ص:2

پیامبر و جوان امروز

کد: با پیامبر (34)

نویسنده: محمدباقر پورامینی

نام ویراستار: مرضیه علاقه بند

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: کتاب طه

چاپ: شریعت

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 3000

بها: 15000 ریال

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670-0251 دورنگار: 2915510

شابک: 7-06-5334-600ISBN: 964-96873-8-6 -

ص:3

ص:4

ص:5

پیامبرند که:

بسیار دوست داشتم برادران خود را دیدار می کردم... آنان کسانی اند که به من ایمان می آورند، دوستم دارند و یاری ام می کنند، در حالی که مرا ندیده اند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رفتار با جوانان، همواره به امت خود می فرمود: «أُوْصِیکُمْ بِالشُّبانِ خَیْرا، فَإِنَّهُمْ اَرَقُّ أَفْئِدةً؛ شما را سفارش می کنم که با جوانان به خوبی و نیکی رفتار کنید؛ زیرا آنان دل نازک ترند».(2)

پاسداری از کیمیای گران سنگ روزگار جوانی و بهره گیری از این فرصت ناپایدار، بایستگی هایی دارد که تأمل در آن چاره ساز است.

تا جوانی و تن درستی هست

آید اسباب هر مراد به دست

تو که سرسبزی جهان داری

ره کنون رو که پای آن داری

نظامی گنجوی

اکنون این دفتر را با الهام از پیامبر می گشاییم:

صمیمانه و به دور از تکلف،

با بهترین مخاطبان پیامبر،

جوان امروز این مرز و بوم.

زآنکه محتاجند این خلقان همه

ص:6

از گدایی گیر تا سلطان، همه

با حضور آفتاب با کمال

رهنمایی جستن از شمع و ذبال

با حضور آفتاب خوش مساغ

روشنایی جستن از شمع و چراغ

بی گمان ترک ادب باشد ز ما

کفر نعمت باشد و فعل هوا(1)

پیامبر و جوان، مجموعه ای از «روشنا»ها و پرتوهایی از آفتاب عالم تاب رسول رحمت، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله، است که در سودهی فکری، اعتقادی، رفتاری و مهارتی نسل نو و هندسه زندگی او مفید و مؤثر خواهد بود.

آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین

محمد باقر پورامینی

اسفند 1385

ص:7

ص:8

پروردگار به پیری رساند، خداوند پاداش هفتاد و دو صدیق را به او می بخشد.

اصول بندگی خدا را در رهنمودهای پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می توان یافت:

گام اول

شناخت خدا، نخستین شرط بندگی و طاعت است. به این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دقت کنید:

خداوند را چنان عبادت کن که گویی او را می بینی. اگر نمی توانی چنین تصور کنی، به گونه ای عبادت کن که [یقین داری] او تو را می بیند. بدان نخستین عبادت خداوند، شناخت اوست. خداوند، «اول» است، پیش از همه چیز و هیچ چیز پیش از او نیست. یگانه ای است که دومی ندارد. پایدار و بی نهایت است. آسمان ها و زمین و آنچه را در آن است، او آفریده و او همان خداوند لطیف و خبیر است که بر همه چیز تواناست.(1)

شناخت، پیوند جوان را با پروردگارش ناگسستنی می سازد و پیوسته او را به درگاه الهی می کشاند.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله در سفارشی به یکی از جوانان عصر خویش می فرماید:

ای جوان! کلماتی به تو می آموزم؛ حق خداوند متعال را رعایت کن تا خداوند نیز تو را حفظ کند. حق پروردگارت را به جا آور که آن را فراروی خویش می یابی. هرچه می خواهی، از خداوند بخواه و هرگاه یاری جستی، از خداوند یاری جوی. بدان اگر همه مردمان گرد آیند تا بهره ای به تو رسانند، نخواهند توانست، مگر آنچه خداوند متعال برایت مقرر فرموده است و اگر گرد آیند تا زیانی به تو رسانند، نخواهند توانست، مگر آنچه خداوند برای تو مقرر فرموده باشد.(2)

گفت پیغمبر که حق فرموده است

ص:9

قصد من از خلق، احسان بوده است

آفریدم تا ز من سودی کنند

تا ز شهدم، دست آلودی کنند

نی برای آنکه من سودی کنم

وز برهنه من قبایی بر کَنَم(1)

گام دوم

جوانی با دوستی آمیخته و هر کس در زندگی خود، بارها طعم دوستی های پایدار و ناپایدار را چشیده است. دوستی و محبت خداوند، از دوستی های روح بخشی است که بندگان خوب خدا آرزوی آن را دارند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ثمره چنین دوستی هایی را به خواست خدا، این گونه مژده داده است:

چون بنده ای دیدار مرا دوست بدارد، من نیز دیدارش را دوست می دارم. اگر در خلوت یادم کند، در خلوت یادش می کنم و چون میان گروهی یادم کند، میان گروهی بهتر یادش می کنم. چون یک وجب نزدیک تر شود، یک ذراع به او نزدیک می شوم و چون یک ذراع به من نزدیک شود، یک باع (به اندازه دو بازوی انسان) به او نزدیک می شوم.(2)

ممکن است بسیاری گمان برند که خدا را دوست دارند، ولی مهم آن است که خدا نیز آنان را دوست بدارد. شرط علاقه مندی خداوند، در این پیام او به رسول گرامی اش هویداست: «بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد».(3)

تا مَعِیّت راست آید زان که مرد

ص:10

با کسی جُفت است کو را دوست کرد

این جهان و آن جهان با او بُوَد

وین حدیثِ احمدِ خوشْ خو بُوَد

گفت اَلْمَرْءُ مَعَ مَحْبُوبِهِ

لایُفَکُّ القَلْبُ مِنْ مَطْلُوبِهِ(1)

این دوستی می تواند شاخص و مبنای دوستی های دیگر نیز قرار گیرد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در جمع اصحاب خود این پرسش را بیان کرد که از میان دستگیره های ایمان، کدام یک از همه محکم تر است؟ یکی از اصحاب عرض کرد: نماز. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خیر.» دیگری گفت: زکات. پیامبراکرم پاسخ منفی داد. سومی از روزه نام برد. پیامبر خدا آن را نیز رد کرد. دو تن از اصحاب نیز به حج و عمره و جهاد اشاره کردند که باز آن حضرت تأیید نکرد. سرانجام، وقتی هیچ کس نتوانست پاسخ رسول خدا صلی الله علیه و آله را بدهد، خود حضرت فرمود: «تمام اینها که نام بردید، کارهای بزرگ و بافضیلتی است، ولی هیچ کدام پاسخ پرسش من نبود. محکم ترین دستگیره های ایمان، دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست».(2)

ص:11

خدا توکل کند، خدا او را کفایت می کند».(1)

پیامبر که خود، اسوه توکل بود، معنای توکل را از جبرئیل پرسید و چنین پاسخ شنید:

معنای توکل این است که انسان یقین کند سود و زیان و بخشش و حرمانش به دست مردم نیست و باید از آنها ناامید باشد. اگر بنده ای به این مرتبه از معرفت برسد که جز برای خدا کاری انجام ندهد و جز او به کسی امیدوار نباشد، نه از غیر او بهراسد و نه به کسی جز او چشم طمع داشته باشد، این همان توکل بر خداست.(2)

گفت موسی را به وحیِ دل، خدا

کای گزیده! دوست می دارم تو را

گفت چه خصلت بود ای ذوالکرم

موجب آن، تا من آن افزون کنم

گفت چون طفلی به پیش والده

وقت قهرش دست هم در وی زده

خود نداند که جز او دیّار هست

هم ازو مخمور هم از اوست مست

مادرش گر سیلی ای بر وی زند

هم به مادر آید و بر وی تَنَد

از کسی یاری نخواهد غیر او

اوست جمله شرّ او و خیر او

خاطر تو هم ز ما در خیر و شر

ص:12

التفاتش نیست جاهای دگر

غیر من پیشت چو سنگ است و کلوخ

گر صبیّ و گر جوان و گر شیوخ(1)

بهره مند شدن از حمایت الهی، حاصل کوشش، اخلاص و انتخاب راه درست است. باید حضور خدا را باور داشت و با تلاش و پشتکار، به پروردگار کارگشا توکل کرد که ره آورد این اعتماد، بهره مند شدن از قدرت تصمیم گیری، شجاعت و در نهایت، رسیدن به سربلندی و کام یابی در همه عرصه ها خواهد بود.

ص:13

سیل چون آمد به دریا، بحر گشت

دانه چون آمد به مزرع، گشت کشت

ای خُنُک آن مرد کز خود رسته شد

در وجود زنده پیوسته شد

وایِ آن زنده که با مرده نشست

مرده گشت و زندگی از وی بجست

چون که در قرآنِ حق بگریختی

با روان انبیا آمیختی

هست قرآن حال های انبیا

ماهیان بحر پاک کبریا(1)

پیامبر تمسک به این نسخه شفابخش را راز رهایی از فتنه ها و خطرها معرفی می کند:

... هنگامی که فتنه ها چون شب تار شما را فرا گرفت، به قرآن رو آورید؛ زیرا قرآن، شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته و گزارش دهنده ای است که گزارشش تصدیق شده است. هرکس قرآن را پیشوای خود قرار دهد، به بهشت راهنمایی اش کند و کسی که آن را پشت سر قرار دهد، به دوزخش کشاند. قرآن، هدایتگری است که به بهترین راه ها هدایت می کند و کتابی است که در آن جزئیات شریعت، بین حقایق و تحصیل حق قرار دارد. جدا کننده (حق و باطل) است که بیهوده ای در آن راه ندارد. قرآن، ظاهری دارد و باطنی که ظاهرش، حکم و دستور است و باطنش، دانش. ظاهرش، زیباست و باطنش، ژرف. قرآن ستارگانی دارد و ستارگانش نیز ستارگانی؛ شگفتی هایش به شماره نیاید و عجایبش کهنه نشود. چراغ های هدایت و نشانه های حکمت در قرآن است.(2)

ص:14

گوش سپردن به قرآن، نظر کردن، تلاوت، درک معانی و مفاهیم، تأمل در تفسیر آن و تدبر و اندیشه در معانی اش، از مراتب انس با قرآن است.

ص:15

ابن عباس را به دلیل احترام بسیار به آن جوان، سرزنش کرد و گفت که او شب ها به قبرستان می رود و نبش قبر می کند.

ابن عباس شبی در پی جوان، راهی قبرستان شد و از دور او را می نگریست. که دید وی وارد قبری شد و به گریه و ناله پرداخت. او گاه با خدای خود نجوا می کرد و گاه با صدای بلند، از حوادث پس از مرگ همچون تنهایی در قبر، رسوایی قیامت و عذاب دوزخ می گفت و به شدت می گریست. جوان پس از مناجات، از قبر بیرون آمد. ابن عباس بی درنگ به سویش رفت و او را در آغوش کشید و گفت: چه قبرکن خوبی هستی! گناهان خود را به خوبی نبش و در پیشگاه خدا بدان اعتراف کردی!(1)

به راستی، هر جوانی مخاطب این سخن پیامبر است که می فرماید: فَضْلُ الشَّابِ الْعابِدِ الَّذِی تَعَبَّد فِی صَباهُ عَلَی الشَّیْخِ الَّذِی تَعَبَّدَ بَعْدَ مَا کَبُرَ سِنُّهُ کَفَضْلِ الْمُرْسَلینَ عَلَی سَائِرِ النّاسِ.(2)

برتری جوان عبادت کننده ای که خدا را در جوانی عبادت کند، بر پیری که در کهن سالی به عبادت می پردازد، مانند برتری پیامبران الهی در برابر دیگران است.

آن حضرت از مباهات خداوند به وجود چنین جوانانی خبر می دهد و می فرماید:

اِنَّ اللّه َ تَعالَی یُباهِی بِالشّابِ الْعابِدِ الْمَلائِکَةَ، یَقُولُ: اُنْظُروا إِلَی عَبْدِی! تَرَکَ شَهْوَتَهُ مِنْ اَجْلِی.(3)

خداوند به وجود جوان عابد، بر فرشتگان مباهات می کند و می فرماید: بنده مرا ببینید که به خاطر من چگونه از لذت جسمانی خویش (و از گناه) گذشته است.

پیامبر، نماز را نور چشم خود می خواند و در نهایت اشتیاق، وقت نماز را انتظار

ص:16

می کشید و به بلال می گفت: «ارحنا یا بلال؛ با (اذان) نماز به ما آرامش ببخش».(1)

جان، کمال است و ندای او کمال

مصطفی گویان ارحنا یا بلال

ای بلال، افراز بانگ سلسلت

زآن دمی کاندر دمیدم در دلت

زآن دمی کآدم از آن مدهوش گشت

هوش اهل آسمان، بی هوش گشت(2)

حضرت محمد صلی الله علیه و آله، نماز را به چشمه آب گرمی تشبیه می کرد که بر درِ سرای مردی قرار دارد و او روز و شب، پنج بار خود را در آن می شوید که در این صورت، دیگر چرکی بر تن وی نخواهد ماند.(3)

باید به نماز دل سپرد و مراقب وقت و حدود و آدابش بود(4) و با حضور قلب آن را به پا داشت که فقط نمازِ با حضور قلب، نماز حقیقی خواهد بود.

بشنو از اخبار آن صدرالصدور

لا صلوة تمّ الا بالحضور(5)

ص:17

سفارش دیگر، آن است که پیوسته زمینه های غفلت از نماز را برطرف سازید. روایت می کنند جوانی از انصار با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز می خواند و مرتکب گناه هم می شد. این موضوع را به پیامبر گزارش دادند. حضرت فرمود: «روزی فرا خواهد رسید که نمازش، او را از گناهان باز خواهد داشت.» پس طولی نکشید که توبه کرد.(1)

ص:18

می گیرد و در دام شیطان گرفتارتر می شود.

هیبت بانگ شیاطین، خلق را

بند کرده است و گرفته حلق را(1)

ارتباط شیطان و انسان، تنها در حد «دعوت» و «اجابت» است؛(2) به این معنی که شیطان، انسان را به بدی و معصیت فرا می خواند که البته در پذیرش این دعوت، هیچ اجباری برای انسان نیست.

شما توانایی آن را دارید که با اختیار خود، دعوت خیر و الهی را بپذیرید و به دعوت شیطان پشت پا زنید. شیطان در قیامت در پاسخ کسانی که به او اعتراض می کنند و وی را مسئول گمراهی خویش می دانند، چنین می گوید:

مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و شما دعوت مرا اجابت کردید. پس مرا سرزنش نکنید و خود را سرزنش کنید.(3)

انبیا طاعات عرضه می کنند

دشمنان شهوات عرضه می کنند

نیک را چون بد کنم یزدان نِیَم

دایه ام من، خالق ایشان نِیَم

خوب را من زشت سازم، رب نه ام

زشت را و خوب را آیینه ام(4)

ص:19

در این هشدار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نیز درنگ کنید که می فرماید:

ای مردم! شیطان از اینکه در سرزمین شما پرستش شود، نومید گشته؛ ولی گذشته از پرستش، خشنود می شود در پاره ای کارهای خود که آنها را کوچک می شمارید، از او پیروی کنید.(1)

ص:20

نفس، هردم از درونم در کمین

از همه مردم بتر، در مکر و کین(1)

با گذشت قرن ها، هنوز بانگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به گوش جان می رسد که جوانان را از گناه برحذر می دارد و بهار زندگی از بشارت او عطرآگین است که از قول پروردگار فرمود:

یَقُولُ اللّه ُ: اَیُّهَا الشّابُّ التّارِکُ شَهْوَتَهُ فِی الْمُبْتَذِل شَبَابَه! اَنْتَ عِنْدِی کَبَعْضِ مَلائِکَتِی.(2)

ای جوانی که شهوت های خود را در راه من ترک گفته ای _ آن شهوت هایی که جوانی را به ابتذال می کشاند _ بدان که تو در پیشگاه من همانند بعضی از فرشتگانم هستی.

گناه، نوعی زشتی و پلیدی است که خانه دل را تاریک و آن را جولان گاه شیطان می سازد، آدمی را به تباهی می کشاند و از فطرت خداپرستی دور می کند.

خنجر گناه، چشم دل را کور می کند و این کوردلی،(3) به آلوده شدن جسم می انجامد، چنان که نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرگاه دل آدمی ناپاک شد، جسم نیز ناپاک می شود».(4)

پیامبر، در تمثیل زشتی گناه می فرماید: «در شگفتم از کسی که از بیم درد، از غذا پرهیز می کند. پس چگونه از ترس آتش، از گناهان نمی پرهیزد؟»(5)

مرد بیماری از مقابل پیامبر و اصحابش گذشت. بعضی از اصحاب، آن مرد را دیوانه

ص:21

خطاب کردند. رسول گرامی اسلام با اشاره به بیمار بودن (نه دیوانه بودن) آن ره گذر فرمود: «دیوانه آن مرد و زنی است که جوانی خویش را در غیر فرمانبرداری خدا هدر داده باشد».(1)

آن حضرت، پیوسته جوانان را از نافرمانی خدا برحذر می داشت و ایستادگی در برابر معصیت را جهاد می دانست(2) و می فرمود:

هر کس [موقعیت انجام] کار ناپسند یا چیزی را که به آن تمایل دارد، بیابد و از ترس خدا از آن دوری گزیند، خداوند، آتش را بر او حرام می کند و از ترس بزرگ ایمنش می دارد و به وعده ای که در کتابش به او داده است، عمل خواهد کرد، آنجا که فرموده است: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ؛ کسی که از مقام پروردگارش بترسد، دو بهشت دارد». (الرحمن: 46)

ترکِ شهوت ها و لذت ها سخاست

هر که در شهوت فرو شُد، برنخاست

این سخا شاخی است از سروِ بهشت

وایِ او کز کف چنین شاخی بِهِشت

عروه الوثقی است این ترک هوا

برکشد این شاخ جان را بر سما(3)

جوانی نزد پیامبر آمد و اجازه زنا خواست. مردم بر سرش فریاد کشیدند، ولی حضرت فرمود: «آرام باشید». آن گاه رو به جوان کرد و پرسید: «آیا این کار را برای

ص:22

مادرت هم می پسندی؟» گفت: نه. حضرت فرمود: «مردم هم برای مادرانشان نمی پسندند. آیا تو برای خواهرت هم می پسندی؟» جوان گفت: نه. حضرت فرمود: «مردم هم برای خواهرانشان نمی پسندند.» آن گاه پرسید: «آیا برای عمه ات می پسندی؟» جوان دوباره پاسخ منفی داد. حضرت فرمود: «مردم هم برای عمه هاشان نمی پسندند.» پس فرمود: «زشت بدان آنچه را برای خود زشت می دانی و بپسند آنچه را برای خود می پسندی».(1)

چیرگی بر هوای نفس، تنها در پی مراقبت از خود به دست می آید. پاداش دست کشیدن از خواسته ها و به جان خریدن رنج ترک گناه، بهشت موعودی است که ارزانی خدادوستان می شود،(2) چنان که گفته اند: «بهشت به سختی ها و دوزخ به تمایلات آمیخته است».(3)

روزی حضرت محمد صلی الله علیه و آله به یاران خود فرمود: «آیا شما را از دردتان و درمان آن آگاه نکنم؟» گفتند: چرا یا رسول اللّه ! حضرت فرمود: «دردتان، گناه است و درمانتان، استغفار».(4)

توبه برای همه پسندیده است، ولی برای جوانان، پسندیده تر است. پیامبر خدا می فرماید: «اَلتَّوْبَةُ حَسَنٌ وَ لکِنَّ فِی الشَّبابِ اَحْسَنُ؛ توبه نیکوست، ولی در جوانی نیکوتر است».(5)

رسول خدا صلی الله علیه و آله از علاقه شدید خدا به جوان پشیمان از گناه یاد می کند و

ص:23

می فرماید: «مَا فِی الدُّنْیا شَیْ ءٌ اَحَبُّ اِلَی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ شابٍّ تائِبٍ؛ هیچ چیز در دنیا برای پروردگار، دوست داشتنی تر از جوان توبه کار نیست».(1)

روزی صحابی جوان، معاذ بن جبل از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره توبه نصوح پرسید. حضرت محمد صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: «أَنْ یَتُوب التّائِبُ ثُمَّ لایَرْجِعُ فِی ذَنْبٍ کَما لاَیَعُودُ اللَّبَنُ إِلَی الضَّرْعِ؛ [توبه نصوح یعنی] توبه کننده چنان به خدا روی آورد که دیگر به گناه بازنگردد، همان گونه که شیر دوشیده شده هرگز به پستان باز نمی گردد».(2)

ص:24

دین داری، فراگیری معارف دینی و اندیشه در آن، از سفارش های همیشگی پیامبر خدا بود. ایشان می فرمود: «برترین نیکی خدا بر بندگان، آن است که آنها را در فهم دین دانا کند».(1)

شناخت بایدها و نبایدهای دینی و حلال ها و حرام ها، از بایسته های دوران جوانی است(2) که اگر با علم و اندیشه همراه شود، هویت، شرف و عزت جوان را همواره حفظ خواهد کرد.

روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وارد مسجد (مدینه) شد و دو گروه را دید که هر کدام حلقه ای تشکیل داده و سرگرم کاری بودند. یک دسته سرگرم عبادت و ذکر بودند و دسته دیگر، سرگرم یاد دادن و یاد گرفتن. حضرت از دیدن هر دو گروه خرسند شد و به همراهان خود رو کرد و فرمود: «هر دو گروه، کار نیک می کنند و بر خیر و سعادتمندند...». آن گاه افزود: «بِالتَّعلیمِ اُرْسِلْتُ؛ ولی من برای تعلیم فرستاده شده ام.» سپس به جمع کسانی پیوست که سرگرم بحث علمی بودند.(3)

بنابراین، شایسته است بر شناخت خود از دین بیفزاییم و با مطالعه و یادگیری، آن را تعالی بخشیم و این سخن امیرمؤمنان، علی علیه السلام، ممتازترین شاگرد مکتب محمد صلی الله علیه و آله را هماره به یاد داشته باشیم که به جوانان می فرمود: «یا مَعْشَرَ الفِتْیانِ! اُحْصُنوا دِینَکُمْ بِالْعِلْمِ؛ ای گروه جوانان! دین خود را با دانش حفظ کنید».(4)

ص:25

شما در دوره تحصیل بارها در معرض آزمایش و ارزیابی توانایی هاتان قرار گرفته و به ضعف ها و توان مندی های خود پی برده اید. شایسته است جوان نیز زمانی را به سنجش باورها و دیدگاه های خویش اختصاص دهد تا باورهای درست خود را حفظ کند و آنها را نهادینه سازد و کاستی ها را نیز اصلاح و تکمیل کند. به نمونه ای از ارزیابی های دوره پیامبر بنگرید. روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از جابر، جوان سخت کوش مدینه، پرسید: «در نماز چگونه قرائت می کنی؟» جابر پاسخ داد: می گویم الحمد للّه رب العالمین! پیامبر فرمود: «بگو بسم اللّه الرحمن الرحیم. الحمدللّه رب العالمین. الرحمن الرحیم...».(1)

عرضه باورها به اهل دانش و سنجش آن، رویه ای معمول و دغدغه بسیاری از یاران امامان معصوم علیهم السلام بوده است. روزی عبدالعظیم حسنی نزد امام هادی علیه السلام آمد و عرض کرد: من برآنم که ایمان و اعتقاد خود را در حضور شما بازگو کنم. اگر پسند و رضایت شما در آن بود، بر آن استوار بمانم تا به دیدار پروردگار برسم. پس از بیان اعتقادات خود به امام، آن حضرت به او فرمود: «به خدا سوگند، عقاید تو همان دینی است که پروردگار برای بندگانش در نظر گرفته است. پس بر آن پایدار بمان. خداوند تو را در دنیا و آخرت بر این عقیده پایدار نگه دارد».(2)

در سنجش باور، مهم ترین امر، اطمینان یافتن از سلامت دین است؛ زیرا «سلامت دین، نزد ما محبوب تر از هر چیز دیگر است.»(3) و پیامبر اسلام از بی توجهی امتش به آن اظهار نگرانی می کرد: «اَخَافُ عَلَیْکُم اِسْتِخْفافا بِالدِّینِ؛ همانا بر شما از سبک شمردن دین نگرانم».(4)

ص:26

ص:27

تدبیر شما را می طلبد. بر اساس پژوهش های انجام شده، یک عمر هفتاد ساله به طور متوسط صرف این گونه امور می شود:

الف) 25 سال خواب؛

ب) 8 سال مطالعه و تحصیل و یادگیری؛

ج) 6 سال استراحت و بیماری؛

د) 7 سال تفریح و تعطیلات؛

ه) 5 سال رفت و آمد؛

و) 4 سال برای آماده کردن غذا؛

ز) 3 سال برای آمادگی جهت انجام فعالیت های یاد شده؛

ح) 12 سال (باقی مانده) کار مفید.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر غنیمت شمردن دوران جوانی بسیار تأکید داشت و می فرمود: «إِغْتَنِمْ خَمْسا قَبْل خَمْسٍ شَبابَکَ قَبْلَ هَرمِکَ...؛ پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمر: جوانی را پیش از پیری...».(2)

بودم جوان که گفت مرا پیر و استاد

فرصت غنیمت است، نباید ز دست داد

سعدی شیرازی

جوانی، فرصتی بازگشت ناپذیر است. ازاین رو، خسّت و دقت در سپری کردن آن، پسندیده است و سهل انگاری در گذراندن ساعت ها و لحظه های دوران جوانی، نارواست.

ص:28

افزون بر اینکه آراستن آن با کوشش و فعالیت، آینده ای سبز و سرشار از موفقیت را رقم خواهد زد. رسول گرامی اسلام می فرماید: «پروردگار، فرشته ای دارد که هر شب [بر آسمان زمین] فرود می آید و بانگ برمی آورد: ای بیست ساله ها! تلاش کنید».(1)

جوانی، نیکوترین فرصت ها و نسیم رحمت است که باید به خوبی از آن بهره جست و این رحمت خدادادی را با زیرکی، تیزبینی و دوراندیشی پاس داشت، آن گونه که حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید: «در ایام زندگی تان، نسیم های رحمتی می وزد. مراقب باشید که خود را در معرض آنها قرار دهید».(2)

گفت پیغامبر که نفحت های حق

اندر این ایام، می آرد سبق

گوش و هُش دارید این اوقات را

در رُبایید این چنین نفْحات را

نفحه آمد مر شما را دید و رفت

هر که را می خواست، جان بخشید و رفت

نفحه دیگر رسید، آگاه باش

تا از این هم وانمانی، خواجه تاش(3)

بنابراین، لحظه لحظه زندگی را جدی بگیرید و فرصت جوانی را دریابید.

ص:29

ص:30

انسان بلندهمت، هماره پیروز است؛ زیرا:

در اندیشه پاسخ است،

همیشه طرحی دارد،

حل مشکل را ممکن می شمارد،

در هر مشکلی، راه حل آن را می بیند.

مرغ، با پَر می پرد تا آشیان

پَرِّ مردم، همت است ای مردمان

منگر این را که حقیری و ضعیف

بنگر اندر همت خود، ای شریف

دست دادستت خدا، کاری بکن

مَکسَبی کن، یاریِ یاری بکن

هر کسی در مکسبی پا می نهد

یاریِ یارانِ دیگر می کند

می دَوَد حمّال زی بارِ گران

می رُباید بار را از دیگران

جنگ حمّالان برای بار بین

این چنین است اجتهاد کار بین(1)

ص:31

ص:32

پیوند با زندگی را بریده و به نوعی خودکشی روحی روی آورده اند. انسان ناامید، همچون کاشانه بی چراغ است.

کوی نومیدی مرو، امیدهاست

سوی تاریکی مرو، خورشیدهاست(1)

در گنجینه معارف اسلام، ناامیدی، بزرگ ترین مصیبت و سرچشمه هلاکت معرفی شده است. از وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است: «برای ناامید، تلخی و درد و هلاکت است».(2)

زندگی سرشار از امید، زیباست، تا جایی که سفارش کرده اند:

درباره آنچه [به آن] امیدوار نیستی، بیشتر از آنچه [به آن] امیدواری، امید داشته باش؛ زیرا موسی بن عمران به امید تهیه آتش برای خانواده اش بیرون رفت که خدای متعال با او سخن گفت و به لطف ایزدی به پیامبری برگزیده شد.(3)

غرّه مشو که مرکب مردان مرد را

در سنگلاخ بادیه پی ها بریده اند

نومید هم مباش که رندان جرعه نوش

ناگه به یک ترانه به منزل رسیده اند

شیخ احمد جام

دنیای جوان با امید برپاست و موفقیت و پیشرفت او مرهون پرورش این عطیه الهی است.

ص:33

ص:34

رنج های زندگی سه ویژگی دارند:

1. پایان ناپذیرند؛

2. استثنا ناپذیرند؛

3. تعمیم پذیرند.

باید شیوه برخوردمان با مشکلات را اصلاح کنیم. در این صورت، می توان این دردها و رنج ها را تحمل کرد و حتی بالاتر از آن، می توان به نوعی خرسندی باطنی رسید.

با مشکلات همچون یک فرصت سودمند برخورد کنید؛ چرا که از دل مشکلات، به نتایج مثبتی می توان دست یافت.

بعد ضدّ رنج، آن ضدّ دگر

رو دهد؛ یعنی گشاد و کرّ و فر

این دو وصف از پنجه دستت ببین

بعد قبض مشت، بسط آید یقین

پنجه را گر قبض باشد دایما

یا همه بسط او بود چون مبتلا

زین دو وصفش کار و مکسب منتظم

چون پر مرغ این دو حال او را مهم(1)

قبض و بسط ها، لازمه زندگی انسانی است. وقتی مشکلات را بخشی از زندگی بدانید و روش درستی در برخورد با آن برگزینید و استقامت ورزید، گشایش به شما رو می آورد.

ص:35

به این نکته توجه کنید: «اِشْتَدّی أزْمة تَنْفَرِجِی؛ ای سختی، بر شدتت بیفزا تا گشایش حاصل شود».(1)

بی شک این باور که پس از هر سختی و رنج (عسر)، گشایشی(یسر) هست و در دل هر سختی، گشایشی نهفته است، به زندگی رونق و نشاط می بخشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول سوره انشراح و تأکید خداوند بر این نکته که «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرا» (انشراح: 5 و 6) دریافت، همراه هر سختی، «دو آسانی» خواهد بود. با این مژده الهی، چهره مبارکش شکفت. پس این جمله را تکرار می کرد و می فرمود: «یک سختی با دو آسانی چه خواهد کرد؟ خدا به من وعده آسانی و قول گشایش پس از این سختی ها را داده است».(2)

یسر با عسر است هین، آیس مباش

راه داری زین ممات اندر معاش(3)

ص:36

تلف کرده است.(1)

مهم ترین راه کار در برخورد با نگرانی ها، مصمم بودن است. همیشه در پی یافتن راه های بهتری برای انجام دادن کارها باشید. تصمیم گرفتن، آغاز راه است. وقتی تصمیمی درست می گیرید، آن را تا آخر دنبال کنید. هرچه در کار و تحصیل خود پیشرفت می کنید، تصمیم های بزرگ تری بگیرید. هیچ کس نیست که همیشه تصمیم درست بگیرد.

به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله : «از «اگر» کردن بپرهیزید؛ زیرا گشایش ِ باب اعمال شیطانی است».(2)

برای چیره شدن بر نگرانی، قوی باشید؛ همانا مؤمنی که اراده قوی دارد، بر مؤمن سست اراده برتری دارد و نزد خداوند محبوب تر است.

«به هر کاری که در آن برایت خیر و منفعت هست، حریص باش و در عین حال از خدا یاری بطلب و ناتوانی از خود نشان نده. در صورتی که مصیبتی به تو روی آورد، نگو اگر چنین و چنان می کردم، این اتفاق نمی افتاد، بلکه بگو تقدیر و مشیت الهی چنین بود. «اگر» کردن، گشایش باب اعمال شیطانی است».(3)

موج های فکری نگران کننده را از مغزتان دور سازید و بدانید که برای زندگی کردن باید در خود نشاط بیافرینید.

ص:37

بدون استفاده از تجربه دیگران تصمیم می گیرند، فرصتی ارزشمند را از دست می دهند.

هرگز از ترس متهم شدن به نادانی، مشورت را ترک نکنید و این سخن پیامبر را به یاد داشته باشید که فرمود: «لاَ مظاهَرَةَ اَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ؛ هیچ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت نیست».(1)

مشورت، ادراک و هشیاری دهد

عقل ها مر عقل را یاری دهد

گفت پیغامبر، بکن ای رای زن

مشورت، کالمستشار مؤتمن(2)

بنابراین، از وجود مشاوری دانا بهره گیرید که تمام انسان های موفق، مشاوری معتمد داشته اند. به هر حال، احتمالاً کسانی پیش از شما، راهی را که شما می خواهید بروید، رفته اند و به همان هدفی که شما می خواهید به آن برسید، رسیده اند؛ مشورت با این رفته ها و رسیده ها، کمک زیادی برای شماست. این سخن پیامبر را نیز فراموش نکنید: «نه کسی از مشورت، بدبخت شده است و نه خودرأی، خوش بخت».(3)

ص:38

ص:39

الف) شما به اندیشه ای سازمان یافته نیاز دارید تا تمام اطلاعات مربوط به کارهایی را که بر عهده شماست، ثبت و از فعالیت هایی که تاکنون انجام شده، گزارش تهیه کنید.

ب) امور مورد نظر خود را به گونه ای سازمان دهی کنید که همه به یکدیگر مربوط و پیوسته باشند و هرچیز را در جای خودش بررسی کنید.

ج) برای خود در فاصله های منظم، فرصت استراحت و تفریح پیش بینی کنید.

د) با مراجعه روزانه به فهرست کارهای در حال اجرا، هر کدام از آنها را که به پایان رسیده است، از فهرست حذف کنید.

ه) فهرست مهم ترین فعالیت ها و برنامه های خود را یادداشت کنید و در هر فرصت به آن نظری بیفکنید تا هیچ کدام فراموش نشوند.(1)

بکوشید بر برنامه کار خود چنان مسلط باشید و همه جنبه های آن را در نظر بگیرید که به محض خارج شدن از راه درست یا اقدام به فعالیت های غیرضروری، فوری به اشتباهتان پی ببرید و روند کارتان را اصلاح کنید و تنها بر اساس برنامه ریزی انجام شده گام بردارید. این سخن امیرمؤمنان، علی علیه السلام را فراموش نکنید که می فرماید: «کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد».(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:

برای رسیدگی به کارها، تقسیم وقت کن و تمام تلاش خود را به کار گیر. کار هر روز را همان روز انجام بده و بهترین وقت هایت را به رابطه با پروردگارت اختصاص بده.(3)

ص:40

ص:41

جست وجوی او برخواهد آمد».(1)

مرد را علم، ره دهد به نعیم

مرد را جهل، در برد به جحیم

سنایی غزنویی

جوانی، مناسب ترین زمان دانش جویی است و در این دوران، شرایط آموختن چنان مهیاست که حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید: «فراگیری دانش در جوانی، به نقشی ماند که برسنگ رسم شده باشد».(2)

کسب دانش امری همگانی است و دختران در بهره مندی از این فضیلت، با پسران برابرند. پیامبر می فرمود: «زنان انصار، خوب زنانی هستند؛ شرم مانع دین شناسی آنان نمی شود».(3)

آن حضرت، فراگیری دانش را برای همه لازم شمرده است و خود در دوران تشکیل حکومت اسلامی، فرهنگ علم آموزی را رواج داد و برای افزودن به دانش پیروان خود، از هیچ فرصتی نمی گذشت. در جنگ بدر که شماری از دشمنان به اسارت مسلمانان درآمدند، برای آزادی خود باید هر کدام چهار هزار درهم یا دینار یا کمتر می پرداختند. پیامبر با استفاده از این موقعیت فرمود: «هر کس مالی ندارد، باید به فرزندان انصار سواد بیاموزد تا آزاد شود».(4)

اهمیت این فرهنگ را می توان در پاسخ رسول خدا صلی الله علیه و آله به پرسش یکی از انصار

ص:42

یافت. او نزد آن حضرت آمد و پرسید: یا رسول اللّه! اگر جنازه مسلمانی در میان باشد که باید تشییع و دفن شود و مجلس علمی هم بر پا باشد که شرکت در آن سودمند خواهد بود، در شرایطی که فرصت شرکت در هر دو برنامه نیست و با شرکت در یکی، از دیگری محروم می مانیم، شما سفارش می کنید من در کدام یک شرکت کنم؟

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

اگر افراد دیگری هستند که همراه جنازه بروند و آن را دفن کنند، در مجلس علم شرکت کن؛ که شرکت در یک مجلس علم، از حضور در هزار تشییع جنازه و از هزار عیادت بیمار و از هزار شب عبادت و هزار روز روزه و هزار درهم صدقه و هزار حج غیرواجب و هزار جهاد غیرواجب بهتر است. اینها کجا و حضور در محضر دانشمند کجا؟ مگر نمی دانی با علم است که خداوند، اطاعت و عبادت می شود. خیر دنیا و آخرت با علم آمیخته است، همان گونه که شر دنیا و آخرت با جهل.(1)

امیرمؤمنان، علی علیه السلام در مقام جوان الگو در عصر رسالت، از روحیه جست وجوگری و پرسش گری خود چنین می گوید:

همه یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله این گونه نبودند که از او چیزی بپرسند و معنای آن را از او بخواهند، چنان که دوست داشتند عربی بیابانی از راه برسد و مطلبی از رسول خدا صلی الله علیه و آله بپرسد و آنان بشنوند، ولی من درباره همه چیز، از او می پرسیدم و به خاطر می سپردم.(2)

او که دروازه شهر علم پیامبر بود، چهار اصل را عامل موفقیت در تحصیل می شمارد:

1. رنگ خدایی بخشیدن به دانش خود: «لغزش دانشمند همچون شکستن کشتی، زیان بار و فاجعه آفرین است».(3)

ص:43

2. دقت و تلاش و خستگی ناپذیر بودن در آموختن علم: «کسی که در خواندن و آموختن پی گیر نباشد، از فهم دانش بی بهره ماند».(1)

3. احترام به آموزگار، این باغبان سخت کوش باغ دانش: «در برابر کسی که از او دانش می آموزید، فروتن باشید».(2)

4. دوری کردن از آفت های دانش: «زنهار که دانش را برای چهار کار بیاموزید: فخرفروشی به دانشمندان؛ جدال با نادانان؛ خودنمایی در مجالس؛ یا جلب توجه مردم به خود برای ریاست کردن بر آنها».(3)

بر پیمانه دانش خود بیفزایید و نگران سرریز شدن آن نباشید. همانا هر ظرفی که آن را با چیزی پر کنید، گنجایش خود را از دست می دهد، مگر ظرف دانش که با افزودن بر آن گنجایشش بیشتر می شود.(4)

به فرموده جانشین پیامبر، بهترین مطالبی که شایسته است جوانان فرا گیرند، مطالبی است که در بزرگ سالی بدان ها نیاز دارند. پس می توانند در زندگی اجتماعی، از آموخته های دوران جوانی خود استفاده کنند.(5)

علم، بال است مرغِ جانت را

بر سپهر او برد روانت را

علم، دل را به جای جان باشد

ص:44

سر بی علم، بدگمان باشد

علم، نور است و جهل، تاریکی

علم، راهت برد به تاریکی

اوحدی

ص:45

دوست دارد یار این آشفتگی

کوشش بیهوده بِهْ از خفتگی

آنک او شاهست او بی کار نیست

ناله از وی طرفه کو بیمار نیست

بهر این فرمود رحمان ای پسر

کل یوم هو فی شأن ای پسر

اندرین ره، می تراش و می خراش

تا دم آخر دمی، فارغ مباش(1)

رسول گرامی اسلام از بی کاری بیزار بود و می فرمود: «خدایا! از بی حالی و بی نشاطی، از سستی و تنبلی و از درماندگی و زبونی، به تو پناه می برم».(2)

آن حضرت، مسلمانان را به کار تشویق می کرد و می فرمود: «عبادت، هفتاد جزء دارد و بهترین جزء آن، به دست آوردن [روزی ]حلال است».(3)

جوانی که به جای کار و تلاش، پیوسته در پی بی کاری و کاهلی است، نزد خدا نیز جایگاهی ندارد، چنان که در روایتی آمده است: «اِنَّ اللّه َ یُبْغِضُ الشّابَ الفارِغَ؛ خداوند جوان بی کار را دوست ندارد».(4)

انسان بی کار در مقایسه با کسی که به کاری سرگرم است، آسایش و استراحت کمتری دارد؛ اگر باور ندارید بیازمایید.

ص:46

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یکی از یاران خود را دید و از حال و احوال او جویا شد. وقتی از شغل او پرسید و او پاسخ داد: بی کارم! حضرت فرمود: «سَقَطَ مِن عَینی؛ از چشم من افتاد».(1)

گفت پیغمبر که بر رزق ای فتی

در فرو بسته است و بر در قفل ها

جنبش و آمد شد ما و اکتساب

هست مفتاحی بر آن قفل وحجاب

بی کلید این در گشادن، راه نیست

بی طلب، نان سنت اللّه نیست(2)

نگاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله به جوانان پرتلاش، نگاهی سرشار از محبت بود و همواره جایگاه آنان را والا می خواند. روزی آن حضرت، جوان توانا و نیرومندی را دید که از آغاز صبح به کار و کوشش مشغول شده بود. کسانی که در محضر پیامبر بودند، سخن به کنایه گشودند و گفتند: این جوان اگر نیرو و توان خود را در راه خدا به کار می برد، شایسته مدح و ستایش بود!

رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ این سخن اصحاب فرمود:

چنین سخن نگویید. این جوان اگر برای تأمین معاش خود کار می کند تا در زندگی محتاج دیگران نباشد و از مردم بی نیاز شود، با این عمل در راه خدا قدم برمی دارد. همچنین، اگر برای تأمین نیاز والدین ناتوان یا کودکان ضعیف کار می کند تا از مردم بی نیازشان سازد، باز هم به راه خدا می رود، ولی اگر کار می کند تا با درآمد خود، بر تهی دستان فخر فروشد و بر ثروت و

ص:47

دارایی خود بیفزاید، به راه شیطان رفته و از راه حق منحرف شده است.(1)

پیامبر، همگان را به کار فرا می خواند و بر ارتباط میان استعداد فرد با نوع کار تأکید می کرد و می فرمود: «اِعْمَلُوا فَکُلُّ مُیَسَّرٍ لِما خُلِقَ لَهُ؛ همگی کار کنید، ولی متوجه باشید که هرکس برای کاری آفریده شده است که آن را به آسانی انجام می دهد».(2)

همچنان که سهل شد ما را حَضَر

سهل شد هم قوم دیگر را سَفَر

آن چنان که عاشقی بر سروری

عاشق است آن خواجه بر آهنگری

هرکسی را بهر کاری ساختند

میل آن را در دلش انداختند(3)

ص:48

می سازند، چنان که در روایتی آمده است: «خوش حالی، مایه انبساط روان و امری نشاط برانگیز است».(1)

به خوش رویی و خوش خویی در ایام

همی رو، تا شوی خوش دل در انجام

اگر خوش دل شوی در شادمانی

بماند شادمانی، جاودانی

ناصر خسرو

قیس بن سعد، از یاران جوان پیامبر، پس از توصیف خوش رویی رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: «به خدا سوگند، آن حضرت با آن خوش رویی و لبخند، هیبتش از همه بیشتر بود».(2)

در فرهنگ دینی، بخشی از زندگی به امور عبادی، بخشی به کار و تلاش و بخشی نیز به استفاده از لذت های مشروع و حلال اختصاص یافته است. نشاط و سرور برخاسته از این لذت ها، کمکی به اجرای دیگر برنامه هاست؛ زیرا بدن و روان خسته را ترمیم و نیرو و تلاش او را چند برابر می سازد.(3)

به شادی دار دل را تا توانی

که افزاید ز شادی زندگانی

چو روز ما همی بر ما نپاید

درو بیهوده غم خوردن، چه باید

فخرالدین اسعد گرگانی

ص:49

«شاد زیستن»، زیباترین پاسخ دین به «چگونه زیستن» است؛ پاسخی برای شما جوانانی که در پی یافتن نگاه دین به شادی هستید و راهی برای زندگی هدفمند می جویید و از پوچی و بی حالی که از شاخصه های وابستگی به دنیا است، گریزانید.

پیامبر اسلام، دینی سرشار از شادی و حلاوت آورد، ولی این دین، شادی بی حد و مرز را به ویژه برای نسل جوان نمی پسندد؛ زیرا چنین شادی با سبک سری، بی قیدی و توهین همراه است. دین اسلام ورای توصیه به بهره گیری از شادی های حلال، جوانان را به شناخت و انس با شادی های عمیق معنوی و تعالی بخش و آمیخته با زیبایی های ماندگار فرا می خواند و دریچه ای نو از نشاط را به روی آنها می گشاید.

جوان دین دار می کوشد از وابستگی خود به مظاهر دنیا بکاهد و در مسائل زودگذر غرق نشود؛ زیرا می داند هرچه وابستگی اش به لذت های آنی افزایش یابد، افسردگی و اندوه بیشتری را باید تحمل کند. مراد از شادی زودگذر، آن شادی است که از بی نیازی و زهد سرچشمه نمی گیرد، بلکه به سبب هیجان های منفی و عواملی همچون مواد مخدر، مشروبات الکلی و فعالیت های زیان بار پدید می آید. این گونه شادی ها، وابسته به اسباب و وسایل است و تا اسباب آن فراهم نباشد، به دست نمی آید. نشاط و سرور، میوه عقل است. فرصت های پاک شادمانی را نباید به هوس آلوده کرد.

چنان که می دانید، جوان برای آرامش روح و روان و داشتن دوران جوانی فرح بخش، به تفریح سالم و شادی نیاز دارد، تا در برابر هجوم رهزنان دل و رواج دهندگان ناهنجاری، از او محافظت کنند و او را به ساحل امن برسانند. امنیت دوران جوانی در گرو آن شادمانی است که به فضیلت های انسانی آراسته و از هر پلیدی و زشتی، پیراسته باشد. بر اثر و بی توجهی در این امر، زلالی و صفای جوان، گرفتار کج روی ها می شود که در نتیجه آن، تمام زندگی اش را خواهد باخت.

ص:50

جوانی و همچنین، بازیابی نیروی جسمی با ورزش تحقق می یابد. ورزش، از سرگرمی های سالم و نشاط آور است.

برخی ورزش ها مانند کشتی، تقویت کننده روحیه جوان مردی، شجاعت، حق طلبی و ستم ستیزی در جوان است. ورزش هایی چون شنا و تیراندازی و سوارکاری نیز بر مقاومت جسم و روح در برابر شرایط سخت زندگی و آسیب های اجتماعی می افزاید و جوان را سالم و بدنش را برای رزم و دفاع چابک و قوی می سازد.

رسول گرامی اسلام، نیرومند ساختن بدن را سبب خوش بختی می داند(1) و ورزش های یاد شده را می ستاید، چنان که در سخنانی می فرماید:

- «به تیراندازی پای بند باشید؛ زیرا از بهترین سرگرمی های شما است».(2)

_ «سرگرمی در چند چیز است: تربیت اسب و تیراندازی...».(3)

_ «محبوب ترین سرگرمی در نزد خداوند متعال، سوارکاری و تیراندازی است».(4)

_ «به فرزندان خود، تیراندازی و شنا بیاموزید».(5)

پیامبر خدا، پیش از شروع جنگ احد، پسران کمتر از 15 سال را به مدینه باز گرداند. حتی به سَمُرة بن جندب و رافع بن خدیج نیز با آنکه پانزده ساله بودند، دستور بازگشت داد. ولی هنگامی که شنید رافع تیرانداز خوبی است و سَمُره نیز در کشتی با رافع، می تواند او را بر زمین بزند، به هر دو اجازه شرکت در نبرد را داد.(6)

حضرت محمد صلی الله علیه و آله به منظور تقویت روحیه جوان مردی و غیرت در جوانان،

ص:51

مسابقه هایی برپا می کرد. از جمله هنگام بازگشت سپاه اسلام از نبرد تبوک، مسابقه سوارکاری ترتیب داد و شتر خود را در اختیار اسامه گذاشت. اسامة بن زید سوار بر «غضباء»، شتر معروف پیامبر، از همه پیشی گرفت. مردم به دلیل اینکه شتر برای پیامبر بود، فریاد می زدند رسول خدا برنده شد. ولی حضرت محمد صلی الله علیه و آله با صدای بلند فرمود: «اسامه پیشی گرفت و برنده شد».(1) یعنی سوارکار مهم است نه مرکب!

پیامبر خدا به قهرمان پروری مثبت در زمینه اخلاقی و روحی اهمیت می داد و هنگام داوری در مسابقه ها، یاران خود را به قهرمانی در میدان فضیلت ها تشویق می کرد. نوشته اند روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از محله ای در شهر مدینه می گذشت که در آن گروهی از جوانان سرگرم زورآزمایی بودند؛ به این ترتیب که سنگ بزرگی را بلند می کردند تا معلوم شود چه کسی بهتر می تواند آن را بلند کند. این مسابقه به داور نیاز داشت. جوانان با دیدن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند: داوری بهتر از پیامبر نیست. یا رسول اللّه! شما اینجا بایستید و داوری کنید که کدام یک از ما بهتر وزنه را بلند می کند. پیامبر پذیرفت و در پایان مسابقه فرمود:

می خواهید بگویم قوی ترین و نیرومندترین شما کیست؟

از همه نیرومندتر، کسی است که هنگام عصبانیت، خشم بر او چیره نشود، بلکه او بر خشمش چیره شود و خشمش او را در راهی، خلاف رضای خدا قرار ندهد و بتواند بر خشم خود مسلط شود. آن گاه که از چیزی خوشش آید، آن خوش آمدن او را از رضای خدا غافل نسازد و بتواند رضا و میل و رغبت خویش را کنترل کند.(2)

در رهی می گذشت پیغمبر

با گروهی ز دوستان همبر

ص:52

دید قومی گرفته تیشه به دست

گرد سنگی بزرگ، کرده نشست

گفت: کین دست و پا خراشیدن

چیست این سنگ را تراشیدن

قوم گفتند: ما جوانانیم

زورمندان و پهلوانانیم

چون به زورآوری کنیم آهنگ

هست میزان زور ما این سنگ

گفت: گویم که پهلوانی چیست؟

مرد دعویِ پهلوانی کیست؟

پهلوان آن بُوَد که گاه نبرد

خشم را زیر پا تواند کرد

خشم اگر کوه سهمگین باشد

پیش او پشت بر زمین باشد

جامی

ص:53

عایدتان نشود، از بهره های عقلی آن برخوردار خواهید شد».(1)

تا به دکان و خانه در گردی

هرگز ای خام! آدمی نشوی

برو اندر جهان، تفرج کن

پیش از آن روز، کز جهان بروی

سعدی

سرزندگی و شادابی جوان، با خروج از تنگنای محیط زندگی و بهره مندی از امکانات و نعمت های خدادادی و انس با طبیعت سرسبز و سرشار از زیبایی و طراوت، تأمین می شود، آنچنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «سافِرُوا تَصِحّوا؛ سفر کنید تا سلامت باشید».(2)

انگیزه های سفر در روایتی چنین آمده است:

سزاوار نیست انسان به سفر برود، مگر برای سه چیز: یا برای تجارت و کسب درآمد و تأمین زندگی؛ یا برای رسیدن به کمالات معنوی و تعالی روح؛ یا برای تفریح و گردش و بهره مندی از لذت های حلال.(3)

شادمانه سوی صحرا راندند

سافِرُوا کی تَغْنَمُوا برخواندند(4)

ص:54

پیامبر خدا، جوانان را به سفر گروهی تشویق می کرد و می فرمود: «اَلرَّفیقُ ثُمَّ الطَّریق؛ اول رفیق راه، سپس سفر کردن».(1)

همچنین می فرماید: «هرگاه سه نفر به سفر رفتند، باید یکی از خود را به امیری برگزینند».(2)

از شرایط لازم برای سفر، داشتن حسن تفاهم و تعامل با هم نوعان، سازگاری با اطرافیان و هم زیستی و الفت با دوستان را می توان نام برد. آداب سفر از نگاه پیامبر، بذل و بخشش توشه، خوش اخلاقی و شوخی کردن در چارچوب های اخلاقی است.(3)

همکاری و تقسیم کار در سفر، بر شیرینی آن و صمیمیت هم سفران می افزاید. پیامبر در سفری با دوستان خود، برای تهیه غذا، دستور کشتن گوسفندی را داد. یکی از یاران، ذبح گوسفند را پذیرفت، شخصی دیگر سلاخی اش را بر عهده گرفت، دیگری آن را تقسیم کرد و فرد دیگر گوشت ها را پخت. پیامبر نیز به جمع آوری هیزم برای برافروختن آتش پرداخت. یاران گفتند: ای رسول اللّه ! تو را به جان پدر و مادرمان سوگند، خود را به زحمت مینداز، ما تو را کفایت می کنیم. پیامبر فرمود: «می دانم شما همه کارها را به خوبی انجام می دهید، ولی خداوند از بنده ای که از هم سفران خود کناره گیرد، ناخرسند است».(4)

به درسی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله توجه کنید:

قافله ساعت ها راه پیموده و آثار خستگی در چهره سواران و مرکب ها ظاهر شده بود. سرانجام، به منزلی رسیدند که آبی داشت و فرود آمدند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز شتر خویش را خوابانید و پیاده شد . همه در فکر بودند که پیش از هر کاری، خود را به آب برسانند و مقدمات نماز را فراهم سازند.

ص:55

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز به سوی آب روانه شد، ولی بعد از آنکه مقداری رفت، بدون آنکه با کسی سخنی بگوید، به سوی مرکب خویش بازگشت. اصحاب، حیران و نگران با خود می گفتند: آیا اینجا را برای فرود آمدن نپسندیده است و می خواهد فرمان حرکت بدهد؟ چشم ها خیره به او و گوش ها منتظر شنیدن فرمانش بود. تعجب جمعیت هنگامی زیاد شد که دیدند آن حضرت خود را به شترش رساند و زانوبند را برداشت و زانوهای شتر را بست. آن گاه دوباره به سوی آب باز آمد. از هر طرف بانگی بلند شد: ای رسول خدا! چرا به ما نگفتی تا این کار را برایت بکنیم و به خودت زحمت دادی و برگشتی؟ ما که با کمال افتخار برای انجام این خدمت آماده بودیم! آن حضرت در پاسخ آنها فرمود:

هرگز در کارهای خود از دیگران کمک نخواهید و به دیگران تکیه نکنید، گرچه برای یک قطعه چوب مسواک باشد.(1)

ص:56

ص:57

کردن ناخن و پوشیدن لباس تمیز، از جلوه های آراستگی است که در کاستن غم و اندوه و تداوم بخشیدن به شادابی مؤثر است.

به این چند نشانه آراستگی توجه کنید:

ص:58

را کوتاه کنید، حداقل آن را مرتب و تمیز نگه دارید. شانه کردن مو، آسان ترین روش آراستگی است. به فرموده پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، هر کس موی سر را کوتاه نمی کند، باید آن را به شانه کردن عادت دهد. در غیر این صورت، آن را بتراشد.(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، بیشتر وقت ها به اندازه چهار انگشت، مو باقی می گذاشت.(2)

برای اصلاح صورت، ریش و سبیل را مرتب و کوتاه کنید و آن را آن قدر رها نسازید که زیاد بلند شود. فراموش نکنید به هنگام هر نماز، برای آراسته بودن در پیشگاه خداوند، موی سر و محاسن خود را شانه کنید.(3)

ص:59

ص:60

دو _ از به تن کردن لباس شهرت بپرهیزید. لباس شهرت به پوششی می گویند که خودخواهانه انتخاب شود؛ با این نیت که هیچ کس نظیرش را از نظر جنس پارچه، رنگ، کیفیت دوخت یا حتی مندرس بودن نداشته باشد و توجه همگان را برانگیزد؛ چنین پوششی که جوان به آن مشهور و انگشت نما شود، نشانه خفت دانسته شده است.

سه _ لباس های مختص به جنس مخالف نیز مناسب نیست. برخی جامه ها، ویژه مردان و برخی ویژه زنان است که برای پرهیز از شباهت نباید لباس جنس مخالف را پوشید. وصی پیامبر شخصی را دید که جامه اش را (همچون زنان آن دوره) بر زمین می کشید! پس به او فرمود: «مرا خوش نمی آید که شخصی شبیه زنان باشد».(1)

ص:61

الف) «جلباب»، پوششی چادرمانند، گشاد و پارچه ای است که با روسری کوچک و خمار تفاوت دارد. جلباب همچون مقنعه ها و روسری های بزرگ، سر و تمام بدن را می پوشانیده است(1) و خداوند در آیه نخست زنان را به پوشاندن سر و گردن و بدن خود با جلباب امر می کند.

ب) «خُمُر» جمع خمار و به معنای روسری و سرپوش است.(2) خداوند در آیه دوم، از دختران و زنان مؤمن خواسته است که به وسیله خمار، سینه و گردن (جیب) خود را بپوشانند. طبرسی درباره این آیه می نویسد:

زنان مدینه، دنباله روسری های خود را به پشت سر می انداختند که سینه، گردن و گوش های آنان آشکار می شد. آنها بر اساس این آیه موظف شدند دنباله های روسری خود را بر اطراف گردن اندازند تا این اندام ها نیز پوشیده باشد.(3) ابن عباس هم در تفسیر این آیه می گوید: «یعنی زن، مو و سینه، دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند».(4)

ج) قرآن در تبیین ضرورت پوشش نیز چنین می فرماید: «ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلایُؤذَیْنَ؛ این کار برای اینکه به عفاف شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است». (احزاب: 59)

د) پیامبر به اسما فرمود: «اسما! وقتی زن بالغ شد، شایسته نیست که (دربرابر نامحرم) جز صورت و دست هایش دیده شوند».(5)

ه ) پوشش اسلامی به معنای زندانی کردن یا قرار دادن بانوان در پشت پرده و بازداشتن آنها از مشارکت در فعالیت های اجتماعی نیست، بلکه منظور از پوشش، آن

ص:62

است که دختران و زنان مؤمن در برخورد و هم صحبتی با مردان، بدن خود را بپوشانند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازند و مشارکتشان در فعالیت ها، بر اصول انسانی و اسلامی استوار باشد.(1)

در پوشش دختران و زنان، ظرافت و دقتی نهفته است که با شخصیت و تکریم جایگاه آنان پیوند خورده است. پوشش زن در معاشرت با مردان، هم به تأمین بهداشت روانی جامعه کمک می کند و هم از جنبه حفظ کانون خانوادگی اهمیت دارد؛ زیرا اسلام می خواهد انواع لذت های جنسی _ چه دیداری یا لمسی و هر نوع دیگر _ به محیط خانوادگی محدود شود و زیر چتر ازدواج قانونی قرار گیرد تا اجتماع، فقط محیطی برای کار و فعالیت باشد و با این سفارش، این دو محیط را کاملاً از یکدیگر جدا می سازد. ازاین رو، می توان حجاب زنان را مناسب ترین آراستگی برشمرد که رعایت آن برای ایشان ضروری است.

ص:63

برانگیخته شدن حیا است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «از آگاهی خداوند بر تمام امورتان، هر لحظه شرم کنید».(1)

بزرگ ترین سرمایه دختر و زن مسلمان، حیا است که ثمره آن متانت، کنترل شهوت و تضمین عفت او خواهد بود. در برخورد موسی با دختر شعیب نوع واکنش و شیوه راه رفتن دختر شعیب، الگویی مناسب برای همه دختران است. قرآن در وصف صبورا، دختر شعیب، به نمایان بودن حیا و شرم در تمام چهره و اندام او اشاره می کند و این متانت خاص را می ستاید.(2)

حیا ویژه دختران نیست و پسران نیز موظف به رعایت حیا هستند. شخصی به پیامبر عرض کرد: یا رسول اللّه به من پندی ده. فرمود: «آن چنان از خدا شرم دار که از یکی از صالحان قبیله ات شرم می کنی».(3)

ص:64

که چنین نگاهی، تیری مسموم از تیرهای شیطان معرفی شده است.(1) خداوند در قرآن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

به مردان باایمان بگو: چشمان خود را از نگاه به نامحرم فرو بندند. به زنان باایمان بگو: چشمان خود را از نگاه هوس آلود فرو بندند. (نور: 30و31)

هر کس چشمانش را آزاد بگذارد، حسرتش زیاد می شود.(2) باید به ترک عملی که موجب ناخشنودی خداوند است، پای بند بود. چنین کار زیبایی، امکان پذیر است. پیامبر از قول حضرت حق می فرماید:

اگر چشمت بخواهد تو را به گناه و حرام بکشاند، من دو پلک در اختیار تو قرار داده ام. پس آنها را فرو بند.(3)

پیامبر به کسانی که از او می خواستند راهی نشانشان دهد تا شیرینی عبادت را بچشند، می فرمود:

هر مسلمانی که چشمش به زنی افتد، سپس پلک هایش را بر هم گذارد، یزدان والا او را با عبادتی انس دهد که لذت آن را در قلبش حس کند.(4)

ص:65

ص:66

مشتاق کند.(1)

آن حضرت درباره ویژگی های نیکوترین دوستان می فرماید:

بهترین دوستان تو کسانی هستند که تو را بر بندگی خدا یاری کنند، از گناه و معصیت دورت سازند و تو را به گام برداشتن در مسیر رضای حق سفارش کنند.(2)

در نگاه پیامبر، مثَل هم نشین خوب، مثَل عطرفروش است که اگر از عطرش به تو ندهد، از بوی خوشش به تو می رسد(3) و بی شک هم نشینی و نظاره رخسار چنین یاران هم دمی، فرح بخش خواهد بود.

گفت حکیمی که مفرّح بود

آب و می و لحن خوش و بوستان

هست، ولیکن نبود نزد عقل

هیچ مفرّح، چو رخ دوستان(4)

در میان دوستی ها، دوستی ثوبان مثال زدنی است. او غلام آزادشده رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و به حضرت بسیار علاقه داشت، چنان که از دوری اش بی تاب می شد. روزی در حالی که رنگش دگرگون و بدنش لاغر شده بود، خدمت پیامبر آمد. حضرت پرسید: «ثوبان! چرا رنگت دگرگون شده است؟» ثوبان پاسخ داد: یا رسول الله! نه بیمارم و نه دردمند، بلکه هرگاه تو را نمی بینم، شوق دیدارت مرا به آمدن نزد تو برمی انگیزد. پس چون به یاد آخرت می افتم، می ترسم نتوانم تو را ببینم. در آن حال، این آیه نازل شد:

ص:67

کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در شمار کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته است (یعنی) با پیامبران و صدیقان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو هم دمانی هستند. (نساء: 69)(1)

عشق، قهار است و من، مقهور عشق

چون قمر، روشن شدم از نور عشق

برگ کاهم در مصاف تندباد

من چه دانم تا کجا خواهم فتاد(2)

باید دوستی را زلال ساخت و بر استحکام آن افزود. با الهام از سخن پیامبر، به ده اصل تحکیم دوستی اشاره می کنیم:

الف) هر دیداری را با «سلام» آغاز کنید. سلام از اسم های الهی است و دوستی نیز در پرتو اسم و یاد او، خدایی می شود. پیامبر می فرماید: «هرکه را ملاقات کردی، به او سلام کن. خداوند بر حسنات تو می افزاید».(3)

ب) سلام را با دست دادن همراه سازید. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

هنگامی که کسی از شما دوستش را ببیند، باید به او سلام گوید و با وی دست دهد (مصافحه کند)؛ زیرا خداوند _ عزوجل _ فرشتگان را به این کار گرامی داشت. پس عمل فرشتگان را انجام دهید.(4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در دست دادن پیشی می گرفت و پس از مصافحه، دست خود را نمی کشید تا وقتی طرف مقابل، دست آن حضرت را رها می کرد. یاران هنگامی که متوجه

ص:68

این سنّت پیامبر شدند، هنگام دست دادن به آن حضرت، دست خود را می کشیدند تا پیامبر به زحمت نیفتد.(1)

ج) تبسم و لبخند، خاطره انگیزترین و در عین حال، کم خرج ترین ادب دوستی است؛ پس آن را دریغ نکنید. تبسم خستگی را می زداید و عطر صفا و صمیمیت را در گلشن دوستی می پراکند. حضرت محمد صلی الله علیه و آله همواره با لبخندی دل نشین با دوستانش دیدار می کرد و به یارانش نیز سفارش می فرمود: «با رویی متبسم و گشاده دوست خود را ملاقات کنید».(2)

آن حضرت، چنین خوش رویی را اوج محبت و صفای دوستی می دانست.(3)

د) از شرایط و مقدمات دوستی، آشنایی با نام و نسب، زادگاه و محل زندگی دوست است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

در هنگام دوستی باید از نام دوست، نام پدر، خاندان و خانه او جویا شد؛ زیرا از لازمه های دوستی است و نشان از صفای آن دارد.(4)

ه) دوستی تان را اظهار کنید. ابراز محبت نسبت به دوست و اعلام آن، دوستی را استوار و پایدار می سازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر یک از شما که برادرش را دوست دارد، به او اعلام کند؛ زیرا این کار مایه دوام الفت و استواری محبت است.(5)

و) هنگام صحبت با دوست، او را با بهترین نام هایی بخوانید که خود می پسندد.

ص:69

رسول خدا صلی الله علیه و آله رعایت این ادب را سبب ایجاد صفا و جاودانگی دوستی می دانست.(1)

ز) برای دوستتان به ویژه هنگام درماندگی وی، یار و مددکاری سودمند باشید. همانا لطف دوستی، در گرو خدمت و یاری به دوست، در زمان رو آوردن ناملایمات و سختی هاست. رسول خدا صلی الله علیه و آله، محبوب ترین مردم را نزد خدا سودمندترین آنان معرفی می کرد.

دوست مشمار آن که در نعمت زند

لاف یاری و برادرخواندگی

دوست آن باشد که گیرد دست دوست

در پریشان حالی و درماندگی

سعدی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اگر کسی درصدد برآوردن نیاز دوستش باشد، خداوند حاجتش را برمی آورد. اگر کسی گرهی از (مشکلات) مسلمانی بگشاید، خداوند به موجب آن، گرهی از گره های روز قیامت را برایش می گشاید.(2)

دوستان را به گاه سود و زیان

بتوان دید و آزمود توان(3)

ص:70

ح) خیرخواه دوستتان باشید. صداقت در رفاقت، با تذکر ضعف ها و کاستی های یکدیگر ثابت می شود و دست آورد دوستی صادقانه، تکامل است که با تذکر و راهنمایی دو دوست تحقق می یابد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله مثَل دو دوست مؤمن را همچون دو کف دست می داند که یکی از آنها، دیگری را تمیز می کند.(1) ایشان درباره رابطه دو دوست با یکدیگر، چنین می فرماید: «لِیَنْصَحَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ اَخاهُ کَنَصیحَتِهِ لِنَفْسِهِ؛ انسان باید دوست دینی خود را نصیحت کند، همان گونه که خیر خود را می خواهد».(2)

دوست آن است که معایب دوست

همچو آیینه، روبه رو گوید

امیرخسرو دهلوی

دوست، آبرو و زینت دوست را آبرو و زینت خود و عیب او را عیب خود می داند.(3) ازاین رو، همواره درصدد اصلاح عیب خود و دوستش خواهد بود. در غیر این صورت، اگر او روش ناپسند دوست خود را اصلاح نکند و با وجود توانایی، او را باز نگرداند، در حق وی خیانت کرده است.(4)

ط) در همه حال از احوال دوست خود جویا شوید و به دیدار او بروید؛ چرا که «دیدار دوست، بذر محبت را [در دل ]می نشاند».(5)

سیره و منش رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز بر دل جویی از دوستان استوار بود. آن

ص:71

حضرت اگر سه روز دوستان خود را نمی دید، از آنان سراغ می گرفت و دعوتشان می کرد واگر از بیماری آنان آگاه می شد، به عیادتشان می شتافت.(1) لطف پیامبر گاه شامل دوست داران غیر مسلمانش نیز می شد.

جوانی از یهودیان مدینه، پیامبر اسلام را بسیار دوست می داشت و پیوسته خدمت حضرت می آمد و با ایشان بسیار صمیمی شده بود. بارها بود که حضرت او را در پی کاری می فرستاد و او نیز گاه برای پیامبر نامه می نوشت. چند روزی گذشت و از جوان خبری نشد. حضرت از حال او پرسید. کسی گفت: بیمار است و امروز در حال جان دادن بود؛ اگر تاکنون نمرده باشد! پیامبر برخاست و با جمعی از اصحاب به عیادتش رفت. جوان را دید که زبانش بسته شده است و توان سخن گفتن ندارد. حضرت او را صدا زد. به برکت کلام پیامبر، جوان به سخن آمد و گفت: لبیک یا ابا القاسم! حضرت فرمود: «بگو اشهد ان لااله الااللّه و اشهد ان محمدا رسول اللّه ».

جوان نگاهی به پدر کرد و چیزی نگفت. حضرت بار دوم و سوم سخن خود را تکرار فرمود و جوان نیز هر بار به پدر نگاه می کرد؛ تا آنکه پدر گفت: تو خود می دانی، اگر می خواهی بگو! جوان لب باز کرد و گفت: اشهد ان لااله الا اللّه و انک محمد رسول اللّه . سپس جان سپرد. پیامبر به یاران خود، دستور غسل و کفن جوان را داد و چنین بیان داشت: «سپاس خداوندی را که امروز یک نفر را به وسیله من از آتش نجات بخشید».(2)

پیامبر گرامی اسلام مرز دیدارهای دوستانه را یک روز در میان مشخص فرموده و این مقدار را سبب افزایش محبت خوانده است؛(3) زیرا دیدارهای پی درپی، از اشتیاق

ص:72

می کاهد و رنجش و خستگی در پی خواهد داشت.(1)

پس صلؤ یارانِ ره، لازم شمار

هر که باشد، گر پیاده، گر سوار

مولوی

ی) به یکدیگر هدیه دهید. هدیه و بخشش، نهال دوستی را در دل می نشاند(2) و وسیله ای برای افزایش محبت است.(3) پیامبر خدا، هدیه را می پذیرفت و در برابر آن، پاداش می داد.(4) حضرت در این باره می فرماید: «تهادَوْا فَاِنَّها تَذهَبُ بِالْضَّغَائِنِ؛ به همدیگر هدیه دهید که هدیه، کینه ها را از بین می برد».(5)

ص:73

دوستی می کند.(1)

تو اول بگو با کیان زیستی

پس آن گه بگویم که تو کیستی

در حقیقت، هم نشینی با دوست، یکی از عوامل مؤثر در پی ریزی صفات اخلاقی و شکل گیری شخصیت آدمی است و در کنار وراثت و تربیت، سهم بسیار زیادی در ساختن خلق و خوی انسان دارد. ازاین رو، «کسی که ناسنجیده با دیگران پیمان دوستی می بندد، به رفاقت افراد فاسد نیز تن در می دهد».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله، زیباترین ویژگی ها را برای گزینش دوست چنین برمی شمارد:

إِذا رَأیْتَ مِنْ أَخیکَ ثَلاثَ خِصالٍ فَارجِهِ: اَلْحَیاءُ وَ الْأَمانَةُ وَ الصِّدْقُ وَ اِذا لَمْ تَرَهَا فَلاتَرجِه.(3)

اگر در دوست خود این سه خصلت را دیدی، به او امید داشته باش: حیا؛ امانت و راستی. در غیر این صورت، به او دل مبند.

برای دوستی خود مرزی قرار دهید؛ زیرا «تنهایی، از هم نشین بد بهتر است».(4)

مسجد است آن دل که جسمش ساجد است

یار بد خرّوب هر جا مسجد است

ص:74

یار بد چون رست در تو مهر او

هین ازو بگریز و کم کن گفت وگو

برکن از بیخش که گر سر برزند

مر تو را و مسجدت را برکند(1)

در انتخاب دوست، اهمیت دقت کردن در گزینش پاکان و دوری از افراد ناشایست به اندازه ای است که دغدغه و نگرانی درباره این امر برای جوان یک کمال و ارزش است.

حریم رفاقت، جایگاه یاران نیکوست و باید مرزهای آن را از ورود نامحرمان پاس داشت؛ دوستان نادان و ناشایستی که سرانجام دیدار و معاشرت با آنان، دوزخ سوزان خواهد بود.

منشین با بدان، که صحبت بد

گرچه پاکی، تو را پلید کند

آفتاب ار چه روشن است، او را

پاره ای ابر، ناپدید کند(2)

از دوستی با چند گروه باید بر حذر بود:

الف) دروغ گو؛ زیرا او همچون سرابی است که مطالب را برخلاف واقع نشان می دهد، دور را نزدیک و نزدیک را دور جلوه می دهد.

ب) فاسق؛ زیرا دوست خود را به بهای یک لقمه یا کمتر از آن می فروشد.

ص:75

ج) قطع کننده رحم؛ زیرا در کتاب آسمانی، لعن و نفرین شده است.(1)

د) شرور؛ زیرا مانند شمشیر، ظاهری خوب و اثری بد دارد.(2)

ه) سخن چین؛ زیرا همان گونه که از دیگران نزد دوست سخن چینی می کند، نزد دیگران نیز بر ضد دوست سخن می گوید.

و) خیانت کار؛ زیرا کسی که به خاطر دوستش خیانت کند، روزی نیز به همان دوست خیانت خواهد کرد.(3)

ز) چاپلوس؛ زیرا با چرب زبانی، دوست خود را فریب می دهد و کار ناروای خود را در نظر او زیبا می نماید و در پی آن است که دوستش نیز همانند او شود.(4) رسول خدا صلی الله علیه و آله در ترسیم عمل افراد چاپلوس چنین می فرماید: «در حضور انسان، او را می ستایند و در پشت سرش بد می گویند و آن گاه که انسان گرفتار شود، سرزنشش می کنند».(5)

ح) گناه کار؛ زیرا نافرمانی خدا را در نظر هم نشین خود می آراید(6) و وی را با زشتی و ناپاکی می آلاید.(7)

ط) بدنام؛ کسی که به محله فرد بدنام قدم گذارد و با او آمد و شد کند، متهم خواهد شد.(8) رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «شایسته ترین مردم به بدنامی، کسانی هستند که با بدنامان

ص:76

دوست هستند».(1)

ی) احمق؛ زیرا همچون یک بیمار، مزاحم و رنج آور است.(2) بزرگ ترین زیان احمق آن است که می خواهد سودی برساند، ولی به دلیل نادانی، آسیب می رساند.

گفت پیغمبر، عداوت از خِرَد

بهتر از مِهری که از جاهل رسد(3)

ص:77

حضرت آمد. پیامبر از دیدن او شادمان گشت و ملافه خود را گسترد و او را بر آن نشاند. سپس با چهره ای خندان، با وی سخن گفت. پس از مدتی او برخاست و رفت و برادر رضاعی آن حضرت آمد، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله با وی آن گونه رفتار نکرد که با خواهرش کرده بود. به حضورش عرض شد: ای رسول خدا، چرا با خواهرت رفتاری کردی که با برادرت با اینکه مرد است، نکردی؟ فرمود: «چون او نسبت به پدر و مادر خود، نیکوکارتر از برادرش بود».(1)

به والدینتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.(2) بدانید رحمت خداوند بر شما که به احسان به والدین خو گرفته اید، رحمتی ویژه است: عمر طولانی و روزی زیاد.(3)

به چند مورد از جلوه های نیکی کردن به والدین و آثار آن توجه فرمایید:

الف) نگاه محبت آمیز به آنان: همانا نظر محبت آمیز به پدر و مادر عبادت است.(4) رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:

هر فرزند نیکوکاری که با مهربانی به پدر و مادرش بنگرد، در مقابل هر نگاه، پاداش یک حج کامل پذیرفته به او داده می شود. پرسیدند: حتی اگر روزی صد مرتبه به آنها نگاه کند؟ فرمود: «نَعَمْ، اَللّه ُ اَکْبَرُ وَ اَطْیَبُ؛ آری، خداوند بزرگ تر و پاک تر است».(5)

ب) پیروی والدین: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بنده ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است».(6)

ص:78

ج) به دست آوردن رضایت والدین: از پیامبر روایت شده است که فرمود:

مَنْ اَرْضَی وَالِدَیْهِ فَقَدْ اَرْضَی اللّهَ وَ مَنْ اَسْخَطَ وَالِدَیْهِ فَقَدْ اَسْخَطَ اللّهَ.(1)

آن که پدر و مادرش را خشنود کند، خدا را خشنود کرده و کسی که پدر و مادر خود را به خشم آورد، خدا را به خشم آورده است.

د) نیکی به آنان برای جلب اسباب آمرزش الهی: نیکی به پدر و مادر سبب آمرزش گناه نیز می شود. مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، هیچ کار زشتی نمانده که انجام نداده باشم، آیا می توانم توبه کنم؟ پیامبر از او پرسید: «آیا پدر یا مادرت زنده هستند؟» مرد گفت: بله، پدرم. حضرت فرمود: «برو به او نیکی کن تا آمرزیده شوی.» پس از رفتن او، پیامبر فرمود: «کاش مادرش زنده بود؛ زیرا اگر به مادرش نیکی می کرد، زودتر آمرزیده می شد».(2)

ه_ ) رعایت حقوق والدین: مردی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید: حق پدر بر فرزند چیست؟

حضرت فرمود:

1. او را با نام صدا نکند،

2. در راه رفتن از او جلو نیفتد،

3. پیش از او ننشیند،

4. کاری نکند که مردم به پدرش ناسزا گویند.(3)

و) فراهم نکردن زمینه عاق والدین: پیامبر به عاق والدین هشدار داده(4) و فرموده

ص:79

است: «کیفر این گناه تا هنگام قیامت به تأخیر نمی افتد و در همین دنیا مجازات می شود».(1)

ز) توجه بیشتر به مادر، با حفظ جایگاه پدر: شخصی به حضور پیامبر رسید و درباره نیکی به پدر و مادر از آن حضرت پرسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله سه مرتبه فرمود: «أِبرَرْ اُمَّک، أِبرَرْ اُمَّک، أِبرَرْ اُمَّک؛ به مادر نیکی کن، به مادر نیکی کن، به مادر نیکی کن.» و سه بار نیز فرمود: «اَبرَر اباکَ؛ به پدرت نیکی کن».

همان گونه که می بینید، پیامبر پیش از آنکه نیکی کردن به پدر را سفارش کند، با تأکید بر نیکی به مادر، آغاز فرمود.(2)

ص:80

می گسترانند».(1)

پیامبر حق استاد را بر شاگرد چنین بیان می دارد:

از هر کس که حرف و کلمه ای (دانشی) آموختی، خود را خدمت کارش ساخته ای.(2)

البته مقصود از تواضع در برابر استاد، خودکم بینی، پیروی کورکورانه یا کنار نهادن جسارت اندیشیدن نیست، بلکه منظور پاس داشت دانش و فرزانگی است. پیشوای چهارم شیعیان که گنجینه دانشش از خزینه معارف بی پایان پیامبر سرچشمه می گیرد، درباره حقوق استاد بر شاگرد چنین می فرماید:

حق کسی که به تو دانش می آموزد این است که:

الف) او را بزرگ داری؛

ب) احترام مجلسش را حفظ کنی؛

ج) به سخنانش، به نیکویی گوش فرا دهی؛

د) به او رو آوری؛

ه_) در حضور او با صدای بلند سخن نگویی؛

و) اگر کسی از او مطلبی پرسید، در پاسخ دادن به آن، بر او پیشی نگیری؛

ز) در محضرش با افراد دیگر سخن نگویی؛

ح) در نزد او از دیگران غیبت نکنی.(3)

سعی نابرده در این راه، به جایی نرسی

مزد اگر می طلبی، طاعت استاد ببر

حافظ

ص:81

ص:82

نگذرانده اند، تا آخر عمر یک نوع «خامی» و «بچگی» در آنها وجود دارد».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فراوان این سخن را می فرمود که:

هر کس دوست دارد از سنّت من پیروی کند، به ازدواج روی آورد؛ زیرا ازدواج، [بخشی] از سنّت من است.(2)

پیامبر در سخنان خود، از گشوده شدن درهای رحمت آسمانی و وزش نسیم احسان و بخشش الهی به هنگام ازدواج خبر داده است.(3) کامل شدن دین فرد را نیز می توان جلوه ای از لطف خدا دانست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره هر کدام از یارانش که ازدواج می کرد، می فرمود: «دینش کامل شد».(4)

بهره مند شدن از عشق، هم نشینی با یاری نیکو و رسیدن به انتظارهای روحی و جسمی را سه دلیل مهم ازدواج شمرده اند و دلیل دیگر، این بشارت است که: «هیچ بنیادی در اسلام نزد خداوند، محبوب تر از ازدواج نیست».(5)

روزی یکی از جوانان مدینه به نام عکاف خدمت پیامبر رسید. آن حضرت از او پرسید:

_ آیا زن داری؟

_ خیر!

_ برای ازدواج مشکلی داری؟

_ خیر!

_ آیا سالم و توانگری؟

ص:83

_ آری بحمدالله.

_ در این صورت تو از برادران شیطانی یا از راهبان مسیحی هستی! اگر مسلمانی، مانند همه مسلمانان رفتار کن. اختیار کردن همسر، از سنّت های من است. بدترین های شما، مردان بی زن و بدترین مردگان شما، اموات مجرد هستند. وای بر تو ای عکاف! زن بگیر که [در غیر این صورت] خطاکاری!

- یا رسول الله! پیش از آنکه از جای خود برخیزم، مرا زن بده!

- کریمه، دختر کلثوم حمیری را به ازدواج تو در آوردم.(1)

تمایل مرد و زن جوان به یکدیگر، امری فطری است و در پرتو ازدواج، هر دو از سودها و نتایجی عالی بهره مند خواهند شد. از جمله:

الف) آرامش روح و سکون روان با ازدواجی موفق تحقق می یابد و این احساس، زمینه رشد جوان را برای دست یابی به فضیلت های انسانی فراهم می آورد، چنان که پروردگار مهربان می فرماید:

از نشانه های او این [است] که از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری، همانا در این [نعمت] برای مردمی که می اندیشند، نشانه هایی هست. (روم: 21)

نتیجه چنین دوستی و آرامشی، فزونی مروت و نیک سیرتی است که پیامبر بدان اشاره دارد: «پسران و دختران مجرد خود را همسر دهید که خداوند، مروتشان را افزون و سیرتشان را نیکو گرداند».(2)

ب) ازدواج، سالم ترین راه برای ارضای تمایل جنسی و سپری مطمئن برای در امان ماندن از آلودگی های جنسی و خلاف عقل است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «ازدواج بهترین راه برای رهایی از نگاه شهوانی و [حفظ ]عفت جنسی، پاک دامنی و شرافت

ص:84

انسانی است».(1)

مسائل جنسی و شهوانی، از سریع ترین راه های نفوذ شیطان است که گاه در پوشش ارتباط دوستانه میان پسر و دختر جوان، آنها را در ورطه هرزگی و هوس رانی می اندازد، ولی زوج جوان در پرتو مهر همسر خود، این راه نفوذ را سد می کنند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله با سفارش به ازدواج و پرهیز از ارتباط های نامشروع(2) می فرماید:

هر جوانی که در ابتدای جوانی اش ازدواج کند، با این کار نیک خود ناله ابلیس را درمی آورد، چنان که او فریاد می کشد: «وای بر من! وای بر من! این جوان دو سوم دین و آیینش را از گزند من در امان داشت و خود را بیمه کرد. پس لازم است در یک سوم باقی مانده، خویشتن دار باشد.(3)

زوج جوان به دلیل پاک بودن از آلودگی ها و انحراف های شهوانی، جایگاه والایی نزد خداوند دارند، تا جایی که حتی خوابشان برتر از انسان مجردی است که روزها روزه دارد و شب ها به خاطر عبادت بیدار می ماند.(4)

پیامبر خدا، دو رکعت نماز پسر و دختر ازدواج کرده را برتر از نماز مجردی می داند که شب و روز خود را به پرستش سپری می کند.(5) ازاین رو، هرگاه یکی از یارانش ازدواج می کرد، پیامبر «کامل شدن دینش» را به او بشارت می داد(6) و همواره به جوانان سفارش

ص:85

می فرمود:

هرکه دوست دارد خدا را پاک و پاکیزه ملاقات کند، خدا را در حالی ملاقات کند که همسر دارد.(1)

ج) ادامه نسل و نژاد آدمی و ایجاد نسلی صالح، از نتایج هم دمی و پیوند دختر و پسر جوان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

چه چیز مؤمن را از انتخاب همسر باز می دارد؟ هر آینه در پرتو ازدواج، خداوند فرزندی به او بخشد که زمین را با شعار «لا اله الا اللّه » سنگین سازد.(2)

بیشتر جوانان، به دلیل بیم از ناتوانی در اداره خانواده، ازدواج را به تأخیر می اندازند تا پس از اندوختن مال و با اطمینان کامل، گام پیش نهند، ولی بیشتر این دغدغه ها نارواست؛ زیرا با حداقل امکانات نیز می توان آغاز کرد، بلکه رزق و روزی در گرو ازدواج است.(3) رسول خدا می فرماید: «اِتَّخِذُوا الاَْهْلَ، فَاِنَّهُ اَرْزَقُ لَکُمْ؛ خانواده تشکیل دهید که برای شما روزی آور است.»(4) ایشان در کلام شیرین دیگری هم می فرماید: «با زنان ازدواج کنید. آنان ثروت و روزی می آورند».(5)

این سخنان امیدبخش، جوان را دلیر می سازد تا با اعتماد به آنها، توان و نیرویش را دوچندان سازد و در سایه بخشش و لطف الهی، زندگی مشترک سرشار از صفا و زیبایی را بنیان نهد. در قرآن نیز به این امر اشاره شده است:

اگر تنگ دست باشند، خداوند آنان را از فضل خویش بی نیاز خواهد کرد و خدا گشایشگر

ص:86

داناست. (نور: 32)

جوانی خدمت پیامبر آمد و در محضر ایشان اظهار نیاز کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او پیشنهاد داد ازدواج کند.(1) آن جوان از اظهار دوباره نیاز خود شرم کرد. در آن حال، مردی از انصار او را دید و گفت: «دختری زیبارو دارم که می خواهم او را به ازدواج تو درآورم!» جوان با دختر آن انصاری ازدواج کرد و در سایه این پیوند، رحمت و فضل الهی بر زندگی شان سایه افکند و گشایشی در روزی شان پدید آمد. آن جوان بار دیگر خدمت پیامبرخدا آمد و ایشان را از حال خویش آگاه کرد. پیامبر پس از شنیدن سرگذشت شیرین او فرمود: «جوانان! بر شما باد که ازدواج کنید».(2)

ص:87

باد که با دین داران ازدواج کنید.(1)

پیامبر، از انتخاب همسر با ملاک ثروت یا زیبایی بدون دین داری، نهی می کند و می فرماید:

هر کس با زنی به خاطر مال آن زن ازدواج کند، خداوند او را به مال وی واگذار خواهد کرد.(2) هرکه با او برای زیبایی اش ازدواج کند، چیزی که خوشایند نیست، در او خواهد دید و هرکه با وی برای دینش ازدواج کند، خداوند تمام این مزایا را برایش جمع خواهد کرد.(3)

صید دین کن تا رسد اندر تَبَع

حُسن و مال و جاه و بختِ مُنْتفَع(4)

ص:88

نقش آفرین است. ازاین رو، پیامبر می فرماید:

با گروهی ازدواج کنید که مردانشان عفت دارند. پس زنانشان هم عفیف هستند و با آن گروه ازدواج نکنید که مردانشان بی عفتی کرده اند؛ زیرا زنانشان هم بی عفت شده اند.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ازدواج با زنان زیبارویی که در محیط فاسد پرورش یافته اند، هشدار می دهد و آنان را به سبزه ای که در لجن زار روییده، تشبیه و تعبیر «سبزه در مزبله» را یاد می کند: «زن زیبایی که در محله و خانواده ای زشت باشد».(2)

ص:89

جویبر مردی سیاه پوست و فقیر از اهل یمامه بود که به حضور پیامبر شتافت و مشتاقانه اسلام آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله از وی دل جویی می کرد و لباس و غذای او و «اصحاب صُفّه» را فراهم می ساخت.

روزی پیامبر به وی فرمود:

_ جویبر! چه خوب بود که همسری اختیار می کردی تا هم شهوت خود را کنترل کنی و هم در امور دنیا و آخرت شریکی داشته باشی.

_ ای پیامبر خدا! پدر و مادرم به فدایت! کدام زن حاضر است به همسری من تن دهد؟ نه حسب و نسبی دارم و نه مال و جمالی.

_ ای جویبر! خداوند جهان به برکت دین اسلام، آن کسی را که در جاهلیت شرافت داشت، پست ساخت و آنان را که پست بودند، شرافت بخشید. امروز همه مردم، سفید، سیاه، قریش، عرب و عجم برابرند و همه، فرزندان آدم هستند و آدم نیز از خاک آفریده شده است. جویبر! من امروز هیچ یک از مسلمانان را نسبت به دیگری برتر نمی بینم، جز برای کسی که تقوا و فرمانبرداری اش در پیشگاه خدا بیشتر باشد. جویبر! هم اکنون نزد زیاد بن لبید که فرد محترم مردم قبیله بنی بیاضه است، می روی و به او می گویی: رسول خدا مرا فرستاده و دستور داده است که دخترت، ذلفا را به عقد من درآوری!

جویبر با خوش حالی روانه خانه زیاد گشت. وقتی وارد خانه او شد، تعداد زیادی از بستگان وی گِردش نشسته بودند و گفت وگو می کردند. جویبر اجازه ورود خواست و پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله را این گونه به زیادبن لبید رساند:

_ رسول خدا پیغام داده که ذلفا را به عقد من درآوری!

_ آیا پیامبر خدا تو را برای رساندن این پیام فرستاده است؟

_ آری، من سخن دروغ به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت نمی دهم.

_ ما دختران خود را به کسانی که هم شأن ما نیستند، تزویج نمی کنیم! برگرد تا خودم نزد پیامبر بیایم و عذرم را بگویم.

جویبر با ناراحتی بازگشت. در آن حال، ذلفا نزد پدر آمد و پرسید:

ص:90

_ پدرجان چه گفت وگویی با جویبر داشتی؟

_ می گوید پیامبر مرا فرستاده که ذلفا را به من تزویج کنی.

_ به خدا سوگند، جویبر دروغ نمی گوید! کسی را بفرست تا پیش از آنکه جویبر نزد رسول خدا رود، او را برگرداند.

زیاد بی درنگ جویبر را از میان راه بازگرداند و به او احترام کرد و گفت: اینجا باش تا من برگردم. آن گاه خود به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گفت: پدر و مادرم به فدایتان! جویبر حامل پیامی از سوی شما بود، ولی ما طایفه انصار، دختران خود را جز به افراد هم شأن خود تزویج نمی کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: ای زیاد! جویبر مردی باایمان است و مرد مؤمن، هم شأن زن مسلمان است. دخترت را به همسری جویبر درآور و دامادی او را ننگ مدار!

زیاد به خانه برگشت و سخنان پیامبر را به گوش دخترش رسانید. ذلفا نیز با خرسندی از نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله، به پدر گفت: پدر جان! بدان که اگر از فرمان پیامبر خدا سرپیچی کنی، کافر خواهی شد.

پس زیاد بن لبید دست جویبر را گرفت و او را به میان بزرگان قوم خود آورد و ذلفا را به او تزویج کرد. مهریه و جهیزیه عروس را نیز خود بر عهده گرفت و به دلیل تنگ دستی داماد، خانه ای با وسایل زندگی در اختیارشان نهاد.(1)

ص:91

زیبایی چهره زن را بر حسن دین داری او برگزید».(1)

ویژگی هایی چون فاسق بودن، بی عفتی، فحاشی، بداخلاقی و حماقت نیز گزینه های منفی معرفی شده اند.(2)

ص:92

دوستی همسر، از اخلاق انبیاست و این دوستی را باید به همسر اعلان کرد. پیامبر می فرمود: «این سخن مرد به زن که «دوستت دارم» هرگز از دل زن بیرون نمی رود».(1)

بنابراین، به پیروی از پیامبر اسلام، با نیکی کردن به همسرتان، دلش را به دست آورید، به او مهر بورزید و به یکدیگر وفادار باشید و دل خوری های کوچک و کم اهمیت زندگی را نادیده بگیرید.

ص:93

ص:94

هزار نقش برآید، ز کلک صنع و یکی

به دل پذیری نقش نگار ما نرسد

حافظ

پیامبر بهترین مردم را خوش اخلاق ترین آنان معرفی کرد؛ آنهایی که خود را آماده خدمت می سازند و با الفت و محبت، با دیگران زندگی می کنند.(1)

آن حضرت به امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود:

ای علی! آیا [ویژگی های]کسانی را که در اخلاق به من شبیه ترند، برای تو باز گویم؟ خوش اخلاق ترین، بردبارترین، نیکوکارترین افراد در حق خویشاوندان و با انصاف ترین آنها در حق خود، شبیه ترین مردم به من هستند.(2)

پس خود را به نیک سیرتی و اخلاق پسندیده عادت دهید که اگر نیمی از دین، ارتباط فرد با خدا باشد، نیم دیگر، رعایت آداب معاشرت است: «خُلْقُ الْحَسَنِ نِصفُ الدِّین».(3)

شخصی از روبه رو خدمت پیامبر رسید و پرسید: دین یعنی چه؟ پیامبر فرمود: «اخلاق نیکو.» بار دیگر از سمت راست آمد و پرسید: دین چیست؟ حضرت پاسخ داد: «حسن خلق.» او قانع نشد و از سمت چپ پیامبر باز آمد و پرسش خود را تکرار کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همان پاسخ را تکرار فرمود.

بار چهارم از پشت سر حضرت، در این باره پرسید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سوی او برگشت و فرمود: «اَما تَفَقَّهُ الدِّینَ؛ آیا هنوز دین را نشناخته ای؟»(4)

ص:95

من ندیدم در جهان جست وجو

هیچ اهلیت به از خوی نکو(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:

محبوب ترین شما نزد من و نزدیک ترین شما به من در قیامت از نظر جایگاه، کسی است که از همه خوش اخلاق تر و تواضع او از همه بیشتر باشد.(2)

ص:96

رفتاری خوب و برخوردی شایسته دارد یا کاری سازنده انجام می دهد، او را تشویق می کرد و اگر کاری ناروا می دید، آن را زشت می شمرد و تضعیف می کرد.(1) «او مردم را به معروف امر می کرد و از منکر باز می داشت». (اعراف: 157)

روا نیست که جوان مسلمان به اطراف خود بی توجه و سرد و بی غیرت باشد و سر در لاک خویش فرو بَرَد و با خیال خود خوش باشد. فرض کنید مسافرانی در یک کشتی نشسته اند و کشتی در میان دریاست. آیا کسی می تواند جایی را که در آن نشسته سوراخ کند، به این بهانه که مالک آنجاست و در قبال آن پول داده است و توقع هم داشته باشد که دیگران به او اعتراض نکنند؟ اگر آنجا را سوراخ کرد و دیگران هم اعتراض نکردند، آیا فقط او هلاک می شود یا همه مسافران کشتی در معرض نابودی قرار می گیرند؟

بنابراین، وقتی با هم در جامعه زندگی می کنیم، سرنوشتمان تا حد زیادی وابسته به یکدیگر است و به راستی، برادر که در بند خویش است، نه برادر و نه خویش است.(2) پس خود را مسئول بدانید و برای اصلاح، حرکت کنید.

بندگان حق، رحیم و بردبار

خوی حق دارند در اصلاح کار

مهربان، بی رشوتان، یاریگران

در مقام سخت و در روز گران

مولوی

ص:97

ص:98

اطمینان بیشتری پیدا کنید.(1)

این سخن پیامبر را هماره به یاد داشته باشید: «زیرک ترین زیرکان، کسی است که پیوسته خود را ارزیابی کند».(2)

ص:99

ص:100

آن غافل می مانند.

3. از سستی بپرهیز که اگر سستی به خود راه دهی، نمی توانی حقی را به جای آوری.

4. از لج بازی بپرهیز که آغازش، نادانی و انجامش، پشیمانی است.

5. از لغزش های گرفتاران درگذرید.

6. اگر آزردگی و خستگی بر کسی چیره شود، رنگ آسایش به خود نخواهد دید.

7. اگر کسی از دوزخ بترسد، شهوت ها را ترک می کند.

8. کسی که مردم از زبان او بترسند، از دوزخیان است.

9. امانت داری، روزی آوَرَد و خیانت، درویشی افزاید.

10. بداخلاقی، شوم است.

11. بدترین افراد کسی است که مردم برای در امان ماندن از شرّش، او را گرامی دارند.

12. به شتاب رفتن، ارزش مؤمن را ببرد.

13. پیوند خویشاوندی را نگه دارید، هر چند به گفتن سلامی.

14. بکوش هر آنچه با چشم می بینی و در دلت می گذرد، برای خدا باشد.

15. تو را از سه خصلت باز می دارم: حسد، حرص و کبر.

16. چهار خصلت، عامل بدبختی است: خشکی چشم، سختی دل، درازی آرزو و حب بقا.

17. دانش را با نگارش در بند کشید.

18. در غم روزی فردا مباش که روزی هر فردایی، خود خواهد رسید.

19. در کارهای خود از نهان داشتن مدد گیرید؛ زیرا به هر صاحب نعمتی رشک می برند.

20. دروغ مگو که نورت از میان می رود.

21. زبانت را حفظ کن.

22. زیبایی شخص، در کلام اوست.

23. کسی که از خداوند نترسد، خداوند او را از همه چیز می ترساند.

24. کسی که از دین و دنیای او بهره ای نبری، در هم نشینی او، برای تو خیری نیست.

25. کسی که زحمت خود را بر مردم افکند، نفرین شده است.

ص:101

26. کسی که عذر عذرخواه را نپذیرد، به شفاعت من نخواهد رسید.

27. کسی که مشتاق بهشت است، به سوی انجام کارهای نیک می شتابد.

28. مرگ، ما را از هر اندرزگویی بی نیاز می کند.

29. نمازهای واجب را به عمد، ترک مگوی.

30. برای آن کس که حق تو را پاس نمی دارد، حق و احترامی قائل مشو.

31. هرچه بر خود نمی پسندی، بر دیگری مپسند و هرچه بر خود روا می داری، بر دیگری نیز روا دار.

32. هر دل سوخته ای را عاقبت، پاداشی است.

33. هر کس به شما احسانی کرد، به او پاداش دهید و اگر پاداشی ندارید، او را به نیکویی بستایید.

34. هر گناهی توبه ای دارد، مگر عادت های زشت؛ چرا که زشت خو هرگاه گناهی انجام دهد، به گناهی دیگر می پردازد.

35. هر مستی آوری حرام است و هر آنچه بسیارش مستی آور باشد، یک جرعه از آن نیز حرام است.

36. هیچ تنهایی ای، دوردارنده تر از عُجْب نیست.

37. هیچ عبادتی، مانند اندیشیدن نیست.

38. هیچ عقلی، مانند تدبیر نیست.

39. هیچ فقری، بدتر از نادانی نیست.

40. هیچ مالی، دست گیرتر از عقل نیست.(1)

ص:102

ص:103

22. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، 1416 ه_ . ق.

23. راوندی، قطب الدین، الدعوات، قم، دارالحدیث.

24. رومی، جلال الدین بلخی، مثنوی معنوی، به تصحیح: رینولد. ا. نیکلسون، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1373.

25. ریچارد کارلسون، زندگی یک فوریت نیست، ترجمه: فاطمه معتمدی، تهران، انتشارات روزنه، 1380.

26. سبزواری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم، مؤسسه آل البیت، 1414 ه . ق.

27. سجستانی، ابی داوود سلیمان بن اشعث، سنن ابی داوود، بیروت، دارالفکر، 1414 ه . ق.

28. سعدی شیرازی، کلیات اشعار سعدی، به کوشش: مظاهر مصفا، تهران، کانون معرفت، بی تا.

29. سیوطی، جلال الدین، جامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، بی تا.

30. صابری یزدی، علی رضا، الحکم الزاهره، ترجمه: محمدرضا انصاری، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.

31. صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414 ه_ . ق.

32. صدوق، الخصال، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1403 ه_ . ق.

33. ________________________، معانی الاخبار، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1361.

34. ________________________، من لایحضره الفقیه، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1404 ه . ق.

35. طبرسی، ابی الفضل، مشکاة الانوار، قم، مؤسسه دارالحدیث، 1418ه . ق.

36. طبرسی، امین دارالاسلام فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1374ه . ق.

37. ________________________، مکارم الاخلاق، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1416ه_ . ق.

38. طوسی، التبیان، نجف، منشورات مکتبة الامین، بی تا.

39. ________________________، تهذیب الاحکام، بیروت، دارالاضواء، 1406 ه . ق.

40. عاملی، حسن بن حر، وسائل الشیعه، تهران، دارالمکتب الاسلامیه.

41. عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخفاء، دارالکتب العلمیه، 1408 ه_ . ق.

42. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین،1403ه . ق.

43. قاضی قضاعی، شهاب الاخبار، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361.

ص:104

44. قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالفکر، 1415ه . ق.

45. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، انتشارات کتاب خانه سنائی، بی تا.

46. ________________________، منتهی الامال، قم، انتشارات هجرت، 1410ه_ . ق.

47. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

48. کیت کنان، چگونه در خویشتن مدیریت کنیم، ترجمه: قاسم کریمی، انتشارات قدیانی، 1380.

49. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ه . ق.

50. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1414ه . ق.

51. محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1357 ه_ . ق.

52. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث، 1377.

53. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1374.

54. ________________________، داستان راستان، تهران، انتشارات صدرا، بی تا.

55. ________________________، گفتارهای معنوی، تهران، انتشارات صدرا، 1380.

56. ________________________، مجموعه آثار، ج 1، تهران، انتشارات صدرا، 1384.

57. ________________________، مجموعه آثار، ج 2، تهران، انتشارات صدرا، 1383.

58. ________________________، مجموعه آثار، ج 3، تهران، انتشارات صدرا، 1380.

59. مفید، المقنعه، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1413ه . ق.

60. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ه . ق.

61. هندی، متقی، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1409ه . ق.