خیارات مبحث بیع

مطلب دیگر این که در بحث سال گذشته که چهار شرط از این شرائط هشت گانه بیان شده فرق آن ها با یکدیگر یا به شروط آینده تا حدودی بیان شده چه فرق است بین این که باید مقدور باشد که شرط اول است و این که محال نباشد که شرط هفتم است. سیدنا الاستاد امام(رضوان الله علیه) فرمودند که شرط هفتم را ما یک شرط جدایی بشماریم این اشکال دارد (1) برای این که شرط هفتم این است که شرط محال نباشد، شرط اول این است که شرط مقدور باشد اگر مقدور نبود محال است اگر محال نبود مقدور است. قبلاً هم بیان شد که یک فرقی است بین مقدور نبودن و محال بودن هر محالی غیرمقدور است اما هر غیر مقدوری محال نیست اگر چیزی محال بود قدرت به او تعلق نمی گیرد ولو انسان موجودی باشد به ﴿کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ﴾ (2) مثل ذات اقدس الهی اما محال شیء نیست ذات اقدس الهی ﴿عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ﴾ است محال شیء نیست مثل این که یک کسی سؤال بکند خدا می تواند چیزی خلق بکند؟ چه را خلق بکند؟ اگر یک چیزی شیء باشد بله تحت قدرت الهی است اما اگر شیء نبود محال شیء نیست. همان بیان نورانی امام صادق(سلام الله علیه) که مرحوم صدوق(رضوان الله علیه) در توحید نقل کرد که شخص آمده بود حضور حضرت عرض کرد که آیا ذات اقدس الهی می تواند زمین را در چیزی شبیه پوست تخم مرغ جا بدهد که نه آن پوست تخم مرغ بزرگ بشود نه زمین کوچک تر, این دوتا روایت است دو تا سؤال هست دو منظر هست، یکی این که آن سائل یک فرد عادی بود حضرت هم طبق آن جواب معروف فرمود: چشمت را باز کن «فَانْظُرْ أَمَامَک» (3) چشمش را باز کرد فرمود چه می بینی؟ عرض کرد آسمان می بینم زمین می بینم فرمود: خدا بزرگ تر از زمین را در کوچک تر از تخم مرغ جا داد و این را که شما می بینید بعضی از وعّاظ و این ها روی منبر می گویند صلوات همه هم بلند می شود و این ها هم می گویند عجب جوابی است. این را کسی که در همین حد بود حضرت به او جواب داد همین صدوق(رضوان الله علیه) در همین کتاب شریف توحید روایت دیگری را نقل می کند که این سائل یک آدم حکیمی بود. همین مطلب را از وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) سؤال کرد حضرت فرمود برای این که خدا ﴿عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ﴾ (4) است «وَ الَّذِی سَأَلْتَنِی لَا یَکُونُ» (5) این کان کان تامه است یعنی آن چه را که تو سؤال کردی شیء نیست ما گفتیم خدا ﴿عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ﴾ (6) است محال شیء نیست.

ص: 52

پرسش: قبل از خلقت هر چیزی هیچ چیز شیء نیست.

پاسخ: اما آن معلوم هست در وجود علمی حق تعالی هست شیء خلق می کند خدای سبحان ﴿ أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ﴾ (1) او «علم فخلق» این که می فرماید ﴿إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ﴾ (2) به معدوم مطلق به معدوم محض که خطاب نمی شود این معلوم الهی است معلوم الهی شیء است اما دو دوتا پنج تا معلوم نیست اگر کسی خیال کند دو دوتا پنج تا است این جهل است نه علم آن صورت علمیه ذات اقدس الهی که معلوم است خدا آن شیء را «علم فخلق» این که مرحوم حکیم سبزواری دارد که:

«فالکل من نظامه الکیانی ینشأ من نظامه الربانی» (3)

همین است؛ یعنی اول نظام ربانی است نظام علمی است در علم ذات اقدس الهی, بعد آن علم را عین می کند. «فلکل من نظامه الکیانی ینشأ من نظامه الربانی»

اما معدوم محض؛ یعنی محال، نه در علم است نه در عین.

بنابراین اگر ذات اقدس الهی به یک چیزی امر می کند این وجود علمی دارد بعد وجود عینی پیدا می کند محال لا شیء است چون محال لا شیء است تحت هیچ شرطی قرار نمی گیرد اما ممکن است یک چیزی محال نباشد شیء باشد ولی مقدور این آقا نباشد این شرط باطل است. اگر یک غواصی در داد و ستد با دیگری شرط بکند که به این شرط که من فلان گوهر فلان اقیانوس را به شما می دهم یک شرطی است معقول و مقبول، اما یک آدم عادی که اهل غوص نیست و دسترسی به عمق اقیانوس ندارد این مقدور او نیست لذا روشن شده بود که بین شرط اول و هفتم فرق است هر محالی غیرمقدور هست اما هر غیرمقدوری محال نیست چه این که بین شرط دوم و شرط چهارم فرق بود. شرط دوم این که مشروع باشد، شرط چهارم این که مخالف کتاب و سنت نباشد. آن جا مشخص شد که مشروع بودن اگر به متعلق شرط برمی گردد این بازگشت اش به عدم مخالفت کتاب و سنت است اما به خود تعهد و شرط برگردد بله می تواند یک امر مستقل باشد. بنابراین فروغ این هشت شرط هرکدام در جای خودش «فی الجمله» مشخص شد. اما در شرط ششم که برخی از سوالات یا اشکالات مانده است این است؛ در شرط ششم (4) فرمودند که اگر این شرط مجهول بود «جهلاً غرریاً موجباً لسرایة الغرر الی البیع» این شرط باطل است برای این که آن بیع را باطل می کند شرط در ضمن باطل، باطل است. اگر ما گفتیم شرط غرری باطل است نیازی به سرایت ندارد. اگر گفتیم شرط غرری باطل نیست آن فرمایشات علامه در تذکره که فرمود «نهی النبی عن الغرر» (5) ثابت نشد این مرسله جبران نشد باید بیع غرری باشد باید غررش سرایت بکند به بیع تا مشمول آن حدیث معروف بشود که «نَهَی رَسُولُ اللَّهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم): عَنْ بَیْعِ الْمُضْطَرِّ وَ عَنْ بَیْعِ الْغَرَرِ» (6) وقتی بیع غرری باطل شد شرط در ضمن بیع هم باطل است. در شرط ششم چهار صورت ترسیم شد: صورت اول این بود که این شرط در حریم معامله به عوضین برمی گردد این مدلول مطابقی است. اگر این شرط غرری بود عوضین را غرری می کند متن معامله می شود غرری و باطل. قسم دوم و صورت دوم این بود که به مدلول التزامی عقد برمی گردد؛ یعنی این تسلیم و تسلّم این تعهد بر وفا این درگیر است مشروط به این شرط است وقتی این غرری بود غرر سرایت می کند به مرحله تسلیم و انسان نمی داند که بالأخره این کالایی که فروخت یا خرید به دستش می آید یا نمی آید این قسم هم باطل است. قسم سوم و قسم چهارم از نظر موضوع فرق می کرد با قسم اول و دوم؛ ولی از نظر حکم بیان شده بود که قسم سوم حکمش مثل قسم اول و دوم است. قسم سوم و چهارم آن است که این شرط در ضمن عقد به نحو ظرفیت قرار گرفت؛ نه آن هدف اصلی آن است که این شرط به مدلول مطابقی برگردد یعنی عوضین یا اصل تعویض؛ نه به مدلول التزامی برمی گردد که تسلیم و تسلّم باشد برای این که روی این مبنا که شرط ابتدائی نافذ نیست این شرط از ابتدائیت به در بیاید این را در ضمن عقد ذکر کردند این دو قسم داشت قسم سوم بود و قسم چهارم در قسم سوم این طور بیان شده بود که چون این شرط مهم است و شارط روی این شرط حساس است برای این که آن «مشروطٌ علیه» را آن طرف را درگیر بکند متعهد بکند که به این شرط عمل بکند مدلول التزامی عقد را به این گره می زند یا این را به آن گره می زند می گوید اگر به این شرط وفا نکردی من خیار تخلف شرط دارم معامله را به هم می زنم این شرط هیچ مساسی با معامله ندارد هیچ پیوندی با مدلول مطابقی یا مدلول التزامی ندارد؛ ولی این شرط کننده برای این که آن «مشروطٌ علیه» را متعهدتر بکند که وفا بکند می گوید که اگر این کار را نکردی من معامله را فسخ می کنم. پس گرچه لبّاً این عقد ظرف است برای این شرط؛ ولی اهتمام به این شرط وادار کرده که این شرط را به آن مدلول التزامی گره بزند، این بود که گفته شد قسم سوم به همان قسم دوم برمی گردد.

ص: 53

پرسش: اگر خارج از موضوع آن حکم باشد دیگر نمی تواند دلالت کند.

پاسخ: چون در ضمن عقد شد به او گره خورد چون به دست این هاست این شرط سعه و ضیقش به دست آن طرفین است. قسم چهارم این بود که این به نحو قضیه حینیه محض است برای این که از ابتدائیت دربیاید اگر به نحو قضیه حینیه شد و از ابتدائیت درآمد کسانی که می گویند این شرط باید در ضمن عقد باشد «بایُّ انحاء» این شرط در ضمن عقد است و «لازم الوفا» است اما آن آثاری که قبلاً بار بود بر این ها بار نیست یکی این که اگر این شرط مجهول بود که محل بحث در شرط ششم (1) همین است. اگر این شرط مجهول بود «جهلاً موجباً للغرر» چون این فقط به عنوان مظروف است و عقد به عنوان ظرف غرر این سرایت نمی کند به عقد, عقد را باطل نمی کند ولو این شرط غرری است. اگر ما آن مرسله تذکره را پذیرفتیم که «نهی النبی عن الغرر» (2) این شرط می شود باطل اگر نپذیرفتیم گفتیم «نَهَی رَسُولُ اللَّهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم): عَنْ بَیْعِ الْمُضْطَرِّ وَ عَنْ بَیْعِ الْغَرَرِ» (3) نه «عن الغرر» (4) دلیلی بر بطلان این شرط نیست این یک حکم، دوم این که اگر این شرط عمل نشد خیار تخلف شرط نیست. چرا؟ برای این که این شرط نه به مدلول مطابقی گره خورد نه به مدلول التزامی, ظرف و مظروف اگر به نحو قضیه حینیه باشد فقط یک معیّت زمانی دارند در این گونه از موارد خب تخلف کرده. چرا این شخص خیار داشته باشد؟ اگر غرض لبّی با معامله ندارد معامله فقط ظرف است و در مقام انشا هم به هیچ کدام از این دو حوزه گره نزد «کما هو المفروض» دلیلی ندارد که تخلفش خیار شرط بیاورد پس اگر مجهول بود، جهلش «جهلاً غرریا» غررش سرایت نمی کند معامله را باطل نمی کند و اگر هم تخلف شد خیار آور نیست. هم زمان خیلی چیزها واقع می شود الآن شما ببینید این کاسب کارها هم زمان به نحو قضیه حینیه، در حینی که دارد این کالا را به زید می فروشد با این دست به عمر می فروشد این ها دوتا فعل است بیگانه است هم زمان است قضیه حینییه هم هست چون معاطات هست صیغه هم این چنین است. دو نفر سؤال کردند که این چند؟ می فروشی یا نه؟ این یا با لفظ گفت آری به هردو گفت یا با سر اشاره کرد گفت آری به هردو، اگر با سر اشاره کرد می شود بیع معاطاتی اگر با لفظ گفت می شود بیع قولی, هم زمان بود این پیوند فقهی نمی آورد. بنابراین فرق جوهری شرط چهارم با شروط دیگر روشن است. مطلب بعدی این است که اگر یک چیزی را انسان بخواهد در حوزه «لَا یَحِلُّ مَالُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِلَّا بِطِیبَةِ نَفْسٍ مِنْهُ» (5) اعمال بکند صرف قصد کافی است. همین که نیت دارد کافی است. قصد کرده که این آقا اگر از او خواستند در این جا نماز بخواند یا این جا بیتوته کند جائز باشد. اراده, قصد, رضای باطنی همه این ها کافی است. اما اگر خواست در حوزه تملیک و تملّک دخل و تصرف بکند یک مالی را از ملک خود خارج بکند یک ملکی را از مال دیگری وارد ملک خودش بکند این دیگر صرف قصد کافی نیست انشا باید باشد آن مقصود را آن چه را که نیت کرده است باید بیاورد تحت انشا؛ وقتی که تحت انشا آورد تحت الزام آورد نقل و انتقال روی این مقصود قرار گرفت می شود بیع, می شود اجاره وگرنه صرف این که کسی قصد دارد این فرش را به زید بفروشد این قصد که اثر نکرده تا تحت انشا نیاید حالا یا مبرزش یا فعل است یا قول، ولی بالأخره باید تحت انشاء بیاید. ما از کجا می فهمیم این تحت انشا آمده یا حرفی زده گفته «بعت» یا فعلی انجام داده که این فرش را تا کرده داده به دست دیگری؟ اگر مبرز نداشته باشد می شود رضایت، اگر رضایت شد در بحث «لَا یَحِلُّ مَالُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِلَّا بِطِیبَةِ نَفْسٍ مِنْهُ» کارساز است اما در بحث ﴿لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ﴾ (6) کارساز نیست چون در نقل و انتقال اقتصادی و تجاری صرف رضایت کافی نیست تجارت لازم است شما می خواهد مالک بشوید مال مردم را یا نه؟ اگر بخواهید مالک بشوید باید انشای نقل و انتقال بکنید.

ص: 54

بنابراین در امور تجاری و اقتصادی تا آن مقصود آن چه را که انسان قصد کرد آن چه را که نیت کرد آن چه را که اراده کرد آن تحت انشا نیاید یک، و انشا را با فعل یا قول ابراز نکند دو، نقل و انتقال حاصل نمی شود سه، این فرق جوهری است که انسان بخواهد در مال کسی تصرف بکند یا بخواهد مالی را به دیگری منتقل بکند. کسی قصد وقف کرده که صیغه نخوانده قصد نذر و عهد و یمین کرده انشا نکرده این ها هیچ کدام الزام آور نیست باید آن امر مقصود را به انشا دربیاورد. مطلب بعدی این است که الآن تمام این کنوانسیونها، مواثیق بین المللی این قطعنامه ها این تعهدها این تفاهم نامه ها همه این ها جزء شروط ابتدائی است اختصاصی به بیمه و امثال بیمه ندارد ببینید دوتا نهاد، دوتا ارگان این ها تفاهم نامه امضا می کنند که ما با هم این کار را بکنیم یا دو نهاد فرهنگی است ما این گونه تبادل فرهنگی را داشته باشیم این ها همه جزء شروط است « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » (1) و الزام آور هست گرچه در برخی از فرمایشات مرحوم شیخ بی مهری پیدا می شود و در بعضی از فرمایشاتشان مهرورزی؛ لکن فتوای شفاف و روشن را آقای سید محمد کاظم(رضوان الله علیه) (2) عمل کرده قبل از ایشان صاحب عوائد (3) بیان کرده مرحوم آقای سید محمد کاظم(رضوان الله علیه) (4) می فرماید که « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » شما اگر حرف جناب قاموس (5) و فیروزآبادی را بخواهید نگاه بکنید، صحاح (6) هم هست لغویین دیگر هم هستند آنها هم آمدند بررسی کردند گفتند شرط همان عهد است چه در ضمن عقد باشد چه نباشد پس « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » (7) مطلق این تعهدها، مطلق تفاهم ها، مطلق قطعنامه ها همه را شامل می شود. این ها اگر تعهد کردند که برابر این یک چیزی را امضا بکنند روی آن تعهد آمدند قطعنامه کردند گفتند فلان کس کذا, فلان کشور کذا, اگر مقدور بود, اگر مشروع بود, اگر مخالف کتاب و سنت نبود و اگر و اگر و اگر این هشت شرط را داشت « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » شامل حالش می شود و «واجب الوفا» است.

ص: 55

پرسش: اطلاق وقتی بسته می شود که قرینه برخلاف نباشد مبتنی بر مقدمات حکمت باشد قاموش قرینه برخلاف نیست؟

پاسخ: نه قبلاً گفته شد که لغوی کارشناس در استعمال است نه در وضع لغوی که از واضع خبر ندارد لغوی رفته فحص کرده دید که مردم این طور به کار می برند چه لفظ حقیقت است چه لفظ حقیقت نیست این نیست. حرف مرحوم آقای سید محمد کاظم(رضوان الله علیه) (1) این است که این صحاح هم هست اگر اقوالی از او نباشد مثل او است این ها هم گفتند شرط همان تعهد است دیگر نگفتند «الزام فی ضمن البیع او غیره» بنابراین این می شود تعهد. بعد یک چیز دیگری که باز یک فتوای زنده و روشنی دارد مرحوم سید, این است که ببینید مرحوم سید جزء محشیانی هست که آمده در متن ماتن یعنی درست است مرحوم آخوند قدرت اصولیش خیلی است و فقهای دیگر اما بعد از مرحوم شیخ تمام همّت ها متوجه مکاسب ایشان شد ولی مرحوم آقای سید محمد کاظم که آمد تعلیقه ای نوشت با تعلیقه مرحوم آقای سید محمد کاظم، بزرگان نجف همان کار را کردند که با متن مکاسب کردند این چنین نیست که بگویند آن یکی از حواشی است دیگری هم حاشیه ای دارد سومی و چهارمی هم حاشیه دارند. با حواشی مرحوم سید همان کار را کردند که با متن مکاسب کردند. یک مدیریت خوبی هم داشت همان طور که مرحوم شیخ در قم مدیریت داشت آن هم یک مدیریت داشت منتهی مدیریت سیاسی و اجتماعی نبود مدیریت حوزوی بود مدیریت فقهی بود. مرحوم آقای شیخ محمد حسین [شیخ محمد حسین کاشف الغطاء نه آن کاشف الغطاء معروف] مرحوم آقای شیخ محمد حسین یکی از محشی های همین عروه است این پیش مرحوم سید درس می خواند. می گفت مرحوم سید برای پیدا کردن یک فرع مثلاً جایزه قرار داده بود که یک لیره عثمانی می داد به کسی که یک فرع جدیدی پیدا کند. این که می بینید عروه سکه قبولی خورد برای همین است خب مرحوم سید درست است فقیه بود اما یک محقق و چیزنویس و قلم فرسا نبود به دلیل این که مکاسب اش یک کتاب تقریری است اما «عروه و ما ادراک ماالعروه» پرونده اش, ورود و خروجش, موضوع یابی اش چیز دیگر است. اگر می بینید سالیان متمادی عروه در حوزه مانده و همه محققین روی عروه حاشیه کردند چون مدت ها رویش کار شده. مرحوم آقای شیخ محمد حسین دارد که یک لیره عثمانی ایشان به هر طلبه ای می داد که بتواند یک فرع جدیدی, یک مسئله جدیدی, یک موضوع جدیدی بیاورد گویا این کار را کرده مدیریت فقهی، مدیریت حوزه باعث شد که عروه به این عظمت و جلال خودش را نشان داد. کار تنهایی خیلی سخت است گاهی ممکن است انسان به جایی برسد که ﴿ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ﴾ (2) اما کاری که سکه قبولی بخورد و ذوق ها بپذیرد و همه علما روی آن صحه بگذارند و فرع بندی اش آکبند قوی باشد همین عروه است خیلی ها کتاب نوشتند مرحوم آقای سیدابوالحسن(رضوان الله علیه) «وسیلة النجاة» را نوشته آن وسیله اش کار عروه را نتوانست بکند با این که اصرار مرحوم آقای سید ابوالحسن این بود که چیزهایی که در عروه نیست در وسیله بنویسد. مرحوم سید فصل معاملات و این ها را در عروه نیاورده بود مرحوم آقای سید ابوالحسن آورده اما شما می بینید بین وسیله و عروه خیلی فرق است. کارهای جمعی با مدیریت یک مطلب دیگری است. مرحوم آقای سید محمد کاظم(رضوان الله علیه) روی علمیّتی که داشت تعلیقات فقهی ایشان با تعلیقات فقهی دیگر فرق می کند که برخی از فقها با تعلیقات مرحوم آقای سید محمد کاظم همان عملی می کنند که با مکاسب مرحوم شیخ کردند. این بزرگوار اصرار دارد که شرط ابتدائی نافذ است و الآن یکی از بهترین راه برای تنفیذ و امضاء و رسمیت بخشیدن و بخشودن این قطعنامه ها, کنوانسیون ها, میثاق ها, تفاهم ها و مانند آن همین « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ» (3) است. فتوای زنده و روشن و شفاف ایشان این است که شرط مطلق است (4) چه در ضمن عقد باشد چه نباشد بعد گله می کند از مرحوم شیخ که چه فرمایشی است که شما می گویید که اصحاب نگفتند که نگفته؟ صاحب عوائد این نراقی از فحول فقهای متأخر، این هم فتوا داده که وعد «واجب الوفا» است (5) این هم مثل آن است بعد می فرماید: همان طور که شرط مشمول « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ» (6) است و «واجب الوفا» است ادلّه وجوب وفای به وعده هم او را شامل می شود. شما می بینید خیلی ها می گویند وعده حکم اخلاقی است «واجب الوفا» نیست. وعده کرد و خلاف کرد به ملت وعده داد و عمل نکرد همین؟ خب نشد نشد. این چنین نیست. اگر به زید یا به فرد یا به جمعیت وعده دادیم عمل به او واجب است وفای به او واجب است.

ص: 56

پرسش: اگر به کسی وعده داد که این مال را به شما می فروشم آیا واجب است بفروشد؟

پاسخ: وعده داد؟ بله فتوا این چنین است. چون روایاتی که دلالت می کند به وجوب وفای به وعد خیلی است.

پرسش: حتی اگر فروخته باشد در مجلس می تواند فسخ کند پس چطور قبل از فروش نمی تواند.

پاسخ: احکام بیع بار است «الْبَیِّعَانِ بِالْخِیَارِ مَا لَمْ یَفْتَرِقَا» (1) احکام بیع بر او بار است. یک وقت انسان قدرت ندارد بیگانه آمده تحریم کرده دست آدم را بست «رُفِعَ عَنْ أُمَّتِی تِسْعَةُ» (2) یک وقت است خود آدم وفا نمی کند یک وقت است نه بیگانه قهار جبار ظالم آمده تحریم کرده آن که بر اساس حدیث رفع خارج است. غرض این است که خود وعده وجوب وفا می آورد این که گفتند وعده حکم اخلاقی است می گوید نه «واجب الوفا» است؛ منتهی یک مشکلی در فرمایش مرحوم سید هست که فرمودند که وعده اِخبار است و « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » (3) انشا است. (4) این سخن تام نیست چون وعده و وعید هر دو انشایند هیچ کدام اخبار نیست اگر کسی گفت من این کار را می کنم این جمله خبریه ای است که به داعی انشا القاء شده؛ مثل تهدید اگر به فرزندش گفت می زنم این طور نیست اگر نزد دروغ گفته باشد این وعید و وعده هر دو انشایند ولو به صورت جمله خبریه واقع شده باشند. اگر کسی دیگری را تهدید کرده بعد به آن تهدید عمل نکرده این را نمی گویند دروغ گفت؛ برای این که این انشا است انشا صدق و کذب ندارد که انشا از واقعیت خارج خبر نمی دهد که بنابراین وعده انشا است مثل وعید و ایشان می فرمایند که روایاتی که دلالت می کنند بر وجوب وفای به وعده مسئله شرط را هم شامل می شود.

ص: 57

پرسش: اگر این طور باشد حنث قسم معنی پیدا نمی کند.

پاسخ: چرا؟

پرسش: برای این که آن هم یک نوع انشا است.

پاسخ: انشا است باید عمل بکند و نکرده. بیع مگر انشا نیست اگر کسی فروخت و نداد معصیت کرده این چنین نیست که معصیت مربوط به خصوص است. آنجا مربوط به صدق و کذب بود که می گوییم اگر نکرد به کذب برمی گردد و کذب معصیت است نه ترک وعید. حالا اگر کسی به کودکش گفت من اگر این کار را نکردی در امتحان مثلاً موفق نشدی تنبیه می کنم این وعید است؛ حالا اگر کودک موفق نشد در امتحان آن نمره را بگیرد ایشان بچه را نزد معصیت کرد چون دروغ گفت, حالا زدن واجب است؟ این به صدق و کذب برمی گردد که می گوییم کاری به آن نداریم. اما معنایش این نیست که اگر چیزی انشا بود «واجب الوفا» نیست این ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ (1) چرا «واجب الوفا» است؟ با این که انشا است نه از باب صدق و کذب است وفای به این کار واجب است وعده همین طور است. خلف وعده جایز نیست اما تخلف از وعید مطابق با حکمت است. بنابراین ایشان فرمایش شان این است که شرط چه در ضمن عقد باشد چه در ضمن عقد نباشد «واجب الوفا» است مشمول عموم « الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ » (2) است و وعده هم این چنین است یک حکم اخلاقی نیست وفای به وعده واجب است.

حالا چون روز چهارشنبه است شاید نرسیم به تتمیم بحث شرط هشتم، یک چند جمله ای هم چون در روزهای چهارشنبه معمولاً بحث های اخلاقی داشتیم این را داشته باشیم. از ماها که معممیم و در حوزه ها زندگی می کنیم یک توقع دیگر است و از افراد دیگر توقع دیگر. آن توقعی که فرق می کند این نیست که ما آدم خوبی باشیم آن ها آدم خوب، این یک توقع مشترک است که همه ما باید آدم خوبی باشیم اما به توده مردم راهنمایی کردند به ما گفتند اصرار کردند که ما توشه تهیه کنید زاد تهیه کنید اهل تقوا باشید ﴿تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی﴾ (3) می بینید در هر سوره ای در هر آیه ای در هر روایتی بالأخره سخن از تقوا مطرح است. اما تقوا ره توشه است زاد است. دیگر توده مردم سؤال نمی کنند که این زاد یعنی چه؟ زاد برای آن است که ما را به جایی برساند حالا رسیدیم آن جا, آن جا چه خبر است؟ این را شما می بینید غالب افراد سؤال نمی کنند. حالا ما رسیدیم آن جا, آن جا چه کار بکنیم؟ و از آنجا چه دستور داریم؟ شما می گویید اگر کسی قصد زیارت ثامن الحجج(سلام الله علیه) را داشت یک مقدار ره توشه لازم است بسیار خب؛ حالا رفتیم حرم مطهر آن جا چه کار بکنیم آن جا که زاد نمی خواهد که زاد برای رسیدن به مقصد است دیگر حالا ما به مقصد رسیدیم مقصود را چگونه در مقصد ببینیم با او چه بگوییم؟ این در غالب حرف وضع نیست می گفتند شما حالا چه کار دارید آن جا بالأخره پذیرایی تان می کنند این اصلاً به ذهن خیلی ها نمی آید شما از نود درصد سؤال بکنید که بالأخره این زاد و توشه شما را برد آن جا, آن جا چه کار می خواهید بکنید؟ به ذهن خیلی ها نمی آید. اما این مناجات های شعبانیه و امثال شعبانیه برای آن نیست که ما باتقوا بشویم یک انسان متّقی دارد این ها را می خواند. انسان متّقی این ها را می خواند می گوید شما که حالا آمدید به مقصد با مقصود این کارها را بکن این حرف را بزن می توانی نیازمندانه با او ناز کنی؛ اما نیاز یادت نرود غالب ما غالب افراد با نیاز داریم زندگی می کنیم خدایا ما محتاجیم خدایا فقیریم خدایا مسکینیم, مستکینیم, مستجیریم با نیاز زندگی می کنیم؛ اما یک نازی هم هست. نازی هست در بستر نیاز. این دعای نورانی افتتاح ماه مبارک رمضان را که می خواندیم چه می گفتیم؟ چند جمله ای که گذشت آن وقت سربلند کردیم گفتیم «مُدِلًّا عَلَیْکَ» (4) خدایا من می خواهم با تو ادلال کنیم ادلال؛ یعنی دلال یعنی غنج یعنی ناز، می خواهم با تو ناز کنم این جا سخن از نیاز نیست این که دلیل نیست این دلال است این ناز است ناز را کجا نشان می دهند در مناجات شعبانیه آن ادله نیست که از باب دلیله باشد این ادلال است ادلال با دلال کار دارد «مُدِلًّا عَلَیْکَ» من آمده ام ناز بکنم ناز چیست؟ ناز در مناجات شعبانیه این است که خدایا تو اگر یک وقت به من اعتراض بکنی بگویی چرا گناه کردی؟ من هم به تو اعتراض می کنم می گویم تو چرا نبخشیدی؟ تو چرا ستاری نکردی؟ «انْ اخَذْتَنِی بِجُرْمِی اخَذْتُکَ بِعَفْوِکَ» (5) این یعنی چه؟ این را که می تواند بگوید؟ کسی جرأت دارد در قیامت به خدا بگوید: خدا اگر او را به محاکمه دعوت کرده گفته چرا فلان کار را کردی؟ این زبانش باز باشد بگوید خدایا تو چرا نبخشیدی؟ آن روز که ﴿لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابًا﴾ (6) این مال کیست؟ این مال اهل تقوی است اهل تقوای بی چاره که فقط اهل زاد است نه اهل مقصد و مقصود. این اوحدی از سالکان به این جا می رسند که این بستر نیاز را دارند «الی الابد» در بهشت هم رفتند این نیاز را دارند. آن جای جای لغو و لهو و حرف باطل نیست انسان در بستر نیاز زندگی می کند؛ اما حالا که در بستر نیاز زندگی می کند نیازش گاهی به این است که ﴿غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ﴾ (7) داشته باشد گاهی نیازش به این است که اولیای الهی را زیارت کند گاهی نیازش به این است که از یک عده ای شفاعت کند این امور است گاهی نیازش به این است که با او ناز کند «انْ اخَذْتَنِی بِجُرْمِی اخَذْتُکَ بِعَفْوِکَ» (8) منم مؤاخذه می کنم. این تنها مناجات وجود مبارک حضرت امیر که نبود که مناجات ائمه(علیهم السلام) است به ما هم گفتند بخوانید پس معلوم می شود این راه باز است ولی غالب ما تا مقصدیم از آن به بعد خبری نیست. الآن کسی که بخواهد به زیارت ثامن الحجج(سلام الله علیه) برود یک کارتن غذا بس او است اما یک کامیون دارد می برد این که می بینید مرتب نماز بخوان روزه بگیر ذکر بخوان این یک کامیون غذا بردن است؛ منتهی وقتی در مشهد رفت این را تقسیم می کند و ثواب بیشتری می برد این جا هم وقتی وارد صحنه بهشت شد ﴿غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ﴾ (9) بیشتری به او می دهند ﴿جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ﴾ (10) بیشتر می دهند ﴿وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ﴾ (11) جنتان و جنتان و جنانی به او می دهند در همین حد؛ اما ﴿عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ (12) ببرند نیست. آن که در پایان سورهٴ مبارکهٴ قمر است این است که ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ﴾ (13) ممکن است کسی دو بهشت داشته باشد چهارتا بهشت داشته باشد ده تا بهشت داشته باشد. ﴿وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ﴾ (14) بعد ﴿وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ﴾ (15) فراوان است چه این که فرمود ﴿أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی﴾ (16) بعضی یک نهر دارند بعضی ده نهر دارند این ها ممکن است اما ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ نَهَر﴾ (17) بدون واو و بدون فاء﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنّاتٍ وَ نَهَر فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾. این ﴿عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ دیگر سهم او نیست؛ برای این که او فقط به فکر توشه بود توشه مال راه است انسانی که به مقصد رسیده است که زاد تهیه نمی کند یک چیز دیگر لازم است آن جا آن چیز دیگر که مطرح نشد. جای عرفان اسلامی این جا است بقیه اوهام است. خدا غریق رحمت کند مرحوم صدرالمتألّهین را از این عرفان بافی های باطل، وحدت وجودی های باطل، تصوف های باطل همیشه بود. ایشان یک کتابی نوشته به نام «کسر اصنام الجاهلیة» فرمود این عرفان های باطل، این صوفی گری ها این وحدت وجودی های باطل، این ها بت های جاهلیت است این ها را باید شکست با برهان باید شکست با عرفان باید شکست تا آدم برسد به جایی که بالأخره ببینید با که دارد حرف می زند در بستر نیاز, در بستر نیاز تا کجا می تواند برود. بعد هم انسان این نازش را بالا می برد بالا می برد بالا می برد کارها را تقسیم می کند بعد به خدای سبحان عرض می کند در همان مناجات شعبانیه، خدایا من از راه دور آمدم اول منادات کردم بعد به شما نزدیک شدم مناجات کردم نفسم بند آمد حالا نوبت توست تو حرف بزن من بشنوم «وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ نادَیْتَهُ فَاجابَکَ وَ لٰا حَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلٰالِکَ، فَناجَیْتَهُ سِرّاً» (18) خدایا از این به بعد تو مناجات بکن با من این حرف ها مال کیست؟ اینها مثل «وَ لَا تَنْقُضِ الْیَقِینَ أَبَداً بِالشَّکِّ» (19) نیست که با هفت هشت سال درس خواندن حل بشود یعنی یک مبادی می خواهد با جان کندن. انسان می تواند با خدای خودش نیاز بکند یک، ناز بکند دو، کارها را تقسیم بکند سه، این ها یعنی چه؟ این ها راه عملی است و دستور است که متأسفانه متروک است در این ادعیه ما «وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ ... فَناجَیْتَهُ» (20) خدایا از این به بعد دیگر نوبت توست, تو با من مناجات بکن جای ندا نیست نگویید ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا﴾ (21) این یا ندای مال انسان دور است من که آمدم حضور شما پس لازم نیست بگوید «یا ایها العبد»، «یا ایها الکذا, یا ایها الکذا» من که آمدم حضور شما نوبت منادات تمام شد مرحله مناجات است مناجات هم سهمیه من تمام شد حالا نوبت شما است «وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ ... فَناجَیْتَهُ» (22) بعد هم آن توفیق را بده که من نجوای آهسته شما را بشنوم و کار موسی کلیم(سلام الله علیه) را بکنم «فَصَعِقَ لِجَلٰالِکَ» مدهوش بشوم نه بیهوش، آن مدهوشی اش را هم به من بده این دیگر صوم و صلاة نیست این ﴿تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی﴾ (23) نیست این روی سکوی تقوا ایستاده دارد پرواز می کند یعنی انسانی که صددرصد عادل است صددرصد متّقی است حدوثا ًو بقاءً، روی سکوی تقوا دارد این حرف ها را می زند که اگر _ معاذ الله _ یک ذره ای این سکو آسیب ببیند این از راه پرت می شود این راه ها هست. این راه ها گذشته از این که آن برکات معنوی فراوان را دارد برکات حوزوی فراوان دارد من اگر به دنبال علم همین «ضرب یضرب» که در فقه و اصول و فلسفه و کلام ما هم هست به دنبال این هم باشیم او را بهتر به ما می دهند یعنی همین علوم حصولی همین مفاهیم که کمتر کار با مفهوم ساخته می شود این ها را هم بخواهیم این ها را هم به ما می دهند چون همه چیز هست. اگر فرمود هر چه بخواهند ما می دهیم ﴿لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فیها وَ لَدَیْنا مَزیدٌ﴾ (24) این است دیگر اگر کسی بخواهد در این رشته ها کامل بشود در این رشته ها هم به او می دهند این چنین نیست که فقط آن مربوط به آن عالَم باشد و حوری های آن عالَم, خیر. این ﴿اتَّقُوا اللّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللّهُ﴾ (25) یا «جَرَی یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ عَلَی لِسَانِهِ» (26) با این ها حرف ها هست. اگر این ها هست گفتند سرمایه اصلی اش هم اخلاص هست امیدواریم که خدای سبحان به برکت قرآن و عترت، این اخلاص را نصیب همه مخصوصاً حوزویان بکند ما را هم محروم نکند که ما هم بتوانیم هم راه را درست برویم هم به مقصد برسیم هم بفهمیم با مقصود چه کنیم.

ص: 58

«والحمد لله رب العالمین»