ص:2

ص:3

ص:4

چهار درس درباره "شیوه های امر به معروف و نهی از منکر" با نگاهی به فعالیت های اجتماعی نیروهای نظامی، انتظامی و بسیجی در حوزه پیشگیری.

یک درس در بیان اهمیت و حساسیت اخلاق قوای مسلح.

پایان بخش این درسنامه، اخلاص در عمل قرار گرفته، تا اعمال ما رنگ الهی پیدا کند و عامل سعادت ما در این جهان و خوشبختی ما در آخرت باشد.

مؤسسه درسهایی از قرآن، با تشکر از حجت الاسلام و المسلمین سیّدجواد بشتی در گردآوری و تدوین مبحث این کتاب از مجموعه آثار مکتوب و صوتی حجت الاسلام و المسلمین قرائتی، امید دارد توفیق تدوین درسنامه های دیگری را داشته و سفره ای دیگری از معارف کتاب رحمن را پیش روی بندگان قرآن دوستش بگستراند.

مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن

ص:6

حفظ امنیت و حریم خصوصی مردم 39

ضرورت برخورد با یاغیان امنیت شکن.. 40

مجازات امنیت شکنان.. 40

قاطعیت در برابر هرگونه ناامنی 43

قصاص و مجازات در اسلام 46

امنیت؛ شاخص شهر اسلامی... 48

نا أمنی اخلاقی... 49

ناأمنی اجتماعی... 50

فتنه و فساد بدتر از آدم کشی... 51

امنیت در اسلام (3) 53

امنیت معنوی... 53

سوره فلق.. 53

سوره ناس 58

دعا برای مرزداران؛ حافظان امنیت.... 62

تجسس و تفتیش.... 67

فسق چیست و فاسق کیست؟. 71

تحقیق؛ داروی دردهای اجتماعی 72

معیار تشخیص تجسس بجا و نابجا. 73

نمونه تجسس نابجا. 74

خبررسانی و جاسوسی... 75

اطلاعات و خبررسانی و جاسوسی در اسلام. 79

مجازات جاسوسی دشمن.. 81

دشمن شناسی... 83

پنج دلیل قطع رابطه با کفّار. 86

رفتار دشمن: 89

وظیفه مسلمانان در برابر دشمن.. 95

عوامل پیروزی بر دشمن 95

صبر و پایداری (1) 97

اهمیت و آثار صبر. 97

راه پیداکردن صبر. 99

نکاتی پیرامون صبر. 102

ص:8

سفارش به صبر. 103

آثار صبر. 104

صبر و پایداری (2) 109

انواع صبر. 109

صبر در برابر نیش و نوش و تبلیغات دشمن.. 109

صبر در میدان جنگ 110

صبر مسئولان و دولت مردان 113

صبر در راه تحصیل علم 114

صبر بر درد و بیماری... 115

صبر در انتظار. 115

صبر و پایداری بر حق.. 117

صبر در مسائل اقتصادی 117

صبر در مقابل تجملات و مادیات (زهد). 118

صبر بر فقر و ناداری... 119

صبر و پایداری (3) 121

صبر در مسائل اخلاقی 121

تحمل خطا و لغزش دیگران.. 122

شکیبایی در مقابل حسودان.. 122

صبر در خانواده 123

صبر در برابر تطمیع ها. 124

صبر در برابر تهدیدها. 125

صبر و پایداری بر دینداری... 126

1. اخراج و تبعید.. 126

2. تحریم و محاصره اقتصادی... 126

3. زندان.. 126

صبر بر دوری و فراق عزیزان.. 127

صبر بر هم نشینی با تهیدستان 128

صبر در امر به معروف و نهی از منکر. 129

صبر در انجام فرائض..... 129

صبر در برابر گناهان 130

نمونه هایی از صبر اولیای الهی... 131

ص:9

امر به معروف و نهی از منکر(1) 135

شیوه های امر به معروف و نهی از منکر. 135

اهمیت شیوه ها. 135

1. زمینه سازی... 138

2. شیوه های جلوگیری از زمینه های گناه 139

3. شیوه پر کردن ایام فراغت 139

4. شیوه آئینه وار. 139

5. شیوه تلقین 140

6. شیوه استفاده از هنرهای مختلف، قصّه، سرود و شعر. 141

7. از خوبی ها هم بگوئید.. 142

8. شیوه بازسازی روانی (امید دادن). 143

9. شیوه تغافل 143

10. توجه به ظرفیت افراد. 144

11. شیوه به در بگو تا دیوار بشنود. 145

12. شیوه ایجاد محبّت 145

13. استمداد از وجدان 146

14. شیوه تحریک عواطف 147

امر به معروف و نهی از منکر (2) 149

15. ابتدا لطف و محبت، بعد امر و نهی 149

16. شیوه انتقاد مخفیانه. 151

17. شیوه انتقاد موجز ومختصر. 151

18. شیوه وعده و وعید.. 151

19. شیوه های آموزشی 152

20. آگاهی بخشی 154

21. شیوه آسان سازی 155

22. شیوه الگوسازی 156

23. شیوه نهی از منکر در قالب طنز. 156

24. شیوه بیان ثواب و عقاب 157

25. شیوه تدریج 157

26. شیوه تکرار. 159

27. مماشات 160

28. حکمت، موعظه، جدال نیکو.. 161

ص:10

امر به معروف و نهی از منکر (3) 163

29. اصلاح عقائد.. 163

30. خشکاندن ریشه مفاسد.. 164

31. شیوه سنّت شکنی 166

32. احترام به ارزشهای دیگران 167

33. با انجام معروف، زمینه را بر منکر تنگ کنیم.. 167

34. علنی کردنِ خوبی ها. 169

35. افشاگری 170

36. ارشاد پنهانی... 171

37. حرکت جمعی... 172

38. نفوذ در دستگاه ظلم 172

39. عرضه کار صحیح 173

40. توجه به عنصر زمان 174

امر به معروف و نهی از منکر (4) 177

41. همبستگی اجتماعی... 177

42. شیوه غیر حضوری و مکاتبه ای 179

43. شیوه سکوت و اخم کردن 180

44. شیوه متارکه و اعراض..... 181

45. شیوه تنبیه 184

46. شیوه ایذاء. 186

47. برخورد انقلابی 187

48. تنبیه مجرم از طریق تشویق نیکوکار. 188

اخلاق نیروی نظامی... 189

ویژگی ها ی نظامیان در نظام اسلامی... 189

الف) ویژگی های فردی... 189

1. خود ساخته. 189

2. فعّال در صحنههای اجتماعی؛ عبادی و اقتصادی... 190

3 . شجاع و بی باک..... 191

4. مقاوم و با توکل.. 193

5. به دور از تعصبات قومی و طایفه ای... 197

ب) ویژگی های نظامی... 199

1. آمادگی همه جانبه. 199

ص:11

2 . انضباط و برنامه ریزی... 201

3 . انسجام و اتحاد. 202

4. اطاعت از دستورات فرمانده. 203

5. راز داری در اسرار نظامی... 205

6. آموزش دیده. 206

ج) ویژگی های عقیدتی... 207

1. معتقد و مؤمن.. 207

2. هدف دار. 207

3. خودکفا و مستقل.. 208

4. توجه به جهاد فرهنگی... 208

5. توجه به وعده های الهی... 209

6 . تقدم عقیده بر علاقه. 209

7 . توجه به آموز های عقیدتی... 210

جرم و جنایت.... 213

اصول و شرایط... 214

1. توجه به جرم نه مجرم. 214

2. ضرورت هوشیاری در برابر مجرمان.. 215

3. رسوایی مجرم؛ سنت خداوند.. 215

4. کافی نبودن جریمه های مادی... 215

5. ضد ارزش شدن ارزشها. 216

6. رضایت و مشارکت در جرم. 216

7. جرم؛ عامل نابودی فرد و جامعه. 216

8. ضرورت کارشناسی و جرم شناسی... 216

9. توجه به اظهارات شاکی و متهم.. 217

10. اجازه دفاع به مجرم. 217

11. توجه به قرائن و آثار جرم. 217

12. تفهیم جرم و مجازات... 218

13. هوشیاری به فرافکنی مجرم. 219

14. اهمیت اقرار مجرم. 219

15. مجازات پس از اثبات جرم. 220

16. نکوهش اصرار بر جرم. 220

17. محل اجرای مجازات... 221

ص:12

18. شدت مجازات مجرم اصلی... 221

19. توجه به اصل برائت.... 221

20. بانیان و آمران جرم. 222

21. ممنوعیت حمایت از مجرمان.. 222

22. قصد و نیت مجرمانه. 222

23. توجه به سابقه و توابع جرم. 223

24. اراده فرد؛ عامل اصلی جرم. 223

25. جریمه،. 223

26. سنگین شدن جرم با تکرار . 223

27. ابتدا آگاهی سپس مجازات... 224

28. دقت در رفتار با مجرم. 224

29. ممنوعیت رفتار فراقانونی... 226

30. حسن ظن و پرهیز از بدگمانی... 226

نظم و انضباط 227

نظم در نظام تکوین و آفرینش 227

نظم در نظام تشریع (قرآن کریم). 229

نظم در عبادات... 231

نظم در نماز: 231

نظم در روزه. 232

نظم در حج... 233

نظم در فرماندهی... 233

آثار نظم و پیامدهای بی نظمی 236

انضباط اقتصادی... 239

نظم در زندگی امام خمینی... 240

اطلاعات، اصول و روشها 241

اقسام اطلاعات... 241

1- رعایت اصول حفاطتی... 242

2- تقدیر از خدمات و زحمات تلاشگران.. 242

3- قاطعیت و دلگرمی... 243

4- توجه به مسائل مادی... 244

5- رفتار عادی و طبیعی در برابر دشمن.. 244

6- همکاری و همیاری مردمی... 245

ص:13

7- سرعت در اطلاع رسانی... 245

8- حفظ اخبار و رعایت سلسله مراتب.... 245

9- دقت در نقل خبر و گزارش.... 246

10- استفاده از تمام ظرفیت ها. 246

11- انتقال سریع اخبار مهم و خطر آفرین.. 247

12- مراعات حقوق دیگران.. 247

13- عمل بر مقیاس قانون و قرآن.. 248

14- استفاده از تمام توان و نیروها. 248

15- توجه به اهداف.... 249

16- دوری از عجب و غرور. 249

17- سعه صدر. 249

18- بررسی علل و عوامل شکست.... 250

19- دوری از نزاع و کشمکش.... 250

20- احترام در برخوردها. 250

21- ورود به اندازه. 251

22- گزینش نیروهای دلسوز. 251

اخلاص در عمل.. 253

اهمیت اخلاص..... 253

اخلاص؛ شیوه مردان خدا 253

راه های کسب اخلاص 255

1_ توجّه به ارزش ها. 255

2- فکر در آفرینش 256

3- توجّه به صفات خدا 256

4- توجّه به نعمت ها. 257

5- توجّه به سود قطعی 257

6- توجّه به بی ارزشی دنیا. 258

7- توجّه به ناتوانی مخلوقات 258

8- عبرت از دیگران 259

9- توجه به سرانجام ریاکار در آخرت 260

نشانه های اخلاص 261

نمونه هایی از اخلاص..... 262

ص:14

رفتار نخبگان و مدیران و خواص ما زیر ذرّه­بین و تحت نظر است. قرآن می فرماید: «یا نِسَآءَ النَّبِیّ لَستُنَّ کَأحَدٍ مِنَ النِّسآء»(1)؛

«ای زنان پیامبر! شما مثل بقیه زنان نیستید.»

از این آیه فهمیده می شود که خواص، مسئولیت بیشتری در قبال عزت و آبروی نظام دارند. از افراد مذهبی، روحانی، دانشجو، نظامی، استاد، دانشگاهی، کارمند، مدیر ارشد نظام، انتظار ویژه ای می­رود.

«همدیگر را محترمانه صدا بزنید و با لقب های بد همدیگر را صدا نزنید»؛ «وَ لا تَنابَزوا بِالألقَاب»(1).

قرآن می فرماید که جامعه اسلامی باید جامعه ای آبرومند و عزتمند باشد: «فَاستَوی عَلی سُوقِه»(2)؛

یعنی روی پای خودش بایستد و وابسته و اسیر بیگانه نباشد.

در جبهه جنگ، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مشاهده کرد که دشمن به گروهی از رزمندگان پیرمرد که مو و محاسنی سپید داشتند می خندد؛ حضرت فرمود: «موی سر و صورتتان را رنگ کنید تا دشمن به ما نخندد.» آری، چگونگی پوشش لباس و ظاهر نظامی اسلامی، یک ارزش و مایه آبروی نظام است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم هرگاه می خواست از منزل خارج شود، با نگاه به آینه ظاهر خود را مرتب می کرد. در یکی از جنگ ها، پیامبر دستور داد دیگ های زیادی پر از آب روی آتش بگذارند تا دیده­بان دشمن دچار اشتباه شده و جمعیت مسلمانان را کم نبیند. این، یعنی باید به ظاهر کارها نیز توجه داشته باشیم و خود را آبرومند جلوه دهیم و کاری نکنیم که باعث تحقیر خود و جامعه اسلامی شود.

اسلام عزیز به مؤمنان سفارش می کند:

«المؤمن بُشرُه فی وَجهِه و حُزنُه فی قَلبِه»؛(3)

«غم و غصه ات را در دل نگه دار و ظاهرت را خوشحال نشان بده.»

اینکه سفارش کرده اند حتی الامکان از نسیه خرید کردن یا قرض گرفتن پرهیز کنید، شاید به خاطر این است که با این کار خوار و خفیف نشوید و عزیز باشید.

قرآن کریم از کسانی که فقرشان را اظهار نمی­کنند و آبروداری می­کنند، ستایش کرده است. آنان به گونه ای در جامعه ظاهر می شوند که افرادی که آنان را نمی شناسند و از

ص:17

وضعیت آنان بی اطلاع هستند، فکر می کنند که آنان ثروتمند هستند: «یَحسَبُهُمُ الجاهِلُ أغنِیاءَ مِنَ التَعَفُّف»(1).

در حدیث می خوانیم: مردی موهای ژولیده و نامرتبی داشت و موهایش را شانه نمی زد و مرتب نبود، امام به او فرمود:

«مَن اتخذّ شَعراً فَلیحسن ولایتهُ أو لِیجُزَّه»؛(2) «کسی که موهای بلندی دارد باید مراقب موهایش باشد و آن را زیبا و مرتب کند، و گرنه آن را کوتاه کند.»

قرآن، بارها از افرادی انتقاد کرده است که چرا از آبروی خود استفاده نکرده و اگر خود چیزی نداشتند، دیگران را تشویق نکردند که برای کمک به مساکین و نیازمندان، اقدامی انجام دهند: «وَ لا یحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ»(1)

و «وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکین»(2).

البته در فرهنگ قرآن، انفاق مخصوص مال نیست، بلکه شامل علم و آبرو و قدرت نیز می شود. «مِمَّا رَزَقْناهُمْ»، یعنی بخشی از آنچه روزی آنان کردیم.

اسلام اجازه نداده به آبرو و حرمت نیازمندان، خدشه­ای وارد شود و می فرماید:

«وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ للسائل الْمَحْرُوم»؛(3)

«نباید منتظر بمانید تا محرومان سؤال خود را مطرح کنند وشما اقدام کنید، آنان که محروم هستند و اعلام نیاز نکرده اند، باید حقوقشان ادا شود.»

همچنین، هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از مکه هجرت کردند و وارد مدینه شدند، همه دوست داشتند آن حضرت به خانه آنها برود، اما پیامبر به فرمان خداوند فرمود: «هرکجا شتر خوابید، همان جا مهمان می­شوم». شتر در مقابل خانه "ابوایّوب انصاری" خوابید که یکی از افراد فقیر مدینه بود.

قرآن کریم ما را به احترام متقابل یکدیگر دستور داده و می فرماید:

«و اذا حُییتم بِتَحیّةٍ فَحیّوا بأحسن منها أو رُدّوها»(1)

هرگاه شما را به سلام و درودی ستایش گفتند، پس شما به بهتر از آن یا همانند آن پاسخ گویید.

در نظام تربیتی اسلام، تحیت و سلام، تنها از کوچک به بزرگ نیست، بلکه خداوند متعال و پیامبرش و فرشتگان به مردم سلام می کنند؛ چنانکه در قرآن، خداوند به حضرت نوح علیه السلام سلام می فرستد: «سَلامٌ عَلی نوح فِی العالَمین»(2)،

پیامبر به مؤمنان سلام می کند: « اذا جاءَک الَّذین یؤمِنون بآیاتِنا فَقُل سَلامٌ عَلَیکم»(3)

و فرشتگان به مؤمنان سلام می کنند: «تَتوَفّاهُمُ المَلائکةُ طَیّبِینَ یَقولونَ سَلامٌ عَلیکُم»(4).

قرآن کریم، نه "فقر" را نشانه اهانت می داند و نه "دارایی" را نشانه کرامت؛ بلکه هر دو را وسیله آزمایش دانسته است:

«فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ . وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهانَنِ ....»(5)

انسان (طبعش چنین است که) هرگاه پروردگارش او را بیازماید و گرامیش دارد و نعمتش دهد (مغرور گشته)، می گوید: «پروردگارم مرا گرامی داشته

ص:21

است.» ولی هرگاه او را بیازماید و روزیش را تنگ سازد، می گوید: «پروردگارم مرا خوارکرده است.» این چنین نیست؛ بلکه (دلیل آن این است که) شما یتیم را گرامی نمی دارید و یکدیگر را بر اطعام بینوایان ترغیب نمی کنید و میراث او را یکجا می خورید و مال را بسیار دوست دارید و به جمع آوری ثروت می پردازید.

قرآن کریم درباره فرعون می­فرماید: «فَاستَخفَّ قَومَه فَأطاعوه»(1)؛ «مردمش را تحقیرکرد، آنها هم از او اطاعت می­کردند».

5. تهمت زدن. یکی از مصادیق بی احترامی، تهمت زدن است. قرآن در باره افرادی که به دیگران نسبت ناروا می دهند، می­فرماید: «إِنَّ الَّذینَ یرْمُونَ الْمُحْصَناتِ . . . . لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیم»؛(2) «همانا کسانی که به زنان پاکدامن و بی­خبر، نسبت بد می­دهند، در دنیا و آخرت مورد لعنت هستند و برایشان عذابی بزرگ است.»

6. تحقیر کردن. حضرت لقمان به پسرش فرمود: «فرزندم! کسی را به خاطر لباس مندرسش تحقیر نکن؛ چرا که خدای تو وخدای او یکی است.»(3)

رسول خدا فرمود: «روی کسی عیب نگذارید؛ چرا که معلوم نیست ولیّ خدا چه کسی است.(4)»

و نیز فرمود: «هیچ کسی را تحقیر نکنید؛ مسلمانان، کوچکشان مثل بزرگشان محترم هستند.»

ص:24

برادر

یکدیگرند». «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه»(1). حضرت علی علیه السلام از جمله دلایل پذیرش حاکمیت بر مردم را این گونه بیان می کند: «حکومت را قبول کردم تا آدم های مظلوم در پناه حکومت علی امنیت داشته باشند.»

مردم باید در امنیت و آرامش باشند. کسی نباید در خانه اش، در روستایش، در دانشگاه یا در محل کارش دلهره داشته باشد. اسلام برای دشمن نیز حق امنیت قائل شده است! دشمن اگر آمده بجنگد، خوب جنگ در مقابل جنگ، طوری نیست. اما حق نداریم آبش را مسموم کنیم! نمی توانیم آب را روی دشمن ببندیم! امام حسین علیه السلام در مواجهه با لشکر تشنه حر در بیابان عراق، فرمان داد از آب ذخیره خود، به حر و لشکرش و اسبانشان آب دادند. با آن که حر فرمانده سپاه دشمن بود و هنوز توبه نکرده بود. در جنگ، زنها و بچه ها و افراد ناتوان نباید مورد تعدی قرار گیرند. اگر همسرش به جبهه آمده، خانواده او چه تقصیری دارد؟

در اسلام، جنگ و مبارزه هم آدابی دارد. کسی که با شمشیر روبرویت می ایستد، تو هم با شمشیر با او مقابله کن. اما کسی که دارد فرار می کند ، پیداست که یا پشیمان شده و یا ترسیده است. پس رهایش کن تا برود. مگر اینکه بدانی اگر برود، دوباره به جنگ برمی گردد. در جنگ صفین، حضرت علی علیه السلام فرمود: «فراری ها را هم هدف قرار دهید.» اما در جنگ جمل دستور داد: «هرکس فرار می کند، کاری به او نداشته باشید.» برای عده ای این سؤال پیش آمد که چطور حضرت در جنگ صفین دستور داد فراری ها را بزنیم ولی در جنگ جمل به آنان امان داد؟ حضرت فرمود: «فرمانده صفین - که معاویه بود- زنده است و فراریان به نزد او می روند، دوباره نیرو گرفته و برمی گردند؛ اما در جنگ جمل، فرماندهی دشمن، ریشه کن شده و فرار تاکتیکی نیست.»

قرآن می فرماید که اگر مشرکی مهلت خواست تا درباره دین تحقیق کند، به او امان داده و مهلت دهید: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکین اسْتَجارَکَ فَأَجِرْه حَتَّی یسْمَعَ کَلامَ اللَّه»(2)؛

ص:26

یعنی اگر از میان دشمنان فردی خواست درباره دین تحقیق کرده و بصیرت پیدا نماید، به او فرصت دهید. ولذا فردی به پیغمبر نامه نوشت که من می خواهم دو ماه راجع به اسلام تحقیق کنم. پیغمبر فرمود: «چرا دو ماه؟ چهار ماه تحقیق کن. در امان هستی .» حتی اسلام برای مرده هم امنیت قائل است و اجازه نبش قبر و بدگویی از او را نمی دهد و

می گوید: «اُذکروا مَوتاکُم بِالخَیر»؛ «مرده هایتان را به خیر یاد کنید.» اگر آدم بدی هم بود، وقتی مرد، دیگر کاری با او نداشته باشید.

2. حفظ عقل و مبارزه با خرافات

عقل انسان، حجت و راهنمای درونی انسان است که همواره او را به حقیقت راهنمایی می کند و خداوند آن را در درون تمام انسان ها به ودیعه گذارده است. همه ما وظیفه داریم از عقل و اندیشه بشری حراست و از هر چیز که به عقل آسیب می رساند، جلوگیری کنیم. در اسلام، مشروبات الکلی حرام است؛ چون عقل را از بین می برد و قدرت تفکر را از انسان سلب می کند. در احکام و حدود داریم که اگر کسی با ضربه زدن و یا هر وسیله ای، قدرت تفکر را از کسی بگیرد، گویا او را کشته و به قتل رسانده است و باید به همان مقدار جریمه شود. یعنی گرفتن قدرت تفکر مساوی با کشتن یک انسان است؛ چون انسانیت انسان به تعقل اوست.

اسلام برای رشد عقل، سفارش و راهکارهایی را مطرح کرده است؛ از جمله: توصیه به تدبّر و تفکر، مشورت، سفر و مسافرت، تحصیل علم و آموزش؛ که همه برای رشد عقل است. از طرف دیگر، از آنچه مانع تعقل شده و یا آن را تضعیف و آلوده می کند و خلاف جهت تکامل انسان است، نهی کرده و ممنوع دانسته است؛ از جمله: نشر و خواندن کتاب ها و نوشته های انحرافی, حضور در مجالس و شنیدن و دیدن سخنرانی ها ، فیلم ها و محصولات فرهنگی گمراه کننده و باطل.

یکی از جنایت های گروهک های ضد انقلاب همین بوده است که هواداران خود را از خواندن کتاب های مفید نهی و به جای آن مجبور می نمودند از جزوات و نوشتجات مسموم خود استفاده کنند. در واقع، با التقاط و تحریف، دین و عقل هواداران خود را به سمت و سوی ناحق خود یا قدرت های شیطانی سوق می دادند. اگر ادیان الهی به تعقل و اندیشه و راه های تقویت آن فرمان می دهند، گروهک ها برای تسخیر عقل و فکر هواداران خود، مقررات و محدودیت هایی را اعمال می کردند، آنها را از گوش دادن به سخنرانی اندیشمندان مسلمان و خواندن کتاب های هدایت گر باز داشته و از این طریق، مسیر تعقل را برای اعضای خود، محدود می کردند. اگر اسلام و همه ادیان می خواهند جان مسلمان ها سالم بماند، گروهک ها با اعلام جنگ مسلحانه،

به جان مردم تجاوز می کردند. اگر همه

ص:29

ادیان به حفظ مال افراد فرمان می دهند، گروهک ها با سرقت های مسلحانه، مال مردم را نیز از بین بردند. اگر ادیان می خواهند حیثیت و آبروی مسلمان ها حفظ شود، گروهک ها با تجاوزهای خود، آبرو و ناموس افراد را خدشه دار می کردند.

آنچه تمام ادیان آسمانی به حفظ آن مأمور شده اند، گروهک ها و مکاتب غیر الهی می خواهند به نوعی تمام آنها را از بین ببرند؛ آنها مکتب را با تحریف و التقاط و تفسیر به رأی! عقل را با ممنوعیت و محدودیت! جان مردم را با ترور و جنگ مسلحانه! مال مردم را با سرقت مسلحانه! و آبروی افراد را با تجاوز و بی ناموسی از بین بردند.

3. حفظ جان و پرهیز از کارهای خطر آفرین

در همه ادیان الهی، جان انسان ها محترم است وکسی حق ندارد متعرض جان کسی شود. حتی خود فرد نیز از انجام کارهای خطرآفرین منع شده است. برای حفظ جان انسان، دستورات زیادی بیان شده است؛ از ممنوعیت چاقوکشی تا آشوب های خیابانی. بر اساس روایات، اگر کسی چاقویی به دست گرفته و در کوچه و خیابان به راه بیفتد، حتی اگر به کسی حمله ور نشود و آسیب نرساند، به خاطر ایجاد رعب و وحشت، مجرم و

"مفسد فی الارض" شناخته شده و مجازات سنگینی دارد. کسی که امنیت جامعه را با اظهار قلدری و ایجاد ترس و وحشت، برهم زده است، کیفر سختی دارد.

4. حفظ مال و پرهیز از اتلاف و اسراف

همه ادیان برای مال انسان ها نیز همچون جانشان احترام قائلند وکسی حق ندارد به مال دیگران دست درازی کند. اسلام می گوید کسی حق ندارد بدون اجازه و رضایت مالکش در مال و اموال دیگران تصرف کند. حتی نماز خواندن در مکان غصبی یا با لباس غصبی، بی ارزش و باطل است. اگر کسی دزدی کرد، باید او را مجازات کرد و در جایی انگشتان او نیز بریده می شود. (البته بریدن دست دزد، شرایط زیادی دارد که در جای خود بیان شده است).

انسان حق ندارد بی دلیل، دارایی خود را از بین ببرد و یا در مصرف آن زیاده روی و اسراف کند. از بریز و بپاش و کارهای بیهوده ای مانند قمار که اموال انسان را از بین

ص:30

می برد، نهی شده است و برای عاملان آن، مجازات تعیین شده است. از تجارت هایی که امنیت شغلی و سرمایه ای ندارد، منع شده است.

بمیرد، جا دارد!» در کشور اسلامی، باید اقلیت های مذهبی هم در امان باشند و کسی حق ندارد به حقوق آنان تجاوز کند. در قرآن از برخی یهودیانی که اعتقاد داشتند چون مشرکان بر غیر دین ما و اُمّی هستند، اشکالی ندارد که اموالشان را بدون اجازه و ناحق تصرّف کنیم، انتقاد شده است:

«وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یؤَدِّهِ إِلَیکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یؤَدِّهِ إِلَیکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیسَ عَلَینا فِی الْأُمِّیینَ سَبیلٌ وَ یقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یعْلَمُونَ»(1)

و در میان اهل کتاب، کسانی هستند که اگر ثروت زیادی به رسم امانت به آنها بسپاری، به تو باز می گردانند و کسانی هستند که اگر یک دینار هم به آنان بسپاری، به تو باز نمی گردانند؛ مگر تا زمانی که بالای سر آنها ایستاده (و بر آنها مسلّط) باشی! این به خاطر آن است که می گویند: ما در برابر امّیین [غیر یهود]، مسئول نیستیم. و بر خدا دروغ می بندند، در حالی که می دانند (این سخن دروغ است).

اسلام می فرماید: حتی اگر گروهی بخواهند امنیت اجتماعی اقلیت های مذهبی را خدشه­دار کنند و مراکز عبادی آنان را تخریب کنند، مسلمان ها باید به جهاد برخیزند و از آنان دفاع کنند تا مراکز عبادت آنان تخریب نشود. یعنی گاهی مسلمان باید خون بدهد تا امنیت اقلیت های مذهبی را تأمین کند.

«وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَینْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ ینْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»(2) اگر خداوند (ظلم و تجاوز) بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند، صومعه ها و کنیسه ها و کلیساها و مساجدی که نام خداوند در

ص:32

آنها بسیار برده می شود، ویران می گردد. و قطعاً خداوند کسی که (دین) او را یاری کند، یاری می دهد. همانا خداوند نیرومند و شکست ناپذیر است.

می گفتند: «برای ورود به باغ اجازه بگیر یا حداقل خبر بده و یا الله بگو» گوش نمی کرد و می گفت: «نمی خواهم. درخت خودم است .»

این مرد دید هرچه می گوید، تأثیری در رفتار سمره ندارد، شکایت به نزد پیغمبر آورد. پیغمبر سمره را احضار کرد و از او خواست که ورودش را به ساکنان منزل خبر بدهد و یاالله بگوید. گفت: «نمی خواهم.» پیغمبر فرمود: «درختت را به او بفروش.» گفت: «نمی خواهم.» فرمود: «درختت را بفروش، من جای دیگری به تو درخت می دهم.» گفت : «نمی خواهم.» پیغمبر فرمود : «درختت را بده ، به تو ده تا درخت می دهم.» گفت: «نمی خواهم.» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود : «پس تو مزاحم هستی» و سپس به صاحب باغ فرمود : «برو درخت او را بکن و به کوچه بیانداز !» بعد حضرت فرمود: «لا ضرر ولا ضرار فی الاسلام»؛ «دراسلام، ضرر رسانی و در تنگنا و مضیقه گذاشتن، ممنوع است.»

اسلام برای حفظ حریم خانواده تأکید دارد که فرزندان در هنگام ورود به اتاق والدین، اجازه بگیرند. قرآن می فرماید: «الَّذینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُم»(1)؛ دختر و پسرهایی که حتی به سن تکلیف نرسیده اند، هنگام ورود به اتاق والدین، در بزند و بی اجازه وارد نشوند .

خوردن بچه حیوان باقی بگذار ! اگر باری حمل می کند، نباید بیش از طاقت حیوان باشد! اگر روی اسب و حیوان نشستی و می خواهی با دوستت گفتگو کنی، باید پیاده شوی! وقت دوشیدن شیر، ناخنت را کوتاه کن تا حیوان اذیت نشود!»

حالا ما با این دین چقدر رابطه داریم و چقدر نزدیک هستیم یا چقدر فاصله داریم؟ هرکسی خودش می داند. بد نیست که خودمان محاسبه کنیم و ببینیم چقدر از دین بهره برده ایم! در حدیث داریم هرکس می خواهد نرخ دینش را بفهمد، ببیند کجا گناه می کند. اگر با دادن یک بستنی از او امضای خلاف گرفتند، نرخ دینش یک بستنی است؛ اگر یک سکه دادند و امضا گرفتند، اگر ماشین دادند، یک قطعه زمین به او دادند و او گناه و خلاف قانونی مرتکب شد، همان، نرخ اوست. گاهی وقت ها برای یک چیز جزئی، راحت دروغ می گوییم!

سلام؛ شعار اسلام

شعار اسلام، "سلام" است. در قرآن، 46 آیه در مورد سلام داریم . سلام یعنی چه؟ وقتی می گویند "سلام" یعنی تو از طرف من، از هر جهت، در سلامت هستی و از طرف من، هیچ آسیبی به تو نمی رسد. حالا مثلًا "متشکرم" چه معنایی دارد؟ "قربان شما"، "مخلصتم"، "مرسی" و صد تا از این کلمات، بار معنایی "سلام" را ندارد.

سلام، یکی از اسم های خداوند است: « السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیمِن»(1).

سلام، سخن خداوند است: «سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحیمٍ»(2).

سلام، شعار بهشتیان است: «إِلَّا قیلًا سَلاماً سَلاماً»(3).

بهتر آن است که نیروهای مسلح، ضمن آنکه طبق مقررات، به دیگران و مافوق خود، ادای احترام می کنند، سلام هم بکنند. دست را بالا آوردن کار سلام را نمی کند!

ص:36

ص:38

و اگر کسی را در آن (خانه) نیافتید، وارد نشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر گفته شد «بازگردید!» بازگردید؛ این برای شما پاکیزه تر است.

یعنی ناراحت نشوید و نگویید این همه راه آمدیم، در زدیم، کسی در را باز نکرد و یا جواب رد داد! هرکس در خانه اش حق امنیت دارد؛ حتی اگر به هر دلیلی، درب منزل کسی باز است، دیگری حق ندارد حتی به داخل خانه نگاه کند.

همانا کیفر آنان که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند و (با سلاح و تهدید و غارت) در زمین به فساد می کوشند، آن است که کشته شوند یا به دار آویخته شوند یا دست و

پایشان در جهت مخالف بریده شود یا آنکه از سرزمین خود تبعید شوند. این کیفر ذلت بار دنیوی آنان است و در آخرت، برایشان عذابی عظیم است.

در شأن نزول آیه آمده که جمعی از مشرکانِ مکّه به مدینه آمده و مسلمان شدند، ولی چون بیمار بودند، به فرمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به منطقه خوش آب و هوایی در بیرون مدینه رفته و اجازه یافتند از شیر شترهایی که برای زکات بود، بهره ببرند. هنگامی که سالم شدند، چوپان های مسلمان را گرفته، دست و پایشان را بریدند و چشمانشان را کور کرده، شتران را به غارت بردند و از اسلام هم دست کشیدند. آیه فوق نازل شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دستور دادند آنان را دستگیر کنند و همان کاری را که با چوپانان کرده بودند، بر سر خودشان آوردند.

البته کیفرهایی که در آیه آمده، «حقّ اللّه» است و از جانب حکومت یا مردم قابل عفو و تبدیل نیست.(1) و انتخاب یکی از چهار کیفر، با امام مسلمانان است و اگر اولیای مقتول هم عفو کنند، باید یکی از کیفرها اجرا شود. (2)

بنابراین، برای اصلاح جامعه، هم موعظه و ارشاد لازم است، هم شمشیر و برخورد قاطع و انقلابی.

عقوبت باید همراه با عدالت باشد. چون فسادها و خصوصیات مفسدان متفاوت است، کیفرها هم یکسان نیست؛ مثلا اگر فساد، فجیعانه بود، کیفرش قتل است؛ ولی اگر سطحی بود، کیفر آن تبعید است. این معنا، از روایات فهمیده می شود؛ از جمله آنکه: کیفر

ص:41

قتل، اعدام است؛ کیفر ارعاب، تبعید است؛ کیفر راهزنی و سرقت، قطع دست و پا است و کیفر قتل و راهزنی وسرقت مسلحانه، قطع دست و پا و به دار آویختن است.(1)

آنان که بر امام و رهبر مسلمانان یا حکومت اسلامی خروج کنند، مشمول «یحارِبُونَ اللَّهَ» می شوند.(2) طبق آیه 279 سوره ی بقره، رباخوار، «محارب» خدا و پیامبر است: «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»؛

چون امنیت اقتصادی را به هم می زند. همچنین، در روایات، توهین به مسلمان، محاربه با خدا به حساب آمده است: «مَن أهان لی ولیاً فقد بارزنی بالمحاربة».(3)

با توجه به آیه پیام هایی قابل برداشت است، از جمله:

1- وظیفه نظام و حکومت، حفظ امنیت شهرها، روستاها، جاده ها و برخورد با متخلّفان است: «إِنَّما جَزاءُ ...».

2- جنگ با خلق خدا، جنگ با خداست و آنکه با مردم طرف شود، گویا با خداوند طرف است: «یحارِبُونَ اللَّهَ».

3- نافرمانی از دستورات پیامبر و مبارزه با آنها، جنگ با خداوند است: «یحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ».

4- برای آنان که امنیت جامعه را بر هم می زنند، چند نوع کیفر مقرر شده است: اعدام، تبعید، قطع دست و پا، به دار آویختن: «یقَتَّلُوا أَوْ یصَلَّبُوا ...».

5- مخالفان ولایت رسول اللّه که قصد براندازی دارند و با نظام الهی در جنگند، باید به سخت ترین کیفر مجازات شوند: «یحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ... أَنْ یقَتَّلُوا».

البته باید به این نکته توجه داشته باشیم که همه ما در یک سطح مسئولیت نداریم و باید بر اساس حیطه مأموریت خود رفتار کنیم و پا را فراتر از آن نگذاریم که این نیز جرم

ص:42

است. در روایات به کسی که مسلمانان را تهدید کند وبه روی آنان اسلحه بکشد، گرچه قتلی صورت نگیرد نیز «مفسد فی الارض» گفته شده است.

حال، اگر کسی قبل از دستگیری پشیمان شده و توبه کرد، توبه در "حقّ اللّه" أثر دارد، نه "حقّ الناس"؛ چون حق مردم، مربوط به رضایت صاحبان حقّ است؛ بنابراین، اگر کسی مرتکب قتل شده و توبه کرد، حکم قصاص او باقی است؛ ولی اگر فقط به تهدید و ارعاب دست زده و توبه کرد، کیفر محارب از او برداشته می شود. عنوان محارب، حسابی دارد و عنوان قاتل و سارق، حسابی دیگر.(1) قرآن می فرماید:

«إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(2)

مگر کسانی که پیش از آنکه بر آنان دست یابید، توبه کرده باشند؛ پس بدانید که خداوند آمرزنده ای مهربان است.

در رفع عقوبت، احراز توبه واقعی لازم است؛ مثلًا از طریق تغییری که در اخلاق و رفتار و گفتار مجرم هویدا می شود یا به گواهی افراد عادل و مانند اینها، توبه او ثابت شود. آری، راه توبه به درگاه خداوند، به روی همه باز است و خداوند توبه پذیر و بخشنده است و مغفرت او همراه با رحمت است نه توبیخ و تحقیر.

کلمه "نَکالَ" به معنای "امر بازدارنده" است. قوانین جزایی اسلام، برای بازدارندگی است، نه انتقام جویی. "نَکالَ" به عقوبتی گفته می شود که مایه عبرت دیگران باشد.

در این آیه، ابتدا مرد دزد، سپس زن دزد مطرح شده است؛ ولی در آیه دوم سوره نور که حکم زنا بیان شده، ابتدا زن زناکار، سپس مرد زناکار یاد شده است؛ شاید به خاطر آن است که در سرقت، نقش مردِ خلافکار بیشتر است و در زنا، نقش زنِ خلافکار.

از مرحوم سید مرتضی علم الهدی (از علمای هزار سال قبل) پرسیدند: «چرا دستی که پانصد مثقال طلا دیه دارد، به خاطر یک چهارم مثقال دزدی، قطع می شود؟» پاسخ فرمود: «"امانت"، قیمت دست را بالا می برد و "خیانت"، ارزش آن را می کاهد.» طبق روایات، مقدار قطع دست، چهار انگشت است و باید انگشت شست و کف دست باقی بماند. مقدار مالی هم که به خاطر آن، دست دزد قطع می شود ، باید حداقل به قیمت یک چهارم دینار (یک چهارم مثقال طلا) باشد. مال هم باید در مکان حفاظت شده باشد، نه در جایی مثل کاروانسرا، حمّام، مسجد و اماکن عمومی. سارق نیز باید از قانون قطع دست مطلع باشد،

وگرنه دست او قطع نمی شود. همچنین، اگر کسی در سال های قحطی، از روی اضطرار، مواد غذایی را سرقت کند، دستش قطع نمی شود. البتّه در تمام مواردی که دست قطع نمی شود، کیفرهای دیگری در کار است که تفصیل آن در کتب فقهی آمده است.(1)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بدترین نوع سرقت را سرقت از نماز و ناقص انجام دادن رکوع و سجود دانسته اند.(2)

اجرای این احکام، نیاز به حکومت و قدرت و نظام و تشکیلات دارد، پس اسلام، دین حکومت و سیاست است. اسلام، قبل از بریدن دست، بر اهمیت و لزوم کار و اداره زندگی فقرا از طریق بیت المال و بستگان نزدیک و قرض الحسنه و تعاون و ... تأکید می کند؛ ولی

ص:44

با این حال، فقر، بهانه و مجوّز سرقت نیست.(1) سیستم جزایی دنیا، چون تنها به زندان و جریمه مالی تکیه دارد، از مقابله با سرقت، عاجز است. قطع دست، برای مجرم، عامل هشدار دائمی و مایه جلوگیری از لغزش مجدّد او و دیگران است: «فَاقْطَعُوا أَیدِیهُما».

پیام هایی که از این آیه استفاده شده است:

1- کیفر زن و مرد دزد، یکسان است: «السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ»؛

2- باید امنیت جامعه را با قاطعیت حفظ کرد: «فَاقْطَعُوا»؛

3- جریمه و کیفر سنگین، بازدارنده از دزدی است: «نَکالًا»؛

4- در قوانین کیفری اسلام، علاوه بر تنبیه مجرم، عبرت دیگران هم مطرح است. «نَکالًا»؛

5- در اجرای حدود الهی، نباید تحت تأثیر عواطف قرار گرفت: «فَاقْطَعُوا»؛

6- با اینکه قطع دست، ازطرف قاضی وحاکم است، امّا خدا به همه مؤمنان خطاب می کند: «فَاقْطَعُوا أَیدِیهُما» تا آنان زمینه اجرای حدود الهی را فراهم کنند؛

7- مالکیت شخصی و امنیت اجتماعی به قدری مهم است که به خاطر آن، باید دست دزد قطع شود: «فَاقْطَعُوا»؛

8- اعمال قدرت، باید حساب شده باشد: «عَزِیزٌ حَکِیمٌ»؛

9- فرمان قطع دست دزد، جلوه ای از عزّت و حکمت خداوند است: «فَاقْطَعُوا ... عَزِیزٌ حَکِیمٌ»؛

ص:45

آیه پیام هایی را در بردارد؛ از جمله:

1- همه انسان ها، از هر نژاد و قبیله، فقیر و غنی، در مقابل قانون یکسانند و خون کسی رنگین تر از دیگری نیست:(1) «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ»؛

2- قصاص، در ادیان پیشین هم بوده است:(2) «کَتَبْنا عَلَیهِمْ فِیها» (اسلام و ادیان دیگر، قوانین مشابهی دارند.)؛

3- صدقه، تنها انفاق مالی نیست؛ عفو و گذشت از مجرم هم نوعی صدقه است: «فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ»؛

4- عفو ما از مجرم، عفو الهی را به دنبال دارد: «فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ» (شاید هم مراد این باشد که عفو ما، کفاره گناه مجرم باشد و او در قیامت، به خاطر عفو ما گرفتار عذاب نشود)(3)؛

5- در اسلام، همراه مسائل کیفری، مسائل اخلاقی هم مطرح است: «وَ کَتَبْنا عَلَیهِمْ فِیها ... قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ»؛

6- جریمه مالی و حبس، به تنهایی نمی تواند عاملی برای بازداشتن مجرم از جرم باشد. «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ»؛

7- اگر حکم خدا جاری نشود، ظلم، جامعه را فرا می گیرد: «وَ مَنْ لَمْ یحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ».

ص:47

امنیت، به قدری در اسلام اهمیت دارد که می گوید: اگر دزدی وارد خانه ای شد و قصد تعدّی به مال یا ناموست را داشت و چاره ای جز قتل او را نداشتی، می توانی او را بکشی. چون امنیت خانه ات را از بین برده است. حفظ امنیت اهل خانه، این قدر مهم است.

ص:52

مراد از «غاسِقٍ» آغاز شب است که تاریکی را به همراه می آورد. چنانکه در آیه ای دیگر می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیلِ»(1). شاید مراد از «غاسق»؛ هر موجود ظلمت آوری باشد که تاریکی های معنوی را به همراه خود می آورد و گسترش می دهد. از آنجا که افراد شرور، برای حمله و هجوم و یا توطئه چینی، از تاریکی شب استفاده می کنند، لذا به خدا پناه می بریم از شروری که در شب واقع می شود.

در هر چیزی، احتمال بروز شرّ وجود دارد، حتی کمالاتی مثل علم و احسان، شجاعت و عبادت نیز آفاتی دارند. آفت علم، غرور؛ آفت احسان، منّت گذاردن؛ آفت عبادت، عُجب و آفت شجاعت، ظلم و تهوّر است.

در آسیب پذیری، سه اصل وجود دارد: 1) آمادگی هجوم از سوی دشمن؛ 2) فرصت های مناسب برای هجوم، نظیر تاریکی ها؛ 3) وجود حفره ها و نقطه ضعف ها. آری، دشمن به دنبال تاریکی ها و حفره ها و نقاط ضعف است.

«نفاثات» از «نفث» به معنای دمیدن و «عقد» جمع «عقد» به معنای گره است. تبلیغات سوء، جوسازی ها، سخن چینی ها، جاسوسی ها و شایعه پراکنی ها، نمونه هایی از «النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ» است؛ یعنی می دمند تا محکمات را سست کنند. چنانکه کسانی با وسوسه و شک میان همسران فتنه گری می کنند: «ما یفَرِّقُونَ بِهِ بَینَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ»(2).

با اینکه هرچه خدا آفریده، خیر است: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَی ءٍ خَلَقَهُ»(3) لیکن، هر چیزی اگر در مسیر صحیح خود قرار نگیرد، شرّ می شود. چنانکه آهن خیر است ولی اگر چاقو شد، امکانِ سوء استفاده از آن وجود دارد. «شَرِّ ما خَلَقَ» یعنی شرّ از سوی مخلوقات است، نه از سوی خالق و نه ناشی از خلقت.

ص:54

پناه بردن به خدا از خطرات، تنها با گفتن «اعوذ» حاصل نمی شود، بلکه علاوه بر گفتن، عمل نیز لازم است. چنانکه اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) وقتی مسکین و یتیم و اسیر را، اطعام کردند، گفتند: «إِنَّا نَخافُ

مِنْ رَبِّنا یوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً»(1)؛ «ما از روز قیامت می ترسیم که اطعام کردیم.» قرآن می فرماید: «فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیوْمِ»(2)؛ «خداوند نیز آنان را از شرّ آن روز نجات داد.» پس گفتن «إِنَّا نَخافُ» به تنهایی کارساز نیست، بلکه باید همراه با عمل باشد.

در حدیث می خوانیم که زشت صورتی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از زشتی چهره خود شکایت کرد. جبرئیل نازل شد و سلام خداوند را به آن مرد زشت رساند و گفت که خدا می فرماید: « أما تَرضَی أن أحشُرَکَ عَلی جَمال ِِ جَبرَئیل یَومَ القِیامَة »؛ «آیا دوست نداری که در روز قیامت، به زیبایی جبرئیل محشور شوی؟» مرد شادمان شد و تصمیم گرفت تمام عبادات و مستحبّات را انجام دهد.(3)

شرّ مطلق وجود ندارد و خداوند نیافریده است، بلکه چه بسیار اموری که از یک زاویه، شرّ دیده می شوند و زاویه ای دیگر خیر. چنانکه مولوی می گوید:

زهر

مار، آن مار را باشد حیات

لیک

آن، آدمی را شد ممات

پس

بَد مطلق نباشد در جهان

بَد

به نسبت باشد، این را هم بدان

بعضی از سختی ها و فشارها، شرّ نیست، بلکه رمز تکامل است. مولوی می گوید:

گندمی را زیر خاک

انداختند

پس ز خاکش خوشه ها

برساختند

بار دیگر کوفتندش ز آسیا

قیمتش افزون و نان شد

جان فزا

باز نان را زیر دندان

کوفتند

گشت عقل و جان و فهم

سودمند

باز

آن جان، چونکه محو عشق گشت

یعجب الزّراع آمد بعد

کشت

ص:55

قرآن سفارش می کند که با همسرانتان خوب رفتار کنید و اگر نسبت به آنان کراهت دارید، چه بسا در کنار آن، الطافی نهفته باشد. «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیئاً وَ یجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیراً کَثِیراً»(1)؛ چنانکه گاهی زن زیبا نیست، ولی مادر فرزندانی بزرگ و برجسته می شود.

بسیاری از تلخی ها، استعدادهای ما را شکوفا می کند، حالت صبر و مقاومت را در ما رشد می دهد و دل انسان را خاضع و خاشع می سازد: «لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ»(2).

شب برای مردان خدا، زمان بندگی و عبادت است: «یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیلِ»(3) ولی برای نامردمان، زمان توطئه و تهدید و هجوم است. «مِنْ شَرِّ غاسِقٍ».

سخن و یا حرکتی که روابط و دوستی های محکم را متزلزل کند، نفّاثات است و باید از آن به خدا پناه برد. پناه بردن انسان به خدا، مستلزم پناه دادن خداوند است وگرنه فرمان پناه بردن لغو بود.

در میان تمام شرور نام سه شرّ، در این سوره آمده است:

1. شرور پنهان و در تاریکی ها: «مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ»؛

2. شرور زبان های ناپاک: «مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ»؛

3.

شرور حسادت ها و رقابت های منفی: «وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ»؛

برخی زنان، به خاطر زیبایی و لطافت در گفتار، می توانند مردان را در تصمیمات خود سست کنند و مصداق نفّاثات باشند. یکی از مصادیق نفّاثات، سحر و جادو است و لذا آموزش و عمل آن حرام است.

پناه بردن در هر حال، لازم است؛خواه آنجا که خطر باشد: «شَرِّ ما خَلَقَ»، خواه دریافت کمال باشد: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ»(4) ؛ « هرگاه قرآن تلاوت

ص:56

می کنی، از شرّ شیطان به خداوند پناه ببر.» در سوره فلق، در برابر سه شرّ بیرونی، به یک صفتِ الهی پناه می بریم. (از شرّ غاسق و نفّاثات و حاسد، به صفتِ «بِرَبِّ الْفَلَقِ» پناه بردیم.) اما در سوره ناس، به عکس است؛ در برابر یک خطر درونی، به سه صفت الهی پناهنده می شویم: (از شرّ وسوسه قلب، به صفاتِ «بِرَبِّ النَّاسِ»، «مَلِکِ النَّاسِ» و «إِلهِ النَّاسِ» پناه می بریم.)

با نگاهی به آیات این سوره، پیام­هایی برداشت می­شود، از جمله:

1- پناه بردن به خدا را باید به زبان جاری کرد: «قُلْ أَعُوذُ»؛

2- به خاطر زیادی خطرات و اهمیت آن، انبیا نیز باید به خدا پناه برند: «قُلْ أَعُوذُ»؛

3- اصلاح خود و جامعه، بدون استمداد و پناهندگی به خداوند امکان ندارد: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ»؛

4- چون شرور بر قلب و فکر انسان قفل می زنند، باید به قدرتی پناه برد که شکافنده و شکننده قفل ها و موانع باشد: «بِرَبِّ الْفَلَقِ»؛

5- در دعا با دید وسیع برخورد کنید: «شَرِّ ما خَلَقَ» (همه مخلوقات را در برمی گیرد.)؛

6- در میان همه شرور، شر حسادت، تفرقه افکنی، عهد شکنی و توطئه های پنهان، اهمیت بیشتری دارد: «مِنْ شَرِّ غاسِقٍ ... شَرِّ النَّفَّاثاتِ ... شَرِّ حاسِدٍ»؛

7- دشمن آنقدر می دمد تا تبلیغاتش مؤثّر واقع شود: ( «نفاثات» جمع «نفاثة»، صیغه مبالغه است.)؛

8- با وسوسه ها عقاید سست می شود و حرف اثر می کند: «مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ»؛

9- حسادت، دارویی جز پناه بردن به خدا ندارد: «قُلْ أَعُوذُ ... إِذا حَسَدَ»؛

10- زمینه ها زمانی خطرناک است که به فعلیت در آیند: «حاسِدٍ إِذا حَسَدَ»؛

11- حسادت، کم و بیش در افراد هست؛ امّا اقدام عملی بر اساس آن گناه است: «إِذا حَسَدَ».

ص:57

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «شیطان بر دل انسان آرمیده است؛ هرگاه یاد خدا کند، پنهان می شود و هرگاه غافل شود، او را وسوسه می کند.»؛ «فاذا ذکر العبد الله خنس... و اذا غفل وسوس»(1).

کسانی که دیگران را به تردید و وسوسه می اندازند، کار شیطانی می کنند. مخالفان حضرت صالح به مردم می گفتند: «آیا شما علم دارید که صالح پیامبر است؟» و با این کلام، در مردم تردید به وجود می آوردند: «أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ»(2).

«خناس» از «خنوس» به معنای پنهان شدن و عقب نشینی است. شیطان هم خودش مخفی است و هم کارش، اگر وسوسه او علنی باشد، بر مردم مسلط نمی شود، ولی با تظاهر و توجیه در لباس زیبا جلوه می کند و موفق می شود. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «شیطان با ظاهرنمایی حق و باطل را به هم در می آمیزد و بدین شکل، بر طرفداران خود غالب می شود: «فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه»(3). حالا که شیطان، خنّاس است و آنقدر می رود و می آید تا موفق شود، ما هم باید خدا را زیاد یاد کنیم. در قرآن بارها از انسان انتقاد شده است که هرگاه گرفتار می شود، دعا می کند و پناهندگی می خواهد و همین که خطر رفع شد، گویا ما را نمی شناسد. (4)

در اول قرآن با «بِسْمِ اللَّهِ» از خدا استمداد کردیم و در آخر قرآن نیز به خدا پناه می بریم.

در این سوره، چون وسوسه، درون روح و قلب انسان جای می گیرد و با ایمان و عقل و فکر ما بازی می کند، سه بار نام خداوند یاد شده است: «بِرَبِّ النَّاسِ، مَلِکِ النَّاسِ، إِلهِ النَّاسِ» اما در سوره فلق که شرور خارج از سینه هاست، یک بار نام خداوند مطرح است: «بِرَبِّ الْفَلَقِ».

ص:59

آری، خطر انحراف فکری و تأثیر آن در روح، به مراتب بیشتر از خطرات خارجی است و دشمنان فرهنگی و فکری، از دشمنان نظامی و اقتصادی، مرموزتر و خطرناکترند.

در روایات آمده است که شیطان از قبول توبه انسان از سوی خداوند ناراحت شد؛ یاران خود را جمع و از آنان استمداد کرد. هر کدام مطلبی گفتند، ولی یکی از آنها گفت: «من انسان را وسوسه می کنم و توبه را از یادش می برم.» ابلیس این طرح "فراموشی توبه" را پسندید. (1)

حالا که او «بِرَبِّ النَّاسِ» است، پس شیوه های تربیتی دیگران را نپذیریم. حالا که او «مَلِکِ النَّاسِ» است، پس خود را برده دیگران قرار ندهیم و حالا که او «إِلهِ النَّاسِ» است، پس به غیر او دل نبندیم و این تفکر و اعتقاد، بهترین وسیله پناهندگی از وسوسه هاست. آنکه

در سینه و قلب و روح مردم وسوسه می کند، ممکن است از نژاد جن و شیطان باشد یا از نژاد انسان. آری، تطمیع ها و وعده ها، امروز و فردا کردن ها از جمله راه های وسوسه است.

وسوسه شیطان نسبت به حضرت آدم و سایر اولیای خدا در حدّ القا و پرتاب وسوسه است: «فَوَسْوَسَ إِلَیهِ الشَّیطانُ»(2)، «أَلْقَی الشَّیطانُ فِی أُمْنِیتِهِ»(3) اما نسبت به عموم مردم، ورود و نفوذ وسوسه در دل و جان آنهاست: «یوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ» البته نه به شکل سلطه بر دل انسان به گونه ای که راه گریزی از آن نباشد؛ زیرا قرآن در آیه ای دیگر می فرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(4): «هنگامی که شیطان ها به سراغ افراد باتقوا می روند تا از طریق تماس، آنان را وسوسه کنند، آنان متوجه شده و اجازه نفوذ نمی دهند.»

ص:60

تکرار کلمه «ناس» در «بِرَبِّ النَّاسِ- مَلِکِ النَّاسِ- إِلهِ النَّاسِ» اشاره به آن است که ربوبیت، حاکمیت و الوهیت خداوند عام است و اختصاص به فرد یا گروه یا نژاد خاصی از بشر ندارد. اول «بِرَبِّ النَّاسِ» آمد، بعد «مَلِکِ النَّاسِ» و سپس «إِلهِ النَّاسِ»؛ شاید به خاطر آنکه آنچه به فطرت نزدیکتر و ملموس تر است، پناهندگی به مربی است: «بِرَبِّ النَّاسِ» (چنانکه کودکان به هنگام، خطر اول مادر را صدا می زنند)، سپس کسی که قدرت دارد: «مَلِکِ النَّاسِ» و در مرحله بعد، سرچشمه رحمت و حیات: «إِلهِ النَّاسِ»

خداوند به نیازهای انسان و خطراتی که او را تهدید می کند، آگاه است، ولی شیوه تربیت الهی آن است که انسان نیاز و استمداد و پناهندگی خود را به زبان آورد و فقر و احتیاج را به خود تلقین کند تا روحیه تواضع و تعبّد و تسلیم در او شکوفا شود: «قُلْ أَعُوذُ...».

به گفته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خاطرات و وسوسه هایی که بی اختیار بر انسان عارض می شود، مادامی که از طرف انسان، عملی صورت نگیرد، چیزی بر او نیست: «وضع عن امتی ما حدثت به نفسها ما لم یعمل به او یتکلم»(1).

با توجه به مجموعه آیات سوره فلق، پیام­هایی قابل استناد است، از جمله:

1- پیامبر، امین وحی است و چیزی از خود نمی گوید: «قُلْ»؛

2- خطرات به قدری شدید است که خدا به پیامبرش دستور پناه بردن می دهد: «قُلْ أَعُوذُ»؛

3- بدون استمداد از خدا، امکان مبارزه با شرور نیست: «أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ»؛

4- گناهکاران نباید مأیوس شوند؛ زیرا خداوند، پروردگار همه مردم است نه فقط مؤمنان: «بِرَبِّ النَّاسِ»؛

5- وقتی پیامبر، به خدا پناه می برد، وظیفه ما روشن است: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ»؛

6- انسان باید خود را تحت تربیت خداوند بداند: «بِرَبِّ النَّاسِ»، سلطنت و حکومت او را بپذیرد: «مَلِکِ النَّاسِ» و او را معبود خود قرار دهد: «إِلهِ النَّاسِ»؛

ص:61

7- انسان بی ایمان، به قدرت و جمعیت و قومیت و ثروت خود پناه می برد، ولی مردان خدا به پروردگار و پادشاه و معبود هستی پناهنده می شوند: «بِرَبِّ النَّاسِ- مَلِکِ النَّاسِ- إِلهِ النَّاسِ»؛

8- بالاترین خطرها، پنهان ترین آن هاست که همان وسوسه درونی است: «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ».

میان ایشان و زاد و توشه ایشان فاصله ای بزرگ پدید آید و در راه سرگشته و حیرانشان گردان و آن سان کن که راه خویش گم کنند.

خداوندا! دشمنانشان را راه مدد بربند و از شمارشان بکاه وقلوبشان لبریز از وحشت نمای و دستشان از تطاول کوتاه کن و زبانشان از گفتن به بند آر و چنان کن که شکست ایشان سبب پراکندگی و عبرت آن کسان گردد که از پی شان می آیند و چون ایشان را به خواری در افکنی از آن پس هیچ لشکر، انگیزه طمع در ستیز با ما نکند.

خداوندا! زنانشان از زادن سترون دار و مردانشان را از آب پشت بخشکان و نسل چارپایان و ستورانشان منقطع گردان .آسمانشان را مفرمای که بر آنان قطره ای ببارد و زمینشان را مفرمای که گیاهی برویاند.

خدایا! بدین نیایش، بلاد مسلمانان نیرومند گردان و شهرهاشان استوار. اموالشان را فزونی ده و چنان کن که از نبرد با دشمن، فراغت جویند و روی به پرستش تو نهند و به جای پیکار با دشمن، با تو خلوت کنند؛ تا مردم سراسر زمین کسی جز تو نپرستند و در برابر کس جز تو چهره بر خاک نسایند.

پروردگارا! مسلمانان هر سرزمین را برای نبرد با مشرکانی که در برابر ایشانند، بسیج فرمای و آنان را به گروه هایی از ملائکه که پی در پی، از پس هم، به یاریشان فرود می آیند، یاری نمای، تا

دشمنان تو را تا آنجا که خاک زمین به پایان می رسد، به کشتن و اسیر کردن عقب برانند، یا آنکه مشرکان اقرار کنند که تویی الله؛ آن خدای که جز او خدایی نیست، یکتا و بی انباز.

خداوندا! چنان کن که این دعا همه دشمنانت را در اقطار بلاد دربر گیرد: از هندوان و رومیان و ترکان و خزران و حبشیان و مردم نوبه و زنگبار و سقلابیان و دیلمیان و دیگر امم مشرک که نام و صفاتشان کس نداند و تو خود به علم خود شمارشان کرده ای و به قدرت خود بر آنان اشراف داری.

خدایا! مشرکان را به مشرکان مشغول دار تا از تطاول بر بلاد اسلامیان باز مانند و از شمار ایشان بکاه تا از شمار مسلمانان نکاهند. میانشان جدایی افکن تا بر ضد مسلمانان متحد شدن نتوانند.

ص:63

خدایا! آرامش از دلشان و نیرومندی از تنشان دور کن و اندیشه هر حیله و نیرنگ از قلوبشان بپرداز. به هنگام نبرد با مردان ما، دست و پایشان سست گردان و در دلشان بیم افکن تا از جدال و آویز با سلحشوران اسلام عاجز آیند. لشکری از ملائکه خود، همراه با خشم و عذاب خود بر سرشان فرست، آن سان که در جنگ بدر فرستادی؛ تا رگ حیاتشان قطع کنی و جاه و جلالشان از میان ببری و جمعشان پراکنده سازی.

خداوندا! آب هاشان را به وبا بیالای و طعامشان به دردها بیامیز و شهرهاشان در زمین فرو بر و پی در پی سنگ بلا بر سرزمینشان ببار و آن را به قحطسالی دچار کن و توشه و زادشان را در بی باران ترین و خشک ترین و دورترین زمین ها قرار ده. پناهگاه های زمین به رویشان سد کن و به گرسنگی مداوم و بیماری دردناک مبتلایشان گردان.

خدایا! هر جنگجویی از گروندگان به آیین تو که به جنگ با آنان برخیزد و هر مجاهدی از پیروان سنت تو که با آنان جهاد کند تا دین تو بیشتر اعتلا یابد و حزب تو تواناتر شود و نصیب تو افزون تر گردد، پس هر چه خواهد، برایش میسر گردان و اسباب کار او مهیا کن و بر عهده گیر که پیروزی اش دهی.

پروردگارا! یارانی موافقش ده و پشتش محکم گردان و هزینه اش به فراوانی ارزانی دار و او را به نشاط و خرمی متمتع ساز و آتش اشتیاق او به یار و دیار در دلش فرو نشان و از غم تنهاییش در پناه خود دار و یاد زن و فرزند از خاطرش محو کن.

خداوندا! به حسن نیتش راه نمای و عافیتش بخش و سلامتش بدار و ترس از او دور دار و دلش به جرأت و شهامت قوی گردان و صلابت و سختی اش ده و به نصرت خویش یاری نما و سیرتها و

سنت های دین به او بیاموز و در فرماندهی، راه صوابش پیش پای بگشای و از ریاکاری بر کنار دار و از دلبستگی به نام و آوازه برهان و چنان کن که فکر و سخن و سفر و حضرش، در تو و برای تو باشد.

خدایا! هر گاه با دشمن تو و دشمن خود، به مصاف برخیزد ، شمار دشمنان در چشمش اندک آور و هیبتشان در دلش خُرد بنمای. او را بر دشمن چیره گردان و دشمن را بر او چیره مگردان. و اگر خواهی زندگی اش را به نیکبختی پایان دهی و

ص:64

به خلعت شهادتش بنوازی، چنان کن که شهادت او پس از آن باشد که دشمنت را هلاک ساخته باشد یا به بند اسارت آورده باشد و اطراف بلاد اسلامیان از تجاوز خصم ایمن گردیده باشد و دشمنان تو پشت کرده روی به هزیمت نهاده باشند.

خداوندا! هر مسلمانی که پس از رفتن یکی از رزمندگان یا مرزبانان به میدان نبرد، به جای او عهده دار امور خانه اش گردد یا بازماندگانش را سرپرستی کند یا به بخشی از مال خود جنگجو را مدد رساند یا به ساز و برگ نبرد یاری دهد یا او را به جهاد ترغیب کند ، یا دعای خیر خود بدرقه راهش گرداند یا در غیاب او حرمتش رعایت کند، او را پاداشی ده همچون پاداش آن جنگجو؛ به همان مقدار و همان گونه. ای خداوند! جزای کار او، بهره ای در این دنیا عطا کن که سود آن مال که تقدیم داشته و شادمانی عملی که به جای آورده، به زودی به دست آورد و چون عمرش به پایان رسد، فضل و نعمتی که برایش قرار داده ای و کرامتی که مهیا داشته ای، نصیبش گردد.

خدایا! هر مسلمانی که امر اسلام، دل مشغولش دارد و بسیج مشرکان بر ضد مسلمانان ملولش کند و آهنگ جنگ در دل او پدید آید یا جهاد را کار بندد، سپس به سبب ناتوانی جسم، از کار بازماند یا فقر و بینوایی کار او به تعویق افکند یا حادثه ای از عزمش باز دارد یا به ناگاه مانعی بر سر راهش پدید آید، نامش در زمره عابدان بنگار و ثواب مجاهدانش ده و در شمار شهیدان و صالحانش در آر.

خداوندا، بر محمد بنده خود و رسول خود و آل محمد درود بفرست؛ درودی برتر از هر درود دیگر و فراتر از هر تحیت؛ درودی که زمانش پایان نیابد و شمارش منقطع نگردد؛ درودی تمام تر و کامل تر از هر درود دیگر که یکی دیگر از دوستانت را فرستاده ای؛ که تو بخشنده ای و ستوده ای، پدید آورنده ای و به صندوق عدم باز گرداننده ای و هرچه خواهی همان کن.

ص:65

ص:66

مکتب در میان باشد، تفتیش عقیده لازم است. چنانچه خداوند به پیامبر دستور داده که اگر زنان مکه نزد تو آمدند و گفتند: «یارسول الله! ما هجرت کردیم و به مدینه آمده ایم» و انتظاری دارند، حرفشان

را نپذیر بلکه آنان را امتحان کن. یعنی تفتیش و بررسی کن ببین راست می گویند یا دروغ، یا قصد دیگری دارند: «إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ مهاجرات فَامْتَحِنُوهُنَّ»(1).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم شخصی به نام ولید بن عقبه را برای جمع آوری زکات به قبیله­ای تازه مسلمان فرستادند. این فرد وقتی وارد حوزه ماموریتی خود شد، مردم به احترام اینکه او نماینده رسول خدا است، به استقبالش آمدند. امّا از آنجا که میان او و آن قبیله در دوران جاهلیت، خصومتی شدید وجود داشت، وقتی هجوم مردم را به سوی خود دید، فکر کرد قصد دارند آسیبی به او برسانند، لذا جلوتر نرفت و از همانجا به نزد پیامبر بازگشت و خبر داد که مردم قصد کشتن مرا داشتند و از پرداخت زکات خودداری کردند. پیامبر از این خبر ناراحت شد و تصمیم گرفت آنان را گوشمالی دهد. در این هنگام، این آیه نازل شد: «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ»(2)؛ «اگر فاسقی خبری داد، تحقیق کنید و زود به خبر او ترتیب اثر ندهید.» و به دنبال آن می گوید: «اگر تحقیق نکرده گوش به حرف این فرد بدهی و بپذیری که این مردم قصد جنگ با تو را دارند و با آنان مقابله کنی، پشیمان و ندامت زده خواهی شد.» روشن است که فسقِ ولید، از ابتدا روشن نبود؛ وگرنه پیامبر، شخص فاسق را به عنوان نماینده خود جهت دریافت زکات اعزام نمی کرد، بلکه پس از دروغی که در مورد مخالفت مردم گفت، این آیه، فسق او را آشکار ساخت تا پیامبر و مؤمنان بر اساس خبر او عمل نکنند.

از این آیه پیام هایی قابل استفاده است، از جمله:

1- مؤمن باید اهل تحقیق و بررسی باشد، نه زودباور و سطحی نگر: «یا

أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ... فَتَبَینُوا».

ص:68

2- گاهی افشاگری و رسوا کردن افرادی که کارشان سبب فتنه است، مانعی ندارد. «إِنْ

جاءَکُمْ فاسِقٌ».

3- زمینه فتنه دو چیز است: تلاش فاسق و زودباوری مؤمن: «الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ ... فَتَبَینُوا».

4- یکی از اصول اسلامی، اعتماد کردن به مردم است؛ امّا حساب کسی که فسق او بر همگان روشن شده، از افراد عادّی جداست: «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ ... فَتَبَینُوا» ممکن است فاسق راست هم بگوید، بنابراین، نباید همه جا سخن او را تکذیب کرد، بلکه باید تحقیق شود.

5- افراد فاسق، درصدد ترویج اخبار دروغ و نوعی شایعه پراکنی هستند: «جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ». افراد فاسق و منافقی هم در میان اصحاب پیامبر بوده اند.

6- تحقیق وبررسی (به خصوص در امور مهم) را به تأخیر نیاندازید: «فَتَبَینُوا» (حرف «فاء» نشانه اقدام سریع است).

7- جامعه اسلامی، در معرض تهاجم خبری است و مردم باید هوشیار باشند: «إِنْ

جاءَکُمْ ... فَتَبَینُوا».

8- در مدیریت، باید علاج واقعه را قبل از وقوع کرد؛ ابتدا تحقیق و سپس اقدام کنیم: «فَتَبَینُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ». گاهی اقدام بر اساس یک گزارش بررسی نشده، می تواند جامعه ای را به نابودی بکشاند.

9- بیان فلسفه و رمز و راز احکام و قوانین، انگیزه مردم را برای انجام دستورات زیاد می کند. فلسفه تحقیق، دوری از ایجاد فتنه است: «فَتَبَینُوا أَنْ تُصِیبُوا».

10- یکی از اهداف خبرگزاری های فاسق، ایجاد فتنه و بهم زدن امنیت نظام است: «أَنْ

تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ».

11- اقدام عجولانه و بدون بررسی و تحقیق، نوعی جهالت است: «بِجَهالَةٍ».

12- پایان کار نسنجیده، پشیمانی است: «نادِمِینَ» ؛ پس تحقیق کنیم تا مبادا پشیمان شویم.

در واقع، این آیه، راهکار و قانونی برای سنجش اطلاع رسانی به ما نشان می دهد که می توانیم در زندگی روزمره خود از آن استفاده کنیم؛ رسانه های بیگانه فاسق هستند پس باید

ص:69

درباره اخبارشان تحقیق کرد. بنابراین، تمام کسانی که اخبار این رسانه ها را دنبال می کنند -هر رسانه خارجی که باشد- باید در خبر آنان تحقیق کنند. البته ممکن است که در مواردی، خبر درستی را هم منتشر کنند، اما باید تحقیق کرد. اگر کسی تحقیق نکرده آن را باور کرده یا منتشر کند، مورد مذمت قرآن است. چنانکه قرآن انتقاد کرده و می فرماید: یک عده مسلماننما هستند که به محض اینکه خبری درباره مسائل امنیتی جامعه یا نگرانی عمومی به آنها برسد، بدون تحقیق، آن را پخش می کنند: «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا»(1).

شاید کسی سؤال کند که گرچه در این آیه 6 سوره حجرات دستور تحقیق و بررسی اخبار آمده، ولی درآیه 12 همین سوره، تجسّس را حرام شمرده است؛ آیا می شود تحقیق و تفحّص، هم حرام باشد و هم واجب؟ در پاسخ می گوییم: آنجا که تجسّس حرام است، درباره رفتار شخصیِ مردم است که ربطی به

زندگی اجتماعی مردم ندارد؛ ولی آنجا که تجسس واجب است، مربوط به مسائل اجتماعی و جایی است که می خواهیم بر اساس آن، اقدام و عملی انجام دهیم که اگرتحقیق و بررسی نکنیم، ممکن است جامعه در معرض فتنه و آشوب قرار گیرد.

گاهی بازرسی و تفتیش قبل از حادثه لازم است، نباید اجازه داد که حادثه ای اتفاق بیفتد و خسارتی وارد شود و تعدادی شهید شوند، پس از آن، با دقت بازرسی کرد. در ادامه آیه، علت این امر بیان شده است: «کاری نکنید که بعد غصه بخورید.» پس هر عملی که نتیجه اش غصه خوردن است، باید از آن پیشگیری کرد. اگر الآن در جامعه ما جاسوسی نکنند و همه با دقت عمل، مسائل را زیر نظر نگیرند، ممکن است باز دانشمندان و اندیشمندانی همچون مطهری و بهشتی را از دست بدهیم: «فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ».

ص:70

8. ارتکاب علنی گناهان و انحرافات جنسی و شهوت رانی های ناروا (قرآن به قوم لوط که گناه را در مجالس علنی و بی پروا انجام می دادند، لقب فاسق داده است): «رِجْزاً

مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یفْسُقُونَ»(1)؛

9. استفاده کنندگان از غذاهای حرام: «حُرِّمَتْ عَلَیکُمُ الْمَیتَةُ وَ الدَّمُ ... ذلِکُمْ فِسْقٌ»(2)؛

10. تهمت زنندگان به زنان پاکدامن: «یرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ... أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(3)؛

به خاطر به دست آوردن غنائم، بیگناهی را نکشید؛ زیرا نزد خداوند غنائم فراوانی است.

در تاریخ آمده است که پس از جنگ خیبر، پیامبر9شخصی به نام "اسامةبن زید" را همراه گروهی از مسلمانان، به سوی یهودیانی که در یکی از روستاهای فدک بودند، فرستاد تا آنان را به اسلام یا قبول شرایط ذِمّه و تحت الحمایه بودن دعوت نماید. یکی از یهودیان به نام "مِرداس" با شنیدن خبر، اموال و خانواده خود را در پناه کوهی قرار داد و با گفتن «لا اله الاّ اللّه محمّدٌ رَسولُ اللّه» به استقبال مسلمانان آمد. اسامه به گمان اینکه او از ترس، اسلام آورده و اسلام او واقعی نیست، او را کشت. رسول خدا پس از اطلاع، به شدّت ناراحت شدند و آیه فوق نازل شد.

نکته: یکی از مهم ترین علوم اسلامی، علم رجال است که برای شناخت خبر صحیح از غیر صحیح، افرادی را که حدیث نقل می کنند، مورد ارزیابی و بررسی قرار می دهد.

اسلام برای هر چیز حریمی قائل شده است. خانه افراد هم به عنوان حریم آنها محسوب شده و کسی حق ندارد بدون اجازه صاحب خانه به آنجا وارد شود. اما حفظ نظام به قدری اهمیت دارد که می گوید اگر دشمن در خانه ای سکونت داشت و از آنجا به عنوان خانه تیمی برای ضربه زدن به نظام و حکومت اسلامی استفاده کرد و نفوذ در آن جز با خراب کردن خانه امکان پذیر نیست، اسلام اجازه می دهد آن را تخریب کنیم. قرآن می گوید: «یخْرِبُونَ بُیوتَهُمْ بِأَیدیهِمْ وَ أَیدِی الْمُؤْمِنینَ»(1)؛ یعنی خدا به دست مؤمنان، خانه های یهودیان توطئه­گر را خراب می کند. مرحوم شهید - از فقهای بزرگ اسلامی - می فرماید: «اگر تسلط بر دشمن، جز از راه خرابی خانه او امکان ندارد ، خراب کردن خانه جایز است. کما اینکه شلاق زدن.»

همچنین، اگر دشمن از مسلمانی به عنوان سپر استفاده کند و در پناه او بخواهد به اهداف خود دست یابد و یا از مجازات فرار کند ( همانند احزاب محارب کومله و دموکرات که در اوایل جنگ کردستان، از بچه های کوچک به عنوان سپر انسانی استفاده می کردند و نفوذ برآن ضد انقلاب جز با کشتن این بچه های کوچک ممکن نبود) ، اسلام اجازه می دهد مسلمان هایی که سپر هستند کشته شوند تا دسترسی به پایگاه اصلی دشمن ممکن شود .

قطع کردن درختان در جنگ، حرام است؛ اما اگر برای اینکه پوزه دشمن به خاک مالیده شود، راهی جز قطع درخت نباشد، باید درخت را هم قطع کرد. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم مسجد ضرار را خراب کرد؛ مکانی که به نام مسجد و خانه خدا بود، اما مرکز توطئه بود. مسجدی بود که دشمنان داخلی ساخته بودند و به اسم مسلمان در آن جمع می شدند و این خانه کمینگاه خانه های دیگر بود. در اسلام، مسجدی هم که لانه جاسوسی باشد، باید خراب

ص:76

شود. قرآن نیز به این ماجرا اشاره دارد. در حقیقت، منافقان به بهانه افراد ناتوان و بیمار یا روزهای بارانی، در برابر مسجد قُبا مسجدی ساختند که در واقع، پایگاه تجمّع خودشان بود و از پیامبر- در آستانه ی عزیمت به جنگ تبوک- خواستند که در آنجا نماز بخواند و آن را افتتاح کند.

بعد از مراجعت پیامبر9از تبوک، آیه نازل شد و نیت شومشان را بر ملا کرد. پیامبر فرمان داد تا مسجد را آتش بزنند و ویران کنند و محلّ آن را زباله دان کنند.(1)

قرآن در آیه 107 سوره توبه می فرماید:

«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَینَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللهُ یشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»

و (گروهی دیگر از منافقان) کسانی هستند که مسجدی برای ضربه زدن به اسلام و برای ترویج کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمینگاهی برای (مساعدت) به دشمنان دیرینه خدا وپیامبرش ساختند وهمواره سوگند می خورند که جز خیر، قصدی نداریم! (ولی) خداوند گواهی می دهد که آنان دروغگویانند.

منافقان هنگام دعوت پیامبر برای نماز در مسجد ضرار، سه مسئله را مطرح کردند: عشق به نماز جماعت، عشق به ناتوانان و عشق به رهبر و نماز او. و هر سه منافقانه بود. منافقان همواره چنین بوده اند؛ در برابر موسی، سامری توطئه می کند، در برابر مسجد نبوی، مسجد اموی می سازند و در برابر علی علیه السلام قرآن بر نیزه می کنند. همان گونه که گوساله سامری را سوزاندند، مسجد منافقان را نیز ویران و می سوزانند تا درسی برای تاریخ باشد. در کوفه و شام نیز به خاطر پیروزی یزید بر امام حسین علیه السلام مساجدی ساخته شد، که امامان ما آنها را "مساجد ملعونه" نامیدند!.

ص:77

لازم است به این نکته توجه داشته باشیم که در اسلام، هرگونه ضرر زدن به خود یا ضرررسانی به دیگران ممنوع است: «لا ضرر و لا ضرار فی الأسلام»(1)؛از جمله:

الف: ضررهای جانی: «لا یرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»(2)؛

ب: مشارکت و همکاری در ضرررسانی به مردم: «لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»(3) ؛

ج: ضرر به همسر: «لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیقُوا عَلَیهِنَّ»(4)؛

د: ضرر به فرزند: «لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها»(5)؛

ه: ضرر به ورثه و بازماندگان: «مِنْ بَعْدِ وَصِیةٍ یوصی بِها أَوْ دَینٍ غَیرَ مُضَارٍّ»(6) ؛

و: آموزشهای مضرّ: «یتَعَلَّمُونَ ما یضُرُّهُمْ وَ لا ینْفَعُهُمْ»(7)؛

ز: معاملات مضرّ و بدهکاری ها: «وَ لا یضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ»(8) ؛

ح: ضررهای مکتبی و وحدت شکن: «اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً».

با توجه به آیه، پیام های کاربردی زیادی می توان استفاده کرد؛ از جمله:

1- دشمن، از مسجد و مذهب، علیه مذهب سوء استفاده می کند؛ پس ظاهر شعارها و القاب، فریبمان ندهد! «اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً» توطئه گران حتّی از نمازِ پیامبر نیز می­خواهند به نفع خود سوء استفاده کنند.

ص:78

2- در اسلام، هرگونه ضررو اضرار، ممنوع است؛ گرچه تحت عنوانِ مسجد باشد: «اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً» احترام و قداست مسجد، در شرایطی که مورد سوءاستفاده دشمنان باشد، برداشته می شود.

3- هر مسجدی که عامل تفرقه میان مسلمانان باشد، مسجد ضرار است: «اتَّخَذُوا مَسْجِداً ... تَفْرِیقاً بَینَ الْمُؤْمِنِینَ». بنابراین، مسجدسازی مهّم نیست، باید انگیزه های بانیان و متولّیان خالص باشد.

4- هنگام جنگ با دشمنان خارجی، از توطئه های دشمنان داخلی غافل نشویم. منافقان در آستانه جنگ تبوک، از پیامبر خواستند تا رسماً پایگاه آنها را افتتاح کند؛ امّا پیامبر9، علی علیه السلام را در مدینه به جای خود گذاشت و پس از بازگشت، مسجد ضرار را خراب کرد.

5- شکستن وحدت مسلمانان، همطراز کفر است: «کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَینَ الْمُؤْمِنِینَ».

6- دروغگویی و سوگند دروغ، شیوه منافقان است: «لَیحْلِفُنَّ... إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ».

7- فریب ادّعاها و تبلیغاتِ حقّ به جانب دشمن را نخوریم: «إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی».

مالک اشتر نیز می گوید: «وَ ابْعَثِ الْعُیون»(1)؛ یعنی (افرادی) چشم هایی را انتخاب کن تا خبرهای ریز و درشت را به تو اطلاع دهند.

نقل است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز هنگامی که برای تشکیل حکومت اسلامی به مدینه هجرت کرد، عموی خود را در مکه باقی گذاشت و ایشان ناظر تحرکات کفار علیه حکومت اسلام بود و به پیامبر گزارش می کرد. در یکی از این گزارش ها خبر رسید که بت پرستان، یهودیان و منافقان مکه هم پیمان شده و با هم متحد شده اند تا به شما حمله کنند (جنگ احزاب). پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم پس از اطلاع، فورا شورای نظامی تشکیل دادند و در این شورا، طرح کندن خندق توسط سلمان فارسی پیشنهاد شد.

در جنگ ها، گاهی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم شخصا و با لباس مبدّل، نزدیک اردوگاه دشمن می رفت و از وضعیت آنان مطلع می شد.

در یکی از جنگ ها، یک نفر از افراد دشمن را نزدیک چاه آبی دستگیر کردند. هرچه در مورد تعداد نفرات دشمن از او پرسیدند، اظهار بی اطلاعی کرده و از گفتن تعداد سپاه خودداری می کرد. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم تدبیری کرد و از او سئوال کرد: «در اردوگاه شما برای تهیه غذا چند شتر کشته می شد؟»

آن فرد به گمان اینکه اطلاعات قابل ارزشی نیست، گفت: «یک روز صلی الله علیه و آله وسلم شتر می کشیم، یک روز 10 شتر.» پیغمبر فرمود: «اینها نهصد نفر یا هزار نفر هستند.»

در یکی از جنگ ها، پیامبر برای انحراف جاسوسان دشمن، دست به ابتکار و تاکتیکی زد و دستور داد تا ده دیگ غذا بار بگذارند. وقتی به اعتراض گفتند: «آقا یک دیگ بس است.» فرمود: «بله! یک دیگ برای غذا باشد و در صلی الله علیه و آله وسلم تای دیگر آب بریزید. تا دیده بان دشمن به اشتباه افتاده و تعداد مسلمانان را زیاد تخمین بزند و جرأت حمله پیدا نکند.» در یکی از جنگ ها نیز پیامبراکرم9بین خودش و فرمانده، رمزی گذاشته و فرمودند که هر وقت این کلمه را گفتم، معنایش فلان مطلب است.

ص:80

در زمان پیامبر، گروهی از دشمنان، درون خانه ای جمع شده و هر چه حضرت نصیحت کرد تا آنان از آنجا بیرون آمده و خود را تسلیم کنند، فایده نداشت و آنان گوش ندادند و حاضر به خروج از خانه نشدند. پیغمبر فرمود: «حال که چنین است، خانه را به آتش بکشید.» تمام این ریزه کاری های نظامی در اسلام بوده است.

همه ما باید به خاطر پاسداری از خون شهدا، هر نوع توطئه ای که در ایران می شود، به هر مقداری که می توانیم، در خنثی کردن آنها تلاش کنیم تا در روز قیامت بتوانیم در مقابل شهدایی که با نثار خون خود، درخت انقلاب را آبیاری کردند، پاسخی داشته باشیم.

ص:82

می رسانید، در حالی که من به آنچه مخفیانه و آنچه آشکارا انجام دهید آگاه ترم و هر کس از شما چنین کند، قطعاً از راه راست گم گشته است. * اگر بر شما مسلّط شوند،

دشمنان (سرسخت) شما خواهند بود و دست و زبانشان را به بدی، به سوی شما خواهند گشود و دوست دارند که شما (از دین خود دست برداشته و) کفر ورزید.

کلمه «عدو» هم به یک نفر و هم به گروهی از افراد اطلاق می شود، ولی در اینجا مراد گروه است؛ زیرا در مقابل آن، کلمه «أَوْلِیاءَ» که جمع است، به کار رفته است. «ثقف» نیز به معنای "پیدا کردن و روبرو شدن" است. مراد از اخراج پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و مسلمانان، بدرفتاری با آنان بود تا جایی که پیامبر و مسلمانان برای رهایی از بدرفتاری کفّار، خودشان از مکّه خارج شدند. (1)

در تفاسیر می خوانیم: یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نامه ای را به زنی داد تا برای مشرکان مکّه ببرد و آنان را از تصمیم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مبنی بر فتح مکّه آگاه کند. جبرئیل، موضوع را به رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خبر داد و پیامبر9، حضرت علی علیه السلام و جمع دیگری را برای پس گرفتن نامه از آن زن، به سوی مکّه فرستاد و فرمود: «در فلان منطقه آن زن را خواهید یافت». گروه اعزامی حرکت کردند و در همان نقطه ای که پیامبر فرموده بود، آن زن را یافتند و سراغ نامه را از او گرفتند. زن از وجود چنین نامه ای اظهار بی اطلاعی کرد. بعضی از اصحاب، سخنان زن را باور کردند و خواستند به مدینه برگردند، امّا حضرت علی علیه السلام فرمود: «نه جبرئیل به پیامبر دروغ گفته و نه آن حضرت به ما؛ بنابراین قطعاً نامه مورد نظر در نزد این زن است». سپس شمشیر کشید که نامه را بگیرد. زن که مسئله را جدّی دید، نامه را از میان موهای سرش بیرون آورد و آن را تحویل داد. نامه را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آوردند. حضرت، نویسنده نامه را احضار و او را توبیخ کرد. حاطب گفت: «من خائن نیستم ولی از آنجا که بستگانم در مکّه و در میان مشرکان به سر می برند، خواستم دل مشرکان

ص:84

را به دست بیاورم تا بستگانم در آسایش به سر برند.» پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم او را بخشیدند و این آیات نازل شد.

نکته جالب توجه این است که این زن از مکّه به مدینه آمد و از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تقاضای کمک کرد. حضرت از او پرسید: «آیا به اسلام ایمان آورده ای؟» گفت: «نه.» فرمود: «آیا از مکّه هجرت کرده ای تا به مهاجران ملحق شوی؟» گفت: «نه.» پرسید: «پس چرا به مدینه آمده ای؟» گفت: «برای دریافت کمک از شما.» حضرت فرمود: «پس جوانانی که در مکّه در اطراف تو بودند، چه شدند؟» (اشاره به اینکه تو در

مکّه خواننده بودی و مشتریان جوان داشتی)! گفت: «بعد از شکست مردم مکّه در جنگ بدر، دیگر کسی به سراغم نیامد.» (کنایه از عمق تأثیر شکست در روحیه مردم). حضرت دستور داد تا به او کمک کنند. (آری، دستور کمک به غریبه؛ گرچه کافر باشد).(1)

از این ماجرا معلوم می شود که حفظ اسرار نظامی به قدری لازم است که حضرت علی علیه السلام حامل نامه را به کشتن تهدید کرد وفرمود: «لاردن رأسک الی رسول الله9»(2)؛ «سرت را برای رسول خدا می فرستم!»

حضرت علی علیه السلام در نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می نویسد: «و لکن احذر کل الحذر من عدوک بعد صلحه فان العدو ربما قارب لیتغفل»؛ «حتّی بعد از صلح، از خدعه دشمن برحذر باش؛ زیرا دشمن گاهی به شما نزدیک می شود تا شما را غافلگیر کند.» و از آن حضرت می خوانیم: «لا تأمن عدوا و ان شکر»؛ «از دشمن، حتّی اگر زبان به ستایش گشود، مطمئن و در امان مباش.» و «فانه کالماء و ان اطیل سخانه بالنار لم یمتنع من اطفائه»(3)؛ «دشمن مانند آب است که گرچه با حرارت گرم می شود، ولی سرانجام سرد می شود.»

ص:85

10- برقراری رابطه با کفّار، در صورتی جایز است که آنها به ارزش های شما احترام بگذارند و درصدد توطئه نباشند: «لا تَتَّخِذُوا ... قَدْ کَفَرُوا ... یخْرِجُونَ الرَّسُولَ»؛

11- اسلام، خواهان عزّت مسلمانان است (اظهار مودّت به گروهی که به مکتب شما کافرند و بر ضدّ شما توطئه می کنند، ذلّت است): «تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ»؛

12- یک دل، دو دوستی بر نمی دارد (هم با خودی ها هم با بیگانگان): «إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی تُسِرُّونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ»؛

13- جهاد باید خالصانه و برای خدا باشد: «جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی»؛

14- چه بسیارند مؤمنانی که بد عاقبت می شوند؛ چه بسیارند افرادی که در آغاز رزمنده بودند، ولی در اثر رابطه با دشمنان، بد عاقبت شدند: «خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی ... ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ»؛

15- فکر تأمین منافع از طریق روابط سرّی با دشمنان دین، بیراهه رفتن و حرکتی بی فرجام است: «وَ مَنْ یفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ»؛

16- دشمنان به دنبال سلطه همه جانبه بر شما هستند: «یثْقَفُوکُمْ»؛

17- خاموشی دشمن، نشانه دوستی او نیست، بلکه فرصت ضربه زدن نیافته است: «إِنْ یثْقَفُوکُمْ یکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً»؛

18- دشمن هم تهاجم نظامی دارد: «یبْسُطُوا إِلَیکُمْ أَیدِیهُمْ»؛ هم تهاجم فرهنگی: «وَ أَلْسِنَتَهُمْ»؛

19- ریشه دست و زبان درازی های دشمن، خواسته های قلبی و درونی اوست: « نیبْسُطُوا إِلَیکُمْ أَیدِیهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ ... وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ»؛

20- دشمنان، در دشمنی با شما، وحدت دارند: «یکُونُوا ... یبْسُطُوا ... وَدُّوا»؛

21- هدف دشمن از ضربه های نظامی و فرهنگی، دست برداشتن شما از مکتب است: «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ»؛

ص:87

22- تا دست از ایمانتان برندارید و کفر نورزید، دشمن از شما راضی نمی شود: «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ» (در آیه 217 سوره بقره نیز می خوانیم: «لا یزالُونَ یقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا»).

آرزوهای دشمن

1. آرزو دارد به شما خیری نرسد: «ما یوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ ینَزَّلَ عَلَیکُمْ مِنْ خَیرٍ مِنْ رَبِّکُمْ»(1)؛ «نه کفّار از اهل کتاب ونه مشرکان، هیچ کدام دوست ندارند که از طرف پروردگارتان به شما هیچ خیری برسد.»

2. آرزو دارد شما سازش کنید: «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیدْهِنُونَ»(2)؛ «آرزو دارند که شما نرمش نشان دهید تا با شما سازش کنند.»

3. آرزو دارد به رنج بیفتید: «وَدُّوا ما عَنِتُّمْ»(3)؛ «آرزو دارند که شما در رنج قرار گیرید.»

4. آرزو دارد شما غافل شوید: «وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ ...»(4) ؛ «آرزو دارند که شما از اسلحه و سرمایه خود غافل شوید.»

5. آرزو دارند ایمان شما را بگیرند: «وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُمُ الْحَق»(5) «بسیاری از اهل کتاب، از روی حسدی که در وجود آنها ریشه دوانده، آرزو می کردند که شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر بازگردانند؛ با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است.»

6. آرزو دارند شما را گمراه کنند: «وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یضِلُّونَکُمْ وَ ما یضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرُون»(6)؛ «جمعی از اهل کتاب (از یهود)، دوست داشتند (و آرزو

ص:88

می کردند) که شما را گمراه کنند (امّا آنها باید بدانند که نمی توانند شما را گمراه سازند،) و آنها گمراه نمی کنند مگر خودشان را، و نمی فهمند.»

7. از طریق مانع تراشی: «الَّذینَ یصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ وَ یبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالاخِرَةِ هُمْ کافِرُون»(1)؛ «کسانی که (مردم را) از راه خدا باز می دارند و می کوشند تا آن را کج جلوه دهند، در حالی که آنها خودشان به آخرت کافرند.»

8. از طریق تهاجم فرهنگی وآموزش مسائل مضر: «وَ یتَعَلَّمُونَ ما یضُرُّهُمْ وَ لا ینْفَعُهُم»(2)؛ «آنها قسمت هایی را فرا می گرفتند که برای آنان زیان داشت و نفعی نداشت.»

9. از طریق تفرقه بین اقوام و گروه ها: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً »(3)؛ «همانا فرعون در سرزمین (مصر) سرکشی کرده و مردم آنجا را فرقه فرقه نموده است.»

10. از طریق زیبا جلوه دادن کارها و وعده پیروزی: «وَ إِذْ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ»(4)؛ «و (به یادآور) زمانی که شیطان، کارهای آنان (مشرکان) را در نظرشان زیبا جلوه داد و گفت: امروز هیچ کس از مردم، بر شما غالب نخواهد شد و من یاور شمایم.»

ب) با استفاده از کمک های مالی مختلف سعی می کند دیگران را با خود همراه کند:

1. از طریق کمک به ساخت و احداث مراکز فرهنگی و مقدس: «ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ»(5)؛ «مشرکان حقّ ندارند مساجد خدا را با آنکه به صراحت بر کفر خویش گواهی می دهند، تعمیر کنند.»

2. از طریق وام دادن و کمک مالی به افراد و مراکز: «قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ . وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ»(6)؛ « (به منافقانی که به جای حضور در جبهه، قصد کمک مالی دارند) بگو: چه از

ص:90

روی علاقه انفاق کنید وچه از روی کراهت، هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد؛ زیرا شما قومی فاسق بوده اید . و چیزی منافقان را از پذیرفته شدن انفاقشان منع نکرد، جز اینکه به خدا و پیامبرش کافر شدند.»

3. از طریق ساختن برج و بناهای رفیع و مجلل حتی پرستشگاه­ها، سعی در جلب نظر و برانگیختن تحسین عموم را دارند: «أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ ریعٍ آیةً تَعْبَثُونَ . وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ»(1)؛ « (هود به مردم گفت:) آیا بر هر تپه ای بنا و قصری بلند از روی هوا و هوس می سازید؟ و کاخ های استوار می گیرید، به امید آنکه جاودانه بمانید؟» و «وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْریقاً بَینَ الْمُؤمِنینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلا الْحُسْنی وَ اللّهُ یشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُون»(2)؛ «و (گروهی از منافقان) کسانی هستند که مسجدی برای ضربه به اسلام و برای ترویج کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمینگاهی برای (کمک) به دشمنان دیرینه خدا و پیامبرش ساختند، و همواره سوگند می خورند که جز خیر، قصدی نداریم! (ولی) خداوند گواهی می دهد که آنان دروغگویانند.»

4. از طریق استفاده از ورزش برای غفلت جوامع و تعقیب اهداف خود: چنانکه برادران حضرت یوسف به بهانه ورزش، یوسف را از پدر جدا کردند: «أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یرْتَعْ وَ یلْعَبْ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»(3)؛ «او را فردا با ما بفرست تا (در صحرا) بگردد و بازی کند و قطعاً ما نگهبانان (خوبی) برای او خواهیم بود.»

5. از طریق به رخ کشیدن پست و مقام خود: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایةَ الْحاج ِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ»(4)؛ «آیا آبرسانی به حاجیان و تعمیر مسجدالحرام را همانند کسی قرار داده اید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده است؟ این دو نزد خداوند یکسان نیست.»

ص:91

6. از طریق تبعید رادمردان و اولیای الهی: «وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیتِکُمْ»(1)؛ « (قوم لوط) گفتند : آنان را از آبادی خود بیرون کنید (مانند اخراج فلسطینی ها از سرزمینشان توسط رژیم اشغالگر قدس).»

7. از طریق توطئه چینی و دسیسه: «إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیئَةٌ یفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یضُرُّکُمْ کَیدُهُمْ شَیئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یعْمَلُونَ مُحِیطٌ»(2)؛ «اگر خوبی به شما رسد، آنان را غمگین سازد و اگر بدی به شما رسد، بدان شادمان می شوند و اگر (در برابرشان) صبر کنید و پرهیزکار باشید، حیله بدخواهانه آنان هیچگونه آسیبی به شما نرساند. همانا خداوند به آنچه انجام می دهند، احاطه دارد.»

8. استفاده از عوامل نفوذی: «لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ»(3)؛ «بیگانه را همراز خود نگیرید ( بیگانه نباید محرم اسرار باشد).»

9. فتنه انگیزی و معکوس نشان دادن واقعیت ها: «لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ»(4)؛ «(منافقان) پیش از این به دنبال فتنه گری بودند وکارها را برای تو واژگون جلوه می دادند.»

10. از طریق جلوه دادن زرق و برق و لذّات دنیا در نظر انسان: «زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب»(5)؛ «عشق و علاقه به زنان و فرزندان و اموال زیاد از طلا ونقره و اسبان ممتاز و

چهارپایان و کشتزارها که همه از شهوات و خواسته های نفسانی است، در نظر مردم جلوه یافته است؛ (در حالی که) اینها بهره ای گذرا از زندگانی دنیاست و سرانجام نیکو تنها نزد خداوند است.»

ص:92

ج) دشمنی می کند:

قرآن می فرماید: «إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً»(1)؛ «کافران دشمنان آشکار شمایند» و «إِنْ یثْقَفُوکُمْ یکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً»(2)؛ «اگر بر شما مسلّط شوند، با شما دشمنی می کنند»

د) توطئه گری می کند:

«إِنَّهُمْ یکِیدُونَ کَیداً»(3)؛ «مخالفان، هرگونه توطئه ای را بر ضدّ شما به کار می برند.»

ه) فریب و خدعه می زند: چنانکه قرآن می فرماید: «یخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»(4)؛ «با خدا و مؤمنان خدعه می کنند.» و «آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ»(5)؛ «(یهودیان عنود به همکیشان خود گفتند) به آنچه که بر مؤمنان نازل شده صبحگاهان ایمان بیاورید و شامگاهان از ایمان برگردید (تا شاید مؤمنان نیز در حقانیت دین مردّد شده و) برگردند.»

و) می­خواهند چراغ اسلام را خاموش کنند:

«یرِیدُونَ لِیطْفِئُواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفَوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتّمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ»(6)؛ «آنان تصمیم دارند که نور خدا را با دهان ها (و سخنان و افتراها) ی خود خاموش کنند؛ در حالی که خداوند کامل کننده نور خویش است، هرچند کافران ناخشنود باشند.»

ز) تهمت می­زنند؛ از جمله:

1- تهمت ارتجاع و کهنه گرایی می زنند: «أساطیرُ الأوّلین»(7)؛

2- می گویند این سخنان خیال و پندار است: «أضغاثُ أحلام»(8)؛

ص:93

3- سخنان پیامبر را دروغ و افترا می نامند: «أم یَقولونَ افتَراه»(1)؛

4- آیات وحی را سطحی و بی ارزش قلمداد می کنند: «لَو نَشاءُ لَقُلنا مِثلَ هذا»(2)؛

5- برای خداوند رقیب تراشی می کنند. «و جَعلوا لِلّهِ أنداداً»(3)؛

6- مردم را از شنیدن آیات الهی باز می دارند. «لا تَسمَعوا لِهذا القُرآن و ألغوا فیه»(4)؛

7- به راه ومکتب مؤمنان طعنه می زنند و آنان را تحقیر می کنند. «و طَعَنوا فی دینِکم»(5)؛

8- دین خدا را مسخره می کنند. «اتَّخذوا دینکم هُزواً و لَعِباً»(6)؛

9- سعی در تخریب مساجد و پایگاه های مکتب دارند. «سَعی فی خَرابها»(7)؛

10- سعی در تحریف دین می نمایند. «یُحَرّفونَ الکَلِم»(8)؛

11- گاهی بدعت گذاری در دین دارند. «و رُهبانیةً ابتَدعوها»(9)؛

12- گاهی حقایق دین را کتمان می کنند. «یَکتُمون ما أنزلنا مِنَ البَیّنات»(10)؛

13- دین خداوند را تجزیه می کنند. «أفَتُؤمِنونَ بِبَعضِ الکتابِ و تَکفُرونَ بِبَعض»(11)؛

14- حق و باطل را در هم می آمیزند. «ولا تَلبِسوا الحَقّ بِالباطِل»(12)؛

15- در دین خدا، غلوّ می کنند. «لا تَغلوا فی دِینِکُم»(13)؛

ص:94

16- با شما به جنگ وستیز برمی خیزند. «لایَزالونَ یُقاتِلونَکم حتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم»(1)

با توجّه به این آیه، معلوم می شود که عوامل پیروزی در چند چیز است:

1- رهبر توانا و لایق: «زاده بَسطةً فی العلم والجسم»؛

2- پیروان مؤمن: «قال الّذین یظنّون انّهم ملاقوا اللّه»؛

3- توکّل: «کم مِن فئة قلیلة غَلبت فئة کثیرة باذن اللّه»؛

4- صبر و استقامت: «ربّنا أفرغ علینا صبراً و ثبّت اقدامنا»؛

5- داشتن انگیزه الهی: «وانصُرنا علی القوم الکافرین».

روش برخورد با دشمن توطئه گر

خداوند در خصوص شیوه برخورد با دشمنان پیمان شکن می­فرماید:

«وَإِن نَّکَثُواْ أَیمَانَهُم مّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَآ أَیمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ ینتَهُونَ»(1)

امّا اگر (به جای توبه،) سوگندهای خویش را پس از بستنِ پیمانشان شکستند و در دین شما، زبان به طعنه (و عیب گوئی) گشودند، پس با سران کفر بجنگید؛ زیرا که آنان را (پایبندی به) سوگندی نیست. باشد که (با شدّتِ عمل شما،) از کردار خود باز ایستند.

از حضرت علی علیه السلام پرسیدند: «چرا فراریان جنگ صفّین را تعقیب کردید، ولی در جنگ جمل، کاری به فراریان نداشتید؟» حضرت فرمود: «در صفّین، رهبر کفر زنده بود و فراریان دور او جمع شده، متشکّل می شدند و مجدداَ حمله می کردند؛ امّا در جنگ جمل، با کشته شدن رهبرشان، محوری برای تشکّل و سازماندهی مجدّد نداشتند.»

امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «هر کس به دین شما طعنه زند، قطعاً کافر می شود.» سپس آیه فوق را تلاوت فرمود. (2)

آری با توهین کنندگان به مقدّسات مذهبی، باید به شدّت برخورد کرد. در مبارزه، باید نابودی سران توطئه و مرکز فرماندهی و تشکیلات دشمن، در اولویت باشد.

ص:96

17. امام صادق علیه السلام : «الصَّبْرُ رَأْسُ الایمَانِ»(1)؛ «صبر، به منزله سر ایمان است.»

18. امام صادق علیه السلام : «إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلَی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا وَ إِنْ تَدَاکَّتْ عَلَیهِ الْمَصَائِبُ لَم­تَکْسِرْهُ وَ إِنْ أُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتُبْدِلَ بِالْیسْرِ عُسْراً کَمَا کَانَ یوسُفُ وَ الصِّدِّیقُ الامِینُ لَمْ یضْرُرْ حُرِّیتَهُ»(2)؛ «آزاده در هر شرایطی آزاده است؛ اگر حادثه ای برایش پیش آید، صبر می­کند، اگر در محاصره مصائب قرار گیرد، خورد نمی­شود و اگر اسیر و دربند شود و همچون یوسف، راحتی­اش به سختی تبدیل شود، آسیبی به آزادگی­اش نمی­خورد.»

19. از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سؤال شد که آیا کسی هست که بیحساب به بهشت رود؟ حضرت فرمودند: «نَعَمْ کُلُّ رَحِیمٍ صَبُورٍ»(3)؛ «آری، هر کسی که مهربان و صبور باشد.»

20. امام علی علیه السلام : «مَنْ صَبَرَ سَاعَةً حُمِدَ سَاعَاتٍ»(4)؛ «کسی که ساعتی ایستادگی کند، روزگاران مورد ستایش قرار خواهد گرفت.»

21. پیامبر اکرم9: «الصَّبْرُ نِصْفُ الایمَانِ»(5)؛ «صبر نیمی از ایمان است.»

22. از رسول خدا9سؤال شد که ایمان چیست؟ فرمود: « الصَّبْر»(6)؛ «ایمان، صبر است.»

23. امام باقر علیه السلام : «الْمُؤمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ الْجَبَلُ یسْتَقَلُّ مِنْهُ وَ الْمُؤمِنُ لا یسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَی ءٌ»(7)؛ «مؤمن از کوه سخت تر است؛ چرا که از کوه کاسته می شود اما از مؤمن نه.»

24. امام صادق علیه السلام : «إن المؤمن أشد من زبر الحدید إنّ الحَدید إذا دَخل النّار لان و إن المؤمن لو قتل و نشر ثم قُتل و نشر لم یتغیر قلبه»(8)؛ «مؤمن از آهن مقاوم تر است؛ چرا که

ص:98

آهن در آتش ذوب می شود، اما مؤمن اگر کشته وتکه تکه شود، سپس کشته وقطعه قطعه شود، دلش ذوب نمی­شود.»

25. امام علی علیه السلام : «الْقَلْبُ الْمُحِبُّ لِلَّهِ یحِبُّ کَثِیراً النَّصَبَ لِلَّهِ وَ الْقَلْبُ اللَّاهِی عَنِ اللَّهِ یحِبُّ الرَّاحَةَ فَلَا تَظُنَّ یا ابْنَ آدَمَ أَنَّکَ تُدْرِک»(1)؛ «دلی که خدا را دوست دارد، خواهان رنج هاست و دلی که سرگرم بازی است، خواهان راحتی است. پس ای انسان! گمان نکن که بدون مشقت و رنج می توانی به مقامات عالی برسی؛ چرا که حق سنگین است.»

26. امام باقر علیه السلام : «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَالصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ»(2)؛ «بهترین نوع کمال خوب فهمیدن دین، مقاومت در برابر حوادث و برنامه ریزی در زندگی است.»

27. امام علی علیه السلام : «لکل نعمة مفتاح و مغلاق؛ فمفتاحها الصبر و مغلاقها الکسل»(3)؛ «هر نعمتی، کلید و قفلی دارد؛ کلید آن صبر و پایداری و قفل آن کسالت و بی حالی است.»

بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ»(1)؛ «و همانا به سوی امّت های پیش از تو (نیز پیامبرانی) فرستادیم، (و چون سرپیچی کردند) آنان را به تنگدستی و بیماری گرفتار کردیم؛ باشد که تضرّع و توبه کنند.»

3. مشکلات، محدود و پایان پذیر است. «إِنَّما تَقْضِی هذِهِ الْحَیاةَ الدُّنْیا»(2)؛ «بدون شک این دنیا گذراست.» امام علی علیه السلام : «الْمُتَّقُونَ صَبَرُوا أَیاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً»(3)؛ «پرهیزکاران برای مدتی کوتاه صبر کردند تا به آسایشی طولانی دست یابند.»

4. صبر و جزع ما در حادثه ها اثر ندارد. امام علی علیه السلام : «إِنْ صَبَرْتَ جَرَتْ عَلَیکَ الْمَقَادِیرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَتْ عَلَیکَ الْمَقَادِیرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ»(4)؛ «تنها اگر صبوری کردیم، پاداش داریم.»

5. با هر سختی آسانی است. «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً»(5)؛ «همراه هر سختی، آسایشی است.» امام علی علیه السلام : «إِنْ تَصْبِرْ فَفِی اللَّهِ مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ خَلَفٌ»(6)؛ «اگر صبر کردی، بدان که خداوند در پس هر مصیبتی، میراثی (پاداش بی زحمتی) نهاده است.»

6. انسان همواره در محضر خداست. خداوند به پیامبرش حضرت نوح علیه السلام می فرماید: «کشتی بساز و بدان که در محضر ما هستی»؛ «وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْینِنا»(7) و به پیامبر اسلام می فرماید: «برای (انجام) فرمان پروردگارت پایداری کن؛ که تو در دید ما (و تحت حمایت ما) هستی.»؛ «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْینِنا»(8). امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، آنگاه

ص:100

که با بزرگ ترین مصیبت آن روز یعنی پرپر شدن طفل شیرخوارش روبرو شد، عرضه داشت: «هوّن علی ما نَزَل بی أنّه بِعَینِ الله»(1)؛ « این مصیبت بر من آسان شد؛ چرا که دیدم در محضر خداست.»

7. سختی ها، کفاره لغزشها وگناهان هستند؛ بنابراین بخشی از سختی ها، نتیجه اعمال خود ما می­باشد. چنانکه قرآن می­فرماید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیدِیکُمْ وَ یعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ»(2)؛ «و آنچه از مصیبت به شما رسد، دستآورد خودتان است و او از بسیاری از (گناهانتان) در می گذرد.»

8. انسان های بزرگ در سختی ها مقاومت می ورزند. خداوند درقرآن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(3)؛ «مقاومت کن؛ همان گونه که پیامبران بزرگ قبل از تو مقاومت کردند.»

9. سختی ها، زمینه ابتکارات است. بسیاری از اختراعات و اصلاحات در پرتو سختی­ها به نتیجه رسیده است. اگر سختی های ناشی از تاریکی نبود، برق هرگز اختراع نمی شد.

10. کمک گرفتن از نماز. قرآن می فرماید: «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»(4)؛ «از صبر و نماز کمک بگیرید.» در سوره معارج می خوانیم: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً . إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً . وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً. إِلَّا الْمُصَلِّینَ . الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»(5)؛ «همانا انسان، بی تاب و حریص آفریده شده است. هرگاه بدی به او رسد، نالان است و هرگاه خیری به او رسد، بخیل است؛ مگر نمازگزاران؛ آنان که بر نمازشان مداومت دارند.» امام صادق علیه السلام فرمود چرا وقتی غصه دار می شوید، وضو نمی گیرید و به مسجد و محل عبادت نمی روید و

ص:101

در نماز، از خدا کمک نمی خواهید؟ مگر نشنیده اید که خداوند می فرماید: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ"»(1).

11. پندپذیری و توصیه دیگران مؤثر است. «وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»(2)؛ وگرنه سفارش به صبر، مناسبت نداشت.

12. امید بستن به آینده. صبر و پایداری همواره نتیجه بخش است؛ چنانکه خداوند بارها در قرآن به آن سفارش کرده است: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌ»(3)؛ «صبر کن که وعده خدا راست و تحقق پذیر است». «فَاصْبِرْ

إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ»(4)؛ «صبر کن که عاقبت، از آن پرهیزکاران است.» «وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(5)؛ «صبرکن که خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمی کند.»

5. صبر در بلاها و آزمایشاتِ الهی، محک و ملاک شناخت و روشن شدن چهره مجاهدان و صابران است: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ»(1)؛

6. صبر، سبب دریافت درود و صلوات خداوند است: «أُولئِکَ عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ»(2)؛ (شاید یکی از علل صلوات بر پیامبر و اهل بیت او این است که آنها صابرترین مردم بوده اند.)

7. صبر، میزان و معیار درجات بهشت و بهشتیان است: «سَلامٌ عَلَیکُمْ بِما صَبَرْتُمْ»، «أُوْلئِکَ یجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا»، «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً»؛

8. صبر، دارای درجاتی است. در حدیثی می خوانیم که صبر بر مصیبت 300 و صبر بر طاعت 600 و صبر بر ترک معصیت 900 درجه و پاداش دارد.

9. در سراسر قرآن، فقط در مورد صابران، اجر بی حساب مطرح شده است: «إِنَّما یوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسابٍ».

چنانچه مشاهده می کنید این آیه، در چند مرحله، به صبر در برابر انواع حوادث و مشکلات توصیه می کند:

الف) در برابر ناگواری های شخصی و هوسها صبر کنید: «اصبروا»؛

ب) در برابر فشارهای کفّار، بیشتر مقاومت کنید: «صابروا»؛

ج) در حفظ مرزهای جغرافیایی از هجوم دشمن، حفظ مرزهای اعتقادی و فکری از طریق مباحث علمی، و نیز حفظ مرز دلها از هجوم وسوسه ها بکوشید: «رابطوا».

امام صادق علیه السلام درباره آیه فرمود:

1. «اصبروا علی الفَرائض»؛ «در برابر واجبات صبر کنید.»؛

2. «صابروا علی المَصائب»؛ «در برابر مشکلات صبر کنید.»؛

3. «و رابطوا علی الائمّه»(1)؛ «از پیشوایان خود دفاع کنید.».

رسول خدا9فرمودند: «اصبروا علی الصَّلَوات الخَمس و صابروا علی قِتال عَدوّکم بالسّیف و رابطوا فی سَبیل اللَّهِ لعلّکم تفلحون»(2)؛ «بر نمازهای (واجب) شبانه روزی پایداری کنید و در جهاد با دشمن، فعّال و در راه خدا، با یکدیگر هماهنگ باشید تا رستگار شوید»

(گرچه) دشمنان با خشم و خروش بر شما بتازند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته مخصوص مدد می رساند.»

3. قطعی بودن پیروزی: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا»(1)؛ «و وعده نیکوی پروردگارت درباره (پیروزی) بنی اسرائیل، به خاطر صبرشان تحقّق یافت و آنچه را فرعون وقومش (از کاخ) ساخته و آنچه را افراشته بودند، ویران کردیم.»

4. برخورداری از سلام و تحیت فرشتگان در بهشت: «سَلامٌ عَلَیکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ»(2)؛ « (فرشتگان هنگام دیدارِ بهشتیان به آنان می گویند:) به خاطر استقامتی که کردید، بر شما درود باد. پس چه نیکوست سرای آخرت!»

5. دریافت پاداش نیکوتر: «وَ لَنَجْزِینَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ»(3)؛ «و کسانی که صبر پیشه کردند، همانا مزدشان را بر پایه نیکوترین کاری که می کردند، پاداش خواهیم داد.»

6. بشارت و رحمت الهی: «وَ بَشِّرِ الصّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»(4)؛ «و صابران (در حوادث و بلاها را) بشارت بده. کسانی که هرگاه مصیبتی به آنها رسد، می گویند: ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم. آنانند که برایشان از طرف پروردگارشان، درودها و رحمت هایی است و همان ها هدایت یافتگانند.»

7. محبوب شدن نزد خدا: «وَ اللّهُ یحِبُّ الصّابِرِینَ»(5)؛ «وخداوند صابران را دوست دارد.»

8. بهره مندی از معیت و همراهی ویژه خداوند: «وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ»(6)؛ «و مقاومت کنید که خداوند با صابران است.»

ص:105

9. فوز و رستگاری: «إِنِّی جَزَیتُهُمُ الْیوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»(1)؛ «من امروز به خاطر آنکه (مؤمنان در برابر تمسخر و خنده شما) صبر کردند، به آنان پاداش دادم که ایشانند رستگاران.»

10. جاه و مقام و رهبری مردم: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُونَ»(2)؛ «و از میان بنی اسرائیل، پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت کنند؛ چون آنان، هم صبر کردند و هم به آیات ما یقین داشتند.»

11. بهشتی شدن: «وَ ما یلَقّاها إِلا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یلَقّاها إِلا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»(3)؛ «و این (خصلت و برخورد نیکو) را جز کسانی که اهل صبر و شکیبایی هستند، دریافت نمی کنند، و این را جز کسی که دارای بهره بزرگی (از کمالات) باشد، نخواهد یافت.»

12. غلبه و پیروزی نهایی: «إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یغْلِبُوا مِائَتَینِ»(4)؛ «اگر بیست نفر از شما پایدار باشند، بر دویست نفر پیروز می شوند.»

13. دستیابی به رشد و کمال: امام علی علیه السلام فرمود: «بِالتَّعَبِ الشَّدِیدِ تُدرَکُ الدَّرجاتِ الرَّفیعَة و الرّاحَةُ الدّائمة»(5)؛ «با پایداری در مشکلات و رنجهای شدید، به درجات عالی و راحت دائمی می رسی.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «إعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ وَ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً»(6)؛ «بدان که پیروزی با صبر است وگشایش همراه با گرفتاری ها؛ همان گونه که خدا فرموده: "با سختی آسانی است؛ همانا که با سختی آسانی است"»

ص:106

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «لایعْدَمُ الصَّبُورُ

الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ»(1)؛ «انسان مقاوم پیروزی را از دست نمی دهد؛ اگر چه زمانی طولانی بگذرد.» چنانکه گفته اند: «صبر و ظفر هر دو دوستان قدیم اند؛ بر اثر صبر, نوبت ظفر آید.»

14. امداد ویژه الهی: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(2)؛ «همانا کسانی که گفتند "پروردگار ما خداست" و (بر این عقیده) مقاومت نمودند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند (و می گویند:) نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به بهشتی که پی­درپی وعده داده می شدید.»

15. رفاه دنیوی: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لاسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقاً»(3)؛ «و اگر بر طریق (حق) استقامت کنند، آنان را با آبی فراوان سیراب می کنیم.»

16. امنیت و آرامش: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»(4)؛ همانا کسانی که گفتند "پروردگار ما تنها خداست"، سپس (بر ایمان و گفته خود) پایداری کردند، هیچ بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نخواهند شد.»

17. نورانیت و صفای باطن: امام صادق علیه السلام فرمود: «الصَّبْرُ یظْهِرُ مَا فِی بَوَاطِنِ الْعِبَادِ مِنَ النُّورِ وَ الصَّفَاءِ»(5)؛ «صبر، صفا و نورانیت باطن بندگان را ظاهر می کند.»

18. چشیدن شیرینی ایمان: امام علی علیه السلام فرمود: «صابروا أنفُسَکُم عَلی فِعلِ الطاعاتِ و صُونوها عَن دَنَسِ السَّیِئاتِ تَجدوا حَلاوَةَ الایمان»(6)؛ «خودتان را بر انجام عبادات، شکیبا کنید و از آلودگی گناهان پاک سازید؛ آنگاه شیرینی ایمان را خواهید چشید.»

ص:107

ص:108

3. «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتّی أَتاهُمْ نَصْرُنا»(1)؛ «پیامبران گذشته نیز در برابر تکذیب و آزار و اذیت دشمنان، صبر کرده اند.»

4. «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لا یسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یوقِنُونَ»(2)؛ «در برابر تحقیر بدخواهان، صبر و پایداری پیشه کن؛ که وعده خداوند قطعاً محقق خواهد شد.»

5. «وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ»(3)؛

«امر به خوبی ها کن و از بد و منکرات نهی کن و بر حوادث و سختی های این کار پایدار باش.» امام علی علیه السلام فرمود: «مراد از صبر در این آیه، تحمل مشقت ها و رنج های ناشی از امر به معروف و نهی از منکر است.(4)»

نقل است که حواریون به حضرت عیسی علیه السلام شکایت کردند که مردم تحقیرمان می کنند و با بغض و کینه با ما رفتار می کنند. آن حضرت فرمودند: «اصبروا کذلک المؤمنون مبغضون فی الناس مثلهم کمثل القمح ما أحلی مذاقها و أکثر أعداءها»(5)؛ « شما صبور و پایدار باشید که مؤمنان چنین بوده اند؛ آنها در بین مردم مورد بغض و کینه واقع شده اند. مَثَل آنها مَثل گندم است که طعم آن شیرین و دشمنان آن زیاد است.»

1. در ماجرای رویارویی لشکر طالوت و جالوت، از رزمندگان خداباوری نام برده شده است که اعتقاد داشتند صبر، عامل غلبه جمعیت اندک آنان بر دشمن بی شمار است و خداوند همراه صبر پیشه گان است: «قالُوا لاطاقَةَ لَنَا الْیوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذِینَ یظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ

اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرِینَ»؛ «آنانی که در میدان جنگ و رویارویی با دشمن، دست به دعا برداشته و از خدا صبر و پایداری و سرانجام پیروزی بر دشمن را درخواست می کردند» و «وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَینا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ»(1).

2. خداوند در بیان ماجرای جنگ بدر، عامل اصلی امداد الهی و پیروزی مسلمانان را صبر و تقوا در میدان جنگ بیان کرده است: «بَلی إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ»(2).

3. قرآن از پیراوان انبیایی نام برده و تجلیل کرده است که با استقامت و پایداری در راه خدا، در برابر سختی ها سستی نشان نداده و تا پای جان ایستاد گی کردند و اینکه خداوند همراه صابران است: «وَ کَأَینْ مِنْ نَبِی قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللّهُ یحِبُّ الصّابِرِینَ»(3).

4. خداوند ارزش نیروهای مجاهد و رزمندگان میدان جنگ و عامل پیروزی آنان را صبر و پایداری دانسته است نه تعداد نفرات آنان: «إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یغْلِبُوا مِائَتَینِ وَ إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یفْقَهُونَ»(4).

5. خداوند جهاد و تلاشی را ارزشمند دانسته است که رزمندگانش، صابر باشند: «ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(5).

ص:111

6. خداوند هدف از آزمون جنگ و جهاد را آشکار شدن رزمندگان صابر برشمرده است: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصّابِرِینَ»(1).

7. خداوند از آن دسته از رزمندگان جنگ تبوک که علی رغم نداشتن عده و تجهیزات جنگی، میدان را رها نکرده و بر اطاعت از فرماندهی پایداری کردند تجلیل کرده است: «لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَی النَّبِی وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الانْصارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَئؤفٌ رَحِیمٌ»(2).

امام علی علیه السلام : در روایتی، از مبارزات خود و همرانش در سپاه پیامبر یاد کرده و می فرماید: «در میدان جنگ با وجود خطر از دست دادن فرزندان و پدران و بسیاری از عزیزان و هر مصیبت و جراحتی، پایداری کرده و تمام آن سختی ها موجب ازدیاد ایمان و عشق ما به حق می شد.»؛ «وَ إِنَّ الْقَتْلَ لَیدُورُ عَلَی الاباءِ وَ الابْنَاءِ وَ الاخْوَانِ وَ الْقَرَابَاتِ فَمَا نَزْدَادُ عَلَی کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ شِدَّةٍ إِلا إِیمَاناً وَ مُضِیاً عَلَی الْحَقِّ وَ تَسْلِیماً لِلامْرِ وَ صَبْراً عَلَی مَضَضِ الْجِرَاحِ»(3) ایشان هم چنین درباره پاداش جهاد با نفس و غلبه بر خشم و اطاعت مستمر خداوند می فرماید: «خداوند ثواب روزه دار شب زنده دار و درجه و مرتبه رزمنده صبور را به او عطا می کند.»؛ «ان المجاهد نفسه والمغالب غضبه والمحافظ علی طاعة ربه یرفع الله سبحانه له ثواب الصائم القائم وینیله درجه المرابط الصابر»(4).

امام سجاد علیه السلام در دعا برای مرزداران، از درگاه خداوند، صبر و پایداری را برای آنان درخواست می کند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِکَ، وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ»(5)

ص:112

قرآن کریم، صبر و استقامت را یکی از شروط اساسی گزینش خداوند برای امامت و رهبری مردم بیان کرده است: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُونَ»(1)

امام علی علیه السلام نیز در دستور العمل مدیریتی و حکومتی خود به مالک اشتر درباره حقوق زیردستان بر مسئولان می نویسد: «از عهده آنچه خدا بر او واجب کرده است، بر نیاید، جز با کوشش و از خدا یاری جستن و خود را برای اجرای حق آماده نمودن و صبر و شکیبایی در انجام کارها؛ چه کار بر او آسان باشد یا دشوار.»(2)

ایشان، همچنین، «صبر و شکیبایی در شنیدن شکوه و شکایت ستمدیدگان را لازمه مسئولیت و مدیریت دانسته است»: «مِن السُّؤدد الصَّبر لاستماع شَکوی المَلهوف»(3).

الجَهل»(1)؛ «هرکس که در رنج و دشواری تحصیل علم، صبر و شکیبایی نورزد، در ذلت و خواری نادانی خواهد ماند. »

با صبر و شکیبایی، در انتظار تحقق وعده های خدا بودن، ارزشمند است؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید:

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیامِ اللّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لایاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُورٍ»(1)

همانا موسی را همراه معجزاتی (به سوی مردم) فرستادیم (و به او گفتیم:) قومت را از تاریکی ها به سوی نور خارج ساز و روزهای (نزول قهر یا لطف) خدا را به آنان یادآوری کن؛ همانا در این (یادآوری) برای کسانی که صبر و مقاومت و سپاس فراوان داشته باشند، نشانه هایی از قدرت الهی است.

در روایات، روز ظهور حضرت مهدی علیه السلام و روز رجعت و روز قیامت را از مصادیق «ایام اللَّه» گفته اند(2) و به مسلمانان توصیه شده است که این روزها را به یاد داشته و در انتظار آمدن آنها باشند.

امام صادق علیه السلام در ذیل آیه «وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»(3) فرمودند: «مراد، صبر بر فتنه ها و شدائد دوران غیبت امام مهدی است.»(4) و فرمود: «انتظار الفرج بالصبر»(5)؛ «منتظر فرج امام زمان بودن، با صبر و پایداری است.»

همچنین، آن حضرت فرمودند: «أَلا تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا وَ صَبَرَ عَلَی مَا یرَی مِنَ الاذَی وَ الْخَوْفِ هُوَ غَداً فِی زُمْرَتِنَا»؛(6) «مگر نمی دانید کسی که منتظر ظهور است و بر اذیت و آزار اهل زمانه، صبور و بردبار است، در آینده در زمره ما می باشد؟»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

ص:116

«طوبَی لِلصّابِرینَ فی غَیبَتِه طوبَی لِلمُتّقینَ عَلی مُحجَتهم أولئکَ وَصَفهُم اللهُ فی کتابِه و قال: "الَّذِینَ یومِنُونَ بِالْغَیبِ"(1) و قال: "أُولئِکَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ"(2)»؛(3) «خوشا به حال صابران در زمان غیبت! همانان که خداوند در توصیفشان فرموده: "آنان پرهیزکارانی هستند که به غیب ایمان دارند" و "آنان حزب الله رستگارند"».

آری، تنوّع طلبی و افزون خواهی، دامی برای اسیر شدن انسان هاست. استعمارگران نیز از همین خصیصه مردم، برای لباس، مسکن، مرکب و تجمّلات استفاده کرده و مردم را به اسارت می کشند.

خداوند در بیان ماجرای نذر خانوادگی حضرت علی علیه السلام و سه روز روزه گرفتن و ایثار غذای افطاری خودشان در سه روز به مسکین و یتیم و اسیر، پاداشهای بی شمار خود را به خاطر صبر و شکیبایی آنان می داند: «و جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً»(1)؛ چنانکه امام باقر علیه السلام ذیل آیه فرمودند: «پاداش آنان به خاطر صبری است که در برابر فقر و مصیبت های دنیا داشتند.(2)»

ظواهرِ زیبای دنیا، دامی برای جذب و انحراف کوته فکران است؛ در اینجا- طبق معمول- مردم به دو گروه شدند: اکثریت دنیاپرست که این صحنه خیره کننده قلبشان را از جا تکان داد و آه سوزانی از دل کشیدند و آرزو کردند که ای کاش به جای قارون بودند؛ حتی یک روز، و یک ساعت، و یک لحظه! اما در مقابل اینان، گروه دیگری بودند که خداوند به نوعی، از آنان تجلیل کرده است؛ آنها که در مقابل زرق و برقهای هیجان انگیز و زینت های دنیا استقامت به خرج می دهند؛ آنها که در برابر محرومیت ها مردانه می ایستند و در مقابل ناکسان سر فرو نمی آورند؛ آنها که در بوته آزمایش الهی، آزمایش مال و ثروت و ترس و مصیبت، همچون کوه پا بر جا می ایستند؛ آری، اینها لیاقت ثواب الهی را دارند.

غَنِیهَا وَ فَقِیرِهَا»؛(1) «خداوند رزق و روزی انسان ها را اندازه گیری و مقدّر فرمود؛ گاهی کم و زمانی زیاد؛ گاهی به تنگی و گاهی به وسعت و آسانی. او روزی را به گونه ای عادلانه تقسیم کرد تا هر کس را که بخواهد با تنگی روزی یا وسعت آن بیازماید، و با شکر و صبر، غنی و فقیر را مورد آزمایش قرار دهد».

آن حضرت صبر و شکیبایی عزّت بخش در حال فقر و نداری را نیکوتر از توانگری با خواری و ذلّت دانسته است: «الصَّبرُ عَلی الفَقرِ مَعَ العِزّ أجمَلُ مِنَ الغِنَی مَعَ الذُّل»(2).

شخصی می گوید که در نامه به امام کاظم علیه السلام از فقر و بدهی و حال دگرگونم شکایت کردم. امام در جوابم نوشتند:

«اِصبِر تُؤجر فإنّک إن لَم تَصبِر لم تُؤجر و لم ترد قضاء الله عزّ و جل»(3)؛ «صبر کن تا اجر و ثواب ببری، زیرا اگر صبر و شکیبایی نداشته باشی، اجر پاداشی نداری، علاوه بر آنکه نمی­توانی مانع قضا و قدر الهی شوی.»

امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از یارانش فرمود:

«إِنَّ لَکَ بِکُلِّ مَا تَرَاهُ فَلا تَقْدِرُ عَلَی شِرَائِهِ وَ تَصْبِرُ عَلَیهِ حَسَنَةً»(4)؛ «بدان که در مقابل هر چیزی که می بینی و نمی توانی آن را بخری و صبر کنی، حسنه ای برای تو خواهد بود.»

ص:120

بهترین راه در برابر کسی که در مورد تو خدا را نافرمانی کرده، آن است که با اطاعت خدا عمل او را تلافی کنی.»

عادل یا کسی که صله رحم کند یا کسی که نسبت به اهل و عیال و خانواده اش صبور باشد.»

امام علی علیه السلام جهاد زنان را صبر بر سختی های خانواده می داند:

«جِهَادُ الْمَرْأَةِ أَنْ تَصْبِرَ عَلَی مَا تَرَی مِنْ أَذَی زَوْجِهَا وَ غَیرَتِهِ»(1)؛

«و جهاد زن آن است که بر غیرت و ناراحتی های همسرش صبر کند.»

در روایات به همسران ناسازگاری که در امر خانواده، بی صبری و ناشکیبایی می کنند، هشدار داده که خداوند هیچ عمل نیکی را از آنان قبول نمی کند و مورد خشم و غضب الهی قرار دارند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

«مَنْ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ وَ لَمْ تُوَافِقْهُ وَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی مَا رَزَقَهُ اللَّهُ وَ شَقَتْ عَلَیهِ وَ حَمَلَتْهُ مَا لَمْ یقْدِرْ عَلَیهِ لَمْ یقْبَلِ اللَّهُ لَهَا حَسَنَةً تَتَّقِی بِهَا النَّارَ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهَا مَا دَامَتْ کَذَلِکَ»(2)؛ «همسری که با شوهرش ناسازگاری کرده و بر تنگدستی او صبر و شکیبایی نکند و بیش از توان مرد طلب کرده و بر او سخت بگیرد، خداوند هیچ یک از اعمال نیک او را که مانع از حرارت آتش دوزخ باشد، نخواهد پذیرفت، و تا زمانی که چنین رفتاری با همسرش داشته باشد، مورد خشم خداوند قرار خواهد داشت.»

بازگرد؛ ما آنقدر ثروت در اختیار تو می گذاریم که راضی شوی و زیباترین دختران عرب را به همسری تو درمی آوریم.» امّا پیامبر به عنوان یک رهبر بزرگ راستین، در برابر این وسوسه های شیطانی، صبر و استقامت به خرج داده و تسلیم آنان نشد و فرمود: «اگر خورشید را دست راست من و ماه را در دست چپم قرار دهید، هرگز از هدایت گری و رسالتم دست بر نمی دارم.» این عمل پیامبر، تاکیدی است بر اهمیت موضوع و سرمشقی است جاودانی برای سایرین.

فرعون نیز برای اغفال مردم و تطمیع حضرت موسی و یارانش گفت: «أَ لَیسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الانْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی»(1)؛ «ای قوم من! آیا حکومت مصر از آن من نیست و این نهرها از زیر (کاخ) من

جاری نیست؟ آیا (عظمت مرا) مشاهده نمی کنید؟» و حتی جادوگران را با وعده پست و مقام تطمیع کرد: «أَ إِنَّ لَنا لاجْراً إِنْ کُنّا نَحْنُ الْغالِبِینَ قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ»(2)؛ البته، آنان سرانجام، با شناخت حقیقت و پایداری بر آن، در مقابل فرعون ایستادند.

ملکه سبأ نیز برای تحت تاثیر قرار دادن حضرت سلیمان و به قولی تطمیع آن حضرت، هدایای گران قیمتی برای ایشان فرستاد: «وَ إِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیهِمْ بِهَدِیةٍ فَناظِرَةٌ»(3)؛ ولی حضرت از مقصود وی آگاهی یافته و فریفته نگردید.

5. امام علی علیه السلام کسی را زاهد می داند که محرمات بر صبر و شکیبایی او غلبه نکرده و گناه نکرده باشد: «الزّاهِدُ فِی الدُّنیا مَن لَم یَغلِبِ الحَرامُ صَبرَه»(1).

شخصیت او را خراب کند. وی در میان مردم شایعاتی پخش کرد مبنی بر اینکه قیس با معاویه صلح کرده است و در جائی که قیس نامه تندی به او نوشته بود، معاویه به مردم می گفت: «قیس را سبّ نکنید، او با ماست.» سرانجام، کار به جایی رسید که علی علیه السلام مجبور شد او را عزل کند و محمد بن ابی بکر را به جایش بگمارد. قیس در حالی که علت عزلش را نمی دانست، با ناراحتی به مدینه بارگشت. در مدینه، نیروهای دیپلماسی معاویه به سراغش آمدند تا از او شخصی ضد انقلاب بسازند؛ از جمله "حسان بن ثابت" که به دیدنش آمد و او را بر ضد

علی علیه السلام تحریک کرد. ولی قیس با ناراحتی او را از خانه اش بیرون انداخت و خودش راهی کوفه شد و در آنجا تمام مسائل را برای حضرت علی علیه السلام توضیح داد. سپس، در کوفه سردسته انصار شد و دوازده هزار نفر با او برای یاری علی علیه السلام بیعت کردند که تا پای مرگ جانبازی کنند تا اینکه حضرت به شهادت رسید. پس از آن، قیس به همراه این دوازده هزار نفر، با امام حسن علیه السلام بیعت کردند و آماده جنگ با معاویه شدند.

6. آورده اند که فردی به نام ابوطلحه فرزندی داشت که او را بسیار دوست میداشت؛ امّا فرزند مریض شد و مرد. همسرش ام سلیم بچه را پنهان کرد و لباس خوب پوشیده و غذای مطبوع درست کرد. شوهر که به خانه آمد، برایش غذا آورد و به او گفت: «ودیعه ای از خداوند نزد ما بود که به صاحبش بازگرداندیم» و قصه فوت فرزند را به آرامی تعریف کرد. ابوطلحه گفت: «فَأنَا أحَقُّ بِالصَّبرِ مِنکَ ثُمّ قامَ مِن مَکانِه و اغتَسَلَ وَ صَلَّی رَکعَتَین»، سپس خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسیده و قصه را تعریف کرد. حضرت فرمود: «خدا را سپاس که همچون شما شکیبایانی را در میان امت من نیز قرار داده است»؛ «ألحَمدُ لِلهِ الَّذی جَعَلَ مِن اُمَّتِی مِثلَ صابِرَةِ بَنی إسرائیل»(1).

7. نقل است که جابر بن عبد الله در زمان حفر خندق، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را به مهمانی دعوت کرد و گوسفندی ذبح کرد. وی دو فرزند داشت؛ یکی از دیگری پرسید: «بابا چگونه

ص:132

گوسفند را ذبح کرد؟» او هم کاردی برداشت و برادر را به پشت بام برد و عملا نشان داد و سر برادر را برید؛ وقتی که خون فواره زد، وحشت کرد و عقب عقب رفت تا ازپشت بام به داخل کوچه افتاد؛ مادرش که مشغول پخت غذا بود، صدای بچه را شنید، به کوچه آمد و دید که خون از ناودان جاری است، به پشت بام رفت و آن صحنه دلخراش را دید، سپس به سراغ فرزند دیگر رفت و دید که او هم به کوچه پرت شده و مرده است. زن، بچه ها را پنهان کرد و مشغول پخت غذا شد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وارد شد و با اصحاب مشغول صرف غذا شدند که جبرئیل نازل شد و عرض کرد تا بچه های جابر نیامدند، شروع نکن. حضرت به جابر فرمود: «بچه هایت را

بیاور.» جابر به سراغ همسرش رفت و مقدار زیادی جستجو کرد، ولی آنها را پیدا نکرد تا اینکه خود جبرئیل قصه را تعریف کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دعا کرد و علی علیه السلام آمین گفت و بچه ها زنده شدند.(1)

البته گاهی در یک اقدام، چند نوع صبر دیده می شود؛ نظیر اقدام حضرت ابراهیم در قربانی کردن اسماعیل که هم صبر بر اطاعت و تسلیم و هم صبر بر مصیبت را لازم دارد و این امر حاکی از آن است که صبر کلید دستیابی انسان به کمالات است.

ص:133

ص:134

کسانی که می خواهند منکر بدحجابی را نهی کنند، باید همه این ریشه ها را بررسی کنند و برای هر یک، نسخه خاصی بنویسند. در اینجا، معلوم می شود که نهی از منکر، علاوه بر وظیفه عمومی، یک کار تخصصی است و نیاز به کارشناسی علمی، روانی، اجتماعی، تبلیغی و هنری دارد.

آمرین به معروف و ناهیان از منکر، باید از آگاه و آشنا به شیوه­های امر و نهی باشند. اگر مشاهده می کنیم که گاهی نهی از منکرها بی اثر است، گناه را تنها به گردن خلافکار نیندازیم؛ زیرا گاهی شیوه های واحد برای دردهای متنوع، مثل نسخه واحد برای مرض های گوناگون است و شفابخش نخواهد بود. قرآن در سوره بقره، آیه 189 می فرماید: «نیکی در این نیست که از بیراهه به خانه ها وارد شوید. نیکی در تقوی و در این است که از در خانه ها و راه آن وارد شوید.» این آیه، ضمن اینکه این عقیده خرافی که در حال احرام در سفر حج، از پشت خانه ها وارد می شوند را رد می کند، روشن می سازد که هرکاری راهی دارد؛ زمانی دارد؛ مکانی دارد؛ رهبری دارد؛ شیوه ای دارد و در انجام کارها باید شرایط را در نظر گرفت.

امام باقر علیه السلام در ذیل این آیه می فرماید: «خانه ها را از راهش وارد شوید؛ یعنی هر کاری را از راهش انجام دهید!» یعنی برای هر دردی، نسخه ای خاص لازم است. برای هر منکری، شیوه ای مخصوص و برخورد ویژه ای لازم است.

امام رضا علیه السلام فرمود: «هر کسی کاری را به شیوه خاص خودش انجام دهد، لغزشی پیدا نخواهد کرد و اگر لغزشی رخ دهد، حیله ها و شیطنت ها او را خوار نخواهد کرد.»؛ «مَن طَلَب الأمرَ مِن وَجهِه لَم یَزِلَّ فاِن زَلَّ لَم تَخذُلهُ الحیلَة»(1).

امام جواد علیه السلام نیز فرمود: «کسی که راه کار را نداند، ریشه های ناشناخته، کار او را در انجام فلج خواهد کرد. »؛ «مَن لَم یَعرِفِ المَواردَ أعیَتهُ المَصادِر»(2)

ص:136

نتیجه این روایات در بحث ما آن است که برای هر معروف و منکری، از هر شخصی، در هر مکانی و هر زمانی، شیوه ای خاص لازم است که اگر مراعات نشود، امکان دارد اثر منفی دهد.

به هر حال، کسی گرد منکرات می گردد که ارزش خود را فراموشی می کند. در قرآن می خوانیم که هر کسی خدا را فراموش کند، خداوند کیفرش را خودفراموشی قرار می دهد. از آنجا که فراموش کردن خدا بزرگ­ترین جرم انسان است، باید سخت ترین کیفر را داشته باشد. همین که می بینیم خداوند کیفر را «خودفراموشی» قرار داده است، می فهیم که غفلت از مقام انسانیت، سخت ترین کیفرهای خداوند است.

حضرت علی علیه السلام فرمود: «هر کسی که کرامت و ارزش خود را شناخت، دنیا و هوسها نزد او ناچیز می شود.» (1)

یعنی به راحتی می تواند به خاطر روح بلندش از موجها بگذرد.

آری! لاستیک دوچرخه که نازک است، از موجهای جاده متأثر می شود و رینگ آن تاب برمی دارد؛ ولی لاستیک تراکتور که بزرگ است، از موجها به راحتی می گذرد و جاده را پشت سر می گذارد و تابی هم بر نمی دارد. هر چه روح، بزرگتر و اتصال او با بی نهایت، بیشتر باشد، امواج بلا و شهوت در او بی اثرتر است.

نقل است که شخصی به نام "شقرانی" در زمان امام صادق علیه السلام مرتکب خلاف شرابخواری شد. امام صادق علیه السلام به او فرمود: «ای شقرانی! کار زشت از هر کس که سر زند، زشت است؛ ولی اگر از تو سرزند، زشت تر است؛ همان گونه که کار نیکو از هر کس نیکوست؛ ولی اگر از تو سرزند، نیکوتر است. این به خاطر جایگاه مذهبی و اجتماعی تو است. تو از بستگان ما هستی. پس، قدر خود را بدان! »(2)

گاهی کفّار به همراه رهبرشان مسلمان می شدند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رهبر آنان را به عنوان سرپرست همان گروه مسلمان شده منصوب می کرد وبه این ترتیب، اجازه نمی داد

ص:137

کسی که تا دیروز رهبر و محبوب مردم بوده است، امروز به خاطر مسلمان شدن، فردی عادی باشد.

اگر در این حدیث کوتاه دقت کنیم، نکاتی درباره شیوه امر به معروف و نهی از منکر را درک می کنیم؛ از جمله:

1- آئینه از روی صفا عیب را می گوید، نه از روی انتقام و غرض.

2- آئینه زمانی عیب را نشان می دهد که خودش گرد و غبار زده نباشد.

3- آئینه مراعات مقام و مدال را نمی کند.

4- آئینه عیب را بزرگتر از آنچه هست، نشان نمی دهد.

5- آئینه همراه با نشان دادن عیب، نقاط قوّت را نیز نشان می دهد.

6- آئینه عیب را روبه رو می گوید نه پشت سر.

7- آئینه عیب را بی سر و صدا می گوید.

8- آئینه را اگر شکستی و خرده های آن را برداشتی، باز همان خرده ها، زشت و زیبایی را نشان می دهد؛ همان گونه که اگر مؤمن را تحقیر کردی و او را شکستی، باز دست از حرفش بر نمی دارد.

9- آئینه عیب را در دل خود نگه نمی دارد و همین که از کنارش رد شدی، عیب از صفحه او پاک می شود.

10- اگر آئینه عیب مرا گفت، باید خودم را اصلاح کنم؛ نه آنکه آئینه را بشکنم؛ پس اگر مسلمانی نهی از منکر کرد، شما گناه را از خود دور کن و به انتقاد کننده اعتراض نکن.

گر نصیحت کنی،

به خلوت کن

که جز این، شیوه

نصیحت نیست

هر نصی-حت که

ب-ر ملا باش-د

آن نصیحت به

جز فضیحت نیست

کلمات حق، همچون شکر است؛ ولی همین شکر را اگر در گلوی بچه بریزیم، امکان دارد خفه شود. باید شکر تبدیل به شربت شود تا برای همه افراد قابل استفاده و تحمّل شود. گاهی بیان حق و نهی از منکر، نیاز به مقدمات و زمینه سازی دارد.

می پندارند و فکر می کنند که چون معتاد به خلافی شده اند، دیگر نمی توانند تغییر موضع بدهند. در صورتی که تلقین صحیح و بیان نمونه ها در این زمینه کارگشا خواهد بود.

امروز، دنیای استعمار از طریق عکس های مبتذل ولی زیبا، به اهداف خود می رسد. جاسوسان بین المللی از طریق به کارگیری زنان زیبا اخبار محرمانه را کشف می کنند.

در دنیا، بیشترین کتابی که به فروش می رسد، کتاب­های رمان است. قصه گویی کار ساده ای نیست؛ کار خدایی است. خداوند می فرماید: «ما برای شما قصه می گوییم.»؛ « نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَص»(1) مهم ترین و سنگین­ترین مسائل علمی، فکری و فرهنگی را می توان در قالب داستان به افراد منتقل کرد.

به هر حال، دنیای هنر، شعر، فیلم، عکس، طرح، خط و قصه، دنیایی است که منحرفان وارد آن شده و از آن به اهداف شوم خود رسیده اند. این ما هستیم که باید با جهت گیری صحیح، بهتر و بیشتر به سراغ این دنیا برویم.

قرآن می فرماید که برادران یوسف که پس از ده ها سال او را دیدند و نشناختند، به یوسف گفتند: ما قبلاً برادری داشتیم به نام یوسف که دزد بود. یوسف خود را به تغافل زد و هیچ نگفت که آن برادر من هستم و چرا به من نسبت دزدی می دهید. «فَقَدْ سَرَقَ اخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَاسَرَّهَا یُوسُفُ فِی نَفْسِه وَ لَمْ یُبْدِهَا لَهُم».(1)

البته، تغافل در مورد خلاف های شخصی، جزئی و فردی است؛ وگرنه در مسائل مهم که دشمنان و کفار برای براندازی نظام اسلامی نقشه می کشند، تغافل، خیانت و خواست و آرزوی دشمن است. «وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُون».(2)

توجه به ظرفیت و حالات افراد، حتّی در کارهای شخصی و روزمره هم باید مورد دقّت قرار گیرد. در حدیث می خوانیم: قلب و روح انسان، گاهی علاقمند و گاهی متنفّر است؛ هنگامی که آمادگی روحی داری، به سراغ کاری برو. «انّ للقلوب اقبالا و ادباراً»(1)

کسالت در عبادت، از چیزهایی است که در دعاها از آن به خدا پناه برده شده: «الّلهُمَّ اِنِّی أعوذُ بِکَ مِنَ الکَسِل»(2)

و نشاط در عبادت، از مواهبی است که از خدا خواسته اند. در روایت می خوانیم: «مَن کانَ لَه صَبیٌّ فَلیَتَصابّ لَه»(3)؛

«هر کس کودک دارد، خود را به کودکی زند.» تا بتواند خود را با کودک تطبیق داده و ظرفیت او را در نظر بگیرد.

را که او دوست ندارد، انجام ندهیم. اگر والدین، الطاف و خدمات خود را برای فرزندان شماره کنند، عشق فرزندان نسبت به آنها زیاد می شود و فرامینشان را اطاعت می کنند. برای شناسایی نعمت های خداوند هم بهتر است فرض کنیم که اگر نعمت ها وجود نداشته باشد، چه می شود؟ به عنوان مثال:

اگر آب تلخ بود؛ اگر حرکت زمین کند بود و شب و روز بسیار طولانی تر بود؛

اگر هر چه زمین را می کندیم، به آب نمی رسیدیم؛

اگر خورشید به زمین نزدیک بود؛

اگر برگها برای ما اکسیژن سازی نمی کردند؛

اگر حیوانات، مسخّر انسان نبودند؛

اگر باران نبارد؛ اگر زمین برکات خود را از ما بازدارد؛

و هزاران اگر دیگر را در نظر آورید!

اگر تنها انگشت شست را نمی داشتیم، آیا می توانستیم قلم، سوزن یا چکش دست بگیریم؟

اگر حالت فنری پلک چشم ما پاره شود و پلک­ها روی چشم­ها بیفتد، تمام فعالیت­های ما متوقّف نمی شود؟

اگر اشک ما شور نباشد، آیا چشم ما که از پیه ساخته شده است، با چیز دیگری حفظ می شود؟

کسی که می خواهد دیگری را به معروف و نیکی سفارش کند و یا از کار بدی باز دارد، بهترین راه آن است که با بیان و یاد نعمت ها و الطاف الهی، ابتدا او را عاشق کند. در آن صورت، عاشق هم تسلیم انجام فرامین است و هم از هر کار خلافی که معشوق دوست ندارد، پرهیز می کند. کسانی که می خواهند فرزندان خود را به نماز وادار کنند، باید نعمت های الهی را برای آنان بشمارند.

نام یکی از یاران باوفای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که در احد به درجه شهادت رسید، "عمروبن جموح" بود. او در ابتدا بت پرست بود و از چوب، بتی تراشیده بود و آن را در منزل نگهداری و پرستش می کرد. چند نفر

از جوانان مؤمن با همکاری فرزندش، بارها بت او را آلوده کردند. ولی او بت خود را تمیز و همچنان عبادت می کرد. روزی خسته شد و به بت گفت: «چرا از خودت دفاع نمی کنی؟» پس شمشیری به او آویخت و گفت: «این دفعه از خودت دفاع کن!» بعد که به سراغ بت آمد، دید شمشیر نیست و بت را نیز به لاشه سگی مرده بسته اند و در زباله ها انداخته اند. با دیدن این صحنه، وجدانش بیدار شد و اشعاری در وصف بی هنری بت خواند و ایمان آورد.(1)

کردن مردم از دیار و کاشانه های خودشان است. «قَدْ اخْرِجْنَا مِنْ دِیارِنَا»(1) در امر به معروف، می توان از حسّ ملّی و وطن دوستی مردم استفاده کرد و گفت: «برای عزّت کشور و استقلال ملّی، این گونه عمل کنید یا این گونه عمل نکنید!» کشورهای بی دین، میلیون ها سرباز را با همین حسّ وطن دوستی و ملیت خواهی به جبهه ها می فرستند.

در امر به مطالعه تاریخ و جغرافیا نیز می توان از این حسّ وطن دوستی استفاده کرد. برای مثال، اگر تاریخ مردان منطقه و زنان نمونه هر منطقه را در دسترس جوانان آن منطقه قرار دهند، جاذبه مطالعه

بیشتر می شود. ولی شرح تاریخ کلی و جغرافیای کلی برای همه، آن جاذبه لازم را ندارد. به هر حال، گسترش خوبی­ها و جلوگیری از مفاسد نیاز به قصد قربت ندارد. از هر احساس و وجدان ملی و میهنی که بتوان بهره مند شد، نباید کوتاهی کرد.

آورده اند که شخصی به مادرش تندی کرد. روز بعد، امام صادق علیه السلام او را دید و به او فرمود:

«أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ بَطْنَهَا مَنْزِلٌ قَدْ سَکَنْتَهُ وَ أَنَّ حَجْرَهَا مَهْدٌ قَدْ غَمَزْتَهُ وَ ثَدْیَهَا وِعَاءٌ قَدْ شَرِبْتَهُ» قَالَ: «قُلْتُ بَلَی» قَالَ: «فَلَا تُغْلِظْ لَها»؛(2)

«چرا با مادرت تندی کردی؟ مگر نمی دانی که شکم مادرت منزل تو بود؟ دامان مادرت گهواره تو بود؟ سینه مادرت غذای تو بود؟ گفت آری. فرمود: پس با او خشن مباش.»

ص:148

بال رحمت خود را برای کسانی که به تو ایمان آورده اند، باز کن»، و «نسبت به منافقین خشن باش»، «وَ اغْلُظْ عَلَیهِم».(1)

در تاریخ زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت معصوم او، هزاران خاطره درباره برخوردهای عملی آن بزرگواران و نحوه امر به معروف و نهی از منکر آنان به چشم می خورد که ما چند نمونه از آن را در اینجا نقل می کنیم:

نقل است که مردی اهل شام به امام حسن مجتبی علیه السلام جسارت کرد. حضرت، ایشان را به منزل بردند و چنان مورد تفقد قرار دادند که او از حرف های خود شرمنده شد.(2) هم چنین آورده اند که فرزند یک مسیحی، مسلمان شد. امام صادق به او فرمود: «اکنون که مسلمان شده ای، احترام بیشتری نسبت به مادرت داشته باش.» همین که مادر مهربانی بیشتر فرزند را در سایه اسلام او دید، مادر هم مسلمان شد.(3)

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «استصلاح الأخیار باکرامهم و الأشرار بتأدیبهم»؛(4)

«اصلاح بعضی از طریق احترام به آنان است؛ همان گونه که راه اصلاح گروه دیگری، از طریق تأدیب است.»

نقل است که شخصی عبای پیامبر را از عقب طوری کشید که لبه عبا، گردن مبارک حضرت را خراشید. مردم عصبانی شدند و خواستند او را ادب کنند؛ ولی پیامبر عزیز با محبت، نظر مردم را نسبت به او تغییر داد.

امثال این برخوردهای عاطفی، در باره شاگردان و اصحاب امامان نیز بسیار است که نمونه­ای از آن را در اینجا نقل می کنیم:

روزی مالک اشتر که پیراهن و عمامه ای از جنسی کم قیمت پوشیده بود، از بازار کوفه عبور می کرد. شخصی که او را نمی شناخت، با مشاهده آن لباس کم ارزش، مالک را تحقیر

ص:150

کرد و کلوخی به او زد. مالک بدون خشم و ناراحتی، به راه خود ادامه داد. بعضی که ناظر این ماجرا بودند، به آن مرد گفتند: «وای بر تو! آیا دانستی به چه کسی اهانت کردی؟ او مالک اشتر، دوست صمیمی علی علیه السلام بود.» مرد از شنیدن نام مالک به خود لرزید و از کرده خود سخت پشیمان شد. دنبال مالک به راه افتاد تا او را در مسجد به حال نماز یافت. صبر کرد تا نمازش تمام شد، خود را روی پاهای مالک انداخت و همان طور که آنها را

می بوسید، پوزش می خواست. مالک با گشاده رویی و محبت به او فرمود: «خوف و هراسی نداشته باش! به خدا قسم به مسجد نیامده ام؛ مگر آنکه برای تو طلب آمرزش کنم.» (1)

راه انحراف خود دست بردارید و استغفار کنید! خداوند شما را به شکل خوبی کامیاب می کند. «وَ انَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا الَیهِ یمَتِّعْکمْ مَتَاعَاً حَسَناً الی اجَلٍ مُسَمَّی وَ یؤْتِ کلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَه»(1)

امام کاظم علیه السلام فرمود: «من بهشت و شفاعت را برای "علی بن یقطین" ضمانت می کنم.»

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز به کسی که به بهانه سر زدن به درختش، مزاحم صاحب باغ و زن و بچه او می شد، فرمود: «اگر این یک درخت خود را به او بفروشی، من برای تو بهشت را ضمانت می کنم.» ولی او نپذیرفت.

امام صادق علیه السلام به کسی که در دستگاه بنی امیه موقعیتی داشت و اموالی جمع کرده بود، فرمود: «اگر توبه و استغفار کنی، من برای تو بهشت را ضمانت می کنم.»

وعیدها نیز در ترک منکر نقش مهمی دارند. قرآن می فرماید: «وَ اتَّبَعُوا امْرَ کلِّ جَبّارٍ عَنِیدٍ . وَ اتْبِعُوا فی هذِهِ الُّدنْیا لَعْنَةً وَ یوْمَ الْقِیامَة»(2)، «کسانی که از طاغوت ها پیروی می کنند، هم در دنیا به قهر و لعنت خداوند گرفتار می شوند و هم در آخرت.»

حضرت علی علیه السلام در خطبه 24 نهج البلاغه می فرماید: «فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبادَ اللَّهِ و فِرُّوا إِلَی اللَّهِ مِنَ اللَّهِ و امْضُوا فِی الَّذی نَهَجَهُ لَکُم و قوموا بِما عَصَبَهُ بِکُم فَعَلِیٌّ ضامِنٌ لِفَلْجِکُم آجِلاً إِنْ لَم تُمنَحوهُ عاجِلاً»؛ «اگر شما در راه خدا باشید و به وظیفه الهی خود عمل کنید، حتی اگر در دنیا به کامیابی نرسید، من در قیامت، ضامن رستگاری شما هستم.»

فرمان بودن، خود یک دلیل است. چنانکه در یک دوره علمی، حضرت موسی از کارهای حضرت خضر بسیار متعجّب شد؛ و همین که خضر دلیل کارهای خودش را بازگو کرد، موسی آرام شد.(1)

با وجود این، بسیاری از اوامر و نواهی، بر اساس منطق و دلیلی است که اگر ما آنها را برای مردم بیان کنیم، زودتر به نتیجه می رسیم؛ لذا در آیات و روایات به بسیاری از دلایل اشاراتی شده است؛ از

جمله اینکه دلیل فرمان نماز، یاد خدا بودن است؛ «اقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی»(2) زیرا یاد او یگانه وسیله آرامش دلهاست. «الا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب».(3)

هم چنین، نماز، تشکر از خداوند است؛ «اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم»(4)

و انسان را از فحشا و منکر باز می دارد. «انَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَر».(5)

اثر روزه گرفتن، پیدا شدن تقواست. «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیام ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون».(6)

یکی از برکات جهاد، جلوگیری از فساد در زمین است که اگر گروهی با قیام خود جلو ستمگران را نگیرند، زمین به فساد کشیده می شود. «وَ لَولا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ اْلَارْض. . .». (7) فلسفه خمس و زکات؛ محرومیت زدایی، حمایت از تبلیغات دینی، آزاد کردن اسرا، رسیدگی به ورشکستگان و مأموران زکات و در راه ماندگان، جذب دلهای دیگران و امثال آن است. دلیل حج نیز حضور در صحنه و برخورداری از منافع زیادی است که در قرآن به آن اشاره شده است. «لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُم».(8)

آری! آشنایی با رازها و رمزها، بهترین وسیله انجام گرفتن آن کار است.

ص:153

خروج او از منزل فرمود: «فردا نیز نزد ما بیائید.» فردای آن روز، امام علیه السلام مهمان را به اتاق ساده دیگری برد و به او فرمود: «اتاق دیروز من از سرمایه همسرم است. او مالک و آزاد است و دوست دارد که اتاقش زیبا باشد؛ امّا اتاق من، همین است که سادگی از همه جای آن پیداست.» این حرکت امام، برای آگاه سازی افراد ناآگاه، یکی از راههای جلوگیری از منکراتی از قبیل سوءظن، تهمت، غیبت و تجمّل گرایی است.

امروز در دانشگاه ها، سمینارهای بهره وری و بهینه سازی تشکیل می شود. هدف همه آنها این است که به مردم آگاهی داده شود که می توان از امکانات کم، بهره های زیادی برد. در نهی از منکر، مهم ترین گام، آگاه کردن مردم از خطرات مفاسد است.

بیان الگوها و نمونه ها، آسان سازی ترک منکرات و انجام معروف ها از طریق نقل تاریخ و فیلم هایی که ساخته می شود، یکی از این شیوه هاست.

بعد، وقتی به هارون خبر دادند، هارون، بهلول را احضار کرد و پرسید: «بانی مسجد من هستم. چرا تو این سنگ را نصب کرده ای و خودت را بانی این مسجد معرفی کرده ای؟!» بهلول گفت: «تو اگر برای خدا مسجد می سازی، بگذار نام من باشد. خدا که می داند بانی کیست!» او از طریق این طنز، به هارون فهماند که او اخلاص ندارد.

روزی بهلول وارد مجلس هارون شد و چون هارون در مجلس حضور نداشت، بهلول بر جای هارون نشست. خادمان او را از آنجا بلند کردند و کتک زدند. همین که هارون وارد مجلس شد، به او گفت: «من چند دقیقه جای تو نشستم، کتک خوردم. وای به حال تو که عمری جای اهل بیت پیامبر نشسته ای!»

در مرحله اول قرآن فرمود: «از انگور، هم رزق نیکو ساخته می شود و هم مایع مست کننده.» «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکرَاً وَ رِزْقَاً حَسَناً»(1)

اشاره به اینکه مایع مست کننده نیکو نیست.

در مرحله دوم فرمود: «گرچه در قمار و شراب، منافعی به چشم می خورد، ولی ضرر آنها بیشتر است.» «و مَنافِعُ لِلّناسِ وَ اثْمُهُما اکبَر...»(2) با این بیان، منکر بودن شراب را اعلام می کند.

در مرحله سوم فرمود: «هنگام نماز، مست نباشید»، «لا تَقْرَبُوا الصَّلاَة وَ انْتُمْ سُکارَی»(3)

در مرحله چهارم: شراب به کلّی حرام شد؛ خواه مست بشوید یا نشوید؛ کم باشد یا زیاد؛ هنگام نماز باشد یا غیر نماز، «انَّما الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ... رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطان»(4)

همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ابتدا به خودسازی پرداخته، «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ . و الُّرجْزَ فَاهْجُر»(5)

بعد به بستگان هشدار می دهد، «وَ انْذِرْ عَشِیرَتَکَ اْلَاقْرَبِین»(6)

سپس به اهل مکه و اطراف مکه « لِتُنْذِرَ امَّ الْقُرَی وَ مَنْ حَوْلَهَا»(7)

و در پایان همه مردم کره زمین را مخاطب قرار می دهد. «وَما ارْسَلْناکَ الَّا کافَّةً لِلّناسِ...»(8)

بنابراین مسئله تدریج و حرکت گام به گام، یکی از اصول تربیتی به شمار می رود. یکی از اعتراضات کفّار این بود که می گفتند: «چرا قرآن یکباره بر رسول الله نازل نشد؟» و

ص:158

قرآن می فرماید: «نزول تدریجی، برای آرامش روح مؤثر است.»، «وَ قَالَ الَّذِینَ کفَروُا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیهِ الْقُرْآنُ جَمْلَةً واحِدَةً کذلِک لِنُثَبِّتَ بِه فُوادَک»(1).

«حیّ علی الصلاة». البته هر روز جملات مشابه این فریاد باید هفتاد بار در فضای ایمانی جامعه تکرار شود.(1)

تکرار سوره حمد در هر نماز ضروری است؛ تا آنجا که اگر این سوره خوانده نشود، نمازی نیست. «لا صلاةَ الاّ بفاتحة الکتاب»(2)

در خود سوره حمد، کلمات "ایاک"، "صراط"، "رحمن" و "رحیم" تکرار شده است. به گفته بعضی، سوره حمد دو بار نازل شده است. در قرآن، داستان سجده فرشتگان بر آدم و تکبر ابلیس، داستان موسی و فرعون، داستان نوح و قوم لجوج او، و بسیاری از داستان های دیگر بارها تکرار شده است. در سوره «الرّحمن» یک آیه بیش از سی مرتبه تکرار شده است. "فخر رازی" در مورد آثار و فواید و اسرار تکرار در قرآن، در تفسیر خود، ده نکته آورده است.

به هر حال، برای هر لحظه غفلت و فراموشی، یک تذکر لازم است. شما در یک نماز، ده ها بار جمله "اللَّه اکبر" را در لابه لای رکوع و سجود و قیام تکرار می کنید. بسیاری از کسانی که گرفتار گناه شده اند، با یک تذکر، از کار خود دست بر نمی دارند؛ لذا باید به هر انسانی تذکر داد و حتی به بعضی چند بار تذکر داد. شما در مراجعه به پزشک، وقتی کسالت دارید، آن قدر به پزشک ها مراجعه می کنید تا سالم می شوید. هیچ مریضی نمی گوید: «چون به یک پزشک مراجعه کردم و مفید نبود، دیگر به سراغ هیچ پزشکی نمی روم و دارویی نمی خورم.»

ماه گفت: «این پروردگار من است.» وقتی ماه ناپدید شد، گفت: «اگر پروردگار واقعی مرا هدایت نکند، به طور قطع از گمراهان

می شوم.» بار سوم، خورشید را دید و گفت: «این از ستاره و ماه بزرگتر است؛ پس این پروردگار من است.» خورشید که غروب کرد، رو به مردم گفت: «من از هرچه که شما شریک خدا می پندارید، بیزارم.»

شکی نیست که حضرت ابراهیم خداپرست بود؛ زیرا در پایان گفتگو با ستاره، ماه و خورشید پرستان گفت: «من از شرک شما بیزارم.» و نفرمود: «من از شرک خودم بیزارم.» دلیل آنکه چند بار به ماه و ستاره و خورشید گفت: «هذا رَبِّی»؛ «این پروردگار من است.» به خاطر آن بود که او برای نهی از بزرگترین منکرات (شرک) از راه مدارا و مماشات وارد شد و گام به گام، به انتقادات خود اضافه کرد. بدین معنی که:

بار اول فرمود: «من غروب شدنی را دوست ندارم»؛ «انِّی لا اُحِبّ اْلآفِلِینَ»؛ بار دوم فرمود: «ماه­پرستی انحراف است و خدا مرا گرفتار آن نکند»؛ «لَئِنْ لَمْ یهْدَنی رَبّی...» و بار سوم فرمود: «من بیزارم از هر چه که شما شریک خدا می دانید»؛ «انِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکون».

حضرت ابراهیم با این حرکت مماشاتی خود به مردم فهماند که وجودی که در معرض محو و تغییر است، نمی تواند خدا باشد؛ خواه ستاره به اصطلاح کوچک و خواه خورشید بزرگ. او به مردم فهماند همین که دیدید راه انحرافی است، با سرعت و شهامت برگردید و لجاجت نکنید. او از مردم برائت نداشت. از شرک مردم برائت داشت: «مِمَّا تُشْرِکون».

کلمه حکمت در مواردی به کار می رود که گفته ها و پیشنهادها، بنای محکمی در عقل و فطرت همه انسانها داشته باشد؛ برای مثال، در سوره اسراء، انسان از فرزندکشی به خاطر فقر، زنا، قتل، تصرف در مال یتیم، انجام کارهایی که نسبت به آن علم ندارد، راه رفتن متکبرانه و کم فروشی نهی شده است. قرآن

سپس می فرماید: «این نهی ها حکمت است؛ زیرا احدی در بدی آن شک و گفتگو ندارد.» بنابراین، حکمت به معنای "سخن محکم و قطعی" است. برای مثال، از سینما و ماهواره بدگویی نکنید؛ زیرا انتقاد شما محکم نیست و در واقع، جهت گیری و مقابله در برابر پیشرفت های علمی است، ولی از فیلم بد انتقاد کنید؛ چرا که دوست و دشمن آن را سخنی محکم می داند.

نقل است که امام سجاد علیه السلام در شام هنگامی که می خواست دستگاه بنی امیه را رسوا کند، فرمود: «پدرم امام حسین را به نحو سبر، همچون پرنده ای در قفس، او را با نوک چاقو سوراخ سوراخ کردند تا شهید شد.» در اینجا اگر امام سجاد علیه السلام می فرمود: «پدرم را شهید کردند.» در چشم مردم شام که شناخت عمیقی نسبت به اهل بیت نداشتند، خیلی مهم نبود؛ زیرا می گفتند: «در جنگ، افرادی کشته می شوند و یکی از آنها امام حسین بوده است.» امام سجاد علیه السلام فرمود: «بر فرض که قصد کشتن دارید؛ اما چرا این گونه کشتید؟ چرا مثل پرنده بدنش را سوراخ سوراخ کردید؟ چرا کنار نهر آب، او را تشنه کشتید؟ چرا او را دفن نکردید؟ چرا به خیمه های او حمله کردید؟ چرا کودک او را شهید کردید؟» این کلمات، به قدری در نزد افراد، غیرقابل خدشه بود که شام را طوفانی کرد و یک کودتای فکری و فرهنگی علیه رژیم اموی به راه انداخت.

در امر به معروف و نهی از منکر، باید روی مسائلی تکیه کرد که قابل خدشه نباشد؛ به سخنان محکمی که مورد قبول همه است، "حکمت" گفته می شود. و اما مراد از "موعظه حسنه"، موعظه ای است که بر اساس محبت و با بیان نیکو باشد و در زمان و مکان مناسب با شیوه های صحیح انجام شود. مراد از "مجادله نیکو" نیز حفظ اخلاق مجادله، پذیرفتن نقاط قوت دیگران و استدلال و مقابله به مثل در شیوه هاست.(1)

ص:162

و سیاسی، ربطی به بی بندوباری ها و مفاسد غربی ندارد. زن موجودی است کامل که در تمام کمالات، دوش به دوش مرد گام برمی دارد و نقش او در رشد جامعه و سرنوشت ملت، مثل مرد و در بعضی از مسائل تربیتی و هنری حتی از مرد جلوتر است. تاریخ اسلام، زنانی را سراغ دارد که سرچشمه برکاتی بوده اند؛ یکی از آنان، خواهرِ زراره است که ابتدا شیعه

شد، سپس برادرش زراره را شیعه کرد و از زمان امام صادق تا زمان امام مهدی:، نسل زراره از فقهای شیعه بود.

نقل است که از حضرت علی علیه السلام پرسیدند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به زنها سلام می کرد؛ چرا شما سلام نمی کنید؟» فرمود: «رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سی سال از من بزرگتر بود، ولی من جوان هستم. نگرانم پاسخ بعضی زنها در من اثر سوئی (بیش از پاداشی که از سلام کردن توقع دارم) بگذارد.» (1) هم چنین آورده اند که امام باقر علیه السلام به مردی که به زنی قرآن آموزش می داد و در ضمن آموزش، با آن زن مزاح کرده بود، فرمود: «لا تعودن الیها»،(2)

«این آموزش را تعطیل کن.»

ناگفته نماند که مبارزه با ریشه ها، مخصوص گناهان جنسی نیست؛ در مسائل سیاسی نیز باید به سراغ ریشه ها رفت. قرآن به موسی می فرماید: «اذْهَبْ الی فِرْعَوْنَ انَّه طَغَی»؛(3) «به سراغ فرعون، سرچشمه طغیان و سرکشی برو.» یا در حدیث می­خوانیم: «شباهت مردم به فرمانروایان، بیش از شباهت آنان به پدران است.»، «الناس بامرائهم أشبه بآبائهم»(4)

برای اصلاح دولت ها باید دولتمردان اصلاح شوند و برای اصلاح نسل نو، باید خانواده اصلاح شود. در حدیث آمده است که اگر فقها و امرا اصلاح شوند، جامعه اصلاح می گردد. از حضرت علی علیه السلام پرسیدند: «شما به فراریان جنگ صفین حمله می کنید، در

ص:165

حالی که به فراریان جنگ جمل کاری نداشتید. دلیلش چیست؟» فرمود: «مخالفان فراری در صفین، پس از فرار، دور رهبرشان معاویه جمع می شوند و قدرت تازه ای پیدا می کنند، ولی در جنگ جمل، چون رهبرانشان از پا درآمدند، فراریان پناهگاهی نداشتند و من آنها را آزاد گذاشتم.»

آری! آنجا که محورها و قدرت ها و سیاست­گذاری های نظامی و اقتصادی متمرکزند، در امر به معروف و نهی از منکر، باید سراغ آن محورها رفت.

حَیثُ شِئْتُمَا وَ لاتَقْرَبَا هذِهِ الْشَّجَرَة»(1) آری! راه معروف را باز کنید تا زمینه ای برای منکر پیدا نشود.

حضرت علی علیه السلام فرمود: «اگر خلیفه دوم ازدواج موقّت را حرام نمی­کرد، هیچ کس جز افراد شقی، مرتکب زنا نمی­شد.»(2)

هم چنین، خداوند، مردم را از آمیزش جنسی با همسران خود در روزهای ماه رمضان منع می کند؛ ولی در عوض، جواز این آمیزش را در شب های این ماه (قبل از آنکه روز فرا رسد) صادر می کند. یعنی اول انسان را از طریق حلال تأمین می کند و بعد، از آمیزش در روز خاص نهی می کند. «اُحِلَّ لَکمْ لَیلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ الی نِسآءِکم».(3)

شاید به همین دلیل است که همواره کلمه امر به معروف قبل از نهی از منکر به کار می رود؛ یعنی چنان جامعه را با معروف پر کنید که راهی برای منکر نباشد.

در اسلام سفارش شده است که والدین به هنگام بازی، رفتار کودکانه در پیش بگیرند تا فرزندشان احساس کند که همبازی دارد و این غریزه در او تأمین شود. «مَن کانَ لَهُ صَبیٌّ فلیتصبّی»(4)

اگر ازدواج را در جامعه آسان کنیم، نصف گناهان کم می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَن تزوَّجَ فقد أحزر نصف دینه»؛(5) «کسی که ازدواج کند، نصف دین خود را حفظ کرده است.»

قرآن می فرماید: «انَّ الصَّلاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکر»؛(6) «راه جلوگیری از فحشا و منکر، انجام معروفی همچون نماز است» اگر مساجد ما جامعیت لازم را داشتند، از رونق

ص:168

مراکز فساد کاسته می شد. اگر والدین به مقدار لازم به فرزندان محبت می کردند، آنان دچار دوستان نااهل نمی شدند. اگر اغنیا حق محرومان را ادا می کردند، حرکتی علیه آنها صورت نمی گرفت. «انفَقُوا فی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لاتُلْقُوا بِایدیکمْ الیَ التَّهْلُکة»(1)

تفریح و ورزش معروفی است که جلو بسیاری از مفاسد، امراض، عقده ها و منکرات را می گیرد. زهد و عدالت مسئولان مملکتی، از معروف­هایی است که می تواند جلو بزرگترین منکرات- که بدبینی به حکومت اسلامی است- را بگیرد.

کوتاه سخن آنکه، بهترین راه مبارزه با منکر، پر کردن ایام فراغت، تأمین نیازهای طبیعی و بازگذاشتن راه های حلال است. خداوند همان طور که دوست دارد از محرمات پرهیز شود، دوست دارد که از حلال ها استفاده شود. در قرآن، از کسانی که حلال ها را بر خود حرام کرده­اند، به شدت انتقاد شده است. «آللَّهُ اذِنَ لَکمْ امْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُون»(2) در سوره تحریم، خداوند خطاب به پیامبرش می فرماید: «چرا به خاطر رضایت بعضی از همسران، حلال های خدا را بر خود حرام کرده ای.»، «لِمَ تُحَرِّمُ مَا احَلَّ اللَّهُ لَک تَبْتَغِی مَرْضاتَ ازْواجِک»(3)

تهیه فیلم های مفید، سرودهای زیبا، کتابهای پرجاذبه، دید و بازدیدهای سالم، سرگرمی با طبیعت، ایجاد اشتغال و پر کردن ایام فراغت با کارهای علمی، هنری، فنی و دستی، زمینه را برای انجام منکر تنگ می کند.

برای فساد آماده می کند. اگر نماز جماعت و تظاهر به خیر، اجر بیشتری دارد، به خاطر همین زمینه­سازی هاست. به عنوان مثال، روزه گرفتن در ماه رمضان از غیر ماه رمضان آسانتر است و این به خاطر فضایی است که در ماه رمضان به وجود می آید.

هم چنین، در قرآن، از مانورهای دسته جمعی که ارتش اسلام انجام می دهد و با تظاهر به قدرت، دشمن را مرعوب می کند، به "عمل صالح تعبیر" شده است؛ «وَ لایطَؤُنَ مَوْطِاً یغِیظُ الْکفّارَ ... الَّا کتِبَ لَهُمْ بِه عَمَلٌ صالِح».(1)

اکنون که افراد فاسد، گناه خود را علنی انجام می دهند، چرا اهل ایمان کارهای خود را مخفی کنند؟ زنان بی حجاب، خود را در خیابان ها به نمایش می گذارند؛ اما زنان باحجاب در مساجد و پشت دیوارهای ضخیم

و دور از چشم مردم به عبادت می ایستند. باید خوبی­ها در معرض دید قرار گیرد تا فضای جامعه، فضای معروف شود.

سرچشمه بسیاری از منکرات و انحرافات، چهره های مرموزی هستند که با خودفروشی به ابرقدرت ها مردم را اغفال، حقایق را واژگون و برای انجام معروف، مانع تراشی می کنند. ابزار کار این افراد عبارت است از:

1- دین تراشی.

2- توجیه کارهای خلاف. این چهره های مرموز، برای اینکه منکرات طاغوت ها را معروف جلوه دهند، دست به توجیه کارهای خلاف آنان می زنند تا به این وسیله، مردم را آرام کنند؛ برای مثال، معاویه با پول دادن به "سمرة بن جندب" که عنوان صحابی داشت، حدیث تراشی می کرد.

3- تضعیف. آنها با گفتن «شما حریف نمی شوید.» یا «مال و جان و آبروی شما در خطر می افتد؛ پس بهتر است که شما مشغول کار خود باشید.» و امثال اینها، مردم را از قیام به حق باز می دارند.

4- ایجاد تفرقه.

به هر حال، کسانی که بنا دارند امر به معروف و نهی از منکر کنند، باید با افشاگری، اینان را که مانع از قیام به معروف و جلوگیری از منکرات می شوند، از سر راه خود برداند.

در حدیث آمده است که اگر فقیری درخواستی کرد و شما به او کمک کردی، کمک شما، پاداش آبروی اوست که ریخته است. سزاوار است قبل از سؤال به او کمک کنید.

در حدیثی می خوانیم که امام صادق علیه السلام نگاهی به کعبه کرد و فرمود: «ای کعبه! تو خیلی عزیز هستی؛ اما آبروی مؤمن از تو عزیزتر است.» امامان در تاریکی شب با پوشاندن چهره خود به فقرا کمک می کردند تا ضمن سیر کردن افراد، آبروی آنان محفوظ بماند. مسئله امر به معروف و اصلاح ذات البین نیز باید به طور مخفی باشد. مشاوران خانواده و کسانی که پرونده افراد را نگه می دارند، باید رازدار باشند.

آن شرایط خفقان، حامیان معروف و ناهیان از منکر بودند، فرمود: «شما ستارگان خداوند در زمین هستید.»(1)

و نیز فرمود: «از سعادت علی بن یقطین آن است که من در موقف حج (مکه و عرفات) برای او دعا می کنم.»(2)

و فرمود: «من بهشت را برای او ضامن شده ام و هرگز آتش به او نخواهد رسید.»؛ «ضَمنتُ لعلیّ بن یقطین أن لاتمسّه النار ابداً».(3)

قرآن از همسر فرعون نقل می کند که از بزرگ­ترین منکرات (قتل موسی) پیشگیری کرد؛ ولی همین زن باایمان نمی گذاشت که فرعون از تفکر و اعتقاد او آگاه شود و به اصطلاح، "تقیه" می کرد.

ابوطالب، عموی عزیز پیامبر نیز که از بزرگترین حامیان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بود، اشعار زیادی در وصف پیامبر- که نشانه ایمان قلبی او به حضرت بود- سرود. او در میان سیل کفار و مشرکین مکه، در قالب بی طرفی، از حضرت طرفداری می کرد.

قرار دادن عوامل نفوذی برای جلوگیری از منکرات و خطراتی که امت اسلامی را تهدید می کند، واجب است. این کار را "تقیه" می نامند. تقیه یعنی حفظ اقلیت صالح برای پیشبرد هدف های سازنده؛ جلوگیری از هدر دادن نیروها؛ نشان دادن نرمش و ایجاد محبت؛ گرفتن اطلاعات صحیح از دشمن، شناسائی سرچشمه ها، پیدا کردن زمان مناسب، مکان مناسب، یاور مناسب؛ تغییر شکل دادن کار و نه تعطیل کردن آن؛ پیدا کردن راه و نه تغییر عقیده دادن.

پیرمرد شدند و برای راهنمایی این پیر، او را به داوری خواندند و گفتند: «ای پدر! ما هر کدام وضو می گیریم و شما داور باش که وضوی کدام درست تر و بهتر است.» پیرمرد که وضوی هر دو طفل معصوم را دید، فرمود: «وضوی هر دوی شما صحیح است و وضوی من باطل است.» این نمایش آن دو کودک، یک آموزش هنرمندانه و غیر مستقیم همراه با حفظ آبروی پیرمرد و بهترین شیوه امر به معروف بود.

می پسندید، جلو آمد و گفت: «آیا من دیروز به شما تذکر ندادم که تصمیم محروم کردن فقرا، سبب محروم ماندن خودتان می شود؟»

در این داستان، دو نکته جالب وجود دارد:

1. تصمیم و نیت گناه، گرچه کیفر اخروی ندارد، ولی تأثیر دنیوی دارد.

2. اگر در زمانی، نهی از منکر شما اثری نداشت، خود را برای زمان دیگر آماده کنید؛ ولی دست از نهی از منکر و امر به معروف برندارید.

زمانی که یک معلم نمره خوبی به شاگردی می دهد، اگر او را امر به معروف و نهی از منکر کند، اثر بیشتری دارد. زمانی که انسان هدیه ای برای کسی می فرستد، محبوبیت بیشتری در دل او دارد و سخنش مؤثرتر است.

قرآن و روایات، روی «زمان» عنایت دارند؛ برای مثال، نسبت به استغفار در سحر، مکرر سفارش شده است.(1)

برای دعا کردن بعد از نماز واجب، بعد از خطبه­های نماز جمعه، شب جمعه، غروب جمعه، ماه رمضان، در صحرای عرفات و هنگام نزول باران، روایات مخصوصی آمده است.(2)

زمانی که حضرت یوسف در زندان متوجه شد که دیگر زندانی­ها مشرک هستند، ابتدا به آنان چیزی نگفت؛ اما وقتی بعضی از آنان خوابی دیدند، نیاز به تفسیر و تعبیر داشتند و از رفتار یوسف هم آثار بزرگواری را دیده بودند، نزد او آمدند تا خوابشان را تعبیر کند. یوسف این زمان را برای نهی از منکر مناسب دید و پرسید: «آیا چند ارباب و خدا داشتن بهتر است یا ایمان به خدای یکتای قهار!»؛ «ءَ ارْبَابٌ مُتِفَرِّقُونَ خَیرٌ امِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهّار».(3) یوسف با این سؤال، آنها را از شرک- که بزرگ­ترین منکر است- نهی فرمود. او برای دعوت به تقوا، طور دیگری عمل کرد. هنگامی که بعد از سال ها، برادران یوسف او را

ص:175

شناختند و از او پرسیدند: «آیا تو یوسف هستی؟! گفت: «بله! من یوسف هستم و این برادرم است که خداوند بر ما منت گذاشت و بعد از ده­ها سال و آن همه حوادث و پیمودن مراحل از بردگی تا حکومت، همه ما را یکجا جمع کرد.» «قَالُوا ءَ انَّک لَانْتَ یوسُفُ قَالَ انَا یوسُفُ وَ هذا اخی قَدَ مَنَّ اللَّهُ عَلَینَا».

در اینجا، فلسفه این عزت چنین بیان شده است:

«انَّهُ مَنْ یتَّقِ وَ یصْبِرْ فَانَّ اللَّهَ لایضِیعُ أجْر الْمُحْسِنِین»(1)؛

«هر کس تقوی و پشتکار داشته باشد، خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.»

وقتی فرعون برای مبارزه با حضرت موسی علیه السلام تمام ساحران باتجربه را از سراسر کشور گرد آورد و به آنان وعده پاداش و مقام داد، قرار شد روزی را برای به نمایش گذاشتن سحر خود در برابر معجزه موسی تعیین کنند.

حضرت موسی فرمود: «وعده ما روز زینت (عید) باشد تا همه مردم حاضر باشند. «قَالَ مَوْعِدُکمْ یوْمُ الْزِّینَةِ وَ انْ یحْشَرَ النّاسُ ضُحَی».(2)

در این انتخاب، نکاتی وجود دارد؛ از جمله:

1- عید ظاهری مردم را که با تغییر لباس و کفش و کلاه دلشادند، به عید معنوی تبدیل کنید؛ تا با تغییر فکر و عقیده، شاد باشند.

2- هنگام نیمروز، انتخاب شد تا حضور مردم بهتر و فراغت ذهنی آنان بیشتر باشد؛ زیرا هر چه افراد بیشتری معجزه را مشاهده می کردند، توفیق موسی بیشتر می شد.

ص:176

امروز، بزرگ­ترین منکرات، استکبار جهانی است. آیا مسلمانان با وجود آن همه تفرقه، می­توانند از زیر بار تسلیم استکبار، شانه خالی کنند؟ آیا انگشتان دست، بدون جمع شدن و به مشت درآمدن،

می توانند پتکی بر مغز مخالف باشند. آیا قطرات باران بدون جمع شدن در پشت سد، می توانند برقی تولید کنند؟ آیا همه مصیبت­هایی که ما داریم، به خاطر تفرقه نیست؟ آیا دلیل تحریم سوء ظن، تجسس، غیبت، اهانت، تحقیر، قطع رحم و انزوا، آن نیست که این قبیل کارها علاقه میان افراد را قطع می کند و عامل جدایی می شود؟

آیا رمز و راز سفارشهایی که اسلام برای سلام کردن، هدیه دادن، سوغاتی بردن، دید و بازدید، عیادت مریض رفتن، شرکت در تشییع جنازه، وام دادن، عیب­پوشی، انفاق و کمک به هم نوع، شرکت در نمازهای جمعه و جماعات و عید، عفو، اغماض و کظم غیظ، آرایش و نظافت، دست دادن و معانقه کردن، برخوردهای نیکو و انتخاب کلمات مناسب، مهمانی دادن و پذیرفتن دعوت دیگران، پذیرش عذرخواهی خلافکار، دیدار دوست، دفاع از مظلومان، پرداختن سهمی از زکات به افراد ضعیف و صدها دستور دیگر، برای تحکیم ریشه­های مودّت و محبت نیست؟

به هر حال، ما در انجام هر کار خیر و جلوگیری از هر کار شر، نیاز به وحدت و اتحاد داریم. با وحدت افراد یک محله، می توان جلو اعمال افراد فاسد را در آن محله گرفت. با اتحاد کلمه می توان جلو همه ابر قدرت ها ایستاد. یگانه ریسمانی که می تواند همه انسان ها را دور یکدیگر جمع کند، ایمان به خدا و پذیرفتن دستورات رهبران و قوانین الهی است؛ زیرا انسان برای اتحاد با دیگران، باید از بسیاری از تمایلات شخصی صرف نظر کند. انسان زمانی می تواند از تمایلات شخصی خود برای مدت طولانی بگذرد که قدرت مافوقی به او دستور دهد و چشم به جبران داشته باشد. خداوند و رهبران و قوانین او از قداستی برخوردارند که ارزش آن را دارد که افراد، دست از خواسته های شخصی خود بردارند. به علاوه، این تنها خداوند است که با یادداشت های ابدی خود، این جلوگیری از تمایلات را در دنیا یا آخرت جبران می کند؛ ولی وحدت شعاری، نژادی، ملی، قومی و

ص:178

منطقه ای، در عمق عقاید انسان ریشه ندارد، بنابراین، انسان با یک سلسله حرارت و تبلیغات کند، از آن دست می کشد و آن را فراموش می کند.

را به سوی حق سوق داد. برعکس، اگر عکس های روی اجناس و کالاهای کارخانجات از حیوانات وحشی و طرح های نامفهوم پوشیده شود، مسیر جامعه به سوی پوچی و بی محتوایی خواهد رفت. در اینجا، رسالت نویسندگان، روزنامه ها و مجلات بر احدی پوشیده نیست. آنها هستند که با انتخاب کلمات و شماره حروف چاپ و دامن زدن به مسائل و یا حذف آنها می توانند افکار و حرکت عموم مردم را تغییر دهند. اگر در فقه اسلامی، مطالعه کتاب­های منحرف کننده، حرام است، به خاطر همین نقش قلم در انحراف مردم است.

اگر در حدیث، مداد علما، هم وزن یا برتر از خون شهدا بیان شده است، به خاطر همین نقش سازندگی است. در انقلاب اسلامی، امام خمینی بودجه و حزب و تشکیلاتی نداشت؛ ولی با اعلامیه­ها و سخنرانی ها، بزرگترین منکر تاریخ (رژیم شاهنشاهی) را برداشت.

ان نلقی اهل المعاصی بوجوه مکفهرة».(1) در حدیث می خوانیم که فرشتگانی که مأمور عذاب منطقه ای بودند، عابدی را در حال گریه و تضرع دیدند. به خداوند گفتند: «با این همه ناله و گریه به درگاه تو، او را هم عذاب کنیم؟» خطاب آمد که: «همه را عذاب کنید! زیرا در میان این مردم، حتی یک نفر نیست که برای رضای من، در برابر گناهان قیافه­اش تغییر کند»، «فان رجلاً لم یتغیر وجهه غضباً لی».(2)

آورده اند که روزی "اسحاق بن عمار" خدمت امام صادق علیه السلام رسید. هنگامی که حضرت که او را دیدند، اخم کردند. از امام سؤال شد: «چرا به او اخم کردید؟» فرمود: «او برای مراجعان، دربان گذاشته بود تا فقرا وشیعیان ما نتوانند به راحتی به او دسترسی پیدا کنند.»

هر گاه کسانی را دیدی که در آیات ما به یاوه سرائی نشسته اند، پس به عنوان اعتراض، آنان را ترک کن! یا مسیر حرف را تغییر ده! اگر شیطان تو را به فراموشی انداخت، به محض آنکه متوجه شدی، جلسه را ترک کن و با ستمگران منشین.

آری! بی اعتنایی و قهر، گاهی می توانند مؤثر باشند. قرآن بارها به پیامبرش می فرماید: «از فلان گروه اعراض کن»؛ «اعْرِضْ عَنْهُم»(1)

یا می­فرماید: «آنان را رها کن»؛ «ذرهم».(2)

امام صادق علیه السلام درباره افرادی که با مخالفان نشست و برخاست می کنند و به یاوه های آنان گوش می دهند، فرموده است: «حتماً آنان را مؤاخذه خواهند کرد.»؛ «لآخذن البریء منکم بذنب الصغیر»(3)

چنانکه در تربیت فرزند نیز، در بعضی مراحل قهر و اعراض موقت والدین لازم است؛ ولی کتک زدن نهی شده است. «و اهجره و لاتطل و لاتضرب».(4)

هم چنین، قرآن در مورد زنی که نسبت به مرد تمکین ندارد، می فرماید: «او را موعظه کنید و اگر اثر نکرد، با جدا کردن جای خواب خود، او را تنبیه کنید.»؛ «فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِع» (5)

از هر خلافکاری که نهی از منکر را نپذیرفت، باید دوری کرد. «و ان لم یقبل فاهجروه و اجتنبوا مجالسته». (6) در حدیث می خوانیم: «سزاوار نیست که مؤمن در مجلس گناهی که نمی­تواند آن را تغییر دهد، بنشیند.»؛ «لایَنبَغی لِلمؤمِن أن یَجلس مَجلِساً یُعصَی اللهُ فیه و

ص:182

لایَقدِرُ عَلی تَغییرِه».(1)

در قرآن نیز آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مأمور شد که در برابر پیشنهاد کفار (مبنی بر سکوت حضرت نسبت به کفر آنان و در عوض احترام آنان به مسلمانان) با صراحت بگوید: «لَکمْ دِینُکمْ وَ لِیَ دِین»(2) و نظیر آیه: «انّی بری مما تشرکون»(3).

(در این باره آیات زیادی وجود دارد و ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.)

گاهی اوقات، اعراض، نسبت به گناه و گناهکار است، ولی گاهی اعراض ها بر اساس گناه نیست بلکه دوستانه است؛ مانند دو نفر که هر دو در کار معروف خدمت می کنند، ولی از نظر سلیقه و شیوه، با هم اختلاف دارند؛ به نحوی که ادامه کار برای هر دو رنج آور است. در اینجا نیز جدا شدن مانعی ندارد. برای مثال، حتماً لازم نیست که زن یا شوهری خلافکار باشند تا طلاق بگیرند، بلکه گاهی به دلایل دیگر، کار به طلاق کشیده می شود و اگر طلاق صورت نگیرد، زن و شوهر تا آخر عمر، در آتش اختلاف می سوزند.

حضرت موسی و خضر - دو پیامبر معصوم- به خاطر دو افق فکری و دو شیوه و دو نوع مأموریت، کارشان به جایی رسید که از یکدیگر با جمله «هذا فراق بینی و بینک» جدا شدند.

گاهی انسان، ذوق شعر یا فقه یا تاریخ یا تحصیل یا کار ندارد و اگر مسیر خود را عوض نکند و برخلاف گرایش های درونی خود حرکت کند، علاوه بر یک رنج دائم به خاطر تحصیل در آن رشته ای که علاقه ندارد، موفق نیز نمی شود. لذا در انتخاب همسر، همسفر، شریک، شاگرد، نوع کار و منطقه مسکونی و هر کار دیگر، اصل اول برای ما باید رضای خداوند و اصل دوم، استعداد و گرایش های درونی باشد. آری! راننده اگر متوجه شد که یکی از چرخ های ماشین با سایر چرخها هماهنگ نیست، برای نجات جان مسافران، باید آن را عوض کند. این کنار گذاشتن، به معنای عیب و نقص نیست؛ بلکه به خاطر هماهنگی و سرعت بخشی به هدفی است که برای خود در نظر گرفته ایم.

ص:183

که نزدیک بود امام بر زمین افتد. امام وضوی خود را تمام کرد و از محل وضو خارج شد و سپس سه ضربه شلاق به آن شخص زد.

4. هم چنین آورده اند که قلدری به مظلومی سیلی زد و هنگامی که شکایتش را نزد حضرت علی علیه السلام بردند، امام دستور قصاص را صادر کرد. سیلی خورده گفت: «من او را بخشیدم.» ولی امام با دست خود به صورت جوان قلدر سیلی زد. جوان قلدر پرسید: «سیلی خورده مرا بخشید. شما چرا زدید؟!» حضرت فرمودند: «حق ولایت دارم تا دیگر در جامعه مانند تو پیدا نشود.»

5. گویند خرما فروشی در مسیر راه مردم سایبانی زده بود. چند بار به او تذکر دادند که راه را بر مردم تنگ کرده ای و او اعتنا نکرد. نقل است که حضرت علی علیه السلام دستور داد تا سایبان او را آتش زنند.

6. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به ابن مسعود فرمود: «ای فرزند مسعود! در برخورد با گناهکاران، این نکات را در نظر بگیر:

الف. آشکارا با آنان نشست و برخاست نکن، «لا تجالسوهم فی الملاء». چون همنشینی و رفت و آمد علنی، مهر تأییدی بر کار گناهکاران است.

ب. در بازار با گناهکاران معامله نکن! «لا تبایعوهم فی الاسواق».

ج. از رساندن خدمات به آنان خودداری کن! «لا تهدوهم الطریق ولا تسقوهم الماء».(1)

آری! با رعایت همین نکات، چه کارهایی که نمی توان انجام داد. اگر در گزینش، افراد لاابالی را از استخدام ممنوع کنیم و اگر در پذیرش، شروطی قرار دهیم، همه معروف ها انجام می شود.(2)

ص:185

برای مثال، اگر تنها با شکستن چاقوی خلافکار از منکر جلوگیری می شود، باید به همان اکتفا کند و حق انجام کارهای دیگر را ندارد؛ به این معنی که اگر بیش از مقدار لازم لطمه وارد کند، ضامن خواهد بود. روشن است که قوانین حدود، قصاص و دیات در فقه اسلامی، نقش مؤثری در پیشگیری از جرائم دارد.

48. تنبیه مجرم از طریق تشویق نیکوکار

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «اُزجُرِ المُسییء بثواب المُحسن»(1)؛

«هنگامی که نیکوکار را پاداش دادی، بدکار نیز متنبه و از کردار خود پشیمان می شود.»

در تشویق نیکوکار، دو اثر نهفته است؛ یکی اینکه، نیکوکار در کار خود جدی و دلگرم می شود، دیگر اینکه، بدکار به فکر اصلاح خود می افتد. تشویق یک دانشمند، یا مبتکر، هنرمند، شاعر، ایثارگر رزمنده و نویسنده، هم می تواند مسیر افکار عمومی را به سوی حق سوق دهد و هم برای سایرین هشدار خوبی باشد.

البته، لازم نیست که تشویق، همیشه جنبه مادی داشته باشد؛ بوسیدن دست کارگر و تجلیل از بزرگان، ساده­ترین راه تشویق است. هنگامی که در مسجد، افراد بافضیلت، در صف اول قرار گیرند، این خود یک تشویق عملی است. روایاتی که می فرماید: «نگاه به عالم یا بودن در خانه عالم، ثواب دارد.»، در حقیقت، نوعی تشویقی عملی از علم و عالم است. نقل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در پایان جنگ احد فرمود: «من برای آن شهیدی که آیات بیشتری از قرآن را حفظ کرده است، زودتر نماز می خوانم.» ایشان در جبهه جنگ، پرچم را از دست کسی گرفت و به دیگری داد و فرمود که نفر دوم، قرآن بیشتری حفظ است. آورده اند که امام صادق علیه السلام درمقابل چشم مردم، چنان از هشام تجلیل می کرد که تعجت همگان را بر می انگیخت. از سوی دیگر، در قرآن نیز می خوانیم که بر جنازه منافقان نماز نخوانید! بر سر قبرشان نروید! گواهی آنان را نپذیرید و ....

ص:188

سجود دارند، پس از خودسازی، از طریق امر به معروف، به اصلاح جامعه می پردازند و از مرز قوانین الهی خارج نمی شوند.

تشبیه جامعه اسلامی به مزرعه کشاورزی، نیز قابل دقت؛ است زیرا:

الف. کشت، از درون زمین است؛ عقیده نیز از درون انسان سرچشمه می گیرد.

ب. کشت، در محیط مناسب رشد می کند؛ جامعه اسلامی هم نیاز به زمینه های مناسب برای رشد و شکوفایی دارد.

ج. کشت، دارای رشد طبیعی و تدریجی و اصیل و ثابت است؛ رشد امت اسلامی نیز مراحل و ثبوت و اصالت دارد.

بنابراین، پلیس در جامعه اسلامی باید خودکفا، مستحکم و مستقل باشد تا بتواند روی پای خود بایستد و براساس حق و عدالت عمل نماید.

قرآن می­فرماید:

«الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ»(1)

(مؤمنان) کسانی هستند که (چون) مردم (منافق) به ایشان گفتند: «بی شک مردم (کافر مکه) بر ضد شما گرد آمده (و بسیج شده) اند، پس از آنان بترسید.» (آنها به

جای ترس) بر ایمانشان افزوده شده و گفتند: «خدا ما را کفایت می کند و او نگهبان و یاوری نیکو است.

عوامل تبلیغاتی دشمن و برخی از مردمان ساده اندیش و ترسو، به تأمین کنندگان امنیت مسلمانان تلقین و نصیحت می کنند که دشمن قوی است و کسی نمی تواند حریف آنان بشود، پس بهتر است با آنها درگیر نشوید؛ امّا مسلمانان واقعی، بدون هیچ ترس و هراسی، با آرامش خاطر و با توکل به خداوند، به آنان پاسخ می گویند.

از این آیه می آموزیم که:

1. از تبلیغات و جنگ روانی دشمن نهراسید: «فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً»؛

2. مواظب افراد نفوذی دشمن باشید: «فَاخْشَوْهُمْ»؛

3. قوی ترین اهرم در برابر تهدیدات دشمن، ایمان و توکل به خداست: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ»؛

ص:192

4. مؤمن وقتی در گرداب بلا قرار می گیرد، توکل و اتصال خود را با خدا بیشتر می کند: «فَزادَهُمْ إِیماناً»؛

5. هم حرکت و تلاش لازم است، هم ایمان و توکل: « فَزادَهُمْ إِیماناً ... حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ».

امام باقر علیه السلام در این خصوص می فرمایند: «از آن سپاه انبوه ، فقط سیصد و سیزده نفر تا آخر کار به طالوت وفادار ماندند.(1)»

قرآن کریم مقاومت همراهان پیامبران را این گونه به تصویر کشیده است:

وَ کأَینْ مِنْ نَبِی قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیونَ کثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ (2)

و چه بسیار پیامبرانی که همراه آنان، خداپرستان بسیاری جنگیدند؛ پس برای آنچه در راه خدا به آنان رسید، نه سستی کردند، نه ناتوان شدند و نه تن به ذلّت دادند و خداوند صابران را دوست دارد.

کلمه «رِبّیون» جمع «رِبّی» بر وزن «ملّی» است و به کسی گفته می شود که ارتباط و پیوند او با خدا محکم و در دین، دانشمند، مقاوم و بااخلاص باشد.(3)

پیام هایی که این آیه به آن پرداخته، از این قرار است:

1. تاریخ انبیا، همواره همراه با مبارزه بوده است: «وَ کأَینْ ...»؛

2. باید با نگاه به زندگی اولیای خدا در طول تاریخ و مقاومت آنان درس بگیریم:. «وَ کأَینْ مِنْ نَبِی»؛

3. حرکتی ارزشمند است که زیر نظر رهبر الهی باشد: «قاتَلَ مَعَهُ». در دعای ماه رمضان نیز می خوانیم: «اللهم ارزقنا قتلا فی سبیلک تحت رآیة نبیک مع اولیائک»؛

4. تعداد مجاهدان عالم و عارف در تاریخ بسیار است: «کأَینْ ... رِبِّیونَ کثِیرٌ»؛

5. گرچه تمامی مجاهدان عزیزند، ولی رزمندگان خداپرست و بصیر، از ارزش ویژه ای برخوردار می باشند: «رِبِّیونَ»؛

6. ایمان به خدا، سرچشمه مقاومت است: «رِبِّیونَ ... فَما وَهَنُوا»؛

ص:194

7. مشکلات نباید عامل سستی وضعف شود، بلکه باید عامل حرکت و تلاش جدیدی گردد: «فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ»؛

8. حرکت مخلصانه و در مسیر الهی، انسان روحیه داده و تحمّل مشکلات را آسان می کند:«فِی سَبِیلِ اللَّهِ»؛

9. مشکلات و ناملایمات، مردان خدا را وادار به تسلیم نمی کند: «وَ مَا اسْتَکانُوا»؛

10. رزمنده بصیر، نه روحیه خود را می بازد: «فَما وَهَنُوا» و نه توان رزمی خود را از دست می دهد: «وَ ما ضَعُفُوا» و نه در اثر ناملایمات، تسلیم می شود: «وَ مَا اسْتَکانُوا»؛

11. انجام وظیفه و پایداری بر حقّ مهم است و نتیجه اش- هرچه که باشد- اهمیت ندارد؛ این امر از آنجا فهم می شود که آیه می فرماید: «وَ اللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ» و نفرمود: «یحبّ الفاتحین».

در سوره آل عمران، تحسین مقاومت مجروحان را مشاهده می کنیم:

الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ (1)

آنان که دعوت خدا و رسول را با آنکه جراحاتی به آنان رسیده بود، (برای شرکتِ دوباره در جهاد علیه کفّار) پذیرفتند؛ و برای نیکوکاران و پرهیزکارانِ آنها، پاداش بزرگی است.

جنگ احد، با پیروزی کفّار قریش به پایان رسید. لشکر ابوسفیان، هنگام بازگشت به مکه، به این فکر افتادند که چه بهتر است به مدینه بازگردیم و باقیمانده مسلمانان را نیز از بین ببریم تا کار اسلام یکسره شود. این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسید؛ حضرت، فرمان بسیج عمومی داد و مسلمانان دوباره آماده نبرد شدند. هنگامی که ابوسفیان از بسیج عمومی مسلمانان آگاه شد، گمان کرد که لشکر تازه نفسی مهیا شده است تا شیرینی پیروزی احد را بر کام آنان تلخ کند؛ بنابراین، از حمله مجدّد منصرف شد و به سرعت به طرف مکه باز

ص:195

گشت. در همین جنگ بود که حضرت علی علیه السلام بیش از شصت زخم و جراحت برداشت، ولی لحظه ای از یاری پیامبر دست برنداشت.

این آیه هم پیام هایی به ما ارائه می دهد؛ از جمله:

1. مؤمنان واقعی، در سخت ترین شرایط نیز از انجام وظیفه ای که بر عهده آنان گذاشته شده است، دست برنمی دارند: «اسْتَجابُوا ... مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

2. شرکت مجروحان در جبهه، مایه تشویق و تقویت روحیه افراد سالم است: «اسْتَجابُوا ... مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

3. اطاعت از رسول خدا، همچون اطاعت از خداست: «اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ»؛

4. شرکت مجروحان در جبهه، نشانه وفاداری، عشق و معرفت کامل آنان به مکتب، رهبر و هدف است: «مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

5. گاهی شرایط جنگ به گونه ای است که حتّی مجروحان نیز باید در جبهه حاضر شوند: «اسْتَجابُوا ... مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

6. هرچه عمل، دشوارتر باشد، بیشتر قابل ستایش است: «اسْتَجابُوا ... مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

7. حتی حضور در جبهه و مجروح شدن، اگر همراه با تقوا نباشد، بی ارزش است: «لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا»؛

8. انجام وظیفه زمانی قابل ستایش است که:

الف: خستگی در آن راه نداشته باشد : «اسْتَجابُوا ... مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ»؛

ب: با انجام کار نیک و تقوای الهی همراه باشد:«لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا ».

ص:196

3. عواطف فامیلی و امکانات مادّی، نباید مانع انجام وظیفه شود؛ هرجا که این امور مانع شد، زمینه ساز قهر الهی است؛ چرا که در راه انجام وظیفه الهی، باید از همه چیز و همه کس گذشت؛ زیرا حفظ دین، بر حفظ روابط خانوادگی، عاطفی و اقتصادی مقدّم است: «إِنْ کانَ آباؤُکمْ ... وَ أَمْوالٌ ... أَحَبَ... فَتَرَبَّصُوا ...»؛

4. اگر تعصب گرایی در زندگی فرد تبدیل به یک اصل شد، انسانیت سقوط می کند. هم چنین، این امر سبب دوری از خدا و رسول است و قهر و غضب نامعلومی را در انتظار دارد: «یأْتِی اللَّهُ بِأَمْرِهِ»؛

5. رفاه طلبانِ مسئولیت گریز، مشمول هدایت الهی نمی شوند: «لا یهْدِی»؛

6. برتری دادن مادّیات بر امور معنوی، نشانه فسق است: «أَحَبَّ إِلَیکمْ ... الْفاسِقِینَ»؛ چرا که مرز ایمان و فسق، رها کردن معنویات است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند : «براستی که ما همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم (می جنگیدیم و) پدرانمان و پسرانمان و برادران و بستگانمان را به قتل می رساندیم و از این کار، جز به ایمان و تسلیم بودنمان (در برابر خدای متعال) افزوده نمی شد.(1)»

ص:198

3. دولت باید حدّاکثر توان خود را برای تأمین بودجه دفاع از نظام اسلامی و ترساندن دشمنان خدا اختصاص دهد: «مَا اسْتَطَعْتُمْ»؛

4. تمام مسلمانان باید آماده رویارویی با توطئه های دشمن بوده و دوره های رزمی را سپری نموده باشند: «مَا اسْتَطَعْتُمْ»؛

5. گفتگو و مذاکره در همه جا کارساز و کافی نیست؛ گاهی هم باید توان و قدرت به میدان آید: «مِنْ قُوَّةٍ»؛

6. در هر زمان، پیشرفته ترین امکانات رزمی را برای دفاع و مقابله آماده کنید و از هیچ چیز فروگذار نکنید؛ چه قدرت سیاسی ونظامی، چه امکانات تبلیغی وتدارکاتی: «مِنْ قُوَّةٍ»؛

7. ایجاد رعب در دل دشمنان نظام با استفاده از هر وسیله ایحتّی ظاهرسازی- لازم است: «مِنْ قُوَّةٍ»؛ در حدیث آمده است: با خضاب کردن موی صورت، دشمن را بترسانید، تا نگویند ارتش اسلام پیر است.(1)

8. به امکانات امروز، قانع نباشید و تجهیزات نظامی و دفاعی را تا مرز تهدید دشمنان گسترش دهید: «مِنْ قُوَّةٍ ... تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ»؛

9. هم آمادگی نیروها لازم است، هم تجهیزات: «مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیلِ»؛

10. اسلام، باید نظام وحکومت داشته باشد؛ چون بدون آن، دشمنان هراسی ندارند: «تُرْهِبُونَ بِهِ»؛

11. پلیس مسلمان، باید در زمینه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، عقیدتی و ... چنان قوی باشد که دشمن از هر جهت بترسد و توطئه هایش خنثی شود؛ زیرا «تُرْهِبُونَ بِهِ» به طور مطلق بیان شده است؛

12. هم ارزشهای الهی باید حفظ شود و هم حقوق انسانی: «عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکمْ»؛

13. در اسلام، مکتب و کرامت انسانی مطرح است، نه اغراض شخصی، نژادی و قومی: «عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکمْ»؛

ص:200

14. همه دشمنان، شناخته شده نیستند؛ پس هنگامی که گفته می شود «لا تَعْلَمُونَهُمُ» شاید مراد از آن، منافقان باشند، چون همین تعبیر درباره آنان هم آمده است: «لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ»؛

15. تنها برای دشمنان شناخته شده، برنامه ریزی نکنید، بلکه حتّی برای دشمنان ناشناخته حال و آینده هم پیش بینی های لازم را داشته باشید: «لا تَعْلَمُونَهُمُ»؛

داشتن نظم و انضباط در امور، به قدری اهمیت دارد که حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «شما و همه فرزندان و بستگانم و هرکه این نوشته من (درآینده) به دست او خواهد رسید را به تقوای الهی و نظم در کارها سفارش می کنم».(1)

2. نزاع، شما را از درون پوک ساخته و از بیرون، بی آبرو می کند: «فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکمْ». در طول تاریخ، چه ضعف ها و شکست هایی که به خاطر عمل نکردن به این آیه، نصیب مسلمانان شده است؛

3. در اطاعت و وحدت، پایدار باشیم و اگر چیزی بر خلاف میل ما بود یا بر خلاف میل ما عمل شد، صابر باشیم و یکدیگر را تحمّل کنیم: «وَ اصْبِرُوا»؛

4. ایمان به اینکه خداوند با صابران است، انسان را به صبر و پایداری سوق می دهد: «وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»؛

5. صبر، نصرت و امداد الهی را به دنبال دارد: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ».

در اسلام، به وحدت مسلمانان و پرهیز از تفرقه بسیار سفارش شده است. حضرت علی علیه السلام می فرمایند : «بر شما باد دوری از تفرقه و پراکندگی». (1)

حرکت و حمله کفّار را در نامه ای محرمانه، توسّط مردی از قبیله بنی غفّار نزد پیامبر فرستاد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم گروهی را از مدینه برای کسب اطلاعات بیشتر به سوی مکه فرستاد و مأموران در بازگشت، حرکت قوای کفّار به سرکردگی ابوسفیان را تأیید کردند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در روز جمعه، جلسه ای تشکیل داده و با مسلمانان در این مورد مشورت فرمودند. با اینکه نظر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ماندن در شهر بود، قرارشد که مسلمانان از مدینه خارج شوند و در بیرون شهر با سپاه کفر مقابله کنند . سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم همراه یک نفر، برای آماده کردن اردوگاه، از شهر مدینه خارج شده و محلی را در دامنه کوه احد که شرایط نظامی خوبی داشت، برگزید و پس از نماز، با لشکری

هفتصد نفری از مهاجران و انصار، رهسپار میدان جنگ شدند. فرمانده این جنگ، شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بودند و ایشان چند پرچم را برافراشتند که بعضی به دست مهاجران و بعضی به دست انصار سپرده شد.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم "عبداللّه بن جبیر" را با پنجاه نفر از تیراندازان ماهر، مأمور حفظ دهانه حسّاس کوه قرار داده و سفارش فرمودند که هرگز این منطقه را خالی نکنید. ابوسفیان نیز "خالدبن ولید" را همراه با دویست نفر مأمور کرد تا هرگاه نگهبانان از دهانه کوه غفلت کردند، از پشت سر به سپاه اسلام حمله ور شوند.(1)

با شروع جنگ، مسلمانان با یک حمله سریع، لشکر قریش را درهم شکستند و سپاه کفر پا به فرار گذاشته و مسلمانان آنها را تعقیب کردند. بعضی از مسلمانان، به خیال شکست قطعی کفّار، سرگرم جمع آوری غنائم شدند و نگهبانانِ دهانه کوه نیز برخلاف سفارش های رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به طمع جمع آوری غنائم، منطقه تحت حفاظت خود را رها کردند. در این هنگام، "خالدبن ولید" به همراه دویست نفر سپاه خود که در کمین مسلمانان بودند، از فرصت استفاده کرد و از پشت به سپاه اسلام حمله کردند. ناگهان، مسلمانان خود را در محاصره کفّار دیدند و در جریان این حمله غیر مترقبه، حمزه - عموی گرامی پیامبر- شهید شد و جز افراد معدودی، بقیه مسلمانان پا به فرار گذاشتند.

ص:204

در این نبرد، جنگاوری علیّ بن ابی طالب صلی الله علیه و آله وسلم از همه افراد بیشتر بود؛ به گونه ای که شمشیر آن حضرت شکست و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شمشیر خود را که "ذوالفقار" نام داشت، به آن حضرت داد و علی علیه السلام از ایشان حفاظت می کرد. در این جنگ، شصت ضربه و زخم بر پیکر مبارک علی علیه السلام وارد شد. امام صادق علیه السلام در این خصوص فرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم جبرئیل را در میان زمین و آسمان دید که می گوید: «لا فَتی الاّ علیّ لا سیف الاّ ذوالفقار». در این جنگ، هفتاد تن از مسلمانان شهید و عدّه زیادی نیز مجروح شدند. شکست مسلمانان در این جنگ به علت سرپیچی از فرمان فرماندهی بود .

پیامبر گرامی اسلام، در واپسین روزهای عمر شریف خود، سپاهی را برای مقابله با کفار تجهیز فرمودند و فرماندهی این سپاه را به "اسامه بن زید" -که علی رغم سن کم، نوجوانی شجاع و شایسته بود- سپردند و همه مسلمانان را به اطاعت از فرمانده جوان سفارش نموده و فرمودند : «خداوند لعنت

کند هرکسی را که از فرماندهی اسامه و دستورات او سرپیچی کند»؛ «لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جَیشِ أُسَامَةَ»(1).

که شما در رنج و زحمت باشید. (نشانه های) دشمنی از دهان (و کلام) شان آشکار شده و آنچه در دلهایشان پنهان می دارند، از آن مهمتر است. ما آیات (و راه های پیشگیری از شرّ آنها) را برای شما بیان کردیم؛ اگر اندیشه کنید!

در آیه 83 سوره نساء، به یکی دیگر از اعمال نادرست منافقان و یا افراد ضعیف الایمان اشاره کرده و می فرماید: «آنها کسانی هستند که هنگامی که اخباری مربوط به پیروزی و یا شکست مسلمانان به آنان برسد، بدون تحقیق، آن را همه جا پخش می کنند» و بسیار می شود که این اخبار، بی اساس بوده و از طرف دشمنان به منظورهای خاصی جعل شده و اشاعه آن به زیان مسلمانان تمام می گردد:

«وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیطانَ إِلاَّ قَلیلاً»(1)

و هنگامی که خبری از پیروزی یا شکست به آنها برسد، (بدون تحقیق،) آن را شایع می سازند در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان- که قدرت تشخیص کافی دارند- بازگردانند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد. و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدّه کمی، همگی از شیطان پیروی می کردید (و گمراه می شدید).

و همگی بیانگر آن است که در انجام تمام امور، هدف را فراموش نکنید و از مسیر خدا دور نشوید. قرآن کریم می فرماید: «برای خودنمائی و به انگیزه خوشگذرانی، به ماموریت نروید: «وَ لا تَکونُوا کالَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النّاسِ»(1)، بلکه برای رضای خدا و دفاع از خود و برچیدن شرک و دفاع از مظلومین و تنبیه یاغی حرکت کنید.

امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام فرمود: «هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مرا به یمن اعزام نمود، به من فرمود: "یا علی قبل از دعوت به اسلام، با کسی جنگ نکن"».(1)

محبوب تر باشد، پس منتظر باشید تا خداوند، فرمان (قهر) خویش را به اجرا در آورد. و خداوند، گروه نافرمان را هدایت نمی کند.

آری، در راه دوستی خدا و جهاد در راه او، باید از همه چیز و همه کس گذشت؛ زیرا حفظ دین، بر حفظ روابط خانوادگی، عاطفی و اقتصادی مقدّم است. عواطف فامیلی و امکانات مادّی نباید مانع جهاد شود و هر کجا مانع شد، زمینه ساز قهر الهی است: «إِنْ کانَ آباؤُکمْ» ... «وَ أَمْوالٌ» ... «أَحَبَّ» ... «فَتَرَبَّصُوا ...»

چنان که حضرت امیر علیه السلام به فرزندش سفارش می کند: «تَفقَّه فی الدّین فَانّ الفُقَهاء وَرَثةُ الأنبیاء»(1) امام حسین علیه السلام نیز در شب عاشورا، خداوند را چنین ستود: «حمد خدایی راست که ما را در دین فقیه قرار داد.(2)»

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «اگر برای امام، حادثه ای اتفاق افتاد، تکلیف مردم چیست؟» امام این آیه را تلاوت فرمود که مضمون آن این است که از هر شهر و طایفه ای باید برای شناخت امام حرکت کنند. (3) آری، باید در برنامه ریزی و مدیریت ها، جامع نگر باشیم تا توجّه به مسئله ای سبب اخلال در مسائل دیگر نباشد.

ص:211

ص:212

و هر کس که خدا و رسولش را نافرمانی کند و از حدود الهی تجاوز نماید، خدا او را وارد آتشی می کند که همیشه در آن می ماند و برای او عذابی خوارکننده است.

در واقع، ملاک سعادت و شقاوت انسان، اطاعت یا نافرمانی نسبت به قوانین الهی است، نه چیز دیگر.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«همانا خداوند برای سعادت شما قوانینی را مقرر کرده است؛ بنابراین، از آنها تجاوز نکنید.»؛ «إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَدَّ لَکمْ حُدُوداً فَلا تَعْتَدُوهَا»(1)

مَنْ کانَ قَبْلَکمْ بِمِثْلِ هَذَا کانُوا یقِیمُونَ الْحُدُودَ عَلَی ضُعَفَائِهِمْ وَ یتْرُکونَ أَقْوِیاءَهُمْ وَ أَشْرَافَهُمْ فَهَلَکوا»(1).

ترتیب که پارگی پیراهن از پشت، دلیل بی­گناهی یوسف و کشف جرم همسر عزیز مصر گردید.

در جای دیگر نیز پاره نشدن پیراهن، موجب کشف جرم برادران او گردید؛ زیرا بعد از انداختن یوسف به چاه، وقتی برادران پیراهن او را آغشته به خون کرده، به پدر نشان دادند و گفتند: «گرگ یوسف را خورده است.» پدر پرسید: «پس چرا پیراهن او پاره نشده است؟!»

در پایان داستان نیز، پیراهنِ یوسف، وسیله بینا شدن چشم پدر گردید.

وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِینَ»(1)؛ «و اگر پیراهن او (یوسف) از پشت پاره شده، پس زن دروغ گفته و او از راستگویان است.»

البته آثار و مدارک صحنه جرم، باید به دقت مشاهده و بررسی شود تا بی­گناهی متهم نشده و یا مجرمی فرار نکند؛ چنانکه دقت در کیفیت پاره شدن پیراهن یوسف، بی­گناهی یوسف را ثابت کرد و عزیز مصر فهمید که همسرش مجرم است و به آن اعتراف کرد:

«فَلَمَّا رَأی قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ کیدِکنَّ إِنَّ کیدَکنَّ عَظِیمٌ»(2)؛ «پس هنگامی که (عزیز مصر) پیراهن یوسف را دید که از پشت پاره شده است، (حقیقت را دریافت و) گفت: بی شک این از حیله شما زنان است. البتّه حیله شما شگرف است.»

قرآن کریم در جریان پذیرش شایعه و تهمت به زنان پیامبر از مردم انتقاد می کند که چرا این اتهام را بدون دلیل پذیرفتید و آنان را تبرئه نکردید:

« لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیراً وَ قالُوا هذا إِفْک مُبِینٌ...»(1)؛ «آیا سزاوار نبود شما زنان و مردان مؤمن، هنگامی که این تهمت را شنیدید، حسن ظنتان درباره یکدیگر بیشتر شده و بگویید که این دروغی آشکار است؟»

27. مجرم باید ابتدا از جرم خود آگاه شود، سپس به کیفر برسد. چنانکه در آیات متعددی از قرآن تبیین عملکرد آنان بیان شده است: «فَینَبِّئُکمْ بِما کنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(1).

صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر. به همین گونه، رفتار کن تا

باقی مانده، حق خداوند باشد. اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب پشیمان است و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، با او همراهی کن. پس حیوانات را درهم کن. و به دو دسته تقسیم نما، - همانند آغاز کار- تا حق خدا را از آن برگیری.

در تحویل گرفتن حیوانات، حیوان پیر و دست و پا شکسته، بیمار و معیوب را به عنوان زکات نپذیر، و آنان را به فردی که نسبت به او اطمینان نداری و [می دانی که] نسبت به اموال مسلمین دلسوز نیست، مسپار تا آن را به پیشوای مسلمین برساند و او در میان آنها تقسیم گرداند. در رساندن حیوانات، آن را به دست چوپانی که خیرخواه، مهربان، امین و حافظ است، بسپار؛ که نه سختگیر باشد و نه ستمکار، نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند. سپسس، آنچه از بیت المال جمع آوری شد، برای ما بفرست تا در نیازهایی که خدا اجازه فرموده است، مصرف کنیم.

هر گاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا بین شتر و نوزادش جدایی نیفکند و شیر آن را ندوشد تا به بچّه اش زیانی وارد نشود. در سوار شدن بر شتران، عدالت را رعایت کند و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن برای او سخت است، بنماید. آنها را در مسیر راه، به درون آب ببرد و از جاده هایی که دو طرف آن علفزار است، به جادّه بی علف نکشاند. و هر از چند گاهی، شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند و هرگاه به آب و علفزار رسید، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند تا آنگاه که به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سر حال، نه خسته و کوفته باشند و آنها را بر اساس رهنمود قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تقسیم نماییم.»(1)

ص:225

شده است؛ زمین هم گهواره: «الَّذِی جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ

مَهْداً»(1)؛ هم رام و آرام: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا»(2)؛ و هم "کفایت" است: «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کفاتاً»(3).

خداوند در سوره "الرحمن" به آسمان به عنوان یکی از نشانه های نظم و قدرت اشاره می کند و می فرماید : «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمیزانَ»(4)؛ «(خدا) آسمان را برافراشت و میزان و توازن برایش قرار داد.» و درسوره یس می فرماید: «لَا الشَّمْسُ ینْبَغی لَها أَنْ تُدْرِک الْقَمَرَ وَ لَا اللَّیلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کلٌّ فی فَلَک یسْبَحُونَ»(5)؛ «ماه وخورشید، هرکدام در مدار خود در حرکتند و شب و روز با نظم خود در پی هم می آیند.» (نظام آفرینش طوری است که ) خورشید و ماه، هیچ وقت با یکدیگر برخورد نمی­کنند. شب از روز جلو نمی افتد و هر ستاره ای در مدارخود می چرخد.

در ابتدای تقویم هر سال به لحظه تحویل سال اشاره شده است. اینکه می گویند "سال تحویل می شود"، یعنی چه؟ اینکه پیش­بینی می کنند در فلان ساعت و دقیقه و ثانیه ، سال تحویل می شود، یعنی حرکت زمین به دور خورشید کامل می شود و سال نو شمسی آغاز می­گردد. اگر در نظام آفرینش، نظمی در کار نباشد، حرکت زمین به دور خورشید، چگونه قابل توجیه است؟ 24 ساعت شبانه روز را چطور می توان تنظیم کرد؟ قرآن می فرماید:

«وَ کلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ»(6)؛ «برای هر چیزی در نزد خدا اندازه­ای است.»؛

«إِنَّا کلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»(7)؛ «ما هر چیز را آفریدیم؛ اما به اندازه.»؛

«قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً»(8)؛ «خداوند برای هر چیزی اندازه قرار داد.»

ص:228

برگ ها، میوه ها، سلول ها، اتم ها و... همگی دارای اندازه معینی است. خلاصه اینکه آفرینش براساس برنامه ریزی است و اگر برنامه نبود، هیچ محققی نمی توانست تحقیق کند و یا نتیجه تحقیق خود را به

عنوان یک قاعده علمی مطرح سازد. این امر که یک محقق، تحقیق کرده و چیزی را کشف می کند و بعد، آن کشف را به عنوان یک قانون علمی مطرح و به موارد دیگر تعمیم می دهد، به خاطر این است که نظام هستی دارای قاعده و برنامه است . اگر نظام هستی، قاعده مند نبود، چیزی که محقق اینجا به دست می آورد، به درد جای دیگر نمی خورد. پس این امر، نشانه نظم موجود در آفرینش است.

63 سالگی، به مدتِ 23 سال، به صورت بریده بریده، آیاتی را که بر او نازل می شود، به مردم ابلاغ می کند و به کسانی که آیات وحی را کتابت می کردند و می نوشتند، می فرماید که این آیه را در فلان سوره قرار دهید. در نهایت، هنگامی که قرآن به طور کامل جمع آوری شد، می بینند که سخنان پیغمبر، همگی براساس نظم و فرمول خاصی است! هیچ استاد دانشگاه و نابغه ای سراغ دارید که حتی در یک ساعت از کلاس­هایش، همه حرف­هایش حساب شده و فرمول داشته باشد؟ مثلا بگوید: «در این یک ساعتی که من در کلاس بودم، هر کلمه و حرف را

چند بار گفتم.» هیچ استاد دانشگاهی - هرچه هم دقت کند- قادر به انجام این عمل نیست؛ اما پیامبر درس نخوانده، حرفهای 23 ساله اش، فرمول دارد. اینها معجزه است! به عنوان مثال:

115 بار کلمه «دنیا» و 115 بار کلمه «آخرت»!

به تعداد کلمه «حیات»، کلمه «موت» آمده است!

12 مرتبه کلمه «شهر» به معنای ماه آمده است، که مطابق با تعداد ماههای سال است.

ص:230

است. در نماز هم، اول رکوع ،

بعد سجده ها به جا آورده می شود. در قرائت، باید اول سوره حمد خوانده شود و اگر این ترتیب ها به هم بخورد، نماز باطل است.

نمازجماعت، مظهر و نماد نظم و انضباط مسلمانان است. همه افراد با هم و به دنبال امام جماعت، این فریضه را انجام می دهند. نباید زودتر از امام حرکت کنند، نباید بلندتر از امام ذکر بگویند، در حرکات و افعال نماز، نباید از امام عقب بیافتند، بلکه در تمامی امور، باید هماهنگ و منظم باشند. در احکام نمازجماعت آمده است که اگر وارد مسجد شدی و می خواهی به رکوع نماز برسی، می توانی در همان لحظه ورود، به امام جماعت حاضر اقتدا کنی و آنگاه در حین نماز حرکت کنی و خود را به جمع برسانی! یعنی اجازه داده اند که در حال نمازجماعت کمی راه بروی تا به صف نمازگزاران ملحق شوی. این خیلی دقیق است.

نکته دیگر در مورد دعاهاست؛ دعای سه شنبه غیر از چهارشنبه و دعای صبح غیر از شب است. گاهی یک دعا در یک جا معنای خیلی بلندی دارد ولی همین دعا در جای دیگر معنایش غلط است. مهم است که مسلمان بداند که چه چیزی کجا باید مصرف شود.

خداوند زندگی پیامبر اسلام را الگوی زندگی اهل ایمان قرار داده و فرموده است: «لَقَدْ کانَ لَکمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة»(1).

در سیره پیامبر اکرم آمده است که اوقات خود را در خانه به سه قسمت تقسیم می کرد: یک قسمت مخصوص نماز و دعا و مناجات با خدا، یک قسمت مخصوص امور شخصی بود و یک قسمت را نیز صرف رسیدگی به خانواده می کرد. آنگاه از وقت شخصی خودش بین خود و مردم تقسیم می کرد: «فَإِذَا أَوَی إِلَی مَنْزِلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثَلَاثَهَ أَجْزَاءٍ جُزْءٍ لِلَّهِ وَ جُزْءٍ لِأَهْلِه وَ جُزْءٍ لِنَفْسِهِ ثُمَّ جَزَّأَ جُزْءَهُ بَینَهُ وَ بَینَ النَّاسِ»(2) رسول

اکرم صلی الله علیه و آله وسلم منشی­های مختلف داشتند و هر کدام از آنها متصدی کار و برنامه ای خاص بودند؛ یکی مسئول صدقات، یکی مسئول قراردادها و.... (3)

خدا در قرآن، به عده ای از فرشته ها قسم خورده که مسئول نظم امور هستند: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً»(4)؛ «قسم به آن فرشته هایی که کارها را تقسیم کردند.»

حتی در مورد جهنم قرآن می فرماید: «لِکلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»(5)؛ «از هر دری، گروهی از افراد برای ورود مشخص می شوند.»؛ یعنی حتی ورود به جهنم هم دارای حساب و کتاب و قاعده است.

همچنین می فرماید: «وَ کلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ»(6)؛ «و برای هرچیز در نزد خداوند؛ قدر و مقداری است.»

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، چندین دعا در این رابطه دارد که یکی از این دعاها، صلوات به فرشته هاست: سلام بر

ص:234

ملک و فرشته ای که مأمور باران است؛ سلام بر فرشته ای که مأمور زمین است. سلام بر فرشته ای که مأمور روح هاست.... و امام نوزده فرشته را نام می برد. آری هر کسی باید در پست خود، مسئولیت خود را انجام دهد.

نقل است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در نماز جمعه، برای جنگ احد فراخوان دادند. جوانی به نام "حنظله" خدمت حضرت رسید وگفت: «امشب شب عروسی من است.» پیامبر به او اجازه داد تا آن شب را بماند و در سحرگاه شنبه، خود را به احد برساند. گفته اند که این آیه، به دنبال این ماجرا نازل شده و نشان دهنده نظم و انضباط در سپاه اسلام است:

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یذْهَبُوا حَتَّی یسْتَأْذِنُوهُ»(1)؛

مؤمنان (واقعی) تنها کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده و هرگاه با پیامبر بر کاری اجتماع نمایند، بدون اجازه او نمی روند.

از این آیه می­آموزیم:

1- حضور در کنار رهبری برای حل مشکلات، نشانه ایمان بوده و ترک آن، نشانه نفاق یا ضعف ایمان است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ ... کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ»؛

2- در مسائل تشکیلاتی که بر اساس همفکری و مشورت، تصمیم گرفته می شود، خودمحوری و خودمختاری ممنوع است: «عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یذْهَبُوا»؛

3- در زندگی اجتماعی، وجود رهبر و پیروی از او لازم است: «عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یذْهَبُوا»؛

4- ایمان باید همراه با تسلیم و اطاعت از رهبری باشد: «لَمْ یذْهَبُوا حَتَّی یسْتَأْذِنُوهُ»؛

5- باید نظام اجتماعی و کارهای گروهی را ارج نهیم: «لَمْ یذْهَبُوا حَتَّی یسْتَأْذِنُوهُ»؛

ص:235

اگر در دنیایتان برنامه ریزی نداشته باشید، خیر نمی بینید، می سوزید و می سازید. و فرمود: «من ساء تدبیره تعجل تدمیره»؛(1) «اگر کسی برنامه ریزی نداشته باشد، به سرعت سقوط می کند.»؛

در حدیثی از امام موسی بن جعفر9آمده است:

«اجْتَهِدُوا فِی أَنْ یکونَ زَمَانُکمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ»؛ سعی کنید که وقت خودتان را به چهار قسمت تقسیم کنید:

1. «سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ»؛ قسمتی برای راز و نیاز با خدا؛

2. «وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ»؛ قسمتی برای کار و کسب درآمد؛

3. «وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یعَرِّفُونَکمْ عُیوبَکمْ وَ یخْلِصُونَ لَکمْ فِی الْبَاطِنِ»؛ قسمتی برای معاشرت با برادران و دوستان مورد اعتماد؛ تا با انتقادهای خود، سبب خودسازی شما شوند و با پندهای خالصانه خود، سبب رشد شما گردند؛

4. «وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکمْ فِی غَیرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلَاثَةِ سَاعَات»(2)؛ و زمانی را خالی کنید برای لذت های حلال (ورزش، نرمش، تفریح، استراحت و...) و با [انجام] این قسمت، برای انجام سه برنامه دیگر توانایی پیدا می کنید.

قرآن در تعریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«وَ کانَ رَسُولًا نَبِیا»؛(3) «پیغمبر رسول و نبی بود.»

«وَ کانَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاهِ»؛(4) یعنی با وجود اینکه به هدایت گری مردم می پرداخت، به خانواده خودش هم توجه می کرد.

ص:237

خداوند در قرآن می فرماید:

«یسْئَلُونَک عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِی مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»(1)

درباره هلال ماهها از تو سؤال می کنند؛ بگو: آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگیِ) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است. و (آن چنان که در جاهلیت مرسوم بود

که به هنگام حج، که جامه احرام می پوشیدند، از درِ خانه وارد نمی شدند، و از نقبِ پشتِ خانه وارد می شدند، نکنید!) کارِ نیک، آن نیست که از پشتِ خانه ها وارد شوید، بلکه نیکی این است که پرهیزگار باشید! و از درِ خانه ها وارد شوید و تقوا پیشه کنید، تا رستگار گردید.

حرکت کرات و ماه، دارای برنامه و زمان بندی دقیقی است که می تواند در برنامه عبادت و نظم امور زندگی مردم مؤثر باشد: «قُلْ هِی مَواقِیتُ لِلنَّاسِ» مردم که درباره هلال از تو می پرسند، بگو که این هلال، راهی است برای شناخت زمان و نظم در امور دینی.

این آیه پیام هایی را به ما یادآوری می کند:

1. اگر جمادات وکرات آسمانی نظم دارند و برای انتظام امور انسان جهت گیری شده اند، انصاف نیست که ما موجوداتی بی نظم و بی حساب و رها باشیم: «قُلْ هِی مَواقِیتُ لِلنَّاسِ»؛

2. حفظ وقت و مراعات نظم در کارها و عبادات، یکی از مصادیق تقوا و فلاح است: «مَواقِیتُ لِلنَّاسِ ... لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ».

نظم و ترتیب در حرکت ماه، یک تقویم طبیعی، عمومی و همیشگی را به وجود آورده که می توان روزشماری کرد و وسیله ای برای نظم و برنامه ریزی می باشد. قرآن می فرماید: «هُوَ الَّذی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِساب»(2)؛

ص:238

«او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاه هایی مقدّر کرد تا عدد سال ها و حساب (کارها) را بدانید.

به آن حضرت گزارش

دهند؛ چنانکه امام به والی خود نوشت: «فَإِنَّ عَینِی بِالْمَغْرِبِ کتَبَ إِلَی»(1)؛ «آن چشمی که در مغرب دارم، (مامور و بازرس ویژه) به من گزارش داده است.»

اکنون نکاتی را بیان می­کنیم که برای همگان و بخصوص کسانی که در این حوزه فعالیت می کنند، بسیار مفید است. علاوه بر اینکه بیانگر جامعیت اسلام و نشان دهنده این است که دین، تنها منحصر به نماز و روزه نیست:

طالوت قوی هیکل نام برده و تجلیل کرده است: «وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْک»(1)؛ یا پیامبر در ماجرایی عمامه اش را برداشت و آن را

بر سر علی بن ابی طالب گذاشت و در جایی دیگر، پرچم را گرفت و به یک نفر دیگر داد و فرمود: «این بیشتر قرآن بلد است.» یعنی نسبت به افراد برجسته و کارهای برجسته بی تفاوت نباشیم.

یسْتَنْبِطُونَه»(1) تا اهل استنباط، آن را تحلیل کرده و طبقه بندی کنند. اخبار، سلسله مراتب و طبقه بندی دارد.

بعضی از خبرها را اگر ندانیم، بهتر است. قرآن می فرماید: «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکمْ تَسُؤْکمْ»(2)؛ «از بعضی امور سؤال نکنید که اگر بدانید برایتان ضرر دارد.»

داشت.» ببینید! پرنده می فهمد که یکتاپرستی، حق و پرستش خورشید، باطل است؛ می فهمد که این باطل را باید به مقامات گزارش دهد. از این معلوم می شود که گاهی زیردستان چیزی را می­فهمند که بزرگان از آن بی خبرند! چنانکه یک روز مورچه ای در مواجهه با سلیمان و لشکریانش فریاد زد: «ای مورچه ها! به لانه بروید که ممکن است لشکریان سلیمان، ندانسته شما را لگدمال و له کنند.» «وَ هُمْ لا یشْعُرُونَ»(1) فرض کنید حالا اگر کسی به یک مدیر کل بگوید که شما این مطلب را نمی دانی، صد رقم پرونده برایش درست می کنیم؛ نه تنها اخراج که نابودش می کنیم؛ اما سلیمان لبخندی زد: «فَتَبَسَّمَ ضاحکاً»(2).

ارعاب درست کنی. مگر می خواهی چه کاری بکنی؟! قرار است که گزارشی بگیری. شما حق ندارید حتی یک حیوان را بترسانید.

می خواهی؟» گفت: «من کلیمی هستم و مسلمان نیستم!» یک کلیمی می خواست فیلمی برای نماز بسازد!

بنابراین، در اجرا باید کسانی را انتخاب کنید و مأموریت بدهید که خودشان هم سوز داشته باشند. نباید کسی باشد که تنها طبق شرح وظیفه، مأموریت و تبصره کار کند، بلکه باید عشق و علاقه و سوز هم داشته باشد.

ص:252

شعیب:را نقل می کند که همگی می گفتند: «ما أسئلُکُم عَلَیه مِن أجرٍ اِن أجریَ الاّ عَلی رَبّ العالَمین»؛ «ما از شما مردم هیچ مزدی نمی خواهیم؛ پاداش ما تنها بر پروردگار جهانیان است.»

پیامبر اسلام نیز انتظار مادی از مردم برای خود نداشت، جز آنکه از آنان می­خواست با اختیار خود، راه خدا را انتخاب کنند: «قُل ما أسئلُکُم عَلیه مِن أجرٍ الّا مَن شاءَ أن یتّخذ الی ربه سبیلًا»(1). سود و نتیجه این امر نیز در حقیقت، به خود مردم باز می گردد؛ مانند معلمی که به شاگردان خود می گوید: «پاداش تدریس من این باشد که درس را خوب فرابگیرید و در این امر کوتاهی نکنید.»

در آیه ای دیگر، پاداش رسالت پیامبر، "مودّت اهل بیت او" درخواست شده است. خداوند خطاب به پیامبرش می فرماید: به مردم بگو: «لا اسئلکم علیه اجراً الاّ المودّة فی القُربی»(2)؛ «من مزدی از شما نمی خواهم، جز آنکه اهل بیت مرا دوست بدارید.» روشن است که دوستی اهل بیت و رهبران معصوم، رمز تداوم راه خدا و انبیاست و پیروی از آنان، به سود خود مردم است و اگر در یک جا مزد رسالت، پیوند با اهلبیت و رهبران معصوم و در جای دیگر، انتخاب راه خدا بیان شده، به خاطر آن است که هرگز میان راه خدا و راه پیشوایان معصوم جدایی وجود ندارد؛ همان گونه که پیوند میان کتاب خدا و عترت پیامبر، تا ابد ناگسستنی است.

کوتاه سخن آنکه، انبیا مزد مادّی از مردم نمی خواستند و انتظارشان، انتخاب و تداوم راه آنان بود: «قل ماسَئلتُکم من أجر فهو لکم»(3).

پیامبران نه تنها توقّع مادی از کسی نداشتند، بلکه وعده مادّیت هم به کسی نمی دادند. در تاریخ می خوانیم که گروهی خدمت پیامبر رسیدند و با وی شرط کردند که اگر به تو

ص:254

ایمان آوردیم، باید حکومت بعد از خود را به ما بسپاری. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «این امر مربوط به من نیست، بلکه در اختیار خدای من است.»

این تنها پیامبر است که در برابر تمام پیشنهادها و وعده های مادّی و تطمیع های غیر قابل وصف مشرکان با قاطعیت می فرماید:

«به خدا سوگند! اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهید و مرا بر زمین و آسمان حاکم کنید، هرگز از راهی که می روم باز نخواهم گشت.»(1)

الف) گران می خرد. (به بهای بهشت)؛

ب) کارهای اندک را هم می پذیرد: «فَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ»(1)؛

ج) به فکر و نیت های خیر هم پاداش می دهد؛

د) خوبی ها را نمایان می کند و زشتی ها را می پوشاند: «یا مَنْ اظْهَر الجمیلَ و سَتَر القَبیحَ».

3. در خصوص نرخ و قیمت: قیمت انسان، بهشت و رضوان الهی است و هر که خود را به کمتر از این بفروشد، ضرر کرده است و به تعبیر قرآن، گنهکاران بر خویش ضرر زده اند: «خسروا انفسهم».

قرآن بارها از کسانی که در مسیر گمراهی اند، با تعبیر «فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُم» یاد کرده است؛ یعنی تجارت شان، سود نبخشیده است.

امام علی علیه السلام می فرماید: «لبِئسَ الْمَتْجَرُ انْ تَرَی الدّنیا لِنَفْسِک ثَمَناً»(2)؛ چه بد تجارتی است، اینکه «دنیا» را نرخ و قیمت خودت بدانی...!

آری، اگر انسان به قیمت خویش آگاه باشد، حاضر نیست برای غیر خدا کار کند.

حتّی شریکانی که برای خدا قرار داده شده است - نه در دنیا و نه در آخرت- قادر به یاری و مساعدت نیستند و کسانی که غیر خدا را پرستیده اند، در قیامت حسرت خواهند خورند که چرا برای راضی کردن کسانی تلاش کرده اند که ناتوان و بی­تأثیر بوده اند. به علاوه، راضی ساختن خدای یکتایی که «سریع الرضا» است، بسی آسان تر از راضی ساختن خدایان متعدّد و معبودهای بی­شمار بدون احساس و شعور است و هر کس که غیر از خدای یکتا را در نظر داشته باشد، گرفتار دشواری های بسیار است.

ساخت و رسوا شدند: «وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کنْتُمْ تَکتُمُونَ»(1)؛ «آنچه را پنهان می کردید، خدا آشکار می کند.»

آنان که با ریا و تظاهر، می خواهند هم خدا و هم خلق خدا را فریب دهند، روزی مکر الهی دامن گیرشان می شود و دستشان رو می گردد.

نمونه های فراوانی از چنین افرادی را هر یک از ما می شناسیم که توجه به سرگذشت آنان هم عبرت آموز و هم هشداری است بر اینکه انسان از ریا و فریب بپرهیزد و عملکردی خالصانه و مخلصانه داشته باشد.

اولیای الهی کار و عبادت را برای خدا انجام می دهند و تنها به پاداش او چشم می دوزند و هر عملشان، صبغه و رنگ الهی دارد؛ که رنگی است ماندگار و زوال ناپذیر: «صبغة الله...»(1) و چه رنگی از رنگ الهی بهتر؛ که هرگز پاک نمی شود و حرارت و سرما و فقر و ثروت و گمنامی و شهرت در آن اثری ندارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

«اخْلِصْ لِلّهِ عَمَلَک وَ عِلْمَک وَ بُغْضَک وَ اخْذَک وَ تَرکک وَ کلامَک وَ صُمْتَک»(2)؛

«کار و دانش و خشم و گرفتن و نگرفتن و سخن و سکوت خود را، برای خدا خالص گردان.»

در این صورت است که کارها و آثارشان باقی می ماند و هر چه که وجهه و چهره خدایی داشته باشد، ماندگار است: «کلُّ شَی ءٍ هالِکٌ الاّ وَجْهَهُ»(3) و آنچه که رنگ ریا و خودنمایی و شهرت طلبی داشته باشد، رنگ می بازد و چیزی برای انسان نمی ماند.

«والحمدلله ربّ العالمین»

ص:263

ص:264