شیخ حرّ عاملی

آداب معاشرت

از دیدگاه معصومین

ترجمه

محمّد علی فارابی - یعسوب عبّاسی علی اکبر

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

سخنی گفته می شود، برای چاپ فارسی آن عنوان آداب معاشرت برگزیده شد.

از آنجا که بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، نشر آموزه ها، رهنمودها و سخنان گهربار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم نیه و اهل بیت پاک او را در شمار وظایف خود می داند، بر آن شد که این کتاب را به دست چاپ و نشر بسپارد. خوشبختانه، به دلیل عشق مردم به سخنان و اندرزهای معصومان علیهم السلام از این کتاب با استقبال فراوان روبه رو شد و بارها به چاپ رسید. اینک به یاری خداوند و عنایات امامان پاک علیهم السلام ناپ چاپ دهم آن با ویرایش جدید در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی

ص:10

بهره مند هستند.

ترجمۀ ابواب احکام العشره از کتاب حج وسائل الشیعه که حاوی احادیث فقهی و اجتماعی و اخلاقی است در گروه حدیث بنیاد پژوهش های اسلامی به کوشش آقایان محمد علی فارابی و یعسوب عباسی علی کمر انجام شده است. امیدواریم این تلاش علاقه مندان را سودمند افتد و مورد قبول پروردگار قرار گیرد.

تذکّر:

برای رعایت امانت مآخذی که در پاورقی وسائل الشیعه ذکر شده عیناً یادداشت شده این تلاش، اگر چه جلد و صفحات کتاب های مزبور با مجلّداتی که اخیراً چاپ شده و در دسترس عموم است تطبیق نمی کند. در صورت تمایل؛ اطلاع از طبعِ مآخذ می توانند به جلد بیستم وسائل، صفحات 36 تا 49 مراجعه فرمایند.

ص:12

دادن به تشیّع در این کشور، خود به حمایت و پرورش علمای مذهبی همت می ورزیدند. از طرفی شیعیان در نواحی سوریه و لبنان در زیر فشار متعصّبان روزگار می گذراندند، و در آن زمان به سبب رقابت بین سلسله صفوی و سلاطین عثمانی دامنۀ اختلافات مذهبی بالا گرفته بود. لذا بعید نیست که اختناق موجود در آن بلاد و آزاد گذاشتن و تشویق علما و قدردانی از علم در ایران باعث شده باشد شیخ برای همیشه اقامت در مشهد را بر وطن مألوف ترجیح دهد.

شیخ در این استان رحل اقامت افکند و به افاده و نشر احادیث همت گماشت و شاگردانی تربیت کرد. وی در زمان اقامت در مشهد دو سفر دیگر به حج رفت.

تألیفات شیخ

شیخ بالغ بر بیست رساله و کتاب نوشته که از آن جمله وسائل الشیعه است. این کتاب از حدود هفتاد کتاب جمع آوری شده و اخیراً در بیست جلد در ایران و بیروت به چاپ رسیده است. شیخ با تألیفات وسائل که بالغ بر بیست سال به طول انجامید کار استنباط احکام را بسی آسان ساخت و از این جهت حق بزرگی بر مکتب فقهی شیعه دارد.

شیخ در فقه و رجال و ریاضیّات عالمی متبحّر بوده کتاب هایی تألیف کرده، و نیز از شعر بهرۀ وافی داشته است. مجموع اشعار وی بالغ بر بیست هزار بوده است. وی از قریحۀ ادبی خود در علوم استفاده کرده و منظومه هایی در فنون مختلف سروده است که از آن جمله می توان به منظومه ای در زکات، منطومه ای در هندسه، و منظومه ای در تاریخ پیغمبر و ائمه اشاره کرد.

وفات شیخ در سال 1104 هجری روی داد و آرامگاهش در جوار مرقد منوّر علی بن موسی الرضا در یکی از حجرات تحتانی مدرسۀ میرزا جعفر می باشد.

ص:14

امانت دار و با مردم خوش خو باشد. چنین شخصی با این گونه کارهایش مرا مسرور می سازد، و این است روش و آیین جعفری.

اگر شیعۀ ما دارای این صفات نباشد برایم مایۀ اندوه وننگ است، و مردم می گویند: این است آیین جعفر صادق. به خدا سوگند پدرم [امام باقر به من فرمود: کسی از پیروان حضرت علی زینت قبیله است که از همه کس بیش تر ادا کنندۀ امانت، برآورنده حقوق، و صادق در گفتار و امانت باشد به گونه ای که اگر از هر کس دربارۀ او سؤال شود بگویند مانند فلانی باید بود، زیرا از ما امانت دارتر و درست گفتارتر است(1).

3- معاویه بن وهب گوید: به امام صادق عرض کردم با بستگان و کسانی که با آن ها معاشرت داریم ولی بر مذهب ما نیستند چگونه رفتار کنیم؟

امام فرمود: به پیشوایانتان که از آن ها پیروی می کنید بنگرید و بدان گونه که آن ها رفتار می کنند عمل نمایید. سوگند به خدا پیشوایان شما از بیماران آن ها عیادت می کردند و در تشییع جنازۀ آن ها حاضر می شدند و اقامۀ شهادت می کردند، به نفع یا به ضرر آن ها، و امانت را به آنان برمی گرداندند(2).

حبیب خَثْعَمِی گوید: امام صادق به من فرمود: بر شما باد به اجتناب از معاصی، و تلاش و کوشش، و حضور در تشیع جازه ها و عیادت بیماران، و حضور در مساجد با سایر مردم. دوست بدارید برای مردم آنچه را برای خودتان دوست می داریم. آیا شرمسار نیست کسی از شما که همسایه اش حقّ او را بشناسد ولی او حقّ همسایه اش را رعایت نکند؟(3).

ص:16

5- مُرازم گوید: امام جعفر صادق فرمود: در مساجد نماز بخوانید، با مردم خوش رفتاری کنید، (برای اثبات حق) شهادت بدهید، و در تشییع جنازه شرکت کنید، زیرا شما ناگزیر به مردم نیازمندید، و هیچ کس در زندگی اش از مردم بی نیاز نیست(1).

6- عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: شما را به تقوای الهی سفارش می کنم، مردم را بر خود چیره نگردانید که خوار می شوید. همانا خدای عزّوجلّ در قرآن کریم می فرماید: «با همۀ مردم به خوبی گفتگو و معاشرت کنید»(2).

سپس فرمود: از بیماران آنان عیادت کنید، در تشییع جنازه شان حاضر شوید، و شهادت بدهید اگر چه به نفع یا به ضررشان باشد. با مردم در مساجدشان نماز بگزارید تا آنچه میان شما و آنان متفاوت است مشخّص شود(3)

.

7- خَیثَمه گوید: امام صادق به من فرمود: سلام مرا به دوستان ما برسان و آن ها را به ترس از خدا و عمل صالح سفارش کن. افراد تندرست از بیماران عیادت کنن، ثروتمندان فقیران را مورد توجّه قرار دهند، در تشییع جنازۀ مردگان حاضر شوند، به خانه های یکدیگر بروند، و در امور دین با یکدیگر مذاکره کنن، زیرا رعایت این امور باعث جاودانگی دستورات ماست. خداوند رحمت کند بنده ای را که دستورات ما را زنده نگه دارد. ای خیثمه آنان را آگاه کن که تنها چیزی که انسان را از غیر خدا بی نیاز می کند کار شایسته و پسندیده است، زیرا به ولایت و دوستی ما نایل نمی شوند مگر با ورع و پرهیزگاری. معذّبترین مردم در روز قیامت کسی است که عدالت و حقّ را بستاید و سپس خلاف آنچه می گوید عمل کند(4).

ص:17

8 - کثیر بن علقمه گوید: به امام صادق عرض کردم مرا نصیحت فرمایید. فرمود: تو را به تقوای الهی، پارسایی، عبادت، طول سجده، برگرداندن امانت، راستی در گفتار و خوش رفتاری نسبت به همسایگان سفارش می کنم، زیرا حضرت محمدبرای همین منظور مبعوث شده است. با خویشاوندان پیوند داشته باشید، از بیمارانتان عیادت کنید، در تشییع جنازۀ مردگانتان حاضر شوید و زینت و افتخار ما باشید نه مایۀ ننگ ما. با اعمالتان ما را در نزد مردم عزیز و محبوب گردانید و آن ها را دشمن ما نسازید. همۀ دوستی ها را به سوی ما جلب و هرگونه بدگویی را از ما دفع کنید(1).

امام صادق از حضرت علی روایت می فرماید: باید در قلب تو نیاز به مردم و بی نیازی از آنان جمع شود. نیاز تو به آن ها در نرمی گفتار و خوش رفتاری، و بی نیازی تو از آن ها در پاکدامنی و پایداری عزّت توست(2).

ابو اُسامه گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: پیشه کنید تقوای الهی و پارسایی، تلاش و کوشش کنید، راستگو باشید، امانت را به صاحبانش برگردانید، و با همسایگان خوش خو و خوش رفتار باشید. زینت و آبروی ما باشید نه باعث بی آبرویی ما(3).

کن؛ خلق و خویت را نیکو گردان، زبانت را نگه دار، خشمت را فرو بر، سخنان بیهوده را رها کن، عفو را پیشه ساز و بخشنده باش(1).

3- ابو ربیع شامی گوید: به حضور امام صادق رسیدم در حالی که خانه پر از جمعیّت بود، فرمود: ای شیعیان آل محمّد، آگاه باشید از ما نیست کسی که هنگام خشم بر خود مسلّط نباشد، کسی که با یارانش به خوبی رفتار نکند و به آنان که با او خوش اخلاقی کرده اند خوش خلقی نشان ندهد، با هم نشینانش به خوبی معاشرت نکند و نسبت به همسایگان خوش رفتار نباشد و رعایت نمک خوارگی را ننماید(2).

4- امام باقر فرمود: زایر خانۀ خدا اجر و پاداشی ندارد اگر این سه خصلت در او نباشد: 1) تقوایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد 2) حلمی که به وسیلۀ آن جلو غضبش را بگیرد 3) با هم نشینان به خوبی رفتار نکند(3).

5- امام صادق فرمود: پدرم می فرمود: زیارت کنندۀ خانه خدا پاداش ندارد وقتی که سه خصلت در او نباشد: 1) خُلقی که با دوستش بتواند به خوبی رفتار کند 2) حلم و بردرباری که با آن جلو خشم خود را بگیرد 3) تقوایی که او را از ارتکاب محرّمات الهی باز دارد(4).

6- امام صادق فرمود: از مروّت نیست که انسان آنچه را در سفر از خوبی و بدی هم سفر می بیند بازگو کند(5).

7- عمّار بن مروان گوید: امام جعفر صادق مرا نصیحت کرد و فرمود: تو را به

ص:19

پارسایی، برگرداندن امانت به صاحبانش، راستگویی، و خوش رفتاری با هم نشین سفارش می کنم، و هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از آنِ خدا(1).

مُفَضّلَ بن عمر گوید: به خدمت امام جعفر صادق رسیدم، به من فرمود: چه کسی با تو هم نشین است؟ عرض کردم مردی از برادران ایمانی من. فرمود: چه کار می کند؟ گفتم از موقعی که با او آشنا شده ام جایش را نمی دانم. به من فرمود: آیا نمی دانی کسی که چهل قدم با مؤمنی همگام باشد خدا از حقّ او در روز قیامت سؤال می کند؟(2)

امام صادق از پدرانش نقل کرده است: رسول خدا فرمود: هر کس سه خصلت در او نباشد عملش کامل نیست: 1) تقوایی که او را از معصیت خدا باز دارد 2) خُلق و خویی که با مردم مدارا نماید 3) بردباریی که جهالت نادان را با آن برطرف سازد(3).

سیّد رضی در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین نقل می کند که آن حضرت فرمود: چنان با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر از آن ها دور شدید مشتاق دیدار شما باشند(4).

برادرت مورد اعتماد توست از کمک مالی و جانی به او مضایقه نکن، با دوستانت او در دوستی خالص باش، دشمنان او با دشمن بدار، راز او را پنهان کن، او را یاری ده، خوبی هایش را آشکار ساز و بدان که این ها از کبریت احمر کمیاب ترند.

امّا دوستان خندۀرو: تو از معاشرت با آنان لذّت می بری. با قطع رابطه از ایشان خود را از این لذّت محروم مکن و بیش تر از آنان انتظار نداشته باش و مانند آن ها با خوش رویی و خوش زبانی رفتار کن(1).

غایب است با نام او را یاد کن(1).

2- علاء بن فُصَیلْ از امام صادق نقل کرده است که امام باقر فرمود: دوستانتان را بزرگ دارید و احترام کنید و به یکدیگر پرخاش نکنید و به هم ضرر نرسانید و حس نورزید و از بخل بپرهیزید و بندگان خالص خدا باشید(2).

حدیث از امام صادق نقل شده است(1).

4- آن حضرت از رسول اکرم نقل می کند که فرمود: کسی که از پیش توشه ای نفرستد وارد بهشت نمی شود، گفته شد: ای رسول خدا هر کس باید از پیش توشه ای بفرست؟ فرمود: آری، برادر دینی یکی از توشه های اوست(2).

5- امام جعفر صادق فرمود: دوستانتان را در دنیا زیاد کنید زیرا در دنیا و آخرت سودمند هستند. در دنیا رفع نیازها به آنان وابسته است، امّا در آخرت اهل دوزخ می گویند: «ما شفاعت کننده و دوست نزدیکی نداریم»(3).

6- امام صادق فرمود: دوستانتان را زیاد کنید، زیرا برای هر مؤمنی دعای اجابت شده ای است.

و فرمود: دوست زیاد بگیرید زیرا بر هر مؤمنی حقّ شفاعت است.

و نیز فرمود: برادران مؤمن را زیاد کنید، زیرا برای آنان در نزد خدا در روز قیامت دستی است که به وسیلۀ آن شفاعت می کنند(4).

7- سیّد رضی در نهج البلاغه گوید: امیرالمؤمنین فرمود: ناتوان ترین مردم کسی است که از پیدا کردن دوست عاجز باشد، و ناتوان تر از او آن کسی است که دوستی پیدا کند و از دست بدهید(5).

8 - در کتاب مجالس شیخ طوسی، امام صادق از علی بن ابی طالب نقل کرده است: از رسول خدا شنیدم که فرمود: مؤمن ارجمند و بلندنظر، و منافق فریب کار و

ص:23

فرومایه است. بهترین افراد با ایمان کسانی هستند که با مؤمنین اُنس می گیرند. آن که با دیگران انس نگیرد و دیگران با او مأنوس نشوند در او خیری نیست. نیز حضرت علی فرمود: از رسول خدا شنیدم که فرمود: بدترین مردم کسی است که مؤمنان را دشمن بدارد و

آن ها هم او را در قلبشان دشمن بدارند. بدترین مردم افراد سخن چین و کسانی هستند که بین دوستان جدایی می اندازند و از مردم عیب جویی می کنند، خدا در روز قیامت به آنان با نظر رحمت نمی نگرد و مقام آنان را بالا نمی برد. سپس حضرت علی این آیه را تلاوت فرمود:

«اوست که به نصرت خود و یاری مؤمنان تو را پیروز گردانید، و دل های مؤمنان را به یکدیگر مهربان ساخت(1)»(2).

9- ایّوب بن نوح گوید: امام علی النقی به بعضی از دوستان ما نوشت، فلانی را عتاب کن و به او بگو: وقتی که خدا برای بنده ای خیر و خوبی می خواهد اگر او را مورد عتاب قرار دهد وی عتاب را می پذیرد و متنبّه می گردد(3).

خود از کرمش بهره مند شو، و حتماً از فرومایۀ نادان بگریز(1).

هم به گفتگو پرداختن در نزد آنان که ثابت قدم هستند(1).

4- امام صادق نقل می کند که حضرت علی فرمود: دیدار دوستان غنیمتی ارزنده است(2).

5- فُضَیل بن یسار گوید: امام باقر فرمود: آیا با یکدیگر مجالست دارید؟ عرض کردم: بلی، فرمود: چه نیکوست این مجالس(3).

6- خَیْثَمه گوید: امام صادق به من فرمود: به دوستان ما سلام برسان، و آن ها را با توای الهی سفارش کن. ثروتمندان از فقیر، و نیرومندشان از ضعیف دیدار کند و زندۀ آن ها در تشییع جنازۀ مردگان حاضر و به خانه های یکدیگر رفت و آمد نمایند، زیرا ملاقات کردنشان باعث زنده ماندن فضایل ما و امور دین است. سپس فرمود: خدا رحمت کند بنده ای را که فضایل ما و احکام مربوط به دین را زنده نگه دارد(4).

7- امام صادق از پدرانش نقل می کند که پیامبر فرمود: سه چیز آسایش مؤمن است: بیدار بودن آخر شب، دیدار دوستان و افطار کردن روزه(5).

شعیب عَقَرقُوفیّ گوید: از امام صادق شندیم که به دوستانش می فرمود: تقوای الهی پیشه کنید و برای رضای خدا برادرانی نیکوکار و دوستدار یکدیگر و به هم پیوسته و مهربان باشید. یکدیگر را زیارت و ملاقات کنید و فضایل ما را ذکر کنید وآن را زنده نگه دارید(6).

9- امام باقر فرمود: گرد هم آیید، و با یکدیگر (در امر دین) گفتگو کنید که (در

ص:26

این حال) ملائکه دور شما جمع می شوند. خدای بیامرزد کسی را که فضایل ما (و مسائل مربوط به دین را) زنده نگه دارد(1).

یاد آخرت بیندازد(1).

5- امام صادق فرمود: به کسی که منفعت دینی تو را در نظر نمی گیرد نزدیک مشو و علاقه ای به هم نشینی با او نشان مده، زیرا هر چیزی به جز خداوند از بین رفتنی و پایانش بس خطرناک است(2).

عزّّوجلّ 2) خود واعظ خویش بودن 3) پذیرفتن نصیحت(1).

دست بر زانویش زد و فرمود: چنین کسانی برادر نیستند(1).

2- اسحاق بن عمّار گوید: نزد امام صادق بودم، سخن از کمک برادران و وظایف آن ها نسبت به یکدیگر به میان آمد. امام مطلبی فرمود که من تعجّب کردم. امام فرمود: زمانی که قائم ما ظهور کند بر مؤمنین واجب است که نیاز برادرانشان را برطرف کنند و در شادی آن ها بکوشند(2).

3- خلاّد سندی (در حدیث مرفوعه ای) گوید: مردی دیر به خدمت پیامبررسید، پیامبر به او فرمود: چه باعث شده است که تو را کم ملاقات می کنم؟

پاسخ داد: ای رسول خدا برهنگی مانع آمدنم بود، پیامبر فرمود: آیا همسایه ات دو جامه نداشت که یکی را به تو عاریه دهد؟ پاسخ داد چرا [داشت؟] حضرت فرمود: او برادر تو نیست(3).

4- امام صادق فرمود: از آنچه به دست می آوری به برادرانت بده، زیرا خداوند می فرماید: «نیکی ها بدی ها را از بین می برند(4)».

امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: سه چیز است که این امّت قدرت انجام آن را ندارد: کمک مالی به برادران، رعایت عدالت و ترجیح دادن دیگران بر خود، و در هر حال به یاد خدا بودن، و آن تنها به گفتن «سبحان الله، والحمد الله، و لا اله الاّ الله، و

ص:30

الله اکبر» نیست، بلکه باید وقتی در معرض کار حرام قرار گیرد از خدا بترسد و مرتکب آن نشود(1).

5- ابن اَعیَن گوید: از امام صادق در بارۀ حقّ مسلمان نسبت به برادر مسلمانش سؤال کردم، امامن پاسخ نداد، چون خواستم با حضرت خداحافظی کنم عرض کردم: به من پایخ ندادید، فرمود: اگر پاسخ بدهم (و شما بدان عمل نکنید) می ترسم کافر شوید. مسلّماً از مهم ترین چیزهایی که خدا بر بنگانش واجب کرده سه چیز است: 1- رعایت عدالت دربارۀ دیگران و این که آنچه را برای خود نمی پسندد برای برادر مؤمنش نیز روا ندارد. 2- کمک مالی به برادران مؤمن برای خدا. 3- به یاد خدا بودن در هر حال و یاد

خدا تنها به گفتن «سبحان الله والحمد لله» نیست، بلکه عبارت است از ترک آنچه خدا حرام کرده است(2).

امّا

دروغگو: زندگی تو با او گوارا نیست، زیرا خبری را از تو برای دیگران و از دیگران برای تو نقل می کند و هرگاه خبری به پایان رسید خبر دیگری پیش می کشد که وانمود کند راست می گوید، در صورتی که راست نمی گوید و با ایجاد عداوت بین مردم تفرقه می اندازد و بذر کینه در دل ها می کارد، پس از خدا بترسید و دربارۀ خود بیندیشید(1).

2- کلینی در کافی از امام صادق نقل کرده است که امیرالمؤمنین فرمود: شایسته نیست که مسلمان با بدکار دوست شود، زیرا او کارش را نیکو جلوه می دهد و دوست

دارد دیگران مانند او باشند. دوستش را در امر دنیا و آخرت کمک نمی کند و رفت و آمد او باعث بی آبرویی و خواری است(2).

4- زُرارهًْ گوید: امام صادق فرمود: از دوستی با نادان بپرهیز، زیرا هر چه از جانب او شاد باشی او به بدی رساندن به تو نزدیک تر است. (هر چه به دوستی او خوشحال تر باشی، خطر زیان رساندن او به واسطۀ حماقتش به تو نزدیک تر می باشد)(3).

5- امام صادق فرمود: حضرت علی بالای منبر می فرمود: برای مسلمان شایسته است که از دوستی با دروغگو دوری جوید، زیرا خبری از تو برای دیگران و از دیگران برای تو نقل می کند. زندگی را بر تو تلخ و ناگوار می سازد. هرگاه خبری کسب کند آن را به خبر دیگری پیوند می دهد تا ثابت کند راست می گوید، در صورتی که راست نمی گوید. خبرها را از گروهی برای گروهی دیگر نقل می کند تا بین آن ها

ص:32

دشمنی ایجاد کند و بذر کینه در دل ها بکارد(1).

نگیرد پشیمان می شود(1).

3- عَمّار ساباطی گوید: امام جعفر صادق به من فرمود: ای عَمّار اگر می خواهی نعمت برای تو دوامن داشته باشد و دوستی مردم نسبت به تو کامل شود و زندگی ات راحت باشد با بردگان و افرار پست در کار خویش مشورت مکن، زیرا اگر به آن ها اعتماد کردی به تو خیانت می کنند و ادر به تو خبری بدهند دروغ می گویند و اگر مصیبتی برای تو پیش آید تو را خوار سازند، و اگر وعه کنند به تو راست نگویند(2).

4- امام صادق فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: به حقّ قیام کن و برای آنچه از دست تو رفته است افسوس مخور و از آنچه به تو مربوط نیست دوری کن. از دشمن بپرهیز و با ادوستان با احتیاط رفتار نما، مگر افراد امین، و امین کسی است که از خدا

بترسد. با بدکار هم نشینی مکن و او را بر اسرار خویش آگاه مگردان و امانت به او مسپار و با آنان که از خدای خویش می ترسند در کارهایت مشورت کن(3).

آن می فروشد 3) از دوستی با بخیل بپرهیز زیرا وقتی که خیلی به کمک او نیازمند باشی (کنک نمی کند) تو را خوار می گرداند 4) از دوستی با کسی که از بستگان بریده و قطع رحم نموده است بپرهیز، زیرا در سه جا از قرآن نفرین شده است:

الف: «شما (منافقان) اگر (از فرمان خدا و طاعت قرآن) روی بگردانید یا در زمین فساد و قطع رحم کنید باز هم امید (نجات) دارید؟»

ب: «آنان که پس از پیمان بستن (با خدا و رسول) عهد خدا را شکستند و نیز آنچه را خدا به پیوند آن امر کرده بریدند، و در روی زمین فساد و فتنه برانگیختند، برای آن هاست لعنت خداة، و منزلگاهشان دوزخ است».

ج: و در سورۀ بقره فرموده است: «کسانی که عهد خدا را پس از پیمان بستن می شکنند و آنچه را خدا به پیوند آن امر کرده می بُرند در روی زمین فساد می کنند به حقیقت زیانکارند»(1).

2- امام جعفر صادق فرمود: از دوستی با نادان بپرهیز زیرا هر چه به او نزدیک تر شوی به بدی نزدیک شده ای [و از جانب او جز بدی به تو نمی رسد.](2)

3- سیّد رضی در نهج البلاغه گوید: پیشوای مؤمنان علی فرمود: ای فرزندم از دوستی با نادان بپرهیز، زیرا او می خواهد به تو سود برساند ولی زیان می رساند. از

ص:35

دوستی با بخیل اجتناب کن زیرا هنگام شدیدترین حاجت تو را رها می سازد. از دوستی با بدکار بر حذر باش زیرا تو را به چیز کمی می فروشد. از دوستی با دروغگو بپرهیز زیرا او مانند سراب است، دور را به تو نزدیک و نزدیک را به تو دور می نمایاند(1).

4- امام محمّد باقر فرمود: به چهار شخص نزدیک مشو و دوستی مکن: نادان، بخیل، ترسو و دروغگو. نادان می خواهد به توسود برساند ولی ضرر می زند، بخیل چیزی از تو می گیرد ولی چیزی به تو نمی دهد، ترسو از تو و از پدر و مادر خویش می گریزد، و دروغگو اگر راست هم بگوید کسی سخن او را تصدیق نمی کند(2).

5- امام جعفر صادق از پدر بزرگوارش نقل می کند که امام باقر فرمود: خواستم به سفر بروم، پدرم علی بن الحسین به من سفارش کرد: ای پسرم از دوستی و معاشرت با احمق بپرهیز، زیرا احمق در حضور و غیاب به دنبال عیب جویی است.

اگر سخن بگوید نادانی اش او را رسوا گرداند، اگر سکوت کند ناتوانی در گفتار او را کوچک می کند، اگر کاری انجام دهد آن را تباه سازد و اگر مسؤولیتی به عهده گیرد

آن را ضایع می کند. دانش او باعث بی نیازی او نیست و دانش دیگران هم به وی سود نمی رساند. نصیحت ناصحان را نمی پذیرد. دوستش از او آسایشی نمی یابد. مادرش دوست دارد در عزایش بنشیند و همسرش می خواهد او را از دست بدهد. همسایه اش می خواهد از او دور باشد و دوست وی تنهایی را بر مجالسش ترجیح می دهد. اگر در مجلسی از دیگران کوچک تر باشد آن ها از دست او در رنج و عذابند و اگر بزرگ تر از دیگران

ص:36

باشد آنان را به فساد می کشاند(1).

فرمود: شخصی که خودش را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسانی را که به او گمان می شوند ملامت کند(1).

4- حضرت علی در وصیّت به فرزندش امام حسن فرمود: از مکان های تهمت آمیز و جاهایی که مردم به آن بدگمانند بپرهیز، زیرا هم نشین بد انسان را گول می زند(2) .

5-

امام موسی کاظم گوید: امام صادق فرمود: از جاهای مشکوک امام موسی کاظم گوید: امام صادق فرمود: از جاهای مشکوک [و تهمت آمیز] بپرهیزید و حتّی نباید کسی با مادرش راه برود زیرا همۀ مردم نمی دانند که وی مادر اوست(3).

6- سیّد رضی در نهج البلاغه از امیر مؤمنان نقل می کند که آن حضرت فرمود: شخصی که خود را در معرض تهمت قرار دهد کسانی را که به او بدگمان می شوند نباید ملامت کند(4).

7- و نیز آن حضرت فرمود: کسی که شمشیر تجاوز و ستم به روی مردم بکشد با آن شمشیر کشته می شود، کسی که مکر و حیله ورزد هلاک شود، هر که بی باکی پیشه سازد غرق شود و شخصی که به مکان های تهمت آمیز برود متّهم گردد(5).

ص:38

21- استحباب پرهیز و ترس از زیرکی مؤمن

1- امام باقر در تفسیر آیۀ )إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ((1) فرمود: منظور از «متوسّمین» ائمّه هستند (چون) رسول خدا فرمود: از زیرکی مؤمن بپرهیزید زیرا او در گفتارش از نور الهی استفاده می کند(2).

2- سلیمان جعفری گوید: عدّه ای در نزد امام موسی کاظم بودند که فرمود: از زیرکی مؤمن بترسید زیرا او را نور الهی به امور می نگرد(3).

3- سیّد رضی در نهج البلاغه گوید علی فرمود: از گمان هایی که مؤمنان نسبت به شما می برند بر حذر باشید زیرا خدا حقّ را بر زبان آن ها جاری می سازد(4).

نیست(1).

3- امام باقر فرمود: در تورات چهار عبارت نوشته شده است: 1- کسی که مشورت نکند پشیمان می شود. 2- فقر و تنگدستی بزرگ ترین مرگ است. 3- هرگونه رفتار کنی با تو رفتار می کنند. 4- کسی که چیزی را مالک شود منافع خود را بر منافع دیگران ترجیح می دهد(2).

4- امام صادق فرمود: هرگز انسان با مشورت کردن هلاک نمی شود(3).

5-

سیّد رضی در نهج البلاغه از حضرت امیر نقل می کند: هیچ ثروتی مانند عقل، هیج فقری مانند نادانی، هیچ میراثی مانند ادب و هیچ پشتیبانی مانند مشورت کردن نیست(4).

6- و آن حضرت فرموده است: کسی که خودرأی باشد نابود می شود و هر که با بزرگان مشورت کند در عقل آن ها شریک است(5).

7- و فرمود: مشورت راهیابی است(6).

8 - و نیز آن حضرت فرمود: کسی که به رأی و فکر خود اکتفا کند خود را به خطر افکنده است(7).

درون و هم نشین راهنما نداشته باشد دشمن را بر خود چیره کرده است(1).

2- امام هادی از پدرانش نقل کرده است که حضرت علی فرمود: کسی که به رأی و فکر خود اکتفا کند خود را به خطر افکنده است(2).

3- امام صادق فرمود: در کار خود با کسانی مشورت کن که از پروردگارشان می ترسند(3).

4- امام صادق نقل کرده است که حضرت علی فرمود: در کاری که برای تو پیش می آید با کسانی که از خدا می ترسند مشورت کن(4).

5- سلیمان بن خالد گوید: از امام جعفر صادق شندیم که می فرمود: با مردمِ خردمند، با تقوا مشورت کن زیرا آن ها جز به نیکی راهنمایی نمی کنند و از مخالفت با آنان بپرهیز زیرا مخالفت با شخص پرهیزگارِ خردمند باعث تباهی دین و دنیاست(5).

6- امام صادق از رسول خدانقل فرموده است: مشورت با خردمندِ اندرزگو باعث پیشرفت و برکت و موفقیّت از جانب خداست. وقتی که شخص دلسوز عاقل تو را راهنمایی کند از مخالفت با او بپرهیز، زیرا این مخالت باعث هلاکت می شود(6).

7- امام جعفر صادق فرمود: چرا وقتی کار مهمّی برای شما پیش می آید و خود قادر به حلّ آن نیستید با افراد خردمندِ متدیّن و پارسا مشورت نمی کند؟ سپس امام صادق

فرمود: آگاه باشید هر کس این کار را انجام دهد خدا او را خوار نمی گرداند بلکه مقام او را بالا می برد و به بهترین کارها و نزدیک ترین آن ها به خداوند هدایتش می کند(7).

ص:41

8 - امام صادق فرمود: مشورت دارای حدودی است که اگر آن حدود شناخته و رعایت نشود ضررش برای مشورت کننده از نفعش بیش تر است.

کسی که با او مشورت می شود باید: 1- عاقل باشد 2- آزادة دیندار باشد 3- دوست مهربان و مانند برادر باشد 4- اگر از راز تو آگاه شد مثل این باشد که خودت به آن آگاهی و آن را مکتوم و پوشیده دارد. زیرا تو زمانی از راهنمایی مشاور سود می بری که او عاقل باشد، و وقتی که وی آزاد مردِ متدیّن بود نهایت کوشش را برای نصیحت کردن تو به کار می برد. وقتی که دوست مهربان و مانند برادر باشد اگر او را از راز خویش آگاه کردی راز تو را پوشیده نگاه می دارد و آگاهی، [اگر این شرایط رعایت شود] مشورت جامع و نصیحت کامل می گردد(1).

2- فُضَیل بن یسار گوید: امام صادق دربارة کاری با من مشورت کرد، به امام گفتم: خدا شما را یاری دهد، کسی مانند من مشاور شما باشد؟ امام فرمود: آری هر زمانی که با تو مشورت کنم(1)

.

3- حسن بن جَهْم گوید: جمعی در خدمت امام رضا بودیم. ایشان یادی از پدربزرگوارش نمود و فرمود: هیچ عقلی با عقل او برابری نمی کرد، در عین حال در بسیاری اوقات با یکی از غلامان سیاه پوست خود مشورد می کرد. به آن حضرت گفته شد آیا با چنین کسی مشورت می فرمایی؟ در پاسخ فرمود: چه بسا خدای تبارک و تعالی مشکل را به زبان چنین شخصی برطرف کند. بسیاری اوقات دربارة مزرعه یا باغ آن حضرت را راهنمایی می کرد و آن حضرت به آن عمل می فرمود(2).

4- سیّد رضی در نهج البلاغه از حضرت علی نقل کرده است که عبدالله بن عبّاس نظر خود را به عنوان یک مشاور برای امام علی بیان کرد، امّا امام با عقیدة او موافق بود؛ فرمود: تو باید نظر مشورتی خود را به من بگویی، امّا اگر برخلاف نظر تو تصمیم بگیرم باید نظر مرا بپذیری(3).

5- علیّ بن مهزیار گوید: امام جواد به من نوشت به فلانی بگو با ما مشورد کند و پس از مشورت آنچه نظر خودش است انتخاب کند، زیرا او از آنچه در سرزمینش [اهواز] می گذرد و چگونه رفتار با سلاطین آگاه تر است. مشورت باعث برکت و خوشبختی است. خدا به پیامبرش در قرآن کریم می فرماید: «در کارها با مردم مشورت کن، لیکن آن چه خود تصمیم گرفتی با توکّل به خدا انجام ده». (حضرت فرمود) پس

هر چه می گذرد به من گزارش دهد بهترین نظر را برایش می نویسم و اگر رأی و نظر

ص:43

من بهتر نباشد امیدوارم او را به راه روشن حقّ راهنمایی کرده باشد. انشاءالله «در کارها با مردم مشورت کن»(1)

منظور طلب خیر از مردم است(2).

است: یا علی با شخص ترسو مشورت نکن زیرا او راه خروج [از گرفتاری ها] را برای تو سخت جلوه می دهد و حتماً با بخیل مشورت نکن، زیرا تو را از هدف باز می دارد. با حریص مشورت نکن زیرا او کار بد را زیبا جلوه می دهد. بدان که ترس و بخل و آزمندی غریزه ای است که از سوء ظنّ ناشی می شود(1).

2- عَمّار ساباطی گوید: امام صادق به من فرمود: ای عمّار اگر می خواهی نعمت برایت با دوام، مردانگی ات کامل و زندگی ات اصلاح گردد در کار خویش با بردگان و اشخاص فرومایه مشورت مکن، زیرا اگر به آن ها اعتماد کنی به تو خیانت می کنند، اگر خبری به تو بدهند دروغ می گویند، اگر گرفتار شوی تو را خوار می سازند و اگر به تو وعده ای دهند به آن وفا نمی کنند(2).

3- امام جعفر صادق فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: حق را بپا دار و برای آنچه از تو فوت شده افسوس مخور، از آنچه به تو مربوط نیست کناره گیر، از دشمن دوری کن، از دوست خویش بر حذر باش، (با احتیاط با او برخورد کن)، با مردم امین هم نشین و دوست باش، و امین کسی است که از خدا بترسد، با بدکار هم نشینی مکن و او را بر راز خویش آگاه مگردان و امانت خود را به او مسپار و در کارهایت با کسانی ه از پروردگار خویش می ترسند مشورت نما(3).

و پیامبرفرمود: انسان بر دینِ دوست و هم نشین خود می باشد(1).

4- رسول خدا فرمود: از پنج گروه در هر حال باید دوری کرد: جذامی، پیس، دیوانه، زنازاده و عرب بیابان گرد(1).

5- امام جعفر صادق از پدرانش نقل فرموده است که بر شش گروه نباید سلام کرد: یهودی، مسیحی، کسی که برای رفع حاجت نشسته است، آن که بر سر سفره ای می نشیند که در آن مشروبات الکلی است، شاعری که به زنان عفیف تهمت می زند و کسانی که فحش دادن به مادرانِ اشخاص را وسیلة شوخی قرار می دهند(2).

6- حضرت علی در حدیثی فرمود: بر شش گروه سلام کردن شایسته نیست: 1) یهودی و مسیحی 2) افرادی که با نرد و شطرنج بازی می کنند 3) باده گسار 4) اهل ساز و طنبور 5) کسانی که فحش دادن به مادران اشخاص را وسیلة شوخی قرار می دهند 6) شاعران [درباری و چاپلوس](3).

7- امام جعفر صادق از پدرش امام محمّد باقر نقل کرده است که آن حضرت فرمود: بر بهیود، نصاری، زردشتی، بت پرست، باده گسار، کسانی که کارشان بازی شطرنج و نرد است، مرد زن صفت [مردی که خود را در اختیار مردان دیگر می گذارد]، شاعری که زنان عفیف را متّهم می کند و کسی که در حال نماز است سلام نکنید. بر نمازگزار بدین سبب که نمی تواند پاسخ سلام را بدهد، با توجّه به این که سلام برای مسلمان امری مستحب و پاسخ آن واجب است و نیز بر رباخوار، کسی که برای رفع

حاجت نشسته است، در حمّام، و به هر فاسقی که آشکار را مرتکب معصبت می شود سلام نکنید(4).

ص:47

5- امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: اظهار دوستی نسبت به مردم نصف عقل است(1).

مردگان[ اطمینان نداری؟ ابراهیم پاسخ داد: ایمان دارم امّا می خواهم قلبم مطمئن شود(1).»(2)

3- شخصی به امام باقر عرض کرد: من این مرد را دوست دارم، امام به او فرمود: او را از این امر با خبر کن، زیرا دوستی را پایدارتر و مهربانی را نیکوتر می سازد(3).

4- امام جعفر صادق فرمود: زمانی که کسی را دوست می داری به او بگو(4).

5- امام صادق از پیامبر خدا نقل فرموده است: هرگاه یکی از شما هم صحبت با برادر ایمانی اش را دوست می دارد او را آگاه سازد(5).

4- با همین ا ِسناد نقل شده که رسول خدا فرمود: کسی که قبل از سلام سخن آغاز کند به او پاسخ ندهید. و نیز فرمود: قبل از سخن گفتن سلام کنید. اگر کسی قبل از سلام گفتن سخن گوید به پاسخ ندهید(1).

5- امام صادق فرمود: فرشته ای مردی را بر در خانه ای دید، فرشته به او گفت چرا بر در این خانه ایستاده ای؟ پاسخ داد یکی از برادرانم در این خانه است می خواهم بر او سلام کنم، فرشته به او گفت: آیا بین شما خویشاوندی است یا حاجتی به او داری؟ پاسخ داد: قرابتی بین ما نیست و نیازی جز اخوّت اسلامی و احترام آن مرا به این جا نکشانده بلکه برای پروردگار جهان به او سلام و محافظتش می کنم. فرشته به او گفت: من فرستادة خدایم به سوی تو، پروردگارت تو را سلام می رساند و می فرماید: مرا زیارت کردی و برای من تعهّد نمودی، حتماً بهشت را بر تو واجب کردم و تو را از خشم خویش معاف داشتم و از آتش نجات دادم(2).

6- امام صادق نقل کرده است که رسول خدا فرمود: کسی که قبل از سلام کردن سخن آغاز کند به او پاسخ ندهید.

و نیز امام صادق فرمود: هیچ کس را به طعام خویش دعوت نکنید مگر این که سلام کند(3).

آغازکنندة به سلام ]از جواب دهنده[ نزد خدا و رسولش شایسته تر است(1).

2- امام صادق نقل کرده: خدای عزّوجلّ فرمود: بخیل کسی است که از سلام کردن بخل ورزد(2).

3- امام جعفر صادق نقل کرده است که رسول خدا فرمود: سلام کردن مستحب، و پاسخ آن واجب است(3).

سلام نمایی(1).

5- امام جعفر صادق از پدرانش نقل فرموده است که در وصیّت پیامبربه حضرت علی آمده است: سه چیز باعث پوشاندن گناهان است: آشکارا سلام کردن، طعام دادن، خواند نماز شب در حالی که مردم خوابند(2).

6- امام صادق فرمود: بخیل کسی است که از سلام کردن بخل ورزد(3).

7- امام جعفر صادق از پدرانش نقل کرده است که رسول خدا فرمود: در بهشت خانه هایی است که بیرون آن ها از داخل، و داخل آن ها از خارج دیده می شود. کسانی از امّت من در آن سکونت می کنند که سخن نیکو گویند، مردم را اطعام کنند، بلند سلام کنند و روزه را ادامه دهند و نماز شب بخوانند در حالی که مردم خوابند. حضرت علی سؤال کرد: ای رسول خدا چه کسی از امّت شما توانایی انجام این اعمال را دارد؟

پیامبر فرمود: یا علی می دانی نیکویی سخن چیست؟ کسی که صبح و شام ده مرتبه بگوید: «سبحانَ الله، والحمدُ لله ِ، و لا الهَ اِلا الله، وَاللهُ اَکبرُ». اطعام کردن عبارت است از انفاق کردن مرد به خانواده اش. منظور از ادامة روزه آن است که اگر شخص ماه رمضان و از هر ماه دیگر سه روز روزه بگیرد، روزة عمر برای او نوشته می شود. هر کس نماز

مغرب را به عبادت مشغول باشد. مقصود از افشای سلام آن است که از سلام کردن بر هیچ مسلمانی بخل نورزد(4).

ص:53

8 - امام محمّد باقر فرمود: سه چیز باعث قرب و منزلت است: آشکارا سلام کردن، طعام دادن و نماز شب خواندن در حالی که مردم در خوابند(1).

9- امام جعفر صادق فرمود: از نشانه های تواضع سالم کردن به هر کسی است که او را ملاقات کنی(2).

10- پیامبر خدا فرمود: ناتوان ترین مردم کسی است که از دعا کردن عاجز باشد، و بخیل ترین مردم آن که از سلام کردن بخل ورزد(3).

11- امام صادق فرمود: هر کس چهار چیز برای من تعهّد کند من چهخار خانه در بهشت برای او تضمین می کنم: 1) انفاق کردن و نترسیدن از فقر و تنگدستی 2) رعایت عدالت دربارة مردم در مقابل منافع خویش 3) آشکارا سلام کردن در همه جا 4) ترک مجادله و نزاع اگر چه حقّ با او باشد(4).

2- امام صادق از پدرانش نقل کرده است که پیامبرفرموده: پنج چیز را تا لحظة مرگ ترک نخواهم کرد: 1) پوشیدن لباس پشمین 2) سوار شدن بر الاغ بی پایان 3) غذا خوردن با بردگان 4) وصله کردن کفش با دست خودم 5) سلام کردن بر کودکان تا این که بعد از من سنت ]رسم[ باشد(1).

را امام و پیشوای من، و مؤمنین را برادرانم، و کعبه را قبلة من قرار داده است» خدا بین آن مؤمن و غیر مسلمان در دوزخ هرگز جمع نکند(1).

2- امام جعفر صادق فرمود: هر کس آفت زده ای (مانند جذامی و امثال آن) یا مُثله شده یا گرفتاری را ببیند مخفیانه به طوری که او نشنود سه مرتبه بگوید: «سپاس خدایی را که مرا سلامت داشت از آن چه تو را بدان مبتلا ساخته است، و اگر خدا می خواست می توانست مرا نیز گرفتار سازد» هرگز آن بلا به او نرسد(2).

سلام کند(1).

3- عمّار ساباطی دربارة نحوة سلام کردن زنان از امام صادق سؤال کرد و امام فرمود: زن بگوید: «علیکم السّلام» و مرد پاسخ دهد: «السّلامُ عَلَیْکُم»(2).

4- وهب یمانی در حدیثی نقل کرده است کهک خدا به آدم فرمود: به جانب این گروه از فرشتگان برو و به آنان بگو «السّلامُ عَلَیکُم و رَحْمَهًْ الله و برکاتُهُ» (سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد). حضرت آدم بر آنان سلام کرد، ملائکه پاسخ دادند: «وَ عَلَیْکَ السّلامُ و رَحمَهًُْ الله و بَرَکاتُهُ». چون به حضور پروردگار خویش برگشت، پروردگار تبارک و تعالی به او فرمود: این درود تو و فرزندانت تا روز قیامت در بین آنها باقی می ماند(3).

برای ذکر و در موقع خوابیدن به آن دو بیان فرمود(1).

2- امام صادق در حدیث دوازده درهمی که حضرت رسول به علی دادند تا برای آن حضرت پیراهن بخرد، فرمود: جلو من حرکت کن و مرا به سوی خانواده ات راهنمایی کن. پیامبر چون به در خانه رسید، فرمود: «السلام علیکم» پاسخ ندادند. دو مرتبه سلام کرد. پاسخ ندادند. برای سمین بار که سلام کرد گفتند. «ای رسول خدا سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد». پیامبر سؤال فرمود: چرا بار اول و دوم جواب سلام را ندادید، گفتند: ای رسول خدا ما سلام شما را شندییم ولی دوست داشتیم بیش تر بشنویم...(2).

همراه است 2) بر آن که به نماز جمعه می رود 3) بر کسی که داخل حمّام باشد(1).

آل او)، آن فرشته در پاسخ می گوید: «و علیکَ السّلامُ» سپس آن فرشته به پیامبر عرض می کند فلانی بر شما درود فرستاد، رسول خدا در جواب می فرماید «و درود بر او باد»(1).

5- امام باقر فرمود: روزی حضرت علی در رَحْبَهًْ (محلّه ای در کوفه) نشسته بود و مردم دور او جمع بودند که مردی بلند شد و گفت: «سلامُ علیکَ یا امیرالمؤمنینَ و رَحمهًُْ الله و بَرکاتُهُ» (سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای پیشوای مؤمنان) حضرت به او نگاه کرد و فرمود: «و عَلیکَ السّلامُ و رحمهًُْ الله و بَرَکاتُه»، تو کیستی؟ آن مرد خود را معرّفی کرد سپس سؤالات خود را مطرح کرد که از جملة آن ها ده سؤال بود که هر کدام از دیگری دشوارتر بود(2).

6- پیامبر فرمود: ناقص کردن نماز یا سلام جایز نیست، اما نقصان توقّف در رکعت دیگر می باشد، و نقصان در سلام آن است که در سلام کردن بگوید «السّلام علیک» و یا در پاسخ سلام بگوید « وعلیک» و نگوید «و عَلیکُمُ السّلام»(3).

7- علی بن ابراهیم در تفسیرش در ذیل قول خدای تعالیَْ که یا محمّد) «اهلت را به نماز امر کن و بر آن شکیبا باش»(4). گوید: رسول خدا هر روز هنگام نماز صبح به در خانه حضرت علی و فاطمه و حسن و حسین می آمد و می فرمود: «السلام علیکم و رحمهًُْ الله وبرکاتهُ» (سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد). آن ها می گفتند: «وعلیکمُ

السّلامُ یا رسولَ الله و رحمَهًُْ الله و برکاتُه» سپس پیامبر می فرمود: وقت نماز

ص:60

است خدا شما را رحمت کند(1).

5- امام صادق فرمود: سواره بر پیاده و ایستاده بر نشسته سلام کند(1).

اگر یک نفر از گروهی سلام کند از همة آن ها کفایت می کند و نیز کافی است که یک نفر پاسخ دهد

موقع ملاقات بر آن ها سلام نمی کنی؟ پاسخ دادم این امر به سبب تقیّه است، فرمود: وظیفه نداری به سبب تقیّه سلام را ترک کنی، بلکه وظیفة تو نشر سلام است. مؤمن وقتی مردم با ایمان را می بیند و بر آن ها سلام می کند ملائکه پاسخ می دهند: «سلامٌ علیکَ و رحمهًُْ الله و برکاتُهُ ابداً »(1).

4- امام محمّد باقر فرمود: مردی یهودی بر پیامبر وارد شد و عایشه آن جا بود، یهودی گفت «السّام علیکم» (که معنایش «مرگ بر تو» است). پیامبرفرمود: «علیکُم».

یهودی دیگری وارد شد و مانند اوّلی سلام کرد، حضرت همان پاسخ را به او دادند. یهودی سوم وارد شد و مانند نفر اول سلام کرد، پیامبر همان جواب را به او دادند. عایشه خشمگین شد و گفت: مرگ و غضب و لعنت بر شما باد ای گروه یهود، ای برادران میمون ها و خوک ها. رسوفل خدا به عایشه فرمود: اگر فحش به صورتی مجسّم می شد بد صورتی داشت. نرمش و مدارا بر هیچ چیز نشده جز این که آن را آراسته و از هیچ چیز برداشته نشده مگر این که آن را زشت کرده است. عایشه گفت: ای رسول خدا مگر سخن آن ها را نشنیدی که گفتند «السّام علیکم» (یعنی مرگ بر شما). پیامبر فرمود: چرا شنیدم، آیا تو نشنیدی پاسخی را که به آن ها دادم، گفتم: «علیکم» (یعنی مرگ بر خودتان).

سپس پیامبر فرمود: هرگاه مسلمانی بر شما سلام کند بگوید: «سلامٌ علیکُم» و اگر کافری سلام کند، بگوید: «علیکَ»(1).

5- امام جعفر صادق فرمود: شخصی یهودی به نزد پیامبر آمد و گفت: «السّامُ علیکُم»، پیامبر فرمود «عَلَیکَ» یاران پیامبر گفتند: او گفت مرگ بر تو، پیامبر فرمودند: هم چنان پاسخ دادم(2).

6- سَماعه گوید: از امام صادق پرسیدم اگر مسلمانی نشسته باشد و یهودی یا مسیحی یا مشرکی بر وی سلام کند چگونه باید پاسخ دهد؟ حضرت فرمود: بگوید «عَلیکُم»(3).

ص:64

7- امام باقر فرمود: ابوجهل و عدّه ای از قریش به نزد ابوطالب آمدند و گفتند: پسر برادر تو ]حضرت محمد[ ما را اذیّت می کند، از او بخواه که از خدایان ما دست بردارد، ما نیز به خدای او کاری نداریم. ابوطالب پیامبر را خواست. وقتی پیامبر وارد

شد و دید مشرکین در آن جلسه هستند فرمود: »السّلامُ علیَْ مَنِ الَّبَعَ الهُدیَْ» ]و صیغة مخصوص سلام را به کار نبرد[ (1).

8- اصبغ بن نُباته گوید: از علی شنیدم که می فرمود: شش گروه شایستة سلام نیستند: 1- یهود 2- نصارا 3- اهل نرد و شطرنج 4- اهل مشروبات الکلی و موسیقی 5- کسانی که فحش دادن به مادرانت را وسیلة شوخی خود قرار می دهند 6- شاعران ]شاعرانی که افراد نالایق را مدح می کنند[(2).

9- امام صادق نقل می کند که پیامبر فرمود: شما بر اهل کتاب یعنی یهود و نصارا اسلام را آغاز نکنید و اگر آن ها بر شما سلام کردند بگویید: «علَیکُم» و با آنان مصافحه نکنید و با کُنیه آن ها را صدا نزدنید مگر این که مجبور باشید(3).

2- ابوالصباح گوید از امام محمّد باقر درباره قول خدای عزّوجلّ «چون به خانه هایی وارد شوید بر خودتان سلام کنید»(1). پرسیدم، امام فرمود: منظور سلام کردن بر اهل خانه است و آن ها پاسخ سلام او را می دهند، پس این سلام بر او می باشد(2).

3- امام باقر فرمود: هرگاه وارد خانة خویش می شوید اگر کسی در خانه باشد بر او سلام کنید و چنانچه کسی نباشد بگویید «السّلامُ علینا مِن عِندِ ربّنا» (سلام بر ما از جانب پروردگار ما) چرا که خدای عزّوجلّ فرمود: «تحیّتی با برکت و پاکیزه از نزد خدا است(3)»(4).

گرفته می شود. ششم، خانة اشراف و بزرگانی که دارای بخشش و مردانگی هستند و حاجت را برآورده می سازند. هفتم، کسانی که فکر و اندیشه شان و نیز مشورت با آن ها باعث رشد فکری انسان است. هشتم، برادران ایمانی که پیوند و رعایت حقوقشان واجب است. نهم، دشمنانی که شرّ و دشمنی آن ها با مدارا و نرمی کردن و مهربانی نسبت به آن ها برطرف می شود. دهم، کسانی که دیدار و گفتگوی با آن ها بر ادب و فرهنگ انسان می افزاید(1).

سلام کنم و برایش دعا نمایم؟ فرمود: آری ولی دعای تو به او سود نمی رساند(1).

2- امام رضا فرمود: به امام صادق گفته شد چگونه به یهودی و مسیحی دعا کنم؟ امام فرمود: بگو خدا در امور دنیایت برکت دهد(2).

حاضر است. هر کس از شما نام او را ببرد بر او سلام کند(1).

دعا کند؛ عطسه کننده بگوید: «الحمدُ لله ربّ العالَمین، لا شریکَ لَه» و برادر مسلمان بگوید: «یَرحَمُکَ الله» و او در پاسخ بگوید: «یهدیکُم اللهُ و یُصلِحْ بالَکُم» (خدا شما را هدایت کند و زندگی شما را بهبود بخشید) 5) دعوتش را بپذیرد 6) وقتی بمیرد جنازه اش را تشییع کند(1).

2- امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: هرگاه شخصی عطسه کرد به او دعا کنید ولو از پشت جزیره ]از راه دور[ باشد(2).

3- در روایت دیگری آمده است: اگر چه از آن طرف دریا باشد(3).

4- اسحاق بن یزید و معمّر بن أبی زیاد و ابن رئاب گویند: در نزد امام صادق نشسته بودیم که مردی عطسه کرد. هیچ کس دعا نکرد. حضرت برایش دعا کرد و فرمود: «سبحان الله»، چرا دعا نکردید؟ از حقوق مسلمان بر برادرش این است که 1) وقتی مریض شود از او عیادت کند 2) دعوت او را بپذیرد 3) در تشییع جنازه اش حاضر شود 4) موقع عطسه کردن به او دعا کند(4).

5- داود بن حصین گوید: با چهارده نفر نزد امام صادق بودیم. امام عطسه کرد. هیچ کس سخن نگفت. امام فرمود: چرا دعا نکردید؟ از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن آن است که 1) هرگاه مریض شود از او عیادت کند 2) وقت مرگ در تشییع جنازه اش شرکت نماید 3) موقع عطسه کردن به او دعا کند 4) دعوت او را بپذیرد(5).

ص:70

عطسه کننده تا سه مرتبه «یَرحَمُکُمُ الله» بگو و اگر از سه مرتبه تجاوز کند نیازی به دعا نیست(1).

3- در حدیث دیگری آن حضرت فرموده است: اگر از سه عطسه تجاوز کند به او گفته شود «شَفاکَ الله» (خدا تو را شفا دهد) زیرا آن عطسه در اثر بیماری است(2).

الله بگویید[؛ سپس با او سخن بگویید(1).

4- امیرالمؤمنین فرمود: هر کس موقع عطسه زدن بگوید: «الحمدُ لله ربّ العالمینَ علیَْ کُلّ حالٍ» (در هر حال سپاس و ستیاش خدای را که پروردگار جهانیان است)، به درد گوش و دندان مبتلا نخواهد شد(2).

6- امام جعفر صادق از رسول خدا نقل فرموده است: هرگاه شخص مسلمان عطسه کند و به واسطة دردی که دارد سکوت کند ]الحمد لله نگوید[ فرشتگان از جانب او می گویند «الحمدُ لله ربّ العالمینَ»، و اگر خودش گفت «الحمدُ لله ربّ العالمینَ» ملائکه می گویند «یغغِفرُ اللهُ لکَ» (خدا تو را بیامرزد). و نیز امام از پیامبر نقل کرده که عطسه برای مریض نشانة سلامتی و راحتی بدن است(3).

این دعا را بگو اگر چه بین تو و او دریایی فاصله باشد(1).

3- جابر گوید: امام باقر فرمود: عطسه نیکوست، به جسم فایده می رساند و خدای عزّوجلّ را به یاد می آورد. به امام گفتم در نزد ما گروهی هستند که می گوید برای پیامبر نصیبی از دعای عطسه نیست، امام فرمود: اگر دروغ بگوید شفاعت محمّد به آن ها نخواهد رسید(2).

4- امام صادق فرمود: هر کس عطسه کند و دستش را بر تیغة بینی بگذارد و بگوید «الحمدُ لله ربّ العالمین، حمداً کثیراً کَما هُوَ اَهلُه، و صلّی الله علیَْ محمّدٍ النبیّ ِ و آله وسلَّم» (سپاس و ستایش فراوان خدای را که پروردگار جهانیان و شایستة حمد است و درود خدا بر پیامبر و خاندانش)، پرندة کوچکی از بینی او خارج شده تا زیر عرش پرواز می کند و تا روز قیامت برای او طلب آمرزش می نماید(3).

سر بریدن حیانات و غیر آن(1).

2- امام صادق فرمود: از نشانه های تجلیل از خدای عزّوجلّ تجلیل و بزرگداشت مسلمانی است که ]در اثر پیری[ دارای موی سفید باشد(1).

3- امام جعفر صادق فرمود: کسی که به بزرگ ما احترام و به کوچک ما رحم نکند از ما نیست(2).

4- امام صادق فرمود: از نشانه های تجلیل از خدای عزّوجلّ تجلیل از مؤمنی است که ]در اثر پیری[ موی او سفید شده. هر کس مؤمنی را گرامی بدارد خدا را حترام کرده است. کسی که به مؤمن پیر اهانت کند خدا قبل از مرگش کسی را می فرستد که به او توهین نماید(3).

5- امام جعفر صادق فرمود: سه کس حقّشان ناشناخته نمی ماند مگر از جانب منافقی که به نفاق شناخته شده باشد ]در حدّ اعلای نفاق باشد[. 1- کسی که مویش را در اسلام سفید کرده باشد 2- حافظ قرآن. 3- پیشوای عادل(4).

6- امام صادق فرمود: بزرگان خویش را احترام کنید و صلة رحم نمایید(5) .

7- با اسنادی مانند این حدیث از آن حضرت نقل شده و در آن اضافه شده است: بهترین صلة رحم خودداری از آزار و اذیّت نزدیکان است(6) .

8 - امام صادق از رسول خدا نقل فرمود: تجلیل از مسلمان پیر تجلیل از خداست(7).

ص:77

9- امام صادق از پیامبر نقل فرموده است: هر کس شخص مُسِنّی را به سبب پیری او احترام کند خدا او را از ترس و وحشت روز قیامت در امان خواهد داشت.

10- و نیز آن حضرت فرموده است: هر کس پیری را که مویش را در اسلام سفید کرده است احترام کند خدا او را از وحشت روز قیامت در امان دارد(1).

11- پیامبر فرموده: کسی که نسبت به فضیلت شخص مسنّ شناخت داشته باشد و او را احترام کند خدا او را از وحشت روز قیامت در امان می دارد.

و نیز فرمود: تجلیل از پیرمرد مؤمن احترام به خداست(2).

12- امام صادق فرمود: کسی که برای اشخاص فضیلتی قاطل نباشد از بابت اندیشة خویش مغرور است(3).

13- رسول خدا فرمود: پیران را تجلیل کنید زیرا احترام به بزرگسالان تجلیل از خداست(4).

دارای مال باشد. از امام پرسیدم حسب چیست؟ فرمود: آن که به وسیلة مال و غیر آن کارهای پسندیده انجام دهد. سؤال کردم کَرَم چیست؟ فرمود: پرهیزکاری(1).

2- امام صادق از پیامبر نقل فرمود: وقتی سخاوتمندی به نزد شما بیاید او را احترام کنید(2).

3- امام جعفر صادق از پیامبر نقل فرمود: هرگاه سخاوتمند قومی به نزد شما بیاید او را گرامی بدارید(3).

4- عبدالله علوی از جدّش نقل کرده است که امیرالمؤمنین فرمود: وقتی که عدیّ پسر حاتم به خدمت پیامبر رسید، پیامبر او را به خانة خویش برد و تنها حصیر و بالشی از پوست که در خانه داشت برایش پهن کرد و او را روی آن نشاند(4).

شخص در مجلس، و بوی خوش که به او تعارف می شود(1).

3- علی بن جَهْم گوید: از ابوالحسن امام کاظم شنیده ام که می فرمود: از پذیرفتن احترام خودداری نمی کند مگر الاغ، سؤال کردم منظور از احترام چیست؟ فرمود: چیزی مانند بوی خوش و هر چه انسان بدان احترام می شود(2).

4- ابو زید مکّی گوید: از امام موسی کاظم شنیدم که می فرمود: از پذیرفتن احترام خودداری نمی کند مگر الاغ، و منظور امام احترام، بوی خوش و متّکا بود(3).

5- بَزَنْطی از ابوالحسن علی بن موسی الرضا نقل کرده است که حضرت علی فرمود: از پذیرفتن احترام خودداری نمی کند مگر الاغ. از امام رضا پرسیدم: منظور چیست؟ فرمود: آن کرامت ]احترام[ شامل بوی خوش و جا دادن در مجلس می شود که هر کس این دو را نپذیرد چنان است که گفته شد(4).

6- سماعهًْ بن مهران گوید: از امام صادق پرسیدم اگر کسی عطری را که به او تعارف می شود ردّ کند چگونه است؟ فرمود: شایسته نیست کراهت و احترام را ردّ نماید(5).

7- در کتاب قرب الاسناد از حضرت حلی نقل شده است که رسول خدا فرمود: هرگاه کرامتی بر شما عرضه شد آن را ردّ نکنید زیرا الاغ است که احترام را ردّ می کند(6).

ص:80

مرتکب زنا شده اند 3) مجلسی که در آن به ناحق مال حرامی را حلال کنند(1).

حضرت چهار زانو بنشیند(1).

2- ابو حمزة ثُمالی گوید: علی بن الحسین را در حالی نشسته دیدم که یک پایش ار روی ران دیگر گذاشته بود؛ عرض کردم مردم ]قوم یهود به استناد حدیث بعد[ این گونه نشستن را نمی پسندند و می گویند مانند نشستن پروردگار است. امام فرمود: این نحوة نشستن من در اثر خستگی است، در صورتی که پروردگار خسته نمی شود و چرتش نمی گیرد و در خواب نمی رود(2).

3- حَمّاد بن عثمان گوید: امام صادق نشسته بود در حالی که پای راست آن حضرت روی رانت چپ بود، شخصی عرض کرد: فدایت شوم این گونه نشستن مکروه است. امام فرمود: نه، این سخن یهود است که می گویند وقتی خدا از خلقت اسمان ها و زمین فارغ شد بر عرش جای گرفت و این گونه نشست تا استراحت کند. خدا این آیه را نازل کرده است: «خدا نیست خدایی جز او که زنده و قائم به ذات خویش است، او را چُرت و خواب نمی گیرد»(3).

و امام صادق همان طور که نشسته بود باقی ماند(4).

4- در کتاب مکارم الاخلاق، آمده است که رسول خدا هرگاه می نشست ساق های پا را از زمین بلند می کرد و زانوها را در میان دو دست خود حلقه وار می گرفت(5).

جایش بلند شود ملائکه بر او درود می فرستند(1).

2- امام جعفر صادق نقل فرموده است که پیامبر هرگاه وارد منزلی می شد در پایین مجلس می نشست(2).

3- امام صادق فرمود: از نشانه های تواضع این است که انسان در جایی پایین تر از شأن خود بنشیند(3).

4- امام صادق فرمود: از نشانه های تواضع آن است که 1) به نشستن در پایین مجلس خشنود باشی 2) به کسی که او را ملاقات می کنی سلام نمایی 3) مجادله و

بگومگو را رها کنی اگر چه حق با تو باشد 4) دوست نداشته باشی به خاطر تقوایی که داری ستایش شوی(4).

5- ابن عبّاس گوید: رسول خدا روی زمین می نشست، روی زمین غذا می خورد و با دست خویش گوسفندان را می بست و دعوت بردگان را حتّی برای نان جو می پذیرفت(5).

6- مُصْعَب بن شیبه گوید: پیامبر خدا فرمود: وقتی گروهی در مجلسی نشسته اند و کسی وارد می شود اگر به وی جا دهند باید بپذیرد زیرا بدین وسیله به او احترام گذاشته اند، و اگر به او جا ندهند در هر جا خالی هست بنشیند(6).

ص:84

.

2- ابوالحسن اول امام موسی کاظم فرمود: یحیی بن زکریّا گریه می کرد و نمی خندید، امّا عیسی بن مریم می خندید و گریه هم می کرد و عمل حضرت عیسی بهتر از عمل حضرت یحیی بود(1).

3- فضل بن ابی قُرَّهًْ گوید: امام صادق فرمود: هر مؤمنی دارای دُعایه است. پرسیدم دُعایه چیست؟ فرمود: شوخی(2).

4- یونس بن شیبانی گوید: امام صادق سؤال کرد: چگونه است وضع شوخی کردن شما مؤمنین با یکدیگر؟ عرض کردم کم است. فرمود: شوخی را ترک نکنید زیرا

شوخی نشانة خوش خلقی است و بدین وسیله برادرت را خوشحال می کنی. رسول خدا با مردم شوخی می کرد و می خواست آن ها را خوشحال کند(3).

5- عبدالله بن محمّد جُعفی گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: کسی را که در بین مردم شوخی می کند خدا دوست دارد در صورتی که به فحش نینجامد(4).

6- حمران بن اعین گوید: به خدمت امام محمّد باقر رسیدم و عرض کردم مرا نصیحت کنید، فرمود: تو را به تقوای الهی سفارش می کنم. از شوخی بپرهیز زیرا احترام و آبروی شخص را می برد(5).

7- امام جعفر صادق از پدرانش نقل فرموده است که پیامبر (در وصیّتش به علی فرمود: یا علی شوخی نکن زیرا آبرویت را می برد و دروغ مگو که نورانیّت را از تو می گیرد. (مرحوم علاّمه می فرمایند منظور در اینت احادیث شوخی زیاد است)(6).

ص:87

است که امام زین العابدین فرمود: به او بگویید مسلّم برای خدا روزی است که بیکاره ها در آنت روز ]قیامت[ زیان می کنند(1).

شوخی بپرهیز زیرا نور ایمان را از تو می برد و مروّت و مردانگی تو را سبک می سازد(1).

9- امام صادق از امیرالمؤمنین نقل فرموده است: از شوخی بپرهیز زیرا شوخی باعث کینه و دشمنی شده و فحش کوچک است(2).

10- امام جعفر صادق فرمود: از شوخی بپرهیز زیرا آبرو و شکوه و عظمت اشخاص را از بین می برد(3).

11- امام صادق فرمود: شوخی نکن چون نسبت به تو گستاخ می شوند(4).

12- امام صادق از پدرانش نقل فرموده است که پیامبر خدا فرموده: شوخی زیاد آّرو را می برد و خندة زیاد ایمان را نابود می کند و دروغ زیاد نور ایمان را می برد(5).

13- امام صادق از پدرانش نقل کرده است که حضرت علی فرموده است: خندة پیامبر تبسّم بود. روزی بر گروهی از انصار گذشت و دید با یکدیگر صحبت می کنند و دهانشان پر از خنده است، فرمود: ای گروه دست بازدارید. اگر کسی را آرزویش مغرور کند و او را از عمل خیر باز دارد به گورستان سری بزند و رستاخیز را به یاد آورد، مرگ را به یاد آورید زیرا مرگ درهم شکنندة لذّت هاست(6).

14- عبدالله بن جُعفی گوید: از امام باقر شندیم که می فرمود: خدا کسی را که در حضور جمعی شوخی می کند دوست دارد مشروط بر این که شوخی به فحش کشانده نشود، و کسی را که در تنهایی بیندیشد و در خلوت پند و اندرز گیرد و به نماز

ص:90

خواندن افتخار ورزد دوست دارد(1).

15- امام صادق از پدرش نقل فرموده است که داوود به سلیمان گفت: پسرم از خندة زیاد بپرهیز، زیرا خندة زیاد انسان را در روز قیامت تهیدست رها می کند(2).

16- سیّد رضی در نهج البلاغه از امیرالمؤمنین نقل کرده است که آن حضرت فرمود: شخص شوخی نمی کند مگر این که چیزی از عقلش پریده باشد(3).

4- امام جعفر صادق فرمود: در عالم نبوده و نمی باشد و نخواهد بود مؤمنی مگر این که دارای همسایه ای باشد که او را اذیّت کند. اگر مؤمن در جزیره ای از جزیره های دریا باشد خدا کسی را می فرستد که او را اذیّت نماید(1).

5- امام صادق فرمود: در گذشته و در آینده و زمانی که شما در آن به سر می برید مؤمنی نبوده و نمی باشد مگر این که دارای همسایه ای است که او را اذیّت می کند(2).

6- معاویّهًْ بن عمّار گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که دارای همسایه ای باشد که به او آزار رساند(3).

7- امام محمّد باقر فرمود: مردی به نزد پیامبر آمد و شکایت کرد که همسایه اش او را اذیّت می کند رسول خدا به او فرمود: صبر کن، مجدّداً آمد و از همسایه اش شکایت کرد، باز هم پیغمبر فرمود: صبر کن...(4).

8 - امام صادق فرمود: خوش رفتاری با همسایه روزی را زیاد می کند(5).

9- امام جعفر صادق فرمود: اگر مؤمن در قلّهًْ کوهی ساکن باشد خدا کسی را برای آزار او می فرستد تا از این طریق پاداشی از جانب خدا به او برسد(6).

10- علی بن الحسین از پدر بزرگوارش امام حسین نقل کرده است که پیامبر خدا فرمود: من و پیامبران قبل از من پیوسته گرفتار کسانی بودیم که ما را اذیّت می کردند، و اگر مؤمن بر سر کوهی باشد خدای عزّوجلّ کسی را می رساند که او را آزار

ص:93

رساند تا بدین طریق اجری به او برسد(1).

11- حضرت رضا از پدرانش نقل فرموده است که رسول خدا فرمود: هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که دارای همسایه ای باشد که او را اذیّت نماید(2).

12- امام علی النّقی از پدرانش نقل کرده است کهامام صادق فرمود: هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که همسایه ای خواهد داشت تا او را اذیّت کند. (و نیز) از امام صادق نقل فرموده است که هر کس دنیایش گوارا و بدون گرفتاری باشد در دین او شک کنید. (و نیز امام علی النّقی گوید: امام صادق فرمود: هرگاه

دوستی از تو به امارت و ریاستی برسد و یک دهم قبل از ریاستش به تو توجّه کند دوست بدی نیست(3).

13- امام صادق از امیرالمؤمنین نقل فرموده است: سه چیز از کارهای نیک است: سخاوتمندی، نیکویی در گفتار، و صبر بر اذیّت و آزار(4).

کنند: ایمان ندارد کسی که همسایه اش از ظلم او در امان نباشد. آن ها به مسجد رفته سه مرتبه اب صدای بلند گفتند، سپس پیامبر با دستش به چهل منزل از از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ اشاره کرد(1) .

2- امام صادق از پدرش امام باقر نقل فرموده است که در کتاب علی خواندم که رسول خدا بین مهاجرین و انصار و کسانی از مردم یثرب ]مدینه[ که ملحق به انصار هستند نوشت: همسایه به منزلة خود انسان است و نباید زیان و گناهی به او برسد. احترام همسایه نسبت به همسایه مانند احترام نسبت به مادر است(2) .

3- امام صادق فرمود: حضرت فاطمه به نزد پیامبر آمد تا دربارة بعضی امور شکایت کند. پیامبر لوحی به وی داد و فرمود: آنچه را که در آن نوشته شده است یاد

بگیر. در آن لوح نوشته شده بود: هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه اش را اذیّت نکند، هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد مهمانش را احترام کند و هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد یا باید سخن خیر بگوید یا سکوت کند(3) .

4- ابو حمزه گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: مؤمن کسی است که همسایه اش از بَوائق او در امان باشد. پرسیدم «بَوائق» چیست؟ فرمود: ظلم و ستم او(4) .

5- امام صادق از پدرانش، از حضرت علی نقل کرده است که رسول خدا فرمود: هر کس همسایه اش را اذیّت کند خدا بویِ بهشت را بر او حرام کرده، جایگاهش دوزخ است و بد جایگاهی است. هر کس حقّ همسایه اش را ضایع کند از ما نیست. جبرئیل پیوسته مرا نسبت به همسایه سفارش می کرد به طوری که گمان

ص:95

کردم همسایه ارث می برد و پیوسته مرا نسبت به بردگان سفارش می کرد تا این که گمان کردم زمانی برای آن در نظر گرفته شده که چون آن زمان فرا رسد آزاد شوند و نیز مرا به مسواک کردن سفارش می کرد تا آن جا که گمان کردم واجب است و به اندازه ای مرا به شب زنده داری سفارش می کرد که گمان بردم نیکان امّت من هرگز نمی خوابند(1).

6- امام رضا فرمود: از صفات مؤمن این است که وقتی نیکی کند خوشحال می شود و زمانی که دست به کار بدی بزند استغفار می کند. مسلمان ]حقیقی[ کسی است که سایر مسلمانان از زبان و دستش در امان باشند و آن که همسایه اش از ظلم او در امان نباشد از ما نیست(2).

7- امام جعفر صادق فرمود: هر که از اذیّت و آزار همسایه اش خودداری کند خدا در روز قیامت از لغزش وی صرف نظر می کند. کسی که شکم و فرجش را پاک نگه

دارد بهشت را برای او زینت می کنند. هر کس بندة مؤمنی را آزاد کند خدا در بهشت برایش خانه ای بنا می کند(3).

2- امام جعفر صادق فرمود: خوش رفتاری با همسایه روزی را زیاد می کند(1).

3- ابومسعود گوید: امام صادق به من فرمود: خوش رفتاری با همسایه باعث زیادی عمر و آبادی سرزمین گردد(2).

4- امام صادق فرمود: خوش رفتاری با همسایه خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند(3).

5- ابو ربیع شامی گوید: امام صادق در حالی که خانه اش پر از جمعیّت بود فرمود: آگاه باشید از ما نیست کسی که با همسایه اش خوش رفتاری نکند(4).

گردند، امّا به یاآور گوسفندی که کشتی و بریان نمودی و خوردی و همسایهًْ تو رُوزه دار بود و از آن گوسفند هیچ به او ندادی(1).

3- در روایت دیگری فرموده است: پس از آن هر روز صبح کسی از طرف حضرت یعقوب تا فاصلة یک فرسخ از خانه آن حضرت ندا می داد هر کس صبحانه یا نهار می خواهد به خانة یعقوب بیاید، و چون شب می شد اعلان می کرد هر که شام می خواهد به نزد یعقوب بیاید(2).

در خانه ای ساکن باشد(1).

نسبت به دوستش بیش تر مدارا می کند اجرش بیش تر و در نزد خدا گرامی تر است(1).

3- امام جعفر صادق از رسول خدا نقل فرموده است: هرگاه در سفر یکی از همراهان شما مریض شود سه روز به خاطر او توقّف کنید(2).

4- امام صادق فرمود: رساندن سخن به گوش شخص ناشنوا در حدّی که باعث ملال و خستگی نگردد صدقة پسندیده ای است(3).

2- امام جعفر صادق فرمود: پیوند بین دوستان، در حضر به دیدن یکدیگر رفتن و در سفر، نامه نوشتن به یکدیگر است(1).

3- در کتاب الاِخْوان از امام صادق نقل شده است: پیوند بین دوستان، به دیدن یکدیگر رفتن و در سفرع نامه نوشتن است(2).

جا لازم است بنویسید(1).

فرمود: نه، اوّل آن ها را با آب بشویید سپس بسوزانید(1).

2- عبدالله بن سِنان گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: کاغذها را نسوزانید بلکه خطوط آن ها را محو و سپس پاره کنید(2).

3- زُرارهًْ گوید: از امام صادق دربارة نامی از نامهای خدا که به وسیلة آب دهان محو شود سؤال شد. امام فرمود: با پاک ترین چیزی که به آن دسترسی دارید از بین ببرید(3).

4- محمّد بن اسحاق بن عمّار گوید: از ابوالحسن، موس بن جعفر دربارة نامه هایی که در آن نام خدای عزّوجلّ نوشته شده است سؤال شد. امام فرمود: آن ها را بشویید(4).

5- امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: آیات قرگن و نام خدا را پاک ترین چیزی که دسترسی دارید محو کنید. ]نیز فرمود[ پیامبر مسلمانان را از سوزاندن و از بین بردن آن ها به لگدمال کردن با قلم کشیدن روی آن ها نهی فرموده است(5).

6- جعفر بن محمّد از پدرانش نقل کرده است که پیامبر ]مسلمانان را[ از محو کردن یا نوشتن آیات قرآن با آب دهان نهی فرموده است(6).

7- حسن بن علیّ وشّاء گوید: عبّاس بن جعفر بن اشعث از من خواست که از امام رضا دربارة سوختن نامه هایش بعد از این که آن ها را می خواند، از ترس آن که به دست دیگران نیفتد سؤال کنم. وشّاء گوید: قبل از این که بپرسم حضرت نامه ای به من نوشت و فرمود: به دوست خود بگو: من نامه هایش را بعد از خواندن می سوزانم. (شیخ

ص:104

حرّ عاملی فرماید: این حمل بر جواز یا ضرورت است، یا به نامه هایی مربوط می شود که ]آیات[ قرآن یا نام خدا در آن نیست)(1).

8- علی بن جعفر گوید: از برادرم امام موسی کاظم دربارة سوزاندن کاغذی که در آن چیزی نوشته باشد سؤال کردم. امام فرمود: اگر بترسی که در آن چیزی باشد ]و به دست دشمن بیفتد] سوزاندنش اشکال ندارد(2).

دادن را ادامه می دهد اجرش بیش تر است و گناهان آن ها آمرزیده می شود تا حدّی که هیچ گناهی باقی نمی ماند(1).

4- امام صادق فرمود: هرگز رسول خدا با کسی مصافحه نکرد که دستش را از دست آن شخص بکشد تا این که شخص دستش را از دست پیامبر می کشید(2).

دوست دارد از نام او و نامن پدر و نامن قبیله و خاندانش سؤال کند، این از حقوق واجب و صدق و صفای در دوستی استع و الاّ آشنایی کامل نخواهد بود(1).

4- امام جعفر صادق از پدرش نقل کرده است که رسول خدا فرمود: سه چیز جور و ستم است: 1) شخصی با کسی معاشرت کند و از نام و نام خانوادگی او نپرسد 2) کسی او را برای صرف غذا دعوت کند و او نپذیرد یا دعوت را بپذیرد ولی غذا نخورد 3) قبل از این که با همسرش شوخی و بازی کند جماع نماید(2).

4) هر /ه در توان و قدرت است از تو باز ندارد 5) در گرفتاری ها تو را رها نکند(1).

4- امام صادق به بعضی از یارانش فرمود: به دوست خود اطمینان کامل نداشته باشید زیرا به زمین خوردن از راه اطمینان و زیاد انس گرفتن جبران پذیر نیست(2).

5- و نیز امام صادق به بعضی از دوستانش فرمودک هر کس سه مرتبه از تو خشمگین شود و دربارة تو بدی نگوید او را برای خود دوست انتخاب کن(3).

6- امام صادق فرمود: دوستت را از راز خود آگاه مکن مگر تا حدّی که اگر دشمن تو بر آن راز آگاه شود نتواند به تو زیان رساند، چون ممکن است دوست روزی دشمن گردد(4).

7- علی بن موسی الرضا از پدرانش از امیرالمؤمنین نقل فرموده است: با دوست خویش در دوستی زیاده روی مکن، زیرا شاید روزی دشمن تو شود و با دشمنت در دشمنی میانه روی کن چون ممکن است روزی دوست تو گردد(5).

8 - طبرسی در تفسیر مجمع البیان دربارة قول خدای متعال: «در محفلتان ناپسند وارد می شوید»(6) فرموده است: در آن وجوهی است، یکی این است که اعراب وقتی دور هم می نشستند بدون اینت که از یکدیگر شرم کنند از خود باد خارج می کردند(7).

ص:108

زیادی عمر می شود(1).

6- امام صادق فرمود: خوش خویی گناهان را ذوب می کند همچنان که آفتاب یخ را آب می کند(2).

7- امام صادق فرمود: تا می توانی با کسانی معاشرت کن که نفع تو به آن ها برسد، زیرا گاهی بنده در عبادت کوتاهی می کند ولی اخلاقش نیکوست و خدا به سبب حسن خلقش او را به درجة روزه دار شب زنده دار می رساند(3).

8 - امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: بیش ترین چیزی که امّت مرا وارد بهشت می کند تقوای الهی و خوش خویی است(4).

9- امام جعفر صادق فرمود: عاقل ترین مردم خوش خوترین آن هاست(5).

10- عَنْبَسة عابد گوید: امام صادق به من فرمود: مؤمن بعد از انجام واجبات پیش خدای عزّوجلّ چیزی محبوب تر از این ندارد که مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد(6).

11- بحر (بن کثیر) سقّاء گوید: امام صادق به من فرمود: ای بحر سقّاء خوش خلقی مایة آسانی امور است. سپس حضرت حدیثی نقل فرمود: که پیامبر خوش خلق بود(7).

12- امام صادق فرمود: خدای تبارک و تعالیَْ به بعضی از پیامبرانش وحی فرمود:

ص:110

خوی نیکو خطاها را از بین می برد همان طور که آفتاب یخ را ذوب می کند(1).

13- علی بن الحسین از رسول خدا نقل فرموده است: در روز قیامت چیزی بهتر از خوش خویی در میزان اعمال انسان گذاشته نمی شود(2).

امام صادق فرمود: خلق و خوی بخششی است که خدا به مخلوقش عطا می کند، برخی از آن فطری و برخی مربوط به نیّت و اراده می باشد ]شخص از راه اراده و قصد می تواند آن را به دست آورد[، عرض کردم: کدام بهتر است؟ فرمود: آنچه فطری است انسان بر آن سرشته شده و جز آن نمی تواند انجام دهد و آنچه مربوط به نیّت و اراده می باشد باید برای تحقّق آن صبر و سختی را تحمّل کند، پس این بهتر است(3).

15- امام صادق فرمود: خدای تبارک و تعالی مانندِ ثواب ِ کسی را که صبح و شام در راه خدا جهاد کند به بندة خوش خلق می بخشد(4).

16- امام رضا از پدرانش نقل کرده است که پیامبر فرمود: جبرئیل از جانب پروردگار عالم بر من نازل شد و گفت: ای محمّد خوش خو باش چون باعث خیر دنیا و آ[رت می شود. آگاه باشید شبیه ترین شما به ن خوش خوترین شماست(5).

17- امام رضا نقل کرده است که رسول خدا فرمود: خوش خو باشید، زیرا خوش خو ناگزیر جایش در بهشت است، و بپرهیزید از بدخویی چون بدخو ناگزیر در آتش است(6).

ص:111

18- امام رضا از رسول خدا نقل فرموده است: خوی بد عمل را فاسد می کند همچنان که سرکه عسل را فاسد می نماید(1).

19- امام رضا از پیامبر نقل فرموده است: بنده به واسطة خوش خویی پاداش روزه دارِ شب زنده دار را دریافت می کند(2).

20- امام رضا از رسول خدا نقل فرموده است: در میزان اعمال هیچ چیز سنگین تر از خوش خویی نیست(3).

21- امام رضا از حضرت علی نقل فرموده است: کامل ترین شما از حیث ایمان خوش خوترین شماست(4).

22- حضرت رضا از علی بن ابی طالب نقل فرموده است: خوش خویی بهترین هم نشین است(5).

23- حضرت رضا از حضرت علی نقل فرموده است: از رسول خداسؤال شد: بهترین وسیله برای ورود به بهشت چیست؟ فرمود: پرهیزگاری و خوش خویی(6).

24- امام رضا از رسول خدا نقل کرده است که آن حضرت فرمود: در روز قیامت نزدیک ترین شما به من خوش خوترین و مهربان ترین شما نسبت به خانواده اش می باشد(7).

25- نیز آن حضرت از پیامبر نقل فرموده است: بهترین مردم از لحاظ ایمان

ص:112

خوش خوریت آن ها و مهربان ترین شان به خانوادة خویش می باشد، و من مهربان ترین شما به خانواده ام هستم(1).

26- امام حسن فرمود: بهترین خوبی ها خوی نیکو است(2).

27- پیامبرفرمود: خوش خویی نصف دین است(3).

28- زیاد بن علاقهًْ بن شریک گوید: از رسول خدا سؤال شد: بهترین چیزی که به مسلمانان عطا شده چیست؟ فرمود: خوش خلقی(4).

29- امام جعفر صادق فرمود: خدا اسلام را به عنوان دین شما پسندید، شما با سخاوت و خوش خویی آن را زینت بخشید(5).

30- امّ سلمه به پیامبر عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو، اگر زنی دو شوهر داشته باشد که هر دو اهل بهشت باشند، زن در بهشت به کدام یک تعلّق خواهد داشت؟ پیامبر فرمود: آن را که خوش خوتر و برای خانواده اش بهتر است انتخاب کند. ای امّ سلمه خوش خویی باعث خیر دنیا و آخرت است(6).

31- موسی بن ابراهیم گوید: از ابوالحسن اوّل ]امام موسی کاظم[ شنیدم که می فرمود: خدا بنده اش را به بهترین صورت و بهترین خلق و خوی آفریده است و حیا می کند از این که گوشت او را در روز قیامت طعمة آتش قرار دهد(7).

32- علی بن میمون صائغ گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: هر کس

ص:113

می خواهد رحمت خدا شامل حال او شود و او را در بهشت ساکن گرداند باید خلقش را نیکو سازد، عدالت را رعایت کند، به یتیم رحم به ضعیف کمک و به بندگان خدا تواضع نماید(1).

33- در کتاب معانی الاخبار نقل شده که لقمان به پسرش گفت: پسر عزیزم با صد نفر دوست باش و با یک نفر دشمن مباش. پسرم هر چه هست اخلاق و خلق توست، اخلاق تو همان دینت و خلق تو همان خوی و نحوة برخورد تو با مردم است. مردم را با خود دشمن نکن و اخلاق پسندیده را بیاموز. پسرم بندة نیکان باش و فرزند بدان مباش. امانت را به صاحبانش برگردان تا دنیا و آخرت تو سالم باشد. امین باش تا بی نیاز گردی(2).

34- امام جعفر صادق از رسول خدانقل فرموده است: کامل ترین مؤمنین از لحاظ ایمان خوش خوترین آن هاست(3).

35- پیامبر فرمود: کامل ترین مؤمنین از جهت ایمان خوش خوترین آن هاست و بهترین شما کسی است که با همسرش بهترین رفتار را داشته باش(4).

36- امام جعفر صادق از پدرانش نقل کرده است که رسول خدا فرمود: در روز قیامت اوّلین چیزی که در میزان اعمال بنده گذاشته می شود حُسن خلق است(5).

بخشنده ترین شماست؛ آنان که با مردم انس می گیرند و دیگران با آنان مأنوس می شوند و با مردم رفت و آمد دارند (کنایه از مردم داری و خوش رویی با مردم است)(1).

2- امام صادق فرمود: مؤمن اُنس پذیر است. کسی که با دیگران انس نگیرد و دیگران با او مأنوس نشوند خیری ندارد(2).

3- علی فرمود: دل های مردم رمنده است هر که به آن ها محبّت کند، به او رو آورند(3).`e

مردم داری؛ نرم خویی و از نشانه های نرم خویی آسان گیری و ملایمت است(1).

4ط امام رضا از پدرانش نقل می کند که علی فرمود پیغمبرفرموده است: مؤمن نرم خو، خوش رفتار، با سخاوت و خوش اخلاق است، و کافر خشن، تندخو، بداخلاق و متکبّر است(2).

کنید (حدیث 5 مانند حدیث 4 است)(1).

5- امام صادق فرمود: سه چیز است که اگر کسی برای خدا یکی از آن ها را انجام دهد خداوند بهشت را بر او واجب گرداند: 1) انفاق در حال فقر و تنگدستی 2) خوش رویی با همة مردم 3) رعایت انصاف نسبت به دیگران(2).

6- موسی بن جعفر به نقل از پیغمبر فرمود: خوش رویی کینه را از بین می برد(3).

7- امام جواد از پدرانش نقل می کند که حضرت علی فرمود: شما که نمی توانید با مالتان به مردم کنک کنید پس با چهرة باز و دیدار خوش آنانت را خشنود سازید، زیرا از پیغمبر شنیدم که می فرمود: شما که هرگز نمی توانید در زندگی مردم با اموالتان گشایشی حاصل کنید، پس با اخلاقتان آنان را خوشنود سازید(4).

از دروغگویان نوشته شود، پس هرگاه راست گوید خدای عزّوجلّ فرماید: این بنده راست

گفت و نیکوکار است و هنگامی که دروغ بگوید خداوند می فرماید: این بنده دروغ گفت و بدکار است(1).

4- امام صادق فرمود: هر که زبانش راست باشد عملش پاک است و هر که نیّتش خوب باشد روزی اش زیاد شود و هر که به خانواده اش نیکی کند عمرش طولانی گردد(2).

5- عمرو بن ابی مِقدام گوید: نخستین بار که خدمت امام باقر رسیدم آن حضرت فرمود: پیش از سخن گفتن راستگویی بیاموزید(3).

6- امام صادق فرمود: ای فُضَیل نخستین کسی که راستگو را تصدیق می کند خدای عزّوجلّ است که می داند او راستگو است. خود شخص نیز خویشتن را تصدیق می کند، زیرا می داند که صادق است(4).

7- ربیع بن سعد گوید: که امام باقر به من فرمود: ای ربیع شخص راست می گوید تا آن جا که خداوند او را صدّیق (بسیار راستگو) می نویسد(5).

8 - پیغمبر فرمود: فردای قیامت آن که از همة شما به من نزدیک تر و شفاعتش بر من واجب تر است، کسی که در سخنانش راستگوتر و در ردّ امانت درستکارتر و خوش اخلاق تر و به مردم نزدیک تر باشد(6).

9- در حدیث مرفوعه ای امام صادق از پیغمبر روایت کرده است: ای علی تو

ص:118

را به چند خصلت سفارش می کنم، خداوند علی را در داشتن این خصال یاری ده، نخستین آن ها راستگویی است. هرگز از دهانت دروغی خارج نشود(1).

و یک سال به انتظارش نشست(1).

5- عبدالله بن سِنان گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: پیغمبر کنار تخته سنگی به مردی وعده داد، فرمود: من این جا منتظر تو هستم تا برگردی. امام می فرمود تابش آفتاب بر حضرت رسول شدید شد، یارانش عرض کردند: یا رسول الله چه خوب است که به مکانی سایه دار تشریف ببرید، فرمود: من در همین جا به آن شخص وعده داده ام و اگر نیاید در روز رستاخیز باید پاسخ گو باشد(2).

4) سپاسگزاری(1).

6- علی فرمود: جامة حیا هر که را بپوشاند مردم عیب او را نمی بینند(2).

7- پیغمبر فرمود: فخر در هر چیزی که باشد از مقام و منزلت صاحبش می کاهد و حیا در هر چیزی که باشد زینت بخش صاحبش است(3).

8 - از کلمات قصار پیغمبر است: حیا همه اش خیر و نیکی است(4).

9- از جملة سفارش های علی به فرزندش محمّد حنفیّه است: جامة حیا هر که با بپوشاند، عیبش از نظرها پنهان می ماند(5).

10- پیغمبر فرمود: حیا و شرم همه اش خیر و نیکی است. یعنی حیا دیندار و بی دین را از کارهای زشت باز می دارد، شرم و حیا جامع همة زیبایی ها است(6).

11- پیغمبر فرمود: حیا و ایمان هر دو بسته به یک رشته اند، اگر یکی از بین برود، دیگری نیز از بین خواهد رفت(7).

12- پیغمبر فرمود: اگر خداوند حیا را از بنده اش بگیرد، بنده دشمن خدا و مورد نفرت قرار می گیرد، پس کسی که حیا از او برداشته شود، رحمت خدا از او سلب و رشتة اسلام نیز از او گسسته می شود و چنین بنده ای مبدّل به شیطانی می گردد که دور از رحمت خداست(8).

ص:121

بعد از کیفر(1).

5- از کلمات قصار رسول الله است: گذشتِ سلطان، حکومت او را بیش تر دوام می بخشد(2).

6- امام رضا در توضیح آیة )فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ((3) «با خوی خوش آنان ار به حقّ دعوت کن» فرمود: عفو کردن بدون نکوهش و سرزنش(4).

7- (حدیث 7 مانند حدیث 6 است)(5).

8 - علی فرمود: چون بر دشمنت پیروز شدی گذشت از او را شکرانة پیروزی ات قرار بده(6).

9- علی فرمود: سزاوارترین مردم به گذشت کسی است که بر کیفر توانمندتر باشد(7).

10- امام باقر در حدیثی از پدرانش نقل کرده است که پیغمبر فرمود: چون روز رستاخیز شود منادی اعلانت می کند طوری که همة مردم می شنوند؛ وی می گوید: صاحبان فضیلت کجایند؟ گروهی از مردم برمی خیزند. آن گاه فرشتگان از آنان استقبال می کنند و می پرسند، فضیلت و برتری شما چیست که به سبب آن شما را خواستند؟ آنان می گویند، در دنیا ما را ناداتن خواندند، تحمّل کردیم، به ما بدی نمودند، عفو کردیم. آن گاه از طرف خدا خطاب شود بندگانم راست گویند، راهشان

ص:123

را باز کنید تا بدون حساب به بهشت درآیند(1).

می افزاید، عفو کسی که به او ستم کرده است، بخشش کسی که وی را محروم ساخته است و پیوستن با کسی که از او بریده است(1).

5- پیغمبر فرمود: آیا شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی نکنم؟ پیوستن به کسی که از تو بریده، بخشیدن کسی که محرومت ساخته گذشتن از کسی که به تو ستم کرده است(2).

6- علی بن موسی الرضا از پدرانش نقل کرده است که پیغمبر فرمود: شما را به صفات خوب سفارش می کنم، چون خداوند مرا برای آن مبعوث نموده است. از جملة صفات خوب آن است که انسان عفو کند کسی را که به او ستمن روا داشته ببخشد کسی را که وی را محرومن نموده، بپیوندد با کسی که از او بریده و دیدن کند از کسی که به دیدن وی نیامده است(3).

7- عی در وصیّت به فرزندش محمّد حنفیّه فرمود: بریدن برادرت از تو از پیوستن تو اب او و بدی گردنش از نیکی تو نباید افزون تر باشد(4).

8 - زُراره گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: ما خاندانی هستیم که جوانمردی ما گذشت از کسی است که به ما ستم کرده است(5).

9- علی بن جعفر بن محمّد گوید: هنگامی که محمّد بن اسماعیل می خواست به عراق مسافرت کند از عمویش امام موسی کاظم اجازه خواست. حضرت اجازه فرمود: محمّد برخاست و گفت: ای عمّ بزرگوار دوست دارم مرا نصیحت فرمایی.

ص:125

حضرت فرمود: سفارش می کنم ترا به این که در ریختن خون من از خدا پروا کنی. محمّد گفت خدا لعنت کند کسی را که در ریختن خون تو کوشش نماید، سپس گفت: ای عمّ بزرگوار مرا نصیحت بفرما، حضرت مجدّداً فرمود: سفارشت می کنم به این که در ریختن خون من از خدا پروا داشته باشی. راوی گوید: آن گاه حضرت کیسة پولی را که در آن صدو پنجاه دینار بود به وی داد. محمّد آن را گرفت، سپس حضرت کیسة دیگری را که صدو پنجاه دینار داشت به او عطا فرمود: محمّد آن را نیز گرفت. برای سومین بار کیسة دیگری را که صد و پنجاه دینار داشت به او عطا فرمود. سپس هزار و

پانصد درهم را که نزد محمّد بود نیز به او بخشید. راوی گوید: عرض کردم پول زیادی به او بخشیدی. حضرت فرمود: این ها مطمئن ترین دلیل و حجّت من باشد بر او وقتی که او از من قطع رحم کند و من نسبت به او صلة رحم کنم. راوی می گوید: محمّد پیش هارون الرشید از عمویش موسی بن جعفر سعایت کرد که وی ادعای خلافت دارد و برایش خراج می رسد. هارون دستور داد صد هزار درهم به محمّد بدهند و او در همان شب درگذشت. کلینی عین همین روایت را نقل کرده با این تفاوت که گفته است در آن کیسه صد دینار و در آخر روایت گفته است که در کیسه سه هزار درهم بوده است(1).

مویی داشته باشم، و هیچ جرعه ای نیاشامیدم که برایم محبوب تر باشد از جرعة خشمی که طرف را به آن کیفر ندهم. ]یعنی چنین صفت خوبی را با مال دنیا معاوضه نمی کنم و هرگز راضی نمی شوم که تندخو باشم و بهترین چهارپایان و زیور دنیا را داشته باشم[(1).

3- امام باقر از پدرش نقل فرمود: هیچ چیزی بهتر از فرو خوردن خشمی که عاقبتش صبر و شکیبایی است روشنی بخش چشم پدرت نیست، و داشتن شتران سرخ مو با لذّت نفس مرا شاد نمی کند(2).

4- پیغمبر فرمود: محبوب ترین راه بنده به سوی خدای عزّوجلّ نوشیدن دو جرعه است: 1) جرعة خشمی که با خویشتن داری از آن جلوگیری کنی 2) جرعة مصیبتی که با شکیبایی خود برگردانی.

5- امام صادق فرمود: هیچ بنده ای خشمی فرو نخورد مگر این که خداوند در دنیا و آخرت بر عزّت او بیفزاید، چون خدای عزّوجلّ در قرآن فرموده: «آنان که خشمشان را فرو می خورند و مردم را عفو می کنند، خداوند نیکوکاران را دوست می دارد (خداوند در عوض رو خوردن خشم، این پاداش را به وی عطا می فرماید که او را دوست بدارد(3))(4)».

6- امام صادق فرمود: بندة خدا هیچ جرعه ای ننوشد که در نزد خدا محبوب تر باشد از جرعة خشمی که وقتی در دلش به گردش درآمد با صبر و خویشتن داری آن را بنوشد (منظور از گردش جرعه در دل، هیجان و جوششی است که برای شخص خشمگین دست می دهد و در کیفر کردن و بخشیدن مردّد است)(5).

ص:127

7- برقی در کتاب محاسن از وَشّا مثل روایت فوق را نقل کرده جز این که در اوّل آن چنین آمده است: هیچ قطره ای نزد خداوند محبوب تر نیست از قطرة اشکی که بنده ای در سیاهی شب فقط از ترس خدا فرو می ریزد(1).

8 - امام صادق می فرمود: هر کسی خشمی را فرو خورد که قدرت دارد آن را اِعمال کند، خداوند روز قیامت قلب او را از رضای خود پر می کند(2).

9- امام باقر فرمود: هر که خشمی را فرو خورد که بتواند آن را به کار برد خداوند در روز قیامت دل او را از آرامش و ایمان پر می کند(3).

10- از فرمایشان رسول الله است: هر که خشمش را فرو خورد خدا پاداش دهد و هر که بر مصیبتی صبر نماید خداوند عوضش دهد(4).

11- در وصایای پیغمبر به علی آمده است: یا علی ترا سفارشی می کنم، آن را به خاطر بسپار و بدان تا وقتی که وصیّت مرا عمل کنی در خیر هستی، یا علی هر که خشمی را فرو خورد که قادر بر اِعمال آن هست، خداوند پاداشی از آرامش و ایمان به او عطا فرماید که مزه اش را دریابد(5).

12- امام صادق از اجدادش نقل می کند که در حدیث مناهی رسول الله آمده است: هر که خشمی را فرو خورد که قادر بر اِعمال آن است و خویشتن داری کند، خداوند اجر شهید به او عطا فرماید(6).

13- ربیع بن عبدالرحمن گوید: به خدا سوگند موسی بن جعفر از فراست و

ص:128

هوشیاری برخوردار بود و کسانی را که بر علیه او ایستادگی و رهبری امام بعد از او را انکار می کنند می شناخت، با این حال خشمش را نسبت به آن ها فرو می خورد و آنچه را که دربارة آن ها می دانست بر آنان اظهار نمی کرد، بنابراین کاظم نامیده شد(1).

14- پیغمبر در آخر یکی از خطبه هایش فرمود: هر که خشمش را فرو خورد و از برادر مسلمانش گذشت کند، خداوند اجر شهید به او عطا فرماید(2).

15- امام صادق فرمود: هر که دارای سه خصلت باشد خداوند برایش حورالعین تزویج می کند، هر طور که دلش بخواهد، آن سه خصلت عبارتند از: 1) فرو خوردن خشم 2) صبر بر شمشیرها در راه خدا 3) کسی که بر مال حرام دست یابد ولی برای خدا از آن درگذرد(3).

.

می خواست عبادت نماید، ده سال قبل از آن سکوت اختیار می کرد. (یعنی سخن بیهوده نمی گفت)(1).

7- امام صادق در نصایحش به یاران خود فرمود: از این که زبانتان به سخن دروغ و ناحق و بهتان و گناه و دشمنی مشغول باشد بپرهیزید، زیرا اگر زبانتان را از آنچه که خدا زشت دانسته و نهی فرموده است نگه دارید، این کار برایتان بهتر خواهد بود از این که زبانتان به سخنان زشت مشغول باشد، چون چیرگی زبان به پلیدی هایی که خدا نهی کرده است دلیل پستی شخص در نزد خدا و دشمنی با پروردگار است، و هم چنین نوعی کری و کوری است که خداوند در روز قیامت نصیبش گرداند(2).

8 - پیغمبر فرمود: زبانت را نگهدار، زیرا نگهداری زبان صدقه ای است که به خود بخشیده ای، سپس فرمود: هیچ بنده ای حقیقت ایمان را نمی شناسد، تا این که زبانش را حفظ کند (یعنی آنچه را که سود دنیا و آخرت دارد بگوید و زبان را از بقیه باز دارد)(3).

9- امام صادق فرمود: بندة مؤمن تا زمانی که خاموش است از نیکوکاران نوشته می شود و چون لب به سخن گشاید، نیکوکار یابد کار نوشته شود (یعنی نیکی و بدی او بسته به کلامش است)(4).

10- امام صادق فرمود: سخن گفتن در راه حقّ بهتر است از سکوت بر باطل(5).

11- امام صادق فرمود: سکوت گنجی وسیع است که برای بردبار زینت و برای

ص:132

نادان پرده و پوشش است(1).

12- امام صادق فرمود: با هیچ چیز همانند سکوت و رفتن به زیارت خانة خدا نمی توان خدا را عبادت کرد(2).

13- پیغمبر فرمود: زمانی برای مردم پیش می آید که در آن زمان سلامتی دارای ده جزء است، نه جزء آن در کناره گیری از مردم، و جزء دیگرش در خاموشی است. و در کتاب خصال از محمّد بن حسن از صفّار از عباس بن معروف نظیر همین روایت نقل شده است(3).

14- حدیث 14 مانند حدیث شمارة یک است از امام رضا(4).

15- امام صادق فرمود: خواب، راحتی بدن، سخن گفتن، راحتی روح و سکوت، راحتی برای عقل است(5).

16- علی بن حسین فرمود: گفتار نیک ثروت را زیاد و روزی را افزون می کند، اجل را به تأخیر می اندازد، محبت خاندان را جلب و انسان را وارد بهشت می کند(6).

17- امام صادق به نقل از اجدادش فرمود: حضرت داود به سلیمان گفت: پسرم، بسیار سکوت کن، زیرا یک بار پشیمانی بر سکوت درازمدت، بهتر از پشیمانی متعدّد بر گفتار زیاد است. فرزندم، اگر سخن گفتن نقره است سزاوار است که خاموشی طلا باشد(7).

ص:133

18- علی فرمود: خاموشی از اندرز دادن خیری ندارد. چنان که در سخن گفتن از روی نادانی بهره ای نیست(1).

19- علی فرمود: سکوت زیاد، شکوه و بزرگی می آورد(2).

20- علی فرمود: هر که گفتارش زیاد شود، لغزشش بیش تر است و هر که لغزشش بیش تر باشد، از حیای او کاسته شود و هر که حیایش کم شود، پارسایی اش کاهش یابد و هر که پارسایی اش کم گردد، دلش می میرد، هر که دلش بمیرد، در آتش داخل می شود(3).

21- علی فرمود: تا سخن نگفته ای گفتارت گروگان توست، و چون سخن گفتی کلامت را در موضعش قرار دادی، (چه خوب یابد) زبانت را نگهدار چنان که طلا و سکّه ات را نگاه می داری، ای بسا سختی نعمتی را از تو باز گیرد(4).

ای اباذر، در دروغگویی شخص همین بس که هر چه را بشنود نقل می کند. ای اباذر، هیچ چیز برای حبس کردن طولانی در زندان سزاوارتر از زبان نیست. ای اباذر، خدا نزد زبان هر گوینده حاضر است، پس شخص باید از خدا پروا داشته باشد و بداند که چه می گوید(1).

2- در احتجاج طبرسی است که از علی بن حسین سؤال شد، سکوت بهتر است یا سخن گفتن، فرمود: برای هر یک از آن ها آفت هایی است؛ اگر سالم از آفت باشند سخن گفتن بهتر از خاموشی است. عرض شد یابن رسول الله چگونه است آن؟ فرمود: برای این که خدای عزّوجلّ هیچ یک از پیغمبران و اوصیا را برای سکوت مبعوث نفرموده، بلکه برای سخن گفتن فرستاده است، و استحقاق بهشت با سکوت امکان پذیر نیست و دوستی خدا با سکوت میسّر نمی شود، دوری از آتش غضب پروردگار با سکوت ممکن نیست، بلکه همة این ها با سخن گفتن و تکلّم به دست می آید، من نمی توانم ماه را با خورشید یکسان بدانم. راوی گوید: یابن رسول الله شما برتری سکوت بر کلام را بیان فرمودی، ولی فضیلت کلام را بر سکوت توصیف نفرمودی(2).

دهند و گویند ما به وسیلة تو پاداش و کیفر می بینیم(1).

2- ابو جَوّانِی گوید: امام صادق را دیدم که انگشت بر لب های مبارکش گذاشته به غلامش سالم می فرماید: ای سالم زبانت را نگهدار تا سلامت بمانی و مردم را بر دوش ما سوار مکن (از فضایل ما آنچه خلاف تقیّه است مگو تا بر ما نشورند)(2).

3- شخصی به امام موسی بن جعفر عرض کرد: یابن رسول الله مرا نصیحت فرمایید، فرمود: زبانت را نگهدار تا عزیز شوی، اختیارت را به دست مردم نده تا خوار و زبون نگردی(3).

4- امام صادق در مورد آیة شریفة «مگر کسانی را ندیدی که به آن ها گفته شد دست های خود را نگه دارید»(4).

فرمود: مراد از کفوّا اُیدیکم، یعنی زبانتان را نگه دارید(5).

5- امام صادق به مردی که زیاد حرف می زد، فرمود: سخن را کوچک و خوار می شماری همانا خدا هیچ پیغمبری را همراه با طلا و نقره مبعوث نفرموده بلکه آن ها را با کلام به سوی مردم فرستاده، خداوند خودش را نیز به وسیلة کلام و براهین و ادلّه به مردم معرفی کرده است(6).

6- در حدیث مرفوعه ای پیغمبر فرمود: نجات مؤمن در نگه داشتن زبانش باشد(7).

ص:136

7- ابوبصیر گوید: از امام باقر شنیدم که می فرمود: ابوذر رحمهًْ الله علیه می گفت: ای آن که دانش می طلبی همانا این زبان کلید خیر و شرّ است، پس چنان که بر طلا و نقره ات (برای محفوظ ماندن) مهر می زنی، بر زبانت نیز مهر بزن(1).

8 - در حدیث مرفوعه آمده است که مردی خدمت پیغمبر آمد و عرض کرد: یا رسول الله مرا نصیحتی فرما. فرمود: زبانت را نگهدار. عرض کرد: یا رسول الله مرا نصیحتی فرما. فرمود: زبانت را نگهدار، عرض کرد: یا رسول الله به من نصیحتی فرما. فرمود: زبانت را نگهدار، وای بر تو، آیا مردم را به جز نتیجة گفتار زبانشان به رو در آتش اندازند؟(2).

9- امام صادق فرمود: در حکمت آل داود است (کتاب زبور) که بر عاقل لازم است به وضع زمانش آشنا باشد، سرگرم کار خود بوده، زبانش را نگه دارد(3).

10- امام صادق فرمود: روزی نیست جز آن که هر عضوی از اعضای بدن در برابر زبان فروتنی کرده و می گویند: ترا به خدا مبادا به وسیلة تو ما عذاب ببینیم(4).

11- امام صادق از پیغمبر نقل فرمود: اگر در چیزی نحسی و شومی باشد، آن شومی در زبان است(5).

12- علی فرمود: زبان درنده ای گزنده است، اگر به خود واگذار شود می گزد(6).

13- علی فرمود: چون خرد به مرتبة کمال رسد گفتار کاهش می یابد(7).

ص:137

14- امام صادق فرمود: در حکمت آل داود (کتاب زبور) است که خردمند سزاوار است سرگرم کار خود باشد، زبانش را نگهدار و وضع اهل زمانش را بشناسد(1).

15- علی در وصیّت فرزندش محمّد حنیفیّه فرمود: خدای عزّوجلّ چیزی نیکوتر از سخن و زشت تر از آن نیافریده است؛ به سبب سخن چهره ها سیاه و سفید می شوند.

آگاه باش تا وقتی که سخن نگفته ای کلامت در اختیار توست و چون سخن گفتی آن را در جایش قرار دادی، «خوب یا بد» همچنان که طلا و نقره ات را نگاه می داری، زبانت را نیز نگه دار، زیرا زبان سگ گزنده است اگر آزادش گذاری می گزد، ای بسا سخنی نعمتی را بِرُباید. هرکه افسار گسیخته باشد به سوی زشتی ها و پلیدی ها کشیده می شود، آن گاه از روزگار رهایی ندارد مگر با مذمّت مردم و دشمنی با خدا(2).

16- علی فرمود: هیچ چیزی برای این که مدتی دراز، زندانی شود سزاوارتر از زبان نیست(3).

17- امام رضا از پدرش نقل کرده است که امام صادق فرمود: نجات مؤمن در نگهداری زبانش است، و نیز علی فرمود: هر که زبانش را نگه دارد، خداوند عیب های او را می پوشاند(4).

18- سلیمان بن مهران گوید: بر امام صادق وارد شدم، عده ای از شیعیان در خدمتش بودند، شنیدم که می فرمود: ای گروه شیعیان زینت ما باشید و سبب ننگ ما نشوید، به مردم سخنان خوب بگویید، زبانتان را حفظ کنید و آن را از گفتن سخنان

ص:138

زشت و بی فایده باز دارید(1).

19- پیغمبر فرمود: در غیر ذکر خدا زیاد سخن نگویید زیرا سخن گفتن زیاد در غیر ذکر خدا قساوت قلب می آورد و دورترین مردم از خدا کسانی هستند که قساوت قلب دارند(2).

20- امام صادق به یارانش فرمود: کلامی را از من بشنوید که از پول پس انداز شده برایتان بهتر است: هیچ کدام از شما سخنی را که سودمند نیست نگویید و سخنی را که سود دارد زیادی اش را ترک کنید و به در موقعیت مناسب بگویید. ای بسا گوینده ای که با گفتار بی مورد خویشتن را به اشتباه انداخته است. هیچ یک از شما نباید با بردبار و احمق مجادله کند، زیرا هر که با بردبار مجادله نماید محکوم می شود و هر که با سفیه مجادله کند خوار و زبون شود. برادرانتان را در غیابشان بهتر از آنچه که می خواهید آنان شما را در غیاب یاد نمایند یاد کنید. اعمالتان را مانند کسی انجام دهید که از پاداش کار نیک و عذاب گناهان آگاه است(3).

21- امام صادق از پدرانش نقل کرده است که علی فرمود: سه چیز باعث نجات است: 1) نگهداری زبان 2) گریه بر گناهان 3) توسعه دادن زندگی اهل و عیال(4).

22- فُضَیل بن یسار گوید: امام باقر فرمود: ای فضیل، به دوستان ما سلام برسان و به آنان بگو که من چنین می گویم: من از آنان به هیچ چیز مثل تقوا برای خدا بی نیاز نمی شوم. زبان هایتان را حفظ کنید، دست هاتان را «از کارهای بد» باز دارید، نماز خواندن

ص:139

و صبر کردن پیشه نمایید، زیرا خداوند با صابران است(1).

23- امام صادق از اجدادش نقل کرده است که پیغمبر فرمود: بر زبان هر گوینده نگهبانی مراقب است، شخص باید از خدا پروا داشته باشد، و بنگرد که چه می گوید(2).

24- امام صادق از جدّش نقل فرماید: از نشانه های کمال اسلام شخص، ترک سخن بیهوده است(3).

مگر از خیر و نیکی، تا این که فرمود: سکوت کنید مگر در آنچه که برای آخرتتان نفعی داشته باشد، خداوند پاداشتان دهد. کلمة لا اله الاّ الله و سبحان الله را بیش تر بگویید. خدا را زیاد حمد و ثنا گفته، تضرع و زاری نمایید. به خیری که نزد خداوند است و مقدار و کنهش برای کسی به جز خدا معلوم نیست رغبت نشان دهید و با آن کلمات (اذکار یاد شده) زبانتان را از گفتار باطلی که خدا نهی فرموده و گوینده اش اگر توبه نکرده بمیرد در آتش همیشگی معذّب می شود، نگه دارید(1).

5- امیرالمؤمنین از جایی می گذشت. شخصی را دید که حرف های لغو و بیهوده می زد. حضرت ایستاد و فرمود: ای مرد، تو برای خدا نامه ای را بر محافظانت دیکته می کنی. آنچه که برای تو اهمیّت دارد بگو و آنچه که مهمّ نیست رها کن(2).

6- علی فرمود: همة نیکی ها در سه خصلت جمع شده: 1) فکر کردن 2) خاموشی 3) کلام. هر اندیشه ای که در آن پندآموزی نباشد بی جا و مهمل است. هر کلامی که در آن یاد خدا نباشد بیهوده، و هر سکوتی که در آن اندیشیدن نباشد غفلت و نادانی است. پس خوشا به حال کسی که نگاهش عبرت، سکوتش تفکّر و کلامش یاد خدا باشد، بر گناهانش اشک ریز و مردم از شرّ او آسوده باشند(3) .

7- جعفر بن ابراهیم گوید از امام صادق شنیدم که فرمود: هر که موقعیّت گفتارش را با عقلش تمیز دهد‘ سخنش در چیزهایی که سودی ندارد کاسته می شود(4).

8 - پیغمبرفرمود: از مجادله با فتنه گران بپرهیزید، زیرا هر که گرفتار فتنه شود،

ص:141

پذیرش عذرش مدّت زمانی لازم دارد، هنگامی که مدّتش به سر رسید، فتنه اش وی را در آتش می سوزاند(1).

9- ابو اَراکه گوید: از علی شنیدم که می فرمود: خداوند را بندگانی است که دل هایشان را خوف خدا شکسته است، با این که فصیح و عاقل و نجیبند از سخن گفتن خودداری می کنند، با انجام کارهای خوب در نزدیک شدن به خدا بر هم پیشی می گیرند، کار بسیاری را که برای خدا انجام می دهند زیاد نمی شمارند و به کار اندکی

که برای او انام می دهند راضی نمی شوند و نفس خود را شرور می بینند در صورتی که زیرک ترین نیکانند(2).

10- علی به نقل از پیغمبرفرمود: صاحبان سخن بر سه گونه اند: رابح، سالم، شاجب. رابح کسی است که ذکر خدا گوید، سالم کسی است که می گوید، خدا را دوست دارم و امّا شاجب کسی است که به مردم دروغ گوید و آنان را مسخره کند(3).

11- امام صادق فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: ترک کردن اموری که برای شخص سودی ندارد از نشانة نیکویی اسلام است(4).

دستور داد همان طور که به انجام واجبات امر فرمود(1).

2- امام باقر فرمود: در تورات نوشته شده است: از جمله سخنان خدا با موسی بن عمران این بود: ای موسی اسرار مرا در باطن خویش نهفته دار، ولی در ظاهرت مدارا کردن با دشمن خود و من را از جانب من آشکار کن، و با اظهار اسرار من در نزد مردم باعث ناسزاگویی آنان به من نشوی، و در دشنام دادنت به من شریک دشمن خود و دشمن من گردی(2).

3- حسین بن حسن گوید: از امام صادق شندیم که می فرمود: جبرئیل بر پیغمب نازل شد و گفت: ای محمّد خداوند به تو سلام می رساند و می گوید: با خلق من مدارا کن(3).

4- امام صادق فرمود: پیغمبر فرموده است سه خصلت است که هر کس نداشته باشد هیچ یک از اعمالش کامل نیست. تقوایی که وی را از نافرمانی خدا باز داردع اخلاقی که با آن با مردم مدارا کند، حلمی که جهالت نادان را با آن ردّ نماید(4).

5- امام صادق فرمود: پیغمبر فرموده است: مدارا کردن با مردم نصف ایمانت و لطف کردن به آن ها نصف زندگی است. سپس امام فرمود: با نیکان به طور پنهانی و با بدان آشکارا معاشرت داشته باشید و به بدان رغبت زیاد نشان ندهید که بر شما ستم کنند، زیرا به زودی روزگاری برایتان پیش آید که در آن روزگار مردم متدیّن رهایی ندارند مگر کسی که وی را ابله پندارند، و خودش نیز تحمل کند که به او نسبت ابله و بی عقلی بدهند(5).

ص:143

6- حذیفهًْ بن منصور گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: گروهی از قریش مدارا کردنشان با مردم کم شد، از قریش رانده شدند. به خدا قسم آن ها از نظر خانوادگی عیبی نداشتند. گروه دیگر از غیر قریش سازگاری شان با مردم بهتر شد به خاندان عالی پیوستند. سپس فرمود: کسی که دست نیکی خود را از مردم دریغ دارد، فقط دستی از آن ها باز داشته، در صورتی که مردم دست های زیاد از او باز می دارند(1).

7- امام صادق خطاب به اسحاق بن عمّاد فرمود: ای اسحاق، منافق را با زبانت اصلاح کن، دوستی خویش را با مؤمن خالص گردانت و اگر فرد یهودی هم نشین تو شد، حقّ هم نشینی وی را نیکو بدار(2).

8 - علی در وصیّت خود به فرزندش محمّد حنفیّه فرمود: به همة مردم نیکی کن آن چنان که می خواهی به تو نیکی کنند، آنچه را برای خودت می پسندی برای آنان نیز بپسند و آنچه را برای خویشتن نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند، اخلاقت را با مردم نیکو کن تا در غیابت به تو محبّت ورزند و اگر مُردی برایت اشک ریزند، (و اِنّا لله و اِنّا اِلَیهِ راجِعُونَ) گویند، از کسانی مباش که در مرگش بگویند: الحمد لله رب العالمین. بدان که مدارا کردن با مردم پس از ایمان به خدای عزّوجلّ سرآمد عقل است. کسی که با هم نشینانش خوب معارشت نکند، خیری در او نیست و آنان که ناچارند با وی معاشرت نمایند، خداوند برای رهایی از شر. او راه نجاتی قرار می دهد. من تمام زندگی و معاشرت مردم با یکدیگر را به منزلة پیمانة پر می پندارم که دو جزء آن جلب محبّت و نیکی کردن و یک جزء دیگرش در غفلت به سر بردن است(3).

9- در حدیث مرفوعه ای آمده است که علی به فرزندانش فرمود: فرزندانم از

ص:144

دشمنی با مردم بپرهیزید، زیرا آن ها از دو صنف خارج نیستند: عاقلی که با شما مجاله کند و نادانی که با شما به جهالت رفتار نماید. کلام به منزلة مرد است و پاسخش زن؛ هنگامی که زن و مرد به هم پیوندند، ناچار ثمره ای خواهد داشت، سپس این شعر را خواند(1):

هر که از پاسخ بپرهیزد آبرویش سلامت ماند

و کسی که با مردم مدارا کند کار خوبی کرده است

کسی که مردم را بزرگ شمارد مردم نیز او را بزرگ دانند

و هر که مردم را تحقیر نماید هرگز مردم بزرگش نشمارند(2)

10- سفیان بن عُیَیْنَه گوید به زُهری گفتم: با علی بن حسین ملاقات کردی؟ گفت آری و تا به حال با کسی برتر از او ملاقات نکرده ام. من برای او دوستی در نهان و دشمنی آشکارا نمی شناسم. گفتند چگونه؟ گفت کسی را ندیدم که آن حضرت را دوست بدارد. ولی از شدّت معرفت به فضلش به او رشک نبرد و کسی را ندیدم که با آن حضرت دشمن باشد ولی از شدّت مدارای او با وی مدارا نکند(3).

آن چنان باشید که خدا دستور داده «رُحَمَْاءُ بَینَکُم». با همدیگر مهربان باشید و نسبت به امور دیگران که نتوانسته اید به یاری آنان بشتابید، اندوهگین باشید، مانند انصار که در زمان رسول الله غمخوار یکدیگر و مهاجرین بودند(1).

3- امام صادق فرمود: پیغمبر فرموده است: شش خصلت است که در هر کس باشد در برابر خدا و نزدیک او باشد. ابن ابی یعفور گفت: قربانت گردم آن ها کدامند؟ فرمود: مسلمان آنچه را که برای عزیزترین افراد خانواده اش دوست می دارد، برای برادر

مسلمانش نیز دوست بدارد و آنچه را که برای آنان نمی پسندند، برای برادر مسلمان نیز نپسندد و با او دوستی صمیمانه داشته باشد. وقتی در دوستی به این حدّ برسد آنچه که در دل دارد برایش توضیح دهد و با شادی او شاد و اندوه وی غمناک شود و اگر توانایی انجام کاری را برای او دارد انجام دهد و در نه برایش دعا کند. و از قول پیامبر فرمود: خدا در جانب راست عرش بندگانی دارد که رخسارشان سفیدتر از برف و روشن تر از آفتاب است، شخصی پرسید آن ها کیستند؟ فرمود: آن ها کسانی هستند که برای عظمت خدا همدیگر را دوست داشتند(2).

4- امام صادق فرمود: مسلمان برادر مسلمان و چشم و آینه و راهنمای اوست. نسبت به او خیانت نمی کند، نیرنگ نمیزند و ستم روا نمی دارد. به او دروغ نمی گوید و غیبتش نمی کند(3).

5- امام باقر فرمود: از جملة حقوق مؤمن بر برادر مؤمنش این است که در وقت گرسنگی او را سیر کند، عورتش را بپوشاند، از گرفتاری ها نجاتش دهد، قرضش را ادا نماید و چون بمیرد نسبت به خانواده و فرزندانش از طرف او جانشینی کند (یعنی نسبت

ص:146

به آن ها محبّت نماید)(1).

6- امام صادق فرمود: مؤمن برادر مؤمن است، چشم و راهنمای اوست، نسبت به او خیانت نمی کند، ستم روا نمی دارد، گولش نمی زند و اگر وعده داد خُلف وعده نمی کند(2).

7- مُعَلیّ بن خُنیس گوید: به امام صادق عرض کردم: حقّ مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: برای او هفت حقّ واجب است که همة آن ها بر عهدة برادرش است و

اگر برخی از آن ها را ضایع کند از دوستی و اطاعت خدا خارج می شود و برای او (در اطاعت و بندگی خدا) بهره ای نیست. عرض کردم: فدایت شوم. آن ها کدامند؟ فرمود:

اوّل ای معلّی، ترا دوست دارم و می ترسم که نتوانی حفظ و مراعات کنی. می ترسم بدانی ولی عمل نکنی. گفتم: «لا قوّهًْ الاّ بالله» نیرویی جز ای خدا نیست، فرمود: آسان ترین حقوق این است که آنچه را برای خودت دوست می داری برای او هم دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی پسندی برای او نی نپسندی.

دوم این که از غضب او دوری و از رضایتش پیروی کنی و فرمانبردار امر او باشی.

سوم این که با جان، مال، زبان و دست و قدمت او را یاری کنی.

چهارم این که چشم، راهنما و آینة او باشی.

پنجم این که تو سیر نباشی و او گرسنه، تو سیراب نباشی و او تشنه، تو پوشیده نباشی و او برهنه.

ششم این که اگر خدمتگزار داری و برادرت ندارد، بر تو واجب است خدمتگزارت را بفرستی تا لباس های او را بشوید و غذایش را آماده کند و بسترش را مرتّب نماید.

هفتم این که سوگند را تصدیق کنی، دعوتش را بپذیری، در وقت بیماری از او

ص:147

عیادت کنی، بر جنازه اش حاضر شوی و چون بدانی حاجتی دارد در انجام حاجتش پیشدستی کنی تا او مجبور نشود از تو حاجت بخواهد بلکه خودت پیشدستی کنی چون این ها را انجام دادی دوستی خود را به دوستی او و دوستی او را به دوستی خود پیوند داده ای(1).

8 - امام صادق فرمود: از جملة حقوق مسلمان بر مسلمان این است که او سیر نباشد و برادرش گرسنه و او سیراب و برادرش تشنه و او پوشیده و برادرش برهنه. چه بزرگ است حق مسلمان بر برادر مسلمانش و فرمود: آنچه برای خود می پسندی برای برادر مسلمانت نیز بپسند، اگر نیازمند شدی از او یاری بخواه و اگر وی از تو چیزی

خواست به او عطا کن. نسبت به خیری نباید از او دلگیر شوی و نه او از تو ملول گردد. تو پشتیبان او باش و او پشتیبان تو باشد. چون غایب شود در غیبتش او را نگهدار و چون حاضر شود از او دیدن کن و تجلیل و اکرامش نما، زیرا او از تو و تو از او هستی. اگر تو را نکوهش کرد از او جدا نشوی تا کینه از دلش بزدایی، اگر خیری به او رسید خدا را شکر کن و اگر گرفتاری برایش پیش آمد کمکش کن و اگر فریبش دادند او را یاری کن. هرگاه مردی به برادرش «افّ» (وای بر تو) بگوید، دوستی بین آن ها قطع می شود و چون بگوید تو دشمن منی، یکی از آن دو کافر می شود و چون برادرش را متّهم کند، ایمان در قلبش همانند نمک در آب ذوب می شود(2).

9- امام صادق فرمود: از جمله حقوق مسلمان بر مسلمان این است که وقتی او را ببیند سلامش کند و چون بیمار شود عیادت نماید، وقتی غایب گردد خیرخواهش باشد، چون عطسه نماید دعایش کند (یرحمک الله بگوید)، اگر دعوتش کرد قبول نماید و

ص:148

چون بمیرد او را تشییع کند(1).

10- ابو میمون حارثی گوید: به امام صادق عرض کردم: حقّ مؤمن بر مؤمن چیست؟ فرمود: از جمله حق. مؤمن بر مؤمن، دوستی قلبی و مواسات مالی است و این که به جای او از خانواده اش سرپرستی کند و در برابر ظالم وی را یاری نماید. اگر در بین مسلمانان «از غنیمت و یا بخشش» نصیبی دارد و او غایب است سهمش را برای او دریافت کند و چون بمیرد به زیارت قبرش رود. به او ستم روا ندارد، فریبش ندهد، خیانت نکند، خوارش نسازد، تکذیبش ننماید و به او «افّ» (وای بر تو) نگوید. اگر به او «افّ» گوید دوستی میان آن ها نباشد و چون بگوید تو دشمن منی، یکی از آن ها کافر

می شود و اگر او را متّهم کند، ایمان در قلبش آب می شود همانند نمک که در آب حلّ می شود(2).

11- معلی بن خُنَیس می گوید: از امام صادق در مورد حقّ مؤمن پرسیدم، فرمود: هفتاد حقّ است، فقط هفت حقّ را به تو می گویم، زیرا به تو مهربانم و می ترسم نتوانی تحمّل کنی. عرض کردم: چرا؟ انشاءالله، فرمود: از جمله حقوق مؤمن این که تو سیر نباشی و او گرسنه، پوشیده نباشی و او برهنه. برای او راهنما باشی و به منزلة پیراهنی که عیوب او را می پوشاند. زبان گویای او باشی و آنچه که برای خودت دوست داری برای او نیز بخواهی و اگر خدمتگزار داری، برای مرتّب نمودن فرش و بسترش پیش او بفرستی و در رفع نیاز او شب و روز کوشش نمایی. وقتی که این کارها را انجام دادی، دوستی خودت را به محبّت ما رسانیده ای و دوستی ما را به دوستی خدا پیوند داده ای(3).

12- علی در وصیّتش به محمّد بن حنفیّه فرمود: هرگز حقّ برادرت را به خاطر

ص:149

اعتمادی که میانت شما هست ضایع مکن، زیرا کسی که حقش را ضایع کردی برادرت نیست(1).

13- امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: مؤمن برای خدا در ذمّة مؤمن هفت حق واجب دارد: محترم داشتن او در غیابش، دوستی با او از ژرفای دل، مواسات با او در مال خود و این که غیبت او را حرام بداند، هنگام بیماری عیادتش کند، جنازه اش را تشییع کند و پس از مرگ جز خوبی او را نگوید(2).

14- ابراهیم بن عباس گوید: هرگز ندیدم امام رضا کسی را با سخنی آزار دهد و حرف کسی را پیش از تمام شدن سخنش قطع کند. آن حضرت در صورت توانایی

حاجت کسی را رد نمیکرد و در حضور همنشینانش هرگز پای خود را دراز نمی کرد و به چیزی تکیه نمی داد. هیچ وقت ندیدم که به خدمه و غلامانش ناسزا گوید، هیچ گاه ندیدم که وی تنش را بخاراند و بلند بخندد، بلکه خنده اش تبسّم بود(3).

15- داود بن حَفْص گوید: در حضور امام صادق بودیم: چون عطسه فرمود، اراده کردیم که او را دعا کنیم (یَرحَمُکَ الله بگوئیم)، خودش فرمود: چرا «یرحمک الله» نگفتید؟ همانا از جملة حقّ مؤمن بر برادرش چهار خصلت است، چون عطسه کرد او را دعا کند «یرحمک الله» گوید، اگر دعوت کرد بپذیرد، اگر بیمار شد عیادتش کند و چون بمیرد جنازه اش را تشییع نماید(4).

16- ابان بن تغلب گوید: با امام صادق طواف می کردم، یکی از دوستانم را دیدم. از من خواست همراه او بروم که حاجتی دارد. او به من اشاره کرد و امام صادق او را

ص:150

دید و به من فرمود: ای ابان آن شخص ترا می خواهد؟ گفتم: آری. فرمود: او نیز عقیدة تو را دارد، (یعنی شیعه است) گفتم: آری. فرمود: طوافت را قطع کن و با او برو. عرض کردم: اگر طواف واجب هم باشد. فرمود: بلی. ابان گوید: با دوستم رفتم. پس از آن به خدمت حضرت رسیدم و از حقّ مؤمن پرسیدم، فرمود: این موضوع را کنار بگذار و از من مخواه سپس همواره تکرار کردم و اصرار نمودم، تا فرمود: ای ابان نیمی از مالت را به او می دهی، سپس به من نگریست و چون دید چه حالی به من دست داده است فرمود: ای ابان آیا نمی دانی که خداوند از ایثارگران یاد نموده است؟ گفتم: چرا؟ فرمود: چون تو نیمی از مالت را به او دهی وی را بر خود ترجیح نداده ای زمانی او را بر خود ترجیح داده ای که از نصف دیگر هم به او بدهی(1).

17- امام صادق فرمود: چه زشت است برای مرد که برادرش حقّ او را بشناسد - و رعایت نماید - ولی او حقّ برادرش را نشناسد(2).

18 - در حدیث مرفوعه ای، پیغمبر فرمود: مؤمن آینه برادر مؤمنش است، پلیدی ها را از او دور می کند(3).

19- امام باقر فرمود: برادر مسلمانت را دوست بدار، آنچه برای خودت دوست داری برای او نیز بخواه و آنچه برای خود نمی پسندی برای او نیز مپسند، چون نیازمند شدی از او بخواه و اگر او از تو چیزی درخواست کرد به او بده، هیچ خیری را از او پنهان مدار که او نیز خیری را از تو نهفته ندارد، پشتیبان او باش تا او نیز پشتیبان تو باشد، چون غایب شد در غیبتش حق او را رعایت کن و اگر حاضر شد با او دیدار و تجلیل و احترامش کن، زیرا تو از او و او از توست، و اگر بر تو نکوهش کرد، از او جدا نشوی تا

ص:151

این که از کینه دلش کاسته شود، اگر خیری به او برسد، خدا را سپاسگزاری کن چون گرفتار شد کمکش کن و حقّش را نیز به گردن گیر(1).

20- امام صادق فرمود: هر که حقّ مؤمن را رعایت نکند، خداوند روز رستاخیز او را صد سال روی پا نگه می دارد تا از عرقش سیلی در بیابان جاری گردد، سپس از طرف خدای عزّوجلّ منادی فریاد زند: این همان ستمگری است که حقّ خدا را نزد خود حبس نموده، سپس فرمود: پس از چهل سال توبیخ دستور داده می شود که او را به سوی آتش دوزخ ببرند(2).

21- علی از قول پیامبر فرمود: پسندیده است که هر مسلمان شش کار را در حق برادرش انجام دهد: 1) وقتی که او را دید سلام کند. 2) چون مریض شد عیادتش

نماید. 3) وقتی عطسه کرد دعایش کند (یرحمک الله بگوید). 4) پس از مرگ بر جنازه اش حاضر شود. 5) اگر او را دعوت کرد اجابت نماید. 6) آنچه که برای خود می پسندد برای او نیز بپسندد و آنچه که برای خودش دوست ندارد برای او نیز روا ندارد(3).

22- محمّد بن مسلم گوید: شخصی از جبل عامل پیش من آمد و با او به خدمت امام صادق رسیدیم. در وقت خداحافظی از امام تقاضا کرد که او را نصیحت فرماید. حضرت فرمود: سفارش می کنم تو را به تقوای الهی و نیکی به برادر مسلمانت. دوست بدار برای برادرت آنچه را که برای خودت دوست می داری و آنچه که برای خود نمی پسندی برای او نیز مپسند. اگر از تو چیزی خواست به او بده و اگر چیزی را از تو منع کرد تو از او بخواه. نسبت به خیری از او دلگیر مباش، تا او نیز ترا ملول نسازد. یار و

ص:152

یاور او باش تا او نیز یاور تو باشد. اگر بر تو خشمگین شد از او دوری مجوی تا کینه از دلش بیرون کنی. اگر غایب شد در غیاب حقّ او را رعایت و چون حاضر شد کمکش کن و بازویش را بگیر و در حقّش مساعدت نموده و اکرامش کن، زیرا او از توست و تو از اویی(1).

23- علی فرمود: شش خصلت است که در هر کس باشد در نزد خدا مقرّب و دارای منزلت است: خداوند مسلمانی را دوست دارد که آنچه را برای خودش دوست دارد برای برادرش نیز دوست بدارد و هر چه که بر خود نمی پسندد بر او نیز نپسندد. دوستانه او را نصیحت کند. فضیلت و برتری مرا بشناسد و از من پیروی کند و نتیجة کار مرا در نظر داشته باشد(2).

24- علی فرمود که پیغمبر فرموده است: هر مسلمانی بر ذمّة برادر مسلمانش سی حق دارد، ذمّه اش از آن ها بری نمی شود مگر این که آن حقوق را ادا کند یا برادرش از او درگذرد: از لغزش او چشم بپوشد. به اشک چشمش شفقت آرد. عیبش را بپوشاند. لغزشش را نادیده بگیرد. عذرش را بپذیرد. اگر کسی غیبت او را کرد از او دفاع کند. همواره خیرخواهش باشد. دوستی و محبّت او را حفظ کند. عهد و پیمانش را مراعات نماید. در موقع بیماری عیادتش کند. در تشییع جنازه اش حاضر شود. دعوتش را بپذیرد. هدیه اش را قبول کند و آن را جبران نماید. نعمتش را سپاسگزار باشد. با بهترین وجه او را یاری دهد. زن و بچة او را محافظت کند. حاجتش را روا کند. در انجام خواسته اش کوشش نماید. موقع عطسه کردن (یرحمک الله بگوید)، راهنمای گمشده اش باشد. به سلام پاسخ دهد. کلامش را خوب تلقی کند. بخشش او را ارج نهد. سوگندهایش را تصدیق

ص:153

نماید. دوست او را دوست داشته باشد و با وی دشمنی نکند. اگر ظالم و یا مظلوم واقع شد او را یاری کند، امّا یاری نمودن در حال ستمگری یعنی اینت که او را از ستم کردن باز دارد، یاری دادنِ در حال مظلومیت یعنی این که در بازپس گرفتن حقّش به او کمکم نماید. گرفتارش نکند. خوارش ندارد. آنچه که از خیر برای خودش می خواهد برای او نیز بخواهد و آنچه که از بدی ها برای خودش نمی پسندد برای او نیز نپسندد. سپس فرمود: از پیغمبر شنیدم که می فرمود: هر یک از شما اگر چیزی از حقوق برادرش را به جا نیاورد، روز قیامت از او مطالبه و بر نفع و یا ضرر اوت حکم خواهد شد(1).

25- امام صادق از اجدادش نقل کرده که پیغمبر آن ها را بر انجام هفت چیز دستور داده و از انجام هفت چیز نهی فرموده است: آن ها را به عیادت بیماران، تشییع جنازه،

تصدیق و امضای سوگند، دعا برای عطسه کننده، یاری مظلوم، آشکار کردن سلام و اجابت دعوت امر فرموده است(2).

گردی، چون اجر عالم بیش تر است از کسانی که روزها روزه دارند و شب ها به عبادت برپا ایستند و در راه خدا جهاد کنند(1).

2- علی فرمود: از جمله حقوق عالم است که زیاد از او سؤال نکنی و در پاسخ بر او پیشی نگیری. چون رو گرداند اصرار نورزی و چون خسته شد برای پاسخ گرفتن از جامه اش نگیری. با دست و چشم به او اشاره نکنی. در مجلس با او در گوشی صحبت نکنی. از عیوب او جستجو نکنی و نگویی که فلانی بر خلاف گفتار شما این طور گفته. راز او را آشکار نکنی. پیش او از کسی غیبت نکنی. در غیاب و حضور احترام او را نگه داری. چون به مجلس وارد شدی به همه سلام کن و به وی جداگانه سلام کن. موقع نشستن در پیش رویش بنشین. اگر نیازمند شد در برآوردن حاجتش از دیگران سبقت بگیر و از بسیار نشستن با او خسته مشو، زیرا دانشمند همانند درخت خرماست؛ منتظر باش تا به موقع از میوة دانش او بهره مند گردی. عالم به منزلة کسی است که روز

روزةدار باشد و شب به عبادت قیام نماید و در راه خدا جهاد کند. اگر عالمی بمیرد، در اسلام شکافی پدید آید که تا روز قیامت مسدود نمی گردد. دانشجوی علوم دینی را هفتار هزار فرشته از فرشتگان مقرّب عالِم بالا بدرقه می کنند(2).

زنده دارید(1).

2- امام صادق فرمود: شایسته است مسلمانان در پیوستن به همدیگر، مهرورزیدن به هم، مواسات با نیازمندان و رأفت نسبت به یکدیگر بکوشند، تا چنان باشند که خدای عزّوجلّ فرموده «رُحَمَاءُ بَیْنَهُم». مؤمنان با یکدیگر مهر ورزند و نسبت به امری که مربوط به آن هاست و از بین رفته اندوهگین می شوند، همان گونه که گروه انصار در زمان رسول الله بودند(2).

3- امام صادق فرمود: با یکدیگر پیوند خوش رفتاری و محبّت داشته باشید و برادرانی نیکوکار باشید آن چنان که خدای عزّوجلّ به شما امر فرموده است(3).

4- عبدالله بن یحیی کاهلی گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: با یکدیگر پیوند خوش رفتاری و مهربانی و عطوفت داشته باشید(4).

5- امام باقر فرمود: خداوند بیامرزد کسی را که بین دو دوست ما الفت برقرار کند. ای گروه مؤمنان به یکدیگر مهر و محبّت ورزید(5).

6- علی از پیغمبر نقل فرمود: همانا خدای عزّوجلّ مهربان است و هر مهربانی را دوست می دارد(6).

فرمود: یا علی هر که عذر عذرخواهی را نپذیرد، چه راست یا دروغ، به شفاعت من نمی رسد(1).

2- علی در وصیّتش به محمّد بن حنفیّه فرمود: در اثر شکّ و گمان پیوندت را از برادر خود قطع نکن. بدون رضایت وی از او قطع رابطه مکن، شاید عذری دارد و تو را سرزنش می کنی. هر که پوزش خواست عذرش را بپذیر، چه راست یا دروغ، تا به شفاعت ما نایل گردی(2).

3- علی بن حسین به فرزندش فرمود: اگر کسی در سمت راست تو بایستد و ترا دشنام دهد آن گاه به سمت چپ تو آید و عذرخواهی کند عذرش را بپذیر(3).

گناهان از رخسارشان مانند برگ درخت بریزد(1).

4- رِفاعه گوید: از امام باقر شنیدم که می فرمود: مصافحه کردن مؤمن از مصافحة ملاطکه برتر است(2).

5- امام صادق فرمود: مصافحه کنید، زیرا مصافحه کینه را از بین می برد(3).

6 - امام باقر فرمود: چون دو مؤمن به هم رسند و مصافحه نمایند، خدا دستش را در میان دست آن ها گذارد و با آنت که محبتش نسبت به رفیقش زیادتر است مصافحه کند(4).

7- مانند حدیث 6 است و در ذیل حدیث 7 چنین آمده است: چون خداوند به آنان توجّه کند گناهانشان مانند برگ درخت بریزد(5).

8 - امام باقر از پیغمبر نقل فرموده است: چون یکی از شما برادر خود را ملاقات کند، باید به او سلام کند و مصافحه نماید، زیرا خدای عزّوجلّ بدین عمل فرشتگان را گرامی داشته است، پس شما نیز عمل فرشتگان را انجام دهید(6).

9- امام باقر فرمود که پیغمبرفرموده است: با یکدیگر با سلام و مصافحه ملاقات کنید، و با طلب آمرزش از یکدیگر جدا شوید(7).

10- امام صادق فرمود: پیغمبر با حذیفه ملاقات و دست مبارکش را برای مصافحه دراز کرد. حذیفه دستش را عقب کشید. پیغمبر فرمود: ای حذیفه من دستم

ص:158

را به سوی تو دراز کردم و تو دست خود را عقب کشیدی؟ حذیفه عرض کرد: یا رسول الله به دست مبارکت رغبت دارم، ولی من جنب بودم و دوست ندارم دستم با جنابت به دست شما برسد، حضرت فرمود: مگر نمی دانی که چون دو مسلمان با هم ملاقات و مصافحه کنند گناهانشان مانند برگ درخت می ریزد(1).

11- امام صادق در حدیثیی فرمود: قدر و منزلت مؤمن اندازه ندارد، چون مؤمن هرگاه برادرش را ملاقات و با او مصافحه کند خداوند به آنان توجّه نماید و گناهان از چهره شان فرو می ریزد، هم چنان که باد شدید برگ را از درخت می ریزد، تا این که از هم جدا شود(2).

12- امام صادق فرمود: پاداش شما در مصافحه کردن همانند پاداش جهادگران است(3).

13- امام باقر فرمود: چون دو مؤمن با هم مصافحه کنند، از هم جدا می شوند بی آن که گناهی برایشان باقی بماند(4).

14- امام صادق فرمود: در گفتگوی ابراهیم با شخصی چنین آمده است، که ابراهیم برخاست و با او معانقه کرد. وقتی خداوند پیغمبر را مبعوث فرمود، مصافحه را مستحبّ گردانید(5).

15- امام باقر فرمود: نخستین دو نفری که در روی زمین با هم مصافحه کردند ذوالقرنین و ابراهیم خلیل بود. ابراهیم خلیل ذوالقرنین را استقبال و با وی مصافحه نمود،

ص:159

و نخستین درخت در روی زمین درخت خرما بود(1).

16- با حدیث 9 یکی است به حدیث 9 مراجعه شود(2).

17- مالک بن اَعْیَن جُهَنی گوید که امام صادق به من فرمود: به خدا سوگند شما پیروان ما هستید، تا آن جا که فرمود: کسی نمی تواند حقّ مؤمن را توصیف کند و حقوق واجب برادرش را ادا نماید. ای مالک، به خدا قسم وقتی که مؤمنان با یکدیگر ملاقات و مصافحه کنند، خداوند همواره به آنان نظر محبّت و آمرزش دارد و پیش از آن که از هم جدا شوند گناهان از چهره ها و اعضایشان می ریزد پس چه کسی می تواند خدا و مؤمنی را که در پیشگاه خدا چنین مقامی دارد توصیف نماید؟(3).

18- امام صادق فرمود: مصافحة مؤمن هزار حسنه دارد(4).

می کرد. در وقت پیاده شدن او پیش از من پیاده می شد و چون بر زمین قرار می گرفتیم، سلام می کرد و همانند کسی که رفیقش را به تازگی ندیده احوال پرسی می نمود. عرض کردم یابن رسول الله شما کاری می کنید که هیچ کس از مردم نزد ما نمی کند و اگر یک بار هم انجام دهد زیاد است، فرمود: مگر ثواب مصافحه را نمی دانی؟ چون دو مؤمن به هم برسند و مصافحه نمایند، گناهانشان همواره مانند برگ درخت فرو می ریزد و خداوند به آن ها توجّه می کند تا از یکدیگر جدا شوند(1).

3- ابو عُبَیده حذّاء گوید: از مدینه تا مکّه در یک طرف کجاوه همراه امام صادق بودم. حضرت در بین راه پیاده شد و کارش را انجام داد و برگشت، فرمود: دستت را بده دستم را دراز کردم، حضرت چنان فشرد که در انگشتانم فشار را احساس کردم، سپس فرمود: ای ابا عبیده، هر مسلمانی که برادر مسلمانش را ملاقات و با وی مصافحه کند و انگشتان خود را با انگشتان او درهم کند گناهانشان همانند برگ درختان در فصل زمستان بریزد(2).

4- ابو حمزه گوید: هم کجاوة امام باقر بودم. چون بار به زمین گذاشتیم، حضرت کمی راه رفت و سپس آمد و دست مرا گرفت و به گرمی فشرد. عرض کردم فدایت شوم، مگر در کجاوه همراه شما نبودم؟ فرمود: مگر نمی دانی که چون مؤمن گردشی کند و سپس به برادرش دست دهد، خداوند همواره به آنان نظر مرحمت و توجّه نماید و به گناهان فرماید از آن ها فرو ریزید. ای ابا حمزه، سپس گناهان مانند برگ درخت فرو ریزد و آن ها پاک و بی گناه از یکدیگر جدا شوند(3).

5- امام باقر فرمود: برای مؤمنان سزاوار است که چون یکی از آن ها از رفیقش به

ص:161

فاصلة درختی نهان و غایب شد وس پس به هم رسیدند مصافحه کنند(1).

6- امام صادق فرمود: مسلمانان همراه رسول الله به جنگ می رفتند و از جایی که پر از درخت بود عبور کردند. چون به فضای آزاد رسیدند، به یکدیگر نگریستند و مصافحه کردند(2).

7- امام صادق از پدرانش نقل کرده است که پیغمبردر حدیث مناهی، از مصافحه با ذمّی نهی فرموده است(3).

8 - در حدیث اربعمأهًْ علی فرمود: چون با برادرانتان دیدار نمایید، مصافحه کنید و خوش رویی نشان دهید. از یکدیگر که جدا می شوید گناهی برایتان باقی نمی ماند. حتی با دشمنت مصافحه کن گر چه او نخواهد، زیرا مصافحه از کارهایی است که خدا بندگانش را به آن دستور داده و می فرماید: «ای رسول ما، تو آزار بدی های امّت را به وجه احسن پاسخ بده(4)»(5).

منزل همراهی و بدرقه کند(1).

3- اسحق بن عمّار گوید: به امام صادق عرض کردم کسی برای تعظیم دیگری از جایش برمی خیزد، فرمود: مکروه است مگر برای مردی که به خاطر دینش برپا خیزد(2).

4- طبرسی در مکارم الاخلاق ذکر نموده که مردی در مسجد بر پیغمبروارد شد و او تنها نشسته بود. حضرت کنار رفت (برایش جا باز کرد) و فرمود: از جملة حقّ مسلمان بر مسلمان این است که چون قصد نشستن کند کنار رود (او را جای دهد)(3).

5- در روایت هست که پیغمبر فرمود: هر که دوست داشته باشد که مردم به احترامش برپا خیزند جایگاهش پر از آتش می شود(4).

6- حضرت ]صادق[ فرموده: مانند عجم ها برای یکدیگر برپا نخیزید، ولی برای احترام از جا تکان خوردن عیب ندارد (جا دادن به او)(5).

2- سید رضی در نهج البلاغه گوید: در مسیر حضرت علی به شام کدخدایان و بزرگان انبار (اسم محلی است) با آن حضرت دیدار کردند و به احترامش پیاده شدند (و در پیش رکابش) دویدند. فرمود: این چه کاری بود که شما کردید؟ گفتند این از آداب ماست، بدین وسیله فرماندهانمان را تعظیم می کنیم. فرمود: سوگند به خدا حکمرانان شما از این کار سودی نمی برند و شما هم با این کار به زحمت می افتید و در آخرت هم باعث مشقّت شماست. چه زیانآور است رنجی که کیفر به دنبالش باشد و چه سودمند است رها کردن کاری آن گاه که ایمنی از آتش را به دنبال داشته باشد(1).

دو مؤمن به هم برسند و مصافحه نمایند خدای عزّوجلّ بر آن ها رحمت فرو می فرستد. نود و نُه درصد رحمت برای کسی است که محبّتش به رفیقش بیش تر باشد و اگر محبتشان یکسان باشد رحمت خدا پرده ای برایشان فرو کشد، و چون به مذاکره نشینند، برخی از فرشتگان محافظ آن ها به بعضی دیگر می گویند: از این ها دور شویم شاید رازی داشته باشند که خدا بر آن ها پرده کشیده است. عرض کردم: مگر خدای عزّوجلّ نمی فرماید «به گفتاری لب نگشاید جز آن که نزد او فرشته ای مراقب و آماده باشد(1)». فرمود: ای اسحاق اگر محافظان نشنوند، خداوند عالم بازها را می شنود و می بیند(2).

3- مُفَضَّل بن عمر گوید: امام صادق فرمود: هر مؤمنی که بین او و مؤمن دیگر حجابی باشد، خداوند میان او و بهشت هفتار هزار دیوار بلند می کشد که فاصلة بین دو دیوار هزار سال راه باشد(3).

4- محمّد بن سِنان گوید: در خدمت امام رضا بودم. حدیثی طولانی ذکر فرمود که مضمونش این بود: سه نفر از بنی اسرائیل مؤمنی را از وارد شدن بر خود منع کردند و به

او اجازة ملاقات ندادند، ولی بعداً با او همراه شدند «چهار نفری به باغی می رفتند» پس آتشی از آسمان فرود آمد آن سه نفر را سوزاند و مؤمن زنده ماند(4).

5- امام رضا فرمود: مؤمن به منزلة برادر مؤمن است که از یک پدر و مادر باشند. هر که برادرش را متّهم کند ملعون است و هر که به او نیرنگ زند ملعون است. هر که خیرخواه برادرش نباشد ملعون است و هر که بین خود و برادرش مانعی ایجاد نماید و

ص:165

غیبت او کند ملعون است ملعون، ملعون(1).

برای آنان صد رحمت می فرستد؛ نود و نه قسمت از صد قسمت رحمت برای کسی است که رفیقش را بیش تر دوست دارد، سپس پروردگار به آنان توجّه کند و به آن که محبّتش نسبت به رفیقش بیش تر باشد بیش تر توجّه نماید و چون با هم معانقه کنند رحمت خداوند آن ها را فرا گیرد(1).

می شوید تا آن جا که هرگاه یکی از شما برادرش را ملاقات کند جای نور را در پیشانی او می بوسد(1).

7- ابراهیم بن ادریس از پدرش نقل می کند که پس از رحلت امام حسن عسکری، صاحب الزمان را جوانی نورسته دیدم و دست ها و سر مبارکش را بوسیدم(2).

8 - در نامة برادر علی بن جعفر است که از امام موسی کاظم پرسیدم آیا برای مرد سزاوار است که مردی یا زنی را ببوسد؟ فرمود: در بوسیدن برادر، پسر، خواهر، دختر و مانند این ها باکی نیست(3).

بپرهیزید زیرا آن ها دل های برادران را بیمار کنند و سبب نفاق شوند(1).

2- پیغمبر فرمود: هر که خدا را با سه خصلت ملاقات کند (و با این سه خصلت از دنیا برود) از هر دری که بخواهد وارد بهشت شود(2).

3- پیغمبر فرمود: کسی که خدا را هدف مجادلاتش قرار دهد به تحوّل بیش تر نزدیک می شود (از رأیی به رأی دیگر منتقل گردد)(3).

4- امام صادق فرمود: با اشخاص بردبار و نادان مجادله مکن، زیرا حلیم تو را دشمن دارد و سفیه آزارت رساند(4).

5- امام صادق فرمود: از دشمنی با یکدیگر بپرهیزید زیرا خصومت دل را مشغول کند و موجب نفاق شود و کینه ها پدید آورد(5).

6- امام زین العابدین فرمود: وای بر کسانی که فاسقند و همیشه ریاکار. وای بر مردمی که به آسانی تن به گناه دهند و پیوسته دشمن همدیگرند. وای بر مردمی که گناهکارند و گفتارشان بیش تر در غیر ذات پروردگار است(6).

7- امام صادق از اجدادش نقل می کند که پیغمبر فرموده است: من خانه ای در بالاترین نقطة بهشت و خانه ای در وسط آن و خانه ای در باغ های بهشت را ضمانت می کنمن برای کسی که مجادله نکند، گر چه حق با او باشد. (و در روایت دیگر چنین

ص:170

آمده: برای کسی که دروغ نگوید گر چه به شوخی و برای کسی که خلقش نیکو باشد)(1).

بپرهیز، زیرا خصومت عیب نهفته را آشکار می کند و عزّت را از بین می برد(1).

7- امام صادق فرمود که پیغمبرفرموده است: آگاه باشید در عداوت کردن با یکدیگر، تراشیدن و از ریشه برکندن است، مقصودم تراشیدن و برکندن مو نیست، ستردن و برکندن دین است(2).

8 - امام باقر به نقل از پدرانش می گوید که پیغمبر فرمود: هر که زیاد غصّه خورد بیمار گردد و هر که بداخلاق باشد خودش در عذاب است و هر که با مردم مشاجره کند جوانمردیش ساقط می شود، سپس فرمود: همواره جبرئیل مرا از ستیزه کرده با مردم نهی می کرد همچنان که از شراب خواری و بت پرستی باز می داشت(3).

9- امام رضا به نقل از پدرانش فرمود که پیغمبر فرموده است: از خصومت با مردم دوری کنید، زیرا خصومت عیوب نهفته را آشکار می سازد و عزّت را از بین می برد(4).

خوش خلق ترین شماست(1).

2- علی فرمود: مکر و فریب سبب ورود در آتش اند(2).

3- امام صادق از پدرانش نقل کرده است که پیغمبر فرمود: هر که با مسلمانی مکر نماید از ما نیست(3).

4- علی فرمود: اگر مکر و نیرنگ سبب ورد در آتش نبودند من مکراندیش ترین مردم بودم(4).

5- زازان گوید: از علی شنیدم که می فرمود: اگر این فرمایش را از پیغمبر نشنیده بودم که مکر، نیرنگ و خیانت سبب ورد در آتش اند، مکر من از تمام اعراب بیش تر بود(5).

6- عبدالرحمن بن ابی نجران گوید: از امام باقر دربارة معنای آیة )وَلا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَی((6) (آرزو مبرید بر آنچه که خداوند فزونی نهاد برخی از شما را بر بعضی دیگر)، پرسیدم. فرمود: هرگز کسی آرزو تصاحب زن یا دختر شخص دیگر را نباید داشته باشد، ولی آرزوی داشتن مانن آن ها عیبی ندارد(7).

است، سپس دو فرشته ای که با خود شخص همراهند، سپس خود شخص که می داند دروغگوست(1).

2- عمر بن یزید گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: دروغگو با برهان های روشن هلاک می گردد و پیروانش به وسیلة شبهات (یعنی شبهاتی که به وسیلة دروغ او به وجود آمده است)(2).

3- امام باقر فرمود: خداوند برای پلییدی ها قفل هایی قرار داده و شراب را کلید آن ها قرار داده و دروغ بدتر از شراب است(3).

4- امام باقر فرمود: دروغ ویرانگر ایمان است(4).

5- امام صادق به نقل از عیسی بن مریم فرمود: هر که دروغش زیاد شود، آبرویش برود(5).

6- علی فرمود: برای مرد مسلمان سزاوار است که از دوستی و ورفاقت دروغگو پرهیز کند، زیرا او آن قدر دروغ گوید که اگر راست هم بگوید کسی آن را باور نکند(6).

7- زُراره گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: از جمله چیزهایی که خداوند به وسیلة آن به دروغگویان کمک کرده است فراموشی است (یعنی دروغگو فراموشکار است)(7).

8 - ابو اسحاق خراسانی گوید علی می فرمود: از دروغ بپرهیز، چون هر شخص

ص:174

امیدوار، جوینده است و هر بیمناکی گریزان راز واقعیّت» است(1).

9- عبدالرحمن بن حجّاج گوید: به امام صادق عرض کردم: آیا دروغگو کسی است که در مورد موضوعی دروغ بگوید؟ فرمود: نه، زیرا کسی نیست که این عمل از او سر نزند، مقصود آن شخصی است که به دروغگویی عادت کرده است(2).

10- ابو بصیر گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: همانا بنده خدا دروغ گوید تا آن جا که از دروغگویان به شمار آید. وقتی که دروغ گفت خدای عزّوجلّ می فرماید: دروغ گفت و از حق دور شد(3).

11- امام رضا فرمود: از پیغمبر سؤال شد. ممکن است مؤمن ترسو باشد؟ فرمود: آری. عرض شد: آیا بخیل می شود؟ فرمود: آری. عرض شد: ممکن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه(4).

12- از کلمات رسول الله است که بدترین نوع ربا دروغ گفتن است(5).

13- علی می فرمود: راستگو باشید، زیرا خداوند با راستگویان است و از دروغ اجتناب کنید، زیرا دروغ انسان را از ایمان دور می کند. بدانید که راستگو بر ساحل نجات و بزرگواری قرار دارد و دروغگو در پرتگداه ذلّت و هلاکت است. سخن نیک بگویید تا به آن شناخته شوید. عمل خیر انجام دهید تا از اهل خیر باشید. امانت کسی را که شما را امین دانسته به او برگردانید و به خویشاوندانی که از شما بریده اند بپیوندید. اگر کسی شما را از چیزی محروم ساخته است با فضل و احسانت به سویش

ص:175

برگردید(1).

14- امام باقر به نقل از پیغمبرفرموده است: شیطان دارای سه وسیله است، سرمه، عسل و داروی بینی؛ سرمه اش چُرت است، عسلش دروغ است و داروی بینی یا انفیه اش تکبّر است(2).

15- عبد الله بن عَجلان گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: بندة خدا چون راست گوید، نخستین کسی که او را تصدیق کند خداست و خودش هم می داند که راستگوست و هرگاه دروغ گوید اوّلین کسی که او را تکذیب کند خداست و خود شخص هم می داند که دروغگوست(3).

پیغمبرش دروغ ببافد(1).

3- امام صادق فرمود: دروغ بستن بر خدا و پیغمبر از گناهان کبیره است(2).

4- امام صادق در گفتگویی با مرد شامی فرمود: ای برادر شامی، سخن ما را گوش کن و بر ما دروغ مبند، زیرا هر که در مورد چیزی بر ما دروغ بندد، بر پیغمبر دروع بسته و هر که بر پیغمبر دروغ ببندد، به خدا دروغ بسته و هر که به خدا نسبت دروغ بدهد، خدای عزّوجلّ وی را عذاب می کند(3).

5- امام صادق از اجدادش نقل می کند که پیغمبر در وصیّتش به علی فرمود: ای علی هر که به من نسبت دروغ بدهد، حتماً

جایگاهش پر از آتش خواهد شد(4).

6- امام صادق فرمود: دروغ بستن بر خدا و پیغمبر خدا و اوصیای پیغمبر از گناهان کبیره است. سپس امام فرمود که پیغمبر فرموده است: هر کس چیزی را که من نگفته ام به من نسبت دهد جایگاهش آتش خواهد شد(5).

پیغمبر فرمود: بندة خدا همواره راست گوید تا خداوند او را راستگو نویسد و پیوسته دروغ بگوید تا پروردگار او را دروغگو نویسد(1).

2- علی فرمود: هیچ بنده ای طعم ایمان را نچشد مگر این که دروغ را ترک کند چه شوخی باشد و چه جدّی(2).

3- علی فرمود: دروغ چه شوخی باشد چه جدی شایسته نیست و سزاوار نیست که یکی از شما به بچه اش وعده ای بدهد که بعداً بدان وفا نمی کند. زیرا دروغ به فساد می کشاند و فساد به سوی آتش. و مادامی که یکی از شما دروغ گوید، بگویند دروغ گفت و معصیت کرد، اگر یکی از شما دروغ گوید تا به اندازة سر سوزن جای راستگویی نماند، «در این صورت» در نزد خداوند هم کذّاب نامیده می شود(3).

4- ابوذر گوید که پیغمبر در مقام نصیحت به او فرمود: ای اباذر، هر که بر زبان و عورتش تسلط داشته باشد، وارد بهشت شود. عرض کردم یا رسول الله آیا به گفتار زبانمان مؤاخذه می شویم؟ آیا مردم به غیر از نتایج زبانت به سبب چیز دیگری هم به رو به آتش افکنده می شود؟ پیوسته در امانی تا سخن نگفته ای و چون سخن گفتی آن حرف به سود یا زبان تو نوشته می شود.

ای اباذر، اگر شخصی سخنی بگوید که موجب رضای خداست، روز قیامت بهشت برایش منظور گردد و اگر در مجلسی سخن لغوی بگوید تا دیگران را با آن بخنداند، به جهنمی که بین آسمان و زمین است افکنده می شود.

ای اباذر، وای بر کسی که در سخنانش دروغ بگوید تا گروهی را بخنداند، و سه بار فرمود و ای بر او.

ص:178

ای اباذر، هر که سکوت اختیار کرد نجات یافت. سکوت کن و هرگز دروغی از دهانت خارج نشود. عرض کردم: یا رسول الله، شخصی که عمداً دروغ گفته توبه اش چیست؟ فرمود: ادای نماز پنجگانه و طلب آمرزش از خدا گناه آن را می شوید(1).

4- حسن صَیقَل گوید: به امام صادق عرض کردم: از امام باقر دربارة قول حضرت یوسف که فرمود: «ای کاروان شما دزد هستید»(1)

برای ما روایت شده که آن حضرت فرموده است: به خدا قسم آن ها دزدی نکردند و یوسف هم دروغ نگفت. هم چنین درباره آنچه که ابراهیم فرمود «بلکه بزرگشان این کار را کرده بپرسید از آن ها اگر حرف می زنند»(2)،

فرموده است سوگند به خدا آن ها آن کار را نکرده اند و ابراهیم هم دروغ نگفت؟ امام صادق فرمود: ای صَیقَل نظرتان در این مورد چیست؟ عرض کردم جز تسلیم به رأی شما ما نظر دیگری نداریم، راوی گوید: پس آن حضرت فرمود: خداوند

دو چیز را دوست و دو چیز را دشمن دارد خرامیدن «با غرور راه رفتن» در بین دو صف (از لشکر اسلام و کفر را) دوست دارد و دروغ را در اصلاح بین مردم می پسندد و خرامیدن در راه ها و کوچه ها، و دروغ را در غیر اصلاح مردم دشمن دارد، بنابراین ابراهیم که فرمود: «بلکه این کار را بزرگشان کرده» قصد اصلاح داشت و برای راهنمایی بر این که آن ها چنین کاری نمی توانند انجام دهند و یوسف هم قصد اصلاح داشت(3).

5- عیسی بن حسان گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: گویندة هر دروغی روزی مورد سؤال قرار خواهد گرفت:

شخصی که در جنگ حیله کند گناهی بر او نیست 2) کسی که قصد اصلاح بین دو نفر را دارد و به یکی از آن ها غیر آنچه که به دیگری گفته بگوید و با این دروغ ارادة اصلاح بین آن ها را داشته باشد 3) کسی که به همسرش وعده ای بدهد که بعداً قصد

ص:180

انجام آن را نداشته باشد(1).

6- امام صادق فرمود: سخن بر سه گونه است: راست، دروغ و اصلاح بین مردم. «راوی گوید» عرض شد قربانت گردم، منظور از اصلاح بین مردم چیست؟ فرمود: از کسی دربارة شخص دیگر سخنی می شنوی که اگر آن سخن به او برسد رنجیده می شود، پس تو او را دیدار کرده و برخلاف آنچه که شنیده ای بگویی از فلانی دربارة خوبی تو چنین و چنان شنیدم(2).

7- امام صادق فرمود: که پیغمبرفرموده است: شخص مصلح دروغگو نیست، سپس این آیه را خواند )أَیَّتُهَا

الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ((3) آن گاه فرمود: قسم به خدا آنان سرقت نکردند و یوسف هم دروغ نگفت، آن گاه این آیه را خواند )قَالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ

هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ کَانُوا یَنْطِقُونَ((4) سپس فرمود: سوگند به خدا آن ها آن کار را نکرده بودند و ابراهیم هم دروغ نگفت(5).

8 - در حدیثی امام صادق فرمود: به اصحابم چنین و چنان ابلاغ کن و به ایشان چنین و چنان ابلاغ کن. (راوی گوید) عرض کردم، نمی توانمن این جملات را عیناً حفظ کنم، آنچه که یاد گرفته ام می گویم و بهتر از آن نمی توانم حفظ کنم، فرمود: اشکال ندارد زیرا مصلح دروغگو نیست(6).

ص:181

9- امام رضا فرمود: همانا مرد به برادر دینی اش سخن راستی بگوید تا وی را برنجاند، چنین شخص نزد پروردگار کذاب به شمار آید، و همانا مرد به برادر دینی خود دروغ بگوید و قصدش از دروغ، سود رساندن به او باشد، وی نزد خدا راستگو به شمار آید(1).

10- علی فرمود: نشانة ایمان است که راستگویی را در جایی که به تو ضرر دارد بر دروغی که برایت سود دارد ترجیح بدهی و بیش از علمت سخن نگویی و در سخن گفتن دربارة دیگران از خدا پروا داشته باشی(2).

برانگیخته می شود در حالی که در یک سر دو زبان آتشین دارد. در روایت دیگر چنین نقل شده است که هر که با مردم حضوراً با چهره ای و غیاباً با چهرة دیگر برخورد کند، روز قیامت...(1).

2- امام باقر فرمود: چه بد بنده ای است آن که دارای دو رو و دو زبان است. برادر هم کیش خود را در حضور ستایش و در غیابش از وی غیبت کند. اگر ثروتی یا موقعیّتی نصیب برادرش شود به او حسد برد و چون گرفتار شود یاری اش نکند(2).

3- در عقاب الاعمال به روایت فوق چنین اضافه شده: چه بد بنده ای است آن که عیب جو و خرده گیر باشد، روبه رو با چهره ای و پشت سر با چهرة دیگر باشد(3).

4- عبدالرحمان بن حَمّاد در حدیثی «که آن را به معصوم رسانده» گوید: خداوند متعال به عیسی بن مریم فرمود: ای عیسی زبان و قلبت در نهان و آشکار یکی باشد. همانا تو را از نفس خودت بر حذر می دارم و این آگاهی برای تو کافی است که در یک

دهن دو زبان نشاید، چنان که در یک غلاف دو شمشیر نگنجد و در یک سینه دو دل نباشد. ذهن انسان نیز چنین است. «دو اعتقاد مخالف در یک ذهن جای نگیرد»(4).

5- علی فرمود: پیغمبر فرموده است کسی که دو روست، روز قیامت می آید در حالی که یک زبانش از پشت سرش بیرون آمده است و زبان دیگر از پیش رویش و آتشی از آن دو برآید که بدنش را بسوزاند، آن گاه گفته می شود این همان است که در دنیا دارای دو رو و دو زبان بود و با این وضع در روز رستاخیز معرفی می شود(5).

ص:183

6- پیغمبر فرمود: بدترین مردم در روز قیامت نزد خداوند کسی است که در دنیا دو رو باشد(1).

7- پیغمبر فرمود: هر که در دنیا دو رو باشد، در قیامت دارای دو زبان از آتش خواهد بود(2).

8 - پیغمبر در خطبه ای فرمود: هر که در دنیا دارای دو رو و دو زبان باشد، روز قیامت دو چهره و دو زبان از آتش خواهد داشت(3).

9- عبدالله بن ابی یعفور گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: هر که با مردم با چهره ای دیدار نماید و با چهرة دیگر از آن ها عیب جویی کند، روز قیامت می آید با حالتی که در سرش دو زبان از آتش دارد(4).

10- علی فرمود از پیغمبر نقل فرمود: هر که برادر مؤمنش را در روبه رو بستاید و پشت سر از وی غیبت کند، پیمان برادری بین آن ها گسسته می شود(5).

3- مفضّل در ضمن سفارشی گوید: از امام صادق شندیدم می فرمود: چون دو نفر از یکدیگر با قهر جدا شوند یکی از آن ها سزاوار برائت و لعنت است و چه بسا هر دو سازاوار آن باشند مُعَتِّب (یکی از دوستان مخصوص آن حضرت) گفت: قربانت گردم آن که ستمگر باشد سزایش همین است، امّا تقصیر مظلوم چیست؟ فرمود: چون او هم برادرش را به آشتی دعوت نکرد و حرف های او را نادیده نگرفته است. از پدرم شنیدم که می فرمود: چون دو نفر با هم ستیز کنند و یکی بر دیگری غالب آید، باید مظلوم به نزد رفیق ظالم خود رود و به او بگوید: ای برادر من ستمگر هستم، تا قهر و جدایی بین آن ها از میان برود، همانا خداوند حکیم و عادل است و داد مظلوم را از ظالم می ستاند(1).

4- ابو بصیر گوید: از امام صادق دربارة مردی که با خویشاوند خود به سبب این که مذهب حقّ را نمی شناسد (شیعه نیست) قطع رابطه کند سؤال کردم، فرمود: سزاوار نیست که خویشاوندی را قطع کند(2).

5- داود بن کثیر گوید: شنیدم امام صادق می فرمود که پدرم فرمود: پیغمبر فرموده است: هرگاه دو نفر مسلمان از همدیگر با قهر جدا شوند و سه روز در آن حال بمانند و آشتی نکنند ، هر دو از اسلام خارج شوند و بین آنان دوستی دینی نمی ماند، پس هر

کدام از آن ها برای آشتی و سخن گفتن بر دیگری سبقت جوید، در روز رستاخیز جلوتر از دیگری به بهشت خواهد رفت(3).

6- امام صادق فرمود: مادام که دو مسلمان با هم قهر هستند، شیطان خشنود است و چون آشتی کنند، زانوهای شیطان بلرزد و بندهایش از هم گسیخته شود و فریاد زند

ص:185

وای بر او (خود شیطان) از آنچه که به او از هلاک رسد(1).

7- پیغمبر فرمود: برای هیچ مسلمانی جایز نیست که بیش از سه روز از برادر دینی خود قهر کند(2).

8 - امام صادق از پدرانش نقل می کند که پیغمبر در حدیث مناهی مسلمانان را از قهر و جدایی نهی فرموده است، پس اگر کسی ناچار از جدایی باشد، بیش از سه روز نباید از برادرش دوری جوید و هر که بیش از سه روز از برادر دینی اش جدا شود، آتش برای او سزاوارتر است(3).

9- پیغمبر فرمود: برای مسلمان جایز نیست که بیش از سه روز از برادر دینی اش قهر کند و از وی جدا شود(4).

10- امام باقر فرمود: هرگاه دو نفر مؤمن از هم قهر کنند و بیش از سه روز از یکدیگر جدا شوند، من در روز سوم از آن ها بیزارم. عرض شد، این سزای ظالم است، جرم مظلوم چیست؟ فرمود: چرا مظلوم نزد ظالم نرفت تا بگوید من ستکارم تا آشتی کنند(5).

11- پیغمبر فرمود: برای هیچ مسلمانی جایز نیست که از برادر هم کیش خود قهر کند و بیش از سه روز از وی دوری گزیند و هر کدام از آنان که برای آشتی پیش قدم باشد در رفتن به بهشت مقدم تر است(6).

12- ابوذر گوید که پیغمبردر نصیحتی به او فرمود: ای اباذر، از جدایی و

ص:186

قهر با برادر دینی خود بپرهیز، زیرا هیچ عملی با قهر پذیرفته نیست. ای اباذر، من ترا از جدایی منع می کنم و اگر ناچار شدی، نباید جدایی ات سه روز کامل باشد پس هرکه در خلال سه روز جدایی از برادرش بمیرد، آتش برای او سزاوارتر است(1).

رسوا و مفتضح می کند(1).

7- حدیث 7 مانند حدیث 6 است(2).

8 - ابو بصیر گوید امام صادق فرمود: هرگز مؤمنِ فقیری را حقیر و ناچیز نشمارید، زیرا هر که مؤمنی را کوچک یا سبک و پست شمارد، خداوند او ار کوچک شمارد و همواره نسبت به او خشمناک باشد، تا اینت که از کوچک شمردن مؤمنان دست بردارد و به آن ها حترام کند و یا این که توبه کند و فرمود: هر که مؤمنی را به سبب تنگدستی و فقرش پست شمارد و تحقیر کند، روز قیامت خداوند او را در برابر خلایق رسوا می کند(3).

9- ابراهیم بن عمر یمانی گوید: امام صادق فرمود: هر که توانایی کمک به برادر دینی خود داشته باشد، ولی دست از یاری او کشیده، خوارش کند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار گرداند(4).

10- پیغمبر در یکی از خطبه هایش فرمود: هر که مسلمان فقیری را به خاطر فقرش خوار و پست شمارد، خدا را کوچک شمرده است و همواره مورد خشم و غضب خداوند است تا این که او را راضی کند، سپس فرمود: هر که بر فقیری ستم کند یا او را

حقیر شمارد، خدا در روز قیامت وی را به شکل آدمکی به اندازة مورچه محشور گرداند تا این که داخل آتش دوزخ شود(5).

11- پیغمبر از قول جبرئیل نقل فرمود که خداوند فرموده است: هر که به یکی از

ص:189

دوستان من اهانت کند، آشکارا به جنگ با من برخاسته است(1).

12- پیغمبر فرمود: ای بسا فرد ژولیده موی و غبارآلود که جامه های کهنه بر تن دارد و در خانه ها خاک نشین است. امّا هرگاه مرا به خدا سوگند دهد، به او نیکی کنم و خواهش او را انجام دهم(2).

4- امام صادق می فرماید: هر که مؤمنی را به سبب تنگدستی و فقرش پست و کوچک بشمارد، خداوند روز قیامت او را در برابر مردم رسوا و مفتضح گرداند(1).

5- امام صادق فرمود: هر که مؤمنی را خوار شمارد، مستمند باشد یا غیر مستمند، خدای عزّوجلّ پیوسته وی را خوار دارد و بر او خشمناک است تا آن گاه که از تحقیر کردن آن مؤمن باز گردد «و به او احترام نماید»(2).

6- امام صادق می فرماید که پیغمبر فرمود: خدای عزّوجلّ فرموده است: آن که بندة مؤمن مرا خوار دارد به من اعلانت جنگ داده است(3).

7- امام رضا از پدرانش نقل می کند که علی فرمود: برای هیچ مسلمانی شایسته نیست که مسلمانی را به وحشت اندازد(4).

8 - امام صادق از پیغمبرنقل فرمود: خدای عزّوجلّ فرموده است: با کسی که بندة مؤمن مرا به ذلّت کشاند در ستیزم و به یاری دوستانم از همه چیز شتابان ترم(5).

فرمود: آری تو یکی از آن هایی هستی که مرا سبک شمردی. آن شخص گفت به خدا پناه می برم از این که شما را کوچک بشمارم. فرمود: وای بر تو آیا حرف فلانی را نشنیدی وقتی که نزدیک جُحفه بودیم و او خسته بود و از تو درخواست کرد که به اندازة یک میل راه او را با خود ببری. به خدا سوگند سرت را به سوی او نگرداندی و او را سبک شمردی. هر که مؤمنی را سبک شمارد، ما را سبک شمرده و حرمت خدا را ضایع کرده است(1).

اگر چه از تو بریده باشند(1).

بشمارد تا روزی او را در مورد آن ها نکوهش کند(1).

6- امام صادق فرمود: هر که در مورد مؤمنی آنچه را که دیده و یا شنیده برای دیگران بازگو کند، از کسانی است که خدای عزّوجلّ دربارة آن ها فرموده است: «آنان که می خواهند دربارة مؤمنین عمل زشتی را اشاعه دهند برای آنان عذاب دردناک است(1)»(2).

7- امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: تأثیر غیبت در نابودی دین شخص مسلمان از اثر مرض خوره در درونش سریع تر است(3).

8 - پیغمبر فرمود: نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است تا وقتی که صحبت نکند. عرض کردند یا رسول الله، آن صحبت چه باشد؟ فرمود: غیبت کردن(4).

9- ابوذر گوید: پیغمبر در یکی از نصایحش به من فرمود: ای اباذر، از غیبت کردن بپرهیز زیرا غیبت بدتر از زناست. عرض کردم یا رسول الله چرا چنان است؟ فرمود: برای این که زناکار اگر توبه و استغفار نماید، خدا توبه اش را می پذیرد؛ ولی گناه غیبت بخشوده نمی شود مگر این که صاحبش عفو نماید.

ای اباذر، دشنام دادن به مسلمان فسق و جند با او کفر است. غیبت کردن از او سرپیچی از فرمان خدا و مالش مانند خونش محترم است. عرض کردم یا رسول الله غیبت چیست؟ فرمود: دربارة برادرت چیزی بگویی که او خوش ندارد. عرض کردم یا رسول الله اگر آنچه که گفته می شود در او باشد چه طور؟ فرمود: بدان که هرگاه دربارة او چیزی بگویی که در او هست از او غیبت کرده ای و اگر چیزی بگویی که در او نیست، به او بهتان بسته ای(5).

10- پیغمبر فرمود: بهشت بر سه گروه حرام است. 1) آنان که بر دیگران منّت

ص:196

گذارند 2) کسانی که از دیگران غیبت کنند 3) آنان که دایم الخمر باشند(1).

11- پیغمبر فرمود: آیا مردم در روز قیامت جز بر اثر نتیجة زبانشان برای چیز دیگر هم سرنگون به آتش انداخته می شوند؟(2).

12- امام باقر فرمود که پیغمبر فرموده است: دشنام دادن به مؤمن فسق و جنگ با او کفر است. غیبت کردن از او سرپیچی از فرمان خدا و مالش مانند خونش محترم است(3).

13- امام صادق از پدرانش نقل می کند که در حدیث مناهی پیغمبرمردم را از غیبت کردن و سخن چینی و گوش دادن به آن ها نهی نموده است و فرمود: هیچ سخن چینی به بهشت نمی رود و از غیبت کردن و گفت و شنودی که انسان را از خدا دور می کند نیز نهی کرده است. آن گاه فرمود: هر که غیبت مرد مسلمانی بکند روزه اش باطل و وضویش شکسته می شود و در روز قیامت بیاید در حالی که از دهن او بویی گندیده تر از مردار پخش می گردد که سبب آزار اهل قیامت می شود و اگر قبل از توبه کردن بمیرد در حالی مرده که حرام خدا را حلال دانسته است. آگاه باش هر کس غیبت برادر دینی اش را در مجلس بشنود و از او دفاع کند و غیبت را ردّ نماید خداوند هزار نوع شر را در دنیا و آخرت از او دفع می کند و اگر قدرت دفع داشته باشد ولی از وی دفاع نکند، کیفر گناهش هفتاد برابر گناه غیبت کننده خواهد بود(4).

14- امام صادق فرمود: غیبت عبارت است از گفتن چیزی دربارة برادر دینی که

ص:197

خدا آن را بر او پوشیده نگه داشته است و اگر چیزی را که در او وجود ندارد به او نسبت دهی بهتان به شمار می آید(1).

15- امام صادق فرمود: زنازاده را سه نشانه است: 1) زشتی پیشگاهش (یعنی هم نشین با او زشت است) 2) به زنا اشتیاق دارد 3) ما اهل بیت را دشمن می دارد(2).

16- نَوف بِکالی گوید: در صحن مسجد کوفه خدمت امیر مؤمنان رسیدم و سلام عرض کردم. حضرت جواب سلام را فرمود. گفتم: یا امیرالمؤمنین مرا موعظه ای بفرما. فرمود: ای نوف نیکی کن تا به تو نیکی کنند، تا این که فرمود... عرض کردم بیش تر موعظه فرما. فرمود: از غیبت اجتناب کن زیرا غیبت خورش سگ های جهنم است، سپس فرمود: ای نوف کسی که به وسیلة غیبت کردن گوشت مردم را بخورد، به دروغ گمان کرده که حلال زاده است(3).

17- امام رضا از پدرش نقل می کند که امام صادق فرمود: خانه ای را که در آن گوشت باشد و گوشت چربی را خدا دوست ندارد. راوی گوید: عرض کردند یابن رسول الله ما گوشت را دوست داریم و خانة ما خالی از گوشت نیست. فرمود آن طوری که شما فکر می کنید نیست، بلکه مقصود از خانه ای که گوشت دارد، خانه ای است که در آن به وسیلة غیبت کردن گوشت مردم را بخورند و منظور از گوشت چربی کسی است که در راه رفتن تکبّر و خودنمایی و فخر از خود نشان دهد(4).

18- پیغمبر فرمود: غیبت، کیفرش شدیدتر از زناست. عرض کردند یا رسول الله چرا چنین است؟ فرمود: چون زناکار اگر توبه نماید خدا توبه اش را می پذیرد، امّا

ص:198

غیبت کننده توبه می کند ولی خداوند از او نمی پذیرد تا کسی که وی از او غیبت کرده است او را عفو نماید. در جای دیگر از جابر نقل شده که پیغمبر فرمود: از غیبت کردن بپرهیزید، زیرا غیبت از زنا هم بدتر است، و سپس دنبالة حدیث بالا را بیان فرمود(1).

19- پیغمبر فرمود: آیا آگاه نکنم شما را به چیزی که از زنا هم بدتر است؟ این که شخص از برادرش بدگویی کند (با غیبت کردن)(2).

20- امام صادق فرمود: کسی را که با چشم خود ندیده ای مردکب گناه شود و در نزد تو دو نفر علیه او گواهی نداده اند، عادل است و شهادتش پذیرفته می شود، گر چه در باطن گناهکار هم باشد. هر که از او غیبت بکند از دوستی خدا خارج و از دوستان شیطان است، سپس از اجدادش نقل می کند که پیغمبر فرمود: هر که از مؤمنی اب صفاتی که در او هست غیبت کند خداوند در بهشت هرگز آن ها را یک جا جمع نمی کند و هر که از مؤمنی با صفاتی که در او نیست غیبت کند تعهدات دینی میان آنان منقطع و غیبت کننده در آتش همیشگی است و چه بدجایی است آن آتش(3).

21- پیغمبر فرمود: هر که از برادر مسلمانش غیبت کند، روزه اش باطل و وضویش شکسته می شود و اگر در آن حال بمیرد در حالی مرده که حرام خدا را حلال دانسته، تا این که فرمود: هر که برای یاری دادن و کمک رساندن به برادرش قدم بردارد، ثواب جهادگران در راه خدا را دارد و هر که در جستجوی عیب و کشف اسرار برادرش گام بردارد، نخستین گامی که برمی دارد در جهنم خواهد گذاشت و خداوند در پیش آفریدگان اسرار او را فاش می کند. هر که در انجام خواسته های خویشاوندانش قدم

ص:199

بردارد، خداوند پاداش صد شهید به او عطا فرماید. اگر از وی چیزی بخواهند و او با جان و مال خواستة خویشاوندان را برآورنده کند برای هر قدمش چهل میلیون حسنه است و مقامش چهل میلیون درجه بالا رود، مثل این که صد سال خدا را عبادت کرده است. هر که برای فساد بین خویشاوندان و قطع رحم از آن ها قدم بردارد، خداوند بر او

غضبناک شود و در دنیا و آخرت بر او لعنت فرستد و گناهش به اندازة معصیت کسی است که قطع رحم کرده باشد(1).

22- امام صادق فرمود: غیبت این است که دربارة برادرت بگویی آنچه را که خداوند پنهان نگه داشته و اگر صفاتی را که در او نیست بیان کنی، شامل فرمایش خداست «البته بهتان و گناه آشکار را متحمّل گردید(2)»(3).

چیزی علیه او که خداوند آن را برایش مخفی نگه داشته و حدّی اقامه نکرده است(1).

2- عبدالرحمان بن سَیابه گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: غیبت آن است که دربارة برادرت چیزی بگویی که خداوند بر او پوشیده است، امّا گفتن امور ظاهری

مانند صفات تندخویی، شتابزدگی و مانند آن ها، غیبت نیست، ولی گفتن چیزی که در او نیست بهتان و افترا است(2).

3- یحیی اَزرق گوید که امام موسی کاظم به من فرمود: هر که پشت سر مردی چیزی را که در اوست و مردم هم می دانند بگوید از او غیبت نکرده است و اگر صفاتی را ذکر کند که در اوست ولی مردم نمی دانند از او غیبت کرده و اگر صفاتی را که در او نیست بگوید به او بهتان زده است(3).

4- امام صادق فرمود: هرگاه فاسق فسق خود را آشکار کند، در بین مردم آبرو ندارد و غیبتش جایز است(4).

5- امام صادق از پدرش نقل می کند که آن حضرت فرمود: سه شخص بین مردم آبرو ندارند: 1) بدعت گذار 2) رهبر ستمگر 3) فاسقی که آشکارا فسق نماید(5).

6- امام صادق فرمود: آیة )لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلا مَنْ((6) خداوند دوست نمی دارد بلند کردن صدا به بدی را مگر در مورد کسی که مورد ستم واقع شده باشد، فرمود: هر که گروهی را به میهمانی دعوت کند ولی از آن ها خوب پذیرایی نکند از ستمگران است و آنچه مهمانان از بدی پذیرایی او بازگو

ص:201

کنند، گناهی ندارد(1).

7- در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیة )لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلا مَنْ((2) امام صادق فرمود: چون بر کسی مهمان وارد شود و او از مهمان خوب پذیرایی

نکند، برای مهمان اشکال ندارد پذیرایی بد میزبان را بازگو کند، (یعنی غیبت محسوب نمی شود)(3).

و آخرت وی را حقیر و ناچیز گرداند(1).

3- امام صادق از پیغمبر نقل فرموده است: هر که از آبروی برادر مسلمانش دفاع کند، بی شکّ بهشت برایش واجب می شود(2).

4- امام صادق فرمود: هرگاه مؤمنی به مؤمن ستمدیده ای کمک کند، ارزش این کارش از روزة یک ماه و اعتکاف در مسجدالحرام برتر است. اگر توانایی کمک دارد و برادر مؤمنش را یاری دهد خدا در دنیا و آخرت او را نصرت عطا فرماید. هرگاه در حال توانایی بر یاری او، او را یاری نکند و خوارش کند، خداوند در دنیا و آخرت وی را خوار گرداند(3).

5- پیغمبر فرمود: هر کس غیبت برادرش را در مجلسی بشنود و از او دفاع کند و جلو غیبت از او بگیرد خدا هر نوع شرّ را در دنیا و آخرت از او دور می کند، و اگر جلو غیبت را نگیرد، بلکه خوشش هم بیاید، گناه و کیفرش به اندازة معصیت غیبت کننده خواهد بود(4).

6- امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: هر که آبروی برادر مسلمانش را حفظ کند بی شک بهشت برای او نوشته شود. کسی که برایش کار نیکی انجام داده اند باید جبران کند، و اگر قادر به جبران نباشد، لازم است تشکر کند، اگر این کار را هم نکند کفران نعمت کرده است(5).

7- ابو درداء از پدرش نقل می کند که مردی نزد پیغمر دربارة شخص دیگر سخنی گفت. یکی از خویشاوندان آن شخص از او دفاع کرده و گفتة آن مرد را ردّ کرد،

ص:203

آن گاه حضرت فرمود: هر که از آبرو و حیثیّت برادرش دفاع کند مصون از آتش دوزخ خواهد بود(1).

8 - پیغمبر در نصیحتی به ابوذر فرمود: ای اباذر، هر که غیبتی را از برادر مؤمنی دفع کند، سزاوار آن است که خداوند او را از آتش دوزخ آزاد کند.

ای اباذر، هر که در نزد او از برادر مؤمنش غیبت شود و او توانایی یاری اش داشته باشد (با رد غیبت) او را یاری کند خدادوند در دنیا و آخرت یاری اش فرماید، و هرگاه در حال قدرت بر یاری او، کمکش نکند و خوارش دارد، خداوند در دنیا و آخرت او را خوار گرداند(2).

است از این که به ضرر مؤمن سخنی بگویی و یا از او عیب جویی نمایی(1).

4- محمّد بن فُضَیل گوید: به امام موسی کاظم عرض کردم: قربانت گردم، دربارة یکی از برادرانم خبری به من رسیده است که در شأن او نیست؛ از خود وی پرسیدم انکار کرد، در صورتی که گروه موثّقی آن را به من اطلاع داده است. فرمود: ای محمّد چشم و گوش خود را نسبت به برادرت تکذیب کن، اگر پنجاه نفر پیش تو قسم

بخورند و علیه برادرت گواهی دهند، ولی برادرت خلاف آن را بگوید گفتة وی را تصدیق و آن ها را تکذیب کن و نباید چیزی را که باعث سرشکستگی اوست و به آبرو و حیثیّت او لطمه می زند در مورد او منتشر کنی زیرا در این صورت از کسانی هستی که خدا دربارة آنان فرموده است: «آنان که دوست دارند زشتکاری دربارة مؤمنین فاش گردد برای آن ها در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است(2)»(3).

5- پیغمبر فرمود: هر که کلام زشتی را بشنود و آن را انتشار دهد مانند کسی است که آن را انجام داده، و هم چنین افشاکنندة کلام خوب مانند انجام دهندة آن است(4).

6- امام صادق به نقل از پیغمبر فرموده است: هر که عمل زشتی را منتشر کند کیفرش مانند شروع کنندة آن است، و هر که مؤمنی را به سبب چیزی سرزنش کند، نمی میرد تا این که خودش مرتکب آن شود(5).

7- فیض بن مختار گوید: از امام صادق شنیدم که فرمود: وقتی که به حضرت عیسی مائده نازل شد، به حواریون گفت بدون اجازة من از مائده نخورید، ولی یکی از آن ها از مائده خورد. دیگران به عیسی گفتند یا روح الله فلانی از مائده خود. عیسی از

ص:205

وی پرسید آیا تو از مائده خورد؟ گفت: نه. حواریون گفتند چرا یا روح الله به خدا قسم وی از مائده خورد. حضرت عیسی فرمود: برادرت را تصدیق و چشمت را تکذیب کن(1).

قیامت او را عفو فرماید، و هر که خشم خود را از مردم منع کند و جلو خشم خود را بگیرد خداوند عذاب روز رستاخیز را از او باز دارد(1).

5- امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: خدای عزّوجلّ مؤمن را از عظمت جلال و قدرت خویش آفریده، بنابراین هر که مؤمنی را طعن زند و یا سخن او را مردود شمرد، بی شک خدا را ردّ کرده است(1).

3- امام صادق فرمود که علی فرموده است: گفتار و کردار برادرت را حمل بر نیکی کن، مگر این که کاری از او سر بزند که نتوانی توجیه کنی، و تا جایی که می توانی حمل بر نیکی کرد، به گفتار او سوء ظن نبَر(1).

یاری دادی و من کشته شدم(1).

2- امام صادق فرمود: هر کس با کوچک ترین کلمه ای بر ضرر مؤمن اقدام کند، روز قیامت خدا را دیدار کند در حالی که این جمله در پیشانی اش نوشته شده: «این شخص از رحمت ناامید است»(2).

3- امام باقر فرمود: روز رستاخیز شخصی در عرصة محشر حاضر می شود و یک شیشه خون به او می دهند و می گویند این سهم تو از خون فلانی است. می گوید پروردگارا تو می دانی که من خونی نریخته ام و مرا خودت قیض روح کرد. خداوند می فرماید: آری، ولی آیا تو از فلانی فرزند فلان چنین و چنان نشنیدی پس آن را بازگو کردی تا این که گفتارت به فلانی رسید و او به سبب گفته های تو آن مرد را کشت و این نصیب تو از خون اوست(3).

4- این حدیث مانند حدیث 2 است، فقط در جملة آخر «نومید از رحمت من است» قید نشده است(4).

عیب جویی کنند(1).

2- امام باقر فرمود: بهشت بر دروغ پردازان و کارآگاهانی که سخن چینی کنند حرام است(2).

3- علی فرمود: بدترین شما کسانی اند که سخن چینی کنند و بین دوستان تفرقه اندازند و از آنان که عیب ندارند عیب جویی کنند(3).

4- ابوذر گوید: پیغمبر در نصیحتی به من فرموده است: ای اباذر، قتّات به بهشت نمی رود، عرض کردم: یا رسول الله، قتّات کیست؟ فرمود: سخن چین.

ای اباذر، سخن چین در آخرت از عذاب الهی آسوده نخواهد بود.

ای اباذر، هر که در دنیا، دو رو و دوزبان باشد، در آتش دوزخ دارای دو چهره خواهد بود.

ای اباذر، گفتار در انجمن ها امانت است، انتشار دادن راز برادرت خیانت است، پس از این کار دوری کن و از حضور در مجلسی که سبب لغزش گردد نیز بپرهیز(4).

5- علی به نقل از پیغمبر فرموده است: چهار گروهند که دوزخیان را با وجود گرفتاری های خودشان که از آب داغ دوزخ می نوشند ازار می دهند، و فریادشان به واویلا واهلاکا بلند است. بعضی از دوزخیان از بعضی می پرسند، گناه این چهار گروه چیست که ما با وجود این همه گرفتاری از عذاب آنان نیز رنج می بریم؟ یکی از آن ها در تابوتی از آتش گداخته آویزان است، دیگری احشای درونی اش بیرون آمده و آن ها را با خود می کشد، آن یکی چرک و خون از دهنش جاری است دیگری گوشت بدنش را

ص:211

می خورد. از صاحب تابوت آتشین می پرسند که جرم این دور از رحمت خدا چیست که عذاب او نیز ما را با همة بدبختی و عذابی که داریم آزار می دهد؟ می گوید این دور از رحمت الهی موقع مرگ اموالی از مردم را با این که توانایی بازپرداخت نداشت بر ذمّه گرفته بود. سپس از آن که احشای درونی اش کشیده می شد پرسیدند که جرم این ملعون چیست که وضع دلخراش او بر گرفتاری و شدت آزار ما افزوده است؟ می گویند این محروم از رحمت الهی، کسی بود که ادرار به هر کجای بدنش می رسید باکی نداشت (رعایت نجاست و پاکی نمی کرد). آن گاه از آن که چرک و خون از دهنش می آید می پرسند که این یکی چه کرده و گناهش چیست که همچنان ما را با همه گرفتاری های خود به زحمت انداخته؟ می گویند: این یکی مسخرگی می کرد و از

کلمات زشت استفاده می نمود و آن ها را به کسی نسبت می داد و آن را حکایت می کرد. سپس از آن که گوشت بدنش را می خورد سؤال کردند که این دور از رحمت الهی چه کرده است که با همه عذابی که از گناهان خود داریم از عذاب وی نیز در رنجیم؟ می گوید: این محروم از رحمت الهی گوشت مردم را می خورد (با غیبت کردن) و سخن چینی می کرد(1).

6- پیغمبر فرمود: هر که بین دو نفر دست به سخن چینی بزند، خداوند در قبر آتشی بر او مسلّط گرداند که تا قیامت او را بسوزاند و چون از قبر بیرون آید، خدا اژده های سیاهی را بر او مسلط کند که وی را نیش زند تا این که داخل آتش دوزخ گردد(2).

7- امام صادق فرمود: سه نفر هرگز به بهشت نخواهند رفت: 1) شخص بی باک در خونریزی 2) دایم الخمر (کسی که همیشه شراب می نوشد) 3) سخن چین(3).

ص:212

8 - علی فرمود: بهشت بر سه کس حرام است: 1) آن که به دیگران منّت گذارد 2) آن که سخن چینی کند 3) آن که دایم الخمر باشد(1).

9- امام موسی کاظم فرمود: بهشت بر سه کس حرام است: 1) سخن چین 2) دایم الخمر 3) آن که ناموسش را در اختیار دیگران گذارد و او فاجر و گنهکار است(2).

10- امام صادق به منصور فرمود: از کسی که بهشت بر او حرام و جایگاهش آتش است هیچ سخنی را دربارة خویشاوندان و خدمتکاران خانواده ات نپذیر، زیرا سخن چین دروغگوی آشکار و در ایجاد دشمنی بین مردم شریک شیطان است. خداوند متعال

فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید اگر فاسقی خبری برای شما آورد جستجو نمایید مبادا از روی نادانی به گروهی آسیب رسانید و سپس بر عمل خود پشیمان شوید»(3).

البتّه بر تو واجب است، نسبت به کسی که خویشاوندی اش را از تو قطع کرده صله رحم کنی عفو نمایی، چون پاداش نیکی، صلة رحم نیست، بلکه صلة رحم آن است که اگر خویشاوندان از تو بریدند تو صلة رحم به جا آوری(4).

11- فرمود: چهار شخص به بهشت نخواهد رفت: 1) پیشگو 2) منافق 3) دایم الخمر 4) سخن چین(5).

12- امام صادق فرمود: حضرت موسی در مناجات با پروردگارش شخصی را

ص:213

زیر سایة عرش خدا دید، عرض کرد خدایا، این شخص کیست که عرش تو بر او سایه افکنده است؟ خداوند فرمود: این کسی است که همواره به پدر و مادرش نیکی نموده و هرگز سخن چینی نکرده است(1).

13- امام صادق فرمود: خداوند تبارک و تعالی به موسی وحی کرد که یکی از یارانت علیه تو سخن چینی کرده، از او بپرهیز. عرض کرد خدایا من که او را نمی شناسم مرا آگاه کن تا او را بشناسم. خطاب شد ای موسی من سخن چینی را بر او عیب می گیرم ولی تو مرا مکلّف به سخن چینی می کنی؟ موسی گفت خدایا پس چه کنم؟ خطاب آمد: ای موسی یارانت را به گروه های ده نفری تقسیم کن و بین آن ها قرعه بکش، البته قرعه به نام گروهی اصابت خواهد کرد که سخن چین در بین آن هاست و به همین ترتیب قرعه کشی را ادامه بده تا قرعه به نام سخن چین اصابت کند. موسی گوید:

وقتی که سخن چین قرعه کشی را دید از جا برخاست و گفت: ای پیغمبر خدا، سخن چین من بودم و سوگند یاد می کنمن که هرگز آن را تکرار نکنم(2).

14- حُذَیفه گوید: از پیغمبر شنیدم که می فرمود: سخن چین هرگز داخل بهشت نمی شود(3).

خویشتن را به گناه آلوده نکرده اند عبادت است(1).