الف) خانواده13

ب) دوستان15

ج) اجتماع15

فصل سوم: عوامل مشترک سلب توفیق17

1. عوامل فردی17

الف) جهل17

ب) بی نظمی20

یک - اتلاف سرمایه ها21

دو - کمبود وقت21

سه - اضطراب درون22

ج) سستی و تنبلی23

د) افراط و تفریط25

ه-) ناامیدی27

یک - ناامیدی از رحمت الهی27

دو - ناامیدی از دیگران28

سه - ناامیدی از خود29

2. عوامل اجتماعی29

الف) مدیریت نالایق29

ب) وابستگی به بیگانگان31

ج) ناامنی و بی ثباتی33

فصل چهارم: عوامل اختصاصی سلب توفیق35

1. عوامل فردی35

الف) عوامل سلب ایمان35

یک - روی گردانی از خدا (گناه)36

دو- دروغ38

سه - تکبر39

چهار - حسد41

ص: 4

پنج - شراب خواری42

شش - هم نشینی با هواپرستان و پیروی از آنان44

ب) علل محروم ماندن از لذت عبادت46

یک - دنیادوستی46

دو - پرگویی47

سه - پرخوری47

چهار - گناه48

ج) عوامل محروم ماندن از نماز48

یک - انکار معاد48

دو - هم نشینی با دوستان ناباب49

سه - روش های غیرتربیتی50

د) عوامل محروم ماندن از نماز شب52

یک - گناه روزانه53

ه- ) عوامل سلب توبه54

یک - تأخیر توبه55

دو - تظاهر به توبه57

و) عوامل محروم ماندن از انس با قرآن58

یک - دنیاگرایی58

دو - جهل به جایگاه قرآن59

سه - عمل نکردن به قرآن60

ز) علل بی توفیقی در استجابت دعا60

یک - بی توجهی به شرایط و آداب دعا61

دو - گناه62

سه - حرام خواری62

چهار - ناپاکی دل63

پنج - ناهماهنگی با حکمت و سنّت الهی64

ح) عوامل سلب اخلاص64

یک - اندیشه های منحرف و ضعیف65

دو - انگیزه های انحرافی و ناپاک66

ص: 5

ط) اسباب سلب عفت67

یک - غفلت از حضور خدا68

دو - محیط های آلوده69

سه - نگاه های حرام69

چهار - غنا و موسیقی حرام70

ی) عوامل محروم ماندن از شفاعت70

یک - شرک و ظلم71

دو - دشمنی با اهل بیت(ع)72

سه - سبک شمردن نماز72

2. عوامل اجتماعی سلب توفیق73

الف) علل ناکامی در روابط جمعی74

یک - خودمحوری74

دو - بدرفتاری و ترش رویی75

سه - بی عدالتی76

ب) عوامل بی توفیقی در تربیت خانواده76

یک - احساس بی مسئولیتی والدین77

دو - بی برنامگی و روش های نادرست77

سه - حرامخواری79

چهار - آلودگی محیط خانه80

ج) علل ازدواج های ناموفق80

یک - ناهمگونی81

دو - بی دینی82

سه - نابخردی84

چهار - بی توجهی به وظایف84

کتاب نامه86

ص: 6

از پژوهشگر ارجمند، جناب آقای محمود صحرایی سپاس گزاریم که این پژوهش را به سرانجام رسانده است. با امید اینکه این اثر برای برنامه سازان ارجمند سودمند باشد.

و من الله التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

مسلّم است که هیچ کس جز او یارای هماهنگ سازی اسباب را ندارد و این، همان معنای «اذن» در قرآن است، آنجا که حضرت عیسی(ع) می فرماید: «وَ أُبْرِیُ اْلأَکْمَهَ وَ اْلأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ؛ و به اذن خدا نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می بخشم و مردگان را زنده می گردانم». (آل عمران: 49)

در جای دیگر نیز آمده است: «مَنْ ذَاالّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ؛ کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟» (بقره: 255)

تأثیر گیاه دارویی بر درمان، هرگز بدون اراده و اذن خدا نیست و اگر پیامبری شفاعت و دستگیری می کند، بی گمان، با اذن پروردگار است. اگر آتش می سوزاند، بدون اذن الهی نیست؛ چراکه اگر اذن او نباشد، بر ابراهیم خلیل(ع) سرد و سبز نمی شود. براین اساس، هیچ کار و تدبیری بدون توفیق خداوند انجام نمی شود.

و گر توفیق او یک سو نهد پای

نه از تدبیر کار آید نه از رای(1)

شناخت عوامل توفیق و «بی توفیقی»، برابر با شناخت عمر انسان، ارزشمند است؛ چراکه در این صورت می توان از عمر خود به خوبی و در نهایت سودمندی، استفاده کرد.

سلب توفیق عوامل ویژه ای دارد که از خود انسان ناشی می شود وگرنه خدای مهربان در رحمت ورزی خویش هیچ بُخلی نمی ورزد:

ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِک.(نساء:79)

هرچه از خوبی ها به تو رسد، از جانب خداست و آنچه از بدی به تو رسد، از خود توست... .

آنچه در این میان مهم است، شناخت عوامل بازدارنده انسان از دست یابی به این گوهر گران بها است. با تکیه بر خداوند حکیم، این مجموعه بر آن است افکار و اعمال و اوصافی را که مانع توفیق در امور یا امر خاصی می شوند، بررسی کند.

ص: 4

برخی از این منابع عبارتند از:

1. یکصد کلید موفقیت در آزمون ها، ماری ژوزف گورمولن، ترجمه: مینا علاء.

2. یکصد کلید موفقیت در کار، ریچارد کارلسون، ترجمه: علی ابوطالبی.

3. 10 راز دستیابی به موفقیت و آرامش درون، وین دایر، ترجمه: علی ابوطالبی.

4. 7 قانون روحی برای موفقیت، دیپک چوپرا، ترجمه: جواد رسولی.

5. آئین زندگی، دیل کارنگی، ترجمه: سوسن اردکانی.

6. اسرار موفقیت، سید مرتضی مجتهدی سیستانی.

7. رمز موفقیت بزرگان، رضا باقی زاده.

8. کلید خوشبختی، عاطفه حجازی.

9. قوانین طلایی موفقیت، علی محمدیان.

10. راز موفقیت پیشگامان علم، سید فضل الله میرشفیعی خوانساری.

11. توان بی پایان، دان آنتونی، ترجمه: محمدرضا آل یاسین.

12. تکنولوژی موفقیت، حیدر محمدی.

منظور ما از سلب در اینجا هرگونه «برداشتن و جلوگیری» است. ازاین رو، مقصود از عوامل سلب توفیق، اعم از اموری است که از توفیق جلوگیری می کنند یا توفیق حاصل را برمی دارند.

- توفیق: «تجمیع اسباب و هماهنگ ساختن آنها برای رسیدن به نتیجه».(1)

حقیقت آن است که انسان دو بُعد جسمانی و روحانی دارد، از قوه ها، استعدادها و کشش هایی متضاد و درونی برخوردار است، امیال طبیعی که ویژگی بعد جسمانی انسان است، در صورت کنترل نشدن از سوی عقل و وجدان می توانند سبب فراهم شدن زمینه های سلب توفیق معنوی شوند. در برخی آیات قرآن کریم، انسان بدون اینکه عملی ناپسند انجام داده باشد، نکوهش می شود. مفسران، چنین آیاتی را ناظر به جنبه حیوانی و جسمانی او می دانند، مانند: «إِنّ اْلإِنسانَ لَظَلُومٌ کَفّارٌ؛ قطعاً انسان ستم پیشه ناسپاس است.» (ابراهیم: 34) «وَ کانَ اْلإِنسانُ عَجُولاً؛ و انسان همواره شتابزده است.» (اسراء: 11) «إِنّهُ کانَ ظَلُومًا جَهُولاً؛ راستی او (انسان) ستمگری نادان است». (احزاب: 72)

إِنّ اْلإِنسانَ خُلِقَ هَلُوعًا. إِذا مَسَّهُ الشّرُّ جَزُوعًا. وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا. إِلاّ الْمُصَلِّینَ. (معارج: 19 - 22)

به راستی انسان، سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است. چون صدمه ای به او رسد، عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد، بخل ورزد؛ غیر از نماز گزاران.

جهل، عجله، بخل، بی صبری و تعدّی، از ویژگی های بُعد جسمانی انسان است و گاه بر اثر طغیان غرایز درونی او جلوه می یابد. بدیهی است خدای حکیم نیروهای مقابل آن را برای کنترل و هدایت این غرایز، در بعد روحانی انسان قرار داده است، اما بحث ما در این است که این امیال می توانند زمینه ساز ایستایی او از حرکت به سوی اهداف والا شوند و او را از توفیق کسب کمال بازدارند.

وَ لاتَتّبِعُوا خُطُواتِ الشّیْطانِ إِنّهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُبینٌ. (بقره: 168)

و از گام های شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شماست.

وَ لا یَصُدّنّکُمُ الشّیْطانُ إِنّهُ لَکُمْ عَدُوّ مُبینٌ. (زخرف: 62)

و مبادا شیطان شما را از راه به در برد، زیرا او برای شما دشمنی آشکار است.

إِنّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلّا مَنِ اتّبَعَکَ مِنَ الْغاوینَ. (حجر: 42)

در حقیقت تو را بر بندگان من تسلطی نیست؛ مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند.

فَلا تَلُومُونی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیّ إِنّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنّ الظّالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ. (ابراهیم:22)

من بر شما تسلطی نداشتم و فقط شما را می خواندم و شما هم مرا استجابت می کردید. پس خودتان را ملامت کنید نه مرا... .

بدین ترتیب، شیطان در ابتدا هیچ تسلطی بر بندگان خدا ندارد و اگر تسلطی پیدا کند، پس از فرمانبری از اوست. ازاین رو، وسوسه های او زمینه ساز گناه و سلب توفیق است.

بسیارند افرادی که بر اثر پیروی از وسوسه های شیطان به موفقیت نهایی دست نیافته اند. نقل است پس از آنکه امیرمؤمنان، علی(ع) در جنگ جمل کامیاب شد، بسیار گریه کرد؛ کاری که هیچ نظامیِ پیروزی پس از پایان جنگ نمی کند. از ایشان علت گریه را پرسیدند، فرمود:

اینان که اسلام را پذیرفتند، اهل نماز و روزه و عبادت بودند، باید به بهشت می رسیدند. دلم برایشان می سوزد که برخلاف حق به جنگ با امام خود برخاستند و از هوای نفس پیروی کردند و خویش را به عذاب ابدی دچار ساختند.(1)

ص: 11

وَ الْبَلَدُ الطّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الّذی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِدًا. (اعراف: 58)

و زمین پاک [و آماده]، گیاهش به اذن پروردگارش برمی آید و آن [زمینی] که ناپاک [نامناسب] است [گیاهش] جز اندک و بی فایده برنمی آید.

هماهنگی و هم گونی زمین با آنچه از آن رویانیده می شود، می تواند مصادیقی در طبیعت و حیوانات و حتی انسان ها نیز داشته باشد.

پدر شیخ عبدالکریم حائری یزدی رحمه الله پانزده سال از داشتن فرزند بی بهره بود و این امر وی را بسیار اندوهناک می کرد. او قصاب بود و این شغل، سرگرمش نمی کرد. روزی همسر باکرامتش به او گفت: «شاید من در بچه دار نشدن تو ناتوانم. تحمل رنج تو برایم مشکل است. از نظر من ازدواج مجدد اشکالی ندارد.» پس از مدتی همسرش، بیوه جوانی را که دختربچه ای سه ساله از شوهرش داشت، برایش خواستگاری کرد و عقد صورت گرفت. شب زفاف، هنگام خلوت کردن داماد و عروس، دختربچه عروس از مادر جدا نمی شد. وقتی خاله اش او را جدا نمود، ناله دخترک بلند شد. با شنیدن صدای بچه یتیم، لرزه ای به اندام پدر شیخ عبدالکریم افتاد و به او گفت: «من تحمل ناله یتیم را ندارم. بچه دار شدن تو امکان آزار به این یتیم را افزایش می دهد. من از خیر این ازدواج گذشتم.» سپس مهر زن را پرداخت و به خانه اش برگشت.

همان شب خدای متعال فرزندی بافضیلت و پربرکت به ایشان بخشید. این فرزند همان عبدالکریم حائری یزدی بود که بعدها حوزه علمیه قم را بنا نهاد و به مقام مرجعیت رسید.(1)

آری کرامت و فضیلت و انصاف پدر، چنان زمینه های قوی را برای فرزند فراهم کرد که پسر مردی معمولی و قصاب، حوزه علمیه قم را تأسیس کرد.

تولد و رشد فرزند در خانواده ای که به دین پای بند نیست، سبب بی توفیقی او در عبادت و خودسازی خواهد شد، به ویژه اگر بنیان خانواده بر رعایت نکردن احکام شرعی در مسائل مالی بنا نهاده شده باشد.

لقمه حرام چنان زمینه گناه و آلودگی را فراهم می کند که اصلاح آن تلاشی بسیار جدی و عنایت ویژه الهی می طلبد، بنابراین، در همه این حالت ها نیز اختیار از انسان سلب نمی شود.

ص: 14

کردن خود با این محیط های آلوده به شدت متأثر می شوند. بنابراین، برای جلوگیری از سلب توفیق باید در پاک سازی محیط های اجتماعی تلاش ویژه ای کرد و از قرار گرفتن در محیط های آلوده و نابه هنجار پیش گیری شود. توصیه قرآن کریم در چنین مواردی هجرت از محیط های نامساعد به محیط های پاک است.

إِنّ الّذینَ تَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنّا مُسْتَضْعَفینَ فِی اْلأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنّمُ وَ ساءَتْ مَصیرًا. (نساء: 97)

کسانی که بر خویشتن ستم کار بوده اند [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند می گویند: «در چه حال بودید؟ پاسخ می دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم. می گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است و [دوزخ] بد سرانجامی است.

ص: 16

بسیاری از پیشرفت های بشر در امور فردی و اجتماعی در گرو دانش و خرد اوست، به گونه ای که اگر این دو عامل از انسان گرفته شود، مانند دیگر حیوانات با گذشت هزاران سال، هیچ گونه پیشرفتی در زندگی اش صورت نخواهد پذیرفت.

جهل و نابخردی در واقع مرگِ هرگونه رشد و کمال انسانی است. امام علی(ع) می فرماید: «اَلْجَهْلُ مَوْتٌ، الْجاهِلُ مَیّتٌ وَ اِنْ کانَ حَیّاً؛ جهل مرگ است و جاهل مرده است، گرچه در ظاهر زنده باشد».(1)

در مسیر تعالی و کمال، جهل، گاهی به هدف و گاهی به چگونه رسیدن به هدف بازگشت دارد که البته در هر دو بخش، مانع توفیق است. در حقیقت، کسب توفیق (به معنای دقیق کلمه که همان تجمیع و هماهنگ سازی اسباب است) تنها به دست خداوند است،(2) و خداوند زمینه های توفیق را برای فرد جاهلِ مقصّر فراهم نمی کند.

ازاین رو می فرماید: «إِنّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ؛ من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی». (هود: 46)

خدای حکیم به انسان عقل و فهم بخشیده و از او فراگیری علم و دانش را خواسته است، تا با علم و دانش قدرت هماهنگ سازی اسباب و دست یابی به توفیق را کسب کند. ازاین رو، انسان جاهل از این موهبت الهی محروم می شود. کسی که به هدف خود علم ندارد یا راه رسیدن به هدف را نمی شناسد، تلاشش نه تنها پیش برنده نیست، هرچه بیشتر بکوشد از هدف خویش دورتر خواهد شد. امام صادق(ع) می فرماید:

ص: 18

اَلْعامِلُ عَلی غَیر بَصیرةٍ کَالسّائِرِ عَلی غَیر طَریقٍ وَ لاتَزیدُهُ سُرعةُ السِّیر اِلّا بُعداً.(1)

کسی که بدون آگاهی عملی را انجام دهد، مانند بیراهه رو است که هر چه بر سرعت خود بیفزاید، چیزی جز دوری از مقصد، دستگیرش نمی شود.

با اندکی تأمل در تاریخ، درمی یابیم که انسان های بی تدبیر و نادان در هیچ عرصه ای موفق نبوده اند و در مقابل، موفقان تاریخ، آگاهان و خردمندان هر عصر بوده اند.

اسلام همواره در فراگیری علم و دانش و مبارزه با جهل و نادانی، کوشش های بسیاری داشته است، علم را مایه هر خیر و جهل را مایه هر شرّ و بدبختی معرفی کرده است. در روایتی می خوانیم:

روزی یکی از انصار نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: اگر بنا باشد جنازه ای را تشییع کنم یا در مجلس دانشمندی حاضر شوم، کدام یک از این دو را بیشتر دوست داری؟ پیامبر فرمود: اگر کسانی باشند که در پی جنازه بروند و آن را به خاک بسپارند، حاضر شدن در مجلس مرد دانشمند، از حضور در تشییع هزار جنازه و دیدار هزار بیمار و بر پا ایستادن برای عبادت در هزار شب، و روزه داشتن در هزار روز و صدقه دادن هزار درهم به بینوایان و گزاردن هزار حج مستحبی و حضور در هزار جنگ در راه خدا، مگر جنگ واجب، و دادن مال و جان در این راه، فضیلت بیشتری دارد. اینها کجا به پای حضور در مجلس عالم می رسد؟

آیا ندانستی که اطاعت و عبادت خدا نیز به علم است و نیکی دنیا و آخرت با علم محقق می شود و شرّ دنیا و آخرت با جهل و نادانی؟(2)

ص: 19

آری جهل، بزرگ ترین عامل ناکامی های بشر در طول تاریخ است، عقب ماندگی ها، بی تمدنی ها، جنگ های ویران گر، پذیرش سلطه های استعمارگران، فروپاشی اجتماعی و ده ها ناهنجاری دیگر بخشی از آثار تلخ غوطه ور شدن بشر در امواج دنیاگیر جهان است.

درمان این مرض، تأکید بر علم گرایی و خردورزی تمام افراد جامعه است که البته در محورهای زیر از اهمیت بیشتری برخوردار است:

- شناخت هدف؛

- شناخت استعداد؛

- شناخت راه رسیدن به هدف و برنامه ریزی لازم؛

- شناخت مهارت ها و فنون لازم؛

- درک شرایط زمان و مکان؛

- خردمحوری در اجرای تمام برنامه های زندگی.

بدین ترتیب، نمودار میزان توفیق بشر، وابستگی شدیدی به مؤلفه علم محوری دارد. بنابراین، عالم تر و خردمندتر بودن انسان مساوی است با پیشروتر بودن وی و در مقابل، هرچه نادان تر باشد، ناموفق تر خواهد بود. حقیقت دیگر آنکه افراد دانا حتی در امور عادی زندگی نیز موفق ترند و این نشانه ای از تأثیر عمیق علم و خرد در پیروزمندی انسان است.

است و مسلّم است اگر کارهای لازم به گونه ای منظم در کنار یکدیگر قرار نگیرند، هرگز نتیجه مطلوب به دست نمی آید. مانند خودرویی که اجزای آن در جای خود قرار نگرفته باشد، هر چند بسیار گران قیمت باشد، توانایی حرکت را نخواهد داشت.

نظم همه اجزا و هماهنگی آنها با هدف اصلی، شرط اساسی هر مجموعه مرکّب است. فعالیت های انسان ها نیز چون متشکل از اجزا و عناصر مخصوصی است، بدون نظم لازم، به نتیجه و توفیق نمی رسد.

طبیعت نیز که کتاب پیام رسان تکوین الهی است، با نظم دقیق و فرای تصور انسانی، همواره آدمی را به این پدیده دعوت می کند. برای شفاف سازی نقش بی نظمی در سلب توفیق، برخی از آثار آن را در ادامه می آوریم.

و مکان و عمر توسعه می بخشد. نمونه بارز چنین شخصیت هایی در عصر حاضر، امام خمینی رحمه الله است. ایشان که موفق ترین چهره تاریخ حاضر است، از نظمی بسیار دقیق و تعجب انگیز برخوردار بود. مرحوم آیت الله شاه آبادی (استاد امام) درباره نظم ایشان فرموده بود: «روح الله واقعاً روح الله است. نشد یک روز بعد از اینکه من بسم الله بگویم، در درس حاضر شود».(1)

مرحوم مصطفی خمینی رحمه الله، فرزند امام، درباره نظم امام نقل می کند:

امام هر شب رأس ساعت سه به حرم امام علی(ع) تشریف می برد. در یک شب طوفانی که بیرون رفتن از خانه بسیار سخت بود، من به ایشان گفتم، امیرالمؤمنین دور و نزدیک ندارد. زیارت جامعه را که هر شب در حرم می خواندید، امشب در خانه بخوانید. امام فرمود: مصطفی! روح عوامانه ما را از ما نگیر! و همان شب بالأخره به حرم مشرف شدند.(2)

از خادم امام نقل شده است که:

یک روز امام زنگ زد و فرمود شیر آب چکه می کند. قرار شد ساعت 8 صبح فردا بروم و آن را درست کنم. روز بعد ساعت 5/8 بود که پشت در اتاق امام بودم از ایشان اجازه گرفتم که وارد شوم و شیر آب را تعمیر کنم. امام از داخل اتاق به من فرمود: «گفته بودم ساعت 8، حالا برو فردا ساعت 8 بیا».(3)

آری امام رحمه الله با نظم بخشیدن به اوقات زندگی خویش توانست انقلاب بزرگ اسلامی ایران را به بهترین شکل هدایت و رهبری کند.

در پایان یک روز منظم، همراه با احساس آرامش و لذت به خواب می رویم، اما زمانی که روز خود را با بی نظمی سپری کرده باشیم، با خستگی مفرط و بحران شدید روحی و فشارهای روانی، شبِ خود را آغاز می کنیم. بی نظمی با به هم زدن تعادل روح، احساس خستگی و وحشت از کارها را در پی دارد و عامل سلب توفیق می شود؛ زیرا زمینه لازم برای هر پیشرفت و توفیقی، آرامش روحی و تعادل روانی است. در طبیعت نیز همین معنا وجود دارد؛ یعنی با اختلال در نظم یکی از اجزاء طبیعت تعادل آن به هم ریخته و اوضاع دگرگون می شود. مانند بی نظمی در طلوع و غروب و یا فاصله خورشید. کمترین اثر چنین پدیده ای به هم ریختگی منظومه بزرگ خورشیدی است.

تنبلی عنصری نازیباست که عقل، فطرت و ادیان آسمانی آن را منفی معرفی می کنند. امام محمدباقر(ع) می فرماید: «اَلْکَسَلُ یُضِرُّ بالدِّینِ وَ الدُّنیا؛ تنبلی به دین و دنیا زیان می رساند.»(1) و به تعبیر دیگر، مایه سلب تمام توفیقات مادی و معنوی است. امام علی(ع) نیز در کلامی کوتاه و زیبا می فرماید: «آفَةُ النُّجْحِ الْکَسَلُ؛ آفت موفقیت تنبلی است.»(2) و نیز فرمود: «التَّوانی اِضاعَةٌ؛ سستی و اهمال، از بین بردن است».(3)

موفقان تاریخ، مردانی پرکار و پرتلاش بوده اند. روزی به امام خمینی رحمه الله گفته شد: آیا فردا را که بین التعطیلین است تعطیل می کنید؟ ایشان فرمود: «ان شاءالله تعطیلی ما در بهشت».

دکتر غلامعلی حداد عادل، از شاگردان استاد شهید مطهری می گوید:

استاد مطهری به اندازه سه برابر یک استاد رسمی دانشگاه تدریس می کرد. یک استاد دانشگاه اگر شش ساعت تدریس می کرد و وظیفه خود را انجام می داد، استاد مطهری در دو روزی که به قم می رفت، مقدار تدریسش از استادان رسمی بیشتر بود.(4) خود استاد مطهری نیز گفته بود: «گاهی اوقات از فرط خستگی، گوشم نمی شنود و پاهایم تحمل وزن بدنم را ندارد».(5)

در زندگی دیگر بزرگان جهان نیز نشانه های پشتکار و پرهیز از تنبلی بسیار روشن است، در زندگی نامه توماس آلفا ادیسون، کاشف برق آمده است که او برای تکمیل اختراعات خود شب ها و روزها در آزمایشگاه می ماند، بارها اتفاق می افتاد که دو روز یا سه روز از آزمایشگاه بیرون نمی آمد و چه بسا غذا خوردن را فراموش می کرد.(6)

ص: 24

نیوتن می گوید: «اگر من به جایی رسیده ام بر اثر کار و کوشش است».(1)

تلاش و پرکاری، انسان را با موجودات طبیعت هماهنگ و با آنها در جاده تکامل هم مسیر می کند.

تنبلی ازآن رو که اتلاف سرمایه هاست و سبب فرار از مشکلات و یا توقف در برابر موانع می شود، انسان را از کام یابی و توفیق محروم می کند. تنبل از گروه اهل صبر و استقامت که سرمایه اصلی هر توفیقی است، خارج است. قرآن کریم در جمله ای کوتاه و پرمعنا می فرماید: «إِنّ اللّهَ مَعَ الصّابِرینَ؛ همانا خدا با صبرپیشگان است.» (بقره: 153) معنای اینکه خداوند صبرکنندگان را همراهی می کند، چیزی جز اتصال قدرت بی نهایت، به قدرت محدود انسان نیست، که نتیجه اش پیروزی و موفقیت است. انسان تنبل و ناشکیبا، محکوم به شکست است؛ زیرا قدرت و نصرت الهی را به همراه ندارد و چون در عالم متعارض طبیعت، سنت جاری و لازمه طبیعت، پیروزی شکیبایی بر ناشکیبایی و تنبلی است و شهپر توفیق چیزی جز تلاش و کوشش نیست. «أَنْ لَیْسَ لِْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی؛ و اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست». (نجم: 39)

همچو صائب شهپر توفیق را

همت مردانه می دانیم ما(2)

نتیجه آنکه سستی و بی همتی و سهل انگاری، مانع کسب توفیق است، به همین جهت، پس از علم و خرد باید با روحیه ای تلاشگر برنامه حرکت به سوی هدف را به گونه ای منظم دنبال نمود.

یا تفریط گر از اندیشه و تفکر و نیز اجرای صحیح برنامه مطلوب محروم می شوند و قادر نیستند که اجزای مجموعه فعالیت های زندگی را به طور منظم در کنار هم قرار دهند. ازاین رو، توفیق تکمیل هیچ یک از کارها را نمی یابند. در ریشه یابی افراط و تفریط سخنی پرمحتوا از امیرمؤمنان، علی(ع) نقل شده است. ایشان می فرماید: «لا تَرَی الْجاهِلُ اِلّا مُفْرِطاً اَوْ مُفرِّطاً؛ نادان را نمی بینی جز آنکه کاری را از اندازه فراتر کشاند و یا بدانجا که باید، نرساند».(1)

بنابراین، آن که اهل زیاده روی و آن که اهل کوتاهی است، هر دو جاهلند و گذشت از جهل، عامل مهم بی توفیقی آنان است. زیاده روی، موجب خستگی و بی توجهی به هدف و برنامه است. امام علی(ع) دراین باره می فرماید:

لا تَحْمِلَنَّ عَلی ظَهْرِکَ فَوقَ طاعَتِکَ فَیَکُونُ ثَقُل ذلِکَ وَبالاً عَلَیکَ.(2)

بیش از آنچه توان داری بر پشت خود منه که سنگینی آن بر تو گران آید.

کوتاهی نیز مانند زیاده روی است. فرد وامانده، شرط توفیق را فراهم نکرده است، بنابراین، نباید انتظار پیروزی داشته باشد.

دامن توفیق را جهد تواند گرفت

پا اگر افتد ز کار، از سر همت بکوش

میانه روی، توصیه عقل و دین، در تمام عرصه ها، حتی در عبادت هاست.

رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود

رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

قرآن کریم در چند آیه به صراحت بر میانه روی تأکید دارد:

ص: 26

الف) بقره، آیه 143: «ما شما مسلمانان را امت معتدل قرار دادیم تا بر مردم الگو و نمونه باشید».

ب) در سوره فرقان، آیه 67: بندگان خاص خدا را میانه رو در انفاق معرفی می کند.

ج) در سوره اسراء، آیه 29: پیامبرخدا صلی الله علیه و آله را به اعتدال در انفاق دعوت می کند.

یَیْأَسْ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ؛ جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی شود». (یوسف: 87)

ناامیدی از رحمت الهی ریشه هایی از جمله بدگمانی به خدا، انتظارهای بیجا، تکبر و ناشکیبایی در برابر مشکلات و مصیبت ها دارد که باید مراقب این حالات بود.

امید به رحمت و توفیق الهی، مشروط به امیدواری و خوش بینی به خداست و خدا نسبت به هرکس براساس دیدگاه او، عمل می کند.

از امام رضا(ع) نقل شده است:

اَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللهِ فَإنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: اَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِیَ الْمُؤمِنِ بِی اِنْ خَیْراً فَخَیراً، وَ اِنْ شَرَّاً فَشَرًّا.(1)

به خدا گمان نیک داشته باش؛ زیرا خدای عزوجل می فرماید: من نزد گمان بنده مؤمن خویشم، اگر گمان او به من نیک باشد، مطابق آن با او رفتار می کنم و اگر گمانش به من بد باشد، باز هم مطابق گمان بدش با او عمل می کنم.

حاصل سخن آنکه ناامیدی که از آثار بدبینی به خداست، باعث سلب توفیقات می گردد.

هرچه امید دارید، به خدای سبحان داشته باشید و به کسی جز او امید مبندید، زیرا هیچ کس به غیر خدای تعالی امید نبست، مگر آنکه، ناامید برگشت.

باری ناامیدی از مردم به معنای بدبینی به ایشان، منفی است و خود عامل سلب توفیق خواهد بود.

اجرایی، استعدادهای مردم خود را به هدر می دهند و آنها را از دست یابی به توفیقات بزرگ علمی، صنعتی، مادی و حتی معنوی، محروم می کنند.

ازاین روست که اسلام به حاکمیت جامعه (چه قانون گذاری آن و چه مجریان قانون) عنایت ویژه ای دارد و آن را در مرحله اول، مخصوص خدا می داند. «اِنِ الحُکْمُ اِلّا لِلّهِ یَقُصُ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلینَ؛ فرمان جز برای خداست که حق را بیان می کند و او بهترین داوران است». (انعام: 57)

در مرحله دوم، این امر بزرگ را به معصومان(علیهم السلام) واگذار می کند،(1) تا راه هرگونه خودکامگی و تنگ نظری و قانون گذاری و قانون گذاران ناکارآمد را ببندند و استعدادهای بندگان را آن گونه که خود می دانند و می خواهند رشد دهند.

مدیر ناآگاه و ناعادل، ثروت های جامعه اعم از مالی و انسانی را نابود می کند و نمی تواند استعدادهای افراد جامعه خود را در کامیابی های علمی، فرهنگی، اقتصادی و معنوی به رشد برساند. قرآن کریم سلب توفیق این گونه مدیران را از زبان بلقیس ملکه سبا، به این صورت بیان می کند.

قالَتْ إِنّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزّةَ أَهْلِها أَذِلّةً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ. (نمل: 34)

[بلقیس] گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند، آن را تباه و عزیزانش را خوار می گردانند و این گونه می کنند.

محیط و بستر اجتماع، از مهم ترین عوامل سازنده رفتارهای مثبت یا منفی افراد است؛ در محیطی که سازنده آن، حاکم و مدیران آن هستند. تأثیر محیط بر سازندگی افراد، چنان است که همانند رابطه علت و معلول می توان از وجود یکی، پی به دیگری برد. برای مطالعه رفتار افراد باید زمینه

ص: 30

فرهنگی و اجتماعی جامعه ای را که آنها در آن زندگی می کنند بررسی کرد.(1) در آیه 205 از سوره بقره نیز می خوانیم:

وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی اْلاَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ.

و چون ریاستی یابد کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباه کاری را دوست ندارد.

بنابراین، اگر صالحان حکومت را به دست گیرند،... رابطه خود را با خداوند و محرومان جامعه حفظ می کنند، ولی اگر نااهل به قدرت رسید و ولایت مردم را به دست گرفت، در پی توفان هوس های درونی و ناآگاهی ها و فشارهای بیرونی، همه چیز جامعه را فدای خود می کند.(2)

با توجه به مطالب بیان شده، از مهم ترین کارها برای کسب توفیق یک ملت، پذیرش حاکمیت صحیح و نفی حکومت نالایقان است.

و ملت ماست.»(1) ایشان وابستگی فرهنگی را سرمنشأ تمام وابستگی ها دانسته است و آن را این گونه گوشزد می کند:

اگر ما وابستگی فرهنگی داشته باشیم، دنبالش وابستگی اقتصادی هم هست، وابستگی اجتماعی هم هست، سیاسی هم هست، همه اینها هست. رأس همه اصلاحات، اصلاح فرهنگ است و نجات جوان های ما از این وابستگی به غرب.(2)

اسلام رمز کسب توفیق را در دو چیز می داند:

الف) تکیه نداشتن بر دیگران و رهایی از وابستگی ها؛

ب) تکیه و توکل بر پروردگار.

در قرآن کریم نیز در زمینه توکل بر خدا و نقش آن در جلب توفیقات، می خوانیم:

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِکُلّ ِ شَیْ ءٍ قَدْرًا. (طلاق: 3)

و هر کس بر خدا اعتماد کند، او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رسانده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازه ای مقرر کرده است.

تعبیر «فهو حسبه» عام است و شامل همه امور می شود. ازاین رو، می توان گفت توکل بر خدا، عامل کسب توفیق و کام یابی انسان است، همان گونه که اعتماد بر بیگانه و غیرخدا، سبب سلب آن می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث گران بار، اهمیت خدامحوری و تکیه همواره جامعه به او را، این گونه معرفی می کند:

یَقوُلُ اللهَُ عَزَّوَجَلَّ: ما مِنْ مَخْلُوقٍ یَعْتَصِمُ بِمَخْلُوقٍ دُونی اِلّا قَطَعْتُ اَبْوابَ السَّماواتِ وَ الْارْضِ دُونَه فَاِنْ دَعانِی لَمْ اُجِبْهُ وَ اِنْ سَأَلَنی لَمْ اُعْطِه.(3)

ص: 32

خداوند عزوجل می فرماید: هیچ مخلوقی نیست که به جای من به مخلوقی چنگ زند مگر اینکه درهای آسمان ها و زمین را به روی او می بندم (و همه توفیقات را از او سلب می کنم) پس چون مرا بخواند، جوابش ندهم و چون از من بخواهد، به او عطا نکنم.

شعیب نبی(ع) می فرماید: «وَ ما تَوْفیقی إِلاّ بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیبُ؛ و توفیق من جز به [یاری] خدا نیست. بر او توکل کرده ام و به سوی او باز می گردم». (هود: 88)

در این جمله دو نکته مهم نهفته است: اول اینکه هر توفیقی به دست خداوند متعال است و هیچ کس نمی تواند در امری موفق شود مگر به اذن و اراده او و دوم اینکه توفیق الهی دو شرط اساسی دارد: توکل به خدا و بازگشت به سوی او.

بنابراین، تکیه بر قدرت خدا و عدم وابستگی به دیگران از شرایط دریافت توفیقات الهی است.

نمونه جامعه ای که در سایه قطع وابستگی به بیگانگان و اتّکا بر قدرت الهی به توفیقات بسیاری دست یافته است، ایران اسلامی پس از انقلاب است. ما شاهدیم که کشورهای همسایه ایران که وابسته به کشورهای غربی بوده و هستند از دست یافتن به چنین توفیق هایی بی بهره اند.

جوامع مصرف کننده محصولات فکری، هنری، فرهنگی و صنعتی بیگانگان، احساس نیاز به نوآوری و ابتکار پیدا نمی کنند، در نتیجه استعدادهای جوانانشان شکوفا نمی شود و از پیشرفت ها و توفیقات محروم می مانند.

امنیت و ثبات، پیش زمینه انجام همه فعالیت ها و نیز به ثمر رسیدن آنهاست. در جامعه ناامن، متفکران و فرهنگ سازان پدید نمی آیند و اگر باشند، فعالیتشان به ثمر نمی رسد. ازاین رو، واجب ترین وظیفه حاکمان جامعه، تأمین امنیت در همه ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی یک جامعه است. در حدیث بالا، پیامبر با کلمه «لا خیر» که در ادبیات عرب «نفی جنس» نامیده می شود، هرگونه خیر و برکت و توفیق و پیروزی را از جامعه ناامن به دور می داند.

امام علی(ع) نیز در حدیثی کوتاه می فرماید: «رِفاهِیَّةُ الْعِیْشِ فی الْاَمْنِ؛ راحتی زندگی در تأمین امنیت است».(1)

نتیجه آنکه، از عوامل مشترکی که می تواند همه توفیق های انسان را تهدید کند و آسیب برساند، ناامنی اجتماع است.

ص: 34

و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین بر ایشان می گشودیم.

پس از معرفی اجمالی جایگاه ایمان و نقش مؤثر آن در کسب توفیق، باید توجه داشت که این کلید توفیق، آفت ها و موانعی جدّی دارد که می توانند موجب سلب آن شوند، مهم ترین عوامل سلب توفیق ایمان را براساس آیات قرآن و روایات اسلامی می توان در امور زیر دانست:

بنی هاشم با حکومت بازی کردند، وگرنه، نه خبری از آسمان آمد و نه وحی نازل شد.(1)

حضرت زینب(س) که در مجلس حضور داشت فرمود: «خدا راست فرمود که: ثُمّ کانَ عاقِبَةُ الّذینَ أَساؤُا السّوای أَنْ کَذّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ».(2)

از مجموع احادیثی که دراین باره آمده است، چنین استفاده می شود که گناه در دو صورت ایمان را سلب می کند: صورت اول آن است که گناه کار، حرام الهی را حلال بشمارد؛ یعنی به ضد حکم خدا معتقد باشد، که در این حالت گناه موجب سلب بقیه ایمان نیز می شود و در صورت دوم، گناهکار بر گناه داشته استمرار بورزد. وگرنه گناهی که به همراه پشیمانی است، چنین اثری را ندارد.(3) در قرآن کریم نیز می خوانیم: «وَ ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلاّ کُلُّ مُعْتَدٍ أَثیمٍ؛ جز هر تجاوزپیشه گناهکاری آن - روز قیامت - را به دروغ نمی گیرد». (مطففین: 12)

علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید: «منظور از اثیم، کسی است که گناه بسیار داشته، به طوری که گناهانش روی هم انباشته شده باشد».(4)

نکته مهم اینکه، ایمان و عمل دارای اثرهای متقابل اند و هریک دیگری را قوی یا ضعیف می کند. هرچه ایمان قوی تر باشد، اعمال عبادی نیز بیشتر و قوی تر است و هر چند اعمال عبادی بالاتر و قوی تر باشد، درجه ایمان هم بالاتر می رود. گناه نیز کم کم ایمان و اعتقاد را ضعیف می کند تا جایی که آن را به طور کامل سلب می نماید.(5)

استاد شهید مطهری رحمه الله در این مورد می فرماید:

ص: 37

به حکم اصل انطباق در صورت انجام گناه، فرد نیز دگرگون می شود. یعنی مادی گری اخلاقی، موجب مادی گری اعتقادی می گردد.(1)

نتیجه آنکه، گناه مانع اعتقاد و ایمان راستین است و عاملی مهم برای زدودن ایمان و اعتقاد موجود به شمار می آید و این امر اختصاص به گناهی خاص ندارد، بلکه هر گناهی می تواند این اثر سلبی را داشته باشد، اما برخی از گناهان از آثار بیشتری در سلب ایمان برخوردارند.

ایمان ناهماهنگ است؛ زیرا قرآن کریم یکی از ویژگی های مؤمنان راستین را دوری از کارهای بیهوده می شمارد:

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الّذینَ هُمْ عَنِ اللّغْوِ مُعْرِضُونَ. (مؤمنون: 1 - 3)

به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتنند و آنان که از بیهوده رویگردانند.

ایمان واقعی، دوری از تمام کارهای بیهوده را طلب می کند؛ زیرا فرد مؤمن خود را در محضر پروردگار عالم می داند که در آن هیچ امر لغو و بیهوده ای پذیرفته نیست.(1)

قرآن کریم در سوره نحل آیه 105 می فرماید:

إِنّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآ یاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ.

تنها کسانی دروغ پردازی می کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود، دروغگویانند.

نتیجه آنکه، ایمان با هیچ نوع دروغ سازگاری ندارد و انسان دروغگو توفیق دست یابی به ایمان یا حفظ آن را از دست می دهد.

فخر می فروشد. تکبر در برابر خدا مانع دسترسی به ایمان است؛ زیرا فرد مؤمن، به وجود خدا، عظمت او و نیز بندگی و حقارت خویش ایمان و اعتقاد دارد. ازاین رو، هیچ جایی برای تکبر ورزیدنش در برابر خدا باقی نمی ماند.

بنابراین، تکبر در برابر خدا، نشانه بی ایمانی است و تا این رفتار ناپسند وجود دارد ایمان تحقق نمی یابد و اگر هم ایمان ضعیفی بوده، سلب می شود. در قرآن کریم علت رانده شدن شیطان از درگاه الهی، تکبر او معرفی می شود و سپس چنین می آید؛ شیطان به واسطه همین تکبرش کافر شد و ایمان از او سلب گردید:

فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاّ إِبْلیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ. (ص: 73)

پس همه فرشتگان یک سره سجده کردند مگر ابلیس ]که[ تکبر نمود و از کافران شد.(1)

تصریح قرآن به سلب ایمان از متکبرین در سوره اعراف نمایان است آنجا که می فرماید:

سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الّذینَ یَتَکَبّرُونَ فِی اْلأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ ِ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها ... . (اعراف: 146)

به زودی کسانی را که در زمین به ناحق تکبر می ورزند از آیاتم رویگردان سازم [به گونه ای که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند، بدان ایمان نیاورند... .

در حدیثی از امام صادق(ع) خطاب به عبدالله بن ابی طلحه آمده است:

رسول خدا فرمود: خداوند هیچ بنده ای را که به وزن دانه خردلی در دلش کبر باشد، به بهشت نمی برد.

ص: 40

[و نیز فرمود] هر بند ه ای که به وزن دانه خردلی در دلش ایمان باشد، به جهنم نمی برد.(1)

نتیجه ای که از این حدیث گرفته می شود، ناسازگاری تکبر با ایمان است، کسی که در دل کبر داشته باشد، ایمانی برایش نمی ماند وگرنه به جهنم نمی رفت.

آری این یک سنّت الهی است که از متکبران، توفیق هرگونه هدایت و راهیابی را سلب می کند، به گونه ای که اگر تمام آیات و نشانه های الهی را نیز ببینند، باز هم ایمان نمی آورند.(2)

نا رضایتی به قضا و قدر الهی در نعمت ها، نوعی کفر است و همین مسئله، نقطه آغاز حسادت است و با رشد آن بقیه ایمان فرد نیز تهدید و به تدریج، به کلی سلب می شود.

در حدیث قدسی آمده است:

حاسد دشمن نعمت من و خشمناک نسبت به قضای من است و به قسمتی که در میان بندگانم کرده ام، راضی نیست.(1)

همان گونه که حسادت نشانه کفر و بی ایمانی است، خالی بودن قلب از این صفت زشت، نشانه ایمان سالم و درست است. از حضرت رسول صلی الله علیه و آله در این باره آمده است:

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جمع گروهی از صحابه، شهادت دادند که فلان جوان از انصار اهل بهشت است. اصحاب به بررسی حالات او پرداختند، اما عمل فوق العاده ای را از او مشاهده نکردند، جز اینکه هرگاه به رختخواب خود می رفت، خدا را یاد می کرد و برنمی خاست تا هنگام نماز صبح. وقتی از خودش سؤال کردند، جواب داد حقیقت همان است که خود دیدید جز اینکه من در نفس خود نسبت به هیچ یک از مسلمانان در چیزی که خدا به او داده، کینه و حسدی نمی یابم.(2)

است. ازاین رو، مانع بزرگی برای ایمان خوانده می شود. شراب خوار، با نوشیدن شراب، با فریاد بلند اعلام می کند که: من حیوان بودن را بر انسان بودن، ترجیح می دهم. او با محروم ماندن از فکر و عقل، همواره از کسب توفیق های پس از آن نیز - از جمله ایمان - محروم می شود.

امام رضا(ع) در بیان فلسفه تحریم شراب، بی ایمانی حاصل از آن را به عنوان یکی از علت های تحریم ذکر می کند و می فرماید:

حَرَّمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ الْخَمرَ، لِما فیها مِنَ الفَسادِ وَ مِنْ تَغییرِها عُقولَ شاربیها وَ حَمْلِها ایّاهُم عَلی اِنْکارِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ ... .(1)

خداوند عزوجل شراب را به خاطر فساد و تغییر دادن عقل نوشنده های آن و کشاندن آنها به سوی کفر و انکار خدا، حرام کرد...

نعمان رازی می گوید: من از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود:

مَنْ زَنی خَرَجَ مِنَ الْایمانِ وَ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ خَرَجَ مِنَ الْایمانِ.(2)

هر کس زنا کند، از ایمان خارج شده و هر کس شراب بنوشد، از ایمان خارج گردیده است.

و نیز از ابوبصیر نقل شده که: از امام صادق(ع) شنیدم در تفسیر آیه «إِنّ الّذینَ آمَنُوا ثُمّ کَفَرُوا .... ثُمّ ازْدادُوا کُفْرًا.» (نساء: 137) فرمود:

منظور، کسی است که بداند شراب حرام است و با این حال آن را بنوشد و نیز کسی که بداند زنا حرام است، اما زنا کند و کسی که بداند که زکات واجب است، ولی آن را نپردازد.(3)

بنابر آیه بالا، شراب خوار ابتدا مؤمن بوده (ان الذین آمنوا)، ولی بر اثر نوشیدن آن به کفر کشیده شده است.

ص: 43

از روایات برمی آید که به محض نوشیدن شراب، ایمان از قلب نوشنده آن، سلب می شود و این اتفاق، تدریجی نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «لا یَجْمَعُ الخَمرُ و الْایمانُ فی قَلبٍ رَجلٍ واحِدٍ ابداً؛ شراب خواری با ایمان در یک فرد جمع نمی شود».(1)

هم نشینی با هواپرستان به تدریج زمینه ساز پیروی از ایشان می شود، گرچه نخست به چنین قصدی هم نشین نشده باشد و چه بسا اصلاً متوجه تغییرات درونی خویش نمی شود.

طبع و روح انسان پذیرای بسیاری از تأثیرات محیط است(1) و این اثرپذیری آنچنان تدریجی است که شناخت آن جز با محاسبات دقیق نفس امکان پذیر نیست. امام علی(ع) می فرماید:

لاتَصْحَبِ الشّریرَ فَاِنَّ طَبْعَکَ یَسرِقُ مِنْ طَبْعِه شَرّاً وَ انْتَ لاتَعْلَمُ.(2)

با شرور هم نشینی مکن چون طبع تو شر را از طبع او می دزد درحالی که متوجه آن نمی شوی.

با نگاهی تربیتی و روان شناسانه به بسیاری از منحرفان و بی ایمانان، درمی یابیم که عامل اصلی سلب توفیقات ایشان و سبب انحرافشان از مسیر ایمان، هم نشینی و پیروی از هواپرستان بوده است.

عاقبت زبیر

زبیر که زمانی، رسول خدا صلی الله علیه و آله او را سیف الاسلام نامید و در ابتدا از یاران باوفای امام علی(ع) بود، با دنیاپرستی و پیروی کورکورانه از فرزندش، عبدالله، و هم نشینی با طلحه، چنان ایمان به ولایت را از دست داد که به یکی از گردانندگان اصلی جنگ جمل تبدیل شد.

امام علی(ع) در مورد زبیر و اثرپذیری او از فرزندش می فرماید:

ما زالَ الزُّبِیرُ رَجُلاً مِنّا اَهْلَ البَیْتِ حَتّی نَشَأَ ابْنُهُ الْمَشئُومُ عَبدُالله... .(3)

زبیر پیوسته از ما اهل بیت بود! تا آنکه فرزند نافرخنده اش عبدالله پا به جوانی گذاشت.

ص: 45

آری هم نشینی با افراد هواپرست، زبیر را که زمانی - به تعبیر امام علی(ع) - از اهل بیت بود به بد عاقبتی دچار کرد!

عبادت فرد دنیاطلب عمیق نیست. ازاین رو، ارتباط ویژه ای با معبود ایجاد نمی کند و چون ارتباطی ایجاد نمی شود، از لذت و شیرینی ارتباط نیز بی بهره می شود.

یکی از شاگردان آیت الله بهجت از ایشان سؤال کرد: چه کنیم در نماز حضور قلب داشته باشیم؟

ایشان فرمود: «وقتی وارد نماز می شوید، هنگام خواندن حمد و سوره به معنای آن توجه کنید تا ارتباط حفظ شود».(1)

به نبایدهای آن (محرمات) روی می آورد؛ زیرا به روز پاداش و جزا معتقد نیست. قرآن کریم در این مورد می فرماید: «فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلّی وَ لکِنْ کَذّبَ وَ تَوَلّی؛پس تصدیق نکرد و نماز بر پا نداشت بلکه تکذیب کرد و روی گردانید». (قیامت: 31)

حالتی بود که با بی احترامی، هم جایی را غصب کرد و هم ذهن کودکی را نسبت به نماز مکدر کرد. پس از گذشت سال ها هنوز آن خاطره در ذهنم مانده است.

به یقین، چنان برخوردی برای بی نماز کردن کودکی هفت ساله بسیار اثرگذار است.

معروف است که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در خردسالی، گاهی در حین نماز بر دوش مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می نشستند و بازی می کردند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله، این مربی انسان ها، آن قدر نمازش را طولانی می کرد تا آنها از دوش مبارک پایین بیایند و خودش اقدامی نمی کرد تا مبادا آزرده خاطر شوند و نسبت به نماز و مسجد نگرش منفی پیدا کنند. البته روشن است که آن دو بزرگوار، معصوم بودند و از این مسائل محفوظ، اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان مربی جامعه باید به گونه ای در تمام موارد عمل کند که برای دیگران جنبه الگویی داشته باشد. بنابراین، هرگز نباید بچه ها را در مسجد تنبیه کرد هرچند مرتکب کاری شده باشند که باید آنها را تنبیه کرد. محیط مسجد را باید چنان آرام و با برخوردهای محترمانه، جذاب کرد که بچه ها از حضور در مسجد احساس شخصیت کنند و لذت ببرند.

در دعوت بچه ها به نماز نیز باید اصل «تدریج» در تربیت و نیز اصل «استفاده از احساسات و عواطف» را سرلوحه کار قرار داد؛ زیرا کودکان و نوجوانان در یادگیری بیش از آنکه از زبان منطق و استدلال تأثیر بگیرند، آماده پذیرش از طریق زبان مهر و محبتند(1) و این امری است که برای همه تجربه شده است.

ص: 51

سلب توفیق این پاداش الهی توجه بیشتری شود تا اگر گرفتار آنهاییم با برطرف کردنشان، این دریچه نسیم رحمت رحمان را به روی خود بگشاییم و از صهبای آن مست حق گردیم. عواملی که در روایات برای سلب توفیق نماز شب شمرده شده، عبارتند از:

حال آنکه تنها برخی از گناهان است که موجب سلب این توفیق بزرگ می گردد. از جمله این گناهان دروغ و غیبت(1) است.

دروغ در بین گناهان، به عنوان کلید آنها و راه ورود به دیگر گناهان معرفی شده است. امام حسن عسکری(ع) فرمود: «همه پلیدی ها در یک خانه گذاشته و کلید آن، دروغ قرار داده شده است».(2)

از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «اِنَّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الکَذِبَةِ فَیُحَرِّمُ بِها صَلاةَ اللّیلِ؛ شخص، دروغ می گوید در نتیجه، از نماز شب محروم می شود».(3)

نکته پایانی در مورد نماز شب اینکه، این گونه نیست که هر کس نماز شب نمی خواند، حتماً گناهکار است؛ زیرا نماز شب عبادتی مستحبی است و بسیاری از مؤمنین با اینکه اهل گناه نیستند، آن را انجام نمی دهند.(4) گرچه شاید اگر بخواهند، خدا نیز توفیق انجامش را بدان ها خواهد داد.

درست همانند کسی که از مسیر اصلی خارج شده و به اشتباه به راه های فرعی کشیده شده است. چنین فردی نخست باید بفهمد که اشتباه آمده و از ادامه حرکت باز ایستد. سپس جهت مسیر را عوض کرده و با سرعت بیشتری به جاده اصلی بازگردد. موفقیت در توبه، بسته به آن است که انسان در تمام این مراحل توفیق یابد. چه بسیارند انسان هایی که پس از انجام گناه پشیمان می شوند، اما باز هم به گناه خود ادامه می دهند و یا گناه را ترک می کنند، اما به جاده اصلی و هدایت نیز وارد نمی شوند. در حقیقت چنین فردی توفیق توبه کامل را نیافته است. موانع توفیق توبه متفاوتند که در اینجا به موانع کلی آن اشاره می شود.

تصمیم به بازگشت را از دست می دهد و چه بسا گناه زیاد او را به کفر بکشاند.(1) هم چنان که اگر تصمیم به بازگشت بگیرد، قدرت جبران کج راهی ها را ندارد. بنابراین، تأخیر توبه نتیجه ای جز سلب توفیق آن همراه ندارد. امام جواد(ع) می فرماید: «تَأخیرُ التّوبهِ اغْتِرارٌ و طُولُ التَّسْویفِ حِیَرهُ؛ به تأخیر انداختن توبه فریب خویش است و امروز و فردا کردن مایه حیرت و سرگشتگی».(2)

در آیه 17 و 18 از سوره نساء نیز می خوانیم:

توبه نزد خدا، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه شوند، سپس به زودی توبه می کنند. اینانند که خداوند توبه شان را می پذیرد و خداوند دانای حکیم است و توبه کسانی که گناه می کنند تا وقتی که مرگ یکی از ایشان می رسد، می گوید: «اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست... .

از جمله کسانی که توبه کرد و توبه اش پذیرفته نشد فرعون بود؛ چراکه توبه اش را تا آخرین لحظه زندگی به تأخیر انداخت. خداوند در قرآن کریم جریان توبه فرعون را در آیات 90 و 91 سوره یونس این گونه بیان می دارد:

و بنی اسرائیل را از دریا عبور دادیم، پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال کردند، تا وقتی که در آستانه غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه بنی اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم.» (خدا به او فرمود:) اکنون ایمان می آوری؟ درحالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از گناهکاران بودی؟

ص: 56

لِحُبِّ الدُّنیا صَمَّتِ الاَسماعِ عَنْ سَماعِ الْحِکْمَة وَ عَمَیتِ القُلوبُ عَن نُورِ الْبَصیَرة.(1)

به خاطر دوستی دنیاست که گوش ها از شنیدن حکمت کر و قلب ها از دیدن نور بصیرت کور می شود.

است اگرچه عاشق و محب مفاد آن را نداند و با این انگیزه حب محبوب که کمال مطلوب است به سراغت آید و شاید دستت گیرد!(1)

عده ای نیز چون ترجمه قرآن را نمی فهمند، از قرائت آن خسته می شوند و همین مسئله سبب سلب توفیق ایشان می شود. راه مبارزه با این حالت، فراگیری زبان عربی و مطالعه هم زمان قرآن و ترجمه آن است.

دارد. با توجه به این مطالب، ضرورت بحث از عوامل سلب دعا روشن می شود، اما پیش از پرداختن به این عوامل، لازم است یادآوری شود که همه موارد به اجابت نرسیدن دعا بر اثر سلب توفیق نیست؛ گاهی هم راستایی حکمت خداوندی و مصلحت بشر به گونه ای خواهد بود که تأخیر در اجابت دعا و حلول اجابت، در قالب دیگری صورت می پذیرد و گاهی بنابر آنچه از روایات برداشت می شود، اجابت، به سرایی دیگر واگذار می شود.

امام علی(ع) در این باره می فرماید:

گاه حاجتی را از خدا می طلبی، اما به اجابت نمی رسد و دیر یا زود بهتر از آن به تو داده می شود، یا برای خیر و مصلحت تو در آن، از برآورده شدن خواسته ات دریغ می شود؛ زیرا بسیارند خواسته هایی که اگر برآورده شوند، به نابودی و تباهی دین تو می انجامد. پس چیزی بخواه که زیبایی و نیکویی اش برایت می ماند و پی آمد ناروایی ندارد.(1)

بنابراین، نباید به دلیل به اجابت نرسیدن دعا، دچار داوری های شتاب زده شد و همه آنها را از موارد سلب توفیق شمرد. با این حال، برخی از موارد از مصداق های سلب توفیق هستند که براساس آیات و روایات اسلامی مهم ترین آنها عبارتند از:

سه - اعتراف به گناه و توبه از آن؛

چهار - تضرّع.

پنج - انتخاب ساعاتی مناسب (مثل سحرگاهان، هنگام نزول باران، پس از انجام فریضه) برای دعا؛

شش - پنهانی بودن دعا؛

هفت - عمومی بودن دعا؛

هشت - دعای دسته جمعی؛

نه - شفیع قرار دادن صالحان؛

ده - به جا آوردن دو رکعت نماز پیش از دعا کردن.(1)

امام صادق(ع) در مورد تأثیر رعایت شرایط در استجابت دعا می فرماید: «آداب دعا را حفظ کن، ...اگر شرایط دعا را به جا نیاوردی، منتظر اجابت نباش!...»(2)

نقل شده است حضرت موسی(ع) مردی را در حال دعا با حالت گریه و زاری شدید دید. حضرت موسی(ع) با خود گفت: «چرا دعای او مستجاب نمی شود!» بی درنگ خدای سبحان به او وحی کرد:

اگر این مرد چنین و چنان هم بکند (و شدیدتر از این گریه و زاری نماید)، باز هم دعایش را مستجاب نمی کنم؛ زیرا شکم او پر از (غذای) حرام است و بر پشتش (لباس) حرام است و در خانه اش (اموال) حرام وجود دارد.(1)

کسی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: من دوست دارم که دعایم مستجاب شود! فرمود: «طَهِّرْ مَأکَلَکَ وَ لا تُدخِلْ بَطْنَکَ الحَرامَ؛ خوراکت را پاک کن و حرام را وارد شکمت نکن».(2)

کنم». شرط امید نداشتن به غیر به خوبی فهمیده می شود، زیرا فرمود: ادعونی؛ یعنی مرا بخوانید - و نه غیر مرا - .

بنابراین، باید با توجه بسیار ویژه ای به آن پرداخت. این اهمیت را می توان از نکته های قرآنی و روایی زیر دریافت:

الف) «اخلاص، انسان را از دسترسی شیطان در امان می دارد». (ص: 82 و 83)

ب) «اخلاص عالی ترین مرحله ایمان است».(1)

ج) «اخلاص ملاک عبادت است».(2) (امام علی(ع))

د) «هر که مقصدی جز خدا دارد، نابود می شود».(3) (امام علی(ع))

اخلاص موانعی دارد که سبب سلب این توفیق بزرگ از انسان می شود و در حقیقت هر امر معنوی که در کمال انسان اثر بسزایی داشته باشد، موانع بیشتری دارد. برخی از عوامل سلب توفیق این گوهر گران بها عبارتند از:

یقین به خدا و اوصاف زیبای اوست که اخلاص آفرین است. کسی که خدای هستی را با همه صفات درک کرد، ناخودآگاه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ؛ تنها تو را می پرستیم، و تنها از تو کمک می خواهیم.» می گوید. به حق که سوره حمد انسان را به زیبایی تربیت می کند، به گونه ای که نخست اندیشه اش را با شناخت صفات پروردگار، سالم سازی می کند و با این شناخت، او را به استقبال قلبیِ مفهوم اخلاص می کشاند.

انحراف فرد مشرک، در آن است که دیگران را در امور زندگی مؤثر می داند و می پندارد آنها می توانند به وی سود یا زیان برسانند. بنابراین، به آنها امید می بندد و از ایشان می ترسد. در این شرایط، اعمالش را به منظور جلب رضایت آنها به انجام می رساند و از اخلاص فاصله می گیرد. امام علی(ع) نیز در حدیثی زیبا، ریشه اخلاص را ناامیدی از آنچه در دستان مردم است، معرفی می کند.(1)

ازاین رو، کسی که دارای آرزوهای مادی، آن هم طولانی است، نمی تواند کاری را برای خدا و از روی اخلاص انجام دهد؛ چون همه تلاشش را برای رسیدن به آرزوهای خود به کار بسته است. امام علی(ع)، که مربی و معلم اخلاص است، راه کسب اخلاص را چنین بیان می کند: «قَلِیلِ الآمالَ تَخْلُصْ لَکَ الْاعمالُ؛ آرزوهایت را کم کن تا اعمالت خالص شود».(1)

- رسول خدا صلی الله علیه و آله: «برترین عفت نزد خدا، عفت شکم و شرمگاه است».(1)

- امام علی(ع): «زمانی که خدا خوبی بنده ای را بخواهد، به او عفت شکم و شرمگاه می دهد».(2)

برخی از عوامل سلب این صفت زیبا عبارتند از:

خدای دانا ایمان داشت، همچون یوسف، حتی در خلوت ترین خلوتگاه ها نیز شرم و حیا و عفتش را نگه می داشت.

جلوگیری کند و از آن جا که چشم، درگاه دل و دل مرکز طغیان امیال جنسی است، نگاه شهوت آمیز را حرام کرده است. هر نگاه شهوت انگیز در واقع کاشتن بذر بی توفیقی بر مزرعه قلب هاست. از حضرت عیسی(ع) نقل شده که فرمود:

لاتَکُونَنَّ حَدیدَ النَّظرِ الی ما لَیسَ لَکَ فَاِنَّه لَنْ یَزنی فَرجُکَ ما حَفِظْتَ عَینَکَ، فَاِنْ قَدرتَ اَنْ لاتَنْظُرَ الی ثوبِ المَرأة التی لا تَحِلُّ لَکَ فَافْعَل.(1) هرگز به آنچه (به زنی) به تو تعلق ندارد خیره مشو! زیرا تا زمانی که چشم خود را نگهداری، هرگز مرتکب زنا نشوی! اگر می توانی حتی به جامه زن نامحرم نیز نگاه نکنی، چنین کن.

شفاعت در اینجا، پایمردی صالحان در قیامت برای بخشایش گناه فرد یا بالارفتن درجه اوست. در قرآن کریم و روایات شیعه، شفاعت صالحان به ویژه شفاعت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حتمی و مورد نیاز همه انسان هاست؛ چراکه در گرفتاری شدید روز قیامت، همه به بخشش یا ترفیع درجه نیازمندند. به همین دلیل حضرت امام صادق(ع) فرمود: «هیچ کس از اولین و آخرین انسان ها نیست، مگر آنکه به شفاعت محمد صلی الله علیه و آله در روز قیامت نیاز دارد!»

بنابر آنچه از قرآن و حدیث به دست می آید، روشن است که، در قیامت شفاعت شامل هر انسانی نمی شود، بلکه شرایطی لازم است تا لایق این توفیق شود. با این حال، محروم ماندن از آخرین دستاویز نجات در قیامت بسی دردناک و روح گداز است. به همین جهت، بررسی عوامل سلب این توفیق الهی بسیار پراهمیت است. برخی از عوامل سلب توفیق شفاعت عبارتند از:

می شود: « وَ ما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الّذینَ زَعَمْتُمْ أَنّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ؛ شفیعانی را که در [کار] خودتان، شریکان [خدا] می پنداشتید با شما نمی بینیم!» (انعام: 94) در حدیث نیز می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

وَ امّا شفاعَتی فَفی اَصحابِ الْکَبائِرِ ما خَلا اَهلِ الشِرکِ وَ الظُّلم.(1)

شفاعت من در مورد مرتکبان گناهان کبیره جاری است مگر مشرکان و ستمگران.

وقت نماز، کسالت هنگام نماز و بی اهمیتی به آداب آن می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی سوگند یاد می کند که شفاعتش شامل سبک شمارنده نماز نمی شود:

به خدا سوگند، کسی که نمازش را سبک بشمارد، به شفاعت من دست نمی یابد و در کنار حوض (کوثر) بر من وارد نمی شود.(1)

امام صادق(ع) در آخرین لحظه های عمر شریفش و هنگامی که در بستر شهادت افتاده بود، دستور به جمع آوری بستگان داد و فرمود: «لَنْ تَنالُ شَفاعَتُنا مَنِ اسْتَخفَّ بِالصَّلاةِ؛ هرگز شفاعت ما به سبک شمارنده نماز نمی رسد».(2)

به دیگر سخن، آنچه می تواند پدیدآورنده اجتماعی پاک و موفق باشد، دین گرایی افراد است. بنابراین، توفیق اجتماعی، وابستگی شدیدی به رعایت احکام اجتماعی اسلام و نیز پذیرش و احترام به سنت های الهی حاکم بر جامعه و تاریخ دارد.(1)

ناگفته نماند که اسلام، هر فردی را که اثر بیشتری در اجتماع داشته باشد، موفق نمی شمرد بلکه شخصی را موفق اجتماعی می داند که وظایف اجتماعی خود را براساس دستورهای دینی انجام دهد.

و وحشت، وجودش را فرا می گیرد. به همین علت، امام علی(ع) آن را وحشت انگیزترین تنهایی معرفی می کند.(1)

ملاک برقراری ارتباط اجتماعی سالم، تنها داشتن ویژگی ها و مهارت های شخصی نیست؛ چراکه گاهی فردی که ویژگی های چندانی ندارد، اجتماع او را می پذیرد و جایگاه خوبی می یابد.

علت یا علت های سلب چنین توفیقی، بیشتر به سرپرست خانه گرچه در برخی موارد این چنین نیست. برخی از عللی که به سرپرست خانه مربوط است و سبب سلب توفیق تربیت خانواده اش می شود، در ادامه می خوانیم:

روان شناسی تربیتی و آموزه های دینی نادرست است و علت اصلی این مطلب، در واقع ناآگاهی به محتوای دین و روش های تربیتی مناسب است.

حقیقت آن است که برای پرورش استعدادهای درون انسان و رشد آنها، آگاهی داشتن و مهارت در برنامه ریزی صحیح و به کارگیری روش پرورشی لازم و ضروری است که امروزه در علوم روان شناسی امری روشن و اثبات شده است.

به راستی چگونه است که همگی به بهره وری بهینه کشاورزی پیشرفته و دامداری نوین باور دارند و بهره کشی فراوان از آنها را در گروی برنامه و روش های جدید و صحیح می دانند، اما انسان را که وجودی بس پیچیده تر و البته والاتر دارد، می توان در وادی تربیت رها کرد تا خودرو رشد کند؟ از این رو، بر هر که خود را سرپرست خانواده می داند، کسب آگاهی لازم در برنامه ای مدون و به کارگیری روش های تربیتی، لازم و واجب است.

امام علی(ع) فرمود:

یا کمیلُ ما مِنْ حَرکَهٍ اِلّا وَ اَنْتَ مُحْتاجٌ فیها اِلی مَعرفةٍ.(1)

ای کمیل! هیچ حرکتی نیست مگر اینکه تو در آن نیازمند به شناخت هستی.

والدین دل سوز اما ناآگاه که با شیوه های تربیتی طاقت فرسا قصد رشد فرزندان را دارند، نه تنها موفق نمی شوند، دانه های نفرت را از همان دوران نوجوانی در دل فرزندان خود می نشانند. اینان از روش قرآن کریم ناآگاهند که حتی برای دعوت فرعون نیز تأکید بر استفاده از کلامی نرم می کند.(2) همچنان که رمز پیروزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را نرم دلی و نرم خویی می داند.(3)

ص: 78

ختم شود، بلکه دایره ای وسیع تر دارد. ناموفقی در ازدواج علت هایی دارد که با شناخت آنها می توان برای رفعشان چاره اندیشی کرد. برخی از آن عوامل عبارتند از:

خانواده. روشن است که با وجود همگونی دینی و مذهبی همراه با برخورداری از آموزه های تربیت دینی، ناهمگونی های دیگر را می توان تحمل و یا به همگونی تبدیل کرد.(1) به همین دلیل، امام صادق(ع) همگونی دینی و سازگاری برخوردی را اساس هم کفوی معرفی می کند.(2) بنابراین، بدون همگونی ایمانی و دینی، ازدواج ناموفق و بدون خیر و برکت خواهد بود، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «کسی که دختر باکرامتش را به فرد بی دین و فاسقی دهد هر روز هزار مرتبه لعنت بر او نازل می شود».(3)

همسو و متدین باشد وگرنه ازدواج، ناموفق خواهد بود و نردبان تکاملشان واژگون است. برای مثال، فردی که بر اثر بی دینی دنیاگراست، تمام تلاش خود را برای دنیاداری هزینه می کند و هرگز قدمی به سوی معنویت برنداشته، بلکه سرمایه های معنوی خود را در آن مسیر به هدر می دهد. یا فرد شراب خواری که بی دینی، او را به سوی این عمل نابخردانه کشانیده است محیط خانه را نابسامان و گرفتار توفان های هوس خویش می سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید:

هر کس پس از شنیدن حکم خدا در مورد حرمت شراب، شراب بخورد، زمانی که به خواستگاری آمد، هیچ خانواده ای با او وصلت نکند.(1)

در روایات اسلامی به مواردی برمی خوریم که در کنار دین داری خود فرد، بر دین داری خانواده اش نیز تأکید می کند. به همین دلیل، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از ازدواج با فردی که خانواده اش فاسد است هرچند هم زیبارو باشد، منع فرمود.(2)

با بررسی آمار طلاق می توان گفت که در بسیاری از موارد، علت طلاق، بی دینی مرد یا زن در یکی از جهات آداب معاشرت، عفت و پاک دامنی، رعایت حق و حقوق همسر و... بوده است. افزون بر این، از دیدگاه اسلام اگر چنین ازدواجی هم به طلاق ختم نشود و ادامه پیدا کند، باز هم ناموفق است؛ زیرا بخشی از اهداف مهم ازدواج که همان جنبه تربیتی و تکاملی آن است، آسیب می بیند.

ص: 83

از حقوق واجب بر مرد خانواده، تأمین مسکن و هزینه های لازم زندگی است. بیکاری و هرگونه سستی در این وظیفه می تواند زندگی مشترک و یا حتی اصل ازدواج را ناموفق و به بن بست برساند؛ چراکه زن در این صورت مجبور به طلاق و یا پذیرش سرباری دیگران یا روی آوردن به شغل که وظیفه مرد بود، می شود و بدتر اینکه برای تأمین هزینه ها به مفاسد گوناگون اخلاقی و اجتماعی دست می زند که هر یک از این امور به گونه ای آسایش، اخلاق و ارتباط صمیمی و در یک کلام موفقیت خانوادگی را بر هم می زند.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ؛ کسی که حق عائله خود را ضایع کند، مورد لعنت خداست، مورد لعنت خداست».(1)

لعنت به معنای طرد و دورسازی از مسیر رحمت الهی است که در آخرت به صورت عذاب ظاهر می شود و در دنیا با قطع رحمت و توفیق الهی.(2) با توجه به معنای لغوی واژه، معنای روایت بالا کاملاً روشن می شود؛ زیرا پای مال کردن حق خانواده را از عوامل ملعون شدن یعنی ناموفق بودن و محروم شدن از رحمت الهی معرفی می کند.

احترام به معنای نگه داشتن حریم، از وظایف مرد و زن و به ویژه مرد است. زمانی که حریم افراد شکسته شود، در واقع به شخصیت ایشان خدشه وارد شده است و سلامت روحی - روانی و اخلاقی آنها به خطر می افتد. خانواده ای که احترام را محور ارتباط خود قرار ندهد، از توفیقاتی مانند دل گرمی، رشد و تحکیم شخصیت محروم می شود. زن نیز در برابر مرد، وظایفی خاص چون اطاعت پذیری محدود،(3) اجازه برای بیرون رفتن از خانه و تصرف را بر عهده دارد.

ص: 85

13.سعدی، مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی، تحقیق: محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1365.

14.سهراب پور، همت، آثار گناهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1378.

15.سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1370.

16.شریعتمداری، علی، روان شناسی تربیتی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1369.

17.شیرازی، سید حسن، سخن خدا، ترجمه: ذکرالله احمدی، تهران، خزر، چاپ دوم، 1363.

18.صائب تبریزی، کلیات اشعار، تحقیق: محمد عباسی، تهران، جواهری، چاپ دوم، 1374.

19.صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بایویه قمی، علل الشرایع، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، بی تا.

20.------------------------------ ، معانی الاخبار، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، 1361.

21.---------------------------- ، من لایحضره الفقیه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ، چاپ پنجم، 1390ه- .ق.

22.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ه- .ق.

23.---------------------- ، روابط اجتماعی در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1382.

24.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

25.عاملی، محمد بن مکی (شهید اول)، الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة، تحقیق: داود صابری، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365.

ص: 87

26.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ه- .ق.

27.فیض کاشانی، ملا محسن، محجة البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، بی تا.

28.قادری، محمد، آینه نظم، قم، میراث ماندگار، چاپ اول، 1384.

29.قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ هفتم، 1382.

30.کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1388ه- .ق.

31.متقی هندی، علاءالدین علی، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مکتبه التراث الاسلامی، چاپ اول، 1389ه- .ق.

32.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ه- .ق.

33.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، 1383.

34.محمدی نیا، اسدالله، بهشت جوانان، قم، سبط اکبر، چاپ دهم، 1384.

35.مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین(ع)، چاپ اول، 1419ه- .ق.

36.مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بی نا، 1360.

37.---------------- ، تفسیر روشن، تهران، نشر کتاب، چاپ اول، 1380.

38.مطهری، مرتضی، علل گرایش به مادیگری، قم، صدرا، چاپ هشتم، 1357.

39.معلوف، لویس، المنجد فی اللغة، قم، نشر بلاغت، چاپ سوم، 1376.

40.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374.

ص: 88

41.موسوی خمینی، سید روح الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ ششم، 1374.

42.----------------- ، کلمات قصار، تهران، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1372.

43.میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار و عدّة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371.

44.میریان، احمد، پدر مهربان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1384.

45.نبوی، محمدحسن، مدیریت اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ یازدهم، 1386.

46.نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، هجرت، چاپ سوم، 1375.

47.نگارش، حمید و علی باقی نصرآبادی، رمز موفقیت استاد مطهری، قم، نشر خرم، چاپ سوم، 1379.

48.نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408 ه- .ق.

49.وحشی بافقی، دیوان اشعار، ویراسته: حسین نخعی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1353.

ص: 89