ص: 2

دیگران، غافل نمی شود.

3. آثار عملی: یکی از آثار دعا، نتایج عملی آن است که به آن «برآورده شدن یا اجابت دعا» گفته می شود.

4. آثار روانی: یکی از مهم ترین آثار دعا، ایجاد آرامش درونی و رضایت خاطر در انسان است. پژوهش های انجام گرفته در برخی جوامع غربی نشان می دهد که افراد مذهبی نسبت به افراد غیرمذهبی، بسیار کمتر به بیماری های عصبی و روانی دچار می شوند.

5. آثار اجتماعی: اگر دعا در جامعه ای فراگیر و همگانی شود، با دست یافتن افراد به اعتدال روانی، انحراف های اجتماعی نیز کاهش می یابد.

اگرچه زندگی در جامعه ماشینی امروز، افزایش سطح رفاه و کاهش مرگ و میر را به ارمغان آورده، ولی مشکلاتی نیز به همراه داشته است که از مهم ترین آنها می توان آسیب های روانی و اجتماعی را نام برد. تخصصی شدن و تقسیم کار در زندگی ماشینی امروز به گونه ای گسترش یافته که حتی بر نهادهای دیرپایی مانند خانواده نیز اثر بسیاری گذاشته است. برای مثال، بخش هایی از وظایف سنتی خانواده به سازمان ها و نهادهای دیگری واگذار شده است. امروزه کودکستان، مدرسه و خانه سالمندان، هر کدام بخشی از وظایف خانواده را بر عهده گرفته اند. افراد چنان گرفتار ماشینیزم شده اند که روابط اعضای خانواده نیز به شدت محدود شده است. رسانه های گروهی به ویژه تلویزیون، اعضای خانواده را که در ساعت های غیر کاری گرد هم جمع می شوند، به شدت مشغول می سازند و مانع ارتباط مستقیم و صمیمی آنان با یکدیگر می شوند. روابط در بیرون از خانه نیز کاملاً غیرشخصی است و بر اساس نقش ها و موقعیت های اجتماعی تنظیم می شود. ازاین رو، افرادی که در جامعه و کارکردهای آن حل شده اند، در عین اینکه با یکدیگر زندگی می کنند، از نظر عاطفی کاملاً تنها هستند.

ص: 4

در این میان، دو جریان فکری غربی، انسان ماشینی را به پیمودن این مسیر تشویق می کنند. نخستین جریان، تأکید بر فردگرایی است که سبب شده است تا انسان ها به مسئولیت گروهی کمتر توجه کنند و بیشتر به فرد و منافع فردی اهمیت دهند. جریان دیگر، جدایی دین از سیاست و اجتماع و دنیوی شدن (سکولاریسم) است. در نتیجه، چنین انسانی، هم هم حس هم بستگی اجتماعی اش ضعیف و سست می شود و تعلق خاطر معنوی اش آسیب می بیند. بازتاب و آسیب این دو نظریه، افزایش بیماری های روانی، عصبی و بیشتر شدن تعداد تیمارستان ها خواهد بود. جوانان ناآشنا با دعا و نیایش، به دلیل ناراحتی های برخاسته از تنهایی و خلأ معنوی، مرتکب جرم و جنایت می شوند که ادامه این روند به بزهکاری و مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی می انجامد.

ترویج و تبلیغ فرهنگ دینی، به ویژه اسلام و تقویت پیوند انسان به وسیله رسانه با داروهای معنوی و دینی به ویژه دعا و نیایش، می تواند انسان ناآشنا یا کم آشنا با خدا را از مشکل تنهایی و پی آمدهای ناگوار روانی و اجتماعی آن نجات دهد و پایه های اعتقادی اهل دعا را نیز مستحکم تر کند. در این راستا مجموعه حاضر به عنوان دست مایه اولیه برنامه ریزان و برنامه سازان رسانه ملی تهیه شده است. آنچه در این نوشتار می آید، راهکارهای پرداختن به دعا و نیایش در برنامه های گوناگون با تأکید بر افکت های محتوایی است. امید که مورد توجه و استفاده اصحاب رسانه قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 5

دفع شدن خطر و بلا یا به دست آوردن سود مادی و معنوی.

و) کمک خواستن از خداوند در امتحان ها و شرایط سخت.

ز) بلند شدن از رخت خواب با صدای دعا و مناجات پیش از اذان صبح و پدیدار شدن حال معنوی با صدای مناجات خوان در سحر.

ح) بهره گیری از دعای علما و عرفا و در صورت امکان، اشاره به سیره ایشان در دعا، مانند دعای ایشان در جمع مؤمنان یا کنار مرقد امامان و امام زاده ها.

ط) به جا آوردن دعایی که شخصیت داستان یادش رفته و برگشت به مکان یا حالت سابق.

ی) استفاده از مناجات و دعا در موسیقی متن در موقعیت مناسب داستان مثلاً در آرامش سحر.

ک) به تصویر کشیدن شخصیت بی توفیق در به جا آوردن دعا در مکان یا زمان مناسب.

ل) استفاده از دعا و مناجات در لحظه های پر اضطراب و پرتنش داستان، برای رهایی از آن.

م) تشویق به خاطر دعای زیبا و بجای شخصیت داستان.

ن) نمایش حالت آرامش، سرور و خضوع دعاگونه آخرین لحظه زندگی برخی شهیدان یا شخصیت های مثبت.

س) به تصویر کشیدن موفقیت شخصیت داستان بر اثر دعای پدر و مادر، دوست و همسایه.

ع) برجسته سازی دفع بلا از شخصیت داستان بر اثر دعای پدر و مادر، دوست، همسایه.

ف) ایجاد ارتباط میان دعا خواندن و موفقیت در کار و تلاش روزانه.

س) نمایش شکست، افراد مغرور و متکی به خود.

ص: 7

ق) توجه به حالت فروتنی در رفتار شخصیت داستان و صوت و لحن زیبا هنگام خواندن دعا.

ر) در نظر گرفتن دعای شخصیت ها برای یکدیگر در قالب های گوناگون برنامه سازی.

ش) برجسته سازی دعای کودکان و نوجوانان.

ت) توجه به دعا در جایگاه های ویژه که نقطه عطف به شمار می آید، مانند شب و روز ازدواج.

ث) گرایش و پای بندی به دعا و توجه به تأثیر آن در تعادل و سامان دهی خانواده.

خ) برگزاری جلسه های دعا در خانه (به همراه آمین های کودکان و نوجوانان) و نمایاندن نقش و تأثیر دعاهای خانوادگی مانند: حدیث کسا (جهت تداعی داستان حدیث کسا).

ذ) طرح پرسش های فرزندان درباره دعا یا راه های استجابت دعا و شبهه های مربوط به آن و پاسخ منطقی والدین به آنها.

ط) استفاده از دعا، تواشیح و ابتهال های همراه موسیقی به جای موسیقی پاپ در پایان فیلم ها و سریال ها.

مرزبانان امام سجاد علیه السلام یا استفاده بیمار از دعای 15 و یا بهره مندی قرض دار از دعای 29 و 30 صحیفه سجادیه به هنگام تنگی رزق و پرداخت وام و قرض و...).

د) بهره گیری از دعای پیروان ادیان دیگر در روند داستان.

ه) رعایت حالت نیایش در دعای دسته جمعی به ویژه در جمع خانواده با حضور پدر و مادر یا بزرگان فامیل؛ استفاده از دعاهای رزمندگان یا حالت دعای آنها در روند داستان.

و) نمایش شرکت مسئولان نظام و علمای اسلام یا مردم در مراسم های گوناگون دعا، ولی مرتبط با موضوع داستان به صورت غیرمستقیم (مانند پخش این موارد از تلویزیون موجود در صحنه نمایش).

ز) رفتار متناسب و تداعی کننده آغاز یا پایان دعا (مانند دست کشیدن به سر و رو و سینه خود).

ح) توجه شخصیت به شیوه ها و حالت های مناجات و دعا مانند: رغبت (کف دو دست به سوی آسمان)، رهبت (پشت دست ها به سوی آسمان)، تبتل (اشاره به یک انگشت)، تضرع (اشاره با دو انگشت و حرکت آن دو) و ابتهال (بالا بردن دست ها و اشک ریختن).

ط) رعایت آداب رفتاری شخصیت داستان در پیش، هنگام و پس از دعا:

یک - رعایت آداب رفتاری برای پیش از دعا، مانند: صدقه دادن، معطر کردن، مسجد رفتن، رو به قبله قرار گرفتن، وضو گرفتن.

دو - رعایت آداب رفتاری در هنگام دعا، مانند: خضوع و خشوع، دعای پنهانی، دعای دسته جمعی، بلند کردن دست ها، سجده و گریه کردن.

سه - رعایت آداب رفتاری برای پس از دعا، مانند: دست بر سر و صورت کشیدن، مأنوس بودن با دعا و حالات آن، (برای توضیح بیشتر و بهره گیری از موارد دیگر و روایت های متناسب با آنها، به قسمت تاک شو همین نوشتار مراجعه شود).

ص: 9

ی) پرهیز شخصیت داستان از لقمه حرام و شبهه ناک برای استجابت سریع دعا و دعا برای کسب روزی حلال به ویژه در جمع خانواده.

ک) آگاهی تهیه کننده از رفتار شخصیت داستان بر اساس محورهای سه گانه دعا: جبرانی (جبران گذشته)، ترفیعی (ارتقای مقام) و تثبیتی (ابقای مقام).

ل) لزوم آشنایی کارگردان و بازیگر با آثار و فواید دعا و تنظیم رفتار شخصیت ها بر اساس آنها.

ص: 10

معطرکننده دهان است.(1)

ز) به کارگیری جمله های معروف: «خدایا تا پاکم نکردی، خاکم نکن» و «خدایا تا مرا نیامرزیده ای، از دنیا مبر» در پایان دیالوگ و متن مربوط به بازیگر.

ح) دعا هنگام گرفتن جایزه یا هنگام فرستادن کسی به مأموریت، مانند:«وَفَّقَکُمُ اللّهُ؛ خدا شما را موفق و پیروز کند» یا «خدا تو را موفق کند» یا «خدا یارت».

ط) اشاره به جایگاه دعا و نقش آن در ارتباط انسان با خدا مانند: «عَلَیکُم بِالدُّعاء؛ برشما باد به دعا کردن».

ی) اشاره به مال مخمس و رغبت به دعا در برنامه های رسانه مانند هنگام اشاره به غذا که می گوید: «خدایا خمس مالم را دادم، ان شاءاللّه حلال است، شکرت».

ک) استفاده از جمله های کوتاه دعایی در حالت های خاص مانند گفتن «سلام بر حسین» و «لعنت بر یزید» پس از نوشیدن آب و گفتن «عافیت باشد» و «اَلْحَمْدُلِلّهِ» پس از عطسه کردن و گفتن «اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالِمینَ» و «شُکْرا لِلّه» و «خدا را شکر» پس از غذا خوردن .

ل) به کاربردن جمله های کوتاه دعایی در برخورد با رخدادهای زیبا، مانند: «فَتَبَارَکَ اللّه ُ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ».

م) به کار بردن تکیه کلام های دعایی، مانند: «ان شاءالله زیارت مکه»، «ان شاء الله کربلای معلا»، «ان شاء الله با ائمه محشور شوی ( شویم)» و «خدایا تا مرا نیامرزیده ای، از دنیا مبر» برای خود یا جمع بازیگران و استفاده از دعاهای «دست تو بی بلا» و

ص: 12

«ان شاء اللّه برین کربلا» برای قدردانی و تشکر.

ن) گفتن «خواب خوش ببینی»، «ان شاءالله خواب ائمه ببینی» پیش از خواب و «صحت خواب» پس از بیدار شدن از خواب.

س) استفاده از دعای «خدا بیامرز» برای شخص از دست رفته.

ع) دعای «در پناه خدا» پس از جمله «خداحافظ» هنگام بدرقه کردن.

ف) توجه به دعاها و آداب سفارش شده برای مسافرت و حرکت مانند: «بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها». (هود: 41)

ض) استفاده از ادعیه قرآنی پس از سوار شدن وسیله نقلیه به ویژه برای شخصیت های راننده داستان مانند: «سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنِینَ» (زخرف: 13)

ق) پرهیز شخصیت های شرور و قاتل داستان به هنگام ارتکاب جرم از به کار بردن واژه هایی چون «خداحافظ» و «خدانگهدار» و بهره از جملات جایگزین مانند «به امید دیدار».

عاقبت کارها - به سود من باشد».(1)

«و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید، در حالی که آن برای شما شر است و خداوند می داند و شما نمی دانید». (بقره : 216)

«و چه بسا چیزی را دوست ندارید، در حالی که خداوند، خیر زیادی را در آن قرار داده است». (نساء: 19)

ج) بیان و انتقال آداب و مقدمات دعا کردن.

د) اقرار به ربوبیت پروردگار پیش از درخواست حاجت:

«پس سزاوارترین چیزی که باید قبل از ذکر حاجتم به درگاهت پیش فرستم، گواهی ام به وحدانیت تو و اقرار به ربوبیت توست».(2)

ه) امید نداشتن به غیر خدا:

«سپاس خدایی را که او را می خوانم و غیر او را نمی خواهم و اگر غیر او را بخوانم، دعایم را مستجاب نمی کند و سپاس خدایی را که به او امیدوارم و امید به غیر او ندارم و اگر به غیر او امید داشته باشم، امیدم را محقق نمی کند».(3)

و) اعتراف به گناه:

«پروردگارا! اگر در تفضل کردن تو بر بنده و عذر خواستن از گناه، وسیله ای رساتر از اعتراف به آن گناه می شناختم، آن را انجام می دادم. پس گناهم را به خاطر اعترافم ببخشای».(4) (امام علی علیه السلام)

ز) فرستادن صلوات در آغاز، هنگام و پایان دعا.

ح) دعا کردن برای جمع و دعا برای دیگران.

ص: 14

ط) یقین به اجابت دعا و نداشتن سوءظن به خداوند.

ی) دعا کردن در زمان ها و مکان های متبرک و مهم.

یادآوری: مسائل تفصیلی مربوط به آداب دعا به تفکیک آداب پیش، هنگام و پس از دعا در فصل تاک شو می آید.

هشت - ساعات آخر شب، نزدیک طلوع فجر.(1)

نه - پیش از غروب خورشید.(2)

ده - سحر پس از سپیده دم و پیش از طلوع خورشید.(3)

یازده - هنگام وزیدن باد صبح گاهی.(4)

دوازده - هنگام ریزش باران.(5)

سیزده - هنگام شنیدن اذان.(6)

چهارده - در سجده نماز.(7)

پانزده - پس از نماز.(8)

شانزده - هنگام شنیدن قرآن.(9)

هفده - پس از تلاوت صد آیه از قرآن.(10)

هجده - هنگام برخورد گروه های جنگ آور در میدان کارزار.(11)

نوزده - هنگام فرو ریختن اولین قطره از خون شهید.(12)

بیست - هنگام افطار یا پیش از افطار.(13)

ص: 16

بیست و یک - هنگام بازگشت معتمر (عمره گزار) به وطن یا پیش از بازگشت.(1)

ب) بیان نقش مکان در برآورده شدن دعا(2)

یک - مکه مکرمه و بیت اللّه الحرام.

دو - مسجد الاقصی (پایگاه معراج و قبله اول).

سه - مسجد النبی صلی الله علیه و آله در مدینه.

چهار - مسجد کوفه.

پنج - مسجد صعصعه.

شش - مسجد سهله.

هفت - سرداب سامرا محل عبادت عسکریین علیه السلام.

هشت - مسجد جمکران قم.

در زیارت امام زمان(عج) و اجازه گرفتن در کنار سرداب مقدس، این عبارت ها، در مورد آن مکان مقدس در ادعیه و زیارات دیده می شود:

«پروردگارا! به راستی که این بقعه ای است که آن را پاکیزه گردانیده و شرافتش داده ای و راهنمایی است که آن را پاکیزه کردی؛ جایی که راهنمایان توحید را در آن آشکار کردی».(3)

نه - حرم های مطهر امامان معصوم: (مدینه، کاظمین، کربلا، سامرا، مشهد).

ده - مسجدهای محله.

یازده - موقف عرفه.

«و اکنون به سوی تو آمده ام و در این مکان که شرافتش داده ای، در مقابل درگاهت

ص: 17

ایستاده ام به امید رسیدن به آنچه نزد توست و تمایلم به سوی توست».(1)

هر آینه به طور مسلّم، انتقام تو را [از ستم کارت] بگیرم، گرچه پس از زمانی باشد؛ [سوم] دعای فرزند صالح برای پدر و مادر؛ [چهارم] دعای پدر صالح برای فرزند؛ [پنجم] دعای مؤمن برای برادرش در پشت سر او که خدا می فرماید: «و لَکَ مثله؛ مانند آن بر تو باد».

ط) در صورت تقدم چهل مؤمن بر خویش در دعا:

امام صادق علیه السلام فرمود: «هرکس که چهل مؤمن را [در دعا] جلو اندازد، سپس [برای خود] دعا کند، دعایش اجابت شود».

ی) دعای روزه دار تا وقت افطار؛

ک) دعای عمره گزار تا وقت بازگشت به وطن؛

ل) دعای شخص غایب برای شخص غایب:

امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ دعایی زودتر به اجابت نرسد مگر دعایی که شخص غایب برای غایب دیگری کند».(1)

سه - تغییر سرنوشت به وسیله دعا.

ب) پرداختن به دعا به عنوان یکی از عوامل تغییر قضای الهی (و ارزیابی آن در راستای بحث «بداء» در تعالیم اسلامی) مانند: «پروردگارا! عمر مرا طولانی گردان، رزق مرا وسیع کن، جسم مرا سالم بدار، مرا به آرزویم برسان، اگر از سیاه بختان هستم، مرا از شمار آنان محو کن و نام مرا در ردیف سعادتمندان بنویس. به راستی که تو در کتاب نازل شده بر پیامبرت (درود بر او و خاندانش) فرموده ای: خداوند آنچه را بخواهد، محو می کند و ام الکتاب نزد اوست».(1)

ج) بیان فطری بودن دعا به نقل از قرآن در برنامه های تخصصی، مانند: «و هر گاه آدم به رنج و زیانی درافتد، همان لحظه به هر حالت باشد، از نشسته و خفته و ایستاده، بی درنگ، ما را به دعا می خواند». (یونس: 12)

د) تبیین تأثیر دعا و نیایش به ویژه به نقل از دانشمندان متخصص (روان شناسان و پزشکان خارجی) در روند فیلم ها و سریال های علمی. آلکسیس کارل، فیزیولوژیست، جراح و متفکر معروف فرانسوی و دارنده دو جایزه نوبل در دو رشته مهم تحقیقی می گوید:

نتایج نیایش را با علم نیز می توان دریافت؛ زیرا نیایش نه تنها بر روی حالات عاطفی، بلکه بر روی کیفیات بدنی نیز اثر می گذارد و گاهی در چند لحظه یا چند روز، بیماری جسمی را بهبود می بخشد. این کیفیات هرقدر هم که غیر قابل درک باشند، بایستی به قوایشان معترف بود. دفتر مشاهدات طبی «لورد» بیش از دویست مورد درمان فوری و غیر قابل تردید سل و کری و استئومیلیت و سرطان و امراض بدنی دیگر را ضبط کرده است.(2)

ص: 20

پروفسور کارل گوستاو یانگ، روان کاو معروف:

طبیعت آدمی طوری ساخته شده است که خود به خود نسبت به خدا به طور «دینامیک» در خود احساس عطش و پرستش می کند. ازاین رو، اگر به راه راست توحید هدایت نشود، در برابر معبودهای کاذب (بت ها و ...) سر تعظیم فرود می آورد تا آن عطش درونی خود را سیراب کند.(1)

ویلیام جیمز: «در بسیاری از موارد دعا در بهبود حال بیمار مؤثر بوده است».(2)

دکتر الکسیس کارل: «ما در جاده سختی قدم می زنیم. آدمی، احتیاج به کمک دارد. نیایش می کند، کسی به کمک می آید».

ه) تأکید بر نقش دعا در پیوند میان بنده و خدا و بیان جمله ای زیبا و معروف در این زمینه، مانند: «اِلَهی لا تَکِلْنِی اِلی نَفْسی طَرْفَةَ عَیْنٍ اَبَدا؛ خدایا! هرگز [حتی ]برای یک چشم بر هم زدن، مرا به خودم وامگذار».

و) تأکید بر اینکه دعا نوعی عبادت و پرستش بوده و حتی نماز که بهترین عبادت است، در معارف اسلامی، نوعی دعا شمرده شده است.

ز) بیان تأثیر دعا بر جلوگیری از رخدادهای ناشی از نداشتن اعتدال روانی افراد جامعه و کاهش جرم ها و انحراف های اجتماعی.(3)

ص: 21

ح) بیان دست یابی به شناخت واقع بینانه و به دور از افراط و تفریط از خود در پرتو دعا.

ط) تأکید بر حل برخی مشکلات از راه دعا مانند شفا گرفتن بیماران صعب العلاج.

ی) طراحی و استفاده از دیالوگ های مربوط به نقش دعا در زوایای گوناگون زندگی افراد به ویژه جوانان، ایجاد آرامش روحی در زمان های پرالتهاب و استرس مانند: امتحان، کاریابی، حوادث غیرمترقبه و دوراندیشی.

ک) توجه به نقش دیالوگ های کوتاه در تأثیر بسیار قوی دعا در سلوک اخلاقی و عرفانی برای جوانان جویای معرفت.

ل) اشاره به همایش های دعا و دستاوردهای آن.

م) نمایش دعا خواندن انفرادی یا دسته جمعی کودکان و نوجوانان در برنامه های نمایشی به ویژه فیلم و سریال.

ن) دست به دعا برداشتن یا به کار بردن عبارت های کوتاه دعایی در جاهای مناسب داستان به وسیله کودک، نوجوان، جوان و ریش سفید.

ق) روی آوردن شخصیت جوان نمایش به دعا برای گره گشایی.

ر) توجه به تُن و ریتم صدای شخصیت های جوان هنگام دعا کردن.

ش) بیان مفهوم واقعی دعا از دیدگاه عرفانی ائمه اطهار علیهم السلام، با هدف تلاش برای اصلاح تفکر عامیانه درباره دعا و آشنایی جوانان با مفاهیم و رفتارهای مورد نظر ائمه در ارتباط با دعا.

دهد، مانند آگاهی از دشنام دشنام دهنده، چنان که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام درباره چنین فردی این گونه دعا کرد: «خدایا! من حقم را به او بخشیدم. تو از من بزرگوارتری و جود و کرمت از من بیشتر است. پس او را ببخشای و کیفر مکن».

ج) بیان معنای دعا (خواستن و درخواست کردن) در قالب مفاهیم و عبارت های وارد شده، مانند: «فَلَکَ الْعُلُوُّ الاَْعْلی فَوْقَ کُلِّ عالٍ؛ علو برتر، فوق هر برتری از آن توست».(1)

د) اشاره به اشتراک و تفاوت دعا با قرآن. اشتراک آنها در معارف اسلامی و الهی است، ولی تفاوت آنها از دو جنبه است. اول، تفاوت از نظر گوینده آنها که قرآن، کلام خالق و دعا، کلام مخلوق است. دوم، تفاوت در شیوه بیان معارف و تفصیل آنها که قرآن، بیان کلی و دعا، بیان تفصیلی دارد.

ه) اشاره به اشتراک و تفاوت دعا با حدیث. اشتراک آنها در این است که هر دو کلام معصومند، ولی روح عبارت های دعا با حدیث فرق دارد. حدیث معمولاً به اقتضای شرایط افراد و جامعه و پیش آمدن موقعیت هایی در اجتماع بیان شده و انگیزه صدور آن هم غالبا راهنمایی و ارشاد و تذکر است، ولی دعا، غالبا انگیزه شخصی و درونی دارد. به این معنی که گرایش ها و احساسات درونی و خواسته های شخصی سبب صدور و تحقق دعا و حالت ویژه آنهاست. از سویی، هنگامی که نیاز به دعا پدید آید، شخص دعا کننده توجهی به غیر ندارد. بنابراین، خلوت با معبود، مهم ترین ویژگی دعا به شمار می آید، برخلاف حدیث که روی سخن آن با غیر است.

و) اشاره به قرآن صامت، ناطق و صاعد.

بیان و توجه به این نکته درباره قرآن، حدیث و دعا که بر اساس اعتقاد ما، کتاب خدا «قرآن صامت» و ائمه ما «قرآن ناطق» و تجسم قرآن صامتند و دعا نیز «قرآن

ص: 23

صاعد» است. بر این اساس، قرآن سه گونه است: قرآن صامت، قرآن ناطق و قرآن صاعد.

در این میان، قرآن ناطق، جایگاه نزول و فرود قرآن صامت است و اگر قرآن صامت، غیر از قلب قرآن ناطق، محلی برای فرود و نزول نداشت، هیچ چیزی در جهان هستی نمی توانست حقایق آن را هضم کند، بلکه به محض آگاهی بر آنها از خوف پروردگار، بندهای هستی او گسسته می شد.(1)

قرآن صامت، گفت وگوی خالق با مخلوق و خلیفه خویش است. حال وقتی خلیفه مهجور در سرزمین ماده، با خالق و اصل خویش به نجوا و شرح درد اشتیاق می پردازد و قرآن ناطق، حقایقی از حال خویش را می گوید، قرآنی دیگر پدید می آید که به سوی معبود صعود می کند و قرآن صاعد، با شرح و تفصیل جلوه گر می گردد. چنان که امام علی علیه السلامدر دعای کمیل می فرماید: «یا مَنْ اِلَیْهِ شَکَوْتُ أحْوالِی؛ ای کسی که از احوال خود به او شکایت می کنم».(2)

ز) بیان تأثیر درمانی دعا (تأثیر جسمانی و روحانی به ویژه برای بیماران).

ح) اشاره به کارکردهای فردی و اجتماعی دعا (دست کم در حد کلی).

ط) اشاره به اجازه پروردگار به انسان برای دعا کردن به عنوان بزرگ ترین نعمت الهی:

«وَ مِنْ اَعْظَمِ النِّعَمِ عَلَیْنا جَریانُ ذِکْرِکَ عَلَی اَلْسِنَتِنا وَ اِذْنُکَ لَنا بِدُعائِکَ وَ تَنْزِیهِکَ وَ تَسْبِیحِکَ». از بزرگ ترین نعمت های تو بر ما، جریان ذکر تو بر زبان هایمان و اجازه تو به ما برای دعا کردن و تنزیه و تسبیح است».(3)

ص: 24

ی) بیان اینکه دعوت مستقیم به دعا ابتدا از سوی پروردگار بوده است:

«اُدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُم؛ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم». (غافر: 40)

ک) یادآوری اهمیت دعوت غیرمستقیم به دعا از سوی حق تعالی.

خداوند مهربان گاهی فرد یا افراد را به مشکلات و بلاها گرفتار می کند تا شاید در آن شرایط، فرد رو به سوی دعا و مناجات آورد، مانند:

«فَاَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ و الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ؛ پس آنان را با مشکلات و سختی ها گرفتار کردیم، تا شاید به درگاه حق تضرع کنند». (انعام: 42)

«آنها را به عذاب گرفتار کردیم تا شاید باز گردند». (زخرف: 48)

ل) استفاده از سیره معصومین علیهم السلام هنگام دعای شخصیت ها و خواندن دعاهای مورد تأکید ایشان.

م) بیان تأثیر دعا در زندگانی روزانه و معرفی نمونه هایی از زندگانی معصومین علیهم السلام، علما و حتی مردم عادی در گفتار شخصیت ها.

ن) توجه به حالت های خاص و استفاده از دعای مناسب در بیان شخصیت ها، مانند: دعا هنگام انفاق، قرض الحسنه و هرگونه کمک به دیگران.

س) استفاده از متن های ادبی کوتاه، ضرب المثل یا شعر که بر دعا نیز تأکید می کند (نمونه ها در فصل دوازدهم و سیزدهم همین نوشتار آمده است).

ع) شرکت در جلسه ها و مراسم دعا و همراهی شخصیت های داستان با دعاخوانان. نکته مهم در این برنامه آن است که اگر شخصیت اصلی داستان دعا هم نخواند، ولی با دیگران همراهی کند، شخصیت دعاخوان، مثبت و باسابقه نیکو و فهمیده جلوه نمایی می کند.

ف) اشاره به تأکید قرآن بر دعا و بیان این نکته که واژه دعا بیش از 200 بار در آیه های قرآن آمده است و به طور مستقیم می گوید: «انسان را هرگاه رنجی پیش آید، در آن حال به دعا و انابه و توبه به درگاه خدا رود». (زمر: 8)

ص: 25

ص) تکرار اوراد کوتاه سفارش شده پس از دعا و انجام اعمال مربوط به آن:

یک - صلوات

دو - آمین گفتن

امام صادق علیه السلام می فرماید: «موسی دعا کرد و هارون و فرشتگان آمین گفتند. پس خداوند فرمود: همانا دعایتان را اجابت کردم».(1)

همچنین می فرماید: «اَلدّاعی وَ الْمُؤَمِّنُ فِی الْأَجْرِ شَریکانِ؛ دعا کننده و آمین گو در ثواب عایده شریکند».(2)

نکته: آمین در لغت به معنی استجب؛ یعنی «خدایا! استجابت کن» آمده است.

سه - ذکر «ما شاء الله» و «لاحول و لاقُوَّة الا بالله».

چهار - کشیدن دست بر سر، رو و سینه خود. (این کار در حال نماز مکروه و در خارج از آن مستحب است).

امام باقر علیه السلام می فرماید:

بنده ای که دستش را به سوی خدا بگشاید (دعا کند)، خدا را شرم آید که آن را تهی برگرداند. پس پیش از برگرداندن و (جمع کردن) دست، آن را بر سر و رو (و در روایتی دیگر بر سر و رو و سینه) بکشید تا برکت و رحمت ها و نعمت های فرو ریخته شده و نادیدنی (از دید کوتاه ما) را که از جانب خدا در کف دست هایتان ریخته شده است، جذب وجودتان کنید.(3)

ق) استفاده از اشعار مرتبط با دعا برای تبلیغ آن به طور غیرمستقیم مانند:

ص: 26

تا نگرید ابر، کی خندد چمن ؟

تا نگرید طفل، کی نوشد لبن؟

ما نبودیم و تقاضامان نبود

لطف «تو»، ناگفته ما می شنود

ر) اشاره به مطالعات برخی جوامع غربی که نشان می دهد افراد مذهبی نسبت به افراد غیرمذهبی، بسیار کمتر دچار ناراحتی های روانی می شوند.

ش) اشاره به اینکه افرادی که از راه دعا با خداوند ارتباط دارند، هم از روان سالم و شخصیت متعادل بهره مندند و هم از کارهای ناشایست و بزه کارانه دوری می کنند.

ت) اشاره به اینکه ثواب و احتمال پذیرش دعای جماعت - در مواردی که سفارش شده است - بیشتر از دعای انفرادی است، همان گونه که ثواب نماز جماعت بیشتر از نماز فراداست.

ث) به کار بردن لفظ «ما، همه و کل» برای عمومیت دادن دعا.

خ) دعا برای مؤمنان در غیاب آنها و یادآوری ویژگی این گونه دعاها مانند: اجابت سریع فراوانی روزی، دفع ناخوشی و آمین فرشته.(1)

ذ) دعا هنگام آسایش و راحتی با یادآوری مداومت بر دعا.

امام باقر علیه السلام فرمود: «سزاوار است که مؤمن خدا را در آسایش آن گونه دعا کند که در گرفتاری دعا می کند».(2)

ض) بیان نیایش های قرآن کریم با تمرکز برفرازهای بلند و متناسب با روند داستان در برنامه های عمومی و تفسیری یا در برنامه های تخصصی ویژه نیایش.

(بقره: 128، 129، 201، 286؛ آل عمران: 8، 9، 16، 38، 53، 147، 192، 193،

ص: 27

194؛ مائده: 114، 151، 156؛ ابراهیم: 40 و 41؛ مؤمنون: 106، 107 و 118؛ فرقان: 65 و 74؛ شعرا: 83 و 86؛ غافر: 8؛ حشر: 10؛ ممتحنه: 5)

ظ) یادآوری و استفاده از نیایش های امام علی علیه السلام مانند: دعای کمیل و مناجات مسجد بزرگ کوفه.(1)

غ) یادآوری و بهره گیری از نیایش های حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه:

خطبه 83 : اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی عَلا بِحَوْلِهِ... عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ.

خطبه 108: َلْحَمْدُللّهِ الْمُتَجَلِّی... عقائِدِ السَّریراتِ.

خطبه 91: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذی لایَفِرُهُ... اِلْحاحُ الْمُلِحیِّنَ.

خطبه 163: اَلْحَمْدُللّهِ خالِقِ الْعبادِ... وَلا بِالْجَوارِ وَ الاَْدَواتِ.

خطبه 182: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی... راغِبا مُجْتَهِدا.

خطبه 182: فَسُبْحانَ مَنْ لا یُخْفَی... وَ لا یَنْقُصُهُ نائِلُ.

خطبه 100: اَلْحَمْدُللّهِ النّاشِرِ... رَایَةِ الْحَقِّ.

خطبه 65: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی لَمْ یَسْبِقْ لَهُ حالٌ... هُو مِنْها بائِنٌ.

خطبه 155: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی انْحَسَرَتْ... فَیَکُونَ مُمَثِّلاً.

خطبه 157: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی جَعَلَ الْحَمْدَ... وَ عَظَمَتِهِ.

خطبه 78: اَللّهُمَّ اغْفِرْلی... وَ هَفَواتِ اللِّسانِ.

خطبه 215: اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِی ... جَاءَ مَن عِنْدَکَ.

الف) اشاره به مناجات های معروف مانند: مناجات شعبانیه، نیایش امام حسین علیه السلام در صحرای عرفات و نیایش های امام سجاد علیه السلام مثل دعای مکارم الاخلاق.

ب) استفاده از اشعار دعایی و مناجاتی شاعران دل سوخته در جاهای مناسب داستان مانند: نیایش های آذر بیگدلی (دیوان لطف علی بیگ آذر بیگدلی، صص 99،

ص: 28

435، 498)؛ ابوسعید ابوالخیر(سخنان منظوم ابوسعید ابی الخیر، صص 2- 26)؛ خواجه عبدالله انصاری (مناجات خواجه عبدالله انصاری)؛ بابا افضل کاشانی (کلیات بابا افضل کاشانی، تصحیح: سعید نفیسی)؛ اقبال لاهوری (کلیات، صص 53، 477، 449، 453)؛ امام خمینی رحمه الله(چهل حدیث، صص 380، 432، 543، 661؛ سر الصّلوة، ص 1؛ کشف الاسرار، ص80؛ نقطه عطف، ص 44؛ محرم راز، ص 21؛ صحیفه نور، ج7، ص 123؛ دیوان امام، ص 41غ3 و 42غ4؛(1) مناجات نامه امام خمینی رحمه الله و مناجات و دعا در شعر فارسی، تألیف احمد احمدی بیرجندی، (چاپ آستان قدس رضوی)؛ همه توسل نامه ها، مناجات نامه ها، الهی نامه های علما و عرفای اسلامی.

ص: 29

بعد از ظهر، در هنگامه نمازها، قرائت قرآن، بین اذان و اقامه، هنگام رقت قلب، هنگام جاری شدن قطره ای اشک، هنگام نزول باران، هنگام جنگ، هنگام وزیدن بادها، هنگام ظهر، هنگام ریخته شدن خون مؤمن و هنگام سجده ها توجه کنند و با در نظر گرفتن دعای مناسب آن در مکان های سفارش شده دعا، تطبیق داده شود، مکان هایی مانند: حرم و کعبه، صحرای عرفه، مساجد، کنار قبور ائمه به ویژه زیر قبه امام حسین علیه السلام.

ط) نماهنگ آهن شدن و آدم شدن.

تصویر سنگ آهن که در میان انبوه لایه های سنگ ها قرار دارد. حال نیرویی او را از سنگ های دیگر جدا می کند و پس از حمل، در شرایط ذوب، حذف ناخالصی ها، قالب دادن و انجماد قرار می دهد تا فلزی که هم از نظر ارزش و هم از نظر کاربرد با پیش از خود تفاوت دارد، نه تنها زینت بخش منازل و ساختمان ها، بلکه قوام بخش و نگه دارنده آنها شود. حال انسانی را در نظر بگیرید که در مادیات، خودخواهی ها و شهوات غرق است و کارهایی هم شأن حیوانات انجام می دهد (با بهره گیری از برخی رفتارهای غربیان به ویژه شیطان پرست ها)، ولی روزی، او همین تحول را در آهن می بیند (تصویر فرآیند کشف سنگ آهن و استخراج آن از معدن و جریان تولید آهن در کارخانه ذوب آهن به ویژه اصفهان) پس به تفکر فرو می رود و به خود و گذشته اش می اندیشد. آن گاه با دعا تلاش می کند از معدن مادیات بیرون بیاید و خود را به دست «حال» بسپارد و برای صاف شدن در مسیر «قال» و بیداری، دعای خیر دیگران را داشته باشد. گاهی وسعت رحمت و مغفرت (استفاده از تصاویر دستانی که هنگام تکبیر نماز عید فطر یا قربان به سوی آسمان بلند می شود) و گاهی به یاد عذاب های دوزخ می افتد (صحنه سازی دوزخ و شعله وری آتش همانند سکانس «شوذب و قفس» در مجموعه «معصومیت از دست رفته»). آن گاه دست از لذت صوری و بی پایه مادی می کشد (مانند امضاء نکردن سند خلاف، پی گیری نکردن و

ص: 31

خروج از مجلس گناه و...) و در پایان به سوی آسمان اشاره می کند و می گوید: «ای پروردگار من! تو را با حال نگرانی و رغبت، امیدواری و ترس می خوانم. هنگامی که گناهانم را می بینم فزع می کنم و هنگامی که کرم تو را می بینم، در عفو تو طمع می کنم. پس اگر عفو کنی، تو بهترین رحم کننده ای و اگر عذاب کنی، تو ستم کار نیستی».(1)

شگرف آن به عنوان داروی معنوی - دینی ایمان می آورد.

ب) نماهنگ دعا و مناجات جنبش های ملی آزادی بخش مسلمان در نقاط گوناگون جهان با تمرکز بر دعای جوانان پیش از شهادت. (استفاده از دعاهای رزمندگان اسلام پیش از عملیات و نجوای جوانان حزب الله لبنان یا فلسطین پیش از عملیات شهادت طلبانه).

ج) نماهنگ امید و دعا. زمانی که تمام تلاش ها و راه ها برای گشودن گره یک مشکل، ناکام بماند و عملاً چاره ای برای آن یافت نشود، در این شرایط افرادی که قدرت بالاتر را باور ندارند، معمولاً، دچار ناامیدی و افسردگی می شوند، ولی جوان معتقد، روزنه ای را پیش رو دارد که به فضای لایتناهی می رسد؛ درگاهی که مطمئن است به نجات و گشایش می انجامد. بنابراین، با توکل به او، به آینده امیدوار می شود و با قدرت توسل و توکل و با تلاش پی گیر، جام رهایی و نجات را سر می کشد.

ص: 33

ط) آموزش دعاهای مهم و راحت به کودکان و نوجوانان مانند دعای فرج.

ی) تشویق کودکان و نوجوانان به دعا و قدردانی غیرمستقیم از ایشان پس از انجام نیایش های فردی.

ک) درخواست از کودکان و نوجوانان برای برگزاری مراسم دعا و اعلام حضور دیگران برای حضور در مراسم ایشان.

ل) توجه به قالب های گوناگون برای انتقال مفاهیم دعا به کودکان مانند کارتون، نمایش عروسکی و نماهنگ.

م) دعوت کودکان و نوجوانان به دعا و یاد خداوند با عبارت های ساده، روان و عاطفی:

بچه ها! می خواهید خدا شما را یاد کند و به شما توجه داشته باشد؟ بیایید با هم دعا بخوانیم، مانند: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم». (بقره: 152)

ن) توجه دادن کودکان و نوجوانان به حالات ویژه دعا مانند کف دو دست به سوی آسمان، اشاره با یک انگشت یا دو انگشت به همراه اشاره و حرکت آنها و بالا بردن دست ها و اشک ریختن.

س) پذیرایی از کودکان و نوجوانان و دعوت از ایشان به دعا در ایام شادی و عیدهایی که دعا در آنها سفارش شده است، مانند: عید غدیر، عید فطر و عید قربان.

ع) هم خوانی دعا با کودک و نوجوان به ویژه دعاهای وارده از ائمه معصومین علیهم السلام به ویژه دعاهای مأثوره دارای وزن و قافیه (بهتر است در ابتدا مربی یا مجری بخواند و بقیه تکرار کنند یا از قبل تمرین لازم را برای اجرای دسته جمعی داشته باشند).

ف) آموزش آداب پیش از دعا به کودکان و نوجوانان، مانند: بچه ها! بیایید پیش از دعا با هم وضو بگیریم و برویم مسجد یا رو به قبله بایستیم.

ق) درخواست از کودکان و نوجوانان برای رعایت آداب دعا مانند:

ص: 35

«بچه ها! اول «بسم الله» و بعد خدا را سپاس بگویید و سپس صلوات بفرستید. حالا دعا کنید. دیگران را هم دعا کنید. دست ها را به سوی آسمان ببرید، تا از خدا که توفیق داده دعا کنیم، شکر کنید. بعد هم سجده کنید».

ر) همراهی با کودکان ونوجوانان در آداب پس از دعا، مانند: «دعایتان که تمام شد، صلوات بفرستید. دست ها را پایین نیاورید و به سر و صورت بکشید...».

(برای استفاده از آداب دیگر و منابع آنها به قسمت تاک شو این مجموعه مراجعه شود).

ش) استفاده از متن های ادبی و دعایی با ریتم کودکانه، مانند:

ای آفریننده! تو خاک را آفریدی. تو برای ما دانه های گیاهان را آفریدی. تو باران را فرستادی تا دانه ها رشد کنند و گیاه شوند. بعد هم خورشید خانم را فرستادی تا بتابد و گیاهان را بزرگ کند.

ای قدرتمند! اگر بخواهی می توانی زمین های سرسبز کشاورزی را مثل بیابان خشک کنی (واقعه: 63 - 65).

ت) آشنا کردن کودکان با دعاها و جمله های مربوط به حالت های ویژه مانند: گفتن «بسم الله» و «به نام خدا» در ابتدای کارها و «الهی شکر»، « خدایا شکرت»، «خدایا ممنونم» و «الحمدللّه» در هنگام شکر و سپاس برای دریافت نعمت بیشتر.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «بهای نعمت، ستایش و سپاس گزاری از خداوند است».(1)

ث) استفاده از شعرهای نیایشی مانند:

ص: 36

مثل خنده مهتاب

از تو شعر می گویند

ابر و چشمه و دریا

وزن شعر ماهی ها

با تو می شود زیبا

* * *

اشک ابرها ز باران

با تو می شود جاری

توی سینه دریا

موج را تو می کاری

* * *

دست و روی گل ها را

شبنم تو می شوید

قطره قطره با گل ها

قصه از تو می گوید

* * *

می توان تو را نوشید

مثل خنده مهتاب

می توان تو را حس کرد

توی قطره های آب

ص: 37

خ) انتقال نقش و جایگاه دعا به کودکان و نوجوانان و بیان شراکت دعاگو و آمین گو در ثواب، مانند:

«بچه ها من دعا می کنم، شما آمین بگویید (یا برعکس) تا همه ثواب ببریم (در جاهای مناسب برنامه به ویژه در پایان برنامه)».

ذ) ساخت مستندهای آموزشی دعا و احکام و آداب آن در مدارس ابتدایی، راهنمایی و پخش آن در برنامه های خانه و مدرسه.

ض) ایجاد تغییر رفتار والدین با دعای فرزندان و برعکس (با تمرکز بر روابط صمیمی و عاطفی).

ظ) ایجاد رغبت در کودکان، نوجوانان و جوانان برای شرکت در مراسم دعا در خارج از خانه.

غ) برجسته سازی دعا در مقایسه دو خانواده که کودکان و نوجوانانی که یکی از آن دو پای بند به دعا و مناجات است و بازنمایی آثار جسمی و روحی دعا بر آن خانواده.

گ) پر رنگ کردن حضور کودکان و نوجوانان در برنامه های مربوط به آغازها و پایان ها به ویژه تدارکات در برگزاری مراسم دعا، بازنمایی روی آوری کودک و نوجوان به دعا برای گره گشایی برای خود و دیگران.

چ) توجه به صدای کودکانه، دستان کوچک و گردن کج و حالت متواضعانه به عنوان چهار رکن اساسی در انتقال فضای دعای کودکان و نوجوانان.

پ) بازتاب ارتفاع و نورانیت دسته نوجوانان و جوانان هنگام دعا و مناجات به ویژه هنگام دعاهای بعد از عزاداری که پس از دعای خطیب برای آمین گفتن با هم به سوی آسمان بلند می شود.

ژ) دعای والدین نزد کودکان و نوجوانان و آمین خواستن ایشان از فرزندان با

ص: 38

تأکید بر درخواست والدین از کودکان، نوجوانان و جوانان برای دعا یا آمین گفتن و اظهار نقش پاکی قلب ایشان در برآورده شدن دعاها.

ن) دعوت از مربیان پرورشی و اعضای انجمن اولیا و مربیان مدرسه در صحنه های مربوط به دعای کودکان و نوجوانان.

زمان قرائت قرآن، بین اذان و اقامه، هنگام جاری شدن قطره اشک و هنگام سجده)».

در پایان، از بچه ها پرسیده شود که در کدام یک از این زمان ها بیشتر دعا کرده یا می کنند.

ح) طرح پرسش هایی درباره شرایط و آداب دعا (نک: قسمت تاک شو این مجموعه).

ط) نماهنگ ویژه دعای کودکان و نوجوانان و پخش آن هنگام هم زمانی پخش برنامه ایشان با زمان اذان و ساخت

نماهنگهای شاد و جذاب دعایی ویژه مراسم و مسابقه ها.

ص: 40

ز) مصاحبه و گزارش از تازه مسلمان ها در کشورهای غربی درباره احساس خود هنگام دعا و بیان آثار دعا در زندگی شخصی.

ح) گزارش از نظریه ها و کتاب های دانشمندان غیرمسلمان در مورد دعا.

ط) گزارش و پی گیری درباره نتیجه کار گروه های پزشکی در امریکا و دیگر کشورهای غربی و اطلاع رسانی از تحقیق و بررسی آنها درباره تأثیر دعا بر سلامت افراد.

دو - شب های اِحیا: (شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب های عیدین (عید فطر و عید قربان) و شب های 19، 21 و 23 رمضان.

سه - جمعه: (روز جمعه، آخر ساعات روز جمعه و شب جمعه).

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

همانا روز جمعه برترین روزها و در نزد خدای تعالی با عظمت ترین آنها به شمار می رود. روز جمعه از روز عید فطر و روز عید قربان برتر است؛ زیرا خدا در آن روز آدم را خلق کرد. در آن روز آدم بر زمین هبوط کرد و... .(1)

امام باقر علیه السلام می فرماید:

همانا خدای تعالی هر شب جمعه از بالای عرش، از اول شب تا آخرش ندا در دهد که آیا بنده مؤمنی نیست که برای دین و دنیای خود قبل از طلوع فجر مرا بخواند تا اجابتش کنم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که رزقش به تنگ آمده است، پس مرا قبل از طلوع فجر برای افزایش رزقش بخواند تا آن را وسعت دهم؟ آیا بنده مؤمن مریضی نیست که مرا بخواند تا قبل از طلوع فجر او را شفا دهم؟ آیا بنده مؤمن مظلومی نیست که از من بخواهد تا قبل از طلوع فجر حقش را بستانم؟ پس همواره چنین ندا کند تا فجر طلوع کند.(2)

چهار - در نماز وتر.

پنج - پس از سپیده دم.

شش - پس از ظهر و پس از مغرب.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «دعا در چهار موطن اجابت می شود: در نماز وتر، بعد از

ص: 43

سپیده دم، بعد از ظهر و بعد از مغرب».(1)

هفت - هنگام نمازها.

حضرت رسول اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هنگام نمازهایتان، دست های خود را به دعا بردارید؛ زیرا آن بهترین ساعت هایی است که خداوند عزوجل نظر رحمت به بندگان خود فرماید. هرگاه در مقام مناجاتش برآیند، ایشان را اجابت کند و هر گاه او را بخوانند، پاسخ دهد و هرگاه دعا کنند، دعایشان را مستجاب کند.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

همانا خداوند بر شما واجب کرد نماز را در محبوب ترین اوقات نزد خود. پس حوایج خود را به دنبال نمازهای واجب خود از خدا بخواهید.(3)

هشت - زمان قرائت قرآن.

نه - بین اذان و اقامه.

ده - هنگام جاری شدن قطره اشکی.

یازده - هنگام نزول باران.

دوازده - هنگام رزم و نبرد.

علی علیه السلام می فرماید: «دعا را در چهار جا غنیمت بشمارید: هنگام قرائت قرآن، هنگام اذان و آمدن باران و در زمان برخورد کردن دو صف برای قتال».(4)

سیزده - هنگام به دست آمدن رقت قلب.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرگاه شما را رقّت مهم در رسد، دعا کنید که دل را رقّت حاصل نمی شود

ص: 44

مگر اینکه برای خدا خالص گردد.(1)

چهارده - هنگام وزیدن بادها.

پانزده - هنگام ظهر.

شانزده - هنگام ریخته شدن خون مؤمن.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

دعا را در چهار هنگام بخوانید: هنگام وزیدن بادها و برطرف شدن سایه ها (هنگام ظهر)، هنگام نزول باران و هنگام ریخته شدن اولین قطره خون مؤمن؛ زیرا در این وقت ها در آسمان باز شود.(2)

هفده - هنگام سجده.

نزد علمای شیعه اجماعی است که سجده شکر در وقت متجدد شدن نعمتی یا دفع شدن بلایی، سنّت است و بهترین زمان آن (به ویژه برای شکر توفیق ادای نماز) پس از نماز است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

سجده شکر واجب است بر هر مسلمانی. تمام می کنی به آن نماز خود را و خشنود می گردانی به آن پروردگار خود را و ملایکه را از خود به عجب می آوری. به درستی که هر گاه بنده نماز کند و بعد از آن سجده شکر کند، پروردگار عالمیان، حجاب را از میان بنده و ملایکه بگشاید. پس گوید: ای ملایکه من! نظر کنید به سوی بنده من که ادا کرد فرض مرا و تمام کرد عهد مرا. پس سجده کرد نزد من برای شکر آنچه من بر او انعام کردم. ای ملایکه من! او را چه باید داد؟ گویند: پروردگارا! رحمت تو. پس فرماید که دیگر چه باید داد؟ گویند: پروردگارا! بهشت تو. باز فرماید که دیگر چه باید داد؟ گویند: کفایت مهمات او و برآوردن حاجات او.

ص: 45

پس حق تعالی مکرر بپرسد و ملایکه جواب گویند، تا آنکه گویند: پروردگارا! ما دیگر چیزی نمی دانیم. آن گاه خداوند کریم فرماید که من او را شکر کنم، چنان که او مرا شکر کرد و به سوی او به فضل خود و رحمت عظیم خود را در قیامت شامل او بکنم.(1)

و) مستند - گزارش و مصاحبه با افرادی که دعا و نیایش سبب تحولات درونی یا دنیایی ایشان شده است.

ز) مصاحبه و گزارش یا مستند - گزارش از افرادی که برای برگزاری دعا و مناجات در نقاط گوناگون ایران تلاش می کنند.

ص: 46

ویژه از زبان پزشکان و مدیران فنی تیم ها و باشگاه ها.(1)

ط) بهره گیری از دعای جوانان مشهور و ورزش کار یا دعای شخصیت های داستان در پیش، پس و هنگام بازی در برنامه های مستقل یا در روند برنامه داستانی - ورزشی.

ی) استفاده از تصویر دعا و دستان به سوی آسمان برخاسته بازیکنان افتخارآفرینی همچون حسین رضازاده در بک گراند تصویر.

ک) تبیین فلسفه و هدف نهایی دعا برای از بین بردن و میراندن روح کبر و استکبار، توجه به توحید و امید

نبستن به غیر خدا و دست یابی به روحیه پهلوانی.

ل) نمایش و پخش عبارت ها و تصویرهای مربوط به دعا در زمان های مناسب و هنگام مسابقات، مانند تمرکز دوربین های فیلم برداری در بازی های جام جهانی فوتبال بر حواشی و تماشاگران یا تصاویر و نوشتار حاشیه مکان بازی ها.

ه) نماهنگ دعا با محوریت صحنه های ورزشی و لحظه های دعای پیش یا پس از موفقیت در روند بازی (با مقدمه چینی مناسب از سوی مجری).

و) ضرورت توجه مجری و گزارشگر به دعاهای دسته جمعی ورزش کاران و مربیان در هنگام بازی و یادآوری آن در برنامه های تفسیری.

ز) مصاحبه با صاحبان باشگاه ها و مدیران فنی تیم ها درباره دعا و نقش نیایش در سلامت جسمانی و رفتاری بازیکنان و تأکید مجری و گزارشگر بر نقش و جایگاه دعا درمانی به ویژه برای مصدومان صحنه های ورزشی.

ح) گزارش تصویری از حالت ورزش کاران مسلمان پس از موفقیت در برابر حالت ورزش کاران غیرمسلمان با تمرکز بر رفتارهای اسلامی، نفی رفتارهای بی محتوا و عجیب و مقایسه و بیان مناسب مجری و گزارشگر در روند بازی.

ط) بیان فضیلت، آداب و احکام دعاهای روزها و شب های مسابقه به وسیله مجری و گزارشگر.

ی) بیان مجری و گزارشگر هنگام نیایش ورزش کاران یا تیم های ورزشی مبنی بر نقش دعا در رشد و تعالی روحی و تقرب به خدا و انجام بازی جوان مردانه و اخلاقی.

ک) استفاده مجری و گزارشگر از شعر و احادیث مربوط به دعا.(1)

ل) تشویق بجا و درست ورزش کاری که به گونه ای، حرکتی که تداعی کننده دعاست، از خود نشان می دهد.

م) استفاده گزارشگر و مجری از دعای کارشناس برنامه ورزشی (به ویژه پیش کسوت) در روند تحلیل ورزش و مسابقه.

ص: 49

البته این پرسش ها و پرسش های دیگر به گونه ای در این نوشتار پاسخ داده شده است.

7. بیان فایده های معرفتی، اجتماعی و فردی، پزشکی، آموزشی، تربیتی و اقتصادی دعا.(1)

8. معرفی کسانی که دعایشان مستجاب می شود و بیان علت استجابت دعایشان.(2)

9. بررسی معرفت شناسانه زمان و مکان های سفارش شده برای استجابت دعا و تحلیل آثار تربیتی آنها.(3)

10. شرایط دعا.

11. آداب دعا.

12. تبلیغ عبادی بودن دعا.(4)

13. قالب دعا و مضامین عمیق اخلاقی - عرفانی آن.(5)

14. اطلاع رسانی درباره دعای پیامبران:

الف) حضرت آدم علیه السلام ؛ اعراف: 23.

ب) حضرت نوح علیه السلام ؛ نوح: 26 - 28.

ج) حضرت ابراهیم علیه السلام؛ بقره: 127، 129؛ ابراهیم: 38،40،42.

د) حضرت سلیمان علیه السلام؛ نمل: 19.

ه) حضرت یونس علیه السلام؛ سوره انبیا: 87 و 88.

و) حضرت یوسف علیه السلام؛ سوره یوسف: 33و34.

ص: 51

ز) حضرت موسی علیه السلام؛ سوره قصص: 21و24.

ح) حضرت زکریا علیه السلام؛ آل عمران: 38.

ط) حضرت لوط علیه السلام؛ شعراء: 169 و 171؛ عنکبوت:30.

15. تبیین آداب دعا در قرآن؛ اعراف: 55 و 56 ؛ سجده: 16؛ ق: 60 و 65.

16. بررسی و تحلیل روان شناختی و جامعه شناختی آموزه های معصومین علیهم السلامبه عنوان معلمان برتر در آموزش دعا به همراه نقل فرازهایی از نیایش ایشان. آموزه هایی مانند:

الف) کلید خزاین الهی.

امام علی علیه السلام می فرماید:

... خدایی که خزانه های آسمان ها و زمین در دست اوست... ، کلید خزانه هایش را در دست تو نهاده، با آنچه به تو اجازه داد تا از او بخواهی. پس هر گاه بخواهی، با دعا، درهای نعمتش را می گشایی.(1)

ب) برترین عبادت.(2)

ج) برتر از تلاوت قرآن.

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «زیاد خواندن قرآن افضل است یا زیاد خواندن دعا؟» فرمود: «دعا».(3)

د) مغز عبادت.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «دعا، مغز عبادت است و با دعا کسی هلاک نمی شود».(4)

ه) کلید رستگاری.

ص: 52

امام علی علیه السلام فرموده است: «دعا، کلید پیروزی و گنجینه رستگاری است».(1)

و) کلید رحمت و چراغ تاریکی ها.

امام علی علیه السلام می فرماید: «دعا، کلید رحمت و چراغ تاریکی هاست».(2)

ز) اسلحه پیامبران و مؤمنان.

در حدیثی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «دعا، اسلحه مؤمن و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است».(3)

ح) محبوب ترین عمل در روی زمین.

امام علی علیه السلام می فرماید: «محبوب ترین کارها در روی زمین برای خدای عزوجل، دعاست».(4)

ط) نافذترین اسلحه.

امام صادق علیه السلام: فرموده است: «دعا، نافذتر از اسلحه برنده است» و «دعا از نیزه تیز، نافذتر است».(5)

ی) برگرداننده قضای حتمی.(6)

ک) درمان هر درد.

امام صادق علیه السلام چنین می فرماید: «بر شما باد دعا کردن؛ زیرا دعا، شفای هر دردی است».(7)

ل) وسیله دفع بلاها.

ص: 53

«امواج بلا را به وسیله دعا قبل از پیش آمدن حادثه و بلا از خود دور کنید».(1)

م) وسیله دفع اندوه.(2)

ن) وسیله تقرب به خدا.(3)

17. دعا از نگاه اندیشمندان اسلامی.(4)

18. انتقال مفاهیم چگونگی انجام دعا.

19. جایگاه دعا در مسیر خلقت.

20. مقایسه دعا با اعمال دیگر از نظر ملاک های ارزشی خداوند.

21. فلسفه و هدف نهایی از نیایش و دعا.

22. دعا، قضا و قدر.

23. تأخیر اجابت یا تأخیر عملی شدن موضوع درخواست.

24. شرایط حقیقی بودن دعا و دلایل مستجاب نشدن برخی دعاها.(5)

ص: 54

دعا کننده نباید چیزی درخواست کند که از محالات ذاتی و وقوعی است مثلاً نمی تواند دعا کند که از ملایکه شود یا اینکه خورشید را در جیب خود قرار دهد.(1)

ب) آداب هنگام دعا

یک - گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در آغاز دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر کاری که با بسم اللّه آغاز نگردد، به فرجامی نیکو نخواهد رسید».(1)

پیامبر فرمود: «دعایی که با بسم اللّه الرحمن الرحیم آغاز گردد، رد نمی شود».(2)

دو - مقدم داشتن مدح و ثنای حضرت حق بر دعا و حاجت

امام صادق علیه السلامفرمود:

بر شما باد هر گاه یکی از شما چیزی از مال دنیا را درخواست کند، ابتدا بر خدای عزوجل ثنا و مدح کند و بر نبی صلوات فرستد و آن گاه حاجت های خود را درخواست کند.(3)

سه - مقدم داشتن صلوات بر دعا و حاجت

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آلهفرمود: «صلوات شما بر من سبب اجابت دعای شما و زکات کارهایتان است».(4)

شرف از ذکر تو داراست نماز شب و روز

صلوات تو چو روح است و صلاتش بدن است(5)

چهار - اعتراف به گناهان

امام صادق علیه السلاممی فرماید:

ص: 57

بپرهیزید از اینکه درخواست کنید از خداوند حاجتی از خواهش های دنیا و آخرت را مگر آنکه اول حمد و ثنای الهی را به جای آورید و او را مدح و ستایش کنید. آن گاه بر پیامبر و آل او درود فرستید و سپس به گناه اعتراف کنید. آن گاه حاجت خود را از خدا طلب کنید.(1)

بر باد فنا گر ندهی گرد خودی را

هرگز نتوان دید جمال احدی را(2)

پنج - استغفار از گناهان

«پس بدان که نیست معبودی جز خدا و آمرزش بخواه برای گناه خویش».(محمد:19)

شش - توسل به معصومین علیهم السلام

«ای اهل ایمان! از خدا بترسید و [به وسیله اولیای حق] به خدا توسل جویید». (مائده: 35)

امام صادق علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «به خدا سوگند! نام و نشان های نیک خداوند ما هستیم... و به خدا سوگند! وسیله ای که در قرآن از آن سخن به میان آمده است، ما هستیم».(3)

هفت - توجه قلبی به دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هرگاه خواستی خدا را بخوانی، توجه قلبی داشته باش».(4)

امام صادق علیه السلام در جای دیگر می فرماید:

هر کس بخواهد منزلت خود را نزد خدا دریابد، باید منزلت خدا را نزد خویش بنگرد. همانا خدا به اندازه اعتباری که بنده برای خدا در نزد خود

ص: 58

قائل است، منزلت و اعتبار قائل می شود.(1)

هشت - اظهار خشوع در دعا

«خدای خود را به تضرع و زاری و نهانی بخوانید». (اعراف: 55)

نه - نام بردن حاجت در دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید:

خدای عزوجل حاجتت را می داند و نیز می داند که تو چه می خواهی، ولی دوست دارد که حاجت های [خود را] به درگاه او شرح دهی. پس هر گاه دعا می کنی، حاجت خود را بگو.(2)

ده - دعا کردن در پنهانی و خفا

امام رضا علیه السلام می فرماید: «یک دعای پنهانی بنده، معادل هفتاد دعای آشکار است».(3)

یازده - عمومیت دادن به دعا

در قرآن می خوانیم: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»، «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وَ فِی الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».

پیامبر در این باره فرموده است: «هرگاه یکی از شماها دعا کند، پس عمومیت دهد [و همه را دعا کند]؛ زیرا آن حاجت به اجابت نزدیک تر است».(4)

دوازده - دسته جمعی دعا کردن

امام صادق علیه السلام فرموده است: «پدرم هرگاه حاجتی داشت، زنان و اطفال را گرد می آورد و دعا می کرد و آنها آمین می گفتند».(5)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «چهار نفر جمع نمی شوند برای دعا مگر آنکه وقتی که

ص: 59

متفرق می شوند، دعایشان مستجاب شده است».(1)

سیزده - مقدم داشتن دیگران بر خود در دعا

امام صادق علیه السلاممی فرماید: «هر کس چهل مؤمن را مقدم دارد و برای ایشان دعا کند، سپس برای خود دعا کند، دعایش مستجاب می شود».(2)

آلکسیس کارل می نویسد: «نیایش برای دیگران همیشه مؤثرتر از دعا درباره خویشتن است».(3)

چهارده - بلند کردن دست ها هنگام دعا

پانزده - سجده کردن در دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «به درستی که پدرم فرمود نزدیک ترین حالات بنده به خدا هنگامی است که در سجده و گریان باشد».(4)

شانزده - پافشاری بر دعا

امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: «به خدا قسم! هیچ بنده ای به درگاه خدای عزوجل اصرار نورزد جز اینکه خداوند دعایش را مستجاب کند».(5)

هفده - شتاب نداشتن در دعا و استجابت آن

هجده - دعا در غیاب برادران دینی

امام باقر علیه السلام فرموده است:

زودترین دعایی که به اجابت رسد، دعای برادر دینی است برای برادرش در غیاب او. ابتدا برای برادرش دعا کند. سپس فرشته ای که موکل او است،

ص: 60

گوید: آمین برای توست دو چندان.(1)

نوزده - گریه کردن و جاری ساختن اشک از چشم

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «خدا خبرم داد که به عزت و جلالم سوگند که آنچه را اهل گریه درک کردند، عبادت کنندگان درک نکردند».(2)

ج) آداب پس از دعا

یک - صلوات پس از دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هر کس را حاجتی باشد، باید ابتدا صلوات بر محمد و آلش فرستد. سپس حاجت خود را طلبد. آن گاه با صلوات بر محمد و آلش دعا را خاتمه دهد؛ زیرا خدای عزوجل، بخشنده تر از آن است که دو طرف دعا را پذیرا شود و وسط را واگذارد. در نتیجه، صلوات بر محمد و آلش حجاب ها و موانع استجابت را برمی دارد.(3)

دو - دست بر صورت کشیدن پس از دعا

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هیچ بنده ای دست به درگاه خدای عزیز جبار نگشاید جز آنکه خدای عزوجل شرم کند که آن را خالی بازگرداند، تا اینکه از فضل و رحمت خود در آن بنهد. پس هرگاه یکی از شما دعا کرد، دستش را برنگرداند تا آن را به سر و روی خود بکشد.(4)

سه - گفتن «ماشاءاللّه، لاحَوْلَ ولا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» پس از دعا

امام صادق علیه السلام فرموده است:

ص: 61

هر گاه کسی دعا کرد و پس از دعا گفت ماشاءاللّه، لاحول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم، خدای فرماید: بنده ام قطع امید کرد و خود را تسلیم امرم ساخت. پس حاجتش را برآورده سازید.(1)

چهار - مراقبت بر ترک گناه

امام ششم در این باره می فرماید:

همانا اگر شما خدا را در آنچه امر فرموده است، اطاعت می کردید، هر آینه شما را اجابت می کرد، ولی شما معصیت و مخالفت او می کنید، پس شما را اجابت نمی کند.(2)

پنج - دست نکشیدن از دعا

پیامبر اسلام می فرماید:

خدا رحمت کند بنده ای را که حاجتی از خدا می طلبد، پس در دعا اصرار کند؛ چه مستجاب شود و چه نشود. [سپس این آیه را خواند:]... و خدای یکتا را می خوانم و امیدوارم چون او را بخوانم، مرا از درگاه لطفش محروم نگرداند.(3)

ب) نقش های گوناگون دعاهای ائمه اطهار علیهم السلام در زندگانی انسان

یک - نقش آموزشی

دو - نقش تربیتی

سه - نقش راهبردی

چهار - تفصیل یا تفسیر معارف

ج) توجه به موانع اجابت دعا

یک - گناه، مانع بزرگ بین خدا و بنده و عامل حبس دعا

در دعای کمیل می خوانیم: «پروردگارا! آن گناهانی که دعا را حبس می کند، از من بیامرز»؛ «از تو می خواهم که کارهای زشتم، دعای مرا از تو نپوشاند و مانع اجابت دعایم نشود».

دو - امید به غیر خدا و انتظار رفع حاجت از او، عامل اجابت نشدن دعا.

«پس هر کس بستن راه نیاز خود را نزد تو جوید و رفع فقر و نیاز از خود را، به وسیله تو بخواهد، به یقین که حاجت خود را از محل آن خواسته است و بر خواسته خود از راهش درآمده است و کسی که حاجت خود را نزد کسی از مخلوقات تو ببرد یا فقط او را وسیله برطرف کردن آن قرار دهد [و به تو توجهی نداشته باشد]، همانا که متعرض محرومیت خود شده و مستحق از دست دادن احسان تو گردیده است».(1)

«سپاس خدایی که او را می خوانم و جز او نمی خوانم و اگر جز او کسی را بخوانم، خواسته ام را اجابت نمی کند. سپاس خدایی که به او امید دارم و به غیر او امید ندارم و اگر به غیر او امید داشتم، حتما امیدم را برآورده نمی کرد...».(2)

ص: 63

سه - سوء ظن و بی اعتمادی به پروردگار

«و همانا شیطان، عنان مرا در بدگمانی و ضعف یقین (به تو) در اختیار گرفته است. پس من از بدی همسایگی او برایم و اطاعت کردن نفسم از او به تو شکایت می کنم».(1)

چهار - حرام خوارگی

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «هر که دوست دارد دعایش مستجاب شود، باید خوراک و کسبش را حلال کند».(2)

خداوند در حدیثی قدسی می فرماید: «از شما دعا و از من اجابت است و هیچ دعوتی در نزدم محبوب نخواهد ماند مگر دعای خورنده مال حلال».(3)

د) بحث و نظرخواهی از کارشناسان برنامه و مردم (با ضبط قبلی و پخش آن در میان برنامه و گفت وگو) درباره دعا و تأثیر آن به ویژه در برنامه های اجتماعی تلویزیون مثل برنامه خانواده و جنگ جوان.

ص: 64

ک) مستند مقایسه میراث گران بهای دعاهای رسیده از ائمه اطهار علیهم السلامبا دعاهای بسیار اندک دیگر مذاهب اسلامی. با تمرکز بر اینکه در دعاهای موجود مکتب تشیع، افزون بر معنای غالب در دعا که همان درخواست کردن است، حمد و ثنای الهی، تکریم و تعظیم پروردگار، مطالب بلند و عمیق عرفانی، انسان شناسی و جهان شناسی، بیان مضمون و منظور آیات قرآن و بیان واقعی معارف اصیل و ضروری انسان در مسائل اصول و فروع دین به چشم می خورد.

ل) پرداختن به دگرگونی های فرهنگ های دینی و غیردینی در بستر تاریخ با ساخت فیلم مستندی با عنوان «نیایش و تحولات». مانند: مستند آموزشی زمان ها و مکان های دعا در جهان و بررسی تغییر و تحول در مکان ها و نقاط معروف دعا و نیایش در ادیان ابراهیمی با تمرکز بر تأثیر و تأثر از زمان و ادیان بعدی و تأکید بر یهودیت، مسیحیت و اسلام.

قسمت سوم: برنامه سازی درباره کتاب هایی که صرفا به بحث و بررسی درباره دعا و فلسفه آن پرداخته اند، محور این قسمت است، مانند: عدة الداعی و نجاح الساعی از احمد بن فهد حلی.

قسمت چهارم: کتاب هایی که به شرح و تفسیر برخی دعاهای خاص پرداخته اند، از مباحث این قسمت به شمار می آید، مانند: تفسیر شرح دعای سحر از امام خمینی رحمه الله و شرح زیارت جامعه کبیره از علامه محمدتقی مجلسی.

قسمت پنجم: کتاب هایی که در اصل مربوط به استخاره است، ولی از آنجا که استخاره، خود، نوعی درخواست خیر و خوبی از خداست و همان دعا به شمار می رود، آن را جزو کتاب های دعا می دانیم، مانند: فتح الابواب از ابن طاووس، مفاتیح الغیب از علامه مجلسی، مفتاح الفرج از خاتون آبادی و منهاج المستخبر از محمدحسین بن کاظم علوی.

قسمت ششم: کتاب هایی که درباره دعا، صلوات بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نگارش یافته اند، مانند استغاثة به امام زمان(عج) از غلام رضا اسدی مقدم.

قسمت هفتم: کتاب هایی که درباره آداب دعا و چگونگی زیارت ائمه هدی علیهم السلام و مشاهد مشرفه و زیارت اهل قبور و... نوشته شده است، مانند: کامل الزیارات از ابوالقاسم جعفر بن محمد قولویه (متوفی 360)، تحفة الزائر از علامه مجلسی و الزّیارات و الفضائل از ابوالحسن احمد بن محمد بن احمد بن داوود قمی که در اختیار ابن طاووس بوده و از آن در کتاب اقبال و مصباح الزائر نقل کرده است؛ کتاب الدعا و الزیارة از سید محمدحسین شیرازی.

قسمت هشتم: برنامه سازی از کتاب هایی که درباره طلسم و تعویذات نوشته شده و معمولاً از دعاهای ویژه بهره گرفته اند، بسیار جذابیت دارد.

ص: 67

موضوع های فرعی داستان):

یک - گناه (بحارالانوار، ج 70، ص 329).

دو- ستم به دیگران (همان، ج 90، ص 324).

سه - عدم مصلحت (همان، ج 69، ص 52).

چهار - خلاف سنن الهی (نهج البلاغه، قصار، 90)

ز) پاسخ گویی به پرسش های مطرح درباره دعا و نیایش در قالب طرح های کوتاه مانند:

یک - خدا وعده پذیرفتن دعاها را به بندگان خود داده است، پس چرا دعاهای ما مستجاب نمی شود؟

دو - با توجه به ساختار دعا که به امر و نهی شباهت دارد، آیا این عمل بی ادبی به خدا نیست؟

سه - شخصی که دعا می کند و چیزی می طلبد، اگر صلاح باشد، خدا حاجتش را بدون دعا می دهد و اگر مصلحت نباشد، حاجتش برآورده نمی شود. پس ثمره دعا چیست؟

چهار - بهترین مقامات، رضا دادن به قضای الهی است. آیا دعا منافی آن نیست؟

پنج - وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام را در آتش نمرود انداختند، فرمود: «حَسْبی مِنْ سُؤالِی، عِلْمُه بِحالِی؛ آگاه بودن خدا به حال من، مرا از درخواست باز می دارد». آیا نه این است که بدین سبب مستحق مدح شد؟(1)

ح) ساخت مجموعه های کوتاه درباره مباحث معارفی دعا و نیایش مانند ساخت مجموعه کوتاه سه قسمتی «معارف دعاها».

باید گفت مطالب ارزنده و مهمی را در قالب دعا می توان یافت؛ زیرا ادعیه،

ص: 69

عمیق ترین و مهم ترین معارف اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را در بردارند که از مضامین آن طرح های کوتاه و بلند بسیاری را می توان در دستور برنامه سازی قرار داد. در اینجا تنها به سه عنوان آن اشاره می کنیم:

یک - خداشناسی

در این قسمت، می توان از مضامین بلند دعای امام حسین علیه السلامدر روز عرفه در ماه های رجب و شعبان و مناجات شعبانیه برای ماه رمضان بهره جست.

دو - معصوم شناسی

برای معرفی پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام در قالب دعا می توان از زیارت جامعه کبیره و زیارت عاشورا استفاده کرد.

سه - خودشناسی و خودسازی

از بهترین الگوهای عملی در بعد اخلاق اسلامی برای برنامه سازی و الگودهی در رسانه ملی، دعای مکارم اخلاق است.

برای آشنایی با مباحث و کتاب های معرفی شده، می توان به کتاب نقش دعا در زندگی اجتماعی اثر عبداللّه امیدی فرد رجوع کرد، ولی برای آشنایی بیشتر بهتر است افزون بر استفاده از کارشناسان مجرب حوزه و دانشگاه، پژوهش هایی مانند: نظام تربیتی صحیفه سجادیه و نقش تفسیری دعا در عقاید اسلامی از انتشارات مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما را ملاحظه کرد.

ط) ساخت برنامه ای با عنوان «ادیان و پیامبران در فرهنگ دعا»

«هر کدام را شریعتی وضع کردی و راهی قرار دادی و برای او اوصیایی برگزیدی که از زمانی تا زمانی دیگر نگهبان دین باشند».(1)

«از تو درخواست می کنم به حق یک صد و بیست و چهار هزار پیامبر بر تو...».(2)

ص: 70

«تا اینکه سرانجام امر را به حبیب و نجیب خود، محمد صلی الله علیه و آله خاتمه دادی».(1)

ی) نام پیامبران و کتاب های آنها در ادعیه شیعه

در این برنامه می توان از کتاب های دعا و برخی دعاهای معروف استفاده کرد، مانند: زادالمعاد، ص 27؛ مصباح المتهجد، ص 128؛ الصحیفة الثانیة السجادیة، ص 152؛ بلدالامین، ص 325، (دعای العبرات)؛ الصحیفة المهدیة، ص 76.

سجادیه و مجموعه های پژوهشی داستان های کوتاه با عنوان نوجوانان و توحید، نبوت و جوانان، نوجوانان و امامت از جمله آنهاست.

ج) ساخت مجموعه هایی درباره مباحث اساسی

یک - انسان شناسی دعا

در این برنامه می توان در قالب دعا به پرسش های اساسی نوجوانان و جوانان پاسخ گفت. این موضوع که انسان کیست و جایگاه او در جهان کجاست، از کجا و برای چه آمده، پرسش هایی است که در ذهن آنان ایجاد شود. پرداختن به محورهای جالب توجه مانند: مسیر خلقت انسان در دعا، نقش انسان و وظیفه او در تعیین سرنوشت خویش، نقش و تأثیر عوامل خارجی بر سرنوشت انسان نیز ضروری به نظر می رسد.(1)

دو - جهان شناسی دعا

عالم یا جهان ممکن است اغلب به معنای این دنیا به کار رود، ولی در زبان دین و همچنین در دعاها، جهان هستی با تقسیم جهان به غیب و شهادت یا «دنیا و آخرت» معنا می شود؛ یعنی منظور از عالم و جهان هستی، تمام مراتب غیب و نهان است. مرتبه شهادت آن، شامل دنیای مادی و مرتبه غیب آن شامل عالمی است که بر ما پنهان است. جهان را اگر به معنای مطلق هستی در نظر بگیریم، ذات حق تعالی هم که سرچشمه هستی است، در این تعریف جای خواهد داشت. ازاین رو، در این برنامه که با رویکرد آموزشی در همه شبکه ها قابل پخش است، می توان جهان را (به معنای دنیا و آخرت) در سه قسمت: عالم دنیا، عالم برزخ و عالم قیامت (آخرت) در دعاها بررسی کرد.

اول) دنیا در دعا

ص: 72

در این بحث می توان به محورهای زیر توجه کرد: معنای دنیا در دعا، دنیا به معنای جهان مادی، تعریف دنیای مذموم در دعا، میزان بهره گیری از نعمت های دنیوی، فرشتگان، اصناف و نقش آنان از منظر دعا، توصیف شیطان و افعال او در دعا، ابزار فریب دادن های شیطان.

دوم) برزخ در دعا

از جمله محورهای قابل توجه این قسمت آغاز اقامت در منزل قبر را می توان نام برد.

ج) قیامت در دعا

وحشت آور بودن صحنه های قیامت، کنار رفتن پرده ها و رسوایی در برابر شاهدان و مطالبه صاحبان حقوق از محورهای مورد اشاره دعا در زمینه قیامت است.(1)

د) پرداختن به مباحث اخلاقی و آداب معاشرت از منظر دعا.

در این برنامه بهتر است در آغاز با آوردن نمونه هایی به شیوه اخلاقی الهی در دعاها پرداخته شود. سپس مطالبی در مورد اخلاق انسانی و موانع رد معنوی انسان و آداب معاشرت از دیدگاه دعا، به همراه تصویر و صوت مناسب آورده شود. محورهای مورد نیاز در این برنامه که خاستگاه دعایی دارند، عبارتند از: اخلاق الهی و راه به دست آوردن آن؛ اساس فعل حق بر فضل و بخشش است نه بر عدل؛ پرده پوشی در عین علم و عفو در عین قدرت؛ آداب معاشرت و رفتار با پدر و مادر؛ معاشرت با همسایگان؛ اساس معاشرت در دعا؛ معاشرت داشتن با اولیای حق و دوری از معاشرت با افراد شرور؛ نحوه معاشرت با زیردستان، نیکوکاران، ظالمان و مظلومان؛ وظایف اخلاقی ما در برابر مظلوم و نیکوکار؛ معذرت خواهی از دیگران؛ فقیر مؤمن؛ معاشرت با معارضان و مخالفان؛ دیدگاه انسان نسبت به خود و افراد دیگر در دعا؛ بیماری های روحی و اخلاقی (گناه) و اقسام آن؛ اقسام گناه از نظر اثر و تنوع

ص: 73

آن و نتایج و آثار گناهان در بیان دعاها.(1)

نکند، خدا چیزی به او نمی دهد. پس بطلب تا عطا کند. هر که دری را بسیار می کوبد، البته بر رویش می گشایند.(1)

ز) بیان عوامل سلب مناجات و دعا به وسیله دعا.

بیان اصل مشکل: پروردگارا! هرگاه گفتم که آماده شده ام (که به سوی تو آیم) و در برابر تو به نماز ایستاده ام و با تو مناجات کردم، به هنگام نماز گزاردنم، بر من خواب را مسلط و مناجات با خود را از من سلب کردی. مرا چه شده است، هر گاه گفتم که درونم نیک و پاک شده و هم نشین مجالس اهل توبه گشته ام، بلایی بر من عارض گشت که قدم مرا لرزاند و میان من و حضور تو مانع شد.

بیان دلایل: آقای من! شاید تو مرا از درگاه خود راندی و از خدمت خود، دورم کردی.

یا شاید مرا در حق خود سهل انگار دیده ای، در نتیجه، دورم کرده ای.

یا شاید مرا از خود روی گردان دیده ای، در نتیجه، بر من خشم کرده ای.

یا شاید مرا در مقام دروغ گویان یافته ای، پس مرا نپذیرفتی.

یا شاید مرا در برابر نعمت های خود، ناسپاس دیده ای، پس محرومم کرده ای.

یا شاید مرا از هم نشینی علما محروم کردی و در نتیجه آن، خوارم ساختی.

یا شاید مرا در میان غافلان یافته ای، پس از رحمت خود ناامیدم کردی.

یا شاید مرا دیده ای که با مجالس اهل بطالت انس گرفته ام، پس میان من و آنها دوستی ایجاد کرده ای.(2)

ص: 75

ح) بهره گیری از احادیث ائمه اطهار علیهم السلام برای بیان اهمیت دعا و نیایش.(1)

ط) استفاده از متن های نیایش کودکان و نوجوانان مانند:

خواستن

ما نیازهای خود را اعلام می کنیم. مثلاً وقتی گرسنه باشیم، می خواهیم که برای ما غذا آماده کنند. یا وقتی خسته باشیم، می خواهیم که اجازه بدهند تا بخوابیم. خواستن، مقدمه رسیدن به هدف است و بدون آن نمی توانیم به مقصود خود دست یابیم.

دعا همان خواستن است

«دعا» که در قرآن و سخنان خوبان، ما را به انجام آن تشویق کرده اند، همان خواستن است. ما با دعا، مشکل خود را با خدای خوب و مهربان که از همه به ما نزدیک تر و مهربان تر است، در میان می گذاریم. از او همه چیز می خواهیم و می دانیم که اگر آن خواسته به نفع ما باشد، بی شک، خدای دانا و توانا آن را برآورده می کند و آنچه را خواسته ایم، به ما می دهد.

اگر دعا نکنیم

ما می دانیم که خداوند حتی حرف هایی را که درون ما می گذرد، می داند؛ حرف هایی که هیچ کس آن را نشنیده است،(2) ولی در دعا، ما با گفتن خواسته های خود، هم با خداوند بیشتر دوست می شویم و هم راه درست صحبت کردن با او را یاد می گیریم. خداوند نیز ما را برای این کار تشویق می کند و می گوید: «اگر دعایتان نباشد، خداوند هیچ اعتنایی به شما نمی کند».(3)

فایده دعا کردن برای خود ماست که در راه رسیدن به خدا پیشرفت کنیم.

ص: 76

مژده بزرگ

یک مژده بزرگ در میان هدیه های روشن قرآن وجود دارد. پس از شناختن آن، حتما دست هایمان را بلند می کنیم تا تمام آرزوها و خواسته های خود را از خداوند بخواهیم. ما می دانیم تنها کسی که می تواند ما را به آرزوهای خوب و شیرین مان برساند، خدای مهربان است. خداوند در این مژده بزرگ فرموده است: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم». (غافر: 60)

این سخن پروردگار، مژده بزرگی برای ماست که تمام حرف های خود را با او در میان بگذاریم.

روزها و شب های دعا

«ماه مبارک رمضان»، پر از لحظه های طلایی برای رسیدن به آرزوها و دریافت هدیه های آسمانی است. شب های قدر، شب تولد امام حسن مجتبی علیه السلام و نیز عید بزرگ فطر، لحظه های خوبی برای دعا کردن، گرفتن پاداش و رسیدن به آرزوهاست. پس فرصت را از دست ندهیم!(1)

ی) استفاده از متن های دعایی و نیایشی جوانان، مانند:

بهار جوانی

در بهار جوانی، اگر توفان وسوسه و فریب ها به بوستان دل هجوم آورد، همه شکوفه های استعداد و خلاقیت را فرو می ریزد؛ استعداد خوب بودن، استعداد پاک بودن، استعداد به کمال رسیدن و آسمانی شدن. آن وقت در فصل میان سالی که زمان بهره جستن است، هیچ شکوفه ای نیست که به بار بنشیند. پس ای خدای مهربان! ما را امروز در جوانی مان یاری کن تا پاکی را حس کنیم، دریابیم و در وجودمان جاودانه اش کنیم. خدایا! باران رحمتت را امروز در جوانی مان بر بوستان بهاری دلمان

ص: 77

فرو ببار تا زودتر و بهتر به بار بنشینیم و بیشتر و بیشتر به تو نزدیک شویم.

شیفته پاکی

در هجوم شورش احساسات و عواطف، در میان امواج پر قدرت شور و هیجان، بر اوج قله توانایی ها و دریافتن ها، در توفانی ترین لحظه های عمر، در جوانی و نوجوانی، بر سر هزار دوراهی ایستاده ام. پس اگر دمی تأمل کنم، بیندیشم و بخواهم که خوب بنگرم، نسیم معطر تو را ای خدای مهربان به خوبی حس می کنم که از سوی وادی رحمتت، از دیار پاکی ها و سعادتمندی ها می وزد و مرا به سوی تو می خواند و من که شیفته پاکی ام و مهیای اوج گرفتن، به چه لذتی به سوی تو می شتابم و چه سرمست می شوم، وقتی نخستین شبنم های مناجات با تو بر آیینه شفاف دلم می نشیند. خدای من! مرا همیشه با خود و برای خودت بخواه.

زرق و برق

روزهاست که در بیابان غفلت و گمراهی گم شده ام. دنیا با همه زرق و برق دروغینش، با همه پوچی و زیان های مرگ بارش دنبالم می کند و شیطان قسم خورده بیرون، به طمع گوهر گران سنگ وجودم برایم دندان تیز کرده، به هزار حیله و مکر، هزار دام بلا برایم گسترده است و نفس سرکشم غافل از همه دام ها و بلاها و بی خبر از همه دروغ ها و حیله ها، به طمع زرق و برق پوچ دنیا، عنان گسیخته پیش می رود و مرا به خاک می کشد.

فرار به سوی تو

از صحرای غفلت و ناآگاهی، درمانده از گناه، وامانده از پوچی ها، از نگاه های بی هدف، از حرف های بی معنا، خسته از رنگ هایی که بوی تو را نمی دهند، به سوی تو گریخته ام.

می دانم، تو می دانی

تو می دانی کیستم و چگونه ام. می دانی چه در نهان دارم و چه در اندیشه. می دانم

ص: 78

که باخبری، می دانم که به آنچه در سینه دارم، به پنهان و آشکارش، آگاهی (آل عمران: 29) می دانم که از قلبم باخبری (احزاب: 51)

لهجه گنه کار

تو را چگونه بخوانم «یا مَنْ هُوَ اَقْربُ مِنْ حَبْلِ الوَرید».

تو را چگونه با لهجه گنه کارم صدا بزنم؟

تو را به بهارانه کدامین گل موعود بسرایم «یا مَنْ اَظْهَرَ الْجَمِیلَ!»

تو هیچ وقت در تسبیح ستارگانم نمی گنجی.

زمان معطر

لحظه های مقدس نیایش، زمان معطر رویش است. زمان تولد حیرت که با خط خیال نمی توان رد پای ملکوت را دنبال کرد. ای دستگیر بی پناهان و ای امید ناامیدان! ای پیدای نهان و ای نهان آشکار! مرا دریاب.(1)

رو به صبح(2)

خدایا! ای بزرگ تر از واژه ها که در کلمات قاصرم نمی گنجی، دستم را بگیر و از این همه تالاب که پاهای عبورم را در خود مکیده اند، بِرَهان.

دستم را بگیر؛ چشمان بی رمقم سوسو می زند و رو به خاموشی است.

دستم را بگیر؛ جاده های رو به صبح، صدایم می کنند.

خدایا چنان کن سرانجام کار

تو خشنود باشی و ما رستگار.

ص: 79

پسند نیایش

خدایا! ای وصف تو مشکل، چه بگویم که نیایشم را پسندی.

یاد ده ما را سخن های دقیق

که تو را رحم آورد آن ای رفیق

پروردگارا! دعای هر شب و سحرم این است که از رسوایان روز قیامت نباشم.

با صد هزار جلوه برون آمدی که من

با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

آموختن عاشقی

الهی! به درختان، دستان نیاز دادی و به آسمان، وسعت. به زمین، خاکساری آموختی و به دریا، گستردگی. به من عاشقی بیاموز که در راه رسیدن به تو، چون پروانه ای عاشق بسوزم و خاکسترم در حریم وصالت به پرواز درآید.

خدایا! پیشانی نیازم را بر سجده گاه بی نیازی ات می سایم و در دریای بی کران عفو و آمرزش تو چون موجی جان می گیرم و خود را به ساحل «توبه» می رسانم.

خدایا پیش از مرگ مرا دریاب

خدایا! چه زود می گذرد این دو روزه آزمون و چه سخت است پیروز شدن در آن و رسیدن به کمال و پیروزی، اگر تو یاری نکنی و مدد نرسانی. خدایا! مرگ را می بینم که به من نزدیک می شود. مرا به خود نزدیک کن، پیش از آنکه مرگم فرا رسد. مرا به خود برسان، پیش از آنکه موعدم سرآید. مزرعه عملم را از خیر و نیکی پر کن، پیش از آنکه زمان کشتم

ص: 80

سرآید.(انبیاء: 35)(1)

تا کرانه خورشید

لحظه هایم عطرآگین نیایش

دست هایم متبلور خواهش

اشک چشم هایم، دانه های الماس

جام نگاهم لبریز التماس

وجودم شکوفه باران احساس

و من در این لحظه های دنیایی

در این سکوت غروب تنهایی

تو را می خوانم...

تو را که معنی شکفتنی

ای تمام تار و پودم!

ای همه بود و نبودم!

تو را زمزمه می کنم

شب و روز

ای شکوه قنوت و سجودم!

ای خدای من..!

ای آبی آرامش محراب قلب ها !

ص: 81

ای چراغ روشن شب ها!

تو را احساس کرده ام

تو را می بینم

هر جا که خود را می بینم

نشان تو را می جویم؛ خانه به خانه تا کرانه خورشید

تو را می بویم؛ در لابه لای گل های نیایش، ای ترنم توحید!(1)

الهی! تاکنون از این و آن به سویت راه می یافتم و اینک از تو با این و آن آشنا می شوم. (همان)

ب) نمونه هایی برای برنامه های علمی، پزشکی و بهداشت

الهی! هر چه بیشتر دانستم، نادان تر شدم. بر نادانی ام بیفزا. (دعا برای برنامه های علمی)

الهی! خوش دلم که از درد می نالم که هر دردی را درمانی نهاده ای. (برای برنامه های پزشکی)

الهی! ستاره شناس شدم و خودشناس نشدم؛ از رموز زیج وربع مجیب و اسطرلاب باخبرم و از اسرار جام جم خویش، بی خبر. (برای برنامه های سماوی به ویژه برنامه نجوم شبکه چهار و شبکه آموزش)

الهی! از خوردن درشگفتم که جماد را حیوان می کند و حیوان را انسان. (ویژه برنامه های تغذیه)

الهی! ثمره درس و بحث و فکر و ذکرم این شد که جهان را جهان بانی است و جان را جانانی. (ویژه برنامه های مدرسه و دانشگاه)

الهی! قربان لب و دهانم بروم که به ذکر تو گویایند. (برای برنامه های اخلاقی و بهداشت دهان و دندان)

الهی! درشگفتم از آن که کوه را می شکافد تا به معدن جواهر دست یابد و خویش را نمی کاود تا به مخزن حقایق برسد. (ویژه برنامه های مربوط به صنعت و معدن و سنگ های تزئینی)

الهی! من خودم را نشناختم تا تو را بشناسم. (برای برنامه های علمی و پزشکی)

الهی! تاکنون می گفتم جهان را برای ما آفریدی، اکنون فهمیدم که خودت هم برای مایی. (برای برنامه های تخصصی)

ج) نمونه هایی برای برنامه های معارفی و قرآنی

ص: 83

الهی! کامم را به حلاوت تلاوت کلامت شیرین بدار. (دعا برای برنامه های قرآنی)

الهی! از گفتن «یا» شرم دارم. (برای برنامه های تخصصی معارف)

الهی! در خلقت شیطان که آن همه فایده هاست، در خلقت ملک چه ها باشد. (برای برنامه های معارفی تخصصی شبکه چهار سیما)

الهی! پیشانی بر خاک نهادن، آسان است؛ دل از خاک برداشتن، دشوار است. (برای مناجات های پیش یا پس از اذان)

الهی! وای بر آن که در شب قدر، فرشته بر او فرود نیاید و با دیو هم دم و هم نشین گردد. (ویژه برنامه های شب های قدر)

الهی! آن که در نماز، جواب سلام نمی شنود، هنوز نمازگزار نشده است، ما را با نمازگزاران محشور بدار. (ویژه برنامه های مربوط به نماز)

الهی! روزگاری تو را به آواز بلند می خواندم، اکنون از آن استغفار می کنم که «اذ نادی ربه نداء خفیا». (برای برنامه های معارفی و ویژه بیان یکی از شرایط دعا که پنهانی و مخفی دعا کردن است)

الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟ طائف آن کجا و عارف این کجا؟ آن سفر جسمانی است و این روحانی. آن برای دولتمند است و این برای درویش، آن اهل و عیال را وداع کند و این ماسوا را. آن ترک مال کند و این ترک جان. سفر آن در ماه مخصوص است و این را همه ماه و آن را یک بار است و این را همه عمر. آن سفر آفاق کند و این سیر انفس، راه آن را پایان است و این را نهایت نبود. آن می رود که برگردد و این می رود که از او نام و نشانی نباشد.

آن فرش پیماید و این عرش. آن مُحرِم می شود و این مَحرَم. آن لباس احرام می پوشد و این از خود عاری می شود.

آن لبیک می گوید و این لبیک می شنود. آن تا به مسجدالحرام رسد و این از مسجدالاقصی بگذرد.

ص: 84

آن استلام حجر کند و این انشقاق قمر. آن را کوه صفاست و این را روح صفا.

سعی آن چند مره بین صفا و مروه است و سعی این یک مره در کشور هستی.

آن هروله می کند و این پرواز. آن مَقام ابراهیم طلب می کند و این مُقام ابراهیم.

آن آب زمزم نوشد و این آب حیات. آن عرفات بیند و این عرصات. آن را یک روز وقوف است و این را همه روز.

آن از عرفات به مشعر کوچ کند و این از دنیا به محشر. آن درک منا آرزو کند و این ترک تمنا را. آن بهیمه قربانی کند و این خویشتن را. آن رمی جمرات کند و این رجم همزات. آن حلق رأس کند و این ترک سر. آن را لافسوق و لاجدال فی الحج است و این را فی العمر. آن بهشت طلبد و این بهشت آفرین. لاجرم آن حاجی شود و این ناجی. خُنُک آن حاجی که ناجی است. (ویژه برنامه های حج)

الهی! شنیدم که فرمودی چه کنم با مشتی خاک مگر بیامرزم. (برای برنامه های معارفی)

الهی! اگر من بنده نیستم، تو که مولای من هستی. (همان)

الهی! اگر بهشت، شیرین است، بهشت آفرین، شیرین تر است. (همان)

الهی! کلمات و کلامت این قدر شیرین و دل نشین اند خودت چونی؟ (دعا برای برنامه های قرآنی)

د) نمونه هایی برای برنامه های عمومی

الهی! ما همه بیچاره ایم و تنها تو چاره ای و ما همه هیچکاره ایم و تنها تو کاره ای. (دعا برای برنامه های عمومی)

الهی! عارفان گویند «عرّفنی نفسک»، این جاهل گوید «عرفنی نفسی». (دعا برای

ص: 85

برنامه های مربوط به عرفا و شخصیت ها)

الهی! دندان دادی، نان دادی؛ جان دادی، جانان بده. (دعا برای برنامه های اجتماعی - اقتصادی)

الهی! اگر ستارالعیوب نبودی، ما از رسوایی چه می کردیم. (دعا برای برنامه های آسیب شناسی اجتماعی)

الهی! ظاهر که این قدر زیباست، باطن چگونه است؟ (دعا برای برنامه های گزارش، گزارش مستند)

الهی! حق محمد و آل محمد بر ما عظیم است. اللهم صل علی محمد و آل محمد. (برای بیان ابتدایی مجریان به ویژه مجریان اخبار)

الهی! شکرت که دلم را به درد آوردی. (برای جشن عاطفه ها و جشن احسان و نیکوکاری)

الهی! شکرت که دنیایم، آخرتم شد. (همان)

(همان)

ط) شناخت بهترین درخواست ها از بارگاه الهی

ی) شناخت تعلیم و تربیت الهی

ک) شناخت خود و زدودن صفات زشت از خود با تسبیح خداوندی

ل) شناخت خود و تبدیل خودپرستی به خداپرستی

م) شناخت خود و تواضع، خشوع و خضوع پیشه ساختن

ن) شناخت خود و در مقام ایثار و خدمت به افراد و اجتماع برآمدن (همان)

س) شناخت چگونگی دعا کردن (همان)

ع) دعا برطرف کننده غم ها و ناراحتی ها

ف) سلاحی مؤثر در مبارزه با طاغوت و برقراری قسط و عدل (مانند دعاهای امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه)

ض) دعا، نابودکننده شیطان

ق) دعا، عامل رد بلا و گرفتاری

امام سجاد علیه السلام به نقل از امام رضا علیه السلام می فرماید: «همانا دعا و بلا تا روز قیامت با هم رفاقت کنند و همانا دعا، بلایی را که به سختی محکم شده است، برگرداند».(1)

ر) دعا، چاره ساز برای پیش از فرارسیدن بلا

امام حسین علیه السلام می فرماید: «هر که را خوش آید که دعایش در حال سختی به اجابت رسد، باید در حال راحتی و آسایش بسیار دعا کند».(2)

«هر کس بترسد که بلایی بر او نازل شود، دعا کند تا بر او وارد نشود».(3)

ش) دعا، وسیله درخواست همه چیز از خدا

ص: 87

ت) دعا، عامل حفظ و دوام خیر و برکت و نعمت های موجود و جلوگیری از نابودی آن

ظ) دعا، شفای هر درد

امام صادق علیه السلام فرمود: «بر تو باد دعا که درمان هر دردی است».

روزی پیامبر به فرد دردمندی فرمود: «آیا تو را به چیزی که شفابخش هر دردی حتی سم است، باخبر سازم؟» آن شخص گفت: بله. پیامبر فرمود: «دعا».

غ) دعا، رد کننده قضای حتمی

امام صادق علیه السلام می فرماید: «همانا دعا، قضای محکم و حتمی را پس از آنکه واقعا حتمی شده است، برمی گرداند».(1)

ژ) دعا، غذای روح

گ) دعا، مقدمه توجه و عنایت خداوند

چ) دعا، عامل جلب رزق و روزی

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «رزق و روزی از آسمان بر زمین به عدد قطره های باران برای هر نفسی از نفوس بر حسب تقدیر الهی نازل می شود، ولی برای خدا، فضل هایی است. پس خدا را از فضل او بخوانید».(2)

پ) دعا، آموزش دهنده و تربیت کننده

م) دعا، کلید در رحمت و رستگاری هر حاجت

«دعا، گشاینده در رحمت الهی و زداینده ظلمات قلبی از روح انسان است. دعا کلید موفقیت و رمز رستگاری است».(3)

نمونه ای از مناجات خائفان

خدایا! تو چهره ای را که بر خاک عظمتت ساییده است، سیاه می کنی؟!

زبانی را که به ثنا و حمد و جلال تو گویا شده است، فرو می بندی؟!

دلی را که با مِهر تو عجین شده است، مُهر می زنی؟!

تو گوشی را که در دشت فرمان تو، به آوای تو دل خوش کرده است، کر می کنی؟!

تو دست هایی را که با هزاران امید به سویت برخاسته است، به زنجیر می کشی؟!

تو بدن هایی را که بر قله عبادت تو صعود کرده است، عذاب می کنی؟!

نمونه ای از مناجات راجیان

مگر من به غیر تو می شناسم؟ مگر به منزلی جز خانه تو راه می برم؟

مگر دل به معشوق دیگری داده ام؟ مگر پیشانی بر خاک دیگری ساییده ام؟

مگر در هجران دیگری سوخته ام که امیدی به غیر از تو داشته باشم؟

هر دل که هوای تو کرده، پا بر فرق غیر تو نهاده!

هر سر که سودای تو گرفته، چشم از سواد و بیاض عالم برگرفته!

چگونه فراموشت کنم که تو از یادم نبرده ای!

چگونه چشم از تو برگیرم که تو چشم به من دوخته ای!

چگونه از تو بگریزم که تو مرا در برگرفته ای!

نمونه ای از مناجات راغبان

خدایا! آنچه را بر من بخشیده ای، بازپس مگیر.

خدایا! نکند پرده ای را که خود کشیده ای، پاره کنی؛ تشتی را که خود مخفی کرده ای، از بام بیفکنی و رازی را که خود نهان داشته ای، برملا کنی.

خدایا! قبل از آنکه توفان خشم تو، حجاب از گناهان من کنار زند، تو، خود، همه را ببخش.

ص: 89

خدایا! این جان در اشتیاق روی تو می سوزد.

خدایا! این چشم، بهانه تو را می گیرد و اشک می ریزد.

خدایا! این ریه ها به شوق تو تنفس می کنند.

خدایا! سینه در هجران تو آتش گرفته است.

خدایا! خون رگ ها به جست وجوی تو در گردش است.

خدایا! با من آن کن که تو شایسته آنی از آمرزش و بخشش و رحمت و نه آنکه من سزاوار آنم از عذاب.

نمونه ای از مناجات شاکران

خدایا! آبشش های این ماهی دل که هر لحظه در آب نعمت های تو تنفس می کند چه سان یارای نشر نِعَمِ ملموس تو دارند؟

خدایا! رشد گیاه من، اعتراف به وجود خورشید توست، ولی خردی ام، گواه اهمال و ناشایستگی من.

خدای من! بال پرنده امید را با تیر یأس مشکن و در کوچه اشتیاق، مرا به بن بست نومیدی مکشان.

خدایا! پرنده کوچک وجودم، چگونه شکر وسعت آسمان تو گوید و پاهای خرد و خسته ام چگونه جاده بی انتهای ثنای تو پوید.

خدایا! من چگونه شکر تو گویم و حال آنکه توفیق سپاس گزاری از تو محتاج شکر دیگری است.

نمونه ای از مناجات مریدان

خدایا! تو عین وصل و هجرانی. تو آتش و گلستانی. تو باغ و باغبانی. تو جبار و رحمانی. تو درد و درمانی. تو شادی و حرمانی. تو آشکار و نهانی. تو روحی و تو جانی. چه گویم؛ تو اینی، تو آنی، چنینی، چنانی.

هر آن را که در وصف ناید، تو برتر از آنی...

ص: 90

نمونه ای از مناجات محبان

خدایا! مرا پایی ده که فقط به در خانه تو توانم آمد و دستی که فقط سحوری در خانه تو توانم کوفت.

خدایا! مرا چشمی ده که فقط گریان تو باشد و سینه ای که فقط سوزان تو.

خدایا! به من نگاهی ده که جز روی تو نتواند دید و گوشی که جز صدای تو نتواند شنید.

خدایا! خودت را معشوق ترین من قرار بده و مرا عاشق ترین خویش.

نمونه ای از مناجات مفتقران

خدایا! زنگار گناه از آیینه دل چه چیز جز عفو تو خواهد زدود؟

خدایا! این هرزه گیاه های وسوسه های شیطانی مگر جز با داس قدرت تو وجین می شوند؟

خدایا! دلی که عمری به دنبال تو گشته مگر جز در میان دست های تو قرار می گیرد؟

خدایا! من اینک امید از هر چه غیر تو بریده ام و بر در خانه کرم تو به تضرع ایستاده ام.

خدایا! می شود که چنین بنده ای را دست محبت بر سرش کشی و سایه خدایی بر سرش بگستری؟ و جز این نمی شود.

ای زیبای عاشق زیبایی! ای دلربای زیباآفرین! ای دریای بی منتهای بخشش!

ای خدای عزیز!

نمونه ای از مناجات زاهدان

خدایا! چه گذرگاه سختی است این دنیا و چه تنگه صعبی!

خدایا! این دنیای هرزه هر لحظه دامی تازه می گسترد و خود را برای کسی

ص: 91

می آراید.

راه های به سوی تو را یا سد سکّوی مقام می نهد یا گودال زندگی می کَند یا دام ثروت می گسترد یا به خویشمان مشغول می دارد و یا... می دانی که بی پرواز از این موانع نمی توان گذشت.

خدایا! این عجوزه هزارداماد، آهنگ شکستن عزم مردان کرده است و عمر را به کابین می طلبد.

خدایا! این چه معشوقی است که شب را در آرزوی هلاکت عاشقان صبح می کند.

خدایا! ریشه های این علاقه را در خاک وجود ما بخشکان و تارهای این وابستگی را در زوایای قلب ما بسوزان.

نمونه ای از مناجات عارفان(1)

الهی! ضعیفان را پناهی، قاصران را بر سر راهی، مؤمنان را گواهی. چه بود که افزایی و نکاهی؟

کریما! گرفتار آن دردم که تو درمان آنی؛ بنده آن ثنایم که تو سزای آنی.

من در تو چه دانم؟ تو دانی! تو آنی که گفتی که من آنم، آنی.

نمونه هایی از مناجات مسئولان انقلاب اسلامی

خداوندا! ما که بندگان سیه روی سیه روزگاریم، جز خور و خواب و بغض و شهوت از چیز دیگر اطلاع نداریم و در فکر اطلاع هم نیستیم. تو خود نظر لطفی به ما کن و ما را از این خواب، بیدار و از این مستی، هشیار فرما.(2)

خداوندا! اگر عنایات تو نبود، ما قدمی به سوی پیروزی نمی توانستیم برداریم. هر

ص: 92

چه هست از توست و همه قدرت ها شیران عَلَم هستند.(1)

دعاهای پرشور و پرمغز مقام معظم رهبری به ویژه پس از خطبه های نماز جمعه و نماز عیدین نیز می تواند زینت بخش برنامه ها شود؛ از جمله: پروردگارا! گره های عالم اسلام و مسلمین را با سرانگشت قدرت و حکمت خود به بهترین وجه باز کن.

پروردگارا! ملت عزیز و بزرگوار ایران را مشمول برکات خود قرار بده.(2)

پروردگارا! تو را به حق حرمت مقام پیامبر صلی الله علیه و آله سوگند می دهیم، در درون و دل و جان ما تحولی عمیق و اسلامی پدید بیاور.

پروردگارا! ما را شایسته نام امت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار بده.(3)

هم چنین نیایش های با احساس و عارفانه دکتر چمران خیلی قابل استفاده است؛ به عنوان نمونه:

خوش دارم از همه چیز و همه کس ببرم و جز خدا انیسی و همراهی نداشته باشم.

خوش دارم که زمین، زیراندازم و آسمان بلند، رواندازم باشد و از همه زندگی و تعلّقات آن آزاد گردم.

خوش دارم که مرا بسوزانند و خاکسترم را بباد بسپارند، تا حتی قبری را از این زمین اشغال نکنم.

خدایا تو می دانی که تار و پود وجودم با مهر تو سرشته شده است.

خدایا تو می دانی که من در زندگی پرتلاطم خود لحظه ای تو را فراموش نکردم. همه جا به طرف داری حق قیام کردم، حق را گفتم، از مکتب مقدس تو در هر

ص: 93

شرایطی دفاع کردم، کمال و جمال و جلال تو را بر همه مخالفان و منکران وجودت عرضه کردم واز تهمت ها و بدگویی ها و ناسزاهای آنها اِبا نکردم.

خدایا تو را شکر می کنم که غم و دردهای شخصی مرا که کثیف و کشنده بود ازمن گرفتی و غم ها و دردهای خدایی دادی که زیبا و متعال بود.

خدایا تو را شکر می کنم که غم را آفریدی و بندگان مخلص خود را به آتش آن گداختی و مرا از این نعمت بزرگ توانگر کردی.

ای خدای بزرگ، تو را شکر می کنم که راه شهادت را بر من گشودی، دریچه ای پرافتخار از این دنیای خاکی به سوی آسمان ها باز کردی، و لذت بخش ترین امید حیاتم را در اختیارم گذاشتی، و به امید استخلاص، تحمل همه دردها و غم ها و شکنجه ها را میسر کردی.(1)

نمونه ای از مناجات نویسندگان معاصر(2)

خدایا! عقیده مرا از دست عقده مصون بدار.

خدایا! به من قدرت تحمل عقیده مخالف ارزانی کن.

خدایا! رشد عقلی و علمی، مرا از فضیلت تعصب، احساس و اشراق محروم نسازد.

خدایا! مرا همواره، آگاه و هوشیار دار تا پیش از شناختن درست و کامل کسی یا فکری - مثبت یا منفی - قضاوت نکنم.

خدایا! جهل آمیخته با خودخواهی و حسد، مرا ابزار قتّاله دشمن، برای حمله به دوست نسازد.

ص: 94

خدایا! مرا از نکبت دوستی ها و دشمنی های ارواح حقیر، در پناه روح های پرشکوه، چون علی پاک گردان.

خدایا! بر اراده، دانش، بی نیازی، حیرت، لطافت روح، شهامت و تنهایی ام بیفزای.

خدایا! به من توفیق تلاش در شکست، صبر در نومیدی، رفتن بی همراه، جهاد بی سلاح، کار بی پاداش، فداکاری در سکوت، دین بی دنیا، عظمت بی نام، خدمت بی نان، ایمان بی ریا، خوبی بی نمود، گستاخی بی خامی، مناعت بی غرور، عشق بی هوس، تنهایی در انبوه جمعیت و دوست داشتن بی آنکه دوست بداند؛ روزی کن.

ص: 95

کز سر لطف بر آر حاجتم در دو سرا

بی منّت خلق یا علی الاعلا

کرامت الهی

از بار گنه شد تن مسکینم پست

یا رب چه شود اگر مرا گیری دست

گر در عملم آنچه تو را شاید، نیست

اندر کرمت آنچه مرا باید، هست

شیر خدا

یا رب به علی بن ابی طالب و آل

آن شیر خدا و بر جهان جل جلال

کاندر سه مکان رسی به فریاد همه

اندر دم نزع و قبر و هنگام سؤال

حصه بخشش

یا رب به رسالت رسول الثقلین

یا رب به غزاکننده بدر و حنین

عصیان مرا دو حصه کن در عرصات

نیمی به حسن ببخش و نیمی به حسین(1)

ص: 97

فیض گناه

فقیرم از تو خواهم هر چه خواهم

دل کوهی خراش از برگ کاهم

مرا درس حکیمان دردسر داد

که من پرورده فیض گناهم(1)

سودای همه تو

ای ز تو خوش هم ذکور و هم اناث!

داد کن المستغاث المستغاث(2)

این دعا گر خشم افزاید تو را

تو دعا تعلیم فرما مهترا(3)

ای ز تو مر آسمان ها را صفا!

ای جفای تو نکوتر از وفا!(4)

ای در دل من میل و تمنا همه تو

واندر سر من مایه سودا همه تو

هر چند به روی کار در می نگرم

امروز همه تویی و فردا همه تو(5)

ص: 98

درها همه بسته اند الا در تو

تا ره نبرد غریب الا بر تو

ای در کرم و عزت و نورافشانی

خورشید و مه و ستاره ها چاکر تو(1)

همه چیز من

ای شادی من! غصه من! ای غم من!

ای زخم درون من و ای مرهم من!

بنما نظری به ذره ای بی مقدار

تا بر سر آفاق رود پرچم من(2)

* * *

در هیچ دلی نیست به جز تو هوسی

ما را نبود به غیر تو دادرسی

کس نیست که عشق تو ندارد در دل

باشد که به فریاد دل ما برسی(3)

* * *

توبه از هر چیز

از هر چه نه از بهر تو کردم، توبه

ور بی تو غمی خورم، از آن غم توبه

ص: 99

وان نیز که بعد از این برای تو کنم

گر بهتر از آن توان، از آن هم توبه(1)

گره گشا زکار

یا رب بگشا گره ز کار من زار

رحمی که ز عقل عاجزم در همه کار

جز درگه تو کی بُوَدم درگاهی

محروم از این درم مکن یا غفار(2)

7. نیایش از فروغی بسطامی: دیوان فروغی بسطامی، ص 1.

8. نیایش های از فیض کاشانی: دیوان فیض، صص 5-6، کلیات فیض، صص1، 12، 355-354، 392.

9. نیایش از محتشم کاشانی: دیوان محتشم کاشانی، ص 312.

10. نیایشی از لاهیجی: مثنوی اسرارالشهود، صص 38-44.

11. نیایش هایی از مولوی در مثنوی: مثنوی نیکلسون، دفتر اول، بیت 1564-1571،1810-1811،1878-1887،2189-2191،605-612، 3092-3096،3899-3904،3899-3906.

12. نیایش هایی از ملااحمد نراقی: مثنوی طاقدیس، صص 41، 156، 208، 280، 344.

13. نیایش هایی از نظامی گنجوی: شرف نامه؛ لیلی و مجنون؛ اقبال نامه، مخزن الاسرار، نیایش اول و دوم؛ خسرو و شیرین.

14. نیایش هایی از وحشی بافقی: دیوان وحشی، صص 416، 417، 487.

ص: 101

15. تأکید بر الفاظ و صورت دعا به جای توجه به محتوا و شکل آن.

16. تمرکز بر گره گشایی دعا در مشکلات جزیی بدون توجه به کارکردهای گوناگون آن مانند تحول آفرینی.

17.استفاده از دعاهای کوتاه برای تکیه کلام و لقلقه زبان جهت تمسخر، تحقیر یا خنداندن.

18. تکیه بر دعا و نیایش بدون توجه به مقدمات و شرایط استجابت.

19. توقع اجابت بدون توجه به دلایل تأخیر یا اجابت نشدن دعا.

20. اعتماد افراطی یا تفریطی به خود در پرتو دعا.

21. آشنایی با معارف معصومان علیهم السلام در حد ادعیه.

22. تأکید بیش از اندازه بر متن های ادبی، ضرب المثل ها و اشعار.

23. طرح دعاهای شخصی و درخواست گره گشایی برای کارهای کم اهمیت.

24. استفاده از صوت و لحن عادی و عمومی برای دعاها و نیایش های کودک و نوجوان.

25. تأکید بر خواسته های زودگذر و دنیایی به جای درخواست تحول درونی و ماندگار.

26. عادی شدن برخی دعاها به سبب استفاده بیش از حد از آنها.

27. ایجاد شبهه درباره دعا و اجابت آن و برآورده نشدن بجا و مناسب.

28. الگو شدن چگونگی مراسم دعا و دعاخوان در برنامه های مستند بدون توجه به محتوای نیایش.

29. دعا به زبان و امید داشتن به غیرخدا در عمل.

30. تقدس بخشی به بازیگر یا رفتارهای او.

ص: 103

فرهنگ اسلامی و پای بندی مردم به احکام آن نقش زیادی خواهد داشت.

شأن شان نباشد، آن را برای خود «ترک اولی» می داند و بدان خاطر می گرید و آن را گناهی بزرگ برای خود می داند.(1)

قرآنی، زنده و مستجاب الدعوة بداند، بدعت و کفر به شمار نمی رود.(1) ازاین رو، با توجه به ادعیه ائمه اطهار علیهم السلام و کرامات و جایگاه ایشان در میان مذاهب اسلامی، ضروری است فرازهای گزینش شده متناسب با شرایط زمانی و مکانی و نمونه سازی و مقایسه با مصداق های تاریخی، برنامه سازی شود تا افزون بر تبیین درست جایگاه ایشان، حساسیتی ایجاد نکند.

ب) استفاده از جمع یا تکرار در دعا.

امام صادق علیه السلام دراین زمینه می فرماید:

هیچ چهل مردی برای دعا نزد هم اجتماع نکنند و خدای عزوجل را در کاری نخوانند [و دعا نکنند] جز اینکه خداوند دعای آنان را مستجاب کند. پس اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند [نزد هم جمع شوند و] ده بار خدای عزّوجلّ را بخوانند دعای ایشان را اجابت کند و اگر چهار نفر هم نباشند و یک نفر باشد که چهل مرتبه خدا را بخواند، پس خدای عزیز جبار برای او اجابت کند.(1)

و تفسیر واقعی آنها.

ج) تأکید بر تأثیر بسیار قوی دعا در سلوک اخلاقی و عرفانی برای جوانان جویای معرفت.

د) برپایی همایش هایی درباره دعا و مسائل مربوط به آن و انعکاس وسیع آن در رسانه با هدف ایجاد موج گرایش و توجه به دعا در جامعه.

دانست؛ زیرا برترین دعاها و نیایش ها از اولیا و علمای این دین باقی مانده است. این سخن با تحلیل محتوای ادعیه و مقایسه آن با ادعیه اولیای دیگر ادیان به راحتی قابل اثبات است.

ازاین رو، توجه برنامه سازان به دعاهای ائمه اطهار علیهم السلام که زیباترین و غنی ترین دعاها هستند، دست مایه پایان نیافتنی جهت برنامه سازی به ویژه در بخش برون مرزی است.

مناجات ائمه علیهم السلام سرمشق علمای دین شده و هر شخصی به تناسب هنر و ذوق و توان خود، معارف ائمه علیهم السلام را در قالب شعر و نثر بیان کرده است. البته این بدان معنا نیست که نیایش پس از ائمه علیهم السلام پدیدار گشته، بلکه دعا با تولد انسان به وجود آمده است. چنان که دکتر شریعتی در کتاب نیایش می نویسد: «نیایش همچون دم زدن و خوردن وآشامیدن، از نیازهای ژرفی است که از عمق سرشت و فطرت طبیعی انسان سر می زند».(1)

نکته آسیب شناسانه برای مدیران و برنامه سازان در مسئله دعا این است که تنها به نیایش و الفاظ آن نپردازند، بلکه به محتوا و شکل آن که همواره مورد تأکید اولیای الهی بوده است، توجه کنند؛ زیرا همین نکته، وجه تمایز این ادعیه در مقایسه با نیایش های دیگران به شمار می آید. قصه موسی علیه السلام و شبان در این زمینه راه گشاست. شبان، خدا را موجودی مانند خود تصور می کرد و هنگام نیایش، با خدای ساخته و پرداخته خود درد دل می کرد، ولی حضرت موسی علیه السلام، دست وی را گرفت و او را بالا برد و بینش او را وسیع کرد، به گونه ای که پس از برخورد حضرت موسی با شبان، سوز و عشق او چندین برابر شد.(2) متأسفانه این جریان در نظر برخی افراد به گونه ای انعکاس یافته که به قسمت تحول آفرینی دعا به وسیله

ص: 111

حضرت موسی علیه السلام اشاره ای نمی شود و تنها به این بیت بسنده می کنند:

هیچ آدابی و ترتیبی مجو

هر چه می خواهد دل تنگت بگو

سوز عشق تو کمند لطف ماست

زیر هر یاربّ تو لبیک هاست(1)

عادی سازی شود. در این راستا می توان از ویژگی های پیامبران و امامان علیهم السلام به عنوان الگو یاد کرد. چنان که در قرآن، ابراهیم خلیل اللّه را با صفت اَوّاه (توبه: 114) معرفی می کند. امام باقر علیه السلام، اوّاه را دعّاء؛ یعنی بسیار دعاکننده معنی می فرماید.(1)

بهره مندی مدیران و برنامه سازان از این میراث می تواند در ترویج فرهنگ گذشت و دعا مؤثر باشد. چنان که می گویند یکی از بستگان امام صادق علیه السلام از آن حضرت بدگویی کرده بود. وقتی به آن حضرت خبر رسید، بدون آنکه واکنش شدیدی از خود نشان دهد، با آرامش برخاست، وضو گرفت و مشغول نماز شد. یکی از حاضران به نام حماد لحام می گوید: من گمان کردم حضرت می خواهد آن شخص را نفرین کند، ولی برخلاف تصور خود، دیدم آن بزرگوار پس از نماز چنین گفت: خدایا! من حقم را به او بخشیدم. تو از من بزرگوارتری و جود و کرمت از من بیشتر است. پس او را به من ببخش و کیفر مکن.

دعا به عنوان باور مشترک ادیان، جایگاه ویژه ای در گفت وگوی ادیان ایفا می کند. از سویی، توجه بخش برون مرزی رسانه به این مسئله، نقش مهمی در جذب مخاطبان غیرمسلمان خواهد داشت.

حضوری، ترویج کند. طرح پرسش درباره دعا در مسابقه های تلفنی که از شبکه های گوناگون پخش می شود، در جذب مردم به دعا و آشنایی ایشان با معارف دعایی نقش مهمی دارد. به ویژه اگر پرسش ها با ظرافت، انتخاب و هنرمندانه پرسیده شود، تأثیری دوچندان خواهد داشت.

خواسته اند اهمیت آن را گوشزد کنند و با ارائه بهترین درخواست ها و نیایش های متناسب آن زمان و مکان به دعاکنندگان کمکی کرده باشند.

البته دعای وارد شده در زمان یا مکان خاص را در زمان و مکانی دیگر نیز می توان خواند، ولی با قصد «رجاء» و بهره مندی از «پاداش».

ص: 118

21. هاشمی نژاد، حسین، دعا، سلاح مؤمن، تهران، نشر غیاث، 1373.

17. داستانی بنیسی، اسداللّه، گنجینه دعا، قم، نشر بنیسی، 1378.

18. دستغیب، سیدعبدالحسین، نیایش، شیراز، کانون تربیت، 1364.

19. راشد، حسین علی، سخنرانی های راشد، ج 5، تهران، فراهانی، بی تا.

20. رجحان، محمدصادق، انسان و قرآن، برگردان: مهدی الهی قمشه ای، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

21. زرکش، محمدرضا، تاریخ حیات، همدان، مفتون همدانی، 1378.

22. زمردیان، احمد، پیام حق، شیراز، چاپخانه موسوی، 1357.

23. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دعا، قم، واحد عقیدتی سپاه، 1361.

24. شاهجویی، محمدامین، بنیان مرصوص امام خمینی، قم، مرکز نشر اسراء، 1357.

25. شریعتمدار، محمدحسین، ارشاد المسلمین، باختران، بی نا، 1371.

26. شریف القرشی، باقر، موسوعه الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب من ادعیة الامام احدی حلقات حیاته، بی جا، مولف، 1378.

27. شهیدی، سیدمحمدباقر، دعاها و تهلیلات قرآن، وهبة الدین شه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.

28. شیخ الاسلامی، سیدحسین، وظایف ما در ماه رمضان، قم، کتاب فروشی سیدالشهداء، 1398ق.

29. شیخ صدوق، ترجمه ثواب الاعمال، برگردان: علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، 1400ق.

30. صالح پور، محمد، جلوه نور، برگردان: الهی قمشه ای، تهران، هدف الصالحین، 1381.

31. امام زین العابدین علیه السلام، صحیفه سجادیه، برگردان: جواد فاضل، تهران، امیرکبیر، 1367.

32. علوی، سیدمهدی، گفتار علوی، ج 4، قم، علمیه، 1358.

33. غزالی، ابوحامد محمد، ج 2، ترجمه احیاء علوم الدین، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352.

ص: 121

34. فاطمی، ولی، گنجینه دعا، قم، دانش هوشیار، 1382.

35. کارل، الکسیس، نیایش، برگردان: محمدتقی شریعتی، قم، تشیع، 1355.

36. کافی، حسن، تعالیم امام حسن مجتبی علیه السلام به زبان دعا و حدیث، تهران، روزنامه جمهوری اسلامی، 1376.

37. کتابچی، محسن، بوستان راز و گلستان نیاز یا نورانیت نماز و دعا از دیدگاه امام رضا علیه السلام، مشهد، نشر الف، 1379.

38. کریمی، رضا، گنجینه معنوی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشارات شاکر، 1378.

39. گروه اخلاق سازمان حوزه مدارس علمیه خارج از کشور، آداب اسلامی، قم، واحد تدوین کتب درسی، 1378.

40. گودرزی، صمد، در سینای نیاز، قم، سعید، 1378.

41. متقی، عبداللّه، دعا، تهران، کانون نشر پژوهش های اسلامی، بی تا.

42. مجلسی، محمدباقر، گزیده عین الحیاة در اخلاق، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1378.

43. محدثی، جواد، دعا، وزارت آموزش و پرورش، معاونت پژوهشی، تهران، انتشارات تربیت، 1376.

44. محمدی اشتهاردی، محمد، داستان های اصول کافی، ج 1، قم، دفتر نشر معارف اسلامی، 1371.

45. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج 4، قم، دارالحدیث، 1377.

46. مصباح یزدی، محمدتقی، 28 گفتار در مسائل اعتقادی و اخلاقی، قم، در راه حق، 1353.

47. نائینی، محمدحسن، دعا، قم، مهر، 1370.

48. نجفی یزدی، سیدمحمدباقر، ج 5، خلاصه مطالبی از دین اسلام، قم، مولف، 1356.

49. نطاق، فرنگیس، دعا، تبریز، ناطق، 1379.

50. واثقی، حسین، دعاهای قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.

ص: 122

18. فاضل، محمد، دعا و نیایش، تهران، امیری، 1362.

19. فاضلی، قادر، زمزمه های عشاق در نیایش های جاودان، تهران، فضیلت علم، 1380 .

20. کنگره سراسری شعر حوزه های علمیه، عطر سبز دعا، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی حوزه هنری، 1373.

21. گل های بهشت، برگردان: علی اصغر عرب، شیراز، خرد، 1368.

22. مجتبوی، سیدعلاء الدین، آیین توحید، تهران، مصطفوی، 1380 .

23. مصباح یزدی، محمدتقی، پند جاوید، شرح وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن مجتبی علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی امام خمینی، 1379.

24. ملکی تبریزی، میرزا جواد، چه باید کرد (ترجمه المراقبات)، باختران، رسالت قلم، 1365.

25. ملکی تبریزی، میرزا جواد، سلوک عارفان، برگردان: محمد راستگو، قم، سایه، 1372.

26. ناظران پور، محمود، گدای درگاه دعا و توبه به درگاه پروردگار با زبان شعر، بی جا، مولف، 1370.

27. نجفی یزدی، محمد، دعا در مکتب اهل بیت علیهم السلام، قم، نصایح، 1380.

28. هیئت عاشقان بقیة اللّه، در گلستان دعا با باغبان، قم، بنیاد پژوهش های علمی، 1381.

5. امیدی فرد، عبداللّه، نقش دعا در زندگی اجتماعی، قم، میثم تمار، 1377.

6. امینی، ابراهیم، خودسازی یا تزکیه و تذهیب نفس، قم، شفق، 1367.

7. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 17، تهران، اسلامیه، 1355.

8. پاندر، کاترین، قدرت دعا، برگردان: مینا اعظامی، تهران، صورتگر، 1381.

9. تهانوی، اشرف علی، دعا و نیایش (مناجات مقبول)، برگردان: مولانا محمد قاسم قاسمی، تربت جام، احمد جام، 1376.

10. حسینی، حسین علی، شفا در قرآن و دعا یا خوشبختی در دو جهان، مشهد، راز توکل، 1382.

11. خانه زرین، ابراهیم، داروهای معنوی، قم، یار غایب، 1381.

12. دریانورد، محمدرضا، شفا با دعا و گیاه، بوشهر، 1382.

13. دهستانی، حسین بن اسعد، فرج بعد از شدت، ج 1، تهران، اطلاعات، 1364.

14. سهراب پور، همت، آثار گناهان، قم، جامعه مدرسین، 1367.

15. سیاهپوش، محمود، موضع اقتصادی دعا، تهران، ابجد، 1355

16. سیفی، ناصر، شفاخانه معنوی (رفع حاجات توسط آیه و دعا)، تهران، زرین کلک، 1379.

17. شجاعی، مهدی، دست دعا، چشم امید: دریافتی از مناجات خمس عشره، تهران، محراب قلم، 1363.

18. شیخ الاسلامی تویسرکانی، حسین، نمونه ای از معارف اسلامی، قم، چاپ سیدالشهداء، 1398ق.

19. صادقی، محمود، تحلیل روان شناختی نیایش، تهران، نشر طریق کمال، 1378.

20. فتاحی، حمید، نقش دعا در زندگی انسان ها، قم، نشر مرتضی، 1371.

21. فضل علی، محمود، دعا درمانی (مثبت درمانی)، تهران، مولف، 1373.

22. قائنی، مهدی، دعا از نظر دانشمندان، قم، دارالفکر، 1356.

23. قدوسی، علی، دعا در قرن بیستم، قم، مؤسسه قدس، بی تا.

24. قربانی لاهیجی، زین العابدین، تفسیر جامع آیات الاحکام، قم، نشر سایه،

ص: 125

1375.

25. کریمی، علی، درمان با دعا یا داروخانه معنوی، اصفهان، گویا، 1378.

26. لقمانی، احمد، رزق و روزی رفاه، قم، بهشت بینش، 1381.

27. مدرسی، محمدتقی، دعا پرواز روح و راه زندگی، برگردان: مصطفی کمال نژاد، تهران، مطلع الفجر، 1371.

28. مدرسی، محمدتقی، دعا معراج مؤمنین و راه زندگی، برگردان: مصطفی کمال نژاد، تهران، محبان الحسین، 1379.

29. مصطفوی، محمد، دعا عامل پیشرفت یا رکود، تهران، حقیقت، 1351.

30. ملکوتی، مسلم، 28 گفتار، تبریز، سازمان تبلیغات اسلامی تبریز، 1362.

31. منطقی، مرتضی، آسیب شناسی و درمان بیماری های روانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1370.

32. موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم فی فواید الدعا، برگردان: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، بدر، 1361.

33. موسوی همدانی، محمدباقر، پاسخ ها و پرسش های دینی، بی جا، بی تا.

34. مهدوی کنی، محمدرضا، معارف اسلامی، بخش 3، تهران واحد فرهنگی کمیته انقلاب اسلامی، بی تا.

35. میرحافظ، سیدحسین، علاج النسیان یا چاره فراموشی، مشهد، تحریرچی، 1361.

36. نوریها، حسنعلی، نقش دعا و ذکر در تربیت روان، بی جا، بی نا، 1371.

37. وارد، برمن، اندیشه درمانی، برگردان: عباس چینی، تهران، نشر البرز، 1378.

38. هاشمی نژاد، حسین، آثار دعا برای فرج امام زمان، تهران، نشر سبحان، 1379.

39. همدانی، علی اکبر، پیوند معنوی با ساحت قدس مهدوی، تهران، بدر، 1361.

ص: 126

4. امین، سیدمحسن، سیره امامان، ج 3، برگردان: حسین وجدانی، تهران، سروش، 1366.

5. بستان آبادی، محمدباقر، شرح دعای عرفه، دارالکتاب الاسلامیه، 1379.

6. بهمنی، محمد علی، تفسیر دعای مکارم اخلاق، قم، دارالنشر، 1365.

7. بهمنی، محمدعلی، تفسیر دعای مکارم الاخلاق، قم، چاپ استقلال، 1365.

8. تابنده گنابادی، سلطان حسین، نیاز تجلی (ترجمه دعای ابوحمزه به نثر و شرح حال او)، ترجمه به نظم: تجلی سبزواری، تهران، بی نا، 1321.

9. جوادی آملی، عبداللّه، اسرار عبادات، تهران، الزهراء، 1374.

10. جوادی، مرتضی، خودسازی اسلامی، قم، نشر کتاب، 1361.

11. خراسانی قوچانی، حسن، شرح دعای صباح امیرالمؤمنین علیه السلام.

12. خمینی، روح الله، شرح دعای سحر، ترجمه: احمد فهری، تهران، اطلاعات، 1370-1366.

13. دستغیب، سید محمدمهدی، نغمه های عارفانه؛ شرح دعای ملکوتی سحر، شیراز، بی نا، 1377.

14. ذاکری، حسین، شرح و کرامات زیارت عاشورا و دعا از دیدگاه روان شناسی و روایات، خطیر، بابل مبعث، 1381.

15. رفیعی قزوینی، ابوالحسن، رسائل و مقالات فلسفی، تهران، الزهراء، 1367.

16. ریاضی، محمد، دعای ابوحمزه ثمالی و منظوم آن، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1357.

17. زمردیان، احمد، معارف الهی (شرح دعای سحر)، شیراز، بی نا، 1353.

18. زمردیان شیرازی، احمد، عشق و رستگاری، شرح دعای ابوحمزه ثمالی، تهران، اسلامیه، 1362.

19. صالح غفاری، محمد علی، مدینه فاضله: (شرح دعای مکارم الاخلاق)، تهران، برهان، 1372.

20. صدر السادات، سیدکاظم، اهمیت روزه و امتیازات ماه رمضان، دزفولی، تهران، کتابخانه صدر، 1371.

ص: 128

21. صفائی، علی، بشنو از نی (مروری بر دعای ابوحمزه)، قم، هجرت، 1299ق.

22. طاهایی، فاطمه، سیری در دعای مکارم الاخلاق امام سجاد، مشهد، مکتب نرجس، 1366.

23. فاطمی، سیداحمد، کمال انسانی: شرحی بر حدیث معراج، قم، ام ابیها، 1379.

24. فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، تهران، دفتر فرهنگ نشر اسلامی، 1370.

25. فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370.

26. فهری، سیداحمد، شرح دعای سحر، امام خمینی، تهران، نهضت زنان ایران، 1359.

27. کریمی جهرمی، علی، سیمای رمضان در صحیفه سجادیه، قم، تشیع، 1416 ق = 1374.

28. کلباسی، محمدرضا، انیس اللیل در شرح دعای کمیل، باختران، چاپخانه محمدی، 1354.

29. محمدی گیلانی، محمد، شرح مناجات شعبانیه، قم، سایه، 1374.

30. مشکسار، حبیب، کتاب شرح دعای عظیم و تهلیلات القرآن الکریم، بی جا، بی نا، 1364.

31. مصباح یزدی، محمدتقی، بر درگاه دوست: (شرح فرازهایی از دعای افتتاح و ابوحمزه)، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1376.

32. مظاهری، حسین، شرح و تفسیر دعای سحر، 2 جلد، ترجمه: محمد تحریرچی، تهران، نشر لااله الا اللّه، 1404ق1362.

33. ملایی، یوسف، مناجات التائبین یا ترجمه مضامین دعای کمیل و ابوحمزه ثمالی به شعر، قم، دارالنشر، 1362.

34. ملبوبی، محمدباقر، درمان و روح و روان (شرح دعای کمیل)، تهران، صدر، 1241.

35. نریمانی، علی، احیاء دل (شرحی بر دعاهای ماه مبارک رمضان)، قم، میثم تمار، 1377.

ص: 129