ص:2

4 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

2 . رضاخان، شوکتالملک و عملیات قتل پسیان 65

3 . سرکوب بقایا ی جنبش جنگل 68

4 . رضاخان، احساناللهخان و م یرزا کریمخان رشت ی 75

5 . آرای شن یروه ا ی سیاس ید ر مجلس چهارم 80

6 .جمع یت ا صلاح طلب و سوسیال ی س تها 85

7 .ماه ی ت جنبش باستانگرا ای ن 88

8 . برنامههای دولت قوام 91

9 .انگل ی سی ه ا و س یاست تضعی فد ولت قوام 98

10 . شوروی، انگلی س و سقوط قوام 107

11 . رضاخان در مسی ر خودکامگی 112

فصل سو م/ انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 119

1 . سرنوشت قیام لاهوت ی 121

3 . عامل اصل یک ودتا کیست؟ 134

4 .رضاخان و سرکوب مطبوعات 140

5 . دستها یپ نهان و بلوا یم حله کلیم ای ن 151

6 . مشیرالدوله و بحث امتیاز نفت شمال 158

7 . رضاخان و سیاست تزلزل در کابینه مشیرالدوله 160

فصل چهار م/ انگلیس و دولت دوم قوام 171

1 . انگلستان، مسئله شی خ خزعل و جنگ شلی ل 174

2 .اختلافا فکنی ب ی ن عشای ر 192

3 . فروگرفتن اقبا لالسلطنه و سردار مقتدر طالش ی 197

4 .انگلستان، س یمیتقو و مسئله کردستان 208

5 . انگلیس و عم لیات سقوط قوام 226

6 . مدرس و پیشنهاد استیضاح رضاخان 229

7 . استعفا ی رضاخان و دسای سق شون 232

8 . سیاست اسطورهساز یا ز رضاخان 235

ص:4

فهرست مطالب 59 . بهار و تحلی لم وازنه نیروها 236

فصل پنج م/ دولت مستوفی و مقدمات صعود رضاخان 247

1 . ائتلاف نخبگان و اوبا ش 251

2 .حمله اوباش به مجلس چهارم 255

3 . روانشناسی اق لی ت عوامفری بم جلس 262

فصل شش م/ مشیرالدوله و واپسین تلاشها 267

1 . ایران و مسئله تبعی د علمای مق ی مب ی ا نلنهرین 268

1 . کابینه مشیرالدوله و موضوع علما یم هاجر 278

2 . بازتاب تحولات عراق در ایران 282

3 . تحرکات روحا نیان ایران 283

4 . شورو ی و مسئله رضاخان 290

5 . گیلان و خشونت قشون 295

6 .انگلستان، رضاخان و دستگ ی ر یق وام 299

7 .انگلستان و فرزندان ظلا لسلطان 302

8 .تحرکات پنهان به نفع رضاخان 304

9 . واپسی نت حرکات متحصنی نم سجد سلطان ی 306

10 . انگلیسی ه او استعفا یم شیرالدوله 307

11 .صعود قابل اجتناب رضاخان 309

فصل هفت م/ ریاست وزرائی رضاخان 317

1 . انگلستان و سیاست تثبی تق درت رضاخان 323

2 . بریتانیا، نفت و سیاست 325

فصل هشت م/ بلوای جمهوری 331

1 . احمدشاه و بلوا ی جمهور ی 335

2 .درباره انتخابات مجلس پنجم 340

3 . مجلس، رضاخان و بلوا ی جمهور ی 348

ص:5

6 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

4 . خالصیزاده، اندیشه اتحاد اسلام و بلوا ی جمهور ی 361

5 . مجلس، قشون و بلوا ی جمهور ی 368

6 . رضاخان بعد از شکست غائله جمهور ی 381

7 .انگل ی سی ه ا، بلو ا ی جمهور ی و رضاخان 387

8 . سیما ی سی اس ی مدر س 392

9 .قشون و بازگرداندن مجدد رضاخان به قدرت 397

10 . شمهای از تظاهرات مذهب ی رضاخان 399

11 .قتل م ری زاده عشق ی 403

12 . تظاهرات ضدبها ئ ی و مسئله رضاخان 406

13 . نفت و قتل ایمبر ی 412

14 . تلاش مدرس برا یا ستیضاح رضاخان 423

فصل نه م/ آمریکا، نفت و سیاست در ایران 431

1 . احمد قوام و شرکتها ین فت یآ مریکائ ی 438

2 . استاندارد اوی ل و شرکت نفت انگلی س و ایران 440

3 . مجلس و بحث امتیاز نفت شمال 445

4 . انگلستا ن و سرمایهگذاران آمریکائ ی 447

5 . قرارداد ایران و شرکت استاندارد اوی ل 450

6 . ائتلاف انگلیسیها با استاندارد اوی ل 455

7 . باز یان گلیس ید ر امتیاز نفت شمال 457

8 . ورود سینکل ر به مناقشات نفت یا یران 460

9 .نفت و مسئله یهود 464

10 . مأموری تن خست میلسپو 467

11 .رفتار ناهنجار دولت آمریکا به دنبال قتل ایمبر ی 474

فصل ده م/ انگلیسیها و پایان کار خزعل 481

1 . لورین و حل مسالمتآمیز مسئله خزعل 482

2 . سالارالدوله و انگلیسیه ا 486

ص:6

7

490

494

502

504

508

511

517

525

526

534537

540

542

555

561

563

563

564

565

570

571

ص:7

ص:8

10 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

اس ت. این اسناد همگی در ؤمسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی نگهداری مشیون د.

البته نباید گمان کرد اسناد موجود مرتبط با تحولات این مقعط زمانی منحصر است به

همانهائی که در این رساله به آنها ارجاع داده شده . ای ا ن ا سسن تاد دامنه بسیار

گسترده ا ی را در بر م گییرد که میتواند افق دید خوانندگان را نسبت به سمت و سوی

حوادث این زمان دگرگون نماید و روایتی نوین از تاریخ معاصر کشور ارائه دهد .

بحران مشروطیت در » این کتاب به واقع ادامه دو تحقیقی است که پیشت ر با عناوین

سفتنودس ط دکتر حسین آبادیان عضو « ایران از سقوط مشروطه تا کودتا سوم ا » و « ایران

هیأت علمی دانشگاه بی ال نمللی امام خمین ( یره) نگاشته و از سوی مؤ سس ه مطالعات و

پژوهشها ی سیاسی منتشر گردیده اس ت. در همین جا توجه خوانندگان محترم را به این

نکته معطوف میکنیم که برای فهم تحولات تاریخی ا ی که در رسال ةحاضر تشریح شده

است، مطالب آن دو کتاب پیشین را مورد توجه قرار دهند، ت ا معلوم شود رشت ةظریفی

حوادث دوره مشروطه را به مباحث این رساله پیوند دهم د یو تا سالها ی بعدی تداوم

مییاب د. حقایقی که در کتب بعدی که به زودی منتشر خواهد شد این سلسله را تکمیل

خواهد نمود و دوره پادشاهی رضاخان را در معرض قضاوت اهل تحقیق قرار خواهد

داد. مؤ سس ه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ضمن اینکه امیدوار است مطالب کتاب

حاضر گامی باشد برای ارتقای سطح دانش تاریخی کشور، از نظرات و انتقادات

خوانندگان محترم استقبال مینما ی. دو پژوهشگران علاقمن هد به این دوره تاریخی را ب ه

استفاده از دهها هزار سند منحصر به فرد و منتشر نشده این دوران فرامیخوان د.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

ص:10

مقدمه

12 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

اعلام سلطنت رضاخان به پایان میرسد .

ن آغاز « بحران مشروطیت در ایر ا » این رساله سومین اثر از مجموعاهی اس ت ک هبا

س ا فندادمه یاف . ت پس برای « ایران ، از سقوط مشروطه تا کودتای سوم ا » گردید و با

فهم مضامین رساله حاضر و شناسائی منحنی تداوم و تحول اانید یمشعهوج که به

نام مشروطه مشهور شد، خ ن واندگان به ناگزیر باید بحث ما را از دوره مشروطه و با

دو اثر یادشده آغاز نمایند .

م ادر این رساله ضمن اینکه می خو اهی م پیدایش نظام خودکامه رضاخانی را از

بطن شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و البته منش فردی شخص او

استنتاج کنیم، می خو اهیم نشان دهیم سرنوش م تشروطه ا ی که در باطن خود دچار

تناقضاتی لاینحل بود، جز خودکامگی ن ت موا ینست باش . د این خودکامه هرکسی

میتوانست باشد ؛ اما تقدیر تاری، خپدیده خودکامگی بعد از مشرو طراه با رضاخان

گره ز د . با ز هم به اشارت یادآ ومری شویم منظور ما تقسیم پدیدارهای تاریخی به

خوب و بد و درست یا نادرست نیست. تردیدی نیست آراء متفاوت و حتی متناقض

و البته فراز و نشیبهای تاریخی، همه جزئی است از صیرورت بشریت از اسارت به

سوی رهائ ی؛ لیکن ضروری است موانع ذهنی و عینی بر سر راه این صیرورت را

شناسایی کنیم .

در این رساله تلاش شده است فراز و نشیبهای تحولاتی که از سوم اسفند آغاز و

به خلع قاجاریه از سلطنت ختم شد، مورد ارزیابی قرار گیرن . بحثد را از هما ن

اسفند « ایران ؛ از سقوط مشروطه تا کودتای سوم » جائ ی آغاز کردهایم که رساله

استوار ساخت ا ه ی م. « سقوط مشروطه » خاتمه یافته اس ت. م ا بحث خود را با مدعای

مقصود م ا از سقوط مشروطه ب ه هیچ وجه این نیست که بگوئیم در دوره منجر به

اولتیماتوم روسیه و خاتمه دوره مجلس دوم، دیگر بحث مشروطه وجود نداشت یا

ز ا شی پ ر ص ع ه ب ت ش گ ز ا ب تًه بود، زیرا اساسا بازگش سابق حال به دوباره کشور

مشروطه غیرممکن بو د. بلکه مقصود این است که مفهوم مشروطیت به درستی

این و داشت؛ عظیم محتوایی شًد، عملا می ترویج مشروطه نام به آنچه و نشد عملی

ص:12

امر دلایل متعددی داشت .

نخست اینکه از منظر فکری تعارضات و تناقضات درونی در ساختار ذهنی

را مشروطه بپندارد که بود کسی کمتر دیگر مًثلا و بود ته یاف ظهور ایران مشروطه

میت وان بر اساس مبانی شرع استوار سا . خ د توم اینکه مشروطه نه تنها نتوانست

مبانی یک نظام پارلمانی را فراهم سازد، بلکه کشور را در بحرانهائی فرو برد که

علیال قاعده در یک نظام مبتنی بر تفکیک قوا و دمک ن را مسیب یایست بروز و ظهور

نماید . سوم آنکه مردم نه تنها به حقوق خویش نائل نیامدند، بلکه حتی معلوم نشد

این حقوق چیست؟

رسال ه حاضر سطوح مختلفی از تحلیل تاریخ معاصر ایران را دربر می گیر .د ا ز

تحلیل رفتارهای فردی بازیگران سیاسی گرفته تا تبیین ساختارهای اقتصادی و

اجتماعی و از تأکید بر اهمیت قدرتهای بزرگ جهانی در حوادث این دوره گرفته تا

؛

بحث ا ز نقش قبایل و عشایر در شگکیرلی فضای جدید سیاسی . اینها همه و همه

ب ه نحوی از انحاء در شکل دادن به فضای ذهنی حاکم بر این رساله مؤثر دها ند. درب و

این رساله کوشش شده است آرایش نی هاروی س یاس ی حاضر در صحنه روشن شود؛

همانطو ر که در رسالههای پیشی ن بر این مهم تکیه گردیده اس . ب ته راستی چگونه

میت وان تاریخ را شناخت بدون اینکه بازیگران آن مورد کنکاش واقع شده باشند؟ اما

بازیگران تافت ه ا یجد ا بافته از شرایط اقتصادی و اجتماعی و البته فرهنگی حاکم بر

جامعه نیستند ؛ همانطور که نمی توان تاریخ کشور را بدون عنایت به تاریخ جهانی که

ا و را احاطه کرده است، تبیین ن . م ت وادریخ معاصر ایران تاریخی یک لایه نی؛ ست

بلکه دارای لای ه های متعدد است؛ و برای فهم بنیاد این تاریخ، باید ایلای نه ها را ی ک

ب هیک کنار ز.د در این را ستا نمی توان درکی منطبق با واقع از این تاریخ داشت، مگر

اینکه فرایندهای پنهان آن را شناسائی کرد و تأثیر و تأثر متقابل این فرایندها را بر

حوادث ملموس و آشکار کشف نمود .

درباره دوره حکومت رضاخا نو نحوه ظهور و صعود تا سقوط او سخنها گفته

شد ه و کتابها و مقالات فراوان تدوین شده ا س. ام ت ا در اغلب این آثار نه تأکیدی

ص:13

14 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

علمی و درخور توجه به نقش شخصیتها در تاریخ معاصر کشور به عمل آمده و نه

کاوشی عمیق برای کشف فرایندهای نهان سیاسی صورت گرفته .اسم ا د تر این

را آنها آمال و اندیشه و تحولات در درگیر های ت ی ص خ ش رًساله تلاش داریم تا اولا

ب ه بحث گذاریم و در پرتو اعمالشان، انهگای زوه اهداف باطنیشان را عیان سازی م؛ و

مستقیم خطی واقع به .نمائیم مطرح و شناسائی را کشور سیاسی عمده خطوط ثًانیا

بحران مشروطیت در » مباحث این رساله را با بسیاری از موضوعات مطرح شده در

م رتبط می سا زد ، در این خط نه تنها تداوم و تحول، بلکه فراز و فرود جریانی « ایران

سیاسی که به نام مشروطه بر طبل خودکامگی میکوبید، بررسی شده است .

بدین منظور کوشش شده است تحولات تاریخی مقاطع گوناگون کشور در

بروز و « مکا ن » و « زمان » فاصل ه زمانی 1299 تا 1304 در جای خود نشانده شود، و

حادثه را « معنای » وقوع حادثه شناسائی گر د. دزیرا از این طریق است که متیوان

بازشناخت .

خذ گوناگونی استفاده شده است، اما تأکید . اگرچه در این رساله از منابع و م

عمده در این رساله بر اسناد و به طور خاصاسناد وزارت جن گ یعنی بازوی

اجرائی رضاخا ن اس ت . این اسناد که بر دهها هزار برگ گزارش، مکاتبه، دستورالعمل

و بخشنامه نظام یبالغ میشوند، البته هم، ه مورد استفاده قرار نگرفانتهد ؛ زیرا چنین

این کلیه . ت س ا ن ک م م ر ی غ چًیزی برای تدوین یک رساله با گنجایشی معین، عملا

اسناد در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی موجو؛ دنو ا دهمیت این

اسناد هم یکسان نیست .

نوشته میشدند . « مفتشان مخفی »

طبق اسناد موجو،د این دستگاه اطلاعاتی کلیه تحرکات احزاب، صیتهاش، خ

سفارتخانه های مهم اروپائی و آمریکا، سران قبایل و عشایر و در یک کلام هم ه

حوادث ریز و درشت کشور را زیر نظر داش ؛ وت اخبامرحرمانه و پشت پرده و

حتی شایعات را به مقامات بالاتر گزارش کمردیو آنها هم گزیده ای از این گزارشها

ر ادر اختیار رضاخا ق نرار میدادند . بخش مهم دیگر این اسناد گزارشهائی است که

فرماندهان قشون از مناطق تحت فرماندهی خود برای رضاخان ارسال میکردند .

مهمترین گزارشهای فرماندهان قشون مربوط است به بخش استخبارات که خود

ب ه دو قسمت جاسوسی و ضدجاسوسی قستیم می شد . دایر ه تجسس و یا همان

استخبارات ،ا خبار و اطلاعات مهمی از تحرکات سران قبایل و عشایر، خوانین محلی

ت ک ر ش ی ا ه ت ی ل ا ع ف وً زمینداران بزرگ، رهبران شورشهای سیاسی و اجتماعی و مثلا

نفت انگلیس و ایرا ت نهیه میکرد و به مرکز ارسلامینمو د. اخبار و گزارشهای

مربوط به عملیات جنگی در اطراف و اکناف کشور، دیگر اسناد مهم این مجموعه را

تشکیل می دهد . د ر همین اسناد نکات جالب توجهی از اختلافات بین جناحهای

سیاسی حتی طرفداران رضاخا ب نازتاب یافته که برای تحلیل حوادث این دوره

اهمیتب سیار دارند .

بخ ش دیگر اسناد عبارت است از رونویسی برخی مفتشان از اخبار و گزارشها و

تحلیلهای مهم جرای . د این بخش هم برای هرگونه تصمیم مقتضی، در اختیار قشون

قرار می گرفت . حدود هفتاد درصد رساله حاضر مبتنی بر این اسناد منتشر نشده

است. حجم اسناد در زمان وقوع کودتای سوم اسفن د 1299 تا اواخر 1300 چندان

قابل توجه نیس ؛ تاما با ادغام ژاندارمری و نظمیه در قوه قزاق و تشکیل قشو ن

متحدالشکل و از این بالاتر با تقسیم ایران به پنج منطقه نظامی و ردن هرس پمنطقه به

دس ت یکی از وفاداران بیچون و چرای رضاخا، نحجم و کیفیت اسناد به نسبت

قابل توجهی افزایش مییابد .

ا ز سال 1301 به بعد اسناد ذیقمیت فراوانی در دسترس است که هر بخش آن

ص:15

16 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

میتواند گوشه هائ ی از حوادث ناگفته این مرز و بوم را روشن . اسسانا زد جنبش

جنگل، قیام لاهوت ، ی عملیات قشون علیه اقبااللسلطنه ماکوئی، سردار رشید طالشی،

سردار معزز بجنوردی، کلنل محمدتقیخان پسیان ،میرزا کوچ خ کان جنگلی،

اسماعیل آقا سیمیتقو، ساعدالدوله فرزند محمدولیخانتنکابنی، شیخ خزعول ا ز

همه بالاتر جنبش جمهوری و اسناد تبعید علمای مقیم النهبیرینن و صدها موضوع

دیگر در این میان قابل توجهند .

اسناد ،ن کاتی بدیع دربارة مناسبات دستهای پشت پردة حامی رضاخان، نی زو

روابط مقامات اطلاعاتی رضاخا ب نا گادفریهاوارد، سر پرسی لورین و سرآرنولد

ویلسون ،ر ئیس شرکت نفت انگلیس و ای، راارا نئه میدهند و از این بالاتر حالق ی ه

متشکل و سازمان یافته را معرفی مکنن ید که تحلیل رابطه آنها با نیروهای دیگر

سیاسی حاضر در صحنه، متیواند پرده هائی از تاریخ معاصر کشور را به معرض دید

درآورد . نحوه اختلاف افکنی بین سران قبای ل و عشایر و سناریوی از پیش طراحی

شده فروگرفتن خزع لتوسط انگلیسیها در همین اسناد بازتاب یافته .دایسگر ت

اینکه ترکیب قشون و نحوه شکگی لری و سازمان اداری آن از لابلای این اسناد قابل

فهم است . تکیه گاه عمده رساله حاضر اسنادی هستند که اج بمهال از آنها سخ ن

گفته شد .

اسناد دیگری که در این رساله از آنها بردباهرر ی هشده است، عبارتند از

گزارشهای دیپلماتیک مأمورین وزارت امور خارجه و کارگزاران محلی آنها در نقاط

مختلف کشور .

بدو ن تردید مهمترین بخش این اسناد مربوط است به مباحث نفت و بشمها ل

ویژه گزارشهای حسین علاا ءز آمریکا که شرح فعالیتهای اوست برای جذب

سرمایه گذاری شرکتهای آمریکا ئ یدر ایرا . ن بخش دیگر به طور مثال فعالیتهای

بقایای جنبش جنگ لدر باکوو به طور مشخصبرادران میرزا کری خانم رشت ی و

احسان الله ا خ ن را پوشش م د یهد . از درون این اسناد نکاتی جالب توجه در مورد

ساختار درونی جنبش جنگ ل هم میتوان به دست آورد .

ص:16

بخش دیگر اسناد آنهائی است که در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و

سازمان اسناد ملی نگهداری مشیوند . اسنادی مربوط به انتخابات مجلس پنجم،

این بایگانیهای در تًا عمد ، ایمبری ماژور قتل و عتبات مقیم علمای تبعید موضوع

مراکز نگهداری میشوند ؛ اما بدون تردید حجم و کیفیت هیچ کدام از این اسناد قابل

قیاس با اسنادی نیست که در مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مو.جعلودن ت د

همه ثًانیا ؛ اند مانده باقی ناشده منتشر تاکنون اًین است که اسناد مؤسسه یادشده اولا

که کسانیست گزارش ثًالثا ؛ است قشون استخبارات اداره و مخفی مفتشان های گزارش

پرده پشت های لایه بالاتر اینها همه از و؛ اند داشته حضور حوادث صحنه در مًستقیما

تحولا ت را به معرض نمایش در آمور ید .تلاش ما بر این بوده است تا این اسناد را

به سخن درآوریم . از درون اسنادی ک بهه شکلی نامرتب، نامدون و ب طنبقدهی نشده ،

برخلاف عرف مراکز اسنا، دبه دست ما رسی،د هزبد ه ا یاز آنان مورد استفاده واقع

شده اس ت . این اسناد به قدری مهمند که باید برای انتشار عمومی آنها ای چاره

اندیشید .

اسناد دیگر مربوطند به آرشیوهای ملی آمریکا و انگلیس و ال بتهمهه اسناد

دیپلماتیک اند ؛ب ه همین دلیل قابل قیاس با اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهشها ی

سیاسی نیستند ؛ از این روی که اسناد مؤسسه پشت پرده سیاست را نشان دهن م د ،ی

اما اسناد دیپلماتیک سطوح و لایهاه ی آشکار تحولات را در معرض دید قرار

می دهد. در هیچ کدام ا ز ا ین دس ت اسناد ، حوادث روزهای کودتا به طور کامل و

شفاف گزارش نشده است .

اسناد انگلیس در مورد تحولات روزهای دوم تا هشتم اسفندماه انسد ا ک؛ب ه ت

عبارتی هنوز از حالت محرمانه بودن خارج نان شد د.هاسناد داخلی سخنی قابل توجه

در مورد حوادث این چند روز ندارند؛ اما در آرشیو ملی آمریکا در مریلند

آمریکا ک ی ت ا م ل پ ی د ت ا م ا ق م گًزارشهائی وجود دارد از واقعات اتفاقیه این روزها؛ مثلا

هوشیارانه متوجه بودهان د که درست روز وقوع کودتا نورم نوزیرمختار بریتانیا برای

تفریح از شهر خارج شده ب؛وعدین رفتاری که قبل و بعد از این حادثه و در جریان

ص:17

18 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تحولات مهم ایران از مقامات سفارت بریتانیا سرزده است .

نکات جالب توجه دیگری از تحرکات برخی کارکنان سفارت بریتانیا یا شرکت

نفت انگلیس و ایراندر اسناد آمریکا وجود دارند که خواننده را با افقی جدید از

تحلیل تاریخ معاصر آشنا میسازند .

ا زجمله سکوت رضایتمندانه ویلسو نرئیس شرکت نفت انگلیس و ایراندر

ماجرای قتل ایمبر ؛ ی و برخی جریانات به ظاهر ضدیهودی یا ضدبهائی که درست

موقع طرح امتیاز نفت شما م لطرح می شد اس ت.

ه اهمیت موضوع در این است که

امتیاز نفت شمال ا استند به دست آورن.د

ر آمریکا ئیها میخو نی ز طبق اسناد آمریکا

درست بعد از شکست بلوای جمهوری رضا، ختاظناهراتی مشابه صورت گرفت تا

؛ دهند قرارً

مثلا ق تل میرزاده عشقی یا ماژور ایمبری را تحتالشعاع بالاتر اینکه با

شکل دادن به جریانی مصنوعی مانع سقوط حتمی رضاخان گردند .

اسناد دیپلماتیک بریتانی اهم البته اهمیت خاص خود را دارند، به ویژه اسناد

مربوط به مذاکرات ل ورین با رضاخان ؛ و نیز اسناد عملیات ظاهری رضاخان علیه

خزعل . ا زاین اسناد م ت یوان استنباط کرد که بحث حمله لیعه خزعل جز سناریویی

برای فریب اذهان عمومی نبوده اس؛ ز تیرا به توصیه بریتانیا خزعل از پی ،ت ش سلیم

خود ر ا در برابر دولت مرکزی اعلام نموده . باود وجود این، این لشکرکشی بعد از

بلوای جمهوری لازم بود تا شکست چندی پیش رضاخان را جبران نماید .

منابع دیگر عبارتند از روزنامهاه و مقالات نشریا ؛ تبعلاوه اسناد منتشر شده و

کتابهای مربوطه . مطالب مربوط به مهاجرت علمای مقیم بین النهر ی نب ه ایران و

همچنین برخی مسائل دیگر از روزناهما هاخذ شده اس . ک تتابهای منتشره طیف

وسیعی از خاطرات گرفته تا برخی متون نظری و از دیوانهای شعرای این دوره

گرفته تا تعدادی تک نگاریها را در بر میگیرد .

ی آباد دولت یحیی حیات مًثلا ؛ نیست یکسان شده، منتشر منابع و کتابها اهمیت

نکات ی بسیار راهگشا از تحولات این دوره عرمضیه دارد ؛ن یز بها رکه خود رجلی

بود هوشیار و از بازیگران صحنه و در زمره یاران شهید مدرس به شمار می ر فت ،

ص:18

خاطراتی خواندنی تحت عنوان تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران نگاشته است که

میتواند خواننده را از موانز ه نیروهای سیاسی این دوره آگاه گر .داندد رقیاس با این

که با عنوان شرح زندگانی من نوشته شده، مستوفی عبدالله خاطرات مًثلا گرچه منابع

اهمیت بالنسبه کمتری دارد، لیکن تلاش بر این بوده تا از کلیه متون در دسترس

برا ی تبیین نظری ا هی ک ه در این رساله در جستجوی آن هستیم؛ بهره بردار ی نمائیم .

ذکر این نکته لازم است که با وصف استفاده از منابع یادشده، خاطرنشان سازی م م ،ی

رساله حاضر فقط گامی است نخست برای شناسائی دوره بسیار پراهمیت بین

کودتای سوم اسفن د 1299 تا تغییر سلطنت از جقاار به پهلوی، پس از کم ها وی

کاستی ها تهی نیست .

حسین آبادیان

25 آذرماه 1388

ص:19

ص:20

22 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

آشکار و نهان انگلی سو روسیهبو د. انقلاب بلشویک ی تا حدودی از دامنه این منازعه

کاست ؛ا ما هنگامی که انگلی ع سزم خویش را جزم کرد تا ایر ارنا چون لقماه یآماده

ببلعد و راه خود را از طریق سرحدات شمالی و شمراقلی کشور به اعماق قلمرو

روس ی ه تزاری - ک ه اینک به شورویها به میراث رسیده -ب ب ود گشای د ،ب ازی تازها یشکل

گرفت که به کودتای سوم اسفند منجر ش د.

م ا داستان این تحولات را در جائی دیگر بررسی ایک م؛ ر 1د هاما اینک خاطرنشان

میسازیم که این کودتا به دنبال بحرا سانزیها یپی اپ ی- که از سوی بقایای گروههای

افراطی دوره مشروطه و طرفداران بلافصل آنها در دوره بعد از سقوط اخلاق ی و

سیاسی- اجتماعی مشروطه سازماندهی میشد- به پیروزی رسی .دبیتالغزل آن کودتا

ه مالبته این بود که گویا بلشوی، ا سیمران را درهم خواهد نوردید و تحرکات مرموز

عده ای ر ا ک هدر صفوف جنبش جنگ رلخنه کرده بودند ، شاهدی بر این ادعا مگیرفتند .

هد ف اصلی آنان تولید وحشت از غولی بود که حتی اروپ ارا نیز به خود مشغول

میداشت؛ یعنی کمونیس . مگرچه روسها با اعزام براوی ون کولومیتس فبه ایرا ت نلاش

کرده بودند این هراس ب پا یی ه را که از سوی محافلی در بر یت داانمیا ن زده میش د خنثی

نمایند، لیکن دامنه وحشت بیش از آن بود که تصور میشد .

حتی دو ما ه ی پیش از کود،ت اانگلیسیها در گزارشهای خویش از وحشت شاه سخن به

میان می آوردند و گزارش م ید ادند شاه ایران ترسیده است، وم ی خو اهد کشور را ترک کند؛

2

ب در جای امنی باش .د ب دین ترتی بس فارت بریتانی دا ر « د ر زمان آشو » زیر ا می خو اه د

از ورمن، ن ،ً و مشخصا تهران »آشوب « د ده ی م شان ن نکته همین . اد د می خبر الوقوع قریب

بخش ی از تیم سفارت بریتانیا در تهارا زنحوادث آتی کشور که با کودتای سوم اسفن به د

اوج خود رسید آگاه بودند و حتی در آن سهم و دخالتی انکارناپذیر داش . نتنودرمن ، اه

ش

ایرا ن را متهم می کرد که به کسب درآمد و پس انداز در افرکورپامیکند، و به مال و منال ،

بی ش از اداره کشور اهمی م ت یدهد . نورمن گزارش میداد شاه نسبت به همه چیز بی تفاوت

های مؤسسه مطالعات و پژوهش : تهران ( ، مشروطه تا کودتای سوم اسفند سقوط از ایران : ن بادیا حّسین آ . 1

.( سیاسی، 1385

2 . ادموند آیرونساید:خاطرات و سفرنامه، به ضمیمه اسناد و مکاتبات سیاسی وزارت خارجه انگلستان، ترجمه

. بهروز قزوینی، ( تهران: آینه، 1361 )، ص 142

ص:22

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 23

اگ ر او کشور را » است؛ همی ن باعث انزجار کلیه طبقات مردم از او شده ادی سگتر اینکه

و ؛

1 «. ترک کند فکر نمیکنم بتواند بار دیگر به میهن بازگردد

د راین شرایط بانک شاهن شاه- یاب زا رت سل طم ال یانگل بی را سی را- ن از م ردم

خواست به شعب بانک مراجعه کنند و امانته

ای خویش را بازپس گیرند؛ و نیز

اسکناسهائی را که دریافت کردهاندب رگردانند و به جای آن نقره دریاف ت نمایند . سفارت

بریتانیا این ترس را دام م نی ز دکه با بیرون رفتن انگلیسیها از نا،ی ب رلاشویکه ا به پایتخ ت

یور ش خواهند آورد و سامان سیاسی کشور متلاشی خواهد . گ2 ا ردحیمددشاه قاج ا رک ه

د ردستان نیرومند دیوانسالاران سیاس س تا ز گرفتار بود، بیش از همه دچ ا رب ی م و ه را س

برانو دک ه « آش وبهای کوچ ک کوچ ک ش هر ته » بود . ب هقول بهار، بیشت ر ترس شاه از

3 ب هوعبدارتی زدوبن دها ی ؛« اسا س حزبی و بنیاد درستی نداش تو هم همصنوع یب »

سیاس ی پشت پرده تعیی ک ننند ه حوادث آینده بو دو نه ب ازی متع ارف اح زاب سیاس ی در

نظامها ی مشروطه پارلمان . یآشوبه ا که به واقع ادامه تنشهایسیاسی ع ص رمشروط ه بود،

بدی ن منظور دامن زدهمیشد تا رویکرد جدی دنظامی بریتانیامبن یب رضرور تاستقرا ر

مرد قدرتمن د را توجیه نمای .د ب هعبارت بهتر در پرتو وحشت از شبح کمونی اسسم

، تقرار

دولتی نظامی بهترین بدیل وضع موجود تلقی مید این رویکرد بیش از همه از

ش ص

سو ی وزارت مستعمرا ، ت وزارت دریادار ، ی نایبالسلطنه هندوستا ن و خزانهدار یبریتانی ا

در دستور کار قرار گرفته بود .

خواهیم دید بعد از کودتا و زمانی که رضازخماین نه ه ا را برای تصدی قدرت مطلقه

فراهم م ینمو د ،انگلیسیها از جبن و ترس احمدشاه، فراوان سخن به میان مآویردند؛ اما

حقیق ت امر این استکه از پیش از کودتا بحث ترس شاه همیشه عنوان میگردید.تخم

تر س را همانطور که بالاتر آوردیم خود انگلیسیها در قلب شاه کاشتمن د. ی در آستانه

کودت ا اوضاع داخلی و خارجی دست به دست هم داد و زمیهنا هرا از هر نظر برای

رسیدن بریتانیائیها به اهداف از پیش تعیین شده خود فراهم نمود .

24 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

د راین بین روز 25 بهمن سال 1299 ، نورم نو آیرونسای ب ده ملاقات احمدشاه

رفتند تا او را بیشتر تحقیر ک.نبنردمأمور ا انگلیس به خوبی آشکار شد که شاه روحیه

ن

خوی ش را به شد تاز دست داده است و این شخصیت در هم شکسته به این سادگی

نجا ت نخواهد یاف . تآیرونساید نوشته است که شاه روی صندلی خویش قوز کرده بود،

سرش در شانهها ی شفرورفته و در این حال گفته بود م ح یک سند به عصائی شکست ه

تکی ه کرده اس . ت1 آیرونساید گزار ش م یدهد نورمن ، وزیرمختار بریتانیانسبت به شا ه

شا ه از بهان ت هراشیهائی که برای تبرئه » ایران ب ا بیرحمی رفتار می کر د. در این ملاقات

خود کرده بود خسته شد و در صندلیاش پائین و پائین تر خزید و تصویر

2 «. ناراحتکنندهای ا ز شکست را در معرض دید ما قرار داد

تنها قوه ا ی که انگلستانمیتوانس ت با اتکای به آن اهداف خود را در ایران عملی

بود ای قوه که ، قزاق نیروی . بود قزاق نیروی سازد، » مداخل و فرومایه و حمیت بی

ک ن

ک ه زیر دس ت لیاخوفها و افسران وحشی و جاهل روس بار آمده بودند و تزار را بر

3 بهانهای عامه پسند برای توجیه عملیات خود دا ش:ت « شاهنشاه ایران رجحان م ینهادند

درست در حالیک ه آنان با قوه مورد حمایت شورومییجنگند ، نه لباسی دارند تا با آن

سرما را از بدن د ورسازند و نه اسلحاه ی که قادر باشند با دشمن مقابله ن.ا میاین ن د

مضمون ب هقدری اهمیت داشت و متو یانست افکار عمومی را فریب دهد که در

نخستین بیانیه رضاخا نمنعکس گردی ؛ د این بیانیه که نوشتن آن از حد سواد رضاخان

خارج بود ، شباهت زیادی به اعلامهیاهی کمیته مجاز ا ت و نیز بیانیههای شدیداللحن

عصر مشروطه داش ت. میتوان تصور کرد که بیانیه رضاخااثنر خامه کسانی باشد ک ه

ضمن اینکه ید طولائی در بحرا سا نزی داشتند، ادبیات منسجم و بسامان و تهاجمی

هیجانانگیزی ارائه میدادند .

1 .حکومت نظامی در تهران

رضاخان بلافاصله بعد از کودتا، اعلام حکومت نظاکمرد ی؛ تهرا ن بدون مقاوم ، ت

. 1 . همان، ص 67

. 2 . همان، ص 68

. 3 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 181

ص:24

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 25

تسلیم سرنیزه قزاقان ش .د تسلیم شدن تهران به قزاقان، نه فقط ت،ه برلاکنه تمامی ایران

ر ادر اختیار رضاخا ق نرار دا . د بیانیه رضاخان در روز دوم کودتا بدون هیچ امق ی دمه

وظایف » وار د اصل موضوع شد تا افکار عموم ی را بیشتر تح ت تأثی ر قرار ده . دبیانیه از

آغاز کرد ؛ وظیفه مقدس ا هی که رضاخان را به « مقدسه فداکاری نسبت به شاه و وطن

لاکنه « جن گ هولناک گی » مید ا ن جنگ علیه قوای میرزاکوچخا کن جنگلی کشانی.د

از ای ده ع تحرک ؛ آشوب و بلوا نه و بود جنگ نه اًساسا ،د ر ب م ا ن ن آ ز ا رضاخان

میهندوستان بود برای خارج ساختن قوای بیگانه و در رأس همه از بارییتارنای ن؛ا

قدرتی که موقعیت طلائی سقوط قدرتهای گا سنهه روسیه ، عثمانیو آلما نرا ج شن

گرفت و تلاش کرد بر مردهریگ این قدرتهای فروشکسته در اقصی نقاط دنیا دست

و پرستی وطن عرق چرا نداد توضیح البته او نویس وً رضاخان . اندازد

مشخصا بیانیه

ا و علیه بریتانی ابه جنبش در نیامد و بالعکس نوک تیز حمله را علیه « وظایف مقدسه »

نیروئ ی نشانه گرفت که درست ع لمینهافع بریتانیا در یکی از مهمترین مناطق کشور به

جنب ش درآمده بو . د نویسنده بیانیه رضاخا نبرای اینکه مردم را متأثر سازد ، خاطرنشان

ی« همان میدانهای خونین مرگبا ر » ن به واقع « جنگ هولناک گیلا » ساخت ک ه میدان ها ی

ک هقشون دشمن برای تسخیر ا رای ن و تهدید پایتخت با قوای فزونتر و اسلحه » است

« شبح سر خ » ب ه این شکل نویسنده بیان،ی ههوشیارانه مسئله « مکمل ت رتشکیل نموده بو.د

را - که ورد زبان مطبوعات اروپائی و انگلیسی بود - به ایران ه م « خطر کمونیسم » و

تعمیم داد .

واقعی ت امر این است که غرب ب اعز دجنگ در بحران ب سهر م یبرد ؛ و با اینکه زمینه

برای حمله علیه نظام سرمایدا هر ی فراهم بو،د اما نه در ایتا یل یساال 1922 و نه د ر

آلمان سال های بعد زمینه انقلاب کمونیستی فراهم نبود. با این حال فاشیس ت ه اموضوع

نجا ت کشور از چنگ یک انقلاب کمونیستی را بهصور ت یکی از افتخارات رسمی

خود درآوردن د . برای فاشیس ت ه اهم تبلیغ علیه نفوذ کمونیسم، تاریخی مشخص د.اشت

دست به را قدرت وقتی اما ؛داشتند نیاز تبلیغات این به اوضاع بر تسلط برای صًرفا آنها

کودتای از قبل اندکی مًثلا . ت گش بازمی سابق حال به اندکی حداقل اوضاع ، آوردند می

رضاخان ،ی عن ی د ر تابستان سال 1921 ، موسولینی نوش ت ، دیگ ر هرکس ادعا کند در

ایتالیا خطر بلشویسماز بین نرفته، در واقع از فرط ترس قادر به شناخت واقعیت نیست .

ص:25

26 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1

. بود شده کن ایتالیا در بلشویسم زمان آن در وسولینی م نظر به

کاملا ریش ه ب ه سخن

دیگر ، برای موسولین یو سایر فاشیستها ، بحث نفوذ کمونیس ا مبزاری بود برای تسلط

ب ر مقدرات سیاسی ایلتیا ا. هنگامی که این امر محقق شدی د،گر ادامه آن بحث ضرورتی

نداش ت. موسولینی میخواس ت اینگونه بنمایاند که با وجود او دیگر از کم ون خیب سرمی

نخواهد بو د.

اما در ایران وضع بگهونه ا یدیگر بو .د توهم نفوذ کمونیس ا مز بدو شکگلیری دولت

شوروی تا زمان فروکش کردن جنگ س رهدم،یشه ابزار تبلیغاتی مؤثری بود برای

انگلستان و بعدها امری ، ک اتا بتوانند حضور خود را در منطقه ا ی حساس از خاورمیان وه

حمایتشان را از رژیمها ی وابسته و برکشیدة خ وتدوجیه نمانید . د ر زمان مورد بحث

این رساله ، میتوان گفتانگلستان به منظور اقدامی احتیاطی و برای انحراف سمت و

سوی عدال تخواهانه جنبش ناراضیان، و البته رابی تقویت دولت مرکزی ایران به منظور

حفاظ ت از منافع انگلستان در منطقهای استراتژیک در خاورمیانه، قدرت سیاسی را به

رضاخان تحویل دا . د ب ه نظر میرسد از دید بریتان،ی ارضاخان به مثابه رهبر یک جنبش

ضدانقلابی ، ماهیتی درمانی دارد و در عین حال میتوان به عنوان عامل پی گی شرنده از

نهضتی کمونیستی از اوبهرهبرداری کر د . نوشتیم ماهیت درمانی، زیرا برای انگلستان

ایران کشوری بیمار به شمار مریفت که باید درمان ش . وداگر بیماری ایران را قحطی،

جنگ، بیکاری، راهزنی، شورشهای ایل و ی عشیرها ی و امثالهم ارزیابی کنیم، بطهور قطع

دستهای خود بریتانیا در شکلگیری این بلایا دیده میشد .

انگلستان م یخواس ت به زعم خود بیمار ا ی ی را درمان کن دکه ایرانیان خود در مهار

آ ن گامهای بلندی برداشته ب و.دبنهدواقع بر یتانیا به فکر درمان درد نبود بلک ،ه

میخواست ب ه جا ی حل بنیادین معضلات ایران، بعهنوا ن درمان ،خود را به مثابه طبیب

حاذ ق در ذهن مردم ی جا کند که هیگا چه ب هآن دولت اعتماد نداشت ن. ب ده واقع این توهم

ک هایران بیمار است و عنقریب توسط میکرب کمونیسم از پای درخواهد آمد، د ر این

مقطع ب ه دست رضاخا نپراکنده میشد ؛م ردی که حداقل از چها ر سال پیش توسط

نیروهائی مشخص از بریتان یاشناسائی شده و برای چنین روزهائی لحشمظاهری م یکرد .

،( 1 . راینهارد کون ل: فاشیسم مفر جامعه سرمایهداری از بحران، ترجمه منوچهر فکری ارشاد، ( تهران: توس، 1358

. ص 72

ص:26

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 27

1

د این سخن هم به .« می ترس م ایران بالشویک شو » رضاخان به هرکس م ر یسید م یگفت

وثوقالدوله گفته شد، هم به شهید مدرس، هم به بهار و هم به عدهای دیگر .

ن« دستجا ت انبوه متجاسری » با زمی گر دی م به بیانیه منسوب به رضاخا؛ ند ر ای ن بیانیه به

اشار ه شده بود که تا پشت دروا هازهی شهر قزوین آمده بودند، لیکن ق وا یق زا قآنه ارا

عقب راندن د . د ردرجه نخست باید گفت این قوا که م شیرالدولآنه ه ا را متجاس رین ن ام

نهاده بود، همان ق ئ وای بود که به فرماندهی احسانالله ا ، رض اخان اف شار و خالوقربان

خ ن

ضربا ت مرگباری به جنبش جنگ ولارد ساختند و با عملیات تحرآیمیز ک خ و دمق دما ت

م ج ن پ ن و ت س ه ب ر ت ش ی ب و ر ی ن ن ی ا ثًانیا . آوردند فراهم را تاریخی خیزش آن نهائی سقوط

ًا ثالث . د تعمار آزاد کن س ال ا گ ران را از چن د ای نیرویی که بخواه تا داشت شباهت بریتانیا

برخلاف بیانیه رضاخا،ن قوه قزاق نتوانست در برابر ارید وجنگلیها مقاومتی جدینماید؛

مگ ر وقتی کهجنبش جنگ ل با تحریکات معندا یر احسا ناللهخان دچار تشتت شد و آنگ ا ه

هواپیماهای جنگ یبریتانیا بودند که ضربات نهائی را بر صفو فجنگلیه اوارد ساختند ؛

قو ه قزا ق تنها کاری که توانست بکند فرار از پیش طراحی شده بود ت ارش را ب هقو ته

احساناللهخان سپارند و آنان با افرا طکاریها ی خود افکار عمومی را بیش از پ ی ش در ب ا ب

ضرور ت کودتا توجیه نماین؛دهمانطور که پیشتر در رساله ایران از سقوط مشروطه تا

کودتای سوم اسفند به آن اشاره کردی م.

هفته ها بعد از کودتا بود که کالد،و ولزیرمختار آمریکا متوجه شد بعدا زظهر روز

کودتا نورمن ، وزیرمختار بریتنایا به خارج شهر رفته بوده اس ت . این در حالیست که

قزاقه ا نفری پنج تومان از مقامات بریتانیائی دریافت کرده .بوودن جهدی که به قزاقه ا

پرداخت شد با امضای کلنل اسمای از ث بانک شاهنشاه ب یرداشت گردی .ودزیرمختار

آمریکا شگف تزده بو د که چگونه م ت یوا ن از چنین حرکتی ابرازب ا یطلاع ی کرد حال

آنکه دو شهر قزوی نو تهرا نبا خطوط تلگراف و تلفن با هم مرتبط بودند ؛ و این

پیش از این در دوره مشروطه هم « تصرف تهران » . خطوط نیز در اختیار بریتانیائیهباود

آزمود ه شده بو؛د زمانیکه قوای تحت فرماندهی ظاهری سپهسالار ت نازک هابن می ین

قزوین به تهرا نحمله بردند و پایتخت را تصرف کردند و به دوره موسوم به استبداد

. 1 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 61

ص:27

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

صغیر خاتمه دادند؛ حال آنکه کمتر کسی از این لشگرکشی در تهران مطلع بو د.

ما پیش ت ر در رساله بحران مشروطیت در ای، راتونضیح دادهایم که خطوط تلگرافی

انزلی به تهران در دست برادران باقروبوف د. از نقش این برادران و ماهیت تحرکات

آنها در همان رسال، ههرچند به اختصا، رسخن گفتاهی م. اینجا هم یادآوریمیکنیم که به

همان دلایلی که رجال سیاسی و مردم تهران با وجود خطوط تلفن و تلگراف از نقشه

حمل ه به تهران در دوره مشروطه ناآگاه باقی اندمند، این ک نیز در بی اطلاعی به سر

میب ر دند . اینجا به اختصار یادآوری م کینی م یکی از برادران باقرو ا فز نفوذیهائی بود که

ضربه ها یخردکننده بر جنبش جنگ لوارد آوردن . د این مرد که سیداحمد باقرونام ف

داشت ، بعد از کشته شدن میرزا کوچخا کن ب ه عنوان معاون مفتش فواید عامه وارد

پیش از این یکی از رهبران » رشت ش د ؛د ر حالیکه انگلیسیها گزارش م یدادند وی

1 «. بلشویکهای رشت و از طرفداران میرزا کوچکخان ب وده است

آمریکایی ه ا خیلی دی رمتوجه شدند بدون حمایت انگلیسیها چنین طرحی غیرممکن

2

بود به اجرا درآی د.

د ر خود انگلی سچنین حرکتی شگفتی آف ر.ی ت دعدادی از نمایندگان مجلس ع دوارم

28 فوریه 1921 از نخست وزیر پرسیدند آیا دولت او از نقشه حمله قزاقها به تهرا ن

مطل ع بوده است یا خ؛ی رآیا در این کودتا دخالتی داشته، آیا حقوق و دستمزد قزاقها

د ر ل ؟ ت س ی چ م ا د ق ا ن ی ا ه ب ت ل و د ه ا گ ن اًساسا و شده، پرداخت بریتانیا دولت توسط

سیسیل هارمس ورث 3 اشاره کرد که پاسخ این پرسش طولانی .ا ا سو ا تز نامیندگان

حاضر در جلسه تقاضا ک رادجازه دهند رویکرد دولت بری تادنیر اگزارشهای رسمی

مجل س منتشر گرد . د م ابا یکی دیگر از اعضای خانواده هارمسور د ثر جریان تحولات

دوره مشروطه آشنا ش ا دیه م. به یاد میآوریم که آرثور هارمسور، م ثشهور به لر د

نورثکلیف ، صاحب روزنامه دیلی می ب لود و بعدها روزنامه تای لن مزد نرا خریداری

نمو د. از ارتباط نماینده این نورثکلی به ف نام بازی لدر ایران سخن گفتهای م؛ و ا ینکه با

؛ 1 .فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ترجمه غلامحسین میرزاصالح، (تهران:نشر نگاه معاصر، 1387 )، ص 278

این کتاب به واقع گزارشهای کنسولگریهای بریتانیاست در ایران .

2. Caldwell to Department of State, Report No. 11, April 5/1921, DS. 891.00/1196, also see: Mohammad

Gholi Majd: From Qajar to Pahlavi, 1919-1930, (Maryland: University Press of America, 2008), p. 95.

3. Cecil Harmsworth.

ص:28

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 29

محاف ل یهودی بریتانی اس ر و سری داشت و خلاصه اینکه روزنامه ایران نو توسط این

1

بازیل در ایران رانهدازی ش د. در همان رساله از نقش مخرب روزنامه ایران ن و در

برآشفتن اوضاع سیاسی کشور یاد کردیم و نشان دادیم افراطکاریهای این روزنامه کشور

ر ادر چه بحرانهائی فروبرد؛ اگر آن مانز ،ب عد از به اصطلاح فتح ته، راها نرمسورث به

نوعی در ایران به نفع گروههای افراطی فعالیت میکرد ، اینک فردی دیگر از همان

خانواده از کودتای قزاقان حمایت مینمود .

هارمسورث در گزارش خیوش از حرکت یگانهای قزاق به سوی ات هن یراد ک ر. داز

یکراه ادارد و از روی « تجربه رویاروئی با بلش و » رضاخان ذکری شد که گفته است

کارآمدن پیاپی ، خسته شده اس . تهارمسورث در گزارش خود به نقل از رضاخا بانر ها

حو ل این موضو ع بحث کرد که دولتهای ایران قادر نبودند جلو هجوم برلاشویکها

بگیرند ؛ و ب ه دلیل سستی این دولتها نیروهای بریتانیائی از ایران خارج دها ندش و

؛ اینکه

قزاقها ب هشاه ابراز وفاداری کراندهد ول ی قصد دارند مشاورین شیطان صفت او ر اکنار

زنند . هارمسورث سپس گزارشی مختصر از بگیر و ببندهای بعد از کودتا ارائه داد و

برای خالی نبودن عریضه نوشت دولت بری تادنی را این کودتا هیچ دخالتی نداشته و هیچ

2

مسئولیت ی در قبال تحولات بعد از کودتا ب عنهمده یگیر د. این گزارش تازه دو سالی بعد

ا ز کودتا توسط مقامات آمریکا ئ ی برای وزارت خارج هآمریکا ارسال ش . د همین موضوع

بیاطلاعی آمریکئایها را از تحولاتی که در ایران میگذشت نشان میده د.

بیانیه منسوب به رضاخا نچیزی جز تبیین ای ن سیاست بریتانی ادر برابر ایرا ن نبو .د

جال ب اینکه در همان بیانیه آمده است قوه قزاق موفقیت چندانی ن دا وش تعهل،ت را طبق

عرف زمانه و سبک نوشتاری آشوطل ببا ن آن زما ، ن به پای خیان ک تاران داخلی ثبت

کردهاند . تهدی د کرد نخیانتکاران داخلی ،ب ه بیانیههای کمیته مجازات بسیار شبیه بو .د

ب ا تأملی در بیانیههای مشابه عصر مشروط تها آن زمان، درمی یابی م خ ط ظریفی بحرانهای

ایران ر ابه یکدیگر ربط م د یا د و تنش های مزبور به خوبی در این بیانیها هبازتاب

میی افت. 3 ب ه راستی آیا تصادفی بود که بیانیه چاش پده در حب ال لمتی ن چاپ تهران

. 1 . حسین آبادیان:بحران مشروطیت در ایران، (تهران:مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1383 )، ص 135

2.Kornfeld to Secretary of State, No. 157, April 2/1923, DS. 891.002/114 Majd, p. 101.

. 222- 3 .متن بیانیه منسوب به رضاخان د ر: عبدالله مستوف ی: شرح زندگانی من، ج 3، (تهران: زوار، 1371 )، صص 23

ص:29

30 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

درست مشابه برخی اعلامیههای رع بانگیز جوخه های ترور مثل کمیته مج اوزات

همین بیانیه منسوب به رضاخان بود؟

بیانی ه به قلم فردی آگاه نوشته شده ؛ بنوهد رضاخان یکه حتی قادر نبود دو سطر

مطلب بدون غلط املائی و انشائی ب .ن ن ویویسسدنده بیانیه از شقاوتها، مظالم و

قساوتها ی حکومت مرکزی ایران یاد مکرید ؛ا ز قحط یفراگیر دوره جنگ اول جهانی

ک هبر اثر آنها میلیونها انسان بگن یاه قربانی شدن د نوشت؛ و از اینکه حکومت مرکز ی

ایرا ن برای صدهزار تومان قرض خارجی آبروی مملکت رافروخته و ایران را زیر بار

که ؛ داد می قرار هدف را اشارات این . است برده مذلت

مستقیما وثو قالدوله حکومت او

قلمداد میگردید . « بازیچه سیاسیون خارجی »

نامو س و » و ی« عصمت برادران گیلان » د ر بیانیه منسو ب به رضاخان دو بار به

یاشاره شده؛ به عبارت بهتر زیرکانه یکی از اهداف « عصمت گیلانی، تبریزی، کرمان

کودتا را حفظ حریم خانواده قلمداد نم . ودنمدگ ر نه اینک هتبلیغ میش داگر قوای جنگل

به رهبری میرزاکوچکخان جنگلی به حیات خود ادامه دهد در آن صورت نه از نظم

اثری خواهد مان ، د نه از مالکی تو نه از مذهب و نه از خانواده؟ چگونه ش دامیین ادعا

ر اپیش برد مگر اینکه کسا ن ی را علم نمایند تا نه حریم خانواده را حرمت ند و ن ن هه ب ه

مبانی اعتقادی مردم اعتنائی گ ن ذار د و نه مالکیت مشروع را پاس ن دا د؟ر آیاعملیات

بخشی از جنگلیها طرح ی از پیش مهیا شده برای تولید وحشت و هراس در مردم و

برانگیختن نفرت آنان از قوای کوچخا کن و توجیه ضرورت کودتای آت ی نبود ؟ ب ه یاد

د اشته باشیم کسانی مثل احسان الله خان در این عملیات خویش تنها نب و. دندرد این راه

میرزا کریم خا ن رشتی و برادرانش پشت صحنه را هدایت می کر دن د؛ در تهران کسانی

مثل محمدصادق طباطبائ یرهبری این جریان را برعهده داشتند تا با سوسی تالقیلب سمی

خویش اهداف از پیش تعیین شده را محقق . سامیزنردزا کریم خا ن و برادرانش همان

تم ی کردن د. به روای ت « چپاول و غار » کسانی ان د ک هبه نام بلشویس، ممردم گیلان را

برادران او یعنی سردار محیی و « روح » ، کمرهای و به نقل از سیدجلیل اردبیلی

ب ه دلیل اینکه میرزا ک خر ایمند ر طهرا ن » ؛ ابود « د ر اطاعت انگلیسی ه » عمیدالس ل ط ان

محرمانه و به واسطه اقدامات برادرش در ر، شپوتل خوبی از انگلیسیها گرفته، شاید

با اطلاع و تصویب میرزا محمدصادق طباطب بائاشید که در جزو بلشویک هاو کمونیستها

ص:30

،« سواد اعظم مسلمین » پ ب سیهوده نیست که در بیانیه منسوب به رضاخان اینهمه از

دیسخن به میان « مشیت کردگاری و خواست حضرت خداون » ،« بیتالمال مسلمین »

آمده اس ت. هدف این بود که رضاخ ارا ن حافظ دین و ایمان معرفی نمایند اتفا کار

عموم ی فریب بخور . د اگ ر اقدامات رضاشاه در دوران سلطنتش در مقابل دیدگان ناظران

قرار نداشت ، شاید میش د این شعار را باور ک؛ رلیدکن تحولات بعدی نشان داد این

بیانیه و ا قدامات بعدی ، همه یک هدف را تعقیب مینموده اس ت: فریب افکار عمومی.

2 . ص ب فندی نیروها به دنبال کودتا

همانطور ک ه بین دیپلماسی رسمی بریتا،ن یکاه در این زمان لرد کرزن آن را اداره

میکرد ، وو زیرمختار این کشور در ایران یعنی هرمن نو ارمختنلاف نظر وجود داش ت ،

د ر درون سفارت بریتان یاهم اختلاف و دودستگی واضحی به چشم خمور ی د که از دید

نکته بینان نم یتوانست مخفی بمان . ا دختلاف بر سر ای ارزا دنوره ریاس وتزرائی

وثوقا لدوله که سرپرسی کاکس نماینده رسمی دیپلماتیک بریتانیا در تهران بود، شکل

2

گرف ت: د ر یک طر فشخص کاک سقرار داشت و ردسوی دیگر گاد فری هاوار د .

هاوارد ،ف ارسی را خیلی خوب مید انست و با محافل سیاسی ایران حشر و نشر داش ت.

او که آگاهی دقیقی از شرایط ایران داشت، نوعی موازنه نیرو بین رجال ایرانی مرتبط با

سفارت برقرار ساخ . ت در مقابل ،ف یروزمیرزا نصر ا تلدوله و اکبر میرزا صارمالدوله که با

کاکس رفاقت داشتند، ب اسیدضیاءالدین طباطبائ یروزنامه نگار جوان و جویای نام رابطه

ما . گرفت می جای الدوله نصرت تیم در ظًاهرا سیدضیاء زمان آن در ؛ ند کرد برقرارپیشتر در رسالها یران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند ،ب ه شک لگیر ی کمیته

آهن در اصفهان اشاره کر ا دیه م و گفتهایم که اعضای این کمیته گرداننده اصلی کودتا

بودند ؛ شکل گیر ی این کمیته با حمایت برخی از مقامات دیپلماتیک ب،رینتانیشاانها ی از

اختلافنظر د ر مورد آینده سیاسی ایران بو د. از بین رجال سیاسی تهران، نصرتالدوله و

عبدالحسین تیمورتاش با هاوار دم یانه خوبی نداشتن؛ دبالاخره هماینان توانستند از نفوذ

. 1 . روزنامه خاطرات سیدمحمد کمرهای، ج ،2 به کوشش محمدجواد مرادی نیا، (تهران:اساطیر، 1384 )، ص 1615

2. G. Havard.

ص:31

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء

1 «. این مظالم را به اسم آنها بنماید

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

خو د استفاده کنند و باعث احضار ها واگررددند؛ میراث هاوار بده نورمن و بعدها به سر

پرس یلورین رسید؛ همی نه ا رضاخان را برکشیدند و بر تخت سلطنت نشان د.ند

دسته بندی سفارت بریتانیابهواق ع ادامه اختلافنظر محافل سیاسی بریتانی ادر قبال مسئله

ایران بو د. هاوارد مجری دیدگاههای کسانی بود که از نظریه استقرار مرد قدرتمند

حمایت میکردن د.

بعد از کودتا تیمورتا ا شز انگلیسیها سرخورده ش ؛ د به ویژه اینکه وقتی به دستور

سیدضیاء دستگیر گردی د. پس ا ز سقوط سیدضیاء ، تیمورتاش از زندان آزاد . ش ا د و و

فیروز دست به اقدام زدند تا نه تنها وارده ارا به کشورش بازگرنداند ،بلکه علیه نورمن

ه مفعال بودن . د بالاتر اینکه آنها می خوا ستند مستشاران مالی بریتانیا را از ایران اخراج

کنن د. درتابستان سال 1300 ، نورمن به کرز ننوشت تیمورتا ک شه تصور م ی رف ت

دوست سفارت انگلیس است، حالا با آنها ضدیت نمشیادنهد ؛ چون تصور میکند او

مسئو ل بازداشتش بوده اس . تنورمن در این نامه تیمورتا را ش جوانی توصیفمیکند

ولخرج، اما زبان خوش مردی ؛زیاد قریحه دارای و هوشمند ، ت م ا ه ش ا ب نًسبتا

مشروبخوار ، عیاش و قمارب ا.نزورمن نوشت او وقتی در قمار بمازید باختهایش را

1

است فردی . دهد نمی » اعتماد غیرقابل و غیرمسئول کًاملا « . تحقیرآمیز شکلی به او

برداشت تیمورتاش از معیارهای زندگی را همسان برداشت افسران ج ومان ییداند ک ه

چندان خوشنام نیستند و او با آنها رفت و آمد دارد.آنگاه اتهام اصلی را که آن روزها

نقل محافل سیاسی انگلوفیل بود به سردار معظم وارد کر :دتیمورتاش خود را در اختیار

روتشتین قرار داده و با او همکاری نزدیک ؛ دا و رایدنکه او و شاهزاده فی ا فرتوخزار

نگارش سندی با عنوان ابراز حقیق ر تا دارند که لحن آن نسبت به ب ب سرییاترانیا

2

توهینآمیز اس ت.

گفتیم مدتی بعد از کودتا،ه اوارد با نقشه نص ا رلدتول ه و تیمورتا م شجبور به

خرو ج از ایران ش .داو بعدها به خاطر این تحرکا از ت آنان به سختی انتقام .گرفت

هاوارد پیش بینی کرد که نصر ال تدوله و تیمورتا شبه دست رضا خبانه دار آویخته

خواهند ش د. نیز شایع است او بعد،هز امانی که تیمورتاش گرداننده اصلی سیاست

1.… totally irresponsible and untrustworthy.

2.Norman to Curzon, July 16/1921, FO. 416/69.

ص:32

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 33

خارجی رضاشاه شده بود، مقالاتی در یکی از نشریات بریت امنیواسوم به شرق نزدیک

منتشر ساخت و به شکلی موذیانه تیمورت ارا شهمهکاره دربار پهلوی قلمداد کرد و

1

رضاشاه را مهره ا ی در دستان ا وعنوان نمو .د به این شکل حس حسادت و تکیونزهی

رضاخان را تحریک کرد و البته بحث نفت هم میا ب ن آ همد و در این میان تیمورتاش

جا ن خویش را از دست .دابدعدها نصرت الدول ه هم قربانی کینتهوزی رضاخا ن گردی . د

م ادر همین رساله به نقل از گزارشهای اطلاعاتی مأمورین ر، ضااز خناقنش هاوار ددر

تحولاتی که منجر به برکشیدن قزاق به تخت طاووس شد،بیشتر سخن خواهیم گف ت.

34 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بود، ک ه را ه را بر استقرار قزاقان ب راریک ه حکومت گشود ؛ب عضی از همین افرا د و گروهه ا

از مداحان حکومت قزاقان شدن د.

طرفدارا ن قانونمند شدن اداره کشور، از دولت مقتدر احقاق حقوق م رد م را ب همثاب ه

ی مح و رسیاس تبریتانی د ار « قو ی و نظام » پشتوان ه اصلی حکومت م ط یلبیدند. اما دولت

برابر تحو لات ایران بو . د بیهود ه نیست که تأکی د بر قشون به عنوان تنها حافظ کشور و تنها

معیا ر سعادت و ترقی ای ران ، در هم ا ننخستی نبیانی هسیدض ب ه چیا ش ءم م خ ورد.

ی

سیدضیاء در بینای ه مشهو ر خوی ش ک هروز هشتم اسفندماه نوشت ه شد هبود، مدعی شد فقط

قب ل اوزد » : نیروهای مسل ح قادرند هستی کشور را حفظ نمایند و به صراح تعن وا ننم

ن «. همه چی ز و بالاتر از همه ، چیقزشون، هر چیزی اول برای قشون و باز هم قشو

سیدضیاء در بیانی هاش از مصیب تها ی دوره پانزده ساله مشروطسهخن به میان آور .دا واز

ملت را به وعدههای م شروطی تو آزادی و استقرار قانون و » کسانی صحبت کرد که

عدال ت فریب داده در همان حال، این مواعید را حجاب قرار دادند، ت ادر س ای ه آن روی ه

هر ج و مر ، ج اساس انتفاع شخصی و لجام گسیختگی، اصول مل کالطوا ویف یق رو ن

وسطی ، اصولی که با س یاه ی و تیرگیه ا یفج ای ع و جنای ا تاحاط هش د هب ود ،م ستق ر

1 «. سازند

چند صد نفر اشراف و اعیان که زمام مهام مملکت را به ارث در دست گرفته » از

گفته شد و ،« بودند ، مانند زالو خون مردم و ملت را مکیده، ضجه را بولنید م یساختند

اینک ه در این شرایط ، همه امید خویش را برای بهبود وضع کشور از دست داده . بودند

د ر این » انمامی د . همچنین « روز واژگون شدن و انتق » سیدضیاء کودتای سوم اسفندرا

روز تاریخی و هولناک است که اراده نیرومند اعلیحضرت اقدس هش ازهمنام ش اامور را

2 سیدضیاء تسلط خود را ب ر «. د ر دست من جا یم یدهد، [و] مرا روی کار مآویرد

مقدرات و » درعنوان نمو؛د شرایطی که « قضا و ق » مقدرات امور مردم، ناشی از

از » طرنبا هدکست او داده تا کشور را « سرنوشت ملت خود را در این موقع بحران و خ

خشم «. آ نپرتگاهی که حکومتها ب ی ا یراد ه و نالایق پرتاب کرده بودند، نجات ب

ش« استفاده کارگران از مشقت خوی » گفت ؛ از « محو و انهدام مفتخواری » سیدضیاء از

. 1 .شرح زندگانی من، ج 3، ص 217

2 . همان .

ص:34

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 35

ا اسساستی نوین ،« عدلیه ما که مرکز فجایع و جنایات » یاد کرد ؛ قول داد بر بنیاد

شالوده یک » ب ه وجود آور؛د عدالتخانه ای که « عدالتخانه حقیقی » ؛ پیریزی کند

1 «. حکومت ملی باشد

ن تقسیم کند ؛ « مابین دهقانا » یرا « خالصجات و اراضی دولت » سیدضیاء وعده داد

زار ع را از املاک اربابی بیشتر بمهنردهساز د . و د رمعاملات » قوانینی وضع نماید تا

اوا ز ترقی «. ارباب با دهقان تعدیلی شود و موجبات صحی و زندگی آنان را تأمین کند

معیارهای اخلاقی داد سخن د؛ا ا دز تأسیس مدارس جدید نو ؛ شازتبهبود وضعی ت

تجارت و صناعت بحثها ک . رداین اصلاحات ادعائی بر چه مبنائی تم وان یست محقق

شود؟ سیدضیا ء نه از قانون سخنی گفت، نه از ضرورت تفکیک قوا و قرار گرفتن

هرچیز سرجای خود مطلبی عنوان کرد و نه ا ز نظام مشروطه و الزامات آن کلام یهب ه

میان آورد . در نقطه مقابل ،ا و نوش ت:

...برای اینکه تمام این اقدامات میسر گردد، باید قبل از همه چیز و مافوق هرگونه

اقدامی، مملکت دارای قشونی گردد که دشمنان داخل و خارج را به حساب دع وت

نماید .لازم است امنیت در محوطه شاهنشاهی ایران حکمفرما گردد، و ای ن فقط در

پرتو قشون و قوای تأمینیه میسر میشود .فقط سپاهیان دلیر قادرند که حیات و هستی

2

مملکت را تأمین نموده، ترقی و سعادت و اقتدار او را فراهم سازند.

بقیه بیانیه هم مملو است از مطالبی در مورد سیاست خارجی واقداماتی ک هالبت هب ا ز

کاور ال بت هب را یخ ال ینب ود نعریضه، به نام « ب هنام قشون دلیر و ف دا » هم م یبایست

3

ا سصوترت پذیر د. ،« شاهنشا ه جوانبخت ما که از اعلیحضرت وی جمیع احکام ساطع »

در همین بیانیه سیدضیاء الغای قرارداد 1919 را اعلام کر د.

انگلیسیها عنصر نظامی بودن رئیس دولت آینده را گهایه ا چز نظر دورنمیداشتن د.

زیر ا به زعم آنان تنها دولتی نظامی میتوانست با هرج و مرج تهران و اقصی نقاط

کشور مبارزه کن دو مملکت را در برابر خطر کمونیسم بیمه نمای . م دغرو رمیرز ا

موثقالدوله که از نقشه انگلیسیها آگاهی داشت، قبل از کودتا د ر مقام وزیر دربار با

. 1 .همان، ص 218

. 218- 2 .همان، صص 19

. 3 .همان، ص 220

ص:35

36 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

احمدشاه به مذاکره پرداخت و او را از تبعات این سیاست انها گلآیگسایه مو د . شاه

ن

جوا ن که به هیچنمیاندیشید الا اینکه از کشور خارج شود و به اروپراود تا ب ه

اصطلا ح نفسی به آسودگی بکش، دسخن موث ال قدوله را نادیده گرفت و او هم از منصب

خو د استعفا دا .د به جای وی حسن مشار مشهور به مشارالملک منصوب گردی د.از آن

سوی، منشی مخصوص شاه،اسدالله میرزا شها ا بلدوله شمس مل آ کرا نیز به استقرار

دول ت نظامی بدبین بو؛د پس او هم ا ز کار کناره گرفت و به جای شم عینالم لک منصوب

گردی د. ب ه واقع این معیال نملک رابط شاه بود با سفارت بری؛ت انوی ابه عبارت بهتر اخبار

دربا ر را در اختیار سفارت بریت اقنیراار میدا د. حسن مشا رهم رابط شاه بود با رضا ن؛ خ ا

و ر ضاخان از طریق او اهداف خویش را در دربار پیش میبر د.

ملاحظه م ی کنیم حتی قبل از اینکه کودتائی روی داده باشد، اح مدرد ششاهطرنج

سیاست بریتانیا کیش شده بو د.

.

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 37

نوشته و ،« بعدز » و بعد از را « سورت » صورت را ،« به زنید » بزنید را ،« حستند » هستن د را

امضا کرده است. 1 متنی که بهار نقل کرده البته حاوی ،« رضای سرتیپ » نام ه را به عنوا ن

اغلاط انشائی هم هس . تاین نامه نشان میدهد که رضاخا ناز حداقل سواد متعار د فر

زمان ی که درجه سرتیپی داشته برخوردار نبوده ا.سمر تدی با این خصایص و ویژگیها،

درس ت بعد از کودتا دست ب ه صدور احکامی می زد که معلوم بود به دست نویسندگانی

زیرک و باتجربه نوشته شده ا س. ی تکی از اینها بیانیه مشهور او بود با عنوان حکم

میکنم . نف س عنوان این بیانیه تعجآو بر بو د. رضاخان کیست که حکممیکند؟ لحن

بیانیه بسیار توهین آمیز و خشن بو د. در این بیانیه به شعور مردم توهینی آشکار شده بو د:

حکم میکن م:

ماده او ل. تمام اهالی شهر تهران باید ساکت و مطیع احکام نظامی باشند .

ماده دوم . حکومت نظامی در شهر برقرار و از ساعت هشت بعد از ظهر غیر از

افراد نظامی و پلیس مأمور انتظامات شهر کسی نباید در معابر عبور نماید .

ماده سوم . کسانی که از طرف قوای نظامی و پلیس مظنون به مخل آسایش و

اًنتظامات واقع شوند،

فورا جلب و مجازات سخت خواهند شد .

ماده چهارم .تمام روزنامه جات، اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت به کلی

موقوف و بر حسب حکم و اجازه که بعد داده خواهد شد، باید منتشر شوند .

ماده پنجم.اجتماعات در منازل و نقاط مختلفه بکلی موقوف، در معابر هم اگر بیش

از سه نفر گرد هم باشند با قوه قهریه متفرق خواهند شد .

ماده شش م. در تمام مغازههای شراب فروشی و عرق فروشی، تأتر و سینماتوگرافها

و کلوپهای قمار باید بسته شود و هر مست دیده شود به محکمه نظامی جلب

خواهد شد .

ماده هفتم.تا زمان تشکیل دولت تمام ادارات دوائر دولتی غیر از اداره ارزاق

تعطیل خواهند بود . پستخانه، تلگرافخانه هم مطیع این حکم خواهند بود .

ماده هشتم . کسانی که در اطاعت از مواد فوق خودداری نمایند به محکمه نظامی

جلب و به سختترین مجازاتها خواهند رسید .

. 73- 1 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، صص 74

ص:37

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ماده نهم .کاظم خانب ه سمت کماندانی شهر انتخاب شد و معین میشود و مأمور

اجرای مواد فوق خواهد بود . 14 جمادیالثانی 1339 ، رئیس دیویزیون قزاق

1

اعلیحضرت شهریاری و فرمانده کل قوا- رضا.

این بیانیه به قدری توهیآمی نز بود که رهگذ ارن در جلو حکم مکن یم ، نوشتن : د ...

میخوری. 2 عده ای دیگر با دیدن جمل هحکم میکنم، اعلان را نخوانده کندند و بردند تا

به زبال ه دانی سرازیر کنن . د روز بعد مأمورین این اعلان را از در و دیوار کندند، بعد از

بیست و چهار ساعت دیگر هیچ کس این اعلان را در سطح تهران مشاهده نکرد .

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء

1

اندکی قبل از تغییر و، بوده جهانگرد ظًاهرا که هال ملوین سرگرد . توز کینه و زیرک

سلطنت در وزارت جن ب گه م لاقات رضاخان رفته بود، او را فردی توصیف کرده است

ک ه از شفقت انسانی و مهر و عابطف یبههره بو د؛ صورتی ساکن و جامد داشت و کمتر

ب ا خوی توحش و شرارت آمیخته بود و » تبسم و خوشروئی نشا نم یداد ؛ا ین جمود

ً

2 آرتور میلسپو در وصف رضاخان نوشته است ، «. غالبا از داخل به خارج شراره میکشید

ی ت ا مردی هرزه « فاقد قیود اخلاق » ب ه هنگام آشنائی با او، وی را بیشتر مردی دیده است

و فاسد. 3 میلسپو آورده اس ، ت رضاخان فردی نیست که در محدوده قانون اسا ی س ا ی

موجود ی است با غریزههای بدوی، ب یرحم و بی اعتقاد » مشروطه فعالیت کند، بلکه او

ب هقانون که یک عده نوکرصفت و چاپلوس ادو شر هکرد ه بودند و چند نفر کم جرأت

4 میلسپ وب ه درستی نوشته است رضاخ اه نیچ «. و خودخواه به او نظر مشور تمی یدادند

پیوندی با انقلاب مشروطی ن تداشت، و هیچ ر ا شت ی ه ا ورا با قانون اساس میرتبط

5 «. تا انتهای کار، سرباز باقی ماند » نمیساخت؛ برعکس او مردی بود که

ب رخلا ف داوریهای بالا، دونالد ویلب ر مورخ سی اکه در دوره پهلوی دوم سرنوشت او با

مسائل ی مهم از جمله کودتای 28 مردا د ب هه مدرآمیخت هاس ت ، از رض تاصخا وی نر ی

اسطوره ای ارائه کر د ه ؛او بر این باور است که نه بخت و ا حاید ثنهاگه انی ،بلک هتوان ائ ی

شخصی رضاخان بود که او را برک . شی ا د ونوشته است حتی اگر کودتای سوم اس رف خند

نمیداد ،رضاخان با ز هم در موقع مقتضی تموا ینست راه خویش را به سوی تصرف ت اج

کیانی هموار ساز. د 6رضاخان ک محرف بود ونمیتوانس ت سخنرانی ط ولان یای را دکن د ،

وقت ی هم مجبور به سخنران میی شد، کوتاه و مختصر صحبت می کرد . حت ی بعدها که ش ا ه

شد ه بود، و در زمانی که مردانی مث لفروغ در اط یرا ف او ح ضو رداش تند ، در مراس م

ایجاد دانشگاه کاری است که ملت ایران » : احدا ث دانشگاه تهرانفقط دو جمله گفت

بایست ی خیلی قبل از این شروع کرده ب،اشن حادل که شروع شده است باید جدیت شو د

.2 1 .سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ( تهران:طرح نو، 1371 )، ص 4

. 2 . ملوین ها ل: سفر آخرالزمان، ترجمه علی جواهرکلام، مجله جهان نو، نیمه دوم تیرماه 1372 ، ص 186

. 3 . آرتور میلسپ و: آمریکائیها در ایران، ترجمه حسین ابوترابیان، ( تهران: پیام، 1356 )، ص 52

. 4 . همان، ص 39

. 5 . همان، ص 40

6.Donald N. Wilber: Contemporary Iran, (NY: 1963), p. 249.

ص:39

40 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1این بود سخنرانی رضاشاه در مراسم احداث دانشگاه تهرا ن! «. که زودتر انجام گیرد

ب ه هر حال همان روز کودت،ا احمدشاه به رضاخان لقب سردار سپه داد، چند روز

بعد در هشتم اسفندماه بیانی ا هی به امضای رضاخان منتشر شد، در این بیانیه آمده بو د:

اینجانب از طرف قرینالشرف اعلیحضرت شاهنشاهی بمنصب سرداری و لقب

سردار سپه مفتخر و سرافراز گردیده، تشکرات غلامانه خود را بخاکپای مهر اعتلای

ملوکانه تقدیم و از درگاه حضرت احدیت توفیق و استمداد میجویم که با تمام

قوا از عهده هرگونه خدمتگزاری و جانفشانی برآمده پاس حقشناسیرا بجای

2

آورم - رضا.

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 41

کاویده اس ت:سیدضیاء از سوئی به دستگیری اعیان و اشراف کشور دست زد و از

سوئ ی دیگر خود را مصلحی اجتماعی، حلال مشکلات اقتصادی، و حافظ منافع طبقات

فرودست اجتماع جلوهگر ساخت تا به این شکل به کودتای انگلیسی خود ای صبغه

1

سوسیالیستی و ضدسرمایهداری بده د. ژستی که بعدها از سوی حزب سوسیالیست

سلیمان میرز ا اسکندری پ یگرفته شد و ای ن در حالیست که به روایت ب اهاز رقول یکی

ا ز زعمای این حزب ، در مرامنامه آنها هیچ ماادیه د ر مورد مالکیت وجود نداشت، به

واقع این اسماعیل یکان ب یود که به هنگام چاپ مرامنامه بدون اطلاع سلیمان آ نمیرزا

2

ماده را گنجانیده و منتشر ساخ ت.

ا زهمان صبح روز سوم اسفند بود که رضاخان سیاست مشت آهنین را به نمایش

گذارد ،د ر فضائی که نگرانی موج زمد، ی مأمورین او شروع به بگیر و ببند .کردند

مأمورین اداره تأمینات یا همان کارآگاهی در حکال هیعده ا یقزاق آنها را همراهی

می کردند، از مردم زهر چشم مگر یفتند . هر د ه تن قزاق به خانه یکی از رجال مقیم

تهران م یرفتند و او را دستگیر مکریدند ؛ب دون اینکه معلوم باشد جرم آن فرد چ ی.ست

3

فهرست دستگیرشدگان از قبل مشخص ب.و دتا روز پنجم اسفند دویست تن دستگیر

4

گردیدن د. اینان در عمارت قزاقخانه که مشرف به میدان مقشدیقم بود حبس شدند و

ب هدلیل کمبود جا هر دسته را در یک اطاق هندگاشتند . چندی بعد این تعداد به

5

چهارص د تا پانصد تن بالغ گر .دیدتلگرافخان ه و تلفنخانه و نظمیه شبانه تصرف . شد

بازاره ا بسته ماند و کسی حق نداشت دکان خود را بگ . شرای وزد سوم کودتا پستخانه

هم تعطی ل ش د. به ادارات دولتی دستور داده شد مقررات تعطیلی را رعایت . دنرم ایند

همین رو ز سوم کودتا بود که احمد ب شااهلاخره فرمان ریاست وزرائی سیدض یرااء صادر

کرد . روز چهارم کودتا از خزانه دولت و بانک شاهن شمابلهغی هشتادهزار تومان ب ه

عنوان انعام به افسران و قزاقان دست اندرکار کودتا پرداخت شد، به هر پاسبا ن نظمیه

. 221- 1) ، صص 222 1 . یحیی دولتآباد ی:حیات یحیی ، ج 4، (تهران:عطار و فردوسی، 371

. 2 . محمدتقی بها ر: تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 2، (تهرا ن: امیرکبیر، 1363 )، ص 26

،( 3 . امیل لوسوئو ر: نفوذ انگلیسیها در ایران، ترجمه محمدباقر احمدی ترشیزی، (تهرا ن: کتاب برای همه، 1368

.1 ص 43

. 4 .همان، ص 147

. 5 .شرح زندگانی من، ج 3، ص 213

ص:41

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ه م دو تومان انعام داده . ش ا دین بخش کوچکی بود از حمایت بانک شا هانزشاهی

کودتا و پیوند آن با داوردسته توطئه گران. سیدضیاء و رضاخا، نو در واقع مسببین

اصلی کودتا در آن سوی مرزها، بیان هیائهی منتشر مکریدندت ا ضمن درج برخی

واقعیات دستچین شده، افکار عمومی را فریب د.هانیدن فریب هم کارکرد لدا ی خ

داشت هم خارج . ی در داخ ، ل افکار عمومی به جان آمده از بحهراان ی چهارد ه ساله

آغاز مشروطه تا آن زمان را فریب دامدن ید ؛ و در خارج هم تلاش داشتند تا شورویها را

سرکیسه کنند . ای ن همه از طریق انتشار بیانی هاهی شورانگیز سیدضیاء ممکن و مسیر

بود . عوامفریبی مذهب مختار سرکردگان کودتا ب.وندمونه های فراوانی از این دست

عملیا ت در منابع ذکر شد هک ه ما را از ذکر شواهد و مثالها بینیاز میسازد . سیدضیاء و

ب هواقع عوامل پشت پرده کودتا با انقنلامبائ ی ی که مد روز بود، عوام را میفریفتند و از

آب گلآلود ماهی می گرفتند .

سیدضیاء نتوانست زودتر از فهت روز بعد از وقوع کودت اکابین ه خود را معرفی

نماید . روز دهم اسفندماه 1299 ، او کابینه خود را به احمد مشعاهرفی کر . د ترکیب کابینه

سیدضیا ء ا زاین قرار ب و:دسیدضیاءالدین طباطبایی رئی ا سلوزر ا و وزیر داخله، ماژور

مسعودخان کیهان وزیر جنگ، نیرالملک هدایت وزیر معارف و اوقاف و صنایع

مستظرفه ، مدیرالملک جم وزیر امور خارجه، میرزاعیسخاین فیض وزیر مالیه، دکتر

مؤدبالدوله نفیسی وزیر صحیه، مشیرمعظم خراسیا نوزیر پست و تلگراف، محمود

موقر (مؤقرالدول)ه وزیر تجارت و فوائد عامه، ع ا دللملک دادگر کفیل وزارت داخله،

منصورالسلطنه عدل وزیر عدلیه، احمد عامری معاون رئیسالوزر ا.

د ر ترمیم بعدی بعد میرزا عیسیخان که بیمار بود برای معالجه به پ ااررفوت و

مدیرالملک جای او را گرفت و معززالدوله نب موریدی دیگر از خاندان هدایت به

وزارت خارجه منصوب گردید .

ترکیب کابینه خود نشان از تحولاتی مداید که در تقدیر ارتیخ ایران نهفته بو . د

1 و ای ن « انگلوفیل جابر » مدیرالملک، این به قول مورا ک یاردار سفارتآمریکا در تهرا ، ن

ن، شوهر خواهر حسینقلخیان نواب بود ؛ « برده فرومایه سیاستها یبریتانیا در ایرا »

1.Majd, op. cit. p. 114.

ص:42

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 43

چهره ا ی منحصر به فرد در تاریخ معاصر ایران که نام او با حوادث بسیاری به هم تنیده

است . د ر اهمیت موضوع همین بس که در زمان ق ب حزطریگ ایران مقارن با دولت دوم

ظ ف ح ا ر د و خ ت ی ع ق و م م ه اًو بعدا . بود دولتی غله انبار رئیس مدتی جم الدوله، وثوق

کرد و در دوره حسخنان مشیرالدوله جانشین بلافصل وثوق، خزان داهر کل ایران بو .د

همی ن مرد اینک در کابینه سیدض یواءزیر امور خارجه شده ب .ودجم در دوره پهلوهیا

ت ا زمان مرگ مناصب مهمی از جمله نخ و سزی تری و وزارت درباررا بهعهده داش . ت

عیسی فی ض کارمند پرسابقه وزارت مالیدهر انگلستان تحصیل نموده ب؛ ودو در عین

حال مناسبتا ی نزدیک با مقامات بریتانیا در تهران داشت؛ به طور خاص او با ی سدنی

آرمیتاژ اسمیت محشور بو . دفیض حتی بعد از اینکه به دلیل بیماری از کابینه سیدضیاء

کنار رفت، موقعی تخود را حفظ نم.وبده این شکل که به انگلستا رفن ت و خدمات

دولتی خود را بهعنوان کمیسیاریای عالی نفت ایران در لن تدا نواپسین روزهای عمر بر

عهده داشت . رضاقلی خان هدایت مشهور به نیرالملک دوم، از اعضای خان ا وده هدایت

بود که اینان هم البته با مقامات بریتانیا از دیرباز رفاقت و دوستی داشتند .

حسین دادگ ر مشهور به عداللملک هم از محشورین سیدضی اوء البته از برکشیدگان

کودتای س وم اسفند ش د. در اهمیت او همین بس که از دوره هفتم تا دوره نهم رئیس

مجلس شورای مل یبود و بعدها هم به سمت سناتوری .رعسلیدیاصغر نفیسی مشهور

به مؤد بالدوله هم همان کسی است ب کعهدها به هنگام تحصیل محمدرضا پهل دروی

سوئیس، مسئولیت تربیت او را عبههده داشت . حاکم نظامی تهران کاظمخان سیاح بو د

و رئیس امنیه حبی ا بلله خان شیبانی ؛ا و کسی بود که دتکاوچیان را به تهران راه داد و

علی ه آنان مقاومتی نک ر.دموقر هم از عوامل شناخته شده بریتبانی و اد. بعدها فرزندان او

ه م از کارکنان انگلیسشدن د. اینان کارکنان مقیم نکسولگری بریتانیا در بوشهرو در

آن ج ابه بالیوز یشهره بودن . د مشهورترین اینان حسن بالیوز ایست که بعدها از کارکنان

بی بی سی و در حقیقت خدمتگزار دستگاه اطلاعاتی بریتانیا ش د.

مهمتری ن تحول در کابینه زمانی روی داد که مسعودخا ن کیه ب هدالی ن لمداخلا ت

بی جا ی سردار سپه در امور وزارت جن از گمنصب خود استعفا .د ابدعد از او رضاخ ابنه

وزارت جن گ و کیها نبه سمت وزیر مشاور منصوب شد؛ ی ناحادثه مهم و البته طراح ی

شده راه را برای تحرکات آتی رضا خبازنکرد و مسیر او را به سوی اهداف از پیش

ص:43

44 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تعیی ن شده هموار ساخ . تماژور مسعودخا ناز نیروهای ژاندارمری و البت هاز ابوابجمع ی

سیدضیاء به شمار میآم د.

رضاخان از همان روزهای نخست کیه راا نمانعی بر س را ر ه اه دا فخ و دتلق ی

مینمود .رضاخان حتی عبداللهخان امیرطهماسبی آجودان مخصوص نظ امی احمدش ا ه را

ب اخود همآواز کر د. این دو به همراه المی شرگر احمد امیراحمدیسه ضلع مثلثی بودند که

در رأس آن، همان رضاخان بود .

ب هروایت امیراحمد یروزی ر ا ضخان به او و امیرطهماسب گیفته بود کیها ،م ن اژور

ژاندارمری است و او سردا ر سپه ؛ا ما کیها نوزیر جنگ شده است و این البته از نظر

سلسله مرا تب نظامی درست نیست و این شخص رضا اخسانت که باید وزیر جنگ

باشد .امیراحمدی نگفت اگر این موضوع معیار تصدی پسه ا با تشد، رضاخا ق نبل از

کودتا درجه سرتیپی داشته و شخیصمثل قاس مخان والی ی عن ی پدر همسر خود

امیراحمدی امیرلشگر بود، پس اینان باید رئیس رضا خما ینشدند . البته امیر لشگ ر این

م ن طبق تعهدی که با ایشان داشتم، » سخن را نگفت و در عوض خاطرنشان کنمد: ی

نیز امیرطهماسبی .نکنم کوتاهی ایشان نظرات پیشرفت راه در که م شد یادآور مًجددا

روی موافق نشان دا . دسردار سپه رفت و نگرانی خود را خاطرنشان ساخت.چند روز

1 «. بعد هم خبر رسید که بهجای ماژور مسعودخان ، وزیر جنگ شده است

تر کی ب کابینه خود مؤیدی بود بر اینکه سید پ ضی شاتءیبان چندان مطمئنی ندارد و به

خود نطق قدرت به اتکاء با تا بودند گرفته نظر در فردی عنوان به صًرفا را او واقع

قزاقان را تهییج نماید و کودتا را به انجام .رسسیان ددضیاء از همان بدو مشر وکطاهر

خو د را با انقلاب ن یمائی پیش م ب یرد ؛ن قطه اتکای او قدرت قلم بود و بیان . ا و از دوره

مشروطه به روزنام ن هگاری اشتغال داش ؛ ت در عین حال سر و سری هم با سفارت

بریتانیا پیدا کرده بو د . ا و نه اندیشه مستحکم و منسجم سیاسی داشت و نه دارای

پشتوانه ا ی نظری بود تا بتواند بر آن اساس ا ع ی درها دور خود گرد آورد؛ و نه تجربه

تشکیلاتی و حزبی درخور توجهی داشت و نه به ایل و ایع م شی یرتهوانس ت تکیه کن . د

سیدضیاء خوب می نوشت و خوب سخن مگفیت ، اما در مقام عمل سخنرانی و

. 1 .خاطرات نخستین سپهبد ایران، (تهران:مؤسسه مطالعات و پژوهشهای فرهنگی، 1367 )، ص 178

ص:44

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 45

مقالهنویسی فاید های نداشت . تشکیلات اداری ایران و قدرتهای منسجم سیاسی در

صحنه مستحکم ت راز آن بودند که او بتواند یک تنه به شماقناببلرهخیز د . از این بالاتر

ندانمکاریهائی ک هبرای فریب افکار عمومی صورت گرفوتهدف آن هم انقلاب نمیائی

بدون پشتوانه نظری بود، کار سیدض یرااء بساخ . ت بدون تردید مهمترین این رفتار ها

دستگیری اعیان و اشراف و رجال قدیمی کشور بود که بازداشتشان فقط بدین منظور

صورت گرفت تا شعار مبارزه با خائنین چندی افکار عمومی را ب ه خو د مشغول دار . داو

حتی مل کالشعرای بهار را ه مچون خانها شمحل مراجعه عداه یاز ساکنین پایتخت

بود ، دستگیر ساخت و روانه دزآشیبش نمود؛ بدهار رزمره معدود افرادی بود که هم

خوشنام بود و هم باسیدضیاء حشر و نشری داشت و حتی سیدضیاء تصمیم به کودتا

ر اچند روزی قبل از وقوع آن به اطلاعش رسانده .بهاب ر وهدم فهمی ت ده ر و هم

دوراندیش ت راز آن بود که بتواند با اقدامات س یمدواف ضیقا ءآید، هرچند با وی

خصومت ی هم نشان نداد؛ و چون رئیسالوزرا ی جدید از او خواست پستی قبول کند،

وی ضم ن توضیح اینکه با سی م دخالفتی نخواهد کرد، پیگیری کارهای ادبی خود را

بهانه منصبی در دولت کودتا قرار .دانیدز او دو تن از چههراهی روحانی مشهور و آگاه

آ ن دوره یعنی شهید سیدحسن مدرس و شیخ حسین یزد ر یا بازداشت نمود، هم شهید

مدرس و هم یزد یدیدگاههائی بسیار جالب توجه در مسائل سیاسی و اجتماعی داشتند

و در فضای افرا ط و تندروی دوره مشرو طههمیشه جانب عقلانیت و میان رهوی را نگه

می داشتند. 1 همچنین او فرمانفرم او تیمورتاش و فرخی را هم دستگیر کرد که بعدها

همه قربانی دسیسههای رضاخان شدن د. در کنار اینان علی دشترا ی هم که از مداحا ن

رضاخان گردید، و آن زمان هنوز در کسوت روحانیت بود، بازداشت نمود .

46 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1 «! دیکتاتوری برای جلوگیری از کمونیزم در دنیا مد شده بود

سیدضیاء ب ااینکه هیچ حامی درخور توجهی نداشت، از همان ابتدا دست به

ماجراجوئی ز د: تلگرافخانه و پستخانه ده روز تمام تعطیل . بووقتدی هم دستور گشایش

آنها را داد، بر سر کسانی که خموا یستند تلفن بزنند یا ناام ی پ هست نمایند، مأمور

گماشت و سانسور برقرار ک . ردا و مدام دستورالعمل صادر مکیر د. حکام برخی شهرها

ر ابرکنار ساخت؛ در کشور حکومت نظام بیرقرار نمود. بالاتر اینکه کلیه دوایر عدلیه را

ک ه محل رجوع مردم بود تعطیل .ک ترندها هنری کهسیدضیاء داش ت این بود که مردم را

ا زخود بیزار ک ر. ددامنه فشار به حدی بود که اندک اندک زهمازم ین هارضایتی بلند شد،

ب هویژه اینکه معلوم گردید وی چندان اقتداری هم ن.کدا سربده و بازاریان در آستانه

عید سال 1300 تا پاسی از شب باید کار کمرد یند تا درآم دبیشتری کسب نمای ن. دلیکن

مقررات حکومت نظام یباعث میش دهر شب چند صدتن که عمده آنها از اقشار طبقه

متوسط به پائین جامعه بودند، در اتاقهای حکومت نظامی از سرما بر خود بلرز ن د و

بیخواب یکش ن د تا سحرگهان هر کدام بیست و پنج قران تا سه تومان مه نقجری ض

مقررات حکومت نظام یرا بپردازند و آزاد ش و.نسدیدضیاء غافل از دسیسهها ی سردار

سپه شبانه رو ز در انباری از کاغذ و یادداشت و عریضه غوطه خورم د. ی هیچ کاری هم

و دست اداری مقررات باید ، بود دیکتاتور وًاقعا وی اگر زیرا . دهد انجام توانست نمی

پاگی ر مرسوم را زیر پا منهیاد ؛لی کن بهواقع او خود نمیدانست چه کند و در مقابل کار

انجام شده قرار گرفته بود .

ا زاین بالاتر کسانی را که به اتهام فساد دستگیر کرده بود، نتوانست محاکمه ؛ نماید

زیرا سند ی دال بر فساد اینان به دست نیام . برخدی از افراد دستگیرشده از جمله

فرمانفرما کسانی بودند که در ایام قح طکمیکهائی به مردم کرده بودن د. سیدضیاء که

دس ت به دستگیری اعیان و اشراف زده بدورد ،بد محظوری گرفتار شده بو . د ا ونه

میتوانست محبوسین را آزاد نما،ی دزیرا از او مپیرسیدند پس چرا دستگیرشان ساخته

است و نه م یتوانست اتهاماتی که بر آنان وارد کمرید ،اث بات نمای . ا دین ک همگان

میدانستند ک ه سیدضیاء این گروه را فقط دبان دلیل بازداشت کرده تا خودی نشان دهد

. 1 .تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 95

ص:46

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 47

و حس حقارت خود را در برابر رجال نفذو ذ یکشور ارضاء نماید و آنان را به تبعیت

ا ز خود وادارد؛ امری که در اجرای آن ناکام . مدان رای دن بین رضاخا ب نهتر از سیدضیاء

با محبوسین برخورد کر :د ا وجان محمدخان علائی مشهور به دولو را به ریاست زندان

منصوب کرد و کریآق ماخان بوذرجمهری را مأموریت داد هم مواظب فرم ان وفرما

1

پسرانش باشد و هم اینکه توجه نماید به آنان بیاحترامی نشود.

ن ی ا ز ا ش قصد وًاقعا ر گ ا ه ک د ا د ن ح ی ض و ت ی م و م ع ر ا ک ف ا ه ب ز گ ر ه سیدضیاء

بازداشت ه ا از پرده برون افکندن خیانها تی خیانتکاران در دوره مشرو طبه بع داس ت ،

چرا دست به بازداشت کسانی نزد که مجلس سوم را تعطیل ، وک رددن ستدشان در پشت

جوخه های ترور از جمله کمیته مجازا دی تده میش د ؛ همان کسانی که کابینهها را

متزلزل می کردن د و پای دولتهای بیگانه را به کشور باز مینمو دند ؟ مگر این سیدضیاء

نبو د که به درستی در روزنامه ر عخدود امثال م تحش ال م سلطنه و صادق مستشارالدول ه را

ب ه باد حمله میگرف ت و از دستها ی پشت پرده کمیته مجازا و ت عوامل قحط یسخن

ب ه میان میآورد و روزنامنهگاران جاه طلب و شهرآشوبی مثل حسیخنان صب ارا آما ج

حمله قرار میداد؟ پس چرا این عوامل را دستگیر نساخت در کح ه الخیود میدانست

عوام ل بحران ایران ، حداقل در دوره جنگ اول جهانی به بعد همین افراد بوده اند ؟

سیدضیاء نشان داد چیزی نیست جز مهر ا ه ی در دستان سفارت بریتا؛نیااو هیچ اص ل

ثابتی نداشت مگر حفظ منافع امپراتوری انگل یدر س ایران؛ هرچند اگ ر مصلحت ایران را

ه م در این دیده باشد و یا منافع ایران را منطبق بر منافع ا ران زیگلابیی ک سرده و به

عبارت دیگر نفع ایران را در برقراری سیاست موازنه مثبت با اانرگزلییابسی کرده

باشد . مطالب روزنامه رع دکه ما به بخشهائی از آن در رسالاه ی دیگر اشاره کرادیهم ،

ن آ ن ا ر گ ی ز ا ب ز ا ی ک ی د و خ اًصلا و آگاه سیاست پرده پشت از سیدضیاء دهد می نشانبود ؛ل یکن برای رد گم کردن و منحرف ساختن افکار عمومی دست به آن بازیهای

کودکانه ز د.

عملیات دستگیری مخالفین کودتا تمامی نداش . تحال آنکه بعد از گذشت بیش از

سال در حادثه مهمترین . باشد گرفته شکل نسبی نظمی باید مًاه از کودتا قاعدتا یک

. 238- 1 .تاریخ بیست ساله ایران، ج 1، صص 239

ص:47

48 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

جدید شمسی در خراسا نروی دا . د د ر این ایام والی خراس امنردی سیاستمدار بود که

ا ز پیدا و نهان تحولات سیا ی سایران تا حدودی آگاهی دا ش. ای تن مرد کسی نبود جز

احمدخان قوام السلطنه . کودتای سیدضیاء و شرکاء با مخالفت این مرد مواجه . اوشد

ضمن ارسال تلگرمای برای سیدضیا ءاز وی انتقاد نمود که ا ز مفاد بیانیه رسامشی

1 اسسیدتضیاء این «. معلوم نم ی شود که دولت ایران دارای چه اصول و رژیمی »

مخالف خوانی را فراموش نک؛ر پ دس در موقع مقتضی به کلنل محمخدت اقنی پسیا ن

فرم انده ژاندارمری خراساندستو ر داد او را دستگیر ک.ندروز سیزدهم فروردین سال

1300 قوا مالسلطنه والی خراسان به دستور سیدضیواءبه وسیله کلنل محمدتقخی ان

پسیان دستگیر و به تهرا انعزام گردی . د سایر مقامات محلی هم همراه با قدسواتمگ یر

شدند. 2 صارم الدوله والی غرب هم دستگیر و به ته ف رارنستاده شد. دکتر محمد مصدق

ب ه میان ایل بختیاریرف ت. وقتی قوا مدستگیر شد، کنسول انگلی با س دبو اپیشکار مالیه

و گمرگ خراسان مشغول ورق بازی بو. ددبو ا از خبر دستگیری قوام سراپا خوشحالی

ب هاعتقاد من قواالمسلطن ه خو د در فکر » ش د. کنسول انگلی سمقیم مشه دهم گزارش داد

سرپیچی از دستورهای حکومت مرکز و ی اعلام نوعی استقلال در ایالت خرا بسوادن و

شاید به همین منظور تا آنجا که تموان یست واحدهای نظامی مستقر در اطراف و اکناف

3 ا زافراطیون دوره مشرو،طیهکی هم ایرمی جرز ا « ایال ت را به مشه ف دراخوانده بو.د

جلالا لممالک ب ود که معاونت دبو ا را به عهده داش . تدر اواخر خردادماه سال 1300

4

وقتی دبو ا میخ واس ت از پیشکاری مالیه استعفا دهد، او را به جای خود معرفی . کرد

دوره در او سیاسی پیشینه با موضوع این . شد رضاخان مداحان از بًعدا میرزا ایرج

مشروطه ارتباطی مستقیم داش . تهمانطور که افراطتیر ی ن جناحهای دوره مشرو اطزه

5

این به بعد سر بر آستان رضا خما ینسائیدند ، ایرج میرز اهم از این قاعده مستثنی ن.بود

. 1 . علی آذر ی:قیام کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان، ( تهران: مروی، 1368 )، ص 184

،( 2 .جنبش کلنل محمدتقی خان پسیان بنا بر گزارشهای کنسولگری انگلیس در مشهد، (تهران:نشر روایت، 1370

. 41- صص 42

. 3 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 77

. 4 . همان، ص 130

5 . برای نمون ا هی از عملیات افراطی ایرج میرزا در دوره مشروطه ن ک: مهدی ملکزاد ه: تاریخ انقلاب مشروطیت

. ایران، کتاب دوم، (تهران: علمی، 1363 )، ص 293

ص:48

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 49

علاو ه بر ایرج میر،ز اعارف قزوین یهم اینک در مشهد به سر میبرد. عار ف به عنوان

حمایت از کلنل برنامههای هنری اجرا م ک ی ر د. در یکی از این مراسم او به شاهزادگان

قاجار ناسزا گف . ت کلنل که اینهمه افراط ن مرا پ یسندید ناچار شد او را به قوچان

فرستد. 1 عارف همان کسی است که در دوره جنگ اول جهانی با افراطیت رین محافل

سیاسی ا یران مرتبط بو.د د ر آن ایام عار فدر اصفها نبود و علیه قرارداد 1919 کنسرت

می داد. عل یالقاعد ه او در این ایانممیتوانس ت با کمیته آه نکه باز هم ماهیت آن را در

رساله ا یدیگ رکاویدهایم، ب یارتباط باشد . 2 دبوا با گروهی از بلوائیان که م یخواستند

جنبش پسیان را از درون منهدم نمایند، مرتبط بو د.

سیدضیاء هرگز نتوانست برنامههائ ی که به مردم قول داده بود، اجرا د . کان وفقط یک

روزنامه نگا ر بود که مأموریت داشت در کشور فضای العفادوهقبه وجود آورد تا

رضاخان را به کابینه تحمیل نماید، ا گرنه نه سابقه کار اجرائی داشت و نه دانمسیت

مدیریت کردن چیست؟ به طور مثال او یأ ته ی تعیین کرد تا قوانین موجود را صلااح

نماین د و سازمان عدلیه را تجدید ک ن.نمدصطفی عدل، ذکاءالملک فروغی، نصرالله تقوی،

محمد بروجردی ، محمد قم یو علی قمیه سردبیری روزنامه رعداو را ب هعهده

ک پیشتر

3

داشت ، مأمور این کار شدند؛ لیکن این گ رحوتهی جلسه ا یتشکیل ندادند تا چه رس د

به اینکه اقدامی عملی انجام بدهند .

تعطیل ی وزارت مالی همردم را متحیر و پریشان سا . خ سی تدضیاء به دست خود امور

روزمره کشور را مختل کرد . نقشه جا هطلبان ا هی در مورد تقسیم اراضی بین کشاورزان

تنظیم ش د . بدیهی است این طرح هم برای فریب افکار عمومی وضع شد؛ مگر گونه این

نبو د که سیدضیا ءحتی در دهه چهل شمسی تقسیم اراضی را سیاستی مخرب برای

اقتصاد کشاورزی ایران ارزیابی مکیرد ؟پ س چگونه چهل سال قبل از آن ماجرا که هی چ

شرای ط عملی برای تقسیم اراضی وجود نداشت، خموا یست ای ن کار را صورت دهد؟

کمت ر کسی بو دکه نداند این طرح انجام نشدنی است . سیدضیاء برای اجرای این نقشه

خود - که هدفی جز خلع سلاح دربار احمد ن شادا هشت- از تقسیم زمینهای اربابی

. 1 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 182

. 683- 2 . در مورد کمیته آهن و کمیته زرگنده ن ک: ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند، ص 88

. 3 .اسناد کابینه کودتای سوم اسفند 1299 ، به کوشش حسن مرسلوند، ( تهران: ، 1374 )، ص 235

ص:49

50 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تقسیم خالص هجات و اراضی دولتی » کوچکتری ن سخنی به میان نیاورد؛ بلکه وی از

،« مابین دهقانان و همین طور وضع قوانینی که زارع را از لا ک اارمبابی بهرمهند سازد

سخن به میان آور د.

شاید تنها کار مثبتی ک سیدضیاء

ه انجام داد، منع فروش مسکرات در معابر عمومی و

بستن مغازه ه ا در روزهای جمعه و تعطیلات مذهبی بود که اینهم تمام و کمال انجام

نمیشد . نیز سیدضیا ء دستور داده بود در ضیافها تی رسمی که خارجیان هم حضور

دارند، بهجای مشروبات الکلی، دوغ بر سر میزها گذارن د.

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 51

موافقی که از طرف دولت انگلس تادرن موضوع الغاء قرارداد ابراز گشته، بار دیگر نیات

من و هیأت من » دیگر اینکه «. حسنه و مودت دیرینه بریتانیای کبیر را ثابت مینماید

الغاء که حال همان در که داریم امتنان انگلستان، پادشاه اعلیحضرت دولت از مًخصوصا

قراردا د را قبول نمدوها ند، هیچگاه در احساسات مودآمی تز دولت علیه ایران تردیدی

ننموده ، و با وجود الغاء قرارداد حاضر بودن خود را برای مساعدت به ایران، ی د و تأک

رانر ابرای « حقیقت وضعیت ای » 1سیدضیاء از نورم نتشکر کرد که «. تکرار ک ردها ند

مأموریت حقیقی خویش را که عبارت از » دول ت متبوع خویش توضی ح داده اس ، ت و

تحکیم مناسبات بین دولتین و ملتین ایران و انگلستان است به طرز مال ، ایفا ک

همسایه عظیم الشأن تاریخی خود که » 2سیدضیاء در این بیانیه بار دیگر از «. نمودها ند

موفقیت » س یا تدی کرد و باز هم این ،« نیا ت حسنه وی همواره برای ما گرانبها بوده ا

3

را که با موافقت طرفین صورت گرفته، تبریک گف ت. « دوگانه یعنی الغاء قرارداد

بعلاوه ا ز اواخر فروردین ماه ،نی روهای انگلیسی که در شمال ای ران م ستقر بودن د ،با

آسودگ ی خیال قوای خویش را مرحله به مرحله عقب ک. ب شیهدنای دن شکل سیدضیا ء

گام ی دیگر در جهت تثبی ت موقعیت خود برداش ت. او اعلامیا هی صاد ر کرد و ت خلی ه قوای

انگلیس ی را ناشی از تلاشهای سیاسی خویش عنوان .ن مسیوددضیا ء در این بیانیه ه مک ه

در خدمت این » د رتاریخ بیست و هفتم فروردین ماه 1300 منتشر ش د ،م دع یگردی د

حرک ت قشون دولت عظیال مشأن انگلستا ن، ب ا ردیگ ر » ت و اینکه ،« قشو ن مجال انکار نیس

ثابت م ینمای د که همسایه بزرگ ما قصد ن دار دبحق و قای را نتخط ینمای د ، و بای ست ی

4 در «. همگی به استقلال وطن و به محترم شمردن حقوق ملی خود اطمینان حاصل نم ائیم

اعتما د به نف س » ،« عملیا ت درخشنده سپاهیان ایرا ن » کنا ر این مطالب سیدضی اال ءفاظی مثل

ررا اندر « ح قزندگان یفرزن دا نای » تو پاس داشتن « و شجاعت، در حراست مملک

ی قزاقان ی که به جای نیروهای « روح وط نپرست ی و سلحشور » وص ف قشون ب هکار بر.د از

گف تک ه « گرم و سوزانی » انگلی س تا منجی لرفته بودند سخن به میان آورد و از خونهای

. 303- 1 .شرح زندگانی من، ج 3، ص 257 ، همچنین متن کامل بیانیه در تاریخ بیست ساله ایران، ج 1، صص 305

2 . شرح زندگانی من، همان صفحه .

. 257- 3 .همان، صص 58

. 360- 4 .همان، ص 361

ص:51

52 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1 «. حاضر است که خاک وطن را برای سعادت و آزادی وی لعلگون کند »

خرو ج نیروهای انگلیسی از ایران ربطی به ابتکار سید ن ضدیااء ش ت. همانطور که در

رساله ا یدیگ ر عنوان کرد ا هیم ، انگلیسیها از مدتها پیش در صدد بودند تا نیروهای نظامی

خوی ش را از کشور بیرون ب ؛ رن ی دک ی از دلایل این کار این ب کوده انگلی ب سه دلی ل

بحران های مالی بعد از جنگ، می خو است با بیرون بردن قوای خود از هزینه سالیانه

3500000 پوندی این لشگرکشی ها آسوده شو؛د این تصمیم کابینه انگلی ب سود که ا ز

2

مدتها قبل اتخاذ شده ب . ود ام ا در عرصه سیاست ایرانی انگلی، ک سسانی هم بودند ک ه

طور دیگری فکر میکردند ؛کرزن که خانواده محتشم فرمانف رمراا در بند سیدضی ادءید

ولی از آنها حمیات ی نکرد، اینک به دلیل لغو قرارداد 1919 توسط او که البته به ابتکار

تیم نورمن و شرکاء و در راستای اجرای برنامه وزارت مستعمرات و حکومت هند

انگلیس صورت گرفته بود، بر ئیرسالوزرا ء خشم گرف . تهرچه سیدضیاء التماس کرد

که چیزی تغییر نکرده است و بریتانمیایتواند اداره ارتش و امور مالی ایران را اینک

به دست گیرد و با مخالفتی هم مواجه نخواهد شد، کزیرزرنبار نرفت و بای ن د ه م

میرفت . مگ ر نه این بود که سیدض یهاءمین چندی پیش با نثر فاخر خود در روزنامه

رعد قرارداد 1919 را توجیه میکرد؟ مگر آن روز او همسو با تیم کرزن نبود؟ حال چه

اتفاقی افتاده که این مدافع پرشور قرارداد یکسره به ضدیت با آن برخاسته است؟ چه

تضمینی وجود دارد که روزی دیگر او باز هم تصمیم خود را عوض نکند و به گروهی

دیگ ر از حکام انگلی ا سقبال نشان ندهد؟ برای کرزن قرارداد 1919 فارغ از وجوه مثبت

و منفی آن برای طرف ایرانی، مظهری بود از تسلط اشرافیت زمیندار ب ب ررنیتظانیاام

اشرافیت مالی این کشور و نمادی بود از رقابت پیگیر این دو گروه بر سر منافع خود در

ایران .سیدضیاء گرچه قول داد مناف گعروه مورد حمایت کرز رنا حفظ خواهد کرد، اما

برای کرزن نفس ابقای قرارداد اهمیت بیشتری داشت تا هاوعیدهرئی ا س لوزرای

بیپ شتوانه ایرا ن.

سیدضیاء معتقد به برقراری موازنه مثبت در سیاست خارجی . اوب ب ودر این باور بود

ک ه سمت و سوی این سیاست باید منطبق با مواضع باریشتانی د ا ؛ل یکن باید در نظر

. 1 .همان، ص 361

. 1900 ، (تهران: پاژنگ، 1368 )، ص 298 - 2 . ایرج ذوقی:تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ 25

ص:52

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء

داش ت ک هشوروی نیز همسایها یاست قدرتمند و به همین دلیل تا آنجائی که ممکن

اس ت باید توازن قوا به گاون یه باشد که حساسیت آنها را علیه یاس ست فو ا ق لذکر

تحریک نکند . امضای عهدنامه مود ، ت که در دورهمشیرالدوله چندماهی قبل از کودتا

تنظی م شده بو،د در این راستا قابل فهم ا . س ای تن نخستین اقدام رسمی کابینه کودتا به

1

شمار می رو د. نیز شعارهای شداد و غلاظسیدضیاء به نفع اقشار فرودست جامعه و

بازداش ت ملاکین و اعیان را در این چارچوب باید مورد تحلیل قرار . ام ا جداالدب اینکه

لرد کرزن حاضر نبود حتی کوچکترین امتیازی به قدرتهای رقیب . او دهنهودز با

معیارها و موازین استعمار قرن نودزهمی با کشوری مثل ایران برخورد کمیرد و ایرا ن

ر احریم امنیتی بریتان یتالقی م ن یمود ک ه در این حریم هیچ نامحرمی به هیچ شکلی نباید

راه داده میشد .

سیاست کرزن در این رابطه فقط منحصر به همسایه شمالی ایران . بلنب کوه داو حتی

ح اض ر نبود آمریکائی ه اقدم به عرصهها ی اقتصادی ایران گذارن .دسیدضیاء برای اینکه

هرگونه سوءتفاهمی را برطرف کند، ضمن اینکه عهدنامه مودت با شوروی را صحه

نهاد ، تلاش کرد مستشارانی از آمریکا برای تأسیس بانک فلاحت ایستخدام کن . دنیز او

میخواست دو کارشناس برای وزارت پست و تلگ ا راست فخدام نمای.دکرز ن از ای ن

تصمیم برآشفته ش د. ا و نوشت تأسیس بانک کشاورز دیر ایارن به بانک شاهنشاه ی

لطمه می زند و استخدام مستشار آمریکا ئ ی برای وزارت پست و تلگرا، ب فرای بریتانیا

؛

2

ک ه خطوط تلگراف هن دو اروپارا در ایران به دس تدارد، بیخطر نیس ت . مسئله بانک

شاهنشاهی موضوعی نبود که بریتا نبیها این سادگی از کنار آن ب گ. ذحتردی بعدها در

اوایل سال 1306 که نصر ال تدول ف هی روز وزیر مالیه شد و تلاش کرد برای لغو امتیاز

نشر اسکناس به وسیله بانک شاهنشا،ه با ینک مل یرا تأسیس کند تا امتیاز مزبور را به

دس ت گیرد، خصومت شدید سفارت بریتانیا در تهر ابنرانگیخته شدو ا ین بار خصومت

به حدی تند و تیز شد که منجر به حذف همیشگی فیروز از صحنه سیاسی ایران گردی د.

خلاص ه اینکه هرچه نورمن توضیح میداد ک ه سیدضیاء چون مشهرو به انگلوفیل

،( 1 . ژرژ لنچافسک ی: غرب و شوروی در ایران، سی سال رقابت، ترجمه حورا یاوری، (تهران:ابن سینا، 1351

. 92- صص 93

2.Curzon to Norman, London, 18 April 1921, FO 371/6403.

ص:53

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بود ن است و از سالها قبل با سفارت بر یت دارن یتاهران حشر و نشر داشته ،ب اید چنین

سیاستی د ر پیش گیرد تا بتواند منافع انگل یرا سحفظ کند، به گوش کرفزنرو نرف . ت

لئو تر وتسکی به مناسبتی گفته بودانگلیسی ها ضر بالمثلی دارند که میگوید اینکشور

چه حق داشته باشد و چه نداشته باشد، بر هر چیز دیگری ارجحیت دار . 1 این د

ضر ا بلمثل به درستی در مورد کرزن مصداق داشت. او حتی حاضر نبود ایران با فرانسه

قراردادی منعقد کن د. سیاستکرزن یا همه یا هیچ ب. وکدرز ن بر این باور بود که

سیدضیاء یا باید فقط از انگلی مسستشار استخدام کند و یا اینکه بهتر است برود.کرز ن

کوچکترین تعلق خاطری نه به سیدض یدااءشت نه به دیگر سیاستمدارانی که مشهور به

انگلوفیلی بودن د. او به راحتی سیاستمداران ایرانی را فدای اهداف امپریالیستی خود

می کرد و هیچ ملاحظاهی نداشت جز منافع کشور متبوع خوی ش.کرز ن حاضر نبود

بپذیرد جغرافیای جهان تغییر ک رود اهینک از درون ویران هاه ی امپراتوری عثمانی

چندین کشور سر برآورادنهد ؛د ر هن دشورشهائی علیه امپراتوری بر یتدان ری ا شرف

تکوین اس ت و بخشی از این شورشها رنگ و بوی احیای خلافت ؛ ددرا رهنمدسایگی

ایران قدرتی پا به عرصه وجود نهاده که کلیه قراردادهای استعماری خود را لغو کرده

است و نیز در بین برخی از روشنفکران ایرانی محبوبیت .کردازرند معتقد به اجرا ی

همان سیاستهای کهنه قرن نوزدهمی بود. او حتی برای رئیس الوزر ای ایران تعیین

تکلیف می کرد؛ م ی نوش ت اگر ایران میخواهد مستشا ر استخدام کن ، د این مستشارا ی ن ا

2

باید بلژیکی باشند و یا سوئد ی. د راین بین او بیش از همه با آمریکا ئیها خصومت

میورزید ؛ب ه این عل ت ک هدول تآمریکا بود ک هعلی ه قرارداد 1919 واکنش سختی نشان

داد و سیاستهای پوسیده کرز رنا به باد انتقاد گرف . ل تجاجت با فرانس نهیز در همین

راستا قابل توضیح است .

سیاستی که سیدضیاء د ر ارتباط با شوروید رپیش گرفته بود البته در خود انگلستان

طرفداران فراوانی داش . ت از جمله شخص لرد کرزن در جریان یک پیمان بازرگانی بین

انگلستان و شورویقرار داش ت که بالاخره در نی ممهارس 1921 به امضاء رسی .آدن

1 . به نقل ا ز:

Boris Souvarine: Stalin; A political Survey of Bolshevism, (New York: 1939), p.361.

2.Curzon to Norman, London, 25 April 1921, FO 416/68.

ص:54

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء

پیمان برای متقاعد ساختن شووری جهت برداشتن حمایت خود از قوای جنگل صورت

گرفت که البته نتیجه داد .

تئودور روتشتین نخستین وزیرمختاری که از شورو ب یه ایران اعزام شد و توانست

اعتبارنامه خود را به احمدش تاهحویل دهد، بعد از اینکه توانست به دنبال یک دوره

فترت سفارت شورو یرا نظمی دهد و دهها تن را به استخدام آن درآورد، شروع به

احداث کنسولگری در کلیه شهرهای بزرگ ایران کرد .

روتشتین در بها رسال 1300 از مرز خراسانوارد ایران ش . ب ده گزارش کنسو ل

انگلیس ، ا ودر مشه دمورد استقبال مردم و کلنل محمدتخقا ی پن سیان قرار گرف . 1 تبه

را انگلیسی زبان و بود ساله پنجاه ظًاهرا روتشتین مشهد در انگلیس کنسول گزارش

خیلی روان صحبت می کرد . ا وروز 23 فروردین آن سال با کنسول انگل یملا سقات کرد

و یک ساعت بعد کنسول همراه با وابسته نظامی و دستیارش به بازدید وزیرمختار . رفت

روتشتین حدود بیست و پنج سال مقیم انگلسبتوا د. ن او سالها به عنوان سردبیر بخش

خارج ی نشریه منچستر گاردینکار کرده بود. 2 او در جریان گفتگوهای روس و انگلیس

همراه با کراسی ، ن لیتوینوف و کامن فشرکت داش . ت اینک هم همسر و فرزندان او در

لندن اقامت داشتن . د قرار بود آنها در ته رباهن او ملحق ش . ونردوتشتین گفت دول ت

انگلیس بدون تردید وی و لیتوینو را ف به عنوان سفیر نخواهد پذی .ر فدر تاین زمان

مردم گرم استقبال با روتشتین هم تهران در . بود تعطیل لندن در شوروی سفارت ظًاهرا

مواجه گردی د. 3 اینها دلیلی نداشت جز اینکه دولت نوظهور شوروی با لغ و قراردادهای

استعماری ، توانسته بود بین مردم و برخی محافل و مطبوعات سیاسی تهران نفوذی به

دست آور د. این تحرکات از نگاه مقامات آمریکا ئ ی هم پوشیده نب و.دوزیرمختار آمریکا

4

د رتهران تحرکات فوق را به وزارت امور خارجه کشور متبوع خود گزارش . داد

روتشتین در سفارت بریتان یباا نورم نملاقات کر .د در این ملاقات نورمبنه او گف ت

نیروهای انگلیسی آخرین واحدهای خود را از ق خزوایرنج کران دهد. وزیرمختار

. 45- 1 . جنبش کلنل محمدتقیخان پسیان بنا بر گزارشهای کنسولگری انگلیس در مشهد، صص 48

. 2 .فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 81

. 3 . لوسوئو ر: نفوذ انگلیسیها در ایران، ص 19

4.US legation in Tehran to Secretary of State, Quarterly report, 12 Oct. 1921.

ص:55

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

شوروی مه در پاسخ گفت قوای شوروی نیز در حال خروج از ایران . 1هبا ستلانتدر

32

اینک ه بوریس روگاچف وابسته نظامی شورو یبه همتای انگلیسی خود کلنل ساندرز

توضی ح داد قوای شورو ا یز مناطقی که در آن مستقر بودند نعق شین بی کرده ان د ا و گر

دول ت ایران علیه قوای کوچکخان عملیاتی انجام دهد، آنها دیگر مداخال ی نهخواهند

کرد. 4 روگاچف بیست و هفت ساله بود و پیش از انقلاب بلشویکی دانشجوی رشته

5

بازرگانی دانشگاه مسکو به شمار میرف ت.

خروج نیروهای اشغالگر شورو ا یز شمال ایرا ب ن،ازی سنجیاده ی بود از سوی

انگلیسیه ا در راستای حفظ منافع امپراتوری ب ریوت انیها مصالح بلند مدت . ایران

شورویه ا از مدتها پیش تصمیم گرفته بودند نه از راه نظامی بلکه از طریق تبلیغات مرام

خوی ش را در ایران گسترش د ه.نعدده ا یامضای عهدنامه 1921 ر ادر این راستا تحلیل

مینمایند و آن را به منظور تسهیل در گسترش تبلیغات کمونیستی در ایران ارزیابی

6

می کنن د. اما واقعیت امر آن است که شور ب وا ا یمضای عهدنامه یادشده گمان کرد به

منافع بلندمدت سیاسی و اقتصادی خویش در ایران نائل آمده است، به همین دلیل وقتی

منافع خویش را تأمین شده دید، نیروهایش را از ایران خارج ساخت .

سیدضیاء نه تشکیلاتی منظم داشت که بر آن اتکاء کند و نه هوادارانی سرسخت

پرورد ه بود که بتواند در این موقع از آنان مدد . ای گین ر ندکته هم در نظر سیاستمداران

داخلی 7 و هم برخی از ناظران خارجی از جمله نقاط ضعف مهم او به شمار آمد.از م ی

جمله ناظران خارجی بالفو برود که پیشتر اتهاماتی ناروا علیه برخی مقامات ایران در

اظهارات و نوشتهها ی خود مطر ح کرده بو.د او هم بر این باور بود که سیدضیاء تنها

8

کشور داخل رجال . برسد کارها همه به شًخصا نماید می تلاش و کند می اداره را کشور

1.Norman to Curzon, Tehran, 3 May 1921, FO 371/6435.

2.Boris Rogachov.

3.Saunders.

4. Intelligence Summary for week ending, Tehran, 21 May 1921, FO 371/6435.

8. James M. Balfour: Recent Happenings in Persia, (Edinburgh: 1922), pp. 231-232.

. همچنین ن ک:فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 107

. 5 .همان، ص 370

. 6 . لنچافسکی، ص 81

. 100-101 ، 7 . برای نمونه ن ک:تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1

ص:56

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء

ب ه او کوچکترین اعتمادی نداشت،ن دو بیشتر او را تحقیر مکیردند تا تمجی . ددر بریتانیا

هم وضع به همین منوال بود .نه کرزن به سیدضیاء اعتمادی داشت و نه حامیان کودت ا.

مهر ه مورد نظر وزارت دریاداری و وزارت جانوگنبو.د به واقع سیدضیا کءابین ا ه ی

محلل تشکیل داد که تنها دستاورد مقبول آن از نقطه نظ ر مقامات یادشده استقرار

رضاخان در مقام وزیر جنگ ب . ودوزیر جنگ مورد اعتماد سیدض ییاعءنی ماژور

فضلالله خا نکیهان کسی نبود که بتواند در برابر دسیها سهی حساب شده رضاخان

مقاومت ورز د . نیز حاکم نظامی مورد اعتماد سید ضییعانءی کلنل کاظخ م ا ن سیا حب ه

راحتی در برابر حریف سپر اندا خ.ترو ز چهارم اردیبهشت ماه سال 1300 سیدضیاء

1

ناچار شد فرمان وزارت جن گرضاخان را صادر کن .د نخستین گام صعود رضاخاب ن ه

عرصه وزارت، آخرین مرحله فروپاشی حکومت سیدضیاء بو د.

58 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

سپر ی می کرد . نکت ه جالب رفتار احمدشابهود که بدون اطلاع از حوادثی که در اطراف ش

می گذ شت ، آتش نفاق بین رئیسالوزرا و وزیر جنگ را مشتتعر لم یساخ ت. وزیر دربار

او، مشارالملک هم رابط بین شاه و وزیر جنگ بود، او نیز بر اختلافات موجود دامن

می زد .سیدضیاء هم به واکنش جالب توجهی دست : اوزدحقوق شاه و دربارش ر ا

کاهش داد و در مقابل بر حقوق ولیعهد ا؛فبزهوادی ن امید که بتواند بین دو برادر

اختلاف تولید کند و خود از این راه بر دوام عمر ا کا ش بینفهزاید . او حت ی مصمم شد

شا ه را برافکند و به جای وی محمدحسن م یی رول زایعهد را به مقام سلطنت برک؛ ا شود

ب ا ولیعهد در این چارچوب ملاقایتها کر د . گزارش تحرکات سیدضیابءه شاه رسی . د

ی

شا ه به رئیسا لوزرا دستور داد استعفا کند . 1 بالاخره چند روز یبعد از آنکه رضاخا ن

سردار سپه به وزارت جن م گعرفی گردید، سیدضیا مءنفصل شد و در میان موجی از

انزجار عمومی به اروپا رفت .

دیگ ر به وجود او نیازی نب. ود سیدضیاء به رغم جار و جنجالهای خود نتوانست نه

اعتماد نیروهای داخلی را به دست آورد و نه قدرتهای خارا ر.جمان ید ن او دیگ رف ایده

نداش ت. این است که روز چهارم خرداد مستعفی شد و از ایران خارج . هیگر چ دکیدس

از رفتن او ناراحت نشد، سهل است تهران علیه او به حرکت درآمد و عدهای حتی قصد

جانش کردند که قوای دولتی مانع ش .دنتن دها سه تن سیدضیاءرا به هنگام خرو ازج

ایران همراهی نمو دن د: گریگور ایپکیا ن که سرمقالههای روزنامه رع ردا م ن یوشت و

اینک رئیس تشکیلات بلدیه شده ب؛ ومداژور مسعودخان کیها نکه سمت وزیر مشاور

داشت ؛ و کلنل کاظمخا ن سیاح حاکم نظامی تهران که مدتی هم رئیس ارکان حرب

نظر » : گردیده بو د . دستخط احمدشا ه در مورد عزلسیدضیاء از همه توهینآمیزتر بود

بمصالح مملکتی میرزا سیدضیاءالیدن را از ریاست ورزاء منفصل فرمودیم و مشغول

تشکی لهیأت وزرا ء جدید هستیم، باید کمال مراقبت را در حفظ انتظامات بعمل آورید

وً مطالب مهمه را

2 «. مستقیما بعرض برسانید

ب ه واقع انجام کودتا و هماهنگها یی لازم، مهمترین اقدام نورم بنو د ؛ل یکن از این به

بعد باید کسی وزیرمختاری ایران را به دست مگیرفت که بتواند رضا خاران هدایت

. 1 .تاریخ احزاب سیاسی، ج 1، ص 103

. 2 .همان، ص 100

ص:58

کابینه سیاه یا د ل وت مستعجل سیدضیاء 59

کند و در مسیرهای از پیش تعیین شده او را به اقدام وادارد؛ این فرد کسی جز سر

تقویت برای مقدماتی گامی صًرفا ا ر رضاخان کودتای لورین . نبود لورین پرسی

نیروهائی می دانست که نای ال بسلطنه هن د آنها را ابزاری مؤثر برای جلوگیری از رواج

کمونیسم ارزیابی میکرد . برای انگلستا ن بهترین گزینه آن بود که استقلال ایران حفظ

شود و برای جلوگیری از بها جنهوئی های همسایه شمالی، حکومت ایران خود حافظ

منافع بریتانیا باشد ؛ک اری که به خوبی از عهده رضا ب خا رمنیآمد و منطبق با انتظارات

وزارت مستعمرات، خزانهداری، دریاداری و حکومت هند انگلیس بو د.

د ر آن روزگار هیچ شخصیت بلندمرتابه ی وجود نداشت که صاحب قدرت باشد و

درخور موقعیت رو؛ز پس باید چنین فردی اختراع میش د . این فرد رضاخبانود و

مطبوع ا ت طرفدار او هم به سهم خویش تلاش میکردند او را بیش از آن چیزی که بو د

بنمایانند .رضاخان توسط مطبوعات به شدت ستایش م یش د و صفاتی به او نسب ت

میدادند که تا دیروز خوابش را نهمم یدید. مردی که میخواس تایران را به عص ر

عظمت پیش از اسلام هدایت کن د . سالها بعد معلوم شد حرکتی بسیار کوچک از سوی

دست پشت پرده هدای کن تنده رضاخان یعنی بریتانی اکافی است تا این به اصطلاح

منج ی ایران زمین و احیاکننده عظمت باستانی کشور، به همان قد و ا ی بقرواگررهدد که

در شأ نش بو د؛ در شهریور 1320 این نجات دهنده قهرمان پذیرفت عفا ادسهتد و

تحتا لحفظ نیروهای بریتانیائی به تبعید رو د.

ص:59

ص:60

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

احمد قوام را یک راست به دربار .برهدمان روز حکم ریاست وزرائی او صادر . دشه د

روز بعد از سقوط سیدضی ارءوز چهاردهم خرداد 1300 ، قوااملسلطن هه یأت دولت خود

را د رقصر فر آ حبا دب ه شاه معرفی ک . ردنکت ه جالب این است که عمده ترکیب کابینه وی

قبل از معرفی به مجلس متشکل ا ز کسانی بود که همه در زمره بحران سازان دوره

مشروطه به بعد شناخته میشدند و پیشتر علیه شخص او در مجلس دوم ،ز مانیکه

معاونت وزارت داخل هرا داشت و بعدها به هنگام ریاست وزرائی برادرش الدوثول وه، ق

ا زهیچ آشوبساز ی فروگذار نکرده بودن . دقوام وزارت امور خارجه را به مشارالسلطن ه

سپرد، مستشارالدوله را به عنوان وزیر مشاور معرفی کرد، بهامیراعلم وزارت معار فو

اوقاف و صنایع مستظرف هداد و رضاخا نسردار سپه را به وزارت جنگم گاشت یا د ر

غًیابا مصدق دکتر . شد داخله وزیر و الوزرا رئیس خودش . کرد ابقاء خود سمت در واقع

و در حالیکه هنوز بین بختیاریها میزیست، به وزارت مالیه منصوب گردی د.

شهابا لدوله ب ه سمت و ا ز ر ت پست و تلگرا فمعرفی شد و عمیدالسل هطنهم وزیر

عدلیه گردی د . ا ز بین اینان میرزا سیدابراهیخما ن عمیدالسلطنه که پیش ت رمعاون شخص

قوام در ولایت خراسا ب نود و با برادرش حسن وثو هق م حشر و نشری داشت، به

با « بسیار دوستاناه ی » رئیسا لوزرا نزدیک بو .د به روایت نورم، نعمیدالسلطن ه روابط

سفارت بریتانیا داشت. 1 نیرالسلطانهدایت هم به سمت وزارت فواید عامه نائل آمد .

ب ه دنبال تشکیل کابینه قو،ا محملات علیه کودتا شدت یاف ت. د ر اوایل تیرماه سال

1300 ، شصت تن از رجال تهران بیاانی ی هبا عنوان ابراز حقیق ت منتشر کردن.دآنها ب ه

صریح ترین وجه ممکن سفارت انگلستانر در پشت کودتائی میدیدند که به دست

ا

سیدضیاء صورت گرفته بود .امضاکنندگان نامه تقاضا کرده بودند سیدضیاء به ایران

بازگردانید ه شود تا بابت کارهای خود محاکمه گ.رادید ن بیانیه به امضای کسانی مثل

شهید مدر س، عی نالدوله، سعدالدوله ، سپهسالار تنکابنی ، صار مالدوله، فرمانفرما و

فرزندانش نصرت الدوله و سا ل لارشگ ر، همچنی ن تیمورتاش ، حسین امیال نضرب ،

سیدمحمد تدین ، ملکالشعرای بها،ر سیدمهدی فاطم میشهور به عمادالسلطنه و

. د و ب فیروز الدوله نصرت با اقدام این رهبری ظًاهرا . بود رسیده بیات خان قلی مرتضی

1. Norman to Curzon, Tehran, 9 June 1921, FO. 371/6406.

2. Norman to Curzon, Tehran, 16 July 1921, FO. 416/69.

ص:62

شای د بنابر ادعای نورم، ننصرت الدوله که مردی اشرافی بود و از اینکه ت س و ط دولت

مور د حمایت بریتانی ادستگیر و تحقیر شده، میخواست به وزیرمختار تشری بزند ؛ لیکن

تلق ی این مرد اشرافی به عنوان کسی که مدعی سوسیالیست بودن است و با وزیرمختار

شوروی حشر و نشر دا، ر 1داز شوخی های تاریخی بود که فقط یتموانست از دهان

مقامات بریتانیائی درآی . دبههر حا ل نورمن تا روزی که از ایران رفت، یعنی نهم مهرماه

سال 1300 ، از هیچ تلاشی برای بیآبرو ساختن فیروز خودداری نکر د.

64 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بر اثر این » ای ن بساط در عرض یک هفته به هم خواهد . ب خهو ا ریدن شکل بود که

خود ش از آنها هم اینکاتره ر » عده ا یدور امیرمؤید گرد آمدند، مردی که « قماش افکار

این » درضاخان در صدد برآمد « نافرمان ی خود را علنی کردن. » بزودی این عده .« بود

کند .رقومز ع « مدعی ها ی ه مولایتی و خانگی و این دشمن بیخ آستین را قلع و

شانزدهم تیرماه سال 1300 ، احمدآقا امیراحمد یبا عده کافی روانه سوادکوشهدند.بعد

ا ز چندین نبرد قوای امیحرا مدی فائق آمدند، روز بیستم مردادماه آن سا ل باقیمانده

نیروی امیرمؤید متواری گردیدن . دامیرمؤید برای همیشه ترک مخاصمه کرد و برای ابراز

حسن نیت خویش به تهر اآنمد، رضاخان هم او را پذیرفت و دو پسر او را وارد قشون

1

دولتی نمو د.

اما اولویت قوام ، خراسان بود. ا و تلاش کرد تا بلکه از راههای مآمی سال زم ب ته

جنبش پسیان خاتمه ده ؛ د لیکن در این کار وفمق نش د. شای د بتوان گفت ق دورام

ماجرای مسئله خراسا نکه به داستان غمناک قتل پسیا نمنجر شد، اندکی عجله کرد و

می شد مانع از شکلگیری بحرانهای آتی ش.دلیکن نکته این است که در اطراف خ ود

پسیان هم کم نبودند دستهائی که مایل بودند بین او و حکومت مرکزی کار به جنگ و

جدال کشد ؛ جدالی که سرنوشت محتوم آن از پیش مشخص .ب صوبدح روز یازدهم

خرداد 1300 ، یعنی درست سه روز بعد از انتصاب بقهوارئ میسالوزرئ ای، دستوری از

تهران رسید که نجدالسلطن هرا به عنوان والی ایالت خرا مسنانصوب م یکرد . ا ز او

خواست ه شد زندانیانی را که بعد از کودتا دستگیر شاندهدآزاد سازد و البته یاغیان و

دزدان را همچنان دربند نگاه د ا.رندجدالسلطنه در پاسخ به این پیام، تملگیر ارسال

داشت و کبر سن خود را مانعی برای تصدی مسئولیت عنوان کرد و تقاضا کرد اجازه

. باشد داشته دست به را امور اداره گذشته مثل مًوقتا ن خا محمدتقی کلنل شود داده

پسیان که از پاسخ سنجیده نجدالسل طآنگهاهی نداشت، شتاب قوادمر عزل خود را ب ا

شتابی مضاعف پاسخ دا؛د او با فرامین صادره از ته رماخنالفت کر ؛دک لیه مخابرات

تلگرافی تحت سانسور قرار گرف ؛ تکلیه افرادی که احتمال داشت به والیگری منصوب

شون د بازداشت گردیدن؛د از آن جمله نجدالسلطبنه دستور او روانه زندان شد. پسیان

1 . همان .

ص:64

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 65

تلگرام هائ ی برای فرماندهان ژاندارمری قوچ،ا ت نربت حیدریه، نیشابور و چندشهر دیگر

ارسال کرد و از آنها خواست در صورت تمایل از او حمایت . کنلمیاه ی نفدرماندهان به

ای ن تقاضا پاسخ مثبت داد. ن 1دقوام اگر اندکی اندیشیده کار م یکرد ، م ت یوانس ت ا ز

عً نیروی

مدتا تحصی لکرده ژاندارمری برای خنثی ساختن اقدامات قزاقهای خشن و فاقد

تحصیلات استفاده کن د . به این شکل او تموان یست بر جاه طلب یهای روزافزون رضاخان

ه م مهار زن ؛ د لیکن به دلیل فقدان تأمل در توازن نیروها و تمایل به عزل شتابناک فردی

که فق ط به دستور دولت مرکزی عمل کرده ، باز وادیجاد تعادل در موازنه نیروهای

نظامی بازماند و به این شکل ژاندارمری را ناخواسته تضعیف کرد و راه را برای صعود

مضاعف قزاقان هموار ساخت .

66 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

به حدی که نماینده ر و سانگلی سدر آن »؛ دبهود « و قلدریهای اتباع آن حفظ ک ر

سردار معزز با مهارت تمام از راه دادن روسها و انگلیسیها به « ولایت مأمورینی نداشتن.د

1

قلمرو نفوذ خود ممانعت به عمل آمور ی د. اما انگلی س قدرتی نبود که این موضوع را

تحمل کن د. بنابراین به گوناهی ک هخواهیم دی ، د در زمان ریاست وزرائی رضا ا خاز ا نو

به بدترین شکل ممکن انتقام ستاند و هم جانش را گرفت و هم مالش را .

د ر ارتباط با قیام کلنل پس،یا با نلاخره قوای دولت مرکزی به فرماندهی حسین آقا

خزاعی و به فرمان رضاخا نب رای سرکوبجنبش به حرکت درآم؛ ا دما نکته در این

است که خزاعی هرگز وارد جنگی علیه پسی نانشد تا بتواند فروشستن آن را در خ، ون

ب ه خو دو رضاخان منتس بسازد . رضاخان م ید انست اگر کلنل به ه رشکلی بتواند زنده

بماند و یا با دولت مرکزی به مصالاحیه دس ت یابد، زیان نهائی از آن ا وخواهد ب و.د

سبهته ر « برهم زدن اقتداریست که برای او حاصل شده .ا » زیر ا منظور اصلی کلنل

نج ز در سبزواروارد خط جنگ نشده بودند که بر » حال هنوز قوای اعزامی رضاخا

حسب تصادف، کلنل با یک عده نه چندان زیادی در نادرتپه نزدیک ، اقز وطچا رنف

2

ش دروز دوازدهم مهرماه قواایمن خبر را ضمن .« قوای چریکی محصور گشته و کشته

انتشار بیانیه ای ب هعموم مردم اعلام نم . وددر واقع پسیان از طریق سناریوی شناخته شده

اختلاف در صفوف یارانش و بروز نفاق و شقاق بین آنها نابود شد.برخی از دوستان

نزدیک کلنل به وی خیانت کردند و سرانجام کلنل بعد از یک درگیری مختصر با

کردهای قوچان در بعد از ظهر روز دهم مهرماه سال 1300 به قتل رسید. رضاخان به

کلنل به چشم یک رقیب نمگیریست. به همین دلیل مایل بود ا را ازو میان بردار . د

رضاخان از اینکه بلشویکهای محلی با سروصدای زیادی به حمایت از کلنل »

برخاسته ان د بسیا ر راضی به نظر می رس د، زیر ا م ید اند که تداوم این نوع تبلیغات در آخر

کار موجب خواهد شد که بدبینی نه چندان آشکار انگلیسیها نسبت به اقدامات کلنل در

3 «. آینده به ضدیت علنی آنان با افسران ژاندارمری خراسان منجر شود

پژوهندگان به هنگام بررسی جنبش پسی باهن این ن کته وقو ف مییابند که او هیچ

. 1 .تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 2، ص 231

. 2 .شرح زندگانی من، ج 3، ص 348

. 3 .همان، ص 181

ص:66

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

برنامه بلندمدت بخصوصی ارائه نک . رمداهیت قیام او بیشتر واکنشی بود در برابر

ریاست وزرائی قوا مو هرگز دارای برناماهی مدون و منسجم نب و. دکلنل به عبارتی در

براب ر کار انجام شده قرار گرفته بود و سرنوشت او رس ت م د شابه بود با میرزا

کوچکخان جنگلی .

وقتی شورش کلنل محمدتقیخا نپسیا ن با شکست او فروخفت، بحث انحلال

پلیس جنوب به میان آم .دتشکیلا ت تفنگداران جنوب ایرا ندر سپتامبر 1921 مطابق با

گزارش آمریکا سفارت کاردار ، مورای 1 . گردید منحل رًسما ،1300 مهرماه - شهریور

داده اس ت که از خردادماه سال 1300 دولت بریتانی ااز ایران خوا ست ه وضعیت تفنگداران

جنوب را مشخص سا ز. دتا آن زمان کلیه بودجه این تشکیلات نظامی توسط حکومت

هند انگلی س پرداخت م یشد . مذاکرا ت در دولت قوا ا مدامه یاف . ت قوا م حاضر نبود ب ا

پول ملت ایران تشکیلاتی نظامی را که وابسته به ان ب گلیود، س نگهداری کن .ددولت

انگلیس می خ واس ت هزینه حفظ و نگهداری این نیرو را به همراه فرماندهان انگلیسی

آن ، به دولت ایران تحمیل نم ا.نیهدایتا قوام

را مزبور تشکیلات که رسید نتیجه این بهً

باید منحل ساخ . ت همینطور هم شد و برخلا فپ یش بینیهای انگلیسیها هیچ ناآرامی

2

در جنوب کشور به وجود نیام د.

همزمان ،ت حرکات رضاخا نبرای نیل به قله قدرت روزبروز تشدید م یش د. روز

بیست و یکم شهریور سال 1300 شمسی مطابق با عاشورای 1339 قمری، مردم تهران

شاهد حرکتی غیرمتعارف از س ونییروی قزا وق وزیر جنگ ب و. دندرد این روز

رضاخان در رأس دسته عزاداری قزاقان به حرکت در آمد و به نشان سوگواری بر سر

خویش کا ه م یریخت .عده ا ی ا ز قزاقها هم خود را آگلولد کرده بودن . د لیکن به ی ک

بار هد سته آنها به هم خد و.رعده ا ی ا ز قزاقها بدون مقدمه به زندان شهربانی ریختند و

سیصد تن از محبوسین زندان را که مجرمین و متهمین به جنحه یا بودن ج دن،ا یتی

رهانیدند . اینکه چرا نیروی قزا، قگروهی از محبوسین را که به هر حا ل به جرمی زندانی

بودند و البته همه از زندان یاعاندی به شمارمیرفتن د آزاد ک،ر دخود نکتاهی اس ت

زندانی و دستگیر مًجددا را عده این بلافاصله ، نظمیه وقت رئیس اما تأمل؛ درخور

1.Report of Engert to DS, January 12/1922, No. 14, 891.00/1220.

2.Murray to DS, No. 952, 891.00/1346, March 16/1925, also see: Majd, p. 99.

ص:67

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ساخت . شام غریبان آن سال بار دیگر سردا رسپه به بازار آمد و سر و پا برهنه در

حالیک ه شمع به دست گرفته ب، وود ا ر دمسجد جامع تهرا نو مسجد شیخ عبدالحسین

گردید . روضهخوانها از فراز منبر نام رضاخ ارا ن بر زبانمیآوردند و به این شکل

حضار م یدانستند وزیر جنگ در مجالس عزا و روخضوا هنی شرکت کرده اس . ای تن

تظاهر تا دو - س ه سالی برای آن صور م تیگرفت تا رضاخا ، ن مردی معتقد به آداب و

رسو م مذهبی جلوهگ رشود. به این شکل نه تنها نام سردار سپه بر زبان مردم کوچه و

بازار میگشت؛ بلکه بر محبوبیت وی هم افزوده میش د.

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 69

فرماندهی عملیات مازندرا نبا احسان اللهخان بود که زا باک وپول و مهمات دریافت

1

می کر د. اما وی و یارانش که کمتر از چهارصد تن بودند، در مردادماه شکست خوردند

2

و در جنگلهای دیلمان پناه گرفتن د.

یک ی از مهمترین اقدامات قو،ا مخارج ساختن نیروهای شوروی از شمال ی را ا نبود،

ارتش سر خ با مساعی ا وروز شانزدهم مهر 1300 خاک ایران را رتک کرد . ق وا مسیاس تی

جالب توجه در این بار هدر پیش گرف : تابتدا ه یأتی را مأمور کرد تا با میرزا کوچ خ کان

جنگلی مذاکره کند. قوا م در نام ا هی ک هبه میرزا نوشت، ضمن اشاره به خدما تجنگلیه ا

د رمقابله با بیگانگا، نبه این نکته اشاره کرد ک ه خ اک وط ن در آس تانه ت صفیه از لوث

دولت حاضره که در چن ین موق ع خطرن اک » : حضور بیگانه اس . ت د ر نامه قوا مآمده بود

تقب ل مسئولیت کرده و اولین قدمها را در طریق استقرار اصلاحات لازمه و تبعی تاصول

مشروطی ت و آزادی قرار داده، منتظر و متوقع است ک هآن برادرا ن عزی زب اهم ا ننی ت

حسن ه که از آنان معروف است، خودشان به بهترین طرق متصوره وضعیت ناگوار آنج ارا

رهدیچ ح س س الم، دوام » ق وا م در ادام هخاطرن شا نک : « ب هحالت طبیع ی ارائه دهن .د

غیرطبیعی گوشه ا یاز مملکت را جایز نخواهد دانست، چه رسد به گ کی هب لا ن هحکم

درواز ه مملکت اس . ت اولا د ایران به همان نوعی که در موقع دفاع مملکت اسلحه اشت ب ه رد

جاننثاری می نمایند، بعد از مرتفع شدن علل مجاهدت باید با همان نیت پاک و بیآلایش

3 ترکیدب «. قیا م مسلح را ترک گفته، در اعاده و استقرار نظم و آسایش سعی و جه دکنن

هیأت اعزامی به گیلا نهم جالب توجه بود و نشانی داشت از کاردان ی ق . ا ودروایم ک

دوره سی دمهدی افج های ا مذاکره با مریزا کر د دیگ رنماین دگ،ا ی نکی سی دجلیل

مر أمور .

اردبیلی بو د ک هبا طیف افراطی جنبش جن گیعلنی گروه احساانللهخا نب یارتب ا طنب ود ، و

4

سومی نصیرالسلطن ه فرزند وزیر امور خارجه کابینه که نماین د هدول تش مرد همیش د.

همزمان قوام اقدامات دیپلماتیک را در دستور کار قرار . ابتداددا مشارالملک را ب هعن وا ن

سفیر فو قالعاد ه به شورو یاعزام کرد و سپس با روتشت،ی و زنیرمختار ش ورو یدر ته ران

. 1 .فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 136

. 2 . همان، ص 151

3 . یادداشتهای تاریخی، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، ج 1، به کوشش ایرج افشار، ( تهران: انتشارات

. 191- فردوسی، 1362 )، صص 193

. 4 . محمدعلی گیلک:تاریخ انقلاب جنگل، (رشت:گیلکان، 1371 )، ص 467

ص:69

70 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ب هگفتگو پرداخت و از او خواست دولت متبوعش ضمن عدم حمایت از نیروهای جنگل

قوای خود را از شمال ایران فراخواند .

ب ر سر نحوه حل مسئله گی ب لاینن قوامو رضاخان اختلاف نظر وجود داش ت. قوا م

معتقد به نوعی مصالحه با قوای جنگل ؛ بوحادل آنکه رضاخا ب نه چیزی کمتر از کشت

و کشتار رضایت نم دیاد . ماجر ا از اینجا آغاز شد که دولت قبورامی بررسی مسئله

گیلان تشکیل جلسه د ا.د د ر این جلسه رضاخا ت ننها راه مقابله با قوای جنگ را ر لا ه

ح ل نظامی عنوان کر؛د لیکن قوا مو سایر وزرا با این پیشنهاد مخالفت ک.ردطنبدق اسناد

بریتانیا که صحت و سقم آن بر ما معلوم نیست، روتهشمت یآم نادگی خود را برای حل

مسئله جنگل اعلام داش ت. طبق این اسناد روتشتی گنف ت ،ا گر مقابله نظامی با قوای

جنگل صورت گیر،د بیم آن میرود که قوای آذربایجان شورو بیه حمایت از جنگلها ی

برخی زن د و در این صورت آینده ایران با مخاطره مواجه خواهد . بالاشخدره کابینه این

1

نظر را پذیرفت و عملیات نظامی به مدت دو هفته به تعویق افتا د.

اگ ر هم روتشتی نچنین پیشنهادی داده باشد، علت و انگیزه آن همان قرارداد

بازرگانی است که بالاتر از آن سخن گ.فتید مر این زمان شورو ب ییش از آنکه به دنبال

استقرار رژیمی کمونیستی در گیلا ب ناشد، نگران موازنه قوای خود با د ربریتانیا

صفحات شمالی ایران و بحث امتیاز نفت شبما ودل که قرار بود به آمریکا ئیه ا داده

شود .حل و فصل نزاع دولت مرکزی با جنبش جنگل البته ناشی از درایت سیاسی قوام

بود. او تلاش میکرد بدون اینکه بحرانی فراگیر شکل گیرد، قضیه را فیصله . دهد

جنبش جنگل به دلیل عملیات احساانلله خان همدستانش به اندازه کافی تضعیف شده

و

بود که دسیسههای پشت پرده سیاسیبتواند آن را به کلی از پای بیا ن.دقاوزادم صبر کرد

ت اکلیه نیروهای سرخ از گیلا نعقبنشینی نمایند تا با آنان مواجه نشود . او م یدانس ت

که دولت شوروی خواستار تحقق مفاد عهدنامه مود اس تت، پس ضمن اینکه امتیاز

می گرفت، از طرح آن امتیاز در مجلس که اینک - دسوه ماهی از تشکیل آن می گذشت،

عًهدنامه مودت برای آن بود تا اولا اًساسا . تا وقت مقتضی فرارسد کرد می خودداری

شورویها رضایت دهند ک ه نیروهایشان را از مناطق اشغالی شمال ایران خارج کنند و

. 28- 1 . جنبش میرزا کوچکخان بنا بر گزارشهای سفارت انگلیس، به کوشش غلامحسین میرزاصالح، صص 29

ص:70

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

ً

ثانیا طبق این عهدنامه ،ب ه نوعی از نفوذ مستقیم شوروی در کشور ممانعت به عمل آید .

بیهوده نیست که سیدضیا بءه دنبال امضای عهدنامه یادشده با شو،رقورا یرداد 1919 را

کان لم یکن اعلام ک . ران دگلستان همیشه از مرزهای شمالی ایران نگران . باینودک ب ا

امضای عهدنامه مودت، خیال انگلیسیها از این مرزها و احتمال حمله ارتش سرخ

1

آسود ه گشته بو .د در حقیقت علتالعلل اعلان رسمی الغای قرارداد 1919 پذیرش

واقعیات جهانی از سوی بریتانینباود، علت اصلی همان امضای عهدنامه مودت بود که

2

م ت ی وانست فکر بریتانیا را از نفوذ قریبالوقوع شورویها آسوده ساز د.

د ر واقع یکی از مهمترنی شروط انگلی سدر انعقاد قرارداد بازرگانی با شوروی ،

ممانع ت از هرگونه کوشش نظامی و سیاسی و یا هر اقدام دیگری بود که مشوق مردم

آسی ا به انجام عمل خصمانه علیه علایق و منافع امپراتوری برهی تهانیار شکل ممکن

می شد. در این قرارداد به طور خاص بر ا،یراافنغانستان، هند و آسیای صغی ت رکیه شده

بود . برای شوروی دشوار بود این ماده را بپذیرد، زیرا این ماده به مفهوم پذیرش نفوذ و

اعما ل حاکمیت همیشگی انگلی س بر این کشورها ب . وبدالاخره در جلسات بعدی

مذاکرات ، طرف شوروی اصرار ورزید که طرفین قرارداد به استقلال و تمامیت ارضی

ایران، افغانستان و کشور ترکی هکه تازه تأسیس شده بود، احترام گ . ذابرنالادخره هم

قرار شد از این پیشنهاد شور وچیشم پوشی شود و در مقابل ا یارزا زنمره کشورهائی

ک ه سلطه و علاقه بریتا نیدار آنها باید مخصوصا حفظ میشد، لمداد نشو. د 3 همین

ق قرارداد بود که در شانزدهم مارس 1921 امضا ش د.

ب هاین شکل دول ت نوظهور شورو یبه صرف قراردادی بازرگانی با انگلی سحامیان

خود را در جنبش جنگ ف لروخت و آنان را در برابر هجوم قوای قزاق پناه بگیذاش ت.

اینک معلوم شد سیاست میرزا کوچک خان در زمان جنگ اول جهانی در مورد مصالحه

با دولت وثوق تا چه اندازه مقرون به صواب بوده و آشو آفرینیها ی بامثال

احسانالله خا ن و رضا افشارو کسانی مثل خالو قربا ت نا چه میزان هم مغایر مصالح ملی

1.Curzon to Norman, January 21/1921, FO. 371/660.

2 . منشور گرگانی، محمدعل ی:رقابت روسیه و انگلیس در ایران، به کوشش محمد رفیعی مهرآبادی، (تهران:

. عطائی، 1368 )، ص 146

3. Karish Kapur: Soviet Russia and Asia 1917-1927, (Geneva: Humanities Press, 1966), pp. 190-191.

ص:71

72 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ایرا ن بود و هم منافع خود این گ.قروواهم دیپلماسی را با حربه سیاست داخلی خاص

خویش پیش میب رد . ا و ضمن اینکه با شورو،آ یمریکا و انگلی سبازی میکرد، از ادام ه

سیاست داخلی خود که مبتنی بر گفتگو با نیروهای مخالف بود خودداری نم ینمو د.

سیاست خارجی او ادامه سیاست داخلای ش بود، همان رویه مذاکره و گرفتن امتیاز در

عرصه خارجی هم دنبال میشد .قوام در تیرماه سال 1300 با دو تن افز رستادگان میرزا

ک هبرای مذاکره با او به ته آ رامنده بودند، به گفتگو نشس . ا ت ز آن سوی هأی ت یرا برای

مذاکره با میرزا عازم گیلان کرد .

د راین بین موضوعی دیگر به بحران شمال کشور بیشتر دامن . مازجدرا از این قرار

بود که یک یهودی تبعه شوروی به نام اسرائیلنک بوه ایران گریخت و پناهنده . شف درار

اسرائیلنکو خود مبدل به مانعی برای حل و فصل م آ سمالیزم م تسئله جنگل گردی.ا دین

مر د یهودی به ظاهر یک بلشویک بود که حوالی ماه خرداد به گر یایخرانت و توسط

مأموری ن دولت ایران بازداشت ش.دروتشتین که قول داده بود تلاش کند بحران دولت

مرکزی با جنبش جنگ لرا به شکلی مسالمآمی تز خاتمه دهد، اینک تازه مطلع شده بود

اسرائیلنکو به ایرا نگریخته است، این موضوع که روتش تی چر نا از قضیه اینقدر دیر آگاه

شد ه و یا چرا درست در زمانی که قرار بود بین دولت و جقنوابمش جنگ م لصالحه

برقرار شود، این خبر به او داده شد، محل تأمل . استر روی ظاهرا اسرائیلنکو از

ه به

سفیر » دست مأموران ایرانی هم گریخت و پناهنده سفارت فرانشسه. د در این زمان

فرانسه م ی گوی د که اسرائیلنک ویک لهستانی است و از فران تق ساهضای پناهندگی کدهر،

بنابراین نم یتواند او را به روسها تحویل د.هرودتشتین هم به شدت از کوره در رمودی

و به حکومت ایران اولتیماتوم میدهد . در حال حاضر حکومت ایران نگران عکسالعمل

1«. روسهاست و میترس د که آنان مجددا نیروهای نظامی خود را روانه شمال ایران کنند

ً

البته همینطور هم ش .د نیروهای روس از تیرماه آن سال بار دیگر عملیاتی را در شمال

ایران انجام دادن . د ب ه دنبال ماجرای اسرائیلنک، ورضاخان در گفتگوئی با مقامات بریتانیا

سیاست روتشتین بر این پایه استوار » د ر تهران در روز 24 شهریور 1300 اعلام داشت

است که از گیلا ب نرای مقاصد توسعطهلبانه شوروی و همچنین انتقال غلات آن منطقه

. 1 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 184

ص:72

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

1 «. رهامچنان در آشوب بویقانونی نگاه دارد » استفاده کند و آن منطقه « به روسیه

ماجرای اسرائیلنک و از دید تیزبین رقبای بریت اندیرا ایران به ویژه آمریکا ئیه ا مخفی نمان . د

کورنفلد گزارش داد که بریتانیا مسبب اصلی کلیه فجایع ایران و به ویژه قضیه اخیر

اسرائیلنکوست؛ قضی ه ا ی ک ه تاکنون نتایج بسیار نامبارکی در پی داشته .ا ب سالاتتر اینکه

2

بریتانیا با دخالت در بسیاری از امور کشور، زمینه قحطی جدیدی را مهیامیس از د.

وجود یهودیان در ترکیب نیروهای بلشویکی مقیم شمال ،ا ینرکاتن ها ی درخور توجه و

منحص ر به اسرائیلنکونیس ت. کمااینکه طبق گزارشهای مأموران بریت اندیرا ایران، برخی

ا زاعضای هیأت تجارت خارجی روسی، هیهودی بودند، از هشت عضو هیأت یاد شده

س ه تن به نامهای نمات، الکساندر ووف کوه نیهودی بودن . د سایر اعضای هیأت مزبور

3

عبارت بودند ا ز:پروتوپوپف، پاولنکو ، خاشچاب، سکرورتسف و برگ ر.

مجموع این عوام ، ل راه حل و فصل مسالمآمی تز مس ئ ل ه جنگل را دشوار ساخ . تدر

اینج ا بود که بار دیگر قوای قزاق وارد میدان .شاودانسدط مردادماه سال 1300 شمسی،

قشو نرضاخان ب ه ناگاه به گیلان حمله بر؛د پایگاههای مهم جنگلیان به تصرف قشون

درآمد و خالوقربا نتسلیم قزااقن ش د . احسانالله خا ن و سردار محی یکه هیچ تخصصی

جز بحران سازی نداشتند، به باک وگریختند؛ دو هفته بعد رش و ت انزلیبه تصرف قوا ی

اعزامی رضاخان درآمد . د ر واقع جنبش جنگ پ لیش از حمله قشون رضاخان و حتی

پی ش از مذاکرات قوا بما آنان از درون متلاشی شده بو وفدقط تلنگری م یتوانس ت آن

ر ابه کلی از پای درآ و.رمداهیت تحولاتی که در گیلا ون مازندرانمی گذشت ،ب ر کسی

آشکار نبود، حتی مقامات سفارتآمریکا از سمت و سوی حوادث و پیچیدگی اوضاع

مواضع و بودند؛ شده مستقر کًاملا گیلان در ها قزاق مهرماه پایان تا . ند کرد می حیرت

4

میرزاکوچکخان سقوط کرده بود و خود او به سمت تالش عقبنشینی نمو د.

داشتند؛ دست در را جنگل جنبش رهبری تن سه عًملا 1300 سال تابستان در

مهمترین آنها میرزاکوچکخان بود ک ه ناحیه ا ی ر ااز پل ک ستماا نزدیکیهای رودبار

. 1 . همان، ص 203

2. Korenfeld to DS, No. 67, 841.20291, September 7/1922 Majd, op. cit. p. 127.

. 3 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 241

4. Quarterly Report of US Legation in Tehran, No. 14, 891.00/1220, January 12/1922 Majd, op. cit. p. 129.

ص:73

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تحت کنترل خود داش . تخالوقربان به ظاهر علاوه بر شهر ر ، ش کن تترل مناطقی بین

امامزاده هاشم تا پل کسم ارا به دست آور ب دهود، و احسان اللهخ ان شهرهای لاهیج،ا ن

لنگرود و رودس رو مناطق بین آنها را اداره می کرد . ب ه این شکل مت یوان دریافت که

مهمترین بخش گیلا نتحت کنترل خالوقربان ا و حسان الله خان بو د و د ر صورت هرگونه

عملیات ی از سوی دولت مرکزی، کوچخا کن بی ن نیروهای خالوقربان او حسانالله خان از

محاصره این هم عًملا ؛ شد می محاصره دیگر سوی از مرکزی دولت قوای و سوئی

صور ت گرفته بو . د مهمتر اینکه احسان الله خان که تا نزدیکیهای مازندر ارا ن تحت کنترل

خ و دگرفته بود، با ساعدالدول ،فه رزند سپهسالار تنکابن یکه میگفتند شورشیان محلی

بلشوی ک را در تنکاب نرهبری م یکند ،م رتبط بو . دقرینه ا ی د ر دست نیست تا نشان دهد

ساعدالدوله به مفهوم واقع ی کلمه بلشویک یا کمونیست یا هچری ز دیگری از این دست

بوده باش د؛ اما واضح است که او علیه نفوذ ب ریدتران یماناطق شمالی کشور به شدت

فعال بود ؛ بعدها تاوان این کار را هم پس ؛ زدماان دیکه رضاخانابتدا وی را به آجودانی

خود گ ماشت و سپس ب هجوخه اعدامش سپرد؛ دیری نپائید که شخص سپهسالار هم از

اندوه خودکشی کرد . به هر روی ساعدالدوله با قوای جنگل مرتبط بود و با

احسان الله خان ارتباط داشت . نکت ه مهم این است که ی ک سوم قوای جنگ لدر نبردهای

که از ماجرا استفاده کرد تا با پدر ساعدالدوله رضاخان م ه بًعدا . رفتند بین از مازندران

1

مال و مال فراوانی داشت ت، سویه حساب کن د.

خلاص ه اینکه با این وضعیت ز اآرایش نیروها در گی لاون مازندرا،ن رضاخانب ا

قوای خود روز شانزده مهر سال 1300 وارد ایالا ت شمالی کشور . شسداعدالدوله

شکست خور د؛ اما در این مقطع نفوذ پدر مانع از مرگ او . احسشادن الله ا خ ن به سادگی

و ا ه ی ل ع ی ت ا ی ل م ع ا ه ق ا ز ق ه ک ن ی ا ز ا ل ب ق ی ت ح عًملا که خان کوچک ؛ گریخت شوروی به

2

انجام دهند محاصره شده بود، شکست خور د.

پانزدهم آذرماه آن سال میرزا همراه ی بار با وفایش گ ائآلومکانی در کوههای

طالش در میان برفی سنگین، از پای درآمد؛ مردی از طالشیها سر او را برید و قوای

قزاق آن سر را ب ه شهر رش تآوردند و با قساوت تمام نمایش .دامدینزدان قساوت

. 362- 1 . ن ک: شرح زندگانی من، ج 3، صص 63

2. Quarterly Report of US Legation in Tehran, No. 14, 891.00/1220, January 12/1922 Majd, op. cit. p. 129.

ص:74

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 75

یادشده همچنین از تلگراف امیرپنهجمحمدقل ، یرئیس قوای گیلا بنه رضاخا ن

روشنتر میشو د:

حسبا لامر تلگراف مبارک نمره 965 فوری برای تعقیب و دستگیری میرزا کوچک

عده فرستاده، چهار روز متوالی مشغول تعاقب بون دد بالاخره از شدت تعقیب

قزاقان میرزا کوچک از هر طرف عرصه را بر خود تنگ دیده خود را به کوههای

ماسال کشیده بود .عده قزاق هم در تعاقب مشارالیه حرکت کرده، در بین راه هم

یک تصادفی واقع شد، میرزا نعمت الله داماد حسنخان کیش دره[ا ] ی مقتول مابقی

باز فرار می کنند .از طرف دیگر طالشها هم برای جلوگیری از فرار میرزا کوچک

عده[ا ] ی فرستاده بودند، بالاخره میرزا کوچک و گائوک به طرف گردنه گیلوان

متواری شده در آنجا از شدت سرما تلف شده اند .قبل از اینکه قزاقهای

تعاقب کننده برسند مابین طالشها و طارمیها سر نعش گفتگو شده طالشها سر نعش

را بریده بودند که قزاقان رسیده و سر را گرفته حمل به شهر مینمایند . اینک سر

بریده در دفتر حاضر است، هر طور دستور میفرمائید اطاعت شود .نعش گائوک

1

هم در همان گردنه افتاده است.

شد؛ تمام سپه ر ا د ر س رضاخان نفع به عًملا ، جنگل جنبش و پسیان قیام شکست

بدون اینکه او در هیچ کدام از آنها ابتکار عملی از خویش نشان داده . به وابقاشعد

رضاخان عملیات نظامی خویش را پس از به نتیجه رسیدن دسایس فراوان پشت پرده و

به دنبال موفقیت سیاسی قوام انجام دا د.

76 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بیش از پیش اختلاف تولید ک.ن ادو از سوی رضاخ امنأموریت داشت روسها را نسبت

به کسانی که انگیز ه ها ی ملی داشتند، بدبین نم.ایدرداین راه احسا ناللهخ ان و

عمیدالسلطان به او کمک فراوانی کر .د نبده گفتة اسماعیخلان این عملیات در حالی

مباد ا جلب سوءظن مقامات مربوطه روس نسبت به » صور تمی گر ف ت که تلا شم یشد

بشود فدوی « . دلیل همین به » پیغامات ری قونسولگ بوسیله نشده اقدامات داخل مًستقیما

و مواعید بحضرات دایم؛ فقط کسی ک هاز ابتدا قبول نمود عمیدالسلطااسنت که چن د

روزی م یشود از بادکوب هبه طرف طهرا نحرکت کرده و مابقی به همان حال اولیه باقی

چن د پارتی شده و داست یکه ه بیش از مهه » طب ق این گزارش ،م هاجرین « . ماندها ند

د ر این گزارش از فردی « . اهمیت و منزلت نزد روسها دارد دسته اح[ا سا للهنخا ن] است

سی د چندنفر به بادکوبه » به نام سید یاد شده ک ه طبق اسناد سیدجلال چمن نا یمی اس . ت

برای به دست آوردن اسلحه به وسیله مهرایجن فرستاده است، این مسئله حتم و مسلم

گردید [ک]ه حسین زاده معروف این مأموریت را از طرف سید داشته و از خاک سردار

مقتدر [طالش ] ی حرکت نموده و از قرار تقریر خود مهاجرین حاجی اوحمحدسینزاده

دارند مرابطه کًاملا سید و سردار با . « است آمده گزارش این ادامه در : » که موفقیتی

فدوی توانست در این چندروزه حاصل نماید این بود که اح[ا سا للهنخا ن] را برضد

سایرین بلند کرده چندین میتینگهای خیلی سخت بر علیه حاجی ا وحمحدسیزا نده و

سایری ن داده و در مقامات عالیه روس چند نفر را به کلی دزد و همدست سید دزد و

بر اثر این تحریکات روسها « . خائن وط ن یا بالاخره مردمان پست فطرتی فمعیر نمود

بعد از .« ه استثنای احسان و هم راهان » مخارج ی را که به مهاجری نمی ادد ند قطع کردند ؛ب

هتنفر خود را نسبت به مهاجرین مذکور به فدوی اعلا م » اقدامات او کنسول روسی

داشته اظها ر م ینمود که مهاجرین برای امتداد دادن دزدی و غارتگری سید از من اسلحه

شان خیدلامصه اینکه « می خواستند و من آنها را جوابی سخت گفته به جای خودشان .ن

» چنانچه . است سایرین و اًلله احسان

کاملا ضد سید و سایر غارتگران از قبیل سیمیتقو

راجع به این مسائل چندین مرتبه میتنیگ نیز داده و همراهان این قبیل اشخاص را

حضرات مهاجرین به » بر اثر این تحولات « . همدست و شریک انگلیسها خطا م ب ینمود

کل ی مردود مقامات عالیه روس بوده، اقدامات آنها با بودن احسان[الله خا ن] به کلی

ب ی و ص ت ه ب ه ک د ر ا د می مفتخر نیز را مبارک خاطر ضًمنا ولی بود، خواهد خنثی

ص:76

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 77

احسان[الله خا ن] در صورتیکه روسها نیز ص لابحدانند از هیچ قسم اقدامی فروگذار

نخواهند نمود و در هر موقعی که بخواهد زمینه شورش را در فرا هگمی کلاننند،

1

موقعی قبل نیم و ماه سه در عمیقه تحقیقات قرار از مًثلا نمود، خواهند اقدام او بوسیله

که روزنامه نگارا ن و بعضیها در طهرانشروع به عملیات نموده بودند، روسها به وسیله

همین شخص جدی بوده که دولت را دچار زحمات فو ال قعاده نماید؛ ولی البته این

« . مسئله برخود حضرت اشرف هم پوشیده نبوده و به تدابیر مدبرانه رفع فرمودید

نای ب سرهنگ اسماعی لدر ادامه این نامه از قفدان یک نماینده لایق در باکو بح ث

می کند ، و اینک هاین امر باعث شده است که بسیاری از اقدامات اسخماانعی ،ع لقیم بمان . د

ه ی اهمان محمد ا سعد مراغ ها ی مشهور سخن میگوید « میرز ا محمدخان ساعدالوزا ر » ا واز

معرفی شده است . س اع د « شخ ص فعال و هشیار و فال وعا قده علاقهمند به وطن خود » که

د وروز قبل از ورود فدوی ب رح س بام روزارت » پیش ت رکنسول ایران در باکبوود. اما

ب هعنوان مأمور کمیسیون سرحدی کحرت کرده اس .تدر گ زار شآم د ه « امور خارج ه

اقداما ت و جدیت این شخص سرمشق سایر نمایندگان خارجه در قفقازیه اس تو » است

و ارجی خ ی، ن دا و الی ع از تمام که است فدوی افتخار و سربلندی باعث چقدر حًقیقتا

داخل ی عملیات او را تمجید منمیایند ، نداشتن چنین شخ ص ی در بادکوب فقهدان خیل ی

بزرگ ی است که بالاخره ضررش نصیب وزارت متبوعه خواهد .گراد زیقدرا راشتهارا ت

گویا نادرمیرز ا در همین چندروز ه به بادکوب هحرکت خواهد نمو، داگر در واقع این مسئله

حقیق ت داشته باشد باید به کلی چشم از حوادث گبیرد لاانش ت. چنانچه حضرت اشرف

ی کعطف توجهی به نمایندگی سیاسی بادک موبی هفرمودند ،م یرزامحمدخان س اعدالوزاره

د فرمودن ی م ر و م أ مه بادکوب ه ب مرتبه دو ، ] داده قرار [ مهربانی مورد حًضورا و احضار را

«. ب ا ین دازه به موقع و گیلان نیز از هر قسم حوادثی محفوظ میبود

دست به کنسولی امور گزارش این ر اساس ب » است نامی خان محسن « رویه ابدا کًه

کار را بلد نیس . تاما نایب کنسول که جوانی بود اسماعخیالن نام ، فردی با هو ش و

تمام عملیات این جانب تا دراجیه ب هوسیله او بوده است، به » زیرک معرفی شده که

مشارالیه وعده کردم اگر مهاجرین را به ایران بفرستد حضرت اشرف به او محلیت

1.خط زیر این کلمات متعلق است به اصل سند .

ص:77

78 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

مطالب مًستقیما ام گفته او به نیز و نمود خواهند « . کند گزارش ن ا خ ا ض ر ه ب ا ر م ه م

اینکه خره بالا » خراب ] خان الله [ احسان ب ن ا ج ز ا ر گ ا بادکوبه طرف از وضعیات فًعلا

نیست نگرانی اًبدا سایرین طرف از بشود، خراب کنم نمی هم گمان گرچه نشود، . « 1

رضاخان توصیه اسماعیل را به رئیسالوزرا گوشزد ک در. او برخلا ف عرف اداری با

اینکه وزیر جنگ بود، در کار وزارت خارجه دخالت نمود و آمرانه نوش ت:

در تعقیب مذاکرات شفاهی در اعزام ساعدالوزاره به سمت قونسولگری بادکوبه از

قرار راپورتیکه رسیده است مشارالیه نهوز فرستاده نشده، چون موقعیت و

مقتضیات لزوم تعیین و تسریع حرکت ایشان را ایجاب م ن یماید این است که

2

منتظرم هرچه زودتر ساعدالوزاره را به سمت فوقالذکر منصوب و اعزام فرمائید.

بع د از این حواد ، ثبقایای گروه بحران ساز ردون جنبش جنگلشروع کردند ب ه

دادن ضمانت نامه که از این به بعد دیگر در مسائل سیاسی دخالت نخواهند ؛ کرد

داینجانبان آقاخان و فتحعلیخان و کاظمخان » برادرا ن سردا رمحیی از همین زمره بود.ن

برادران مرحوم سردار مح در حضور حضرت مستطاب اجل آقای سرتیپ

ی ی

محمدحسین خا ن رئیس تیپ مستقل شمال ملتزم و متعمهدیشویم بر اینکه از ای ن

تاریخ به بعد در هیچگونه امور سیاسی مداخله ننموده و داخل هیچیک از جام ع و م

احزا ب و فرق پلیتیکی که برخلاف مصالح دولتی اقدامات نمایند نشویم و به اشخاصی

ک ه از احزاب و فرق مظنونه هستند چه از داخله و چه از خارجه مراوده ننموده و فقط

ب ه امور رعیتی و زراعتی خود مشغول باشیم چنانچه برخلاف موارد فوق تخلفی

« . صورت گیرد مورد مجازات و مؤاخذه میباشیم

3 چند روز پیش از این تاریخ ، سردار

1 .نایب اسماعیل رئیس ارکان حرب لشگر مرکز به رضاخان، فوری، 6 سنبله(شهریور) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .رضاخان به رئیسالوزرا، 29 برج میزان (مهر) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

3 . مواد تعهدنامه برادران سردار محیی، مورخه 22 شهر ذیقعده 1341 ، مطابق 27 تیرماه 1301 ، اسناد وزارت

جنگ .میرزا کریم خا نب ا برادرانش به روایتی نه تن بودند که فرزندان حاجی وکیل امشهای به شمار میرفتند،

در برخی منابع نام چهار از آنان یعنی خود میرزاکریمخان، معزالسلطان یا عبدالحسینخانسردار محیی،

عمیدالسلطان و مجیبالسلطنه شناخته شده است . ن ک: ابراهیم فخرائ ی: گیلان در جنبش مشروطیت، (تهران:

جیبی، 1352 )، ص 199 ؛ رابینو رئیس بانک شاهی شعبه رشت تعداد اعضای این خانواده را ده تن میداند و نام

ایشان را هم ذکر کرده اس ت: مشروطه گیلان، یادداشتهای رابینو، ترجمه محمد روشن، ( رش ت: نشر طاعتی،

90 .طبق اسنادی که ذکر کردیم، نام دیگر برادران میرزا کریم خان عبارت است از: میرزا - 1368 )، صص 92

عباسخان یا عباسقلی خان، آقاخان، فتحعلیخان و کاظمخان . با این حساب حداقل هشت تن از فرزندان

حاجی وکیل در جریان جنبش گیلان و حوادث بعد به شدت فعال بودهاند .

ص:78

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 79

محیی در باک ودرگذشته بو .د درست همان روزی که برادرانش تعهدنامه امضا می کردند،

مجلس ترحیم او در مسجد سپهسا تلاهرران برگزار گردی . ن دخستین مکاتبه در مورد

آقایان آقاخان » برادران سردار محی یمربوط است به اوایل تیرم 1اه 130 . طبق این مکاتبه

و فتحعلیخان و کاظمخان اخو ان مرحوم سردار محی تقا یضای مرخصی و اجازه

مراجعت به اوطان خو درا نمودهان د ، نظر به اینکه از حیث معیشت دچار عسرت و

م ا ز نظر وزارت جن ب گلامانع باش د و « مضیقه هستند، در صورتیک ه مراجعت مشارالیه

آن و زا ر ت جلیله موافقت دارند، اعلام فرمائید که با تقاضای مشارالیهم مساعدت »

1 این روال تا مدتها بعد هم ا هدایمافت. کمااینکه در سال 1302 عباسقلی خا ن «. شود

برادر دیگر سردار محی یکه بعد از ماجرای جنگل همراه برادرش به رف تباه کب وود،

تقاضا ی مراجعت به کشور ن . م وا ودسطه بازگشت او میرزاکخری امن رش تی بو د.

عباس خان نامهای به این شرح به رضاخان نوشت:

مقام منیع بندگان حضرت مستطاب اشرف آقای وزیر جنگ دامت شوکته

ستم، ه وبه نزدیک به دو سال است در بادک یً که فعلا ن گیلان خا این بنده میرزا عباس

ده ن ب . نمایم خاطر مبارک حضرت اشرف را از شرح حال خودم مستحضر می اًجمالا

چند سال عمر خود را به تحصیل زبان روسی و غیره در روسیه صرف نموده پس از

آن به ایران آمده داخل خدمت پستخانه ایران شده چندین سال عضو پست گیلان

بوده و شعبه امانت پستی گیلان را داشتم . در اواخر انقلاب گیلان وضعیت آنجا

اجرین ب مه ورتیکه غال آمدم، در ص به بادکوبه طًوری پیش آمد نمود که اضطرارا

ایرانی حتی کسان بنده به تدریج با اجازه به ایران آمدند بنده به واسطه فوت مرحوم

مبرور سردار محیی اخوی این بنده از شدت تأثر به ایران نیامده و امروزه چون

وسایل زندگانی در روسیه قدری مشکل است به عرض این عریضه جسارت ورزیده

استدعا می نمایم چنانچه مصلحت و مقتضی میدانید مقرر فرمائید به ایران مراجعت

نموده و برای از بین ن رفتن سابقه خدمتم در پست ایران در تح ت توجهات وزارت

1

جلیله جنگ دارای شغلی شده در ایران زندهگی 2 بکنم.

1 .از دفتر رئیس الوزرا به وزارت جنگ، ششم برج سرطان (تیر) 1301 ، اسناد ریاست وز ا ر، مؤسسه مطالعات و

پژوهشهای سیاسی .

2 . کذا .

ص:79

80 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

میرزا کری مخا نت قاضای مزبور را به کفیل ارکان حرب کل ق شون تق دیم ک رد و از او

تقاض ای وساطت نمو د. او نوشت وزارت جن ا گجازه دهدعباسخان مدتی در رش تمانده

2

میرزا » و بعد به تهرانبیای د. سرانجا م این وساطتها نام ه ا یبود که رضاخا ب نرای شخص

طبق تقاضای کتبی که به وسیله آق ای » ارسال کر د؛ که در آ ن آمده بو:د « عباسخان گیلانی

میرزا کریم خا نا رسال داشته بودید هب شم ا تأمین داد همی شود که ظرف امسال حرکت

نمائید ، ب ه وزار ت امور خارجه هم نوش تشهد که مراتب را به نمایندگی سیاسی دولت علیه

3رضاخان در نامها یهم به رئیس تیپ مستقل ش ما لدستور دا د « در بادکوب ه اطلاع دهن . د

جناب » ی 4درونوش ت کلیه مکاتبات فو قهم برای « د رموقع ورود متعرض مشارالیه نش. و »

ارسال گردی د. « اجل آقای آقا میرزا کریمخان دامت برکاته

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 81

کرد ؛ا ز جمله اینکه او را همراه با گریگور ای اپزک یبازنوهای اجرائی سیدضیاءخوان . د

ا و بارها ضمن سخنان خود از استقلال ایران که به دست س ینقدضی ضا ءشد سخن

گف ت. تیمورتاش اظهار داش ت:

یک سیدضیاءالدینی وارد این مملکت شد، عناصر شجاع ایران را اغفال کرد، به

ملت خودش، به استقلال مملکت خودش شبیخون زد، سوءقصد به استقلال

مملکت کرد، مجلسی را که باید دائر شود تعطیل کرد، مصونیت نمایندگان ملت را

که مطابق قانون اساسی از هر نوع تعرض مصون هستند، زیرپا گذاشت، عدهای از

نمایندگان را توقیف و تبعید کرد، مجری سیاست دشمن استقلال ایران شد، مردمان

زیرک را در حبس وارد کرد و بالاخره در ایران یک سکوت و یک سکونت

قبرستانی را برقرار کرد، از نقطهنظر د ارائی مملکت نباید فراموش کرد که

سیدضیاءالدین هشت کرور دارائی مملکت را تفریط کرد و آن را مابین خود و

1

همدستان و شرکاء خود تقسیم کرد.

ب ه طوری که م بی ینیم، تیمورتاش از همان جلسات نخست مجلس مواضع خود را

علنی ساخ ت . او به آشکارترین شکل ممکن اعتراض خود را علیه سی مدضسیتانءد به

ددشمن استقلال ایران هم جز « مجری سیاست دشمن استقلال ایران . ش » این کرد که او

دولت بریتانیا نبو د. به این شکل تیمورتا به ش ممک ت نر ی ن وجه، سرآستینها ی سفارت

بریتانیا در کودتا عیله مشروطیت را به نمایش گذاش . ت تیمورتاش در ادامه گف ک ته

ظهور سیدضیا ء دو علت مهم داش ؛ تو آنها را علتهای صوری و معنوی نامگذاری کر د:

یعرنی ،« محرک بود به اراده غی » اءای ن است که وا « اما علل صوری آمدن سیدض ی »

بریتانیا ؛ا ما علل اصلی یا معنوی ظهور پدیده سی دوض یواقءوع کودتا عبارت است از

ب ه عقیده من وظیفه مجلس شورای م لدری پیشگاه ملت » بیقانونی و نادیده گرفتن آ:ن

ایر ا ناین خواهد بود که اول حیثیت قوانین را اعاده بدهد، به ملت ایران امر بدهد و

ا2 ا سوتگفت تا قانو ن «. بگوید که تحمل زیرپا رفتن قانون مثل ارتکاب خلاف قانون

ن « استقلال ایرا » اجر ا نشود، اصلاحات محال و ممتنع خواهد .تبیومدورتاش بارها از

، 5 برج اسد(مرداد) 1300 ، 1 .صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره چهارم، مورخه 22 ذیقعده 1339

. ص 18

2 . همان .

ص:81

82 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

سخن گفت، و علتالعلل مخالفت خود را با اعتبارنامه ا علدمللک این دانست که ا و

جزو گروهی بوده که این استقلال را زیرپا نهاده است.او توضیح داد بحث در مورد

همان » عدلا لملک چندان به طول نخواهد انجامید و تکلیف او روشن اس . تزیرا وی

روزی که رفت و با دسته ضداستقلال ایران همدستی کرد، همان روز آزادان ه مجال خود

1

کرد «. و به طور اختیار سلب حقوق نمایندگی و حق جلوس در مجلس را از آن خود

به این شکل اعتبارنامه عدلالملک با رأی نمایندگان رد شد .

اًساسا ا ر ی ز . نبود سیدضیاء مخالفین و طرفداران بین اصلی بندی صف حال، ن ی ا ا ب

سیدضیاء در مجلس طرفداری نداشت و اگر هم داشت جنرمأیک ترد در آن شرای ط

دم برآورد .صفبندی اصلی از زمانی بین مردم علنی شد که شاهزاده سلیمان میرزا

اسکندری، علیه نصر ا تلدول ف هی روز و اعتبارنامه او نطقی مفصل ایراد .کسرلدیمانمیرز ا

بحث قرارداد 1919 را پیش کشید تا به گمان خود مهمترین نقطه ضعف نصرت الدوله

ر ابرجسته ساز .د اما نکته این است که فیر و زبعضی از مدافعینش، نشان دادند این

مًفصلا میرزا سلیمان . آید می حساب به قوتی نقطه بلکه او، برای ضعفی نقطه نه موضوع

د رمورد قرارداد سخن گف ؛ ا تینکه علیه آن مبارزه کرده ا ؛ س این تکه فیرو زعلیه منافع

ایران وارد عمل شده و خلاصه اینکه قرارداد با مخالفت عمومی مردم که نمادی از

مخالفت با فیرو زهم بوده است، ملغی گر د.یپیدش از همه شهی دسیدحسن مدرس

مواضع اساس بر نه و شد بحث وارد

صرفا برای دفاع از فیروز و وثوقالدول ه، بلکه

سیاسی دیرینه خویش که پشتیبانی از حق و عدالت بود، مطالبی بیان . پی ک ش رادز همه

شهی دمدر س حساب قرارداد را از وث وجقدا کر .د استدلال شهی دمدرس این بود که به

اعتبار قراردا د نمیتوان وثو ق را فردی خائن قلمداد کرد، به همین سیاق همکاران او

مث ل همین نصر ا تلد ول ه را نمیتوان متهم کرد .او توضیح داد البته هرکس خلافی میکند

بای د در محکمه محاکمه و در صورت ثبوت ، م جرجمازات شود، اما قبل از تشکیل

محکمه نمیتوان کسی را متهم ساخت:

مذهب من ا جازه نمیدهد که مقصر را نباید مجازات داد، میگویم محکمه [اس ] ت

که [بای ] د رسیدگی بکند که آقای وثوق الدول هع ن تقصیر یا عن قصور این قرارداد

1 . همان .

ص:82

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 83

قنفهمید و پیشبینی نکرد که این » نظ ر شخص مدر ساین بود که وثو « . را بست

قرارداد هم از برای ما مضرات [دار]د و هم برای همسایگان، نتیجه او [یعنی

قراردا ]د بر همسایگان این شد که تمام ایرانیان از انگلیس مکدر و متنفر شدند و ما

هم فهمیدیم که به دیانت و استقلال ما ضرر دارد، لهذا جلوگیری کردیم، اگر

دولتی قراردادی ببندد برخلاف صلاح مملکت، نم ت یوان او را مصداق اقدام

1

برخلاف حکومت ملی قرار داد، [این موضو ] ع هیچ مناسبت ندار د.

ای ن سخن محکمترین پاسخ بود در برابر سلیمان مایسرزکاندری، از آن حیث که او

نف س انعقاد قرارداد را اقدام علیه مشر ووط هحکومت ملی قلمداد ک.رادما شهی دمدرس

استدلال نمود حتی اگر دولتی قراردادی منعقد کند علیه مصالح ؛ک وش ووقروف نداشته

باشد ک ه این قرارداد مضر استن،میتوان اق د ا م آن دولت را تهدیدی علیه حکومت ملی

ب هشمار آور . د ب هعبارتی شهی دمدرس در این بیانات خود، اصل را بر برائت م ق یرا دارد

و دیگر اینکه برخلاف سیاستمداران که نیات را در امر سیاسی چندان نم مه یدمانند

بلک ه به نتایج و تبعات اقدام سیاسی توجه ینمامیند ،ا و نیت سیاستمدار را هم از نظر

وثوق الدول ه ب ا رفقای خود پی ب شینی نکردن د که این قرارداد مضر به دیانت » : دور نداشت

و استقلال این آب و خاک است، من و امثال من در همان ساعت اول این ضرر را درک

2 و بالاخره هم قرارداد ملغی ش د. « کرده و عموم ملت موافق ت کردند

سخنا ن شهی دمدرس به نصر ال تدول ه شهامت داد تا از خود دفاع کن .بح د ث

او . داد اختصاص خود به را مجلس جلسه دو عًملا و شد طولانی بسیار او اعتبارنامه

همان بحث شهید مدرس را پایهای برای دفاع از خودقرار داد؛ نصرت الدوله توضیح داد

هدف او وو ثوق از انعقاد قرارد،ادخیانت به ملت و کشور نبوده بلکه بر اسا س

مقتضیات وقت، خود را ناچار از انعقاد آن دیدهاند و البته در آن شرایط هم قرارداد مضر

به منافع ملت و دولت ایران نبوده است:

آقایان به من اعتراض میک نند که در قرارداد وثوقالدول ه شرکت داشتهام، بلی من

انکار ندارم، از این مقدمه چه نتیجهای میخواهید بگیرید؟ اگر مقصود این است که

این سیاست را جماعتی یا عموم مردم مضر به حال این مملکت می ا دنستند و

. 9 اسد (مرداد) 1300 ، ص 35 ، 1 .همان، مورخه 25 ذیقعده 1339

2 . همان .

ص:83

84 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

میا دنند و باید زمامداران و سیاستمداران آن موقع در تحت محاکمه و رسیدگی

بیایند تا معلوم شود که در این سیاست خائن بودها ند، مقصر بودهاند و یا نظر به

1

مقتضیات وقت به موجب مسئولیتی که داشتهاند اتخاذ سیاستی نمودهان د.

ا وبا این کار موافق اس ؛ی تعنی حاضر است در آن محکمه شرکت کند .فیروز ادامه

دا د در اروپ ابارها گفته است و مطبوعات هم آن هگا فتراهچاپ کرد انهد ک ه قرارداد

م وقت ی است و اجرای آن منوط است به تصویب م. ن جلصسرت الدول ه د ر پاسخ این

ادعای سلیمان میرزا که گوئی قرارداد به امضای او و وث روسیقده گفت که برخلاف این

نظ ر قرارداد به تصویب همه اعضای کابینه رسیده و به دنبال این مصوبه ب هو ثعونقوان

رئیسا لوزرا به تنهائی قرارداد را امضاء کرده ا .س د ت ر اینجا بود که او سخن اصلی خود

ر ابر زبان جاری ساخت تا نیت اصلی امثال مسیلی رزماا نرا برملا نماید و نشان دهد به

بهان ه اعتراض علیه قرارداد 1919 که به تاریخ پیوسته بود، اینک چه اهداف مشخصی

تعقیب میشود:

من آن روزی که بیان حقیقت را امضاء کردم انتظار این جواب را داشتهام ...من آن

روزی که مصالح مملکت خود را در جلوگیری از نفوذ و دخالت سیاست انگلیس

تشخیص دادم و به این امر مصمم شدم، خودم را از برای هر نوع خرابی حاضر

2

کردم.

ای ن سخنان بار دیگر پشت پرده تحولات این زمان را نشان . نصرداد تالدول ه همرا هبا

تیمورتاش در یک صف قرار داش؛ت ندصفی که نقط همقابل جریانی بود که توس طحامی ا ن

پروپ ا قرص رضاخان هدایت میش د. آن زمان هم آزادمردانی مثل ش هید م درس ، ال

ام ث

نصرتا لدوله ر ا ا ز آن جریان خا ب صهتر تشخی صمی د ادن د و از آنهاپشتیبانی می ر دند.

ک

کسان ی مثل مدرس می خوا ستن د نشان دهند افراد ی ک هبا حرارت از مب ارز هعلی هانگل ی س

سخن می گویند ، به واق عب ااقداما تخ ، آگا وهدان هراه را ب ایر ت سل طروزاف زو ن آن

امپراتوری بر مقدرات ملت ایران باز می گذارند .چگونه می شد مدعی مب ارز ه ب اانگل یس

ش دو پروندههای کهن ه را مطرح کرد، اما در مقابل چهره اص ل یکودت ا یانگلی س ییعن ی

رضاخان نه تنها ساکت بو ، بلکده به کمک او شتافت؟ آن زمان نمایندگانی مثل

. 36- 1 . همان، مورخه 27 ذیقعده 1339 ، دهم اسد (مرداد) 1300 ، صص 37

2 . همان .

ص:84

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 85

شهیدمدرس ،م لک الشعرای بها ر، تیمورت ا ش و ن صر ال تدو ل ه ا زب از یزیرکان هس فار ت

بریتانیا در تهرا نآگاهی داشتن . د اگر این آگاهی به میان مردم تسری یافمیت و مبدل ب ه

ًا نهایت ا م ا . اخت س ف متوق را ی آت فرایندهای شد می بسا چه ، دید گر می می عمو وجدان

تیمورتاش و نصر ا تلدو ل هه م راه خ ود را از شهید م در س و به ا رجدا کردند و با

همکار ی با قزاقا،ندر ح ق یق تسند مرگ خویش را امضاء نمودن . نماینددگان یمث ل

سلیمانمیرزا که آنهمه از دوره تیره و تار زمامداری وسثوخقن میگفتن د و تم ا مکارنام ه

پیشینیا ن را زیر سئوال می بر امث ال ا این صحن

دند ، در این نکته تأمل نکردن دکه و ک در

مجلس ی سخن میگوین د که انتخاباتش در همان دوره به قول آنها تی ر ه و ت ا رصور ت

گرف ت. پس اگر دوره وثوق همه سیاهکاری بوده، انتخابات مجلس هم از تباهکاریه ا ی او

باید محسو ب می شد . کسان ی که مشروعیت کلیه اقدامات وثوق را با پرسش مواجه کردند،

د رمشروعیت مجل ستردیدی به خود راه ندا؛د نزدیرا خود نماینده آن مجل سب هش ما ر

میآ مدند . ب اوجود نطقهای طولانی سلیمامینرزا در مخالفت با نصرال تدوله، ب ادفاعی ا ت

مستدل مدرس و خود فیروز، اعتبارنامه او تصویب شد .

86 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1 «. هم اجازه نداد که رفقای او این اسلحه کهنه را بکار برند

د ر مجلس چهارم حزب دیگری هم به نام حزب سوسیا لتیأسسیتس شد.نیروهای

این حزب بر سه دسته بودند ؛ عدهایا ز بقایای حزب دمکرات عصر مشروطه، عدهای از

بقایای حزب اعتدالی همان دوره و ا عدیه از جوانان که به واقع نسل دومگروههای

سیاسی را تشکی لم یدادند . د رآن زمان حمایت از طبقات فرودست جامعه شعاری بود

رایج ؛ شعاری که حتی توسط گروه دمکراتهای ضدتشکیلی در دوره جنگ اول جهانی

سرداد ه می شد . اینا ن نام خود را سوسیالیست نهاده بودند تا افکار عموم ی را فریب دهند

و به عنوان مدافعین اقشار محروم جامعه قدرت خویش را مستحکم .حزسا ب زند

سوسیالیست در زیر عباراتی کلی، یکنواخت و ککن سنلد ه بیشتر به حزب هرج و مرج

میمانست تا یک حزب مدافع عدالت اجتم ا. ب عدییهی است ، جمعیت اصلاطحلب

مدرس از سوی اینان آماج حمله واقع می شد، و البته مدافع منافع اعیان و اشراف تلقی

میگردید . د و تن از رهبران سوسیالیستها عبارت بودند از شاهزاده سلیما نمیرز ا

اسکندری که از بدو مشروطی تا ت آن زمان در میان طیف افراطی مشرخووطاههان دیده

می شد و دیگری سیدمحمدصادق طباطبائ فیرزند سیدمحمد طباطبائی از رهبران جنبش

مشروطه ایرا ن . اینک ه چگونه طباطبائی اعتدالی و اسکندر یدمکرات که زمانی پنجه به

رخ ه م میکشیدند، توانستند ائتلاف کنند، موضوعی است درخور توجه؛ لیکن سخن در

ای ن نیست که چرا دشمنان دیروز با هم آشتی دهاکنرد. سخن در این است که رهبران

مخالف احزاب دیروزی ، ن امروز وحدت خو درا در یک برنامه محقق ساخته : بودند

حمایت از رضاخا نسردار سپ . هرضاخان خود برآمده از اقشار فرودست جامعه . بود

پ س تلاش حزب سوسیالیست بیشتر حول ان جدااختن موقعیت رضاخاخنلاص ه

می شد؛ د ر نتیجه خ و درا مدافع طبقات محروم اجتماعی ن شما ینداد . ا زسوی دیگر در

آ ن ایام شورو یبه دلیل بر هم زدن معادلات استعماری خود با ایران، در بین برخی

رجال سیاسی و اقشار مردم از محبوبیت برخوردار . پبود س اطلاق نام سوسیالیست بر

گروه تحت رهبری مدافعین رضاخ،ا نخاصیت دیگری هم داش؛ هتم متیوانس ت

شورویه ا را بفریب ، د تا زمانی که نقشه نهائی اجرا گردد و هم قادر بود افکار عمومی

. 26- 1 . تاریخ احزاب سیاسی ایران، ج 2، صص 27

ص:86

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 87

داخ ل را از گرایش به سوی سایر گروههائی که مدافع واقعی موازین عدالت اجتماعی

بودند به سوی خود منحرف س ا.زدحزب سوسیالیست قلابیدر هر دو این مقول ه اه

موفق از آب درآمد .

برنامه حزب سوسیالیس تعبارت بود از ملیشدن وسایل تولید، مرکزیت بخشیدن

ب ه حکومت و حمایت از حقوق کارگرانی که د ر ایران آن روز وجود خارجی نداشتن .د

عبدالحسین تیمورتاش جزو معدود افرادی ب ه شمار میرفت که از ادعای سوسیالیس م

توسط این عده در حیرت ب .وادو شگف ت زد ه بود از اینکه م د یی دعده ا ی ظهور کردانهد

که د ر کشوری قحطیزده که نه پایههای صنعتی دارد و نه کشاورزی تویسافتعهه ؛ نه

کاری وجود دارد و نه سرماایه ی در آن به کار اانخدته م ی شود ، از تقسیم عادلانه ثروت

سخ ن به میان م آ یورند . تیمورتاش م ی گف ت ابتدا باید سرمایدهار ی و الزامات آن به ایران

راه یابد و آنگاه از حقوق کارگر سخن گفت و آنگاه برای دفاع از حقوق ، کارگران

ولی حا ل ی ه با بحران شدید اقتصادی و فقر عمومی » حزب سوسیالیست تشکیل دا:د

1 «. تقسیم فقر عمومی در عوض ثروت، و مشی در طریق تقلید به نظر غیرمنطقی میآید

ب هواقع از بدو مشروطه تا آن زمان همه کار گروههای افراطی تقلید بود و

ندانمکاری . آنها پی ش ت ر به هنگام فتح تهران و استقرار مجدد مش ربوه طتقهلید از انقلاب

کبیر فرانس ه هیأت مدیره یا دیرکت وا2رتأسیس کردند . در فرانس ه همی نهیأت مدیره بود

ک ه قدرت را به ناپلئون بناپار ستپر د.تأسیس هیأت مدیره دوره دوم مشروطه ایران،

تقلی د یبود از فرانس بهعد از اعدام روبس پ.ی ارما حکومت نظامیه مدیره ایرانی

ک هیأت

میخواست خیلی دیر از راه ر . سیبده واقع ترمیدور انقلاب مشروطه ایران ، نه تنه ا

فرانرسید ،ب لکه کودتای سوم اسفن دسال 1299 ب ه فضای خشونت شدت بخ . ب شیهد

عبارتی اگر ترمیدور 3 انقلاب فرانس ه دوره خوف و وحشت روب را سپ یخراتمه داد،

کودتای سوم اسفن دمقدمه ای ش دبر آغاز دوره جدید ی از خوف و وحش ت. اما این بار

د رکسوت حکومت رضاخان ی . نظریه ظهور ناپلئون در هیأت مشروطه، از آن تقزا یده و

9، آذر- اسفند 1، 367 نامه عبدالحسین تیمورتاش به سیدحسن تقیزاده . - 1 . مجله آینده، ش 12

2 . دیرکتوار و یا هیأت مدیره انقلاب فرانسه، به گروهی پنج نفری اطلاق میشد که از 27 اکتبر 1795 تا کودتای

هجدهم برومر 1799 ،ق وه مجریه این کشور را به دست داشت .

3 . ترمیدور ،م اه یازدهم تقویم انقلابی فرانسه بود .کودتای نهم ترمیدور ، سقوط روبسپیر و پایان دوره وحشت را

به ارمغان آورد .

ص:87

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

شرکاست که از همان دوره اول مجل مسیگفتند ،م جلس ایران را نباید با مجالس

دویست - رفت . او صریحا گف ت ،د ر ایران دولت

گ قیاس مشروطه نظامهای ساله سیصد

این مجلس از راههای عادی » نباید از پارلمان فقط نظارت و رأی بخ واوهد

؛ نیز

نمیتوان د داخل کار شود، بلکه به یک قوه ال فعاوده ق و پنجه آهنینی باید مملکت را

شاهد مثال او هم محمدعلی پایشا مصر و ناپلئون بناپار در ت فرانسه «. اصلاح نماید

بود. 1 کسانی که تقی زاده را نماد مشروطه ایرا من ی ادن ند ، بدون اینکه سوابق و لواحق

زندگی سیاسی او را در نظر داشته باشند، رض راا خفارنزند انقلاب مشروطه ایران

می ادن ند ، همانطور که ناپلئون بناپار ر تا فرزند انقلاب کبیر فران ت سلهقی م یکنند . 2 اما

واقعی ت امر این است که هیچ ربطی بین مش رایورا طهن و حکومت قزاقان ودجوندارد؛

کمااینکه قیاس گرفتن رضاخان از ناپلئون بناپارت ،ق یاسی است معالفار ق.

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

رضاخان نبو د . نا م علی دشت یاز سال 1298 بر سر زبانه اافت .اانددکی بعد این جوا ن

جویا ی نام که تازه از کر ببالازگشته ب ود ،سل سملقهالات ی در رد قراردا د 1919 نوش ت.

اندک ی بعد از سوقط وثو قالدوله ،د شتی سردبیری روزنامه افراطی ستاره ایرا ن را بر عه د ه

گرفت و به سال 1301 امتیاز روزنامه شفق سر خ ر گرف ت. شفق سر خ در صعود قزاق بر

ا

اریکه قدرت نقش بسیار مهمی داشت .

1

اندیشه باستا ن گرائ ی در ایران نه وجه تشابهی با مکات بکه گرائن ی رای جدر اروپ ا

با همزمان درست اًتفاقا که باشد داشته توانست می ئی گرا ملی مکاتب با نسبتی نه و داشت

دور ه کر و فر رضاخ،ا ندر اروپای بعد از جنگ قامت برافراشته د .انبدویشه های مزبو ر در

اروپا تباری روشن داش ، تو ا زبطن تأملاتی فلسفی س بررآورده ب و؛دام ادر ای را نبر

اسا س التقاطی موزائیکوا ر از تاریخ ایران پیش از اسلام، اندیشه دیکتاتوری روشنگر امثال

بیسمارک و تقلید بیوجه از آراء ناسیونالیستی اروپای بعد از جنگ شکل گرفته بو د.

ویژگی دوره زمانی بعد از کودتای سوم ا ستفان ت دغییر سلطنت، این است که

شعارهائی که از پیش طرح و نشر میشدند، بهصورت هوشمندان ا هی در کنار هم به کار

گرفته شدند . د ر این زمان بحث ملی گ ترائی آنهم از نوع باستاگنرائی آن که سابق ایه

دیرینه از زمان بعد از جنگهای ایران و روسیه داشت، در کنار مفاهیمی مثل سوسیالیسم

دستاویز رضاخان و طرفدارانش ش.دهمه م یدانند مبانی فکری و فلسف ن یاسیونالیسم تا

چ هاندازه با سوسیالیس ت ممایز و تفاوت دا .ر دحداقل نخبگان قوم باید توجه دمایشتند

ک ه این دو مسلک سیاسی و اجتم،ا عبسیتر و منش أ عقیدتی چپ و راست را تشکیل

می دهد؛ لیکن در کمال تعج، بسوسیالیستهای طرفدارسلیمان میرزا در کنار ملیتگرایان

طرفدار اندیشه باستانگرائی به خدمت قزاقان درآم د.نطدرفداران استقرار حکومت

خودکامه یک راه حل معنشیناختی 2 برا ی پیشبرد اهداف خود ابداع ک ر:دن حکدومت

دیکتاتوری مورد نظر آنان م ت یوانست چهر ة دوگانه ا یداشته باشد که از سوئی

باستانگرائی ترویج شده از سوی گروهی خاص از پارسیان ؛هن و ا دز سوئی سوسیالیسم

امثال اماناللهخان ا ردلان بو د.

ب ههر روی د رمجلس چهارم ، حزب سوسیالیست بار دیگر شروع به بحرانسازی و

1.Primordialism.

2.Semantic.

ص:89

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

آشوب کرد ؛ صفحات جرای دخود را از فحش و ناسزا انباشت؛ هتاکی را به نهایت خود

رسانید ؛ و بار دیگر افکار عمومی را به سوی ضرورت استقرار دولتی قدرتمند رهنمون

گذشته ادوار مثل . نداشت باور آن موازین و مشروطه به اًلزاما البته که دولتی ؛ شد

رهبران این تشکیلات نوظهو،ر هر دولتیرا که از خو ن دم یدانستند سرنگون میکردند ؛

مجلس را دچار تن شم یساختند ؛ و مردم را متحیر و مات ب امق ییگذاشتند . اینه ا را همه

ب ه نام سوسیالیسم انجام م یدادند؛ وانمود میکردند به همسایه شمالی تمایل دارند و

و

ب هاین شکل با اعمال و کردار خود نرف تاز این قدرت نوظهور را هم دامم نیزدن د.

به واقع آ نزمان کمتر کس ی بو د کهدیگر خواهان جنجال باشد. کثیری از روشنفکران و

ارباب جراید به دنبال اصلاحاتی بودند که اگر صونرمتیگرف ت ،ک شور از دس ت

ب ه همین سبب حزب مزبور تنها ماند و در قبال او حزبی درست ، فقن طشد » . میرفت

سوسیالیس ت مؤسس دعوائی گشته بود که مدعی علیه واقعی نداشت، زیرا هم خود آن

حزب و هم دیگرانمیدانستند که مطلب از چه قرار است و چه کسی گلوی مملکت

1 «. را گرفته است...در واقع اسباب و ابزار کار برای سردار سپه درست میشد

د ر این میانشهی دمدرس موضعی متعادل اتخاذ ک.رادو حتی بعدها با شیخ خزعهل م

وار د تماس ش ؛ د زمان ی که احساس کرد قزاق عزم خویش جزم کرده اس تت انه از اک

ت

اثر ی باقی گذارد و نه از تاک ن.شااینن موضوعی مهم و ن شانی ب ود از بصیرت یاسیس

مدرس . شهی دمدرس آن زما نم ید انس ت که رضاخا نقصد دارد آخرین نشانهها یمشروطه

را از بین ببر د. برای همین هم از نفوذ خزعل که از قانون اساسی مشروطه دفاع میکرد و

می خ واست به هر نحوی شده احمد شراا هبه ایران بک شاند ت ا جل وی ق درت روزافزون

قزاقان را بگیرد، استفاده کرد تا مگر مسیر تاریخ را عوض . ای ک ن نرف دتار سیاسی مدر سکه

توأم بود با حمایت او از اص م ولشروطه و حفظ استقلال ایران زمین با توسل به کلیه اب زار

2

ممکنه ، برای بسیاری از مورخین و تحلیلگران قاب ل فه م نی . بسا ایتن وص ف گروه

سوسیالیسته ا به جای تکیه کردن بر آزادگی مد، رهم سه تلاششان معطوف به مشوه ساختن

چهر ه او بو.دآنان که خود را مدعی آزادیمیدانستند و میگفتند بر ضد ارتجاع ک ه شهید

. 1 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 132

2 . برای مثال ن ک:

Homayun Katuzian: The Political Economy of Modern Iran, p. 87.

ص:90

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

مدرس سردمدار آن است مبارزه میکنند .جراید این سوسیالیستهای تقلبی مملو بود از حمله

تلاش م یکردند او را از « کهنهپرستی » و « آخوندبازی » ب هشهی دمدرس ه عنوان مبارزه با

ک ب ه

1

سر راه بردارن د. بدتر اینکه چنین رجل برجستهای ر ا انگلوفیل معرفی مینمودن د.

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ظاهر قضیه این است که سیدضیامءلاقاتی هم با نایبالسلطنه هند داشته اس ت؛ز یرا

نورمن به او گفت مکاتبات خود را فقط از طریق دفتر النا سیلطن به ارسال کند و از

دهلی و سیم ، لا پایتخت تابستانی حکومت هند انگلی ، ت سلگراف نز ند که باعث ایجاد

سوءظ ن در ایرا نخواهد ش . د 1 همزمان نورم ن، سیدضیاء را فریب مداد ی و ای نگونه

وانمود می کر د که امپراتوری بریتانیا او را رها نکرده و تنها نخواهد گ . ذاامشا م ته م

نبود که نورم نچه تصمیمی م گ ییر د. مهم این بود که کرزوننای ا بلسلطنه هن د چه

میگویند .کرزن در مقام یک مرد اشرافی حرا نب ضود حیثیت خود را گروگان آینده

روزنامه نگار ی کند که بخ ت خود را آزموده و سرافکنده از این آزمون خارج شده بود .

برای کرزن مهم این نبود که سیدض یا چءه خدماتی به منافع امپراتوری انجام داده است،

مه م این بود که او زیعرهدنام ا هی را امضا کرده بود که به شورو اجا یز ه م د یا د در

صورت حمله دولت ثالث ی به ایران، به خا ا کین کشور نیرو اعزام دا . رندایبالسلطن ه هم

با سیدضیاء میانهای نداشت، زیرا اساسا روی آینده کسی دیگر شرط بندی کرده بود و

ً

آ ن فرد هم کسی نبود جز رضا . خاحنلقه هائی که رضاخا نرا به نای ال بسلطنه هند پیوند

می دا د بیشتر از آن بود که سید ضاییاء ن روزنام ن هگار پرمدعای سالدهوح می پنداش ت.

رضاخان مورد حمایت نای ال بسلطنه بود و وزارخان ته ه ای خزانه داری ، جنگ و

مستعمرات انگلی ؛ س اما مدافعین پابرجای سیدضیاء چه کسانی بودند؟

ا زآن سوی کرز نکه با ماهیت کودتای سوم اس فآنشدنائی داشت و دست

نایبالسلطن ه را در پس آن مدی ید ، روز 28 تیرماه 1300 به صریحترین وجهی اطلاع داد

ک ه مخالف مسافرت ولیعهد ایران و سید ضبیهاء هن دم یباشد .کرزن توضیح داد نخواهد

گذاش ترئیس الوزرای برکنار شده ایران از هن بده مثابه پایگاهی برای اقدامات خود

استفاده کن د . به همین سیاق او از نایبالسلطنه خواست تمهیدی بیندیشد تا ولیعهد از

2

آن کشور خارج شو د.

ت ف گ نورمن به صًریحا خود، های برنامه اعلام ابتدای همان از قوام حال هر به

نمیتواند مستشارا ن مالی بریتانیائی را بپذی؛ر ادز آن روی که مردم با انگل ست خاصنومت

میورزند . ا و گفت تنها در صورتی متویاند اختیاراتی محدود به انگلیسیها بدهد که آنها

1.Norman to Cox, Tehran, India Office and Foreign Office, 10 July 1921, FO. No. 371/6446.

2.Curzon to India Viceroy, London, 18 July 1921, FO. No. 371/4664.

ص:92

1

وام ی در اختیار ایرا ق نرار دهن . د علت نفرت نورمانز قوا م در پرتو این مکاتبات

روشن میشود ؛ق وام مردی نبود که آلت فعل نورمن شو د.

با تما م این اوص ا ف کابینهای ک ه به مجلس معرفی شد دارای ترکیبی ناموزون بود که

شاید از سر ناچاری معرفی شده .ب م ودؤتم نالملک ، رئی س مجلس هم گفت کابیانه ی که

ب همجلس معرفی شده، همان است که به احم دمشعرافهی شده ب و.داین توضیح

ضروری است که کابینه قوام در زمان گشایش لمس ج ترمیم ش. بن دابراین هرچند

نقایصی چند داشت، لیکن از جهاتی بهتر از کابینه نخست او . ا ز ب جمولده اینکه در

کابینه قبلی محتشال مسلطن اه سفندیار ی وزیرامور خارجه و مسترال شادوله صادق وزیر

مشاو ر بود، اما در ترمیم کاب،ی نبهحران سازان دوره بعد از بحران م اشز رکواب طینهه

بیرون رانده شدن د.

روزی که کابینه معرفی شد ، قوام نطقی در صحن مجلس ایراد ؛ کازر آدشوب و

بحرانهای کشور سخن به میان آورد ؛ا ینکه دیگر دوره وقت گذرانی به سر آمده و روز

عم ل فرارسیده اس . تقوام از مشکلات پیش رو و از ضرورت همراهی قوه مقننه با قوه

ت ابا توحید مساعی و افکار به نتایج مطلوبه که دیر زمانی است »، مجریه صحبت نمو د

مل ت ایران از اصول مشروطی ان تتظار داشته موفق گردیده، هرچه زودتر به اصلاح و

ا واز نمایندگان خواس آ تنچه را که حالت آمال و آرزو دارد « ترمی م خرابیها شروع شو.د

ب ه دور ریزند و نقشه اصلاحاتی را طحرا ی کنند که به حال کشور م فوی دقابلیت اجرا

2

داشته باش د.

1. تکمی ل وسائل نظم و امنی؛ت2 . ایجاد و اصلاح » : برنامههای ا و عبارت بود ا ز

وسائل ارتباطیه و سعی در تهیه موجبات دائ شردن و استفاده از منابع ثروت داخلی

مملک ت بوسیله اعطاء امتیازات مفیده به شرکتهای ال ب میللنی و تشویق تأسیس شرکتهای

ایرانی ؛ 3 . اصلاحات اداری برای حفظ سرحدات و است قنرا ظرم و امنیت طرق و شوارع

ک 3زا زن یظر قو ابمعد از امنیت « و اجرای قوانین و تزیید نفاذ امر حکومت ..م.. ر

در » مهمترین اولویت ترمیم راههای مواصلاتی و احداث خطوط آهن ؛ زبیرواد راه آهن

1.Norman To Curzon, Tehran, 11 June 1921, FO. 416/68.

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

2 . مذاکرات مجلس شورای مل ، ی دوره چهارم، یکشنبه هفتم صفر 1340 ق .

. 3 . مذاکرات مجلس شورای مل ، ی دوره چهارم، یکشنبه هفتم صفر 1340 مطابق با 16 میزان (مهر) 1300 ، ص 131

ص:93

94 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

حکم شرائین مملکت است که بدون آن جن رایماور تجارتی و اقتصادی متوقف و

« . حیات اجتماعی در خطر است

دیگ ر اولویت کابینه اصلاحات مالیه و جلب سرهامای یه خارجی بود. او در این باب

نطقی مشروح ایراد کرد .

د رجلسه بعد عداهی ا ز نمایندگان برنامه دولت را بررسی کر. دنفهدیم المل ک گفت

برنامه مهم نیست، مهم این است که آیا به برنامه م ع یمشلود یا خیر؟ او گفت هدف

حف ظ قانون است، باید دید چه تمهیدی برای صیانت از قانون اندیشیده شده است؟ و

با اشاره به کابینه سیدضیاء توضیح دا د:

چند روزی چند نفر قاچاقچی روی کار آمدند از هیچگونه فجایع فروگذار نکردند،

یک چندنفری از آنها که عضو مجلس بودند مجلس حسب الوظیفه آنها را رد نمود،

نسبت به آنها اًبدا ولی غیر از آنها سایرین که در دوائر دولتی یا در خارج بودند،

مسئولیتی متوجه نشد و معلوم نشد که این قوانینی را که در مجلس تصویب شده

چرا نقض کردند؟ 1

او پرسید دولت برای حفظ قانون و اعمال مجازات در برابر این افراد چه نظری دارد؟

تیمورتاش هم مهمترین مسئله کشور را عدالت و نان و امنیت و کار . بدا ه نظسرت

او امنی ت اعم است از مالی، جانی و حیث؛ی تو یهرکس متعرض این امنیت شود، ملت

ا ب عاش د و « ا ز طرف راست و جزء ارت ج » ا ب خوش بین نخواهد بود چه

یرا ن ه متعرضین ،

وا2ه ا وگفت اولویت مهم قشون است، «. طرف دست چپ عناصر مفرط آزادیخ » چه از

عقیده من قشون امروز برای حفظ مملکت ایران مقدمتر از هر چیز است، من به قدری »ب

د رموضوع قشون غلو دارم که گموی یم د و ل ت ایران و مجلس شورای مل بایید تمام

مخار ج زیادی را حذف کرده و هرچه پول پیم دایکند برای قرض تأمینیه خودش

ت اوقتی که ما قشون نداشته باشیم ما یک ملت واحد ایرانی » 3 او ادامه داد «. مصرف کند

شهی دمدرس هم با برنامه دولت ق وااعملام موافقت ک.رادو گف : ت « . نمیتوانیم داش ت

رجال مملکت تفاوت ندارند هرکدام متناسب وقتی هستند، بنده به چه لحاظ عرض »

. 1 .همان، یازدهم صفر 1340 مطابق با 20 میزان 1300 ، ص 140

. 2 . همان، ص 141

3 . همان .

ص:94

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 95

کردم آقای قواالمسلطن ب ه را ی امروز خوب است؟ زیرا تا شنیده بودم ال ق سلطوا نهم را

« . شخص فعالی شنیده بودم

شهی دمدرس از نمایندگان خواست برای اجرای برنا هامهی قوام با او همکاری کنند

را « ملاحظه کاری و ب هاصطلاح عوافمریبی » بپرهیزند؛ قوا م هم باید « بهانهجوئی » و ازکنار گذار د . ا وبه سوابق دولتهای قبل اشاره کرد و اینکه در این عصر مشروطه رسم

ما باید بیائیم و یک » شده کابینه ها را یکی بعد از دیگری ساقط می کنن د. اما این بار

او توصیه کرد برای « . دولت ی را ق ب رةالی الله دو سال یعنی [تا پایا ] ن دوره تقنینیه نگاه داریم

ت ه ر ناملایماتی تحمل و از تجربیات دوره « صلاح مملک » پیشبرد امور کشور و

مشروط ه به بعد درس گرفته ش. 1 ودشهی دمدرس در جلس ا هی دیگر معیار خود را در

خوب ی و بدی کابینهها، خدمتگزار مردم بودن تلقی کرود گفت نباید بی ال تما ل را به

البته هر کس ایران خواه » کسانی داد که برای مردم قدمی نمبری دارند .سپس ادامه دا:د

باش د و عقیده داشته باشد که این مملکت برای ایرانی بماند، باید مال عموم را خرج

تمام این مقامات که از سلسل ها هی » نکته دیگر این است که « مصار ف عمومی بکن . د

مختلف هستند شاه و رئیس الوزرا، پارلمان، حج ا ت لاسلام، تمام اینها نوکر خلقند؛ یکی

اسم ش شاه است یعنی نوکر مردم، یکی اسمش رئیس الوزر اء است یعنی خدمتزا گر

د در اینجا مؤتمنا لمل ک سخن مدرس را قطع کرد و «. مردم ، تمام اینها باید نوکری بک.ن.ن

گفت همه را نم ی شود نوکر خطاب کرد ، اینها با هم تفاوت دا . رن ا دم امدرس ادامه د ا:د

پس به زبان فارسی خودم حرف می زنم و زبان خودم ر ما یدان م. خدمتگذار مردم »

هستم ، شما تحصیل کرده ها ر ا نمیدانم شما تحصیل کرداهید ، طور دیگر مگیوئید من

نمیدانم، م ن میگویم پیغمبران خدا هم که از همه برترند نوکر خلقند، من گوی م م آن یها

2

«. را خدا برای خلقش فرستاده، نفهمیدم ایراد کجا بود

یک ی از بهترین پیشنهادهای مدر ای سن بود که تعارض بین مدارس قدیم و جدید از

میان برداشته شود و تعلیم علوم به اگونهب ی اشد که از درون همان مدارس قدیمه،

علومی تدریس گردد که مطابق است با مقتضیات زمان.او از علم حقوق شروع کرد و

گفت مهمترین بخش معارف تأسیس دارالترجمه است، و ادامه داد چهل سال است

. 1 .همان، ص 146

. 2 . همان، سهشنبه 25 میزان (مهر) 1300 مطابق با 16 صفر 1400 ، ص 161

ص:95

96 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

دکتر »؛ شنیده م یشو عد های می ر وند و نام خود را دکتر م یگ ذارن د

د ا زایران به اروپا

یعنی مجتهد، یعنی این شخص رفته و این علوم را تحصیل کرده و یک قوه استنباطیه

همدرس ابراز تأسف کرد از اینکه کسانکی ه به خارج رفتان هد و « د راین علم پیدا کر. د

د ر این علوم تحصیل نمدوها ند، چرا به هنگام بازگشت به ای آ رامنوخته ها ی خوی ش را

ترجمه نکر دهان د م؟ درس خطاب به دکتر امیراعلثقمفی پرسید چرا کتابهائی را که

خواند ه است ترجمهنمیکند و در اختیار عموم قرانرمیده د ؛ زیرا در این صور ت

صدهزار تن میتوانن د از آن کتاهبا استف اده کنند، اما اگر خواننده ناچار به آموختن زبان

برای فهم کتابها باشد، چون آموزش زبان با دشواری مواجه است، در بهترین حالت

تعداد این عده بعد از چهار پنج سالب ه هزار تن هم نمیرسد .

میشنوی م جمعی علم حقوقمیخ وانند ، من تا » مدرس درباره علم حقوق گف : ت

بحال نف همیده ام علم حقوق یعنی چه؟ تمام هم اسمشان دکتر است، آخر این علم

حقو ق رمل است، استرلاب است، چه چیز است ن کمهیشود ترجمه کرد و در این

1

خواند ه ا «. مملکت منتشر نمود که من هم بخوانم دیگری هم ب

د رمورد مدارس قدیم ی

هم گ فت همانطور که از درون آن مدارس بحث مشروطه شکل « عتیقه » ب هقول او

گرفت ، و دو تائی دیانت و سیاست و دولت و ملت از میان برداشته شد، به همان شکل

هم می توان علوم جدید را در مدارس قدیم آموخت و به عبارتی م ت یوان بین قدیم و

ساخت برقرار گفتگو نوعی جدید : » قدیمه مدارس که در کنند می گمان بعضی وًاقعا

علوم جدیده را نباید خواند، خیر اهیا نهمان طبیعیات و ریاضیاتی است که سابق ما

ه ممی خو اندیم و در سم ی ا د دیم ولی حالا طبیعیات اروپائیها کاملتر است و برای آنها

2

د ر مورد عدلیه هم مدر سچنین نظری داش و تم ی گفت « . اسامی مختلفه گذاردها ند

باید برای قوانین قضائی ما، أهتی ی را از قواعد مذهبی خودمان اخذ کنیم و کیفیت »

اجرایش را از قوانین کلیه عالم از آقایان سئوال کنیم که اگر شخص من یا آقای آقا میرزا

طاهر و یک نفر دیگر مثل ما برویم پاری و سدر یک محکمه بنشینیم و در موقع زنگ

هم حاضر شویم آیا یک محاکمه یک پولی میتوانیم بکنیم؟ و همچنین اگر سه نفر

قاضی آن مملکت که درجه دکتری داشته باشند بیایند در مملکت ما توانند م قیضاوت

. 1 .همان، یکشنبه 21 صفر 1340 مطابق با 30 میزان (مهر) 1300 ، ص 178

. 2 . همان، ص 179

ص:96

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 97

کنند؟ خی ر ! چرا ؟ برای اینکه حقوق عمومی آن مملکت به درد این م ن ملمکیتخورد و

1

«. هم چنین با یک کتاب شرایع خواندن هم نمیشود قضاوت کرد

مدرس از تجربه نگارش قانون ب ا همکاری مشیرالدوله سخ ن گفت و آنگاه ادامه داد

زمانی ک ه او و مشیرالدول قهوانین عدلیه را م ن گیاشتند ، هیچ ماده قانونی در کشور

موجود نبو د. با این توضیح می خو اس ت ثابت کند می توا ن علوم قدیم را با معیارها و

ضوابط جدید بشری منطبق ساخ؛ تکما اینکه او و مشیرال دبولهه این شکل قانون

محاکمات حقوقی و قانون اوقاف را نوشتند .

د رموضوع برنامههای دولت قوا م، وقت ی بحث برنامهها یوزارتخانهه ا ی مختل ف

مطرح بود، فراکسیون اقلیت به رهبری سلیمان میرزا یا ساکت بودند و یا مطلب مهمی

بیان نکردند ؛ اما همین ک هنوبت به وزارت مال یوه مصدق رسید، سلیمامینرز ا نطقهای

طولانی ایرا د کرد و نسبت به توانائی مص ددرق اصلاح مالیه ابراز تردید نمود و گفت

صًریحا مصدق . از خارج وجود ندارد برای اصلاح مالیه هیچ راهی جز استخدام مستشار

گفت با استخدام مست ا شزا رخارج مخالف است، را زمی ستشارا ن اتکایشان به

سفارتخانه های خارج ی مقیم تهران اس . ت ا وتوضیح داد بارها تجربه شده کابینه و هیأت

دولت بعد از مدتی سقوط ک ا رندده ، ولی مستشاران باقیمانده اند .مصدق توضیح داد که

عل ت امر در این است که مستشاران اتکایشان به جائی غیر دولت ایران بوده است،

وگرنه وقتی هیأت دولتی نمیتواند دوام داشته باشد، چگونه انتظار دارد مست د شارران

اینکه م یگویند ایران ی » : مقابل او پاسخگو باشند؟ مصدق خطا ب به سلیمان میرز ا گفت

نمیتواند کار کند مگر بواسطه وجود خارجی، هیچ خارجی دلش برای ما نسوخته

است ، هیچ خارجی در فکر خانه ما نی، ساگتر شما خودتان فکر خود نباشید خارجی

2

«. فکر شما نیست

مصدق گفت از ابتدای تصدی مسئولیت وزارت ماال خیتی هارات خواسته است، اگر

این اختیارات داده نشود، اصلاحاتی که به نظر او با تجدید ساختار می تمال واینهد محقق

بند ه اول که عضویت کابینه را قبول کردم با » شود ، غیرممکن خواهد ب و.د ا وادامه دا:د

ای ن شرط بود که اختیاراتی به من داده شود، دست بنده را باز ذارند ب و ب گتوانم کار کنم،

. 1 . همان، ص 185

. 211- 2 .همان، سه شنبه سلخ صفر 1340 مطابق با نهم عقرب (آبان) 1300 ، صص 213

ص:97

98 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بنده مقصود نداشتم که در مجلس بیایم و کشتی بگیرم، بنده خواستم به مملکت و مالیه

خدم ت کنم، مقصودم چیز دیگری نیست، این مقصود بنده بود نم یوخواست م با کسی

1

د ر این جلسه مصدق و سلیمماینرز ا حت ی ب ه یکدیگر فحاشی کردند و «. کشتی بگیر م

بعد از این ماجراوزیر پیشنهادی مالیه جلسه مجلس را ترک نمود و بیرون رف ت.

روز بعد از معرفی کابی،ن قهوا م با ر دیگر برنامه دولت خود را برش.مطربدق ای ن

برنامه باید رفع بیکاری به عمملیآمد و به طبقات فرودست اجتماع پرداخته مش ی دتا

وضعیت زندگ یشا ن بهبود یاب . د مقرر شد بانک استقراض یکه بعد از انقلاب رو ب سیاه

کلیه تجهیزات و امکاناتش به دولت ایران واگذار شده بود فعال گردد و به عنوان

نخستین بانک دولتی ایران سرهمایاهی لازم را از منابع داخلی تهیه . تکأنسدیس

شرکتها ی گوناگون برای تولید شغ، لتلاش برای یافتن منابعی جهت استقراض داخلی،

تنظی م بودجه کشور برای جلوگیری از کسری آن، توسعه معارف، لغو کاپ،ی تولاسیون

گستر ش معارف و ایجادتأسیسات بهداشتی در ایالات و ولایات از برهناام یهدیگر

دولت نخست قوا مبه شما رم یآمد. 2 ب ه ه رحال رضاخا ندر کابینه باقی ما ؛ن گدوئی

ه ب م ه و ا تا رسانند جنگ وزارت به را وی تا بود گرفته صورت آن برای صًرفا کودتا

نوبه خود مقدمات اقدامات مهم دیگر را فراهم آور د.

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

میدانست وزیر جنگش چه نیاتی در سمریپروراند مستقیم و غیرمستق یومارد نزاعی

بیسرانجام بر سر حفظ نیروی ژاندارمری گ ر.دیام دا آنچه کار قو ارما در این کارزار

بیشتر زار کرد، شخصشاه بو د . احمدشاه م یخواس ت به فرن گ رود و خیال خویش را

ا ز آنچه در کشور م گیذشت آسوده ساز .د برای این منظو روی تلاش میکرد حمایت

سردا رسپه را جلب کن؛دزیرا هیأت دولت و مجلس و مردم آگاهی که از تحرکات

رضاخان بیمناک بودن ، د با این مسافرت مخالف م ت یورزیدند . شاه جوان و بیتدبیر که

د ر فضای خو ان فگیز بحرانهای بعد از مشرو طباهلیده بود، رضایت رضاخ ابا ن مسافرت

خود ر ا م یطلبید ؛ غافل از اینکه ای ر نضایت نه برای احترام نهادن به وی، بلکه برای

اجرای نقشه ای بود که صبورانه آن را پمییگرفت. رضاخان حمایت خود را از

مسافر تشاه مشروط به پذیرش ادغام ژاندارمری در قوه قزاق . نبمالاودخره هم با

موافق ت شاه و تح ت تأثیر بیانی هها و نطقهای رضاخا ، ن فرماندهان ژاندارمری به ادغام در

نیروی قزاق وادار شدند و مقرر گردید عنوان هر دو نیرو برداشته شو و از قدو ه

متحدالشکل به عنوان قشون یاد شو د.

در نیمه های آذرماه سال 1300 رضاخان با وابسته نظامی سفارت انگلیس ملاقات

کرد . د ر این ملاقات او اظهار داشت تعداد قزاقهایش به سی و چهار هزار تن بالغ

شدها ند ب و رای ادامه عملیات خود نیازمند مسا ا عدیهاست که از محل ح اقلامتیاز ایران

د ر شرکت نفت باید پرداخ ت شود و در غیر اینصورت دستگاههائی که دولت از طریق

1

آنها کسب درآمد میکن د در اختیار او قرار خواهند گ . رفبتدیهی است انگلیسیها

حداقل برای اینکه قوا مرا به زانو درآورند، نه تنها کمکی نک،ر بدلنکده موذیانه اجازه

دادن د او بر محل ادرائیها ی دولت دس ان تداز ی کند تا رئیس الوزرا ء بیش از پیش

نداده یاد او به را چیزی چنین انگلیسیها خود که معلوم کجا از ؛ً اصلا گردد تضعیف

باشند . د ر این حال به دول ات تهام فساد زدند و لورین گزارش داد در ایران دولتی به

2

فساد دولت قوام وجود نداشته اس ت.

لورین از بد و ورود به ایران تا مدت چهار سال در کشور اقامت داشت و در واقع او

بود که رضاخانرا برای صعود بر تخت سلطنت همراهی ک ر.د این لورین بود که شایعه

1. Bridgman to Curzon, Tehran, 8 December 1921, FO. 371/6407.

2. Lorain to Curzon, Tehran 22 December 1921, FO. 416/69.

ص:99

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

فساد قوام را به مقامات بالاتر از خود ارسال دا م شیت و همین قضاوت در آراء بسیاری

از تحلی ل گرا ن و مورخان داخلی و خارجی راه یافت .لورین بود که رضاخا نرا تقویت

میکرد ت ا علیه قوامصفآرائی نمای د . بدون تردید ق ومامردی نبود که رهنمودهای

لورین را آویزه گوش قرار دهد؛ پس علیرغم توصیف وی به تیزهوشی، وزیرمختار

بریتانیا همیشه از رضاخا پ نشتیبانی میکرد ؛م ردی که به قول او سربازی بود ماجراجو

اما فاقد سواد حتی کمتر از حد متعا.ردرفست به همین دلیل بود که لورین وی ر ا

مردی ارزیابی میکرد که میتوا ن برای دستیابی به اهداف ن ب دلتر مورد استفاده واقع

شود .لورین یک بار در سالهای بین 1285 تا 1287 به عنوان دبیر سوم سفارت بریتانیا

در ایرا ن کار کرده ب و.د این دوره از حیات او در هیچ منبعی از منابع دوره مشروطه

ط تصور می کنند بریتانی ا « به غل » منعک س نشده اس . تلورین گزارش می دا د ایرانیان

میخواه د درکشورشان جای پای روسیه تزاری را پر کن؛د و افکار عمومی ایران علیه

انگلیس است. 1 مبرم ترین مأموری تلورین این بود ت ا این احساسات عمومی را به

لا که نماید منحرف ای گونه . در لورین . شود تمام انگلیس درازمدت مصالح نفع به مً

پشت سر کسانی سنگر گرفت که شعارهای ضدانگلیسی دامدن ید اما اعمالشان همه به

نفع انگلی س تمام میشد . ای ن دسته افراد ،رجال برجسته ایران را متهم به انگلوفیلی

میکردن د. در رأس این اتهازنمندگان حزب سوسیالیس ق ترار داشت که نوک تی ز

حملات خود را متوجه قوام کرده بود .

کرزن در لندننش ست هب و د و از ش رای طای را ناطلاع ینداش . او نمیتدان س تی ا

نمیتوانست بفهمد که ایرانیان چقدر از انگلستا ننفرت دارن . دکرزن مثل کاکس تنها امیدش

ای ن بود که خوانین جنو ب و جنوب غربی ایران همچنان در مدار منافع بریتانیا . نبیاز شانود

مدافع طرحی بود که یک ماهی بعد از کودتای سوم ت اوسسفنطد انگلیسیها در مورد آین ده

کردستان عرا ق طراحی شده ب و.د طبق این طرح که در قاهره و در جری ا نی کگردهم ائ ی

تدوین شد، کردهای عرا قزیر نظ رمستقیم انگلی سق رار میگرفتن د. آنه اح قداش تن د از

خودمختاری محلی و اداری برخوردار شوند و کمیسر عالی انگل یس در بغ داد یعنی سر

پرسی کاکس ب ر آنها نظار تم ینمود . برای کاکس مهم نبود که آیا در ای رداول نتی مرکزی و

1. Lorain to Curzon, Tehran, 22 December 1921, FO. 416/69.

ص:100

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

مقتد ر وجود دارد یا خیر، مهم این بود که شیرهای نفت همچنان به روی ب ا ب ز برایت شانیا د.

همان سناریوهای قدیمی در وزارت خارجه انگل یموسرد بررسی قرار مگیرفت. عده ا یبر

ای ن باور بودند که باید تلاش کرد ا یهرا منچنان به صورت ملو کالطوایف ی باقی بماند، را

ز ی

این وضعیت به نفع انگلیس تمام خواه د ش . دعدهای دیگر مثل همینل ورینو البته

حکوم ت هند انگلی سمعتقد بودند ضرورت دارد در ای را حنکومتی مقتدر ک ه در راس تای

منافع انگلیس باشد استقرار یاب . ا دی ن دو نگ رش همی شه روی میزه ای وزارت خارج ه

انگلیس و جلسات کنفرانسها در ارتباط با مسائل ایران مطرح میشد .

همزما نلورین ترجیح داد به صورت کجدار و مریز با خوانین بختیاری برخورد . کند

ا و با این خوانین ملاقات کرد و در مورد خواسته آنها مبنی بر اینکه بانک شاهی پولی

ب ه دولت مرکزی ندهد، سیاستمدارانه برخور د کرد و به آنان قولی ن.داسدمت و سوی

تحولات قابل تشخیص نبو.دپسلورین تشخیص داد نباید تمام تخم مرغها را در یک

سبد قرار ده . د او هم با رضاخا نسردار سپه روابطی نزدیک برقرار نمود و هم با

خوانین بختیار ی . د ر حقیقتلورین مترصد فرصت بود تا توازن نیهار ورا بهتر ارزیابی

کند و ببیند کدام یک از آن دو م ت یوانند بیشتر مفید فایده باشند .

د ریکی از ملاقاتها رضاخان به لورین گفت عداهی وی را متهم م یسازند که با

بلشویکها همکاری میکند، اما منظور او از این ارتباطها آن است تا بلشویکها را از

ضدی ت با بلشویک هداست » ایالا ت شمالی کشور بیرون ک ن.ردضاخان تصریح کرد در

د ، و م یخواهد همان کاری را انجام دهد که بریتانیائیها « کمی از ان ل گیسیها ندار

میخواستند به دست نیروهای خود انجام د .هناد وگفت اقدامات مزبور را به دست

خو د ایرانیها انجام خواهد داد، بدون اینکه انگل نییاز سمند هزینه کردن با . ش ا دو ارتشی

1

قدرتمند به وجود خواه د آورد تا نظم را بازگرداند و ایران را مستقل و نیرومند ساز د.

ای ن سخنان توضیح ملاقاتهای مکرر رضاخا ب نا روتشتین بود؛ به عبارتی روتشتین

د ر بازی سیاسی جاری از حریف لانیگس ی رودست خور . د ا زهمان زمان که سیدضیاء

رئیس الوزراء بود، وزیرمختار شوروی که به خوبی از ارتباطهای او با سفارت بریتانیا

آگاه ی داشت، بدون اطلاع از حوادث پشت پرده به تقویت سرد ار سپه م یپرداخ ت.

1.Lorain to Curzon, Tehran, February 20/1922, FO. 371/7805.

ص:101

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

روتشتین بارها با رضاخا م نلاقات کر.د رضاخان در این ملاقاتها از اومیخواس ت به

قشون ایران کمک ک.ن ردوتشتین از بازی ماهرانه بری تادنیرا ایرانغافل بود و

نمیدانست که ترجیح رضاخا ب نر سیدضیا ءدرست همان چیزی است که محافل

سرمایه داری انگلیس طلب میکنن د.

روتشتین بین نمایندگان منتخب مجلس چهارم هم که آ نزمان هنوز رسما تشکیل

ً

جلسه ندا ده بود، دست به تبلیغاتی وسیع . زندیز مدرس ا هی که متعلق به روسها بود

بازگشائ ی شده و در کنار آن روابط فرهنگی دو کشور هم افزایشی چشمگیر . یافت

بعدها قوام هم از ملاقاتها و قرار و مدارهای رض اباخ ارنوسها به شدت رآبشفته ش . د

ا و حتی قصد داشت رضاخ ارنا از پست وزارت جن برگکنار کند، اما به گزارش

اعما ل نفوذ فو ا قلعاده رضاخان بر واحدهای نظامی و ترس اعضای کابینه از » انگلیسیها

1 «. دستگیر شدن ،م انع از برکناری وی شده است

د ر اوایل سال 1301 رضاخان لو ورین بار دیگر یکدیگر را در یک میهمانی سفارت

در تر هد او را کم د می گفت ترجیح لورین به خطاب صًریحا رضاخان . کردند ملاقات

سفارت ببیند ، زیرا ایرانیان فک رم ی کنند وی با انگلیسیها دست به یکی کرده ا. سآنگ تاه

بعد از خندها ی ب ل هورین گفت با او در تماس خواهد . 2بلوودرین به صراحت نوشت

رضاخان میتواند موهبتی برای بریتانیاباشد. زیرا با نفوذی که به دست آورده است ،

3

م ت یواند جلو دسایس و تحریکات بلشویکها را بگیر د.

در تلگر امی دیگر آمده است در اوضاع کنونی او بهترین تضمین صیانت از منافع

4

مشرو ع بریتانیاس ت. ا ز آن سوی شرک ت نفت انگلیس و ایراهنم از رضاخان حمایت

وعد هه ائی که بندگا ن » مالی و سیاس یم یکر د. د ر مقابل رئیس شرکت انتظار داشت

5 «. حضر ت اشرف روز تشریف فرمائی در طهران فرمدهواند، امر به اجرای آن فرمایند

. 1 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 127

2.Loraine to Curzon, Tehran, April 15/1922.

3.…Could be… preventing the machinations and intergues of pro-Bolshevik elements. Lorain to Curzon,

April 21/1922, FO. 371/7806.

4. [Reza Khan] is the best guarantee of protection of our legitimate interests…, Lorain to Curzon, June

24/1922, FO. 371/7813.

5 . خزانهدار کل قشون به رضاخان، تلگراف، مورخه 29 عقرب (آبان) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

ص:102

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

اینکه رضاخان چه وعدههائی به رئیس شرکت نفت داده است، بر ما معلوم نیس ت.

روز ششم آذرماه سال 1300 انگرت ، کاردار سفارتآمریکا گزارش داد کلن ل س اندرز

وابسته نظامی سفارت انگلی ، س رضایت خود رااز اقدامات رضاخا ا نعلام ک رد هاس .د تر

این گزارش در مورد کلنل ساندرز گفته شده او از افسران لایق و کارآزموده بریتانیائی است ؛

خاورنزدیک را به خوب یم یشناسد ؛د ر جنگ تنگه داردان شلرکت کرد؛ه و سالها در ع ر،ا ق

ایران و قفقاز خدمت کرده است .چهار روز پیش از این یعنی دوم آذرماه آن سال، ساندرز با

رضاخان گفتگوئی طولانی انجام دهادبو د. در این گفتگوها نبارمههای آت یو کوش شها ی

1

رضاخان برای تجدید ساختار ارتش به بحث گذاشته شد.

همزمان رضاخا ن به کار خود مشغول ب.و ادو برای اینکه نیروی تحت کنترل خویش

ر اکه ترکیبی بود از قوه قزاق و نیروی ژاندارم، قوت قلب ، ببهخفشردمنادهان ارشد

ترفی ع درجه دا . د ب هواقع اواخر دیما ه بود که ارتش متحدالش مکلورد نظر خود ر ا

سامان داد .

رضاخان درجه های جدیدی مثل ارت ه شای غربی به وجود ؛آموقردرر کر د

مدرسه ا ی برای تدریس نظام به وجود آید؛ و واحدهای واره نظسام و پیاندظهام و

توپخانه تشکیل شو . د عبداللهخان امیرطهماسبی ، احمد امیراحمد، یحسین خزاع، ی

محمود آیرم و محمودخان انصار ب یه درجه امی لرشگری نائل آمدن . دخدایارخان

خدایار، اسمعیل امیرافضل یو مرتضی یزداپنناه سرتیپ شدند و به این شکل مقدمات

شکلگیری واح دهای ارتش نوین مشتمل بر لشگر، تیپ، گردان، گروهان و رسد فراهم

شد . اینک احمدشاه هیچ کنترلی بر ارتش نداش. ا تو نه م یتوانست کسی را به سمتی

نظامی منصوب کند و نه به او ارتقاء درجه دهد؛ ر ا ضیانخاانختیار شاه را خود ب ه

دست گرف ت . ب هجز قوه قزاق بودند عاید ه ا ز نیروهای ژاندارمری که با رضاخان

رابطه ا یحسنه داشتن د. از اینانمیتوا ن به فض ا للله زاهد ی ملقب به بصیردیوان اشاره

کرد . ا وهم در زمره فرماندهانی بود که بعد از دتاک ی وسوم اسفن دارتقاء درجه یافت و

ب ه سرتیپی نائل آم .دبرای رضاخان نفس حمایت زاهد ب یسیار مهم بو ؛ دکمااینکه در

بیس ت و هفتم آذرماه 1300 نامه ا یخطا ب به زاهدی نوش ت و ا زاینکه زاهد یبه ارتقاء

1.Engert to DS, November 28/1921, No. 767, DS. 891.6363-SO/49 Majd, op. cit. p, 118.

ص:103

104 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

درجه از سرهنگی به سرتیپی نائل آمده است، به او تبریک . گدف ر ادام ته آمده ب:ود

منتظرم با حسن ظنی که به لیاقت و کفایت شما دارم کشف اسلحه مخفی شده در »

1 «. جنگل را به نوبه خود شما نیز به من تبریک بگوئید

رضاخان که موقعیت را برای تحرکات خود مناسب یافت هبود، ب همحم خان دطاهر

میرپنج ازصاحب منصبا ن قزا ق دستور داد انبار غل هدولت یرا ک هت اآن زم ا نزی رنظ ر

وزارت مالی ه اداره میشد ، تحت اختیار خود گی ر د و تح ت نظ ار ت وزارت جن ق گرا ر

دهد؛ به این شکل رضاخ اونارد نزاعی مستقیم با مص دوقزیر مالیه کابینهشد. رض اخا ن

توانس ت بر قوت لایموت مردم هم تسلط یابد و از نان ب همثاب هاب زار یجه تت یه سو

حسابها ی سیاسی بهرهگیری نماید . وقت ی این عمل انجام شد، زمستان سال 1300 بو د. در

هما ن زمان احمدشاهمیخواس ت راه ی مسافرت به فرنگ وش د. این در حالی بود که غیر

از رجال کشور که در ایران به سر م بردنید، آی ت ا للهسیدابوالحسن اصفهانیمرج ع تقلی د

شیعیان که مقیم عرا ب قود، پیامی توسط فرزند خود آقاابوطال ب ب هکنسولگر یایران در

2

فًرستاد و بغداد

صریحا خاطرنشان کرد مسافرت شاه به مصلحت کشور نیست.

د راین میان شاه روز به روز بی عشتلارقه خود را به مسافرت فرنگ علنم ییکر د.

نمایندگان فراکسیون اصلاحطلب تلاش کردند مانع این سفر شوند و او را از عواقب

این تصمیم خود برحذر دا ر.ن ل دیکن شاه که می خواست ادای دمکراسیهای پارلمانی را

درآورد، آسایش شخصی خود را بر سرنوشت کشور ترجیح میداد .

بالاخره عد ه ا ی ا ز علمای تهران به شاه پیغام دادند این مسافرت را به صلاح

نمیدانند و از او خواستند از مسافرت خویش منصرف . شسرودا رسپه یکه خور دو

توسط قائم مقاال ممل ر ک فی ع که زمان یهدف ترور نافرجام اعضای کمیته مجازات واقع

شده و از آن به بعد مرعوب گردیده بو د، به علمای تهران پیغام داد با مسافرت شا ه

ول ی اغلب از آنها جواب دادند نکمهیگوئیم شاه نرود ول یم یگوئیم » : مخالفت ننمایند

ملت ایران راضی نیست و صلاح مملکت و شاه در این است که این ظها ر عدم ا

رضای ت بشود و اگر سوءترتیبی بر این مسافرت مترتب شمدیتوان گفت این مسافرت

114 ز، آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. - 323- 1 .رضاخان به بصیردیوان، ش 8

1300 ، اسناد /11/ 2 .مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه، مفتحالملک به وزیر خارجه، مورخه 15

. سال 1300 ، کارتن 36 ، پوشه 7

ص:104

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

است بوده اجنبی تحریک به . « در رضاخان . داشت حقیقت کًاملا علما نظر اظهار این 1

این مسافرت نقش درجه اول ایفا کر د و آن را در نزد مق ماا ت انگلیسی مقیم تهران به

مثابه دلیلی بر لزوم صعود خود به مناصب بالاتر تلقی نمود .

برخی اسناد انگلی سکه قصد دارند شخصیتی مستقل از رض اارائ خاهن دهند، در

تناقضی آشکار با دیگر اسنادی که بالاتر به آنها ارجاع دادیم، ان مددوعیی که خود

میخواست شاه به فرنگ رود تا با آسودگی بیشتری طرحهای خویش را به انجام

رساند ، در ملاقات با وابسته نظامی انگل یدر س تهرا ناز این مسافرت ابراز نارضایتی

کرده اس ت. طبق این اسناد رضاخا ب نرای اینکه طرف خود را بیازد ماگیفت اگر سوگند

وفاداری به سلطنت قاجار نخورده بود، برای ایجاد یک حکومت جدید دست به اقدام

میزد . ا وبه قوا مناسزا گفت، از طرح خود برای سست کردن بنیاد دولت سخن به میان

آور د و بالاخره از اینکه دولت انگل یبه سایران پو ؛ ه

ل ینداده است ابراز شادمانی کبرد

این بهانه که وقتی ایرانیان درک کنند با گدنائمییتوا ن پول به دست آورد مجبور

2

می شوند کار کنن . د اینهم نکته ا یاست از اسناد انگلی ک سه مطالبه ایرانیان از حقوق

مشرو ع خویش در موضوع فروش نفت را گدائی ارزیابی مکنن ید. احمدشا ه زمانی به

مسافرت رفت که ولیعهدش هم در ب ارهوپ سا رم یبر د. او حداقل صبر نکرد

محمدحسن میرزا ولیعه داز مسافرت بازگردد و آنگاه خود عازم سفر شود ؛ پس مقام

نیاب ت سلطنت را به اعت ال ضاسدلطنه دیگر برادر خود داد که تا مراجعت ولیعهد امور را

3

رتق و فتق نمای د. او وعده داد بعد از شش ماه به کشور مراجعت خواهد کر د.

مس افرت شاه به سادگی صورت نگر ف.ش تاه از زمان کابینه سیدضی ادءوست داشت

روانه اروپا شود، لیکن بیم آن میرفت که اگر برود چنددستگیها باعث گردد روال امور

ب ه نفع شورویها خاتمه ی ا.بدب ههمین دلیل انگلیس با این مسافرت مخالف ب . ب وعدد از

سقوط سیدضیاء شاه اندکی دلگرم شد، لیکن در ماههای شهریور و مهر علاق ا ه یمهار

نشدنی در مورد مسافرت از خود نشان .قداودام مخالف مسافرت شاه ب و. دشاه هم

لا کارهایش اینکه از غافل ؛ کرد می بازی نقش او دولت علیه همیشه . رضاخان نفع به مً

. 1 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 190

2. Military Attache Report to Curzon, Tehran, 22 January 1922, FO. 416/70.

3.Lorain to Curzon, Tehran, 15 January 1922, FO. 416/70.

ص:105

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تمام خواهد ش د. شاه وقتی احساس کرد ول دت قوا م در آستانه سقوط است نظر خود را

تغییر داد . 1 اما وقتی قوا م کابینه ا شرا ترمیم نمو د ،باز هم به فکر مسافرت .بافهت اد

ادعا ی اسناد انگلیساو به عنوان شاه ایران با بریجمن از کارمندان ارشد سفارت درددل

3

میک رد و زندگی در کشور خود را وحشتناک و ناخوشایند 2 می خوان د.

رضاخان به اینهمه بسنده نکر .د او آنقدر در کار رئیسالوزراء کارشکنی ن مود تا وادار به

استعفایشنمود . د ر عین حال نفا ا قفکنی مجلس و دسیسه آرائی ش رک تنف تانگل ی س و

ایران که از واگذاری امتیاز نفت ش ا میارا لن به کمپانی نفت آمریکا ئی رضایت نداش ت ،

وضعیت قوام را بیش از پیش بغرنج .کربد ه این شک ، ل قوام که موفق شده بود بین دولتهای

ایران و شورو یدر شمال و ایر اون افغانستا ندر شرق کشور نوعی تشن زدا جئ ی کن د4، در

29 دی ماه 1300 سقوط کرد و مشیرالدو لپهیرنیا روز ششم بهمن ماه کابینه خود را معرف ی

ی 5 باقی « دیکتاتور نظ ام » نمو د. سردار سپه همچنان به عنوان وزیر جنگ یا به تعبیر انگرت

ماند . باق ی ماندن سردا رسپه در منصب خود، از نظرکاردار آمریکا یک پیروزی دیپلماتی ک

برای بریتانیای کبیر محسوب میشد. 6 اواخر سال 1300 که معلوم بود رضاخان عزم خویش

ر اجزم کرده است تا بر مقدرات امور کشور تسلط یابد، مقامات سفارت آمریک ا در مور د

وضعیت او گزارشی تهیه کردند و برای مقامات کشور خود ارسال نمودند .طبق این گزارش

رضاخان مردی است بیسواد، اما بسیار فعال .حتی قادر به خواندن و نوشتن نیست، اما به هر

حال ب راوضاع مسلط اس ؛ ت و ملزومات و نیازهای قشون او کلیه عواید کشور می برلاع د و

7

حت ی یک پنی هم برای وزارتخهاانهی دیگر باق ی نم یگذار د. نکته مهمتر اینک ه آمریکائیها

گزارش م یدادند بریتانیا تلاشمیکند با اعمال هر سیاست ممک ن از جان بوزارت امور

هند، مانع از ایستادن ایران بر پاهای خود ؛ شو ونیدز تلاشمیکند مانع نزدیک ی ای ران به

1.Norman to Curzon, Tehran, 11 September 1921, FO. 371/6407.

را در توصیف Terriblement desagreeble 2 . شاه در ملاقات با بریجمن به زبان فرانسه سخن گفت و لغات

وضعیت ایران به کار برد .

3. Bridgman to Curzon, Tehran, 25 October 1921, FO. 416/70.

4 .متن عهدنامه دوستی بین ایران و افغانستان د ر: مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره چهارم، مورخه شنبه 29

. ذیحجةالحرام 1339 مطابق با 11 سنبله 1300 ، ص 126

5. Military Dictator.

6.Engert to DS, January 23/1922, Telegram No. 15, 891.002/98.

7.US embassy in Tehran to DS, No. 583, 891.00/1210, February 8/1922, also: majd, op. cit. p. 128.

ص:106

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 107

کشورها ی دیگر جهان گردد.به نظر این دیپلمات آمریکائی ا ین سیاست به واقع در پیش

گرفتن روشی است تا ایران همواره وابسته به بریتانیا باقی بمان د.

یکی از این سیاست هماهیا ساختن مقدماتنابودی قدرت بختیاریاه در مناطق مرکزی

و جنوب کشور بود. این سیاست که درست بعد از ورود لور ین به ایران در پیش گرفته

شد بو د، منطبق بود با برنامه درازمدت وزیرمختار جدید که برچیدن ملوکالطوائ فی و

ه

استقرار حکومت مقتدر مرکزی با اتکاء بر نیروی نظامی را سرلوحه کار م ق یراددر .در

ای ن ایام گزارشهائی از اوضاع منطقه برای رضاخان ارسال م یش د. از آن جمله فرمانده

لشگر جنوب در نامهای ن وشت:

مقام محترم ریاست ارکان حرب کل قشون دام اجلاله، به قرار اطلاعات، هیأت

علمیه با اتحادیه تجار معاهدهای ب ستهاند د ر ظاهر برای اقدام در امر بمعروف،

ترویج امتعه وطنی، ضدیت با قانون جزای عرفی، در باطن برای جلوگیری از

اجرای قانون تحدید [تریاک]، ایجاد اشکالات در قبال وصول مالیات و جنس

خًالصجات که

اخیرا به وزارت جنگ محول گردیده، میباشد . این اتحاد با

اًتحادیکه با بختیاریها بسته شده

فعلا اتحاد مثلثی در مقابل اقدامات دولت تشکیل

،ً ] هستند [ هد از قرار مذکوره در صدد اقدامات مهمه د می

فعلا معلوم نیست از کجا

1

و چه ناحیهای شروع میشو د.

مقابل » پاسخ داده شد از مفاد این تلگراف چنین استنباط میشود که لشگ ر جنوب

ین« زخیالات سوء مفس د » ه اقدامات لازم برای جلوگیری ا « عملیات و اتفاقات مض ر

در این صورت اول وظیفه آن ارکان حرب این است که با کمال »، صورت نم یده د

ت ا اینگونه محظورات » حیحر ابه کار گیرند « سرعت تجهیزات را کامل نموده سیاست ص

2 «. و موانع با عملیات مجدانه شما مرتفع گردد

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

رجلی مثل مشیرالدولهمیتوانس ت تمام عواید ایران بابت حالاقمتیا ز نفت را که همیشه

با خست تمام از س وی شرکت نفت انگلیس و ایر اپنرداخت م یشد، تحت اختیار خود

گیرد. از این پس وزارتخانه ها ی دیگر به ندرت وجهی دریاف م ت یکردن د. سایر وزیران

و مقامات هم جرأتنمیکردند اعتراضی کنند، زیرا در آن صورت از سوی قشون با

1

آنها به شدت برخورد میش د.

ا زآن سوی دولت شورو هیم با قوا مبر سر مهر نبو . سودسیالی ستها او را مردی

2

معرفی می کردن د نوکر انگلی سو خائ . ن جراید آنها مملو بود از ناس ز ابه رئیسال وزرا ء.

لیکن هرگز توضیح ندادند قوامچه خیانتی مرتکب شده است که مستوجب آن همه

ناروائی اس ت . روتشتین ،ن ماینده شورو یدر تهران که با این محافل افراطی و بدون اصول

ارتباط داشت و آنها را هم مسلک خود میانگاشت، مطالب و نظرات این دسته افراد را به

دو ل تمتبوع خود گزار م شی دا د. نتیجه این گزارشها همسوئی سیاست شوروی با محاف ل

افراطی بو د که به چیزی کمتر از سقوط ق روام ضایت نمی دادند .جاسوسان سفارت بریتانیا

گزارش می دادند ک ه روزنامه افراطیبامداد روشن ماهانه بین دویست تا سی ص دتوم ا ن از

3

روتشتین کمک دریاف تمی کر د. هرمن نورمن ، وزیرمختار وق ت گو ادفری ه اوار،د دبی ر

.

شرق ی سفارت بریتانیا که مقدمات کودتا را مهیا بدویدن دهد، کارش کن ی در دول تق راوا م

ه ک ا ر د و خ ی ا ه ح ر ط ت ف ر ش ی پ ت ا م د ق م س و م ل م شًدت بخشیدند؛ اینان به نحوی کاملا نیز

باید به دست رضاخان اجرا میشد، مهیا میساختند .

رضاخان توانست بودجه عمداهی برای وزارت جن گبه دست آو ر. داینک او با پول

میتوانست بیش از پیش اهداف بلندمدت خویش را جامه عمل بپوشاند .بعلاوه

رضاخان با اتکاء به قدرتهای نهان و آشکار و با حمایت ، دقرز اقعهزال و نصب حکام

ایالات و ولایات دخال م تیکرد ؛ا و نظامیانی از نیروهای تحت امر خود را به

حکومتها ین قاط گوناگون کشور گسی م ل یداشت. 4 خراسان و گیلا ن نخستین نقاطی

بودند که تحت سیطره نیروهای رضاخادنرآمدن د. امیرپنجه حسین آق، افرمانده قوای

1.US embassy in Tehran to DS, enclosur No. 583, February 8/1922, 891.00/1210 Majd, op. cit, p. 126.

. 2 . تاریخ احزاب سیاسی، ج 1، ص 169

. 3 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 221

. 4 .تاریخ بیست ساله ایران، ج 1، ص 423

ص:108

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 109

اعزام ی قزاق به مشه، دبدون هیچگونه پرده پوش ی اعلام داشت از قوا فمرمان نمیبرد و

1

فقط و فقط از رضاخا ا نطاعت م ینمای د. هم ه چیز مهیای صعود رضاخان شده بود ؛ب ه

ویژ ه اینک ه پیش از این د ر آذرماه سال 1300 او کلنل گلرو پرا از فرماندهی ژاندارمری

عزل کرد و کفالت آن را به عزیزالله ضرغاام ز اف یسران تحت امر خود ر

سپرد . د نظمیه

ه م دست به تحرکاتی زد زومینه نقل و انتقال نیروهای وق نزا ظمقیه را در دوایر

نظامی یکدیگر فراهم ساخ . تاین همه در زمانی صور م تیگرفت که مطبوعاتی مثل

شفق سرخ به مدیریت علی دشت،یمرد آزا د ب همدیریت داورو ستاره ایرا ن به مدیریت

حسین صبا ، وی را بیسمار ا کیران معرفیو تبلیغ م یکردند که سردا ر سپه ،ت نها فرد ی

است که میتواند استقلال و تمامیت ارضی ایران را نگاهبانی کن د.

شورویها تحت تأثیر جزم اندیشیهای ایدئولوژیک خویش، از روند تحولات غافل

ماندند . آنها فریب نمایشهای رضاخا نرا خوردند و در مطبوعات خود م ینوشتند ک ه

گویا وی قادر است ایر ارنا از وضعیت به قول آنها فئودالی به سوی گسترش مناسبات

سرمایه داری هدایت کند وبه این شکل زمینهها یشکل گیری طبقه کارگر صنعتی که

رهبری انقلاب سوسیالیستی را عهدداهر خواهد شد، فراهم سا . زداین جزم اندیشیهای

سادهلوحانه و من درآوردی که سکه رایج کمونیسم روسی بود، راه را برای صعود

اجتنابپذیر قزاق به قدرت بلامناز،ع بیش از پیش فراهم س.ا ق خوا ت م نه تنها با

دسیسه ها یرنگارنگ رضاخان و مشاوران مخفی و علنی او، بلکه با بزدلی شاهی که در

مکتب فروغ ی و ناصرالملکپرورش یافته و تحت القائات آنها ج ز هراس چیزی در دل

نداش ت. مواجه بو . د ب ه این شکل مردی که شایمدیتوانست مانع جاهطلبیهای روزافزون

قزاق باش د، روز بیست و نهم دیماه سال 1300 مستعفی شد و روز پنجم بمهامه ، ن

حسن خان مشیرالدوله سکان ریاست وزرائی ایران را به دست گ . ر فروز ت بعد شاه

جبون از راه بغداد عازم دومین سفر خویش به فرنگ شد .

بنابرای نبرخلاف تصور رای ، ج انگلستان به هیچ وجه به ادامه حکومت قروا ضمایت

نداش ت. الیگارشی مالی بریتان ینافع خود را نه در استقرار دولت قانونی و قدرتمند ، بلکه

در صعود قزاقان م یدی د. رجال و خاندانهای سرشناس کش ورخار راه اهداف بلندمدت

. 1 .فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، صص 182 و 189

ص:109

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بریتانیا در ایران بوندد . ب ه بهانه صنعتی کردن کشوری که از کوچکترین پشتهاوان ی هاین

ام ر محروم بود، حملات علیه مالکان ارضی تشدید ش د. در آن هنگامه هیکچس از

روشنفکرا ن ایرانی نیندیشید اگر قرار است کشو ر صنعتی شود، راه آن نه در قطع و

گسستگی نظام جدید از نظام کهنه، بلکه در استخراج نظم نو از درون نظم کهن است؛

بگذریم از اینکه بریتان یادر مسئله صنعتی کردن ایران هی گوچنه صداقتی نداش . تانگلیس

برافکندن قوا م را در دستور کار خود قرار . زدایدرا قوا م بود که افسران انگلیسی را ا ز

نیروی قزاق اخراج کر؛د او بود که مانع استخدام مجدد سیدنی آر-میاتساژمیت شد و

بالاخره قوام بود که با واگذاری امتیاز نفت شامیارا لن به آمریکا ئیا ن تلاش کرد قدرت

جادوئی انگلستان را در ایرا نخرد کن . دقوام در دوره دوم ریاست وزرائی خود با ز هم

تلاش کرد حلقههائی که ایران را از نظر سیاسی به بریت امنتیاصل میکند ، یکی بعد از

دیگر ی از بین بب ر. دبه ویژه حلقهها ئ ی که از تقویت روزافزون قزاقان حما یم یتکردن د.

یک ی از این افراد هم ی نسیدنی آرمیتاژ - اسمیت بو د. اکنون از نظر قوا مدیگر به وجود

مستشارا ن اقتصادیبریتانیا نیازی نبو د . پس او همراه با کارکنان خویش از کار برکنار

1

گردید و در آستانه ترک کشور بو د.

انگلیس برای رسیدن به هدف خود، محدودیت مالی علیه کابینه را قاف وازا میش داهد

بود . بانک شاهنشاهی ، این ابزار تسلط سرمایه مالی بری تبان ری اایران و نیز شرکت نفت

انگلی س و ایرا ناز اعطای کمک به دولت ق مونامع شدن . د اینک بیمی از نفوذ کمونیسم

ه م در میان نبو. دروتشتین نیز معتقد به برافکندن ق وباوم د ؛ز یرا وی به خود جرأ ت داد

در مرزهای شورویبه یک شرکت آمریکا ئ ی امتیاز نفتی اعطا ک ن.دبالاخره هم قوا مبعد

از هشت ماه زمامداری با تبانی شوروی و انگلستان سقوط کرد .

کلیه اقداماتی که نویسندگان دوره پهلو یاز افتخارات قزا ق محسوب داشتان هد، ب ه

واق ع ناشی از ابتکار عمل و سیاستهای قوام ؛ بحوتدی ختم غائله اسماعیآق ل اسیمیتقو در

آذربایجان و کردستان که نقشی مؤثر در حفظ تمامیت ارضی ایران داشت، به ابتکار قوام

صورت گرفت؛ و رضاخان آن را به نفع خود مصادره کرد .

قوام ک هخواستار دولتی قانونی و قدرتمند بود، بعد شازش- هفت سال فتر ، ت

1.Engert to DS, Telegram, No. 54, September 8/1922, 891.01A/22 Majd, op. cit. p, 122.

ص:110

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

1

مجل س را گشو؛د و با شوروی ب ر سر مسائل فیمابیهن ویژه اختلافات مر زوی

افغانستان بر سر مسئله آب هیر منمدذاکره کرد و معاهده منعقد ن .م اویدن سیاست باعث

2

برقرار ی صلح و آرامش با همسایگان .ش ا دو بود که پلیس جنایورا بن را منح ل

ساخت؛ ارتشنوین را پایهریزی کر؛د و برای رهائی از سلطه انگلی وس شوروی

گامهای اساسی برداشت .

دیگ ر اینکه انگلیسیها برای اینکه زمینه را برای عزل م قهیواا مسازند، دست به انتشار

مطالبی دروغ زدن . د از جمله اینکه از قول خبرنگار نارموه زتایمز در تهران خاطرنشان

نمودند قوا م به این دلیل امتیاز نفت ش مراا لبه تأخیر افکند تا بتواند از شرکتهای نفتی

آمریکا ئ ی رشوه دریافت کن .د ای ن سخنان با اینکه واقعیت نداشت، اما زهمی نرا برای

برکنار ساختن او آماده م یکرد . وزارت امور خارجهآمریکا ازکورنفلد خواست صحت

و سقم اخبار تایم زرا بررسی کن . داو باید به واشنگت ا نطلاع م ید ا د آیا اتهاماتی که علیه

رئیسالوزراء اقامه شده است واقعیت دارند یا ؛ خوی ا رینکه مشخص شود کدامیک از

شرکتهای آمریکائی م یخواهند از طرق غیرمعمول دولت ایران را وادار به پذیرش

پیشنهاد اعطای امتیاز نفت نمای. ن 3دکورنفلد پاسخ داد ادعاهای تایمز لند نهیچ پایه و

4

اًساسی ندارد و

کاملا بیجاس ت.

د هروز قبل از سقوط قو،ال م ورین به صری ت حرین وجه ممکن از رضاخان د فا عکرد.او

قدر ت نظامی رضاخا نرا به رخ کرز نکشید و ت ک س تاراهی اس ت در آسمان

؛ اینکه ا و

ارزی اب یم ک ینن د. « نادرشا ه » سیاست ایرا ن؛ مردی که گروهی از ایرانیان او را همط را ز

انگلیس تلا ش میکرد رضاخا ن را مردی مستقل نشان دهد که به هیچ سیاست خارج ی

وابستگ ی ندارد و تنها آمال او احیای ارتش و تمرکز بخشیدن به قدرت دولت ، و دار س ت

عین حال از دخال ت مستقیم در سیاس ت اجتناب میورزد .لورین بعد از اینک هرض اخا نرا

1 . ن ک:مذاکرات مجلس شورای ملی ، دوره چهارم، سهشنبه مورخه 28 ربیعالآخر 1340 ، مطابق با هفتم قوس

، 277 و جلسه مورخه سهشنبه ششم ربیعالثانی 1340 مطابق با چهاردهم قوس 1300 - 1330 ، صص 290

. 290- صص 304

2 . ن ک:مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره چهارم، سه شنبه مورخه 28 ربیعالآخر 1، 340 مطابق با هفتم قوس

. 269- 1300 ، صص 271

3.DS to Kornfeld, enclosure No. 260, March 13/1923, DS. 891.6363-SO/276 Majd, op. cit, p. 149.

4.Telegram of Kornfeld, No. 13, April 30/1923, DS. 891.6363-SO/282 Majd, Ibid.

ص:111

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

خواند ، برای اینکه مورد سرزنش کر زقرنار نگی رد ،نوش تب اای نح ا ل « قهرمان ایران »

شخص ا وهیچ ارتباطی با رضاخ انندار د؛ 1 مطلب یک هک ذ بمحضب . مهودم نیس ت

شخص لورین با رضاخان مرتبط بوده است یا خیر، مهم این است که او از طرق گوناگون

میتوانست با این مرد رابطه برقرار نماید .

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 113

گارد سوار داشت که حمل سلاح سنگین و وظیفه حمله با آنها . به عببا وردتی برخلاف

گارد پیاده، گارد سواره فوجی مستقل به نام فوج حمله .دتای شپت دیگر هر لشگ ر

عبار ت بود از تیپ توپخ .ان تهیپ توپخان،ه هم فوج کوهستانی داش ، تهم فوج پیاده و

هم سوا ر .لشگر مرکز تیپ مستقلی برای اراک داشت که خود متشکل از دو فوج بو . د

د رکنار اینها یک فوج نقلیه برای هر لشگ ر وجود داش . تفرماندهان لشگ رها تغیی ر

خزاعی آقا حسین دست به تأسیس بدو در غرب کًردند، می

مثلا لشگر سپرده شد، اما

بعد اجان محمدخا ن علائی به جای وی منصوب گرد.ی ل دشگ ر شمال غرب هم د ر

دست عبدا لله خا نطهماسبی بود، اما بعدها حبی ا بللهخان شیبانی به جایش منصو ب

گردید . ب ه همین سیاق لشگر جنوب تحت فرماندهی محمود آی ق رمرار داشت که ب ه

مرور افرادی دیگر به جای او منصوب . فرشماندندده تیپ مستقل شمال هم

محمدحسین آیرم بود. برجست هتر ی ن افسران قشون رضاخاینکی امی ل رشگ ر احمدآقا

امیراحمدی بود و دیگری سرتیپ فاضللهلخ ان زاهدی . د ر کنار اینها محمودخان

پولادین قرار داشت که با درجه سرهنگی فرمانده فوج گارد پهلوی لشگ ر مرکز ب .ود

پولادین بعدها در جریان دسیس ا هی علیه رضاخان اعدام گردی . د پولادین از مدتها پیش

موضوع ی بود برای گزارشهای قزاق.انعلت آن بود که حتی بعد از قیام لاهوت کیه ب ه

آ ناشاره خواهیم کرد، عده ای از صاحب منصبا ن ژاندارمر ی د رمنزل سی ا فلله خان نایب

سرهنگ ژاندارمری مجلسی تشکیل داده بنودد که در آن نایب سرهنگ محمودخان

پولادین هم شرک تم یکرد . محو ر جلسه این بود ک هوقتی افرادی مثل سی افللهخا ن و

پولادین وجود دارند که از مدارس معتبر نظامی التفاحرغصیل شدها ند، چرا کسانی مثل

ن خا صادق سرهنگ نایب و بیگ ابوالقاسم سرهنگ » نظام از و بیسواد ، عامی تًماما که

بی بهره هستند فرمانده فوج و گرن دام یشو ن د و شما صاحب منصبان غیور.... دارای هیچ

بعد از ای ن «. شغلی نیستید .صاحب منصبان پست قزاق به شما ترجیح [داده] میش وند

مذاکرات عد های هم قس م م یشو ن د که تهرا نبروند و با ولیعهد و اع ی ا د زهوکلای

بان ی قشون حالیه وجود مقد س حضرت اشرف وزیر جنگ و » مجلس ه م پیما ن گردند و

ترتیبات وزارت جنگ حالیه را از میان بردارند حتی در این خصوص مبالغی خرج

کرده « داد گزارش طهماسبی . بودند » نایب ام نموده فدوی که تحقیقاتی مطابق ضًمنا

کمیته از و بود متمایل لشویکی ا ب ک ل س م ه ب سًابقا پولادین محمودخان سرهنگ

ص:113

114 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

کمونیست زنجان ورقه عضویت داشته که شرح آن در دوسیه صاحب منصبان متمر د

1 «. لاهوتی مضبوط است

مهمترین بخش قشون متحدالشک، لدایره عملیات ب و. داین دایره به اچ رهشعبه

تقسیم م یشد: 1 .تنسیقات؛ 2 . استخبارات ؛ 3 .نقشه برداری ؛ 4. تربی ت . دایره تنسیقات

وظیفه داشت قوای مسلح لازم را در شرایط جنگ و صلح فراهم کن ؛ مهمات ود

ملزومات جنگی را تهیه نماید ؛ خط سیر قوای اعزامی برای جنگ را مشخص ؛ سازد

میزان قوای لازم در رژههای نظامی را تخمین زن؛د برای مقابله با یاغیان مهیا باشد و

قوا ی لازم را در اختیار داشته با؛ شتعدیین کند در کدام ناحیه لشگر ه انیازمند تأسیس

پادگان هستند ؛ نقشه عملیات جنگی را طراحی ؛ک نقدوای لازم برای استقرار امنیت در

راهها را تأمین نمای؛د نیز انجام مانورها و عملیات نجگی در شرایط صلح و صدور

احکام عمومی قشون را هدایت کن د.

استخبارات وظیفه داشت نامههای رمز تهیه و ارسال ن؛م اایز ق دوای دولتهای

خارجی اطلاعات محرمانه به دست آو؛ ربده ویژه در مورد دول هم ج.وادر ر این راستا

باید نقشه های جنگ ی آنها به دس تمیآمد ؛د ر داخل باید از تحرکات قبایل و عشایر و

ایلات اطلاعاتی کس بم یشد ؛ب ه ویژه از عشایر یک ه ییلاق و قشلام قیکردن د.

تبلیغات و جاسوسی در مقابل خصم و » عملیا ت جاسوسی و ضدجاسوسی با عنوان

م ا نز دیگر وظایف این دایره محسوب م یشد . « احتیاطا ت لازمه بر علیه جاسوسی دش

انتخا بو » نقشه ه ا اسناد طبقهب ندی شده در اختیار استخبارات قرار دا . شهتم چن ی ن

و

اعزا مصاحب منصبا ن ب هسمت نمایندهگ ی 2 نظامی به ممالک خارجه و دستور وظایف

از دیگر وظایف استخبارات بود . « آنها

ی موظ ف است وسایل تهیه نقشه جامع ی از کلی های الا تای را نبه » شعبه نقش هبردار

ک ممال تًقریبا . نماید فراهم را آن طبع وسایل و تهیه هزارم یکصد الی میلیونی یک یاس مق

ششواید د لازم به یادآور یباش دنخستی ن «. همجوا ر با ایران نیز به همین نحو باید تهیه

کس ی که توانست نقشه نظامی جامعی از ایران تهی هکن د ،حاجیعل ی رزم از اف سآرا رانء

ژاندارمری بود که بعدها در تحولات سیاسی کشور هم نقشی مهم برعهده گرفت .

1 .طهماسبی به رضاخان، 11 برج عقرب (آبان) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 . کذ ا: نمایندگی .

ص:114

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا 115

دیگر رکن قشون جدید شعبه تربیت بود که وظیفه داش تع تلیمات لازم در کنار

تأسیس مدارس نظامی را در اولویت قرار . دای هدن مدارس برای تعلیم صاحبمنصبان

تشکیل م یگردید . برنامه امتحانات و مواد درسی لازم بعلاوه اعزام دانشجویان ب ه خارج

برای تحصیلات نظامی هم با این دایره .بازودجمله وظایف این د یار ه طبع و نشر

کتابهای نظامی بو .د همچنین باید یکنشریه نظامی منتشرمیگردی د. این موضوع هم با

انتشار نشریه قشون محقق شد . تأسیس کتابخانه نظامی و برگزار ایردوهای ورزشی و

مسابقههای نظامی هم از وظایف این دایره محسومبیشد . همچنین باید دارالترجماهی

چهار صاحب منصب » برا ی ترجمه کتابهای نظامی تأسی م سیگردید . د راین دایره باید

ک ه هرکدام یکی یا دو زبان خارجه بدا،ن ند ان

یعنی مجموع آنها زبان فران، سگلهیسی ،

دا نن ودجود داشته با ش. دشعبه تربیت ،« روسی ، آلمانی، ترکی عثمانی و عربی را خوب ب

ی کرئیس، دو منشی و یک ضابط د ا. شایتن تنها موردی بود که اعضایش مشخص

عده باقی اعضا و اجزاء اداره عملیات پس از پیشنهاد از طرف اداره » بودند. در مورد

1 جال ب توجه اینکه این برنامه را صا م حنبصبان «. ارکان حرب تحت مطالعه خواهد آمد

وقت ژاندارمری یعنی تحصیکلردهترین افراد قشونی کشور تهیه کرده بودند و ن ه

قزاقان . طراحان این برنامه عبارت بودند : اکزریم خا نمعاون نظ ام ،محمد امیرتوم،ا ن

ه ادی حصنالدول

ه، علی قاجار، سیفالملک امیرحسین، عبدالحمید سردار ،

مدحتالملک و سلطانمحمد ناصرالدو له . اینان گمنام تر ی ن افسران قشون رضاخبانه

شمار م یآیند . تحصیلکردهتر ی ن افراد قشون همان نیروهای ژاندارمری ب . و دکندسانی

مثل پسیا ن و لاهوت یزودهنگام از صحنه خارج ش. ازدن بدین باقیماندگان فضا للله

زاهد ی ،حاجیعلی رزم آرا، ءمحمدحسین فیرو،ز حبیبالله شیبان ی و کثیری دیگر را

میتوا ن نام برد که هرکدام به نحوی قربانی حسادتهای ر ضا وخ افنرزندششدند، با

اینکه کسانی مثل زاهد یخدمات فراوانی به آنها کرده ب و.دناغدلب اینان تحصیلکردگان

دانشکدههای مهم نظامی خارج کشور بو د.ن دهرچند کسانی مثل تیمورتا ه شم وجود

داشتند که با وصف مشاغل اداری و سیاسی، تحصیلاتشان نظامی بود . این عده هرکدام

ب ه یک یا چند زبان خارجی تسلط ؛ ادامشاتن درضاخاکنسانی مثل کریم آق ا

1 .سواد هیأت شورای قشونی، مورخه 22 دلو (بهمن) 1300 ، اسناد وزارت داخله .

ص:115

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

بوذرجمهری را که خوب ناسزا میگفت؛ یا مثل محمدخان درگاهی را که خوب پرونده

سازی میکرد ،ب ر همه اینان ترجیح میداد .

د راواخر سال 1300 درجات نظامی جدید با حق و قماهیان هم شخ صبرق را رش . د

درجا ت سابق نظامی طبق دستور رضاخاملنغ یاع لا مگردی .ب دالاتری ندرج هنظ ام ی

سپهب د بود که فرمانهدی دو لشکر ی ادیویزی و ن را برعه د هداش . بلافاتص ل هبع داز و ا

امیرل شگر جای داشت که یک لشکر را فرمان دمهی ک یرد . سرتیپ ،ف رمان د هی کتی پی ا

بریگاد بو د. مناصب بعدی عبارت بود از سرهنگ، نای ب سرهنگ، سرگرد ، سروان، س توا ن

و ستوان دو . م اینه ا درجات افسری قشون جدید به ش ممای رآمد . پی ش از این ب هسرگرد،

یاور اطلا ق می شد، به سروا ن می گفتن د سلطان، س توا نعب ار تب و د از همان نای ب اول،

ستوا ن دوم نایب دوم خوان دمهی شد و ستوان سوم هم نایب سو . هممچنین مقرر ش د به

جا ی لغت رژیمان، فوج به کار گرفته . شگورددان معادلی بود برای باط ال.یودرن توپخان ه

ا زآتشبار به جای باطری استفاده . شنادم مترالیو زبه مسلسل تغییر پی د اک ر د و در نیروی

هوائی که البته هنوز وجود نداشت ،ا ز واژه بهادران به جای اسکادران استفاده میش د.

گرچه نفس گسترش نیروی نظامی برای حفاظت از مرزهای کشور و آمادگی برای

مقابله با شورشهای تجزیه طلبانه و مقابله با دشمن خارجی امری نبود که مورد ان تقاد

کسی واقع باشد، لیکن تجدید ساختار نظامی کشور بدون اصلاح سایر ساختارها،

میتوانس تضربات مهلکی بر بافتهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی کشور وارد . آورد

اشکال در این بود که وزارت جن ب گخش عظیم بودجه دولت را بلعمی د. یناظران

خارجی بر این باور بودند منابع کشور توانائی تأمین کلیه این هزینهه ا را ندار د.تأمین

هزینه ها یگسترش نیروی نظامی در آن وضعیت فلاکبا ر تاقتصادی و اجتماعی، بعید

1

ب ه نظر می رسی د . اما با شرایطی دیگر این امر ممکن ؛ قطعب بی ودش از پیش

ضروری تر ی ن نیازهای حیاتی مردم ایران و صرف ههزاین یه جاری برای توسعه این

ششم در که دلار میلیون یک مبلغ به وامی . شد همینطور هم عًملا . نظامی نیروی

اختصاص جنگ وزارت به عًملا ، د و ب شده دریافت آمریکا از 1301 سال فروردین

یاف ت. دولت ایران بعد از دریافت این وام که یک میلیون و هیزا کر ت صودمان میش د،

1.Engert to DS, No. 799, 891. 20/43, January 5/1922.

ص:116

رسید آن را به بانک شاهنشیاهسپر د. بلاف ا صله رضاخان نهصدهزار تومان از این وام را

1

تا » دریافت کر د. این وام معادل دویست هزار پوند بود، انگلیسمیهایگفتند این وام

2 «. اندازهای ب اعث تقویت بنیه مالی دولت ایران شده است

واقع امر این است که تقویت بنیه مالی ،د وملفه تومی جز تقویت وزارت جنگ

نداشت. رضاخان با دریافت بودجههای هنگفت ، قشونی پدید آوردکه با آن م یشد ب ه

شکلی مقطعی فقط عشایر را سرکوب ساخ . تیعنی با وجود صرف بودجهها ی کلان،

ای ن نیرو قادر به مقابله با دشمن خارجی نبود.برخی سران عشایر و قبایل مهم کشور

مثل بختیاریها، از این نقشه رضاخ اآگناه بودن . د بیهوده نیست که بهار نق ل م یکند ، وقتی

در اصفهان ، بعضی از رجال » ، شا ه از مسافرت نخست خود به اربوپاامز یگشت

صاحبنفوذ مصمم شدند که سردا رسپه را از بین ببر ن.دد ر این توطئه با احمدش اشهور

کردن د. مشارالیه از فرط جبن و احتیاط و سرشت طبیعی خود مانع این قضیه . شد

در هم کار وسیله و داشتند اصرار باب این در ی ا ق آ وً

4 « ا. م » 3« س.ظ » مخصوصا آقای

دست آنها بود، اما همانطور که گفته شد، احم مدان شا عه گردید و به همراهی سردا رسپه

5 ا ز بین خوانین بختیاری سردار ظفر با رضاخا ن چندان میاناه ی « وارد تهران ش . د

نداش ت. او ک هاز نقشههای آتی رضاخا نبه نحوی مطلع بود و یا حداقل دورنمای آینده

ر احدس میزد، رؤسا ی جزء بختیاری را جمع کرد و در بین آنها شروع به سخنرانی

لکشور سخن گفت و « مشروطیت و استق لا » نمود . وی از خدمات بختیاریها در راه

امروز دو مرتبه همان استبداد شما را تهمدیین دماید، عما قریب یک کلا ه » ادام ه داد

فکری برای » نماسیرددا رظفر هشداد داد « پوستی در این خاک آمده و شماها را مهار . ب

شم اه ا همان بختیاریهائید که شاه » ا،ر ایود گفت « آتی ه بنمائید که طاقت فشار قشون را ند

ر ااز تخت کشیدید و بیرق او را سرنگون کردید، غیرت داشته باشید اسیر دشمنان

د، سپس از ضرورت وحدت و یگانگی در مقابل « نشوید ، حکم کردهاید ، محکوم نشوی

1.Engertto DS, No. 39, 891.51/255, March 26/1922.

دولت قوامالسلطنه و سیاست توازن نیروه ا

. 2 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 359

3 . شاید سردار ظفر بختیاری باشد .

4 .شاید امیرمفخم یا امیرمجاهد باشد .

. 5 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 2، ص 164

ص:117

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

قزاقان سخن گف ت.

قشو ن متحدالشکل باعث قوت قلب رضاخ ابنود، به طوریکه حتی قبل از سقوط

قوام، رضاخان با وابسته نظامی بریت انمی لااقات کرد و گفت درصدد برپا ساختن

جمهوری است و البته به دید مقام انگلیسی لابد خودش کاندیدای رئیجم سهوری

است. 2به واقع رضاخان چه میدانست جمهوری چیست و الزامات آن کدام است؟

1 .سواد مفتش دایره عملیات، لشگر جنوب، بیتا، اسناد وزارت جنگ .

1

2. Military Attache to the FO, Tehran, 22 January 1922, FO. 416/70.

ص:118

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

تیمورتاش متنفر بو د. این اختلا ن فظر مربو ط به امروز و دیروز نب؛وبدلکه اختلافی بود

ک هبه جنا ب حندیهای سیاسی دوره مشروطه بازمگیشت و سرانجام ،آ ن اختلافات بعده ا

به نفع جم خاتمه یافت .

رو ز دوم فوریه سال 1922 مطابق با سیزدهم بهمن 1300 حسین علاء با معاون وزیر

1

خارجه آمریکا یعنی دیرینگگفتگو کر د .علاء در این گفتگو توضیح داد بریت اتنیا لاش

می کند رئیسا لوزرا های وط ن پرست ایران را یکی بعد از دیگری از سر راه بردارد تا

را ایشان های خواسته که آورد کار روی ای کابینه نهایت در بتواند

کاملا عملی ساز د.

علاء اضافه کر،د مشیرالدوله رئیسا لوزرا ی جدید با ارسال تلگمرا ی خطاب به وی اعلام

2

داشته اوضاع کشور روزبروز وخیمتر میشو د.

ب ا این وص ، ف رضاخان که مطمئن بود وزارت جن مل گک طلق اوست ، در فاصلة

بین استعفای قوام تا انتصاب مشیرالدوله بیکار ننشست و یکی از مهمترین و

کلیدیتر ی ناهرمهای تسلط بر مقدرات امور ایران را به دست . نگارف ن ،ق توت

لایموت ملت ایران در طول تاریخش بوده اس ت.

مسئله نان و ب حران غلات ، همیشه یکی از اساستری ی نعلل و عوامل ظهور و سقوط

نظامهای سیاسی در ایران به ش ممار یآمد . ا ز دوره ناصری تا مقطع بعد از مشروطه

حداقل دو فراز تاریخی از بحران غلامتیتوا ن سراغ گرف : ت دوره نخست به هنگام

صدارت عظمای میرزاحسین خان سپهسارلا ؛ و بار دوم به هنگام ریاست وزرائی

وثوق الدول ه د ر زمان جنگ اول جها.نب یر اساس توجه به اهمیت نان در افت و

خیزهای سیاسی کشور است که رضاخادن رروزهای فترت انتقال قدرت از بقوا ه م

مشیرالدوله کنترل انبار غله دولتی ر ادر دست گرف ت تا بتواند بیش از پیش اهرمهای

تسلط خود بر مقدرات سیاسی و اجتماعی کشور را تحکیم . اب و ب خاشزدور ،ا داره

3

انبارها ی غلات را که تا آن زمان زیر نظر اروزت مالیه بود، ضمیمه وزارت جنگ کر د.

رضاخان با دس ان تدازی به قوت لایموت مردمم،یتوانست نقشی بسیار مخرب در

حیات سیاسی ایران ایفا نماید .

1.Dearing.

2.Dearing to Fletcher, 891.6363-SO/130, February 2/1922 Majd, op. cit, p. 138.

. 3 . شرح زندگانی من، ج 3، ص 468

ص:120

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 121

122 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

فرموده و در همه اوقات مسلم دانستهاید که یگانه اهتمام آمال ما فدائیان وطن

لًزوما استقلال مملکت عزیز و تأمین سعادت هموطنان است و در این مورد هم

خواطر آن هموطنان را مستحضر میداریم که همین اقدامات فقط و فقط به واسطه

اًین است که

اخیرا در مقابل این همه خدمات متین و لایتزلزل میخواستند لباسهای

مطبوع ما را که یک شرافت تاریخی است برکنده و در عوض لباسهای منحوس

دژخیمان قزاق را که یادگار عهد تزاری است بپوشانند.لهذا این ترتیبات را مخالف

احساسات صادقانه خود تصور کرده به شهر ورود نمودیم و با ژاندارمری تبریز و

سایر قوای مسلح وط پ نرست نظامی و غیره، که در واقع روح و ...اتحاد و اتفاق

نموداهیم که مطالب حقه و اظهارات بی ریب و ریای خودمان را به قرار شورای

کبری و هیأت معظم وزراء رسانده تصمیم ی که اسباب نیرومندی مملکت و رفاه

ملت محبوب است خواستار شویم .

واهمه و اندیشه نکرده و هرکس به شغل و کسب و کار خود اًبدا ! هموطنان

مداومت کرده همین پیشامد را یگانه خوشبختی عمومی پندارید .بالاخره به عموم

نظامیان و سایر طبقات ملت اخطار میشود چون مسئولیت حفظ شهر در عهده ما

است به نام شرافت نظامی اقدامی که مخالف انتظام و بر ضد آسایش عموم است

نباید سر زند و هیچ کس حق تعرض به کسی ندارد .اگر چنانچه از افراد نظامیان و

غیره به احدی تعرض و مزاحمت شود، محکوم به مجازات شدید و اعدام خواهد

1

شد . زنده باد ایران و پاینده باد آزادی و استقلال وط ن.

این بیانیه به خوبی ماهیت جنبش لاهو ترا ی نشا نم یدا د. به واقع اصل ت یر ی ندلیل

شورش ، مخالفت با ادغام نیروی تحصی لکرده و وط پ نرس ت ژاندارمری در قوه

بی حمی ت قزاق بو . د ا زاین به بعد روز به روز بر دامنه شورش افزوده . لیکگنشت

روزنامه ها یپایتخت تنها به انتشار دو گزارش مختصر در این باب قناعت .رکورزد ن د

چهاردهم بهمن ماه روزنامه ستاره ایرا ن، خبری کوتاه و مختصر از تصرف تبریز به

دست قوای لاهوت یمنتشر نمو د . روز بیست و یکم بهمن ماه هم روزنامه ایران گزارشی

ا ز تصرف تبری زبه دست این نیروها و بازپگیر سی آن به دست قوای قزاق منتشر ن.مود

20651 ، بایگانی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران . - 1 . بیانیه ابوالقاسم لاهوتی، 13 بهمن 1300 ، ش 63

ص:122

کنسو لآمریکا در تبریز ، هدف اصلی جنبش لاهوت یرا هما نم یدانست که ما بالاتر

توضیح دا دیم ؛ی عنی مخالفت با ادغام ژاندارمری در قوه . قکنزاسقول آمریکا ادام ه

می دهد ،ا ز زمان وقوع قیام لاهو تتایکنون، نظم و آرامش بر شهر حکوممتیکند و

کسی مت ع ر ض شهروندان نگردیده اس . توی توضیح داده اس تکه لاهوتی یک شورشی

1

نیست ،ب لکه خواستهای معقول و مشخص دار د.

مشیرالدوله تلاش کرد مانع از خونریزی در تبگریرزد .د بنابراین در ابتدای امر

دستور داد مخبرالسلطهن هدای ت که در بین آذربایجانیها به ویژه بعد از سرکوب جنبش

خیابانی مردی بدنام ب ه شمار می ر فت ، به تهران مراجعت نم ا.یودی در تلگرا م خود

نوشت ، وجود مخبرالسلطنه در تهران برای مجلس ضروری 2 ا همسزم تا،ن او به

اجلالا لمل د ک ستور داد بنا به تقاضای قیام کنندگان نای ا بلایاله آذربایجان شود .همچنین

خواسته شد اجلاال لمل ک مراقبت نماید بین قوه قزاق و نیروی ژاندارمری تصادمی روی

3

تا دستورهای بعدی به او ابلاغ گرد د. « اصلاح ذاتالبین به عمل آید » ندهد و

ندر تبریزهم ب ه « تفرقه بینداز و حکومت ک » د ر این بین همان سناریوی قدیمی

اجرا درآم د . تعدادی به عنوان محافظکهار خواندن عناصر درگیر قیام لاهو،ت دیست ب ه

تجمع در یکی از مساجد شهر زدند و علیه آنها تظاهرات به پا کردن .د ب هناگاه عداهی به

نا م بلشویک و با عنوان نمودن تأسیس جمهوری در آذرب،ا یپرجاچنم رسمی کشور را

پائی ن کشیدند و تصاویر احمدش ارها نابود ساختن. 4 د سرتیپزاده ،ر ئیس نظمیه شهر که

حکم خو د را از لاهوت یدریافت کرده بود، تلاش کرد این تظاهرات را فروب . خ ا واب واند

ب هسران مخالفین مناصبی در بلدیه و نظمیه داد و اعید هدیگر را به عنوان مقابله با

قزاقه ا مسلح ساخ . ت5 دو س هروز بعد از این ماجراها، رضا خکاهن احمدشاه را تا مرز

مشایع ت کرده بود، به تهران مراجعت ن . ممودشیرالدوله تلاش داشت تا بلکه بحران را

ا ز طریق مسالم آ تمیز خاتمه ده ؛ د اما رضاخا نبر طبل جنگمیکوبی د. حت ی شخص

1.Engert to DS, No. 840, March 15/1922, 891.00/1221 Majd, op. cit. p. 133.

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله

این بود پوشش خبری روزنامههای پایتخت از حوادث تبریز .

. 379- 2 . مهدیقلی هدای ت: گزارش ایران، به اهتمام محمدعلی صوتی، ( تهران: نقره، 1363 )، صص 380

. 1300 ، بایگانی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ش 20582 /11/ 3 .مشیرالدوله به اجلالالملک، مورخه 13

. 4 . جنبش میرزا کوچکخان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس، ص 125

. 22 ژوئن 1922 ، 5 . روزنامه حقیقت، ش 89 ، مورخه 12 جوزا (خرداد) 1301

124 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ص:123

مشیرالدوله همراه با عداهی ا ز نمایندگان مجلس به تلگرافخانه رفتند تا مانع بروز

1

خشون ت در تبریزشون د. اما رضاخان ، حبیب الله خان شیبا ن ی را که از معدود یاران

تحصیل کرده او به شمارمیآمد ، به سوی تبریز روانه کر . د شورشیان در واکنش به این

موضوع، مخبرالسلطنه را دستگیر کردن. دلاهوتی با هدایت ملاقات کرد و توضیح دا د

دلی ل احضار وی به ژاندارمری این است تا در صورت بروز هرگونه ناآرامی، جا ن والی

2

سابق حفظ شو د.

لاهوتی وقتی آمادگی نیروی قزا قرا برای حمله به تب ریمزشاهده کرد، بیاانیی ه

مردها ی ناموس پرور و جوانهای باغیرت تبریز » احساساتی صادر نمود و تأکید کرد که

با یاری یزدان و به کمک امام عصر عجلالله فرجه نخواهند گذاشت شما در رختخواب

3 ب ه هر روی « نه ا ن شاءا لله نخواهند گذاش . ت » دو تأکید کرد « زنهای آنها فاتحانه بخواب ی

ب ه رغم همه تمهیدات، نیروهای قزاق و خائنان نهضت جن م گثلل خالوقربا،ن به مصاف

قیامکنندگان تبریز شتافتن د. در این نبرد قوای لاه وشتکیست خوردن . دد ر پی این

شکست از سحرگاه روز نوزدهم بهمن ماه، غارت و چپاول شهر شروع . قزاقهشا ،د

نیروهای خالوقربان و عوامل آنها، عاملان اصلی این غارتگریها بو د.ن دروزنامه حقیق ت

عده خالوقربا ن نیز در آن حیص و » نوشت ،ی غماگران تبریز فقط قزاقها نبودند، بلکه

4

شخص .« بیص، داد بیداد راه داده، بازارچه خیابان را جاروب غارت کشیدند

خالوقربانیان در شهر » مخبرالسلطنه که در بازداشت قوای لاهو تبوید گزار شم ید هد

خالوقربانیها موقع به » د5نبودن د؛ و نیزبرای غارت « متفرق و منتظر موقعی برای چاپی

6 این همان خالو قربانی است که سر بریده میرزا کوخا چ کن ر ابه « دس ت آورده بودن . د

تهران آورد و به لقب سالارمظفر مفتخر شد! 7

بامداد روز شنبه بیست و یکم بهمن ماه سال 1300 ، لاه وتی همراه با سرتی زاد په و

1 .روزنامه ایران، مورخه 19 بهمن 1300 ، مطابق با 10 جمادی الثانی 1340 ، ص 3

. 2 . خاطرات و خطرات، ص 333

، 3 . بیانیه ابوالقاسم لاهوت ، ی مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه، اسناد سال 1300 ، مجموعه 45

. پوشه 42 ، ص 18

. 19 مه 1922 ، 29 ثور (اردیبهشت) 1301 ، 4 . حقیقت، ش 81

. 5 . خاطرات و خطرات، ص 332

. 6 . همان، صص 334

. 7 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 275

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 125

ص:124

عده ا یدیگ ر از همراهانش از مرز عبور کرد و به ش پ ونراوهنیده ش .د از تبع ا تنخستی ن

قیام لاهوت ی، بدبینی بیش از پیش به ژاندارمری بود که بهان هایهلاز م را ب را یت سری ع در

ادغام این نهاد نظامی در قوای قزاق فراهم ساخ ت.

رتق و فتق امور ایالتی مهم مثل آذربای، ف جاقنط با اتخاذ سیاست مشت نی نآه

امکانپذیر نبو د . باید مردی کاردان و لایق برای وگالریی آنجا در نظر گرف تمه یشد تا با

هوشیار ی و درایت ،آ رامش را به آن خطه بازگرداند.کاندیدای این منصب ،ا حمد قوام

بود ؛ا ما با دخالتهای سردا رسپه وضع به گون ه ا یدیگر رقم خو ر.دطبق اسناد وزارت

جنگ رضاخان پیشنهاد کرد دکتر محمد مص دبهق این سمت گماشته ش.وردضاخان در

بنابه نظریاتی انتصاب آقای » : ه خطاب به کفیل ایالت آذربایجان نوشت

نام ای

قواما لسلطن ه ب هایالت آذربایجا نموقوف و آقای مصدالقسلطن ه ب ه انتخاب شخص من

ب هایالت آنجا منصوب گردی د.ندلازم است از طرف قشون همه قسم مساعدت و

آید «. همراهی با معز ا یلیه ش د ه و مساعدت کاملی در پیشرفت کار ایشان عمل

1 چن د

رو ز بعد رضاخا نبار دیگر در تلگمرا ی خطاب به امیرلشگ ر غرب تذکرداد اعزام

ا زطرف من است و همه قسم همراهی نظامیان را به ایشان م ی دامهرم ، لهذا » مصدق

باید از هر قسم اجتماعات و تحریکات ر ب ضد او جلوگیری و ممانعت نموده اشخاصی

ک همرتکب این نوع عملیات هستند و مبادرت به تحریکامیتنمایند به سخ ت ت رین

2

« . [وج]ه مجازات برسند

د ر نهم اسفند ماه سال 1300 اسماعیل آقا امیرفضلی سرتیپ قزاق، به عنوان کفیل

ایال ت و امیلرشگر شمال غرب در نام ا هی خطاب به رضاخا ، ن وزیر جنگ و فرمانده کل

که همیشه از » قوا ، تقاضائی عجیب مطرح نم .واد و نوشت عداهی حدود ده تن

،« در قضیه اخیر هم دخالت تام داشتهان د » ا ب دودهاند و « مؤ سسی ن و محرکین فتنه و ف س

و محاکمه بدون را حکم این نوشت صًریحا فضلی امیر . شوند محکوم اعدام به باید

تشکی ل محکمه نظامی صادر کرده است، ماما ید اند اگر محکماهیت شکیل شود، حکم

لهذ ا از آن مقام مقدس کسب تکلی مف ینمای د » ؛ آنها چیزی جز اعدام نخواهد بود

را نفر چند این اعدام اًر، اعیان، کسبه جدا تج علما، طبقه هر از اهالی تمام چنانچه « که

1 .رضاخان به کفیل ایالت آذربایجان، نمره 269 ، غره [اول] حوت(اسفند) 1300 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .همان به همان، نمره 342 ، تلگراف، مورخه 13 حوت (اسفند) 1300 ، اسناد وزارت جنگ .

ص:125

126 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

یو ،« حاجی محمدعلی بادامچ یو سطوت و کربلائی حسین آقا فشنگچ » عبارتن د از

» هستند غائب عًجالتا ک ه ها زاده سرتیپ نفر دو و ها آقازاده نفر سه « ، رضاخان ، کنند طلب

با این حکم مخالفتی ننماید . کفیل ایالت آورده بو د:

چنانچه دولت بخواهد در آتیه اسباب زحمت فراهم نشده و لطمه بزرگی به

مملکت وارد نشود باید بدون هیچگونه ملاحظات حکم اعدام آنها صادر شود و الا

هرچند روزی یکدفعه قسمتی از قوای دولتی را آلت مقاصد فاسده خویش قرار

داده یک طرف مملکت را فلج خواهند کرد .در عالم دولتخواهی و صلاحیت

1

مملکت عرض و مقتضیات رای مبارک را انتظار دارد.

همانروز رضاخان ضمن ارسال تلگمرای حکم خویش را بدون طی مراحل دادرسی

اعلام داش ت. در این تلگرا مب عد از اعلام وصول تلگرا مپ یش گفته آمده اس ت:

در موقع جنگ قلع و قمع کردن دشمن یگناه مقصود است و انتخاب وسائل نی ل به

این مقصود بعهده رؤسا و متصدیان امور است . علت اینکه تا بحال دفع شر سیمیتقو

ی وده ول ه ب وای لازم ق اند بواسطه فقدان اومت نکرده در مقابل او مق نًشده و کاملا

اکنون که قوای آذربایجان مکمل و ب یش از 50 مسلسل و متجاوز از 15 توپ و

چندین هزار نفر عده جنگی دارد بعضی اظهارات و تلگرافات شما علامت ضعف

قلب و عجز است هیچگونه تردیدی نخواهد بود که با قدرت حالیه و قوای حاضره

2

ی

« در آنصفحات

خواهند گردی د. « این آخرین یاغی مملکت هم معدو م » بقایا

بدنام تر ی ن و کم ح ت سن رین » رضاخان از این فرصتها بهره برد و نیروی ،قای زانق

3 را در سراسر کشور استحکام بخ . شایودفرماندها ن یرا به اقصی نقاط ،« طبقات ایران ی

کشو ر اعزام نمود که همه تابع فرامین او بو . دندد ر عین حال رضاخان از فضایی ک ه

علی ه قوای ژاندارم بعد از شورش پسی باهن وجود آمده بود، بهرهبرداری نمود و آن نیرو

ر ادر قوای تحت امر خود ادغام .کتنرهدا مقاومت جدی که در برابر تمنیات رضاخان

صورت گرفت، همان قیام افسران ژاندارمری در آذربای بجها فنرماندهی یاور ابوالقاسم

لاهوتی بو د . بقایای نیروهایلاهوتی در دادگاهی که ریاست آن با بصیرد،یفوانضلالله

1 . امیرلشگر شمال غرب به رضاخان، هفتم حوت (اسفند) 1300 ، اسناد ژاندارمری دولتی، اسناد وزارت جنگ .

2 . رضاخان به امیرلشگر غرب، تلگراف، هفتم حوت (اسفند) 1300 ، اسناد وزارت جنگ .

. 3 . تاریخ احزاب سیاسی، ج 1، ص 180

ص:126

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 127

زاهدی بعدی، محاکمه گردیدن . د افسران مزبور که همگی به اعدام یا حبس ابد محکوم

شد ه بودند، توسط سرتیپ حبی ابللهخان شیبانی فرمانده قوای آذربایجان به تهران اعزام

گردیدند و به سرلشگر کریم آقا بوذرجمهرییک ی از قس ا یلقلبتری ن افسران قزاق که

ریاست گردان حمله را برعهده داشت تحویل داده شو دانلبدته احکام صادره در مورد

آنها اجرا ش . د این خشون ت و وحشیگری باعث فرار بسیاری از همراهان لاهبوتهی

خاک شوروی ش د. این عده ماهها در با ا کقا ومت گزیدن،داما در تابستان سال 1302

تقاضا کردند به کشور مراجعت کنند.

این زمان کنسول ایران مقیم باکو نوشت:

به طوری که خاطر مبارک اولیای آن وزارتخانه مستحضر است در موقع بروز

انقلاب آذربایجان و واقعه لاهوتیخان عدهایا ز انقلابیون آن صفحات به بادکوبه

. اقامت دارند آمده و از آن تاریخ تاکنون در بادکوبه

اخیرا عدهای از آنها متواترا از

این جنرال قونسولگری تقاضای ویزا و اجازه مسافرت به ایران را نموده از نظر

اینکه از طرف اولیای امور اوامری در این خصوص به این ژنرال قونسولگری

واصل نگردیده در مقابل تقاضای آنها از اعطای اجازه خودداری شده است و در

هر موقع منوط به صدور اوامر اولیای امور نموده است، ولی لازم دانسته معروض

عًموما دًًارد که

اساسا عدم اقامت این اشخاص در بادکوبه خصوصا و در قفقاز

جًلیله مقرر فرمایند ممکن است متدرجا مرجح است و چنانچه اولیای آن وزارت

وسایل عزیمت مشارالیهم را فراهم و به ایران اعزام شوند .علیهذا از آن مقام منیع

اً ت ا صادر فرمایند متمنی است اوامر لازمه ر

جوابا در مواقع مقتضیه به آنها توضیح

2

1 عزیمت به ایران به آنها داده شود. « ویزای » داده شود و یا اگر صلاح بدانند

2 .رضاخان و صدور احکام غیابی

صدور حکم غیابی منحصر به یک مورد و دو مورد . رنب ضوادخان باره ا و بارها

قانون را برای دسترسی خویش به قدرتخودکامه زیر پا نه ا.دشیوة صدور حکم بدون

تشکیل محکمه باز هم تکرار گردی د .خزاعی گزارش داد تعدادی از یاغیان به نامهای

1 . گیومه در اصل .

2 . کنسولگری باکو به وزارت امور خارجه، نمره 444 ، [مردادماه 1302 ]، اسناد وزارت خارجه .

ص:127

128 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

جعفرخان، تومان و خان بلو چد ستگیر شان دهد و هم اینک در بازداشت

خان حسی ن

نظامیان هستند .چند روز بعد مردی دیگر به نام کرخیامن ه م به دنبال جنگ و گریزی

ناموفق ، توسط روسها دستگیر شد و به ارکان حرب قشون شمال ش رق کشور تحوی ل

داده شد . محبوسین به مشه دمنتقل گردیدند ؛ا تباع آنها در جائی دور از مرز شوروی

اسکان داده شدند و اعدام جعفر ، خا تنومان و خا ن تقاضا ش . د

خان حسین 1 رضاخان

ب هطوری ک ه پیشنهاد نمودهاید بعد از محاکمه » همان رو ز به این تلگمرا هم پاسخ دا:د

2 «. هر سه نفر را اعدام نمائید

رضاخان قبل از اینکه محک ا مهی تشکی ل شود، حکم اعدام را صادر . ک جالردب

اینک ه او نوشت بعد از تشکیل محکمه این سه را دام نامعایند؛ گوئی از قب م ل ی ادن ست

آنها به اعدام محکوم خواهند . ش ا دینک ه این عده از بلوچها به واقع یاغی بودند یا خیر،

بحث ی اس ت ک هباید در مورد آن تحقیقی جداگانه صورت .گ یامراد همینقدر باید اشاره

کر د که در بین بلوچها اختلافات مرسوم اقبی یل هک ه به ناگزیر منجر ب ه بهرهبردار ی

طرفی ن اصلی دعو ام یشد، کم نبو . د ب ه طور مثال باید از سالارخان بل ن وامچ برد که ب ه

نفع نیروهای شوک ال تمل ک علم با قوای ژاندارمری و البته شخص پ سدیار نسال 1300

به جنگ م یپرداخت. 3در نقطه مقابل او دوسمح تمدخان قرار داشت که با انگلیسیها

خصومت میورزی د.

رو ز ششم اسفندماه سال 1301 صفرخا ن و حسینخان بلوچ د ر ساعت چه ا ربع داز

بر حسب حکم نمره 83 مورخ ه » ظه ر اعدام شدن . د در این تلگمرا مستند اعدام این دو تن

رضاخان اعلام گردی . داما خزاع ی اطلاع داد طب قمراس ل هجن را لکنسولگر ی « 17 قو سافغانستان تومان خا ت ن بع ه آن کشور شناخته شد و پیشنهاد گردیده بود در اعدام او صبر در

چاک ر هم اعدام او را دست نگاه داشته چنانچ هدر » پی ش گرفته شود .خزاعی تلگراف کرد

راپرتها ی قبلی خود عرض نمودم توما خان ن ا زهفت سال قبل تا بحال مشغول ش رار ت و

سوای غارت اموال مردم بیچاره کار دیگری نداشته این است که از مقام منیع در موضوع

مشارالی ه کسب تکلیفمینمایم ، علت تأخیر در اعدا م مشارالیه ای نب و دک همب اد ابرای

1 . سرلشگر حسینخان خزاعی به رضاخان، تلگراف نمره 16 ، مورخه 17 قوس 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .رضاخان به خزاعی، 17 قوس 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

. 3 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 208

ص:128

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 129

د1 همین خزاعیدر تلگرامی دیگ راط لا ع داده چهار « دول ت اسباب زحمتی فراهم ش.و

سار ق بلوچ را دستگیر کرده و چون دزد بودن آنها مح ر زاس تو این ا ن در خط زداب د

(زاهدان) سرقت می کردها ند، برایشا ن تقاضا ی حکم اعدام نموده ب.و 2د با ز ه محکم صادره

3 «. حسبالامر اعدام شوند » : چنین بود

اینها همه مقدم ا هی بود بر تمرین پیوند خون و پول که بعدها در فجایعی که در

تابستان سال 1304 در خراسا نبه وقوع پیوست،ب یشتر مشهو د ش د. آن زمان رضاخان

ه مرئیسا لوزرا بود و هم وزیر جنگ؛ ائتلاف نخبگان و اوباش هم شکلی نهائی پیدا

کرده بو د. رضاخان با تزویر نخبگان و زور اوباش لحظه به لحظه قدرت خویش را

تحکیم م ی کرد و کمتر کسی بود که به فریادهای آزاده مردی مثل مگدورشس فراده . د

یک ی از تأثرانگیزترین صحنههای آدمکش ی در همین خراسان رقم خ .ورحدسین آقا

خزاعی توانست قدرت قزاقها را در خرا ب ساسنط دهد، در سرحدات قیوا کافی مستقر

کن د و پادگانهائی در شهرهای مختلف خراس ااحنداث نماید . خزاعی از همان بدو ورود

به مشهد با کنسول بریتان یاروابطی صمیمانه برقرار کرده ب.ودب ه قول کنسول بریتانی دار

دستور دارد با ما روابط نزدیک برقرار کند و به های توصیه » مشهد ا وگفته بود

کنسولگری عمل نماید، ولی تا زمان ک ی هکلیه شورشیان دستگیر نشان دهد ا زحضور در

4 آکرندزمان بجنور د «. محل کنسولگری و اظهار دوستی علنی با ما خودداری خواهد

در دست سردا رمعزز بجنوردی قرار داش ؛ تنه کسی از او شکایتی داشت و نه در

توطئه ا یعلیه دولت مرکزی شرکت کرده ب .وادما رضاخان برای گرفتن مال و اموال او

دسیسه ا یآراس ت. صورت مسئله به این شکل بود که ا ن یا مهجعلی از قول س ردا رمعزز

درست کردند که گویا خطاب به احمد نشواهشته شده و مضمون آن مخالفت با سردار

سپه بوده اس . ت د ر این نامه جعل، یذکری هم از سردا راقتدار شده بود که مدعی شده

5

ب ودن د با سردا رمعزز همدست اس . ت ب ه همین بهانه او را همراه با شش تن دیگر به دار

کشیدند . بعد از اعدام در روزنامهاه نوشتند سردار مع زبزا تراکمه و شرارتهای آنها

1 . سرلشگر خزاعی به رضاخان، تلگراف رمز، مورخه 6 حوت(اسفند) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .تلگراف رمز خزاعی به رضاخان، 14 حوت (اسفند) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

17 حوت (اسفند) 1301 ، اسناد وزارت جنگ . ، 3 . رئیس ارکان حرب کل قشون به امیرلشگرغرب، تلگراف نمره 3377

. 4 . فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ص 242

. 5 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج 2، ص 237

ص:129

130 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

همکاری م یکرده اس ت . عامل این قتل بیهوده جان محمدخان علائی بود که بعد ا ز

خزاعی به سمت فرمانده لشگر شرق منصوب شده ب . وودی پسر علاءالدو لمهشهور

حاکم تهران بود که ما پی ت ش ر در رساله بحران مشروطیت در ایران ا ز نقش مرمو زاو در

تحولات منجر به مشروطه سخن گفتهایم .

ای ن جان محمدخا نبه واقع مأموریت داشت حاکم مقتدر بجنروارادز بین ببرد و

اموالش را به نفع رضاخ امنصادره کن . د سردار معزز در زمره آخری ن افرادی بود که بعد

ا ز کشتارهای رضاخا ندر اکناف کشور، به چوبه دار سپرده . اشعدام سردار مع زدزر

اوای ل محرم اتفاق افتاد و کشت و کشتارهای جان محم تدا ب خاعند از روز عاشورا ادامه

1

یافت . غنیمت این جنگ حدود صدهزار گوسفند و چندهزار گاو . ب ب دی وهدی است

کلیه درآمدهای ناشی از فروش این ا غنو اامحشام همه و همه به جیب رضاخان

میفر ت یا به نفع او مصادره میش د.

رضاخان که با اتباع کشور چ نین رفتار می کرد ، اگر پای وساطتی از انگلی سیه ا در می ا ن

میآمد ، به خواسته آنها ت م نی ادد . باره ا توضیح داداهیم ل ورین از زمان ورود به ایران در

جزئی تر ی نمسائل کشور دخالت ک .ر ددر این راه او مستظهر به حمایت رضابخوادن ؛ ا

ی

بهتر بگوئیم رضاخا نپشتگرم به حمایتهای او ب.ودب هعنوان نمونه مردی ب ه نام سالارمب ش ر

ر ادر دوره قوا امز اداره تلگراف رش ا تخراج کرده بودن. دسالارمبش ر ،ک ه مدعی بود علت

اخراج ش کشف خیانت دو کارمند تلگرافخانه بود ه است ک ه اسرار قشون را لومی د د،

اد ن

متوس ل به رضاخا نشد و سرانجام شخصلورین ب را یبازگ ش ا ت و ب هک ،ا ن رامههای

محرمان ه برای رضاخان ارسال می نمود . د رششم برج جدی (د ) ی سال 1301 رئیس ارکان

حر بلشگر مرکز ، نامه ای ب هوزارت جن گنوشت و ضمن ارسال عرضحا لسالارمب ش ر

دستور رضاخا ن را هم ابلاغ نم . وردضاخان دستور داده ب و دشرحی ب هوزارت پ س ت و

تلگراف نوشته شود و خدمات سالارمب ت شورضیح داده ش . ودطب قای نتوضیحا ت وی

سالهای متمادی در وزارت پست و تلگراف خدمت کرده و:

به راً

اخیرا در کشف خیانت دو نفر تلگرافچی رشت که مرموزات و ا زرت جنگ

معرض بیع گذارده بودند خدمات شایانی به وزارت جنگ و دولت کرده است و

. 1 . همان، ص 242

ص:130

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 131

هیچ سزاوار نیست در مقابل پاداش و ترفیع مقام و اضافه حقوق از شغل خود نیز

جبران خسارت و توهینی که به ه ب مخصوصا منفصل و در طهران سرگردان باشد،

مشارالیه وارد آمده است بذل توجهی دربارهاشب شود که سرگردان نباشد و در

1

حقیقت موجب یأس سایرین هم در بروز خدمت نگرد د.

وزیر پست و تلگراف نوش تکه در مورد شاهزاده سالارمبشر رئیس سابق

تلگرافخانه مرکزی گیلا نبه رئیس کل تلگرافخانه دستور داده شده وش مغأملوریت

2

مناسبی برای او در نظر گرفته . شودب ه دنبال این نامه مکتوبی خطاب به شخص

راجع به توصی ا هی ک ه در مورد سرکار والا » سالارمبشر نوشته ش . د در این نامه آمده بود

ا زطرف وزارت جلیله جن ب گه عنوان وزارت پست و تلگ راشفده بود، اینک جوابی

فرمود خواهید حاصل استحضار و ارسال رًسیده است که مفاد آن لفا . « ا ج ن ی ا ه ب ر ا ک 3

ختم نشد، در بهم م ناه سال 1301 لورین نامه ا یخصوصی خطاب به رضاخ اانرسال

کرد، در این نامه آمده بو د:

قربانت شوم، بر حسب امر ریاست وزراء عظام نظر به پارهای ملاحظات قرار است

شاهزاده مبشرالسلطان رئیس تلگرافخانه مرکزی گیلان به فوریت احضار شود، نظر این

جانب این است شاهزاده سالارمبشر رئیس سابق که بدون علت بلکه به واسطه کشف

ت رش به مًجددا و گرفتاری جاسوس مرموزات دولتی منفصل و به طهران احضار شد

مراجعت نماید .آیا میتوانم در این موقع توقع مساعدت از طرف جناب م ستطاب

عالی داشته باشم که درباره او سفارشاتی به آقای وزیر پست و تلگراف بفرمائید زیاده

4

از حد متشکر خواهم شد . منتظر جواب فوری هستم . ارادتمند پ . لورین.

پاسخ این نامه توسط مسیو آرسنخان ا رسال گردی د. متن پاسخ به این شرح اس ت:

قربانت شوم، در جواب مرقومه شریفه راجع به آقای سالارمبشر زحمت میدهد که

وًد ولی ر می برای انجام فرمایش جنابعالی از طرف بنده مضایقه ن

استحضارا تصدیع

هًم که این قبیل مسائل را مقتضی است د می

رسما به وزارت جلیله جنگ مرقوم

1 .کفیل ارکان حرب لشگر مرکز به وزارت پست و تلگراف، شماره 13642 ، مورخه 6 جدی(دی) 1301 ، اسناد

وزارت جنگ .

2 . وزیر پست و تلگراف به رضاخان، شماره 14470 ، مورخه 18 جدی (دی) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

20 برج جدی (دی) 1301 ، اسناد وزارت جنگ . ، 3 .وزارت پست و تلگراف به سالار مبشر، ش 14470

4 .لورین به رضاخان، شماره 15028 ، مورخه 2 دلو (بهمن) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

ص:131

132 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

1

فرمائید البته به عرض رسانیده و نتیجه را به اطلاع خاطر عالی میرسانم.

بد هبستانهای رضاخا ن لو ورین منحصر به این موارد ن ب. وآن دها توانستند با هماهنگی

ه م شورویها را نیز ب ه شکلی اساسی فریب دهند و تا مدتها بعد این قدرت نوظهور را

ا ز تحولات داخلی کشور مبهوت سا .ز نبددون تردید رفاقتهای ندزیک شخص رضاخان

با روتشتین ، وزیرمختار شوروی در ایران در این سمگی تری ه ا و تولید ابهامات بسیار

مؤثر بو د . یک ی از این موارد مربو م ط یشد به واردات مقداری اسلحه خریداری شده

توس ط دولت وقت ایران از آلماکنه قرارداد آن پیش از جنگ منعقد شده بود ولی ب ه

دلیل وقوع جنگ و حوادث بعد از آن، انگلیسیها و روسها نامجاز یدهادن د سلاحهای

مزبو ر وارد کشور ش و.دمکاتبات فراوانی از اسماعیخلان ،ن ماینده ایران برای حل و

فصل اختلافات مربوطه در برل نی با رضاخا ندر دست است که همه به این موضوع

اختصاصدارند . اما در این میان با هماهنگی انگلیسیها، رضا ن خقانشهای جالب اجرا

کر د. به این شکل که از روسها خواست برای ممانعت از نفوذ د ب ر ریت جنانی واب کوشر

مقدار ی اسلحه به آنها بفروشند و در غیر این صورت مسئولیت نفوذ التزای ددائ ب مریتانیا

د ر جنوب به عهده آنها خواهد .ب وخدواهیم دید این برنامه با حمایت کامل لورین

صورت م یگرفت . در 31 تیرماه 1301 به فرمانده قشون گیلان یعن ی همین اسماعیلخان

دستو ر داده شد با توجه به اینکه روسها مأموریت او را فتپهذانیرد، هرچه زودتر وسایل

حرکت خود را مهیا کرده و به سمت ع مزیمسکو ت کن. 2دروز 15 مرداد 1301

و برود روسیه به فًورا داد مأموریت گیلان قوای رمانده ف به رضاخان » به ورود محض به

مسک و از شمامیخواه م به هر وسیلاهی ک ه ممکن است اعم از تبادل پولی یا معاوضه

جن س از قبیل برنج و گندم و غیره از پنج تا ده هزار تفنگ و از پنج تا شش میلیون

فشنگ خر یدار ی نموده به عنوان زین و برگ یا اثاثیه دیگر برای وزارت بف رجسنتی گد

که دهید اطمینان روسیه دولت به من طرف از مًخصوصا و بگذرانیم گمرک از که

نخواهی م گذارد حمل اسلحه مزبور را کسی ملتفت شود و به کلی محرمانه و بین

« . خودمان خواهد بود

ا ز مجاری مخصوصه و زبانهای لازمه سیاسی مطلب را » ا زاین گذشته خواسته شد

1 . آرسنخان به لورین، شماره 15028 ، دوم برج دلو (بهمن) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .رضاخان به فرمانده قشون گیلان، 31 برج سرطان (تیر) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

ص:132

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 133

ب ه آنها تزریق نمائید چنانچه اسلحه مزبور به ما نرسد از طرف جنوب در مضیقه واقع

خواهی م شد و دشمنان ما بر تجری خود خواهند افزود و این مسئله در آتیه باعث

اختلال سیاست آنها خواهد گردید، مقصود این است ا وسبایل ممکنه دولت روسیه را

ب هاین نکته متوجه ساخته و جلب دقت ایشان را در این موقع بنمائید و در خاتمه تأکید

می کنم که انجام این خدمت را از شما خواهان هستم و نیز لازم است به شما

خاطرنشان کنم که اسلحه مذکوره در فوق غیر از ااسی لاسحهت که از برلین باید

1

«. دریافت و حمل نمائید

ای ن مذاکرات ادامه یافت و به احتمال قریب به یقین ر ت ضا وان خاسنت با هماهنگی

لورین ، روسها را فریب دهد و آنان را نسبت به اهداف آتی خویش سرگردان . کند

رضاخان برای تحکی مپایه ها یخودکامگ ی خویش به دستگاه سرکوب نیاز داش ؛ا ی تن

دستگا ه هم قشون ب و.دانگلیسیها هم سالها بود نسبت به ضرورت استقرار کسانی مثل

رضاخان بر اریکه قدرت اعتقادی راسخ پیدا کرده ب. ب وندناب دراین لازم بود او را برای

رسیدن به اهداف خود یار ن یماین د. د ر این راستا بود که رضا،خناام نه زیر را برا ی

لورین ارسال کرد:

خدمت جناب مستطاب اجل عالی آقای سر پرسی لرن سفیر محترم دولت فخیمه

انگلیس دام اقباله، قربانت شوم .راجع به ترتیب حمل اسلحه و مهمات متعلق به

دولت ایران که قبل از جنگ از آلمان خریداری گردیده شرحی به وزارت جلیله

امور خارجه نوشته شده که من باب تسریع جریان امر سواد آن را برای اطلاع

مستطاب جنابً

خاطر محترم تلوا ایفاد میدارد .متمنی است در انجام این مقصود

عالی نیز از بذل مساعدت دریغ و مضایقه نفرمائید که با معاضدت مأمورین محترم

دولت فخیمه اسلحه فوق هرچه زودتر از طریق هندوستان به بوشهر حمل گردد .

2

ایام شوکت مستدام.

لورین پاسخ داد انگلستا ب نا حمل این سلاحها از راه ب ممبئخا یلفتی ندارد، اما حمل

ر د ل ح ه ا ر ن ی ا . داد ارائه هم را لازم حل راه البته و ؛ نیست ممکن فًعلا جدید اسلحه

نامه رضاخان به اسماعیلخان آمده اس ت:

1 .رضاخان به فرمانده قوای گیلان، 15 برج اسد (مرداد) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

2 .رضاخان به سرپرسی ل ورین، مورخه 5 حوت(اسفند) 1301 ، اسناد وزارت جنگ .

ص133

تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

سرهنگ اسماعیلخا ، ن راجع به حمل اسلحه با سفارت انگلیس مذاکرات به عمل

آمده میگوید شما به حمل اسلحه خریداری قبل از جنگ اکتفا نکرده در خیال خرید

و حمل اسلحه جدیدی میباشید، به واسطه عدم موافقت انگلیسیها حمل اسلحه

ل و سریعا حم جًدید

فعلا غیرممکن است، باید اسلحه قدیم راب دوا از راه هندوستان

1

سپس راجع به خرید اسلحه جدید و حمل آن از راه روسیه مخفیانه اقدام نمائی د.

انگلیس، رضاخان و دولت مشیرالدوله 135

دستور سرتیپ محمودخان انصار، یحاکم نظامی ته رااننج،ام گرف .تو یدو زن

1

یادشد ه را وسط روز در میدان توپخدانرهجوال کرد و دستور داد آنها را شلاق زنن د.

شایع بود دو ت ناز اعضای سفارت بریتان ییاعنی اسمارت ،د بیر شرقی و بریجمن، کاردار

سفارت ، شبانه قصد رفتن به منازل این دو را ان داد شکته توسط نظمیه دستگیر و همراه

با زنان یادشده به نظمیه برده شان دهد . ای ن سخن دروغ بود و اگر هم راست بود در نظر

ا فکار عمومی آن زمان اهمیتی ندا ش. ب ته واقع رضاخا ندرست در اولین هفتههای به

قدرت رسیدن مشیرالدولهمیخواس ت ژست ضدانگلیسی بگیرد تا حقایق نهفته د ر

پشت کودتا را مکتوم نگه دارد و افکار عمومی را منحرف . ایسا نزدژست ، دو نتیجه

فور ی به دست آو ر:دنخست اینکه طبق سناریوی لورین، رضاخان مردی مستقاللاراده

معرف ی شد که قادر است اسطوره قدرقدرتی بری تارنای اخرد کند و به این شکل جائی در

افکا ر عمومی بیاب ؛ د و دوم اینکه با کتک دنزدو زن مزبور در روز روشن و در معا لأم،

حمایت تودههای مذهبی را به دست آورد . در پشت این ماجرا دستهای مستر هاوارد هم

دیده م یشد که با اسمار تو بریجمن مخالفت م ینمود . سفارت انگلیس البته دو مأمور

یادشده را به لند ب نازگردانید، اما هدف اصلی به قول عبدالله مایست نوبفیود ک ه

رضاخان را سرکرده اصلی کودتا معرفی نمایند و و د مق خامات بریتانیا به رضاخان

2

دستور داد ه بود ن د چنین برخوردی با قضیاه یکه بالاتر آمد بنم ا.ی دکسانی که از ماهیت

ای ن قبیل اقدامات آگاه بودند، علیه رویه فو ق به انتقاد پرداختن؛ دمثل فرخی یزدک ی ه

رباعی هائی سرود و آن عم ل ر اهجو ک . رداما کسانی دیگر به نحوی از اقدامات

رضاخان تمجید کردند، حتی رجلی مثل بهار سرود:

سردار سپه شجاعتی بارز کرد با قدرت خود عزیز را عاج ز کرد

بگرف ت و کتک زد و فرستاد به خوار چشمش نزنی حقیقتا معجز کرد 3

ً

ب ه دنبال این احدثه د رسالگرد کودتا، یعنی سوم اسفند سال 1300 ،ب یانیهای به قول

بعین مضامین مقالات افراطی بعضی ز ا » ه تنظی م گردید که « عوامفریبانه و هوچیان » بهار

. 1 . حیات یحیی، ج 4، ص 284

. 492- 2 . شرح زندگانی من، صص 497

. 3 . محمدتقی بها ر: تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 2، (تهرا ن: امیرکبیر، 1363 )، ص 75

ص:135

136 تاریخ سیاسی ایران معاصر؛ بسترهای تأسیس سلطنت پهلوی

ط یاد شده « اثرات دوره انحطا » 1 بر ضد رجال مشروطخهواه بو د . د راین بیانیه از « جراید

ک،وردیهک سلسله الفاظ ب معنی ی را « مفهوم و معانی عقاید را از اغلب سلب » که

تأثیرات تدنی » ت د ر همان دو جمله نخست بار دیگر از «. قائم مقا م حقایق قرار داده اس »

سعادت » سخن به میان آمده، دوراهی که در آن اغراض فردی جای « و انحطا طد ر بعضی از جراید مرکزی پس از » ر اگرفته بو . د درد رضاخان این ب:ود « جماعت

یکسا ل تمام که از مدت کودتا گذشته تازه دیده شموی د که مسبب حقیقی کودتا را

2 رضاخان یا «. موضو ع مباحث خود قرار داده در اطراف آن مفرسقالئی م یکنند

کارگردانان اصلی کودتا بیم داشتند مبادا پرده اسرار زودتر از موعد برافتد، زیرا در آن

صورت نه کارگردانان اصلی باقی ممان یدند و نه مجری اوامر آنان یعنی .رضاخان

اشوند . « فلس فه ظهور کودت » رضاخان از مطبوعات انتقاد کرد کنهمیخواهن د وارد در

این لغات و تعابی بر ا دانشناچیز او منطبق نبود.به قول نویسنده این بیانیه که با امضای

رضاخان منتشر شده بود، ارباب جرائد به دنبال مسائل دیگری هستند در غیر صورتا ین

میگفت . البته رضاخان هرگز نمیتوانست حقایق را « حقایق را ب پ یرده آشکا ر » رضاخان

بگوید ، اما میتوانست بخشی از حقیقت و تنها بخشی از حقیقت را در معرض دید

آیا با حضور من » افکار عمومی قرار دهد و آنهم طرح تهدیدآمیز این سئوال ب و دکه

ت 3؟؟م؟ضحک طرح اینسئوال از « مسبب حقیقی کودتا را جستجو کردن مضحک نیس

سوی نویسنده بیانیه منسوب به رضاخابنو د. زیرا هدف آن مکتوم ن د گاهشتن راز کودتا

و شجاعتستان ی از مطبوعات بود تا جرأت نکنند دیگر از ماهیت کودتا س ش پکرنند و

سرنخ را تا کشف مافیای سیاسی- اقتصادی پشت این حادثه تاریخی ادامه دهند .

نویسنده بیانیه رضاخا نبرای اینکه سیدضیا ءرا هم تحقیر کرده باشد، از زبان سردار

سپه نوش ت:

بیجهت اشبتاه مکنید و از راه غلط مسبب کودتا را تجسس منمائید، با کمال افتخار

و شرف به شما میگویم که مسبب حقیقی کودتا منم و با رعایت تمام معنی این

اًم و از اقدامات خود راهی است که من پیموده

ابدا پشیمان نیستم . اگر علیالظاهر

. 1 .تاریخ مختصر احزا ب سیاسی ایران، ج 1، ص 185

. 2 . تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 185

3 . همان، علامتهای ؟ و ! از نویسنده بیانیه است .

ص:136