلامی است که به ما قبل مرتبط نیست و با کلامی که در آن به صراحت از سه خلیفه بدگویی میشود و سید رضی آن را برای تقیه حذف کرده است، مرتبط است. و «ازَر و ازِر»، یعنی جمع شد.
«و المؤمنون»، خود حضرت و شیعیان وی هستند. و «الضالون»: خلفای جور و ظلم و پیروان آنان. و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 9: 65 - در خصوص این سخن حضرت که میفرماید: «و الخزنة و الابواب»، میگوید: یعنی خزانهداران علم و درهای آن، یا خزانهداران بهشت و درهای آن. رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: من شهر علم هستم و علی علیه السلام در آن است و هر آن کس که حکمت بخواهد، باید از در آن وارد شود، و در آن فرمود: خزانهدار علم من. و در جای دیگر میفرماید: صندوق علم من. و در روایت مستفیض میفرماید: او تقسیمکننده بهشت و دوزخ است، که به آتش جهنم میگوید: این از آن من است، او را رها کن؛ و این از آن توست، او را بردار. و سپس بیست و چهار حدیث در خصوص فضائل حضرت از طریق مخالفین نقل میکند.
سخن آن حضرت: «فیهم کرائم القران»، ضمیر جمع به آل محمد علیه السلام برمیگردد که آنها را با این سخن «نحن الشعار»، مورد خطاب قرار داد. و منظور از «کرائم القرآن»، مدحهایی است که خداوند آن را در قرآن ذکر کرده است، و یا علومی که نزد آنها ذخیره شده است. «و هُم کنوز الرحمن»، یعنی خزینههای علوم و حکمتها و قرب او هستند. و منظور از «لم یسبقوا»، یعنی سکوت آنها ناشی از ناتوانی و عجز نیست که فردی بر آنها سبقت بگیرد، بلکه ناشی از حمکت محض است. «فلیصدق رائد اهله»، ممکن است منظور از الرائد، خود انسان باشد، زیرا او در دنیا مانند پیشگام و دیدهور خویش است که در آن برای خود آب و توشه جستجو میکند، یعنی با خود روراست باشد و خود را با به تعویق انداختن توبه و بهانهجویی فریب ندهد؛ و یا معنا این است که هر کدام از شما با اهل و طایفه و هر کس که برای شما اهمیت داشته باشد، صادق باشد و آنچه از فضل و منزلت والای ما میداند، به آنها بگوید.
«فانه منها قدم»، از این جهت است که روح او قبل از بدنش در عالم ملکوت آفریده شد، و یا منظور خارج شدن پدرشان آدم علیه السلام از بهشت است. و گویند: «الاخرة»، حضرت الهی است که منشاء مخلوقات از آنجاست و بازگشتشان بدانجاست. «فالناظر بالقلب»، یعنی کسی که نگاهش محدود به ظواهر امور نمیشود. «العامل بالبصر»، یعنی کسی که به آنچه که با چشم بصیرت میبیند، عمل میکند. منظور، اگر حق را دانست، از آن تجاوز نمیکند. و «العلم بالبصر»، نیز روایت شده است، یعنی کسی که نگاهش عاملی برای علمش است. و این سخن حضرت: «و اعلم ان لکل ظاهر باطنا».
مؤلف: ممکن است این گونه تصور شود که در ظاهر بین این دو کلمه و روایت نقل شده، منافات وجود دارد، که در دفع این تصور، چند وجه به ذهن خطور میکند: وجه اول: روایت در قوّت استثنا باشد، برای بیان این امر که دو مقدمه، کلی نیستند، بلکه برای بیان غالب هستند و ممکن است، همان گونه که در روایت ذکر شد، چنین امری اتفاق نیفتد.
وجه دوم: روایت، استشهادی برای دو مقدمه باشد، که بیان آن این است: که عمل دارای ظاهر و باطنی است، و شخص دارای ظاهر و باطنی است، و ظاهر شخص مطابق باطنش است، و لذا خداوند، ظاهر شخص را به جهت آنچه از حسن باطن و عاقبت او میداند، دوست میدارد، و اگر در شخصی سوء باطن و عاقبت بد و فاسد ببیند، از ظاهر آن شخص متنفر میشود.
وجه سوم: اینکه مقصود این است که سوء باطن از اخلاق ناپسند و اعتقادات باطل و خوی فاسد، امکان ندارد که پوشیده بماند، و حسن باطن نیز از اخلاق نیکو و اعتقادات صحیح و خوی پاک، امکان ندارد که پوشیده بماند، حتی اگر در آخر عمر اشکار شود. و آن کس که خداوند او را دوست میدارد و از عملش نفرت دارد، در آخر عمر احوالش دگرگون میشود و اعتقادات و اعمال نیک از او سر میزند، و همین طور برعکس. بنابراین روشن شد که حسن باطن و ظاهر بر یکدیگر منطبق هستند، و همین طور بد بودن آنها، و شاید آنچه در ادامه ذکر میشود، فی الجمله مؤید این وجه باشد.
وجه چهارم: آنچه ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 9: 178 – 179 -
ذکر میکند: این سخن از این آیه قرآن گرفته شده است: {و زمین پاک [ و آماده ]، گیاهش به اذن پرودگارش برمیآید.} - . الاعراف / 58 - ،
و معنا این است که هر دو حالت ظاهری انسان، دارای امری باطنی است که در احوال خود با آن تناسب دارد، و دو حالت ظاهری عبارتند از: تمایلش به عقل و تمایلش به هوای نفس. آن کس که از عقل خود پیروی کند، به سعادت و رستگاری میرسد، و این همان کسی است که ظاهر و باطنش نیکو شد؛ و آن کس که از هوای نفس خود پیروی کند، به شقاوت و هلاکت میرسد، و این همان کسی است که ظاهر و باطنش زشت و پلید شد .
وجه پنجم: آنچه گفته شد: که منظور از ظاهر نیک، خوش سیما و خوش قیافه بودن است، و ظاهر بد، بدسیما و بدقیافه بودن است، و گویند: این دو حالت بر حسن باطن و بدی آن دلالت میکنند، و خباثت بنده به همراه زشتی عمل بر زمانی حمل میشود که همراه زیبایی صورت باشد و دیگری بر وقتی که به همراه زشتی صورت باشد؛ هر چند که بعید بودن این پوشیده نیست و شاید وجه اول مناسبترین وجهها باشد. و «امَرّت»، یعنی تلخ شد.
**[ترجمه]
نهج (4): مِنْ کَلَامٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ (5): إِنَّکَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَحَرِیصٌ!! فَقُلْتُ: بَلْ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَحْرَصُ (6) وَ أَبْعَدُ، وَ أَنَا أَخَصُّ وَ أَقْرَبُ، وَ إِنَّمَا طَلَبْتُ حَقّاً لِی وَ أَنْتُمْ تَحُولُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، وَ تَضْرِبُونَ وَجْهِی دُونَهُ. فَلَمَّا قَرَّعْتُهُ بِالْحُجَّةِ فِی الْمَلَإِ الْحَاضِرِینَ بُهِتَ لَا یَدْرِی (7) مَا یُجِیبُنِی بِهِ. اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ (8) عَلَی قُرَیْشٍ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ! فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی، وَ صَغَّرُوا عَظِیمَ مَنْزِلَتِیَ، وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی أَمْراً هُوَ لِی، ثُمَّ قَالُوا: أَلَا إِنَّ فِی الْحَقِّ أَنْ نَأْخُذَهُ (9) وَ فِی الْحَقِّ أَنْ تَتْرُکَهُ.
ص: 605
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 246 – 247 ، خطبه 172 - : و از سخنان آن حضرت علیه السلام: یکی گفت: ای فرزند ابو طالب! نسبت به خلافت حریص میباشی. در پاسخ او گفتم: شما با اینکه از پیامبر اسلام دورترید، حریصتر میباشید، امّا من شایستهتر و نزدیکتر به پیامبر اسلامم، همانا من تنها حق خود را مطالبه میکنم که شما بین من و آن حائل شدید، و دست رد بر سینهام زدید. پس چون در جمع حاضران، با برهان قاطع او را مغلوب کردم، درمانده و سرگردان شد و نمیدانست در پاسخم چه بگوید. بار خدایا، از قریش و از تمامی آنها که یاریشان کردندریال به پیشگاه تو شکایت میکنم؛ زیرا قریش پیوند خویشاوندی مرا قطع کردند، و مقام و منزلت بزرگ مرا کوچک شمردند، و در غصب حق من، با یکدیگر همداستان شدند؛ سپس گفتند: برخی از حق را باید گرفت و برخی را باید رها کرد (یعنی خلافت حقّی است که باید رهایش کنی).
**[ترجمه]
قال ابن أبی الحدید (1): هذا الفصل من خطبة یذکر فیها أمر الشوری (2)، و الذی قال له: إنّک علی هذا الأمر لحریص! هو سعد بن أبی وقّاص مع روایته فیه:
(أنت منّی بمنزلة هارون من موسی) (3).
، و هذا عجیب (4)، و قد رواه الناس کافّة.
و قالت الإمامیّة: هذا الکلام کان یوم السقیفة، و القائل (5) أبو عبیدة بن الجرّاح.
و قرعته بالحجّة: صدمته بها (6).
قوله علیه السلام: بهت .. فی بعض النسخ: هبّ .. أی استیقظ (7).
و قال الجوهری: العدوی: طلبک إلی وال لیعدیک علی من ظلمک .. أی ینتقم منه، یقال: استعدیت علی فلان الأمیر فأعدانی: استعنت به (8) فأعاننی علیه (9).
فإنّهم قطعوا رحمی .. لأنّهم لم یراعوا قربه علیه السلام من رسول اللَّه صلّی
ص: 606
اللَّه علیه و آله أو منهم، أو الأعمّ.
ألا إنّ فی الحقّ أن (1) نأخذه- بالنون- و فی الحقّ أن تترکه- بالتاء- .. أی إنّهم لم یقصّروا علی أخذ حقّی ساکتین عن دعوی کونه حقّا لهم، و لکنّهم أخذوه مع دعواهم أنّ الحقّ لهم، و أنّه یجب علیّ أن أترک المنازعة فیه، فلیتهم أخذوا معترفین بأنّه حقّ لی، فکانت المصیبة أهون.
و روی بالنون فیهما (2)، فالمعنی إنّا نتصرّف فیه کما نشاء بالأخذ و الترک دونک.
و فی بعض النسخ فیهما بالتاء (3) .. أی یعترفون أنّ الحقّ لی ثم یدّعون أنّ الغاصب أیضا علی الحقّ، أو یقولون لک الاختیار فی الأخذ و الترک، و کذا فی الروایة الأخری قرئ بالنون و بالتاء (4).
و قال القطب الراوندی: إنّها فی خطّ الرضی رضی اللَّه عنه بالتاء (5) .. أی إن ولیت کانت ولایتک حقّا، و إن ولی غیرک کانت حقّا علی مذهب أهل الاجتهاد..
**[ترجمه]ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 305 - 306 -
میگوید: در این بخش از خطبه، حضرت، امر شورا را ذکر میکند: و کسی که به او گفت: تو بر این کار بسیار آزمندی! سعد بن ابی وقاص است، با اینکه وی این روایت را هم در باره حضرت علی علیه السلام روایت کرده که: تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی. .. واین عجیب است، و تمام مردم این را نقل کردند. و امامیه میگوید: این کلام در روز سقیفه روی داد، و گوینده آن ابوعبیده جراح است. «و قرعته بالحجة»، با استدلال با او برخورد کردم و صدمه زدم. «بهت»، در برخی نسخهها «هبّ»، به جای آن ذکر شده است که به معنای بیدار شد، میباشد. و جوهری میگوید: «العدوی»: درخواست کردنت از والی که نسبت به کسی که به تو ظلم کرد، کمک کند، یعنی از او انتقام بگیرد، و گفته میشود: «استعدیت علی فلان الامیر فاعدانی»، یعنی از امیر کمک خواستم و او نسبت به آن شخص به من کمک کرد. - الصحاح 6: 2421 -
«فانهم قطعوا رحمی»، از آن جهت که آنها، خویشاوندی حضرت با رسول الله صلی الله علیه و آله یا با خودشان و یا به طور کلی را مراعات نکردند. «الا ان فی الحق ان تاخذه، و فی الحق ان نترکه»، یعنی آنها در حالی که ادعا نمیکردند که حق از آن آنهاست، حق مرا نگرفتند، بلکه در حالی حق مرا گرفتند که ادعا میکردند که حق از آن آنهاست و من بایستی که نزاع و درگیری بر سر آن را رها کنم. و ای کاش در حالی که اعتراف داشتند که حق از آن من است، آن را میگرفتند، که در این صورت مصیبت سبکتر بود. و این چنین نیز روایت شده است: «الا ان فی الحق ان ناخذه و فی الحق نترکه» - . منهاج البراعة ، میرزا حبیب الله خوئی 2: 459 ، خطبه 217 - ، که معنا این است که ما به تنهایی و بدون تو، در آن، هر طور که بخواهیم، با گرفتن یا ترک کردن آن، دخل و تصرف میکنیم. و در برخی نسخهها این چنین آمده: «الا ان فی الحق ان تاخذه و فی الحق تترکه» - . شرح نهجة البلاغة ، قطب الدین راوندی 2: 152 - ،
یعنی اعتراف دارند که حق از آن من است و ادعا میکنند که غصب کننده آن نیز بر حق است؛ و یا گویند که تو در گرفتن آن و یا ترک کردنش مختار هستی. و در روایت دیگر چنین ذکر شده: «الا ان فی الحق ان ناخذه و فی الحق تترکه» - . منهاج البراعة ، میرزا حبیب الله خوئی 2: 359 ، خطبه 217 - ، و قطب الدین راوندی میگوید که در خط سید رضی، هر دو فعل با «تاء» نوشته شده است، یعنی اگر ولایت یافتی، ولایت تو حق است، و اگر دیگری ولایت یافت، بر اساس مذهب اهل اجتهاد، برحق خواهد بود.
**[ترجمه]
أَوْلَی بِهِ مِنْ غَیْرِی، وَ قَالُوا: أَلَا إِنَّ فِی الْحَقِّ أَنْ نَأْخُذَهُ (1) وَ فِی الْحَقِّ أَنْ نَمْنَعَهُ (2)، فَاصْبِرْ مَغْمُوماً أَوْ مُتْ مُتَأَسِّفاً، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی رَافِدٌ وَ لَا ذَابٌّ وَ لَا مُسَاعِدٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی، فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَنِیَّةِ، فَأَغْضَیْتُ (3) عَلَی الْقَذَی، وَ جَرِعْتُ رِیقِی عَلَی الشَّجَا، وَ صَبَرْتُ مِنْ کَظْمِ الْغَیْظِ عَلَی أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَمِ، وَ أَلَمَّ لِلْقَلْبِ مِنْ حَزِّ الشِّفَارِ.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 336 – 337 ، خطبه 217 - : و از سخنان حضرت علیه السلام: خدایا برای پیروزی بر قریش و یارانشان از تو کمک میخواهم، که پیوند خویشاوندی مرا بریدند، و کار مرا دگرگون کردند، و همگی برای مبارزه با من متّحد گردیدند و گفتند: «حق را اگر میتوانی بگیر و یا اگر تو را از حق محروم دارند، با غم و اندوه صبر کن، و یا با حسرت بمیر.» به اطرافم نگریستم، دیدم نه یاوری دارم، و نه کسی از من دفاع و حمایت میکند، جز خانوادهام که مایل نبودم جانشان به خطر افتد. پس خار در چشم فرو رفته، دیده بر هم نهادم، و با گلوی استخوان در آن گیر کرده، جام تلخ را جرعه جرعه نوشیدم، و در فرو خوردن خشم در امری که تلختر از گیاه حنظل، و دردناکتر از فرو رفتن تیزی شمشیر در دل بود، در حقّی که از همه آنان سزاوارترم، شکیبایی کردم.
**[ترجمه]
قال الجوهری: کفأت الإناء: کببته و قلبته، فهو مکفوء. و زعم ابن الأعرابی أنّ أکفأته لغة (4)، و یروی: کفّوا- بدون الهمزة- و هو أفصح.
و قال الجوهری: رفدته أرفده رفدا: .. إذا أعنته ..، و الإرفاد ...
الإعانة (5).
و قال: الذّبّ: الدّفع و المنع (6).
و قال: ضننت بالشّی ء .. بخلت به ... و قال الفرّاء: ضننت- بالفتح- ..
لغة فیه (7).
و الإغضاء: أدناء الجفون (8)، و القذی فی العین: ما یسقط فیها فیؤذیها (9).
و الشّجا: ما ینشب فی الحلق من عظم و غیره (10).
ص: 608
و العلقم: شجر مرّ، و یقال للحنظل، و کلّ شی ء مرّ: علقم (1).
و الحزّ: القطع، حزّه و احتزّه: قطعه (2).
و الشّفرة- بالفتح- السّکّین العظیم، و الجمع شفار (3)..
**[ترجمه]جوهری میگوید: «کفات الاناء فهو مکفوء» یعنی آن را ریختم و وارونه کردم. و ابن اعرابی ادعا میکند که اکفات نیز کاربرد دارد. - . الصحاح 1: 68 - و کفّوا، بدون همزه، نیز روایت شده است، که این فصیحتر است. و جوهری میگوید: «رفدته ارفده رفدا»: اگر به او کمک کنم، و «الارفاد»: کمک و یاری - . الصحاح2 : 475 - . و میگوید: «الذبّ»: بازداشتن و منع کردن - . الصحاح 1: 126 - . و میگوید: «ضنِنت بالشیء»: نسبت به آن بخل ورزیدم. و فراء میگوید: «ضنَنت» نیز کاربرد دارد - . الصحاح6 : 2159 - . و «الاغضاء»: نزدیک کردن پلکها. و «القذی بالعین»: آنچه در چشم میافتد و باعث اذیت آن شود. و «الشجا»: استخوان و مانند آن که در گلو گیر میکند. و «العلقم»: درختی تلخ، و به حنظل و به هر چیز تلخ مزهای، علقم گویند. و «الحزّ»: قطع کردن، «حزّه احتزّه»: آن را قطع کرد. و «الشفرة»: چاقوی بزرگ، و جمع آن شفار است.
**[ترجمه]
نهج (4): مِنْ کَلَامِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَا عَجَبَاهْ أَ تَکُونُ الْخِلَافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ لَا تَکُونُ بِالصَّحَابَةِ (5) وَ الْقَرَابَةِ؟!.
قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: وَ رُوِیَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ شِعْرٌ فِی هَذَا الْمَعْنَی، وَ هُوَ قَوْلُهُ:
فَإِنْ کُنْتَ بِالشُّورَی مَلَکْتَ أُمُورَهُمْ*** فَکَیْفَ بِهَذَا وَ الْمُشِیرُونَ غُیَّبٌ
وَ إِنْ کُنْتَ بِالْقُرْبَی حَجَجْتَ خَصِیمَهُمْ*** فَغَیْرُکَ أَوْلَی بِالنَّبِیِّ وَ أَقْرَبُ
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 502 ، حکمت 190 - : و از سخنان حضرت علیه السلام: شگفتا! خلافت از راه همصحبتی به دست آید ولی از راه همصحبتی و خویشاوندی به دست نمیآید.
و سید رضی میگوید: و شعری از او در این باره روایت شده است: - اگر با شورا کار آنان را به دست گرفتی، چه شورایی بود که رای دهندگان در آنجا نبودند.
و اگر از راه نزدیکی و خویشاوندی بر مدعیّان حجّت آوردی، دیگری از تو به پیامبر نزدیکتر و سزاوارتر بود.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: فکیف بهذا .. أی کیف تملکها بهذا.
قوله علیه السلام: خصیمهم .. أی من کان خصما لک منهم فی دعوی الخلافة.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (6): حَدِیثُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی النَّثْرِ وَ النَّظْمِ الْمَذْکُورَیْنِ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ، أَمَّا النَّثْرُ فَمُوَجَّهٌ إِلَی عُمَرَ (7) لِأَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا (8) قَالَ لِعُمَرَ: امْدُدْ یَدَکَ.
ص: 609
قَالَ لَهُ عُمَرُ: أَنْتَ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا شِدَّتِهَا وَ رَخَائِهَا فَامْدُدْ أَنْتَ یَدَکَ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِذَا احْتَجَجْتَ لِاسْتِحْقَاقِهِ الْأَمْرَ بِصُحْبَتِهِ إِیَّاهُ فِی الْمَوَاطِنِ .. فَهَلَّا سَلَّمْتَ الْأَمْرَ إِلَی مَنْ قَدْ شَرِکَهُ فِی ذَلِکَ، وَ قَدْ زَادَ عَلَیْهِ بِالْقَرَابَةِ؟!.
وَ أَمَّا النَّظْمُ: فَمُوَجَّهٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، لِأَنَّهُ (1) حَاجَّ الْأَنْصَارَ فِی السَّقِیفَةِ فَقَالَ:
نَحْنُ عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بَیْضَتُهُ الَّتِی تَفَقَّأَتْ (2) عَنْهُ، فَلَمَّا بُویِعَ احْتَجَّ عَلَی النَّاسِ بِالْبَیْعَةِ، وَ أَنَّهَا صَدَرَتْ عَنْ أَهْلِ الْحَلِّ وَ الْعَقْدِ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا احْتِجَاجُکَ عَلَی الْأَنْصَارِ بِأَنَّکَ مِنْ بَیْضَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مِنْ قَوْمِهِ فَغَیْرُکَ أَقْرَبُ نَسَباً مِنْکَ إِلَیْهِ، وَ أَمَّا احْتِجَاجُکَ بِالاخْتِیَارِ وَ رِضَی الْجَمَاعَةِ (3)، فَقَدْ کَانَ قَوْمٌ مِنْ أَجِلَّةِ (4) الصَّحَابَةِ غَائِبِینَ لَمْ یَحْضُرُوا الْعَقْدَ، فَکَیْفَ ثَبَتَ (5)؟!..
**[ترجمه]منظور از «فکیف بهذا»، یعنی چگونه این امر ممکن است. و منظور از «خصیمهم»، یعنی کسی که از آنها در امر خلافت دشمن تو بود.
ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 18: 416 -
میگوید: منظور حضرت از سخنان نظم و نثرش، ابوبکر و عمر است، و اما مخاطب وی در کلام منثورش عمر است، زیرا آن گاه که ابوبکر به عمر گفت: دستت را برای بیعت دراز کن. عمر به او گفت: تو در تمام موقعیتها، دشوار و آسان آن، یار و صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله بودی، پس تو دستت را دراز کن. علی علیه السلام فرمود: اگر صحبت و همراهی او در در موقعیتها را دلیل شایستگیاش نسبت به امر خلافت میدانی، پس چرا امر خلافت را به کسی که شریک او در این خصوص است، و علاوه بر آن، در خویشاوندی بر او پیشی دارد، تحویل نمیدهی؟
و اما مخاطب حضرت در سخن منظومش، ابوبکر است، زیرا او در روز سقیفه برای انصار حجت آورد و گفت: ما خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصل و عشیره او هستیم. و هنگامی که با او بیعت شد، برای مردم حجت آورد که بیعت از جانب کسانی که مختار بودند، صورت گرفت. و علی علیه السلام فرمود: اما حجت آوردنت برای انصار که تو از اصل و عشیره و قوم رسول الله صلی الله علیه و آله هستی، دیگری از لحاظ خویشاوندی به رسول الله نزدیکتر است؛ و اما اختیار و رضای مردم را که به عنوان حجت ارائه دادی، بدان که گروهی از بزرگان صحابه غایب بودند و در پیمان بیعت حاضر نبودند، پس چگونه این امر میسر است؟!
**[ترجمه]
نهج (6): قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَوَ اللَّهِ مَا زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّی: مُسْتَأْثَراً عَلَیَّ، مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (7) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی یَوْمِ (8) النَّاسِ هَذَا.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 53 ، خطبه 6 - : میفرماید: به خدا سوگند، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله تا امروز، پیوسته حقّ مرا از من باز داشته اند، و دیگری را بر من مقدّم داشته اند.
**[ترجمه]
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 68 ، خطبه 26 - : از سخنان حضرت علیه السلام: به اطراف خود نگاه کرده یاوری جز اهل بیت خود ندیدم، «که اگر مرا یاری کنند، کشته خواهند شد» پس به مرگ آنان رضایت ندادم. چشم پر از خار و خاشاک را ناچار فرو بستم. با گلویی که استخوان شکسته در آن گیر کرده بود، جام تلخ حوادث را نوشیدم و خشم خویش فرو خوردم و بر نوشیدن جام تلختر از گیاه حنظل، شکیبایی نمودم.
**[ترجمه]
وَ قَالَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ (1): قَالُوا: لَمَّا انْتَهَتْ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْبَاءُ السَّقِیفَةِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا قَالَتِ الْأَنْصَارُ؟ قَالُوا: قَالَتْ: مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَهَلَّا احْتَجَجْتُمْ (2) عَلَیْهِمْ بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَصَّی بِأَنْ یُحْسَنَ إِلَی مُحْسِنِهِمْ وَ یُتَجَاوَزَ عَنْ مُسِیئِهِمْ؟ قَالُوا: وَ مَا فِی هَذَا مِنَ الْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ؟.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ کَانَتِ الْإِمَارَةُ (3) فِیهِمْ لَمْ تَکُنِ الْوَصِیَّةُ بِهِمْ.
ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَمَا ذَا قَالَتْ قُرَیْشٌ؟!. قَالُوا: احْتَجَّتْ بِأَنَّهَا شَجَرَةُ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله).
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: احْتَجُّوا بِالشَّجَرَةِ وَ أَضَاعُوا الثَّمَرَةَ!..
**[ترجمه]و در جای دیگر میفرماید - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 97 – 98 ، خطبه 67 - : (وقتی در 28 صفر سال 11 هجری) ماجرای سقیفه را به امام رساندند، پرسید: انصار چه گفتند؟ پاسخ شنید که انصار گفتند: زمامداری از ما، و رهبری از شما مهاجرین انتخاب گردد. پس امام علیه السلام فرمود: چرا با آنها به این سخن رسول خدا استدلال نکردید که آن حضرت درباره انصار سفارش فرمود: با نیکان آنها به نیکی رفتار کنید و از بدکاران آنها در گذرید؟ پرسیدند: چگونه این حدیث، انصار را از زمامداری دور میکند؟ پاسخ داد: اگر زمامداری و حکومت در آنان بود، سفارش کردن در باره آنها معنایی نداشت. سپس پرسید، قریش در سقیفه چه گفتند؟ جواب دادند: قریش میگفتند، ما از درخت رسالتیم. امام علیه السّلام فرمود: به درخت رسالت استدلال کردند، امّا میوهاش را ضایع ساختند.
**[ترجمه]
الکظم- بفتح الظاء- مخرج النّفس (4).
قوله علیه السلام: احتجوا بالشجرة و أضاعوا الثمرة .. المراد بالثمرة إمّا الرسول صلّی اللَّه علیه و آله و الإضاعة عدم اتّباع نصبه (5)، أو أمیر المؤمنین و أهل البیت علیهم السلام تشبیها له صلّی اللَّه علیه و آله بالأغصان، أو اتّباع الحقّ الموجب للتمسّک به دون غیره کما قیل، و الغرض إلزام قریش بما تمسّکوا به من قرابته صلّی اللَّه علیه و آله، فإن تمّ فالحقّ لمن هو أقرب و أخصّ، و إلّا فالأنصار
ص: 611
علی دعواهم.
**[ترجمه]«الکظَم»: راه و مجرای تنفس. «احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة»، منظور از «الثمرة»، یا پیامبرصلی الله علیه و آله است و «الاضاعة»، عدم اطاعت از نص او و یا امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السلام هستند که پیامبر به شاخهها تشبیه شده است، و یا آن گونه که گفته شد، پیروی کردن از حقی که موجب چنگ زدن به وی و رها کردن دیگری است، که هدف آن ملزم کردن قریش به چنگ زدن به خویشاوندی خود با رسول الله صلی الله علیه و آله است، و اگر این امر صورت بگیرد، در این حالت، حق از آن کسی است که به رسول الله صلی الله علیه و آله نزدیکتر و خویشاوندتر باشد، وگرنه انصار بر ادعای خود باقی خواهند ماند.
**[ترجمه]
نهج (1): مِنْ کَلَامِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ- لَمَّا عَزَمُوا عَلَی بَیْعَةِ عُثْمَانَ-: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی أَحَقُّ بِهَا (2) مِنْ غَیْرِی، وَ وَ اللَّهِ لَأُسْلِمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِینَ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَیَّ خَاصَّةً، الْتِمَاساً لِأَجْرِ ذَلِکَ وَ فَضْلِهِ، وَ زُهْداً فِیمَا تَنَافَسْتُمُوهُ مِنْ زُخْرُفِهِ وَ زِبْرِجِهِ (3).
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح: 102، خطبه 74 - : و از سخنان آن حضرت است، هنگامی که قصد بیعت کردن با عثمان را کردند: همانا میدانید که سزاوارتر از دیگران به خلافت، من هستم. سوگند به خدا به آنچه انجام دادهاید گردن مینهم، تا هنگامی که اوضاع مسلمین روبراه باشد و از هم نپاشد، و جز من به دیگری ستم نشود، و پاداش این گذشت و سکوت و فضیلت را از خدا انتظار دارم، و از آن همه زر و زیوری که به دنبال آن حرکت میکنید، پرهیز میکنم.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: أنّی أحقّ بها .. أی بالخلافة و التفضیل، کما فی قوله تعالی: قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ (4)، و الجور علیه علیه السلام خاصّة غصب حقّه، و فیه دلالة علی أنّ خلافة غیره جور مطلقا، و التسلیم علی التقدیر المفروض- و هو سلامة (5) أمور المسلمین- و إن لم یتحقّق الفرض- لرعایة مصالح الإسلام و التقیّة. و التماسا مفعولا له للتسلیم.
و التّنافس: الرّغبة فی النّفیس المرغوب للانفراد به (6).
و الزّخرف- بالضم-: الذّهب و کمال حسن الشّی ء (7).
و الزّبرج- بالکسر- الزّینة (8).
**[ترجمه]منظور از «انی احقّ بها»، یعنی به خلافت و برتری، آنگونه که در این سخن خداوند تعالی آمده: {آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان؟} - . الفرقان / 15 - ،
و «الجور علیه»، به خصوص به غصب کردن خلافتش اشاره دارد، و در آن دلالتی است که خلافت دیگری کاملا ظالمانه است و تسلیم شدن در فرض مذکور که همان سلامت امور مسلمین - هر چند که این امر تحقق نیافت - برای مراعات منافع اسلام و تقیه است. و «التماسا»، مفعول له برای تسلیم است. و «التنافس»: علاقه نسبت به امر نفیس و گرانبها، برای آن که آن را به خود اختصاص دهد. و «الزُخرُف»: طلا و کمال زیبایی و حسن هر چیز را گویند. و «الزِبرج»: زینت.
**[ترجمه]
نهج (9): وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: .. بَعَثَ رُسُلَهُ بِمَا خَصَّهُمْ بِهِ
ص: 612
مِنْ وَحْیِهِ، وَ جَعَلَهُمْ حُجَّةً لَهُ عَلَی خَلْقِهِ، لِئَلَّا تَجِبَ الْحُجَّةُ لَهُمْ بِتَرْکِ الْإِعْذَارِ إِلَیْهِمْ، فَدَعَاهُمْ بِلِسَانِ الصِّدْقِ إِلَی سَبِیلِ الْحَقِّ، أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ کَشَفَ الْحَقَّ (1) کَشْفَةً، لَا أَنَّهُ جَهِلَ مَا أَخْفَوْهُ مِنْ مَصُونِ أَسْرَارِهِمْ وَ مَکْنُونِ ضَمَائِرِهِمْ، وَ لَکِنْ لِیَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا، فَیَکُونَ الثَّوَابُ جَزَاءً، وَ الْعِقَابُ بَوَاءً.
أَیْنَ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّهُمُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ دُونَنَا کَذِباً وَ بَغْیاً عَلَیْنَا؟! أَنْ رَفَعَنَا اللَّهُ وَ وَضَعَهُمْ، وَ أَعْطَانَا وَ حَرَمَهُمْ، وَ أَدْخَلَنَا وَ أَخْرَجَهُمْ، بِنَا یُسْتَعْطَی الْهُدَی وَ یُسْتَجْلَی (2) الْعَمَی: إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ غُرِسُوا فِی هَذَا الْبَطْنِ مِنْ هَاشِمٍ، لَا تَصْلُحُ عَلَی سِوَاهُمْ، وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ مِنْ غَیْرِهِمْ.
مِنْهَا: آثَرُوا عَاجِلًا، وَ أَخَّرُوا آجِلًا، وَ تَرَکُوا صَافِیاً، وَ شَرِبُوا آجِناً، کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی فَاسِقِهِمْ وَ قَدْ صَحِبَ الْمُنْکَرَ فَأَلِفَهُ، وَ بَسِئَ بِهِ وَ وَافَقَهُ حَتَّی شَابَتْ عَلَیْهِ مَفَارِقُهُ، وَ صُبِغَتْ بِهِ خَلَائِقُهُ، ثُمَّ أَقْبَلَ مُزْبِداً (3) کَالتَّیَّارِ لَا یُبَالِی مَا غَرِقَ، أَوْ کَوَقْعِ النَّارِ فِی الْهَشِیمِ لَا یَحْفِلُ مَا حَرَّقَ، أَیْنَ الْعُقُولُ الْمُسْتَصْبِحَةُ بِمَصَابِیحِ الْهُدَی، وَ الْأَبْصَارُ اللَّامِحَةُ إِلَی مَنَارِ التَّقْوَی؟ أَیْنَ الْقُلُوبُ الَّتِی وُهِبَتْ لِلَّهِ! وَ عُوقِدَتْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ؟
ازْدَحَمُوا عَلَی الْحُطَامِ، وَ تَشَاحُّوا عَلَی الْحَرَامِ، وَ رُفِعَ لَهُمْ عَلَمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَصَرَفُوا عَنِ الْجَنَّةِ وُجُوهَهُمْ، وَ أَقْبَلُوا إِلَی النَّارِ بِأَعْمَالِهِمْ، دَعَاهُمْ رَبُّهُمْ فَنَفَرُوا وَ وَلَّوْا، وَ دَعَاهُمُ الشَّیْطَانُ فَاسْتَجَابُوا وَ أَقْبَلُوا!.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح :200 -202 ، خطبه 144 - : خداوند پیامبران را برانگیخت و وحی را به آنان اختصاص داد، و پیامبران را حجّت خود بر بندگان قرار داد، تا استدلالی یا جای عذری برای کسی باقی نماند. پس پیامبران انسانها را با زبان راستگویی به راه حق فراخواندند. آگاه باشید که خداوند از درون بندگان پرده بر میگیرد، نه آن که بر اسرار پوشیده آنان آگاه نیست، و بر آنچه در سینهها نهفته دارند بیخبر است، بلکه خواست آنان را آزمایش کند، تا کدام یک، اعمال نیکو انجام میدهد، و پاداش، برابر نیکوکاری و کیفر، مکافات در خور بدیها باشد. کجا هستند کسانی که پنداشتند دانایان علم قرآن آنان میباشند نه ما، که این ادّعا را بر اساس دروغ و ستمکاری بر ضدّ ما روا داشتند، خدا ما اهل بیت پیامبر علیهم السّلام را بالا آورد و آنان را پست و خوار کرد. به ما عطا فرمود و آنها را محروم ساخت. ما را در حریم نعمتهای خویش داخل و آنان را خارج کرد، که راه هدایت را با راهنمایی ما میپویند، و روشنی دلهای کور را از ما میجویند. همانا امامان (دوازده گانه) همه از قریش بوده که درخت آن را در خاندان بنی هاشم کاشتهاند، مقام ولایت و امامت در خور دیگران نیست، و دیگر مدعیّان زمامداری، شایستگی آن را ندارند.
و از این خطبه است:
گمراهان، دنیای زودگذر را برگزیدند، و آخرت جاویدان را رها کردند. چشمه زلال را گذاشتند و از آب تیره و ناگوار نوشیدند. گویا فاسق آنها را مینگرم که با منکر و زشتیها یار است (عبد الملک مروان) و با آن انس گرفته و همنشین میگردد تا آن که موی سرش در گناهان سفید گشته و خلق و خوی او رنگ گناه و منکر گیرد. در چنین حالی، کف بر لب به مردم یورش آورد، چونان موج خروشانی که از غرق کردن هر چیزی بیپروا باشد، یا شعلهای که تر و خشک را بسوزاند و همه چیز را خاکستر گرداند. کجایند عقلهای روشنی خواه از چراغ هدایت و کجایند چشمهای دوخته شده بر نشانههای پرهیزکاری؟ کجایند دلهای به خدا پیشکش شده و در اطاعت خدا پیمان بسته؟ افسوس که دنیاپرستان بر متاع پست دنیا هجوم آوردند، و برای به دست آوردن حرام یورش آورده، یکدیگر را پس زدند. نشانه بهشت و جهنّم برای آنان بر افراشته، اما از بهشت روی گردان و با کردار زشت خود به طرف آتش روی آوردند. پروردگارشان آنان را فراخواند امّا پشت کرده، فرار کردند، و شیطان آنان را دعوت کرد، پذیرفته و به سوی او شتابان حرکت کردند.
**[ترجمه]
الکشف .. أرید به هنا الابتلاء الذی هو سببه. و قال فی النهایة:
الجراحات بواء .. أی سواء فی القصاص .. و منه حَدِیثُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4)،
ص: 613
وَ الْعِقَابُ بَوَاءً، و أصل البواء: اللّزوم (1).
أین الذین زعموا ..؟ أی الخلفاء الجائرون المتقدّمون.
قوله علیه السلام: إن رفعنا اللَّه .. تعلیل لدعوتهم (2) الکاذبة .. أی کانت العلّة الحاملة لهم علی هذا الکذب أنّ اللَّه رفع قدرنا فی الدنیا و الآخرة و أعطانا ..
أی الملک و النبوّة، و أدخلنا .. أی فی دار قربه و عنایاته الخاصّة. و إنّ هاهنا للتعلیل .. أی لأن، فحذف اللام، و یحتمل أن یکون المعنی أین الذین زعموا عن أن یروا أن رفعنا اللَّه و أورثنا الخلافة و وضعهم بأخذهم بأعمالهم السیّئة.
و البطن: ما دون القبیلة و فوق الفخذ (3).
قوله علیه السلام: لا تصلح علی سواهم.
أی لا یکون لها صلاح علی ید غیرهم، و لا یکون الولاة (4) من غیرهم صالحین.
و الآجن: الماء المتغیّر (5).
قوله علیه السلام: کأنّی أنظر.
قال ابن أبی الحدید: هو إشارة إلی قوم یأتی من الخلف بعد السلف (6).
قیل: و الأظهر أنّ المراد بهم من تقدّم ذکرهم من الخلفاء و غیرهم من ملاعین الصحابة، کما قال علیه السلام- فی الفصل السابق-: أین الذین زعموا؟
فیکون قوله علیه السلام: کأنّی أنظر .. إشارة إلی ظهور اتّصافهم بالصفات حتی کأنّه یراه عیانا.
ص: 614
و قال فی النهایة: بسأت- بفتح السین و کسرها-: أی اعتادت و استأنست (1).
شابت علیه مفارقه .. أی ابیضّ شعره (2) و فنی عمره فی صحبة المنکر.
و صبغت به خلائقه .. أی صار المنکر عادته حتّی تلوّنت خلائقه به (3).
و التّیّار: موج البحر (4) و لجّته.
و کلمة ثمّ للترتیب الحقیقی أو الذکری، و لعلّ المراد بالفاسق: عمر.
و قوله علیه السلام: لا یحفل .. أی لا یبالی (5)، و اللّامحة: النّاظرة (6).
**[ترجمه]«الکشف»، در این جا منظور ابتلا و آزمایشی که عامل آن است. و در النهایة آمده: «الجراحات بواء»، در قصاص برابر هستند، و در حدیث علی علیه السلام آمده: «والعقاب بواء»، و اصل البواء، لزوم است. «این الذین زعموا»، منظور خلفای آغازین هستند. و منظور از «ان رفعنا الله»، تعلیلی برای ادعای کاذب آنهاست، یعنی علتی که آنها را به این دروغ واداشته است، این است که خداوند، مقام ما را در دنیا و آخرت بالا برد و نسبت به ما فضل و بخشش داشت، منظور زمامداری و نبوت است. و «ادخلناه»، یعنی ما را وارد سرای قرب به او و الطاف خاص او قرار داد. و «ان» در اینجا برای تعلیل است، یعنی «لان»، به معنای زیرا است، که لام را حذف کرده است، و ممکن است معنا این باشد: کجا هستند کسانی که ادعا داشتند، خداوند مقام ما را بالا برد و خلافت را به ما به ارث داد و آنها را به خاطر اعمال بد و زشت خود پست گردانید.
«البطن»: کوچکتر از قبیله و بزرگتر از طایفه و عشیره است. و منظور از «لا تصلح علی سواهم»، یعنی صلاح آن در دست دیگری نخواهد بود، و والیانی که غیر از آنها باشند، انسانهای صالحی نخواهند بود. و «الاجن»: آبی که رنگ و بوی آن تغییر یافته است. و منظور از «کانی انظر»، ابن ابی الحدید میگوید: اشاره به قومی است که در آینده میآیند و از نسل گذشتگان هستند، و گویند: بهتر این است که مراد همان خلفا و دیگر صحابهای باشد که ذکر شدند، همانطور که در بخش قبل میفرماید: کجا هستند کسانی که ادعا میکردند؟ و در این صورت، «کانی انظر»، اشاره به ظاهر شدن وصفشان به آن صفات، گویی که حضرت آن را به طور آشکارا میبیند.
و در النهایة آمده: «بَسَات و بَسِات»: عادت کرد و انس گرفت - . النهایة 1: 126 - . «شابت علیه مفارقه»، یعنی در همنشینی و انجام اعمال منکر و زشت، موهای او سفید شد و عمرش تمام شد. و «صُبغت به خلائقه»، یعنی منکر عادت او شد، به طوری که اخلاقش با آن رنگ گرفت. و «التیار»: موج دریا و گرداب را گویند. و کلمه «ثم» برای ترتیب حقیقی یا ترتیب ذکری است. و شاید منظور از فاسق، عمر باشد و« لا یحفل»، یعنی اهمیت نمیدهد. و «اللامحة»: نظارهگر.
**[ترجمه]
نهج (7): مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْمَلَاحِمِ: وَ أَخَذُوا یَمِیناً وَ شِمَالًا ظَعْناً (8) فِی مَسَالِکِ الْغَیِّ، وَ تَرْکاً لِمَذَاهِبِ الرُّشْدِ، فَلَا تَسْتَعْجِلُوا مَا هُوَ کَائِنٌ مُرْصَدٌ، وَ لَا تَسْتَبْطِئُوا مَا یَجِی ءُ بِهِ الْغَدُ، فَکَمْ مِنْ مُسْتَعْجِلٍ بِمَا إِنْ أَدْرَکَهُ وَدَّ أَنَّهُ لَمْ یُدْرِکْهُ، وَ مَا أَقْرَبَ الْیَوْمَ مِنْ تَبَاشِیرِ غَدٍ. یَا قَوْمِ! هَذَا إِبَّانُ وُرُودِ (9) کُلِّ مَوْعُودٍ،
ص: 615
وَ دُنُوٌّ مِنْ (1) طَلْعَةِ مَا لَا تَعْرِفُونَ، أَلَا وَ إِنَّ (2) مَنْ أَدْرَکَهَا مِنَّا یَسْرِی فِیهَا بِسِرَاجٍ مُنِیرٍ، وَ یَحْذُوا فِیهَا عَلَی مِثَالِ الصَّالِحِینَ، لِیَحُلَّ فِیهَا رِبْقاً، وَ یُعْتِقَ رِقّاً (3)، وَ یَصْدَعَ شُعَباً، وَ یَشْعَبَ صَدْعاً، فِی سُتْرَةٍ عَنِ النَّاسِ، لَا یُبْصِرُ الْقَائِفُ أَثَرَهُ وَ لَوْ تَابَعَ نَظَرَهُ، ثُمَّ لَیُشْحَذَنَّ فِیهَا قَوْمٌ شَحْذَ الْقَیْنِ النَّصْلَ، تُجْلَی بِالتَّنْزِیلِ أَبْصَارُهُمْ، وَ یُرْمَی بِالتَّفْسِیرِ فِی مَسَامِعِهِمْ، وَ یُغْبَقُونَ (4) کَأْسَ الْحِکْمَةِ بَعْدَ الصَّبُوحِ.
مِنْهَا: وَ طَالَ الْأَمَدُ بِهِمْ لِیَسْتَکْمِلُوا الْخِزْیَ وَ یستوجب (یَسْتَوْجِبُوا) (5) الْغِیَرَ، حَتَّی إِذَا اخْلَوْلَقَ الْأَجَلُ، وَ اسْتَرَاحَ قَوْمٌ إِلَی الْفِتَنِ، وَ اشْتَالُوا (6) عَنْ لَقَاحِ حَرْبِهِمْ، لَمْ یَمُنُّوا عَلَی اللَّهِ بِالصَّبْرِ، وَ لَمْ یَسْتَعْظِمُوا بَذْلَ أَنْفُسِهِمْ فِی الْحَقِّ، حَتَّی إِذَا (7) وَافَقَ وَارِدُ الْقَضَاءِ انْقِطَاعَ مُدَّةِ الْبَلَاءِ، حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَی أَسْیَافِهِمْ، وَ دَانُوا لِرَبِّهِمْ بِأَمْرِ وَاعِظِهِمْ، حَتَّی إِذَا قَبَضَ اللَّهُ رَسُولَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ رَجَعَ قَوْمٌ عَلَی الْأَعْقَابِ، وَ غَالَتْهُمُ (8) السُّبُلُ، وَ اتَّکَلُوا عَلَی الْوَلَائِجِ (9)، وَ وَصَلُوا غَیْرَ الرَّحِمِ، وَ هَجَرُوا السَّبَبَ الَّذِی أُمِرُوا بِمَوَدَّتِهِ، وَ نَقَلُوا الْبِنَاءَ عَنْ رَصِّ أَسَاسِهِ فَبَنَوْهُ (10) فِی غَیْرِ
ص: 616
مَوْضِعِهِ، مَعَادِنُ کُلِّ خَطِیئَةٍ، وَ أَبْوَابُ کُلِّ ضَارِبٍ فِی غَمْرَةٍ (1). قَدْ مَارُوا فِی الْحَیْرَةِ، وَ ذَهَلُوا عَنِ (2) السَّکْرَةِ عَلَی سُنَّةٍ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ مِنْ مُنْقَطِعٍ إِلَی الدُّنْیَا رَاکِنٍ، أَوْ مُفَارِقٍ لِلدِّینِ مُبَایِنٍ.
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح :208 – 209 ، خطبه 150 - : و از خطبههای آن حضرت که به فتنهها اشاره دارد: به راههای چپ و راست رفتند، و راه ضلالت و گمراهی پیمودند، و راه روشن هدایت را گذاشتند. پس در باره آنچه که باید باشد شتاب نکنید، و آنچه را که در آینده باید بیاید دیر مشمارید، چه بسا کسی برای رسیدن به چیزی شتاب میکند امّا وقتی به آن رسید، دوست دارد که ای کاش آن را نمیدید؛ و چه نزدیک است امروز ما به فردایی که سپیده آن آشکار شد. ای مردم! اینک ما در استانه تحقّق وعدههای داده شده و نزدیکی طلوع آن چیزهایی که بر شما پوشیده و ابهام آمیز است، قرار داریم. بدانید آن کس از ما (حضرت مهدی) که فتنههای آینده را دریابد، با چراغی روشنگر در آن گام مینهد، و بر همان سیره و روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امامان علیهم السّلام رفتار میکند تا گرهها را بگشاید، بردگان و ملّتهای اسیر را آزاد سازد، جمعیّتهای گمراه و ستمگر را پراکنده و حق جویان پراکنده را جمع آوری میکند. حضرت مهدی (عج) سالهای طولانی پنهان از مردم به سر میبرد، آن چنان که اثر شناسان، اثر قدمش را نمیشناسند، گر چه در یافتن اثر و نشانهها تلاش فراوان کنند. سپس گروهی برای درهم کوبیدن فتنهها آماده میگردند، و چونان شمشیرها صیقل میخورند، دیدههاشان با قرآن روشنایی گیرد، و در گوشهاشان تفسیر قرآن طنین افکند، و در صبحگاهان و شامگاهان جامهای حکمت سرمیکشند.
و از این خطبه است: روزگار آنان به طول انجامید تا رسوایی آنها به نهایت رسید، و خود را سزاوار بلای زمانه گرداندند، و چون پایان مدّت آنها نزدیک شد، گروهی در فتنهها آسودند و گروهی دست به حمله و پیکار با فسادگران زدند و با شکیبایی که داشتند بر خدا منّت ننهادند، و جان دادن در راه خدا را بزرگ نشمردند، تا آنجا که اراده الهی به پایان دوران جاهلیّت موافق شد. شمشیرها در راه خدا کشیدند، و بینشهای خود را بر شمشیر نشاندند، و طاعت پروردگار خود را پذیرفتند، و فرمان پند دهنده خود را شنیدند، و در پیروزی و سربلندی زیستند، تا آن که خدا، پیامبرش را نزد خود برد، (افسوس) که گروهی به گذشته جاهلی خود باز گشتند، و با پیمودن راههای گوناگون به گمراهی رسیدند، و به دوستان منحرف خود پیوستند و از دوستی با مؤمنان که به آن امر شده بودند بریدند، و بنیان را از اساسش را تغییر داده، در جای دیگری بنا نهادند. آنان کانون هر خطا و گناه، و پناهگاه هر فتنه جو شدند. که سرانجام در سرگردانی فرو رفته، و در غفلت و مستی به روش و آیین فرعونیان در آمدند، یا از همه بریده و دل به دنیا بستند، و یا پیوند خود را با دین گسستند.
**[ترجمه]
نصب (ظعنا) و (ترکا) علی المصدر و العامل فیهما من غیر لفظهما، أو مصدران قاما مقام الفاعل.
قوله علیه السلام: مرصد .. علی المفعول .. أی مترقّب معدّ (3) لا بدّ من کونه.
و تباشیر کلّ شی ء: أوائله (4).
و إبّان الشّی ء- بالکسر و التشدید-: وقته و زمانه (5)، و لعلّه إشارة إلی ظهور القائم علیه السلام.
قوله علیه السلام: إنّ من أدرکها منّا.
أی قائم آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله.
و سری- کضرب- و أسری .. أی سار باللّیل (6).
و الرّبق- بالفتح: شدّ الشّاة بالربق و هو الخیط (7).
ص: 617
و الصّدع: التّفریق (1) و الشّقّ (2).
و الشّعب: الجمع (3).
قوله علیه السلام: فی سترة.
أشار علیه السلام به إلی غیبة القائم علیه السلام.
و القائف: الّذی یتّبع الآثار و یعرفها (4).
و شحذت السّکّین: حددته (5) .. أی لیحرصنّ فی تلک الملاحم قوم علی الحرب، و یشحذ عزائمهم فی قتل أهل الضلال کما یشحذ القین- و هو الحدّاد (6) النّصل: کالسّیف و غیره (7).
و یجلی بالتّنزیل: .. أی یکشف (8) الرین و الغطاء عن قلوبهم بتلاوة القرآن و إلهامهم تفسیره و معرفة أسراره، و کشف الغطاء عن مسامع قلوبهم.
و الغبوق: الشّرب بالعشیّ، تقول منه (9) غبقت الرّجل أغبقه- بالضم فاغتبق هو (10) .. أی تفاض علیهم المعارف صباحا و مساء، و القوم: أصحاب القائم علیه السلام.
قوله علیه السلام: و طال الأمد بهم.
هذا متّصل بکلام قبله لم یذکره.
ص: 618
السیّد رضی اللَّه عنه، و الأمد: الغایة (1).
و الغیر: اسم من قولک غیّرت الشّی ء فتغیّر .. أی تغیّر الحال و انتقالها من الصّلاح إلی الفساد (2).
و اخلولق الأجل .. أی قرب انقضاء أمرهم (3)، من اخلولق السّحاب ..
أی استوی و صار خلیقا بأن یمطر، و اخلولق الرّسم: استوی بالأرض (4).
و استراح قوم .. أی مال قوم (5) من شیعتنا إلی هذه الفئة الضالّة و اتّبعوها تقیّة أو لشبهة دخلت علیهم.
و اشتالوا .. أی رفعوا أیدیهم (6) و سیوفهم، و استعار اللّقاح- بفتح اللام (7) لإثارة الحرب لشبهها بالناقة.
و قوله علیه السلام: حتّی (8) إذا قبض اللَّه .. لعلّه منقطع عمّا قبله إلّا أن یحمل (من طال الأمد بهم) فی الکلام المتقدّم علی من کان من أهل الضلال قبل الإسلام، و لا یخفی بعده.
و بالجملة، الکلام صریح فی شکایته علیه السلام عن (کذا) الذین غصبوا الخلافة منه.
ص: 619
و غالتهم السّبل .. أی أهلکتهم (1).
و وصلوا غیر الرحم .. أی غیر رحم رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله.
و السبب الذی أمروا بمودّته أهل البیت علیهم السلام کما
قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: خَلَّفْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی حَبْلَانِ مَمْدُودَانِ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (2).
کلّ ضارب فی غمرة .. أی سائر فی غمرة (3) الضلالة و الجهالة.
قد ماروا فی الحیرة .. أی تردّدوا و اضطربوا فیها (4).
و المنقطع إلی الدّنیا: هو المنهمک فی لذاتها (5) و المفارق للدین هو الزاهد الذی یترک الدنیا للدنیا، أو یعمل علی الضلالة و الردی، و سیأتی فیما سنورده من کتبه علیه السلام و غیرها ما هو صریح فی الشکایة.
**[ترجمه]منصوب بودن «ظعنا و ترکا» بنابر مفعول به بودن است و عامل آن، فعلی از غیر لفظ آنهاست؛ یا مصدر هستند که جانشین فاعل شدند. و «مُرصَد»، بنابر اینکه اسم مفعول باشد، یعنی آنچه انتظار آن میرود و آماده شده است که به وجود آید. «تباشیر کل شیء»: اوائل هر چیز. و «ابّان الشیء»: وقت و زمان آن، که شاید به ظهور حضرت قائم علیه السلام اشاره داشته باشد. و منظور از: «ان مَن ادرکها منّا»، قائم آل محمد علیه السلام است. و «سَرَی» بر وزن ضرب و «اسری»: شبانه سفر کرد و راه افتاد. و «الرَبق»: بستن گوسفند با طناب. و «الصَدع»: پراکنده کردن و شکافتن. و «الشَعب»: جماعت. و این سخن حضرت: «فی سترة»، به غیبت حضرت قائم علیه السلام اشاره دارد. و «القائف»: کسی که ردّ پا را دنبال میکند و میشناسد. و «شحذت السکین» چاقو را تیز کرد؛ یعنی در آن جنگها گروهی را به جنگیدن حریص میکند، و عزم آنها را برای قتل گمراهان تیز میکند، همانگونه که آهنگر تیغ شمشیر و مانند آن را تیز میکند. و «یجلی بالتنزیل»، یعنی به وسیله تلاوت قرآن و الهام کردن تفسیرش به آنها و شناساندن اسرارش، و از بین بردن پوششی که بر گوشهای قلبشان قرار دارد، زنگار و پرده را از قلبهایشان کنار میزند. و «الغبون»: نوشیدن شبانه، و از آن آمده: «غبقت الرجل اغبُقُه فاغتبق هو». و منظور، صبح و شب معارف بر آنها جاری میشود. و «القوم»، منظور یاران حضرت قائم علیه السلام هستند. و «طال الامد بهم»، یعنی این جمله با کلام قبل از آن که سید رضی آن را ذکر نکرده است، مرتبط است. و «الامد»: غایت و نهایت. و «الغِیَر»، اسمی است که از، «غیّرتُ الشیء فتغیّر»، گرفته شده است، که یعنی دگرگونی احوال و انتقالش از صلاح به فساد.
و «اخلولق الاجل»، یعنی پایان کارشان نزدیک شد، که از «اخلولق السحاب» مشتق شده است، یعنی زمان آن شد که باران ببارد، و «اخلولق الرسم»، یعنی نقش با زمین هم سطح شد. و «استراح القوم»، یعنی گروهی از شیعه ما برای تقیه و یا به خاطر شبههای که بر آنها عارض شد، به این جماعت گمراه متمایل شدند. و «اشتالوا»، یعنی دستان و شمشیرهای خود را بالا بردند. «اللَقاح» را به عنوان استعارهای برای برپایی جنگ آورده است، به جهت شباهت آن با شتر. و این سخن حضرت «حتی اذا قبض الله» ممکن است با ما قبل خود مرتبط نباشد، ولی اینکه «من طال الامد بهم» در کلام قبل
بر گمراهان قبل از اسلام حمل شود، بعید به نظر میرسد. خلاصه کلام در شکایت و گله از کسانی که خلافت را از وی غصب کردند، واضح است.
و «غالهم السبل»، یعنی آنها را به هلاکت رساند. و «وصلوا غیر الرحم»، منظور غیر از خویشاوندان رسول الله صلی الله علیه و آله است. و وسیلهای که به دوستی آن مامور شدند، اهل بیت علیهم السلام است، همانگونه که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دو چیز گرانبها را میان شما بر جای گذاشتم، قرآن و اهل بیت من که دو ریسمان هستند که از آسمان به زمین کشیده شدهاند و از من جدا نمیشوند تا اینکه در حوض کوثر بر من وارد شوند. «کل ضارب فی غَمرة»، منظور هر رونده در گرداب گمراهی و جهل. «قد ماروا فی الحیرة»: در شک و تردید و پریشانی حیران شدند. و «المنقطع الی الدنیا»: کسی که در لذتهای دنیا فرورفته باشد، «المفارق للدین»: زاهدی که دنیا را برای دنیا ترک میکند یا بر گمراهی و هلاکت عمل میکند، و در نامههای حضرت و دیگر منابعی که نقل خواهیم کرد، گله و شکایت، صریح و آشکار است.
**[ترجمه]
مِنْهَا (6): مَا کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کِتَابٍ لَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ: وَ کِتَابُ اللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا (7) وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ (8): وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (9)، وَ قَوْلُهُ تَعَالَی: إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ
ص: 620
وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (1) فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَی بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً بِالطَّاعَةِ، وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَی الْأَنْصَارِ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَجُوا عَلَیْهِمْ، فَإِنْ یَکُنِ الْفَلَجُ بِهِ (2) فَالْحَقُّ لَنَا دُونَکُمْ، وَ إِنْ یَکُنْ بِغَیْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ (3).
وَ قُلْتُ إِنِّی کُنْتُ أُقَادُ کَمَا یُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ (4) حَتَّی أُبَایِعَ، وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ، وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ، وَ مَا عَلَی الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ (5) فِی أَنْ یَکُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ یَکُنْ شَاکّاً فِی دِینِهِ وَ لَا مُرْتَاباً بِیَقِینِهِ ...
**[ترجمه]نهج البلاغه - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 387- 388، نامه 28 - : و از نامههای آن حضرت به معاویه: و کتاب خدا آنچه را به ما نرسیده برای ما فرا،هم آورد که خدای سبحان فرمود: {خویشاوندان، بعضی بر بعض دیگر در کتاب خدا سزاوارترند. - . الانفال/ 75 - } و خدای سبحان فرمود: {شایستهترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی دارند، و این پیامبر و آنان که ایمان آوردند، و خدا ولیّ مؤمنان است. - . العمران / 68 - } پس ما یکبار به خاطرخویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و بار دیگر به خاطر اطاعت از خدا، به خلافت سزاوارتریم. و آنگاه که مهاجرین در روز سقیفه با انصار گفتگو و اختلاف داشتند، تنها با ذکر خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر آنان پیروز گردیدند، اگر این دلیل برتری است، پس حق با ماست نه با شما، و اگر دلیل دیگری داشتند، ادّعای انصار به جای خود باقی است.
و گفتهای که مرا چونان شتر مهار کرده به سوی بیعت میکشاندند. سوگند به خدا خواستی نکوهش کنی، امّا ستودی، خواستی رسوا سازی که خود را رسوا کردهای. مسلمان را چه باک که مظلوم واقع شود؟! مادام که در دین خود تردید نداشته، و در یقین خود شک نکند.
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا (6): مَا کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی جَوَابِ عَقِیلٍ: .. فَدَعْ عَنْکَ قُرَیْشاً وَ تَرْکَاضَهُمْ (7) فِی الضَّلَالِ، وَ تَجْوَالَهُمْ فِی الشِّقَاقِ، وَ جِمَاحَهُمْ فِی التِّیهِ (8)، فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی حَرْبِی کَإِجْمَاعِهِمْ عَلَی حَرْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (9) قَبْلِی فَجَزَتْ قُرَیْشاً عَنِّی الْجَوَازِی، فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِی، وَ سَلَبُونِی سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّی.
ص: 621
وَ فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ وَ السِّیَاسَةِ لِابْنِ قُتَیْبَةَ (1): فَإِنَّ قُرَیْشاً قَدِ اجْتَمَعَتْ عَلَی حَرْبِ أَخِیکَ اجْتِمَاعَهَا عَلَی حَرْبِ (2) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) (3) قَبْلَ الْیَوْمِ..
**[ترجمه]و از نامههای حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، جاپ صبحی الصالح : 409 ، نامه 36 - : آنچه در جواب نامه عقیل نوشت: برادر، قریش را بگذار تا در گمراهی بتازند، و در جدایی سرگردان باشند، و با سر کشی و دشمنی زندگی کنند. همانا آنان در جنگ با من متّحد شدند، آنگونه که پیش از من در نبرد با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هماهنگ بودند. خدا قریش را به کیفر زشتیهایشان عذاب کند، آنها پیوند خویشاوندی مرا بریدند، و حکومت فرزند مادرم (پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را از من ربودند.
و در کتاب الامامة و السیاسة ابن قتیبة - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه : 55 -
آمده: قریش بر جنگ با برادرت با هم همدست شدند همانگونه که قبلا بر جنگ با رسول الله صلی الله علیه و آله همدست شده بودند.
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا (4): مَا کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کِتَابٍ لَهُ إِلَی أَهْلِ مِصْرَ- وَ هُمُ الْعُمْدَةُ فِی قَتْلِ عُثْمَانَ-: مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ غَضِبُوا لِلَّهِ حِینَ عُصِیَ فِی أَرْضِهِ وَ ذُهِبَ بِحَقِّهِ وَ ضَرَبَ (5) الْجَوْرُ (6) سُرَادِقَهُ عَلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْمُقِیمِ وَ الظَّاعِنِ، فَلَا مَعْرُوفٌ یُسْتَرَاحُ إِلَیْهِ وَ لَا مُنْکَرٌ یُتَنَاهَی عَنْهُ..
**[ترجمه]و از نامههای حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 410 – 411 ، نامه 38 - : آنچه برای مردم مصر نوشت، که آنها در ماجرای قتل عثمان نقش عمدهای داشتند: از بنده خدا، علی امیر مؤمنان، به مردمی که برای خدا به خشم آمدند، آن هنگام که دیگران خدا را در زمین نافرمانی، و حق او را نابود کردند، پس ستم، خیمه خود را بر سر نیک و بد، مسافر و حاضر، و بر همگان بر افراشت. نه معروفی ماند که در پناه آن آرامش یابند، و نه کسی از زشتیها نهی میکرد .
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا (7): مَا کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کِتَابٍ لَهُ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیِّ: .. بَلَی کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ (8)، وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ ...
**[ترجمه]و از نامههای حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 417 ، نامه 45 - :
آنچه به عثمان بن حنیف انصاری نوشت: آری، از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، فدک در دست ما بود که مردمی بر آن بخل ورزیده، و مردمی دیگر سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند، و بهترین داور خداست.
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا (9): مَا کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کِتَابٍ لَهُ إِلَی أَهْلِ مِصْرَ: .. فَلَمَّا مَضَی (10) تَنَازَعَ الْمُسْلِمُونَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ، فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ یُلْقَی فِی رُوعِی وَ لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالِی (11) أَنَّ الْعَرَبَ تُعَرِّجُ (12) هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ لَا أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنِّی مِنْ بَعْدِهِ ...
ص: 622
**[ترجمه]و از نامههای حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح : 451 ، نامه 62 - : آنچه برای مردم مصر نوشت: آنگاه که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به سوی خدا رفت، مسلمانان پس از وی در کار حکومت با یکدیگر درگیر شدند. سوگند به خدا، نه در فکرم میگذشت، و نه در خاطرم میآمد که عرب خلافت را پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از اهل بیت او بگرداند، یا مرا پس از وی، از عهده دار شدن حکومت باز دارند.
**[ترجمه]
ثُمَّ کَتَبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَ مَا ذَکَرَ بَیْعَةَ النَّاسِ لَهُ (1): .. فَنَهَضْتُ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّی زَاحَ الْبَاطِلُ وَ زَهَقَ، وَ اطْمَأَنَّ الدِّینُ وَ تَنَهْنَهَ (2) ...
**[ترجمه]و از نامههای حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح :451، نامه 62 - :
بعد از بیعت کردن مردم با وی نوشت: پس در میان آن آشوب و غوغا بپاخاستم ،تا آن که باطل از میان رفت، و دین استقرار یافته، آرام شد
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا: قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ (3): قَدْ طَلَعَ طَالِعٌ وَ لَمَعَ لَامِعٌ وَ لَاحَ لَائِحٌ، وَ اعْتَدَلَ مَائِلٌ، وَ اسْتَبْدَلَ اللَّهُ بِقَوْمٍ قَوْماً وَ بِیَوْمٍ یَوْماً وَ انْتَظَرْنَا الْغِیَرَ انْتِظَارَ الْمُجْدِبِ الْمَطَرَ، وَ إِنَّمَا الْأَئِمَّةُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ عُرَفَاؤُهُ (4) عَلَی عِبَادِهِ، لَا یَدْخُلُ (5). الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ ..
**[ترجمه]و از کلام حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح: 212 ، خطبه 152 - : همانا طلوع کنندهای آشکار شد، و درخشندهای درخشید و آشکار شوندهای آشکار گردید، و آن که از جادّه حق منحرف شد به راه راست بازگشت. خداوند گروهی را به گروهی تبدیل، و روزی را برابر روزی قرار داد، و ما چونان مانده در خشکسالان که در انتظار بارانند، انتظار چنین روزی را میکشیدیم. همانا امامان دین، از طرف خدا، تدبیر کنندگان امور مردم و کارگزاران آ گاه بندگانند. کسی به بهشت نمیرود جز آن که آنان را شناخته، و آنان او را بشناسند؛ و کسی در جهنّم سرنگون نگردد، جز آن که منکر آنان باشد و امامان دین هم وی را نپذیرند
**[ترجمه]
وَ مِنْهَا: قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْبَیْعَةِ (6): .. فَنَظَرْتُ فِی أَمْرِی فَإِذَا طَاعَتِی قَدْ سَبَقَتْ بَیْعَتِی، وَ إِذَا الْمِیثَاقُ فِی عُنُقِی لِغَیْرِی.
و قد مرّ فی هذا الکتاب و سیأتی (7) من تظلّمه علیه السلام منهم و شکایته علیه السلام عنهم، و قدحه فیهم، لا سیّما ما أوردناه فی باب غصب الخلافة (8)، و باب مثالب الثلاثة، و باب ما جری بینه و بین عثمان، و ما ذکره فی الإحتجاج علی من یطلب ثاره، و ما ذکره لأبی ذرّ عند إخراجه .. ما لو أعدناه لکان أکثر ممّا أوردنا بکثیر، لکن الأمر علی الطالب یسیر، و الجرعة تدلّ علی الغدیر، و الحبّة علی البیدر الکبیر.
و قد قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (9) فِی شَرْحِ قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ
ص: 623
عَلَی قُرَیْشٍ .. قَدْ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ الْمُحَدِّثِینَ أَنَّهُ عَقِیبَ یَوْمِ السَّقِیفَةِ تَأَلَّمَ وَ تَظَلَّمَ وَ اسْتَنْجَدَ (1) وَ اسْتَصْرَخَ حَتَّی سَئِمُوهُ الْحُضُورَ وَ الْبَیْعَةَ، وَ أَنَّهُ قَالَ- وَ هُوَ یُشِیرُ إِلَی الْقَبْرِ-:
یَ: ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (2) وَ أَنَّهُ قَالَ: وَا جَعْفَرَاهْ! وَ لَا جَعْفَرَ لِیَ الْیَوْمَ، وَا حَمْزَتَاهْ! وَ لَا حَمْزَةَ لِیَ الْیَوْمَ.
وَ قَالَ (3) فِی شَرْحِ قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ قَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ: إِنَّکَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَحَرِیصٌ، وَ هُوَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لَنَا حَقّاً، إِنْ نُعْطَهُ نَأْخُذْهُ وَ إِلَّا نَرْکَبُ لَهُ أَعْجَازَ (4) الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَی.
و قد ذکره الهروی فی الغریبین (5)، و فسّره بوجهین (6).
و قال الجزری فی النهایة: منه حدیث علیّ علیه السلام: لنا حقّ .. و ذکر الخبر ثم قال: الرّکوب علی أعجاز الإبل شاقّ .. أی منعنا (7) حقّنا رکبنا مرکب المشقّة صابرین علیها و إن طال الأمد.
ص: 624
و قال (1): ضرب أعجاز الإبل مثلا لتأخّره عن حقّه الّذی کان یراه له، و تقدّم غیره علیه، و أنّه یصیر علی ذلک و إن طال أمده .. أی إن قدّمنا للإمامة تقدّمنا و إن أخّرنا صبرنا علی الأثرة و إن طالت الأیّام.
و قیل: یجوز أن یریدوا إن تمنعه ببذل (2) الجهد فی طلبه فعل من یضرب فی طلبته (3) أکباد الإبل و لا یبالی باحتمال طول السّری، و الأوّلان أوجه، لأنّه سلّم و صبر علی التّأخّر و لم یقاتل، و إنّما قاتل بعد انعقاد الإمامة له (4). انتهی.
و رواه ابن قتیبة (5)، و قال: معناه رکبنا مرکب الضیم و الذلّ، لأنّ راکب عجز البعیر یجد مشقّة، لا سیّما إذا تطاول به الرکوب علی تلک الحال، و یجوز أن یکون أراد نصبر علی أن نکون أتباعا لغیرنا، لأنّ راکب عجز البعیر یکون ردفا لغیره.
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (6) أَیْضاً أَنَّ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا حَرَّضَتْهُ یَوْماً عَلَی النُّهُوضِ وَ الْوُثُوبِ، فَسَمِعَ صَوْتَ الْمُؤَذِّنِ: أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ لَهَا: أَ یَسُرُّکَ زَوَالُ هَذَا النِّدَاءِ مِنَ الْأَرْضِ؟! قَالَتْ: لَا. قَالَ:
فَإِنَّهُ مَا أَقُولُ لَکِ.
وَ رَوَی- أَیْضاً- (7)، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا رَأَیْتُ مُنْذُ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 625
رَخَاءً، لَقَدْ أَخَافَتْنِی قُرَیْشٌ صَغِیراً وَ أَنْصَبَتْنِی کَبِیراً حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَانَتِ (1) الطَّامَّةُ الْکُبْرَی، وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ (2)..
وَ رَوَی ابْنُ قُتَیْبَةَ- وَ هُوَ مِنْ أَعَاظِمِ رُوَاةِ الْمُخَالِفِینَ- فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ وَ السِّیَاسَةِ (3)
أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أُتِیَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ (4) وَ هُوَ یَقُولُ: أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ! فَقِیلَ لَهُ: بَایِعْ أَبَا بَکْرٍ، فَقَالَ: أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، وَ (5) لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی، أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ (6) بِالْقَرَابَةِ مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَأْخُذُونَهُ (7) مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتَ غَصْباً، أَ لَسْتُمْ زَعَمْتُمْ لِلْأَنْصَارِ أَنَّکُمْ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْهُمْ لِمَکَانِ (8) مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) مِنْکُمْ؟! فَأَعْطَوْکُمُ الْمَقَادَةَ (9)، وَ سَلَّمُوا إِلَیْکُمُ الْإِمَارَةَ، فَأَنَا (10) أَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ عَلَی الْأَنْصَارِ، نَحْنُ أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَیّاً وَ مَیِّتاً فَأَنْصِفُونَا إِنْ کُنْتُمْ تَخَافُونَ اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ (11)، وَ إِلَّا فَبُوءُوا بِالظُّلْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنَّکَ لَسْتَ مَتْرُوکاً حَتَّی تُبَایِعَ!. فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام): احْلِبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ اشْدُدْهُ لَهُ الْیَوْمَ (12)
ص: 626
یَرْدُدْهُ (1) عَلَیْکَ غَداً، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ یَا عُمَرُ لَا أَقْبَلُ قَوْلَکَ، وَ لَا أُبَایِعُهُ. فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: فَإِنْ لَمْ تُبَایِعْنِی فَلَا أُکْرِهُکَ. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ! اللَّهَ .. اللَّهَ لَا (2) تُخْرِجُوا سُلْطَانَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْعَرَبِ مِنْ دَارِهِ وَ قَعْرِ بَیْتِهِ إِلَی دُورِکُمْ وَ قُعُورِ بُیُوتِکُمْ، وَ تَدْفَعُوا أَهْلَهُ عَنْ مَقَامِهِ مِنَ النَّاسِ وَ حَقِّهِ، فَوَ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ- لَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، مَا کَانَ فِیهَا الْقَارِئُ لِکِتَابِ اللَّهِ، الْفَقِیهُ فِی دِینِ اللَّهِ، الْعَالِمُ بِسُنَنِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
ثم
قَالَ ابْنُ قُتَیْبَةَ (3): وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَخْرِجُوا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَضَوْا بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالُوا لَهُ: بَایِعْ. فَقَالَ: إِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ؟!. فَقَالُوا: إِذًا وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ نَضْرِبَ عُنُقَکَ. قَالَ (4): إِذًا تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ.
فَقَالَ (5) عُمَرُ: أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ فَنَعَمْ، وَ أَمَّا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَلَا، وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَ لَا تَأْمُرُ فِیهِ بِأَمْرِکَ؟. فَقَالَ: لَا أُکْرِهُهُ عَلَی شَیْ ءٍ مَا کَانَتْ فَاطِمَةُ إِلَی جَنْبِهِ، فَلَحِقَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَصِیحُ وَ یَبْکِی وَ یُنَادِی یَ: ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (6) ..
ثُمَّ ذَکَرَ ابْنُ قُتَیْبَةَ: (7) أَنَّهُمَا جَاءَا إِلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مُعْتَذِرِینَ، فَقَالَتْ:
نَشَدْتُکُمَا بِاللَّهِ (8) أَ لَمْ تَسْمَعَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: رِضَا فَاطِمَةَ مِنْ
ص: 627
رِضَایَ وَ سَخَطُ فَاطِمَةَ ابْنَتِی (1) مِنْ سَخَطِی؟. وَ مَنْ أَحَبَّ فَاطِمَةَ ابْنَتِی فَقَدْ أَحَبَّنِی (2)، وَ مَنْ أَسْخَطَ فَاطِمَةَ فَقَدْ أَسْخَطَنِی؟. قَالا: نَعَمْ، سَمِعْنَاهُ (3). قَالَتْ:
فَإِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ أَنَّکُمَا أَسْخَطْتُمَانِی وَ مَا أَرْضَیْتُمَانِی، وَ لَئِنْ لَقِیتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَأَشْکُوَنَّکُمَا إِلَیْهِ. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَنَا عَائِذٌ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِهِ وَ سَخَطِکِ یَا فَاطِمَةُ.
ثُمَّ انْتَحَبَ أَبُو بَکْرٍ بَاکِیاً تَکَادُ نَفْسُهُ (4) أَنْ تَزْهَقَ، وَ هِیَ تَقُولُ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ فِی کُلِّ صَلَاةٍ، وَ أَبُو بَکْرٍ یَبْکِی وَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ لَکِ فِی کُلِّ صَلَاةٍ (5) أُصَلِّیهَا .. ثُمَّ خَرَجَ بَاکِیاً.
**[ترجمه]و از کلام حضرت علیه السلام - . نهج البلاغه ، چاپ صبحی الصالح: 81، خطبه 37 - :
در خصوص بیعت میفرماید: در کار خود اندیشیدم. دیدم پیش از بیعت، پیمان اطاعت و پیروی از سفارش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بر عهده دارم، که از من برای دیگری پیمان گرفت.
و در این کتاب، از دادخواهی حضرت و شکایت و نکوهش کردنش از آن روایتی را ذکر کردیم و ذکر خواهیم کرد - . بحار الانوار 8: 651-669 ، و بعد از آن - ، به ویژه آنچه که که در باب غصب خلافت - . الاعراف / 150 -
و باب عیبها و نقصهای آن سه نفر، و باب آنچه میان حضرت و عثمان اتفاق افتاد، و آنچه در اعتراض به کسانی که از وی انتقام میخواستند، ذکر کرد، و آنچه به ابوذر هنگام اخراجش فرمود؛ که اگر آن را دوباره نقل کنیم، خیلی بیش از آن خواهد بود که روایت کردهایم، ولی این امر بر طالب آن آسان است، و جرعه آب بر چشمه، و دانه بر خرمن بزرگ دلالت میکند.
و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 307 -
درباره این سخن حضرت: خداوندا، من از تو علیه قریش کمک میخواهم، میگوید: بسیاری از راویان نقل میکنند که حضرت، پس از روز سقیفه، گله و شکایت کرد و یاری خواست تا جایی که از حاضر شدن و بیعت دادنش ملول و دلتنگ شدند، و اینکه حضرت، در حالی که به قبر اشاره میکرد، فرمود: «ای فرزند مادرم، این قوم مرا ناتوان یافتند، و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.» - . الاعراف / 150 -
و فرمود: «افسوس جعفر! امروز جعفری ندارم، افسوس حمزه! امروز حمزهای ندارم.»
در شرح این سخن حضرت که میفرماید: یکی گفت: پسر ابوطالب، تو بر این کار بسیار آزمندی. که مرتبط با این سخن است که میفرماید: مرا حقی است، اگر دادند - بستانیم - وگرنه ترک شتران سوار شویم و برانیم، هرچند شبروی به درازا بکشد، ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 307 -
میگوید: هروی آن را در الغریبین ذکر میکند و آن را به دو وجه تفسیر کرد. - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید1 : 195 -
و جزری در النهایة میگوید: از جمله آن در حدیث علی علیه السلام آمده: مرا حقی است. .. و روایت را نقل کرده، سپس میگوید: سوار شدن بر ترک شتران کار دشواری است. یعنی اگر ما را از حق خود منع کنند، بر مرکب مشقت و سختی سوار میشویم و بر آن صبر میکنیم، هر چند که زمان آن به طول انجامد.
و میگوید: حضرت، ترک شتران را مثالی برای عقب افتادنش از حقی که آن را از آن خود میدید، و دیگری در آن حق بر وی پیشی گرفت میآورد و این که او بر آن امر صبر میکند، هر چند زمان آن به طول انجامد؛ یعنی اگر ما را برای امامت به پیش اندازند، پیش میافتیم و اگر به عقب بیندازند، بر مقدم داشتن بر ما صبر میکنیم، هر چند که روزگار آن به درازا بکشد.
و گویند: ممکن است مقصود این باشد: اگر از آن منع شویم در طلب آن تلاش میکنیم، مانند کسی که در راه خواسته خویش، دشواریهای شتران و سوار شدن بر ترک آنها را تحمل میکند و به طولانی بودن شبروی اهمیتی نمیدهد. دو وجه اول مناسبتر هستند؛ زیرا حضرت، این عقب افتادن از حق خود را پذیرفت و بر آن صبر کرد و نجنگید، و زمانی جنگید که عقد و پیمان امامت برای وی بسته شد - . النهایة 3: 185- 186 - .
پایان.
و ابن قتیبه این روایت را نقل میکند و میگوید: به این معنا است که ما بر مرکب ظلم و ذلت سوار شویم؛ زیرا کسی که بر ترک شتر سوار میشود، سختی میبیند، به ویژه اگر سوار شدن او در آن وضعیت طول بکشد؛ و ممکن است مقصود وی این باشد: بر اینکه تابع و پیرو دیگری باشیم، صبر میکنیم؛ زیرا کسی که بر انتهای پشت شتر سوار میشود، پس از شخص دیگر قرار میگیرد .
همچنین ابن ابی الحدید روایت میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 11: 113 - :
روزی فاطمه سلام الله علیها حضرت را برای قیام علیه آنها تشویق کرد و در آن هنگام حضرت صدای مؤذن را شنید: اشهد ان محمدا رسول الله - صلی الله علیه و آله -، و به وی فرمود: آیا زوال این ندا را از روی زمین میپسندی؟ فرمود: خیر. فرمود: پس همان اتفاق خواهد افتاد که به تو میگویم.
و همچنین از امام باقر علیه السلام نقل میکند که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 4 : 108 - :
از زمانی که محمد صلی الله علیه و آله مبعوث شد، من در خودم ضعف و سستی ندیدم. قریش در خردسالی مرا ترساند و در بزرگسالی مرا خسته کرد تا اینکه رسول الله صلی الله علیه و آله رحلت کرد و در آن هنگام بو د که مصیبت بزرگ رخ داد، {و بر آنچه توصیف میکنید، خداوند یاریده است.} - . یوسف / 18 - .
و ابن قتیبه، که از بزرگان راویان مخالفان به شمار میآید، در کتاب الامامة و السیاسة نقل میکند - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه : 11 -12 - :
علی علیه السلام را پیش ابوبکر آوردند، در حالی که میفرمود: من بنده خدا و برادر رسولش هستم. به وی گفته شد: با ابوبکر بیعت کن. فرمود: من نسبت به این امر از شما شایستهترم، و با شما بیعت نمیکنم، و شایسته این است که شما با من بیعت کنید. امر خلافت را به وسیله بیعت انصار گرفتید و خویشاوندی پیامبر صلی الله علیه و آله را برای آنها در این امر حجت قرار دادید، و آن را از ما اهل بیت غصب کردید. مگر اینگونه نبود که شما نزد انصار ادعا کردید که به خاطر خویشاوندی محمد صلی الله علیه و آله با شما، نسبت به امر خلافت شایستهتریم، و زمامداری و امامت را به شما تحویل دادند؟! پس من نیز همان چیزی را که برای انصار به عنوان حجت ارائه دادید، حجت میآورم: ما نسبت به رسول الله صلی الله علیه و آله در زمان حیات و وفات ایشان شایستهتریم، پس اگر از خدا میترسید، با ما به انصاف رفتار کنید، و گرنه در حالی که آگاه هستید، به ظلم مبتلا شوید .
عمر به وی گفت: تو را ترک نمیکنیم تا اینکه بیعت کنی! علی علیه السلام به او گفت: طوری شیر میدوشی که فایده آن، فردا به تو رسد. امروز از او حمایت کن و برای بیعت گرفتن با او سخت بگیر، که آن را فردا به تو باز میگرداند. سپس فرمود: ای عمر، به خدا سوگند، سخن تو را نمیپذیرم و با او بیعت نمیکنم. ابوبکر به وی گفت: اگر با من بیعت نکنی، من تو را مجبور نمیکنم. علی علیه السلام فرمود: ای گروه مهاجرین، از خدا بترسید! جانشینی و حکومت محمد صلی الله علیه و آله را در میان عربها، از خانه و منزل وی بیرون نکنید و به خانه و منزل خودتان نبرید، و اهل و خانواده وی را از جایگاه و حقش در میان مردم منع نکنید. به خدا سوگند، ای گروه مهاجرین، ما اهل بیت نسبت به این امر از شما شایستهتریم، که در میان ما، قاری قرآن و فقیه در دین خدا و عالم نسبت به سنتهای پیامبر صلی الله علیه و آله است.
سپس ابن قتیبه میگوید - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه : 13 - :
و در روایت دیگر آمده: علی علیه السلام را بیرون آوردند و وی را پیش ابوبکر بردند و به وی گفتند: بیعت کن. فرمود: اگر این کار را نکنم، چه میکنید؟ گفتند: به خدایی که معبودی به جز او نیست، قسم میخوریم، گردنت را میزنیم. فرمود: پس گردن بنده خدا و برادر رسول الله صلی الله علیه و آله را میزنید. عمر گفت: در خصوص بنده خدا بودن، میپذیریم، ولی برادر رسول الله بودن را نمیپذیریم. این در حالی بود که ابوبکر خاموش بود و حرفی نمیزد. عمر به او گفت: آیا با استفاده از خلیفه بودنت، در خصوص او دستوری نمیدهی؟ گفت: تا زمانی که فاطمه در کنار وی است، او را بر چیزی مجبور نمیکنم. پس علی علیه السلام در حالی که فریاد میزد و گریه میکرد، میگفت: {ای فرزند مادرم، این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.} - . الاعراف / 150 - .
سپس ابن قتیبه میگوید - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه :13 – 14 - : آن دو عذرخواهان نزد فاطمه سلام الله علیها آمدند. حضرت به آنها گفت: شما را به خدا سوگند میدهم، آیا این سخن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدید که میفرماید: رضای فاطمه از رضای من است و خشم و ناراحتی دخترم فاطمه از خشم و ناراحتی من است؟ و هر کس فاطمه را دوست بدارد، مرا دوست داشته است، و هر کس فاطمه را خشمگین و ناراحت کند، مرا خشمگین و ناراحت کرده است؟ گفتند: آری، شنیدیم. فرمود: من خدا و فرشتگانش را گواه میگیرم که شما مرا خشمگین و ناراحت کردید و مرا راضی نکردید، و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کنم، حتما از شما شکایت میکنم. ابوبکر گفت: ای فاطمه، من از خشم تو و خشم او به خدا پناه میبرم. سپس ابوبکر نالهکنان طوری گریه کرد که نزدیک بود جان دهد، در حالی که حضرت میفرمود: به خدا سوگند، در هر نماز تو را نفرین خواهم کرد. در حالی که ابوبکر گریه میکرد و میگفت: به خدا سوگند، در هر نمازی که میخوانم، برای تو دعا میکنم. سپس گریهکنان از آنجا بیرون رفت.
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَیْضاً ابْنُ قُتَیْبَةَ (6) أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فَاجْزِ قُرَیْشاً عَنِّی بِفِعَالِهَا، فَقَدْ قَطَعَتْ رَحِمِی، وَ ظَاهَرَتْ عَلَیَّ، وَ سَلَبَتْنِی سُلْطَانَ ابْنِ عَمِّی، وَ سَلَّمَتْ ذَلِکَ مِنْهَا (7) لِمَنْ لَیْسَ فِی قَرَابَتِی وَ حَقِّی فِی الْإِسْلَامِ، وَ سَابِقَتِیَ الَّتِی لَا یَدَّعِی مِثْلَهَا مُدَّعٍ إِلَّا أَنْ یَدَّعِیَ مَا لَا أَعْرِفُهُ (8)، وَ لَا أَظُنُّ اللَّهَ یَعْرِفُهُ.
**[ترجمه]ابن قتیبه همچنین روایت میکند - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه :55 – 56 - :
علی علیه السلام فرمود: - خداوندا - قریش را از جانب من، به خاطر اعمالش مجازات کن؛ رشته خویشاوندی مرا قطع کردند و علیه من متحد شدند و جانشینی پسرعمویم را از من سلب کردند، و آن را به کسی واگذار کردند که نه خویشاوندی من و حق من در اسلام را دارد و نه دارای پیشینه من است که هیچ کس مانند آن را ادعا نمیکند، مگر آن که چیزی را ادعا کند که من آن را ندانم، و تصور نمیکنم که خداوند چنین چیزی را بشناسد- چنین چیزی وجود ندارد -
**[ترجمه]
**[ترجمه]و همچنین روایت میکند - . الامامة و السیاسة ، ابن قتیبه :49 -
که به امام حسن علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، ای پسرم، از زمانی که پدربزرگت از دنیا رفت، پیوسته من مظلوم و ستمدیده بودم.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ:- وَ قَدْ سَمِعَ صَارِخاً یُنَادِی أَنَا مَظْلُومٌ-، فَقَالَ: هَلُمَّ فَلْنَصْرَخْ مَعاً، فَإِنِّی مَا زِلْتُ مَظْلُوماً.
**[ترجمه]و ابن ابی الحدید روایت میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 307 - :
علی علیه السلام در حالی که فریاد کنندهای فریاد میزد، که من مظلوم هستم، فرمود: بشتابید که با همدیگر فریاد بزنیم، من همچنان مظلوم هستم .
**[ترجمه]
وَ قَالَ (2): قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا زِلْتُ مُسْتَأْثَراً عَلَیَّ مَدْفُوعاً عَمَّا أَسْتَحِقُّهُ وَ أَسْتَوْجِبُهُ.
**[ترجمه]و نقل میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 9: 307 - :
همچنان با من مستبدانه رفتار میشود و مرا از آنچه شایسته آن هستم و بر من واجب است، منع کردند.
**[ترجمه]
وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ اجْزِ قُرَیْشاً فَإِنَّهَا مَنَعَتْنِی حَقِّی وَ غَصَبَتْنِی أَمْرِی (3).
**[ترجمه]و میفرماید: خداوندا، قریش را مجازات کن، چون مرا از حق خود منع کرد و خلافتم را از من غصب کردند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 306 - .
**[ترجمه]
وَ رَوَی (4) أَیْضاً، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی، وَ غَصَبُونِی حَقِّی، وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی أَمْراً کُنْتُ أَوْلَی بِهِ.
**[ترجمه]و همچنین از ابی طفیل نقل میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 4: 104 - :
شنیدم علی علیه السلام میفرماید: خداوندا، من از تو علیه قریش کمک میخواهم، چون آنها رشته خویشاوندی مرا قطع کردند و حق مرا غصب کردند، و نسبت به امری که من نسبت به آن شایستهتر بودم، علیه من به نزاع پرداختند.
**[ترجمه]
وَ (5) عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنْ شُرَیْحِ بْنِ هَانِئٍ، قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ وَضَعُوا (6) إِنَائِی، وَ صَغَّرُوا عَظِیمَ مَنْزِلَتِی، وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی.
**[ترجمه]از شریح بن هانی نقل است: علی علیه السلام فرمود: خداوندا، من از تو علیه قریش کمک میخواهم، چون آنها رشته خویشاوندی مرا قطع کردند و ظرف مرا زمین گذاشتند و قدر و منزلت مرا کوچک شمردند و بیارزش کردند و بر نزاع علیه من همدست شدند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 4: 103 – 104 - .
**[ترجمه]
وَ الْجَمْعِ بَیْنَهُمَا (1) لِلْحَمِیدِیِّ بِإِسْنَادِهِمْ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: قَالَ عُمَرُ لِلْعَبَّاسِ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا هَذَا لَفْظُهُ: فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ .. فَجِئْتُمَا، أَنْتَ تَطْلُبُ مِیرَاثَکَ مِنِ ابْنِ أَخِیکَ، وَ یَطْلُبُ هَذَا مِیرَاثَ امْرَأَتِهِ مِنْ أَبِیهَا ..
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ، فَرَأَیْتُمَاهُ کَاذِباً آثِماً غَادِراً خَائِناً، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُ لَصَادِقٌ بَارٌّ رَاشِدٌ تَابِعٌ لِلْحَقِّ؟! ثُمَّ تُوُفِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَقُلْتُ: أَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَلِیُّ أَبِی بَکْرٍ فَرَأَیْتُمَانِی کَاذِباً (2) آثِماً غَادِراً خَائِناً؟! وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنِّی لَصَادِقٌ بَارٌّ تَابِعٌ لِلْحَقِّ! فَوُلِّیتُهَا، ثُمَّ جِئْتَ أَنْتَ وَ هَذَا وَ أَنْتُمَا جَمِیعٌ وَ أَمْرُکُمَا وَاحِدٌ فَقُلْتُمَا: ادْفَعْهَا إِلَیْنَا.
أقول:: قد رأیت هذا الخبر فی الصحیحین (3) و حکاه فی جامع الأصول (4) عنهما (5) و عن الترمذی (6) و النسائی (7) و أبی داود (8)، عن الحمیدی بألفاظ مختلفة ..
من أراد الاطّلاع علیه فلیراجعه.
ص: 630
**[ترجمه]و سید ابن طاووس در کتاب الطرائف - . الطرائف فی معرفة اهل المذاهب ، ابن طاووس1 : 207 ، حدیث 369 - از دو کتاب صحیح، و حمیدی از آن دو کتاب با سند از مالک بن اوس، نقل میکنند: عمر به عباس و علی علیه السلام گفت: آن گاه که رسول الله صلی الله علیه و آله رحلت کرد، ابوبکر گفت: من ولیّ رسول الله هستم. و شما آمدهاید در حالی که تو میراث برادر زادهات را میخواهی و این میراث همسر خود از پدرش را مطالبه میکند. و ابوبکر گفت: رسول خدا فرمود: ما گروه پیامبران، کسی که از ما ارث نمیبرد و آنچه بر جای میگذاریم، صدقه است. و شما او را دروغگو و گناهکار و خیانتکار دیدید، و خداوند میداند که او صادق و نیکوکار و هدایت شده و پیرو حق بود. سپس ابوبکر از دنیا رفت و من گفتم: من ولیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و ولیّ ابوبکر هستم، و شما مرا دروغگو و خیانتکار دانستید، و خداوند میداند که من صادق و نیکوکار و پیرو حق هستم، پس ولایت یافتم، سپس شما آمدید در حالی که با هم بودید و خواستهای یکسان داشتید و گفتید: آن را به ما واگذار کن.
مؤلف: من این روایت را در دو کتاب صحیح - . صحیح مسلم3 : 1377، کتاب الجهاد ، باب 15 ، حکم الفیء ، حدیث 49 ، و صحیح البخاری : 8/ 185 ، کتاب الفرائض ، باب این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله از ما کسی ارث نمیبرد . - دیدم
و در جامع الاصول - . جامع الاصول2 : 697- 709 ، حدیث 1202 ، باب الفیء ، و 4/ 104 ، حدیث 2078 ، و 4/636 ، 637، 639، احادیث 7438 ، 7439، 7441 - ،
آن را از آن دو و از الترمذی - . صحیح الترمذی4 : 158، کتاب السیر ، باب 44، حدیث 1610 -
و نسائی و ابی داود - . سنن النسائی 7: 128- 137، باب الفیء - ،
و از حمیدی با الفاظی مختلف نقل میکند، کسی که میخواهد از آن مطلع شود، به آن منابع مراجعه کند.
**[ترجمه]
وَ قَالَ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی عَلَمُ الْهُدَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (1): قَدْ رَوَی جَمِیعُ أَهْلِ السِّیَرِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَبَّاسَ لَمَّا تَنَازَعَا فِی الْمِیرَاثِ وَ تَخَاصَمَا إِلَی عُمَرَ، قَالَ عُمَرُ: مَنْ یَعْذِرُنِی مِنْ (2) هَذَیْنِ، وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ (3). فَقَالا: عَقَّ وَ ظَلَمَ، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَانَ بَرّاً تَقِیّاً، ثُمَّ وُلِّیتُ فَقَالا: عَقَّ وَ ظَلَمَ (4). وَ غَیْرُ خَافٍ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّمَا کَانُوا یُجَامِلُونَهُ وَ یُجَامِلُهُمْ (5).
**[ترجمه]علم الهدی، سید مرتضی در کتاب الشافی - . الشافی ، سید مرتضی 3: 277 - میگوید:
تمام سیرهنویسان روایت میکنند: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام و عباس بر سر میراث نزاع کردند و برای قضاوت پیش عمر رفتند، عمر گفت: چه کسی مرا از این دو معذور میدارد؟ چون ابوبکر ولایت یافت، این دو گفتند: نافرمانی و ظلم کرد و خدا میداند که او نیکوکار و پرهیزکار بود. سپس من ولایت یافتم، پس این دو گفتند: نافرمانی و ظلم کرد. ولی بر ایشان پنهان نبود، بلکه او و ایشان با همدیگر مدارا میکردند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ أَعْثَمَ الْکُوفِیُّ فِی تَارِیخِهِ (6)، قَالَ: کَتَبَ مُعَاوِیَةُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْحَسَدَ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا فِیکَ وَ وَاحِدٌ مِنْهَا فِی سَائِرِ النَّاسِ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَلِ أُمُورَ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ بَعْدَ (7) النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) إِلَّا وَ لَهُ قَدْ حَسَدْتَ، وَ عَلَیْهِ تَعَدَّیْتَ (8)، وَ عَرَفْنَا ذَلِکَ مِنْکَ فِی النَّظَرِ الشَّزْرِ (9)، وَ قَوْلِکَ الْهَجْرِ، وَ تَنَفُّسِکَ الصُّعَدَاءَ، وَ إِبْطَائِکَ عَنِ الْخُلَفَاءِ، تُقَادُ إِلَی الْبَیْعَةِ کَمَا یُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ (10) حَتَّی تُبَایِعَ وَ أَنْتَ کَارِهٌ، ثُمَّ إِنِّی لَا أَنْسَی فِعْلَکَ بِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ عَلَی قِلَّةِ الشَّرْحِ وَ الْبَیَانِ، وَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَنَطْلُبَنَّ قَتَلَةَ
ص: 631
عُثْمَانَ (1) فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ الْجِبَالِ وَ الرِّمَالِ حَتَّی نَقْتُلَهُمْ أَوْ لَنُلْحِقَنَّ أَرْوَاحَنَا بِاللَّهِ، وَ السَّلَامُ.
فَکَتَبَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ أَتَانِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ حَسَدِی لِلْخُلَفَاءِ، وَ إِبْطَائِی عَلَیْهِمْ، وَ النَّکِیرَ لِأَمْرِهِمْ (2) فَلَسْتُ أَعْتَذِرُ مِنْ ذَلِکَ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَی غَیْرِکَ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ اخْتَلَفَ الْأُمَّةُ، قَالَتْ قُرَیْشٌ: مِنَّا الْأَمِیرُ، وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ: بَلْ مِنَّا الْأَمِیرُ، فَقَالَتْ قُرَیْشٌ: مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) (3) مِنَّا، وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ مِنْکُمْ، فَسَلَّمَتِ الْأَنْصَارُ لِقُرَیْشٍ الْوِلَایَةَ وَ السُّلْطَانَ، فَإِنَّمَا تَسْتَحِقُّهَا قُرَیْشٌ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) دُونَ الْأَنْصَارِ، فَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا مِنْ غَیْرِنَا .. إِلَی قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
وَ قَدْ کَانَ أَبُوکَ (4) أَبُو سُفْیَانَ جَاءَنِی فِی الْوَقْتِ الَّذِی بَایَعَ النَّاسُ فِیهِ أَبَا بَکْرٍ، فَقَالَ لِی: أَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَیْرِکَ، وَ أَنَا یَدُکَ عَلَی مَنْ خَالَفَکَ، وَ إِنْ شِئْتَ لَأَمْلَأَنَّ الْمَدِینَةَ خَیْلًا وَ رَجِلًا عَلَی ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ، فَلَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ، وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّ أَبَاکَ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ فَکُنْتُ أَنَا الَّذِی أَبَیْتُ عَلَیْهِ مَخَافَةَ الْفُرْقَةِ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ، فَإِنْ تَعْرِفْ مِنْ حَقِّی مَا کَانَ أَبُوکَ یَعْرِفُهُ لِی فَقَدْ أَصَبْتَ رُشْدَکَ، وَ إِنْ أَبَیْتَ فَهَا أَنَا قَاصِدٌ إِلَیْکَ، وَ السَّلَامُ (5)..
**[ترجمه]احمد بن اعثم کوفی در کتاب تاریخ - . الفتوح ، احمد بن اعثم کوفی 2: 578-579 - خود نقل میکند: معاویه به علی علیه السلام نوشت: حسد، ده جزء است، نُه جزء آن در تو قرار دارد و یک جزء آن در سایر مردم قرار دارد؛ چرا که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله کسی ولایت این امت را بر عهده نگرفت مگر آنکه تو نسبت به او حسد ورزیدی و بر او تعدی کردی، و ما این را از نگاه خون آلود و ناسزا گوئیها و آههای عمیق و تعلل کردنت در بیعت با خلفا ملاحظه کردیم که مانند شتری که با قرار دادن چوبی در دماغ آن و بستن ریسمان با آن سوق داده میشود، تو را به بیعت دادن سوق دادند. همچنین من هیچ گاه کاری را که با عثمان بن عفان کردی، فراموش نمیکنم. به خداوندی که معبودی جز او نیست، سوگند میخورم که یا اینکه در پی قاتلان عثمان در خشکی و دریا و کوه و بیابان باشیم و آنها را به قتل رسانیم و یا اینکه در این راه کشته شویم. پایان.
علی علیه السلام به او نوشت: نامه تو به دست من رسید، که در آن حسادت من نسبت به خلفا و تعلل در بیعت کردن با آنها و منکر شدن آنها را ذکر کردی، و من از این امر، نه از تو و نه از دیگری عذر نمیخواهم؛ و این به خاطر این است که آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت کرد و امت با یکدیگر اختلاف پیدا کردند، قریش گفتند: امیر باید از ما باشد و انصار گفتند: بلکه امیر باید از ما باشد. قریش گفتند: محمد صلی الله علیه و آله از ماست، و ما نسبت به این امر از شما سزاوارتریم. پس انصار ولایت و حکومت را به قریش واگذار کرد. [چگونه}قریش به خاطر محمد، در امر ولایت، نسبت به انصار سزاوارتر است!؟ پس ما اهل بیت از دیگران سزاوارتریم. ... تا اینجا که میفرماید:
و پدرت ابوسفیان در آن زمان که مردم با ابوبکر بیعت کردند، نزد من آمد و گفت: تو نسبت به این امر از دیگری سزاوارتری، و من علیه کسانی که با تو مخالفت میکنند، بازوی تو خواهم بود؛ و اگر دستور بدهی مدینه را علیه فرزند ابی قحافه از سربازان پر میکنم. ولی من این را نپذیرفتم، و خداوند شاهد است که پدرت چنین چیزی گفت، و من بودم که به خاطر ترس از ایجاد تفرقه میان اهل اسلام، او را از چنین کاری بازداشتم. پس اگر تو به حقی که پدرت به آن اعتراف داشت، اعتراف کنی، صحیح عمل کردی، و اگر امتناع کردی، بدان که من هم اکنون به سوی تو عزیمت کردم. والسلام.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (6)، عَنِ الْکَلْبِیِّ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ
ص: 632
الْمَسِیرَ إِلَی الْبَصْرَةِ، قَامَ فَخَطَبَ النَّاسَ، فَقَالَ- بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: .. إِنَّ اللَّهَ لَمَّا قَبَضَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اسْتَأْثَرَتْ عَلَیْنَا قُرَیْشٌ بِالْأَمْرِ، وَ دَفَعَتْنَا عَنْ حَقٍّ نَحْنُ أَحَقُّ بِهِ مِنَ النَّاسِ کَافَّةً، فَرَأَیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَی ذَلِکَ أَفْضَلُ مِنْ تَفْرِیقِ کَلِمَةِ الْمُسْلِمِینَ، وَ سَفْکِ دِمَائِهِمْ، وَ النَّاسُ حَدِیثُو عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ، وَ الدِّینُ یَمْخَضُ مَخْضَ (1) الْوَطْبِ (2) یُفْسِدُهُ أَدْنَی وَهْنٍ، وَ یَعْتِکُهُ (3) أَقَلُّ خُلْفٍ (4)، فَوُلِّیَ الْأَمْرَ قَوْمٌ لَمْ یَأْلُوا فِی أَمْرِهِمْ اجْتِهَاداً، ثُمَّ انْتَقَلُوا إِلَی دَارِ الْجَزَاءِ، وَ اللَّهُ وَلِیُّ تَمْحِیصِ سَیِّئَاتِهِمْ، وَ الْعَفْوِ عَنْ هَفَوَاتِهِمْ (5).
**[ترجمه]و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 1: 308 - از کلبی نقل میکند: آن گاه که علی علیه السلام میخواست به سوی بصره حرکت کند، در میان مردم سخنرانی کرد و پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبرش فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت کرد، قریش نسبت به امر ولایت با ما مستبدانه عمل کرد، و ما را از حقی که نسبت به آن از تمام مردم سزاوارتریم، بازداشت، و دیدم که صبر کردن بر این قضیه، از ایجاد تفرقه میان مسلمانان و خونریزی بهتر است، و زمان زیادی از اسلام آوردنش مردم نگذشته است، و دین همانگونه که شیر در مشک بسیار جنبانده میشود، در لرزش و اضطراب است و کمترین ضعفی آن را فاسد میکند، و کوچکترین اختلافی آن را مانند شیر، ترش مزه و فاسد میکند. بنابر این کسانی ولایت یافتند که تلاش نکرده بودند، سپس به سرای جزا منتقل شدند، و خداوند ولیّ بخشودن گناهان و لغزشهای آنهاست.
**[ترجمه]
وَ رَوَی- أَیْضاً (6)
، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَدَائِنِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنَادَةَ، قَالَ: قَدِمْتُ مِنَ الْحِجَازِ أُرِیدُ الْعِرَاقَ فِی أَوَّلِ إِمَارَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَمَرَرْتُ بِمَکَّةَ فَاعْتَمَرْتُ، ثُمَّ قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ، فَدَخَلْتُ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا (7) نُودِیَ: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَاجْتَمَعَ النَّاسُ، وَ خَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُتَقَلِّداً سَیْفَهُ، فَشَخَصَتِ الْأَبْصَارُ نَحْوَهُ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 633
عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَ:
أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ لَمَّا قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْنَا: نَحْنُ أَهْلُهُ وَ وَرَثَتُهُ وَ عِتْرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ دُونَ النَّاسِ، لَا یُنَازِعُنَا سُلْطَانَهُ أَحَدٌ، وَ لَا یَطْمَعُ فِی حَقِّنَا طَامِعٌ، إِذِ انْتَزَی (1) لَنَا قَوْمُنَا فَغَصَبُونَا سُلْطَانَ نَبِیِّنَا، فَصَارَتِ الْإِمْرَةُ لِغَیْرِنَا، وَ صِرْنَا سُوقَةً (2) یَطْمَعُ فِینَا الضَّعِیفُ وَ یَتَغَزَّرُ (3) عَلَیْنَا الذَّلِیلُ (4)، فَبَکَتِ الْأَعْیُنُ مِنَّا لِذَلِکَ، وَ خَشُنَتِ (5) الصُّدُورُ، وَ جَزِعَتِ النُّفُوسُ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا مَخَافَةُ الْفُرْقَةِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَنْ یَعُودَ الْکُفْرُ، وَ یَبُورَ الدِّینُ، لَکُنَّا عَلَی غَیْرِ مَا کُنَّا لَهُمْ عَلَیْهِ، فَوَلِیَ النَّاسَ (6) وُلَاةٌ لَمْ یَأْلُوا النَّاسَ خَیْراً، ثُمَّ اسْتَخْرَجْتُمُونِی- أَیُّهَا النَّاسُ- مِنْ بَیْتِی فَبَایَعْتُمُونِی (7)..
**[ترجمه]و همچنین از عبدالله بن جناده نقل میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 1: 307 - :
در آغاز ولایت علی علیه السلام، از حجاز قصد عراق را داشتم. به مکه رسیدم و در آنجا عمره را به جای آوردم، و سپس به مدینه آمدم و وارد مسجد النبی صلی الله علیه و آله شدم. در این حال ندا دادند بشتابند به سوی نماز که نماز گرد آورنده است. پس مردم گرد آمدند و علی علیه السلام آمد در حالی که شمشیری بر کمر خود بسته بود. پس نگاهها به سمت او خیره شد. خداوند را مدح گفت و بر پیامبرش درود فرستاد، سپس فرمود: اما بعد، آن گاه که پیامبر رحلت کرد، گفتیم: ما از میان تمام مردم، اهل و وارثان و خانواده وی هستیم و هیچ کس در جانشینی وی با ما نزاع نخواهد کرد و نسبت به حق ما چشم طمع نخواهد داشت، که ناگهان قومی یورش بردند و جانشینی و حکم پیامبرمان را از ما غصب کردند و امارت در اختیار دیگری قرار گرفت و رعیتی شدیم که افراد ضعیف به ما چشم طمع پیدا کردند و فرد ذلیل بر ما عزیز شد، و به این خاطر دیدههای ما گریان شدند، و سینهها کینه گرفتند و جانها بیتاب شدند؛ و به خدا سوگند، اگر از تفرقه میان مسلمانان، و بازگشت کفر و نابودی دین نمیترسیدم، غیر از آن چیزی میشدیم که در زمان آنها بودیم و کسانی بر مردم ولایت مییافتند که از خیری برای آنها کوتاهی نمیکردند، و ای مردم، سپس مرا از منزل بیرون آوردید و با من بیعت کردند.
**[ترجمه]
وَ قَالَ السَّیِّدُ الْجَلِیلُ ابْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ الطَّرَائِفِ (8): رَوَی أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مَرْدَوَیْهِ (9) فِی کِتَابِهِ- وَ هُوَ مِنْ أَعْیَانِ أَئِمَّتِهِمْ-، وَ رَوَاهُ أَیْضاً الْمُسَمَّی عِنْدَهُمْ صَدْرَ الْأَئِمَّةِ أَخْطَبُ خُطَبَاءِ خُوارِزْمَ مُوَفَّقُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَکِّیُّ ثُمَّ الْخُوارِزْمِیُّ فِی کِتَابِ الْأَرْبَعِینَ، قَالَ: عَنِ الْإِمَامِ الطَّبَرَانِیِّ (10)، عَنْ سَعِیدٍ الرَّازِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ زَافِرِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ (11)، قَالَ: کُنْتُ عَلَی الْبَابِ یَوْمَ الشُّورَی فَارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ بَیْنَهُمْ، فَسَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ
ص: 634
السَّلَامُ یَقُولُ: بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا- وَ اللَّهِ- أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنْهُ وَ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُ (1)، فَسَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ مَخَافَةَ أَنْ یَرْجِعَ الْقَوْمُ کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُهُمْ رِقَابَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ، ثُمَّ بَایَعَ أبا (أَبُو) بَکْرٍ (2) لِعُمَرَ وَ أَنَا أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنْهُ، فَسَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ مَخَافَةَ أَنْ یَرْجِعَ الْقَوْمُ کُفَّاراً، ثُمَّ أَنْتُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَبَایِعُوا عُثْمَانَ إِذَنْ لَا أَسْمَعُ وَ لَا أُطِیعُ (3).
**[ترجمه]و سید بزرگوار ابن طاووس در کتاب طرائف میگوید: ابوبکر احمد بن مردویه که از بزرگان مخالفان به شمار میرود، در کتاب خود، و همچنین صدر الائمه و اخطب خطبای خوارزم نزد آنها، موفق بن احمد مکی، و سپس خوارزمی در کتاب خود از ابی طفیل روایت میکنند: در روز شورا بر در آن خانه ایستاده بودم، که سر و صدای آنها بلند شد، و شنیدم علی علیه السلام میفرمود: به خدا سوگند، مردم در حالی با ابوبکر بیعت کردند که من نسبت به امر خلافت از او سزاوارتر و شایستهترم، و برای ترس از اینکه مردم دوباره کافر شوند و با همدیگر بجنگند، پذیرفتم و اطاعت کردم. سپس ابوبکر برای عمر بیعت گرفت، در حالی که من نسبت به آن امر سزاوارترم، و به خاطر ترس از کافر شدن مردم، پذیرفتم و اطاعت کردم؛ و اکنون میخواهید با عثمان بیعت کنید، پس من نه میپذیرم و نه اطاعت میکنم - . الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ، ابن طاووس : 411-412 - .
**[ترجمه]
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی رَوَاهَا ابْنُ مَرْدَوَیْهِ أَیْضاً .. وَ سَاقَ قَوْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ مُبَایَعَتِهِمْ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَمَا ذَکَرَهُ فِی الرِّوَایَةِ الْمُتَقَدِّمَةِ سَوَاءً، إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی عُثْمَانَ: ثُمَّ أَنْتُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُبَایِعُوا عُثْمَانَ إِذَنْ لَا أَسْمَعُ وَ لَا أُطِیعُ، إِنَّ عُمَرَ جَعَلَنِی فِی خَمْسَةِ نَفَرٍ أَنَا سَادِسُهُمْ لَا یَعْرِفُ لِی فَضْلًا فِی الصَّلَاحِ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ لِی، کَأَنَّمَا نَحْنُ فِیهِ شَرَعٌ سَوَاءٌ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَتَکَلَّمَ لَتَکَلَّمْتُ ثُمَّ لَا یَسْتَطِیعُ عَرَبِیُّکُمْ وَ لَا عَجَمِیُّکُمْ وَ لَا الْمُعَاهِدُ مِنْکُمْ وَ لَا الْمُشْرِکُ رَدَّ خَصْلَةٍ مِنْهَا، ثُمَّ قَالَ:
أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَیُّهَا الْخَمْسَةُ أَ مِنْکُمْ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ غَیْرِی؟! قَالُوا: لَا .. (4).
، ثم ساق الحدیث فی ذکر مناقبه علیه السلام إلی آخر ما سیأتی فی باب الشوری بأسانید جمّة و طرق مختلفة.
ثم قال السیّد رضی اللَّه عنه: و من طرائف ما نقلوه فی کتبهم المعتبرة بروایة رؤسائهم من إظهار علیّ بن أبی طالب علیه السلام الکراهیّة من (5) تقدّم أبی بکر و عمر و عثمان فی الخلافة، و أنّه کان أحقّ بها منهم بمحضر الخلق الکثیر علی المنابر و علی رءوس الأشهاد ما (6) ذکره جماعة من أهل التواریخ و العلماء (7).
ص: 635
**[ترجمه]و در روایت دیگر که ابن مردویه هم روایت میکند، از علی بن ابی طالب علیه السلام در خصوص بیعت آنها با ابوبکر و عمر، مانند روایت سابق نقل میکند، ولی در خصوص عثمان میفرماید: شما میخواهید با عثمان بیعت کنید، پس نه میپذیرم و نه اطاعت میکنم. عمر مرا جزء پنج نفر قرار داده است و تازه من نفر ششم جمع شما به شمار میآیم و هیچ فضل و برتری در صلاحیت من بر دیگران تعیین نکرده است و شما پنج نفر نیز به چنین حقی برای من اعتراف ندارید. مثل این است که ما در همه چیز با هم برابریم! به خدا سوگند، اگر بخواهم سخن بگویم، میگویم، و هیچ یک از شما، از عرب و غیر عرب، و هم پیمانانتان و کافران، هیچ کدام نمیتوانند کوچکترین ایرادی بر آن وارد کنند و آن را منکر شوند. سپس فرمود: ای پنج نفر، شما را به خدا سوگند میدهم، آیا غیر از من، کسی در میان شما هست که برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد؟ گفتند: خیر - . الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ، ابن طاووس : 412 - ...
سپس حدیث را به ذکر فضایل خویش سوق داد و آن را تا آخر آنچه در باب شورا ذکر میشود، با سندهای مختلف نقل میکند.
سپس ابن طاووس میگوید: و از نکتههای ظریفی که با روایت بزرگان خود از اظهارات علی بن ابی طالب علیه السلام در کتب معتبر خویش نقل میکنند، این است که علی علیه السلام، کسانی ا رکه در خلافت از او پیشی گرفتند - ابوبکر و عمر و عثمان- را دوست نمیداشت و در منبرها و در حضور انبوه مردم و به طور علنی اعلام میکرد که وی نسبت به امر خلافت از آنها شایستهتر است، و این چیزی است که جماعتی از تاریخ نویسان و علما آن را نقل میکنند - . الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ، ابن طاووس : 416 - .
**[ترجمه]
وَ ذَکَرَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی الْجُزْءِ الرَّابِعِ مِنْ کِتَابِ الْعِقْدِ (1)، وَ أَبُو هِلَالٍ الْعَسْکَرِیُّ فِی کِتَابِ الْأَوَائِلِ (2) فِی الْخُطْبَةِ الَّتِی خَطَبَ بِهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَقِیبَ مُبَایَعَةِ النَّاسِ لَهُ- وَ هِیَ أَوَّلُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا- فَقَالَ، بَعْدَ إِشَارَاتٍ ظَاهِرَةٍ وَ بَاطِنَةٍ إِلَی التَّأَلُّمِ مِمَّنْ تَقَدَّمَهُ وَ مِمَّنْ وَافَقَهُمْ- مَا هَذَا لَفْظُهُ-: وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مِلْتُمْ فِیهَا عَنِ الْحَقِّ مَیْلًا کَثِیراً کُنْتُمْ فِیهَا غَیْرَ مَحْمُودِینَ.
و قال ابن عبد ربّه: لم تکونوا فیها محمودین.،
أما إنّی لو أشاء أن أقول لقلت عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ، سبق الرجلان و قام (3) الثالث کالغراب همّته بطنه، ویله! لو قصّ جناحاه و قطع رأسه لکان خیرا له، انظروا فإن أنکرتم فأنکروا و إن عرفتم فاعرفوا ..
ثُمَّ یَقُولُ فِی آخِرِهَا مَا هَذَا لَفْظُهُ- عَلَی مَا حَکَاهُ صَاحِبُ کِتَابِ الْعِقْدِ-: أَلَا إِنَّ الْأَبْرَارَ مِنْ (4) عِتْرَتِی وَ أَطَایِبِ أَرُومَتِی أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُهُمْ کِبَاراً، أَلَا وَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْنَا، وَ بِحُکْمِ اللَّهِ حَکَمْنَا، وَ مِنْ قَوْلِ صَادِقٍ سَمِعْنَا، فَإِنْ تَتَّبِعُوا آثَارَنَا تَهْتَدُوا بِبَصَائِرِنَا، مَعَنَا رَایَةُ الْحَقِّ مَنْ تَبِعَهَا لَحِقَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا غَرِقَ، أَلَا وَ بِنَا یُرَدُّ تِرَةُ (5) کُلِّ مُؤْمِنٍ، وَ بِنَا تُخْلَعُ رِبْقَةُ الذُّلِّ مِنْ أَعْنَاقِهِمْ، وَ بِنَا فُتِحَ، وَ بِنَا یُخْتَمُ (6).
أقول:و ممّا یؤیّد شکایته علیه السلام عنهم ما سیأتی من سوء معاشرتهم له علیه السلام و سعیهم فی إطفاء نوره و إضمار ذکره.
ص: 636
**[ترجمه]ابن عبد ربه در بخش چهارم کتاب العقد الفرید، و ابوهلال عسکری در کتاب الاوائل - . الاوائل (بخش اول ) ، ابو هلال عسکری : 290 - ،
در خطبهای که علی بن ابی طالب علیه السلام بعد از بیعت کردن مردم با وی - اولین خطبهای است که حضرت ایراد کرد - نقل میکنند که حضرت پس از اشارات ظاهر و باطن، بعد از گله و شکایت از کسانی که در خلافت از او سبقت گرفتند و کسانی که با آنها موافق بودند، میفرماید: اموری اتفاق افتاد که شما در پیِ آن از حق بسیاری منحرف شدید و در آن نکوهیده بودید.
و ابن عبد ربه چنین ذکر میکند: شما در آن نکوهیده بودید، و من اگر بخواهم سخن بگویم، میگفتم: {خداوند از آنچه در گذشته واقع شده، عفو کرده است.} - . المائده / 95 - .
آن دو نفر در خلافت پیشی گرفتند، و سومی چون کلاغی که همواره در فکر شکم خویش است، خلافت را بر عهده گرفت. وای بر او، اگر دو بالش چیده شده بود و سرش جدا گشته بود (از تصدی امر خلافت برای او ) بهتر بود. تامل کنید اگر نشناختید، انکار کنید و اگر دانستید، پس به هوش باشید.
سپس در پایان خطبه بر اساس آنچه صاحب کتاب العقد الفرید نقل میکند، میفرماید: نیکان و افراد شریف و بزرگوار خانواده، در بچگی از تمام مردم بردبارترند و داناترین آنها در بزرگسالی. علم ما اهل بیت از علم خداوند است، و بر اساس حکم خدا قضاوت میکنیم، و از سخنان انسان صادق مستقیما شنیدیم و نقل میکنیم. پس اگر از ما و آثار پیروی کنید، به واسطه بصیرتها و بینشهای ما هدایت میشوید، و پرچم و نشانه حق در اختیار ماست، هر کس از آن پیروی کند به مقصد میرسد و هر کس از آن سرباز بزند هلاک میشود؛ و به واسطه ماست که حق و انتقام هر مؤمنی گرفته میشود و به واسطه ماست که ریسمان ذلت و خواری از گردنشان خارج میشود؛ و به واسطه ما آغاز میگردد و به واسطه ما به پایان میرسد - . العقد الفرید ، ابن عبدربه4 : 66- 67 - .
مؤلف: یکی از مؤیدهای گلایه مندی حضرت از آنان همان است که در آینده میآید که اینان با حضرت برخورد بدی داشتند و تلاش میکردند نور حضرت را خاموش کنند و یاد او را پنهان سازند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ یَوْماً عَلَی عُمَرَ، فَقَالَ لِی: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! لَقَدْ أَجْهَدَ هَذَا الرَّجُلُ نَفْسَهُ فِی الْعِبَادَةِ حَتَّی نحلت (نَحَلَتْهُ) (2) رِیَاءً.
قُلْتُ: مَنْ هُوَ؟.
قَالَ عُمَرُ (3): الْأَجْلَحُ (4)
یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-.
قُلْتُ: وَ مَا یَقْصِدُ بِالرِّیَاءِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟.
قَالَ: یُرَشِّحُ (5) نَفْسَهُ بَیْنَ النَّاسِ لِلْخِلَافَةِ.
قُلْتُ: وَ مَا یَصْنَعُ بِالتَّرْشِیحِ؟! قَدْ رَشَّحَهُ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَصُرِفَتْ عَنْهُ.
قَالَ: إِنَّهُ کَانَ شَابّاً حَدَثاً فَاسْتَصْغَرَتِ الْعَرَبُ سِنَّهُ، وَ قَدْ کَمَلَ الْآنَ، أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا بَعْدَ الْأَرْبَعِینَ؟!.
قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَمَّا أَهْلُ الْحِجَی وَ النُّهَی فَإِنَّهُمْ مَا زَالُوا یَعُدُّونَهُ کَامِلًا مُنْذُ رَفَعَ اللَّهُ مَنَارَ الْإِسْلَامِ، وَ لَکِنَّهُمْ یَعُدُّونَهُ مَحْرُوماً مَحْدُوداً (6).
فَقَالَ (7): أَمَا إِنَّهُ سَیَلِیهَا بَعْدَ هِیَاطٍ وَ مِیَاطٍ، ثُمَّ تَزِلُّ فِیهَا قَدَمُهُ، وَ لَا یَقْضِی
ص: 637
فِیهَا (1) إِرْبَهُ (2)، وَ لَتَکُونَنَّ شَاهِداً ذَلِکَ (3) یَا عَبْدَ اللَّهِ، ثُمَّ یَتَبَیَّنُ الصُّبْحُ لِذِی عَیْنَیْنِ، وَ یَعْلَمُ الْعَرَبُ صِحَّةَ رَأْیِ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ الَّذِینَ صَرَفُوکَهَا عَنْهُ بَادِئَ بَدْءٍ، فَلَیْتَنِی أَرَاکُمْ بَعْدِی- یَا عَبْدَ اللَّهِ- إِنَّ الْحِرْصَ مُحَرَّمَةٌ، وَ إِنَّ الدُّنْیَا (4) کَظِلِّکَ کُلَّمَا هَمَمْتَ بِهِ ازْدَادَ عَنْکَ بُعْداً..
قَالَ: وَ نَقَلْتُ هَذَا الْخَبَرَ مِنْ أَمَالِی مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ (5).
وَ رَوَی- أَیْضاً (6)
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ عُمَرَ إِلَی الشَّامِ (7) فَانْفَرَدَ یَوْماً یَسِیرُ عَلَی بَعِیرِهِ فَاتَّبَعْتُهُ، فَقَالَ لِی: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَشْکُو إِلَیْکَ ابْنَ عَمِّکَ، سَأَلْتُهُ أَنْ یَخْرُجَ مَعِی فَلَمْ یَفْعَلْ، وَ لَا أَزَالُ أَرَاهُ وَاجِداً، فَبِمَا (8) تَظُنُّ مَوْجِدَتَهُ (9)؟.
قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّکَ لَتَعْلَمُ.
قَالَ: أَظُنُّهُ لَا یَزَالُ کَئِیباً لِفَوْتِ الْخِلَافَةِ.
قُلْتُ: هُوَ ذَاکَ، إِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرَادَ الْأَمْرَ لَهُ.
فَقَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (10) فَکَانَ مَا ذَا إِذَا لَمْ یُرِدِ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَرَادَ أمر (أَمْراً) (11) وَ أَرَادَ اللَّهُ غَیْرَهُ، نَفَذَ مُرَادُ اللَّهِ وَ لَمْ یَنْفُذْ مُرَادُ رَسُولِ اللَّهِ، أَ وَ کُلَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 638
کَانَ؟! إِنَّهُ أَرَادَ إِسْلَامَ عَمِّهِ وَ لَمْ یُرِدْهُ اللَّهُ فَلَمْ یُسْلِمْ!.
**[ترجمه]ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید12 : 80-81 - :
روزی بر عمر وارد شدم. به من گفت: ابن عباس! این مرد خودش را برای ریا در عبادت کردن به زحمت انداخت تا اینکه عبادت او را ضعیف و لاغر کرد. به او گفتم منظورت کیست؟ عمر گفت: مرد کم مو (منظورش علی علیه السلام بود). گفتم: چه هدفی از این ریا دارد؟ گفت: خودش را در میان مردم برای خلافت پرورش میدهد و آماده میسازد. گفتم: از این پرورش و آماده سازی چه هدفی دارد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وی را برای آن آماده و مهیا کرد و وی را از آن بازداشتند. گفت: او در آن زمان، جوانی کم سن و سال بود، و عربها سن و سال او را برای این امر، کم دانستند و مناسب ندیدند، ولی الان به کمال رسیده، مگر نمیدانی که خداوند، تمام پیامبران را پس از چهل سالگی مبعوث کرد؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین، در خصوص خردمندان، آنها از آن زمانی که خداوند گلدستههای اسلام را بر افراشت، وی را انسان کاملی میدیدند، ولی وی را محروم و دست بسته به حساب میآوردند. گفت: او به هر حال پس از کش و قوس به خلافت خواهد رسید، و اشتباهاتی از او سر خواهد زد، و به خواسته و آرزوی خودش نخواهد رسید؛ و تو ای بنده خدا، شاهد آن خواهی بود، و صبح حقیقت برای انسان دارای بصیرت آشکار خواهد شد و عربها صحت و درستی نظر و رای مهاجرین اولیه را که در آغاز آن را از او بازداشتند، متوجه خواهند شد. و ای کاش، ای بنده خدا، شما را بعد از خودم میدیدم. همانا حرص حرام شده است، و دنیا مانند سایه تو است هر قدر که به آن نزدیک شوی، از تو دور میشود.
میگوید: من این روایت را از امالی محمد بن حبیب نقل کردم .
و همچنین از ابن عباس نقل میکند - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید12 : 78-79 - :
همراه عمر به شام رفتم. یک روز به تنهایی بر شتر خویش میرفت. در پیِ او رفتم، به من گفت: ابن عباس، از پسر عمومیت گله و شکایت دارم، از او خواستم که همراه من بیاید ولی امتناع کرد، همچنان میبینم که نسبت به من کینه دارد. به نظرت سبب این کینه چیست؟ گفتم: یا امیرالمؤمنین، تو آن را میدانی. گفت: تصور میکنم که او به خاطر نرسیدنش به خلافت ناراحت است. گفتم: همین طور است، او ادعا دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله امر خلافت را برای او خواسته بود. گفت: ابن عباس، رسول خدا این امر را خواست، ولی چون خداوند نمیخواست، چه اتفاقی افتاد؟ اگر رسول الله، امری را بخواهد و خداوند غیر از آن را بخواهد، امر خداوند محقق میشود و امر رسول الله محقق نمیشود. آیا هر چه رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست، محقق شد؟ او میخواست عمویش اسلام آورد ولی خداوند آن را نمیخواست، پس اسلام نیاورد!
**[ترجمه]
قَالَ (1): وَ قَدْ رُوِیَ مَعْنَی هَذَا الْخَبَرِ بِغَیْرِ هَذَا اللَّفْظِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرَادَ أَنْ یُذَکِّرَهُ لِلْأَمْرِ فِی مَرَضِهِ فَصَدَدْتُهُ عَنْهُ (2) خَوْفاً مِنَ الْفِتْنَةِ وَ انْتِشَارِ (3) أَمْرِ الْإِسْلَامِ، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا فِی نَفْسِی وَ أَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ.
أقول: قد سبق و سیأتی فی أخبار فدک و غیرها ما یؤیّد ذلک.
**[ترجمه]و میگوید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 12: 79 - :
مضمون این روایت با الفاظی دیگر نقل شده است، که میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله میخواست، در حالی که در بستر بیماری بود، امر خلافت را به یاد او آورد، ولی من به خاطر ترس از بروز فتنه و تفرقه در اسلام، پیامبر صلی الله علیه و آله را از این امر منصرف کردم، و رسول الله متوجه آنچه در خاطر من میگذشت، شد و از این کار صرفنظر کرد، خداوند آنچه را که مقدر کرده است، به انجام رساند.
مؤلف: آنچه در خصوص اخبار فدک و غیر از آن ذکر شد و ذکر خواهد شد، مؤید این مطلب است.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام: وضعوا إنائی.
الظاهر: أکفئوا کما مرّ، و علی تقدیره لعلّ المعنی وضعوا عندهم للأکل أو ضیّعوه و حقّروه، و الأصوب: أصغوا- کما فی بعض النسخ- .. أی أمالوه (4) لینصبّ ما فیه، و هذا مثل شائع.
قال الجوهری: أصغیت إلی فلان: إذا ملت بسمعک نحوه، و أصغیت الإناء: أملته، یقال: فلان مصغی إناؤه: إذا نقص حقّه (5).
و قال فی النهایة: الوطب: الزّق الّذی یکون (6) فیه السّمن و اللّبن .. و منه الحدیث (7) و الأوطاب تمخض لیخرج (8) زبدها (9).
ص: 639
و عتک: اللّبن- کضرب-: اشتدّت حموضته (1).
و الانتزاء: تسرّع الإنسان إلی الشّرّ، افتعال من النّزو، و هو الوثوب (2).
و السوقة- بالضّمّ-: الرّعیّة، و من دون الملک من النّاس (3)، و ما یظنّ أنّهم أهل الأسواق فهو وهم.
و قال الفیروزآبادی: ما زال فی هیاط و میاط- بکسرهما-: دنوّ و تباعد.
و قال: تهایطوا: اجتمعوا و أصلحوا أمرهم (4). و قال: المیاط- ککتاب-: الدّفع و الزّجر و المیل و الإدبار، و أشدّ الشّوق (5) فی الصّدر (6).
**[ترجمه]منظور از «وضعوا آنائی»، ظاهرا آنگونه که گفته شد، یعنی کج و مایل کردند، و بر این تقدیر، شاید معنا این باشد: آن را برای خوردن پیش خود گذاشتند و یا ضایع کردند و حقیر شمردند، و درستتر: «اصغوا» است آنگونه که در برخی نسخهها آمده، یعنی آن را کج کردند تا آنچه در آن است، ریخته شود، و این ضرب المثلی شایع است. جوهری میگوید: «اصغیت الی فلان»، یعنی گوشت را به سمت او متمایل کردی، و «اصغیت الاناء»: مایل کردم، گفته میشود: «فلان مصغی آناؤه»، یعنی حق او ضایع شد - . الصحاح، الجوهری6 : 2401 - .
و در النهایة آمده: «الوطب»: مشک و ظرفی که در آن روغن و شیر باشد، و از جمله آن در حدیث آمده: «و الاوطاب تمخض لیخرج زبدها» - . النهایة5 : 203 - ، یعنی مشکها جنبانده میشوند تا کره آن حاصل شود. و «عتک اللبن»، بر وزن ضرب، یعنی بسیار ترشمزه شد. و «الانتزاء»: عجله انسان در انجام بدی، «النزو» در باب افتعال، یعنی یورش و حمله و «السُوقة»: رعیت، غیر از پادشاه را گویند، و آن که تصور میکند که به معنی اهل بازار رفتن باشد، اشتباه کرده است.
فیروزآبادی میگوید: «ما ازال فی هِیاط و مِیاط»: نزدیکی و دوری. و «تهایطوا»: جمع شدند و کار خود را اصلاح کردند - . القاموس المحیط، فیروز ابادی 2: 393 - و
میگوید: «المیاط»، بروزن کتاب، یعنی دفع کردن و زجر کردن و منحرف شدن و پشت کردن است، و شدت اشتیاق در سینه را گویند - . القاموس المحیط ، فیروز ابادی2 : 378 - .
**[ترجمه]
أقول: لا یخفی علی المنصف- بعد ما أوردناه من الأخبار.-
بطلان خلافة الغاصبین زائدا علی ما قدّمناه، و لنوضّح ذلک بوجوه:
الأوّل:
إنّ الجمهور تمسّکوا فی ذلک بما ادّعوه من الإجماع و اعترفوا بعدم النصّ، فإذا ثبت تألّمه و تظلّمه علیه السلام قبل البیعة و بعدها ثبت عدم انعقاد الإجماع علی خلافة أبی بکر، و کیف یدّعی عاقل- بعد الإطّلاع علی تظلّماته علیه السلام و إنکاره لخلافتهم قبل البیعة و بعدها- کونها علی وجه الرضا دون الإجبار و الإکراه؟!.
الثانی:
إنّ إجباره صلوات اللّه علیه و آله علی البیعة علی الوجه الشنیع الذی رویناه من طریق المؤالف و المخالف و تهدیده بالقتل، و تشبیهه علیه السلام بثعلب یشهد له ذنبه، و بأمّ طحال، و إسناد ملازمة کلّ فتنة إلیه علی رءوس الأشهاد و ..
ص: 640
غیر ذلک من غصب حقّ فاطمة علیها السلام و ما جری من المشاجرات بینه علیه السلام و بینهم کما مرّ و سیأتی، و أشباه ذلک إیذاء له علیه السلام و إعلان لبغضه و عداوته و شتم له.
و سیأتی (1) أخبار متواترة من طرق الخاصّ و العامّ تدلّ علی کفر من سبّه و نفاق من أبغضه و عاداه، و أنّه عدوّ اللّه و عدوّ رسوله صلّی اللّه علیه و آله، و لا ریب أنّ الهمّ بدفع أحد عن (2) مقامه اللّائق به و حطّه عن درجته و إتیان ما ینافی احترامه من أشنع المعاداة، مع أنّه قال عمر: إذن نضرب عنقک، و کذّبه علیه السلام فی دعوی المؤاخاة ..
و لا ریب ذو مسکة من العقل فی أنّ الکافر و المنافق و من یحذو حذوهما لا یصلحان لخلافة سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله.
**[ترجمه]مؤلف: پس از آن روایتی که نقل کردیم، باطل بودن خلافت کسانی که آن را غصب کردند، به واسطه آن چه ذکر شد و علاوه آن به واسطه این چند وجهی که توضیح خواهیم داد، بر شخص با انصاف پنهان نمیماند، این چند وجه عبارتند از:
وجه اول: جمهور در این خصوص به اجماعی که مدعی آن شدند، چنگ زدند و به عدم تعیین کردن و منصوب کردن اقرار داشتند. پس اگر گله و شکایت و دادخواهی حضرت، قبل و بعد از بیعت ثابت شد، عدم محقق شدن اجماع بر ابوبکر ثابت میشود. لذا و پس از مطلع شدن از گله و شکایت حضرت و منکر شدن خلافت آنها، قبل و بعد از بیعت از جانب وی، چگونه ممکن است انسان خردمندی ادعا داشته باشد که خلافت آنها از طریق رضایت محقق شد و نه اجبار و زور؟! وجه دوم: اجبار حضرت علیه السلام به بیعت با آن شکل زشتی که از مخالف و موافق روایت کردیم و تهدید کردنش به قتل و تشبیهش به روباهی که شاهد آن دمش است و همچنین تشبیهش به گرگ، و به طور علنی نسبت دادن حضرت به همراهی با هر فتنهای و غصب کردن حق فاطمه سلام الله علیها و درگیریهایی که میان حضرت و آنان اتفاق افتاد، آنگونه که گفته شد و ذکر خواهد شد و مانند این مسائل، تمام این موارد از قبیل اذیت کردن حضرت و آزردن وی و اعلام کینه و دشمنی و ناسزا گفتن نسبت به وی به شمار میآید.
و روایاتی متواتر از طریق خاص و عام ذکر خواهد شد که بر این دلالت دارد که هر کس به وی ناسزا بگوید، کافر است، و هر کس کینه او را دل داشته باشد و با وی دشمن باشد، منافق و دشمن خدا و دشمن پیامبرش صلی الله علیه و آله خواهد بود، و شکی نیست که تلاش در منع کردن شخصی از مقامی که شایسته آن است و پایین آوردن منزلت وی، و با بیاحترامی با او رفتار کردن، از بدترین و زشتترین دشمنیها به شمار میآید. در عین حال عمر گفت: پس گردن تو را میزنیم. و در ادعای برادری با رسول الله صلی الله علیه و آله، به وی نسبت دروغ داد.
و کسی که بهرهای از عقل و خرد داشته باشد، شکی ندارد که کافر و منافق و مانند آنها، برای خلافت خاتم پیامبران علیه السلام سزاوار نیستند.
**[ترجمه]
وَ قَدْ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ (3)
الَّذِی هُوَ مِنْ أُصُولِهِمُ الْمُتَدَاوِلَةِ الْیَوْمَ- عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ (4) قَالَ: قَالَ لِی (5) عَلِیٌّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُ لَعَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (6) أَنْ لَا یُحِبَّنِی إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضَنِی إِلَّا مُنَافِقٌ (7).
**[ترجمه]و در المشکاة که امروزه از کتابهای اصول متداول آنها به شمار میرود، از زر بن حبیش نقل میکند: علی علیه السلام به من فرمود: قسم به کسی که دانه را شکافت و انسانها را آفرید، پیامبر درس نخوانده و مکتب نرفته با من عهد کرد، فقط مؤمن مرا دوست میدارد و فقط منافق نسبت به من کینه دارد. - . مشکاة المصابیح3 : 242 ، حدیث 6079 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی- أَیْضاً (8)
بِأَسَانِیدَ، عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ، قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا یُحِبُّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنَافِقٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ مُؤْمِنٌ.
ص: 641
قَالَ: رَوَاهُ أَحْمَدُ (1) وَ التِّرْمِذِیُّ (2) عَنْهَا (3) رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَیْضاً قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ سَبَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَدْ سَبَّنِی (4).
، قال:
رواه أحمد (5).
**[ترجمه]و همچنین با سند از امسلمه نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: هیچ منافقی علی علیه السلام را دوست نمیدارد و هیچ مؤمنی کینه وی را در دل ندارد. - . مشکاة المصابیح3 : 245 ، حدیث 6091 -
و میگوید: احمد - . مسند احمد6 : 292 -
و الترمذی - . سنن الترمذی 5: 643 ، باب 31 ، کتاب المناقب ، حدیث 3736 -
نیز آن را نقل کردهاند. هم چنین از ام سلمه نقل است: رسول الله صلی الله علیه و آله میفرماید: هر کس به علی علیه السلام دشنام دهد، مرا دشنام داده است، و میگوید: این روایات را احمد نقل کرده است. - . مسند احمد 6: 623 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی ابْنُ شِیرَوَیْهِ الدَّیْلَمِیُّ- وَ هُوَ مِنْ مَشَاهِیرِ مُحَدِّثِیهِمْ- فِی کِتَابِ الْفِرْدَوْسِ (6) فِی بَابِ الْمِیمِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ سَبَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اللَّهَ، وَ مَنْ سَبَّ اللَّهَ أَدْخَلَهُ نَارَ جَهَنَّمَ، وَ لَهُ عَذَابٌ عَظِیمٌ.
**[ترجمه]و ابن شیرویه دیلمی که از معروفترین راویان آنان به شمار میآید، در کتاب الفردوس در باب حرف میم از ابن عباس نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: هر کس به علی علیه السلام دشنام دهد، مرا دشنام داده است، و هر کس به من دشنام دهد، خدا را دشنام داده است، و هر کس به خدا دشنام دهد، او را وارد آتش جهنم میکند و عذابی بزرگ در انتظار او خواهد بود. - . الفردوس ، ابن شیرویه دیلمی5 : 410 ، حدیث 8319 -
**[ترجمه]
وَ عَنْ سَلْمَانَ (7)، قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! مُحِبُّکَ مُحِبِّی وَ مُبْغِضُکَ مُبْغِضِی.
**[ترجمه]از سلمان نقل است - . الفردوس ، ابن شیرویه دیلمی3 : 542 ، حدیث 5689 - :
پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: ای علی، دوستدار تو، دوستدار من است، و کینهدار تو، کینهدار من است.
**[ترجمه]
وَ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (8)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! مَا یُبْغِضُکَ مِنَ الرِّجَالِ إِلَّا مُنَافِقٌ وَ مَنْ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَ هِیَ حَائِضٌ.
**[ترجمه]و علی علیه السلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: ای علی، تنها منافق و کسی که مادرش در حالت حیض به او باردار شده است، نسبت به تو کینه دارد. - . الفردوس، ابن شیرویه دیلمی5 : 316، حدیث 8304 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَیْضاً (9) فِی بَابِ الثَّاءِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ فَلَیْسَ مِنِّی وَ لَا أَنَا مِنْهُ: مَنْ أَبْغَضَ عَلِیّاً
ص: 642
وَ نَصَبَ لِأَهْلِ بَیْتِی، وَ مَنْ قَالَ: الْإِیمَانُ کَلَامٌ.
**[ترجمه]و همچنین در باب حرف ثاء از جابر بن عبد الله نقل میکند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: سه خصلت است که اگر در شخصی جمع شود، نه او از من است و نه من از او هستم: هر کس نسبت به علی کینه داشته باشد، و با اهل بیت من دشمن باشد، و کسی که بگوید: ایمان فقط حرف است. - . الفردوس، ابن شیرویه دیلمی 2: 85، حدیث 2459 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)، عَنْ أَبِی سَلَمَةَ (2)، قَالَ: إِنَّا (3) کُنَّا لَنَعْرِفُ الْمُنَافِقِینَ- نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ- بِبُغْضِهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) ،.
قال: أخرجه الترمذی (4).
**[ترجمه]در جامع الاصول - . جامع الاصول 8: 656 ، حدیث 6499 -
از ابی سلمه نقل است: ما گروه انصار، منافقین را از طریق کینهشان به علی بن ابی طالب میشناسیم. این روایت از الترمذی نقل شده است. - . صحیح الترمذی 5 : 635 ، کتاب المناقب ، باب 21 ، حدیث 3718 -
**[ترجمه]
وَ عَنْ (5) أَبِی سَعِیدٍ، قَالَ (6): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا یُحِبُّ عَلِیّاً (عَلَیْهِ السَّلَامُ) مُنَافِقٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ مُؤْمِنٌ.
، قال: أخرجه الترمذی (7).
وَ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ (8)، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً (عَلَیْهِ السَّلَامُ) یَقُولُ: وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّنِی إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُنِی إِلَّا مُنَافِقٌ (9).
قال: أخرجه مسلم (10) و الترمذی (11) و النسائی (12).
ص: 643
**[ترجمه]و از ابی سعید - . جامع الاصول 8 : 656 ، حدیث 6498 -
نقل است: رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: منافق علی را دوست نمیدارد و مؤمن نسبت به وی کینه ندارد. میگوید: این روایت را الترمذی نقل میکند. - . صحیح الترمذی 5 : 635، کتاب المناقب ، باب 21 ، حدیث 3719 -
و از زر بن حبیش نقل است: شنیدم علی علیه السلام میفرمود: سوگند به کسی که دانه را شکافت و انسانها را خلق کرد، پیامبر مکتب نرفته با من عهد کرد که فقط مؤمنان مرا دوست میدارند و فقط منافقان کینه مرا در دل دارند. - . جامع الاصول 8 : 656 ، حدیث 6500 - میگوید: این روایت را مسلم - . صحیح مسلم 1: 86 ، کتاب الایمان ، باب 33 ، احادیث 78،131 -
و ترمذی - . صحیح الترمذی 5: 643 ، کتاب المناقب ، حدیث 3737 -
و نسائی - . سنن النسائی 8 : 117 ، کتاب الایمان ، باب علامة المنافق -
نقل میکنند.
**[ترجمه]
وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (1)
وَ هُوَ مِنْ کُتُبِهِمُ الْمُعْتَبَرَةِ الْمُتَدَاوِلَةِ الَّتِی عَلَیْهَا اعْتِمَادُهُمْ- رَوَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2): لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (3).
**[ترجمه]و ابن عبدالبر در الاستیعاب - . الاستیعاب ، چاپ شده در حاشیه کتاب الاصابة 3: 37 - ،
که از کتابهای معتبر و متداول آنهاست و از کتابهایی است که به آن اعتماد دارند، میگوید: گروهی از صحابه از رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند آن را نقل میکنند.
**[ترجمه]
قَالَ (4): وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّنِی إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُنِی إِلَّا مُنَافِقٌ (5).
**[ترجمه]و میگوید: - . الاستیعاب ، چاپ شده درحاشیه کتاب الاصابه3 : 37 -
علی علیه السلام میفرمود: پیامبر مکتب نخوانده با من عهد کرد که فقط مؤمنان مرا دوست میدارند و فقط منافقان کینه مرا در دل دارند.
**[ترجمه]
وَ قَالَ (6): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) وَ سَلَّمَ: مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَ عَلِیّاً فَقَدْ أَبْغَضَنِی، وَ مَنْ آذَی عَلِیّاً فَقَدْ آذَانِی، وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ (7).
**[ترجمه]و میگوید: - .
الاستیعاب ، چاپ شده در حایشه کتاب الاصابه 3: 46 - رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید: هر کس علی را دوست بدارد، مرا دوست داشته است، و هر کس نسبت به او کینه داشته باشد، نسبت به من کینه داشته است، و هر کس به علی آزار رساند، به من آزار رسانده است، و هر کس به من آزار رسانده، خداوند را آزار رسانده است.
**[ترجمه]
أخری فی فضائله علیه السلام-: و لهذه الأخبار طرق صحاح قد ذکرناها فی موضعها (1).
**[ترجمه]و میگوید - . الاستیعاب ، چاپ شده در حاشیه کتاب الاصابه 3: 46 - :
از جابر نقل است: منافقان را تنها از طریق کینهشان به علی بن ابی طالب میشناختیم. سپس بعد از ذکر روایات فراوان دیگری در فضائل حضرت، میگوید: این روایتها از راههای قابل اعتمادی نقل شده است که آن را در جای خود ذکر کردیم. - . الاستعاب 3 : 51 -
**[ترجمه]
رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (2)، عَنْ شَیْخِهِ أَبِی الْقَاسِمِ الْبَلْخِیِّ، أَنَّهُ قَالَ: قَدِ اتَّفَقَتِ الْأَخْبَارُ الصَّحِیحَةُ الَّتِی لَا رَیْبَ عِنْدَ الْمُحَدِّثِینَ فِیهَا أَنَّ (3) النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4): لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ وَ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ (5).
أقول:: سنورد فی المجلد التاسع فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام و مناقبه (6) تلک الأخبار و غیرها ممّا یدلّ علی ما نحن بصدده من طریق الخاصّة و العامّة، و إنّما أوردت هاهنا قلیلا منها من کتبهم المعتبرة المتداولة لئلّا یحتاج الناظر فی هذا المجلد إلی الرجوع إلی غیره، و کفی فی ذلک
مِمَّا (7) ذَکَرُوهُ مُتَوَاتِراً عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ (8)
الثالث:
إنّه علیه السلام صرّح فی کثیر من الروایات السالفة بأنّ الخلافة
ص: 645
کانت حقّا له، و إنّه کان مظلوما فیها، فلو کان علیه السلام یری إمامتهم حقّا و خلافتهم صحیحة و مع ذلک یتألّم و یتظلّم و یقول إنّما طلبت حقّا لی و أنتم تحولون بینی و بینه، و یصرّح بأنّه لو کان له أعوان لقاتلهم و لم یقعد عن طلب حقّه، لزمه إنکار الحقّ و الردّ علی اللّه و علی رسوله صلّی اللّه علیه و آله، و الحسد (1) علیهم ب ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ، و الجمهور- مع علوّ درجتهم فی النصب- لا یمکنهم التزام ذلک، فبعد ثبوت التألّم و التظلّم لا تبقی لأحد شبهة فی أنّه علیه السلام کان معتقدا لبطلان خلافتهم، و قد تواترت الأخبار بیننا و بینهم فی أنّه علیه السلام لم یفارق الحقّ و لم یفارقه- کما سیأتی فی أبواب فضائله علیه السلام- (2) و قد اعترف ابن أبی الحدید (3) و غیره بصحّة هذا الخبر بل تواتره.
و قَالَ الشَّهْرَسْتَانِیُّ (4) فِی جَوَابِ اسْتِدْلَالِ الْعَلَّامَةِ رَحِمَهُ اللَّهُ
بِقَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُمَّ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ مَا دَارَ (5) ..
و غیره ممّا سبق ما هذا لفظه: إنّ هذا شی ء لا یرتاب فیه حتی یحتاج إلی دلیل.
و حدیث الثقلین أیضا متواتر کما ستعرف فی بابه (6)، و هو کاف فی هذا الباب.
و هل کان غصبهم الخلافة و صرفها عن أهل بیت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله
ص: 646
قبل دفنه، و همّهم بإحراق بیتهم، و سوقهم لأمیر المؤمنین علیه السلام بأعنف العنف إلی البیعة، و تکذیبه فی شهادته، و دعوی المؤاخاة، و تهدیده بالقتل و إیذاءه فی جمیع المواطن، و غصب حقّ فاطمة علیها السلام و تکذیبها و قتل ولدها، و قتل الحسن و الحسین صلوات اللّه علیهما .. من مقتضیات وصیّة نبیّهم صلّی اللّه علیه و آله فیهم؟!!.
و لعمری ما أظنّ عاقلا یرتاب بعد التأمّل فیما جری فی ذلک الزمان فی أنّ القول بخلافتهم و خلافته علیه السلام متناقضان، و کیف یرضی عاقل بإمامة إمامین یحکم کلّ منهما بضلال الآخر؟!.
وَ قَدْ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (1): أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ یَقُولُ یَوْمَ السَّقِیفَةِ: أَیُّهَا النَّاسُ! بَایِعُوا خَلِیفَةَ اللَّهِ، فَإِنَّ مَنْ بَاتَ لَیْلَةً بِغَیْرِ إِمَامٍ کَانَ عَاصِیاً، و لا ریب فی تخلّفه علیه السلام عن بیعتهم مدّة طویلة کما عرفت.
حکایة ظریفة تناسب المقام:
رَوَی فِی کِتَابِ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (2) وَ غَیْرِهِ أَنَّ ابْنَ الْجَوْزِیِّ قَالَ یَوْماً عَلَی مِنْبَرِهِ: سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی، فَسَأَلَتْهُ امْرَأَةٌ عَمَّا رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ سَارَ فِی لَیْلَةٍ إِلَی سَلْمَانَ فَجَهَّزَهُ وَ رَجَعَ؟ فَقَالَ: رُوِیَ ذَلِکَ، قَالَتْ: فَعُثْمَانُ ثَمَّ (3) ثَلَاثَةَ أَیَّامِ مَنْبُوذاً فِی الْمَزَابِلِ (4) وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَاضِرٌ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَتْ: فَقَدْ لَزِمَ الْخَطَأُ لِأَحَدِهِمَا. فَقَالَ: إِنْ کُنْتِ خَرَجْتِ مِنْ بَیْتِکِ بِغَیْرِ إِذْنِ زَوْجِکِ (5) فَعَلَیْکِ لَعْنَةُ اللَّهِ، وَ إِلَّا فَعَلَیْهِ. فَقَالَتْ: خَرَجَتْ عَائِشَةُ إِلَی حَرْبِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِإِذْنِ النَّبِیِ
ص: 647
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ لَا؟ فَانْقَطَعَ وَ لَمْ یُحِرْ جَوَاباً.
حکایة أخری:
قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (1): حَدَّثَنِی یَحْیَی بْنُ سَعِیدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَنْبَلِیِّ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ عَالِیَةَ (2)، قَالَ: کُنْتُ حَاضِراً عِنْدَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الْحَنْبَلِیِّ الْفَقِیهِ- وَ کَانَ مُقَدَّمَ الْحَنَابِلَةِ بِبَغْدَادَ (3)
إِذْ دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الْحَنَابِلَةِ قَدْ کَانَ لَهُ دَیْنٌ عَلَی بَعْضِ أَهْلِ الْکُوفَةِ، فَانْحَدَرَ إِلَیْهِ یُطَالِبُهُ فِیهِ (4)، وَ اتَّفَقَ أَنْ حَضَرَ یَوْمَ زِیَارَةِ الْغَدِیرِ (5)
وَ الْحَنْبَلِیُّ الْمَذْکُورُ بِالْکُوفَةِ (6)
وَ یَجْتَمِعُ بِمَشْهَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْخَلَائِقِ جُمُوعٌ عَظِیمَةٌ تَتَجَاوَزُ حَدَّ الْإِحْصَاءِ.
قَالَ ابْنُ عَالِیَةَ: فَجَعَلَ الشَّیْخُ إِسْمَاعِیلُ یُسَائِلُ ذَلِکَ الرَّجُلَ مَا فَعَلْتَ ..؟
مَا رَأَیْتَ ..؟ هَلْ وَصَلَ مَالُکَ إِلَیْکَ ..؟ هَلْ بَقِیَ (7) مِنْهُ بَقِیَّةٌ عِنْدَ غَرِیمِکَ ..؟
وَ ذَلِکَ الرَّجُلُ یُجَاوِبُهُ، حَتَّی قَالَ لَهُ: یَا سَیِّدِی لَوْ شَاهَدْتَ یَوْمَ الزِّیَارَةِ یَوْمَ الْغَدِیرِ، وَ مَا یَجْرِی عِنْدَ قَبْرِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْفَضَائِحِ وَ الْأَقْوَالِ الشَّنِیعَةِ، وَ سَبِّ الصَّحَابَةِ جِهَاراً (8) مِنْ غَیْرِ مُرَاقَبَةٍ وَ لَا خِیفَةٍ.
فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ: أَیُّ ذَنْبٍ لَهُمْ، وَ اللَّهِ مَا جَرَّأَهُمْ (9) عَلَی ذَلِکَ وَ لَا فَتَحَ لَهُمْ هَذَا الْبَابَ إِلَّا صَاحِبُ ذَلِکَ الْقَبْرِ. فَقَالَ ذَلِکَ الرَّجُلُ: وَ مَنْ هُوَ صَاحِبُ الْقَبْرِ؟.
ص: 648
قَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ. قَالَ: یَا سَیِّدِی! هُوَ الَّذِی سَنَّ لَهُمْ ذَلِکَ وَ عَلَّمَهُمْ إِیَّاهُ وَ طَرَّقَهُمْ إِلَیْهِ؟!. قَالَ: نَعَمْ وَ اللَّهِ. قَالَ: یَا سَیِّدِی! فَإِنْ کَانَ مُحِقّاً فَمَا لَنَا نَتَوَلَّی فُلَاناً وَ فُلَاناً، وَ إِنْ کَانَ مُبْطِلًا فَمَا لَنَا نَتَوَلَّاهُ! یَنْبَغِی أَنْ نَبْرَأَ إِمَّا مِنْهُ أَوْ مِنْهُمَا.
قَالَ ابْنُ عَالِیَةَ: فَقَامَ إِسْمَاعِیلُ مُسْرِعاً فَلَبِسَ نَعْلَیْهِ وَ قَالَ: لَعَنَ اللَّهُ إِسْمَاعِیلَ الْفَاعِلَ بْنَ الْفَاعِلِ (1) إِنْ کَانَ یَعْرِفُ جَوَابَ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ، وَ دَخَلَ دَارَ حَرَمِهِ، وَ قُمْنَا نَحْنُ فَانْصَرَفْنَا.
الرابع:
أنّ إیذاءه و غصب حقّه علیه السلام علی الوجه الذی یکشف تظّلماته عنه لا ریب فی أنّه تخلّف عن أهل البیت الذین أذهب اللّه (2) عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا، و الروایات من الجانبین متواطئة علی أنّ المتخلّف عنهم هالک (3)، و أنّهم سفینة النجاة، (4) و سیأتی فی بابه نقلا من کتبهم المعتبرة کالمشکاة و فضائل السمعانی و غیرهما.
**[ترجمه]و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید4 : 83 - ،
از شیخ خود ابوالقاسم بلخی نقل میکند: روایات و اخبار صحیحی که راویان نسبت به آن شکی ندارند، اتفاق دارند، که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: تنها منافق کینه تو را در دل دارد، و تنها مؤمن است که تو را دوست میدارد.
مؤلف: در مجلد نهم در بابهای فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام و مناقب آن حضرت - . بحار الانوار37 : 290، ، تا پایان جزء ، و تمام جزء سی و هشت -
آن روایتها و دیگر روایتها را از خاص و عام نقل میکنیم، که بر آنچه که ما در پیِ آن هستیم، دلالت میکند؛ و ما در این جا تنها روایات معدودی از آنچه در کتابهای معتبر آنان متداول است را نقل کردیم که کسی که این مجلد را مطالعه میکند، برای او کفایت میکند که فرمود: خداوندا، دوستدار او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار.
وجه سوم: حضرت علیه السلام در بسیاری از روایتهای گذشته به صراحت بیان میکند که خلافت حق وی بود، و وی در آن مظلوم واقع شده است. اگر حضرت امامت آنها را بر حق و خلافتشان را صحیح میدانست، آیا با این وجود گله و شکایت میکرد و میگفت: من حق خودم را میخواهم و شما مرا از آن منع کردید؟ و همچنین به صراحت میگوید که اگر یاورانی داشت، با آنها میجنگید و از مطالبه کردن حقش نمیایستاد. در این صورت مستلزم انکار کردن حق از جانب وی و نپذیرفتن حکم خدا و رسولش صلوات الله علیه و حسادت نسبت به آنچه خداوند از فضل و بخشش خود به آنها عطا کرده است، بود؛ ولی جمهور مخالفان با وجود مقام والای آنها در دشمنی، نمیتوانند به چنین چیزی استناد کنند. لذا بعد از ثبت گله و شکایت و دادخواهی حضرت، بر کسی شبههای نمیماند که وی به باطل بودن خلافت آنان معتقد بود. و در روایتها به صورت متواتر از جانب ما و آنها نقل شده است که حضرت علیه السلام از حق جدا نشد و حق از وی جدا نشد، آنگونه که در بابهای فضایل حضرت علیه السلام ذکر خواهد شد - . بحار الانوار 38: 26-40 - ،
و ابن ابی الحدید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید2 : 297 - و
دیگران به صحت و متواتر بودن این روایات اعتراف کردند. - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 2: 297 -
و شهرستانی در جواب استدلال علامه حلی به این روایت: خداوندا، هر سمتی که او میگردد، حق را به همان سمت بگردان - . نهج الحق و کشف الصدق ، علامه حلی : 224 - ،
و روایتهای دیگری که ذکر شد، میگوید: در این مساله شکی وجود ندارد که نیازمند دلیل باشد.
و حدیث ثقلین نیز، همانگونه که در باب خود روشن خواهد شد، - . بحار الانوار 23: 104- 166 - از احادیث متواتر است، در این خصوص کفایت میکند.
و آیا غصب کردن خلافت از جانب آنان و منع کردن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله از آن، قبل از دفن پیامبر صلوات الله علیه و اقدامشان به سوزاندن منزل آنان، و سوق دادن امیر المؤمنین علیه السلام به بیعت با خشونت تمام، و تکذیب شهادت وی و ادعای برادریاش با پیامبر صلوات الله علیه و تهدیدش به قتل و آزار رساندنش در تمام موقعیتها، و غصب کردن حق فاطمه و تکذیب کردن وی و کشتن فرزندش، و کشتن حسن و حسین علیهما السلام، آیا این امور از مقتضیات عمل کردن به وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله از جانب آنها بود؟!
به جان خودم سوگند میخورم که پس از تامل در آنچه در آن زمان اتفاق افتاد، تصور نمیکنم که هیچ انسان عاقلی شکی داشته باشد که اعتراف به بر حق بودن خلافت آنها و خلافت حضرت علیه السلام متناقض هستند، چگونه انسان عاقلی امامت دو امامی را که هر کدام از آنان به گمراهی طرف مقابل حکم میکند، میپذیرد؟!
و محمد بن جریر طبری در تاریخ خود روایت میکند: عمر بن خطاب در روز سقیفه میگفت: ای مردم، با خلیفه خداوند بیعت کنید، چون هر کس یک شب بدون امام بیتوته کند، عصیانگر خواهد بود. و شکی نیست که حضرت مدتی طولانی از بیعت کردن با آنها امتناع میکرد.
حکایتی ظریف مناسب مقام:
عاملی در کتاب الصراط المستقیم - . الصراط المستقیم ، عاملی نباطی1 : 218 - و
دیگران روایت میکنند که ابن جوزی روزی بر منبر خویش گفت: از من بپرسید قبل از آنکه مرا از دست دهید. زنی از وی در خصوص صحت اینکه علی علیه السلام، شبی پیش سلمان رفت و وی را برای دفن آماده کرد و بازگشت، پرسید. گفت: چنین روایت شده است. آن زن گفت:
عثمان سه روز در زباله دانهها رها شده بود، در حالی که علی علیه السلام حاضر بود؟ گفت: آری، این چنین است. گفت: بنابر این یکی از آن دو در اشتباه بودند. ابن جوزی گفت: اگر تو بدون اجازه همسرت از منزل خارج شده باشی، خداوند تو را لعنت میکند و گرنه همسرت را. آن زن گفت: عایشه برای جنگ با علی علیه السلام با اجازه پیامبر از منزل خارج شد یا بدون آن؟ ابن جوزی خاموش شد و جوابی نداد.
حکایتی دیگر:
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه میگوید - . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید9 : 307-309 - :
یحیی بن سعید بن علی حنبلی، معروف به ابن عالیه برای من نقل کرد: نزد فقیه اسماعیل ابن علی حنبلی بودم - که در آن زمان پیشوای حنبلیها در بغداد بود -. مردی حنبلی که دینی پیش یکی از اهالی کوفه داشت و برای مطالبه آن به آنجا رفته بود، وارد شد، و اتفاقا روز زیارت غدیر فرا رسید و آن مرد حنبلی در کوفه بود، در آن زمان جمعیت انبوه و بیشماری در محل شهادت امیرالمؤمنین جمع شده بود.
ابن عالیه میگوید: شیخ اسماعیل شروع به پرسیدن از آن مرد کرد: چه کار کردی؟ و چه دیدی؟ و آیا مالت را به دست آوردی؟ و آیا از آن چیزی پیش طرف مقابل مانده است؟ و آن مرد جواب میداد، تا اینکه گفت: سرورم، کاش میدیدی که روز زیارت در روز غدیر چه میشود، و پیش قبر علی بن ابی طالب چه رسواییها میشود و چه ناسزاگوئیهایی گفته میشود، و به صحابه به طور علنی و بدون مراعات و ترس دشنام میدهند.
اسماعیل به او گفت: گناهی بر آنها نیست! به خدا سوگند که صاحب آن قبر است که آنها را به این کار تشویق کرد و آن را برای آنها رواج داد. آن مرد گفت: صاحب آن قبر کیست؟ گفت: علی بن ابی طالب. گفت: سرورم، اوست که این سنت را میان آنها ایجاد کرد و به آنها یاد داد و آنها را به این سمت و سو سوق داد؟! گفت: به خدا سوگند، این چنین است. گفت: سرورم، اگر بر حق باشد، پس چرا ولایت فلانی و فلانی را میپذیریم، و اگر در اشتباه باشد، پس چرا ولایت او را میپذیریم؟! شایسته است که یا از او و یا از آنها تبری بجوییم.
ابن عالیه میگوید: اسماعیل شتابان برخاست و کفش خود را پوشید و گفت: خداوند اسماعیل فلان فلان شده را لعنت کند، اگر جواب این مساله را میدانست؛ و وارد اتاقش شد و ما برخاستیم و رفتیم.
وجه چهارم: آزار رساندن به حضرت و غصب کردن حق وی بر آن وجهی که گله و شکایت وی را در پی دارد، شکی نیست که کنارهگیری و طفره رفتن از اهل بیتی است که خداوند میخواهد آلودگی را از آنها بزداید و آنها را پاک و پاکیزه گرداند؛ و روایات از هر دو طرف هماهنگ هستند که کسی که از آنها کنارهگیری کند، نابود است - . بحار الانوار 10: 101، 104، و 23/104-166، باب 7 - ، و اینکه آنها کشتی نجات هستند - . بحارالانوار 77: 276 - ،
که در باب آن، به نقل از کتب معتبر آنها مانند المشکاة و فضائل السمعانی و دیگر منابع، آن را ذکر خواهیم کرد .
**[ترجمه]
وَ قَالَ الْعَلَّامَةُ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ (5): رَوَی الزَّمَخْشَرِیُّ (6) وَ کَانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ عِنَاداً لِأَهْلِ الْبَیْتِ (علیهم السلام) وَ هُوَ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ عِنْدَ الْجُمْهُورِ بِإِسْنَادِهِ قَالَ (7): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (وَ آلِهِ) : فَاطِمَةُ مُهْجَةُ قَلْبِی وَ ابْنَاهَا ثَمَرَةُ فُؤَادِی، وَ بَعْلُهَا نُورُ بَصَرِی، وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهَا أُمَنَاءُ رَبِّی، وَ حَبْلٌ مَمْدُودٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ، مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ هَوَی (8)..
ص: 649
**[ترجمه]علامه حلی در کشف الحق - . نهج الحق و کشف الصدق ، علامه حلی : 227 - از زمخشری - که در دشمنی با اهل بیت از سرسختترین مردم است و جمهور او را فردی قابل اعتماد و امین میدانند - نقل میکند که زمخشری با سند خودش از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کند که رسول خدا فرمود: فاطمه سلام الله علیها قلب من و پسرانش ثمره قلبم و همسرش نور چشم من هستند و امامانی که از فرزندان اویند، امانتداران خدا هستند و ریسمانی هستند که میان او و آفریدگانش کشیده شده است. هر کس به آنها چنگ بزند نجات یافته است و هر کس از آنها کنارهگیری کند، نابود میشود.
**[ترجمه]
ینبغی أن یعلم أنّ من أقوی الحجج علی خلفائهم الثلاثة إنکار أئمّتنا علیهم السلام لهم، و قولهم فیهم بأنّهم علی الباطل، لاعتراف جمهور علماء أهل الخلاف بفضلهم و علوّ درجتهم، و لو وجدوا سبیلا إلی القدح فیهم و الطعن علیهم لسارعوا إلی ذلک مکافاة الطعن (1) الشیعة فی أئمّتهم، و ذلک من فضل اللّه تعالی علی أئمّتنا صلوات اللّه علیهم، حیث أذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا، حتی أنّ الناصب المعاند اللغوی الشهرستانی قال فی مفتتح شرح کتاب کشف الحق (2) بعد ما بالغ فی ذمّ المصنّف قدّس اللّه روحه-: و من الغرائب أنّ ذلک الرجل و أمثاله ینسبون مذهبهم إلی الأئمّة الاثنی عشر رضوان اللّه علیهم أجمعین و هم صدور إیوان الاصطفاء، و بدور سماء الاجتباء، و مفاتیح أبواب الکرم، و مجاریح (3) هواطل (4) النعم، و لیوث غیاض (5) البسالة، و غیوث ریاض الأیالة (6)، و سبّاق مضامیر السماحة، و خزّان نفوذ (7) الرجاحة، و الأعلام الشوامخ فی الإرشاد و الهدایة، و الجبال الرواسخ فی الفهم و الدرایة ..
ص: 650
ثم ذکر (1) أبیاتا أنشدها فی مدحهم، ثم ذکر أنّ الأئمّة علیهم السلام کانوا یثنون علی الصحابة، و استشهد بروایة نقلها من کتاب کشف الغمّة، و زعم أنّ الباقر علیه السلام سمی فیها أبا بکر: صدّیقا (2).
**[ترجمه]باید بدانیم که از قویترین حجتها بر گمراهی خلفای سهگانشان، منکر شدن آنها از جانب امامان ما است و این سخن آنان که خلفا بر حق نبودند، به جهت اعتراف جمهور مخالفان به فضل و منزلت این امامان است. و اگر جمهور برای جبران تهمتها و نفرین شیعه به امامان، راهی برای بدگویی و تهمت زدن به آنها داشتند، حتما این کار میکردند، و این امر فضل خداوند تعالی نسبت امامان ما است، که آلودگی را از آنها زدود و آنها را پاک گردانید، تا جایی که دشمن سر سخت و عالم لغوی شهرستانی در مقدمه کتاب شرح کشف الحق، - . احقاق الحق ، الشهرستانی1 : 27-28 - پس از آنکه در بدگویی نسبت به مؤلف زیاده روی کرده، میگوید: و عجیب این است که این مرد و امثال وی، مذهب خود را به امامان دوازدهگانه - رضوان و خشنودی خداوند بر آنها باد - منسوب میکنند. آنها جلوداران ایوان برگزیده شدن و ماههای تابان آسمان گلچین شدن هستند و کلید درهای کرم و بخشش، و وسیله طلب بارانهای رحمت، و شیران بیشههای شجاعت و باران باغهای سیاست و پیشتازان میدانهای بزرگی و خزانهداران سرمایه عقل و خرد و منارههای بلند ارشاد و هدایت و کوههای ثابت در فهم و درایت هستند. سپس ابیاتی که در مدح آنان سروده است را ذکر میکند - .
احقاق الحق، الشهرستانی 1: 27-29، شرح کتاب کشف الحق - و سپس میگوید که ائمه صلوات الله علیهم، صحابه را مدح میگفتند؛ و به روایتی که آن را از کتاب کشف الغمة نقل میکند، استشهاد کرد و ادعا کرد که امام باقر علیه السلام در آن روایت، ابوبکر را صدیق خواند - . کشف الغمة2 : 360، به نقل از ابن جوزی، روایت عامی است و از لحاظ سند و دلالت و اسناد ناقص است. - .
**[ترجمه]
وَ قَالَ صَاحِبُ إِحْقَاقِ الْحَقِّ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی: إِنَّ الْحِکَایَةَ عَنْ کَشْفِ الْغُمَّةِ افْتِرَاءٌ عَلَی صَاحِبِهِ، وَ لَیْسَ فِیهِ مِنَ الرِّوَایَةِ عَیْنٌ وَ لَا أَثَرٌ .. (3).
ثُمَّ نَقَلَ عَنِ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ قَوْلَ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْنِ (4).
، وَ زَادَ فِیهِ لَفْظاً: الصِّدِّیقَ.
ص: 651
و لا یرتاب عاقل فی أنّ القول بأنّ أئمّتنا سلام اللّه علیهم کانوا یرون خلافتهم حقّا من الخرافات الواهیة التی لا یقبلها و لا یصغی إلیها من له أدنی حظّ من العقل و الإنصاف، و لو أمکن القول بذلک لأمکن إنکار جمیع المتواترات و الضروریات، و لجاز للیهودی أن یدّعی أنّ عیسی علیه السلام لم یدع النبوّة بل کان یأمر الناس بالتهوّد، و للنصرانیّ أن یقول مثل ذلک فی نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله، و بعد ثبوت کون أهل البیت علیهم السلام ذاهبین إلی بطلان خلافتهم، و إلی أنّهم کانوا ضالّین مضلّین، ثبت بطلان خلافتهم بالإجماع منّا و من الجمهور، إذ لم یقل أحد من الفریقین بضلال أهل البیت علیهم السلام سیّما فی مسألة الإمامة، و إذا ثبت بطلانهم ثبت خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام بالإجماع أیضا منّا و منهم، بل باتّفاق جمیع المسلمین.
و أمّا ما حکی من القول بخلافة العباس فقد صرّح جماعة من أهل السیر بأنّه ممّا وضعه الجاحظ تقرّبا إلی العباسیّین و لم یقل به أحد قبل زمانهم، و مع ذلک فقد انقرض القائلون به و لم یبق منهم أحد، فتحقّق الإجماع علی ما ادّعیناه بعدهم.
و یدلّ علی بطلانه- أیضا- ما وعده اللّه علی لسان رسوله صلّی اللّه علیه و آله من بقاء الحقّ إلی یوم الدین (1)، کما هو المسلّم بیننا و بین المخالفین.
ص: 652
**[ترجمه]و صاحب احقاق الحق میگوید: نقل کردن از کشف الغمة، تهمت به مؤلف آن است و در آن کتاب، اثر و نشانهای از آن روایت وجود ندارد - . احقاق الحق 1: 64 - .
سپس از همان کتاب از امام صادق علیه السلام نقل میکند: ابوبکر دوبار مرا به دنیا آورده است - . کشف الغمة2 : 378 - .
و همچنین لفظ را به او اضافه میکند.
و انسان خردمند شک ندارد که تصور برحق بودن خلافت آنان از جانب ائمه ما علیهم السلام، از خرافات بیاساس است، و کسی که کمترین بهرهای از عقل و انصاف داشته باشد، آن را نمیپذیرد و به آن گوش فرانمیدهد. و اگر میشد به چنین چیزی اعتقاد داشت، پس انکار تمام روایات متواتر و ضروریات نیز ممکن میشد و این امر برای فرد یهودی نیز ممکن میشد که ادعا کند عیسی علیه السلام ادعای پیامبری نکرد بلکه مردم را به یهودیت دستور میداد و برای فرد مسیحی نیز ممکن بود که چنین چیزی در خصوص پیامبر ما صلی الله علیه و آله بگوید. بنابراین و پس از ثابت شدن اینکه اهل بیت علیهم السلام به باطل بودن خلافت آنان اعتقاد داشتند و اینکه آنها گمراه و گمراه کننده بودند، باطل بودن خلافت آنان به اجماع از جانب ما و جمهور ثابت میشود؛ زیرا هیچ یک از دو گروه به گمراهی اهل بیت و به ویژه در خصوص مساله امامت، اعتقاد نداشت. و اگر باطل بودن آنها ثابت شود، خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز از جانب ما و آنها و تمام مسلمانان ثابت میشود.
اما آنچه که در خصوص خلافت عباس گفته شده است، گروهی از سیرهنویسان به صراحت گفتند که این را جاحظ برای تقرب به عباسیان وضع کرده است و هیچ کس قبل از عباسیان به چنین چیزی اعتقاد نداشت، و با این وجود، کسانی که به چنین چیزی اعتقاد داشتند، منقرض شدند و هیچ یک از آنها باقی نماند؛ و بعد از آنها، اجماع نسبت به آنچه ادعا کردیم، محقق شد.
همچنین آنچه بر بطلان آن دلالت میکند، همان چیزی است که خداوند از قول پیامبرش صلی الله علیه و آله وعده داده است که حق تا روز قیامت باقی خواهد ماند، آنگونه که بین ما و مخالفان مسلّم است.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]