ص: 2

این رو، پژوهشگر محترم جناب آقای مختار نیک فر کوشیده است تا نشان دهد قرآن کریم از سویی، انسان را به برخورداری از نعمت های الهی تشویق می کند و از سوی دیگر، برای جلوگیری از سرکشی انسان، محدودیت هایی را قرار داده است. بعضی از حدود الهی، تکوینی است که به ربوبیت و رزاق بودن پروردگار مربوط است و بر این اساس، فراخی و تنگناهایی در زندگی پدید می آید. بعضی از حدود نیز تشریعی است که به شکل حلال و حرام بیان می شود.

چون انسان موجودی مختار است، انگیزه های او در کار و زندگی، مسیر زندگی او را تعیین می کند. به همین دلیل، قرآن، انسان را تشویق می کند تا به انگیزه های والا روی آورد و بر این اساس، راه زندگی را بپیماید. در این زمینه، به مجموعه ای از آداب بر می خوریم که در شکل دهی زندگی کاری و غیرکاری نقش اساسی دارد.

از دیدگاه قرآنی، آثار کار تنها آثار مادی نیست و تنها با کار نیز نمی توان مشکلات مادی را برطرف ساخت، بلکه انسان از یک سو، برای گذران زندگی خود و جامعه نیازمند کار و تلاش است و از سوی دیگر، عوامل غیرکاری، مانند کردارهای شایسته و ناشایست انسان ها، بر زندگی مادی و معنوی انسان تأثیر می گذارند.

آن چه از دیدگاه قرآنی مناسب است، زندگی در حد عفاف و کفاف است که برخورداری از آن سبب می شود انسان از شرّ کاستی و فزونیِ نعمت مادی در ولی بماند.

ص: 4

رسانه صدا و سیما با الگوپذیری و جهت گیری از دستورهای دین مبینِ اسلام، در زمینه کار و جایگاه آن، می تواند برنامه های آموزنده ای ارایه دهد و در این راستا وظیفه ای سنگین بر عهده دارد. امید که این نوشتار، پاسخ گوی نیازهای برنامه ریزان باشد و در نظر خوانندگان گرامی و برنامه سازان سودمند افتد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 5

پس «کار و تلاش» ویژگی جدایی ناپذیرِ زندگی مادی است؛ از تلاش برای رفع نیازهای اولیه گرفته تا کارهای پیچیده ای که برای برآوردن حس کنجکاوی صورت می گیرد و به ساختن ابزارهای پیشرفته مانند سفینه های فضایی می انجامد.

بنابراین، نقش کار در زندگی بشری چیزی نیست که بر کسی پوشیده باشد؛ زیرا تمدن های بشری در طول تاریخ مرهون کار فکری و دستی انسان هایی بوده است که با بهره مندی از استعدادهای خدادادی توانسته اند پاسخ گوی نیازهای فردی و اجتماعی باشند.

وجه مشترک بیش تر تمدن های گذشته را می توان در مادی گرایی آن ها دانست؛ یعنی آن چه آن ها را به کار وادار می کرد، حرص بر دنیا بوده است. از این رو، با این تصور که کار تنها عامل پیشرفت است و پیشرفت؛ یعنی برخورداری هرچه بیش تر از متاع دنیایی، مبدأ و معاد را فراموش می کردند.

اگر با دیدی ژرف به انگیزه های فردی و اجتماعی در کار بنگریم، خواهیم دید که خواسته یا ناخواسته، انگیزه مادی گرایی بر آن پر رنگ است. پس، کار و تلاش که مهم ترین عامل تأمین سعادت بشری است، در جهت ویرانی کاخ سعادت بشر به کار گرفته می شود. ناگفته نماند عده ای نیز راه تفریط را پیموده و به جای ترک دنیادوستی، ترک دنیا را پیشه خود ساخته اند و با دست کشیدن، از کار و تلاش حلال های خدا را بر خود حرام کرده اند.

ص: 7

قرآن، این کتاب آسمانی که در تمامی زمینه ها، اصول کلی را در اختیار بشر قرار می دهد و همواره می کوشد انسان را متوجه مبدأ و معاد کند، در این زمینه نیز بهترین الگو است.

قرآن، نمونه هایی از دست رنج اقوام پیشین را یاد می کند که به صورت بناهایی بی مانند(1)

و باغستان هایی آباد،(2)

درآمده بود، ولی به سبب ناسپاسی نعمت و فراموشی مبدأ و معاد، گرفتار عذاب الهی شدند و آن آبادانی ها به صورت ویرانه درآمد.

به منظور اثبات این مدعا که دیدگاه قرآنی در زمینه کار و تلاش، با دیدگاه مادی گرایان و ترک کنندگان دنیا، تفاوت بنیادین دارد - یعنی افراط و تفریط در کار را نفی می کند - می کوشیم تا در حد توان خود اثبات کنیم که «کار و تلاش» اگر در جهت مبدأ و معاد؛ یعنی ایمان به خدا و اعتقاد به معاد باشد، ارزشمند است وگرنه بی ارزش خواهدبود، هرچند رفاه مادی را تا سرحد امکان تأمین کند.

این پژوهش، استخراج احکام قطعی اسلامی را در زمینه کار ادعا نمی کند، ولی می کوشد ملاک گزینش آیات، با موضوع متناسب بوده و با

ص: 8

احکام پنج گانه اسلامی (وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه) سازگاری داشته باشد.

به سبب محدود بودن منابع و برای خارج نشدن از موضوع، بیش تر کوشیده ایم به آیات قرآن بسنده کنیم و از منابع دیگر، تا اندازه ای که جنبه شرح و تفسیر آیات را داشته است، استفاده کرده ایم. بنابراین، با توجه به فهرست آیات، به تفسیرهای روایی و غیر روایی و حتی برخی منابع علمی مراجعه شده و یادداشت برداری صورت گرفته است.

برخی عنوان های پژوهش حاضر را می توان چنین برشمرد: بحث های مرتبط با کلیدواژه های کار، نگرش قرآن به انسان، دنیا و کار، انواع کارهای عبادی و غیر عبادی، الگوهای کاری، عوامل اشتغال به کار و موانع آن، آداب و قراردادهای کاری، آثارِ کارهای حرام و حلال، نقش معنوی عوامل غیرکاری در زندگی، سطح مطلوب زندگی و زندگی در حدّ عفاف و کفاف. در پایان نیز نقش رسانه صدا و سیما در زمینه کار تبیین می شود.

این اثر را با اعتراف به همه کاستی هایش، به کارگران، کارمندان و همه تلاشگران عرصه های اجتماعی تقدیم می کنیم. امید است پذیرفته آید.

ص: 9

2. زندگی: گرچه مفهوم زندگی روشن است، گاهی انسان چنان گرفتار فراموشی می شود که می پندارد زندگی؛ یعنی کار برای خوردن و خوابیدن و برعکس، خوردن و خوابیدن برای کار کردن. می دانیم که این گونه زندگی از دیدگاه قرآن، بی ارزش است.

منظور ما از زندگی هر دو بُعد مادی و معنوی آن است. حتّی بر اساس بینش قرآنی، زندگی مادی وسیله ای است برای زندگی معنوی و اصولاً هدف آفرینش در پرتو زندگی معنوی تأمین خواهد شد.

3. قرآن: هدف از مقید کردن موضوع به دیدگاه قرآن این بود که از یک سو، منابع تحقیق را محدود کنیم و از سوی دیگر، با توجه به مبنایی بودن مباحث قرآنی، چارچوب کلی مباحث مربوط به کار را ارایه دهیم.

می رود، کار نیز باید در راستای رشد و تعالی انسان باشد.

بنابراین، فرضیه های زیر را می توان طرح کرد:

منظور ما سازگارتر است، کار انسانی برای تأمین زندگی است.

مهم ترین واژه های متناسب با این بحث، به قرار زیر است:

«شغل» در لغت به معنای عامل سرگرم کننده و بازدارنده و نیز به معنای «کار» در مقابل بی کاری و فراغت است.(1)

در قرآن تنها دو آیه از این ماده آمده است:

الف) در مورد شرکت نکردن در جنگ: «شغلتنا اموالنا و اهلونا ...؛ اموال ما و کسانمان، ما را گرفتار کردند». (فتح: 11)

کسانی که در جنگ با پیامبر شرکت نکردند، ادعا می کردند که اموال و خانواده، آنان را از جهاد بازداشته است. به همین دلیل، از پیامبر انتظار داشتند که برایشان طلب مغفرت کند.

ب) در مورد بهره مندی بهشتیان از نعمت های الهی: «فی شُغُل فاکِهُون؛ کار و باری خوش در پیش دارند». (یس: 55)

آن «امور» است.(1)

در مورد کار انسان، دو آیه درباره مشورت داریم که در آداب کار خواهد آمد: آل عمران، 189؛ شورا، 38.

می رود.(1)

آیه 32 سوره نساء مناسب این بحث است.

از این ماده، مفهوم «جهاد» که به معنای به کار بردن توان نظامی در برابر دشمن است، در بیان مصداق های کار خواهد آمد.

1. تجارت: «تجارة»، «التجارة»، «تجارتهم»، «البیع» (بقره: 275)؛ «تِجارةً عَنْ تَراضٍ». (نساء: 29) در قرآن، تجارت در معنویات نیز به کار رفته است. از «ایمان به خدا» به تجارت نجات بخش و از «گمراهی» به تجارت زیان بار تعبیر شده است.

2. صنعت: «صَنْعَةَ لَبُوسٍ» (انبیاء: 80)؛ «إِصْنَعِ الْفُلْکَ» (مؤمنون: 27)؛ «ألْحَدید» (حدید: 25). آهن، محور کارهای صنعتی شمرده می شود.

3. زراعت: «الزّارِعون» و «تَحْرُثون» (واقعه، 63 و 64).

4. دامداری: «الرِّعا» (قصص: 23)؛ «أنعام» (یس: 71 - 73)؛ «النَّحل» (نحل: 68).

5. کارهای امنیتی: «فَاَحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ»

(ص: 26)؛ «جاهِدُوا بِأَمْوالِکُم وَ أنْفُسِکمْ» (توبه: 41). به ترتیب در مورد قضاوت، امر به معروف و نهی از منکر و جهاد.

6 . کارهای علمی - فرهنگی

الف) تعلیم و تعلم: «یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ و الْحِکْمَةَ» (جمعه: 2 و بقره: 169).

ب) تفقه در دین: «لِیَتَفَقَّهوا فِی الدِّینِ» (توبه: 122).

ج) تبلیغ: «یُبَلِّغونَ رِسالاتِ اللّهِ» (احزاب: 39).

د) گردش گری: «سیروا فِی الْاَرْضِ» (آل عمران: 137 و حج: 46).

7. کارهای حرام

الف) شراب، قمار، بت ها، بخت آزمایی یا تیرهای قرعه: «الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ» (مائده: 90).

ص: 21

ب) ربا: «الرِّبوا» (بقره: 275).

ج) رشوه: «تُدْلُوا بِها اِلَی الْحُکّامِ» (بقره: 188).

د) سحر: «السِّحْر» (بقره: 102).

ه) لغو: «اِذا مَرّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کَراما» (فرقان: 72).

و) لهو: «لَهْوَ الْحَدیثِ» (لقمان: 6).

4. ان شاء اللّه گفتن در کارها: « ...اِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّه» (کهف: 23 - 24).

5. به یاد خدا بودن: «لا تُلْهِکُم ... عَنْ ذِکْرِ اللّه» (منافقون: 9). «أَلا بِذِکْرِ اللّه ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلوبُ» (رعد: 26).

6 . توکل بر خدا: «المُتَوَکِّلون» (ابراهیم: 12) و «المتوکلین» (آل عمران: 159).

7. واگذاری کارها به خدا: «اُفوِّضُ أَمْری اِلَی اللّه» (غافر: 44).

8 . توسل به اسباب: «اتَیْناهُ مِنْ کُلِّ شَیی ءٍ سَبَبا» (کهف: 84) و «لا تَدْخُلوا مِنْ بابٍ واحِدٍ» (یوسف: 67).

9. صبر: «الصّابِرون» (زمر: 10).

10. رضای خدا: «رِضْوانٌ مِنَ اللّه أکْبَر» (توبه: 72) و «اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّه ِ» (بقره: 207).

بِاللَّیلِ و النَّهار» (روم: 23).

4. استمرار کار: «فَاسْتَقِمْ کَما اُمِرْتَ» (شوری: 15).

5. محکم کاری: محکم کاری ذوالقرنین در سد سازی در مواردی مانند: «زُبُرَ الحَدید»، «قطرا»، «نقبا» (کهف: 96 - 97) و « ...عَمَلاً فَلْیَتقن» یا «اِعْمَلْ لِدُنیاکَ کَانَّکَ تَعیشُ أَبَدا» در روایت ها.

6 . کم کاری: در روایت «تسویف العمل» داریم که در نکوهش به فردا نهادن کار امروز است.

5. قرارداد: « ... عَلی أنْ تَأجُرَنی ثَمانِیَ حِجَج؛ با این شرط [شرط] که هشت سال برای من کار کنی.» (قصص: 27) و «قال ذلِکَ بَیْنی و بَینَک؛ این [قرارداد] میان من و تو باشد.» (قصص: 28).

6 . وفای به عهد: «أَوْفوا بِالْعُقود» (مائده: 1)؛ «أَوْفوا بِالْعُقود» (اسراء: 34).

7. راست گویی:

یک - «صدق الحدیث» و «صدق حدیثه».

دو - «کونوا مَعَ الصّادقین؛ با راست گویان باشید.» (توبه: 119).

سه - در نکوهش نقض سوگند: «و لا تَنْقُضوا الأَیْمان؛ پیمان های خود را نقض نکنید.» (نحل: 91)؛ لا تِتَّخُذوا أیمانِکم دِخِلاً بینکم» (نحل: 94).

8 . اختیار و مسئولیت

یک - جایی که حکم است، اختیار نیست: «و ما کان ... أَنْ یَکونَ لَهُمُ الخِیَرَة ...»(احزاب: 36).

دو - پاسخ گویی: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَة» (مدّثر: 38). «وَ اجْعَلْ لِکُلِّ اِنسانٍ مِن خَدَمِک عملاً تأخذه به ...».(1)

سه - در نفی تعدد رئیس: «ضَرَب اللّه ُ مثلاً رَجلاً فیه شُرَکاءُ مُتَشاکِسون ...» (زمر: 29).

چهار - اولویت در کارها: «أَوْجَبُ الْعَمَلِ عَلَیکَ ما أَنتَ مَسؤُولٌ عَنِ الْعَمَلِ بِه».(2)

9. نظم و انضباط:

یک - « ... صفّا کانّهم بنیانٌ مرصوص» (صف:

ص: 25

4) و «اوصیکما ... بتقوی اللّه و نظم امرکم».(1)

دو - تشویق و تنبیه: «و لا یکونَنَّ الْمُحسِنُ وَ المُسی ءُ عِندَکَ بِمَنزِلَةٍ سواءٍ ...».(2)

و «اُزجُرِ المُسیءَ بثواب المحسن».(3)

سه - انضباط اجتماعی: «انما المؤمنون ... اذا کانوا معه علی امرٍ جامع لم یذهبوا حتی یستأذنوهُ» (نور: 62).

6. ربا، جنگ با خدا و رسول: «فاذنوا بحرب من اللّه و رسوله» (بقره: 279).

7. ربا و دیوانگی در رفتار: « ...یتخبطُه الشیطان من المس» (بقره: 275).

8 . ایجاد دشمنی و کینه به وسیله شیطان: «انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوة و البغضاء» (مائده: 91).

ج) صدقه: «الصدقه»، «الصدقات» اعم از واجب و مستحب.

د) قرض الحسنه: «قرضا حسنا» (مائده: 12 و حدید: 11 و 18 و ...).

در قرآن، شش مورد قرض با وصف حسن به صورت «قرضا حسنا» آمده که همه آن ها ظهور در انفاق دارد. از این رو، قرض را باید از ماده «دَین» و مشتقات آن جست وجو کرد که در زمینه امور مالی است. در روایات، به «قرض» به معنای مصطلح آن اشاره شده است. «اقرض»، «قرض» از همین نمونه هاست.

(ذاریات: 22 و 23).

نکته: در مورد برداشت منفی از تضمین روزی، در مبحث آثار کار به رزاق بودن خداوند خواهیم پرداخت.

لَأَزیدنَّکم» (ابراهیم: 7) و «اسْتنزلوا الرّزق بالصّدقِه».(1)

3. استغفار و فزونی نعمت: «استغفروا ربکم ... یرسل السماء علیکم مدارا و ...» (نوح: 10 - 12) و «و اذا استبطأت الرّزق فأکثر من الأستغفار».(2)

4. هجرت فی سبیل اللّه و گشایش زندگی: «و من یهاجر فی سبیل اللّه یجد فی الارض مراغما کثیرا وسعة». (نساء: 100).

در این آیه ملاک ارزش مندی انسان «تقوا»بیان شده است. «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ». تقوا یک فضیلت اخلاقی است که در تمامی جنبه های زندگی، اعم از رابطه انسان با خدا، با خود و با دیگران، انسان را از کارهای ناشایست باز می دارد و در کارهای شایسته او را ثابت قدم نگاه می دارد.

بنابراین، تقوا که فعل اختیاری انسان است، عامل رشد و تعالی او خواهد شد. پرهیزگاران در مسیر رشد خود آن چنان اوج می گیرند که به تعبیر قرآن، در جوار رحمت و مغفرت الهی جای خواهند گرفت: «اِنَّ المتقینَ فی جَنّاتٍ و نَهَرٍ فی مَقعدِ صِدقِ عندَ ملیکٍ مقتدر؛ در حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغ ها و نهرها در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.» (قمر: 54 و 55)

لازم به یادآوری است که بعضی از آیات، با توجه به انتخاب بد انسان، او را نکوهش کرده است. اگر انسان در مسیر سقوط قرار گیرد، تا جایی می رسد که به تعبیر قرآن، بدترین جنبنده خواهد بود.

در سوره انفال، در دو مورد، کافرانی که گوش شنوا برای شنیدن حق و زبان گویا برای اقرار و بیان حق ندارند، کسانی که امیدی به ایمان آوردنشان نیست، به بدترین جنبنده نزد خدا تعبیر شده اند.(1)

از این رو، ارزش واقعی انسان به انتخاب راه و هدف او بستگی دارد. هر راهی که به

ص: 32

غیر خدا بینجامد، در منطق قرآن پوچ و بی حاصل است.

همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست.

آنان هرگز پس از پیروزی، هم چون خودکامگان و جباران، به عیش و نوش و لهو و لعب نمی پردازند و در غرور و مستی فرو نمی روند؛ بلکه پیروزی ها و موفقیت ها را نردبانی برای ساختن خویش و جامعه قرار می دهند. آنان پس از قدرت یافتن به یک طاغوت جدید تبدیل نمی شوند، ارتباطشان با خدا و خلق خدا مستحکم است؛ زیرا نماز سمبل پیوند با خالق است و «زکات» رمزی برای پیوند با خلق. امر به معروف و نهی از منکر، پایه های اساسی ساختن یک جامعه سالم است و همین چهار صفت برای معرفی این افراد کافی است و در سایه آن، دیگر عبادت ها و کردارهای صالح و ویژگی های یک جامعه با ایمان و پیشرفته فراهم می شود.(1)

و وی در جای دیگر چنین می نویسد:

اثبات اجتماعی بودن نوع انسانی نیاز به بحث چندانی ندارد؛ زیرا هر فردی به طور فطری این امر را درک می کند. به گونه ای که تاریخ حکایت می کند و از آثار به جای مانده برمی آید، انسان همواره اجتماعی می زیسته است.(1)

قرآن مجید در یک تقسیم بندی کلی انسان ها را به دو دسته «خوشبخت و بدبخت» تقسیم می کند و می فرماید: «فَمِنْهُمْ شَقِیٌ وَ سَعیدٌ» (هود: 105)؛ یعنی در روز قیامت که به اعمال انسان ها رسیدگی می شود، گروهی خوش بخت خواهند بود که جاودانه در بهشت می مانند و گروهی بدبخت که در دوزخ ماندگار خواهند بود.(1)

طبعا این تقسیم بندی به اعتبار عمل انسان در دنیا است؛ یعنی اگر انسانی راهی را که قرآن نشان داده است در پیش گیرد، سعادت مند خواهد بود و در آخرت که جایگاه ابدی است، حاصل نیکوکاری خود را خواهد دید. ولی اگر راه کفر و عناد را در پیش گیرد، بدبخت خواهد بود و در آخرت نه تنها از نعمت هایی الهی محروم خواهد بود؛ بلکه گرفتار عذاب دوزخی خواهد شد که خود در دنیا فراهم کرده است. علامه طباطبایی رحمه الله ذیل آیه «فمنهم شقی و سعید» می فرماید:

سعادت و شقاوت دو چیز متقابل هستند؛ سعادت هر چیزی در رسیدن به خیر وجودی خود است. سعادت در انسان - که مرکب از روح و بدن است - به این است که به تناسب قوای روحی و جسمی خود به خیر برسد و از آن بهره مند شود، و شقاوت محروم ماندن از آن خیر است.

با توجه به این که هدف نهایی انسان رسیدن به کمال است، می توان گفت: رسیدن به کمال، خیر برتر است و هر قدر انسان به کمال بیش تری برسد سعادت مندتر است.

ناگفته نماند که دنیا از آن جهت که فعل خدا است و به منظور هدف والایی آفریده شده

ص: 37

است، هیچ گاه نکوهیده نخواهد بود، بلکه همواره پسندیده است.

ج) آیاتی که در واقع توضیح دو دسته بالا هستند و تضاد ابتدایی آن ها را برطرف می کنند. این دسته از آیات در صورتی زندگی دنیا را مطلوب می دانند که در جهت آخرت و مقدمه ای به سوی جهان ابدی باشد، ولی اگر زندگی دنیا خود هدف شود و زمینه ساز غفلت گردد، مورد نکوهش است.

برای نمونه، در سوره یونس می خوانیم:

إِنَّ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ * أُولئِکَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ. (یونس: 7 و 8)

کسانی که امید لقای ما را ندارند (اعتقاد به قیامت ندارند) و زندگی دنیا را پسندیده و بدان آرام گرفته اند و آن هایی که از نشانه های ما غافلند، جایگاهشان، به سزای اعمالی که انجام می داده اند، آتش است.

بنابراین، دنیا از دیدگاه قرآن تجارت خانه ای است که همه انسان ها در آن سرگرم تجارتند، ولی تجارت مورد نظر قرآن، تجارتی معنوی است که سود یا زیان ابدی را در پی دارد. سود ابدی از آن کسانی خواهد بود که جان و مال خویش را به خدا بفروشند، بهشت و رضوان الهی را به دست آورند و کسانی در زیان ابدی خواهند بود که گمراهی را به جای هدایت برگزینند.

ص: 38

1. تجارت زیان بار

قرآن در آیات گوناگونی کردارهای کافران و منافقان را به تجارت زیان بار تشبیه نموده است.

در وصف منافقان می فرماید: گمراهی را به بهای هدایت خریدند و تجارتشان سودی نکرد.

أُولئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ. (بقره: 16)

کسانی که به جای هدایت، ضلالت رابرگزیدند و تجارت و کارشان سودی نبخشید در وصف منکران قرآن می فرماید: به بد بهایی خود را فروختند.(1)

در برخی از موارد دیگر: مانند بقره، آیات 86 و 175؛ آل عمران، آیه 177 و توبه، آیه 9 نیز به این موضوع پرداخته است.

ص: 39

2. تجارت زوال ناپذیر

در برابر دسته اول از آیات که با عنوان تجارت زیان بار آوردیم، دسته ای از آیات است که فعالیت های مؤمنان را به تجارت سودمند، بی مانند و زوال ناپذیر تشبیه می کند.

«ایمان» و «جهاد» که از واجبات است، در سوره صف به عنوان تجارتی نجات دهنده پیشنهاد می شود.

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ * تُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ

وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ. (صف: 10 و 11)

ای مؤمنان، آیا شما را بر سودایی رهنمون شوم که شما را از عذاب دردناک نجات می دهد؟ در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید.

در این تجارت، کالا، جان و مال انسان مؤمناست و ثمن، نجات از عذاب دردناک آخرتی و آمرزش گناهان و بهشت پر نعمت و خریدار، خداوند متعال است و فروشنده، انسان های باایمان.

در سوره فاطر، از تلاوت قُرآن، نماز و انفاق به تجارت زوال ناپذیر تعبیر شده است.

تجارتی که خداوند افزون بر بهای مقرر، از فضل و رحمت خویش بر آن می افزاید.

إِنَّ الَّذینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ * لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ... (فاطر: 29 و 30)

به راستی آنان که کتاب خدا را می خوانند و به آن عمل می کنند و نماز بر پا می دارند و از آن چه روزیشان کردیم پنهان و پیدا

ص: 40

می بخشند، امید به سودایی دارند که هرگز کاستی نمی پذیرد.

از این رو، علی علیه السلام می فرماید:

دنیا تجارت گاه دوستان خدا است.(1)

برای سرمایه هستی شما بهایی جز بهشت نیست، آن را به غیر این نفروشید.(2)

بنابراین، دنیا بد نیست. این انسان است که می تواند با گزینش بهتر خود با خدا معامله کند و نه تنها تجارت واقعی را برگزیدند، بلکه به تجارت اعتباری نیز رنگ و بوی آخرتی بدهد و به پاداش ابدی برسد، و یا با انتخاب بد خود به زندگی زودگذر دل خوش کند و عمری را در فراموشی سپری کند و روز باز پسین متوجه گردد که چه زیان بزرگی کرده است؛ زیانی که به هیچ وجه جبران پذیر نیست.

علی علیه السلام درباره نگرش انسان به دنیا می فرماید:

وَ مَنْ اَبْصَرَ بِها بَصَّرْتهُ، وَ مَنْ اَبْصَرَ اِلَیْها اَعْمَتْهُ.(3)

و هر کس با دید عبرت به آن نگریست، دنیا بینایش کرد، و هر کس به زینت آن چشم دوخت دنیا کورش کرد.

ص: 41

از بیان خداوند که می فرماید من همه چیز را برای شما آفریده ام، روشن می شود که تأمین راحتی و رفاه بشر خواست خداوند بوده است. از این رو، بهره مندی از رفاه نه تنها مورد نکوهش نیست، بلکه مورد ستایش است؛ به ویژه این که با قصد فراهم آوردن فرصت بیش تر برای فراگیری معارف الهی و رسیدگی به تهذیب خویش و تربیت دیگران و پرستش خداوند همراه باشد.

عبادت هفتاد جزء دارد، برترین آن جست وجوی روزی حلال است.

خداوند در سوره جمعه، خطاب به مؤمنان می فرماید:

هنگامی که برای نماز جمعه فرا خوانده شدید، به سوی ذکر خدا بشتابید و دادوستد را رها کنید؛ پس از نماز، در زمین پراکنده گردید و «فضل» خدا را بجویید. (جمعه: 9)

مراد از «فضل» در این آیه کسب روزی است. این که اقامه نماز بر دادوستد مقدم شده و مؤمنان تشویق شده اند تا پس از برگزاری نماز در پی کار بروند، روشن می شود که کار در درجه دوم اهمیت است. چنان که در حدیث آمده است:

«طَلَبُ الْکَسْبِ فَریضَةٌ بَعْدَ الْفریضةِ؛(1) دنبال کار رفتن واجب بعد از واجب است».

روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله با اصحاب نشسته بودند. جوانی نیرومند را دیدند که با کوشش تمام کار می کرد. اصحاب گفتند: اگر جوانی و نیرومندی او در راه خدا بود، شایسته ستایش بود. حضرت فرمود: این حرف را نزنید؛ اگر تلاش او در جهت بی نیازی از مردم است یا برای رفع نیاز والدین یا بچه های ضعیفش می کوشد، کار او در راه خدا خواهد بود و اگر تلاش او برای مباهات و زر اندوزی است، در راه شیطان خواهد بود.(2)

بنابراین، از دیدگاه اسلام، کاری عبادت است که در راستای انجام دادن دستورهای

ص: 45

خداوند باشد. اگر هدف در کارها برآوردن خواهش های شیطان باشد، در این صورت کار عبادی نیز ارزشی نخواهد داشت تا چه رسد به کار غیر عبادی.

الْکادُّ عَلی عِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ.(1)

کسی که برای گذاران زندگی خانواده اش تلاش کند، همانند جهاد کننده در راه خدا است.

ای هشام، اگر روزی را بینی که سربازان در مقابل هم صف کشیدند و آتش جنگ شعله ور شده است، در چنین روزی دست از کار و طلب روزی برندار.

و نیز زراره نقل می کند که شخصی نزد امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: من نه دست سالمی دارم تا کار کنم، و نه مال دارم تا تجارت کنم؛ مستمند و نیازمندم.

حضرت فرمود:

اِعْمَلْ وَاحْمَل عَلی رَأْسِکَ و اسْتَغْنِ عَنِ النّاسِ.(1)

با سر کار کن (بار حمل کن) و از مردم بی نیاز شو!

این گونه روایات بیان می کنند که در جامعه اسلامی تنبل پروری و گدا پروری زشت است. هر کسی باید بکوشد به گونه ای از دست رنج کار و تلاش خود، گذران زندگی کند و سر بار دیگران نگردد؛ زیرا عزت مؤمن در گرو کار و تلاش او است.

الرَّواحَ الی عزِّک؛ زود دنبال کار رفتن را ترک نکن.»(1)

امام رضا علیه السلام نیز به یکی از خدمت کارانش فرمود: اُغْدُ الی عِزِّکَ أَعنیِ السُّوقَ.(2) صبح زود دنبال عزتت، یعنی بازار برو.»

کار و تلاش مانع از محتاج گشتن انسان به دیگران می شود و در گذران زندگی آبروی پر بهای انسان را نگاه می دارد.

دست طمع چو پیش کسان می کنی دراز

پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش

ص: 49

2. کارهای نکوهیده و حرام.

این آیه در توصیف یهودیان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله است که یکی از ویژگی های آنان حرام خواری فراوان بود.

آیه 62 و 63 سوره مائده نیز با همین تعبیر، منافقان یهود و نصاری را حرام خوار معرفی می کند و دانشمندان آنان را سرزنش می کند که چرا آن ها را از این گونه اعمال زشت، باز نمی دارند.

در تفسیر نورالثقلین روایات گوناگونی در بیان مصداق های «سحت» آمده است. خوردن مال یتیم، خمر، رشوه، درآمد از راه کهانت و شب کاری به طور کامل(1) از مصادیق «سحت» دانسته شده است.

2. «اکل بالباطل»

وَ لا تَأْکُلوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ. (بقره: 188؛ نساء: 29)

اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید.

منظور از «باطل» راه های ناحق و نامشروع است که در روایات به بعضی نمونه های آن اشاره شده است.

در روایتی امام باقر علیه السلام ربا، قمار، نجس العین و ظلم را از مصادیق باطل دانستند.(2)

ص: 53

ب) در بعضی از آیات به مصداق های حرام اشاره شده است:

1. شراب، قمار، بت ها و ازلام

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. (مائده: 90)

ای کسانی که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بتها و ازلام [ = نوعی بخت آزمایی] ، پلید و عمل شیطان است، از آن ها دوری کنید تا رستگار شوید.

در آیه 91 سوره مائده و آیه 219 سوره بقره نیز به پی آمدهای زیان بار شراب و قمار اشاره شده است که خواهد آمد.

2. میته، خون، گوشت خوک و ذبح غیر شرعی

إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ. (بقره: 173)

جز این نیست که خداوند مردار و خون و گوشت خوک و آن چه را که [به هنگام سر بریدنش] نام غیر خدا بر او برده می شود، بر شما حرام کرده است.

این آیه گوشت مردار، خون، گوشت خوک و آن چه که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن آورده شود را تحریم کرده است و در پایان روی آوردن به این ها را در شرایط اضطراری مورد عفو و مغفرت خداوند متعال دانسته است.

3. ربا و رشوه

قرآن درباره ربا می فرماید:

«أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبوا؛ خداوند بیع را حلال و ربا را حرام فرموده است». (بقره: 270)

در این آیه به حلال بودن خرید و فروش و حرام بودن «ربا» و آثار آن اشاره شده است.

ص: 54

نیز درباره رشوه می فرماید: «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُکّامِ لِتَأْکُلُوا فَریقًا مِنْ أَمْوالِ النّاسِ بِاْلإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (بقره: 188)

و اموال یکدیگر را به باطل (و ناحق) در میان خود نخورید. و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه (قسمتی از) آن را (به عنوان رشوه) به قضات ندهید در حالی که می دانید (این کار گناه است).

4. خوردن مال یتیم

إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْمًا إِنَّما یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا. (نساء: 10)

کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند، (در حقیقت) تنها آتش می خورند؛ و به زودی در شعله های آتش (دوزخ) می سوزند.

قید «ظلما» که در آیه شریفه آمده بیان می کند که خوردن مال یتیم به طور مطلق حرام نیست (مثلاً پذیرایی مختصری که در رفت و آمدهای روزمرّه به عمل می آید) بلکه در صورتی حرام است که شرع مجاز ندانسته و از روی ستم و تجاوز به حقوق یتیم باشد.

5. سحر

وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ... . (بقره: 102)

و (یهود) از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند، پیروی کردند. سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود و)کافر نشد؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند و به مردم سحر آموختند ... .

در این مورد فقیهان اسلام همگی معتقدند یاد گرفتن و انجام دادن اعمال سحر و

ص: 55

جادوگری حرام است، ولی چنان چه یاد گرفتن آن برای ابطال سحر ساحران باشد، اشکالی ندارد، بلکه گاهی به عنوان واجب کفایی می بایست عده ای سحر را بیاموزند.(1)

حرام بودن سحر در روایات: علی علیه السلام می فرماید:

کسی که سحر بیاموزد (چه کم باشد چه زیاد) در واقع کفر ورزیده است؛ مگر این که توبه کند.(2)

وجوب کفایی آموختن سحر در روایات: ساحری که از طریق «سحر» امرار معاش می کرد، نزد امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: کار من ساحری بود و با مزد آن گذران زندگی می کردم، اکنون از آن کناره گرفته و توبه کردم، آیا راه نجاتی برایم هست؟

امام صادق علیه السلام فرمود: «حلّ و لا تعقد؛(3) گره سحر بگشا، ولی گره جادو مزن».

6 . دزدی

وَ السّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما جَزاءً بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ. (مائده: 38)

دستان مرد و زن دزد را به کیفر عملی که مرتکب شده اند، به عنوان عبرتی از [جانب] خدا ببرید و خداوند پیروزمند فرزانه است.

در این آیه، حکم دزد که قطع دست می باشد بیان شده است.

ص: 56

عبارت «جزاءً بما کسبا نَکالاً من اللّهِ» اشاره دارد که: اولاً این کیفر نتیجه کار خودشان است و چیزی است که برای خود خواسته اند؛ ثانیا هدف آن پیش گیری و بازگشت به حق و عدالت است؛ زیرا «نکال» همان مجازاتی است که برای پیش گیری و ترک گناه انجام می گیرد. این واژه، در اصل به معنای لجام و افسار است و سپس به هر کاری که از انحراف جلوگیری کند، گفته می شود.(1)

7. غنا

سر و کار داشتن با موسیقی مبتذل، گوش دادن آن و خرید و فروش نوار آن حرام است.(2) شیخ انصاری رحمه الله در این مورد به دو آیه استناد کرده و می فرماید روایات زیادی در تفسیر آن ها وجود دارد.(3)

این دو آیه عبارت اند از:

لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لاَتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنّا. (انبیاء: 17)

(به فرض محال) اگر می خواستیم سرگرمی انتخاب کنیم، چیزی متناسب خود انتخاب می کردیم.

وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرامًا. (فرقان: 72)

و کسانی که شهادت به باطل نمی دهند (و در مجالس باطل شرکت نمی کنند) و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند بزرگوارانه از آن می گذرند.

ص: 57

عبارت «لا یشهدون الزور» دو گونه معنی شده است: یکی این که شهادت باطل نمی دهند و دیگر این که در مجلس «غنا»حاضر نمی شوند.

8 . برخی دیگر از نمونه های امور حرام(1)

- کمک به ظالم به هر نحوی که باشد؛

- حفظ و خرید و فروش کتاب های گمراه کننده؛

- کارهای مربوط به مقدمات حرام؛

- داد و ستدهای تقلبی؛

- شعبده بازی؛

- غیب گویی و خبر دادن از آینده؛

- مزد گرفتن در برابر کاری که بر انسان واجب است.(2)

بدان اشتغال داشتند و یا به آن ها تشویق کردند، بلکه با توجه به شرایط زمانی و مکانی و نیاز جامعه، هر کاری که برای رشد و تعالی جامعه در راستای اهداف آرمان اسلامی مناسب باشد، خوب خواهد بود.

در این فصل، نخست مصداق های قرآنی کارهای مناسب را بیان می کنیم و سپس به دسته بندی کلی کارها می پردازیم.

او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آن ها بیاموزد.

در این آیه به دو موضوع تعلیم و تربیت اشاره شده است.

«تعلیم» یعنی آموزش دادن و «تربیت» یعنی پرورش دادن. در پرورش اخلاقی به مرحله ای از آن «تزکیه»، یعنی پاکیزه گردانیدن گفته می شود.

انسان در هیچ کاری از آموزش بی نیاز نیست، چه در کارهایی که به پرورش جسم و روح او مربوط می شود و چه در کارهایی که با گذران زندگی و شغل او در ارتباط است.

در حدیث نبوی می خوانیم:

«طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلی کلِّ مُسْلِمٍ؛(1) دانش طلبی بر هر مسلمانی واجب است».

شهید مطهری رحمه الله در شرح این حدیث می فرماید:

بعضی از علم ها واجب عینی اند، یعنی آگاهی بر آن ها به عنوان اعتقاد بر هر مسلمانی لازم و واجب است؛ مثل «معرفة اللّه» یعنی آن مقدار علمی که مقدمه ایمان است یا از شرایط ایمان است؛ چون ایمان گرایش «عَنْ عِلمٍ» است؛ نه گرایش «عَنْ تَقْلیدٍ».(2)

بعضی از علم ها نیز واجب مقدمی است. هر وظیفه ای از وظایف اسلام که نیازمند به علم

ص: 61

باشد، همان علم برایش به عنوان یک واجب نفسی تَهیّویی واجب می شود؛ یعنی واجبی که ما را برای واجب دیگری که نوعی واجب مقدمی است،(1)

آماده می کند.

علی علیه السلام در اهمیت علم، آن را با ثروت مقایسه می کند که خلاصه آن چنین است:

1. تمام دین در علم آموزی و عمل به آن است؛

2. جست وجوی دانش از طلب ثروت ضروری تر است؛

3.ثروت تقسیم شده و تضمین شده است، ولی علم نزد اهلش پنهان است. از این رو، باید آن را جست وجو کرد تا به دست آورد.

4. زیادی مال سبب فساد در دین و سنگ دلی انسان می گردد، ولی زیادی علم و عمل به آن سبب اصلاح دین و رفتن به بهشت خواهد شد.(2)

بنابراین، یکی از کارهایی که در جامعه اسلامی باید به آن بیش تر توجه کرد، داشتن نظام آموزشی متناسب با هدف های اسلامی است.

با داشتن نظام آموزشی مناسب، می توان نیروهای لازم را برای کارهای گوناگون تربیت کرد.

طبیعی است که نظام آموزشی مناسب داشتن، فرع بر برنامه ریزی درست بر اساس هدف ها و نیازهای جامعه است.

ص: 62

در برنامه ریزی ها باید توجه داشت که وجود استادان متعهد و کاردان در رده های مختلف آموزشی اهمیت ویژه ای دارد.

و نیز حضرت می فرماید:

کسی که به طور کلی نهی از منکر را ترک کند، مرده ای بین زنده ها است.(1)

امام باقر علیه السلام در اهمیت آن می فرماید:

اِنَّ الْاَمْرَ بِالمَعروفِ و النّهیَ عن الْمنکرِ فریضةٌ عظیمةٌ بها تُقام الْفَرائِضُ و تَأْمَنُ المذاهبُ و تَحِلُّ المَکاسبُ و تَرُدُّ الْمَظالمُ و تَعْمُرُ الارضُ و یَنْتَصِفُ مِنَ الْأَعْداءِ و یَستقیمُ الْاَمرُ.(2)

بر اساس این روایت امر به معروف و نهی از منکر دارای آثار زیر است:

1. سبب انجام واجبات دیگر می شود؛ «بها تقام الفرائض»

2. امنیت برقرار می شود؛ «و تأمن المذاهب؛ راه ها امن می شود»

3. دادوستدها حلال می شود؛ «و تحل المکاسب»

4. حقوق افراد به آن ها برگردانده می شود؛ «و ترد المظالم»

5. زمین آباد می شود؛ «و تعمر الارض»

6 . از دشمن احقاق حق می شود؛ «و ینتصف من الاعدأ»

7. و سرانجام در پرتو آن، همه کارها هموار می شود؛ «و یستقیم الامر».

از این واجب الهی در منابع اسلامی از دو جهت بحث شده است:

ص: 65

رستگارانند.

بر اساس این آیه، افزون بر وظیفه همگانی بودن این واجب الهی، باید گروه ویژه ای نیز باشند تا بر رویدادهای اجتماعی نظارت کنند و از کارهای زشت و ناپسند باز دارند.

علیهم السلام برای فقیه جامع الشرایط قرار داده است.(1)

مرحوم آشتیانی می فرماید: احادیثی که دلالت دارد بر این که منصب قضاوت از جمله منصب های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و جانشینان اوست، بسیار است؛ مهم این است که آیا می توان از قرآن چنین برداشتی کرد یا نه؟(2)

سپس آیه زیر را به عنوان دلیل قرآنی بر این مدّعا ذکر می کند:

یا داوُودُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی اْلأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ. (ص: 26)

ای داود! ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم؛ پس میان مردم به حقّ داوری کن، و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند.

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید:

حکم وقتی به انبیا نسبت داده می شود، به معنای قضاوت است و از منصبهای الهی است که به انبیا واگذار گردیده است.(3)

به زور، دست از خلاف نمی کشند، وجود نیرویی که بتواند خلاف کاران را سرکوب کند، امری اجتناب ناپذیر است.

همه آیاتی که در مورد جهاد (اعم از ابتدایی و دفاعی) آمده و مؤمنان را به براندازی کفر و شرک و نفاق تشویق می کند، به وجود نیروهای مسلّح نیرومند اشاره دارد؛ زیرا اینان حافظان امنیت هستند.

در این جا به بعضی از آیات در این زمینه اشاره می کنیم:

دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ. (انفال: 60)(1)

و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد بترسانید.

البته تجهیز نیرو و امکانات نظامی با توجه به شرایط زمانی و پیشرفت علم و صنعت، متفاوت می شود. اگر در صدر اسلام، اسب و شمشیر و دیگر وسایل ابتدایی مورد نیاز بود، امروزه دست یابی به سلاح های پیشرفته باید مد نظر قرار گیرد، هرچند تنها به خاطر ایجاد ترس در دل دشمن باشد و در عمل به کار گرفته نشود.

مَنْ وَجَدَ ماءً وَ تُرابا ثُمَّ افْتَقَرَ فَاَبْعَدَهُ اللّهُ.(1)

کسی که آب و خاک داشته باشد، در عین حال فقیر زندگی کند، از رحمت خداوند دور باشد.

از امام صادق علیه السلام در اهمیت کشاورزی و ارزش کشاورزان آمده است که:

کشاورزان گنج های خلایق هستند. چیزهای پاکیزه ای را که خداوند رویانیده کشت می کنند. این ها در روز قیامت از نظر مقام ومنزلت بهترین انسان ها هستند.(2)

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

ایران کشوری است که باید کشاورزی آن اساس همه کارها باشد. آن عده ای که می گویند از نظر کشاورزی نمی شود خودکفا شد، اطلاع دقیق ندارند. روستاییان هم سعی کنند به شهرها نیایند و در روستاهای خود بماند.(3)

در قرآن آیات گوناگونی هست که به کشت و کار و درخت کاری اشاره دارد و آن ها را از نعمت های خداوند برای تأمین روزی انسان ها می شمارد.

در قرآن نیز داستان هایی از امت های گذشته نقل شده که مزرعه ها و باغستان های آبادی داشتند، ولی به دلیل کفران نعمت و ادا نکردن حقوقی که بر عهده آن ها بود، به امر خدا آبادی به ویرانه تبدیل شد و یا خداوند صاحبانشان را هلاک کرد و اموالشان را باقی گذاشت تا درس عبرتی برای دیگران باشد.

برخی از آیات در این زمینه آورده می شود:

است.(1)

دارند؛ (برگ و ساختمان ظاهریشان شبیه یکدیگر است، در حالی که طعم میوه آن ها متفاوت می باشد.) از میوه آن، به هنگامی که به ثمر می نشیند، بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید و اسراف نکنید، که خداوند اسراف کاران را دوست ندارد.

در این آیه خداوند به سه اصل اساسی در استفاده از نعمت های الهی اشاره می فرماید:

1. این که انسان بداند این نعمت ها را خدا به او داده است: «هُوَ الّذی اَنْشَأَ جَنّاتٍ ...».

2. هنگام بهره برداری، حقوقی را که بر عهده اوست بپردازد: «اتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ».

3. پرهیز از اسراف در استفاده از این نعمت ها: «وَ لا تُسْرِفوا اِنّهُ لا یُحِبُّ الْمُسرِفین».

برخی از آیات به منافعی که انسان از چهار پایان می برد، می پردازند.

در آیات 5 تا 8 سوره «نحل» بهره هایی مانند پوشش، خوردن گوشت، بارکشی، سواری و زیباییِ هنگام به صحرا بردن و برگرداندن دام ها که موجب سرور صاحبان آن ها می شود، نام برده شده است.

هم چنین آیه 80 سوره نحل نیز به برخی بهره های بالا پرداخته است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بخشی از عمر شریف خود را به بازرگانی گذراند تا وضع زندگانی خود را بهبود بخشد. این مطلب بهترین گواه بر شریف بودن این کار است.

از علی علیه السلام است که:

تَعَرَّضُوا لِلتِّجارَةِ فَاِنَّ فیها غنیً لَکُم عَمّا فی أَیْدِی النّاسِ.(1)

به تجارت روی آورید؛ زیرا موجب بی نیازی شما از دیگران خواهد شد.

و نیز حضرت در مورد تاجران و صنعت گران به مالک اشتر می فرماید:

نیکی به بازرگانان و صنعت گران را بر خود بپذیر، و سفارش کردن به نیکویی درباره آنان را به عهده گیر، چه کسی که بر جای بود و چه آن که با مال خود از این سو بدان سو رود، و با دست رنج خود کسب کند. که آنان مایه های منفعتند و پدید آورندگان وسیله های دشت و کوهسار؛ جایی که مردمان در آن جا گرد نیایند و در رفتن بدان جا دلیری نکنند.

این بازرگانان مردمی آرامند و نمی ستیزند و آشتی جویند و فتنه ای نمی انگیزند. به کار آنان بنگر، چه در آن جا باشند که خود به سر می بری و یا در شهرهای دیگر.(2)

یاد خدا و روز بازپسین انجامد.

بخشی از این آیات در فصل دوم زیر عنوان نگرش قرآن به دنیا آورده شد. اکنون به آیاتی که بر کار تجارت اشاره دارد می پردازیم:

زندگانی بشر است و بدون آن ادامه زندگی امکان نخواهد داشت. افزون بر استفاده عمومی از آب، مانند نوشیدن، شست وشو، آبیاری و غیره، دریا کاربردهای ویژه ای نیز دارد که به بعضی از آیات مربوط به آن اشاره می کنیم:

در این مورد قرآن می فرماید:

وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها. (نحل: 14؛ فاطر: 12)

او کسی است که دریا را مسخّر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید؛ و زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید.

در برخی از آیات حرکت کشتی های غول پیکر از نشانه های خدای متعال دانسته شده است:

وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَاْلأَعْلامِ * إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلی ظَهْرِهِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُورٍ * أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِما کَسَبُوا وَ یَعْفُ عَنْ کَثیرٍ. (شورا: 32 - 34)

و از نشانه های او سفینه های کوه آسا در دریا است. اگر بخواهد باد را ساکن می گرداند و [سفینه ها] بر پشت [آب] متوقّف می ماند. قطعا در این [امر ]برای هر شکیبای شکر گزاری نشانه هاست. یا به [سزای] آن چه [کشتی نشینان] مرتکب شده اند هلاکشان کند، و[لی] از بسیاری درمی گذرد.

آری، خداوند برای بیدار کردن انسان ها از خواب غفلتشان تا مپندارند که در کارهایشان مستقل اند، همواره نعمت های خود را به آن ها یادآوری می کند تا شاید شکرگزار گردند.

نیاز شدیدی به آهن و انواع اسلحه ساخته شده از آن داشته است.(1)

در تمام نیازهای بشری آهن نقش محوری دارد. انواع وسایل و ابزار آلات آهنی که در کشاورزی، صنعت بافندگی، مسکن و غیره به کار می رود، گویای این واقعیت است.

همان گونه که برخی از مفسران نیز اشاره کرده اند، به دلیل نیاز زیاد انسان به این وسیله، خداوند آن را فراوان در اختیار بشر نهاده است.

فَاَوْحینا الیه اَنِ اصْنَعِ الفُلکَ بِاَعُینِنا و وَحْیِنا. (مؤمنون: 27)

پس به او وحی کردیم که: زیر نظر ما و[به] وحی ما کشتی را بساز.

و در جای دیگر آمده است: «وَ اصْنَعِ الفلکَ بِاَعیُنِنا وَ وَحْینا ...» (هود: 37)

واژه «اعیُنِنا» (پیش دیدگان ما) اشاره دارد که تمام کوشش های تو در این زمینه در حضور ما است. بنابراین با فکر راحت به کار خویش ادامه بده. طبیعی است این احساس که خداوند حاضر و ناظر است و محافظ و مراقب می باشد، به انسان هم توان و نیروی بیشتر و هم احساس مسئولیت می بخشد.

هم چنین از واژه «وحینا» بر می آید که نوح چگونگی ساختن کشتی را نیز از خدا می آموخت و باید هم چنین باشد؛ زیرا نوح از پیش خود نمی دانست که بزرگی طوفان آینده چه اندازه است تا کشتی خود را متناسب با آن بسازد؛ و وحی الهی او را در انتخاب بهترین روش ها یاری می کرد.(1)

امروزه صنعت کشتی سازی اهمیت زیادی دارد. از این رو، به پیروی از قرآن کریم می توان نسبت به آن اقدام نمود و در صورت نبودن شرایط لازم، خرید کشتی و بهره برداری از آن دست کم چیزی است که باید بدان توجه گردد.

آیاتی که از ریشه «سِیْر»، به گردشگری اشاره دارند، به طور کلی دو دسته اند:

الف) آیاتی که برای مشاهده سرانجام پیشینیان، به سیر در زمین امر نموده اند مانند:

قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی اْلأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ. (آل عمران: 137)(1)

قطعا پیش از شما سنت هایی [بوده و] سپری شده است. پس، در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است؟

ب) آیاتی که به صورت استفهامی «افلم یسیروا، یا او لم یسیروا» آمده است.

این استفهام ها توبیخی است؛ یعنی چرا در زمین نمی گردند تا از آثار به جای مانده پیشینیان و سرانجام کارشان پند گیرند.

از این دسته از آیات نیز به یک نمونه بسنده کنیم:

أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی اْلأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی اْلأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ. (حج: 46)(2)

آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دل هایی بیابند تا با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم ها کور نیست، لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است.

ص: 87

الف) اهداف گردش گری

این دو دسته از آیات، اهداف گردش گری را از نظر قرآن چنین ترسیم می کند:

الف) آشنایی با این موضوع که در گذشته نیز ملت هایی نیرومند با سرزمین هایی آباد بوده اند که نیروهایشان در هم شکسته شد و آبادانی هایشان به ویرانه تبدیل شد.

ب) ستمگران هر چند نیرومند باشند، سرنوشتی جز نابودی ندارند.

ج) آگاهان باید از این آثار درس عبرت گیرند و بکوشند از مسیر حق و عدالت خارج نشوند.

د) همان گونه که خداوند زمین را آفرید و تمدن های بشری را یکی پس از دیگری جای گزین ساخت، می تواند در روز باز پسین، دوباره انسان ها را برانگیزاند.

ب) گردش گری اسلامی و غیر اسلامی

با توجه به آن چه گذشت، گردش گری از دیدگاه قرآن با آن چه که امروزه در دنیا مرسوم است، تفاوت ماهوی دارد.

گردش گری از دیدگاه قرآن برای درک بهتر، فرح بخشی روح و جسم و پند گرفتن از آثار پیشینیان است و هدف آن بیداری چشم و گوش و دل است تا انسان رو به سوی خدا آورد. ولی گردش گری غیر اسلامی کاری است که چه بسا، انسان های بوالهوس برای عیش و نوش و خوش گذرانی انجام می دهند. بنابراین، اگر بنا است در یک کشور اسلامی گردش گری گسترش یابد، باید دید تا چه اندازه با موازین اسلامی

ص: 88

سازگار است و اهداف قرآن در این زمینه را تأمین می کند؟

گردشگری اسلامی کاری معنوی است. از این رو، چه میزبان گردش گران باشیم و چه گردشگر و میهمان دیگران، باید در پی معنویت باشیم و دقت کنیم که اهداف مادی، ما را از اهداف والای قرآن باز ندارد.

أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی اْلأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ اْلآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ. (یوسف: 109)

آیا در زمین نگردیده اند تا فرجام کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند؟ و قطعا سرای آخرت برای کسانی که پرهیزگاری کرده اند بهتر است. آیا نمی اندیشند؟

این که انسان خود یا کسانی را که در اختیار دارد، اجیر دیگری کند و به ازای «کار»، مزدی دریافت کند.

این عمل در کارهای حلال، حلال است و در کارهای حرام، حرام می باشد.

نمونه قرآنی این نوع کار را در بحث آینده خواهیم آورد.

مَن اکَلَ من کدِّ یدِهِ، کانَ یَوْمَ القیامةِ فی أعْدادِ الأنبیاءِ و یَأْخُذُ ثوابَ الأنبیاءِ.(1)

کسی که از دست رنج خود بخورد، در قیامت در صف پیامبران قرار گیرد و پاداش آن ها را می گیرد.

در ارزش و اهمیت کارگری همین بس که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست کارگر را می بوسید.

انس بن مالک گوید: پس از آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بازگشت، سعد انصاری به استقبال آن حضرت شتافت و با پیامبر صلی الله علیه و آله دست داد و مصافحه کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «چه آسیبی به دستت رسیده است که زبر و خشن است؟

سعد گفت: «ای رسول خدا! با طناب و بیل کار می کنم و درآمدی برای گذران زندگی خود و خانواده ام به دست می آورم. از این رو، دستم خشن شده است.»

فَقَبَّلَ یَدَهُ رَسولُ اللّهِ و قال: هذا یَدٌ لا تَمَسُّهَا النّارُ؛(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله دست سعد را بوسید و فرمود: این دستی است که آتش دوزخ با آن تماس نمی یابد.(3)

ص: 91

دنیا میانشان تقسیم کرده ایم، و برخی از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم، تا بعضی از آن ها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند.

آن چه از آیه شریفه برداشت می شود این است که تقسیم کار، روزی و مقام از سنت های الهی است و بدون آن زندگی انسانی دشوار خواهد بود. اگر انسان می توانست به همه آرزوهایش برسد، اختلاف مقامات و درجاتی در میان نبود. پس وجود این اختلاف ها البته - در حد طبیعی و مشروع آن - بهترین دلیل برای دخالت اراده و خواست الهی است که برای ادامه یافتن زندگی اجتماعی و حتی فردی ضروری است.(1)

3. مفهوم خاص تر، کارگری

منظور از «کارگری» به عنوان یک الگوی کاری در ردیف دیگر الگوهای گفته شده، همین اصطلاح است که برای جدا کردن نیروهای کاری از هم به کار می رود؛ برای مثال، با عنوان هایی مانند کارگر، کارمند و ... به کار می برند.

«کارگر» به این معنا یعنی کسی که در ازای دریافت پاداش برای دیگری کار می کند.

به منظور درست بودن مفهوم کارگری، اگر کار به گونه ای باشد که کارگر استحقاق دریافت مزد را داشته باشد، کفایت می کند. هر چند مزد نگیرد و مجانی کار کند.

رسیدند و از اهل آنجا غذا خواستند، ولی پاسخ مناسب نگرفتند. سپس دیواری دیدند که در شرف ویرانی بود سپس حضرت خضر آن دیوار را برپا داشت. موسی علیه السلام گفت:

لَو شِئْتَ لتَّخَذتَ عَلیهِ اجرا. (کهف: 77)

دست کم می خواستی در مقابل این کار مزدی بگیری.

در این جا کننده کار استحقاق دریافت مزد را دارد، ولی نمی خواهد مزد بگیرد.

2. در داستان کار کردن حضرت موسی علیه السلام برای پدر خانم خود آمده است که وقتی یکی از دختران از پدرش خواست تا موسی علیه السلام را به عنوان فردی قوی و امین به کار گیرد، پدر او به موسی علیه السلام گفت:

قالَ إِنّی أُریدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنی ثَمانِیَ حِجَجٍ. (قصص: 27)

(شعیب) گفت: «من می خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو درآورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی.

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر درخواست به کارگیری (یا اَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ ...») می فرماید:(1)

اطلاق درخواست استخدام بیانگر این است که حضرت موسی علیه السلام را برای همه کارهایی می خواستند که لازم بود به عهده کسی بگذارند، گر چه اقتضای مقام بر عهده گرفتن شبانی است.

داستان حضرت موسی علیه السلام آمده، اشاره می کنیم:

وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لا نَسْقی حَتّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ. (قصص: 23)

[وقتی موسی علیه السلام از شر دشمنان خود گریخت، در بین راه به آب مَدیَن رسید، دید عده ای از مردم مشغول آب دادن دام های خود هستند] و در کنار آنان دو زن را دید که مراقب گوسفندان خویشند (و به چاه نزدیک نمی شوند) به آن دو گفت: «کارتان چیست؟ (چرا گوسفندان خود را آب نمی دهید؟!) گفتند: «ما آن ها را آب نمی دهیم تا چوپان ها همگی خارج شوند و پدر ما پیرمرد کهنسالی است (و قادر بر این کارها نیست.)

آن چه از این آیه برمی آید این است که چوپانی این دختران از روی ناچاری و اضطرار بوده است؛ زیرا پدر آنان توانایی این کارها را نداشت. به ظاهر، فرد قابل اعتمادی را نیز نمی شناختند تا کارها را به او بسپارند. از این رو، به محض برخورد با حضرت موسی علیه السلام و پی بردن به توانایی و امین بودن او، یکی از دختران از پدرش به کارگیری او را درخواست کرد.

نتیجه این که، کار زنان باید متناسب با وضعیت آنان باشد و در شرایط غیر اضطراری، از عهده دار شدن کار نامناسب، خودداری کنند.

کارهایی در جامعه مورد نیاز است که در قرآن به آن ها تصریح نشده است.

با توجه به دسته بندی کلی کارها، روشن می شود هر نوع کاری که مفسده ای نداشته باشد و در رفع نیاز فرد و جامعه تأثیر گذار باشد، از دیدگاه اسلام پذیرفتنی است.

الگوهای کاری گفته شده را می توان در دسته بندی زیر گنجانید:

الف) کارهای حکومتی: مانند: امر به معروف و نهی از منکر( به معنای خاص آن)، قضاوت و حفظ امنیّت؛

ب) کارهای فرهنگی: مانند: تعلیم و تربیت، دین پژوهی، تبلیغ و گردشگری؛

ج) کارهای اقتصادی: مانند: کشاورزی و باغداری، دامداری، زنبورداری، تجارت، بهره برداری از دریاها و رودخانه ها، صنعت، اجاره و کارگری؛

د) خدمات: کلیه کارهای جنبی اعم از این که لازمه کارهای یاد شده باشد یا غیر آن، می توان زیر عنوان خدمات گنجانید.

ص: 96

بنابراین، گفتار این فصل را در دو بخش، با عنوان های عوامل اشتغال به کار و موانع اشتغال به کار بررسی می کنیم.

راحتی نیست!

جالب این که حضرت در ادامه می فرماید:

کَلاّ ما تَعِبَ اَولیاءُ اللّهِ فیِ لِلدّنیا، بَل تَعِبُوا فی الدّنیا للآخرةِ.(1)

هرگز دوستان خدا در دنیا برای دنیا رنج و سختی نمی کشند، بلکه برای آخرت رنج می برند.

بر همین اساس، در بررسی عوامل اشتغال به کار، به جنبه پسندیده یا ناپسند بودن آن نیز توجه خواهیم کرد.

این عوامل به طور کلی به دو دسته «درونی یا انگیزه ها» و «بیرونی یا اهداف» تقسیم می گردد.

انگیزه یا نیاز یک حالت درونی در فرد است؛ در حالی که هدف ها بیرون از فرد قرار دارند و گاهی به عنوان پاداش های «مورد انتظار» که انگیزه ها را به سوی خود معطوف می دارند از آن ها یاد می شود.

انگیزه ها و هدف ها بر روی هم اثر متقابل دارند. اگر انگیزه در فرد بالا باشد، اهداف بلند انتخاب خواهد کرد و اگر ارزش هدف بسیار بالا باشد، انگیزه فرد برای کسب آن تشدید می شود.(2)

تنها به عوامل درونی، یعنی انگیزه ها بسنده می کنیم.

می گردانید، و هنگامی که (صبح گاهان) به صحرا می فرستید.

پس از آن با اشاره به حمل بارهای سنگین به وسیله چهارپایان می فرماید:

وَ الْخَیلَ و الْبِغالَ و الْحَمیرَ لِتَرکَبوها وَ زِینَةً. (نحل: 8)

(هم چنین) اسب ها و استرها و الاغ ها را آفرید، تا بر آن ها سوار شوید و زینت شما باشد.

زینت و آراستگی نیازهای اولیه دو گونه است:(1)

با مطالعه آیاتی که در این زمینه آمده است، می بینیم این زینت ها گاه منشأ رحمانی و گاه منشأ شیطانی دارد که با عنوان آراستگی پسندیده و ناپسند از آن بحث خواهیم کرد.

خداوند درباره امت های پیش از اسلام می فرماید:

وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطانُ ما کانوُا یَعمَلونَ. (انعام: 43)

و شیطان، هر کاری را که می کردند در نظرشان زینت داد.

این آیه در سرزنش کسانی است که ظاهر دنیا آن ها را فریفته و تسلیم حق نشدند.

قرآن در مورد سرانجام قوم عاد می فرماید:

و عاد و ثمود را [نیز هلاک نمودیم]. قطعا [فرجام آنان] از سراهایشان بر شما آشکار گردیده است، و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست و از راه بازشان داشت با آن که [در کار دنیا] بینا بودند. (عنکبوت: 38)(1)

البته، از این جهت که همه وسیله ها و علّت ها به اذن پروردگار کارایی دارد، گاهی آراستگی همه کارهای انسانی به خدا نسبت داده می شود. همان گونه که خداوند می فرماید:

«کذلِکَ زَیَّنّا لکُلِّ اُمّةٍ عَملَهم؛ هم چنین ما کار هر قومی را در نظرشان زینت داده ایم.» (انعام: 108)

بنابراین می توان گفت آیاتی که در نکوهش زندگی دنیایی آمده به آراستگی شیطانی اشاره دارد وگرنه گرایش به دنیا برای بهرمندی از آن در کارهای مربوط به آخرت نه تنها ناپسند نیست، بلکه پسندیده نیز هست.

چنان که امام باقر علیه السلام می فرماید:

«نِعمَ العَونُ الدُّنیا عَلی طلبِ الآخِرَةِ؛ دنیا

ص: 102

چه یاور خوبی برای به دست آوردن آخرت است.»(1)

[پرهیزگاران در دنیا] از بهترین مسکن، خوراکی، نوشیدنی، پوشیدنی، همسر و مرکب بهره مند می شوند و در لذت دنیا با اهل دنیا شریکند و در قیامت در جوار رحمت خدا خواهند بود و آن چه را که از خدا بخواهند به آن ها می دهد و از هیچ لذتی آن ها را محروم نمی سازد. پس ای بندگان خدا! کسی که دارای عقل باشد، مشتاق چنین چیزی خواهد بود.(1)

بنابراین، شخصیت حقیقی انسان در جمع ثروت و مقام دنیایی نیست، بلکه در مقام و منزلتی است که نزد خداوند می یابد.

نسبت نزدیکی به خدا به عزّت دست رسی پیدا می کنند.

دو. این عزّت، در سایه اعتقاد به خدا و انجام دادن کارهای شایسته به دست می آید.

«اِلیهِ یَصعَدُ الْکَلِمُ الطّیِّبُ وَ العَمَلُ الصَّالحُ یرفعهُ»

سه. اعتقاد و عمل در یکدیگر تأثیر متقابل دارند؛ یعنی همان گونه که اعتقادِ «حق» سبب می گردد که انسان به انجام دادن کارهای شایسته روی آورد، کارهای شایسته نیز سبب تقویت ایمان خواهد شد.

چهار. گناه سبب ذلت و خواری انسان است، هر چه معصیت بیش تر شود، انسان ذلیل تر خواهد شد، تا جایی که حتی ذلّت را عزّت می پندارد.

پنج. دنیا محل بروز شخصیت واقعی انسان نیست، از این رو، چه بسا انسان های ارزش مندی گمنام در میان مردم زندگی کنند و بالعکس انسان های پستی شهرت جهانی یابند.

ولی در روز قیامت که روز پیکر پذیری کردارها و بروز شخصیت واقعی انسان ها است، هر کس به نسبت ایمان و عمل صالح خود به عزت و سربلندی می رسد. اگر در دنیا راه کفر یا مسیر صلاح را در پیش گرفت، به همان نسبت پاداش خواهد دید.

پسندیده یا ناپسند بودن انگیزه بقا نیز به این که انسان بقای خود را در چه بداند، بستگی دارد.

انگیزه خداجویی سبب می شود تا انسان در سایه ایمان به خدا و اعتقاد به معاد، انگیزه هایی را که لازمه تکامل روحانی اوست، در خود تقویت کند و خود را از انگیزه های پست که لازمه زندگی حیوانی است برهاند.

خداوند در وصف کسانی که در نیکی ها بر هم پیشی می گیرند می فرماید:

مسلما کسانی که از ترس پروردگارشان بیمناکند، و آنان که به آیات پروردگارشان ایمان می آورند، و آن ها که به پروردگارشان شرک نمی ورزند، و آن ها که تمام کوشش را در انجام دادن طاعت ها به کار می گیرند و با این حال، دل هایشان از این که سرانجام به سوی پروردگارشان باز می گردند، هراسناک است.

أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ. (مؤمنون: 57)

(آری) چنین کسانی در نیکی ها سرعت دارند و از دیگران پیشی می گیرند.

در این آیات، ویژگی های زیر به عنوان ملاک و منشأ پیشی گرفتن در نیکی ها مطرح است:

1. ترس همراه با بزرگداشت خدا که نشانه ایمان به خدا است.

2. ایمان به نشانه های الهی که سبب بهره مندی از هدایت الهی خواهد شد.

3. نفی هرگونه شرک به پروردگار که لازمه ایمان به خدا و توحید است.

4.با وجود اطاعت از پروردگار، دلی هراسان نسبت به معاد داشتن که سبب کار نیک و خوب کار کردن خواهد شد.

با وجود چنین ویژگی هایی انسان خواهد کوشید تا در کارهای نیک بر دیگران سبقت گیرد تا بتواند به ندای پروردگارش در دعوت به پیشی گرفتن در نیکی ها لبیک گفته باشد.

ص: 110

نَشاطَک اَن تَطلُبَ بها الْآخرةَ.(1)

سلامتی، توان، آسایش، جوانی و شادابی خود را برای به دست آوردن آخرت از یاد مبر.

از این بیان نورانی حضرت می توان نتیجه گرفت که بهره مندی از دنیا زمانی مفهوم درستی می یابد که انسان تمام امکانات خدادادی را برای بهره مندی از آخرت به کار گیرد وگرنه برخورداری از مادیات همان فقر و بیچارگی است.

اگر کسی به خدا و قیامت ایمان داشته باشد و بداند که خداوند هیچ کاری را، هر چند بسیار کوچک باشد، بی حساب باقی نمی گذارد، همواره خواهد کوشید تا از دنیا به نحو مناسبی برای به دست آوردن آخرت بهره گیرد؛ زیرا در قیامت هر کسی کاشته خویش را درو خواهد کرد.

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ. (زلزال: 7 و 8)

پس هر که هم وزن ذرّه ای نیکی کند، [نتیجه] آن را خواهد دید. و هر که هموزن ذرّه ای بدی کند [نتیجه] آن را خواهد دید.

رسول گرامی اسلام - که خود بیش ترین حق را بر انسان ها دارد - درباره خدمت به خلق می فرماید:

الخَلْقُ عِیالُ اللّهِ و أَحبُّ الخَلقِ الی اللّهِ مَنْ نَفَعَ عیالَ اللّهِ و أَدْخَلَ علی أَهْلِ بَیْتٍ سرورا.(1)

بندگان خدا نان خور اویند و محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که به نان خور خدا نفع برساند و خانواده ای را شادمان سازد.

هدایت گری، جنگ، صلح، قضاوت، و داوری، نظارت و مردم داری انبیا و اولیای الهی همه و همه برای این بود که دلسوز جامعه بودند و نمی خواستند بندگان خدا دست خالی و زیان کرده از دنیا بروند. از این رو، برای این که گمان نشود که آن ها در پی منفعت های شخصی هستند، ضمن دعوت به تقوا و اطاعت از فرامین الهی، می فرمودند «ما از شما پاداشی نمی خواهیم.»

وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلی رَبِّ الْعالَمینَ. (شعراء: 109)

و بر این [رسالت] اجری از شما نمی خواهیم. اجر من جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست.

همین عبارت در سوره شعرا در پنج مورد از انبیای پیشین، به ترتیب نوح، هود، صالح، لوط و شعیب علیه السلام نقل شده است.(2)

مضمون دعوت همه آنان امر به تقوای الهی و اطاعت انبیا و نهی از فسادهای اجتماعی است.

در مورد نبی اکرم صلی الله علیه و آله که در برابر رسالت الهی خود مزدی از مردم نمی خواست، چندین

ص: 113

آیه در قرآن آمده است. از جمله:

قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ. (ص: 86)(1)

بگو: مزدی بر این [رسالت] از شما نمی خواهم و من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم [و به خدا نسبت دهم].

پیشوایان معصوم نیز نه تنها در دعوت به سوی خدا که ارجمندترین کارها است از هیچ کوششی دریغ نمی کردند، بلکه نسبت به وضع زندگی مردم نیز توجه داشتند و از اموال خود به آن ها می بخشیدند.

انسان های خداجو تنها به خود نمی اندیشند، بلکه با پیروی از انبیا و اولیای الهی، تمام کوشش خود را برای رشد و تعالی جامعه به کار می گیرند و در مسایل اجتماعی نیز همانند مسایل شخصی اولویت را به امور معنوی می دهند و به کارهای مادی در حد ضرورت توجه می کنند.

زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند، و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر] آن چه به دست می آورند، جایگاهشان آتش است.

و از سوی دیگر، درباره کسانی که جانشان را در راه خدا در طبق اخلاص نهاده اند، می فرماید:

و مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّه. (بقره: 207)

بعضی از مردم [با ایمان و فداکار، همچون علی علیه السلام در لیلة المبیت به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر] جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند.

گرچه بیش تر انسان ها تمام سعی خود را در راه تأمین نیازهای غیر متعالی به کار می برند و سرانجام با توشه ای اندک رهسپار سرای ابدی می شوند و برخی آن چنان افراط می کنند که با کوله باری از گناه، ژرفای جهنم را مقصد خویش قرار می دهند. ولی سخت کوشانی نیز هستند که با پیروی از انبیا و اولیای الهی، تمام تلاش خود را در فعالیت هایی به کار می گیرند که خشنودی خدا در آن است.

خداجویان در پرتو این انگیزه متعالی می کوشند تا هدف های پایین تر را نیز با این هدف متعالی همسو سازند.

خداوند درباره این که برترین پاداش ها خشنودی الهی است می فرماید:

وَعَدَ اللّهُ الْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ. (توبه: 72)

خداوند به مردان و زنان باایمان، باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است. جاودانه در آن خواهند ماند و مسکن های پاکیزه ای در بهشت های جاودان [نصیبت آن ها ساخته] و خشنودی خدا [از همه این ها] برتر است و پیروزی همین است.

ص: 115

می دهم. فرمود: «این که دنیا نیست؛ این آخرت است.»(1)

روح سالم نه تنها از تنبلی و بیکاری در آسایش نخواهد بود، بلکه رنج نیز خواهد کشید؛ زیرا تکامل روح در گرو کار و تلاش است.

چنین اندیشه ای که تنها به انگیزه پول دوستی تکیه می کند و با بهره کشی از عده ای، از بیکاری گروهی دیگر واهمه ای ندارد، از دیدگاه اسلام مردود است.

البته، در صورت نیاز به تعدیل نیرو، باید تدابیر درست مدیریتی را به کار گرفت که ما منکر آن نیستیم.

البته، پی آمد منفی فن آوری وارداتی تنها بیکاری و عواقب آن نیست، بلکه پی آمدهای منفی دیگری همچون وابستگی به بیگانگان و ... را نیز دارد. از این رو، دولت مردان باید در این باره تدبیرهای لازم را بیندیشند.

ندارند و یا به فرض داشتن قوانین درست، به آن عمل نمی شود.

به عقیده ما، اگر در جامعه های اسلامی بر اساس معیارهایی که اسلام در اختیار بشر نهاده است قوانین و مقررات وضع شود و به اجرا درآید و انتخاب شغل و چگونگی کارها بر اساس ارزش های اسلامی انجام گیرد، در زمینه بیکاری و اشتغال نیز بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

اخلاق ملکاتی است که نفس به آن آراسته می شود، ولی آداب ساختار مناسبی است که اعمال انسان به آن متصف می گردد.

البته، اخلاق سرچشمه آداب است از این رو، بدون اخلاق نیکو نمی توان به آداب نیکو رسید.

اگر انسان در کارهایش به آخرت توجه نکند، کم کم گرفتار دنیاگرایی افراطی شده و به جایی می رسد که کارهای ناپسند را از پسندیده تشخیص نمی دهد بلکه بدتر، ناپسند را پسندیده خواهد دید و در نتیجه در زمره زیان کاران قرار خواهد گرفت.

خداوند در شناسایی این افراد، به نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِاْلأَخْسَرینَ أَعْمالاً * الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا. (کهف: 103 و 104)

بگو: آیا شما را از زیان کارترین مردم آگاه گردانیم؟

[آنان] کسانی اند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند.

هر چند این آیه درباره انکار کنندگان رستاخیز و آیات الهی است، یعنی به اعمال اعتقادی مربوط می شود، ولی با ریشه یابی کفر نتیجه می گیریم که دل بستگی به ظواهر دنیایی مانع اصلی ایمان به خدا و معاد و انجام دادن کارهای شایسته است.

مفهوم خسران تنها این نیست که انسان منافعی را از دست بدهد، بلکه خسران واقعی آن است که اصل سرمایه را نیز از دست بدهد، چه سرمایه ای برتر و بالاتر از عقل و هوش و نیروهای خداداد و عمر و جوانی و سلامت است؟ همین ها که محصولش اعمال انسان است و عمل ما تبلوری است از نیروها و توانایی های ما.

هنگامی که این نیروها به اعمال ویران گر یا بیهوده ای تبدیل شود، گویی همه آن ها نابود شده اند. درست مثل این که انسان سرمایه هنگفتی با خود به بازار ببرد، ولی در میانه

ص: 127

راه آن را گم کند و دست خالی برگردد.

زیان واقعی و خسران دو برابر آن جاست که انسان سرمایه های مادی و معنوی خویش را در مسیری نادرست و انحرافی از دست دهد و گمان کند کار خوبی کرده است. در این صورت نه از این کوشش ها نتیجه ای گرفته، نه از زیانش درسی آموخته و نه از تکرار این کار در امان است.(1)

بنابراین، اگر بخواهیم از خسران بزرگ آخرت در امان بمانیم، چاره ای جز این نیست که در حد ضرورت با حلال و حرام الهی آشنا شده و در زندگی آن را پاس داریم.

لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ. (اعراف: 157)

آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد، و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند.

بنابراین پاکیزگی که با روح انسان سازگار است و سبب رشد مادی و معنوی او می باشد، ملاک کلی حلال بودن است، و پلیدی و ناپاکی که با روح انسان و رشد او ناسازگار است، ملاک کلی حرام بودن کارها می باشد.

یعنی «حق» و «صبر» در برابر ناخوشی ها که این دو رکن دوم در زندگی اجتماعی بسیار اهمیت دارد.

بنابراین اگر کسی خواهان سعادت است، نخست باید باورهای درستی داشته باشد که جامع آن ها ایمان به مبدأ و معاد است. دوم نباید به اعتقاد بدون عمل بسنده کند؛ بلکه باید زندگی خویش را به اعمال نیکو بیاراید و با نیت خالص و صبر و بردباری در صدد جلب خشنودی حق باشد.

نیت از عمل برتر است، بلکه نیت حقیقت عمل است.

سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود:«قُل کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ. (اسراء: 84)

یعنی هر کس بر اساس روش و خلق وخوی خود عمل می کند؛ یعنی بر اساس نیّتش.(1)

خداوند درباره مسجد ضرار که منافقین آن را به نیّت ایجاد گسست در صف های مومنان بنا نهادند، خطاب به نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هرگز در آن (مسجد به عبادت) نایست! آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن (به عبادت) بایستی؛ در آن، مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.

آیا کسی که شالوده آن [کار] را بر پایه تقوا و خشنودی خدا نهاده بهتر است، یا کسی که اساس آن را بر لب پرتگاه سستی بنا نموده که با آن ناگهان در آتش دوزخ فرو می افتد؟ و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی کند. (توبه: 108 و 109)

سودی نخواهد داشت، چه رسد به این که خود نیت، «شر» باشد.

چه بسا بعضی از پیروان ما در آغاز کار «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» نمی گویند. خدای بزرگ آن ها را به وسیله پیشامد ناخوشایندی می آزماید تا متوجه شکر خدای متعال باشند و جبران کوتاهی ترک «بسم اللّه» گردد.(1)

سازگاری ندارد، حتی اگر به ظاهر نیت خیری در میان باشد.

قرآن می فرماید:

فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحًا وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا. (کهف: 110)

پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کار شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.

عمل صالح به همه کارهای پسندیده اطلاق می شود و هیچ عمل حرامی یافت نمی شود که پسندیده باشد.

ای کسانی که ایمان آورده اید [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند، و هر کس چنین کند، آنان خود زیان کارند.

و نیز در اهمیت نماز جمعه می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (جمعه: 9)

ای کسانی که ایمان آورده اید، چون برای نماز جمعه ندا در داده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید و دادوستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است.

و در دو آیه پایانی سوره جمعه، رها کردن نماز جمعه نکوهش شده و به دنبال کار رفتن پس از نماز و پاداش نمازگزاران در مقایسه با سرگرمی و دادوستد اشاره شده است.

برای این که همه باهم به نماز نایستند و از دشمن غافل نشوند، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

و هرگاه در میان ایشان بودی و بر ایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند، و باید جنگ افزارهای خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [و نماز را تمام کردند]، باید پشت سر شما قرار گیرند و گروه دیگری که نماز نکرده اند باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ افزارهای خود را برگیرند. [زیرا] کافران آرزو می کنند که شما از جنگ افزارها و ساز و برگ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش برند. و اگر از باران در زحمتید، یا بیمارید گناهی بر شما نیست که جنگ افزارهای خود را بر زمین نهید؛ ولی مواظب خود باشید. بی گمان، خدا برای کافران عذاب خفّت آوری آماده کرده است. (نساء: 102)

هم چنین در سیره علی علیه السلام است که آن حضرت در صحنه های پیکار و کار و زار انتظار وقت فضیلت نماز را می کشیدند تا نبرد در راه خدا او را از نماز به موقع باز ندارد.

و امام حسین علیه السلام در روز عاشورا در حال بارش تیر از طرف دشمنان به نماز می ایستد و لحظه ای از یاد خدا غافل نمی شود.

بنابراین، حتی اگر کار بسیار مقدس هم باشد، نباید از برپا داشتن به موقع نماز مانع شود.

آیا کاری مقدس تر از جهاد پیشوایان معصوم علیهم السلام در راه خدا یافت می شود؟

این ادب والای اسلامیِ امامان معصوم علیهم السلام که همه کارهایشان برای خدا و با یاد خدا بود، بیانگر این است که در کارهای

ص: 137

فردی و اجتماعی باید به گونه ای برنامه ریزی کنیم که از یاد پروردگار هستی، یعنی برپاداشتن نماز، غافل نگردیم.

تأکیدهای آیات و روایات و سیره عملی انبیا، اولیا و عالمان راستین، همه بیانگر آن است که باید به نماز اهمیت داد؛ زیرا نماز ذکر اکبر و آرامش بخش روح انسان است: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛(1) آگاه باشید! دل آرام گیرد به یاد خدا.» (رعد: 28)

1. انسان ها مانند کشاورزانی هستند که به کشت و زرع پرداخته اند.

2. کسانی که برای دنیا کشت می کنند، یعنی خواسته های آن ها تنها دنیایی است، خداوند اجر دنیایی کارهایشان را به آنان می دهد، ولی از بهره آخرتی محرومند.(1)

3. کسانی که برای آخرت کشت می کنند، یعنی تلاش های دنیایی شان مورد خشنودی خدا است، نه تنها خداوند پاداش کارهایشان را می دهد، بلکه از فضل خود بر آن می افزاید: «نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ».

4. دنیاخواهان را محرومان در آخرت می داند؛ ولی آخرت خواهان را از دنیا بی بهره نمی داند؛ زیرا آن ها از نعمت های دنیایی بهرمندند و به خاطر نیت الهی که دارند از نعمت های آخرتی نیز بهرمند خواهند بود.(2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر کس نیتش دنیا باشد، خداوند آن چه را که برایش از دنیا مقدر شده به او می دهد، ولی کسی که نیتش آخرت باشد، خدا دنیا را هم به او می دهد در حالی که طالب آن نیست.(3)

پایداری و استمرار زندگی دنیایی و یا آزمایش انسان ها قرار داده است.

با وجود این، شاید برخی با دیدن برتری های دیگران احساس کمبودی کنند و آرزوی داشتن دارایی ها و مقام و منزلت های دیگران را در سر بپرورانند در حالی که در عمل امکان ندارد، مثلاً زن آرزوی برتری های وجودی مرد را داشته باشد.

وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمًا. (نساء: 32)

و زنهار! آن چه را خداوند به [سبب] آن، بعضی از شما را بر بعضی [دیگر] برتری داده آرزو مکنید. برای مردان از آن چه [به اختیار] کسب کرده اند بهره ای است، و برای زنان [نیز] از آن چه [به اختیار] کسب کرده اند بهره ای است. و از فضل خدا درخواست کنید، که خدا به هر چیزی داناست.

نکته های این آیه عبارتند از:

1. بعضی از برتری ها در زندگی انسان ها را خداوند برای دوام زندگی بشر قرار داده است. از این رو، خداوند آن ها را به خود نسبت می دهد.

2. نباید انسان این گونه برتری ها را از خدا آرزو کند، بلکه برای برطرف شدن مشکلات باید از خدا خواست تا از فضل و رحمت خود به انسان ببخشد.

3. منظور از فضل خدا غیر از چیزهایی است که خداوند ویژه برخی انسان ها کرده است. شامل برتری های مالی یا غیر مالی

ص: 140

وَ ما لَنا أَلاّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ. (ابراهیم: 12)

و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آن که ما را به راه هایمان رهبری کرده است؟ و البته ما بر آزاری که به ما رساندید، شکیبایی خواهیم کرد و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند.

در زمینه «تفویض» و واگذاری کارها به خداوند، یک مورد در قرآن با لفظ «افوض» آمده است:

وَ أُفَوِّضُ أَمْری إِلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالْعِبادِ. (غافر: 44)

و کارم را به خدا می سپارم؛ خداست که به [حال] بندگان [خود] بیناست.

ولی خود نیز نظارت می کند، ولی در مقام تفویض هیچ نظری از سوی خود نیست.(1)

چیزی وسیله ای بدو بخشیدیم.

ذوالقرنین، با به کارگیری همه امکانات مادی که خداوند در اختیار او قرار داد، به براندازی ظلم و ستم اقدام نمود. از جمله سد محکمی را به درخواست مردمی که از بیداد «یَأْجوج و مَأْجوج» به ستوه آمده بودند، ایجاد کرد ذوالقرنین سد را با قطعه های آهن بنا کرد و برای استحکام بیش تر، آن را با لایه ای از مس پوشانید.

در این داستان، «ذوالقرنین» با توجه به کارگیری همه وسیله های مادی می گوید: «هذا رحمةٌ منْ ربّیِ» (کهف: 98) یعنی خداست که همه امکانات را در اختیار من قرار داد و از یاد او نباید غافل شد.

خدا توکل کرده ام و باید توکل کنندگان بر او توکل کنند.(1)

بنابراین، باید در کنار بهره مندی از وسیله ها و علل برای دست یابی به اهداف نباید از توکل بر خدا و واگذاری امور به او غافل بود؛ زیرا همه هستی در دست قدرت اوست و بدون توجه او همه هیچ است.

انجام دادن واجبات، صبر در خودداری از ارتکاب کارهای حرام، صبر در هنگام حوادث و صبر و تحمل در کارهای روزمره.

دهد. وقتی کسی بر این اساس کارهای خود را قرار داد، هیچ گاه نگران نتیجه کار نخواهد بود؛ بلکه تمام تلاش خود را در درستی انجام دادن کار صرف می کند و نتیجه را به خدا وا گذارده و به آن خشنود خواهد بود.

پس خشنود به خشنودی خدا بودن و تسلیم همه جانبه در برابر او بودن، چکیده همه فضیلت ها است؛ یعنی اگر کسی به مقام رضا برسد همه فضیلت ها و آداب را دارا خواهد بود.

فرجام آن است.»

یعنی اگر کسی می خواهد بداند چه کاری شایسته انجام دادن است و یا در میان کارهای شایسته کدام بهتر است، باید ببیند که سرانجام آن چگونه است و نتیجه های آن چیست؛ زیرا ارزش هر کاری به نتیجه های آن بستگی دارد.

اگر انسان به کاری بپردازد که سودی به حال او یا جامعه نداشته باشد، ارزشی نخواهد داشت. یا اگر به کاری مشغول شود که سود شخصی او را تأمین کند، ولی برای جامعه سودمند نباشد، مانند شغل های کاذب، ارزشی نخواهد داشت. ولی کاری که در تأمین سعادت فرد و جامعه نقش داشته باشد، به همان نسبت ارزش مند است.

دشواری های معیشتی نگردد.

آن چه از آیه برداشت می شود این است که اگر کسی خود را برای به عهده گرفتن کاری که مورد نیاز جامعه است توانا می بیند باید اعلام آمادگی کند وگرنه افرادی که شایستگی لازم را ندارند، عهده دار آن کار خواهند شد.

از این رو، حضرت یوسف علیه السلام وقتی دید از دیگران برای بر عهده گرفتن خزانه داری شایسته تر است، برای این کار اعلام آمادگی کرد.

باشید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خداوند دانای آگاه است.

در برخی آیات(1)

خداوند بیان می کند که هر کدام از زن و مرد که با ایمان باشد و عمل نیک انجام دهد، پاداش عمل خود را خواهد گرفت؛ یعنی ملاک برتری نزد خدا جنسیت نیست، بلکه تقوا است که در سایه ایمان و عمل شایسته به دست می آید و سبب برخورداری از نعمت های آخرتی می شود.

چون مداوای مجروحان.(1)

عنوان نمونه، در مسأله ارث، حق پسر دو برابر دختر است، عدالت اقتضا می کند که سهم هر یک به همین نسبت به آن ها داده شود. نه اینکه سهم دختر هم برابر با پسر باشد.

در مسأله کار و انتخاب شغل نیز برابری زن و مرد در حقوق بدین معناست که هر یک از زن و مرد حق دارند در محدوده ای که شرع مشخص نموده مشغول باشند. نه تنها زن آزاد نیست که شغل غیر متناسب با وضعیت خود برگزیند، بلکه مرد نیز باید حدود شرعی را رعایت کند و در گزینش هر شغلی آزاد نخواهد بود.

تا می توانی کاری کن که زن تو با مردان بیگانه معاشرت نداشته باشد. هیچ چیز بهتر از خانه زن را حفظ نمی کند. همان گونه که بیرون رفتن آنان از خانه و نشست و برخاست با مردان بیگانه در خارج خانه بر ایشان زیان آور و خطرناک است، این که تو مرد بیگانه را داخل خانه آوری و اجازه معاشرت در داخل خانه بدهی نیز زیان آور و خطرناک است. اگر بتوانی کاری کنی که جز تو مرد دیگری را نشناسند چنین کن.(1)

به ظاهر این سفارش ماندن زن در خانه است، ولی وجود استدلال های قطعی در آیات و روایات دیگر سبب شد که عالمان در عمل به مضمون چنین جملاتی فتوا ندهند و آن را توصیه اخلاقی بدانند.

در خانه و نه نظامی است که دنیای جدید آن را پذیرفته است و عواقب شوم آن را می بیند؛ یعنی اختلاط زن و مرد در اجتماع. اسلام می گوید: نه حبس و نه اختلاط؛ بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و اجتماع منع نمی شده اند؛ ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و اجتماع ها، حتی در کوچه و گذرگاه ها، زن با مرد مختلط نبوده است.(1)

تعیین کرده است، هیچ مانعی ندارد؛ مگر این که به وظیفه اصلی زن لطمه وارد آورد.

سه. مشغول شدن زنان در کارهایی که مناسب شأن و وضعیت روحی و جسمی آنان نیست، ولی نهی تحریمی نسبت به آن نشده است، در صورت ناچاری مانعی ندارد.

چهار. کارهای نامناسب با شأن زن، چه کارهایی که شارع مقدس از آن بازداشته و چه کارهایی که منعی از آن نشده است ولی با توجه به سفارش های مؤکد در زمینه حفظ حریم، می توان چنین برداشت کرد که به کار نپرداختن زنان در آن کارها ترجیح دارد. در این زمینه لازم است کارشناسی دقیق شود و کارهای متناسب با وضعیت زنان درجه بندی شود.

پنج. تبلیغات ناروا برای وانمود کردن این نکته که در انتخاب شغل هیچ فرقی بین زن و مرد نیست، نه خدمت به زن است و نه خدمت به جامعه؛ بلکه خودباختگی در برابر بیگانگان است که سرانجامی جز آن چه در جامعه های غربی می گذرد، ندارد.

آیا کشاندن زنان به بازار کار، با وجود افزایش جوانان بیکار مورد پسند اسلام است.

دنبال پر کردن جیب خود از سود نیروی کارِ ارزان هستند. در مقابل خانواده هایی وجود دارند که ناگزیرند برای گذران زندگی، کودکانشان را روانه بازار کار کنند.

در بینش اسلامی هر چند منع ابتدایی برای به کار گماری کودکان نداریم، ولی می توان کودک را به خدمت دیگری واداشت. چنان که در مکاسب محرمه شیخ انصاری رحمه الله از امام صادق علیه السلام نقل است که:

فلا بأس ان یکون اجیرا یوجر نفسه او ولده او قرابته.

مانعی ندارد که انسان خود یا فرزند یا نوه خود را اجیر دیگری کند.

ولی دولت اسلامی، می تواند به خاطر مصلحت هایی سن ویژه ای را برای کار در نظر بگیرد، همان گونه که شرکت در جهاد بر کودکان واجب نیست.

در سیره نبی اکرم صلی الله علیه و آله است که: حضرت افراد نابالغ یتیم را تا پیش از رسیدن به سن بلوغ از «صدقه»(1) بهره مند می ساخت و پس از رسیدن به سن بلوغ، جهاد بر آنان واجب می شد و داخل در «فی»(2)

می شدند. اگر آنان از شرکت در جهاد خودداری می کردند، ملزم می شدند که برای تأمین معاش خود کار کنند و دیگر صدقه به آنان پرداخت نمی شد.(3)

ص: 158

امام خمینی رحمه الله در اهتمام به مصلحت نسل جوان می فرماید:

محصلی که می تواند به کار مناسب با شأنش بپردازد، ولی کسب و کار مانع از اشتغال به تحصیل یا موجب کندی وی در راه کسب دانش باشد، می تواند از سهم سبیل اللّه زکوة استفاده کند؛ خواه تحصیل آن علم واجب عینی باشد یا واجب کفایی، و یا مستحب باشد.(1)

بر عهده دولت اسلامی است که به خانواده های محروم توجه بیش تری کند و با کمک مالی یا فراهم آوردن شرایط کاری مناسب، مانع از استثمار و بهره کشی از کودکان گردد.

«سبات» در لغت از ماده «سَبْتْ» (بر وزن وقت) به معنی قطع کردن است. سپس به معنی تعطیل کردن کار به منظور استراحت آمده است. و این که روز شنبه را در لغت عرب «یوم السِبْتْ» می نامند، به خاطر آن است که نام گذاری آن از برنامه ریزی هفتگی یهود گرفته شده که روز شنبه، روز تعطیلی آن ها بود.(1)

از روی ناچاری و چه به دلیل نیاز طبیعی بدن، بعید نیست که آیه زیر به این واقعیت اشاره داشته باشد.

و مِن ایاتِهِ مَنامُکم بالَّیلِ و النَّهارِ و ابْتغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ اِنَّ فی ذلِکَ لَایاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعونَ. (روم: 23)

و از نشانه های او خواب شما در شب و روز است و تلاش و کوششتان برای بهره گیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش). در این امور نشانه هایی است برای آنان که گوش شنوا دارند.

اللّهِ صلی الله علیه و آله یَخْرجُ بعدَ طلوعِ الشَّمس.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره بعد از طلوع خورشید بیرون می رفتند.

امام رضا علیه السلام خدمت کاری به نام مصادف داشت که به او فرمود:

«اُغْدُ اِلی عِزِّکَ یَعنِی السُّوق؛(2) صبح زود در پی عزتت باش؛ یعنی بازار».

بر اساس این حدیث نورانی صبح زود در پی کار رفتن و اهمیت و ارزش کار در اسلام فهمیده می شود؛ یعنی عزت و آبرومندی انسان در گرو کار و تلاش است. از این رو، حضرت از دنبال کار رفتن به دنبال عزت رفتن تعبیر نمود.

مُسْتَمِرٍّ. (قمر: 19)

ما بر [سر] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تند بادی توفنده فرستادیم.

در سوره فصّلت نیز همین بیان، با عبارت روزهای شوم آمده است.(1) در مقابل آیات بالا، بعضی وقت ها مانند شب نزول قرآن به مبارکی متصف شده است.(2)

با توجه به روایات بسیاری که در این زمینه وارد شده، می توان گفت که اتصاف ایام، به شومی یا مبارکی به اعتبار حوادث نیک یا بدی است که در آن ایام اتفاق افتاده است.

خداوند در ادامه آیه شریفه این تفکر را نفی نموده و می فرماید منشأ همه این ها نیز خدا است؛ یعنی خداوند با توجه به کارهای انسان ها، سرنوشت آن ها را معین نموده است.

در سوره نمل نیز مانند همین برخورد، میان قوم ثمود و صالح پیامبر، حکایت شده و چنین اندیشه ای رد شده است.(1)

در سوره یس نیز داستان مردمِ شهری حکایت شده که رسولان خدا را دروغ می پنداشتند و می گفتند: «اِنّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ؛ ما حضور شما را به فال بد گرفتیم». (یس: 18) آن ها در جواب گفتند: «طائِرُکُمْ مَعَکُمْ؛ شومی شما با خود شماست». (یس: 19)

آن چه از این گونه آیات برمی آید، پیشینه چنین تفکری در میان اقوام گوناگون است، که از دیدگاه قرآنی مردود است؛ زیرا چنین نسبتی، نسبت دادن رویدادها به غیر وسیله های واقعی آن است.

نیز نهی شده و به توکل بر خدا سفارش شده است.

از هر فرصتی برای رسیدن به نتیجه استفاده کند و با نشاط و جدیّت به نتیجه کار امیدوار باشد.

چهار. توکل بر خدا و واگذاری عاقبت امور به او، چیزی برتر از صِرف ایجاد ذهنیت مثبت است؛ زیرا ذهنیت مثبت را بدون اعتقاد به خدا نیز می توان ایجاد نمود.

علت برتری توکل بر خدا و تفویض امر به او این است که آن که بدون توکل و تفویض، ذهنیت مثبت ایجاد می کند، اگر به هدف ظاهری نرسد اندوهگین خواهد بود، ولی کسی که با توکل و تفویض امر به خدا، چنین ذهنیتی را ایجاد می کند، در هر صورت برنده خواهد بود؛ زیرا او به خشنودی خدا چشم می دوزد و چه بسا خشنودی خدا در نرسیدن به هدف ظاهری باشد. از این رو، چیزی را از دست نمی دهد تا نگران باشد.

از این جهت بود که امام خمینی رحمه الله می فرمود: «ما مأمور به انجام وظیفه هستیم نه نتیجه.» بنابراین، در بینش اسلامی موفقیت و پیروزی با درست انجام دادن وظیفه حاصل می شود نه نتیجه ظاهری. و انجام درست وظیفه نیز در پرتو توکل بر خدا و تفیض امور به او میسر می گردد.

باشند، به موفقیت رسیده اند. ولی کسانی که هر روز به کاری روی می آورند. در هیچ زمینه توفیق چندانی به دست نمی آورند هر چند استعداد بالایی داشته باشند. این که گفته اند «همه کاره بیکاره است»، حاکی از همین واقعیت است.

از این رو، در بینش اسلامی بر پیوستگی کار، و ایستادگی که لازمه پیوسته بودن کار است، تأکید شده است.

خداوند، خطاب به رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره ایستادگی در برابر کافران و همیشگی بودن دعوت به سوی حق می فرماید:

فَلِذلِکَ فَادْعُ وَاسْتقِمْ کما اُمِرْتَ. (شورا: 15)

پس به همین دلیل تو (نیز آنان را به سوی این آیین الهی) دعوت کن و آن چنان که مأمور شده ای پایداری نما.

در روایات نیز بر پیوستگی کار تأکید شده است. چنان که در کتاب کافی آمده است:

ما مِن شَی ءٍ أَحَبُّ اِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عملٍ یُداوَمُ علیهِ و اِنْ قَلَّ.(1)

هیچ چیز نزد خداوند محبوب تر از کار پیوسته نیست؛ اگر چه کم باشد.(2)

و نیز در اهمیت پیوستگی کار آمده است:

الْاِبْقاءُ عَلَی الْعملِ أَشَدُّ مِنَ الْعَملِ.(3)

پیوستگی و ایستادگی بر کار از خود کار

ص: 169

دشوارتر است.

بنابراین، انسان پیش از ورود به کاری، باید ببیند آیا می تواند آن را به انجام برساند یا نه. اگر در خود توانایی نمی بیند، بهتر است که از همان نخست وارد آن نشود و در صورت ورود به کار باید تمام تلاش خود را به کار گیرد تا به گونه ای مناسب کار را به انجام برساند و بدون عذر و ناچاری آن را رها نکند.

با وجود این، نمی توان گفت که عجله به طور مطلق ناپسند است؛ زیرا برخی از آیات و روایات بر مطلوبیت عجله در کارهای خیر دلالت دارد. از این رو، می توان گفت عجله یا پسندیده است و یا ناپسند.

که حاصلش یا ثمر دادن بی موقع است که چندان مفید نخواهد بود و یا بی ثمری و پشیمانی.

کسی که قصد کار خیری کند، باید بشتابد؛ زیرا هر چه در آن تأخیر رود، شیطان را نسبت به آن مهلتی پیدا شود.

بنابراین، عجله در صورتی ناپسند است که: 1. خیر بودن کار مشخص نباشد؛ 2. به فرض خیر بودن کار، زمان انجام دادن آن فرا نرسیده باشد.

ولی در صورت خیر بودن کار و رسیدن زمان انجام آن، شتاب در انجام دادن آن نه تنها نکوهیده نیست، بلکه پسندیده نیز خواهد بود؛ زیرا ممکن است شیطان ها از تحقق کارهای نیک جلوگیری کنند و با ایجاد تردید و دو دلی مانع عملی شدن امر خیر گردند.

(ذاریات: 22 و 23)

و روزی شما و آن چه وعده داده شده اید، در آسمان است. پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین، که واقعا او حقّ است؛ همان گونه که خود شما سخن می گویید.

در این آیه، خداوند نسبت به تضمین روزی سوگند یاد می کند تا انسان های حریص بر دنیا، به خود آیند و دنیاطلبی آن ها را از خالق هستی غافل نسازد.

در حدیث است که:

«اِنْ کانَ الرّزقُ مَقسوما فَالحرصُ لماذا؛(1)

روزی تقسیم شده است. حرص برای چیست؟

اَمّا فی الدّنیا فالزُّهد و الحرصُ علی العملِ.(1)

اِیّاکُم وَ تَسویفَ الْعملِ بادِرُوا به اذا أَمْکَنَکُم.(1)

مبادا کار را به تأخیر اندازید، در صورت امکان، آن را انجام دهید.

انسان پرکار، بر خلاف افراد سست و تنبل که با کم کاری خو گرفته اند، همواره می کوشد کار امروز را به فردا نیاندازد.

پس کم کاری ناپسند است، ولی اگر حرص بر کار به معنای پرکاری در جهت عملی کردن اهداف والای الهی بدانیم پسندیده است، ولی اگر حرص را به معنای فزون طلبی در برخورداری از خواسته دنیا بگیریم، نکوهیده و ناپسند خواهد بود؛ زیرا انسان را از خدا غافل می کند و در دام شیطان می اندازد.

رسول گرامی اسلام، آن چنان برخورد نیکو و پسندیده ای داشتند که خداوند خطاب به او می فرماید:

و اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عظیمٍ. (قلم: 4)

و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری.

هر چند این آیه به خودی خود خُلق برجسته و نیکوی او را می ستاید، ولی با توجه به سیاق، آیه:

به اخلاق پسندیده اجتماعی او در معاشرت با دیگران ناظر است؛ مانند: ثبات بر حق، صبر بر آزار و اذیت مردم، عفو و گذشت، مهربانی و مدارا کردن، فروتنی و غیره.(1)

بود؛ زیرا در احکام، حضرت تابع وحی بود. مسلمانان نیز در احکام تابع پیامبر بودند و از اظهار نظر خودداری می کردند.

نمی دانی او را به کسی که می داند راهنمایی کنی.

و حق مشاور این است که اگر نظر او بر وفق مراد تو نبود، او را متهم نسازی و اگر موافق مراد تو بود، خدا را سپاس گویی.

البته، در مشورت توجه به مبانی فکری و دلایل مشاور مهم است و تعدد مشاور نیز برای راهنمایی بهتر موضوعیت دارد.

هیچ کسی نیست که با دیگری مشورت کند، مگر این که به رشد و تعالی رهنمون شود.

بنابراین، نتیجه مشورت به کارگیری تجربه های دیگران و جلوگیری از هدر رفتن وقت در تجربه کردن است. به ویژه در مواردی که تجربه کردن سودی نخواهد داشت.

بنابراین، همکاری در صورتی پسندیده است که در محدوده شرع مقدس باشد؛ یعنی هم خودکار از مصادیق کارهای نیک باشد، و هم در همکاری، عدالت، تقوا و پرهیز از بدی ها رعایت گردد، از این رو، در فقه اسلامی برخی از کارها که جنبه کمک به ظلم و گناه دارد حرام شده است.

باید توجه داشت که در رعایت عدالت، بدرفتاری دیگران نباید مانع از برخورد عادلانه شود. از این رو، خداوند می فرماید:

وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَ آنُ قَوْمٍ عَلی أَلاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی. (مائده: 8)

و البته نباید دشمنیِ گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است.

بنابراین، در روابط کاری نیز انسان باید بکوشد با دیگران عادلانه رفتار کند و در صورت لزوم از گذشت و احسان کوتاهی ننماید.

رعایت عدالت در تمام زمینه های کاری لازم است؛ اعم از بستن قرارداد، تعیین قیمت کالا یا دست مزد، برخورد افراد با یکدیگر، برخورد با ارباب رجوع(1) و ...

استخدام کن؛ چرا که بهترین کسی است که استخدام می کنی: هم نیرومند [و هم] در خور اعتماد است.»

[شعیب] گفت: «من می خواهم یکی از این دو دختر خود را به نکاح تو درآورم؛ به این [شرط] که هشت سال برای من کار کنی و اگر ده سال را تمام گردانی اختیار با تو است و نمی خواهم بر تو سخت گیرم و مرا ان شاءاللّه از درستکاران خواهی یافت.

[موسی] گفت: «این [قرارداد] میان من و تو باشد که هر یک از دو مدت را به انجام رسانیدم، بر من تعدّی [روا] نباشد، و خدا بر آن چه می گوییم وکیل است. (قصص: 26 - 29)

در این آیات، نکته های زیر در رابطه با قرارداد کار وجود دارد:

بنابراین، به عنوان یکی از آداب قطعی اسلامی، شایسته است که مسلمانان قرارداد دادوستدها و دِیْن هایشان را مکتوب کنند و تصور نکنند که مکتوب کردن به معنای عدم اعتماد است؛ بلکه عمل کردن به آداب اسلام است و هیچ منافاتی با اعتماد نسبت به همدیگر ندارد.

در اهمیت نوشتن قرارداد همین بس که طولانی ترین آیه قرآن، که در بزرگ ترین سوره قرآن آمده است، مربوط به همین امر است.

«ولیّ» باید به جای او سند را تنظیم و امضا کند؛ فان کان ... فلیُمْلِلْ ولیُّه.»

8. «ولیّ» نیز در تنظیم سند باید عدالت را رعایت کند؛ «ولْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ.»

9. ضرورت بودن دو شاهد، علاوه بر نوشتن؛ «وَاسْتَشْهِدوا شَهیدَیْنِ.»

10 و 11. باید دو شاهد بالغ و مسلمان باشند؛ «مِن رِجالِکم».

12. یک مرد و دو زن نیز کافی است؛ «فَاِن لَم یکونا رَجُلَیْنِ فَرَجلٌ و امْرَأَتان.»

13. شهود باید مورد اطمینان باشند؛ «مَن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ.»

14. شهادت هر یک از مردان به طور مستقل کافی است، ولی شهادت دو زن باید با هم باشد؛ «أَنْ تَضِلَّ اِحْداهُما ... .»

15. نوشتن لازم است، هرچند بدهی کم باشد؛ «وَ لا تَسْأَموا أَنْ تَکْتُبوا صَغیرا اَوْ کَبیرا اِلی اَجَلِهِ؛ از نوشتن بدهی کم یا زیاد تا رسیدن مهلت آن، ملول نشوید.»

16. در صورتی که دادوستد کاملاً نقدی باشد، نوشتن لازم نیست؛ «اِلاّ أنْ تَکونَ تِجارَةً حاضِرَةً.»

17. در دادوستد نقدی گر چه نوشتن لازم نیست، ولی شاهد لازم است؛ «وَ اَشْهِدوا اِذا تَبایَعْتُم.»

18. امنیت نویسنده و شهود باید تأمین شود؛ «و لا یُضارَّ کاتبٌ و لا شهیدٌ.»

آیه بعد نیز بعضی از توصیه ها در راستای آیه پیشین را در بردارد:

و اگر در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید، وثیقه ای بگیرد. (وثیقه ای که در اختیار طلبکار قرار گیرد.) و اگر به یکدیگر اطمینان (کامل) داشته باشید، (وثیقه لازم نیست و) باید کسی که امین شمرده شده (و

ص: 188

بدون وثیقه، چیزی از دیگری گرفته)، امانت (و بدهی خود را به موقع) بپردازد و از خدایی که پروردگار اوست، پروا کند و شهادت را کتمان نکنید. و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است و خداوند به آن چه انجام می دهید داناست. (بقره: 283)

آیه 39 سوره نساء نیز بر «تراضی» در دادوستد دلالت دارد؛ یعنی رضایت دو طرف در دادوستد شرط است.(1)

مفهوم «عهد»، شامل عقد نیز می شود؛ زیرا «عقد» در لغت به معنای بستن و محکم کردن پیمان است. در روایات نیز از «عقد» به «عهد» تعبیر شده است.(1)

تأکید کرده است و در تمام معانی و مصادیق آن شدت عمل به خرج داده است. از پیمان شکنان بسیار نکوهش کرده و وعده عذاب سخت به آن ها داده است. و در مقابل، از وفا کنندگان به پیمان در

آیات بسیاری ستایش کرده است.(1)

در روایات بسیاری نیز بر اهمیت وفای به عهد تأکید شده است:

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا دینَ لِمَن لا عَهْدَ لَهُ؛(2) کسی که پای بند به عهد خود نیست، دین ندارد.»

امام صادق علیه السلام فرمودند:

ثَلاثةٌ لا عُذرَ لِأحدٍ فیها: اَداءُ الأَمانةِ الی البِرِّ و الفاجرِ و الوفاءُ بِالْعَهدِ لِلبِرِّ و الفاجرِ، و برُّ الوالِدَینِ برَّینِ کانا اَوْ فاجِرَینِ.(3)

سه چیز است که در آن عذری از کسی پذیرفته نیست: برگرداندن امانت به صاحب آن خواه نیکوکار باشد یا بدکار؛ و وفای به عهد و پیمان در برابر نیکوکار و بدکار؛ و نیکی به پدر و مادر خواه نیکوکار باشند یا بدکار.

در این جا وفای به عهد، در کنار دو اصل بزرگ دیگر، یعنی امانت داری و نیکی به والدین است و این اهمیت وفای به عهد را می رساند.

ص: 191

و صداقتی که داشت نزد مردم به «محمد امین» معروف بود.

3. حضرت در تقدیر از فرماندار بحرین و واگذاری مسئولیت دیگر به او می نویسد:

فَلَقَدْ أَحْسَنتَ الوِلایةَ و أَدَّیْتَ الأَمانَةَ فَأَقْبَلَ غیرَ ظَنینٍ و لا مَلُومٍ و لامتّهمَ و لا مَأْثُومٍ.(1)

حکومت را نیک انجام دادی و امانت را گزاردی. پس بیا که نه گمان بدی بر توست و نه ملامتی به تو داریم. نه تهمتی به تو زده اند و نه گناهکارت می شماریم.

بنابراین، کسی که ادعای مسلمانی و ایمان به خدا و معاد دارد، همواره باید بکوشد تا امانت داری را با توجه به مفهوم گسترده آن رعایت کند(2)

و بداند که در صورت خیانت، به فرض که در دنیا به دام نیفتد، در آخرت راه گریزی از عذاب الهی نخواهد داشت. ولی اگر امانت دار بود، نزد خداوند محبوب بوده(3)

و از آثار آن در دنیا و آخرت بهره مند خواهد شد هم چنین در دنیا مورد اعتماد مردم بوده و در آخرت نیز از نعمت هایی که خداوند به مؤمنین وعده داده است بهره مند خواهد بود.

راستگویی از جنبه هایی با امانت داری ملازم است؛ زیرا انسان راستگو امین نیز خواهد بود. امام صادق علیه السلام می فرماید:

انّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لم یَبعَثْ نبیّا الاّ بِصِدْقِ الْحدیثِ و أداءِ الْأَمانةِ اِلَی الْبِرِّ و الْفاجِرِ.(1)

خدای بزرگ هیچ پیامبری را نفرستاده است مگر با [دو ویژگی] راستگویی و ادای امانت نسبت به نیکوکار و بدکار.

و از امام علی علیه السلام است که فرمود:

لا تَنْظُروا الی طولِ رکوعِ الرَّجلِ و سجوده، فانَّ ذلک شی ءٌ اعْتادهُ؛ فلو تَرکه اسْتَوحَشَ لِذلِک و لکنِ انْظُروا الی صِدْقِ حدیثه و اَداءِ اَمانته.(2)

به طول رکوع و سجود شخص نگاه نکنید؛ زیر این چیزی است که به آن عادت کرده است اگر ترکش کند وحشتش گیرد؛ بلکه به راست گویی و ادای امانتش بنگرید.

راست گویی نه تنها با امانت داری ملازمه دارد، بلکه اساس همه خوبی ها است؛ زیرا دروغ گویی که در مقابل آن است، ریشه بدی ها است.

از این رو خداوند به مؤمنان می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقینَ. (توبه: 119)

ای کسانی که ایمان آورده اید: از خدا پروا کنید و با راستان باشید.

بسیاری هستند که در وعده دادن آسان گیر هستند؛ ولی هنگام وفا کردن به وعده با کوچک ترین مانعی و حتی گاه بدون مانع، خلف وعده می کنند. ولی افراد صادق، می کوشند

ص: 195

وعده ای ندهند؛ مگر این که توان وفای به آن را در خود ببینند.

نیاز ندارد و در هنگام نیاز به سوگند هرگز سوگند دروغ و فریبکارانه یاد نخواهد کرد و از نقض سوگند نیز پرهیز خواهد کرد.

انسان های مؤمن و راستگو در پیمان هایشان با خدا آن چنان استوارند که خداوند راستگویی آنان را تصدیق نموده است:

مِنَ الْمُؤمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً. (احزاب: 23)

از میان مؤمنان مردانی اند که به آن چه با خدا عهد بستند، صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آن ها در انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند.

عام و خاص را شامل می شود. در جایی که حکم باشد، اختیار نیست:

وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبینًا. (احزاب: 36)

و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، در کارشان اختیاری داشته باشند؛ و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.

با توجه به این که آیه شریفه بیانگر ولایت تشریعی رسول اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به قدرت تصرف در امور مسلمانان می باشد، می توان گفت این حکم به شخص پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص ندارد؛ بلکه ولایت ائمه علیهم السلام و نیز ولایت فقیه در عصر غیبت را هم دربرمی گیرد؛ یعنی اگر در حکومت اسلامی ولی فقیه در مواردی حکم خاصی در امور مسلمانان داشته باشد، همه وظیفه دارند از او پیروی کنند.

در این موارد، شخص اعمال کننده اختیار باید در راستای اهداف کلی عمل کند و با تیز ذهنی خویش این گونه محدودیت ها را شناسایی کند و در تصمیم گیری ها در نظر بگیرد.

با توجه به آن چه گذشت، روشن می شود که پذیرفتن مسئولیت در کاری، به منزله اعمال اختیار سلیقه ای صرف نیست؛ بلکه با توجه به نوع کار و اهمیت آن، باید همه جنبه های اعمال اختیار بررسی گردد و آن گاه تصمیم لازم گرفته شود.

علی علیه السلام در وصیّتش به امام مجتبی علیه السلام می فرماید:

وَاجْعَلْ لکلِّ انسانٍ من خَدَمِکَ عملاً تَاْخذُهُ به، فَاِنَّهُ أُحْری أنْ لاّ یَتَواکَلُوا فی خِدمتِکَ.(1)

و برای هر یک از زیر دستان و کارکنان خود، کاری تعیین کن تا (اگر آن را انجام نداد) او را نسبت به همان کار بازخواست کنی؛ زیرا این روش سزاوارتر است تا این که کارهایت را به یکدیگر وا نگذارید.

یکی از دشواری های اداری در جامعه ما این است که بسیاری از مسئولان از پاسخ گویی طفره می روند؛ زیرا:

یک. وظایف و اختیارات دقیق تقسیم نشده اند؛

دو. بر خلاف سیره عملی علی علیه السلام به دلیل ضعف مدیریتی، مسئولان مورد بازخواست قرار نمی گیرند.

هر کسی که آشنایی جزیی با نهج البلاغه داشته باشد، با بررسی نامه های حضرت به کارگزارانش، خواهد دید که چگونه حضرت وظایف و اختیارات را مشخص می کردند و مسئولان خطاکار را به پاسخ گویی وامی داشتند تا مبادا ظلمی در حق ملت شود.

بهانه های مختلف، کارمند را بازخواست کنند و سبب سردرگمی و تزلزل او شوند.

خداوند در مثال زیبایی این واقعیت را روشن می سازد:

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ. (زمر: 29)

خدا مثلی زده است: مردی است که چند خواجه ناسازگار در [مالکیت ]او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند] و مردی است که تنها فرمانبر یک مرد است. آیا این دو در مثل یکسانند؟ سپاس خدای را. [نه،] بلکه بیش ترشان نمی دانند.

البته، تداخل کارها بیش تر از نبودن نظم و انضباط در کارها ناشی می شود وگرنه اگر انسان خود را به نظم عادت دهد و برای هر کاری زمانی را در نظر بگیرد، کم تر با مشکل روبه رو می شود. ممکن است در مواردی نیز عوامل غیر قابل پیش بینی، در برنامه کاری اختلال ایجاد کند که در این صورت کننده کار معذور است.

و عمل به تعهد که عوامل گوناگونی در ایجاد و حفظ آن نقش دارد.

بنابراین، آیات و روایات بسیاری که بر رعایت تقوا و عمل به تعهدها تأکید دارد، به نحوی با انضباط مرتبط است.

2. توجه به پی آمد بد یکسان نگری که همان تشویق کردن بی انضباطی و کم رنگ جلوه دادن رعایت انضباط است.

3. توجه به این که تشویق و تنبیه امری طبیعی است که هر فردی با چگونه عمل کردن خود آن را برگزیده است.

4. لازمه عمل به اصل تشویق و تنبیه این است که معیارهایی برای ارزیابی عملکرد افراد قرار داده شود.

البته، تشویق بر تنبیه مقدم است. تنبیه همواره باید به عنوان آخرین سلاح به کار برده شود؛ زیرا تشویقِ افرادی که از خود شایستگی لازم را نشان می دهند، نه تنها سبب دلگرمی آن ها و ترغیب به کار نیک خواهد شد، بلکه این عمل، خود نوعی تنبیه برای خطاکاران تلقی شده و در آن ها ایجاد حرکت خواهد کرد. هم چنان که علی علیه السلام می فرماید:

اُزجُر المُسیءَ بِثَوابِ المُحسِن.(1)

با پاداش دادن به نیکوکار، بدکار را از بدی بازدار.

إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتّی یَسْتَأْذِنُوهُ. (نور: 62)

مؤمنان واقعی کسانی اند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند و هنگامی که در کار مهمّی با او باشند، بی اجازه او جایی نمی رود.

منظور از «امر جامع» هر کار مهمی است که حضور مردم در آن لازم است و تعاون و همکاریشان ضرورت دارد؛ خواه مسأله مهم مشورتی باشد، یا مطلبی پیرامون جهاد و مبارزه با دشمن، و خواه نماز جمعه در شرایط فوق العاده و مانند آن ... .

این آیه یک دستور انضباطی است که هیچ جمعیت و گروه یکپارچه ای نمی تواند نسبت به آن بی اعتنا باشد؛ زیرا در این گونه مواقع حتی حاضر نبودن یک فرد، گران تمام می شود و به هدف نهایی آسیب می رساند. به ویژه اگر رئیس جمعیت، فرستاده پروردگار و پیامبر خدا و یا رهبر روحانی با نفوذی باشد.(1)

فرهنگ نظری هر جامعه ای را مجموعه باورهای پذیرفته شده افراد آن جامعه تشکیل می دهد و غنی یا فقیر بودن آنان نیز به غنا و فقر آن باورها و اعتقادها بستگی دارد.

نیست. رفتار انبیا و اولیای الهی که بهترین الگوی انسان ها هستند، همواره مؤید گفتار آنان بوده و جز بر اساس باورهای خداپسندانه، چیزی نمی گفتند.

ولی این که آیا فرهنگ کار در جوامع اسلام این گونه است یا نه، نیازمند پژوهش میدانی و کسب اطلاعات و آمار عملکرد مسلمانان در کشورهای گوناگون است که به صورت های فرضی آن اشاره می گردد.

نظر و عمل می باشد که مستلزم تلاش جدی برای نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در تمامی ابعاد زندگی است.

پوشیده نخواهد ماند.(1)

آن گاه نه تنها به خود جرئت تخلف نخواهند داد، بلکه ایستایی و عدم تکامل را نیز جرم تلقی خواهند کرد.

پس عملکرد دولت مردان و این که آنان چگونه فرهنگی را تشویق و ترویج می کنند، در شکل دهی رفتار شهروندان بسیار مؤثر است که «النّاس عَلی دینِ مُلوکِهِم؛ مردم بر آیین سران خود هستند».

گفت: وجدان کاری نیرویی درونی است که انسان را به انجام کار بهتر و بیش تر وادار می کند و در صورت کم کاری یا بدکاری او را مورد سرزنش قرار می دهد.

نیست، بلکه باید قوانین ویژه ای وضع شود تا از سویی برای تنظیم مقررات و دستورالعمل های داخلی سازمان ها و واحدهای تولیدی، صنعتی و غیره معیار باشد و از سوی دیگر در صورت بروز اختلاف میان دو طرف قرار داد کار، مبنای داوری قرار گیرد.

ص: 214

آن گاه به نقش عوامل غیر کاری همچون رازق بودن خداوند ...، در توسعه و تنگی زندگی اشاره می کنیم تا گمان نشود که همه گره ها به وسیله کار گشوده خواهد شد.

سرانجام، سطح مطلوب زندگی را بیان کرده و نتیجه می گیریم که از دیدگاه اسلامی نه فقر و نداری مطلوب است و نه تکاثر و زراندوزی؛ بلکه زندگی در حد «عفاف و کفاف» مطلوب است.

می میریم و زندگی می کنیم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد.

مستقیم، مورد تشویق قرار گرفته است، ولی از زراندوزی نیز نهی شده است؛ زیرا این عمل آثار زشت مادی و معنوی بسیاری دارد:

انفاق در حقوقِ مالی واجب را در پی دارد ناظر است. نه فقط زکات واجب، بلکه هر آن چه که قوام جامعه دینی به آن بستگی دارد؛ اعم از جهاد، حفظ جان مردم و امثال آن.(1)

البته علامه توضیح می دهد که بعید نیست مراد از انفاق اعم از واجب و مستحب باشد.(2)

این عمل ناپسند هستند و در آخرت نیز گرفتار عذاب الهی خواهند شد.

قرآن مجید از عذاب آخرتی کسانی که سیم و زر را گنجینه می سازند، و از انفاق آن در راه خدا خودداری می ورزند، چنین خبر می دهد:

روزی که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگذارند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آن ها داغ کنند [و گویند:] «این است آن چه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آن چه را می اندوختید بچشید. (توبه: 35)

امام صادق علیه السلام، در دیدار با گروهی از اهل خراسان که به خدمت حضرت مشرف شده بودند و عربی نمی دانستند، به زبان فارسی فرمود:

هر که درم اندوزد، جزایش آتش باشد.(1)

خداوند به مؤمنین می فرماید: با تقوا باشید و ربا را رها کنید، وگرنه بدانید که به جنگ با خدا و رسول برخاسته اید:

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ. (بقره: 279)

آری، کسی که به فرمان الهی گوش نمی دهد و برای برخورداری از خواسته دنیا راه نامشروعی چون «ربا» را در پیش می گیرد، باید بداند که به جنگ در برابر خدا و رسول او برخاسته است و سرانجام چنین جنگی چیزی جز بیچارگی او در قیامت نخواهد بود.

بدترین گناهان است عادی تلقی شده و کم کم سر از کفر درمی آورد.(1)

نوع کالای مثل هم در برابر مقدار اضافی، چیزی در آن طرف می افزایند تا این که از حرام به حلال تبدیل گردد، رهایی واقعی از ربا نیست و این نوع رهایی و سایر کلاه های شرعی جایز نیست.(1)

نتیجه، در هر موردی وارونه حکم خواهد کرد. البته، این حالت وی بدین دلیل نیست که معنای حسن و قبح و غیره را از یاد برده است، بلکه بدین سبب است که او بد را خوب و خوب را بد می بیند؛ خیر و سود را شر و زیان می بیند و بالعکس. بنابراین، او در تطبیق احکام و تعیین موارد آن نامتعادل است.

پس آن چه بعضی مفسران گفته اند که مراد از تشبیه، بیان حال رباخواران در روز قیامت است و آن ها از قبرهایشان دیوانه وار برمی خیزند، درست نیست.(1)

وقتی رشوه رواج یابد، افراد سست ایمان نه تنها بدون اخاذی به کار مراجعه کنندگان رسیدگی نمی کنند، بلکه در برابر دریافت رشوه حق بعضی دیگر را از میان می برند.

عواملی که سبب گسترش رشوه خواری در جامعه می گردد و چگونگی ریشه کنی آن، بحثی است که در خور پژوهشی مستقل است.

به نظر می رسد صرف توصیه های اخلاقی کارساز نیست، بلکه برای حل این مشکل باید از سویی به وضع معیشتی کارکنان توجه کرد و از سوی دیگر، ضمانت اجرایی قوی برای تنبیه تخلّف کنندگان در تمام سطح های جامعه در نظر گرفت.

شراب نیز پی آمدهای بد فردی و اجتماعی بسیاری دارد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم.

وقتی عقل انسان بر اثر مستی شراب و یا هیجان ناشی از قمار، قدرت تشخیص را از دست بدهد، بهترین فرصت برای نفوذ شیطان پیش خواهد آمد تا فسادهای گوناگون را محقق سازد؛ شیطان انسان را از یاد خدا غافل می کند که در پی آن بی آبرویی، فحاشی، از دست دادن جان و مال و ... خواهد بود.

به طور کلی هر کاری را که شارع مقدس حرام کرده است، ارتکاب آن اثر بد دارد؛ هر چند علت تحریم بر همه پوشیده باشد، کم ترین اثر بدی که ارتکاب حرام دارد، مخالفت با فرمان خدا است که به کفر خواهد انجامید.

ردیف جهاد بودن و سبب عزت شدن اشاره کردیم. در این جا بحث را کامل می کنیم.

کار نه تنها سبب تقویت بنیه جسمانی انسان می شود، بلکه قوای فکری را نیز پرورش خواهد داد؛ زیرا با کار است که انسان با دشواری های گوناگون روبه رو می شود و برای حل آن به راه حل های گونه گون می اندیشد و کم کم خود تجاربی را به دست می آورد و از تجربه های دیگران بهره می برد.

این که علی علیه السلام عقل را دو گونه دانسته است، گویای همین واقعیت است:

الَعقْلُ عَقلانِ عَقلُ الطَّبعِ و عَقلُ التَّجرِبَة و کِلاهُمایُؤَدّی الی الْمَنْفَعَةِ.(1)

عقل دو قسم است: عقل ذاتی و عقل حاصل از تجربه، و هر دو برای انسان وسیله سود و خیر است.

تجارت را ترک مکن؛ زیرا ترکَها مذهبةٌ للعقلِ(1)

ابزارهای اقتصادی نیز نیاز داریم؛ برای مثال: در مسجدسازی، مدرسه سازی، اقامه قسط، انفاق و ... به امکانات مادی نیاز است که از طریق کار حاصل می شود.

1. جهاد مالی

خدای متعال جهاد مالی را در کنار جهاد قرار داده است:

الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ. (توبه: 20)

کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند، نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.

با توجه به این که جهاد یک کار معنوی است، زیرا بذل جان برای به دست آوردن رضای خالق را در پی دارد، ارزش و اهمیت معنوی جهاد مالی نیز روشن می گردد.

بنابراین، برای ساختن جامعه ای آباد و آزاد از هر نوع فسق و فجور، ظلم و بی عدالتی و جامعه ای که راه تکامل خدایی را بپیماید، چاره ای جز کار و تلاش در همه ابعاد نداریم.

البته باید هوشیار بود که هدف از رشد اقتصادی، بهبود بخشیدن به وضع معنوی جامعه است. اگر این مقدمه، خود هدف شود، نه تنها اقتصاد، کمکی به معنویت نخواهد کرد، بلکه بر فساد در جامعه خواهد افزود.

2. صرف امکانات برای معنویت

وقتی انسان های خداجو، در جامعه به قدرت و دیگر امکانات دسترسی پیدا کنند، مانند دنیا طلبانِ عیاش، به عیش و نوش و گستردن فساد

ص: 232

نمی پردازند، بلکه همه امکانات را برای اصلاح جامعه به کار می گیرند. از این رو، خداوند در توصیف خداجویان می فرماید:

الَّذینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی اْلأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ اْلأُمُورِ. (حج: 41)

همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وامی دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند، و فرجام همه کارها از آن خداست.

وظیفه خداجویان است که تمام تلاششان را در راه پیشرفت جامعه اسلامی به کار برند؛ ولی جامعه کامل تنها در زمان امام مهدی «عج» محقق خواهد شد.

3. تحقق جامعه کامل

کسانی که از طریق گستردن فساد و افساد، می خواهند از تحقق چنین جامعه ای جلوگیری کنند، باید بدانند که جز خسران و سرافکندگی و عذاب آخرت، چیزی کسب نخواهند کرد؛ زیرا خداوند تحقق چنین جامعه ای را وعده داده است:

وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اْلأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئًا وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ. (نور: 55)(1)

ص: 233

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که به پیشینیان آن ها جانشینی روی زمین را بخشید و آیینی را که برای آنان پسندیده، پا بر جا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل می کند، (آن چنان) که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنان همان فاسقانند.

آری، اگر کار و تلاش برای خشنودی خدا و ایجاد جامعه ای نمونه باشد که جزو هدف های همه انبیا و اولیای الهی بوده است، سرانجام به نتیجه مطلوب خواهد رسید و همه پیکارگران با ظلم و ستم در پیشگاه خدا پاداش خواهند داشت؛ چه آنان که پیش از ظهور بقیة اللّه اعظم، امام مهدی (عج)، برای عملی کردن چنین جامعه ای تلاش کنند و چه کسانی که توفیق درک ظهور و پیکار در رکاب حضرت را نداشته باشند.

حلال الهی را نکوهش کرده، می فرماید:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ. (اعراف: 32)

بگو: چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده است و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو: این ها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده اند؛ (اگر چه دیگران نیز با آن ها مشارکت دارند؛ ولی) در قیامت، خالص (برای مومنان) خواهد بود.

یعنی، کسی حق ندارد از پیش خود آن چه را که خدا برای بندگانش آفریده است را تحریم کند. حلال و حرام و ملاک آن، همان است که خدا به وسیله رسول خود ابلاغ کرده است.

هم چنین از آیه بر می آید که مؤمنان در برخورداری از نعمت های الهی سزاوارتر از دیگرانند، ولی مصلحت الهی اقتضا کرده است که در دنیا همه (اعم از مؤمن و کافر) از نعمت های الهی بهره مند گردند، ولی در آخرت تنها مؤمنان چنین توفیقی دارند.

بنابراین، انسان می تواند از آثار مادی کار خود بهره مند شود، ولی در بینش قرآنی این بهره مندی باید در راستای انگیزه خداجویی باشد و هم چنین انگیزه خداجویی اقتضا می کند که بهره مندی از نعمت های الهی در حد اعتدال و به دور از افراط و تفریط باشد.

اکنون، با توجه به آن چه بیان شد، به آثار مادی کار اعم از فردی و اجتماعی می پردازیم:

طبیعی است که انسان برای گذران زندگی و رفع نیازهای مادی اش ناگزیر به کار است؛ ولی چه مقدار از حاصل کار او به خودش بر می گردد؛ این به نحوه نگرش انسان بستگی دارد.

در جوامعی که انسان همانند ابزارِ تولید تلقی می شود، از حاصل کار تا حدی به کارکنان می رسد که بتوانند کار کنند؛ یعنی انسان نیز همانند ابزار تولید در خدمت سرمایه است.

اما در نگرش قرآنی، با توجه به کرامت انسان، این انسان است که دیگر عوامل تولید را به خدمت می گیرد؛ نه بالعکس. از این رو، در بینش قرآنی، کار منشأ درآمد و مالکیت است.

من و اهل بیتم کسانی هستیم که خداوند زمین را به ما واگذارده و ما متقیان هستیم و زمین همه اش از آن ماست.

البته، بهره مندی و در اختیار گرفتن مواهب الهی برای غیر اهل بیت منع نشده است؛ بلکه آنان می توانند از راه هایی که در نظام اقتصادی اسلام تجویز شده است، برای تملک استفاده نمایند. مالکیت خصوصی در نظام اقتصادی اسلام از دو طریق حاصل می شود:

1. کار در مرحله تولید ابتدایی (تولید از منابع طبیعی و عمومی)؛ منشأ مالکیت کل ثروت تولید شده از طبیعت است، مگر این که عامل به وسیله قرارداد، نتیجه کار خود را به دیگری واگذار نماید و در مقابل آن اجرتی به طور مقطوع دریافت کند.

2. کار در مرحله تولید ثانوی؛ کار در این مرحله بر روی ماده ای که به ملکیت دیگری درآمده است واقع می شود؛ مانند تبدیل پنبه به نخ و نخ به پارچه و هم چنین مواد طبیعی که پس از طی مراحلی تبدیل به کالای مصرفی می شود.

در این مرحله تولید، عامل کار می تواند بر اساس رابطه حقوقیِ اجاره، کار خود را به مالکیت دیگری درآورد و یا بر اساس رابطه های حقوقی «جعاله»، «مزارعه»، «مضاربه»، «مساقات» و «مشارکت» در ارزش افزوده سهیم گردد.(1)

آن چه بیان شد در رابطه با مالکیت حاصل کار بود. اکنون به بحث حقوق و دستمزد اشاره

ص: 237

می کنیم که در مقابل تولید کالا یا خدمات به افراد پرداخت می شود.

اهمیت توجه به حقوق و دستمزد

علی علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر ضمن توجه دادن به گزینش کارکنان شایسته، در مورد رسیدگی به وضع معیشتی آنان و تأثیر آن چنین می فرماید:

ثُمَّ أَسبِغْ علیهمُ الْاَرزاقَ فَاِنَّ ذلِکَ قُوَّةٌ لَهُم عَلَی اسْتِصلاحِ اَنْفُسِهِم، وَغِنیً لَهُم عَن تَناولِ ما تَحتَ اَیدیِهم، و حُجّةٌ علیهم اِن خالَفوا اَمرَک اَوْ ثَلَموا امانتَک.(1)

پس روزیِ اینان را فراخ دار! که فراخی روزی نیروشان دهد تا در پس اصلاح خود برآیند و بی نیازیشان بود، تا دست به مالی که در اختیار دارند نگشایند، و حجتی بود بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند، یا در امانتت خیانت ورزیدند.

آن گاه حضرت به گماردن مراقبان راستگو و با وفا بر کارکنان توصیه می کنند که به طور نهانی آن ها را زیر نظر بگیرند تا خیانت کاران شناسایی شوند و به سزای اعمالشان برسند.

بنابراین، اگر بنا باشد فساد اداری در جامعه ریشه کن گردد، برابر سخنان علی علیه السلام، نخست باید به وضع معیشتی کارکنان رسیدگی کرد، سپس متخلف را شناسایی کرد و به سزای اعمالش رساند؛ زیرا در این صورت بهانه ای برای تخلف نخواهند داشت.

آیاتی که بیانگر حلال بودن داد و ستد، وجوب وفای به پیمان و عقد، تشویق به بهره مندی از نعمت های الهی است، همه به طور ضمنی بر برخورداری از حقوق و دستمزد نیز دلالت دارد؛ زیرا یکی از راه های بهره مندی از نعمت های الهی و روابط حقوقی جاری بین عقلا این است که انسان برای دیگران - اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی - کار کند و در مقابل آن حقوق یا مزد دریافت کند.

و بیان می کند که «بهترین پاداش ها نزد خداست».(1)

از این رو، مؤمنان راستین در صورت ضرورت، نه تنها از کار بدون مزد در راه خدا ابایی ندارند، بلکه از آن استقبال می کنند. و کمیِ حقوق و دستمزد سبب نمی شود که به کم کاری و بدکاری رو بیاورند و یا بخواهند از راه های نامشروعی چون رشوه بر درآمد خود بیفزایند؛ زیرا اینان اجر و پاداش حقیقی را از خدا می خواهند.

البته، این بیان بدین معنا نیست که برای پرداخت حقوق و دستمزد عادلانه چاره اندیشی نشود؛ بلکه به عکس، در اسلام بر این مسأله تأکید می شود. چنان که در نامه علی علیه السلام به مالک اشتر آمده است.

نظریه های مطرح در زمینه حقوق و دستمزد عبارتند از:

نظریه عرضه و تقاضا؛ نظریه قدرت پرداخت؛ نظریه هزینه زندگی و نظریه کارایی.

سیستم های عمده ارزش یابی به قرار زیر است:

سیستم رتبه بندی؛ سیستم طبقه بندی؛ سیستم امتیازی و سیستم مقایسه عوامل.

هر یک از نظریه ها و سیستم های ارزشیابی بالا مزایا و معایبی دارد که پرداختن به آن ها نیازمند بحثی مستقل است.

مسأله ملاک تعیین حقوق و دستمزد عادلانه، از معضلاتی است که باید با بررسی نظریه ها و سیستم های یاد شده و رفع کاستی های آن ها به آن رسید و سیستمی متناسب با بینش اسلامی و بدور از هر گونه تقلید کورکورانه طراحی کرد.

البته، کارشناسانی از عهده این کار بر می آیند که هم با مبانی اسلامی در زمینه حقوق و دستمزد آشنایی لازم داشته باشند و هم در زمینه مدیریت منابع انسانی از توانایی لازم برای تجزیه و تحلیل مسایل برخوردار باشند.

رفع نیازمندی های خود از حاصل کار یکدیگر بهره می برند.

همین عامل، در توسعه روابط میان کشورها و شکوفایی فرهنگ و تمدن بشری عمده ترین تأثیر را دارد؛ زیرا افرادی که به منظور کار - اعم از تجاری، صنعتی و علمی - از کشوری به کشور دیگر سفر می کنند، مستقیم یا غیر مستقیم به داد و ستد فرهنگی نیز می پردازند؛ همان گونه که سرآغاز فرهنگ و تمدن اسلامی در بعضی از کشورها مسافرت تجار مسلمان به آن سرزمین بود.

قرآن از تمدن هایی سخن می گوید که حاکی از کار و تلاش پیشینیان در آباد سازی جامعه است، مانند آن چه که درباره عاد و ثمود و فرعونیان حکایت شده است.(1)

(صرف نظر از عادلانه یا ناعادلانه بودن روابط کاری.)

در این جا در پی بیان تمام آثار مادی کار نیستیم، بلکه می خواهیم کمک های مالی به جامعه را بیان کنیم که با واسطه یا بی واسطه حاصل کار است.

کلیه آیات و روایت هایی که انسان را امر و تشویق به انفاق (اعم از واجب و مستحب) می کند و یا آثار انفاق و عدم

ص: 244

انفاق را بیان می کند، بیانگر نقش و اهمیت کار در رشد مادی و معنوی جامعه است.

بر اثر ترک انفاق، عده ای تهی دست از روی ناچاری، به جان و مال ثروتمندان دست بُرد زنند و یا این که شخص در انفاق کردن اعتدال را رعایت نکند و بر اثر زیاده روی در انفاق، خود دچار تهی دستی و عقب ماندگی گردد؛ یعنی افراط و تفریط در انفاق هر دو سبب هلاکت خواهد شد.

ص: 246