مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

تهران، خیابان ولی عصر (عج)، بالاتر از بزرگراه شهید چمران، شماره 2828

تلفن: 22666704

شرح اسم

زندگی نامه آیت الله سیدعلی حسینی خامنه ای

(1357 ش- 1318 ش)

ویراست جدید

هدایت الله بهبودی

تابستان 1391

شمارگان: 50000 نسخه

شابک: 0 -17 -5786 -600 -978

قیمت: 15000 تومان

کلیه حقوق ناشر و مؤلف محفوظ است

تهران: صندوق پستی 333 19615

info@ir-psri.com

www.psri.ir

ص:2

فلک 50 / آموزش مقدمات 52 / ورود به دنیای طلبگی 53 / نخستین منبر 53 نهضت ملی شدن نفت 55 / آشنایی با نواب صفوی 56

حوزه علمیه مشهد. 59

پایان مقدمات 59 / آغاز دوره سطح 60 / دنیای روشن 62 / شهادت نواب صفوی 63 / آغاز دوره خارج 64 / نخستین کنش سیاسی 65 / آموزش فلسفه 66 / تدریس 67 / گردش در جهان رُمان 68 / اقامت در جهان شعر 71 / سفر به عتبات 77

حوزه علمیه قم. 79

هجرت علمی 79 / موقعیت حوزه علمیه قم 80 / انتخاب استاد 81 حاج شیخ مرتضی حائری 81 / چراغ روشن علم 82 / در کنار فقه 83 هم مباحثه ها 84 / آموزش زبان معاصر عربی 85 / ادامه آموزش فلسفه 85 / پیک محبت 86 / شهریه آیت الله بروجردی 86 / سفره های طلبگی 88 / آبگوشت علی نقلی 89 / صبح بی صبحانه 89 / ظهر بی ناهار 91 / شهریه امام خمینی 92

آشنایی با امام خمینی.. 94

نخستین

دیدار 94 / استاد متفاوت 95 / استاد اخلاق 95 / دیدارهای غیررسمی 97

آغاز مبارزه 99

امام خمینی و سیاست 99 / ریشه های قیام 102 / سفر به تهران 105 / لغو تصویب نامه 105 / رفراندم لوایح شش گانه 108 / چهره تازه قم 109 / عید عزادار 110 / تهاجم به مدرسه فیضیه 112 / نتایج تهاجم به فیضیه 117 واکنش های امام خمینی 120 / چهل روز بعد 122 / زمینه سازی برای ماه محرم 122 حربه سربازی 123 / نهضت تکثیر اعلامیه 125

ص:4

زندان اول. 127

پیامی برای آیت الله میلانی 127 / سفر تبلیغی به بیرجند 129 / سخنرانی در مسجد مصلی 131 / سخنرانی در خانه سادسی 132 / سخنرانی در حسینیه راغبی 133/ دستگیری 134 / آزادی مشروط 136 / انتقال به مشهد 138 / شبی در کلانتری یک 140 / زندان لشکر 141 / در انتظار تیغ 142 / بیگاری 144 بازجویی 145 / آزادی از زندان لشکر 148 / دیدار با آیت الله میلانی 149 / دیدار با دوست فراری 151 / زدودن گرد رخوت 152

بازگشت به قم. 155

قم

در سکوت 155 / تشکیلات و سازمان دهی 156 / دیدار با آقای کمال وند 158 نشریه بعثت 160

زندان دوم. 162

در

آستانه ماه رمضان 162 / به سوی زاهدان 164 / در زاهدان 166 / شهر سوخته 167 / آخرین سخنرانی در مسجد جامع 168 / دستگیری 171 / در اتاق رئیس شهربانی 172 /

دومین بازخواست سیاسی 173 / در زندان گردان مستقل 175 انتقال به تهران 177 / در پادگان سلطنت آباد 178 / در زندان قزل قلعه 179 استوارهای قزل قلعه 186 / دیدار با امام 187 / دیدار با هم بندها 190 / ملاقات با خانواده هم بند ارمنی 190

بازگشت به مشهد. 192

چشمان پدر 192 / دیدار با امام در قم 193 / قم یا مشهد 194 / فضای سیاسی مشهد در سال 1343 195 / مواضع آیت الله میلانی 196 / مواضع آیت الله قمی 197 / میرزااحمد کفایی 198 / میرزاحسین سبزواری 198 / اکثریت بی طرف 198 / اقلیت دولتی 199 / طلاب حوزه علمیه مشهد 199 / منبری ها 200

ص:5

جلسه پایین خیابان 200 / حاج شیخ مجتبی قزوینی 201 / سفر به گرگان 203 دیداری دیگر 208 / دیدار با آقای حائری 209 / دارالتبلیغ اسلامی 210 / ازدواج 211 / تبعید امام 212 / قرار تحصن در مسجد گوهرشاد 213 / واکنش آیت الله میلانی 214 / دعوت از آقای میلانی برای هجرت به قم 215 / دیداری تلخ با آقای میلانی 216 / آغاز زندگی مشترک 216 / ... و فقر 217

فرزندان صُلبی و کتبی.. 219

جمع آوری

اطلاعات 219 / تدریس 221 / نخستین فرزند 222 / دومین مولود 223 انتشارات سپیده 226 / پی آمدهای کشف اساسنامه 228 / سیاحت ناتمام 230 نشست فراریان 231 / بازگشت پنهانی به مشهد 233 / زندگی مخفی در تهران 233

زندان سوم. 235

در

تعقیب مترجم 235 / نامه ای از نجف 238 / سخنرانی در کرج و تهران 239 دومین ترجمه 242 / سومین بازداشت 243 / سومین بازجویی 246 / نامه های بی جواب 253 / بازجویی در دادسرای نظامی 258 / ملاقات با مصطفی 263/ ادامه بازجویی 264 / صدای بلند یک نامه 269 / ترجمه در زندان 270 / گردش پرونده 271 / به دنبال سعید خامنه ای 273 / نخستین جلسه دادگاه 275 / دومین جلسه دادگاه 276 / رأی دادگاه نظامی 288 / دادگاه تجدیدنظر 290 / یوسف آینده 296

تنگنای زیستن، نوشتن و گفتن.. 298

پژوهشی در باب حوزه علمیه مشهد 298 / جیب های فقیر 300 / کوتاه ترین بازجویی 301 / رفیق قرآنی 301 / تلاش برای گرفتن گذرنامه 304 / آزمونی برای فعالیت های تشکیلاتی 304 / زلزله کاخک 305 / خمینی یا خامنه ای 308 / مراقبت ویژه 309 آغاز دوباره تفسیر 311 / بار دیگر سعید، سید خامنه ای 312 / سفر تبلیغی به تهران 313 / صلح امام حسن(ع) 315 / کارگاه ترجمه 316 / دبیرستان دخترانه 317

ص:6

رمضان

1389 (1348ش) 318 / نشید شادی 325 / منشور اسلامی 326 / محرم 1390 (1348ش) 329 / دهه دوم محرم 333 / صفر 1390 (1349ش) 335

جَست سیاسی.. 340

خروش در حوزه علمیه مشهد 340 / آغاز دستگیری ها 346 / ادامه تعقیب 350

زندان چهارم. 352

اقدام ناکام ساواک 352 / فرار برای ترجمه 353 / دستگیری 354 / رو در روی شیخان 355 / بازجویی نخست 357 / تلاش برای تبعید 366 / بازجویی دوم 368 / مرگ ناصر 383 / سومین بازجویی 385 / دستان خالی ساواک 389 گروهبان چای فروش 390 / اعتراض به عدم رسیدگی 391 / ادامه ترجمه در زندان 395 / به دنبال جرم 396 / رمضان 1390 (1349ش) 397 / نامه های دیگر 399 / مکاتبه سوزنی 403 / پیش محاکمه 404 / روز محاکمه 404 / روز آزادی 427 / پرهیز از روحانی سیاسی 427 / محرم 1391 (50-1349ش) 428 حسینیه ارشاد و... 432 / دیدار با سیداحمد خمینی 432

زندان پنجم. 434

سوغات یک جشن بزرگ 434 / پنجمین دستگیری 436 / هندوانه و عینک 440 ضمیمه خونین زندان جدید 440 / بازجویی پس از شکنجه 442 / بزم، با مزة ... 443 / رمضان 1391 (1350ش) 444 / برادران خامنه ای در زندان 445 / ریش محسود 446 / بازجویی دوم 447 / مقاومت موسوی 448 / آزادی مشروط 450 دادگاه تجدیدنظر 451

فلاتی میان دو زندان. 454

محروم از تبلیغ 454 / سخنرانی در حسینیه ارشاد 456 / دیدار با هاشمی 457

ص:7

ادامه جلسه های تفسیر 458 / واکنش به اعدام مجاهدین 458 / آقای شنبه 461 به یاد علامه امینی 463 / دیدار با آقای مطهری 464 / دیدار با آقای باهنر 466 رسیدن نام خامنه ای به کمیته مشترک 466 / روش ناکارآمد حوزه مشهد 466 تفسیر قرآن در مسجد امام حسن 468 / محرم 1393 (1351ش) 470 / فرستادن وجوهات 472 / ادامه تفسیر قرآن 472 / نامه آقای مطهری 476 / تعطیلی درس تفسیر 477 / ادامه پژوهش قرآنی 480 / تلاش برای تأسیس مدرسه علمیه 481 فعالیت های گریز از مشهد 484 / حلقه های جایگزین 485 / دیدار از تبعیدی طبس 486 / رمضان 1393 (1352ش) 488 / کمک مالی به طلبه ها 491 / رونق مسجد کرامت 492 / منع از سخنرانی 495 / تأسف آقای مطهری 496 / سفر پنهانی آقای طالقانی به مشهد 497 / آغاز درس عقاید 498 / در فقدان مدرک 498 / ره آورد مکتوب مسجد کرامت 502 / بار دیگر، مسجد امام حسن 502 توسعه مسجد امام حسن 505 / دست آویزی برای بازداشت 506 / ایام فاطمیه 1353 507 / فضائل سیاسی امام علی (ع) 507 / مجلس ختم آیت الله شاهرودی 509 / رمضان 1394 (1353ش) 510 / طرح کلی اندیشه اسلامی 512 / سفر به فردوس 513 / مسجد جاوید 514 / آخرین جلسه های تفسیر 516 / سفر به مازندران 517

زندان ششم. 519

مقدمات دستگیری ششم 519 / ششمین بازداشت 523 / انتقال به کمیته مشترک ضدخرابکاری 527 / آغاز بازجویی ها 528 / گروه خامنه ای 529 / تأسف دوباره مطهری 530 / آتش بیاری ساواک خراسان 531 / بازتاب بازداشت ششم 531 سگ مجسم 532 / بازجوی متخصص 534 / رخدادهای مهم مشهد 535

فرشته های مسجد بازار 536 / دوره بازگشت 537 / زبان مورس 537 / دزدی کره و مربا 538 / کمونیست های هم سلول 539 / نور و صدا 543 / دل نگران مادر 544 / خواب آزادی 544 / آخرین بازجویی 545 / روز آزادی 546

ص:8

فلاتی میان زندان و تبعید. 548

بازگشت

به مشهد 548 / روحانیان ممنوع الخروج 552 / در محاصره ساواک 553 سیل قوچان 553 / تجمع دوستان هم فکر 554 / در اندیشه مسلمانان لبنان 556

قاری قرآن و سوءاستفاده ساواک 556 / ارجاع وجوهات به آقای شیرازی 558 / سفر به تهران 559 / 15 خرداد 1356 561 / درگذشت دکتر شریعتی 562 / مهدی باکری در مشهد 564 / تعقیب و مراقبت 566 / آموزش زبان انگلیسی 567 درگذشت سیدمصطفی خمینی 567

تبعید. 570

چهلم سیدمصطفی خمینی 570 / پیشنهاد دستگیری آقای خامنه ای 571 / آخرین دستگیری 573 / اقامتگاه ژاندارمری 576 / در گناباد 577 / در ایرانشهر 578 مسافران جدید ایرانشهر 579 / خبرهای انقلاب 582 / مکاتبه با آیت الله صدوقی 582 / تبعیدی های تازه 588 / گسترش روابط مردمی 589 / احیاء مسجد آل الرسول 590 / مکاتبه با کمیته ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر 592 / پژو 404 595 / سیل ایرانشهر 597 / جابه جایی تبعیدشدگان 602 / دست یاری تا آخرین روز 603 / به طرف جیرفت 604 / در جیرفت 607 / از زبان جیرفتی ها 611 / پایان تبعید 612

تا پیروزی.. 614

در تهران 614 / مشهدی دیگر 615 / کلنگ بی دسته 619 / تأسیس سازمان جهادی 622 / محرم 1399 (1357ش) 623 / گفت وگو با آیت الله صدوقی 623 مدرسه نواب: کانون تظاهرات 624 / چاره ای برای سربازان فراری 625 / خطبه به نام امام خمینی 626 / بیمارستان امام رضا 629 / توطئه رویارویی مردم با نظامیان 633 / آخوند ساواکی 635 / کمک به اعتصاب کنندگان صنعت نفت 636 پایان تحصن 637 / مقصد، استانداری خراسان 638 / روز خونین دیگر 641

ص:9

سفر به پاریس؛ شاید 642 / زندگی پنهانی 643 / به سوی تهران 644 / شورای انقلاب 645 / تلاش برای ماندن بختیار 646 / سخنرانی در بهشت زهرا 648 تحصن در دانشگاه 650 / سخنرانی در دانشگاه 651 / بازگشت امام 652 مدرسه رفاه 655 / دلهره های بی پایان 656 / عاطفه های مواج 657 نخست وزیری بازرگان 658 / نیروی هوایی در مقر امام 661 / اساسنامه حزب جمهوری اسلامی 663 / خودنمایی کمونیست ها 665 / سجده بر آزادی 673

فهرست اعلام. 674

عکس ها 715

ص:10

نیفکند و این پژوهش با دیگر تحقیق های علمی، در روش، جملات، عبارات و تعبیرات همسان باشد. بر این باور هستیم که در این امر موفق بوده ایم.

گرچه اسناد استفاده شده قادر نیست تمامی زوایای پیدا و پنهان زندگی شخصی و مبارزاتی ایشان را روشن سازد، اما مصداق بیان «سرّی» است در «حدیث دیگران».

پژوهش درباره افراد و رویدادهایی که کنش گران آن در قید حیات هستند این امتیاز را دارد که به سرعت در بوته نقد و بررسی و تکمیل و تصحیح قرار گیرد. بی گمان مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی از هر نقد و نظر و بررسی درباره این اثر استقبال می کند.

زندگی نامه نویسی تفصیلی گرچه یکی از زیرشاخه های تاریخ نگاری به شمار می آید، اما استعداد بهره مندی از سلیقه های ادبی را نیز دارد؛ چنانکه هدایت الله بهبودی توانسته است سبک نگارش لطیف و جذاب خود را در خدمت یک پژوهش عالمانه و مستند قرار دهد؛ که امید است مقبول طبع اهل نظر افتد.

در خاتمه از تمامی افراد، مراکز و مؤسساتی که با ارائه اسناد، تصاویر و مطالب خود به کمک این اثر شتافتند تشکر می شود. سپاس ویژه از رئیس محترم مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ امتنان از دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری؛ و نهایت سپاس از مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات که با دست گشاده و تشکیل کارگروه ویژه، اسناد قابل توجهی را فراهم آوردند، یادکردنی است.

این مؤسسه درصدد است، گام بعدی را با تدوین زندگی نامه حضرت امام خمینی(ره) بردارد. ایدون باد!

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

ص:2

و سر دیگرش به بیرون جامعه می رسد. این رویارویی دو سر، در تاب و استعداد صاحب این قلم جای دارد؟ پاسخ آری... آری... دوستان، هر چند به تحریک وسوسه های نیمه خفته و بیدار می انجامید، اما قانع کننده نبود. خلوت های گاه گاه نیز نتوانست پاسخی وجدانی به دستم دهد. در وارسی صندوقچه شلوغ و به هم ریخته سه دهه بود و نمود کاری، چیزهایی پیدا می شد برای دست آویز کردن پذیرش این پیشنهاد؛ بعضی نو، برخی خاک گرفته، یا شکسته. اما در نگاه به تاقچه دل، در میان آن اندک چیده ها، چیزی به چشم خورد که هر چند پاسخ آن پرسش نبود، اما راه دل را برای گذراندن این پژوهش باز کرد؛ و آن حسی بود که در طول این سال ها، از مجاری نانوشته و ناگفته به من رسیده بود، و تندبادهای هر از گاه تدبیر مُدُن نتوانسته بود آن را از رَف ضمیرم بیندازد. به هر وجه از این حس که نظر می کنم، آن را آمیخته به دوستی می بینم.

2. این کتاب بر دو منبع اصلی تکیه زده است: اسناد، خاطرات.

الف. سندها از آنِ سه نهاد امنیتی، انتظامی و نظامی دوره پهلوی دوم، یعنی سازمان اطلاعات و امنیت کشور، شهربانی و ارتش است. نهاد امنیتی (ساواک) در پی 15 سال مراقبت، تعقیب، شنود، دستگیری و بازجویی، منشأ صدور بیشترین مدارک بوده است. شهربانی در نبود شعبه ساواک در برخی از شهرهای کوچک، که محل رفت و آمد «سوژه» بوده، و نیز به عنوان عامل اجرایی سازمان امنیت، با اختلاف زیاد در مرتبه دوم، و سازمان دادرسی ارتش شاهنشاهی که عهده دار محاکمه زندانیان سیاسی بود، در مرحله بعدی، اسنادی از خود به جا گذاشته اند. از آن جا که دو سازمان اخیر نسخه ای از اخبار، گزارش ها و مکاتبات مرتبط خود را به ساواک می فرستادند، مطالب اِسنادی در متن، به «اسناد ساواک» ارجاع داده شده است.

گفتنی است، گزارش های موجود از مأموران خبرچین در طول پانزده سال جاسوسی، آیینه تمام نمایی از فعالیت های سیاسی آیت الله خامنه ای نیست. نخست این که ایشان پس از سومین زندان، به شیوه ای رفتار می کرد که گزکی به دست گزمه های امنیتی ندهد و ردّ چشمگیری از ارتباطات و مناسبات سیاسی خود، به جا نگذارد. دوم این که مأموران مخفی، در کارهایی که سر درآوردن از آنها مستلزم سواد و آگاهی بوده است، نتوانسته اند گزارش های دقیقی ارائه دهند؛ از آن جمله است جلسه های تفسیر

ص:4

قرآن، نهج البلاغه و یا سخنرانی هایی که پیرامون معارف دین ایراد می شد. سوم اینکه نفوذ عناصر امنیتی به جلسه های خصوصی خانه او، جایی که مهم ترین نشست ها و جلسه های او برگزار می شد، کمتر با موفقیت همراه بود. اینها موجب می شود که اسناد ساواک را بازتاب همه تلاش های سیاسی ایشان ندانیم.

ب. تا جایی که دانسته شده، آیت الله خامنه ای غیر از یادکردهای کوتاه از زندگی خود که به مناسبت هایی بیان شده، خاطرات زندگی خود را سه بار بیان داشته است، که مرتبه اخیر آن همچنان ادامه دارد، یا به تازگی پایان یافته است. اما آن دو بار؛ نخست در زمان ریاست جمهوری خاطرات خود را به تفصیل برای مرکز اسناد انقلاب اسلامی بازگفت که سالها بعد، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی به نسخه ای از آن دست یافت. سیر زمانی این خاطرات از تولد تا 1343ش است. احتمال می رود دامنه گفته ها تا 1357ش کشیده شده باشد، که جست وجوها برای یافتن این بخش نتیجه ای در بر نداشت. بار دوم، در زمان رهبری، خاطرات خود را، دسته بندی شده، و در نسبت با یادکردهای پیشین، به اجمال و به زبان عربی برای دکتر محمدعلی آذرشب گفت، و احتمالاً پس از تنقیح، در شبکه مجازی قرار گرفت. آیت الله خامنه ای در این جا مبارزات خود را که به شش زندان و یک تبعید ختم شد، شرح داده، که به جهت جبران غیبت خاطرات فارسی از 1343 تا 1357 بسیار مغتنم است.

خودنگاشته هایی که حکایت از گذشته زندگی ایشان کند، به پاسخ هایی که در «برگه های بیوگرافی» یا بازجویی ها در پیش از انقلاب، و یا کوتاه نوشته ای که پس از انقلاب توسط حزب جمهوری اسلامی منتشر گردید، محدود می شود.

پ. منبع دیگری که کتاب از آن بهره مند شده، دیگر گفته ها و دیگر نوشته هایی است که در طول سالیان اخیر، به ویژه پس از رهبری آیت الله خامنه ای، توسط هم درسان، شاگردان، مبارزان هم صف و دوستان ایشان بیان شده که در منابع پرشمار و پراکنده پخش است. این دسته از منابع که در قالب خاطرات ارائه شده اند، کمتر مستند (همراهی با تاریخ وقوع، مکان و قراین) و بیشتر توصیف هستند. از این رو مجال بهره برداری علمی از آنها محدود شد.

3. ساختار کتاب، از جمله نگرانی های یقه گیر من بود. آیا می توانم شمایل خواستنی از این مستندات به دست دهم؟ البته در شرح وظایف تاریخ پژوهان چنین توصیه و توجهی

ص:5

یاد نشده است، اما کسی هم در همگامی درست نویسی و خوب نویسی ردیّه نداده است. من با دو مدرک غیر هم ذات روبرو بودم؛ یکی آکنده از ادبیاتی سخت و رسمی (نظامی – امنیتی) که می شود آن را به صدای دور تعبیر کرد، و دیگری سرشار از همراهی و صمیمیت که نوایی نزدیک و شنیدنی دارد. در کنار هم نشاندن این دو جنس صدا، بی آن که ضرباهنگ نگارش را پلکانی نکند و در سطحی هموار و موزون حرکت نماید، کار ساده ای نبود. و نشد، یا من نتوانستم. اول این که نخواستم مذمت دخالت در مستندات را به جان بخرم. دوم این که هدف اصلی از نگارش کتاب به دست دادن سندی تاریخی است؛ و اگر قرار بود کوشش و تمایلی به خوانش متن، سراسر کتاب را از خود آکنده کند، دست کم از عهده مدارک بخش اول ساخته نبود. سوم این که تقویم نگاری و وفاداری به سیر زمانی در زندگی نامه نویسی، دست نویسنده را از پرداخت های دلخواه بازمی دارد. چهارم این که امکان بسته بندی هر حادثه، که توان زیباسازی ساختار متن را فراهم می کند، به جهت نبود یا کمبود اطلاعات ممکن نشد. با این حال کوشیده ام با بخش بندی های کوتاه، خواننده را به ایستگاه های بیشتری بکشانم؛ مبادا خستگی به چشم و دلش راه یابد.

4. تصریح این موضوع چه بسا ضروری باشد که به خود اجازه ندادم پای قلم از محدودة اسناد و خاطرات فراتر رود و کفش دار ذهنیت و خیال باشد. اگر جابه جا از ارائه ارجاعات و ذکر پاورقی ها خودداری شده، از این رو بوده که حجم پانوشت ها، چهره صفحات را آزرده می کرد و شمار برگ های کتاب را بی جهت بالا می برد. پس، خواننده گرامی بداند که جوشش ذهن نویسنده صرف وفاداری به اسناد و خاطرات گشته، و گاه بر خلاف تمایل خویش، از تفسیر و تحلیل خودداری شده است.

5. این کتاب را نمی توان آیینه تمام قد زندگی آیت الله سیدعلی خامنه ای دانست؛ نه به این جهت که فقط یک دوره از تاریخ حیات ایشان (1357ش-1318ش) را دربر می گیرد؛ از این منظر که رسیدن به حقیقت در پژوهش های تاریخی همواره در حد تلاش پژوهشگر باقی می ماند و دست کوشنده او نمی تواند همه مرزهای کشیده شده بر علت و معلول یک زندگی را لمس کند. به عبارت دیگر، رسیدن به عین واقع، بی شباهت به آرزوی دست یابی به کیمیا نیست، اما همین میل، عامل اصلی گام نهادن محققان در راه تتبعات تاریخی است. پس این کتاب طرحی است از مهم ترین وقایع

ص:6

زندگی آیت الله خامنه ای، گزارشی از فراز و فرود حوادث حیات مبارزاتی ایشان؛ و به قول اهل منطق، شرح اسم.

6. این کتاب وام دار کوشش های پنهان و سر به مهر فراوانی است که آوردن نام برخی از یاران، کمترین سپاس را در حق ایشان ادا تواند کرد؛ هر چند برخی، اجازه یادکرد نام خود را در این یادداشت ندادند و بر گمنامی خود پای فشردند:

- آقای براتعلی طبرزدی معاون پژوهشی مؤسسه. دانش و دقت او در بازخوانی کتاب، تذکرات مهمی در پی داشت که از برخی خبط و خطاها پیش گیری، و نیز به اتقان و اغناء برخی مطالب منجر گردید. آلبوم پایانی کتاب دست آورد اوست.

- حجت الاسلام منصور غفوری. وی تمام منابع چاپ شده ای که اشاره یا اشاراتی به زندگی آیت الله خامنه ای داشتند، گردآوری، دسته بندی و برگه نویسی کرد. و نیز تمام اسناد موجود را پس از موضوع بندی در کنار دیگر یافته ها، آماده بهره برداری نمود.

- آقای مجتبی سلطانی. یادآوری های مصلحانه و تشویق هایش به حزم نویسی، همراه با نشان دادن برخی اغلاط نهفته در دل رخدادها، می تواند از شماتت های پس از انتشار بکاهد.

- آقای علی اکبر رنجبر کرمانی. ویرایش کتاب به عهده ایشان بود. هر چند سلیقه نگارشی نویسنده با پسندهای ادبی ایشان تفاوت داشت، اما بسیاری از نکته های تاب خورده متن با تراز ویرایش وی درست شد.

- خانم لیلا قدیانی. چرک نویس پاکنویس نشده کتاب شاهد صبر، مهارت و حوصله این بانوی حروفچین و صفحه آرا است.

- خانم سیما موسی پور. بازخوانی، مقابله و غلط گیری کتاب یک طرف، پرداخت بهای مجال کاری ای که وی (همسرم) در سه دهه زندگی مشترک برایم فراهم کرده، فقط از عهده حضرت باری برخواهد آمد.

زمستان 1390

ص:7

3. وقایع: در اندک مواردی، اشتباه منابع، هر چند دست اول، به مؤلف نیز سرایت کرد. شمار سفرهای حج آیت الله میردامادی (پدربزرگ مادری)، چهارده سفر نوشته شده بود که چهار سفر حج درست است. و یا ره سپاری آیت الله سیدجواد خامنه ای (پدر) از نجف به مشهد، پس از تحصیلات تکمیلی، بدون توقف در تبریز بوده است، که در متن اول با اقامت کوتاه مدت در تبریز یاد شده بود.

4. زمان: بازداشت ایشان در زندان قزل قلعه (بهمن 1342)، به علت عدم دقت در تطبیق نهایی 1343ش آمده بود. و یا، در تذکرات تکمیلی روشن شد که دیدار با آیت الله شریعتمداری و گفت وگو راجع به دارالتبلیغ اسلامی در زمانی غیر از آن چه که در متن آمده بود، رخ داده؛ و یا، گسترش مسجد امام حسن در مشهد، پیش تر از زمان یادشده در کتاب بوده است.

5. اغلاط اسنادی: چند واژه در سندها غلط درج شده بود؛ مثل «تعبیرات» که «تعبیر است» آمده بود.

6. استنباط نادرست: در چند مورد به دلیل فقد اطلاعات استنباط نویسنده اشتباه بود؛ همچون نخواندن لایحه دفاعیه در محاکمه سال 1346ش، که خوانده شده بود. و یا اقامت در منزل آیت الله تهامی در بیرجند، به سال 1342ش درست نبود. اسکان ایشان در مدرسه علمیه آن شهر بود.

7. در سه مورد خاطرات کوتاهی به یادکردهای موجود افزوده شد.

8. هر چند نویسنده در هنگام استفاده از اسناد به حفظ عرض و آبروی افراد وفادار بود، اما چند نکته نیز به ملاحظه های پیشین اضافه گردید.

9. چگونگی تألیف و چاپ کتاب «گفتاری در باب صبر» که در سال 1354ش به طبع رسید، به دلیل نبود اطلاعات از قلم افتاده بود که افزوده شد.

10. نکته گفتنی، تعدیل برخی تعابیر توسط صاحب ترجمه درباره خود و تصحیح تعابیر دیگر در مورد استادان خویش بود. ایشان از هر آن چه که نمایانگر بزرگ نمایی خود بود پرهیز دادند و نسبت به کاربرد واژه های مرسوم که نشانگر حفظ شأن بزرگان علم بود تأکید ورزیدند.

مجموعه تصحیحات یادشده، موجب می شود که ویراست دوم کتاب را به جهت استناد و اتقان، برتر از نسخه اول بدانیم.

تیرماه 1391

ص:9

خامنه ای، دوران کودکی را در خامنه بالید و برای تحصیل راهی تبریز شد. شهر تبریز در آن دوره شاهد حضور فقهایی از شاگردان شیخ محمدحسن نجفی اصفهانی مشهور به صاحب جواهر و شیخ مرتضی شوشتری انصاری بود. پس از کسب علوم مقدماتی، در حدود 1290ق برای تکمیل تحصیلات خود به نجف اشرف رفت و فقه و اصول را نزد علمایی چون سیدحسین کوه کمره ای و ملامحمدفاضل ایروانی آموخت. چندی بعد به مرحله ای رسید که کتب فقهی چون ریاض المسائل سیدعلی طباطبایی و مکاسب شیخ انصاری را تدریس می کرد و گروهی از طلاب تبریزی این دو کتاب را نزد سیدحسین آموختند. وی به تألیف کتاب هایی در فقه و اصول، از جمله به نگارش تعلیقاتی بر دو کتاب یادشده پرداخت.(1) آیت الله سیدحسین خامنه ای علوم معقول را نزد فیلسوف نامی آن زمان، میرزاباقر شکی، فراگرفت و حدود 1315ق به آذربایجان بازگشت. شاگردانی که درس آموختة او در نجف اشرف بودند و به مراتب علمی او آگاهی داشتند، وی را به اقامت در تبریز واداشتند.(2) آیت الله سیدحسین خامنه ای در محله خیابان، کوچه قره باغی ها (قره باغ لر کوچه سی) ساکن شد و به زودی در میان محافل علمی و مردم تبریز وجاهت و اعتبار یافت. وی از همان ابتدا به خواست معاریف شهر، امامت جماعت مسجد جامع را که کنار مدرسه علوم دینی طالبیه قرار داشت، به عهده گرفت و به سیدحسین پیشنماز نیز شهرت یافت.(3)

آیت الله سیدحسین خامنه ای در شمار روحانیان آزاداندیش و طرفدار مشروطه آذربایجان بود. او که در اجداد دورش با میرزاابوالقاسم قائم مقام فراهانی اشتراک نسب داشت، مردم را به پاسداری و پیشبرد این نهضت تشویق می کرد. شیخ محمد خیابانی دختر سیدحسین خامنه ای را به همسری گرفت و گاه در مسجد جامع به جای پدرزنش اقامه نماز می کرد.(4) همچنین میرزااسماعیل نوبری از همقطاران نزدیک شیخ محمد خیابانی که هر دو نمایندگان تبریز در دومین دورة مجلس شورای ملی بودند، همسر نوة آیت الله سیدحسین خامنه ای بود.

ص:11

آیت الله سیدحسین خامنه ای مردی بافضیلت، نیکوسرشت، بی اعتنا به دنیا و صاحب نفوذ اجتماعی و احترام میان مردم بود.

وی به سال 1325ق، اندکی پس از استقرار مشروطیت فرمان یافت و پیکرش بنابر وصیت خویش، به نجف اشرف منتقل گردید و در وادی السلام دفن شد.(1)

آیت الله سیدحسین خامنه ای دارای هفت فرزند بود که یکی از آنان سیدمحمد، معروف به پیغمبر(2)، و دیگری سیدجواد، پدر آیت الله سیدعلی خامنه ای است. فرزند دیگر او میرمهدی(3) نام داشت.

میرداماد، صاحب قبسات، صراط المستقیم، سدرة المنتهی و ...، و علامه میرمحمد اشرف، مؤلف فضایل السادات، اشرف المناقب، علاقة التجرید (شرح فارسی تجرید الاعتقاد) و...

سیدهاشم دو ساله بود که پدرش را از دست داد و با سرپرستی مادرش بزرگ شد. وی تحصیلات خود را با آموزش علوم دینی آغاز کرد. پس از گذراندن مقدمات و دوره سطح، نزد آیات عظام آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی، میرزامحمدتقی شیرازی و محمدحسین نایینی دانش آموخت و به درجه اجتهاد رسید. همچنین از افادات علمی و اخلاقی عالمان وارسته ای چون آقاسیدمرتضی کشمیری بهره مند گردید.(1)

وی در نجف اشرف با بی بی سکینه ازدواج کرد و چندی بعد به مشهد مقدس آمد و با اقامت در این شهر به ارشاد مردم، تفسیر قرآن کریم و تألیف کتاب روی آورد.(2) سیدهاشم در یکی از شبستان های مسجد گوهرشاد، که رفته رفته به نام خودش شهرت یافت، آیه های قرآن را تفسیر می کرد که با استقبال گروهی از طلاب، فضلاء و علاقه مندان روبه رو شد. مبنای تفسیر او مجمع البیان، نگاشته شیخ طبرسی بود.

برخی منابع درباره حاج سیدهاشم نوشته اند که فردی روشن ضمیر و آزاد از تعصبات خشک بود و با معیارهای عقلی و شرعی رفتار می کرد؛ در کارهایی که دلیل و منطق نداشت قدم نمی گذاشت؛ در ابراز مخالفت با خرافات کم نظیر بود؛ با هیاهو و جنجال بی جهت و داد و فریاد موافق نبود؛ اصرار داشت صداها در فرستادن صلوات بیش از اندازه بلند نشود، و شواهدی قرآنی و روایی بر این موضوع ارائه می نمود. او می گفت خداوند به شما نزدیک است و لازم نیست هنگام دعا فریاد بزنید.(3)

حاج سیدهاشم را اهل دل، صاحب نفس و نفوذ کلام توصیف کرده اند، با وجود این وی از رخدادهای اجتماعی و سیاسی جامعه کنار نبود. او از جمله دستگیرشدگان، زندانیان و تبعیدرفته های پس از حادثه خونین مسجد گوهرشاد (تیر 1314) بود. نام تعدادی از علمای بازداشت شده چنین است: شیخ ولی نجات، بحرالعلوم، دست غیب، حاج محقق، حاج شیخ هاشم قزوینی، شیخ آقابزرگ شاهرودی (معروف به اشرفی)، کاتب الخاقان، سیدیونس اردبیلی، سیدعبدالله شیرازی، سیدزین العابدین سیستانی، سیدمحمدحسین

ص:13

حسینی، نواب احتشام رضوی، میرزامحمد آقازاده، سیدعلی اکبر خویی، شیخ علی اکبر آشتیانی، و سیدهاشم نجف آبادی.(1)

حاج سیدهاشم به تهران منتقل شد و در آنجا زندانی گردید. تبعیدگاه او را شهر سمنان تعیین کردند. وی چند سال در آنجا ماند و مدتی هم در شهرری، در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) به حال تبعید زندگی کرد. در هر دو شهر تفسیر قرآن می گفت. حاج سیدهاشم در 1320ش به مشهد بازگشت و خدمات علمی و اجتماعی خود را پی گرفت.(2)

تنها کتاب طبع شده از آیت الله حاج سیدهاشم نجف آبادی میردامادی خلاصة البیان فی تفسیرالقرآن به زبان فارسی است. جلد اول این تفسیر چهار جلدی در 1339ش توسط انتشارات آخوندی چاپ شد. از تألیفات چاپ نشده وی می توان از رساله ای در رجعت برحسب آیات و روایات، ترجمه کتاب سیف الامه و برهان الملة مرحوم نراقی، جزواتی در علم اخلاق و معارف اهل بیت، شرح حال عالمان بزرگ که به حضور حضرت حجت(عج) رسیده اند، و تقریرات مرحوم نایینی نام برد.(3)

آیت الله حاج سیدهاشم نجف آبادی میردامادی چهار بار به حج مشرف شد. خدیجه میردامادی، تنها دخترش از همسر اول، مادر آیت الله سیدعلی خامنه ای است. همسر اول او در جوانی درگذشت. ازدواج دوم او با دختر ملاعبدالله واعظ تبریزی بود که از وی صاحب چهار پسر و چهار دختر شد.

نیای مادری آیت الله خامنه ای، 22 آذر 1339/23 جمادی الثانی 1380 بر اثر بیماری قلبی دارفانی را وداع گفت و پیکرش در دارالسرور حرم مطهر حضرت رضا(ع) دفن گردید. در تشییع جنازه اش، بسیاری از مردم مشهد و علاقه مندان شرکت کردند و تا چند هفته مراسم بزرگداشت وی در محله های گوناگون شهر برپا بود.

سه ساله بود که در بازگشت خانواده به آذربایجان، به تبریز آمد. دوران نوجوانی را در جریان رخدادهای نهضت مشروطه گذراند. جنگ های محله امیرخیز، شهادت ثقة الاسلام و جنازه به دار کشیده او در روز عاشورا، سخنرانی های پرشور و بلند شوهرخواهر خود، شیخ محمد خیابانی را که گاه تا چهار ساعت ادامه می یافت، از نزدیک دید.

با درگذشت پدر (1325ق) دوره ای را با درد یتیمی سپری کرد.

وی علوم مقدماتی را در مدرسه های آن زمان تبریز خواند و در 1336ق، یعنی در 23 سالگی راهی مشهد مقدس شد. «برای من همیشه نقل می کرد که من وقتی آمدم مشهد، دیدم اگر زندگی اینجا است، ما در تبریز عمرمان را بیهوده می گذرانیم.»

حدود 9 ماه در مشهد توقف کرد و با این قصد که از مادرش اجازه اقامت گرفته، به مشهد بازگردد و تحصیلات علوم دینی را ادامه دهد، به تبریز بازگشت. وقتی رسید، مادر از دنیا رفته بود. اندوه درگذشت مادر، بر شمار غم های نهفته در دل او افزود و برایش گران آمد. اگر فراق پدر در دنیای کودکی او هضم شد، نبود مادر، جهان جوانی او را سخت اندوهگین کرد. حال، کسی نبود که برای بازگشت به مشهد و شروع زندگی طلبگی، اجازه و اشاره اش لازم نماید. «پدرم می گفت با همه احترام و علاقه ای که به مادرم داشتم... دیگر مانعی در سر راه رفتن به مشهد نبود. [از این بابت] خوشحال بودم.»(1)

گفته می شود در این زمان شاهراه (جاده تهران به مشهد) ناامن بود و راهزن های منطقه استرآباد مدام در تاخت وتاز به این جاده بودند. در چنین مواقعی کاروانها تا برقراری امنیت و تأمین جانی از تردد در شاهراه خودداری می کردند. سیدجواد به بادکوبه رفت و از طریق بحر خزر راهی عشق آباد شد و از آن صوب به خراسان رسید.(2)

وی در مشهد نزد آقایان حاج سیدحسین قمی، میرزامحمد آیت الله زاده خراسانی، حاج فاضل خراسانی(3) و میرزامهدی اصفهانی تلمذ کرد.

سیدجواد واپسین سال های دوره قاجار را در مشهد گذراند و لابد دگرگونی های

ص:15

سیاسی مملکت را که امواج آن به شهرهای بزرگ ایران، از جمله مشهد، می رسید،

مشاهده کرد. کودتای 1299ش؛ قیام کلنل محمدتقی خان پسیان؛ تشکیل قشون و اعزام امیرلشکران شرق به مشهد؛ تصدی تولیت آستان قدس رضوی توسط نظامیان؛ حضور آیت الله محمدمهدی خالصی پس از تبعید به حجاز توسط انگلیس، ورود به ایران و اقامت در مشهد؛ تبعید مخالفان دولت توسط رضاخانِ رئیس الوزراء به خراسان پس از قتل ایمبری، کنسول آمریکا در تهران؛ اعتراضات طلاب مدرسه پریزاد به توقیف موقوفات مدرسه توسط امیرلشکر حسین خزاعی؛ حضور حاج شیخ محمد خالصی زاده پس از تبعید از تهران در مشهد؛ تحصن رشیدالممالک خلخالی در آستان قدس؛ فعالیت های سیاسی و فرهنگی سرکنسولگری های انگلیس، شوروی و ترکیه در مشهد؛ پرده هایی که توسط نظامیان برای نمایش جمهوری خواهی آویخته شد و پس از شکست آن، پایین کشیده شد؛ فعالیت های تبشیری هیأت های مذهبی آمریکا در مشهد؛ و بالاخره به سلطنت رسیدن رضاخان، از رخدادهایی بود که مشهد در این سالها ناظر آن بود.

سیدجواد در 1345ق و در نخستین سال از سلطنت رضاشاه، راه نجف اشرف پیش گرفت تا اندوخته های علمی خود را کامل کند. وی سفر شش ساله خود را به بین النهرین آغاز کرد. در حوزه علمیه نجف از درس آیات عظام محمدحسین نایینی، آقاضیاء عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی بهره برد، و غیر از سه عالم یادشده، از آقاشیخ محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی) هم اجازه گرفت.(1)

آیت الله سیدجواد خامنه ای پس از شش سال اقامت تحصیلی در نجف (حدود 1311ش) در بازگشت به ایران، راه به سوی مشهد گشود.

در آستانه چهارمین دهه زندگی خود بود که با ضایعه مرگ همسر، که سه فرزند دختر از او به یادگار داشت (علویه، بتول، فاطمه سلطان) روبرو شد. پس از آلام دوره نوجوانی که با فقدان پدر و مادر توأم شد، این سومین تجربه تلخ تنهایی سیدجواد بود. دومین ازدواج وی با بانو خدیجه میردامادی، دختر آیت الله حاج سیدهاشم نجف آبادی میردامادی، عالم مشهور مشهد بود.

آیت الله سیدجواد خامنه ای در مشهد، به عنوان یک مجتهد و عالمی صاحب نظر، به

ص:16

تشکیل حوزه تدریس اقدام نکرد. وی شاگردان خصوصی و گاه موقت داشت که غیر از

فرزندان، می توان از حاج میرزانصرالله شبستری، از روحانیان تبریز و حاج میرزاحسین عبایی، از علمای مشهد یاد کرد.(1) وی امامت جماعت را در مسجد صدیقی ها یا مسجد ترک ها (آذربایجانی ها) که در میانه بازار سرشور قرار داشت، به عهده گرفت و تا حدود چهل سال بعد که این مسجد معروف در طرح توسعه حرم رضوی تخریب شد، به مداومت آن همت گماشت. او در ماه های مبارک رمضان، پس از اقامه نماز منبر می رفت و برای نمازگزاران سخن می راند. این سخنرانی ها جنبه اخلاقی داشت. آیت الله سیدجواد خامنه ای سالهای مدید نیز پس از نماز مغرب و عشا بر بالای منبر، معارف دین را برای حاضران تبیین می کرد. وی مباحث توحید و معاد را از کفایة الموحدین(2) که کتاب مورد علاقه اش بود، برای حاضران بیان می نمود. پس از تخریب مسجد آذربایجانی ها دیگر به امامت جماعت از خانه بیرون نرفت. «بعدها از یکی دو مسجد دیگر آمدند و درخواست کردند که ایشان بروند [برای اقامه] نماز. قبول نکردند... [اما] مسجدی بود نزدیک منزل ما [مسجد امام حسن(ع)] که خود من نماز می خواندم. [دستگاه امنیتی] نماز مرا ممنوع کرده بود. [در سال 1354ش] آمدند اصرار کردند و ایشان را [برای اقامه یک] وعده نماز می بردند.»(3)

نماز صبح را در یکی از شبستان های مسجد گوهرشاد اقامه می کرد. این همان شبستانی است که آیت الله سیدمحمدهادی میلانی و پیش از او حاج شیخ حبیب الله گلپایگانی نماز مغرب و عشاء را در آن می خواندند. آیت الله سیدجواد خامنه ای نماز صبح را با اندکی تأخیر و نیز با تأنی می خواند؛ از این رو مأمومین خاص داشت.(4) وی مقید به تشرف به حرم رضوی و زیارت امام رضا(ع) بود. این آداب، حتی هنگامی که

ص:17

مبتلا به بیماری چشم شد و مدتی دچار نابینایی گردید، با کمک پسرانش ادامه داشت.(1) معالجات بعدی توانست یک چشم وی را بینا نگه دارد.

نزدیکان حاج سیدجواد گفته اند که او متهجد بود و ساعاتی از شب را به راز و نیاز با پروردگار سپری می کرد. حدود دو ساعت پیش از اذان صبح، از خواب برمی خاست و نماز شب را با حوصله تمام به جا می آورد و پیش از اذان برای اقامه جماعت راهی مسجد گوهرشاد می شد.(2)

وی بسیار ساده زیست، قانع و زاهد بود و دلبستگی دنیوی نداشت. همسرش می دید که معیشت او در مقایسه با دیگر پیش نمازهای نامی مشهد، ساده ترین است. زندگی محقرانه او در خانه ای کوچک و در محله فقیرنشین می گذشت. اگر میزبان کسی برای تدریس یا گپ و گفت بود، اهل خانه، آن زمان را در تک اتاق طبقه زیرین خانه سپری می کردند. این وضع تا هنگامی که برخی از علاقه مندان وی زمینی را کنار این خانه خریده، به آن اضافه کردند، ادامه داشت.

به نظر می رسد تن دادن به این نوع زندگی، نه از سر اجبار، بلکه یک انتخاب بود و چون همسر او نیز به این گزینش شیوه زندگی احترام می گذاشت، در فرزندان نیز روحیه منفی پدید نمی آورد. او برای تأمین معاش یا رفع گرفتاری های طبیعی به کسی مراجعه نمی کرد. ارتباطات او محدود بود و هرگز برای گشایش زندگی، تن به گسترش مناسبات خود با دیگران نداد.

حاج سیدجواد دوستانی اندک، اما مَحْرَم داشت و بیشتر معاشرتش با آنان بود. اینها یا هم دوره ایها و رفقای حوزه علمیه نجف بودند، یا از همشهریان قدیمی و یا دوستانی که در طول زمان با وی حریم مشترک پیدا کرده بودند. حاج میرزاحبیب ملکی تبریزی از شاگردان آخوند خراسانی از دوستان صمیمی او بود. آنها معمولاً هفته ای دو بار یکدیگر را ملاقات می کردند. از دیگر رفقای او می توان از حاج شیخ غلامحسین تبریزی، آیات سیدعلی اکبر خویی، سیدمحمدهادی میلانی و آقایان سیدعلی علم الهدی، سیدجلیل حسینی و غلامحسین بادکوبه ای یاد کرد. اینان هر پنج شنبه گرد هم می آمدند و طبعاً بیشتر وقت شان را به مباحث علمی و گاه مرور رخدادهای اجتماعی و سیاسی

ص:18

می گذراندند.(1) این نشست های هفتگی هر پنج شنبه در خانه حاج سیدجواد برگزار می شد. محمدمهدی عبدخدایی، فرزند حاج شیخ غلامحسین تبریزی می گوید که اینان هفته ای سه بار دور هم جمع می شدند و هر بار یک موضوع علمی را به مباحثه می گذاشتند. این جلسه ها معروف به جلسات کمپانی بود.(2)

آیت الله سیدجواد خامنه ای را نمی توان مرد سیاست و مبارزه- به مفهومی که امروز تصور می شود- نامید. وی پا به این عرصه نگذاشت و ادعای آن را هم بر زبان نراند؛ حتی با شیوه ای که پسرانش وارد مبارزه سیاسی با نظام شاهنشاهی شدند، موافقتی نشان نداد. با وجود این فاصله خود را با عوامل حکومتی حفظ کرد و روی خوش به رژیم پهلوی نشان نداد؛ چرا که «ایشان دیدشان مثل اغلب علمای شیعه امامیه، دید بغض و نفرت نسبت به دستگاه بود؛ به خصوص که ایشان دوران پهلوی را هم دیده بودند و گذرانده بودند و آن سختی ها را چشیده بودند. یک لحظه ایشان برای دستگاه های گذشته مفید واقع نشد و هرگز در هیچ جلسه ای، در هیچ دعوت عمومی، در هیچ دعوت خصوصی... ایشان شرکت نکرد؛ حتی مراسم موزه آستان قدس رضوی... سالن تشریفات موزه جایی بود که اعیاد، از علمای مشهد دعوت می کردند و بسیاری از موجهین و علماء می رفتند ...تنها کسی که (با یکی دو سه عالم دیگر) هرگز در این مراسم شرکت نکرد، پدر من بود.»(3)

تلاش مقامات رسمی مشهد برای بهره گیری از چهره موجه او به نفع حکومت موفق نبود.

حاج سیدجواد، امام خمینی را از نزدیک دیده و با ایشان آشنا شده بود؛ بلکه می توان گفت او با حاج آقا روح الله رفاقت داشت. آشنایی آنها [احتمالاً] به اوایل دهه چهل قمری، یعنی پیش از سفر علمی حاج سیدجواد به نجف، می رسد. آقای خمینی در یکی از سفرهای زیارتی خود به مشهد، میهمان حاج شیخ علی اکبر نوغانی بود. آقای نوغانی مقدمات دیدار آن دو را فراهم کرد و حاج سیدجواد به همراه حاج سیدهاشم، پدرزن خود، به دیدن حاج آقا روح الله رفتند. آقای خمینی نامه ای از میرزاابوالفضل نجم آبادی، از علمای تهران و دوستان صمیمی و نزدیک حاج سیدجواد، همراه داشت. آقای نجم آبادی در مراسله خود از حاج آقا روح الله تمجید کرده بود. «پدرم می گفت... نامه را

ص:19

که خواندم، دیدم خیلی آقای محترم و عزیز و خوبی است. با ایشان دوست شدیم و دیدنشان رفتم. دعوت کردم از ایشان؛ منزل مان [آمدند.] ... قم که بودم، هر وقت خدمت امام می رسیدم در منزل ایشان، احوال پدر را می پرسیدند. یکی دو باری که پدرم قم آمدند با آقای خمینی ملاقات کردند.»(1)

جذابیت، منش، متانت و سلوک امام خمینی همواره در یاد و ضمیر حاج سیدجواد، باقی بود و از آن یاد می کرد.

با آغاز نهضت امام خمینی و ورود پسران حاج سیدجواد به صحنه مبارزه با حکومت پهلوی، خانواده خامنه ای در مشهد، تحت مراقبت و گاه فشار قرار گرفت. حضور هر از گاه مأموران امنیتی در محیط خانه برای دستگیری فرزندان یا تفتیش خانه، پناه دادن به روحانیان سیاسی فرار کرده از دیگر شهرها، فعالیت های پنهانی در نشر کتاب و اعلامیه، امضاء برخی از اعلامیه های ضدحکومتی و... همگی با اعتدال و صبر آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای روبه رو می شد. در اوایل دهه چهل در اعلامیه هایی که علمای مشهد علیه دستگاه حکومتی امضاء می کردند، نام وی نیز دیده می شد. پس از تبعید امام خمینی در 1343ش به ترکیه، وی در شمار پیش نمازانی بود که اقامه نماز جماعت را برای مدتی تعطیل کرد و به مسجد نرفت. این مبارزه منفی، به آگاهی مردم از رخدادهای سیاسی می انجامید. تعطیلی نماز در مسجد صدیقی ها، چه بسا بیش از اعتراض دیگر مسجدها در نظر اهالی نشست و مؤثر افتاد. «در اجتماعاتی که علماء شرکت می کردند، حاضر می شد. گاهی هم به من که کارگردان آن اجتماعات در مشهد... بودم... می گفتند که تو عوض من آنجا رأی بده و بگو که من هستم و موافقم.»(2)

گاه سه پسر او، همزمان، پشت میله زندان ها بسر می بردند. در نیمه دهه چهل رفت و آمد اجباری سیدعلی خامنه ای به شهربانی و ساواک فزونی گرفت. از این رو ساواک از دی ماه 1345ش به دنبال تهیه «بیوگرافی ملصق به عکس» آیت الله سیدجواد خامنه ای بود و از شهربانی خراسان خواست این کار را انجام دهد.(3) مأمور شهربانی پس از مراجعه به حاج سیدجواد، دستش را بوسیده، از او می خواهد با دو قطعه عکس به

ص:20

اطلاعات شهربانی بیاید، اما پاسخی که دریافت می دارد این است که «مرا به شهربانی کاری نیست و من با شهربانی سر [و] کاری ندارم.»

وقتی مأمور دوباره تقاضا می کند و می گوید که باید برگه مشخصات خود را پر کنید، و اگر ممکن نیست «اجازه فرمایید بنده از ریاست محترم اطلاعات خواهش نمایم که آن برگ را بیاورم منزل، خود حضرت عالی پر نمایید» با این پاسخ او روبرو می شود که «ابداً ورقه را نیاورید که فایده ای ندارد.» این درخواست ساواک تا حدود چهار سال بعد به عهده تعویق افتاد تا این که حاج سیدجواد تهدید شد «در صورتی که از تنظیم بیوگرافی و تقدیم عکس خودداری نماید قهراً برای وی عواقب ناراحت کننده ای دارد و برای رفع هرگونه مزاحمت و ناراحتی شایسته است به دستورات مأمورین دولت و مقررات کشور توجه» نماید و در صورت خودداری به ساواک احضار خواهد شد.(1) این تهدیدها مؤثر افتاد و آیت الله سیدجواد خامنه ای با بی حوصلگی به 19 سئوال از 22 سئوال برگه مشخصات، در حد یک، دو یا سه کلمه، و گاه جمله ای کوتاه، پاسخ داد.

بی اعتنایی وی و دیگر روحانیان منتقد به آن چه که در حکومت پهلوی «مراسم ملی» (تولد شاه، پدر، پسرش، سالروز کودتای 28 مرداد 1332، روز نجات آذربایجان در 21 آذر 1325، تاج گذاری، اصلاحات ارضی و هر آنچه که مربوط به خاندان پهلوی می شد) نام گرفته بود، موجب شد که ارتشبد نعمت الله نصیری، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در نامه ای «خیلی محرمانه» به سازمان اوقاف بنویسد که 19 تن از روحانیان مشهد با وجود استفاده از امکانات اوقاف در مراسم ملی شرکت نمی کنند؛ حتی از شرکت برخی از روحانیان دیگر نیز جلوگیری می نمایند و در محافل و مجامع خصوصی از دولت و مملکت انتقاد می کنند. آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای در شمار این روحانیون بود.(2) ساواک خراسان این گزارش را به مرکز فرستاده بود، چون بیم داشت رفتار این گروه از روحانیان در وضعیت برخی «روحانیونی که در جهت خواسته های ساواک گام برمی دارند و در سخنرانی های خود منویات ساواک را بازگو می کنند، آنان نیز جنبه بی طرفی را اتخاذ و به خاطر وجهه به این دسته از روحانیون» بپیوندند. ساواک خراسان پیشنهاد کرد مقرری روحانیان منتقد، از آستان قدس رضوی

ص:21

قطع شود.(1) این پیشنهاد توسط پرویز ثابتی، رئیس اداره کل سوم، چنین پی گیری شد: «هر کس در مراسم و جشن های ملی شرکت نکرد و یا دعا ننمود مقرری او قطع شود و در مورد آستانه مقدس مشهد با استاندار مذاکره ودر مورد سازمان اوقاف در مرکز با رئیس اوقاف مذاکره [و یک جا تصمیم گرفته شود.]» ارتشبد نصیری، رئیس ساواک، نظر ثابتی را تأیید کرد.(2)

این پیشنهادها و تصمیمات در حالی صورت می گرفت که آیت الله سیدجواد خامنه ای هرگز از دستگاه دولتی پول نگرفت. «گاهی [پول] برای علماء ... در خانه می فرستادند ... هزار تومان، پانصد تومان می فرستادند ... در مشهد این طور بود ... جزء معدود کسانی که نگرفت پدر من بود ... معتقد بود که اینها طاغوت اند، بدند، ظالم اند و به اینها ... نباید نزدیک شد.»(3)

از نیمه دوم دهه چهل، همان واکنش های ملایم سیاسی آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای رفته رفته فروکش کرد و علت آن سخت گیری و خشم دستگاه امنیتی نسبت به فرزندان سیاسی او، به ویژه سیدعلی خامنه ای بود. وقتی دید پسرش «بیشترین شلاق را در مشهد سر این قضایا» می خورد، دخالتی در امور سیاسی نکرد و کنار نشست. ساواک چندین بار خانه او را برای به دست آوردن مدرکی از پسرانش تفتیش کرد و قلب خانه را به هم ریخت؛ کتاب خانه، محل انس او، مکان خواب و خوراک و جایی که سحر نافله را به شام عبادت می رساند، چندین بار به هم ریخت و حریمش شکست.

نزدیکان حاج سیدجواد در احوال او گفته اند که وی بسیار مطالعه می کرد. موضوع کتاب های مورد علاقه او فقه، اصول، تفسیر، حدیث، رجال، سپس کتاب های تاریخی و دیگر موارد بود. مطالعه او معمولاً تا اواخر شب ادامه می یافت. با ورود کتاب های سیاسی اجتماعی به خانه توسط پسرانش، آنها را نیز از نظر می گذراند و برخی را برای خواندن برمی گزید. قلیان، همدم ساعات مطالعه اش بود. از اوایل دهه چهل شمسی، سیگار جای قلیان را گرفت.(4) علاقه او به نوشیدن چای در این اوقات، هرگز قطع نشد.

ص:22

اسباب تهیه چای در اتاق او، روی یک سه فتیله کهنسال آماده بود. کتاب خانه، محل اقامت همیشگی او بود و معمولاً تنها بسر می برد. خواندن سوره های قرآنی و ادعیه مأثوره به نیت خویشان، پیش از خواب، از عادات او بود که ترک نمی شد.

اتاق او در طبقه بالا، حریم اختصاصی اش بود. هر کسی نمی توانست بدون اجازه وارد آن شود. زمانی که خانه اش وسعت نیافته بود، این اندرونی، یک بیرونی اجباری هم داشت که تک اتاق طبقه زیرین بود. آن جا محل خور و خواب و استراحت خانواده بود، اما هر از گاه، به بیرونی حاج سیدجواد تبدیل می شد. همسرش، بانو خدیجه هم روضه های ماهانه را در آن اتاق بالایی برگزار می کرد. آقای سیدعلی خامنه ای به یاد می آورد: «هر وقت از مدرسه می آمدیم، روضه بود یا میهمان بود، عزای ما بود. باید گوشه ای توی راهرو و پله ها، جایی، خودمان را سرگرم می کردیم تا این روضه و میهمانی تمام شود.»

آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای خلق و خوی و سلوک مدرسه ای داشت. این ویژگی، چه بسا، از تأثیرات دوران طولانی تحصیل و تنهایی در حجره ها نشأت می گرفت. او پیکری لاغر، اما سالم داشت. کم غذا می خورد. بسیار قناعت پیشه بود. زیر تشکی که می نشست، بایگانی نامه ها، کاغذها و یادداشت هایش بود. نامه ها را روی بخش های سفید و جدا شده دیگر نامه ها یا کاغذهایی که برایش می آمد، می نوشت. کاغذ نامه هایی که برای فرزندانش می نوشت، گاه پشت سفید کاغذهای سیگار بود. او در زمان پرسویی چشمهایش خطی خوش داشت.

گذر زمان کیفیت معیشت او را دچار دگرگونی نکرد؛ مگر راهیابی تدریجی برق، یخچالی کوچک و تلفن به خانه اش که آن هم با مساعی پسران یا دوستانش انجام می شد.(1) آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی وقتی در 1351ش به مشهد رفت، هنگام ملاقات با آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای، خطاب به فرزندان او گفت که من چهل سال قبل با پدرم [آیت الله حاج میرزاباقر قاضی طباطبایی] «از تبریز به مشهد آمدم و برای دیدن آقا، سری به ایشان زدیم. آقا در چهل سال پیش همان جایی نشسته بود که الآن نشسته و من همان جایی نشسته ام که پدرم نشسته بود؛ و این اتاق و این خانه کمترین تغییری نکرده است.»(2)

آیت الله سیدجواد خامنه ای یک بار، در اوایل دهه 30 همراه فرزند بزرگش

ص:23

سیدمحمد، به حج مشرف گردید. وی از بانو خدیجه میردامادی، دارای چهار پسر و یک دختر شد؛ سیدمحمد، سیدعلی، بدرالسادات (رباب)، سیدهادی و سیدمحمدحسن. دو فرزند پسر او نیز عمری به دنیا نداشتند. سیدرضا، نخستین فرزند، پس از دو سال ره به آخرت گشود و باز سیدرضا، دومین پسر، پس از چند هفته جهان گذرنده را بدرود گفت. او پس از 93 سال زندگی در 27 شوال 1406/14 تیر 1365 درگذشت و در توحیدخانه (رواق پشت سر مرقد امام رضا«ع») رخ در نقاب خاک کشید.

غیر از یادداشت های فراوانی که از درس های آیت الله محمدحسین نایینی به ایران آورد، بعدها حاشیه ای استدلالی بر شرایع الاسلام نوشت که نیمه کاره ماند؛ و نیز حواشی ای بر مکاسب و رسائل دارد که هیچ یک رنگ چاپ ندیده اند. «خود ایشان اصلاً فکر این نبود که اینها را مطرح کند.»(1)

خدیجه آموزش های مذهبی خود را در دوران کودکی و نوجوانی، مدیون مادرشان می دانند.(1) «اولین بار من داستان پیامبران را مثل داستان حضرت موسی، عیسی، ابراهیم، یعقوب، ایوب و داستان های گوناگون را از مادرم شنیدم که در ذهن من هنوز همه معلومات من از پیامبران، همان هایی است که مادرم گفته است.»(2)

او هر از گاه در میان گفته های خود تأکید می کرد که این سخن «حدیثی» است، یعنی بر روایات ثقه استوار و از پیرایه های خرافی به دور است.(3) متن اصلی روایت او بر آیات قرآن تکیه داشت.

بانو خدیجه با دعا و مستحبات مأنوس بود؛ از اعمالی چون ام داود، ادعیه ای مانند عرفه و نمازهایی چون جعفر طیار غفلت نمی ورزید. او فرزندان خود را در این مؤانست شریک می کرد. در حیاط کوچک خانه فرش می انداخت و دعاها و اعمال روز عرفه را همراه فرزندانش به جا می آورد. در سایه ای «می نشستیم و ساعت های متمادی اعمال روز عرفه را انجام می دادیم؛ هم دعا داشت، هم ذکر و هم نماز. مادرم می خواند، من و بعضی از برادرها و خواهرها هم بودند، می خواندیم.»

وی قرآن را با صدایی خوش تلاوت می کرد، به ویژه در دوران جوانی، گوش فرزندانش از این نوا حظ می برد. «من اولین نغمه های خوش قرآن را از حنجره مادرم شنیدم. آن وقت ها که ما بچه بودیم، ایشان جوان بودند و صدای خیلی خوبی داشتند... دور او جمع می شدیم و می نشستیم و ایشان قرآن را با صوتی خیلی شیرین و دلپذیر برای ما می خواند و آیاتی از آن را ترجمه می کرد.»(4)

وقتی قرآن می خواند لهجه ای از گویش اهالی نجف داشت.

بانو خدیجه در گفتار و رفتار عوام گریز بود. حشر و نشری گزیده داشت و ترجیح می داد با زنانی نشست و برخاست کند که ویژگی های نزدیک به او داشته باشند. سیدمحمدحسن کوچکترین فرزندش می گوید: «مادرم تنها یک نفر را با تمام وجود «خانم» خطاب کرد و او همسر امام خمینی بود.» خانم میردامادی از دیدارش با همسر

ص:25

امام در اوایل دهه چهل چنین می گوید: «امام که به ترکیه [تبعید] شدند، خانم شان آمدند مشهد و به منزل ما. من گریه کردم و گفتم: از حضرت رضا بخواهید که خدا آقا را نجات دهد. گفتند: من برای همین آمده ام به مشهد. گفتم: نذری [بکنید]، ختمی بگیرید برای این کار. گفتند: همه این کارها را کرده ام.»(1)

فرزندانش در وصف او می گویند که زنی خوش سخن، سخته گو، حافظ آیاتی از قرآن، صریح اللهجه، بدخط، بسیار تأثیرگذار در تربیت و بالندگی فرزندان بود. این جملات را خانم میردامادی در تربیت فرزندان گفته است: «به بچه های تان ظلم نکنید تا بچه های تان ظالم نشوند؛ به بچه های تان رحم کنید تا بچه های تان رحم دل شوند؛ به بچه های تان دروغ نگویید تا بچه های تان دروغ نگویند؛ مال حرام به بچه های تان ندهید؛ شیر ناپاک به بچه های تان ندهید؛ غذای ناپاک به بچه های تان ندهید؛ بچه های تان را فقط تشویق به درس [خواندن] نکنید، تشویق به امور دینی هم بکنید. بچه هایم وقتی قصه می خواستند، قصه های قرآن را می گفتم؛ قصه انبیاء و قصه های قرآنی. مواظب بودم که تغییر و تبدیل ندهم. واقع آن را می گفتم. مادر در [تربیت] اولاد خیلی تأثیر دارد... من بچه هایم را این طور بزرگ کرده ام.»(2)

او به دیوان حافظ تسلط داشت و ضمیر خود و کودکانش را با اشعار خواجه صیقل می داد. خدیجه جوان، وقتی به خانه سیدجواد خامنه ای آمد، در میان جهیزیه خود [که نباید بیشتر از همان صندوقچه افتاده در کنار آشپزخانه متروک بوده باشد](3) یک دیوان حافظ، چاپ بمبئی، آورد. این کتاب از آنِ حاج سیدهاشم، پدرش بود که او نیز انسی دیرین با این دیوان داشت و آن را در سفرهای دور و نزدیک همراه می برد و حاشیه هایش با یادداشت ها و دل نوشته های او پر شده بود.(4)

بانو خدیجه زنی شجاع بود و این خصلت در همه امور زندگی او نمود می یافت. «در منزل ما معروف بود که اگر پدرم مرد محجوب و دور از غوغایی هست، مادرم زنی است که در آن جایی که لازم باشد در مسائل غوغایی وارد می شود، اظهارنظر می کند.»

ص:26

این ویژگی در دوره مبارزه پسرانش با حکومت پهلوی، بارها، چه در برخورد با مأموران دستگاه امنیتی و چه در ملاقات با پسران زندانی اش بروز داشت. می گویند در این موارد دیده نشد که زبان التماس به کار برد و در برابر اهانت یا درشت گویی های مأموران کوتاه بیاید. کسی یاد ندارد بانو خدیجه در میان خانواده یا نشست های خویشاوندی از زندان رفتن فرزندان خود شکوه کرده باشد. او در برابر اظهار ترحم دیگران می ایستاد و به آنان گوشزد می کرد که این اقدام دلسوزی ندارد؛ مبارزه کرده، در راه خدا زندان رفته؛ اگر افتخار نمی کنید، به ترحم شما هم نیازی نیست. «هر بار از زندان می آمدم بیرون، می شنیدم که مادرم برخوردهایش این طوری بوده، مقدار زیادی از خستگی من درمی آمد.»(1)

خانم میردامادی وقتی برای دیدار پسرانش به زندان می رفت، مادرانه حرف نمی زد و از رنجی که می کشید واگویه نمی کرد. آنان را به کوتاه آمدن در فعالیت های سیاسی تشویق نمی نمود. کلمه ای نمی گفت که روحیه پسرانش را بلرزاند. با مأموران زندان در بیرون یا درون اتاقِ ملاقات بی اعتنا رفتار می کرد و زبانش تند و تیز بود. پسر کوچکش، سیدمحمدحسن، می گوید: «شیری که مادرمان به ما داد با نفرت از پهلوی عجین بود.»

بانو خدیجه در قبال پدیده های سیاسی، منشی روشن بینانه داشت. از آن جمله بود بروز دکتر علی شریعتی یا اختلاف شیعه و سنی. «ما سال ها با مردم راجع به اینکه اختلاف شیعه و سنی نباید علنی باشد [تا] ... وسیله در دست دشمن باشد بحث داشتیم، و از این قِبَل مورد تهاجم بسیاری از افراد قرار می گرفتیم که [می گفتند] ... بایستی علناً با سنی ها مخالفت کنیم... همیشه مادرم در این موارد مثل یک روشنفکری که مسائل اجتماعی را می فهمد... برخورد می کرد.»

زمانی که پسرش، سیدعلی خامنه ای، مباحثی را در سخنرانیهای خود آغاز کرد که طرفداران زیادی از جوانان، روشنفکران و دیگر طبقات مردم پیدا نمود، بانو خدیجه نیز به پای سخنان پسر می نشست و با چشم قبول به آن می نگریست. بی آنکه از حضور هزاران نفر در پای منبر فرزندش هیجان زده شود، حرفهای او را تصدیق می کرد و از این بابت تشویقش می نمود.

خانم میردامادی فقط یک بار در برابر خطرات پیش روی پسرش نگرانی نشان داد.

ص:27

سال 1353ش بود که به سیدعلی گفت اگر این بار به زندان بروی سکته می کنم. «خیلی این حرف برایم تعجب برانگیز بود... سابقه نداشت.»(1)

بانو خدیجه میردامادی به یاد می آورد که سه پسرش (سیدعلی، سیدهادی و سیدمحمدحسن) در تهران زندانی بودند. «من دو ماه یک مرتبه، در عرض یک سال می رفتم تهران؛ تنها. خیابان ها را می گشتم. هر جا که نشانی می دادند می رفتم... سیدمحمد ما ماشین داشت. او مرا می برد؛ به زندان قصر، به زندان کمیته، باغ مهران، خیابان میکده، جاهای خوفناک. می رفتم شاید بچه هایم را ببینم. حسن مان را دو بار دیدم، اما [سیدعلی و سیدهادی]... را ندیدم.»(2)

خانم میردامادی چندین بار به عتبات سفر کرد که همگی آنها پیش از کودتای 1337ش عبدالکریم قاسم بود. در آخرین سفر (1336ش) سیدعلی و سیدمحمدحسن نیز همراه او بودند. وی دو بار به سفر حج رفت. بار نخست، با ارثیه ای که از ماترک پدر دریافت کرد (حدود 3500 تومان) در اواسط دهه چهل راهی خانه خدا شد. دیگر بار، پس از انقلاب در 1361ش همراه پسر و عروسش (همسر سیدهادی) به مدینه و مکه مشرف گردید.

حاجیه خدیجه میردامادی مرجع برخی از زنان محل یا شهر بود. برای حل اختلاف تا پرسش از مسائل شرعی، و طلب استخاره تا درخواست دعا برای گشایش مشکلات به او مراجعه می کردند. وی با گشاده رویی آنان را می پذیرفت. این مراجعات پس از انقلاب بیشتر شد. زنها با این امید که پسران خانم میردامادی توان حل مشکلات آنان را دارند، پیش او می آمدند. وی نیز با تماس های تلفنی، گاه به زبان خوش و گاه با عتاب از پسران دست اندرکارش خواستار گشایش امور مراجعین می شد. آقای سیدهادی خامنه ای می گوید: «من نماینده مشهد بودم و ماهی یک بار به مشهد می آمدم و در این سفر با مادرم نیز دیدار داشتم. ایشان مشکلات مردم را با من در میان می گذاشت. خانه پدری، تقریباً شعبه ای از دفتر بنده هم شده بود.»(3)

حاجیه خدیجه میردامادی در 15 مرداد 1368 بر اثر سکته قلبی درگذشت و پیکرش روز بعد رخ بر تراب تیره نهاد. آرامگاه او در حرم امام رضا(ع)، کنار شوی اش واقع است.

ص:28

چاپ خانه سربی مشهد، مطبعه خراسان، بلند می شد، ساخته شده بود.(1) در جنوبی خانه به حیاطی کوچک باز می شود؛ و در بعدی، به راهرو باریک و کوتاهی که در دوش راست خود آشپزخانه و در دوش چپ خود اتاقی دارد. پله ها. با یک پاگرد به طبقه دوم می رسد، و اتاقی که صُفّه پدر است. تیرهای چوبی هر دو طبقه، اعیان این عرصة هفتاد متری را سر پا نگه داشته اند.(2)

خاطرات کودکی علی آقا در این کاشانک هفتادمتری جای گرفته است. او در خانه ای تن به دنیا نهاد که پدر و مادر، سه خواهر بزرگ از همسر نخست سیدجواد و سیدمحمد را در تک اتاق پایین جا داده بود. سیدعلی آقا آمار جمعیت این خانه کوچک را به هفت رساند.

آتاترک، رئیس جمهور ترکیه در پاییز 1317ش درگذشته بود. ملک غازی اول پادشاه عراق، در بهار 1318ش در حادثه برخورد خودرو کشته شد. ظاهرشاه پادشاه افغانستان، نخستین سال های سلطنت چهل ساله خود را شروع کرده بود. این سه کشور به همراه ایران پیمان سعدآباد را در 17 تیر 1316 امضاء کرده بودند.

در ایران اما، همه خبرها معطوف به ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه بود. آنان در 24 اسفند 1317، روز تولد رضاشاه، در قاهره عقد کردند و اکنون با کشتی «محمدعلی کبیر» در حال بازگشت به ایران بودند تا عروسی کنند. رضاشاه در 26 بهمن 1317 طی فرمانی، به فوزیه ملیت ایرانی داده بود تا ملکه آینده ایران یک دختر ایرانی مصری الاصل باشد. مطبوعات ایران مهم ترین خبرهای خود را به ازدواج پسر رضاشاه و دختر ملک فؤاد اختصاص داده بودند. تدارکات وسیعی برای اجرای مراسم عروسی در نظر گرفته شده بود. هیأت هایی از مصر، ترکیه، افغانستان، انگلیس، ژاپن، فرانسه، ایتالیا، آلمان، سوئد، نروژ، بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، لهستان، شوروی و آمریکا در راه تهران بودند. کاروان شادمانی مصر، مرکب از خانواده فوزیه و رجال لشکری و کشوری، بزرگتر از دیگر هیأت ها بود. کاخ گلستان در روز 28 صفر، سالگرد رحلت پیامبر اکرم(ص) و شهادت امام حسن(ع) یکی از پررفت وآمدترین روزهای خود را می گذراند. هیأت های خارجی رسیده به پایتخت به حضور رضاشاه می رسیدند و مورد استقبال قرار می گرفتند. گارد احترام دائم در حال نواختن موزیک بود. در این روز پنج هواپیما از انگلیس که گروه شرکت کننده در مراسم عروسی را با خود آورده بود، در فرودگاه دوشان تپه به زمین نشست. قرار بود از اول اردیبهشت تا چهارم این ماه که با سالگرد تاج گذاری رضاشاه مصادف بود، جشن های گسترده ای برپا شود.

اخبار داخلی مملکت (خبرهای غیررسمی و غیرحکومتی) بسیار کم منعکس می شد؛ در مقابل، اخبار خارجی با دست باز در جراید انعکاس می یافت. دمای هوای پایتخت، سوانح طبیعی، مسافرت مسئولان ادارات به شهرها، گزیده شدن چند نفر توسط سگ هار و... اجازه درج در مطبوعات می یافتند. انبوه خبرهای خارجی راجع به اروپا و کشورهایی بود که در آستانه جنگ قرار داشتند.

مهمترین روزنامه های پایتخت عبارت بودند از کوشش به مدیریت شکرالله صفوی، ایران به مدیریت مجید موقر، تجدد ایران به مدیریت میرزاسیدمحمد طباطبایی، ستاره به

ص:31

مدیریت احمد ملکی، اطلاعات و ژورنال دو تهران به مدیریت عباس مسعودی و ایران امروز به مدیریت میرمحمد حجازی که وظیفه ای جز همسویی و تمکین از اداره نگارش وزارت فرهنگ نداشتند.

برای علاقه مندان به تعقیب مسائل جاری کشور و جهان وسیله ای جز مطبوعات تحت نظر دولت نبود. هر چند فروش دستگاه های رادیو در روزنامه ها تبلیغ می شد، اما ایستگاه فرستنده امواج رادیو هنوز در ایران نصب نشده بود. مردم ایران در غیاب یک رسانه شنیداری، به شنیدن برنامه های رادیو بی.بی.سی و رادیو برلن تشویق می شدند. رادیو برلن از ساعت 8:35 تا 19:30 اخبار، موسیقی و سخنرانی پخش می کرد. رادیو لندن هم از حدود ساعت 18 تا 2 بامداد اخبار، ساز و آواز و نمایشنامه داشت. بعدها صداهای آنکارا و رُم نیز به این دو بنگاه اضافه شد. دولت ایران امیدوار بود اواخر 1318ش رادیوی خود را راه اندازی کند. در 1316ش یک دستگاه فرستنده موج متوسط از کمپانی تلفنکن آلمان و دو دستگاه فرستنده موج کوتاه از کمپانی استاندارد انگلیس خریده شده بود و بنای فرستنده ها در بی سیم قصر در حال ساخت بود.(1) واقعیت این است که توجه دولت رضاشاه به رادیو، در ذیل تنظیم و تدوین برنامه های «سازمان پرورش افکار» بروز کرد. هدف این سازمان که در زمستان 1317ش تأسیس شد، تمرکز، تجمیع و پیشبرد امور فرهنگی بود. «شاه پرستی» هر چند در کنار تعابیر «خداشناسی» و «میهن دوستی» مطرح می گردید، اما هدف نخست سازمان پرورش افکار، معرفی رضاشاه به عنوان ناجی و زنده کننده ایران برای نسل جدید بود. ابزار این سازمان به خدمت گرفتن مطبوعات، برگزاری جلسه های سخنرانی، تجدیدنظر در تألیف کتاب های درسی، تأسیس بنگاه سخنرانی در دادگستری، دانشگاه، دارالفنون و...، تأسیس هنرستان هنرپیشگی و راه اندازی رادیو بود. گفته اند سازمان پرورش افکار، گرته برداری از نظام های تبلیغاتی فاشیسم ایتالیا و نازیسم آلمان بود.(2) هدف اصلی سازمان، تأثیرگذاری بر ذهن و ضمیر دانش آموزانی بود که در 1536 دبستان و کودکستان، 2653 مکتب و 246 دبیرستان تحصیل می کردند. مقاصد سازمان پرورش افکار توسط کسانی چون رشید یاسمی، مظفر اعلم، میرمحمد حجازی، صادق رضازاده شفق، بدیع الزمان فروزانفر، غلامحسین مین باشیان، احمد

ص:32

متین دفتری و عیسی صدیق تعقیب و تبلیغ می شد. بر بنیاد این تبلیغات بود که مهم ترین سالگرد در تقویم سالیانه ایران، سالگرد کودتای 1299ش بود. مطبوعات و سخنرانان از این روز به عنوان عید ملی، عید مقدس، عید نیک بختی و ظهور پیشوا، ظهور مصلح بزرگ و سرآغازی برای حیات جدید ایران یاد می کردند.

در این دوره همه امور در تنها نهاد قدرت، رضاشاه، تمرکز یافته بود. قوه مجریه به ریاست محمود جم (نخست وزیر) و قوه تقنینیه به ریاست میرزاحسن خان اسفندیاری، کاری جز اجرای فرامین همایونی، تأیید برنامه های از پیش تعیین شده و پیشبرد امور معمول اجرایی و قانون گذاری نداشتند.

بودجه پیشنهادی دولت برای 1318ش چنین بود: 987/481/613/2 ریال هزینه، 700/096/930/1 ریال درآمد. این ارقام بدون احتساب درآمد نفت بود. بیشترین هزینه طبق سنوات گذشته به وزارت جنگ اختصاص داشت و رقمی بیش از 000/000/410 ریال به آن وزارت خانه تخصیص داده شده بود. بودجه 1318ش نسبت به سال گذشته اش جهشی فوق العاده داشت و حدود یک میلیارد ریال افزایش نشان می داد. قرار بود این رقم صرف توسعه راه آهن و ایجاد بنگاه های اقتصادی گردد.

تراز تجاری ایران در سال مالی 17-1316ش چنین اعلام گردید:

واردات: 862/878/394/1 ریال.

صادرات: 226/881/559/2 ریال.

از رقم صادرات، 430/202/877/1 ریال مربوط به صدور نفت توسط شرکت نفت انگلیس و ایران بود.

تجارت خارجی ایران در این دوره به ترتیب با کشورهای اتحاد جماهیر شوروی، آلمان، آمریکا، انگلیس، هند انگلیس، ژاپن، بلژیک، لهستان، چک اسلواکی، عراق، هند هلند، سوئد، هلند، سیلان، ماکائو (پرتغال)، هندوچین و اتریش بوده است. در 1318ش واردات ایران 092/756/085/1 ریال و صادرات 150/167/502/2 ریال بود. از رقم صادرات اخیر 372/064/680/1 ریال عایدی ایران از صدور نفت توسط شرکت نفت انگلیس و ایران بود.(1)

ص:33

گفتنی است درآمدهای نفتی ایران به «صندوق ذخیره» واریز می گردید و در بودجه عادی کشور گنجانده نمی شد. در واقع این درآمد تحت نظر دولت نبود و جنبه محرمانه داشت. محل صندوق ذخیره در بانک های انگلیس و کلید آن در دست رضاشاه بود. طرفه آن که چگونگی هزینه درآمدهای نفتی ایران بین سال های 1306 تا 1320ش از اطلاع عموم دور نگه داشته شد. بنابر آماری که بعدها منتشر شد، در این دوره (1928 تا 1941م/1307 تا 1320ش) درآمد نفتی ایران 875/324/31 لیره برآورد شده که تقریباً با مبالغ تخصیص یافته به بودجه هر سال و باقیمانده لیره ها در صندوق ذخیره (پس از رفتن رضاشاه) برابری می کند. اما گفته می شود که 000/412/18 لیره ای که در طول زمان یادشده صرف خریدهای نظامی شده، حداکثر 5/4 میلیون لیره آن هزینه شده و بقیه به حساب شخصی رضاشاه واریز شده است. ناظران خارجی معتقد بودند که پولهای خرج شده برای ارتش، صرف احتیاجات دفاعی نشده و ارتش عمدتاً برای برآوردن نیازهای داخلی رضاشاه، چون سرکوب عشایر و تضمین ثبات رژیم تقویت شده است. ارتش، طرح برنامه ریزی شده ای برای دفاع در برابر تهاجم نداشت. اگر چه تجهیزات خریداری شده خوب برآورد می گردید، اما گفته می شد که این تسلیحات فقط کفاف یک روز جنگ را می دهد. این ناظران می پرسیدند در کشوری که در طول 20 سال گذشته حداقل 60% هزینه های دولت صرف ارتش شده و حداقل 60% درآمدهای نفتی صرف خریدهای تسلیحاتی گردیده، چه بلایی بر سر مبالغ هنگفت یادشده آمده است؟(1)

در 1318ش تولید سالانه نفت ایران 000/350/12 تن و مصرف داخلی 000/462/1 تن بوده است.(2) اینک شش سالی بود که از تجدید قرارداد دارسی می گذشت و ایران به جای دریافت سهم 16 درصدی خود از شرکت نفت انگلیس و ایران، در برابر هر تن تولید نفت، چهار شیلینگ دریافت می کرد. تجدید قرارداد دارسی در 1933م/1312ش چیزی جز پذیرش دربسته شرایط شرکت نفت انگلیس و ایران نبود. انگلیس توانست با تمدید این قرارداد و تحمیل شرایط جدید، امتیازی که 28 سال بعد به پایان می رسید تا 60 سال دیگر ادامه دهد، ایران را از تملک همه دارایی های شرکت، چه در داخل و چه

ص:34

در خارج محروم نماید، و نیز از 10% تعلق مالکیت شرکت به ایران محروم کند. در قرارداد جدید، سهم ایران با افزایش قیمت جهانی نفت تغییر نمی کرد و این سهم فقط در برابر افزایش تولید بالا می رفت. بانک جهانی در مقایسه امتیازنامه دارسی با قرارداد 1933م/1312ش گفت که این قرارداد جدید از لحاظ اقتصادی به نفع ایران نبود و به مراتب امتیازاتی کمتر از دارسی داشت. قرارداد 1933م رضاشاه را یک خیانت تمام عیار خوانده اند.(1) در 1303ش، رضاخان رئیس الوزراء، در توافق با سفارت انگلیس پذیرفته بود که در قبال حذف شیخ خزعل و سپردن امنیت تأسیسات نفت جنوب به قشون، قرارداد دارسی را تجدید کند. آن زمان، خبر این توافق در پایتخت پخش شده بود و مخالفان رضاخان در قالب اعلامیه ای آن را چاپ و توزیع کرده بودند. سفارت انگلیس معتقد بود این خبر شایعه است!

در سال 1318ش کسی گمان نمی برد که رضاخان واپسین سال های حکومت خود را می گذراند، اما همه می دانستند که غلتک دیکتاتوری او، همه صداهای مخالف و معترض را زیر کرده است. در این زمان جامعه ایران به شدت درون گرا و در خود فرورفته بود. خبری که نقل موقعیت سیاسی ایران کند، به گوش نمی رسید. صدایی جز تمجید و ثنا و توصیف و تقدیر از پادشاه بلند نبود.

و غیرمستقیم دست او را در اداره مجموعه ای از نهادها، عناصر، تشکل های مذهبی، مدارس دینی و دیگر کانون های قدرت رسمی و نیمه رسمی بازمی گذاشت. رضاخان در دوره ریاست الوزرایی خود (1304-1302ش) اداره امور آستان رضوی را به امرای لشکر شرق واگذار کرده بود و اگر کسی را به تولیت آستان قدس می گماشت، تحت تأثیر قدرت امیرلشکر شرق بود. پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه، محمدولی خان اسدی به نیابت تولیت آستان قدس رضوی انتخاب شد. اسدی که این سمت را تا 1314ش حفظ کرد، نفوذی بیشتر از متولیان پیشین داشت. همین مسئله، به سایش و رقابت او با پاکروان انجامید. استاندار پاکروان، با اجرای قانون تغییر لباس، که خواسته بی برو برگرد رضاشاه بود، توانست با توطئه چینی محمدولی خان اسدی را برکنار و معدوم کند. او با این اقدام، ضمن غلبه بر رقیب دیرین خود، تولیت آستان رضوی را نیز به دست گرفت. گفته اند اسدی با شناختی که از فضای حاکم بر مشهد، به عنوان مهمترین شهر مذهبی ایران، داشت، تبدیل دفعی سنت ها را به صلاح نمی دانست، و چه بسا آن را برای مشهد نامناسب ارزیابی می کرد.

در کنار پاکروان، ایرج مطبوعی، امیرلشکر شرق، دیگر فرد قدرتمند استان نهم به شمار می رفت. او نیز دستور رضاشاه را برای سرکوب مردم در مسجد گوهرشاد، بی کم و کاست اجرا کرده بود. مطبوعی که از آجودانی رضاخان میرپنج به درجه سرتیپی رسیده بود، پس از رخداد مسجد گوهرشاد به درجه سرلشکری رسید. این دو موفق شدند در سالگرد هفدهم دی، روز کشف حجاب، تعدادی از زنان را بدون حجاب مرسوم، در صحن آستان قدس رضوی حاضر نمایند و از آن به عنوان موفقیت خود در راه نهضت تجددخواهی و آزادی بانوان یاد کنند.

در کنار پاکروان و مطبوعی، سرهنگ عبدالله توماج، رئیس امنیه خراسان؛ پاسیار محمدرفیع نوایی، رئیس شهربانی شرق؛ علی اصغر فروزان، پیشکار مالیه ایالتی؛ عبدالحسین صدری، رئیس کل استیناف (عدلیه)؛ دکتر محمد معاضد، رئیس انجمن شهرداری؛ ابراهیم شریفی، شهردار مشهد؛ حسن ذوقی، رئیس معارف و اوقاف؛ و محمد دانش بزرگ نیا، رئیس اتاق تجارت، از دولتمردان شاخص استان نهم بودند.

مشهد در 1318ش، 471/176 نفر جمعیت داشت، و در مقایسه، تهران پایتخت، در همان سال، 246/531 نفر را در خود جای داده بود.

ص:36

اوضاع سیاسی مشهد را باید تابعی از موقعیت سیاسی مملکت، که نتیجه 14 سال دیکتاتوری رضاشاه بود، ارزیابی کرد.

برای آگاهی از شمار مراکز آموزشی مشهد باید به احصائیه سال تحصیلی 15-1314ش رجوع کرد. در آن دوره 94 مرکز آموزشی در این شهر دایر بودند که 50 مرکز آن مربوط به مکتب های پسرانه و دخترانه بود. تعداد دانش آموزان مشهد در زمان یادشده 9042 تن و تعداد آموزگاران 246 نفر بود.(1) دبیرستان فردوسی مشهد، که در زمان افتتاح (1315ش) بزرگترین واحد آموزشی شهر شناخته شد، از موقوفات آستان قدس رضوی بود. گفتنی است پس از روی کار آمدن رضاخان، مدارس جدید بیشتری در مشهد گشایش یافت. این کار به عهده آستان قدس رضوی گذاشته شد. متولیان آستان بالاجبار، مکتب خانه ها را برمی چیدند و به جای آن دبستان و دبیرستان بنا می کردند. نام این مدارس را عموماً "شاه رضا" می گذاشتند. این عنوان با این که در حقیقت منسوب به امام رضا(ع) بود، اما در حاشیة خود انتسابی هم به رضاشاه داشت. کمبود آموزگار موجب شد که تعدادی معلم از تهران به مشهد منتقل شوند. چند آموزگار هم از کشورهای اروپایی برای تدریس به استخدام درآمدند. در 1312ش همه مدارسی که از این رهگذر تأسیس شده بود به اداره فرهنگ خراسان تحویل گردید. پیش از این دگرگونی شمار قابل توجهی از مکتب خانه ها وابسته به آستان قدس رضوی بود و بر اساس موقوفات اداره می شد. واقفین، اموال مشخصی را برای تربیت ایتام و آموزش آنها یا سرپرستی و آموزش سادات و تأمین خوراک و پوشاک ایشان، تعیین و وقف کرده بودند.(2)

مدارس علوم دینی و مراکز تربیت طلاب اما، در ادبیات دولتی، ابنیه تاریخی یاد می شدند، نه حوزه علمیه. این مدارس نبض محسوسی نداشتند. مهمترین مدارس علمیه مشهد، مدرسه نواب، مدرسه ملامحمدباقر در خیابان نادری، مدرسه میرزاجعفر در شمال صحن عتیق، مدرسه پریزاد در بازار آن زمان، مدرسه دودر در بازار بزرگ آن زمان، مدرسه خیرات خان، مدرسه ابدال خان و مدرسه عباسقلی خان در خیابان صفوی و مدرسه سلیمان خان در کوچه حمام شاه بودند. ناظران آن زمان می گویند که مدارس

ص:37

علمیه مشهد متروک شده بود؛ به جای اهل علم مأموران ثبت در آنجا حضور داشتند. مدرسه میرزاجعفر ابتدا تبدیل به دانشکده معقول و منقول شد و سپس آن را به سنگ تراشها دادند.(1) مدارس فاضل خان، حاج حسن و... تعطیل شده بود. مدرسه نواب به دبیرستان علوم دینی (معقول و منقول) تبدیل گشته بود. مدرسه مستشاریه (سیدمیرزا، ملاتاج) یک سال پس از واقعه مسجد گوهرشاد متروک شد و حجره های قسمت غربی آن را تخریب کردند و بعد ضمیمه آستان قدس شد.(2) مدرسه باقرخان تبدیل به مدرسه ابتدایی شد. طلاب را مجبور کردند برای گرفتن شهریه و مدرک مراحلی را که حکومت ابلاغ کرده بود، بگذرانند. بسیاری از طلاب پس از حادثه مسجد گوهرشاد راهی قم یا نجف شدند. در این میان فقط مدرسه سلیمان خان از گردباد مخرب فرهنگی رضاشاه مصون ماند و علت آن سرپرستی حاج میرزااحمد آیت الله زاده خراسانی (کفایی) بر آن بود. وی از ارتباط خود با حکومت برای نگهداشت این مدرسه بهره برد.

حرم مطهر امام رضا(ع) قلب تپنده مشهد بود. هشتمین پیشوای امامیه در همه دوره ها، از جمله در این زمان میزبان دوستداران خود بود. تشکیلات آستان قدس رضوی غیر از پاکروان که عنوان «نایب تولیت عظمی» را عاریت داشت، شامل دفتر نیابت تولیت به ریاست محمود فرخ، دایره محاسبات به سرپرستی حسین سعید، دایره بازجویی، دایره مستغلات با مسئولیت محمدباقر فیض، دایره کارپردازی، اداره تشریفات به ریاست یاور دولتشاهی، دایره خزانه به سرپرستی نظام شهیدی، و کتاب خانه به ریاست اوکتایی بود. بناهای اصلی حرم مطهر امام رضا(ع) غیر از گنبد طلا که با 24 متر ارتفاع بر فراز مرقد امام ایستاده بود، عبارت بودند از: دارالحفاظ، دارالسیاده، توحیدخانه، دارالضیافه، گنبد الله وردی خان، صحن عتیق، صحن نو، مسجد گوهرشاد و مقبره شیخ بهایی.

در آن دوره دو میهمان خانه [= هتل] باختر و ملی پذیرای زائران متمول بودند. بیشتر زائران، در زوارخانه ها، تکیه ها و حسینیه های اطراف حرم رحل اقامت می انداختند.

در 1318ش چهار روزنامه طوس، آزادی، آفتاب شرق و شهامت در مشهد منتشر

ص:38

می شدند. استعداد فرهنگی مشهد و تاریخ مطبوعات این شهر می گوید که انتشار چهار جریده یادشده در اندازه ظرفیت معنوی خراسان نیست، اما چنبره سانسور و محدودیت های حکومت اجازه ای بیش از این نمی داد و عناوین بیشتر همانا تکرار مطبوعه ای واحد بود.

انجمن ادبی خراسان را باید رسمی ترین مؤسسه ادبی خراسان نامید که در 1304ش تأسیس شده بود، اما دوام چندانی نیافت و به محاق تعطیلی رفته بود. این انجمن بار دیگر در 1315ش احیاء گردید و حسن ذوقی، رئیس معارف خراسان، به ریاست آن گمارده شد. گشایش دوباره این انجمن، در اوج دیکتاتوری رضاشاه، ایجاب می کرد که مدیحه گوی پادشاه و کارهای او باشد. بی جهت نیست که محمدحسین نادری (امیرالشعراء) شاعر آستان قدس که زمانی پاسخگوی اشعار ایرج میرزا در وصف بی حجابی بود، برای افتتاح راه آهن شعر بسراید(1) و حسن مسعودی خراسانی به مناسبت اعطای ملیت ایرانی به فوزیه ذوق آزمایی نماید.(2) در نظام نامه جدید انجمن ادبی خراسان تأکید شده بود که در این محفل مدحی جز مدح انبیاء و اولیاء و «اعلی حضرت همایونی» خوانده نمی شود. طبیعی است که مدح انبیاء و اولیاء نیز تا جایی مجاز بود که در تعارض با حکومت رضاشاه نمی بود. ستایش علم، توصیف بهار و مناسبت های رسمی مشکلی برای سروده شدن و درج در جراید نداشتند. برخی از اعضای انجمن ادبی خراسان عبارت بودند از: سیدمحمد داودی، علی بزرگ نیا (صدرالتجار)، نظام شهیدی، رازانی، ادیب نیشابوری، حسن هروی، اوکتایی، ربانی، محمد مسعودی، امیرالشعرای نادری، برهان آزاد، مدرس رضوی، حسن عمید (روزنامه نگار و فرهنگ نویس)، ابوالقاسم حبیب اللهی، قاسم رسا، محقق سبزواری، مهینی یزدی، ضیاءالحق ناوی، محمدپروین گنابادی، رجبعلی تجلی، سیدذبیح الله سبزواری.

ص:39

هر چند تنش های اجتماعی ناشی از ورود ارتش شوروی، مدتی وضعیت اقتصادی، بازرگانی و معیشت مردم را مختل کرد، و تا زمانی نان، قند، نفت و خواروبار به سختی به دست مردم می رسید، اما ظاهراً تنگناهایی که در دیگر شهرها از عواقب اشغال رخ داد، در مشهد کمتر بود.

گفتنی است، شوروی و انگلیس از دیرباز در مشهد کنسولگری داشتند و مناسبات حاکم بر شهر را به خوبی می شناختند. رجال، احزاب، گرایش ها و... امری پنهان برای این دو دولت اشغالگر نبود. در این دوره نیز هر چند دو کشور در جبهه جنگ متفق بودند، اما هر یک تلاش می کرد منویات سیاسی خود را پیش ببرد. با این حال، از زمان اشغال تا هنگام خروج قوای شوروی از خراسان، کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی را باید حاکم واقعی خراسان دانست؛ از نصب فرماندهی لشکر شرق تا تأیید نامزدهای مجلس شورای ملی از مشهد، بدون نظر کنسولگری ممکن نبود.(1)

این بچه ها را درس بده. او هم از ما خیلی احترام کرد.»

ملای مکتب، اخلاق درستی نداشت. [شاید بالاجبار] نسبت به کودکان حاج سیدجواد ملایمت نشان می داد، اما نسبت به دیگر شاگردان بداخلاق بود. روش های آموزشی او هر چند در آن زمان معمول و مرسوم بود، اما وحشتی که به جان آن کودکان معصوم انداخت، تا دهه ها بعد از خاطر سیدعلی شسته نشد. روزهای پنج شنبه که زمان رها شدن شاگردان از مکتب بود، بچه ها را به صف می کرد و زیر زبان شان را مهر می زد. می گفت هر کس نماز بخواند، جای این مهر تا روز شنبه می ماند؛ و اگر نخواند پاک می شود. تعطیلات آخر هفته، بر شاگردان مکتب جناب میرزا چه می گذشت؟ خدا می داند، اما روز شنبه، روز وحشت و گریه بود. بچه ها صف می کشیدند؛ یک صف لرزان و ترس خورده. همه می لرزیدند و گریه می کردند. «بچه ها را از دم می زد... من هم از ترس گریه می کردم... به من که رسید دیدم اخمهایش در هم است، [اما] مرا نزد. از من عبور کرد و بچه های دیگر را زد. هنوز وحشت آن کار در دلم هست.»(1)

جناب میرزا لابد تنگدست بود که سیدعلی را کنار خود می نشاند و تعدادی اسکناس پنج ریالی و ده ریالی به دستش می داد و می گفت که اینها را به قرآن بمال، متبرک شود؛ برکت پیدا کند. دلش خوش بود که از این راه پولش بزاید و درآمد بیشتری پیدا کند. گمان می کرد این کار به دست پسربچة عالِم محله سرشور که سید هم هست، شدنی است. رفتارهای عوامانه ملای مکتب، کلاس نیمه تاریکی که پنجره هایش به جای شیشه با کاغذ مومی پوشانده شده بود، همراه با کدورتی که از رفتن به مکتب در این سن و سال بر دل علی آقا سایه می انداخت، آن روزها را برایش ناخوش آیند، تاریک و تلخ کرد. «از آن دوره مکتب قبل از مدرسه، هیچ استفاده علمی درسی نکردم.»(2)

در همین زمان بود که دوستان و مریدان حاج سیدجواد با خریدن زمین کنار خانه او، ساخت و انضمام به کاشانه قدیمی، به زندگی روحانی مورد علاقه خود وسعت بخشیدند. دو اتاق تازه ساز آن زمین، حالا محل سکونت خانواده شد و تک اتاق خانه قدیمی در طبقه هم کف، این بار، بی دردسر، نقش بیرونی پدر را ادامه داد. این اتاق آفتاب گیر نبود. «وقتی پدرم میهمان داشت، ما باید سه چهار ساعت قبل از آمدن میهمان

ص:42

برویم و بخاری هیزمی را آنجا روشن کنیم تا کمی هوا بگیرد و بشود نشست.»(1)

مدرسه بازی کند و در کلاسی که بزرگ می نمود، پای حرف های معلم بنشیند. نام این دبستان دارالتعلیم دیانتی بود و تقریباً یک سال از گشایش آن می گذشت.

با برداشته شدن سد رضاشاه از ایران، خواستها، مراسم، پوشش، گردهم آییها و هر آن چه که رنگ و بویی از مذهب و مظاهر دین داشت و در دوره پهلوی اول به محاق دین ستیزی او رفته بود، جاری شد. این جریان چه بسا در مشهد، پررنگ تر بوده باشد. با فروکش کردن هول و ولای حضور نظامیان شوروی در شهر، زنان چادری که پس از کشف حجاب خانه نشین شده بودند، رنگ حرم و خیابان و بازار را دیدند. مراسم و آیین های مذهبی که پیش از آن ممنوع بود، جان گرفت. عزاداریهای محرم رونق یافت. گفته می شود بیش از 170 هیأت مذهبی تأسیس شد که میرزااحمد کفایی آنها را سرپرستی می کرد. هر چند این هیأت ها بیش از ظرفیت آن زمان به مسائل سیاسی می پرداختند و عمدتاً برای مبارزه با حزب توده فعال بودند، اما به هر حال وجودشان ناشی از بروز و ظهور تمایلات مذهبی سرکوب شده در دوره رضاشاه بود. انجمن های مذهبی مهمی نیز تأسیس شد که در تعمیق و گسترش مذهب و جریان های سیاسی مشهد در دهه های بعد مؤثر افتادند. در این بین انجمن پیروان قرآن که به همت علی اصغر عابدزاده ایجاد شد و گسترش یافت، انجمن تبلیغات اسلامی به سرپرستی عطا ءالله شهاب پور، و بالاخره کانون نشر حقایق اسلامی به کوشش محمدتقی شریعتی، با نفوذتر و نامدارتر بودند.(1)

دبستان نوتأسیس دارالتعلیم دیانتی در چنین فضایی با تلاش کسانی که از حصار کشیده شده به دور فعالیت های مذهبی در دوره رضاشاه یادهای تلخی داشتند، ساخته شد. گفته می شود دارالتعلیم دیانتی با همت معنوی حاج شیخ غلامحسین تبریزی و

ص:44

پی گیری های حاج احمد مختارزاده، از مریدان خاندان قمی و دیگر کاسبان و خیران بازار سرشور پایه گذاری شد.(1) حاج شیخ غلامحسین، همو که اذان و اقامه را پس از تولد علی آقا در گوش او زمزمه کرده بود، با الگو گرفتن از مدارس جامعه تعلیمات اسلامی درصدد گسترش چنین مراکزی در مشهد بود. در آن زمان، دارالتعلیم دیانتی، تنها مدرسه مذهبی مشهد به شمار می آمد و مدیرش، که هم تدریس می کرد و هم نظامت مدرسه را به عهده داشت، مردی نیک نفس، محترم، با جذبه و تا حدی سخت گیر بود. او اهل کرمان بود و بیشتر کارکنان مدرسه هم کرمانی بودند. عوامل دست اندرکار دبستان شیرازه مدرسه را بر اساس تعالیم اسلامی بستند. برای دانش آموزان نماز جماعت برپا می شد، سر صف آیاتی از قرآن و جملاتی از دعاهای وارده می خواندند. آموزش های دینی، توأم با دیگر درسها به شاگردان آموزش داده می شد.(2) بخش هایی از حلیة المتقین، و حساب سیاق و نصاب الصبیان هم در میان دیگر دروس جایی برای خود داشتند.(3) مکان این مدرسه در اصل حسینیه قائنی ها بود. در شبستان اصلی آن میز و نیمکت چیده بودند و تبدیل به یک کلاس بزرگ شده بود. دارالتعلیم دیانتی با سه کلاس، دوره شش ساله ابتدایی را آموزش می داد. اغلب علما و کسانی که مایل بودند فرزندانشان با آموزش های مذهبی پرورش یابند، پسران شان را در این مدرسه نام نویسی کردند.

علی آقا را در کلاس اول و آقامحمد را در کلاس چهارم این مدرسه نام نویسی کردند.

تابستان ها "گیوه" و در زمستان ها "میرزایی" بود؛ پاپوش طلبه ها و روحانیان آن زمان؛ کفش هایی ساده، ارزان و بی بند. پدر، کفش بنددار نمی خرید. «آرزوی کفش بنددار به دلمان بود؛ تا الآن هم من کفش بنددار نپوشیده ام. یعنی این آرزو برآورده نشد.»

نداری پدر که ریشه در زندگی زاهدانه و گوشه گیرانه داشت، نمی گذاشت برخی خواست های بچه ها، حتی در خرید کفش بر مدار میل کودکانه آنها بگردد. سلیقه خاص پدر را هم باید به این نداری افزود. زندگی سیدعلی و خانواده به سختی می گذشت و اگر کفش ارزان هم خریده می شد، پیش درآمدی در گریه بچه ها داشت. «یادم هست یک بار کفش میرزایی خریده بود که تنگ بود و دیگر قادر نبود عوض کند یا کفش دیگری بخرد. گفتند کفشها را می شکافیم و اندازه می کنیم. بعد بند می گذاریم. از این که کفش بنددار خواهم داشت خیلی خوشحال بودم، ولی وقتی شکافتند و بند گذاشتند، خیلی زشت شد و چه قدر غصه خوردم، ولی چاره دیگری نداشتیم.»(1)

سیر گوشت عمل می آمد، قوت غالب به شمار می رفت. سهمی از این غذای کهن در کاسه ای چینی جا می گرفت و در طبقه بالا جلو پدر گذاشته می شد. سهم دیگر درون کاسه ای مسی ریخته می شد و خیلی زود با رفت و آمد هفت دست، هفت نفری که دور آن نشسته بودند، خالی می شد. مادر و خواهران بزرگ ملاحظه کودکان را می کردند. با این حال «گاهی اتفاق می افتاد که نفری دو لقمه... می رسید... باقی را باید با نان و پنیری، چیزی، خودمان را سیر می کردیم... مادرم زن کم توقع و بی اعتنایی به خوراک [بود]... برایش مهم نبود یک لقمه هم غذا بخورد. اما برای ماها خیلی جوش می زد که بچه هایش ... سیر [شوند.]»(1)

بیست سال بعد هم کار کرد. «بعدها آن لباده را من مدتی استفاده کردم از این بَرَک های قدیمی کَت و کلفت بود... تا این که... آن... را... دادیم به یک کس دیگر و خودمان را از شرّش خلاص کردیم... البته اسباب زحمت بود که جلوی بچه ها، یکی با قبای بلند و لباس جور دیگر باشد. طبعاً مقداری حالت انگشت نمایی [پیدا می کرد] ... اما ما با بازی و رفاقت و شیطنت جبران می کردیم؛ نمی گذاشتیم... خیلی سخت بگذرد.»

همکلاسی ها و بچه محل ها او را آشیخ خُردو [کوچک، در گویش خراسانی] صدا می زدند. او بیشتر اوقات تحمل می کرد. سر به زیر می انداخت و رد می شد، اما گاهی هم حوصله کودکانه اش سر می رفت. سفره سفید کتابها را زمین می گذاشت و... می زد و می خورد.

قبای سیدمحمد، سیدعلی و بعدها سیدهادی، اگر سری در باورهای مذهبی پدر داشت، ریشه ای هم به دوران خلع لباس روحانیان، لباس متحدالشکل و تحدیدها و تهدیدهای رضاشاهی دوانده بود. سیدجواد دوست نداشت لباس تحمیلی رضاشاه را به تن فرزندان خود کند.

که به ایوان رو به روی ایوان حصیرباف های مسجد گوهرشاد منتقل می شد. یکی از خصوصیات این جلسه آداب ورود و خروج به آن بود. «از در که وارد می شدیم باید [می گفتیم] سلامٌ علیکم؛ از در هم که خارج می شدیم برای خداحافظی باید [می گفتیم] سلامٌ علیکم. هیچ کس خداحافظ نمی گفت.»

شاگردها پشت رحل هایی که دور اتاق چیده شده بود می نشستند. روی رحل ها فقط یک نوع قرآن بود و آن قرآن های چاپ بمبئی بود؛ قرآن های رحلی بزرگ، با کاغذ نازک و خط هندی. «الآن هم من با آن رسم الخط خیلی مأنوس هستم و خوشم می آید. شاید بتوان گفت قرآن های هندی جزو صحیح ترین قرآن ها هستند. قرآن های مصری و هندی هر دو صحیح هستند. برخلاف قرآن های ایرانی که غلط زیادی» داشتند.

همه حاضران قرآن می خواندند، هر یک نیم صفحه. ملاعباس هم می خواند. ملاعباس استاد زبردستی بود. در این فن کسی را بالاتر از خود نمی دانست. دیگران هم همین نظر را داشتند. سیدعلی تمام قواعد تجوید را از او فراگرفت. همو جزوه تجوید سیدمحمد عرب را نیز برای گروه اندکی از علاقه مندان تدریس کرد که سیدعلی هم در شمار آنان بود.(1)

از کتاب های درسی مورد علاقه سیدعلی، یکی هم تعلیمات دینی بود؛ بخش هایی از آن را از بر بود. دوست داشت بیان واعظ شهیر، محمدتقی فلسفی را تقلید کند. علی آقا همراه مادر برای شنیدن سخنرانی های آقای فلسفی از رادیو به خانه همسایه می رفتند. کتاب تعلیمات دینی را باز می کرد و با گویش آقای فلسفی از روی آن می خواند؛ با همان لحن. والدین و آموزگار، بسیار تشویقش می کردند.

کف داشت، گاه دانش آموزان خاطی را تنبیه می کرد. و او حداقل یک بار در طول شش سال تحصیل دبستانی خود به دام چوب و فلک تدین افتاد. لابد این تنبیه که در محلی به نام «قصاص گاه» انجام شد، در پی ملاحظات فراوان تدین و سرآمدن کاسه صبر مدیر بوده است؛ ملاحظه این کودک قباپوش پرجنب وجوش و پسر آیت الله سیدجواد خامنه ای، پیش نماز مسجد صدیقی ها.(1)

این جنب وجوش ها و هیجانات کودکی، جای خود را داشت و تنه به پیکر علقه های مذهبی سیدعلی نمی زد. او اهل خدا، نماز، دعا و مستحبات بود. با این که همه اینها را از تراوشات روحی مادرش داشت، اما اهلیت او جنبه ای ذاتی داشت نه تبعی. به سن تکلیف نرسیده بود که اعمال روز عرفه را همراه مادرش انجام می داد. غسل می کردند و از ظهر تا غروب در حیاط خانه به نماز و دعا بودند. پس از سن تکلیف اعمال ام داود را به جا می آوردند؛ غیر از روزه هایش. نمی توانستند روزه مستحبی بگیرند؛ نه او، نه مادرش. «من از روز اول نمی توانستم [روزه مستحبی] بگیرم... به خاطر مزاجم... و چشمم، نمی توانستم. برایم ضرر دارد. مادرم هم همین طور بود... هر دومان عاجز بودیم.»(2)

مقید بودند لیلة الرغائب را از دست ندهند. «دعای ایام ماه رجب را من از بچگی حفظ بودم.»

سیدعلی مدتی را هر شب با پدرش به حرم امام رضا(ع) می رفت. همراه زیارت پدر بود. پدر به زیارت طولانی امام خود علاقه مند بود؛ او نیز زیارت جامعه را از روی مفاتیح می خواند. «یک شب که از حرم آمدیم بیرون به پدرم گفتم: آقا من امشب جامعه را از حفظ خواندم.»

نمازهای منسوب به معصومین علیهم السلام را نیز مدتی می خواند. بعدها از اینکه در کودکی و نوجوانی به حفظ قرآن نپرداخته ابراز تأسف کرد؛ هر چند در سنین بالا بخش هایی از این کتاب جاوید را حفظ کرد، اما همچنان از اینکه خودش را حافظ قرآن نمی داند جزء تأسف های بزرگ اوست.

ص:51

اما «من کمتر پدری را دیده ام که این قدر نسبت به فرزندانش محبت داشته باشد... من چهارده پانزده سالم بود. من و برادرم محمدآقا... از پدرم اجازه می گرفتیم و می رفتیم ییلاق [برای] گردش و تفریح. با دوستان طلبه می رفتیم وکیل آباد... یک روز صبح تا عصر نبودیم. شب که برمی گشتیم، خسته و کوفته می خوابیدیم. پدرم که از نماز برمی گشت، ماها را توی خواب می بوسید... طاقت نمی آورد. از صبح ما را ندیده بود. این قدر دلش تنگ شده بود.»

می گویند؛ چون پولی در کار نیست و مداحان با همان جیبی که آمده اند، مجلس را ترک می کنند. طالبیان به سیدعلی نوجوان پیشنهاد کرد در مجلس او سخنرانی کند. «گفتم: من منبر بلد نیستم. گفت: چه عیبی دارد؟ گفتم: از پدرم می پرسم. پدرم گفت: خیلی خوب است. مرا تشویق کرد که حتماً برو. گفتم: بلد نیستم. گفت: از روی کتاب به تو یاد می دهم... کتاب را ببر و از روی آن بخوان؛ یواش یواش راه می افتی.»

پدر جلاءالعیون مجلسی را از کتاب خانه بیرون کشید و بخشی که مربوط به زندگی امام محمد باقر(ع) می شود، پیش روی او گشود و گفت که بخواند. خواند تا اگر اشتباهی می کند، پدر تصحیح نماید. پس از آن مجمع الفروع(1) را به دست گرفت و چند مسئله را به پسر یاد داد. سیدعلی که تا آن زمان فقط کتاب درسی جابه جا کرده بود، این بار دو کتاب بزرگ تاریخی و فقهی را زیر بغل گرفت و راهی خانه طالبیان شد. صاحب مجلس که دید آخوند نوجوان با دو کتاب قطور پا به خانه اش گذاشته، مطمئن شد که این هفته منبری خواهد داشت. «به شدت خجالت می کشیدم... [بعد از چند روضه] نوبت من شد... گفت: آقای خامنه ای بفرمایید... می ترسیدم. نمی دانستم چه می شود. رفتم توی اتاق زنها.»

منبری با سه پله در اتاق جا خوش کرده بود. روی پله اول نشست و سرش را پایین انداخت. زنها به نوجوانی خیره شده بودند که داشت مجمع الفروع را باز می کرد. مسئله ای در باب اعمال مستحبی خواند.

کتاب را بست. جلاءالعیون را باز کرد و دو صفحه ای که پدر از زندگی حضرت محمد باقر(ع) نشان کرده بود، خواند. منبر سیدعلی نسبت به روضه هایی که مداحان حاضر می خوانند طولانی شد. از اتاق که آمد بیرون یکی از روضه خوانها، شیخ صابری، که شوخ طبع هم بود با لهجه غلیظ خراسانی گفت که می خواستی تا آخر کتاب بخوانی! بر خجالت های علی آقا افزوده شد. هنگام خروج از خانه، طالبیان «یک اسکناس پنج ریالی نو به من داد به عنوان پول منبر. با این که به روضه خوانها پول نمی دادند، اما به من داد. گفتم: نمی خواهم.»

بسیار اصرار کرد. سیدعلی با آن اسکناس به خانه بازگشت. تا آن زمان کسی چنین پولی به او نداده بود. علی آقا خبر [این پاکت] را به پدر رساند. اوقات حاج سیدجواد

ص:54

تلخ شد و تشر زد که بی خود گرفتی؛ دیگر از این کارها نکن.(1) این نخستین منبر زندگی سیدعلی خامنه ای با همه تلاطمات آن بود.

مردم در جلسه منبر روی زمین می نشینند، منبری هم آن بالا می نشیند. این جا مردم ایستاده اند، او هم آنجا ایستاده.»(1)

سیدعلی بلندگو را هم آنجا دید. صدا در تمام مسجد گوهرشاد پخش می شد. وقتی سر چرخاند دید که بوقی بالای حوض مسجد گوهرشاد که سیمی هم به آن آویزان است، صدا را پخش می کند. دیگر نیازی نبود افراد در فواصل معین بایستند و کلمه ها و جمله های سخنران را تکرار کنند تا به گوش حاضران برسد.

اهالی مشهد خبر سقوط دولت دکتر محمد مصدق در 28 مرداد 1332 را از رادیو شنیدند. گروه های سازمان یافته و دست به غارت سلطنت طلب، همراه نیروهای نظامی و انتظامی در پناه دو خودرو زرهی در سطح شهر نمایان شدند. حمله به برخی اماکن، مغازه ها، مطبوعات و ساختمان ها در دستور کار اوباشی بود که اینک غم بی آلتی شان مرتفع شده بود. از آن جمله بود حزب ایران که دفترش در نزدیکی خانه مسکونی آیت الله سیدجواد خامنه ای قرار داشت. الواطی که از افسردگی به در آمده بودند برای غارت دفتر حزب ایران راهی این محله شدند. «یادم نمی رود آن [حوادث] تلخی که دیدم... عده ای راه افتاده اند توی کوچه و می گویند زنده باد شاه، و حزب ایران را غارت کرده بودند... اثاثیه مرکز حزب ایران را و همچنین مغازه چند نفری از افرادی که وابسته به حزب بودند... آن منظره هنوز جلوی چشم من است.»(2)

علاقه مند شدم که نواب را ببینم. خواستم بروم مهدیه، ولی نتوانستم... بلد نبودم.»

روز دیگر شنید که نواب به مدرسه سلیمان خان می آید؛ همان جایی که سیدعلی در آنجا درس می خواند. «شروع کردیم مدرسه را آب و جارو کردن و آماده شدن... آن روز جزء روزهای فراموش نشدنی من است... وقتی آمد دیدم که یک آدمی است قد کوتاه و ریزنقش، با یک عمامه مخصوص، به همراه عده ای از فداییان اسلام که او را همراهی می کردند، با کلاه های پوستی مخصوص شان. آنها نواب را به شکل نیم دایره احاطه کرده بودند... سخنرانی نواب مثل سخنرانی های معمولی نبود؛ او بلند می شد، می ایستاد و با شعار شروع به حرف زدن می کرد و همین طور پرکوب و شعاری صحبت می کرد.»

علی آقای نوجوان که از لابه لای جمعیت خود را به نزدیک نواب رسانده و از فاصله کوتاهی محو تماشای او بود، حرفهایی شنید که پیش از آن به گوشش نخورده بود: «بنا کرده بود به شاه و دستگاه های انگلیس بدگویی کردن. حرفش... این بود که اسلام باید زنده شود؛ اسلام باید حکومت کند و این کسانی که در رأس کار هستند... دروغ می گویند. اینان مسلمان نیستند.»

این دیدار، تصورات سیدعلی را نسبت به نواب به هم ریخت، اما شیفتگی باطنی او نسبت به رهبر فداییان اسلام شمایل تازه ای یافت؛ تا جایی که حس کرد دوست دارد همیشه با نواب باشد. در این جلسه، یکی از اطرافیان نواب، لیوانی پر از شربت آب لیمو به دست گرفت و با این تعبیر که این شربت شهادت است، به حاضران چشاند. شور و هیجانی درگرفت. وقتی نوبت به سیدعلی رسید، باقیمانده شربت با قاشق به دهان مشتاقان حاضر ریخته می شد. «وقتی به من شربت داد گفت بخور، ان شاءالله هر کسی این شربت را بخورد شهید می شود.»

فردای آن روز نواب صفوی به مدرسه علمیه نواب رفت. سیدعلی خود را زودتر از موعد به آن جا رساند. دید که مدرسه را فرش کرده اند و آماده استقبال شده است. پرس و جو کرد؛ گفتند مهدیه را ترک کرده، در راه است. رفت تا زودتر او را ببیند. دید که از دور می آید. نیم دایره ای دور نواب در پیاده رو درست شده بود و او در مرکز آن در حال آمدن بود. پشت سر، جمعیت مشتاق زیادی او را همراهی می کردند. سیدعلی خود را به او نزدیک کرد و هم قدم شد. «نواب در حال راه رفتن هم شعار می داد... یک منبر در راه شروع کرده بود. [می گفت] ما باید اسلام را حاکم کنیم. برادر مسلمان، برادر غیرتمند،

ص:57

اسلام باید حکومت کند... می رسید به افرادی که کراوات گردن شان بود می گفت این بند را اجانب به گردن ما انداخته اند، برادر باز کن. می رسید به کسانی که کلاه شاپو سرشان بود، می گفت این کلاه را اجانب بر سر ما گذاشته اند، بردار برادر.»(1)

سیدعلی می دید کسانی را که در شعاع صدا و اشاره دست او قرار داشتند، کلاه شاپو خود را برمی داشتند و در جیب شان مچاله می کردند. «یک تکه آتش بود.»

معلوم نیست نواب هنگام سخنرانی در مدرسه نواب متوجه سید قباپوش عمامه بسری که روبروی او نشسته بود شده باشد، اما آن نوجوان از خود می پرسید که این بشر چطور می تواند با همه وجودش، با همه اعضای بدن، سر و زبان و دست و پا، و این همه جنبش و خروش سخن براند و حاضران را به وجد آورد؟

این همه شور، بی باکی، صراحت و تازگی برای سیدعلی گیرا و جاذب بود. «همان وقت جرقه های انگیزش انقلاب اسلامی به وسیله نواب صفوی در من به وجود آمده و هیچ شکی ندارم که اولین آتش را مرحوم نواب در دل ما روشن کرد.»(2)

ص:58

و معالجاتی در تهران، روز عرفه سال 1373ق/19 مرداد 1333ش به مشهد مقدس رسید تا زائر امام هشتم(ع) باشد. اصرار و ابرام علمای مشهد برای اقامت ایشان مؤثر واقع شد و بهره عمدة این هجرت نصیب حوزه علمیه مشهد گردید.(1) درخواست مصرانه حاج شیخ مجتبی قزوینی در تصمیم آیت الله میلانی برای اقامت در مشهد بسیار مؤثر بود.

سیدعلی درسهای طلبگی را در مدرسه سلیمان خان آغاز کرد. مدیریت مدرسه در این زمان با شیخ حسین بجستانی بود که از طرف آقای کفایی منصوب شده بود. این مدرسه که در دوره رضاشاه با تدابیر میرزااحمد آیت الله زاده خراسانی (کفایی) باز مانده بود، در دهه بیست، یکی از عوامل جان گرفتن حوزه علمیه مشهد شد؛(2) هر چند نقش دو عالم بزرگ وقت، حاج شیخ مرتضی آشتیانی و آقامیرزامهدی اصفهانی، در سال های نخستین دهه بیست در رونق دوباره حوزه مشهد به ویژه در آموزش درس خارج فقه بی بدیل بود.(3)

واپسین بخش های کتاب جامع المقدمات، یعنی شرح انموذج و صمدیه(4) را نزد آقای علوی، دانشجوی رشته پزشکی خواند. پس از آن، بنابر مرسوم، کتاب سیوطی(5) را که آموخته های پیشین را در ادبیات عرب عمق می بخشد، از آقای مسعودی درس گرفت. همچنین بخشی از مغنی(6) را نزد همین مدرس خواند.

سیدمحمد، در این مدرسه اتاق داشت. یادگیری کتاب معالم(1) را که نخستین کتاب مقدماتی در اصول فقه است در مدرسه نواب شروع کرد. مدرس معالم، دوست پدرش، سیدجلیل حسینی سیستانی بود. حدود نیمی از معالم الاصول را نزد وی فراگرفت. همزمان با پیشنهاد پدر، آموزش کتاب شرایع الاسلام(2) را نزد او آغاز نمود و در بخش عبادات آن که شامل ده کتاب است تا مبحث حج (کتاب هشتم) پیش رفت. «شرایع، کتاب درسی نبود. پدرم احساس کرد این کتاب می تواند در پیشبرد من مؤثر باشد، که همین طور هم شد... اختلاف سنی من و پدرم خیلی زیاد بود؛ درست چهل و پنج سال. علاوه بر آن، پدرم مقام علمی بالایی داشت و مجتهدی با اجازات [بود] و شاگردانی در سطوح عالی تربیت کرده بود. بنابراین سزاوار نبود که او با آن مقام علمی به من که دورة ابتدایی دروس اسلامی را می گذراندم درس بدهد. حال و حوصله این گونه کارها را هم نداشت، اما بنابر علاقه ای که به تربیت ما داشت، هم به برادر بزرگتر و هم به من و هم بعدها به برادر کوچکترمان درس می داد و حق عظیمی از جهت تحصیلی و تربیتی به گردن همه ما برادران، به ویژه بر من دارند؛ چنان که اگر ایشان نمی بودند، من به موفقیت های فراوانم در تحصیلات فقه و اصول نائل نمی شدم.»(3)

پس از آن همراه برادر، سیدمحمد، به پای درس شرح لمعه(4) پدر نشست تا یک دوره کامل از فقه شیعه را بیاموزد. «وقتی رسیدیم به کتاب حج، مصادف شد با این که پدرم کتاب حج شرح لمعه را به برادرم درس می داد. آن وقت به من گفت بیا و در درس شرح لمعه شرکت کن. من گفتم ممکن است نتوانم بفهمم. ایشان گفتند می توانی بفهمی و لذا رفتم و اتفاقاً فهمیدم.»(5)

حدود 40 فصل از 53 فصل آن را درس گرفت و با پیکره علم فقه آشنا شد. بقیه فصول را از آیت الله میرزااحمد مدرس یزدی آموخت. وی از مدرسان رسمی شرح لمعه، قوانین،

ص:61

مکاسب و کفایه در مدرسه نواب، و در امور علمی خویش بسیار سخت کوش و منظم بود. میرزااحمد مدرس یزدی یکی از پنج عالم استثناء شده مشهد بود که در زمان رضاشاه خلع لباس نشد و توانست در انزوای مدرسه ابدال خان، کم و بیش پنهانی، تدریس کند.(1)

یکی از هم مباحثه های سیدعلی خامنه ای در دروس شرح لمعه، رسائل و مکاسب، شیخ قاسم صادقی بود.(2)

یا رنگ پریده می نمود، روشن شد. «تا آن وقت هیچ گاه دنیا را به این روشنی ندیده بودم.»

وقتی رویش را برگرداند، متوجه شد آدم هایی هستند که آن طرف خیابان راه می روند. رو به سمت حرم برگرداند و برای نخستین بار سقف آن را دید. هر آن چه دور بود، تازه بود. «برگشتم و گفتم: این عینک خوب است. پنج شش تومان [دادم و خریدم.]»

بعدها فهمید که شماره شیشه این عینک حدود 5/3 است. عینک از راه رسیده تا شش سال بعد میهمان چهره سیدعلی خامنه ای بود، اما این شیشه ها تاب مطالعه او را نداشتند. چشم ها ضعیف تر شد. وقتی توانست روی صندلی یک چشم پزشک بنشیند و به علامت های صفحه روبرو چشم بدوزد، دکتر شیشه شماره 4 را برایش تعیین کرد. این نسخه هم دوام زیادی نیافت، و زمانی که به زندان افتاد و عینک را از او گرفتند، حدود یک نمره دیگر به ضعف چشمهایش افزوده شد.

در مشهد صدایی در پاسداشت خون های به زمین ریخته برنخاست.

آن وقتی که از سیاست و نهضت و حضور روحانیون و طلاب در عرصه های انقلابی و مبارزه هنوز هیچ خبری نبود، این جا حاج شیخ هاشم قزوینی سر درس مکاسب، وقتی یاد مرحوم نواب صفوی را مطرح کرد، چشمانش پر از اشک شد و از شهادت آنها به دست جباران آن روز، شکوه کرد.(1)

وی بخش عمده دروس دوره سطح را نزد حاج شیخ هاشم قزوینی خواند و باقی مانده آنها را با تدریس پدر به پایان برد.

حاج شیخ هاشم با بحث وسیع همة اقوال را نقل می کرد و بعد رد می کرد... [اما] آقای میلانی... بسیار خوش تقریر و ضمناً دارای نظرات جدیدی هم بود و ترجیح داشت بر درس مرحوم حاج شیخ هاشم.»(1)

سیدعلی خامنه ای یک سال درس اصول و دو سال و نیم درس خارج فقه آیت الله میلانی را درک کرد.

کنفثة فی بحر لجی [و همه کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون دمیدنی است به دریای پر موج پهناور]" ... دست نویس [بودند.] کپی می گذاشتیم... هر اعلامیه ای... حدود سه ساعت طول می کشید نوشتنش. مضمونش تحریک مردم در امر به معروف و نهی از منکر بود.»(1)

غیر از سیدعلی، شبیری زنجانی، هادی عبدخدایی، عباس غلّه زاری، وحید دامغانی و یکی دو نفر دیگر اعضای این گروه کاتب را تشکیل می دادند. نامه ها با خطوط و املاهای متفاوت نوشته می شد تا نویسندگان آن شناخته نشوند. آنها را از دفاتر گوناگون پست برای فرخ، استاندار جدید، فرستادند.(2) فرخ باران دیده، خیلی زود دست فرستندگان نامه ها را خواند و سنت تعطیلی 58 روزه سینماها را در دو ماه محرم و صفر به 20 روز کاهش داد.

حکیم و خیلی هم معتقد به حکمت بود.»(1)

آقای خامنه ای مدت کوتاهی هم در درس فلسفه حاج شیخ مجتبی قزوینی حاضر شد. او هر چند مخالف فلسفه بود، اما مدرس معقول و فلسفه بود. مبانی ویژه ای در مسائل فلسفی داشت. آن را درس می داد و نظرات ملاصدرا و ملاهادی سبزواری را رد می کرد. «من مختصری درس ایشان [را] در باب حدوث و قدم رفتم.»(2)

مرحوم قزوینی در علوم غریبه هم وارد بود. ریاضی [= جبر] می دانست. با علم کیمیا آشنا بود. جنبه های معنوی و علمی از یک طرف و اعتقادش به مبارزه با دستگاه حکومت از طرف دیگر از او سنگری ساخته بود که طلاب مبارز به آن پناه می بردند.

او قدر کتاب خانه آستان قدس را خوب می دانست؛ هم به دلیل وفور منابع، و هم کرایه نکردن کتاب ها، که روزی یک ریال باید برای آن کنار می گذاشت. بینوایان را در همین کتاب خانه خواند، که اگر نمی خواند شاید به جای یک ریال، باید یک تومان به کتابفروش محل می پرداخت.

خوانندگان کتاب های رمان، پس از خواندن کتاب، در حاشیه آن، کتاب خوان بعدی را به خواندن رمان دیگری سفارش می کردند و عنوان آن را می نوشتند. سیدعلی هم در حاشیه کتاب هایی که می خواند چنین توصیه هایی می نوشت. «شاید الآن در حواشی آنها اگر بریده نشده باشد، پاک نشده باشد، خط من در اغلب اینها باشد.»(1)

سیدعلی بسیاری از رمان های منتشر شده خارجی را در نوجوانی مطالعه کرد و با زوایای این دنیای ریزبافت، پیوندی یافت که دوام آن همیشگی بود. شگفتی های جهان داستان او را چنان به سوی خود کشید که هر رمانی به چنگ می آورد، خود را در آن غرق می کرد. بعدها گفت که رمان خوانی او در ابتدا، بی هدف بود و تحت تأثیر کششهای داستان پردازی قرار داشت. «اشتباه کردم که همه جور رمان هایی را خواندم [چرا که] رمان مثل آبی که در خاک نرم نفوذ می کند همه جا را می گیرد؛ وقت را پر» می کند.(2) اما رفته رفته او به شناخت و جست وجوی انسان ها، تمدن ها، فرهنگ ها و مناسبات نهفته در این داستان ها پرداخت و به سوی رمانهایی که زمینه تاریخی داشتند کشیده شد. آشنایی او با تاریخ برخی سرزمین ها از طریق رمان بود. بعدها اعتقاد خود را در این باب چنین بیان کرد:

هیچ بیانی نمی تواند تاریخ را مثل داستان و قصه بیان کند. وقتی درباره تاریخ با زبان غیرهنری حرف می زنیم، مثل این است که از فاصله ده هزار پایی زمین، از شهری عکس برمی داریم. طبیعتاً ابعاد شهر و خیابان های اصلی شهر هم پیداست، اما در آنجا آدم ها چه کار می کنند؟ خوبند؟ بدند؟ فقیرند؟ غنی اند؟ راحت اند؟ خوابند؟ دعوا می کنند؟ می رقصند؟ اصلاً هیچ چیزی معلوم نیست. تاریخ از آن بالا، از ده هزار پایی، شهری را عکس برداری می کند و به ما نشان می دهد. یک وقت هست شما وارد شهر می شوید، البته همه کوچه های شهر را نمی توانید ببینید، اما دو سه کوچه شهر یا خیابان شهر را می روید، با افرادش حرف می زنید و از خانه ها عکس برمی دارید؛ از اتاقها، از

ص:69

اسباب بازی بچه ها، از بوسیدن یک فرزند توسط مادرش... همه این ها را ترسیم می کنید و در یک عکس جلوی ما می گذارید. البته یک کوچه است، خیابان است، همه شهر نیست، اما می شود آن را تعمیم داد... این زبان هنر از تاریخ است؛ قصه این است.(1)

کتاب هایی چون جنگ و صلح نوشته لی یف نیکالایوویچ تولستوی، بینوایان اثر ویکتور ماری هوگو، برخی آثار رومن رولان مانند ژان کریستوف، هر آنچه از الکساندر دومای پدر و پسر ترجمه شده بود، کتاب های میشل ژواگو، دُن آرام نوشته میخاییل شولوخوف، کمدی الهی اثر دانته آلیگیه ری و ... را در این دوره و نیز دهه چهل خواند و گاه چون بینوایان را دوباره خواند و در ضمیر او به آسمان خراشی ماند که سر به آسمان می ساید. «بینوایان یک معجزه است در عالم رمان نویسی... کتاب جامعه شناسی است، کتاب تاریخی است، کتاب انتقادی است، کتاب الهی است، کتاب محبت و عاطفه و عشق است.»(2)

با ورود به آموزش های فقهی در پایان دوره سطح و ابتدای درس خارج، از شدت مطالعه و گرایش سیدعلی خامنه ای به رمان کاسته شد، اما قطع نگردید. در آن دوره که شاید پنج سالی به درازا کشیده شده باشد «کمتر رمانی بود که آن وقت ها اسم آورده بشود و من نخوانده باشم.»(3)

خود احتمال می دهد تعداد رمان هایی که در مشهد و پیش از حرکت به قم (1337ش) خوانده است، بیش از هزار عنوان است.(4)

نگاه او به هنر، از زاویه ای است که صاحب هنر بتواند بدان کارکرد اجتماعی ببخشد. چنین کارکردی نمی تواند تعارف بردار و فرمایشی باشد، بلکه هنر آیینه زیبایی ها و زشتی های جامعه است؛ چیزی که در رمان به بهترین شکل می توان بدان پرداخت. آفرینش هنر منوط به دو مقدمه واجب است؛ یکی هنرمند، کسی که توان دیدن حقایق جامعه را دارد؛ حقایق شیرین و تلخ، همانهایی که چشمهای عادی آنها را نمی بیند، مثل گوش هایی که هر صدایی را نمی شنود. نام افرادی که ذهن های دقیق و هو ش های برتر از معمول دارند، هنرمند است. نقاشانی که آثارشان تقلید دیگران است، فیلم سازانی که

ص:70

از روی دست دیگر سینماگرها تقلید می کنند، داستان نویسی که کارش تکرار کارهای نویسندگان دیگر است، هنرمند نیستند. «هنرمند آن کسی است که تلخی ها و شیرینی هایی را در جامعه احساس می کند که دیگران احساس نمی کنند.»(1)

مقدمه دوم، امکان خلق هنری است؛ توان آفرینش هنری و نمایش تلخی ها و شیرینی ها است. همان طور که در بینوایان آمده «گناهان بزرگی در جامعه واقع می شود، هیچ کس آنها را نه لمس می کند و نه درک می کند که گناه است و نه به فکر می افتد که تعقیب کند. در همان زمان، در همان جامعه گناهان کوچکی اتفاق می افتد که جامعه...، نظام و قانون آنها را عمده می کند [اما در کنارش توجهی به] آن همه فساد... آن همه فحشا، آن همه دزدی [نمی شود] ... قانون در خدمت آن دزدیها و خباثت ها و رذالت ها» است. نشان دادن این فاصله ها و تضادها با همه جزئیاتش از عهده خلق هنری هنرمند برمی آید.

وی که با اشعار حافظ الفتی سُماعی داشت، این بار دل به جهان مفاهیم و مضامین آن سپرد. پیش از این از گلستان سعدی لذت ها برده بود. در دبستان، کتاب گلستان را تدریس می کردند. از فرط علاقه، کتاب را استنساخ کرده، بیشتر مضامین آن را به خاطر سپرده بود. پدرش، حاج سیدجواد نیز علاقه زیادی به گلستان سعدی داشت.

دوره ای، هر شب، پیش از خواب، چشم ها و دلش را با غزلیات دیوان حافظ گرم می کرد. اشعار نظامی را بسیار می خواند، کتاب مثنوی مولانا جلال الدین رومی، چنان تأثیری در عوالم معنوی او به جا گذاشت که رقیبی برای آن پیدا نشد.

دفترچه ای داشت که غزل های شاخص و تک بیت های درخشان را در آن می نوشت؛ شبیه این دفترچه را برای نوشتن حدیث هم تهیه کرده بود.

پشت جلد کتاب های درسی اش پر از ابیاتی بود که وقتی از درس و بحث خسته می شد، می خواند و رفع خستگی می کرد. برخی ابیات را که بسیار دوست می داشت، می داد خطاطی می کردند و آن را از سینه دیوار می آویخت تا همواره پیش چشمش باشد. در مدرسه حجتیه قم دو بیت از شعرهای حافظ را زینت حجره اش کرد:

صراحی می کشم پنهان و مردم دفتر انگارند

عجب گر آتشی این زرق در دفتر نمی گیرد

درین بازار اگر سودیست با درویش خرسند است

خدایا منعمم گردان به درویشی و خرسندی

آشنایی سیدعلی با شعر عربی از کتاب های درسی اش شروع شد؛ به ویژه کتاب مطول. با این که شعرهای این کتاب به عنوان شاهد مثال یادشده بود، اما آنها را با همه وجود می خواند و تحت تأثیر خصوصیات آن قرار می گرفت؛ «خصوصیاتی در تحریک عواطف و احساسات... که نظیرش را جز در سبک خراسانی شعر فارسی نمی توان یافت.»

أسِربَ القَطا هَل مَن یُعیر جَناحَه لعلّی الی مَن قَد هَویتُ اَطیر

[قیس بن الملوح (مجنون و لیلی)]

ص:72

[ای گروه پرندگان سنگ خواره، آیا کسی بالش را به من عاریه می دهد/ تا شاید به سوی آن که دلم هوایش را کرده پرکشم]

اُنس او با شعر موجب شد که شمار دفترچه هایش بالا برود. «سفینه غزل» محل یادداشت شعرهای سیدعلی بود. غزل ها و تک بیت های مورد علاقه اش را از شاعران دور و نزدیک در آن می نوشت و زیرش تاریخ می گذاشت. این تاریخ ها تا 1343ش نزدیک هم هستند، اما از آن سال به بعد دور از هم اند.(1)

آشنایی او با غلامرضا قدسی میرزاجانی، معروف به قدسی نژاد، پایش را به انجمن ادبی نگارنده (فردوسی) باز کرد. این انجمن در 1325ش توسط قدسی نژاد و همردیفان شعردوست و شعرپرداز او پایه گذاری شده بود.(2) در ابتدا، جلسه های انجمن سیار بود، اما بعدها در خانه سرگرد عبدالعلی نگارنده تشکیل می شد. از این رو به آن انجمن ادبی نگارنده هم می گفتند. آشنایی سیدعلی خامنه ای با قدسی نژاد به رخدادهای نهضت ملی شدن صنعت نفت برمی گشت. در آن روزها، قدسی نژاد در گردهم آییهای ضدانگلیسی مشهد سخن می راند و شعر می خواند:

شب با گل است و روز شود محو آفتاب خوش تر ز زندگانی شبنم ندیده ام

و چه بسا سیدعلی، به واسطه تعلقات ادبی، قدسی را در ذهن خود نشان کرده بود. چند سال بعد، علامه عبدالحسین امینی به مشهد آمد و قرار شد در مدرسه نواب سخنرانی کند. سیدعلی، طلبه مدرسه نواب، متوجه حضور قدسی نژاد شد که با دیگران در حال تزیین مدرسه برای استقبال از علامه امینی بودند. پیش رفت و همان بیتِ «شب با گل است...» را خواند. این ابتدای دوستی ای بود که تا 1368ش، سال درگذشت قدسی نژاد ادامه یافت. شاید بتوان قدسی نژاد را نزدیک ترین دوست شاعر به او دانست. جایی درباره او نوشت: «تا امروز همیشه از ایشان شعر، آن هم شعر غزلی ناب خواسته و شنیده ام. او را در شمار بهترین غزل سراهای کشور می دانم.»(3)

انجمن ادبی فردوسی شنبه شبها، میعادگاه ذوقی سیدعلی خامنه ای بود. حضور او در این نشست ادبی، فقط به گوش دادن شعرهای تازه سروده نمی گذشت؛ او شعرها را نقد

ص:73

می کرد و غالباً مورد تأیید حاضران، از جمله شاعر، قرار می گرفت. با این که شعرهایی برای خواندن داشت و می توانست آنها را در معرض تمجید یا تنقید حاضران بگذارد، از ارائه آن خودداری می کرد. «من سابقه زیادی با شعر داشتم. شعر را می شناختم؛ یعنی خوب و بد شعر را می شناختم... وقتی که شعر خودم را نگاه می کردم، با دید یک نقاد می دیدم که این شعر، من را راضی نمی کند. لذا نمی خواستم آن شعر را بخوانم. یعنی اگر شعری بود که از شعر آن روز بهتر بود، حتماً می خواندم.»(1)

سطح ادبی انجمن و شاعران صاحب ذوق آن، اشعار او را در میان کاغذها حبس کرد.

بعدها که مضمون شعرش قواره ای برابر با شعرهای شاعران نامور پیدا کرد، باز از ارائه آن در مجامع ادبی خودداری کرد. او تنها در انجمن ادبی اصفهان (کمال الدین اسماعیل) دست شعر خود را رو کرد. در سفری که با سیدجعفر طباطبایی قمی به اصفهان داشت، در انجمن ادبی آن شهر که در مدرسه چهارباغ برپا می شد حاضر شد و به شنیدن سروده های شرکت کنندگان نشست. «به آقاجعفر گفتم: اینجا مثل این که ... شعر بخوانیم، شعرمان گل می کند. گفت: بله بخوانیم.»

ابتدا سیدجعفر که گه گاه شعر می سرود، شعری خواند که با تحسین حاضران مواجه شد. سپس او یکی دو غزل از سروده هایش را خواند؛ و گرفت، تا جایی که شور حضار را برانگیخت، دست زدند و تبریک گفتند و محمدحسین صغیراصفهانی در دفترچه همراه سیدعلی غزلی به یادگار گذاشت.(2)

خود می گوید: «تفریح عمده بنده در دوران طلبگی شعر بود و شعر بود.» آن زمان حیاط مدرسه نواب، پرباغچه بود. از درس که فراغت پیدا می کرد، با کتاب شعرش کنار باغچه می نشست و دل را به دشت ها و ارتفاعات معنا می برد. گاه، ساعتها سر در کتاب شعر داشت.(3)

آشنایی او با طلاب شعردوستی چون محمدرضا حکیمی، محمدرضا شفیعی کدکنی و ذبیح الله صاحب کار از همین زمان بود. آنان در مدرسه نواب همْ درس بودند. و نیز در این اوان پیوند دوستی های او با نعمت الله میرزازاده، احمد کمال پور، محمد قهرمان و

ص:74

علی باقرزاده جوانه زد و در سال های بعد شاخ و برگ داد.(1)

از افراد شرکت کننده در انجمن ادبی نگارنده (فردوسی) چندین نام برده شده است: دکتر علی اکبر فیاض، مؤسس دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد؛ دکتر احمدعلی رجایی بخارایی، استاد و رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد؛ دکتر غلامحسین یوسفی، استاد دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد؛ دکتر سیدعلی رضا مجتهدزاده، سرپرست دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد؛ احمد خراسانی؛ سیدمحمد خامنه ای؛ سیدعلی خامنه ای؛ سیدجلال الدین آشتیانی، حکیم و شارح حکمت صدرایی؛ محمدرضا حکیمی؛ علی شریعتی؛ محمود عبادی؛ سیدجلال طباطبایی؛ سیدحسین خدیوجم، مصحح و مترجم؛ محمدرضا شفیعی کدکنی؛ قرائی؛ میلانی؛ قاسم رسا؛ غلامرضا قدسی نژاد؛ محمد قهرمان؛ غلامرضا صدیق؛ احمد کمال پور؛ شریفی؛ نعمت الله میرزا زاده؛ حسین امینی؛ بی گناه؛ محمد عظیمی؛ محمد آگاهی، کارمند دادگستری؛ ذبیح الله صاحب کار؛ سیدتقی بینش، مدیر نشریه فرهنگ خراسان؛ دکتر سعید هدایتی، چشم پزشک؛ علی باقرزاده.(2)

شاعران انجمن ادبی فردوسی، دوستدار سبک هندی، واله نکته پردازی های صائب تبریزی و شیفته روح فشرده، اما عمیق تک بیت های آن بودند. سیدعلی خامنه ای نیز تحت سیطره این مضامین بلند قرار گرفت. رفته رفته نقد و بررسی های او جایگاهی یافت که برخی از شاعران این جلسه، شعرهای خود را پیش از ارائه، به عضو جوان انجمن می سپردند تا نظرش را بگیرند؛ و او اشکالات مضمونی و عیوب زبانی آنها را گوشزد می کرد.

من در جلسات ادبی دیگر، آن قدر شرکت نکرده ام که بتوانم تشخیص بدهم، اما گمان نمی کنم هیچ جا این جور نقّادی شعری که در انجمن ادبی ای که من می رفتم بود، وجود داشته باشد. در انجمن، نقدهای منصفانه – نقد در لفظ، در معنا، در ریخت کلی شعر – صورت می گرفت. یعنی گاهی مثلاً گفته می شد که این ریخت کلی درست نیست. مثلاً در بیت اول، این دو مصرع باید جابه جا شوند... گاهی، به خصوص در قصیده که ریخت طولی آن چیز مهمی است، این جوری بود، چون بیت های قصیده مثل زنجیر به هم وصل است و باید با هم تناسب داشته باشد، از جایی شروع می شود و به جایی ختم می شود. اگر وسطش این تناسب رعایت نشود، سئوال و احساس خلأ

ص:75

ایجاد می کند، و مستمع خوشش نمی آید. حتی این چیزها گفته می شد که مثلاً اینجا بین این دو بیت، یک بیت کم است، یا این بیت جایش اینجا نیست.(1)

مؤانست مستمر او با شعر به جایی رسید که بیشتر غزلیات حافظ را به ذهن سپرد. «کمتر غزلی از حافظ خوانده می شد که من یک مقدارش را حفظ نباشم.»

غزل های بسیاری از سعدی را به مخزن دل سپرد. اغلب شعر شاعران سبک هندی را به خاطر داشت. «از صائب و کلیم کاشانی و عرفی و محمدجان قدسی... گرفته تا حزین لاهیجی و بیدل.»(2)

مجالست چند ساله او با شاعران انجمن موجب شد که بیشترین دوستان خراسانی او ادیبان و شعرای این خطه باشند:

هر چند "امین" بسته دنیا نی ام اما دلبسته یاران خراسانی خویش ام

«امین»، تخلص بعدی او در سروده هایش بود.

انجمن دیگری که سیدعلی خامنه ای بدان رفت و آمد می کرد، انجمن ادبی فرخ بود. این انجمن که توسط سیدمحمود فرخ پایه گذاری شده بود، محل رفت و آمد کسانی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی، عبدالحسین زرین کوب، سیدمحمدحسین شهریار، محمدابراهیم باستانی پاریزی، ایرج افشار و سیدکریم امیری فیروزکوهی بود. از خراسانی های تهران نشین هم چون ملک الشعرای بهار، مهدی اخوان ثالث، اسماعیل خویی، هرگاه راه به مشهد می بردند، در انجمن شرکت می کردند. نشست های ادبی انجمن فرخ، صبح های جمعه و در خانه سیدمحمود فرخ برگزار می شد.

تالار پذیرایی او (مرحوم فرخ) کتاب خانه اش بود؛ کتاب خانه ای بسیار نفیس و چشم نواز که واقعاً امثال من که به کتاب علاقه داریم، وارد آن که می شدیم، دلمان از لذت پرواز می کرد. یک تالار بزرگ... [که] تمام قفسه های اطراف پر از کتاب [بود.] شاید پنج شش هزار جلد کتاب باارزش در تاریخ، ادبیات و رشته های دیگر داشت. در همین زمینه ادبیات هر کتابی را که آدم به نظرش می رسید که کتاب خوبی است، داشت.(3)

ص:76

انجمن ادبی فرخ به نسبت انجمن ادبی نگارنده (فردوسی)، رسمی تر، و برخلاف آن، زیر سایة «اشرافیت و توانگری» بود. او بدون ملاحظه در مجلس حاضر می شد، کنار بزرگان ادب می نشست و هرگاه بیان نظری را لازم می دید، آن را ابراز می کرد. تشویق های دکتر علی اکبر فیاض که همواره ستایشگر استعدادهای جوان و صاحب ذوق بود، سیدعلی را دلگرم می نمود. از حضور سیدعلی در این جلسه عکسی هست که در یکی از مجلات معتبر لبنان به چاپ رسید. در آن زمان روزنامه نگاری لبنانی که به مشهد سفر کرده بود، در این انجمن حاضر شد و پس از بازگشت، گزارشی در مجله العرفان منتشر نمود که همراه عکس یادشده بود. او نوشته بود که «استاد سیدعلی خامنه ای سخن را در بحث حرف رَوی قافیه، [و در تفاوت] بین یاء خطاب و یاء مصدری، آغاز کرد که آیا می توان یکی از این دو یاء را در صدر مطلع و دیگری را در عَجُز آورد؟»(1)

آقامیرزاحسن بجنوردی که در مسجد طوسی می گفت.»

دوست داشت از شیوه تدریس حاج سیدعبدالهادی شیرازی نیز آگاه شود، اما وی در این زمان بیمار بود و درس نمی داد. و نیز نتوانست در درس آقایان میرزاآقای اصطهبانی و شیخ حسین حلی حاضر شود. تدریس آیت الله سیدمحمود شاهرودی را پیچیده و معضل یافت که طلبه را گیج می کرد. «آهسته هم صحبت می کرد؛ صدایش شنیده نمی شد... [البته] یک عده ای می فهمیدند چه می گوید، ما نمی فهمیدیم.»

سیدعلی خامنه ای برای اقامت در نجف نامه ای به پدر نوشت و از وی اجازه خواست تا تصمیم خود را برای ماندن و تحصیل در نجف اشرف عملی کند. پاسخ پدر منفی بود؛ از این رو پس از حدود دو ماه و چشیدن طعم درس استادان فقه و اصول حوزه نجف به ایران بازگشت.

ص:78

در اتاق طلب می کردند. سیدعلی که نخواست یا نتوانست واکنشی در برابر این هجوم از خود نشان دهد، پذیرفت که آفتاب اتاق 85 را با نفرات جدید تقسیم کند، اما آنان به مرور زمان به اتاق هایی که جای بیشتری داشت نقل مکان کردند. سیدعلی از ابتدا تا انتهای اقامت خود در حوزه علمیه قم، در این اتاق بسر برد.

بروجردی ادامه یافت. غیر از این، حدود یک سال نیز در درس اصول آقای داماد شرکت جست. با این حال جلسه های درس آقای حائری، هر چند کوچک و محدود و خصوصی، فایده علمی بیشتری به سیدعلی رساند. می توانست شاگردی کند و بیاموزد. «ایشان خیلی خوش بیان نبود، اما من می پسندیدم. همان که بود، من خوشم می آمد. شاگردهای ایشان تدریجاً کم شدند و [غیر از من] دو نفر ماندند»؛ یکی هم مکتب و هم مدرسه ای سابق، سیدمحمد خامنه ای، و دیگری سیدجعفر شبیری زنجانی. این دو تن نیز رفته رفته ترک این درس کردند و ماند استاد و شاگردی تنها که سیدعلی خامنه ای بود. «درس پراستفاده ای بود برای من. حواشی را نگاه می کردم، حرف می زدم، اشکال می کردم؛ ایشان هم جواب می داد. می نوشتم. گاهی نوشته های حاج شیخ مرتضی را می گرفتم. ایشان هم خودش درسش را می نوشت. من نوشته های ایشان را می گرفتم و نوشته های خودم را تکمیل می کردم. برای من درس خیلی مفیدی بود.»

در کنار این حلقه کوچک علمی، آقای خامنه ای مباحث فقه را نزد امام نیز پی گرفت؛ هر چند از ابتدا، بی وقفه در درس اصول ایشان حاضر می شد و آن را یادداشت می کرد. حدود یک سال هم در جلسه هایی که آیت الله شریعتمداری به درخواست عده ای از فضلاء قم در خانه اش تشکیل داده بود شرکت جست.(1)

حاج آقامرتضی حائری را نوشتند که از دروس مشکل حوزه بود و فقط طلاب نخبه و زبده در درس حاج آقا حائری شرکت می کردند... ایشان زیر هر پاراگراف خط تیره کشیده بود و نظر و نقد خود را به درس استاد نوشته بودند.»(1)

به طور معمول هر روز در چهار درس شرکت می کرد؛ و یک یا دو مباحثه را هم پشت سر می گذاشت. این حجم از درس آموزی، او را از برخی دلبستگی هایی که با خود از مشهد آورده بود، دور کرد. غواصی در بحر فقه و اصول تمام اوقات او را می گرفت. مطالعات او تا پاسی از شب ادامه می یافت. وقتی سر از کتاب برمی داشت و چراغی جز چراغ اتاق خود را روشن نمی دید، احساس تنهایی می کرد و به سراغ خواب می رفت.

شرکت کرد، و در مجلس سخنرانی جلال الدین همایی در مدرسه دارالفنون حاضر شد. آقای همایی آن روز در اوصاف علمی و اجتماعی مرجع شیعیان جهان سخن گفت و در وصف نمونه ای از استوانه های علم و عمل، از هم مباحثه خود در حوزه علمیه اصفهان، حاج شیخ هاشم قزوینی، یاد کرد، که چگونه در میان مباحثه علمی از فرط گرسنگی بی هوش شد و زمانی که با خوردن چند برگ کاهوی دورانداخته، بار دیگر به هوش آمد، نخستین جمله ای که به زبان راند این بود: کجای درس بودیم؟

زمانی که آقای بهشتی در قم کلاس تدریس زبان انگلیسی تشکیل داد و از 30 نفر از طلبه های کوشنده و باسواد قم دعوت کرد در آن شرکت کنند، سیدعلی خامنه ای هم در شمار آنان بود. این کلاس بعدها توسعه پیدا کرد و غیر از زبان انگلیسی شامل برخی علوم دیگر هم شد. «اول یک مدتی رفتم، بعد [چون] کارهای درسی... زیاد بود، نتوانستم ادامه بدهم... غالب مدتی که در قم بودم علاقه من و بیشترین تکیه در کار من... فعالیت های درسی [بود] ... و به کمتر کاری جز کار درسی می رسیدم.»

شعر اما، در روزهای تعطیل به سراغ سیدعلی خامنه ای می آمد.

آقای خامنه ای از ابتدای طلبگی، درسهای در حال آموزش یا پشت سر گذاشته را تدریس می کرد. چه در زمانی که در مشهد بود، چه بعدها که راهی قم شد و چه در دوره ای که بار دیگر به مشهد بازگشت، تدریس را رها نکرد. در قم اما، بیشتر شرح لمعه و گاه قوانین را درس می داد.

می گذاشتند. باب صلاة را بدین ترتیب با یکدیگر خواندند و آموختند. «البته من [باب] صلاة را [قبلاً در] درس آقای میلانی [خوانده بودم]... کتاب ها را ... با هم مباحثه می کردیم... مباحثه، بدون درس بود و من... آن نتایجی که در بحث به آن می رسیدیم می نوشتم.»

بودند افراد دیگری که در واقع با سیدعلی خامنه ای به مباحثه می پرداختند، ولی در حقیقت درس استاد را یک بار دیگر از او فرامی گرفتند. «درس را برایشان تقریر می کردم.»

گاه قدمی هم جلوتر می آمدند و دست شان را به دهان شان می گذاشتند و با صدایی شبیه فریاد پرسش می کردند. گاه «واقعاً تبدیل می شد به یک طلبه. گاهی سر درس با طلبه ها شوخی می کرد... آقای بروجردی مرد ملای مبتکری بود؛ در فقه، در اصول... در شیوه بحث، استدلال، ورود به مسائل. ایشان یکی از مبتکرین سلسله علمی روحانی ما است.»(1)

بالاترین شهریه حوزه علمیه قم از طرف آیت الله بروجردی پرداخت می شد. ایشان به طلبه های مجرد دوره خارج 30 تومان و به متأهلین 60 تومان ماهیانه می داد. دریافت این شهریه نیازمند پس دادن امتحانی بود که در کتاب خانه مدرسه فیضیه و اتاق مجاور آن می گرفتند. سیدعلی خامنه ای که دو سال و نیم در مشهد درس خارج خوانده بود برای شرکت در این امتحان نام نویسی کرد. یکی از ممتحن های آن سال شیخ لطف الله صافی بود. بخشی از پرسش ها مربوط به دوره سطح بود و بخشی دیگر از درس های دوره خارج آیت الله بروجردی. «به من برخورد. گفتم من خارج می خوانم. شما چطور از من راجع به سطح سئوال می کنید؟ گفتند: رویه مان این است... برای شما که ضرری ندارد.»

بخشی از مکاسب و قسمتی از کفایه را مشخص کردند تا پس از مطالعه، امتحان دهد. این دو منبع در خاطر سیدعلی جای داشت. با مروری دوباره آماده تر شد. در امتحان، آقای لطف الله صافی خیلی زود متوجه شد که با طلبه باسوادی روبروست، و گفت که بس است، اما ممتحن دیگر «گفت که نه آقا، بخوان، ترجمه کن... معنا کردم، و خوب هم معنا کردم. بعد گفتند یکی از درس های آقای بروجردی را... بنویس.»

آن زمان آیت الله بروجردی کتاب الطهارة را درس می داد. رفت توی پیشخوان اتاق کنار کتاب خانه مدرسه فیضیه و درس تازه گفته آقای بروجردی را تقریر کرد؛ به عربی هم نوشت. وقتی ناظران امتحان دست نوشته سیدعلی را دیدند، خواستند همه جزوه ای که از درس آیت الله بروجردی نگاشته شده است، بیاورد. آورد. کتابچه خطی را گرفتند تا به نظر مرجع تقلید شیعیان جهان برسانند. جزوه ای بود خوش خط، بدون خط خوردگی، تمیز و چشم نواز. «الآن یادم نیست که جزوه را به من برگرداندند یا نه... [اگر باشد] توی کاغذهای قدیمی و کهنه است.»

بدین ترتیب شهریه 30 تومانی آیت الله بروجردی به داد زندگی سخت سیدعلی

ص:87

خامنه ای رسید. شهریه ها را در پنج روز اول هر ماه تقسیم می کردند؛ دو روز نخست را در مدرسه حاجی و مدرسه رضویه، و سه روز بعدی را در مدرسه فیضیه. از نظر سیدعلی، شیوه پرداخت شهریه ها با منزلت حوزه علمیه همخوانی نداشت؛ ادب را رعایت نمی کردند. «پول را مؤدبانه نمی دادند. خیلی ناراحت می شدم. به هر صورت می گرفتیم؛ چاره ای نداشتیم. 30 تومان در ماه برای ما مهم بود.»

این 30 تومان و آن 70-60 تومان پیک محبت پدر، که برای رسیدن نظم و نسقی نداشت، همه توان او برای دوختن اول ماه به آخر آن بود.

با هم بسر می بردند، تخم مرغ بود. تخم مرغ ها را در ظرف داغ شده ای که روغن نداشت، می شکستند و نیمرو می خوردند. روغن گران بود و امکان قرار دادن آن کنار دیگر مواد غذایی [= تخم مرغ] وجود نداشت. غذای دیگر، نان و کره بود که گاه با مربا همراه می شد. کم اتفاق می افتاد که غذایی بپزند و اگر پخته می شد چیزی جز ماش پلو نبود. «این بهترین و آبرومندانه ترین غذای من بود که خیلی اوقات میهمان دعوت می کردم.»

یکی از میهمانان او سیدمصطفی خمینی بود که چند نفر دیگر را هم با خود می آورد. از قضا ماش پلو را هم دوست داشت. سیدعلی به یاد می آورد که این سفره چند بار رنگ تاس کباب را نیز به خود دیده است.

شبهای بلند زمستان از یک سو و مطالعه، یادداشت و پاکنویس درسهای روزانه از طرف دیگر، گرسنگی صبح های سیدعلی را دوچندان می کرد. نماز صبح و قرآن سحرگاهی را با همین حس می خواند و پس از خرید نان و پنیر راهی اتاق شیخ حسین می شد. آن روز صبح «می خواستم طبق معمول بروم نان بگیرم. یادم آمد که پول نداریم.»

این جا بود که به فکر کاسه های ماست افتاد. این کاسه ها قیمت داشت. شش ریال می دادند و ماست پنج ریالی را می خریدند. یک ریال اضافی را برای کاسه می پرداختند. گرو می گرفتند. «گاهی 6-5 کاسه جمع می شد و خودش پولی بود...دیدم نه، کاسه ماست... هر چه بوده... داده ایم به آقا شیخ حسن بقال و پولش را گرفته ایم و خورده ایم.»

وقتی رسید، آقاشیخ حسین با اشاره دست و صورت به او فهماند که نمی خواهد هم اتاقی اش (آقااحمد) بفهمد که آه در بساط ندارند و از صبحانه خبری نیست. شیخ حسین نقش آماده کردن صبحانه را بازی می کرد تا پیش هم اتاقی اش آبروداری کند. آقااحمد که از حضور بی نان و پنیر سیدعلی در آنجا متعجب شده بود، تعارف کرد که بر سر سفره او بنشینند و صبحانه بخورند. «گفتم: نه میل ندارم.»

در این هنگام صدای شیرفروش مدرسه حجتیه بلند شد که آی شیر... شیر. شیخ حسین که همچنان در فکر آبروداری و پوشاندن بی پولی خود و رفیقش بود با صدای بلند از سیدعلی پرسید که شیر می خوری؟ «من فکر کردم... فرجی شده یا با شیر[فروش] حساب دارد، یا یک دفعه یادش افتاده که مثلاً پنج ریال توی جیبش دارد و می شود مقداری شیر بگیرد!»

سیدعلی هم مشتاقانه با صدای بلند پاسخ داد که آری، می خورم، بخر. «یک وقت دیدم از پشت شیشه، بدون صدا با دست اشاره می کند که بگو نه، بگو نه... [من که فهمیده بودم همه اینها برای آبروداری نزد هم اتاقی اش است] حرف را برگرداندم و گفتم نه شیر نمی خواهم. بیا چای بخوریم.»

آن روز این دو هم غذا، گرسنه، کتاب ها را زیر بغل زدند. یکی به درس آقاشیخ مرتضی حائری رفت و دیگری به دنبال درس و بحث خودش. سیدعلی پیش از ظهر هر روز به اتاقش می آمد و کتاب های مجالس درس استادان خارج را می گذاشت و کتاب اسفار را برمی داشت که برود به درس علامه طباطبایی. وارد اتاق شد؛ دید سنگکی تمام قد روی کرسی افتاده؛ انگار با او حرف می زند. این نان تازه، فواره هوس و اشتهای سیدعلی را باز

ص:90

کرد. «غفلت کردم که این نان سنگک مال کیست. از بس گرسنه بودم، دست [بردم] و یک تکه کندم و گذاشتم دهانم... وسط جویدن یک دفعه یادم آمد که این نان مال کیست که من دارم می خورم؟»

دهانش از حرکت ایستاد. شاید برخی از هم اتاقی ها راضی نبودند. تکه نان جویده را با حسرت از دهان بیرون آورد و انداخت توی سطل آشغال.

لحظاتی بعد سه طلبه، هروله کنان در حال خروج از مدرسه بودند تا خود را به چلوکبابی برسانند.

بود که به همان ترتیب عمل می شد. آیت الله مرعشی هم مُهر نان می داد.(1) «اوایل خجالت می کشیدیم که با مهر برویم نان بگیریم. مهر را می فروختیم. [یعنی]... می دادیم مش میرزاآقا و پولش را می گرفتیم... بعدها دیدیم نه خجالت ندارد... مهر را توی جیب مان می گذاشتیم، می رفتیم توی دکان نانوایی و با مهر، نان می گرفتیم.»

ص:93

مواقف را به بیان مسائل اخلاقی اختصاص می داد. «قیامتی برپا می شد. طلبه ها گریه می کردند... در دل طلبه ها واقعاً غوغا می انداخت... همه چیز را در دل انسان تغییر می داد. من در طول چند سالی که درس ایشان رفتم چند بار این توفیق را پیدا کردم [که زیر بارش این گفته ها بنشینم.]»

آقای خامنه ای منش و روش آیت الله خمینی را ناشی از اخلاق اسلامی می دید؛ بی اعتنایی به دنیا و زخارف آن، بی توجهی به تجملات و جلوه های زندگی از این موضوع ریشه می گرفت؛ حتی همان سکوت و کم حرفی مصداقی از منش اخلاقی او بود؛ «واِلا ایشان تکبر نداشت.»

روزی که به اصرار طلبه ها پذیرفت روی منبر بنشیند و درس بگوید، پس از وفات آیت الله بروجردی بود. «طلبه ها با خنده و تبسم مسئله را استقبال کردند. خود ایشان هم خنده شان گرفت... چیز تازه ای بود برای ایشان؛... بعد گفتند: بسم الله الرحمن الرحیم. روز اولی که مرحوم آقای [محمدحسین] نایینی رحمت الله علیه روی منبر نشستند؛ گریه کردند و گفتند [که] این همان منبری است که شیخ روی آن نشسته، بزرگان روی آن نشستند؛ حالا کار به جایی رسیده است که ما می نشینیم. [آقای خمینی ادامه داد:] ما هم امروز باید گریه کنیم که حالا نوبت به ما رسیده. این را قرار دادند برای مقدمه یک بحث اخلاقی که دلها را منقلب کرد.»

وی به یاد می آورد زمانی را که یکی از مباحث درس اصول پس از حدود شش ماه به پایان رسید. آیت الله خمینی در پایان این بحثِ مفصل و مشروح گفت: «امروز این بحث تمام شد، اما این یک بحث ضروری و لازمی نبود و می توانستیم کمتر و کوتاه تر بگوییم. و این را به عنوان پیش درآمد بحثی اخلاقی بیان کردند که ما باید از عمرمان چگونه استفاده کنیم.»

و نیز به یاد می آورد پس از درگذشت آیت الله بروجردی زمزمه ای میان طلاب جریان داشت که مرجعیت به کجا خواهد رفت؟ آیا در قم خواهد ماند، یا به نجف می رود؟ قمی ها مرجعیت و ریاست را سال ها بین خود دیده بودند. حوزه قم، بزرگ ترین حوزه علمیه شیعه بود؛ و طبعاً نمی پذیرفت مرجعیت از قم بیرون رود. در آن سو، نجفی ها نیز نگین مرجعیت را بر رکاب حوزه خود می پسندیدند.

آیت الله خمینی در یکی از روزهای درس به این موضوع پرداخت و گفت که نباید

ص:96

قم و نجف در میان باشد. گفت که اختلاف از شیطان است؛ دو گروهی که هدف شان خداست با یکدیگر اختلاف نمی کنند؛ برای خدا درس بخوانید؛ قم و نجف ندارد. «این حرف یادم نمی رود. با این که آدم فکر می کند این حرف، حرف پیچیده و معضلی نیست، لیکن... در دل من از آن وقت اثر گذاشت... یک چنین بیان های شیرین و گرم در مسائل عرفانی و اخلاقی داشتند... که طلبه ها را منقلب می کرد، به طوری که... بعضی ها های های گریه می کردند.»

و باز به یاد می آورد که آیت الله خمینی، مردی مهذب، آراسته، و مراقب بود. هر چند آن زمان اطلاعی از زندگی خصوصی استادش نداشت، اما می دید که از یکی از مهمترین نقاط ضعف برخی روحانیان دوری می کند؛ مرید جمع نمی کند. بلکه تا حدی آدم پراکنی هم می کند. عبدالوهاب «روحی یزدی... از دوستان قدیمی امام... می گفت من 40 سال است که با این مرد آشنا هستم و می توانم بگویم که ترک اولی از او ندیده ام...»

او می دید که آقای خمینی تا چه اندازه مورد توجه بزرگان است. «من واقعاً کمتر کسی از علماء را دیده ام که از لحاظ سابقه تقوایی بین خواص این همه موجه باشد. این چیز مهمی است که در دوران زندگی اش جوری عمل کرده که کسانی که امروز موجه هستند و توی مردم از لحاظ تقوایی مورد قبول اند همه او را به تقوی یاد می کنند.»

داشت. روضه خوان، کوثری بود. طلبه ها در اتاقی که مراسم برگزار می شد می نشستند و دور آن را پر می کردند. آقای خمینی نزدیک در چهارزانو می نشست و با ورود هر طلبه ای، برای احترام، تکانی می خورد. «خیلی آرام و خیلی باوقار... [گویی] تکلیف است که دو سه جمله ای صحبت کند، واِلا صحبت نمی کردند. صبّحکم الله بالخیر. و تمام می شد. باز سرشان پایین بود... مشغول فکر و مطالعه ذهنی بودند.»

گاه اتفاق می افتاد که پیش از آغاز روضه یا پس از آن طلبه ای بحث علمی می کرد؛ پرسشی داشت. آیت الله خمینی آهسته و آرام و به اندازه پاسخ می داد. اگر آن طلبه می توانست با پرسش های بعدی حاج آقا را سر شوق آورد، موضوع فرق می کرد. «دیگر آن وقار و متانت... را نداشتند. مفصل بحث می کردند. داد می کشیدند... نه و نو می کردند، دعوا می کردند؛ کارهایی که توی بحث فقهی روحانیون و علمای خودمان معمول است.»

گرفتگی، سکوت و در خود فرو بودن آقای خمینی وقتی برطرف می شد که یکی از رفقای خود را می دید؛ سر شوق می آمد و شکفته می شد. سیدعلی آقا به یاد می آورد لحظه ای را که آقای سیدمحمدصادق لواسانی وارد مجلس روضه شد؛ «آنچنان شتاب زده و بی صبرانه بلند شدند، خندیدند، خنده ای شیرین... روبوسی کردند... پهلوی خودشان نشاندند، مشغول صحبت شدند...» که گویی این شخص همان صاحب مجلس چند لحظه پیش نیست.

ص:98

دستگاه تکثیر فراهم کردند. جمعی بودند که اعلامیه های امام را تکثیر می کردند و به تهران می بردند. اعلامیه هایی نیز در تهران چاپ می شد که به قم می آوردند.

چاپ و تکثیر اعلامیه ها یکی از خواست های امام در نشست بسیار مهم او با علمای طراز اول قم بود. به دنبال اعلام تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی در جراید عصر تهران، آقایان حائری، گلپایگانی و شریعتمداری به درخواست امام خمینی در خانه مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی گرد آمده بودند و امام عواقب تصویب این لایحه را برای حاضران تشریح کرده بود. پس از توافق بر سر تلگرام به شاه و اعلام مخالفت با لایحه یادشده، ارسال تلگرام به علمای مراکز و شهرستان ها و ادامه چنین جلساتی، امام پیشنهاد کرده بود متن این تلگرام ها چاپ و در دسترس مردم قرار گیرد.(1)

در پی پاسخ سر بالا و اهانت آمیز محمدرضا پهلوی به تلگرام مراجع و احاله موضوع به نخست وزیر، مراجع خطاب به اسدالله علم، نخست وزیر، تلگرام هایی فرستاده بودند که در آن لغو تصویب نامه ای که مخالف قانون اساسی است درخواست شده بود. امام در پایان تلگرام تأکید کرده بود که در صورت اصرار دولت به عدم لغو تصویب نامه علمای ایران و عتبات ساکت نخواهند ماند.(2) «من وارد مدرسه حجتیه شدم. دیدم که اعلامیه ایشان به دیوار نصب است. اعلامیه را خواندم. یا سجده کردم یا حالت سجده به من دست داد؛ از این که دیدم یک شخصیت عظیم روحانی، استخوان داری قوی، و مقتدر پیدا شده [است.]»

آقای خامنه ای می دید که در غیاب آیت الله بروجردی، در نبود شخصیتی که دستگاه های دولتی از او حساب ببرند، در زمانی که برخی روحانیان حاضر بودند با مقامات محلی شهرشان کنار بیایند، چه برسد با مقامات عالی دولتی، فردی پیدا شده که به نخست وزیر حکومت می نویسد: «اگر برایتان اشکالی وجود دارد، بیایید قم زانو بزنید تا علما به شما بگویند و به شما بفهمانند که کجای این [تصویب نامه] اشکال شرعی دارد.»(3)

این موضع شجاعانه، مرزهای تازه ای در افق اندیشه او می کشید، از قدرت دین و

ص:100

توان روحانیت می گفت، «عظمتی در ذهن انسان زنده می کرد که من وقتی این اعلامیه را دیدم گمان می کنم افتادم به سجده که الحمدلله مرد بزرگی پیدا شده که دارد عظمت دین را این طور متجلی می کند.»(1)

با این که شروع مبارزه برای آقای خامنه ای وارد مراحل پیچیده خود نشده بود، و در حد سر و کار داشتن با چاپ، توزیع و ابلاغ اعلامیه ها بود، اما در حوزه علمیه آن روز وی و همفکرانش را در گروه آیت الله خمینی طبقه بندی می کردند. «چیز خیلی روشنی بود و همه هم می دانستند این را. و معروفین بتصدیقنا ایاکم. به قول زیارت جامعه، این جوری بودیم.»

معروفین مبارزه با بی داد، پیشینه ای بلند داشتند، اما اکنون، این دگرگونی تازه، در پیشانی تاریخ، با خط دیگری نوشته می شد؛ خطی خوانا و همه فهم. سرمشق های سیاسی آیت الله خمینی، در حال تکثیر بود، آن هم توسط نسل تازه ای از آن پیشینه بلند.

ابعاد سیاسی امام برای آقای خامنه ای یکی پس از دیگری رو می شد؛ جلوه هایی نو که آن مرد ملا و عارف و متقی در پس وجودش پنهان داشته بود. «ناگهان دیدیم... ایشان... چقدر قوی و شیرین می نویسد؛ ساده، همه کس فهم، و در عین حال قوی.»(2)

جدل های مکتوب امام در اعلامیه هایش با محمدرضا پهلوی و اسدالله علم نماد شجاعت این مرد نوظهور برای مریدان و شاگردهایی چون سیدعلی خامنه ای بود. پاسخ های امام «جنبه مجادله و منکوب کردن و محکوم کردن خصم داشت... اعلامیه های ایشان در این جهت خیلی قوی بود. این خصوصیات را ما در ایشان کشف کردیم. این بود که علاقه ها زیادتر شد.»(3)

در همین اوان بود که [احتمالاً] از سیدمصطفی خمینی شنید که پدرش شبها دو سه ساعت بیشتر نمی خوابد؛ بقیه شب را مشغول نوشتن نامه ها به افراد، گروه ها و روحانیان است. نامه ها را خودش می نوشت. «شاید صدها نامه بتوانم بگویم امام به ولایات نوشت.»

این در حالی بود که با شروع مبارزه، برخلاف منش معمول، ایشان هر شب و گاه هر روز با افراد، از طبقات گوناگون ملاقات می کرد. «داخل خانه ایشان یا اتاق ها... پر بود از جمعیت و گاهی یک نفر دو نفر پنج نفر دیدار خصوصی با امام داشتند... ما

ص:101

می دیدیم که امام تا آخر شب تقریباً در منزل شان رفت و آمد هست و ما هم آنجا بودیم... بعد که ماها می رفتیم تازه امام می رفتند داخل اتاق خودشان مشغول نامه نگاری می شدند.»(1)

گرفت که این کتاب تنها یک نوشته علیه رضاخان و سیاست او نیست؛ یک رساله حکومتی است. این کتاب زمانی نوشته شد که از رضاخان خبری در میان نبود. حاکم بعد رضاشاه هم قابل حرفهای این کتاب نبود. هدف امام مخالفت با دیکتاتوری و سیاست وابسته ایران به دولت های بیگانه و در نهایت برقراری حکومت اسلامی بود. کشف اسرار ردّیه کتابی است که نویسنده اش عقیده داشت دین در امور زندگی و سیاست نمی تواند دخالت کند. «بنابراین این کتاب یک ماهیت سیاسی اسلامی دارد. یعنی بیان حقیقتی در باب اسلام است که [آن] عدم تفکیک دین از سیاست در اسلام [است.] طرح یک جامعه اسلامی است. طرح یک حکومت اسلامی است.»

همچنین آموزه های آیت الله میرزامحمدعلی شاه آبادی، استاد عرفان امام، در ساختار اندیشه سیاسی او تأثیر والایی داشته است. خطوط پررنگ اندیشه سیاسی آیت الله شاه آبادی را می توان قیام لله و دفاع از اسلام، پیوند دین و سیاست، وحدت نیروهای اسلامی، شهادت طلبی و فداکاری، استقلال اقتصادی و تولید ملی دانست.

آقای خامنه ای به این نتیجه رسید که غیر از تأثیر بسزایی که آیت الله سیدحسن مدرس و آیت الله میرزامحمدعلی شاه آبادی در اندیشه آیت الله خمینی گذاشتند، استعداد، هوشمندی و تیزبینی امام در باب مسائل اجتماعی و فهم عمیق از مسائل اسلامی او را در جایگاه یک انقلابی بزرگ و دگرگون کننده ای بی بدیل قرار داده است. با این حال موضوع آبشخور اندیشه سیاسی امام خمینی را شایسته مطالعه و تحقیق بیشتر دانست. او این احتمال را هم داد که چه بسا در این پژوهش نتوان شخص خاصی که اول بار بذر چنین تفکری را در وجود امام افکنده و بعد آن را رشد داده و به بالندگی رسانده باشد، یافت، اما به این باور رسید که شجاعت او که میراثی خانوادگی بود در این خیزش بسیار مؤثر بوده است. «پدر ایشان هم مرد شجاع و دلاوری بود... [فرزند آقای خمینی] آقامصطفی هم آدم شجاعی بود. واقعاً نمی ترسید.»

بودند کسانی که دیدگاه هایی مشابه دیدگاه امام داشتند، اما آنچه نداشتند شجاعت اقدام بود و این مسئله موجب خشکیدن آرمانهای آنان می شد.

اکنون، مجموعه ای از دین داری، شجاعت، درک سیاسی و الهام گیری از مرام سیاسی آقایان مدرس و شاه آبادی در قیام امام خمینی به چشم می خورد. آقای خامنه ای می دید که همه این عوامل زیر چتری به نام «انگیزه دینی» جمع است.

ص:103

اما انگیزه دینی آقای خمینی پدیده ای نبود که در 1341ش ناگهان ظاهر شده باشد؛ پیش از آن نیز وجود داشت. «علت انتخاب این زمان این بود که قبلاً احساس قدرت نمی کردند... ایشان می دانستند که با بودن آقای بروجردی که رأی شان رأی ایشان نیست، در مقابله با دولت، هرگونه اقدامی خطاست.»

آقای خامنه ای می دانست که پس از استقرار آیت الله بروجردی در قم، که امام خمینی نقش ویژه ای در این کار داشت، از جمله کسانی که دور و بر وی را گرفتند یکی هم آیت الله خمینی بود؛ مثل آیات حاج آقا مرتضی حائری و سیدمحمد محقق داماد. البته «آقای خمینی اطرافی به معنای رایج نشدند... [اما] آقای داماد و آقای حائری اطرافی به معنای رایج هم شدند.»

هدف از این کار زنده نگاه داشتن حوزه علمیه قم پس از مساعی آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود؛ و این کار می توانست با شخصیت علمی و جاافتاده آیت الله بروجردی، به عنوان یکی از شاگردان آخوند خراسانی و از عصاره های اصیل حوزه نجف تحقق یابد. آنها می خواستند به حوزه علمیه قم جایگاهی سیاسی ببخشند، تا وظیفه هدایت جامعه به طرف باورهای اسلامی، تعریف تازه ای پیدا کند؛ اما رفته رفته به این نتیجه رسیدند که میان تصور آنها با تصدیق آیت الله بروجردی فاصله ای معین است. دانستند که مشی سیاسی آقای بروجردی با آن چه که اینان بدان می اندیشند متفاوت است؛ یا توقعی که از مرجع تقلید وقت برای اصلاح حوزه علمیه قم دارند، به زودی برآورده نمی شود. به این جهت از اطراف آیت الله بروجردی کنار رفتند و کسان دیگری دور و بر ایشان را گرفتند که با بزرگان یادشده، به ویژه حاج آقا روح الله، قابل قیاس نبودند؛ نه در شناخت زمان، و نه در آینده نگری. بدین ترتیب آقایان خمینی، حائری، و داماد، از اطراف آیت الله بروجردی دور شدند. البته تا مدتی در درسش حاضر می شدند، اما ابتدا آقای خمینی و بعد آقایان حائری و داماد، حلقه درس را ترک کردند. آقای خامنه ای وقتی وارد قم شد، دید که اینان به درس آقای بروجردی نمی روند. طبیعی بود که در چنین فضایی برافراشتن پرچم مخالفت از سوی آیت الله خمینی نمی توانست با مبانی فقه سیاسی او سازگار باشد؛ ضمن اینکه هر اقدامی صورت می گرفت و با مخالفت مرجع تقلید مسلم روبرو می شد؛ مرجعی که آبرومند بود، استخوان دار بود، محل رجوع اکثریت جامعه متدین بود، محقق نمی گردید. امکانی برای آقای خمینی نبود. کنار نشست تا موقعیت

ص:104

مناسب از راه برسد. این فرصت اواسط سال 1341ش پیش آمد.

است.» هدف لغو تصویب نامه بود، اما با حرکت ها و اقدامات بعدی حکومت، دیدگاه تازه ای پیش روی امام نقش بست.

آقای خامنه ای در آن زمان نمی دانست بر سر راه این حرکتی که شروع شده چه مشکلاتی چیده خواهد شد. آن چه بود، هیجان و احساس غرور از رخ نمایی چهره حقیقی آیین اسلام بود. «هیچ کدام ما حدس نمی زدیم چه مشکلاتی بر سر این کارها وجود دارد. هنوز سختی خودش را نشان نداده بود.»

روزی سیدمحمود طباطبایی قمی، برادرزاده مرحوم حاج سیدحسین قمی، همراه کسبه قم نزد امام آمدند. آمدند به جلسه درس. سیدعلی خامنه ای هم حاضر بود. وقتی درس تمام شد، خطاب به امام گفتند تا کی می خواهید صبر کنید؛ ما حاضریم هر کاری که بگویید انجام دهیم. لغو تصویب نامه و پاسخ حکومت نیامده بود و اینان می گفتند آماده هر فداکاری هستند. اینان هم نمی دانستند چه سنگلاخی از مصائب پیش پای نهضت است. «شخص امام را نمی گویم. شاید ایشان ملتفت بود، چون سختی ها را دیده بود، شاید حدس می زد، اما هیچ کدام ما حدس نمی زدیم.»

دهم آذر، روزنامه های عصر تهران در صفحه نخست خود نوشتند که به تصمیم دولت تصویب نامه مورخ 14/7/41 قابل اجرا نخواهد بود.(1) پیش از این اسدالله علم، نخست وزیر، در مصاحبه ای مطبوعاتی از این تصمیم دولت خبر داده بود، اما امام خمینی آن را کافی نمی دانست. ایشان دولت را تهدید کرده بود «تا در جراید رسمی کشور لغو تصویب نامه به طور صریح اعلام نگردد ما نمی توانیم به این تلگراف ترتیب اثر دهیم.»(2)

یازدهم آذر بود. «از کوچه حرم که می آمدیم بیرون... یک مغازه عطاری بود آن روبه رو، روزنامه هم داشت... آنجا نگاهی به سرتیترها... می کردیم. دیدم بله، [لغو تصویب نامه را چاپ کرده اند.] جوان های قم [که به ما می رسیدند می گفتند] آقا تبریک عرض می کنیم. چون پیروزی رسیده بود، همه خوشحال بودند.»(3)

پیروزی روحانیان در لغو تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی حادثه سیاسی بزرگی بود. ابعاد آن به شهرهایی چون تهران، قم و مشهد محدود نشد، دیگر شهرها نیز

ص:106

برای لغو تصویب نامه کوشیدند و بیشتر ائمه جماعات در سراسر کشور از این مبارزه کنار نماندند. چه عواملی موجب به حرکت واداشتن روحانیان در این مسیر گردید؟ پاسخ این سئوال در اندیشه آقای خامنه ای بر چند عامل استوار بود.

اول این که رودررویی با این تصویب نامه چندان پیچیده نبود. علماء درک کردند که آنچه که به عنوان شرکت زنان در انتخابات مطرح گردید و یا تبدیل قسم از قرآن به کتاب های آسمانی، خلاف اسلام است. واقعیت این است که امام خمینی با دادن حق رأی به زنان مخالف نبود؛ حتی سلب حق رأی از بانوان را خلاف شرع می دانست، چنان که پس از انقلاب اسلامی آن را گوشزد کرد. اما موضوع در زمان شاه فرق می کرد؛ وی تمامی عملکرد مجلس و دولت را حرام می دانست، زیرا معتقد بود اساس این نهادها غیرقانونی است و مصوبات آنها مشروعیت ندارد؛ مضاف بر این که مردان این سرزمین چه حقی از آزادی دارند که اینک نوبت اعطای آن به زنان رسیده است؟ البته مخالفت های دستگاه حکومتی با احکام اسلام بیش از اینها بود، اما پیش از این تبدیل به لایحه نمی شد و صورتی قانونی و رسمی پیدا نمی کرد.

دوم این که دولت نتوانست در برابر اعتراض اولیه علماء واکنش تندی از خود نشان دهد. چه بسا در برابر حرکت عمومی روحانیان علیه یک پدیده سیاسی سابقه نزدیکی در ذهن نداشت و نمی توانست واکنش دلخواه خود را نشان دهد.

سوم این که میدان داری امام در تبیین مسئله، نامه نگاری های فراوان و واداشتن علمای دیگر شهرها به شرکت در قیام، امری بی سابقه به شمار می رفت که باید آن را عامل اصلی حضور روحانیان در این صحنه دانست. سالها بود که جامعه روحانیت طعم میدان داری یک مجتهد را در امور سیاسی نچشیده بود؛ ذهن ها از عملگرایی فقه اسلامی در اجتماع خالی بود، صحبتی از حکومت شرع بر زبان ها رانده نمی شد؛ مناسبات مذهب و سیاست بریده و دور از هم شده بود. اعلامیه ها و سخنان امام همه اینها را زنده کرد و هیجان تازه ای در جان روحانیت انداخت.

چهارم این که مردم متأثر از مواضع امام، موجب کشاندن روحانیان به مبارزه می شدند.

آقای خامنه ای تأثیر امام را در انگیزش مراجع قم نیز چشمگیر دید. در آن زمان، فقط امام بود که عمق خطر را درک می کرد و اگر دیگران چنین درکی داشتند، قدمی علیه اقدامات خلاف دولت برمی داشتند. امام به این گروه فهماند که می توانند به این

ص:107

ورطه قدم گذارند. دیگر آن که قدرت مراجع را به رخ شان کشید. مراجع نمی دانستند از چه پشتوانه قدرتمندی برخوردارند. نمی دانستند با اشاره آنان مردم برخواهند خاست. «شاید من بتوانم بگویم که مرحوم آیت الله بروجردی قدرت خودش را کشف نکرده بود. نمی دانست که اگر یک اشاره بکند، مردم چه خواهند کرد. حسن بزرگ امام، یکی از هنرهای بزرگ او، کشف قدرت روحانیت و مرجعیت بود.»

مرجعی که بتواند با یک اشاره مردم را به خیزش وادارد، ویژگی هایی دارد که در وجود امام مستتر بود. یکی از آنها پیشگام بودن در خطرپذیری است. آن روزها آقای خامنه ای شنیده بود که امام می گفت: آماده ام که هر آن به خانه ام بریزند و مرا قطعه قطعه کنند. دیگران چنین آمادگی ای نداشتند. با این حال امام همه تلاش خود را برای آگاهی مراجع وقت از خطراتی که در کمین اسلام است، به کار برد. وقتی می دید آقایان به پیشنهادها و تلاش او بی توجه هستند، گروه هایی از مردم را، مثلاً تجار و بازاری ها را وادار می کرد به خانه مراجع بروند، شاید حرف آنها را بشنوند. بازاریها و روحانیون مناسبات سنتی و تعریف شده ای داشته و دارند.

شش گانه دادند. مخالفت مردم قم با این تظاهرات منجر به درگیری شد.(1) مخالفان شعار می دادند: ما تابع قرآنیم/ رفراندم نمی خواهیم. زد و خورد شدیدی پیش آمد. سیدعلی خامنه ای آن روز میان مردم نبود، اما شنید که «آقا ابول» تعدادی پاسبان را تا خورده اند زده است.(2) شش پاسبان و سه افسر زخمی شدند.(3) غیر از این، اخبار روز دوم بهمن تهران که توأم با تظاهرات گسترده مردم در بازار و خیابان بوذرجمهری، همراهی آیت الله خوانساری با مردم و اهانت مأموران به ایشان بود، به قم رسیده، به التهاب شهر افزوده بود.(4)

آقای خامنه ای که در کوران قضایای رفراندم قرار گرفته بود، قرار شد نامه آیت الله میلانی را خطاب به امام خمینی به قم ببرد. «من، اخوی سیدمحمد و شیخ علی آقا [تهرانی] سه نفری برداشتیم نامه را که بیاییم قم. روزی که رسیدیم تهران روز ششم بهمن بود.»(5)

آقای خامنه ای تهران را خلوت و گرفته و تاریک دید. صندوق های رأی خلوت بود، گاه فردی سر صندوق حاضر می شد و رأی خود را در آن می انداخت. «سوار شدیم در شمس العماره، آمدیم قم. آمدیم منزل امام، دیدیم خبرها آنجاست.»

غیرمنتظره و ناشناخته روبه رو شده بود؛ نمی دانست این چیزی که دارد پیش می آید چه هست و ابعادش چیست.»

آقای خامنه ای وضعیت آن روز قم را با آن چه که در سال 1340 در تهران و در زمان دولت علی امینی دیده بود قابل قیاس ندانست. آن سال تظاهرات پراکنده ای در خیابان های تهران مثل لاله زار یا در میادینی چون سپه رخ می داد که تعداد اندکی از مردم جمع می شدند، فریاد «مرگ بر این دولت قانون شکن» سر می دادند و با رسیدن چند پاسبان ناپدید می شدند. عامه مردم استقبال نمی کردند و انگیزه ای برای پیوستن به صف معترضان بروز نمی دادند. آقای خامنه ای در سفر هر از گاهش به تهران با این تظاهرات برخورد می کرد. «خوشم می آمد و یک حمایت زبانی، حرکاتی انجام می دادم، لکن مردم به طور خیلی بیگانه از این مسائل عبور می کردند... بنابراین دستگاه حق داشت [حوادث قم را] نفهمد که قضیه چیست.»

که لباس مشکی 15 خرداد از اینجا بود، دنباله این کار بود. می دانید که در 15 خرداد عناصر اصلی لباس مشکی تن شان بود. پیراهن مشکی ها معروف بودند.»(1)

تراکم تحرکات و شدت تلاشهای آن روزها، آرام و قرار را از او و دوستانش گرفته بود. در برابر رفت و آمدها و کوشش ها، گرسنگی و تشنگی رنگی برای دیدن نداشت. تا توانسته بودند، اطلاعیه و اعلامیه چاپ کرده بودند که همگی می گفت امسال عید نداریم. اینها را در هر اجتماعی که در صحن حضرت معصومه(س) دیده می شد، پخش می کردند. امیدشان این بود که زائران رسیده به قم این اطلاعیه ها و خبرها را به شهرهای خود ببرند و پخش کنند.

اول فروردین 1342 مصادف با 24 شوال، مجلسی به مناسبت شب شهادت امام صادق(ع) و بزرگداشت حاج شیخ فرج الله کاظمی در مدرسه فیضیه برپا بود. حاج شیخ فرج الله کاظمی از علمای مشهور غرب کشور بود که در 24 اسفند 1341 در کربلا درگذشته و در وادی السلام نجف دفن شده بود. سخنران جلسه حاج شیخ مرتضی انصاری، واعظ مشهور قم، بود. او در میان سخنان خود عزای عید را به شهادت امام جعفر صادق(ع) مربوط دانست. این حرف با اعتراض یکی از طلبه های حاضر در مجلس روبه رو شد. او گفت که عزای عید برای قضایای تهران و قم است. حاج انصاری که توان هضم این اعتراض را نداشت پس از جلسه ختم با عصبانیت راهی خانه شد. آقای خامنه ای آن روز ناهار میهمان حاج انصاری بود. وقتی با تشرها و بدوبیراه گویی های او نسبت به آن طلبه مواجه شد، گفت که «حق با آن طلبه است. آقای خمینی به همه اعلام کرده که به مناسبت حوادث قم و تهران عید نداریم. شما چرا رفته ای قضیه را لوث کرده ای، گفته ای به مناسبت وفات امام صادق عید نداریم؟ این مخفی کردن حقیقت است.»

حاج انصاری که زیر بار نمی رفت با تلفن های مکرری که به خانه اش می شد دائم مورد اعتراض واقع گردید. «شاید حدود سی تلفن به [او] شد... تا می نشست تلفن زنگ می زد. می رفت گوشی را برمی داشت و [تلفن کننده ها] بنا می کردند به او اعتراض کردن که چرا چنین حرفی زده ای... آن روز دیدم که بر اثر کثرت این تلفنها آنچنان خسته و خرد شد که من هرگز» شبیه آن را ندیدم.

ص:111

تصمیم گرفتند به طرف خانه امام خمینی بروند. خیابان اصلی خلوت بود. رفت و آمدی دیده نمی شد. تعدادی سر کوچه ارک ایستاده بودند و انگار اجازه ورود به خیابان نداشتند. شبیه قرق هایی بود که برای عبور شاه یا دیگر مقامات می کردند. «بنا کردیم با آقاجعفر... از عرض خیابان عبور کردن. وسط خیابان... یک وقت... نگاه کردم دیدم چهار پنج جوان قدبلند یقه باز... می آیند طرف ما... یکی از آنها در حالی که خطاب به من می کرد گفت [جاوید شاه. می خواست که من تکرار کنم...] تماشا می کردم و ملتفت نبودم. آقاجعفر مثل این که زودتر از من ملتفت قضیه شد و رفت...دیدم با وضع خطرناکی دارد می آید... من راه افتادم طرف کوچه، اما نه با حالت دو؛ آرام. دیدم... دوید دنبال من. فهمیدم که... می خواهد مرا وسط خیابان جلوی مردم بزند.»(1)

آن روز قرار نبود طلبه ای از زیر دست مأموران اعزامی بی ضرب و شتم بگذرد. سربازانی که روز اول فروردین در صحن حضرت معصومه(س) برای شاه هورا کشیده بودند، مأموریت داشتند حق معترضان را کف دست شان بگذارند. ساعتی قبل این نیروها مجلس آیت الله گلپایگانی را در مدرسه فیضیه به هم زده با مشت و لگد به جان طلبه ها افتاده بودند، در اتاق ها را شکسته، تعدادی از طلبه ها را از طبقه دوم به پایین انداخته بودند. سیدیونس رودباری را شهید کرده، دهها زخمی به جا گذاشته بودند. حتماً قرار بود تلافی تحقیر محمدرضا پهلوی از جانب روحانیان در سفری که چهارم بهمن به قم کرده بود و در آستانه حضرت معصومه(س) سخنرانی نموده بود، بشود.

اینک نوبت کتک خوردن سیدعلی خامنه ای بود، اما «رفتم طرف جمعیتی که جلوی کوچه ارک جمع شده بودند. جمعیت هم راه را باز کردند. احساس کرده بودند که من دارم از دست او می گریزم... من رفتم داخل جمعیت... اما مردم جلو او را گرفتند... آن وقت ها خیلی از کوچه می ترسیدند، وارد نمی شدند.»

کتک ها ماند برای چند سال بعد. حالا با سیدجعفر شبیری می دویدند به طرف خانه امام. مقابل خانه امام چند طلبه تنومند که معروف به ورزشکاری بودند، مثل علی اصغر کنی، ایستاده بودند. غروب از راه رسیده بود. داخل خانه امام شدند. امام ایستاده بود به نماز.

آقای خامنه ای وقتی آنات آن روز را به یاد می آورد، از وحشتی که بر وجود همه

ص:113

چنگ انداخته بود یاد می کند و از خود مثال می زند: «من آدم ترسویی نبودم... همه خصوصیاتی که در یک طلبه مجرد بی انتظار... تنها... بی پیرایه... و ازدواج نکرده هست [در من بود،] در این جور مواقع... یاد پدر و مادر هم... نمی ماند... نبایستی بترسم [اما عصر دوم فروردین] آن حادثه چنان برای من غیرمنتظره بود که... به سختی خود را بازیافتم.»

آمد بیرون و با طلبه های نگهبان درباره چگونگی حفاظت از خانه امام حرف زد. وقتی پرسید که چرا در خانه باز است و برای احتیاط نمی بندند، شنید که «آقا گفته در را نباید ببندید. عصر در را بستند، ایشان بلند شد آمد گفت که اگر در را ببندید من از خانه بیرون می روم.»

سیدعلی پیشنهاد کرد چوبی، سنگی، تهیه کنیم؛ وسیله ای برای دفاع، چیزی که دم دست باشد اگر حمله ای شد... میان این حرف ها، علی اصغر کنی ساعتش را باز کرد و داد به سیدجعفر شبیری. ساعت گران قیمتی بود. «ساعت های ما، ساعت های 25-20 تومانی، از این ساعت های کنزل بود که به شوخی ساعت کیلویی هم می گفتند، [اما ساعت کنی] گرانتر بود [شاید]... صدوپنجاه تومان... سپرد دست آقاجعفر که اگر در جنگ و دعوا کشته شد این جنس قیمتی اش برای وراثش باقی بماند.»

قیمتی ترین شیئی که در ظاهر یک طلبه می شد پیدا کرد همان ساعتش بود.

نماز امام خمینی تمام شد. رفتند داخل تا به سخنان استادشان گوش کنند. سیدعلی سر راه نگاهی به اتاق امام کرد؛ اتاق سمت چپ متصل به بیرونی. دید که بالای تشک و تکیه گاه، آیینه ای به دیوار نصب است. «طلبه ها هم آن زمان مقید به آیینه نبودند چه برسد به علمای پیرمرد. اما ایشان یک آیینه بالای سرش بود که هر وقت بلند می شد نگاهی می کرد، خودش را مرتب می کرد. نظم و ترتیب امام از همان وقت ها پیدا بود.»

اتاق پر از طلبه بود. سیدعلی نزدیک در ایستاد. امام لب به سخن گشود و گفت: «مضطرب نگردید. ترس و هراس را از خود دور کنید. شما پیرو پیشوایانی هستید که در برابر مصائب و فجایع صبر و استقامت کردند... پیشوایان بزرگوار ما حوادثی چون روز عاشورا و شب یازدهم محرم را پشت سر گذاشته اند... از چه می ترسید؟ برای چه مضطربید؟ عیب است برای کسانی که ادعای پیروی از حضرت امیر علیه السلام و امام حسین علیه السلام را دارند، در برابر این نوع اعمال رسوا و فضاحت آمیز دستگاه حاکمه خود را ببازند... امروز وظیفه ما است که در برابر خطراتی که متوجه اسلام و مسلمین

ص:114

می باشد، برای تحمل هرگونه ناملایمات آماده باشیم...»(1)

امام خمینی گفت که ما روزهایی بدتر از این را دیده ایم؛ روزهایی که در شهر نمی توانستیم بمانیم. صبح زود به خارج شهر می رفتیم. درس ها را آنجا می خواندیم. شب برمی گشتیم قم. اذیت می کردند. عمامه مان را برمی داشتند. امام خطاب به حاضران گفت که اینها رفتنی هستند و شما خواهید ماند.(2)

در همین حین نوجوانی را که گفته می شد از بالای بام به زیر پرتاب کرده اند به خانه امام آوردند. امام منقلب شد و دستور داد در اتاق دیگر بیارامد تا دکتر سر برسد.

سخنان امام خمینی حدود 20 دقیقه طول کشید و زمانی که تمام شد «من احساس کردم آنچنان نیرومند و مقاوم هستم که اگر الآن تمام آن جمعیت و یک لشکر به این خانه حمله کند من حاضرم یک تنه مقاومت کنم... اثر شگرف و عجیبی در من کرد.»

سیدعلی خامنه ای و دیگر طلبه ها در حال تقسیم کار برای نگهبانی از خانه امام بودند که از طرف ایشان خبر آوردند همه باید بروند. «گفتیم نمی رویم، گفتند [آقا] گفته اند راضی نیستم کسی اینجا بماند.»

طلبه ها پراکنده شدند. ابتدا تلگرامی به مشهد فرستاد تا پدر و مادرش را از سلامتی خود باخبر کند. سپس نشست وصیت نامه نوشت و در ضمن آن همه قرض هایی که به دوستان و کسبه محل داشت یاد کرد. وصیت نامه دوصفحه ای را به سیدجعفر شبیری داد. او صاحب خانه بود و نگهداری آن برایش آسان تر بود. اتاق مدرسه حجتیه امن نبود.

وصیت نامه سیدعلی خامنه ای مرقومه لیله یکشنبه 27 شوال 1382ق

بسم الله الرحمن الرحیم

عبدالله علی بن جوادالحسینی الخامنه ای غفرالله لهما یشهد ان لااله الا الله وحده لا شریک له و ان محمداً صلی الله علیه و آله عبده و رسوله و خاتم الانبیاء و ان ابن عمه علی بن ابیطالب علیه السلام وصیه سیدالاوصیاء و ان الاحد عشر من اولاده المعصومین صلوات الله علیهم الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و الحجه اوصیائه و خلفائه و امناءالله علی خلقه و ان الموت حق والمعاد حق و الصراط حق و الجنه و النار حق و ان کل ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله حق.

ص:115

اللهم هذا ایمانی و هو ودیعتی عندک اسئلک ان تردها الی و تلقیها ایای یوم حاجتی الیها بفضلک و کرمک.

مهم ترین وصیت من آن است که دوستان و عزیزان و سروران من، کسانی که بهترین ساعات زندگی من با آنان و یاد آنان سپری شده است، مرا ببخشند و بحل کنند و این وظیفه را نیز به عهده بگیرند که مرا از زیر بار حقوق الناس رها و آزاد نمایند. ممکن است خود من نتوانم از همه کسانی که ذکر سوءشان به زبانم رفته و یا بدگویی شان را از کسی شنیده ام، حلیت بطلبم. این کار مهم و ضروری را باید دوستان و رفقای من برای من انجام دهند.

دارایی مالی من در حکم هیچ است، ولی کفاف قرض های مرا می دهد. تفصیل قروض خود را در صفحه جداگانه یادداشت می کنم که از فروش کتب مختصر و ناچیز من ادا شود. هر کسی هم که مدعی طلبی از من شود، هر چند اسمش در آن صفحه نباشد، قبول کنند و ادا نمایند. آن چه در یادم هست حدود سه سال روزه گرفتم، باقی را با کفارات آن مقروضم. این مقدار را با پنج شش سال نماز هر چه زودتر ادا و مرا از رنج این دین الهی راحت کنند (البته یقیناً آن قدر مقروض نبودم، ولی احتیاط کردم) مبلغی به عنوان رد مظالم بابت قروض جزئی از یاد رفته به فقرا بدهند.

از همه اعلام و مراجع و طلاب و دوست و آشنایان و اقوام و منسوبین من استحلال شود. (این اعلام و مراجع چون آن وقت ها نق و نوق علیه آقایان در جلسات زیاد بود که چرا فلانی اقدام نکرده، فلانی چرا این حرف را زده و این مطلب را گفته است، لذا خواستم از آقایان اعلام و مراجع حلیت طلب کنند.)

و گمان می کنم بهترین کار آن است که عین وصیت نامه مرا در مجلسی عمومی که آشنایان من باشند، قرائت کنند. پدر و مادرم که در مرگ من از همه بیشتر عزادار هستند به مفاد حدیث شریف «اذا بکیت علی شیء فابک علی الحسین»، به یاد مصائب اجدادمان از من فراموش نخواهند کرد. ان شاءالله تعالی.

گویا دیگر کاری ندارم. اللهم اجعل الموت اول راحتی و آخر مصیبتی و اغفرلی و ارحمنی بمحمد و آله الاطهار.

العبد علی الحسینی الخامنه ای

حدود 100 تومان، مقدس زاده بزاز (مشهد)

ص:116

کمتر از 30 تومان، خیاط گنگ (مشهد)

2 یا 3 تومان عرب خیاط (قم)

مطابق دفتر دین

آقاشیخ حسن بقال کوچه حجتیه (قم) چون مرتب با او سر و کار داشتیم و نمی دانیم چه قدر طلبکار هست (گویا چند تومانی).

آقای شیخ حسن صانعی (قم) 32 تومان تقریباً.

شیخ اکبر هاشمی رفسنجانی (قم)(1)

مطابق دفتر دین

آقای مروارید کتاب فروش (قم)(2)

مطابق دفتر دین

آقای مصطفوی کتاب فروش (قم)

10 تومان آقای علی حجتی کرمانی شاید

5 تومان، محمدآقا نانوا نزدیک منزل (مشهد)

مقداری از قروضم در دفترچه کوچکی است که لابه لای دفترها و کاغذجات در حجرة حجتیه است و نشانه دفترچه آن است که...

دعای من بدرقه کسی است که مرا از شر این قروض لعنتی خلاص کند. طلب هایی هم دارم که ادای آن بسته به انصاف مدیونین است.(3)

بیرون روند. برخی طلبه ها هم خود را با چوب هایی که در اتاق هاشان داشتند، این حربه سنتی، مسلح کردند. طلبه ها در رویارویی نخست پیروز می شوند و مأموران را از صحن مدرسه بیرون می کنند و در را می بندند. آیت الله گلپایگانی را که در یکی از اتاقها پنهان کرده بودند، در فرصتی از مدرسه خارج می کنند. غیر از ایشان برخی پیرمردها و طلبه ها هم که از ترس خیمه زده بر مدرسه خود را از چشم مأموران دور نگه داشته بودند، از مدرسه بیرون می روند. اما گروهی از طلبه های شجاع، چوب به دست، عباها به دور ساعد پیچیده، آماده کتک زدن و کتک خوردن، در مدرسه می مانند. اما تعدادی از روحانیان پا به سن گذاشته نتوانستند تن سالم از کتک مأموران به در برند. «آقای علمی، پیرمرد محترمی بود... [کتک خورد] شیخ علی کفرانی... جزو همین کتک خورده های توی مدرسه بود... این آقاعلی ... [با] محاسن بلند و عینک و عمامه و خیلی با آداب... و با تشکیلات هم حرکت می کرد، این را با آن هیکل انداخته بودند روی زمین و می گفتند بگو... جاوید شاه.»

شنید که مأموران برای ورود دوباره به مدرسه فیضیه به مسافرخانه همسایه مدرسه می روند و خود را به پشت بام مدرسه می رسانند و از آنجا هم به معرکه ای که لحظاتی قبل آن را ترک کرده بودند، می رسند. طلبه ها در رویارویی دوم شکست می خورند. در باز می شود، نیروهای بیشتر می ریزند تو و کتک خوردن طلبه ها تا حدود ساعت هفت شب ادامه می یابد.

روز چهارم فروردین، وحشت بر سراسر حوزه علمیه قم سایه انداخت. کار مأموران پایان نیافته بود. عصر این روز بار دیگر به مدرسه فیضیه رفتند. این بار به جای طلبه ها، اسباب و اثاثیه آنان را به حیاط ریختند؛ لحاف کرسی پوده، جاجیم و گلیم های رنگ باخته و نمدهای زیرانداز نیم دار؛ و آتش زدند.

طلبه های مدرسه حجتیه، و از جمله سیدعلی خامنه ای که احتمال حمله مأموران به مدرسه حجتیه را می دادند، خود را درون خانه های رفقا و آشنایان پنهان کردند.

روز پنجم فروردین فضای حاکم بر شهر قم کم از حکومت نظامی نداشت. کمتر طلبه ای جرأت می کرد پا به خیابان بگذارد. در این روز مأموران سومین زهرچشم خود را از مدرسه فیضیه گرفتند، تا کاری نمانده باشد که نکرده اند.

چرا حکومت شاه تصمیم گرفت مرکز علوم دینی ایران را هدف قرار دهد و با شدت

ص:118

تمام سرکوب کند؟ آرایش فکری آنان چه بود؟ آیا به نتیجه هایی که می خواستند رسیدند؟

سیدعلی خامنه ای آن روزها و دوره های بعد به این پرسش ها می اندیشید. او این اقدام را بر بنیاد دو تحلیل دستگاه حاکم که یکی درست و دیگری اشتباه بود می دانست. پس از موفقیتی که در لغو تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی نصیب جامعه روحانیت گردید، حوزه علمیه عملاً تبدیل به کانون مبارزه شد؛ کانونی رودررو با حکومت. پیش از آن چنین وضعیتی در حوزه علمیه نبود. گاه اگر اختلافی میان حوزه و دستگاه پیش می آمد، تبدیل به تعارض نمی گردید. «هیچ گونه چهره زشتی از دستگاه توی قم محسوس و ملموس نبود. در قم زن بی حجاب نبود. رادیویی که [با صدای] بلند موسیقی پخش [کند وجود نداشت.] هیچ چیز ظاهری ضدشرع از آن قبیل که در همه ایران توسط دستگاه ترویج می شد در قم اصلاً وجود خارجی نداشت. احترام به علما که بود. گاهی اوقات مکاتبه، تسلیت و تبریک... متبادل می شد و قم هرگز چهره خشنی از دستگاه لمس نکرده بود.»

اینک روشن شده بود که جنس مخالفت در این حوزه با آنچه که پیش از این از ناحیه برخی احزاب، اشخاص یا حتی دانشگاه ها بروز می کرد، متفاوت است. این تفاوت به اجتماع روحانیان مربوط می شد؛ گروهی که در میان مردم نفوذ دارند، محبوب هستند؛ گروهی که اکنون شمارشان شاید به ده هزار نفر برسد؛ جوانانی که پرتوان، نترس، پارسا و بی اعتنا به مال و مقام هستند؛ کسانی که خاستگاه شان به پهنای جغرافیای ایران گسترده است. دستگاه حاکم این تفاوت ها را دید و احساس خطر کرد. تنها پاسخی که به این احساس می توانست بدهد سرکوب شدید بود؛ و این ضرب شست باید در حوزه علمیه قم نشان داده می شد، نه در جای دیگر. «قبلاً تجربه کرده بودند. عده ای از علمای تهران را گرفته بودند [کاری از پیش نرفته بود که هیچ]، آتش مبارزه در قم مشتعل تر شده بود... علمای هر شهری را می گرفتند، همین حادثه پیش می آمد. سرکوب [باید] شامل طلاب، مدرسین، علما و مراجع می شد... روزی را انتخاب کردند که [همه اینها] ... جمع می شدند.»

نتیجه سرکوب به قم ختم نمی شد، موج آن به همه نقاط ایران می رسید. وحشتی که از این اقدام پدید می آمد در همه کشور منتشر می شد. زائران قم خبر آن را با خود به شهرهای کوچک و بزرگ می بردند؛ طلبه های شهرستانی، همشهری های شان را باخبر می کردند. «هر شخصی از قم برمی گشت پیک رعب و وحشت بود... بنابراین دستگاه، هم

ص:119

از لحاظ زمان، هم از لحاظ مکان و هم از لحاظ کسانی که طرف تهدید و ارعاب قرار می گرفتند محاسبه کاملاً دقیق و عاقلانه ای کرده بود... این نیمة درست محاسبه بود.»

اما روی دیگر تحلیل حاکمان که اشتباه از آب درآمد، آن بود که سرکوب، تهدید، کتک و گرفتن جان، گروهی را به سکوت و سکون وامی دارد که دست شان از مال و مقام پر باشد، و چیزی برای از دست دادن داشته باشند؛ چیزی که در قم و در میان اکثر طلاب، فضلا، مدرسین و مراجع ناپدید بود. به ویژه طلبه ها که یک لا قبا، بی پول، بی زن و گران جان بودند. دیگر آن که حادثه دوم فروردین چهره حکومت را از پس پرده ای که روی آن افتاده بود، بیرون انداخت؛ چهره ای که زشت بود و خون می ریخت. اشتباه دیگر آنان نشناختن امام بود. توانایی این مرجع برای حکومت ناشناخته مانده بود. «فکر نمی کردند که اگر قم سرکوب هم بشود و این وحشتی که می خواهند... به طور کامل حاصل شود، شخصی در قم وجود دارد که با بیان خودش وحشت را به کل خواهد زدود... و شجاعت را مجدداً به تمام افراد حوزه تزریق خواهد کرد.»

حکومت، زمانی که به شناخت نسبی درباره امام خمینی رسید او را تبعید کرد. اگر این شناخت کامل می شد، امام در اوایل دهه چهل نابود شده بود. و در نهایت سیدعلی خامنه ای دید که حادثه مدرسه فیضیه حکم به آب انداختن طلاب را داشت؛ حکم کسانی که از آب می ترسند و باید در آب بیفتند تا ترس شان بریزد. این حادثه «طلاب حوزه علمیه را انداخت توی ورطه مبارزه با دستگاه، یعنی برایشان مسئله جدی شد...وقتی افتادند توی قضیه و دیدند که آن چنان هم که از دور آدم می ترسید، ترسیدنی نیست، به مبارزه تشجیع شدند.»

استناد می کردند به حادثه [مدرسه فیضیه] قم که دیدید چه کار کردند؟ ... قم را نابود می کنند، طلاب را می کشند و زحمات آشیخ عبدالکریم حائری... از بین می رود.»

اما پاسخ امام خمینی به نامه علمای تهران، حال و هوای حوزه علمیه قم را بار دیگر تغییر داد. امام در این نامه که سیزدهم فروردین نوشت، اسدالله علم را استیضاح کرد و ضمن تحقیر او به عنوان کسی که در نخست وزیری شاغل است، به نام ملت ایران علت وقایع چند ماه اخیر، از جمله حمله مأموران به مدرسه فیضیه را سئوال کرد. اما همه محتوای نامه، این نبود. امام با ذکر این جمله که تهاجم به مدرسه فیضیه، خاطرات حمله مغول را تداعی کرد «با این تفاوت که آنها به مملکت اجنبی حمله کردند و اینها به ملت مسلمان خود» نوشت که شعار حمله کنندگان «شاه دوستی» بود. و چنین نتیجه گرفت که «شاه دوستی یعنی غارتگری؟ هتک اسلام؟ تجاوز به حقوق مسلمین و تجاوز به مراکز علم و دانش؟ شاه دوستی یعنی ضربه زدن به پیکر قرآن و اسلام؟...»(1)

نامه در قم تکثیر شد. «یادم می آید آن وقت اعلامیه ها و نامه ها روی کاغذ کاهی... چاپ می شد. این روی کاغذ سفید... پهن و بزرگ... به مقدار زیادی پخش شد... مثل یک بمب ترکید... خواندن آن عده ای را می لرزاند، عده ای را شجاع می کرد... کسانی که دلشان می خواست مبارزه کنند منتها مشوق و مشجعی پیدا نمی کردند از این نامه تشجیع می شدند.»

در بخش دیگری از نامه، امام خطاب به علمای تهران نوشته بود: «اصول اسلام در معرض خطر است. قرآن و مذهب در مخاطره است. با این احتمال تقیه حرام است و اظهار حقایق، واجب ولو بلغ ما بلغ.» این جمله نیز هیجان و غوغایی برپا کرد. «جمله بسیار مؤثری بود. مستمسک همه [مبارزان] بود که تا سال ها [شنیده می شد] ... [امام] از فیضیه یک سکوی پرش به سوی مراحل جدید مبارزه ساخت.»(2)

فردای حادثه خونین مدرسه فیضیه، امام خمینی از مردم خواستند به دیدن مدرسه بروند، به بیمارستانهایی که روحانیان مجروح را مداوا می کنند سر بزنند تا از کاری که دستگاه حاکمه با جامعه روحانیت کرده باخبر شوند.

ص:121

کنند تا همه مردم ایران بفهمند که در حادثه فیضیه چه چیزی اتفاق افتاد... من خودم... جزء کسانی بودم که اعزام شدم و اثرش را دیدم.»(1)

ابراز داشته است... اعزام تعداد معدودی طلاب به خدمت سربازی اسلحه برنده ای به دست روحانیون و وعاظ داده تا به تحریک احساسات متعصبین بپردازند.»(1)

پیام امام موضوع را برای طلبه ها حل کرد، کنار آمدند و فهمیدند سربازی رفتن اشکالی ندارد. کاری که باید هنگام تبلیغ در شهرهای شان انجام دهند، اینک باید در پادگان ها می کردند. حربه حکومت به سوی خودش برگشته بود. چه باید می کرد با هزاران طلبه جوان در پادگان ها؟

آن روز اکبر هاشمی رفسنجانی، بی خبر از همه جا «بی خیال راه می رفته که پاسبان می رسد [و] ایشان را می برد.» آقای هاشمی را نیز چون بقیه طلبه ها به پادگان باغ شاه تهران که مرکز آموزشی بود می برند. آقای خامنه ای که به تهران آمده بود با آقای محمدجواد باهنر تصمیم می گیرند به ملاقات دوست شان بروند. «بلد نبودم کجا بروم... ایشان بلد بود. گفتم می خواهم بروم دیدن آشیخ اکبر...آمدیم دم چهارراه گلوبندک... آجیل و میوه و شیرینی خریدیم... چند تا بسته سنگین... سوار تاکسی شدیم رفتیم طرف پادگان. دم پادگان، به نظرم جمعه بود، شلوغ بود. آمده بودند ملاقاتی و از جمله ملاقاتی خود آقای هاشمی.»

فرزندان آقای هاشمی پدر را نشناخته بودند. یکی از آنان به مادرشان گفته بود که مامان، بابا آژان شده؟ «این منظره یادم نمی رود. ما خیال می کردیم آقای هاشمی با قیافه گرفته ای ممکن است بیاید...دیدیم به عکس؛ قیافه بشاش... می خندد و شوخی می کند... بچه هایش را بغل گرفته است.»

چهره آقای هاشمی نیز با ترکیبات تازه ای که اجباراً همراه او شده بود، در یاد آقای خامنه ای ماند. سر تراشیده، همچنان بی ریش، لباس سربازی گشادی که به تن داشت؛ «یک قیافه عجیب و غریب پیدا کرده بود که ما خنده مان گرفت،[اما] متأثر هم بودیم که رفیق مان را آورده اند این جا.»

دستگاه حکومت نتوانست طلبه ها را تا ماه محرم در پادگان ها نگه دارد. با همان شتابی که تصمیم گرفت آنان را به اجباری ببرد، با همان سرعت نیز آنان را رها کرد؛ فهمید که دردسر تازه ای در راه است و باید به زودی دستمال آن را به سر ببندد و

ص:124

هزینه اش را بپردازد. با صحنه سازی و برنامه ریزی، طلبه ها را وادار به فرار یا خروج از پادگان کرد.

مطمئن می شد، چمدان را برمی داشت و می رفت. این کار بارها تکرار شد. سر و کار داشتن با دستگاه های تکثیر اعلامیه، نام آقای خامنه ای را به دستگاه های امنیتی هم رساند. ماجرا از جایی شروع شد که او و دوستان همقطارش به فکر افتادند دستگاه تحریر شیخ محمد صادقی تهرانی را که از ایران فرار کرده بود بخرند. دستگاه نزد امیر صادقی بود. سیدجعفر قمی که با امیر صادقی ارتباط داشت و آشنا بود، ترجیح داد شخص ناشناسی را به عنون خریدار معرفی کند. او سیدعلی خامنه ای بود. امیر صادقی بعدها که دستگیر و زندانی شد، اسمی هم از آقای خامنه ای برد، اما اطلاعات او چندان درست نبود: خامنه ای، سعید خامنه ای، علی خامنه ای، سید خامنه ای... حکم این ناشناس، شش ماه زندان بود که بریده شد. سالها بعد در بازجویی «از من پرسیدند که شما توی خانواده تان سعید دارید؟ گفتم بله یک سعید داریم آمریکاست. آن وقت هم آمریکا بود. [پرسیدند] سید کی است؟ گفتم پدرم سید است، برادرم سید است، همه خامنه ای ها سیدند. گیج مانده بودند و برای اینها ثابت نشد که سید کیست. توی روزنامه اعلام کردند سیدخامنه ای یا سعید خامنه ای و جعفر طباطبایی بیایند زندان خودشان را معرفی کنند... خودمان را معرفی نکردیم... و ما آن شش ماه را هرگز نکشیدیم.»(1)

آن روزها بیشتر اعلامیه هایی که در قم توزیع می شد، سرنخی در خانه سیدجعفر شبیری زنجانی داشت. اعلامیه های امام خمینی، مدرسین حوزه، علما، اعلامیه ای پنج صفحه ای به امضاء «اعلامیه مسلمانان»، اعلامیه خطاب به نظامیان و ارتشیان، «هرچه گیرمان می آمد تکثیر می کردیم و همه جا هم می بردیم. یادم هست خودم مشهد که می رفتم مقدار زیادی اعلامیه می پیچیدم [= لوله می کردم] ... قطور... سه چهار لوله...توی تورهای پلاستیکی می گذاشتیم، سوار قطار می شدم... هیچ کس باور نمی کرد اینها اعلامیه باشد... واقعاً هزارها هزار اعلامیه این طرف و آن طرف پخش می شد.»(2)

ص:126

نیز باید به اطلاع این دو عالم برسد.

درس های حوزه علمیه قم 25 اردیبهشت 1342 تعطیل شد و طلابی که قرار بود برای تبلیغ یا رساندن نامه ها، قم را ترک کنند مهیای عزیمت شدند. به مبلغان گفته شد که در مجالس ماه محرم از خطری که اسلام را تهدید می کند حرف بزنند؛ مردم دیگر تقیه نکنند؛ از حوادثی که بر مدرسه فیضیه گذشته مردم را آگاه نمایند؛ از بی دینی دولت و شاه بگویند؛ به مردم بگویند که منتظر دستور علماء باشند.(1)

سرلشکر حسن پاکروان، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، با توجه به مجموع گزارش های رسیده از تحرک روحانیان در آستانه ماه محرم، 28 اردیبهشت به تمام شعب ساواک اطلاع داد «نظر به این که از طرف خمینی به تمام طلاب و وعاظی که برای محرم از قم به شهرستان ها حرکت می نمایند دستور شدید برای تبلیغ و تحریک داده شده است؛ لازم است که در شهرها و قراء مراقبت کامل بشود و عنداللزوم عناصر محرک را که شناخته شده اند دستگیر نمایند؛ از پخش هرگونه اعلامیه و عکس خمینی جداً جلوگیری شود.»(2)

طبق برآورد ساواک 35 نفر از طرف امام خمینی برای تبلیغ در ایام ماه محرم [و در واقع رساندن نامه ها و پیام های ایشان به دیگر علماء] از قم خارج شده بودند.(3)

برای مقابله با اقدامات روحانیان، ساواک و شهربانی طرح مشترکی برای ماه های محرم و صفر تهیه کردند که در ماده پنجم آن آمده بود: «در صورت مشاهده مطالب خارج از موضوعات مذهبی و بیانات تحریک آمیز، شهربانی ها و پلیس... بایستی واعظ یا روضه خوان یا مداح منظور را احضار و طبق مقررات تعقیب نمایند.»(4)

سیدعلی خامنه ای در آخرین روزهای اردیبهشت 1342 قم را به قصد زادگاهش ترک کرد. پس از رسیدن به مشهد «پیام اول امام را به عده ای از علمای مشهد رساندم. تنها کسی که این پیام را درست گرفت و درست درک کرد مرحوم آیت الله شیخ مجتبی قزوینی بود. او خود مردی مبارز بود و نسبت به امام اظهار ارادت می کرد. پیام دوم را نیز

ص:128

به آقایان میلانی و قمی رساندم. نظر آقای میلانی این بود که روضه برای فیضیه از روز نهم محرم شروع شود. من گفتم هفتم مناسب تر است؛ برای این که روز نهم سینه زنی و زنجیرزنی است و مردم پای منابر کمتر حضور پیدا می کنند و منبری ها باید از روزهای قبل مردم را آماده کنند.»(1) آقای قمی پذیرفت.

ساواک مشهد که متوجه حضور طلاب سفر کرده از قم به مشهد شده بود و نیز برای مراقبت بیشتر از حوادث محتمل دهه اول محرم، عصر 31 اردیبهشت 1342، بیست وپنج تن از وعاظ مطرح مشهد را «به صرف شیرینی دعوت نموده، ضمن اظهار محبت کافی به آنها صراحتاً تفهیم گردید که اگر ذره ای بر علیه مصالح کشور قدم بردارند به شدت با آنان رفتار خواهد شد.» همچنین در این روز کمیسیون امنیت شهر تشکیل شد و برای اقدامات احتمالی آیت الله سیدحسن قمی تصمیماتی گرفت. این کمیسیون عقیده داشت «آیت الله میلانی فعلاً ساکت است و تقریباً روش معتدلی پیش گرفته و گمان نمی رود مشکلاتی به وجود آورد.»(2) البته آقای میلانی چندان ساکت نبود. وی پیش از شروع ماه محرم در 22 ذی الحجه نامه ای به «حضرت مستطاب حجت الاسلام والمسلمین آیت الله آقای حاج آقا روح الله خمینی» نوشته بود و در آن ضمن انتقاد شدید از هیأت حاکمه و محکوم کردن انطباق سیاست های رژیم با «حکومت پوشالی اسرائیل» تأکید کرده بود که «باید به وسیله مبلغین دانشمند و وعاظ محترم مذهبی در ایام عاشورا و قیام حسینی، اذهان مردم مسلمان را روشن کرد و از فلسفه قیام حسینی آگاهشان نمود، حقایق را بی پرده آشکار ساخت.»(3)

سایر امور داشته باشد، اما دوستان من در عین حال زمینه منبر در چند جای شهر را برای من فراهم کردند.»(1)

شهر بیرجند، پایگاه سنتی و مرکز قدرت اسدالله علم، نخست وزیر، بود. پدرانش بیش از ده قرن بر قائنات حکومت کرده بودند و نام آنان همواره در پشت قباله این منطقه دیده می شد. این شهر یکی از استراحت گاه های محمدرضا پهلوی بود. همین موضوع موجب شده بود شهری که بی شباهت به یک روستای بزرگ نبود، فرودگاه داشته باشد. دیگر شهرهای هم تراز آن از چنین امکانی برخوردار نبودند. علم چند باغ بزرگ و قدیمی در بیرجند داشت که محل اتراق و استراحت او و شاه بود؛ «باغ هایی که شراب های کهنه اش و طباخان زبردستش شهرة آفاق بود.»(2)

آقای خامنه ای می دانست که در شهر، علم را «امیر» خوانده، او را «لازم الاطاعه» می دانند، همچون پدرش که امیرشوکت الملک لقب داشت. «فقط یک نفر را پیدا کردم که از علم ... نمی ترسید... چنین جوّ خفقانی خانواده علم به وجود آورده بود.»(3)

آقای خامنه ای به یاد می آورد که در سفر پیشین خود به بیرجند، اول محرم یا روز پیش از آن، خطیبی در یکی از مساجد بیرجند خطبه به نام علم می خواند. «من در آن جلسه شرکت داشتم... [که می گفت:] صاحب السیف والقلم، امیراسدالله علم...»(4)

این سومین باری بود که به بیرجند سفر می کرد. در دو سفر پیشین میزبان معنوی او شیخ محمدحسین آیتی از علمای بزرگ خراسان، بلکه ایران بود. او غیر از مراتب علمی، در شعر و ادب وارد بود؛ ذوقی سیال داشت.(5) «من چند سال قبل که بیرجند رفته بودم با ایشان فوق العاده مأنوس بودم... هر جا می رفتیم با هم می رفتیم. البته سناً جای پدر من بود.»

آن سال آقای آیتی برای درمان چشم راهی مشهد شده بود. آقای خامنه ای این بار به سراغ آقای سیدحسن تهامی رفت. آقای تهامی عالم برجسته ای بود که به واسطه اقامت در بیرجند، منزلت حقیقی اش مکتوم مانده بود. پرورده حوزه علمیه نجف و از شاگردان آیات آقاضیاء عراقی و میرزای نایینی، فردی مجتهد و بسیار آگاه در ادبیات و فرهنگ و مسائل

ص:130

جهانی بود. آقای تهامی «به من بی محبت و بی لطف نبود... لازم بود آنجا کسی از من حمایت کند. می خواستم شلوغ کنم... غوغا راه بیندازم. گفتم من کاری می خواهم انجام بدهم... و احتیاج به کمک شما [دارم.] استقبال کرد... گفتم روز هفتم محرم می خواهم قضیه مدرسه فیضیه را بگویم و یقیناً دستگاه عکس العمل نشان می دهد... شما کمک کنید. رفت توی فکر... گفت حالا چه لزومی دارد شما این جا این کار را بکنید. گفتم... تکلیف من است... مخصوص من هم نیست و به نظرم گفتم در سراسر کشور این کار انجام می گیرد.»

آقای تهامی لابد احتیاط کرد که گفت مردم بیرجند قضایا را می دانند. او به آقای خامنه ای پیشنهاد نمود دیار دیگری برود، جایی که مردمش از ماجرای مدرسه فیضیه خبر ندارند، به سراوان. به راستی این چه پیشنهادی بود و آن چه احتیاطی؟ سراوان در بلوچستان، مرز پاکستان، هزار کیلومتر دورتر از بیرجند... «خیلی متأثر شدم ... آمدم بیرون.»

آقای خامنه ای خطبه ای کوتاه خواند و سپس با صدایی بلند از سلطه غرب و چنگال هایی که بر گلوی ایران انداخته سخن گفت. گفت که مانع اصلی و همیشگی غرب، اسلام است و غرب هر کاری در ضعف و محو آن بتواند، خواهد کرد. پس از پنج دقیقه، سر سخن را رساند به حادثه مدرسه فیضیه و کلمه ها و جمله ها را در این جهت به کار گرفت که ناگاه دید ضجه و گریه حاضران بلند شد. «آن قدر گریه کردند مردم... که من کمتر پای منبر خودم در طول [سخنرانی هایم] سراغ دارم که این قدر مردم گریه کرده باشند... آنچه را دیده و شنیده بودم همه را بیان کردم... غوغایی شد. بعد مصیبت کربلا را [کوتاه] خواندم. دیدم نه خیر، مردم اصلاً به فکر مصیبت کربلا نیستند... این مصیبت... پوشانیده آن مصیبت را... آن وقت فهمیدم امام چقدر عمیق، حکیمانه، دوراندیش این مسئله را محاسبه کرده بود که هیچ عاملی ممکن نبود مثل محرم... دستگاه را بکوباند.»

وقتی از منبر پایین آمد، حاضران دورش را گرفتند. حرف ها به دلشان نشسته بود. بیرون مسجد، در کوچه، وقتی نگاهی به پشت انداخت، شماری از جوانان را دید که در پی او بودند؛ ابراز علاقه می کردند. «خیال نمی کردم مطلب [این چنین] بین مردم انعکاس خوب پیدا کند.»

در این کوچه با قاضی عسکر بیرجند همقدم شد. آن جوان ها گفتند که این شیخ خبربر است؛ مراقب باش.

نیست... اعلامیه های قم... اخبار روزنامه، همه [را] می بینم... هر کس بیاید این جا کاری داشته باشد با من در میان می گذارد... [اما] آنچه را که تو گفتی من اطلاع نداشتم... و اگر غیر از تو کس دیگری می گفت من باور نمی کردم.»

گفته های آقای تهامی، پس مانده های دیدار چند روز گذشته را شست. «حالا چه می خواهی بکنی؟ گفتم... می خواهم ادامه بدهم تا آخر دهه [محرم]. ایشان گفتند بفرمایید، عیبی ندارد.»

بیرون از خانه و در میان راه مدرسه متوجه مأموران شهربانی شد که برای دستگیری اش آمده بودند. پیش از این او متوجه کسانی شده بود که پس از ورود به بیرجند مراقبش هستند.(1) با وجود این یا شهربانی بیرجند توان تمییز مطالب سخنرانی ها را نداشت و یا دیر جنبید که اجازه داد سیدعلی خامنه ای هفت روز، آن هم در مکان های پرشمار سخنرانی کند.

در همین روز، یازدهم خرداد/ هشتم محرم، دو پاسبان مراقب آقای خامنه ای، گزارشی از سخنرانی او در خانه آقای سادسی تهیه کردند. آنها در گزارش خود، خلاصه این سخنان را چنین نوشتند: «مردم! شما اطلاع ندارید که در قم چه اتفاقی رخ داده که عمامه های علما را سوخته و به ریش سفیدهای ما چوب باتون زده[اند]... ای مردم چشم خود را باز کنید و مغز خود را به کار بیندازید... از روزی که بنده به بیرجند آمده ام آقای رئیس شهربانی مأمور دنبال من می فرستد که شما بیا التزام شو که حرفی که برخلاف باشد نگویی. و بنده به پیروی دین اسلام و از قرآن صحبت می کنم و خواهم کرد و التزام هم نمی دهم.»(2)

در آن ساعت دوستان بیرجندی از در واسطه گری درآمدند و از رئیس شهربانی که همراه چند مأمور برای دستگیری سیدعلی خامنه ای آمده بود خواستند به دیدار آقای تهامی برود. گفتند با او کار دارد. موفق شدند خطر دستگیری را از سر آقای خامنه ای دور کنند.

درصد از کسانی بودند که وقتی می نشستند باید پایشان را دراز می کردند تا اتوی شلوارشان نشکند. شهر بیرجند شهر اعیان و اشرافی است. [در عین حال] فقیرترین مردم منطقه ما نیز در شهر بیرجند [هستند.] منطقه خراسان شاید از منطقه بیرجند فقیرتر نداشته باشد. و شاید اشرافی ترین شهرها هم در منطقه پس از مشهد، بیرجند باشد. در منبری که در این حسینیه رفتم، بار دیگر درباره فیضیه مفصل صحبت کردم. البته حاضرین به همان علت که گفتم خیلی تحت تأثیر قرار نمی گرفتند؛ لیکن از صحبت های من مانند آدم برق گرفته، بهت زده شده بودند و با تعجب گوش می دادند.»(1)

پاسبان های شهربانی درباره این جلسه از قول آقای خامنه ای نوشتند: «علت فقر و بیچارگی ما مردم این است که من و شما و روحانیون نمی توانیم سخنان حق را گفته؛ و در دل ما حبس است. نه دستگاه رادیو می تواند حق را بگوید و نه روحانیون، نه مطبوعات... همه در اختیار یک عده ای است که حقوق مردم را خورده و مردم را به سواری و باربری عادت داده اند. حالا اگر شما می ترسید، من که نمی ترسم بگویم. گرچه به هر کجا وارد و خارج می شوم یکی می گوید این پلیس سراغ تو می کرد، یکی هم می گوید آن پلیس سراغ تو می کرد، و یکی هم می گوید رئیس شهربانی دنبال تو می گشت. مع هذا من که از خیلی آرزوها گذشته ام چرا نگویم؟ ان شاءالله اگر مدت کم یا زیاد در این شهر ماندم دنباله سخنان حق را خواهم گفت.»(2)

خامنه ای هر چه به روز تاسوعا نزدیکتر می شد بر هیجانات مردم می افزود. مأموران، صبح روز دوازدهم خرداد/ نهم محرم، به سراغ مدرسه ای رفتند که وی در آن ساکن بود. شب را در اتاقی از آن مدرسه به همراه پنج شش طلبه دیگری که از قم و کاشمر آمده بودند گذرانده بود. آن طلبه ها هم برای تبلیغ آمده بودند. پیش از خواب گفت وگوها درباره سخنانی که سیدعلی در منابر هفتم و هشتم محرم رانده بود، گذشته بود.

صبح پس از نماز مشغول تعقیبات بودم که دیدم یک نفر وارد اتاق شد؛ چون مدرسه در و پیکر و قفل و بستی نداشت و افراد متفرقه راحت وارد می شدند... خطاب به من گفت: بفرمایید شهربانی. گفتم: شما مأمورید که حکم را به من ابلاغ کنید یا مرا جلب کنید؟ گفت: مأمور جلب شما هستم. من بی درنگ دو رکعت نماز استخاره خواندم و صد مرتبه استخیرالله برحمته خیرة فی عافیه را در راه که با مأمور می رفتم، گفتم. چون در روایت است که با نماز استخاره، آن چه خیر و صلاح است بر قلب و زبان انسان جاری می شود... وقتی که با آن مأمور راه افتادم، آنهایی که در آن اتاق با من بودند، خیلی متأثر و منقلب شدند، لیکن من ابداً نترسیدم. با این که بار اولی بود که دستگیر می شدم، اصلاً برای من ترس و وحشتی در کار نبود. با ورود به شهربانی مرا به اتاق رئیس، راهنمایی کردند.(1)

سروان صارمی، رئیس شهربانی بیرجند که بعدها ارتقاء درجه پیدا کرد و زمانی هم رئیس کلانتری یک مشهد شد، جوان مؤدبی بود و با سیدعلی خامنه ای با احترام برخورد کرد. مشخصات شناسنامه ای او را پرسید و یادداشت نمود. سپس به استناد گزارش پاسبان ها، سخنانی را که در منزل آقای سادسی و حسینیه راغبی ایراد کرده بود، مطرح کرد: «آیا شما این حرف ها را در منبر زده اید؟ اشاره کرد به بعضی از حرف هایی که زده بودم؛ از جمله دعوت مردم به شورش و قیام. من انکار کردم. گفت: پس در منبر چه حرف هایی زده اید؟ گفتم: درباره مدرسه فیضیه و فجایعی که در آنجا اتفاق افتاد صحبت کردم؛ چون من طلبه ام؛ مسلمانم. از فجایعی که در مدرسه فیضیه گذشت، سخت متأثرم. خواستم مردم نیز بدانند که بر سر طلبه ها چه آمده است. شروع کرد مرا نصیحت کردن و در پایان گفت: قول بدهید که دیگر از این حرف ها نزنید و بروید. گفتم: من چنین قولی

ص:135

نمی توانم بدهم. گفت: اگر قول ندهید من مجبورم به شما سخت بگیرم، زیرا که مأمورم. گفتم: من هم مأمورم. من هم مأمورم که این حرف ها را بزنم. یکباره چشمش گرد شد که من چه مأموریتی دارم و از طرف چه کسی مأمورم. پرسید: از طرف چه کسی مأمورید؟ گفتم: از جانب خدا... سخت تحت تأثیر قرار گرفت و گفت: این کار خطر دارد؛ مشکلات دارد؛ شما جوانید. گفتم: من فکر نمی کنم بالاتر از اعدام کاری باشد؛ شما بالاتر از اعدام ندارید و من خودم را برای اعدام آماده کرده ام. همه کارهای شما زیر اعدام است. واقعاً مبهوت شده بود و گفت: شما که خود را برای اعدام آماده کرده اید، من به شما چه بگویم؛ پس در اتاق تشریف داشته باشید.»(1)

سروان صارمی که در این گفت وشنود، همواره با احترام رفتار کرده بود، از اتاق بیرون رفت و استوار پیری برای بازجویی وارد اتاق شد. این مأمور در کار خود مسلط و استاد بود و از روش های موذیانه بهره می گرفت. «من در آنجا زحمت بازجویی را احساس کردم.»

پس از پایان بازجویی، آقای خامنه ای را به اتاق دیگری بردند و حبس کردند. «من از بیرون خبری نداشتم؛ لیکن سر ظهر یکباره دیدم ظرفهای غذا را یکی پس از دیگری برایم آوردند... مجمعه پشت مجمعه، غذا برای من می آمد. یک مجمعه از منزل آقای تهامی، یک مجمعه از منزل آقای شهیدی، یک مجمعه از هیأت ابوالفضلی ها و ...»(2)

آن روز ظهر همه پاسبان ها و افسران شهربانی بیرجند از غذای امام حسین(ع) خوردند؛ کم نیامد. شب عاشورا را در حیاط شهربانی گذراند؛ روی یک تخت و زیر سقف سرمه ای آسمان. صدای نوحه های آن شب به گوشش می رسید. تجربه غریبی بود. چند پاسبان آن اطراف مراقبش بودند؛ و او منقلب از این که در چنین شبی، دور از منبر و روضه، تنها مانده است.

مخاطبان رسانده بود. مرد پرتحرک و فعالی بود. هم با روحانیان رفیق بود، هم با مأموران شهربانی. آقای خامنه ای بی آنکه بداند این آمد و شدها برای چیست، او را به اتاق رئیس شهربانی دلالت کردند. قاضی های دادگستری بیرجند آنجا حاضر بودند. سئوال و جواب ها رد و بدل شد. گمان کرد جلسه دادگاه است.

سروان صارمی در نامه ای به بازپرس شعبه 2 دادسرای بیرجند موضوع را به دستگاه دادگستری اطلاع داده بود. او نوشته بود که کسانی چون حاج سیدمحمد سادسی و کاظم بیرجندی از دادن شهادت خودداری کرده اند. آنها به احترام سیادت آقای خامنه ای شهادت نمی دهند؛ شاهدان گفته ها و اظهارات وی، همان مأموران شهربانی هستند؛ و گزارش مأموران را به بازپرس ارائه کرده بود.(1)

طی ایامی که بازداشت بودم، یک بازپرس نظامی با درجه سرهنگی، به قصد ملاقات با من از مشهد به بیرجند آمد و تاکنون ندانسته ام مأموریت واقعی وی که برای انجام آن، این راه طولانی را پیمود چه بود؟ وی به من گفت: به زودی تو را به مشهد می فرستیم، اما اوضاع در آن جا بسیار ناآرام است و تعداد زیادی از مردم بازداشت شده اند، به طوری که زندان های مشهد از دستگیرشدگان پر شده و جای خالی نمانده است. او ضمن آن که اوضاع آشفته مشهد را برای من ترسیم می کرد، سعی داشت به نوعی در دل من وحشت ایجاد کند. او گفت: مناسب است شما چند روزی در بیرجند بمانید تا اوضاع در مشهد آرام شود. چنین به نظر می رسید که مأموریت آن سرهنگ فقط رساندن همان مطلب بود و بس، اما برای من معلوم نشد که چرا یک فرد نظامی، آن هم با درجه سرهنگی را برای ابلاغ این پیام از مشهد به بیرجند فرستاده اند، در حالی که می توانستند مطلب را توسط یک نظامی بیرجندی به من برسانند. پیداست که از هم گسیختگی و بی ثباتی در دستگاه دولت به اوج رسیده بود و با همه چیز محتاطانه برخورد می شد.(2)

در بیرجند نمایندگی ساواک وجود نداشت. می توان احتمال داد که شهربانی بیرجند تا آن زمان در چنین موقعیتی قرار نگرفته بود.

بیرون اما، اوضاع شهر متشنج بود. خبر دستگیری آقای خامنه ای پخش شده بود.

ص:137

گروه هایی از مردم تصمیم به اقدامات تازه ای گرفته بودند. به آقای تهامی گفته بودند که می خواهند به شهربانی یورش برده، روحانی دربند را آزاد کنند. آقای تهامی قانع شان کرده بود که این کار خطرناک است و موقعیت خامنه ای را بدتر می کند. گفته بود شما آرام باشید، من آزادش می کنم. واسطه تراشیدن ها، سفارش ها و اعمال نفوذ ها، رفت و آمدهای آن روز شهربانی را موجب شده بود. شهربانی از اوضاع شهر آگاه بود. حالا می خواستند این زندانی را، مثل آهن داغی که روی دست شان مانده باشد، رهایش کنند. دنبال دست آویز بودند. گفتند که دیگر نباید سخنرانی کند. آقای سادسی پادرمیانی کرد و شهربانی پذیرفت که آقای خامنه ای را آزاد کند، به شرطی که منبر نرود. سادسی تعهد داد. آقای خامنه ای ظهر عاشورا در خانه آقای سادسی بود. حرمت تعهد او را به شهربانی نگه داشت و تا روز دوازدهم محرم در جلسه ها حاضر می شد، اما به عنوان پامنبری. «می نشستم پای منبر. مردم حضور مرا در آن مجلس احساس می کردند. احترام [می گذاشتند] احساس شعف... می کردند، اما منبر نمی رفتم... از مجلس بیرون [می آمدم] بی کار می گذراندم. بعد از ظهر روز 12 [محرم]... خبر دادند که آقای خمینی را گرفته اند... اصلاً باورم نمی آمد... این که آقای خمینی را ممکن است بگیرند برای من ... غیرقابل قبول بود... احساس کردم ممکن است مرا هم بگیرند... برای این که ... به این آقا که میزبان من است اهانتی نشود از خانه او خارج شدم و مجدداً آمدم مدرسه.»(1)

بعد از ظهر روز پانزدهم خرداد حالش مساعد نمی نمود. 20:30 شب به بیمارستان خزیمه علم رفت. معاینه، خبر از علائم مسمومیت داد. داروهایی تجویز شد و دکتر توصیه کرد هفت روزی استراحت کند. خوراک نامناسب و ضعف معده، اذیتش کرده بود.

حجتیه قم، 24 ساله... را با پرونده به مشهد اعزام که به ساواک تحویل شود.» اما شهربانی بیرجند گفت که وی را به هنگ ژاندارمری معرفی کرده تا به مشهد اعزام کنند، اما این هنگ «از بدرقه او با اتوبوس به عذر این که ممکن است در بین راه تظاهراتی رخ دهد خودداری» می کند. سرهنگ افتخار در این نامه «محرمانه» و «خیلی خیلی فوری» از ساواک خراسان خواست، دخالت کرده، ژاندارمری بیرجند را وادار به اعزام زندانی نماید.(1) موضوع حل شد که یک روز بعد، ژاندارمری مجبور گردید با تمهیداتی آقای خامنه ای را به مشهد منتقل کند.(2)

وقتی خواستند مرا از در مدرسه بیاورند بیرون... تمام علمای بیرجند، غیر از آقای تهامی که پسرش را فرستاده بود... آمده بودند... بدرقه من. توی حیاط مدرسه مردم زیادی جمع شده بودند و... خیلی ناراحت و منقلب از این که مرا می برند. و من هم...با گردنی برافراشته، با چهره بی تأثر، از بین اینها خارج شدم، خداحافظی کردم، سوار ماشین شهربانی شدم [و] رفتم.

آقای خامنه ای را به ژاندارمری بردند و از آنجا به همراه دو ژاندارم و یک سرباز، سوار بر جیپ، راهی مشهد کردند. احتمالاً حالش بهتر شده بود. بین راه در دهستان مَهنه نیم ساعتی نفس تازه کردند؛ جایی که ابوسعید ابوالخیر در آنجا تنفس کرده بود. شاید این ابیات را از ذهن گذراند:

بوسعید

مهنه در حمام بود

شوخ شیخ آورد تا بازوی او

شیخ را گفتا بگو ای پاک جان

شیخ گفتا شوخ پنهان کردن است

قایمیش

افتاد و مرد خام بود

جمع کرد آن جمله پیش روی او

تا جوانمردی چه باشد در جهان

پیش چشم خلق ناآوردن است

(منطق الطیر)

شب بود که وارد مشهد شدند؛ شب بیست ویکم خرداد.

در همین روز، سرتیپ منوچهر هاشمی، رئیس ساواک خراسان، به فرمانده لشکر 12 خراسان اطلاع داده بود که سیدعلی خامنه ای «به اتهام تحریک و تحریض مردم بر علیه امنیت داخلی کشور به وسیله شهربانی بیرجند دستگیر گردیده، به آن لشکر اعزام، مقرر

ص:139

فرمایید قرار بازداشت موقت در مورد مشارالیه صادر شود.»(1) ساواک خراسان مترصد رسیدن عامل تشنج بیرجند به مشهد بود.

شهر مشهد در التهاب بسر می برد. یکی از عوامل پیدایش این وضع کشته شدن غلامعلی شباهنگ، پاسبان شهربانی و جراحت چند مأمور دیگر به دست حسن کبابی بود. محمد حسنی مشهور به حسن کبابی، روز دهم خرداد وقتی دیده بود پاسبان شباهنگ، اعلامیه چسبیده به در ورودی مسجد گوهرشاد را، اعلامیه امام خمینی را می کَند و پاره می کند، با کارد او را از پای درآورده، چند مأمور دیگر را زخم زده بود؛ اقدامی که توسط علمای بزرگ مشهد تقبیح شده بود. عامل دیگر، سخنرانی های آقای سیدحسن قمی بود که به هیجان های مردمی دامن زده بود.

روز پانزدهم خرداد، همزمان با دستگیری امام خمینی، نظامیان با خودروهای نظامی به خیابان های مشهد آمده، تعدادی ژاندارم با اسب در کوچه و برزن حرکت کرده بودند. بازار تعطیل شده بود. در همین روز آقای قمی در مسجد گوهرشاد دستگیر و به تهران منتقل گردیده بود. تظاهرات برپا شده در محکومیت دستگیری آقای قمی سرکوب شده بود. همه وعاظ و روحانیانی که در چند روز اخیر علیه دستگاه حکومتی سخنی رانده بودند، دستگیر شده بودند. روز شانزدهم خرداد آیت الله میلانی در اعتراض به اقدامات حکومت راهی تهران شده بود. هواپیمای حامل وی را از میانه های راه آسمان بازگردانده بودند. شهر مشهد موقعیتی فوق العاده داشت. زندان ها پر بود. در پادگان لشکر 12 جایی برای تازه دستگیرشدگان باز کرده بودند. یکی از آنها سیدعلی خامنه ای بود.

کلانتری یک با این که برای پذیرش زندانی جدید جا نداشت، مجبور به قبول او شد. ابتدا گوشه حیاط را به او نشان دادند. یک پتو هم گرفت که اگر شب را بخواهد به صبح برساند زیراندازی داشته باشد. مشغول قرآن خواندن بود که افسری او را دید و دستور داد به تاریک خانه کلانتری ببرندش. جایی بود در زیرزمین، محل نگهداری موقت مجرمان جنایی. در آن تاریک کده حس کرد کس یا کسان دیگری هم هستند. ترسید. در زد، به نگهبان گفت که ناراحتی قلبی دارد و شاید نتواند در هوای خفه این جا دوام آورد. بهانه آورده بود و باور کردند و او را آوردند توی آبدارخانه. هنوز نماز نخوانده بود. آنجا خواند، اما شب را در همان حیاط کلانتری رو به آسمان به سحر رساند. بعد از نماز صبح و بالا آمدن آفتاب، کلانتری را خلوت دید. پیرمردی که درجه اش نایب یک بود، برایش صبحانه و چای آورد. «صبحانه مفصلی آنجا خوردم.»(1)

چیزی بخواه... با سر اشاره کردم که [چیزی] نمی خواهم.»

محل بعدی، زندان لشکر بود. حدود چهار بعد از ظهر به آن جا رسیدند. تا آن روز زندان برای سیدعلی خامنه ای یک اسم بود؛ نه دیده بود و نه وصفش را شنیده بود. او را به اتاقی بردند که افسری جوان در آن نشسته بود؛ و چه اندازه بداخلاق و ترش روی. هر آن چه همراهش بود گرفتند. «من درخواست کردم قرآن را بگذارند پهلوی من باشد. قبول کردند. همچنین تقاضا کردم ساعتم هم پهلویم باشد قبول کردند.»

با درخواست او برای نگهداشتن دفترچه یادداشتی که در مسافرت ها همراهش بود، موافقت شد. حدیث هایی در آن نوشته بود، و نیز خاطرات رخدادهای چند روز گذشته را. بقیه اشیاء، از قلم تراش تا فندک را گرفتند. «راهنمایی کردند مرا به راهرویی ... خیلی بلند که دم آن را ... دو سرباز با تفنگ های سرنیزه دار گرفته بودند... آن افسر دستور داد تفنگ ها را عقب بردند [صحنه هایی که بعدها و در زندان های بعدی عادی بود این جا عجیب و وحشت انگیز به نظر می رسید]... بردند توی اتاقی انداختند... و در را بستند و رفتند. من ماندم تنها.»

در این اتاق زیراندازی، پتویی، سکویی برای نشستن یا خوابیدن وجود نداشت. فقط بزرگ بود؛ هم اتاق بزرگ بود، هم پنجره اش. بعد معلوم شد که اینجا نه زندان، بلکه انبار است که تبدیل به زندان موقت شده است. به کنار پنجره رفت و محوطه پادگان را رصد کرد. در آن لحظه ها او چه می دانست سرنوشت، سه بار دیگر او را به این پادگان خواهد فرستاد.

بخش هایی از زمین اتاق نمناک بود و سقف در آستانه ریختن. سقف مخروبه تاب باران های بهاری را نداشت. و باز در آن لحظه ها گمان نمی برد که این اتاق نمور نیمه خراب در مقایسه با آنچه که سال های بعد از زندان نصیبش خواهد شد، یک تالار پذیرایی است.

از آن چه از بیرجند انتظارش را داشتم و آن عبارت بود از تراشیدن ریشْ، خشکِ خشک... منتظرش بودم.»

و آن لحظه از راه رسید و در انباری سابق باز شد. آرایشگر و یک گروهبان در چارچوب در ظاهر شدند. یک صندلی هم با خود آورده بودند. به او اشاره کردند که بیاید و روی صندلی بنشیند. شنیده بود برخی از روحانیان هنگام تراشیدن ریش مقاومت کرده اند. شاید حضور گروهبان برای مقابله با این مقاومت ها بود. «مقاومتی نداشتم و نکردم. آماده بودم. چون می دانستم فایده ای ندارد. دست و پای من را می گیرند و بعد مقداری کتک می زنند و بعد آن کاری که نباید بشود... خواهد شد.»

نشست. منتظر بود دست آرایشگر بالا بیاید و لبه تیغ را روی صورت او مماس کند. ناگهان دید آن چه روی صورت او به راه افتاده دستگاه موزن است. تمام نگرانیها و انتظارهای موحش غیب شان زد. «این قدر خوش حال شده بودم... که بی اختیار با این سلمانی و با آن گروهبان مرتب بنا کردم حرف زدن و خندیدن... تعجب [می کردند] اینها که من چه طور آخوندی هستم که دارند ریشم را کوتاه می کنند و من این قدر خوشحالم... [تمام که شد] به او گفتم استاد این آیینه را بده چانه خودم را چند سال است ندیده ام... خنده اش گرفت. آیینه اش را داد. بنا کردم به صورتم نگاه کردن. دیدم بله؛ آدم مثل این که خودش را درست نمی شناسد.»

آرایشگر و گروهبان که اکنون سرحال تر نشان می دادند به آقای خامنه ای پیشنهاد کردند اگر نیازی به دست شویی دارد می تواند با آنها همراه شود؛ و شد. مستراح بیرون این محوطه بود. هنگام برگشت آن افسر عبوسِ در هم، آقای خامنه ای را دید و با زبان تمسخر از فاصله ای که دور هم بود صدا بلند کرد: «آشیخ! ریش ات را زدند!؟ من هم با همان صدای بلند گفتم: بله، و با خنده [ادامه دادم] الحمدلله [مدت ها بود] چانه ام را ندیده بودم [که] دیدم... احساس کرد من هیچ ناراحتی ندارم. شاید تعجب کرد. دلش می خواست که من ناراحت و متأثر و غمگین باشم که نبودم.»

ساعتی بعد اتاق او را عوض کردند. اتاق جدید روشن تر بود. نم نداشت، چراغ هم. دو پتو هم دادند. شب شد و سنگینی و تاریکی بر اتاق خیمه زد. شام را توی یَغْلَوی با یک تکه نان ارتشی دادند تو. درست نتوانست بخورد. شب را هم تا صبح با سرما گذراند. پتوها جوابی برای خنکی هوای پادگان نداشتند. خاطرش آسوده نبود. نگران واکنش پدر و مادر بود. با نخستین تجربه مبارزاتی او چگونه برخورد خواهند کرد؟ نمی دانست.

ص:143

کار گِل، وادار کردند و او را در مشهد به کار گُل. در همان کار گُل، شماری از آشنایان خود را پیدا کرده بود. «بعضی از معممین بودند و بعضی از جوان های غیرمعمم. از جمله [دستگیرشدگان] پیرمرد سیدی که روبه روی مدرسه نواب فالوده فروشی داشت. او با طلبه ها مرتبط بود، اعلامیه پخش کرده بود، اما دلیل و مدرکی نداشتند؛ به جرم این که فالوده مجانی به طلبه ها داده، همراه شاگردش دستگیر و زندانی شده بود. پیرمرد شلوغی بود. از اتاقش فریاد می کشید: من چه کار کرده ام؟ چرا مرا آورده اید زندان [که] ... نقره داغ کنید؟ اگر دلیلی دارید بگویید. جریان دستگیری اش را شیرین و شنیدنی می گفت. می نشستیم روی زمین، افسر مراقب هم روی صندلی مانندی می نشست. او می گفت و ما می خندیدیم.»

امیرپرویز پویان هم میان دستگیرشدگان بود. آن زمان عقاید اسلامی او را به این پادگان کشانده بود. همو، هفت سال بعد، یکی از بنیانگذاران سازمان چریک های فدایی خلق شد.

آیت الله خامنه ای. مجرد. باسواد.

س: آیا سابقه محکومیت کیفری و غیره دارید یا خیر؟

ج: خیر.

س: آیا در احزاب و جمعیت ها و انجمن ها عضویت دارید یا خیر؟

ج: ندارم.

س: آیا متعهد به راست گویی می شوید؟

ج: بله.

س: در چه تاریخی از مشهد به طرف بیرجند حرکت کرده اید؟

ج: روز پنجم خرداد (دوم محرم) به طرف بیرجند رفته ام.

س: برای چه منظوری به بیرجند رفته اید؟

ج: برای رفتن به منبر.

س: آیا تا به حال به بیرجند رفته اید؟

ج: بلی. دو مرتبه.

س: در منبر از چه نوع مطالبی صحبت و بحث می کردید؟

ج: از آیات و اخبار قرآن.

س: در کدام یک از تکایا و مجالس بیرجند منبر رفته اید؟

ج: تقریباً در همه منبر رفته ام.

س: نام هر یک را که می دانید بنویسید.

ج: منازل: شمشادی، راغبی، نهاوندی، ملکوتی، نیازی، سادسی. و مساجد و تکایای: دختر آخوند، مصلی، کبابی و فرزانه.

س: در منزل آقای راغبی بالای منبر چه مطالبی ایراد کرده اید؟

ج: در اطراف آیه شریفة : یا ایها الذین آمنوا استجیبو لله [انفال/ 24] ... و درباره حیات معنوی و علل این که چرا جامعه مسلمین ممکن است از آن محروم بماند.

س: برابر گزارش مأمورین به جز مطالب ذکر شده صحبت های دیگری هم نموده اید. آن صحبت ها در چه مورد بوده است؟

ج: صحبت دیگری نکرده ام. در ضمن این که بیان می کردم که چرا جامعه مسلمانان از حیات معنوی محرومند، گفتم علت العلل این محرومیت دور ماندن از حقایق

ص:146

قرآنی است؛ حقایقی که چون بیان آنها با منافع بیشتر ثروتمندان و متنفذین اجتماع مخالفت دارد کسی جرأت اظهار آنها را در مقابل این اشخاص ندارد، ولی من که چندان دلبستگی و علاقه مادی ندارم، آن را در این مجلس می گویم. توضیح آن که صاحب منزل [= راغبی] از اعیان بنام و ثروتمندان بیرجند است.

س: شما در مجلس آقای راغبی اظهار داشته اید که علت فقر و بیچارگی مردم این است که من و شما و روحانیون نمی توانیم سخنان حق را گفته و در دل ما حبس است. نه دستگاه رادیو می تواند حق را بگوید، نه روحانیون، نه مطبوعات. همه در اختیار یک عده ای است که حقوق مردم را خورده و مردم را به سواری و باربری عادت داده اند. و همچنین اضافه کرده اید که یکی می گوید پلیس سراغ تو را می گیرد و دیگری می گوید رئیس شهربانی دنبال تو می گشت.

ج: قسمت اول گزارش «علت فقر و بیچارگی...» در مورد بیان همان مطالبی است که در فوق گفته شد. و اما راجع به این که «یکی می گوید پلیس...» ابداً به یادم نیست که در آن منبر گفته باشم و اصولاً بحث من در آن منبر ارتباط با شغل و وظیفه پلیس نداشت، و این قسمت که «وسایل تبلیغی در اختیار عده ای است...» توضیح آن که مأمورین رادیو و گردانندگان مطبوعات با این که از بودجه مردم ارتزاق می کنند، مطالب اخلاقی و دینی و آموزنده کمتر در اختیار آنان می گذارند.

س: در منزل سادسی چه مطالبی بیان کرده اید؟

ج: دقیقاً در خاطرم نمانده است. گمان می کنم ارزش معنوی مبلغ روحانی در اجتماع سخن گفته ام.

س: اظهار نموده اید که اتفاقاتی در قم افتاده و عمامه های علما را سوخته اند و به ریش سفیدهای ما چوب زده اند؛ مردم چشم و گوش خود را باز کنید و مغز خود را به کار اندازید. اولاً شما از قم چگونه اطلاع داشته اید؟ و ثانیاً با گفتار شما در منبر که می فرمایید در ارزش معنوی مبلغ و روحانی در اجتماع بوده، مغایرت دارد.

ج: بنده محصل قم هستم. یک روز که بر حسب عادت طلاب از منزل خود به طرف آستانه می رفتم، دیدم جمعی از طلاب با اضطراب به من برخورد کرده و گفتند خیابان ناامن است و یک مشت جوان بی سروپا به طلاب حمله می کنند. من قانع نشده و به خیابان رفتم، ولی واقعه ای اتفاق افتاد که مجبور شدم در کوچه ای پنهان شوم. دیدم

ص:147

جمعی جوان قوی هیکل به طرف عمامه بسرها حمله می برند و از هر نوع توهین فروگذار نمی کنند. حتی به خود من هم حمله کردند. و اگر جمعیت جلو کوچه ارک واقع در خیابان ارم نبود و بین من و مهاجمین حائل نمی شدند به طور حتم عمامه خود را از دست داده و در عوض چند ضربه چوب و مشت نوش جان می کردم. و اما ارتباط این مطالب با موضوع مورد بحث در منبر، آن که به مناسبت می گفتم روحانیون مورد حملات این اشخاص هستند و با وجود این از شغل خود دست نمی کشند؛ پس سخنان آنها باید یک جنبه معنوی داشته باشد.

س: شما در سخنرانی خود اظهار داشته اید که روزی که بیرجند آمده ام آقای رئیس شهربانی مأمور دنبال من می فرستد که شما بیا التزام بده که حرفی در منبر برخلاف نگویی. آیا این پیشنهاد به ضرر شما بود؟ در ثانی شما از کجا اطلاع داشتید که در شهربانی بایستی التزام بدهید؟

ج: در مورد سئوال اول ابداً معتقد نیستم که این پیشنهاد به ضرر من بوده است. در مورد دوم؛ اولاً از رفقای منبری التزام گرفته بودند و در ثانی مأمور شهربانی در میان کوچه ورقه ای به من ارائه داد که آقا این را امضا کنید. من هم چون بعد از مجلس و در حال خستگی و به علاوه در میان جمعیت بودم، گفتم: بیا مدرسه (محل سکونتم) تا امضا کنم. نیامد.

س: اظهارات خود را به چه وسیله گواهی می نمایید؟

ج: امضا می کنم.(1)

در فکر بود که چه اتفاقی افتاده؟ چه کسی وساطت کرده؟ او کیست؟ دل به قرآن سپرد. «آیه کریمه: فلایستطیعون توصیة ولا الی اهلهم یرجعون (یس/50) [پس نه قدرت وصیت و سفارش پیدا می کنند و نه می توانند به سوی کسان خود بازگردند.] توجهم را به خود جلب کرد.»(1)

لابد کار ساواک با وی تمام شده بود که در 25 خرداد به لشکر 12 خراسان اعلام کرد «غیرنظامی سیدعلی فرزند سیدجواد، شهرت خامنه ای... بدون قید و شرط آزاد» شود.(2)

اما چند روز بیشتر در پادگان نگهش داشتند تا این که خبر آزادی همه زندانیان از راه رسید. «تعجب... کردیم. همه مان را آزاد کردند... در آن زندان هیچ کس را [نگه نداشتند] ... همه آنهایی که بودیم با هم آزادمان کردند... فقط یک شیخی باقی ماند به نام جعفریان... ارتباط با بیت یکی از آقایان داشت؛ آقای قمی... [حتماًً] می خواستند از او حرفی ... بکشند... تا سه ماه بعد زندان بود یا بیشتر.»

سیدعلی راه خانه پدری را در پیش گرفت، در حالی که چهره اش دیگرگون بود. او ریش نداشت. دیدار پسر برای پدر و مادر، آن هم پس از خطرات بی سابقه ای که از سر گذرانده، موهبتی بود که تغییر چهره، چندان در برابرش به چشم نمی آمد. اما هنوز پاسخی برای دل نگرانی های خویش نیافته بود؛ نگرانی از واکنش پدر و مادر. چه خواهند گفت؟ وقتی در آغوش مادر آرام گرفت و شنید: «علی جان! بِهِت افتخار می کنم» جان تازه ای در او دمیده شد؛ و روحیه ای پیدا کرد که تا پانزده سال بعد با او بود. چهره بی ریش آسیدعلی آقا برای برادرانش دیدنی تر بود. «برادرهایم دیدند من بی ریش وارد شدم خیلی برایشان جالب بود.»

ابراز نارضایتی کرد. او با این تحلیل که مهم ترین طبقه اجتماعی جوانان هستند و در میان آنها بهترین شان جوانان متدین و از این بین ارجمندترین آنها کسانی که شهامت اقدام دارند و شجاعت به خرج می دهند، کشته شده، از بین رفته اند، چنین نتیجه می گرفت که ما ضرر کرده ایم. «البته این منطق را همان وقت بنده که خُب، طلبه ای بودم هیچ قبول نمی کردم. شاید با ایشان مقداری بحث هم می کردیم، ولیکن خُب، ایشان استاد بود، بزرگ بود [و من نمی خواستم در] بحث با ایشان گستاخی [نشان دهم].»

آقای خامنه ای در برابر مواضع آقای میلانی از خود می پرسید: جوان های اهل اقدام و شجاع چه زمانی باید خود را نشان دهند؟ درست است که در چنین رخدادهای خونینی چند تن کشته می شوند، اما از قِبَل آن، افراد بیشتری انگیزه مبارزه پیدا می کنند و میدان دار می شوند. کسی که در مشهد «رفتار بی نظیری بین علما داشت مرحوم آشیخ مجتبی قزوینی بود... ملایی بود که این گونه کارها از او اصلاً انتظار و توقع نمی رفت. مرد زاهدی بود. گوشه گیر بود. حتی برای درس و بحث به مسجد و مدرس عمومی نمی آمد. توی خانه اش تدریس می کرد... اهل سیاست نبود... مشرب ضدفلسفی داشت و با کسانی که اهل فلسفه بودند به کلی مخالف بود؛ از جمله با آقای خمینی و آیت الله میلانی... که معروف بودند به مکتب فلسفه و عرفان... اما ... می گفت پرچم اسلام امروز دست [آقای خمینی] است و بر همه واجب است که از او اطاعت کنند... مرحوم آشیخ مجتبی... مرد بسیار تند و پرجوشی بود که این در... اثناء کار معلوم شد و قبلاً نه، هیچ مشخص نبود که این مرد چقدر در باطن خودش جوش و خروش دارد.»(1)

آیت الله میلانی در کار مبارزه با حکومت محمدرضا پهلوی سلیقه و اعتقاد خود را داشت؛ سلیقه ای که با اندک روحانیان مبارز مشهد، از جمله آقای خامنه ای، تفاوت می کرد. این فاصله هر چند، هرگز پر نشد و گاه به نقار، دلخوری و قهر رسید، اما آقای میلانی نسبت به آنچه که امام خمینی پیش گرفته بود، باور داشت، به آن احترام می گذاشت و گاه باور خویش را به مرحله اقدام و عمل نیز می رساند. در پی وفات آیت الله بروجردی، شاه به آقای میلانی پیام می فرستد که آماده است با حمایت کامل از حوزه علمیه مشهد، آن را مرکز علوم دینی ایران قرار دهد؛ مشهد جایگزین قم گردد؛

ص:150

عمده شهریه طلاب ایران از طریق آقای میلانی توزیع گردد. آیت الله میلانی نپذیرفت. در پی پاسخ منفی آقای میلانی بود که محمدرضا پهلوی، وفات آیت الله بروجردی را به آیت الله سیدمحسن حکیم تسلیت گفت. آقای میلانی بعدها، در سال 1343 ضمن بازگویی این ماجرا به محمدمهدی عبدخدایی تأکید کرد: من حاج آقا روح الله، سلام الله علیه را رها نخواهم کرد.(1)

اگر دستگیر می شد و زیر کتک و فشار می رفت، امکان داشت سکته کند و از بین برود. گفت تا مدت ها باید پنهان باشد. گفتم «به هر حال خانه ما تا هر وقت که دلت بخواهد می توانی باشی... پدرم بایستی اجازه می داد. رفتم گفتم... پدرم آقاجعفر را می شناخت. با من خیلی رفیق بود... رفت و آمد زیادی می کرد. [به پدرم] گفتم آقاجعفر تحت تعقیب است و می خواهد منزل ما بماند... اجازه می دهید؟ پدرم گفت به او بگو که هر چه می خواهد این جا بماند... خیلی خوشحال شدم از این که پدرم مخالفتی نکرد... آمدم گفتم که ... آقایم می گوید که هر چه می خواهد این جا بماند. خیلی خوشحال شد. راحت شد.»

همین روزها و شبها که آقاسیدجعفر قمی در بیرونی خانه حاج سیدجواد پنهان بود، اکبر هاشمی رفسنجانی راهش به مشهد افتاد و سری به خانه دوستش، سیدعلی خامنه ای زد. «آقاجعفر توی ایوان نشسته بود و پرده کشیده بودیم. دیده نمی شد. آقای هاشمی هم توی اتاق روبه روی همین ایوان بود. با هم صحبت می کردیم. گفت شنیده ام آقاجعفر فرار کرده... معلوم نیست کجاست... من نگفتم آقاجعفر اینجاست... حتی مادر و برادر آقاجعفر که مشهد بودند خبر نشدند.»

آقاجعفر آنقدر ماند که دیگر خسته شد. قصد کرد مشهد را ترک کند. «تا گرگان او را همراهی کردم.»(1)

آنجا، در شهر گرگان، متوجه شد که خبر حوادث پیش و پس 15 خرداد به برخی شهرها، مثل گرگان نرسیده، یا اگر رسیده، آن تأثیری که بتواند بر فضای شهر بگذارد، نداشته است. «از نزدیک دیدم که در آنجا هیچ خبری نیست و گویی که در محرم امسال که صَفَرش ما در گرگان بودیم، هیچ واقعه ای اتفاق نیفتاده. این بود که تصمیم گرفتم یک سفر منبری، سال دیگر بیایم گرگان.»(2)

اول: زمانی که علمای بزرگ از شهرهای مهم ایران به تهران هجرت کردند تا در حمایت از امام خمینی ابراز وجود کرده، برای آزادی ایشان تلاش نمایند، آیت الله مرعشی نجفی نیز از قم به پایتخت آمد. پیش از بازگشت علما به شهرهای خود، آیت الله مرعشی نجفی در 27 شهریور 1342 به مشهد رفت و با این که آیت الله میلانی در تهران بود، به منزل او وارد شد. این سفر زیارتی هفت روز طول کشید.(1)

حضور آقای مرعشی فرصتی به دست داد تا شاید جو ترس زده مشهد و رعب حاکم بر شهر که وجه مشترک همه شهرهای ایران بود، شکسته شود. «ما... ترتیباتی آماده کردیم که همه علماء... معروفین و موجهین... و بسیاری از مردم مشهد به دیدن آقای نجفی بیایند و در آن جا اظهاراتی بشود، اعلامیه هایی پخش بشود و گفته هایی صادر بشود.»

در زمان توقف آقای مرعشی، اعلامیه ای نیز نوشته و توزیع شد که در آن از حرکت امام خمینی حمایت شده بود. در سکون و سکوت تابستان 1342، شاید این نخستین صدای مکتوب در مشهد بود که موج برمی داشت و در نگاه ها و دل ها می نشست.

دوم: قرار بود انتخابات مجلس شورای ملی در شهریورماه برگزار شود. در ابتدا قرار شد مردم تشویق شوند به گرفتن کارت الکترال، اما پای صندوق های رأی حاضر نشوند تا از این طریق رسمیت و مشروعیت انتخابات از بین برود. «چیز

بدی نبود. یعنی حرکتی به مردم می داد. مردم مشهد که در همه عمرشان پای صندوق انتخابات نرفته بودند و ندیده بودند؛ متدینین و کسبه و اهل علم و کسانی که اصلاً دنبال مسئله انتخابات ... نبودند، این جا به خاطر دستور آقایان رفتند کارت الکترال گرفتند.»

اما انتخابات از طرف همه علماء و مراجع تحریم شد. برای نمونه در 19 مرداد آیت الله میلانی در پاسخ به پرسش عده ای از اهالی اصفهان و نمایندگان اصناف تهران درباره شرکت در انتخابات، آن را تحریم کرد.

سوم: اقدام دیگری که مردم مشهد را به تحرک واداشت، حمایت از علمای بزرگ بود. گروه هایی از مردم با نام و نشان، حمایت خود را از علماء روی کاغذ نوشتند و اعلام کردند. بسیاری از روحانیان مشهد در این حرکت دخیل بودند. حدود 80 هزار برگه حمایت جمع شد. «چیز عجیبی بود. کاسب، تاجر، بازاری... نوشته بودند اینجانب

ص:153

حمایت خود را از آیت الله... خمینی، آیت الله میلانی [یا هر دو]... آیت الله شریعتمداری... انواع و اقسام صورت های قضیه را نوشته بودند، اعلام می دارم، بعد امضاء [کرده بودند.] مردم مثل این که لج دارند به رخ دستگاه بکشند که من فلانی هستم و دارم این کار را می کنم. هیچ... پنهان کاری وجود نداشت.»(1)

ص:154

دولت خراب کرد، خودش هم دارد می سازد.(1) دولت غیر از تهاجمات نظامی و انتظامی نیمه خردادماه، دست به حمله های تبلیغاتی هم زد، و با چاپ و توزیع اعلامیه هایی علیه امام خمینی افشاگری کرد! این اعلامیه ها در قم هم پخش شد. اعلامیه آقای محمدصادق روحانی اما، تندترین نوشته ای بود که در این زمان علیه حکومت و ارکان آن منتشر گردید؛(2) صدایی بود که از یک دست برمی خاست.

درس های حوزه علمیه قم، بیستم مهر 1342 آغاز شد. علماء و مراجع در این زمان تهران را ترک کرده به شهرهای محل اقامت خود بازگشته بودند. آقای شریعتمداری در ابتدای شروع درس، سخنان مفصلی درباره حوادث چند ماه اخیر ایراد کرد که به شکل جزوه ای منتشر شد.

سیدعلی خامنه ای وقتی وارد قم شد، آنچه می دید تفاوتی فراوان با آنچه هنگام ترک قم دیده بود داشت. «سکوت و دلمردگی وقیحی در تمام فضای قم حکمفرما بود. علت هم این بود که بعد از قضایای 15 خرداد... کسی که رعب طلبه ها را بشکند و به آنها یک امید بدهد در قم وجود نداشت... منتهی نشاط و جوانی طلاب دست اندرکار همه چیز را می پوشانید.»

هم ردیفان فکری او بود.

جلسه دیگری که با افراد کمتری برگزار می گردید، مایه های تشکیلاتی داشت. چیزی شبیه به تأسیس یک حزب، که «منتهی شد به ایجاد یک تشکیلات. یک تشکیلاتی به وجود آوردیم، اساسنامه ای هم نوشتیم.»

تعداد اعضاء این نشست یازده نفر بود. معروف شد به جلسه یازده نفری. آقایان حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه ای، سیدمحمد خامنه ای، محمدتقی مصباح یزدی، ابراهیم امینی نجف آبادی، احمد آذری قمی، علی قدوسی، مهدی حائری تهرانی و علی مشکینی اعضای آن بودند. «این جلسه به طور مستمر... تشکیل می شد در قم. توی منزل دوستان می نشستیم. خیلی با صمیمیت، با شور و هیجان بسیار، با امید خیلی زیاد... [تا] بتوانیم تشکلی درست کنیم؛ اول در سطح حوزه ها... بعد به تدریج در سطح امور جامعه.»

پوششی که برای این تشکیلات در نظر گرفتند تجدیدنظر در کتاب های درسی حوزه علمیه بود. آقای مصباح یزدی، منشی جلسه بود و صورت جلسه ها را می نوشت. برای این که موضوعات لو نرود، الفبایی را مبنای نگارش گزارش خود قرار داد و در واقع خطی اختراع کرد. «آقای مصباح تا آخرش هم الحمدلله گیر نیفتاد، از بس که ایشان آرام و با ملاحظه کار می کرد.»

اعضاء این جلسه حق عضویت پرداخت می کردند. گزارش های آن جلسه بزرگ تر در این نشست مطرح می شد، اما خبری از این جلسه به آن یکی داده نمی شد. این جلسه بعدها لو رفت و آن زمانی بود که ساواک در تفتیش خانه آقای آذری قمی به اساسنامه این جلسه دست پیدا کرد و از مفاد آن پی به اهمیت آن برد. «در ماده اول اساسنامه موصوف اشاره به ارکان جمعیتی شده که شامل هشت قسمت به شرح زیر: شورای عالی مؤسسان، شعبه امور مالی، سازمان تبلیغات و تعلیمات، سازمان اطلاعات و ارتباطات، شعبه بازرسی، شعبه شهرستان، دایره مستشاری و دادگاه می باشد، که به طور کلی مطالب مندرج در اساسنامه حکایت از فعالیت احتمالی مخفی جمعیتی نموده و نشان می دهد که تنظیم کنندگان اساسنامه مذکور در اداره کردن جمعیت مخفی دارای اطلاعات کافی بوده اند.»(1)

ص:157

در کنار این دو، جلسه سومی هم راه افتاد که بنیان جامعه مدرسین امروز است. «ما جزو کسانی هستیم که در اولین نشست های جامعه مدرسین عضو بودیم، شرکت داشتیم. هم بنده بودم، هم به نظرم آقای هاشمی بود... آقایان [علی] مشکینی، ربانی شیرازی، [ناصر] مکارم و... یک عده مسن ترها هم شرکت می کردند.»(1)

این جلسه ها، به ویژه تصمیماتی که در جلسه همگانی تر گرفته می شد و به اجرا درمی آمد، فضای حوزه علمیه قم را تغییر داد. از آن جمله بود برپایی مراسمی در مسجد اعظم؛ [شاید جشن بعثت بود، شاید مراسمی برای مرحوم طیب حاج رضایی] عکس امام را نیز در این مراسم حاضر کردند؛ بدل از این که آیت الله خمینی شرکت کرده است. پا به رکاب ها و دست اندرکاران این تصمیمات، کسانی غیر از اعضاء جلسه بودند؛ طلبه های جوان و علاقه مند. این تحرکات فضای بسته و مغموم قم را باز کرد. «[فضای قم بی شباهت به یک] روز گرفتة زمستانی که آسمان را یک لحاف کرسی ابر پوشانیده است [نبود.] از بس که اختناق بود. این کار که انجام گرفت... یک دفعه دل هامان شاد شد... به نظرم مثل [یک روز] ابری بود، [پر ابر] که گوشه ای ابر رقیق تر می شود، [نازک تر می شود] و آفتاب [خودی نشان می دهد]. خوشحال بودم که مشهود نیستیم. یعنی هیچ کس توی آن جمع نمی دانست که ما این کار را... برنامه ریزی کرده ایم.»

آن جلسه پرشمار و همگانی رفته رفته کوچک شد؛ یا خودشان نمی آمدند، یا اعضاء اصلی در نشست های بعدی به ملاحظاتی خبرشان نمی کردند.

کارهای مورد علاقه [طلاب] نمی دادند.»

از این دست دیدارها بسیار کرده بودند؛ با مراجعی چون آیات گلپایگانی، شریعتمداری، سیداحمد زنجانی، مرتضی حائری، سیدمحمد محقق داماد. تصمیم این دیدارها در آن نشست همگانی گرفته می شد. اعضاء تقسیم می شدند. هر گروه سراغ یکی از آقایان می رفت. و یک بار آقای خامنه ای همراه کسانی شد که باید به دیدار آیت الله گلپایگانی می رفتند. آن شب آیت الله گلپایگانی موافق آن چه که در ضمیر دیدارکنندگان می گذشت، برخورد نکرد. سرد و بی اعتنا گذشت. «البته بعدها ایشان الحمدلله... در غیاب امام که... نجف بودند... تنها کسی از بزرگان که در مقاطعی چیزی می گفت و اظهار وجود می کرد آقای گلپایگانی بود.»

چهار نفر شدند؛ او، و سیدمحمد، برادرش، شیخ حسین ابراهیمی «و نفر چهارم که یادم نمی آید.» وقتی درخواست شان را با آقای طاهری خرم آبادی در میان گذاشتند، گفت که امشب آقای داماد هم به دیدن آقای کمال وند می آید. هوا سرد بود و کرسی خانه آقای طاهری گرم. در حضور آقای داماد، حرف های شان را به آقای کمال وند زدند. «ما می خواستیم به او بگوییم که او کاری بکند. آقایان علماء را ببیند و وادار کند به مبارزه و میدان داری.»

آقای محقق داماد دنبال حرف جوانتر ها را گرفت و با همان لهجه شیرین یزدی و آمیخته به مطایبه و در تأیید گفته های آنها سخن گفت. آقای خامنه ای فهمید که مراد آقای داماد از بی اعتقادی برخی به مبارزه نکردن، آقای شریعتمداری است.

حرف ها به اندازه کرسی گرم شده بود که آقای شریعتمداری هم به این جمع اضافه گردید. دنباله گفت وگوها قطع شد. حالا حرف ها به سردی فضای اتاق بود. گفته ها ادامه یافت، اما آقای شریعتمداری کسی نبود که به سادگی مجاب شود. هم آرام بود، هم ظاهری منطقی داشت و هم در بحث ها جبهه گیری نمی کرد، و اگر می کرد بسیار ملایم و جابه جا شونده بود. «می گفت، آره این جوری، شاید هم آن جوری، اما خب ممکن است این جوری، باز هم شاید آن جوری... مرتب این طرف و آن طرف می انداخت که آدم نمی توانست مجابش کند... در درس هم همین طور بود.»

نبض سیاسی آقای شریعتمداری برای امام خمینی و پیروان او پنهان نبود. بارها آن را حس کرده بودند. می دانستند که وی تمایلی برای حضور در میدان سیاست ندارد.

ص:159

برای آقای خامنه ای و دوستان مبارزش روشن بود که امام خمینی نگاه خوش بینانه ای به مشی سیاسی آقای شریعتمداری ندارد. امام این باور خود را با اعزام آقای هاشمی رفسنجانی به مشهد نشان داده بود. «ایشان آقای هاشمی را فرستادند مشهد پیش آقای میلانی و پیغام دادند ... و گفتند ... که ما متأسفانه آقای شریعتمداری را از دست دادیم.»

آقای خامنه ای می دید که حرکت آقای شریعتمداری به سمتی است که در نهایت او را تبدیل به «پاپ» ایران می کند؛ حرکت به طرف شخصیت محترم روحانی ای است که اگر قرار شد در سیاست دخالت بکند، نصیحتی کند، سفارشی نماید؛ همین و نه بیشتر. «یک بار با آقای هاشمی رفتیم خدمت آقای شریعتمداری. دو نفری می خواستیم وادارش کنیم که درس را تعطیل کند، [حرفی بزند.] بحث تلخی درگرفت؛ ما دو نفر از یک طرف و آقای شریعتمداری از طرف دیگر.»

آقای شریعتمداری برای طلبه های مبارز، نقش ترمز را ایفا می کرد. هر گاه به او مراجعه می کردند، امضایی بگیرند، برای گذاشتن پای اعلامیه ای؛ حرفی بشنوند، برای دلگرمی یا ادامه مبارزه؛ واکنشی بخواهند، برای ستم هایی که دستگاه حکومتی روا می داشت؛ با دلی پرخون بازمی گشتند.

کنار بگذاریم و با ستمگران و زورگویان نبرد کنیم و برای نجات ملت محروم هماهنگ شویم؟ بیایید به ندای آسمانی پیغمبر اسلام(ص) جواب مثبت دهیم و در این راه قدری غیرت نشان داده و فداکاری و از خودگذشتگی کنیم.»

بعثت در مقالات دیگر خود نهضت حوزه علمیه قم را تبیین کرد و با اشاره به دستگیری ها و کشتار 15 خرداد به استیضاح هیأت حاکمه پرداخت.(1) آقای خامنه ای در انتشار این جریده دخیل نبود. از مقدمات انتشار آن هم خبر نداشت، اما رفته رفته فهمید که آقایان هاشمی رفسنجانی، سیدهادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی، سیدمحمود دعایی و... نویسندگان و گردانندگان آن هستند.(2)

من «با همه این آقایان مخصوصاً هاشمی خیلی رفیق بودم، اما هیچ بروز [نداده] بود... یک روز جلو مسجد عشق علی که محل درس آقامرتضی [حائری] بود، ایستاده بودیم و رفقا آمده بودند. آقای هاشمی آن درس را می آمد... طلبه های جوان و متقارب الفکر و متقارب الروح ایستاده بودیم... توی آفتاب و صحبت می کردیم. منتظر بودیم که هنگام درس بشود، برویم تو. صحبت کلمه بعثت شد. من پرسیدم بَعثَت است یا بِعثَت؟ آقای هاشمی گفت بِعثَت است. گفتم معلوم نیست. گفت نخیر من دیده ام. تا گفت دیده ام، من احساس کردم روزنامه بعثت به اینها ارتباط دارد ... هیچی نگفتم. روزنامه بعثت را برداشتم نگاه کردم. مقالات را به حدس دریافتم که... باید قلم فلانی باشد... شاید حدود سه چهار قلم را من به حدس دریافتم و آمدم به آقای هاشمی گفتم این مقاله را شما نوشته اید و این مقاله را فلانی نوشته؛ و ایشان بسیار تعجب کرد.»(3)

ص:161

خیلی کار جالبی است و پرهیجان. پس از پیشنهاد سفر به زاهدان با قرآن کریم استخاره نمودم. آیه کریمه: لقد ابتغوا الفتنة مِن قبل و قلَّبوا لک الامور حتی جاءالحق و ظهر امرالله و هم کارهون (توبه/48) آمد. کلمه و قلّبوا لک الامور در ابتدای صفحه ای که گشوده بودم، توجه مرا جلب کرد و دانستم که وظیفه من در زاهدان بسیار سنگین است، اما فرجام آن قرین پیروزی و موفقیت خواهد بود.»(1)

خیلی زود در ادامه مکاتباتی که با آیت الله میلانی داشت، نامه ای نوشت و او را از تصمیم خود آگاه کرد؛ نوشت که اگر نظری دارد اطلاع دهد و اگر مقتضی است نامه ای به آقای محمد کفعمی (1362ش- 1289ش) بنویسد، او را از این سفر آگاه کند، تا کمک حال او در زاهدان باشد.

یک روز پیش از حرکت نامه ای دیگر برای آیت الله میلانی فرستاد و تاریخ سفر خود را به اطلاع وی رساند. ساواک خراسان که سر راه همه مکاتبات پستی که به آقای میلانی می رسید صافی گذاشته بود، از نامه سیدعلی خامنه ای به وی مطلع شد. نسخه ای از نامه را برداشت و اصل آن را به مقصد اصلی فرستاد. سرتیپ بهرامی، رئیس جدید ساواک خراسان، ساواک زاهدان را از مفاد نامه آگاه کرد و خبر داد که «آقای علی حسینی الخامنه، واعظ... [که] یکی از طرفداران آیت الله میلانی [است] و طبق اطلاع در ایام مبارک رمضان در زاهدان خواهد بود... خواهشمند است دستور فرمایید اعمال و رفتار وی را تحت کنترل قرار دهند.»(2)

متن نامه آقای خامنه ای که اخباری از حوزه علمیه قم داشت، چنین بود:

از قم برای آیت الله میلانی

بسم الله تعالی

به شرف عرض مبارک می رساند

مرجوّ و مسئول از ساحت قدس احدیت دوام وجود و بقاء توفیقات آن حضرت است. چندی قبل عریضه ای توسط آقای غروی حفظه الله به حضور مبارک تقدیم شد. قاعدتاً مشرف به دست بوس شده است. اخبار مهم هفته گذشته تشکیل مجلس جشن باعظمتی از طرف حوزه علمیه و القاء مطالب لازم بر طبق آنچه از آراء سرکار عالی مستفسر

ص:163

شده و استفاده کرده بودیم. و به دنبالة آن گرفتاری سه نفر از خدمتگزاران مجلس بود که بحمدالله دو سه روز قبل پس از شش روز گرفتاری خلاص شدند. عملی شدن موضوع اعزام مشمولین طلاب مشهد موجب اضطراب و دهشت اهل علم این جا شده است. البته هنوز خصوصیات مطلب برای ما روشن نیست. امید است به لطف خداوند و همت و اراده آیت اللهی این نگرانی رفع شده و موجبات آسایش فکر اهل علم حوزات علمیه فراهم آید. در عریضه قبل راجع به عزم سفر زاهدان خاطر مبارک را مستحضر ساختم. فردا قبل از ظهر از قم حرکت کرده، و از راه یزد و کرمان عازم آن زاویه بعیده خواهم شد. انشاءالله. البته با اوضاع حدیثه و اقتضائات جدیده برنامه منابر و مطالب هم تفاوت یافته و بنده و دیگران در این جهت محتاج ارشاد حضرتعالی هستیم. اگر منتی بر حقیر گذاشته و به جواب عریضه که حاوی مطلب مزبور باشد سرافرازم فرمایید کمال تشکر را خواهم داشت. البته در این صورت به آدرس زاهدان توسط جناب آقای کفعمی ارسال خواهید فرمود.

با تقدیم احترامات فائقه

ارادتمند علی الحسینی الخامنه

24 شعبان المعظم

دلنشین هرگز فراموش نخواهد شد.»(1)

ایستگاه بعدی آقای خامنه ای یزد بود. به پیشنهاد یکی از همراهان به دیدن آیت الله محمد صدوقی رفتند. نخستین باری بود که آقای صدوقی را می دید؛ روحانی محترم و صاحب نفوذی که در حال بازسازی مسجد حظیره بود و در خانه کوچکی نزدیک مسجد منزل داشت.

سر راه، اتوبوس در اردکان توقف کرد. می دانست که آیت الله روح الله خاتمی در این جا ساکن است. پیش از این او را در مشهد دیده بود. «آشنایی من با ایشان از سال 1337 در مشهد شروع شد. آن وقت من خیلی جوان بودم که یکی از دوستان روحانی دانشگاهی به من گفت یکی از علمای خیلی خوب در یکی از کوچه های پایین خیابان مشهد منزلی گرفته و با خانواده شان آنجا هستند. وقتی ما آن روز به دیدن ایشان رفتیم، من از صفا و خصوصیات اخلاقی و محضر شیرین مطلوب شان خیلی خوشحال و مجذوب ایشان شدم. از آن روز آشنایی ما شروع شد.»

آقای خامنه ای فردا یا پس فردای آن دیدار برای ادامه تحصیل راهی قم شده بود، اما دیدارهایش با آیت الله خاتمی تابستان هر سال در مشهد تکرار می شد. وقتی فهمید اتوبوس دو سه ساعتی در اردکان معطل می ماند، با پرس و جو، خانه آقای خاتمی را پیدا کرد و خودش را به ایشان رساند.(2) این بار دیدار در فصل زمستان تازه شد. او به طراوت فکری و بینش جوان آیت الله خاتمی علاقه مند شده بود و با فاصله 30 ساله سنی، خود را بسیار نزدیک به او احساس می کرد.

وقتی در کرمان از اتوبوس پیاده شد، دیگر طلبه ای همراهش نبود. آنها در شهرهای ریز و درشت پشت سر پیاده شده بودند. می دانست که دوست بسیار نزدیکش، محمدجواد حجتی کرمانی، در زادگاهش است. سیدکمال شیرازی هم دو ماه پیش به کرمان آمده، همسر گرفته، ساکن شده بود. به مدرسه علمیه صالحیه رفت. متوجه شد که حجتی کرمانی، محور همه تحرکات جوانان در کرمان است. در اتاقی از اتاق های مدرسه او را یافت. شلوغ ترین جای مدرسه بود. انگار صف کشیده بودند برای ورود به این اتاق. «تشویق شدم که دو سه روز بمانم آنجا... با خود فکر کردم اگر جایی غیر از قم

ص:165

و تهران روی این زمین باشد که من بتوانم آنجا بمانم آن کرمان است؛ از بس از مردم کرمان شور و حرارت و کار و تلاش مشاهده کردم... ایشان در کرمان خیلی موفق بود.»(1)

در کرمان با آقای مرتضی فهیم کرمانی آشنا شد و از سیدکمال شیرازی کتاب تذکرةالمتقین(2) را هدیه گرفت. «با قلبی آکنده از فراق یاران، آنان را وداع گفتم و هنوز وقتی آن لحظات اسفناک را به یاد می آورم، سایه غمی سنگین را بر سینه ام احساس می کنم... به ویژه این که می بایست به تنهایی روی در دیاری آورم ناشناخته و نادیده و پنجه در سرنوشتی درآویزم که عواقب آن نامعلوم بود.» اتوبوس، شبانه به مقصد زاهدان حرکت کرد.(3)

حلول ماه مبارک خود را به زاهدان می رساند. آقای کفعمی از حضور واعظی از مشهد آمده هم خبر داد؛ کسی که آقای خامنه ای او را می شناخت. با شنیدن نامش غافلگیر شد. او از آخوندهای همْ سوی حکومت بود. به یاد آورد وقتی در دبستان تحصیل می کرد، شیخ، منبری موفقی بود، اما بعدها همواره مخالفان حکومت را نکوهش می کرد. در نخستین ملاقات، برخورد سردی با او کرد، آن قدر سرد که تعجب آقای کفعمی را برانگیخت. بعد از آن برخورد «آقای کفعمی به من گفت که چگونه تحت فشار برخی از پیروانش که با دستگاه حاکم در ارتباط بودند، مجبور شده است آن شیخ را پس از آمدن به زاهدان به مسجد خود دعوت نماید.»

به درخواست آقای کفعمی در خانه او ساکن شد. آنجا بود که فهمید او دو همسر دارد، و هر همسر خانه ای مخصوص، در همسایگی هم؛ هر دو خانه نیز شبیه هم. آقای کفعمی با تساوی و انصاف نسبت به همسران خود رفتار می کرد. هر روز سر ساعت معینی به خانه اول می رفت و سر ساعت مشخصی از آن خارج می شد و به خانه دوم وارد می شد. این توجه یکسان، چه بسا، موجب شده بود که خداوند هم فرزندان یکسانی از هر دو همسر به او بدهد. وی از همسر اول خود چهار پسر و سه دختر، و از همسر دوم نیز چهار پسر و سه دختر داشت. اسم یکی از خانه ها اُم هاشم (پسر بزرگ یک همسر) و خانه دیگر اَُم قاسم (پسر بزرگ همسر دیگر) بود. «ما هم ساکنین خانه اول را عشیره هاشم و ساکنین خانه دوم را عشیره قاسم نامیده بودیم.»(1)

برنامه ریزی کرده بود تا روزهای منتهی به نوزدهم ماه رمضان سخنرانیهایش رنگ و لعاب سیاسی کمتری داشته باشد و حرف های مگو را در آستانه سالگرد شهادت حضرت علی(ع) بزند. طبق قرار، یک روز او در مسجد جامع سخن می راند و یک روز آن شیخ از مشهد آمده.

کفعمی گذاشته بودند که بین فقرا تقسیم کند. «من هم چون منزل آقای کفعمی بودم و فقرا هجوم آورده بودند که این حواله را بگیرند... به آقای کفعمی کمک کردم در تقسیم سهمیه نان.»

قرار بود به هر نفر حواله یک کیلو نان داده شود. کم آمد. قرار شد به هر خانواده حواله یک کیلویی بدهند. «من شناسنامه ها را می گرفتم و اسم [صاحبش را] توی دفتر وارد می کردم. مهر می کردم... یک وقت می دیدی خانواده ای هفت هشت نفر هستند و من یک کیلو نان حواله می دهم. اینها به خاطر همین یک کیلو گاهی دو روز یا یک روز می نشستند توی حیاط منزل آقای کفعمی، توی هوای سرد.»

آقای خامنه ای، دل آزرده از این وضعیت، روز ششم بهمن در خیابان های زاهدان دید که خودروهای دولتی، همین طبقه از مردم فقیر و محتاج را سوار کرده، برای شرکت در مراسم سالگرد رفراندم، هورا کشیدن به نفع شاه و کف زدن برای اقدامات او جابه جا می کنند. «آتش گرفتم که چطور این مردم فقیر بیچاره را این طور فریب می دهند. خیلی عجیب روی من اثر گذاشت.»

ساعت 14:10 آقای خامنه ای سخنرانی خود را شروع کرد، هر چند حرف های اصلی را نگه داشت برای نوزدهم و بیست ویکم ماه رمضان، اما آنچه بر زبان راند گزنده و تند بود. ابتدا درباره روحانی نماها گفت: «اگر کسی وسیله پول فریب خورد و تحت الحمایه و استعمار شد، این شخص نمی تواند به حال ملتی مفید واقع گردد. این شخص مضر است؛ این زیان آور است و این محکوم است... مانند ناخدای کشتی است [که] مردم داخل کشتی قرار گرفته اند... علاوه بر این که خودش را غرق کرده، می خواهد سرنشینان کشتی را هم غرق کند... روحانی حقیقی کسی است که به خدا ایمان دارد و از هیچ چیز نمی ترسد و به درستی رهبری یک ملت شیعه را به عهده بگیرد.»(1)

شیخ پای منبر نشسته بود. می فهمید که نشان این حرفها، خود اوست. «توی مجلس مشخص بود که بعضی ها او را مصداق قرار داده اند.»(2)

آقای خامنه ای در ادامه با یادآوری تاریخ حضور مسلمانان در اسپانیا و چگونگی تضعیف آنان از طریق کم رنگ کردن احکام دینی گفت که «نظیر این حقیقت موقعیت فعلی همین مملکت ما ایران است. دیدند که به هیچ طریقی نمی توانند رسوخ کنند و قرآن را از میان بردارند، اول کاری که کردند از آن زهر خطرناک [= شهوات شیطانی] به خورد مردم دادند و آماده شان کردند، تا کار به جایی رسید که به ما که روحانی هستیم... ارتجاع سیاه نام نهادند و گفتند... خرافاتی هستند... کهنه پرست هستند... آدم های بی خودی هستند... خواسته آنها این است که زهر را به وسیله عکس های لخت و عور زنان، افکار جوانان ما را مغشوش و سپس دختران ما را از این راه گمراه کنند. آنها به طور غیرمستقیم به راه نیستی ما را سوق می دهند و نام آن را تمدن جدید گذاشته اند.»

آقای خامنه ای با ذکر این نکته که دین زدایی در زمان هارون الرشید علنی نبود، در باطن علیه دین کار می کردند اما در علن بروز نمی دانند، حکومت فعلی را در ظاهر و باطن معارض اسلام معرفی کرد. ایشان «بعد از [ذکر] مصیبت کوتاهی، به آیت الله خمینی و آیت الله شاهرودی دعا کردند و از خدا خواستند شرّ ظالمین را از سر مردم اسلام کوتاه کند.»(3)

ص:169

وقتی از منبر پایین آمد، ساعت 15:15 بود. «من از منبر که آمدم پایین، تمام جمعیت از پای منبر من بلند شدند، مگر یک عده بسیار کمی و بعد شیخ با التماس یک عده... رفت بالای منبر. من می شنیدم، در حالی که داشتم از مسجد بیرون می رفتم... می گوید آقایان من 10 دقیقه با شما کار دارم. خواهش می کنم بنشینید و عده ای نشستند، ولی غالباً از مسجد بیرون آمدند.»(1)

آقای خامنه ای رفت به طرف یکی از اتاقهایی که در صحن مسجد جامع بود. پس از سخنرانی به آن جا می رفت و استراحت می کرد. شیخ رشته سخن را به دست گرفت و در شبستان نیمه خالی مسجد جامع، از این که دین اسلام خواهان برقراری امنیت است و نباید در کار حکومت و سیاست مملکت دخالت کرد، گفت. سخنان او اشاره مستقیم به آقای خامنه ای داشت: «دین با این کسانی که در لباس روحانی هستند و می خواهند اغتشاش به راه بیندازند مخالف... است... باید بگویم من افتخار بیست و دو سال سابقه خدمت دینی و منبر را دارم و عقیده ام را بیان می دارم و اگر هم کسی پیدا شود که با دلیل به من بفهماند این راه تو خطاست قانع می شوم، نه این که بگوید آقا گفته مضر است، آقا گفته حرام است، آقا گفته این راه درست نیست. من قبول ندارم. آقا باید با دلیل به من بفهماند.»

صحبت شیخ به اینجا که رسید آقای کفعمی که لابد تا این جای منبر دندان روی جگر گذاشته بود، کاسه صبرش به لب آمد و با تندی، در حالی که با دست به شیخ بالای منبر اشاره می کرد گفت: «به این شخص لعنت بفرستید و این شیطان است... این مفسد است. می خواهد اذهان مردم را خراب کند.»

شیخ که یکه خورده بود و نمی خواست تندی های آقای کفعمی را بی پاسخ بگذارد گفت: «خفه شو نفهم. این خیانت است به دین که تو و امثال تو انجام می دهند.»(2)

مجلس به هم ریخت. آقای خامنه ای دید که آقای کفعمی در حال پرخاش بیرون آمد و عده ای پشت سرش روان هستند. شیخ تنها مانده بود. «دیدم که همچون موش آب کشیده با گام هایی سنگین و نومیدانه و شکست خورده، مسجد را ترک می کند.»(3)

ص:170

امروز مسائلی پیش آمده که مجبور شده اند چند روزی ایشان را ... نگه دارند. که مسئله ای پیش نیاید. شما مبادا خیال کنید که کسی نسبت به شما و آیت الله خمینی...»

گمان نمی کرد این جمله ها را از زبان سرهنگ بشنود، آن هم از زبان رئیس شهربانی استان، آن هم در محل حکمرانی، مرکز قدرت و صدور فرمان، آن هم در برابر طلبه ای که نه اسم دارد، نه رسم، نه پشتیبان. آن چه دارد غربت و تنهایی و دوری است. «من توی دلم گفتم پروردگارا... تو را شکر می کنم... واقعاً از خدای متعال تشکر کردم.»

رادیویی برای عموم اهالی، مقررات مربوط به ماه مبارک رمضان را بیان داشته و تکلیف صریح مجالس عزاداری و وعظ را تعیین نموده، بی اعتنایی کردید و امروز بدون اطلاع شهربانی به منبر رفته و مطالبی مخالف شئون مملکتی و اهانت آمیز نسبت به مقامات عالیه بیان و علناً مردم را تحریک نموده اید چیست؟

ج: خواهشمندم نکاتی که ادعای فوق را تأیید می کند بیان فرمایید. بنده از اول ماه به منبر می روم و شرط منبر اجازه شهربانی نبوده است و جداً مطالب فوق را تکذیب می کنم. امضاء.

س: مقصودتان از ذکر جمله دشمنان آقای خمینی و میلانی و شاهرودی کیست؟ ذکر نام عمروعاص و اعمال او را نیز به چه منظور بیان نموده اید و نظرتان به چه کسی بوده است؟

ج: بنده نام دشمنان آیت الله خمینی و... همچنین عمروعاص را اصلاً امروز و هیچ روز دیگر در [منبر] نبرده ام. امضاء.

س: آیا ذکری از ارتجاع سیاه نموده اید یا خیر؟

ج: با این عنوان ارتجاع سیاه خیر ولی تذکر داده ام که علماء ارتجاعی و مرتجع نیستند. امضاء.

س: چه کسانی را شما مرتجع تشخیص می دهید؟

ج: مرتجع بر حسب معنای لغوی کسانی را می گویند که آداب و رسوم قدیمی را دنبال کنند و نوعاً به کهنه پرستان، مرتجع گفته می شود. امضاء.

س: دشمنان آقایان خمینی و میلانی و شاهرودی به نظر شما چه کسانی و چه مقاماتی می باشند؟

ج: عرض کردم که بنده دشمنان آقایان خمینی و... در منبر نبرده ام، ولی به طور کلی کسانی که علاقه به مذهب و رسوم مذهبی ندارند و یا دشمن آن هستند با نامبردگان که علمای مذهبی هستند نیز میانه ای نخواهند داشت. امضاء.

س: آیا ضمن بیانات خود حدیثی را از هارون الرشید درباره کنیزش بیان نموده اید یا خیر؟ در صورت مثبت، مقصود و منظور اصلی خود را از ذکر این حدیث بیان و مرقوم دارید.

ج: بله. بنده داستان ابویوسف قاضی و هارون و کنیز را گفته ام و مقصود آن بوده

ص:174

است که عده ای هستند که مایلند از دین و تعلیمات عالی آن به نفع اغراض شخصی و هوای نفسانی خود استفاده کنند. امضاء.

س: به طوری که نیم ساعت قبل در دفتر کار ریاست شهربانی تأیید نمودید که روز جاری در مسجد جامع روی منبر اظهار داشته اید که اول مردم را اغفال کردند، نعلبکی در مملکت آوردند، عکس زن لخت روی آن زدند و زنها را سرلخت نمودند، دست های استعماری خواستند شما را بدون آیت الله بکنند و نمی توانند. چنانچه در این مورد اظهاراتی نموده اید در صورت مثبت یا منفی ذیلاً نظر خود را ابراز نمایید.

ج: جملات فوق را، البته شاید با اندکی اختلاف در تعبیرات، گفته ام. گمان نمی کنم مخالف [= مخالفت] دشمنان دین از قبیل ممالک استعماری شوروی و... با دین و علمای دینی بر کسی پوشیده باشد. امضاء.

رونوشت برابر اصل است.(1)

رساند که «آقای علی خامنه ای واعظ» ساعت هشت شب تحویل ساواک شده و اخذ تصمیم درباره او موکول به نظر کمیسیون امنیت استان است.(1)

همچنین آرشام از «فرماندهی گردان مستقل رزمی زاهدان» خواست که آقای خامنه ای را یک شب در پادگان نگه دارد و هشت صبح روز شنبه 12 بهمن تحویل ساواک دهد.(2)

پیش از انتقال به پادگان در محل ساواک، تا توانستند توهین کردند. هر آنچه از بدزبانی در چنته داشتند نشان دادند. «اذیت زبانی و تضییع و اهانت های خیلی بد، حرف های خیلی زشت آنجا زدند که من یادم نمی رود [جزئیات آن را] نمی خواهم... بگویم. برخورد خیلی تندی کردند... نه این که وحشت کنم بترسم، اما احساس تنهایی کردم؛ واقعاً احساس کردم هیچ کس نیست که به من کمک کند و پناه بردم به خدا.»(3)

در بازرسی بدنی هم کیف جیبی اش را بیرون کشیدند، باز کردند. چند قطعه عکس توجه شان را جلب کرد. نام صاحبان عکس را پرسیدند.

در مدتی که آنجا بود گرسنگی به سراغش آمد. پذیرایی ساواک، مفهومی دیگر داشت. وقتی به زاهدان رسیده بود، دارایی جیبش پنج تومان بیشتر نبود. هشت ریال گرفتند و یک نان و دو تخم مرغ دادند.

یک بازجویی هم پس داد. وقتی بازجو وارد شد، دید چهره اش آشنا است. سر حرف که باز شد، بازجو خودش را معرفی کرد. شناخت. هم بازی برادرش در زمان کودکی بود. بچه محل دیروز و بازجوی امروز ابراز تأسف کرد، که به جای یاد کردن از گذشته های شیرین کودکی باید سین جیم کند.

او را در اتاقی از پادگان زاهدان زندانی کردند. زندان اول را در بهار سپری کرده بود. اما زمستان 1342، زمستان سردی بود؛ حتی در زاهدان. زاهدان آن سال بارش برف را در آسمان خود تماشا کرده بود. تجربه زندان پادگان لشکر 12 را در مشهد داشت. باید اقبال خود را برای غلبه بر سرما می آزمود. «نگهبان ها را خواستم، گفتم بیایید بخاری روشن کنید

ص:176

هوا خیلی سرد است... درجه دارها و سربازها آمدند و دور و بر من نشستند که آقا شما را کِی گرفته اند... گفتم ... من منبر رفتم، حرف های خوبی زدم و بی خودی گرفتند.»

سربازها از دیدن این روحانی لاغراندام، با آن عمامه سیاه و عینک طبی شگفت زده شده بودند. هر چند این رفتار، فرمانده پادگان را خوش نیامده بود، اما از خرج کردن مهر و عطوفت خود دریغ نکرد. او را به اتاقی برد که بخاری داشت و بعد نشست برای گپ و گفت.

وقتی حس کرد فرمانده دوست دارد بیشتر بشنود، شروع کرد به گفتن؛ گفت که چه حرف هایی بالای منبر زده است. جذب شد و همه تن گوش. فرمانده گفت: «آشیخ، کار خودتان است؛ از خودتان شما خورده ای. اشاره می کرد به شیخ ... معلوم شد که این ارتشی کنار افتاده [در] گوشه هم می داند جریانات را.»

تا سپیده دم گفتند و شنیدند.

چه می دانست چیزهایی را که فقط خدا می دانست. نشریه دم دستش را برداشت و ورق زد. اشعاری دید و بر ذائقه اش خوش نشست. «سفینةالغزل» را بیرون کشید. «عادت من این بود که هر جا شعر نیکویی می دیدم در دفترچه ویژه ای که آن را سفینةالغزل نامیده بودم درج می کردم.»

دو همراه چپ و راستش با تعجب نگاهش می کردند. ابیات مورد نظر را نوشت و در انتها چنین نگاشت: «کتابت این ابیات در هواپیمایی که مرا از زاهدان به همراهی دو مأمور خوش اخلاق به مقصد نامعلومی می برد انجام گرفت.»

چهره و رفتار آن دو مأمور آشکارا تغییر کرد. مأموران اداره کل سوم ساواک تهران در فرودگاه مهرآباد منتظرش بودند. اولین بار بود که تهران را آن هم شب هنگام از بالا تماشا می کرد. منظره دل انگیزی بود. «به یکی از آن دو [مأمور] که بیش از دیگری مشعوف [آسمان] تهران شده بود گفتم: قدر مرا بدان. تو به خاطر من اکنون با هواپیما به تهران آمده ای. اگر شخص دستگیرشده کسی جز من بود، حالا تو را با ماشین به خاش فرستاده بودند؛ آن وقت باید شب را در بیابان می گذراندی. خنده ای... بلند سر داد.»(1)

پرونده ای که مأموران ساواک از همراهان آقای خامنه ای تحویل گرفتند فقط هشت برگ بود. عقب خودرو نشست. شیشه های دودی نمی گذاشت خیابان ها و محله ها را به درستی بشناسد. پس از مدتی با صدای ایست، خودرو متوقف شد. فهمید که به یک پادگان نظامی رسیده است. محوطه ای باز و بی دار و بنا بود. لحظه ای گمان کرد نکند سر به نیستش خواهند کرد! یکی از سرنشین ها پیاده شد. کاغذی به سرباز صاحب صدا نشان داد. در باز شد. خودرو وارد پادگان سلطنت آباد گردید.

خواب رها شد، نماز گزارد. صبحانه آوردند. نان ارتشی بود و کره و یک فنجان بزرگ چای. گرسنه بود. با تمام میل خورد و نوشید و پشت آن سیگاری روشن کرد که حس آرامش و سرزندگی آن لحظه را کامل نمود. وقتی نگاهش از پنجره به بیرون افتاد آسمان را پر از پنبه های برف دید که غلتان، فرومی نشستند. بارش از دیشب شروع شده بود. زمین یکدست سفیدپوش بود.

اتاقش در همسایگی زندان پادگان بود. وقتی صدایش کردند، همراه مأمورانی که از زاهدان آمده بودند، سوار خودرویی شد و از پادگان خارج گردید. خودرو، سر از خیابان جاده قدیم شمیران درآورد و کنار ساختمانی که از بناهای مخفی سازمان امنیت بود ایستاد.

آن دو مأمور آنجا جدا شدند. هنگام خداحافظی اندوه وداع در چهره هاشان نمایان بود. پرسیدند: «سفارشی نداری؟ گفتم سلام مرا به آقای کفعمی برسانید. با این جمله می خواستم آقای کفعمی را از وجود خود در تهران آگاه سازم.»

سه نفر به طرف در زندان رفتند. در خارجی باز شد. سربازی شتابان به سوی آنها نزدیک شد و پرسید: این همان شخص است؟ پاسخ مثبت دادند. تحویلش گرفت. «بعداً من با او آشنا شدم. او یک جوان خوش طینت شیرازی بود که دوران سربازی اش را در آنجا می گذراند.»

وقتی داخل شد، در برابر خود دیوار بلند دیگری دید که با فاصله پنج متر از دیوار بیرونی کشیده شده است. در دوم زندان که باز شد میدان وسیعی در چشمانش نشست که قلعه ای در وسط آن قرار گرفته بود. داخل قلعه شدند و او را به راهرو تنگی که دو طرفش با سلول پر شده بود، بردند. داخل یکی از سلول ها شد و در را پشت سرش بستند.

آن روز سیزدهم بهمن 1342 بود.

وقتی که وارد قزل قلعه می شوید، وسط، [بند] عمومی بود... طرف چپ و راست دو تا باریکه [بود که سلول های] انفرادی [آنجا] بودند. من نقشه قزل قلعه را هنگامی که رفتم آنجا و زندانی شدم با اطلاعاتی که از این و آن گرفتم... در ذهنم مجسم شد و وقتی بیرون آمدم، [نقشه] قزل قلعه را کشیدم و برای افراد شرح می دادم که انفرادی دست چپی ما بودیم.(1)

سلول مربع شکل بود؛ دو متر در دو متر. سکویی داشت برای نشستن و خوابیدن. سرش را که بالا گرفت، دریچه کوچکی را میان سقف دید که نگهبان از آن بالا زندانی را می پایید. روزنه ای هم بالای در سلول دیده می شد که با پوششی، بسته می نمود. چراغ کم سویی که شاید 15 وات داشت و نداشت، کمک حال چشم زندانی در تاریکی شب بود. همه چیز جز آن دو پتو برایش تازگی داشت.

بررسی دارایی سلول تازه تمام شده بود که در باز شد. یک نظامی که چند روز بعد با نامش آشنا شد، داخل گردید. استوار زمانی پرسید: همراهت چه داری؟ قرآن را بیرون آورد. گفت که می توانی نگهش داری. 42 ریال دارایی کیفش را نشان داد. نوبت کتاب تذکرةالمتقین رسید. پرسید: مثل این که کتاب دعاست؟ گفت: این کتاب درباره عرفان است و... حرفش را قطع کرد و ادامه داد: بله می دانم، کتاب دعاست. مشکلی ندارد. می توانی نگهش داری. روشن بود که دارد رعایت حال آقای خامنه ای را می کند.

ص:180

استوار زمانی فقط دفترچه تلفن زندانی را با خود برداشت و رفت.

تنهایی آزاردهنده ای همنشین اش شد. به قرآن پناه برد و شروع به تلاوت کرد. صدای قرآن از سلول خارج شد و با لهجه ای که بیشتر عربی می نمود تا فارسی، دالان بیرون را نواخت. در آن حال متوجه چشمانی شد که از دریچه بالای سلول به او دوخته شده است. لحظه ای بعد، چشمانی دیگر. چند نفر آمدند و رفتند و نگاه کردند. گمان کرد نگهبان های زندان هستند، اما وقتی یکی از آنان پرسید: انت من اهواز؟ تازه فهمید که صاحبان آن چشم ها زندانیان عرب هستند. گفت که اهل مشهد است. رفتند و برنگشتند. او همسایه افرادی از جبهه تحریر خوزستان شده بود. گفته می شد این جبهه از حمایت جمال عبدالناصر، رهبر مصر، برخوردار بود. در پی گشایش آشکار نمایندگی سیاسی ایران در اسرائیل توسط محمدرضا پهلوی، مناسبات قاهره و تهران قطع شد. ناصر برای نشان دادن مخالفت، بلکه تنبیه ایران، ضمن تأکید بر عربی بودن خلیج فارس، اقدام به آموزش نظامی شاخه خارج از کشور نهضت آزادی کرد.(1) همچنین با راه اندازی رادیو فارسی که از قاهره برنامه پخش می کرد از گروهی که جبهه تحریر عربستان نامیده می شد و قصدش تجزیه خوزستان بود، حمایت نمود.

همسایگی با خوزستانی های مقیم قزل قلعه، طرح آشنایی آقای خامنه ای با آنان را ریخت. سیدباقر نزاری یکی از آنها بود. شعرهای زیادی از بر داشت که اشتیاق آقای خامنه ای را برای شنیدن ارضاء می کرد. نزاری هر روز صبح زیارت عاشورا می خواند. کارش قدم زدن در راهرو بود. قدم می زد و محفوظاتش را بازخوانی می کرد. برخی از ابوذیه هایی(2) که می خواند تا پنج دهه بعد در خاطر سیدعلی خامنه ای ماند.

با آل ناصر کعبی بیش از دیگران نشست و برخاست کرد. اعضاء جبهه، به او احترام ویژه ای می گذاشتند. گفت وگوهای آن دو ابتدا جنبه آموزشی داشت. آقای خامنه ای به

ص:181

او که یک عرب تمام عیار بود، زبان عربی یاد می داد و آل ناصر که با انگلیسی آشنا بود، آن را برای آقای خامنه ای تدریس می کرد. اما محتوای نشست های ایشان رفته رفته جنبه سیاسی پیدا کرد و حتی پیشنهادهایی از مناسبات سازمانی ردوبدل شد. «باید بگویم که روابط ما به آن حد نرسیده بود که یارای طرح چنین سخنان و پیشنهادهایی را داشته باشد. آن چه در این خصوص بین من و او ردوبدل شد جملگی مغایر با اصل احتیاط بود.»

شیخ حنش، همسایه دیگرش بود. مردی شصت ساله، شاید، متین و با قامتی میانه، اهل شادگان که در میان عشیره خود مقامی بلند داشت. شیخ حنش سه همسر داشت و به تازگی چهارمی را نیز اختیار کرده بود، اما حبس، اجازه نداده بود کامی از بر شاهد چهارم بگیرد.

حنش... حنش... نمی دانست چه معنایی دارد. روزی از خودش پرسید که پاسخی نگرفت. پرسش را نزد سیدباقر نزاری برد. نزاری گفت که دیگر این سئوال را مطرح نکند. وقتی با شگفتی پرسید: چرا؟ شنید که حنش یعنی سگ. اهالی منطقه معتقدند اگر زشت ترین اسم را بر فرزندان شان بگذارند، او زنده می ماند و از رخدادهای زمانه جان سالم به در می برد.

از آنان، یکی هم سیدکاظم موسوی نام داشت. از صدایی خوش برخوردار بود و مصائب امام حسین(ع) را برای دوستانش می خواند. دیگری، شیخ ظهراب کعبی بود؛ از شیوخ قبیله خود. احترام او نیز نزد اعضاء آن جبهه آشکار بود. بهشتی و جوان خوش چهره و باوقاری که تقریباً سی ساله می نمود، دو تن دیگر از زندانیان خوزستانی بودند.

تمام این آشنایی ها وقتی شروع شد که آقای خامنه ای اجازه یافت از سلولش خارج شود و در راهرو آن بخش قدم بزند و یا برای هواخوری به بیرون قلعه برود.

روزهای ماه مبارک رمضان تمام نشده بود. خوزستانی ها به وقت اذان پتوهای خود را در راهرو پهن می کردند و بساط افطار را می چیدند. روزهای اول از دریچه بالای سلول تماشای شان می کرد، اما چندی بعد روی پتوها، کنار آنان می نشست. از او خواستند هر شب برای شان حرف بزند. پذیرفت. پس از سخنان او، سیدکاظم موسوی روضه می خواند. هزینه برپایی این نشست ها هر شب بر عهده یکی از آنان بود. و چون آقای خامنه ای آه مالی در بساط نداشت، او را از دادن دُنگ معاف کرده بودند. عمده

ص:182

هزینه، صرف خرید چای و شکر می شد. بانی دو شب از این مجالس یک ارمنی بود:

گاگیک آوانسیان. می گفت تحت تأثیر حرف های خامنه ای قرار گرفته است؛ به همین جهت داوطلب شده بود میزبان باشد. «من در سخنرانی هایم فجایع رژیم شاه را برمی شمردم و آن را محکوم می کردم. از امیرالمؤمنین علی علیه السلام و عدالت او و از ویژگی های حاکم اسلامی صحبت می کردم.»(1)

آقای خامنه ای تنها روحانی زندانی قزل قلعه نبود. برخی از دوستانش نیز آنجا بودند. منبرهای ماه رمضان، روحانیان سیاسی را راهی قزل قلعه کرده بود. محمدجواد باهنر در یکی از انفرادی های دست راستی زندانی بود. آقای باهنر پس از سخنرانی هایی که در شب های 18 و 19 اسفند در مسجد جامع تهران به مناسبت نخستین سالگرد قمری حادثه خونین مدرسه فیضیه ایراد کرد، دستگیر شد. وی ساعت 9 شب 19 اسفند هنگام خروج از مسجد توسط مأموران ساواک بازداشت گردید.(2) همراه او، تعدادی از پامنبری های مسجد جامع را نیز به زندان آورده بودند.

از دیگر زندانیان، علی شریعتی بود. هنگام بازگشت از فرانسه در مرز بازرگان دستگیر و به قزل قلعه آورده شده بود.

از دیگر کسانی که خبر ورودش به زندان قزل قلعه نظر همه را جلب کرد، سرتیپ محمدولی قرنی بود. او را به بندهای معمول زندان نیاوردند. در اتاقی در بخش بهداری زندانی بود. «ما وقتی می رفتیم گاهی هواخوری ... می دیدیم که قرنی آن طرف محوطه که از ما دور بود به تنهایی قدم می زد و راه می رفت.»

از دیگر زندانیان، سیدمرتضی جزایری بود. او رابط آیت الله میلانی با قرنی بود. در اوان هجرت آیت الله میلانی به تهران، پس از حوادث 15 خرداد، قرنی با آیت الله دیدار و احتمالاً اقدامات خود را علیه دستگاه حکومتی تشریح نموده، نظر آقای میلانی را برای حمایت از خود جلب کرده بود. سیدمرتضی جزایری در این نشست ها شرکت داشت و پس از بازگشت آقای میلانی به مشهد، هماهنگ کننده قضایا با قرنی بود.(3)

ص:183

جزایری را هم به محوطه بندهای معمول نیاوردند و در حیاط جدید زندان که به حیاط

بازجویی موسوم بود نگهداری می شد.

رحیم خبازباشی دیگر هم پروندة قرنی و جزایری بود. او که در میان جمع زندانیان بود، خبر داد که آنها را در ارتباط با آقای میلانی [و طرح کودتای قرنی] دستگیر کرده اند.

بعدها که ما از زندان آمدیم بیرون می گفتند که قرنی آدم مورد اطمینانی نیست و با خود دستگاه مرتبط است... لکن ما با قرنی بعدها بیشتر نزدیک شدیم؛ دیدیم نه، این صحت نداشته، منتها چون اساس کار، اساس قوی ای نبود و کودتا به معنای واقعی خودش نبود؛ [و فعالیت های او] در رابطه با بیت آقای میلانی [و] کارهای آخوندی... انجام گرفته بود، نه در داخل دستگاه نظامی... آن بود که ... سه سال او را زندان کردند... جزایری دو سال و [خبازباشی] ... یک سال زندان شدند... جزایری که از زندان آمد بیرون به کلی مبارزه را کنار گذاشت. قبل از آن هم در مبارزه به آن معنا وارد نبود... در رابطه با آقای میلانی کارهایی داشت و گاهی از تهران می آمد مشهد و می رفت.(1)

از دیگر زندانیانی که در قزل قلعه با آنها آشنا شد، گاگیک آوانسیان بود. آوانسیان از کهنه توده ای هایی بود که در 1324ش وارد سازمان جوانان حزب و در 1330ش عضو شعبه اطلاعات آن شده بود. او مدتی نیز مسئول نفوذ در احزاب مخالف حزب توده بود. در پنجم آبان 1342 دستگیر و در زندان قزل قلعه زندانی شده بود.(2) آقای خامنه ای نمی دانست او توده ای است، اما می دانست که ارمنی است. دیده بود که با برخی از درجه داران قزل قلعه رفیق است. می آمدند در اتاقش می نشستند و او چای و گاه غذا برایشان درست می کرد. تدریجاً با او هم صحبت شد و حرف هایی را به بحث گذاشت که تمایل او را نسبت به آیین اسلام بسنجد. «نگو او هم دارد سعی می کند مرا متمایل به مسلک خودش کند.»

سلول های آن دالان محل پذیرایی زندانیان از یکدیگر هم بود؛ هم به میهمانی می رفتند و هم میزبان می شدند. شبی به دیدار گاگیک رفت. این ارمنی می دانست که

ص:184

چگونه از آن روحانی پذیرایی کند. از رأی برخی مسلمانان درباره پاکی و ناپاکی اهل

کتاب آگاه بود. «البته این رأی شایع بین علماء درباره اهل کتاب است... من قائل به طهارت اهل کتاب هستم.»

در آن زمان، آیت الله سیدمحسن حکیم از معدود مراجعی بود که فتوا به پاکی اهل کتاب داده بود.

آقای خامنه ای به نظافت اهمیت می داد و دوست داشت کسانی که به سلول او می آیند رعایت پاکیزگی آن محل را بکنند. میهمانان طبق عادت معمول خاکستر سیگار و ته آن را روی زمین می انداختند؛ انگار همه جا زیرسیگاری است؛ یک زیرسیگاری بزرگ. اما او از پاکت های سیگار زیرسیگاری می ساخت و نزد میهمانش می گذاشت. موضوع آن قدر عجیب بود که گمان می کردند اگر خاکستر تنباکوی خود را در آن بریزند، کثیف می شود؛ دستشان را طرف دیگر می بردند تا خاکستر در زیرسیگاری نیفتد!

روزی پس از نماز مغرب، در حال گفتن تعقیبات بود که یکی از آن پامنبری های مسجد جامع تهران دریچه بالای در سلول را باز کرد و گفت: من برگشتم. او، تنها بازمانده از آن پامنبری های جوان بود. همه را آزاد کرده بودند، جز او. اُنسی با آقای خامنه ای گرفته بود. دوست داشت هنگام غذا با او باشد. آدمی بود ساده دل و بی آلایش، اما به دور از اندیشه و صبر. یک بار، به اندازه ای پاپیچ استواری برای آزادی خودش شد که او را کلافه کرد و استوار برای پس زدن مزاحمت این موجود سمج، چاره ای ندید جز دادن وعده آزادی! رفتار این جوان، شأن زندانیان سیاسی را کسر می کرد و آنان را می رنجاند. وقتی خبر آزادی اش را شنید به هوا پرید و فریاد زد: دوشنبه آینده آزاد خواهم شد! او که این پرش و فریاد را نزد آقای خامنه ای اجرا کرده بود، گفت: بیرون زندان سفارشی نداری؟ [مبادا تعارف کنی؟] به قدری اصرار کرد که آقای خامنه ای شماره تلفن یکی از آشنایانش را به او داد و گفت که تماس بگیرد و بگوید مقداری پول و یک پتو برایش بفرستد. نه آن دوشنبه، بلکه دوشنبه های بعد نیز آمدند و رفتند و او همچنان در زندان بود. آن روز هم که آمد و گفت: من برگشتم، یکی از دوشنبه های وعده داده شده بود. شگفتی این مرد نزدیک اندیش، جرم او بود. در دفترچه خاطرات او «شعری فوق العاده چرند و مزخرف یافته بودند؛ شعری از نظر ساختارهای زبانی ناقص و از نظر وزن و قافیه بسیار ضعیف و بالاخره آکنده از غلط های دستوری. شعر این بود:

ص:185

جمله بگویید از برنا و پیر/ لعنت الله رضاشاه کبیر... مصراع اول فاقد وزن و قافیه و دارای

سکت است و مصراع دوم که به اصطلاح عربی است غلط های آشکاری دارد؛ از جمله این که لعنت الله مبتدا است و خبر آن نمی تواند رضاشاه کبیر باشد، بلکه جمله «علی رضاشاه کبیر» باید خبر آن قرار گیرد. دیگر این که کلمه کبیر صفتی است که جهت تعظیم و بزرگداشت مخاطب به کار می رود و سیاق کلام در این جا لعن و تحقیر است نه تعظیم و تفخیم... به خاطر یک بیت شعر ناسره و نامرغوب آن بیچاره ساده لوح را به زندان افکندند و این مسئله عمق بی پایگی و بی ثباتی رژیم و محاکم آن را نشان می دهد.»(1)

این جوان یک سال در زندان قزل قلعه ماند. این را یک سال بعد از آزادی شنید. خبر دیگری که پس از آزادی در روزنامه ها خواند و اندوهگین شد، اعدام سه تن از اعضای جبهه تحریر عربستان بود: آل ناصر، ظهراب کعبی و آن پسر 30 ساله خوش سیما. طرفه این که شیخ حنش، پیش از فرارسیدن عید فطر آزاد شد و نزد شاهد چهارم خود رفت.

بلند و خشن و آمیخته با غرور، در حالی که به من اشاره می کرد، گفت:"[تیمسار] این زندانی

بسیار آرام است." وی انسانی جوانمرد و بلندهمت بود و زندانیان مقاوم را دوست می داشت و به آنان ارج و احترام می گذاشت و در مقابل، با زندانیان ضعیف النفس و دون همت و سازشکار، سخت گیر و خشن بود.»(1)

زندان افتادن روحانیان مبارز عادی نشده بود. زندان های یک ماهه، حادثه ای بود که

خبرش مثل توپ در میان خانواده، خویشان و دوستان صدا می کرد و به همان اندازه به دلهره ها و نگرانی ها دامن می زد. «وقتی از زندان آمدم بیرون، فراموش نمی کنم... رفقای تهرانی... دور و بر ما را گرفتند و غوغایی بود از مسائل زندان که برایشان نقل می کردم.»

از همان دوستان شنید که روحانیان دستگیر شده ماه رمضان که همگی پیش از او آزاد شدند، رفته اند به دیدن آیت الله خمینی؛ از همان زندان برده اند به این ملاقات. «حسودیم شد. چرا اینان؟ شاید ده پانزده روز زندان بودند، رفته اند دیدن آقای خمینی، اما [من] ... معلوم شد که اینها ... دسته جمعی با هم بوده اند، گفته اند ما می خواهیم برویم آقای خمینی را ببینیم؛ دستگاه ساواک هم آنها را برده پیش آقای خمینی... گفتم من هم باید بروم آقای خمینی را ببینم.»

نشانی محل سکونت امام را پرسید. گفتند که در محله قیطریه است. امام خمینی پس از دستگیری در سحرگاه پانزدهم خرداد و انتقال به تهران، تا پاسی از شب در بازداشتگاه افسران بسر برده بود. همان شب به زندان قصر منتقل، و 19 روز در آنجا زندانی شده بود. روز چهارم تیرماه 1342 از زندان پادگان قصر به زندان پادگان عشرت آباد برده شده بود و 24 ساعت در یک سلول انفرادی، سمت در غربی پادگان، مانده بود. سپس به زندانی در شرق پادگان منتقل گردیده، تا 11 مرداد 1342 در آنجا حبس شده بود. اجتماع علمای بزرگ شهرها در پایتخت برای اعتراض به دستگیری امام و نیز مراجعات مکرر مردم برای آزادی او، حکومت را وادار کرده بود، شر زندانی بودن آیت الله خمینی را از سر خود دور کند. 11 مرداد ایشان را به منزل آقای نجاتی در داودیه برده بودند و چنین وانمود کرده بود که خروج آقای خمینی از زندان بر مبنای تفاهمی بود که زندانیان (آقایان خمینی، محلاتی و قمی) با حکومت کرده اند تا دیگر در امور سیاسی دخالت نکنند. این نیرنگ خیلی زود رنگ باخته بود. شمار بازدیدکنندگان از امام به اندازه ای افزایش یافته بود که امکان مراقبت و نظارت را برای دستگاه امنیتی غیرممکن نموده بود. سه روز از اقامت ایشان در داودیه نگذشته بود که به خانه ای در قیطریه منتقل شده بود.(1) «پرسان پرسان آمدم رسیدم به این جا... یک زمین افتاده بزرگی بود. انتهای زمین یک در بود که آن درِ منزل ایشان

ص:188

بود... دو تا پاسبان ایستاده بودند... از یکی از آنها پرسیدم که منزل آقای خمینی کجاست؟

گفت: می خواهی چه کار؟ گفتم: می خواهم ببینم شان. گفت: نمی شود ببینی... گفتم: اجازه بدهید... گفت: نه. گفتم: من زندان بوده ام.»

و شروع کرد به گفتن این که دیگر روحانیان زندانی که زودتر آزاد شده اند به دیدار آقای خمینی آمده اند؛ ساواک آنها را آورده، و او چون دیرتر آزاد شده نتوانسته است. گفت که شاگرد آقای خمینی است؛ به او علاقه زیادی دارد؛ چرا نباید او را ببیند؟

خواهش کرد و تقاضای خود را تکرار نمود. پاسبان نرم شد. جوابی در برابر صراحت و صداقت او نداشت. رفت و با همکارش مشورت کرد. گفتند می توانی به ملاقات بروی، اما فقط برای ده دقیقه؛ بیشتر طول نکشد.

به ساعتش نگاه کرد و دوید. به دو رفت تا در کمترین زمان به در ورودی برسد. در زد. لحظاتی بعد سیدمصطفی در را باز کرد. آقای خامنه ای را که دید آغوش گشود، بغل کرد و بوسید. پنج سالی از آشنایی آنان می گذشت؛ آشنایی ای که تبدیل به رفاقت شده بود. سیدمصطفی را خوب می شناخت و می دانست که این پور پارسا، که اینک در کنار پدر دربندش سر می کند، خالی از سودای بیت و دستگاه و آقازادگی، پا به جای پای پدر می گذارد و راه می پیماید. سراغ حاج آقا را گرفت. به اتاقی راهنمایی شد و نشست.

دیدم حاج آقا وارد شد...افتادم به پای حاج آقا... ببوسم! از بس عاشق خمینی بودم. واقعاً عجیب محبت این مرد همیشه در دل ما بود. ایشان ناراحت شدند از این که من پای شان را ببوسم... نشستیم. من گریه ام گرفت... نمی توانستم حرف بزنم. ناراحت بودم که حالا ایشان خیال می کنند چون من زندان بوده ام گریه ام آمده؛ تصور نمی کند که به خاطر شوق دیدار ایشان [است.] می خواستم خودم را نگه دارم... نمی شد. هی می خواستم حرف بزنم، نمی شد. بالاخره با زحمت زیاد [توانستم.] ایشان هم ساکت بودند و تماشا می کردند. ملاطفتی کرد که احوال تان چطور است. تنها حرفی که زدم گفتم آقا امسال ماه رمضان ما، به خاطر نبودن شما از بین رفت، حیف شد، هدر رفت. خواهش می کنم برنامه ای بریزید که محرم آینده مان از بین نرود؛ حیف است... یادم نیست ایشان چه گفت؛ مثلاً تشویق کرد... گفتم ده دقیقه بیشتر وقت نگرفته ام. بی عقلی کردم. یک ساعت هم می نشستم هیچ طوری نمی شد. آن پاسبان هم انتظار نداشت من سر ده دقیقه بیایم.

ص:189

بلند شد. خداحافظی کرد. آقامصطفی پرسید که حالا کجا می روی؟ تنگی زمان را

یادآور شد و گفت باید برود. آقامصطفی رفت و در برگشت پولی آورد و به او داد و گفت از طرف حاج آقا است. تنها انتظاری که نداشت گرفتن پول از استادش بود، اما محبتی همراه آن بود که گذشتنی نبود. «هیچ وقت یادم نمی رود آن محبت ها و لطف و صفایی که در دیدار ایشان بود.»(1)

حرف هایی می گفت که انتظار شنیدنش را نداشت. حق داشت باور نکند، شک کند. «با

سردی... با من برخورد کرد؛ ... که نه نه، خیر، کاری [ندارم] ... گفتم به هر حال آمده ام که وظیفه ام را انجام بدهم.»

موضوع را به گوش آوانسیان رساند. وقتی برای دیدار هم بندانش به قزل قلعه رفت به او گفت که رفتم در خانه ات، همسرت تعجب کرد. آقای خامنه ای بعدها شنید که آوانسیان زنش را به واسطه آن برخورد ملامت کرده است.(1)

ص:191

است. تصمیم گرفتند راهی تهران شوند. درمان های مشهد جواب نداده بود. امیدوار بودند در تهران کاری از پیش ببرند. باید منتظر پایان تعطیلات عید می شدند.

سیدعلی که نمی توانست بی کار بنشیند، تصمیم گرفت تجربه عید سال 1342 قم را در مشهد تکرار کند. بی آنکه میدان داری او برای این کار نمود یابد، با برخی از نزدیکان و همفکران مشورت کرد و نشستند به تهیه اعلامیه ها و شعارهایی علیه حکومت. بعد از تکثیر، از پشت بام حرم و بام های اطراف ریختند سر مردم. «اثر تکان دهنده ای در مشهد داشت به طوری که من از فردا پس فردایش افراد زیادی را دیدم که از دخالت من در این کار بی اطلاع بودند؛ می آمدند به من خبر می دادند که این کار انجام گرفته؛ بعضی ها هم به خودشان نسبت می دادند که این کار را ما کرده ایم!»

شاید هم گوشه ای از کار را در دست داشتند، اما بزرگ نمایی می کردند.

اتاق ایشان، احساس کردم که ایشان از وضع چشم پدرم قدری ناراحت شدند. در این دیدار [امام] ... محبت خاصی... به من کردند. دست شان را وقتی بوسیدم، مدتی دست من را نگه داشته و فشاری دادند توی دست خودشان. من احساس کردم... محبت و تشویقی و اظهار لطف خاصی است.»

خود من هم خیلی دلبسته بودم که در قم بمانم. بر سر یک دوراهی گیر کرده بودم... روزهای سختی را من در حال تردید گذراندم.(1)

آن چه بر میل او غلبه داشت، مشایعت پدر تا مشهد و بازگشت به قم بود. برای مشورت به سراغ یکی از دوستان روحانی اش، آقاضیاء آملی، که در چهارراه حسن آباد تهران منزل داشت رفت. او را به معرفت و دل آگاهی می شناخت. موضوع را مطرح کرد و آنچه در قلبش گره خورده بود، بازگفت. پاسخی شنید که او را به فکر برد؛ تا جایی که تصمیم گیری را برایش آسان کرد. او گفت: از قم دست بکش و به مشهد برو؛ می دانم که دنیا و آخرتت در قم است و نمی توانی آنها را رها کنی اما خدا می تواند دنیا و آخرت تو را از قم به مشهد منتقل کند. گره ای که داشت کور می شد، باز شد؛ حس کرد از این رو به آن رو شده است؛ راحت و آسوده. چهره اش دیگر آن گرفتگی را نداشت.

نزدیکانش خیلی زود متوجه دگرگونی او شدند. وقتی به پدر و مادرش خبر داد که تصمیم گرفته به مشهد بیاید و ماندگار شود، باورشان نشد. بعدها گفت که اگر توفیقی در زندگی داشته، ناشی از گوش شنوی ها، نیکی ها و عمل به وظایفی بوده که می بایست در حق پدر و مادر ادا شود. «اگر بنده در زندگی توفیقی داشتم، اعتقادم این است که ناشی از خوبی هایی است که به پدر، بلکه به پدر و مادرم انجام داده ام.»(2)

بازگشت آقای سیدحسن قمی به مشهد، به پررنگ شدن فضای سیاسی این شهر کمک کرده بود. وی 17 فروردین 1343 آزاد شده، از تهران به مشهد بازگشته بود. استقبال باشکوهی از او شده بود. خیلی زود مجالس مذهبی خانه اش محلی برای گردهم آیی مبارزان شد. بیشتر طلاب مشهد، اگر در زمان مناسب و سازماندهی نسبی قرار می گرفتند، از ورود به کوران مبارزه، دریغ نداشتند. گروهی از کسبه و تجار نیز دوستدار مشارکت در حرکت های ضدحکومتی بودند. در سال 43 تصویری که از حضور فعال روشنفکران و دانشگاهی ها در تقابل با دولت حکایت کند، دیده نمی شد، اما آنچه که مبارزه را در میان روحانیان مشهد تبدیل به فرهنگی رایج می کرد، وجود آقایان میلانی و قمی بود. کارشناسان ساواک در بهار 1343 اعتقاد داشتند که اگر قرار باشد اتفاقی سیاسی در مشهد روی دهد از ناحیه این دو روحانی خواهد بود. «البته وجهه و شخصیت آقای میلانی نزد مردم مشهد از تمام علماء آنجا برتری دارد و آقای قمی در ردیف بعد از آقای میلانی است.»(1) استاندار خراسان، سیدمحمدصادق امیرعزیزی، نیز معتقد بود که آقایان میلانی و قمی باید از مشهد رانده شوند و هرگز پا به این شهر نگذارند تا امنیت سیاسی برقرار شود.(2)

ملی به ایشان نسبت داده می شد؛ اگر چه ایشان به من ... اول 42 که من از قم آمدم مشهد [و] پیغام آقای خمینی را برای ایشان آوردم... گفتند که من راضی نیستم که مرا به جبهه ملی نسبت بدهید... در کار سیاست و مبارزه... آدم تند و حاد و قاطعی نبود.»

خود را داشت که از آنان انتظار نمی رفت که به صف مبارزان بپیوندند.

نمی کردند؛ زمانی هم می رسید که زبان ملامت را روی مبارزان می گشودند.

مبارزه را واقعاً اینها سازمان و سامان می دادند.»

تشکیل این نشست از زمانی شروع شد که از آقای خامنه ای دعوت کردند برای آنان سخنرانی کند؛ و این مصادف با ماه رمضان بود. او بنا نداشت در مشهد منبر برود. در مناسبت های مذهبی مسافرت می کرد و در شهرهای دیگر وعظ و خطابه داشت. معتقد بود اجابت دعوت همشهریان مانع از ادامه تحصیل او خواهد شد. «ممکن بود... خوش شان بیاید... مرتب دعوت کنند برای منبر. این بود که من در مشهد تصمیم گرفته بودم... منبر نروم.»

از آقای خامنه ای دعوت کردند قرآن را تفسیر کند و او با شرایطی پذیرفت. شروع تفسیر از سوره مائده بود. شش سال بعد درباره آن جلسه ها در برگه بازجویی ساواک چنین نوشت: «این جلسه که یک ماه [ماه رمضان] به طول انجامید و بسیار پرجمعیت هم می شد اولین و آخرین سخنرانی هایی است که در مشهد ایراد کرده ام. و چون عهد کرده ام در مشهد منبر نروم در آن جلسه روی زمین می نشستم و به منبر نمی رفتم... اواخر ماه [رمضان] میان بعضی... شایع شده بود که فلانی را قرار است بگیرند. و البته آن ماه و آن جلسه تمام شد و مرا نگرفتند.»(1)

است... اما وقتی که مبارزه مطرح شد گفت امروز پرچم دست آقای خمینی است و ما همه وظیفه داریم که از ایشان ترویج کنیم.»

مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی پس از دستگیری امام، در هجرت علما به تهران، نخستین عالمی بود که از مشهد راهی تهران شد. زمانی که امام آزاد شد و به قم بازگشت به دیدن ایشان رفت. همو که آیت الله میلانی را دهه سی به اقامت در مشهد تشویق کرد، و وقتی دید طرفدار فلسفه است با او قطع رابطه نمود، هنگام شروع نهضت به خانه اش رفت و حمایت از او را تکلیف خود دانست. «یک چنین شخصیت باگذشتی بود و از بن دندان هم معتقد به مبارزه بود.»

آقای خامنه ای به یاد می آورد که در سال 1343 به خانه حاج شیخ مجتبی قزوینی رفت؛ رفت که رضایت او را برای گذاشتن امضایش پای اعلامیه ای بگیرد. آقای قزوینی اعلامیه را خواند. پسندید. گفت که امضاء می کنم، اما دیگر آقایان خواهند گفت فلان جای اعلامیه اشکال دارد و چون قزوینی امضا کرده و دیگر امکان تغییر دادن آن نیست، امضاء نخواهند کرد؛ بهانه می گیرند و امضاء نمی کنند. توصیه کرد اعلامیه را ابتدا به آنان نشان دهد، کم و زیاد کند، امضاءها را بگیرد؛ نام و امضاء او پای این اعلامیه محفوظ است. حتی توصیه کرد ابتدا نزد فلان عالم نبرد؛ او امضا نمی کند و نخواهد گذاشت دیگران هم امضاء کنند. و گفت که از آقایان میرزاجوادآقا تهرانی و حسنعلی مروارید شروع کند. «من بردم منزل میرزاجوادآقا. ظاهراً آقای مروارید هم آنجا بود... اعلامیه را مفصلاً مطرح کردیم، مقدمات گفتیم. گفتم بخوانید اعلامیه را که ... نظر بدهید ... یک آقایی هم آن جا بنا کرد خواندن و ایرادهایی عبارتی و لفظی... گرفتند... گفتیم خیلی خوب، این جایش را عوض کنید، آن جایش را درست کنید. بعد که تمام شد گفتند ما امضاء نمی کنیم. گفتم چرا؟ گفتند ما اصلاً با امضاء مخالفیم... پای هیچ کاغذ عمومی را هم حاضر نیستیم امضاء کنیم. گفتم... مدتی است اینجا نشسته ام... مرا معطل کرده اید سر این قضیه. پس چرا اصلاحش کردید شما که نمی خواستید امضاء کنید؟ ... میرزاجوادآقا به خصوص خیلی لطف داشت به ماها که در کار مبارزه بودیم. آقای مروارید هم البته محبت داشت... اما سر امضاء و همکاری خیلی مشکلات داشتیم با این آقایان... منظورم این است در حالی که میرزاجوادآقا و آقای مروارید دو چهره خوب و پرهیزکار و مورد علاقه ما در مشهد بودند، حاضر نبودند اعلامیه را امضا کنند.»

ص:202

اما حاج شیخ مجتبی قزوینی برای اندک مبارزان شهر مشهد منشأ امید و دلگرمی بود. او درد دل و گلایه ها را می شنید، و از نفوذ رکود و دلسردی به جان آنان جلوگیری می کرد.

پیامبر(ص)، شهادت امام حسن(ع) و امام رضا(ع) نگه داشته بود. زمینه ها را می چید تا به بازگویی حوادث خونین مدرسه فیضیه و 15 خرداد سال گذشته برسد. برخی از جوانان پامنبری او که بعدها در شمار شاگردان او شدند به هیجان و حرکت درآمده بودند. منبرهای او منحصر به مسجد کهن مصلی نبود، گاه در یک بازارچه برای مردم سخن می راند، گاه در خانه ها و مساجد. استقبال مردم فوق العاده بود. «در پاساژی... که من منبر می رفتم، خیابان بند می آمد. جلو ماشین ها بسته می شد، از بس جمعیت می آمد.»

در این روزها آقای خامنه ای نامه ای به پدرش فرستاد و از موقعیت خود در گرگان نوشت. نامه نشان می دهد که پیش از این نیز با حاج سیدجواد مکاتبه داشته است؛ اما این نامه به سانسور ساواک افتاد و روشن نیست به دست پدر رسید یا نه!

بسم الله تعالی

جعلت فداکم. چند روز قبل رقیمه شما رسید و رفع نگرانی شد. البته من چندان در انتظار جواب نامه نیستم ولی اگر حوصله ای داشتید و نوشتید چه بهتر از آن؟ وضع من از وقت نوشتن نامه قبل تا اندازه ای فرق کرده است. به این معنی که سه مجلس شبها و یک مجلس عصرها و یک مجلس هم صبح ها دعوت شده ام که جز یکی دو مجلس بقیه از بهترین مجالس گرگان است. البته به طور کلی مجالس گرگان از لحاظ وضع و همچنین از جهت مابحذاء و مادی چندان قابل توجه نیست به هر حال بد نیست تا بعداً چه شود. راجع به تندی مطالب که تذکر داده بودید توجه دارم که حرف موجب گرفتاری نزنم ولی وضع هم به طوری که نوشته اید مشکل نیست به طوری که اخیراً بعضی محبوسین تهران را آزاد کردند و بعضی را هم بدون هیچ بهانه ای گرفته اند. خلاصه کار چندان حسابی ندارد باید یک ممشی و طریقی را که مطمئناً مورد رضای خداوند و محلّ وظیفه شرعی است در پیش گرفت و ضمناً تا حدود امکان مواظب جهات هم بود تا مفت و بی جهت موجب گرفتاری نشود. دیگر بقیه به دست تقدیر الهی است فکر و خیال نباید کرد و غصة بی خودی نباید خورد. هوا مختلف الحال است. سلام به همه برسانید.

الاحقر علی الحسینی الخامنه

دهه آخر، هر شب در چهار یا پنج مکان سخنرانی داشت که تا پاسی از نیمه شب ادامه می یافت. برخی از مستمعان، پای همه منابر او می نشستند. بعد از پایان سخنرانی

ص:204

اول دنبالش راه می افتادند تا منبر بعدی. «این علاقه به خاطر حرف هایی بود که زده می شد، وگرنه چیز دیگری وجود نداشت.»

سیدجعفر قمی که از 15 خرداد سال گذشته فراری بود، وقتی آگاه شد سیدعلی خامنه ای به گرگان آمده، خودش را از تهران رساند و همراه او شد. هنوز چهره ای مبدل داشت. با همین ظاهر در مجالس سخنرانی شرکت می کرد. چهره متفاوت سیدجعفر دیگران را به تردید انداخته بود که نکند مأمور دولت است! صمیمیت او با آقای خامنه ای برخی را نیز به این گمان انداخت که خود این سید هم مشکوک است. از نگاه ها و کنایه ها فهمیده بودند که در مورد آنان چه می اندیشند. «ما هم... می گفتیم و می خندیدیم [به این گمانه زنی ها.]»

حرف ها را رسانده بود به مدرسه فیضیه. از کشته شدن پاسبانی مقابل مسجد گوهرشاد که اعلامیه آیت الله خمینی را پاره کرده بود، سخن رانده بود. گفته بود تا گرگانی ها بدانند در مرکز استان کنار دست شان چه گذشته است. سخنرانی او در شب بیست وششم صفر/ پانزدهم تیر طولانی و تند بود. او در پایان منبر آن شب به حاضران گفت «که شب بیست وهفتم مسائل زیادی را برای شما خواهم گفت. منتظر باشید.»

نخستین گزارشی که از او به ساواک گرگان رسید، پس از این سخنرانی بود، چرا که «نسبت به زمامداران اجتماع سخنان توهین آمیزی» زده بود. از ابوذر گفته بود، که هرگاه حرف حساب می زد، جوابش را با سرنیزه می دادند. گفته بود: «بنده و تمام شاگردان که روز آخر خدمت آقای خمینی بودیم [به ما] گفت که دست از تبلیغ برندارید.»

موفقی، رئیس ساواک گرگان، موضوع را به اطلاع سازمان اطلاعات و امنیت ساری رساند؛ و نیز از شهربانی خواست، آقای خامنه ای را احضار و به او تذکر دهد. سخنرانی های او تأثیر آشکاری در دیگر مبلغانی که از قم و مشهد به گرگان آمده بودند، گذاشت، به طوری که آنان نیز «مطالبی بر علیه دولت وقت و حمایت از خمینی ایراد نموده و احساسات مردم را تحریک نموده اند و معلوم نیست چرا از این اعمال شهربانی جلوگیری نمی کند.»(1)

صبح آن روز، شانزدهم تیر، نیروهای انتظامی و امنیتی گرگان دنبال کسی می گشتند که شهر را ملتهب کرده بود. آقای خامنه ای به پیشنهاد یکی از دوستان طلبه اش به بیرون شهر رفت؛ رفتند تا استراحتی کرده باشند، هوایی عوض کنند؛ خستگی سخنرانی های

ص:205

پیاپی روزهای اخیر به در شود.

مأموران به هر جا که ردی از سید پیدا می شد سر زدند. گرگانی هایی که در این 25 روز تعلقی به آقای خامنه ای پیدا کرده بودند، دست به دعا بودند که او فرار کرده باشد. عصر آن روز وقتی به شهر برگشت، هواخواهانش آمدند به خانه آقای قدسی، از خیرین، که در آنجا ساکن بود، و اصرار کردند از شهر برود؛ گفتند که ماندنش به صلاح نیست. آقای قدسی محضردار، اما «می گفت اگر شما مایلی بمانی حتماً بمان و جرأت هم نمی کنند توی خانه من بیایند؛ دست شان به تو نمی رسد، مگر این که من کشته شده باشم.»

سیدجعفر هم می گفت بماند، منبر شب بیست وهشتم را برود و بگوید آن چه گفتنی است درباره این حکومت. آقای خامنه ای دست به استخاره شد و کتاب آسمانی را گشود: ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بانَّ لهم الجنه یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعداً علیه حقاً فی التوراة والانجیل والقرآن و من اوفی بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هوا لفوز العظیم(9/111). گفت که می ماند. استخاره خوب است. آنها که با ماندنش موافق نبودند گفتند کجایش خوب است؛ کشته شدن است. گفت که آیه، وعده بهشت می دهد، چه چیزی بهتر از این؟ اصرار کردند، دلیل آوردند، و در آخر گفتند برای ماندنت استخاره کردی، برای رفتنت هم استخاره کن! کتاب جاوید را گشود: فلما دخلوا علی یوسف اوی الیه ابویه و قال ادخلوا مصر ان شاءالله آمنین(12/99).

خوب آمده بود. در واقع او را به ضرب استخاره، محترمانه از گرگان حرکت دادند. خودرویی آوردند، سیدعلی و سیدجعفر را در آن نشاندند و راهی کردند. نیمه شب رسیدند بهشهر. خروس خوان سوار اتوبوس شدند و به طرف تهران حرکت کردند. «مردم گرگان تا مدت های متوالی... خاطره آن ایام به یادشان بود. من که مشهد بودم می آمدند... و یاد می کردند از آن خاطره ها... آنجا هیأتی درست شده بود به نام هیأت جوانان مثلاً فلان، به اسم بنده.»

آقای خامنه ای روز رسیدن به تهران، 17 تیر، نامه ای به پدرش نوشت و خبر داد که در گرگان تحت تعقیب قرار گرفته، به موقع از آنجا خارج شده و اینک در تهران است. قصد دارد به قم برود و اسباب خود را به مشهد بیاورد، اما کلید اتاقش را گم کرده است.(1) نامه توسط ساواک کشف شد، اما از آنجا که نهادهای انتظامی و امنیتی گرگان نتوانستند آقای

ص:206

خامنه ای را دستگیر کرده، پرونده ای تشکیل دهند، این نامه، و در واقع اعتراف، در شمار اتهامات او قرار نگرفت و شاید در اقبالش بود که در دستگیری های بعدی به آن استناد نشد.

متن نامه به جهت تخفیف مأموران شهربانی و از این که طلبه ای جوان توانسته است فضای راکد یک شهر را به سوی موضوعات سیاسی سوق دهد، خالی از مطایبه نیست.

صبح 28 صفر/84 [13]

بسم الله الرحمن الرحیم

جعلت فداک. امید است وجودات مقدسات در کنف حمایت حق در عین عافیت بوده باشد. حقیر هم له الحمد در کمال سلامت و مشغول به دعاگویی هستم. روز 26 ماه صفر (پریروز) خبر آوردند که مأمورین شهربانی گرگان به دنبال واعظ محترم آقای خامنه ای در حرکتند و به هر جا که احتمال وجود آن نفس نفیس می رود، سری می زنند و خبری می گیرند. گویا علت آن بود که معظم له در چند منبر که در یکی دو مجلس حساس و با اهمیت استرآباد برای مردم تشنه آن سامان می رفته مطالبی گفته که در کام تلخ و بیمارگونه مأمورین دولتی خوش آیند نبوده و آنان را علیه او برانگیخته و به گرفتن او واداشته است. دوستان و ارادتمندان معزی الیه به تکاپو افتادند تا ردپای شیر را محو کنند و نگذارند در زنجیر افتد. هر جا مأمورین برخورد کردند راه را عوضی نشان دادند. گاه گفتند در شهر نیست و گاه وانمود کردند که فرار نموده است و خلاصه آخرین نفر خبر آورد که دو مأمور یکی شخصی و یکی اونیفورم پوش به مجلسی که ساعت 11 شب تشکیل می شده رفته و با ناراحتی فراوان اظهار داشته اند که کاش فلانی فرار کرده و رفته باشد که جان ما از صبح در پی یافتن او از تن کثیف خارج شده و دیگر قصد عودت ندارد! ناگفته نماند که مخلص از ظهر 26 ماه که موضوع را فهمید از منزل مهماندار خود خارج شد و عصر و شب به مجلسی برای افادت نرفت. در مجالس حقیر تذکر داده شد که آقا مریض اند و تشریف نمی آورند. البته مأمورین دو مرتبه به در منزل هم آمده و جواب شنیده بودند که آقا نیستند. خلاصه، شب جمعی از دوستان در منزل جمع شده و صلاح دانستند که خرج الحسین من المدینه خائفاً کخروج موسی خائفاً یترقب را خوانده و تأسی به آن دو بزرگوار کنیم. بنده از این کار سخت ناراحت بودم ولی استخاره کردیم و آیه شریفه قال ادخلو مصر انشاءالله آمنین تردید را برطرف کرد.

ص:207

همان ساعت یکی از محترمین ماشین اش را آورد و سه ساعت از نیمه شب می گذشت که از شهر خارج شدیم تا یکی از شهرهای مازندران با وضعی آنچنان آمدیم و پس از آن با اتوبوس به طهران وارد گشتیم. حال دو سه روزی در تهران و قم خواهم ماند و سپس به دست بوس حضرات به مشهد می آیم انشاءالله تعالی. می خواستم اثاثیه ام را از قم بیاورم ولی فعلاً هم وضعم آنچنان نیست که با استراحت خیال و فراغ بال این کار را انجام دهم و هم کلید اطاق قم را گم کرده ام. لذا باشد برای فرصتی در آینده. به آدمهای حسابی سلام برسانید و صورت ناحسابیها را از طرف من ببوسید. الاحقر علی الحسینی الخامنه.

این نامه ابتدا به دست ساواک خراسان افتاد. بهرامی رئیس این سازمان در مشهد آن را به اداره کل سوم تهران فرستاد.(1) ناصر مقدم، مدیرکل اداره سوم نیز متعاقباً ساواک مازندران را از فحوای نامه آگاه کرد.(2) جابه جایی این اطلاعات، سودی به حال ساواک نداشت، چرا که «سوژه» آنها روزها بود از گرگان دور شده بود. شهربانی گرگان که نتوانسته بود به موقع برای احضار آقای خامنه ای وارد عمل شود، در اجرای دستور ساواک، آقایان حاج محمد رجبی و حاج ابوطالب واثقی، مسئولان مسجد گلشن گرگان را به ساواک معرفی کرد تا زین پس تکلیف شان را نسبت به روحانیان مخالف، بدانند.(3) سال ها بعد، ساواک گرگان در یادآوری این موضوع، گمان خود را که «شیخ خامنه ای که در سال 42 [43] از طرف خمینی از قم به گرگان اعزام گردیده بود» بیان کرد؛ در حالی که این سفر به تشخیص خود آقای خامنه ای انجام گردیده بود.

سیدمحمد ورامینی و چند تن دیگر را آنجا دید. می گفتند: «آقا خسته هستند. گفتم من باید خدمت شان برسم. بروید بگویید فلانی آمده.»

اجازه داد. هوای گرم قم امام را به زیرزمین خانه کشانده بود. چند نفری آنجا بودند. کارشان که تمام شد «گفتم کاری دارم خدمت تان؛ حالش را دارید؟ گفتند: چقدر طول می کشد؟ گفتم: 20 دقیقه.»

آقای خامنه ای شروع کرد به گفتن این که روبرو شدن شما با مردم شاید سالی سه چهار بار باشد، اما امامان جماعات هر روز سه بار با مردم مواجه هستند. اگر اینها نخواهند با شما موافقتی نشان دهند، می توانند، و پیش هم می برند. «مقداری با اینها گرم تر و مهربان تر برخورد کنید.»

دیداری که قرار بود 20 دقیقه طول بکشد، نزدیک به سه ربع به درازا کشید. انگار که به نقطه حساسی اشاره کرده باشد، امام گرم پاسخ دادن شد و گفت که چقدر باید برخلاف سلیقه و اخلاق و رویه ام رفتار کنم؟ با برخی از این افراد که نباید گرم بگیرم، گرم گرفته ام، شاید جذب شوند. ساعت ها وقت گذاشته ام، بیایند حرف بزنند، بگویند، بشنوم. دیگر چه باید بکنم؟ اگر به آقای میلانی بخواهم نامه بنویسم، ایشان را حجت الاسلام خطاب می کنم؛ حالا به کمتر از ایشان هم حجت الاسلام می گویم. «در عین حال گفتند من باز هم تلاش خودم را می کنم که نرنجند.»(1)

در حسن آباد تهران، کارش را کرده بود و آقای خامنه ای همه آینده اش را با نیازهای فوری پدر تاخت زده بود.

دستگاه حکومتی می تواند بر دارالتبلیغ سوار شود و در آن سرمایه گذاری نماید، اما ساختار حوزه علمیه قم به نحوی است که نمی تواند این منظور را پیاده کند. حوزه محیط بزرگ و غیرقابل تعریفی برای دستگاه است؛ نفوذ و تخریب در آن مشکل است. پنجم این که پول زیادی برای خرید مکان دارالتبلیغ پرداخت شده. ما نمی توانیم امروز و در چنین شرایطی این پول ها را خرج کنیم. آقای خامنه ای اندیشید؛ شهریه سالیانه ای که یک مرجع به طلاب پرداخت می کرد حدود هشتاد هزار تومان بود. در این شرایط پرداخت حدود دو میلیون تومان برای خرید مکان دارالتبلیغ چه مفهومی می تواند داشته باشد؟... «من رفتم منزل آقای شریعتمداری و گفتم که رفته ام خدمت آقای خمینی، و دلایل ایشان را برای مخالفت با دارالتبلیغ پرسیدم. به شما می گویم ببینم جواب شما چیست. و شروع کردم یکی یکی گفتن. آقای شریعتمداری گوش کرد. تمام که شد، گفت: اینها همه اش خیالات است. [همین.] یک مورد هم پاسخ نداد. گفت که تهمت می زنند به من، تهمت هایی که تکادالسموات یتفطّرن منه و تنشق الارض و تخِرّ الجبال هدّا (19/90) حرفی که علیه ایشان زده می شد چنان بزرگ می کرد که آسمانها ممکن است بشکافد از این تهمت!»

خوانده شد. از این زمان، همدم، همسر و همراهی تازه، که هفده بهار بیش نداشت، پا به دنیای آقای خامنه ای گذاشت که در همه فرودهای سرد و سخت زندگی سیاسی و شاید تک فرازهای آن در آن روزگار، یاری غم خوار و دوستی مهربان بود. کارت دعوت را سفارش دادند و روز جشن را که در خانه پدر عروس در پایین خیابان برگزار می شد، تعیین کردند. آن شب آقای خامنه ای در آستانه ورودی خانه ایستاده بود و از میهمانان استقبال می کرد. مراسم، آن طور که مرسوم خانواده های مذهبی و مقید آن زمان بود، برگزار شد.

پس از عقد و پیش از هم خانه شدن، نوعروس خانواده خامنه ای باخبر شد که شوی 25 ساله اش پا در میدان مبارزه دارد. «شاید اولین روزها و... یا هفته های پیوند[مان] ... بود، مسائل سیاسی من به وسیله خودم برای ایشان مطرح شد... شاید قبلاً هم می دانستند که من توی این مسائل سیاسی هستم، لکن مرا به [چشم] طلبه ای ... که مورد توجه و علاقه... بزرگان و اساتید... هستم... نگاه می کردند.»

دعوت شدگان به این جلسه آقای خامنه ای بود. آن روز خطاب به همسرش گفت که «باید بروم... و ممکن است... دیگر برنگردم؛ یا زندانی شوم، یا ما را بکشند. از آنجا او را وارد جریانات کردم. دیدم آدم قرصی است و آماده است که این حوادث را پذیرا باشد.»(1)

خانم منصوره خجسته در این مورد می گوید که شوهرش این گفته را «درست همان روزی که امام خمینی دوباره بازداشت شدند و ایشان را از قم به تهران آورده و سپس به ترکیه تبعید کردند، مطرح نمود. در آن روز آقای خامنه ای و دیگران در مشهد برای نشان دادن مخالفت شان با این امر آماده شده بودند و در همین زمان بود که از من در برخورد با مسئله دستگیری شان سئوال کردند. از همان روز من خودم را از لحاظ فکری آماده رویارویی با خطراتی که در راه مبارزات همسرم پیش خواهد آمد، نمودم.»(2)

پسر آقای قمی خبر این نشست را به آقای خامنه ای رسانده بود و خواسته بود خودش را برساند. در خانه آقای قمی بود که خبر دستگیری و تبعید امام را شنید... «برای ما مثل عزایی بود که آقای خمینی را مجدداً گرفته اند.»(3)

غیر از آیت الله میلانی، تقریباً همه معاریف مشهد چون شیخ مجتبی قزوینی، شیخ کاظم دامغانی و شیخ غلامحسین تبریزی شرکت کرده بودند. آقای قمی خبر را داد و گفت که باید اقدامی بکنیم. اظهارنظرها شروع شد و شیخ غلامحسین تبریزی جمله ای گفت که در آن رنگی از عذر دیده می شد. شیخ مجتبی قزوینی تاب نیاورد و چنان با قاطعیت و استحکام از اقدام و حرکت گفت که از حاضران جرأت توصیه به سکون و سکوت را گرفت. «قرص و محکم می گفت باید اقدام کرد، امان نداد، باید مبارزه کرد... باید یک عکس العمل [نشان داد.] امروز آقای خمینی را گرفته اند، فردا نوبت دیگران است.»

خواهد کرد که متحصن می شوند. «آن وقت ها فکر ها خام و شکننده طرح ... می شد... گمان هم نمی کنم که منتهایی برای ماندن در مسجد گوهرشاد معین کرده باشیم که خوب چه بشود؟ آقای خمینی را آزاد کنند، یا قول بدهند که آزاد خواهند کرد؟ ... دنباله ای نداشت.»

فضلای جوان حاضر در خانه آقای قمی این پیشنهاد را دادند و شیخ مجتبی قزوینی و سیدحسن قمی پذیرفتند. شهربانی مشهد به دستور کمیسیون امنیت استان پیش از اذان صبح، مسجد گوهرشاد را قرق کرد. نه اجازه رفتی بود و نه شدی. حتماً منبع ساواک در منزل آقای قمی شرکت کرده بود؛ یا پس از نشست خبر تصمیم جلسه را به دستگاه امنیتی داده بودند. «بلند شدیم برویم مسجد گوهرشاد. میهمانی داشتیم آن روزها از علمای تبریز به اسم آقای نصرالله شبستری... میهمان منزل پدرم بود. قبل از اذان رفته بود حرم، ایشان را نگذاشته بودند [وارد شود]... معلوم شد که از پیش از اذان صبح پاسبان و نظامی... تمام حرم را احاطه کردند... من اطمینان نکردم. در عین حال پدرم مانع می شد که نرو... آمدم بیرون دیدم بله، از در بازار پاسبان ایستاده، هیچ کس را اجازه نمی دهند که عبور کند... نقشه ما به این ترتیب خنثی شد.»

خیر، اما می دانیم که شیخ مجتبی قزوینی نگاشته یادشده را ساعت 9 صبح چهاردهم آبان در مدرسه نواب و در اجتماع طلبه ها خوانده بود: «امروز خبر بسیار ناگوار رسید که حضرت آقای آیت الله خمینی مدظله العالی را به خارج از کشور تبعید نموده اند. عجبا نسبت به معظم له که یکی از مراجع تقلید و مصونیت قانونی دارند و از شخصیت های بزرگ اسلامی می باشند تهمت های ناروایی می زنند و بی احترامی می نمایند. اولیای این گونه امور بدانند ایشان تنها نیستند، بلکه لسان ناطق همه مجامع روحانی و دینی هستند و گفته ایشان کلام حق و حقیقت است. خواهشمندم از تصمیمات خود مستحضرم فرمایید. از حضرت احدیت در پناه حضرت ولی عصر ارواحنا له الفداء رفع مزاحمت از حضرت معظم له را مسئلت می نمایم.»(1)

جلسه، جلسه دومی هم داشت. آیت الله میلانی در هر دو نشست رفتن به قم را نپذیرفت و پاسخ منفی داد، اما اعلامیه ای که از او خواسته بودند، نوشت و آقای ربانی شیرازی با خود به قم برد.

منزل شوهرخواهر سیدعلی خامنه ای بود. دو اتاق از شیخ علی تهرانی اجاره کردند. «چند ماهی منزل خواهرم بودیم...آقاشیخ علی آقا... ماهی 60-50 تومان از ما اجاره می گرفت. البته دغدغه ای نداشتم، چون او فشاری نمی آورد.»(1)

فردای روز تبعید امام برای شرکت کنندگان در جلسه خانه آقای قمی اتفاقی نیفتاد. به همسرش گفته بود که شاید از این نشست برنگردد، اما زندان رفتن ها، دربه دریها و تعقیب و گریز ها، انزوا، سکوت، تبعید و دیگر رخدادهای بعدی نشان داد که سنگینی سقف این زندگی مشترک روی ستون های صبر و پایداری این زن قرار دارد؛ زنی که از خانواده ای دارا به همسری طلبه ای ندار درآمده، و با حوادث زندگی با گشاده رویی برخورد می کند، مرد خانواده را در ادامه راهی که بدان ایمان داشت و پای می فشرد استوارتر کرد. همسرم «هیچ وقت اظهار نگرانی و گله مندی از دست من نکرده، حتی مشوق من در قضایای عدیده ای هم بوده [است.] مواقعی ... بود که بعضی از افراد و گروه های مخفی از اشخاص مهم و سطح بالای شان منزل ما رفت و آمد می کردند. من البته به همسرم نمی گفتم که اینها کی هستند، اما او از نحوه رفت و آمد... می فهمید که اینها اشخاصی مهم و حساس هستند. از من سئوال نمی کرد، مرا نمی خواست سئوال پیچ کند... هیچ گونه مخالفتی نداشت، بلکه کمک هم می کرد.»(2)

خانم خجسته می گوید: «دوران مشقت بار و امتحان الهی بود و من خودم را برای تمام مشکلات ممکن آماده کرده بودم و هرگز درباره هیچ چیز لب به شکوه نگشودم... فکر می کنم بزرگترین نقش من حفظ جوّ آرامش در خانه بود؛ طوری که ایشان بتوانند با خیال راحت به کارشان ادامه دهند. من سعی داشتم تا ایشان را از نگرانی در مورد خود و فرزندانم دور نگه دارم.»

سیدعلی خامنه ای پس از بازگشت به مشهد، مباحث فقهی خود را با پدر پی گرفت. صبح ها راهی منزل قدیمی خود می شد و پس از پایان محفل علمی در اتاق باستانی پدر، برای تدریس به مدرسه نواب می رفت. اوایل زندگی مشترک بود. صبح که می خواست از خانه بیرون آید، همسرش گفته بود که برای ظهر چیزی نداریم؛ فکری بکن. و اکنون در کوچه پس کوچه های منتهی به مدرسه نواب یادش آمد که چه سفارشی به او شده است. «دست کردم توی جیبم. جیبهای بالا که هیچ نداشت... جیب پایین... حدود چهار ریال یا چهار ریال و ده شاهی... بود... بی اختیار خنده ام گرفت... و گفتم الحمدلله... واقعاً هیچی نداشتم... این طور نبود که ... مثلاً [بتوانم بروم] از فلان کس بگیرم یا از توی بانک بردارم، نه. نه یک ریال ذخیره، نه یک امکان... در چنین مواقعی خیلی به من فشار می آمد.»

روزی نبود که دغدغه معاش نداشته باشد. همیشه مقروض بود و اعداد این دیون دائم افزایش می یافت. گاه اگر منبری می رفت و صاحب مجلس کرامتی نشان می داد، صرف پرداخت قرض ها می شد، و «باز هم پولم تمام می شد، باز هم وضع زندگی ام همان طور بود.»(1)

ص:218

و تحریک مردم به جنگ و قتال و توهین به رئیس مملکت» بود، بسیار قطور شده بود. این پرونده تا اواسط تیرماه 43 به 103 برگ رسیده بود. چنان که در مقاطع پیشین اشاره شد، از ماجرای تصویب نامه لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی تا آستانه ماه محرم، عمده فعالیت سیاسی آقای خامنه ای و هم قطاران فکری او چاپ و توزیع اعلامیه بود. این اعلامیه ها از نامه ها و اطلاعیه های امام خمینی تا تشویق افسران ارتش به قیام و شورش را شامل می شد. اعلامیه ها در قم تولید و در تهران توزیع می شد. چندی بعد سیدجعفر قمی اقدام به نشر جریده فریاد کرد که مواضع بسیار تندی علیه شاه داشت. در این اوان، انگار که کارشان بالا گرفته باشد، سیدجعفر پیشنهاد خرید دستگاه تکثیر را داد و گفت که یکی را در تهران سراغ دارد. «مال یک شیخی... بود... نمی دانم چه سِرّی بود به آقاجعفر نمی فروخت و بایستی کس دیگری ضمانت می کرد یا دخالت می کرد یا برای پوشش بود. به هر حال من و آقاجعفر رفتیم پیش او و من معرفی شدم به عنوان خریدار و آن را خریدیم... پلی کپی مال خود آن شیخ هم نبود؛ مال کس دیگری بود... آن شخص خودش جزو کسانی بود که از ایران خارج شده بود و متواری بود... [سیدجعفر] با آن نشریه فریاد را [منتشر می کرد] ... خودش می نوشت، خودش تایپ می کرد؛ روی این کاغذی های استنسیل. خودش هم آن را می گذاشت توی ماشین [تکثیر]. بعدها کمک پیدا کرده بود... پیراهن فروشی بود نزدیک مدرسه مروی، آقای مهدی صداقت [= محمدمهدی نعمتی]، و یکی هم آقای مشکینی که عرب بود. نمی دانم [شاید] از معاودین بود؛ و آقای رضا اصفهانی... بعد روزنامه گیر افتاد» و تعدادی از دست اندرکاران را که نتوانستند فرار کنند، دستگیر کردند. شیخ دستگیر شده، اطلاعات درخواستی را در اختیار مقامات ذی ربط قرار داد و از آن به بعد سیدعلی در مظان اتهام خرید دستگاه و تحت تعقیب قرار گرفت. فروشنده دستگاه تکثیر، نام درست او را نمی دانست و با تردید از سیدخامنه ای یا سعید خامنه ای یاد کرده بود؛ از این رو رنگ اتهام آقای خامنه ای به غلظت سیدجعفر قمی نبود؛ هر چند نامش در کنار دیگر متهمان ردیف شده بود.

در نامه سپهبد مرتضی خسروانی، رئیس اداره دادرسی ارتش، نام متهمان چنین ذکر شده است:

«1- شیخ محمدعلی فرزند علی اصغر شهرت صادق تهرانی (معروف به صادقی یا امیرصادقی)

ص:220

2- سیدجعفر فرزند سیدحسین شهرت طباطبایی قمی (متواری است)

3- سیدخامنه ای (متواری است)

4- طلبه قمی (متواری است)

5- محمدمهدی فرزند رضا شهرت نعمتی (پیراهن فروش).»

وی در این نامه، از ساواک خواست در «تعقیب سایر متهمین که پرونده به نامشان مفتوح مانده است اقدامات قانونی معمول دارند.»(1)

در این زمان دستگاه امنیتی پیش از آن که خواستار دستگیری آقای خامنه ای باشد، درصدد جمع آوری اطلاعات درباره او بود، چرا که احتمالاً در تطبیق هویت او با «سیدخامنه ای» تردید داشت. حتی استعلام از ساواک بلوچستان و سیستان نیز غیر از ارسال اطلاعات شناسنامه ای و اشاره به هشت برگ پرونده ای که در دوازدهم بهمن 1343 همراه آقای خامنه ای به تهران فرستاده شده بود، به آگاهی ها نیفزود.(2) وی پس از دستگیری در زاهدان، روز یادشده با هواپیما به تهران منتقل و در قزل قلعه زندانی شده بود.

سیدجعفر قمی که با چهره و لباس مبدل فراری بود، با اسم مستعار علی حائری، گاه در تهران و گاه در مشهد، از چشم مأموران ساواک، پنهان بسر می برد.(3)

در مدرسه میرزاجعفر بود. یکی از متون درس دهی او کتاب اصول الاستنباط فی اصول الفقه اثر سیدعلی نقی حیدری از شاگردان آیت الله سیدابوالقاسم خویی بود. این کتاب در مشهد به جای معالم الاصول درس داده می شد. همچنین مکاسب، رسائل و بعدها کفایةالاصول را به طلاب علوم دینی درس می داد. برخی عادات تدریس را از پدر به یاد داشت و آن را نیک می پنداشت. هر روز از طلبه ها درس روز قبل را می پرسید؛ نه از همه. گاه تا هشتاد نفر پای درس او می نشستند و می نوشتند. هر روز از زبان دو یا سه طلبه درس گفته شده را مرور می کرد. تدریس او در مشهد از اواخر 1344ش تا سال 1356 که به ایرانشهر تبعید شد هرگز قطع نگردید؛ مگر تیغ زندانها که رشته تدریس را هر از گاه می برید.

درس مکاسب او، گاه تا 120 شاگرد را گرد خود می آورد؛ از حلقه های علمی معروف و بزرگ مشهد بود. «رسائل هم همین طور. من تا وقتی که رسائل می گفتم از 16-15 نفر و 20 نفر شروع شده بود که بعد [افزایش یافت]... کفایه مثلاً درس می گفتم برای 40-30 نفر.»(1)

دستش برسد، اینک بدهد؛ بخواهد شهریه یک ماه آینده را هم به آن بیفزاید تا همه را برای شنیدن صدای قلب دوم همسرش پیش خور کند. مقسم پاسخی داد که جنبه رسمی داشت تا عاطفی: شهریه این ماه هنوز به دستم نرسیده است. برای گرفتن شهریه ماه دیگر خودتان به آقای میلانی مراجعه کنید؛ اگر موافقت کرد، دستخط بدهد، شهریه آن ماه را هم خواهید گرفت. «من از این حرف ناراحت شدم و دیگر... به ایشان مراجعه نکردم... [با خود گفتم] نه به آقای میلانی چیزی می نویسم و نه شهریه را می خواهم.»

آقای خامنه ای [احتمالاً] سراغ دادرس زمینی خود را گرفت؛ مادر. «یا شاید از یکی از دوستان قرض گرفتم.» سیدمصطفی به دنیا آمد و صدایش گوش پدر و مادر را نواخت.

چند روز بعد، وقتی مقسم برای تقدیم شهریه به سراغ آقای خامنه ای آمد، نگرفت. اصرار کرد، نگرفت. این قهر مالی مدتی ادامه یافت.

منزل مراجعت نمود.» و یا در بیست وپنجم همین ماه ضمن اشاره به این که «ساعت 1040 سیدخامنه ای وارد و ساعت 1140 خارج گردید» آمده است که «ساعت 2100 روز جاری در مدرسه علمیه نواب یک برگ اعلامیه تحت عنوان سومین بهار و به امضاء حوزه علمیه قم به دیوار مشاهده و چند نفر طلبه مشغول مطالعه آن بودند. اعلامیه مزبور وسیله مأمورین از دیوار کنده شده ... است.» در گزارش روز نوزدهم اردیبهشت 44 نوشته شده که «غلامرضا رئیس زاده اهل اراک در حالی که یک کیف مشکی بزرگی به دست داشت به منزل میلانی وارد و ساعت 0855 از منزل خارج، پیاده به خیابان خسروی نو، کوچه نصرت الملک، منزل سیدخامنه ای رفت. پاسبان مأمور منزل میلانی به اطلاعات شهربانی تلفن نمود. پس از خروج از منزل مزبور جلو فلکه دقیقی [فلکه آب] که سیدخامنه ای نیز همراهش بود، وسیله مأمورین شهربانی جلب و با ماشین سواری به شهربانی اعزام شد.»

آقای خامنه ای زمانی ترجمه المستقبل لهذاالدین را تمام کرد که سیدقطب زندانی بود، اما افکارش از مرزهای مصر عبور کرده، به بسیاری از کشورهای اسلامی رسیده بود. کدام ویژگی های فکری سیدقطب موجب شد که یک روحانی 26 ساله در شمال شرق ایران، دست به ترجمه اندیشه های متفکری مصری بزند؟ اول این که سیدقطب از اسلامی دم می زد که سر و کارش با اجتماع و سیاست بود. او به حاکمیت سیاسی اسلام اعتقاد داشت و آینده را در قلمرو آن می دید. او جهان غرب، و قلب تپنده آن، آمریکا را دیده بود و با شناختی که از کشورهای اسلامی داشت، می دانست تیغه های آخته فرهنگ غرب، در حال فرود بر ریشه های اعتقادی مسلمانان است. سیدقطب، ستیز با غرب را یکی از زمینه های ایجاد حکومت اسلامی برمی شمرد. این جمله از اوست: «حیات غرب بدون شک هم لذیذتر است و هم راحت تر، ولی از نظر انسانیت بهتر، والاتر و گرامی تر نیست... در غرب هیچ قیدی نیست و این را آزادی می نامند... بله، آزادی است، اما نه آزادی روح، بلکه آزادی بدن؛ آزادی حیوانیت، نه آزادی انسانیت.»

سیدقطب همان اندازه به ستیز با غرب مؤمن بود که به مبارزه با کمونیسم اعتقاد داشت. او فهمیده بود که روی خوش جهان غرب به اسلام در حد مخالفتش با کمونیسم و جلوگیری از نفوذ آن در کشورهای مسلمان است. و نیز: «آنها اسلامی نمی خواهند که حکومت کند و اصولاً تحمل حکومت اسلامی را ندارند، چرا که وقتی اسلام حکومت

ص:224

یافت، امتی دیگر تربیت و ایجاد می کند و به ملت ها می آموزد که تهیه قدرت و قوه واجب است و طرد و نفی استعمار فرض است و کمونیست هم مانند استعمار آفتی است و هر دو دشمن هستند و تجاوزکار.» سیدقطب هشدارهای جدی نسبت به صهیونیسم داشت. هر کجا دعوتی علیه اخلاق انجام می گرفت، هر جا جنگی علیه صلح رخ می نمود، دست صهیونیسم را دخیل می دانست. و در نهایت جایی نوشت: «شکی نیست علی رغم این دشمنی ها و کارشکنی ها، آینده در قلمرو اسلام است و ما اینک جهادی طولانی، دشوار و پرخطر داریم. این جهاد برای نجات فطرت از لابه لای انبوه ابرهای تیره و پیروز ساختن آن بر تیرگی هاست. باید برای این جهاد مجهز شویم و قوای فراوان آماده سازیم. تجهیزات لازم برای این جهاد فقط یک چیز است: آشنایی کامل با حقایق اسلام و فراگرفتن دین در سطح عالی آن.»(1)

آقای خامنه ای پس از پایان ترجمه، مقدمه آن را در فروردین 1345 نوشت. وی در این مقدمه از ضرورت نمایاندن اسلام با شکل نو، آن هم در زمانی که اندیشه های جدید فریبنده در حال ربودن غرایز نوطلب هستند سخن گفت و نوشت که هر چند جای تردید نیست که اسلام بر اورنگ حکمرانی جهان خواهد نشست، اما این باور نباید منجر به سهل انگاری ما شود؛ جاری بودن مظاهر دین میان مسلمانان، دلیل کافی برای شناخت آن نیست؛ اکتفا به مقررات شخصی و بی خبر ماندن از برنامه اسلام برای همه شئون زندگی، همانا نشناختن این دین آسمانی است. در ادامه، موضوع استعمار و دست اندازی های غاصبانه کشورهای استعماری به ممالک شرقی را تبیین کرد. این قدرت ها با سرکوب نیروهای معنوی در کشورهای مسلمان که ممکن است بسان حربه ای علیه منافع آنان به کار آید، زمینه حضور خود را تضمین می کنند. او نوشت: «در کشورهای اسلامی شرق این نیروی معنوی چیزی جز اسلام نبود، زیرا اسلام با تعلیمات خاصی به مسلمانان تلقین می کند که از همه امت ها و جمعیت ها برتر و بالاترند؛ آنان را حزب خدا می نامد و حزب خدا را تنها حزب پیروزمند و رستگار معرفی می کند؛ و به آنان می آموزد که در برابر دشمنان خارجی شخصیت و استقلال خود را از دست ندهند و از اظهار ضعف و زبونی در برابر دشمنان بپرهیزند؛ و نوید می دهد که آخرین امت و در دست گیرنده سرنوشت جهان و جهانیان اند. و همچنین با احکام

ص:225

انقلابی و محرکی همچون وجوب امر به معروف و نهی از منکر و وجوب همبستگی و اتحاد، و ممنوعیت کمک به دشمنان دین و لزوم شدت و خشونت در برابر آنها، دشمنی بزرگ و آشتی ناپذیر برای استعمارگران بود و نقشه های آنها را نقش بر آب می ساخت. لذا طبیعی بود که درصدد برآیند این نیروی معنوی را از ملل شرقی سلب کنند و این سلاح بُرنده را از آنان بستانند.»

آقای خامنه ای در ادامه، دین فرمایشی و تشریفاتی را، دین مورد علاقه استعمارگران توصیف کرد؛ دینی میان تهی که ابزاری برای پیشبرد مقاصد آنان است. این توضیحات نشان می دهد که مترجم، اصول اندیشه سیدقطب را با آن چه که پس از آغاز نهضت آیت الله خمینی در تفکر یاران و طرفداران او به بار نشسته بود، همسو می دانست.

آقای خامنه ای در پایان مقدمه توضیحی کوتاه از شیوه ترجمه خود نیز ارائه کرد و ضمن تأکید بر حذف نشدن بخشی از کتاب، نوشت که برای ارائه یک متن روان از ترجمه کلمه به کلمه و گاه جمله به جمله، جهت گریز از اغلاق یا ادا نشدن روح سخن اجتناب کرده است.

المستقبل لهذاالدین یک مجال نظری برای تبیین اسلام سیاسی بود که آقای خامنه ای با نگارش پاورقی هایی در تطبیق آن با مسائل روز اجتماع، مصادیق نگرش سیاسی خود را بروز داد، و همین نیز موجب گرفتاری او شد.

خامنه ای، محسن محسنیان، حاج کاظم تدین، ابراهیم شایسته، حاج عبدالرضا غنیان، حاج علی طوسی، غلامرضا قدسی، احمد طوسی، حسن قاسمی، حاج محمدابراهیم یزدانیان، قاسم سروی ها، محمود اکبرزاده.

و نیز ماده دوم اساسنامه می گفت: موضوع شرکت، نشر کتب و مجلات مفید علمی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی، دینی و انجام کلیه امور مربوط به آن از قبیل دایر کردن چاپ خانه، ایجاد کتاب فروشی، برابر قانون تجارت باید عمل شود.

انتشارات سپیده به مرور اقدام به چاپ چند کتاب کرد. فایده و لزوم دین(1)، اثر محمدتقی شریعتی؛ کنگره اسلامی حج نوشته علی گلزاده غفوری؛ ولایت و زعامت اثر علامه طباطبایی؛ و چهارمین کتاب آینده در قلمرو اسلام بود.(2) غیر از کتاب اخیر، بقیه تجدید چاپ بودند. خبرچین های ساواک از تأسیس انتشارات سپیده باخبر بودند و می کوشیدند از نشست های هفتگی آن گزارش تهیه کنند. از آن جا که شرکت کننده ها در جلسه ها از حضور افراد نامحرم در بین خود جلوگیری می کردند، خبرهای تهیه شده از آن نشست ها، کم و غیرمستقیم بود. برای ساواک روشن بود که سیدعلی خامنه ای، محسن محسنیان، غلامرضا قدسی، کاظم تدین و محمود اکبرزاده از افراد شرکت کننده در جلسه های هفتگی هستند که درباره مسائل مختلف اجتماعی گفت وگو می کنند. گزارشگر ساواک متوجه شده بود که انتشارات سپیده «به وسیله آقایان پرویز خرسند دانشجوی سال اول رشته ادبیات فارسی دانشکده ادبیات مشهد و آقای ناصر بازرگان دانشجوی سال اول رشته تاریخ و جغرافیا و آقای سعید پایان دیپلمه بی کار با دانشجویان و دانش آموزان تماس برقرار می کنند و به عنوان چاپ و انتشار رساله های دانشجویان و یا خواستن کتاب های مورد نظر آنها از طهران و طرق دیگر دانشجویان و دانش آموزان را به سوی خود و مؤسسه جلب می کنند.»(3) غیر از این دریافته بودند که این گروه با مهندس سجادی [= انجمن حجتیه] دچار اختلاف است؛ چرا که سیدحسین سجادی و همفکرانش از تشویق جوانان به مبارزه با حکومت خودداری می کنند. چهارمین کتاب چاپ شده در انتشارات سپیده، آخرین آن هم بود؛ آینده در قلمرو

ص:227

اسلام در شمار کتاب های مضره شناخته شد و ضمن جمع آوری، دست اندرکاران آن نیز دستگیر شدند.

رئیس شعبه از آن اطلاعی نخواهد داشت. بند 1 ماده 37- دایره انتشارات جمعیت مواد نشریه علنی یا مخفی (فارسی – خارجی) جمعیت را تهیه می نماید. بند 2 ماده 37- دایره تبلیغات رادیویی، ناشر افکار جمعیت از راه فرستنده رادیو.»

این مواد در کنار سازمان بندی تشکیلات که از شورای عالی مؤسسان گرفته تا سازمان اطلاعات و ارتباطات، و از شعبه امور مالی گرفته تا دایره مستشاری و دادگاه را دربر می گرفت، ساواک را به این نتیجه رساند که همه چیز حکایت از یک جمعیت مخفی می کند.(1)

نظر ساواک آن بود که برای پی بردن به ماهیت حقیقی تشکیلات، از کسانی چون علی مشکینی، مهدی حائری تهرانی، علی قدوسی، محمدتقی مصباح یزدی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه ای، سیدمحمد خامنه ای و ابراهیم امینی تحقیق شود. آن چه نعمت الله نصیری، رئیس ساواک، در حاشیه این گزارش نوشت، احتمالاً همان دستوری بود که شاه به وی ابلاغ کرده بود؛ «ضمن مذاکره با دادستانی ارتش اگر قابل تعقیب می باشند و می توان محکومیتی طبق قانون برای آنها در نظر گرفت تحت تعقیب قرار گیرند. اگر مدارکی برای تعقیب آنها وجود ندارد، رئیس ساواک قم احضار و بررسی نمایند؛ یکی دو نفر آنها گرفته و تحت بازجویی قرار گرفته و ضمن تهدید از رفتن به قم منع شوند و بقیه باید از قم متفرق گردند.»(2)

ساواک دست به کار شد. بازجویان این سازمان تا توانستند آقای آذری قمی را تکاندند تا اطلاعاتی از تشکیلات یادشده روی صفحه بازجویی بریزد. از جمله پرسشها این بود: «مبنای آشنایی و روابط خود را با آقای علی خامنه ای مشروحاً مرقوم نمایید؟» شرح آقای آذری قمی چنین بود: «اصل آشنایی ما با آقای علی خامنه ای در حدود ده سال قبل که به مشهد مشرف شدم انجام شد. ایشان با آقای سیدجعفر [شبیری] زنجانی که در قم نزد من درس خوانده بود آشنا بودند و روی زمینه رفاقت و آشنایی ایشان ما هم آشنا شدیم. پس از چند روز که از مشهد برگشتم ایشان را ندیدم. تا چند سال قبل که ایشان برای ادامه تحصیل به قم مسافرت کرد. روی همان آشنایی سابق مشهد به

ص:229

دیدن ایشان رفتم و پس از آن روابط آشنایی ما بیشتر در دید و بازدید که احیاناً در حجره ایشان صورت می گرفت یا ایشان به مجلس روضه که شب های جمعه در منزل اینجانب تشکیل می شده و می شود، گاه گاهی شرکت می کرد.»(1)

اما پرسش اصلی درباره اساسنامه تشکیلات بود که توسط آقای خامنه ای به دست آقای آذری قمی رسیده بود: «اساسنامه را آقای علی خامنه ای به من دادند و هیچ اظهاری در مورد این که زاییده فکر چه کسانی است ننمودند. بنابراین من اطلاعی از به وجود آورنده اساسنامه ندارم و نمی دانم به چه افراد و جمعیتی ارتباط داشته است.»(2)

هر چند آقای آذری قمی از دادن پاسخ سرراست طفره رفت، اما ساواک ول کن نبود و به دنبال صاحب دست خطی می گشت که اساسنامه را نگاشته است. ناصر مقدم، رئیس اداره کل سوم، با ارسال تلگرامی به ساواک خراسان خواست «به نحو مقتضی و غیرمحسوس نمونه ای از خط سیدمحمد و سیدعلی خامنه، طلبه ساکن مشهد را با قلم اخذ و فوراً ارسال دارند.»(3) نامه محرمانه و خیلی فوری بود. ساواک خراسان یک روز بعد، شاید با ارسال برگه های بازجویی که در خرداد 1342 از آقای خامنه ای گرفته بود، به این درخواست پاسخ داد و نوشت که دست خط سیدمحمد خامنه ای نیز متعاقباً فرستاده می شود.(4)

دست خط اساسنامه با خط آقای خامنه ای یکی نبود. بخیر گذشت یا نه، زندگی مخفی سیدعلی خامنه ای شروع شده بود. او از سیر پی گیری های ساواک درباره اساسنامه بی خبر بود، اما از مشهد خبر داده بودند که کتاب آینده در قلمرو اسلام توقیف شده و دنبال او می گردند؛ کتابی که به قلم او ترجمه شده، با مقدمه و پاورقی هایی که بر آن نگاشته بود، حساسیت و عصبانیت حکومت را برانگیخته بود.

و باز به تهران بازگشتند. در یکی از میهمان پذیرهای تهران بود که خبر توقیف کتاب را در چاپ خانه خراسان و دستگیری مدیر انتشارات سپیده را دریافت کرد. موضوع را با همسر و مادرزنش در میان گذاشت. پیشنهاد داد به مشهد بازگردند، اوضاع را از نزدیک بسنجند، اگر مناسب بود، او هم به مشهد بازگردد. پذیرفتند. چند روز پس از بازگشت خانواده، یکی از دوستان به اقامتگاهش آمد. او پنجاه نسخه از کتاب آینده در قلمرو اسلام را به همراه داشت. یکصد نسخه از کتاب دور از دستان مأموران ساواک پنهان مانده بود. «از دیدن کتاب بسیار شادمان شدم، زیرا اولین اثری بود که از من به چاپ رسیده بود. چاپ آن هم بسیار دلپذیر و طرح روی جلد آن نیز بسیار جالب بود. چند نسخه از آن را به دوستان هدیه نمودم و بقیه را نزد یکی از خویشاوندان به ودیعت نهادم و گفتم که این کتاب از کتب ممنوعه و خطرآفرین است.»

چند روز بعد، یکی از دوستانش از او دعوت کرد در جایی که قرار است در آن مسجدی ساخته شود، نماز جماعت اقامه کند. ماه محرم نزدیک بود و بنیانگذاران مسجد تمایل داشتند به این مناسبت مراسم عزاداری آن سال را برگزار کنند. آن محل با ورقه های آهنی دیوارکشی شده، چادری هم بر سقف آن کشیده بودند. پذیرفت. چهارم اردیبهشت 1345/ اول محرم 1386 امامت جماعت را در آن مکان به عهده گرفت. بعد از نماز هم به منبر می رفت و سخنرانی می کرد. برای دهه های دوم و سوم محرم از خطیبان دیگری دعوت کرد. آن سال، ساکنین ضلع غربی دانشگاه تهران و اهالی خیابان نصرت شرقی، در مکانی شاهد آن مراسم بودند که بعدها نام مسجد امیرالمؤمنین به خود گرفت.

در تهران تحت تعقیب هستیم... نگو ایشان داشته با اتوبوس رد می شده، دیده که من دارم بی خیال می روم. فهمیده که من خبر ندارم که تحت تعقیب هستم. خودش را رسانیده به من که بگوید ما تحت تعقیب هستیم.»

آقای هاشمی راهی مکانی بود که آقایان ابراهیم امینی و علی قدوسی از دیگر اعضای آن تشکیلات با یکدیگر قرار ملاقات داشتند. آقای قدوسی را هر از گاه برای بازجویی می بردند و رها می کردند. قرار بود خبرهای بازجویی در این ملاقات گفته شود. شده بودند چهار نفر. «تهران به این بزرگی یک اتاق نبود که ما دور هم جمع بشویم و حرف هایمان را با هم بزنیم. قرار گذاشته بودند توی مطب دکتر واعظی، خیابان شهباز [17 شهریور فعلی] کوچه روحی... مطبش آنجا بود.»

دکتر واعظی از این قرار ملاقات خبر نداشت. نمی دانست چهار روحانی در اتاق انتظارش نشسته اند. «به عنوان مریض خواستیم با هم حرف بزنیم دیدیم نمی شود جلوی این مریضهایی که مرتب [می خواهند] بیایند و بروند [حرف زد.]»

نشد. احساس امنیت نکردند. «عزا گرفتیم که چه کار کنیم؟ کجا برویم؟»(1)

یادشان افتاد که خانه آقای محمدجواد باهنر در همان حدود است؛ کوچه شترداران. دو اتاق، در طبقه دوم خانه ای از آن یک روحانی، کرایه کرده بود. در زدند. خانه بود؛ و تنها. به او گفتند خانه را خالی کند؛ حرف مگو دارند. آقای باهنر یکی از اتاق ها را با سماور و قند و چای تحویل رفقایش داد و از پله ها پایین رفت و در را پشت سرش بست. «بنا کردیم به گپ زدن... آقای قدوسی نقل کرد که... لیست... یازده نفری دست اینهاست... می دانند که چه کسانی در این جریان بوده اند و دنبال این هستند و جداً هم می خواهند بگیرند.»

آقای قدوسی گفت که هنگام بازداشت، فهرست یازده نفره را که اسم سیدعلی خامنه ای در ابتدای آن نوشته شده بود به او نشان داده اند. «از این خبر به وحشت افتادم و... گفتم احتمال نمی دهید که ساواک عمداً آقای قدوسی را آزاد کرده تا او را زیرنظر بگیرد و

ص:232

ارتباطاتش را کشف کند؟ تصور نمی کنید ساواک هم اکنون در حال مراقبت ما باشد؟»(1)

آقای خامنه ای بود و 220 تومان سهم آقای هاشمی. «واقعاً مصیبتی بود... چشم که به هم می زدی ماه می گذشت و 200 تومان من باید می دادم. درآمدی نداشتیم. واقعاً سخت بود برایمان. آن وقت ها آقای هاشمی هم خیلی وضعش خوب نبود. او هم تقریباً مثل من بود. کمی بهتر از من بود. بارها اتفاق افتاده بود که من 10 تومان از آقای هاشمی قرض کرده بودم. و اتفاق می افتاد که او ده تومان از من قرض کرده بود. 10 تومان را آدم برای چی قرض می کند؟ پیداست که برای مخارج ناهار و شامش گیر است... منتها، خوب خوشبختانه پیش هم بودیم و این خودش کمکی بود.»(1)

ص:234

در پی بازجویی هایی که احمد طوسی در ساواک پس می دهد، وی را به دادسرای ارتش می سپارند تا به جرمش رسیدگی شود. همچنین در نامه ای که سرتیپ بهرامی، رئیس ساواک خراسان، به لشکر 6 خراسان می نویسد، ضمن معرفی کتاب آینده در قلمرو اسلام «که مضره تشخیص داده شده» یادآور می شود که این کتاب اثر «سیدقطب و ترجمه سیدعلی خامنه ای که از روحانیون افراطی مخالف دولت می باشد بوده و مترجم در پاورقی ها سعی نموده به کنایه مطالبی اهانت آمیز نسبت به مقام شامخ سلطنت و طرفداری از مخالفین حکومت بیان دارد که با مطالعه دقیق و موشکافی مطالب آن به خوبی این مطلب آشکار می گردد.» در ادامه این نامه خبر داده می شود که مدیرعامل شرکت انتشاراتی سپیده، محسن محسنیان، و سیدعلی خامنه ای احضار شده اند.(1)

خبر دستگیری و تعقیب ها به ساواک تهران نیز ارسال می شود و متعاقباً سپهبد نصیری، رئیس ساواک کشور، با ارسال نامه ای به وزارت فرهنگ و هنر، کتاب آینده در قلمرو اسلام را حاوی «مطالب خلاف مصلحت» معرفی کرده، می خواهد «چنانچه کتاب مورد بحث بدون اخذ مجوز قانونی طبع و نشر گردیده، نسبت به جلوگیری از توزیع آن به هر نحوی که آن وزارت خانه مقتضی بدانند اقدام و از نتیجه این سازمان را مستحضر فرمایند.»(2)

دستور جمع آوری کتاب در مشهد داده شده بود. شهربانی خراسان از اداره اطلاعات این نیرو نامه ای دریافت کرده بود که کتاب یادشده «حاوی مطالب برخلاف مصلحت» معرفی گردیده بود. شهربانی مشهد موظف شده بود تمام کتاب خانه های شهر، کیوسک های روزنامه فروشی، کتاب فروشان دوره گرد و بساط روزنامه فروشی ها را بگردد و هر نسخه ای از آینده در قلمرو اسلام دید جمع آوری کند.(3)

از جمله نکات کتاب که برای ساواک گران آمد، مطالب صفحه 164 بود: «فی المثل اگر دیدیم دستگاه های استعماری و استبدادی با برخی از شعائر به اصطلاح دینی نه تنها مخالفتی ابراز نمی دارند بلکه تا آنجا که موجب جلب وجهة ملی و مقدور آنان است به آن هم کمک می کنند و مثلاً حتی اسب هم برای تعزیه خوانی ها و شمشیر هم برای

ص:236

قمه زنی ها می فرستند و یا در مراسم جشن ها و سوگواری های مذهبی با ملت در سرخ و سیاه پوشیدنی ها همکاری می کنند و در محافل سوگ و شادی شرکت می جویند یا خود مجالسی از این قبیل برپا می سازند، باید کشف کنیم که این ظواهر و تشریفات یا اساساً از مذهب نیست و یا اگر هست به قدری از واقع و حقیقت دور مانده و منحرف گشته است که نه تنها با نقشه های ضددینی این عناصر مخالف مذهب مخالفتی ندارد بلکه حتی مددکار و زمینه ساز نقشه ها است. و به عکس اگر مشاهده کردیم که همین دستگاه ها با آن تظاهرات مزورانه و ریاکارانه و با ادعای خنده آور حمایت از دین هر جا با تعلیماتی عمیق و آموزنده مواجه می شوند، هر جا جلوه ای از تحرک و خروش مذهبی احساس می کنند، با زبان و قلم، با اسلحه سرد و گرم و خلاصه با هر وسیله مقدور به مخالفت برمی خیزند، زندان ها را پر می کنند، مردان را از وطن آواره می سازند [و... باید بدانیم که دین به حقیقت خود نزدیک شده است.]»(1)

در سال 1345 آینده در قلمرو اسلام تنها کتاب مذهبی توقیف شده نبود. کتاب هایی چون پیمان جوانمردان نوشته غلامرضا سعیدی، فلسفه روزه اثر میرسیداحمد روضاتی، زن و آزادی تألیف سیدرضا صدر، اندلس سرزمین خاطره ها نوشته سیدعلی محقق، کارنامه سیاه استعمار ترجمه اکبر هاشمی رفسنجانی، کتاب های کودک نیل، آینده اسلام، دنیا در خطر سقوط و شیعه و زمامداران خودسر نگاشته ها و ترجمه های مصطفی زمانی از کتاب هایی بودند که از نظر حکومت مضر به حال مردم تلقی می شدند و نباید در دسترس قرار می گرفتند.

جست وجوها برای یافتن آقای خامنه ای شروع شده بود. ساواک ابتدا گمان کرد وی در مشهد است اما تظاهر می کند که به تهران فرار کرده، خود را از انظار پنهان نموده است. سعید پایان، فروشنده انتشارات سپیده، به شنیده یا به غلط، به ساواک گفته بود که آقای خامنه ای در منزل خود است، روزها بیرون نمی آید و مشغول ترجمه کتابی از «دکتر احمد شلتوت، رئیس دانشگاه مصر» [= شیخ محمود شلتوت رئیس دانشگاه الازهر] است. همچنین به اطلاع ساواک خراسان رسید که نسخه هایی از این کتاب برای سیدمحمد خامنه ای به قم فرستاده شده تا وی کتاب را در آن شهر منتشر کند و «متهمین در مشهد

ص:237

بتوانند به استناد آن که اگر [کتاب] مضره بود چرا در سایر نقاط چاپ و توزیع شده است، خود را تبرئه نمایند.»(1)

دستگاه امنیتی برای این که شناسایی آقای خامنه ای را برای مأموران آسانتر کند، دو قطعه عکس او را به شهربانی فرستاد و تأکید کرد که پرونده او در دادگاه نظامی در جریان رسیدگی است و باید بازداشت و به ساواک تحویل گردد.(2) اما این عکس ها دردی از ناتوانی شهربانی در یافتن او درمان نکرد، چرا که شباهتی به آقای خامنه ای نداشت؛ بدون عمامه، با ته ریش و عینکی که شیشه های ضدآفتاب داشت.

مأموران شهربانی پس از تکاپوی فراوان به این نتیجه رسیدند که وی در مشهد دیده نشده است. یکی از گزارش ها می گفت که در روستای اخلمد است. با این حال متوجه شدند که زن و فرزند او در خانه شیخ علی تهرانی، شوهرخواهرش، واقع در خیابان خسروی نو، کوچه مستشاری ساکن هستند «و مخارج آنها را پدر سیدعلی تأمین می نماید.»(3)، اما از خودش خبری نیست.

«تسلیم نامه مذکور به نامبرده بالا به مصلحت نمی باشد.»(1)

سیدمحمدجواد فضل الله، نامه را در پاسخ به نامه آقای خامنه ای فرستاده بود. نشانه ای که بگوید این نامه مطالب حساسی، یا نکات امنیتی دارد و نمی بایست به دست گیرنده آن برسد دیده نمی شود. سیدجواد از اقامتش در مشهد و مسافرتی که با دوست ایرانی اش به مازندران کرده بود به نیکی یاد می کند و خبر می دهد که به تازگی خداوند پسری به او هدیه کرده که نامش را عبدالهادی گذاشته است. در میانه این نامه تک صفحه ای، او به جلسه ای در نجف اشاره می کند که یکی از اعضای آن مصطفی خمینی است. «برادر... چه خوب بود در جلسه ای که دیشب در خانه ما برپا شد می بودی. آقامصطفی خمینی و آقاجواد گلپایگانی و سیدمصطفوی کاشانی و شیخ عمید بودند و این جلسه قشنگ تا نزدیک صبح ادامه داشت و یاد و خاطره شما و سفری که با هم به مازندران داشتیم زنده شد.» در پایان نیز به جلال آشتیانی، سیدمحمدعلی میلانی و دیگران سلام رسانده است. چه بسا وجود نام خمینی در این نامه، ساواک را وادار کرد که آن را در سانسور آن سازمان نگه دارد و به مقصد نرسد! ساواک موضوع را از نمایندگی خود در عراق پی گیری کرد و به جای ذکر نام اصلی سوژه (سیدمحمدجواد فضل الله)، خواستار تعیین موقعیت «محمدجواد فضل» شد. نماینده ساواک در عراق هم پاسخ داد که در خانه محمدجواد فضل جلسه ویژه ای برگزار نمی شود. این جلسه ها در خانه شیخ عمید زنجانی برپا می شود که فعلاً در ایران بسر می برد. البته سیدجواد دیگری هم هست که فرزند سیدمحمد گلپایگانی است و فعالیت های مشکوکی دارد. تحقیق ادامه خواهد داشت.(2) شاید دو سال بعد، در 1347ش، زمانی که آقای خامنه ای با خانواده اش سفری به تهران و قم کرد و سیدمحمدجواد فضل الله را که با پدر و برادرش به آن شهر زیارتی آمده بودند، دید، درباره این نامه هم گفت وگویی کرده باشند.

آموزه های اجتماعی اسلام بهره برده است. غیر از این او توانست مقدمات جراحی چشم پدر را در تهران فراهم کرده، دستگیر او باشد. پی گیری های ساواک خراسان از شهربانی این استان برای بازداشت او در نهایت منجر به ارائه این خبر شد که «با تحقیقات غیرمحسوس به عمل آمده، نامبرده فعلاً در مشهد نیست و از محل سکونت وی اطلاعی به دست نیامده؛ ضمناً پدرش آقای سیدجواد خامنه ای پیشنماز مسجد ترک ها در 4/8/45 جهت جراحی چشم به تهران رفته است.»(1) این سومین باری بود که آیت الله سیدجواد خامنه ای برای درمان چشم راهی تهران می شد. دوبار در اوایل سال 1343 همراه پسرش به تهران آمد که تشخیص چشم پزشک ها، پاسخ امیدوارکننده ای در پی نداشت، اما جراحی چشم ها در سفر سوم، بینایی او را تا حد زیادی بازگرداند.

سخنرانی های او در کرج اما، از اواخر آذرماه شروع شد. ظاهراً توسط آقای مدرسی، پیش نماز مسجد جامع کرج، و حمایت حاج زکی خانی و حاج حسین کشاورز که به تنقید از دستگاه حکومتی معروف بودند، آقای خامنه ای به کرج دعوت شد. سخنرانی های او از 23 آذر، اول ماه مبارک در مسجد جامع آغاز گردیده، تا اواسط دی ماه ادامه یافت. گویی این بار نیز همچون بیرجند و زاهدان برای سخنرانی های خود برنامه ریزی داشت؛ با نزدیک شدن به بیست ویکم ماه، شعله سخنانش را بالا بکشد و دستگاه حکومتی را به باد انتقاد بگیرد. در آستانه چنین روزهایی بود که وی به مناسبت نزدیک شدن 17 دی، سالروز کشف حجاب، علیه آن چه که آزادی زن نامیده می شد سخن گفت. این جا بود که مأموران شهربانی احساس کردند گفته های این سید به آن چه که نباید گفته شود، نزدیک می گردد. شهربانی کرج دست به کار شد و به بانیان مجلس و دعوت کنندگان او تذکر داد که سخنان «آقای سیدعلی خامنه ای که بایستی در مورد دین تبلیغ نماید با سخنرانی هایی که در مورد تنقید از آزادی زنان می گوید مغایر است. به وی تکلیف شود که جز در موارد دینی سخنرانی دیگری انجام ندهد.»

این تذکر حتماً به گوش آقای خامنه ای رسید و او نیز در منبرهای بعدی قطعاً به آن توجهی نکرد، چرا که روز 17 دی پیش از آن که پایش به مسجد جامع برسد، او را به شهربانی دلالت کردند «که هم تذکر به وی داده و هم تعهد از وی اخذ نماید. مشارالیه

ص:240

از دادن تعهد خودداری می نماید و شهربانی کرج نیز با اطلاع به این ساواک از رفتن به منبرش جلوگیری نموده، وی را به تهران رهسپار می نماید.»(1)

انتقاد از عاملان کشف حجاب، تنها حرف ناخوش آیند آقای خامنه ای برای دستگاه حکومتی نبود؛ او «یک مرتبه هم در لفافه آقای خمینی را دعا» کرده بود.

ساواک تهران که می دانست سیدعلی خامنه ای تحت تعقیب است، برای مطمئن شدن از هویت واقعی او از ساواک کرج خواست مشخصات کامل و محل سکونت او را اعلام کند. خدیوی، رئیس ساواک کرج، ضمن ارسال اطلاعات دقیق شناسنامه ای، محل اسکان او را تهران، خیابان نایب السلطنه، ذکر کرد.(2) آقای خامنه ای هر روز دو بار در کرج سخن می راند و شبها به تهران بازمی گشت. لابد این رفت و آمدهای مکرر، شناسایی محل سکونت او را در تهران آشکار کرده بود.

از دیگر فعالیت های وی در تهران شرکت در نشست های فکری هیأت های مؤتلفه بود. عناصر اصلی این جمعیت یا اعدام شده، یا در زندان بسر می بردند. با این حال اندک اعضاء بیرون از زندان با تشکیل جلساتی در حفظ ضربان آن می کوشیدند. «جلسات فکری آنان از سال 45 نوعی هسته تشکیلاتی بود. من خود در سال 45 در بعضی از این جلسات، مباحث فکری تدریس می کردم. افرادی از قبیل اسلامی، لاجوردی، خلیلی، توکلی و بسیاری دیگر که زندان های کوتاهی را هم تحمل کرده بودند، محور مبارزات در محیط عمومی تهران، به ویژه بازار محسوب می شدند.»(3)

متقاضی بعدی منابر آقای خامنه ای، «خامنه ای های مقیم تهران» بودند. این هیأت تحت عنوان «جلسه تعلیمات دینی» از او دعوت کرد روزهای جمعه دو ماه بهمن و اسفند، در خانه 9 تن از اعضای هیأت یاد شده سخنرانی کند. اطلاعیه ای نیز در قالب جدول زمانی و نشانی بانیان جلسه چاپ، و با این توضیح که «شروع جلسه از ساعت 4 الی 8 بعد از ظهر [خواهد بود] از فرمایشات دانشمند محترم جناب آقای سیدعلی آقا خامنه استفاده فرمایید» توزیع شد. از جزئیات بیشتر این نشست ها اطلاعی در دست نیست.

ص:241

قطب، برادر سیدقطب بود. در ابتدای برگردان آن بود که شنید که سیدصدرالدین بلاغی با نام برهان قرآن آن را چاپ و منتشر کرده است؛ بی آن که از نام نویسنده مصری، نشانی روی آن گذاشته باشد. اقدام دیگر او ترجمه ای از آثار جبران خلیل جبران بود که آن هم پیش از چاپ توسط مترجم دیگری منتشر شده بود؛ هر چند باید آن را تمرینی برای ترجمه متون معاصر عرب دانست.

آقای خامنه ای در آخرین روزهای اسفند 1345 تصمیم گرفت به مشهد بازگردد. «چون مدتی مانده بودیم تهران و کسی سراغ ما نیامده بود، من فکر کردم پرونده [کتاب آینده در قلمرو اسلام] منتفی شده، گفتم می رویم مشهد، زیارتی می کنیم. زن و بچه را برداشتیم. اثاث مان تهران ماند. رفتیم مشهد.»(1)

آقای خامنه ای و همسرش در این زمان دومین پسر را نیز در آغوش داشتند. مرتضی، دو ماهه بود.

بوده، و یا اساساً گزارشگر ساواک دچار خبط شده است. ماجرا هر چه بوده باشد، خبر از بازگشت کسی می داد که ساواک در تعقیب او بود.

در همین اوان آقای سیدحسن قمی به دنبال سخنرانی در مسجد گوهرشاد دستگیر و تبعید شد. وی روز نهم فروردین در اعتراض به آیین نامه جدید وزارت فرهنگ که تهدیدی علیه استقلال روحانیت تلقی می شد و لایحه حمایت از خانواده و نیز نیابت سلطنت فرح پهلوی سخن گفت.(1) روز دهم آقای قمی تحت مراقبت مأموران راهی زاهدان شد و از آن جا به خاش تبعید گردید.(2)

آقای خامنه ای ساعت 8 صبح روز یکشنبه سیزدهم فروردین خود را به خانه آیت الله میلانی رساند. روشن است که پیش از این با تعدادی از همفکران خود در یازیدن به واکنشی نسبت به تبعید آقای قمی مشورت کرده، به نتایجی رسیده بود. آن چه از زبان آقای خامنه ای از این جلسه بیان شده، کشیده شدن گفت وگوها به بگومگو بوده، اما از محتوای آن اطلاعی در دست نیست. مأموران گزارشگر ساواک اما، نوشته اند که او از آقای میلانی خواست برای ابراز نظر، صدور اطلاعیه و هر چیزی که نشان از محکومیت تبعید آقای قمی کند، اقدام نماید. از زبان او نوشته اند که آنچه آقای قمی گفته، امر به معروف و نهی از منکر بوده و این کار، مجازاتی برابر تبعید ندارد. گفت وگوها در این باره به درازا می کشد؛ حدود دو ساعت، شاید آیت الله میلانی مجاب شود و بپذیرد که اقدامی نماید، اما وی زیر بار نمی رود. حتی با پیشنهاد تعطیل نمازهای جماعت موافقت نمی کند. حرف آقای میلانی آن بود که «من با وسایلی که دارم در تهران خواسته ام که از مقامات بالا استخلاص ایشان را بخواهند و ایجاد تشنج و تظاهرات و اعلامیه هیچ مصلحت نیست... [تعطیلی نماز جماعات] هم درست نیست چون ممکن است بعد از تعطیل نماز ها عده ای از ائمه جماعت را نگذارند مسجد بیایند، آنها از من گله مند

ص:244

خواهند شد و علاوه، ایجاد عصبانیت برای دستگاه می کند؛ ممکن است برای آقای قمی بدتر شود و برای دیگران هم ایجاد مزاحمت شود.»(1)

در این جلسه آقای خامنه ای متوجه افراد غریبه ای شد که با دقت به حرفها گوش می دادند. چهره ها نشان می داد که مشکوک اند. «خیلی با ایشان بحث کردیم... جدل کردیم... یکی دو نفر آنجا بودند... دور و بر ما بودندکه ظاهراً قابل اطمینان نبودند. مثل این که گزارش می دهند.»

این ملاقات ساعت 8 بعد از ظهر نیز تکرار شد؛ با همان حرف ها و همان جواب ها. در این بین، فقط آقای مروارید نماز جماعت خود را در مدرسه میرزاجعفر تعطیل کرد.

گزارش سخنرانی کذایی و این ملاقات ها و خواست ها، به اتهامات آقای خامنه ای افزود؛ اما همچنان پرونده او به واسطه ترجمه کتاب المستقبل لهذاالدین در دادسرای ارتش باز بود.

دستور دستگیری آقای خامنه ای یک روز قبل (دوازدهم فروردین) صادر شده بود. سرتیپ بهرامی، رئیس ساواک خراسان، از شهربانی خواسته بود که او را فوراً بازداشت کرده، تحویل ساواک دهند.(2) «دستگاه ساواک، اسمش خیلی تیز بود [اما] واقعاً اطلاعاتی نداشتند... اشتباهات خود ما بود که ما را گیر می انداخت...»(3)

روز چهاردهم فروردین حاج شیخ مجتبی قزوینی دارفانی را وداع گفت. مصیبت فقدان این عالم بزرگوار برای آقای خامنه ای بسیار سنگین بود. «من نمی توانستم در گوشه خانه بمانم و در سوگ او حضور نیابم.» در مراسم تشییع و تدفین حاج شیخ مجتبی قزوینی حاضر بود. مراسم تا ظهر طول کشید. مردم متفرق شدند. همراه برادرش سیدهادی، به طرف خانه پدر حرکت کرد. حاج سیدجواد تنها بود. بانو خدیجه، مادرش، به سفر حج رفته بود. در میان راه مأموران ساواک دوره اش کردند و گفتند که باید با آنها برود. امتناع کرد. به ضرب حضور پلیس، او و سیدهادی را داخل خودرو انداختند. در مقر ساواک، برادرش را رها کردند.

ساعت 13:20 مأموران ساواک در حال بازرسی بدنی او بودند. آن چه از جیب هایش

ص:245

بیرون آوردند، تعدادی کارت ویزیت، کتاب نهج البصیره،(1) یک برگ که اشعاری روی آن نوشته شده بود، بریده ای از روزنامه اطلاعات ششم فروردین 46، برگ معافیت سربازی و تقویمی که دفترچه تلفن آن پر از شماره های این و آن بود. صورت جلسه کردند. از این بین آن چه برای ساواک اهمیت داشت، شماره های تلفن و در واقع مرتبطین آقای خامنه ای بود. نسخه ای از آن تهیه کردند. در صفحه آخر، این دوبیتی از غلامرضا قدسی را نوشته بود: راز سربسته گیتی زمن دلشده پرس/ این گهر را صدف سینه آدم دارد/ می آسودگی از ساغر بی دردان جوی/ دل بیدار نشاط و تپش از غم دارد.

در صفحه اول نیز شعری گیلکی از میرزاحسین خان کسمایی(2) یادداشت کرده بود:

بیا بیشیم دریاکنار، موجَنَه ور، فُرْشَنَه سر

گاه گاهی دنی اَ موجَنه احرام به دوش

اَ پِله دریا درون، نِشنوی یک حرف جفنگ

اَ ویه کز جنس بشر پیدا نبه ماده و نر

بعد یک لحظه نه از موج و نه احرام خبر

غیر یرلیق طبیعت

نِه دینی به اَ م وَر

بازجو، وقتی که طرف مقابل حرفی موافق خواست او نمی زند.

س: هویت کامل خود را بیان نمایید.

ج: سیدعلی، فرزند حاج سیدجواد، شهرت خامنه ای، متولد 1318، شناسنامه شماره 217، صادره از مشهد، دارای زن و یک فرزند، دارای مذهب جعفری، تابع دولت شاهنشاهی ایران، باسواد، ساکن مشهد، خیابان خسروی نو، کوچه ارک، منزل آیت الله حاج سیدجواد خامنه ای پدرم، شغل مدرس.

س: متعهد به راست گویی می شوید؟

ج: بله.

س: تا به حال از طرف مقامات قضائی و انتظامی بازداشت شده اید؟ علت و تاریخ و مدت زندانی.

ج: بله. در سال 1342 در بیرجند به علت سخنرانی مذهبی در منبر بازداشت و پس از یک هفته زندانی در مشهد مرخص شدم و در سال 1342 ماه مبارک رمضان به همین علت در زاهدان بازداشت و پس از 45 روز مرخص شدم.

س: در بیرجند و زاهدان روی منبر، سخنرانی در چه مورد نموده اید که بازداشت شده اید؟

ج: در مورد مسائل اجتماعی مذهبی.

س: هرکس درباره مسائل اجتماعی مذهبی که خلاف مصالح کشور نباشد سخنرانی نماید که جرم نیست؛ و او را بازداشت نمی کنند. مسلماً علیه مصالح کشور سخنرانی نموده اید که بازداشت شده اید.

ج: جرم نبودن سخنرانی مذهبی را بنده هم معتقدم ولی متأسفانه بازداشت اینجانب واقعیتی است.

س: من به شما قول می دهم که هر کس از علما و روحانیون و وعاظ درباره مسائل مذهبی و امور دینی و هدایت و تبلیغ مردم درباره دین و مذهب سخنرانی نماید آزاد است و می تواند تمام اوقات خود را صرف این مسائل نماید و هیچ کس هم مانع نخواهد شد. آن چه مسلم است و پرونده شما حاکی است شما در بیرجند و زاهدان روی منبر سخنانی بر علیه مصالح کشور ایراد نموده که ابداً به امور مذهب و دینی ربطی نداشته است.

ص:247

ج: روی نقاط موردنظرتان انگشت بگذارید.

س: در بیرجند در سال 1342 و در زاهدان در سال 1342 (رمضان) روی منبر چه گفته اید؟ شرح دهید.

ج: فعلاً چیزی به خاطر ندارم.

س: غیرممکن است به خاطر نداشته باشید. پس معلوم می شود سفسطه می نمایید و از گفتن حقیقت خودداری. سخنان شما در پرونده ضبط است و همان طور که گفتم علیه مصالح کشور بوده است که از طرف مقامات انتظامی مبادرت به بازداشت شما شده است.

ج: آن چه به نظر شما غیرممکن می آید متأسفانه واقع شده است. همان طور که عرض کردم روی نقاط موردنظر انگشت بگذارید.

س: شما یک فرد مدرس و واعظ هستید که روی منبر برای مردم وعظ و خطابه ایراد می کنید. اگر خود را ملزم به راست گویی می دانید مسلماً آن چه روی منبر و روی هم رفته نحوه سخنرانی خود را به خاطر دارید که در چه موردی در هر منبری سخنرانی نموده اید، مگر این که خدای نکرده به مرض نسیان دچار شده باشید و اِلا آن چه در منبر بیرجند و زاهدان بیان کرده اید خلاف مصالح کشور بوده و منجر به دستگیری شما شده است، بیان خواهید داشت.

ج: اتفاقاً مدتی است که تا حدودی به مرض نسیان دچار شده ام و لذا از یادآوری مطالب منبر معذورم، ولی نحوه منبر مطلب دیگری است و بدیهی [است] که نحوه منبر خود را نمی توانم فراموش کنم.

س: پس مسلم بدانید که شما در منابر بیرجند و زاهدان علیه مصالح کشور سخنرانی نموده اید که بازداشت شده اید و همان طوری که قبلاً گفته شد کسی را به اتهام سخنرانی مذهبی دستگیر نمی نمایند. به هر حال با این که در گذشته شما بر علیه مصالح کشور اقدام نموده و تبلیغات مضره نموده اید با مساعدت ساواک و مأمورین دولتی از زندان مرخص و آزاد گردیده اید، ولی متأسفانه دست از اقدامات خلاف مقررات برنداشته و همواره مبادرت به فعالیت های مضره و علیه مصالح کشور نموده و می نمایید.

ج: هرگز نمی توانم بدون دلیل بپذیرم که علیه مصالح کشور سخنی گفته ام و مسلم بودن آن را هم قبول ندارم. پس از آزادی از زندان هم هیچ کاری که بر علیه

ص:248

مصالح کشور باشد انجام نداده ام.

س: چه دلیلی صریح تر از سخنان خلاف شما است که در روی منبر در بیرجند و زاهدان ایراد نموده اید، می باشد. ضمناً شما با افراد وابسته به جبهه ملی و نهضت آزادی همکاری داشته و علیه مصالح عالیه کشور اقدام می نمایید.

ج: سخنان بیرجند و زاهدان را که به قول شما خلاف است معین کنید. همکاری با افراد فوق را هم شدیداً منکرم.

س: در روضه خوانی منزل راغبی در بیرجند روی منبر اظهار داشته اید: در قم عمامه ها را سوخته اند، بچه ها را کشته اند و ریش سفیدها را چوب باتن می زنند. چشم خود را باز کنید و مغزها را به کار اندازید. علت فقر و بی چارگی مردم این است که شما مردم حتی رادیو، جراید و مطبوعات و همه در اختیار یک عده ای است که حقوق مردم را خورده و آنان را به سواری و باربری عادت داده اند. کسی جرأت ندارد که حقایق را بگوید و شماها می ترسید ولی من نمی ترسم و حقایق را می گویم و من از بیشتر آرزوهای خود گذشته ام. آیا چه حقی از شما خورده اند؟ با این سخنان مردم را علیه دولت تحریک و تهییج نموده اید. حالا قبول دارید که سزاوار بازداشت شدن بوده و سخنرانی شما علیه مصالح کشور بوده است یا خیر؟

ج: مسئله سوزاندن عمامه ها و... ارتباطی به مطالب بعدی ندارد و در دو قسمت گفته شده است. منظور از ذکر آن این است که مردم بیشتر به رنج هایی که روحانیت در راه تحصیل علم تحمل می کند آشنا شده و به بی نظری و خلوص آنان واقف گردند و سخنان مذهبی آنان را از روی دل بپذیرند. و این که گفته ام که من از همه آرزوهای خود گذشته ام نیز به همین منظور بوده است. و اما مسئله رادیو و جراید... آیا انکار می کنید که گردانندگان رادیو و مطبوعات به جای تبلیغ مسائل مذهبی و مسائلی که موجب سعادت دنیا و آخرت مردم است چشم و گوش مردم را به رمان های عشقی، اخبار جنایی، موسیقی و... پر می کنند و آنان را از درک حقایق بازمی دارند؟ به نظر من هر مسلمان وطن پرستی از این موضوع رنج می برد.

س: شما یک واعظ و مدرس روحانی هستید. به شما چه ربطی دارد؟ اشخاص و افراد خیلی بالاتر و بصیرتر از شما که مسلماً مصالح کشور را در نظر می گیرند مترصد هستند. وظیفه شما تبلیغ امور مذهبی و هدایت مردم است و به شما هیچگونه ارتباطی

ص:249

مسائل سیاسی کشور ندارد.

ج: فکر نمی کنم همه مقامات دولتی مثل شما فکر کنند. وظیفه ارشاد افکار در یک مملکت آزاد وظیفه همگان است.

س: مگر شما در امور سیاسی تخصص دارید؟ ابداً این طور نیست. هر کس وظیفه ای دارد. ابداً وظیفه شما نیست که در این گونه مسائل دخالت نمایید و در پوشش تبلیغ مذهبی مردم را تحریک نمایید.

ج: این مطالب هیچ ارتباط به سیاست ندارد. مسئله تحریک در پوشش تبلیغ هم ادعای شماست و هیچ دلیلی ندارید.

س: عجب! شما در روی منبر خطاب به مردم گفته اید: در قم ریش سفیدها را چوب باتن زده اند. کسی حقایق را نمی تواند بگوید. جراید، مطبوعات، رادیو و غیره در دست یک عده از اشخاص است که حق مردم را می خورند. چشم و مغز خود را باز کنید. من از هیچ چیز نمی ترسم. آیا این مسائل مذهبی است؟ آیا این مطالب تحریک مردم نیست؟ به شما چه ربطی دارد این گونه مطالب؟ چه ارتباطی با مسائل مذهبی دارد؟ و اصولاً چه ربطی به یک معمم و مدرس دارد؟ شما در اموری تخصص دارید که از همان با اطلاع هستید. این سخنان شما که در روی منبر بیان نموده اید صددرصد علیه مصالح کشور بوده و مردم را نیز تحریک نموده است که عواقب بسیار وخیمی دارد.

ج: عرض شد که این دو قسمت به یکدیگر ارتباط ندارد و در دو مورد گفته شده است.

س: در دو مورد هم گفته شده باشد اصل قضیه این است که شما فعالیت مضره داشته و علیه مصالح کشور تبلیغ نموده اید و بی جهت دستگیر نشده اید، و مأمورین دولتی بدون جهت کسی را بازداشت نمی نمایند.

ج: ملاحظه می کنید که چون دلیلی پیدا نکردید به همان ادعای اول قناعت فرموده اید.

س: خیر چنین نیست. به شما گفته شد سخنرانی شما در روی منابر علیه مصالح کشور بوده، قبول نکردید و گفتید انگشت بگذارید. به شما گفته شد سخنرانی شما در بیرجند و زاهدان روی منبر برخلاف مقررات است و علیه مصالح کشور بوده است که مأمورین را مجبور به دستگیری شما نموده است اظهار داشتید خیر خلاف نبوده. به

ص:250

شما گفته شد آن چه روی منبر گفته اید بیان نمایید، خیال کردید سخنان شما از نظر دستگاه پوشیده است و فراموش شده، اظهار داشته اید به خاطر ندارم. به شما گفته شد غیرممکن است به خاطر نداشته باشید. اظهار داشتید متأسفانه حال که ممکن شده. سپس آن چه روی منبر تحریک مردم علیه دولت، اهانت به مأمورین و مقدسات کشور و مطالبی که صددرصد علیه مصالح کشور بوده و شما روی منبر گفته اید عیناً برای تان بازگو شد، سپس قبول کرده ولی اظهار می دارید سیاسی نیست. اگر سیاسی نیست و خلاف مصالح کشور نمی باشد چه ربطی [به] امور مذهبی دارد. این گونه مسائل از وظایف شما نیست.

ج: آن چه را که شما تحریک مردم علیه دولت و اهانت به مأمورین و مقدسات کشور خیال کرده اید، بنده برایتان توضیح دادم و عرض کردم که اساساً این عناوین با آن گفته ها منطبق نیست. شما باید ثابت کنید که حمله به برنامه های رادیو و جراید و غیره توهین به مأمورین و اهانت به مقدسات و... است.

س: ثابت کردن آن مسلم است. سخنانی که گفته اید تماماً علیه مصالح کشور بوده و به امور مذهبی که شما در ابتدا مدعی بودید بدون جهت و تقصیری بازداشت شده اید و علیه مصالح کشور اقدامی نکرده اید مربوط نیست، شما روی منبر جز سخنان تحریک آمیز و اهانت به مقدسات کشور چیز دیگری نگفته اید و اصلاً درباره مذهب و هدایت مردم چیزی نگفته اید و نظرتان از سخنرانی های مکرر ایجاد بلوا و آشوب و اغتشاش است و بس.

ج: باز هم ادعا شد و سخنان بنده خوشبختانه به صدق این ادعا هیچ گونه گواهی نمی دهد.

س: با آقای محسن محسنیان و احمد مجری سازان طوسی چه رابطه ای دارید؟

ج: روابط دوستی.

س: آیا با اقدامات آنها در مورد شرکت سپیده و غیره همکاری داشته اید؟

ج: بلی. در مورد شرکت سپیده همکاری داشته ام. منظورتان از «غیره» چیست؟

س: نامبرده از افراد فعال جبهه ملی است که به نفع جمعیت مزبور فعالیت دارد.

ج: ممکن است. بنده خبر ندارم.

س: در شرکت سپیده چه فعالیتی دارید و تا به حال چه اقدامی کرده اید؟ هدف

ص:251

شرکت سپیده چیست؟ از کی تأسیس شده است؟ مرامنامه اش چیست؟ در چه زمینه ای فعالیت دارد؟

ج: اساسنامه شرکت سپیده منتشر شده و در دسترس است. هدف شرکت را هم در همان جا ذکر کرده ایم. فعالیت بنده عبارت است از: 1. عضویت هیأت مدیره. 2. بررسی کتاب های قابل چاپ.

س: در تاریخ 13/1/46 به منزل آیت الله میلانی به چه منظوری رفته اید و چه مدت در آن جا توقف نموده و در چه موردی صحبت کرده اید؟

ج: دیدار بنده از آیت الله میلانی به منظور دیدن ایشان و خداحافظی بوده است. توضیح آن که بنده دو روز به عید به مشهد آمده و روز پانزدهم (امروز) هم قصد عزیمت به تهران داشته ام.

س: به چه منظوری قصد عزیمت به تهران را داشته اید؟ در تهران به چه شغلی اشتغال دارید؟ آدرس دقیق شما در تهران کجاست؟

ج: بنده یک سال است در تهران هستم. شغل بنده در تهران گاهی اداره جلسات مذهبی و گاهی چاپ کتاب های مربوط به شرکت سپیده است. آدرس دقیق بنده عبارت است از: تهران، خیابان نایب السلطنه، کوچه رزاقی.

س: شما متعهد به راست گویی شده اید و از طرفی فرد روحانی و مسلمان هستید و بر هر مسلمانی واجب است حقیقت گوی و درست کار باشد. از شما سئوال شد در چه موردی با آیت الله میلانی صحبت نموده اید؟ آن چه صحبت شده بیان کنید.

ج: جز راست نگفته ام و ان شاءالله بعد از این هم نخواهم گفت.

س: خیر؛ راست نگفته اید. شما پس از دستگیری آیت الله قمی به نفع نامبرده فعالیت نموده و مردم را تحریک نموده اید و منزل آیت الله میلانی رفته اید و از وی خواسته اید در این مورد اعلامیه بدهد و همچنین اصرار داشته اید که نماز را به واسطه قمی تعطیل نمایند. شما را چه اشخاصی تحریک کرده اند که به نفع آیت الله قمی فعالیت نمایید؟ ضمناً چرا مبادرت به دروغ گویی می نمایید؟ حقیقت گویی یکی از صفات پسندیده مختص ایرانی است و از طرفی دستور شرع مقدس اسلام است که فرد مسلمان بایستی راستگو باشد.

ج: مطالب فوق را جداً و شدیداً منکرم.

ص:252

س: اگر ثابت شد که شما به نفع آیت الله قمی فعالیت داشته اید چه می گویید؟

ج: چنین چیزی هرگز ثابت نخواهد شد، چون واقعیت ندارد.

س: حقیقت دارد و ثابت خواهد شد. جواب سئوال را بدهید. اگر ثابت شد چه می گویید؟

ج: عرض کردم واقعیت ندارد. بر فرض چنین چیزی به قول شما ثابت شود حاضرم اگر در قانون برای این عمل مجازاتی مقرر شده است آن مجازات را بپذیرم. اگر هم حاضر نباشم شما انجام خواهید داد!!!

س: اظهارات خود را به چه وسیله ای گواهی می نمایید؟

ج: امضا می کنم.

محمود غضنفری، از مقامات ساواک مشهد، خلاصه ای از بازجویی را به بهرامی، رئیس خود داد و نوشت که همه چیز را منکر است. بهرامی هم در ذیل گزارش نوشت که دو تن از فرزندان علمای اول مشهد شهادت داده اند که او از محرکان آقای قمی و سردسته طلبه هایی است که آقای میلانی را به تعطیلی نماز ترغیب کرده اند. بهرامی تأکید کرد که باید تحت تعقیب قرار گیرد. «کارهای او را بنویسید [برای دادگاه]، دیگر که فرار کرده و خود را مدتها مخفی و مأمورین را گمراه نموده. این شخص مُقْدِم بر علیه مملکت است.»

زندانی بود، فرستاده شد تا به رؤیت او رسیده، چنان چه اعتراضی دارد، بگوید. اعتراض داشت. او در پایین این حکم نوشت: «اینجانب در تاریخ 14/1/46 توسط ساواک بازداشت و به زندان لشکر تحویل شده ام. بنابراین صدور قرار از لحاظ تاریخ با واقعیت بازداشت اینجانب مطابقت ندارد. سیدعلی خامنه ای. 26/1/46»(1)

فردای آن، یعنی بیست وهفتم فروردین، که 14 روز از بازداشت او می گذشت، خطاب به رئیس ساواک خراسان نامه کوتاهی نوشت و به بلاتکلیفی خود و ممنوع الملاقات بودنش اعتراض کرد: «ریاست محترم سازمان اطلاعات و امنیت خراسان. محترماً معروض می دارد؛ پس از نخستین بازجویی از اینجانب که در تاریخ 15/1/46 انجام یافته، تاکنون اینجانب بدون هیچ علت موجه و روشنی بلاتکلیف در زندان لشکر بسر می برم و حتی از ملاقات با بستگان نزدیک نیز ممنوعم. بدین وسیله از آن مقام محترم متمنی است دستور فرمایید اولاً هر چه زودتر پرونده اینجانب طی مراتب قانونی تکمیل و به مراحل نهایی برسد و ثانیاً اجازه ملاقات به اینجانب داده شود. سیدعلی خامنه ای. 27/1/46.»

ساواک دو روز بعد پرونده ای پرداخت شده، از برگه های بازجویی گرفته تا اعلامیه ای که سال گذشته از کرمان برایش ارسال شده و در سانسور پست خانه به دست ساواک افتاده بود، به دادرسی ارتش فرستاد. تا توانست اتهامات او را برق انداخت. نامه ای آب و تاب دار هم روی آن گذاشت که ترجمه کتاب المستقبل لهذاالدین (آینده در قلمرو اسلام) در حاشیه قرار گرفت. این نامه نشان می دهد که ساواک مایل بود حکم دادرسی ارتش نه برای کتاب یاد شده که برای سخنرانی های بی مجازات مانده از نظر ساواک در بیرجند و زاهدان، و نیز حوادث اخیر مشهد، پس از تبعید آقای قمی، صادر شود. «نامبرده بالا که در تاریخ 14/1/46 به اتهام اقدام علیه مصالح کشور دستگیر گردیده و طبق گزارشات منابع موثق محرک اصلی آیت الله حاج سیدحسن قمی است حتی سیدصادق قمی فرزند آیت الله قمی هم وی را محرک اصلی قمی معرفی می کند. همچنین نامبرده به آیت الله میلانی و حاجی سیدمحمدعلی میلانی فرزند آیت الله مراجعه و از آنها خواسته است به علت تبعید قمی نماز را ترک نمایند و اقدامات حاد نمایند. در تاریخ 8/1/46 در مسجد گوهرشاد هم علیه مصالح کشور سخنرانی نموده و طلاب

ص:254

را تحریک و تهییج به اقدام علیه امنیت داخلی مملکت می نماید. ضمناً پس از تبعید قمی عده ای از طلاب را دور خود جمع و به ائمه جماعت مراجعه و مُصراً از آنها می خواهد که بر له قمی نماز جماعت را تعطیل و به نفع قمی اقدامات شدیدی بنمایند. در سال 1342 در بیرجند و زاهدان روی منبر علیه امنیت داخلی کشور سخنرانی و ضمن تحریک و تحریص مردم به مقدسات کشور اهانت می نماید که دستگیر و به طهران اعزام می گردد. مشارالیه به علت انتشار کتب مضره نیز تحت تعقیب این سازمان بود، که خود را مخفی و مأمورین را گمراه نموده است. اقدامات این فرد، مضر، و بر علیه مصالح کشور می باشد. بدین وسیله پرونده وی طبق صورت فهرست به پیوست تقدیم؛ مقرر فرمایند او را به اتهام مُقْدِم بر علیه مصالح کشور تحت تعقیب قانونی قرار داده، سرانجام رسیدگی پرونده اتهامی وی را به این سازمان اعلام نمایند.»(1)

آقای خامنه ای، بی تاب، در سلول انفرادی پاسدارخانه لشکر زندانی بود. حبس او این بار، با دو بازداشت گذشته تفاوت داشت. آن بیرون، همسر جوان و دل نگرانش که در سه سال گذشته طعم آرامش و آسایش را نچشیده و اکنون نخستین دستگیری شوی اش را تجربه می کرد؛ و نیز دو فرزندش که در آغوش مضطرب مادر بسر می بردند، چشم انتظارش بودند.

بازداشتگاه جدید، تر و تمیز و رنگ خورده بود. زندانیان به آن کاخ سفید یا هتل سفید می گفتند. بازداشتگاه تعدادی سلول انفرادی و چند سالن عمومی داشت و سهم آقای خامنه ای یکی از انفرادی ها بود. خیلی زود متوجه شد که همه زندانیان، نظامی هستند؛ غیر از او و قاسمی که یکی از کاسبان مشهد بود. قاسمی در بازگشت از عراق تعدادی اعلامیه آیت الله خمینی به همراه داشت که به همین جرم بازداشت و زندانی شده بود. قاسمی هم در سلول انفرادی زندانی بود. هفته ای بیش از نوشتن اولین نامه اش به رئیس ساواک خراسان نمی گذشت که نامه دوم را نگاشت و بار دیگر خواست که پرونده اش به جریان بیفتد و امکان ملاقات با خانواده اش فراهم گردد. «ریاست محترم سازمان اطلاعات و امنیت خراسان. محترماً معروض می دارد؛ از تاریخ 14/1/46 که این جانب بازداشت شده ام تاکنون (2/2/46) همچنان بلاتکلیف و بی خبر از جرم خویش در زندان لشکر بسر می برم و حتی در

ص:255

این مدت از حق ملاقات با اعضای خانواده ام ممنوع بوده و با وجود نگرانی از حال آنان به کلی بی اطلاعم. در تاریخ 27/1/46 نامه ای حضور سرکار ارسال کرده ام که تاکنون به درخواست های محتوی آن بذل توجهی نشده است. بدین وسیله جداً متمنی است اولاً دستور فرمایید مسئولین امر، پرونده اینجانب را در جریان انداخته و تصمیم نهایی را بگیرند؛ ثانیاً هر چه زودتر اجازه ملاقات با بستگان نزدیک را به اینجانب داده و بنده را از نگرانی خارج سازند. از توجه مبذول قبلاً متشکرم. با تقدیم احترام، سیدعلی خامنه ای. 2/2/46.»

سرتیپ بهرامی که درباره نامه اول نظری نداده بود، این بار در پایین نامه دوم نوشت: مگر پرونده را به دادگاه نفرستاده اید؟ این سئوال، تأثیری در رسیدگی به پرونده نداشت. دادرسی ارتش کار خودش را می کرد و ظاهراً بنا نبود با اجازه ملاقات زندانی و خانواده اش تسکینی برای او فراهم شود، چرا که حدود 10 ماه بود ساواک به دنبال آقای خامنه ای می گشت و حالا که پیدا شده بود، داشت خلاف پسند حکومت، عمل می کرد.

قرار بازداشت اول که مورد اعتراض آقای خامنه ای واقع شده بود، در سوم اردیبهشت بار دیگر به رؤیت زندانی رسید. این بار نوشت: اعتراضی نیست.(1) به نظر نمی رسد اعتراض او نسبت به تغییر تاریخ و محاسبه حبس از ابتدای دستگیری مورد توجه واقع شده باشد، چرا که سرهنگ حبیب اللهی، دادستان دادگاه عادی 201 ارتش دوم مقیم مشهد در نامه ای به بازپرس شعبه دوم نوشت که «دستور فرمایند به دژبان پادگان مشهد تفهیم شود به زندانی مذکور صراحتاً ابلاغ نماید نسبت به قرار صادره اعتراض دارد یا ندارد که بعداً با اشکال مواجه نشود.»(2) زمانی هم که حکم او را بریدند، ابتدای حبس را نه از روز چهاردهم فروردین، بلکه از 26 این ماه محاسبه کردند.

روز چهارم اردیبهشت فرمانده لشکر خراسان، سرلشکر فرخ نیا، پرونده ارسالی از ساواک را در اختیار دادستانی ارتش قرار داد تا رسیدگی کند.(3)

نشانی از تغییر دیده نمی شد. بی خبری از وابستگان و نرسیدن خبری از روند پرونده، آسودگی او را همچنان عقب می راند. نه به درخواست های او وقعی گذاشته بودند و نه کوشش های نزدیکانش برای ملاقات نتیجه داده بود. تصمیم گرفت نامه نگاری های خود را

ص:256

به رئیس ساواک ادامه دهد. سومین آن را هم نوشت: «تیمسار ریاست محترم ساواک خراسان. عطف به نامه های مورخ 27/1/46 و 2/2/46 معروض می دارد درخواست هایی که در دو نوبت طی نامه های فوق تکرار گردیده با کمال تأسف تاکنون به مرحله عمل درنیامده و اینک 25 روز است که این جانب بلاتکلیف و بدون ملاقات در زندان لشکر بسر می برم. عدم توجه به این درخواست های قانونی موجب کمال تعجب و تأسف است. از شخص جنابعالی انتظار می رود هر چه زودتر به خواست های اینجانب رسیدگی و دستور انجام آن را صادر فرمایند. با تقدیم احترام، سیدعلی خامنه ای. 9/2/46.»

«بنویسید زودتر به پرونده وی رسیدگی نمایند.» این بار نوشتند و سرتیپ بهرامی هم امضاء کرد و از بازپرس دادگاه ارتش خواست نتیجه اقدامات انجام شده را گزارش دهد.(1)

آقای خامنه ای فرصت ماه محرم را از دست نداده بود. قاسمی را به کمک طلبیده بود. زندانیان نظامی را به برپایی نماز جماعت تشویق کرده بود. پیش نماز آنها بود. هم نماز می خواند و هم سخنرانی می کرد. قاسمی هم پس از پایان نماز نوحه خوانی می کرد. روزهای محرم با این شکل سپری می شد که در یکی از شب ها افسر مسئول زندان وارد شد و دید که نظامیان، پشت سر روحانی زندان صف بسته اند. آنها به جای احترام نظامی، رو به قبله ایستاده بودند و سر به زیر داشتند. خشمگین شد و از آنجا رفت. «پس از پایان نماز یکی از مسئولین زندان نزد من آمد و گفت: تو حق نداری نماز جماعت بخوانی و با زندانیان صحبت کنی. این ممانعت به مصلحت من بود زیرا همدلی و همنوایی نظامیان را با من بیشتر کرد. من به آنها گفتم جلسه های خود را هر شب ادامه دهید و در هر جلسه چند صفحه از کتاب آنجا که حق پیروز است(2) [نوشته پرویز خرسند] تحلیلی از انقلاب امام حسین علیه السلام، بخوانید.»

در این مدت سرهنگ سعیدی، بازپرس شعبه یک، متوجه شد که غیر از پرونده ای که با اتهامات ساواک ساخته و پرداخته شده، پرونده دیگری هم به اسم سیدعلی خامنه ای به علت فراری بودن باز است. او مطمئن نبود موضوع این پرونده چیست. از

ص:257

این رو درخواست کرد آن را هم برایش بفرستند.(1)

معاون دادرسی لشکر نیز اعلام کرد که پرونده مستقلی برای سیدعلی خامنه ای باز نیست، اما سیدهادی خامنه ای و سیدحسن خامنه ای، برادرانش، هر دو سابقه دارند. پرونده سیدهادی به اتهام اقدام علیه مصالح کشور، در دادگاه تجدیدنظر در حال رسیدگی است و پرونده سیدحسن به اتهام تحریک مردم علیه نظم عمومی، به دادسرای مشهد ارسال شده است. ستوان یکم آذری فر، معاون دادرسی لشکر افزود که نام دیگر متهمین پرونده یادشده را اعلام کنند تا سوابق آن ارسال شود.(2) در نهایت 77 برگ پرونده احمد مجری سازان طوسی به علاوه یک جلد کتاب آینده در قلمرو اسلام را به بازپرسی فرستادند تا اتهام آقای خامنه ای در پرونده باز یاد شده روشن، و در کنار دیگر اتهامات ساواک رسیدگی گردد.

آقای خامنه ای تناوب هفتگی نامه نگاری خود را با رئیس ساواک خراسان حفظ کرد و روز شانزدهم اردیبهشت خطاب به او نوشت که پیرو سه نامه گذشته «معروض می دارد؛ در نامه های فوق تقاضا شده بود که به مجریان مربوطه دستور پی گیری و تکمیل پرونده و تعیین تکلیف نهایی این جانب و همچنین اجازه ملاقات داده شود. پس از سومین نامه (مورخ 9/2/46) به جای ترتیب اثر به این خواسته های قانونی، مأمورین حتی از قبول غذا و کتاب و سایر لوازم نیز خودداری می کنند. آیا درخواست های اینجانب غیرقانونی است؟ اگر چنین است لطفاً بنده را نیز در جریان بگذارید تا دیگر چنین تقاضایی نداشته باشم، و اگر این درخواست ها قانونی و عادلانه است، جای این سئوال هست که به چه دلیل به خواسته های قانونی یک زندانی توجه نمی شود. در انتظار پاسخ. سیدعلی خامنه ای 16/2/46.»

خامنه ای را با مراقبت کامل ظرف امروز به این بازپرسی هدایت نمایند.» و شد.

همان روز برگه های «اظهارات متهم» را در برابرش گذاشتند و این بار، چهارمین بازخواست، توسط اداره دادرسی ارتش آغاز شد. بازجویی سرهنگ نصرالله سعیدی در این جلسه روی کتاب آینده در قلمرو اسلام متمرکز بود. البته پرسش های اولیه به سخنرانی های او در بیرجند و زاهدان مربوط می شد.

س: متهم هستید به اقدام علیه مصالح داخلی کشور، تحریک و تحریص مردم، اهانت به رئیس مملکت. به اتهامات خود اعتراف دارید؟

ج: نخیر. اعتراف ندارم.

س: سئوالاتی که از شما خواهد شد جواب های آن را شخصاً خواهید نوشت؟

ج: بلی.

س: محتویات پرونده حاکی است که سال 1342 در بیرجند و زاهدان در منبر اظهاراتی نموده اید که مضر به مصالح داخلی کشور تشخیص داده شد و نسبت به رئیس مملکت اهانت نموده اید. همچنین در ترجمه کتابی به نام آینده در قلمرو اسلام که مطالبی مضر به مصالح عمومی کشور داشته، چاپ و منتشر نموده اید و در سخنی از مترجم اظهاراتی اهانت آمیز نسبت به رئیس مملکت نوشته اید. مطالبی در پاورقی کتاب مزبور نوشته اید که جزء ترجمه کتاب نبوده و تحریک آمیز و اهانت آمیز نسبت به رئیس مملکت می باشد. همچنین در تاریخ 8/1/46 در مسجد جامع گوهرشاد مطالب اهانت آمیزی نسبت به رئیس مملکت و تحریص مردم بیان نموده اید. چگونه اظهار می دارید اعتراف ندارم. دلیل شما چیست؟ لزوماً بیان نمایید.

ج: همیشه اثبات و استدلال به عهده مدعی است. اینجانب در مطالب منبر بیرجند و زاهدان و هم در کتاب مزبور که یقیناً در اختیار مقامات محترم قضائی هست مطالبی از آن گونه که مرقوم فرموده اید سراغ ندارم و صرفاً مطالبی مذهبی، در هر دو سه مورد عنوان و بیان شده است. و اما مسئله مسجد جامع گوهرشاد را اساساً متحیرم که منظور چیست؟ بنده در آن محل منبری نرفته ام.

س: شما تا به حال وسیله مأمورین انتظامی دستگیر و بازداشت شده اید یا خیر؟ اگر شده اید در کجا و چه تاریخی و به چه علت بوده است؟

ج: دو مرتبه. بار اول در زاهدان [= بیرجند] در تاریخ محرم سال 42 و بار دوم در

ص:259

زاهدان در ماه رمضان همان سال (تاریخ شمسی را به خاطر ندارم). علت هر دو مرتبه هم صرفاً سوءتفاهم بوده که پس از فحص و تحقیق مقامات مربوطه قرار منع تعقیب صادر گشت و اینجانب آزاد شدم.

س: چه سوءتفاهمی بوده است؟ اگر اظهاری برخلاف مصالح عمومی نشود مأمورین بی جهت مزاحم کسی نمی شوند. و موضوع سوءتفاهم نبوده است، بلکه اعتماد به تنبه کرده است، زیرا سابقه نشان نمی دهد که پرونده به مراجع قضائی احاله شده باشد.

ج: ناگزیر مجدداً عرض می کنم سوءتفاهم است و حاضرم با سئوال از جزئیات مطالب مورد ادعا توضیح کافی به عرض برسانم.

س: شما در شرکت سپیده چه سمتی دارید؟ و آیا کتابی که به شما ارائه می گردد ترجمه شما می باشد یا خیر؟

ج: اینجانب عضو هیأت مدیره و عضو هیأت داوران کتاب در شرکت مزبور می باشم و کتاب، ترجمه اینجانب است.

س: منظور از ترجمه و نشر کتاب آینده در قلمرو اسلام چه بوده است؟ و آرمی که روی جلد کتاب است به چه منظوری کشیده شده؟ معنی واقعی آن را توضیح دهید.

ج: ابتدا لازم است عرض شود که کتاب مزبور فقط ترجمه و چاپ شده ولی هرگز منتشر نشده است، و اما منظور از ترجمه آن کاملاً روشن است. ما امروز برای اثبات موجودیت مذهبی و ملی خود نیازمند بالا بردن سطح معلومات مذهبی مردم می باشیم. همه کتاب ها و سخنرانی های مذهبی به این منظور صورت می گیرد. منظور از ترجمه این کتاب هم همین بوده است. و اما روی جلد، انتخابی است که طراح برای آن کرده و تقریباً نام کتاب را مجسم می کند؛ یعنی می گوید که جهان در آینده، مکتب اسلام را خواهد پذیرفت و آینده در قلمرو اسلام خواهد بود.

س: کتاب مزبور تألیف چه کسی است و در کجا زندگی می کرده است؟ و سرکار چه اطلاعاتی از اوضاع و احوال مؤلف آن دارید؟

ج: کتاب مزبور تألیف سیدقطب، دانشمند مسلمان است که در مصر زندگی می کرده. اطلاعات اینجانب راجع به آن مرحوم این است که دانشمند اسلامی بزرگی بوده و دهها تألیف ارزشمند به جهان اسلام عرضه کرد و هم اکنون ترجمه چندین کتاب او

ص:260

در اختیار ایرانیان قرار دارد.

س: مؤلف کتاب در چه تاریخی فوت کرده است؟ و آیا نسخه عربی کتاب در اختیار شما می باشد یا خیر؟

ج: مؤلف در تابستان گذشته در مصر اعدام شد. نسخه عربی کتاب در اختیار اینجانب هست و در بیشتر کتاب فروشی های معتبر تهران و قم نیز یافت می شود.

س: مؤلف روحانی بوده است یا سیاسی؟ و اطلاعات شما در مورد این که اعدام شده است مبنی بر چه دلایلی است؟ در صورت امکان توضیح بیشتری در این خصوص مرقوم دارید.

ج: وی معناً یک روحانی بود. از فعالیت های سیاسی و سیاستمدار بودنش اطلاعی در دست ندارم. اطلاع بنده در مورد اعدام وی مستند به جراید کشور خودمان است که عکس و تفصیلات آن را در چند شماره منتشر کردند.

س: در چه جرایدی این موضوع درج شده بود؟ در صورت امکان شماره روزنامه را تعیین کنید.

ج: آن چه بنده در نظرم هست در روزنامه های اطلاعات و کیهان و هم در مجله مکتب اسلام، ولی شماره روزنامه ها را در نظر ندارم. اجمالاً می دانم در اواسط یا اواخر تابستان گذشته بود (تابستان 1345).

س: نسخه عربی کتاب را ممکن است ارائه نمایید؟

ج: فعلاً در اختیارم نیست. یعنی اساساً در مشهد نیست.

س: در مقدمه کتابی که به قلم شما ترجمه شده است مطالبی به اسم سخنی از مترجم به چشم می خورد. ممکن است تعیین نمایید منظور از نوشتن آن چه بوده است؟

ج: معمولاً برای آشنایی خواننده با مطالب کتاب مقدمه ای نوشته می شود و در آن پیرامون موضوعات کتاب یا موضوعاتی مناسب با موضوع کتاب مطالبی نوشته می شود. مقدمه بنده هم به همین مناسبت و به همین منظور است.

س: تعیین نمایید مطالبی که در سطر 9 صفحه 5 سخنی از مترجم نوشته اید که [= چه] ارتباطی با موضوع کتاب دارد؟ [... و این جاست که علت اصلی کارشکنی های خادمان استعمار به هر شکل و به هر لباس با گسترش تعلیمات صحیح دینی و آشنا ساختن توده با حقایق مکتوم اسلامی آشکار می گردید؛

ص:261

همچنان که فلسفه عدم ممانعت یا احیاناً پشتیبانی و همکاری آنان نسبت به برپا داشتن شعائر و تشریفات مذهبی روشن می شود...]

ج: مطالب مزبور که سرکار هم اکنون قرائت فرمودید در ضمن بیان مطالب مربوطه ای ذکر شده و مستقل نیست تا ارتباط آن به تنهایی با موضوع کتاب موردنظر باشد. با انضمام آن به مطالب قبل و بعدش کاملاً ارتباط آن را می توان به دست آورد.

س: مطالبی در صفحات کتاب زیر خط نوشته شده که می رساند جزء ترجمه کتاب نیست و به اصطلاح پاورقی می باشد. آیا نوشته شما است؟ و اگر هست به چه منظوری نوشته شده است؟

ج: مطالبی که اشاره فرموده اید نوشته اینجانب است (البته در مواردی که کلمه «مؤلف» در آخر آن نباشد) منظور از نوشتن آنها توضیح یا تکمیل متن کتاب است.

س: آن قسمت از نوشته های مزبور که در ذیل صفحه 5 و 6 کتاب نوشته شده است قرائت می شود به قلم شما نوشته شده است یا خیر؟ (قرائت گردید)(1)

ج: بلی، به قلم اینجانب است.

س: به نظر شما نشر این قبیل مطالب تحریص و تحریک علیه مصالح داخلی مملکت نیست؟

ج: کوچک ترین جنبه تحریکی در این دو پاورقی که قرائت فرمودید احساس نمی کنم.

س: شما در شرکت سپیده سهامدار هستید؟ حقوق بگیر هستید؟ کارمند هستید؟ به چه ترتیبی با شرکت مزبور همکاری می کنید؟

ج: سهامدار می باشم ولی حقوق بگیر نیستم. همکاری بنده به این صورت است که کتاب هایی برای چاپ و نشر به شرکت معرفی می کنم و ضمناً در جلسات هیأت مدیره هم که برای اخذ تصمیم در امور مالی و فعالیت های مطبوعاتی تشکیل

ص:262

می شود شرکت می نمایم.

س: ترجمه کتاب آینده در قلمرو اسلام در هیأت مدیره شرکت به تصویب رسیده است؟ در صورت مثبت، تاریخ جلسه و شماره صورت جلسه را تعیین کنید.

ج: اصل ترجمه محتاج تصویب هیأت مدیره نیست، ولی چاپ آن بدون تصویب آن هیأت صورت نمی گیرد. بله، به تصویب رسید، ولی تاریخ جلسه و شماره صورت جلسه را به خاطر ندارم.

ملاقات با من را نداشتند برگرداند.»(1)

بودید یا خیر؟

ج: بلی. رفت و آمد مختصری داشتم.

س: با آقای حاجی سیدمحمدعلی میلانی رابطه ای دارید؟ رفت وآمد می کنید؟ منظور ملاقات ایشان می باشد.

ج: ارتباط با ایشان نیز همین طور؛ به تبع آشنایی پدر ایشان است که از علمای بزرگ مشهدند؛ ارتباط مستقیم و مستقل خیر.

س: به قرار اطلاع موثق شما در تحریک آقای قمی و اقدامات نامبرده رُل مؤثری داشته اید. ممکن است توضیحاتی در این باره و رابطه ای که بین شما و ایشان بوده است مرقوم دارید؟

ج: از این موضوع به کلی بی اطلاعم و اساساً با ایشان ملاقاتی که در خور این گونه مطالب باشد نداشته ام.

س: شما به آقای آیت الله میلانی در مورد ترک نماز جماعت اظهاراتی کرده اید. ممکن است روشن نمایید منظور از پیشنهاد شما چه بوده است؟

ج: چنین پیشنهادی به ایشان نکرده ام.

س: محتویات پرونده حکایت دارد که شما در روز 8/1/46 سخنرانی در مسجد گوهرشاد ایراد نموده اید و عده ای از طلاب را دور خود جمع و به ائمه جماعت مراجعت و از آنها مصراً درخواست نموده اید که بر له آقای قمی، جماعت را ترک و تعطیل نمایند. در این خصوص چه می گویید؟

ج: کذب محض است. بنده هرگز در مسجد گوهرشاد سخنرانی نکرده و در این باره یا در هر مورد دیگری به ائمه جماعت مراجعه نکرده ام.

س: اعلامیه که به شما ارائه می گردد در کجا منتشر شده است و شما چه اطلاعی از انتشار آن دارید؟ آیا عکسی که روی آن چاپ شده است دیده و می شناسید یا خیر؟(1)

ج: عکس روی آن را می شناسم؛ آقای حجتی [کرمانی] از طلاب معروف و فاضل حوزه علمیه قم بوده، ولی از اعلامیه ذیل آن کوچکترین اطلاعی ندارم.

س: شما در مقدمه کتابی که به نام دنیای آینده در قلمرو اسلام ترجمه کرده اید

ص:265

مطالبی به اسم سخنی از مترجم نوشته اید. و همچنین مطالبی به نام پاورقی در ذیل صفحات کتاب نوشته که عموماً تحریک آمیز، اهانت آمیز می باشد. منظور از نوشتن مطالب که جزء ترجمه هم نبوده است چه می باشد؟ بیان نمایید.

ج: منظور از نوشتن مقدمه و پاورقی معمولاً توضیح بیشتر مطالب کتاب یا افزودن مطالب مناسب به آن است. منظور بنده هم از نوشتن مقدمه و پاورقی ها همین بوده است. ولی تحریک آمیز و توهین آمیز بودن آن را شدیداً منکرم تحریک چه کسی و توهین به چه فردی؟!

س: قسمتی از پاورقی صفحه 6 را قرائت می کنم. این مطالب تحریک آمیز و توهین آمیز می باشد. [در کنار سئوالات پیشین ذکر شده است.]

ج: آن چه را قرائت فرمودید واقعیت بسیار ساده ای است؛ واقعیتی که هر کسی در نظر بدوی به آن برخورد می کند. آیا برنامه رادیو و تلویزیون و سینما برنامه مذهبی و اسلامی است؟ و آیا برنامه های تعلیم و تربیت که در مدارس به مرحله اجرا گذارده می شود، کودکان و دانش آموزان را به درک حقایق مذهبی نزدیک می کند؟ و اصولاً آیا برنامه های مؤسسات عمومی از تعالیم اسلام سرچشمه می گیرد؟ ما این حقایق را که خود سرکار هم بی گمان به آنها واقفید به عنوان گزارشی از وضع جاری بیان کرده ایم. هرگز نخواسته ایم کسی را بر ضد وضعی تحریک کنیم و یا به دستگاهی توهین روا داریم. یقیناً اگر از مسئولان فرهنگ، اقتصاد و... هم بپرسید آیا طرح ها و برنامه های شما از روی دستورات اسلام و فی المثل با ملاحظه مسائل و مقررات توضیح المسائل و عروةالوثقی تنظیم شده، جواب مثبت نخواهند داد. تکرار می کنم کوچکترین جنبه توهین و تحریک در این نوشته و نوشته های مشابه آن منظور نبوده و وجود ندارد.

س: کتابی را که شما به نام نشریه اسلامی و مفید به دین مبین اسلام ترجمه کرده اید جنبه سیاسی آن که محققاً بیش از جنبه اسلامی است، چه نفعی به حال جامعه اسلامی دارد؟ نکات بسیار حساس و تحریک آمیزی دارد. مثلاً مطالب مندرج در صفحه 23 و 24 که عیناً قرائت می شود. در این خصوص نظر شما چیست؟ [حال اگر برنامه زندگی آنان برنامه خدایی باشد، یعنی از عقیده و طرز فکر آسمانی مایه گرفته باشد، این مردم پیرو دین خدا و خداپرست می باشند، ولی اگر این برنامه ساخته و پرداخته محیط یا امیال ملت یا مولود خواسته ارباب یا پادشاه و خلاصه زاییده طرز فکر یا فلسفه بشری

ص:266

باشد آن مردم در دین خدا نبوده و خداپرست نیستند. بهتر است آنان را محیط پرست و ملت پرست و ارباب پرست و شاه پرست نامید.]

ج: مطلبی که قرائت فرمودید و برای نمونه ای از جنبه سیاسی کتاب بیان فرمودید خوشبختانه صرفاً مذهبی است و نه سیاسی. آیا در محیط و اجتماع کسی هست که منکر معنای آن باشد؟ و آیا فکر می کنید مقامات عالی اجتماع، مردم را به غیر خداشناسی سوق می دهند؟ بنده درباره این مطلب و مطالبی نظیر آن (اگر در کتاب باشد) صرفاً اتکاء و امیدم به ذهن بی طرف و مستقیم مقامات قضائی است. چون در مقام ادعا، این که فلان مطلب توهین آمیز است و فلان تحریک آمیز خیلی حرف ها می توان گفت و ادعا کرد. ما خواسته ایم بگوییم مردم باید با پذیرفتن طرز فکر و برنامه الهی خود را خداپرست کنند؛ و همین.

س: مطلب مندرج در کتاب که برای شما قرائت شد و خیلی جملات دیگری که در صفحات 102(1) و 111(2) و 164(3) و 165(4) و 170(5) و 171(6) و 181(7) نوشته شده هرگز

ص:267

جنبه دینی آن به اندازه سیاسی آن نبوده و اثر سوء آن در خواننده به مراتب بیش از نتیجه مذهبی آن می باشد و قابل قبول نیست که نویسنده و مترجم کتاب نظر خاصی از نشر آن نداشته باشد. هدایت مردم به مبادین [= مبانی] اسلامی راه های بهتری هم دارد که داخل در سیاست و تنقید نگردند. و به همین دلایل و مدارک کتاب مزبور مضر به حال جامعه تشخیص داده شده است و معلوم نیست شما به چه منظوری اصرار دارید که لباس مذهبی به آن بپوشانید.

ج: به طوری که عرض شد مطالب را باید با دیدة بی طرف و منصفانه نگریست. آن چه در کتاب آمده عیناً همان است که در همه منابر و کتب و مجلات دینی نیز بیان می شود. جنبه سیاسی آن صرفاً انعکاسی از بدبینی و حساسیت و یا احیاناً جهات دیگری است که در ضابطین قضائی وجود داشته و موجب شده که این مطالب را که به هر حال مرتبط به تعالیم اسلامی است با دیده مطالب سیاسی بنگرند. اگر لازم باشد حاضرم آیاتی از قرآن بر طبق آن چه در کتاب آمده است ارائه دهم تا کاملاً مذهبی بودن آن روشن گردد.

س: متهم هستید به اقدام علیه مصالح عمومی کشور و ترجمه و نشر اوراق مضره. هرگونه اظهاری مبنی بر بی گناهی خود دارید به نام آخرین دفاع بیان نمایید.

ج: آخرین دفاع من این است که مقامات مسئول کوچکترین دلیلی بر مجرمیت من ندارند. کتابی که ترجمه کرده ام کتابی است مذهبی که برای ادای وظیفه روحانی و مذهبی رنج ترجمه و چاپ آن را بر خود هموار نمودم. اوراق مضره هم تاکنون منتشر نساخته ام و اساساً روح و اعصاب من با دخالت در کارهای ماجراجویانه ای از این قبیل موافق و مساعد نیست. به فرض کتاب این جانب مضر تشخیص داده شود (که بدون تردید تشخیصی است برخلاف واقع) آن را منتشر نکرده ام. چاپ شد ولی انتشار آن به مانع برخورد نمود و متوقف ماند و هنوز هم در توقیف است. مصالح کشور من، مصالح من و ملت من است. دلیل ندارد علیه آن اقدام کنم و از این جهت نزد خدا و وجدان خود سربلند و مفتخرم که در کارهای جزئی و کلی همیشه منافع و مصالح عموم را در نظر داشته ام. مطلبی که جداً برای من مایة تأسف است این است که

ص:268

دستگاه سازمان امنیت و به دنبال آن دستگاه های قضائی هرگز نخواسته اند بفهمند این کتاب بزرگترین حربه است بر ضد دشمنان شماره یک کشور و ملت ما. مطالبی که در فصل چهارم آن (از صفحه 98 تا 122) آمده است منطقی ترین و مستدل ترین و ضمناً ساده و همه کس فهم ترین مطالبی است که می تواند اساس و پایه کمونیسم را ویران سازد. فصل آخر آن حمله مستقیم و متقنی به سیاست ماجراجویانه و تجاوزکارانه مصر که تحت پوشش «ناسیونالیسم عرب» به افکار تحمیل می شود(1)... آیا این کتاب نمی تواند به عنوان یک ذخیره ملی و مذهبی مورد استفاده قرار گیرد؟ در هر صورت در آخرین جمله عرض می کنم به فرض که پاره ای مطالب کتاب مضر تشخیص داده شود یقیناً از روی بی نظری و به طور خالی الذهن نوشته شده و دلیل روشن اش هم این که بنده کتاب را مخفیانه به چاپ نرساندم. در چاپخانه رسمی و مهمترین و شلوغ ترین چاپخانه مشهد (چاپخانه خراسان) آن را چاپ کردم و هرگز به این جانب و همکاران مطبوعاتی اخطار نشد که مطالب آن تعدیل شود و یا اساساً کتاب به چاپ نرسد و چاپخانه هم بدون این که مراقبت و سانسور مقامات دولتی را شرط بداند، آن را برای چاپ پذیرفت. ما توفیقی الابالله و علیه اتوکل.

تمام ماه محرم و نیمی از صفر را در حبس بود. او حتماً برای دو ماه محرم و صفر فکر هایی کرده بود؛ قول هایی داده بود برای سخنرانی، اما دستگاه امنیتی و ارتش بدشان نمی آمد، آن بیرون، از تعداد روحانیان سیاسی در این دو ماه کم کنند: منبر کمتر، امنیت بیشتر. آقای خامنه ای یک هفته پس از نخستین ملاقات با خانواده، تقاضا کرد امکان تماس تلفنی او با بیرون فراهم شود. موضوع را توسط امربر به گوش افسر نگهبان رساند. سروان کامبوزیا طاهری، وقتی با این درخواست روبه رو شد پیغام داد که این جا زندان است نه تلفن خانه. روشن نیست چه کاری با بیرون داشت که این پاسخ را برنتابید. فوری نامه ای به افسر نگهبان نوشت: «پاسخ عجیب و قرون وسطایی آن افسر محترم بر بنده ثابت کرد که جنابعالی خود را مالک الرقاب زندانیان می دانید و نه نگهبان. این جانب لازم می دانم با کمال ادب معروض دارد که خیر! سرکار فقط نگهبان اید و هرگز یک نگهبان نمی تواند در حوزه نگهبانی از انجام خواسته قانونی و بر طبق مقررات جلوگیری کند. این نکته ای است که فراموشی موجب شد صبح به تیمسار معظم فرماندهی یادآوری نکنم. مجدداً تذکر می دهد که به تلفن احتیاج دارم و این حقی است که قانون برای زندانی مقرر ساخته که در صورت احتیاج بتواند با خارج تماس تلفنی داشته باشد. لطفاً موافقت یا مخالفت خود را در ذیل همین نامه مرقوم فرمایید. با احترام. سیدعلی خامنه ای.»

افسر نگهبان متن نامه را بی شباهت به دعوت به دوئل ندید و شاید برای نخستین بار احساس کرد که در حال تهدید شدن از طرف یک زندانی است؛ آن هم با این صدای بلند! بلافاصله نامه ای خطاب به ریاست رکن 2 لشکر خراسان نوشت و دست خط آقای خامنه ای را هم ضمیمه کرد. «نظر به این که نحوه رقم کاغذ برای این جانب اهانت آمیز بوده و تهدیدآمیز است، پیرو مکالمه تلفن با آن ریاست تقاضا دارد در این مورد رسیدگی شود.» نامه ها را به دادستانی ارتش فرستادند که در کنار دیگر برگ های پرونده او قرار گیرد.

همین نویسنده در حال محاکمه بود، برگردان این کتاب را در زندان آغاز کرد. گمان می کرد می تواند از تنهایی و خلوت زندان بهره گیرد و آن را به انجام برساند. اما پس از گذشت هفته ای یا دهه ای از کار بازماند. قلمش به فرمان نبود. یکنواختی ماندگاری در چاردیواری زندان، تکرار تنهایی و حوصله تنگ نگذاشت بیش از سه چهارم کتاب را ترجمه کند. سال 1349 که برگردان آن با کمک سیدهادی خامنه ای به پایان رسید در مقدمه کتاب از این روزها یاد کرد و در لفافه چنین نوشت:

در بهار سال 46 با استفاده از بی کاری دوران یک سفر چند ماهه، ترجمه این کتاب را شروع کردم؛ بدین امید که از خلوت این انزوای جانگزا، اصحاب را هدیتی برده باشم. ولیکن پس از هفته ای چند از آغاز این کار، به تجربه دانسته شد که کیمیای خلوت و تنهایی نیز آب حیوانی است که چون از سر گذشت خاصیت مطلوب خود را به ایجاد خفگی مبدل می سازد. یکنواختی ساعات و لحظات و روزها و هفته ها و ماه ها و تکراری شدن چشم اندازهایی که از چهار سو بیش از دو متر فاصله نمی داشتند حوصله و نشاط ادامه این کار را سلب کرد و بیش از سه چهارم کتاب آن هم بدون تجدیدنظر و مقابله ترجمه نشد و حتی پس از این که آن ماهها نیز مانند همه چیز پایان یافت و دوباره زندگی معمولی به جریان افتاد متن کتاب و ترجمه های من از زاویه فراموشی بیرون نیامد.(1)

غیر از ترجمه، نوشتن خاطراتش را نیز شروع کرد که به دلیل دلتنگی بار شده بر قلبش آن را نیز نیمه کاره رها نمود. جمله پایانی او این عبارت بود: «در این جا دست از نوشتن برمی دارم، زیرا هیچ فایده ای بر آن مترتب نیست.»

شرکت بود. او گفت که «غیر از آقای خامنه ای، آقای غلامرضا قدسی هم [عضو هیأت تحریریه بوده] ... و در چاپ کتاب آینده در قلمرو اسلام، آقای قدسی مسافرت بوده و دخالتی در این مورد بخصوص نداشته اند.»

سرهنگ سعیدی که تعداد برگه های پرونده آقای خامنه ای را به حدود 80 برگ رسانده بود، در 22 خرداد قرار مجرمیت او را نوشت. در این قرار، همه آن چه که سرتیپ بهرامی، رئیس ساواک، به عنوان اتهام ردیف کرده بود، دیده می شد؛ مضاف بر این که «اهانت به رئیس مملکت» نیز به عنوان چاشنی به آنها افزوده شده بود. حتی گفته محسنیان که کتاب آینده در قلمرو اسلام در غیاب غلامرضا قدسی برای چاپ به تأیید رسیده، در زمره اتهامات قید گردید، و از درج این که عکس محمدجواد حجتی کرمانی همراه اعلامیه ای به نشانی آقای خامنه ای فرستاده شده [و در غیاب او در سانسور پست خانه به دست ساواک افتاده.] مضایقه نگردید.(1) سرهنگ در پایان قرار مجرمیت هم تأکید کرد «اتهام منتسبه به متهم سیدعلی خامنه ای را وارد دانسته در مورد اقدام علیه مصالح داخلی کشور به موجب ماده 5 قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال مملکتی عقیده بر مجرمیت نامبرده دارم و در مورد تحریک و تحریض مردم به موجب ماده 79 قانون فوق الاشاره نظر به مجرمیت او دارم و در مورد اهانت به رئیس مملکت به موجب ماده 81 قانون مزبور به مجرمیت او عقیده مند هستم.»

از آن جا که در آخرین دفاع، آقای خامنه ای از پذیرش یا عدم پذیرش اتهام اهانت به شخص اول مملکت جمله ای ننوشته بود، صبح 30 خرداد او را از زندان به دادگاه نظامی آوردند تا در این مورد نیز دفاع کند و نوشت که «به عنوان آخرین دفاع عرض می کنم بنده چه در منبرها و جلسات تبلیغی و چه در طرز تفکر شخصی خود موجبی برای این اتهام نمی بینم و اصولاً با توهین به شخص اول سخت مخالف» هستم. در سخنرانی های او هم روشن بود که به جای هدف قرار دادن معلول در پی لق کردن پایه های علت است. در همین روز پرونده 81 برگی آقای خامنه ای به دادستان ارتش دوم مستقر در مشهد فرستاده شد.

از فردای آن، سرهنگ حبیب اللهی، دادستان، شروع به تنظیم کیفرخواست کرد.

ص:272

تهران و مشهد می دانستند؛ اما او همکاری در «نشر اوراق و اعلامیه های مضره» با سیدجعفر قمی را رد کرد. و درست هم می گفت. آقای خامنه ای در تهران با او همکاری نکرده بود. همه فعالیتهایش در چاپ و توزیع اعلامیه در قم بود. وقتی بازجو بار دیگر گفت که مطابق مدارک موجود، مشارکت شما در این کار روشن است، وی پاسخ داد که «اطلاعات جنابعالی در این زمینه ناقص است. بنده در تاریخ اقامت ایشان در تهران، حتی یک هفته هم در تهران نبوده و در قم سرگرم امور تحصیلی خویش بودم.» وقتی بازجو از آقای خامنه ای خواست که نام برادران خود را ببرد و بگوید که کجا هستند و چه کار می کنند، معلوم شد که همه آن مدارک و اطلاعاتی که به آن استناد می کرد، واهی بود؛ به ویژه آن که پرسید: «در فامیل شما شخصی به نام سعید خامنه ای و یا شخص دیگری به این نام» هست؟ پاسخ این بود که سعید داریم، اما نام خانوادگی اش خامنه ای نیست؛ در آمریکا زندگی می کند، برادرانش در ارتش هستند و یکی هم شغل آزاد دارد. آخرین سئوال بازجو این بود: «چنانچه سیدجعفر طباطبایی [قمی] اعتراف کند که شما در نشر اعلامیه با ایشان همکاری داشته اید چه جواب خواهید داد؟» آقای خامنه ای هم گفت: «خاصیت بارز این دوست من راست گویی است و محال است چنین دروغ بزرگی را به اینجانب نسبت دهد. در صورتی هم که ایشان دلشان بخواهد مطلب خلاف واقعی بفرمایند بنده با هیچ منطقی الزام ندارم خلاف واقع ایشان را صحه بگذارم.»

ساواک خراسان به اطلاع تهران رساند که در بازجویی به عمل آمده، سیدعلی خامنه ای همکاری با سیدجعفر قمی را انکار می کند.(1) یعنی دلیلی برای همکاری این دو به دست نیامد و معلوم نیست سیدخامنه ای/ سعید خامنه ای همان سیدعلی خامنه ای باشد.

پرونده سیدجعفر قمی و دیگر متهمان در لشکر یک گارد بررسی می شد و ساواک در حال تکمیل کردن اطلاعات درخواستی آن لشکر بود. می توان حدس زد اگر «همدستی چمدانی» این دو رفیق (سیدجعفر و سیدعلی) در توزیع اعلامیه های ضدحکومتی برای ساواک محرز می شد، برگه های پرونده زندان و محکومیت آقای خامنه ای به شکلی تصاعدی بالا می رفت و کیفرخواست او نه در مشهد، و به دست سرهنگ ها، بلکه در تهران و به دست تیمسارها باید نوشته می شد.

ص:274

سعید خامنه ای/ سید خامنه ای حداقل تا پایان سال 1346 یکی از موضوعات جدی ساواک بود؛ نامی که رد و نشانی از او وجود نداشت!

سرهنگ جبلی روشن، رئیس دادگاه از آقای خامنه ای پرسید: «آیا به بزه های منتسب به خود اعتراف دارید یا خیر؟» گفت که «قبول ندارم.» سرهنگ شروع کرد به خواندن مطالبی از کتاب آینده در قلمرو اسلام و از آنها به عنوان مصادیق اتهام (اقدام علیه مصالح داخلی کشور، تحریک و تحریض مردم و اهانت به رئیس مملکت) یاد کرد.

آقای خامنه ای به موارد یادشده پاسخ داد [تفصیل آن در لایحه دفاعیه می آید.] سپس سرهنگ شفیعی، وکیل، متنی را که در دو صفحه نگاشته بود در دفاع از موکل خود خواند. او به تک تک اوراقی که ساواک به عنوان موارد اتهام به دادگاه فرستاده بود اشاره کرد و آنها را مصداق بزه ندانست. سپس دادستان در اثبات کیفرخواست تنظیمی خود سخن گفت. سرهنگ حبیب اللهی گفت که کتابی از سیدقطب که دولت مصر نتوانسته او را تحمل کند و اعدامش کرده، توسط متهم ترجمه و با افزودن پاورقی هایی منتشر شده است. دادستان افزود که چه در ترجمه متن و چه در نگارش پاورقی ها نشانه هایی هست که مستقیم و غیرمستقیم حکایت از تحریک مردم و اهانت به شخص اول مملکت می کند. «متهم حاضر فردی نیست [که] تنها در لباس روحانیت در پی ارشاد صحیح خلق باشد؛ و در زیر ماسک روحانیت مبادرت به اعمالی می کند که مخالف شئون اسلام است؛ آن هم ضدیت و مخالفت و تحریک و ... توهین به سلطنت مشروطیت ایران و اهانت به شخص اول مملکت و تحریک مردم به شورش.» وی با اشاره به دستگیری ها و آزادی های آقای خامنه ای در سال 42 گفت که «حداقل ایشان بایستی متنبه می شد... ولی متأسفانه هر موقع که دولت دست به اصلاحات و اقداماتی می زده است، متهم حاضر، در منابر مخالفت خود را... در علن اظهار می داشته است و حتی به این گفته ها نیز اکتفا ننموده و با انتشار کتاب آینده در قلمرو اسلام مطالب توهین آمیزی» اشاعه داده است. دادستان، پاورقی ها را کتابی داخل کتاب دیگر توصیف کرد که حاوی «افکار انقلابی» است و خواستار مجازاتی مطابق اتهامات مطرح شده در کیفرخواست برای زندانی، سیدعلی خامنه ای شد.

وی در این نوشته هفت صفحه ای مأموران ساواک را تحقیر کرده، به نفهمی منتسب نموده بود، و کیفرخواست دادستان را ظالمانه دانسته بود. لایحه دفاعیه، بیش از همه به کتاب آینده در قلمرو اسلام پرداخته بود و ضمن دفاع از سیدقطب، کتاب را نه تنها مضر مصالح کشور ندانسته، بلکه آن را مفید جامعه توصیف کرده بود. ظاهر این لایحه هر چند دفاع از خود و رد اتهامات است، اما در درون آن می توان رگه های محاکمه زندانبان توسط یک زندانی روشنفکر را ملاحظه کرد. مبنای این لایحه جنگ اندیشه است که سرهنگ ها را باید طرف بازنده آن دانست. لحن وی در خواندن لایحه دفاعیه، شمرده، مسلط و محکم بود.

لایحه دفاعیه سیدعلی خامنه ای

25/4/46

بسم الله الرحمن الرحیم و به استعین

با استمداد از لطف عمیم پروردگار و به استظهار و اتکاء شرافت و استقلال و وجدان قضائی دادرسان محترم، مدافعات خود را به طور خلاصه و موجز در محضر منزه دادگاه معروض می دارد. به این امید که این گفته ها که به مقتضای ایمان و صداقت از دل برمی خیزد، بر دل نشیند و بتواند حقی را احقاق و ظلمی را مرتفع سازد و اگرنه اتمام حجتی برای دادگاه خداوندگار قهار باشد...

موضوعاتی که اتهامات منتسبه به اینجانب را تشکیل داده و از نظر آقای دادستان منطبق با مواد استنادی کیفرخواست می باشد عبارت است از: سخنرانی های مذهبی شهرستان های بیرجند و زاهدان در سال 1342، مطالب مضره کتاب آینده در قلمرو اسلام، سخنرانی مسجد گوهرشاد در 6 فروردین 1346 و بالاخره تحریک آیات الله میلانی و قمی. اینک مطالبی که پیرامون اتهامات فوق و دلائل موجود در کیفرخواست باید به عرض برسانم:

1- در مورد سخنرانی های مذهبی سال 42 چون سرکار وکیل مدافع محترم در جلسه گذشته آنچه را باید گفت بیان کرده اند بنده عرضی ندارم فقط یک نکته را برای مزید توضیح به عرض می رسانم و آن این است که رفع توقیف اینجانب پس از گرفتاری سال 42 برخلاف تصور سرکار دادستان به منظور ارفاق و گذشت نبوده بلکه به شهادت برگ 10 پرونده صرفاً به خاطر برائت و بی گناهی اینجانب

ص:277

بوده است. برگ های 10 تا 19 پرونده که مورد استناد آقای دادستان و از دلائل اتهام به شمار رفته هیچ یک کوچکترین دلالتی بر بزه اینجانب نداشته و حتی برخی از آنها مانند برگ 10 مزبور و برگ 18 گواه برائت و بی گناهی است. این تنها سابقه باصطلاح سوئی! است که سرکار دادستان محترم در جلسه قبل به استناد آن، اینجانب را غیرروحانی و سوءاستفاده چی از ماسک روحانیت خواندند و چون این سخن متکی به دلیل نبوده و فقط یک دشنام است و محضر دادگاه محل مبادله توهین و دشنام نیست بنده خود را بی نیاز از این می دانم که درصدد پاسخگویی برآمده و مثلاً برای اثبات شخصیت روحانی خود دلیل و شاهد ذکر کنم.

2- در مورد کتاب «آینده در قلمرو اسلام» ابتداءً لازم است در مقام دفاع از مؤلف دانشمند آن عرض کنم که سیدقطب برخلاف تصور سرکار دادستان محترم، یک فرد ماجراجو و ناراحت نبوده؛ یک موجود خطرناک و غیرقابل تحمل نبوده؛ بلکه اصولاً یک انسان عادی و معمولی نبود... او متفکری بزرگ و دانشمندی عالی مقام و نویسنده ای چیره دست و خلاصه پدیده ای در جهان اسلام بود... من نمی دانم سرکار دادستان که درباره آن فقید چنین قضاوتی فرمودند، تا چه اندازه با افکار و آثار وی آشنایند؟ آیا تألیفات گرانبهای او را که در حدود 20 عنوان کتاب است دیده اند؟ آیا تفسیر قرآن او را که در 30 جلد تدوین شده و توسط یکی از معروفترین مترجمین ایران(1) به فارسی ترجمه شده مطالعه کرده اند؟ آیا رنج مطالعة همین کتاب حاضر را که توسط این بنده به فارسی برگردانیده شده بر خود هموار فرموده اند؟ یقیناً اگر چنین می بود آن قضاوت را درباره سیدقطب نمی فرمودند.

بلی سیدقطب غیرقابل تحمل بود ولی برای که؟ برای کسی مثل عبدالناصر! که آقای دادستان از دستگاه حکومت وی به عنوان دولت اسلامی مصر نام بردند. چطور شد ایشان در این مورد عمل ناصر را تصویب می کنند ولی تظاهرات عجیب مسلمانان پاکستان و اظهار تأسف قاطبة دانشمندان اسلامی سراسر جهان را که به نفع سیدقطب انجام گرفت و حتی همدردی و مساعدت مطبوعات و جامعة روحانیت ایران را به حساب نمی آورند؟ مگر عبدالناصر معصوم است که به دلیل

ص:278

مخالفت با وی سیدقطب را گناهکار بدانیم؟

و اما در مورد مطالب کتاب آینده در قلمرو اسلام، ناگزیرم یک قسمت از عبارت هایی را که به تشخیص ممیزین ساواک و سرکار دادستان محترم مضر شناخته شده و به پرونده منضم گردیده است، توضیح دهم:

عبارت اول: پس از به وجود آمدن انقلاب صنعتی و پیدایش کارخانجات معظم و مصنوعات جدید در اروپا، غربیان چشم طمع به نفت و سایر مواد خام زیرزمینی که در کشورهای آسیایی و آفریقایی وجود داشت دوختند (ص 2). بنده پس از مطالعه این عبارت متحیر ماندم که کدام جمله یا کدام کلمة آن متضمن اقدام برخلاف مصالح عالیه یا تحریک بر ضد امنیت یا اهانت به رئیس مملکت است. ما در این عبارت موضوع ساده و روشنی را بیان کرده ایم که خود غربیان نیز هرگز نخواسته اند آن را انکار کنند. کارخانه، نفت و مواد خام دیگر لازم دارد و نفت و این مواد هم در آسیا و آفریقاست و خیلی طبیعی است که کارخانه دار، چشم طمع به نفت نفت دار بدوزد...

عبارت دوم: از آن تاریخ دست اندازی های غاصبانة غربیان به ممالک شرقی به صورت های گوناگون آغاز شد و میسیونهای مذهبی، کمپانی های تجارتی، وام های طویل المدت، کمک های بلاعوض، مستشاران نظامی و... به این کشور سرازیر گشت (ص 11) ممیز ساواک زیر جملة «کمک های بلاعوض و مستشاران نظامی» را خط قرمز کشیده و بدین وسیله فهمانیده است که به نظر وی نکته حساس و مضر مطلب همین جمله است. برای رفع سوءتفاهم لازم است عرض شود که در این عبارت یک مطلب کلی و جهانی منظور است نه مطلبی که با اوضاع سیاسی ایران ارتباط داشته باشد. و لذا در شمارش وسائلی که استعمار را با خود به کشورهای عقب افتاده آوردند نام کمپانی های تجارتی و میسیون های مذهبی جلوتر از همه ذکر شد. در حالی که در ایران هیچ وقت کمپانی خارجی معروفی شبیه کمپانی هند شرقی در هندوستان و امثال آن وجود نداشته و همچنین هرگز میسیون های مذهبی با آن وضعی که در کنگو و الجزایر و حبشه دیده شده، کسی در ایران سراغ ندارد. ما در این عبارت وسائل نفوذ استعمار را با افق دیدی وسیع و جهانی بیان کرده ایم و دیگر به هیچ وجه نظر خاص و عیبجویانه ای نسبت به

ص:279

دولت و حکومتی معین یا کشوری معین نداشته ایم.

اتفاقاً امروز با پیشرفت و رشد افکار ملت ایران، این گونه حرف ها در ردیف حرف های تازه نیست. در اغلب مطبوعات سنگین کشور می توان این گونه مطالب را از زبان رجال سیاسی، شخصیت های علمی، روزنامه نگاران و نویسندگان ممتاز مطالعه کرد. در اینجا از باب نمونه به یکی دو مورد اشاره می شود: در مجله خواندنیها شماره 72 مورخه 6 خرداد 1346 در مقاله ای مفصل، مسئله کمک و وام کشورهای بزرگ به کوچک را سومین حلقه اسارت این کشورها دانسته و می نویسد: 80 درصد از این کمک ها و وام ها در بازارهای آمریکا خرج می شود... و پس از چند سطر اضافه می کند: بهره این وام ها و مخارج ارزی استفاده از خدمات فنی کارشناسان خارجی به حدی است که کشورهای وام گیرنده جز ضرر چیزی عایدشان نمی شود... ملاحظه می فرمایید که اگر بنده فقط نام کمک خارجی را آورده ام یک مجلة پرتیراژ این طور به این کمک ها می تازد و هرگز کسی یا مقامی به نویسنده یا ناشر ایراد و اشکالی وارد نمی آورد. در شماره 79 همین مجله مورخه 30 خرداد 46 با صراحت تمام مستشاران آمریکا و انگلیس را جاسوس می نامد. و از همه مهم تر و بالاتر سخنان نخست وزیر است که مجله معروف روشنفکر در شماره 710 مورخه پنجشنبه 11 خرداد 46 ضمن مقاله ای نقل کرده... ایشان بنابر نقل این مجله می گوید: «در آن زمان که مستشاران خارجی در کشور ما موج می زدند و ثروت مملکت ما را چون سیل به خارج روان می ساختند چه گلی به سر ما زدند.» و سپس در همین مقاله می نویسد: «تایمز لندن ضمن انتشار سخنان آقای هویدا نوشت: نخست وزیر ایران از کشوری که مستشاران خارجی آن باعث رکود پیشرفت ایران شده اند نامی نبرد ولی همه می دانند که اشاره هویدا به کدام کشور است.»

اگر بخواهم اینگونه مطالب را که در مجلات و کتاب های معروف عنوان شده و همه جا با قبول و تحسین محافل دولتی و ملی مواجه گشته است به عنوان شاهد ذکر کنم موجب تطویل کلام می گردد. اگر بردن نام مستشار نظامی و یا کمک خارجی و استعمار و استعمارگر گناه و موجب مجازات و تعقیب و زندانی کردن و محرومیت دادن بود می بایست اول شخص نخست وزیر و سپس نویسندگان و ناشرین مقالات فوق را مستوجب دانست که از بنده خیلی صریح تر و تندتر

ص:280

گفته اند. اگر من به نحو کلی گفته ام آنها حتی نام ایران و نام کشورهای بزرگ آمریکا و انگلیس را هم ذکر کرده اند.

امثال اینجانب وقتی نظیر این مطالب را برای همه آزاد و برای خود ممنوع و موجب محاکمه و مجازات می بینند آیا حق ندارند ضابطین قضائی و مخصوصاً دستگاه ساواک را دارای سوءنظر و یا سوءتدبیر بدانند؟ در همین مورد هم قضاوت عادلانه به عهده دادستان محترم...

عبارت سوم: زیرا اسلام با تعلیمات خاصی که به مسلمانان تلقین می کند که از همه امت ها و جمعیت ها برتر و بالاترند، آنان را حزب خدا می نامد و حزب خدا را تنها حزب پیروزمند و رستگار معرفی می کند...

در مورد این عبارت هم هر چه فکر می کنم یک کلمه که منطبق با اتهامات بی اساس و مواد استنادی کیفرخواست باشد پیدا نمی کنم. مثل این که آقای ممیز ساواک و همچنین سرکار دادستان محترم هیچ توجه نداشته اند که این عبارت بدون کم و کاست ترجمه آیات قرآنی است و آیات کریمة: «کنتم خیر امة اخرجت للناس» و «اولئک حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون» و «الا ان حزب الله هم الغالبون» را در قرآن نخوانده اند و این برای بنده راستی مایة تأسف است.

عبارت چهارم: و اینجاست که علت اصلی کارشکنی های خادمان استعمار به هر شکل و به هر لباس با گسترش تعلیمات دینی و آشنا ساختن توده با حقایق مکتوم اسلامی آشکار می گردد، همچنان که فلسفه عدم ممانعت یا احیاناً پشتیبانی و همکاری آنان نسبت به برپا داشتن شعائر و تشریفات مذهبی روشن می شود... (پاورقی ص 5)

به عنوان مزاح باید عرض کرد ظاهراً کلمه توده، ممیز ساواک را به وهم انداخته و موجب حساسیت در مقابل این جمله شده است، وگرنه آخر کجای این عبارت با اوضاع ایران منطبق است؟! بنده مطلب را کلی گفته ام و نمونه آن را هم در همین ممالک اسلامی معروف می توانم نشان دهم ولی آن آقای ممیزی که زیر این جمله را خط کشید و آن را اشکالدار دانست آیا فکر نکرد که با این عمل به طور ناخودآگاه دارد می فهماند که در ایران هم وضع چنین است؟ بنده وقتی در تاریخ می خوانم که مثلاً در شبه قاره هند (پیش از تقسیم) عده ای از نوکران استعمار در لباس دین مردم را

ص:281

به تظاهرات مذهبی تشویق می کردند ولی در معنا هندو را با مسلم و سنی را با شیعی به جان یکدیگر می انداختند و از حکم آموزندة اسلامی یعنی اتحاد و اتفاق عملاً مردم را دور نگاه می داشتند، یا مثلاً در همین کشور مصر هر هفته نماز جمعه را باشکوه و ابهت هر چه تمام تر برگزار می کنند ولی سیدقطب این دانشمند اسلامی بزرگ را تیرباران می کنند... وقتی این نمونه ها را می بینم و می خوانم آزادانه این حقیقت را در کتاب می نویسم و اصلاً به خاطرم خطور هم نمی کند که ممکن است کسی از روی کج فهمی یا سوءنیت آن را با اوضاع ایران تطبیق کند و در ضمن آن که با این تطبیق نابجا دشنامی به حکومت ایران می دهد بی گناهی را هم به عمل ناکرده ای متهم می سازد. عجبا در همان حال که ما با این سخن، دشمنان دولت ایران را آماج قرار داده ایم، آیا دستگاه قضائی ایران با غیرقانونی شناختن آن و بازداشت نویسنده اش می خواهد مصداقی تازه برای همین مطلب درست کند؟ در مورد دو عبارت صفحات 164-165 و 170 که دیروز توسط ریاست معظم دادگاه قرائت شد چنان که در آن جلسه در محضر دادگاه معروض گشت، نظر خصوصی و مربوط به زمان و مکان خاصی مطرح نیست، عبارت، آن قدر کلی است که نه تنها تمامی کشورهای اسلامی بلکه کشورهای مسیحی و به طور عموم همه جوامعی را که به مذهبی پای بندند شامل می شود و آوردن و محدود کردن آن به ایران و منظور خاصی برای آن تراشیدن، تفسیر ما لا یرضی صاحبه [= تفسیری که مقصود مفسر نیست] است. در مورد جمله ثمن بخس که به معنی بهای اندک است چنان که در جلسه پیش به عرض رساندم چون در مورد دین و به ازای گرانبهاترین متاع جهان هستی است، اهانتی از آن انتزاع نمی شود. اگر کسی از شما بپرسد آیا اعلیحضرت شاه بنده خدا هست یا خیر؟ چه جواب خواهید داد؟ بندگی، یعنی بردگی و غلامی را به کسی نسبت دادن هر چند شخص معمولی باشد دشنام است و بالاتر از اهانت، چه رسد به این که آن کس یک پادشاه باشد. ولی با این وصف اگر از شخص ریاست معظم دادگاه یا شخص سرکار دادستان سئوال شود آیا اعلیحضرت شاه بنده خدا هستند یا خیر... بی شک جواب ایشان مثبت خواهد بود. از خود معظم له هم اگر کسی سئوال کند جواب همین است؛ بلکه حتی افتخار به بندگی خدا می کنند. اگر این توهین است ثمن بخس هم توهین است. ولی فکر نمی کنم هیچ کس به خود حق دهد که این جمله ها را توهین آمیز بداند.

ص:282

باری، تصور می کنم ذکر همه عبارت هایی که به وسیله ساواک از کتاب اینجانب استخراج و به عنوان سند مجرمیت پیوست پرونده شده است موجب تطویل و کسالت گردد. نمونه اشکالات را ملاحظه نموده و حق سخن را نیز که از روی صداقت و ایمان معروض داشته و بر آن اصرار می ورزم استماع فرمودید. بقیه اشکالات نیز همه از این قبیل بلکه حتی گاهی براستی خنده آور است. مثلاً یک جا به این مناسبت که نام «انقلاب کبیر فرانسه» در متن کتاب آمده، بنده در پاورقی تاریخچة این انقلاب را در دو سه سطر نوشته ام. کنترل گر ساواک گویی به دفاع از لوئی شانزدهم پادشاه فرانسه که انقلاب در زمان وی واقع شده، این عبارت را هم دارای اشکال دانسته است. در جای دیگر که باز نام تزار و حکومت تزاری در متن آمده، اینجانب برای تشریح وضع آن حکومت، یک فراز از متن کتابی را که درباره تاریخ روسیه نوشته شده عیناً در پاورقی آورده ام که اتفاقاً از اصلاحات ارضی ناقص زمان تزارها نام می برد، کنترل چی ساواک مناسبت این نقل را نفهمیده، از کتاب دیگر بودن عبارت را نفهمیده و بالاتر از همه این که نفهمیده سخن از اصلاحات ارضی روسیه آن هم روسیه تزاری و مربوط به نیم قرن قبل است نه اصلاحات ارضی ایران. و بر اثر این نفهمیدن ها به این عبارت هم اشکال کرده و آن را یکی از ادلة مجرمیت اینجانب قرار داده و سرکار دادستان محترم هم به استناد آن و مطالبی مانند آن برای بنده کیفرخواست صادر کرده و تقاضای مجازات نموده اند. در یک جای دیگر مؤلف عالیقدر فقید، از برتراند راسل سخنی نقل می کند که وی گفته است روسها شانس نفوذ و حکومت در آسیا را هنوز دارند و سپس خود مؤلف در متن کتاب با تفصیل فراوان و در طی چندین صفحه این سخن راسل را رد می کند. کنترل چی ساواک مانند آن عرب بیابانی که لاتقربوا الصلوة را در قرآن می خواند و انتم سکاری را در دنبال آن نمی آورد و به گمان خود به استناد نهی صریح الهی نماز نمی گزارد، گفتار راسل را دیده و چندین صفحه سخنان مؤلف را در پاسخ به آن ندیده یا نخواسته ببیند... بنده پس از مشاهدة این اشکالات سست که نشانه کج فهمی و بداندیشی مأمورین کنترل است و آفت جان مردم بی نظر و بی غرض، به درد دل مرحوم بهار رسیدم آنجا که می گوید:

دل من خون شد در آرزوی فهم درست ای جگر نوبت تست

جان بلب آمد و نشنید کَسَم جان کلام

داد از دست عوام

ص:283

ریاست معظم و دادرسان محترم دادگاه! این است اشکالات ساواک به کتاب اینجانب، و این همان اشکالاتی است که کیفرخواست سنگین و ظالمانة سرکار دادستان محترم بدان مستند و متکی است. و چنان که ملاحظه فرمودید حتی در یک مورد هم اشکال بجا و معقول و قابل قبولی به مطالب کتاب وارد نشده است.

چه خوب بود مأمورین کنترل و ضابطین قضائی به جای ایراد این گونه اشکالات بی اساس و موهوم، قدری از روی بی نظری کتاب را مطالعه می کردند، مطالب آموزندة آن را می خواندند، در شاهکار فکری متفکر بزرگ اسلامی به دیده تحقیق می نگریستند، حربه های برّایی را که دستگاه های تبلیغاتی دولت ایران می جویند و نمی یابند در این کتاب می دیدند و بالاخره آن را به صورت یک سرمایه فکری که به نفع سیاست ملی و مستقل کشور ما قابل استفاده است تلقی می کردند و از آن بهره برداری می نمودند.

چنان که در بازجویی ها به عرض رسیده مؤلف فقید در یکی از فصول این کتاب به نحوی کاملاً بدیع و جالب، رژیم های کمونیستی جهان را مردود می سازد و مکتب مارکسیسم و کمونیسم را با قیافة کریه واقعی آن معرفی می کند. در فصل دیگری با قلم طنزآمیز خاص خود داعیة ناسیونالیسم عربی را که امروز بهانه جاه طلبی برخی از زمامداران کشورهای عربی است محکوم می سازد و با بیانی محکم شالودة وحدت اسلامی – نه عربی – را در جان خواننده استوار می کند. فصول دیگر این کتاب نیز هر یک کمکی است به پیشرفت و رشد فکری و دینی مسلمانان و ملتهای اسلامی؛ یعنی آنچه هم اکنون زعمای این ملت ها در همه جا از آن دم می زنند و در مقام عمل باید دید کدام راست می گویند... آیا جای تأسف نیست که دستگاه های انتظامی به جای بهره برداری از جنبه های مثبت این کتاب به خیال خود نقطه ضعف هایی برای آن درست کنند و مترجم آن را که با اخلاص و ایمان رنجی تحمل کرده و پاداشی نخواسته مانند مجرمین در زندان بیندازند و وصله ناجور اقدام علیه مصالح یا اهانت به رئیس مملکت را به وی ببندند؟ کجای این کتاب اهانت به شخص اول یا اقدام علیه مصالح است؟ ما در این کتاب علیه کمونیستی [= کمونیسم] سخن گفته ایم؛ آیا کشور ما کمونیستی است؟ راستی جواب یک عده مسلمان را چه می دهید که خواهند گفت یک روحانی به جرم

ص:284

نوشتن مطالب ضدکمونیستی دستگیر و محکوم شد؟ به طوری که در بازپرسی به عرض رسانیده ام از نظر بنده مطالب کتاب تماماً نافع و قابل دفاع و منطبق با موازین شرعی و قانونی است و در تشخیص این مطلب فقط امید و اتکالم به ذهن منصف و بی طرف دادرسان محترم است.

موضوع لاز م التذکر این است که سرکار دادستان محترم اعتراف اینجانب به ترجمه کتاب را اعتراف به جرم تلقی کرده و در کیفرخواست آن را یکی از ادلة مجرمیت به حساب آورده اند. برای رفع اشتباه باید عرض کنم بنده هرگز ترجمة کتاب را منکر نبوده و دلیلی هم برای چنین انکاری سراغ ندارم. چنان که مشاهده فرمودید اشکالات موردنظر ایشان همگی مخلوق ذهن بدبین و بهانه گیر ممیز ساواک است. در بازجویی ها به عرض رسانده ام که به فرض، پاره ای از مطالب کتاب مضر تشخیص داده شود یقیناً از روی بی نظری بوده. آقای دادستان همین را اعتراف به جرم تلقی کرده اند. باز با کمال ادب باید عرض کنم این را اصطلاحاً تنزل می گویند نه اعتراف. من نه تنها در بازجویی ها بلکه تا ابد هم نمی توانم بپذیرم مطالب کتاب مضر و برخلاف مصالح حالیه است. در همان بازجویی ها هم اگر ایشان در چند سطر بالاتر از این جمله دقیق می شدند جملة «که مسلماً تشخیصی برخلاف واقع خواهد بود» را در میان پرانتز می دیدند که برای پیشگیری از چنین توهمی نوشته بودم.

از این عجیب تر جمله ای است که سرکار دادستان محترم پس از این اظهار بنده اضافه کرده اند. ایشان می نویسند: ادعای متهم دائر بر بی نظری و خالی الذهن بودن، برخلاف واقع است زیرا با توجه به سایر اعمال متهم معلوم می شود که این مطالب از روی بی نظری نوشته نشده است. بنده با کمال مسرت توجه دادرسان محترم را به اعتراف ضمنی آقای دادستان جلب می کنم. خود همین اظهار معظم له تلویحاً اقرار به بی نظری اینجانب است. زیرا اگر این نوشته ها واقعاً متضمن عمل خلافی بود لازم نبود آقای دادستان برای اثبات سوءنظر اینجانب به سایر اعمالم استشهاد کنند، پس همین که ایشان سایر اعمال مرا دلیل سوءنظر می دانند خود دلیل وافی و کاملی است بر اینکه این نوشته ها را نمی توان متضمن عمل خلاف دانست و باید به زور قرائن و شواهد خارجی چنین رنگی بدان بخشید و این حقیقتی است که

ص:285

خداوند بصیر و دانا بر قلم ایشان جاری فرموده است. حال از ریاست محترم دادگاه تمنا می کنم از ایشان سئوال بفرمایید کدام یک از اعمال و سوابق بنده موجب چنین استنباطی است. مهمترین دلیل برائت زندگی گذشته من این است که پیشینه کیفری ندارم و اگر هم یکی دو مرتبه به خاطر سوءتفاهم بازداشت شده ام پس از مدت کوتاهی با قرار برائت و همراه عذرخواهی و پوزش فراوان از طرف دستگاه های مربوطه، از زندان آزاد گردیده ام.

باری مطالب کتاب چنان که به اثبات رسید کوچکترین نقطه ضعفی از لحاظ اصطکاک با مصالح مملکتی ندارد. حال اگر استدلالات حقیر موجه جلوه نکند، لازم می دانم نظر ریاست معظم و دادرسان محترم را به ماده 23 قانون مجازات عمومی جلب کنم. به مقتضای این ماده در کلیه جرائمی که از نوع جنحه باشد شروع به جرم، جرم نیست، بنابراین بر فرض محال که انتشار مطالب کتاب آینده در قلمرو اسلام، جرم محسوب شود، چون انتشار آن عملی نشده و فقط به مقدمات انتشار یعنی به چاپ آن مبادرت شده و سپس بلافاصله توسط مأمورین انتظامی توقیف گردیده است، لذا این جرم هرگز انجام نشده و بر طبق ماده 23 مزبور قابل تعقیب نیست. بدیهی است نوشتن مطالبی که هرگز به دست مردم نرسیده و روح کسی از آن مطلع نگشته از نظر هیچ قانونی جرم و گناه نیست و اساساً عنوان اقدام علیه مصالح یا توهین به رئیس مملکت یا تحریک بر ضد امنیت بر آن صدق نمی کند. علاوه بر این که اساساً ماده 79 قانون مجازات عمومی که یکی از مواد استنادی کیفرخواست است صریحاً قید می کند که اوراق مضره میان مردم منتشر شده باشد.

در اینجا می خواستم راجع به افسانه مضحک و خنده آور تواری اینجانب از مشهد در تاریخ 21/3/45 شرحی معروض دارم که چون دفاعیات اینجانب طولانی شده صرف نظر می کنم فقط چون همین موضوع بی اساس موجب جواب رد دادگاه نسبت به تقاضای قانونی تبدیل تأمین اینجانب شده به طور خیلی خلاصه عرض می کنم تاریخ حرکت اینجانب به تهران که با زن و بچه انجام گرفته، حدود نیمة فروردین 45 است یعنی یک ماه و نیم به تاریخ تعقیب اینجانب. آن وقت هنوز کتاب زیر چاپ بود و آزادانه بدون اینکه کوچکترین احتمال چنین وضعی برود

ص:286

پیش می رفت و در تاریخ تعقیب یعنی 1 یا 21 فروردین اینجانب در تهران در یکی از معروفترین مساجد به اقامه جماعت و وعظ و تبلیغ اشتغال داشتم و روحم از موضوع کتاب و توقیف بی جای آن مطلع نبوده تا متواری شوم.

3- در مورد اتهام سخنرانی اینجانب در مسجد گوهرشاد و تحریک آقایان آیات عظام میلانی و قمی بنده به عنوان یک فرد روحانی و مبلغ آموزش های مذهبی لازم می دانم به سرکار دادستان محترم و همه کسانی را که در مراحل مختلف یک اتهام دارای تأثیرند به گناه بزرگ و نابخشودنی اظهارنظر و قضاوت بناحق منعطف سازم. مگر آقایان توجه ندارند که یک قضاوت نابجا و یک اظهار خلاف واقع گاه ممکن است به قیمت هستی یک شخص یا خانواده تمام شود... باید خطاب به آقایان عرض کرد: آگه از رنج اسیری نه ای ای مرغ چمن/ سخنِ دامی و اسم قفسی می شنوی... آقای دادستان[!] کدام مدرک بر این سخنرانی یا بر تحریک آقایان در دست دارید؟ اگر در مورد اتهامات گذشته فقط کج فهمی و سوءتعبیر در میان بوده در مورد این اتهام عجیب و غریب یقیناً سوءغرض در کار است. مثل این که دستگاه انتظامی چون در سرتاسر پروندة اینجانب یک نقطه که مستوجب مجازات و دلیل وافی اتهام باشد ندیده این فقره را بر پرونده افزوده تا جرم را مسجل و منجز کند. بنده نه تنها در تاریخ 6 فروردین، بلکه در مدت عمر حتی یک مرتبه هم در مسجد گوهرشاد سخنرانی نکرده ام. و لذا هیچ تردیدی ندارم که این اتهام و اتهام تحریک آیات الله قمی و میلانی صرفاً از روی غرض و سوءنظر انجام گرفته. ممکن است برای ریاست معظم و دادرسان محترم این مطلب به آسانی قابل قبول نباشد ولی آیا با توجه به 12 روز بازداشت غیرقانونی اینجانب (از تاریخ 14 تا 26 فروردین 46) این سوءنظر تأیید نمی شود؟ اگر سوءنیتی در کار نیست به چه دلیل باید قرار بازداشت 12 روز پس از دستگیری اینجانب صادر شود؟ مگر 12 روز از خانه و زندگی و زن و فرزند دور بودن و در شرایطی دشوار بسر بردن کار آسانی است؟ این نیست مگر سوءنیت و عدم توجه به مسئولیت خطیر اینگونه عملیات. آن وقت سرکار دادستان محترم به استناد این گزارش غرض آلود، موضوع را مسلم دانسته و در کیفرخواست آن را منعکس می سازند. آیا کدام یک از تحقیقات آقای بازپرس به این نتیجه رسیده است که بنده سخنرانی یا تحریک علما بر علیه مصالح کرده باشم؟ اکنون برای این که

ص:287

سستی این گزارش برای شخص آقای دادستان هم روشن شود توجه شخص ایشان و حضرات دادرسان معظم را به تاریخی که برای این عمل در کیفرخواست تعیین شده جلب می کنم. این تاریخ بنابر آن چه در کیفرخواست آمده 6 فروردین است و سخنرانی بنا به اظهار آقایان برای تأیید آیت الله قمی و تعطیل نمازها به نفع ایشان بوده است. در حالی که گرفتاری و تبعید آیت الله قمی که به قول آقایان زمینه سخنرانی اینجانب است در تاریخ 10 فروردین یعنی چهار روز پس از تاریخ تعیین شده برای سخنرانی انجام گرفته است. فکر می کنم در این مورد نیز همین اندازه برای روشن شدن موضوع کافی باشد. در خاتمه لازم است به موضوع تبانی و ارتباط با شیخ محمدجواد حجتی کرمانی که به عنوان یکی از دلایل مجرمیت اینجانب در کیفرخواست ذکر شده اشاره کنم. بنده به طوری که در بازپرسی به عرض رسانیده ام مشارالیه را می شناسم و نه تنها من بلکه صدی نود از طلاب و فضلای قم ایشان را که از فضلای معروف قم است می شناسند. آیا شناسایی دلیل تبانی و ارتباط است؟ اگر ایشان دلیل دیگری بر تبانی اینجانب با ایشان دارند در محضر دادگاه بیان کنند. ولی اگر صرف شناسایی دلیل تبانی باشد چنانکه عرض شد باید اکثریت طلاب قم را که بنده هم یکی از آنها بوده و سالها در قم گذرانیده ام، محکوم ساخت.

این بود مدافعات اینجانب که با همه تطویل باز به طور خلاصه در محضر منزه دادگاه معروض گشت چنان که در طلیعة سخن معروض شد امیدوارم که این گفته ها که به مقتضای ایمان و صداقت از دل برخاسته بر دل نشیند و بتواند حقی را احقاق و ظلمی را مرتفع سازد. و اگر نه، اتمام حجتی برای دادگاه خداوندگار قهار باشد.

والسلام علی من اتبع الهدی - سیدعلی خامنه ای

نظامی مهارت ویژه ای در برابر مبارزان فرهنگی، آن هم از ناحیه روحانی مجتهد و صاحب استدلالی که سه سال از آبداده شدنش در کوران نهضت می گذشت، نداشتند. بی جهت نبود که در همان شور اول [به احتمال زیاد] به این نتیجه رسیدند که اتهام های وارده، قابل اثبات نیست. اما او سه ماه را در زندان گذرانده بود؛ پس باید جرمی را که جریمه اش سه ماه زندان است به او نسبت می دادند. و دادند. دادگاه نظامی نمی توانست تعقیب یک ساله ساواک را بی پاسخ بگذارد و اتهامات دستگاه اطلاعاتی را یکسره نادیده بگیرد؛ و بنا نداشت بگذارد بسته ای که ساواک با اتهامات ریز و درشت به واسطه ترجمه کتاب المستقبل لهذاالدین و حضور چند روزه اش در مشهد برای او پیچیده بود پوچ از آب درآید.

روز بعد، رأی صادر شد و زندانی [سیاسی] سیدعلی خامنه ای از اتهامات اهانت به شخص اول مملکت و اقدام علیه مصالح داخلی کشور تبرئه گردید، اما برخی پاورقی های کتاب آینده در قلمرو اسلام، به علاوه تحریک طلاب برای تظاهرات علیه تبعید آقای سیدحسن قمی و سخنرانی تحریک آمیز در مسجد گوهرشاد، هیأت دادرسان را به این نتیجه رساند که «بزه تحریک و تحریص مردم بر ضد امنیت داخلی کشور محرز [است]... و از این جهت متهم غیرنظامی سیدعلی خامنه ای فرزند سیدجواد به استناد ماده 79 قانون مجازات عمومی به مدت سه ماه حبس تأدیبی با احتساب قبلی از 26/1/1346 به بعد محکوم می نمایند.»

سرهنگ حبیب اللهی، دادستان، از این که کیفرخواست تنظیمی اش هوا شد، و آقای خامنه ای از این جهت که سه ماه ظالمانه او را در بند نگه داشته بودند، به این حکم اعتراض کردند و تقاضای تجدیدنظر دادند.

زمان آزادی رسیده بود. سرهنگ ها پذیرفتند که وجه الکفاله ای به مبلغ یکصد هزار ریال بسپارد و آزاد شود. آقای جعفر احدیان، دایی همسرش، از بازاریان مشهد، داوطلب کفالت شد. سند آورد. به او گفتند می دانی جرم دامادتان چیست؟ وقتی پاسخ منفی داد، گفتند؛ تحریک مردم علیه امنیت کشور. «با وجود این حاضر به قبول کفالت به مبلغ یکصد هزار ریال» هستید؟ پاسخ مثبت داد. از او پرسیدند متعهد می شوی هر وقت آقای خامنه ای را احضار کردیم، معرفی اش کنی، وگرنه مبلغ وجه الکفاله به صندوق دولت ریخته می شود؟ پذیرفت. دستور آزادی 26 تیر صادر شد.

ص:289

دفاعیه پیشین بیان کرده بود و توجه دادگاه را به آن کافی می دانست.

بسم الله الرحمن الرحیم وبه اتوکل و ایاه استعین

با احترام معروض می دارد:

غیر نطق و غیر ایماء و سجل صد هزاران ترجمان خیزد ز دل

گمان می رود هیأت محترم دادرسان به سائقة ایمان و شرافت و وجدان قضائی با مطالعه پرونده متشکلة مربوطه و قرائت لایحه دفاعیه اینجانب در دادگاه عادی، ماهیت قضایا را کشف کرده و از بُن دندان به برائت اینجانب معتقد شده باشند. در این صورت نیازی به مدافعه و استدلال نیست ولی با این حال بی مناسبت نمی دانم به دنبال بیانات سرکار وکیل مدافع محترم اینجانب نیز عرایض دفاعیه خود را در نهایت اختصار معروض دارم. مگر که چهره مشوه این پرونده بیش از پیش موجه گردد:

1- در مورد ماده 5 قانون مُقْدِمین علیه مصالح کشور باید عرض کنم؛ متن ماده مزبور با هیچ جای پرونده اینجانب تطبیق نمی کند. این ماده می گوید: «هر کس برای یکی از جرم ها و یا مجرمین مذکور در مواد 1 و 2 و 3 (یعنی تشکیل جمعیت اشتراکی یا ضدسلطنتی، تجزیه قسمتی از ایران، قیام مسلحانه) تبلیغ کند محکوم به 1 تا سه سال حبس است» و بدیهی است که حتی یک سطر از پرونده اینجانب قابل انطباق با مطالب مزبور نیست. بنابراین اساساً استناد به این ماده سهو القلم سرکار دادستان بوده و ای کاش با اعمال مراقبت و دقت لازم این گونه اشتباهات و سهو القلم ها که غالباً به قیمت های گران برای بی گناهان و در معنا برای خود اشتباه کنندگان تمام می شود تکرار نگردد.

2- در مورد ماده 81 نیز به طوری که در مدافعات دادگاه عادی معروض گشته در سرتاسر کتاب آینده در قلمرو اسلام حتی یک جمله که متضمن اهانت به رئیس مملکت باشد وجود ندارد. قسمت هایی که به عنوان کلمات و جملات توهین آمیز از کتاب مزبور انتخاب شده حاوی مطالبی است که کوچک ترین مساسی با توهمات و خیالات باطله آقایان ممیزین و ضابطین محترم ندارد. و حتی به ذهن افراد معمولی هم خطور نمی کند که متضمن اهانت به مقامی باشد.

چنان که خاطر مبارک دادرسان محترم مستحضر است تحقق اهانت متوقف است بر دو چیز؛ اول: کار یا گفتاری که آشکارا متضمن اهانت باشد؛ و دوم: قصد اهانت. در

ص:291

صورتی که یکی از این دو وجود نیابد توهین نیز متحقق نخواهد شد. عملی که توهین آمیز نیست هر چند با قصد اهانت انجام گیرد اهانت نیست، همچنان که هرگونه عمل توهین آمیزی در صورتی که با قصد توهین توأم نبوده و از روی بی نظری و عدم توجه انجام گیرد باز اهانت نمی باشد. در مورد مطالبی که به نظر سرکار دادستان توهین آمیز جلوه کرده سئوال می کنم: آیا جملات موردنظر به صراحت متضمن اهانت به رئیس مملکت است؟ و آیا به فرض چنین صراحتی، نویسنده قصد اهانت داشته یا خیر؟... اگر سرکار دادستان می توانند چنین صراحتی را ادعا کنند و همچنین اثبات نمایند که اینجانب قصد اهانت داشته ام، بنده به اجرای ماده مزبور اعتراضی نخواهم داشت، ولی جملات مزبور نه تنها به صراحت بلکه به احتمال و اشاره هم متضمن کوچک ترین اهانتی به رئیس مملکت نیست (توضیح این مطلب در ضمن مدافعات دادگاه بدوی و هم در خلال بازپرسی ها مفروض گشته است.) علاوه سرکار دادستان هرگز نخواهند توانست ادعا کنند که اینجانب از نوشتن جملات مزبور قصد اهانت داشته ام زیرا که دانای نهان و بینای سراچة دل انسان جز خدای بزرگ کسی نیست.

علاوه بر همه اینها چنانکه معلوم است کتاب مزبور منتشر نشده و ماده 23 قانون مجازات عمومی شروع به جرم را در جهاتی که از نوع جنحه است جرم و قابل تعقیب نمی داند.

3- در مورد ماده 79 که بر اتهام سخنرانی های مضره سال 42 و چیزی از این قبیل منطبق شده است باید عرض کنم. اما سخنرانی های سال 42 گمان می رود گواهی صریح ساواک (برگ 10 پرونده) بر بی گناهی اینجانب دلیلی وافی و کافی باشد و اما در مورد سایر اتهامات منطبقه بر این ماده یعنی اتهام سخنرانی در مسجد گوهرشاد در فروردین 46 و تحریک و تحریص آقایان مراجع بر اقدامات ضددولتی، که تنها سند محکومیت اینجانب در دادگاه عادی شده است به مدافعات دادگاه عادی (پیوست پرونده) اکتفا می کنم. ولی ذکر این نکته را هم ضروری می دانم که هیأت محترم قضات دادگاه عادی در این مورد گزارش مأمور را حجت دانسته و بدون در دست داشتن کوچکترین شاهدی اینجانب را محکوم نمودند. در حالی که گزارش مأمور به هیچ وجه برای محکومیت یک فرد و وارد دانستن اتهام، صالح و کافی نیست. اگر گزارش مأمور که بی شک از شائبه غرض و خطا برکنار

ص:292

نیست، برای اثبات جرم کافی باشد، پس وظیفه بازپرس چه می شود. همین که کسی را به عنوان بازپرس برای تحقیق از متهم و هم تحقیقات محلی منصوب کرده اند، دلیل بر این است که گزارش مأمور کافی نیست و لازم است کسی درباره مفاد آن گزارش از همه سو تحقیقات کند و در صورت یافتن دلیل، اتهام را وارد بداند. حال سئوال می کنم: آیا سرکار بازپرس دلیلی بر صحت این اتهامات اقامه کرده اند؟ آیا در مورد اتهام سخنرانی مسجد گوهرشاد که بر فرض واقعیت باید به ملاحظه وضع زمان و مکان چند هزار فقط شاهد حضوری داشته باشد از یک نفر استشهاد فرموده اند؟ با مطالعه قرار مجرمیت و کیفرخواست نتوانستم دلیلی بر این مطالب بیابم تا نظر صائب و واقع بین آقایان چه باشد.

5 مهرماه 46 والسلام علیکم و رحمةالله سیدعلی خامنه ای

اینک نوبت رئیس دادگاه بود. بعد از چند پرسش مقدماتی درباره دو دستگیری قبلی، سئوال های رئیس دادگاه رفت به طرف سیدقطب و آثارش. آقای خامنه ای همچون دو جلسه دادگاه بدوی و لایحه دفاعیه، این بار نیز آشکارا از سیدقطب و نوشته های او دفاع کرد. آن عناوین از آثار سید را که در ایران ترجمه و منتشر شده بود، نام برد. کتاب های ترجمه نشده اش را نیز تا جایی که دیده و خوانده بود معرفی کرد و به تفصیل از مفاد کتاب آینده در قلمرو اسلام دفاع نمود.

روز بعد، جلسه دوم دادگاه تجدیدنظر، با پرسش هایی از ترجمه کتاب شروع شد که از نظر رئیس دادگاه می شد با وضعیت ایران تطبیق داد. سرهنگ های جدید، آماده تر نشان می دادند. ظاهراً سرهنگ مصباحی مقدم، رئیس دادگاه، صبغه ای از طلبگی داشت. چه بسا انتخاب او برای دادگاه تجدیدنظر بی ارتباط با دستان خالی محکمه از دانش کسی که به عنوان متهم شناخته می شد، نبود. آنها از این که متهم شان کوتاه نمی آمد و از کتاب، ترجمه، پاورقی ها و سید قطب دفاع می کرد ناخرسند بودند. تا این که رئیس دادگاه پرسش ها را کشاند به نقطه ای حساس. «منظورتان از روحانیت شیعه فعلی کیست؟ سلف صالح منظور که بوده است؟ تعدیات و بدعت های حاکمان منظورتان مورداً چیست؟ و از حاکمان کافرمنش، به خصوص چه کسانی منظورند؟ زعیم بالاستحقاق تشیع و اشاره به زندان و تبعید ابوذرصفتانه شده، و باید با این قید ذکر شده شخص بخصوصی مراد باشد؟ و همچنین رجال دینی که از این شخص به خصوص پیروی کرده و به علت تبعیت... آنها را

ص:293

ستوده اید چه کسانی هستند؟ و سر باززده های از ایشان که به آنها نفرین فرموده اید کیانند؟ توضیح فرمایید؟»

رئیس دادگاه روی حساس ترین بخش از پاورقی ها دست گذاشته بود. او با سئوالات ریز و درشت، زمینه ای فراهم کرده بود که آقای خامنه ای را به گوشه ای بکشاند و او را مجبور به اعتراف کند، اما هر بار راهی برای خروج از آستین بیرون کشیده بود. رئیس دادگاه نخواست یا جرأت نکرد نام خمینی را ببرد و بگوید که این توضیحات شما متوجه کسی نیست جز آقای خمینی که سه سال پیش تبعید شده است. اما پاسخ چه بود؟

بنده در این ساعت احساس می کنم که اشتباه عجیبی شده؛ اشتباه در تطبیق. و الآن که مشغول قرائت این سطور بودید، سرکار ریاست محترم، احساس کردم که ذهن تان به کلی منعطف است، در حالی که با یک توضیح مختصر، مخصوصاً برای شخص جنابعالی که سابقه روحانی دارید، مطلب روشن می شود. یقیناً داستان تبعید پر سر و صدای مرحوم آیت الله اصفهانی را به قم سرکار شخصاً شنیده اید که البته جزو همراهان ایشان یکی هم مرحوم آیت الله نایینی استاد بزرگ فقاهت بود و کیست که نداند مرحوم اصفهانی از بزرگترین زعمای شیعه در دوره معاصر ما هستند؟ با توجه به این که روحانیت شیعه از اوان مشروطیت با ماجراهای بزرگ و مقابله با حاکمان کافرمنش سر و کار داشته اند و با توجه به این که ماجرای سیاسی عراق در همین دوره معاصر ما منجر به تبعید بزرگانی از قبیل آیتین اصفهانی و نایینی شد، مطلب کاملاً حل می شود و اما سلف صالح. فکر کنم برای ما شیعه این مطلب مخفی نباشد که علمای ما در هر دوره و زمان تا قبل از صفویه مواجه با بزرگترین خطرات بودند و ما در میان مسلمانان، بزرگانی از قبیل شهیدین اول و دوم، علامه حلی و شیخ طوسی و صدها فرد بزرگ و مشخص می یابیم. اگر ما سیدابوالحسن اصفهانی مرجع و رئیس شیعیان جهان را دنباله رو شهید اول و ثانی بدانیم که آنها کشته شدند و این بزرگوار ابوذرصفت تبعید شد سخنی به گزاف نگفته ایم. به طوری که عرض شد تطبیق یک مطلب کلی یا یک عنوان مبهم و یا نامعلوم به یک فرد حاضر... محتاج به یک دلیل کافی و غیرقابل خدشه است.

پرسش های رئیس دادگاه همچنان ادامه یافت و پاسخ های آقای خامنه ای که همان گریزگاه های موجود در آستین بود ارائه شد.

ص:294

سومین جلسه دادگاه، هشتم مهر برگزار گردید.

سرهنگ های هیأت منصفه(!) پس از پایان جلسه که یک ساعت به درازا کشید، رأی خود را دادند و در جمع به این نتیجه رسیدند که حکم دادگاه بدوی صائب است. در این بین سرهنگ محمدهادی محصل بیرجندی معتقد بود که مطالب کتاب آینده در قلمرو اسلام متضمن توهین و تحریک علیه حکومت است و با توجه به عدم پشیمانی و ندامت، جرم متهم در اهانت به رئیس مملکت نیز ثابت و مستحق تشدید مجازات است. رأی او در اقلیت قرار داشت. این بار نیز آقای خامنه ای و دادستان به رأی صادره اعتراض داشتند. دادستان خواستار سخت گیری بیشتر و آقای خامنه ای به دنبال نشان دادن دستانش بود که بالا نمی رود، تسلیم نمی شود. هر دو تقاضای فرجام خواهی از رأی صادره کردند. موضوع به سرتیپ فرسیو، دادستان ارتش منعکس شد و او طبق روال دادگاه های نظامی، خطاب به محمدرضا پهلوی نوشت که «دادستان ارتش نسبت به رأی صادره از دادگاه تجدیدنظر، معروض به علت غیرموجه بودن معترض، استدعاء رسیدگی فرجامی دارد. ضمناً متهم نیز فرجام خواهی نموده است.» شاه، موافقت خود را با فرجام خواهی اعلام کرد.(1) پرونده به دیوان عالی کشور فرستاده شد. دیوان هم پس از بررسی آن و لوایح فرجام خواهی دادستان و آقای خامنه ای، نوشت که «از طرف متهم فرجام خواه بیان اعتراض خاصی نشده است تا در این مرحله مورد امعان نظر واقع شود و اعتراض دادستانی ارتش با تذکر به دلایل مشروح در کیفرخواست... موجه به نظر نمی رسد... حکم فرجام خواهی به اتفاق آراء ابرام می گردد.»

نظر دیوان عالی کشور مبنی بر این که آقای خامنه ای در فرجام خود اعتراض خاصی نکرده درست نیست. لایحه تک صفحه ای او، چیزی جز اعتراض نامه نبود:

ریاست معظم و دادرسان محترم دیوان عالی کشور

با احترام معروض می دارد درباره رأی شماره 92-8/7/46 صادره از دادگاه تجدیدنظر 201 ارتش دوم که نسبت به ماده 79 قانون مجازات عمومی (قسمت اخیر ماده) بزه منتسبه به اینجانب را وارد دانسته و به محکومیت اینجانب رأی صادر نموده اند، به دلائل زیر اعتراض داشته و تقاضای نقض رأی مزبور را می نمایم:

ص:295

1- رأی مزبور متکی به دلیل قطعی نبوده و تنها مستند آن قرائن و شواهد مختلف است که با اندک دقت در پروندة امر، سستی و بی پایگی این استدلال روشن می گردد.

2- تاریخ سخنرانی تحریک آمیز منتسبه به اینجانب در کیفرخواست 6/1/46 و در قرار مجرمیت 8/1/46 ذکر شده است که خود همین اختلاف، دلیل عدم صحت انتساب است.

3- در حالی که یکی از وظائف بازپرس به عمل آوردن تحقیقات محلی در پیرامون اتهام است، در مورد سخنرانی منتسبه به اینجانب که به فرض واقعیت به ملاحظة وضع زمان و مکان باید چند هزار شاهد حضوری داشته باشد، حتی از یک نفر هم استشهاد نشده و در کیفرخواست و همچنین در متن رأی دادگاه، گزارش مأمور انتظامی – که بی تردید از شائبه خطا و غرض مبرّی نیست – حجت قطعی و بلامعارض شناخته شده است.

با توجه به مراتب فوق حکم دادگاه موجه و مدلل نبوده و لذا تقاضای نقض آن را می نمایم.

25/10/46

با احترام، سیدعلی خامنه ای.

به هر حال با رأی دیوان عالی کشور، ده ماه گرفتاری که ساواک روی زندگی آقای خامنه ای آوار کرده بود، ظاهراً به پایان رسید.

دو دست بر پایش می کوبید. آن چه بر ناراحتی او می افزود، بی خیالی برخی از روحانیان بود. آنان با یکدیگر حرف می زدند و می خندیدند؛ کاری که در تشییع جنازه زشت است؛ حال چه رسد به تشییع آیت الله خمینی. اثری از غم درگذشت رهبر نهضت در چهره های آنان نمی دید. و او، چاره ای جز صبر و دردی جانکاه در خود نمی دید. به آخر شهر رسیدند. بیشتر مشایعان بازگشتند. گروهی اندک اما، همچنان به تشییع جنازه ادامه دادند. خود را در میان آن 30-20 نفری دید که همچنان تابوت بر دوش حرکت می کردند. به تپه ای رسیدند. حال از آن تعداد 5-4 نفر بیشتر باقی نمانده بود. تابوت را بر بلندای تپه ای گذاشتند. به طرف پایین تابوت رفت. رفت برای خداحافظی، اما صورت امام را در آن سمت دید؛ دید که آرمیده است. ناگاه برخاست و نشست. چشمان امام، زیر پلک های بسته به حرکت درآمد و با انگشت سبابه دست راست به بالا اشاره کرد. وحشت کرد؛ زیاد. آقای خمینی برخاست و نشست. چشمان امام بسته بود. انگشت سبابه اش را به پیشانی آقای خامنه ای رساند و آن را لمس کرد. با تعجب و حیرت به این صحنه می نگریست. امام لب گشود و به فارسی، دوبار به زبان فارسی گفت: تو یوسف می شوی... تو یوسف می شوی...(1)

بیدار شد. همه جزئیات خواب را مرور کرد. شاید اول بار برای مادرش بازگفت. بانو خدیجه آن را تعبیر کرد و گفت؛ با غصه هم گفت؛ بله، تو یوسف خواهی شد؛ یعنی همواره در زندان خواهی بود.

ص:297

تعقیبی چون من تحمیل شد.»(1)

تقریباً نیمی از کار را به پایان رسانده، به مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی فرستاد. مصمم بود نیم دیگر را که یادداشتهایش آماده بود تدوین کند که از آقای مرتضی مطهری شنید عنصر اصلی بخش تحقیقات دینی مؤسسه یادشده فرد نادرستی است. بلافاصله دست از ادامه کار شست و رهایش کرد. آقای مطهری گفت یا نگفت که این فرد نادرست یک بهایی دوآتشه است و روشن نیست با این گزارش پژوهشی، از یکی از مهم ترین مراکز آموزش علوم دینی ایران، چه خواهد کرد. پی گیری ها و اصرارهای بعدی مؤسسه نتوانست تصمیم او را تغییر دهد. «حادثه ناگهانی دیگری نیز اتفاق افتاد که یکباره این نوشته را برای همیشه از دست و دل من بیرون راند و مرا حتی از یاد آن هم فارغ ساخت؛ و آن این بود که شنیدم جزوه که به شکل پاک نویس یک نسخه بیش نبود، گم شده است. گویا همان رئیس و عنصر کذائی، آن را در سفری همراه خود داشته و گم کرده بود. کسی که این خبر را می داد یکی از فرستادگان مُصرّ همان مؤسسه بود.»(2)

سرنوشت ترجمه ها و نوشته های او همچنان راه به بن بست داشت. او توانسته بود نگارش سه بخش از این کتاب را به پایان برساند: موقعیت تاریخی و جغرافیایی حوزه علمیه مشهد، تشکیلات و وضع درسی حوزه علمیه مشهد، اساتید و طلاب حوزه علمیه مشهد. بخش چهارم که ناقص ماند و دیگر روی قلم به خود ندید، فعالیت های حوزه علمیه و اثر رویدادهای جدید حوزه، نام داشت که احتمالاً باید به رخدادهای خرداد 1342 و نهضت روحانیت مربوط می شد؛ البته به فراخور امکان طرح و بیان آن؛ توسط کسی که هزینه وابستگی اش به این نهضت را با زندان و محکمه نظامی پرداخته بود. واپسین بند بخش سوم این چنین تمام می شد: «در مبارزات اخیر روحانیت نیز حوزه مشهد به پیروی از حوزه قم اقداماتی کرده و پذیرای افکار ضددولتی شده و تا هم اکنون نیز افکار آزادی خواهانه در این حوزه رایج و رو به توسعه است و به این دلیل همیشه عده ای از طلاب این حوزه مورد تعقیب و آزار دستگاه های انتظامی و یا در زندان می باشند.»(3)

ص:299

صفر و رمضان در مشهد سخنرانی نمی کرد، اما برای وعظ به دیگر شهرها مسافرت می کرد. درآمد سنتی چنین منبرها و خطابه ها، توانست وضعیت او را تا حدی تغییر دهد. «مردم مشهد مرا شناخته بودند. مراجعات مالی داشتند. وجوهات شان را به من می دادند. امام اجازه اخذ وجوه به من داده بود.»(1)

با

وجود شناخته شدن روزافزونش در مشهد و مراجعات مالی مردم به او برای پرداخت وجوهات، همواره در استفاده از بخش مُحَدَّد آن محتاط بود.

خراسان اطلاع داده شد؛ حتی نشانی منزلش را هم نوشتند که «بیوگرافی ملصق به عکس» او را تهیه کرده به تهران بفرستند.(1) سرتیپ بهرامی، رئیس ساواک خراسان، از شهربانی خواست تحقیقاتی هم از محل سکونت او انجام دهد. مأموران شهربانی به خانه او مراجعه کردند و با در بسته روبه رو شدند. پرس وجو از همسایه ها روشن کرد که آقای خامنه ای به مناسبت ماه محرم و برای سخنرانی و وعظ از مشهد خارج شده است.(2) دوازدهم فروردین آن سال با اول محرم 1388 برابر بود. در همین اوان ساواک تهران در تکاپوی یافتن سعید خامنه ای/ سیدخامنه ای بود. ساواک می دانست که اگر بتواند سیدجعفر قمی را به دام اندازد، راز سر به مهر سعید خامنه ای / سیدخامنه ای فاش خواهد شد. حتماً این نام بی صاحب کلافه شان کرده بود که در به در دنبال سیدجعفر بودند. ساواک می دانست که سیدجعفر اگر در تهران باشد، حتماً سری به خانه شیخ ضیاءالدین آملی در چهارراه حسن آباد خواهد زد. اگر به آن جا نرود، خانه مجتبی قمی، برادرش، و یا حاج عباس نجاتی، برادر دیگرش، مکان های بعدی هستند. سیدجعفر را در این محل ها نیافتند. به مأموران ساواک گفتند که او راهی عتبات شده، اکنون در عراق است.(3) فراری ماندن سیدجعفر، به تنگ تر نشدن اندک مساحت فعالیت های آقای خامنه ای کمک می کرد.

اما دوستی این دو از کی آغاز شد؟ شاید سال 1340 بود. آن زمان، سیاست و فعالیت های سیاسی رنگ و لعابی میان طلاب نداشت. همزه وصل این دو سید، هر چه بود، بعدها، هم با سیاست درآمیخت، هم با قرائت قرآن. سیدجعفر قمی نخستین کسی بود که صدای قرائت قرآن را به سبک قاریان مصر به گوش مشهد رساند و به گسترش آن کمک کرد. وی به مصر رفته، نوارهای قاریان آن صفحه را به مشهد آورده بود. آقای خامنه ای پس از شنیدن این قرائات بود که متوجه شد چه فاصله ای میان قرائت قرآن ایران و مصر وجود دارد. «تجوید را ایرانی ها قبل از آن که با قرآن خواندن عرب ها آشنا بشوند، ... طور دیگری معنا می کردند، طور دیگری می فهمیدند. این اخفا و ادغام و مَدهای

ص:303

گوناگون... را اصلاً طور دیگری تلفظ می کردند، چون از زبان عرب نشنیده بودند... اول کسی که در مشهد قرآن مصری را به شکل کاملش... آورد و خودش هم می خواند و بلد بود آقا [سید] جعفر [قمی] بود... آن وقت من با قرآن های مصری آشنا شدم و بعدها دیدم که بله، من خیلی کم دارم از لحاظ لحن. آنجا تکمیل کردم.»(1)

این آشنایی موجب شد که گاه گاه گوش به رادیو بگیرد، موج آن را این ور آن ور کند، رادیو مصر را بیابد و گوش به صدای قاریان آن محال بسپارد. او با صدای عبدالفتاح، شیخ مصطفی اسماعیل و محمد رفعت از طریق نوارهایی که سیدجعفر قمی آورده بود آشنا شده، و از این میان، تلاوت شیخ مصطفی اسماعیل را بسیار پسندیده بود. اگر متوجه می شد آشنایی قصد مسافرت به کشورهای عربی را دارد، بعضاً از او می خواست هر تعداد از نوارهای شیخ مصطفی اسماعیل را که می تواند با خود بیاورد. مرتضی فاطمی می گوید: «رادیو قاهره را به چه زحمتی می گرفت. سوت سوت می زد، سر و صدا می کرد. گاهی هم مسافری می رفت و از آن طرف ها می آورد. یکی از فامیل های آقای [سید] جعفر طباطبایی [قمی] به نام مرحوم آقای [شیخ ضیاءالدین] آملی، ایشان رفته بود مصر و یکی دو تا نوار آورده بود... علاقه داشتند. این نوارها را جمع آوری می کردند و گوش می دادند.»(2) در همین گوش سپاری ها بود که با صدای راغب مصطفی آشنا شد؛ که بعدها با نام غلوش در ایران شهرت یافت. روزی سیدجعفر قمی به او گفت که «امروز در رادیوی مصر، صدای پسر شیخ مصطفی اسماعیل را پیدا کردیم. گفتم: چه طور؟ از کجا فهمیدی پسرش است؟ گفت: نام او راغب است که پسر شیخ مصطفی اسماعیل می باشد... رفیق من صدای فرزند مصطفی اسماعیل را ضبط کرده بود. من که گوش کردم گفتم قاعدتاً باید همان پسر شیخ مصطفی اسماعیل باشد، چون صدایش شبیه شیخ مصطفی اسماعیل است. تلاوت هم همان تلاوت آیات معروف بود: واستمع یوم یناد المناد من مکان قریب [ق/41.]»(3)

آقای خامنه ای این نوارها را به مرتضی فاطمی که خود از قاریان مشهد و فروشنده دستگاه های صوتی بود، می سپرد تا تکثیر کند. پای این نوارها کم کم به تهران رسید و

ص:303

قرائت شیخ مصطفی اسماعیل در تهران نیز رواج یافت و صدای عبدالباسط را از تنهایی درآورد.

همشهریان بود. امامت جماعت این امکان را فراهم می کرد که رودررو با مردم بنشیند، بگوید، بشنود و خیلی زود از نتیجه کار خود مطلع گردد. گام دیگری که به این روش جان بیشتری بخشید، برپایی محافل درس جدید، چون تفسیر و عقاید بود. او که سامان دهی فکری را بدون سازمان دهی افراد ابتر می پنداشت، دست به اقدام تازه ای زد. «فکر کردم ما باید یک مشت طلبه بپرورانیم که آنها به مبارزه عمیقاً معتقد باشند و در خط مبارزه تلاش کنند. بنابراین روی این مسئله کار کردم و با طلبه ها برنامه گذاشته و روی این فکر» متمرکز شدیم.(1) آن چه از نظام تربیتی طلاب در ذهن و ضمیر آقای خامنه ای نشسته بود، با آموزش های رایج حوزه علمیه تفاوت می کرد. او نظام آموزشی حوزه را چند سویه می دید که علم آموزی یکی از آنها بود. همسو با آموزش دروس جاری، تأمین نیازهای اخلاقی، روانی و اقتصادی طلاب برای او اهمیت داشت. و نیز عمیقاً به گسترش باورهای اجتماعی در میان درس آموزان می اندیشید. در این میان، آموزش اخلاق برای طلبه ها را یک پیش نیاز ارزیابی می کرد.

عده ای از طلاب، 10 الی 15 تا ماشین و 70 الی 80 نفر آدم راه افتادیم و به طرف منطقه زلزله زده رفتیم.»(1)

نخستین محموله سه روز پس از حادثه به منطقه راه افتاد. غیر از یادشدگان، سیدمهدی طباطبایی، سیدعباس سیدان، سلطانی، شیخ ابوالقاسم تلافی، مقدس گلابگیر، سیدمحمود قمی و سیدجعفر قمی نیز دست اندرکار بودند. گزارشگر ساواک که این تحرکات را زیر نظر داشت پس از نام بردن افراد اصلی این کاروان نوشت که دو کامیون خواروبار و پوشاک به محل زلزله زده اعزام شد. این گروه پس از ورود به گناباد به دیدن مجروحین رفتند. سپس چادری در فلکه اصلی فردوس به پا کردند و کالاهای همراه را برای توزیع در آن جای دادند. کمک رسانی شروع شد، اما خیلی زود با اعتراض سرهنگی که گویا سرپرستی تشکیلات شیر و خورشید را عهده دار بود، روبه رو گردید. سرهنگ می گفت شما چه کاره هستید که می خواهید به مردم کمک کنید؟(2)

ما را تهدید کردند و گفتند اگر نروید به زور بیرون می کنیم. ما گفتیم نمی رویم. دوستان ترسیدند. من گفتم نباید بترسیم، زیرا در وضعی که ما داریم ترس معنی ندارد و علتش هم این است که ما برای کمک به مردم آمده ایم و همه امکانات مردم در دست ما است.(3)

تهدیدات سرهنگ مجلسی، رئیس عملیات فردوس، کارگر نیفتاد. موضوع به فرمانداری کشیده شد و پذیرفتند که کاروان مشهد به کارش ادامه دهد. نام کاروان، «پایگاه امدادی روحانیت» بود. هر باری که از مشهد می رسید به این پایگاه ملحق می شد. ظرف سه روز 12 کامیون کالا از راه رسید.(4) آن چه توسط گروه در میان زلزله زدگان پخش می شد برنج، نخود، عدس، سیب زمینی، لباس، کفش، چراغ خوراک پزی، ظرف آب، پتو، لحاف، زیرانداز و چادر بود. کاروان، چند خودرو شخصی همراه داشت که این اقلام توسط آنان به روستاهای اطراف برده می شد و توزیع می گردید. منبع ساواک در توضیح گزارش خود می نویسد که این گروه «با کمک طلاب

ص:306

مدرسه علمیه فردوس با کوشش زیادی به زلزله زدگان کمک نموده و شب و روز مشغول فعالیت و کمک به زلزله زدگان هستند. احتیاجات ضروری زلزله زدگان را به مشهد، آقای عابدزاده و چند نفر از ایادی خود اطلاع داده، آنها تهیه و ارسال می نمایند.»(1) منشأ کمک های مردمی فقط مشهد نبود؛ مراجع قم، تهران، شیراز و علمای برخی شهرستان ها در این یاری رسانی شرکت کردند.

اقدامات روحانیان برای یاری رساندن به زلزله زدگان، به خراسان و بعد ایران محدود نشد. آقای سیدمحمد حسینی بهشتی که در این زمان مدیریت مرکز اسلامی هامبورگ را به عهده داشت، مبلغ 43220 مارک که از طرف مرکز جمع آوری شده بود، برای آسیب دیدگان فرستاد.(2)

دستگاه امنیتی خراسان از این تحرکات ناخشنود بود. می دانست که فعالیت امدادی روحانیان نه تنها عوایدی برای حکومت ندارد، بلکه آنان با استفاده از این فرصت، ضعف کمک های دولتی را به رخ مردم منطقه خواهند کشید. این بود که از نقار کهنه میان دو دستگاه روحانی مشهد، آقایان میلانی و قمی بهره برد و به اختلاف میان آنها هر چه بیشتر دامن زد. [به احتمال زیاد] ساواک شایع کرد که اقدامات سیدمحمود قمی در کمک به زلزله زدگان با همیاری دستگاه امنیتی انجام می شود. خودرو لندرور زیر پای سیدمحمود، شک طلاب را برانگیخته بود، چرا که چنین خودرویی معمولاً در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت. از سوی دیگر تمایل آیت الله میلانی برای حضور در منطقه زلزله زده با اقدامات دستگاه آقای قمی و چه بسا دخالت پنهان ساواک، عقیم ماند. مگس ساواک روی این زخم نشسته بود. «چون میلانی تصمیم به رفتن به منطقه زلزله زده گرفته، سپس انصراف حاصل می نماید و از طرفی یکی از اتومبیل های حامل سیدمحمود قمی و ایادی وی لندرور بوده، در بین طلاب حوزه علمیه و طرفداران میلانی شایع است که سیدمحمود قمی را سازمان امنیت به منطقه زلزله زده اعزام نموده و حتی اتومبیل و راننده در اختیار وی گذارده اند. طرفداران میلانی اظهار می نمایند که اگر سیدمحمود قمی با ساواک همکاری نمی داشت، چطور از رفتن آیت الله میلانی جلوگیری نمودند ولی متعرض سیدمحمود و ایادی وی نشده اند. این خبر از ناحیه

ص:307

منابع ساواک هم اشاعه داده شده و روز به روز تقویت می گردد. این شایعه باعث لطمه شدیدی به قمی و سیدمحمود شده است.»(1)

محله های ویران شده فردوس، حدود پنج هزار نفر زیر چادرها یا در حفره های زیرزمینی زندگی می کنند. تصمیم گرفت برای این آوارگان حمام بسازد. آجر، عمده ترین مصالح موردنیاز بود. کوره آجرپزی فردوس که سالم مانده بود، توسط شیر و خورشید اجاره شده بود. آجرهای تولیدی آن را به گناباد می فرستادند. تنها عمارت آجری شهر، ساختمان بهداری فردوس بود که بیش از دو سال از ساخت آن می گذشت. گفت وگوها برای خرید آجر این ساختمان، در حال پایان بود که بولدوزری به دستور شیر و خورشید ساختمان را با خاک یکسان کرد. بهانه شان این بود که ممکن است بخش های ویران نشده بهداری فروریزد و آسیبی به مردم برساند. «بنده اول باور نمی کردم... صبح روز بعد که برای مشاهده آن محل رفتم از دیدن خاک زردرنگی که از نابود شدن صدها هزار آجر، تمام محوطه بزرگ بهداری را پوشانده بود، بی اختیار به صدای بلند گریه کردم و بر بی رحمی و بی اعتنایی مقامات شیر و خورشید... لعنت فرستادم.»

آقای خامنه ای چنان از اقدام شیر و خورشید برآشفت که چاره را در سخنرانی و آگاه کردن مردم یافت.

با این که پس از دو ماه فعالیت، در اوایل آذر به مشهد بازگشت، اما زلزله فردوس، حادثه ای دنباله دار بود و بر هیچ یک از جملات این فاجعه نقطه پایان گذاشته نشد. آقای خامنه ای و دوستانش همچنان موضوع را پی گیری می کردند. از آن جمله بود خرید نخ و پشم برای قالی بافی و تقسیم آن میان بیش از دویست خانواده زلزله زده. «این کار از نظر [من] این حُسن بزرگ را داشت که مردم آن جا را به کار وادار می کرد و از صدقه گیری آنان و عادت به استفاده از هدایای مردم جلوگیری می نمود.»

موقعیت اجتماعی؛ [2] اعلام خلاصه ای از سوابق با مشخص نمودن وضع فعلی؛ 3- تحقیق به نحو کاملاً غیرمحسوس و من غیرمستقیم پیرامون افکار و عقاید و تمایلات سیاسی؛ 4- همین نوع تحقیق در مورد چگونگی فعالیت های پنهانی احتمالی؛ 5- همین شیوه تحقیق درباره کیفیت و نحوه ارتباط با فرستنده جراید و دیگر افراد موردنظر در منطقه؛ 6- کنترل مکاتبات.(1)

یک هفته بعد موارد درخواستی ساواک مرکز آماده و ارسال شد:

«1- شخصیت و موقعیت اجتماعی: نامبرده بالا از طلاب طرفدار روحانیون مخالف دولت می باشد. پدرش آیت الله خامنه ای نیز با روحانیون مخالف مانند میلانی تماس و همکاری دارد. آیت الله [سیدجواد] خامنه ای در نوغان که از محلات قدیمی مشهد است و در بین مردم طبقه سوم که در این محله سکونت دارند محبوبیتی دارد.

2- یک برگ خلاصه سوابق سیدعلی خامنه ای و یک نسخه بیوگرافی ملصق به عکس وی به پیوست تقدیم می گردد. در حال حاضر سیدعلی خامنه ای در مشهد سکونت دارد و فعالیت حادی ندارد.

3- تحقیق در مورد افکار و عقاید و تمایلات سیاسی: همان طور که در فوق به عرض رسید نامبرده طرفدار روحانیون مخالف می باشد.

4- تحقیق در مورد چگونگی فعالیت های پنهانی احتمالی نامبرده: مشارالیه جهت فعالیت های پنهانی در آینده آمادگی دارد و چنانچه گروهی از روحانیون در آینده بر علیه دولت تشکیل شود به احتمال قوی وی در این گروه فعالیت شدید خواهد داشت.

5- تحقیق درباره کیفیت و نحوه ارتباط گیرنده با فرستنده: قبلاً نیز نامه هایی از شخصی به نام محمدجواد فضل الله از نجف با پست جهت نامبرده بالا به مشهد ارسال که فتوکپی آن به بخش 316 تقدیم گردیده (فتوکپی آن به پیوست تقدیم می گردد) ممکن است با مکاتبات اخیر وی ارتباط داشته باشد.

6- دو نسخه فرم کنترل مکاتبات نامبرده به پیوست تقدیم می گردد. مقرر فرمایند پس از تصویب، یک نسخه آن را اعاده فرمایند.»(2)

با موافقت اداره کل سوم سانسور مکاتبات سیدعلی خامنه ای برای شش ماه برقرار

ص:310

شد. تمام مکاتباتی که بین مشهد و تهران، قم، نجف و بالعکس انجام می شد تحت مراقبت قرار گرفت. تأکید شد هر مورد مشکوکی، گزارش شده، چنانچه نامه فوق العاده ای به دست آمد، نسخه ای از آن به مرکز فرستاده شود.(1)

خامنه ای ضبط می شد. درس تفسیر او خیلی زود از جهت شمار شاگردان در ردیف درس های درجه اول مشهد قرار گرفت. دیگر، طلبه ها تنها خواهان این درس نبودند؛ جوانان دانش آموز و دانشجو و تعدادی از بازاریان نیز در این جلسه حاضر می شدند. این حلقه علمی، عمری به کوتاهی بار اول نداشت. سالیانی به درازا کشید، اما در نهایت به دست مأموران امنیتی شکست. «متأسفانه نوارهای آنها از دست رفت. یعنی نفهمیدیم دست کی افتاد؟ چه شد؟ واِلا آنها چیزی بود که الآن به دردمان می خورد.»(1)

خود جلب نماید. بنابراین، این دو نباید خود را به لشکر معرفی کنند «زیرا اعلان مندرج در روزنامه کیهان صرفاً اسقاط تکلیف است.» برخی اظهار بی اطلاعی کردند و نظری ندادند. آقای خامنه ای گفت اگر «خودم را معرفی کنم حق تجدیدنظرم از بین» نمی رود. پس از مذاکرات زیاد به این نتیجه می رسند که سیدجعفر قمی نباید خود را معرفی کند، چرا که چندین ماه بلاتکلیف در زندان می ماند و امکان دارد رأی دادگاه تجدیدنظر با تشدید کیفر نیز همراه شود؛ فراری باشد بهتر است. «کلیه حضار در این مجلس سوگند یاد می کنند که مذاکرات شان مخفی مانده و در جای دیگری صحبت نشود.»(1)

با این که ساواک خراسان پس از دیدن این گزارش متوجه حضور سیدجعفر قمی در مشهد شد و دستور دستگیری او را به شهربانی داد، اما سیدجعفر موفق گردید مثل گذشته فرار کند. اما دست آورد این گزارش برای ساواک، روشن شدن هویت سعید/ سیدخامنه ای بود. مفاد گزارش صراحتاً می گوید که سعید/ سیدخامنه ای، کسی که ساواک تهران، نزدیک به دو سال در تعقیب او بود، همان سیدعلی حاضر در این گزارش است. اما چه چیزی موجب عدم تطبیق هویت این دو شد؟ خواست خدا؟ شاید.

چند بار برای کمک رسانی و رسیدگی به مردم زلزله زده به آن منطقه رفت. رخداد بعدی این فصل غم افزا، درگذشت محمداسماعیل خجسته، پدر همسرش بود. با این حال او در 22 اسفند 47 در تهران بود. هفته ای به آغاز ماه محرم باقی بود. هر زمان به تهران می آمد در نشست علمای مبارز تهران که معمولاً هر پنج شنبه برگزار می شد، شرکت می جست. جلسه آن روز در خانه شیخ حسین کاشانی برگزار شد و آقایان سیدمحمدرضا سعیدی، سیدمحمود طالقانی، محمد منتظری و سیدعلی خامنه ای شرکت داشتند. منبع ساواک، فقط چند جمله ای از پایان جلسه نوشت. شاید دیر رسیده بود: «سیدمحمود طالقانی از سیدمحمدرضا سعیدی خواست که تعدادی از اعلامیه فتوای خمینی... به وی بدهد. سعیدی اظهار داشت فعلاً چیزی ندارم، ولی از نجف اعلامیه ای که به مهر و امضاء خمینی باشد خواسته ام تا عین آن چاپ شود. هر موقع رسید برای شما هم می فرستم. طالقانی گفت مگر اعلامیه قبلی را از خمینی نگرفته اید؟ سعیدی در جواب گفت [که] نه اعلامیه مذکور از روزنامه نور افست شده است.(1) در این موقع شیخ حسین کاشانی به طالقانی اظهار نمود دو برگ از اعلامیه فتوای خمینی را به من داده اند. طالقانی گفت دو برگ به درد نمی خورد. اقلاً باید آن قدر باشد که اگر سازمان امنیت متوجه شد چیزی گیرشان بیاید.»(2) اما مسائل مورد بحث در جلسه بیش از این بوده، حتی درباره دو تن که اخیراً توسط حکومت عراق به جرم جاسوسی برای اسرائیل دستگیر شده اند خبرهایی داده شد و محمد منتظری گفت که این دو جاسوس اسرائیل [وابسته به دستگاه امنیتی ایران] بوده اند.(3) اما آنچه راجع به فتوای امام خمینی مطرح شد، پاسخ هایی است که امام خمینی درباره وجوب مبارزه با اسرائیل و همیاری با مبارزان فلسطینی به نماینده سازمان الفتح داد. امام در پاسخ به پرسش اول مبنی بر امکان پرداخت وجوه شرعی به مجاهدان فلسطینی تحت امر سازمان فتح، در واقع فتوا می دهد و می نویسد که «اکیداً شایسته، بلکه واجب است که قسمتی از وجوه شرعی مانند زکات و سهم امام به مقدار کافی به این مجاهدان راه خدا اختصاص یابد.» امام در ادامه تأکید می کند که «به مجاهدانی که در

ص:314

صفوف نبرد و فداکاری به منظور از بین بردن صهیونیسم کافر ضدبشر می جنگند و برای احیاء و بازگرداندن مجد و شرف اسلامی از دست رفته می کوشند و برای گرامی داشت تاریخ شریف اسلام نبرد می کنند و بر هر مسلمانی که به خدا و روز جزا ایمان دارد واجب است که تمام قوا و نیروی خود را در این راه به کار برد...» امام چهار پرسش یادشده را کتباً جواب داد.(1) حاصل این پرسش و پاسخ توسط سازمان الفتح به چهار زبان عربی، ترکی، انگلیسی و فرانسه ترجمه شد و همراه با اظهارنظر جمعی از علمای اهل سنت و شیعه و از آن جمله آیت الله حکیم در سطحی وسیع منتشر گردید. این فتوا به ایران هم رسید. سندها می گویند اگر این اعلان به دست ساواک می افتاد، یک اتهام به اتهامات دارنده آن اضافه می شد.

جلسه پنج شنبه آن روز (22/12/47) بی واکنش نماند. مقدم، مدیرکل اداره سوم پس از دیدن گزارش یادشده، دستور داد از آنجا که ادامه فعالیت های سیدمحمدرضا سعیدی خراسانی «به مصلحت نمی باشد» تلفن و مکاتباتش سانسور گردد تا بتوان مدارکی برای دستگیری او به دست آورد. وی اضافه کرد «ضمناً مشخصات بیشتری از محمد منتظری و سیدعلی خامنه ای را تهیه و اعلام نمایند.»(2)

مسجد را در این قریه ها فراهم آورند.(1)

ترجمه کتاب صلح الحسن علیه السلام اما، از آنجا نشأت گرفت که رخداد مصالحه امام دوم شیعیان ایده ای در ذهن مترجم پدید آورده بود که می خواست آن را بنگارد و در معرض افکار علاقه مند قرار دهد. «یادداشت هایی جمع کردم و آماده شدم که بنویسم. [در پی جویی] منابع کتاب، رسیدم به این کتاب ... نگاه کردم دیدم همه حرف های من ... توی این کتاب است. دیدم اگر من کتاب خودم را بنویسم و مطالب این کتاب را در آن نیاورم، کتاب ناقص و بی خودی خواهد بود. اگر مطالب این کتاب را بخواهم در آن بیاورم، خوب، مطالب موجود است. چرا؟ من که به اسم خود هوس تألیف ندارم ... اول تصمیم داشتم که هر چه را زیاد [بر این کتاب] می فهمم در [آن] ... بگنجانم. بعد که ترجمه کردم، دیدم که این کتاب دریایی است و به فرض که من دو تا نکته اضافه بفهمم، چیز مهمی نیست. همان را به طور کامل ترجمه کردم و ارائه دادم.»(2)

فارسی برای تعدادی از طلبه های علاقه مند کرد. برادرش، سیدهادی، محمدباقر داودی، حبیب الله آشوری و سیدعلی اصغر امینی از جمله آنان بودند. حلقه های این آموزش در مدرسه نواب شکل می گرفت. مبنای کار، مشارکت در ترجمه بود. هر یک از افراد موظف بودند در طول هفته چند صفحه متن عربی را به فارسی برگردانند و هنگام حضور در جلسه بخوانند. در این کارگاه آموزشی متون ترجمه شده قرائت، اشکالات آن بررسی و اصلاح می شد. این کلاس تا شروع ماه مبارک رمضان برقرار بود، اما با سفر تبلیغی آقای خامنه ای به تهران، تعطیل شد و پس از آن دیگر منعقد نگردید.

روستاها را متدین بار آورند. آرزوی او در تأسیس این دبیرستان نمود نیافت و حسرت آن ماند تا ... .

نام خود او شهرت یافته بود. آیت الله شیخ عبدالحسین تهرانی، وصی امیرکبیر و چه بسا تکیه گاه فقهی او در زمان سیاست ورزی اش در منصب صدراعظمی بود.

نخستین گزارشی که منبع کم حوصله ساواک از سخنان آقای خامنه ای در مدرسه یادشده تهیه کرد، 25 آبان / پنجم رمضان بود. این گزارش پنج سطری می گوید که هفتاد نفر پای سخنان او نشسته بودند و خطاب به آنان گفته است: «در زمان معاویه مردم وجدان نداشتند و گزارش می دادند و حالا هم هستند. بعد اضافه نمود رهبران ما ایمان ندارند.»(1)

همین گزارش کوتاه موجب شد که اداره کل سوم از ریاست ساواک تهران بخواهد، درباره صحت و سقم گفته ها تحقیق شود و چنانچه درستی آن تأیید شد، سخنران احضار و تذکر لازم [= تهدید و ارعاب] به وی داده شود.(2)

تسلسل گزارش ها تا ششم آذر/ شانزدهم رمضان مختل است، اما در این روز، سخنران درباره صلح امام حسن(ع) و مواد آن گفت: «یکی از مواد این بود که به مسلمانان و شیعه علی نباید ظلم و ستم بشود و زیانی به اموال آنها از طرف مأمورین تو [= معاویه] نرسد. حال چرا این ماده را گفت؟ برای این که می خواست در بین مسلمانان حزب شیعه در پنهانی تربیت نماید که در موقع مناسب بر علیه ظلم و ستم معاویه قیام کند و خلافت معاویه را با خاک یکسان نماید.»(3)

سخنرانی آقای خامنه ای حدود 1:30 بعد از ظهر شروع می شد و بیش از یک ساعت ادامه می یافت. پس از این مجلس، به محفل دیگری می رفت. چنانچه پس از سخنرانی هفتم آذر/ هفدهم رمضان، راهی پاچنار شد و در جلسه ای که توسط یدالله فتوت، صاحب خیاطی جنب مسجد سیدنصرالدین، اداره می شد شرکت کرد. آقای خامنه ای در سخنان امروزش در مدرسه حاج شیخ عبدالحسین ملاک افراد را در جامعه اسلامی تقوا توصیف کرد و از ابزارهایی که در حال حاضر جوانان را از فضائل معنوی دور نگاه می دارد انتقاد نمود.(4) وی گفت: «اگر رهبری نتواند افکار جوانان را به کار اندازد از

ص:319

کشورهای دیگری خواهند آمد و نفت را کشف خواهند کرد و نفت و آن مملکت و سرمایه آن مملکت و ثروت آن را خواهند برد.» وی به جشن هایی که درصدد برپایی برای پادشاهان و مغان است اشاره کرد و با وصف حکایت فرزند پینه دوز دوره ساسانی که امکان دانش آموزی برایش فراهم نشد، گفت: «اگر رهبری بتواند مساوات را رعایت کند آن مملکت رو به ترقی است و اگر نتواند آن مملکت رو به زوال است. پس اگر مساوات شد و اگر [با رفع تبعیض] از فکر و افکار بچه های جنوب شهر [مثل بقیه طبقات] هم استفاده شد آن مملکت خوب خواهد بود، اما در مملکت ما این طوری نیست. چون رهبری صحیح نیست و نمی تواند از فکر و افکار جوانان به نحو احسن استفاده کند.»(1)

پس از رسیدن گزارش این سخنرانی به اداره کل سوم، ناصر مقدم در نامه ای خطاب به ریاست ساواک تهران نوشت که سیدعلی خامنه ای «از جمله روحانیون ناراحت و مخالف دولت بوده و دارای سابقه بازداشتی و محکومیت می باشد.» او با اشاره به افرادی که پای سخنان او نشسته بودند (سعید امانی، علی اکبر استاد، ابراهیم استادآقا، اسدالله بادامچی [= بادامچیان]، محمود فقیهی، حسین مهدیان، جواد مقصودی، عبدالعلی ایپکچی، خاموشی) اضافه کرد که تعدادی از آنها نیز سابقه [سیاسی] دارند و گردهم آیی آنان درخور توجه است. «دستور فرمایید با استفاده از تمام امکانات موجود نامبردگان و جلسات متشکله آن مراقبت لازم و دقیق و همه جانبه ای معمول» دارند.(2)

البته این دستور زمانی صادر شد که ماه مبارک رو به پایان بود و جلسه های سخنرانی آقای خامنه ای تمام شده بود.

مجلسی که در محله پاچنار و در بن بست کاغذچی برپا می شد از جنس دیگری بود. پنجاه صندلی فلزی چیده بودند. روبه روی صف صندلی ها تخته ای قرار داشت که روی آن با گچ زرد رنگی نوشته بودند «اسلام بالاتر از هر چیز و هیچ چیز بالاتر از اسلام نیست؛ اسلام پاک است و پاکیزگان را دوست دارد؛ با یکدیگر دست بدهید زیرا دست دادن کینه ها را از بین می برد.» برای شرکت مردم در این مراسم اطلاعیه ای هم چاپ و توزیع شده بود: «بدین وسیله از جناب عالی دعوت می شود که در جلسه سخنرانی که از شب چهارشنبه 15 الی آخر ماه مبارک رمضان در ساعت 30/9 تشکیل می گردد شرکت

ص:320

فرمایید و از بیانات دانشمند محترم آقای خامنه ای استفاده نمایید. خیابان خیام، پاچنار. بین گذر قلی و گذر مستوفی. بن بست کاغذچی، پلاک 28. حضور شما در سر وقت نشانه شخصیت شماست.» در این جلسه پس از قرائت قرآن، بحث آزاد شروع می شد و سپس آقای خامنه ای برای حاضران صحبت می کرد.(1) این جلسه که در خانه آقای غانم تشکیل می شد، با عنوان «انجمن اسلامی جوانان» فعالیت می کرد.

سخنان روز هشتم آذر/ هجدهم رمضان او در مدرسه حاج شیخ عبدالحسین چنین گزارش شد: «اگر مردم می خواهند به حقوق اجتماعی خود برسند باید از حق خود دفاع نمایند، زیرا حقوق اجتماعی برای همه یکسان است و برای رسیدن به هدف باید مبارزه کرد. اسلام می گوید همه مردم باید از مساوات برخوردار باشند و بین گدا و ثروتمند فرقی نیست. هیچ کس نمی تواند با زور سرنیزه و قدرت، آزادی و مساوات را از مردم بگیرد.»(2) بعد درباره تبعیضات نژادی در آمریکا صحبت کرد.(3)

در همین روز، رئیس ساواک تهران، نواب، به رئیس ساواک جنوب شرق پایتخت نامه ای نوشت و ضمن اشاره به سخنان آقای خامنه ای در 25 آبان مبنی بر این که «در زمان معاویه مردم وجدان نداشتند و گزارش می دادند و حالا هم هستند... رهبران ما ایمان ندارند» دستور داد میزان صحت و سقم این اظهارات تعیین، و چنانچه صحت آن تأیید گردد، «مشارالیه را احضار و تذکرات لازم به وی داده» شود.(4) احتمالاً نواب از سوابق این روحانی مقیم مشهد بی خبر بود، وگرنه رنگ این دستور، چنین پریده نبود.

روز نهم آذر/ نوزدهم رمضان، موضوع سخنرانی آقای خامنه ای مساوات و برابری در جامعه بود. به نظر می رسد وی این موضوع را در دوره حاکمیت حضرت علی علیه السلام مورد توجه قرار داده، آنگاه با زمان حال مقایسه کرده است. مضامین سخنان او در این روز تندتر از روزهای پیشین بود: «حرف ها را در گلو خفه نموده اند و نمی گذارند مردم حرف های خود را بگویند. اگر اجتماع نتواند حرف های خوب و بد مملکت خود را بگوید، آن ملت و آن اجتماع از بین خواهد رفت و ظلم و ستم و بیچارگی

ص:321

گریبان گیر آنها خواهد شد.» او با یاد نمونه های تاریخی از حاکمان ستمگر همچون عبدالملک بن مروان که خود را مالک الرقاب مردم می دانست گفت: «اگر بگذارند حرف های صحیح زده شود اجتماع بیدار خواهد شد و متوجه کارهای بد حاکم و آنهایی که در رأس کار هستند خواهند شد.» دعاهای پایانی سخنران چنین بود: «خدایا تبعیض را از بین افراد ریشه کن کن! خدایا زندانیان بی گناه را از زندان نجات بده!»

آن روز حدود یکصد نفر به سخنان آقای خامنه ای گوش فرا دادند.(1)

سخنان او در دهم آذر/ بیستم رمضان درباره برابری زن و مرد، ویژگی های آنان، وظایف فطری هر یک و ازدواج بود. این بار نیز با دعا برای آزادی زندانیان بی گناه سخنان خود را به پایان برد.(2)

آقای خامنه ای در یازدهم آذر/ بیست ویکم رمضان ویژگی های رهبری حضرت علی(ع) را تشریح کرد و گفت که رهبران و سیاستمداران باید از راه و روش رهبری و حکمرانی آن حضرت درس بگیرند و مساوات و برابری را چون او سرمشق قرار دهند. وی تلویحاً ضمن تنقید از حاکمیت ادامه داد که «رهبر باید آنچه که برای ملت می گوید خودش هم عمل کند. حاکم آن نیست که خود را فقط رهبر ملت بداند و خودش باشد. باید در گرفتاری ها، در بیچارگی ها، در بدبختی ها خود را از آن ملت بداند.»(3)

در همین روز به دعوت آقای مطهری به حسینیه ارشاد رفت و نخستین سخنرانی خود را آن جا ایراد کرد.

در روز دوازدهم آذر/ بیست ودوم رمضان تأکید او بر آزادی عقیده و فکر در اسلام بود. «آزادی عقاید و افکار در اسلام وجود دارد. راه انتخاب کردن با خود مردم است و اجتماع احتیاجی ندارد که دیگری برایش [تصمیم بگیرد.](4)»

شب هنگام آقای خامنه ای به انجمن اسلامی جوانان رفت. قرار بود همچون بار پیشین پس از قرائت قرآن، تجوید و دیگر برنامه ها سخنرانی کند.(5)

موضوع سخنرانی او در سیزدهم آذر/ بیست وسوم رمضان، امر به معروف و نهی از

ص:322

منکر بود: «افراد جامعه از حیث روابط و همبستگی ها باید مانند آجرهای یک ساختمان در هم فرورفته... باشند؛ یعنی اگر یکی از آنها در معرض سقوط بود، سایرین مانع شوند... یا امر به معروف کنید و یا این که بدترین مردم به شما مسلط می شوند و به شما رحم نمی کنند. و در این موقع اگر خوبان شما هم برای دفع شر دعا کنند مستجاب نخواهد شد.»(1) ناصر مقدم پس از دیدن این گزارش نامه دیگری به رئیس ساواک تهران فرستاد و برخلاف مراسله پیشین که خواسته بود در صورت درستی سخنان سیدعلی خامنه ای به او تذکر داده شود، این بار نوشت که «مدارک مستند و غیرقابل انکاری تهیه» شود؛ که نشان از تصمیم او برای دستگیری آقای خامنه ای داشت.(2)

در چهاردهم آذر/ بیست وچهارم رمضان حدود 180 نفر پای سخنان او نشسته بودند. برخی از مستمعین عبارت بودند از: اکبر هاشمی رفسنجانی، یدالله فتوت، اسدالله بادامچیان، آقابزرگ مشایخ، ابراهیم استادآقا، قاسم اسماعیلیان، جواد مقصودی، محمدعلی گل افشانی، مظاهری دبیر دبیرستان مروی، قدوسی دبیر دبیرستان پهلوی، فرهاد مینایی وکیل دادگستری، محمود فقیهی و عبدالعلی ایپکچی.

در این روز آقای خامنه ای دمکراسی غرب را به چالش کشید و انتخاباتی را که نامزد ریاست جمهوری، زیبایی زنش را واسطه جمع آوری رأی قرار می دهد، نادرست خواند. وی حاضران را به کتاب خوانی توصیه کرد و خواست که کتاب خانه مدرسه حاج شیخ عبدالحسین با مساعی علاقه مندان تکمیل گردد. او با ابراز تأسف گفت: «طبق آمار روزنامه ها تعداد کتاب خانه های تهران از زمان فتحعلی شاه تاکنون دو برابر شده در حالیکه باسوادها چندین برابر و تعداد قمارخانه ها و مشروب فروشی ها چندصد برابر» افزایش یافته.(3)

اسدالله بادامچیان که معمولاً در این جلسه ها حاضر بود، با ضبط صوت همراه خود، متن سخنان آقای خامنه ای را ضبط می کرد.

از سخنرانی روز پانزدهم آذر/ بیست وپنجم رمضان او همین اندازه که انتصاب حضرت علی(ع) پشتوانه منطقی داشته و میان نصب در امامت و انتخابات عمومی

ص:323

تفاوت هایی هست، مطلب بیشتری به ساواک منعکس نشده است.(1)

ظاهراً آخرین سخنرانی او روز هفدهم آذر/ بیست وهفتم رمضان در مدرسه حاج شیخ عبدالحسین ایراد شد. در این مجلس درباره شخصیت انسان از منظر دین و دیدگاه مادیون به تفصیل سخن گفت و دین اسلام را در موقعیت نامطلوب توصیف کرد که فقط اسمی از آن باقی مانده است. «[وقتی] شخصیت برای مردم قائل نشوند و ظلم و ستم به مردم اجتماع بنمایند از اسلام جز [چهره ای] زردرنگ و ضعیف چیزی باقی [نمی ماند.] قدرت های قوی... اسلام را از بین برده اند و اجتماع مسلمانان را در اختیار خود قرار داده اند. بالاخره آنچه که آنها می خواهند باید عمل کنید و آنچه آنها می گویند باید شما هم بگویید. پس اسلام از هر طرف محدود شده ... است.»(2)

آقای خامنه ای بلافاصله پس از پایان ماه مبارک به مشهد بازنگشت؛ روزهایی از شوال را در تهران بود. شاید یکی از کارهایش پی گیری چاپ کتاب صلح امام حسن بود.

بیست وهفتم آذر/ هشتم شوال در نشست روحانیان مبارز تهران که معمولاً پنج شنبه ها برپا می شد شرکت کرد. غیر از او سیدمحمدرضا سعیدی، سیدعلی غیوری، علی اصغر مروارید، محمد امامی کاشانی، فضل الله مهدی زاده محلاتی، محمدجواد باهنر، نجم الدین اعتمادزاده، حسن لاهوتی، محمدرضا مهدوی کنی، اکبر هاشمی رفسنجانی و جعفر شجونی در خانه شیخ حسین کاشانی حاضر بودند. بخشی از گفت وگوها درباره اعزام طلاب و واعظان به روستاها برای تبلیغ بود. آقای خامنه ای گفت که 48 طلبه از مشهد به طور منظم به روستاها فرستاده می شوند. اعزام ها با حمایت آیت الله میلانی و گروهی از مؤمنان انجام می گرفت، ولی در حال حاضر کمک های آقای میلانی قطع شده است. آقای هاشمی نیز پیشنهاد کرد چنین اقدامی برای روستاهای اطراف تهران نیز انجام شود. بیشتر حاضران پذیرفتند که هر ماه 200 تومان برای اجرای این پیشنهاد کمک کنند. خبرچین ساواک در پایان گزارش خود این را هم نوشت که سیدمحمدرضا سعیدی عکس قاب شده آیت الله خمینی را به شیخ حسین کاشانی داد.(3)

آقای خامنه ای اواخر آذر یا اوایل دی تهران را به سمت مشهد ترک کرد. ساواک

ص:324

تهران در تعقیب دستور اداره کل سوم برای احضار، تذکر و جمع آوری مستندات بیشتر متوجه شد که او در تهران نیست؛ و به اطلاع اداره متبوع خود رساند که جمع آوری مدارک علیه او فعلاً امکان ندارد.(1)

دستگاه امنیتی نتوانست توری برای سیدعلی خامنه ای در پایتخت پهن کند، از این رو ناصر مقدم نامه ای به ساواک خراسان فرستاد و با اشاره به سخنرانی های او در مدرسه حاج شیخ عبدالحسین تهران و مفاد «خلاف مصالح و انتقادآمیز» آن، دستور داد از او مراقبت به عمل آید و «در صورت مشاهده فعالیت مضره و مشکوکی» مراتب به اداره کل سوم انعکاس یابد.(2)

و پایان آن این بیت است:

اسلام لایزال است حق است و بی زوال است

برهان

این مقال است قرآن لایزالش

در ابتدای قصیده، توضیحی توسط ناشر درج شده بود که می گفت «شادیه» فلسطینی یک هواپیمای مسافری را که «یکی از اشقیای یهود» نیز در آن بود به زور اسلحه در لبنان فرود می آورد و او را تحویل جبهه نجات فلسطین می دهد.(1) شادیه در سن 19 سالگی در عملیاتی علیه اشغالگران فلسطینی در نابلس به شهادت رسید. یک سال بعد کتاب حماسه فلسطین در ناباوری دست اندرکارانش که گمان می بردند در سانسور وزارت فرهنگ گیر می کند، به چاپ رسید که شعر آقای امیری فیروزکوهی در قیاس با دیگر مطالب، منزلتی متفاوت داشت.(2)

دهه چهل شمسی در ایران نمایان شده بود، همواره این قضایا را مدنظر داشتند و از نبود نظریه مدون و قابل ارائه اسلامی که نمایانگر مبانی سیاسی اجتماعی این آیین آسمانی باشد رنج می بردند؛ چیزی که بتوان آن را طرح کلی اندیشه اسلامی نامید، نظریه کامل اسلامی، منشور اسلامی، جهان بینی اسلامی. آقای خامنه ای و هم ردیفان فکری او همواره به این موضوع می اندیشیدند و نیاز آن را برای ایران دهه چهل که تفکر مارکسیستی جریان غالب فکری دانشگاه ها و مجامع روشنفکری شده بود، ضروری می دانستند. گام های عملی باید برداشته می شد. «این اقدام از آنجا آغاز شد که بین من و برخی برادران در مشهد بحثی درگرفت و در ارتباط با برادران دیگرمان در تهران ادامه یافت و منتهی به تشکیل جلسه های ماهانه برای بررسی و ارائه طرح اسلامی با عنوان منشور اسلامی در برابر مانیفست کمونیست ها شد.»

نخستین نشست کاری باید در سال 1348ش بوده باشد. رفت و آمد آقای خامنه ای به تهران، محدود به سخنرانی های او در مناسبت های مذهبی نبود، بلکه مربوط به شرکت در این جلسه های ماهانه نیز می شد. اعضای نشست ها عبارت بودند از آقایان: سیدمحمود طالقانی، سیدمحمد حسینی بهشتی [پس از بازگشت از آلمان به ایران]، سیدعلی خامنه ای، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدجواد باهنر، سیدابوالفضل موسوی زنجانی، علی شریعتی، مهدی بازرگان، یدالله سحابی، عزت الله سحابی، عباس شیبانی، طاهر احمدزاده، جلال الدین فارسی، حبیب الله پیمان.

جلسه اول که بسیار هم طولانی بود به این نکته انجامید که با تدوین مبانی مکتب اسلام، می توان روشنفکر مسلمان را با دیدگاه اسلام درباره آفرینش، زندگی و جامعه آشنا کرد؛ و نیز تصمیم گرفته شد هر یک از اعضاء در این باره هرچه در ذهن دارد روی کاغذ نگاشته، در نشست آتی بیاورد. چهل وپنج روز برای این موضوع زمان گذاشتند. «خبر این جلسه بین جوانان مسلمان پرشور پخش شد و برای آنها مژده بسیار خوبی بود، به طوری که مرحوم محمد حنیف نژاد با من تماس گرفت و دربارة آن سئوال کرد. آن زمان او از رهبران سازمان مجاهدین خلق بود.»

در نشست دوم آقایان خامنه ای، احمدزاده، طالقانی، بازرگان، سحابی و فارسی نظرات مکتوب خود را همراه داشتند. در گفت وگوهای این جلسه مقرر شد نوشته ها به جمعی که آقای مرتضی مطهری یکی از آنها بود سپرده شود تا نظر بدهند.

ص:327

در گردهم آیی بعدی، آقای مطهری از ماهیت نوشته های آقایان صحبت کرد. روشن شد که تضاد اسلام با پدیده های استثمار، استکبار، استعمار، ستم های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی وجه مشترک یادداشت های ارائه شده است، اما آقای مطهری از موضوع مبارزه با الحاد به عنوان وجه ممیز نوشته آقای خامنه ای یاد کرد و آن را به عنوان امتیاز بر دیگر نگاشته ها مطرح نمود. مهندس بازرگان نیز بعدها گفت: «در میان آنها متن پیشنهادی آقای خامنه ای جزو برجسته ترین بود.»(1) «بدیهی بود که یکی از مهم ترین خصوصیات عقیده اسلامی ضدیت با الحاد بود، ولی تنها کسی که آن را در نوشته اش آورده بود من بودم و این نبود مگر به واسطه جو فکری ای که بر روشنفکران ایرانی در آن روز سایه افکنده بود... تصریح ضدیت اسلام با الحاد موجب خجالت برخی از آن جمع می شد... به خاطر دارم که یکی از شخصیت های بزرگ نهضت اسلامی یک بار به من به صراحت در آن سالها گفت: آیا تفکر اسلامی می تواند در مقابل غول تفکر مارکسیستی بایستد؟! ... من آن نوشته را از مفاهیم قرآن و سنت نبوی آکنده کرده، از آراء صاحب نظران مسلمان [همچون] ... متفکر الجزایری، مرحوم مهندس مالک بن نبی [1973م-1905م] بهره برده بودم.»

در چهارمین یا پنجمین جلسه بود که تصمیم گرفتند افرادی کمتر ولی اهل تر و صاحب نظرتر، تدوین منشور اسلامی را به عهده بگیرند و در جلسه عمومی طرح نمایند. آن جمع کوچکِ کاری عبارت بودند از آقایان خامنه ای، هاشمی رفسنجانی، باهنر و پیمان. آقای خامنه ای هر بار برای مشارکت در آن جلسه، از مشهد به تهران می آمد. نشست ها در خانه آقایان پیمان و باهنر برگزار می شد؛ و گاه در منزل آقای شیبانی؛ که در حالت اخیر از او و خانواده اش می خواستند آنها را تنها بگذارند. جلسه ها، گاه تا 20 ساعت به درازا می کشید. یکی از این نشست ها در باغی نزدیک تهران که آقای طالقانی آن را مهیا کرده بود، برپا شد. این جلسه ها به تعیین موضوعات کلی و جمع بندی یادداشت های نخستین اعضاء عمومی منتهی شد و با دستگیری آقای خامنه ای در سال 1349ش، چندی بعد آقای پیمان و پس از آن آقای هاشمی رفسنجانی موقتاً تعطیل گردید. این دستگیری ها تداوم جلسه ها را از بین برد. با گسترش دستگیری ها تصمیم گرفتند جزوه ها، یادداشت ها و هر آنچه مربوط به تدوین منشور اسلامی بود در صندوقی

ص:328

در مدرسه دخترانه رفاه به امانت بگذارند تا بعد.(1)

از سخنرانی چهارم محرم گزارشی در دست نیست، اما بیست ودوم اسفند/ پنجم محرم سخنان او درباره آزادی در اسلام بود. وی مختصات آزادی را در اسلام توضیح داد و گفت آن چه از این مقوله در برخی کشورها وجود دارد، فقط عنوان آن است؛ یک اسم توخالی. «کشورها و ملت ها را به صورت بنده [و] مستعمره درآورده[اند.] عده ای از کشورهایی هم که در صورت ظاهر از بندهای استعمار گریخته اند، ولی در حقیقت مستعمره می باشند.» آن شب تعداد حاضران در مسجد حدود 350 نفر بود.(1)

شمار مستمعین روز بعد (ششم محرم) به حدود 450 نفر رسید. منبع ساواک که سخنان آقای خامنه ای را در پنجم محرم «حاوی گوشه [و کنایه]» دانسته بود، این بار نوشت که «سخنان مزبور جنبه تبلیغات سوء داشت.» سخنران، درباره جهاد مسلمانان در صدر اسلام حرف زد و خطاب به حاضران گفت: «آیا شما حاضرید که یک سیلی یا یک باتوم برای اسلام بخورید و یا یک روز به خاطر اسلام مغازه خود را ببندید؟»

او در بخش دیگری از منبر خود اظهار داشت: «کارهای خدا مانند وزارت خانه نیست که زورمندان و قلدران و پول داران و رشوه دهندگان و پارتی داران مقدم باشند و یا مانند اداره آگاهی و شهربانی نیست که راپرت بگیرند و برای بندگان خدا حکم نمایند.» او در پایان سخنرانی «در دعا اظهار کرد که خدا توفیق راه شهادت و جهاد را برای اسلام به ما عنایت نماید.»(2)

روز بیست وچهارم اسفند/ هفتم محرم ابتدا به هیأت انصارالحسین رفت. این هیأت در 1347ش و با کوشندگی افرادی چون مصطفی حائری زاده یزدی، از اعضای هیأت های مؤتلفه اسلامی و دوستانش پایه گذاری شد. هیأت انصارالحسین سیار بود و هر بار در خانه ای برقرار می شد. تمام مراسمی که در این هیأت برپا می گردید، همراه با سخنرانی کسانی بود که تقابلی آشکار و پنهان با حکومت داشتند. از مشهورترین سخنرانان هیأت انصارالحسین می توان به آقایان مطهری، بهشتی، خامنه ای و رفسنجانی اشاره کرد. آن روز مراسم این هیأت که در خانه عباس باباخانی، در خیابان مازندرانی، منشعب از ادیب الممالک برپا بود از سحر شروع شده بود و آقای خامنه ای تنها سخنران مجلس نبود. منبع ساواک دو سه جمله از منبر او را نقل کرد که یکی از آنها چنین بود: «در قرآن خداوند دو جماعت را

ص:330

لعنت کرده؛ یکی اشراف و دیگری کسانی که به حکومت های ظالم کمک می کنند.» پس از وی علی اصغر مروارید سخن راند.(1)

شب هنگام، سخنان آقای خامنه ای در مسجد ابراهیم خلیل در ادامه موضوع آزادی در اسلام بود. او انتخابات را راهی پذیرفته شده برای تقسیم حقوق افراد، چه شاه و چه گدا، توصیف کرد، اما گفت که این آزادی هنوز معنای واقعی خود را نیافته است. وی با اشاره به بی بندوباری های موجود در جامعه، به ویژه در پوشش زنان [آن را آزادی مورد قبول حاکمیت دانست که بسیار دور از مفهوم واقعی آزادی است.] دعای پایانی سخنرانی او چنین بود: «خدایا برادران مسلمان ما را بر دشمنان شان در هر نقطه ای که هستند پیروز کن. مراجع عالی قدر تشیع به خصوص مرجع عالی قدر ما را در کنف امام زمان از گزند بلیات حفظ کن.»(2)

از روز بیست و پنجم اسفند/ هشتم محرم سندی در دست نیست. فردای آن، (تاسوعا)، راهی هیأت انصارالحسین شد. آن روز حاج محسن مخبری، بانی مجلس بود که منزلش در خیابان قزوین، کوچه قلمستان قرار داشت. حدود 300 نفر از ساعت 5:30 صبح آن جا جمع بودند. صحبت های آن روز را با ویژگی های مرجعیت آغاز کرد و گفت که مرجع تقلید علاوه بر امور دینی باید از مقتضیات زمان، امور سیاسی و اقتصادی نیز بهره داشته، اوضاع را درک نماید. «مرجع را باید مردم از جان و دل بپذیرند و هر کس را که علمش و معلومات اجتماعی اش از همه بیشتر باشد قبول داشته باشند، نه این که گول تبلیغات را بخورند و دنبال این و آن بروند.» وی با اشاره به تبلیغات دوران معاویه و تلاش او برای دور کردن مردم از حضرت علی(ع) خطاب به مردم گفت که فریب تبلیغات [حکومتی] را برای گزینش مرجع نخورند.

سخنران بعدی این مجلس علی اصغر مروارید بود. او با انتقاد از شیوه عزاداری ایرانیان، گفت که این کارها به درد امام حسین(ع) نمی خورد. «دنبال هدف امام حسین باید رفت. امام حسین را با مبارزاتش باید نشان داد که جلو زور ایستاد... به جای این هیأت و پرچم درست کردن ها و چشم و هم چشمی ها متحد باشید و برنامه حسین را

ص:331

اجرا کنید. از این که یکی این جا و یکی آن جا توی سر خودش بزند فایده ندارد.»(1)

مقامات عالی رتبه ساواک، دوازدهم فروردین سال بعد (1349ش) این گزارش را دیدند، که نشان می دهد فاصله بین وقوع حادثه تا تصمیم گیری درباره آن، چه اندازه طولانی بوده است. یکی از همین مقامات در ذیل گزارش نوشته است که «خامنه ای و مروارید احضار و شدیداً به آنان تذکر داده که [با] ادامه این وضع... تحت تعقیب قرار خواهند گرفت.» در ادامه دستور داده شد شهربانی مکلف شود که اظهارات این گونه افراد را ضبط کند.(2)

از سخنرانی های آقای خامنه ای در بیست وهفتم اسفند/ روز عاشورا خبری در دست نیست، اما پنج شنبه، بیست وهشتم/ یازدهم محرم، نشست پرجمعیتی در مسجد الجواد از طرف انجمن اسلامی مهندسین برپا شد که حدود یکهزار نفر شرکت داشتند. این مراسم ساعت 19:30 آغاز شد. سخنران اول سیدعبدالکریم هاشمی نژاد و دومین آن سیدعلی خامنه ای بود. به احتمال زیاد این دو، فحوای بیانات خود را پیش از آغاز مجلس هماهنگ کرده بودند، چرا که هر دو درباره قیام امام حسین(ع) و ضرورت جهاد در زمان حال گفتند.

هاشمی نژاد در میان سخنان خود گفت که «قیام حسینی بر تمام مسلمانان واجب است... باید قیام کرد تا مردم زندگی بهتری داشته باشند.»

آقای خامنه ای این بار با صراحت دولت معاویه را با دولت ایران مقایسه کرد: «در آن زمان دولت دیکتاتور معاویه حلال و حرام را یکسان می شمرد و الآن هم در مملکت ما دولت دیکتاتور یافت می شود که حلال و حرام را از هم تشخیص نمی دهند.» وی در بخشی از سخنان خود به درگیری های اعراب و اسرائیل اشاره کرد و از این که کمکی به مسلمانان عرب نمی شود انتقاد نمود. در آن زمان جنگِ فرساینده ای میان مصر و اسرائیل در جریان بود. یک سال پس از جنگ شش روزه 1967م/1346ش که با پیروزی اسرائیل و به دست گرفتن شبه جزیره سینا، نوار غزه، بلندی های جولان و کرانه باختری و شرق بیت المقدس همراه بود، سازمان ملل متحد قطع نامه ای صادر کرد که در آن به عقب نشینی اسرائیل از مناطق یادشده و به رسمیت شناخته شدن اسرائیل از طرف اعراب تأکید شده بود. این

ص:332

درخواست ها مورد توجه طرفین درگیر قرار نگرفت و حملات مرزی و گاه به گاه همچنان ادامه داشت. آتش، زیر خاکستر بود. اما در آن زمان که شش ماه از آتش گرفتن مسجد الاقصی می گذشت، روحیه مسلمانان بیش از پیش جریحه دار بود.

یکی از جملات پایانی آقای خامنه ای این بود: «آقایان! جهاد در ایران واجب است... خدا قیام حسینی را در کالبد ما جایگزین کند.»

برخی از حاضران در مسجد الجواد، آقایان مهدی بازرگان، سیدمحمود طالقانی، مهندس تاج، مهندس سده ای، مرتاضی، مرتضایی، دکتر حائری یزدی بودند.(1)

آخرین سخنرانی آقای خامنه ای در سال 1348 روز بیست ونهم اسفند و در جلسات سیار هیأت انصارالحسین بود. مراسم آن روز منزل برادران، در بازار آهنگرها، کوچه کلانتری برگزار شد. در این مجلس نیز موضوع سخنان او مشخصات مرجع تقلید بود؛ کسی که از وضع زمان آگاه باشد و سر از امور اجتماعی و سیاسی درآورد. «مثلاً

... در زمان شیرازی بزرگ، وقتی دید پای منافع ایران و ملت مسلمان ایران در میان است فتوا داد که تنباکو حرام است.» و در ادامه سخنان خود نمونه های دیگری از دوره مشروطه و نقش مراجع تقلید یاد کرد. همچون جلسات گذشته، علی اصغر مروارید به عنوان سخنران دوم به منبر رفت.(2)

جامعه مسلمانان حکومت کند و قابل قیاس با کشورهای دیگر نباشند و اجنبیان بر مملکت و ذخائر آنان مسلط باشند؟» در مقام پاسخ اظهار داشت: «مسلمانان از ظواهر اسلام پیروی می کنند نه حقیقت اسلام. کجاست قوه توحید و تفکر؟ کجاست مساوات و برادری؟ کجاست حکومت های اسلامی واقعی که بر پایه اسلام باشد؟» وی در ادامه برای رسیدن به باطن اسلام و دستیابی به قدرتی که بتواند آن را به منصه ظهور برساند گفت: «ما مسلمانان بایستی پیروی از امام حسین بنماییم. زیرا امام حسین به پا خاست تا به مسلمانان [که دچار] رکود فکری [شده بودند] ثابت کند که یزیدی ها و بنی امیه ها حکومت شان نمی تواند عزت بخش مسلمانان باشد؛ و محقق بدانید که اگر امام حسین در این زمان بود او هم بلند می شد و به خاطر ما مسلمانان کشته می گشت تا مردم بیدار شوند.» او در بخش دیگری از منبر آن روز خود خطاب به حاضران اظهار داشت: «زمانی ما مسلمانان پیشرفت می کنیم که قرآن در بین ما باشد و حکومت قرآن؛ ولی حال ما قرآن داریم لیک حکومت قرآنی نداریم.»(1)

آن روز صبح حدود یکصد وپنجاه نفر در مسجد ابراهیم خلیل حاضر بودند و به خطابه ای که یک ساعت تمام به درازا کشید گوش فرا دادند. گزارشگر سحرخیز ساواک فحوای سخنان آقای خامنه ای را «تبلیغات سوء» ارزیابی کرد و آن را به ساواک شهرری داد.

همیشه در گذشته و زمان حال در مقابل مردان حق، زورگویان و قدرتمندان بودند که کوشش می کردند مصلحین جهان نتوانند مردم را به راه راست هدایت کنند. توده مردم باید بدانند که خداوند آنها را فقیر و بیچاره و زبون خلق نکرده. باید قیام کنند و حق خود را بگیرند؛ و در تاریخ دیده ایم که این افراد موفق هم شده اند.

این جملات بخشی از سخنرانی او در سحرگاه هفتم فروردین در هیأت انصارالحسین بود. آن روز مراسم هیأت در کوچه میرهادی، پشت مسجد سپهسالار برگزار می شد.(2)

آقای خامنه ای در تهران، با کانون هایی که به هر نحوی با مبارزات مذهبی گره خورده بودند، در تماس بود و بدانها رفت و آمد می کرد. در محافلی که روحانیان برای هم اندیشی و چگونگی پیشبرد نهضت برگزار می کردند، حاضر بود. از جمله فعالیت های سیاسی – اجتماعی آن روز روحانیان مبارز، جمع آوری کمک های مالی برای رزمندگان فلسطینی بود.

ص:334

آقای خامنه ای هم در نشست هایی که برای این موضوع برگزار می شد حضور داشت.(1)

تا 28 فروردین که بار دیگر برای وعظ به هیأت انصارالحسین رفت، گزارشی از سخنرانی های او در دست نیست. آن روز، جمعه، مراسم هیأت در خانه حاج مصطفی افخمی در خیابان غیاثی، ایستگاه درختی برقرار بود.

میرزایی در خیابان کرمان دروازه دولاب برقرار بود. پس از دعای ندبه، آقای خامنه ای ساعت 7:30 برای حدود یکصدنفری که در این خانه جمع شده بودند سخن راند و گفت اگر اسلام تاکنون زنده مانده، به واسطه امر به معروف و نهی از منکر بوده است. «خیال نکنید که امر به معروف فقط آن است که اگر کسی حلقه طلا به دست داشت بگویند حرام است و او را منع کنید. امر به معروف آن است که وقتی صبح از خواب بیدار شدی فکر برادران چریک عرب باشی، فکر نهضت انقلاب لیبی باشی، فکر نهضت انقلاب سودان و برادران مسلمان خود باشی.»(1)

هیأت جوانان انصار المهدی از دیگر محافلی بود که آقای خامنه ای در ماه صفر در آنجا منبر رفت. بنابر اطلاعات موجود در اسناد ساواک، هیأت جوانان انصارالمهدی اوایل سال 1348 توسط حسن حسین زاده موحد تأسیس شد. جلسه های این هیأت، سیار [و گاه] ثابت برگزار می شد. حسین زاده موحد از پشتیبانی تعدادی از روحانیان مبارز برخوردار بود و دو بار توسط ساواک دستگیر و بازداشت شده بود. مراسم این هیأت شب ها در خانه علی رضا کبیری در شهباز جنوبی، کوچه دبستان عاصمی برگزار می شد. ششم و هفتم اردیبهشت/ نوزدهم و بیستم صفر در آن محل سخنرانی کرد. این هیأت، اطلاعیه ای نیز با عنوان «سوگ اسلامی» چاپ و توزیع کرده بود، مبنی بر این که از شب اربعین، ششم اردیبهشت تا آخر صفر میزبان علاقه مندان خواهد بود.

روز هشتم اردیبهشت/ بیست ویکم صفر آقای خامنه ای از این که بیشتر حاضران در هیأت، جوانان هستند ابراز خرسندی کرد و گفت که این مجلس به مجالس پرجمعیت دیگر ترجیح دارد. او خطاب به جوانان ابراز داشت که شغل و حرفه من منبر رفتن و وعظ کردن نیست. من از این سخنرانی ها هدف دیگری دارم. وی در ادامه ماهیت استعمار را توضیح داد، مبارزات آیت الله سیدحسن شیرازی را به عنوان نمونه مقابله با استعمار مثال زد و به حاضران گفت کسی که مطالعه کند و فکرش روشن شود، زیر بار ترفندهای استعمار نمی رود. آقای خامنه ای اتحاد شیعه و سنی را با وجود تفاوت در عقاید، برای رویارویی با استعمار ضروری توصیف کرد.(2)

روز بعد، نهم اردیبهشت/ بیست ودوم صفر، سخنان او، ادامه موضوع دیروز بود. «جوانان

ص:336

هر کشوری منشأ تحولات و پیشرفت آن کشور هستند. انقلاب کبیر فرانسه را جوانان به وجود آوردند. وقتی جوانان کشوری وقت شان را در کافه ها و کاباره ها و فلان کاخ ها که نامش را نمی برم به بطالت گذراندند و سرشان گرم شد، دیگر نمی توانند برای زندگی فکر اساسی بکنند و استعمار از همین بی حالی و حس عدم مسئولیت ما استفاده می کند.»(1)

دهم اردیبهشت/ بیست وسوم صفر در همین هیأت تعدادی کتاب را برای حاضران معرفی و توصیه کرد آنها را بخوانند: غرب زدگی [آل احمد]، آینده در قلمرو اسلام، کتاب سیاه گرسنگی [ژوزوئه دوکاسترو]، انسان گرسنه [ژوزوئه دوکاسترو]، اسلام مکتب مبارز [و مولد، مهدی بازرگان]، اسلام و مالکیت [سیدمحمود طالقانی]، جنگ شکر [در کوبا، ژان پل سارتر]، تنبیه الامه [و تنزیه المله، محمدحسین نایینی].

او تنبیه الامه و تنزیه المله را کتابی توصیف کرد که درباره مشروطیت واقعی است، «نه این مشروطیت های دم پایی.» وی علت اصلی عقب ماندگی و بدبختی جوامع مسلمان را رخنه استعمار در آنها دانست و پیرامون آن توضیح داد.(2)

فردای آن، یازدهم اردیبهشت/ بیست وچهارم صفر، تاریخ مبارزات هند برای آزادی از استعمار انگلیس و نقش گاندی را در این نهضت برای کسانی که در هیأت جوانان انصارالمهدی گردآمده بودند بازگفت. «شما هم می توانید هر یک گاندی زمان خود و اجتماع خود باشید و مبارزه کنید. در زمان گاندی اصلاً مسئله اسلام هم مطرح نبود، ولی شما بدانید که در آینده نزدیک اسلام جهانی خواهد شد و این فکر را در روحیه خود تقویت کنید و احساس مسئولیت نمایید.» آقای خامنه ای در پایان این جلسه چنین دعا کرد: «خدایا این خمودی و رکود و بی حالی را از اجتماع ما دور کن و به مسلمانان اراده و قدرت تصمیم مرحمت فرما.»(3)

هیأت جوانان انصارالمهدی در دهه آخر صفر غیر از آقای خامنه ای از عبدالرسول حجازی نیز برای سخنرانی دعوت کرده بود. آقای خامنه ای پس از وعظ حجازی سخنرانی می کرد. سخنرانی او در دهه سوم صفر در هیأت انصارالحسین نیز پابرجا بود. دوازدهم اردیبهشت/ بیست وپنجم صفر موضوع سخنان او ملت های زنده و ملت های

ص:337

مرده بود. او شرط زنده بودن ملل مسلمان را، حضور قرآن در میان آنان دانست. «باعث تأسف است که ما مسلمانان از قرآن استفاده نمی کنیم. آیات قرآن روح امید و زندگی به انسان می دهد. در جنگ ژوئن 1967، اعراب در جبهه های جنگ به جای مارش، قرآن تلاوت می کردند.» وی همچنین شگردهای استعمارگران در کشورهای تحت سلطه را به حاضران گوشزد کرد و توضیح داد که چگونه استقلال فکری را از ضمیر یک ملت درو می کنند و به جای آن شک و تردید می کارند.(1)

موضوع استعمار و ملت های زنده و مرده، همچنان مفاد سخنان او در روزهای بعد بود. وی در شانزدهم اردیبهشت/ بیست ونهم صفر پس از صحبت راجع به صلح جهانی و نقش سازمان ملل متحد در آن، از حاضران خداحافظی کرد و گفت که هفته آینده راهی مشهد خواهد شد. در این ده روزی که وی در هیأت جوانان انصارالمهدی سخن می راند، همواره عکسی از امام خمینی در مجلس وجود داشت و هر شب حاضران برای صاحب عکس دعا می کردند.(2)

مقام عالی ساواک در ذیل آخرین گزارش از هیأت جوانان انصارالمهدی نوشت که این گزارش ها خبر از فعالیت های مضره می دهد. ساواک تهران باید صاحب خانه (علی رضا کبیری)، خامنه ای و حجازی را بخواهد و شدیداً به آنان تذکر دهد که در صورت ادامه این رویه، ضمن آن که از منبر رفتن منع خواهند شد، تحت تعقیب نیز قرار خواهند گرفت.(3)

آخرین سخنرانی آقای خامنه ای در هیأت انصارالحسین، هجدهم اردیبهشت/ دوم ربیع الاول بود. محل هیأت این بار در خیابان امیریه، چهارراه معز السلطان و خانه حاج آقابزرگ میرخانی بود. آن روز جمعه بود. ابتدا دعای ندبه خوانده شد و سپس سخنران مجلس با طرح این سئوال که آیا خداوند دینش را حفظ می کند یا ما نیز باید در راه حفظ دین بکوشیم؟ گفت که هر دو در کنار هم هستند. به ویژه در جامعه فعلی ما نمی توان ساکت نشست و گفت که خدا کارها را درست می کند. «در مملکتی که سینما ساختن خیلی آسان تر از یک دبیرستان دخترانه اسلامی» است نمی توان دست روی دست گذاشت، گفت

ص:338

خدا خودش دینش را حفظ می کند. «در مشهد ما حدود یک سال است که یک دبیرستان یک کلاسه دخترانه اسلامی را هنوز نتوانسته ایم آماده کنیم، در حالی که در مدت همین یک سال شاید سه الی چهار سینما در مشهد افتتاح شده است... در این موقع به خاطر پشتیبانی از اسلام باید همه چیز انسان به خطر بیفتد و فعالیت نماید و با مبارزه جلو برود تا دین اسلام پابرجا بماند. واِلا خدا خودش نمی آید کارها را درست کند.»(1)

بیست ودوم اردیبهشت تهران را به قصد مشهد ترک کرد. این در حالی بود که اداره کل سوم ساواک از این که ساواک تهران آقای خامنه ای را احضار نکرده و تذکر و تهدیداتی که دستور داده شده بود، به وی ابلاغ ننموده، ناخرسند بود. از این رو دستور داده شد ساواک خراسان را در جریان فعالیت های دوماهه او در تهران قرار دهند.

ص:339

مرجعی درگذشته است، اما در باطن سوق دادن عموم به مراجعی غیر از امام خمینی بود. خبرگزاری رویتر بلافاصله پس از رحلت آیت الله حکیم، آیت الله سیدابوالقاسم خویی را به عنوان مرجع شیعیان جهان معرفی کرد. مجله لبنانی الاحد نیز در مصاحبه ای با آقای خویی وی را مرجع اعلم دانست.(1) رحلت مرجع تقلید، در هر زمان، خود به خود این پرسش را بر سر زبان ها می اندازد که در نبود وی از چه کسی باید تقلید کرد؟ طبیعتاً با وفات آیت الله حکیم این سئوال، فراوان مطرح شد. اگر تبلیغ مرجعیت امام خمینی در شهری چون قم علنی بود، در مشهد که دچار رکود سیاسی بود، در خفا و مجالس خصوصی بیان می شد. نگاه ساواک خراسان به این موضوع چنین بود: «پس از فوت آیت الله سیدمحسن حکیم عده ای از روحانیان افراطی و مخالف دولت به منظور بهره برداری از موقعیت، مبادرت به تبلیغاتی به نفع خمینی نموده؛ البته این تبلیغات به نفع خمینی به علت این که طرفدار خمینی در مشهد و حوزه علمیه خراسان بسیار کم، بلکه ناچیز و قابل توجه نبوده و می توان گفت که اصولاً خمینی در مشهد طرفداری ندارد. عده نامبرده بسیار محرمانه و با احتیاط زیادی بعضاً در بین یکی دو نفر و یا بیشتر از اشخاص و به خصوص طلاب که تا حدودی طرف اعتمادشان بوده تبلیغ می کردند و این تبلیغ هم به صورت سئوال جواب بوده و به استفسارکنندگان، این که پس از حکیم از چه کسی باید تقلید نمود، پاسخ می دهند: آیت الله خمینی پس از حکیم مرجع شیعیان است. و این افراد که بعضاً خمینی را مرجع معرفی و برایش تبلیغ می نمودند از بیم تعقیب مأمورین امنیتی و انتظامی جرأت این که علنی مبادرت به تبلیغ نمایند نداشته»اند.

از معدود افرادی که در مجامع خصوصی بر مرجعیت امام خمینی تأکید داشت، آقای عباس واعظ طبسی بود. در اجتماع کم شماری که روز بیست ودوم خرداد در خانه آیت الله قمی شکل گرفت، طبسی خود را مقلد خمینی معرفی کرد و گفت: «هر کس از من سئوال می کند، می گویم باید از آقای خمینی تقلید کند و از کتاب تحریرالوسیله آقای خمینی بهره ببرید که واقعاً عالی است و خوب نوشته شده. در زمان حیات آیت الله حکیم که به دزفول رفته بودم حتی دو نفر مقلد آقای حکیم نداشت و همه مقلد

ص:341

آقای خمینی بودند.»(1)

بنابر آن چه که یکی از شاگردان درس تفسیر آقای خامنه ای، پس از افتادن به دست ساواک گفت، آقای خامنه ای تا حدی آشکارتر بدین مسئله می پرداخت. وی در کلاس تفسیر خود در مدرسه میرزاجعفر از حاضران خواست در تبلیغ مرجعیت آیت الله خمینی بکوشند. چند روز بعد، تعدادی از درس آموزان این جلسه توسط ساواک دستگیر شدند. جرم آنها پیروی از تقاضای آقای خامنه ای بود. این گفته یکی از شاگردان دستگیر شده، به بازجوی ساواک بود: «عده ای مرا وادار کرده اند به نفع خمینی تبلیغ نمایم. آقای خامنه ای، آقای طبسی... آقای خامنه ای روزی، حدود ده روز قبل در مدرسه میرزاجعفر تفسیر می گفتند. [گفتند] بر شما واجب است به نفع [آیت الله] خمینی تبلیغ کنید و من هم نفهمیدم؛ این کار را کردم.»

در قم اما، اوضاع متفاوت بود. حدود پنجاه تن از استادان و فضلای حوزه علمیه آن شهر با فرستادن تلگرامی خطاب به آیت الله خمینی، درگذشت آقای حکیم را تسلیت گفتند که نمایانگر تأیید مرجعیت ایشان و تقابل با خواست حکومت بود. قرار بود این تلگرام در قم چاپ و توزیع گردد که ساواک از ارسال آن به نجف و طبع و پخش آن جلوگیری کرد. البته در نهایت اعلامیه ای تحت عنوان «نظریه اساتید بزرگ و حجج اسلام حوزه مقدسه علمیه قم درباره مرجعیت عامه حضرت آیت الله العظمی خمینی» در قم چاپ و توزیع شد. ساواک دستور دستگیری تعدادی از فضلای قم را صادر کرد. هر چند آقای عبدالرحیم ربانی شیرازی توانست بگریزد، اما آقایان حسینعلی منتظری، علی اصغر مروارید، ابوالقاسم خزعلی و صلواتی دستگیر و تبعید شدند.(2)

حادثه دومی که پس از درگذشت آیت الله حکیم حوزه علمیه مشهد را به تلاطم واداشت، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در زندان قزل قلعه بود. خبر شهادت این روحانی مبارز در بیست ودوم خرداد توسط شیخ احمد کافی به مشهد رسید. آن روز 48 ساعت از این حادثه می گذشت. کافی در خانه آیت الله حاج سید حسین شاهرودی، پدرزنش، مستقر شده بود و هر کس به دیدنش می آمد و یا در محافل بیرون، شهادت آقای سعیدی و

ص:342

دستگیری تعدادی از روحانیان را در قم با تفصیل به اطلاع می رساند. البته وقتی او به تهران بازگشت و به دست ساواک افتاد، در بازجویی گفت که خبر شهادت سعیدی را در مشهد و از میرزاجوادآقا تهرانی شنیده است. ساواک علت درگذشت آقای سعیدی را، خودکشی اعلام کرد! اگر خود سعیدی اذعان می کرد که قصد خودکشی دارد، کسی از اطرافیان، دوستان، آشنایان، پامنبری ها و هر کسی که از دور و نزدیک او را می شناخت باور نمی کرد تا چه رسد به اعلام این خبر توسط دشمن او. حذف سعیدی در تهران، چیزی جز نشاندن تیر بر پیکر فکری آیت الله خمینی نبود.

حجت الاسلام سیدمحمدرضا سعیدی، یازدهم خرداد به جرم سخنرانی و پخش اطلاعیه علیه کنسرسیوم سرمایه گذاری آمریکا در ایران دستگیر شده بود. او ارتباط مستمری با امام خمینی در نجف داشت. از این که نام و مرام او را در سخنرانی های خود تبلیغ کند، ابایی نداشت. در بازجویی ها، علناً او را می ستود و از این که مشی سیاسی امام خمینی را دنبال می کند، هراسی به خود راه نمی داد.

پس از رسیدن خبر شهادت سیدمحمدرضا سعیدی به مشهد، معدود افرادی که مرجعیت امام خمینی را با احتیاط ترویج می کردند، نیت خود را آشکار نمودند و موضوع را به میان طلاب حوزه علمیه مشهد کشاندند. آنان نزد مدرسان حوزه رفته و با اشاعه خبر، خواستار تعطیلی درسها و همدردی با این حادثه تلخ شدند. همچنین از طلبه های علوم دینی خواستند از حضور در درس های حوزه خودداری کنند.

گزارشگر ساواک می نویسد که بیست وچهارم خرداد «عده ای از طرفداران خمینی وارد مدرسه میرزاجعفر شده، ابتدا درس میرزاجوادآقای تهرانی مدرس را تعطیل می نمایند، سپس به مدارس علمیه رفته و طلاب را تحریک می نمایند و از طلاب و مدرسین می خواهند که درس خود را تعطیل کنند. این عده عبارتند از شیخ عباس طبسی، سیدعلی خامنه ای، شیخ محمدرضا محامی، شیخ علی آقا تهرانی، شیخ احمد کافی، سیدمحمود مجتهدی، شیخ عبدالله شکوری که به تحریک آنها عده ای از طلاب از جمله سیدحبیب وحیدی و [حبیب الله] آشوری و شیخ محمدتقی شریفی و احمد ملازاده طلبه مدرسه دو درب اطاق 23 فوقانی و جابری و غفاری، دنبال نامبردگان حرکت کرده، و طلاب را تشویق به تعطیل درس و تظاهر می نمایند. هنگام درس میلانی یک نفر جوان کت و شلواری اهل و ساکن تهران به آیت الله میلانی مراجعه و آهسته به میلانی اظهار می نماید: در تهران سیدمحمدرضا

ص:343

سعیدی را کشته اند و به قدری او را در سازمان امنیت کتک زده و شکنجه داده اند که تمام بدنش سیاه شده. و شرحی مفصل در این زمینه برای میلانی می دهد و از شبستان خارج می شود. و پس از رفتن وی شیخ محمدرضا محامی و علی آقا تهرانی در حالی که افراد نامبرده فوق همراهشان بوده اند به سر درس میلانی آمده و شیخ علی آقا تهرانی (علی مراد خانی ارنگه) اظهار می نماید: آقا مگر خبر نداری که مدرسین و علمای حوزه علمیه قم را گرفته اند و زندانی هستند و محمدرضا سعیدی را نیز کشته اند؟ چرا می خواهید درس بدهید؟ باید درس را تعطیل کرده با آنان همدردی کنید. آیت الله میلانی اظهار می نماید: هر طور طلاب صلاح بدانند. علی آقا تهرانی با صدای بلند به طلاب اظهار می نماید: آیا حاضرید برای همدردی برای زندانیان و سعیدی درس تعطیل شود؟ عده ای از طلاب موافقت نموده در نتیجه درس میلانی تعطیل می شود.»(1)

موضوع بدین جا ختم نمی شود. نوعی سازمان دهی هم میان طلاب شکل می گیرد تا تحرک حوزه علمیه مشهد نمود بیشتری بیابد. از آن جمله بود تهیه اطلاعیه ای دست نویس به امضاء «حوزه علمیه مشهد». این اعلان تا حدودی توزیع شد و در جاهایی چون مدارس علمیه، مسجد گوهرشاد و بست علیا نصب و در معرض دید عموم قرار گرفت. متن اطلاعیه چنین بود:

«ولاتحسبنَّ اللهُ غافلاً عمّا یعملُ الظالمون

ملت مسلمان ایران! اگر عوام فریبی دولت حیله گر خائن، جنایاتی را که با تزویر مرتکب می شود، از چشم شما پنهان داشته، و از تحرک نیروی ایمان هراسیده، بر خدای متعال و پیغمبر اکرم و ائمه طاهرین و قائم آنان، ولی عصر علیهم صلوات الله، پوشیده نیست. همزمان با رحلت آیت الله العظمی آقای حکیم با آن همه تظاهر به عزاداری و تعطیل عمومی برای آن زعیم عالی قدر، نیمه شب گروهی اوباش به خانه حجت الاسلام والمسلمین آقای سیدمحمدرضا سعیدی که گناهی جز ادای وظیفه و تبلیغ احکام خدای متعال و ترویج دستورات زعیم عالی قدر شیعیان حضرت آیت الله العظمی حاج آقا روح الله الموسوی الخمینی نداشت ریخته و در میان نگرانی خانواده و فرزندانش به سازمان سیاه، جلب و با فجیع ترین وضعی شهید کردند. ولی به همین قدر اکتفا نکردند

ص:344

و برای به هم زدن بزرگ ترین حوزه های علمیه مذهب تشیع، بهترین مدرسین قم و عده ای از گویندگان تهران را گرفته و به زندان های تاریک خود بردند. و ما مطمئن نیستیم که آنها را نیز مانند فقید سعید آقای سعیدی در اثر شکنجه های طاقت فرسا مقتول و شهید ننمایند.

مسلمانان! این نوشته زاری نامه نیست، زیرا خداوند متعال می فرماید: ولاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون. بلکه هشداری است که شما مطلع گشته و تا حد امکان از حریم قرآن و مروجین احکام مقدس آن قبل از آن که مستعمرین غرب و سرمایه گذاران آمریکایی از یهود و مسیحی محو و نابود نمایند، دفاع نمایید.

حوزه علمیه مشهد»

هم زمان با پخش این اعلامیه شعارهای زیادی روی در و دیوار مدارس علمیه نقش بست که همگی در حمایت از آیت الله خمینی بود. اما این همه ماجرا، برای به وحشت افتادن ساواک خراسان نبود. در این اثنا جزوه ای به نام «درس هایی از مرجع معظم جامعه شیعه پیرامون مسئله ولایت فقیه» میان طلاب توزیع شد که به احتمال زیاد توسط طلبه هایی که از قم آمده بودند، به مشهد رسیده بود.(1) این جزوه 42 صفحه ای به دست ساواک افتاد. اکنون غیر از اوج گیری نام خمینی، نظرات فقهی او برای تأسیس حکومت اسلامی هم در اختیار مردم قرار گرفته بود. دستگاه امنیتی در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که جزوه ولایت فقیه توسط شیخ عبدالحسین حائری از قم به مشهد آورده شده و از طریق طلبه هایی چون شیخ جواد حافظی اقدام به تکثیر و توزیع آن شده است.(2) دستگاه امنیتی نمی دانست که این جزوه توسط آقای خامنه ای در اختیار شیخ جواد حافظی گذاشته شده است. حافظی از هم فکران آقای خامنه ای در مشهد به شمار می رفت و معتقد بود «سیدعلی خامنه ای از مردان مبارز و جان نثار خمینی است. [و می دانست] نوارهای جالب و حائز کمال اهمیت از خمینی را دارد که در منزلش نگهداری می شود و در مواقع لزوم از آنها استفاده و بهره برداری می نماید.»(3)

امام خمینی از ابتدای بهمن 1348 ولایت فقیه را به عنوان بحثی فقهی در نجف آغازین

ص:345

کرده بود. این اقدام امام، همانا طرح مبانی حکومت اسلامی محسوب می شد. ایشان سیزده جلسه در باب ولایت فقیه سخن گفته بود و پیش از آن که همه آن در پاییز 1349 در بیروت به چاپ برسد، بخش هایی به صورت جزوه کوچک در ایران چاپ و توزیع شده بود.(1) یکی از کوشندگان این کار در ایران سیدمحمدرضا سعیدی بود.

شوند.(1) اما آنها که تبعید شدند، شیخ علی تهرانی، احمد ملازاده، حبیب الله آشوری و ابراهیم معدنی بودند. محل تبعید آنان ایرانشهر بود.(2)

در سوی دیگر، روحانیانی که خروش نورس حوزه علمیه مشهد را تاب نمی آوردند، برای ابراز نگرانی از عواقب کار به خانه آیت الله زاده اردبیلی رفتند و با تشریح فعالیت های چند روز گذشته روحانیان مخالف حکومت، پناه به خدا بردند و گفتند خدا عاقبت این کار را ختم به خیر کند!(3) برخی دیگر گفتند: «معلوم نیست این دستگاه های انتظامی چرا مخالفین و افراد اخلالگر و ناراحت را تنبیه نمی کنند؟ باید طرفداران خمینی تنبیه شوند که دیگر کسی جرأت اقدام خلاف و اخلالگری نداشته باشد.»(4)

روحانیان معنون مشهد نیز راه احتیاط در پیش گرفتند و صلاح ندانستند آرامش دیرین حوزه علمیه مشهد را به حوادث اخیر گره بزنند. آنان معتقد بودند «وظیفه ما این است که حوزه های علمیه را حفظ نماییم. نباید با این قبیل اعمال دست دولت را برای کوبیدن روحانیت باز گذاشته و بهانه به دولت بدهیم. باید آرامش محفوظ باشد و ما بتوانیم کارهای دینی و علمی انجام دهیم و این درست نیست که چهار نفر جوان هر چه بخواهند انجام دهند و برای ما تکلیف تعیین کنند. ما هیچ گونه پشتیبانی از آنها نمی کنیم. باید درس و نماز دایر باشد و عکس العملی نشان داده نشود.»(5)

اقدام بعدی ساواک ترساندن امامان جماعت و مدرسان حوزه علمیه مشهد بود. بهرامی، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت خراسان، از رئیس شهربانی استان خواست دو گروه یادشده را تهدید کند؛ چنانچه نماز جماعت یا درس را تعطیل کنند، بی وطن و خیانتکار شناخته شده، عواقب وخیمی در انتظارشان خواهد بود. و نیز «چنانچه فرد یا افرادی در سر درس و یا در نماز کوچکترین اخلالی نمود، او را به مأمورین معرفی نمایند.»(6)

همچنین به شهربانی دستور داده شد مأموران شان در نقاط مختلف شهر به ویژه اطراف حرم و صحن ها، مساجد مهم و مدارس علمیه، چشم بچرخانند، «افراد محرک و

ص:347

تبلیغ کننده یا توزیع کنندگان اعلامیه را شناسایی و با مدارک همراه وی به این ساواک اعزام دارند.»(1)

دستگاه امنیتی، برای مدت کوتاهی، توانست جَست سیاسی حوزه علمیه مشهد را زیر پا بگیرد و این فوران را برای دوره ای به زیر کشد. اول تیرماه همه چیز به حال اول بازگشت. مقام اطلاعاتی ساواک در این زمان اوضاع را چنین ترسیم کرد: برخی «علماء و روحانیون از اقدامات خلاف چند نفر طلبه و پشتیبانی و تبلیغ آنان به نفع خمینی به خصوص طبسی و محامی و خامنه ای سخت ناراحت و عصبانی می باشند... شیخ احمد کافی به تهران متواری گردیده، شیخ عباس طبسی و محامی و خامنه ای مخفی شده اند. تعقیب آنها ادامه دارد.»(2)

دیگر مقام اطلاعاتی مشهد با اشاره به شروع تعطیلات تابستانی حوزه علمیه مشهد، پیشنهاد کرد طلبه های جوانی که [به عرصه سیاست کشانده می شوند] به سربازی فرستاده شوند. این اقدام اولاً موجب وحشت طلاب می شود و در ثانی امکان دارد پس از گذراندن دوره سربازی حال و هوای آخوندی از سرشان بیفتد. تبعید این طلاب بی اثر است، چون «در محل تبعیدگاه دست از اعمال خلاف خویش برنداشته چه بسا به نفعش تمام شود و مردم عوام و ساده لوح را دور خود جمع و از این طریق کسب درآمدی هم بنماید و از طرفی خود را مظلوم و پسر امام وقت معرفی و پس از مراجعت به زادگاه خویش امام زاده عصر محسوب و در نتیجه به خمینی ها و قمی ها اضافه خواهند شد.» همچنین توصیه کرد روحانیان واعظ که علیه سیاست های جاری سخن می گویند برای همیشه ممنوع المنبر شوند.(3)

تحلیلگر دیگر ساواک خلاصه اقدامات روحانیان یادشده را در چند روز گذشته چنین توصیف کرد: «طبسی، محامی و خامنه ای پس از ورود شیخ احمد کافی و انتشار خبر مرگ محمدرضا سعیدی، اعلامیه "حوزه علمیه مشهد" و نشریه ولایت [فقیه] نوشته خمینی را وسیله چند نفر طلبه جوان که تحت تأثیر تحریکات آنان مبادرت به فعالیت خلاف مصالح نموده اند، در بین طلاب حوزه علمیه مشهد توزیع و انتشار

ص:348

داده اند که تقلید هیچ کس جز خمینی جایز نیست و باید او را تقویت کرد که بتواند این دستگاه فاسد را به هم بزند و مسلمانان را از شر اینها نجات دهد. روزی که کاپیتولاسیون قانونی شد خمینی قیام کرد. اگر امروز در ایران می بود نمی گذاشت آمریکاییها و راکفلر یهودی به اسم سرمایه گذاری بر این مملکت مسلط شوند و خون مردم را بمکند. و این شاه و دولت خائن را نابود می کرد و همان طوری که در نشریه ولایت فقیه، خمینی نوشته، حکومت را روحانیت باید به دست بگیرد.»

وی در ادامه تأکید کرد که نامبردگان باید تأدیب شوند، نه این که به زندان بیفتند و پس از چندی آزاد شوند؛ نه، این شیوه، اعتبار اجتماعی آنان را بالا می برد. تنبیه باید به شکلی اعمال گردد که برای همیشه مرعوب و ساکت شوند و عبرت دیگران را در پی داشته باشد. تنبیه باید به نحوی جاری شود که ریشه مخالفت در خراسان قطع شود. «زیرا در خراسان با بودن آیت الله میلانی که مرجع است و قریب دوهزاروپانصد طلبه [دارد] اگر آرامش را از دست بدهد گران تمام می شود.»(1) شاید منظور وی حذف همیشگی این افراد بود، کاری مثل ترور یا اعدام که طبعاً در چنین گزارش ها و تحلیل هایی با صراحت یاد نمی شد.

این خط و نشان ها در حالی کشیده می شد که ساواک با وجود باور به فعالیت های مؤثر آقای خامنه ای، مدرک دندان گیری از وی نداشت و هر آن چه ادعا می کرد، مبتنی بر مسموعات، بازجویی و خبرهای غیرمستقیم و کم رنگ بود. این نشان می دهد که فعالیت سیاسی آقای خامنه ای در مشهد، خالی از دوراندیشی های امنیتی نبوده است.

به هر حال چتر وحشت بر سر حوزه علمیه مشهد پهن شد. در میان طلبه ها و روحانیان، حرف از شدت عمل دستگاه علیه مخالفان بود. ساواک از اشاعه این گفت وگوها استقبال می کرد و به آن دامن می زد. برخی گفته ها چنین بود: دوران رفتار ملایم با معترضان به پایان رسیده، خشونت و اشد مجازات در انتظار دستگیرشدگان است. برخی از روحانیان که از تهران به مشهد می آمدند، یا به خواست دستگاه امنیتی و یا در بیان خبرهای نو، از شدت عمل علیه دستگیرشدگان یاد می کردند. می گفتند که همه در تهران دست و پای خود را جمع کرده اند.(2)

ص:349

موضوع دیگری که به مسرت و خشنودی ساواک منجر گردید، و اندک مبارزان مذهبی شهر مشهد را در گوشه تنهایی و بی کسی رها کرد، موضع گیری برخی از افراد دستگاه آقای قمی بود. بعضی وابستگان آقای سیدحسن قمی، از این که مبارزه و مخالفت در مشهد، منتهی به تبلیغ و ترویج نام خمینی می شود و نه قمی، ناراحت و بلکه خشمگین بودند. می گفتند اینان نمک قمی را خورده، نمکدان شکسته اند. یکی از این نزدیکان، سیدمحمود قمی بود. او از تهران راهی مشهد شد تا تکلیف این افراد نمکدان شکن را روشن کند. وی تفکر آیت الله خمینی را خلاف دین اسلام می دانست و به او حمله می کرد. ساواک با ملاحظه این مواضع، با دامن زدن به اختلافات، تا توانست بهره خود را برای منزوی کردن نام خمینی و پیروان او برد.(1)

خود اعتراف و طلب بخشش نمایند و متعهد شوند که در آینده مرتکب اعمال خلاف نگردند، مساعدت می کند.» شیخان که احساس می کرد کشتی بانی دیگر است و سیاستی دگر باید پیشه کند گفت که این بار از کرده های شما صرف نظر می کنم تا به زندگی عادی بازگردید. رئیس جدید ساواک خراسان برای این که نشان دهد میخ اقدامات خود را به خوبی کوبیده، در نامه ای غلوآمیز به رئیس کل ساواک، نعمت الله نصیری، نوشت که تبعید چاره ساز نیست و موجب شهرت آنان می شود. «بنابر عقیده این ساواک اگر به تعهد آنها ترتیب اثر داده شود و ارفاق گردد این مسئله موجب می شود که در بیم و امید بسر برده و به احتمال قوی دیگر فعالیت مضره نخواهند کرد. لذا به این اشخاص گفته شد که اگر به تعهد خودشان عمل کردند و از وابستگی های خود به قمی و خمینی و تبلیغ به نفع آنان صرف نظر نمودند، ساواک مزاحم آنان نخواهد بود. در غیر این صورت اجرای حکم بلافاصله به مرحله اجرا گذارده خواهد شد.»

بررسی پرونده آقای طبسی نشان می دهد که وی هیچ تعهدی به ساواک نسپرده بود و شیخان از باب خودشیرینی چنین تعبیری به کار برد. با این حال شیخان که در گفت وگوی خود با طبسی و محامی بیش از پیش متوجه شکاف میان دو رئیس روحانی مشهد، میلانی و قمی شده بود از تصمیم دیگر خود به نصیری چنین نوشت: «این ساواک در نظر دارد با تنظیم طرحی از این نفاق و شکاف استفاده نماید.»(1)

شاید یکی از ناکامی های ساواک در یافتن آقای خامنه ای تغییر مکان او به خانه تازه بود. اوایل بهار 1349 اثاث کشیده بود. خانه ای بود کلنگی و شبه مخروبه، در همسایگی خانه سیدعلی طاهایی، از خیرین مشهد، که هفت ماه بنایی، آن را قابل سکونت کرده بود. این خانه از آن خودش بود. این بار قرض هایش داشت سر به آسمان می زد.

ص:351

مثل سگ [هار] هستند؛ باید شرشان را کم کرد. و شروع کرد به نفرین آنها. حاج سیدجواد که از شنیدن موضوع برآشفته بود و ابراز ناراحتی می کرد، از پسرش پرسید که باز چه کرده ای که قرار است بگیرند و زندان ببرند؟ سعی کرد هر دو را آرام کند. گفت که احتمالاً اشتباه آمده اند. از ذهنش گذشت که به زودی سراغ خانه اش خواهند رفت و لازم است پیش از رسیدن آنها، در خانه و نزد همسرش باشد. با پدر و مادر خداحافظی کرد و از در دیگر بیرون رفت و خود را به خانه اش رساند. اوضاع آنجا طبیعی بود. موضوع را با همسرش در میان گذاشت. خانم خجسته، خودسالار و پردل، همچون تنگناهای گذشته پر روحیه و استوار نشان داد. کمکش کرد آماده شود؛ لباس هایش را عوض کند، ناخنش را بگیرد، ریش و سبیلش را کوتاه کند؛ همه کارهایی که قبل از زندان رفتن ضروری می نمود. سپس رفت سراغ ترجمه صلح الحسن. یکی از مشغله های آن روزهایش ترجمه این کتاب بود. بخشی از آن را برگردانده بود. ناشر اصرار می کرد باقی مانده آن نیز هر چه زودتر برسد. قسمت ترجمه شده، حروف چینی و آماده تصحیح بود. همه آنها را منظم و مرتب کرد تا پس از دستگیری، اگر اجازه یافت به ترجمه و تصحیح نهایی آن بپردازد.

ناهارش را خورد، نماز ظهر و عصر را خواند و آماده نشست تا زنگ در به صدا درآید و او در را به روی مأموران شهربانی که برای بردنش آمده اند بگشاید. خانم خجسته از این معطلی بدخیم خسته شد و خوابش برد. آقای خامنه ای هم سری به کتاب خانه اش زد تا برخی از آنها را که امکان بردنش به زندان باشد، همراه خود کند.

گفت: نمی دانم؛ فقط می خواهم ترجمه کتاب را به پایان برسانم. بوسه ای از چهره خفته پسرانش گرفت. خداحافظی کرد. از خانه که بیرون آمد، دور و بر را پایید. کسی را ندید. یک راست به طرف خانه غلامرضا قدسی رفت. در زد. آقای قدسی با تعجب از او استقبال کرد. وقتی از قصد او آگاه شد، خانه خودش را برای استقرار پیشنهاد نمود. نپذیرفت. «حوصله ماندن در این چهاردیواری را ندارم. می خواهم به جایی بروم که امکان تحرک داشته باشم.» از او خواست سیدجعفر قمی را پیدا کند و بخواهد به اینجا بیاید. ساعتی بعد سیدجعفر در خانه آقای قدسی بود. با او مشورت کرد. سیدجعفر شش سال تجربه فرار و زندگی پنهانی داشت. پیشنهادهایش قابل اتکا بود. روستای اخلمد، برنده این مشورت بود. استخاره از قرآن هم خوب و تشویق کننده بود. با خودرو یکی از خویشان راهی روستای ییلاقی اخلمد شد. سیدجعفر هم با اصرار همراهش گردید.

یک ماه یا کمی بیشتر در آنجا بود. ترجمه به پایان رسید. کتاب آماده چاپ را نزد آقای حسن نیری معروف به تهرانی فرستاد. حالا دیگر می توانست به مشهد بازگردد، چرا که هر چه پیش می آمد، خوش آمده بود. «زندگی روزمره خود را آغاز کردم. به راحتی به گشت و گذار می پرداختم. در مجالس و محافل حضور می یافتم. کسی را در تعقیب خود نمی دیدم. با خود گفتم شاید از بازداشت من دست برداشته اند و آنچه آنان را به پی گرد من واداشته بود موضوع مهمی نبوده و به مرور زمان منتفی شده است... آن چه را که پنهان کرده بودم به جای خود برگرداندم. اما تصورم نادرست بود.»(1)

یک ماه به همین منوال گذشت.

پدر است. «این یکی از دفعات سه گانه دستگیری من بود که در مهرماه اتفاق افتاد، به طوری که من این ماه را به جای ماه مهر، ماه کین نامیده بودم.»(1)

ساعت 1:45 مأموران به خانه می ریزند. ابتدا با مقاومت بانو خدیجه میردامادی، مادرش، روبه رو می شوند. «من پهلوی پدرم بودم. میهمان داشت... سر ناهار بودیم. آمدند به من خبر دادند که ساواکی ها آمده اند؛ پایین هستند. من آمدم دیدم که با مادرم دارند دعوا می کنند. گویا مادرم دم در به آنها گفته بود که فلانی اینجا نیست و اینها که از مدتی پیش مأمور گذاشته بودند و دیده بودند که من آمده ام توی خانه، قانع نشده بودند، به زور در را باز کرده ... آمده بودند. حالا که من ظاهر شده بودم و می دیدند که من هستم، با مادرم یک و دو می کردند که چرا شما گفتید نیست. مادرم هم سخت به اینها حمله می کرد و البته آن جا من تا دیدم که اینها می خواهند به مادرم اهانت کنند، شدیداً به آنها حمله کردم و گفتم شما حق ندارید با مادرم صحبت کنید.»(2)

مصطفی، پسر چهارساله اش، که با او همراه شده و به خانه پدربزرگ آمده بود، شاهد این بگو مگوها بود؛ مبهوت و وحشت زده. با او خداحافظی کرد و او را به بانو خدیجه سپرد. هنوز از خانه خارج نشده بود که یکی از مأموران ساواک جملات توهین آمیزی در مورد بانو خدیجه گفت. آقای خامنه ای هم جوابش را با وزن بیشتر کف دست آن مأمور گذاشت.

آقای خامنه ای را ساعاتی بعد تحویل لشکر 77 مشهد دادند. در نامه همراه او، به فرمانده لشکر نوشته شده بود که 48 ساعت بدون ملاقات، زندانی باشد و صبح شنبه، چهارم مهر به این ساواک تحویل داده شود.(3) این سومین باری بود که طعم حبس را در زندان ارتش می چشید.

بود. ظاهری خسته و کوفته داشت. وانمود می کرد سرگرم مطالعه پرونده روی میزش است. آقای خامنه ای هم روش خود را داشت. این بار نیز بدون اجازه، مبل نرمی را انتخاب کرد، چهار زانو روی آن نشست، پاکت سیگار را درآورد، یک نخ آن را بیرون کشید و گیراند. شیخان که متوجه این رفتار شده بود، سرش را بلند کرد و پرسید: کی هستی؟ او را خوب می شناخت. آقای خامنه ای یکی از سوژه های اصلی ساواک مشهد بود. خودش را معرفی کرد. گفت: عجب! آقای خامنه ای! تا حالا کجا بودی؟

همه چیز نشان می داد که اطلاعات دستگاه امنیتی نسبت به او بسیار ناقص است و با آنچه که خود او تصور می کرد فاصله زیادی دارد. «شیخان با لحنی آمیخته با توبیخ و ملامت سخن خود را آغاز کرد و من هم گاهی با همان شدت و تندی پاسخ می دادم و گاه بی توجه به آنچه که می گوید سکوت می کردم.»

در این بین یکی از بازجوها پرونده به دست وارد اتاق شد، نزد شیخان رفت و اوراقی از آن پرونده را پیش روی او گرفت و رئیس هم سرش را به نشانه ناخشنودی و وخامت اتهام صاحب پرونده تکان داد. احتمالاً صحنه سازی بود برای خالی کردن روحیه روحانی دستگیر شده. شیخان با لحنی خشمگین گفت که او را ببرند. و بردند به اتاقی که شماری از مأموران ساواک دایره وار ایستاده بودند. آقای خامنه ای را در میان آنها ایستاندند. شروع کردند به توهین و ناسزا؛ بدون محدودیت. نگاه آقای خامنه ای به آن دایره فحاش، نگاهی تحقیرآمیز بود. او آدمهایی را می دید که از شخصیت متعارف انسانی خالی بودند. آنچه بروز می دادند نشانه های دیوانگی و عدم سلامت روانی بود، تمایل خود به خون ریزی و کشتار را آشکارا بیان می کردند. با این حال ترسی به درون او دویده بود که دوست داشت بر آن غلبه کند.

هنوز سخنان یکی از آن ساواکی ها را که درجه سرهنگی داشت اما لباس شخصی به تن می کرد و اسم مستعار «نشاط» داشت، به خاطر دارم که روزی به من گفت: شما چه می خواهید؟ چه خیال می کنید؟ چه کار می توانید بکنید؟ نگاه کن! ملک حسین با این همه ضعف و ناتوانی اش پانصدهزار فلسطینی را ظرف یک روز قتل عام کرده و ما با این قدرت و اقتدارمان می توانیم به راحتی پنج میلیون انسان را از دم تیغ بگذرانیم! ... بسیار شگفت زده شدم، زیرا عددی که او از کشتار فلسطینی ها نقل می کرد بسیار مبالغه آمیز بود. [در سپتامبر سیاه، حداکثر 25 هزار نفر کشته و زخمی شده بودند.] او یا

ص:356

گمراه بود یا می خواست مرا گمراه کند. بنابر هر دو احتمال، آدم احمقی بود. علاوه بر این، گفتن چنین سخنی با یک طلبه که جز سلاح قلم و منبر چیزی در بساط ندارد دور از منطق است. بله، اگر من رهبر یک جنبش سازمان یافته مردمی و میلیونی بودم، تهدید وی در مورد کشتار پنج میلیون نفر معنی داشت، اما با توجه به وضعیت و حال و روز من، سخن او دلیلی جز ضعف و حقارت وی نبود.(1)

محامی مبادرت به فعالیت به نفع خمینی نموده و بر له خمینی تبلیغاتی می نموده اید. چگونگی را مشروحاً بیان نمایید.

ج: گزارش مزبور کذب محض است.

س: عده ای از طلاب حوزه علمیه را تحریک نموده اید که به نفع خمینی تبلیغ نموده، حتی متن اعلامیه ای را تهیه و به چند نفر از طلاب داده اید که تکثیر و توزیع نمایند. به امامان جماعت و چند نفر از علماء با تهدید پیغام داده اید که هر کس درباره صلاحیت و اعلمیت مرجع سئوال نماید موظف هستند خمینی را مرجع اعلم و صالح معرفی نمایند و چنانچه غیر از این عمل کنند اقدام به ریختن آبروی شان در حوزه و بین علماء خواهید نمود. و اگر معتقد به کذب این موضوعات هستید چه دلائلی می توانید ارائه دهید؟ مشروحاً بیان نمایید.

ج: گزارش بالا به کلی بی اساس است و گویاترین شاهد من این است که شما دلیلی برای اثبات مطالب فوق ندارید.

س: فعالیت شما به نفع خمینی و علیه مصالح کشور و تحریک یک عده طلبه ساده لوح کاملاً مسلم و محرز است و پاسخ شما در فوق یکی از دلایل این مدعا است، زیرا اقداماتی که به عمل آورده اید در خفا و به طور محرمانه بوده و اطمینان داشته اید که هیچ کس اطلاعی ندارد و به اصطلاح قادر نیستند مدارکی بر علیه شما مبنی و حاکی از اینکه فعالیت مضره نموده اید به دست آورند؛ لذا با اطمینان پاسخ می دهید دلیلی بر علیه من ندارید، در حالی که علاوه بر مدارکی که بر علیه شما در دست است و شواهدی هم در این مورد وجود دارد بهتر است اعتراف نموده و بیان نمایید هدف تان از این اقدامات چیست و با شهامت بیان کنید و خواسته خود را ذکر نمایید.

ج: ناگریزم گفته خود را تکرار کنم که مطالب مزبور به کلی بی اساس است، پدرم آیت الله خامنه ای از ائمة جماعت موجه این شهر است و به نفع حضرت آیت الله خمینی کوچکترین سخنی نمی گوید و نگفته است در صورتی که به فرض صحت ادعای شما [ایشان تنها فردی نبود] که معظم له را برای مرجعیت تعیین می کرد.

س: در تاریخ 24/3/49 شما به همراه طبسی و محامی و چند نفر از طلاب وارد مدرسه میرزاجعفر شده و درس میرزاجوادآقای تهرانی را به نفع خمینی و محمدرضا سعیدی تعطیل نمود ه اید و سه روز (پس از فوت آیت الله حکیم) وارد

ص:358

مدارس علمیه از جمله مدرسه دودرب شده و به نفع خمینی تبلیغ و ترویج نموده طلاب را وادار می نمایید به نفع مشارالیه فعالیت نمایند. آیا شما به آیت الله خمینی اعتقاد و ایمانی دارید یا خیر؟ اگر معتقدید و این فعالیت ها را روی اصل اطمینان و اعتقاد می نموده اید بیان نمایید و اگر ایمان نداشته و ایشان را اعلم و صالح برای مرجعیت نمی دانید علت فعالیت به نفع وی را بیان نمایید.

ج: مطمئناً گزارش دهنده مطالب بالا مبتلا به مرض دروغگویی بوده. شنیدن مطالب فوق مرا نسبت به دستگاه ساواک کاملاً نامطمئن و مردد می سازد. اگر راست می گویند و مطالب فوق را واقعاً کسی گزارش داده بهتر است چنین مأمور دروغگو و دغلی را فوراً جواب گفته و ننگ این تهمت ها را تحمل نکنید.

س: برابر اظهار اغلب طلاب حوزه علمیه مشهد که روز 25/3/49 در مسجد جامع گوهرشاد اجتماع نموده، از فعالیت هایی که عده ای از طلاب در حوزه شروع کرده، ناراحت بوده و اظهار نموده اند جای کمال تأسف است که جلو یک مشت روحانی نما و طلبه مغرض و اخلالگر را نمی گیرند. با توجه به فعالیت اخیر طلاب و روحانیون و الصاق اعلامیه علیه دولت و سازمان امنیت و بر له خمینی، باید جلو این آقایانی که به نام روحانیت و طلاب، دولت را نسبت به روحانیت و طلاب بدبین می نمایند گرفته و محرکین اصلی که آقایان طبسی و محامی و خامنه ای هستند به سزای اعمال خلاف خود برسند. طلاب حوزه علمیه به نزد چند نفر از علماء مراجعه نموده و از اینکه چند نفر طلبه حوزه علمیه (افرادی که فعالیت های مضره داشته و مبادرت به توزیع اعلامیه نموده و به نفع خمینی تبلیغ می کرده اند) دستگیر و تبعید یا به خدمت سربازی اعزام شده اند اظهار ناراحتی نموده و اظهار می نمایند تقصیر گرفتاری همکاران ما و این طلاب ساده لوح به گردن آقایان طبسی و محامی و خامنه ای است زیرا پس از فوت آقای حکیم آقایان نامبرده مرتباً به نفع خمینی تبلیغ می نمایند و تا اینکه شیخ احمد کافی از تهران به مشهد آمد با آقایان تماس گرفت و خبر کشته شدن سعیدی را انتشار داد. خامنه ای و طبسی و محامی فعالیت خود را شدید کرده حتی در سر درس به طلاب شاگرد خود تکلیف می نمایند که باید برای خمینی تبلیغ و ترویج نمایید. موضوع فعالیت سرکار موضوعی است که همکاران و هم لباس های خودتان را ناراحت و عصبانی کرده است. این جریانی نیست که یک یا دو نفر گزارش داده باشند و یا

ص:359

مأموری روی غرض و یا به گفته شما دچار مرض دروغگویی باشد و گزارش دروغ بدهد. فعالیت شما از سال 42 شروع شده و فعالیت های خلاف مصالح کشور که بر علیه این مملکت و مصالح وطن نموده اید از نظر پوشیده نبوده است. چطور می توانید کتمان حقیقت نمایید؟ حتی شاگردانی که در درس شما حاضر می شده اند اعتراف کرده اند که شما به همراه برادرتان همه روزه تحت عنوان تفسیر، طلاب را وادار به فعالیت علیه مصالح کشور و به نفع خمینی می نموده اید. طلابی که شهادت داده و اعتراف نموده اند که شما دست به فعالیت خلاف و علیه مصالح کشور زده اید و طلاب را تحریک کرده اید، هستند و اگر لازم باشد با نام و مشخصات برایتان ذکر می گردد که اگر فراموش کرده اید تداعی شود. به هر حال بهتر است حقیقت را بیان نمایید و هدف و منظور خویش را ذکر کنید.

ج: اجتماع طلاب در مسجد گوهرشاد و شکایت از اینجانب و دو نفر فاضل نامبرده را الآن از شما می شنوم. البته اینجانب بعید نمی دانسته ام که کشانیدن اینجانب به سازمان امنیت و اینجانب را از کارهای علمی ام بازداشتن به سعایت چند عمامه به سر بی سواد که نمی توانند حوزه های درس گرم اینجانب و فعالیت های علمی موفقم را ببینند و تحمل کنند انجام گرفته باشد. اگر گفته شما راست باشد و واقعاً چند روحانی نمای حسود چنین مطلبی گفته باشند بی گمان دلیلش همان است که متذکر شدم. و اما موضوع گزارش دادن شاگردانم درباره من و برادرم به چند دلیل دروغ است. اولاً برادرم اکنون دو سه سال است به درس من حاضر نمی شود و شاگرد آیت الله میلانی است. ثانیاً طلاب درس من که حاضر شده اند با همه نابسامانی وضعم به درس من حاضر شوند مطمئناً چنین گزارش خلاف واقعی نخواهند داد. خواهشمندم از ردیف کردن این گزارش های خلاف واقع پرهیز فرمایید و در فکر مسئولیت اخروی و الهی این اتهامات باشید.

س: عجب! معلوم می شود محبت های مکرر ساواک و اغماض از اعمال خلاف و فعالیت های مضره، شما را به قدری پرتوقع و از خود راضی نموده است که برای من هم تکلیف تعیین می نمایید؟ فعالیت سرکار بر علیه مصالح کشور و حتی اهانت به مقدسات کشور و شخص شخیص شاهنشاه آریامهر مانند آفتاب برای ساواک روشن است. هدف از این که به شما تکلیف می شود حقیقت مطلب را گفته و

ص:360

هدف و منظور خویش را از به پا کردن جنجال و فعالیت های خلاف عمومی و علیه وطن و مصالح مملکت [اظهار دارید]، به خاطر ارفاق و کمک به شما است. من خیلی بهتر از شما به فکر مسئولیت اخروی خویش هستم؛ لازم نیست سرکار به من درس بدهید. خوب است نصایح خود را برای خود گذارده و یا اگر بعدها توانستید به یک مشت طلبه ساده لوح بگویید. من به شما می گویم عده زیادی از طلاب اعتراف کرده و دیده و شنیده اند که به نفع خمینی فعالیت نموده اید. چند نفر طلبه شاهد و مستمع اظهارات خلاف سرکار بوده که طلاب را گفته اید موظف به تبلیغ به نفع خمینی هستید و برادرتان نیز در تحریک طلاب دست داشته و طلابی که مخاطب برادر شما بوده اند که این گفته را (به نفع خمینی تبلیغ نمایید بر شما واجب است) به آنان می گفته آن وقت اظهار می نمایی که گزارش خلاف ردیف می کنم؟ برای آخرین بار متذکر می شوم چنانچه از گفتن حقیقت خودداری نمایی سخت مورد تعقیب واقع شده برای تان عواقب خوبی نخواهد داشت. مغلطه کردن پاسخ سئوال من نیست. دقت نمایید پاسخ سئوالات را دقیقاً بیان کنید.

ج: مجدداً مجبورم اظهارات فوق و همه اظهارات قبلی را تکذیب کنم. صریحاً می گویم گزارش های مزبور دروغ است و هر کس اعم از محصل علوم دینی و غیره چنین مطلبی از اینجانب نقل کند خلاف واقع گفته است. محبت های ساواک هم لابد عبارت است از تشریف فرمائی محبت آمیز سرکار روز پنجشنبه به منزل و بعد هم توهین ها و دشنام ها و افتراهایی که در این محل به بنده نموده اید. مجدداً تکرار می کنم همه گزارش های بالا خلاف است و اینجانب این افتراها را در پیشگاه پروردگار به اضافه اهانت هایی که نموده اید بدون این که خلافی از اینجانب سر زده باشد بازگو خواهم کرد.

س: اولاً به نحوی که در روز پنجشنبه به درب منزل پدر سرکار آمدیم و به همراه سروان سعادت افسر شهربانی ابتدا به برادرتان (جوانی که اول جواب داد) گفته شد آقای سیدعلی خامنه ای را بگویید بیایند. پس از گذشت نیم ساعت یا بیشتر خانمی به درب منزل آمده اظهار نمود سیدعلی در منزل نیست که بر حسب وظیفه منزل آمده و معلوم گردید دروغ می گویند و بی ادبی و بی تربیتی که از سرکار و خانواده ات نسبت به مأمورین به عمل آمد و از طرفی دروغ های خود و خانواده ات

ص:361

شاهد بارزیست بر نحوه کردار و رفتار سرکار و افرادی که از لباس مقدس روحانیت همچون تو سوءاستفاده می نمایند و چون اعمال تان خلاف است و دروغ هم می گویید دیگران را نیز دروغگو می دانید. چون به سرکار تکلیف شد به همراهمان بیایی و به خانواده ات هم گفته شد چرا دروغ گفته شما اهانت می دانی؛ باید هم این طور باشد. اگر بر حسب وظیفه به محض این که معطل کردند از دیوار منزل می آمدیم و باعث ناراحتی خانواده شما می شدیم حال ما را متهم به اهانت به خود معرفی نمی کردید. به هر حال چه شما منظور محبت ساواک را بدانید چه ندانسته و ساواک و مأمورین را بد بدانید برای مؤسسه فرقی نمی کند. هدف از این که تحت بازجویی واقع شده و به شما اصرار می شود حقیقت را بگویید و هدف خود را بیان نمایید از اینکه مبادرت به فعالیت خلاف مصالح نموده و برای خمینی تبلیغ و ترویج نموده اید ارفاق به شما است و می خواهیم بدانیم که چه هدف و منظور داشته اید تا شاید نظرتان قانع کننده باشد و وسیله ساواک اقدام گردد. مجدداً متذکر می شود بنا به اظهار طلبه عاملی، طلبه مدرسه نواب و ثابتی و محمدپور شخصاً ناظر فعالیت های شما به نفع خمینی بوده و این طلاب ناظر بوده اند که شما طلاب را تحریک می نمایید. آیا اعتراف این طلاب را هم تکذیب می نمایید؟

ج: همانطوری که زبانی گفتم خود را برتر از آن می دانم که اهانت ها و دشنام های شما را پاسخ بگویم. در مورد اقدام علیه مصالح کشور یا تبلیغ به نفع آیت الله خمینی مجدداً تأکید می کنم که مطلقاً خود را از آنچه گفته اید مبرا می دانم. طلابی را که نام برده اید اساساً نمی شناسم و شهادت آنها را هم جداً تکذیب می کنم.

س: واقعاً به حال افرادی که باید از وجود شما بهره برداری علمی نمایند و درس اخلاق و ادب و درستی و دین بیاموزند باید افسوس خورد. وای به حال بعضی بیچارگانی که شما و امثال سرکار راهنمای آنان باشید. شما با نهایت پررویی روبروی من مرا متهم به اینکه به شما اهانت کرده و دشنام داده ام می نمایید و از خود و خدای خود و لباس مقدسی که به تن کرده اید شرم نکرده و خجالت نمی کشید. احتیاجی ندارم که به شما اهانت نموده و دشنام بدهم. چه علت می تواند داشته باشد؟ ولی از طرفی بنا به فکر و عقیده سرکار چون خود را بالاتر از همه می دانید و خیلی به خود مغرور و از خود راضی هستید و توقع داری که نسبت به شما بسیار مؤدب و در کمال

ص:362

خضوع و خشوع رفتار شود و ممکن نیست زیرا من شما را قبول ندارم و حتی شایسته این که مدرس باشی و طلاب را درس بدهید نمی دانم لذا این را اهانت به خود گرفته اید. به هر حال موضوع تکذیب جریان فعالیت های مضره سرکار مجدداً گوشزد می شود و محبت های ساواک به شما. آیا شما در ماه رمضان سال 48 در تهران روی منبر مبادرت به گفتار خلاف مصالح ننموده اید؟ آیا با همکاری جعفر طباطبایی قمی (علی حائری) اقدام به تهیه و توزیع اعلامیه مضره نکرده؟ آیا اصولاً از سال 42 مرتباً دست به فعالیت های مضره و خلاف مصالح نزده اید؟ در بیرجند فعالیت های خلاف مصالح انجام نداده که باعث بازداشت تان شده است؟ نوارهای خمینی را در منزل خود نگهداری نمی نمایید و از آنها استفاده تبلیغات نمی کنید؟ گذشته از اینها بنا به اعتراف طلبه ... برگ اول بازجویی پاسخ سئوال 2 اظهار می نماید «عده ای مرا وادار و گمراه کردند که به نفع خمینی تبلیغ نمایم از جمله آقای خامنه ای ... الخ»، و نیز مجدداً در پاسخ سئوال 3 اظهار می نماید «مرا اغفال کردند که بگویم خمینی مرجع است.» همین طلبه نامبرده در پاسخ سئوال 4 اظهار می نماید «اینجانب چون تحت تأثیر حرف های غلط آقای خامنه ای و برادر آقای خامنه ای قرار گرفته و اعلامیه مضره توزیع کردم» و به نفع خمینی تبلیغ کردم. مجدداً در پاسخ سئوال 6 اظهار می نماید «برادر خامنه ای به من گفته است تو راجع به آقای خمینی بگو که مرجع است، الخ» و باز در پاسخ سئوال 7 اظهار می نماید «یک هفته قبل (از 27/3/49) برادر آقای خامنه ای به اطاق من آمد و حرف هایی زده مرا وادار نمود که به نفع خمینی تبلیغ نمایم و به من گفت که سیدمحمدرضا سعیدی را کشته اند این خبر را به مردم بگوی. همین سیدعلی خامنه ای در سر درس خود ضمن تفسیر با طلاب گفت بر شما واجب است که خمینی را مرجع تقلید معرفی نمایید.» از طرفی طلاب دیگر هم این اقدامات شما را به نفع خمینی بیان داشته اند و نیز علی آقای منتظری تهرانی که به سر درس آیت الله میلانی رفته و او را وادار می نماید برای مرگ سعیدی درس خود را تعطیل نماید بیان داشته است که شما هم با وی بوده اید. با این جریان آیا معترفید که موضوع فعالیت شما به نفع خمینی و تحریک طلاب در این مورد واقعیت دارد یا خیر؟

ج: پس از اغماض از مطالبی که در اول سئوال نوشته اید، در مورد فعالیت های مضره و خلاف مصالح اعم از اینکه با همکاری آقای جعفر طباطبائی یا غیر ایشان در جلسه یا

ص:363

سر منبر، لازم است مجدداً عرض کنم که مطالب مزبور به کلی خلاف است. اینجانب به قدری اشتغال علمی و درسی و تألیفی دارم که حتی فرصت فکر کردن هم به مسائل موردنظر شما ندارم و اشتغالات علمی اینجانب برخلاف تشخیص سرکار به طوری هست که موردنظر فضلا و اهل علم قرار گیرد. در مورد اظهارات آقای... لازم است به عرض رسد که اینجانب به طور کلی با نامبرده تماس نزدیک نداشته ام. ایشان فقط چند روزی به درس من حاضر شد و دیگر هم او را ندیدم و از آنچه اظهار کرده (که لابد بر اثر ترس بوده) به کلی بی اطلاعم. از فعالیت برادرم هم خبری ندارم و گمان هم نمی کنم چون او که هم در رشتة جدید و هم قدیم درس می خواند به کمک اینجانب هم وقت ندارد بیاید در کارهای علمی چه رسد به فعالیت های سیاسی و تبلیغ آقای خمینی. اظهاری که به آقای شیخ علی تهرانی نسبت داده اید نباید اصلی داشته باشد. چون من ایشان را به درستی در قول و عمل می شناسم و یقیناً چنین کسی چنان تهمتی نمی زند. ماجرای اظهارات ایشان را در سر درس آقای میلانی در همان روزهای دستگیری ایشان بنده افواهاً شنیدم و حتی با خود ایشان هم بیش از دو هفته بود ملاقات نکرده بودم.

س: اعتراف طلبه ... را به علت ترس ذکر کرد ه اید. ترس از چی؟ بیان نمایید.

ج: ترس از برخورد با مأمور بازجوی ساواک و عواقبی که فکر می کند برایش در نظر گرفته اند.

س: برخورد مأمور ساواک چطور بوده است؟ مگر کسی را به زور هم می شود وادار به اعتراف کذب نمود و آیا تاکنون نسبت به شما زور گفته شده است که نسبت به دیگر[ی] چنین عملی شده باشد؟

ج: مسئله زورگویی مطرح نیست، در تنگناها افراد برای تبرئه خود ناگزیرند اگر خطائی کرده اند آن را به گردن دیگران بیندازند.

س: بر فرض محال که نظر شما درباره اعتراف ... صحیح باشد نسبت به گفته دیگر طلاب و اشخاصی که در حوزه علمیه شما را در حال فعالیت به نفع خمینی دیده و گفتارتان را تحت عنوان تفسیر بر له خمینی شنیده اند چه می فرمایید؟

ج: قبلاً گفتم که افرادی را که نامبرده اید نمی شناسم و اعتراف آنها را مطلقاً تقبل نمی کنم. ممکن است چند نفر از روی حسادت سعایتی کرده باشند آن را هم به

ص:364

عنوان شهادت نمی شود پذیرفت.

س: آیا تاکنون شما اقدام (اعم از زبانی و غیره) بر علیه کشور و به نفع خمینی ننموده اید؟ آیا شما به خمینی ایمان دارید یا خیر؟ او را اعلم می دانید یا نه – شایسته مرجعیت هست یا خیر؟

ج: اینجانب آیت الله خمینی را مجتهد مسلم و عادل می دانم. خودم مقلد ایشانم ولی شاید تاکنون یک نفر را هم به ایشان ارجاع نداده باشم، دلیلش هم واضح است. تبلیغ به نفع یک مرجع بر روی منبر و در ملأ عام انجام می گیرد و این سنتی است که همیشه معمول بوده. اینجانب منبر نمی روم (در مشهد) در غیر مشهد هم پس از فوت مرحوم آیت الله حکیم سفر منبری نکرده ام که چنین تبلیغی را انجام داده باشم. حوزه درس هم اساساً جای اینگونه حرف ها نیست و اینجانب تاکنون به این عنوان که طلاب از معظم له تقلید کنند یا ترویج و تبلیغ از مرجعیت ایشان نمایند کلمه ای نگفته ام.

س: هرگونه عمل و یا اقدام خمینی را درست و واقعی می دانید؟ و اقدامات ایشان را تأیید می نمایید؟ چطور شما که از ایشان تقلید می نمایید و مجتهد مسلم و عادل می شناسید اگر از شما سئوال شود مرجع پس از آیت الله حکیم چه کسی است پاسخ نمی دهید و سکوت می کنید؟ و یا اینکه به ایشان ارجاع می دهید؟

ج: اگر کسی از بنده سئوال کند در جواب می گویم من مقلد ایشانم ولی ایشان را تعیین نکرده ام.

س: جواب قسمت اول سئوال را نفرمودید. عرض شد آیا هرگونه عمل و اقدام خمینی را درست و واقعی می دانید و اقدامات ایشان را تأیید می نمائید؟

ج: اقدامات ایشان کمّاً و کیفاً بر بنده روشن نیست و اصراری هم ندارم در آن باره تحقیق کنم و پس از این هم جنابعالی از اعمال بنده سخن بگویید از عقایدم تفتیش نفرمایید.

س: در فوق سئوال شد و برای تان نیز تشریح گردید که اعمال تان در گذشته بر علیه مصالح کشور بوده کراراً در تهران، بیرجند و مشهد خارج از موضوع سخن گفته و مردم را تحریک کرده اید و نیز اخیراً به نفع آقای خمینی فعالیت کرده و اشخاص را تحریک نموده اید و عده زیادی از طلاب این موضوع را بیان داشته اند ولی شما طفره رفته و سفسطه نمودید. لطفاً مجدداً بیان نمایید که آیا معترفید به

ص:365

اینکه به نفع خمینی تبلیغ نموده و در تحریک طلاب دست داشته اید؟

ج: در زیر سئوالاتی که قبلاً کردید جواب های مطابق واقع را با تأکید و تکرار نوشته ام. اینک نیز مجدداً اظهار می دارم که حتی یک نفر از طلاب را تحریک نکرده و یک نفر را به آنچه شما مدعی هستید دعوت ننموده ام. لازم است در ذیل این جواب و هم در ذیل جواب پیشین اضافه کنم که فقط خانواده خودم (یعنی همسرم و نه حتی مادر و خواهرم) مستثنی می باشد و او نیز همچون من و به دعوت و شهادت من مقلد حضرت آیت الله خمینی است.

س: اظهارات خود را به چه نحوی گواهی می نمائید؟

ج: امضاء می کنم.

غضنفری جلسه بازجویی را با عصبانیت و دستانی خالی ترک کرد و در گزارشی خطاب به شیخان رئیس خود نوشت که همه چیز را انکار می کند؛ شما هم حدس زده بودید که منکر همه چیز خواهد شد. فقط «در برگ آخر بازجویی مقدماتی (برگ 10) اعتراف نموده که خمینی مرجع اعلم و عادل است و وی از او تقلید می نماید. ضمناً در اوراق بازجویی، ساواک را متهم به دروغگویی و پرونده سازی نموده است و خود را فرد شجاع معرفی و اضافه نموده از هیچ کس واهمه و هراسی ندارد.»

غضنفری نوشت که «سیدعلی نیز اینجانب را تهدید کرد.»

فعالیت های مضره و خلاف مصالح کشور نموده است. با این که کراراً به وی تذکر داده شده که دست از اعمال خلاف خود بردارد توجهی ننموده، مرتباً اعمال خلاف گذشته خود را دنبال کرده است. خواهشمند است دستور فرمایید به منظور تبعید وی کمیسیون امنیت اجتماعی تشکیل و تاریخ کمیسیون مزبور سریعاً به این سازمان اعلام دارند.»

در همین اثناء، ناصر مقدم، رئیس اداره کل سوم با ارسال تلگرامی از شیخان خواست پرونده آقای خامنه ای تکمیل شده، تحویل دادگاه نظامی شود.(1)

این تلگرام شیخان را خوش نیامد. بلافاصله از غضنفری خواست «چون مدارک محکمه پسندی از او نداریم و فقط گزارش منابع تأیید شده است، دادگاه نظامی او را تبرئه خواهد کرد. همان طوری که مقرر فرمودند مرکز را قانع کنید که در کمیسیون امنیت اجتماعی تبعید گردد.»(2)

یک روز بعد تلگرامی به اداره کل سوم نوشت و یادآور شد «روز 2/7/49 سیدعلی خامنه ای دستگیر، با وجود گزارشات متعدد منابع درباره تحرکات و اقدامات خلاف وی هرگونه فعالیت و تحرکی را انکار و با گستاخی اظهار می دارد که این گزارشات دروغ و محکمه پسند و قابل تعقیب نمی باشد. با توجه به این که فعالیت های او مشاهدات و اطلاعات منابع بوده و همه را در بازجویی منکر گردیده، طبعاً دادگاه نظامی هم او را تبرئه خواهد کرد. در صورت تصویب، این ساواک جهت تشکیل کمیسیون امنیت اجتماعی و تبعید وی به مدت سه سال اقدام نماید.»(3)

پس از رسیدن این پیشنهاد و نیز یادکرد اقدامات ساواک خراسان درباره واعظ طبسی و محامی به مرکز، ناصر مقدم خطاب به شیخان نوشت که اگر مطمئن هستید که می توانید طبسی و محامی را در طرح های ساواک مشارکت داده [و از آنان در ایجاد هر چه بیشتر شکاف میان قمی و میلانی] بهره ببرید، آزاد بوده، از تبعیدشان صرف نظر شود. اما در مورد سیدعلی خامنه ای، همانطور که قبلاً اعلام گردیده، پرونده اش تکمیل و به دادگاه نظامی سپرده شود.(4)

ص:367

شیخان که از موافقت مرکز با طرح خود درباره آقایان واعظ طبسی و محامی خشنود بود، خطاب به همکاران گفت که از حسن ظن اداره کل سوم باید استفاده کرد و مراقبت های شما از این دو به نحوی باشد که بتوانیم مسئولیت را به درستی انجام داده، نظر مساعد مرکز را نسبت به خود نگه داریم. اما احاله پرونده آقای خامنه ای به دادگاه نظامی در مذاق او خوش ننشست و دستور داد پرونده به نحوی ساخته شود که در دادگاه قابل طرح باشد.(1)

قرار بازداشت موقت آقای خامنه ای روز پنجم مهر توسط سرگرد حسن اسماعیلی، بازپرس شعبه یکم دادگاه عادی شماره 18 مشهد، صادر شد. وقتی برگه قرار بازداشت موقت را به رؤیت او رساندند، نپذیرفت و بدان اعتراض کرد.(2) این اعتراض، هیأت دادرسان دادگاه را مجبور کرد هشت صبح ششم مهر دور هم جمع شوند و به اتفاق رأی دهند که، خیر، قرار صادره قانونی است.

از سالهای 1337 تقریباً در سر درس آیت الله میلانی و با آقای تلافی هم از همان اوان که هر دو محصل مدرسه نواب بودیم آشنا شدم. آقای کافی را در چند سال پیش که برای منبر به مشهد آمده بودند شناختم و بعدها در تهران که اینجانب در مسجدی امام جماعت بودم ایشان در همان مسجد یک دهه منبر رفتند و بعد از آن هم گاه گاه تصادفاً ایشان را دیده ام.

س: نحوه فعالیت علیه مصالح کشور و اقداماتی که با همکاری نامبردگان برخلاف مصالح وطن و بر له خمینی انجام داده بیان نمایید و نقش هر یک از نامبردگان فوق (طبسی، محامی، تلافی، کافی) را ذکر نموده روشن کنید تاکنون هر یک چه اقدامی به نفع خمینی کرده اید؟

ج: اینجانب همانطور که در بازجویی قبل اظهار کردم کوچکترین اقدامی علیه مصالح کشور نکرده و هم کوچکترین قدمی در راه تبلیغ برای آیت الله خمینی برنداشته ام، از نقش نامبردگان نیز در این مورد اطلاعی ندارم.

س: تاکنون که اغلب در جلسات منزل آیت الله حاج سیدحسن قمی شرکت نموده و بیشتر اوقات با حضور نامبردگان فوق به منزل آقای قمی می رفته اید و چندین ساعت در آنجا بوده اید به چه منظوری بوده و در چه زمینه ای گفتگو می کردید.

ج: اینجانب از پیش از فوت مرحوم آیت الله حکیم تا این ساعت فقط دو مرتبه به منزل آیت الله قمی رفته ام و این هر دو مرتبه به فاصله یک هفته بود. دفعه اول به منظور دیدن آقایان حاج آقاباقر و حاج آقاتقی قمی اخوان آیت الله قمی و دفعه دوم که پیش از ظهر پنجشنبه قبل (روز دستگیریم) بود به منظور دیدن آقای آقامحمود قمی بوده است.

س: شیخ احمد کافی که پس از فوت مرحوم حکیم به مشهد آمد چه کسی با او ملاقات و گفتگو نمود؟

ج: بنده ایشان را در مشهد ندیدم و شاید اکنون بیش از سه سال باشد که با ایشان روبرو نشده ام، یعنی از ماه رمضان سال 1347 در تهران آن هم در راه.

س: پس جریان کشته شدن سیدمحمدرضا سعیدی در زندان قزل قلعه را چه کسی به شما اطلاع داد که در بین طلاب حوزه علمیه و حوزه مشهد اشاعه دادید؟

ج: از جریان فوت مرحوم سعیدی در زندان (و نمی دانم کدام زندان) بنده هم مثل

ص:369

اغلب مردمی که در مشهد اطلاع یافتند بر اثر شیوع جریان فهمیدم و مطلقاً موضوع را اشاعه ندادم و حتی به اینکه آن مرحوم در زندان شهید شده یقین ندارم.

س: دوستانی که خودتان هم در فوق اشاره به دوستی آنان نمودید یعنی (شیخ عباس طبسی و شیخ محمدرضا محامی و تلافی) به استثنای (تلافی) اعتراف نموده اند که با همکاری سرکار مبادرت به تهیه طرح مبارزه با دولت و فعالیت بر علیه مصالح کشور و اقدام به نفع خمینی نموده اند و شما نیز در تمام موارد با آنان همکاری نزدیک و صمیمانه داشته اید؛ چطور کتمان حقیقت نموده بیان می نمایید من تاکنون هیچ گونه فعالیتی علیه کشور و به نفع خمینی نکرده ام.

ج: اگر واقعاً آن دو دوست من چنین اعترافی نموده باشند درباره خودشان فقط حجت است نه درباره من و ناچارم بگویم اگر سرکار راست می گویید آقایان برخلاف واقع سخن گفته اند.

س: در فوق در سئوالی که درباره فوت سعیدی شده است ذکر کلمه شهید را قید نموده اید. منظورتان از بیان این کلمه چیست؟ برایم مفهوم نیست، روشن نمایید.

ج: در فوق نوشتم که بنده به این که ایشان شهید شده اند یقین ندارم و شهید یعنی کسی که به ظلم کشته می شود.

س: مگر به شما اطلاع داده اند که ایشان به ظلم کشته شده اند (یعنی سیدمحمدرضا سعیدی)؟

ج: بنده چنین اطلاعی به طور خاص ندارم. البته در افواه مردم بود که ایشان را کشته اند ولی همانطور که نوشتم بنده یقین به این موضوع حاصل نکردم.

س: منظور از مردم چه کس یا چه اشخاصی است؟ فرد یا افرادی که مدعی کشته شدن سعیدی به ظلم بوده و شما شنیده و یا به شما گفته اند معرفی نمایید.

ج: هیچ کس نمی تواند گویندة مطالبی را که در افواه مردم و شایع است به یاد بیاورد. حرف معروف را انسان از خیلی ها می شنود ولی یادآوری اینکه این را چه کسانی گفته اند بسیار مشکل است.

س: این ادعای شما صحیح به نظر نمی رسد؛ به خصوص مسئله ای که تا حدودی از نظر شخص حائز اهمیت بوده باشد و موضوعی حاصل باشد. لذا اگر شما بخواهید بر طبق قولی که کتباً در فوق داده اید جز حقیقت نگویید می توانید مسئله اینکه

ص:370

سعیدی را شهید دانسته و این خبر را به شما گفته اند روشن نموده و گوینده را معرفی نمایید؛ حتی اگر شده یکی دو نفر را که مسلماً به یاد دارید. علیهذا لطفاً دقت نمایید گوینده این خبر را تا سرحد امکان به یاد آورده معرفی نمایید.

ج: همانطور که عرض کردم به هیچ وجه الآن گوینده خاصی در نظرم نیست، گمان می کنم اول بار این شایعه و اساساً خبر فوت مرحوم سعیدی را در تشییع جنازه ای شنیدم. البته به طور یقین نمی دانم که قبل از آنهم شنیده بودم یا نه.

س: نظر جنابعالی درباره مرحوم سیدمحمدرضا سعیدی چیست؟ عقیده شخص شما در این مورد (که به ظلم مرحوم سعیدی کشته شده) چیست و قلباً چطور در این باره قضاوت می نمایید.

ج: مرحوم سعیدی رحمت الله علیه از فضلای خراسانی قم بود. اینجانب ایشان را اول بار در ابتدای ورودم به قم یعنی اواخر سال 37 یا اوایل 38 در آنجا دیدم. مردی خوش نفس و فاضل و متدین بود. اواخر در تهران در مسجدی امام جماعت شد و در طول سالیان اخیر یکی دو بار هم به زندان های کوتاه مدت افتاد. و اما در این مورد که نظر بنده درباره کشته شدن ایشان چیست همانطور که در بالا نوشتم هیچ گونه اطمینانی به این موضوع ندارم و تاکنون هم این مطلب را (چون بدان معتقد نبوده ام) به کسی نگفته ام.

س: نظر خود را درباره آقای حاج سیدحسن قمی بیان نمایید، و روشن نمایید که آیا شما به ایشان اعتقاد دارید؟ اعمال و رفتار و عقاید مشارالیه مورد تأیید سرکار است یا تکذیب و رد می نمایید؟

ج: بنده ایشان را مجتهد و عادل و با اخلاص می دانم. مدت ها (نزدیک یک سال) به درس ایشان حاضر شده ام و معتقدم که آنچه می کنند و می گویند از روی عقیده است و هیچ غرضی و نظر خاصی ندارند.

س: نظر خود را درباره آیت الله حاج سیدهادی میلانی بنویسید و روشن نمایید اعمال و رفتار و اقدامات ایشان از نظر شما صحیح است و مورد تأیید سرکار می باشد؟

ج: ایشان را هم مجتهد و عادل و از علمای طراز اول می شناسم. سال ها (در حدود شش یا هفت سال) به درس ایشان حاضر شده ام و صدها صفحه تقریرات درس ایشان را نوشته ام.

ص:371

س: لطفاً نظر خود را به طور وضوح و روشن نسبت به آیت الله خمینی و اعمال و رفتار و اقدامات ایشان نوشته و تعیین نمایید آیا اقدامات نامبرده مورد تأیید شما می باشد یا خیر؟ در صورتی که تکذیب نموده و رد می نمایید با ذکر دلیل و در صورتی که از نظر شما تأیید می گردد به چه دلیل؟

ج: منظور سرکار کدام اقداماتست روشن فرمایید؟

س: منظور این است که از نظر شما آیت الله روح الله خمینی چطور شخصیتی است و او را چطور می شناسید؟ و هدف از اقدامات، کلیه اعمال ایشان است. وقتی نظر خود را درباره ایشان بیان نمایید در صورت[ی] که مورد تأیید شما باشد بدیهی است هرگونه عملی که وی و از ناحیه او به عمل آید نیز تأیید می گردد. به هر حال مشروحاً ایشان را از نظر شخص خودتان معرفی نمایید.

ج: فکر می کنم نظر خود را درباره ایشان در جلسة قبل نوشته ام. به هر حال بنده ایشان را مجتهد مسلم و عادل می دانم. چند سال به درس ایشان حاضر شده و از افادات فقهی و اصولی ایشان برخوردار بوده ام. در مورد کارهایی که منجر به تبعید یا زندان ایشان شد نظر خاصی ندارم و اساساً اطلاعم از آن اقدامات بیش از اطلاع توده مردم نیست. به طور اجمال می دانم که آنچه کرده اند بر طبق عقیدة ایشان بوده و به منظور اخلالگری یا اقدام علیه مصالح کشور و ملت نبوده است.

س: نظر شما درباره اینکه آیت الله خمینی تبعید و از کشور طرد گردیده اند چیست؟ آیا به حق بوده است یا به غلط؟

ج: چه عرض کنم.

س: نظر جنابعالی از اینکه آیت[الله] حاج سیدحسن قمی تبعید گردیده است چیست؟

ج: اجازه بفرمایید در مورد تبعید هر دو بزرگوار صریح تر سخن بگوییم. نخیر بنده معتقدم این کار صحیح نبوده و می باید دولت با آقایان تفاهم می کرد.

س: به نظر شما به چه علت دو نفر آقایان زندانی و سپس تبعید گردیدند و آقای خمینی نیز از کشور طرد گردید؟

ج: بنده گمان می کنم آقایان چند خواستة دینی داشتند، اگر دولت با آنان تفاهم می کرد و احیاناً نظر آنان را تأمین می نمود، نه آنان به آن نحو اعتراض می کردند و نه دولت ناگزیر دست به اقدام حادی علیه آنان می زد و اکنون این فاصله میان

ص:372

دولت و قسمتی از مردم و روحانیت پدید نمی آمد.

س: آیا در حال حاضر بین مردم و دولت فاصله ای ایجاد گردیده است؟ در صورت وجود چنین فاصله ای علت چیست؟ نظرتان را بیان نمایید.

ج: در اینکه عده ای از مردم از دولت ناراضی اند تردیدی دارید؟ علت به نظر من این است که مردم به روحانیت معتقدند و عامل حبس و تبعید و... افراد روحانی را نمی توانند به چشم دوست بنگرند.

س: لطفاً نظرات و مطالب خود را بدون هیچ گونه اغماضی بنویسید و از ثبت و قید کلمات به هر نحو که به نظرتان می رسد خودداری ننمایید. هدف از تبعید و... چیست؟ بنده که در کمال دوستی و با محبت از شما سئوال می کنم علت این که از ذکر آنچه به نظرتان می رسد و عقیده شما است چرا خودداری می نمایید؟ لطفاً جای خالی بعد حرف دو [کذا فی الاصل] را پر فرمایید.

ج: مثلاً احضارهای چند ساعته، احیاناً شکنجه ها، حصرها، محرومیت از منبرها، بنده فکر می کردم این موارد از نظر جنابعالی روشن است نخواستم سطری اضافه نوشته باشم.

س: لطفاً روشن نمایید کی و کجا و چه کسی را شکنجه و آزار کرده اند؟ اگر هدف تان موضوع احضار خودتان است که باید از مقررات گله داشته باشید شما در مظان اتهام اقدام علیه مصالح کشور بوده و قانون هم حکم می کند احضار و تکلیف تان در برابر قانون روشن گردد. محرومیت عده ای از رفتن منبر نیز برابر مقررات بوده است. بدیهی [است] هر کس در کشور مرتکب اعمال خلاف گردد مجازات می شود. به هر حال روشن نمایید که چه کسی را تا به حال شکنجه کرده و بی تقصیر آزارش نموده و تعقیب و احضار گردیده است؟

ج: برای شکنجه هرگز نظر به احضار این دفعه خود نداشتم ولی برای اینکه خاطر سرکار مستحضر باشد در همین مشهد آقای شیخ علی فصیحی را مثال می زنم که در یکی از کلانتری های مشهد (فکر می کنم کلانتری 2) آقایان پاسبان ها یکی دو ساعت به وسیله شلاق و باطوم از ایشان پذیرایی کرده بودند. آیا این هم بر طبق مقررات بوده است؟ وانگهی سخن درباره نارضایی مردم است. به فرض کسی را که از منبر محروم کرده اند به حکم مقررات بوده ولی آیا مردم از این موضوع

ص:373

مطلعند؟ آنها همین اندازه می بینند که فلان منبری مدتی از رفتن منبر محروم است یا فلان شخص مدتی در زندان و تبعید است و همین برای ناراضی کردن آنان کافی است. همه که قانون دان و حقوق خوان نیستند.

س: درباره شلاق زدن آقای شیخ علی فصیحی در کلانتری آیا شخصاً با چشم دیده اید؟ فکر می[کنم] بدین صورت نبوده است و اگر هم چنین بوده نباید به حساب دولت گذارد. چند نفر مأمور که به وظیفه خود وارد نبوده و از حرفه شان سوءاستفاده احیاناً بنمایند که نباید گناه را به گردن تمام گذارد، مطمئن باشید اگر بدین وضع که به شما گفته اند نسبت به آقای فصیحی عمل می شد ایشان مسئله را دنبال می کرد و مسلم بدانید از مأمورین بازخواست و مسئله مورد بررسی و تحقیق قرار می گرفت. تا موضوعی را شخصاً ندیده اید صحّه به آن نگذارید. بنده خودم شاهد هستم در یک دفعه ای که آقای شیخ عباس طبسی را به علت اظهارات خلاف مصالح احضار و به مرکز اعزام گردید در حالی که نهایت محبت نسبت به ایشان شد تا جایی که شخص ایشان و آقای نوغانی واعظ (که با ایشان دستگیر شده بود) مرتباً از نحوه رفتاری که به آنان در مدت زندانی در ساواک بودند تشکر و سپاسگزاری می کردند به محض ترخیص روی منبر از شکنجه ها و آزار و ظلمی که نسبت به آنان شده بود سخن گفتند، در حالی که خدا شاهد و گواه است به اندازه ای به این آقایان چه در مشهد چه در تهران محبت گردید که بنا به گفته خودشان شرمنده شدند و می گفتند نمی دانیم با چه زبانی تشکر نماییم ولی به دروغ روی منبر خود را مظلوم و مورد ظلم و شکنجه معرفی نمودند. شما می دانید برای چه هدف؟ فقط به منظور بزرگداشت خویش و جلب اعتماد و نظر مردم عوام و ساده لوح و در نتیجه کسب عایدات و درآمد بیشتر. به هر حال بگذریم. در فوق در پاسخ سئوال: «تبعید و طرد آقای قمی و خمینی» بیان نمودید بی جهت دولت دست به این اقدام نسبت به دو نفر نامبرده زده. پس به نظر شما اقدامات و اعمال آقایان نامبرده (خمینی و قمی) مورد تأیید شما است و هرگونه عملی مرتکب گردیده و اقدام نموده اند صحیح و درست بوده است؟

ج: در این که کار یک نفر را به حساب جمع نمی شود گذارد تردیدی نیست. ولی همانطور که عرض کردم مردم به دقایق آشنا نیستند. به علاوه پاسبان با لباس

ص:374

رسمی دولت به نظر عامه مردم نماینده دولت است و کار او از نظر مردم موافق نظر دولت تلقی می شود. باز هم عرض می کنم که کار به صحت و سقم جریانات ندارم. منظور آن است که درک و دریافت مردم در این باره چیست و نارضائی ها از کجا ناشی می شود. و اما در مورد آیات الله خمینی و قمی، توضیح می دهم که به نظر اینجانب می باید دولت که بیش از هر فردی در مورد امور اجتماعی ذی علاقه و مسئول است با آقایان کنار می آمد. در هر جامعه مذهبی نمی توان نقش چند رهبر دینی و مرجع یا روحانی بزرگ و متنفذ را ندیده گرفت. فکر می کنم یکی از رجال سیاست و شاید آقای سیدجلال تهرانی همان وقت ها این پیشنهاد را کرده بود که یقیناً ناشی از حسن نیت نسبت به دولت بود. یقیناً اگر قانون حمایت از خانواده مثلاً یا احکامی نظیر آن در این کشور اجرا و وضع نمی شد آقایان که حساسیت شان فقط در مسائل مذهبی است اقدامی و اعتراضی نمی کردند؛ به هیچ جای اصلاحات کشوری هم برخورد نداشت. یک قانون مذهبی بود که دولت هم آن را پذیرفته بود و اجرای آن هرگز مایه ننگ برای دولت و ملت ایران نبود، باری منظور از تفاهم کنار آمدن در اینگونه مسائل است.

س: نظر جنابعالی درباره انقلاب و اصول انقلاب چیست؟

ج- اگر منظورتان انقلاب سفید است باید عرض کنم در اینکه می بایستی در وضع اجتماعی ایران تغییری پدید می آمد حرفی نیست ولی تک تک مواد آن را کاملاً صحیح نمی دانم. البته از بیشتر اصول آن بی اطلاعم و از شش اصل آن فقط موضوع اصلاحات ارضی و قانون تساوی زن و مرد در نظرم هست. همانطور که عرض شد نظراتی در آن باره دارم که گفتن آن را زائد می دانم چون امید آنکه مورد توجه قرار گیرد ندارم.

س: هدف انقلاب سفید شاه و مردم است. آیا اصول انقلاب را مفید می دانید و یا خیر؟ در صورتی که موضوع و اصلی از انقلاب مزبور مورد تأیید شما است ذکر و آنچه مفید نیست و به نظر شما مفید نیست و تأیید نمی نمایید به صراحه [بالصراحه] ذکر نمایید. بدیهی است چنانچه منطقی و مفید باشد و نظرات شما در آن باره عام المنفعه، مورد توجه واقع خواهد شد.

ج: همان طور که عرض شد از اصول شش گانه تماماً مطلع نیستم، در دو اصل موردنظر

ص:375

یعنی اصل تساوی حقوق زن و مرد و اصل اصلاحات ارضی، ارائه دادن یک طرح کلی و جامع کار بزرگی است و من نه از عهده آن فعلاً برمی آیم و نه چنین ادعایی کرده ام. همین اندازه نظراتی هست از جمله اینکه با توجه به نقش تربیت فرزند به وسیله مادر و از طرفی مظلومیتی که عموماً زنها در اجتماع ما دارند خوب بود به این صورت طرح می شد که اولاً مقرراتی شدید وضع می شد که مردان متجاوز نسبت به همسر خود را شدیداً مجازات می کرد و برای زن شخصیت و کرامتی درخور خود او ایجاد می نمود. ثانیاً چون عامل عقب افتادن زنان در اجتماع ما صدی هشتاد بی سوادی آنان است، مدارس دخترانه را به وضعی به وجود می آوردند که هر کس با میل و رغبت دختر خود را به مدرسه بفرستد و در نتیجه زنان بتوانند در عین حفظ جهات مذهبی در سطح برابری با مردان از لحاظ معلومات قرار گیرند. ثالثاً زنان را به خانه داری و تربیت فرزند تشویق فراوان می نمود تا دختران جوان احساس نکنند که مادر شدن با شخصیت آنان منافی است و خانه داری دون شأن یک زن تحصیل کرده است. البته دخالت در فعالیت های اجتماعی همچنان برای زنان آزاد گذارده می شد ولی به طور حتم در آن صورت کمتر زنی بود که برخلاف فطرت زنانه خود دست از پذیرایی شوهر و تربیت فرزند بکشد و به ماهیانه ناچیزی در ازای صرف وقت در مؤسسه ای قانع گردد. باری نظراتی از این قبیل که هنوز هم دیر نشده و در صورت تمایل به سمع مقامات ممکن است برسد. در مورد اصلاحات ارضی هم از این قبیل مطالب هست، البته چه بهتر که املاک عده ای متنفذ غاصب از آنان گرفته شود ولی کار آن وقتی تمام است که طبقه زارع بتواند مرفه زندگی کنند. و از اینگونه مسائل که جای آن در بازجویی ها نیست و محتاج نشستن و صرف دقت و تحقیق و ستون آزاد در مجله ها و روزنامه ها است.

س: منظور از طرح سئوال این است که شما هم با اقدامات آیت الله خمینی و قمی از چه لحاظ موافقید و تبعید و زندانی و طرد یکی از آنان را از کشور و دیگری از محل تولد بجا نمی دانید و بناحق دولت چنین اقدامی را درباره نامبردگان نموده است؟

ج: عرض کردم که در مورد اقدامات معظم لهما اینجانب نظری ندارم. آنها مرجعند و هر چه کرده اند وظیفه خود دانسته اند و بنده نمی توانم برای آنها تکلیف معین کنم. در مورد اقدام دولت هم نظرم این است که دولت می باید همان کاری را

ص:376

می کرد که شما اکنون جلوة کوچکی از آن [را] نشان دادید، یعنی از آقایان نظرشان را سئوال می کرد و چون این مذاکره در سطحی عالی مطرح شده بود امید به توافق و تفاهم بسیار قوی بود و کار به اینجاها نمی کشید. بنابراین همانطور که قبلاً نوشتم بنده به عنوان یک فرد، اقدام حاد ابتدایی دولت را نسبت به آقایان و سایر افرادی که روش و فکر مشابه با آنان داشته اند صحیح و موافق مصلحت نمی بینم.

س: پس از 14 خرداد 41 [42] آیت الله روح الله خمینی در اثر اقدامات خلاف مصالح کشور و علیه مقام شامخ سلطنت، خائن به مملکت شناخته شد. بدیهی است موضوع نظر در رد یکی دو اصل از اصول انقلاب نبوده و اقدامات حاد و شدید ایشان علیه مصالح مملکت باعث گردیده است که دستگاه و دولت نامبرده را خائن بشناسد و از طرفی آیت الله سیدحسن قمی نیز در اثر اقدام به اعمال شدید و حاد علیه مصالح کشور و اهانت به مقام شامخ سلطنت (روی منابر) خیانتکار محسوب و همین موضوعات باعث تبعید و طرد آنان گردید، قبل از 14 خرداد 41 [42] نمایندگان دولت به همین منظوری که شما در فوق اشاره کردید به نزد آقای خمینی رفتند ولی ایشان به این حسن سلوک و رفتار دولت کم توجهی نموده کاملاً دست به اقدامات شدید و خلافی زده که باعث اغتشاش و جنجال و بی نظمی و ناامنی حتی کشته شدن عده ای بی گناه گردید و خیانت ایشان مسلم شد، به همین لحاظ از شما سئوال گردید که نظر خود را درباره دو نفر نامبرده ذکر نمایید و قید فرمایید آیا آنان را صالح و موجه و مستحق این مجازات می دانید یا خیر که پاسخ داده اید مجتهد اعلم و عادل و صالح می باشند و از آقای خمینی نیز تقلید می نمایید که مسلماً وقتی کسی را انسان عادل و اعلم دانست و از وی نیز پیروی و تقلید نمود هرگونه اقدام او را هم تأیید نموده و مورد قبول و مقبول سلیقه و عقیده اش هست ولذا با توجه به عقاید سرکار نسبت به نامبردگان بدیهی است اقدامات آنان را دنبال کرده و مورد تأیید شما است، در حالی که همین آقایان یکی از گناه شان[گناهان شان] اقدام علیه شاهنشاه آریامهر و اهانت به معظم له است.

ج: در مورد اقدامات معظم لهما همه گونه می توان تفسیر و توجیه کرد که یک گونه اش را شما کرده اید. بنده عرض کردم آقایان را مؤمن و با اخلاص می دانم و معتقدم آنچه کرده اند بر طبق عقیده شان بوده و اما اینکه من آن کارها را تأیید یا رد می کنم لازم است به عرض برسانم ممکن است بعضی را تصویب و تأیید و بعضی را تخطئه و رد

ص:377

کنم یا همه را تأیید و یا همه را رد، به هر صورت سئوال سرکار از عقیدة اینجانب در بازجویی فکر نمی کنم از نظر مقررات کشوری موجه باشد. اینکه نوشته اید در صورت قبول عقاید آیت الله خمینی ناگزیر خود اینجانب هم پیروی ایشان و عمل بر طبق آنها می کنم، به نظر اینجانب درست نیست چون هرگز اعتقاد به اینکه کسی کار درستی می کند موجب آن نیست که انسان همان کار را انجام دهد. البته اگر ساواک از خود بنده کاری که خلاف شناخته شود در دست دارد باید همان را ارائه داده و نسبت به آن بر طبق مقررات اقدام کند و اما حکم بر طبق عقیده و نظر شخصی و خصوصی اینجانب دلیل قانونی ندارد. به علاوه که عرض کردم نظر من ممکن است موافق یا مخالف یا موافق مشروط باشد.

س: سئوال شد نظر خود را درباره اقدامات و اعمال آقای خمینی و قمی بیان نموده و هرگونه آنها به نظر شما می رسند بیان نمایید که نظر خود را نوشته و نامبردگان را مجتهد مسلم و عادل دانسته و در زمینه تبعید و طرد نامبردگان نیز بدون جهت و اقدام دولت را درست ندانسته اید لذا به شما عرض شد دو نفر نامبرده از نظر دولت خائن شناخته شده و اقدامات شان بر علیه مصالح کشور بوده است و درباره آقای خمینی پس از 14 خرداد 41 [42] مسلم گردید که ایشان مبادرت به اقداماتی نموده که صد در صد بر علیه وطن و به زیان کشور و مردم بوده است و همین مسائل باعث گردیده است که نسبت به آنها چنین تصمیم (تبعید) گرفته شود و اعمال شان هم ذکر گردید و از شما خواسته شده است که با توجه به نظر و افکارتان درباره نامبردگان و اینکه به شما گفته شد چه اقداماتی نموده که خائن شناخته شده اند. آیا اعمال آنان مورد تأیید و قبول شما است یا خیر؟ و آیا باز هم آنان را مجتهد مسلم و عادل می دانید یا خیر؟ و یا اینکه رد می کنید و آنان را سزاوار و مستحق این مجازات نمی دانید؟

ج: جواب این سئوال را در زیر سئوال قبل نوشته ام. در مورد عقایدم با عرض معذرت می گویم که سئوال سرکار را بجا نمی دانم. قانون برای کار خلاف مجازات معین کرده که در صورت مسلم شدن چنین کاری در مورد بنده اقدام به مجازات مربوطه خواهد شد و البته هرگز صدور آن از بنده ثابت نخواهد شد چون نکرده ام و اما در مورد عقاید افراد، نه داشتن عقاید خلاف را جرم دانسته و نه دارنده آن را

ص:378

مستحق مجازات و بالاتر اینکه به هیچ دادگاهی هم اجازه داده نشده که در آن مورد از متهم سئوال و اصراری بنمایند.

س: سئوال از عقیده و نظرات شما را چه کسی گفته است به منظور مجازات است؟ من از شما سئوال کردم نظر و عقیده تان را درباره آیت الله خمینی بنویسید که پاسخ دادید «ایشان مجتهد مسلم و اعلم عادل است» و بعد سئوال شد که آیا با اقدامات ایشان موافقید یا مخالف؛ در صورت موافق و یا مخالف با ذکر ادله مرقوم فرمایید. اینک مجدداً سئوال می کنم، خواهش می کنم پاسخ دهید که آیا شما اعمال و رفتار و هرگونه اقدام آقای خمینی را تأیید می کنید یا خیر؟

ج: عرض نکردم استنکاف من از جواب به خاطر آن است که عقیده موجب مجازات است، خود بنده عرض کردم که قانون برای عقیده خلاف مجازات معین نکرده، حتی این جواب ندادن به خاطر آن هم نیست که مثلاً بنده با تمام اعمال دو روحانی بزرگ نامبرده موافق باشم بلکه سرکار سئوالی کرده اید که بنده قانوناً می توانم به آن پاسخ بگویم و می توانم نگویم. بنده از این حق قانونی خود که لابد سرکار هم منکر آن نیستید استفاده می کنم.

س: شما آیت الله خمینی و قمی را مجتهد مؤمن مسلم و عادل دانسته و هرگونه اقدام شان را ناشی از افکار آنان و عقیده شان دانسته و نیز از خمینی تقلید می نمایید و همانطور که در جلسه قبل ذکر شد و بنا به اظهار و شهادت چند طلبه پس از فوت مرحوم حکیم مرتباً به نفع خمینی تبلیغ و ترویج کرده و با همکاری آقایان طبسی و محامی و اخوی خود و ابوالقاسم [تلافی] همواره بر له خمینی و قمی اقدام کرده و در هر موقعیتی آنان را ترویج کرده اید یکی از دلایل بارزی که این ادعا را به اثبات می رساند این است که اینک پاسخ سئوال «پیروی از اقدامات خمینی و قمی و آیا نامبردگان مورد تأیید شما هستند؟ و آیا موضوع اینکه آنها خائن به وطن شناخته شده اند؟ مورد قبول شما است یا رد می کنید؟» انکار کرده و از دادن پاسخ خودداری می نمایید. بدیهی است وقتی که کسی فرد یا افرادی را مؤمن، مجتهد، مسلم، عادل بداند هرگونه اقدام آنها را شایسته و بجا و مفید دانسته و تأیید می نماید، اظهار عقیده درباره اعمال و افکار و عقاید و اقدام شخص یا اشخاص ترسی ندارد و جرمی هم محسوب نمی شود.

ص:379

ج: در پاسخ سئوال فوق در جلسه قبل آنچه باید گفت و نوشت گفته و نوشته ام. نه پس از فوت مرحوم آیت الله حکیم و نه پیش از فوت ایشان اینجانب برای مرجعیت آیت الله خمینی اقدامی نکرده ام. علتش هم آن است که اولاً تبلیغ برای مرجعیت معمولاً یا به وسیله منبری ها است در مجامع عمومی یا به وسیله ائمه جماعت؛ و بنده هیچ یک از دو شغل نامبرده را ندارم. اینکه استنکاف من از جواب به سئوال فوق دلیل بر اقدام اینجانب به نفع آیت الله خمینی باشد هم وجهی ندارد و دلیل نیست، البته بنده ایشان را مجتهد و عادل می دانم در مسائلی هم که ایشان فتوی داده اند عمل کرده و می کنم، اما کجای رساله ایشان نوشته است که اقدام بر علیه مصالح مملکت یا علیه دولت بکنید که بنده به حکم تقلید از ایشان به آن عمل کرده باشم. خیلی ها خیلی کارها را انجام می دهند و دیگران را اساساً اهل و شایسته بدان کار نمی دانند. آیا فکر می کنید اگر ایشان نطقی در حضور عموم ایراد کرده و از دستگاه دولت انتقاد نموده باشند اجازه می دهند که هر یک از مقلدین ایشان هم همان کار را تکرار کند؟ قطعاً چنین نیست. مولای متقیان علیه السلام در یکی از نامه هایش پس از شرح اعمال خود می نویسد (آن هم به یک شخصیت بارز و یک استاندار بزرگ) که شماها نمی توانید آنچه من کرده ام انجام دهید، یعنی از شما آن کارها برداشته است و تکلیف نیست، بنابراین اعتقاد به اجتهاد کسی و تقلید از وی به معنای همگامی و پیروی از همه کارهای او نیست.

س: پس روشن نمایید که آیا نظر شما با اعمال و اقدامات ایشان موافق است یا رد می کنید؟

ج: با کمال معذرت از دادن جواب سئوال بالا استنکاف می کنم.

س: بدیهی است استنکاف از پاسخ به سئوال به خاطر وحشت و هراسی است که احیاناً از مجازات دارید و مسلماً با توجه به پاسخ سئوالات فوق که «خمینی و قمی را مجتهد مسلم مؤمن و عادل دانسته و اقدامات خلاف آنان را موجه و مفید و معقول می پندارید، و علت تبعید آنان را نیز نظر موجه و خواسته مذهبی شان که بنا به فکر شما صحیح بوده و احکام و اصول اصلاحات ارضی و آزادی زنان را خلاف مذهب دانسته و باید دولت به نظرشان توجه می کرد» بجا و سزاوار نمی دانید، اقدامات خلاف نامبردگان را دنبال کرده و به پیروی از افکار و عقاید آنها به خصوص خمینی همواره خود را موظف به تعقیب خواسته آنها می دانید و

ص:380

پس فعالیت شما به نفع قمی و خمینی مسلم و محرز است چه اعتراف نمایید و چه انکار، چطور ممکن است کسی از مجتهدی تقلید نماید و او را عادل و مؤمن بداند ولی اقدامات او را دنبال نکند؟

ج: همانطور که مکرراً عرض کردم تقلید از کسی دلیل پیروی از همه کارهای او نیست. این استنکاف هم اگر به نظر شما دلیل جرم است به نظر قانون چنین نیست. باز هم می گویم تمام اظهاراتی را که در مورد اقدام اینجانب بر ضد مصالح نوشته اید منکرم و اگر شما قبول نکنید بنده در نزد وجدان خود خرسندم که راست گفته ام و برخلاف واقع سخنی اظهار نکرده ام. فکر می کنم اگر بنا بر بهانه جویی نیست باید به وضع من در خارج از این محل نگاه کرده و رفتار مرا که آرام و حتی توأم با انزواست دلیل بدانید و با حدس و تخمین حکم نفرمایید. در این مورد توضیح بیشتر را زائد می دانم.

س: با توجه به سطر اول پاسخ بفرمایید آیا شما هرگونه اقدام خمینی بر علیه مصالح کشور که باعث تبعید و طردش از مملکت شده رد می کنید؟

ج: عرض کردم که در این مورد از ایشان پیروی نکرده ام ولی نسبت به قبول یا رد آن نظری ندارم.

س: چطور ممکن است کسی یک شخصیتی را مجتهد مسلم بداند، مؤمن بداند، اعلم و عادل بشناسد آن وقت درباره اقدامات و عقایدش نظری نداشته باشد؟ لطفاً به وضوح تعیین نمایید، آیا شما که خمینی را مجتهد مسلم و مؤمن و عادل دانسته و از ایشان تقلید می نمایید نسبت به اعمال و اقداماتش نیز چه عقیده و نظری دارید و آیا او را سزاوار اینکه از کشور طرد و تبعید شود نمی دانید؟

ج: سئوال شما تکرار سئوال های گذشته است، جواب اینجانب نیز تکراری بیش نخواهد بود. اساساً اینجانب اعصاب و وقت دخالت در امور حاد را ندارم و با وضعی که دارم از لحاظ جسمی و روانی هیچ کس حتی خداوند هم از بنده نخواسته که هر کار حضرت آیت الله خمینی کرده اند بکنم به همین دلیل در ماهیت آن کارها هم چندان دقت و تحقیقی به عمل نیاورده ام به خصوص که ایشان اکنون سال ها است در خارج کشور بسر می برند و بنده هم سال هاست در مشهد مشغول زندگی خود می باشم.

ص:381

س: مگر امکان دارد مجتهدی مسلم و مؤمن و عادل مرتکب اقدامات خلاف بشود؟ مگر اینکه واقعاً مؤمن و عادل و مجتهد نباشد. از شما سئوال می شود آیا شما با اقداماتی که ایشان انجام داده و می دهند به خصوص اقداماتی که باعث طرد و تبعید از کشور شد موافقید یا خیر؟ یا باید موافق باشید و یا مخالف. نگفتم که دنبال ایشان راه افتاده و در خارج از وطن ایشان را ملاقات کنید یا کرده اید. پیروان ایشان یا باید حتما از هرگونه عمل و اقدام ایشان خوشحال بوده و تأیید نمایند یا باید از ایشان تقلید نکنند و ایشان را عادل و شایسته مرجعیت ندانند. شما که ایشان را عادل و مجتهد می دانید نسبت به اعمال و گفتار و اقداماتشان چه نظر دارید[؟]

ج: تقلید از کسی دلیل تأیید تمام اعمال آن کس نیست. همان طور که در غیر مسائلی که مقلد فتوی داده نیز دلیل پیروی از او نمی باشد. در مورد نظر نسبت به اعمال ایشان هم چون جزء عقاید اینجانب است خود را ملزم به جواب دادن نمی دانم.

س: شما که مدعی هستید هیچ گونه اقدام علیه مصالح کشور ننموده و مرتکب عمل خلاف که مستوجب مجازات باشم نشده ام پس چرا شهامت اینکه به سئوالات آنچه واقعیت دارد پاسخ نمی دهید؟ اگر واقعاً خود را بی گناه می دانید و چنین است که مدعی هستید پس باید ترسی هم نداشته باشید. به هر حال برای آخرین بار سئوال می شود چه جواب گویید چه استنکاف فرمایید فرق نمی کند. آیا اقدامات آقایان خمینی و قمی مورد قبول و تأیید شما است یا رد می کنید؟

ج: هیچ گونه ترسی از ابراز عقایدم ندارم و اگر لازم باشد تمامی آنچه مورد عقیده ام هست بیان می کنم. ولی اینجا ساواک است و جنابعالی بازجوی محترم ساواک. شما باید از اعمال من سئوال کنید. ممکن است بفرمایید به چه دلیل از عقایدم که در حوزه کار دادگاه نیست و فقط مربوط به خدای بزرگ است سئوال می فرمایید؟ باری شهامت بیان حقیقت را دارم و در بازجویی ها هم نشان داده ام که خلاف واقع نمی گویم.

س: هدف این است که همان طوری که در فوق اشاره نمودید احکام اصلاحات ارضی و آزادی زنان را چنانچه توجهی می کردند و موافق نظرات روحانیون عمل می کردند باعث این فاصله نمی شد و نیز شخصاً نظر خود را بیان نموده و تبعید آقای خمینی و قمی را نیز ناشی از این موضوع دانسته و این را یک عقیده مذهبی دانستید

ص:382

و به شما گفته شد چنین ساده نبوده بلکه آقای خمینی پس از 14 مرداد 41 [15 خرداد 42] در نتیجه اقدامات خلاف مصالح و علیه رئیس مملکت خائن شناخته شد و طرد گردید، نظرتان را دانسته که آیا به حق او را خائن به وطن می دانند و یا اینکه سزاوار نبوده و از طرفی آیا شما این مدعا را قبول دارید و یا اینکه رد می کنید و همان طور که نظر خود را نسبت به لوایح و اصول انقلاب ذکر کردید در این زمینه نیز اظهار نمایید و معلوم نمایید که اگر واقعاً همان طوری که مدعی هستید مرتکب اعمال خلاف نشده و از خمینی پشتیبانی نکرده ام (در صورت قبول اعمال خلافش) اثبات نموده با دلایل روشن ذکر نمایید.

ج: فکر می کنم قبلاً هم گفته باشم که بنده آیت الله خمینی را خائن نمی دانم. ایشان را دوست ملت و کشور می دانم. نظری که می فرمایید در مورد ایشان اظهار شده که ایشان خائن شناخته شده اند از نظر شرعی حجت نیست و باید دو شخص عادل به کار خلاف ایشان شهادت دهد تا مورد یقین شود و این هم که به طور حتم عملی نیست.

س: اظهارات خود را به چه وسیله ای گواهی می نمایید؟

ج: امضاء می کنم.

ساعت 1:30 بعد از ظهر بود که بازجویی به پایان رسید.

بی زاری از دل مشغولی های بی ارزش را در آنها می دمد، معرفی نماید. اما احساس غرور و مباهات ما نسبت به عبدالناصر ناشی از انگیزه های روانی بود، نه اعتقادی. ما در آن روزها در ایران، با حرکت استکباری سهمگین و زمخت که تحقیر دین و روحانیون را سرلوحه اهداف خود قرار داده بود، مواجه بودیم و این فرایند، تأثیر بسیار فاحشی در بروز شکست روحی و روانی جوانان و روشنفکرانی که مرعوب قدرت های استکباری شده بودند فراهم کرده بود. در آن فضای تیره و یأس آور و در رویارویی یا تجاوز و زورگویی غرب و آمریکا، هر صدایی که به قصد چالش گری با این قدرت ها برمی خاست و بر سر آنها فریاد می کشید و در مقابل آنها پایداری می کرد، ما را به خود جذب می نمود. و عبدالناصر از آن فریادگران بود. وقتی می شنیدیم که عبدالناصر همه طاغوت های جهان را به هم آوردی می طلبد، احساس غرور و سربلندی می کردیم و بی صبرانه در پی شنیدن سخنان وی از رادیو صوت العرب بسر می بردیم. هر حرکتی که به منظور رهایی از یوغ استعمار کینه توز بر جهان اسلام، بلکه سلطه استعمار بر کل جهان سوم انجام می شد، ما را مجذوب خود می ساخت. از این رو ما با همه انقلاب های آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین احساس همدلی و همبستگی می کردیم. به یاد دارم وقتی خبر پیروزی انقلاب در کشور لیبی را شنیدم فوراً در یکی از سخنرانی هایم بر بالای منبر از آن حمایت کردم و انقلابیونی که لیبی را از سلطه کسی که من به جای ادریس، او را ابلیس نامیده بودم، آزاد ساخته بودند، مورد تمجید قرار داده و به آنان تبریک گفتم. پس از گذشت مدتی از آن رخداد وقتی با آقای هاشمی رفسنجانی دیدار داشتم، دانستم که وی نیز در مجالس و سخنرانی های خود انقلاب لیبی را تأیید کرده است. انگیزه ما در این موضع گیری ها تمایل شدید درونی نسبت به بازیابی عزت و شوکت خود بود که توسط متجاوزین لگدمال شده و کرامت و حیثیت مان که توسط قدرتمندان برباد رفته بود؛ علی رغم این که شیوه عملکرد وی [= ناصر] که به رویارویی با نیروهای مسلمان انجامید، بسیار برای ما ناخوشایند و دردآور بود.»(1)

اینها یک طرف، شنیدن خبر مرگ ناصر از زبان یک نظامی که نه ناصر را می شناخت، نه منطقه، و نه مناسبات حاکم بر جهان را، دردآور بود. او تحت تأثیر تبلیغات حاکم بر ارتش، فریاد خشنودی سر می داد. اگر همان تبلیغات مسیر دیگری داشت، شاید هنگام اعلام خبر،

ص:384

بر سر می زد و مصیبت خوانی می کرد!

آقای خامنه ای یک رادیو کوچک داشت. داشتن رادیو در آن زندان ممنوع بود. با شتر دیدی ندیدی یکی از نگهبان ها آن را به دست آورده بود. پنهانی، ایستگاه های دلخواه را می گرفت و گوش می کرد. خبر مرگ ناصر او را پای ایستگاه صوت العرب نشاند. احساس کرد صدای تلاوت قرآن آن رادیو بهترین تسلی برای اوست. قاریانی چون عبدالباسط، مصطفی اسماعیل، محمود علی البناء در فقدان ناصر می خواندند؛ به ویژه آیه وکایّن من نبی قاتل معه ربّیّون کثیرا... (آل عمران/146). تمام شب های آن روزها را گوش به رادیو داشت. تلاوت قرآن صوت العرب که تمام می شد، برای نیوشیدن صدای قرآن به سراغ ایستگاه های دیگر می رفت. نام هر قاری تازه ای که می شنید، پشت قرآن همراهش یادداشت می کرد.

س: مرجع تقلید مورد قبول شما و آن که به او تقلید می کنید چه شخصی است.

ج: آیت الله خمینی.

س: انگیزه شما نسبت به تقلید از این شخص چیست.

ج: بر طبق موازین قطعی و اجماعی شیعه مرجع تقلید باید مجتهد و عادل باشد. اینجانب شرایط نامبرده را در معظم له احراز نموده ام.

س: این تقلید قبل از فوت حضرت آیت الله حکیم بوده یا بعد از فوت ایشان.

ج: اینجانب پس از فوت مرحوم آیت الله بروجردی که ظاهراً در سال 1340 بود از مرحوم آیت الله شیرازی تقلید کردم و پس از فوت ایشان که چند ماه پس از فوت مرحوم آیت الله بروجردی بود به آیت الله خمینی که آن روزها از نظر فضلای قم سرآمد بودند رجوع نمودم.

س: بعد از فوت حضرت آیت الله حکیم له خمینی چگونه تبلیغ کرده اید مشروحاً مرقوم نمایید.

ج: اینجانب حتی قبل از این جریان نیز از مرجع تقلید خود به دلایلی ترویج نکرده ام و پس از فوت مرحوم آیت الله حکیم این دلایل تقویت شده لذا مطلقاً از ایشان تبلیغ نکرده ام البته اگر کسی از من نسبت به اینکه از چه کسی تقلید می کنم سئوال کرده واقع را گفته و پرده پوشی نکرده ام.

س: چه کسانی از شما سئوال کرده به چه مرجعی تقلید می کنید و شما پاسخ داده اید خمینی و آیا دلایل این تقلید را هم اظهار داشته اید.

ج: معمولاً در مرتبه اول نزدیکان فامیل و در مرتبه بعد کسانی که در اینجانب صلاحیت پاسخ به این سئوال را سراغ داشته اند چنین سئوالی را مطرح کرده اند. همسر خودم تنها کسی است که می دانم بر اثر گفتة من از آیت الله خمینی تقلید کرد. از کسان دیگر - که عده شان خیلی کم بود - خبری ندارم.

س: به چه افرادی با دلایلی که از نظر خودتان موجه بوده تفهیم کرده اید از آیت الله خمینی تقلید نمایند.

ج: معمولاً در این مورد از دلایل سئوال نمی شود. همین اندازه می پرسند از که تقلید می کنید و این سئوال شایعی است که پس از فوت هر مرجع میان افراد ردوبدل می شود و بنده جز نزدیکان خود از قبیل همسر و برادران و خواهران کس

ص:386

دیگری را به یاد ندارم که از بنده سئوال کرده باشد.

س: آیا در مجالس یا حین نماز یا در مساجد کسی در جمعی چنین سئوالی از شما کرده است؟

ج: نخیر.

س: برابر اطلاع واصله شما مقداری جزوه و کتاب و نوار صدا از خمینی موجود دارید. در صورت صحت آنها را به چه طریق کسب کرده اید.

ج: نوار از ایشان مطلق ندارم. جزوه و کتاب هست. جزوه ها عبارت است از تقریرات درس ایشان به قلم خودم که همه عربی است و کتاب هم دو یا سه کتاب فقهی است از جمله کتاب «الطهارة» در دو جلد و کتاب رساله عربی ایشان و شاید هم حاشیه عربی ایشان بر کتاب عروة الوثقی که همه درباره مسائل فقهی است. کتب فوق را در چند سال پیش به تناوب از یکی از طلابی که در منزل ایشان هست در قم گرفتم. کتاب طهارت را مجاناً همچنین حاشیه عروة و کتاب رساله در برابر بهای آن.

س: آیا تاکنون کتب مذکور را جهت مطالعه به کسی امانت داده اید.

ج: نخیر، فقط خود اینجانب عنداللزوم از آن استفاده کرده ام.

س: آیا تاکنون نوار صدای آیت الله خمینی را در مجالس یا محافلی شنیده اید؟ منظور بعد از رفتن مشارالیه از ایران است.

ج: چند ماه قبل مطالب یکی از نوارهای ایشان را یک شب از برنامه فارسی رادیو عراق شنیده ام ولی از خود نوار مستقیماً چیزی نشنیده ام.

س: در کجا مطالب ایشان را از رادیو عراق شنیده اید.

ج: در منزل و اطاق خودم.

س: مگر شما از رادیو عراق استفاده می نمایید؟

ج: گاهی که بیکار بوده ام و فقط چند مرتبه.

س: چه اشخاصی برای قمی پول می فرستند؟

ج: اطلاعی ندارم.

س: چه اشخاصی پول و اعلامیه از قمی دریافت می دارند و نحوه ارسال پول برای قمی به چه صورت است؟

ص:387

ج: از نحوه ارسال پول برای آیت الله قمی بی اطلاعم و از کم و کیف آن کوچکترین خبری ندارم. کسانی که از ایشان شهریه دریافت می کنند طلابند و ایشان ماهیانه مبلغی (که نمی دانم چقدر است و شاید در حدود 20 کیلو) نان به هر یک از طلاب می دهند. از مقسمین شهریه ایشان هم چون خودم از آن شهریه استفاده نمی کنم خبر ندارم.

[س:] شما، طبسی، محامی در اخذ و تقسیم این کمک ها چه نقشی دارید؟

ج: اینجانب و همچنین دو نفر نامبرده در این مورد نقشی نداریم. خودم را یقین دارم و آن دو دوستم را به احتمال قوی عرض می کنم.

س: با برادران و پسران قمی در مشهد چه ارتباطی دارید؟

ج: با برادران مشهد ایشان که آقایان آقاعلی و مرحوم آقااحمد و آقای آقامرتضی باشند سلام و علیکی داشته و دارم. از برادران دیگرشان آقای حاج آقا باقر و آقای حاج آقاتقی را که هر دو از ائمه جماعت تهرانند می شناسم و در مسجدی که هر یک نماز می خوانند چند شب منبر رفته ام. از پسران ایشان آقای آقامحمود را می شناسم و مراودات مختصر دوستانه ای داریم.

س: تاکنون عضو و یا همکار کدام حزب، جمعیت، سندیکا، جمعیت مذهبی و از این قبیل بوده اید؟

ج: عضو هیچ جمعیت و حزبی نبوده ام.

س: آیا سابقه عضویت یا فعالیت در جبهه ملی را داشته اید یا خیر؟

ج: ابداً.

س: در چند نوبتی که رادیو عراق را گرفته اید چه مطالبی از رادیوی مذکور شنیده اید؟

ج: به تفصیل یادم نیست ولی اجمالاً مقداری قرائت قرآن، مقداری مطالبی که گوینده ادعا می کرد از نوار در س های آیت الله خمینی اتخاذ شده و بیشتر از همه مطالب پیرامون مارکسیسم و سوسیالیسم و غیره. البته بیشتر این مطالب چون با موسیقی و مارش و شعار و غیره قطع می شد اینجانب کمتر مطلبی را به طور کامل شنیده ام.

س: چه انگیزه ای از گرفتن و شنیدن مطالب رادیو عراق داشته اید؟

ج: انگیزه خاصی در بین نبوده گاه تصادفاً به آنجا رسیده ام و گاه هم برای قرآن.

س: شما می دانید که خمینی برخلاف مصالح کشور اقدام نموده است یا خیر؟

ج: نخیر.

ص:388

س: پس علت رفتن ایشان را از ایران چه می دانید؟

ج: دولت ایران بر اثر اختلاف نظرهایی که با ایشان داشت ایشان را تبعید کرد.

س: پس بدانید به علت اقدامات خلاف مصالح مملکت از ایران رفته است.

ج: بنده چنین تشخیصی نداده ام. البته تشخیص دولت ایران لابد این بوده که ایشان را تبعید کرده است.

س: یعنی می خواهید بگویید که ایشان محق بوده اند؟

ج: بنده در این مورد نظری ندارم و علتش هم این است که هرگز با ایشان در این مورد صحبت و بحثی نکرده ام. لابد از نظر خود دلایلی داشته اند.

س: مقابل اظهارات خود را چگونه گواهی می کنید؟

ج: امضاء می کنم.

آن چه که «تبلیغ له خمینی و علیه مصالح کشور» می نامید اقدام به تهیه گزارشی هشت صفحه ای برای ضمیمه کردن به این پرونده نازک کند. در این گزارش که خطاب به دادستانی دادگاه عادی شماره 18 تنظیم شده بود، اعترافات سیدعلی خامنه ای که جنبه بزه داشته، مستوجب کیفر شناخته شده بود، ارادت نسبت به خمینی، تقلید از او، اقرار به اختلاف نظر دولت با آقایان خمینی و قمی درباره اصلاحات ارضی و آزادی زنان، بی مورد دانستن تبعید این دو و گوش کردن هر از گاه به رادیو عراق [= صدای روحانیت مبارز] بودند! هفت صفحه بعدی این گزارش همان خبر سخنرانی های آقای خامنه ای در بیرجند، زاهدان، گرگان، تأسیس بنگاه انتشاراتی سپیده، ترجمه و انتشار کتاب آینده در قلمرو اسلام و... بود که پیش از این، زندان همه آنها را رفته و پشت سر گذاشته بود. حتی ملاقات با آیت الله گلپایگانی در مشهد به تاریخ 18/4/48، رسم دیدار از روحانیان نامی که برای زیارت به مشهد می آیند، نیز به عنوان یکی از اتهامات او مطرح شد، چرا که آقای خامنه ای از طلاب خواسته بود از این مرجع تقلید تجلیل کنند.(1)

از این گزارش هشت صفحه ای نسخه ای هم به اداره کل سوم فرستاده شد که با انتقاد ناصر مقدم روبه رو گردید؛ از این بابت که اصول گزارش نویسی، مطابق آن چه که در بهمن 1346 به شعب ساواک ابلاغ شده، رعایت نگردیده است. اصولی که در نامه 400/305-19/11/1346 درج شده، چه بوده است؟ روشن نیست.

پرونده تنظیمی ساواک علیه آقای خامنه ای در چهاردهم مهر به دادستانی دادگاه عادی شماره 18 مشهد فرستاده شد و یک روز بعد به دست بازپرس رسید.

سید آن زندان بود. چای را به سلول آقای خامنه ای می آورد و پول آن را دریافت می کرد. صبح یکی از روزها با دیگر زندانیان زیر آفتاب پاییزی نشسته بود. هواخوری، برنامه ای منظم و همیشگی نبود. گاهی به او اجازه می دادند به حیاط زندان برود و هوای آزاد را به سینه بکشد. در چنین مواقعی گوشه ای می نشست، سربازان گرد او حلقه می زدند و او با داستان ها، حوادث شنیدنی و مطالب گوناگون، آنان را سرگرم می کرد. در خلال گفت و شنودها، رشته حرف ها به کمونیسم و کمونیست ها رسید. هرچند صاحبان این فکر در آن اوان حضور آشکاری در صحنه ایران نداشتند و بزنگاه نام و نشان آنان در سیاهکل، هنوز رخ نداده بود، اما تعدادی را به عنوان انتساب به کمونیسم دستگیر و زندانی کرده بودند. گروهبان چای فروش که علاقه خود را به هم صحبتی با آن جمع نشان داده بود، گفت که وقتی کمونیست ها در آذربایجان به حکومت رسیدند، تعدادی از آنها را کشته است. گروهبان، ساواک را به دلیل سهل انگاری در برخورد با کمونیست ها سرزنش می کرد و قاطعانه می گفت اگر اجازه بدهند یکایک آنها را از دم تیغ می گذراند. آقای خامنه ای هوس کرد با گروهبان شوخی کند. به او گفت: اگر ساواک به تو دستور دهد مرا بکشی، چه می کنی؟ بی درنگ پاسخ داد: به جدت قسم تو را هم می کشم!

گروهبان، نمونه اصلی از محصولات ارتش شاهنشاهی بود.

به استحضار می رساند یازده روز از آخرین بازجویی و هجده روز از بازداشت بی دلیل اینجانب که گویا بر مبنای گزارشی بی اساس و اعترافی غیرموجه صورت گرفته می گذرد و هنوز این بازداشت ادامه دارد. جای این پرسش قانونی هست که در صورت وجود مدارک محکمه پسند و موجه چرا پرونده امر در گردش طبیعی قرار نگرفته و به دادگاه احاله نمی گردد. در غیر این صورت ادامه بازداشت چگونه قابل توجیه است؟

با احترام، سیدعلی خامنه ای.

نماینده دژبان لشکر 77 نامه را به دست شیخان رساند.

پنج روزی می شد که پرونده به دادگاه نظامی رسیده، بازپرس در حال وارسی آن بود. هر چه بیشتر می گشت، اتهامی که بشود قلاب قانون را به آن گیر داد کمتر می یافت.

موقعیت زندان بی تعریف بود. پاییز در حال سپردن دست گرما به سرما بود. لباس آقای خامنه ای برای این دست به دست شدن نامناسب بود. امکان حفظ پاکیزگی معمول یا نبود، یا از او دریغ کرده بودند. بیستم مهر، خطاب به رئیس دژبانی لشکر نوشت:

محترماً به استحضار می رساند؛ اولاً هوای پاییز رو به سردی هر چه بیشتر است، در حالی که پوشش اینجانب تابستانی است و بی تناسب با این فصل. ثانیاً نظافت لازمه ایمان و احتمالاً یکی از مقررات زندان است، و وضع کنونی اینجانب مغایر با آن می باشد. دیروز به بازرس فرستاده دژبان مشروحاً خاطرنشان ساختم که قبول لباس و سایر لوازم زندگی برای اینجانب و دیگر زندانیان اعم از سیاسی یا غیرسیاسی، فقط و فقط در حوزه مسئولیت دژبان و مربوط به اوست و به هیچ سازمان دیگری ارتباط ندارد. انتظار می رود در این مورد هر چه زودتر تصمیم گرفته دستور فرمایید مأمورین به وسیله تلفن از منزل برای اینجانب لباس و پتو بخواهند.

با احترام فراوان. سیدعلی خامنه ای.

پاسخ عملی به این خواست ها داده نشد. شش روز بعد (26/7/49) درخواستهایش را تکرار کرد:

سرکار سرگرد ریاست دژبان لشکر 77. محترماً به عرض می رساند؛ تاکنون دو نامه برای تقاضای پیش پاافتاده ترین و معمولی ترین نیازهای یک انسان به جنابعالی

ص:392

نوشته شده و به هیچ یک ترتیب اثر داده نشده است. مایه تشکر است اگر در صورت وجود مانع قانونی از انجام خواسته های اینجانب، خود اینجانب را در جریان بگذارید و ابهامی را که برایم پیش آمده مرتفع سازید.

با احترام، سیدعلی خامنه ای.

ارتش بدون اجازه ساواک نمی توانست تصمیمی برای زندانی بگیرد؛ حتی اگر این تصمیم، دادن یک پتوی اضافه باشد، چه رسد به اجازه آوردن لباس از بیرون. منتظر بود نظر سازمان اطلاعات و امنیت خراسان از راه برسد. ساواک اما، از نامه اول آقای خامنه ای عصبانی بود. نمی توانست بپذیرد که یک آخوند زندانی بنویسد «به بازرس فرستاده دژبان مشروحاً خاطرنشان ساختم که قبول لباس و سایر لوازم زندگی برای اینجانب و دیگر زندانیان اعم از سیاسی یا غیرسیاسی، فقط و فقط در حوزه مسئولیت دژبان و مربوط به اوست و به هیچ سازمان دیگری ارتباط ندارد.» در این جمله ها نوعی تحکم و دست بالا دیده می شد. غضنفری آن را «کاملاً گستاخانه» تشخیص داده بود.(1) بدشان نمی آمد پاسخی ندهند. «به یاد دارم یک بار رئیس دادگاه در پاسخ به یکی از اعتراضات من گفت که برای دریافت جواب آن باید به ساواک مراجعه نمایم! و این یک لغزش زبانی بود که از او سر زد و من ضمن ابراز تعجب از این سخن با لحنی انتقادآمیز گفتم: چگونه ممکن است دادگاه تحت سلطه ساواک باشد؟ وی به سرعت سخنش را عوض کرد و به تعریف و تمجید رئیس ساواک مشهد پرداخت.»(2)

در همین روز (26/7/49) سرگرد حسن اسماعیلی او را برای بازپرسی به محل دادگاه کشاند. پرسش های او مطلبی بیش از آن چه که سه بازجوی ساواک پرسیده بودند، نداشت؛ تکرار همان ها و شنیدن همان پاسخ ها.

آقای خامنه ای نامه بعدی خود را بیست وهشتم مهر، خطاب به بازپرس نوشت و از او خواست به قدر امکان در رسیدگی به پرونده شتاب کند.

سرکار سرگرد ریاست محترم بازپرسی شعبه یکم دادگاه عادی شماره 18

محترماً به استحضار می رساند در تاریخ 2/7/49 ضابطین دادگاه نظامی اینجانب را

ص:393