ص:2

ص:3

ص:4

2. میرزا محمد حسین همدانی. 44

3. ملا عبدالجواد آدینه ای. 48

4. میر سید علی مبارکه ای. 49

5. ملا محمّد ابراهیم انجدانی. 49

6. سید محمد بن ابوالقاسم حسینی قمشه ای. 52

اوصاف میرزا عبدالغفار. 52

تألیفات. 54

همکاری در تألیف روضات. 56

وفات. 57

1. حاج میرزا محمد باقر تویسرکانی. 59

اساتید. 59

زندگی نامه خودنوشت:. 60

تألیفات:. 62

اجازه آخوند فشارکی. 64

اوصاف. 66

وفات و مراثی. 67

2. سید ابوالحسن تویسرکانی. 68

ص:6

اوصاف. 69

دوستان و هم بحثان. 71

میرزا محمّد علی تویسرکانی. 73

اساتید. 73

2. آیة الله العظمی حاج شیخ محمّد باقر نجفی. 73

3. آیة الله العظمی ملّا محمّد باقر فشارکی. 74

اجازه آخوند فشارکی به میرزا محمد علی تویسرکانی:. 78

اجازه علامه میرزا محمد هاشم خوانساری. 80

اجازه صاحب روضات. 82

شاگردان. 84

تألیفات. 88

علامه میر سیّد علی نجف آبادی. 92

خاندان. 92

حکیم میر محمد مؤمن تنکابنی. 93

تولد و تحصیلات:. 97

اساتید. 100

استاد حکمت. 101

ص:7

حکیم میرزا ابوالحسن جلوه. 102

شیخ هادی تهرانی. 104

آیة الله نجف آبادی و مشروطه. 106

خطابه و منبر. 107

اوصاف. 111

تدریس. 114

علامه نجف آبادی از زبان شاگردان. 116

1. مرحوم حیدرعلی خان برومند:. 116

2. آیة الله شیخ محمد باقر زند کرمانی:. 116

3. آیة الله شیخ حیدرعلی محقق:. 117

4. آیة الله شیخ احمد فیاض:. 117

5. آیة الله سید حسن مدرّس هاشمی:. 117

6. آیة الله سید مرتضی موحد ابطحی. 118

شاگردان. 119

116. بانو امین اصفهانی. 135

علامه نجف آبادی از دیدگاه مرحوم مهدوی. 141

ص:8

بیانی دیگر از مرحوم مهدوی

علامه نجف آبادی از دیدگاه سید مبارکه ای. 143

علامه نجف آبادی از دیدگاه علامه فانی. 145

معاصران از دیدگاه علامه نجف آبادی. 148

موضع گیری ها در برابر ایشان. 151

همراهی با نهضت حاج آقا نور الله نجفی. 153

یک نمونه از خدمات اجتماعی. 154

کتابخانه. 157

تألیفات. 158

اجازات. 161

تقریظ علامه نجف آبادی بر کتاب "کشف المهلکات" مبارکه ای 165

چند حکایت. 166

وفات. 173

رؤیای صادقه. 175

مراثی. 178

1.مرثیه شیخ عباسعلی سهیلیان فایض اصفهانی 178

2. مرثیه میرزا حبیب الله نیّر. 180

3. مرثیه انصاری. 181

4. ماده تاریخ حاج میرزا حسن خان جابری. 183

ص:9

5. مرثیه حجة الاسلام سید مجتبی صادقی. 184

6. مرثیه جمال جناب پور. 184

7. مرثیه عباس مجنون سیچانی. 186

8. مرثیه عبدالمحمود محزون اصفهانی. 187

9. مرثیه پروانه. 189

10. ماده تاریخ استاد فضل الله اعتمادی "برنا". 190

11. مرثیه شیخ محمد حسن قلزم. 191

اولاد. 193

سیّد محمّد علی مبارکه ای.. 195

تولّد و خاندان. 195

میر سید علی موسوی مبارکه ای.. 196

1. میر سید محمد موسوی نسب. 197

2. سید محمد علی مبارکه ای. 198

3. سید خلیل موسوی مبارکه ای.. 198

حکایت. 199

تحصیلات و اساتید. 199

سیر و سیاحت. 201

اجازات. 205

1. آیة الله العظمی آخوند ملا عبدالکریم گزی. 205

2. آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی. 206

ص:10

3. آیة الله شیخ محمد باقر بیرجندی. 206

4. آیة الله العظمی شیخ محمد حسین فشارکی. 207

5. آیة الله العظمی سید ابوالقاسم دهکردی. 208

6. آیة الله سید نجم الحسن لکهنوی. 209

7. آیة الله العظمی علامه شیخ محمدرضا نجفی. 210

8. شهید آیة الله سید حسن مدرّس. 212

9. آیة الله العظمی سید مهدی درچه ای.. 212

طریقت عرفانی. 213

تألیفات چاپ شده. 216

1- صراط المستقیم یا نماز در اسلام. 216

2- منهج القویم. 219

3- کشف المهلکات. 219

تقریظ آخوند فشارکی بر کتاب "کشف المهلکات". 220

4- سرادق دوشیزگان و سعادت ایرانیان. 222

5- تحصیل الثمن. 224

6- نور القدسی. 226

7- نور الانوار. 226

8. پیام مبارکی به سوی کسروی. 226

آثار چاپ نشده:. 227

9- تاریخ ایران و اصفهان. 227

10- دانشوران و رجال اصفهان. 228

ص:11

11. ثمرات العلوم. 237

12- شجره مبارکه. 229

13. آئینه عبرت و زندان اصفهان. 237

14. اسلام خالص. 237

15- سرّ الغیب وکشف العیب. 237

16. اثبات الولایة ودلائل الامامة. 237

17. جنة السعداء وجنة الاتقیاء. 237

18. شرح حالات حافظ. 237

19. السیف القاطع والنور اللامع. 239

20. مرآة الغیب. 240

21. نور السعادة. 240

22- مثنوی سقراطیّه. 240

23. دیوان اشعار. 244

24. بشارات کتب سماویه. 244

نمونه اشعار. 246

اشعار جمال جناب پور در مدح سیّد مبارکه ای:. 246

اشعار میرزا عبدالمحمود محزون اصفهانی در مدح سیّد مبارکه ای 251

شکایت از مردم زمانه. 254

وفات و مراثی. 257

سوگنامه آیتی در فوت مبارکی. 258

ص:12

دریای غم یا وفات آقای مبارکی. 260

فرزندان. 263

میرزا عبدالحسین قدسی. 269

تولد و خاندان. 269

تحصیلات. 274

اوصاف و خدمات. 276

قدسی از دیدگاه فرزند:. 278

قدسی از دیدگاه استاد همایی. 278

مدرسه قدسیه. 279

تألیفات. 283

1. کتاب شرعیات نبوی. 284

2. کتاب "تحفة الفاطمیة". 284

تقریظ آیة الله فشارکی بر "تحفة الفاطمیة". 289

شعر و ادب قدسی. 290

خوشنویسی. 295

مکتوبات قدسی. 297

وفات و مراثی. 308

1. مرثیه عربی میرزا حبیب الله نیر:. 308

2. مرثیه فارسی میرزا حبیب الله نیّر:. 309

3. مرثیه استاد جلال الدین همائی:. 310

4. مرثیه مرحوم میرزا محمد علی معلّم حبیب آبادی:. 311

ص:13

5. مرثیه مرحوم کمال الدین مجلسی "عاکف":. 311

6. مرثیه سید علی بدیع زادگان "هور". 312

میرزا حسن قدسی. 314

تولد و تحصیلات. 314

اوصاف و خدمات. 314

خوشنویسی. 318

وفات و مراثی. 319

مرثیه و ماده تاریخ هور. 319

مرثیه و ماده تاریخ نیّر. 320

1. آقا جلال الدین قدسی. 321

2. آقا محمود قدسی. 322

میرزا ابوالقاسم خوشنویس. 323

تولد و تحصیلات. 323

اوصاف. 323

نمونه آثار. 324

وفات. 336

میرزا مهدی قدسی. 337

ص:14

اوصاف. 337

جمال الدین قدسی. 341

تولد و تحصیلات. 341

نمونه اشعار. 341

قدسی و غمام. 342

در محضر حکیم خراسانی. 348

وفات. 351

منوچهر قدسی. 352

مرثیه در سوک استاد علامه جلال الدین همائی:. 353

میرزا حسن قدسی کاشانی. 362

تولد و تحصیلات. 362

شیخ محمّد باقر قزوینی. 365

ص:15

شاگردان. 365

شیخ محمّد باقر واثق همدانی. 370

اوصاف. 370

آثار:. 373

نمونه اشعار. 377

وفات. 381

میرزا حبیب اللّه نیّر. 382

تولد و خاندان. 382

اساتید. 382

1. آیة الله شیخ مرتضی ریزی. 382

مرثیه "نیّر" در وفات استاد:. 384

2. آخوند ملا محمد کاشانی. 385

اوصاف نیّر. 387

اهتمام به قرآن. 389

نیّر و شعر و ادب. 391

قصیده در تاریخ شهادت چهارده معصوم. 393

ص:16

مراثی و ماده تاریخ های نیّر. 397

1. آیة الله العظمی آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 397

2. آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی. 398

3. آیة الله شیخ احمد بیدآبادی. 399

4. حجة الاسلام میرزا احمد شریف. 399

5. آیة الله سیّد اسدالله بهشتی چهارسوقی. 400

6.. آیة الله العظمی سید ابوالقاسم دهکردی. 400

7. آیة الله العظمی سید محمد باقر درچه ای.. 400

8. آیة الله سید محمد باقر ابطحی سدهی. 401

9. آیة الله شیخ محمد حسین ذوعلم. 403

10. آیة الله میرزا سید حسن روضاتی. 403

11. حجة الاسلام سیّد مهدی بهشتی. 401

12. میرزا علی اکبر تابش. 404

13. سید محمد صادق بحرینیان. 404

14. میرزا محمود بنکدار. 405

15. سید محمد صادق بهشتی نژاد. 406

16. ماده تاریخ چاپ قرآن کازرونی. 406

آثار نیّر. 410

ستایش از کتاب. 413

وفات و مراثی. 422

ص:17

مرثیه مرحوم سید رضا بهشتی "دریا". 423

مرثیه مرحوم منوچهر قدسی. 424

مرثیه مرحوم جعفر نوا. 425

مرثیه استاد فضل الله اعتمادی "برنا". 425

مرثیه "برنا" در سوگ سه ادیب. 427

میرزاعبدالله نیّر. 429

سید علی بدیع زادگان " هور". 431

توّلد و خاندان. 431

حاج میرزا فتح الله درب امامی. 431

مرثیه و ماده تاریخ

"هور" در وفات جدّ خود میرزا فتح الله: 432

مرثیه استاد میرزا فضل الله خان اعتمادی "برنا". 434

آیة الله حاج میرزا بدیع درب امامی. 435

تحصیلات هور. 437

هور از دیدگاه شیدا. 439

نمونه اشعار. 441

ماده تاریخ ها. 446

1. مرثیه و ماده تاریخ وفات سید محمد علی عریضی. 446

2. ماده تاریخ وفات فرزند نوجوان خود سید محمد بدیع زادگان: 447

3. رثاء عالم جلیل ، محدّث فقیه، مرحوم آقا شیخ محمد نوری، نوّر مضجعه: 448

ص:18

4. رثاء وفات دوست دانشمند خود مرحوم حاج ملا احمد بیان علیه الرحمة والغفران: 449

5. مرثیه و ماده تاریخ وفات آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی: 453

6. ماده تاریخ وفات حجة الاسلام سید اسدالله بهشتی چهارسوقی: 454

7. ماده تاریخ وفات سید کمال الدین بهشتی دادخواه(ابن سید اسدالله) 454

8. مرثیه وفات میرزا عباس خان شیدا. 456

9. ماده تاریخ وفات حاج سید عبدالرحیم قزوینی محمودیه 457

10. ماده تاریخ وفات احمد عرفان. 458

11. ماده تاریخ وفات سید محمد علوی درچه ای. 460

12. قصیده ماده تاریخ طبع جلد دوّم کتاب "خلد برین": 461

13. ماده تاریخ طبع کتاب "زاد الواعظین" عارفچه. 463

14. ماده تاریخ اتمام مسجد ستّاری. 464

نمونه نثر هور (مقدمه لمعات حسینی). 464

مقدمه "نواهای جانگداز". 466

قطعه ذوالقوافی "هور" 1329. 467

وفات. 467

حاج آقا محمّد قزوینی. 470

خاندان. 470

اوصاف. 475

ص:19

میرزا محمد علی نراقی کاشانی. 479

خاندان. 479

میرزا محمد نصیر نراقی. 481

اوصاف. 482

شاگردان. 483

1. آیة الله شیخ اسماعیل معزّی. 483

2. آیة الله شیخ محمد علی کرمانی. 483

وفات. 484

میرزا عبدالوهّاب منجّم. 486

خاندان. 486

اوصاف. 488

نمونه اشعار. 489

وفات. 495

میرزا اسماعیل خان ثاقب. 498

ثاقب اول. 498

ص:20

طغرل. 499

1. ماده تاریخ ساخت مسجد رکن الملک. 500

2. ماده تاریخ ساخت تکیه حاج محمد جعفر آباده ای. 500

شهاب لاوی. 506

1. میرزا حسن خان. 509

2. میرزا اسماعیل خان ثاقب. ……. 510

نمونه اشعار. 510

فی مصائب الامام الشهید علیه السلام. 511

مرثیه ای برای غمگین. 514

ماده تاریخ چاپ صحیفه رکن الملکی. 515

ماده تاریخ بنای مسجد رکن الملک:. 516

سوگنامه همسر. 517

وفات و سنگ نوشته:. 517

شیخ محمد حسین شریعت هرندی. 519

تحصیلات و اساتید. 519

1. اجازه اجتهاد آخوند ملا محمد حسین فشارکی:. 520

2. مرقومه آخوند ملا محمد حسین فشارکی:. 520

3. مرقومه آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی:. 522

4. مرقومه آیة الله العظمی سید محمد مهدی درچه ای:. 523

ص:21

اوصاف. 524

شاگردان. 531

وفات. 532

سید حسین متّعظ برزانی. 533

دکتر عباس حاتم زاده. 534

اوصاف و خدمات. 538

شهادت. 540

ماده تاریخ شهادت استاد حاتم زاده. 542

فهرست اعلام..545

منابع.655

ص:22

3- چاپ کتاب با موضوع تکایا و آثار شخصیت های مدفون در این مزارستان ازجمله:

- ضیاءالقلوب (مباحثی درامامت)، تألیف محمدبن عبدالفتاح تنکابنی (فاضل سراب)

- تخت فولاد اصفهان ، تألیف آقای سید احمد عقیلی .

- بزمگاه دلبران، تاریخچه گلستان شهدا، تألیف دکتر اصغر منتظرالقائم.

- دانشمندان و بزرگان اصفهان، تالیف سید مصلح الدین مهدوی ، تصحیح و تحقیق آقای رحیم قاسمی، دو جلد.

- مجموعه مقالات همایش فاضل سراب، به همّت دکتر اصغر منتظرالقائم.

- روضه رضوان (مشاهیر تکیه کازرونی)، تالیف آقای محمد حسین ریاحی

- گلشن اهل سلوک، (مشاهیر تکیه مادرشاهزاده) تألیف آقای رحیم قاسمی.

- نگرشی بر مشروطیت اصفهان تألیف آقای سید احمد عقیلی.

- مشاهیر مزار علاّمه ابوالمعالی کلباسی، تألیف دکتر علی کرباسی زاده اصفهانی.

- بوستان فضیلت (مشاهیر تکیه بروجردی) تألیف آقای حمید خلیلیان.

- احوال و آثار ملّا اسماعیل خواجویی، گردآورنده آقای سید مهدی رجایی.

- مشاهیر مطبوعاتی مدفون در تخت فولاد اصفهان تألیف آقای علی اخضری.

- شرح مجموعه گل (مشاهیر تکیه سیدالعراقین)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

ص:24

- دشت خرّم (دیوان عباسعلی اصفهانی متخلص به خرّم)، تصحیح علیرضا لطفی.

- حدیث خوبان (حکایات مشاهیر تخت فولاد)، گردآوری آقای حمید خلیلیان.

- گلزار فضیلت ( مشاهیر تکیه فاضل هندی)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- بزم معرفت (مشاهیر تکیه خواجویی)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- هدایةالفؤاد، تألیف ملا اسماعیل خواجویی، ترجمه مرحوم شیخ احمد روحانی.

- دانشنامه تخت فولاد اصفهان، جلد اول، گروه مؤلفین.

- گلزار مقدّس (مشاهیر تکایای گلزار و مقدس)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- جلوه قرآن در خاک تابان (مفسران و خادمان قرآن مدفون در تخت فولاد)، تألیف آقایان سید احمد عقیلی و حمید خلیلیان.

4- راه اندازی مجموعه موزه های تخت فولادگنجینه سنگ نوشته ها با عکس خانه و موزه روزنامه نگاران در تخت فولاد.

5 - برگزاری همایش در بزرگداشت مشاهیر مدفون در تخت فولاد همانند:

- همایش فاضل سراب و اصفهان عصروی.

- بزرگداشت محقق و مورخ شهیر مرحوم سید مصلح الدین مهدوی

6- چاپ دهها نمونه بورشور از تکایا و زندگینامه بزرگان مدفون در تخت فولاد

7- راه اندازی تورهای تخت فولاد شناسی و راهنمای زائران شهری و کشوری.

8 - برگزاری دوره های آموزشی اصفهان و تخت فولاد شناسی که تا کنون پنج دوره برگزار شده است.

9- شرکت در نمایشگاه های مختلف شهری.

10- حمایت از ساخت فیلم خاک تابان.

از رسالت های مهم این مرکز در عرصه فرهنگی چاپ و احیای آثار بزرگان مدفون در این ارض مقدس می باشد و چاپ کتاب «بزم قدسیان» تألیف جناب آقای رحیم قاسمی در همین راستا به انجام رسیده است.

جا دارد در اینجا از کوشش های محقق گرامی جناب آقای رحیم قاسمی در تألیف این کتاب تشکر و قدر

ص:25

دانی گردد.

مدیر دانشنامه تخت فولاد اصفهان

ص:26

ص:27

ص:28

ص:29

ص:30

ص:31

ص:32

ص:33

دکتر اصغر منتظر القائم

عید فطر 1431

مطابق با 19 شهریور 1389

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی سیدنا محمد وآله الطاهرین ولعنة الله علی أعدائهم أجمعین إلی یوم الدین.

با لطف و یاری خدای متعال و توجهات حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه بخش دیگری از کار تدوین شرح حال مدفونین در سرزمین مقدس تخت فولاد اصفهان به انجام رسیده و پنجمین جلد از این مجموعه با عنوان "بزم قدسیان" در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

این اثر مشتمل بر شرح حال مدفونین در تکیه عالم ربانی آیة الله سید عبدالغفار تویسرکانی است. در اهمیت این تکیه همین بس که چندین شخصیت بسیار ممتاز که هر کدام در فن خود کم نظیر بوده اند مدفون می باشند.

صاحب تکیه عالم ربانی سید عبدالغفار تویسرکانی است که از نوادر دوران و در معنویت و تقوا نمونه بوده و سخن عالم عامل سید علی امام جمعه مبارکه در حق او بیانگر اوج مقام زهد و وارستگی اوست آنجا که گفته است:

"اگر من سید تویسرکانی را درک نکرده بودم شاید از جمیع ملکات انسانیت بی بهره، و به اشخاص متلبّس به لباس علم به کلّی بی عقیده می شدم، ولی از فیوضات آن بزرگوار مرا راه نجات و نمونه ای از اوصاف نبوت و ولایت نموده شد".

آیة الله علامه میر سید علی نجف آبادی شخصیت معروف علمی اصفهان از دیگر مدفونین در این تکیه است که شرح اوصاف و مقامات علمی او به تفصیل در این کتاب ذکر شده است. سید محمد علی مبارکه ای خطیب بی نظیر، سید علی بدیع زادگان شاعر و تاریخیه سرای بی نظیر و خاندان قدسی از بنیانگزاران فرهنگ جدید در اصفهان نیز از مدفونین در این تکیه می باشند. نگارنده ضمن سپاس فراوان به درگاه خداوند، از همه کسانی که در تکمیل این اثر نقش داشته اند تشکر نموده و سلامتی و توفیق آنان را از درگاه الهی خواستار است، به ویژه از سروران معظم:

1. دکتر سید کمال الدین صفائی ساکن تهران، که با بزرگواری فراوان، تمامی آثار مخطوط پدر بزرگوار خود مرحوم سید محمد علی مبارکه ای (25 جلد) را به امانت در اختیار نویسنده قرار داد.

2 . جناب آقای سید احمد بدیع زادگان که چند اثر خطی ارزشمند از جمله دیوان پدر فرزانه اش مرحوم "هور" و نیز دیوان جدّ گرامی اش حاج میرزا بدیع درب امامی و خاطرات مرحوم مبارکه ای را در اختیار نویسنده قرار داد.

3 . جناب آقای مجتبی ایمانیه که نسخ ارزشمند چاپ سنگی و خطی خود را جهت استفاده در این کتاب در اختیار بنده قرار داد.

4 . جناب آقای دکتر سید احمد تویسرکانی که چند سند و اجازه ارزشمند را در اختیار نویسنده قرار داد.

همچنین از سایر عزیزانی که از یاری آنان برخوردار بودیم از جمله آقایان: سید رضا موسوی نسب، حسن قدسی، مهندس حسن ظهور و برادر محترم ایشان، آقای غلامرضا نصراللهی و حمید خلیلیان تشکر می گردد. از شهردار محترم اصفهان جناب آقای دکتر سقائیان نژاد و معاون فن آوری و پژوهشی شهرداری اصفهان و رئیس کمیته عالی مجموعه فرهنگی تخت فولاد جناب آقای مهندس ابوالقاسم گلستان نژاد و مدیر مجموعه فرهنگی تخت فولاد جناب آقای مهندس حسین حمیدی اصفهانی و نیز جناب آقای دکتر اصغر منتظرالقائم مدیر دانشنامه تخت فولاد و همچنین جناب آقای مرتضی جنتیان ناظر محترم چاپ مشتکرم.

از آنجا که اتمام تألیف این اثر مصادف با رحلت سیّد عالی قدر و روحانی فاضل زاهد

متقی مرحوم سید حسین مدرّس نجف آبادی (فرزند آیة الله العظمی سید محمد نجف آبادی) که این حقیر چندین سال از مصاحبت با او بهره مند بودم مصادف گردید، این کتاب را به روح پاک وی تقدیم می دارم.

والحمد لله رب العالمین.

رحیم قاسمی دستگردی

محضر آقا محمد تقی فرزند میرزا عبدالحسین بن علامه آقا محمد باقر بهبهانی که اعلم و اکمل علمای آن حوزه بود، استفاده بسیار کرد.(1)

پس از چندی که به تدریس و تألیف اشتغال داشت، در ذی قعده سال 1266ق برای تحصیل مدارج عالیه به اصفهان عزیمت کرد و با وجود فقر و تنگدستی و مشکلات فراوان، به تحصیل پرداخت و از افادات اساتید بزرگ بهره کامل یافت، تا خود از بزرگان عصر خویش و محل توجّه و ارادت عوام و خواص گردید.

وی از اخصِّ اصحاب و شاگردان فقیه و مدرّس بزرگ اصفهان آخوند ملا حسینعلی تویسرکانی بود و از ایشان و عالم جلیل علامه میرزا محمد باقر خوانساری صاحب "روضات الجنّات" اجازه روایت و اجتهاد داشت.

فقیه تویسرکانی در اجازه خود به این شاگرد پرتلاش، به سختی هایی که وی در طلب علم کشیده اشاره نموده و می نویسد:

"ولقد بذل جهده فی تلک المدة فی تحصیل الکمالات النفسیة والمراتب العلمیة من الفنون الادبیة والعلوم العقلیة والقواعد الشرعیة الاصولیة والفروعیة، وسعی فیها غایة سعیه وأسهر فیها لیله وأقام فیها نهاره وأتعب فیها نفسه الشریفة، وتحمل فیها الآلام الدنیویة والأسقام البدنیة، مع

ضیق المعیشة وقلّة المؤنة؛ طلباً لرضاء ربّه وسرور جدّه، وامتثالاً لقول سیده وإطاعة لأمر ربّه".(2)

میرزا عبدالغفّار پس از درگذشت آیة الله العظمی حاج محمد جعفر آباده ای، در

ص:36

مسجد او واقع در محله نیم آورد اصفهان به اقامه جماعت پرداخت که نماز جماعتی بسیار باشکوه بود.

بسیاری از شاگردانش به مرتبه اجتهاد رسیدند و برخی همچون میرزای شیرازی زعامت شیعه را به عهده گرفتند.

علامه سید حسن صدر در "تکملة امل الآمل" می نویسد:

"کان عالماً فاضلاً محققاً مدققاً مؤسساً فی علم الاصول، له فیه التحقیقات الانیقة والتنبیهات الرشیقة. کان أفضل تلامذة استاذه المحقق الشیخ محمد تقی صاحب "الهدایة" وقام مقامه من بعده فی التدریس وتخرّج علیه جماعات من الأفاضل، منهم سیدنا الاستاذ".(1)

آیة الله آخوند ملا عبدالکریم گزی در "تذکرة القبور" می نویسد:

"در خوش بیانی و استقامت سلیقه وحسن ترتیب مطالب و زیادتی تحقیقات و مطالب حسنه، به مدرّس مطلق معروف شده، و کمال حسن خلق و تسلیم و رضا را دارا بوده، و نفس او در ترقّی شاگرد مؤثّر بوده، که جمع کثیری از علماء و فضلاء کاملین و محققین و مروجین از مجلس درس او بر خاسته، چنانچه جماعتی از آنها ... رؤساء علماء اسلام و مرجع انام شده(2) ...

و آن مرحوم کتاب های با تحقیق خوب نوشته: کتاب فقه استدلالی شرح بر نافع

که تمام نشده، و کتاب "جوامع الکلم" در اصول که خیلی کتاب با تحقیق پر مطلب

مرغوبی است، و جواب سؤالات متفرقه، و رساله لا ضرر، و رساله اصالة صحة، و

ص:38

رساله عدالت، و رساله فارسیه در عبادات، و مناسک حج و غیر اینها".(1)

شاگردش علامه میرزا محمد هاشم چهارسوقی می نویسد:

"تلمّذت علیه قریباً من عشر سنین، وقد کان متصرّفاً فی أکثر مباحث الأصول بتصرّفات نفیسة؛ بل الذی أراه أنّه کان فی حسن السلیقة وإدراک متفاهم العرف أقرب إلی المطالب من أستاذی الأعظم الشیخ مرتضی الأنصاری، فإنّه وإن کان أدقّ نظرً وأکثر تتبعاً وأعظم علماً منه إلا أنّ الأمر کما ذکرته".(2)

این عالم فرزانه که از اعجوبه های روزگار و دارای افکار عمیق در علم اصول بود عمر چندانی نکرد. "خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود".

تولدش به سال 1210ق و وفاتش در سوم جمادی الثانی 1273ق بود. مدفنش جنب مسجد بزرگی است که خود بانی آن بوده و پس از وفاتش به دست رحیم خان به اتمام رسیده و به نام مسجد رحیم خان شهرت دارد.

بهره کامل برد.

پس از وفات استاد به تدریس پرداخت و شمار زیادی از فضلا در محضر درس او گرد آمده و به استفاده پرداختند. بسیاری از مردم اصفهان نیز در مسائل فقهی از او تقلید می نمودند.

علامه میرزا محمد باقر خوانساری در "روضات الجنات" از او چنین یاد کرده:

"هو الفقیه المسلّم والاستاذ الأعلم... وکان من العلماء الفحول ونبلاء الفقه والاصول، فاضلاً محققاً بارعاً متتبعاً، انتهت الیه نوبة التدریس والافتاء والإفادة باصفهان، بعد ما فرغ فیها من التحصیل عند علمائها الأعیان، وقد کان معظم قرائته فیها علی شیخ مشایخنا المتقدم المتین: عمدة المعتمدین وقدوة المجتهدین، استادنا الأقدم وعمادنا الأجل الأفخم، الشیخ محمد تقی".(1)

آیة الله سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی در "طرائف المقال" می نویسد:

"کان عالماً فی علمی الاصول والفقه، مدرّساً هناک، قد ترقّی عنده جمع من الطلاب، وقد تلمّذ عند الوالد، وهو من أجلاء تلامذته".(2)

علامه ملا عبدالکریم گزی می نویسد:

"این بزرگوار نیز در اصفهان ریاست تدریس و فتوا داشتند، بسیاری از علما و فضلا از مجلس درس ایشان برخاستند، و زیادتی منفعت درس ایشان و ممتاز بودن مجلس درس ایشان در شهر مشهور بوده؛ و بسیاری از عوام و خواص نیز تقلید ایشان

ص:40

می کردند.

امام جماعت مسجد ایلچی محله احمد آباد بودند و به جهت احتیاط در نماز جمعه، جمعه ها را به درچه می رفتند، نماز جمعه می کردند؛ چون آنجا مزرعه ای داشتند.

و عمده تحصیل او نزد مرحوم شیخ محمد تقی - أعلی الله مقامه - بوده، چنانچه از ملاحظه کتاب "فصل الخطاب" او معلوم می شود؛ و در تقوا و قدس هم معروف و کامل بود".(1)

در "مآثر و الآثار" می نویسد:

"مجتهدی مسلّم و رئیسی اعظم، و از محققین فقهاء و اساتید عظمای علماء محسوب می گردید. شهرت علم و صیت ریاستش تا به همه جا رسیده بود و ممالک عرب و عجم جمله را فرو گرفته؛ در اواخر عمر به سوانح چند ابتلا به هم رسانید و به صبر متمسّک شد. در اوایل حال چندی

خدمت حاج سید شفیع جاپلقی نیز تلمّذ نموده بود".(2)

وفات آن مرحوم در سنه 1286ق در ایام گرانی اصفهان که سال بعد سخت تر شد رخ داد.

بدن مطهرش در تخت فولاد اصفهان در داخل بقعه علامه آقا حسین خوانساری مدفون گردید و به نوشته صاحب روضات: از برای آن مرحوم لحد آماده ساخته پیدا

ص:41

شد.(1) تألیفات این عالم محقق بزرگ عبارتند از:

1. کشف الاسرار، در شرح "شرایع الاسلام".

این اثر مهم و سترگ در یازده جلد تدوین گشته و نسخه اصل بیشتر مجلدات آن

در اختیار حجة الاسلام دکتر سید احمد تویسرکانی قرار دارد.

2. المقاصد العلیة، حاشیه بر "قوانین الاصول"

3. فصل الخطاب، در اصول فقه

4. رساله عملیه فارسی

5. حاشیه بر "جامع عباسی"

6. الشهاب الثاقب، در ردّ بر حاج کریم خان کرمانی

7. قارعة القوارع، در ردّ بر ادلّه رکن رابع

8. نجاة المؤمنین، در اصول دین و اخلاق.

وی این کتاب را در سال 1278 ق به نام فرزندش محمد نگاشته و نسخه های

بسیاری از آن در کتابخانه های مختلف وجود دارد.

از محضر درس پربار این فقیه بزرگ شمار بسیاری از علما و فضلا برخاسته اند

ص:42

که نگارنده نام 38 تن از شاگردان و مجازین از ایشان را در مقدمه کتاب "نجاة المؤمنین" او که اخیراً به چاپ رسیده ذکر کرده است.

مرحوم میرزا عبدالغفار در طول سالیان تحصیل و اقامت در اصفهان، برادری ناصح و انیسی صالح و رفیقی شفیق برای استادش آخوند تویسرکانی بود و با دست و زبان، او را یاری می نمود؛ چنانچه مرحوم آخوند در اجازه خود به ایشان می نویسد:

"ولقد کان لی فی تلک المدة أخاً ناصحاً وانیساً صالحاً ورفیقاً شفیقاً، محبّاً لی بقلبه، ناصراً لی بیده ولسانه".

اجتناب از تضییع عمر مانند وی ندیدم".(1)

وی دارای مقلّدین بسیار بود و در فقاهت مسلکی ما بین اصولی و اخباری داشت.

از مؤلّفاتش مخصوصاً "أنوار الریاض" بسیار مورد توجّه علما و فقها واقع شده و نسخ آن دست به دست می گردیده است.(2)

میرزا محمد علی عبرت نائینی می نویسد:

"میر سیّد محمّد یک چشمش نابینا و چشم دیگرش ثلث بینایی یک چشم سالم را داشت، و با این حال وی را تألیفات عدیده در فقه و اصول هست و از معاصرین خود در این علم به مراتب برتری داشت.

میر شمس الدین حکیم الهی می گفت: صاحب "شرح لمعه" اگر در زمان وی بود اعتراف می کرد که "شرح لمعه" را که خود گفته مثل او نمی تواند تدریس کند. وی را فرزندی نبود... مدرس وی در خانه شخصی که در محلّه مسجد حکیم در کوچه معروف به سینه سنگی واقع است بود و در مسجد ذوالفقار بازار امامت می کرد".(3)

وی در روز پنج شنبه عید قربان سال 1287ق در حدود صد سالگی وفات یافت و چون اولاد نداشت تمام کتب و اموال خود را وقف یا وصیت به وقف کرد.(4)

ص:44

مناسب این که او را عبدالحسین بنامید؛ پس او را عبدالحسین مسمّی نمودند".(1)

در "مآثر" می نویسد:

"میرزا حسن اصفهانی، خلف وافر الشرف ملا علی نوری - طیّب الله تعالی تربته - از فحول جامعین بین المنقول والمعقول بود. در صدارت عظمی میرزا آقا خان از اصفهان به طهران آمد و تشریفات فوق الوصف بدید".(2)

میر سید علی جناب می نویسد:

"وقتی حاجی سیّد اسدالله بیدآبادی با اعاظم اصفهان، برای عذرخواهی از حرکات برادر خود میرزا زین العابدین، در فتنه میرزا عبدالحسین مستوفی برخلاف دولت، به سمت طهران حرکت نمود، صاحب عنوان نیز با او همراه بود که در مورچه خورت مورد صدمات و غارت شاهزاده کیکاووس میرزا گردید".(3)

برخی از شاگردان میرزا حسن نوری عبارتند از: ملا اسماعیل حکیم، آقا محمد رضا قمشه ای "صهبا"، آقا علی مدرّس حکیم، میرزا ابوالحسن جلوه، میرزا علی انصاری، آخوند ملا محمد کاشانی و علی محمد خان نظام الدوله.

محمد جعفر لاهیجی و میرزا حسن نوری فلسفه و کلام آموخت. در عرفان نیز از حاج سید رضی لاریجانی بهره برد و سال ها در اصفهان به تدریس پرداخت و جویندگان حکمت و عرفان را به فیض رسانید.

وی مردی به تمام معنی وارسته و عارف بود و در مراعات آداب و سنن شرع و

ادای واجبات و مستحبات و ترک مکروهات و مواظبت بر نوامیس دین، چنان محکم

و استوار بود که گویی سلمان عصر و ابوذر زمان بود.

در خشکسالی 1288 ق تمام مایملک منقول و غیر منقول خود را صرف نیازمندان

کرد و تا پایان عمر درویشانه زیست. (1)

وی در اوج شهرت آقا علی مدرّس حکیم و میرزا ابوالحسن جلوه به تهران رفت و به تدریس پرداخت و چنان شهرتی یافت که جهانگیرخان قشقائی به شوق استفاده از محضر او به تهران رفت. فتح باب تدریس عرفانیات و تصوف در تهران از او شد.

درباره کیفیت تدریس او نوشته اند:

"گمان نمی رود "فصوص الحکم" را بعد از صدر الدین قونیوی کسی بهتر از او مباحثه نموده باشد".

حکیم صهبا در سال 1303ق دوباره به قمشه بازگشت و در یکی از حجره های بقعه شاه رضا با وضع درویشی و وارستگی منزل کرد.(2)

چندی بعد به تهران رفت و در سال 1306ق در 72 سالگی درگذشت.

ص:48

والصالحین المتقین وأن یوفّقه لما یحبّ ویرضی وان یعینه للتجافی عن دارالغرور والإنابة إلی دار الخلود والاستعداد للموت قبل حلول الفوت، وأن یعصمه عن معصیته، ویبعده عن مخالفته، ویحفظه من شرّ أهل الشرّ والفتنة والفساد والغوایة، المنحرفین عن طریقة الحق والرشاد والهدایة، من أهل الکفر والفسق والبدع والضلالة، بحقّ من بعث للهدایة والإرشاد وآله الأطهار الأمجاد.

ثمّ إنّه - سلّمه الله - مع قلّة بضاعتی وقصور باعی استجازنی... فأجزته أن یروی عنّی جمیع الاخبار المرویة... عن شیخی واستادی ومن علیه فی العلوم الشرعیة استنادی واعتمادی، رئیس المحققیق، زبدة المدققین، علامة عصره، وحید دهره، التقی النقی، الشیخ محمد تقی، نوّر الله مرقده...".

ص:49

تصویر

سعیه، وأسهر فیها لیله وأقام فیها نهاره، وأتعب فیها نفسه الشریفة وتحمّل فیها الآلام الدنیویة والاسقام البدنیة، مع ضیق المعیشة وقلة المؤنة؛ طلباً لرضاء ربّه وسرور جدّه وامتثالاً لقول سیده وإطاعة لأمر ربّه... فجزاه الله أفضل جزاء المحسنین وأعطاه الله أفضل ما أعطی العلماء العاملین.

ولقد کان لی فی تلک المدة أخاً ناصحاً وأنیساً صالحاً ورفیقاً شفیقاً، محبّاً لی بقلبه، ناصراً لی بیده ولسانه، وإن کنت مقصراً فی حقّه.

ولعمری لقد ترقّی فی الکمالات النفسیة والمراتب العلمیة، وصار جامعاً للمعقول والمنقول، من العلوم الادبیة والعقلیة والنقلیة اللغویة والشرعیة الاصولیة والفروعیة، وبلغ - بحمد الله وحسن توفیقه - إلی درجة العلم، وخرج من ربقة التقلید إلی النظر والاستدلال، بحیث یجوز له العمل بما استنبط واجتهد وعلم من الکتاب والسنة، ولا یجب علیه التقلید فی ذلک، بل ولایجوز؛ وله الحمد علی هذه النعمة العظیمة وله الشکر علی هذه الموهبة الکبیرة.

ثمّ إنّه... استجاز منّی مع قصور باعی وقلّة بضاعتی لحسن ظنّه بی؛ فأجزته أن یروی عنّی جمیع کتب الاخبار... عن شیخی واستادی ومن علیه فی العلوم الشرعیة اعتمادی واستنادی الشیخ محمد تقی - أعلی الله مقامه - عن شیخه الأفخر الأعلم الأکبر الشیخ جعفر...".

ص:51

تصویر

والصدیق الکافی، عارج معارج العلم والعمل والدین،ودارج مدارج الاقتدار علی استنباط الأحکام الشرعیة من البرهان المبین کأحد من المجتهدین، مشیّد أساس المبانی ومسدّد رواسی المغانی، سیدنا الجلیل الجمیل، المیرزا عبدالغفار بن المرحوم السید محمد حسین الحسینی التوی سرکانی، بلغه الله غایة الامانی... بادرت إلی إجابة مسئوله المتین وباکرت إلی إنالة مأموله الرزین، مع إنّی لم أکن من رجال هذا الشأن...

فأجزت لجنابه المطاع، تسلیماً لأمره المستطاع، أن یروی عن هذا العبد الضعیف

ص:53

وینبیء عن هذا القنّ النحیف، جمیع مصنفاته ومؤلفاته... التی منها کتابه الکبیر الذی سمّاه "روضات الجنات فی تراجم احوال العلماء والسادات" وهو فی اربع مجلدات کتابیات، تبلغ خمسین الف بیت تقریبا، ویذکر فیه بأجود ما یکون من البیان وألطف ما یقرب المسموع الی العیان ظرائف أخبار فقهائنا الأخیار، وطرائف آثار حکمائنا الأحبار، ونوادر أطوار ادباء هذا الدین، وغرائب أسرار العرفاء والسالکین؛

ولئن کان شیء من الدنیا سماعه أعظم من عیانه، فلعمر الحبیب إنّ کتابنا هذا بعکس ذلک فی جمیع أجزائه وأرکانه. والله یعلم ما بلغنی من التعب ومسّنی من المرارة والنصب حتّی ان جمعت فیه من فرائد اساطیر القوم ما لا یحصی ومن فوائد نحاریر الیوم ما لیس یستقصی...

وکذلک اذنت له - أدام الله تعالی فضله - أن یروی عنّی کلّما اجیز لی روایته... بحقّ روایتی إیّاها عن أفواه مشایخ أجلاء وأشفاه أکابر أدلاء؛

أقدمهم وأجلّهم وأفقههم وأوّلهم: سیدنا الاستاد وشیخنا الاستناد والاعتماد، ملاذ الاسلام والمسلمین وآیة الله تعالی فی العالمین، سمیّنا العلامة ونیّر اقالیم الخاصة والعامة، مستغرق بحار رحمة الهنا الغنی القوی، الحاج سید محمد باقر بن المرحوم السید محمد نقی الرشتی الموسوی...

وثانیهم: السید الجلیل الفاضل، زین المجتهدین وعین الافاضل، شیخ اجازتنا فی الحائر المطهر الشریف، الآقا سید ابراهیم بن السید محمد باقر الموسوی القزوینی...

وثالثهم: الشیخ الفاضل الفقیه والحبر العالم النبیه، صاحب الفضل والشرف وزین فقهاء مشهد النجف الاشرف، مولانا الشیخ محمد بن الشیخ علی بن الشیخ جعفر،

ص:54

باجازة کتبها لی علی ظهر کتاب شرحی الحمید علی رسالة الفیة الشهید...

ورابعهم: الشیخ الفاضل الأوحد والفقیه الأمجد، الشیخ قاسم بن الشیخ محمد النجفی الأصل والوطن والمحتد، صاحب الشرح المبسوط الذی هو فی مجلدات جمة علی شرایع المحقّق علیه الرحمة... عن شیخه الأجل الأفضل الأفقه الأفخر الشیخ حسن بن مولانا الشیخ جعفر. وقد رأیت بخطّه الشریف صورة إجازته له علی ظهر بعض مجلدات کتابه المذکور، منبئة عن اجتهاده المطلق، ومهارته الکاملة فی الفقه و الاصول، ولم یقل فیه إلا الحقّ.

وخامسهم: الوالد المبرور المرحوم، وجامع الفضائل والعلوم، أزهد فضلاء زمانه وأعرف نبلاء أوانه، سلیل الفقهاء الماجدین، وسمیّ سیّد الساجدین، مولانا الحاجی میر زین العابدین، أسکنه الله فی اعلی علیین...

وسادسهم: السید السند والرکن المعتمد، محقّق زمانه ومدقّق أوانه، والبارز فی العلم والعمل علی جمیع أشباهه وأقرانه، الأمیر سید حسن بن الأمیر سید علی الحسینی الاصفهانی المدرّس فی الاصول والفقه..."

تصویر

لمّا أجلت النظر ثانیا، لا کسلاً ولا متوانیاً، فی ما أفاده جناب المستجیز - متّعه الله بعمره العزیز - فی مراتب شتی من العلوم ومراحل لا تؤتی من الکمال المکتوم، واطّلعت علی رقم بعض أعاظم فضلاء الزمان - أسکنه الله تعالی بحبوحات الجنان -

ص:56

فی التصریح بأنّ جنابه العلا بلغ مرتبة الاجتهاد علی الإطلاق، وحرم علیه التقلید لغیره بدون الإغراق، صار اعتقادی لذلک أیضاً فی حقه ذلک، وطفقت أحمد الله سبحانه علی نیله المحقّق لاکباد تلک المسالک، ونبله المطوّق علی أجیاد تلک الممالک، وزدت فی توصیته بالاشتغال بمراسم الاستنباط وباستفراغ الوسع فی تحصیل جواهر الکلام بالاستدلال من المناط، وکذا فی مسألة الدعاء منه - سلّمه الله تعالی - فی مظانّ الاجابات وحفظه لحقوق المصادقة والمصافاة حین الحیاة الفانیة وبعد الوفاة. وکتب ذا فی سلخ رجب المرجب 1280".

وی مسافرت های زیادی کرده و در اصفهان با عسرت و سختی گذران می کرده است.

از جمله آثار او کتاب "جراب الحکمة" است در چهار جلد، که مطالب متنوعه را در آن گردآورده و در تاریخ 1324 ق از تالیف جلد چهارم آن فارغ شده است. (1)

حاج میرزا علی نقی کوثر همدانی دستور عرفان و سیر و سلوک به او داده است.(2)

علامه چهارسوقی نیز به او اجازه روایت داده که نسخه آن به شماره 13170 در کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی موجود است.

به نوشته مرحوم سید مصلح الدین مهدوی: وی بدون زن و فرزند در مدرسه [جدّه بزرگ] ساکن بوده و در سال آخر عمر به منزل مرحوم حاج میرزا محمد باقر تویسرکانی، یکی از شاگردانش، منتقل شده و هم در آنجا به سال 1324ق وفات یافته و در صحن شرقی امام زاده درب امام مدفون گردیده است.(3)

وی شعر نیز می سروده و "معانی" تخلص می کرده است.

شاگردش میرزا حسن خان جابری در کتاب "بدایع و نوادر" ( ص 16)

می نویسد:"معانی، میرزا حسین فاضل همدانی. در معقول و منقول پنجاه جلدش

تألیف، و معانی بیان را استاد این بنده ضعیف. 1328 به رحمت خدا رفت".

ص:58

برخی از شاگردان میرزا حسین همدانی عبارتند از:

1. سید محمد باقر تویسرکانی

2. سید محمد باقر علوی شهیدی

3. سید محمد لطیف خواجویی

4. شیخ محمد علی کرمانی

5. حیدر علی ندیم الملک(1)

محقق ارجمند آقای سید احمد حسینی اشکوری در "تراجم الرجال" می نویسد:

"حسین بن محمد حسن الکرمانشاهی الهمدانی الاصبهانی. ولد فی کرمانشاه وتوطّن بهمدان، وجاب البلاد لتحصیل العلوم الدینیة، وأقام باصبهان لتکمیل العلوم والفنون، وهو کثیر الشکایة جداً منها فی کتاباته. ومن أساتذته: الحاج میرزا علی نقی بن الحاج ملا رضا الهمدانی، والسید میرزا محمد هاشم الموسوی الخوانساری، والحاج ملا حسینعلی التویسرکانی.

عالم متبحر جلیل جامع للعلوم الاسلامیة المتداولة فی عصره، کثیر النشاط فی التألیف والتصنیف، یندّد بعلماء الاصول فی بسطهم هذا العلم واطالة الکلام فی بعض مسائله والاقتباس فیه من علم الفلسفة، ولکنه فی جملة من تآلیفه تکلّم طویلاً فی مسائل من الاصول واستفاد کثیراً من "الإشارات" لابن سینا.

قال فی خاتمة الجزء الثالث من کتابه "جراب الحکمة": "وتصنیفاتی الآن قد

ص:59

تجاوزت عن المائة فی الفقه والاصول والرجال وعلم الحدیث والدرایة والحکمة والکلام وعلم العرفان والطب واللغة والتفسیر وحلّ الاشعار المشکلة والرسائل فی حلّ المعضلات وحواشی القانون والفرائد وإلی غیر ذلک". ویبدو أنّه أقام مدّة فی "خرّم آباد" تحت رعایة أمیرها.

له شعر بالفارسیة، ومنه قوله فی شرح أحواله:

مرگ مرا... رو به روی نشسته

می نتوانم سخن کنم کم و افزون

مدت سی سال کنجکاوی کردم

قول ارسطو و فکرهای فلاطون

مشکل من حل نکرد با همه کوشش

بر سخن من گواست ایزد بی چون

من که چنینم قیاس کن دگران را

وآن که ندارد به جز شواهد مطعون

عیسویان آگهند اگر که از این رمز

از پی گفت و شنود حاضرم اکنون

جز سخنان خدا و گفت پیمبر

باقی دیگر فسانه دیدم و افسون

این نه قیاسی است ناپسنده و مطعون

این نه دلیلی است نارسنده و مظنون

کیست بداند سپهر پر شده خود چیست

یا زچه رو گشته است علت گردون

ص:50

باغ چرا در بهار خرّم و سبز است

یا که فسرده ز چیست در مه کانون

توفی سنة 1324 التی أتمّ فیها کتابه "جراب الحکمة" وأوقفوا فیها کتبه بعد وفاته فی نفس السنة.

له: "جراب الحکمة " ألّف بعض مجلداته بین سنتی 1321 1324 و "الرد علی

الاخباریین" و "الدروس" و "شرح تبصرة المتعلمین"، و "شرح فرائد الاصول" تمّ سنة 1311 ، و "الوجیزة فی الدرایة" ورسالة فی "الارث". (1)

مرحوم همدانی تألیفات محققانه زیادی داشته؛ از جمله آثار او کتاب "جراب الحکمة" است در چهار جلد، که مطالب متنوعه را در آن گردآورده و در تاریخ 1324ق از تالیف جلد چهارم آن فارغ شده است.(2)

برخی دیگر از آثار او عبارتند از: "الفوائد المهمة" در اصول فقه که آن را پس از نگارش یک دوره کامل اصول و تألیف کتاب دیگری در اصول، نگاشته و نسخه آن در 537 برگ موجود است. "مواقف الطالبین فی الاصول الملقاة من الأئمة المعصومین" در حدود 300برگ، "مواهب الأحکام فی شرح شرایع الإسلام" که نسخه ای از آن مشتمل بر زکات تا اعتکاف، که در سال 1285 در مدرسه صدر تألیف شده، در 260برگ موجود است. "الوجیزة فی الرجال والدرایة"، "معارج التقی" در صلاة که در سال 1303 تألیف شده، حاشیه بر "فرائد الاصول" که در سال 1311 در 260 برگ تألیف شده، "تلخیص القواعد" در اصول فقه، "تذکرة الطالبین" در علم نحو که در سال 1302 پس از تألیف دو جلد کتاب در نحو نگاشته شده،"المفتاح" در الهیات به طریق فلسفی، کتاب فی الرجال، "کشف الاستار" در شرح "تبصرة المتعلمین" علامه حلی که نسخه خطی بخش طهارت آن در 400 برگ، جلد صلاة در 400 برگ و متاجر در 270 برگ موجود است. کتاب الحدود در 290 برگ و شرح کتاب المیراث تا آخر تبصره در بیش از 400 برگ و بقیه صلوات نیز در 135 برگ در کتابخانه آیة الله العظمی گلپایگانی موجود است.

نسخه خطی شرح کتاب نکاح و طلاق از تبصره نیز که در سال 1330 در خرم آباد تألیف شده، در کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی نجفی نگهداری می شود. دو جلد مفصل نیز از مجالس و منابر او که خود تدوین نموده در دست است.

"قوانین الاصول" و احیاناً "شرح نفیسی" در طب و هیأت و نجوم را تدریس می کرده است. محلّ تدریس و امامت جماعت او مسجد ذوالفقار بوده. خطّی پخته و شیرین داشته و بیشتر کتب درس خود را با همان خطّ خوش تحشیه می نموده است.(1)

مرحوم حاج میرزا حسن خان جابری می نویسد:

"حاج ملا جواد آدینه ای مدرّس و مجتهد و حکیم زبر دست بودند، و استادِ بنده. خیلی خوش مشرب، چندی هم امامت مسجد ذوالفقار می نمودند".(2)

وی در ماه رجب 1339ق وفات کرد و در تکیه ریزی مدفون گردید.(3)

مرا راه نجات و نمونه ای از اوصاف نبوت و ولایت نموده شد".(1)

وقد حضر عند هذا العبد حیناً من الدهر وبرهةً من العصر وقرأ لدیّ شطراً وافیاً من مباحث الفقه والاصول وحزباً کافیاً من مسائل المعقول والمنقول؛ فوجدته بحمد الله تعالی قویّ الاستعداد، رفیع الهمة فی مقام الجدّ والاجتهاد، فأجزت له - زید فضله - أن یرویّ عنّی کلّ ما صحّت لی روایته أو تحقّقت لدیّ درایته".

اجازه دوّم مرحوم شیخ به وی، مفصل تر و شامل مطالب ارزنده رجالی و اخلاقی و در شناخت شخصیت علمی انجدانی مفید است.(1)

آیة الله العظمی میرزا محمد هاشم خوانساری نیز در اجازه مفصل مورخ 1284 خود به انجدانی، که پُر از فوائد تاریخی و رجالی است، می نویسد:

"وبعد، فإنّ من غنائم الأیّام ومنح الله تعالی وفضله التامّ علی هذا العبد الفقیر المستهام، أن وفّقنی لمصاحبة الأخ الشفیق والمحبوب الرفیق، ذی الفکر الصائب الوقّاد الدقیق والذهن النقّاد العمیق، المولی الأولی العلّام والفاضل الکامل الفهّام، مستجمع

ص:64

الکمالات الملکیّة الملکوتیّة، صاحب القوّة القویّة القدسیّة، مستنبط الأحکام الشرعیّة الفرعیّة عن مدارکها التفصیلیّة، مجتهد دقائق مسائل الحلال والحرام بالطرق المعتبرة والقواعد والاصول المرعیّة، الجلیل النبیل المتمسک بفضل الله العمیم، ابن المولی الأجل الأکمل الأفضل الأسعد الأمجد مولانا محمد رضا - مدّ ظلّه السامی - مولانا محمد إبراهیم...

فإنّه - دام مجده - قد بلغ من الفضل والعلم درجة عالیة وأخذ بمجامع الکمال، فرزقه الله - جلّ إسمه - مرتبةً رفیعةً سامیةً، فهو حقیق بأن تثنّی له الوسادة ویجلس مجلس الفتوی والقضاء والإفادة.

وقد استجاز - دام علاه - من هذا العبد روایة ما صحّت لی روایته من کتب الأخبار ومصنّفات العلماء الأخیار، فلمّا وجدته - دام فضله - أهلًا للاجازة بعد أن تشرّفت بمذاکرته فی جملة من مشکلات المطالب الاصولیة ومعضلات الأحکام الفقهیة وغیر واحد من المقاصد الجلیّة والخفیّة أجزت لجنابه أن یروی عنی...".

انجدانی در "رساله غنائیه" از "رساله اجماعیه" خود نام برده است.

این رساله غنائیه مشابهت زیادی با رساله غنائیه مرحوم میرزا عبدالغفّار

تویسرکانی دارد و با مقایسه این دو معلوم می شود که مرحوم انجدانی از رساله

تویسرکانی و نیز از رساله محقق سبزواری استفاده بسیار کرده است. همچنین در دو

جای رساله از تویسرکانی با عنوان "بعض الأساتید" و "بعض الأساتید الأساطین"

نام برده و مطالبی از رساله او نقل کرده است. (1)

ص:65

کتابی به نام "لب المرام" در مواعظ نیز از آثار انجدانی در دست است که در آغاز

آن مشایخ سه گانه روایی خود آیات عظام: چهارسوقی، فشارکی و نجفی را نام برده

است.

معارف فرموده، و با مرتاضین و ارباب سیر و سلوک هر دیاری طریق معاشرت پیموده، و از مراحل سیر و سلوک و طریقه عرفان آگاهی کامل دریافته.

سپس وارد اصفهان شده، در خدمت محقق و فقیه بزرگ وقت مرحوم حاج مولی حسینعلی تویسرکانی رسیده و در حوزه درس آن مرحوم سرآمد فضلای آن دوره واقع شده و از طرف ایشان به تصدیق قوّه مستنبطه و افاضه فیض قدسی اجتهاد نایل آمده، و در حوزه های سایر اساتید داخل و از هریک نیز به مرتبه فوق الذکر اجازه تحصیل فرموده، وبه تدریج آوازه شهرتش در علم و زهد و فضل و اخلاق، به گوش بزرگان و عموم مردم رسیده، در مسجد معروف به مسجد آباده ای به اصرار خواص به اقامه نماز جماعت اشتغال یافت.

جماعتش چندان شهرت یافت که غیر از خواصّ با تحقیق و کنجکاو از حالاتِ

ص:67

هرکس، مسجد از صفوف آنها پر شده و نوبت به عوام که عمده جماعات دیگران است [نمی رسید] حتی آن که دربسیاری از اوقات، مثل رکن الملک معروف و سایر امرای وقت و تجّار درجه اوّل و فضلای وقت، در خود مسجد، جای گرفتن از برای ایشان ممکن نمی شد، و در زیر بازارچه، مقابل درب مسجد، جماعت خود را به توسط صف های متصله در داخله مسجد وصل می کردند.

جمعی از بزرگان سیر و سلوک و صاحبان زهد و تقوی و علمای با عمل در اصفهان و سایر بلاد، از جمله تربیت شدگان جناب ایشان می باشند...

کسانی که جنابش را زیارت کرده و از اخلاق و فضایل و علوم و معارفش استفاده نموده، پس از آن جناب، هریک در گوشه ای انزوا اختیار کرده و ابواب معاشرت را با دیگران به روی خود مسدود نمودند. از جمله ایشان است آقا سید علی مبارکه ای، والد ماجد نویسنده این اوراق...".(1)

میر سید علی جناب نیز می نویسد:

"میرزا عبدالغفّار تویسرکانی از شاگردان حاجی ملّا حسینعلی تویسرکانی بوده، عمده شهرت او به سبب ازدحام جماعت او بوده؛ با این که مسجد او مملو می گردید تمام آن ها اهل عمامه بودند، چه از سلسله طلاب و چه از طبقه تجّار، لیکن مدّت کمی در اواخر عمر او جمعیّت مسجد به وضع غریبی به حدّ اقلیّت رسید و مسببش این شده که در فنون معقول و عرفان هم دستی داشت. در سنه هزار و سیصد و نوزده

ص:68

وفات یافت".(1)

فرزند صاحب عنوان، مرحوم سید محمد باقر تویسرکانی درباره پدر می نویسد:

"کان جامعاً بین المعقول والمنقول، وجامعاً للفروع والاصول، وقد تعرّضت لحالاته الشریفة من مولده ومسقط رأسه وانتقالاته من بلد إلی بلد لأجل تحصیل مقامات العلمیة، مع تفصیل مشایخه الربانیة وتلامیذه الجلیلة ومصنّفاته الملیحة ومساعیه الجلیلة، فی رسالة مفردة علیحدة، التی تقرب عدد أبیاتها خمسة آلاف بیت".(2)

متأسفانه رساله مزبور که مشتمل بر تفصیل حالات میرزاعبدالغفار و بیان حال اساتید و شاگردان اوست در اختیار نویسنده نیست.

این اثر در "الذریعه" تهرانی و سایر کتاب شناسی های مشابه معرفی نشده است. این تصحیح بر اساس نسخه ای مکتوب از روی نسخه اصل به خطّ مؤلّف انجام شد. ولی از این نسخه چند صفحه ساقط شده و قدری هم آشفتگی دارد.

و چون نسخه اصل در دست نیست و از سرنوشت آن خبری نداریم، دسترسی به آن چند صفحه ممکن نشد و تصحیح رساله به وجهی بهتر میسّر نگشت. ولی از آنجا که در رساله انجدانی [شاگرد او] اغلب مطالب رساله تویسرکانی آمده است، و آن رساله این چند صفحه افتادگی را ندارد، این قسمت را می توان از روی رساله انجدانی مطالعه کرد.

مؤلف در تدوین این رساله، علاوه بر منابع دیگر، از دو رساله مکتوب در غنا استفاده کرده است: یکی رساله غنای محقّق سبزواری و دیگری رساله غنای شیخ حرّ عاملی و بسیاری از مطالب را از رساله غنای شیخ حرّ اخذ کرده است.

آغاز: "وبعد، فیقول الفقیر إلی ربّه الجلیل عبد الغفّار الحسینی التویسرکانی: هذه رسالة شریفة فی الغناء کتبتُها بأمر الاستاذ، ومن الله التوفیق، وإلیه الاستناد، ورتّبتها علی مقدّمات وأبحاث".

ص:70

تصویر

نمونه تعلیقات میرزا عبدالغفار بر شرایع الاسلام

ص:71

بذلک القهری من التوفیق إلی طریق الظفر بهذا المختوم من الرحیق...".(1)

ملک خادم، آن سیّد هاشمی

که بربست بار از سرای غرور

بُدی حاوی رمز فق ه و اصول

عیان بود از چهرش آیات نور

چو جنّت به نزدیکش اعمال خیر

چو دوزخ تکبر از او بود دور

به علم و به فضل و به زهد و تقی

نیابی چو وی تا به یوم النشور

تذکر:

در کتاب هایی همچون: "دانشمندان و بزرگان اصفهان"، "نقباء البشر" و "تراجم

الرجال" در ضمن بیان آثار مرحوم سید عبدالغفار، کتاب های: "احیاء القلوب"،

"روح الایمان" و "جواهر المعارف" را برشمرده اند .

اما مؤلف آنها شخصی به نام عبدالغفار تویسرکانی است که سیّد نبوده و در

اصفهان نیز نمی زیسته و یک سال پس از وفات سید عبدالغفار یکی از کتاب فوق را تالیف کرده است.

مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی در "فهرس مکتبة امیرالمؤمنین علیه السلام" می نویسد:

"احیاء القلوب، فی الأخلاق والعرفان، تألیف عبدالغفار التویسرکانی، فرغ منها 25

شعبان سنه 1320 وله "جواهر المعارف" و کتاب "برهان الدین" کلّها عرفانیّة. یظهر

ص:74

من مشار فی فهرس المؤلفین أنّ کتابه الأخیر مطبوع".(1)

محقق ارجمند آقای سید احمد اشکوری نیز در "تراجم الرجال" می نویسد:

"عبد الغفار التویسرکانی، عالم جلیل، کثیر الاطلاع فی العلوم الدینیة، أدیب منشئ شاعر بالفارسیة، ومن شعره قوله:

عاقلی معروف در دیوانگی

گفت با درویشی از فرزانگی

حال تو چون است ای درویش راد

بازگو با من ز روی اعتقاد

گفت عالم وفق مقصود من است

گرچه آن از خلق معبود من است

گفت صد چندانی اما شرح آن

باز برگو کشف کن سرّ نهان

گفت چون عالم به امر داور است

با قضای او رضایم در خور است

چون رضا گشتم به حکم نافذش

پس رضای حق مرا گردید خوش

ص:75

عزت و ذلت مرا یکسان بود

سقم و صحت راحت این جان شود

بی مراد من مراد هیچ کس

برنیاید، این تو را گفتیم و بس

والظاهر أنّه غیر السید عبد الغفار الحسینی التویسرکانی المترجم فی " نقباء البشر" ص 1147 وسیذکر بعد هذا أیضا. له " حقیقت ایمان " ألّفه سنة 1310"(1)

2. مولی عبدالرزّاق رشتی

3. سید مهدی نحوی

4. میرزا محمد حسین همدانی

5. میرزا بدیع درب امامی

6. میرزا محمد حسن نجفی

7. میرزا محمد باقر خوانساری

8. میرزا محمد هاشم چهارسوقی

9. میرزا ابوالمعالی کلباسی

10. ملا محمد باقر فشارکی

11. آخوند ملا عبدالکریم گزی

12. حکیم جهانگیرخان قشقایی

13. آخوند ملا محمد کاشانی

14. آقا سید محمد باقر درچه ای

15. آخوند ملا محمد حسین فشارکی

وی مدت دوسال نیز در عتبات عالیات اقامت گزید و از جلسه درس آیات عظام

ص:77

زیر بهره برد ولی به علت کسالت مجبور به بازگشت به اصفهان گردید:

16 . آقا سید محمد کاظم یزدی

17 . آخوند ملا محمد کاظم خراسانی

18 . ملا محمد تقی شیرازی

19 . سید اسماعیل صدر

اصفهان. فکنت فی بلدة المرقومة إلی أن بلغت أوان حلمی، فشرعت فی التحصیل برهة من الزمان فی ظلّ والدی الأکرم عند جمع من الأفاضل.

فقرأت بعض الأدبیات علی السید السند والحبر المعتمد الآقا سید محمد الشوشتری، سبط العالم الجلیل الأوّاه الآسید نعمة الله الجزائری صاحب الأنوار النعمانی رحمه الله.

ثمّ علی الاستاد الکامل فی فنون العربیة علی الاطلاق، المولی عبدالرزّاق الرشتی، المدرّس فی مدرسة نیم آورد.

ثمّ قرأت علی العارف بأسرار الغواشی مولانا محمد الکاشی شطراً من الاصولین والتفسیر.

[وعلی] الجهانگیرخان مدرّس المعقول والمنقول بأحسن قبول.

وفی ضمن ذلک اشتغلت بتحصیل الطبّ عند الفاضل الکامل المبرّء من کلّ شین المیرزا محمد حسین الهمدانی.

ثم قرأت "القوانین" و"الروضة" علی السید الرفیع والعالم المنیع، الحاجی میرزا بدیع، المدرّس المعروف.

ثمّ وصلت فی بین ذلک الی استدراک مجامع العالیة فی فحول علماء الشریعة؛

منهم: الوالد المعظّم، ادام الله ایّام افاضاته وبرکاته العالیة.

کان جامعاً بین المعقول والمنقول، وجامعاً للفروع والاصول، وقد تعرّضت لحالاته الشریفة من مولده ومسقط رأسه وانتقالاته من بلد إلی بلد لأجل تحصیل مقامات العلمیة، مع تفصیل مشایخه الربانیة وتلامیذه الجلیلة ومصنّفاته الملیحة ومساعیه

ص:79

الجلیلة، فی رسالة مفردة علیحدة، التی تقرب عدد أبیاتها خمسة آلاف بیت.

منهم: البحر المتلاطم، حجة الأفاخم، الآقا میرزا محمد هاشم.

قد ذکرت نبذاً من حالاته الشریفة فی وجیزة التی مرّت إلیه الإشارة. کان مجتهداً صرفاً واصولیاً بحتاً.

منهم: فقیه أهل بیت العصمة، حجّة أهل الزمن، الآقا میرزا محمد حسن النجفی.

منهم: حجة الأوائل والأواخر، المولی محمد باقر الفشارکی.

[کان] ملیح الوعظ والکلام، جمیل الوضع والبیان.

ومنهم: عروة الاسلام، المهذب الصفی، الآقا میرزا أبوالمعالی.

زاهد عابد ورع تقیّ نقیّ.

منهم: أبوالمناقب والمفاخر، الآقا میرزا محمد باقر، صاحب الروضات.

إلی أن ابتلانی الله بالداهیة العظمی والمصیبة الکبری، وهو رحلة الوالد فی لیلة الثانی والعشرین من شهر ربیع الثانی من عام تسع عشر بعد ثلاثمائة والف من الهجرة، وقد مضی من سنّی خمس وعشرین سنة تقریبا.

فوقفت مدّة مدیدة فی مسکنی الذی مرّت الیه الإشارة، حتی منّ الله تعالی علیّ بعزم زیارة بیت الله؛ فخرجت منه من طریق الفارسی إلی أن وصلنا بجدة، ومنها إلی مکة، ومنها إلی مدینة المنورة، حتی بلغنا الحائر الحسینی والأرض الغری، فأدرکت صحبة جمع من دعائم الدین وکثیر من العلماء الراشدین، فأخذت من کلّ واحد نصیبی بقدر المقدّر والمقدور:

أبوالمکارم الآقا سید محمد کاظم الیزدی،

ص:80

مؤسس المشروطة الآخوند الملا محمد کاظم الخراسانی،

الآقا میرزا محمد تقی الشیرازی

الحاجی سید إسماعیل الصدر الذی کان مرجعاً لتقلید العوام.

ثمّ رجعت من عراق العرب لمضایقة الزمان الی اصفهان الذی کان لی من أول الأمر بیت الاحزان وظلت فیه الی الآن، وقد بلغ عمری الی الأربعین، خالیاً من الحسنات، حاملاً للسیئات؛ لکن فی اغلب الاوقات کنت مشغولاً من باب المیسور لا یسقط بالمعسور بالتألیف والتعلیقات بقدر القدرة والاستطاعة،

فصار - بحمد الله تعالی - عدّة مصنفاتی ومؤلفاتی إلی العشرة فی نشر آثار أهل بیت العصمة ومعدن الرسالة، عربیة وفارسیة، مختصرة ومفصلة، أتحفت تحفة النملة.

ففی کلّ زمان تمکّنت فیه شرعت بتصنیفٍ جدیدٍ وطرزٍ غریبٍ، مع کمال الیأس من الناس، خواصّهم وعوامّهم، وقد سدّ باب الفرج ووجوه البرّ وحقوق الله، کأنها نسخت مطلقا أو لنا، وأنا أرجو من الله التکفل لاموری، إنما أشکو بثّی وحزنی إلی الله.

"غرض نقشی است کز ما باز ماند"

تصویر

4. "مآثر الباقریة فی البروج الاثنی عشریة"

5. "تحفة الإخوان فی فضیلة القرآن"

6. "هدیة الامة فی فضیلة الجمعة"

ص:82

7. "روض الجنان فی حالات صاحب الزمان"

8. حواشی بر "شرایع الاسلام"

9. حواشی بر "شرح لمعه"

10. حواشی بر "مغنی اللبیب"

است:

"وممّن فاز ونال وحاز واحتوی بفضائل العلم والتقی وبدرجات العالم من العزّ والعلی: العالم البهی والفاضل النقی والناسک التقی، الناهج مناهج الفضل والرشاد والدارک مدارک المجاهد فی الله، ذوالفهم العالی والفکر الوافی والذهن السلیم والذوق المستقیم، المهذب الصافی، ابوالمکارم والمفاخر، المولی الحاج السید محمد باقر التویسرکانی...

فإنه - سلّمه الله من شرور الأیام - قد بذل مساعیه فی أیام ماضیة منذ قرب خمسین سنة فی تحصیل الفضائل العلمیة والعملیة وتکمیل المبانی والادلة لیتفقه فی الدین وینذر قومه وسعی سعیه وبذل جهده والتقط دررالعلم والمعرفة من اصداف اهل العلم والمعرفة، وبالغ فیما هو المراد، ففاز بالعلم والاجتهاد وله قوة قدسیة فی شطر واسع من الاحکام الشرعیة الفرعیة... فلیشکر الله تعالی بما منحه وأبلاه.

وبعد، له فضائل، فإنّه طال ما اشتغل بإقامة شعائر الإسلام، من إقامة الجماعة ونشر الأحکام وحفظ الدین بالنصح والتبلیغ علی وجه یلیق. وأجزت له أن یروی عنّی کلّما صحّت لی روایته...".

تصویر

ص:85

وی انسانی متواضع و پارسا و متخلق به اخلاق اسلامی بود. ازصحبت و معاشرت با عوام حتی المقدور کناره می گرفت، گرچه درمواقع نیاز به بیان امور شرعی و مسائل مذهبی و حل مشکلات آنها می پرداخت. اهل علم وفضل بسیار مورد احترام او بودند و هرگاه طلبه ای وارد مجلس می شد به احترام او به پا می ایستاد. سحرخیزی و تهجّد و مناجات های شبانه او نیز معروف بود. داماد ایشان مرحوم سید محمد علی مبارکه ای می نویسد:

"در مقام زهد و تقوی از جمله بزرگان عصر خویش است. ملکاتی که در جنابش مشاهده می شود، از حسن اخلاق و صفای باطن و تصفیه روحی، در اقرانش شاید بی نظیر باشد.

تصویر

ص:86

در تحصیل فقه خدمت مرحوم والد ماجد و خدمت بسیاری از استادان وقت رسیده تا آن که به مرحله کمال فائز شده و آنچه را که در میان بسیاری از ائمه جماعت مرسوم است وجودش منزّه از آن است.

در رجال و درایه و فقه متتبّع، و در عزّت و علوّ نفس و بلندی طبع، بی نظیر است.

با کثرت عائله، در گوشه عزلت، به گنج قناعت و کیمیای سعادت دوری از خلق، اکتفا کرده و روزانه خود را به استفاده از کتب بزرگان و مطالعه مطالب علمیه می گذراند و در صدد تکمیل روابط روحی خویش با مبدأ ربوبی می پردازد، و حقایق صفات پسندیده اش به طوری است که سزاوار است که طالبین مراحل اخلاقی و رهروان حقیقت به وجودش اقتدا کنند".(1)

والدش عالم موسوم به عبدالغفار

آیة الله که در فضل نبودش ثانی

قدوة الحاج اخ کهترش آن باهمت

بوالحسن نام بود نابغه ای ربّانی

مسجد حاجی آباده ای از تعمیرات

باطنا ظاهرا این هر سه بدندش بانی

شد ز "نیر" چو سؤال از سنه تاریخش

چون که آن حجة الاسلام بدی روحانی

قدسیان کرده خطابیّ و به روحش گفتند:

"قدس مأوی بنما باقر تویسرکانی!"

مرحوم سید علی بدیع زادگان "هور" نیز در وفاتش گوید:(1)

والهف من فقد الیم الذاخر

السید المجتهد الطاهر

من کان فی وجه سماء الهدی

طلعته کالقمر الزاهر

احرقنا القلب و من رحلته

کوّرت الشمس علی الناظر

ندعو له المغفرة الدائمة

مسألة من ربنا الغافر

ص:88

راح الی الروح و قد قالها

فزت بربی الصمد القاهر

لما سألنا "الهور" عام الوفاة

حرّرنا بالقلم الماهر

اذ ورد الواحد فی الجمع قل:

"اقترب الباقر بالباقر"

از مرحوم سید محمد باقر دو فرزند ذکور در قید حیات است که عبارتند از: دکتر

سید محمد تویسرکانی و حجة الاسلام دکتر سید احمد تویسرکانی.

دو داماد او نیز عبارت بودند از: خطیب شهیر حاج سید محمد علی مبارکه ای و

سید محمد فاتحی برزانی.

3. میر سید محمد تقی مدرّس(1)

4. آخوند ملّا محمّد حسین فشارکی

5. سیّد محمّد باقر درچه ای

6. میرزا بدیع درب امامی

7. میرزا احمد مدرّس اصفهانی

کند. با آن که در بسیاری از امور ملجأ خلق است و با تمام جهات تمکّن، از دخول در بسیاری از عناوین ریاسات، از تمامی آنها صرف نظر کرده و خود را در مخاطره روحانیه وارد نساخته و به اشتغال اموری که وظیفه روحانیت است اکتفا کرده و پا از گلیم خود بیشتر دراز نکرده؛ روزگار آینده در تولید جنابش عقیم است.

جمعی از رجال فضل و دانش در گرد وجودش استفاده می نمایند و ظهرها در مسجد مرحوم والد خود به پیشوایی و اقامه جماعت اشتغال دارد.

سفری در عتبات عالیات مشرّف گردید و از اساتید آن دیار نیز استفاده فرمود.

نویسنده را سال هایی است که از خدمتش کامیاب و از جنابش مستفید است و از

ص:91

بقاء وجودش شاد خاطر. و در جهان گردی خویش، در فراست و کیاست که مصداق "المؤمن کیّسٌ فطنٌ" می باشد نظیرش را کمیاب دیده، و معنویت زهد و خلوص در اعمال، گویا جزء ذاتش تخمیر است".(1)

مرحوم استاد محمد ابراهیم جواهری در شرح حال او می نویسد:

عالمی متواضع و خیرخواه و خوش اخلاق و بزرگ منش بود... از کسی چیزی نمی گرفت و از املاک موروثی پدرش اعاشه می کرد. برای تعمیر مسجد هم گفته بود از مردم پول نگیرند و مسجد موقوفه ای داشت و هرچه به دست می آمد صرف مسجد می کرد.(2)

4. میرزا حسن بن ملا علی [قدسی] کاشانی

5. میرزا رضا فرزند حاج ملا طاهر شهرکی معروف به الهی.(1)

مرحوم محمد ابراهیم جواهری نیز می نویسد:

در زمان رضا شاه که حوزه درس کمتر بود و طلاب پراکنده شده بودند، چند نفر از علما که کاری جز نماز جماعت نداشتند و ضمناً مجتهد یا قریب الاجتهاد بودند، در مسجد حاج محمد جعفر، دور هم جمع شده، مباحثه فقهی می کردند. کتابی در جلو مرحوم حجة الاسلام حاج سید فتح الله بدیعی(بدیع زاده) فقیه عادل وارسته بود که می خواند و حاج میرزا ابوالحسن تویسرکانی و برادرش مرحوم حجة الاسلام حاج میرزا محمد باقر تویسرکانی، نویسنده چند جلد کتاب، و شیخ محمد حسن کاشی، مدرّس ادبیات، و گاهی شیخ حیدرعلی محقق آدرمن آبادی هم حاضر شده، مباحثه می کردند.(2)

این عالم جلیل در صبح سه شنبه 18 محرم سال 1383ق وفات یافت و در مقبره پدر بزرگوارش مدفون گردید.

ص:93

مرحوم سید علی بدیع زادگان "هور" در وفاتش گوید:(1)

آه کز دور سپهر و گردش چرخ کهن

اصفهان دارالسروری بود، شد بیت الحزن

گلشن دین را که شاداب از زلال علم بود

در بهار افسرد از فقد وجود بوالحسن

تویسرکانی سلیل مرتضی، نور الهدی

قائد دین مبین و حامی شرع و سنن

آیت حق، مهرب محراب و امّید عموم

پیشوای پیر و برنا، مقتدای مرد و زن

آسمان علم را مهری، عجب مهری، منیر

بوستان شرع را سروی، عجب سروی، چمن

رحمت حق بر روان پاک آن روشن روان

تا دمد برگ از گیاه و تا دمد از گل سمن

چون برای سال تاریخ وفات آن فقید

انجمن کردند با هم جمعی از اهل سخن

"هور" سالی

دیرتر فوتش شنید از قدسیان:

"بوالحسن در جنت آمد نزد جدش بوالحسن"

1383 = 1 - 1384

ص:94

شیخ مرتضی انصاری بهره برد.

او در کنار تحصیل به تهذیب نفس نیز اشتغال داشت چنانکه آیة الله سید حسن

صدر به نقل از علامه شیخ محمد رضا نجفی می نویسد:

"واشتغل فی خلال ذلک بتکمیل مراتب التقوی وبتحسین الاخلاق والمجاهدات

حتی منحه الله سبحانه حالات شریفة وعرضت له کرامات منیفة لا أری ذکرها".(1)

در حدود سال 1260ق پس از اخذ اجازه اجتهاد از استادش شیخ مرتضی انصاری به اصفهان بازگشت و مدت چهل سال به تدریس و ترویج دین و خدمات اجتماعی اشتغال جست و با عزمی راسخ به تنهایی به احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر و اجرای حدود شرعی که پس از وفات سید شفتی تعطیل شده بود پرداخت.

پس از وفات آیات عظام: سید اسد الله شفتی و آخوند ملا حسینعلی تویسرکانی ریاست دینی شهر بر عهده او قرار گرفت و او سالها به ترویج دین و خدمت به مردم و مبارزه با ظلم و ستم حکام و از بین بردن بدعت ها پرداخته و افتخاراتی بزرگ برای خود و خاندان خود آفرید.

او فقیهی کامل و عالمی متبحّر و عامل بود. جامع حسن صورت و سیرت و بسیار خلیق و وقور بود و در اعلای کلمه حق و رفع شرّ ظالمین و اشاعه خیرات و دفع منکرات جدّیتی به سزا داشت. مرحوم حاج میرزا حسن خان جابری می نویسد:

ص:96

تصویر

"آن بزرگوار بهار علم و عمل و در اعلای لوای شریعت به حدّی ساعی بود که مزیدی [بر آن] متصوّر نبود. در ریاستش بر مسند شرع، قاطبه مردم به راحت گذراندند. قحطی 1288 که آدم خوری باب گشت، املاک خود را فروخته و جان فقرا را خریده؛ با آن همه جلال قدر، اگر جزئی بدعتی از دولت امر می شد، به رفعش رهسپار دارالخلافه گردیده. سفر آخر که به عتبات مشرف آمد سال 1301 به رحمت الهی نایل گردید. بیست هزار تومان قرض و علمای عاملین و ذکر مخلّد از آن بزرگوار مخلف ماند".(1)

ص:97

4. آیة الله العظمی ملّا محمّد باقر فشارکی

از جمله فقها و مراجع فتوا و قضاوت شرعیه اصفهان و مدرّسین و وعاظ معروف.

وی در مسجد قطبیّه محله چهارسو و مسجد محله نو امامت و وعظ می کرد و حوزه درس مفیدی در فقه و اصول داشت که فضلای طلّاب آن را می پسندیدند و او را از جهت حسن تقریر و سلیقه تنقیح مطالب بر اکثر حوزه های معاصرش ترجیح می دادند.

در منبر و وعظ مهارتی به سزا داشت چنان که عالم و عامی مجذوب بیانات او می شدند و هر کدام به سهم خود فائده و لذت می بردند. پاره ای از اهل منبر بیانات او را می نوشتند و از حفظ می کردند و در منابر به کار می بردند.

رسم احیاء شبهای جمعه را در تخت فولاد با خواندن دعای کمیل بالای منبر به صدای بلند با آداب دیگر که هنوز متداول است اوّل بار بنیاد نهاد که با جمعی از مریدان به مسجد مصلّی می رفت و با منبر وعظ و دعا شب زنده داری می کرد.

وی جمعی از مریدان داشت که در مکتب وعظ و ارشاد مذهبی او تربیت یافته در اثر ملازمت منبرش با وجود عامی گری دارای اطّلاعات وسیعی از اخبار و آیات و تاریخ و اصول و فروع مذهبی شده بودند و به این سبب دستگاه او از سایر پیشوایان روحانی امتیاز داشت.(1)

استاد جلال الدین همایی می نویسد: پاره ای از احکام و نوشته های شرعیه و مجلّات او را به خط خودش دیده ام دلیل بارزی بر درجه عالی فقاهت و پختگی تقریر و انشاء

ص:98

اوست. بزرگترین قضات عدلیه فعلی ما از فهم دقایق احکام و نوشته های قضایی او عاجزند تا به انشاء و تقریر آن چه رسد.(1)

وی در سال 1272ق از آیة الله میر سید حسن مدرّس اجازه اجتهاد دریافت کرد که متن آن (بنابر نسخه خطی کتابخانه مجلس) چنین است:

"هذه صورة اجازة العالم العلامة... نخبةالمحققین، قدوةالمدققین، عمدةالمجتهدین، المولی الموتمن، الذی قلّ مثله فی الزمن، السید الممتحن السید محمد حسن...

للعالم العامل والفاضل الکامل، المحقق المدقق، صاحب الفکرالعمیق والذهنالرشیق، المتخلق بالأخلاق العلیه، ذی القوة القدسیة... المولی محمد باقر - سلّمه الله تعالی وجعل ما یأتیه خیراً من ماضیه - نجل العالم العامل والفاضل الکامل، زبدة الفضلاء، عمدة الاجلاء، سلمان عصره، لقمان دهره، مروّج الشریعة المصطفویة، مربّی العلماء الاعزة والطلاب الأجلة، المولی الأکبر، مولانا محمد جعفر، حفظه الله تعالی:

"فإنّ العالم الفاضل التقی النقی الزکی، صاحب الصفات الحمیدة والاخلاق العلیة صاحبنا محمد باقر قد صحبنی مدة طویلة وحضر عندی سنین کثیرة للبحث فی المسائل الفقهیة والاصولیة والرجالیة وتکلم معی فیها ورأیت جمله من مصنفاته فی الفقه؛ فبلغ بحمد الله الی درجة الاجتهاد وصعد من حضیض التقلید الی اوجه وصار مجتهدا مطلقا ویجوز له

العمل برأیه فیما اجتهد فیه؛ ولکن اخاف علیه ان یزول عنه تلک القوة بواسطة الاشتغال بالموانع، فاوصیه بالسعی فی الفقه والاصول واستنباط

ص:99

مسائلها وترک الاشتغال بما یمنع من الاشتغال بهما سیّما المرافعات والفتاوی، فانّ المفتی علی شفیر جهنم... واجزته ان یروی عنّی جمیع ما رویته عن مشایخی من الاخبار والآثار والکتب المصنّفه فی العلوم بالاسانید المذکورة فی محلها. حرره الاقل فی 25 صفر 1272".(1)

ص:100

سید محمد حسن بن سید احمد حسینی طباطبائی در سال 1295ق رسائل زیر از آثار ملا محمدباقر را کتابت کرده که نسخه آن در کتابخانه مجلس نگهداری می شود:

1. رساله در شهرت

2. رساله در قرعه که به دستور استادش نگاشته، "وصارت محبوبة لنظره الشریف؛ والانصاف انّها جلیل الفائدة، عظیم العائدة، لم ار مثلها فی محررات علمائنا الاجلة".

3. رساله در حکم مبتدأه و مضطربه

4. رساله در حکم عبادات جاهل

5. رساله در تقلید اعلم.

از دیگر آثار وی "عنوان الکلام"، و "آداب الشریعة" مکرّر به چاپ رسیده است.

این عالم ربانی در سال 1314ق وفات کرد و در تکیه علامه خوانساری مدفون شد.(1)

ص:101

وی در اجازه ای مراتب علمی آیة الله تویسرکانی را تأیید کرده است:(1)

مدارکها خبیراً؛

فهو ممّن أعطاه القوّة القدسیة وتفضّل علیه بملکة الفقاهة ومن اهل الاجتهاد المطلق فی الأحکام الشرعیة ومن مصادیق المقبولة المشهورة؛ فهو ممّن یجب علیه الاجتهاد ویصحّ له الإرشاد؛ فاوصیه بالتقوی والعفاف والتحرّز عن القضاء والجرأة علی الفتیا؛

ص:103

فإنّ القاضی فی درهمین بغیر حقٍ کافرٌ بالله...

ثمّ بعد ذلک کلّه التمس منه أن لا ینسانی من صالح الدعاء ولا یطرحنی فی القفاء، فانّی من اضعف الضعفاء وافقر الفقراء واعانة الضعیف من جلائل الطاعات وفضائل الحسنات...

وقد کتبت هذه الإجازة فی غایة العجالة ضحوة یوم الخمیس غرّة الشهر الآخر من العام الآخر من المائة الثالثة من الالف الثانی من الهجرة...".

اجازه علامه میرزا محمد هاشم خوانساری

این فقیه بزرگ و اصولی نامدار در سال 1297ق اجازه ای اجتهادی و روایی برای شاگرد برومند خود نگاشته و می نویسد:

"...ولمّا وصلت النوبة الینا وافاض الله من برکاته ونعمه الجلیلة علینا، بذلنا جهدنا فی تمهید قواعد الدین وتحصیل فوائد الشرع المبین وصرفنا برهة من عمرنا فی تحقیق تلک المطالب المهمة اللطیفة ومذاکرة هذه المباحث الشریفة؛ وکان من جملة أصحابنا الذین قد سرّنا الوقوف علی طرائف أفکاره ولطایف أنظاره: صدیقنا المولی الفاضل الکامل العالم العامل

ص:104

العلام الفهام الفطن الذکی الزکی البارع التقی النقی الصفی الوفی المیرزا محمد علی بن محمد نقی التویسرکانی - أیّده الله تعالی ووفّقه لما یحبّ ویرضی - فإنّه - سلّمه الله تعالی - قد بذل جهده فی تحقیق القواعد الشرعیة وحضر عندی زماناً طویلاً لإتقان المبانی الاصولیة وإحکام الأحکام الفرعیة؛

ص:105

ولمّا حصّل من هذه المطالب جملة وافیة، وصنّف فیها رسائل شافیة، وآتاه الله سبحانه قوّة قدسیة کافیة، أراد الدخول فی سلسلة رواة الأخبار... فاستخرت الله سبحانه وأجزت لجنابه أن یروی عنّی... بجمیع أسانیدی عن جمیع مشایخی واساتیدی؛ فمن جملة أسانیدی:

ما أرویه عن والدی المبرور العلامة، کهف الحجاج والمعتمرین، الامیر زین العابدین الموسوی الخوانساری - تغمده الله برحمته - عن والده العالم العامل الکامل الصالح الناسک الآمیرزا ابی القاسم، عن والده المحقق المدقق استاد الفقهاء الاعلام الآقا السید حسین بن العلامة النحریر الامیر ابی القاسم رفع الله درجاتهم...

ومن جملة اسانیدی: ما أرویه عن استادی الاعظم وشیخی الافخم، فخر المحققین الاعلام وعمدة المجتهدین الفخام الامیر السید حسن بن الامیر السید علی الحسینی الاصفهانی المدرّس - قدّس الله روحه واکثر فی النشأة الآخرة فتوحه - عن والدی المبرور بسند ه المذکور.

ومن جملة طرقی: ما أرویه عن شیخی واستادی، اعلم علماء الزمان، الشیخ مرتضی الانصاری اسکنه الله بحبوحة جنانه...

ومن جملة اسانیدی: ما أرویه عن شیخی الفقیه النبیه الشیخ مهدی بن الفقیه الاعظم الشیخ علی بن الافقه الافخم الشیخ جعفر النجفی صاحب "کشف الغطاء"، عن عمّه الفقیه النبیه الشیخ حسن...

ومن جملة طرقی: ما أرویه عن جمع من تلامذة الشیخ الأجل الأفقه الشیخ محمد حسن بن الشیخ باقر صاحب "جواهر الکلام"...

ص:106

فله - سلّمه الله - أن یروی عنّی بجمیع هذه الطرق، فإنّه أهل للروایة والدرایة، بل تحقّق لدیّ بالمعاشرة التامة کونه مجتهداً مطلقاً قابلاً للإفتاء والقضاء...".

بالمکثرین والاجلّین - عین ما اجیز لی فی روایته من قبل مشایخه المقدمین... عن جماعة من العلماء الماجدین وکبراء الفقهاء والمجتهدین؛

أجلّهم قدراً وأشرحهم صدراً، صدر فقهاء طبقة معاصری معاصرینا، وقطب مهرة نبلاء مخاصرینا، سیدنا الجلیل الافخم وسمینا النبیل الاعظم الاعلم، فخرالطائفین لبیت الله وشرف المنتسبین إلی أهل بیت رسول الله - علیه وآله سلام الله - الحاجی والسید

ص:108

محمد باقر بن السید محمد نقی الرشتی الجیلانی قدّس سرّه السبحانی...

ولی الروایة أیضاً عن والدی الماجد المرحوم، قبلةالماجدین ونتیجةأجلاء المجتهدین، عن والده الجلیل الحازم والعالم العامل الصائم القائم ابن سیّدالمحققین السید حسین بن السید أبی القاسم السید جعفر المکنّی أیضاً بأبی القاسم...".

3. حاج سیّد محمّد باقر تویسرکانی

4. سیّد شمس الدین خادمی(1)

5- میرزا محمّد طبیب زاده(2)

6. سید محمود خوانساری(3)

ص:110

7. سید محمود خوانساری(1)

8. شیخ محمد علی مظاهری تیرانی(2)

9. شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی(3)

ص:111

تصویر

شاگردان آیة الله تویسرکانی

ص:112

در اجازه ملا محمد باقر فشارکی به ایشان نیزاشاره ای به تألیفات او شده است و چنین آمده:

"حضر عندی وعند غیری من العلماء الأجلة سنین کثیرة، وتکلّم معی فی المطالب الاصولیة والفروع الفقهیة والقواعد الرجالیة، وصنّف فیها شطراً وافیاً وحزباً کاملاً".

علامه میرزا محمد هاشم خوانساری و صاحب روضات نیز در اجازات خود به تألیفات او اشاره کرده و آنها را آثاری محققانه خوانده و ستوده اند.

صاحب روضات در این باره می نویسد:

"فوجدتها کنزاً مشحونا بلآلی الفرائد؛ بل بحرا مخزونا فیه ما یراد من الجواهر والفرائد، بحیث ینادی کلّ واحدة منها ببروک برکة الاستعداد لنیل المراد فی جوهر جبلة مملیها، ویشهد بظهور ملکة الاجتهاد من زوبر جوانح مؤتیها ومبدئها".

متأسفانه از سرنوشت این آثار گران بها هیچ اطلاعی در دست نیست.

نگارنده تاکنون به سه اثر از وی دست یافته است که عبارتند از:

1. رساله در شبهات شیطان لعین

2. رساله در کلام

که نسخه خطی هر دو در کتابخانه ابن مسکویه اصفهان نگهداری می شود.

2. شرح دعای سمات

که نسخه آن نزد محقّق ارجمند آیة الله حاج سیّد محمّد علی روضاتی است.

ص:114

گویا اثری فقهی با نام "بصائر الفقه" نیز از آثار آیة الله تویسرکانی در یکی از کتابخانه های شخصی اصفهان موجود است که دسترسی به آن برای نگارنده ممکن نشد.

ص:115

سید محمود بن جعفر خوانساری نیز تقریرات بحث ایشان در قاعده لاضرر را نگاشته است.(1)

سپس به همراه او در زمان مظفرالدین شاه به اصفهان آمد. مدّتی نیز به نجف اشرف

رفت و به حضور آخوند خراسانی رسید. در اصفهان نزد مرحوم شیخ حسنعلی

نخودکی مرتاض معروف درس خواند و با دختر مرحوم تویسرکانی ازدواج نمود و

در محلّه جویباره ساکن شد. وی در اسفند ماه 1357 ربیع الاول 1398 قمری در

سنّ 92 سالگی وفات نمود و در تخت فولاد کنار پدرش مدفون شد. فرزندش

مرحوم سیّد محمّد علّامه فانی از شاگردان آیة الله حاج آقا حسین خادمی و حاج آقا

صدر کوپایی بود.

ص:117

بود که پس از وفات به نجف اشرف منتقل گردیده و در آن مکان مقدس مدفون شد.

مقاله فلسفی و عرفانی است از متملّکات حکیم مؤمن بوده و بسیاری از رسائل آن به خط اوست. از جمله رساله "آغاز و انجام" خواجه نصیرالدین طوسی که محمد مؤمن آن را در سال 1063ق در قریه میانکوه از توابع تنکابن نگاشته است.

در این مجموعه صورت مکتوبی از "حضرت علامی فهامی، قدوة السالکین والمحققین، العالم الربانی مولا حسن دیلمی"(1)

به محمد مؤمن نگاشته شده که در آن

ص:120

چنین آمده است:

"مخلص جانی و داعی جنانی، حسن دیلمی گیلانی، خوالص تسلیماتی که اشعّه لمعات برکات آن چون بارقه نور، از عذار حور، تابان؛ و نفایس تحیاتی که قطرات زلال صافیش چون رشحات سلسبیل، بر وجنات ریاحین ریّان جنان، روان؛ و فوایح روایح انثیه ای که چون انفاس مسیح از دم روح القدس مزاج گرفته، و لطایف فواتح ادعیه ای که چون حیات خضر از زلال بقا کیفیت پذیرفته، به جناب معلّی القاب، خلاصة أولاد الرسول ونقاوة أحفاد البتول، زین العترة المصطفویة، جمال الزهرة المرتضویة، السید المعلّی المجتبی المزکّی، زبدة أماجد النقباء، عمدة أعاظم النجباء، مهبّ نسایم الجود والإحسان، منبع زلال الفتوة والامتنان، شفاء أمراض الجهل والغوایة، قانون إرشاد الأذهان لأرباب الفهم والدرایة، قدسیة الذات الکاملة، ملکیة الصفات الباهرة، ثمرة حدیقة السیادة، قرة عین السعادة، ملاذ الأکابر والأفاخم، ملجأ الأماجد والأعاظم، أشرف أعلام الأمصار، أعلم أشراف الأقطار، منفّس أسقام الأبدان والأشباح، معالج آلام النفوس والأرواح، مقدام ذوی الاحترام؛ قدسی سریرت، ملکی سجیّت، فلکی منزلت، سقراط طینت، بقراط طویت، فلاون طویت، بقراط حکمت، ارسطو فطنت. خضر همایون قدمی که چشمه سار آب حیات در ظلمات مداد دواتش نهان و روان است. مسیح مبارک دمی که روان بخشی عیسی از لب معجز بیانش عیان، دقیقه شناسی که به دستیاری سبّابه حذاقت، حرکت منشاری از نبض بقم و عود احساس تواند نمود... رازدان رموز حکمت یونانیان، معرفت اندوز رسوم صفوت ایمانیان، شیرازه قانون شفا، دیباچه دیوان دوا، قدوة الحکماء فی عصره، قبلة العرفاء فی عهده،

ص:121

المطّلع علی جوامع حقایق الأشیاء، المشرف علی غوامض دقایق الأشفاء، مکمّل النفوس بجوامع الکمالات، متمّم فضایل العقول بترادف إفاضات السعادات، خلف أعاظم الأسلاف، شرف أخلاف الأشراف، عظیم الجود فی ذاته، عزیز الوجود بمیامن صفاته، مجمع المفاخر والمناقب، الصاعد علی أرفع مدارج المراتب، المتدیّن بإشاعة مکارم الجود، المتحلّی بإذاعة أصناف الکرم والجود؛

أعنی: الحبر العلام والبحر القمقام والعز الشافی والکرم الوافی، سیدنا الأعظم، مولانا المعظّم، الأعلم الأحکم، سمیّ جدّه الأمجد الأکرم، میرزا محمد مؤمنا، أدام الله أنفاسه المتبرکة لشفاء الأعراض، وأبقی وجوده المبارک لحصول الأغراض...(1)

در نسب نامه خاندان تنکابنی(مندرج در مجموعه مجلس) درباره پدر و جدّ حکیم مؤمن چنین آمده است:

"السید العابد الباذل أمیر سید محمد، وامّه حسینیة، وعاش تسع وأربعین سنة، ومات فی قریة میانکوه من نواحی تنکابن فی سنة ست وثمانین وتسعمائة. وکان له ولدین، وأصغر ولدیه: السید الفاضل الفقیه الطبیب أمیر عطاء الله، وامّه حسینیة...

أمّا السید الفاضل النجیب أمیر عطاء الله الطبیب عاش أربع وستین سنة. مات فی تنکابن فی سنة ثلاث وعشرین وألف، وأعقب من ولدین:

أمیر صدرالدین... ومات فی بلدة تبریز فی سنة اثنین وخمسین والف.

ومن أمیر محمد زمان، وکان فاضلاً متطبباً وحیداً فی عصره، مشهوراً فی البلاد، وکان له یداً عظیماً فی أمر المعالجات وحدساً صایباً.

ص:122

ولد فی سنة إحدی وألف، وعاش ثمان وخمسین سنة. مات فی سنة تسع وخمسین وألف فی برهان پور من بلاد الهند".(1)

ص:123

جلوه فرا گرفت. پس از وفات استاد، به مشهد مقدس رفته و حدود دو سال نیز در آن جا به تحصیل پرداخت.

آن گاه دوباره به عتبات عالیات هجرت کرد و حدود هفت سال در آن جا به تحصیل پرداخت و به مقامات بلند علمی نایل گردید.(1)

1. سیّد مهدی نحوی

2. سید مهدی درچه ای (1)

3. حاج میرزا بدیع درب امامی

4. شیخ مرتضی ریزی

5. سیّد اسماعیل صدر

6. میرزا محمّد تقی شیرازی

7. حاج آقا رضا همدانی

8. شیخ زین العابدین مازندرانی

9. ملّا علی نهاوندی صاحب "تشریح الاصول"

10 . شیخ فتح الله نمازی شیخ الشریعه اصفهانی

11 . آخوند ملّا محمّد کاظم خراسانی

12 . سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی

13 . آقا سیّد محمّد فشارکی

14 . آقا شیخ هادی طهرانی

ص:126

تصویر

ص:127

بدهم که از من یادگاری باقی بماند".(1)

صاحب زهد و تقوا است.

اسوه اصحاب قدس و نُهی، کمالات صوری و معنویش بیش از اندازه تحریر، فضایل ظاهری و باطنیش زیاده از حدّ تقریر، مرجع طلاب و مدقّقین و ملجأ حکما و محقّقین است.

به طیبت خلق و رتبت خلق که او راست هرکس روزی خدمتش را درک کرد دیگر ارادتش را ترک نگوید و غیر از راه دوستیش را نپوید.

او راست همّتی عالی و طبعی متعالی، چنانچه هیچگاه در خیالش تحصیل مالی نگذشته، و امانی و آمالی نداشته، به مضمون "القنیع منیع والحریص انیس للحرمان" پای مناعت در دامن قناعت کشیده، ترک تمنّا از آشنا و بیگانه کرده، با آن که با بیشتری از ارکان ملت و رجال دولتش الفت است، به قدر ذرّه ای از وجودش کلفت بر کسی وارد نیاید و طبعی را از شخصش انزجاری پدید نگردد. مجلسش مرجع خاصّ و عام، و مدرسش مجمع فضلای ایّام است".(1)

استادان حکیم جلوه در اصفهان عبارتند از:

1. ملا عبدالجواد حکیم خراسانی که به نوشته مرحوم حاج میرزا حسن خان

جابری، حکیم جلوه و حاج میرزا علی انصاری (پدر جابری) مدت بیست سال نزد او

تحصیل کرده اند.

2. میرزا حسن حکیم 3. میرزا حسن نوری 4. ملا محمد جعفر لنگرودی

ص:130

لاهیجی(1)

اساتید حکمت نجف

مرحوم مهدوی در رساله خود ضمن بیان اساتید علامه نجف آبادی می نویسد:

"یکی از شاگردان حاجی سبزواری در حکمت، در نجف اشرف".

سه تن از اساتید حکمت در نجف اشرف عبارت بودند از:

1. شیخ احمد شانه ساز شیرازی

وی از اساتید علوم عقلی در نجف اشرف بوده و آیة الله سید عبدالله ثقة الاسلام

اصفهانی و آیة الله سید صدرالدین کوپایی صاحب "شروق الحکمة" علم حکمت را

نزد او فرا گرفته بودند.

علامه طهرانی در "نقباء البشر" می نویسد:

"کان من علماء النجف الفقهاء وحکمائها المحقّقین. تلمّذ علی المجدّد الشیرازی

بسامراء سنین ورجع الی شیراز. ثمّ أعرض عن أهلها وعاد إلی النجف مشغولاً

بالتدریس والتعلیم... وکانت تولیة مدرسة القوام بیده، وکان یدرس فیها ویقیم الجماعة

فی الصحن الشریف...

له تصانیف منها حاشیة نفیسة جلیلة علی "الفصول" الی آخر بحث العام

والخاص... وله رسالة فی اثبات سیادة الشریف واستحقاقه للخمس، وهی رسالة جلیلة

لم یکتب مثلها فی بابها. وله رسالة فی اللباس المشکوک، رأیتها عند صهره العالم

ص:131

الجلیل السید علی الموسوی الکازرونی القائم مقامه.

1." وتوفی المترجم فی النجف 1332".(1)

2. شیخ علی محمد نجف آبادی

حکیم عارف. از شاگردان آخوند ملا محمد کاشانی و جهانگیرخان قشقایی در

اصفهان. "کان من مدرّسی زمانه فی النجف فی النجوم والفلسفة والطب. وکان أکثر

عمره قاطناً فیها وقلیلاً فی سامراء. مات فی النجف فی العام المذکور ( 1332 ) ولم

یختر التزویج کان کثیر الانس بالهرة وینفق علیها ما یوجده. خلف مکتبة فیها کتب

نفیسة وهذه المکتبة واقعة الآن فی النجف فی الحسینیة التستریة".

او دائم الطهارة می بوده و صائم النهار وقائم اللیل و زبانش از ذکر منقطع نمی آمده

و جز با کتاب مأنوس نبوده است. (2)

برخی از شاگردان این حکیم عبارتند از:

1. علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء

2. آیة الله العظمی شیخ محمد حسین غروی اصفهانی

3. آیة الله العظمی سید جمال الدین گلپایگانی

4. آیة الله شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (3)

ص:132

3. شیخ عبدالصمد سبزواری

به نوشته مرحوم محمد ابراهیم جواهری: شیخ عبدالصمد از شاگردان میرزا

ابوالحسن جلوه بوده که برای تحصیل فقه و اصول به نجف رفته و در حوزه درس

آخوند خراسانی حاضر می شده و ضمناً "اسفار" را هم درس می گفته است.

وی پس از چند سال به ایران مراجعت کرده و در سبزوار درگذشت. حکیم فقیه

زاهد آیة الله سید صدرالدین کوپایی در نجف اشرف از محضر این حکیم الهی بهره

برده بود. (1)

کرد که آخرین بازمانده این مکتب، آیة الله العظمی میر سید علی بهبهانی از مراجع و مدرّسان بزرگ قرن اخیر بود.

برخی از شاگردان مشهور شیخ هادی عبارتند از:

1. میرزا صادق آقا تبریزی 2. شیخ فیاض زنجانی 3. شیخ مجید خوئی 4. شیخ علی اصغر خطائی 5. سید محسن کوه کمری 6. میرزا جعفر آقا مجتهد تبریزی.(1)

از علمای اصفهان نیز حضرات آیات: سید مهدی درچه ای، سید محمد تقی مدرّس، شیخ اسماعیل معزّی و سید مرتضی خراسانی از شاگردان وی بوده اند.

"ودایع النبوة" در فقه و "محجة العلماء" در اصول از آثار معروف شیخ است.

این عالم بزرگ در سال 1321ق در نجف اشرف وفات کرد.

علامه سید محسن امین در "اعیان الشیعة" درباره او می نویسد:

"الأستاذ المحقق، صاحب الآثار المشهورة والمطالب المأثورة، أحد المؤسّسین فی الفنون الشرعیة خصوصاً الاصول. تصدّی للتدریس، فتهافتت علیه الطلاب وأعجبوا بحسن اسلوبه فی الالقاء والإملاء وبجودة تحقیقه فی ذلک وحسن بیانه، وطار ذکره وکثرت تلامیذه وانتشروا فی الأقطار، وکانوا مُغالین به،یفضّلونه علی معظم العلماء من المعاصرین والقدماء. وکان لهذه المزایا ولما طبع علیه من علوّ الفطرة لا یعجبه کثیر من العلماء وربما أوقع فی بعضهم وجهّلهم وفنّد آراءهم وصرّح بمؤاخذتهم، فاغتنم هذا فیه بعض معاصریه أو مفاخریه فحمل باغراء اتباعه علی اعلان تکفیره؛ فکان لهذه الواقعة دویّ فی المحافل الدینیة وغیرها فی العراق وغیره، وتحزّب الناس حزبین، وانبری

ص:134

لنصرته وبرائته فریق من العلماء، منهم الشیخ محمد حسین الکاظمی والملا محمد الإیروانی وغیرهما، فهان امره، ولولا ذلک لانتظر الایقاع به.

رأیناه فی النجف والطلاب والعلماء تتحامی مخالطته خوفا علی أنفسهم من ألسنة الناس، ولا یحضر درسه الا نفر قلیل متناهون فی الاخلاص له، لا یبلغون الخمسة عشر. وکان یحضر درسه أولا فضلاء العرب والفرس، فلما جری علیه ما جری تحامی الناس حضور درسه خوفاً من الناس مع رغبتهم فی حضوره. وکانت حادثته هذه فی عصر المیرزا الشیرازی والمیرزا فی سامرا ء فلم ینبس فیها ببنت شفة الا انّه قطع السؤال عنه... ثم جدّد أمر الهیاج علیه ونحن بالنجف من أکثر العلماء الا شیخنا الآغا رضا الهمدانی فلم یدخل فی ذلک ولم یرض ان یجری ذکر هذا الامر فی مجلسه بحرف واحد، والا شیخنا الشیخ محمد طه نجف. وکان کثیر من الناس یغالی فی علمه وفضله... توفّی بالنجف ودفن فی حجرة صاحب "مفتاح الکرامة" من جهة القبلة، وأرّخ بعضهم عام وفاته بقوله:(1)

جاور فی الخلد امام الهدی***و هادی الأمة للحسنیین

واستوطن الخلد فارخته:***"طابت جنان الخلد للهادیین"

دخالت انگلیس در امور عراق علناً موضع گیری کرده و با دادن حکم جهاد به جنگ استعمار شتافتند و استاد دیگرش آخوند خراسانی نیز از رهبران مشروطه و مدافع سرسخت آن بود.

آیة الله نجف آبادی در حوزه نجف با علمای مجاهدی همچون: سیّد مهدی حیدری، شیخ مهدی خالصی،میرزا محمد حسین نائینی و سیّد مصطفی کاشانی آشنایی یافته و روحیه مبارزه علیه ظلم و استبداد و استعمار در او تقویت گردید و با چنین روحیه ای قبل از سال 1320ق به اصفهان مراجعت نمود.

اصفهان در نهضت آزادی خواهی و انقلاب مشروطه سهم بسزایی داشت. آیة الله نجف آبادی نیز به پیروی از اساتید بزرگوار خود به جرگه آزادیخواهان اصفهان پیوست و در صف مشروطه خواهان قرار گرفت.(1)

جمله آیة الله حاج آقا جمال الدین نجفی را با وضعی اسفناک به طهران فرستادند. آیة الله نجف آبادی نیز گرفتار شد و حدود شش ماه به زندان افتاد.

در آن شرایط که هرآن احتمال کشتن ایشان می رفت، نذر کرد که اگر از این مهلکه نجات یابد، به منبر رفته و ذکر مصائب حضرت سیدالشهداء علیه السلام نماید. این توسل به بار نشست و آیة الله نجف آبادی به طرز معجزه آسایی از زندان نجات یافت. وی پس از رهایی به نذر خود وفا کرده و تا اواخر عمر، علاوه بر تدریس و امامت جماعت در مدرسه صدر و مسجد قطبیه، در مجالس خصوصی و عمومی به منبر می رفت و پس از موعظه و تفسیر و حدیث، ذکر مصیبت می نمود.

حادثه دستگیری آیة الله نجف آبادی را متفاوت بیان کرده اند؛ ولی گویا نقل زیر که از یکی از نوادگان سید حکایت شده صحیح تر است:

یکی از خوانین نجف آباد به نام یاور، یکی از مسئولین حکومتی معروف به شازده را به نجف آباد دعوت می کند و تصمیم می گیرد که مخارج جشن و استقبال را از مردم بگیرد و جارچی اعلام می کند که مخارج استقبال را باید کشاورزان بپردازند.

مرحوم میر سید علی برخورد بسیار تندی با یاور و دار و دسته اش می کند و به یکی از مأمورین سیلی محکمی می زند. قصه به گوش یاور می رسد و او هم به شازده خبر می دهد، و چون اینها همگی خود را تحت الحمایه روس ها قرار داده بودند خانه میر سید علی مورد تجاوز و غارت روس ها و نیز اراذل و اوباش قرار می گیرد و ایشان را نیز دستگیر و در تاریک خانه کنسولگری روس حبس می کنند. محبس ایشان به گونه ای بوده که راهی برای تشخیص اوقات نماز برای او وجود نداشته و او

ص:137

از طریق یکی از نگهبانان اوقات نماز را متوجه می شده است.

در همان زمان فرزند شازده زیر درشکه می رود و همسر شازده نیز به سینه درد مبتلا می شود. این دو حادثه او را متنبّه ساخته و در آن حال نذر می کند که اگر همسرش بهبود یابد، میر سید علی را از زندان آزاد کند و یک دهه روضه ترتیب داده و ایشان را دعوت نماید تا به منبر برود. به دنبال آن، همسر وی سلامتی خود را باز یافته و اسباب نجات میر سید علی از زندان فراهم می شود.(1)

از خصوصیات منبرهای ایشان آن بود که اگر چه بیشتر جنبه علمی و تخصصی داشت، امّا به گونه ای نبود که افرادی که اصطلاحات علمی را نمی دانستند از آن بهره

ص:138

نبرند. مطالب را چنان بیان می کرد که هم دانشمندان و فضلای اهل علم فائده می بردند و هم طبقات متوسط و پایین بهره مند می شدند. مصائب را نیز فقط از مقاتل معتبر نقل و ترجمه می کرد.(1)

آیة الله میر سیّد علی علامه فانی در شرح حال ایشان می نویسد:

"منبر او مدرسه و محل تدریس علوم گوناگون بود. در یکی از منبرها آیه: "إنا فتحنا لک فتحاً مبینا لیغفرلک الله" را عنوان فرموده و بحث در این آیه را مدت یک ماه مبارک رمضان ادامه داد".

وی اهمیت بسیاری به تبلیغ و ارشاد مردم می داد. مکرّر می فرمود که باید ترجمه نماز را به مردم آموخت تا موقع نماز خواندن متوجه باشند با که سخن می گویند و چه می گویند.

وقتی که عیال ایشان فوت کرد پس از آن که وی را غسل داده و کفن کرده و در قبر گذارده و شروع به خواندن تلقین کردند، ایشان خود بر سر قبر نشست و عیال خود را مخاطب قرار داده و تمام اعتقاداتی را که باید هر فرد مسلمان بدانها معتقد باشد به فارسی گفت، یعنی مطالب تقلین را به فارسی بیان داشت و پس از اتمام گفت: این زن یک عمر عربی نمی دانست و از عبارات عربی چیزی نمی فهمید، باید تلقین را به زبان او برایش گفت.(2)

ص:139

حکایت

جناب آقای حاج میرزا محمد حسن مدرّس فتحی (1) فرزند عالم ربانی آیة الله شیخ

محمد علی مدرّس فتحی دزفولی می گوید:

بعد از فوت مرحوم والد، در سال های 1319 تا 1326 ش در خانه ای که در

اصفهان در خیابان مشیر داشتیم هر سال روضه خوانی می کردیم و وعاظی چون:

شیخ وهّاب برهانی، شیخ عبدالکریم مصدّق خواه، شیخ مصطفی ارسطویی و

مخصوصاً آیت الله حقیقی و غیر مجازی حاج میر سیّد علی نجف آبادی نیز در این

مجلس به منبر می رفتند.

زمانی که ایشان از مکه معظمه و نجف اشرف و ملاقات با آیة الله العظمی سیّد

ابوالحسن اصفهانی بازگشتند، به توصیه ایشان منبر را ترک گفتند. در این اثنا وقت

مجلس روضه ما فرا رسید و به اتفاق اخوی به مدرسه صدر رفتیم و ایشان را دعوت

کردیم ولی این بار دعوت ما را نپذیرفتند و فرمودند بنا شده است که دیگر منبر نروم.

ص:140

ما بسیار ناراحت شدیم و با ناامیدی خداحافظی کرده و برگشتیم.

مجلس روضه شروع شده بود که در نخستین ساعات جلسه ایشان تشریف آوردند و منبری پرشور و باحال ارائه داده و همگان مستفیض شدند. ما که بسیار خوشحال شده بودیم از ایشان سؤال کردیم که چه شد بر سر لطف آمدید و قدم رنجه نمودید؟

فرمود: ناراحتی شما مرا به استخاره واداشت و این آیه شریفه آمد: "وأمّا الجدار فکان لغلامین یتیمین فی المدینة و کان تحته کنزاً لهما و کان أبوهما صالحا".(1)

یعنی: و امّا دیوار، از دو پسر یتیم است که در شهرند و در زیر دیوار گنجی است که از آن دو پسر است و پدرشان مرد نیک و صالحی است.

ص:141

باری آیة الله نجف آبادی با توجه به تناسب آیه مبارکه با حال ما دو برادر و مرحوم پدرمان مبادرت به منبر رفتن در مجلس ما نمودند.(1)

از وجوهات شرعی و سهم مبارک امام زمان علیه السلام وغیره استفاده نمی کرد بلکه از راه کسب و تجارت و زراعت زندگی خود را اداره می نمود.

از صفات بارز ایشان عشق به مطالعه و کتاب بود. هیچ گاه از مطالعه غفلت نمی کرد. همیشه و در همه جا کتابی به همراه داشت و در کوچک ترین فرصت به مطالعه مشغول می شد.

در ایّام کهن سالی چون ناتوان بود و در راه خسته می شد، گاهی اوقات روی سکوهایی که در منزل های قدیم وجود داشت می نشست و چند دقیقه رفع خستگی

ص:143

می کرد، در همان حال کتاب را باز کرده و مطالعه می کرد.(1)

او پیوسته مطالعه می کرد و تحصیل علم و معرفت را بر هرچیز حتی عبادت ترجیح می داد.

در نهایت استغناء و بزرگ طبعی زندگی می نمود. منزل او یکی از حجره های مدرسه صدر بود، سادگی و قناعت و زهد در زندگی او بسیار مشاهده می شد و اعتنایی به قیود و تعیّنات نداشت.

آیة الله سید مرتضی موحّد ابطحی در مصاحبه با مجلّه حوزه می گوید:

آقا سیّد علی نابغه بود. مرد شجاع و صریحی بود. یک وقتی سیّد سرابی از مشهد به اصفهان آمده بود و در سرای گلشن منبر می رفت. حرفهایی زده بود مخالف حکومت. از این روی وی را دستگیر کرده بودند. آقا سید علی اقدام کرد. دستگاه ناگزیر سید سرابی را آزاد کرد. بعد از این واقعه آقا سیّد سرابی به مدرسه صدر آمد و در جمع گفت: "إن عْدتم عْدنا".

به تقلید از سیّد سرابی، سیدی از اهل منبر که سواد و سطح علمی بالایی نداشت خواسته بود در مجلسی که آقا سید علی نیز حضور داشته بود حرف های مخالف حکومت بزند که آقا سیّد علی حرکت می کند و به پای منبر می رود و سیلی محکمی به صورت منبری می زند! مقصود آقا سیّد علی این بود که هر سخنی را گوینده ای لازم است. باید حرمت موقعیت ها را داشت.

ایشان بعد از مراجعت از نجف و مشاهده جوّ علمی آن جا گفته بود: من تا قبل از

ص:144

رفتن به نجف عقیده ام این بود که فردی عالم تر از من وجود ندارد، اما هنگامی که به نجف رفتم آیة الله سیّد ابوالحسن اصفهانی را اعلم از خویش یافتم، الله أعلم حیث یجعل رسالته.

این سخنان بر صفای باطن و تواضع ایشان دلالت دارد و نشان می دهد سخنی که ایشان قبل از سفر به نجف در مورد اعلمیت خود گفته بود از روی غرور و خودخواهی نبوده، بلکه واقعاً این عقیده را داشته است.

حجة الاسلام پورهادی در خاطرات خود می گوید: وضع ظاهری حاج سید علی به گونه ای بود که اگر کسی با ایشان آشنا نبود گمان نمی کرد که این فرد، با آن لباس مندرس، فردی عالم باشد. قبای کوتاهی به تن داشت و بدون جوراب و بدون این که دکمه های لباسش را ببندد، مانند مردم عادی، ساده و بی آلایش به منبر می رفت.

وی با همه بزرگی و مقام علمی، گهگاه که به نجف آباد می آمد برای عامه مردم منبر می رفت و صحبت می کرد.(1)

وی در عین حال که مردی شوخ طبع بود بسیار گریه می کرد و پیوسته اشک می ریخت. روی پله اول منبر که می نشست و مقارن با گفتن بسم الله یا قبل از آن اشک از چشمانشان جاری بود. و به ویژه هرگاه نام مبارک حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام برده می شد می گریست و می گفت: آرزو دارم که هنگام مرگ آخرین کلامم "یا حسین" باشد.(2)

ص:145

او درکی عالمانه از اوضاع زمان داشت و حتی به اخبار رادیو که در آن زمان بسیاری از علما گوش دادن به آن را حرام می دانستند گوش فرا می داد. (1)

عالم فاضل مرحوم حجة الاسلام شیخ عباسعلی سهیلیان در مرثیه ای که در فوت

استاد خود علامه نجف آبادی سروده، به پاره ای از اوصاف او اشاره کرده و می گوید:

دریغ از آن که چه شبها ز پرتو فضلش

چه ماه، مشعله افروز محفل ما بود

به هیچ چیز نبودش علاقه غیر از علم

تو گویی آن که برای همین مهیّا بود

نه منزلی نه انیسی، نه حبّ شهرت و جاه

به راستی که مسیحای دوره ما بود

اگر چه زندگیش همچه ناتوانان بود

به چاره سازی بیچارگان توانا بود

مگر که گمره کوری ز چَه به راه آرد

به روز و شب همه در سیر، چون مسیحا بود

به هر که بنگری اندر تلاش امروز است

تو گو که جمله سعیش برای فردا بود

چو ماه پرتو علمش به نیک و بد تابید

به فیض و بخشش، خورشیدِ عا لم آرا بود

ص:146

نکته مهم در درس های ایشان این بود که اجتهادی درس می گفت. معتقد بود مجتهد باید در تمامی زمینه ها: فقه اصول منطق رجال و… صاحب نظر باشد نه ناقل سخن دیگران...

یک وقتی موضوع بحث مسأله رضاع بود؛ ایشان یک ماه درباره یک سطر صحبت کرده و مطلب ارائه داد.

روزی به ایشان گفتم: آقا! شما علاّمه اید، بحث را طوری مطرح می کنید که جای هیچ گونه سؤال و پرسش نمی ماند، خوب است این مطالب را بنویسید. فرمود: همان مطالبی که دیگران نوشته اند ما بفهمیم کفایت می کند و نیازی به نوشته های ما نیست.

متأسفانه مطالب و نکات علمی و دقیقی را که ایشان می فرمود کسی نبود که ثبت و ضبط کند".(1)

آیة الله میر سید علی علامه فانی می نویسد: "کان المرحوم یدرس الفقه والاصول والفلسفة صباحاً فی مدرسة الصدر، وأیاماً فی مدرسة "جدّه بزرگ" فی اصفهان، ولکن لم یرض بحضور الفلسفة کلّ من أراد الحضور؛ فکان یختار التلمیذ هو بنفسه...

ومن عجیب امره کیفیة تدریسه. إنّه کان یدرس الفقه مع التطویل غیر المعمول به ولکنه مفید جدّا؛ فمثلاً درس الرضاع ستة أشهر فقهاً، والصورة النوعیة ستة أشهر فلسفة؛ وقد سمعت أنّه کان یفسّر آیتین من القرآن طوال شهر واحد".(2)

ص:148

برخی از دروسی که ایشان تدریس می کرد عبارتند از:

1. "قوانین الاصول"

2. "شوارق الالهام"

در علم کلام، که فضلایی مانند حضرات آیات: سید حسن مدرّس هاشمی و شیخ

علی مشکاة در آن شرکت می کردند.

3. تفسیر قرآن

این درس در ماه مبارک رمضان برگزار می شد. (1)

4. فلسفه اسلامی

به نوشته آیة الله علامه فانی: در این درس به هر طالب علمی اجازه ورود نمی داد

و خود شاگرد را انتخاب می نمود و به جای تدریس در مدرس، در حجره تدریس

می کرد.

5. خارج فقه و اصول

که بسیاری از فضلای حوزه در آن شرکت می کردند.

مستفید می شدم. از محضر این استاد بزرگوار بسیار کسب فیض کردم و تا زمانی که حیات داشت از برکات وجود او بهره مند می گشتم و از مطالب عالیه که نتیجه افکار بلند آن مرحوم بود برخوردار می گشتم. به این جانب لطف و عنایت خاصی داشت و در تعلیم اینجانب سعی بلیغ می فرمود.

الحق بحری بود بی پایان، و گنجی بود ذخّار، و دارای سعه صدر و فهم و ذکاء بسیار بود.

کمتر کسی در مراتب علم و دانش با او برابری می کرد. از مطالب معقول و فلسفه آگاهی کامل داشت از این روی بعضی از کتب فلسفه را نیز نزد ایشان می خواندم".(1)

انصافاً این مرد جامع معقول و منقول بود".(1)

6. آیة الله شیخ احمد فیاض:

"درس مرحوم آیه الله سیدعلی نجف آبادی هم می رفتیم. ایشان مرد زاهد متواضع و بی آلایشی بود. در علوم و فنون گوناگون جامع بود. هم منبر می رفت، هم درس می داد و هم خوش بزم بود، اما مواظب بود که برخورد نامناسبی پیش نیاید.

در جنگ جهانی صدماتی دیده بود و همان باعث شده بود که مقداری حواسش جمع نباشد. البته خوش فهم و خوش درک بود. هر چه را می پرسیدی حاضر بود و سرعت انتقال خوبی داشت و بدون نیاز به مطالعه جواب می داد".(2)

7. آیة الله سید مرتضی موحد ابطحی

"آقا سیّد علی نابغه بود. حدود یازده سال در درس ایشان شرکت کردم. غیر از فقه و اصول، در تفسیر و رجال نیز از محضرشان بهره بردم. رجال را به صورت فوائد در لا به لای درس بیان می کردند. ولی تفسیر را همه ساله در ایّام ماه رمضان در مدرسه صدر می فرمودند که ما هم شرکت می کردیم.

نکته مهم در درسهای ایشان این بود که: اجتهادی درس می گفت. معتقد بود: مجتهد باید در تمامی زمینه ها: فقه اصول منطق رجال و … صاحب نظر باشد نه ناقل سخن دیگران. این که اجتهاد نیست. از این روی اجتهاد خیلی از افراد را قبول نداشت.

ایشان نسبت به بنده خیلی محبت می کرد. یک وقتی مرحوم آقا ضیاءعراقی چند

ص:152

نسخه از کتابی که در اصول نوشته بود برای وی فرستاده بود. ایشان یک نسخه از آن کتاب را به من داد. به آقای دیگری که از شاگردان ایشان بود و خیلی هم در پای درس بگو مگو می کرد گفت: اگر کتاب اصولی آقا ضیاء را خواستی مطالعه کنی از فلانی بگیر و مطالعه کن! آن آقا این برخورد را حمل بر بی توجهی نسبت به خود کرد وخیلی ناراحت شده بود. آقا سیدعلی هم گفته بود: اصلاً من همین یک شاگرد را دارم. البته لطف و تواضع ایشان بود.

من در درس به عکس آن آقا که همه اش دنبال اشکال بود در پی خوب فراگرفتن بودم؛ این بود که استاد ازمن خیلی خوشش می آمد".(1)

3. آیة الله شهید سید ابوالحسن شمس آبادی(1)

4. سیّد ابوالحسن مرتضوی کرونی(2)

5. شیخ ابوالقاسم اشراقی قمشه ای(3)

6. ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی(4)

7. آیة الله شیخ احمد فیّاض فروشانی(5)

ص:154

8. سید احمد آقا مدرّس بیدآبادی(1)

9. شیخ احمد اهتمام رهنانی(2)

10. شیخ احمد حججی نجف آبادی(3)

11. سید احمد منتظری یزدی(4)

12. شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی(5)

ص:155

13. شیخ اسماعیل کلباسی(1)

14. شیخ امیر آقا فلاورجانی(2)

15. شیخ محمد باقر امینی نطنزی(3)

16. سید محمد باقر رجائی(4)

17. شیخ محمد باقر زند کرمانی(5)

18. شیخ محمد باقر صدیقین(6)

19. شیخ محمّد تقی هرندی(7)

ص:156

20. شیخ محمّد تقی فشارکی(1)

21. سید محمد تقی مصطفوی فروشانی(2)

22. سید جعفر طباطبائی نجف آبادی(3)

23. شیخ جلال الدین آیة اللهی تفتی یزدی(4)

24. شیخ جلال الدین رشیقی فیروزآبادی(5)

25. استاد جلال الدین همایی(6)

26. سید جمال الدین صهری(7)

27. شیخ محمّد جواد فریدنی(8)

28. شیخ محمد جواد اصولی(9)

29. سید جمال الدین حسینی هرندی(10)

ص:157

30. آیة الله سید حسن مدرّس هاشمی(1)

31. سید حسن میربُد قمشه ای(2)

32. شیخ محمد حسن باستانی(3)

33. سید حسین علوی خوانساری(4)

34. سید حسین نظام الدین کچویی(5)

35. آیة الله سید حسین موسوی خادمی(6)

36. حسین عماد زاده اصفهانی(7)

ص:158

37. شیخ محمد حسین مشکینی(1)

38. سیّد محمّد حسین مهدوی اردکانی(2)

39. شیخ محمد حسین امام نجفی(3)

40. شیخ محمد حسین اژه ای(4)

41. علامه شیخ محمد حسین فاضل تونی(5)

ص:159

42. شیخ محمد حسین فاضل کوهانی(1)

43. سید محمد حسین قهدریجانی(2)

ص:160

44. سید حسین سجادی جزی(1)

45. شیخ حیدرعلی صلواتی(2)

46. حیدرعلی خان برومند گزی(3)

47. شیخ حیدرعلی محقق

48. شیخ حیدرعلی یوسفان نجف آبادی(4)

49. شیخ داود مصاحبی نائینی(5)

50. آیة الله سید محمد رضا خراسانی(6)

51. آیة الله شیخ محمد رضا جرقویه ای حائری(7)

ص:161

52. سید محمد رضا موسوی شفتی(1)

53. سید محمد رضا هرندی(2)

54. شیخ محمد رضا باقری محمودآبادی(3)

55. سید محمد رضا آل رسول(4)

56. سید روح الله خاتمی اردکانی(5)

57. شیخ سراج الدین هدایت(6)

58. حاج آقا صدرالدین کلباسی(7)

ص:162

59. سید ضیاء الدین تجویدی(1)

60. سید طه بهشتی نژاد(2)

61. شیخ عباس مصباح دستگردی(3)

62. شیخ عباسعلی سهیلیان شمس آبادی "فایض"(4)

63. آیة الله شیخ عبدالجواد جبل عاملی

ص:163

64. شیخ عبدالرسول قائمی(1)

65. حاج میرزا علی آقا شیرازی(2)

66. سید علی اصغر نیّری طباطبائی زواره ای(3)

67. شیخ علی اصغر صالحی کرمانی(4)

68. آیة الله سیّد علی علّامه فانی

که مدت 13 سال نزد علامه نجف آبادی کسب علم نموده(5) و چنانچه خود فرموده: آنچه از علوم آموخته از برکات انفاس مرحوم آیة الله نجف آبادی است. (6)

ص:164

69. شیخ علی قدیری کفرانی(1)

70. آیة الله شیخ علی مشکوة(2)

71. حاج ملا علی ماربینی(3)

72. سید علی مدرّس هاشمی(4)

73. میر سید علی ابطحی سدهی

74. دکتر علی شیخ الاسلام(5)

75. میرزا علی بکائی گزی(6)

76. سید علی محمد کازرونی یزدی(7)

77. شیخ علی محمد اژه ای(8)

78. سید محمد علی مصطفوی سدهی(9)

ص:165

79. سید محمد علی مبارکه ای(1)

80. سید محمد علی میرشفیعیان(2)

81. شیخ محمد علی اعتزازیان(3)

82. سید علی نقی میرمحمد صادقی(آقا میرزا)(4)

83. شیخ غلامحسین تسلیمی رهنانی(5)

84. شیخ غلامرضا خوراسکانی(6)

85. شیخ غلامحسین آبشاهی یزدی(7)

86. سید فضل الله حجازی قمشه ای(8)

ص:166

87. سید کاظم مطلبی(1)

88. سید محمد کاظم موسوی گلپایگانی(2)

89. سید محمد کاظم مدرّس صادقی(3)

90. سید مجتبی صادقی احمدآبادی(4)

91. سید محمّد آل رسول شمس آبادی(5)

92. سید محمد هاشمی قهدریجانی(6)

ص:167

93. ملّا محمّد دهاقانی(1)

94. شیخ محمد حبیب اللهی(2)

95. میرزا محمد طبیب زاده(3)

96. شیخ محمد یزدی(4)

97. میرزا محمود معین نجف آبادی(5)

ص:168

98. شیخ محمود شریعت ریزی(1)

99. میرزا محمود شیدا(2)

100. شیخ محمود یوسفی غروی(3)

101. سیّد مرتضی پسندیده خمینی(4)

102. سیّد مرتضی مهدوی هرستانی

103. شیخ مرتضی اردکانی(5)

104. سید مرتضی ملّاباشی(6)

105. سیّد مرتضی ظهیرالاسلام(7)

ص:169

106. سیّد مرتضی موّحد ابطحی(1)

107. شیخ مصطفی ارسطوئی نجف آبادی(2)

108. سیّد مصطفی مهدوی هرستانی(3)

109. سیّد مصطفی زانیانی فقیه ایمانی(4)

110. سید مصطفی موحّد محمدی(5)

111. آیة الله سیّد مهدی حجازی فروشانی(6)

112. شیخ نصرالله قضائی نجف آبادی(7)

113. سید نورالله امامی سدهی(8)

114. ملا هاشم جنتی(9)

ص:170

115. شیخ هبة الله هرندی(1)

116. حاج آقا یحیی فقیه ایمانی(2)

117. بانو امین اصفهانی

مجتهده بزرگوار حاجیه نصرت السادات امین یکی از بهترین یادگارهای آیة الله

ص:171

نجف آبادی و خود از حجّت های بالغه الهی بود.

وی در سال 1312ق (1274ش) در اصفهان متولد شد.

پدرش: سید محمد علی امین التجار فرزند سید محمد حسن (هردو از تجّار

سرشناس اصفهان) فرزند سید میرزا ملقّب به میر معصوم فرزند سید محمد فرزند عالم

ربانی میر معصوم خاتون آبادی (م: 1155 ق مدفون در تخت فولاد) بود.

وی پس از طی دوران کودکی تحت تعلیم و تربیت بانویی عالمه و مؤمنه قرار

گرفت و خواندن و نوشتن و معلومات مرسوم مکتب خانه ها را آموخت.

در سن 15 سالگی با پسر عموی خود که از تجار اصفهان بود ازدواج کرد. اداره امور منزل، همسر داری و بچه داری مانع تحصیل او نشد و پس از سه سال تحصیل ادبیات عرب با استعانت از امداد الهی و پشتکار و تلاشی کم نظیر به فراگیری علوم دینی از فقه و اصول و حدیث و فلسفه و عرفان پرداخت.

او نزد حاج شیخ ابو القاسم زفره ای ادبیات

عرب را آموخت و سپس از محضر پر فیض علامه سید علی نجف آبادی بهره وافی برد.(1)

مرحوم حاج ملا علی خیابانی در کتاب "علمای معاصرین" به نقل از علامه

ص:172

نجف آبادی می نویسد:

اسامی کتبی که علویّه امینیّه نزد من خوانده است بدین قرار است:

"فرائد" سطح،

"فصول" 2 جلد،

"کفایه" سطح و خارج،

فقه خارج صلات و طهارت،

"اسفار" از ابتدا تا الهیات،

"شوارق" هر دو جلد.(1)

بانو امین در سن چهل سالگی به قوه استنباط احکام دست یافت و پس از نگارش کتاب ارجمند "الاربعین الهاشمیة" و استجازه از برخی از علمای بزرگ نجف اشرف و پاسخ به سؤالات علمی آنان، به دریافت اجازه اجتهاد نایل گردید.

آیات عظام: شیخ محمد کاظم شیرازی و سید

ابراهیم اصطهباناتی معروف به میرزا آقا، با عنایت به کتاب اربعین و پاسخ های مکتوب او، قوه اجتهادش را تصدیق کردند.

آیة الله العظمی حاج شیخ عبد الکریم حائری نیز اجازه آیة الله شیرازی را تأیید نموده و این بانوی بزرگ را نایل به مرتبه اجتهاد دانست.

علامه شیخ محمد رضا نجفی نیز اجازه روایتی مفصلی برای او نگاشته و کتاب اربعین او را حاوی انواع علوم و محیی رسوم و حلّال بسیاری از مشکلات علمی و روایی دانست.

ص:173

وی سپس به تألیف و تصنیف پرداخت که حاصل زحمات او آثاری بدین شرح

است: 1. مخزن اللئالی، در فضیلت مولی الموالی علی علیه السلام

2. سیر و سلوک، در روش اولیاء وطریق سعداء 3. معاد و آخرین سیر بشر

4. اخلاق و راه سعادت ( ترجمه و اقتباس از "طهارة الاعراق" ابن مسکویه )

5. روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی 6. مخزن العرفان، در تفسیر

قرآن، به فارسی، در پانزده جلد. 7. النفحات الرحمانیة، که ره آوردی از سیر و سلوک

و حالات و مکاشفات اوست. 8. جامع الشتات، مجموعه ای از جواب های عالمانه او

به پرسش های فقهی و حدیثی است که به وسیله عالم ربانی آیة الله شیخ مرتضی

مظاهری جمع آوری و تنظیم شده است.

این بانوی بزرگوار در سال 1344 ش با سرمایه خود حوزه علمیه ای به نام مکتب

فاطمه و دبیرستانی دخترانه تأسیس کرد و امکان تحصیلات حوزوی و جدید را برای

دخترانی که به خاطر جوّ فاسد آن زمان حاضر به تحصیل در مدارس دولتی نبودند

فراهم نمود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی دبیرستان را به آموزش و پرورش

واگذار نمود.

بانو امین عمر پر بار خود را به تحصیل و تدریس معارف اسلامی و تفسیر قرآن و

پاسخ گویی به سؤالات و تلاش در جهت رشد علمی و معنوی بانوان سپری نمود.

وی سرانجام پس از 95 سال عمر پر بار در شب سه شنبه 6 ماه رمضان 1403 ق

وفات یافت و پس از تشییعی با شکوه در تکیه خانوادگی مدفون شد و بعداً برای او

مقبره ای مجلّل بنا گردید که محلّ زیارت مردم اصفهان است.

ص:174

تصویر

ص:175

تصویر

جمعی از شاگردان علامه نجف آبادی

ص:176

تصویر

جمعی از شاگردان علامه نجف آبادی

ص:177

تصویر

جمعی از شاگردان علامه نجف آبادی

ص:178

سنّ 27 سالگی شروع گردیده است و اکنون متجاوز از هشتاد سال از سنّ مبارکشان می گذرد. همیشه کتاب همراه داشته و در هر مجلس که وارد می گردد به مطالعه مشغول است.

اغلب شب ها را تا صبح بیدار و به مطالعه کتب احادیث و اخبار اشتغال دارد. در مدرسه صدر اصفهان که از بناهای حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی است ساکن است.

در بین علمایی که مشاهده گردیده اند، به شهامت و شجاعت این جناب احدی نیست.

همیشه در تمام احوال از گفتن حقایق به هیچ وجه روی گردان نبوده و حتی اگر هم به ضرر خود ایشان بوده است باز هم بیان حقیقتی فرموده است.

در زندگی طرز درویش مسلکانه ای دارد که اغلب معاصرین را خوش آیند نیست؛ لهذا مغرضین و بدگویان در هر جایی که رسیده باب غیبت و تهمت را گشوده وجود مبارکش را هدف سهام اغراض خویش ساخته اند.

در این اوان که باب علم مسدود و اغلب از مسلمین به جهل و نادانی و بی خبری از احکام اسلام مبتلا هستند، طریقه منحصره نجات عوام از آلایشات فکری و بی دیانتی هایی که از ثمرات این زمان است را به منبر دانسته، وگرچه منبر رفتن دون شئونات آن جناب است، لکن خود منبر تشریف برده و به بیانات وافیه و فرمایشات کافیه، گمگشتگان وادی ضلالت و جهالت را به شاهراه هدایت راهی می فرمایند.

ص:180

در سال 1360 به مکّه مشرّفه - زاده الله شرفاً وتعظیماً - مشرّف گردیده و در ربیع الاول سال 1361 مراجعت فرمود.

تاکنون نام تألیفی از ایشان مشهور نگردیده، لکن اغلب اوقات ایشان به نوشتن و مطالعه مطالب علمیه می گذرد و روزها در مدرسه صدر و مدرسه جده تدریس می فرمایند و عده ای از افاضل طلاب به مدرس آن جناب حاضر گردیده، استفاده های کامل می نمایند.

جناب ایشان در صدد تهیه کتابخانه جامعی برای مدرسه صدر می باشند که اگر مغرضین بگذارند کتابخانه خوبی خواهد شد.

از تألیفات ایشان فقط حواشی آن جناب بر حواشی آقا ضیاء الدین عراقی بر "کفایة الاصول" آخوند خراسانی(1) در حجره ایشان ملاحظه گردید".(2)

بیانی دیگر از مرحوم مهدوی

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی مجموعه ای از اجازات مختلف علما را جمع

آوری نموده که تاکنون چاپ نشده است.

وی در این کتاب نیز که در سال وفات علامه نجف آبادی نگاشته شده شرح حال

دقیق تری از وی به شرح زیر آورده است:

ص:181

"صورة اجازة الشیخ محمد رضا النجفی الاصفهانی رحمة الله علیه، للفاضلة

الجلیلة السیدة حاجیه خانم الامین مؤلفة "الاربعین الهاشمیة" نقلتها عن خط سیدنا

ومولانا الحاج المیر سید علی النجف آبادی الاصفهانی.

وکان هذا السید عالماً فاضلاً کاملاً محققاً زاهداً صالحاً، محاسنه أکثر من ان تحصی

وفضائله أجل من أن تستقصی.

وکان رحمة الله علیه ورعاً زکیاً تقیاً بارعاً فقیهاً اصولیاً متکلماً جامعاً محدثاً، ما

أری فی زماننا أفقه و أکمل منه.

وکان رحمه الله یقول: ما أری فی ایران وعراق بل فی جمیع ممالک الاسلامیة

سوی الشیخ الآقا ضیاء الدین بن المولی محمد کزازی أفقه منّی، ولم أعتقد بسیدنا

الحجة، متع الله المسلمین ببقائه.

وبعد مجیئه من سفره إلی الحج قال: ما کان سیدنا الحجة التی رأیناه فی أوان

تشرفنا فی هذه الأعتاب المقدسة، وأعتقد به. ویمدحه ویقدمه علی جمیع العلماء،

سوی شیخنا العراقی.

کان مولده فی حدود عام 1284 فی نجف آباد.

و کان أبوه السید حسن ابن السید الجلیل والعالم الفاضل النبیل السید محمد بن

الحاج المیر سید محمد بن السید حسین من احفاد میر محمد مؤمن بن محمد زمان

التنکابنی الدیلمی مولف "تحفة المومنین" فی الطب- من أهل الفضل والکمال، توفّی

فی نجف آباد، قصبة واقعة علی خمس فراسخ من جانب الغربی الاصفهان، ونقل

عظامه بعد سنین إلی النجف الأشرف.

ص:182

قرأ سیدنا العلامة فی نجف آباد مقدمات العلوم، وفی اصفهان عند: العالم الفاضل

السید السند والحبر المعتمد الحاج سید مهدی النحوی ابن العالم الجلیل السید محمد

حسن الموسوی... المتولد فی حدود عام 1248 والمتوفی فی صبیحة یوم الاثنین

عاشر ذی الحجة الحرام من عام 1307 فی سجدة الشکر والمدفون عند والده الشریف

بتخت فولاد

و [عند] الشیخ مرتضی الریزی الاصفهانی من تلامذة الشیخ مرتضی الانصاری...

ثمّ ارتحل سیدنا العلامة من اصفهان إلی العراق فی حدود عام 1309 ، وقرأ برهة

. من الزمان عند الآیتین الحجتین المیرزایین الرشتی والشیرازی المرحومین فی 1312

ثمّ سافر إلی طهران، وقرأ العقلیات عند الحکیم الإلهی المیرزا أبوالحسن

الأردستانی الاصفهانی المشهور بجلوه، وکان عنده فی طهران حتی مات.

ثمّ ذهب إلی مشهد الرضا علیه السلام، وقرأ عند علمائها الأعیان نحو سنتین.

ثمّ سافر ثانیاً إلی العراق، وحضر مجلس الآیتین الحجتین الکاظمین الیزدی

والخراسانی، واختصّ بالشیخ هادی المکفّر، وکان توقّفه فی هذه الأعتاب نحو سبع

سنین.

قال خالی العالم الفاضل الحاج مولی محمد علی الکرمانی: کان السید فی أوائل

تشرّفنا بالنجف وهو سنة 1317 عالماً فاضلاً مجتهداً ضربت علیه المثل.

وکان السید - رحمة الله علیه - قلیل التألیف والتصنیف، مع کثرة علمه ووفور

اطلاعه فی أنواع الفنون والعلوم، خصوصاً فی الکلام والاصول، وما برز من قلمه

الشریف سوی الحواشی والتعلیقات علی الحواشی للشیخ ضیاء الدین العراقی علی

ص:183

"الکفایة" فی الاصول للخراسانی.

وفی عام 1330 بعد ورود الروس المنحوس فی اصفهان أخذوا هذا السید العزیز

وحبسوه فی قونسولخانه نحو ستة أشهر، ونهبوا أمواله وکتبه، وبعد استخلاصه ردّوا

إلیها جمیع ذلک سوی کتبه وجزواته.

والّف فی هذا الزمان رسالة موسومة بالمسائل القنسولیة فی بعض المسائل الفقهیة

والاصولیة والکلامیة.

بالجملة کان السید - رحمه الله - ساکناً فی اصفهان، مشغولاً بالتدریس والفتوی

والموعظة، وحصل له ریاسة عظیمة فی أواخر عمره الشریف.

مات فی صبیحة یوم الجمعة ثالث عشر شهر صفر الخیر من عامنا هذا، وهو عام

اثنتین وستین و ثلاثمائة بعد الألف من الهجرة النبویة".

بزرگان آن اماکن مشرفه نیز استفاده نموده، تا آن که سرآمد فضلای وقت گردید.

مراجعت به اصفهان فرموده و از آنجا نیز به طهران و مشهد مسافرتی فرموده و در هرجا با فضلا و علما در بحث و فحص وارد شده، و از آنجا باز مراجعت به اصفهان نموده، فضلای بلاد که در اصفهان گرد آمده، در اطرافش جمع شده و استفاده علمیه نمودند...

در معقول و حکمت الهی نیز متصرّف و مستنبطی است بی نظیر، ولی به واسطه زهدی که در مزاجش غلبه دارد و از جهت بی اعتنایی به مرسومات ریاست علمیه، آن مقامی را که باید در انظار عموم حائز شود از برایش حاصل نشده؛ چه آن که نوع مردان را در این جهات، سوای علمیت، نظری به جهات دیگر است که در شخص ایشان مشاهده نمی کنند، که از جمله: محافظه کاری از افعال و اعمالی است که عوام آن را

با مراتب علمیه منافی می دانند؛ چه آن که منظور توده، به صفات ظاهری، از مرتب ساختن صورت و حفظ آداب ظاهریه که نوعاً با ریا و خودنمایی آلوده است، بیشتر است تا به سادگی و به خود نبستن؛ و چون معظم الیه به هیچ وجه خود بستگی ندارد، عمامه و ردا و کفش و نمایش لباس که سایر از صاحبانِ عناوینِ مرسوم داشته اند شخص ایشان از خود دور کرده اند.

و مکرّر دیده شده که گیوه های رعیتی بر پا نموده و پارچه کمی بدون ترتیب و مندرس به سر بسته و عبا و ردایی بی آلایش به مثل مردمان بی بضاعت بر دوش گرفته و به یک پیراهن و شلوار همیشه اکتفا کرده، که در وقت شستن، قبای بدون پیراهن و شلوار در برگرفته تا آن که پیراهن و شلوار شسته شده و خشک گردیده،

ص:185

سپس می پوشند. و همچنین در افعال و اعمالی که دیگران کاملا برای حفظ ارادت عوام ملاحظه و محفوظ می دارند شخص ایشان با کمال بی باکی سلوک می نمایند، و در دکاکین و مغازه ها و خانه های فقرا رفته، بدون تکبر، با کمال تواضع، به مختصر غذایی، در کمال آزادی در وضع نشستن و صحبت کردن در شب و روز معاشرت می فرمایند و در ضمن ارشاد و راهنمایی جهال می نمایند و این سبک خوش در کسی دیده نشده.

مکرّر دیده شده که پیاده از اصفهان به نجف آباد و از آنجا به اصفهان مراجعت فرموده، در صورتی که در عین هوای گرم تابستان و یا زمستان بوده، و حال آن که هرگونه مرکب از برای ایشان میسّر بوده است. و در بسیاری از اوقات به نان خشک تهی قناعت نموده و در ملبوس نیز در نهایت اقتصاد، به حدّی که از تن بیرون نیاورده تا آن که در کمال کهنگی رسیده، و با وصف حال، بسیاری از بیچارگان را دستگیری و اشخاص چندی را از اهل علم، معیشت آنها را اداره می فرماید.

آقا میر سید علی با مقام اجتهاد، داخل در شغل موعظه گردیده و به ارشاد خلایق پرداخت و همان طوری که اهل علم را از دانش خود بهره مند می ساخت، عوام را نیز به فیوضات موعظه و به مرحله تکمیل مراحل اخلاق مستفیض فرموده، و با آن که موعظه و صاحبان منبر در این اواخر صورت آبرومندی به خود نداشت و هر قدر کسی که وارد در سلک اهل منبر می شد دارای مراتب علمیه بود، باز از مقام او کاسته و در طراز قصه گویان در نظرهای مردم جلوه می کرد.

با این جهت، شخص ایشان وارد در سلک اهل منبر شده و اعتنایی به شکست

ص:186

مراتب علمی و عنوان فضل خود نفرمود... و پس از آن که در این رویه شهرت حاصل نمود مغرضین که در مقابل علمیت او نمی توانستند عرض اندام نمایند، در نظر ها او را یک نفر روضه خوان جلوه دادند.

ولی او به این عوالم اعتنایی نکرده و نذر خود را تا زمانی که منع مجالس تشکیل مجالس روضه خوانی به طرز قدیم، از طرف دولت شاهنشاهی در سال 1317 شمسی صادر نشده بود، به نذر خود ادامه داده و فعلا هم اشتغال به تدریس در مدرسه صدر اصفهان دارند و هفتاد متجاوز از مراحل زندگانی خود را طی فرموده. نویسنده مدت شش سال در خدمتش فقه و اصول را استفاده نموده".(1)

است. وی در رساله ای موجز به شرح حال استادش علامه نجف آبادی پرداخته است که گزیده ای از آن را نقل می کنیم:

"هو السید الجلیل والعالم الورع المحقق الحاج میر سید علی النجف آبادی... کان فی بدایة أمره کاسباً، لعدم کون أبیه من أهل العلم؛ مع ذکاء قلّ نظیره، بحیث کان یقول: لمّا کنت مشتغلا عند شخص فی قریتنا کصانع وأبیع الأمتعة حتی فی غیبة الاستاد، وکان له ذبائن یشترون منه الحاجات نسیئة، ولم یکن لی علم بالکتابة، فکنت أحفظ علی ظهر القلب الأشیاء المشتراة بالنسیئة ولمّا یحضر صاحب المحل کنت ابیّن له الأشخاص والأشیاء ومقادیرها وقیمتها.

ثمّ بعد حین صار لی الحظّ لدراسة العلوم الدینیة، ولمّا بلغت العشرین من العمر صرفت صیغة المفعول من "نصر" وعلی حدّ تعبیره: "انّنی کتبت فی موضع لذکری

ص:188

"منصور را ساختم و بیست ساله بودم".

ثمّ بعد سنین وفّقه الله تعالی للهجرة إلی النجف الاشرف، وقد کان ذلک قبل سنة 1316 الهجریة القمریة، وذلک لأنّ المتتبّع الأجل المرحوم الحاج الشیخ آقا بزرگ التهرانی رحمه الله مؤلف "الذریعة" نقل لی بأنّی رأیت خطّ المرحوم السید علی النجف آبادی ظهر کتاب بسنة 1316؛ وعلی هذا فکان السید رحمه الله من قدماء المعاصرین له.

وکیف کان، فروی لنا بأنّه تتلمذ عند المرحوم ملا علی نهاوندی رحمه الله صاحب "تشریح الاصول" وعند المرحوم الشیخ هادی التهرانی رحمه الله صاحب "محجة العلماء".

وکان من زملائه فی البحث: شیخ الحوزة العلمیة بقم المقدسة المرحوم الحائری الیزدی الحاج الشیخ عبدالکریم.

وکان یقول: وذلک فی جوّ من الاختناق بعد أن أمر المرحوم حاج میرزا حبیب الله الرشتی بغسل فنجان قهوة التهرانی فی بعض المجالس... فکان السید النجف آبادی یحضر بحث التهرانی خفیة حذراً من طلبة النجف الأشرف.

فنقل السید لنا بانّه فی بعض الأیام کنت أمشی مع التهرانی ویده کانت فی یدی، فاذاً بالمرحوم صاحب الکفایة رحمه الله مع جماعته جائینی من طرف مقابل لنا، وحین

ص:189

ذاک أنا ترکت الشیخ وذهبت بوحدی. (دستم را از دستش کشیدم).

وتتلمذ عند المرحوم صاحب الکفایة" وعند المرحوم صاحب العروة وعند المرحوم الحاج آقا رضا الهمدانی صاحب الکتب القیمة فقهاً واصولاً.

ودرس الفلسفة عند بعض تلامذة المرحوم ملا هادی السبزواری، ومقداراً من الزمن عند المرحوم الجلوة.

ثمّ إنّه رجع إلی اصفهان واشتغل بالتدریس؛ إلا أنه فی زمن الدیمقراطیة فی ایران اخذ وسجن بسجن الشوروی فی ایران مع جمع آخرین وهدّد بالقتل.

فنقل لنا بأنّی لمّا تیقّنت بالموت نذرت لله بانّه لو نجّانی الله من القتل واطلق سراحی أصعد المنبر الحسینی للوعظ والإرشاد وذکر مصائب آل الله علیهم السلام...

وقال: إنّه لمّا یئست من الحیاة قلت فی نفسی بأنّه من مات وکان ذلک حین تحصیل العلم کان شهیدا؛ ففی أیام التوقیف فکّرت فی فرع من فروع الترتّب رجاء أن یکتب اسمی فی الشهداء إذا قتلت. وکان الفرع انه هل یصحّ الترتّب بین الضدّین ام لا؟

وکان المرحوم لا یقتنع من مطالعة کتاب أو کتابین من أیّ علم کان، بل کان من الولع بحدّ لا یمکن التعبیر عنه.

فکان یفحص عن الکتب الخطیة المؤلفة فی العلوم المتنوعة.

وفی بعض سحور لیالی القدر قبیل التسحر للصوم رأینا بأنه یکتب شیئاً.

فسألناه عن ذلک وکان منوعاً جدّاً عن الجواب عن الأسئلة التی یکون فخراً له.

وأجاب من حسن الحظّ بأنه رضاعیة المرحوم السید حسن الصدر الکاظمی.

فقلنا: سیدنا! إنّکم فرغتم عن تدریس الرضاع وکانت مدته سته أشهر!

ص:190

فقال: لتکثیر النسخ.

ومن ذلک إننا رأینا بعد مضیّ سنین عدیدة بعد وفاته بأنه کتب فی الحواشی الفارغة وکذا المتون الفارغة من "کبری" فی المنطق، رسالة الفاضل القزوینی شرحاً علی کلام النقی علیه السلام فی الجبر والتفویض، وقد سمّاه الفاضل بنور البصر...(1)

وکان فی بدایة تدریسه الاصول جعل موضوع البحث "الفصول" وحضره جماعة من أهل العلم. وکان حضورنا علیه سنة 1350 هجریة قمریة أو 1351 إلی أن توفّی رحمة الله علیه بالسکتة... ومن العجیب أنّ جماعة من الصلحاء رأوه فی الرؤیا؛ فمثلاً نقل بعض بأنّی رأیته فی الطیف وبعد السؤال عن حاله قال: أنا فی الحین فی مقام هرثمة بن أعین واباحث معه بعض العلوم ولکن أصعد عن هذا المقام لما فوقه.

إذ کان المرحوم یعتقد کلاماً بأنّ المؤمن یترقی بعد موته غرفاً بعد اخری، ویقال له: اقرأ وارق. ویستشهد بآیة: "وآثارهم" وأنّ الآثار توجب الارتقاء الی مدارج عالیة".

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی در شرح حال آیة الله علامه شیخ محمد رضا نجفی می نویسد: علامه جلیل مرحوم حاج میر سید علی مجتهد نجف آبادی که از بزرگان علما و مدرّسین اصفهان بودند، مکرراً می فرمود: در اصفهان فقط پنج نفر مجتهد داریم که عبارتند از:

1. حاج شیخ ابوالفضل ریزی(1)

2.آقا سید ابوالقاسم دهکردی

3. آقا شیخ محمد حسین فشارکی

ص:192

4.آقا شیخ محمد رضا نجفی(1)

5. خود ایشان (حاج سید علی نجف آبادی).(2)

در این مورد توجه به این نکته لازم است که در آن زمان علما و مجتهدین بزرگی در اصفهان می زیسته اند، از جمله حضرات آیات: سید محمد نجف آبادی، سید مهدی درچه ای، شیخ احمد بیدآبادی، میرزا سید حسن چهارسوقی، شیخ اسماعیل معزّی، شیخ مهدی نجفی، سید عبدالله ثقة الاسلام، حاج میرزا رضا کلباسی و حاج آقا رحیم ارباب. و ناگفته پیداست که انکار مقام علم و اجتهاد آنان دارای آثار و تبعات خاص خود می باشد. مرحوم محمد ابراهیم جواهری در "علوم و عقاید" می نویسد:

عقیده بسیاری از فضلا و مدرّسین بر این است که آقای ارباب و آقای ثقة الاسلام از مجهدین اصفهان اند. (این مطلب را نگارنده از آقای کرمانی و چند نفر دیگر از مدرّسین شنیدم) اگرچه این دو نفر اجازه اجتهاد از دو نفر مجتهد عادل ندارند و مجتهدین اخیر اصفهان: مرحوم حاج میر سید علی نجف آبادی و مرحوم شیخ محمد رضا نجفی مسجدشاهی

ص:193

و مرحوم شیخ اسماعیل پشمی تصدیق اجتهاد آنان را نکرده اند. سه نفر اخیر الذکر یکدیگر را مجتهد می دانستند.(1)

مطلب مهم دیگر در احوال علامه نجف آبادی این است که ایشان قبل از مسافرت به مکه معظمه، خود را اعلم از مرجع بزرگ شیعه آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی می دانست ولی پس از سفر حج و دیدار با آن فقیه بزرگ از نظر خود عدول فرموده و برای آن بزرگوار مقام اعلمیت و تفوق بر همگان را اقرار کرد و این نظر خویش را در مجالس خصوصی و عمومی در حضور اشخاص اظهار می فرمود.

کلام علامه نجف آبادی درباره آیة الله اصفهانی به نقل از مرحوم حاج سید جعفر طباطبائی چنین است: من فهم بعضی از مطالب را منحصر به خود می دانستم ولی دیدم ایشان (مرحوم سید ابوالحسن) آنها را فهمیده است با زیادة.(2)

مرحوم معلم حبیب آبادی در "مکارم الآثار" در ضمن شرح حال آیة الله العظمی آقا ضیاء الدین عراقی می نویسد: مرحوم حاجی سید علی نجف آبادی که تصدیق به مقام علمی هیچ یک از علمای عصر خویش نداشت او [آقا ضیاء] را اوّل شخص از علما و خود را ثانی او می پنداشت.

علامه سید محمد علی روضاتی در پاورقی می نویسد:

مرحوم حاج سید علی چندی معتقد بود که اعلم زمان همانا صاحب عنوان [آقا ضیاء الدین عراقی] است نه

ص:194

دیگران لکن پس از تشرف به عتبات و درک محضر مرحوم آیة الله اصفهانی عقیده خود را کاملا تعدیل نمود.(1)

لازم به ذکر است که علامه نجف آبادی با وجود مراتب بلند علمی مبادرت به انتشار رساله عملیه نکرد.

دلیل آن را نیز تغییر فتاوای ایشان ذکر کرده اند. به گفته مرحوم حجة الاسلام سید محمد باقر حسنی: وی بر یک فتوا ثابت نمی ماند و پیوسته مطالعه می کرد.(2)

او به خاطر تواضع و صفای نفسی که داشت اگر عالمی با دلیل قاطعی نظر او را رد می کرد آن را می پذیرفت و از فتوای خود برمی گشت.

مرحوم آیة الله شیخ علی مشکات در خاطرات خود می گوید:

هنگامی که در درس مرحوم آقا سیدعلی نجف آبادی شرکت می کردم ایشان در آب قلیل بحث می کردند که منفعل می شود یا خیر؟ نظرایشان این بود که آب قلیل با تماس گرفتن با شیء نجس، نجس نمی شود و دلایلی را مطرح کردند. من دلایل ایشان را رد کردم و ایشان قبول کردند.

مطلب دیگری که ایشان در بحث مطرح کردند و بنده اشکال کردم مساله تقلید بود. ایشان گفتند: سیدابوالحسن در بحث تقلید یک جا می گوید: مطابقت کافی است و جای دیگری می گوید: تقلید مصحح للعمل هوالالتزام. اگر مطابقت است التزام یعنی چه؟ اگرالتزام است مطابقت یعنی چه؟

ص:195

بنده در درس عرض کردم: اشکالتان به سید درست نیست آنجایی که می گوید: مطابقت، غافل را می گوید و آنجایی که التزام می گوید، ملتفت را می گوید. ایشان قبول کردند.(1)

یکی از فضلای معاصر اصفهان می نویسد: از آیة الله یوسفی غروی پرسیدم: چرا

مرحوم میر سید علی با آن همه علم، فضل، اخلاق و تواضعی که داشت در بین جامعه

و مجامع عمومی کمتر از او نام برده می شود؟

ایشان جواب داد: معمولاً جامعه ما افرادی را می پسندد که خودش را در سطح

بالاتری بداند، با آنان نشست و برخاست نکند، در کارهایشان دخالت نکند، با آداب

و سنن آنها مخالفت نکند، آدم مقدّسی باشد که فقط دستش را ببوسند؛ ولی مرحوم

میر سید علی صریح بود، عیوب مردم را می گفت، در ماشین ها و وسایل عمومی سوار

می شد، یا پیاده سفر می کرد و هرگاه خسته می شد روی سکوی درب خانه ای

می نشست و همان جا مطالعه می کرد. (2)

علت این مخالفت ها به درستی مشخص نیست. گویا وارستگی و عدم تقید ایشان به آداب مرسوم روحانیت و نیز اعتقادی که به اعلمیت خود و عدم اجتهاد دیگران داشت در این میان بی تأثیر نبوده است.

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی درباره ایشان می نویسد:

"در زندگی طرز درویش مسلکانه ای دارد که اغلب معاصرین را خوش آیند نیست؛ لهذا مغرضین و بدگویان در هر جایی که رسیده باب غیبت و تهمت را گشوده وجود مبارکش را هدف سهام اغراض خویش ساخته اند ".(1)

آیة الله سید مرتضی موحد ابطحی می گوید:

"آقا سیّد علی از نظر علمی در مرتبه مرجعیّت بود، ولی عده ای نمی خواستند آن

بزرگوار به این مقام برسد.

به یاد دارم که سالی برای ایشان هلال ماه رمضان ثابت شده بود و حکم به اوّل

ماه کرد. عدهّ ای از آقایان علماء مخالفت کردند و حتی روی منابر به آن مرحوم

ناسزا گفتند!". (2)

آیة الله العظمی میر سید علی فانی در این باره می نویسد:

"وکیف کان، کما هو المعهود مورداً لإیذاء بعض الجهلة والحسّاد من الطلبة؛ فکان

إذا أراد طبع کتاب من بعض العلماء الأقدمین المخطوط وأراد بعض التجار لإعطاء

نفقته، منعه بعض الحسّاد عن ذلک ویفشل السید رحمه الله.

ص:197

وکان بعض المرتزقة من الوعّاظ یصعد المنبر بحضوره ویمدح من خلع عن لباس الروحانیة فی النظام الجدید ولا یذکر اسمه.

وکان یتّهم بالتجارة، مع أنّه من زهده کان إذا أظلم اللیل فی مدرسة صدر اصفهان یفحص عن أوراق الخس الملقاة من قبل الطلاب فی حدیقة المدرسة ویأکلها بعد غسلها.

وکان یشتری جهاز عرس بنت اخیه التی زوّجها لابنه المرحوم السید جلال شیئاً فشیئاً، ویذهب به إلی نجف آباد خفاء، وذلک بعد أن کان بعض التجّار راضیاً بتزویج بنته من السید جلال الدین ابن السید".

"کان مورد انتقاد ببعض الحسّاد وبأنّه "روضه خوان" یصعد المنبر، فلیس من أهل الفقه والاجتهاد، وکان ذلک بالکنایة لا التصریح.

فهذا المنبر الذی قلّما یفهمه الطلاب الافاضل فضلاً عن العوام والعجائز صار من موهناته. فتبّاً لهذا الدهر الخئون ومن یرغب فی جاهه وماله".(1)

آیة الله نجف آبادی در برابر تمام غیبت ها و تهمت ها و سختی ها صبور بود و آن ها را تحمل می کرد، اما فرموده بود: غیبت را راضی هستم ولی تهمت ها را نمی بخشم.(2)

وقایع مهم در تاریخ ایران است که به پایمردی ایشان و همراهی بسیاری از علمای بزرگ اصفهان لرزه بر اندام نظام طاغوت انداخت.

آیة الله سید علی نجف آبادی نیز یکی از علمای مسئولیت شناسی است که با آن عالم مجاهد در این مسیر همراهی نمود.

در بین علمای مهاجر، حضرات آیات: میر محمد صادق خاتون آبادی و علامه شیخ محمد رضا نجفی در مدت اقامت شش ماهه در قم به تدریس پرداخته و بسیاری از فضلای حوزه علمیه قم را به فیض رساندند.آن دو اسطوانه علمی عبارتند از حضرات آیات: میر محمد صادق خاتون آبادی و علامه شیخ محمد رضا نجفی.

مرحوم آیة الله منتظری در خاطرات خود می گوید:

مرحوم امام خمینی راجع به حاج سید علی میگفتند: وقتی علمای اصفهان همراه با آیة الله حاج آقا نورالله مسجد شاهی و آیة الله حاج میرزا محمد صادق خاتون آبادی که در اصفهان مرجع تقلید بودند، در ادامه مبارزاتی که با رضاخان داشتند آمدند قم، حاج سید علی هم با آنها آمده بود قم.

بعد می فرمود: حاج میرزا محمد صادق گفت: "این آسید علی میخواهد بگوید که من از آقای نایینی و آسید ابوالحسن کمتر نیستم. و بیراه هم نمی گوید، اما حیف که روضه خوان است".(1)

البته در منابع از تدریس علامه نجف آبادی در مدت اقامت ایشان در قم ذکری به میان نیامده ولی آیة الله سید اسماعیل هاشمی در خاطرات خود به استفاد از درس

ص:199

خارج اصول علامه نجف آبادی در قم اشاره نموده است.

وی می گوید: من طی اقامت در قم، در درس خارج اصول ایشان شرکت می کردم و از تقریرات دروسشان بهره می بردم، و در ضمن از منبرهای اجتهادی ایشان هم بسیار استفاده می کردم.(1)

تصویر

در چنین زمانی که طبقه سوم اجتماع و کارمندان و کارگران و پیشه وران جزء در

ص:201

اثر گرانی و بیماری دچار سختی و گرفتاری شده بودند و دولت های وقت نه به فکر اصلاح بودند و نه قدرت آن را داشتند، باز هم علما و روحانیون بزرگوار که در تمام ادوار حامی و پشتیبان افراد اجتماع بودند به فکر چاره جویی و رفع بعضی از سختی های حاصله از جنگ و ناامنی و نفوذ بیگانگان برآمدند. و مخصوصاً در اصفهان حضرات آیات: سیّد علی نجف آبادی و حاج میر سیّد حسن چهارسوقی روضاتی، با صدور اعلامیه ای متمکّنین را به وظیفه دینی و اجتماعی آنها رهبری کرده و دستور دادند که در محلات مختلف انجمن های خیریه تشکیل دهند و با جمع آوری کمک های مادّی در رفع نیازمندی های مردم فقیر و مستضعف تلاش کنند.

تجار و محترمین شهر هم این دعوت را به حسن قبول تلقی کرده و زیر نظر معتمدین به جمع آوری کمک های نقدی مشغول شده و آن را بین مستحقین توزیع کردند. تشکیل انجمن های خیریه و جمع آوری اعانه و کمک به مردم فقیر از این تاریخ در اصفهان معمول گردید که بعداً به صورت های مرتب و منظم ادامه یافت.(1)

صنعت قالی بافی است. در آن زمان در نجف آباد زنان علاوه بر کارهای خانه داری، باغ داری و چیدن محصول، به کرباس بافی مشغول می شدند و اسمی از قالی بافی نبود، اما ایشان در گوشه ای از حسینیه ای که به حسینیه میرزاخانی ها معروف بود و در انتهای محلّه نصیر قرار داشت دستگاه قالی بافی آورد و از همان جا این صنعت در نجف آباد رونق گرفت.

منزل مرحوم آیة الله سید علی آیت نیز در همان محله نصیر قرار داشت که در طول هفته همسرش در آن جا بود و خودش در دو حجره از مدرسه صدر اصفهان به زندگی و تدریس مشغول بود.

یک حجره محل سکونت و ملاقات های او بود و حجره دیگر نیز تقریباً به صورت کتابخانه بود. ایشان هر دو هفته یک بار، گاهی هم هر هفته به نجف آباد می آمد. یک شب می ماند و دوباره به اصفهان باز می گشت.(1)

خود به اصفهان آورد و کتابخانه خود را که شامل قریب دوهزار مجلد کتاب در موضوع های مختلف بود پربارتر گردانید.(1)

حجة الاسلام پورهادی می گوید: مرحوم آیت در مراجعت از مکه معظمه صدوق های بسیار بزرگی را به همراه آورده بود که حاوی کتاب هایی بود که در طول سفر از عراق و سوریه و حجاز خریداری کرده بود.(2)

گفتنی است که نسخ خطی کتابخانه علامه نجف آبادی اخیراً به کتابخانه مدرسه صدر اصفهان اهداء گردیده است.

"المسائل القنسولیة" را نیز از آثار او برشمرده اند.(1)

وی دارای خطی زیبا بود و برخی از کتاب ها را به خط خود کتابت کرده بود؛ از جمله:

1. شرح منظومه رضاعیه آیة الله العظمی سیّد صدرالدین عاملی که در 9 رمضان 1359 کتابت شده است. (2)

2. الرضاع ملا ابوالحسن فتونی عاملی که در 23 ماه رمضان 1359 ق در مسجد

قطبیه کتابت شده است. (3)

3. الإجزاء که در 16 جمادی الثانی 1354 ق کتابت شده است. (4)

ص:205

تصویر

ص:206

متن تأییدیه علامه نجف آبادی به شرح زیر است:

"بسمه تعالی وبحمده. الحمد لله الواحد وحدة حقیقیة لا وحدة الأنواع والأعداد، الصمد المبتدأ بالنعم فهو الفیّاض الجواد، الأحد الجلیل الجمیل فلیس له الأضداد والأنداد.

والصلاة علی الصادر الأول وعلة الإیجاد، أفصح وأبلغ من نطق بالضاد، وعلی أوصیائه معادن الخیرات وحجج الله - عزّ وجلّ - علی الخلق إلی یوم المعاد، واللعن علی أعدائهم ولا سیّما اولی اللجاج والعناد.

وبعد، فإنّ من أعظم نعم الله علی العباد أنّه جلّت آلائه منّ... علیهم... بوجود حجج الله - صلوات الله علیهم - فی البلاد، الذین أتعبوا لیلا ونهارا أنفسهم فی العلم والعمل والسداد والاجتهاد، ولذا فضّل الله تعالی شأنه علی دماء الشهداء منهم المداد.

ومنهم: السید السند السناد والحبر النحریر المعتمد العماد، العالم العامل الجلیل الکامل النبیل، البالغ الی سنام الورع والاجتهاد؛ فانه - دام علاه - کالآباء والأجداد الذین هم العلماء المبرزین البالغون مراتب عالیة من الفقاهة والاجتهاد، لا زال مهدیا إلی الرشاد، هادیاً وساعیاً إلی إرشاد العباد، موفّقا باقامة الجماعة وبیان الآثار والاخبار فی المجامع والمساجد وعلی رؤوس الأشهاد؛ وانه - دام فیضه وفضله - ممیّز بین سقیم الأخبار وبین صحیحها الذی به الاعتماد؛ فأجزت له أن یروی عنّی کلّما صحّت لی روایته من الکتب المعتبرة الدائرة فی الأمصار والأعصار، السائرة بین العلماء الأقطاب والاوتاد. وأنا المفتقر إلی عفو ربه الهادی، تراب أقدام العلماء، علی الحسینی النجف آبادی فی الخامس عشر من الحادی عشر من 1347".

ص:208

تصویر

اجازه علامه نجف آبادی به آیة الله حجازی

ص:209

تصویر

اجازه علامه نجف آبادی به سید علی اصغر برزانی

ص:210

إن شاء الله این زحمت فوق العاده را عموم مسلمین قدر دانسته و شکرانه این نعمت نموده که موجب فوز و فلاح خواهد بود. فی العشرین من شهر ربیع الثانی 1343. عن الأحقر علی الحسینی النجف آبادی عفی عنه".

ص:212

مرحوم میر سیّد علی نجف آبادی اصرار داشت که آن درخت بریده شود تا این خرافات پایان پذیرد. روزی که قرار شد درخت را ببرند ایشان فرمودند: اکنون آن را نبرید چون من امشب می خواهم به نجف آباد بروم و اگر در راه حادثه ای برایم اتفاق بیفتد، این درخت مقرّب تر می شود و مردم می گویند به خاطر بریدن درخت، سیّد آسیب دید و بدتر می شود! مردم خرافی هستند. بگذارید من بروم و برگردم بعد درخت را ببرید. (1)

چهارم: مرحوم آیت الله حاج سید شیخ عباس ایزدی امام جمعه نجف آباد حادثه زیر را خود از مرحوم میر سید علی نجف آبادی شنیده بود که هم از بُعد شوخی و هم اخلاص و هم مبارزه با انحرافات مفید است.

یک شب ماه رمضان در جایی دعوت بودیم. طلاب هم بودند. امام جماعت آن محل را هم دعوت

کرده بودند.

سفره انداخته شد، همه صبر کردند تا امام جماعت بیاید و او با تأخیر زیادی آمد. پس از آمدنش باز طلاب ماندند تا آن امام جماعت، اول شروع کند، ولی ایشان شروع نکرد و به دعا و ذکر و ورد مشغول بود.

بعد از گذشت مدتی نگاهی به سفره انداخت، وگفت: من از این غذاها نمی خورم. اگر تختم مرغ آب پز، هست بیاورید.

حدود نیم ساعت دیگر منتظر ماندیم، تا برای آقا تخم مرغ، پیدا کرده، آب پز کردند. آقا، غذا را شروع کردند و ما هم شروع کردیم. هنوز چند لقمه نخورده بودیم

ص:214

که صدای: "الحمد الله رب العالمین" آقا بلند شد . از سفره کنار رفت.

من دیدم که این جوری که نشد. ایشان حدود یک ساعت طلاب و همۀ روزه داران را معطّل کرد و حالا هم هنوز چیزی نخورده کنار رفت و طلبه ها که پس از مدتی گرسنگی و نان و پنیر خوردن، به غذای چرب و نرمی رسیده اند به مقدس مآبی این آقا، مواجه شده اند.

گفتم: طلبه ها! گوش دهید قصه ای بگویم. همه سراپا گوش شدند.

گفتم: زمانی فتحعلی شاه از اصفهان دیدار می کرد و شخصی برای این که خود را مقرّب درگاه کند، زهد منشی در پیش گرفته بود. همان شخص با واسطه به شاه خبر داد که زاهدی گوشه نشین در مسیر است.

شاه مشتاق شد که با این زاهد دیداری داشته باشد. به خانه زاهد واردشد؛ کلبه ای حقیر و یک بشقاب مسّی با چند قطعه نان بسیار خشک و بد خوراک در داخل آن.

شاه در خدمت زاهد دو زانو بر زمین نشست؛ کمی صحبت کرد و ازاحوال زاهد پرسید؛ سپس مقداری از نان برداشت. هر چه کرد نتوانست با دست یا دندان آن را خرد کند. همین طور مقداری به نان ها نگاه می کرد و مقداری به زاهد.

زاهد پرسید: چه شده است این قدر به من نگاه می کنید؟ آیا قبله ی عالم چیزی دیده که باعث تعجبش شده است؟ فتحعلی شاه جواب داد: من هر چه نگاه می کنم این گردن به این کلفتی با این نان های خشک سازگار نیست!

سپس سید علی به طلاب گفت: اینجا هم این گردن کلفت با دولقمه تخم مرغ آب

ص:215

پز نمی سازد، طلبه ها! غذای خود را بخورید و این مقدس بازی ها شما را نفریبد.(1)

پنجم: در آن زمان ها که برق نبود، طلبه ها با چراغ روغنی درس می خواندند و هر طلبه ای سهمیه ای از نان و روغن چراغ داشت. این سهمیه ها معمولاً کفاف نیاز طلاب را نمی داد و آنها به سختی و در فقر زندگی می کردند.

هم حجره ای میر سید علی نجف آبادی نقل کرده بود که: من و میرسید علی درحوزه اصفهان هم حجره ای بودیم و هر کدام روزی یک نان و نصف جیره غذایی داشتیم و هر کدام از سهمیه ای از روغن چراغ.

ص:216

من چون حال درس خواندن نداشتم به همان مقدار مطالعه روز اکتفا می کردم. و دیگر شب مطالعه نمی کردم وچون یک نان و نصف، کفاف خوراکم را نمی داد روغن چراغ سهم خود را به میر سید علی می فروختم و به جای آن نصف نان او را می خریدم.

در نتیجه او دو سهمیه روغن چراغ داشت و یک نان. من دو نان داشتم و روغن چراغ نداشتم. بدین جهت اول مغرب شام مختصر خود را می خوردم و می خوابیدم و او مقدار کمتری می خورد؛ زیرا که سهمیه اش نصف سهمیه ی من شده بودٰ و لی در عوض، روغن چراغش دو برابر

بود و بنابراین تا پاسی از شب مطالعه می کرد.

لذا او به فلک رفت و به اوج مقامات علمی رسید، و من یک فرد معمولی باقی ماندم وی به همین خاطر پیوسته می گفت:

میر سید علی یک نان خورد و رفت به فَلَک

ما دو تا نان خوردیم و رفتیم به دَرَک

ششم: جناب آقای سید محمّد آیت، نوه آیة الله میر سیّد علی نجف آبادی مسئول اداره ثبت احوال و آمار نجف آباد می گفت:

روزی به یکی از روستاهای اطراف نجف آباد رفتم. سیّد پیرمرد معمّمی را دیدم که دفتر ازدواج و طلاق داشت. پس از شنیدن فامیل آیت و مقداری پرس و جو مرا شناخت و این خاطره را برایم تعریف کرد:

ص:217

وقتی من طلبه شدم حجره ای که به من دادند حجره ای بود که قبلاً میر سید علی نجف آبادی در آن سکونت داشت. میر سید علی اثاثیه خود را از آن حجره برد و حجره را تحویل داد. وقتی رفت، دیدم یک ظرف عسل و یک کتاب باقی مانده است. من هم شیشه عسل را به تصوّر این که برای من گذاشته مصرف کردم. ولی کتاب دست نخورده در طاقچه اتاق باقی ماند.

پس از چند روز ایشان آمدند. بنده خدمت ایشان عرض کردم که عسل را خوردم ولی کتاب باقی مانده است و به آن دست نزده ام.

فرمود: خود را معطّل نکن، تو عالم نمی شوی. طلبه ای که عسل را بر کتاب ترجیح دهد عاقبتش معلوم است!

سخن ایشان درست از آب درآمد و من هیچ رتبه ای از علم و معرفت را احراز نکردم. (1)

هفتم:آیة الله نجف آبادی خاطره ای ازدوران نوجوانیش بدین شرح نقل کرده است:

در دوره جوانی، شخصی را دیدم که با نِی و ساز و وسایل لهو و لعب، مردم را دور خود جمع کرده است. خواستم او را نهی از منکر کنم، و جلوی کارش را بگیرم، دیدم نمی توانم وموقعیت برای نصیحت نیست و کسی به حرفم گوش نمی دهد. قدرت اقدام عملی هم ندارم؛ چون هم او از من قوی تر است و هم دوستداران ساز و آواز، به من حمله ور می شوند.

به همین خاطر، مقداری قراقروت تهیه کردم و در مقابل او ایستادم وشروع به

ص:218

لیسیدن آن کردم! لیسیدن قراقروت همان و آب باز کردن دهان او همان! با این کار او دیگرنتوانست به ساز زدن ادامه دهد و توانستم از منکرجلوگیری کنم.(1)

ص:219

هشتم: جناب حجة الاسلام حاج شیخ ابوطالب مصطفایی از علامه نجف آبادی نقل کرده است که: یک روز زمستان پیاده به سوی عاشق آباد حرکت کردم. در وسط راه در اثر بدی راه به زمین خوردم. لباس هایم گل آلود شد و عمامه ام کثیف و ناجور. به مارچین رسیدم. هیچ کس اعتنایی نکرد. حتی کسانی که در آفتاب کنار دیوارها نشسته بودند سلام و توجهی نکردند.

به هر حال از آنجا گذشتم و به عاشق آباد رسیدم. حاج آخوند عاشق آبادی دستور داد لباس هایم را شسته و مرتب کردند.

وقتی خواستم برگردم دستور داد مرکبی را زین کرده و لجام زدند و من بر آن سوار شده و به سوی اصفهان رهسپار شدم.

وقتی به مارچین رسیدم همه مردم ایستادند و سلام کردند و احترام گذاشتند.

من به الاغ گفتم: جواب سلام ها را بده.

پرسیدند: چرا جواب سلام نمی دهی؟ این چه برخوردی است؟

جواب دادم: همین دیروز از اینجا عبور کردم چون الاغ نداشتم و لباسم گل آلود بود کسی به من سلام نکرد. پس معلوم می شود الآن هم این سلام ها به من نیست تا بخواهم جواب بدهم. بلکه سلام ها به لباس های تمیز و الاغ زین کرده است و ربطی به من ندارد.(1)

نهم: حجة الاسلام شیخ نعمة الله حاجی آبادی

به نقل از استاد خود حاج شیخ احمد رحیمی می گوید: آیة الله نجف آبادی پیاده برای تبلیغ و ارشاد مردم و اقامه نماز جماعت به روستاهای اطراف نجف آباد می رفت. از ایشان نقل شده است که:

شب جمعه ای برای نماز جماعت به روستایی رفته بودم. با این که برف سنگینی آمده بود برای برگشتن حرکت کردم. در وسط راه گرگی به من حمله کرد. وقتی خود را در محاصره گرگ دیدم با خود گفتم: خوب است دو رکعت نماز بخوانم شاید نجات یابم و یا لا اقل در حال نماز از دنیا بروم. نزدیک یک چاه به نماز ایستادم. وقتی از قرائت فارغ شده و خواستم به رکوع بروم گرگ حمله کرد، ولی از بالای سر من رد شد و به درون چاه افتاد و من از مرگ نجات یافتم.(2)

ص:220

محاضر علمی بسته بود.

اندک زمانی نگذشته بود که حجة الاسلام آقای سیّد علی مجتهد نجف آبادی، مدرّس معقول و منقول از دنیا گذشته؛ چون آن بزرگ در فقه و اصول استاد، و در تقوا و قناعت از امجاد بود و خاصّ و عام را به او اراداتی در نهاد، چند روزی تعطیل مدارس و مجالس شد و از خرد و بزرگ تشکیل دسته های عزاداری به هر محله جالس. بنده هنوز از بستر بیماری برنخاسته و اندوه وحید [دستگردی] و آقا شیخ محمّد رضا را داشته که به زاری و سوگواری آن بزرگ نشسته".(1)

شاگرد ایشان مرحوم آیة الله سید مرتضی موحّد ابطحی می گوید:

"متأسفانه برخی از علماء با ایشان برخورد خوبی نداشتند. با این که آقا سیّد علی

از نظر علمی در مرتبه مرجعیّت بود ولی عده ای نمی خواستند آن بزرگوار به این

مقام برسد. به یاد دارم که سالی برای ایشان هلال ماه رمضان ثابت شده بود و حکم

به اوّل ماه کرد. عدهّ ای از آقایان علماء مخالفت کردند و حتی روی منابر به آن

مرحوم ناسزا گفتند!

عاقبت همین بی اعتنایی ها و ناسزاگویی ها سبب مرگ ایشان شد. درجلسه فاتحه

یکی از علمای نجف که در مسجد شاه(امام فعلی) اصفهان منعقد بود و مرحوم آقا

سیّد علی هم حضور داشت. گردانندگان مجلس از کسانی نام بردند که از حیث رتبه

و مقام علمی از آقا سیّد علی پایین تر بودند و اسمی از ایشان نبردند.

این حرکت توهین بسیار بزرگی بود به آقا سیّد علی. آقا سیّدعلی در جلسه بسیار

ص:222

ناراحت می شود، به طوری که بنده وقتی که ایشان را دیدم، چون از طب مطالبی می دانم، احساس کردم که خطر سکته هست. از این روی به ایشان پیشنهاد کردم رگ بزند. ولی فرصت نشد و آن بزرگوار پس از چند روزی به رحمت خدا پیوست".(1)

خبر درگذشت این عالم بزرگ به سرعت در شهر منتشر شده و پس از ساعتی هزاران نفر از مردم داغدار اصفهان همچون سیل خروشان به سمت مدرسه صدر بازار روان شدند.

همه در این مصیبت گریه می کردند. کسانی که تا روز قبل از مرگ ایشان به غیبت و تهمت زدن مشغول بودند نیز در این جمعیت همچون دیگران به شدّت می گریستند و از اعمال خود و مرگ او متأثر و متأسف بودند.

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی می نویسد: "من تاکنون تشییع جنازه بسیاری از علماء و بزرگان را دیده ام و در آن شرکت نموده ام، لکن حال تأثر و ناراحتی و گریه و زاری که در مرگ این عالم جلیل، و همچنین در شهادت مرحوم آیة الله حاج میرزا ابوالحسن شمس آبادی دیده ام، در هیچ کدام از آنها مشاهده نکرده ام.

تمام طبقات مردم از شهر و دهات و شهرک های نزدیک به شهر تا چند فرسنگی در مراسم ختم و هفته شرکت داشتند و بازار اصفهان مدت یک هفته تعطیل شد. ارامنه و یهودی ها نیز در مراسم ختم شرکت داشتند".(2)

آیة الله فانی می نویسد: "وکان موته واطلاع الناس علیه من

ص:223

مدهشات ما رأینا فی التاریخ؛ إذ الضجة عمّت اصفهان وقری کثیرة من أطرافه، وکانت المواکب تتوارد من البلدان المجاورة لتأبین المرحوم وإظهار العزاء له، بل کان العدوّ یبکی لفقدانه، فضلاً عن الأقرباء والأصدقاء والطلاب.

وکان موته سبباً لتحسّر الأعداء وندامتهم علی ظلمه وإیذائه وغیبته بل تهمته؛ إذ کان یقول:

أنا راضٍ بالغیبة ولکن لا أرضی من التهمة. فکلّ ما صدر کان من التهمة ولو صدقنا بأنه کان هناک غیبة فکان نادراً".(1)

رؤیای صادقه

مرحوم حجة الاسلام شیخ محمد شریف رازی در کتاب "گنجینه دانشمندان" می نویسد:"حکایت کرد برای حقیر حجة الاسلام حاج سید اسماعیل هاشمی اصفهانی از یکی از فضلاء و صلحاء اصفهانی که گفت: شب در عالم خواب دیدم که جنازه ای را تشییع می کنند و هزارها نفر از علما و مردم اصفهان شرکت کرده اند. من هم شرکت نموده و تعجب می کردم که جنازه کیست؟ و شنیدم صدایی از جنازه بلند است که می گوید: کم است، کم است.

ص:224

ناگاه دیدم آقای سید علی مدرّس نجف آبادی را، گفتم: آقا شما از دنیا رفته اید؟ گفتند: آری. گفتم: شما می فرمودید: کم است، کم است؟ گفتند: آری. گفتم یعنی چه؟

فرمود: مقرّر شد که جمعی از مشیّعین جنازه مرا بیامرزند، من گفتم: کم است، کم است، همه باید آمرزیده شوند.

پس از خواب برخاسته و آمدم به طرف حجره سید؛ دیدم عده ای ایستاده و گریه می کنند.

گفتم: چه خبر است؟ گفتند: الساعه [میر سید علی] از دنیا رفت.(1)

آیة الله العظمی علامه فانی نیز رؤیایی را از مرحوم شیخ حسن اژه ای نقل کرده که پایان آن، اشاره به این دارد که تشییع کنندگان جنازه مرحوم نجف آبادی آمرزیده شده و اهل بهشت هستند:

"ولتنبیه الطلاب وتجنّبهم عن غیبة العلماء وایذائهم... یعجبنی أن أذکر رؤیا الشیخ حسن اژئی بأنّی رأیت فی المنام سریراً عالیاً علی اکتف حشر کبیر و جمع کثیر، وعلی السریر منصة(صندلی) جالساً علیها النبی صلی الله علیه وآله، وفی مقابله المرحوم السید النجف آبادی جالساً علی السریر، مخاطباً للنبی صلی الله علیه وآله بما جری علیه من أشخاص ثلاثة ظلموه، مشتکیاً عنده صلی الله علیه وآله منهم؛ إلی أن وصل الجمع إلی باب واسع مکتوب علی لافتته: "باب الجنة" وکان النبی صلی الله علیه وآله ساکتا إلی هذا الحین؛

ص:225

فبشّره النبی صلی الله علیه وآله بعد إصغاء شکایته بالمکافاة.

ثمّ قال سائلاً عن السید النجف آبادی رحمه الله بأنّه: ما ذا یطلب اذاً هولاء الجماعة؟

فأجاب بأنّهم یریدون الدخول من هذا الباب.

فاذن لهم النبی صلی الله علیه وآله بالدخول.

وهذه الرؤیا تدلّ علی أنّ تشییع السید - رحمه الله - سبب للنجاة، إن شاء الله الرحمان".(1)

مرحوم سید محمد علی مبارکه ای در رساله "نورالانوار" می نویسد:

"روزی که مرحوم سید علی نجف آبادی از دنیا رفت، یک روز قبل، بنده در مسجد کمرزری که بر سر بازار نماز اصفهان است، در طرف صبحی بود، یکی از صلحا نزد من آمد گفت: فلانی! گمان می کنم سید علی از دنیا برود.

گفتم: از کجا می گویی؟ گفت: پیرزنی صالحه شب گذشته در منزل ما خوابی دیده و صبح قبل از آفتاب برای من بیان کرد و آن این بود که گفت: خواب دیدم پیغمبر را که در باغی بر تختی نشسته بود و سید علی نجف آبادی در حضور پیغمبر بود و چهار نفر زنجیر کرده که یکی از آنها را آن زن شناخته بود که روضه خوان بود و سه نفر دیگر را نشناخته بود، ولی از جهت قیافه مطابق با همان سه نفر دیگر از هیئت متهم کنندگان سید بودند، و سر زنجیر به دست سید علی بود، و

ص:226

آن چهار نفر، پای تخت، زیر زنجیر، برهنه و عور ایستاده بودند و سید رو به پیغمبر کرده همی گفت: یا جدّا! از اینها بپرس من با شما چه کرده بودم؟ پس از بیان این خواب، یک روز فاصله سید از دنیا رفت و به خدا قسم که اینها این سید را دق مرگ کردند".(1)

عجوزه حور نماید به چشم مردم مست

جهان از آن برِ دونانِ سفله زیبا بود

چه ایمنی است در این خاکدان حادثه خیز

که راحتش تعب و شادیش غم افزا بود

چه دلخوشی است در این

گلستان که سرو و گلش

دمیده از گل خوبان سرو بالا بود

نداشت هیچ جهان جز فریب و در طلبش

عجب که این همه آشوب و شور و غوغا بود

جهان سفله از آن دشمنی به دانا داشت

که پیش مردم روشن ضمیر رسوا بود

ز خاک در جنان کرد طایری پرواز

که از غمش ز ثری ناله تا ثریّا بود

سمیّ و شبل علی، وارث علوم نبی

که بهترین شجر از باغ آل طه بود

نهال علم ز سعیش ز مهر و ماه گذشت

ولیک حیف که در این طریق تنها بود

ز مشکلات اصول و ز معضلات فروع

بیان روشن او حلّ هر معما بود

خجل شد آن که زد از علم، پیش فضلش لاف

چرا که دید که چون قطره پیش دریا بود

چه بود حاصل خفّاش غیر کوری خویش

از آن که منکر خورشید عالم آرا بود

ص:228

به ماتمش همه مردم چو جسم بی جانند

که روح قالب روحانیان دنیا بود

دریغ از آن که چه شب ها ز پرتو فضلش

چه ماه، مشعله افروز محفل ما بود

به هیچ چیز نبودش علاقه غیر از علم

تو گویی آن که برای همین مهیّا بود

نه منزلی نه انیسی، نه حبّ شهرت و جاه

به راستی که مسیحای دوره ما بود

اگر چه زندگیش همچه ناتوانان بود

به چاره سازی بیچارگان توانا بود

مگر که گمره کوری ز چه به راه آرد

به روز و شب همه در سیر چون مسیحا بود

به هر که بنگری اندر تلاش امروز است

تو گو که جمله سعیش برای فردا بود

چو ماه پرتو علمش به نیک و بد تابید

به فیض و بخشش، خورشیدِ عالم آرا بود

ندای ارجعی از حق شنید خندان رفت

که سال ها ز خدایش همین تمنّا بود

سفر نمود از این غم سرا و "فایض" گفت

جهان کند چه مر آن را که خلد مأوا بود

دو کم کن از عدد و گو برای تاریخش

که "آیتی ز خدا از برای دنیا بود"

ص:229

با علی بابش بُدی نامش برابر

با نبی از خلق و از خو همعنان شد

از نجف آباد و چون ز احمد مدینه

مهبط انوار از وی اصفهان شد

پشت ایتام و پناه مستمندان

کهف و غوث و ملجأ هر ناتوان شد

شرع و دین احمدی از وی به رونق

همچو در فصل بهاران بوستان شد

قلب او گنجینه اسرار و ایمان

جان اسلام از جلالش شادمان شد

ثانی سلمان بُد و تالیّ بوذر

وز عمل با این دو همسر در جنان شد

پشت پا از زهد زد بر پشت گیتی

مالک الملک جهان جاودان شد

بُد شبان گله دین، گرگ گردون

بهر صیدش عازم از کین ناگهان شد

درربودش از پس هشتاد و اندی

خلق ایران از غمش اندر فغان شد

عقل ز "انصاری" پی سال وفاتش

مصرعی جویا چو مهر آسمان شد

آه افزود از پی تاریخ و گفتا:

"حجة الاسلام آیت از جهان شد"

ص:231

تصویر

در خاک اشرف نجف و ملک اصفهان

نشر علوم و حکمت تو بی حساب شد

از علم و فضل و دانش و زهد و کمال تو

دین محمد عربی کامیاب شد

جنّ و ملک به رتبه تو غبطه می خورند

چون فضل بی حد تو چو دریای آب شد

بُد پرچم دیانت احمد به دوش تو

ای نایب امام زمان دل کباب شد

بشکست پشت دین مبینِ محمّدی

چون عالم و مدرّس ما در غیاب شد

از فقه و منطق تو هزاران چو ذوفنون

با بهره گشت و مالک ملک رقاب شد

گشتی قرین تو با علی و آل اطهرش

وین عاقبت نگر که به حسن المآب شد

آراستند خلد برین را برای تو

این نکته ام ز هاتف غیبی خطاب شد

در جنة النعیم بشد میر سید علی

راز و نیاز و خواهش او مستجاب شد

یا رب تو حشر و جایگهش با علی نما

چون مایه سعادت هر شیخ و شاب شد

ای دهر ز انقلاب و ز بی اعتباریت

محزون و بی قرار جمال "جناب" شد

دی گفت این مورّخه را روز رحلتش:

"کی اهل روزگار، سیه آفتاب شد"

ص:234

حیف از آن مه کز آسمان

وجود رو به مغرب نهاد و شد پنهان

حیف از آن آفتاب ذرّه نواز

که فرو رفت و شد به خاک نهان

حیف از آن نهر فضل و بحر علوم

که بگردید راکد از جریان

مرغ روحش ز کاخ تن، پرواز

کرد اندر هوای باغ جنان

محتوی بود به حکمت، به فروع و به اصول

هادی شرع نبی، حامی قرآن مبین

از نوابغ به جهان نابغه ای بود وحید

که هزاران یاسف پیش چنان ابن یمین

بود مشتاق چو بر جدّ گرامیش علی

تلخی موت شد او را به نهایت شیرین

نجف آباد مبدّل به نجف شد او را

وادی امن و سلامش به بقا شد تزیین

نجل و همنام علی بود چو آن فرزانه

یافت این رتبه به دارین ز روی تمکین

حبّذا بر به چنین آیت فرخنده حق

که سعادت همه می بود مر او را برهین

قالب جسم تهی کرد از آن روی که دید

منتظر مقدم خود را به جنان حورالعین

مرغ روحش قفس جسم به یکباره شکست

یافت چون مأمن خود را همه در علیین

لب فرو بست ز هر موعظه کاین موت و فنا

آخرین موعظه اش بود به دنیا تلقین

جای افسوس که رخ کرد نهان زیر تراب

منقطع ساخت علایق ز کهین و ز مهین

کرد محروم ز تدریس تلامیذی را

که ز هجرش دل هر یک شده از غم خونین

ص:237

می ندانم صفتش با چه زبانی گویم

که نگردد همه در ساحت قدسش توهین

نه همین کرد مرا فرد به دوران "محزون"

بلکه زین غم همه را خواسته محزون و حزین

ای اجل، رحمت نشد بر زاهدان نامدار

ای فلک، حیفت نیامد زعالمان نامور

الغرض تا بر ندای ارجعی لبیک گفت

خازن باغ جنان بگشود از فردوس در

در عزایش بس به پا شد ناله وا سیدا

صفحه خاک صفاهان آمدی زیر و زبر

اوّل قرن ده و چار از پس قتل حسین

شورشی در اصفهان برپا شدی بی حدّ و مر

بهر تاریخ وفاتش مجمعی گرد آمدند

تا کند "پروانه" آن را نظم و سازد منتشر

فی میان جمع اعداد آمد و تاریخ گفت:

"با محمد شد علی هم جلسه در ماه صفر"

ص:239

از پا فکند قامت مردانِ فلک قدر

از سر شکند قدرتِ گُردانِ جهان تاز

بس صاحب علم و ادب و فضل و هنر را

در خاک نهان کرده که ناید ز یک آواز

چون زبده سادات مکرّم، شرف الحاج

میر سید علی آن کو که بُد آگاه ز هر راز

آن عالم ربّانی عارف به حقایق

دین پرور و صاحب هنر و مسأله پرداز

سلمان زمان، بوذر ایام ز طاعت

کز زهد و ورع کس نتوان شد به وی انباز

بس کشف و کرامات ز وی سر زد و دیدیم

بس طرفه حکایات نکو آمد از او باز

صد حیف که دلگیر شد از گردش ایام

شد طایر روحش [چو] به فردوس به پرواز

بگذشته ز فروردین ده روز که ناگاه

خاموش شد آن مشعل دین شمع سرافراز

طبع از پی تاریخ وفاتش به فغان گفت:

"در گلشن فردوس درآسود باعزاز"(1)

ص:241

تصویر

ص:243

مرحوم مبارکه ای پنجمین نسل از دودمان میر عبدالباقی نامبرده است.

یکی از اجداد مرحوم مبارکه ای: عالم عامل سید علی بن میر محمد است. وی در بدایت جوانی به اصفهان رفت و مدّت چهارده سال در اصفهان تحصیل کرده و در زمره خواصّ اصحاب آیات عظام: حاجی محمد ابراهیم کلباسی و سید محمد باقر شفتی قرار گرفت. سید علی سپس در مبارکه به ارشاد و هدایت مردم پرداخت و به زهد و اخلاص و کرامت نامبردار گشت.(1)

میر سید علی موسوی مبارکه ای

پدر مرحوم مبارکه ای. وی نیز عالمی زاهد واز شاگردان: ملا حسن دهنوی، میرزاعبدالغفار تویسرکانی، میرزا محمد هاشم چهارسوقی، شیخ محمد باقر نجفی و ملا محمد باقر فشارکی بود.(2)

وی از طرف میر سید محمد امام جمعه اصفهان، به امامت جمعه مبارکه منصوب شده و از طرف ظل السلطان نیز امور قضاوت و ترافع به او محوّل بود.

ص:245

میر سید علی در زهد و تقوا شهرتی به سزا داشت.

مرحوم مبارکه ای درباره او می نویسد:

"پدر معظم نویسنده، سید علی امام جمعه مبارکه لنجان که از نواد ایّام بود در زهد و تقوا، و مزار شریفش مطاف خلایق آن دیار است، ریاست روحانی آن حدود بر وجود او مقرّر بود. چند نفری که از ملاهای تازه آن دیار بودند برای رسیدن به ریاست، شب و روز در صدد تضییع او بودند که شاید خود به جای او به مسند ریاست برسند، و دمی از دسیسه برای این کار آسوده نبودند؛ ولی از آن جایی که او آلوده به طمع نبود و آز در مال مردم نداشت، این دسیسه ها را سودی نبود؛ ولی آنان رویّه ذاتی خود را از دست نمی دادند.

روزی یک نفر از مخلصین آن جناب در حضور آمد و اظهار داشت که در مجلسی بودم که یکی از ائمه جماعت با چند نفری از ارباب عمائم چنین معاهده می کردند که آنچه بتوانند در تخریب و تحقیر شما کوشش کنند. آن جناب در جواب او این کلمه فرمود که: "هرکه با ما درافتاد ورافتاد".

و در اندک زمانی همه آنها رهسپار دیار عدم شدند. با آن که آن مرحوم از همه آنها سنّ شریفش زیاده بود، و آنها در حکم اولاد او بودند، تمامی آنها را روزگار نابود کرد و مدت بیست سال دیگر با عزّت و شخصیت منفرد به ریاست آن دیار مقبول نزد خاص و عام بود".(1)

وی در هشتم ربیع الاول 1354ق در سن 84 سالگی در مبارکه دار فانی را وداع

ص:246

گفت.

"پس از هفتاد سال ریاست، این فخر از برای اولادش بس که وقتی از این خاکدان طبیعت پرواز به سدره قدسی نمود غیر از کفنی بیش تر نداشت".(1)

از آن مرحوم چهار پسر به شرح زیر باقی ماند:

1. میر سید محمد موسوی نسب

عالم فاضل. در سال 1273ش متولد شد. در اصفهان تحصیل نموده و پس از بازگشت به مبارکه به ارشاد و هدایت مردم پرداخت. پس از وفات پدر تمام مسئولیت های او را عهده دار گردید و با همتی بلند به ترویج دین و رتق و فتق امور مردم پرداخت.

زهد و تقوای او در مدت عمر زبانزد بود.

وی متجاوز از نود سال عمر کرد و در 20 بهمن 1366ش وفات کرد و در کنار پدر بزرگوار خود مدفون شد.(2)

ص:247

2. سید محمد علی مبارکه ای

3. سید خلیل موسوی مبارکه ای

معروف به حاج آقا مبارکه ای. واعظ صالح فاضل، از محترمین اهل منبر.

وی چهارسال از مرحوم سید محمد علی کوچک تر بود. پس از فوت برادرش به اصفهان آمد و به وعظ وارشاد و ذکر مصائب و مناقب اهل بیت علیهم السلام پرداخت تا در روز یکشنبه 16 محرم الحرام سال 1396ق در سن 75 سالگی وفات یافت و در تخت فولاد مدفون شد.

ص:248

4. سید مرتضی موسوی، مدیر مدرسه دولتی مبارکه.

پس از دو روز خاک های او را عقب ریختند، جنازه خورد شده او را بیرون آوردند. و من در دوره زندگانی خود از این گونه قضایا زیاد دارم.(1)

6. شیخ محمد علی مدرس فتحی (قدری از هیئت قدیم)

7. شیخ علی مدرّس یزدی (نحو و معانی بیان و فقه در مدت شش سال)

8. میرزا احمد مدرّس ("شرح لمعه" و قدری از "متاجر")

9. سید محمد رضا خراسانی (بسیاری از مباحث "معالم الاصول")

10. سید صدرالدین کوپایی (قدری از اصول و منطق)

11. سید مهدی درچه ای (1) ("قوانین الاصول" و قدری از "کفایة الاصول")

ص:251

12. شیخ عبدالکریم گزی (قدری از "فرائد" و "متاجر")

13. آقا سید محمد باقر درچه ای (درس خارج اصول)

14. میر محمد صادق خاتون آبادی (یک دوره اصول در مدت چهار سال)

15. سید محمد نجف آبادی

16. میر سید علی نجف آبادی (فقه و اصول

به مدت شش سال)

17. حاج سید ابوالقاسم دهکردی ("مکاسب" و مباحث الفاظ "کفایه")

18. علامه شیخ ابوالمجد محمد رضا نجفی ("اصول کافی" و اصول فقه و فقه)

19. شیخ اسدالله قمشه ای متخلّص به "دیوانه"

20. ملا عبدالجواد آدینه ای (امور عامّه "شرح منظومه")

21. شیخ علی مفید(1) (جلد اول "شوارق الإلهام" در علم کلام)

22. سید علی زنجیره فروش (شرح شاطبی در علم تجوید)

23. شیخ محمد حکیم خراسانی (اصول فقه و مقدمات حکمت)

24. میر سید علی جناب (بعضی از مباحث هیئت)

25. سید محمد علی زنجانی ("فرائد" و "متاجر")

ص:252

24. آخوند ملا محمد کاشانی

25. سید علی اکبر صدر الاطباء (طبّ قدیم)

26. میرزا ابوالقاسم ناصر حکمت (طب قدیم)

آنگاه به اصفهان مراجعت نمود و به وعظ و خطابه اشتغال یافت.

پس از یک سال به خراسان رفت و مدّت سه سال از درس:

1.آیة الله العظمی حاج آقا حسین قمی(1)،

2.آیة الله میرزا محمد آقازاده(2)

3.آقای آقابزرگ حکیم(3)

ص:254

استفاده کرد و در مدت سه سال توقّف در مشهد، به شغل وعظ اشتغال ورزید.

بعداً سفری به اصفهان کرده و دو مرتبه مراجعت نمود و پس از چند ماه، از راه زاهدان به هندوستان و افغانستان رفت.

وی در بیرجند نیز از حضرات آیات:

4.شیخ محمد باقر بیرجندی(1)

5.حاج شیخ هادی بیرجندی(2) بهره برد.

ص:255

در هندوستان، در لاهور و لکهنو از:

1.میر سید علی لاهوری

2.سید نجم الحسن لکهنوی فیض برد.

وی پس از سیاحت آن دیار، از راه دریا به مکه معظمه رفت و باز به هندوستان مراجعت کرد.

آنگاه سفری به شانگهای چین و بعد به سنگاپور نموده و پس از بازگشت به کلکته، دوباره به مشهد مقدس رفت و از آنجا به اصفهان آمد.

پس از چند ماه به طرف شیراز رفت و از آن جا باز به اصفهان بازگشت و دوباره به طرف

عراق عرب رهسپار شد و در مقدمه خوزستان و کردستان سیاحت نمود.

در عراق به درس آیات عظام زیر در ظرف یک سال حاضر شد:

1.سید ابوالحسن اصفهانی،

2.آقا ضیاء الدین عراقی

3.میرزا محمد حسین نائینی

در سامراء نیز از حضرات آیات:

1.میرزا محمد عسکری

2.شیخ آقا بزرگ طهرانی

ص:256

استفاده های علمی برد.

آنگاه از عراق به طرف شامات و مصر حرکت نمود و در جامع ازهر، فضلای نامی از قبیل شیخ طنطاوی جوهری را درک کرد و در شام خدمت آیة الله سید محسن امین عاملی رسیده و به عراق و ایران بازگشت نمود.

وی در اصفهان به وعظ و خطابه اشتغال ورزیده و به انواع گرفتاری ها مبتلا گشت که تاریخ این مدّت از زندگانی را در کتابی نگاشته است.(1)

ص:257

تصویر

ص:258

اوصیه بتقوی الله والاحتیاط فی جمیع الامور، لانه سبیل النجاة. والتمس من جنابه الدعاء فی مظان الاجابة، ولقد استفاد وسمع منّی برهة من الزمان الاصول والفقه، فبعد الامتحان وجدته اهلا لما التمس منّی - وفقه الله تعالی - فکتبت له هذه الاجازة بعد ما أجزت له شفاهة منی، فی الخامس والعشرین من شهر رجب المرجب سنة ثمان و ثلاثین وثلاثمائة بعد الالف من الهجرة المقدسة النبویة، علی هاجرها السلام.

الأحقر الجانی عبدالکریم بن محمد مهدی الجزی الاصفهانی.

أهلاً لذلک، ممیّزاً بین الصحیح والسقیم من الأخبار بجمیع أقسامه، مستنبطاً للفروع من اصوله؛ فأجزت له - أیّده الله تعالی - أن یروی عنّی ما یصحّ عنده من مسموعاتی ومرویّاتی... بجمیع طرقی المتصلة وأسانیدی...منها: ما أخبرنی الحبر القمقام، ثالث الطبرسیین، تاج الملة والحق

والدین، وحید عصره وفرید دهره، مولانا الحاج میرزا حسین النوری...ومنها: ما أجازنی علم الأعلام وحجة الاسلام الحاج میرزا حبیب الله الجیلانی الرشتی، أعلی الله مقامهما...وألتمس من جنابه الدعاء وأن لا ینسانی مظان إجابته واوصیه بالاهتمام بالنوافل، لا سیما صلاة اللیل؛ لأنّها من أعظم قربات الله وما یتقرب العبد إلیه ولیصل إلی حوائجه للدنیا والآخرة. وأنا الفقیر الجانی السید ابوالقاسم الدهکردی النجفی الاصفهانی فی... 1349.

النبیین والسالکین مسالک المرسلین...

أمّا بعد، فإنّ أهمّ العلوم بعد معرفة الحیّ القیوم وتوابعه من اصول العقائد الدینیة، هو العلم بالاحکام الشرعیة الفرعیة، ولا یمکن هذا الا بنقل الحدیث وتنقیحه والبحث عن تسقیمه وتصحیحه والفحص عن تعدیله وترجیحه والاطلاع من قویّه وضعیفه ومرسله ومسنده، وهو مع ذلک اتخّد فی هذه الازمنة ظهریّا وجعل الاکباب علیه شیئا فریّا...

ولمّا تشرّفت ببلدة لکهنو من بلاد عصمة هندوستان بلقاء السید السند والحبر المعتمد، العالم العامل والمتبحر الکامل، الجامع بین حسب الفضل وکرم النسب، الواقف نفسه علی اقتناء اعلاق الکمال والقاصر همته علی اکتساب العلوم والاعمال وبذل جهده لنشر الاحادیث والاخبار فی البلاد والامصار، الذی قلّ من یری عین الدهر نظیره فی الاعصار، سید العلماء العاملین ونخبة الفقهاء والمجتهدین، عزّ الملة والدین، الذکی الالمعی، مولانا السید محمد علی الاصفهانی المشتهر بالمبارکی، بلغه الله تعالی اقصی مراتب العلم والعمل.

وکان حصول هذا التشرّف لنا یوم الخامس من شهر ذیقعدة الحرام سنة ستة واربعین وثلاثمائة بعد الالف، علی هاجر ها السلام.

فاستجازنی روایة صحاح الشیعة من المتقدمین والمتأخرین، فأجبته إلی ذلک وإن لم أکن أهلاً لسلوک هذه المسالک، فأقول: قد أجزته - أدام الله عمره وعلوّه وضاعف سموّه - بحقّ روایتی لجلّ کتب الفرقة الناجیة و صحاح العامة، وعلیه العمل بما یستفید منها، کما أجازنی الاسوة العلامة الحاج النوری وآیة الله المیرزا الشیرازی... فلیرو لمن شاء، وله ان یجیز لمن علم منه اهلیة ذلک، مراعیا شرایط الاحتیاط. والمسئول من

ص:264

جنابه المعظم امدادی بالدعوات.

وأنا الفقیر الحقیر المسکین نجم الحسن المدعوّ بشمس العلماء، الموطن ببلدة لکهنوء.

العلمیة للاستفادة عن هذ العبد الضعیف وضبط ما بیّنا من افادات اساتیدنا العظام.

فبعد الامتحان وجدته - بحمد الله والمنّة - أهلاً لذلک، فأجزت له - سلّمه الله تعالی - کلّما رویتها عن مشایخی الفخام، التی منها:

ما أجازنی الشیخ العلامة الأوحد الشیخ هادی الطهرانی، بطرقه الواصلة إلی أصحاب العصمة؛ ومنها: ما اجازنی السید العالم، وحید عصره، السید محمد کاظم الیزدی، بجمیع اجازاته من مشایخه المعظمین الواصلیة الی اهل بیت الطاهرین.

وأنا ألتمس منه الدعاء فی مظان الاجابة. والحمد لله رب العالمین ولعنة الله علی اعدائهم اجمعین، وکان ذلک فی منتصف من شهر شعبان المعظم فی سنة الثامنة والخمسین وثلاثمائة بعد الألف من الهجرة النبویة.

در اطاق خود رفته استراحت می نمودم.

یک ساعت به طلوع فجر برخاسته، دو مرتبه در خدمتش حاضر می شدم، و در آن وقت سحر، از

حالات و کردار و راز و نیازش به سوی خالق یکتا، تأثراتی در من ایجاد می شد که آنچه در حالات گذشتگان شنیده در او مشاهده می کردم، و پس از ادای فریضه صبح نیز در خدمت بودم تا ساعتی از آفتاب برمی آمد.

سپس برای درس "مغنی" و "مطوّل" در خدمت فاضل مدرّس شیخ علی یزدی رفته، پس از فراغت از درس و مباحثه، یک ساعت به ظهر مانده شرفیاب پیر کامل روشن ضمیر خود شده، مشغول انجام خدمت شده، پس از صرف نهار او را راحت گذارده در اطاق خود می رفتم.

در طرف عصر، باز یک ساعت ملازم خدمت بودم و یک ساعت به غروب مانده فکر مرا آزاد می ساخت و به فکرهای آزاد شخصی می پرداختم.

و در شب های پنجشنبه و جمعه تماماً در خدمتش تا به صبح به استفاده های روحانی موفّق بودم.

و در هر شبی به قدر نیم ساعت مرا به کلمات مواعظ و پند مشغول می ساخت، و به قدر نیم ساعت درس های روز مرا برایم جوهر مطالب را بیان می فرمود، تا آن که زمان ارتحال او از این عالم فانی دررسید.

غرایب حالات و کرامات و خوارق عادات که من از بزرگ راهنمای خود دیدم جای بیان داشتن نیست. در سیر روحانیات آنچه دارم ابتدا از او دارم.

طریقه ریاضاتش از مولانا مولی حسن نائینی بود که او از حکیم ربانی استاد

ص:268

کامل خود آقا محمد بیدآبادی و او از مولانا اسماعیل خواجوئی اخذ نموده...

بالجمله، در این مدت عمر کم، در خدمت آن شیخ کامل، نابینایی بودم بینا شدم. در جهان تنگ و تاریکی روحم در زندان بود، به فضای لایتناهی و به گلستان قدس پروازم داد، و اگر او را ندیده بودم شاید در این عالم هرچیز را که در دستگاه الهیات می شنیدم انکار داشتم، ولی همگی را به مقام شهود دیدم. و این مراحل فیوضاتی که من از آن بزرگ مرد سالک دریافتم می دانم که فقط در اثر خدمات مخلصانه بود. خدمت به حیوان و بشر عادی نورانیت روحانی می بخشد چه جای آن که خدمت در مورد انسان کامل ملکوتی باشد...

در باب وفات آن مرحوم، مرا در کنار نشاند و از خستگی های فوق العاده و بی

ص:269

خوابی های طاقت فرسا مرا مژده راحتی داد و وصایای مخصوص در گوشم بیان نمود...

چون مرغ روحش به عالم قدس پرواز کرد، چنان بود که نزدیک شد مرغ روح من جوجه صفت به دنبال مادر خود پرواز نماید...

و مدت زمانی مرا عادت چنین بود که در ساعات سه از غروب گذشته، از شهر برای زیارت تربت آن حکیم ربانی حرکت می کردم و تا طلوع فجر بر سر آن تربت شریف به حال مراقبه می ماندم و چنان که شاگردان ارسطاطالیس از مرقد استاد خود فیض می گرفتند، من نیز از آن مرقد فیوضات گرفتم و در خواب ها و بیداری مکاشفاتی را سیر نمودم...

بالجمله، مدت یک سال پس از فوت او، من در خود حالاتی مشاهده می کردم که نتوانستم بر کسی اظهار داشتی و نه کسی از حالاتم اطلاعی داشت.

و از غرایب حالات که شاید بشر تصدیق نکند و اطبا انکار نمایند، مدت شش ماه من خواب را در خود مشاهده نکردم، و کمتر با اشخاص انس داشتم، و تدریجاً در فکر تحصیلات علوم غریبه و ریاضات روحیه برآمدم".(1)

گویا بعدها مرحوم مبارکه ای در طریقه نعمة اللهی وارد شده و به مونس علی شاه

ارادت پیدا کرده است. وی در آغاز چند اثر از تألیفات خود، از جمله جلد چهارم

"تاریخ ایران و اصفهان" که در سال 1319 ش به انجام رسیده، این شعر را که بیانگر

مطلب فوق است مرقوم داشته است:

ص:270

مرا در سر به جز عشق علی نیست

جز این دستورم از شاه ولی نیست

به خلوتخانه اسرار توحید

مرا مونس بجز مونس علی نیست

سحرگه این سروش آمد به گوشم

که سرّ حق هویدا و جلی نیست

مگو فاش این سخن را ای "صفائی"

رفیق محرم و صاحب دلی نیست

تصویر

در آغاز آن مقدمه و تقریظ حکیم دانشمند، سید محمد حسین ادیب بجنوردی(1)

ص:272

معاون فرهنگ استان دهم اصفهان، آمده و تذکر داده شده که مقدمه و تقریظ مزبور، خود رساله ای مستقل در معرفت توحید و نبوت و سیر و سلوک و عبادات و فوائد آن بوده که به خاطر مشکلات چاپ، گزیده ای از آن نقل شده است.

ص:273

تصویر

ادیب بجنوردی در تقریظ خود می نویسد: "کتاب حاضر که به مناسبت معنی و حقیقت، "صراط المستقیم" نامیده شده، از تألیفات و قلم جناب عالم فاضل و خبیر محدّث شهیر آقای حاج سید محمد علی مبارکه ای - دامت برکاته - که به مضمون مشحون "إنّ الله یلقّن الحکمة علی لسان الواعظین" با عبارات شیوایی که بر حکمت و فلسفه و نتیجه این عبادت مشتمل است، و در این زمان کتاب بدین جامعی که به زبان نزدیک به فهم هرکس بوده باشد در این موضوع نوشته نشده است، و واقعاً هرکس طالب روش ظاهر و باطن و سیر الی الله باشد از مطالعه این کتاب علما و عملا بهره مند می گردد".

ص:274

حضرات آیات: آخوند ملا محمد حسین فشارکی و میر سید علی نجف آبادی بر این کتاب تقریظ نگاشته اند.

تقریظ آخوند فشارکی بر کتاب "کشف المهلکات"

"وبعد، محض تشویق و ترغیب عموم اخوان ایمانی و اعلام آنها به استفاضه و استضائه از اشعّه انوار علوم موهوبه که مندرج است در تألیف و تصنیف جناب العالم العامل الناسک السالک مسالک التنقیح والتعمیق، ابوالفضائل والمعالی والمکارم، السید

ص:276

السند العلی، ذو الفضل الباهر والعزّ الشامخ، الفاضل الکامل الألمعی، مولانا آقا سید محمد علی المبارکی - مدّ ظله العالی - که الحقّ والإنصاف سزاوار انواع تمجید و انحاء تحمید و تشکرات فائقه هستند، که رشحه ای از رشحات علوم مفاوضه الهیه را با مضامین اخبار صحیحه وغیرها، برای تنبیه غافلین و تعلیم جاهلین و ارشاد ضالین، در این رساله شریفه، در طیّ چندین مجلس، تقدیم

اخوان ایمانی و عامّه مکلّفین فرموده اند ، که بعد از مطالعه کامله در مضامین آن، قدردان نعمت وجود ایشان و متشکر از این احسان ایشان به عامه ارباب عقول خواهند شد، که احسن هدایا و اطیب مبذولات بذل کلمه نصیحت و عطف کلام هدایت است.

قلم قاصر از توصیف لایق جناب ایشان است. عموم اخوان مؤمنین را متذکّر می سازیم که قدر بدانند این نوع مصنّفات را که مشتمل است بر انواع دلالات و براهین برای تصدیقات به عقاید حقّه، و به مراجعه و مطالعه آن استفاضه نمایند، و به وجدان، عارف به معارف حقّه شوند و بر همین قیاس کنند کلیه احکام الهیه را، و شکرانه نعمت تصنیف و مصنّف را در عهده بدانند. فی الثانی والعشرین من شهر ربیع الثانی سنة 1343".

جلد اول این کتاب که به صورت 16 مجلس سخنرانی تدوین شده، در 248 صفحه به خط شیخ محمد بن علی اکبر خوانساری، و به مباشرت میرزا عبدالرزاق صحّاف، در کارخانه استاد میرزا حسین خان مدیر فرهنگ چاپ شده است.

نسخه خطی جلد دوم در 128 و جلد سوم در 74 صفحه جیبی موجود است.

ص:277

تصویر

"ملاحظه حقایق کتاب مستطاب "تحصیل الثمن" و مطالعه دقایق مندرجه در آن شرح جلیل، که روح دم هر کالبد افسرده، و جان بخش هر روان پژمرده علیل است، الحق چنان افکارم را به هیجان آورده که من هم بی اختیار از بابت خدمت به جامعه اسلامیه و حوزه دینیه و حومه وطنیه، با نهایت جدیت و کوشش در اختصار، می خواهم با ساده ترین بیان و واضح ترین کلامی، یک سلسله از سخنان خیرخواهانه

ص:280

و کلمات ارادتمندانه خویش را، که قالب عواطف قلبیه و کاشف تأثرات روحیه ام هست، تقدیم آستان توجهات کلیه مسلمانان بالخصوص برادران ایران بنمایم".

مرحوم استاد شهابی سپس می نویسد:

"بر هر مسلمان واقعی و متدین حقیقی، مدافعه از وطن که عبارت اخری همان بیضه اسلام و حوزه دین است و محبت به آن از فرایض و سنن و الزم واجبات است؛ و در این مقام، پس از مطالعه آنچه از قلم مبارک بندگان حضرت مستطاب، سید السند، الحبر الکامل المعتمد، یگانه سابح بحر خرد و عقل، فرزانه سائح وادی کمال و فضل، العالم الجلیل الناطق والفاضل الکامل، سلطان المتکلمین، ثقة الاسلام والمسلمین، آقای آقا سید محمد علی، دامت افاضاته، در ذیل حدیث شریف، بر صفحه کاغذ، و از آنجا بر قلب علاقمندان منتقل گشته، ما را بی نیاز کرده از آن که خامه خویش را در این میدان جولان دهیم؛

زیرا که آنچه از آن قلم خامه مبارکه بر اوراق آن گران مایه نامه درج و رسم شده، علاوه بر آن که از حیث اسلوب نگارش بسیار مرغوب و از حیث بیان با احتوایش بر مطالب عالیه علمیه نیز بر آن روشی است که در این عصر بس مطبوع و مطلوب است، حقیقة برای اهلش چنان است که از لسان حال آنها کلمه: "یلیق بأن یکتب بالنور علی صفحات خدود الحور" به ظهور رسد، و سزاوار است که متدینین عظام و محبت دارندگان به حفظ بیضه اسلام، مندرجات آن نامه شریفه را وجهه همت خویش ساخته...".

ص:281

ترجمه حالات شریفش در ضمن مجلدات بزرگان و دانشمندان مرقوم افتاد.

لذا تصمیم خود را در خدمت معظم الیه معروض داشته و این استدعای عاجزانه را به کرم و همت عالیه خود قبول فرمود. از این روی، هریک از این مجلدات تقدیم گردیده، تا آن که در هر سطری از سطور و صفحه ای از صفحات لغزش و انحراف

ص:284

است تذکر داده، اصلاح آن به عمل آید؛ والله الموفّق للصواب".

وجود پرداخته و مباحث مفصلی در تصوف و عرفان بیان کرده است. شرح حال شیخ محمود مفید استاد مؤلف آخرین شرح حال این جلد است.

علاوه بر سه جلد فوق، یک جلد دیگر نیز از حرف الف تا یا شامل رجال قبل از صفویه، و جلد دیگری نیز از حرف الف تا یا در 370 صفحه، شامل شرح حال علمای متأخر و معاصر با مؤلف است که از حاج محمد ابراهیم کلباسی شروع شده و به حاج میرزا هدی کلباسی ختم می گردد.

تألیف جلد چهارم در سال 1319ش به اتمام رسیده است.

تصویر

مقدمه "دانشوران و رجال اصفهان"

ص:287

تصویر

مقدمه "دانشوران و رجال اصفهان"

ص:288

تصویر

برگی از "دانشوران و رجال اصفهان"

ص:289

تصویر

برگی از "دانشوران و رجال اصفهان"

ص:290

تصویر

برگی از "دانشوران و رجال اصفهان"

ص:291

تصویر

فهرست "ثمرات العلوم"

ص:292

تصویر

آغاز "ثمرات العلوم"

ص:293

تصویر

تصویر

ص:296

طریق تکامل روحی و مطالب عرفانی. نسخه خطی آن در 130 صفحه جیبی موجود است.

ص:298

تصویر

ص:299

تصویر

ص:300

تصویر

گفتنی است که در ضمن مجلدات "تاریخ ایران و اصفهان" و "دانشوران و رجال اصفهان" و خاطرات مبارکی، برخی از مباحث متفرقه به گونه بسیار مفصل و در حدّ رساله ای مجزا بیان گردیده است، از جمله:

اسرار و فلسفه حج، تاریخ زندگانی حضرت رسول و جانشینان آن حضرت،

ص:302

تاریخ مکّه مکرّمه، فهرست بحار الانوار، منتخب احیاء العلوم غزالی.

به حمد حضرت داور زبان چو بگشایی

قلوب های سیه را کنی تو نورانی

رهی ز جهل، تو این شیعیان گمره را

ز وصف احمد و آل ار کنی سخنرانی

سزد که اهل صفاهان کنند فخرِ تو را

به سایر ملل و مردمان ایرانی

ندیده چشم فلک زیر گنبد مینا

چنین محدث خوش لهجه سخن دانی

تویی مروّج دین محمد عربی

تویی مخرّب دین یهود و نصرانی

هر آن که دعوی باطل به مسلمین آرد

تو دفع او بنمایی، تواش کنی فانی

مقام و مرتبه ات بر زبان نمی آید

حقیقتاً تو به نطق و به وعظ سلطانی

ز تیغ و تیر زبانِ تو جمله کفار

ذلیل و خوار و زبونند و نیست درمانی

تو برگزیده پروردگار خویشتنی

به حق نهاده به رأس تو تاج شاهانی

چو در فضایل مولا علی سخن گویی

از آن سخن همه دانند اهل ایمانی

تویی مبلّغ اسلام،ای نکو منظر!

به زهد، بوذر عصر و نظیر سلمانی

ص:304

ز دودمان نبی وز سلاله حیدر

ز شیر فاطمه وز نسل چارم ارکانی

نصایح تو اگر بشنوند خلق جهان

شوند صاحب جسمی و نفس روحانی

به راستی که اگر حجّتان حق نبُدند

نبُد به ملت این عصر بوی انسانی

ز نحر فضل خود ای واعظ و مبلّغ شرع!

نموده ای تو جهان را چنین گلستانی

مؤدبی تو به آداب فقه و نحو و اصول

مؤلّف کتب و حافظٌ لقرآنی

ز دانش و ادبت ای یگانه عالم دهر

تمام شهره ور و جمله راست درمانی

تو راست حقّ بزرگی به شیعیان علی

رهین منّت تو صاحبان ایمانی

غیور و هادی دین و مبیّن قرآن

کمینِ درگهِ تو مثنوی و قاآنی

اگرچه تلخ به کام تو زندگی کردند

بدان زیان نرسد جز به شخص عرفانی

به کوفه ملجم بدکیشِ بی حیا از کین

شهید کرد علی را ز راه نادانی

یزید کشت حسین و تنش به کرببلا

سرش به طشت و لبش زیر چوب خزرانی

ص:305

چو دید زینب مظلومه گفت ای ظالم

مزن تو چوب و ببین چیست صوت قرآنی

کجا رسی تو بدانجا "جمال پور جناب"

که از محمد و آلش کنی سخنرانی

ص:306

تصویر

ص:307

تصویر

ص:308

سلاله ایست از آن خاندان به عزّت و ناز

چگونه مدح مر او را توان کنی به جهان

که ذمّ به ساحت قدسش بود همی زآغاز

تو را به منقبتش در سخن چه نیرویی است

که خود به دهر سخن آفرین بود از راز

ندیده ای به فراز منابرش هر دم

چگونه وعظ و تکلم کند به ترک و به تاز

ندیده ای به بیان ملیح او خلقی

به دهر واله و شیدا بوند یا جان باز

جواب داد خرد را زعشق، طبع سلیم

که در ظهور ارادت شدم ورا دمساز

مرا خلوص چو نسبت بدو بود افزون

بدین چکامه کنم خود هماره سر افراز

ملامتی نبود در مدایحش بر من

که نیست حافظ و سعدی چو زنده در شیراز

هرآنچه کرد خدایم عطا ز فهم و خرد

به جلوه زیب مجالس کنم بلا انباز

پس آن زمان به ادب داد پاسخم به خرد

فروتنی چو بود پیشه ات، تو راست جواز

ولی جلالت او را عظیم بنگر نیک

که در فضای کمال است فرد، آن شهباز

دوباره داد مر او را روان جواب که من

ص:310

چو خور به فضل و هنر می شناسم او را باز

بلاعدیل بود در جهان به علم و عمل

سخن ز راه حقیقت مراست نی ز مجاز

ثنای حضرت او فرض بر عباد بود

دعای اوست سزاوار در قنوت نماز

اگرچه معرفتی نیست طبع را به جهان

که در خورش بنماید زبان به مدح دراز

چو آفتاب به آفاق گرچه شهره بود

به نعت و منقبتش نیست در زمانه نیاز

چه احتیاج به مدحش بود که در دوران

هزار چون من محمود گشته است ایاز

چنان شهیر به قدس است او که در قرآن

اشارتی شده از بقعه مبارکه باز

ولی خطا نکند کس از این بیان ملیح

که هست معنی و تفسیر دیگری به طراز

تمام می نشود طبع را سخن به مدیح

اگرچه قافیه تنگ است چون بت طنّاز

وسیع بود گرَم سجع را فضا به مراد

چو طیر، کلک بیان می نمود خوش پرواز

وگر نبود مضیّق مرا مجال و زبان

بسی به قافیه بودم حریص و صاحب آز

چو تاز و ساز و گراز و نهاز و باز و گداز

ص:311

چو جاز یا که جهاز و مُجاز یا غمّاز

ولی ز بخت پریشان خویشتن چه کنم

که خوش خرام چو کبک دری نگردد غاز

فراز هرچه شود لحنِ بوسلیک به دهر

ملاحتش نبود به ز نغمه شهناز

اگر هزار ندایی ز اصفهان خیزد

به فنّ شعر نگردد بلند زو آواز

طلب کنند از او لعل و دُر به جای خزف

خورند سیب و بهش را همی به جای پیاز

ولی ادیب چو "محزون" همی ز جی خیزد

چنان که زیره ز کرمان و شکّر از اهواز

من الصفات التی علیها مدار کمالات البشریة وعواطف المدنیة ومدارج الاخرویة ویکفیهم للخسران فی الدنیا والآخرة فقد واحدة منها، وهی: عدم المحبة فیهم لآل الرسول وذریة البتول، والشاهد علیه ما یصدر عنهم خلفا عن السلف من انواع الاذی وفنون المحن علی من یرونه بعلامة السیادة ومنتسبا بشجرة الولایة؛

ولعمری والله لقد جرّبت حالاتهم سنیناً عدیدة وایاماً مدیدة انّ الأغنیاء من الیهود فی عیونهم أعظم درجة وأهل النفاق والعنود عندهم أعلی منزلة من السادة السیود وذراری الأحمد المحمود.

ولعمری مودّتهم منشؤها الخیال ومعاشرتهم وزر و وبال، ویشاهد البصیر ویری الخبیر معنی دار الیهوداء الذی أخبر علیه السلام فیما قال فی حدیث الدجال، وما فی روایة ابن مسعود، من فقدان الشجاعة والسخاوة والغیرة والمروة فی جلّهم وعدم حبّ اهل البیت فی کلّهم، همّهم بطونهم، دینهم دنانیرهم، قبلتهم نساؤهم. وهذه طبیعتهم الاولیة وعاداتهم الجبلیة واخلاقهم الموروثیة، والخارج عنها هو الکبریت الأحمر والمسک الأذفر والوحید فی عصره والفرید فی دهره وآیة ربّه، وکیف لا وهو السائر علی خلاف الطبع القذر والاصل الکدر.

ولقد کان بعض السادة الکرام من العلماء الاعلام قد أوصی اولاده بعدم التوطن فیها؛ لأن لا یحرموا عن الدنیا ولا یکفّو عن أمر الآخرة، فلا یکونوا فی دنیاهم خاسرین وعن آخرتهم غافلین، وإن کان ولا بدّ فایّاهم والمعاشرة معهم إلا مع الضرورة؛ لأنّ الریاسة فیها أکل الجیفة والشهرة آفة وخیفة.

ویفهم ذلک من کانت له همة علیا ولا یکون فی أمره متوجها إلی المرتبة السفلی،

ص:313

والسلام علی من اتبع الهدی وعلی من ینظر فی کل الامور بعین الانصاف والرضاء واجتنب عن الحسادة والهوی، وما ضلّ وما غوی...

وأسأله النجاة من دار الیهود، وأن یحفظنی من شرّ کل معاصر حسود وأعوذ به من شرّ کلّ معاند وعنود وأن یمنّ علیّ بمجاورة إحدی المشاهد المشرفة وبیوت الله المرتفعة، أو مصاحبة من یقرّبنی إلی صاحب المقام المحمود".

وی در آغاز کتاب "صراط المستقیم" یا نماز در اسلام می نویسد:

"خدا داناست که در این روزگار چه قدر زجر متحمل شده تا این کتاب تهیه شده، و نیز باید در نظر گرفت که چه قدر وقت لازم است تا یک نفر اوقات خود را مصروف این کار بدارد و در ضمن بخواهد عائله ای سنگین را هم اداره نماید، آن هم در این روزگار که فقط هنر بسیاری از کسانی که خود را مسلمان و شیعه می دانند تنقید و دماغ سوزانیدن اشخاص است و به هیچ وجه تشویقی دیده نمی شود و هرکس بخواهد چیزی در دسترس عموم از راه دیانت بگذارد، دسیسه های دیگر حسادت برای صدمات عمر او کفایت است که هزاران تهمت و افتراء و منفی بافی و شبهات و مغالطات برای نویسنده که منشأ همه آن ها حسادت است در میان مردم عوام بی تشخیص، برای تحقیر و تصغیر و توهین آن نویسنده کتاب حتی الامکان فراهم می آورند، آن هم مخصوص شهر اصفهان که عموم اهل علم و فضل در این شهر بی اهمیت در انظار و بی وقر می باشند و هرکدام دچار هزاران مصائب و مشکلات زندگی می باشند، مع الوصف رضای خدا را منظور داشته، دست از وظیفه خود برنداشته و به مجاهدات خود ادامه داده...".

ص:314