بسم الله الرحمن الرحیم

سنت الهی در پاداش و کیفر

محمد حسین زنجیری

ص: 2

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

در نگارش این اثر به محورهاي كلي زیر توجه شده است:

1. محتوای این اثر براي بهره گیري عموم نگاشته شده است. از این رو، در بررسي موضوع ها تنها از قرآن و روایات استفاده شده و صبغه كلامي و فلسفي ندارد.

2. منابع پژوهش نیز کتاب هاي تفسيري و روايي است که جهت تبیین مطالب، بحث هاي تفسيري طرح و به مأخذ آنها ارجاع داده مي شود.

3. در متن پژوهش، به پرسش ها و پاسخهايي درباره موضوع نیز پرداخته شده است.

. گستردگي موضوع و گنجایش محدود این کتاب موجب شده است تا در برخي بحث ها، از توضیح بیشتر پرهیز و به صورت خلاصه یا گاهي تنها در پاورقي به منابع آن اشاره شود.

پرداختن برنامه سازان رسانه به این موضوع، افزون بر رساندن مخاطبان به کمال مطلوب، به ارتقاي رسانه دیني نیز کمک می کند که در چند سال گذشته توانسته به جایگاه اصلی خود نزدیک شود.

با سپاس از پژوهشگر محترم جناب حجت الاسلام محمد حسین زنجيري، امید است مباحث کتاب، پاسخگوي نيازهاي برنامه ریزان و برنامه سازان باشد و در نظر خوانندگان گرامي، سودمند افتد.

انه ولي التوفيق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

اعمال از عوامل مهم مشوق و محرک به سوي ارزش ها و از اساسی ترین عوامل بازدارنده افراد جامعه از زشتي هاست.

این نخست این رساله به تبیین اصل وجود پاداش وکیفر وخاستگاه آن در نظام آفرینش، اختصاص یافته است.

بخش دوم در خصوص پاداش هاي دنيوي است. در فصل اول به انواع پاداش هاي دنیوي و تقسيم هاي متعدد آن اشاره شده و از یک نگاه، به دو نوع تكويني و تشريعي و از نگاه دیگر به مادي و معنوي و از جهت دیگري به سه قسم نتيجه اي و توفيقاتي و مکافاتي تقسيم مي شوند.

فصل دوم این بخش به تبیین عنوان هايي مانند رفع مشکلات فردي، روزي غير منتظره، افزایش عمر، محبوبیت اجتماعي صادق و خیرات و برکات در نسل و ذریه اختصاص یافته و مصادیق مهم پاداش هاي مادي دنیوي بررسي شده است.

در فصل سوم نیز مهم ترین مصادیق پاداش هاي معنوي تحت عنوان هاي حيات طيب، بصیرت و روشن بینی، شرح صدر، حکم و علم، حکمت، برطرف شدن خوف و حزن، دریافت بشارت ها و خبرهاي شادي بخش، حفاظت ویژه از خطرهاي معنوي، تکفیر سیئات، مطرح و تبیین شده اند.

بخش سوم این تحقیق نیز در زمینه کیفرهاي دنيوي است که داراي سه فصل مي باشد:

در فصل نخست، کیفرهاي دنيوي به دو نوع تشريعي و تكويني تقسیم شده و نخست خاستگاه کیفرهاي تشريعي و انواع آن مطرح و سپس سنت هاي كلي حاکم بر کیفرهاي تكويني و همچنین انواع آن بیان شده است.

در فصل دوم این بخش مصادیق کیفرهاي مادي مطرح و عناوین تنگنايي، سختي ها و گرفتاري هاي فردي، كوتاهي عمر وسلب نعمتها، بلاهاي عمومي، اختلافات داخلي، تسلط اشرار و عذاب استیصال، به عنوان مهم ترین مصادیق آن بررسي شده

است.

فصل سوم نیز، در خصوص کیفرهاي معنوي است. عنوانهاي املاء و استدراج، قساوت قلب، انحراف دل، طبع و ختم قلب، خود فراموشي، رفاقت شیطان، سقوط در

ص: 6

جلگه نفاق و کفر و انکار، سلب توفيق هاي معنوي و حبط اعمال به عنوان برخي از کیفرهاي معنوي بررسي شده است.

بخش چهارم این رساله در 5 فصل تنظیم و به پاداش ها و کیفرهاي اخروي اختصاص یافته است.

در فصل اول، کلیاتي در ماهیت و انواع پاداش ها و کیفرهاي اخروي بيان مي شود.

در فصل دوم به اصول حاکم بر پاداش هاي اخروي اختصاص دارد و شرطیت ایمان، شرطیت عمل، نقش نیت، تفضل در پاداش ها و آفت زدگي اعمال، به عنوان اصول مورد نظر، بررسي شده اند.

در فصل سوم دورنمايي از پاداش هاي اخروي ترسیم و مصادیقی از پاداش هاي جسمانی و روحاني بهشت بیان شده است.

در فصل چهارم، اصول كلي حاکم بر کیفرهاي اخروي مطرح شده و عدالت در کیفر، ممنوعیت فرار از محکمه عدل الهي، بررسي شده است. در پایان نیز دورنمايي از کیفر هاي اخروي، ترسیم و مصادیقی از کیفرهاي جسماني و روحاني دوزخ، بررسي مي شود.

بخش پنجم نیز به اصحاب رسانه اختصاص یافته است و در این زمینه به جایگاه بحث در رسانه ملي، روش انتقال مفاهیم پاداش و کیفر در رسانه و پیشنهادهاي برنامه اي اشاره شده است. شکر و سپاس و اینک، بر این توفیق خداوند متعال را شاکر و سپاسگزار بوده و به ساحت مقدس استاد گرامی و ارجمند، حضرت آیت الله معرفت دامت برکاته که با راهنمايي هاي خود این حقیر را مورد لطف قرار داده، اداي احترام نموده و طول عمر و توفیقات هر چه بیشتر ایشان را از خداوند متعال مسئلت می نمایم.

تأليفي پر برکت براي جامعه و برنامه سازان بوده و به عنوان حسنه اي پرثواب براي تمامي صاحبان حق نسبت به اینجانب، به ویژه اساتید ارجمند، خانواده و والدین گرامی ام در پیشگاه خداوند ثبت گردد.

و آخر دعوينا ان الحمدلله رب العالمين.

ص: 8

در آیه دیگری نیز می فرماید:

برای خدا است آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است تا بدکاران را به خاطر اعمال بدشان کیفر دهد و نیکوکاران را در برابر نیکیشان پاداش دهد. (نجم: 31)

بنابر آیات یاد شده، هدف از آفرینش این است که انسان در پرتو برنامه هاي تکویني و تشریعي و تعلیم و تربیت الهي، در مسیر تکامل پیش رفته و به مقام قرب الهي برسد. رسیدن به این نتیجه در هر مرحله اي، پاداش کساني است که در این مسیر گام بر مي دارند. به طور طبیعی، کساني که بر خلاف مسیر هدف آفرینش حرکت کنند، نتیجه ناخوشایند سیر انحرافي خویش را خواهند دید.

با این بیان، اصل پاداش و کیفر در دنیا در راستاي هدف خلقت و در آخرت غایت و هدف خلقت خواهد بود، وگرنه کاشت و داشت بدون برداشت، کاري بیهوده خواهد بود که از قادر حکیم محال است.

در آیات دیگری نیز تلویحا این هدف مطرح شده است. همانند آیاتی که در توصیف اولوالالباب مي فرمايد:

اولو الالباب و صاحبان خرد و اندیشه، کسانی هستند که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند و همواره در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند. (و در پرتو این تفکر به این نتیجه می رسند که خلقت عالم بیهوده نبوده و در ورای این نظام، نظامی دیگر برای کیفر و پاداش کامل وجود خواهد داشت. از این رو، (از عمق جان می گویند) بارالها، اینها را بیهوده نیافریده ای، منزهی تو (و از کیفر اعمال خویش به خدا پناه برده می گویند ما را از عذاب آتش نگه دار. (آل عمران: 19)

برپاست(1)

این عدالت که از مقتضیات حکمت بالغه الهی است، ایجاب می کند که نیکوکار و بدکار و فرمانبر و نافرمان هرکدام در جایگاه خویش قرار گرفته، به پاداش و کیفر مناسب خویش برسند؛ وگرنه اگر بنا باشد همگان بخشیده شوند، یا همه کیفر ببینند یا هیچ کیفر و پاداشی در میان نباشد، لازم می آید به نیکوکاران ستم شود و مجرمان و مفسدان - هرچند در ظرف دنیا - به ظاهر خوش بخت باشند؛ و این برخلاف عدالت است و عقل سلیم آن را نمی پذیرد.

از سویی خداوند خود به پاداش و کیفر تصریح کرده و وعده و وعید داده است و عمل به وعده، واجب و تخلف از وعیدهای تأکید شده با سوگند، نیز بعید می باشد. بنابراین، حذف پاداش و کیفر از قاموس آفرینش، با عدل الهی که خداوند خود را به آن توصیف می کند، سازگار نیست.(2)

 قرآن کریم در چندین آیه، به حکم عقل در برپایی پاداش و کیفر تصریح می کند و با بیدار باش به عقل های افتاده در دام هوا و هوس، می فرماید: آیا هیچ عاقلی باور می کند که سرنوشت مسلم و مجرم، مطیع و عاصی، عادی و ظالم یکسان باشد؟! آن هم در پیشگاه خداوندی که همه کارهایش براساس میزان و مطابق با اصل عدالت است!

أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمینَ کَالْمُجْرِمینَ.ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ. (قلم: 35 و 36)

آیا مؤمنون را همچون مجرمان قرار می دهیم و (یکسان با آنها معامله می کنیم) شما را چه می شود؟ چگونه داوری می کنید؟!

أَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَواءً

ص: 13

 مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ. (جاثیه: 21)

آیا کسانی که مرتکب سیئات شدند، گمان کردند که ما آنها را همچون کسانی که ایمان آورده اند قرار می دهیم که زندگی و مرگشان یکسان باشد؟! چه بد داوری می کنند.

در برخی از آیات نیز با تصریح به هر دو برهان به صورت پیوسته، می فرماید:

ما آسمان و زمین و آنچه را بین آن دو است، به باطل خلق نکردیم. این پندار غلط کسانی است که کافر شدند. پس وای به حال کفار از آتش جهنم. (آیا هیچ عاقلی احتمال می دهد) ما کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، همچون مفسدان در روی زمین قرار دهیم و یا پرهیزگاران را همچون فاجران قرار دهیم؟ (ص: 27 و 28)

مجازات کامل به سرای دیگری موکول شده است. براساس این سنت، دنیا جایگاه مجازات کامل نیست. خداوند می فرماید:

وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ. (شورا: 14)

اگر فرمانی از سوی پروردگار تو صادر نشده بود که آنها تا سرآمد معینی، زنده و آزاد باشند، خداوند در میان آنها داوری می کرد.

 اگر همه افراد، آن هم بی درنگ، در دنیا پاداش و کیفر کامل خویش را ببینند، آن اختیار و آزادی در عمل که بستر رشد و تکامل است، از انسان ها گرفته می شود و همگان به سبب ترس یا شوق شدید، تن به خوبی ها داده یا از بدی فرار می کنند که در این صورت اعمال آنها بی ارزش خواهد بود.

شرف انسان به آزادی و انتخاب اوست وگرنه عبادت قهری را میلیون ها ملائکه داشته و دارند. خداوند انسان را آفریده تا در میان هوس ها و انگیزه های ضد و نقیض، حق را برگزیند. مهم این است که انسان در کشاکش حق و باطل و با وجود کشش های گوناگون، هوا و هوس را زیر پا گذارد و همانند یوسف علیه السلامشعار «معاذالله» سر داده و از گناه بپرهیزد.(1) یا همچون ابراهیم علیه السلام فرزند را به فرمان خدا به قربانگاه برد و یا اسماعیل وار علیه السلام تن به اطاعت و بندگی دهد.(2) یا همانند علی علیه السلام در لیلة المبیت رضای خدا را ترجیح داده، جانش را در خطر اندازد و در شب حادثه در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله بخوابد(3) و یا در صحنه های دیگر، انفاق مال و ایثار طعام کند.(4)

ص: 16

اگر ترس و شوق برخاسته از وجود کیفر و پاداش به اندازه ای باشد که افراد مجبور باشند، دیگر اعمال بی ارزش می شود، حتی اگر اعمال خلاف نیز از روی جبر و قهر باشد، ملاک ضد ارزشی در آنها وجود نخواهد داشت. بر همین اساس، در قوانین و کیفرهای تشریعی در دنیا نیز حکم کیفر از انسان مجبور برداشته شده است.

البته ترس و طمع و یا خوف و شوقی که در پرتو تنذیر و تبشیر و یا جزا و پاداش اجمالی و مقطعی در دنیا حاصل آید، امری شایسته و از ارکان مهم تربیت است، ولی هرگز الزام آور نیست.

بنابراین، اگر بنابر سرعت در مجازات کامل در دنیا باشد، آن چنان مجازات های پی در پی نازل می شود و صاعقه ها، زلزله ها و طوفان های شدید گنه کاران را در هم می کوبد که دیگر زمین جای زندگی برای کسی نخواهد بود، ولی خداوند به لطف و کرمش و به اقتضای حکمتش، مجازات آنها را تا زمان معینی به تأخیر انداخته و به آنها فرصت توبه و اصلاح را نیز می دهد.

برای مثال، شخصی که با یک کتاب یا فیلم ایجاد صلاح یا فساد می کند و مردم سال ها اثر خوب یا بدش را می بینند، پاداش یا کیفر عجولانه به عنوان پاداش یا کیفر کامل، برخلاف عدالت است.

بنابراین، افزون بر اینکه در دنیا کیفرها و پاداش های مقطعی به انسان داده می شود، ولی پرونده افراد تا آخر عمر و حتی پس از آن تا برچیده شدن نظام دنیایی در عالم برزخ باز است و آثار و لوازم اعمالشان به آن ملحق می شود.

از سویی دیگر، گاه کیفر کامل، با لطف و رحمت الهی ناسازگار است؛ زیرا ممکن است مجرم و گنه کاری با یک انقلاب درونی و توبه، خود را اصلاح کرده و گناهان پیشین خود را جبران کند که این مستلزم مهلت در تمام مدت عمر او است.

 بنابراین، اقتضای لطف و رحمت الهی آن است که انسان اسیر شهوات را تا پایان عمر مهلت دهد و کیفر کامل را پس از اتمام مهلت به اجرا گذارد. هر چند این مهلت برای بعضی زمینه ساز سوء استفاده شود و به زیانشان انجامد.

خداوند می فرماید:

وَ رَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ یُوخِذُهُمْ بِما کَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلاً. (کهف: 58)(1)

پروردگار تو آمرزنده و صاحب رحمت است. اگر می خواست آنها را به اعمالشان مجازات کند، هرچه زودتر عذاب را بر آنها می فرستاد، ولی برای آنها موعدی است که با فرارسیدن آن راه فراری نخواهند داشت.

غفران خدا اقتضا می کند، توبه کاران را بیامرزد. رحمت او نیز اقتضا دارد در حق غیر آنها نیز تعجیل در عقوبت نکند، بلکه به گنه کاران فرصت دهد تا آگاه گشته و خود را

ص: 19

اصلاح کنند.

ص: 20

در حقیقت مردان و زنان صدقه دهنده و آنان که به خداوند وامی نیکو داده اند، ایشان را پاداش دوچندان گردد و اجری نیکو خواهند داشت.

إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. (فصلت: 8)

کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آنان را پاداشی بی پایان است.

تشویق دیگران نیز می گردد. از سویی دیگر، عاملی مهم در جلوگیری از بدی ها و زشتی هاست و سبب می شود انسان های بدکار از بدی ها دست بردارند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «اُزجُرِ المُسِیئَی بِثَوابِ المُحسِنِ؛ به وسیله پاداش دادن به شخص نیکوکار از کار خلاف فرد بدکار جلوگیری به عمل آور و او را بازدار».(1)

مراد از تحیّت هر نوع اظهار محبت و لطفی مثل «سلام» است که افراد به وسیله سخن با یکدیگر دارند. حتّی از برخی روایات استفاده می شود که شامل هر نوع احسان و خدمتی که افراد نسبت به یکدیگر انجام می دهند، نیز می شود.

از امام باقر علیه السلام نقل شده است که: «مراد از تحیت در آیه، سلام و هرگونه نیکی کردن است».(1)

بنابراین، آیه در بیان یک حکم کلی درباره پاسخ گویی به هر نوع اظهار محبت لفظی و احسان عملی است که باید به نحو بهتر و یا حداقل برابر و مساوی صورت گیرد.

هر چند قدرشناسی از نیکی ها وظیفه ای عام و درباره همه نیکی هاست، ولی در بعضی موارد از تأکید بیشتری برخوردار است و حکم وجوب را به خود می گیرد که نمونه بارز آن احسان و نیکی به والدین می باشد. احسان به والدین از پاداش های تشریعی واجب است.

 خداوند متعال می فرماید: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا؛ پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید». (اسراء: 23)

«وَ وَصَّیْنَا اْلإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْسانًا؛ و ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند». (احقاف: 15)

قرار داده شدن احسان به والدین در ردیف دعوت به توحید عبادی(2) و همچنین مطلق بودن احسان به والدین هر چند که والدین مسلمان نباشند و نکره بودن لفظ

ص: 25

احسان در آیات با تنوین تعظیم و استفاده از تعبیرهایی مانند «وصیت» و «قضا» در بعضی از آیات مربوط به احسان به والدین، همه و همه، کاشف از اهمیت ویژه و مطلوبیت این وظیفه است.

 هیچ نصیبی ندارند.

علامه طباطبایی می فرماید: «کلمه حرث (در این آیه) به معنای زراعت است و مراد از زراعت آخرت، نتیجه اعمال است که در روز قیامت عاید انسان می شود و به عنوان استعاره آن را زراعت آخرت نامیده است».(1)

این آیه جهان را به مزرعه ای تشبیه کرده که انسان ها زارع و اعمال آنان همانند بذرهایی هستند که کاشته می شوند و ثمر خواهند داد. بعضی از بذرها که همان اعمال صالح هستند، نتیجه های جاویدان و فراوان آخرتی به بار می آورند و افزون بر آن، در دنیا نیز نتیجه می دهند، ولی بعضی از بذرها که همان کردارهای با انگیزه های مادی و این جهانی و غیر الهی اند، محصولاتی کم و زودگذر در همین دنیا خواهند داشت و هرگز بهره ای اخروی بر آنها مترتب نخواهد گشت.

نکته قابل توجه اینکه قرآن در مورد کشتکاران آخرت می گوید: «نَزِد له فی حَرثِهِ؛ برکشت او می افزاییم»، ولی نمی گوید که از تمتع دنیا بی نصیبند، ولی در مورد کشت کاران دنیا می گوید: «مقداری از آنچه می خواهند به آنها می دهیم، ولی در آخرت هیچ نصیب و بهره ای ندارند».

کسانی که تنها زندگی زودگذر (دنیای مادی) را می طلبند، آن مقدار از آن را که بخواهیم و برای هر کس که اراده کنیم فوری به او می دهیم. سپس دوزخ را برای او قرار می دهیم که در آتش آن بسوزد؛ در حالی که مذمت شده و رانده (از درگاه خدا) است و آن کس که سرای آخرت را بطلبد و برای آن کوشش کند، در حالی که ایمان داشته باشد، تلاش او (از سوی خدا) پاداش داده خواهد شد. هر یک از این دو گروه را از عطای پروردگارت بهره و کمک می دهیم و عطای پروردگارت هرگز (از کسی) منع نشده است. (اسراء: 18 - 30)

کسی که دنیا را هدف پنداشته باشد، دیگر زندگانی در آخرت برای او معنا ندارد، بلکه مقدور نیست؛ زیرا تمام تلاش هایش در جهت دنیاست و توجهی به آخرت ندارد

ص: 27

تا در آن جهت نیز تلاشی داشته باشد. به عبارت دیگر، دنیاطلبی در تضاد با آخرت طلبی است.(1)

بنابراین، دلداده به دنیا، در آخرت پاداشی نخواهد داشت: «وَ ما لَهُ فِی الاخِرَةِ مِن نَصیب». (شورا: 20) چنین کسی به کیفر جهنمی کردارهای بد خود دچار خواهد بود: «ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُومًا مَدْحُورًا». (اسراء: 18) و تنها به نتیجه تلاشش در حیات دنیا خواهد رسید، ولی این بدان معنا نیست که به تمام خواسته ها و آرزوهایش در دنیا برسد، بلکه تنها به بخشی از آنکه خداوند متعال برای او رقم زده و مقتضای نظام علّی و معلولی اوست خواهیدرسید: «نُؤتِهِ مِنها» (آل عمران: 145) و «عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ». (اسراء: 18) به عبارت دیگر، هرچند به تمام خواسته های خود نمی رسد، ولی به نتیجه اعمال خویش در این دنیا خواهد رسید. خداوند متعال می فرماید:

کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را اراده کرده اند و (تنها) طالب آنند، اعمالشان را در این جهان بدون هیچ کاستی به آنها می دهیم (ولی آنها در آخرت جز آتش سهمی نخواهند داشت). (هود: 15)

بنابراین، کسی که تمام انگیزه اش رسیدن به دارایی های دنیایی و برخورداری از رفاه در همین عالم مادی باشد و در راه آن کوشش کند، به تصریح قرآن، نتیجه تلاش خویش را خواهد دید؛ مگر اینکه تلاش او از جنبه های دیگری به آفت و آسیب بینجامد. از سوی دیگر، هرکس خواهان حیات اخروی باشد و از نعمت های دنیا به نفع آخرت بهره گیرد و تلاش لازم و کافی را برای آن حیات به کار بندد: «و سَعی لَها سَعیَها». (اسراء: 19) و با پشتوانه ایمان حرکت کند، تلاش چنین کسی نیز مشکور است. خداوند متعال اعمال چنین کسانی را به بهترین وجه می پذیرد و بر نتایج اعمالشان می افزاید:

ص: 28

«نَزِد لَهُ فی حَرثِهِ». (شورا: 20) و شاکرانه با آن برخورد می کند: «فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا».

(اسراء: 19) که این برخورد شاکرانه خداوند با توجه به تشکر و قدردانی هر کسی در شأن خودش می باشد، عمق ویژه ای دارد. خلاصه اینکه خداوند متعال همه انسان ها را و در تمامی اعمال، چه اعمالی که صبغه دنیوی داشته و چه اعمالی که صبغه اخروی دارد، به لحاظ سنت تکوینی یاری می کند و به اقتضای نظام علّی و معلولی، نتایج اعمال آنان را مترتب می سازد. همچنین هرکس را به میزان شایستگی عملش از عطای خویش برخوردار می سازد و از پاداش اعمالش بهره مند می کند. خداوند متعال می فرماید:

هر یک از این دو گروه را از عطای پروردگارت بهره و کمک می دهیم و عطای پروردگارت هرگز از کسی منع نشده است. (اسراء: 20)

علامه طباطبایی در توضیح امداد الهی می فرماید:

«خداوند متعال انسان را چه کسی را که اراده دنیا دارد و چه کسی را که اراده آخرت دارد، امداد می کند و امکانات لازم را بر او افزایش و تداوم می دهد؛ زیرا تمامی ابزار و ادواتی که انسان در تحقق عملش به آن محتاج است، از علم و اراده گرفته تا ابزار بدنی و قوای عمل کننده و مواد خارجی مورد نیاز برای عمل و همچنین دیگر شرایط آن، همه و همه امور تکوینی اند که آدمی خودش در خلقت آنها دخالتی ندارد و از طرفی اگر همه آنها یا یکی از آنها وجود نداشته باشد، عمل انسان نیز محقق نمی گردد. این خدای سبحان است که به فضل خود آن امور را افاضه فرموده، بقای آدمی و وجودش را امتداد داده و امداد می نماید. پس چه اهل دنیا و چه اهل آخرت از عطای خداوند استمداد می نمایند».(1)

گاه پس از آنکه انسانی نیکوکار و با تقوا در میدان انجام وظیفه و کار نیک گام می گذارد، در هنگام انجام وظیفه یا پس از آن، خداوند متعال درهای خیری برای او می گشاید و توفیقاتی را نصیب او می گرداند که اگر آن کار نیک را انجام نمی داد، به آن توفیق نیز دست نمی یافت.

 در بعضی از آیات با اشاره به این نوع از پاداش، خداوند متعال می فرماید:

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ. (اعراف: 96)

اگر مردمی که در شهرها و آبادی ها زندگی می کنند، ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشاییم.

بعضی از آیات نیز با اشاره به مصادیقی از این پاداش ها، تصریح می کند که این پاداش نیکوکاران به سبب احسان و نیکوکاری آنهاست: «وَ کَذلِکَ نَجزِی المحسِنین».(1) «حل شدن مشکلات و باز شدن گره های کور زندگی» از جمله پاداش های توفیقی است که بسا در پرتو احسان، وظیفه شناسی و خیرخواهی برای دیگران نصیب انسان می گردد.

امام حسین علیه السلام می فرماید:

مَن نَفَّسَ کُربَةَ مُؤمِن فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کُرَبَ الدُّنیا وَ الاخِرَةِ وَ مَن اَحسَنَ اَحسَنَ اللّهُ اِلَیهِ وَ اللّهُ یُحِبُّ المُحسِنیَنَ.

هرکس گرفتاری و مشکل مؤمنی را برطرف نماید و بار غمی را از دوش او بردارد، خداوند گرفتاری ها و مشکلات دنیا و آخرت او را برطرف خواهد نمود و هرکس نیکی کند، خداوند به او نیکی می کند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.(2)

ص: 30

نمونه ای شفاف از این نوع پاداش ها در سوره مبارکه قصص در بیان سرگذشت حضرت موسی علیه السلاممطرح شده است.(1) حضرت موسی علیه السلام دلو آبی کشید و جز احسان به خلق خدا و برای جلب رضای خدا انگیزه ای نداشت، ولی این کار کوچک که از روی وظیفه شناسی و احسان صورت گرفت بسیار پر برکت بود؛ زیرا همان عمل سبب شد که به خانه شعیب علیه السلام، آن پیامبر بزرگ خدا راه یافته، از غربت رهایی یابد و پناهگاهی مطمئن پیدا کند. غذا، لباس، مسکن و همسری پاکدامن نصیب او شود و از همه مهم تر اینکه مکتب انسان ساز شعیب علیه السلام را درک کرده و در دامان آن پیر روشن ضمیر برای پیامبری و رهبری مردم آماده شود.

گر مراقب باشی و هوشیار خویش *  دم به دم بینی سزای کار خویش

از مکافات عمل غافل مشو *  گندم از گندم بروید جو ز جو

ص: 32

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَحسِنُوا فی عَقِبِ غَیرِکُم تُحفَظُوا فی عَقِبِکُم.(1)

در مورد نسل و ذریه دیگران نیکی کنید تا نسل و ذریه شما حفظ و مورد نیکی قرار گیرند.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

بِرّوا اباءَکم یَبِرُّکُم اَبناءُکُم وَ عَفُّوا عَن نِساءِ النّاسِ تُعَفُّ نِساءُکُم.(2)

در حق پدرانتان نیکی کنید که در این صورت فرزندانتان نیز به شما نیکی خواهند کرد و در مورد زنان مردم عفاف خویش را رعایت نمایید، حرمت زنانتان رعایت خواهد شد.

از جمله پاداش های وعده داده شده برای عمل نیک انفاق، همان جای گزینی آن است که از نوع پاداش مکافاتی است.

قرآن کریم می فرماید:

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقینَ. (سبأ: 39)

و آنچه در راه خدا انفاق می کنید، خداوند جای آن را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است.

در جایی دیگر می فرماید:

مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً یَکُنْ لَهُ نَصیبٌ مِنْها وَ مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَةً سَیِّئَةً یَکُنْ لَهُ کِفْلٌ مِنْها وَ

ص: 33

کانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ مُقیتًا. (نساء: 85)(1)

هر انسانی که دیگری را تشویق به کار نیک کرده و یا زمینه انجام آن را برای او فراهم سازد، نصیبی از آن عمل برای وی خواهد بود و کسی که تشویق و یا همکاری به انجام کار بدی کند، سهمی از آن کار خواهد داشت. خداوند حساب هر چیزی را دارد و آن را حفظ می کند.

این آیه هر چند به دنبال مسائل جهاد مطرح شده است، ولی پیامی عام دارد و شامل هرگونه دعوت به کارهای نیک یا بد می شود. خواه دعوت معنوی و یا تشویقی و خواه وساطت مادی و خارجی باشد. بنابراین، هرگونه دعوت به کارهای نیک و کمک به انجام خیرات و برآوردن حاجت های مؤمنان مصداقی از شفاعت حسنه است و بهره و نصیبی مادی یا معنوی به عنوان پاداش برای شفاعت کننده در پی خواهد داشت.

در فرمایش امام صادق علیه السلام به نمونه ای از این بهره مندی اشاره شده است:

کسی که پشت سر برادر مسلمانش دعا کند، به اجابت می رسد و فرشته ای به او می گوید دو برابر آن برای تو خواهد بود.(2)

ص: 34

راه های خود هدایت می کنیم (توفیقشان می دهیم) و به درستی که خداوند هر آینه همراه اهل احسان است و از آنان دستگیری می کند.

صالحی بود. آیا نمی اندیشی که چگونه خدا از صالح بودن پدر آنها به نفع فرزندانش تشکر و قدردانی نمود.(1)

نازل نکرده است.(1)

آنچه در این آیه و آیات پیش از آن آمده است، گزارش این دو گونه برخورد مشرکان و مؤمنان است.

پس از بیان برخورد اهل تقوا و پاسخ آنان، در بیان وجه خیر بودن آن در ادامه آیه می فرماید:

 لِلَّذینَ اَحسَنُوا فی هذِهِ الدُّنیا حَسَنَةٌ.

برای کسانی که طریقه احسان و عمل به وظایف الهی را پیش گرفته اند، در این دنیا نیکی است.

در اینکه آیا این جمله تتمه کلام مؤمنان است یا توضیح خداوند است، دو احتمال می رود،(2) ولی از ظاهر سیاق آیات و ملاحظه آیات پیش (که بیان کننده کلام مشرکان است) به دست می آید که این جمله، کلام خداوند متعال و در توضیح جواب متقین است.

در آیه ای دیگر نیز برخورداری از نعمت های نیک یا زندگی نیکو در دنیا را از جمله پاداش های کلی مترتب بر برگشت به سوی خدا می داند و می فرماید:

و اینکه از پروردگار خویش آمرزش بطلبید، سپس به سوی او باز گردید تا به طرز نیکویی شما را تا مدت معینی از مواهب زندگی این جهان بهره مند سازد و به هر صاحب فضیلتی به

ص: 38

مقدار فضیلتش بخشد. (هود: 3)(1)

زندگی دنیوی وقتی نیکو می شود که آدمی در آن به سوی سعادتی که برایش امکان دارد روانه شود و خدای متعال او را به سوی آرزوهای انسانی اش که همان بهره مندی از نعمت های دنیوی مانند گشایش در زندگی، آرامش و امنیت و عزت و شرافت است هدایت کند.(2)

قرآن می فرماید:

وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًاوَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ. (طلاق:2 و 3)

هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد.

در آیه ای دیگر می فرماید: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً؛ هرکس که تقوای الهی پیشه کند، خداوند کار را بر او آسان می سازد». (طلاق: 4)

 این آیات از امیدبخش ترین آیات قرآن است و تلاوت و اندیشه در آن، دل را صفا داده و پرده های ناامیدی را می درد؛ شعاع های حیات بخش امید را به دل ها می تاباند و به تمام پرهیزگاران و مؤمنان وعده نجات الهی و حل مشکلات را می دهد.

هرچند در بعضی از روایات، عبارت «یَجعَل لَهُ مَخرَجَاً» را به خروج از شبهه ها و گناهان و خروج از سختی های مرگ و شداید قیامت تفسیر کرده اند،(1) ولی این موارد بخشی از مصادیق «یجعل له مخرجا» است؛ نه تمام مصادیق آن.

از ابوذر غفاری نقل شده است که پیامبر فرمود:

من آیه ای می شناسم که اگر تمام انسان ها دست به دامن آن زنند (ملتزم به آن باشند)، برای حل مشکلات آنها کافی است. پس حضرت آیه را تلاوت فرمود و بارها آن را تکرار و تلاوت می فرمود.(2)

حضرت علی علیه السلام نیز به نقش تعیین کننده تقوا درحل مشکلات تصریح می کند و می فرماید:

ص: 40

هرکس به دامن تقوا چنگ زند، سختی ها و دشواری ها پس از آنکه به او نزدیک شده از او دور می شوند و کارها که بر ذائقه او تلخ آمده، برایش شیرین شده و موج ها که روی هم جمع شده اند و می خواهند او را به کام بکشند، از او کنار می روند و دشواری ها پس از رنج دادن بر او آسان می گردند.(1)

گرفتاری ها بر آنان آسان جلوه می کند و آنها هرگز دغدغه خاطر ندارند و به برکت ایمان و عمل صالح و صبر از آن مشکلات عبور می کنند.

قرآن کریم در توصیف پیامبران می فرماید:

چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنها با دشمنان جنگیدند. پس هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می رسید، سست و ناتوان نشدند و تن به تسلیم ندادند و خداوند صابران را دوست دارد. تنها سخنشان این بود که پروردگارا گناهان ما را ببخش و از تندروی ها و اسراف های ما در امور، چشم پوشی کن؛ قدم های ما را استوار و ما را بر کافران پیروز گردان. (آل عمران: 146 و 147)

سه - به هر میزان انسان از درجه معنوی بالاتر برخوردار باشد، بلاها و گرفتاری های او که گاه جنبه امتحان و گاه جنبه ترفیع درجه دارد، بیشتر می شود.

بلا و سختی نردبان تکامل است. براین اساس است که بلاها برای انسان های معمولی تنبیه و عبرت، ولی برای اولیای خدا امتحان و برای انبیا ترفیع درجه است. امام صادق می فرماید:

از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیده شد، شدیدترین مردم از جهت امتحان به بلایا در دنیا چه کسانی هستند؟ پس حضرت فرمود پیامبران و پس از آنان هر که به آنها شبیه تر است و پس از آنان بندگان مؤمن خدا به مقدار ایمان و حسن عملشان مبتلا به گرفتاری می شوند. پس هر کس از ایمان نیکو و حسن عمل برخوردار شد، امتحان او در قالب بلاها هم بیشتر است.(1)

چهار - ادعا این نیست که انسان های با تقوا و مؤمن دچار گرفتاری نمی شوند، بلکه ادعا این است که در عین ابتلا به سختی ها و گرفتاری ها از آنها سرفراز بیرون می آیند و نه تنها دین و ایمانشان خدشه دار نمی شود، بلکه بر درجات آنان نیز افزوده می گردد.

ص: 42

برخورد اهل ایمان با سختی ها، همان برخورد عاشقی است که برای رسیدن به معشوق، جز پیمودن راهی پرخطر راهی دیگر ندارد. اینان همواره این شعر حافظ را زمزمه می کنند که:

گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

 سرزنش ها گر کند خار مغیلان، غم مخور

کنید».(1)

«مَن کَثُرَت هُمُومُه فَعَلَیهِ بِالاِستِغفارِ؛ هرکس غم های فراوانی دارد، بر او باد که زیاد استغفار کند».(2)

بسیاری از سختی ها و گرفتاری هایی که زندگی را تلخ و سعادت دنیوی و اخروی را خدشه دار می سازد، پی آمد عملکرد خود انسان و تاوان سهل انگاری ها، غفلت ها، ندانم کاری ها و سرانجام خطاها و گناهان او است. انسان برخوردار از عنصر تقوا و توکل، از دچار شدن به این نوع گرفتاری ها در امان است؛ زیرا بصیرت و روشن بینی برآمده از تقوا، از افتادن وی در این مهلکه ها جلوگیری می کند و نیز اگر به دلایلی از جمله گناه و نافرمانی، دچار تنگنایی شد، اگر از کرده خویش پشیمان گشته و توبه و استغفار نماید و تقوا را پیشه خود سازد، راه خروج از آن گرفتاری نیز برای او فراهم شده و نجات می یابد؛ زیرا هدف از این نوع گرفتاری ها تنبیه و بیدارسازی بندگان است و وقتی این آگاهی و بیداری فراهم شد، خداوند رحیم و رحمان با سبب سازی هایی، پی آمدهای گناهان را برطرف می سازد.

وقتی یونس پیامبر علیه السلامپس از ابتلا به ظلمات در قعر دریا و در شکم ماهی و پس از پی بردن به خطای خویش و تسبیح و تنزیه خداوند متعال و با اعتراف به کوتاهی و ظلم به نفس، توبه کرد، آن گاه خداوند متعال نیز دعای حضرتش را پذیرفت و او را نجات داد.

در قرآن کریم چنین آمده است:

فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ

ص: 45

مِنَ الْغَمِّ. (انبیاء: 87 و 88)

پس حضرت یونس علیه السلام در آن تاریکی ها و ظلمات قعر دریا و شکم ماهی از عمق جان ندا در داد که هیچ معبودی جز تو وجود ندارد. از هر عیب و نقصی منزهی و به درستی که من به خاطر عدم استقامت بر خود ظلم کردم. پس دعای او را اجابت کرده و او را از غم نجات دادیم.

این جریان مخصوص حضرت یونس علیه السلام نیست، بلکه سنتی عام است. هر بنده مؤمنی که به سبب لغزشی دچار پی آمدهای سوئی گردد، اگر توبه و استغفار کند، خداوند او را نیز نجات می دهد. ازاین رو، خداوند متعال در پایان آیه، به عنوان قاعده کلی می فرماید: «وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُومِنینَ؛ این چنین مؤمنین را نجات می دهیم». (انبیاء: 88)

 البته لازم به یادآوری است که بسیاری از گرفتاری ها و مشکلات جنبه امتحان و آزمایش و یا ترفیع درجه دارد که معمولاً اولیای خدا و بندگان خوب او به این نوع گرفتاری ها که در بردارنده حکمت ها و مصالح عالیه است دچار می گردند، ولی به برکت توکل و تقوا سرافراز بیرون می آیند و با برخورداری از آرامش خاطر، راه خروج از آن نیز برایشان فراهم می شود.

آری به همان دلیلی که تقوا سبب افزایش بصیرت و روشن بینی می گردد، به همان دلیل فراست و زیرکی در حل مشکلات را نیز در پی خواهد داشت؛ وانگهی نجات از سختی ها و گرفتاری ها، پاداش ذخیره شده و امداد الهی برای توکل کنندگان و متقیان است که در هنگام اضطرار از جایی که گمان هم نمی کنند به آنها می رسد.

سیر تکوینی نظام عالم به گونه ای است که اگر همه چیز بر محور حق و تقوا باشد، به نتیجه می رسد. بنابراین، اگر کسی در مسیر تقوا حرکت کرد، به یقین در امان بوده و تضمین است و اجر او تباه نمی شود. ممکن است فراز و نشیب هایی وجود داشته باشد، ولی همان فراز و نشیب ها نیز جزو برنامه است که اگر با رعایت تقوا و توکل از آنها عبور کند و در خوشی ها و غم ها و فراز و نشیب ها تقوای الهی را رعایت کند، هیچ اجری از او ضایع نمی شود، بلکه برکاتی را نیز در پی خواهد داشت.

ص: 46

إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ. (یوسف:90)

به درستی که هرکس تقوای الهی پیشه نماید و در این راه صبر و استقامت ورزد، به یقین خداوند متعال اجر نیکوکاران را ضایع نمی سازد.

گمان نمی کند، روزی او را می دهد.(1)

هر چند روزی مادی از مصادیق رزق است، ولی رزق در آیه معنایی گسترده دارد و به معنای عطایی است که از آن انتفاع حاصل آید؛ خواه مادی باشد، همچون خوراک، پوشاک، مسکن و خواه معنوی باشد مانند علم و حکمت و... .(2)

علامه طباطبایی در ذیل آیه 2 و 3 سوره طلاق می فرماید: «از جایی که احتمالش را هم نمی دهد، رزق مادی و معنویش را فراهم می کند».(3)

می گردد.

بنابراین، هر چند روزی های غیرمنتظره ای که به صورت کرامت برای برخی از اولیای خدا مانند حضرت مریم علیهاالسلام فراهم شده است، مصداق کامل روزی های غیرمنتظره هستند، ولی این بدان معنا نیست که این نوع رزق همیشه از رهگذر کرامت باشد، بلکه در بسیاری از موارد خداوند متعال سبب سازی کرده، عوامل و اسباب را برای اهل تقوا به گونه ای به دور از انتظار فراهم می کند و خیراتش را به آنان می رساند.

در بخشی از روایات، به مصادیق روزی غیرمنتظره (من حیث لایحتسب) اشاره شده است. در ادامه، به برخی از آنها اشاره می کنیم:

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مراد از غیرمنتظره بودن رزق این است که در آنچه خداوند به او روزی داده است برکت می دهد.(1)

 برکت، خیر دائمی همراه با نوعی رشد و افزایش است. از آنجا که در رزق با برکت نوعی افزایش غیر ملموس وجود دارد، گویا به صورت غیرمنتظره آن ارزاق تداوم یافته و افزایش می یابد.

حضرت علی علیه السلام نیز روزی بی زحمت را مصداقی دیگر از رزق غیرمنتظره معرفی کرده می فرماید:

کسی که خدا به او روزی دهد، بدون آنکه قدمی بردارد و دستی به سویش دراز کند یا با زبانش چیزی درباره آن بگوید یا به خاطر آن مسافرتی کند، این شخص از کسانی است که خداوند درباره آنها فرموده است: هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند برای او راه گشایش از تنگناها را فراهم

ص: 49

ساخته و از جایی که گمان نمی کند روزی می دهد.(1)

روزی هایی که حضرت مریم به صورت کرامت و معجزه از آن برخوردار می شدند، نیز نمونه اتم و اکمل روزی های غیرمنتظره است. خداوند متعال می فرماید:

خداوند، زکریا را بر کفالت و نگهبانی مریم گماشت. هرگاه زکریا در عبادتگاه مریم وارد می شد، نوعی رزق نزد او می یافت. به مریم گفت این روزی از کجاست مریم گفت: از ناحیه خداست. خدا به هرکسی که بخواهد بدون حساب روزی می دهد. (آل عمران: 37)

آنچه در آثار تقوا و توکل به خدا و جلب روزی های غیر منتظره گفته شد، هرگز به آن معنا نیست که مؤمنان در به دست آوردن هزینه زندگی خویش و یا کسب ارزاق معنوی از تلاش دست برداشته و سستی و تنبلی پیشه کنند، بلکه  آیات و روایات بیان می کنند که چون آنان در پرتو تقوا و توکل به وظایف خویش عمل می کنند و برای فزون خواهی روزی از طاعت خداوند خارج نمی شوند و تسلیم وسوسه های شیطان و هواهای نفسانی نمی گردند، خداوند متعال نیز آنها را یاری می کند و از رضای خویش روزی های پر برکت و غیرمنتظره به آنها می رساند.

بنابراین، هرگز این پاداش ها سبب سستی و تنبلی جامعه نخواهد شد، بلکه مشوقی برای انجام وظیفه است و از جمله آن وظایف، تلاش برای مخارج هزینه های زندگی است.

بر همین اساس، هرگاه مسلمانان از از این آیات و روایات برداشتی انحرافی داشتند و از انجام وظایف شانه خالی می کردند، مورد سرزنش پیامبر عظیم الشأن و یا ائمه معصومین علیهم السلام قرار می گرفتند. امام صادق علیه السلاممی فرماید:

چون این آیه نازل شد، گروهی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله دست از کار کشیدند، درها را به روی خود بستند و به عبادت روی آوردند و گفتند مورد کفایت خداوند قرار گرفته ایم. این مطلب به پیامبر اسلام

ص: 50

رسید. حضرت دنبال آنها فرستاد و آنان را احضار نمود. پس گفت: چه چیز شما را به این روش وادار نمود. گفتند یا رسول الله (براساس فرموده خداوند) رزق و روزی ما کفایت و ضمانت شده است. پس مشغول عبادت شدیم. حضرت فرمود کسی که چنین عمل کند، دعای او مستجاب نمی شود. بر شما باد که در راه تحصیل روزی تلاش کنید.(1)

مَن سَرَّهُ اَن یُنسَأَ فی اَجَلِه وَ یُزدادَ فی رِزقِهِ فَلیَصِل رَحِمَهُ.(1)

کسی که تأخیر در اجل او و افزایش در روزیش او را خوشحال می سازد و آن را دوست دارد. پس باید صله رحم داشته باشد.

سلیمان بن هلال می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم فلان طائفه به یکدیگر خوبی می کنند و یکدیگر را یاری می دهند. امام فرمود:

در این هنگام و با چنین توصیفی اموال آنان در حال رشد و افزایش است و همیشه این گونه خواهد بود؛ مگر اینکه قطع نیکی کنند که در این صورت برکات از آنها جدا می گردد.(2)

 آثار صله رحم در افزایش رزق و عمر، ویژه اهل تقوا نیست و غیر اهل تقوا نیز از آن برخوردار می شوند. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آلهمی فرماید:

صله رحم و پیوند با خویشان شهرها را آباد و عمرها را افزایش می دهد؛ هرچند که اهل آن از اخیار و خوبان نباشند.(3)

همچنین ایشان می فرماید:

گروهی که از انسان های فاجر و فاسق هستند، به سبب صله رحم، اموال آنها زیاد و عمرشان طولانی می شود. پس چگونه خواهد بود اگر اهل ایمان و نیکان اهل صله رحم باشند.(4)

ص: 52

آورید، به طور قطع (نعمت) شما را می افزایم و اگر کفران کنید، عذاب و مجازات من شدید است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

هیچ بنده ای نیست که خداوند متعال به او نعمتی بخشد، پس او در قلب خودش شاکر آن باشد، مگر اینکه مستوجب افزایش در آن نعمت می گردد. حتی پیش از آنکه آن شکر را بر زبان خود جاری سازد.

همچنین حضرت می فرماید:

مَن اُعِطَی الشُّکرَ لَم یُحرَم الزِّیادَةُ.(1)

کسی که روحیه شکرگذاری از نعمت ها به او داده شده است، از افزایش نعمت ها محروم نمانده است.

شکر نعمت های الهی همواره توأم با افزایش آنهاست؛ زیرا شکر در حقیقت، همان درک نعمت و انتساب آن به خداوند متعال و به کارگیری آن در جهت رضای اوست.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کمترین درجه شکر این است که نعمت را از خدا بدانی؛ بدون آنکه قلب تو مشغول به آن نعمت شود و خدا را فراموش کنی و همچنین راضی بودن به نعمت او و اینکه نعمت خدا را وسیله نافرمانی او قرار ندهی و امر و نهی های او را با استفاده از نعمت هایش زیر پا نگذاری.(2)

آری، این گونه برخورد آگاهانه و متعهدانه با نعمت ها، افزون بر فراهم ساختن زمینه پایداری و افزایش آنها، سبب دریافت فیض از خداوند جواد و فیاض می گردد.

از جمله عوامل برکت زا در زندگی، احسان های مالی به خلق خداست که به صورت انفاق های مالی، قرض الحسنه، نذر، هدیه، وقف و دیگر همکاری های اقتصادی محقق می گردد.

خداوند متعال احسان های مالی و انفاق در راه خدا را احسان و انفاق به خود تلقی کرده و افزایش چند برابر پاداش و اجر کریم را برای آن رقم زده است.

قرآن می فرماید:

مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریمٌ. (حدید:11)

چه کسی است که به خدا قرض نیکو دهد (و از اموالی که به او داده است، انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر گرداند. افزون بر آن برای او اجر باکرامت و پر ارزشی است.

همچنین می فرماید:

إِنَّ الْمُصَّدِّقینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَریمٌ. (حدید: 18)

مردان و زنانی که در راه خدا انفاق می کنند و از این طریق به خداوند قرض الحسنه می دهند، خداوند برای آنها چند برابر کرده و برای آنها پاداش پرارزشی است.

 «قرض» در مفهوم لغوی به معنای جدا کردن و دادن مالی به کسی به شرط برگرداندن مثل و بدل آن است،(1) ولی در این آیه مراد از آن، تمامی انفاق ها و احسان های مالی در راه خداست که به قرض الحسنه تشبیه شده است که گویا شخص آنچه را احسان و انفاق می کند، به عنوان قرض الحسنه به خداوند می پردازد و بر اوست که نه تنها مثل آن، بلکه چند برابر آن را همراه با اجر کریم به او برگرداند.

در بعضی روایات، قرض الحسنه در این آیات به هدیه و کمک به پیامبر صلی الله علیه و آله و

ص: 55

امام مسلمانان علیه السلام تطبیق شده است،(1) ولی روشن است که به لحاظ مفهومی مفاد این آیه عام است و هرگونه انفاق در راه خدا، اعم از قرض الحسنه اصطلاحی را در برمی گیرد. هرچند کمک به پیامبر و امام برای اداره حکومت اسلامی نیز از جمله مصادیق بارز انفاق در راه خدا می باشد.

جای گزینی، برکت و افزایش در اموال و همچنین دفع بلایا، حل مشکلات و شفای بیماری ها از جمله آثار احسان های مالی است که در برخی از روایات آمده است.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

نیکی و صدقه فقر را برطرف، عمر را افزایش و هفتاد نوع مرگ سوء را برطرف می سازد.(2)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «صدقه هفتاد باب از شرور را می بندد».(3)

امام کاظم علیه السلام نیز در جواب مردی که از بیماری های افراد خانواده اش به حضرتش شکایت کرد فرمود:

آنها را با صدقه مداوا کنید؛ زیرا چیزی سریع تر از جهت جواب دادن و نافع بودن بر مریض بهتر از صدقه وجود ندارد.(4)

ص: 56

را متوجه او می کند تا دوستی و رحمت آنها را روزی او کند.(1)

محبوبیتی که خداوند برای اهل ایمان و عمل صالح رقم زده است، فراتر از محبوبیت اجتماعی است و دامنه اش اهل آسمان ها و زمین را در برمی گیرد.

در حدیثی از پیامبر عظیم الشأن اسلام نقل شده است که فرمود:

هنگامی که خداوند کسی از بندگانش را دوست دارد، به فرشته بزرگش جبرئیل می گوید من فلان کس را دوست دارم، او را دوست بدار. جبرئیل او را دوست خواهد داشت. سپس در آسمان ها ندا می دهد که ای اهل آسمان خداوند فلان کس را دوست دارد او را دوست بدارید و به دنبال آن، همه اهل آسمان او را دوست می دارند. سپس پذیرش محبت در زمین منعکس می گردد و هنگامی که خداوند کسی را دشمن بدارد به جبرئیل می گوید من از او متنفرم، او را دشمن بدار. جبرئیل او را دشمن می دارد، سپس در میان اهل آسمان ها ندا می دهد که خداوند از او متنفر است او را دشمن دارید. همه اهل آسمان ها از او متنفر می شوند. سپس انعکاس این تنفر در زمین خواهد بود.(2)

این نشان می دهد که ایمان و عمل صالح بازتابی به گستردگی عالم هستی دارد و شعاع محبوبیت حاصل از آن، تمام پهنه آفرینش را فرا می گیرد.

البته باید دانست که منظور از وجاهت اجتماعی، تنها داشتن مقام و منصب نیست؛ هرچند که در مواردی ممکن است این وجاهت همراه با مقام و منصب نیز باشد، بلکه مقصود از وجاهت اجتماعی - به عنوان ارمغانی از ایمان و عمل صالح - اعتبار و منزلت اجتماعی است.

حضرت یوسف که نمونه اهل تقوای حقیقی است، در همان محیط کوچک زندان نیز «وجیه الملة» بود. دو نفری که وارد شدند و از ایمان بی بهره بودند، در حین مکالمه با یوسف و برخورد با او جذب وی شدند و در حل مشکل خویش و تعبیر خواب خود به او مراجعه کردند و او را با تعبیر «انّا نَریکَ مِنَ المُحسِنین؛ ما تو را از نیکوکاران می بینیم». (یوسف: 36) مخاطب قرار دادند که حکایت از عظمت و وجاهت یوسف در نزد آنهاست.

ازاین رو، مقام و وجاهت گسترده و سپرده شدن خزانه مصر نیز در سایه تقوا و صبر او بود. عزیز مصر گفت: یوسف را نزد من آورید تا او را از زندان آزاد و از خاصان خود گردانم:

فَلَمّا کَلَّمَهُ قالَ إِنَّکَ الْیَوْمَ لَدَیْنا مَکینٌ أَمینٌ. (یوسف: 54)

شاه چون با یوسف (ملاقات کرد و از هر وادی) سخن به میان آورد، به یوسف گفت تو امروز نزد ما جایگاهی والا داری و مورد اعتماد هستی.

قرآن کریم وجاهت اجتماعی را پاداش نیکوکاری می داند و می فرماید:

ما این چنین یوسف را در زمین به منزلت رسانیدیم که هرگونه بخواهد مقام انتخاب کند (و به هر مکان و مکانتی می خواهد برسد) هرکس را که بخواهیم از رحمت و لطف خویش بهره مند می سازیم و پاداش هیچ نیکوکاری را در دنیا ضایع نمی کنیم و البته پاداش اخروی اهل ایمان و تقوا بهتر خواهد بود. (یوسف: 56 و 57)

قرآن به این حقیقت اشاره می کند و از زبان یوسف پس از آنکه برادرانش وی را شناختند می گوید:

من یوسف و این برادر من است، خداوند بر ما منت نهاد. هرکس تقوا پیشه کند و شکیبایی و استقامت نماید (سرانجام پیروز می شود)؛ زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.

ص: 59

(یوسف: 90)

اصلاح می کند (امورشان را سامان می بخشد و آنها را صالح می کند) و او را در میان خانه و خانه های اطراف حفظ می کند و به خاطر کرامت آن شخص مؤمن، همواره اهل خانه و خانه های اطراف در پناه خدا محفوظند. سپس امام قضیه آن دو کودک یتیم را ذکر کرد و فرمود: پدر آن دو، مرد صالحی بود. آیا نمی اندیشی که خدا از صالح بودن پدر آنها به نفع فرزندانش تشکر و قدردانی کرد.(1)

پاداش عمل صالح به شرط ایمان، حیات پاکیزه در روی زمین است.(1) مهم نیست که با این حیات طیب، مال و ثروت هم باشد یا نباشد. در زندگی اموری هست که سبب پاکیزگی زندگی انسان می گردد. این امور عبارتند از پیوند با خدا، اطمینان و آرامش نفس که با رضای حق به دست می آید و نیز سلامتی، هدایت، جای گرفتن در دل دیگران و... در حالی که مال و ثروت عنصری است که در صورت دل بستن انسان به ارزشی بالاتر از آن، اندکش هم کافی است و حیات طیب در دنیا چیزی کمتر از اجر اخروی نیست.

ایشان در تبیین آثار حقیقی حیات طیب می فرماید:

«چنین شخصی از نور علم و معرفتی برخوردار می گردد که در پرتو آن به حق راه می یابد و به اعتقاد و عمل صالح نائل می شود. قدرت تشخیص حق از باطل را پیدا می کند، از دنیا اعراض نموده، به خدای عزیز روی می آورد. خود را وابسته به خدا می داند، جز او و تقرب به او هیچ چیز دیگر را دوست ندارد و جز از سخط و دور شدن از او هراسی ندارد. در مسیر زندگی خود جز زیبایی نمی بیند و هرچه خداوند آفریده و رقم زده است را زیبا می یابد؛ تنها نافرمانی و عصیان از فرامین اوست که در نگاه او رنگ زشتی به خود گرفته است. در نفس خود نور، کمال، انشراح و عزت، لذت و سروری را درک می کند که نه قابل اندازه گیری است و نه قابل توصیف؛ خوف و حزن از وجود او رخت بربسته است و... .

اینها حقایقی هستند که قرآن کریم در آیات مختلفی برای اهل ایمان و عمل صالح بدان اشاره کرده است که در واقع آثار همان حیات طیب است. این آثار و نشانه های حقیقی، ویژه زندگی اهل ایمان و عمل صالح است و تنها بر زندگی آنها مترتب می شود و زندگی مجازی دنیوی بویی از این حقایق را ندارد...، ولی این حیات جدید در عین حال، از حیاتی که همه در آن مشترکند جدا نیست؛ یعنی درعین اینکه غیر از آن است، ولی همراه آن می باشد. تنها اختلاف در مراتب است. کسی که دارای چنین حیاتی است، دو گونه زندگی و حیات ندارد، بلکه زندگی اش نورانی تر و دارای آثار و برکات بیشتر است. همان گونه که روح قدسی که خداوند به انبیای عظام اختصاص داد، یک حیات دیگری نیست، بلکه درجه دیگری از حیات است؛ یعنی از رتبه بالاتری برخوردار هستند.(1)

ص: 63

آنچه معنا و مفهوم حیات طیب را که حقیقتی معنوی است روشن می کند، این است که حیات طیب پاداشی در دنیاست و به معنای زندگی گوارا و با برکت می باشد؛ زیرا حیات طیب مصداقی از کلمه طیبة است که در قرآن کریم به درخت همیشه بهار و پرخیر و برکت تشبیه شده است:

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُوتی أُکُلَها کُلَّ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللّهُ اْلأَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ. (ابراهیم: 24 و 25)

 آیا ندیدی چگونه خداوند کلمه طیبه را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرده که ریشه آن در زمین ثابت و شاخه آن در آسمان است؟! هر زمان میوه اش را به اذن پروردگارش می دهد و خداوند برای مردم مثل ها می زند، شاید متذکر شوند.

بنابراین، حیات طیب معنا و حقیقتی معنوی است که دارای لوازمی است. گشایش در رزق و برکت در آن، قناعت، عمر طولانی در طاعت و بندگی، شیرینی عبادت، آرامش و اطمینان خاطر در زندگی، برخورداری از فرزندان صالح و سالم، توفیق هم نشینی و ارتباط با نیکان و صالحان، کثیرالخیر بودن برای خلق، معرفت خداوند و راضی بودن به قضای الهی و... از جمله لوازم و آثار زندگی و حیات طیب است.

آنچه در بعضی روایات در بیان حیات طیب مطرح شده، اشاره به بعضی از آثار و لوازم آن بوده که شاید براساس سطح فهم و درک مخاطب مطرح شده است. از جمله آنکه حضرت علی علیه السلام در پاسخ به این پرسش که معنای حیات طیب چیست؟ می فرماید: «هی القناعه»(1) همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید: «حیات طیب، معرفت خداست».(2)

به هر حال، حیات طیب، زندگی گوارا و با برکتی است که آرامش و اطمینان، امید

ص: 64

به آینده، بهجت و شادمانی بر آن حاکم است و اندوه و ناامیدی و نگرانی و دغدغه از آن رخت بر بسته است. در آن، تمامی صحنه های زندگی با نور معرفت و بصیرت می گذرد و تنها چنین حیاتی، حیات در پرتو توحید ناب است.

مورد بحث به قرینه سیاق و تفریعش بر تقوا، فرقان میان حق و باطل است؛ چه در اعتقادات و چه در عمل و چه در رأی و نظر. فرقان در اعتقادات جدا کردن ایمان و هدایت از کفر و ضلالت است و در عمل، جدا کردن اطاعت و هر عمل مورد خشنودی خداوند از معصیت و هر عمل موجب غضب او می باشد. فرقان در رأی و نظر جدا کردن فکر صحیح از فکر باطل است. همه اینها میوه ای است که از درخت تقوا به دست می آید و در آیه شریفه هم، فرقان مقید به یکی از این چند قسم نشده، بلکه اطلاقش همه را شامل می شود.(1)

از این پاداش گران سنگ در آیه ای دیگر به بیانی دیگر حکایت شده است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُوتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ. (حدید: 28)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش را به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن راه بروید (و زندگی خویش را با آگاهی پیش ببرید) و گناهان شما را ببخشد و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.

در توضیح «نور» در عبارت «یَجْعَلْ لَکُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ» تفسیرهای گوناگونی مطرح شده است:

1. مراد از نور، نور ایمان است که در قیامت پیش روی مؤمنان و از سمت راست آنها در حرکت است که در بعضی از آیات نیز آمده است.(2)

2. اشاره به نور قرآن و آموزه های الهی است که در دنیا به سراغ اهل ایمان آمده

ص: 66

است؛ همان گونه که در بعضی آیات از قرآن تعبیر به نور شده است.(1)

3. مراد از نور، امام معصومی است که مردم به وی اقتدا کرده و پیروی می کنند که در برخی روایات نیز به آن اشاره شده است.(2)

 براساس برخی آیات دیگر می توان معنای عام تری برای آن ذکر کرد که همان نور اهل ایمان در دنیا و بصیرت و روشن بینی آنان است.(3)

خداوند در آیه ای دیگر می فرماید:

أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُورًا یَمْشی بِهِ فِی النّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها. (انعام: 122)

آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم و نوری برای او قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در ظلمت ها باشد و از آن خارج نگردد.

فروکش کند و غبارها برطرف شود، دیدن چهره حق آسان است.

حقیقت سرایی است آراسته

 هوا و هوس گرد برخاسته

نبینی که هر جا که برخاست گرد

 نبیند نظر گرچه بیناست مرد

از سوی دیگر، هر کمالی در هر جا هست، پرتوی از کمال حق است و هر قدر به خدا نزدیک تر شود، پرتو نیرومندتری از آن کمال مطلق در وجود وی انعکاس خواهد یافت. بنابراین، با توجه به اینکه همه علوم، معرفت ها و بصیرت ها از او سرچشمه می گیرد. پس هرگاه انسان در پرتو تقوا و پرهیز از گناه به او نزدیک تر شود و قطره وجود خود را به اقیانوس بیکران هستی او پیوند دهد، سهم بیشتری از علم و معرفت را دریافت خواهد کرد. به بیان دیگر، قلب آدمی همچون آیینه است و پروردگار همچون آفتاب عالمتاب؛ اگر این آیینه را زنگار هوا و هوس تیره و تار کند، نور در آن بازتاب نخواهد شد، ولی هنگامی که در پرتو تقوا و پرهیزگاری صیقل داده شود و زنگارها از میان برود، نور خیره کننده آن آفتاب پرفروغ در آن منعکس می گردد.

آنچه در حدیث معروف آمده است که «اَلمُومِنُ ینظُرُ بنُورِ الله؛ مؤمن به وسیله نور خدا می نگرد» نیز به همین معناست.

فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِْلإِسْلامِ. (انعام: 125)

کسی که خداوند اراده هدایتش را بنماید (به هدایت پاداشی)، سینه اش را برای (پذیرش) اسلام وسعت می بخشد.

«شرح» در اصل به معنای گستردن قطعه های گوشت و تولید ورقه های نازک تر آن و امثال آن است. سپس به طور کلی به معنای گسترش دادن، به کار رفته است. «صدر» نیز به معنای سینه است و در این مقام، به معنای روح یا قلب آدمی می باشد. منظور از «شرح صدر»، همان گشایش روحی و سعه وجودی است که در پرتو انوار الهی حاصل می آید و به مقتضای آن، ظرفیت پذیرش حق و تسلیم شدن در برابر آن و تحمل سختی ها در وجود آدمی افزون می گردد.(1)

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید:

«شرح صدری که در سخن خدا، ظرف علم و عرفان به حساب آمده، وسعت پیدا کردن سینه است، به گونه ای که معارف حقی که بر او عرضه می شود، بپذیرد و آن را دفع نکند. پس کسی که خدا به او نسبت به اسلام - که همان تسلیم بودن است - شرح صدر می دهد، سینه اش را برای پذیرش اعتقاد حق و عمل صالح وسعت می بخشد. هیچ سخن حقی را نمی شنود؛ مگر اینکه ظرفیتش را برای قبول دارد و به سوی هیچ عمل صالحی دعوت نمی شود، مگر اینکه آن را محقق می سازد. این از آن رو است که نوری مایه بصیرت اوست که به اعتقاد یا عمل صالح می تابد و آن را روشن ساخته و می شناسد (یعنی دارای بصیرتی است که وقتی به اعتقاد حق یا عمل صالحی برمی خورد، آن را نورانی یافته می شناسد و ملتزم می شود) برخلاف کسی که دلش کور است و حق و باطل و راست و دروغ را از یکدیگر تشخیص نمی دهد. خداوند خود در

ص: 69

بیان شرح صدر می فرماید:(1)

أَ فَمَنْ شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللّهِ. (زمر: 22)

آیا کسی که خدا سینه اش را به نور اسلام گشاده کرده، مانند کسی است که چنین نیست. وای به حال کسانی که دل هایشان در قساوت از یاد خداست.

 همچنین علامه در ذیل آیه «اَلَم نَشرَح لَکَ صَدرَکَ». (انشراح: 1) می فرماید:

«منظور از شرح صدری که خداوند به پیامبرش داد، این است که سینه اش به درجه ای از گشایش رسید که گنجایش دریافت وحی و مأموریت تبلیغ و تحمل اذیت و آزارها را پیدا کرد».(2)

در برخی از روایات نیز از شرح صدر به عنوان گشایش روحی ناشی از نورانیت الهی یاد شده است که به موجب آن، صاحبش تسلیم حق می گردد و پذیرای قلبی و قالبی آن می باشد.

وقتی از پیامبر گرامی اسلام درباره معنای شرح صدر پرسیدند، حضرت فرمود: «نوری است که خدا در دل مؤمن می افکند. پس سینه اش باز و فراخ می گردد».(3)

از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز در مورد تفسیر آیه یاد شده پرسیدند و حضرت فرمود:

پس هرکسی که خداوند بخواهد در دنیا به سوی ایمان و در آخرت به سوی

ص: 70

بهشت و دار کرامت خود هدایت کند، او را برای تسلیم شدن در برابر اوامر خود و اطمینان داشتن نسبت به ثواب و پاداشش شرح صدر می دهد.(1)

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

خدای عزّوجل وقتی برای بنده ای از بندگانش خیری بخواهد، نقطه نوری در دلش ایجاد کرده، گوش دلش را باز می کند و فرشته ای را بر او می گمارد تا او را به صلاح و سداد وا دارد و وقتی برای بنده ای بدی بخواهد، نقطه سیاهی در دلش ایجاد کرده، گوش دلش را کر می کند و شیطانی را بر او می گمارد تا او را گمراه سازد.(2)

 پس، شرح صدر به دست آوردن ظرفیت ویژه ای است که به سبب نورانیت الهی، صاحبش از آن برخوردار گشته، آماده دریافت هدایت ها و معارف الهی و مقامات معنوی می گردد و ضریب تحمل وی را در سختی ها و گرفتاری ها بالا می برد.

گردد، حقیقت لهو و لعب بودن دنیا، فنا و زوال آن و دار غرور بودن آن را در می یابد و آخرت را جایگاه ابدی و زندگی همیشگی می شناسد. ازاین رو، دل از دنیا کنده و متوجه آخرت می شود و آماده سفر آخرت می شود. البته آمادگی برای مرگ، به معنای دست کشیدن از فعالیت های فردی و اجتماعی نیست، بلکه به معنای همراه داشتن توشه راه است که هرگاه هنگامه سفر رسید، با دست خالی سفر آغاز نگردد.

نیکوکاران را پاداش می دهیم. (یوسف: 22)

حکم و علم دو پاداش گران قدری است که برای نیکوکاران رقم خورده است که حضرت یوسف علیه السلام نیز پس از قوت روحی و جسمی از آن برخوردار گشته است.

«حُکْم» در لغت به معنای منع برای اصلاح یا مطلق منع است. همچنین به معنی قضاوت می باشد. در مجمع البیان آمده است: احکام به معنی اتقان و استوار کردن است و حکیم کسی است که مانع از فساد باشد. به نظر می رسد معنای اولی واژه، همان منع از فساد برای اصلاح است که در تمام موارد دیگر استعمال این لفظ نیز لحاظ شده است. قضاوت و داوری نیز که یکی از معانی آن است، در حقیقت یک نوع اصلاح و منع از فساد می باشد.(1)

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید: «حکم» آن گونه که از کتاب های لغت برمی آید، به معنای قول فصل و حق مطلب در هر امری است. نیز به معنای زدودن شبهه و تردید از اموری است که قابل اختلاف باشد. لازمه این معنا این است که در تمامی معارف انسانی، چه مبدأ و معاد و چه اخلاق و چه شرایع و آداب مربوط به جامعه بشری، باید دارنده حکم، دارای رأیی درست و قطعی باشد. از اینکه یوسف به رفیقش در زندان گفت «إِن الحُکمُ الاّ اللهّ؛ حکم تنها از آن خداست» و سپس گفت: «قُضِی الامر الذّی فیه تستفتیان؛ مطلبی که از من درباره آن نظر خواستید، قطعی و حتمی است.» (یوسف: 40 و 41) برمی آید حکمی که خدا به وی داده بود، همان حکم الله بوده است؛ یعنی حکم یوسف، حکم الله می شود و این همان حکمی است که ابراهیم از پروردگار خود می خواست و می گفت: «ربّ هَب لی حُکما وَ اَلحِقنی بِالصّالحِین». (شعراء: 83) و اما «علم» مذکور در آیه (آتَیْناهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا) (یوسف: 22) چون علمی است که خدا داده است، به یقین با جهل

ص: 73

آمیخته نیست. علم خالص است و با هوا و هوس و جهل و نفسانیات توأم نیست؛ چون به خدا نسبت داده شده است و واهب آن علم را خدا دانسته است.(1)

بنابراین، «حکم» همان مطلق معارف حقه الهی است که حکمت، نوعی از آن است و اما علوم دیگری غیر از حکم که در آیه با تعبیر «علما» از آن یاد شده است گستره ای وسیع و انواع گوناگونی دارد که به نفوس مستعد و به میزان ظرفیتشان به آنان افاضه می شود.

معنایی است که لقمان به آن توصیف شده است. آنجا که می فرماید: «ما به لقمان حکمت دادیم».(1)

علامه طباطبایی رحمه الله در توضیح معنای حکمت می فرماید:

«حکمت قضایای مطابق با واقع است از آن جهت که به گونه ای سعادت انسانی را در برمی گیرد؛ مثل معارف الهی مربوط به مبدأ و معاد و معارفی که واقعیت های عالم طبیعت را از آن جهت که به سعادت انسان مربوط است، بیان می کند؛ نظیر واقعیات فطری که زیر بنای تشریعیات است».(2)

بنابراین، حکمت به آن بخشی از معارف الهی و واقعیت های نظام عالم گفته می شود که موجب سعادت انسانی می شود و در نحوه سلوک و عملکرد وی در سیر به سوی حق به طور مستقیم یا غیر مستقیم نقش دارد.

 در قرآن کریم، واژه حکمت افزون بر مشتقات آن، 20 مورد به کار رفته است. از این میان، در 18 مورد تنها حکمت را عطیه الهی دانسته و به معنا و مفهوم آن اشاره ای نکرده است؛ هرچند که معنای آن از سیاق آیات به دست می آید، ولی در 2 مورد به مقصود از حکمت تصریح شده و به تفصیل مصادیقی از معرفت های حکمت آمیز را برشمرده است. در سوره مبارکه اسراء، پس از بیان حقایقی همچون انحصار عبادت برای خدا، احسان به والدین، دادن حقوق خویشان و بیچارگان و درماندگان و... تصریح می کند که: «ذلک ممّا أَوحی الیک رَبُّکَ من الحکمة؛ اینها از معارف حکمت آمیزی است که خداوند به تو وحی کرده است». (اسراء:39)

همچنین در سوره مبارکه لقمان نیز پس از اشاره به اعطای حکمت به لقمان، به

ص: 75

مصادیقی از اندرزهای حکیمانه وی به فرزندش مبنی بر عدم شرک به خدا، احسان به والدین، اطاعت از والدین، اقامه نماز، امر به معروف و نهی از منکر، ترک غرور و تکبر و.. تصریح می کند.(1)

بنابراین، با ملاحظه مصادیقی از حکمت در آیات قرآن، به دست می آید که حکمت معنای جامعی دارد و دو عنصرمعرفت و عمل در آن لحاظ شده است. به عبارت دیگر، آن دسته از معارفی که متقن و استوار و مطابق با واقع بوده و در نحوه سلوک و عمل انسان در سیر به سوی حق و رسیدن به سعادتش به طور مستقیم یا غیرمستقیم دخالت داشته باشد، عنوان حکمت بر آن صادق است؛ هرچند خود این معارف نیز که جوهره ای معنوی دارند، دارای مراحل، مراتب و درجاتی هستند. بر این اساس، میزان برخورداری هر فردی از حکمت نیز به ظرفیت و استعداد وی بستگی خواهد داشت.

روایاتی که از ائمه معصومین علیهم السلام در این زمینه وارد شده نیز مؤید همین معناست.

 ابوبصیر می گوید امام باقر علیه السلام درباره معنای حکمت فرمود:

مَعرِفَةُ الاِمامِ وَ اجتِنابُ الکَبائِرِ التَّی أوجَبَ اللّه عَلَیها النّارَ.(2)

حکمتی که در قرآن خیر کثیر شمرده شده است، شناخت امام و پرهیز از گناهان بزرگی است که خدا وعده آتش داده است.

سلیمان بن خالد می گوید درباره معنای حکمت از امام صادق علیه السلام پرسیدم و حضرت فرمود:

حکمت، شناخت و فهم عمیق دین است. پس آنکه از شما در دین فهم عمیق

ص: 76

یافت، حکیم است و مرگ هیچ کس از مؤمنان نزد ابلیس دوست داشتنی تر از مرگ فقیه و دانشمند دینی نیست.(1)

«خوف و اندوه به خاطر از دست دادن نفع یا برخورد با ضرری دست می دهد و تحقق این خوف و اندوه، هنگامی است که آدمی برای خود ملک یا حقی نسبت به آن چیزی که از آن خوف و اندوه دارد قائل باشد؛ مثلاً خود را مالک جاه، فرزند، مقام و یا آنها را متعلق به خود بداند. در مقابل، کسی که در اوج ایمان و اعتقاد کامل معتقد است به اینکه تمام عالم و همه موجودات آن و حتی وجود خودش مِلک مطلق خدای سبحان است و احدی در این ملکیت شریک او نیست، قهرا خود را نیز مالک هیچ چیز نمی داند و هیچ چیزی را حق خود به حساب نمی آورد تا درباره آن دچار خوف یا اندوه گردد و این حالت همان وصفی است که خدای تعالی اولیای خود را به داشتن آن توصیف نموده است».(1)

و بشری می گویند.(1)

کلمه بشری در آیه یاد شده عام است و هرگونه بشارتی را از ناحیه خداوند در ظرف دنیا و آخرت شامل می شود؛ چه بشارت هایی که الهام گونه قلب ها را روشن می سازد و قلب ها را تقویت می کند و چه بشارت هایی که در قالب رؤیاهای صادق، انسان از آن برخوردار می شود و چه بشارت هایی که به طور کرامت گونه توسط ملایکه به برخی از اولیای الهی عطا می شود و چه بشارت هایی که در کتاب های آسمانی به گوش اهل ایمان می رسد. البته آنچه در برخی از روایت ها در معنای بشری آمده است، تنها به عنوان تطبیق و بیان مصداق هایی از آن است.

مصداق هایی از بشارت در سخنان اهل بیت علیهم السلام

از جابربن عبدالله روایت است که مردی از اهل بادیه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله مرا از معنای این کلام خدا خبر ده که می فرماید «الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی اْلآخِرَةِ.» رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اینکه فرمود «لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، منظور از بشارت های دنیوی این است که خواب های خوب می بیند و مؤمن از دیدن آن خواب ها بشارت هایی برای زندگی خود می گیرد و اینکه فرمود «و فی الاخرة»، بشارت آخرتی آنان، آن بشارتی است که هنگام مردن مؤمن به او می گویند خدا تو را آمرزید و کسانی را هم که تو را تا قبرت به دوش می کشند آمرزید.(2)

از امام باقر علیه السلام نیز نقل است که فرمود: «منظور از بشارت های دنیایی، رؤیاهایی

ص: 80

است که مؤمن برای خود می بیند یا دیگران درباره اش می بینند و معنای بشارت در آخرت همان بشارتی است که فرشتگان در قیامت و در همه احوال آن پس از برخاستن مؤمنان از قبر به آنان می دهند».(1)

یکی از یاران امام صادق علیه السلام نقل می کند که امام فرمود: «پیروان این مکتب (تشیع) در لحظات آخر عمر چیزهایی را می بینند که چشمشان به آن روشن می شود.» راوی می گوید اصرار کردم چه چیزی می بینند و این سخن را بیش از ده بار تکرار کردم، ولی در هر بار امام تنها به این جمله قناعت کرد که «می بینند.» در آخر مجلس رو به سوی من کرد و مرا صدا زد و فرمود: «مثل اینکه اصرار داری بدانی چه چیزی می بینند»، گفتم آری قطعا... سپس گریستم. امام به حال من رقت کرد و فرمود: «آن دو را می بینند.» اصرار کردم کدام دو نفر را؟ فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را. هیچ انسان با ایمانی چشم از جهان نمی پوشد، مگر اینکه این دو بزرگوار را خواهد دید که به او بشارت می دهند.» سپس فرمود: «این را خداوند در قرآن بیان کرده است.» پرسیدم در کجا؟ فرمود: «سوره یونس آنجا که می فرماید: «الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا».(2)

 از حضرت ابوذر نقل است که فرمود: به رسول خدا عرض کردم مؤمنی عملی را برای خدا انجام می دهد و مردم او را دوست می دارند. حضرت فرمود: «تلک عاجل بشری المُؤمن؛ این بشارت مؤمن در همین دنیاست».(3)

ص: 81

حضرت خضر علیه السلامجواب می دهد نه، این پاکیزه و زکیه نبوده، بلکه خداوند فرزندی پاک تر و بهتر از آن به آنان عطا خواهد کرد.(1)

براساس بعضی از روایات، خداوند به جای آن پسر، دختری به آنها داد که هفتاد پیامبر از نسل او به وجود آمدند.(2)

معنای «اَقرَبَ رُحْماً» این است که او مهربان تر بود از این جهت که نیکوکارتر بود و صله رحم بیشتری به جا می آورد.

«رُحم» در بیشتر کتاب های لغت، مانند «رحم» به معنای عطوفت و مهربانی است. ازاین رو، معنای «اَقرَبَ رُحْماً» این است که وی از جهت مهربانی نزدیک تر است؛ یعنی مهربان تر بود و احسان و نیکی بیشتری در حق والدین انجام می داد.(3)

نمونه دوم:

وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ. (یوسف: 24)

 آن زن قصد او (یوسف) کرد و او نیز اگر برهان پروردگار را نمی دید، قصد وی می نمود. این چنین نمودیم تا بدی و فحشا را از او دور سازیم؛ زیرا او از بندگان مخلص ما بود.

ص: 83

آنچه در این آیه عنایتی از ناحیه خداوند متعال شمرده شده، همان «رؤیت برهان رب» است که حضرت یوسف علیه السلامبه عنوان حمایتی ویژه از سوی خداوند از آن برخوردار گشت.

«برهان» به هرگونه دلیل محکم که موجب روشن شدن مقصود می شود گفته می شود. به گفته راغب اصفهانی برهان محکم ترین دلیل هاست.(1)

علامه طباطبایی می فرماید:

«برهان به معنای سلطان است. هرجا اطلاق شود مقصود از آن دلیلی است که یقین آور باشد؛ چون در این صورت برهان بر قلب آدمی سلطنت دارد. برای مثال، اگر معجزه را برهان می نامند برای این است که معجزه یقین آور است».(2)

برهان پروردگار که سبب نجات یوسف علیه السلام شد، به یقین یک نوع دلیل روشن و عنایت الهی بوده است، ولی در اینکه مصداق این برهان چه بوده است، احتمال های فراوانی مطرح شده است».(3)

علامه طباطبایی می فرماید:

هرچند برهانی که حضرت یوسف علیه السلام از ناحیه خداوند دید، توضیحی در کلام خداوند در مورد آن نیامده است، ولی به یقین سببی از اسباب یقین آور است که هرگز با جهل و ضلالت توأم نمی گردد. تنها چیزی که به دست می آید این است که از مقوله علم و معرفت است؛ زیرا در مناجات با پروردگارش در فرازی دیگر می گوید:

ص: 84

و اگر مکر و نیرنگ آنها را از من باز نگردانی، قلب من متمایل به آنها می شود و از جاهلان خواهم بود. (یوسف: 33)

البته نه علم و معرفتی همچون علوم متعارف نسبت به حسن و قبح افعال و مصلحت و مفسده آنها؛ زیرا این نوع از معرفت ها با گمراهی و معصیت همراه می شود. پس برهانی که خداوند آن را به یوسف علیه السلام که از بندگان مخلص اوست می نمایاند، یک نوع معرفت و علم شهودی بوده است که نفس آدمی، مطیع آن شده و اصلاً گرایش به معصیت نمی کند.(1) در واقع، همان معرفتی که زیربنای عصمت انبیا است.

چیز دیگری را بپوشاند، کافر یا مُکفّر اطلاق می شود.

در مفردات راغب آمده است: تکفیر فعل، پنهان کردن و پوشاندن آن است به گونه ای که به منزله انجام نشدن آن باشد.(1)

سیئات جمع سیئه است و به معنای بد و قبیح می باشد. در قرآن آمده است: «وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّیُ؛ حیله بد جز حیله گر را در برنمی گیرد». (فاطر: 43)

در کتاب های لغت و تفسیر، واژه سیئه در موارد مختلف، به معانی گوناگونی تفسیر شده است که از آن جمله مصیبت ها و بلاها، مکر و حیله، سختی های روز قیامت، عمل بد، گناه زشت و... می باشد.(2)

ولی معنای اصلی آن همان بد، قبیح و ناپسند و زشت است که دارای مفهوم گسترده ای است و بر مصادیق مختلف قابل تطبیق است.

علامه طباطبایی می فرماید:

«به طوری که از ماده و هیئت این واژه برمی آید، سیئه به معنای حادثه یا عملی است که زشتی و بدی را به همراه خود دارد و به این جهت بر اموری که آدمی را بدحال می کند، اطلاق می شود: «وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ؛ هیچ مصیبتی به تو نمی رسد، مگر از ناحیه خود تو». (نساء: 79) «و یستعجلونک بالسیئه؛ عجله دارند به تو بلایی برسد». (رعد: 6)

 و نیز بر آثار دنیوی و اخروی گناهان نیز اطلاق می شود. مانند آنچه آمده است:

ص: 86

«فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا؛ آثار شوم گناهان که انجام داده بودند به ایشان رسید». (نحل: 34) و مثل «سَیُصیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا؛ به زودی آثار گناهانی که کرده بودند، به آنها می رسد». (زمر: 51)

در مواردی به خود گناه نیز اطلاق شده است: «وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها؛ کیفر هر گناهی مصیبتی مانند خود آن است». (شورا: 40)

همچنین سیئه به معنای معصیت، گاهی بر مطلق گناهان (کبیره و صغیره) نیز اطلاق می شود: «أَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذینَ آمَنُوا؛ آیا کسانی که مرتکب بدی ها و گناهان شدند، گمان کردند که ما آنها را همچون کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده اند...». (جاثیه: 21)

در مواردی نیز درباره گناهان صغیره به کار رفته است: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ؛ اگر از گناهان بزرگی که نهی می شوید، پرهیز کنید گناهان کوچک شما را می پوشانیم».(1) (نساء: 31)

بنابراین، معنای سیئه هر حادثه یا عملی است که پی آمدهای بدی را به همراه دارد. بر این اساس، در مواردی که به خود گناه نیز واژه سیئه اطلاق شده است، از این جهت است که پی آمدهای ناپسندی به همراه داشته است.

آنچه آیه یاد شده در مقام بیان آن است، نویدی است که به عنوان پاداش به اهل ایمان می دهد که اگر از گناهان بزرگ بپرهیزند و با جدیت خود را از آن، کنار بکشند، خداوند متعال بعضی از گناهان دیگرشان را که همان گناهان صغیره است می بخشد. البته هرگز این نوید سبب جرئت بر گناهان صغیره نمی گردد؛ زیرا روشن است که آیه از ارتکاب کبیره نهی می کند.

 گناهان صغیره در صورتی صغیره هستند که تکرار نشوند و نیز به عنوان بی اعتنایی

ص: 87

یا غرور و طغیان نیز انجام نگیرند؛ زیرا گناهان صغیره برابر آنچه از قرآن و روایات به دست می آید، در چند مورد به کبیره تبدیل می شوند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «لاصغیرة مع الاِصرارِ؛ هیچ گناهی در صورت تکرار صغیره نیست».(1)

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «اَشَدُّ الذُّنُوبِ ما استَهانَ بِهِ صاحِبُه؛(2) شدیدترین گناهان آن است که انجام دهنده آن، آن را کوچک بشمرد».

آیه می خواهد به انسانی که جهل و هواپرستی بر او غلبه دارد و هیچ گاه خالی از گناه نیست به شرط اینکه خود را از ارتکاب گناه نگه دارد، وعده آمرزش گناهان صغیره را بدهد تا با دادن روحیه، عزم را بر دوری از گناهان جزم کند. قرآن می فرماید:

قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعًا. (زمر: 53)

بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید، از رحمت خدا ناامید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد.

این آیه در واقع نوعی تسلّی و دستگیری پس از سقوط و افتادن در دام گناهان است تا ناامیدی، او را برای همیشه زمین گیر نکند، بلکه با امید غفران به لطف و عنایت خداوند امیدوار گردد.

در برخی از روایات نیز دوری از گناهان کبیره به عنوان عامل آمرزش گناهان صغیره بیان شده است.

 امام کاظم علیه السلام می فرماید:

ص: 88

مَن اِجتَنَبَ الکَبائِرَ مِنَ المُؤمِنینَ لَم یُسأَل عَنِ الصَّغائِرِ.(1)

انسان باایمانی که از گناهان کبیره پرهیز کند، در قبال گناهان صغیره مؤاخذه نمی شود.

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

مَن اِجتَنَبَ ما اَوعَدَ اللّهُ عَلَیهِ النّارَ اِذ کانَ مُؤمِنا کُفِّرَ عَنهُ سَیِّئاتُهُ.(2)

اگر مؤمنان از آنچه خداوند در برابر آن به آتش دوزخ تهدید کرده پرهیز کنند، خداوند متعال سیئاتشان را می پوشاند.

آمرزش گناهان به سبب اهتمام به اعمال حسنه

«اِنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِئاتِ؛ به درستی که حسنات، سیئات را از بین می برند». (هود: 114)

واژه حسنه از ریشه حَسَنَ گرفته شده است. حَسَن صفت است و به معنای نیکو و زیباست و حسنه مؤنث حَسَن است و جمع آن حسنات می باشد.(3)

مفسران مصداق های مختلفی برای حسنه آورده اند؛ مانند رحمت و عافیت، وفور نعمت، گشایش روزی، کلام نیکو، عمل پسندیده، خلق و خوی نیکو، توبه، اطاعت خداوند و... .(4)

ص: 89

علامه طباطبایی رحمه الله در تعریف حسنه می فرماید:

«حسنه آن فعلی است که مورد رضایت ذات باری تعالی باشد و در قبال آن ثواب عطا کند».(1)

 در تفسیر نمونه آمده است:

حسنه از ماده حسن به معنای هرگونه نیکی و زیبایی است و دارای یک مفهوم گسترده است و تمام مواهب مادی و معنوی (توفیق عمل صالح و آمرزش و بهشت و هرگونه سعادت) را دربرمی گیرد و دلیلی ندارد که همانند بعضی از مفسران آن را مخصوص به یک بخش از این مواهب بدانیم.(2)

تنها مسئله ای که باید بررسی شود اینکه میزان تأثیر حسنات بر زدودن سیئات چقدر است. آیا تنها بعضی از آثار را برطرف می کند یا همه آثار را از میان می برد، منشأ این پرسش آن است که زدوده شدن سیئات به وسیله حسنات به معنای بخشودگی گناه و برطرف شدن تمام آثار آن تلقی شده است و حال آنکه چنین امری در همه موارد قطعی نیست، بلکه با توجه به اینکه به گناه از جهت آثار ناپسند آن سیئه اطلاق می شود، معنای ذهاب سیئات، برطرف شدن آثار آن است، ولی اینکه تمام آثار یا تنها برخی از آثار زدوده می شود، بستگی به نوع حسنه و نوع سیئه دارد.

رسول خدا می فرماید: «اِتَّقِ اللّه حَیثَ کُنتَ وَ اَتبِع السَّیِّئه الحَسَنَهَ تَمحُها؛(3) هرکجا هستی تقوای الهی را پیشه ساز و به دنبال گناه حسنه ای بیاور تا آن را محو کند».

ص: 90

در حدیثی دیگر از پیامبر عظیم الشأن آمده است: «اِذا عَمِلتَ سَیِّئَة فَاعمَل بِجَنبِها حَسَنَة تَمحُها؛(1) هرگاه گناهی را انجام دادی، در کنار آن عمل نیکی را نیز انجام ده تا آن گناه را محو کند».

اساسا پای بندی به حسنات، برای دفع سیئات خود مصداقی از توبه عملی به  شمار می آید که اولوالالباب از آن بهره می جویند.

قرآن کریم در توصیف آنان می فرماید: «وَ یَدرَؤُنَ بِالحَسَنَةِ اَلسَّیِّئَةَ؛ به وسیله حسنات، سیئات خود را از میان می برند و دفع می کنند».

آنان به هنگام ارتکاب گناه و لغزش تنها به پشیمان شدن و استغفار بسنده نمی کنند، بلکه عملاً در مقام جبران برآمده، با انجام حسنات برای دفع آثار سوء آن چاره جویی می کنند. این حقیقت، هرگز سبب جری شدن نیز نمی گردد؛ زیرا کسی که برای درمان آثار گناهان، به انجام حسنات اهتمام دارد، این خود کاشف از نگرانی و پشیمانی اوست. بنابراین، نه تنها سبب جری شدن نمی گردد، بلکه نورامیدی ایجاد می کند و موجب تشویق به پیمودن راه خداوند می شود. اگر توبه و استغفار، موجب تجری است، اهتمام به حسنات برای جبران سیئات نیز موجب تجری خواهد بود، ولی روشن است که در مورد توبه و استغفار واقعی هیچ کس چنین مطلبی را نگفته است. البته روشن است که موضوع این حکم دارای شرایط است و هرگز اقدام به اعمال ظاهری، خالی از ملاک حسن چنین تاثیری را ندارد و حسنه بر آن صدق نمی کند.

در محضر امام صادق علیه السلام در مورد شخصی صحبت شد که او از کارمندان دولت پولی گرفته و با آن صدقه می دهد؛ صله رحم می کند؛ به حج می رود تا شاید خداوند او را در آنچه به دست آورده است بیامرزد. او به این فکر است که «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ

ص: 91

السَّیِّئاتِ؛ نیکی ها بدی ها را از بین می برد»، حضرت فرمود: «اِنَّ الخَطیئَةَ لاتُکَفِّرُ الخَطیئَةَ وَلکِنَّ الحَسَنَةَ تُکَفِّرُ الخَطِیئَة؛(1) خطا و گناه نمی تواند خطا و گناهی دیگری را جبران کند، ولی حسنه و کار نیک باعث جبران آن می شود».

ص: 92

تشریعی برای بیدار شدن و برگشت آنان به راه حق و حقیقت بهره می گیرد و حجت را بر آنان تمام می کند که در آیاتی از قرآن به این هدف تصریح شده است.

«چون که هدف از چشاندن عذاب، برگشت آنان به سوی خدا به وسیله توبه و انابه می باشد، پس مراد از عذاب ادنی همان عذاب های دنیوی است که به منظور تخویف و انذار بر آنان نازل می شود تا به سوی خدا توبه کنند و منظور از آن، عذاب استیصالی و عذاب هایی که بعد از مرگ محقق می شود نمی باشد. در این صورت، مراد از عذاب اکبر روز قیامت می باشد. معنای آیه چنین می شود: سوگند می خورم که به زودی از عذاب ادنی، یعنی عذاب نزدیک تر از عذاب قیامت، چیزی از قبیل قحطی، مرض، جنگ و خون ریزی و امثال آن را به ایشان می چشانیم که قبل ازعذاب روز قیامت به سوی ما برگردند و از شرک و لجبازی شان توبه کنند».(1)

در روایت هایی که در تفسیر عذاب ادنی آورده اند نیز به عذاب های دنیوی و مصداق هایی از آن اشاره شده است. در تفسیر الدرالمنثور آمده است ابن مردویه از ابن ادریس خولانی روایت کرد که گفت: من از عبادة بن صامت از آیه «وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ اْلأَدْنی دُونَ الْعَذابِ اْلأَکْبَرِ» پرسیدم، گفت: من معنای این آیه را از رسول خدا صلی الله علیه و آلهپرسیدم، فرمود: منظور از عذاب نزدیک تر، مصیبت ها، بیماری ها و دشواری هاست که به اسراف گران در دنیا روی می آورد و مراد از آن، عذاب آخرت نیست. عرضه داشتم یا رسول الله پس آنچه که از سختی ها برای ماست چیست؟ فرمود: آن برای شما مایه رشد، پاکی و طهارت است.(2)

یَرْجِعُونَ. (روم: 41)

فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال ناپسندی که مردم انجام داده اند، آشکار شد. خداوند می خواهد نتیجه بعضی از اعمال آنها را به آنها بچشاند. شاید به سوی حق بازگردند.

در این آیه با بیان ارتباط قطعی میان گناهان و فساد، تصریح می کند که هدفی تربیتی نیز در آن لحاظ شده تا بدین وسیله، نتیجه اعمال زشت خود را بچشند. شاید سبب بیداری آنها شود و دست از گناهان بردارند و به سوی خداوند باز گردند.

هرچند آیه بالا در هنگام نزول، به مصداق های خاصی از فسادهای ظاهر اشاره دارد، ولی آیه به لحاظ مفهومی عمومیت دارد و قاعده کلی ارتباط میان عملکرد انسان و بازتاب آن در نظام آفرینش را بیان می کند؛ یعنی کردارهای زشت و گناهان، سبب فساد در نظام آفرینش می شود. منظور از فساد در آیه نیز اعم از مفاسد اجتماعی است و انواع ناگواری ها و نابسامانی ها و بلاهای زمینی و آسمانی را شامل می شود. بسیاری از مفسران نیز به این معنا تصریح کرده اند.(1)

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید:

«آیه به ظاهر لفظش عمومیت داشته، مختص زمانی، دون زمانی یا مکان یا واقعه خاصی نیست و تمامی کره زمین را در برمی گیرد».

همچنین می فرماید: «مراد از فسادی که ظاهر شده، مصیبت ها و بلاهایی هستند که منطقه ای از مناطق زمین را در برمی گیرد. همچون زلزله ها، قحطی ها، خشک سالی، بیماری های واگیر و خطرناک، جنگ ها و خون ریزی ها و کل آنچه که موجب فساد و بر هم ریختن نظام جاری می شود؛ چه اموری که مستند به اختیار بعضی از مردم هست؛ چه اموری که مستند به اختیار مردم نیست. بنابراین، آیه در مقام بیان این نکته است که

ص: 97

آنچه از مشکلات و بدبختی ها و نابه سامانی ها در دنیا دامن گیر جامعه و آحاد آن می شود (که مصادیقی از فساد در نظام جاری می باشند)، بازتاب عملکرد سوء انسان هاست و خداوند می خواهد بدین گونه وبال دنیوی بعضی اعمال آنها را به آنها بچشاند تا بلکه متنبه شده، دست از آلودگی ها برداشته و به سوی خدا برگردند».(1)

هر کاری که از انحراف جلوگیری کند، اطلاق شده است.(1)

قرآن کریم در بیان هدف قصاص، جنبه تربیتی و عبرت آموزی آن را درجامعه مطرح می کند و اجرای قصاص را سبب افاضه حیات به جامعه انسانی می داند و می فرماید:

وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی اْلأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. (بقره: 179)

و برای شما در قصاص، حیات و زندگی است. ای صاحبان خرد شاید تقوا پیشه کنید.

هرچند در برخی از عقوبت های شدید دنیوی که همان عذاب های استیصالی است و در آخرین مرحله اجرا می شود، دیگر مهلتی برای توبه و بازگشت نیست و اثری تربیتی برای آن مجرمان ندارد، ولی عبرتی برای آیندگان و اقوام دیگر قرار می گیرد تا آنها عبرت گیرند و به فکر نجات خویش باشند و به سوی خدا برگردند.

قرآن کریم درباره غرق شدن فرعون و قومش می فرماید:

فَلَمّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعینَ فَجَعَلْناهُمْ سَلَفًا وَ مَثَلاً لِلآخِرینَ. (زخرف: 55 و 56)

هنگامی که ما را با اعمالشان به خشم آوردند، از آنها انتقام گرفتیم و همه را غرق نمودیم. پس آنان را پیشگامانی در عذاب و عبرتی برای دیگران قرار دادیم.

غرق شدن قوم نوح و نجات مؤمنان نیز نمونه ای از رویدادهای عبرت آموز برای عالمیان است. قرآن کریم در این باره می فرماید:

ما نوح را به سوی قومش فرستادیم و او در میان آنها نهصد و پنجاه سال درنگ کرد، اما سرانجام طوفان و سیلاب آنان را فرا گرفت، در حالی که ظالم بودند. پس ما او و سرنشینان کشتی را نجات دادیم و آن را نشانه و آیتی برای جهانیان قرار دادیم. (عنکبوت: 14 و 15)

کیفرهای دنیوی به دو نوع کلی تشریعی و تکوینی تقسیم می شود که هر نوعی با وجود شرایط ویژه خود محقق می شود.

کیفرهای تشریعی، همان گونه که از نام آن پیدا است، هویتی جعلی و قراردادی دارد که برای بخشی از تخلفات و گناهان که جنبه اجتماعی داشته یا این جنبه برآن غالب بوده است وضع گشته است.

برای برخی گناهان مجازات هایی به طور مشخص با عنوان «حدود» مقرر شده و برای دیگر تخلفات و گناهان نیز احکام تعزیری وضع گشته است. در قرآن به کلیت آنها اشاره شده است و ابواب حدود، دیات، قصاص و تعزیرات در کتاب های روایی به طور مفصل بدان ها پرداخته اند.

کیفرهای تکوینی همان سختی ها و گرفتاری های مادی و معنوی فردی و اجتماعی است که در مواردی عقوبت برخی گناهان می باشد؛ هرچند در مواردی نیز جنبه عقوبت نداشته، بلکه به عنوان امتحان یا ترفیع درجه بوده است که ویژه اولیا و بندگان شایسته الهی می باشد.

بلاهای آسمانی و زمینی همچون زلزله، صاعقه، طوفان و سیل های بنیان کن و خشک سالی ها که گاه به حیات بسیاری از افراد یا اقوام پایان می بخشد، نمونه ای از عقوبت ها و کیفرهای تکوینی است.

کیفرهای تکوینی هویتی حقیقی دارد و آثار وضعی همان گناهان است؛ یعنی رابطه علی و معلولی با گناهان دارد؛ هرچند فهم انسان از درک آن رابطه علّی عاجز است.

شدن آنها سلامت جامعه را تهدید می کند و به لحاظ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی جامعه را دچار بحران می سازد و سعادت و سلامت دنیایی و آخرتی جامعه اسلامی را به خطر می اندازد.

ازاین رو، اجرای این کیفرها با وجود شرایطش نه تنها خشن و تند نیست، بلکه تساهل و تسامح در اجرای آنها پی آمدهای زیان باری را به دنبال دارد. همچنین اجرای دقیق و عادلانه آنها سبب انتظام جامعه و افاضه حیات انسانی به آن می گردد. به دلیل چنین اهمیتی است که در روایت های بسیاری آمده است: «حدی که در زمین اجرا شود، پر بارتر از باران چهل شبانه روز است».(1)

چرا اجرای یک حد، «انفع»، «ازکی» و یا «افضل» از چهل شبانه روز باران نباشد؛ در حالی که سلامت جامعه و امنیت و ثبات آن، اصل و ریشه هر خیر و برکتی است؛ زیرا باران پر برکت و فراوانی نعمت و منافع اقتصادی بدون امنیت کارساز نیست و نیز امنیت اجتماعی به معنای فراگیرش بدون اجرای حدود و احقاق حقوق حاصل نمی شود.

تأکید شده است. این امور عبارتند از:

از همین رو، افزون بر توصیه ها و تأکیدهای فراوان اخلاقی، ارتکاب جرایمی همچون زنا، لواط، مساحقه و... مشمول مجازات حد شناخته شده است.

هدف اصلی، پیش گیری از وقوع و تکرار این جرایم می باشد.

کیفر آنها حدود است، دفاع و حمایت ازجامعه مورد نظر است و شرایط مجرم و شخصیت او نادیده گرفته می شود. (مگر شرایط خاصی که به عنوان شرط اصل اجرای حد آورده شده است). مجازات نیز شدید گرفته شده است. دلیل تشدید این است که این جرایم نسبت به جامعه سرنوشت ساز هستند و تساهل و تسامح در مورد آنها موجب اخلال و نابودی مبانی اخلاقی و فساد جامعه و به هم ریختگی نظام آن خواهد بود. بنابراین، هیچ اشکالی ندارد که منافع فردی نادیده گرفته شود.

در قرآن کریم به قانون قصاص تصریح شده و اجرای آن سبب حیات جامعه انسانی دانسته شده است:

وَ لَکُم فِی القِصاصِ حیاة یا اُولی الاَلبابِ لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ.(1)

برای شما در قصاص حیات و زندگی است، ای صاحبان خرد شاید شما تقوا پیشه کنید.

در این نوع جرایم نیز قاضی نمی تواند مجازات ها را کم یا زیاد کند و یا تبدیل به مجازات دیگری نماید. حتی ولی امر نیز در این جرایم حق عفو جرم یا مجازات را ندارد. این احکام درباره مرتکب این جرم ها بدون هیچ مسامحه و مصلحت اندیشی اجرا می گردد.

از سوی دیگر، گرچه دراین جرایم حق عفو مجرم و بزهکار به ولی امر داد نشده است، ولی مجنی علیه یا اولیای وی دارای چنین حقی هستند که اگر عفو  کنند، قصاص ساقط می شود. چنانچه عفو، مشروط به اخذ دیه باشد، دیه جانشین آن می گردد، ولی اگر عفو رایگان باشد، دیه نیز ساقط می شود و در جرایم خطایی با عفو، دیه ساقط می شود.

البته باید دانست در صورت سقوط قصاص در عمد یا دیه در خطا، بر حاکم و ولی امر جایز خواهد بود که در صورت نیاز و مصلحت، مجرم را به مجازات تعزیری محکوم کند.(2)

درست است که این دسته از جرایم، همانند جرایم دسته اول، به سرنوشت جامعه مربوط است و براین اساس، همانند دسته اول به هیچ رو نباید بخشیده شوند، ولی

ص: 106

ویژگی این دسته از جرایم این است که بیش از جامعه به مجنی علیه مربوط است؛ یعنی جنبه شخصی بودن این جرم و جنایت بیشتر لحاظ شده است و آن گاه که او مجرم را ببخشد، دیگر آن شدت مجازات برداشته می شود.

یا دیه از آنها برداشته می شود. برای مثال، موردی که جانی بخشیده شده، مورد عفو مجنی علیه قرار می گیرد حق مجازات تعزیری برای حاکم جای گزین شده و جایز می باشد.

در جلوگیری از جرم و جنایت دارد.

2. با توجه به شرایطی که برای اجرای حدود و کیفرهای اسلامی لحاظ شده است، این کیفرها تنها شامل آن گروه اندکی می شود که مستحق چنان عقوبتی هستند.

برای مثال، با توجه به شرایط اجرای حد سرقت، این حکم تنها در مورد سارقان حرفه ای خطرناک اجرا می گردد یا با توجه به شرایط اجرای حد زنا، این حکم در مورد کسانی اجرا می شود که پرده حیا و عفاف را دریده و آشکارا موجب آلودگی جامعه می گردند.

3. خشونت و شدت عمل به طورمطلق نکوهیده نیست، بلکه در مواردی برای تأمین مصلحت مهم تر، لازم و ضروری است؛ همان گونه که رأفت و رحمت نیز به طور مطلق پسندیده نیست، بلکه در مواردی باید از آن خودداری شود. مصلحت جامعه در فراهم ساختن سعادت، سلامت و امنیت آن، مهم ترین مصلحت است و رعایت آن مصلحت، بر مصالح فردی ترجیح دارد.

 ب) علنی بودن اجرای حد در برخی جرایم ضروری است.

برخی گفته اند اجرای بعضی حدود مانند بریدن دست دزد یا چگونگی اجرای برخی از آنها، مانند علنی بودن اجرای حد موجب آبروریزی فرد مسلمان می گردد و در مجازات یک مجرم نباید جرم دیگری که همان آبروریزی است صورت گیرد. پاسخ این شبهه این است که هدف از کیفرهای تشریعی تنها کیفر مجرم و عبرت گیری او نیست، بلکه افزون بر آن، هدف آن است که با عبرت آموزی دیگران، جامعه نیز نسبت به آثار منفی گناه واکسینه شود. به عبارت دیگر، چون در زندگی اجتماعی بشر، آلودگی های اخلاقی در یک فرد باقی نمی ماند و به جامعه نیز سرایت می کند، بنابراین برای پاک سازی جامعه همان گونه که گناه علنی انجام شده است، مجازات نیز باید علنی باشد. ازاین رو، معلوم بودن دست بریده یک دزد خطرناک در دید مردم و یا اجرای

ص: 109

برخی حدود مانند حد زنا در حضور عده ای که قرآن(1) نیز به آن تصریح کرده است، کاملاً با منطق عقلی هماهنگ است؛ زیرا تا گناه آشکار نگردیده و به دادگاه کشیده نشده است، خداوند ستار، راضی به پرده دری نیست، ولی پس از ثبوت جرم و بیرون افتادن راز از پرده و آلوده شدن جامعه و کم شدن اهمیت گناه، باید گناه کار به گونه ای مجازات شود که اثرات منفی گناه در جامعه خنثی گردد. البته نباید غافل شد که بسیاری از مردم از ضایع شدن شخصیت و آبروی خود بیش از تنبیه بدنی نگرانند و همین علنی بودن کیفر، عامل نیرومندی در جلوگیری از جرم است.

اجرای حدود به صورت علنی که در مورد زنا در قرآن بدان تصریح شده است، افزون بر عبرت آموزی دیگران و پاک سازی اجتماع و شرمسازی شخص مجرم، فایده های دیگری نیز دارد که عبارتند از:

1. هرگاه اجرای حد در حضور جمعی انجام شود، قاضی و اجراکنندگان حد، به سازش یا اخذ رشوه یا تبعیض و یا شکنجه متهم نمی شوند. بدین ترتیب، از فعالیت های تخریبی و شایعه پراکنی جلوگیری می شود.

2. حضور گروهی در هنگام اجرای حد، از خودکامگی و افراط و زیاده روی در اجرای حد جلوگیری می کند.

البته علنی بودن اجرای حد با حضور افراد معدودی نیز محقق می شود، ولی آنچه مهم است تشخیص قاضی است که چه کمیتی از حضور را لازم بداند.

ج) جلوگیری از اندیشه هایی که ترویج کنندگان آن در صدد ضربه زدن به حکومت اسلامی هستند، جلوگیری از آزادی توطئه است، نه آزادی اندیشه.

گفته اند حکم مرتد فطری که حد آن قتل است، نوعی خشونت و تحمیل عقیده

ص: 110

است و سلب آزادی اندیشه تلقی می گردد! پاسخ این است که این حکم در مورد کسی است که به اظهار و یا تبلیغ اعتقاد درونی خود بپردازد که در حقیقت، قیام بر ضد حکومت اسلامی است. روشن است که این گونه خشونت بی دلیل نیست و با آزادی اندیشه نیز منافات ندارد. توضیح اینکه اسلام در مورد کسانی که هنوز اسلام را نپذیرفته اند سخت گیری نمی کند، بلکه تنها آنها را با دعوت و تبلیغات منطقی به اسلام فرا می خواند، هرگاه نپذیرفتند، ولی حاضر شدند برابر شرایط ذمّه، هم زیستی مسالمت آمیز با مسلمانان داشته باشند و علیه آنها اقدام نکنند، نه تنها آنها را می پذیرد، بلکه حفظ جان، مال و منافع مشروعشان را نیز بر عهده می گیرد، ولی در مورد کسانی که اسلام را می پذیرند و سپس برمی گردند و به برگشت خود اقرار علنی می کنند، سخت گیری می کند؛ زیرا این گونه عملکرد به تزلزل جامعه می انجامد و یک نوع قیام علیه حکومت است و بیشتر هم دلیل بر سوء نیت است.(1)

قرآن از گروهی سخن می گوید که در قالب یک توطئه حساب شده، نخست اظهار اسلام کردند و سپس با این ادعا که در اسلام چیزی نیافته اند، از آن برگشتند و از اسلام انصراف دادند تا سبب سستی ایمان مسلمانان شوند:

وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا

ص: 111

آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ. (آل عمران: 72)

و جمعی از اهل کتاب (یهود) گفتند: (بروید و در ظاهر) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید (و باز گردید) شاید آنها (از آیین خود) باز گردند.

د) تأمین برخی از مصالح اجتماعی، همچون امنیت اجتماعی، گاه تنها با اجرای شدیدترین کیفرها امکان پذیر است.

گفته اند قصاص تکرار همان عمل مجرمانه جنایت کار است و چیزی جز انتقام جویی و سنگ دلی نیست. بهتر است به جای انتقام جویی به فکر تربیت افراد جانی برآمده و از طریق دیگری همچون زندان و یا کار اجباری از وجود آنها به نفع جامعه بهره برد تا هم شر آنها از جامعه کم شود و هم از وجود آنها استفاده گردد.

 پاسخ این است که قصاص در مورد جنایت های عمدی محقق می شود و روشن است که افراد جانی که دانسته و عمدی دست به چنین جنایاتی می زنند، وجودهای خطرناک و مزاحمی برای آحاد جامعه هستند که اگر مقابله جدی با آنها نشود، همانند آنها درجامعه فراوان می شوند و مؤثرترین راه مقابله با آنها همان مقابله به مثل است تا به زشتی عمل خود پی برده، از تکرار آن بپرهیزند.

درست است که با قصاص، خاطر مجنی علیه آرامش می یابد که امری لازم است؛ زیرا صدمه روحی او نیز باید جبران شود؛ وگرنه سبب ناراحتی های دیگری خواهد شد، ولی هدف اصلی از این کیفرها پیش گیری از تکرار آن در جامعه و حمایت از انسان های بی گناه و مظلوم می باشد. در عین حال، قصاص حقی برای مجنی علیه است. چنانچه او ببخشد (مشروط یا بدون شرط) حق قصاص ساقط می شود. هیچ مجازات دیگری که بتواند هم از جهت روحی آرامش خاطر مجنی علیه یا اولیای او را فراهم آورد و هم تأثیری در ایجاد امنیت جامعه داشته باشد، مناسب تر از قصاص نیست و مجازات هایی مانند زندان و غیره نیز چنین هدفی را تأمین نمی کند وگرنه به هیچ رو مجازات اعدام پذیرفته نیست و نباید اجرا گردد و حال آنکه غیر از مورد قصاص در

ص: 112

موارد فراوانی مجازات اعدام از جمله مهم ترین مجازات های بشری قلمداد شده است.

قرآن کریم در بیانی گویا می فرماید: حکم قصاص موجب حیات جامعه می گردد.

«و لکم فِی القِصاصِ حَیاة یا اُولِی الاَلبابِ؛ برای شما در حکم قصاص و اجرای آن زندگی و حیات است ای صاحبان خرد و اندیشه».(بقره: 179)

وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ اْلأَدْنی دُونَ الْعَذابِ اْلأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ. (سجده: 21)

به آنان از عذاب نزدیک (عذاب های این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت) می چشانیم شاید بازگردند.

اطاعت ندادند و ما مردمش را گرفتار ناراحتی ها و بلاها ساختیم تا کمی به خود آیند و دست از سرکشی بردارند و به سوی خدا برگردند، ولی هنگامی که آنها بر اثر این سختی ها و گرفتاری ها نیز بیدار نشده و همچنان در گمراهی خود باقی ماندند، ما مشکلات را از آنها برداشته و به جای آن گشایش و نعمت قرار دادیم تا آنکه بار دیگر زندگی آنها رونق گرفت و کمبودها به فزونی تبدیل گشت و آنها نیز به جای تدبر و تفکر در این تغییر و تحولات تنها چنین توجیه کردند که پدران ما نیز گرفتار چنین مشکلاتی شده اند و دنیا فراز و نشیب دارد. آری هنگامی که کار به اینجا رسید و از عوامل تربیت کمترین بهره ای نگرفتند، بلکه بر غرور خود افزودند، ناگاه آنها را به عذاب و مجازات استیصال خود گرفتیم؛ در حالی که از آن هیچ خبر نداشتند و نمی دانستند و غافلگیر شدند. (اعراف: 95)

چنین کسی درهای زندگی را به روی خود بسته می بیند و همواره احساس تنگی و کمبود می کند و براین اساس، آسمان به این گستردگی و زمین به این پهناوری را نیز بر خود تنگ می یابد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ای مفضل دور کن خود را از گناهان و برحذر دار شیعیان ما را از به جا آوردن گناهان. سوگند به خدا اثر گناهان زودتر از آنکه به کس دیگری برسد، به خود گناه کار می رسد. به درستی که فردی از شما دچار ظلمی از ناحیه پادشاه جور می شود و این نیست مگر به خاطر گناهانش و فردی از شما دچار بیماری می شود و این نیست مگر به خاطر گناهانش و یا اینکه فردی رزق و روزی او به او نمی رسد و یا هنگام مرگ بر او سخت گرفته می شود، اینها نیست مگر به خاطر گناهانی که انجام داده اند.(1)

که انجام دادند؛ زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمی دارد.(1)

برگردند.

گاهی گرفتاری ها برآیند گناهان جمعی و اجتماعی است و دامن تمامی اجتماع را در بر می گیرد و به تعبیر قرآن فساد، زمین و دریا را فرا می گیرد.

علامه طباطبایی می فرماید:

«مراد از فساد ظاهر، بلاهای عمومی است؛ مانند زلزله ها، قطع باران، خشک سالی، از میان رفتن امنیت اجتماعی و نیز هر چیزی که سبب فساد نظام صالح جاری در عالم آفرینش شود؛ چه به ظاهر مستند به اختیار مردم باشد یا نباشد».

همچنین ایشان می فرماید: «این آیه ناظر بر عقوبت دنیوی است؛ آن هم مقداری از آن و نظری در آیه به عقوبت اخروی نیست».(1)

الهی است که به تاوان عملکرد بدشان تصریح شده است، ولی خدا پرستی لفظی و صوری و عدم التزام به دستورهای الهی نیز مورد تهدید و انذار بوده و همین پی آمدهای بد در انتظار آن است.

صدر آیه با اشاره به بلاهای عمومی می فرماید: «خداوند قادر است بر شما عذابی از بالا یا عذابی از زیر پایتان بر شما برانگیزاند»، ولی ذیل آیه که مورد استشهاد ماست، با اشاره به اختلاف های داخلی و پراکندگی ها، آن را در ردیف عذابی الهی می داند.

علامه طباطبایی رحمه الله و برخی از مفسران دیگر فرموده اند، حق مطلب همان گستردگی مفهوم آیه است؛ به گونه ای که هرگونه عذاب، چه عذاب های ابتدایی و تنبیهی و چه عذاب های شدیدتر و چه عذاب های انتقامی و استیصالی را در بر می گیرد؛ زیرا تعبیر «یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذابًا مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» هر نوع عذابی را دربرمی گیرد، ولی با توجه به اینکه یک قسم از عذاب را - اختلاف های داخلی و تسلط بعضی بر بعضی - جداگانه و در ردیف اقسام دیگر در آورده است، برمی آید که مراد از عذاب «من فوق و من تحت ارجل»، تنها عذاب های خارجی است.

همان گونه که اشاره شد، خداوند در ذیل این آیه به نوع دیگری از عذاب که همان پراکندگی و چنددستگی در جامعه است، اشاره کرده آن را در ردیف عذاب های آسمانی و زمینی قرار می دهد و می فرماید:

«اَو یَلبِسَکُم شِیَعا وَ یُذیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعضٍ؛ یا به صورت دسته های پراکنده شما را به هم بیامیزد و طعم جنگ و ناراحتی را به هریک از شما به وسیله دیگری بچشاند».

«یَلبسکم از ماده «لَبس» به معنی اختلاف و به هم آمیختن است و از ماده لُبس به معنی لباس پوشیدن نیست».(1)

ص: 121

بنابراین، معنای آیه چنین می شود، «او می تواند شما را به صورت گروه ها و دسته های مختلف به هم درآمیزد و طعم ناراحتی و سختی جنگ را به وسیله بعضی از شما بر بعضی دیگر بچشاند؛ یعنی دچار درگیری های داخلی شوید و خود شما ملت ها، به جان یکدیگر بیفتید که این خود منشأ آثار سوء فراوان دیگری خواهد شد.

مسئله اختلاف ملت ها و چند دستگی آنها آن چنان خطرناک است که در ردیف عذاب های تکوینی آسمانی و زمینی قرار گرفته است. گاه ویرانی های ناشی از اختلاف و پراکندگی به مراتب بیشتر از ویرانی های برآمده از صاعقه ها و زلزله هاست؛ چه بسیار کشورهای آباد و آزادی که در سایه شوم تفرقه و اختلاف، به نابودی کشیده شده اند و این عقوبت نافرمانی از دین الهی است.

خیر و برکت خواهند بود وگرنه برکت ها از آنان سلب می شود و بعضی (از اشرار) بر آنها مسلط خواهند شد و یار و یاوری هم نخواهند داشت.(1)

که به صورت های مختلفی همچون طوفان، صاعقه و... ریشه کن شده اند.(1)

عذاب هایی که براقوامی مانند لوط و ثمود نازل گشت.

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید: «انذار در آیه سابق (ابراهیم: 43)، به اهوال روز قیامت و عذاب الیم در آن روز مربوط است، ولی انذاری که در این آیه به دنبال آن مطرح شده، انذار به عذاب استیصال در دنیاست و دلیل آن هم، مهلت خواهی ستمگران هنگام مشاهده عذاب است که این متناسب با عذاب های دنیوی است.(1)

اثر اصلاحی نداشته باشد.(1) در این مرحله، ممکن است پس از غرق شدن در نعمت ها و فرو رفتن در بهره های دنیوی به عنوان عقوبت املا و امهال، زمینه برای عذاب استیصالی فراهم گردد.(2) یا حتی ممکن است بدون امهال و املا، آنجامعه هلاک گردد ویا امر آنها به آخرت موکول شود.(3) قرآن کریم در چندین آیه به این ضوابط اشاره می کند و در بعضی از آیات نیز به طور کلی این شرایط را بیان کرده است:

ما به سوی امت هایی که پیش از تو بودند (پیامبرانی) فرستادیم (و هنگامی که با این پیامبران به مخالفت برخاستند) آنها را با شدت و رنج و ناراحتی مواجه ساختیم. شاید (بیدار شوند و در برابر حق) خضوع کنند و تسلیم گردند؛ چرا هنگامی که مجازات ما به آنان رسید (خضوع نکردند و) تسلیم نشدند؟! بلکه دل های آنها قساوت پیدا کرد و شیطان هر کاری که می کردند، در نظرشان زینت داد. (آری) هنگامی که (اندرزها سودی نبخشید و) آنچه را به آنها یادآوری شده بود فراموش کردند، درهای همه چیز (از نعمت ها) را به روی آنها گشودیم تا (کاملاً) خوشحال شدند (و دل به آن بستند)، ناگهان آنها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم). در این هنگام، همگی مأیوس شدند (و درهای امید به روی آنها بسته شد) پس (بدین ترتیب) دنباله جمعیتی که ستم کرده بودند، قطع شد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است. (انعام: 42 - 45)

«وَ ما کُنّا مُعَذِّبینَ حَتّی نَبعَثَ رَسُولا؛ ما هیچ قوم و شخصی را مجازات نخواهیم کرد، مگر اینکه پیامبری را بر آنها مبعوث کنیم تا وظایفشان را کاملاً تشریح و اتمام حجت نماید». (اسراء:15)

آیات دیگری نیز به این اصل کلی تصریح دارد:

و پروردگار تو هرگز شهرها و آبادی ها را هلاک نمی کرد تا اینکه در کانون آنها و مرکزشان پیامبری را برانگیزد تا آیات ما را بر آنان بخواند». (قصص:59)(1)

ضرورتی ندارد که در هر روستا و شهری پیامبری برانگیخته شود، بلکه همین اندازه که در یک کانون و شهر مهم که مرکز پخش اخبار و محل اندیشمندان یک قوم است، پیامبری مبعوث گردد کافی است؛ زیرا هر خبری که آنجا مطرح شود، در تمام مناطق دور و نزدیک آنجا پخش می شود.

و هنگامی که فرمان (مجازات) ما فرا رسید، صالح و کسانی که به او ایمان آورده بودند، به رحمت خود (از آن عذاب) و از رسوایی آن روز رهایی بخشیدیم؛ زیرا پروردگار تو قوی و شکست ناپذیر است. (هود: 66)

در آیه ای دیگر نیز در مورد همین قوم ثمود آمده است:

و اما قوم ثمود را هدایت کردیم، ولی آنها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند. به همین جهت، صاعقه آن عذاب خوار کننده، به خاطر اعمالی که انجام می دادند، آنها را فرو گرفت و کسانی را که ایمان آوردند و پرهیزگار بودند، نجات بخشیدیم. (فصلت: 17 و 18)

حضرت نوح علیه السلام و پیروانش نیز از عذاب الهی نجات یافتند. قرآن می فرماید:

ما او (حضرت نوح علیه السلام) را و کسانی را که با او در آن کشتی بودند - آن کشتی که پر از انسان و انواع حیوانات بود - آنها را رهایی بخشیده، نجات دادیم، سپس بقیه را غرق کردیم. (شعرا: 119 و 120)

حضرت لوط علیه السلام و آل لوط نیز که از ایمان آورندگان به او بودند، همه نجات یافتند، جز همسر حضرت لوط که در ردیف دیگر گناه کاران قرار داشت.

پس ما او را (حضرت لوط علیه السلام) و خاندانش را رهایی بخشیدیم؛ جز همسرش که از بازماندگان (در شهر) بود. سپس چنان بارانی از (سنگ) بر آنها فرستادیم که آنها را در هم کوبید و نابود ساخت. پس بنگر که سرانجام کار مجرمان چه شد. (اعراف: 83 و 84)

همچنین درباره حضرت شعیب علیه السلام و مؤمنان واقعی نیز آمده است:

و هنگامی که فرمان ما رسید، شعیب و کسانی را که به او ایمان آورده بودند به رحمت خود نجات دادیم و آنهایی را که ستم کردند، صیحه آسمانی فرا گرفت و در دیار خود به رو افتادند و مردند. (هود: 94)

 به طور کلی و به صورت یک سنت عمومی، در قرآن کریم تصریح شده است که مؤمنان یاری می شوند و از این عذاب ها نجات می یابند:

و پیش از تو پیامبرانی را به سوی قومشان فرستادیم، آنها با دلایل روشن به سراغ قوم خود رفتند، ولی (هنگامی که اندرزها سودی نداد) از مجرمان انتقام گرفتیم و (مؤمنان را یاری کردیم) و یاری مؤمنان همواره حقی بر عهده ما است. (روم: 47)

ص: 128

آری عدالت خداوند هرگز اجازه نمی دهد که مؤمن واقعی که وظیفه فردی و اجتماعی خود را انجام داده است، گرفتار سرنوشت مجرمان و کافران گردد. حتی اگر در میان میلیون ها نفر بی ایمان و مجرم، یک فرد مؤمن واقعی باشد، خداوند متعال وی را نجات می دهد و این همان حقیقتی است که در سوره ذاریات به آن اشاره شده است:

ما تمامی مؤمنانی را که در شهرهای قوم لوط زندگی می کردند، پیش از نزول بلا خارج کردیم (و نجاتشان دادیم)، ولی در تمام این مناطق جز یک خانواده با ایمان نیافتیم. (ذاریات: 35 و 36)

با استفاده از آیات دیگر، مراد از آن خانواده مؤمن، همان خاندان لوط هستند.

البته باید توجه داشت وقتی اهل ایمان نجات می یابند که افزون بر وظایف فردی، به وظایف اجتماعی خود نیز که از آن جمله امر به معروف و نهی از منکر است عمل کرده باشند؛ وگرنه آنها نیز سهمی در گناه خواهند داشت و چه بسا عقوبت الهی دامان آنها را هم فراگیرد.

قرآن کریم با اشاره به این واقعیت می فرماید، در جریان «اصحاب سبت»، برخی از مردم که نسبت به نافرمانی کنندگان از خدا بی تفاوت بودند و سکوت پیشه کرده بودند و آنها را نصیحت و امر و نهی نمی کردند، در ردیف ظالمان به شمار آمده و مشمول عذاب الهی شدند.

 فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ. (اعراف: 165)

اما هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود، فراموش کردند (لحظه عذاب فرا رسید) و نهی کنندگان از بدی را نجات دادیم و کسانی را که ستم کردند، به سبب نافرمانی شان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم.

از ظاهر آیاتی که درباره اصحاب سبت آمده است برمی آید که از سه گروه گنه کاران، بی تفاوت ها، اندرزدهندگان و نهی کنندگان از منکر، تنها گروه سوم؛ یعنی نهی کنندگان از منکر و اندرزدهندگان از مجازات الهی درامان ماندند، ولی دو گروه

ص: 129

دیگر مشمول عذاب الهی شدند.

علامه طباطبایی می فرماید: «در این آیه دلالتی است بر اینکه تنها ناهین از منکر نجات یافتند و دیگران که تجاوزکاران و بی تفاوت ها بودند، مورد عذاب الهی قرار گرفتند».(1)

از روایاتی نیز که در توضیح این آیه نقل شده است، بر می آید که از این سه گروه، تنها گروهی که نهی از منکر می کردند، نجات یافتند و دو گروه دیگر به نوعی دچار عذاب الهی شدند.(2)

پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

خداوند عزوجل هرگز عموم را به خاطر عمل گروهی خاص مجازات نمی کند؛ مگر آن زمان که منکرات در میان آنها آشکار گردد و توانایی بر انکار آن داشته باشند و در عین حال سکوت کنند. در این هنگام، خداوند هم آن گروه خاص گنه کار و هم همه افراد دیگر و توده اجتماع را مجازات خواهد کرد.(3)

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

ای مردم به درستی که هرگاه گروهی خاص به طور پنهانی گناه کنند، بدون اینکه عموم مردم متوجه شوند، خداوند عموم مردم را به خاطر گناه گروهی خاص عذاب نمی کند، ولی اگر گروهی علنی مرتکب منکرات شوند و عموم

ص: 130

مردم هم آنها را نهی نکنند و از منکر باز ندارند، هر دو گروه هم گناه کاران و هم عموم مردم به عقوبت الهی دچار خواهند گشت.(1)

زیرا تمامی عالم در قبضه قدرت خداوند و لشکریان فرمان بردار اوست.

بنابراین، هر موجودی در این نظام هستی می تواند ابزار آتش غضب و قهر الهی باشد. در قران کریم به مصداق هایی از این ابزارها تصریح شده و آب و باد و خاک و آتش از جمله عوامل هلاکت اقوام سرکش معرفی شده است.

در آیات فراوانی به اقوام سرکش و چگونگی عذاب آنها اشاره شده است. در سوره مبارکه «ص»، شش گروه از آنها معرفی شده اند:

کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو اْلأَوْتادِ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ اْلأَیْکَةِ أُولئِکَ اْلأَحْزابُ إِنْ کُلٌّ إِلاّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ. (ص : 12 - 14)

از این مشرکان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب قدرت و قوم ثمود و قوم لوط و اصحاب الایکه پیامبران ما را تکذیب کردند. اینها احزاب و گروه هایی بودند که به تکذیب پیامبران برخاستند. همه این گروه ها پیامبران را تکذیب کردند. پس عذاب من در حق آنها تحقق یافت.

این شش گروه از اقوام جاهل و بت پرستی بودند که پیامبرانشان را تکذیب کردند؛ آنچه در توان داشتند در تکذیب و آزار پیامبران و اهل ایمان به کار گرفتند، ولی سرانجام هر کدامشان را به گونه ای عذاب الهی فرا گرفت و به هلاکت رسیدند که در سوره مبارکه عنکبوت و آیات دیگر بدان اشاره شده است.

پس ما هر یک از آنان را به گناهشان گرفتیم. بر بعضی از آنها طوفانی از سنگ ریزه فرستادیم و بعضی از آنها را صیحه آسمانی فرو گرفت و بعضی دیگر را در زمین فرو بردیم و بعضی را هم غرق کردیم. خداوند هرگز به آنها ستم نمی کرد، ولی آنها خودشان بر خود ستم می کردند. (عنکبوت: 40)

این آیه در بیان انواع مجازات های الهی برای اقوام سرکش است؛ در این آیه چگونگی عذاب الهی و ابزار به کار رفته در آن، بیان شده است.

این سنت اشاره دارند:

جدی ندارد، بلکه واکنش اضطراری و فوق العاده است که در بدترین اشخاص نیز پیدا می شود و هرگز دلیل بر دگرگونی واقعی در زندگی شخص نیست. ازاین رو، قرآن در بعضی آیات آشکارا می گوید:

«لَو رُدُّوا لَعادُو لِما نُهُو عَنهُ؛ اگر بار دیگر هم به زندگانی برگردند، باز همان برنامه را ادامه خواهند داد». (انعام: 28)

در واقع، حال اینها مانند حال مشرکانی است که در هنگامه گرفتاری در گرداب های هولناک دریا، مخلصانه خدا را می خوانند، ولی همین که طوفان فرو نشست و به ساحل نجات رسیدند، همه چیز را فراموش می کنند.

همان گونه که توبه در حالت احتضار فایده ندارد،(1) توبه هنگام نزول عذاب نیز بی اثر است. در سرگذشت فرعون می خوانیم وی در هنگام غرق شدن ادعای ایمان کرد و اقرار به توحید نمود، ولی این امر در دفع عذاب استیصال سودی نبخشید.

هنگامی که غرقاب دامن او را گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند وجود ندارد و من از مسلمانان هستم، (ولی به او خطاب شد): الآن ایمان می آوری؟! در حالی که تا پیش از این نافرمانی کردی و از مفسدان بودی. (یونس:90 - 91)

چرا هیچ یک از اقوام گذشته به موقع ایمان نیاوردند تا ایمانشان برای آنها سودمند باشد؛ مگر قوم یونس که چون ایمان آوردند، عذاب و مجازات خوار کننده دنیوی را از آنان برطرف ساختیم و تا مدت دیگری (پایان زندگانی و عمرشان) از زندگی برخودارشان کردیم. (یونس: 98)

البته قوم یونس هرگز در برابر مجازات قطعی قرار نگرفته بودند وگرنه توبه آنان نیز پذیرفته نمی شد، بلکه هشدارهایی که پیش از مجازات نهایی می آمد، برای آنها موجب بیداری شد؛ در حالی که فرعونیان بارها این نمونه اخطارها را دیده بودند، ولی هیچ گاه این اخطارها را جدی نگرفتند و تنها از حضرت موسی علیه السلام خواستند که ناراحتی را از آنان برطرف سازد تا ایمان بیاورند، ولی هرگز ایمان نیاوردند.

به هرحال، مفاد آیه می گوید: چرا اقوام گذشته ایمانی که نافع آنها باشد نیاوردند؛ مگر قوم یونس که ایمان نافع آورد. ایمان نافع ایمانی است که پیش از نزول عذاب محقق شود. بنابراین، ایمان قوم یونس به موقع و پیش از نزول عذاب بود و موجب نجات آنان نیز گشت.

ص: 135

«امهال» حکایت از ظاهر این سنت است که در آن مهلت دادن به اهل باطل و پرهیز از شتاب زدگی در عقوبت لحاظ شده است، ولی «استدراج» از سیرت و باطن این سنت حکایت می کند که مبتلایان به این سنت براساس آن اندک اندک به شقاوت معنوی خود افزوده و به نابودی خود نیز نزدیک می شوند؛ به گونه ای که ناگهان ظهور پیدا خواهد کرد. بر همین اساس، از هر دو واژه «املاء و استدراج» در بعضی از آیات یکجا سخن به میان آمده است.

خداوند متعال می فرماید:

وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیْدی مَتینٌ. (اعراف: 182 و 183)

آنها که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج از جایی که نمی دانند گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد و به آنها مهلت می دهم (تا مجازاتشان دردناک تر باشد)؛ زیرا طرح و نقشه من قوی و حساب شده است.

علامه طباطبایی در توضیح معنای استدراج می فرماید:

«استدراج در لغت به این معناست که کسی در صدد برآید پله پله و به تدریج از مکانی یا امری بالا رود و یا پایین آید یا نسبت به آن نزدیک شود، لکن در آیه قرینه مقام دلالت دارد بر اینکه مراد، نزدیک شدن به هلاکت در دنیا یا در آخرت است و اینکه مقید شده به راهی که خود آنها نمی فهمند، برای این است که بفهماند این نزدیک شدن آنها به هلاکت آشکارا نیست، بلکه در همان سرگرمی به بهره مندی از مظاهر زندگانی مادی مخفی است. در نتیجه، ایشان با زیاده روی در معصیت پیوسته به سوی هلاکت نزدیک می شوند. پس می توان گفت استدراج، تجدید نعمتی بعد از نعمت دیگر است تا بدین وسیله، التذاذ به آن نعمت ها، ایشان را از توجه به وبال کارهایشان غافل سازد تا مجازاتشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله، دردناک تر گردد. همچنان که

ص: 137

بعضی از آیات به این بعد از سنت املاء و استدراج که تجدید نعمتی بعد از نعمتی است نیز اشاره می نماید».(1)

حق آنها فریب می خوردند.

 عطا می فرماید، درحالی که تو او را نافرمانی می کنی، پس از (عذاب) او بر حذر باش.

امام صادق علیه السلام نیز در تفسیر استدراج می فرماید:

موقعی که خداوند خیر بنده ای را بخواهد، به هنگامی که گناهی انجام می دهد، او را گوش مالی می دهد تا به یاد توبه بیفتد و هنگامی که شر بنده ای را (به اثر اعمالش) بخواهد، موقعی که گناهی می کند، نعمتی به او بخشد تا استغفار را فراموش کند و به آن گناه ادامه دهد. این همان است که خداوند عزوجل فرموده است: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ؛ یعنی از طریق نعمت به هنگام معصیت ها آنها را اندک اندک از راهی که نمی دانند، گرفتار می کنیم.(1)

عذاب شدید در دنیا یا آخرت دچار خواهند شد.

بنابراین، امهال و املای الهی همانند ریسمانی است که می توان به وسیله آن خود را از قعر ظلمات نجات داد یا با سوء استفاده از آن، بر ظلمات خویش افزود که البته نوع دوم بیشتر است. برهمین اساس، در آیاتی به جنبه منفی این امهال و املاء تصریح می کند و می فرماید:

آیا آنها گمان می کنند اموال و فرزندانی که به آنها می دهیم، برای این است که درهای خیرات را با شتاب به روی آنها بگشاییم: (نه چنین نیست)، بلکه آنها نمی فهمند. (مؤمنون: 55 و 56)

و یا می فرماید:

آنها که کافر شدند (و راه طغیان را پیش گرفتند)، تصور نکنند اگر به آنها مهلت می دهیم به سودشان است. ما به آنان مهلت می دهیم، تنها برای اینکه بر گناهان خود بیفزایند و برای آنها عذاب خوار کننده ای (آماده شده) است. (آل عمران: 178)

(اگر در عذاب تأخیر می کند، به خاطر ناآگاهی او نیست). شاید آزمایشی برای شما باشد که زمان معینی شما را برخوردار از نعمت ها می کند.

برای هر امتی رسولی است، همین که رسولشان آمد، بینشان به عدالت حکم می شود، بدون اینکه بر آنها ستم شود.(1) (یونس: 47)

امت پیامبر اسلام نیز مانند دیگر امت هاست که به خاطر قضای مسبوق الهی تا اجل مسمی از عذاب استیصال ایمن هستند. قضای الهی در مورد امت اسلام به مبارکی وجود رسول خدا صلی الله علیه و آله به تأخیر افتاد که در قرآن کریم به آن تصریح شده است:

تا وقتی تو ای پیامبر، در میان آنها هستی (و زندگی می کنی)، خداوند آنها را عذاب و مجازات استیصالی نخواهد کرد و همچنین تا زمانی که اهل استغفار بوده و طلب غفران می نمایند نیز خداوند (بدین گونه) عذابشان نمی کند. (انفال: 33)

دل هایشان از پذیرفتن یاد خدا سخت است. این سنگ دلان در گمراهی آشکار قرار دارند. (زمر: 22)

قساوت قلب ذاتی آدمیان نیست، بلکه سخت دلی و قساوت قلب مانند درختی است که بذرش کردارهای خود انسان است. اعمال و گرایش های یک فرد، رفته رفته نفس او را به گونه ای می سازد که حقایق را آن گونه که هست درک نمی کند و در نتیجه، انعطاف پذیری او در برابر اندرزها و امور عبرت آموز کم می گردد. این حقیقتی است که خدای متعال درباره بنی اسرائیل به بهترین صورت بیان داشته است.

به واسطه پیمان شکنی (و زیر پا گذاشتن دستورهای الهی) آنها را از رحمت خود دور راندیم و دل هایشان را سخت کردیم و به دنبال این سختی دل، سخن خدا را از جایگاه خودش تحریف کردند و بخشی از آنچه را به آنها گوشزد شده بود، فراموش کردند. (مائده: 23)

در روایت های فراوانی نیز سنگ دلی نکوهش شده و ما را از دچار شدن بدان بر حذر داشته اند:

امام باقر علیه السلام می فرماید:

خداوند برای دل ها و بدن ها کیفرهایی دارد که تنگی در زندگانی و سستی در عبادت است و به هیچ بنده ای کیفری بزرگ تر از سخت دلی چشانده نشده است.(1)

پیامبراسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «دورترین مردمان از (رحمت) خداوند، شخص سخت دل است».(2)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «از بزرگ ترین شقاوت ها، قساوت دل است».(3)

ص: 144

از نشانه های مهم قساوت قلب، احساس سنگینی در عبادت و مناجات با خدا است. راز و نیاز با خدا، نه تنها برای اولیا سنگین نیست، بلکه تمام بهجت روحی آنان برخاسته از آن است. کسی که از مناجات با خدا بی بهره است و لذت نمی برد، باید بداند به مصیبت بزرگی گرفتار شده است که از آن غافل است: سرچشمه این مصیبت، سنگ دلی است و ریشه سنگ دلی هم، گناه و روی آوردن به دنیا و خواسته های شیطانی است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

پدرم می فرمود: چیزی به مانند گناه دل را خراب نکند. جز این نیست که دل از گناه آلوده می شود و این آلودگی زیاد می شود تا اینکه تمام دل را می گیرد. پس دل به طور کلی وارونه می گردد.(1)

دلش قساوت می یابد».(1)

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید:

بپرهیزید از پرخوری که سبب قساوت دل و کسل کننده از نماز و خراب کننده بدن است.(2)

(اندیشه نمی کنند و) نمی فهمند و چشمانی دارند که با آن نمی بینند و گوش هایی دارند که با آن نمی شنوند. آنها همچون چهارپایان هستند، بلکه گمراه تر؛ اینان همان غافلانند. (اعراف: 179)

گناه استمرار بخشد، آن نقطه سیاه بیشتر می شود تا تمام نقطه سفید را بپوشاند. آن گاه که نقطه سفید پوشیده شد، صاحبش هرگز به نیکی روی نمی آورد و این است معنای آیه قرآن که می فرماید: «اعمالشان زنگاری بر دل های آنان است».(1)

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان نقل می کند که فرمود:

هیچ چیز برای دل تباه کننده تر از گناه نیست. دل گناهی انجام می دهد و بر آن اصرار می ورزد تا زیر و رو می گردد.(2)

مراد از زیر و رو شدن دل، از دست دادن فطرت و قلب سلیم، یعنی همان انحراف دل است. بنی اسرائیل چنان کج روی کردند که خداوند متعال انحراف دل را به عنوان کیفری بر آنها مقدر کرد. قرآن می فرماید:

یاد کن وقتی را که موسی به قومش گفت: ای قوم، با اینکه می دانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم، چرا این قدر مرا آزار می دهید؟! وقتی آن قوم منحرف شدند، خدا هم دل هایشان را منحرف کرد و خداوند قوم فاسق را هدایت نمی کند. (صف: 5)

یکی از نشانه های انحراف دل، بد دیدن خوبی ها و خوش دیدن بدی هاست. حضرت علی علیه السلام انحراف دل را از ستون های کفر معرفی می کند و در بیان نشانه انحراف دل می فرماید: «فَمَن زَاغَ سائَت عِندَهُ الحَسَنَةُ وَ حَسُنَت عِندَهُ السَّیئَةِ؛ کسی که دلش از حق منحرف گردد، خوبی نزد او بد و بدی نزد او خوب جلوه می کند».(3)

زیبا دیدن زشتی ها و زشت دیدن زیبایی ها مصداق های گسترده ای دارد و انسان

ص: 149

همواره در معرض این خطر بزرگ قرار دارد. باید از خدا مدد خواست تا انسان را به حال خود وانگذارد.

ائمه اطهار علیهماالسلام نیز در دعاهایشان از خداوند، در امان بودن از انحراف را طلب می کردند و دیگران را نیز به آن سفارش می کردند.

سماعة بن مهران می گوید امام صادق علیه السلام فرمود:

زیاد بگویید: بار الها، دل های ما را پس از آنکه هدایت کردی، منحرف مکن و هیچ گاه از انحراف دل ایمن نباشید.(1)

داشت. به تعبیر قرآن، قلب در پشت حجاب «اَکِنَّه» قرار می گیرد و گوش ها سنگین می شود؛ گویی که مهر و موم شده است. خداوند متعال در آیات گوناگونی با تعبیرهای متعددی به این حقیقت تصریح کرده است:

خود انسان ها هستند. هر چند تأثیر سبب، به فرمان خداست.

1. موجودی ابدی است و نابودی و زوال ندارد و چنین نیست که مرگ پایان زندگی باشد.

2. سعادت و شقاوت او در گرو کردارهای اوست؛ سود و زیان رفتار فرد، به خود او بر می گردد و اگر به دیگران هم سود یا ضرری می رسد، بالعرض است.

3. همه شئون مثبت و منفی در زندگی در دست خداست. زندگی و مرگ، فقر و غنا، ذلت و عزت، خیر و شر و همه امور به دست خداست. انسان فقیر محض است و آرامش او جز با توجه به خدا و رابطه با آن قدرت لایزال محقق نمی شود.

4. دنیا جایگاه همیشگی او نیست؛ دنیا برای انسان کوچک است و برای آن هم آفریده نشده است.

بنابراین، خود فراموشی، یعنی غفلت از امور یاد شده و سرگرم شدن به دنیا که بهره های آن نتیجه ای جز خسارت نخواهد داشت. خود فراموشی، یعنی غفلت از جایگاه خود در نظام هستی که علت اصلی آن فراموشی خدا و یاد اوست. ازاین رو، قرآن کریم به صورت های گوناگونی ما را از فراموشی خدا و همچنین  سرگرم شدن به عوامل غفلت بر حذر می دارد.

آری، خودفراموشی از خطرناک ترین کیفرهای معنوی است که نتیجه فراموشی خدا و ترک وظایف است. خداوند متعال می فرماید:

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ. (حشر: 19)

همچون کسانی که خدا را فراموش کردند، نباشید پس خداوند نیز آنها را به خودفراموشی و فراموش کردن نفسشان گرفتار ساخت، آنها فاسقانند.

قرآن کریم به صراحت می گوید: فراموش کردن خدا، سبب خود فراموشی می شود. علت آن این است که از یک سو، فراموشی پروردگار سبب می شود که انسان در لذت های مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف از آفرینش خود را فراموش کند و در نتیجه، از ذخیره لازم برای فردای قیامت غافل بماند. از سوی دیگر، فراموشی خدا همراه با فراموش کردن صفات پاک اوست. فراموش کردن اینکه هستی مطلق، علم

ص: 153

بی پایان و غنای بی انتها از آن اوست و هر چه غیر اوست، وابسته به او و نیازمند به ذات پاکش می باشد. همین فراموشی، سبب می شود که انسان خود را مستقل و بی نیاز بشمارد و به این ترتیب، واقعیت و هویت انسانی خویش را فراموش کند.(1)

خودفراموشی و به تعبیر روایات، «جهل نفس» از بزرگ ترین نادانی هاست. حضرت علی می فرماید: «اَعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الاِنسانِ اَمرَ نَفسَهِ؛ بزرگ ترین نادانی، جهل انسان به مقام و جایگاه خود اوست».(2)

از بزرگ ترین بدبختی های انسان، خود فراموشی است؛ زیرا ارزش ها، استعدادها و لیاقت های ذاتی خود را که خدا در او نهفته و او را ممتازش ساخته است و همچنین هدف خلقتش را فراموش می کند و این یعنی فراموش کردن انسانیت خویش. چنین انسانی تا حد یک حیوان درنده سقوط می کند؛ زیرا همتش چیزی جز خواب و خوراک و شهوت نیست. اینها همه عامل اصلی فسق و فجور است؛ بلکه چنین خود فراموشی، بدترین مصداق فسق و خروج از اطاعت خداست. به همین دلیل، پایان آیه می گوید: «چنین افرادی فاسقند».

هرکسی از یاد خدای رحمان روی گردان شود، شیطانی را به سراغ او می فرستیم. پس هم نشین او باشد و آنها (شیاطین) این گروه را از راه خدا باز می دارند، در حالی که گمان می کنند هدایت یافتگان حقیقی آنها هستند تا آن زمان که نزد ما (برای حساب و کتاب) بیاید، گوید: ای کاش بین من و تو به اندازه مسافت شرق و غرب فاصله بود. پس چه هم نشین بدی هستی. (زخرف: 36 - 38)

علامه طباطبایی در توضیح این آیه می فرماید:

«اینکه می پندارند در راه حق هستند، در حالی که در آن راه نیستند، نشانه هم نشینی با شیطان و تحت سلطه شیطان در آمدن است. انسان مطابق طبع اولیه اش به حقیقت گرایش دارد، اما وقتی که حقیقت بر او عرضه شد و او به خاطر متابعت از هوای نفس، از حق رو گرداند، خدا بر دلش مهری می زند و چشمش را به حق نابینا و او را قرین شیطان می کند و آن حقیقتی را که بر طبق فطرت به آن گرایش داشت، بر باطل تطبیق می کند و در باطل قرار می گیرد؛ در حالی که می پندارد در راه حق گام برمی دارد و این همان پرده ای است که در دنیا بر دل هایشان زده شده است و در قیامت کنار می رود.(1)

فساد نزدیک می کنند. (فصلت: 25)

از آثار سوء گناهان، تضعیف ایمان، کشاندن انسان به شرک و نفاق و سرانجام از میان بردن کامل ایمان است. عبارت «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقًا فی قُلُوبِهِمْ» تصریح می کند که بخل و پیمان شکنی و دروغگویی آنها سبب شد که نفاق در دل هایشان ریشه دوانده و عمیق تر شود.

 همان گونه که نفاق، در اثر سوء پیمان شکنی و دروغ است، ایجاد نفاق نیز از آثار سوء پیمان شکنی و دروغ است که در روایات به زشتی آن تأکید فراوان شده است. به طور کلی دروغگویی، پیمان شکنی و خیانت در امانت، هم از عوامل زمینه ساز نفاق، هم از نشانه های نفاق و هم از عوامل ریشه دار کردن آن می باشد.

رسول گرامی اسلام می فرماید:

سه خصلت در هر که باشد، منافق است؛ اگرچه نماز بخواند و روزه بگیرد و گمان کند که مسلمان است: 1. کسی که خیانت در امانت کند. 2. هرگاه با مردم سخن گوید، دروغ گوید. 3. چون وعده ای دهد وفا نکند.(1)

عذاب دردناک الهی در انتظار آنها نخواهد بود.

خداوند می فرماید:

و بر آنها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم، ولی (سرانجام) خود را از آن تهی ساخت و شیطان در پی او افتاد و از گمراهان شد و اگر می خواستیم (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانش ها) بالا می بردیم، ولی او به پستی گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد؛ مثل او همچون سگ (هار) است که اگر به او حمله کنی، دهانش را باز و زبانش را بیرون می آورد و اگر او را به حال خود واگذاری، باز هم همین کار را می کند. این مثل گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند، این داستان ها را بازگو کن، شاید بیندیشند. (اعراف: 175 و 176)

در این آیات، سخن از عالمی است که در راه حق بود. آن چنان که کسی فکر نمی کرد روزی منحرف شود، ولی سرانجام دنیاپرستی و پیروی از هوای نفس چنان به سقوطش کشانید که در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت؛ نام او بلعم باعوراست که در عصر حضرت موسی علیه السلام می زیست و از عالمان مشهور بنی اسرائیل بود. حتی حضرت موسی علیه السلام از وجود او به عنوان یک مبلغ نیرومند استفاده می کرد. کار او در این راه، آن قدر بالا گرفت که دعایش در پیشگاه خدا به اجابت می رسید، ولی بر اثر خواست فرعون و وعده های او، از راه حق منحرف شد و همه مقام های معنوی اش را از دست داد تا آنجا که در صف مخالفان حضرت موسی قرار گرفت.(1)

به رویشان گشوده نمی شود و (هیچ گاه) داخل بهشت نخواهد شد؛ مگر اینکه شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این گونه گنه کاران را جزا می دهیم. (اعراف: 40)

بسته شدن راه پیشرفت معنوی و گشوده نشدن درهای آسمان، نمونه ای دیگر از سلب توفیقات است. اعمال اهل ایمان و عمل صالح، برایشان سود بخش است. آنان با صعود روح و جانشان به آسمان قرب الهی، با درهای باز آسمان معارف الهی روبه رو می گردند، ولی اهل کفر و عناد از چنین رشدی محرومند. در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم:

اما اعمال و ارواح مؤمنان به سوی آسمان ها برده می شود و درهای آسمان به روی آنها گشوده خواهد شد، اما کافر و روح و عملش را بالا می برند تا به آسمان برسد. در این هنگام، منادی ندا می کند آن را به سوی سجین پایین ببرید.(1)

بی خاصیت شدن عمل است.(1)

 قرآن می فرماید:

به تو و همه پیامبران پیشین وحی شده که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت تباه می شود و از زیانکاران خواهی بود. (زمر: 65)

شرک، آتش سوزنده ای است که شجره اعمال آدمی را می سوزاند. صاعقه ای که تمامی محصول زندگی را به آتش می زند، ولی آیا اعمال سوء و گناهان دیگر غیر از شرک نیز موجب تباه شدن اعمال می شود؟ آنچه به اختصار می توان گفت این است که بخشی از گناهان نیز به یقین سبب حبط اعمال نیک می گردند که در روایات به آنها اشاره شده است. مانند آنچه درباره حسد، غیبت و... گفته شده است.

ص: 161

آخرت خانه جدایی است و میان خوب و بد جدایی می افتد. پاکان را از ناپاکان جدا می کنند و گنه کاران را بانگ می زنند که: «وَامتازُوا الیَومَ اَیُّها المُجرِمونَ؛ از مردم پاک جدا شوید، ای ناپاکان و ای مجرمان». (یس: 59)

5. در آنجا هیچ کس بار کسی را بر دوش نمی گیرد و مسئولیت عمل هیچ کس بر دوش دیگری گذاشته نمی شود و این حقیقتی است که بارها در قرآن بیان شده است.

«وَ لاتِزرُ وازِرَة وِزرَ اُخری؛ هیچ کس بار دیگری و گناه دیگری را بر دوش نمی گیرد». (انعام: 164)(1)

6. نوع پاداش ها و کیفرها هم فرق می کند. جزاها به طور کلی سه گونه اند: 1. قراردادی و به عنوان تنبیه و تربیت و یا تشویق؛ 2. وضعی و به اقتضای تکوین و طبیعت که نتیجه خود عمل می باشد و از آن به مکافات عمل نیز تعبیر می شود؛ 3. تجسم خود عمل.

آنچه از پاداش و کیفر در ظرف دنیا محقق می شود، یا قراردادی است که به عنوان مقررات جزایی در جوامع بشری به وسیله قانون گذاری الهی یا بشری صورت می گیرد و اجرا می گردد و یا از نوع وضعی و تکوینی است که در مواردی ربط آن با عمل مشخص است و در بسیاری از موارد هم ارتباط آن با عمل برای ما پوشیده است؛ هر چند رابطه مرموز و دقیق معنوی میان آنها برقرار می باشد، ولی نظام جزایی اخروی به گونه ای دیگر است که همان تجسم اعمال و کردارهاست.

 هر چند پاداش های الهی در آخرت، براساس همان تجسم و کردارها خواهد بود، ولی چون پاداش های الهی بر پایه فضل و رحمت استوار است و برخی از پاداش ها اعطایی است. بنابراین، به گونه ای مجازات ها، قراردادی نیز هستند، ولی در مورد

ص: 164

مجازات های اخروی، مجازات ها همان تمثل خود اعمال است و اساسا مجازات های قراردادی معقول نخواهد بود؛ زیرا مجازات های قراردادی دارای هدف و فایده ای است. فایده این نوع مجازات ها جلوگیری از تکرار جرم و تنبیه دیگران و به تعبیری عبرت آموزی است و در مواردی نیز که جرم از نوع جنایت و حق کشی است، موجب تسلی خاطر ستمدیده است. این تسلی خاطر، خود از ارتکاب همیشگی جنایت و ستم جلوگیری می کند و عقده های مزمن خطرناک را می گشاید.

وجود این گونه حقوق کیفری و عقوبت های قراردادی برای تنبیه و تربیت مجرمان و برقراری نظم و انتظام جامعه و اعطای حیات در جوامع بشری در دنیا ضروری است و هیچ چیزی جای گزین آن نمی شود؛ زیرا گاه مجرم هایی هستند که جز با عقوبت نمی توان آنان را از جنایت باز داشت.

این گونه مجازات ها در آخرت معقول نیست؛ زیرا نه جای جلوگیری از تکرار جرم و مجرم است و نه جای تسلی خاطر ستمدیده؛ زیرا نه حس انتقام جویی به ذات پاک الهی راه دارد و نه جای تسلّی مظلومان است. به ویژه اگر مظلومان از اولیا باشند که مظهر رحمت واسعه الهی اند. برای مظلومان غیر اولیا نیز، دریافت خیر و رحمت و نجات از یک گرفتاری آخرتی، بر انتقام از دشمن ترجیح دارد؛ وانگهی همه عذاب ها و عقوبت ها نیز به حق الناس مربوط نیست.(1)

 بنابراین، در سرای آخرت نوع دیگری از مجازات که همان تجسم اعمال است، جاری است که آیات فراوانی به آن تصریح دارد.

اتحاد و عینیت حکم فرماست؛ یعنی آنچه در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران داده می شود، تجسم خود عمل و جلوه ملکوتی آن است.(1) البته ما از چگونگی رابطه آن جلوه ملکوتی با آن صورت ملکی دنیوی ناآگاهیم و فهم محدود و ناقص ما از دریافت آن ناتوان است، ولی آنچه نزد اهل عرفان و معرفت و اهل تعقل محقق و یقینی است و آیاتی از قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین علیهماالسلام نیز به آن تصریح یا اشاره دارند، این است که همین اعمال به صورتی ملکوتی در سرای آخرت تجسم و تمثل می یابند و به عنوان پاداش یا کیفر دریافت می شوند. البته این تجسم و تمثل اعمال، با قول به معاد جسمانی که صریح قرآن است ناسازگار نیست، بلکه آن تجسم حقیقی است و به صورت جسمانی است؛ همانند تمثلی که در قرآن درباره حضرت مریم آمده است: «فَتَمَثَّلَ لَها بَشَرا سوِیّا؛ سپس به صورت انسان خوش قامتی برای مریم متمثل شد». (مریم:17)

قرآن کریم در آیات چندی با بیان های مختلفی از این حقیقت غیبی، یعنی تجسم عمل در آخرت پرده برداشته است که به برخی از آنها می پردازیم:

پس هرکس هم وزن یک ذره کار نیک کند، آن را می بیند و هرکس هم وزن یک ذره کار زشت کند می بیند. (زلزال: 6 - 8)

در پاسخ باید گفت افزون بر دلایل عقلی و نقلی بر امکان تجسّم اعمال، از دیدگاه تجربی نیز قابل اثبات است. در تفسیر نمونه می خوانیم:

«اعمال انسان که اشکال مختلفی از انرژی ها هستند، طبق قانون بقای ماده و انرژی هیچ گاه از میان نمی روند و همواره در این جهان باقی خواهند ماند و به صورت دیگری تبدیل خواهند شد. گرچه ما با مطالعه سطحی می پنداریم که از میان رفته اند.

بقای این اعمال و ابدیت آن از یک سو سبب می شود که در رستاخیز به هنگام محاسبه اعمال، هر کسی تمامی اعمال خود را ببیند و جایی برای انکار باقی نماند و از سوی دیگر، سبب می شود در میان اعمال خود در رستاخیز زندگی کند؛ گرچه وسائل مادی هنوز قادر نیست که حوادث گذشته را جز آنچه مربوط به چند لحظه قبل است کشف کند، ولی مسلم است اگر دستگاهی کامل تر به وجود آید و یا دید و درکی کامل تر پیدا کنیم، می توانیم همه آنچه را که در گذشته روی داده است درک کنیم؛ زیرا اولیای خدا که طی زمان می کنند، می توانند حوادث گذشته بلکه آینده را ببینند.

برای اثبات امکان تجسم اعمال گذشته می توان از اصول مسلم فیزیک امروز بهره برد؛ زیرا از نظر علم فیزیک مسلم است که ماده به انرژی تبدیل می شود؛ زیرا آخرین نظریه درباره ماده و انرژی این است که «ماده» و «نیرو» دو مظهر از یک حقیقتند و ماده، انرژی متراکم و فشرده است که در شرایط معینی به نیرو مبدل می شود. گاهی انرژی نهفته در یک گرم ماده، معادل با قدرت انفجار بیش از سی هزار تن دینامیت است.

نتیجه اینکه ماده و انرژی، جلوه هایی از یک حقیقت هستند و با توجه به عدم فنای انرژی و ماده، هرگز مانعی نخواهد داشت که نیروها و انرژی های پخش شده، بار دیگر به حالت تراکم در آیند و حالت جرمی و جسمی به خود بگیرند و نیروهایی که در راه اصلاح و درستکاری یا در راه جور و ستم به کار برده شده اند، به حالت فشرده درآیند و به صورت جسمانی خاص در روز رستاخیز مجسم گردند و در صورتی که اعمال نیکی

ص: 168

باشند، به صورت نعمت های جالب و زیبای جسمانی و اگر اعمال بد و شری باشند، در قیافه وسایل شکنجه و عذاب مجسم گردند.(1)

شیخ بهایی در تأیید نظریه تجسم اعمال می فرماید:

«بعضی اخبار دلالت می کند بر تجسم اعتقادات، پس اعمال صحیحه و اعتقادات صحیحه به صور نورانیه نیکومنظر ظاهر می شوند که باعث می شوند سرور و ابتهاج را از برای صاحبانش و اعمال سیئه و اعتقادات باطله ظاهر می شوند به شکل صور ظلمانیه مستقبحه که باعث می شوند برای صاحبشان غایت اندوه و دردناکی را».(2)

روایت هایی که درباره ظهور حقیقت اعمال و تجسم آنها به صورت های ملکوتی شان (چه در عالم برزخ و چه عالم قیامت) از پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام رسیده، فراوان است که نمونه هایی از آنها را بیان می کنیم:

 1. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر شریفش در آغاز سوره اسراء که در مقام بیان چگونگی معراج پیامبر صلی الله علیه و آلهاست، از امام صادق علیه السلام روایتی را نقل می کند که دارای مطالب گوناگونی درباره معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاست.

بخشی از آن روایت به صورت های ملکوتی برخی از اعمال و تجسم آنها اشاره دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: من در شب معراج، در حال معراج به جماعتی برخوردم که در جلوی آنها سفره هایی از گوشت های پاکیزه و طیب و سفره هایی از گوشت های ناپاک و خبیث بود و آنها گوشت های پاکیزه را رها کرده بودند و از گوشت های ناپاک می خوردند.

از جبرئیل پرسیدم، اینها چه کسانی هستند؟

ص: 169

جبرئیل گفت: جماعتی از امت تو هستند که غذای حلال را رها کرده اند و از غذای حرام می خورند. رسول خدا فرمود: مسیر خود را ادامه دادیم و از آنجا گذشتیم. به جماعتی برخوردیم که لب های کلفتی مانند لب های شتر داشتند و با آن لب ها، گوشت های بدن های خود را قیچی کرده و در دهان خود قرار می دادند.

گفتم اینها چه دسته ای هستند؟

جبرئیل گفت: افرادی که پیوسته در پی عیب جویی از مردمند و با زبان و اشاره، به عیب ظاهر و باطن مردم می پردازند.

رسول خدا فرمود: سپس به گروهی که صورت ها و سرهایشان با سنگ کوبیده می شد رسیدیم؟

پرسیدم اینها چه گروهی هستند؟

جبرئیل گفت: افرادی که نماز عشا را ترک می کنند.

سپس گذشتیم تا رسیدیم به جماعتی که آتش در دهان های آنها فرو می رفت و از پشتشان خارج می شد.

 پرسیدم اینها چه کسانی هستند؟

جبرئیل گفت: اینان افرادی هستند که اموال یتیم را از روی ظلم و ستم می خورند. اینان در حقیقت، در شکم آتش می خورند و به زودی به آتش سعیر گرفتار شده و در آن خواهند سوخت.

از آنجا عبور کردیم و به اقوامی رسیدیم که از بزرگی شکم هر چه می خواستند از زمین برخیزند نمی توانستند.

گفتم اینها چه کسانی هستند؟

جبرئیل گفت: اینان کسانی هستند که ربا می خورند و نمی توانند از جای خود برخیزند؛ مگر مانند برخاستن کسی که شیطان زده شده و عقلش را به کلی از دست داده است.

از آنجا نیز عبور کردیم و به زنانی رسیدیم که به سینه های خود آویخته شده بودند.

ص: 170

پرسیدم اینها چه گروهی اند؟

جبرئیل گفت: اینها زنانی هستند که اموالی را که از شوهرشان باقی مانده و از آنِ فرزندان آن شوهران است، به فرزندان غیر آن شوهران می دهند و در حقیقت، ارثیه یتیم های آنان را صرف غیرآنان می کنند.(1)

2. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن گاه که عبادة بن صامت را برای جمع آوری صدقات می فرستاد، به وی فرمود:

ای ابوولید از خدا بترس در روز قیامت، بر گردن خود شتری را حمل نکنی که پیوسته نعره می کشد یا گاوی را که صدای خود را بلند کند یا گوسفندی که فریاد برآورد؟

 عباده گفت: ای رسول خدا آیا چنین هم می شود. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: آری قسم به کسی که جانم در دست اوست، مگر کسی که خدا به او رحم کند.

عباده گفت: سوگند به آن کسی که تو را به حق مبعوث گردانیده است، دیگر هرگز صدقات نخواهم گرفت.(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواهد به عباده بفهماند که اگر کسی در گرفتن صدقات مانند زکات به مردم ستم کند و بیشتر از مقدار معین بستاند یا از افرادی که صدقه بر آنان تعلق نمی گیرد صدقه بگیرد، این عمل او در روز واپسین به صورت شتر یا گاو یا گوسفند نعره زننده ای که بر دوش خود حمل می کند، تجسم می یابد.

علی بن ابراهیم در مقدمه تفسیرش از حضرت امام صادق علیه السلام روایت می کند

ص: 171

که رسول خدا فرمود:(1)

در آن هنگامی که مرا در آسمان معراج دادند، به داخل بهشت شدم. دیدم در آنجا زمین های بسیاری را که سفید و روشن افتاده و هیچ در آن نیست، ولی فرشتگانی را دیدم یک خشت از طلا و یک خشت از نقره بنا می نهند و گاه دست از ساختن برمی دارند. من به آن فرشتگان گفتم به چه علت شما گاهی مشغول ساختن می شوید و گاهی دست برمی دارید. آنها گفتند وقتی که نفقه ما برسد ما می سازیم و وقتی که نفقه ای نمی رسد دست بر می داریم. گفتم نفقه شما چیست؟ گفتند نفقه ما گفتار مؤمن است در دنیا که بگوید: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر.» پس چون مؤمن بگوید ما بنا می کنیم و زمانی که از گفتن دست بردارد ما نیز باز می ایستیم.

4. انس بن مالک گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

گذشتم به شب معراج به قومی که روی های خود را با چنگال خویش خراش می دانند. از جبرئیل پرسیدم اینها کیانند؟ گفت اینها کسانی هستند که غیبت مردم را می کنند و در آبروی مردم خدشه وارد می سازند.(2)

در اصول کافی از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است:

وقتی خداوند متعال مؤمن را از قبرش خارج سازد، با او مثالی خارج شود که پیش او می رود. هر جا که آن مؤمن وحشتی از وحشت های روز قیامت را ببیند آن مثال به او گوید: ترسناک مباش و اندوهناک مشو و بشارت باد تو را به سرور و کرامت از خدای عز و جل تا در محضر حق تعالی بایستد. پس

ص: 172

محاسبه فرماید او را حسابی آسان و فرمان دهد او را به بهشت و آن مثال پیش اوست. پس به او می گوید: خداوند رحمت کند تو را تو خوب کسی بودی که با من خارج شدی از قبر و همیشه مرا بشارت به سرور و کرامت از جانب حق تعالی دادی تا آنکه دیدم آنچه را که گفتی. تو کیستی؟ می گوید من آن سروری هستم که او را بر برادر مؤمنت در دنیا داخل کردی. خدای تعالی مرا خلق کرد از آن تا تو را بشارت دهم.(1)

این حدیث شریف بر تمثل و تجسم اعمال در نشئه آخرت دلالت روشن دارد. ناگفته نماند همان گونه که اعمال تجسم می یابند، اعتقادات و اخلاقیات نیز در آخرت به صورتی نورانی و مایه سرور به یا صورت ظلمانی و زشت تجسم می یابند.

 6 . قیس بن عاصم که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله است، می گوید: روزی با گروهی از بنی هاشم خدمت پیامبر صلی الله علیه و آلهشرفیاب شدم و گفتم: یا رسول الله، ما در صحرا زندگی می کنیم. از حضور شما کمتر بهره مند می شویم. ما را موعظه و نصیحت فرمایید. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ای قیس به یقین و بی شک برای تو به ناچار هم نشینی خواهد بود که هرگز از تو جدا نمی شود و با تو دفن می گردد؛ درحالی که تو مرده ای و او زنده است. هم نشین تو اگر شریف باشد، تو را گرامی خواهد داشت و اگر نابکار باشد، تو را به دامان حوادث می سپارد. آن گاه آن هم نشین در روز قیامت محشور نمی شود، مگر با تو و تو در رستاخیز برانگیخته نخواهی شد، مگر با او و از تو بازپرسی نخواهد شد، مگر از او. پس دقت کن هم نشینی که انتخاب می کنی نیک باشد؛ زیرا اگر او نیک باشد، مایه انس تو خواهد بود. در غیر این صورت، موجب وحشت تو می گردد. آن هم نشین، کردار

ص: 173

توست.(1)

7. در محاسن برقی از ابوبصیر نقل شده است از یکی از صادقین علیهماالسلام که چون بنده مؤمن بمیرد، در قبر با او شش صورت داخل می شود که یکی از آنها سیمایش از همه نیکوتر و هیبتش زیباتر و بویش پاکیزه تر و صورتش لطیف تر است.

یکی از آن صورت ها در طرف راست او می ایستد، یکی دیگر در طرف چپ، دیگری در مقابل و دیگری پشت او و یکی دیگر درنزد پای او. آن صورتی که از همه نیکوتر است، در بالای سر او می ایستد. در این حال، اگر از سمت راست مانعی برای او رسد، آن صورتی که در طرف راست است، آن مانع را دفع می کند و همین طور در هر یک از جهات شش گانه اگر مانعی برسد آن صورتی که در آن جهت است آن را دفع می کند.

 آن صورتی که از همه نیکوتر است، به آن صورت های دیگر می گوید: شما کیستید؟ خدا شما را از من جزای خیر دهد. آن صورتی که طرف راست است، در پاسخ می گوید: من نماز هستم، صورتی که در طرف چپ است، می گوید: من زکات هستم؛ صورتی که در روبروی اوست، می گوید: من روزه ام؛ صورتی که در پشت سر اوست می گوید: من حج و عمره هستم؛ صورتی که در نزد پای اوست می گوید: من خیری هستم که از طرف تو به برادرانت رسیده است.

سپس این صورت ها به آن صورت نیکوتر می گویند تو کیستی؟ تو که از همه ما صورتت زیباتر و بویت پاکیزه تر و شکلت دلرباتر است. در پاسخ می گوید: من ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله هستم.(2)

ص: 174

8 . در تفسیر سوره نبأ، ذیل آیه «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجًا» (نبأ: 18) از براء بن عازب روایتی معتبر نقل شده است که ترجمه آن چنین است:(1)

معاذ بن جبل در خانه ابو ایوب انصاری نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود. معاذ از رسول خدا درباره آیه «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجًا» و ادامه آیات پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: ای معاذ، از امر عظیمی پرسیدی. آن گاه رسول خدا گریست و فرمود: ده صنف از امت من محشور می شوند؛ به گونه ای که خداوند آنها را از مسلمانان متمایز و صورت های آنها را دیگرگون می گرداند. گروهی از آنان به صورت بوزینه و گروهی به صورت خوک محشور می شوند. بعضی صورت هایشان به طرف پایین و پاهایشان به طرف بالا و به عکس قرار دارد و بدین گونه در محشر کشیده می شوند. بعضی نابینایند و در حال کوری، حیران به این طرف و آن طرف می دوند. بعضی کرند و برخی لال و هرگز تعقل و ادراک ندارند. برخی در حالی که زبان هایشان به روی سینه هایشان افتاده است، می جوند و چرک و خون از دهان هایشان جاری است؛ به گونه ای که اهل محشر از این منظره نفرت می کنند. برخی دست ها و پاهایشان بریده است. برخی از آنان به شاخه هایی از آتش به دار و گلو آویزان شده اند و گروهی بوی گندشان از بوی جیفه مردار بیشتر است. گروهی نیز لباس هایی از زفت و قیر که به بدنشان چسبیده است، پوشیده اند.

آنان که به صورت بوزینه هستند، سخن چینانند؛

آنان که به صورت خوک هستند، اهل خوردن مال حرامند؛

کسانی که واژگونه به روی زمین کشیده می شوند، رباخواران هستند؛

آنان که نابینا هستند، افرادی اند که در وقت حکم، عدالت را رعایت نمی کنند و در

ص: 175

میان مردم ستم روا می دارند؛

آنانی که لال و کرند، آنانند که به کردار خود، خودپسندانه می نگرند؛

آنان که زبان های خود را می جوند، عالمان و خطیبانی هستند که گفتارشان با کردارشان مطابقت ندارد؛

آنان که دست و پاهایشان بریده شده، افرادی هستند که همسایگان خود را آزار می دهند؛

آنان که به دارهای آتشین آویخته اند، جاسوسان و سخن چینانی هستند که در نزد سلطان، سخن چینی می کنند؛

آنان که بوی گندشان از مردار بیشتر است، افرادی هستند که از لذت ها و شهوات پیروی می کنند و از اموالشان حق خدا را نمی دهند.

و آنان که لباس های قطران و قیر چسبیده به بدن در بردارند، آنان اهل خودپسندی و فخرفروشی هستند.

 پیش تر گفتیم همان گونه که اعمال تجسم می یابند، اعتقادات و اخلاقیات هم در آخرت تجسم می یابند و دارای صورت های ملکوتی هستند.

9. صورت ملکوتی غضب

امام باقر علیه السلام می فرماید:

بی گمان این غضب، قطعه آتشی از شیطان است که در قلب پسر آدم برافروخته می شود.(1)

10. صورت اخروی نفاق:

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی که مسلمانان را با دو رو و دو زبان ملاقات کند، در روز قیامت می آید،

ص: 176

در حالی که دو زبان از آتش دارد.(1)

11. صورت آخرتی خودپسندی و تکبر

امام صادق علیه السلام می فرماید:

متکبران به صورت مورچگان ضعیفی می شوند و روی آنان را پایمال کنند تا خداوند از حساب فارغ شود.(2)

آری آنچه در آخرت به آدمی می رسد چه نعمت بهشتی و چه عذاب دوزخی، همه چیزهایی است که خود آدمی آماده ساخته است؛ جز اینکه در این دنیا، صورت ملکی آن را انجام می دهد و صورت ملکوتی آن را نمی شناسد و در آخرت آنها را خواهد شناخت. این مضمون آیات بسیاری است که می فرماید روز قیامت به شما خبر می دهند که شما چه می کردید؛ یعنی شما اکنون خبر ندارید چه می کنید و در روز رستاخیز از باطن اعمال خویش با خبر می شوید.

 آن گاه به سوی دانای پنهان و آشکار برگردانیده می شوید. سپس شما را به کردارتان آگاه می سازد. (جمعه: 8)

آری جزای آخرتی همان تجسم عمل است. اعمال ما صورتی ملکی دارد که فانی است؛ یعنی همان که در این جهان به صورت سخن یا عمل ظاهر می شود و نیز وجهه ای ملکوتی دارد که پس از صدور از ما، هرگز فانی نمی شود و از لوازم وجودی ما می شود. وجهه ملکوتی و چهره غیبی اعمال ما باقی می ماند و روزی همان وجهه را خواهیم دید. اگر زیبا و لذت بخش باشد، بهشت ما و اگر زشت باشد، آتش و جحیم ما خواهد بود.

ص: 177

امام خمینی رحمه الله درباره تجسم عمل می فرماید:

هر عملی که مقبول درگاه حضرت حق شده، صورت بهیّه حسنه دارد؛ به تناسب خود از حور و قصور و جنّات عالیات و انهار جاریات. هیچ موجودی در صفحه وجود محقق نشود از روی جزاف، بلکه ارتباطات عقلیه در کار است که کشف آن را جز کمّل اولیا کسی نتواند کرد و مطلب علی الاجمال تحت میزان عقلی و برهان حکمی است. پس معلوم شد که حیات عالم آخرت و زندگانی و لذات آن عالم بسته است به اعمالی که صورت کمالیه آنها بدان عالم منتقل می شود و آن اعمال عباداتی است که به کشف تام محمدی صلی الله علیه و آله اهل این ملت اطلاع بر آن پیدا کردند و کمال و حسن اعمال به نیّات و اقبال قلب و حفظ حدود است و اگر عملی فاقد این امور یا بعض آن باشد، از درجه اعتبار ساقط بلکه دارای صورت زشت و مشوه است.(1)

که از باب «کَلِّمَ النّاسَ عَلَی قَدرِ عُقُولِهِم.» و در خور فهم مردم به این صورت بیان شده است. البته باید گفت براساس معاد جسمانی و روحانی که در قرآن آمده است، برای هر بعد از جسم و روح، عقوبت ها یا موهبت هایی به تناسب آنها وجود خواهد داشت. برای مثال، در سوره آل عمران با اشاره به هر دو نوع پاداش جسمانی و روحانی بهشت و رضوان الهی، می فرماید:

آیا شما را از چیزی آگاه کنم که از این (سرمایه های مادی) بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کرده اند، در نزد پروردگارشان باغ هایی است که نهرها از پای درختانش می گذرد. همیشه در آن خواهند بود و همسرانی پاکیزه و خشنودی خداوند نصیب آنهاست و خداوند به امور بندگان بیناست. (آل عمران: 15)

بنابراین، انکار پاداش و کیفرهای جسمانی، به منزله انکار و یا غفلت از معاد جسمانی و لوازم آن خواهد بود.

کبری روز برانگیخته شدن اولین و آخرین است که پس از برچیده شدن تمام نظام عالم بر پا می شود. فاصله میان مرگ تا برپایی قیامت، عالم برزخ نامیده می شود. این عنوان از قرآن کریم گرفته شده است که می فرماید:

حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلّی أَعْمَلُ صالِحًا فیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. (مؤمنون: 99 - 100)

تا آن گاه که مرگ یکی از آنها فرا می رسد، می گوید: پروردگارم مرا بازگردان، باشد که کارهای شایسته ای که ترک کرده ام انجام دهم. جواب می شنود هرگز این تنها سخنی است که او آن را می گوید و از پیشاپیش آنان تا روز قیامت برزخ و فاصله ای است.(1)

 انسان در عالم برزخ که از آن به عالم قبر نیز تعبیر می شود، وارد مرحله ای دیگر از حیات می شود؛ از اموری لذت و از اموری نیز رنج می برد. این لذت و رنج به افکار، اخلاق و اعمال وی در دنیا بستگی دارد و جهنم برزخی یا بهشت برزخی را برای او می سازد. ازاین رو، پاداش و کیفر آخرتی در دو مرحله و با شرایط ویژه محقق می شود و به دو نوع پاداش و کیفر برزخی و پاداش و کیفر قیامتی تقسیم می گردد.

آیات و روایات فراوانی به این نوع از پاداش و کیفر، یعنی پاداش و کیفر برزخی اشاره دارند.

فرشتگان الهی پس از گفت و شنود با انسان های صالح و نیکوکار خطاب به آنان می گویند: از این پس، از نعمت های الهی بهره گیرید و آنها را منتظر رسیدن قیامت کبری نمی گذارند، بلکه به بهشت برزخی فرا می خوانند.

الَّذینَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. (نحل: 32)

ص: 180

پرهیزکاران کسانی هستند که فرشتگان روح آنها را می گیرند؛ در حالی که پاک و پاکیزه اند. به آنها می گویند: سلام بر شما وارد بهشت شوید، به خاطر اعمالی که انجام می دادید.

قرآن در گزارشی از حالات مرگ «مؤمن آل یس»، می فرماید: به او گفته شد به بهشت در آی. وی وقتی آن کرامت ها و عنایت ها را که از قبل بدان معتقد بود دریافت، گفت:

یا لَیْتَ قَوْمی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لی رَبّی وَ جَعَلَنی مِنَ الْمُکْرَمینَ. (یس: 26 - 27)

ای کاش، قوم من که هنوز در دنیا هستند و از ایمان به رسولان الهی سرباز می زدند، از وضع سعادتمندانه من در این زندگی آگاه می شدند.

 روشن است که این جریان ها پیش از قیامت کبری است و به پاداش های برزخی مربوط است؛ زیرا هنوز قیامت برپا نشده است. در آیات دیگری نیز از حیات سعادتمندانه انسان های نیکوکار و یا از زندگی شقاوتمندانه انسان های بدکار در فاصله میان مرگ و قیامت خبر می دهد.

در سوره آل عمران، درباره زندگانی پر از رحمت شهیدان راه خدا می فرماید:

هرگز گمان مبر کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. آنها به دلیل نعمت های فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند و به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند (مجاهدان و شهیدان آینده) خوش وقتند که نه ترسی بر آنهاست و نه غمی خواهند داشت و از نعمت خدا و فضل او شادمانند و خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی سازد.(آل عمران: 169 - 171)

همچنین در آیه ای دیگر از زندگی شقاوتمندانه «آل فرعون» در عالم برزخ خبر می دهد و می فرماید:

و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد. (عذاب آنها) آتش است که هر صبح و شام بر آنها عرضه می شود و روزی که قیامت برپا می شود، (گفته می شود) آل فرعون را در سخت ترین عذاب ها وارد کنید. (غافر: 45 و 46)

در روایات نیز بر زندگی سعادتمندانه یا شقاوتمندانه در عالم برزخ تأکید شده است

ص: 181

و همواره انسان ها را از عذاب های عالم برزخ بر حذر داشته اند.

در پاداش و کیفر الهی از هیچ موردی که مستوجب پاداش یا سزاوار کیفر باشد، غفلت نمی شود؛ هرچند ذره ای بسیار ناچیز باشد. نه از جهت پاداش در حق کسی ظلم می شود، بلکه قانون پاداش ها را بر مبنای تضاعف نهاده است و نه در مجازات، بیش از حد عقوبت روا داشته می شود؛ زیرا هرگونه حق کشی ناشی از نادانی یا ناتوانی و یا نیاز است و حال آنکه ذات باری تعالی غنی، قدیر و علیم مطلق است و تمام عالم هستی، جلوه ای از فیض و قدرت و حکمت اوست.

آیات فراوانی از قرآن با تصریح به اصل حساب رسی دقیق می فرماید:

ما ترازوهای عدل را در قیامت نصب می کنیم و به هیچ کس در آنجا کمترین ستمی نمی شود. اگر به مقدار سنگینی یک دانه خردل کار نیک یا بدی باشد، ما آن را حاضر می سازیم و مورد سنجش قرار می دهیم.(1) (انبیاء: 47)

در سنجش کردارها در آخرت از تعبیرهای دیگری نیز مانند مثقال، ذره و نقیر و... استفاده شده است که بر حساب رسی دقیق و خالی از هرگونه ستمی تأکید دارد.

خداوند می فرماید:

فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّة خَیرا یَرهُ. وَ مَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّة شَرّا یَرَهُ. (زلزال: 7 و 8)

پس هر کس هم وزن ذره ای کار خیر انجام دهد، آن را می بیند و هرکس هم وزن ذره ای کار بد کرده آن را می بیند.

همچنین در آیه ای دیگر می فرماید:

إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُوتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظیمًا. (نساء:

ص: 182

40)(1)

خداوند حتی به اندازه سنگینی ذره ای ستم نمی کند و اگر آن ذره کار نیکی باشد، آن را مضاعف می کند و از نزد خود پاداش عظیمی در برابر آن می دهد.

 تأکید قرآن بر حساب رسی دقیق بدان سبب است که هیچ کس در هیچ شرایطی نسبت به انجام اعمال نیک بی رغبت نشود و هیچ عملی را هرچند ناچیز، کم نشمارد و به آن اهتمام ورزد. همچنین در هیچ شرایطی، از کیفر نافرمانی گناهان کوچک و بزرگ غافل نباشد.

قرآن تصریح می کند:

وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُومِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقیرًا. (نساء: 124)

هرکس عملی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، ولی از روی ایمان بوده و مؤمن باشد، چنان کسانی داخل بهشت می شوند و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.

«نقیر» از ماده نقر (بر وزن فقر) و به معنای کوبیدن چیزی است که ایجاد سوراخ کند. منقار را به همین دلیل منقار گفته اند. بعضی می گویند نقیر همان گودی بسیار کوچکی است که در پشت هسته خرما به چشم می خورد و کنایه از امور بسیار ناچیز می باشد.(2)

همچنین خداوند در قرآن می فرماید:

کتابی که نامه اعمال انسان هاست نهاده می شود، ولی گنه کاران را می بینی که از آنچه در آن است ترسان و گریزان شده اند؛ می گویند ای وای بر ما. این چه کتابی است که هیچ عمل

ص: 183

بزرگ و کوچکی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟ و همه اعمال خود را حاضر می بینند و پروردگارت به احدی ظلم نمی کند. (کهف: 49)(1)

 در حدیثی از امام صادق می خوانیم:

هنگامی که روز قیامت شود، نامه اعمال انسان را به دست او می دهند. سپس گفته می شود بخوان. راوی گوید از امام پرسیدم آیا آنچه را که در این نامه است می شناسد و به خاطر می آورد. امام فرمود: همه را به خاطر می آورد؛ هر چشم بر هم زدنی، کلمه ای، جابه جا کردن قدمی و خلاصه هر کاری را که انجام داده است، آن چنان به خاطر می آورد که گویی همان ساعت انجام داده است و ازاین رو، فریادشان بلند می شود و می گویند: ای وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست، مگر آنکه آن را شماره کرده است.(2)

باید دانست که به مقتضای این سنجش دقیق، عدالت کامل در مجازات رعایت می شود، ولی قانون در باب پاداش بالاتر از عدالت می باشد و بر احسان و تفضل استوار است که توضیح آن خواهد آمد.(3)

ص: 184

بودن یا زیان بخش بودن آن عمل در خارج و جوامع بشری است و ملاک و میزان ارزش گذاری آن سود و زیان در جامعه است که در دفتر تاریخ ثبت می شود و جوامع انسانی درباره آن قضاوت می کنند، ولی جنبه دوم عمل، چگونگی انتساب آن به عامل است که به اهداف و انگیزه های وی وابسته می باشد و تنها در پرونده های ملکوتی ثبت می گردد و به تعبیر قرآن، ملاک ارزش آن «احسن عمل بودن» است:

«اَلّذی خَلَقَ المَوتَ وَ الحَیوَةَ لَیَبلُوَکُم اَیُّکُم اَحسنُ عَمَلاً... . (ملک: 2)

بنابراین، ارزش هر عمل تنها به ذات خود عمل نیست، بلکه عنصر انگیزه و نیت نیز در ارزش گذاری آن تأثیر به سزا دارد که از آن به «حسن فاعلی» تعبیر می کنیم.

ب) از نظر قرآن شخصیت واقعی انسان و «من» حقیقی او همان روح اوست. این روح است که با هر عمل اختیاری انسان، از قوّه به فعلیت می رسد و ویژگی متناسب با اراده و هدف خود را به دست می آورد. این آثار و ملکات جزو شخصیت انسان می شود و او را به عالمی متناسب خود از عوالم وجود بالا می برد. پس عملی ارزش خواهد داشت که موجب تعالی و پیشرفت روح شود و عملی دارای چنین اثری خواهد بود که با انگیزه ای متناسب با این پیشرفت باشد و آن عملی است که «براساس شناخت از خداوند و ایمان به او و آموزه های الهی و به دور از هر گونه خود خواهی ها و هواپرستی ها انجام می گیرد».

برای مثال، وقتی فردی عمل نیکی انجام می دهد، بی شک عمل او از نظر اجتماعی و در مقیاس کلی خیر است؛ یعنی کاری مفید برای خلق خداست و در این میان، انگیزه و هدف فاعل نقش ندارد، ولی در ارزش گذاری الهی تنها نظر به اثر اجتماعی آن نیست، بلکه نوع ارتباط عمل با فاعل و انگیزه او نیز مورد نظر است. به عبارت دیگر، کار مفید اجتماعی و کاری که حسن فعلی دارد، آن گاه از نظر تکامل معنوی مفید و مستوجب پاداش است که روح با انجام آن عمل رشد کند و تکامل یابد و از دایره خودخواهی ها و خود پرستی ها بیرون رود و به خداخواهی و حق محوری نزدیک تر شود.

ص: 186

واقعیت این است که تا کسی خدا را نشناسد، به سوی خدا نمی رود؛ حجابی از نفس را پاره نمی کند و به سوی ملکوت بالا نمی رود و عملش به گونه ای که مایه بهجت و سرور او باشد، نمی گردد. ازاین رو، تجسم نیکی به عنوان پاداش نخواهد داشت. برای مثال، اگر کسی از جاده شمالِ تهران خارج شود و به سمت شمال چند روز به سفر خود ادامه دهد، ما هرگز توقع نداریم که چنین کسی به قم یا اصفهان برسد؛ یعنی محال است کسی به سوی ترکستان رود و به کعبه رسد.

بهشت و جهنم دو مقصد سیر معنوی انسان در آن جهان است. هرکسی خود را در مقصد سفرش می بیند؛ یکی بالا و دیگری پایین؛ یکی «اعلی علیین» و دیگری «اسفل سافلین».

 چگونه ممکن است کسی به سوی مقصدی حرکت نکند یا خلاف جهت حرکت کند و آن گاه به آن مقصد برسد. حرکت به سوی مقام علیین، فرع آهنگ رسیدن به آن است و آهنگ و اراده، فرع بر معرفت و اعتقاد از یک سو و تمکین و تسلیم از سوی دیگر است.

بنابراین، حسن فعلی برای پاداش اخروی عمل کافی نیست؛ حسن فاعلی هم لازم است. حسن فعلی به منزله تن و حسن فاعلی چونان روح و حیات است و ایمان به خدا و روز رستاخیز شرط لازم حسن فاعلی است و این شرط بودن، شرط بودن قراردادی نیست، بلکه شرط بودن ذاتی و تکوینی است؛ مانند شرط بودنی که هر راه معین برای مقصدی معین دارد.

ممکن است کسی بگوید برای محقق کردن حسن فاعلی، شناخت و ایمان به خدا ضرورتی ندارد، بلکه اگر کسی عمل خیری را به انگیزه وجدان و به خاطر نوع دوستی انجام دهد، کافی است تا عمل او متصف به حسن فاعلی شود و شایسته پاداش گردد؟

در پاسخ باید گفت بی تردید عمل خیری که تنها به خاطر نوع دوستی انجام شده است، در ردیف عمل خیری که با انگیزه ناب توحیدی انجام شود نیست، ولی در عین حال، هر اندازه عمل در همین انگیزه نوع دوستی، از صفا و خلوص برخوردار بوده و

ص: 188

از شائبه های نفسانی چون ریا، حب جاه، حب مقام.. پاک باشد، نتیجه آن در دنیا یا آخرت دریافت می شود و بی اجر گذاشته نمی شود؛ هر چند ممکن است درجه ای را برای او ایجاد نکند، ولی جنبه تخفیف عذاب را خواهد داشت؛ زیرا به مقتضای نبود ایمان و ملتزم نبودن به لوازم آن، در انجام بسیاری از وظایف کوتاهی شده است که خود پی آمدهایی خواهد داشت؛ وانگهی کفر، اعمالی را که خیر بودن آنها یقینی است، تباه می سازد، ولی به هرحال، هیچ عملی به هر اندازه که از حسن فاعلی برخوردار باشد، بی اجر نمی ماند که در آیات و روایات بدان اشاره شده است.(1)

بنابراین، با توجه به طرح کلی بحث و بررسی شبهه ها، پاسخ به پرسش هایی که به طور مصداقی مطرح می شود نیز روشن می گردد. برای مثال، می گویند اعمال مخترعان و مکتشفانی که زحمات فراوانی را کشیده و ارمغانی برای بشریت آورده اند، ولی ایمان نداشتند، چگونه ارزیابی می شود؟ در پاسخ باید گفت: به یقین پرونده آن مردان بزرگ هم از نظر عمل و هم از نظر انگیزه از چند صورت خارج نیست:

1. هدف اصلی از اختراع و اکتشاف یک عمل تخریبی بوده است، ولی سپس در کنار آن منافعی برای نوع انسان نیز داشته است که تکلیف این اعمال و این افراد کاملاً روشن است.

2. هدف اصلی بهره گیری مادی یا به دست آوردن آوازه و شهرت بوده است که در حقیقت، حکم تاجری را دارد که برای درآمد بیشتر، مؤسسه های رفاه عمومی ایجاد می کند و برای گروهی کار و برای کشوری محصولاتی را نیز به ارمغان می آورد؛ با آنکه هیچ هدفی جز به دست آوردن درآمد ندارد؛ به گونه ای که اگر کار بهتری می یافت، در پی آن می رفت. البته چنین کارهایی با چنین اهدافی اگر برابر موازین شرعی باشد،

ص: 189

خلاف و حرام نیست، ولی عمل کاملاً مقدسی نیست. این گروه نه از خدا و نه از خلق خدا، طلبی ندارد. آنان به خواست خود که درآمد یا شهرت یا.. است، رسیده اند و اجرشان ضایع نشده است.

3. انگیزه انسانی داشته اند و به امید خدمت به انسانیت و بشریت زحمت هایی را به جان پذیرفته اند. اینان بی شک پاداش مناسبی دریافت می کنند. البته ممکن است پاداششان در دنیا یا در آخرت باشد و خداوند عادل و حکیم آنان را محروم نمی کند، افزون بر حکم عقل، آیات و روایات نیز بدان اشاره دارند، ولی جزئیاتش روشن نیست.(1)

قرآن کریم می فرماید:

فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّة خَیرا یَرهُ. وَ مَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّة شَرّا یَرَهُ.(2) (زلزال: 7 و 8)

هرکس هم وزن ذره ای کار نیک کند، آن کار را می بیند و هرکس هم وزن ذره ای کار بد مرتکب شود، نیز آن کار را می بیند.

همچنین در آیه ای دیگر می فرماید: «اِنّا لا نُضیعُ اَجرَ مَن اَحسَنَ عَملاً؛ ما اجر هر کسی را که عملی نیک انجام دهد، ضایع نمی سازیم».(3) (کهف: 30)

مفاد این آیات به گونه ای است که به روشنی افرادی را که تنها عمل را به انگیزه انسانی انجام می دهند نیز شامل می گردد؛ زیرا این آیات، آنها را در ردیف عمومات غیرقابل تخصیص قرار می دهد. از بعضی روایات نیز برمی آید که این گونه اعمال خیر

ص: 190

موجب تخفیف عذاب های اخروی می شود و اجر آنها تباه نمی شود.

1. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به عدی بن حاتم فرمود: «دُفِعَ عَن ابَیکَ العَذابُ الشَّدیدُ بِسَخاءِ نَفسِهِ؛ خداوند عذاب شدید را از پدرت به خاطر جود و بخشش او برداشت».(1)

2. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره عبدالله بن جدعان که از مشرکان معروف جاهلیت و ازسران قریش بود فرمود: کم عذاب ترین اهل جهنم ابن جدعان است! پرسیدند یا رسول الله چرا؟ حضرت فرمود: «اِنَّهُ کانَ یُطعِمُ الطّعام؛ او گرسنگان را سیر می کرد».

3. درحدیثی از امام کاظم علیه السلام آمده است، در بنی اسرائیل مرد با ایمانی بود که همسایه کافری داشت. مرد بی ایمان با همسایه مؤمن خود رفتار نیکی داشت. وقتی که از دنیا رفت، خدا برای او خانه ای بنا کرد که مانع از گرمای آتش بود. به او گفته شد: «این به سبب رفتار نیکت با همسایه مؤمنت می باشد».

شهید مطهری رحمه الله افزون بر پاسخ های گفته شده به پرسش بالا، با نگاهی دیگر نیز پاسخ داده اند:

«به نظر من اگر افرادی یافت شوند که نیکی به انسان های دیگر و حتی نیکی به جاندار، اعم از انسان یا حیوان را بدون هیچ چشم انتظاری انجام دهند و حتی در عمق وجدان خود از آن جهت خدمت نکنند که چهره خود را در آیینه وجود محرومان می بینند؛ یعنی ترس از اینکه روزی چنین سرنوشتی داشته باشند، عامل محرک آنها نباشد، بلکه طوری انگیزه احسان و خدمت در آنها قوی باشد که اگر بدانند هیچ گونه سودی عاید آنها نمی شود و حتی یک نفر هم از کار آنها آگاه نمی گردد و احدی به آنها یک بارک الله هم نخواهد گفت، باز هم آن کار خیر را انجام می دهند و تحت تأثیر عادت و امثال آن هم نباشند، باید گفت این انسان ها در عمق ضمیرشان دارای نوری از

ص: 191

معرفت خداوند هستند و بر فرض اینکه به زبان انکار کنند، در عمق ضمیر اقرار دارند انکارشان در واقع و نفس الامر انکار یک امر موهومی است که آن را به جای خدا تصور کرده اند و یا انکار یک موهوم دیگری است که آن را به جای بازگشت به خدا و قیامت تصور کرده اند؛ نه انکار خدا و معاد واقعی.

علاقه به خیر و عدل و احسان از آن جهت که خیر و عدل و احسان است، بدون هیچ شائبه ای، نشانه ای از علاقه و محبت به ذات جمیل علی الاطلاق است؛ علی هذا بعید نیست که این گونه کسان واقعا و عملاً در زمره اهل کفر محشور نگردند؛ هر چند لسانا منکر شمرده می شوند».(1)

روشن است که برای دریافت پاداش های الهی، جز سعی و عمل صالح سود نمی بخشد. بنابراین، دریافت پاداش های عالی با کوتاهی در عمل صالح سازگار نیست.

امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ مردی که از حضرت درخواست موعظه کرد، بر عنصر عمل تکیه کرد و فرمود:

از کسانی مباش که بدون عمل و برخورداری از اعمال نیک امیدوار به آخرتند و به خاطر آروزهای دراز توبه را به تأخیر می اندازند و در دنیا گفتارشان گفتار پارسایان و رفتارشان رفتار خواستاران دنیاست.(1)

است که در آن بوده است و حقی بر دیگران داشته است که سبب شده اعمال خیری برایش انجام دهند. در واقع، آن شخص پاداش همان صفت برجسته و نقطه درخشان خود را می گیرد. در واقع، انجام عمل خیر دیگران برای او نیز پرتوی از عمل یا نیت خیر خود اوست. بر همین اساس، اگر کسی پایه گذار سنت خوبی در جامعه شود تا آن سنت جاری است، در ثواب اعمال آنها بدون کم شدن ثواب عامل شریک است. نیز برهمین اساس است که گفته اند پس از مرگ، پرونده عمل انسان بسته می شود؛ مگر کسی که دارای صدقات جاریه، یعنی فرزند صالح، اثر مفید یا امر خیر دیگری باشد که به واسطه آن برای او خیرات  برسد.

پاداش ها دو گونه اند: پاداش هایی که وضعی اند و نتیجه طبیعی خود عمل می باشند و موجب تکامل روحی عامل می شوند و شایستگی حیات و زندگی در عوالم بالاتر را پیدا می کند و اعمالش از ملکوتی نورانی و صورت های تجسم یافته پر از بهجت برخوردار خواهد بود. بی گمان، این آثار از آن خود عامل است و قابل واگذاری نیست، ولی نوع دوم پاداش ها اعطایی و قراردادی است که شخص فرمان بردار از خداوند متعال دریافت می کند. ازاین رو، این پاداش ها را می تواند به خواست خودش به دیگری هدیه نماید. برای مثال، اجر و پاداش یک استاد دانشگاه در تدریس این است که جنبه علمی او قوی تر می شود و حقوقی دریافت می کند. وی نتیجه اول را نمی تواند اهدا کند، ولی نتیجه دوم را می تواند به فرد مورد علاقه اش اهدا نماید. البته باید دانست پاداش های اهدایی و اعمال نیابی نمی تواند تمام سعادت را تأمین کند؛ زیرا مانند نوری از پشت سر است که آثار کمتری دارد. در واقع، پاداش های اهدایی تنها تکمیل کننده نقص ها خواهد بود، ولی مایه اصلی نجات همان ایمان و عمل صالح است.(1)

ص: 194

همچنین اهدای پاداش و انجام عمل نیابی، خود نوعی دعا و درخواست رحمت از خداوند است. اگر دعا مستجاب شود، معنای آن برخورداری از موهبت عظیم الهی برای فردی خواهد بود که برایش دعا شده است؛ چه آن فرد در حال حیات باشد و چه در گذشته باشد.

بنابراین، با توجه به آنچه گذشت، پاداش های اهدایی و اعمال نیابی با اصل شرط بودن عمل در قبال پاداش ناسازگار نیست، بلکه با عملکرد شخصی که پاداشی به او هدیه می شود، ارتباط دارد و احسانی است که تنها برطرف کننده کاستی های او می باشد.

دارد. این مفهوم حدیثی است که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که می فرماید: «ونیّةُ المُؤمِنِ خَیر مِن عَمَلِهِ؛ نیت مؤمن از عملش بالاتر و ارزشش بیشتر است».(1)

البته منظور حدیث، نیت خالی از عمل نیست، بلکه به این معناست که در ارزش گذاری، عملی که همراه با نیت است، ارزش افزون تر دارد. البته گاه بر نیت بدون عمل نیز پاداش تعلق می گیرد و آنجایی است که شخص واقعا عزم بر عملی صالح کرده و آرزوی انجام آن را هم دارد، ولی به دلیل نبود امکانات و زمینه های لازم نمی تواند کاری بکند. در چنین صورتی، به وی اجر آن عمل داده می شود.

ازاین رو، در حدیث است که: «الرّاضِی بِفِعلِ قَومٍ کَالّداخِلِ فیهِ مَعَهُم؛ کسی که به انجام کار گروهی راضی باشد، همانند کسی است که مباشرت به عمل داشته و در جمع آنها بوده است».(2)

و زمین است و برای کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آورده اند، آماده شده است. این فضل خداوند است که به هر کس که بخواهد می دهد و خداوند صاحب فضل عظیم است. (حدید: 21)

به یقین، بهشت با همه مواهبش چیزی نیست که انسان با این اعمال ناچیز به آن برسد، بلکه تنها فضل و رحمت الهی است که آن پاداش بزرگ را در برابر این اعمال کوچک قرار می دهد؛ البته جز این نیز از ذات حضرتش انتظار نمی رود؛ زیرا او خودش، هم حکم به احسان در مقابل احسان کرده و هم خود موهبت های خویش را براساس این حکم قرار داده است: «هَل جَزاءُ الاِحسانِ اِلاّ الاِحسانُ؛ آیا جزای نیکی جز نیکی است». (الرحمن: 60)

کسی که کار نیکی انجام دهد، برای او پاداشی بهتر از آن است و به کسانی که کارهای بد انجام دهند، مجازات بدکاران جز به (مقدار) اعمالشان نخواهد بود. (قصص: 84)

این آیه آمیزه ای از فضل و عدالت را مطرح می کند؛ به اینکه خداوند در جزای بر بدی ها، عدالت را رعایت می کند، ولی در پاداش براساس تفضل رفتار می کند و تنگ نظر نیست؛ گاهی ده یا صد برابر و گاهی هزاران، بلکه بیشتر پاداش می دهد: «مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشرُ اَمثالِها؛ هرکس حسنه ای را با خود بیاورد، برای او ده برابر پاداش خواهد بود». (انعام: 160)

این پاداش کمترین است و حداکثر را خدا می داند. در برخی از آیات با تصریح به فزونی پاداش، می فرماید:

إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُوتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظیمًا. (نساء: 40)

خداوند (حتی) به اندازه سنگینی ذره ای ستم نمی کند و اگر کار نیکی باشد، آن را چند برابر می سازد و از نزد خود پاداش عظیمی (در برابر آن) می دهد.

«ضعف» و «مضاعف» به معنای چیزی است که معادل آن یا چند برابر آن را بر آن بیفزاید. بنابراین، آیه بالا با آیاتی که می گوید پاداش انفاق گاهی به ده برابر و گاهی به

ص: 197

هفتصد برابر و یا بیشتر می رسد، هیچ گونه مغایرتی ندارد.(1)

در برخی از آیات نیز عنایت های خویش را «غیرحساب» می داند و می فرماید:

هرکس بدی کند جز به مانند آن کیفر داده نمی شود، ولی هرکس از مرد و زن کار شایسته ای انجام دهد؛ در حالی که مؤمن باشد، آنها وارد بهشت می شوند و در آن روزی بی حسابی به آنها داده خواهد شد. (غافر: 40)

به غیرحساب بودن نعمت ها کنایه از فراوانی آنهاست و شاید اشاره به این مطلب باشد که نگاه داشتن حساب از سوی عطا کننده، مخصوص کسانی است که مواهب محدودی دارند و ترس از کمبود دارند، ولی کسی که خزانه نعمت های او نامحدود و بی پایان است، نیاز به حسابگری در بخشش ندارد. برای دریافت کننده پاداش ها نیز بی حساب بودن آن براساس فضل الهی است که گاه قابل توصیف هم نیست.

خداوند درباره پاداش سحرخیزان و عبادت کنندگان در نیمه های شب و اهل نماز شب می فرماید:

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. (سجده: 17)

هیچ کس نمی داند چه پاداش های گران قدری که مایه روشنی چشم ها و شادکننده آنهاست، برای آنها نهفته شده است. این پاداشی است در قبال آنچه عمل می کردند.

حدیثی از پیامبر گرامی نقل شده است که فرمود:

اِنَّ اللّهُ یَقُولُ اَعدَدتُ لِعِبادِی الصّالحِینَ ما لا عَین رَأَت وَ لا اُذُن سَمِعَت وَ لاخَطَرَ عَلی قَلبِ بَشَر.(2)

ص: 198

خداوند می فرماید: من برای بندگان صالحم نعمت هایی فراهم کرده ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر فکر کسی هم نگذشته است.

اینکه چرا این نوع پاداش ها مشخص نیست و تنها به آن اشاره شده است، شاید ازاین رو است که ارزش والای آن در قالب الفاظ نمی گنجد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

هیچ عمل نیکی نیست، مگر اینکه ثوابی در قرآن برای آن بیان شده مگر نماز شب که خداوند بزرگ ثواب آن را روشن نساخته است؛ به خاطر اهمیت و عظمت آن. ازاین رو، فرموده است هیچ کس نمی داند چه ثواب هایی که مایه روشنایی چشمان است، برای آنها نهفته است.(1)

خواهی بود.

و در آیه ای دیگر می فرماید:

وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ اْلآخِرَةِ. (بقره: 217)

و هرکس از شما از دین خود برگردد و در نتیجه، در حال کفر بمیرد، اعمالش در دنیا و آخرت حبط می گردد.

پس به طور کلی روشن می شود که اعمال نیک کافران و مشرکان بر فرض دارا بودن حسن فعلی و فاعلی، دچار مشکل دیگری به نام حبط و آفت زدگی است؛ یعنی در کردارها و مرام آنان به جز اعمال نیک، اموری نیز رخ می دهد که موجب  حبط اعمال خیر می گردد که از آن میان، شرک و کفر از عوامل صد در صد حبط عمل است. هم چنان که اعمال خیر مسلمان نیز در معرض حبط قرار دارد و گاه ممکن است با انجام دادن گناهان یا داشتن اخلاق زشت و ناپسند، اعمال خویش را تباه سازد که از جمله این آفات، منت گذاری بعد از عمل خیر و نیک است.

قرآن کریم می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ اْلأَذی. (بقره: 264)

ای اهل ایمان، صدقات خویش را به وسیله منت گذاری و اذیت و آزار باطل نسازید.

در آیه ای دیگر بی احترامی به پیامبر اسلام را سبب حبط اعمال می داند و می فرماید:

هان ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر در نیاورید. آن گونه که با یکدیگر داد و فریاد می کنید و زنهار مواظب باشید با این رفتار، اعمالتان ندانسته حبط نشود. (حجرات:2)

در روایات نیز به پاره ای از این آفت ها اشاره شده است که حسد، غضب، عجب و غرور، ریا و سمعه نمونه هایی از آن است.

توضیح اینکه از جمله سنت هایی که در نظام کیفر و پاداش الهی مطرح است، سنت احباط و تکفیر است. احباط به عنوان یکی از کیفرها و تکفیر نیز به عنوان یکی از

ص: 200

پاداش ها می باشد.

مسلّم است که نیکی ها، آثار سوء گناهان را از میان می برد؛ زیرا قرآن کریم با صراحت می فرماید:

«اِنّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِئاتِ؛ به درستی که نیکی ها بدی ها را از میان می برد». (هود: 114)

همچنین درباره گناهانی مانند کفر و ارتداد نیز شکی نیست که سبب حبط و از میان رفتن اعمال نیک می گردد.

 ولی آیا به طور کلی هر گناهی موجب حبط اعمال نیک و بی اثر کردن آنها می شود؟ نظریه های مختلفی مطرح است. علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید: نظریه تباطل و تحابط درست نیست؛ زیرا از ظاهر آیه قرآن که می فرماید: «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحًا وَ آخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ و دسته ای دیگرند که به گناهان خود اعتراف کرده، اعمال صالح و اعمال طالح را به هم درآمیخته اند و امید است خدا از ایشان درگذرد که خدا آمرزگار مهربان است». (توبه: 102) برمی آید که اعمال چه خوبی ها و چه بدی ها باقی می ماند و تنها توبه خداوند، بدی ها را از میان می برد و تحابط به هرمعنایی که تصور شود با این آیه نمی سازد.

همچنین خداوند در مسئله تأثیر اعمال همان روشی را دارد که عقلاً در اجتماع انسانی خود دارند و آن روش مجازات است که کارهای نیک را پاداش و کارهای زشت را جداگانه کیفر می دهند؛ مگر در بعضی از گناهان که سبب قطع رابطه مولویت و عبودیت است که در این موارد تعبیر به حبط عمل می شود.(1)

علامه مجلسی در بحارالانوار می فرماید: «سقوط ثواب به وسیله کفری که تا پایان عمر ادامه دارد و همچنین سقوط کیفر به وسیله ایمانی که تا مرگ همراه باشد، قابل

ص: 201

انکار نیست و اخبار فراوانی دلالت دارد به اینکه تعداد زیادی از گناهان باعث سقوط عده زیادی از طاعت ها می گردند و طاعات بسیاری نیز موجب سقوط بسیاری از بدی ها می شوند».

پیامبر اسلام خطاب به ابوذر فرمود:

اِتَّقِ اللّهَ حَیثُ کُنتَ وَ خالِقِ النّاسَ بِخُلق حَسَن وَ اِذا عَمِلتَ سَیِّئَة فاعمَل حَسَنَة تَمحُوها.(1)

هر کجا و در هر حال هستی از خدا بترس و با مردم با خلق خوش رفتار کن و هرگاه عمل بدی انجام دادی کار نیکی پس از آن انجام ده که آن را محو می کند.

 همچنین در مورد از میان رفتن کارهای نیک به خاطر اعمال بد آمده است:

ایَّاکُم وَ الحَسَدَ فإنَّ الحَسَدَ یَأکُلُ الحَسَناتِ کَما تَأکُلُ النّارُ اَلحَطَبَ.(2)

از حسد بر حذر باشید که حسد کارهای نیک را همچون آتش که هیزم را نابود می کند، از میان می برد.

چه نیک و چه بد، صورت ملکوتی آن را مشاهده خواهد کرد. ولی در صورتی آن صورت ملکوتی از ثواب و عقاب برای او ماندنی خواهد بود که حبط یا تکفیر نشود. چنانچه فردی اعمال سوء او غلبه داشته باشد، هیچ صورتی از صور ملکوتی نیکو برای او مستقر نخواهد ماند و همچنین چنانچه اعمال خیر او غلبه داشته باشد، صور ملکوتی رنج آور برای او پایدار نخواهد ماند؛ بنابراین هر چند که به میزان دیدن آن صور، از رنج یا لذت و بهجت برخوردار خواهد گشت ولی دوام نخواهد داشت. بنابراین آیه ذکر شده با بعضی از روایات یاد شده در باب پاداش و عقاب و با سنت احباط و تکفیر نیز هماهنگ است.

دارد و تمام نعمت های جسمانی و روحانی در آن جمع است؛ به گونه ای که هرچه بخواهند در آنجا می یابند.

قرآن کریم درباره گستره بهشت می فرماید:

سرعت بجویید برای رسیدن به آمرزش پروردگار خود و بهشتی که گستره آن آسمان ها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است. (آل عمران:133)(1)

 برخی از مفسران فرموده اند عبارت قرآنی «عَرضُها السَّمواتُ و الارض»، معنای کنایی دارد و آن اینکه وسعت آن به اندازه ای است که وهم بشری نمی تواند آن را مشخص کند؛ زیرا بالاترین گستره ای که به ذهن انسان می گنجد، وسعت آسمان و زمین است؛ وگرنه گستره واقعی بهشت از اینها نیز فراتر است.(2)

خداوند درباره بزرگی بهشت در خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «وَ اِذا رَأَیتَ ثَمَّ رَأَیتَ نَعِیما وَ مُلکا کَبیرا؛ هنگامی که در آنجا نگاه می کنی (یا هنگامی که آن مکان را می نگری)، نعمت فراوان و ملک بزرگی را می بینی». (دهر:20)

ملک کبیر معنایی جامع دارد و به بزرگی بهشت به لحاظ گستردگی و فراوانی نعمت های بهشتی و هم به مقامات معنوی و نعمت های روحانی آن اشاره دارد.

قرآن کریم درباره جامعیت بهشت از انواع نعمت ها و موهبت های الهی می فرماید: «وَ فیها ما تَشْتَهیهِ اْلأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ اْلأَعْیُنُ؛ در آنجا هر چه دل ها بخواهد و چشم ها از آن لذت ببرد، وجود دارد».(3) (زخرف: 71)

ص: 204

سر آنها آشکار می شود؛ نور لطف خداست که بر آنها پرتو افکنده. ندایی بر می خیزد که سلام بر شما، ای بهشتیان و این همان است که در قرآن آمده است: «سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبِّ رَحیمٍ». اینجاست که نظر لطف خداوند چنان آنان را مجذوب می کند که از همه چیز جز او غافل می شوند و همه نعمت های بهشتی را در آن حال به دست فراموشی می سپارند.(1)

وصف ناپذیر است. چه شیرین است خطاب به اهل ایمان آنجا که می فرماید:

یا أَیَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّة. اِرجِعی اِلی رَبِّکِ راضِیَة مَرضِیةً. (فجر: 27 و 28)

ای روح آرام یافته، به سوی پروردگارت باز گردد؛ در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است. پس در جمع بندگانم درآی و در بهشتم وارد شو.

«لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْوًا وَ لا تَأْثیمًا إِلاّ قیلاً سَلامًا سَلامًا؛ آنجا در بهشت نه سخن لغو و بیهوده ای می شنوند و نه گفتار گناه آلودی. تنها چیزی که می شنوند: سلام است و سلام». (واقعه: 25 و 26)

آنها در بهشتی هستند که در پرتو مواهب آن شادمانند و هیچ کدورتی ندارند و هیچ سخن لغوی را نمی شنوند:

«فَی جَنَّة عالِیَة. لاتَسمَعُ فِیها لاغِیَة؛ چیزهای شاداب در بهشتی عالی است که در آن هیچ سخن بیهوده ای نمی شنوی». (غاشیه: 10 و 11)

بشارت داد که افراد با ایمان و مطیع فرمان خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله در بهشت هم نشین اولیاء الله و پیامبران خواهند بود.(1)

که بر دیگر باغ های بهشتی امتیاز دارد و تنها سه گروه در آنجا ساکن می شوند: پیامبران، صدیقان و شهدا. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

عدن آن خانه پروردگار است که هیچ چشمی آن را ندیده و به فکر کسی خطور نکرده که سه گروه در آن ساکن می شوند: پیامبران، صدیقان و شهدا.(1)

 در برخی از آیات نیز از جایگاه بهشتیان به «غرفه» تعبیر شده است:

کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام دادند، آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که نهرها در زیر آن جاری است. (عنکبوت: 58)

در آیه ای دیگر نیز آمده است: «لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ؛ برای آنان (پرهیزگاران) غرفه هایی است و بر فراز آن غرفه های دیگر و از زیر آنها نهرها جاری است». (زمر: 20)

اهل بهشت در آن غرفه ها در آرامش و امنیت کامل به سر می برند: «وَ هُم فِی الغُرُفاتِ امِنُونَ؛ و آنها در غرفه های بهشتی در نهایت آرامش و امنیتند». (سبأ: 37)

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

در بهشت غرفه هایی است آن قدر شفاف که بیرونش از دورن و درونش از بیرون دیده می شود.

کسی برخاست و گفت: این غرفه ها از آن کیست؟ رسول خدا فرمود:

اینها برای کسی است که سخن خود را پاکیزه گرداند؛ گرسنگان را سیر کند و روزه بسیار گیرد و در دل شب هنگامی که مردم در خوابند، برای خدا نماز بخواند.(2)

از جمله نعمت های بهشتی، همسران پاک و پاکیزه است. قرآن می فرماید: «وَ لَهُم فِیها اَزواج مُطَهَّرَة؛ برای آنان در بهشت همسرانی پاکیزه است». (بقره: 25)

پاک بودن آنها مفهوم جامعی دارد که هم پاک بودن از آلودگی های جسمی و خلقی را در برمی گیرد و هم پاک بودن از نقص های معنوی و آلودگی های اخلاقی  را شامل می شود.

قرآن کریم این همسران پاکیزه را با اوصافی همچون حورالعین، قاصرات الطرف، خیرات حسان، مقصورات فی الخیام توصیف کرده است.(1)

از آیات قرآن به خوبی برمی آید که در بهشت نهرها و چشمه های گوناگونی است که هرکدام دارای فایده ای و لذتی است که به چهار نوع در آیه بالا اشاره شده است: آب، شیر، شراب و عسل که ممکن است آب برای رفع تشنگی، شیر برای تغذیه، شراب طهور برای نشاط و گشایش روحی و عسل برای تقویت و تجدید نیرو باشد.

دنیایی ندارد. خلاف شراب های دنیوی، مایه فساد عقل و مستی نمی گردد، بلکه برعکس موجب هوشیاری، نشاط و جذبه روحانی و معنوی است. قرآن مجید در توصیف این شراب ها می فرماید:

گرداگرد آنها جام های لبریز از شراب را می گردانند؛ شرابی که سفید و درخشنده و لذت بخش برای نوشندگان است؛ شرابی که در آن، نه مایه فساد عقل و نه موجب سستی بدن است. (صافات: 45 و 46)

از ابریشم خالص به شکل های گوناگون است.(1)

 چون بهترین پارچه ها، به خاطر نرمی، لطافت، جذابیت و حرکات زیبای آن در فرهنگ مردم دنیا، پارچه های ابریشمی است، ازاین رو، در توصیف لباس های اهل بهشت از این واژه استفاده شده است؛ هرچند همه چیز بهشت فراتر از تصور بشری است.

جالب اینجاست که درباره لباس های بهشتی تنها سخن از رنگ سبز به میان آمده است. شاید به این دلیل که رنگ سبز از شادترین و زیباترین رنگ هایی طبیعی است که در عالم طبیعت و آفرینش یافت می شود. از طرفی، رنگ سبز روح را نوازش و آرامش می دهد. برخی معتقدند:

«رنگ سبز در درمان بیماری عصبی و روانی و هیستری، خستگی، درک بهتر، تحمل پذیر بودن، امیدوار شدن، معتدل شدن، برطرف شدن بی خوابی، پایین آمدن فشار خون، تسکین درد اعصاب و میگرن مؤثر است. کسانی که در برخورد اول رنگ سبز را انتخاب می کنند، اغلب مهربان و صمیمی و از تعادل روحی برخوردارند».(2)

با دست بندهایی از طلا و با تزیین هایی از مروارید آراسته می شوند». (حج: 23)(1)

همچنین در آیه دیگری آمده است: «وَ حُلُّوا اَساوِرَ من فِضَّة؛ آنها با دست بندهایی از نقره آراسته شده اند». (دهر:21)

و جریمه را رعایت کند، ولی در کیفرهایی که رابطه تکوینی با عمل دارد؛ یعنی معلول واقعی خود عمل است و یا کیفرهایی که با گناه رابطه عینیت و وحدت دارد؛ یعنی در حقیقت، خود عمل است و حتی معلول عمل هم نیست، دیگر بحث تناسب داشتن و نداشتن قابل طرح نیست.

بر همین اساس، شبهه تنافی خلود در جهنم، با قانون تناسب جرم و جریمه نیز برطرف می شود؛ زیرا جاودانگی در عذاب نیز همان تجسم و تمثل ملکوتی اعمال و باورهای باطل است و چیزی افزون برآن نیست. در ادامه، به توضیح بیشتری در پاسخ به این شبهه می پردازیم:

می شود، ولی کسانی که باز گردند و بار دیگر مرتکب گناه شوند، اهل آتشند و جاودانه در آن می مانند. (بقره: 275)

بنابراین، حق این است که:

1. خلود و جاودانگی در عذاب امری یقینی است که در بعضی از آیات قرآن بدان تصریح شده است، ولی نکته این است که این عقوبت جاویدان ویژه کسانی است که تمامی روزنه های نجات و حتی شفاعت نیز به روی آنان بسته شده است؛ یعنی شاکله آنها یکپارچه به رنگ و بوی کفر، درآمده باشد:

آری کسانی که مرتکب گناه شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند، آنها اهل آتشند و جاودانه در آن خواهند بود. (بقره: 81)

2. مسئله تناسب میان جرم و جریمه در مورد کیفرهای قراردادی و جعلی مطرح است که رابطه علی و معلولی و یا رابطه عینیت بین جرم و جریمه وجود ندارد، ولی در کیفرهایی که رابطه علی و معلولی و یا رابطه عینی با عمل دارند؛ یعنی تجسم و جلوه حقیقی عمل هستند، اساسا سخن از تناسب بی معناست، بلکه به تعبیر قرآن در اینجا، کیفرها، همان آشکار شدن اعمال گناه آلود است.

حتی در دنیا نیز که آثار تکوینی و وضعی برخی اعمال دامن گیر افراد می شود، طرح مسئله تناسب میان جرم و جریمه معقول نیست، بلکه پی آمد واقعی آن است.

برای مثال، کسی که بر اثر تخلف از قواعد راهنمایی و رانندگی در حادثه ای ناگوار، دچار قطع یا نقص عضو می گردد، کسی جز خود را سرزنش نمی کند و یک لحظه را که معادل یک عمر پشیمانی است، نبود تناسب بین جرم و جریمه نمی داند، بلکه می گوید: «از ماست که بر ماست».

در چنین موردی مسئله زمان و مکان و مقدار جرم مطرح نیست، بلکه مسئله علت و معلول و آثار کوتاه مدت و درازمدت آن مطرح است.

یک جرقه کوچک می تواند شهری را به آتش بکشد و یک گرم بذر خار مغیلان ممکن است پس از مدتی، صحرای پهناوری از خار را به وجود آورد که همیشه مزاحم

ص: 219

آدمیان باشد؛ همان گونه که چند بذر گل نیز ممکن است با گذشتن مدتی صحرایی از زیباترین و معطرترین گل ها را به وجود آورد که عطر آن مشام جان را معطر سازد. اعمال نیک و بد ما نیز چنیند که ممکن است آثار جاودانه ای از خود به جای گذارند. نکته اساسی این است که ما انسان ها از این مسئله غافل نیستیم؛ بلکه رهبران الهی این هشدار را پی در پی به ما داده اند و ما را از عذاب های جاویدان آخرت برحذر داشته اند. بنابراین، جای این گونه خرده گیری ها و اشکال ها نیست.(1)

یَومَ لایَنفَعُ مال وَ لا بَنُون. اِلاّ مَن اَتَی اللّهَ بِقَلبٍ سَلیم. (شعراء: 88 و 89)

در آن روزی که مال و فرزندان سودی نمی بخشد، مگر کسی با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید.

است.(1)

همه چیز را درهم می شکند.(1) البته از بعضی از روایات نیز بر می آید که هر یک از نام های «جهنم»، از جمله حطمه به بخشی خاص و درکه ای از درکات دوزخ اشاره دارند.(2)

هفتگانه به عنوان یکی از طبقات دوزخ معرفی شده است؛ نه اینکه هر کدام نامی برای مجموعه دوزخ باشد.

 از حضرت علی علیه السلام نقل شده است که فرمود:

جهنم هفت در دارد و این درها طبقاتی هستند که هر یک بالای دیگری است. سپس حضرت، دست خود را بر دیگری نهاد و فرمود: این چنین... پایین ترین طبقه، «جهنم» است و بالای آن «لظی» و بالاتر از آن «حطمه» و بلای آن «سقر» و بالاتر از آن «جحیم» و بالای آن «سعیر» و بالای آن «هاویه» است.

آنان با عجله از تو عذاب می طلبند؛ در حالی که جهنم به کافران احاطه دارد. آن روز که عذاب الهی آنها را از بالای سر و پایین پایشان فرا می گیرد و به آنها می گوید: بچشید آنچه را عمل می کردید. (عنکبوت: 54 و 55)

 گستردگی و احاطه آن به قدری است که از عمق دل ها شعله می کشد.(1)

آنها می گویند پس هرچه می خواهید خدا را بخوانید، ولی دعای کافران (به جایی نمی رسد) و جز در ضلالت نیست. (غافر: 49 و 50)

او را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید! سپس او را در دوزخ بیفکنید. بعد او را به زنجیری که هفتاد ذراع است ببندید. (حاقه: 30 - 32)

و با غل و زنجیر به سوی آتش کشیده می شوند:

در آن هنگام غل و زنجیرها برگردن قرار گرفته و آنها را می کشند و در آب جوشان وارد می کنند، سپس در آتش دوزخ افروخته می شوند. (غافر:71و72)

آنان که لقای پروردگار را دروغ شمردند، به یقین زیان دیدند، تا هنگامی که ناگهان قیامت به سراغشان بیاید می گویند: ای افسوس بر ما که درباره آن کوتاهی کردیم. (انعام: 31)

و گاهی از عملکرد کورکورانه و غیرخردمندانه خود اظهار پشیمانی می کنند و می گویند اگر اهل پذیرش تعالیم وحی بودیم یا دست کم اهل تفکر بودیم، به آتش نمی افتادیم:

وَ قالُوا لَوْ کُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنّا فی أَصْحابِ السَّعیرِ. (ملک: 10)

و می گویند اگر ما گوش شنوا داشتیم یا تعقل می کردیم، در میان دوزخیان نبودیم.

یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ. (احزاب:66)

در آن روز که صورت های آنان در آتش(دوزخ)دگرگون خواهدشد(ازکار خویش پشیمان می شوند)، می گویند ای کاش خدا و پیامبر را اطاعت کرده بودیم.

شدت و گستردگی عذاب های الهی در آخرت ورای تصور ماست. تنها شبحی از آن را به کمک آیات و روایات می توان در ذهن ترسیم کرد، ولی به حقیقت آن نمی توان دست یافت.

غذاهای گلوگیر دوزخیان، لباس های آتشین، غل و زنجیرها و انواع عذاب های شدید دیگری که در قرآن به آن تصریح شده است، از جمله عذاب های جسمانی دوزخیان است.

«ضریع» نام نهاده است.(1)

متعفن می نوشند. (صافات: 62 - 67)(1)

«صدید» از ماده «صدّ» که به معنای اعراض و بازگشت و انصراف از چیزی است، گرفته شده است. سپس به چرک ها و خونابه ای که میان پوست و گوشت بدن به هنگام جراحت جمع می شود اطلاق شده است.

راغب در مفردات می گوید: «این تعبیر مثالی برای شراب نوشیدنی دوزخیان است که سخت ناگوار و بدطعم و بد بوست».(1)

بر سر آنها فرو می ریزد. آنچنان که هم درونشان را ذوب می کند و هم برونشان را. (حج: 19 و 20)

ظاهر آیه این است که قطعه هایی از آتش به صورت لباسی برای آنها بریده و افروخته می شود؛ هرچند شاید مفهوم آن این باشد که آتش از هر سوی همراه با آنهاست و مانند لباسی آنها را احاطه می کند.

در آن روز، مجرمان را همراه هم در غل و زنجیر می بینی. لباس هایشان از «قطران» (ماده چسبنده بد بوی قابل اشتعال) است و صورت هایشان را آتش  می پوشاند. (ابراهیم: 49 و 50)

فاضله اسلام را محقق سازد.

ازاین رو، تبیین سنت های الهی در پاداش و کیفر از دیدگاه دین مبین اسلام آثار بسیار مفید روانی، تربیتی و اجتماعی بر مخاطبان خواهد گذاشت و این امر در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های صدا و سیما از جایگاه مهمی برخوردار است و می تواند در بلندمدت این رسانه را در جامعه اسلامی به عنوان یکی از نشانه های الهی در رسیدن انسان ها به کمال مطلوب خویش کمک نماید؛ یعنی گوش فرا دادن آن عبادت الهی به شمار آید.(1) در نتیجه، این بحث در برنامه ریزی های رسانه دینی در کنار دیگر اهداف آن رسانه مطرح خواهد بود و زیربنای بسیاری از برنامه ها را در این راستا قرار خواهد داد.

بدشان کیفر دهد و نیکوکاران را در برابر نیکی شان پاداش دهد. (نجم:31)

ازاین رو، گرایش به پاداش های الهی و انزجار از کیفرهای الهی در ذات انسان نهفته است و نیازی به ایجاد آن نیست. آنچه اهمیت دارد شکوفا کردن این گرایش درونی و همچنین عمق بخشیدن به آن است تا بتوان با تأثیر گذاری بر باورهای انسان، کردار و رفتار او را نیز در این مسیر دگرگون ساخت. از اصول مهم که سازندگان برنامه های رادیویی و تلویزیونی، براساس آن به طراحی و ساخت برنامه می پردازد، توجه به میل و خواست مخاطبان است. همان گونه که بیان شد گرایش به کمال و گریز از نقص در ذات و فطرت انسان نهفته است. ازاین رو، باید آفاق تذکر را از سرگرمی در برنامه ها جدا و آنها را مرزبندی کرد. هرچند عموم مردم رادیو و تلویزیون را به عنوان ابزارهایی برای پر کردن اوقات فراغت خود می دانند، ولی می توان تذکر و تفکر را با آن جمع کرد.

صراط در معنا، تجرد خود را همچنان حفظ می کند، ولی تصویر پل امر دیگری است. تصویرپردازی پل موجودیتی کاملاً دنیایی و غیر مجرد می یابد و حقیقت صراط را در تصوری کاملاً کمّی انجماد می بخشد و دیگر نمی توان صراط اخروی را به صورت پلی بر روی رودخانه ای از آتش تصویر کرد.(1)

اساسا خلقت، به معنای تنزل و تجلی و ظهور حقایق مجرد در صورت های مثالی است و اگر کار هنرمند را به خلاقیت او نسبت می دهند و از آن با عنوان خلق آثار هنری نام می برند، به یک لحاظ دیگر، بدان علت است که کار هنرمند نیز تنزّل بخشیدن به حقایق متعالی وجود از طریق صورت های مثالی آن حقایق است.

به بیان دیگر، کار هنرمند تمثل بخشیدن به حقایق قدسی است. حقایق متعالی عین تقدس و زیبایی هستند و جلوه گری برای آنها امری ذاتی است. ازاین رو، اگر هنرمند آیینه وجود خویش را صیقل دهد، این انوار قدسیه از طریق او در این عالم تجلی می یابند. هر چند واسطه این تجلی، مهارت های فنی هستند، ولی نباید پنداشت که هنر تنها در مهارت فنی - تکنیکی خلاصه می شود.

 بعضی از فیلم سازان برای اینکه بتوانند به معنای مجرد تنزل بخشند و آن را برای مخاطب تجسم دهند، از نماد استفاده کرده اند، ولی باید دانست این نمادها نه تنها به مخاطب کمکی نمی کنند، بلکه گاه او را از هدف اصلی دورتر می کنند. البته باید یادآور شد که چگونگی ظهور و تنزل و تمثل حقایق در کلام با تصویر متفاوت است و این امر سبب تفاوت میان دو رسانه رادیو و تلویزیون می شود. صورت به معنای تصویری آن حجاب معناست. ازاین رو، صورتگر (اعم از نقاشی، مجمسه ساز، عکاس و فیلم ساز)

ص: 240

باید صورت را برای رسیدن به معنا بشکافد.(1)

بنابراین، باید با دقت کامل، سنت های الهی در پاداش و کیفر و همچنین بیان انواع آنها تبیین شوند؛ به ویژه در تلویزیون که برای بیان هر موضوع به تصویر متناسب با آن موضوع نیاز داریم. هر چند در بعضی از ساختارها همچون میزگرد و گفت وگو و سخنرانی، به چنین امری نیاز نیست.

در تبیین کیفرها و پاداش های اخروی بیان آیات قرآن کریم، سخنان انبیا و اولیا در قالب های مختلف سخنرانی، کلاس درس، پرسش و پاسخ با حضور کارشناسان دین و میزگردهای مذهبی بسیار سازنده خواهد بود و می تواند بسیاری از این آموزه ها را به فرهنگ تبدیل کند تا در باورها و رفتارهای او نمود پیدا کند.

مردم عزیزمان را نسبت به دین و باورهای اسلامی علاقه مندتر می کند.

شناسان عالم و خوش بیان تهیه می شود. مانند برنامه تصویر زندگی که از کارشناسی حجة الاسلام راشد یزدی بهره می برد و به بیان و مناسبت های گوناگونی به این موضوع می پردازد.

6. حکمت و شرح صدر چه نوع پاداشی است؟

7. هدف از کیفرهای دنیوی چیست؟

8. کیفرهای اجتماعی چه نوع کیفرهایی هستند؟

9. عذاب استیصالی چیست؟

10. املاء و استدراج به چه معناست؟

11. عوامل سنگ دلی و قساوت قلب چیست؟

12. حبط اعمال به چه معناست؟

13. تجسم عمل به چه معناست؟

14. اصول حاکم بر پاداش های اخروی چیست؟

15. آیا اعمال بد باعث تباه شدن پاداش ها می شوند؟

16. تفضل و تضاعف در پاداش ها چگونه است؟

18. خلوص نیت چه تأثیری در ارزش اعمال دارد؟

19. گستره بهشت چقدر است؟

20. آیا جاودانگی بعضی افراد در عذاب با اصل تناسب جرم و جریمه سازگار است؟

ص: 245

17. پاک نژاد، سیدرضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، «بهداشت لباس»، قم، مؤسسه انتشارات بعثت، بی تا.

18. تاج لنگرودی، محمد مهدی، پاداش ها و کیفرها، بی جا، چاپ پنجم، زمستان 1372.

19. تفتازانی، سعد، شرح المقاصد، قم، منشورات الشریف الرضی، چاپ اول، 1370.

20. حر عاملی، محمد بن الحسن، فصول المهمه فی اصول الائمه علیهماالسلام، چاپ دوم، نجف اشرف، بی نا 1378 ه . ق.

21. حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1347.

22. حسینی بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، قم، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، 1393 ه . ق.

23. حقی البروسوی، الشیخ اسماعیل، تفسیر روح البیان، قم، دارالفکر، بی تا.

24. حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، مشهد، طوس، بی تا.

25. حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، سال 1412 ه . ق.

26. خزاری، سیدمحسن، قیامت (بررسی مستند در اثبات معاد) قم، انتشارات قیام، چاپ اول، 1371.

27. خمینی رحمه الله، روح اللّه، اربعین حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران اطلاعات، چاپ دوم، 1368.

28. دستغیب شیرازی، سید عبدالحسین، قلب سلیم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ یازدهم، سال 1370.

29. رازی، ابوالفتوح، تفسیر ابوالفتوح، قم، انتشارات کتاب خانه آیت ا... مرعشی نجفی، 1404 ه . ق.

 30. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تهران، المکتبة المرتضویه، 1373.

31. سبحانی تبریزی، جعفر، معادشناسی، در پرتو کتاب، سنت و عقل، ترجمه: بخش معاد کتاب «الالهیات ج 4»، ترجمه: علی شیروانی، انتشارات الزهراء، چاپ اول،سال 1370.

32. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، تقریر: شیخ حسن محمد عاملی، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ سوم، 1411 ه . ق.

33. ------------------ ، منشور جاوید، دارالقرآن الکریم، 1369.

34. سبحانی فخر، قاسم، انعکاس اعمال انسان در دنیا، قم، انتشارات فیضیه، بی تا.

35. سید رضی، نهج البلاغه، با ترجمه و شرح فیض الاسلام، تهران، فقیه، 1367.

36. سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، 1376.

37. شیخ بهایی، بهاء الدین عاملی، اربعین، بی جا، بی تا، 1274، ه . ق.

38. صدر الدین شیرازی صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، المبداء و المعاد، مقدمه وتصحیح: سید جلال الدین آشتیانی، تهران، انجمن فلسفه ایران، 1354.

39. صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه: آیت الله کمره ای، تهران، انتشارات کتابچی، چاپ پنجم،

ص: 247

پاییز 1370.

40. ------------------ ، الخصال، بیروت، مؤسسه الاعلمی،13410 ه . ق.

41. ------------------ ، علل الشرایع، تصحیح حسینی اعلمی، بیروت، چاپ موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی تا.

42. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1412 ه . ق.

43. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1406 ه . ق.

44. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، انتشارات کتاب فروشی مرتضوی، چاپ دوم، 1362.

45. طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1391 ه . ق.

46. طهرانی، سید محمدحسین حسینی، معادشناسی، قم، انتشارات حکمت، چاپ دوم، 1405 ه . ق.

 47. طیاری دهاقانی، مصطفی جعفر، سرنوشت اعمال (حبط یا تکفیر)، قم، انتشارات شهید مسلم، چاپ اول، 1379.

48. عبده، محمد، تفسیر المنار، به قلم: سید محمد رشید رضا، بیروت، دارالمعرفه للطباعة و النشر، چاپ اول، 1342 ه . ق.

49. غررالحکم و دررالکلم، ترجمه: محمد علی انصاری، بی جا، بی نا، بی تا.

50. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفة، 1402 ه . ق.

51. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1373.

52. فیروز آبادی، مجدالدین، القاموس المحیط، بیروت، داراحیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، بی تا.

53. فیض کاشانی، محمد محسن، تفسیر صافی، قم، دارالمرتضی للنشر، چاپ اول، بی تا.

54. ------------------ ، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح: علی اکبرغفاری، بیروت، انتشارات اعلمی، چاپ دوم، 1403 ه . ق.

55. قطب، سید، فی ضلال القرآن، بیروت، دارالشروق، چاپ پانزدهم، 1408 ه . ق.

56. قمی، عباس، سفینه البحار (8 جلدی)، قم، چاپ اسوه، چاپ دوم، 1416 ه . ق.

57. ------------------ ، مفاتیح الجنان، انتشارات اسوه، بی تا.

58. کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367.

59. لاهیجی، ملا عبدالرزاق، گوهر مراد، چاپ افست،تهران، کتاب فروشی اسلامیه،1377. ه . ق.

60. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1363.

61. ------------------ ، رساله حدود و قصاص و دیات، قم، مؤسسه نشر آثاراسلامی، بی تا.

ص: 248

62. ------------------ ، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول صلی الله علیه و آله، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1367 ه . ق.

63. محمد تقی، مصباح یزدی، آموزش عقاید، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1370.

64. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، 1367.

65. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران، مرکز نشر کتاب، 1396 ه . ق.

 66. مطهری، مرتضی، عدل الهی، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پاییز 1361.

67. معاد از دیدگاه امام خمینی رحمه الله، تبیان، دفتر سی ام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1378.

68. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1412 ه . ق.

69. مفید، محمد بن محمد نعمان، امالی، مجموعه مصنفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، 1372.

70. مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری جمعی از دانشمندان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و نهم، سال 1372.

71. مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران، پیام قرآن (تفسیر موضوعی قرآن)، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، سال 1377.

72. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، تابستان 1368.

ص: 249