بررسی آثار تربیتی یاد خدا با تاکید بر اندیشه امام خمینی رحمه الله

اسماعیل نوری، جواد حسنی

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما [استان قم].

ص: 2

الف) شناخت خدا و توجه به خویشتن22

ب) تحصیل محبت و یادآوری نعمت های الهی25

ج) مواظبت بر عمل26

د) پالایش دل28

ه-) سختی و مصیبت28

و) نقش عبادت در نهادینه سازی یاد خدا29

2. عوامل تضعیف یاد خدا32

الف) پیروی از شیطان32

ب) پیروی از شهوات33

ج) دنیادوستی34

د) دوستی با منحرفان37

فصل سوم: آثار و برکات یاد خدا38

1. آثار فردی یاد خدا38

الف) سلامت قلب39

آثار سلامت قلب39

یک - آرامش دل39

عوامل اضطراب و نگرانی41

اول - آینده تاریک و مبهم41

دوم - گذشته تاریک41

سوم - ضعف در برابر عوامل مخالف42

چهارم - احساس پوچی42

پنجم - قدرنشناسی42

ششم - بدگمانی ها و خیال های پوچ42

هفتم - دوستی دنیا43

هشتم - وحشت از مرگ43

دو - حیات دل44

سه - شفای دل44

ب) ایجاد بصیرت45

ج) تقویت ایمان46

ص: 2

د) خودیابی47

ه-) وارستگی از لذت های مادی47

و) دوری از نفاق48

ز) توفیق ترک گناه49

ح) استقامت ورزی52

ط) افزودن بر منزلت52

ی) غلبه بر نگرانی ها53

ک) زمینه سازی توبه54

ل) جلب نظر الهی و نصرت او55

م) قرب خدا57

2. آثار خانوادگی یاد خدا58

الف) دوری اعضای خانواده از رفتارهای ناپسند59

ج) پیدایش محیط معنوی60

د) برقراری صفا و صمیمیت61

ه-) مشارکت در حل مشکلات62

و) تربیت فرزندان مؤمن63

3. آثار اجتماعی یاد خدا64

الف) احساس مسئولیت در قبال وظایف اجتماعی65

ب) دفع بلا از جامعه67

ج) یاری و امداد الهی68

د) انواع امداد های الهی69

4. آثار اخروی یاد خدا69

الف) رهایی از مرگ با صاعقه70

ب) رهایی از تشنگی سکرات مرگ70

ج) عامل مهربانی ملک الموت72

د) رهایی و نجات از سختی های قبر72

ه-) آمرزش گناه و افزایش ثواب74

و) سنگینی میزان اعمال74

ص: 3

ز) رهایی از دوزخ75

ح) ورود به بهشت76

ط) آباد کردن بهشت77

ی) علوّ درجات78

فصل چهارم: آثار غفلت از یاد خدا79

1. پی آمدهای فردی فراموشی یاد خدا79

الف) سنگ دلی79

ب) تسلط شیطان82

ج) زندگی تنگ در دنیا و کوری در قیامت83

د) مردودی در آزمون الهی و گرفتار شدن به عذاب85

ه-) خود فراموشی86

و) عادی شدن گناه و موفق نشدن به توبه87

ز) مرگ دل88

ح) حسرت در قیامت89

ط) ورود به جهنم90

2. پی آمدهای اجتماعی غفلت از یاد خدا91

الف) پیدایش بزهکاری و رشد انحراف های اجتماعی91

ب) سست شدن بنیاد خانواده92

ج) تجاوز به حقوق دیگران94

د) فروپاشی و سقوط جامعه94

فصل پنجم: نقش رسانه در ترویج و گسترش یاد خدا96

1. تأثیر یاد خدا در برنامه سازی96

2. تأثیر یاد خدا در برنامه ریزی های صداوسیما97

3. نقد و ارزیابی برنامه های پخش شده در رسانه ملی99

الف) نقاط قوّت در رسانه ملی99

ب) نقاط ضعف در رسانه ملی100

4. پیشنهادهای برنامه ای102

ص: 4

5. معرفی سوژه ها103

کتاب نامه106

ص: 5

و آرامش اهل ایمان، در پرتو یاد خداوند تحقق می یابد و غفلت از آن، تلخ کامی در زندگی دنیایی و حسرت را در روز واپسین به دنبال دارد.

پژوهش حاضر با تمرکز بر دیدگاه های امام راحل رحمه الله در مسئله ذکر و یاد خدا، ضمن بررسی جنبه های گوناگون این موضوع فراهم آمده است. امید است این اثر دست مایه ای ارزشمند برای اصحاب رسانه ملی، در تولید برنامه های مناسب باشد.

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 7

تضعیف کننده و آسیب زای آن پرداخته است و در نهایت، آسیب های ناشی از غفلت و راهکارهای غفلت زدایی و تقویت یاد خدا را یادآور می شود. امیدواریم این نوشتار دست مایه ای برای پرداختن هرچه بیشتر به این امر مهم باشد.

ص: 9

نه تنها عمده ترین مسئله دینی و عرفانی در دین اسلام است، بلکه ارزش انسان ها به میزان ذکر و یاد خدا بودن است.

سکون و آرامش حقیقی اهل ایمان، در پرتو یاد خدا تحقق می یابد و غفلت از آن موجب تلخ کامی زندگی دنیوی و حسرت در آخرت است.

اهل بهشت به هیچ چیز حسرت نخورند، مگر بر یک ساعت که در دنیا بر ایشان گذشته که از ذکر و یاد حق تعالی غفلت کرده اند.(1)

یاد خدا جزو بهترین اعمال است. خداوند یکتا، در قرآن کریم می فرماید:

اُُتْلُُ مَآ أُوحِیَ إِلیْکَ مِنَ اَلْکِتبِ وَ أَقِمِ الصَلَوةَ إِنَّ الصَّلوة تَنهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ وَلَذِکرُاللهِ أَکْبَرُ وَاللهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ. (عنکبوت: 45)

آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان، و نماز را برپادار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتراست و خدا می داند چه می کنید.

خدای بزرگ در این آیه شریفه، به بیان فلسفه نماز پرداخته و خواندن نماز را در دوری از کارهای زشت مؤثر دانسته است و به دنبال آن بیان کرده که یکی از آثار و برکات نماز که حتی از نهی از منکرات و فحشا نیز مهم تر است، آن است که انسان را به یاد خدا می اندازد. ریشه اصلی و مایه هر خیر و سعادت و حتی عامل اصلی نهی از فحشاء و منکر نیز همین «ذِکْرُ الله» است. اصولاً روح

ص: 11

همه عبادت ها - چه نماز و چه غیر آن - ذکر خداست. اقوال نماز، افعال نماز و تعقیبات نماز، همه و همه یاد خدا را در دل انسان زنده می کند.(1)

بنابراین، یاد خدا بر همه چیز مقدّم است. دراین باره نبی مکرم اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید:

لا تَختارَنَّ عَلی ذِکْرِ اللهِ شَیئاً فَانَّهُ یقُولُ: وَ لَذِکْرُ اللهِ أَکْبَرُ.(2)

هیچ چیز را بر یاد خدا ترجیح مده؛ چرا که او فرموده یاد خدا بزرگ تر است.

ذکر و یاد خدا به اندازه ای اهمیت دارد که در برخی روایات، از جهاد و شهادت در راه خدا نیز برتر و بافضیلت تر به شمار آمده است.(3) امام خمینی رحمه الله درباره اهمیت ذکر و یاد خدا چنین گفته است:

آنچه مایه نجات انسان ها و آرامش قلوب انسان است، وارستگی و گسستگی از دنیا و تعلقات آن است که با ذکر و یاد خدای متعال حاصل شود.(4)

ایشان در جایی دیگر می گوید:

توجه به او را از یاد نبرید. توجه به او منشأ همه خیرات است برای دنیای شما و آخرت شما؛ به ذکر خدا مطمئن می شود قلب ها.(5)

ص: 12

درباره یاد خداست که در این بخش تنها به مباحث اخلاقی ذکر، موانع و فواید آن با توجه به آیات قرآن پرداخته شده است.

د) کتاب گامی فراسوی روان شناسی اسلامی یا اخلاق و بهداشت روانی در اسلام، اثر دکتر حسن محمد شرقاوی، با ترجمه دکتر سید محمد باقر حجتی، به کوشش انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال 1368 چاپ شده است. تنها در فصل هفتم، مطلبی با عنوان احساس حضور در پیشگاه خداوند متعالی می خوانیم که به ذکر و فضایل آن در آیات قرآن مربوط است.

با توجه به آثار و منابع یادشده درباره ذکر و یاد خدا، این پرسش به ذهن می رسد که پژوهش حاضر چه جایگاهی دارد؟ آیا تکرار مطالب پیشین است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت، اشتراکاتی میان پژوهش حاضر و منابع یادشده وجود دارد، ولی این پژوهش از جنبه های گوناگون با کتاب های چاپ شده متفاوت است. هدف این پژوهش و تفاوت آن با دیگر پژوهش ها عبارتند از:

یک - این پژوهش به دنبال بررسی آثار تربیتی یاد خدا در آیات قرآن و روایات معصومان(ع) و سخنان حضرت امام خمینی رحمه الله است، درحالی که آثار منتشر شده، تنها به نقل آیات و روایات درباره فضیلت ذکر پرداخته اند.

دو- پژوهش حاضر از نظر سرفصل ها و محتوا، جامع است و تاکنون چنین اثری در این زمینه گردآوری نشده است.

سه - این پژوهش براساس قواعد علمی تهیه شده که می تواند کاربردهای گوناگونی داشته باشد و برای پژوهش گران، مربیان،

ص: 15

دست اندرکاران تعلیم و تربیت، کارشناسان تربیتی، به ویژه برای برنامه سازان صدا و سیما سودمند است.

ذکر نیز به معنای یاد کردن، یاد آوردن، بیان کردن، یادآوری، بر زبان راندن و... است.(1)

از شباهت معنای ذکر و یاد معلوم می شود که این دو واژه، هم خانواده و هر دو به یک معنا هستند و تفاوت آنها در این است که یکی عربی و دیگری فارسی است. ازاین رو، مطالبی که درباره ذکر گفته اند، درباره یاد نیز صدق می کند.

با بهره مندی از مفردات راغب اصفهانی پی می بریم ذکر، دو مفهوم اصلی دارد:

یک - ذکر، حالتی نفسانی است که انسان به وسیله آن می تواند معلومات خود را نگه دارد. در این مفهوم، ذکر همانند حفظ است؛ با این تفاوت که به اعتبار نگه داری یک مطلب حفظ، و به اعتبار حاضر کردن و به خاطر آوردن آن، ذکر گفته می شود.

دو - ذکر، به معنای حاضر کردن چیزی در قلب یا گفتار است.

همچنین گفته اند:

ذکر یا با قلب است یا با زبان و هر کدام از آنها یا پس از نسیان و فراموشی است یا بدون نسیان، بلکه ادامه حفظ می باشد.(2)

ص: 17

از آنجا که ذکر و یاد خدا در زندگی انسان امری مهم و حیاتی و دارای آثار تربیتی است، این امر پیوندی مستقیم با سعادت و کمال انسان دارد. در قرآن کریم و روایات معصومان(ع) نیز بر این نکته تأکید شده است تا پرهیزکاران به یاری آن، دل های خویش را سیراب کنند و از آثار پرخیر و برکت آن بهره مند شوند. ذکر و یاد خدا مراتب و درجات گوناگونی دارد که برخی از آنها را بیان می کنیم:

توجه به این نکته نیز سودمند است که در آیه شریفه، قید «وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ»، به معنای ذکر آهسته و بدون صدای بلند، آمده است. بنابراین، ذکر لفظی و زبانی، شامل مواردی می شود که در شرع مقدس اسلام، چه به صورت الزامی و واجب، مانند نماز و چه به صورت مستحبی، از آن یاد شده است. از این رو، هر کس با هر بیانی می تواند خدا را یاد کند و ذکر او می تواند مصداق ذکر لفظی خدا باشد.

امامان اطهار(ع) در نیایش های گوناگون درخواست هایی از خدای بزرگ کرده اند که در آنها روی ذکر لفظی تأکید شده است. در بخشی از نیایش کمیل، امام علی(ع) می فرماید: «وَ اجْعَل لِسانی بِذکْرِکَ لَهِجاً؛ خدایا! زبانم را به ذکر خودت گویا ساز».

در نیایش پس از نماز امام جواد(ع) نیز چنین آمده است:

وَ اجْعَلِ النُّورَ فِی بَصَری وَ الْیقینَ فِی قَلْبی وَ ذِکْرکَ باللَّیلِ وَ النَّهارِِ عَلی لِسانی.(1)

خدایا! در چشمم نور و در دلم یقین و ذکر خودت را در شبانه روز بر زبانم قرار ده.

همچنین پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّ اللهَ أَمَرنِی أََنْ یکوُنَ نُطْقِی ذِکْراً وَ صَمْتی فِکْراً وَ نَظَرِی عِبْرَهً.(2)

خدای متعالی بر من فرمان داده است که سخنم ذکر خدا، سکوتم تفکر و نگاهم عبرت باشد.

ص: 20

حضرت امام خمینی رحمه الله نیز ذکر لفظی را مورد توجه قرار داده و می فرماید:

ذکر لسانی نیز محبوب و مطلوب است و انسان را بالاخره به حقیقت می رساند. لذا در اخبار و آثار از ذکر لسانی مدح عظیم شده و کمتر بابی مثل باب «ذکر» کثیرالحدیث است و در آیات شریفه کتاب کریم نیز بسیار از آن مدح شده، ولی غالب آنها منزل بر ذکر قلبی یا ذکر با روح است، ولی تذکر حق در هر مرتبه محبوب است.(1)

ایشان در جای دیگری نیز می فرماید:

از اینجا معلوم می شود که ذکر نطقی و زبانی که از تمام مراتب ذکر نازل تر است نیز مفید فایده است؛ زیرا اولاً زبان در این ذکر به وظیفه خود قیام کرده، گرچه قالب بی روحی باشد و ثانیاً اینکه ممکن است، این تذکر پس از مداومت و قیام به شرایط آن، اسباب بازشدن زبان قلب نیز شود.(2)

بنابراین، ذکر لفظی نیز سودمند و لازم است و در قرآن و روایات، ادعیه معصومان(ع) و سخنان امام خمینی رحمه الله از آن یاد شده است.

حضور معانی الفاظ ذکر در ذهن انسان نیز یکی از مراتب ذکر است؛ چون ذاکر باید بداند چه می گوید و درباره چه کسی آن کلمات را به کار می برد.(1)

انسان اگر در جمیع احوال و پیش آمدها به یاد حق تعالی باشد و خود را در پیشگاه آن ذات مقدس حاضر ببیند، البته از اموری که خلاف رضای اوست، خودداری کند و نفس را از سرکشی جلوگیری کند. این همه مصیبات و گرفتاری به دست نفس اماره و شیطان رجیم، از غفلت از یاد حق و عذاب و عقاب است. غفلت از حق، کدورت قلب را زیاد کند و نفس و شیطان را بر انسان چیره کند و مفاسد را روز افزون کند و تذکر و یادآوری از حق دل را صفا دهد و قلب را صیقلی نماید و جلوه گاه محبوب کند و روح را تصفیه نماید و خالص کند و از قید اسارت نفس انسان را برهاند و حبّ دنیا [را که] منشأ خطیئات و سرچشمه سیئات است، از دل بیرون کند، و همّ را همّ واحد کند و دل را برای ورود صاحب منزل، پاک و پاکیزه نماید.

پس ای عزیز! در راه ذکر و یاد محبوب تحمل شاق هر چه بکنی، کم کرده ای. دل را عادت بده به یاد محبوب، بلکه به خواست خدا صورت قلب صورت ذکر حق شود و کلمه «لا اِلهَ إِلَّا اَلله ُ» صورت و کمال اقصای نفس گردد؛ که از این، زادی بهتر برای سلوک الی الله و مصلحی نیکوتر برای معایب نفس و راهبری خوب تر در معارف الهیه یافت نشود. پس اگر طالب کمالات صوریه و معنویه هستی و سالک طریق آخرت و مسافر و مهاجر الی الله هستی، قلب را عادت بده به تذکر محبوب و دل را عجین کن به یاد حق تبارک و تعالی.(1)

ایشان در جای دیگری نیز می گوید: «بالجمله، حقیقت ذکر و تذکر، ذکر قلبی است».(2)

ص: 23

امام خمینی رحمه الله درباره این حدیث چنین می نویسد:

و این حدیث شریف اشاره به دو مرتبه کامله از حضور قلب است: یکی حضور قلب در تجلی ذاتی یا اسمائی و دیگری، حضور قلب در تجلی فعلی به یک مرتبه آن، که عابد خود را در محضر ربوبیت حاضر ببیند، و البته در این صورت ادب حضور و آداب مخاطبه با جناب ربوبی را فطرتاً به جا می آورد.(1)

یَذْکُرُاللهَ عِنْدَالمَعْصِیَهِ، یَهُمُّ بِها فَیَحُولُ ذِکْرُاللهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ تِلْکَ المَعْصِیَةِ وَ هُوَ قَوْلَ اللهِ تَعالی.(1)

انسان باتقوا هنگامی که تصمیم بر انجام گناه می گیرد (درحالی که شیطان و نفس اماره هم او را به انجام آن تحریک می کند) فوراً خدا را یاد می کند و این یاد خدا بین او و آن گناه حائل می شود و از انجام آن باز می دارد، و این است معنای قول خدای متعال.

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

انسان مایل به صحت نفس و شفیق به حال خود و علاقه مند به صحت، پس از تنبّه به اینکه راه چاره از خلاصی از عذاب الیم، منحصر است به عمل کردن به دستور انبیا، و دستورهای آنها منحصر است به دو چیز؛ یکی اتیان به مصلحات و مستصحات نفسانیه و دیگر پرهیز از مضرات و مؤلمات آن، و معلوم است که ضرر محرّمات در مفسدات نفسانیه از همه چیز بیشتر است و از این سبب محرّم شده اند و واجبات در مصلحات از هر چیز مهم تر است و از این جهت واجب شده اند.(2)

ص: 26

انسان ها به اندازه ظرفیت و توان خود می توانند خدا را بشناسند. امام علی(ع) می فرماید:

لَمْ یُطْلِعِ الْعُقُولٌ عَلَی تَحْدیدِ صِفتِهِ وَ لَمْ یَحْجُبْها عَنْ واجِبِ مَعرفَتِهِ.(1)

خردها را بر چگونگی صفات خود آگاه نساخته و در شناخت خویش تا آنجا که باید، بر دیده آنها پرده نینداخته است.

امام خمینی رحمه الله نیز معتقد است:

ای عزیز! جمیع علوم شرعیه مقدمه معرفت الله و حصول حقیقت توحید است در قلب - که آن صبغه الله است «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ صِبْغَه؛ و کیست خوش نگارتر از خدا؟»(2) - غایت امر آنکه بعضی مقدمه قریبه و بعضی بعیده و بعضی بلاواسطه و بعضی مع الواسطه است.(3)

یکی از بهترین راه های شناخت خدا، شناخت نفس است. اگر توجه به خود و معرفت نفس، به شکل درست انجام گیرد و تقویت شود، به معرفت الله می انجامد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می فرماید: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ؛ کسی که خود را شناخت، به یقین خدای خویش را شناخته است».(4)

کسی که تنها به این می اندیشد که چگونه تأمین معاش کند و غرایز حیوانی خویش را ارضا کند، هویت انسانی خویش را فراموش کرده است.

تفاوت مهم انسان و حیوان در این است که انسان جنبه ای الهی دارد که قرآن از آن به «نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی؛ از روح خود در آن دمیدم»(5) تعبیر می کند. توجه به این جنبه، انسان را از مرحله حیوانیت خارج می کند. انسان اگر

ص: 28

بخواهد خود را بشناسد، باید ببیند این جنبه «نَفَخْتُ فِیهِ مَنْ رُوحِی» چیست و چه اقتضایی دارد؟ برای پی بردن به هویت انسانی و شناخت این جنبه، باید به سه نکته اساسی توجه داشت:

الف) مبدأ من کجاست؟ از کجا و چگونه به وجود آمده ام؟

ب) سرانجام چه خواهد شد و به کجا خواهم رفت؟

ج) چگونه باید از مبدأ به مقصد برسم؟

مولای متقیان، علی(ع) می فرماید:

رَحِمَ اللهُ امْراً عَرَفَ مِنْ اَیْنَ و فِی أَیْنَ و إِلی أَیْنَ.(1)

خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجاست، در کجاست و به سوی کجاست.

اگر کسی بتواند به این سه پرسش اساسی درست پاسخ بدهد، خود را شناخته است و برای پاسخ به این پرسش ها باید به اصول دین نظر افکند. این سه اصل، حکیمانه برگزیده شده اند. دین برای تأمین سعادت انسان برنامه های بسیار دارد و انسان اگر بخواهد به سعادت واقعی برسد، باید این سه اصل اساسی دین را درست بشناسد و به آنها ایمان آورد.

اکنون که دریافتیم شناخت خود، همراه با شناخت توحید، نبوت و معاد است، پی می بریم غفلت از خود نیز همراه با غفلت از این سه اصل یا برخی از این اصل هاست.

پروردگار در قرآن کریم می فرماید:

وَ لا تَکُونُوا کَالّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْسَهُمْ أَنْفُسَیهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ. (حشر: 19)

ص: 29

و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او (نیز) آنها را دچار خود فراموشی کرد. آنان همان نافرمانانند.

انسان برای اینکه به یاد خدا باشد، باید به نعمت های ویژه ای که خدا به او بخشیده، بیندیشد و آنها را به خاطر بیاورد. انسان باید از نعمت هایی که ناگهانی به او داده شده، یاد کند و موقعیت هایی را که خدا هنگام سختی ها برایش فراهم کرده، همواره به یاد داشته باشد. همچنین به نعمت های معنوی که خدا به او عنایت کرده، توجه کند. در این حال، شور و شوق و محبتش به خدا، آرام آرام افزوده می شود و در نتیجه، بیشتر به یاد خدا خواهد بود و از او دور نخواهد شد.

محبت به خدا آثار فراوانی در زندگی انسان دارد و او را از لغزش ها و انحراف ها در امان نگه می دارد. امام خمینی رحمه الله می فرماید:

این حب چون کامل شود، انسان را از خود منقطع کند و چون از خود منقطع شد، از همه عالم منقطع شود و چشم طمع به خود و دیگران نبندد و از رجس شیطان و رجس طبیعت پاکیزه شود و نور ازل در باطن قلب او طلوع کند و از باطن به ظاهر سرایت کند و فعل و قول او نورانی شود و تمام قوا و اعضای او الهی و نورانی شود. پس در عین حال که متواضع است، پیش همه خلق از هیچ کس تملق نگوید و چشم امید و طمع پیش کسی باز نکند و چشمش به دست خلق دوخته نباشد.(1)

إِنَّنی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصّلاةَ لِذِکْری. (طه: 14)

به درستی که من الله هستم، معبودی جز من نیست؛ پس مرا پرستش کن و به یاد من نماز برپادار.

در این آیه پس از بیان مهم ترین اصل دعوت پیامبران که توحید است، موضوع عبادت خدای یگانه مطرح و به دنبال آن، فرمان خواندن نماز صادر می شود، که مهم ترین راه برای از یاد نبردن ذات پاک اوست.

در تفسیر نمونه، تحت عنوان «نماز بهترین وسیله یاد خدا» چنین آمده است:

در آیه فوق به یکی از فلسفه های مهم نماز اشاره شده است و آن اینکه انسان در زندگی این جهان، با توجه به عوامل غافل کننده، نیاز به تذکر و یادآوری دارد. با وسیله ای که در فاصله های مختلف زمانی، خدا و رستاخیز و دعوت پیامبران و هدف آفرینش را به یاد او آورد و از غرق شدن در گرداب غفلت و بی خبری حفظ کند. نماز این وظیفه مهم را بر عهده دارد... جالب اینکه این آیه می گوید: نماز را برپادار تا به یاد من باشی، اما در آیه 28 سوره رعد می گوید: ذکر خدا مایه اطمینان و آرامش دل هاست و در آیه 27 تا 30 سوره فجر می فرماید: ای نفس مطمئنه! به سوی پروردگارت بازگرد، درحالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود. در زمره بندگانم در آی، و در بهشتم گام بگذار.

از قرار دادن این سه آیه کنار هم، به خوبی می فهمیم که نماز انسان را به یاد خدا می اندازد، یاد خدا نفس مطمئنه به او می دهد و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاویدان می رساند.(1)

ص: 32

بنی الانسان است که در وقت بلیات تشبّث به هر رکنی که احتمال نجات در او دهند، پیدا می کنند و در وقت سلامت و راحت، غفلت از آن پیدا می کنند و چون خواص رکنی جز حق سراغ ندارند، بدان متوجه شوند و انقطاع به مقام مقدس او پیدا کنند و حق تعالی از عنایتی که به آنها دارد، خود سبب انقطاع را فراهم فرماید.(1)

گفت وگو می کنند و از نعمت های من سپاسگزاری می کنند. آنها را می بینی که گریه و ناله می کنند، شیون سر می دهند و آه می کشند، در حالی که ایستاده یا نشسته و در رکوع یا سجده هستند. همه زحمت هایی را که به خاطر من تحمل می کنند، می بینم و شکوه هایی را که از محبت من بر زبان دارند، می شنوم. سه چیز به آنها عطا می کنم: نور خود را در دل آنان می افکنم. در نتیجه همان گونه که من از آنها آگاهم، آنها نیز از من باخبر خواهند بود. اگر همه آسمان ها و زمین ها و آنچه در میان آنهاست، به آنان داده شود، باز آن را کم خواهم دانست. روی به سوی آنها می کنم. کسی که من رو به سوی او کنم، آیا کسی می تواند بفهمد که به او چه عطایی خواهم کرد.(1)

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

انسان سالک تا در سیر الی الله و سلوک الی جناب الله است، نماز و دیگر مناسکش فرق بسیار دارد با ولیّ کامل که سیر را به آخر رسانیده و به غایه القصوای عروج کمالی و معراج روحی معنوی رسیده و قدم به محفل انس قاب قوسین نهاده؛ زیرا سالک مادامی که در سلوک و سیرالی الله است، نمازش براق عروج و رَفْرَفِ(2) وصول است.(3)

ایشان در جای دیگر، درباره نهادینه شدن یاد خدا بر اثر عبادت می فرماید:

این عبادت چندین ثمره دارد. یکی آنکه خود صورت عمل در آن عالم به قدری زیبا و جمیل است که نظیر آن در این عالم نیست و از تصور آن

ص: 35

عاجزیم و دیگر آنکه نفس، صاحب عزم و اقتدار می شود؛ و این، نتایج کثیره دارد... .(1)

همچنین می فرماید:

چون دست بندگان از ثنا و عبادت ذات مقدس کوتاه بود و بدون معرفت و معبودیت حق، هیچ یک از بندگان به مقامات کمالیه و مدارج اخرویه نرسند... حق تعالی به لطف شامل و رحمت واسعه خود، بابی از رحمت و دری از عنایت به روی آنها باز کرد، به تعلیمات غیبیه و وحی و الهام به توسط ملائکه و - انبیا و آن باب عبادت و معرفت است - طرق عبادت خود را بر بندگان آموخت و راهی از معارف بر آنها گشود تا رفع نقصان خویش حتی الامکان بنمایند و تحصیل کمال ممکن بکنند. و از پرتو نور بندگی هدایت شوند به عالم کرامت حق و به روح و ریحان و جنت نعیم، بلکه به رضوان الله اکبر رسند. پس فتح باب عبادت و عبودیت، یکی از نعمت های بزرگی است که تمام موجودات رهین آن نعمت اند و شکر آن نعمت را نتوانند کنند.(2)

حضرت امام، عبادت را وسیله رسیدن به عشق الهی و عشق ورزی با خالق می دانست. امام به صراحت بیان کرده است که در وادی عشق، دیگر نباید به عبادت، به چشم وسیله ای برای رسیدن به بهشت نگاه کرد. عبادت با این نگاه، دیگر از ترس جهنم نیست، بلکه نوعی معاشقه است؛ معاشقه عاشق است با معشوق خود. مسئله دیگر، نماز اول وقت بود که ایشان خیلی به آن اهمیت می داد. حتی در بیمارستان هم که بستری بود، با وجود دردمندی، مراقب اوقات

ص: 36

شرعی بود. ایشان روایتی از امام جعفر صادق(ع) نقل می کرد که: «اگر کسی نمازش را سبک بشمارد، از شفاعتشان محروم می شود».(1)

نیز چندان تعبیرهایی درباره نماز وجود دارد که هیچ شکی در اهمیت فوق العاده آن نمی ماند.(1)

یاد خدا، تنها برای دوری از شراب و قمار نیست، بلکه هر عملی که مخالف فرمان خدا باشد، نوعی قمار و پیروی از شیطان به شمار می آید. حضرت علی(ع) می فرماید: «کُلُّ ما أَنْهی عَنْ ذِکْرِ اللهِ فَهُوَ مِنَ الْمَیْسِرِ؛ هر چیزی که انسان را از یاد خدا باز دارد، از اقسام قمار است».(2)

همچنین می فرماید: «کُلُّ ما أَنْهی عَنْ ذِکْرِ اللهِ فَهُوِ مِنْ اِبْلیسَ؛ هر عملی که انسان را از یاد خدا بازدارد، از شیطان است».(3)

پروردگار یکتا، پس از اشاره به عذاب دوزخیان و سوگند دروغ آنان، علت گرفتاری شان را چیرگی شیطان و از یاد بردن خدا می داند: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیَطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللّهِ؛ شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است». (مجادله: 19)

هر عملی که انسان را به خود مشغول کند و از یاد خدا بازدارد، به منزله پیروی از شیطان است و سبب چیرگی او می شود.

در میان گناهان، گناهی سخت تر از پیروی شهوت نیست. پس از آن پیروی نکنید که شما را از یاد خدا بازمی دارد.

شاید منظور از شهوت، تنها شهوت جنسی نباشد و شامل همه خواسته های نفسانی شود. امام سجاد(ع)، در حدیثی به برخی مصداق های آن اشاره کرده است:

إِنََّ قَسْوَةَ الْبِِطْنَةِ وفَتْرَةَ الْمَیْلَةِ وَ سُکْرَ الشَّبَعِ وَ غِرَّهَ الْمُلْکِ مِمّا یُثَبِّطُ وَ یُبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَیُنسِّی الذِّکْرَ.(1)

به درستی که قساوتِ پرخوری، سستیِ اراده، مستی، سیری و غرور، جاه و مقام، از عواملی هستند که انسان را در انجام عمل صالح سست می کند و از انجام آن بازمی دارد و سبب فراموشی یاد خدا می شود.

آنها، میان انسان و خدا سد ایجاد کند، پدید آورنده گرفتاری و بدبختی است، چنان که خداوند می فرماید:

وَ اعْلَمُوا أَنّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ وَ أَنّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ. (انفال: 28)

و بدانید که اموال و فرزندان شما (وسیله) آزمایشتان هستند و خداست که نزد او پاداش بزرگ است.

خداوند متعال به مؤمنان در آیه ای دیگر چنین هشدار می دهد:

یا أَیُّهَا الّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ. (منافقون : 9)

ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال شما و فرزندانتان، شما را از یاد خدا غافل نگرداند و هر کس چنین کند، آنان خود زیان کارانند.

دنیا دوستی و توجه به زینت های آن و مهم تر از همه، محبت افراطی به دارایی و فرزندان، مانع محبت به خدا و جای گرفتن او در دل انسان می شود.

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

رغبت به دنیا و زخارف آن و توجه و محبت به زینت های آن، بزرگ ترین جند ابلیس و جهل است و از دقیق ترین دام های نفس است که به واسطه آن انسان به دام بلا مبتلا و از راه هدایت و رشد گمراه و از وصول به نتیجه انسانیت و برخورداری از ثمره شجره ولایت، محروم و محجوب شود.

چون انسان این مطلب را دریافت و با عین انصاف و چشم بصیرت به اول و آخر امر خود نظر کرد، برخود حتم و لازم شمارد که حتی الامکان این خار طریق (را) که اسم آن محبت و رغبت به دنیا و مال و منال آن است، از سر راه سلوک خود بردارد و این خطیئه مهلکه را که رأس هر خطیئه است، و اُمّ هر مرض است، از خانه قلب خود دور کند، و این خانه را که

ص: 40

منزلگاه محبوب و محل تجلی مطلوب است، از قذارت پاک، و از جنود ابلیس و شرک شیطان تطهیر کند و دست غاصبانه دیو پلید را از خانه خدا کوتاه [کند]، و بت ها را از طاق و رواق آن فروریزد تا صاحب خانه به منزل خود عنایت پیدا کند و از جلوه های خود، آن را روشنی دهد.(1)

ایشان در جای دیگر می گوید:

اگر انسان به مرض دنیاپرستی و هواخواهی مبتلا شد [و] محبت دنیا قلب او را فراگرفت، از غیر دنیا و مافیها بیزار می شود و العیاذ بالله نسبت به خدا و بندگان خدا و به پیامبران و اولیای الهی و ملائکه الله دشمنی می ورزد و احساس حقد و کینه می کند و آنگاه که فرشتگان به امر خدای سبحان برای گرفتن جان او می آیند، سخت احساس تنفر و انزجار می کند؛ زیرا می بیند خداوند و ملائکه الله می خواهند او را از محبوبش (دنیا و امور دنیوی) جدا سازند و ممکن است با عداوت و دشمنیِ حضرت حق تعالی از دنیا برود. یکی از بزرگان قزوین نقل می کرد که (به) بالین مردی که در حال احتضار بود، حاضر شدم. در آخرین دقایق زندگی چشم باز کرد و گفت: ظلمی که خدا به من کرد، هیچ کس نکرده است؛ زیرا با چه خون جگری این بچه ها را پرورش داده، بزرگ کرده ام. اکنون می خواهد مرا از آنان جدا سازد! آیا ظلمی بالاتر از این می شود؟! اگر انسان خود را مهذّب نکند و از دنیا منصرف نسازد و حب آن را از دل بیرون ننماید، بیم آن می رود که هنگام مرگ با قلبی لبریز از بغض و کینه نسبت به خداوند و اولیای او جان سپارد.(2)

ص: 41

حضرت علی(ع) نیز در این باره می فرماید: «ذِکْراللهِ جَلاءُ الصُّدُورِ وَ طُمَأنِینَةُ القُلوُبِ؛ یاد خدا، جلادهنده سینه ها و (مایه) آرامش دل هاست».(1)

امام خمینی رحمه الله خطاب به افسران ارتش فرمود:

توجه به او را از یاد نبرید. توجه به او منشأ همه خیرات است برای دنیای شما، برای آخرت شما. به ذکر خدا مطمئن می شود قلب. «أَلا بِذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنّ الْقُلُوبُ» قلب ها اگر بخواهد مطمئن باشد که بهترین نعمت این است که انسان مطمئن باشد. الان که شما اینجا نشسته اید، نه شما از من می ترسید، نه من از شما؛ برادریم همه. این اطمینان است.(2)

همچنین خطاب به نمایندگان مجلس شورای اسلامی فرمود:

اگر تمام عالم را، تمام این کهکشان ها و تمام این سیارات و ثوابت و هر چه هست، تحت سلطه یک نفر بیاید، باز قانع نمی شود. برای اینکه اینها کمال مطلق نیست. تا نرسد به آنجایی که اتصال به دریای کمال مطلق پیدا نکند و فانی در آنجا نشود، برایش اطمینان حاصل نمی شود.

نه به ریاست جمهوری و نه به نخست وزیری و نه به قدرت های بزرگ و نه به دارا بودن همه ملک و ملکوت. آنی که اطمینان می آورد و نفس را از تزلزل که دارد و خواهش که دارد، بیرون می آورد، آن ذکرالله است، نه ذکرالله به اینکه در لفظ، «لاإِلهَ الَّا اللهُ» بگوییم، ذکرالله که در قلب واقع می شود یاد خدا، توجه به او. «بِذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنّ الْقُلُوبُ»؛ قرآن، با جمله ای

ص: 45

کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را برای تحصیل آرامش نشان داده و می گوید: «بدانید که یاد خدا آرام بخش دل هاست»!(1)

تنها راه درمان این بیماری های توان فرسای معنوی که امروزه بشر را به زانو درآورده، توجه دل به خداست. ازاین رو، در روایت های معصومان(ع) ذکر و یاد خدا، با عنوان شفای دل معرفی شده است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «ذِکْرُ اللهِ شِفاءُ القُلوُبِ؛ یاد خدا شفای دل هاست».(1)

حضرت علی(ع) نیز دراین باره می فرماید: «ذِکرُ الله دَواءُ أَعْلالِ النُّفوس؛ یاد خدا، درمان بیماری های جان هاست».(2)

همچنین در دعای کمیل می خوانیم: «یا مَنْ اِسْمُهُ دَواءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفاءٌ؛ ای آن که نامت درمان و یادت شفا [ی بیماری ها] است».

امام خمینی رحمه الله نیز براین باور است:

باید دانست که هر کس باید خود، معالج قلب و طبیب روح خود باشد. دایه، دل سوزتر از مادر نخواهد بود. روزهای فرصت و مهلت و موسع خود را نگذارد از دست برود و در هنگامی که ایام بیچارگی و فشار و ضیق است، از خواب غفلت برخیزد و هیچ دوایی برای او مؤثر نشود.(3)

نتیجه اش رهایی از چنگال وسوسه های اهریمنی است. پروردگار در قرآن می فرماید:

إِنّ الّذینَ اتّقَوْا إِذا مَسّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشّیْطانِ تَذَکّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. (اعراف: 201)

در حقیقت کسانی که (از خدا) پروا دارند، چون وسوسه ای از طرف شیطان برایشان رسد، (خدا را) به یاد آورند و به ناگاه بینا شوند.

حضرت علی(ع) نیز می فرماید: «مَنْ ذَکَرَ اللهَ اسْتَبْصَرَ؛ هر که خدا را یاد کند، بصیرت می یابد».(1)

از این آیه و روایت پی می بریم، انسان در سایه توجه به خدا، به بصیرت و آگاهی ویژه ای می رسد که بر اثر آن می تواند نقشه ها و مکرهای شیطان های جن و انس را تشخیص دهد و خود را از چنگال آنها برهاند.

از همه اینها بالاتر، قدرت ایمان است که خودتان را تربیت کنید، تزکیه کنید. توجه به این نباشد که من با قدرت خودم می خواهم کی را بزنم زمین و فرض کنید غلبه کنم. توجه این باشد که با قوه الهی پیش بروید؛ یعنی دستتان را، چشمتان را، نفستان را، همه چیزهایی که در اختیار شماست، اینها را تبدیل کنید از قوای شیطانی به قوای الهی.(1)

لذت های مادی واقعی نیست و به آسانی از آنها دل می کَنَد؛ زیرا می فهمد در لذت های معنوی حلاوتی است که در لذت های مادی نیست.

که می تواند انسان را تهی کند و جزو شیاطین قرار دهد، چنان که امام خمینی رحمه الله می فرماید:

بدان که از برای نفاق و دورویی، مثل سایر اوصاف و ملکات خبیثه یا شریفه، درجات و مراتبی است در جانب شدت و ضعف... اگر انسان از این صفت جلوگیری نکند و نفس خود را سرخود کند، به اندک زمان چنان مهارگسیخته شود که تمام همت و همّش را مصروف این رذیله کند، و با هر کس ملاقات کند، با دورویی و دو زبانی ملاقات کند و خلط و آمیزش با کسی نکند، جز آنکه آلوده باشد به کدورت و دورنگی و نفاق، و جز منافع شخصی و خودخواهی و خودپرستی چیزی در نظرش نباشد و صداقت و صمیمیت و همت و مردانگی را به کلی زیر پا نهد و در تمام کارها و حرکات و سکنات، دو رنگی را به کار برد و از هیچ گونه فساد و قباحت و وقاحت پرهیز نکند. چنین شخصی از زمره بشریت و انسانیت دور و با شیاطین محشور است.(1)

فایده های مهم یاد خدا، موفقیت در ترک گناه و انجام وظایف دینی و اجتماعی است. حضرت علی(ع) می فرماید:

مَنْ عَمَّرَ قَلْبَهُ بِدَوامِ الذِّکْرِ حَسُنَتْ أَفْعالُهُ فِی السِّرِّ وَ الْجَهْرَ.(1)

کسی که دل خود را با یاد دائمی خدا آباد گرداند، همه کارهای او در پنهان و آشکار اصلاح و نیکو می شود.

پس کسی که همیشه متوجه خدا باشد، کار بدی انجام نمی دهد و کارهای خوب را به صورت کامل و نیکو انجام خواهد داد. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید:

مَنْ کانَ ذاکِراً لِلّهِ عَلَی الْحَقَیقَهَ فَهُوَ مُطِیعٌ وَ مَنْ کانَ غافِلاً عَنْهُ فَهُوَ عاصٍ، وَ الطّاعَهُ عَلامَهُ الهَدایهِ وَ الْمَعْصِیَهِ عَلامَهُ الضَّلالِ وَ أَصْلُهُما مِنَ الذِّکْرِ وَ الْغَفْلَهِ.(2)

کسی که حقیقتاً به یاد خدا باشد، مطیع خداست و کسی که از خدا غافل باشد، عصیان گر و نافرمان است. پیروی از خدا نشانه هدایت، و نافرمانی نشانه گمراهی است و اصل و ریشه هدایت توجه به خدا، و ریشه گمراهی غفلت از خداست.

یاد خدا باعث بیداری دل و دورماندنش از وسوسه شیطان می شود. حضرت علی(ع) نیز دراین باره می فرماید: «ذِکْرُ اللهِ مَطْرَدَهُ الشَیْطانِ؛ یاد خدا، دورکننده شیطان است».(3)

ص: 55

برای رهایی از وسوسه شیطان، لازم است انسان به یاد خدا باشد و از مکر شیطان و نفس اماره غافل نباشد و از خدا بخواهد که توفیق پیروزی در جهاد اکبر را به عنایت او کند. امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید:

انسان مجاهد که درصدد اصلاح خود برآمده و می خواهد باطن را صفایی دهد و از جنود ابلیس آن را خالی کند، باید زمام خیال را در دست گیرد و نگذارد هر جا می خواهد پرواز کند و مانع شود از اینکه خیال های فاسد و باطل برای او پیش آید، از قبیل خیال معاصی و شیطنت. همیشه خیال خود را متوجه امور شریفه کند... باید مواظب کید آن (شیطان) لعین باشی و این اوهامِ برخلاف رضای حق تعالی را از خود دور نمایی تا ان شاء الله در این جنگ داخلی این سنگر را که خیلی مهم است، از دست شیطان و جنودش بگیری، که این سنگر به منزله سرحد است، اگر اینجا غالب شدی امیدوار باش.

و ای عزیز، از خدای تبارک و تعالی در هر آن استعانت بجوی و استغاثه کن. در درگاه معبود خود و با عجز و الحاح عرض کن: بارالها! شیطان دشمن بزرگی است که طمع بر انبیا و اولیای بزرگ تو داشته و دارد. تو خودت با این بنده ضعیف گرفتار امانی و اوهام باطله و خیالات و خرافات عاطله همراهی کن که بتواند از عهده این دشمن قوی برآید. در این میدان جنگ با این دشمن قوی که سعادت و انسانیت مرا تهدید می کند، تو خودت با من همراهی فرما که بتوانم جنود او را از مملکت خاص تو خارج کنم و دست این غاصب را از خانه مختص به تو کوتاه نمایم.(1)

ص: 56

شخصی از امام صادق(ع) پرسید: «مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللهِ؛ گرامی ترین مردم نزد خدا کیست؟ حضرت فرمود: «أَکْثَرهُمْ ذِکْراً لِلّهِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِطاعَتِهِ؛ کسی که بیشتر به یاد خدا باشد و به روش اطاعت الهی داناتر باشد».(1)

امام خمینی رحمه الله دراین باره می فرماید:

ای عزیز! نام نیک را از خداوند بخواه. قلوب مردم را از صاحب قلب خواهش کن با تو باشد. تو کار را برای خدا بکن، خداوند علاوه بر کرامت های اخروی و نعمت های آن عالم، در همین عالم هم به تو کرامت ها می کند، تو را محبوب می نماید. موقعیت تو را در قلوب زیاد می کند و تو را در دو دنیا سربلند می فرماید، ولی اگر بتوانی با مجاهده و زحمت، قلب خود را از این حب هم به کلی خالص نما و باطن را صفا ده تا عمل از این جهت خالص شود و قلب متوجه حق گردد و روح بی آلایش شود؛ کدورت نفس برطرف گردد. حب و بغض مردم ضعیف، شهرت و اسم نزد بندگان ناچیز، چه فایده ای دارد. فرضاً فایده داشته باشد، یک فایده ناچیز جزئی چند روزه است. ممکن است این حب، عاقبت کار انسان را به ریا برساند و خدای نخواسته آدم را مشرک و منافق و ریاکار کند.(2)

است: «ذِکْرُ اللهِ جَلاءُ الصُّدُورِ وَ طُمَأنِینَةُ الْقُلُوبِ؛ یاد خدا، جلادهنده سینه ها و آرام بخش دل هاست».(1)

امام خمینی رحمه الله نیز خطاب به فرماندهان ارتش و سپاه فرمود:

وظیفه ای که از همه وظایف بالاتر است، این است که اخلاص داشته باشیم برای کارهایی که می کنیم. شما گمان نکنید که اتکا به ماورای خدا برای ما بتواند یک کارگشایی بکند. شما ملاحظه کنید الآن قدرت های بزرگی که اتکا دارند به آن سلاح های عجیب و غریب خودشان، در اضطراب دارند زندگی می کنند. گمان نکنید که کاخ سفید و کرملین الآن آرام نشسته اند و با وضع آرام زندگی می کنند. آنها با اضطراب زندگی می کنند و این اضطراب برای این است که آنها تبع شیطان هستند و شیطان نمی گذارد که طمأنینه پیدا بشود در قلب انسان.(2)

ایشان در جای دیگری فرمود:

من متوقعم که همه آقایان اتکا به خدا بکنند و توجه به خدا بکنند که با توجه به خدا این کارها حل می شود و حل شد.(3)

همچنین در جای دیگر گفته است:

ما خدا داریم. تا اعتماد به خدا هست، تا توجه به خدا هست، تا اینکه این روحیه شجاعت در شما هست، پیروز خواهید بود.(4)

وَ الّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ . (آل عمران: 135)

و آنان که چون کار زشتی کنند، یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهند.

پس انسان اگر طالب ورود به زمره پرهیزکاران است، باید خدا را یاد کند، تا اینکه هر چه زودتر بتواند از خطاهای خود توبه کند؛ چون تأخیر توبه، خطرآفرین است.

امام خمینی رحمه الله در این زمینه چنین گفته است:

این همه اسلام خواستن، توجه همه به معنویت بودن، توجه همه به خدا و دین خدا بودن شما را پیروز کرده. این توجه را از دست ندهید. این رمز پیروزی است و کلید پیروزی است. این کلید را محکم نگه دارید و وحدت پیدا بکنید، مقصد هم خداست.(1)

ایشان در جای دیگری می گوید:

بارالها! جوانان رزمنده ایران، فتح را از تو می دانند و به قدرت خویش مغرور نیستند و اگر غرور و سرافرازی هست، برای آن است که مورد عنایت و حمایت ذات مقدس تو هستند. طمأنینه و سکینه را در دل آنان نازل فرمودی و رعب و وحشت را در قلوب دشمنان آنان که دشمنان اسلامند انداختی. خداوندا! هر چه هست از توست و امید آن داریم که این عنایت و حمایت را ادامه دهی تا پیروزی نهایی و پس از آن نیز، تا آن گاه که دشمنان تو و اسلام در نبرد با جنود الله و حزب الله هستند و تا استقرار حکومت الله.(2)

امام صادق(ع)، در نامه ای به یاران خود، پس از سفارش به ذکر خدا در همه لحظه ها می نویسد:

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ لَمْ یَذْکُرْهُ أَحَدٌ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنینَ اِلّا ذَکَرَهُ بِخَیْرٍ. (3)

بدانید هیچ یک از بندگان مؤمن، خدا را یاد نمی کند، مگر اینکه خدا او را به نیکی یاد می کند.

ص: 61

این توجه خدا به بنده اش، آثار و برکات فراوانی در دنیا و آخرت دارد. از جمله این آثار، پایداری و موفقیت و پیروزی بر دشمنان اسلام است که در جنگ های صدر اسلام و هشت سال دفاع مقدس رخ داده است.

آری با ذکر حقیقی، حجاب های بین عبد و حق خرق شود، و موانع حضور مرتفع گردد، و قسوت و غفلت قلب برداشته شود، و درهای ملکوت اعلی به روی سالک باز شود و ابواب لطف و رحمت حق به روی او گشوده گردد، ولی عمده آن است که قلب در آن ذکر زنده باشد و مرده نباشد. ... برای زنده نمودن دل، ذکر خدا و خصوص، اسم مبارک «یا حَیُّ یا قَیُّومُ» با حضور قلب مناسب است.(1)

باور به خدا و رعایت موازین دینی، مهم ترین عامل حفظ کیان خانواده در جهان امروز است. انسان هر چه بیشتر به خدا نزدیک شود، از آرامش و امنیت فردی و اجتماعی افزون تری برخوردار خواهد شد. دین مبین اسلام، قوی ترین پشتوانه برای نهاد خانواده به شمار می آید و با ارائه قوانین و روش های خردمندانه، قوام و دوام خانواده را تضمین می کند و یاد خدا نیز آثار تربیتی مهمی در بین اعضای خانواده دارد که در اینجا به طور خلاصه به برخی از آنها اشاره می کنیم.

أَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَهُ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگ هاست، حفظ کنید». (تحریم: 6)

خداوند به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله سفارش می کند: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصّلاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها؛ و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش». (طه: 132)

از آیات و روایات پی می بریم که محیط معنوی خانه، از راه تشویق اعضای آن به انجام عبادت و کارهای پسندیده و جلوگیری از انجام رفتارهای ناپسند حفظ می شود. فضای خانه باید نشان دهنده پیوند معنوی افراد با خدا باشد.

امام صادق(ع) دراین باره می فرماید: «مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِهِ زادَ اللهُ فی عُمُرِهِ؛ کسی که نیکی او به خانواده اش بهتر باشد، خداوند عمرش را افزایش می دهد».(1)

اعضای خانواده ای که در آن ارزش های دینی و یاد خدا حاکم است، به یکدیگر محبت دارند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضور در چنین خانواده و همراهی و همدلی با اعضای آن را از اعتکاف و عبادت در مسجد النبی، محبوب تر دانسته است:

جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِیالِهِ اَحَبُّ اِلَی اللهُ مِنْ اِعْتِکافِ فِی مَسْجِدِی.(2)

نشتسن مرد در نزد خانواده اش، در پیشگاه خدا محبوب تر از اعتکاف در مسجد من است.

شکل گیری انگیزه برای همکاری افزایش می یابد. در اینجا به برخی سخنان آنان، اشاره می کنیم.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله به امام علی(ع) سفارش می کند:

ای علی! مردی که به همسرش در خانه کمک کند، خدا به تعداد موهای بدنش، عبادت یک سال روزه با نماز در شب هایش برای او پاداش قرار دهد و خداوند پاداش پیامبران صبوری مانند داوود(ع) و یعقوب(ع) و عیسی(ع) را به او می دهد. ... ای علی! خدمت نمی کند به خانواده، مگر صدیق یا شهید یا مردی که خداوند بخواهد خیر دنیا و آخرت را به او دهد.(1)

شرافت مادری از شرافت پدری بیشتر است. تأثیر مادر هم در روحیه اطفال، از تأثیر پدر بیشتر است.(1)

ایشان در جایی دیگر می فرماید:

اسلام از شما این معنا را می خواهد که بچه های خودتان را در دامن های خودتان مهذب کنید و دامن خودتان را منور کنید به نور این بچه های اسلامی که اینها فرزندان اسلامند و بعد از این مقدرات اسلام و مملکت خودتان به دست آنهاست.(2)

و در جایی دیگر فرمود:

مواظب باشید که اعمالتان، اعمال صالح باشد. قیامتان برای خدا باشد، اعمالتان برای خدا باشد. هر کدام بچه دارید، تربیت کنید. تربیت الهی بکنید؛ تربیت شیطانی نکنید.(3)

بدی برای روح دارد و افراد گوشه گیر، دچار افسردگی، ناامیدی و توهم می شوند.(1)

برای سالم نگه داشتن جامعه و بهره برداری بهتر از آن، اندیشمندان، مقرراتی را تنظیم کرده اند که افراد جامعه باید آن را اجرا کنند. ادیان آسمانی، به ویژه دین مقدس اسلام نیز به این امر مهم توجه دارد و کامل ترین قوانین را برای حفظ جامعه اسلامی، به وسیله خاتم پیامبران حضرت محمد صلی الله علیه و آله ابلاغ کرده است.

مردم در قبال این وظایف اجتماعی دو دسته اند: یک دسته تنها از ترس سرزنش دیگران یا پلیس به وظایف اجتماعی شان عمل می کنند؛ دسته دیگر احساس مسئولیت دارند و به وظایف دینی خود عمل می کنند. با این مقدمه، به آثار و برکات اجتماعی یاد خدا می پردازیم. برخی از این آثار عبارتند از:

یک - حقوق دیگران را به طور کامل رعایت می کنند و تجاوز به حقوق دیگران را حرام شرعی می دانند.

دو - در دفاع از حق و ارزش های اجتماعی و دینی پایدارند، حتی اگر به زیانشان تمام شود.

سه - پند و خیرخواهی برای دیگران را وظیفه خود می دانند؛ چون پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است:

دین عبارت است از نصیحت و خیرخواهی. گفتند: خیرخواهی به چه کسی؟ فرمود: خیرخواهی به خدا، پیامبر، امامان دین و جماعت مسلمانان.(1)

چهار - برای حل مشکلات و بهبود وضع زندگی مردم، در حد توان خویش می کوشند؛ چون از امام صادق(ع) روایت شده است:

قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: الخَلْقُ عِیالِی فَاَحَبَّهُمْ اِلَی اَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ اَسْعاهُمْ فِی حَوائِجِهِمْ.(2)

خدای متعالی فرموده همه مردم عائله من هستند. محبوب ترین آنان نزد من کسی است که به مردم مهربان تر باشد و برای رفع نیاز های آنان بیشتر بکوشد.

پنج - در رفتار با مردم صداقت دارند و از نفاق و دورویی دوری می کنند.

شش - همیشه می کوشند به مردم خیر برسانند و اگر نتوانند کمک کنند، می کوشند به مردم زیان نرسانند. امام باقر(ع) دراین باره می فرماید:

ص: 71

«الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِموُنَ مِنْ لِسانِهِ وَ یده؛ مسلمان کسی است که مسلمانان دیگر از دست و زبانش آسوده باشند».(1)

هفت - به پیروی از دستور قرآن کریم که می فرماید:

وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. (مائده : 2)

و (همواره) در راه نیکی و پرهیزکاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری نکنید.

در کارهای نیک، به هم نوع خود کمک می کنند. حتی گاهی حل مشکل دیگران را بر حل مشکل خویش مقدّم می دانند و ایثار می کنند تا به این آیه عمل کرده باشند: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَهٌ؛ و آنها را بر خود مقدّم می دارند، هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند». (حشر: 9)

می کنند و من هم آنها را دوست دارم. آنان افرادی هستند که هرگاه بخواهم به اهل زمین بلا و بدی برسانم، ایشان را یاد می کنم و به خاطر آنها، آن بلا را از اهل زمین دفع می کنم. (1)

اَلَّذینَ یذْکُرُونَنی فَاذْکُرُهُمْ وَ یتَحابّونَ فِیّ فَاَحَبَّهُمْ فَاولئِکَ الَّذینَ اِذا اَرَدْتُ اَنْ اُصیبَ اَهْلَ الْأَرْضِ بِسُوءٍ ذَکَرْتُهُمْ فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِم.(2)

درسی که از این حدیث می گیریم، این است که باید بکوشیم همیشه خدا را یاد کنیم تا خدا نیز ما را یاد کند و به برکت، آن خداوند بلاها را از جامعه دور سازد. اگر هم به این درجه نرسیده ایم، باید اهل ذکر را دوست بداریم و به آنها احترام بگذاریم؛ چون به برکت وجود آنان، بلا ازجامعه ما دور می شود. توجه به این مطلب اثر مهم تربیتی دارد.

برای نمونه، وقتی خدای توانا حضرت موسی(ع) را یاری و فرعون و فرعونیان را غرق و هلاک کرد یا به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در جنگ بدر، احزاب و... یاری رساند یا حضرت امام خمینی رحمه الله را در پیروزی انقلاب اسلامی و در صحرای طبس و... کمک کرد، همه مؤمنان و افراد جامعه از برکات و این امداد های غیبی الهی بهره مند شدند.

دراین باره، شیخ حرّ عاملی، در وسائل الشیعه بابی به نام «استحباب ذکر خدا و قرائت قرآن به هنگام خوف از صاعقه» دارد. ایشان در این باب، پنج حدیث بیان می کند که به دو حدیث آن اشاره می کنیم.

ابوبصیر می گوید: از امام صادق(ع) درباره مرگ مؤمن پرسیدم، در پاسخ فرمود:

یمُوتُ الْمُومِنُ بِکُلِّ مِیتَهٍ، یمُوتُ غَرَقَاً، وَ یمُوتُ بِالْهَدْمِ، وَ یبْتَلِی بِالسَّبْعُ، وَ یمُوتُ بِالْصّاعِقَهِ وَ لا تُصِیبُ ذاکِراً لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ.(1)

مؤمن با هر نوع مرگ از دنیا می رود: با غرق شدن، زیر آوار ماندن، به وسیله حیوان درنده و با صاعقه، ولی کسی که مشغول ذکر خدا باشد، در حال ذکر گرفتار صاعقه نمی شود.

در روایت دیگر از آن حضرت می خوانیم:

یمُوتُ الْمُومِنُ بِکُلِّ مِیتَهً اِلّا الصّاعِقَهَ لا تَاْخُذُهُ وَ هُوَ یذْکُرُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ. (2)

مؤمن با هر نوع مرگی می میرد جز صاعقه، درحالی که مؤمن مشغول به ذکر خدا باشد، صاعقه او را نمی گیرد.

از این حدیث ها پی می بریم که یکی از الطاف الهی به یادکننده خدا، این است که در حال ذکر، با صاعقه از دنیا نمی رود.

«وَجاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ماکُنْتَ مِنْهُ تَحِید؛ و سکرات مرگ، به راستی در رسید؛ این همان است که از آن می گریختی!» (ق: 19)

گاهی سکرات مرگ با امور دیگری همراه می شود که شدت آن را مضاعف می کند، چنان که امیرمؤمنان، علی(ع) می فرماید: «اِجْتَمَعَتْ عَلَیهِمْ سَکْرَهُ المَْوتِ، وَحَسْرَهُ الْفَوْتِ؛ سختی جان کندن و حسرت از دست دادن دنیا، به دنیاپرستان هجوم آورد».(1)

از جمله عواملی که شدت سکرات مرگ را افزایش می دهد، تشنگی شدیدی است که برای برخی افراد رخ می دهد، ولی اهل ذکر و یادکنندگان خدا از این تشنگی در امان خواهند بود. در حدیثی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «کُلُّ اَحَدٍ یمُوتُ عَطْشانَ اِلّا ذاکِرَ اللهِ؛ همه مردم با حالت عطش و تشنگی می میرند، جز ذاکر خدا».(2)

کسانی که به یاد خدا هستند، از تشنگی در حال مرگ نجات خواهند یافت؛ چون مصداق بزرگ ذکر لفظی و قلبی، نماز است. در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است: «کسی که نماز را سبک بشمارد، به دوازده بلا گرفتار می شود... و یکی از آنها این است که در حال مردن تشنه از دنیا می رود».(3)

مفهوم این روایت این است: کسی که برای نماز - که مصداق روشن ذکر است - اهمیت قائل شود و در انجام آن دقت کند، از این گرفتاری بزرگ (تشنگی در حال سکرات مرگ) در امان خواهد بود. افراد ناآگاه

ص: 76

گمان می کنند این تشنگی با آب دنیا رفع می شود و در آن حال، در دهان شخص آب می ریزند، درحالی که آب دنیا در آن لحظه حساس، نه تنها مفید نیست، بلکه فرد محتضر اذیت هم می شود.

هر کس هشت رکعت نماز شب، دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت آن هفتاد مرتبه استغفار کند، از عذاب قبر و آتش دوزخ نجات می یابد، و عمرش طولانی و زندگانی اش فراخ می گردد.(1)

دو - از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است:

هر کس هر روز ده بار بگوید:

«اَعَدَدْتُ لِکُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلّا اللهُ...» تا آخر، خدای مهربان چهار هزار گناه او را می آمرزد و از سختی مرگ و فشار قبر نجاتش می دهد.(2)

سه - رسول خدا صلی الله علیه و آله در جایی دیگر می فرماید: «هر کس هنگام خواب، سوره «اَلْهیکُمُ الْتَکاثُر» را بخواند، از سختی های قبر در امان می ماند».

چهار - همچنین از امیرمومنان، علی(ع) روایت شده است: «هر کس هر جمعه، سوره «نساء» را بخواند، از فشار قبر ایمن می شود».(3)

پنج - از امام صادق(ع) نیز روایت هست: «هر کس سوره «القَلَمْ» را در نماز واجب یا نافله بخواند، خداوند او را از فشار قبر پناه می دهد».(4)

شش - در روایت دیگری نیز آمده است: «هر کس به قرائت سوره «زُخْرُف» مداومت ورزد، خداوند او را در قبرش از حشرات زمین و از فشار قبر ایمن گرداند».(5)

از مجموع این احادیث پی می بریم که ذکر و یاد خدا به صورت نماز یا قرائت برخی سوره های قرآن یا گفتن برخی ذکرهای لفظی، برای رهایی از فشار قبر و سختی های دیگر اثرگذار است؛ البته به شرط اینکه ذکر با توجه قلبی همراه باشد.

یاد خدا سبب می شود گناهان ذاکر بخشیده شود و پاداش اعمال صالح او افزایش یابد. از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله روایت شده است:

ما جَلَسَ قَوْمٌ یذْکُرُونَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اِلّا ناداهُمْ مُنادٍ مِنَ السَّماءِ: قُومُوا فَقَدْ بُدِّلَتْ سَیئاتِکُمْ حَسَناتٍ و غُفِرَتْ لَکُمْ جَمیعاً.(1)

اگر جماعتی در مجلسی خدا را یاد کنند، منادی یی از آسمان ندا می کند: برخیزید، گناهانتان تبدیل به حسنات شد و همگی آمرزیده شدید.

در حدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم:

مَنْ ذَکَرَ اللهَ فِی السُّوقِ مُخْلِصاً عِنْدَ غَفْلَهِ النّاسِ وَ شُغُلِهِمْ بِمافیهِ، کَتَبَ اللهُ لَهُ اَلْفَ حَسَنَهٍ وَ یغْفِرُ اللهُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَهِ مَغْفِرَهً لَمْ تَخْطُرْ عَلی قَلْبِ بَشَرٍ.(2)

کسی که در بازار هنگام غفلت مردم و اشتغالشان به امور مربوط به بازار، خدا را خالصانه یاد کند، خدای مهربان هزار حسنه برای او می نویسد و او را به گونه ای می آمرزد که به قلب کسی خطور نکرده است.

از روایات پیشوایان دین نیز درمی یابیم، یکی از چیزهایی که سبب سنگینی میزان اعمال می شود، گفتن ذکرهایی همچون تسبیحات اربعه و صلوات بر محمد و آل محمد است.(1) از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله روایت شده است:

اَنَا عِنْدَ الْمیزانِ یوْمَ الْقِیامَهِ، فَمَنْ ثَقُلَتْ سَیئاتُهُ عَلی حَسَناتِهِ جِئْتُ بِالصَّلاهَ عَلَی حَتّی اُثْقِلَ بِها حَسَناتِهِ.(2)

من در قیامت نزد میزان هستم، اگر کسی گناهش سنگین تر از ثوابش باشد، صلوات هایی را که در دنیا بر من فرستاده است، می آورم و با آن، ثواب های او را سنگین می کنم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود: «سپرهایی برای خودتان فراهم کنید.» عرض کردند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! آیا در برابر دشمنی که ما را احاطه کرده و بر ما سایه افکنده است؟ فرمود: «نه، بلکه در برابر آتش دوزخ.» گفتند: سپر آتش دوزخ چیست؟ فرمود: بگویید: «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لااِلهَ اِلّااللهُ وَ اللهُ اَکْبَرْ».(1)

فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِْلإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنّما یَصَّعَّدُ فِی السّمآءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ. (انعام: 125)

پس کسی را که خدا بخواهد هدایت کند، دلش را به پذیرش اسلام گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند، چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود. این گونه خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند، قرار می دهد.

اینکه قرآن می گوید: کسی را که خدا بخواهد هدایت کند، شرح صدر می دهد یا اگر بخواهد گمراه سازد، ضیق صدر می دهد، این خواستن و نخواستن، بی دلیل نیست و سرچشمه آن از خود ما آغاز و هر یک از این دو حالت، عواملی دارد که به دست خود ما ایجاد می شود.

عوامل شرح صدر و ضیق آن

شرح صدر و باز بودن آن برای پذیرش حقایق، عواملی دارد که برخی از آنها عبارتند از: یاد خدا، مطالعات پیگیر، پیوند با دانشمندان صالح، خودسازی و تهذیب نفس، پرهیز از گناه و به ویژه پرهیز از غذای حرام.

تنگی سینه و سختی دل نیز عواملی دارد که برخی از آنها عبارتند از: غفلت از یاد خدا، نادانی، گناه، لجاجت، جدال، هم نشینی با فاسقان و فاجران، دنیادوستی و هواپرستی.

یاد خدا از عوامل مهم شرح صدر و غفلت از آن نیز از عوامل مهم تنگی و سنگ دلی است.

بدیهی است این دو حالت (شرح صدر و تنگی دل) در انسان یکسان نیست، همان گونه که صاحبان این دوحالت نیز هرگز یکسان نخواهند بود.

خداوند در قرآن می فرماید:

ص: 85

أَفَمَنْ شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِْلإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ. (زمر: 22)

آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده، و [در نتیجه] برخوردار از نوری از سوی پروردگارش است [همانند فرد تاریک دل است]؟ پس وای بر آنان که از سخت دلی یاد خدا نمی کنند. اینان در گمراهی آشکارند.

ابن مسعود در تفسیر این آیه، می گوید: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال کردیم که چگونه انسان شرح صدر پیدا می کند؟ فرمود: «هنگامی که نور به قلب انسان داخل شود، گسترده و بازمی گردد.» عرض کردیم: ای رسول خدا! نشانه آن چیست؟ فرمود:

اَلْإِنابَهُ اِلی دارِ الْخُلُودِ، وَ التَّجافِی عَنْ دارِ الْغُرُورِ، وَ الْإِسْتِعْدادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ.(1)

(نشانه آن عبارت است از) توجه به سرای جاوید(آخرت)، جدا شدن از سرای غرور (دنیا) و آماده گشتن برای (استقبال از) مرگ قبل از نزول آن.

در این حدیث، سه چیز به عنوان نشانه شرح صدر بیان شده است: توجه به آخرت، جدا شدن از دنیا و آماده مرگ بودن.

امام صادق(ع) نیز در این باره می فرماید:

اَوْحَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِلی موُسی: یا موُسی، لا تَفْرَحْ بِکَثْرَهِ الْمالِ، وَ لا تَدَعْ ذِکْری عَلی کُلِّ حالٍ، فَإِنَّ کَثْرَهُ المالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ، وَ اِنَّ تَرْکَ ذِکْری یقْسِی القُلُوبَ. (2)

ص: 86

ای موسی! از فزونی مال دنیا خوش حال مباش، و ذکر و یاد مرا هیچ گاه ترک مکن؛ زیرا زیادی مال (غالباً) سبب فراموشی گناهان و ترک یاد من، سبب سنگ دلی می شود.

در این حدیث، دو فرمان مهم آمده و حکمت و فلسفه هر کدام از آنها نیز بیان شده که از فلسفه فرمان دوم چنین درمی یابیم که ترک یاد خدا و غفلت از آن، عامل مهم سنگ دلی است.

زرق و برق آن، سبب می شود که شیطان بر انسان چیره گردد و همواره دمساز او باشد و رشته ای بر گردنش افکند.

در آیات یادشده، برای کسانی که از یاد خدا رومی گردانند، دو مجازات تعیین شده: یکی زندگی تنگ در این جهان و دیگری نابینایی در جهان دیگر.

از آیات قرآن پی می بریم، افرادی که از یاد خدا اعراض کنند، به دانش های ارزشمند معنوی نمی رسند. ممکن است در علوم مربوط به دنیا مهارت بیشتری یابند یا با الفاظ و اصطلاحات علوم مربوط به دین و معنویات نیز آشنا باشند، ولی از رسیدن به حقیقت علوم که نور است، محروم خواهند بود.(1)پروردگار یکتا در قرآن می فرماید:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنیا ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدی . (نجم: 29و30)

پس از هرکس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نبوده است، روی برتاب. این منتهای دانش آنان است. پروردگار تو، خود به [حال] کسی که از راه او منحرف شده داناتر، و او به کسی که راه یافته [نیز] آگاه تر است.

جمله «ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ؛ این منتهای دانش آنان است» ممکن است اشاره به خرافاتی همچون بت پرستی، و فرشتگان را دختران خدا دانستن باشد؛ یعنی نهایت دانش و آگاهی این گروه همین موهومات است. یا به دنیاپرستی و اسارت آنها در چنگال مادیات اشاره داشته باشد؛ یعنی نهایت فهم و شعورشان این است که به خواب و خور و عیش و نوش و متاع فانی و زودگذر و زرق و برق دنیا قناعت کرده اند. در نیایشی که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده، می خوانیم:

ص: 89

«اَللّهُمَّ ... وَ لَاتَجْعَلِ الدُّنْیا اَکْبَرَ هَمِّنا وَ لا مَبْلَغَ عِلْمِنا؛ خدایا! دنیا را بزرگ ترین مشغولیات فکری ما و نهایت دانش و آگاهی ما قرار مده».(1)

در آیه های یاد شده، در عین حال که خداوند برای دنیاپرستان علمی قائل شده، آنها را گمراه شمرده است. این نشانه آن است که از دیدگاه پروردگار، علمی که هدف نهایی آن، رسیدن به مادیات باشد و در ماورای آن هدف والاتری نباشد، دانش به شمار نمی آید.

همه بدبختی ها و جنگ ها و خون ریزی ها، ستم ها و تجاوزها، فسادها و آلودگی هایی که در دنیای امروز وجود دارد، به دلیل فراگیری دانش های بی ارزش است.

و اگر [مردم] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم تا دراین باره آنان را بیازماییم و هرکس از یاد پروردگارش دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز] افزون در آورد.

در این دو آیه، از یک سو، پیوند ایمان و تقوا با فزونی نعمت مشخص و از سوی دیگر، پیوند فزونی نعمت با آزمون های الهی مطرح شده است. ضمن آنکه پیوند روگردانی از یاد خدا با عذاب دشوار و روزافزون بیان شده است. اینها حقایقی است که در آیه های دیگر قرآن نیز مطرح شده است.(1)

در شگفتم از کسی که هرگاه یک چیزی را گم کند به جست وجوی آن می پردازد، ولی خود را گم کرده و به فکر پیدا کردنش نیست.(1)

امام خمینی رحمه الله دراین باره می فرماید:

آن کس که خدا را و حضور او (جل و علا) را فراموش کند، به فراموشی از خویشتن خویش مبتلا یا کشیده شود و بندگی خود را فراموش کند و از مقام عبودیت به فراموشی کشیده شود و کسی که نداند چی است و کی است و چه وظیفه ای دارد و چه عاقبتی، شیطان در او حلول نموده و به جای خویشتن او نشسته و شیطان عامل عصیان و طغیان است و اگر به خود نیاید و به یاد حق برنگردد و به همین حال طغیان و عصیان از این جهان منتقل شود، شاید به صورت شیطان مطرود حق تعالی در آید.(2)

نه چنین است، بلکه آنچه مرتکب می شدند، زنگار بر دل هایشان بسته است.(1)

بنابراین، هر گناهی که از انسان سر می زند، اگر با توبه و بازگشت به خدا جبران نکند، آمادگی برای ارتکاب گناه بعدی در نفس او پیدا می شود؛ یعنی بار دوم راحت تر به طرف گناه می رود و آرام آرام گناه می کند تا آنجا که ارتکاب گناه برای او عادی می شود و به آسانی گناه می کند، به گونه ای که گاهی نمی تواند توبه کند و با کوله باری از گناه به جهان آخرت می رود.

کسانی نمی توانند توبه کنند که از یاد خدا غافلند؛ وگرنه هرگاه از پرهیزکاران گناهی سر می زند، بی درنگ خدا را یاد می کنند و گناه خود را با آب توبه می شویند.(2)

یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلّهِ وَ لِلرّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ. (انفال: 24)

ای کسانی که ایمان آورده اید! چون خدا و پیامبر شما را به چیزی فراخواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید.

منظور از ذکر در این دو حدیث، همان گونه که از قرائن پیداست، ذکر لفظی و زبانی است و با توجه به این نکته، درمی یابیم ما مسلمانان افزون بر اینکه باید در دلمان به یاد خدا، پیامبر و امامان باشیم، در مجالسمان باید ذکر قلبی را باگفتن ذکر خدا و فرستادن صلوات بر پیامبر و آلش، نشان دهیم.

به تعبیر دیگر، یاد خدا چیزی نیست که با چشم دیده شود و آنچه دیده می شود، آثار خداست، ولی آثار او سبب یادکرد او می شود.(1)

این است که انسان می رود دزد را می گیرد، یک وقت دزدی نمی کند. آنهایی که اهل مسجد و دعا هستند، اختلال در اوضاع نمی کنند. این خودش کمک به جامعه است. وقتی جامعه نصفشان اشخاصی باشند که به واسطه اشتغال به دعا و ذکر و امثال ذلک از معاصی اجتناب کنند، جامعه اصلاح می شود.(1)

زن و شوهری که به خدای بزرگ ایمان دارند و در همه حال به یاد او هستند، افزون بر انجام وظایف عبادی، سیاسی و اجتماعی خود، در رفتار با همدیگر نیز خدا را در نظر می گیرند و بر خلاف رضای او رفتار نمی کنند و با خوش رویی و مهرورزی زندگی می کنند و اگر یکی از آنها اشتباهی کرد، طرف مقابل گذشت می کند؛ چون می داند خدا آمرزندگان را دوست دارد و به آنها پاداش نیکی می دهد.

خداوند یکتا در قرآن فرموده است: «فَمَنْ عَفا وَ اَصْلَحَ فَاَجْرُهُ عَلَی اللهِ؛ هرکس عفو و اصلاح کند، پاداش او با خداست». (شوری: 40)

پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز دراین باره فرموده است: «اِنَّ اللهَ عَفُوُّ یحِبُّ الْعَفْوَ؛ همانا خدا عفوکننده است و عفو و گذشت را دوست دارد».(1)

پژوهش های موجود در این زمینه، نشان می دهند، میان استحکام خانواده با مذهبی بودن اعضای آن رابطه مستقیم وجود دارد.

جریگان وناک، پس از بررسی و تحقیقات بسیار، به این نتیجه رسید که انجام رفتارهای مذهبی، مهم ترین عامل ثبات و پایداری ازدواج و خانواده است.(2)

کاپلو (1983)، شام، بولمن، جورچ (1978)، بورچینال (1957) و کینگ (1978) در پژوهش های خود یافته اند، مذهبی بودن افراد، در استحکام خانواده نقش مهم و مؤثری دارد. این تحقیقات نشان می دهد، مذهبی بودن و رضایت مندی از ازدواج، دارای پیوندی مثبت است و علت دوری از طلاق در خانواده های مذهبی، تنها به دلیل نکوهش طلاق از نظر دین

ص: 98

نیست؛ چرا که افراد مذهبی از روی ناچاری با یکدیگر زندگی نمی کنند، بلکه مذهب، سبب استحکام خانواده می شود.(1)

بدیهی است که مذهبی بودن حاصل نمی شود، مگر اینکه انسان به یاد خدای بزرگ باشد و به فرمان های او عمل کند.

و تبدیل به کالا می شود. حال اگر چنین جوامعی، به دین توجه کنند و به فرمان های خدا عمل کنند، بی گمان نجات می یابند. تدین بی می گوید:

.(1)

بحرانی که بیشتر اروپاییان و امریکاییان در قرن حاضر دچار آن شده اند، در اصل به فقر معنوی آنان بازمی گردد. و تنها راه درمان این فروپاشی اخلاقی که دنیای غرب گرفتار آن است، بازگشت به دین و معنویت است

ص: 100

امام خمینی رحمه الله در تاریخ 29/7/1359، خطاب به اعضای شورای صداوسیمای جمهوری اسلامی فرمود:

باید قدم اسلام در همه این دستگاه ها باشد و آن چیزهایی که بر خلاف موازین اسلامی است، بر خلاف جمهوری اسلامی است که همه بر خلاف مصالح ملت است، اگر باشد، اینها باید از بین برود. مثلاً در تلویزیون، این فیلم ها باید یک فیلم های آموزنده باشد، فیلم هایی که وقتی نگاه کنند جوان های ما منحرف بشوند، اینها را باید از آن احتراز کرد. اگر چنانچه یک وقتی اشخاصی در آنجا باشند که بخواهند یک همچو اعمالی را انجام بدهند، اگر می شود نصیحت بکنید، نصیحت بکنید؛ اگر نه، تصفیه باید بشود. یک مسئولیت بزرگ است مسئولیت شما.(1)

از سخنان امام خمینی رحمه الله پی می بریم که همه دست اندرکاران برنامه سازی باید مؤمن و متعهد به اسلام باشند تا برنامه هایی که تهیه می کنند، در مسیر خدا و گسترش دین اسلام و اخلاق اسلامی باشد؛ زیرا انسان به هر چیزی که اعتقاد قلبی داشته باشد، تمام یا بیشتر رفتار و گفتارش نشئت گرفته از آن باور خواهد بود. از این رو، برنامه سازان صداوسیما هرچه بیشتر به یاد خدا باشند و خدا را ناظر بر اعمال خود بدانند، در گفتار و کردار خود بیشتر دقت می کنند و برنامه هایی در جهت آموزه های اسلامی می سازند، در نتیجه جامعه به سوی خدا پیش می رود.

اصلی برنامه ها به وسیله افراد غیرمتعهد و غافل از یاد خدا ترسیم شود، برنامه سازان حتی اگر متعهد هم باشند، چندان تغییری در آن نمی توانند ایجاد کنند. ازاین رو، کار رئیس ها و برنامه ریزان حساس تر است.

باید در گزینش آنها بیشتر از دیگران دقت شود که از افراد مؤمن و آگاه باشند تا برنامه ریزی های آنان در مسیر اسلام و جمهوری اسلامی باشد و به گونه ای تنظیم شود که در صورت ساخت و اجرای آن به دست افراد مؤمن دیگر، بتواند مردم را به راه درست دعوت کند. به همین دلیل است که امام خمینی رحمه الله در مورد ایمان و تعهد رؤسای بخش های گوناگون تأکید بیشتری دارند. ایشان خطاب به شورای پنج نفری صداوسیما می گوید:

الان شما موظفید که همه این کسانی که در این کارها هستند و رأس کارها هستند در تلویزیون (البته بنگاه بزرگی است) مراقبت کنید که یک اشخاصی که متعهد باشند به اسلام و معتقد به جمهوری اسلامی باشند و بدانند که جمهوری اسلامی یعنی چه، محتوایش باید اسلامی باشد، باید آنها را در رأس کارها قرار بدهید در سرتاسر ایران ... . نظارت بکنید، نگذارید دست اشخاصی که متعهد نیستند. اگر پیدا شدند اشخاص، باید به آنها حالی کنید. اگر نمی شود، تصفیه کنید و این یک امر ضروری و لازم است.(1)

از مجموع مطالب، به این نتیجه می رسیم در صورتی که برنامه ریزان و همچنین برنامه سازان صدا و سیما، جزو افراد مؤمن باشند، می توانند برنامه هایی تهیه و از صدا و سیما پخش کنند که مردم را با خدا و یاد او آشنا سازند و بدین وسیله، جلوی تهاجم فرهنگی دشمن گرفته خواهد شد.

ص: 103

سریال های مذهبی و تاریخی، همانند سریال امام علی(ع) و... که چنین برنامه هایی در رسانه ملی وجود دارد.

سه - تهیه و تولید برنامه های ویژه درباره بزرگان و کارشناسان مذهبی و دینی که دیدن آنان، انسان را به یاد خدا می اندازد. همچنین پخش سخنرانی کسانی چون آیت الله حسن زاده آملی و... به ویژه شرح حال عالمان و عارفان بزرگ و اهل سیر و سلوک که به مقامات معنوی رسیده اند. البته این گونه برنامه ها بسیار اندک است.

نهادینه می کند. به گونه ای که انسان ها خدا، آخرت و مرگ را فراموش می کنند. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:

«صداوسیما چنان که امام بزرگوار راحل تعبیر کرده است، باید دانشگاهی همگانی باشد که در آن دین و اخلاق و ارزش های اسلامی و راه و روش زندگی و آموخته شود».(1)

سه - در رسانه ملی، از شخصیت های مسئله دار و دارای پیشینه سوء، به عنوان کارشناس پژوهشگر، نویسنده و تحلیلگر، یا جریان هایی که با انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی مخالفند و در برابر اندیشه های امام رحمه الله و مقام معظم رهبری هستند، بارها استفاده شده که اتفاقی نامبارک است.

چهار - ترویج رقص، غنا و موسیقی مطرب؛ گاهی در صداوسیما به بهانه های گوناگون، مثل معرفی فرهنگ و آداب و رسوم قبیله ها رقص قبیله ای پخش می شود. درحالی که بر اساس فتوای فقیهان ؛ هر نوع رقصی حرام است. تنها رقص زن برای شوهرش براساس فتوای برخی فقها مجاز شمرده شده است.(2)همچنین غنا و موسیقی، اعم از ایرانی، سنتی و غیر آنها، براساس فتوای فقیهان بزرگ حرام است. در این زمینه به یک استفتا و پاسخ آن اشاره می کنیم:

آیا موسیقی سنتی که میراث ملی ایران می باشد، حرام است یا خیر؟

پاسخ آیات عظام و مراجع تقلید:

حضرت آیت الله خامنه ای مدظله: «چیزی که از نظر عرف موسیقی لهوی مناسب با مجالس لهو و معصیت محسوب شود، به طور مطلق حرام

ص: 106

است و در این مورد فرقی بین موسیقی ایرانی و غیرایرانی و موسیقی سنتی و غیر آن نیست».

حضرت آیت الله سیستانی مدظله: «معیار حرام و حلال، سنتی بودن نیست».

حضرت آیت الله بهجت رحمه الله : «موسیقی مطرب حرام است و موسیقی ملهی نیز مورد احتیاط است».

حضرت آیت الله صافی گلپایگانی مدظله: «حرام است».

حضرت آیت الله فاضل لنکرانی رحمه الله : «سنت حرام باید ترک شود».

حضرت آیت الله تبریزی رحمه الله : «موسیقی لهوی حرام است و فرقی بین سنتی و غیر سنتی نیست».(1)

ب) رسانه های گوناگون جهان با بهره مندی از پیشرفته ترین دستگاه ها برای شبهه افکنی و سست کردن ارزش های اسلامی می کوشند، در برابر رسانه ملی بایستند و امواج گمراه کننده ای پدید آورند.

ج) تهیه و تولید فیلم و سریال های مستند، با بهره مندی از نظرات کارشناسان دینی؛ زیرا نمایش دادن آنها در رسانه ملی، جامعه اسلامی را به سوی ارزش های دینی سوق می دهد و آنان را به یاد خدا و آخرت می اندازد.

د) تهیه و تولید برنامه های پویانمایی و کارتونی در زمینه دینی که بسیار مورد توجه و علاقه کودکان و نوجوانان است.

ه-) برگزاری نشست های علمی با حضور کارشناسان برای بررسی آثار تربیتی ذکر و یاد خدا.

در روایت امام صادق(ع) آمده است: جبرئیل آمد و گفت: «اَلَک حاجَهٌ؛ آیا نیازی داری تا کمک کنم؟» ابراهیم(ع) گفت: «اَمّا اِلَیکَ فَلا؛ اما به تو، نه».(1)

طبق نقلی، در این هنگام جبرئیل به او گفت: «فَاَسْئَل رَبَّکَ؛ پس نیازت را از خدا بخواه».

ابراهیم(ع) در پاسخ گفت: «حَسْبِی مِنْ سُؤالِی عِلْمُهُ بِحالِی؛ همین اندازه که او از حال من آگاه است، کافی است».(2)

ب) داستان زندگی حضرت یوسف(ع)، به ویژه زمانی که در برابر درخواست نامشروع زن عزیز مصر قرار گرفت، گفت: «مَعاذَ الله؛ پناه بر خدا».(3)

ج) حضرت یونس(ع) در شکم ماهی هم به یاد خدا بود و می گفت: «لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ؛ معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من از ستم کاران بودم». (انبیاء: 84)

د) امام حسین(ع) روز عاشورا، هنگامی که طفل شیرخوارش، (علی اصغر)، روی دستش بود و بر اثر پرتاب تیر حرمله شهید شد، گفت: «هَوَّنَ عَلَی ما نَزَلََ بِی اَنَّهُ بِعَینِ اللهِ؛ هر مصیبتی را که بر من فرود آمده، آسان می کند، اینکه در محضر خداست».(4)

همچنین از داستان زندگی بزرگانی چون امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت الله بروجردی، آیت الله مرعشی نجفی، قاضی طباطبایی، میرزا جواد ملکی تبریزی، شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی، شیخ رجب علی خیاط و... رحمه الله می توان استفاده کرد.

ص: 109

داستان شیخ رجب علی خیاط

شیخ رجب علی خیاط، یکی از انسان های وارسته ای بود که همواره به یاد خدا بود و به فرمان های خدا عمل می کرد. وی به مقام معنوی ویژه ای رسیده و دیده برزخی اش بینا شده بود و بسیاری از حقایق غیبی را می دید. شیخ از معلومات رسمی حوزوی برخوردار نبود. باز شدن دیده برزخی او حکایتی شبیه داستان ابن سیرین دارد که بر اثر یاد خدا و مخالفت با هوای نفس، مورد عنایت خاص الهی قرار گرفته بود. از خود او نقل شده است:

در ایام جوانی، دختری رعنا و زیبا از بستگان، دل باخته من شد و سرانجام در خانه ای خلوت مرا به دام انداخت. با خود گفتم: رجب علی! خدا می تواند تو را امتحان کند. بیا این بار تو خدا را امتحان کن!

سپس به خداوند عرضه داشتم: خدایا! من این گناه را برای تو ترک می کنم، تو هم مرا برای خودت تربیت کن!

آنگاه به سرعت از دام گناه می گریزد و بی درنگ دیده برزخی او روشن می شود و آنچه را دیگران نمی دیدند و نمی شنیدند، می بیند و می شنود.(1)

ص: 110

21.سادات، محمدعلی، اخلاق اسلامی، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1364.

22.شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1372.

23.شریفی، محمود و همکاران، موسوعه کلمات الامام الحسین علیه السلام، قم، دارالمعروف، چاپ دوم، 1374.

24.شیخ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1410 ه- .ق.

25.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1394 ه- .ق.

26.طباطبایی، فاطمه، یک ساغر از هزار (سیری در عرفان امام خمینی)، تهران، مؤسسه نشر عروج، چاپ اول، 1379.

27.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، قم، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی، 1403 ه- .ق.

28.عزیزی، عباس، 420 داستان از نماز و عبادت امام خمینی، انتشارات صدر، چاپ اول، 1379.

29.عسگری، ابی هلال، معجم فروق اللغویه، با تنظیم بیت اله بیات ، قم، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین، چاپ اول ، 1412 ه- .ق.

30.عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1376.

31.فیض کاشانی، محسن، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبه الصدوق، 1342.

32.قائمی امیری، علی، آسیب ها و عوارض اجتماعی، انتشارات امیری، 1364.

33.قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

34.قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ایران، دارالاسوه، چاپ دوم، 1416 ه- .ق.

35.---------------- ، قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.

36.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1404 ه- .ق.

37.الماسی، علی، ذکر از دیدگاه قرآن و سنت، قم، انتشارات شکوری، چاپ اول، 1384.

38.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ه- .ق.

39.---------------- ، مشکاه الانوار، قم، مقدس جمکران، 1379.

40.مجموعه آثار امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1378.

41.محمدی ری شهری، محمد، تندیس اخلاص (زندگی نامه شیخ رجب علی خیاط)، دارالحدیث، چاپ پنجم، 1376.

42.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1422 ه- .ق.

43.مشکینی، علی، المواعظ العددیه، قم، انتشارات صحفی، [بی تا]

ص: 112

44.معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، 1376.

45.مکارم شیرازی، آیت الله ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ویرایش جدید، 1384.

ص: 113