علی علیه السلام محور وحدت

دیباچه

محمد صلی الله علیه و آله، تربیت شده خداوند و علی علیه السلام، تربیت شده پیامبر است و در حقیقت، از همان چشمه زلال الهی بهره مند شده است.

علی علیه السلام، شاگرد مکتب چنین رسولی است که درس اخلاص از استاد خود آموخته و سراسر زندگی وی با اخلاص درآمیخته و زمزمه لبانش و تپش قلبش و همه اعضا و جوارحش مترنم به یاد حق و اخلاص عمل برای اوست و همچون جدش ابراهیم چنین می گوید:

إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ.

به همین دلیل، اخلاص او شهره آفاق و زبانزد خاص و عام و شیعه و سنّی است. مولوی جلال الدین محمد بلخی پس از بیان داستان جنگ و هم آوردی آن حضرت با عمروبن عبدود در جنگ خندق و پس از جسارت عبدود، به علی علیه السلام که سبب شد علی علیه السلام دست از جنگ بکشد و قدم زند، از علت صبر علی علیه السلام در بریدن سر عبدود چنین می گوید:

ص: 4

پیش گفتار

امیرالمؤمنین علی علیه السلام الگوی همیشه مانایی است که می توان همه کمالات را در او سراغ گرفت و بدان ها اقتدا کرد. آن حضرت نه تنها از آنِ شیعیان که الگوی همه مسلمانان و جمله آزادگان است. امام علی علیه السلام، تجسم ارزش های دینی و اسلام مجسّم است، انسانی در اوج عرفان، عبادت، سلوک و در عین حال سیاست مدار و جامعه ساز. شدت عمل را با رحمت و عطوفت به مؤمنان آموخت؛ اهل مداهنه نبود و هیچ گاه حقیقت را قربانی مصلحت نکرد. کتاب فضل علی علیه السلام چندان پربرگ وبار است که برای خواندن آن چند نقدِ عمر باید و تنها می توان شمه ای از فضایل ناپیدای علوی را واکاوید و پیش روی همگان نهاد.

از آنجا که حس کمال جویی و ویژگی الگوطلبی و نمونه پذیری، امری فطری و

ص: 8

فصل اول: اخلاق فردی

3- پاکی نفس

انسان، اشرف مخلوقات و برترین مظهر آفرینش است. او می تواند راه کمال یا گمراهی بپیماید. می تواند چون حیوانات، زندگانی حیوانی در پیش گیرد و از انسانیت خویش فرسنگ ها دور شود یا به زندگی خود رنگ خدایی بزند و روح کمال را

ص: 19

4- گذشت هنگام قدرت

مولای موحدان، علی علیه السلامفرموده است:

تَجاوَزْ مَعَ الْقُدْرَةِ واَحسِنْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَکْمُلُ لَکَ السّیادَةُ.(3)

هنگام توانایی درگذر و هنگام دولت مندی نیکی کن تا به نهایت بزرگواری و آقایی برسی.

ص: 20

5- کنترل خشم

خشم و غضب بر هم زننده تعادل روحی انسان است و آتشی است که می تواند ویرانی ها و خسارت های فراوانی به بار آورد. این اسب سرکش اگر مهار نشود، آسیب های جبران ناپذیری به سرنشین خود وارد می سازد. متأسفانه بعضی از مردم هنگام خشم گین شدن، کنترل خود را از دست می دهند و به هر کاری دست می زنند تا آتش غضب خود را فرو نشانند. ازاین رو، ممکن است آبروی دیگران را بریزند یا انواع تهمت ها را نثار طرف مقابل کنند. این در حالی است که عصبانیت، مجوزی برای ریختن آبروی دیگران نیست و اسلام هرگز اجازه نمی دهد که انسان هنگام خشمناک شدن، به هر کاری دست بزند. از آنجا که عصبانیت، بیش از همه به خود شخص عصبانی زیان می رساند، باید در حال خشمگینی از هرگونه کار شتاب زده خودداری کرد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اِکْظِمِ الْغَیْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ تَجاوَزْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَکُنْ لَکَ الْعاقِبَةُ.(2)

هنگام غضب، خشم خود را فرو کش و هنگام قدرت درگذر. در این صورت، عاقبت خوشی در انتظار

ص: 21

6- اصلاح نفس

زنگار گناه و پیروی از هوا به تدریج جان پاک و فطرت خدادادی را آلوده می سازد و آدمی را به انحراف می کشاند. انسان در زندگی خود، خواه ناخواه، عیب ها و کاستی هایی دارد که خود بهتر از دیگران، آنها را می شناسد. هواهای نفسانی همیشه مانع تکامل انسان می شود و به او اجازه نمی دهد به اصلاح خود بیندیشد و عیب خویش را برطرف سازد. هرچند آدمی فطرت پاک خود را به کدورت گناه آلوده است، ولی خداوند این توانایی را به انسان داده است که برای مبارزه با نفس، تلاشی پی گیر را آغاز کند و به تدریج، عیب های درونی خود را یکی پس از دیگری کنار بگذارد تا دوباره شبستان وجود خویش را به پاکی بیاراید. او می تواند به وسیله مبارزه با نفس، سیاهی های وجود خویش را برطرف سازد و به فطرت اصیل خود بازگردد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ اَجْهَدَ نَفْسَهُ فِی اصْلاحِها سَعِدَ.(2)

ص: 22

7- پرورش روح

بهترین انسان ها کسانی هستند که ظاهر و باطنی یک دست و پیراسته دارند. آنان یگانه روزگار و خوب ترین بندگان خدایند. همه افراد توفیق یافتن دوستی هم دل و هم زبان را نمی یابند. چه بسا انسان هایی که چهره ای زیبا و جذاب، ولی باطنی بیمار و آلوده دارند. لطف خداوند رحیم ایجاب می کند که عیب این افراد پوشیده بماند و آبرویشان حفظ شود، ولی در هر حال، خود انسان از باطنش آگاه است و نباید از این لطف خداوند سوء استفاده کند، بلکه باید در برابر این پرده پوشی بکوشد عیب های باطنی اش را به تدریج برطرف کند تا ظاهر و باطنش نیکو شود. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ما اَقْبَحَ بِالاِْنْسانِ باطِنا عَلِیلاً وَ ظاهِرا جَمِیلاً.(2)

چه قدر زشت است که انسان باطنی بیمار و ظاهری

ص: 23

8- حساب کشی از نفس

انسان موجودی است مرکب از عقل و غریزه و احساسات و خواه ناخواه در زندگی، خطا می کند. این خطاها به گرد و غباری می مانند که بر آیینه روح می نشینند و آن را تاریک می کنند و صفا و روحانیتش را می گیرند.

باید چاره ای جست تا از میزان خطاها کاسته شود. اگر انسان کارهایی را که در طول روز انجام داده است، به هنگام شب، در نظر آورد و آنها را در محکمه وجدان بررسی کند، می تواند اندکی از میزان خطاهایش بکاهد. این کار در گشایش زندگی مادی و معنوی آدمی بسیار نقش دارد، به شرطی که استمرار یابد و انسان با شناخت نقاط ضعف خود، در پی اصلاح آنها برآید. اصولاً بعضی رفتارها در نگاه نخست، ناشایست جلوه نمی کند، ولی اگر با دقت به آنها بنگریم، نقاط تاریک آن روشن می شود

ص: 24

9- زیاده روی در غریزه

پیروی از اسب سرکش شهوت، نتیجه ای جز پشیمانی ندارد. چه بسیار لذت های لحظه ای و زودگذر که گستره ویرانی و زیان های جبران ناپذیر آن تا سالیان سال گریبان گیر آدمی می شود. خداوند حکیمی که غریزه را برای بقای آدمی در وجود وی نهاده است، راه برآوردن آن را نیز در نظر گرفته است. خداوند، انسان ها را به گونه ای آفریده است که به ارضای غریزه خویش نیاز دارند. ارضای غریزه، ضروری است، ولی باید از راه مشروع باشد. اسلام برای اینکه نسل انسان ها دست خوش نابودی نشود، بی بندوباری در ارضای غریزه جنسی را به شدت رد می کند و از همگان می خواهد هنگام

ص: 25

10- بی پروایی در گناه

بسیارند کسانی که بر اثر غفلت، خود را به گناه آلوده اند. با این حال، پس از چندی، از کار خویش شرمنده شده اند و در خلوت خویش از درگاه خدا آمرزش می خواهند. برخی نیز آشکارا و بی محابا گناه می کنند و نه تنها شرمنده نمی شوند، بلکه از کار زشت خود شادمانند و به آن می بالند. اینها بدترین گناه کارانند؛ چون نهایت دشمنی خود را با خدا نشان می دهند و بی تردید، عذاب سختی در انتظار آنان است، مگر اینکه تا بیش از این دیر نشده است، به سوی نور و روشنایی باز گردند و از گذشته خود پشیمان شوند. آیا شایسته است انسان ضعیف، دچار نخوت و غرور شود و با بی باکی در پیشگاه الهی، جسارت انجام گناه را به خود بدهد و خویشتن را از عذاب الهی ایمن بداند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

شَرُّ النّاسِ مَنْ لایُبالِی اَنْ یَراهُ النّاسُ مُسِیئا.(3)

ص: 26

11- توبه

آمرزش خواهی از خدا، وسیله رهایی انسان از آسیب های نافرمانی و رنج های گناهان است. اصولاً هر چیزی چاره ای دارد و چاره گناهان، توبه است. جان و روان آدمی در زمزم توبه شست وشو می شود و صفا و نورانیت باطن به او بازمی گردد. باید دانست که زیباترین توبه، توبه خالص، راستین و بدون بازگشت است. توبه کننده آن چنان به خدا روی می آورد و تعهد می کند که دگرباره به سوی گناه بازنگردد. گناه کاران در صورت بازگشت و توبه، علاوه بر اینکه مورد استقبال و توجه مؤمنان قرار می گیرند، خداوند نیز درهای رحمت را به سوی آنان می گشاید و چنان نوری به قلبشان می تاباند که احساس می کنند مورد الطاف خداوندی قرار گرفته اند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

مَنْ تَرَکَ الشَّرَّ فُتِحَتْ عَلَیْهِ اَبْوابُ الْخَیْرِ.(2)

ص: 27

12- تقویت اراده

اراده انسان تمام هستی اوست. کسی که اراده ندارد، شخصیت هم ندارد. انسان ضعیف النفس، سست اراده است و در برابر مشکلات، خود را می بازد. در مقابل، انسان های با اراده بر مشکلات چیره می شوند و چون کوه در برابر حوادث می ایستند و آنها را از پای درمی آورند. پس در راه تقویت اراده باید با هوس ها مبارزه کرد و با تمرین، راه بندگی پیمود. انسان تنها با نیروی اراده می تواند بر دشمن درون و بیرون پیروز شود. افراد سست اراده در برابر دشمنان ناتوانند و به راحتی تسلیم می شوند و به همین دلیل، هیچ گاه به مقصد و هدف خویش نخواهند رسید. امام دلاوران و جوان مردان، علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ ضَعُفَ جِدُّهُ قَوِیَ ضِدُّهُ.(2)

هر کس اراده اش سست باشد، دشمنش نیرومند است.

و در سخنی دیگر، تقویت اراده در طاعت الهی را خواستار شده است و می فرماید:

ص: 28

13- عاقبت اندیشی

عاقبت اندیشی یکی از رازهای بزرگ کام یابی است. انسان باید درباره نتایج کارش تفکر کند و عاقبت اندیش باشد. اگر توانست نتیجه خوبی برای آن کار پیش بینی کند، در انجام دادنِ آن بکوشد و اگر نتیجه را مثبت ندید، به آن نزدیک نشود، اگرچه به ظاهر، کار مفیدی به نظر آید. شتاب زدگی و بدون تأمل و تدبّر در هر کاری وارد شدن، نتیجه ای جز حسرت و پشیمانی در پی نخواهد داشت و زیان های جبران ناپذیری بر انسان وارد می سازد. چه بسیار عصبانیت های آتشین که جان انسانی را گرفته و دیگری را به پیش میله های زندان و فرجام ناگوار قصاص کشانده و بنیان خانواده ها را از بین برده است. آن گاه آدمی هم دم آه افسوس و اشک ندامت بوده و با خود اندیشیده است که ای کاش قدری بیشتر می اندیشیدم و خود را کنترل می کردم. به راستی، اگر آدمی در زندگی، سنجیده و حساب شده عمل کند، باز هم به درد بی درمان «ای کاش، ای کاش!» گفتن دچار خواهد شد؟ مولای متقیان، علی علیه السلام بنا بر نقل شیعه و اهل سنت در این باره می فرماید:

ص: 29

14- میانه روی

رعایت اصل تعادل و میانه روی در زندگی در سیره پیشوایان دینی همواره مورد تأکید بوده و در آموزه های قرآنی از افراط و تفریط و خارج شدن از حدّ اعتدال نکوهش شده است. حساب گری و میانه روی در زندگی سبب می شود انسان از شرایط بحرانی و مشکلات زندگی به راحتی بگذرد. در مقابل، زیاده روی و تفریط، آدمی را مغلوب مشکلات می کند. انسان های حساب گر و آینده نگر، در زندگی میانه رو هستند و تلاش می کنند زندگی معصومین علیهم السلامرا الگوی خود قرار دهند. این افراد همواره حدّ اعتدال و میانه روی را برمی گزینند و از ریخت وپاش های بی مورد و تحمل هزینه های غیرضروری دوری می کنند و تلاش می کنند همواره زندگی اقتصادی خود را بر اساس الگوی صحیح برگرفته از منش معصومین علیهم السلامتنظیم کنند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنِ اقْتَصَدَ فِی الْغِنی وَالْفَقْرِ فَقَدِاسْتَعَدَّ لِنَوائِبِ الدَّهْرِ.(2)

هر کس هنگام دارایی و ناداری میانه رو باشد، برای تحمل مشکلات زندگی آمادگی خواهد داشت.

در کلامی دیگر می فرماید:

ص: 30

15- تبذیر

شایسته نیست در حالی که در اطرافمان انسان هایی به نان شب محتاجند و در حسرت شکمی سیر، شب را به صبح می آورند، عده ای سرگرم شادخواری و ریخت وپاش باشند. شگفتا در جهانی که هر شب میلیون ها انسان بر اثر فقر و تنگ دستی جان می بازند، گروهی نیز به تبذیر و اسراف می پردازند. شبی نیست که اینان با ترتیب دادن ضیافت های آن چنانی به رقابت نپردازند و بخشی از ثروت های بادآورده شان را فدای هوس های فخرفروشانه و چشم و هم چشمی نسازند. اینان نمی دانند که ممکن است بر اثر این ریخت وپاش های غیرمشروع، روزی به فقر و نداری گرفتار شوند. آن گاه در چنین روزی دست نیاز به سوی دیگران دراز کنند. انسان مؤمن به خدا و رسول باید به گونه ای زندگی کند و معیشت خود را چنان سامان دهد که دچار فقر ناشی از تبذیر نشود. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

مَنِ افْتَخَرَ بِالتَّبْذِیرِ اِحْتَقَرَ بِالاِْفْلاسِ.(2)

هر کس به ریخت وپاش افتخار کند، دچار تنگ دستی می شود.

17- ساده زیستی

گروهی از انسان ها با اینکه می دانند دنیا، زودگذر است، خود را بنده دنیا می سازند. اینان چنان در گرداب تجمل گرایی غرق می شوند که گذرگاه بودن دنیا را از یاد می برند. در مقابل، برخی زندگی ساده، بی آلایش، پاک و باصفایی دارند و از آلودگی هایی که بر زندگی مردمان دنیاطلب سایه افکنده است، به دورند. این افراد راهی را انتخاب کرده اند که پیامبران خدا و بندگان صالح پیموده اند و هرگز حاضر نیستند یک روز از زندگی پاک و بی آلایش خود را با مادیات و منافع دنیوی عوض کنند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَلزُّهْدُ فِی الدُّنْیا الرّاحَةُ الْعُظْمی.(1)

ساده زیستی در دنیا، بزرگ ترین آسایش است.

امام علیه السلام در سخنی دیگر به فایده زهدورزی اشاره می کند و می فرماید:

وَازهِدْ فِی الْدُّنیا یُبَصِّرُکَ اللّه ُ عَوْرَاتِها.(2)

در دنیا زهد بورز. خداوند زشتی های دنیا را به تو می نماید.

19- دل بستگی به دنیا

اگر انسان، علاقه مندی های خود را در زندگی در راه صحیح به کار گیرد، مایه رشد و تکامل روحی و جسمی او خواهد شد. در مقابل، اگر در این زمینه زیاده روی کند و همه امور معنوی خود را فدای این علایق سازد، راه به جایی

ص: 34

20- کار برای آخرت

هر روز می گذرد و قافله دنیا، مسافرانی را چند روز با خود سیر می دهد. سپس با

ص: 35

21- پرهیز از حرام خواری

ص: 36

22- دوری از حرام

پیروی از دستورهای الهی، نتیجه ای جز نیک فرجامی ندارد. شارع مقدس از آنجا که بعضی از امور را مانع کمال و سلامت انسان می داند، آنها را حرام دانسته و اموری

ص: 37

23- دعا

یکی از نیازهای اساسی انسان امروز نیازهای روحی و معنوی است که با دعا و درخواست از پروردگار می تواند نیازهای معنوی خود را برآورد. انسان در زندگی ماشینی، وقتی خسته و درمانده از کار روزانه به خانه برمی گردد، می خواهد خود

ص: 38

24- آمرزش

ص: 39

25- عبادت شایسته

عبادت نوعی شکرگزاری از نعمت های بی شمار الهی و نشانه بندگی انسان در برابر خداوند است. انجام عبادت باید با نشاط و در بهترین ساعت ممکن انجام شود. وقتی انسان برای عبادت در پیشگاه خداوند قرار می گیرد، باید بکوشد عبادتش بدون خستگی و دل سردی انجام شود. بسیاری از مردم تا وقتی که سرگرم داد و ستد یا تفریح یا کارهای دنیایی اند، هرگز احساس خستگی نمی کنند، ولی همین که می خواهند چند رکعت نماز بخوانند، مانند کسی که قرار است بار سنگینی بر دوش گیرد، احساس خستگی و بی حالی می کنند. این کار ناپسند، نوعی ناسپاسی در حق خالق است. پس باید پیوند خود را با خدا قوی تر کنیم و عبادت های بی روح را به نیایش همراه با شوق روحانی و اخلاص بدل سازیم. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

فَضِیلَةُ السّادَةِ حُسْنُ الْعِبادَةِ.(1)

فضیلت بزرگان به نیکو نیایش کردن است.

و در مقابل سستی و تنبلی در عبادت است که حضرت بنا به نقل اهل سنت درباره اش می فرماید:

آفَةُ الْعِبَادَةِ اَلْفَتْرَةُ.(2)

سستی و تنبلی آفت عبادت است.

27- انس گرفتن با قرآن

توسل به تکیه گاهی مطمئن، آرامش بخش انسان در مشکلات زندگی است و چه پناهگاهی مطمئن تر از کلام وحی و کتاب زندگی که راهنمای سعادت انسان و نگه دار او از لغزش هاست. آنان که می خواهند در مشکلات

ص: 42

28- آخرین نماز

شیفتگی انسان مؤمن به نماز باید همچون شیفتگی انسان گرسنه به غذا و انسان تشنه به آب باشد. باید دانست که نماز واقعی، نمازی است که روح داشته باشد و روح نماز، حضور قلب است. انسان باید تلاش کند همواره نمازش با حضور قلب باشد و بهتر آن است هر وقت به نماز می ایستد، احساس کند این، آخرین نماز اوست و دیگر توفیق نماز خواندن نخواهد داشت. با چنین اندیشه ای، دیگر نماز خواندنش بدون توجه نخواهد بود و همه تلاش خود را به کار می برد تا این آخرین نماز را با توجه کامل و حضور قلب بخواند. گذشته از این، از کجا معلوم که به راستی نمازی که می خوانیم، آخرین نمازمان نباشد. پس آیا بهتر نیست که فرصت ها را غنیمت شماریم؟ حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِذا قامَ اَحَدُکُمْ اِلَی الصَّلوةِ فَلْیُصَلِّ صَلوةَ مُوَدِّعٍ.(1)

وقتی یکی از شما به نماز می ایستد، بنا را بر این بگذارد که آخرین نماز اوست.

باید توجه داشت که چنین عبادت کردنی بسیار دشوار است و جز از آزادگان برنمی آید؛ همانان که به روایت شیعه

ص: 44

29- پول داران فقیر

کسانی که روح بزرگی دارند، ثروت و دارایی را وسیله ای برای تقرب الهی و کمک به بندگان خدا می شمارند و مال و دارایی خویش را در خدمت به خلق به کار می بندند. در مقابل، برخی افراد که ظرفیت لازم را برای بهره مندی درست از نعمت های الهی ندارند و تمام شخصیت خود را در گردآوری مال و ثروت جست وجو می کنند، خدا را از یاد می برند و مال اندوزی برایشان به هدف تبدیل می شود. این افراد، نه تنها توانایی استفاده صحیح از دارایی را ندارند، بلکه دارایی شان مایه بدبختی مادی و معنوی آنها می شود؛ چون خود را گم می کنند و از انجام دادن وظایف انسانی و مذهبی شان سر می پیچند. در این حال، معنویت آنها کم رنگ و بی رنگ خواهد شد. از نظر مادی نیز هر روز به مال دنیا حریص تر می شوند و از اینکه چرا بیشتر ندارند، همیشه ناراحتند و هر زیان کوچکی مایه رنجش خاطرشان می شود. سراب مال و ثروت،

ص: 45

30- عیب بینی

بی شک، هر یک از ما انسان ها عیب هایی داریم، ولی به علت خوش بینی یا آن عیب ها را نمی بینیم، یا اگر هم ببینیم، توجهی نمی کنیم؛ در حالی که باید درباره عیب خود فکر کنیم و در پی اصلاح آن باشیم. بهتر است از دوستان خود نیز برای شناختن عیب هایمان کمک بگیریم و به هر شکل ممکن

ص: 46

31- شناسایی عیب ها

یکی از مهم ترین وظایف انسان، شناخت عیب هاست. البته این کار به ظاهر ساده به نظر می آید، ولی بسیار دشوار است. زیرا بر اثر حب نفس، بسیاری از انسان ها، عیب های خود را نمی بینند یا عیب های بسیار بزرگ خود را کوچک می شمارند. باید کوشید تا به هر وسیله ممکن، به عیب های خویشتن پی برد و تا فرصت از دست نرفته است، در پی اصلاح آنها برآمد. یکی از راه های شناسایی عیوب خویشتن، هم نشینی با دوستان نیک و شایسته است؛ زیرا دوست شایسته و صالح، آینه ای است که می تواند عیب های انسان را نشان دهد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

مِنْ اَشَدِّ عُیُوبِ الْمَرْءِ اَنْ تَخْفی عَلَیْهِ عُیُوبُهُ.(3)

از بدترین عیب های شخص، این است که عیب های خودش را

ص: 47

32- بردباری

بردباری نشانه قوت اراده است. انسان بردبار با کارش نشان می دهد که می تواند در مقابل حوادث سنگین روزگار ایستادگی کند. کسی که خود را به بردباری عادت دهد، افزون بر آنکه روزبه روز بر قوّت اراده اش افزوده می شود، از مشکلات زندگی هم آن گونه که دیگران رنج می برند، رنج نخواهد برد. البته بردباری این نیست که انسان از تلاش دست بردارد و با هر ستمی کنار بیاید؛ چون که از نظر دین و عقل و وجدان ناپسند است. بردبار، کسی است که با کمک عقل و منطق، برای سامان دهی کارش تلاش می کند و در رویارویی با ناکامی ها از پای نمی نشیند و روحیه خود را نمی بازد. نشانه های انسان بردبار سه چیز است. نخست آنکه تنبلی و سستی نمی کند. دوم آنکه دل تنگی نمی کند و سوم آنکه از پروردگارش شکوه نمی کند؛ زیرا اگر سستی و تنبلی کند، حق را ضایع می سازد. اگر دل تنگی کند، شکر او را ادا نمی کند و چنانچه شکوه کند، به یقین، در برابر پروردگارش عصیان کرده است. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلْحِلْمُ تَمامُ الْعَقْلِ.(2)

بردباری نشانه کامل بودن عقل است.

در سخنی دیگر که اهل سنت نقل کرده اند، می فرماید:

اَلْحِلْمُ سَجِیَّةٌ فَاضِلَةٌ.(3)

ص: 48

33- طمأنینه در برابر مشکلات

با آرامش و وقار آسان تر می توان بر مشکلات چیره شد. دستپاچگی و شتاب زدگی، نه تنها مشکلات را حل نمی کند، بلکه چه بسا مشکلی نیز بر آن خواهد افزود. واکنش افراد در رویارویی با گرفتاری ها و معضلات، متفاوت است. بعضی ها در برابر حوادث و مسائل ناگهانی چنان دچار اضطراب می شوند که به اصطلاح دست و پای خود را گم می کنند و تحرک خود را از دست می دهند. در این هنگام، بهترین راه برای انسان این است که بکوشد آرامش خود را حفظ کند و با بررسی جنبه های گوناگون قضیه، راه حل مناسبی بیابد. بی قراری کردن و اظهار ناراحتی نه تنها نتیجه بخش نیست، بلکه بر مشکل خواهد افزود. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

کَمْ مِنْ صَعْبٍ تَسْهَلُ بِالرِّفْقِ.(1)

چه بسیار دشواری هایی که با آرامش آسان می شود.

در سخنی دیگر که اهل سنت روایت کرده اند، می فرماید:

اَلرِّفْقُ تُنَالُ بِهِ اَلْحَاجَةُ وَ بِحُسْنِ التَّأنِّی تَسْهَلُ اَلْمَطالِبُ.(2)

با رفق به نیازها می توان رسید و با درنگ و تأمل، مقصود حاصل می شود.

ص: 49

34- آرزوهای دراز

آرزوی دراز جز آنکه فکر انسان را به خود مشغول کند و او را از فعالیت و کوشش باز دارد، نتیجه دیگری نخواهد داشت. انسان نباید خود را با آرزوها سرگرم کند و بیهوده به چیزهای دست نیافتنی دل ببندد؛ زیرا این کار جز پشیمانی ثمری نخواهد داشت. آرزوی دور و دراز، آن هم در امور دنیایی، نه تنها انسان را نیازمند مردم می سازد، بلکه مسیر زندگی معنوی انسان را عوض می کند و چه بسا او را به سراشیبی سقوط می کشاند، همان گونه که آرزوی حکومت ری، ابن سعد را به کربلا کشاند و شد آنچه انتظارش را نداشت. چگونه انسان می تواند آرزوی دراز را در دل و روحش بپروراند، در حالی که مرگ به او بسیار نزدیک است و خیلی زودتر از آرزوها به سراغ او می آید. حضرت علی علیه السلام بنا بر نقل شیعه و اهل سنت می فرماید:

اِنَّ اَخْوَفَ ما اَخافُ عَلَیْکُمْ خِصْلَتانِ اِتِّباعُ الْهَوی وَ طُولُ الاَْمَلِ.(1)

وحشتناک ترین چیزی که برای شما از آن بیمناکم، دو چیز است: یکی، پیروی از خواسته های نفسانی و دیگری، آرزوهای دراز.

36- بی نیازی

عزّت مداری و بی نیازی در قاموس بندگان شاکر الهی جایگاهی بس ارزشمند دارد. این رادمردان ممکن است در تنگنای فقر و ناداری قرار بگیرند، ولی همیشه تلاش می کنند در برابر دیگران اظهار بی نیازی کنند، به گونه ای که حتی بسیاری از نزدیکان هم متوجه وضع نامطلوب

ص: 51

37- (قناعت) کم خواهی

کم خواهی و زیاده خواهی به انتظار افراد از زندگی مادی بستگی دارد. آدمی اگر از ابتدا به قناعت و صرفه جویی عادت کند، از زندگی ساده و بی آلایش لذت می برد، هم چنان که زیاده خواهان نیز همّ و غم خود را برای تجمل گرایی و زرق و برق دنیا به کار می بندند. انسان باید بداند ارج و قرب او در پرتو دارایی و مال و منال دنیا نیست. چه بسیار انسان هایی که از مال دنیا چیزی ندارند، ولی محبوب قلب ها

ص: 52

38- عالم بی عمل

بهترین علم آن است که با زیور عمل آراسته شود. وقتی مردم، عالم وارسته و عاملی را می بینند، خودبه خود به راه سعادت و هدایت رهنمون می شوند. یگانگی میان رفتار و گفتار بهترین وسیله تربیتی است، ولی متأسفانه برخی از عالمان، دانش آنان تنها لقلقه زبانشان است. سخن اینان چون به علمشان عمل نمی کنند، هیچ اثری در شنونده نمی گذارد. در مقابل، کسانی هستند که گفته هایشان از ژرفای قلبشان سرچشمه می گیرد. ازاین رو، کلامشان در شنونده اثری عمیق به جا می گذارد و آنان را الگویی شایسته و قابل پیروی می بینند. حضرت علی علیه السلام در نکوهش عالمان بی عمل

می فرماید:

اَوْضَعُ الْعِلْمِ ما وَقَعَ عَلَی الْلِّسانِ.(1)

پست ترین دانش آن است که تنها روی زبان باشد.

در روایتی دیگر، به نقل از شیعه و اهل سنت از آن حضرت به دنبال این کلام آمده است:

وَ اَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِی الْجَوَارِحِ وَ الْاَرْکانِ.(2)

و والاترین دانش آن است که بر اندام و ارکان بدن ظاهر شود.

40- پیروی از خداوند

برخی انسان ها با وجود استفاده از نعمت های الهی، از در مخالفت با فرمان های او درمی آیند و بدون هیچ بیم و هراسی به هر کار خلافی دست می زنند. اینان از این غافل هستند که گاهی خدا به آنها مهلت می دهد تا ماهیتشان برای دیگران آشکار

ص: 55

41- دوری از خدا

بعضی از مردم چنان به دنیا مشغولند که گویی جز عشق به دنیا و مسائل مادی و معاشرت با مردم، هیچ چیز دیگر نمی شناسند. این افراد سرانجام روزی از خواب غفلت بیدار خواهند شد، ولی در آن هنگام، فرصتی برای جبران گذشته نخواهند داشت. چنین افرادی باید پیش از اینکه آن روز فرا رسد، به خود آیند و رابطه شان را با خدا تقویت کنند و گرنه روز سختی در پیش خواهند داشت؛ روزی که در آن جز قلب سلیم، هیچ چیز حتی مال و فرزند، به کار نمی آید. پس تا دیر نشده است، شعله عشق و

ص: 56

42- سوء استفاده از دین

دنیاگرایان و مال پرستان از هر وسیله ای برای رسیدن به هدف های خود سود می جویند. دین برای این افراد لقلقه زبان است و تنها به عنوان ابزاری برای دست یابی به اهداف مادی خود به آن می نگرند. جلوه های زندگی دنیا نیز سبب تعلق خاطرشان می شود و دست و پای انسان دل بسته را نیز می بندد و زیاده خواه می کند. این افراد به

ص: 57

43- بهره وری از عمر

روزهای عمر ما در واقع کارنامه زندگی ماست و هر چه انجام دهیم، در این کارنامه ثبت می شود. پس تا آنجا که ممکن است، باید در انجام دادن عمل صالح بکوشیم و آن را برای روزی که هیچ چیز جز عمل صالح و قلب سلیم به کار نمی آید، ذخیره کنیم. اگر خدای ناکرده، فرصت ها را از دست بدهیم و با پرونده ای تهی از

ص: 58

44- استفاده از فرصت

فرصت و ابر همانندند و به سرعت می گذرند و بازگشتی ندارند. هنر آدمی در بهره برداری درست از وقت است. اگر انسان تلاش کند از هر فرصتی که برایش پیش می آید، استفاده کند، موفقیت های شایان توجهی به دست خواهد آورد. شاید تنها تفاوت دانشمندان و انسان های موفق با

ص: 59

45- روی گردانی از دنیا

زیان کارترین افراد کسانی هستند که تمام همّ و غم خود را صرف دنیا می کنند و به دنبال جمع آوری متاع بی ارزش و زوال پذیر آن سر از پا نمی شناسند، اگر کسی به دنیا دل بسته شود و خود را اسیر آن کند، نه تنها از آن بهره مند نمی شود، بلکه همواره

ص: 60

46- خداترسی

انسان تنها با ترس از خدا و دوری گزیدن از بدی ها می تواند محیط امن و آرامی برای خود به وجود آورد. کسی که خداترس است و خداوند را همواره حاضر و ناظر کردار خود می بیند، به آسانی فریب شیطان را نخواهد خورد و همواره جاده سلامت را می پیماید. ترس از خدا سبب پرهیز از گناه می شود و

ص: 61

47- خوف و رجا

مؤمنان واقعی هماره خود را در حالت ترس و امید می بینند. این روحیه در سازندگی آنها آثار تربیتی فراوانی دارد. بی شک، هرکسی در زندگی خطاهایی کرده است و هرگز نمی تواند به پرونده اعمال خود، صددرصد مطمئن باشد، بلکه همواره باید به لطف و رحمت بی پایان پروردگار چشم دوخت و هرگز از رحمت و الطاف بی پایان الهی ناامید نشد. از آن سو هم نباید با تکیه بر فضل و کرم الهی، در ارتکاب گناه جسور بود. از کجا معلوم که انسان برای برخی

ص: 62

48- ترس از عذاب الهی

رسم بندگی، توجه کامل و پیوسته به معبود است. در این مسیر، خداترسی، راهی برای دست یابی به تقوای الهی است. پیشوایان دینی و عارفان خداجو از همه خداترس تر بودند. آنان همیشه نگران و در اندیشه جهان آخرت بودند. انسان، مسافری است که پس از چند صباحی به جهان آخرت منتقل می شود. در آنجا تنها پاک دلی و اخلاص و بندگی خدا سود دارد و تنها کسانی در آنجا سعادتمندترند که خداترس ترند و زاد و توشه ای برای آن جهان آماده کرده

ص: 63

49- بیدارباش خدا

بلاهای مختلف مانند کاهش روزی، از دست رفتن مال و مقام، بیماری و مانند آنها، وسیله ای برای امتحان و هدایت انسان هاست. چه بسیار انسان هایی که با سرگرم شدن در عیش ونوش دنیا، هدف و مقصد را از یاد می برند. در این حال، خداوند به برخی بیدارباش می دهد که اگر آن را جدی بگیرند، امید است از غفلت و بی خبری درآیند و راه سعادت را بپیمایند. این بیدارباش ها می تواند به صورت بیماری، گرفتاری و مانند آن باشد. این پیش آمدها در حقیقت، هشداری است برای آنکه متوجه کردارمان باشیم. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اِذا رَأَیْتَ اللّهَ سُبْحانَهُ یُتابِعُ عَلَیْکَ الْبَلاءَ فَقَدْ اَیْقَظَکَ.(2)

وقتی می بینی خدا برایت پشت سر هم گرفتاری پیش می آورد، می خواهد بیدارت کند.

ص: 64

50- دوری از پستی ها

انسانیت آدمی بسته به همت والا و بزرگ منشی اوست. آنانی که از روحی بزرگ برخوردارند، در چنبره مادیات گرفتار نمی شوند و وجهه همت خود را دست یابی آرمان ها و ارزش های متعالی قرار می دهند. آنان نیک می دانند که توجه به مسائل پست زندگی آنها را از هدف اصلی که نزدیکی به خداوند است، بازمی دارد. اگر انسان عاقل همت خویش را در زندگی صرف مسائل باارزش کند، روح او به مقام عالی انسانیت می رسد و این همان چیزی است که هر انسان آزاده ای آرزوی رسیدن به آن را دارد. انسان های بلندهمت را پیرامون مسائل پست و بی ارزش نمی توان جست؛ چون آنها در وادی نور و روشنایی سیر می کنند و به موفقیت های بزرگی هم می رسند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَعْقَلُ النّاسِ اَبْعَدُهُمْ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ.(2)

عاقل ترین مردم کسی است که از هر پستی بپرهیزد.

در کلامی دیگر که شیعه و اهل سنت آن را نقل کرده اند، آن حضرت می فرماید:

اَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ.(3)

ص: 65

51- طمع ورزی

طمع ورزی، انسان را گرفتار آرزوهای دراز و دست نیافتنی می سازد. متأسفانه برخی از مردم که اراده استواری ندارند، آنچه را می بینند یا می شنوند، می خواهند و خواسته هایشان را بدون اندیشه دنبال می کنند و کاری ندارند که آن چیز به سود آنهاست یا زیانشان. این گونه انسان ها ظاهربین هستند و به آنچه دارند، قانع نیستند و با دیدن و شنیدن هر چیزی برای به دست آوردن آن تلاش می کنند. این در حالی است که هر کسی باید خواسته هایش را با میزان دارایی و توانایی خود، تطبیق دهد. انسان عاقل هیچ گاه خود را با دیگران که از هر نظر بر او ترجیح دارند، برابر قرار نمی دهد و آرزوهای دست نایافتنی را دنبال نمی کند. امام علی علیه السلامبه روایت شیعه و اهل سنت می فرماید:

لا تَطْمَعْ فِی کُلِّ ما تَسْمَعُ فَکَفی بِذلِکَ حُمْقا.(1)

به هر چه می شنوید، طمع نکنید؛ که نشان حماقت و کم خردی است.

53- تنبلی

تلاش و کوشش مایه پیشرفت و تعالی و عامل دست یابی به اهداف است و درهای موفقیت را به روی آدمی می گشاید. در این راستا هر کسی باید کار خویش را خود انجام دهد و حق ندارد خود را وبال گردن دیگران سازد و به آنان متکی باشد. بعضی افراد عادت دارند زحمت کار خود را بر دوش دیگران بیاندازند. آنان مردمی خودخواه و تنبل هستند. امامان معصوم علیهم السلام با آن همه مسئولیت های دینی و اجتماعی، کارهای شخصی خود را به دیگران وا نمی نهادند. حتی در این مسیر بر دیگران پیشی هم می گرفتند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

صاحِبُ الشَیْ ءِ اَحَقُّ بِالشَّیْ ءِ اَنْ یَحْمِلَهُ اِلّا أَنْ یَکُونَ ضَعِیفا یَعْجِزُ عَنْهُ.(3)

صاحب هر شی ء به حمل آن شایسته تر است تا دیگران، مگر آنکه ناتوان باشد.

ص: 67

54- بهره مندی از اندیشه پاک

اندیشه پاک، انسان را به کار خیر و اندیشه ناپاک، او را به کار زشت فرامی خواند. آدمی وقتی که به خوب بودن عملی پی برد، انگیزه لازم را برای انجام دادن آن به دست می آورد و از انجام دادن آن کار نیز لذت می برد. انسان های نیک کردار و خیراندیش، اندیشه پاک دارند و این نشانه علاقه آنها به مسائل معنوی و خدمت به دیگران است. همچنان که حضرت علی علیه السلام به روایت اهل سنت در این باره می فرماید:

اِذا سَأَلْتَ کَرِیما حَاجَةً فَدَعْهُ یُفَکِّرَ فَإِنَّهُ لا یُفَکِّرُ اِلاّ فِی خَیْر.(2)

هرگاه از شخص بخشنده چیزی تقاضا کردید مهلتش دهید تا فکر کند زیرا او جز به خیر نمی اندیشد.

اینان نه تنها خود اهل خیر و نیکی هستند، بلکه تلاش می کنند در کار خوب دیگران نیز با آنان شریک باشند. ازاین رو، به سبب نیت پاکشان همواره با موفقیت های بزرگ روبه رو می شوند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلْفِکْرُ فِی الْخَیْرِ یَدْعُوا اِلَی الْعَمَلِ بِهِ.(3)

اندیشه نیک، انسان را به کردار نیک فرا می خواند.

ص: 68

55- اخلاص

اخلاص، اکسیری است که به اعمال انسان ارزش می بخشد. اخلاص از ایمان برمی خیزد و ملاک قبولی اعمال است. معنای اخلاص این است که انسان هدف الهی را با اهداف دیگر در نیامیزد. برای مثال، وقتی می گوییم این کار را برای خدا انجام می دهیم، باید در واقع نیز چنین باشد. باید پذیرفت که در طول تاریخ، مخلصان گروه ناچیزی بوده اند و بیش از مخلصان واقعی، با مدعیان اخلاص سر و کار داشته ایم. مولای مخلصان، حضرت علی علیه السلام، همگان را به اخلاص سفارش می کند و می فرماید:

اَخْلِصُوا اِذا عَمِلْتُمْ.(1)

چون کاری می کنید، اخلاص داشته باشید.

در سخن زیبای دیگری که اهل سنت روایت کرده اند، اخلاص را بهترین هدیه بنده برای خدا می داند:

اَجَلُّ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ اَلْتَوْفِیْقُ وَ اَجَلُّ مَا یَصْعَدُ مِنَ الْاَرْضِ اَلْاِخْلاصُ.(2)

برترین چیزی که از آسمان نازل می شود، توفیق الهی است و برترین چیزی که به سوی آسمان بالا می رود، اخلاص بنده است.

57- بی باکی

برخی از مردم گاهی به کارهای حساب نشده و خطرناک دست می زنند و این کار خود را شجاعت می دانند؛ در صورتی که آنها معنای بی باکی را با شجاعت اشتباه گرفته اند. انسان شجاع برای انجام دادن کارهای منطقی، ترس و وحشتی به خود راه نمی دهد. به همین جهت باید گفت شجاعت، صفت نیکی

ص: 70

58- حیا

مسلمان باید به زیور حیا و عفت آراسته باشد و حتی از کارهای مباحی که شایبه کم عفتی در آن می رود، دوری کند. پیوند حیا با ایمان چنان نزدیک است که با رفتن یکی، دیگری نیز از میان خواهد رفت. آن گاه که حیا نباشد، هر کاری مجاز می شود و هر عملی از انسان سر می زند. باید دانست که حیا نسبت به خدا، زمینه بسیاری از گناهان را از بین می برد و انسان را از زشت کاری باز می دارد. از سوی دیگر، انسان آزاد از خدا و اباحی گوی مذهب، هیچ قیدوبندی برای خود نمی بیند، مگر آنچه حافظ منافع و تعلق های نفسانی اوست. به راستی، آن کس که حیا ندارد، دارویی برای دردش نیست چون بی حیایی، درد بی درمان و زایل کننده ایمان است. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

حَیاءُ الرَّجُلِ مِنْ نَفْسِهِ ثَمَرَةُ الْإِیمانِ.(2)

ص: 71

59- حیا نکردن از ندانستن

لازم نیست آدمی از همه چیز آگاه باشد. ما از بسیاری چیزها بی خبریم. پس ندانستن عیب به شمار نمی آید. بعضی ها گمان می کنند هر کس از آنها چیزی بپرسد، باید پاسخ بدهند. بنابراین، وقتی می بینند پاسخی ندارند، بی جهت، سخنان راست و دروغ را به هم پیوند می زنند تا به هر وسیله ممکن پاسخ دهند. آنان با این کار خود، دیگران را به دردسر می اندازند. بهترین راه این است که با صراحت بگویند «نمی دانیم». بی تردید، این پاسخ، صداقت پاسخ دهنده را نشان می دهد. از آن گذشته، با سخنان بی پایه خود، پرسشگر را هم سرگردان نمی سازند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلا لایَسْتَقْبِحَنَّ مَنْ سُئِلَ عَمّا لایَعْلَمُ اَنْ یَقُولَ لا اَعْلَمُ.(2)

هر کس که چیزی از او می پرسند و نمی داند، نباید از گفتن «نمی دانم» شرمگین شود.

ص: 72

60- پرهیز از شتاب زدگی

تصمیم شتاب زده و غیرمنطقی نه تنها مشکلی را حل نمی کند، بلکه چه بسا روزنه های گشایش را هم به روی آدمی می بندد. انسان عاقل همیشه با احتیاط و تأمل عمل می کند، ولی برخی از انسان ها از روی عصبانیت، تصمیم های شتاب زده می گیرند و تمام راه ها را بر خود می بندند و سپس دچار پشیمانی می شوند. در حقیقت، آنها چوب بی احتیاطی و شتاب زدگی خود را می خورند. اگر اندکی فکر می کردند یا پس از مشورت کافی گام برمی داشتند، شاید نه تنها درها به رویشان بسته نمی شد، بلکه درهای تازه ای هم به رویشان گشوده می شد. موفقیت از آنِ کسانی است که با چشم باز و دوراندیشی گام برمی دارند. تمام جنبه های موضوع را بررسی می کنند و با مشورت و حساب و کتاب به کاری دست می زنند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

لا تُغْلِقْ بابا یُعْجِزُکَ اِفْتِتاحُهُ.(2)

ص: 73

61- پرسش گری

انسان، کنجکاو و پرسش گر است و دوست دارد از محیط اطراف خود اطلاعات تازه ای به دست آورد. انسان عاقل و خردمند وقتی چیزی را نمی داند، از دیگران می پرسد و معمولاً هم پس از پرسیدن از چند نفر به پاسخ مطلوبی می رسد. در مقابل، عده ای هم هیچ گاه نمی پرسند و از پرسش کردن شرم دارند. بعضی نیز برای اینکه غرورشان نشکند و مردم آنها را کم سواد نشمارند، نمی پرسند. به همین جهت بنا به نقل شیعه و اهل سنت علی علیه السلام خطاب به فرزندش می فرماید:

اِعْلَمُ یَا بُنَیَّ اِنَّ الْاِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْاَلْباب.(1)

آگاه باش ای فرزندم که غرور برخلاف راه درست و آفت خرد است.

این در حالی است که در آموزه های اسلامی سفارش شده است هیچ وقت از پرسیدن شرم نداشته باشیم و با پرسش کردن، راه علم و معرفت را به سوی خود هموار کنیم. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ سَأَلَ عَلِمَ.(2)

هر کس پرسش کند، آگاه می شود.

63- نیک سیرتی

صفا و پاکی باطن در پرتو خداپرستی به دست می آید. آن گاه که خداوند در خانه دل کسی جا کند، نور و روشنایی، آن را پر می سازد. به یقین، تا زمانی که آدمی خانه را جاروب نکند، از مهمان ارزشمند دعوت نمی کند. انسان هم تا زمانی که قلب خود را از ناپاکی ها پالایش نکند، نباید انتظار وارد شدن خداوند را داشته باشد. تزکیه درون بسیار دشوار است و شکی نیست که این صفای باطنی یک روزه به دست نمی آید، بلکه محصول سال ها کوشش است. در پرتو این تلاش ها، این صفت نفسانی، ملکه وجود آدمی می شود و در جانش ریشه می دواند و به آسانی از بین نمی رود. وقتی آدمی به این مقام رسید و بیگانگان را از باطن خود بیرون راند و تنها تکیه گاه خود را خداوند دانست، از هیچ قدرتی نمی هراسد و تنها از خدا می ترسد و بس. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ حَسُنَتْ سَرِیرتُهُ لَمْ یَخَفْ اَحَدا.(2)

آن کس که باطنش پاک باشد، از هیچ کس نمی ترسد.

لازمه پاکی باطن، رعایت حسن و پاکی ظاهر نیز هست، نه اینکه به بهانه اینکه دلت پاک باشد، ظاهری ناپاک و دیده ای آلوده

ص: 76

64- ادای حقوق

ادای حقوق الله و حقوق الناس از مال و زندگی خود بسیار لازم و ضروری است. شاید معامله با خداوند و جلب رضایت او در روز حساب آسان باشد، ولی به دست آوردن رضایت مردم بسیار مشکل است. ازاین رو، باید تمام همت و تلاش خود را برای ادای حقوق آنها انجام داد. اگر دیون مالی داشته باشید، باید بی درنگ آنها را بپردازید و کار امروز را هرگز برای فردا نگذارید. ممکن است در زندگی، برخی از حقوق مردم یا خدا بر گردن شما باشد که هنوز نسبت به پرداخت آنها تصمیمی نگرفته باشید. باید هر چه زودتر آنچه بدهکارید، بپردازید، یا دست کم از طلب کاران رضایت بطلبید، وگرنه در جهان دیگر باید پاسخ گوی کردارتان باشید. اینک آنچه مایه خوش وقتی است، این است که هنوز فرصت باقی است و می توان در پرداخت حقوق دیگران کوشید. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَخْرِجْ مِنْ مالِکَ الْحُقُوقَ.(2)

حقوق خدا و مردم را از مال خود خارج کن.

ص: 77

65- ناتوانی

انسان باایمان باید مانند کوه در برابر مشکلات و ناملایمات، استوار و پابرجا باشد و هیچ گاه نباید ضعف و سستی به خود راه دهد. با پایداری انسان باایمان، هرگونه سختی، آسان می شود؛ چون بردباری در برابر سختی ها همواره صبح روشن آسانی را به همراه دارد. ناگفته پیداست که همه انسان ها از روح پایداری و توان مقاومت برخوردار نیستند. بعضی در برخورد با مشکلات، روحیه خود را می بازند و احساس ناتوانی می کنند و با دیگران نیز برخوردی آمیخته با ضعف و زبونی دارند. این خودباختگی سبب می شود که فریب کاران بر مال و جانشان طمع کنند. تنها راه نجات این افراد، دست یابی به خودباوری است. آنان باید بدانند که انسان بسیار نیرومند است و هیچ گاه در برخورد با مشکلات نباید احساس ضعف و زبونی کند؛ زیرا چشم طمع ورزان به مال و منال آنان

ص: 78

66- تکمیل کارها

تلاش و کوشش پراکنده، نتیجه بخش نیست و هیچ یک از کارها به سرانجام نمی رسد. آموزه های قرآنی نیز مردم را از تلاش نامنظم و پراکنده برحذر داشته است. با این حال، دیده می شود کسانی به نیت کمک به افراد یا بنا نهادن مؤسسه ای سرگرم کار می شوند، ولی پس از چند روز، آن کار را رها می کنند و به دنبال کار دیگری می روند. این عمل آنها از نظر خلق و خالق، پسندیده نیست. چون پس از امیدواری، افراد را ناامید می کنند و ضربه های روحی به آنان می زنند. نیز از نظر خداوند این کار پسندیده نیست؛ زیرا خداوند دوست دارد بندگانش جاده خیر و فلاح را تا پایان بپیمایند. بنابراین، اگر انگیزه کار نیک، انسانی و اسلامی است، کاری را که آغاز شده، باید به پایان برد و اگر می خواهید آن را

ص: 79

67- بزرگ نمایی

بزرگ نمایی کاری ناپسند است؛ چون سبب می شود آدمی، خود را در موقعیت غیرواقعی قرار دهد و تمام کوشش وی این باشد که مردم، او را به همان وضع ببینند. چنین فردی هیچ وقت خود را آن گونه که هست، نمی بیند و حتی چهره واقعی اش برای خود وی مشتبه می شود. بنابراین، انسان اگر خواستار سعادت است، نباید خود را بیش از آنچه هست، به مردم نشان دهد. بنابراین، انسان عاقل و خردمند تلاش می کند بیش از ظرفیت و توانایی خود، مسئولیتی نپذیرد یا به کاری دست نزند تا به عواقب آن گرفتار آید. امام علی علیه السلاممی فرماید:

لا عَقْلَ لِمَنْ یَتَجاوَزُ حَدَّهُ وَ قَدْرَهُ.(3)

ص: 80

68- نعمت شنوایی

یکی از نعمت های خدادادی به انسان، نیروی شنوایی است. کسی که از آن بی بهره باشد، بخش مهمی از زندگی اش دچار اختلال می شود. شکرانه این نعمت، استفاده درست از آن است. شایسته نیست انسان به غیبت و دروغ، گوش فرا دهد؛ چون نه تنها سودی ندارد، بلکه بازار غیبت کنندگان و دروغ گویان را گرم نگه می دارد و روح و روانش را آلوده می سازد. دستورهای دینی نیز افراد را از گوش دادن به سخنان دیگران برحذر داشته و سرک کشیدن به گفته های این و آن را مانع سعادت شمرده اند. از سوی دیگر، به هر آنچه با شنیدن آن، کمال انسانی تأمین می شود، ترغیب فرموده و از انسان خواسته است به پندهای اخلاقی و کلام آسمانی گوش فرا دهد. چه خوب است که انسان نیروی شنوایی خود را در راه درست به کار گیرد و با خواسته های الهی مخالفت نکند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

عَوِّدْ اُذُنَکَ حُسْنَ الْاِسْتِماعِ وَ لا تُصْغِ ما لا یَزِیدُ فی صَلاحِکَ.(2)

ص: 81

69- سخن اندیشمندانه

سخن مانند تیری است که از کمان رها می شود و همان گونه که تیرانداز، پاسخ گوی تیری است که رها کرده، گوینده سخن نیز باید پاسخ گوی بازتاب کلام خود باشد. ازاین رو، پیش از گفتن هر سخنی باید درباره آن اندیشید. بسیاری از اوقات، انسان سخنی نسنجیده می گوید که پی آمدهای منفی دارد. به همین دلیل، گفته اند: «زبان سرخ، سرِ سبز می دهد بر باد.» اگر انسان آنچه را می خواهد بگوید، در ذهن خود بررسی کند و همه جنبه های مثبت و منفی آن را با دقت بسنجد، کمتر خطا خواهد کرد. خداوند در کنار بخشیدن نیروی بیان به انسان، قوه اندیشه نیز به او عنایت فرموده است و از آدمی می خواهد قدرت نطق و بیان خود را به وسیله نیروی اندیشه تقویت کند تا دچار آسیب های احتمالی نشود. با وجود برخورداری از قدرت تفکر، اگر آدمی از آن کمک نگیرد و

ص: 82

فصل دوم: اخلاق اجتماعی

2- مشورت در کارها

یکی از آموزه های قرآنی و سیره عملی معصومین علیهم السلام، مشاوره با اهل عقل و تدبیر است. با این کار، آدمی از عقل و تجربه دیگران بهره می گیرد و امکان خطا در تصمیم گیری وی کاهش می یابد. انسان به هر درجه ای از کمال و معرفت برسد، از مشورت کردن با دیگران بی نیاز نیست؛ زیرا انسان همواره در معرض اشتباه است و تنها با مشورت کردن با افراد شایسته از خطا ایمن خواهد ماند. مشورت با دیگران، آفاق فکر را افزایش می دهد و از درصد اشتباه ها می کاهد. مشورت در اسلام به قدری اهمیت دارد که خداوند حتی به پیامبراعظم صلی الله علیه و آله نیز دستور مشورت می دهد.(1)

همچنین از مؤمنان می خواهد که در کارهای خود با یکدیگر مشورت کنند.(2)

بنابراین، مشورت کردن از مهم ترین کارهایی است که انسان برای پیش گیری از اشتباه، ناگزیر به انجام دادن آن است. امام علی علیه السلام می فرماید:

مَنْ قَنِعَ بِرَأْیِهِ فَقَدْ هَلَکَ.(3)

کسی که به رأی خود خرسند شود، هلاک خواهد شد.

ص: 85

3- پرهیز از فخرفروشی

دنیا با همه فراز و فرودها، داشته ها و ناداشته ها، توانایی ها و ناتوانی ها، برخورداری و ناداری، زیباست و پلی برای سازندگی است. انسان ها با هم یکسان نیستند و شکی نیست که از نظر هوش و زیبایی با هم متفاوت هستند. این تفاوت ها غالبا طبیعی و خارج از اراده آنهاست. پس هرگز روا نیست که انسان به کمال یا جمال خود ببالد و در برابر دیگران فخر بفروشد؛ زیرا معلوم نیست که این امتیازها دایمی باشد و چه بسا ممکن است بر اثر حادثه ای ناگهانی، همه داشته هایش را از دست بدهد. بنابراین، آیا بهتر نیست که به شکرانه برخورداری از کمال و جمال، فروتنی انسان بیشتر شود؟ اصولاً زیبایی باطنی و بهره مندی از تقوای الهی بسیار باارزش تر و پایدارتر از امتیازهای مادی است. چه بسیار افرادی که به ظاهر، متعالی جلوه نمی کنند، ولی دنیایی از علم و تقوا را در وجود خویش پنهان کرده اند. پس تنها از روی ظاهر افراد نمی توان درباره آنها داوری کرد. چه بسا که مقام معنوی والایی نزد خداوند داشته باشند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 86

4- خودستایی

فخرفروشی و خودستایی، دلیل ضعف روحی انسان است. کسی که روح نیرومند و خودساخته ای دارد، نیازی نمی بیند که خود را نزد دیگران بستاید. آن کس که از خود تعریف می کند، معمولاً نتیجه معکوس می گیرد؛ زیرا مردم می دانند که او بیهوده لاف می زند. اگر انسان خوب باشد، به تعریف و تمجید از خود نیازی ندارد. از قدیم گفته اند: «عطر آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوید.» بنابراین، اگر انسانِ خوبی باشیم، باید دیگران از گفتار و کردارمان، به خوب بودن مان پی ببرند، نه از تعریفی که از خود می کنیم. امام علی علیه السلام می فرماید:

کَفی بِالْمَرْءِ مَنْقَصَةً اَنْ یُعَظِّمَ نَفْسَهُ.(3)

در نابخردی و کوته فکری شخص همین بس که خود را

ص: 87

5- خودبزرگ بینی

انسان یکتاپرست که خدای سبحان را سرچشمه کمال می داند و باور دارد هر نعمتی از جانب اوست، در برابر خداوند و انسان های دیگر فروتن است و هیچ گاه خود را از دیگران برتر نمی بیند. او نیک می داند که خودبزرگ بینی یکی از صفات زشت است. دارنده این صفت همیشه خود را برتر و بهتر از دیگران می پندارد. این صفت از کمبودی که شخص در خود احساس می کند، برمی خیزد که ممکن است روحی، جسمی، اقتصادی یا اجتماعی باشد. باید دانست بر خلاف تصور متکبران، آنها که باد غرور و نخوت در سر دارند، در اذهان مردم، پست و حقیرند. به راستی، آدمی در برابر چه داشته ماندگاری بر خود می بالد؛ جسم چند روزه و استخوان هایی که کهنه و پوسیده می شوند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 88

6- حفظ دوستان

دوستان خوب، یاور انسان در سختی ها و مشکلات و آرامش دهنده آنان در غم ها و دشواری ها هستند. در حقیقت، دوستان صالح، نعمت های ارزشمندی هستند که نباید آنها را به آسانی از دست داد؛ زیرا جایشان را به آسانی نمی توان پر کرد. ارزش یک دوست خوب بیش از آن است که برای مسائل جزئی از او جدا شویم و رشته مودّت را پاره کنیم. بکوشیم یاران صدّیق و وفادار را حفظ کنیم و آنها را برای روزهای تلخ و شیرین در کنارمان نگه داریم. دوستان وفادار، آدمی را به هنگام غم و شادی تنها نمی گذارند و با شادی آنان، خوش حال و با ناراحتی شان، غمگین می شوند؛ چون آنها را جزئی از وجود خود می شمارند.

ص: 89

7- افراط در دوستی

اسلام برای دوستی و هم نشینی، ارزش فوق العاده ای قائل است. ازاین رو، شاخص هایی برای انتخاب دوست، معرفی و به دقت در گزینش دوست، سفارش فراوانی کرده است. از آنجا که بشر ذاتا اجتماعی آفریده شده، ناگزیر است در زندگی، دوستانی برای خود انتخاب کند. هم نشینی با دوستان، اگر دوستان خوبی باشند، برای انسان بسیار سودمند است. در این میان، چون دوست صمیمی و دل سوز کم است، انسان باید تا آنجا که می تواند، از معاشرت های بی رویه بکاهد؛ چون اگر این نشست و برخاست ها بی حساب و کتاب باشد، زیان های جبران ناپذیر روحی و جسمی برای او به بار می آورد. از سوی دیگر، کسانی که در زندگی دوستان بسیاری دارند، کمتر به امور و تکالیف خود می رسند؛

ص: 90

8- پرهیز از مجالس لهو و لعب

خداباورانی که در پی سعادت و کمال هستند، هیچ گاه سرگرم لهو و لعب نمی شوند. آنان نیک می دانند که شرکت در مجالس لهو و لعب و نشست و برخاست با از خدا بی خبران و غفلت زدگان و گناه کاران، نادرست است. انسان در این جهان فانی، فرصت محدودی برای فراهم کردن توشه آخرت

ص: 91

9- دوستان باوفا

پیوند برادران دینی ناگسستنی است. آنان که در مکتب قرآن و عترت تربیت شده اند، هیچ گاه یاران خود را تنها نمی گذارند. دوستان خوب در خوشی ها و ناخوشی در کنار یکدیگرند و به آسانی از یکدیگر جدا نمی شوند. دوستان وفادار را در تنگناها و مشکلات بهتر می توان شناخت. متأسفانه بعضی

ص: 92

10- هم نشینی با بدان

همان طور که انسان بر اثر نزدیکی با گل و گلاب بوی خوش می گیرد، خلق وخوی او نیز بر اثر هم نشینی با دوستان اثر خوب یا بد می پذیرد. ازاین رو، در اسلام به انتخاب دوست و هم نشین خوب بسیار سفارش شده است. برخی از مردم با بدان معاشرت می کنند و چون چهره واقعی آنان را خوب نمی شناسند، ادعا می کنند که این معاشرت ها از آن روست که آنها را نسبت به وظایف دینی و اخلاقی شان آشنا سازند. آنان معمولاً در این کار نه تنها موفقیتی به دست نمی آورند، بلکه خود نیز به همان فساد اخلاقی دچار می شوند. ازاین رو، کسانی که به پایداری ایمان خود اعتماد ندارند، نباید به بهانه هدایت افراد فاسدالاخلاق با آنها طرح دوستی بریزند؛ زیرا ممکن است دزدان دین و ایمان، گوهر شرف از کفشان بربایند. امام علی علیه السلام نسبت به هم نشینی با این افراد چنین

ص: 93

11- دوستی های دروغین

آدمی در زندگی به دوست نیاز دارد و دل بی دوست، دلی غمگین و تنهاست. در این میان، نکته مهم، دوست یابی است. در این زمینه باید پس از آزمودن دوست، به او اعتماد و تکیه کرد. بنابراین، شایسته نیست به محض برخورد با کسی با او طرح رفاقت درافکنیم و رازهای درونی خود را پیش او بازگوییم. باید توجه داشته باشیم که بسیاری از اشخاص وقتی به انسان می رسند، چنان اظهار دوستی می کنند که انسان می پندارد این ادعا از اعماق وجودشان سرچشمه می گیرد، در صورتی که بسیاری از این دوستی ها و اظهار ارادت ها، عمر بسیار کوتاهی دارد. اظهار دوستی ها به موقعیت علمی، اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی افراد بستگی دارد و باید با هر یک از این افراد، متناسب با شخصیت و جایگاهشان عمل کنیم. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَوَدَّةُ الْعَوامِ تَقْطَعُ کَانْقِطاعِ السَّحابِ.(3)

دوستی عوامانه، زودگذر است، همچنان که ابرها به سرعت می گذرند.

ص: 94

12- انتخاب دوست

دوستان واقعی را تنها با آزمودن در شرایط سخت و مشکل می توان شناخت. دوستان صدیقی که در غم و شادی کنار انسان می مانند و از مال و آبروی خود برای دوستان مایه می گذارند. بنابراین، باید به خاطر اهمیت دوست یابی و هم نشینی با آنان که بر دین و دنیای یکدیگر اثر می گذارند، در گزینش آنان دقت کافی به خرج داد. با این حال، بسیاری از مردم، برای انتخاب دوست تلاش چندانی نمی کنند و چه بسا دوستان خود را به صورت تصادفی، در کوچه و بازار و مدرسه پیدا می کنند. اینان پس از چندبار گفت وگو و رفت وآمد، چنان با هم گرم و صمیمی می شوند که گویی سال هاست یکدیگر را می شناسند. آیا به این دوستی ها می توان اعتماد کرد؟ باید دانست ضربه هایی که دوستان امتحان نشده بر انسان وارد می آورند، گاهی بدترین زیان های مادی و معنوی را در پی می آورد. شایسته است دوستان خود را پس از آزمایش برگزینیم. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنِ اطْمَئَنَّ قَبْلَ الْإِخْتِبارِ نَدِمَ.(1)

هر کس پیش از آزمایش اطمینان کند، پشیمان می شود.

آن حضرت، یکی از راه های آزمایش دوست را در سخنی دیگر که اهل سنت نقل کرده اند، چنین بیان می کند:

اِذا وَلّی صَدِیقُکَ وِلایَةً فَاَصَبْتَهُ عَلی الْعُشْرِ مِنْ صَدَقَتِهِ

ص: 95

13- نیکوکاری

نیکوکاران افزون بر اینکه نزد مردم احترام خاصی دارند، در پیشگاه خدا نیز از جایگاه خوبی برخوردارند. البته به شرط آنکه به دنبال خودنمایی و ریاکاری نباشند و گرنه ارزش معنوی خود را از دست خواهند داد. گرچه باید کوشش شود که کار نیک به صورت ناشناخته و پنهان انجام گیرد تا از ارزش بیشتری بهره مند باشد، ولی گاهی برای تشویق دیگران، بهتر است برخی از کارهای خوب را آشکارا انجام دهیم؛ که این، خود، کار نیکوی دیگری است. کسانی که بی منّت به دیگران خدمت می کنند و کار نیک خود را به رخ نمی کشند و آن را ذخیره جهان دیگر می سازند، شایسته قدردانی هستند. این خوبان برای حفظ حرمت مؤمنان، آبروی آنان را محفوظ می دارند و کار خوب خود را پیش دیگران آشکار نمی سازند؛ چون نیک می دانند که با چنین کاری، مؤمنان عزتمند دعای خیر خود را بدرقه راهشان می سازند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِذا صَنَعْتَ مَعْرُوفا فَاسْتُرْهُ.(2)

چون کار نیکی انجام دادی، آن را پنهان کن.

در سخن دیگری بنا بر نقل اهل سنت فرمود:

ص: 96

14- خدمت بلاعوض

انگیزه نیکوکاران متفاوت است؛ گروهی خدمت می کنند تا طرف مقابل نیز در همان حد یا بیشتر، به آنها خدمتی بکند. گروهی نیز چون روح بزرگی دارند، برای رضایت الهی کارهای خیرخواهانه می کنند. راه درست این است که سپاس گزاری کردن یا نکردن دیگران بر انگیزه نیکوکار در نیکوکاری اثر نگذارد؛ چون نیکوکار در گام برداشتن برای رضای خدا از هیچ رفتاری دل سرد نمی شود. کدام بنده مؤمنی تشکر و قدردانی خداوند را با سپاس گزاری مخلوق معاوضه می کند. مگر نه اینکه او با انگیزه ای الهی برای انجام این کار گام برداشته و از ابتدا به دنبال کسب رضایت مانای الهی بوده است. حضرت علی علیه السلامدر این باره می فرماید:

لایُزْهِدَنَّکَ فِی اصْطِناعِ الْمَعْرُوفِ قِلَّةُ مَنْ یَشْکُرُ.(2)

مبادا کم بودن سپاس گزاران، تو را نسبت به انجام دادن کار نیک بی رغبت کند.

نزدیک به همین کلام را از آن حضرت اهل سنت چنین نقل کرده اند:

لا یَزْهَدَنَّکَ فِی الْمَعْرُوفِ کُفْرُ مَنْ کَفَرَهُ فَقَدْ یَشْکُرُکَ عَلَیْهِ مَنْ لا یَسْتَمْتَعُ مِنْهُ.(3)

ص: 97

15- پیش قدمی در کمک به نیازمندان

برخی از مردم با اینکه می دانند شخص نیازمندی در محیط زندگی شان وجود دارد، ولی هیچ گاه برای برآوردن نیازهای وی قدمی برنمی دارند، بلکه صبر می کنند تا او درخواست کند. تقاضاکردن و حاجت خواستن با خجالت و شرمندگی همراه است و به همین دلیل، برخی ترجیح می دهند از تقاضای خود بگذرند تا خجالت زده نشوند. در مقابل، کسانی نیز همین که احساس کنند کسی نیازی دارد، بدون آنکه دیگران متوجه شوند، با انگیزه های انسانی، نیازش را برطرف می سازند. لذتی که اینان از این کار می برند، بسیار بیشتر از زمانی است که در حضور دیگران به مستمندی کمک می کنند. این کمک رسانان، خدمت پنهانی را بدون منّت گذاری انجام می دهند و با برخورد برادرانه خود، عزت و سربلندی نیازمند را حفظ می کنند و حاضر نمی شوند که او سختی سؤال و درخواست را بر خود هموار کند. حضرت علی علیه السلامبنا بر نقل شیعه و اهل سنت می فرماید:

اَفْضَلُ النَّوالِ ما وَصَلَ قَبْلَ السُّؤالِ.(1)

بهترین بخشش آن است که پیش از درخواست انجام شود.

ص: 98

16- فراموش کردن نیکی های خود

نیک مردان جهان هیچ گاه خدمات خود را به رخ دیگران نمی کشند و پاداش آن را تنها از خداوند می خواهند. بنابراین، اگر به کسی نیکی می کنید، جوان مردی ایجاب می کند که کار نیک خود را فراموش کنید، نه اینکه همواره این کار را به خاطر بیاورید، یا خدای ناکرده به این و آن بگویید. این کار افزون بر اینکه از پاداش معنوی نیکوکار می کاهد، چه بسا ممکن است موجب آزار آن شخص نیز شود؛ زیرا برخی نمی خواهند دیگران از کمکی که به آنها شده است، آگاه شوند. بنابراین، بکوشید کار نیک خود را فراموش کنید تا پاداش معنوی تان حفظ شود و آبروی کسی نیز که به او نیکی کرده اید، محفوظ بماند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِذا صَنَعْتَ مَعْرُوفا فَانْسِهِ.(1)

چون کار نیکی کردی، آن را فراموش کن.

در سخنی دیگر به روایت اهل سنت می فرماید:

اَحْیِ الْمَعْرُوْفَ بِاِمَاتَتِهِ.(2)

کار خوب را با فراموش کردن آن زنده کن.

18- اطعام کامل

برپا کردن سفره مهمان نوازی، از سیره کریمان است؛ آنانی که از بهره گیری نعمت ها در کنار هم نوعان خود لذت می برند و نیک می دانند که اطعام کردن به دیگران از سنّت های خوب انسانی و اسلامی است. باید دانست که این عمل سبب ایجاد محبت میان اطعام کننده و میهمانان می شود. البته در انجام این عمل خیر میان فقیر و پول دار نباید تفاوت گذاشت. همچنین محل غذاخوری را باید به گونه ای ترتیب داد که مجلس

ص: 100

19- دست گیری از نیازمندان واقعی

دست گیری از مستمندان واقعی، افزون بر رضایت الهی، در حل مشکلات این افراد آبرومند بسیار کارساز است. در جامعه ما کسانی هستند که در اوضاع سخت اقتصادی به سر می برند، ولی نیازشان را اظهار نمی کنند. ازاین رو، به حکم عقل و وجدان و شرع باید به کمک آنها شتافت. بعضی ها به این مسئله توجهی ندارند و چه بسا کمک های خود را به کسانی می رسانند که یا اصلاً نیازمند نیستند یا اگر هم نیازی داشته باشند، نیازشان چندان شدید و فوری نیست. بکوشیم کمک هایمان را با بررسی و پی گیری لازم به کسانی برسانیم که استحقاق بیشتری دارند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 101

20- گره گشایی

یکی از نشانه های محبوب خلق و خالق بودن، گره گشا بودن در کار بندگان خداست. یکی از نعمت های بزرگ الهی، مراجعه اشخاص برای رفع گرفتاری ها به انسان است. مهم این است که انسان نباید این مسئله را نوعی گرفتاری و دردسر حساب کند، بلکه باید شکرگزار باشد که خدا چنین توفیقی را نصیب او کرده و خواسته است گرفتاری بنده ای به دست او حل شود. بی شک، این توفیق نصیب هر کسی نمی شود. پس مبادا که از مراجعه مردم ناراحت شویم و با آنها برخورد نامناسب کنیم. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِنَّ حَوائِجَ النّاسِ اِلَیْکُمْ نِعْمَةٌ مِنَ اللّهِ عَلَیْکُمْ فَاغْتَنِمُوها وَ لاتَمَلُّوها فَتَتَحَوَّلَ نِقْمَةً.(3)

روی آوردن مردم به شما برای رفع نیاز، نعمتی

ص: 102

21- نیکی به بدکاران

احسان و گذشت در حق دیگران، بهترین وسیله تربیت و هدایت است. در پرتو نیکی، دریچه هایی از مهر و عطوفت به سوی دیگران گشوده می شود و انسان می تواند بر قلب ها حکومت کند. فطرت انسان ها، بر پایه محبت و مهرورزی است، ولی برخی از مردم تصور می کنند که تنها باید به انسان های خوب احسان کنند. نباید فراموش کنیم که بدکاران نیز انسانند و در بسیاری از اوقات، بیش از دیگران به احسان نیاز دارند. اگر کمک به آنها حساب شده و منطقی باشد، در اصلاح و هدایتشان بسیار مؤثر است. چه بسیار بدکارانی که در پی احسانی که در حقشان شده است، از بی راهه بازگشته و در صف پرهیزکاران قرار گرفته اند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلْاِحْسانُ اِلَی المُسِی ءِ أَحْسَنُ الْفَضْلِ.(2)

ص: 103

22- شتاب در نیکوکاری

شتاب در انجام دادن کار نیکو، بسیار پسندیده است؛ چه اینکه ممکن است انسان از چند جهت توفیق آن را از دست بدهد. اول اینکه عمر و زمان به کمک او نیاید. دیگر اینکه مانعی در راه انجام آن پیش آید و سوم آنکه شیطان در کمین اوست و با انواع وسوسه ها، این توفیق را از او بگیرد و وی را دچار غفلت و بی خبری کند. بنابراین، در نیکوکاری، لحظه ای درنگ هم جایز نیست. بعضی انسان ها دوست دارند کارهای نیک انجام دهند، ولی در اجرای تصمیم خود، امروز و فردا می کنند. این تأخیر، فرصت کار خیر را از انسان می گیرد. در اسلام، شتاب کردن در کار نیک سفارش شده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

تَعْجِیلُ الْبِرِّ زِیادَهٌ فِی الْبِرِّ.(2)

شتاب در نیکوکاری، نیکوکاری بیشتر است.

در سخنی دیگر بنا بر نقل اهل سنت می فرماید:

لِکُلِّ شَیْ ءٍ ثَمَرَةٌ و ثَمَرَةٌ الْمَعْرُوفِ تَعْجِیْلُ السِرَّاحِ.(3)

ص: 104

23- مردمی بودن

جاه و مقام و منصب دنیایی ممکن است بسیاری از افراد را به گردن کشی در برابر خداوند و زورگویی به بندگانش بکشاند. البته این امور بر آنانی که روحی بلند و آزاده دارند، اثر نمی گذارد؛ چه اینکه آنان در اوج قدرت و دارندگی، بسیار فروتن هستند و اخلاق و رفتار آنان با مردم، عادی و معمولی است. چنین افرادی هرگز خود را تافته جدا بافته از جامعه نمی شمارند. این افراد به اصطلاح خاکی اند و بدون هیچ تشریفات و تعارفی با مردم نشست و برخاست می کنند و با همگان چنان گرم و صمیمی اند که گویی رفیق چندین ساله هستند. در مقابل، افرادی نیز چنان مغرورند که انسان نمی خواهد حتی برای یک لحظه هم آنها را ببیند. شکی نیست که مردم آنها را دوست ندارند و از جمع خود طرد خواهند کرد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ تَأَلَّفَ النّاسَ اَحَبُّوهُ.(1)

هر کس با مردم بجوشد، مردم او را دوست خواهند داشت.

در سخنی دیگر بنا به نقل اهل سنت می فرماید:

قُلُوبُ الْرِّجَالِ وَحْشَّیةً فَمَنْ تَاَلَّفَها اَقْبَلَتْ عَلَیْهِ.

قلب های مردم گریزان است. کسی که با آنان بجوشد، به او روی می آورند (و رام او می گردند).

25- جلب اعتماد مردم

شماری از مردم، به هنگام غم و شادی انسان ها، تکیه گاه آنان هستند و در حقیقت، حلّال مشکلات هم نوعان خویشند. یکی از بزرگ ترین موفقیت هایی که نصیب انسان می شود، این است که مردم در امور دین و دنیای خود به او اطمینان کنند و به آنچه می گوید، اعتماد داشته باشند و سخنانش را از صمیم قلب بپذیرند. این توفیق بزرگی است که به آسانی نصیب هر کس نخواهد شد. انسان می تواند با اعمال صالح و در آزمون های اجتماعی، شایستگی های خود را در عمل اثبات کند تا نزد مردم اعتبار و ارزش یابد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

کَفی بِالْمَرْءِ سَعادَةً اَنْ یُوثَقَ بِهِ فِی اُمورِ الدِّینِ و الدُّنْیا.(1)

در سعادت انسان همین بس که مردم در امور دین و دنیا به او اعتماد کنند.

در سخنی دیگر بنابر نقل اهل سنت، چنین اعتماد و محبوبیتی را گنج سودمند می داند:

اَنْفَعُ الْکُنُوزِ مُحِبَّةُ الْقُلُوبِ.(2)

محبوبیت در دل ها سودمندترین گنج هاست.

27- امید به مردم

ذات مقدس الهی، تنها تکیه گاه پایدار، مقتدر و پشتیبان انسان است. شایسته نیست آدمی در زندگی به انسان های مانند خود تکیه کند؛ چه اینکه آنها نیز مانند او تکیه گاهشان خداوند است. بنابراین، انسان های عاقل و باایمان، توکل شان به خداوند است و هرگز در زندگی به مردم تکیه و اعتماد نمی کنند. آنان امیدشان در مرتبه اول به خداست و در قدم بعدی، نیروی خود را به کار می گیرند. آنان به جای

ص: 108

28- غشّ در معامله

داد و ستد از ضرورت های زندگی دنیایی است. در این راستا، با خدمت رسانی و تأمین نیازهای زندگی مردم به قصد قربت می توان وسیله تعالی و تکامل خویش را فراهم ساخت، به شرطی که هدف و مقصد گم نشود. متأسفانه برخی انسان های سست ایمان، به نامِ کسب و کار و داد و ستد، به شکل های مختلف، مردم را فریب می دهند و از راه نامشروع، کیسه های خود را پر می کنند

ص: 109

29- چاپلوسی

چاپلوسی برای به دست آوردن موقعیتی نزد افراد صاحب منزلت یا به دست آوردن مالی از افراد ثروتمند صورت می پذیرد. چاپلوسی معمولاً از حرص و طمع سرچشمه می گیرد و انسان به طمع مال به این کار دست می زند تا خود را به صاحبان مال نزدیک سازد. چاپلوسی از قدر و منزلت انسان می کاهد و او را در نگاه دیگران سبک می کند. در

ص: 110

30- شهادت دروغ

ص: 111

31- فریادرسی

عده ای در زندگی دنیا پرتوشه و بهره مندند که بایسته است به شکرانه این توان مندی، از ناتوانان دست گیری کنند. مسلمان هیچ گاه نمی تواند در برابر مشکلات ناداران و بیچارگان، بی اعتنا باشد. او نمی تواند به شادخواری بپردازد و غم و گرفتاری برادران مؤمنش را درد خویش نشمارد و به فریادرسی همت نگمارد.

هیچ شب و روزی بر جهان نمی گذرد مگر آنکه ناله و فریاد هزاران دردمند دل شکسته زیر این آسمان کبود می پیچد و با زبان بی زبانی، فریاد یاری رسانی سر می دهند، ولی آیا تاکنون به هیچ یک از کمک خواهان دردمند پاسخ داده ایم؟ اگر توان لازم را داشته و خدای ناکرده پاسخ نداده ایم، از هم اکنون تصمیم بگیریم به جبران اشتباه های گذشته، در راه انجام دادن این وظیفه بزرگ انسانی کوشا باشیم تا در پیشگاه ناظر همیشه بیدار، شرمنده و سرافکنده نباشیم. خداوند بزرگ نیز به پاس رسیدگی به بندگانش، وسیله آمرزش و مغفرت فریادرسانان را فراهم می سازد. او با این کار خود، خداگونگی را می آزماید؛ زیرا خداوند، ناله بی پناهان و فریادرسان را بی پاسخ نمی گذارد. حضرت علی علیه السلام بنا به نقل شیعه و اهل سنت می فرماید:

مِنْ کَفّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ اِغاثَةُ الْمَلْهُوفِ.(1)

فریادرسی بیچارگان، کفاره گناهان بزرگ است.

ص: 113

32- دست گیری از ستم دیده

سیره پیشوایان دینی، دفاع از ستم دیدگان و بی پناهان است. آنان از پیروان خود می خواستند که یاور ستم دیدگان و دشمن ستم کاران باشند. یکی از مهم ترین وظایف انسان ها، جلوگیری از ستم است. بسیاری از ستم دیدگان، توانایی به دست آوردن حق مشروع خود را ندارند و تنها با کمک و هم یاری دیگران می توانند به این مهم دست یابند. کسانی که قدرت دارند، نباید در این کار کوتاهی کنند. اگر کسی بتواند در راه احقاق حق ستم دیده گامی بردارد، ولی از انجام دادن آن کوتاهی کند، در پیشگاه خدا و وجدانش پاسخی نخواهد داشت. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

کُونَا لِلظّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً.(1)

همواره دشمن ستمگر و یاور ستم دیده باشید.

طبری از عالمان برجسته اهل سنت در تاریخ خود همین روایت را نقل کرده،ولی به جای کلمه «عون» کلمه «ناصر» را آورده است.(2)

34- حق مداری

حق گرایی از اصول ارزشمندی است که روی گردانی از آن شایسته هیچ انسانی نیست. با وجود این، برخی انسان ها از انجام دادن کاری که آن را درست می دانند، خجالت می کشند و به همین دلیل، دچار زیان های بزرگ مادی و معنوی می شوند. این عمل نشان دهنده ضعف اراده و درماندگی روحی آنان است و بدون تردید، اگر با تصمیم جدی، این سدّ روانی را نشکنند، به تدریج، این روحیه به همه جنبه های زندگی شان سرایت می کند. بدین ترتیب، دچار

ص: 115

35- پایداری در احقاق حق

مطالبه حق امری بایسته و شایسته است و بر اساس آموزه های روایی، آدمی نسبت به حقوق خود نباید بی اعتنا باشد. از بدیهی ترین حقوق انسانی این است که هر کسی می تواند حق خود را از کسانی بگیرد که به او تجاوز کرده اند. البته شخصی که ادعای حق دارد، باید دلیل قابل قبولی داشته باشد و آن را در دادگاه یا تشکیلات صالحی ارائه کند و هرگز نباید با اقدامات خودسرانه، ادعای خود را عملی کند. در هر صورت، مطالبه حق و دادخواهی از حقوق اولیه شهروندی و کاری پسندیده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ص: 116

36- پیروی از سخن حق

سخن پسندیده موجب خشنودی شنونده می شود. سخن حق و نیکو را باید از هر کسی پذیرفت. میزان در پذیرش، سنگینی کلام است، نه وجاهت و مقام گوینده آن. با این حال، بعضی افراد وقتی سخنی می شنوند، پیش از هر چیز می خواهند ببینند گوینده آن کیست؛ چنانچه گوینده، شخص مشهور و دارای مقام و منصبی باشد، آن سخن را بدون تحقیق می پذیرند وگرنه به آن اعتنا نمی کنند. این کار درست نیست؛ چون ممکن است کلامی سودمند و زیبا از زبان شخصی عادی و گم نام نقل شود، چنان که احتمال دارد فرد صاحب مقامی نیز سخنانِ کم ارزشی بگوید. پس آنچه به کلام ارزش می دهد، محتوای کلام است، نه گوینده آن. بکوشیم بر اساس تبلیغات و غوغاسالاری، حرفی را نپذیریم، بلکه به حقیقت سخن توجه داشته باشیم. حضرت علی علیه السلامبنابر نقل شیعه و اهل سنت می فرماید:

ص: 117

37- ادب ورزی

ادب اجتماعی، پیوند محبت میان افراد جامعه را محکم می کند. آدمیان همواره برای افراد باادب احترام ویژه ای قائل هستند. انسان در روابط اجتماعی خود با افرادی روبه رو می شود که پس از ساعت ها گفت وگو و هم نشینی، حتی یک کلام یا رفتار ناشایست از آنان نمی بیند و مایل است مدت ها با آنها هم نشین باشد. برعکس، افرادی نیز هستند که سخن و رفتارشان، نشان دهنده بی بهره بودن آنها از ادب و انسانیت است، به گونه ای که انسان حاضر نیست حتی یک لحظه هم به چهره آنها بنگرد. این مسئله نشان دهنده این حقیقت است که انسان باادب، محبوب است و بی ادب چه بخواهد

و چه نخواهد، مورد نفرت دیگران است. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلاَدَبُ کمالُ الرَّجُلِ.(2)

کمال انسان به ادب است.

در سخنی دیگر بنا به نقل اهل سنت می فرماید:

اَلْاَدَبُ صُوْرَةُ الْعَقْلِ.(3)

ص: 118

38- خوش قولی

اسلام برای عهد و پیمان ارزش والایی قائل است و پای بندی به میثاق را از شرایط ایمان می شمارد. در سیره پیشوایان دینی نیز وفای به عهد حتی نسبت به دشمنان به روشنی دیده می شود. آنان تا زمانی که طرف مقابل، نقض عهد نمی کرد، بر تعهد خویش استوار بودند. با وجود این، یکی از آسیب های روابط اجتماعی در جامعه دینی، بها ندادن به وعده ها است. این آفت اجتماعی در میان اقشار گوناگون جامعه به ویژه در برخی پیشه ها به طور چشم گیر دیده می شود. این در حالی است که اسلام می خواهد انسان اگر قول داد، به قولش وفادار بماند و در ادای آن بکوشد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ما اَحْسَنَ الْوَفاءَ وَاَقْبَحَ الْجَفاءَ.(1)

چه قدر وفای به عهد، خوب و بدقولی، زشت است.

در سخنی دیگر که اهل سنت روایت کرده اند، می فرماید:

اِنَّ مِنَ الْکَرَمِ الوَفاءُ بِالذَّمَمِ.(2)

وفای به پیمان ها از کرامت است.

40- راست گویی

راست گویی از بهترین صفات انسانی است، همچنان که دروغ گویی بدترین صفت است. بعضی از مردم چنان به دروغ گویی عادت کرده اند که اگر در شبانه روز چند بار دروغ نگویند، احساس آرامش و شادی نمی کنند. کسانی که دروغ می گویند، دچار عقده حقارت هستند و چون می بینند مردم به آنها بی اعتماد شده اند، با گفتن دروغ، توجه دیگران را به خود جلب می کنند. در این میان، انسان هایی هستند که هرگز زبان خود را به دروغ نمی آلایند. اینان اگر احساس کنند که با دروغ گفتن، منافع دنیایی نیز به دست می آورند، باز زبان خود را به آلودگی های دروغ نمی آلایند. این افراد در هر حالی صداقت را می پسندند، حتی اگر با گفتن سخن درست، مقام و موقعیت خود را از دست بدهند. آنان هیچ گاه کار خود را بی جهت توجیه نمی کنند و دروغ خود را با آرایه مصلحت تزیین نمی کنند و در حقیقت، خود را فریب نمی دهند. تنها کسانی از این ویژگی ارزشمند برخوردارند که ایمان در عمق جانشان نقش بسته باشد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلصِّدْقُ اَقْوی دَعائِمِ الاْءِیمانِ.(1)

راست گویی، نیرومندترین ستون ایمان است.

ص: 121

41- همسایه داری

کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را آزار نمی دهد. نیکی به همسایگان، سفارش همیشگی قرآن کریم و بزرگان دین است. همسایگان نسبت به هم حقوقی دارند که در همه فرهنگ ها محترم است. بسیاری از همسایگان به این حق احترام می گذارند و رابطه ای محبت آمیز میانشان حکم فرماست. آنان از دیدار هم دیگر بهره می برند و بر اثر همکاری و مشارکت، به یکدیگر بهره می رسانند. در مقابل، برخی نیز نه تنها نسبت به یکدیگر محبت ندارند، بلکه برعکس، هر روز به بهانه های بیهوده با هم در جنگ و ستیزند و حقوق یکدیگر را نادیده می گیرند. این در حالی است که حقوق همسایگی، وظیفه ای دوجانبه است که در روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. مولای متقیان در آخرین لحظه های حیات، فرزندان را به رعایت حقوق همسایگان سفارش فرمود. حق همسایه بر آدمی این است که اگر از او وام خواست، به او وام دهد. اگر به همسایه اش نیکی رسید، به او تبریک بگوید. اگر به

ص: 122

42- بخل ورزی

کریمان و بخشندگان افزون بر اینکه نزد دیگران بزرگوارند، در درون خود نیز احساس آرامش و آسایش دارند، ولی انسان های خسیس هماره در رنج و عذاب هستند و از نظر معنوی هم جزو عقب افتادگان کاروان انسانیتند. به همین دلیل، دل بستن بیش از اندازه به مال دنیا نشانه پست همتی است؛ چون کسی که همت عالی داشته باشد، مقام خود را بالاتر از آن می داند که قدرت دل کندن از مال و دارایی را نداشته باشد. البته ولخرجی هم کار ناپسندی است؛ چون مال در حقیقت

ص: 123

43- پرهیز از شتاب زدگی در قضاوت

قضاوت کار بسیار مشکلی است و باید حساب شده و دقیق باشد؛ زیرا ممکن است بر اثر اشتباه کوچکی، کانون زندگی خانواده ای از هم بپاشد، خونی پای مال شود و حقی، ناحق شود. انسان نباید نسنجیده،

ص: 124

44- هدایت بدکاران

آدمی نمی تواند در برابر انحراف برادران ایمانی خود سکوت کند و بی اعتنا بماند. رسم برادری ایجاب می کند که راه هدایت را به آنان نشان دهد و دست گیرشان باشد. متأسفانه برخی از مردم، به آزار دیگران و گناه کاری سرگرمند و از این بی راهه هم

ص: 125

45- خویشتن داری از گناه

سفارش اول رهبران دینی به پیروانشان، بهره مندی از تقوا و خویشتن داری است. زیباترین جامه آدمی، پوشیدن لباس تقواست. اصولاً ارزش هر انسانی به میزان برخورداری او از تقواست. انسان باید تلاش کند تا همواره این لباس مقدس را پاکیزه نگه دارد و اگر آلودگی کوچکی در لباس خود دید، با جدیت و فوریت تمام، با آب شفابخش توبه، آن را بشوید؛ زیرا چنانچه آلودگی به تمام لباس سرایت کند، جز شرمساری چیز دیگری نصیب انسان نخواهد شد. در پرتو تقوا و پرواپیشگی، می توان از آفت ها و آسیب های اخلاقی برحذر بود. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 126

46- جایگاه دانش اندوزی

دانشمندان، چراغ های فروزان زندگی بشری هستند. دانش به آدمی، عزت و ارزش می بخشد و دانشمند، درهای پیشرفت و تعالی را به روی آدمیان می گشاید. پیشرفت ها، موفقیت ها، خلاقیت ها و کشف ها تنها در سایه دانش دانشوران امکان پذیر خواهد شد. دانشمندان پارسا با خدمات صادقانه خود، نام نیکشان را بر کتیبه تاریخ می نگارند. اصولاً دانشمند به واسطه دانشش، همیشه زنده و وجودش، روشنی بخش همگان است. در نبودش نیز می توانند از آثار و برکات دانش او بهره مند شوند و این به معنای برخوردار بودن از حیات ابدی است. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلْعالِمُ حَیٌّ وَ اِنْ کانَ مَیِّتا.(2)

دانشمند، زنده است حتی اگر بمیرد.

در سخنی دیگر بنا بر نقل شیعه و اهل سنت چه زیبا می فرماید:

اَلْعُلَمَاءُ بَاقُون مَا بَقِیَ اَلْدَّهْرُ اَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ و اَمْثَالُهُمْ فِی اَلْقُلُوبِ مُوْجُودَةٌ.(3)

تا روزگاران باقی است، دانشمندان باقی هستند، خود آنان با آنکه از میان مردم رفته اند، ولی

ص: 127

47- تکیه بر ایمان

آدمی باایمان به ذاتی فناناپذیر که همواره او را در کنار خود و یاری گر خویش می داند، از هیچ قدرتی نمی هراسد و نیروی خود را مضاعف می بیند. اساسا نمی توان تنها به مدد نیروی جسمانی، از پس همه مشکلات برآمد؛ زیرا انسان هرقدر قوی باشد، باز هم به پناه گاهی نیاز دارد که در سایه آن بتواند ادامه حیات دهد و به سوی خوش بختی حرکت کند. این تکیه گاه چیزی جز ایمان نیست؛ چون هیچ چیز مانند ایمان نمی تواند حافظ و نگهبان درون و بیرون انسان باشد. ایمان در سختی ها و مشکلات، پناه گاهی محکم است و همه اضطراب ها و نگرانی ها را به آرامش بدل می کند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلإِیمانُ شَفِیعٌ مُنْجِحٌ.(1)

ایمان، شفیع نجات بخش است.

حضرت در کلامی دیگر بنا بر نقل شیعه و اهل سنت، می فرماید:

اَلْاِیْمانُ مَعْرِفَةٌ بَالْقَلْبِ وَ اَقْرَارٌ بِالْلِّسانِ وَ عَمَلُ بِالْاَرْکانِ.(2)

ایمان، شناخت قلبی و اقرار با زبان و عمل با اعضا و جوارح است.

49- سخاوتمندی

گذشتن از مال و بخشیدن آن به دیگران در راه خدا، کار آسانی نیست. تنها کسانی از عهده این مهم برمی آیند که تعلق به مال را در خود از بین برده و لذت بخشش را چشیده باشند. رسیدن به درجات والا و محبوب خالق شدن، شرایطی دارد. یکی از مهم ترین اسبابی که می تواند انسان را به درجات بالا برساند و او را در ردیف انسان های شریف قرار دهد، سخاوتمندی است. انسان سخاوتمند دارای روحی بزرگ و

ص: 129

50- خلق نیکو

خلق و خوی خوب سبب جذب دوستان بسیار خواهد شد و این دوستان صمیمی می توانند در همه حال یاور آدمی باشند. این خاصیت اخلاق خوب است که انسان را بی اختیار جذب می کند. اخلاق خوب می تواند مایه نشاط و شادابی دیگران شود، به گونه ای که شیرینی این برخورد تا مدت ها در ذایقه شان باقی بماند و همیشه آرزو کنند که با چنین افرادی برخوردهای طولانی تری داشته باشند. امامان معصوم ما که نمونه های عملی اخلاق نیکویند، دیگران را نیز به این مهم فراخوانده اند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

أَرْضَی النّاسِ مَنْ کانَتْ اَخْلاقُهُ رَضِیَّةً.(3)

ص: 130

51- زیاده روی در توبیخ

یکی از روش های تربیتی، ارشاد و راهنمایی با زبانی نرم و ملایم است. هیچ انسانی دوست ندارد پیوسته مورد نکوهش دیگران قرار گیرد، ولی اگر این راهنمایی ها غیرمستقیم ارایه شود، خواهد پذیرفت. متأسفانه گاهی افرادی به بهانه اینکه می خواهند شخصی را نصیحت و اصلاح کنند، به سرزنش او می پردازند و در این کار افراط می کنند. بی شک، چنین توبیخ هایی، نه تنها جنبه تربیتی و سازنده ندارد، بلکه در طرف مقابل عقده و ناراحتی ایجاد می کند و سبب می شود نسبت به گوینده احساس لجاجت و دشمنی هم پیدا کند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اَلاِْفْراطُ فِی الْمَلامَةِ یَشُبُّ نارَ الْلِّجاجَةِ.(2)

زیاده روی کردن در سرزنش موجب برافروخته شدن آتش لجاجت می شود.

در سخنی دیگر که اهل سنت روایت کرده اند، در این باره می فرماید:

إذا عاتَبْتَ اَلْحَدَثَ فَاتْرُکْ لَهُ مَوْضِعَا مِنْ ذَنْبِهِ لِئَلاّ یَحْمِلَهُ اَلْاِحْرَاجُ عَلَی اَلْمَکَابَرَةِ.

هنگامی که نوجوان را ملامت می کنی، گریزگاهی برای توجیه کار خطایش بازگذار تا در تنگنا نیفتد و به

ص: 131

52- عفت کلام

مردم در سخن گفتن با دیگران متفاوت هستند؛ برخی به قدری مؤدبانه سخن می گویند که دیگران تحت تأثیر قرار می گیرند و دوست دارند با آنها هم سخن شوند. علی علیه السلام بنابر نقل اهل سنت می فرماید:

مَنْ عَذَّبَ لِسَانُهُ کَثُرَ اِخْوَانُهُ.(1)

هر کسی که خوش زبان باشد برادرانش زیاد گردند.

در مقابل، عده ای نیز چنان بددهن هستند که حتی چنددقیقه هم نمی توان آنها را تحمل کرد. بی شک، چنین رفتاری از تربیت خانوادگی سرچشمه می گیرد و نشان دهنده میزان ادب یا بی ادبی افراد است. چه خوب است انسان گفتاری مؤدبانه داشته باشد و زبانش را به سخنان زشت آلوده نسازد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِیّاکَ وَالْمُسْتَهْجَنَ مِنَ الْکَلامِ.(2)

از گفتار زشت و زننده بپرهیزید.

54- پرهیز از سخنان بی اساس

هر که پرگویی می کند، خطایش نیز بسیار است. این گونه افراد بدون تأمل هر سخنی را بر زبان جاری می کنند و متوجه پی آمدهای آن نیستند و چه بسا که ارج و قربشان نیز نزد دیگران از بین می رود؛ چه اینکه شخصیت آدمی زیر زبان وی پنهان است. افراد پرگو بسیار و با آب و تاب زیاد سخن می گویند، ولی حقیقت و صداقت در سخنانشان کمتر دیده می شود، آنها اگر سخن قابل عرضه و خوبی هم داشته باشند، معمولاً پذیرفته نمی شود. در مقابل، برخی از مردم پیش از آنکه سخنی بگویند، فکر می کنند یا با دیگران مشورت می کنند و در سخنانشان مطالب غیرمنطقی و غیرواقعی کمتر دیده می شود، به گونه ای که انسان می تواند سخنان آنها را با اطمینان خاطر بپذیرد و برای دیگران نقل کند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ کَثُرَ باطِلُهُ لَمْ یُتَّبَعْ حَقُّهُ.(1)

هر کس سخن باطلش بسیار باشد، حرف حقش نیز پذیرفته نخواهد شد.

آن حضرت در سخن دیگر که شیعه و اهل سنت نقل کرده اند، می فرماید:

لا تَتَکَلَّمْ بِما یُرْدِیکَ وَ لا مَا کَثِیرُهُ یَزْرِیْکَ.(2)

ص: 133

55- اعتماد نکردن به دشمنان

دشمنان انسان از ترفندهای گوناگونی بهره می گیرند. گاهی با نقاب دوستی و دل سوزی، مکارانه، احساس هم دردی می کنند و انسان گرفتار دشمن فریب کار می شود. در این حال، دشمن از راه دوستی پیش می آید و چنین وانمود می کند که از دوستان خیرخواه اوست. انسان خوش باور ممکن است تحت تأثیر این برخوردِ به ظاهر دوستانه قرار گیرد و به او اعتماد کند و بسیاری از مسائل محرمانه خود را با او در میان بگذارد. در این صورت با مشکلاتی روبه رو خواهد شد و این کار زیان های جبران ناپذیری خواهد داشت. حضرت علی علیه السلام در هشداری حکیمانه می فرماید:

لا تَأمَنْ عَدُوّا وَ اِن شَکَرَ.(1)

به دشمن خود هرگز اعتماد نکن، اگر چه تشکر کند.

چنین دشمنانی از دیگر دشمنان خطرناک ترند، زیرا با مکر و حیله و دوست نمایی وارد شده اند. بنا بر نقل اهل سنت از آن حضرت:

اَکْبَرُ الْاَعْدَاءِ اَخْفَاهُمْ مَکِیْدَةً.(2)

ص: 134

56- عفو، بی بازگشت

عفو و گذشت از سیره معصومان علیهم السلام است. پیشوایان دینی جوان مردانه از خطای دیگران می گذشتند و هیچ گاه این بخشایش را به رویشان نمی آوردند، گویا فرد هرگز خطایی نکرده است. این خلاف مروّت است که ابتدا از خطای دیگران بگذریم و آن گاه دوباره از حرف خود بازگردیم. با این حال، گاهی به کسانی برمی خوریم که کسی را بخشوده، ولی پشیمان شده اند. این کار از جوان مردی به دور است و نشان می دهد که در حقیقت، چنین افرادی تنها تظاهر به گذشت می کردند. حضرت علی علیه السلامدر کلامی که شیعه و اهل سنت نقل کرده اند می فرماید:

لا تَنْدَمَنَّ عَلی عَفْوٍ وَلا تَبْهَجَنَّ بِعُقوُبَةٍ.(1)

هرگز از عفوی که کرده ای، پشیمان مشو و از تنبیه و عقوبتی هم که کرده ای، شادمان مشو.

58- سکوت

خردمندان در برابر کسانی که سخن ناروا می گویند، روی برمی گردانند و کریمانه از کنارشان می گذرند. برخی افراد سخنانی می گویند که ارزش پاسخ گفتن ندارد و صرف کردن وقت برای پاسخ دادن به آن، جز اتلاف وقت نتیجه دیگری ندارد و چه بسا انسان را از کارهای مهم زندگی نیز بازدارد. بنابراین، پاسخ گفتن به هر سخن، سنجیده نیست، بلکه باید به کلامی پاسخ داد که شایسته پاسخ گویی باشد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکوتُ.(3)

چه بسا سخنی که پاسخش سکوت است.

و از آنجا که گفته اند جواب ابلهان

ص: 136

59- مسئولیت پذیری

انسان به برکت تکلیف و حس مسئولیت پذیری می تواند نردبان تعالی را بپیماید. یکی از عرصه های مسئولیت پذیری جامعه است. تنها در پرتو احساس مسئولیت در برابر جامعه، رعایت حقوق دیگران معنا می یابد. بنابراین، هر کس باید به اندازه توان خود، پاسخ گوی مسئولیت ها باشد. در این میان، تناسب میان انسان و مسئولیتش سبب می شود که کارها به خوبی پیش رود و انسان در کارهایش با اعتماد به نفس و انگیزه و موفقیت بیشتری حرکت کند. اگر انسان به مسئولیتی متناسب با خود نپردازد و با شور و نشاط و انگیزه و وجدان کاری به مسئولیتش عمل نکند، در این صورت، هم فرد آسیب می بیند و هم نهادی که در آن کار می کند و جامعه دچار اختلال خواهد شد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

کُنْ مَشْغُولاً بِما اَنْتَ عَنْهُ مَسْئُولٌ.(2)

به آنچه نسبت به آن مسئولیت داری، مشغول باش.

و در سخن دیگر می فرماید:

لا تَسْأَلْ عَمّا لَمْ یَکُنْ فَفِی الّذی قَدْ کانَ لَکَ شُغُلٌ.(3)

از آنچه بر عهده تو نیست، مپرس؛ زیرا همان چیزهای که هست، برای مشغول کردنت کافی است.

61- پرهیز از پرسش مغرضانه

پرسش کردن ممکن است با انگیزه های مختلفی همراه باشد. گاهی برای اظهار فضل، گاهی کوچک شمردن طرف مقابل و رسوایی علمی او و زمانی هم برای اهداف دیگر. یکی از این اهداف، یادگیری است. پرسیدن اگر برای یادگیری باشد، بسیار پسندیده است؛ چون

ص: 138

62- احترام به بزرگ سالان

کهن سالان در میان خاندانشان، بسان پیامبران در میان امت ها هستند. هیچ گاه نباید فراموش کنیم که وظیفه انتقال فرهنگ گذشتگان و نسل های گذشته به ما بر دوش بزرگ سالان است. در واقع آنان حامل تجربه گران قدر گذشتگان هستند. بنابراین، رواست که نسبت به آنها بی اعتنا نباشیم و آنان را گرامی بداریم؛ زیرا ناسپاسی و حرمت شکنی نسبت به آنان را نه خدا می پسندد و نه وجدان آگاه و فطرت آدمی. هیچ جوانی، کهن سالی را به خاطر پیری اش گرامی نمی دارد، جز آنکه هنگام پیری خودش، مورد لطف و محبت فرزندان خویش قرار می گیرد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

وَقِّروا کِبارَکُمْ یُوَقِّرُکُمْ صِغارُکُمْ.(2)

ص: 139

63- خویشتن داری

خشم و غضب، قدرت تفکر و تعقل را از انسان می گیرد. روا نیست انسان در این حالت رفتاری انجام دهد یا تصمیمی بگیرد. چه بسیار کارهای ویرانگر یا سخن های ناروا در این حال از آدمی صادر می شود که پس از فروکش کردن خشم، خود را سرزنش می کند که ای کاش این کردار و گفتار را انجام نمی دادم. باید توجه داشت که همیشه ایام به کام انسان نیست و گاهی اوقات مسائلی پیش می آید که ناراحت کننده است. در این حال، باید با لختی درنگ و به کار بستن اندیشه، خود را کنترل کند. بدیهی است چنین تأملی موجب کاهش تحریک عصبی می شود و شخص خشمگین را از تصمیم گیری های آنی باز می دارد. حضرت علی علیه السلام درباره خویشتن داری فرموده است:

ص: 140

64- دوری از فریب کاران

شناخت افرادی که ظاهر و باطن آنها با هم متفاوت است، بسیار مشکل است؛ چون به راحتی نمی توان از انگیزه ها و نیت آنان باخبر شد. برای شناخت افراد، آگاهی و توجه بی سابقه آنان امری شایسته و لازم است. اعتماد کردن به سخن و ظاهر دیگران بدون دقت و واکاوی، پی آمدهایی دارد. بعضی از افراد، چهره خود را زیر نقاب دوستی و دل سوزی پنهان می کنند و از ترفندهای مختلف برای فریب دادن مردم سود می جویند. فریب کاران از راه نفاق و به شیوه های گوناگون، حسن ظن مردم را به خود جلب می کنند و آنها را تحت تأثیر قرار می دهند. مردم نیز به تصور اینکه آنها اشخاصی درخور اعتمادند، مال و مقدسات خود را به آنها می سپارند، ولی به یک باره

ص: 141

65- پرهیز از شوخی بی جا

شوخی بی جا، انسان را در میان مردم سبک می کند و از قدر و منزلتش می کاهد. تجربه نشان می دهد در بسیاری از اوقات، کسانی که زیاد شوخی می کنند، کارشان به جنگ و جدال می انجامد؛ زیرا همه افراد تحمل هر نوع شوخی را ندارند. پس گاهی شوخی ممکن است مایه خشم شان شده و کار به جاهای باریک بکشد. به طور کلی، زیاده روی در شوخی، ابهت انسان را در هم می شکند. اگر انسان بخواهد جایگاه اجتماعی خود را حفظ کند، باید از شوخی بی جا بپرهیزد. همچنین

ص: 142

66- دوری از تهمت

در قرآن و آموزه های پیشوایان دین، پیروی از ظن و گمان و سوء ظن داشتن نسبت به دیگران نکوهش شده است.

چنان که علی علیه السلام بنابر نقل اهل سنت می فرماید:

سُوءُ الظَّنِ یَدْوِیَ الْقُلُوبَ وَ یَتّهِّمُ اَلْمَأْمُوْنَ وَ یُوحشُ المُسْتَأْنسَ و یُغیِّرُ مَوَدَّةَ الْاِخْوَانِ.(2)

بدگمانی، قلب ها را رنجور و معتمدان را بی اعتبار، دوستان را پراکنده و دوستی برادران را به دشمنی تبدیل می کند.

انسان نباید با آبروی دیگران بازی کند و بی جهت به دیگران اتهام بزند. از نظر مذهب و وجدان انسانی، متهم کردن افراد به کار خلاف، ناپسند است. آدمی تا دلیل صددرصد یقینی نداشته باشد، نباید دیگران

ص: 143

67- عهد و پیمان

از نظر اسلام، پیمان شکنی از ناپسندترین کارهاست. ازاین رو، خداوند از مسلمانان می خواهد که در صورت پیمان بستن با دوست و دشمن، بدان پای بند باشند و تا زمانی که آنان نقض عهد نکرده اند، در شکستن عهدها پیش قدم نباشند. باید دانست که یکی از صفات مؤمنان حقیقی آن است که به وعده های خود وفا می کنند. کسانی که به

ص: 144

68- زیاده گویی

کم گویی و گزیده گویی نشانه حکمت است. زیاده روی در هر کاری ناپسند است و در سخن گفتن محسوس تر است. انسان های زیاده گو به تدریج موقعیت و اعتبار خود را از دست می دهند و این کار سبب می شود اطرافیان از او فاصله بگیرند. البته انسان ها همیشه به هم صحبت نیاز دارند و باید با سخن گفتن به آرامش برسند. قدرت بیان، نعمتِ ارزشمندی است که خداوند آن را در میان موجودات به اشرف مخلوقات عنایت فرموده است. در پرتو سخنان آموزنده، انتقال تجربه صورت می گیرد. هنگام صحبت کردن با دیگران تلاش کنید، گفتارتان ملال آور نباشد. از تکرار مطالب بپرهیزید و طرف مقابل را مجبور به شنیدن سخنانتان نکنید. هیچ گاه جانب اعتدال را از دست ندهید و به اندازه و آرام سخن بگویید تا

ص: 145

69- احترام به پدر و مادر

فرزند باید بداند که مادر او را به دنیا آورده، پرورش داده و از شیره جانش به او غذا داده است. مادر هرگونه ناگواری و غم و غصه را به جان خریده است تا فرزندش سالم بماند. همچنین باید بداند پدر، ریشه و اصل اوست و درحقیقت، کمال و شایستگی و موفقیت هایش را از وجود او بداند. در قاموس زندگی انسان، کلمه ای مقدس تر از واژه پدر و مادر نیست. آنها سالیان دراز همه زندگی خود را با صفا و اخلاص به پای فرزندانشان نثار کرده اند تا در این زندگی پرتلاطم، طعم تلخ درد و رنج را نچشند و از لذت های حلال زندگی بهره مند شوند. از هنگامی که فرزندان چشم به جهان می گشایند تا وقتی که بالغ و مستقل می شوند، پدر

ص: 146

70- خوش حالی از شکست دیگران

شایسته نیست که انسان از شکست دیگران خشنود شود. حتی اگر با دیگری اختلاف دارد، نباید از شکست و گرفتاری آنان اظهار رضایت کند؛ انسان مؤمن حتی برای نجات جان مخالفان خود، جانش را به خطر

ص: 147

71- خوش رفتاری در خانه

یکی از سجایای نیک اخلاقی، حسن خلق و خوش رفتاری، در محیط خانه با افراد خانواده است. اگر برخورد کریمانه و فروتنانه با دیگران نیک و شایسته است؛ در محیط خانه و در برابر زن و فرزند مطلوب تر است. متأسفانه برخی افراد، تا هنگامی که در بیرون از خانه هستند، با خوشی و خوش رویی با دیگران و رفیقان برخورد می کنند، ولی وقتی به خانه می آیند، تمام خستگی ها و مشکلات بیرون از خانه را با خود به خانه می آورند و در برخورد با افراد خانواده با عصبانیت و ترش رویی و بدخلقی برخورد می کنند. آنان برای کارهای بسیار بی اهمیت و کوچک، بهانه جویی می کنند و به همه ناسزا می گویند. گویی این افراد اخلاق و ادب را تنها در محیط بیرون از خانه می خواهند. این افراد آن گونه که باید و شاید، به زیور اخلاق آراسته نشده اند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

عَلَیْکَ بِلُزُومِ الْحَلالِ و حُسْنِ البِّرِ بِالْعِیالِ.(1)

بر تو باد دوری از حرام و نیکی نسبت به خانواده.

در سخنی دیگر که اهل سنت نقل کرده اند، می فرماید:

لا یَکُنْ اَهْلُکَ اَشْقَیَ النَّاسِ بِکَ.(2)

نباید خانواده ات بدبخت ترین مردم برایت باشند.

73- آرزوی مرگ دیگران

ممکن است انسان در زندگی اجتماعی با دیگران اختلاف پیدا کند و گاهی زیان های جسمی یا مالی نیز متوجه او شود. بعضی ها وقتی با کسی اختلاف پیدا می کنند، برای آنکه عقده دل خود را خالی کنند، برای دیگری آرزوی مرگ می کنند و او را مورد لعن و نفرین قرار می دهند که عادت بسیار زشتی است. این افراد دارای روحیه انتقام جویی اند، تا اندازه ای که حاضرند برای شادی خود، جان و مال دیگران نابود شود. این در حالی است که انسان مؤمن هرگز حاضر نیست شاهد مرگ و نابودی دیگران باشد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

شَرُّ النّاسِ مَنْ یَبْتَغیِ الْغَوائِلَ لِلنّاسِ.(2)

بدترین مردم کسی است که برای مردم آرزوی مرگ و گرفتاری کند.

در کلامی دیگر که شیعه و اهل سنت از آن حضرت روایت کرده اند، می فرماید:

اَحْبِبْ لِلنَّاسِ اَلْخَیْرَ فِاِنَّ هذِهِ مِنْ اَخْلاقِ الرَّفِیعَةِ.(3)

نیکی و خوبی را برای مردم دوست بدار که چنین خلقی از برترین اخلاق هاست.

75- نشر دانش

اگر دانش مفید و سودمند ترویج نشود و به دیگران منتقل نشود، سودی نخواهد داشت و جامعه از آن بهره ای نخواهد برد. عالمان وظیفه دارند آنچه را می دانند، به دیگران هم برسانند، همچنان که خود زمانی هیچ نمی دانستند و از دیگران دانش آموخته اند. در آموزه های اسلامی، زکات دانش، نشر و انتقال آن به دیگران دانسته شده است. بنابراین، وظیفه هر دانایی است که آموخته های خود را به دیگران بیاموزد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

زَکاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ.(3)

زکات دانش، منتشر کردن آن است.

و چنین کاری نه تنها از علم نمی کاهد بلکه حضرت در کلامی دیگر که شیعه و اهل سنت نقل نموده اند می فرماید:

اَلْعِلْمُ یَزْکُوْا عَلَی اَلْعَمَلِ وَ الاَمْلاکَ تَنْقُصُهُ اَلْنَّفَقَةُ.(4)

ص: 151

76- تعلیم و تعلم

هر انسانی وظیفه دارد تا آنجا که می تواند، بیاموزد و دیگران را نیز از دانش خود بهره مند کند. هیچ کس نباید با بهانه گیری از زیر بار این مسئولیت بزرگ شانه خالی کند. بی اعتنایی نسبت به آموزش دیگران مانند بی اعتنایی در برابر مردم گرسنه ای است که به نان نیاز دارند. چه زشت است که از دانایی آموختن چیزی را بخواهند و او فرصت کافی داشته باشد و کاری نکند. اگر دانش در وجود آدمی راکد بماند و به مانند چشمه ای جوشان سرریز نکند، به تدریج، خاصیت خود را از دست می دهد. همچنین اگر عالم علوم خود را به دیگران ارائه نکند تا راست آزمایی شود، چه بسا در جهل مرکب گرفتار آید. دانش، میراث ماندگار جامعه بشری است که در طول زمان ها دست به دست شده تا به شکوفایی و اوج خود رسیده است. اگر هر کسی دانش خود را به صندوق قبرها منتقل می کرد، امروز این همه پیشرفت و تکامل مادی و معنوی ایجاد نمی شد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

عَلَی الْعالِمِ اَنْ یَتَعَلَّمَ ما لَمْ یَعْلَمْ وَ یُعَلِّمَ النّاسَ ما قَدْ عَلِمَ.(1)

بر داناست تا آنچه را نمی داند، بیاموزد و آنچه را می داند، به مردم یاد دهد.

در سخنی دیگر که اهل سنت آن را نقل کرده اند، می فرماید:

مَا اَخُذَ اللّه ُ عَلَی اَهْلِ اَلْجَهْلِ اَنْ یَتَعَلَّمُوْا حَتی اَخَذَ عَلَی اَهْلِ الْعِلْمِ اَنَّ یُعَلِّمُوا.(2)

خداوند از جاهلان پیمان نگرفت تا بیاموزند مگر آنکه از دانشمندان پیمان گرفت تا به دیگران یاد دهند.

ص: 152

77- شنونده خوب

دانش جویی، همتی بلند و انگیزه ای والا می خواهد. همه نمی توانند دانشمند باشند، ولی می توان شنونده خوبی بود و در کنار سفره دانش، نشست و از آن بهره برد و به دیگران هم منتقل کرد. این امکان برای بیشتر مردم وجود دارد که گفتار دانشمندان را بشنوند و میزان آگاهی خود را بالا ببرند و به تدریج، در شمار دانایان درآیند؛ چون اسلام، دانش اندوزی را فریضه می شمارد. بنابراین، همگان باید در آموختن دانش بکوشند و هر روز بر دانش خود بیفزایند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِذا لَمْ تَکُنْ عالِما ناطِقا فَکُنْ مُسْتَمِعا واعِیا.(1)

وقتی دانشمند گوینده نیستی، دست کم شنونده نگاه دار باش.

در سخنی دیگر که شیعه و اهل سنت نقل کرده اند، می فرماید:

اِنَّ هذِهِ اَلْقُلُوبَ اَوْعِیَةٌ فَخَیْرُها اَوْعَاهَا اَلنَّاسُ ثَلاثَةٌ عَالِمٌ رَبّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلی سَبیل النَّجاةِ وَ هِمَجٌ رِعَاعٌ.(2)

این دل ها، ظرف است و بهترین دل آن است که ظرفیتش بیشتر باشد. مردم بر سه گونه اند: عالمان ربانی، دانش طلبانی که در راه نجات گام برمی دارند و احمقان بی سر و پا.

79- نصیحت پنهانی

معمولاً رعایت حال دیگران و تذکر پنهانی برای اصلاح رفتار، در سازندگی افراد اثر بیشتری دارد. اگر پیش روی دیگران به گوشزد کردن عیب های اطرافیان بپردازیم، سبب جبهه گیری و لجاجت آنان خواهد شد. اگر این تذکر با رعایت همه جنبه ها صورت بگیرد، راهی به سوی هدایت او خواهد بود. همه می دانیم که حیات هر جامعه در پرتو امر به معروف و نهی از منکر است. بی تردید، امر به معروف و نهی از منکر، موضوع مهم و سازنده اجتماعی است که

اگر به

ص: 154

80- بازگو نکردن همه دانسته ها

قرار نیست هر چه شنیده ایم یا هر آنچه را می دانیم، بی درنگ برای دیگران بازگو کنیم. چه بسا بازگو کردن سخنانی به آشوب و بلوای اجتماعی یا ضررهای شخصی بیانجامد. برخی از مردم عادت کرده اند که هر چه می دانند یا از کسانی شنیده اند، برای دیگران بازگو کنند، در حالی که این عادت خوبی نیست. چه خوب است انسان هر چه می داند، به دیگران نگوید و درباره آن بیندیشد تا پشیمان نشود. انسان مدبر و معقول، کسی است که جز به ضرورت، لب به سخن نمی گشاید. گاهی سخن آن قدر ارزشمند است که نباید آن را پیش هر کسی بازگو کرد و گاهی مخاطب، ظرفیت شنیدن آن سخن را ندارد. زمانی نیز ممکن است، مخاطب از گفتارمان برداشت نادرست کند که در همه

ص: 155

81- پرهیز از سوگند بسیار

انسان نباید برای اثبات مدعای خود در گرفتاری های زندگی، نام مقدس خدا را وجه المصالحه قرار دهد. مایه تأسف است که بعضی ها عادت کرده اند برای هر کاری هر چند ناچیز و بی اهمیت، سوگند بخورند. آنها با این کار می خواهند اطمینان طرف مقابل را جلب کنند، در حالی که سوگند خوردن، نه تنها هیچ اعتمادی ایجاد نمی کند، بلکه برعکس، سبب بدگمان شدن طرف مقابل هم خواهد شد. شنونده با خود می گوید اگر واقعا راست می گوید، چه نیازی به سوگند خوردن دارد. به همین دلیل، هر چه بیشتر سوگند بخورد، نسبت به وی بی اعتمادتر می شود. زیاد سوگند خوردن، انسان را به دام گناه می افکند. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

لا تُعَوِّدْ نَفْسَکَ الْیَمِینَ فَاِنَّ الْحَلاّفَ لا یَسْلَمُ مِنَ الْاِثْمِ.(3)

به سوگند خوردن، عادت نکن؛ چون هر کس زیاد

ص: 156

82- بالاترین عیب

بی شک، هر انسانی کم و بیش عیب هایی دارد. برخی عیب های خود را می بینند و امیدوارند که آنها را به تدریج برطرف کنند و برخی دیگر نه تنها عیب شان را نمی بینند، بلکه با تقدیس خود، عیب شان را به دیگران نسبت می دهند. این کار از دو جهت آفت زاست. اول اینکه وقتی به وجود عیب در خویش معترف نباشیم، چگونه می توانیم در پی اصلاح آن برآییم. پس از این نظر، آن عیب همواره با ما خواهد بود. دیگر اینکه با فرافکنی، دیگران را به عیبی متهم می کنیم که هرگز در آنان نیست و تنها به پندار خود به آنان نسبت ناروا داده ایم. امام علی علیه السلام می فرماید:

اَکْبَرُ الْعَیْبِ اَنْ تَعِیبَ غَیْرَکَ بِما هُوَ فِیکَ.

بزرگ ترین عیب این است که عیبی را که در تو هست، به دیگران نسبت دهی.

میانه روی در ستایش و نکوهش دیگران

میانه روی، روزنی به سوی داوری حکیمانه و واقع نمایی است. چه خوب است انسان همواره راه اعتدال در پیش گیرد و در هیچ چیز زیاده روی نکند. متأسفانه بسیاری از مردم در همه کارها به ویژه در ستایش و نکوهش

ص: 157

83- تکیه نکردن به بدکاران

عزت واقعی تنها با پناه بردن به خداوند فناناپذیر به دست می آید. ازاین رو، کسانی که درپی عزت هستند، در فکرشان نمی گنجد که به باطل پناه ببرند؛ چون باطل، کف

ص: 158

84- پرهیز از کینه جویی

کینه و کدورت پیش از اینکه به دیگران ضربه بزند، روح و روان خود کینه جو را بیمار می سازد. افراد کینه جو فرصت های گران بهای عمر را در فکر نقشه و توطئه علیه دیگران می گذرانند و از فرصت های طلایی تکامل باز می مانند. ممکن است بعضی ها با هم کدورت ها و اختلاف هایی داشته باشند و کارشان به مشاجره و بالاتر از آن هم کشیده باشد و کینه هم را به دل گرفته باشند، ولی باید جوان مردانه تصمیم گرفت و عفو و پوزش را جای گزین کینه ها و کدورت ها کرد. به یقین، برداشتن این گام مثبت، آثار بسیار شیرین و لذت بخشی خواهد

ص: 159

85- عدالت خواهی

حضرت علی علیه السلام، عدل را رستگاری، کرامت، برترین فضایل و بالاترین موهبت الهی می داند و می فرماید خداوند بیامرزد کسی را که حقی ببیند و یاری کند یا ستمی را ببیند و آن را بازگرداند.(3) مبارزه با ستم، روش های متعددی دارد. یکی از راه های مبارزه با ستم، این است که انسان با عملکرد عادلانه خود، ستم کاران را پیش مردم منزوی سازد. شکی نیست که وقتی شما در برابر ستم کاری های ستمگران با مردم رفتار عادلانه داشته باشید، خودبه خود با آنان به ستیز ایستاده اید. این کار، توجه و غیرت مردم و خشمشان را نسبت به ستمگران برمی انگیزاند و پایه های ستم را سست می کند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ضادُّوا الْجَوْرَ بِالْعَدْلِ.(4)

ص: 160

86- ضمانت

بسیار اتفاق می افتد که آدمی ضمانت دیگران را قبول می کند، ولی پس از چندی به دلیل پای بند نبودن متعهد به بازپرداخت وام خویش مشکلاتی پدید می آید. این در حالی است که اگر فرد ضامن از ابتدا پاسخ منفی می داد، رابطه دوستانه آنان تا این اندازه تیره و تار نمی شد. متأسفانه گاهی اوقات این بدقولی ها، به غیبت کردن از وام گیرنده نزد دیگران می انجامد. بنابراین، وقتی کسی از انسان درخواست ضمانت کرد، فرد باید نخست توانایی مالی خود و تقاضا کننده را بررسی کند و آن گاه تصمیم بگیرد. کسی که برای دوستی یا کمک به شخصی، وی را ضمانت می کند، ولی در عمل، توان پرداخت مبلغ مورد ضمانت را ندارد، علاوه بر شرمندگی، ممکن است با مشکلات فراوانی روبه رو شود، در حالی که اگر از ابتدا سنجیده رفتار می کرد، دچار این مشکلات نمی شد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

لا تَضْمَنْ ما لا تَقْدِرُ عَلَی الْوَفاءِ بِهِ.(2)

ص: 161

87- شتاب نکردن در پاسخ گویی

برخی تلاش می کنند در پاسخ دادن بر دیگران سبقت بگیرند و این امر را برای خود امتیازی به شمار می آورند و احساس می کنند با این کار، تیزهوش و حاضرجواب معرفی می شوند. این کار اشتباه است؛ زیرا زیانی که از این کار می بینند، بسیار بیشتر از سود آن است. بیشتر اشتباه های انسان نیز مربوط به مواردی است که در کار خود شتاب کرده است، همچنان که بیشترین موفقیت ها از درنگ و تأمل به دست آمده است. مؤمن هیچ کاری را بدون فکر و تدّبر انجام نمی دهد. او جز به نیاز سخن نمی گوید و کلماتش حساب شده است. همچنین زبان خود را از سخنان بی مورد باز می دارد و از پرحرفی و گفتن مطالب بی فایده پرهیز می کند. پرگویی، قدرت تفکر را از آدمی می گیرد و چون درباره گفته هایش تأمل ندارد، دچار لغزش های فراوان می شود و باید پاسخ گوی پی آمدهای منفی آن باشد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 162

88- چاه کندن برای دیگران

در آموزه های روایی اسلام آمده است که هر آنچه را برای خود می پسندی، برای دیگران نیز بخواه. این آموزه از مؤمنان می خواهد که برای دیگران جز خیر و صلاح نخواهند و در دعاهای خود نیز از خداوند خیر و خوبی را برای آنان بخواهند. با وجود این، برخی افراد بر اثر بدآموزی ها یا احساس حسادت و در پی برخی عقده ها، همواره تلاش می کنند که برای دیگران مشکلاتی به وجود آورند. ممکن است کسی بدون هیچ سابقه دشمنی و فقط برای لذت بردن به این کار غیرانسانی دست بزند. بدون شک، چنین افرادی اگر هر چه زودتر به اصلاح خویش نپردازند، کارشان به جای خطرناکی خواهد کشید. حضرت علی علیه السلامبنا به نقل شیعه و اهل سنت می فرماید:

مَنْ حَفَرَ لِاَخیهِ الْمُؤْمِنِ بِئْرا اُوقِعَ فِیها.(2)

هر کس برای برادر مؤمن خود چاهی بکند، خود در آن خواهد افتاد.

90- درگیر نشدن با افراد پست

آموزه های دینی، آدمی را به کرامت و بزرگ منشی رهنمون می سازد و از او می خواهد در رویارویی با افراد نادان، کریمانه از کنارشان بگذرد؛ زیرا هرگونه مشاجره ای در نهایت به زیان افراد باشخصیت و بزرگوار خواهد بود. ازاین رو، هر انسان عاقلی باید از ایجاد درگیری با دیگران خودداری کند. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری دارد که طرف مقابل، شخص پست و نانجیبی

هم باشد. چنین کسی برای از بین بردن طرف مقابل، از هیچ کار ناجوان مردانه ای دریغ نمی کند و به تنها چیزی که فکر می کند، از میان برداشتن رقیب است. انسان پست و فرومایه به هیچ اصل اخلاقی پای بند نیست و با نسبت دادن اتهام های بی جا، شخصیت دیگران را مسخ می کند و صورت قضیه را به گونه ای دگرگون می کند که ساده اندیشان، او را مقصر به شمار می آورند و از ارج و منزلتشان به شدت کاسته می شود. کمترین خرده ای که به چنین فردی می توان گرفت، این است که چرا خودش به درگیری با چنین افرادی پرداخته است. همچنین این وضعیت، راه را برای پرخاشگری دیگران با انسان در صحنه های مشابه باز می کند. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

لا تُلاحِ الدَّنِیَّ فَیَجْتَرِی ءَ عَلَیْکَ.(1)

با فرد پست و زبون درگیر نشو که نسبت به تو گستاخ می شود.

ص: 165

91- خطاب مؤدبانه

اگر به شئون دیگران احترام گذاشته نشود و با صدای بلند یا با امر و نهی یا الفاظ نامناسب مورد خطاب قرار گیرند، واکنش آنها نیز نامناسب خواهد بود. نرم و ملایم سخن گفتن سبب نزدیکی قلب ها و برقراری ارتباط صمیمانه می شود و در پرتو این هم دلی، کارها نیز به نتیجه مطلوب نزدیک می شود. باوجود این، متأسفانه بعضی ها در صدا زدنِ افراد ادب را رعایت نمی کنند، درحالی که اگر دیگران آنها را بدان گونه بخوانند، عصبانی می شوند و حتی پاسخشان را هم نمی دهند. جای تعجب است افرادی که خود را در موضع برتر می بینند و خطاب پرخاشگرانه دارند، وقتی که نیازمند کمک دیگران باشند، چنان مؤدبانه و محترمانه صحبت می کنند که گویا آن شخص دیروزی نیستند. بنابراین، آن گونه که انتظار دارید دیگران با شما برخورد کنند، با مردم رفتار کنید و مطمئن باشید سخن شایسته، نه تنها از ارج و قرب آدمی نمی کاهد، بلکه مقام و منزلت او را در نظر دیگران افزایش می دهد و بازخوردی مناسب در پی دارد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

ص: 166

92- تغافل

برخی افراد در مقابل هر کاری، واکنش تندی نشان می دهند و با این کار، فکر و روح خود را درگیر و زندگی را بر خود و اطرافیانشان دشوار می سازند. اینان از

کاه، کوه می سازند و کار را از آنچه هست، بدتر و پیچیده تر می کنند، به گونه ای که گره هایی در زندگی شان ایجاد می شود که دیگر به راحتی قابل گشودن نیست. ممکن است شخصی از روی نادانی، سخن ناروایی به شما بگوید و تلاش کند برای رسیدن به مقاصد نامطلوبش، با شما درگیر شود. در چنین مواردی، مصلحت ایجاب می کند که سخن او را نشنیده بگیرید تا جلوی شرارت او گرفته شود و از شرش در امان بمانید. قرار نیست که انسان در مقابل همه چیز واکنش نشان دهد؛ زیرا بسیاری از امور از قدرت آدمی خارجند. تغافل در امور روزانه، در برخی شرایطی بسیار ضروری است. چه بسا اگر انسان چنین نکند، زیان های جبران ناپذیری برایش به بار خواهد آمد. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

مَنْ لَمْ یَتَغافَلْ وَ لا یَغُضُّ عَنْ کَثِیرٍ مِنَ الْاُمُورِ تَنَقَّصَتْ

ص: 167

93- چشم ندوختن به فرومایگان

مسلمانان مانند یک پیکرند و در غم و شادی باید در کنار یکدیگر باشند. کمک رسانی به دیگران در دین اسلام، پاداش های فراوانی دارد و احکامی چون احسان، قرض الحسنه و مانند آن برای این منظور تشریع شده است اسلام در کنار آن، پیروانش را عزت مند می خواهد و سفارش می کند تا آنجا که ممکن است شأن و ارزش خود را حفظ کنند و در پی رفع نیازمندی های خود به سوی هر کسی دست نیاز دراز نکنند. اصولاً ممکن است در زندگی دچار کمبودهایی شوید و به کمک اقتصادی نیاز داشته باشید. در چنین مواردی تا آنجا که ممکن است، بکوشید از دیگران کمک نخواهید. اگر خدای ناکرده ناگزیر شدید،

ص: 168

94- دشمنی با مردم

برقراری ارتباط صمیمی و نزدیک با مردم، یکی از رمزهای موفقیت آدمی است. خداوند کریم در قرآن به پیامبرش فرمان می دهد که بال عطوفتت را زیر پای پیروانت بگستران.(3)

به طور کلی، جاذبه شخصیتی هر کس، تا حد زیادی مرهون رفتار محبت آمیز او با مردم و رعایت ارزش و کرامت انسان هاست. بنابراین، از راه های نفوذ در قلب مردم، داشتن رفتار دوستانه و محبت آمیز است. در مقابل، دشمنی با مردم سبب دوری و بدبینی و گریزان شدن مردم از اطراف انسان می شود. انسان در روابط

ص: 169

95- پرهیز از لباس شهرت

بعضی از مردم می خواهند تافته جدابافته باشند و به هر شکل ممکن زبانزد خاص و عام شوند. ازاین رو، از شیوه های مختلف برای رسیدن به این مقصود استفاده می کنند. بعضی با ساختن ساختمان های آن چنانی، برخی دیگر با تهیه ماشین های ویژه و شماری دیگر نیز با پوشیدن لباس های خاص می کوشند انگشت نمای مردم شوند. پوشیدن لباس شهرت، کار درستی نیست. لباس شهرت، لباسی است که پوشیدنش در جامعه معمول نباشد و با پوشیدن آن، انسان مورد غیبت، تهمت یا تمسخر افراد قرار می گیرد. انسان به جای کسب شهرت از این راه ها باید بکوشد تا با دانش اندوزی، پرهیزکاری و نیکوکاری، نام خویش را بر کتیبه هستی ماندگار سازد. در غیر این صورت، این شهرت ها، خیالی است و هیچ سودی برای انسان ندارد. ازاین رو، حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

اِلْبَسْ مالا تَشْتَهِرُ بِهِ وَ لایُزْرِی بِکَ.(1)

لباسی بپوش که تو را انگشت نما و عیب دار نکند.

در سخنی دیگر که اهل سنت روایت کرده اند، به لباسی که متعارف بین مردم است، توصیه می کند:

اِلْبَسْ مِنَ الثِّیابِ مَا یَشْتَهی اَلْنّاسُ.(2)

ص: 171

96- دروغ بستن به بزرگان

دروغ، خانه دل انسان را سیاه می کند و سبب وارونه ساختن حقایق می شود. دروغ گویی در هر شکل آن منفور و مغضوب خداوند است. گاهی گناه دروغ گو سنگین تر هم می شود و آن، زمانی است که شخص سخن دروغی را به بزرگان نسبت بدهد. برای مثال، بگوید فلان پیامبر یا امام یا فلان بزرگ، چنین و چنان گفته است. بی شک، این گونه دروغ ها می تواند سبب انحراف مردم شود؛ زیرا بسیاری از مردم، این سخن را به این پندار که سخن بزرگان است، می پذیرند و پایه رفتار و عقاید خود قرار می دهند. البته گناه چنین انحرافی، بسیار سنگین و متوجه دورغ گو خواهد بود. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ما اَقْبَحَ الکَذِبَ بِذَوِی الْفَضْلِ.(1)

چه قدر زشت است دروغ بستن به صاحبان فضیلت.

آن حضرت در سخنی دیگر که اهل سنت نقل نموده اند به یکی از مصادیق بارز چنین کذبی اشاره کرده می فرماید:

اِنّ مِنْ اَعْظَمِ الْفَری. اَنْ یَقُولَ عَلی رَسُولِ اللّه ِ مَا لَمْ یَقُلْ.(2)

از بزرگ ترین افتراها آن است که کسی به رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی را نسبت دهد که آن حضرت نگفته.

98- تذکر دوستانه

مؤمنان، آیینه یکدیگرند و باید در برطرف کردن کاستی ها و عیب ها به یکدیگر کمک کنند. بنابراین، شایسته است که عیب های دوستانمان را به آنها بگوییم تا درصدد

ص: 173

99- پندآموزی

دل های انسان ها در طول زمان زنگار می گیرد و سخنان آموزنده، وسیله ای برای زنگارزدایی و صیقل کاری است. آدمیان در هر پست و مقام و در هر وضع و شرایطی به موعظه نیازمندند؛ زیرا آلودگی های زندگی مادی خواه ناخواه گردی از غفلت و بی خبری بر روح می افکند. انسان بر اثر دوری از پند و موعظه به بی راهه می افتد. در چنین حالی است که بیش از هر زمان دیگری به موعظه و نصیحت نیازمند است. این پندها همچون باران پاییزی، غبار را از وجود انسان می زدایند و به روحش، صفا می بخشند و سرزمین وجود، با پند و موعظه، جانی تازه می گیرد. حضرت علی علیه السلامدر سخنی دیگر که شیعه و اهل سنت روایت نموده اند، می فرماید:

اَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ... .(1)

قلب خود را با اندرز زنده کن... .

101- اثر هم نشینی

هم نشینی با دوستان خواه ناخواه بر اخلاق و رفتار انسان اثر می گذارد و او را به راه صواب یا انحراف می کشاند. اثرگذاری در خوی و خصلت های دوستان، گریزناپذیر است، همچنان که ممارست با عطرهای دل نواز یا خارهای جراحت زا اثر مثبت یا منفی به

ص: 176

102- حفظ آبرو

آبرو از مهم ترین سرمایه های انسان است. انسان باید همیشه مراقب باشد که مبادا سخنی یا کاری از او سربزند و آبرویش را به خطر اندازد. گاهی انسان کاری می کند یا سخنی می گوید که صادقانه و از روی نیت پاک و خداپسندانه است، ولی از آنجا که به کُنه آن توجه ندارد، در معرض اتهام

ص: 177

103- پندپذیری

اگر آدمی در برابر پند دیگران، نرمش نشان ندهد، هیچ گاه نمی تواند از عیب های خود فاصله بگیرد. کسی که مؤمن را آینه خویش نمی بیند و خود را از هر نظر بی عیب می شمارد، راهی به اصلاح ندارد. تنها زمانی آدمی می تواند ضعف خود را برطرف کند که پذیرای نصیحت دیگران باشد. بنابراین، نباید هیچ گاه از پند دیگران هراسید؛ زیرا انتقاد دیگران در موفقیت انسان سهم بسزایی دارند. پس نصیحت های سازنده را باید با آغوش باز پذیرفت. اگر موعظه کننده از روی

ص: 178

کتاب نامه

1. ابوحامد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفة.

2. محمد بن حبیب الله شنقیطی، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب فی مناقبه ومشاهده و حکمه (کفایة الطالب)، بیروت، دار ابن زیدون، چاپ اول، 1409ه . ق.

3. ابن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، منشورات اعلمی.

4. محمد بن سلامه قضایی، دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم، بیروت،شرکت دارالارقم بن ابی ارقم، 1418ه . ق.

5. علی الجندی، محمد یوسف محجوب، محمد ابوالفضل ابراهیم، سجع الحمام فی حکم الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، قاهره، مکتبة الانجلو المصریة،1967م.

6. علی متقی هندی حنفی، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرسالة.

7. اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1408ه . ق.

8. احمد بن حجر عسقلانی شافعی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم.

9. احمد بن مروان دینوری، المجالسة و جواهر العلم، بیروت، دار ابن حزم، چاپ اول، 1403ه . ق.

10. رشید بن وطواط، مطلوب کل طالب، همراه شرح ماه کلمه ابن میثم بحرانی، قم، منشورات جامعه مدرسین.

11. عمرو بن بحر جاحظ، البیان و التبیین، بیروت، دار صعب.

12. جلال الدین مولوی، مثنوی، تهران، امیرکبیر، نهم، 62.

13. فخر رازی، تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1421ه . ق.

14. علامه محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء.

15. محمد عبدالرؤوف مناوی شافعی، فیض القدیر فی شرح جامع الصغیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ه . ق.

16. غرر الحکم.

17. اصول کافی.

18. نهج البلاغه.

ص: 180