فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام «ب»

کد: 988  

نویسنده: احمد رضوان فر

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ: برهان

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1550

بها: 1400 تومان

_حق چاپ برای ناشر محفوظ است_

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670-0251 نمابر: 2915510

شابک:  4-040-514-964ISBN: 964-514-040-4  

ص:2

این مجموعه، برگ سبزی است پیش کش به بوستان دانش و ادب تا دانش پژوهان با صرفه جویی در زمان، به دانستنی های دین دست یازند و از دریای بی کران قرآن و حدیث و کردار بزرگان دین، گوهرها بیابند. نگارنده محترم، جناب حجت الاسلام والمسلمین _احمد رضوان فر _با قلم شیوای خود، مجموعه الفبایی فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام را با نظارت و ارزیابی جناب حجت الاسلام والمسلمین _محمد حسین درافشان_، تحفه پژوهشگران  ساخته است.

پس از بیان مقدمه ای درباره عنوان هر یک از موضوع ها و بررسی اهمیت و ضرورت آن، «گلبانگ حدیث»، با احادیثی درباره موضوع یاد شده آمده است. از آنجا که مسائل اخلاقی تنها در قالب ارائه نمونه های رفتاری بسیار زیبا، تأثیر به سزایی بر خواننده خواهد داشت، نمونه های رفتاری نیز آورده شده است. افزون بر آن، شیرازه هر موضوع با اشاره ای به پی آمدها و آموزه های مورد نظر تکمیل گشته است تا خواننده به نتیجه مطلوب برسد.

اکنون خرسندیم که جلد چهارم از فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام(بخش اول حرف ب) را به حضور شما خوبان که اهل اندیشه و ایمان و انتخابید، پیشکش می کنیم. امید است رهاورد این اثر، گشایش افق های تازه ای در چشم انداز زندگی همه باشد. آری، اگر می خواهیم زندگی مان معنادار و هدف مند و حرکتمان جهت دار باشد، باید از فرهنگ اخلاقی و تربیتی پیشوایان معصوم خویش الگو بگیریم و تنها از آنها پیروی کنیم.

در اینجا شایسته است از جناب آقای _محمد صادق دهقان _نیز سپاس گزاری کنیم که از نخستین مجموعه تاکنون، ویرایش اثر را بر عهده داشته اند. از همکاران ارجمندمان در بخش نمونه خوانی و رایانه نیز سپاس گزاریم.

در پایان، از همه خوانندگان محترم خواهانیم تا هرگونه کاستی در این

ص:4

مجموعه را به آگاهی ما برسانند تا در جلدهای بعدی، از کاستی های احتمالی، پیش گیری و در پرتو به کار بستن نظرهای ارزشمند اهل قلم بر غنای مجموعه افزوده شود.

انّه ولیّ التوفیق

 اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

لِلَّتِی هِیَ اَقْوَمُ، إسراء، 9)، آن مایه شفا و رحمت است (ما هُوَ شِفاءٌ و رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ اسراء، 82) و آن...

امّا با همه این عظمت، رسول خدا صلی الله علیه و آله که «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی النجم، 3) فرمود هر گاه به قرآن و اهل بیت من تمسک جویید، پس از من گمراه نمی شوید بنابراین می بایست در کنار قرآن، بدون شک به در خانه اهل بیت علیهم السلام رفت این تمسک با شناخت آن بزرگواران و شنیدن کلام آنان و عمل نمودن و توسل جستن به آن ها میسور است، بنابراین به عنوان یک مسلمان همان گونه که قرآن می خوانیم می بایست با سخنان آن بزرگواران آشنا باشیم. این مجموعه با همه نقص و کوتاهی خود، مفتخر است که مزیّن به کلام اهل بیت علیهم السلام است. امید است، اوراق این کتاب پنجره ای کوچک برای آشنایی بیشتر دوستداران اهل بیت علیهم السلام به سخنان آن بزرگواران باشد.

ص:7

به چیزی برای گذراندن وقت.(1) در زبان عربی، «لعب» معادل واژه «بازی» است که در قرآن کریم و روایات، بارها به کار رفته است. «لعب» در زبان عربی با «بازی» در زبان فارسی کمی تفاوت دارد.

برای روشن شدن معنای «لعب» و مقایسه آن با واژه «بازی» باید به فرهنگ های لغت عرب مراجعه کرد. در فرهنگ لغت _لسان العرب_ چنین آمده است:

لَعِبْ و لَعْب ضدُّ الجِدّ... یُقال لِکُلِّ مَنْ عَمِلَ عَمَلاً لا یُجْدی عَلَیْهِ نَفْعاً: اِنَّما اَنْتَ لاعبٌ.(2)

لَعِب و لَعْب ضد جدّ است؛ (یعنی کار غیر جدی را لَعْب و لَعِب می نامند) و به کسی که کاری را انجام دهد که هیچ گونه سودی برای او دربرندارد، می گویند: تو بازی کننده هستی.

در _مفردات الفاظ قرآن _درباره «لعب» چنین آمده است: اصل و ریشه این کلمه، واژه «لُعاب» است و «لعاب»، بزاق دهان است که روان باشد. «لَعِبَ فلانٌ»، هنگامی گفته می شود که شخصی یک کار را بدون هیچ گونه غرض و هدف صحیحی انجام داده باشد.(3)

_مجمع البحرین_ در جایی اشاره می کند که واژه لِعْب در عرف، واژه شناخته شده ای است و مردم، مفهوم لعب را به خوبی می شناسند و به تعریف و توضیح نیاز ندارد.

به طور کلی، «لعب» در معانی زیر به کار می رود:

الْمُؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ المُنافِقُ قَطِبٌ وَ غَضِبٌ.(1)

مؤمن، شوخ طبع و اهل مزاح است و منافق، عبوس و خشمناک است.

در حدیث آمده است:

لا یَأْخُذَنَّ اَحَدُکُمْ مَتاعَ اَخیهِ لاعِباً جادّاً.(2)

هیچ کس وسایل برادر دینی خود را به شوخی و جدّی برندارد.

به شوخی برندارد؛ یعنی قصد سرقت ندارد، ولی جدّی است، به این معنا که با این عمل جداً می خواهد برادر دینی خود را ناراحت کند. بنابراین، فرموده است: «لاعبا جادّاً»؛ وسایل برادر دینی خود را برندارید.

«لهو» است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أَحَبُّ اللَّهْوِ اِلیَ اللّه ِ تَعالی اِجراءُ الْخَیْلِ وَ الرَّمْیِ.(1)

محبوب ترین سرگرمی (بندگان) نزد خدای متعال، اسب سواری و تیراندازی است.

همچنین فرمود:

عَلَیْکُم بِالرَّمیِ فَإِنَّهُ مِن خَیرِ لَهوِکُم.(2)

بر شما باد به تیراندازی که آن یکی از بهترین سرگرمی های شماست.

بازی در دو صورت حرام است:

1. اگر در بازی، وسایل قمار به کار رود، هر چند برد و باخت در آن مطرح نباشد.

2. اگر در بازی، برد و باخت مطرح باشد.(1)

باید دانست بیان ظرافت های فقهی یک مسئله بر عهده فقیه است. بنابراین، مکلفان در موارد جزئی باید به مجتهد خویش مراجعه کنند.

در این مقام، به چند نمونه از فتواهای امام خمینی رحمه الله اشاره می کنیم.

_پرسش __ بازی های سرگرم کننده، ولی بدون شرط بندی مانند شطرنج و تخته نرد و غیره چگونه است؟

_پاسخ __ بازی با آلات قمار مطلقاً حرام است.(2)

نکته: بازی شطرنج بحث جداگانه ای دارد که اشاره خواهد شد.

_پرسش_ _ در خیابان ها و جلو مغازه ها که جوان ها و بچه ها فوتبال دستی بازی می کنند و یک نوشابه یا یک بستنی می برند، چه حکمی دارد، آیا قمار محسوب می شود یا نه؟

_پاسخ __ در فرض مسئله، جایز نیست و قمار محسوب است.(3)

به استفتای زیر  توجه کنید:

_پرسش __ آیا این پاسورهایی که چاپ شده و در دسترس بچه ها قرار گرفته است و نام اینها را پاسور اسلامی گذاشته اند که بعضی ها می گویند این پاسورها خوب است و بعضی می گویند این همان پاسورهای سابق است که با شکل و ظاهر ناپسند بود ولی شکل آن را عوض کرده اند، بازی کردن با اینها چه حکمی دارد؟

_پاسخ __ اگر با پول، برد و باخت شود، حرام است و اگر بدون پول است و محرز نیست که از آلات قمار است، مانع ندارد؛ اگر چه احتیاط مطلوب است.(1)

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام به پیروان خود دستور داده اند که کودکان خود را تا هفت سالگی برای بازی کردن آزاد بگذارید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبا کودکان به ویژه با دو کودک امام علی علیه السلام؛ یعنی حسن و حسین بازی می کرد. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلامنیز با کودکانی که پدرانشان در جهاد به شهادت رسیده بودند، هم بازی می شد. تأکید ائمه اطهار علیهم السلامبر آزاد گذاشتن فرزندان تا هفت سالگی برای بازی کردن، نقش بازی را در رشد شخصیتی کودکان گوشزد می کند.

بازی در دوران کودکی می تواند زمینه ساز شکل گیری شخصیت کودک باشد و سلامت جسم و روان او را تضمین کند. کودک با بازی کردن می تواند همکاری، گذشت، خیرخواهی، تلاش، اراده، شجاعت و چالاکی را تجربه کند. در بعضی روایات اشاره شده است که بازی گوشی در کودکی می تواند آثار مطلوبی در آینده کودک داشته باشد. بنابراین، بازی کردن، حق کودک است و پدر و مادر نه تنها حق ندارند فرزندان خود را از بازی کردن محروم کنند، بلکه باید بکوشند زمینه بازی های مختلف و سالم را برای فرزندان خود مهیا سازند.

خانه وسیع که در روایت ها از آن به عنوان نعمت یاد شده، زمینه ای است برای تربیت فرزندان؛ زیرا آنان در چنین خانه ای می توانند دوران کودکی خود را با بازی های کودکانه به بهترین صورت سپری کنند.

حلیمه، مادر رضاعی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد آن حضرت چنین می گوید:

محمد صلی الله علیه و آله ... تا نه سالگی با کودکان بازی می کرد و در ده سالگی از من خواست که برای چراندن گوسفندان به صحرا برود.(1)

ص:14

بازی برای کودک مثل غذا خوردن و نفس کشیدن ضروری است. بر همین اساس پدر و مادر، جامعه و مدرسه حق ندارند این حق را از کودک بگیرند. محروم ساختن کودک از بازی؛ یعنی محروم کردن او از زندگی که پی آمدهای جبران ناپذیری خواهد داشت.

می انجامد. همچنین به باور _فروبل _آلمانی، بازی نه تنها مایه اختلال رشد بچه ها  نیست بلکه یکی از مهم ترین عوامل برای رشد آزاد طفل است و امکان می دهد تا بچه ها از نظر جسمانی، احساسی و فکری رشد هماهنگی داشته باشند.

در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، شش نظریه معروف بازی وجود داشت که آنها را برمی شماریم:

انباشته شدن آن می شود. به عبارت دیگر، هر وقت کسی به طور عادی خسته می شود (به دلیل از بین رفتن انرژی بر اثر کار)، بازی، انرژی او را برای آغاز کردن دوباره کار فراهم می آورد.

توجه اساسی این نظریه به بزرگسالان معطوف است که نیازمند تفریح و سرگرمی اند تا به این وسیله برای کار دوباره انرژی ذخیره داشته باشند. لازاروس چنین تصور می کرد که بیشتر بچه ها وقتی به بازی تمایل پیدا می کنند که بین قوای دماغی و جسمانی آنها، بی اعتدالی یا اضافه انرژی به وجود آید. به همین دلیل، آنها به این جنبه از بازی که بزرگسالان برای کار دوباره به آن احتیاج دارند، نیاز کمتری دارند.

و جسمانی است.

 ب) بازی های مهرورزی و عاطفی و احساسی که از طریق هنر بیان می گردد.

ج) بازی های تقلیدی و نمایشی.

د) بازی های اجتماعی.

نکته اساسی نظریه گروس در این است که می کوشد تا برای فعالیت ها و بازی ها که از نظر شیلر _ اسپنسر بی هدف بودند، هدف های جدی بیولوژیکی بیافریند.

شاید بزرگ ترین کمک گروس، طرح این اندیشه باشد که بازی، مهم ترین فنی را ارائه می دهد که به وسیله آن، جوانان جامعه های گوناگون یاد می گیرند که وظایف و رفتارهای بزرگسالان را انجام دهند.

وحشتناک می شد.

و بازی را پذیرفتند و در پی آن به حمایت از نیاز انسان به بازی پرداختند و گفتند که انسان با بازی می تواند از آثار زیان آور خستگی ناشی از کار جلوگیری کند و خود را برای کار کردن دوباره آماده سازد.

به طور کلی، از جمع بندی این نظریه ها به این نتیجه می رسیم:

1. بازی، عامل ضروری در تعلیم و تربیت است.

2. بازی، عامل رشد هماهنگ و آزاد کودک است.

3. بازی، وسیله ای برای مصرف انرژی اضافی انسان است.

4. بازی، در زدودن خستگی و تجدید نیرو نقش به سزایی دارد.

5. بازی، جنبه تمرین و کسب مهارت دارد.

6. بازی، برای کنترل بعضی احساسات زیان بار، مؤثر است.

7. بازی، در سلامتی جسم و جان آدمی نقش مؤثری دارد.

همسرش؛ تربیت کردن انسان، اسبش را؛ قدم زدن مرد میان دو هدف (تیراندازی) و آموزش دادن شنا.

برنامه سوم، «عون» و یاور و کمک بسیار خوبی است برای آن دو ساعت و دو برنامه دیگر.

به عبارت دیگر، کسانی در زندگی و برنامه ریزی موفق هستند که تفریح سالم و منظمی در زندگی دارند. اگر کسی می خواهد در معاش و کار و عبادت و مناجات موفق باشد، باید از تفریح سالم و لذت های حلال خوب استفاده کند. در کنار این، آن برنامه ها هم نتیجه مطلوب خواهد داد.

بزرگی آنجا بود که مقیاس قوت و مردانگی جوانان به شمار می رفت و هر کس آن را به قدر توانایی خود حرکت می داد. در این هنگام، رسول اکرم صلی الله علیه و آلهرسید و پرسید: چه می کنید؟ پاسخ دادند داریم زورآزمایی می کنیم. می خواهیم ببینیم کدام یک از ما قوی تر و زورمندتر است.

_ میل دارید من بگویم چه کسی از همه نیرومندتر است؟

_ البته، چه از این بهتر که رسول خدا صلی الله علیه و آله، داور مسابقه باشد و نشان افتخار را او  بدهد.

افراد جمعیت همه منتظر بودند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله کدام یک را به عنوان قهرمان معرفی خواهد کرد. عده ای بودند که هر یک پیش خود فکر می کردند اکنون رسول خدا صلی الله علیه و آله دست او را خواهد گرفت و به عنوان قهرمان مسابقه معرفی خواهد کرد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

آن کس از همه نیرومندتر است که اگر از چیزی خوشش آمد و مجذوب آن شد، علاقه به آن چیز، او را از مدار حق و انسانیت خارج نسازد و به زشتی آلوده نکند. اگر هم در موردی عصبانی شد و موجی از خشم در روحش پدید آمد، تسلط بر خویشتن را حفظ کند، جز حقیقت نگوید و کلمه ای دروغ یا دشنام بر زبان نیاورد. اگر صاحب قدرت و نفوذ گشت و مانع ها از جلویش برداشته شد، زیاده از میزانی که استحقاق دارد، دست درازی نکند.(1)

و گفتند: با دسته ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان آنها است، مسابقه تیراندازی نمی دهیم. پیامبر فرمود: تیراندازی کنید. من با شما نیز تیراندازی می کنم. آن گاه آن حضرت با هر دو دسته تیراندازی کرد. هیچ یک از آن دو دسته بر دیگری سبقت نگرفت و مدتی بی وقفه  به تیراندازی ادامه دادند.(1)

با شتر پیامبر مسابقه بدهم. اصحاب با اطمینان کامل برای تماشای این مسابقه جالب از شهر بیرون رفتند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اعرابی نیز روانه شدند و از نقطه ای که قرار بود مسابقه از آنجا شروع شود، شتران را به طرف تماشاچیان به حرکت درآوردند. هیجان زیادی تماشاچیان را فراگرفته بود، ولی بر خلاف انتظار مردم،  شتر اعرابی، شتر پیامبر را پشت سر گذاشت.

آن دسته از مسلمانان که درباره شتر پیامبر عقاید خاصی پیدا کرده بودند، از این پیشامد بسیار ناراحت شدند؛ چون خلاف انتظارشان بود. رسول اکرم صلی الله علیه و آله به آنها فرمود:

اینکه ناراحتی ندارد. شتر من چون از همه شتران جلو می افتد، به خود بالید و مغرور شد و پیش خود گفت: من بالا دست ندارم، ولی سنت الهی است که روی هر دستی، دستی دیگر پیدا شود و پس از هر فرازی، نشیبی برسد و هر غروری درهم شکسته شود.(1)

تا هفت سالگی باید در بازی کردن آزاد باشد. این دوره از زندگی در آینده فرد اثر فراوان دارد و می تواند شخصیت متعادل آدمی را در آینده شکل دهد.

اسلام در کنار بازی کودک به تعلیم و تربیت او نیز توجه دارد. هر چند اسلام، آموزش رسمی را از هفت سالگی تجویز می کند، این به آن معنا نیست که کودک تا  هفت سالگی از هرگونه تعلیم و تربیت دور باشد. با توجه به دو مسئله بازی و تعلیم و تربیت، می توان به نظریه ترکیبی درباره کودک رسید و آن اینکه تا هفت سالگی، تعلیم و تربیت باید در قالب بازی باشد و باید از آموزش صرف دوری جست. به همین دلیل، کارشناسان تعلیم و تربیت باید انواع بازی های کودکانه را اختراع کنند تا کودک با بازی کردن و لذت بردن از آنها با مفاهیم دینی و اجتماعی آشنا شود.

د) بازی و تفریح در بزرگ سالی از اهمیت فراوان برخوردار است و باید به صورت برنامه ریزی شده در زندگی هر مسلمان قرار گیرد.

بر همین اساس، در روایات می خوانیم که فرد عاقل، مسلمان و مؤمن، وقت خود را به سه بخش تقسیم می کند: ساعتی را برای کار و معاش، زمانی را برای عبادت و مناجات و لحظه هایی را برای لذت های حلال و تفریح و بازی اختصاص می دهد.

کسانی که در زندگی خود تفریح و بازی و لذت حلال دارند، در دو زمینه دیگر؛ یعنی کار و عبادت کام یاب تر هستند.

ه) اسلام، سرگرمی ها و بازی ها را مباح می داند و بدان سفارش می کند. البته اسلام بعضی سرگرمی ها و بازی ها را نمی پسندد و از آنها نهی می کند و بعضی را حرام می داند.

این گونه بازی ها معیارهای خاصی دارد که به شماری از آنها اشاره می شود:

یک _ بازی که جنبه قمار و برد و باخت داشته باشد.

ص:29

دو _ بازی با وسایل قمار.

سه _ بازی هایی که خشنودی شیطان را به دنبال دارد.

چهار _ بازی هایی که قرآن را از یاد می برد و سبب می شود قرآن در جامعه محجور شود.

پنج _ بازی هایی که انسان را دچار غفلت از خدا و قیامت می سازد.

 شش _ شیفتگی و غرق بازی شدن.

و) والدین در برابر بازی کودکان مسئول هستند. جامعه و حکومت هم در برابر بازی کودکان مسئولیت دارد و هر کدام باید زمینه های بازی را برای کودکان و زمینه تفریح سالم را برای بزرگسالان فراهم کنند.

نکته جالبی که از تنها آیه بازی در قرآن کریم به دست می آید، این است که برادران یوسف همیشه از پدر می خواستند یوسف را با آنان بیرون بفرستد، ولی پدر هیچ گاه موافقت نمی کرد. برادران به فکر فرو می روند و از راهی وارد می شوند که پدر پاسخ منفی ندهد. آنان می گویند: پدر! یوسف را برای تفریح و بازی با ما بفرست و ما هم از او مواظبت می کنیم: «اَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یَرتَعْ وَ یَلْعَبَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» (یوسف: 12) وقتی سخن از بازی کودکانه به میان می آید، پدر می داند که بازی حق کودک است. بنابراین، موافقت می کند و فرزند خود را برای بازی با برادرانش به صحرا می فرستد.

ز) بعضی بازی ها باید به گونه ای باشد تا مهارت هایی را که کودک در آینده نیاز دارد، از آنها یاد بگیرد، مثل: شنا، تیراندازی، اسب سواری، موتور سواری و ماشین سواری.

ح) نگرانی های والدین نباید عامل بازدارنده کودک از بازی کردن باشد. حضرت یعقوب علیه السلام با اینکه نگران یوسف علیه السلام بود، ولی مانع بازی او نشد.

ص:30

بنابراین، با کوچک ترین احتمال خطری نباید کودک را محدود کرد.

ط) در مواردی شایسته است که والدین با کودکان بازی کنند و اساساً با کودک باید کودکانه رفتار کرد.

_پرسش __ اگر شطرنج، آلت قمار بودن خود را به کلی از دست داده باشد و چون امروزه تنها به عنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد، بازی با آن چه صورتی دارد؟

_پاسخ __ بر فرض مذکور، اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد.(1)

 اگر دو معیار عمده حرام بودن بازی منتفی شد، حکم حرمت منتفی می شود. پرسش یاد شده در مورد شطرنج، فرض را بر این قرار داده است که از حالت وسیله قمار بودن به طور کلی خارج شود و برد و باختی هم در کار نباشد. بنابراین، حضرت امام خمینی رحمه الله می فرماید: بر فرض مذکور، اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد.

بیهوده نیست؛ چون نفس بازی کردن برای او خوب است. مایه رشد روحی و جسمی اوست و می گویند در واقع، در عالم هم هیچ کار باطلی وجود ندارد. همه کارهای لغو و باطلی که ما در دنیا می گوییم، لغو و باطل های نسبی است و  این حقیقتی است.

بعضی از افراد عادت دارند با تسبیح بازی کنند. اگر از خود آنها بپرسید: شما چرا این تسبیح را می گردانید، فایده این کار چیست؟ می گویند: هیچ. این راست است، ولی آن طور هم که خودشان می گویند، بی فایده نیست؛ یعنی اگر بگوییم آیا شما بر اساس منطق این کار را می کنید، از نظر اینکه شما مرد صاحب عقل و منطقی هستید، فکری کرده اید و اثری بر این کار فرض می کنید؟ می گویند: نه. پس این کار بیهوده است. امّا این کار را که عقل و منطق آنها نمی کند، عادتی در دستشان هست و آسایش آنها به این است که این کار را بکنند. از نظر آن قوه ای که آسایشش در این کار تأمین می شود، این کار لغو نیست. از نظر آن قوه ای لغو است که فعالیتی در اینجا نداشته است.(1)

تأدیب الولد، ص47، باب النرد و الشطرنج، ص436.

 7. خدایی خیاوی، سیامک، روان شناسی بازی (مفاهیم، نظریه ها، بازی درمانی و...)، تبریز، احرار، 1380.

8. رویرجینیام. اکسلین، بازی درمانی، ترجمه: احمد حجاران، تهران، مؤسسه کیهان، 1365.

9. شریدان و مری داروتی، بازی در اوان کودکی (از تولد تا شش سالگی)، ترجمه: علی رشیدی، مهناز حاجی مهدیان و عفت طاهرنیا، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی شاهد ایثارگران، 1381.

10. مارزولو، جین، و جین لوید، آموزش از راه بازی برای مربیان و اولیای کودکان قبل از دبستان، ترجمه و تلخیص: لیلی انگجی، تهران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، انتشارات مدرسه، 1374.

11. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ه . ق، ج 13، باب های 81 ، 82 و 83 .

12. هارلوک، الیزابت، بازی، ترجمه: وحید روان دوست، تهران، نشر یوش، 1364.

ص:34

است، ولی تعبیرهایی وجود دارد که بیانگر سخاوتمندی مطلق حضرت حق است.

وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ ... . (مائده:64)

و یهود گفتند: «دست خدا بسته است». دست های خودشان بسته باد و به (سزای) آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند، بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد.

«یداه مبسوطتان»، کنایه از سخاوتمندی است. تعبیر «دو دست او باز است»، نشان دهنده سخاوتمندی زیاد است؛ زیرا افرادی که بسیار سخاوتمند باشند، انگار با هر دو دست می بخشند.

اساساً این تعبیر؛ یعنی بسته بودن دست (مغلولة) و باز بودن دست (مبسوطة) به دو صفت متضاد هم اشاره دارد: یکی، صفت بخل و امساک و دیگری، صفت جود و بخشش.

شاهد این سخن، آیه دیگری از قرآن کریم است که می فرماید:

وَ لا تَجْعَل یَدَکَ مَغْلُولَةً اِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ البَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. (اسراء: 29)

و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار (هم) گشاده دستی مکن تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی.

بخشندگی از صفات برجسته اهل ایمان

یکی از صفات مهم اهل ایمان، سخاوت و بخشندگی است و در روایات به این صفت توجه شده است و فرموده اند که مؤمن در راه حق اهل سخاوت است: «سخاءٌ فی حق».(1)

ص:36

جود و سخاوت آن است که آدمی به دیگران از سر لطف، بخشش کند و در این کار چیزی جز رضای حق نطلبد. حتی انتظار شکر و ستایش هم در سر نپروراند. نقطه مقابل این صفت و اخلاق پسندیده، صفت بخل است. بعضی علمای اخلاق، سخاوت را ثمره زهد می دانند.

ملا احمد نراقی در کتاب _معراج السعادة_ می نویسد:

ضد صفت بخل، سخاوت است و آن از ثمره زهد و بی مبالاتی به دنیا و مشهورترین صفات پیغمبران خدا و معروف ترین اخلاق اصفیا و اولیا است. ازمعالی اخلاق و صاحب آن پسندیده اهل آفاق است. چنان که حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلامفرمود: مَنْ جادَ سادَ؛یعنی هر که جود ورزید، بزرگ گردید.(1)

به فرموده امام باقر علیه السلام:

لا سِیادَةَ لِمَن لا سَخاءَ لَهُ.(2)

کسی که سخاوت ندارد، به آقایی نمی رسد.

سخاوت، ضلعی از اضلاع وجودی جوان مردی است؛ زیرا در تعریف جوان مردی گفته اند:

الفُتُوَّةُ بَذلُ النَّدی وَ کَفُّ الاَذی وَ تَرکُ الشَّکْوی.(3)

جوان مردی؛ یعنی بخشش و سخاوت، خودداری کردن از آزار دیگران و  ترک شکایت از حوادث و مشکلات.

در بعضی روایات اشاره شده که اگر کسی دارای دو صفت نباشد، مرگ برایش بهتر از زندگی است که یکی از آن صفات، بخشندگی و سخاوت است:

ص:37

مَن لَمْ یَکُن لَهُ سَخاءُ وَ لا حَیاءٌ (حباء) فَالمَوتُ خَیرٌ لَهُ مِنَ الْحَیاةِ.(1)

هر کس اهل بخشش و حیا نباشد، پس مرگ برایش بهتر از زندگی است.

دو نوع روحیه سخاوت داریم:

1. سَخاءُ النَّفسِ عَمّا فِی اَیدِی النّاس (چشم نداشتن به مال و منال مردم).

2. سَخاءُ البَذلِ (بخشش مال خود).

البته سخاوت نوع اول بهتر و مهم تر است:

اِنَّ سَخاءَ النَّفسِ عَمّا فی اَیدِی النّاسِ لَاَفضَلُ مِن سَخاءِ البَذلِ.(2)

چشم نداشتن به مال و منال مردم بهتر از بخشش مال خود است.

سخاوت و بخشندگی یا عدالت؟

از امام علی علیه السلام پرسیدند: عدل یا بخشش، کدام یک برتر است؟ فرمود:

اَلْعَدلُ یَضَعُ الاُمُورَ مَوَاضِعَها وَ الجُودُ یُخْرِجُها مِنْ جَهَتِها وَ العَدلُ سائِسٌ عامٌ وَ الجُودُ عارِضُ خاصٌّ فَالْعَدلُ أشْرَفُهُما وَ أَفْضَلُهُما.(3)

عدالت، هر چیزی را در جای خود می نهد، در حالی که بخشش، آن را از جای خود خارج می سازد. عدالت، تدبیر عمومی مردم است، در حالی که بخشش، گروه خاصی را شامل می شود. پس عدالت شریف تر و برتر است.

 «فرد باهوش و نکته سنجی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام سؤال می کند: آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی؟

مورد سؤال، دو خصیصه انسانی است. بشر همواره از ستم گریزان بوده است و همواره احسان و نیکی دیگری را که بدون چشمداشت پاداش انجام می داده، مورد تحسین و ستایش قرار داده است.

ص:38

پاسخ پرسش بالا خیلی آسان به نظر می رسد. جود و بخشندگی از عدالت بالاتر است؛ زیرا عدالت، رعایت حقوق دیگران و تجاوز نکردن به حدود و حقوق آنهاست، ولی جود این است که آدمی با دست خود، حقوق مسلّم خود را نثار غیر می کند.

آن که عدالت می کند، به حقوق دیگران تجاوز نمی کند و یا حافظ حقوق دیگران است از تجاوز و متجاوزان و اما آنکه جود می کند، فداکاری می نماید و حق مسلّم خود را به دیگری تفویض می کند. پس جود بالاتر است.

واقعاً هم اگر تنها با معیارهای اخلاقی و فردی بسنجیم، مطلب از این قرار است؛ یعنی جود بیش از عدالت، معرّف و نشانه کمال نفس و رقاء روح انسان است... .

علی علیه السلام بر عکس بالا جواب می دهد. ایشان به دو دلیل می گوید عدل از جود بالاتر است. یکی اینکه: «اَلعَدلُ یَضَعُ الاُمورَ مَواضِعَها وَ الجُودُ یُخرِجُها مِن جَهَتِها؛ عدل جریان ها را در مجرای طبیعی خود قرار می دهد، اما جود، جریان ها را از مجرای طبیعی خود خارج می سازد».

زیرا مفهوم عدالت این است که استحقاق های طبیعی و واقعی در نظر گرفته شود و به هر کس مطابق آنچه به حسب کار و استعداد لیاقت دارد، داده شود. (در این صورت،) اجتماع حکم ماشینی را پیدا می کند که هر جزء آن در جای خودش قرار گرفته است. درست است که جود از نظر شخص جود کننده _ که دارایی مشروع خویش را به دیگری می بخشد _ فوق العاده با ارزش است، اما باید توجه داشت که یک جریان غیرطبیعی است. مانند بدنی است که عضوی از آن بدن بیمار  است و دیگر اعضا موقتاً برای اینکه آن عضو را نجات دهند، فعالیت خویش را متوجه اصلاح وضع او می کنند. از نظر اجتماعی چه بهتر که اجتماع چنین اعضای بیماری را نداشته باشد تا توجه اعضای اجتماع به جای اینکه به طرف اصلاح و کمک به یک عضو خاصی معطوف شود، به

ص:39

سوی تکامل عمومی اجتماع معطوف گردد.

دیگر اینکه: «اَلعَدلُ سائِسٌ عامٌّ وَ الجُودُ عارِضٌ خاصٌّ.» عدالت، قانونی است عام و مدیر و مدبری است کلی و شامل که همه اجتماع را دربرمی گیرد و بزرگ راهی است که همه باید از آن بروند، ولی جود و بخشش یک حالت استثنایی و غیر کلی است که نمی شود رویش حساب کرد.

اساساً جود اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد، دیگر جود نیست. علی علیه السلامآن گاه نتیجه گرفت: «فَالعَدلُ اَشرَفُهُما وَ اَفضَلُهُما.» پس از میان عدالت و جود، آنکه اشرف و افضل است، عدالت است. ...از نظر علی علیه السلام آن اصلی که می تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضی نگه دارد و به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است».(1)

آیات و اخبار بی پایان در مدح دهنده زکات و ذم تارک آن وارد شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

چون مردم زکات خود را منع کنند زمین نیز برکات خود را منع کند.(1)

[دوم _] از عطاهای واجبه خمس است... .(2)

[سوم _] از عطاهای واجبه، نفقه اهل و عیال است. آن نیز به طریقی که در کتب فقه مسطور است، از جمله واجبات و ثواب آن بی حد و احصا است.

حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی که سعی کند در نفقه عیالش، مثل کسی است که در راه خدا جهاد کند.(3)

و فرمود:

پاره ای از گناهان است که هیچ چیز کفاره آن نمی شود مگر اهتمام در طلب معاش.

عطاهای مستحبه چند نوع است:

اول _ صدقات مستحبه است

از حضرت امام محمد باقر علیه السلام (روایت) است که:

نیکویی و صدقه برطرف می سازد فقر را و می افزاید در عمر و دفع می کند از صاحب خود هفتاد قسم مردن بد را.(4)

دوم _ هدیه است و آن چیزی است که آدمی به جهت برادر مؤمن خود عطا کند یا ارسال نماید خواه فقیر باشد خواه غنی، به جهت اظهار محبت و تأکّد دوستی و  این امری است مستحسن و مطلوب و در شرع پسندیده و مندوب.

حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

با هم دوستی کنید و هدیه به یکدیگر بفرستید که آن کینه ها را برطرف

ص:41

می کند.(1)

سوم _ مهمانی کردن: و از برای آن ثواب جزیل و اجر جمیل در شریعت مقدس وارد شده است. از حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (روایت) است که:

کسی که مهمانی نمی کند، هیچ خیری در او نیست. چون مهمانی بر تو وارد شود، روزی با او از آسمان نازل می شود و چون چیزی می خورد، خدا، گناهان آن قوم را می آمرزد... .(2)

چهارم _ حق معلوم(3) و حق حصاد: (حق معلوم) عبارت است از آنچه آدمی بر خود قرار بدهد که هر روز یا هر هفته یا هر ماه و یا هر سال از مال خود به فقرا بدهد یا صله رحم به جا آورد غیر از آنچه واجب است.

حق حصاد [نیز] عبارت است از پشته ای از خرمن یا دسته ای از زرع یا کفی از گندم یا خرما یا میوه یا (دیگر) محصولات که در وقت درو یا ضبط محصولات، آدمی به خوشه چینان و فقرایی که در آنجا حاضر می شوند، بدهد... .(4)

پنجم _ قرض دادن است و آن از ثمرات سخاوت و فضل و ثواب آن بی نهایت است.

حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود:

هر که قرض بدهد به مردی تا زمانی که قدرت بر ادای آن داشته باشد، مال او در زکات است و خود او با ملائکه در نماز است تا آن را بگیرد.

از حضرت امام صادق علیه السلام (روایت) است:

 بر در بهشت نوشته است که ثواب صدقه را ده مقابل می دهند و ثواب قرض را هجده مقابل... .(5)

ص:42

ششم _ مهلت دادن قرض داری است که نداشته باشد یا بِحِل کردن او.(1)

این عمل نیز فضیلت بسیار دارد، بلکه از جمله واجبات است.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

هر که خواهد خدا سایه خود را بر سر او بیندازد در روزی که هیچ سایه نباشد، مهلت دهد ناداری را یا از حق خود بگذرد.(2)

هفتم _ اعانت مسلمین نمودن است. در غیر آنچه که مذکور شد، مثل: پوشاندن ایشان یا سکنا دادن و سوار کردن و عاریه دادن و امثال اینها.

همه اینها را ثواب بی نهایت و فضیلت بی غایت است.(3)

هشتم _ آنچه را آدمی به جهت حفظ آبرو و مراعات حرمت خود و دفع شر اشرار و منع ظلم ظالمین از خود می دهد. این نیز از ثمره سخاوت است و بسا بخیلان که به واسطه بخل به انواع مذلت و خواری رسیده و آبروی خود را بر باد داده اند. در بعضی اخبار وارد شده است که بذل مال به جهت حفظ آبروی خود، حکم صدقه دارد.(4)

نهم _ ساختن مسجد  و مدرسه و پل و رباط و اجرای قنوات و نشاندن درختان و امثال اینهاست از چیزهایی که اثر آن در روزگار باقی می ماند تا قیامت و نفع آن روز به روز عاید صاحب آن می گردد. از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام (روایت است):

شش چیز است که فیض و ثواب آن پس از وفات به مؤمن می رسد:

اول _ فرزندی که از برای او طلب آمرزش نماید.

ص:43

دوم _ مصحفی که بعد از خود بگذارد.

 سوم _ درختی که بنشاند.

چهارم _ چاه آبی که حفر کند.

پنجم _ صدقه جاری که مستمر سازد و خود بعد از آن منتفع شود، مثل: ساختن پل و مدرسه ورباط و وقف کردن مزارع و امثال آنها.

ششم _ طریقه ای که بعد از او به آن عمل نمایند.(1)

بخشندگی زیاد، بر شمار دوستان می افزاید و دشمنان را به آشتی می کشاند.

بخشندگی و شجاعت دو خصلت ارجمندند که خداوند سبحان، آنها را در وجود هر که دوستش بدارد و او را بیازماید، قرار می دهد.

باشد. کسی که در راه معصیت خدا دست و دل باز باشد، بارکِش خشم و ناخشنودی خداست. چنین کسی بخیل ترین مردمان نسبت به خود است؛ چه رسد به دیگران.(1)

در این میان، جبرئیل آمد و گفت: خدایت سلام می رساند که این مرد از اهل سخاوت و نان ده است. پس خشم آن حضرت فرو نشست و سر بالا کرد و فرمود: اگر نه این بود که مرا جبرئیل خبر داد که تو سخی و نان دهی، تو را از خود می راندم و عبرت دیگران می کردم. آن مرد گفت: خدای تو سخا را دوست دارد. فرمود: بلی.

آن مرد گفت: أَشْهَدُ أَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَ أَشْهَدُ اَنَّکَ رَسُولُ اللّه ِ. به خدایی که تو را به حق برانگیخته است، هرگز کسی را از مال خود محروم برنگردانیدم.(1)

کنی و وادارشان مکنی که مجبور شوند در نیازهایشان از تو چیزی بخواهند، (بلکه پیش تر برایشان فراهم کنی) هرچند که خود از آن بی نیاز باشند. مگر نشنیدی که خدای تعالی فرمود:

لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ. (آل عمران: 92)

به خیر و احسان نمی رسید مگر زمانی که از آنچه دوست می دارید، انفاق کنید.(1)

مرگش، بخشنده شود، نفرت دارد.(1)

بنابراین، زمان، در بخشندگی مؤثر است.

آیا این افراد ثروتمند در قبال جامعه خویش و افراد فقیر مسئولیتی دارند یا ندارند؟

در دیدگاه مادی، ممکن است گفته شود افراد ثروتمند چون با کوشش خود به این موقعیت رسیده اند، چرا سرمایه خود را برای دیگران خرج کنند. افراد فقیر نیز با تلاش بیشتر می توانند ثروتمند شوند.

از دیدگاه اسلام، در ثروت و دارایی که به دست کسی رسیده است، عوامل متعددی نقش داشته که از حدود اختیار انسان فراتر است. پس همه ثروتمندان در قبال جامعه مسئولیت دارند و اگر به مسئولیت خویش عمل نکنند، همین جامعه ای که در آن زندگی می کنند، شرایط سختی برای آنها به وجود می آورد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در کلامی زیبا و رسا در این باره می فرماید:

استحکام دین (و جامعه دینی) به چهار چیز است: دانشمندی که دانش خویش را می پراکند و به آن عمل می کند؛ ثروتمندی که از بخشش در راه درست خودداری نمی ورزد؛ فقیری که آخرت خویش را به دنیای خود نمی فروشد، نادانی که از طلب کردن دانش تکبر نمی ورزد.(1)

علی علیه السلام، افراد جامعه را به چهار گروه عالم و جاهل، ثروتمند و فقیر تقسیم  کرده است و با ظرافت خاصی به وظیفه هر یک اشاره دارد. ثروتمند باید اهل بخشش باشد و درباره فقیران احساس مسئولیت کند. فقیر باید دقت کند به خاطر فقر، دست از دین خود برندارد، بلکه باید اهل تلاش و صبر و مقاومت باشد. انسان عالم باید درصدد از بین بردن نادانی باشد و انسان نادان در پی کسب دانش.

در این مقام، این پرسش مطرح می شود که اگر هر یک از این افراد جامعه به وظیفه خود عمل نکنند، چه بلایی به سر جامعه می آید؟

ص:57

علی علیه السلام در ادامه آن حدیث به این پرسش مهم نیز پاسخ می دهد:

هر گاه دانشمندان جامعه، دانش خود را پنهان کنند و حاضر نشوند آن را همانند نور در جامعه بپراکنند و از طرف دیگر، ثروتمندان جامعه از بخشش مال خود بخل بورزند و فقیران نیز آخرت خویش را به دنیای خود بفروشند و انسان جاهل هم اهل تکبر شود و در طلب دانش حالت استکبار به خود بگیرد، دنیا به جای اینکه به سوی آبادی حرکت کند و حرکت رو به جلو داشته باشد، با حرکت قهقرایی به سوی تاریکی و بیچارگی خواهد رفت. در چنین زمانی، فراوانی مساجد و فراوانی اقوام مختلف و فرهنگ های مختلف، شما را فریب ندهد.

شخصی از حضرت علی علیه السلاممی پرسد: در چنان زمانی و چنان جامعه ای چگونه باید زیست؟ حضرت می فرماید:

با مردم جامعه باید ارتباط داشت (و چاره ای از ارتباط با افراد جامعه نیست)، ولی باید این ارتباط، ظاهری باشد. در باطن باید با چنین جامعه ای مخالف بود و به مخالفت پرداخت. آنچه برای انسان باقی می ماند، همان چیزهایی است که کسب کرده است و انسان در آخرت همراه کسی است که او را دوست داشته است. پس (ای مؤمنان) در چنان زمانی منتظر فرج و گشایش از ناحیه حضرت حق عزّوجلّ باشید.(1)

 در کتاب _الدعوات،_(2) در پایان حدیث آمده است که حضرت علی علیه السلام به جابر می فرماید:

مَنْ کَثُرَتْ نِعَمُ اللّه عَلَیْهِ کَثُرَتْ حَوائِجَ النّاسِ اِلَیْهِ فَاِنْ قامَ بِما یَجِبُ اللّه ُ عَلَیْهِ عَرَّضَهَا لِلدَّوَامِ وَ البِقاءِ وَ اِنْ لَمْ یَقُمْ فِیها عَرَّضَهَا لِلزَّوالِ وَ الْفَناءِ.(3)

هر گاه نعمت های الهی بر کسی زیاد شود، نیازهای مردم و توجه مردم به این

ص:58

شخص بیشتر می شود. پس هر گاه این شخص آنچه را خدا بر او واجب کرده است، انجام دهد، در حقیقت، این انجام وظیفه سبب دوام و بقای آن نعمت ها می شود و اگر چنین نکند، آن نعمت های الهی در معرض زوال و فنا قرار می گیرد.

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره بخل فرموده است: «اَلْبُخْلُ عارٌ». «عار» در لغت به معنای عیب است و این جمله نشان می دهد بخل نوعی نقصان و بیماری در روح آدمی است. اگر این عیب در افراد جامعه زیاد شود، آن جامعه دچار عیب بزرگی شده است. بنابراین، باید با این نوع صفت ها که در روابط اجتماعی تأثیر فراوان دارد، برخورد علمی و عاقلانه شود و درصدد درمان این عیب ها برآییم. البته بخل ممکن است در مراحلی نسبت به خود انسان باشد؛ یعنی انسان بر خودش هم بخل بورزد و در مرحله ای نسبت به دیگران بخل بورزد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره بخیل می فرماید: «بخیل، خودش را گم کرده است.» آدمی که پول و ثروت برای او اصالت پیدا می کند و هدف می شود، به تعبیر روان شناسی امروز، در پول، تثبیت و تحکیم می شود؛ یعنی در پول غرق می شود. «منِ» واقعی چنین آدمی، پول شده و غیر از پول، «من» دیگری ندارد؛ چون «من»  اصلی را گم کرده و از دستش رفته است. نتیجه این است که خودش را برای پول می خواهد، نه پول را برای خویش؛ یعنی از جان، حیات، سلامت و عمر خودش برای پول مایه می گذارد، ولی حاضر نیست از پول، برای سلامت، سعادت و حتی عمر خودش مایه بگذارد. آن حضرت می فرماید:

عَجِبْتُ لِلْبَخیلِ یَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذی مِنْهُ هَرَبَ وَ یَفُوتُهُ الْغَنِی الَّذی اِیّاهُ طَلَبَ.(1)

ص:59

تعجب می کنم از آدم بخیل که در حالی که دنبال ثروت و بی نیازی است و از فقر فرار می کنم، در عمل، به همان فقر گرفتار است و از غنا دور می شود.

توضیح بیشتر مطلب در نهج البلاغه است که حضرت می فرماید:

فَیَعِیشُ فِی الدُّنْیا عَیْشَ الْفُقَراءِ وَ یُحاسِبُ فِی الْاخِرَةِ حِسابَ الاَغْنِیاءِ.(1)

در دنیا مثل یک آدم فقیر و بدبخت و مفلوک زندگی می کند؛ چون خودش را صرف پول می کند و حاضر نیست پول را صرف خودش بکند.(2)

آنها کسانی هستند که بخل می ورزند و مردم را به بخل فرا می خوانند و آنچه را خداوند از فضل و (رحمت) خود به آنها داده است، کتمان می کنند و ما برای کافران، عذاب خوارکننده آماده کرده ایم. (نساء: 36 و 37)

روی ناچاری به آنان کمک می کنند و هیچ ثوابی هم عایدشان نمی شود.

در روایات دیگر، به طور صریح به آثار بخل ورزیدن اشاره شده است که اکنون برمی شماریم:

اَلْبَخیلُ یَسْمَحُ مِنْ عِرْضِهِ بِأَکْثَرَ مِمَّا أَمْسَکَ مِنْ عِرْضِهِ.(1)

بخیل بیشتر از آنکه آبروی خود را حفظ کند، از بین می برد.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

اَلنَّظَرُ اِلَی الْبَخِیلِ یُقْسِی الْقَلْبِ.(2)

نگاه کردن به بخیل، دل را سخت می کند.

از حضرت علی علیه السلام روایت شده است:

 لَیْسَ لِبَخیلٍ حَبِیبٌ.(3)

بخیل هیچ دوستی ندارد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

اِنَّ الْبَخیلَ مَنْ کَسَبَ مالاً مِنْ غَیرِ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَةُ مِنْ غَیْرِ حَقِّهِ.(4)

بخیل کسی است که مالی را به ناروا به دست آورد و آن را بیجا خرج کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّما الْبَخِیلُ حَقُّ الْبَخیِلِ الَّذی یَمْنَعُ الزَّکاةَ الْمَفْرُوضَةَ فی مالِهِ وَ یَمْنَعُ البائِنَةَ فی قَوْمِهِ وَ هُوَ فیما سِوی ذلِکَ یُبَذِّرُوا.(5)

بخیل واقعی کسی است که از پرداخت زکات واجب مال خود سر باز می زند و از بخشش به خویشان خود دریغ می روزد و در غیر این موارد تبذیر می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اَلْبَخیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ.(6)

بخیل واقعی کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:64

اَلْبَخیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ.(1)

بخیل کسی است که از سلام کردن بخل ورزد.

الفُقَراءُ عِیالِی وَ الاَغْنِیاءُ وُکَلائی فَمَنْ بَخِلَ بِمالِی عَلی عِیالِی أَدْخُلُهُ النَّارُ وَ لا اُبالِی.(1)

خداوند، قوت و نیاز فقیران را در اموال ثروتمندان قرار داده و فرموده است:  مال و ثروت از آنِ من است و نیازمندان و فقیران، عیال من هستند (یعنی خرج و مخارج آنها به عهده من است) و ثروتمندان، وکیلان من هستند (یعنی وکیل من هستند در رساندن آن مال و ثروت به فقیران). حال اگر کسی (از وکیلان من) از مال من بر عیال های من بخل ورزد، او را داخل آتش سازم و از این کار ابایی ندارم.

بیان و دست نیاز به سوی کسی دراز کند.

2. مؤمن باید جامعه و افراد خود را بشناسد و به وظیفه خود عمل کند و در کمک کردن به دیگران دریغ نورزد و تنگ نظر نباشد. وجود انسان های تنگ نظر،  به ویژه در مدیریت های کلان جامعه خطر بزرگی است؛ چون این تنگ نظری ها می تواند مشکلات فراوانی بر سر راه پیشرفت جامعه ایجاد کند.

3. در حدیث اصول کافی، پس از جمله علی علیه السلام که فرمود: «خدا امثال تو را در میان اهل ایمان زیاد نکند، من می بخشم و تو بخل می ورزی؟» آمده است که حضرت فرمود:

اگر کسی امید به من بسته باشد و من به او بخشش و عطا نکنم (تا زمانی که او از من درخواست کند و سپس به او چیزی ببخشم)، در واقع، ارزش چیزی را که از او گرفتم، به او نداده ام.

به دیگر سخن، من با این رفتار و کوتاهی سبب شدم که او صورت و آبروی خویش را برای درخواست از من خرج کند؛ آن صورتی که برای پروردگار من و پروردگار خود روی خاک مالید، آن زمانی که خدایش را عبادت می کرد و از او نیازهایش را طلب می کرد.

پس بدان، هر کس با برادر مسلمان خود چنین کند،(1) در حالی که می داند او استحقاق چنین بخشش و رسیدگی ای را دارد، چنین شخصی در مناجات و دعا با خدایش راست گو نیست؛ زیرا آنجا که با زبان خویش برای مسلمانان طلب بهشت می کند، در عمل، از بخشیدن مال بی ارزش دنیا دریغ می ورزد. این نوعی صداقت نداشتن و دروغ گویی است. مگر نه این است که بنده در دعاهایش چنین می گوید: «اَلّلهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ.» بر هر کس که طلب مغفرت برای

ص:67

اهل ایمان می کند؛ یعنی طلب بهشت برای آنان دارد. چنین شخصی که این گونه با زبان دعا می کند، ولی با عمل، آن را اثبات نمی کند، از انصاف به دور است.

و دوست دارد به او پاسخ مثبت بدهند و کار او را به سرانجام برسانند. همین انسان وقتی دیگران به او روی می آورند، ممکن است به راحتی نتواند با آنان همکاری کند. پس ناخودآگاه به عذر و بهانه روی می آورد. اگر چنین حالتی در انسان باشد، نشانه وجود رگه هایی از بخل در نهاد آدمی است. پس بهتر است از همین ابتدا،  ریشه این بیماری را بخشکاند. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمود:

کَثْرَةُ الْعِلَلِ آیَةُ الْبُخْلِ.(1)

بهانه تراشی زیاد نشانه بخل است.

اَلْبَخیلُ مُتَحَجِّجٌ بِالْمَعاذِیرِ وَ التَّعالِیلِ.(2)

انسان بخیل، عذر و بهانه می آورد.

توجه به مسئله دوم، اهمیت این دستور حضرت را بیشتر مشخص می کند. حضرت، این دستور را زمانی که _مالک اشتر _به عنوان حاکم اسلامی روانه مصر می شد، خطاب به وی نوشت. آن حضرت در ادامه سخن به حکمت اینکه چرا با بخیل نباید مشورت کرد، اشاره دارد و می فرماید: انسان بخیل، انسان را از نیکوکاری باز می دارد و از تنگ دستی می ترساند.

معروف، یعنی قوت قلب داشتن و نترس بودن و خود را نباختن در مقابل دیگران و برای مرد ممدوح است، برای زن هم ممدوح است... . آن چیزی که برای زن گفته اند نسبت به آن باید جبان باشد ؛ یعنی عملش جبانانه و محتاطانه باشد، در مورد ترس از جان یا ترس از مال و ثروت نیست، (بلکه) در مورد ترس از عفاف است. آدم شجاع نمی ترسد، می گوید: می روم، حداکثر کشته می شوم، کشته هم شدم با  افتخار است. زن در مورد کشته شدن همین جور باید باشد، ولی در موردی که عفتش در مقام خطر است... جای شجاعت نیست،... . عفت یک امری است که تو امانتدار آن هستی... . زن به عنوان صاحب عفت، حامل امانت بزرگ انسانی است... . این حدیث که فقط زن را توصیه می کند که رفتارش جبانانه باشد، نمی گوید زن در مقابل زن، زن در مقابل شوهر، زن در مقابل محرم خودش، بلکه می گوید زن در مقابل مرد بیگانه و در مسئله خاص مربوط به عفت... . مفهوم بخل در این حدیث همین جور است. قرآن می گوید:

«وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ... .»(حشر:9 و تغابن: 16)

حالتی را قرآن «شُحَّ نفس» می نامد؛ یعنی گرفتگی روح و پول پرستی. اینکه انسان حالتی داشته باشد که اگر بخواهد یک ریال از او بگیرند، گویی بخشی از جانش را می خواهند از او جدا کنند. اسلامی که شامل این توحید است، اسلامی که می خواهد تعلقات انسان را از بین ببرد و نمی خواهد انسان اعم از زن و مرد به غیر خدا وابسته باشد، آیا چنین احتمالی هست که مثلاً به حضرت زهرا علیهاالسلام توصیه کند که شما خوب است خیلی پول پرست باشید... . مقصود از بخل در این حدیث، بخل در مال فردی و شخصی نیست (این سخن که) زن امانتدار مال شوهر است، مخصوصا تعبیر دارد: «حفظت مالها و مال بعلها» که به

ص:72

نظر من؛ یعنی مال مشترکی که مال دو نفرشان هست... .

پس بخل نیز در اینجا نه بخل به معنای آن صفت نفسانی است که خُلق است، بلکه به معنای رفتار ممسکانه است، نه از مال خود، بلکه از مال شوهر و این اختصاص به زن ندارد، در غیر زن هم هست.

امیرالمؤمنین علیه السلام اول جواد و اول ممسک بود. تاریخ این را نشان می دهد. اول  جواد و بخشنده بود از مال خودش، اول ممسک بود در حالی که امانتدار آن بود؛ یعنی بیت المال...».(1)

فیلسوفان بوده و مورد بحث قرار گرفته است. شهید مطهری در این باره می نویسد:

قدما در امر بخت و اتفاق اختلاف کرده اند. گروهی منکر شده اند که بخت و اتفاق از اسباب و علل باشند، بلکه اصلاً منکر شده اند که بخت و اتفاق در وجود معنا داشته باشد و گفته اند چه جهت دارد که ما اسباب موجود اشیا را ببینیم و بیابیم و از آنها گذشته و علت بودن آنها را منکر شویم و دنبال علت های مجهولی مانند بخت و اتفاق برویم؟ (مثلاً) کسی چاهی کند و گنجی یافت، می گویند از خوش بختی او بوده یا اگر در آن چاه افتاد و پایش شکست، می گویند: بدبخت بود و حال آنکه این امور ربطی به بخت ندارد؛ (زیرا) هر کس چاهی حفر کند که در آن گنجی باشد، به آن می رسد و هر کس به جای لغزنده میل کند، در آن می افتد... . در مقابل، گروه دیگری (هستند) که امر بخت را بسیار بزرگ گرفته اند و آنها هم چند فرقه بوده اند. بعضی گفته اند بخت، سببی است الهی و مستور و برتر از ادراک عقول است. حتی جماعتی با نظر به این عقیده، بخت را چنان دانستند که با عبادت باید به او یا به خدا تقرب جست... .

فرقه دیگر، بخت را بر علل و اسباب طبیعی مقدم شمردند و وجود عالم را به بخت دانستند.(1)

 مسئله بخت نه تنها در میان فیلسوفان و حکما مطرح شده، بلکه در میان عامه مردم و حتی در شعر و ادبیات هم مورد توجه قرار گرفته است.

بدبخت اگر مسجد و آدینه بسازد

 یا سقف فرو آید و یا قبله کج آید

و یا گفته اند:

ص:76

گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه

 به آب زمزم و کوثر، سفید نتوان کرد

مسئله دیگری به نام سرنوشت و قضا و قدر داریم که شبیه بحث بخت است و از گذشته در میان مسلمانان، جایگاه ویژه ای هم دارد. این جایگاه ویژه متأثر از عوامل مختلفی بوده است. از جمله توجه قرآن و سنت به مسئله سرنوشت و قضا و قدر، سبب مهمی بوده است که مسلمانان به این مسئله توجه کنند. البته بعدها بعضی مسایل اجتماعی و سیاسی هم در طرح و پر رنگ شدن این مسئله و حتی به انحراف کشاندن آن مؤثر بوده است. علت این کار را هم باید در اغراض سیاسی و اجتماعی بعضی حکومت ها مثل حکومت امویان و عباسیان جست وجو کرد؛ زیرا بسیاری از کارها و جنایت ها به وسیله انسان ها و حکومت های ستمگر انجام می گرفت. آن گاه به مسئله سرنوشت و قضا و قدر متمسک می شدند و می گفتند این خواست خدا بوده است. قضا و قدر الهی چنین بوده است، سرنوشت جامعه چنین بوده و چاره ای هم وجود ندارد. این طرز تفکر نوعی خمودی و بی حرکتی به جامعه تزریق می کرد.»(1)

واژه «قدر» به معنای حد و اندازه هر چیزی است و واژه «قضا» به معنای حکم و فیصله دادن آمده است. در مقام روشن شدن اصطلاح قضا و قدر، معمولاً آن را  به قضا و قدر علمی و عینی تقسیم می کنند.

مقصود از تقدیر علمی آن است که حضرت حق تبارک و تعالی پیش از آفرینش هر چیز، حد و اندازه آن را می داند و به آن علم دارد. مقصود از قضای علمی نیز آن است که خداوند متعال از ضرورت وجود اشیاء در ظرف وجودی آنان آگاه است.

ص:77

با این توضیح، می توان نتیجه گرفت که قضا و قدر علمی در حقیقت به صفت علم الهی بازگشت می کند.

مقصود از قدر عینی، آن است که خداوند آن اندازه و حدود اشیاء را معین می کند و سپس بر اساس قضای عینی به آن حد و اندازه ها ضرورت وجود می بخشد. به این ترتیب، قضا و قدر عینی الهی را می توان از شئون خالقیت حضرت حق تبارک و تعالی دانست.

در کنار این مسئله، اختیار از مهم ترین مسائلی است که به انسان و قضا و قدر مربوط می شود. بعضی افراد به خاطر سوء برداشت از مسئله قضا و قدر یا به خاطر اغراض دنیوی، سیاسی و اجتماعی، مسئله اختیار انسان را انکار کرده و به سوی جبر و جبرگرایی کشیده شده اند. البته قضا و قدر علمی و عینی حضرت حق تبارک و تعالی، هیچ منافاتی با اختیار انسان ندارد و نمی تواند به عنوان عامل خوشبختی یا بدبختی انسان مطرح شود؛ زیرا قضا و قدر علمی خداوند در مورد انسان و کارهای او، با قید اختیاری بودن تعلّق گرفته است. به دیگر سخن، خداوند از ازل می دانسته که انسان با اختیار خود راه سعادت یا شقاوت را می پیماید.

این علم به معلوم تعلق گرفته است و هیچ گاه معلوم تابع علم نمی شود. از ناحیه قضا و قدر عینی هم پاسخ مشابه می توان مطرح کرد و آن این است که قضا و قدر عینی حضرت حق در مورد کارهای انسان به صورت مستقیم نبوده و نیست، بلکه این تأثیر از راه اسباب و علل بوده است که در جهان، آن را به عنوان قانون  علیّت می شناسیم. بنابراین، انسان، وجود، قدرت و اختیارش را از حضرت حق می گیرد و هر لحظه این وجود به خدا نیازمند است. البته همین وجودی که از ناحیه حق افاضه شده، با اختیاری که حضرت حق به او داده

ص:78

است، به عنوان عامل، کارها را انجام می دهد و اراده و قدرت و اختیار انسان در طول اراده و قدرت الهی عمل می کند. این همان مسئله ای است که ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان «لا جَبْرَ وَ لا تَفوِیض بَلْ اَمْرٌ بَیْنَ الاَمْرَینِ» مطرح کرده اند.

بنابراین، طرح قضا و قدر سرنوشت و سپس ربط دادن آن به انسان و گفتن این سخن که بدبخت بودن یا خوش بخت بودن یک فرد یا یک جامعه از پیش نوشته شده است و کسی قادر به تغییر آن نیست، نوعی مغالطه و ایجاد انحراف در اصل مسئله قضا و قدر و سرنوشت است.

در قرآن مجید می خوانیم:

یَوْمَ یَأتِ لا تَکَلُّمَ نَفْسٌ اِلاّ بِاِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌ وَ سَعِیدٌ، فَاَمَّا الَّذینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفیرٌ وَ شَهیقٌ. خالِدینَ فِیها مادامَتِ السَّمواتُ وَالاَرْضُ اِلاّ ما شاءَ رَبُّکَ اِنَّ رَبَّکَ فَعّالٌ لَما یُریدُ. (هود: 105 _ 107)

آن روز که (قیامت و زمان مجازات) فرا رسد، هیچ کس جز به اجازه او سخن نمی گوید. گروهی بدبختند و گروهی خوش بخت. آنها که بدبخت شدند، در آتشند و برای آنان در آنجا «زفیر» و «شهیق» (ناله های طولانی دم و بازدم) است.

قرآن کریم به انسان های سعادتمند و خوش بخت نیز اشاره می کند و می فرماید:

آنها که خوش بخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان ها و زمین برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد، بخششی است قطع نشدنی. (هود: 108)

از این آیات درمی یابیم انسان هایی که سرانجام آنان آتش و دوزخ است، انسان هایی شقی، بدبخت و محروم از رحمت واسعه الهی هستند و شقاوت حقیقی، دوزخی شدن است. در مقابل، آنان که به بهشت بار یابند، انسان هایی سعادتمند و خوش بخت هستند. بنابراین، انبیا و اولیای الهی و همچنین همه انسان های مؤمن که راه و رسم پیامبران الهی را می پیمایند؛ یعنی بندگی خدا می کنند و دستورهای الهی را در زندگی دنیا ملاک و معیار قرار می دهند، به ریسمان سعادت و خوشبختی واقعی چنگ زده اند. این افراد از رحمت گسترده الهی بهره های فراوانی می برند؛ در  زندگی دنیوی، راحت و آسوده هستند و در آخرت به سعادت حقیقی می رسند.

بر این اساس، پیامبران الهی با صراحت اعلام می کنند که آنان اهل شقاوت و بدبختی نیستند، بلکه از رحمت خداوند در دنیا و آخرت به طور کامل بهره مندند و این بهره مندی در کنار ایمان و انجام دادن دستورهای الهی برای آنان امکان پذیر شده است.

حضرت زکریا علیه السلام در دوران پیری و کهن سالی خود و همسرش، از

ص:80

خداوند تقاضای فرزند کرد و با اطمینان و آرامش گفت: پروردگارا، استخوانم سست شده و شعله پیری تمام سرم را فراگرفته است و من هرگز در دعای تو، از اجابت محروم نبوده ام:

وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا.(مریم: 4)

در جای دیگر چنین می فرماید:

قالَ إِنّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیًّا وَ جَعَلَنی مُبارَکًا أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا وَ بَرًّا بِوالِدَتی وَ لَمْ یَجْعَلْنی جَبّارًا شَقِیًّا. (مریم: 30 - 32)

من بنده خدایم، او کتاب (آسمانی) به من داد و مرا پیامبر قرار داده است. و مرا هر جا که باشم، وجودی پر برکت قرار داده است و تا زمانی که زنده ام، مرا به نماز و زکات سفارش کرده است و مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده است و جبّار و شقی قرار نداده است.

از این آیات به اعتبار «تُعْرَفُ الاَشْیاءُ بِأَضْدادِها» می توان مسیر سعادت و خوشبختی را از مسیر شقاوت و بدبختی باز شناخت.

معیارهای سعادت و خوشبختی عبارتند از:

1. بندگی خدا؛

2. برکت آفرین بودن برای بندگان خدا؛

3. پیمودن راه نماز و زکات (یعنی ارتباط همیشگی با خدا و بندگان او داشتن)؛

4. نیکوکاری نسبت به پدر و مادر.

 رفتار ضد این معیارها نیز می تواند زمینه ساز بدبختی انسان باشد.

خداوند هنگام بیان داستان حضرت آدم علیه السلام، به راه سعادت و شقاوت اشاره می کند و در سوره طه چنین می فرماید:

ص:81

(خداوند) فرمود: هر دو از آن (بهشت) فرود آیید، در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود، ولی هر گاه هدایت من به سراغ شما آید، هر کس از هدایت من پیروی کند، نه گمراه می شود و نه بدبخت می گردد (و نه در رنج خواهد بود). (طه: 123)

گمراه و بدبخت نشدن در گرو این است که انسان، هدایت الهی را که همانا فرمان بردن از فرمان های اوست، با جان و دل پذیرا باشد. گمراهی و شقاوت نیز نقطه مقابل آن است که با نپذیرفتن هدایت الهی همراه است. خداوند در سوره اعلی، افرادی را که از قرآن و سخنان پیامبر اکرم دوری می کنند، بدبخت معرفی می کند:

وَ یَتَجَنَّبُهَا الاَْشْقی. (اعلی: 11)

بدبخت ترین افراد از آن دوری می گزینند.

خداوند در سوره اعلی، بخل ورزی و انکار پاداش الهی را مسیر بدبختی و شقاوت معرفی می کند و می فرماید:

و من شما را از آتشی که زبانه می کشد، بیم می دهم. کسی جز بدبخت ترین مردم وارد آن نمی شود. (بدبخت ترین مردم) همان کسی است که (آیات خدا را) تکذیب و به آن پشت کرد. (اعلی: 14 و 15)

تکذیب آیات الهی و پشت کردن به نشانه ها و دستورهای الهی، بی توجهی به ندای فطرت و راهی است که انسان را به شقاوت و بدبختی ابدی می کشاند.

است، می گسلند و در زمین فساد می کنند. (بقره: 12)

2. در جای دیگر، کسانی که منکر کتاب های آسمانی می شوند و به آن کفر می ورزند، زیان کار معرفی می شوند. (بقره: 12)

3. افرادی که به سبب کردار خود، از هدایت الهی بهره مند نمی شوند. (اعراف: 178)

4. منافقان و دورویان. (توبه: 69)

5. افرادی که به باطل می گروند و خدا و آیات او را انکار می کنند. (عنکبوت:52؛ زمر: 63)

6. کسانی که شیطان بر آنان چیره گردد و یاد خدا از دلشان بیرون شود و در حزب شیطان در آیند. اینان هم از جمله زیان کاران هستند. حتی انسان های مؤمن که اسیر دنیا شوند و خدا را فراموش کنند و از یاد او غافل شوند، زیان کارند. (منافقون: 9)

7. هر که جز اسلام، دینی دیگر جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود و در آخرت از زیان کاران است. (آل عمران: 85)

8. منکران پیامبران الهی، زیان کارانند. (اعراف: 92)

بدبخت و خوش بخت از دیدگاه فلسفی

علامه طباطبایی رحمه الله در ابتدا، انسان و نفوس آدمی را به سه دسته تقسیم می کند:

1. نفوس کامله؛

2. نفوس ناقصه؛

3. نفوسی که امید به امر الهی بسته اند.

سپس نفوس کامله را در دو جهت مخالف و مقابل هم فرض می کند و  می گوید انسان کامل داریم، ولی انسان کامل در جهت سعادت و خوشبختی و

ص:83

انسان کامل در جهت شقاوت و بدبختی. نفوس ناقصه هم دو نوع هستند: یکی نفوسی که ذاتا سعید و خوشبختند، ولی اکنون در مقام کار و عمل، شقی و بدبخت هستند و دیگر نفوسی که ذاتا شقی و بدبختند، ولی در مقام کار و عمل، سعید و خوشبختند.

علامه طباطبایی رحمه الله در توضیح این مطلب می نویسد: «انسان از همان ابتدای امر، هر کاری که انجام می دهد، از آن کار، هیئتی و حالی از سعادت و شقاوت در نفسش پدید می آید که البته می دانید مراد از سعادت، آن وضع و آن چیزی است که برای انسان از آن جهت که انسان است، خیر است و مراد از شقاوت، هر چیزی است که برای او از این جهت که انسان است، مضر است... . نفس سعید به آن آثار انسانی که از خود بروز می دهد، بدان جهت که نفس انسانی است، بالفعل لذت می برد.

نفس شقی (و بدبخت) هم هرچند که آثارش ملایم خودش است، چون آثار، آثار اوست و لکن بدان جهت که انسان است، از آن آثار متألم می شود.

این مطلب مربوط به نفوس کامله است (در دو طرف سعادت و شقاوت) ؛ یعنی انسانی که هم ذاتش صالح و سعید است و هم عملش صالح است و انسانی که هم ذاتش شقی است و هم عملش فاسد است. اما نسبت به نفوس ناقص که در سعادت و شقاوتش ناقص است، باید گفت این گونه نفوس دو جور هستند: یکی نفسی است که ذاتا سعید است، ولی فعلاً شقی است و دوم آن نفسی که ذاتا شقی است، ولی از نظر فعل سعید است.

اما قسم اول، نفسی است که ذاتش دارای صورتی سعید است؛ یعنی عقاید حقّه را که از ثابتات است، دارد. چیزی که هست، هیئت های شقی و پست در اثر گناهان و زشتی هایی که مرتکب شده، به تدریج از روزی که در شکم مادر

ص:84

به این بدن متعلّق شده و در دنیایی که اختیار در آن وجود دارد، قرار گرفته، در او پیدا  شده و چون این صورت ها با ذات او سازگاری ندارد، ماندنش در نفسش قسری و غیرطبیعی است. برهان عقلی، این معنا را اثبات کرده که قسر و غیرطبیعی دوام نمی آورد. پس چنین نفسی یا در دنیا و یا در برزخ و یا در قیامت، طهارت ذاتی خود را باز می یابد و همچنین نفس شقی که ذاتا شقی است، ولی به طور عاریتی، هیئت های خوبی در اثر اعمال صالحه به خود گرفته... (و اما) باقی می ماند آن نفسی که در زندگی دنیا، هیچ فعلیتی، نه از سعادت و نه از شقاوت به خود نگرفته و هم چنان ناقص و ضعیف از دنیا رفته، این گونه نفوس مصداق «مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللّه ِ» (توبه: 106) هستند تا خدا با آنها چه معامله کند».(1)

می توان جامعه بدبخت و شقاوتمند را نیز شناخت.

شناخت، مقدمه حرکت است. بنابراین، خوب است انسان، معیارهای هر دو  جامعه را بشناسد و سپس برای تحقق جامعه سعادتمند و خوش بخت و دوری از جامعه بدبخت و شقاوتمند، به دنبال معیارهای مثبت و خوب حرکت کند و از الگوهای نادرست دوری جوید.

فارابی، جامعه ای را سعادتمند و خوش بخت می داند که همانند بدن انسان سالم باشد؛ یعنی دارای قلبی سالم باشد که بر همه اعضا ریاست دارد و توازن و عدالت را درسرزمین تن آدمی برقرار می سازد. در این سرزمین، همه اعضا به کاری مشغول هستند و همه به وظایف خود عمل می کنند. مدینه فاضله فارابی، کشوری است که رهبری حکیم و دانشمند دارد. وی در عین دانشمند بودن، عادل و پرهیزکار است و با خدای جهان هستی نزدیک ترین ارتباط را دارد. در مدینه فاضله فارابی، همه مردم به کاری مشغول هستند و اهل فضیلتند. جامعه ای که دارای چنان رهبری باشد و قانون جامعه، قانون الهی باشد، به سوی سعادت و خوشبختی در حرکت است.

در مقابل مدینه فاضله، مدینه جاهله وجود دارد که در مسیر شقاوت و بدبختی در حرکت است. در این جامعه، رهبری عادل وجود ندارد و مردم نیز در فکر سعادت و خوشبختی نیستند. در جامعه جاهله، لذت های جسمی مطرح است و ملاک سعادت و خوشبختی را رسیدن به آن لذت ها می دانند. به تعبیر دیگر، جامعه جاهله، جامعه ای است که تا حد و اندازه یک زندگی حیوانی تنزل یافته است.(1)

ص:86

از نشانه های بدبختی، دغل کاری با دوست است.(1) از نشانه های شقاوت و بدبختی، بدی کردن به نیکان است.(2)

 3. دسته سوم از روایات، عوامل شقاوت و بدبختی را بر می شمرند. پیام اصلی این دسته از روایات آن است که شقاوت و بدبختی معلول و نتیجه اندیشه و رفتار آدمی است؛ چون انسان با سوء اختیار خود، راه شقاوت و بدبختی را می پیماید.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در ابتدای نامه مشهور خود به مالک اشتر، راه سعادت و خوشبختی یا شقاوت و بدبختی را گوشزد می فرماید که مایه عبرت همه مسلمانان، به ویژه مسئولان مملکتی خواهد بود. حضرت، نامه را چنین آغاز می فرماید:

به نام خداوند بخشنده مهربان. این فرمان از بنده خدا، علی، امیرمؤمنان، به مالک اشتر پسر حارث است. در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر برمی گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد کند، کار مردم را اصلاح و شهرهای مصر را آباد سازد. او را به پرهیزکاری و پارسایی فرمان می دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم دارد و آنچه را در کتاب خدا آمده، از واجبات و مستحبات، پیروی کند؛ فرمان هایی که جز با پیروی آن، سعادتمند و خوش بخت نخواهد شد و جز با انکار و ضایع کردن آن، شقی و بدبخت نخواهد گردید.(3)

امیرمؤمنان علی علیه السلام، راه سعادت و خوشبختی را تنها در اطاعت خدا و انجام دادن فرمان های او می داند و شقی و بدبخت کسی است که این راه را نپیماید.

ص:88

4. دسته چهارم از روایات، انسان بدبخت را از همان ابتدای تولد، شقی و بدبخت معرفی می کند.

 پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روایتی می فرماید:

خوش بخت از همان شکم مادر خود، خوش بخت است و بدبخت از همان شکم مادر خود، بدبخت است.(1)

از امام رضا علیه السلام روایت شده است:

چون چهار ماه بر نطفه بگذرد، خدای تبارک و تعالی دو فرشته آفریننده به سوی آن بفرستد تا بدان شکل و صورت دهند و روزی و مدت عمر و بدبختی یا خوشبختی او را رقم زنند.(2)

این روایات ممکن است انسان را متوجه عقیده جبرگرایان کند، ولی باید دانست پاسخ این شبهه همان است که در بحث قضا و قدر به آن اشاره شد و ائمه اطهار علیهم السلام هم به روشنی، به این شبهه پاسخ داده اند.

5. روایات متفرقه دیگری هم در زمینه بدبخت و بدبختی وارد شده است که در بخش گلبانگ حدیث به آن اشاره خواهد شد.

اِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ نَفْعَ ما اُوتِیَ مِنَ الْعَقْلِ وَ التَّجْرِبَةَ.(1)

 بدبخت کسی است که از عقل و تجربه خود بهره نگیرد.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

تَوَقُّوا المَعاصِیَ وَ احْبِسُوا اَنْفُسَکُمْ عَنْها؛ فَاِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ أَطلَقَ فِیها عِنانَهُ.(2)

از گناهان باز ایستید و نفس های خود را از آنها باز دارید؛ زیرا بدبخت کسی است که عنان خود را در عرصه گناهان رها سازد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرانَ اللّه ِ فی هَذاَ الشَّهرِ الْعَظِیمِ.(3)

بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ (رمضان) از آمرزش خدا محروم ماند.

مِنْ عَلاماتِ الشَّقاءِ الاِْساءَةُ اِلَی الاَْخْیارِ.(1)

از نشانه های شقاوت، بدی کردن به نیکان است.

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

مِنَ الشَّقاءِ اِفْسادُ الْمَعادِ.(2)

تباه کردن معاد از بدبختی است.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

مِنَ الشَّقاءِ اَنْ یَصُونَ الْمَرْءُ دُنیاهُ بِدینِهِ.(3)

از بدبختی است که انسان، دین خود را وسیله حفظ دنیایش قرار دهد.

کسی که آزمندی اش زیاد باشد، بدبختی اش بسیار است.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

سَبَبُ الشَّقاءِ حُبُّ الدُّنیا.(1)

دنیا دوستی، مایه بدبختی است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

اَلْحِرصُ وَ الشَّرَهُ یُکْسِبانِ الشَّقاءِ و الذَّلَّةَ.(2)

آزمندی و سیری ناپذیری، بدبختی و خواری می آورند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

عُقُوقُ الْوالِدَینِ مِنَ الْکَبائِرِ لِأَنَّ اللّه َ جَعَلَ الْعاقَّ عَصِیَّاً شَقِیّاً.(3)

نافرمانی و عقوق پدر و مادر از گناهان بزرگ است؛ زیرا خداوند، کسی را که نافرمانی پدر و مادر کند، نافرمان و بدبخت خوانده است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

مِنْ اَعْظَمِ الشَّقاوَةِ القَساوَةُ.(1)

یکی از بزرگ ترین بدبختی ها، سنگدلی است.

خوش بخت کسی است که در نفس خود فراغتی یابد و به کار اصلاح آن پردازد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

السَّعیدُ مَنْ أَخْلَصَ الطَّاعَةَ.(1)

خوش بخت کسی است که در طاعت (خدا) اخلاص داشته باشد.

و همچنین فرمود:

السَّعیدُ مَنِ اسْتَهانَ بِالْمَفْقُودِ.(2)

خوش بخت کسی است که به آنچه از دست رفته است، بی اعتنا باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

اِنَّ السَّعِیدَ حَقَّ السَّعیدِ مَنْ أَحَبَّکَ وَ أَطاعَکَ.(3)

خوش بخت حقیقی کسی است که تو را دوست بدارد و اطاعتت کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

 لا یَنْبَغِی لِمَنْ لَمْ یَکُنْ عالِماً اَنْ یُعَدَّ سَعیداً.(4)

کسی که عالم نباشد، سزاوار نیست که خوش بخت شمرده شود.

با دانشمندان هم نشینی کن تا خوش بخت شوی.

بِالاِیمانِ یُرْتَقی اِلی ذِرْوَةِ السَّعادَةِ وَ نِهایَةِ الحُبُورِ.(1)

به وسیله ایمان می توان از قله خوشبختی و اوج شادمانی بالا رفت.

فِی لُزُومِ الحَقِّ تَکُونُ السَّعادَةُ.(2)

خوشبختی، در پایبندی به حق است.

مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعِدَ.(3)

هر کس نفس خود را محاسبه کند خوش بخت شود.

ثَلاثٌ مَنْ حافَظَ عَلَیْها سَعِدَ:

اِذا ظَهَرَتْ عَلَیْکَ نِعْمَةٌ فَاحْمَدِ اللّه َ وَ اذا أَبْطَأَ عَنْکَ الرِّزْقُ فَاسْتَغْفِرِ اللّه َ وَ اِذا أَصابَتْکَ شِدَّةٌ فَاَکْثِرْ مِنْ قَوْلِ: لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ِ.(4)

 سه چیز است که هر کس رعایت کند، خوش بخت شود: هر گاه نعمتی به تو رسید، خدا را سپاس گوی؛ هر گاه روزی ات دیر رسید، از خدا آمرزش بخواه و هرگاه سختی به تو رسید، جمله «لا حول و لا قوة الا باللّه » را زیاد بگو.(5)

زده و دیگری را ناسزا گفته، حق شخص دیگری را ضایع یا غصب کرده است. اگر کار خوبی داشته باشد، در قبال حقوق مردم از او می گیرند و به صاحبان حقوق می دهند و اگر حسناتی نداشته باشد، از گناهان کسانی که به این شخص حقی دارند، برداشته می شود و آن گناهان را بر او بار می کنند. بینوا و فقیر چنین کسی است. همین موضوع، مقصود خداوند تبارک و تعالی در این آیه شریفه است. «وَ لَیَحْمِلُنَّ اَثْقالَهُمْ وَ اَثْقالاً مَعَ اَثْقالِهِمْ». (عنکبوت: 13)(1)

از ناحیه خدا ببیند. حضرت عیسی علیه السلام که خود را بنده خدا معرفی می کرد، همه خوبی ها، حتی قرار نگرفتن در راه بدبختی را به خدا نسبت می داد. قرآن کریم از زبان حضرت عیسی علیه السلامچنین نقل می کند:

منم بنده خدا، او کتاب به من عطا فرمود. او مرا پیامبر قرار داد. او مرا مایه برکت قرار داد (هر جا که باشم) و او مرا به نماز و زکات سفارش کرد (تا زمانی که زنده ام) و او مرا ستم کار و بدبخت قرار نداد. (مریم: 30 _ 32)

5. بدی کردن افراد جامعه به یکدیگر

6. فراموشی عملی معاد و آخرت در زندگی مردم

7. زیاد شدن گناه و معصیت

8. تصدّی مسئولیت های اجتماعی از سوی انسان های ناشایست

4. عامل بدبختی و خوشبختی

اگر بخواهیم عامل بدبختی یا عامل خوشبختی را در یک کلمه خلاصه کنیم، باید گفت عامل خوشبختی آن است که انسان بندگی خدا کند و عامل بدبختی آن است که انسان بنده غیرخدا باشد.

وَ اَنِ اعْبُدُونی هَذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ. (یس: 61)

 و اینکه مرا بپرستید، این است راه راست.

تفصیل این سخن همان کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر است که فرمود:

این فرمان بنده خدا، علی، امیرمؤمنان به مالک اشتر پسر حارث است... . او را به پرهیزکاری و پارسایی فرمان می دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم دارد و آنچه را در کتاب خدا آمده است، از واجبات و مستحبات پیروی کند؛ فرمان هایی که جز با پیروی آن سعادتمند و خوش بخت نخواهد شد و جز با انکار و ضایع کردن آن، شقی و بدبخت نخواهد گردید.(1)

بنابراین عوامل و اسباب خوشبختی حقیقی در موارد زیر خلاصه می شود:

1. ایمان به خدا و قیامت؛

2. پرهیزکاری و پارسایی؛

3. اطاعت و بندگی خدا کردن؛

ص:98

مردم که به عناوین گوناگون میان آنها تبعیض قائل می شد و آنها را در برابر یکدیگر قرار می داد و از ذلیل ساختن گروه خاصی از مردم کشور خود و کشتن پسران آنها و نگهداشتن زنانشان یاد می کند، او را به عنوان یکی از تباه گران نام می برد. بدیهی است که جمله «إنَّهُ کَانَ مِنَ المُفْسِدِینَ» اشاره است به اینکه این گونه مظالم اجتماعی، جامعه را از بیخ و بن بر می کند.

ب) اتحاد و تفرق

در سوره آل عمران، آیه 103 دستور صریح می دهد که بر مبنای ایمان و گرایش به ریسمان الهی متحد و متفق باشید و از تفرق و تشتت بپرهیزید... .

در سوره انفال آیه 41 می فرماید:

وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ.

با یکدیگر نزاع نکنید که نزاع داخلی، سستی می آورد و سستی، شما را زایل می کند.

 ج) اجرا یا ترک امر به معروف و نهی از منکر

قرآن درباره ضرورت امر به معروف و نهی از منکر بسیار سخن گفته است. از یکی از آیات، صریحا استنباط می شود که ترک این فریضه بزرگ در هلاکت و انهدام یک قوم مؤثر است و آن آیه 79 از سوره مائده است که یکی از علل دور افتادن کافران بنی اسرائیل از رحمت خدا را باز نداشتن یکدیگر از منکرات؛ یعنی ترک نهی از منکر ذکر کرده است.

د) فسق و فجور و فساد

در این زمینه نیز آیات بسیاری هست... .(1)

توبه پذیر بودن خداوند و قبول توبه بندگان و در مواردی جبران کردن گذشته، کمبودها و نقصان ها، راهی است که خداوند مهربان برای خروج از بدبختی قرار داده است. این راه به روی همه انسان ها باز است.

از دیدگاه اسلام، انسان تا زمانی که زنده است، می تواند، از راه بدبختی برگردد و حق ناامید شدن را ندارد؛ که ناامیدی از رحمت گسترده الهی، گناه کبیره شمرده شده است. بر همین اساس، حضرت حق درباره کافران و منافقان که در مسیر بدبختی و شقاوت گام بر می دارند، به طور صریح و روشن به پیامبر خود می فرماید: به کافران بگو اگر باز ایستند و این راه را ادامه ندهند و حرف حق را بپذیرند، خداوند، گذشته را می آمرزد. این؛ یعنی خروج از بدبختی و شقاوت:

قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ  اْلأَوَّلینَ. (انفال: 38)

به کسانی که کفر ورزیده اند بگو: اگر باز ایستند (و نهی پذیر گردند و ایمان آورند) آنچه گذشته است، برایشان آمرزیده می شود و اگر به کارهای گذشته باز گردند، سنّت خداوند در گذشتگان، در باره آنها جاری می شود (و حکم نابودی آنها صادر می گردد).

باید دانست که راه جلوگیری از بدبختی حقیقی، همان آخرین سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله؛ یعنی چنگ زدن به قرآن و عترت است.

اعتقاد به قرآن و روی آوردن به آن؛ یعنی روی آوردن به خدا و قیامت، یعنی اعتقاد به نبوت و وحی و چنگ زدن به عترت، یعنی اعتقاد به ولایت و امامت، یعنی چنگ زدن به دامن مفسران حقیقی قرآن کریم. اگر این سلسله ادامه یابد، هیچ گاه جامعه انسانی دچار بدبختی و گمراهی نمی شود.

لَنْ تَضِلُّوا اَبَداً.

ص:101

هرگز گمراه و بدبخت نمی شوید.

منابع دیگر

1. ابن مسکویه، احمد بن محمد، اخلاق و راه سعادت، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1369.

2. اکبری، علی اکبر، بررسی چند مسئله اجتماعی، تهران، سپهر، 1356.

3. امامی، مهدی، بخت و اتفاق از نظر فلاسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.

4. دهقان، احمد، راه سعادت از دیدگاه معصومین علیهم السلام، قم، نهاوندی، 1375.

5. ذوالفقاری، غلام حسین، رهنمون، تهران، سخن، 1371.

6. کارنگی، دیل، آیین زندگی یا راز و رمز خوشبختی، ترجمه: علی رضا نعمتی، تهران، افشار، 1369.

7. لقمانی، احمد، خوشبختی چیست؟، قم، پارسایان، 1379.

8. موسوی لاری، سید مجتبی، بررسی مشکلات اخلاقی و روانی، قم، جامعه مدرسین، بی تا.

 9. نجفی، علی، راهنمای سعادت، تهران، برهان، 1364.

ص:102

تربیت، جست وجو کردن مصداق های عدالت و ستم، اهمیت به سزایی دارد؛ زیرا تربیت، روش عملی برای رساندن انسان به کمال مطلوب است و این مهم در پناه بازشناسی مصداق های بد و بدی می تواند تحقق یابد. توجه به این مسئله، راهنمای خوبی برای ره پویان حقیقت و مربیان تعلیم و تربیت است.

قرآن کریم و سنت معصومین علیهم السلام به این مصداق ها توجه کرده و انسان را از نزدیک شدن به مصداق های ستم و بدی برحذر داشته اند. قرآن و سنت با بیان مصداق های بدی، معرفت آدمی را افزایش می دهند و تصویر روشنی از رفتار و کردار خوب و ناپسند ارائه می دهند. به عبارتی، به ما چگونه بودن و چگونه زیستن را می آموزند.

بنابراین، سخن گفتن از بد و بدی، سبب روشنی و علم و معرفت است و از جهت تربیتی می تواند مصداق این جمله باشد: «ادب از که آموختی؟ گفت: از بی ادبان.»

بد و بدی، ترجمه کلمه «شر» و «سوء» عربی است.(1)

در مورد بخل ورزیدن و خودداری از انفاق و بخشش می فرماید:

کسانی که بخل می ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده است، انفاق نمی کنند، گمان نکنند این کار به سود آنهاست، بلکه برای آنها شرّ و بد است. به زودی در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل می ورزیدند، همانند طوقی بر گردنشان می افکنند. (آل عمران: 180)

نادانی انجام می دهند، سپس زود توبه می کنند. خداوند چنین اشخاصی را می پذیرد و خدا دانا و حیکم است. (نساء: 17)

امام علی علیه السلام فرمود:

شَرُّ النَّاسِ مَنْ یَتَّقِیهِ النّاسُ مَخافَةَ شَرِّهِ.(1)

بدترین مردم کسی است که مردم از ترس شرارت او از وی پرهیز کنند.

نبیند.

احترام گذاشتند، چنین شخصی نزد خداوند، بدترین مردم به شمار می رود.

از حضرت امیر علیه السلام روایت شده است:

شَرُّ النَّاسِ عِنْدَ اللّه ِ یَومَ القِیامَةِ الَّذینَ یُکْرَمُونَ إتّقاءَ شَرِّهِم.(1)

روز قیامت، بدترین مردم در پیشگاه خدا کسانی هستند که مردم از ترس گزندشان به آنها احترام بگذارند.

نمازش را سلام داد. رفت و با تضرع خود را معرفی کرد و گفت: من همان کس هستم که نادانی کردم و به تو جسارت کردم.

مالک گفت: به خدا قسم، به مسجد نیامدم مگر به خاطر تو؛ زیرا فهمیدم تو خیلی نادان و گمراهی و بی جهت به مردم آزار می رسانی. دلم به حالت سوخت. آمدم درباره تو دعا کنم و از خداوند، هدایت تو را به راه راست بخواهم. من آن طور قصدی که تو گمان کرده ای، درباره تو نداشتم.(1)

مرحله اول درصدد انتقام گرفتن و بدی کردن برنیایند، بلکه از راه خوبی وارد شوند؛ که پاسخ بدی را با خوبی دادن، کار انسان های بزرگوار و کریم است.

همان گونه که قرآن کریم می فرماید:

اِدْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَیِّئَةَ.(مؤمنون: 96)

بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی بده).

 البته اسلام، حق قصاص و مقابله به مثل را برای انسان در همه احوال محفوظ می داند:

فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ ما اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ مَعَ الْمُتَّقینَ. (بقره: 194)

پس هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّی کنید و از خدا بپرهیزید (و زیاده روی نکنید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است.

خدا ابتدا ما را به سوی عدالت راهنمایی می کند و تذکر می دهد که بدی دیگران نباید ما را از جاده اعتدال خارج سازد:

ای کسانی که ایمان آورده اید، همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیّتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید؛ که به پرهیزکاری نزدیک تر است و تقوای الهی را پیشه کنید؛ که خداوند به آنچه انجام می دهید، آگاه است. (مائده: 8)

در مرحله بعدی به عفو و خوبی کردن سفارش می کند.(1)

2. بدترین بدی ها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

خَصْلَتانِ لَیْسَ فَوْقَهُما مِنَ الْبِرِّ شَی ءٌ اَلاْءیمانُ بِاللّه ِ وَ النَّفْعُ لِعِبادِاللّه ِ، وَ خَصْلَتانِ لَیْسَ فَوْقَهُما مِنَ الشَرِّ شَیْ ءٌ: الشِّرْکُ بِاللّه ِ وَ الضُّرُّ لِعِبادِ اللّه ِ.(2)

ص:113

دو کار است که هیچ خوبی بالاتر از آن دو نیست: ایمان به خدا و سود رساندن به بندگان خدا. دو کار است که بالاتر از آن دو بدی وجود ندارد: شرک ورزیدن به خدا و زیان رساندن به بندگان خدا.

 3. نمونه ای دیگر از بدی ها از دیدگاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله

بدترین روایت، روایت دروغ است و بدترین امور، بدعت گذاری و بدترین کوری، کوری دل و بدترین پشیمانی، پشیمانی روز رستاخیز... و بدترین درآمد، ربا و بدترین خوراک، به ناحق خوردن مال یتیم است.(1)

4. ریشه های بدی ها

چه عواملی می تواند زمینه ساز لغزش انسان به سوی بدی ها باشد که انسان با توجه به آن ریشه ها، می تواند از خود و جامعه خود بیشتر مواظبت کند.

الف) بعضی از این ریشه ها و سبب ها در خود انسان وجود دارد. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آلهآمده است:

مَنْ وُقِیَ شَرَّ ثَلاثٍ فَقَدْ وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ: لَقْلَقَهُ وَ قَبْقَبَهُ وَ ذَبْذَبَهُ: فَلَقْلَقُهُ لِسانُهُ وَ قَبْقَبُهُ بَطْنُهُ وَ ذَبْذَبُهُ فَرْجُهُ.(2)

هر کس خود را از شر سه چیز حفظ کند، خویشتن را از هر شری حفظ کرده است: زبان و شکم و شهوت.

ب) بعضی از زمینه های بدی می تواند در نوع رفتار آدمی باشد، مثل: عصبانیت و خشم، لجاجت و... .

از حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده است:

جِماعُ الشَّرِّ الّلِجاجُ وَ کَثْرَةُ الْمُماراةِ.(3)

لجاجت و بحث و جدل زیاد، مجمع بدی ها است.

ص:114

در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

 الْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ.(1)

خشم، کلید همه بدی ها است.

دروغ، بخل، ستم و نادانی نیز از نمونه های بدی هستند. ولی اینها می توانند زمینه ساز انواع بدی ها شوند. بر همین اساس، در روایتی از امام علی علیه السلام می خوانیم:

خصلت های بدی زا عبارتند از: دروغ، بخل، ستم و نادانی.(2)

ج) بعضی از زمینه ها و اسباب بدی ها می تواند از ناحیه چیزهایی باشد که از دست انسان و نوع رفتارهای او  خارج است. حال این عوامل گاهی از نوع اشیا است و گاهی از نوع آدمی؛ یعنی اموری مثل: شراب، جنس مخالف و ثروت زیاد می تواند زمینه ساز شر و بدی باشد یا دوستان. در روایتی از امام باقر علیه السلام می خوانیم:

خدای عزّوجل برای بدی، قفل هایی نهاده و کلید همه این قفل ها را شراب قرار داده و دروغ بدتر از شراب است.(3)

سیدالشهدا حسین بن علی علیه السلام می فرماید:

مُجالَسَةُ الدَّناءَةِ شَرُّ.(4)

هم نشینی با فرومایگان، بدی است.

ص:115

کند و در ناحیه گرایش ها می تواند ایمان را تجربه کند. این ایمان، گرایش به سوی خوبی ها است که در سایه اعتقاد به خدا و نبوت و در درجه بعد، امامت حاصل می شود. انسان ها با توجه به هر یک از روابط نام برده شده، ممکن است دارای نوعی وحدت باشند و در حوزه و محدوده خود هم می تواند صحیح باشد. اسلام، وحدت جامعه اسلامی را بر اساس ایمان طرح ریزی کرده و رابطه اهل ایمان را رابطه «برادری» نامیده است. در همین راستا امام صادق علیه السلامفرمود:

مؤمن برادر مؤمن است، همچون یک پیکر که هرگاه عضوی از آن به درد آید، دیگر اندام ها آن درد را حس می کنند. ارواح آنها از یک روح است.(1)

اسلام، آن وحدتی را پایدار می داند و می پسندد که بر اساس ایمان به خدا و قیامت و نبوت پایه ریزی شده باشد. هرچند به نظر می رسد که فرهنگ برادری بر اساس ایمان، در درجه اول، فرهنگی دینی است، ولی تبلور کامل آن و تکامل نهایی آن در سایه اسلام، خود را نشان داده است.

آیه «إنَّمَا المُؤْمِنُونَ إخْوَةٌ» از نورانی ترین آیات الهی است که بر تارک قرآن کریم و جامعه اسلامی می درخشد. مسلمانان در سایه حرکت زیر پرچم این آیه قرآنی می توانند در جهان کنونی و آینده سربلند باشند و عزت خود را حفظ کنند. زیربنای بحث وحدت اسلامی، همین اصل قرآنی است، ولی وحدت جامعه  مسلمانان، بحث جداگانه ای است که مقصود اصلی این نوشتار نیست.

در حقیقت، مؤمنان با هم برادرند. پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید.

علامه طباطبایی رحمه الله امید که مورد رحمت قرار گیرید. ذیل آیه شریفه در معنای اخوت می نویسد:

«باید دانست که جمله «إنَّمَا المُؤْمِنُونَ إخْوَةٌ» قانونی را در بین مسلمانان مؤمن تشریع می کند و نسبتی را برقرار می سازد که قبلاً برقرار نبود و آن، نسبت برادری است که آثاری شرعی و حقوقی قانونی نیز دارد... . نسبت ها دو قسمند: یکی حقیقی و طبیعی که عبارت از این است که دو فرد از بشر یا بدون واسطه یا با یک یا چند واسطه بالاخره منتهی به یک پدر و یا یک مادر و یا منتهی به هر دو شوند.

یکی هم نسبت های اعتباری و قراردادی است، برای اینکه آثاری خاص بر آنها مترتب شود، مثلاً از یکدیگر ارث ببرند یا نفقه یکی بر دیگر واجب باشد یا اینکه ازدواج آن دو بر یکدیگر حرام باشد یا احکامی دیگر.

... البته گاهی می شود که هر دو با هم جمع می شوند، مثل قرابتی که بین دو برادر و یا یک زن و شوهر مشروع هست که قرابتشان هم طبیعی است و هم اینکه قانون و اعتبار، این قرابت را قرابت می داند و آثاری بر آن مترتب می کند.

گاهی طبیعی هست، ولی اعتباری نیست، مانند فرزند متولد شده از زنا که از نظر طبیعت، این فرزند، فرزند پدر و مادر زناکار خود است و اما از نظر قانون و اعتبار هیچ ارتباطی با آن دو ندارد، نه از آن دو ارث می برد و نه آن دو از وی ارث  می برند. گاه هم می شود قرابت اعتباری هست، ولی طبیعی نیست، مانند: پسرخوانده که در بعضی از قوانین (مانند قانون جاهلیت عرب) پسر شمرده می شد، ولی پسر طبیعی نبود. معتبر شمردن امور اعتباری به منظور این

ص:119

است که آثار حقیقی بر آن امر اعتباری مترتب کنیم».(1)

هدف قرآن کریم از آیه برادری دینی میان مسلمانان، برقراری سلسله حقوقی برای مسلمانان بوده است. در روایات چنین می خوانیم: مؤمن، برادر مؤمن است، چشم اوست، راهنمای اوست، به او خیانت نمی کند، ستم بر او روا نمی دارد و او را فریب نمی دهد و اگر وعده ای به او داد، خلف وعده نمی کند.

«جمله «إنَّمَا المُؤْمِنُونَ إخْوَةٌ» یکی از شعارهای اساسی و ریشه دار اسلامی است. اسلام سطح پیوند علایق دوستی مسلمانان را به قدری بالا برده که به صورت نزدیک ترین پیوند دو انسان با یکدیگر، آن هم پیوندی بر اساس مساوات و برابری، مطرح می کند. در منابع حدیثی، روایات زیادی در زمینه حق مؤمن بر برادر مسلمانش وارد شده است. یکی از جامع ترین روایات در این زمینه، روایتی است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش سی حق دارد که برائت ذمه از آن حاصل نمی کند مگر به ادای این حقوق یا عفو کردن برادر مسلمان او. (آن حقوق عبارتند از:) لغزش های او را ببخشد. در ناراحتی ها نسبت به او مهربان باشد. اسرار او را پنهان دارد. اشتباه های او را جبران کند. عذر او را بپذیرد. در برابر بدگویان از او دفاع کند. همواره خیرخواه او باشد. دوستی او را پاسداری کند. پیمان او را رعایت کند. در حال بیماری از او عیادت کند. پس از مرگ به تشییع او حاضر شود. دعوت او را اجابت  کند. هدیه او را بپذیرد. عطای او را جزا دهد. نعمت او را شکر گوید. در یاری او بکوشد. ناموس او را حفظ کند.

ص:120

حاجت او را برآورد. برای خواسته اش شفاعت کند. عطسه اش را تهیت گوید. گم شده اش را راهنمایی کند. سلامش را جواب دهد. گفته او را نیکو شمرد. انعام او را خوب قرار دهد. سوگندهایش را تصدیق کند. دوستش را دوست دارد و با او دشمنی نکند. در یاری او بکوشد؛ خواه ظالم یا مظلوم، ولی یاری او در حالی که ظالم باشد، به این است که او را از ظلمش باز دارد و در حالی که مظلوم است، به این است که او را در گرفتن حقش کمک کند. او را در برابر حوادث تنها نگذارد، آنچه را از نیکی ها برای خود دوست دارد، برای او دوست بدارد و آنچه از بدی ها برای خود نمی خواهد، برای او نخواهد».(1)

حقوق برادر دینی از دیدگاه قرآن

قرآن کریم با آوردن فرهنگ برادری، مسئولیت هایی را هم بر عهده مسلمانان گذاشته است و مؤمنان واقعی از نظر قرآن کریم، اشخاصی هستند که بتوانند این مسئولیت ها را ادا کنند. فرهنگ برادری در لفظ تمام نمی شود. از نظر قرآن کریم، این یک فرهنگ و مسئولیت اجتماعی است. مؤمنان با پذیرش اسلام و ایمان و پذیرش اصل برادری در زمینه های مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی، احساس مسئولیت می کنند و سپس در صحنه عمل حاضر می شوند.

بعضی از مؤمنان، مدیریت و سرپرستی عده دیگر را بر عهده می گیرند و بر اساس همین ولایت و احساس مسئولیت، امر به معروف و نهی از منکر می کنند و  نسبت به سرنوشت برادران دینی خود سکوت اختیار نمی کنند. نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند؛ زیرا با نماز خواندن، رابطه خود و خدا را زنده

ص:121

نگه می دارند تا رابطه جامعه با اللّه فراموش نشود. در کنار این رابطه زیربنایی، از مرم نیز غافل نیستند؛ چون پرداخت زکات، رمز احساس مسئولیت مؤمنان نسبت به افراد ضعیف جامعه است.

در کنار این چهار عمل مهم؛ یعنی امر به معروف، نهی از منکر، اقامه نماز و ادای زکات، مؤمنان، مطیع خدا و رسول او نیز هستند. هر چه را خدا و پیامبرش بگویند، با جان و دل می پذیرند و پیروی می کنند. احساس مسئولیت در مقابل خدا و پیامبرش که خلیفه خدا بر روی زمین است، بالاترین عمل است.

چنین افرادی باید منتظر رحمت و عنایت الهی باشند. هرچند با چنین ویژگی هایی در رحمت الهی غوطه ورند. عنایات خاص الهی همچنان در انتظار این مؤمنان حقیقی است.

وَالمُؤْمِنُونَ وَالمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ المُنکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّه َ وَرَسُولَهُ اُوْلَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّه ُ إنَّ اللّه َ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (توبه:71)

در آیه دیگر، به نکات دیگری اشاره شده است. مثل اینکه مؤمنان، اهل مسخره کردن مسلمانان دیگر نیستند و دیگران را مورد طعن و عیب جویی قرار نمی دهند. با القاب زشت یکدیگر را یاد نمی کنند. بسیاری از گمان های بد را در مورد برادران خود روا نمی دارند. در کارهای خصوصی برادر دینی خود تجسس نمی کنند و غیبت همدیگر را جایز نمی دانند.(1)

 یکی از دستورهای خداوند به اهل ایمان در زمینه رعایت فرهنگ برادری،

ص:122

دوری از نزاع و کشمکش است. مسلمان مؤمن نباید با برادر مؤمن خود به نزاع و جنگ بپردازد؛ زیرا چنین اختلافی موجب تضعیف برادری می شود و مسلمانان را دچار سستی و شکست می گرداند و زمینه ساز حاکمیت غیرمسلمان بر مسلمان خواهد شد.

قرآن کریم می فرماید:

و از (فرمان) خدا و پیامبرش اطاعت کنید و نزاع (و کشمکش) نکنید تا سست نشوید و قدرت و شوکت شما از میان نرود و صبر و استقامت کنید؛ که خداوند با استقامت کنندگان است.

حال اگر دو دسته از اهل ایمان به نزاع و جنگ و کشمکش پرداختند، مسئولیت از مسلمانان برداشته نمی شود. تازه مسئولیت دیگری به میان می آید و آن این است که باید در رفع این اختلاف بکوشند و ریشه جنگ را بخشکانند و به تعبیر قرآن «اصلاح» کنند. اساسا آیه «اِنَّمَا المُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ.» پس از بیان همین دستور الهی نازل شده است:

و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتی دهید و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد و هرگاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد) در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید؛ که خداوند، عدالت پیشگان را دوست دارد. (حجرات:9)

سپس آن شعار با عظمت الهی را با بیان رسا بیان می کند:

إنَّمَا المُؤْمِنُونَ إخْوَةٌ فَأصْلِحُوا بَ_یْنَ أخَوَیْکُمْ وَا تَّ_قُوا اللّه َ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.  (حجرات: 10)

در حقیقت مؤمنان با هم برادرند. پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید. امید که مورد رحمت قرار گیرید.

ص:123

منطقی دارد و سر و صدای فراوان راه انداخته، کمتر از همه واقعیت یافته است. چرا؟

 راز مطلب در نحوه وجود و واقعیت انسان نهفته است. انسان در نحوه وجود و واقعیتش با همه موجودات دیگر، اعم از جماد و نبات و حیوان متفاوت است. از این نظر که هر موجودی که پا به جهان می گذارد و آفریده می شود، همان است که آفریده شده است؛ یعنی ماهیت و واقعیت و چگونگی هایش همان است که به دست عوامل خلقت ساخته می شود، اما پس از آفرینش انسان، تازه مرحله اینکه چه باشد و چگونه باشد، آغاز می شود. انسان آن چیزی نیست که آفریده شده است، بلکه آن چیزی است که خودش بخواهد باشد. آن چیزی است که مجموع عوامل تربیتی و از آن جمله اراده و انتخاب خودش او را بسازد... .

(در مورد) هر موجودی غیر از انسان، تصور جدایی (میان خودش و ماهیتش) غیر ممکن است، مثلاً میان سنگ و سنگی، میان درخت و درختی... انسان تنها موجودی است که میان خودش و ماهیتش، جدایی و فاصله (است)؛ یعنی میان انسان و انسانیت. ای بسا انسان ها که به انسانیت نرسیده و در مرحله حیوانیت باقی مانده اند... و بسا انسان ها که مسخ شده و به ضد انسان تبدیل شده اند، مانند اکثر متمدن نماها.

... انسان یک موجود بی ماهیت است و خود با انتخاب راه خود، به خود ماهیت می بخشد. توجیه صحیح فلسفی اش همین است. فلاسفه اسلامی، به خصوص صدرالمتألهین، تکیه فراوان بر همین مطلب دارد و از همین رو می گوید: انسان نوع نیست، انواع است، بلکه هر فرد احیانا هر روز نوعی است غیر روز دیگر. از اینجا روشن می شود که انسان زیست شناسی، انسان

ص:125

بیولوژیکی، ملاک انسانیت نیست. انسان زیست شناسی تنها زمینه انسان واقعی است و به تعبیر فلاسفه، حامل استعداد انسانیت است، نه خود انسانیت... .

 اکنون که این مقدمه را دانستیم، می توانیم مفهوم خودآگاهی انسانی را دقیق تر درک کنیم. گفتیم خودآگاهی انسانی بر این اصل استوار است که انسان ها مجموعه یک واحد واقعی به شمار می روند و از یک وجدان مشترک انسانی بهره مندند. اکنون می گوییم این مطلب نیازمند به توضیح است که چه انسان هایی مجموعا یک خود دارند و روح واحد بر آنها حکم فرماست.

خودآگاهی انسانی در میان چه انسان هایی رشد می یابد و در آنها هم دردی و هم پیکری ایجاد می کند؟ آیا تنها میان انسان هایی به انسانیت رسیده... یا انسان هایی که در حد بالقوه بودن باقی مانده اند یا انسان های مسخ شده و تغییر ماهیت داده و تبدیل به بدترین جانوران شده؟ کدام یک؟ آیا همه اینها با هم؟

بدیهی است آنجا که سخن از دردمندی متقابل است، سخن در این است که همه اعضای یک پیکرند و از درد یکدیگر بی قرارند (،ولی) همه اینها نمی توانند چنین باشند.

انسان بدوی وحشی که در حد طفولیت باقی ماند و فطرت انسانی اش هنوز خواب است و تحریک نشده است، کی چنین احساس دردمندی دارد؟ کسی که چنین روح مشترکی بر او حاکم است؟ تکلیف انسان مسخ شده که کاملاً روشن است.

پس تنها انسان های به انسانیت رسیده، انسان های ماهیت انسانی یافته، انسان هایی هستند که واقعا اعضای یک پیکرند، روح واحد بر آنها حکم فرماست و چون عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار. چنین انسان هایی که همه ارزش های فطری در آنها روییده است، همان

ص:126

انسان های مؤمن هستند؛ زیرا ایمان در رأس فطریات و ارزش های اصیل انسانی واقع است. پس آنچه واقعا انسان ها را به صورت ما در می آورد، روح واحد در آنها می دمد. آنچه این چنین معجزه اخلاقی و انسانی از او سر می زند، هم ایمانی است، نه هم گوهری و  هم ریشه ای و هم زایشی که در سخن سعدی آمده است.

آنچه سعدی گفته، ایدئال است، نه واقعیت، بلکه ایدئال هم نیست. چه جهتی دارد که موسی هم پیکر فرعون و ابوذر، هم درد معاویه باشد؟

آنچه هم واقعیت دارد و هم ایدئال، وحدت انسان های بالفعل، یعنی انسان های به انسانیت رسیده و ارزش یافته است. این است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله در سخن خود که سعدی آن را اقتباس کرده و با تعمیم غلط، خرابش کرده است، به جای آنکه بگوید: «بنی آدم اعضای یک پیکرند»؛ فرمود: مؤمنان اعضای یک اندام هستند. هر گاه عضوی به درد آید، با تب و بی خوابی با او هم دردی می کنند».(1)

یکی بجنبد (و ناراحت باشد)، دیگران به خاطر او، شب را نمی خوابند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

اَلْمُؤمِنُ اَخُوا الْمُؤمِنِ، عَیْنُهُ وَ دَلیلُهُ لا یَخُونُهُ وَ لا یَظْلِمُهُ وَ لا یَغُشُّهُ وَ لا یَعِدُّهُ عِدَةً فَیَخْلِفَهُ.(1)

 مؤمن، برادر مؤمن است. چشم او و راهنمای اوست، به او خیانت و ستم نمی کند، فریبش نمی دهد و وعده ای نمی دهد که به آن عمل نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَا استَفادَ امْرَؤٌ مُسلِمٌ فائِدَةً بَعدَ فَائِدَةِ الْاِسْلامِ مثلَ أَخٍ یَسْتَفیدُهُ فِی اللّه ِ.(2)

انسان مسلمان پس از به دست آوردن سود اسلام، سودی همچون برادری که برای خدا به دست می آورد، کسب نکرده است.

اظهار کند.

أَطِعْ أَخاکَ وَ إِنْ عَصاکَ وَصِلْهُ و إِنْ جَفاکَ.(1)

از برادرت فرمان ببر، هر چند او تو را نافرمانی کند و با او پیوند برقرار کن، هر چند جفا و بی مهری ورزد.

چون برادرت از تو ببُرد، خود را به پیوند با او وادار... و چون بخل ورزد، از بخشش دریغ مدار... مبادا این نیکی را آنجا کنی که نباید یا درباره آن کس که نشاید.(2)

لطیفٌ عَلی اَخیهِ بِزَلَّتِهِ وَ یَرْعی ما مَضی مِنْ قَدیمِ صُحْبَتِهِ.(1)

با وجود لغزش برادر خود، با او به مهربانی رفتار می کند و حرمت دوستی دیرینه او را نگه می دارد.

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در این زمینه فرمود:

برادرت را با همه آنچه دارد، تحمل کن و زیاد سرزنشش مکن؛ که کینه می آورد و از کسی که امید رضایتش را داری، طلب خشنودی کن.(2)

همچنین فرمود:

ألاِحْتِمالُ یُجِلُّ الْقَدْرَ.(3)

بردباری و تحمل لغزش ها، قدر و منزلت را بالا می برد.

در وصف خردمند نیز فرمود:

اِنَّ العاقِلَ نِصْفُهُ اِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ.(4)

انسان خردمند، نیمش بردباری است و نیم دیگرش چشم پوشی.

وی درخواست کردند، درباره حقوقی که یک مسلمان بر دیگر مسلمانان دارد، شفاهی از امام بپرسد و پاسخ بگیرد. عبدالاعلی وارد مدینه شد و به محضر امام رفت. پرسش های کتبی را تسلیم کرد و پرسش شفاهی را پرسید. برخلاف انتظار او، امام به همه پرسش ها پاسخ داد مگر درباره حقوق مسلمان بر مسلمان.

عبدالاعلی آن روز چیزی نگفت و بیرون رفت. امام روزهای دیگر هم یک کلمه درباره این موضوع سخن نگفت. عبدالاعلی می خواست از مدینه بازگردد. پس برای خداحافظی به محضر امام رفت. وی با خود اندیشید دوباره پرسش خود را طرح کند،ولی عرض کرد: یابن رسول اللّه! پرسش آن روز من بی پاسخ ماند. حضرت علیه السلامپاسخ داد: من عمدا پاسخ ندادم. عرض کرد: چرا؟ امام علیه السلام فرمود: زیرا می ترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نکنید و از دین خارج گردید. آن گاه امام به سخن خود ادامه داد:

 همانا از جمله سخت ترین تکالیف الهی درباره بندگان سه چیز است: یکی رعایت عدل و انصاف میان خود و دیگران، آن اندازه که با برادر مسلمان خود چنان رفتار کند که دوست دارد او با خودش چنان کند. دیگر اینکه مال خود را از برادران مسلمان دریغ نکند و با آنها به مساوات رفتار کند. سوم، یاد کردن خداست در همه حال. مقصودم از یاد کردن خدا این نیست که پیوسته سبحان اللّه و الحمدللّه بگوید. مقصودم این است که شخص آن چنان باشد که تا با کار حرامی رویارو شد، یاد خدا که همواره در دلش هست، جلوی او را بگیرد.(1)

مؤمنش برود. این کار به ظاهر ساده و کوچک به اندازه ای نزد خدا ارزشمند است که قابل تصور نیست. در روایتی از امام باقر علیه السلاممی خوانیم:

هنگامی که مؤمنی برای زیارت و دیدار برادر مؤمنش از خانه بیرون می رود، خدای عزّوجلّ، فرشته ای را مأمور می کند که پر و بالی روی زمین پهن کند و بال و پری دیگر بر آسمان تا سایه بر سر او بیفکند و تا رسیدن به خانه برادر مؤمن، چنین است. هنگامی که داخل خانه برادر مؤمنش می شود، خداوند جبار(1) تبارک و تعالی صدا می زند: ای بنده بزرگ، سوگند به حق خودم، بر من واجب است که تو را بزرگ شمارم. از من بخواه، می دهمت. صدایم کن، اجابتت کنم. ساکت باشی، خودم شروع کنم (و عطا می کنم).

 آن گاه که زیارت و دیدار به پایان می رسد و قصد برگشت دارد، آن فرشته الهی، او را همراهی می کند و دوباره بال و پرش بر سر او سایه می افکند تا این مؤمن به خانه خود برگردد. در این هنگام، حضرت حق تبارک و تعالی ندا سر می دهد: ای بنده بزرگ، به حق خودم سوگند، بر من واجب است تو را گرامی دارم و بهشت خود را برتو واجب کنم و خودم شفاعتت را در میان بندگانم برعهده می گیرم.(2)

این روایت به هیچ توضیح و تفسیری نیاز ندارد، جز اینکه آن را دوباره بخوانیم.

خوبی، شاد کردن بنده مؤمن است، اگر چه با یک دانه خرما باشد.

حضرت داوود علیه السلام عرض کرد:

ای پروردگار من، بر کسی که تو را شناخت، حق است که امیدش را از تو قطع نسازد.(1)

فرمود:

از کسی که آزرده اش کرده ای، صفا و یک رنگی مجوی و از کسی که تیر  بدگمانی ات را به او نشانه رفته ای، خیرخواهی و صداقت مطلب؛ زیرا دل دیگران به تو همچون دل توست با دیگران.(1)

کسی که لغزش های دوست را تحمل نکند، تنها می میرد.(1)

همچنین فرمود:

کسی که برادران خود را تحمل نکند، به سروری نمی رسد.(2)

ب) اگر چنین کاری نکنیم؛ یعنی بدون آزمودن، ارتباط و دوستی نزدیک برقرار کنیم، چه آثاری دارد؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

اگر سه خصلت در برادر خود دیدی، به او امید ببند: حیا، امانت داری و راستی. اگر این سه را ندیدی، به او امید مبند.(1)

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

برادران خود را به دو خصلت بیازمایید. اگر آن دو خصلت را داشتند، با آنها دوستی کن وگرنه از ایشان دوری کن، دوری کن، دوری کن. (حضرت، این جمله را سه بار تکرار کرد و آن دو خصلت عبارتند از): پایبندی به خواندن نماز در وقت خود و نیکی کردن به برادران در روزگار سختی و آسایش.(2)

در پاسخ پرسش دوم که به تعبیر دیگر می تواند بیانگر فلسفه و حکمت آزمودن برادر دینی و دوست باشد، امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است:

هر کس پس از آزمایش درست، برادری را انتخاب کند، رفاقتش بپاید و دوستی اش استوار گردد. هر کس بدون آزمایش، برادری انتخاب کند، به ناچار، به هم نشینی با بدان دچار خواهد شد.(3)

هر گاه یکی از شما تنگدست و گرفتار شد، به برادر خود بگوید و خویشتن را آزار ندهد.(1)

چه خوب است در روابط دینی که بر اساس اخوت است، این سخن مولای متقیان حضرت علی علیه السلامآویزه گوش هر انسان مؤمنی باشد:

هرگاه یکی از شما بداند که برادرش نیازمند است، زحمت خواهش را از دوش او بردارد.(2)

حسن ختام این نوشته را سخنی از امام حسن مجتبی علیه السلام قرار می دهیم که یکی از جالب ترین و کامل ترین سخنان در بحث برادری است. آن حضرت فرمود:

ای مردم، من یکی از برادران خود را به شما معرفی می کنم که به نظر من از بزرگ ترین انسان ها بود. مهم ترین چیزی که او را در نظرم بزرگ کرده بود، خُردی و بی ارزشی دنیا در نگاه او بود و از حاکمیت شکم خود آزاد بود. بنابراین، آنچه را نداشت، نمی خواست و هرگاه به آن دست می یافت، زیاده روی نمی کرد. محکوم شهوت خود نبود و خرد و اندیشه ای سست نداشت. از حاکمیت نادانی به دور بود. از این رو، دستش را به سوی چیزی دراز نمی کرد، مگر با اطمینان به اینکه فایده ای در بر دارد. نه خواهش و آرزویی داشت، نه به خشم می آمد و نه دل تنگ و آزرده می شد. بیشتر عمرش را  خاموش بود، ولی چون لب به سخن می گشود، بر گویندگان چیره می شد.

در هیچ مجادله و دعوایی، خود را وارد نمی کرد و تا در حضور یک قاضی نبود، برهان و دلیل نمی آورد. از برادران خود غافل نبود و چیزی را به خود اختصاص نمی داد و آنها را از آن محروم نمی کرد. ناتوان بود و دیگران نیز او را ناتوان می یافتند، ولی به گاه کار و کوشش، شیر ژیان بود. هیچ کس را برای کاری که می توان بر آن عذری آورد، سرزنش نمی کرد، تا عذرخواهی

ص:144

می دید، به آنچه می گفت و نمی گفت، عمل می کرد. هرگاه دو کار برایش پیش می آمد و نمی دانست کدام یک بهتر است، می نگریست که کدام یک به خواهش نفسانی نزدیک تر است، پس خلاف آن عمل می کرد. از دردی شکایت نمی کرد، مگر نزد کسی که امید داشت او را بهبود بخشد و جز با کسی که امید خیرخواهی از او داشت، مشورت نمی کرد. دل تنگ و آزرده نمی شد، به خشم نمی آمد، لب به گله و شکایت نمی گشود و به هوس چیزی نمی افتاد. انتقام نمی کشید و از دشمن غافل نبود.

بر شما باد به چنین خوی های پسندیده ای، اگر توان آنها را دارید. و اگر تاب همه آنها را ندارید، فرا چنگ آوردن اندک بهتر است از فروگذاشتن بسیار.(1)

8. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، حرف الف، ماده أخ.

9. گلستان سعدی، باب هشتم، آداب صحبت.

10. مجلسی، علامه محمدباقر، بحار الانوار، ج 71، ص 221، باب 15؛ حقوق الاخوان، بیروت _ لبنان، مؤسسه الوفاء، 1404 ه .ق.

11. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 9، ص 158؛ ج 7، ص 309؛ ج 8 ، ص 36؛ ج 27، ص 300 و ج 15، ص 280.

12. نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، خطبه 141، ص 260 و خطبه 121، ص 230.

ص:146

وَ اللّه ُ عَلیمٌ حَلیمٌ.(نساء: 12)

خدا، دانا و بردبار است.

وَ اللّه ُ شَکُورٌ حَلیمٌ.(تغابن: 17)

خدا، سپاس پذیر بردبار است.

این صفت، همراه چهار صفت مهم الهی؛ یعنی غنی و علیم و غفور و شکور به کار رفته است. به نظر می رسد بردباری با همه این چهار صفت تناسب دارد؛ زیرا مفسران، بردبار را چنین معنا کرده اند: بردبار آن کس است که به دیگران مهلت می دهد و در عقوبت عجله نمی کند. خداوند از سر غفران و بخشش، اهل بردبای است. خداوند همراه غنای ذاتی خود، بردبار است و او با همه دانش خود، اهل حلْم است. او چون سپاس پذیر است، نسبت به بندگان خویش بردبار است.

به عبارت دیگر، همراهی این چهار صفت با صفت «حلم» (بردبار بودن)، نسبت و اشاره دارد به اینکه ریشه بردبار به غفران، غنا، علم و شکور بودن برمی گردد. او چون علیم است و به تمام جنبه های کارها آگاهی دارد، عجله نمی ورزد و کار بدون حکمت انجام نمی دهد. چون غنی مطلق است، به عجله در عقوبت نیازی ندارد. او چون اهل غفران است، در عقوبت شتاب نمی ورزد و چون سپاس پذیر است، چرا عجله در عقوبت بندگان داشته باشد؟ او با بردباری خویش، بندگان را به ساحت شکر می کشاند.  اگر مؤمن می خواهد به مرحله حلم برسد، باید به این ریشه ها توجه کند.

هر گاه انسان به علم خود بیفزاید، به حلم نزدیک تر شده است. البته علم به معنای اخص، یعنی یقین داشتنی که در آن احتمال خلاف راه ندارد. مؤمن به حکمت و رحمت حضرت حق یقین دارد. پس می تواند در سرزمین بردباری قدم نهد. همچنین اگر انسان می خواهد به زیور بردباری آراسته شود، باید اهل

ص:148

عفو و گذشت باشد. انسان اهل عفو و گذشت در برخورد با سختی هایی که از ناحیه دیگران برایش رخ می دهد، عجله نمی کند و کار سفیهانه از او سر نمی زند و انتقام نمی گیرد. چنین انسانی شایستگی بردباری دارد. اگر انسان سپاس پذیر گردد (شکور)، می تواند خود را در وادی بردباری ببیند. برخورد نابرادرانه در فقر و نیاز آدمی ریشه دارد. بنابراین، اگر انسان به غنا برسد، می تواند اهل بردباری شود. حضرت حق چون غنی مطلق است و فقر در آن ساحت راه ندارد، حلیم مطلق است.

حال اگر آدمی به غنای الهی برسد، او هم به راحتی می تواند بردبار شود. غنی شدن انسان به این است که به غنی مطلق وصل گردد. در زندگی این دنیا، بی نیازی در کنار پول و ثروت و قدرت به دست نمی آید، بلکه بی نیازی انسان در کنار زهد قابل دسترسی است. انسان اگر دل به دنیا نبست و حالت تکاثر به خود نگرفت، زاهد می شود و زهد؛ یعنی بی نیازی و بی نیازی، حلم آور است.

صفت بردباری در مورد دو پیامبر بزرگ الهی؛ یعنی حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت شعیب علیه السلام در قرآن کریم به کار رفته است. خداوند کریم در قرآن مجید نسبت به حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:

إنَّ إبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ. (توبه: 114)

راستی، ابراهیم، دل سوزی بردبار بود.

حضرت ابراهیم در مورد پدر خویش دو کار انجام داد:

1. جفا و بدی پدر را تحمل کرد.

 2. برایش آمرزش طلبید.

تحمل جفای پدر در بردباری حضرت ابراهیم علیه السلام ریشه داشت. طلب مغفرتش نیز از اوّاه بودن او برمی خاست. اوّاه؛ یعنی کسی که بسیار اهل گریه و

ص:149

آه و ناله و توبه است.

خداوند می فرماید:

إنَّکَ لَأَنْتَ الحَلیمٌ الرَّشیدُ. (هود: 87)

کتاب شریف _مجمع البحرین_، همین آیه را ذیل ماده «حلم» ذکر می کند و می نویسد:

الْحَلِیم، الَّذِی لَمْ یُعاجِلْ بِالْعُقُوبَةِ.

بردبار کسی است که در عقوبت عجله نمی کند.

و سپس می نویسد:

این جمله (إنَّکَ لَأَنْتَ الحَلِیمُ الرَّشیدُ) سخن قوم حضرت شعیب است که از سر استهزا به پیامبر خویش می گفتند. این جمله کنایه از سفاهت و جهالت است.(1)

در کلام عرب، هرگاه بخواهند به کسی زخم زبان بزنند، به او حلیم خطاب می کنند. مقابل حلم، سفاهت و جهالت و سبک سری است. انسان بردبار، کسی است که در شرایط سخت، کار سفیهانه و جهالت گونه از او سر نمی زند.

صبر یعنی چه؟ «صبر» را مقابل «جزع» معنا کرده اند.(1) جزع به معنای بی تابی است. کتاب _لسان العرب_، صبور را از اسمای الهی می داند و چنین معنا می کند:

صبور کسی است که در انتقام گرفتن از نافرمانان عجله نمی ورزد. کلمه صبور از صیغه های مبالغه (یعنی بسیار صبرکننده) به شمار می رود. و معنای آن به معنای حلیم نزدیک است. فرق بین صبور و حلیم آن است که انسان گناهکار در سایه صفت صبر الهی ایمن از مجازات نیست، ولی در سایه صفت حلم در امان و سلامتی است.(2)

کتاب لسان العرب ذیل ماده «صبر» از _جوهری _نقل می کند:

الصبر حبس النفس عند الجزع. نگه داشتن نفس هنگام جزع (بی تابی) را صبر گویند. بنابراین، در معنای صبر، نوعی حبس و نگه داشتن نفس وجود دارد. روزه را هم «صبر» نامیده اند؛ زیرا در آن، نفس از خوردن و آشامیدن و نکاح حبس می شود.

کتاب مجمع البحرین، صبر را «حبس النفس عن اظهار الجزع» معنا می کند.(3)

«صبر» یکی از صفات مهم شیعیان برشمرده شده است. در روایتی از امام صادق علیه السلامآمده است:

ما اهل صبر هستیم، ولی شیعیان ما از ما صابرترند؛ زیراما بر آنچه می دانیم، صبر می کنیم، ولی شیعیان ما بر آنچه نمی دانند، صبر می کنند.(4)

 در کتاب _مفردات الفاظ القرآن_، صبر به معنای حبس کردن نفس از آنچه مقتضای عقل و شرع باشد، آمده است.

ص:151

کلمه صبّار به عنوان یکی از اسمای حضرت حق در ضمن دعا آمده است:(1)

اَللّهمَّ اِنّی اَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ یَا سَتّارُ یا غَفَّارُ یا قَهّارُ یا جَبّار یا صَبّارُ یا بارُّ یا مُخْتارُ یا فَتّاحُ.

در دعای جوشن کبیر هم صبّار ذکر شده است. در کتاب _المقام الاسنی_(2) چنین آمده است:

«اللّهمَّ اِنّی اَسْأَلکَ بِاسْمِکَ یا صَبّارُ یا صابِرُ یا صَبُورُ... .»

ابتدا اسمای الهی را بر شمرده و هر کدام را معنا کرده است. سپس بر اساس حروف الفبا، دعاهایی را ذکر می کند که در آنها، اسم های الهی با توجه به همان حرف بیان شده است.(3)

این کتاب هم صبور را نزدیک حلیم می داند و فرق این دو را در این می بیند که عاصیان و نافرمانان در سایه صفت صبور از عقوبت ایمن نیستند، ولی در سایه صفت «حلم» از عقوبت الهی در امان و سلامت هستند.(4)

ایمان تحقق می یابد.

ب) بردبار، اهل هجوم سفیهانه نیست.

ج) اهل انتقام نیست.

د) در حلم، صبر و مقاومت و خودنگه داری نهفته است.

ه) در حلم، سکوت معنادار وجود دارد.

ز) بردبار، اهل رفتار جاهلانه نیست.

ح) انسان بردبار، اهل ستم نیست.

ط) بردبار، اهل بخل و امساک نیست.

ی) بردبار، اهل بخشش و گذشت است.

از مجموعه این ویژگی ها در می یابیم که صفت بردباری در زندگی اجتماعی معنا پیدا می کند. افزون بر آن، انسان بردبار همیشه در صف حق قرار دارد و با او برخورد ناحق می شود. با این حال، این رفتار سبب نمی شود او از مسیر و روش درست خارج شود، بلکه همیشه با بزرگواری و تحمل، رفتارهای عاقلانه و خداپسندانه از او سر می زند.

بردبار در جامعه زندگی می کند و ممکن است با او برخورد سفیهانه کنند. با  این حال، وی در مقابل رفتارهای سفیهانه، آرامش خود را از دست نمی دهد. در مقابل ستم دیگران، اهل بخشش است و در مقابل بخل دیگران، اهل صبر و مقاومت و مبارزه. بر همین اساس، امام صادق علیه السلام در روایتی، مواردی را که شخص بردبار در جامعه با آن روبرو می شود، ولی از راه به در نمی شود و از سیاست علوی و الهی خود دست بر نمی دارد، با بیان روشن مشخص می کند.

اگر انسانی عزیز و ارجمند باشد، درستکار و دعوت کننده به حق باشد، اهل گناه نباشد و در عین حال، افرادی با او بد برخورد کنند و او مثل کوه، آرام

ص:154

و محکم به کار خود بپردازد، بردباری به تمام معنا تحقق یافته است. این درجه والای ایمان نصیب هر کس نمی شود و اگر کسی این ویژگی ها را در خود یافت، باید خداوند سبحان و رحمان را به خاطر این نعمت شاکر باشد. امام صادق علیه السلام فرمود:

بردباری، چراغ خداست... . بردباری پنج صورت دارد: کسی که عزیز و ارجمند باشد، خوار و تحقیر شود. یا درستکار باشد و به او تهمت زده شود. یا به حق دعوت کند، ولی به سبب آن خوار و خفیف گردد. یا بدون آنکه گناهی کرده باشد، آزار بیند. یا خواهان حق شود، ولی مردم با او مخالفت ورزند.

هر گاه حق هر یک از این پنج مورد را ادا کردی، بردبار هستی.(1)

برای حفظ شخصیت ایمانی خود باید اهل بردباری شود. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید:

تُعَلِّمُوا الْحِلْمَ فَإنَّ الْحِلْمَ خَلیلُ الْمُؤْمِنِ وَ وَزِیرُهُ.(1)

بردباری فراگیرید؛ که بردباری، دوست و دستیار مؤمن است.

در جای دیگر می فرماید:

اگر بردبار نیستی، خویشتن را بردبار جلوه ده؛ زیرا کمتر کسی است که خود را شبیه گروهی کند و به زودی یکی از آنان نشود.(2)

تنها راه رسیدن به بردباری، تمرین نفسانی است. بر همین اساس است که امام صادق علیه السلامبه شیعیان خود می فرماید:

اِنْ لَمْ تَکُنْ حَلیما فَتَحَلَّم.(3)

اگر بردبار نیستی، خود را به بردباری وادار.

تَحَلُّمْ؛ یعنی خود را به بردباری زدن، نوعی بردباری است.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید:

خَیْرُ الْحِلْمِ التَّحَلُّمُ.(4)

بهترین بردباری، واداشتن خود به بردباری است.

مَنْ تَحَلَّمَ حَلُمَ.(5)

هر کس که تمرین بردباری کند، بردبار شود.

بردبار شدن، به جز تمرین بردباری، به دانش، بلند همتی و خردمندی نیز نیاز دارد. انسان هایی که مدارجی از دانش را می پیمایند و دارای همت های عالی هستند، به چنان شخصیتی دست می یابند که از هر نوع کار و عمل سبک

ص:156

و سخیف خودداری می کنند. بردباری؛ یعنی اینکه انسان در مقابل انواع بردباری ها، واکنش سفیهانه نشان ندهد. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است:

بِوُفُورِ الْعَقْلِ یَتَوَفَّرُ الْحِلْمُ.(1)

با زیاد شدن عقل، بردباری زیاد می شود.

عَلَیْکَ بِالْحِلْمِ؛ فَاِنَّهُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ.(2)

بر تو باد به بردباری که آن ثمره دانش است.

بردباری و وقار دو همزادند که مولود و ثمره بلند همتی هستند.(3)

شخصیت تو به ادب توست. پس آن را به بردباری بیارای.

هر که با زشتیِ سبک سری، تو را خشمگین کرد، تو با زیباییِ بردباری، او را به خشم آور.(1)

إنّ اَوَّلَ عِوَضِ الْحَلیم مِنْ خَصْلَتِهِ أنَّ النّاسَ أعْوانُهُ عَلَی الْجاهِل.(1)

نخستین عوضی که بردبار از این خصلت خود می گیرد، این است که مردم در برابر نادان به یاری او بر می خیزند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

بعضی از دستاوردهای بردباری عبارتند از: آراسته شدن به خوبی ها، هم نشینی با نیکان، ارجمند شدن، عزیز شدن، رغبت به نیکی، نزدیک شدن بردبار به درجات عالی، گذشت، آرامش و تأنّی، احسان و خاموشی. اینها ثمره حلم و بردباری خردمند است.(2)

فرود می آید. امام علی علیه السلامفرمود:

الحِلْمُ یُطْفِیُ ء نارَ الْغَضَبِ وَ الْحِدَّةُ تُؤَجِّجُ إحْراقَهُ.(1)

بردباری، آتش خشم را خاموش می کند و تندی، آتش آن را برمی افروزد.

هر آن کس اهل خشم و غضب نباشد، بردبارترین انسان ها است.(2)

سکوت و تغافل نیز از مصداق های بردباری هستند. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلامفرمود:

لا حِلْمَ کَالصَّمْتِ.(1)

هیچ بردباری مثل سکوت نیست.

لا حِلْمَ کَالتَّغافُل.(2)

 هیچ بردباری مثل تغافل (خود را به ندانستن زدن) نیست.

مصادف همچنان بر سخن خود پافشاری می کرد و مرازم نیز با او هم عقیده بود. بخشی از شب گذشته بود که نگهبان اجازه داد آنها وارد شهر شوند. در این هنگام، امام صادق علیه السلام به مرازم و مصادف فرمود: این روش (رفق و مدارا) بهتر است یا آنکه شما گفتید (که او را بکشیم)؟ مرازم گفت: «این روش بهتر است».

امام صادق علیه السلام فرمود:

 إِنَّ الرَّجُلَ یَخْرُجُ مِنَ الذُّلِ الصَّغیرِ فَیُدْخِلْهُ ذلک فِی الذُّلِ الْکَبیرِ.(1)

همانا انسان (گاهی) از ذلت کوچک خارج می گردد، ولی همین کار او را در ذلت بزرگ می اندازد.

همچنین گفته اند یکی از بستگان امام صادق علیه السلام به خاطر موضوعی در غیاب آن حضرت، از آن بزرگوار نزد مردم بدگویی می کرد. امام صادق علیه السلام به وسیله شخصی از بدگویی او باخبر شد. همین که این خبر را شنید، بی آنکه واکنش شدیدی نشان دهد، با کمال نرمش و آرامش برخاست، وضو گرفت و مشغول نماز شد. یکی از حاضران به نام _حمّاد لحّام _می گوید: من گمان کردم آن حضرت می خواهد برای آن شخص ناسزاگو نفرین کند، ولی بر خلاف تصور، دیدم آن بزرگوار پس از نمازش چنین دعا کرد: «خدایا من حقم را به او بخشیدم. تو از من بزرگوارتر و سخی تر هستی، او را به من ببخش و کیفرش نکن».(2)

1. بردباری درباره حضرت حق، معنای خاص خود را دارد، بردبار آن خدایی است که گناه گناه کاران و مخالفت نافرمانان، او را به تعجیل در عقوبت آنان وادار نمی سازد. او با همه توانایی، بردباری می ورزد و این حقیقت حلم است؛ یعنی با داشتن کمال قدرت، اهل گذشت و عفو بودن. بنابراین، می گویند اگر انسان عاجزی از روی عجز از گناه کسی درگذرد، او را نمی توان حلیم نامید. حلم در جایی معنا دارد که قدرت هم باشد.

 از این صفت و اسم الهی می توان به این نکته اخلاقی و اجتماعی رهنمون شد که هر گاه مؤمن در مسند قدرت و حکومت قرار گرفت، باید اهل عفو و گذشت باشد. مدیران جامعه باید از تنها مدیر جهان هستی؛ یعنی حضرت حق درس بردباری بیاموزند که با بردباری اش کارها سامان می گیرد و بدانند که مدیریت بدون بردباری، نازیبا است.

حلیم است و ضد حلم عجله و جهل است: «ضِدُّ الحِلْمِ العَجَلَةُ وَ الجَهْلُ...».(1)

همیشگی به دست آورد.

بر همین اساس است که فرموده اند:

ارزش انسان، بهشت است. پس انسان نباید خود را به کم تر از آن بفروشد.(1)

مؤمن می خواهد از همه این نعمت ها و فرصت ها کمال استفاده را ببرد. تا به برکت عنایت حضرت حق، به خیر ابدی برسد. بحث برکت، نگاهی به چگونگی استفاده از این نعمت ها و فرصت ها است؛ زیرا برکت یعنی فراوانی نعمت و افزایش خوبی ها.

انسان به حکم فطرت و خرد خویش دوست دارد از چیزهای خوب و رشد یافته استفاده کند و به رشد و کمال مطلوب و پایدار در همه جنبه ها برسد. برکت و خیر و فراوانی چنان ارزشمند است که گفته اند آن را از خدا برای همدیگر بخواهید.

تبریک گفتن که کار پسندیده ای است، نمونه روشن این رهنمود است؛ زیرا تبریک؛ یعنی درخواست و دعای خیر و خوبی و فراوانی آن برای دیگران. اگر شب قدر را شب مبارک نامیده اند، به همین مناسبت است؛ زیرا شب قدر، شبی است که به گفته قرآن مجید از هزار ماه بهتر است. «لَیْلَةُ القَدْرِ خَ_یْرٌ مِنْ أ لْفِ شَهْرٍ». هزار ماه ؛ یعنی چیزی حدود 80 سال و این؛ یعنی عمر آدمی.

بنابراین، فهم معنای برکت و شناخت مصداق آن و عوامل برکت زا برای یک  انسان مؤمن و حسابگر بسیار مهم است. وقتی انسان، عوامل برکت زا را بشناسد و بداند چه چیزی می تواند خیر وخوبی را در نهاد فرد، خانواده و جامعه ایجاد کند، برای فراهم آوردن بستر مناسب جهت تحقق آنها می کوشد.

ص:166

البته ممکن است یک انسان ظاهربین و کوته نظر منکر «برکت» شود و بگوید چه معنا دارد که مثلاً پولی عامل رشد بیشتری شود یا خانه ای خیر و خوبی بیشتری داشته باشد؟

پرسش اساسی همین است که چگونه می توان تصور کرد شخصی مثلاً 70 تا 80 سال عمر می کند، ولی همین مدت زندگی او سبب خیر فراوانی برای خود، خانواده و جامعه و بشریت شود؟ زندگی پیامبران و اولیای الهی، نمونه روشن این حالت است. در عصر ما، زندگی امام خمینی رحمه الله، نمونه دیگری از این برکت است که بر ملت ایران و مسلمانان جهان جاری شد.

به هر حال، دیده می شود گاهی اوقات، پول، خانه و فرزندان شخص یا افرادی نسبت به دیگران اثر بیشتری به جای می گذارند، همانند امیرمؤمنان علی علیه السلام و خانواده آن بزرگوار که سراسر خیر و برکت بودند.

هرگاه انسان مؤمن در مسیر اطاعت خدا حرکت کند، خداوند مهربان به زندگی و کار او رشد خاصی می بخشد. در روایات و سخنان معصومین علیهم السلام از این مسئله به نام برکت یاد شده است.

می گویند: «ایترکوا فی الحرب» به این معناست که در جنگ و جدال ثابت قدم و محکم ماندند و تزلزلی به خود راه ندادند. به همین مناسبت، مکانی را که مردان دلیر جنگی در آن موضع می گیرند، «برکاء» و «بُرکاؤُ الحرب» می نامند.

با توجه به کاربردهای واژه برکت و واژه های هم خانواده آن، ثبوت و ماندگاری خیر و خوبی در هر چیزی را برکت می نامند.

حضرت حق تبارک و تعالی فرموده است:

لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ. (اعراف: 96)

به یقین، برکاتی از آسمان و زمین بر ایشان می گشودیم.

اگر برکات را به آسمان و زمین نسبت داده، به دلیل آن است که خیر و خوبی در آسمان و زمین مستقر است، همانند آبی که در برکه استقرار یافته است. بنابراین، مبارک چیزی است که در آن خیر و خوبی ثابت شده باشد. خداوند، قرآن مجید را کتابی مبارک و ذکری مبارک معرفی می کند:

وَهَذَا کِتَابٌ أنزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ . (انعام: 155)

و این، خجسته (و مبارک) کتابی است که ما آن را نازل کردیم. پس از آن پیروی کنید و پرهیزکار باشید. باشد که مورد رحمت قرار گیرید.

از آنجا که خیرات الهی به شکلی صادر می شود که ممکن است قابل درک حسی نباشد؛ یعنی قابل شمارش و اندازه گیری نباشد، هرچیزی که نوعی افزایش غیرمحسوس در آن آشکار شود، می گویند این چیز مبارک و پرخیری است. آن روایتی که می فرماید: «لا یَنْقُصُ مالٌ مِنْ صَدَقَةٍ» اشاره به همین معنا دارد، نه کاهش ظاهری و محسوس. بعضی از افراد نادان و زیان کار می گفتند:  «اگر با صدقه دادن مال به کاستی نمی گراید، حاکم بین ما و شما ترازو باشد؛ یعنی بروید ترازو بیاورید و مالی را که مقداری از آن صدقه داده شده است، وزن کنیم تا بنگریم حق با کیست؟ آیا با صدقه از وزن مال کاسته نمی شود. این گونه افراد انسان های کوردلی هستند که می خواهند معانی و حقایق را

ص:168

همانند سنگ و کلوخ با ترازوی ظاهری بسنجند».(1)

پس برکت به معنای خوبی و خیری است که در چیزی مستقر گشته است و معمولاً از آن جدا نمی شود. برکت، آن ویژگی است که می تواند در هر چیزی آشکار گردد. ممکن است این صفت در جماد یا گیاه یا حیوانی بروز کند یا غذا و خوراکی به این صفت متصف گردد. عمر و وقت آدمی، نسل و فرزندان آدمی ممکن است پر برکت شوند. کار، عبادت، ذکر، گفت وگو، جلسه و نشست، میهمانی، ازدواج و مانند آن می توانند با برکت شوند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، سخنان راغب اصفهانی را نقل می کند و در ادامه می نویسد: «برکت به معنای خیری است که در چیزی مستقر گشته و لازمه آن شده باشد، مانند برکت در نسل که به معنای فراوانی اعقاب یا بقای نام و دودمان است و برکت در غذا که به معنای سیر کردن مردم بیشتری است و برکت در وقت که به معنای گنجایش داشتن برای انجام کاری است که آن مقدار وقت، معمولاً گنجایش انجام چنین کاری را ندارد.

چیزی که هست، از آنجا که غرض از دین تنها و تنها سعادت معنوی یا حسی منتهی به معنوی است، مقصود از برکت در زبان دین، آن چیزی است که در آن  خیر معنوی یا خیر مادی منتهی به معنوی باشد؛ مانند آن دعایی که ملائکه در حق ابراهیم علیه السلام کرده و گفتند: «رحمةُ اللّه ِ وَ برکاتُهُ عَلَیْکُم اَهْلَ البَیْتِ» که مراد از آن، برکت معنوی مانند دین و قرب خدا و دیگر خیرات گوناگون معنوی و نیز برکت حسی مانند مال و کثرت و بقای نسل و دودمان و دیگر خیرات مادی است که برگشت آن به معنویات باشد... . البته نباید پنداشت که

ص:169

در نزول برکت الهی بر چیزی منافات با عمل دیگر عوامل دارد؛ زیرا... معنای اینکه خداوند اراده کرده که فلان چیز دارای برکت و خیر کثیر باشد، این نیست که اثر اسباب و علل مقتضی را ابطال کند؛ برای اینکه اراده خداوند، سببی است در طول دیگر علل و اسباب نه در عرض آن. مثلاً اگر می گوییم: خداوند فلان طعام را برکت داده، معنایش این نیست که علل و اسبابی را که در آن طعام و در مزاج خورنده آن است، همه را ابطال کرده و اثر شفا یا نورانیت را از پیش خود در آن قرار داده، بلکه معنایش این است که اسباب مختلفی را که در این میان است، طوری ردیف کرده و ترتیب داده که همان اسباب، نتیجه مطلوب را از خوردن آن غذا به دست می دهند. یا باعث می شود که فلان مال ضایع نگردد یا دزد آن را به سرقت نمی برد».

لفظ برکت از الفاظی است که در زبان دین، بسیار (به کار رفته) است. از آن جمله در آیات قرآنی و همچنین در موارد بسیاری در اخبار و احادیث و نیز در تورات و انجیل در مواردی که عطیه های الهی را به انبیا و همچنین عطیه کهنه را به دیگران نقل می کند. حتی  در تورات، برکت را مانند سنتی جاری گرفته است.

از آنچه گذشت، بطلان رأی منکرین برکت به خوبی روشن گردید. ادعای آنان این بود که اثری که اسباب طبیعی در اشیا باقی می گذارند، جایی برای اثر کردن هیچ سبب دیگر نمی گذارد و خلاصه چیزی به نام برکت یا هر اسم دیگری نیست که اثر اسباب طبیعی را در اشیا باطل و خود در آن اثر کند. غافل از اینکه  سببیت خدای تعالی و برکت او در طول دیگر اسباب است، نه در

ص:170

عرض آن تا کار تأثیر آن به مزاحمت با دیگر اسباب و ابطال آثار آنها بکشد».(1)

قرآن مجید، بعضی مکان ها را دارای خیر زیاد معرفی می کند و به عبارت دیگر، آنها را مبارک می نامد. حضرت حق تبارک و تعالی، مکانی را که به حضرت موسی علیه السلاموحی شده است، مبارک می داند. جایگاهی که در آن انسان به پیامبری برگزیده می شود، نقطه شروع حرکتی سازنده است. بنابراین، جایگاه پربرکتی است. خداوند در جایگاه پربرکت، خود را چنین معرفی می کند:

ای موسی! منم، من؛ خداوند، پروردگار جهانیان. (قصص: 30)

برکت و خیرات است.

عقل، امروز با فردا هیچ تفاوتی ندارد. شنبه با جمعه فرقی ندارد و همین طور رمضان با شوال. از دیدگاه روایات، بعضی ساعت ها و روزها و ماه ها با دیگر ساعت ها و روزها و ماه ها تفاوت دارند. برای نمونه، سحرها، پیش از طلوع آفتاب، مابین الطلوعین و اوقات نماز، زمان هایی هستند که برکت و خیر خاصی دارند.

امام باقر علیه السلام در روایتی می فرماید:

به درستی که خدای عزّوجلّ از بندگان مؤمنش، هر بنده بسیار دعا کننده را دوست می دارد. پس بر شما باد در سحرها تا طلوع خورشید دعا کنید؛ زیرا این وقت، ساعتی است که در آن درهای آسمان باز می شود و روزی ها در آن ساعت تقسیم می گردد و خواسته های بزرگ در آن ساعت برآورده می شود.(1)

از میان روزها و شب های هفته، از روز و شب جمعه به نیکی یاد شده است. در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

خداوند تبارک و تعالی در هر شب جمعه از اول شب تا آخر آن ندا می کند: آیا بنده مؤمنی نیست که مرا به خاطر آخرت و دنیایش، پیش از طلوع فجر بخواند تا من اجابتش کنم. آیا بنده مؤمنی نیست که پیش از طلوع فجر به سوی من بازگردد و از گناهانش توبه کند و من اجابتش کنم و توبه او را بپذیرم. آیا بنده مؤمنی نیست که رزقش بر او سخت شده باشد. آن گاه پیش از طلوع فجر از من درخواست زیادی کند. سپس من روزی او را برایش وسعت بخشم... .(2)

 بعضی از روزهای سال برای بشریت و مسلمانان مایه برکت است، مثل: روز مبعث که از پربرکت ترین روزهای دنیا است؛ چون خداوند در این روز، انسان کاملی را با برنامه ای کامل برای هدایت بشریت برانگیخت.

ص:174

از میان روزها، روز عید فطر، عید قربان، عید غدیرخم و از میان ماه های سال، ماه مبارک رمضان نیز سرشار از خیر و برکت است. در روایتی که به «خطبه شعبانیه» معروف است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره ماه رمضان می فرماید:

ای مردم، ماه خدا، رمضان با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما آمده است. رمضان نزد خدا از بهترین ماه هاست. روزهایش از برترین روزها و شب هایش از برترین شب ها و ساعت های آن از بهترین ساعت هاست. ماهی است که در آن به میهمانی خدا فراخوانده شده اید و از اهل کرامت الهی قرار داده شده اید. نفس های شما تسبیح و خواب شما در این ماه عبادت است و کارهای شما مقبول درگاه الهی است و دعاهای شما مستجاب است.(1)

مسجد از چنان جایگاهی برخوردار است که گاهی در روایات در کنار عالم و حتی قرآن کریم ذکر شده است. در روایت مشهوری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

سه کس هستند که به خداوند عزوجل شکایت می کنند: مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نمی خوانند و دانشمندی که میان نادانان است و قرآنی که غبار آن را گرفته است و خوانده نمی شود.(1)

حدیث بسیار زیبایی از امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره برکت های مسجد وارد شده است:

هر کس با مسجد ارتباط داشته باشد و در آن حضور یابد و آمد و شد داشته باشد، یکی از هشت چیز به او می رسد:

1. دوستی که در راه خداوند عزوجلّ سودمند است؛

2. دانش سودمند و فراگیر؛

3. نشانه و آیه ای محکم (اعتقادات محکم)؛

 4. رحمت مورد نظر؛

5. سخنی که او را از پستی و زبونی برگرداند؛

6. شنیدن سخنی که او را به سوی هدایت راهنمایی کند؛

7. ترک گناه از روی خشیت و احترام خداوند؛

8. ترک گناه از روی حیا و آزرم.(2)

در روایتی، امیرمؤمنان علی علیه السلام از شیعه خود تعریف می کند، از جمله می فرماید:

شیعه مایه برکت برای همه افرادی است که در کنار او زندگی می کنند.(1)

و در روایت دیگری از امام باقر علیه السلام آمده است:

مؤمن برای مؤمن، برکت است.(2)

ب) دختر

دختر، پیش از اسلام، جایگاه مناسبی نداشت. اسلام با ظهور خود، به دختر و زن، هویت الهی بخشید و زن به عنوان آیه الهی معرفی شد:

وَ مِنْ آیاتِهِ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً. (روم: 21)

از نشانه های او اینکه از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید.

 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

هیچ خانه ای نیست که در آن دخترانی باشند مگر آنکه در هر روز، دوازده خیر و برکت از آسمان به آن خانه نازل شود و زیارت فرشتگان  الهی از آن خانه قطع نمی شود و برای پدر آن دختران، هر شبانه روز، عبادت یک سال نوشته می شود.(3)

گوسفندی شیرده. پس هر کس در خانه اش گوسفندی شیرده داشته باشد یا میش و یا گاوی که دوشیده شوند و شیر بدهند، پس همه اینها برکت  هستند.(1)

بعضی درختان مانند: زیتون؛ بعضی غذاها مانند: نان، شیر، گوشت و شیر مادر؛ بعضی آیات قرآن کریم مانند: آیة الکرسی؛ بعضی رفتارهای اجتماعی مثل: دوری از تفرقه، جمع شدن بر گرد حق و حقیقت، قناعت پیشه کردن، رفاقت و مدارا با مردم، مایه برکت معرفی شده است.

بنابراین، می فرماید: اگر امت های گذشته که به واسطه عناد و انکار خود هلاک شدند، ایمان می آوردند و پیامبران را تصدیق می کردند و تقوای الهی را پیشه می کردند و از شرک و گناه دوری می جستند، هر آینه، ما برکت و خیرات آسمان و زمین را بر روی آنها می گشودیم.

مفسران می نویسند مقصود از برکت های آسمانی، همان نزول باران است و مقصود از برکت های زمینی، رشد گیاهان و میوه ها است. هر چند بعضی گفته اند مقصود از برکت های آسمانی، اجابت دعاها و مقصود از برکت های زمینی، دست یابی آسان به خواسته ها است.(1)

به هر حال، بعضی از امت های گذشته، وحی و نبوت را تکذیب کردند و به مخالفت  با رسولان الهی پرداختند که خداوند می فرماید ما گریبان این نوع امت ها را می گیریم.

حضرت ابراهیم علیه السلام و برکت

حضرت ابراهیم علیه السلام در جامعه بشری، اثر پربرکتی داشت. از جمله برکت های وجود ابراهیم علیه السلام، آیین یکتاپرستی است که در هر نقطه ای از زمین و نزد هر کسی باشد، منشأ آن به ابراهیم علیه السلامبرمی گردد. مثلاً دین امروزی یهود که به توحید متصف است، به موسی بن عمران منسوب است و نسبت موسی به اسرائیل (یعنی یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم) می رسد. دین نصرانیت نیز به مسیح، عیسی بن مریم علیه السلاممی رسد و آن حضرت از نسل ابراهیم علیه السلام است. نسبت محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به اسماعیل ذبیح، فرزند ابراهیم خلیل علیه السلاممی رسد. بنابراین، آیین یکتاپرستی در دنیا، اثر خجسته و پربرکت آن جناب است.(1)

البته این ضرب المثل، از احادیث اسلامی گرفته شده و ریشه ای دینی دارد.

از حضرت رسول صلی الله علیه و آله روایت است که:

الظَّیْفُ یَنْزِلُ بِرِزْقِهِ.(1)

مهمان، روزی خود را نازل می کند.

افزون بر آن، گناهان صاحب خانه و میزبان را می زداید و این برکتی شگفت است.

امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش به نام «حسین بن نعیم» فرمود: آیا برادران دینی ات را دوست داری؟

_ آری.

_ آیا به تهی دستان آنان سود می رسانی؟

_ آری.

_ سزاوار است که دوست داران خدا را دوست بداری. به خدا سوگند، سود تو به هیچ یک از آنان نمی رسد، مگر آنکه دوستشان بداری. راستی، آیا آنان را به خانه  خودت دعوت می کنی؟

_ آری، هرگز غذا نمی خورم مگر آنکه پیش من دو سه نفر یا کمتر و بیشتر از برادران هستند.

_ آگاه باش که فضیلت آنان بر تو، بیش از برتری تو بر آنان است.

راوی که با شنیدن این سخن به تعجب آمده بود، پرسید: فدایت شوم، من به آنان طعام می دهم، مرکب خویش را در اختیارشان می گذارم، با این حال آنان برتر از منند؟

_ آری. چون وقتی آنان به خانه تو وارد می شوند، آمرزش تو و خانواده ات را همراه می آورند و چون می روند، گناهان تو و خانواده ات را با خویش

ص:181

می برند(1)... .(2)

الف) بندگی خدا

حضرت رضا علیه السلام فرمود:

أَوْحَی اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ إلَی نَبِیٍّ مِنَ الْاَنبیاءِ: إذا اُطِعْتُ رَضِیتُ، وَ اِذا رَضِیْتُ بارَکْتُ وَ لَیْسَ لِبَرَکَتِی نِهایَةٌ.(1)

خداوند عزّوجلّ به یکی از پیامبران وحی فرمود: هرگاه پیروی شوم، خشنود گردم و هرگاه خشنود شوم، برکت دهم، در حالی که برای خیر و برکت من پایانی نیست.

ب) دادگری

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

بِالْعَدْلِ تَتَضاعَفُ الْبَرَکاتُ.(2)

با دادگری، برکت ها دو چندان می شود.

ج) وزن کردن هنگام معامله

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

 کِیلُوا طَعامَکُمْ، فَإِنَّ الْبَرَکَةَ فِی الطَّعامِ الْمَکِیلِ.(3)

خوراکی های خود را وزن و پیمانه کنید؛ که برکت در خوراک وزن شده است.

د، ه ، و)  فروش مدت دار، وام دادن و گندم را با جو مصرف کردن

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ثلاثٌ فِیهنَّ الْبَرَکَةُ: الْبَیْعُ إِلی أَجَلٍ وَ الْمُقارَضَةُ وَ إِخْلاطُ الْبُرِّ بِالشَّعیرِ لِلْبَیْتِ لاَ الْبَیْعِ.(4)

در سه چیز برکت است: فروش مدت دار، وام دادن به یکدیگر و مخلوط کردن گندم با جو برای مصرف خانه، نه برای فروش.

ز) تجارت

ص:183

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

الْبَرَکَةُ عَشَرَةُ أَجْزاءٍ: تِسْعَةُ أَعْشارِها فی التِّجارَةِ وَ الْعُشْرُ الْباقِی فِی الْجُلُودِ.(1)

برکت ده قسمت است: نه دهم آن در بازرگانی و یک دهم دیگر در پوست ها.

ح) مدارا و رفاقت

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

اِءنَّ فِی الرِّفْقِ الزِّیادَةَ وَ الْبَرَکَةَ وَ مَنْ یُحْرَمُ الرِّفقَ یُحْرَمُ الْخَیرَ.(2)

در مدارا کردن و رفاقت، خیر و برکت است و هر کس از مدارا کردن و رفاقت محروم بماند، از خیر و برکت محروم می شود.

ط) صدقه

 امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

بَرَکَةُ الْمالِ فِی الصَّدَقَةِ.(3)

خیر و برکت مال در صدقه و انفاق است.

ی) پرهیزکاری

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

کسی که تقوا را انتخاب کند، سختی ها از او دور گردند. تلخی ها شیرین و فشار مشکلات و ناراحتی ها برطرف خواهند شد و مشکلات پیاپی و خسته کننده، آسان می شود. بزرگی از دست رفته چون قطره های باران بر او فرو می بارند. رحمت بازداشته حق باز می گردد و نعمت های الهی پس از فرو نشستن به جوشش می آیند و برکت های کاهش یافته، فزونی می گیرند.(4)

اَرْبَعٌ لا تَدْخُلُ بَیْتاً واحِدَةٌ مِنْهُنَّ إلاّ خَرِبَ وَ لَمْ یَعْمُرْ بِالْبَرَکَةِ: الخِیانَةُ وَ السَّرقَةُ وَ شُرْبُ الخَمْرِ وَ الزِّنا.(1)

چهار چیز است که اگر یکی از آنها به خانه ای درآید، آن را ویران کند و از برکت آبادان نشود: خیانت، دزدی، شراب خواری و زنا.

ه) مال حرام

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به _داود صَرْمی _فرمود:

 یا داود! اِنَّ الْحَرامَ لا یَنْمِی وَ إِنْ نَمی لا یُبارَکُ لَهُ فِیهِ وَ ما أَنْفَقَهُ لَمْ یُؤجَرْ عَلَیْهِ وَ ما خَلَّفَهُ کانَ زادَهُ إلَی النّارِ.(2)

ای داوود! مال حرام رشد نمی کند و اگر هم رشد کند، برای صاحبش برکتی ندارد و اگر از آن چیزی انفاق کند، پاداشی نخواهد دید و آنچه پس از خود بر جای گذارد، ره توشه او به سوی دوزخ است.

و) گناه علنی

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

إِذا ظَهَرَتِ الْجِنایاتُ اِرْتَفَعَتِ الْبَرَکاتُ.(3)

هرگاه جنایت ها آشکار شود، برکت ها از میان برود.

ز) غش در معامله

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

وَ مَنْ غَشَّ أَخاهُ الْمُسْلِمَ نَزَعَ اللّه ُ بَرَکَةَ رِزْقهٍ وَ أفْسَدَ عَلَیْهِ مَعیشَتَهُ وَ وَکَّلَهُ اِلی نَفْسِهِ... .(4)

هر کس با برادر مسلمانش غش و خیانت کند، خداوند، برکت را از روزی او برمی دارد و زندگی او را تباه می سازد و او را به خودش واگذار می کند.

ص:185

خیانت و غش در معامله، چنان زشت شمرده شده است که در ابتدای همین روایت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:

هر کس در خرید و فروش به مسلمانی خیانت کند و غش در معامله کند، از ما نیست و روز قیامت با یهود محشور می شود؛ زیرا هر کس به مردم خیانت  کند، مسلمان حقیقی نیست.(1)

ح) سوگند خوردن

از امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده است:

اِیّاکُمْ وَالْحَلْفَ فَإِنَّهُ یُنْفِقُ السَّلْعَةَ وَ یَمْحَقُ الْبَرَکَةَ.(2)

از سوگند خوردن دوری کنید؛ زیرا سرمایه را بر باد می دهد و برکت را از بین می برد.

ط) اسراف

امام صادق علیه السلام فرمود:

اِءنَّ مَعَ الاِْسْرافِ قِلَّةُ الْبَرَکَةِ.(3)

با اسراف و زیاده روی، برکت کم می شود.

ی) فحاشی و ناسزاگویی

در روایات اشاره شده است:

کسی که به برادر دینی و مسلمان خود ناسزا بگوید، خداوند، برکت را از روزی او برمی دارد و او را به خودش واگذار می کند و زندگی و معیشتش را خراب می کند.(4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

السَّحورُ بَرَکَةٌ. لا تَدَعُ اُمَّتِی السَّحُورَ.(1)

 سحری خوردن، برکت است. امت من سحری را ترک نمی کند.

ب) مُحارَف

امام صادق علیه السلام می فرماید:

لا تَشْتَرِ مِنْ مُحارَفٍ فَإِنَّ صَفْقَتَهُ لا بَرَکَةَ فِیها.(2)

از انسان غیر مبارک و بی خیر چیزی نخر؛ زیرا کالای او بی برکت است.

ج) شیر مادر

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

ما مِنْ لَبَنٍ یُرْضَعُ بِهِ الصَّبِیُّ اَعْظَمَ بَرَکَةً علیه مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ.(3)

هیچ شیری نیست که نوزاد به وسیله آن شیر داده شود که با برکت تر از شیر مادرش باشد.

د) برکت زن

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مِنْ بَرَکَةِ الْمَرْأَةِ خِفَّةُ مَئُونَتِها.(4)

از خیر و برکت زن آن است که خرجش سبک باشد.

در روایات همچنین اشاره شده است که مهریه کم، نشانه برکت زن است و زیادی مهریه نشانه بدی و شومی و نامبارکی زن است.(5)

ه) ازدواج

رسول خدا صلی الله علیه و آله به یکی از اصحاب خود به نام _زید بن ثابت _فرمود:

ص:187

تَزَوَّجْ فَإِنَّ فِی التَّزْویجِ بَرَکَةٌ... .(1)

ازدواج کن؛ زیرا برکت خاصی در ازدواج وجود دارد... .

و) غذای با برکت

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

برکت آن غذایی بیشتر است که افراد بیشتری از آن استفاده کنند.(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

غذای یک نفر برای دو نفر کافی است و غذای دو نفر برای چهار نفر کفایت می کند.(3)

ز) برکت غذا

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

بَرَکَةُ الطَّعام الوضوءُ قَبْلَهُ وَ بَعدَهُ.(4)

برکت غذا، وضو گرفتن (شستن) پیش و پس از غذا است.

ح) غذای بی برکت

امام صادق علیه السلام فرمود:

الطَّعامُ الْحارُّ غَیرُ ذِی بَرَکَةٍ.(5)

غذا و خوراکی داغ، بی برکت است.

ط) حرام خواری، نابود کننده برکت

در روایات آمده است:

مَنْ حَبِسَ عَنْ أَخِیهِ الْمُسْلِم شَیْئاً مِنْ حَقِّهِ حَرَّمَ اللّه ُ عَلَیْهِ بَرَکَةَ الرِّزقِ اِلاّ أَنْ یَتُوبَ.(6)

ص:188

هر کس چیزی از حق برادر مسلمانش را نگه دارد و به او ندهد، خداوند او را از خیر و برکت روزی محروم گرداند مگر اینکه توبه کند.

ی) نان را احترام کنید

در روایات از نان به عنوان یک پدیده پرخیر و برکت نام برده شده است و فرمودند که احترام نان را نگه دارید. احترامش به این است که وقتی سر سفره نان آورده شد، انسان منتظر چیز دیگر نباشد، بلکه به سفره بیاید و از نان استفاده کند. همچنین آمده است نان را نبرید و روی آن پا نگذارید.(1)

میانه راه،  چشم پیامبر به کنیزکی افتاد که گریه می کرد. حضرت نزدیک رفت و از کنیزک پرسید: چرا گریه می کنی؟ کنیزک پاسخ داد: اهل خانه به من چهار درهم دادند و مرا برای خرید به بازار فرستادند. ناگهان پول ها گم شد. اکنون جرئت نمی کنم به خانه برگردم. رسول اکرم صلی الله علیه و آله چهار درهم از آن دوازده درهم را به کنیزک داد و فرمود: هر چه می خواستی بخری، بخر و به خانه برگرد. سپس به طرف بازار رفت و جامه ای به چهار درهم خرید و پوشید.

در بازگشت، برهنه ای را دید، جامه را از تن کند و به او داد. دو مرتبه به بازار رفت و جامه ای دیگر به چهار درهم خرید و پوشید و به طرف خانه به راه افتاد. در میانه راه باز همان کنیزک را دید که حیران و نگران و اندوهناک نشسته است. فرمود: چرا به خانه نرفتی؟ کنیزک عرض کرد: یا رسول الله! خیلی دیر شده است. می ترسم مرا بزنند که چرا این قدر دیر کردی. حضرت فرمود: بیا با هم برویم. خانه تان را به من نشان بده. من وساطت می کنم که مزاحم تو نشوند.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله به اتفاق کنیزک راه افتاد. همین که به پشت در خانه رسیدند، کنیزک گفت: همین خانه است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله از پشت در با آواز بلند گفت: ای اهل خانه سلام علیکم. پاسخی شنیده نشد. بار دوم سلام کرد. پاسخی نیامد. سومین بار سلام کرد که پاسخ دادند: السَّلامُ عَلَیْکَ یا رَسُولَ اللّه ِ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ. رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرسید: چرا اول جواب ندادید؟ آیا صدای مرا نمی شنیدید؟ پاسخ گفتند: چرا همان اول شنیدیم و تشخیص دادیم که شمایید. حضرت فرمود: پس علت تأخیر چه بود؟ پاسخ دادند: یا رسول الله صلی الله علیه و آلهخوشمان می آمد سلام شما را مکرر بشنویم. سلام شما برای خانه ما فیض و برکت و سلامت است.

ص:190

حضرت فرمود: این کنیزک شما دیر کرده است. من اینجا آمدم تا از شما  خواهش کنم او را بازخواست نکنید. اهل خانه عرض کردند: یا رسول الله! به خاطر مقدم گرامی شما این کنیز از همین ساعت آزاد است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خدا را شکر، چه دوازده درهم پربرکتی بود؛ دو برهنه را پوشانید و یک برده را آزاد کرد.(1)

و با دعا، روزی را به خانه خود بکشانی.(1)

پیرمرد گردن بند را گرفت و به مسجد آورد و خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله، این گردن بند را دخترت به من داده و فرموده است آن را  بفروشم. شاید خداوند گشایشی دهد. حضرت رسول صلی الله علیه و آله گریان شد و فرمود: چگونه خدا گشایش نمی دهد با اینکه بهترین زنان پیشینیان و آیندگان، گردن بند خود را به تو داده است؟

_عمار یاسر _عرض کرد: اجازه می فرمایی این گردن بند را بخرم. حضرت فرمود: خداوند خریدار این گردن بند را عذاب نمی کند. عمار به عرب گفت: به چند می فروشی؟ پیرمرد گفت: به سیر شدن از غذایی و یک بُرد یمانی جهت پوشاک و دیناری که صرف مخارج بازگشت خود کنم. عمار گفت: من به بهای این گردن بند دویست درهم می دهم و تو را از نان و گوشت سیر می کنم و لباسی هم برای پوشاک می دهم و با شتر خود، تو را به خانواده ات می رسانم.

عمار از غنایم خیبر هنوز مقداری داشت. پیرمرد را به خانه برد و به وعده خویش وفا کرد. سپس گردن بند را خوش بو کرد و با یک بُرد یمانی به غلامی که _سهم _نام داشت، داد و گفت: خدمت پیامبر ببر، تو را هم به ایشان بخشیدم.

حضرت، آن غلام را نزد فاطمه علیهاالسلام فرستاد. فاطمه علیهاالسلام گردن بند را گرفت و غلام را آزاد کرد. غلام خندید. فاطمه زهرا علیهاالسلاماز سبب خنده اش پرسید. او گفت: از برکت این گردن بند می خندم که گرسنه ای را سیر و مستمندی را بی نیاز کرد و برهنه ای را پوشاند و بنده ای را آزاد کرد و به دست صاحب خود بازگشت.(1)

1. سیمای برکت

پدید آمدن برکت یا خیر و خوبی فراوان و استقرار یافته، عوامل مادی و معنوی دارد که با بیش از سی عامل از آنها آشنا شدیم. مجموعه این عوامل را می توان در دسته های زیر تقسیم بندی کرد:

 الف) مجموع عواملی که می توان عوامل معنوی نامید (عوامل معنوی)

یک _ ایمان به خدا و قیامت و پیامبران و رسولان الهی؛

دو _ تقوا و پارسایی؛

سه _ اطاعت خدا و بندگی او را کردن؛

چهار _ دادگری؛

پنج _ پیروی از قرآن و اهل بیت علیهم السلام؛

شش _ اهل ذکر و یاد خدا بودن و وضو گرفتن.

ب) انجام رفتارهای شایسته

1. کار و تلاش؛

2. تجارت؛

3. قرض دادن به مردم؛

4. فروش مدت دار؛

5. قناعت کردن و کم خرج بودن؛

6. برنامه داشتن در زندگی و رعایت سادگی در مصرف خانگی؛

7. شرکت دادن مردم بیشتری در استفاده از نعمت ها و فرصت ها؛

8. ازدواج و رواج آن در جامعه؛

9. به نظم درآوردن بازار و وزن کردن کالا.

ج) دوری از رفتارهای ناشایست

ص:194

1. ترک گناه؛

2. نداشتن روابط نامشروع؛

3. غِشّ نکردن در معامله؛

4. شراب نخوردن؛

5. دزدی و خیانت نکردن؛

6. دوری از اسراف و تبذیر؛

7. نخوردن مال یتیم و مال حرام؛

 8. دوری از گناهان زبان: مانند ناسزاگویی و سوگند ناحق یاد کردن.

د) توجه به زمان و مکان های با برکت

1. اوقات نماز؛

2. پیش از اذان صبح و بین الطلوعین؛

3. شب جمعه و روز آن؛

4. عیدهای اسلامی و ایام الله؛

5. توجه به ماه های رجب، شعبان و به ویژه ماه مبارک رمضان؛

6. توجه به مکان های شریفی چون: آرامگاه ائمه اطهار علیهم السلام و مسجدها و رفت و آمد به مسجد.

ه) راهنمایان حقیقی برکت

1. قرآن؛

2. اهل بیت علیهم السلام.

و) پدیده های با برکت

1. نان

2. گندم و جو

ص:195

3. گوشت

4. گاو و گوسفند

5. درخت

6. شیر مادر

2. پیام های عملی

اولین پیام آن است که جامعه انسانی، به ویژه جامعه اسلامی، باید در فکر بهینه سازی و استفاده از نعمت ها و فرصت ها باشد. این مهم با اندیشه، کوشش، برنامه ریزی و توکل به خداوند مهربان به دست می آید. پیام برکت را در موارد زیر می توان خلاصه کرد:

1. به سوی خدا بروید.

 2. برنامه ریزی کنید.

3. به فکر فرهنگ، تربیت و اخلاق جامعه باشید.

4. به دامداری توجه کنید.

5. به کشاورزی، به ویژه گندم و نان توجه کنید.

6. به رفتارهای فردی و اجتماعی جامعه حساسیت نشان دهید.

7. زمینه های بندگی را فراهم سازید.

8. گناه را در جامعه کم کنید.

9. امنیت را در جامعه مستقر کنید.

10. عدالت را گسترش دهید.

11. به سلامت جامعه، به ویژه نوزادان و کودکان که سرمایه های اصلی جامعه هستند، توجه کنید.

12. به کار و تجارت بپردازید.

ص:196

13. با مردم مدارا و به آنان توجه کنید.

14. به آب به عنوان یکی از مهم ترین عوامل برکت توجه کنید.

15. به زمین و منابع آن روی آورید و از زمین حفاظت کنید.

16. بکوشید افراد بیشتری از منابع و نعمت بهره مند شوند.

17. به تمام ابعاد عبادت توجه شود. عبادت های مالی، مانند: خمس و زکات از عوامل برکت زا شمرده می شوند.

18. به قرآن توجه کنید.

19. از ربا و حرام خواری در جامعه جلوگیری کنید.

20. به بازار و نظم آن توجه شود.

21. به تقوای فردی توجه کنید و مراقب پندار و گفتار و کردار خویش باشید.

22. خدا را فراموش نکنید.

 3. برکت در دست انسان است

برکت را می توان از یک دیدگاه به دو دسته کلی تقسیم کرد:

الف) برکت تکوینی؛

ب) برکت غیرتکوینی و اختیاری.

برکت تکوینی، آن دسته از خوبی ها و خیرها است که خداوند در ذات اشیا قرار داده است، مانند: برکتی که در چهارپایانی چون گاو و گوسفند قرار داده یا برکتی که در گندم و جو قرار داده است.

نکته دقیق و قابل توجه که از آیات قرآنی و روایات به دست می آید، آن است که کارهای اختیاری انسان در ایجاد برکت تأثیر فراوان دارد. نکته مهمی که قرآن و اهل بیت علیهم السلام می خواهند به انسان یادآوری کنند، این است که در

ص:197

طبیعت، قانون و سنت الهی به نام علیت وجود دارد که جهان بر اساس آن برپاست. البته این اسباب و مسببات به همین امور ظاهری ختم نمی شود، بلکه دامنه و وسعت آن خیلی زیاد است، تا جایی که رفتار آدمی هم در این دایره قرار می گیرد.

قرآن مجید و اهل بیت علیهم السلام می خواهند به انسان بفهمانند که کردارش در جهان طبیعت اثرگذار است. پیروی از خوبی ها و حقیقت پیام های پیامبران و قرآن، کار و تلاش، ایمان و تقوا و همسویی با جهان هستی است که نتیجه این همسویی و هماهنگی، نزول خیر و برکت از زمین و آسمان می شود.

بشر باید به مرحله ای از معرفت برسد که یقین کند کفر و نفاق، ستم، جنایت و گناه، رحمت و برکت را از جامعه دور می سازد. او باید به یقین برسد که ایجاد برکت و خیر و خوبی فراوان و ثابت در دست اوست.

او می تواند با بندگی خدا و انتخاب راه درست، خیر و برکت همیشگی را برای خود و جامعه انسانی به دست آورد. این کار مشکلی نیست؛ زیرا با قدرت خرد و  هماهنگی با فطرت الهی می توان در راه ایمان به خدا و قیامت حرکت کرد. سپس در کنار این ایمان، به کار و تلاش پرداخت و از بدی ها دوری جست و با مهر و محبت، به طبیعت و مردم توجه کرد. به دنبال آن، خداوند و جهان، برکت خود را به جامعه بشری ارزانی می دارد. در مقابل، اگر آدمی به دنبال انکار حقیقت هستی برود و به فسق و فجور، خیانت و گناه و ستم بپردازد، آسمان و زمین، برکات خود را از او دریغ می کند و جامعه دچار بی برکتی می شود:

وَ ما أَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ. (نساء: 79)

و آنچه از بدی به تو می رسد، از خود توست.

ص:198

در کریم بودن، نوعی احسان و انعام و سودرسانی به دیگران وجود دارد، ولی در آن، کثرت و فراوانی هم نهفته است.

در _مفردات الفاظ القرآن _آمده است:

کَرَم مثل حریت و آزاد منشی است و تفاوت این دو در آن است که حریت به خوبی های کوچک و بزرگ گفته می شود. در خوبی های بزرگ فقط کَرَم گفته می شود، مانند کسی که مال فراوانی را برای مجهز کردن لشکری در راه خدا ببخشد.(1)

در بعضی روایات اشاره شده است که انسان بزرگوار در بخشش و عفو نسبت به دیگران سبقت می گیرد.(1)

سه _ بزرگوار، عدالت پیشه است

از حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت است:

بزرگوار، در زمان قدرتمندی، گذشت می کند و به هنگام حکومت، عدالت پیشه می کند و از بدی کردن باز می ایستد و احسان خود را نثار می کند.(2)

چهار _ بزرگوار، اهل وفا است

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود:

بزرگوار، هرگاه وعده دهد، به کار بندد و هرگاه وعید و بیم دهد، درگذرد.(3)

وعده بزرگوار، نقد و بی درنگ است.(4)

پنج _ کریم حقیقی، اهل تقوا است

حضرت علی علیه السلام فرمود:

مَنِ اتَّقی رَبَّهُ کانَ کَریماً.(5)

کسی که از پروردگارش پروا دارد، بزرگوار است.

شش _ بزرگوار، خیرخواه است

 حضرت علی علیه السلام فرمود:

النَّصیحَةُ مِنْ أَخْلاقِ الْکِرامِ، الغِشُّ مِنْ أخْلاقِ اللِّئامِ.(6)

خیرخواهی از اخلاق بزرگواران و خیانت، خوی فرومایگان است.

ب) صفت های عدمی (که در انسان بزرگوار وجود ندارد)

1. اهل ننگ نیست

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

ص:203

الْکَریمُ یَأْبَی الْعارَ و یُکْرِمُ الْجارَ.(1)

بزرگوار ننگ را نمی پذیرد و همسایه (یا پناهنده) را گرامی می دارد.

2. اهل منت نهادن بر مردم نیست

از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که:

بزرگوار، نیکوکاری های خود را دِیْنی به گردن خود می داند که باید بپردازد و فرومایه، احسان های گذشته خود را دِیْنی به گردن دیگران می داند که باید پس بگیرد.(2)

3. اهل دروغ و خیانت نیست

امام علی علیه السلام فرمود:

الْکِذْبُ وَ الْخِیانَةُ لَیْسا مِنْ أَخْلاقِ الْکِرامِ.(3)

دروغ و خیانت از اخلاق بزرگواران نیست.

 4. کینه توز نیست

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

لا یَکُونُ الکَریمُ حَقُوداً.(4)

بزرگوار، کینه توز نیست.

جایگاه های پر ناز و نعمت.

اَجْرٍ کَریمٍ.(یس:11)

پاداشی پر ارزش.

رَسُولٍ کَریمٍ.(الحاقه:40؛ تکویر: 19)

فرستاده ای بزرگوار.

البته به عنوان صفت یا اسم الهی تنها در دو آیه قرآن کریم به آن اشاره شده است:(1)

یا اَیُّهَا الاْءِنسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ. (انفطار:6)

ای انسان، چه چیز تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است؟

 فَاِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ. (نمل: 40)

بی گمان، پروردگارم، بی نیاز و کریم است.

این سخن از زبان حضرت سلیمان علیه السلام در قرآن کریم نقل شده است. زمانی که حضرت سلیمان خواست تخت ملکه سبا را حاضر کند، یکی از کسانی که در خدمت حضرت بود، عرضه داشت: «من آن را پیش از آنکه چشم خود را برهم زنی، برایت می آورم.» قرآن کریم در ادامه می فرماید:

پس چون سلیمان، آن (تخت) را نزد خود مستقر دید، گفت: این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاس گزارم یا ناسپاسی می کنم. هر کس سپاس گزارد، تنها به سود خویش سپاس می گزارد و هر کس ناسپاسی کند، بی گمان، پروردگارم، بی نیاز و کریم است.

کتاب _المقام الأسنی_ که اسمای الهی را شرح می دهد، درباره «کریم» آورده است:

عرب، شیئی را که سودش همیشگی و دسترسی به آن آسان باشد، کریم

ص:205

می نامد. از کرم و بزرگواری حضرت حق تبارک و تعالی این است که ابتدا شروع می کند به نعمت دادن بدون اینکه استحقاقی در کار باشد و گناهان را می بخشد و از انسان خطاکار در می گذرد.(1)

به او فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بزرگوار هر قومی را گرامی بدارید.(1)

برآورده می سازد.

ائمه اطهار علیهم السلام، کرامت و بزرگواری را در گفتار و رفتار خود به تصویر کشیده اند تا همه انسان های آزاده را هدایت کنند. نمونه زیر، جلوه ای از بزرگواری امام حسین علیه السلاماست:

_حربن یزید ریاحی_، نخستین فرماندهی بود که همراه هزار نفر سپاه خود، سر راه امام حسین علیه السلام را در راه حرکت به سوی کوفه گرفت و گستاخانه به امام حسین علیه السلام گفت: از شما جدا نمی شوم تا آن گاه که شما را در کوفه به ابن زیاد تسلیم کنم.

امام حسین علیه السلام برخاست تا با یاران خود بازگردد، ولی حر سر راه آن حضرت را گرفت و مانع بازگشت او شد. در اینجا نیز حر با کمال جسارت به امام حسین علیه السلام گفت: من مأمورم تا شما را به کوفه نزد امیر ابن زیاد ببرم. امام حسین علیه السلام فرمود: سوگند به خدا همراه تو نخواهم آمد. حر در پاسخ گفت: در این صورت، سوگند به خدا، من دست از تو برندارم و تو را آزاد نمی گذارم.

 در عین حال می بینیم همین حر هنگامی که در روز عاشورا به حضور امام حسین علیه السلام می آید و اظهار پشیمانی می کند و می گوید: آیا توبه من پذیرفته است؟ امام حسین علیه السلام بی درنگ بی آنکه کمترین کینه ای از او در دل داشته باشد، با کمال صمیمیت، در پاسخ حر می فرماید: آری، خداوند توبه را می پذیرد. بفرما از اسب فرود آی.(1)

به نام _هشام بن اسماعیل_ را فرماندار مدینه کرده بود. این دژخیم به خاندان نبوّت، به ویژه امام سجاد علیه السلام بسیار آزار می رسانید تا اینکه ولید، وی را از فرمانداری برکنار کرد. آن گاه دستور داد هر کسی که از هشام بدی دیده است، برود و انتقام خود را از او بگیرد. مردم از اطراف نزد او آمدند و هر کسی به طریقی از او انتقام می گرفت. در این مدت، او را نزدیک خانه مروان نگه داشته بودند و از هر سو او را سرزنش می کردند. وقتی امام سجاد علیه السلام از آنجا گذر کرد، با کمال بزرگواری نزد او آمد و به او سلام کرد. به خویشان و نزدیکان خود نیز سفارش کرد که کاری به او نداشته باشند. هشام بن اسماعیل وقتی آن همه محبت و بزرگواری را از امام سجاد علیه السلامدید، این آیه را خواند:

اللّه ُ اَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ. (انعام:124)

خداوند، خود بهتر می داند که رسالتش را در چه مقامی قرار دهد.

در روایت دیگری آمده است که امام سجاد علیه السلام برای هشام چنین پیام فرستاد: «به امور مالی خود رسیدگی کن. اگر دیدی به مردم (به عنوان مجازات یا جریمه  و...) بدهکار هستی، ما می توانیم آن را بپردازیم. تو از ناحیه ما و دوستانمان، آزادی و آرامش خاطر داشته باش».(1)

خانواده ام یاری رسانم.

حضرت فرمود: ای بنده خدا، وضو بگیر، سپس دو رکعت نماز بخوان (نمازی) با رکوع و سجود تمام و کامل. سپس چنین بگو:

یا ماجِدُ یا وَاحِدُ یا کَرِیمُ أتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یا مُحَمَّدُ یا رَسُولَ اللّه ِ إنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللّه ِ رَبِّکَ وَ رَبیّ و ربِّ کُلّ شی ءٍ أنْ تُصَلِّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ عَلی اَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَسْأَلُکَ نَفْحَةً کَریمَةً مِنْ نَفَحاتِکَ وَ فَتْحاً یَسیراً وَ رِزْقاً واسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثی وَ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عِیالِی.(1)

اَلْکَریمُ یَلِینُ إذا اسْتُعْطِفَ وَ اللَّئیمُ یَقْسُوا إذا اُلْطِفَ.(1)

هرگاه به شخصی بزرگوار مهربانی و محبت شود، نرم می شود و هرگاه به فرومایه به نرمی رفتار شود، سخت می شود.

4. فرومایه، خام و ناپخته است

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

اَلْکَریمُ أَبْلَجُ اللَّئیمُ مُلَهْوَجٌ.(2)

شخص بزرگوار، گشاده رو و فرومایه، خام و ناپخته است.

5. فرومایه، ناسپاس است

از حضرت علی علیه السلام روایت شده است:

بزرگوار از اندک (احسان) سپاس گزاری می کند و فرومایه کسی است که از بسیار (هم) ناسپاسی می کند.(3)

6. فرومایه، اهل منت نهادن است

«کثیرُ الامتنان؛ یعنی بسیار منت گذارنده است.»(4)

7. فرومایه هنگام نیازمندی انسان به او، آدمی را به رنج و زحمت  می اندازد.(5)

8. فرومایه، اهل انتقام است و در این کار عجله دارد.(6)

9. احترام و کرامت کردن یکی از راه های تربیتی است

از حضرت علی علیه السلام روایت شده است:

کسی که عزت و احترام ادبش نکند، اهانت و بی حرمتی، او را ادب کند.(7)

ص:211

احترام نهادن به همان اندازه که برای شخص بزرگوار، سازنده است، برای انسان فرومایه، تباه کننده است.(1)

10. بزرگوار و کریم انتظار سپاس گزاری ندارد

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

اگر به کسی احترام بگذاری، در حقیقت، به خودت احترام نهاده ای و حیثیت خویش را با آن آراسته ای. بنابراین، به خاطر خوبی و احترامی که به خودت کرده ای، از دیگری انتظار سپاس گزاری نداشته باش.(2)

11. بزرگی و شرف

بزرگواری، معادل و ترجمه کلمه «کریم» است. یک مفهوم اخلاقی دیگر داریم به نام بزرگی که معادل کلمه «شرف» است. در سخنان ائمه اطهار علیهم السلام، ملاک های بزرگی و شرف بیان شده است که عبارتند از:

الف) عقل و ادب

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

 إِنَّما الشَّرَفُ بِالْعَقْلِ وَ الْأَدَبَ لا بِالْمالِ وَ الْحَسَبِ.(3)

بزرگی به خرد و ادب است، نه به مال و خاندان.

ب) رسیدگی به عشیره و قوم

امام علی علیه السلام فرمود:

الشَّرَفُ اِصْطِناعُ الْعَشیرَةِ.(4)

بزرگی، نیکی کردن به عشیره است.

از حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده است:

انسان بزرگ به هر مقامی هر چند بزرگ برسد، سرمست نمی شود، مانند کوهی

ص:212

که هیچ بادی آن را به لرزه درنمی آورد. آدم فرومایه با دست یافتن به کمترین مقام، سرمست می شود، همانند بوته علفی که وزش نسیمی، آن را می جنباند.(1)

ج) دانش

یکی از عوامل بزرگی، «دانش» است. حضرت علی علیه السلام فرمود:

لا شَرَفَ کَالْعِلْمِ.(2)

هیچ بزرگی چون دانش نیست.

د) فروتنی

علی علیه السلام فرمود:

تَمامُ الشَّرَفِ التَّواضُع.(3)

کمال بزرگی، فروتنی است.

و) جود و سخاوت

 یکی دیگر از عوامل بزرگی انسان، اهل جود و بخشش بودن است. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید:

لا یَکمُلُ الشَّرَفُ إلاّ بالسَّخاءِ وَ التَّواضع.(4)

بزرگی جز با سخاوت و فروتنی، کامل نمی شود.

بنابراین، انسان با برخورداری از معیارها، دارای شخصیت اجتماعی کامل می شود. در پناه اسلام و ایمان،(5) به همراه دانش و فروتنی و سپس ادب و جود و بخشش می توان به بزرگی رسید.

بزرگی خاصی هم وجود دارد که مخصوص مؤمنان است. مؤمنان علاوه بر اینکه اهل دانش و ادب و فروتنی و جود هستند، ویژگی خاص دیگری نیز

ص:213

دارند که بدان وسیله بزرگی خاصی نزد خدا پیدا می کنند و به معنای واقعی کلمه، بزرگ به شمار می روند. بزرگی واقعی به این است که انسان نزد خدا بزرگ باشد. البته با توجه به معیارهایی که در روایات بیان شده، اگر شخصی آنها را در خود جمع کند، نزد خلق خدا هم عزیز و بزرگ خواهد بود.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که:

شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّیلِ وَ عِزُّهُ کَفُّ الْأَذی عَنِ النّاسِ.(1)

بزرگی مؤمن، نماز شب اوست و عزت او خودداری از آزار رسانی.

در سخن دیگری فرمود:

بزرگی مؤمن به شب زنده داری اوست و عزتش به بی نیازی از مردم.(2)

 بنابراین، ایمان، قیام در شب و اهل نماز و دعا بودن از عوامل بزرگی است و انسان های مؤمن به وسیله این نشانه ها، شرافت خاصی نزد خدا و فرشتگان الهی پیدا می کنند.

بزرگی در پرتو سه عامل مهم و کلی دست یافتنی است:

1. ایمان به خدا، با او ارتباط حقیقی داشتن، اهل عبادت و توبه و ناله بودن؛

2. به دست آوردن دانش، ادب و فروتنی؛

3. در بُعد عملی، رسیدگی به جامعه، دوری از اسراف و تبذیر، آزار نرساندن به مردم و دور بودن از پستی ها و خواهش های حقیر.

و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1377.

2. انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، قم، ام ابیها، 1379.

3. باهنر، محمد جواد، انسان و خودسازی، تهران، بی نا، 1377.

4. بیاتی، جعفر، گذشت، عالی ترین نشانه کرامت انسانی، ترجمه: حبیب روحانی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1378.

5. جعفری تبریزی، محمدتقی، پیام خرد، تهران، کرامت، 1377.

6. جوادی آملی، عبدالله، کرامت در قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366.

7. حقیقی، محمود، از خاک تا افلاک کریم، قم، حضور، 1378.

8. دیلمی، احمد و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، قم، معارف، 1379.

9. رضایی، علی، مبانی عزت در قرآن، قم، ثقلین، 1382.

 10. شکوهی یکتا، محسن، تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، 1378.

11. صانعی پور، محمود، سنجش کرامت انسان، تهران، اسرار دانش، 1378.

12. صفایی حایری، علی، از معرفت دینی تا حکومت دینی، تهران، اطلاعات، 1379.

13. مصباح یزدی، محمدتقی، پیش نیازهای مدیریت اسلامی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1376.

14. ملازاده، محمدهانی، عزت و کرامت نفس حسینی، تهران، دانشگاه علوم پزشکی، 1381.

15. منصوری، خلیل، آیات عزت در سیمای حسینی، قم، عصر رسانه، 1381.

16. نصری، عبدالله، مبانی انسان شناسی در قرآن، تهران، دانش و اندیشه معاصر، 1379.

17. نوری، علامه یحیی، وصول به کرامت انسانی یا اخلاق و خودسازی شامل انسان از دیدگاه ادیان و مکاتب فلسفی، تهران، نوید نور، 1378.

ص:215

شهید مطهری در این باره می نویسد: «راسل، تربیت های مبنی بر ترس را تربیت خرس مآبانه (می داند)... .(1) و می گوید: گاهی خرس ها را که می خواهند رقص بیاموزند، از این راه می آموزند. (این حیوان که نمی فهمد رقص چیست و چگونه باید برقصد و عشق و شوقی هم به این کار ندارد). او را روی یک صفحه فلزی قرار می دهند، بعد این صفحه را تدریجاً گرم می کنند، او مجبور می شود اول دستش را بلند کند. بعد پایش را بلند کند. همین طور کم کم این صفحه داغ او را مجبور می کند دست و پایش را به یک ترتیب مخصوصی بلند کند. این می شود رقص خرس...».(2)

این نوع تربیت، آثار مخربی بر روح و روان کودک و در آینده بر روی افراد جامعه می گذارد و از نظر اسلام مردود است. اسلام، تربیت بر اساس محبت را می پسندد و تبلیغ می کند.

حال که اسلام، تربیت بر اساس محبت را تجویز می کند، این اظهار محبت می تواند راه هایی داشته باشد که عبارتند از:

1. روش مستقیم؛

2. روش غیرمستقیم.

مقصود از اظهار محبت به روش مستقیم، آن است که انسان با سخن خود، دیگران را  از محبت خویش نسبت به آنان آگاه کند. این روش از نظر اسلام پسندیده است و بر آن تأکید شده است. در مواردی بیان شده است که شوهر به همسر خود اعلام کند که او را دوست دارد؛ چون چنین کلام شیرینی هیچ گاه از دل همسر بیرون نمی رود.

اظهار محبت به روش غیرمستقیم، به ویژه در تربیت فرزند، کارآمدی

ص:217

بیشتری دارد. مثل این روش آن است که پرنده شکاری، جوجه خویش را برای آموزش پرواز به آسمان بالا می برد و سپس او را رها می سازد تا خود تجربه کند. این پرنده، محبت خویش را از جوجه اش دریغ نمی ورزد، بلکه جوجه را از دور زیر نظر دارد و به موقع، از سقوط بچه جلوگیری می کند و فرزندش را نجات می دهد. دوباره عمل را تکرار می کند تا جایی که جوجه، خود، راه و رسم پرواز را بیاموزد. انسان هم اگر در تربیت فرزند از این روش استفاده کند، آثار مثبتی برای شخصیت فردی و اجتماعی فرزند خواهد داشت. مراقبت غیرمستقیم و کمک کردن به موقع، نوعی اظهار محبت و نوعی پشت گرمی برای فرزند است. هدیه دادن، در آغوش گرفتن، بوسیدن و بازی کردن می تواند مصداق اظهار محبت به صورت غیرمستقیم باشد که فطرت پاک فرزند، این نوع محبت عملی را بهتر می فهمد و قبول می کند.

در این میان، بوسیدن، رفتاری است که اثر شفابخشی دارد و کودک با تمام وجودش آن را می فهمد. بوسیدن فرزند، پیام و زبانی است که نیاز به ترجمه ندارد و معنایی است که نیاز به لفظ ندارد. مادر با قرار دادن لب های خویش بر لب های کودک، تمام احساس و گرمی مادری را بدون واسطه به کودکش منتقل می کند و او هم این معنا را خوب دریافت می کند. بوسه زدن بر گونه های کودک خردسال، آرامشی به کودک می دهد که هیچ رفتار دیگری نمی تواند جایش را پُر کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام در تربیت فرزندان خویش به این نکته ها دقیق توجه داشته اند که نمونه زیر شاهدی بر این مدعا است: «مردی از اشراف  جاهلیت خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و دید که ایشان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را که کودکانی خردسال بودند، می بوسد و می بوید. وی به

ص:218

پیامبر رو کرد و گفت: من ده تا بچه دارم و هنوز در عمرم هیچ کدامشان را یک بار هم نبوسیده ام.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از این حرف چنان ناراحت و عصبانی شد که صورت مبارکش قرمز شد. در یکی از روایاتی که در این زمینه آمده، نوشته اند: «فَالْتَمَعَ وَجْهُ رَسُولِ اللّه ِ.» سپس فرمود: «مَن لا یَرْحَمْ لا یُرْحَمْ؛ آنکه نسبت به دیگری رحم نداشته باشد، خدا هم به او رحم نخواهد کرد.»(1) بنابر نقل دیگری فرمود: «اگر خدا، رحم را از دل تو کنده است، من چه کنم؟».(2)