ص:2

به مناسبت سال اصلاح الگوی مصرف (1388خورشیدی)

ویرایش 21/6/88

جمعی از پژوهشگران

ویراستار: محمدصادق دهقان

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما / کد: 1559

آیین برنامه سازی درباره «اصلاح الگوی مصرف»

کد: 1559

نویسندگان: جمعی از پژوهشگران

ویراستار: محمدصادق دهقان

تهیه کننده و ناشر: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1200 بها: 18000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار: 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 6-115-514-964- 978 / ISBN: 978-964-514-115-6

ص:3

ص:4

 فصل سوم: نظرسنجی های مربوط به مصرف گرایی

 فصل چهارم: نظریه های مربوط به الگوی مصرف25

 فصل پنجم: نگاه قرآن و احادیث به مصرف گرایی35

1. شرایط مصرف35

الف) مصرف همراه با نام خدا35

ب) مصرف همراه با تقوا35

ج) مصرف همراه با عمل صالح36

د) مصرف همراه با شکر36

ه_) مصرف همراه با ادای حقوق36

و) مصرف همراه با آمرزش خواهی37

ز) مصرف همراه با اطعام فقیر37

ح) مصرف بدون فساد و سرکشی37

ط) مصرف بدون پیروی از شیطان38

ی) مصرف بدون طغیان38

ک) مصرف بدون اسراف38

2. انواع مصرف38

الف) مصارف واجب39

یک _ نفقه39

دو _ کفاره39

سه _ خمس40

چهار_ زکات40

پنج _ قربانی40

ب) مصارف مستحب40

ج) مصارف حرام41

3. اسراف در قرآن42

الف) واژه «اسراف» در قرآن42

ب) دستهبندی آیات اسراف42

یک _ اسراف در مال42

ص:5

دو _ اسراف در رفتار44

1. قصاص بیش از اندازه در قتل44

2. استفاده نادرست از اعضای تناسلی44

4. اسراف در روایات45

الف) نشانه های اسرافکار45

ب) مصداق های اسراف45

یک _ اسراف در آب وضو46

دو_ اسراف در بیت المال46

سه _ اسراف در هسته خرما46

چهار_ اسراف در نان46

پنج _ اسراف در لباس46

شش _ اسراف در عبادت47

هفت _ اسراف در چراغ47

هشت _ اسراف در نوشتن47

نه _ اسراف در شنیدن47

ده _ اسراف در انفاق47

یازده _ اسراف در مرکب48

دوازده _ اسراف در خوردن وآشامیدن48

سیزده _ اسراف در برپایی مجالس48

چهارده _ اسراف در مسکن48

پانزده _ اسراف در خوابیدن48

شانزده _ اسراف در راه رفتن49

هفده _ اسراف در بستر و فراش49

هجده _ اسراف در کلام (گفتار)49

5. معیار اسراف49

الف) معیار شرعی50

یک _ حج و عمره51

ص:6

دو _ کار خیر51

سه _ اصلاح و سلامتی بدن51

چهار _ بوی خوش52

ب) معیار عقلی52

ج) معیار عرفی53

6. حکم اسراف54

7. عوامل اسراف55

الف) درآمدها55

ب)تجمّل گرایی56

ج)مصرف گرایی58

د) فخرفروشی58

ه_) پیروی از هوای نفس60

و) وسواس62

یک _ عامل وسواس63

دو _ انواع وسوسه64

سه _ درمان وسوسه64

ز) تقلید65

8. پی آمدهای اسراف66

الف) پی آمدهای اخروی66

یک _ حقیر شدن در آخرت66

دو _ ستمکاری66

سه _ فساد66

چهار _ گرفتاری دوزخ67

پنج _ نزول غضب خدا67

شش _ محرومیت از هدایت67

هفت _ برادری با شیطان67

ب) پی آمدهای دنیوی68

یک _ فقر و ورشکستگی68

ص:7

دو _ نابودی منابع و امکانات طبیعی و خدادادی68

سه _ هلاکت فرد و جامعه68

چهار _ تحمیل هزینه های اضافی بر زندگی70

پنج _ نابسامانی و ناهنجاری70

شش _ وابستگی اقتصادی70

هفت _ کاهش لذت و مطلوبیت70

هشت _ کاهش برکت71

نه _ مستجاب نشدن دعا71

ده _ مریضی71

9. راهکارهای مبارزه با اسراف71

الف) راهکارهای سلبی71

ب) راهکارهای ایجابی72

یک _ رعایت شأن72

دو _ رعایت اقتصاد73

سه _ رعایت کفاف74

چهار _ رعایت قناعت76

پنج _ رعایت عدل78

شش _ شکرگزاری81

 فصل ششم: محورهای برنامه سازی و موضوعهای پیرامونی83

1. ایده های برنامه ای83

الف) بهره وری از هسته خرما83

محورهای قابل طرح84

ب) تغییر الگوی اشتغال برای بهره وری بیشتر84

محور های قابل طرح84

ج) دقت در مصرف بیت المال84

محورهای قابل طرح85

د) پرهیز از اسراف آب85

ص:8

محورهای قابل طرح86

ه_) اسراف در وصیت86

محورهای قابل طرح86

و) چاره اندیشی برای مصرف ماندگار87

محورهای قابل طرح87

ز) جلوگیری از رکود ثروت عمومی87

محورهای قابل طرح87

ح) پاسخ امام علی علیه السلام و طعنه به بخیلان مال اندوز88

محورهای قابل طرح88

ط) مصرف گرایی هماهنگ با پیشرفت های جامعه89

محورهای قابل طرح89

ی) اصلاح الگوی تغذیه90

محورهای قابل طرح91

ک) توجه به نیازمندان در زمان بلایای طبیعی91

محورهای قابل طرح91

ل) برتری دانش بر فضل91

محورهای قابل طرح92

م) ارزش هزینه کردن در راه دانش92

محورهای قابل طرح93

ن) مهریه قرآنی93

محورهای قابل طرح94

س) جلوگیری از خرج کردن در راه گناه94

محورهای قابل طرح95

2. برنامه های ترکیبی95

الف) برنامه خانواده95

یک _ مهریه95

دو _ نفقه همسر و فرزندان95

سه _ تقسیم وقت در اسلام95

ص:9

چهار_ فرهنگ و الگوی تغذیه در اسلام95

پنج _ آرایش96

شش _ مهمانی ها96

هفت _ مسکن96

ب) الگوی مصرف در سریال های تلویزیونی ایرانی96

ج) فرآیند تاریخی تغییر الگوی مصرف در جامعه ایران97

سخنان کوتاه از معصومین علیهم السلام در مورد اسراف، قناعت و...98

 فصل هفتم: آسیب شناسی نمونه فیلم های ساخته شده102

 فصل هشتم: کتاب شناسی موضوعی120

کتاب نامه130

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

و می گوید جنگ ناشی از زوال اقتصاد ساده و سالم جوامع ابتدایی و ناگزیری آنها از توسل به زور در برآوردن نیازهای خویش است». (1)

نیاز آدمی با مصرف او رابطه مستقیم دارد؛ زیرا همه مصرف های بشری به ویژه در جنبه مادیات، وابسته به نیاز اوست و اگر بشر، نیازمند نباشد، مصرف گرا هم نخواهد بود. مصرف گرایی بشر، اصل مسلّمی است که در همه دوره های تاریخی دیده شده است. در برخی موارد، انسان برای رسیدن به مصرف بیشتر، به جنایت های هولناکی در تاریخ دست زده است. دولت-های بسیاری نیز برای رسیدن به منافع مادی به وجود آمده اند و مکتب های فراوانی در تاریخ پدیدار شده اند که از تفکر مادی و غیر انسانی ریشه گرفته و آثارشان هنوز هم در جهان باقی است و بر اندیشه خود پافشاری می کنند که مکتب لیبرالیسم و مارکسیسم، نمونه های آن به شمار می رود.

در این پژوهش، می کوشیم دریابیم آنها بشر توانسته است برای خلاصی از این همه مشقت، راهی بیابد یا الگویی برای خویش ترسیم کند تا در رفع نیازهای مادی و معنوی اش دچار افراط و تفریط نگردد یا همچنان سردرگم است؟

ص:15

ملت ها و حکومت ها برای اینکه به دام ذلت و ظلم نیفتند، باید راه صحیح مصرف را بپیمایند و الگوهای درست آن را یاد بگیرند. از آنجا که در اسلام بر اصلاح الگوی مصرف تأکید فراوانی شده است، ضرورت ایجاب می کند الگوهای صحیح مصرف را بشناسیم و به مردم بشناسانیم.

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

اسراف، مصرف بیش از حد و خارج از حد تعادل است، ولی اقتار، مصرف کمتر از حق و بخل ورزیدن است. آیاتی در قرآن وجود دارد که به این واژه اشاره کرده است. (1) برای نمونه می خوانیم:

وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا. (فرقان: 67)

مؤمنان کسانی هستند که هرگاه انفاق می کنند، نه زیاده روی و افراط می کنند و نه بخل می ورزند و تفریط می کنند، بلکه راه متعادل و میانه ای بین این دو در پیش می گیرند.

ص:20

از نظر واژگانی، مصرف به معنی محل صرف کردن و خرج کردن است. (1) در علم اقتصاد، مصرف به آن بخش از درآمد می گویند که صرف به دست آوردن آسایش و لذت می شود. (2)

مصرف در زندگی بشری به شیء خاصی محدود نمی شود، بلکه تمامی ابعاد زندگی بشر اعم از مادی و معنوی را دربرمی گیرد.

ص:21

ص:22

ص:23

این تحول در خاورمیانه انجام شد و در شیوه تولید یعنی کشاورزی تحولی رخ داد و آن، تکنیک شخم زدن زمین و افسار زدن به حیوانات و یا کاربرد منابع قدرتمندتر انرژی بود ]که[ باعث شد بشر محصولات زیادتری به دست بیاورد و نزد بسیاری از جامعه شناسان، شیوه تولید کشاورزی، یکی از عوامل رشد بود». (1)

به تبع تولیدات بیشتر، مصرف گرایی بشر نیز بیشتر شد. هرچند آمار مصرف در بین افراد، متفاوت بود، جوامع انسانی به سمت مصرف گرایی بیشتر گرایش پیدا کرده بودند. وقتی انقلاب صنعتی در اروپا رقم خورد، تولیدات بشری به سمت ماشینی شدن حرکت کرد. در نتیجه، جامعه مصرف گرا شد. «انقلاب صنعتی در اواسط قرن هجدهم... در انگلستان اتفاق افتاد و بعد، کشورهای دیگر اروپایی و امریکای شمالی را تحت تأثیر خود قرار داد. انقلاب صنعتی به تدریج همه قلمروهای زندگی اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار داد، به طوری که تولید و استفاده از محصولات جدید، سطح زندگی مردم را بالا برد و محصولات جدید و بی شماری وارد بازار اقتصاد شدند». (2)

رشد سریع محصولات و تولیدات سبب شد میزان رفاه زدگی و مصرف هرچه بیشتر در جامعه بیشتر شود. «جهان اصیلی که داشتیم، در قالب کالاهای بیگانه کننده با سوژه مدرن است که دست و پنجه نرم می کنند. این جهان به علت وجود نیروهایی از قبیل خردباوری، فایده مندی، محاسبه منافع شخصی، مکانیزه شدن و انبوه شدن تولید و با ریخته شدن صورت های بیانی به قالب تولید صنعتی معطوف به سود، از دست رفته

ص:24

است، نه به دلیل شیوه های زندگی سنتی، شهود فردی یا عبادات دینی. ... از دست رفتن این جهان به خاطر سیطره عمل خرید و مصرف فردی بر سنت ها، آیین ها و شیوه های زندگی جمعی است». (1)

ویژگی امروزه جوامع صنعتی و پیشرفته سرمایه داری، مصرف هرچه بیشتر برای تولیدات بیشتر است. در غیر این صورت، چرخه تولید متوقف خواهد شد و ضربه های جبران ناپذیری به جوامع صنعتی و سرمایه داری وارد خواهد شد. به همین دلیل، به دنبال قالبی کردن آثار مصرف گرایی با نام فرهنگ جهانی هستند. «امروزه در سطح بین المللی، اقتصادی حاکم است به نام اقتصاد جهانی که متأثر از سیاست های جهانی است. سامانه اقتصاد جهانی از طریق بازارها و کلان شرکت ها به هم مرتبطند و سامانه سیاست جهانی از طریق حکومت ها به هم متصلند. این دو عامل، سامانه فرهنگ جهانی را شکل می دهند که [اثرات] این سامانه فرهنگ جهانی... مخرّب تر از بمب هسته ای است. آن قدر این سامانه در دل ملت ها نفوذ کرده که حتی عرف لباس پوشیدن در بین جوانان نیز به توزیع یک فرهنگ همگانی جهانی اشاره دارد. جین، پیراهن آستین کوتاه و کفش ورزشی در همه دنیا عمومیت دارد... و فرهنگ جهانی باعث شده است تا الگوهای مصرف نیز روز به روز در حال نزدیک تر شدن به هم باشند». (2)

ص:25

ص:26

غرب با تبلیغ و تحمیل این الگو، در حقیقت، سلطه یافتن بر منافع مادی و معنوی کشورهای زیر سلطه را تعقیب می کند. شعار اصلی جامعه غرب، «خود را ثروتمند ساز» (1) بوده و هست.

باید دانست کشورهای پیشرفته همیشه می کوشند نقش کالاهای تجملی و لوکس را در کشورهای دیگر ضروری جلوه دهند. آنها با صدور مقدار اندکی از یک کالا به کشورهای که کالای یادشده در آنجا تجملی محسوب می شود _ آن هم با قیمت های بسیار نازل _، گروه های مرفه این جوامع را به مصرف این کالاها تشویق می کنند. به مرور زمان، شرایطی به وجود می آید که مصرف این کالاها به دیگر گروه های جامعه نیز سرایت می کند و سرانجام، به کالایی عادی و سپس ضروری تبدیل می شود و تقاضای قابل توجه و بازار مناسب برای آن شکل می گیرد.

روژه گارودی در کتاب هشدار به زندگان می نویسد: «اقتصاد آزاد به شیوه غربی برای رفع احتیاج بازار نیست، بلکه برای ایجاد بازار احتیاج است.» (2) روژه گارودی در بخش دیگری از کتابش، یکی از راه های امکان پذیر شدن اوج گیری مصرف مصنوعی در غرب را منتظر نشدن برای فرسایش فیزیکی شیء یا کالای خریداری شده و خریدن و جانشین کردن انواع جدید آن می شمارد که هر چند یک بار به شکل تازه ای به بازار می آید. این کار هم به آن دلیل نیست که کالای جدید بر انواع گذشته خود مزیتی

ص:27

دارد، بلکه فقط در ظاهر تفاوت هایی دارد که انواع گذشته خود را به اصطلاح «دمده» و از شکل افتاده جلوه گر می سازد. (1)

مرتضی آوینی در همین زمینه چنین می نویسد:

هیچ کس کوچک ترین تردیدی ندارد که حاکمیت ابرقدرت ها و ادامه سلطه آنها بر جهان از طریق کارتل ها و تراست ها و دست های پنهانی سرمایه داران بین المللی اعمال می شود و آنان نیز حاکمیت خویش را بر عادات و نقاط ضعف بشریت بنا کرده اند و سعی می کنند با ایجاد حوایج کاذب و غیرحقیقی برای آدم ها، موقعیت استکباری خویش را از خطر محفوظ دارند. (2)

در نهایت، نکته مهمی که آوینی گوشزد می کند، این است که «تصور اینکه مردم دنیا حتی برای لحظه ای به نیازهای حقیقی خویش و الگویی متناسب با حوایج واقعی انسان بازگردند، برای یک اقتصاددان، وحشتناک ترین چیزی است که ممکن است اتفاق بیفتد. اگر حتی برای یک لحظه، چنین اتفاقی در دنیا بیفتد و مردم فقط برای یک لحظه، درست به اندازه نیاز واقعی خویش، مصرف کنند، ادامه روند کنونی توسعه صنعتی دچار مخاطرات و بحران هایی، آن هم عظیم خواهد شد که تصور آن بسیار دشوار است». (3)

بنابراین، در اقتصاد مصرف، الگوی مصرف اهمیت دارد و الگوی مصرف هرگونه باشد، افراد جامعه تلاش می کنند خود را با آن منطبق سازند. در جامعه ایران، خرید و مصرف اشیای غیرضروری و تجملی جای

ص:28

خود را در الگوی مصرف ما به گونه ای باز کرده است که برای برخی مردم، کالاهای ضروری به شمار می آیند.

ص:29

اشباع ناپذیر. البته منظور از نیازهای جسمی اشباع پذیر، نیازهای جسمی صرف و ناب هستند، مثل نیاز به غذا. اگر کسی بسیار گرسنه باشد و میل زیادی به جوجه کباب داشته باشد و منعی هم در مقدار خوردن وجود نداشته باشد، هر قدر بیشتر بخورد، میلش کمتر خواهد شد تا جایی که دیگر میلی برای او باقی نمی ماند. بیشتر نیازهای مادی با نیازهای معنوی به ویژه نیاز به احترام و حفظ آبرو در هم آمیخته اند و در عمل، ارضای بیشتر نیازهای مادی هم مانند نیازهای معنوی اشباع ناپذیر، ممکن نیست. برای مثال، فردی به وسیله نقلیه نیاز دارد و آرزوی داشتن آن را در سر می پروراند و از طرفی، به دلیل احساس نیاز به احترام و حفظ آبرو ترجیح می دهد ماشینش، آبرومندانه (مثلاً پراید صفر کیلومتر) باشد. وقتی به آرزویش برسد، خوش حالی ا ش زیاد دوام نمی آورد و این دفعه، آرزوی داشتن ماشین پژو را در سر می پروراند و تمام تلاشش را به کار می بندد تا پس از تحمل سختی های زیاد، به آرزوی جدیدش جامه عمل بپوشاند، غافل از اینکه ارضای این گونه نیازهای مادی، پایانی ندارد. تئوری «نیاز» بر اساس همین حالت انسانی، شکل گرفته است که می گوید: «هر چه نیازها بیشتر ارضا شوند، احساس نیازمندی کاهش نمی یابد، بلکه برعکس، افزایش می یابد». (1)

حال که جایگاه نیاز به احترام را تا حدودی دریافتیم، باید گفت نیاز به احترام بر اساس مقیاس های ارزشی موجود در جامعه ارضا می شود. اگر ارزش های یک جامعه از جانب مادی به طرف معنوی تغییر کند، انسان ها برای کسب تأیید و احترام به آن سو می روند (مانند زمان جنگ) و اگر ارزش ها به سوی مادیات تغییر کند، به همان ترتیب، انسان ها نیاز به احترام

ص:30

و تأیید خود را در ثروت و مادیات جست وجو می کنند. حال این ارزش ها چگونه تغییر می کنند و چگونه ثروت و داشتن کالاهای مادی و تجملات در یک جامعه، به ارزش اجتماعی تبدیل می شود؟

بنا بر نظر نویسنده کتاب توسعه و تضاد، فرآیندی برای تبدیل ثروت به ارزش (در ایران) وجود دارد که شامل چند حلقه است و اکنون به طور خلاصه به آن اشاره می شود.

1. اولین حلقه این فرآیند، نابرابری است؛ یعنی تقابل و شکاف میان فقیر و ثروتمند. این نابرابری نیز دو گونه است: نوع اول، در شرایطی است که وضعیت بیشتر افراد جامعه، روزبه روز از نظر اقتصادی بهتر می شود؛ یعنی هم فقیران و هم ثروتمندان از نظر اقتصادی در حال پیشرفت هستند. نوع دوم، وقتی است که وضع همه اقشار جامعه از نظر اقتصادی، رو به بدتر شدن است؛ یعنی فقیران در حضور و با وجود ثروتمندان، روزبه روز فقیرتر می شوند. وضعیت ایران در آینده، به نوع دوم از نابرابری تبدیل می شود. به قول مرتون (1) و دورکهایم، فقر به تنهایی مسئله ای برای نظام اجتماعی ایجاد نمی کند، بلکه برعکس، در تحکیم و ثبات اجتماعی تأثیر مثبت می گذارد که نمونه آن، زمان جنگ بود. فقر وقتی تأثیر مخرب دارد که در مقابل فقر، تصویر یا قول آرزوهای بلندپروازانه ترسیم و بیان شود. امروزه این مسئله را آشکارا در جامعه و تلویزیون خودمان می بینیم.

2. دومین حلقه این فرآیند، نمایش ثروت است. در تحقیقی که نویسنده توسعه و تضاد انجام داده است، «4/71 درصد از پاسخ گویان گفته اند در سال 65، ثروتمندان وسایل خود (مانند ماشینشان) را خیلی کم به نمایش می گذاشتند و به رخ می کشیدند. در مقابل، 3/85 درصد از پاسخ گویان

ص:31

اظهار داشته اند که در سال 71، ثروتمندان اشیا و وسایل قیمتی خود را خیلی زیاد به نمایش می گذاشتند». (1)

اکنون نمایش ثروت مانند انواع و اقسام ماشین ها، خانه ها و لباس ها به مقیاس ارزش و احترام افراد تبدیل شده اند. در قرآن، آیه ای وجود دارد که به طور مستقیم درباره نمایش ثروت است و به مناسبت بحث، آن را می آوریم. خداوند در سوره قصص، جایی که داستان قارون را نقل می کند، می فرماید:

فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ المُنتَصِرِینَ وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلَا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ. (قصص: 79 _ 83)

آن گاه قارون (روزی) با زیور و تجمل بسیار بر قومش در آمد. مردم دنیاطلب گفتند: ای کاش، همان قدر که به قارون از مال دنیا دادند، به ما هم عطا می شد که وی بهره بزرگی دارد. صاحبان مقام علم و معرفت گفتند: وای بر شما! ثواب خدا برای آن کس که به خدا ایمان آورده و نیکوکار است، بسی بهتر است، ولی هیچ کس جز آنان که صبر پیشه کنند، بدان نخواهند رسید. پس (از اندک زمانی) ما هم او را با خانه (و دارایی اش) به زمین فرو بردیم و هیچ حزب و جمعیتی جز خدا نتوانست او را یاری کند و هیچ نصرت نیافت. صبح گاه هم آنان که روز گذشته ثروت و مقام او را آرزو می کردند، با خود می گفتند: ای وای، گویی خداست که هر که را خواهد، روزی فراوان دهد و هر که را خواهد، تنگ روزی کند وگرنه این بود که خدا بر ما منّت گذاشت، ما را هم (مثل او) در زمین

ص:32

فرو می برد. ای وای که گویا کافران را هرگز فلاح و رستگاری نیست. ما این دار آخرت را برای آنان که در زمین اراده علوّ و فساد و سرکشی ندارند، مخصوص گرداندیم و حسن عاقبت از آن پرهیزکاران است.

3. حلقه سوم در این فرآیند، نیازآفرینی است. نیاز به داشتن مادیات چند خاستگاه دارد. یکی از خاستگاه های نیازآفرینی همان نمایش ثروت اقشار مرفه است که نیاز اقشار پایین دست را به داشتن مادیات روزبه روز تشدید می کند. در این میان، واردات انواع و اقسام کالاهای مصرفی هم به شعله ورتر شدن آتش نیازآفرینی کمک می کند. مقدار قابل توجهی از این کالاهای وارداتی را کالاهای لوکس و غیرضروری تشکیل می دهند. خاستگاه دوم، تبلیغات است. چون هزینه تبلیغات بالاست، تبلیغات باید به بهترین صورت انجام شود و در نتیجه، به بهترین صورت نیازآفرینی کند تا کالای مورد نظر به فروش برسد.

4. حلقه بعدی در این فرآیند، کاهش درآمدهاست. کاهش درآمد وقتی فاجعه آمیز می شود که در مقابل آن، احساس نیازمندی افزایش یابد. با تبلیغات گسترده، اقشار فقیر جامعه به کالاهایی که اقشار بالا توان خرید آنها را دارند، تمایل و احساس نیاز پیدا می کنند و از طرفی درآمدشان کفاف خرید آنها را نمی دهد. در این زمان، احساس محرومیت نسبی، روزبه روز در اقشار پایین دست جامعه افزایش پیدا می کند؛ یعنی احساس می کنند روزبه روز فقیرتر شده اند.

5. حلقه پنجم در این فرآیند، مقایسه اجتماعی و احساس محرومیت است. افراد جامعه همیشه خود را با یکدیگر مقایسه می کنند و اگر از دیگران کمتر باشند، احساس عقب افتادن پیدا می کنند. در این شرایط، ابزار مادی (اتومبیل، خانه، لباس، طلا و جواهر و...) که تهیه آنها به پول نیاز دارد، باارزش می شوند و در نتیجه، پول روزبه روز باارزش تر می شود.

ص:33

6. حلقه ششم این فرآیند، فشار هنجاری است. «فشار هنجاری، نیرویی فوق العاده و غیرقابل تصور است که از طرف هنجارها بر فرد و اراده فردی تحمیل می گردد که مقاومت در برابر آن، بسیار مشکل است.» (1) این فشار هنجاری سبب می شود حتی فقیران هم ادای ثروتمندان را دربیاورند. وقتی در جامعه ای فقر و فقیران تحقیر شوند، فقیر هم زیر فشار قرار می گیرد و برای ارضای نیاز به احترام، ادای ثروتمند را در می آورد. برای مثال، خانمی که شوهرش توان خریدن طلا را ندارد، از طلای بدلی استفاده می کند.

7. آخرین حلقه که کامل کننده این فرآیند است، انتشار (2) است.» (3) در جامعه ایران، سرعت انتشار پدیده های هنجارشده یا در حال هنجارشدن بسیار بالاست. کافی است مردم احساس کنند فلان چیز هنجار شده است یا می شود. آن وقت به سرعت در پی آن می روند؛ حال، برخی بدون مقاومت و برخی، پس از کمی مقاومت.

وقتی همه حلقه های این فرآیند کامل شد و در کنار هم قرار گرفتند، ثروت و مادیات به ارزش اجتماعی تبدیل می شوند و ملاک و مقیاس احترام در جامعه، داشتن ثروت می شود. در نتیجه، افراد جامعه نیاز به احترام خود را با به دست آوردن هر چه بیشتر مادیات و تجملات و مصرف هر چه بیشتر ارضا می کنند.

بنابر تحقیق آماری نویسنده کتاب توسعه و تضاد و همکارانش، 2/75 درصد از پاسخ گویان معتقد بودند مردم در سال 1365، ساده زندگی

ص:34

می کردند و در سال 1371 از نظر تجملات، نزدیک به زمان قبل از انقلاب شده بودند. (1)

همچنین در تحقیق دیگری که در سال 1382 درباره اولویت ارزش های اجتماعی از نظر پاسخ گویان انجام شد، 7/50 درصد از پاسخ گویان، انتخاب اولشان و 6/22 درصد از آنها انتخاب دومشان، «سطح بالایی از رشد اقتصادی» بوده است. (جدول شماره1)

جدول شماره 1_ اولویت ارزش های اجتماعی از نظر پاسخ گویان (2)

- مجموعه ارزشی چهارگانه اول

- انتخاب اول

(تعداد-درصد-درصد معتبر)

- انتخاب دوم

(تعداد-درصد-درصد معتبر)

-----------------------------------------

سطح بالایی از رشد اقتصادی

55/6-50/7-1283

26/3-22/6-573

مطمئن شدن از قدرت و اقتدار ملی

16/8-15/3-387

21/6-18/6-471

افزایش حق مردم و دخالت در نحوه اداره امور

20/2-18/4-466

29/5-25/4-642

زیباترساختن شهرها و مناطق روستایی

7/5-6/8-173

22/5-19/4-490

بدون جواب

-0-5/4-137

0-7/7-194

نمی دانم

0-8/7-221

0-6/3-160

جمع

100-100-2530

100-100-2530

ص:35

بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران، حضرت امام خمینی (ره) در همین زمینه می فرماید:

امروزه اثر مستقیم روحیه تجمل گرایی از واردات کالاهای مصرفی لوکس تا پیروی از مدهای گوناگونی که حجم انبوهی از فرهنگ و ارزش های غربی را یدک می کشند، بر کسی پوشیده نیست.

«نگاهی به زندگی روزانه مرفهین بی درد، نشانگر این واقعیت است که پیروی از مد، حتی در شیوه خوراک آنان نیز دگرگونی پدید آورده است. البته زیان روحیه رفاه جویی و تجمل گرایی تنها در تغییر شیوه پوشش، خوراک و رفتارهای اجتماعی و شخصی آشکار نمی شود، بلکه در بالارفتن میزان بزه کاری ها و زیر پا نهادن اصول اخلاقی نیز اثری شگرف دارد. افزایش خواسته های افراد که در سایه چنین روحیه ای پدید می آید، انگیزه ای نیرومند برای سرقت، کلاه برداری و رشوه به شمار می آید». (1)

ص:36

ص:37

- قشر جامعه

- فراوانی

- درصد

-----------------------------------------

قشر پولدار و پردرآمد

419

68/8

قشر متوسط

170

27/9

قشر فقیر و پردرآمد

20

3/3

جمع

609

100

پرسش دیگری که در این نظرسنجی از تماشاگران سریال های تلویزیونی پرسیده شد، این بود که: «تا چه حد، امکانات زندگی آنان با امکانات زندگی نمایش داده شده مطابقت دارد؟»

7/62 درصد از بینندگان بیان کرده اند که خانه های آنان به میزان «کم و خیلی کم» مشابه خانه های نمایش داده شده در بیشتر سریال هاست. همچنین 9/62 درصد از بینندگان گفته اند لوازم منزلشان در حد «کم و خیلی کم» با لوازم منزل نمایش داده شده در بیشتر سریال های تلویزیونی انطباق دارد. 1/49 درصد از بینندگان ذکر کرده اند که اتومبیلشان در حد «کم و خیلی کم» با اتومبیل های نمایش داده شده در بیشتر سریال ها مطابقت دارد. همچنین 4/52 درصد از بینندگان بیان کرده اند که نوع و مدل لباس هایشان در حد «کم و خیلی کم» با نوع و مدل لباس بازیگران بیشتر سریال ها مشابه است. 4/58 درصد نیز از پاسخ گویان عنوان کرده اند که نوع تفریحات و مسافرت هایشان در حد «کم و خیلی کم»، مشابه تفریحات و مسافرت های نمایش داده شده در بیشتر سریال هاست. با توجه به میانگین رتبه ای، بیشترین میزان مطابقت، مربوط به مطابقت نوع و مدل لباس بازیگران با نوع و مدل لباس بازیگران (میانگین رتبه ای: 72/2) و کمترین

ص:38

میزان مطابقت نیز در زمینه مطابقت اتومبیل های مورد استفاده بازیگران با اتومبیل های مورد استفاده بینندگان است (میانگین رتبه ای: 23/2). (جدول شماره 12)

جدول شماره 12_ میزان انطباق امکانات زندگی بینندگان با امکانات زندگی نمایش داده شده

در بیشتر سریال ها (1)

میزان انطباق

موارد

فراوانی - درصد

- خیلی زیاد

- زیاد

- کم

- خیلی کم

- اصلا

- جمع

- مینگین رتبه ای

-----------------------------------------

خانه های نمایش داده شده

1-6

12/2-76

37/8-235

24/9-155

24/1-150

100-622

2/41

لوازم منزل استفاده شده

1/3-8

15/1-94

37/8-235

25/1-156

20/6-128

100-621

2/51

اتومبیل های مورد استفاده بازیگران

1-6

14/3-89

27/6-127

21/5-134

35/6-222

100-623

2/23

نوع و مدل لباس بازیگران

1/5-9

27/1-168

32/5-201

19/9-123

19/1-118

100-619

2/72

نوع تفریحات و مسافرت ها نمایش داده شده

1/1-7

18-111

35/2-217

23/2-143

22/5-139

100-617

2/52

ص:39

همچنین از بینندگان در این نظرسنجی پرسیده شد: «به چه میزان امکانات زندگی که در اکثر سریال ها نمایش داده می شوند، با امکانات زندگی عموم مردم مطابقت دارد؟» (جدول شماره 13)

جدول شماره 13_ نظر بینندگان درباره میزان انطباق امکانات زندگی عموم مردم با امکانات زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها (1)

میزان انطباق

موارد

فراوانی - درصد

- خیلی زیاد

- زیاد

- کم

- خیلی کم

- اصلا

- جمع

- مینگین رتبه ای

-----------------------------------------

خانه های نمایش داده شده

1/3-8

12/1-74

41/4-254

33/1-203

12/1-74

100-613

2/57

لوازم منزل استفاده شده

1-6

16/7-103

38/2-235

32/8-202

11/2-69

100-615

2/63

اتومبیل های مورد استفاده بازیگران

1/3-8

17/9-110

38/4-236

29/9-184

12/5-77

100-615

2/66

نوع و مدل لباس بازیگران

2/3-14

26/8-165

37/7-232

24/5-151

8/8-54

100-616

2/89

نوع تفریحات و مسافرت ها نمایش داده شده

0/8-5

17/9-109

39/5-240

28/1-171

13/7-83

100-608

2/64

به نظر 5/74 درصد از بینندگان، نوع خانه های نمایش داده شده در بیشتر سریال ها در حد «کم و خیلی کم»، مشابه با خانه های عموم مردم است. همچنین 71 درصد از بینندگان بیان کرده اند که لوازم منزل نمایش داده شده

ص:40

در حد «کم و خیلی کم»، مشابه لوازم منزل عموم مردم است. به نظر 3/68 درصد از بینندگان نیز اتومبیل های نمایش داده شده در حد «کم و خیلی کم»، مشابه اتومبیل های عموم مردم است. همچنین 2/62 درصد از بینندگان بیان کرده اند که نوع و مدل لباس بازیگران بیشتر سریال ها در حد «کم و خیلی کم»، مشابه نوع و مدل لباس عموم مردم است. به نظر 6/68 درصد از بینندگان، نوع تفریحات و مسافرت های عموم مردم در حد «کم و خیلی کم»، مشابه با تفریحات و مسافرت های نمایش داده شده است. بر اساس مقدار میانگین رتبه ای، بیشترین میزان مطابقت، به نوع و مدل لباس بازیگران و لباس عموم مردم (میانگین رتبه ای: 89/2) و کمترین میزان، به مطابقت خانه های نمایش داده شده با خانه های عموم مردم مربوط است (میانگین رتبه ای: 57/2).

همچنین از بینندگان پرسیده شد: «شما امکانات و شرایط زندگی خودتان را نسبت به آنچه در اکثر سریال های تلویزیونی نمایش داده می شود، در چه حد می بینید؟»

1/59 درصد از بینندگان بیان کرده اند که سطح زندگی خود را پایین تر یا خیلی پایین تر می بینند و 6/35 درصد نیز سطح زندگی خود را مشابه دانسته اند. همچنین زنان (4/62 درصد) بیش از مردان (9/54 درصد)، سطح زندگی خود را در حد پایین یا خیلی پایین تر از سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال های تلویزیونی دانسته اند. (جدول شماره 14)

ص:41

جدول شماره 14_ نظر بینندگان درباره مقایسه سطح زندگی شان با سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها به تفکیک جنس (1)

نظر بینندگان

جنس

-----------------------------------------

خیلی بالاتر

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

1/1

1/1

1/1-7

بالاتر

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

7/7

1/4

4/2-26

مشابه

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

36/3

35

35/6-222

پایین تر

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

39/9

50/4

45/8-286

خیلی پایین تر

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

15

12

13/3-83

جمع

مرد

زن

کل/فراوانی-درصد

100

100

100-624

در پاسخ همان پرسش قبل، پاسخ گویان دارای درآمد سرانه بین 30 _ 59 هزار تومان (8/73 درصد) و پس از آنان، پاسخ گویان دارای درآمد سرانه زیر 29هزار تومان (5/71 درصد)، سطح زندگی خود را پایین تر و خیلی پایین تر از سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال های تلویزیونی ذکر کرده اند. (جدول شماره 15)

جدول شماره 15_ نظر بینندگان درباره مقایسه سطح زندگی آنان با سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها به تفکیک درآمد سرانه (2)

نظر پاسخگویان

درآمد سرانه (هزارتومان)

-----------------------------------------

خیلی بالاتر

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

2/4

0/7

1/2-2/9

بالاتر

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

2/4

1/4

2/3

2/9

مشابه

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

23/8

24/1

31/4

46/4

پایین تر

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

40/5

55/9

51/2

37/7

خیلی پایین تر

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

31

17/9

14

10/1

جمع

زیر 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

100

100

100

100

ص:42

در پرسش دیگری در این نظرسنجی، از بینندگان سریال های تلویزیونی که سطح زندگی خود را پایین تر یا خیلی پایین تر از سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها می دانند، درباره تمایل آنان به برخوردارشدن از سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها پرسش شد.

(39 درصد از آنان بیان کرده اند که امکان فراهم کردن سطح زندگی را مشابه آنچه در بیشتر سریال ها نمایش داده می شود، ندارند. پس از آنان، 1/34 درصد بی میلی خود را نسبت به داشتن امکاناتی نظیر آنچه نمایش داده می شود، بیان کرده اند. همچنین ارتباط معنا داری میان نظر بینندگان و سن آنان وجود دارد. بر این اساس، بینندگان 55 ساله و بیشتر، بیش از دیگران (6/55 درصد) و بینندگان 34 _ 25 ساله، کمتر از دیگران (4/32 درصد) بیان کرده اند که امکان فراهم کردن سطح زندگی مشابه آنچه را در بیشتر سریال ها نمایش داده می شود، ندارند. (جدول شماره 16)

جدول شماره 16_ نظر بینندگان درباره تمایل آنان به برخوردار شدن از سطح زندگی نمایش داده شده در بیشتر سریال ها به تفکیک سن (1)

نظر بینندگان

گروه سنی

-----------------------------------------

امکان فراهم کردن سطح زندگی مشابه به آنچه نمایش داده می شود، ندارم

15-24

25-34

35-44

45-54

55 سال و بالاتر

کل/فراوانی-درصد

37

32/4

42/2

45/2

55/6

39-142

برخی اوقات اقدام به خرید وسایل و لوازم نمایش داده شده می کنم

15-24

25-34

35-44

45-54

55 سال و بالاتر

کل/فراوانی-درصد

22/7

40/2

25/9

16/1

11/1

26/9-98

تمایلی به برخورداری از سطح زندگی مشابه به آنچه نمایش داده می شود، ندارم

15-24

25-34

35-44

45-54

55 سال و بالاتر

کل/فراوانی-درصد

40/3

37/5

31/8

38/7

33/3

34/1-124

جمع

15-24

25-34

35-44

45-54

55 سال و بالاتر

کل/فراوانی-درصد

100

100

100

100

100

100-364

ص:43

این آمارها بدون هیچ گونه توضیحی، بهترین دلیل برای ادعای ما در این پژوهش، مبنی بر وجود مظاهر تجملی در بیشتر برنامه های تلویزیونی و گسترش آن در سطح جامعه است.

باید دانست پرسش شوندگان در این نظرسنجی، از همه قشرها و با سطوح درآمدی متفاوت بوده اند. همچنین بر اساس آزمون های مختلف، هیچ رابطه معنا داری بین درآمد پرسش شوندگان و نتایج به دست آمده وجود ندارد. (جدول شماره 17)

ص:44

جدول شماره 17_ توزیع پاسخ گویان برحسب درآمد (1)

درآمد (هزار تومان)

فراوانی-درصد

-----------------------------------------

* درآمد ماهیانه مجردین

*فراوانی-درصد

کمتر از 99

100-199

200-299

300 و بیشتر

جمع

میانگین

23/9-26

35/8-39

20/2-22

20/2-22

100-109

184/2

* درآمد ماهیانه خانوار

*فراوانی-درصد

کمتر از 99

100-199

200-299

300 و بیشتر

جمع

میانگین

7/6-35

41/7-192

26/5-122

24/1-111

100-460

218/46

* درآمد سرانه خانوار

کمتر از 29

30-59

60-89

90 و بیشتر

جمع

میانگین

15/7-72

41/5-190

23/4-107

19/4-89

100-458

65/54

ص:45

ص:46

کرد. متخصصان و صاحبان الگوها چه کسانی هستند؟ اگر به تاریخ چندین هزار ساله بشر نگاهی بیفکنیم، متوجه می شویم اولین متخصصان در میان بشر، انبیای الهی علیهم السلام بودند؛ چون آگاهی و دانش آنها نسبت به مردم، بیشتر بود و انسان ها برای برطرف کردن مجهولاتشان به آنها مراجعه می کردند.

ادراکات حسی و عقلی ]با وجود[ اینکه برای زندگی مادی و معیشت ما بسیار مفیدند، اما هیچ گاه نمی توانند بیان کنند که اعمال انسان تا چه حد در راه رسیدن به کمال نهایی و قرب الهی تأثیر ]دارد[؛ زیرا قرب الهی، امری است از سنخ علم حضوری که با ادراک متعارف بشری، قابل دسترسی و ادراک نیست و باید راه دیگری وجود داشته باشد و آن، راه وحی است که ادراک غیرمتعارف است و باید دید که خداوند متعال کسی را معرفی کرده یا نه؟» (1) در حقیقت، تاریخ شکل گیری الگوها در جهان به رابطه مردم با پیامبران الهی برمی گردد که مردم با مراجعه به آنها درصدد بودند برای رسیدن به اهدافشان (مادی و معنوی)، بهترین و سریع ترین راه را پیدا کنند. انسان های عاقل هیچ گاه جاهلان را الگوی خود قرار نمی دهند و اگر انبیای الهی نبودند، هیچ وقت بشر، خیر را از شر تشخیص نمی داد.

همچنین از خطبه 160 نهج البلاغه درمی یابیم که اگر الگوها نباشند، بشر راه ها را گم می کند و جامعه انسانی دچار هرج ومرج و بی نظمی می شود. حضرت علی علیه السلام در ضرورت الگو پذیری از انبیای الهی علیهم السلام می فرماید:

ص:47

برای تو کافی است که از راه و رسم زندگی پیامبر اسلام اطاعت کنی، تا راهنمای خوبی برای تو در شناخت بدی ها و عیب های دنیا و رسوایی ها و زشتی های آن باشد. (1)

پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سبب می شود خوبی ها از بدی ها در دنیا مشخص شود و انسان ها راه خطا را نپیمایند.

خدای بزرگ، الگوهای متفاوت و زیادی در اختیار بشر قرار داده است؛ زیرا بشر برای رسیدن به کمال و سعادت به همه این الگوها نیازمند است. اگر از آنها پیروی کند، سعادتمند می شود و اگر تخلف کند، بدبخت خواهد شد. در حقیقت، تمامی الگوهای بشری که خدای متعال فرستاده است، در خدمت بشر هستند تا او به کمال مطلوب برسد. حضرت علی علیه السلام در خطبه 143 نهج البلاغه می فرماید:

برکت آسمان و زمین به شما نه از روی دل سوزی یا برای نزدیک شدن به شماست و نه به امید خیری که از شما دارند، بلکه آن دو، مأمور رساندن منافع شما هستند و اوامر خدا را اطاعت می کردند. به آنها دستور داده شد که برای مصالح شما قیام کنند. (2)

در این سخن، از دو مورد از وسایلی نام برده شده که برای مصالح بشریت در نظر گرفته شده است. این دو موهبت یعنی آسمان و زمین، بیشتر مصالح مادی بشر را تأمین می کنند. خدای متعال با فرستادن پیامبران خود، ضرورت الگوپذیری را برای بشر تکمیل کرد تا هم راه پیمودن در زمین و آنچه را در آن هست، به انسان بشناسانند و هم راه رسیدن به آسمان ها و درنوردیدن آنها را. خدای بزرگ، الگوها و معیارهای متعددی را

ص:48

به وسیله پیامبرانش برای بشر فرستاده است تا به انسان ها بگویند چه بخورند، چگونه بخوابند، چه بنوشند و چه بکنند. حتی قرآن، آوردن برخی صنعت های بشری را به بعضی از پیامبران نسبت می دهد و به این ترتیب درمی یابیم که پیامبران الگوهای مادی و معنوی را برای زندگی بشر آورده اند.

وجود پیامبران برای خدای بزرگ چنان اهمیت دارد که در بین هزاران الگوی مادی و معنوی، تنها وجود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان الگو و نمونه معرفی می کند و می فرماید: «لقد کانَ لَکُم فی رسول اللّه اُسوَةٌ حَسَنَةٌ؛ ما برای شما در وجود پیامبر، الگویی نیکو قرار دادیم.» (1) معنای کلمه اسوه در آیه، همان نمونه و الگو است؛ یعنی اگر می خواهید الگویی پویا و زنده داشته باشید، باید به آن حضرت صلی الله علیه و آله مراجعه کنید. آنچه او ترسیم می کند، الگویِ الگوها و الگوی درست در عالم هستی است و آنچه او طرد می کند، الگوهای ناصحیح هستند. در حقیقت، اگر بشر راه صحیح پیروی از پیامبران الهی را بپیماید، دچار الگوهای غلط و خطا نمی شود. انسان ها چون در پذیرش و پیروی از الگوهای پیامبران الهی، به خطا رفتند، به دشواری ها دچار شدند.

می توان پرسید: چرا باید در پی الگویی مثل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باشیم؟ حضرت علی علیه السلام که خود، دنباله رو واقعی آن حضرت بود، به این پرسش چنین پاسخ می دهد:

به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که پاک و پاکیزه است، اقتدا کن؛ که راه و رسم او، الگویی برای الگوطلبان و مایه فخر و بزرگی است برای کسی که خواهان

ص:49

بزرگی باشد و محبوب ترین آدم نزد خدا، کسی است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیروی می کند و بر جایگاه او گام می نهد. در زندگانی او، نشانه هایی است که تو را به زشتی ها و عیب های دنیا راهنمایی می کند. هر پیروی کننده ای باید از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیروی کند و به دنبال او راه برود و قدم بر جای او بگذارد و گرنه از هلاکت، ایمن نیست؛ زیرا آن حضرت، نشانه قیامت، مژده دهنده بهشت و ترساننده جهنم بود و با شکمی گرسنه از دنیا رفت و با سلامت جسم و جان وارد آخرت شد و کاخ های مجلل نساخت تا جهان را ترک گفت. (1)

در این فراز از خطبه نهج البلاغه، نکته های فراوانی نهفته است که تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم. به تناسب موضوع بحث، اولین صفتی که امام علی علیه السلام برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ذکر می کند، پاک و پاکیزه بودن او؛ یعنی طهارت جسمی و روحی آن حضرت است. پس شرط الگو بودن این است که او پاک و پاکیزه باشد. در حقیقت، این سخن به معنای اصلاح است؛ یعنی الگویی ارزشمند که اصلاح شده باشد. این معنا را از کلمه حسنه در قرآن نیز می فهمیم. اصلاح، آراستن و نیکو کردن است. الگو باید آراسته و نیکو باشد، وگرنه الگوی درستی نخواهد بود. اگر الگو اصلاح شده نباشد، کامل نیست و نقصان دارد و هرچه نقصان داشته باشد، طبع بشر از پذیرش آن سر باز می زند. پیامبران الهی نیز از نظر ظاهری و جسمی نقصان نداشتند. به یقین، اگر آنان در بالاترین درجه اصلاح نبودند، انسان ها در الگوپذیری از آنها دچار تردید می شدند و آنها را نمی پذیرفتند.

پیامبر گرامی اسلام در حدیثی می فرماید: «همه فرزندان آدم، خطاکارند و بهترین خطاکاران، توبه کنندگان هستند.» (2) از سیاق این روایت، ضرورت بحث

ص:50

اصلاح را درک می کنیم تا انسان های خطاکار که راه غلط رفته اند، این خطا را اصلاح کنند. مدل اصلاحی یادشده نیز توبه است. از این حدیث به خطاکاری بشر به جز معصومین علیهم السلام و وجود ضرورت اصلاح در بشر پی می بریم.

الگوهای اصلاحی که پیامبران آورده اند، در زندگی بشر نقش تعیین کننده ای دارند. اگر اصلاحی در میان نبود، جوامع بشری پویایی و تحرک لازم را نداشتند و رسیدن به کمال و سعادت هم بی معنا بود. آدم خطاکار با حرکت در مسیر اصلاح می تواند به کمال و سعادت برسد؛ همان حقیقتی که پیامبران برای آن آمدند؛ یعنی اتصال خلایق به خالق.

بشر در بحث اصلاح آن قدر پیشرفت کرده است که اصلاح را به همه عرصه های فردی و اجتماعی کشانده است. برای مثال، اگر در گفتار فردی خویش نسبت به کسی، کلمه ای را اشتباهی بگوید، فوری با کلمه «ببخشید» آن را اصلاح می کند. در حقیقت، انسان، اصلاح را به عنوان اصل مهم در زندگی خود پذیرفته است.

برای اینکه رابطه اصلاح و الگو بهتر مشخص شود، باید به این پرسش پاسخ داد که آیا اصلاح، الگو و مدلی دارد یا نه؟ اگر مدلی دارد، چه کسانی این مدل را مشخص می کنند؟ تمامی اصلاحات، منطبق بر مدل و الگو هستند. در غیر این صورت، اگر مدلی وجود نداشته باشد، هدفی در کار نیست و اگر هدفی در کار نباشد، هرج و مرج پدید خواهد آمد. گزارش های تاریخی فراوانی وجود دارد که همه کارهای اصلاحی در طول تاریخ منطبق بر الگو بوده است. حتی ملت های گذشته در مبادلات تجاری خود توانسته-اند فرهنگ های مختلف و اصلاح شده را در زمینه های مختلف

ص:51

کسب کنند و بر اساس آنها به اصلاحات فردی و اجتماعی بپردازند. برای پاسخ دادن به قسمت دوم پرسش باید گفت مدل ها را کارشناسان هر رشته مشخص می کنند. پیامبران الهی علیهم السلام نیز اولین کارشناسان واقعی جهان بودند که الگوهای فراوانی را برای هدایت بشر از ناحیه خدای بزرگ آوردند. از آنچه گفته شد، نتیجه می گیریم که اصلاح منطبق بر الگو است؛ یعنی تا الگویی نباشد، اصلاحی نیز وجود نخواهد داشت.

بخش سوم این نظریه به این موضوع اشاره می کند که انسان مصرف گرا باید از چه الگویی پیروی کند؟ آدمی، مصرف گراست؛ چون نیازمند است. به تعبیر قرآن مجید:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ. (فاطر: 15)

ای انسان ها، شما همه فقیر و محتاجید به خدای بزرگ و فقط اوست که بی نیاز است.

استفاده صحیح در بعد مصرف، وابسته به نگرش انسان و مربوط به هدایت او است. چون انسان ها محتاج هستند، در راهنمایی شدن هم محتاجند و باید سراغ راهنمایان واقعی بروند؛ همان ها که الگوهای حقیقی هدایتند. انسان ها باید از آموز ه های این الگوها بهره بجویند تا در مسیر زندگی مصرفی خویش اعم از مادی ومعنوی دچار گمراهی و انحطاط نشوند. «در حقیقت، انسان دارای فقر وجودی است ]و[ از حیث روح و بدن (از حیث وجود و تمام شئون وجودی)، محتاج خداوند بزرگ است.» (1) برای پیدا کردن الگوی صحیح مصرف، به آموز ه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رجوع می کنیم و از دستورهای دو میراث گران بهای او؛ یعنی قرآن و اهل بیت علیهم السلام

ص:52

مدد می جوییم تا مبانی مصرف گرایی را در جامعه بر اساس معیارهای دینی منطبق سازیم.

در ادامه، به این بحث اشاره می کنیم که رسانه ملی چگونه می تواند الگوسازی کند؟ بر اساس «رویکرد رفتار گرایانه (کارکردگرا)، نیازها، انگیزه ها و شرایط پیرامونی افراد، عامل مهمی است که می تواند به این سؤال پاسخ دهد. در حقیقت، نیازهای افراد و انگیزهای آنها، عاملی است برای سمت و سو پیدا کردن به رسانه و از طرف مقابل، دلیلی است برای اینکه رسانه نیازهای مخاطبانش را بشناسد و به سمت آنها حرکت کند. مخاطب به دلیل نیازی که در خویش احساس می کند، به سمت استفاده از رسانه می رود. به عنوان مثال، برای تفریح و سرگرمی، پر کردن اوقات فراغت و کسب اطلاعات... رسانه [هم] به طور قطع بر مخاطب خویش تأثیرگذار خواهد بود؛ چه تأثیر محدود یا قوی. در حقیقت، این نیازهای آدمی است که او را به سمت مصرف گرایی سوق می دهد. استفاده از رسانه هم نوعی مصرف-گرایی است. با توجه به نظریه سلطه جویی رسانه ها که معتقدند رسانه ها تأثیر قوی و همگانی بر مخاطبان دارند، رسانه ها، وسیله ای در دست طبقه مسلط بر جامعه و عاملی در جهت خدمت به آنهاست و نقش رسانه های همگانی، انتشار ایدئولوژی حاکم در جامعه است». (1)

حکومت کشور ایران، جمهوری اسلامی است و بر اساس اصل دوم قانون اساسی، حاکمیت، مختص خداست و شریعت او و تسلیم در برابر اوامر او. رسانه ملی نیز وظیفه دارد دستورهای الهی و دینی را منتشر کند

ص:53

که یکی از این دستورهای دینی، اصلاح الگوی مصرف همگانی است. رسانه ملی در امر دین باید به طور کلی سه وظیفه را انجام دهد:

1. فرآیند معنابخشی به امور «مقدس و نامقدس» برای مشخص شدن حوزه عملکرد و فعالیت رسانه؛

2. تواناسازی هنرمندان، بازیگران و چهره های معروف رسانه ای برای تدوین و تنظیم شیوه های تفهیم امور مقدس و صورت بندی آن در قالب نمادهای نمایش و تصویر؛

3. خلق متن و تأمل کردن درباره متن برای دست یابی به مهم ترین تعبیر و معنا در قالب نوعی «کلام الهی» و حفظ این معنی برای نسل های آینده. (1)

در حقیقت، اگر رسانه این سه وظیفه را در امور دینی و مباحث مربوط به آن به طور صحیح و دقیق انجام دهد، بسیاری از الگوهای اجتماعی که رسانه می آفریند و به مخاطب القا می کند، اصلاح خواهند شد. محدوده امور دینی از امور غیردینی باید مشخص شود و محدوده فعالیت رسانه را در این زمینه باید بر پایه اساس نامه، چشم اندازها و افق ها مشخص کرد. نکته دیگر این است هنرمندان رسانه ملی باید توانایی های دینی قابل توجهی داشته باشند یا اینکه خود، دین دارانی باشند که وارد عرصه هنر و هنرمندی شده باشند. دیگر اینکه خلق متن های دینی با تکیه بر منابع الهی و آسمانی در قالب های هنری، یکی از وظایف مهم رسانه ملی است. برای مثال، کسانی می توانند متن های دینی خلق کنند که خود، دین دار و به دین، متعهد باشند.

ص:54

ص:55

ص:56

از آنچه خداوند به صورت حلال و پاکیزه روزی شما کرده است، بخورید و تقوای خدا را پیشه کنید.

در حقیقت، اگر آدمی تقوا داشته باشد، گمراه نخواهد شد و زیاده تر از حد معمول استفاده نخواهد کرد. در مقابل، آدم بی تقوا هرچه دلش بخواهد، استفاده می کند و این کار، در قیامت، برای او وزر و وبال خواهد شد.

ص:57

ایفای حق از مصداق های مصرف صحیح است. در غیر این صورت، از مصداق اسراف است؛ چون احتمال افراط و تفریط در آن می رود.

ص:58

مسرف، مفسد است. بخورید و بیاشامید، ولی اسراف و فساد نکنید.

ص:59

ص:60

دوم _ قتل خطایی: اگر کسی را اشتباهی بکشد، باید دیه او را به عنوان کفاره بپردازد.

سوم _ حلق: اگر کسی در موسم حج باشد و وظیفه او حلق (تراشیدن سر از ته) باشد و انجام ندهد، باید کفاره بپردازد.

چهارم _ صید در حال احرام: اگر کسی در حال احرام، صید کند، باید کفاره بپردازد.

پنجم _ ظهار: اگر کسی به همسرش بگوید پشت (کمر) تو مثل کمر مادر من است، «ظهار» است و زن بر او حرام می شود و باید کفاره بپردازد تا زنش بر او حلال گردد.

ص:61

اگر کسی در مصارف مستحب، جانب اعتدال را نگه ندارد، دچار اسراف خواهد شد. اسراف بیشتر در همین مصرف های مستحب است؛ زیرا مقدار امور واجب، مشخص و معیّن است. البته گاهی، انسان های مؤمن اموالشان را در راه خیر مصرف نمی کنند که کارشان، از مصداق های بخل محسوب می شود.

یک _ انفاق: بخشش درراه خدای متعال؛

دو _ صدقه: صدقات مختلف مالی و معنوی؛

سه _ خیرات: مطلق هر امر خیر مستحبی؛

چهار _ زکات مستحب: مثل اضافه کردن مقداری بیشتر بر اصل زکات هنگام دادن زکات فطره ای که واجب است.

ص:62

نهم _ مردار

دهم _ گوشت خوک

یازدهم _ شراب

دوازدهم _ قمار

سیزدهم _ بخل

چهاردهم _ حیوان غیر مذکی

ص:63

ضمنی، به این قضیه اشاره می کنند. این آیات عبارتند از: 141 انعام، 31 اعراف، 67 فرقان، 29 اسراء، 6 نساء.

یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ . (اعراف: 31)

در ذیل این آیه، تفسیری از امام صادق علیه السلام آمده به این مضمون:

آیا چنین پنداشته ای که خداوند به هر کس چیزی عطا فرموده و نعمتی داده، به دلیل بزرگواری اش است و کسی را که محروم ساخته، به علت خواری اش است؟ هرگز، بلکه مال، مال خداست و آن را نزد افراد به امانت سپرده و اجازه داده است با اعتدال و میانه روی از آن بخورند، بنوشند، ازدواج کنند و وسیله سواری تهیه کنند. مازاد آن را نیز به نیازمندان جامعه باایمان برگردانند تا نابسامانی ها برطرف گردد. تنها در این صورت است که آنچه را در راه خوردن، نوشیدن، سواری و ازدواج مصرف می کند، حلال است و در غیر این صورت، آن مال بر وی حرام خواهد بود. (1)

از این آیه ها، این مفاهیم برداشت می شود:

1. دوری گزینی از اسراف در خوردنی ها؛

2. دوری گزینی از اسراف در خوردنی ها و آشامیدنی ها؛

3. دوری گزینی از اسراف در اموال یتیمان (یعنی از روی زیاده روی، اموال آنان را که در اختیار شماست، خرج نکنید)؛

4. دوری گزینی از انفاق بیش از حد در اموال؛

5. رعایت اعتدال در انفاق.

در این آیه ها، چهار نهی از اسراف در اموال آمده و یک توصیه به اعتدال ذکر شده است.

ص:64

ص:65

از آیه بالا فهمیده می شود هرگونه استفاده غیر از مورد بالا در اعضای تناسلی، از مصداق های اسراف در شهوت است.

ص:66

ص:67

لباس می شود، ولی اسراف در لباس این است که جامه عز و آبرو را در محل پلید بپوشی و آن را آلوده کنی. (1)

ص:68

مؤمنان کسانی هستند که هرگاه انفاق می کنند، نه زیاده روی و افراط می کنند و نه بخل می ورزند و تفریط می کنند، بلکه راه متعادل و میانه ای بین این دو در پیش می گیرند.

ص:69

امام صادق علیه السلام فرمود: «پرخوابی سبب از دست رفتن دین و دنیاست». (1)

ص:70

صورت است که فردی بیش از طاقت و شرایط متناسب خود، بخشش کند و با توجه به کیفیت این گونه است که کسی مال خود را هر چند اندک باشد، بی جا بذل کند. کیفیت در اسراف اهمیت بیشتری دارد. مثلاً انفاق یک درهم به یک زن روسپی به شرطی که این درهم، خرج باطل گردد، از مصادیق اسراف است، ولی چه بسا شخصی هزاران درهم در راه احیای دین انفاق کند که از مصادیق اسراف به شمار نمی آید. به حکیمی گفتند: معیار اسراف و انفاق چیست؟ گفت: بذل مال اندک در راه باطل عین اسراف است و بذل مال فراوان در راه حق عین اقتصاد و میانه رفتاری است». (1)

با توجه به این مقدمه، باید به این پرسش، پاسخ داد که با چه معیاری می توان اسراف را از غیر آن تشخیص داد؟ سه نوع معیار برای این کار وجود دارد که اکنون به آنها می پردازیم.

ص:71

روایاتی نیز داریم که بر اساس آنها در چند چیز، اسراف نیست در هر زمان و مکانی که باشد:

ص:72

ص:73

ص:74

چه بسا از چیزی ناراحت هستید، درحالی که آن چیز برای شما خیر است و چه بسا چیزی را دوست دارید، ولی آن برای شما شر است و خداوند دانا و آگاه است و شما نمی دانید.

ص:75

خمس آن اضافه را پرداخت کند؛ چون مال را تلف کرده است. علاوه بر پرداخت خمس آن، ضامن آن مقدار اضافه هم هست.

شش _ ضمان فرد امین مانند مستأجر، وکیل، مستعیر و وَدَعی در صورت اسراف در امانت: اگر فرد مستأجری امین شد و در نگه داری امانت، اسراف کرد، مقدار اضافه بر اصل امانت را ضامن است و باید آن را نسبت به موجر جبران کند. (1)

ص:76

درآمد، دو دسته افراد دچار اسراف می شوند. ابتدا کسانی که درآمد بالایی دارند. دوم، کسانی که درآمد متوسطی دارند یا حتی فقیرند، ولی برای اینکه از اجتماع مصرف گرا عقب نمانند و مورد سرزنش مردم و حتی خانواده خود قرار نگیرند، با وجود آنکه محتاج هستند، دست به اسراف می زنند.

ص:77

ثابت شکسته می شود و نمود جدیدی به شرط آنکه رابطه ای مثبت با واحدهای درونی یا خواسته ای خنثی شده داشته باشد، زیبا جلوه می کند. (1)

انسان زیبایی و تجملات را که از مظاهر آن است، دوست دارد. این حالت به حس تنوع طلبی او برمی گردد. انسان به جای اینکه این تنوع طلبی را در درون خویش درست کند، آن را در بیرون از نهاد خویش و تجملات ظاهری می بیند. انسان هر روز با خریدن تجملاتی مثل انواع موبایل ها، ماشین ها، مبل ها و وسایل خانه به ورطه اسراف می افتد. آیه 14سوره آل عمران هم به این نکته اشاره دارد. شاید همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به همین نگرش دچار بودند که هر کدام بعد از جنگ ها و کسب غنایم، از آن حضرت چیزی می خواستند.

ام سلمه تقاضای کنیز خدمت گزاری کرد؛ میمونه حُله ای خواست؛ زینب (دختر جحش) پارچه یمنی تقاضا کرد؛ حفصه، جامه مصری و جویریه، لباس مخصوص و سوده، گلیم خیبری از پیامبر خواست. پیامبر در برابر این گونه درخواست ها که معمولاً پایانی نداشت، از جواب دادن سر باز زد و مدتی از همسرانش کناره گیری کرد تا آیات 28 _ 31 سوره احزاب نازل شد و با لحن قاطع و در عین حال همراه با رأفت و رحمت به آنها هشدار داد:

اگر زندگی پرزرق و برق دنیا را می خواهید، می توانید از پیامبر جدا شوید و به هرجا می خواهید، بروید. اگر به خدا و رسول او و روز جزا دل بسته اید و به زندگی ساده و افتخارآمیز خانة پیامبر قانع هستید، بمانید و از پاداش های بزرگ پروردگار، برخوردار شوید. (2)

ص:78

زندگی با پیامبر، «جمال و کمالی است که متحمل تکرار نیست» و مستند به همان قطب درون ذاتی آدمی است که ما آن را تنوع طلبی حیات انسانی می نامیم «و برای انسان زندگی ملال آور نخواهد بود». (1)

ص:79

محسوب می شود. در آیات زیادی در قرآن، خداوند، انسانی را که فخرفروشی می کند و خود را به دلیل داشتن جاه و مقام، از دیگران برتر می داند، نکوهش و سرزنش می کند:

إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ. (لقمان: 18)

خداوند هرگز مردم متکبر خودخواه و فخرفروش را دوست ندارد.

امام علی علیه السلام فرمود:

مَن صَنَعَ شَیئاً للمِفَاخَرَةِ حَشَرهُ اللهُ یَوْمَ القِیامَةِ أَسْوَد. (1)

هر کس برای فخرفروشی کاری کند، خداوند در روز قیامت، او را سیاه محشور می گرداند.

خداوند می فرماید:

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ. (حدید: 20)

بدانید که زندگانی دنیا به حقیقت بازیچه و سرگرمی و زینت و آرایش و تفاخر به یکدیگر است.

این آیه نیز به نکوهش حیات حیوانی دنیا پرداخته که سبب فخرفروشی می شود و از عوامل اسراف است. معصومین علیهم السلام نیز از فخرفروشی کردن به خدای متعال پناه می بردند.

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق صحیفه می فرماید:

وَهَبْ لی مَعالِی الأخْلاقِ واعْصِمنی منَ الفَخرِ. (2)

خداوندا، اخلاق والا را به من ارزانی دار و از فخرفروشی مصونم بدار.

فخرفروشی ممکن است در دارایی های انسان اتفاق بیفتد. مثلاً شخصی به اموال خود می بالد و شخصی به فرزندان خود و شخصی به لباس و

ص:80

مرکب. خداوند متعال با کلمه «تکاثر» در سوره تکاثر به این نکته اشاره کرده که تفاخر به بیشتر داشتن، انسان را به غفلت انداخته است.

حضرت علی علیه السلام بعد از خواندن این آیه فرمود:

آیا به گورهای پدرانشان افتخار می کنند یا به فزونی شمار هلاک شدگان خود به هم می نازند؟ از پیکرهایی که بی جان و متلاشی شده اند و از حرکت هایی که آرام گرفته اند، بازگشت به این جهان را چشم دارند، حال آنکه آن مردگان، مایه عبرت باشند، سزاوارتر است تا مایه فخرفروشی. (1)

فخرفروشی دو گونه است:

یک _ به امور مادی و دنیوی که نکوهش شده است.

دو _ به امور معنوی و با ارزش که پسندیده و ستودنی است.

امام علی علیه السلام فرمود:

یَنْبغی أَنْ یَکونَ التَّفاخُرُ بِعِلیِّ الهِمَمِ وَالوفاء بالذِّمَمَ وَالمُبَالغةِ فِی الْکَرَمُ لابَبوالی الرِّمَم وَرَذائِل الشِّیَم. (2)

سزاوار است که به همت های والا و پای بندی به عهد و پیمان ها و کوشش در بخشندگی و بزرگواری افتخار کرد، نه به استخوان های پوسیده و خصلت های پست و نکوهیده.

ص:81

حرص، حسد، دروغ و تهمت، زیرمجموعه های پیروی از هوای نفس هستند.

خداوند می فرماید: «إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ؛ همانا نفس انسان، آدمی را به کارهای بد وا می دارد.» (1) در قرآن آیات دیگری نیز وجود دارند که به پیروی از هوای نفس و زیان ها و مفاسد آن اشاره کرده اند. (2)

خداوند در قرآن به پیامبر خود می فرماید:

وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا. (کهف: 28)

از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت مکن؛ آنهایی که از هوای نفس پیروی کردند و کارهایشان افراطی است.

از این آیه می فهمیم که پیروی از هوای نفس سبب افراط در کارها می شود و افراط هم نوعی اسراف است. در آیه ای دیگر چنین می خوانیم:

فَلاَ یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لاَ یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَی. (طه: 16)

پس مبادا کسانی که به آن ایمان ندارند و از هوس های خویش پیروی می کنند، تو را از آن باز دارند؛ چون هلاک خواهی شد.

خداوند مَثَل کسانی را که از هوای نفس پیروی می کنند، مثل سگی می داند که در هر صورت، دهانش باز است و زبانش را بیرون می آورد و گویی آن چنان تشنه دنیاپرستی است که هرگز سیراب نمی شود.

در قرآن آمده است:

وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَ_کِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث ذَّلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ. (اعراف: 176)

و اگر می خواستیم (مقام) او را با این آیات بالا می بردیم، (ولی) او به پستی گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد. مثل او همچون سگ است که اگر

ص:82

به او حمله کنی، دهانش را باز می کند و زبانش را بیرون می آورد و اگر او را به حال خود واگذاری، باز همین کار را می کند. این مثل گروهی است که آیات ما را تکذیب کرده اند. این داستان ها را (برای آنها) بازگو کن، شاید بیندیشند.

خداوند در این دو آیه، پیروی از هوای نفس را موجب هلاکت شمرده است. هوای نفس، شیطان درون آدمی است که «أمارة بالسوء» است و همیشه انسان را به معصیت تشویق می کند و به جایی می رسد که چونان خدایی بر فکر و روح انسان تسلط می یابد و همه اختیارات انسان را به دست می گیرد. وقتی همه افعال آدمی به دست هوای نفس کنترل و اجرا شود، گویی او را می پرستد. خداوند به این نکته چنین اشاره فرموده است:

أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا. (فرقان: 43)

آیا دیدی کسی را که هوای نفسش را معبود خود برگزیده است؟ آیا تو می توانی آن را هدایت کنی؟

خداوند این دسته را به سختی مجازات می کند، چنان که می فرماید:

أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ. (جاثیه: 23)

آیا دیدی کسی را که معبود خویش را هوای نفس قرار داده و خداوند، او را با آگاهی (بر اینکه شایسته هدایت نیست)، گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مهر زده و بر چشمش پرده ای افکنده است. چه کسی می تواند غیر از خدا، او را هدایت کند.

ص:83

و جان انسان پیدا می شود و شبیه صدای آهسته ای است که در گوش می خوانند، وسواس می گویند.

ص:84

فرشته، انسان را تأیید می کند و این است همان فرموده: «وأیدَهُم بروحٍ منه». (1)

ص:85

استفاده از گوشت کباب شده؛ روزه گرفتن؛ توجه به احکام شرعی؛ خوردن گلابی، کاهو، انگور و مویز؛ انگشتر به دست کردن، تلاش و کوشش؛ تقسیم ساعات روز و برنامه ریزی.

ص:86

ص:87

می شوند و آیه 151 و 152 سوره شعراء هم به این مطلب اشاره دارد: «وَلَا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصْلِحُونَ».

به گفته فیض کاشانی، «از تعبیر آیه می فهمیم که مسرفان صددرصد مفسدند». (1)

ص:88

در راه گناه و ناپاکی به کار می گیرند. تبذیرکنندگان نیز در مورد نعمت های خداوند به مردم همین کار را انجام می دهند و به مردم ضرر می رسانند.

ص:89

اسراف در نعمت های الهی سبب استدراج از سوی خداوند می شود. استدراج به این معناست که خداوند به جامعه و انسان هایی که غرق در گناه هستند، مهلت می دهد و نعمت های خود را بر آنها فراوان می کند تا اینکه آنها در لذت های دنیوی غرق می شوند و فساد و گناه همه زندگی آنها را دربرمی گیرد. آن گاه عذاب خود را به طور ناگهانی بر آنها فرو می فرستد.

فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ. (انعام: 44)

هنگامی که موعظه های پیامبران را فراموش کردند، ما درهای همه نعمت ها را بر روی آنها گشودیم تا اینکه آنها به وجود این نعمت ها خوش حال و شادمان شدند. ناگهان آنها را (به عذاب) برگرفتیم و حسرت همه آن لذت ها بر دلشان باقی ماند.

اگر عده ای در جامعه با وجود اینکه غرق در اسراف هستند، وضع مالی شان روز به روز بهتر می شود و آثار منفی اسراف در زندگی آنها ظاهر نمی شود، باید دانست دچار سنّت استدراج خداوند شده اند. خداوند اکنون به آنها فرصت می دهد و به یک باره جزای اعمالشان را به آنها می دهد. طبرسی در مجمع البیان در تفسیر این آیه، حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آورده است که فرمود:

إِذا رَأیْتَ اللهَ یُعطی عَلَی المَعاصی فاِنَّ ذلکَ اِسْتِدراجٌ مِنُه. (1)

هرگاه دیدی با وجود اینکه گناه می کنی، خداوند به تو نعمت می دهد، بدان این، استدراج است از طرف خداوند.

ص:90

با نگاهی گذرا به تاریخ می توان وجود سنت استدراج را درباره پیشینیان مانند فرعون ها و نمرودها و حاکمان ظالمی مشاهده کرد که با رفتار خود غرق در معاصی شدند.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «کَثْرَةُ السَّرفِ تُدَمِّرُ؛ اسراف زیاد، انسان را به هلاکت می کشاند». (1)

ص:91

ص:92

دیگر سخن، باید از تقلید، وسوسه، فخرفروشی، تجمل گرایی، مصرف گرایی، حرص، تکبّر و دنیاپرستی دوری کنیم.

ص:93

هر کسی شأن خود را بهتر از دیگران تشخیص می دهد و خودش باید تجاوز از حد را بشناسد و از اسراف جلوگیری کند.

ص:94

امری، متعادل باش. در روایتی از امام موسی کاظم علیه السلام نیز آمده است: «خَیرُ الأمورِ أَوسَطُها؛ بهترین کارها حد وسط آنهاست». (1)

حضرت علی علیه السلام در خطبه همام درباره نشانه های متقین و پرهیزکاران می فرماید: «پوشاکشان میانه روی بود»؛ (2) یعنی در کارها افراط و تفریط نمی کردند. در جایی دیگر، مردم را به میانه روی دعوت می کند: «عَلَیْکَ بِالقَصْدِ فِی الأُمُورِ؛ برتو باد میانه روی در کارها». (3)

اگر کسی می خواهد دچار اسراف نشود، باید آدم متعادلی باشد، نه افراطی و نه تفریطی. (4)

ص:95

اللهُّمَ ارْزُقْ مُحمداً وآلَ مِحمدٍ وَمَنْ أحَبَّ مُحَمداً وآلَ مُحَمد العِفافَ والکِفافَ وارْزِقُ مَنْ أَبْغَضَ مُحمداً وآل مُحمد کثرةَ المالِ والْوَلَدِ. (1)

پروردگارا، به محمد و خاندان او و به دوستداران محمد و خاندان او عفاف و کفاف ارزانی کن و به دشمنان و بدخواهان محمد و خاندان او، مال و فرزندان فراوان عنایت فرما.

شبهه ای که با خواندن این حدیث به ذهن می رسد، این است که مگر داشتن مال یا فرزند زیاد، عذابی از طرف خداوند است و این با کفاف منافات دارد؟ در پاسخ به این شبهه باید گفت خداوند فرموده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا...»؛ یعنی مال و فرزند جزو زینت های دنیوی هستند. بر اساس آنچه در آیات و روایات ثابت شده است، زیورهای دنیا، ما را به خود مشغول می کنند و از خداوند غافل می سازند، به ویژه اگر این زیورهای دنیوی از حدّ خود هم تجاوز کند و شامل تعریف و مصداق اسراف شود. پس هر نعمتی اگر از حدّ خود تجاوز کند، اسراف و اگر در حد متعادل و جهت رفاه و بهره مندی از نعمت های الهی باشد، کفاف خواهد بود. امام علی علیه السلام نیز در وصیت خود به امام حسن علیه السلام چنین بیان می دارد:

حُسْنُ التَّدبیر مَعَ الْکَفافِ أَکْفی لَکَ مِنَ الْکَثِیر مَعَ الإسْرافِ. (2)

حسن تدبیر همراه با کفاف، برای تو بهتر است از مال فراوانی که همراه با اسراف باشد.

پس شکی نیست که کفاف هم برای دنیا و هم برای آخرت مؤمن، بهتر است. به همین دلیل، وقتی پیامبر برای امت خود دعا می کند، برای آنها عفاف و کفاف می خواهد. حضرت علی علیه السلام هم در خطبه های خود خطاب

ص:96

به مسلمانان فرمود: «لاتَسْألُوا فیها فَوْقَ الْکَفاف؛ در دنیا بیش تر از اندازه کفاف طلب نکنید». (1)

ص:97

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَکتوبٌ فِی التَّوراةِ ابنُ آدَمْ کُنْ کَیْفَ شِئتَ کما تدَینُ تُدان مَنْ رَضی مِنَ الله بِالقَلیلِ مِنَ الرِّزقِ قَبِلَ اللهُ مِنْهُ الیَسیرَ مِنَ الْعَمَلِ وَمَنْ رَضِیَ بالیَسیرِ مِنَ الحَلالِ خَفَّتْ مَؤنتَهُ وَ زَکی مَکسَبهُ وَخَرَجَ مِنْ حَدِّ الفُجُورِ. (1)

در تورات نوشته شده است: ای فرزند آدم، هرگونه که می خواهی باش، ولی بدان هر گونه رفتار کنی، همان گونه با تو رفتار می شود. اگر کسی به رزق کم خداوند راضی شود، خداوند هم به عمل کم او راضی می شود و از او قبول می کند و کسی که به مال حلال اندک راضی شود، خرج او سبک و کسب او پاکیزه می شود و از محدوده گناه خارج می شود.

از امام علی علیه السلام درباره آیه شریفه: «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً» (2) پرسیدند که منظور از «حیاة طیبه» که خداوند به انسان عطا می کند، چیست؟ فرمود: «قناعت». (3)

امام صادق علیه السلام فرموده است:

لا مالٌ أَنْفَعُ مِن القُنوع بِالیَسِیر المُجزی. (4)

نفع هیچ مالی بیشتر از قناعت کردن به مقدار کمی نیست که زندگی را کفایت کند.

آورده اند که به حکیمی گفتند: آیا چیزی بهتر از طلا دیده ای؟ گفت: بله، قناعت. همچنین گفته اند: دیوجانس از حکمای بزرگ یونان بود که زندگی زاهدانه ای داشت. او چیزی ذخیره نمی کرد و منزلی هم نداشت. روزی اسکندر مقدونی فرستاده ای نزد او فرستاد و او را به مجلس خود دعوت کرد. آن حکیم به فرستاده اسکندر گفت: به پادشاه بگو آن چیزی که سبب شده است تو به سوی ما نیایی، همان چیز مانع شده است تا من هم به

ص:98

سوی تو نیایم و آن استغنا و بی نیازی است. سلطنت تو سبب بی نیازی تو از ما شده و قناعت من سبب بی نیازی من از تو شده است. (1)

فاطمه الزهراء علیها السلام فرمود:

اللهُّمَ قَنّعنی بما رَزَقَتنی واسُتُرنی وعافِنی أَبَداً ماأبْقَیتنی واغْفِرلی وَارْحَمْنی إذا تَوَفّیتَنی. (2)

خداوندا، مرا به آنچه روزی من می کنی، قانع گردان و مرا تا زمانی که زنده هستم، بپوشان و عافیت عنایت کن و گناهانم را ببخش و هنگامی که مُردم، بر من رحم کن.

سعدی درباره قناعت گفته است:

ای برادر، کیمیایی تو را بیاموزم

که در اکسیر و در صناعت نیست

رو قناعت گزین که در عالم

هیچ گنجی به از قناعت نیست

ص:99

در مفردات راغب ذیل این آیه آمده است که عدل، مساوات در مکافات را گویند، اگر خیر است، در جوابش خیر و نیکی انجام دهید و اگر شر است، در مقابلش شرّ انجام دهید. احسان این است که اگر برای شما کار خیری انجام دادند، در مقابلش شما بیشتر از آنچه او کرده است، نیکی کنید و اگر شرّی انجام دادند، شما با کمتر از آنچه او انجام داده است، مکافات کنید. (1)

خداوند به پیامبرش فرمود: ای پیامبر بگو: «أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَکُمْ؛ من امر شده ام که با عدالت میان شما حکم کنم.» (2) خداوند به کسانی که ایمان آورده اند، می فرماید:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی. (مائده: 8)

ای کسانی که ایمان آوردید، همواره برای خدا قیام کنید و شاهدان به عدل و داد باشید و هرگز دشمنی عده ای، شما را بر آن ندارد که عدالت نکنید. دادگری و عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

عدلُ ساعةٍ خَیرٌ مِنْ عِبادةِ سِتّینَ سَنةً قیامٌ لیلُها وصیامٌ نَهارُها وجَورُ ساعةٍ فی حُکمٍ أشدُّ وأعظمُ عِنْداللهِ مِنْ معاصِی ستِّینَ سنةً. (3)

یک ساعت رعایت عدالت، بهتر است از شصت سال عبادت که شب های آن مشغول عبادت و روزها روزه باشد. حکم یک ساعت جور و ستم نیز نزد خدا از شصت سال گناه، بالاتر است.

به امیرالمؤمنین علی علیه السلام گفته شد: عاقل را برای ما توصیف کن. حضرت فرمود: «عاقل کسی است که هر چیزی را در جای خود قرار دهد». (4)

ص:100

درباره عدل باید به این توجه داشت که عدل و عدالت در جامعه و بین افراد بدین معنا نیست که همه به طور مساوی از چیزی برخوردار شوند، بلکه مساوات در شرایط نامساوی، ظلم است، نه عدل؛ یعنی باید شرایط شخص در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر، در معنی عدل گفته اند: «عدل هر چیزی را سر جای خودش قرار دادن است، نه اینکه عدل به هر کس به طور مساوی دادن باشد. با توجه به میزان استعداد، خلاقیت، تلاش و شرایط انسان ها، نصیب آنها هم فرق می کند. خداوند در قرآن، همه افراد را در بهره گیری از نعمت های الهی، مساوی نمی داند و آن را به عملکرد خود انسان ها وابسته می داند:

أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَّا یَسْتَوُونَ. (سجده: 18)

آیا کسی که ایمان دارد، همانند کسی است که فاسق است. (خیر) اینها مساوی نیستند.

پس اگر عدل به عنوان یکی از راهکارهای مبارزه با اسراف شمرده شده، لازمه اش این است که به این نکته هم توجه داشته باشیم که رعایت عدالت به معنی رعایت تساوی نیست. مثلاً خانواده ای که پنج نفره هستند، طبیعتاً خرج و مصرف آنها بیشتر از خانواده دو نفره است. نمی توان گفت هرچه این خانواده مصرف می کند، باید آن دیگری هم همان را مصرف کند، وگرنه این اسراف خواهد بود. پس شناخت عدل و معنی و مفهوم آن کمک می کند که معنی و مصداق های اسراف را که اشاره کردیم نسبی است، بهتر بشناسیم. برای اینکه دچار اسراف نشویم، باید عدالت را در همه امور زندگی خود رعایت کنیم. روایت شده است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به قنبر فرمود مردی را حدّ بزند. قنبر اشتباه کرد و سه تازیانه بیشتر زد. پس آن حضرت سه تازیانه اضافه را به قنبر زد. (1)

ص:101

ص:102

طبیعی است انسان وقتی هر روز، نعمت هایی را که خداوند به او عطا کرده است، به یاد آورد، سبب می شود قدر آنها را بهتر بداند و به راحتی آنها را ضایع نکند. وقتی انسان متوجه شود سلامتی و عافیت و نعمت های چشم و زبان و گوش چقدر مهم هستند و چه بسا کسانی از این نعمت ها محرومند، دیگر از آنها استفاده نادرست نمی کند. وقتی متوجه شود که در جامعه، کسانی هستند که شب ها به علت فقر با شکم گرسنه می خوابند، دیگر در اموالی که خداوند به او عنایت کرده است، اسراف نمی کند. این شکرگزاری سبب شناختن نعمت ها می شود و بهترین روش برای جلوگیری از اسراف است.

ص:103

ص:104

سه _ بشر بن مروان می گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتیم. امام دستور داد خرما آوردند. یکی از حاضران پس از خوردن خرما، هسته آن را پرتاب کرد. امام صادق علیه السلام دست او را گرفت و فرمود: چنین مکن که این کار، تبذیر است و خدا افساد را دوست ندارد. (1)

ص:105

یک _ امام علی علیه السلام در نامه ای به یکی از کارگزاران حکومتش درباره حفظ بیت المال در دستگاه حکومت چنین توصیه می کند:

هنگام نوشتن، قلم هایتان را باریک و سطر هایتان را به هم نزدیک و سخن اضافی را حذف کنید. بیش از آنچه مقصود را برساند، ننویسید و از زیاده روی بپرهیزید؛ چون نباید به اموال مسلمانان زیانی برسد. (1)

دو _ هنگامی که طلحه و زبیر برای کاری شخصی نزد امام علی آمدند، امام علی علیه السلام، چراغی را که روبه رویش بود، خاموش کرد و دستور داد چراغی را از خانه بیاورند. طلحه و زبیر دلیل این کار را از حضرت علی علیه السلام پرسیدند. امام علی علیه السلام پاسخ داد: روغن چراغ از بیت المال بود و سزاوار نبود در نورش با شما صحبت کنم. (2)

ص:106

ای سعد؟ سعد پرسید: آیا در آب وضو نیز اسراف هست؟ پیامبر پاسخ داد: آری، هر چند در کنار جوی آب باشی. (1)

ص:107

ص:108

2. استفاده از اموال عمومی در زمانی که نیازمندان به آن نیاز دارند، اسراف نیست.

ص:109

ص:110

1. ضرورت فرهنگ سازی رسانه برای استفاده صحیح از پیشرفت های فن آوری در زندگی های فردی و اجتماعی؛

2. افراط گرایی در حرام کردن حلال ها بدون توجه به دگرگونی های زمان؛

3. الگوسازی پیشوایان دین در زیباسازی ظاهر دین داران در زمان توسعه اقتصادی.

ص:111

گر گل شکر خوری به تکلف، زیان کند

ور نان خوشک دیر خوری، گل شکر بود

ص:112

روزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد و دید که مردم دور کسی حلقه زده اند. پیامبر فرمود او کیست؟ گفتند او علامه است؛ زیرا انساب عرب را می شناسد و تقویم جاهلیت را می داند و اشعار عرب را حفظ است. پیامبر فرمود: این علمی است که ندانستن آن ضرری نمی رساند و از دانستن آن سودی حاصل نمی شود. علم بر سه دسته است: آیه محکم، فریضه عادل و استوار و سنت پا برجا و غیر این سه دسته، تنها فضل است. (1)

ص:113

به ده درهم تبدیل کرد و هر بار یکی را صدقه می داد و نزد پیامبر می رفت و خصوصی از پیامبر، علم می آموخت. پس از ده روز، آیه نسخ شد و فضیلت علی علیه السلام بر دیگر مسلمانان آشکار شد. (1)

ص:114

شده بود، از جا برخاست که برود. پیامبر از او پرسید: آیا قرآن حفظ داری؟ مرد چند سوره را نام برد. پیامبر آن زن را به ازدواج آن مرد در آورد و مهر زن را آموزش همان چند سوره قرار داد. مرد نیز همراه همسرش راهی خانه بخت شد. (1)

ص:115

ص:116

3. مصرف متعادل گوشت

دوم _ اسراف در تغذیه؛

سوم _ تغذیه ممنوع.

ص:117

اول _ آرایشی و پوشش بازیگران

دوم _ خانه های نمایش داده شده

سوم _ لوازم خانه و اکسسوار صحنه

چهارم _ اتومبیل های مورد استفاده بازیگران

پنجم _ نوع تفریحات و مسافرت های نمایش داده شده

ششم _ نوع الگوی تغذیه و تنقلات مصنوعی

هفتم _ وضعیت اجتماعی و شغلی مردان و زنان در سریال های ایرانی

ص:118

دهم _ استفاده ابزاری غرب از ابزار تحریم و جایگاه مصرف گرایی در این مقوله (با تأکید بر انرژی و به ویژه مصرف بنزین در ایران).

ص:119

7. امام علی علیه السلام: باید بیش از تحصیل خراج (مالیات)، در اندیشه آبادانی باشی؛ زیرا مالیات به دست نیاید مگر به آبادانی زمین. هر کس که مالیات می گیرد و زمین را آباد نکند، شهرها و مردم را نابود می کند و حکومتش دوام ندارد. (1)

8. امام علی علیه السلام: حق شما بر من این است که خیرخواه شما باشم و درآمد بیت المال شما را افزایش دهم. (2)

9. امام علی علیه السلام: هر کس آب و خاکی بیابد و باز هم فقیر باشد، خدا او را از رحمت خود دور می کند. (3)

10. امام علی علیه السلام: در زمان زمامداری من (امام علی علیه السلام )، همه مردم کوفه، از نعمت برخوردار هستند: پایین ترین طبقات مردم، نان گندم مصرف می کند و صاحب سر پناه است و از آب فرات می نوشند. (4)

11. امام علی علیه السلام: تدبیر بد، بسیار را نابود می کند. (5)

12. امام علی علیه السلام: اندازه نداشتن در معیشت، فقر می آورد. (6)

13. امام علی علیه السلام: جمع شدن مال در دست بخیلان، یکی از دو عامل قحطی است. (7)

14. امام علی علیه السلام: مؤمن ساعت های زندگی خود را به سه بخش تقسیم می کند: قسمتی را به مناجات با پروردگارش می گذراند. بخشی دیگر را در

ص:120

راه گذران معاش زندگی اش به کار می گیرد و قسمتی را برای بهره گیری از لذت های حلال و زیبنده صرف می کند. (1)

18. امام علی علیه السلام: عمر، کوتاه تر از آن است که آنچه را دانستنش نیکوست، فراگیری. بنابراین، اموری را فرا گیر که اهمیت بیشتر دارد. (2)

15. امام صادق علیه السلام: خداوند را فرشته ای است که اسراف در وضو را می نویسد، همان گونه که ستم کاری نسبت به آن را می نویسد. (3)

16. امام صادق علیه السلام: کمترین اسراف آن است که زیادی آب دور ریخته شود، لباس بیرون خانه به عنوان لباس خانگی مورد استفاده قرار گیرد و هسته های خرما دور انداخته شود. (4)

17. امام صادق علیه السلام: حسن تدبیر همراه با کفایت، برای تو از مال فراوان همراه با اسراف، کفایت کننده تر است. (5)

19. حضرت محمد صلی الله علیه و آله: هر کس از سر ریا و خودنمایی، سفره دهد و اطعام کند، خداوند مثل همان غذا، از غذای چرکین جهنم به او بخوراند و همان طعام را به صورت آتشی در درون او قرار دهد تا اینکه میان مردم داوری کند. (6)

20. امام باقر علیه السلام: مسلمان با سه چیز به کمال می رسد: خوب فهمیدن دین، اندازه داشتن در زندگی و شکیبایی بر مصیبت ها. (7)

ص:121

21. امام علی علیه السلام در نامه ای به زیاد بن ابیه که قائم مقام ابن عباس در استانداری بصره بود، چنین نوشت:

به خداوند سوگند یاد می کنم که اگر سوگندی از روی راستی و درستی به من برسد (ثابت شود) که در اموال عمومی مسلمانان، به مقدار کم یا زیاد، خیانت کرده ای، بر تو سخت خواهم گرفت، چنان سخت گیری که تو را کم مایه و گران پشت و خوار گرداند. (1)

22. امام هادی علیه السلام: کفران نعمت ها، نشانه سرمستی و سبب تغییر و نابودی نعمت هاست. (2)

ص:122

ص:123

اولین سریال مورد نظر، سریال «دردسر والدین» است که در سال 1381 از تلویزیون پخش شد و از جمله سریال های اجتماعی پربیننده بود و قاعدتاً هم باید از سریال های بدون مظاهر تجملی باشد.

موضوع این سریال در مورد دو خانواده است که یکی از آن دو، از وجود مادر، محروم است و دیگری از وجود پدر. خانواده اول شامل پدر و چهار فرزند است و خانواده دوم از مادر و سه فرزند تشکیل شده است. پدر در خانواده اول، کارمند معمولی یک شرکت است و مادر در خانواده دوم، از راه خیاطی، زندگی خود و سه فرزند محصلش را اداره می کند. فرزندان هر دو خانواده هم در مدرسه دولتی درس می خوانند. به این ترتیب، سطح زندگی و درآمد این دو خانواده قابل درک است. در نمایی از قسمت اول این سریال، آشپزخانه ای را می بینیم که حتی کابینت بالای ظرف شویی هم ندارد و در سمت دیگرش، ظروف آشپزخانه را روی قفسه های کتابی چیده اند. گاز خوراک پزی هم از نوع پنج شعله ی ارزان قیمت است و قابلمه هایی بسیار کهنه و از مدافتاده روی آن قرار دارد. در نمای دوم، هال همان خانه را نشان می دهد که مجهز به مبلمان است. اگر این مبلمان از نوع ارزان قیمت هم باشد، به بیننده القا می کند که مبل جزو حداقل امکانات زندگی است، حتی اگر آشپزخانه خانه تان، حداقل کابینت برای محافظت از ظروف آشپزخانه و همین طور دیگر امکانات لازم یا رفاهی را نداشته باشد.

در نمای بعد که آن هم به فاصله چند ثانیه می آید، اتاق خواب بچه های همین خانه را می بینیم که یک تخت خواب در گوشه ای از آن به چشم می خورد. این نما هم تخت خواب را جزو ضروریات زندگی امروزی نشان

ص:124

می دهد، حتی اگر خانه اسباب ضروری تر از تخت خواب و مبل را نداشته باشد. در نتیجه، برای تعداد زیادی از بچه ها که بیشتر آنان، جزو قشر متوسط و متوسط به پایین بوده و نظاره گر این گونه برنامه ها هستند، توقع ایجاد می شود.

همچنین در صحنه های بعد، در رفتار پدر خانواده موصوف، هیچ نشانی از قشری که متعلق به آن است، نمی بینیم. در واقع، اشکال در شخصیت پردازی این پدر است. در اولین نمایی که پدر را در این سریال می بینیم (این نما چند دقیقه پس از نماهای یاد شده است)، او با دستی پر از خریدهایی که برای خانه کرده است، وارد خانه می شود. این خریدها آن قدر زیاد است که تا بالای سر پدر آمده است و حتی مقداری از آن را به دندانش گرفته است و پدر مجبور می شود با پایش در بزند. با همه این اوصاف، در نمای بعدی پدر هنگام ورود به خانه، کفشش را حتی قبل از به زمین گذاشتن خریدهایش، از پا در می آورد و دمپایی روی فرش را می پوشد. ما پوشیدن دمپایی روی فرش را نشانه افراد به اصطلاح کلاس بالا و متعلق به رده بالای اجتماع می دانیم. معمولاً مردمی که در خانه شان، قالی دارند، کمتر از صندل روی فرش استفاده می کنند. مطمئناً قشر متوسط جامعه به ویژه پدران خانواده بیشتر از اینکه به فکر پوشیدن دمپایی روی فرش باشند، حتی درحالی که آن قدر خرید انجام داده اند که جلوی چشمانشان را نمی بینند، به فکر نان شبشان، هزینه تحصیل فرزند و اجاره خانه شان هستند. در نمای دیگری، همین پدر را می بینیم که همه ی خریدش تنها دو هندوانه است، ولی با این حال، هنگام سوار شدن به ماشینش، آنها را درون صندوق عقب ماشین می گذارد. این کار هم در

ص:125

جامعه ما، نشانه ای از به اصطلاح کلاس بالا بودن فرد است. بیشتر مردم به ویژه مردم معمولی کوچه بازار، خریدشان را روی همان صندلی ماشینشان جای می دهند، به ویژه وقتی مقدار آن در حد دو هندوانه باشد.

ممکن است کسی اشکال بگیرد که شاید سازندگان این سریال می خواستند با نشان دادن این کارها (دمپایی روی فرش پوشیدن و گذاشتن خرید جزئی در صندوق عقب ماشین) فرهنگ سازی کنند. ما در مقابل می پرسیم: آیا با فرهنگ بودن به این کارهاست؟ اتفاقاً برعکس، از همین پدر، کارهایی را می بینیم که کاملاً نشانه هایی از بی فرهنگی و به اصطلاح، بی کلاسی است. برای مثال، در صحنه دیگری از همین قسمت سریال، پدر خانواده که ماشین تقریباً فرسوده ای هم سوار می شود، وقتی می خواهد صبح بیرون برود، هر چه ماشینش را استارت می زند، روشن نمی شود. در این هنگام، از دو پیرمرد متشخص با سن 80 به بالا که یکی از آنها با عصا راه می رود و در حال عبور از آن جا هستند، با حالتی نه چندان مؤدبانه می خواهد که ماشینش را هل بدهند تا روشن شود. آنها هم این لطف را در حقش انجام می دهند، ولی به قیمت به نفس نفس افتادن هر دویشان. به نظر می رسد افراد به اصطلاح کلاس پایین جامعه هم که کمترین بویی از ادب و احترام به بزرگ سالان برده باشند، هیچ وقت چنین کاری انجام نمی دهند، حتی اگر مجبور شوند بدون ماشین به مقصدشان بروند. اصلاً سوار شدن چنین ماشینی که از هر سه بار، دو بار روشن نمی شود و گل گیر جلوی سمت راننده و عقب سمت شاگرد آن به طور کامل صاف کاری شده است، در جامعه ما نوعی بی کلاسی به شمار می آید.

ص:126

در دقیقه 37:48 قسمت ششم سریال، شوهر دوست صمیمی مادر خانواده دوم که بعد از ازدواج این مادر با پدر خانواده اول، آنها را به ویلایش در لواسان دعوت کرده است، به پدر خانواده _ که وصف او و همچنین طبقه ی اجتماعی متعلق به آن گذشت _ می گوید: برای زندگی در تهران، سه چیز باید داشته باشی: خانه، ماشین و ویلا. پدر موصوف در جواب، با لحنی همراه با تأیید اضافه می کند: و تلفن همراه. این دیالوگ به بیننده چه چیزی را القا می کند؟ چیزی جز حسرت این پدر برای داشتن آنچه شوهر دوست همسرش دارد؛ آن هم پدری که ما درست کاری او را در جای دیگری از سریال با قبول نکردن رشوه در کمال احتیاج به پول دیده ایم.

سریال دوم مورد بحث، سریال پربیننده «مسافری از هند» است. این سریال نیز با موضوع اجتماعی در سال 1381 تهیه و پخش شد. کارگردان این سریال که به عنوان کارگردانی شیک ساز معروف است و تهیه کننده سریال «پول کثیف» هم بود، در همه جای این سریال، از نماهای اشرافی کمال بهره را برده است. برای مثال، نمای بیرونی خانه ای اشرافی که یکی از لوکیشن های اصلی این سریال است، به طور متوسط، در هر قسمت از سریال، دو یا سه بار، از زوایای مختلف نشان داده می شود. در مجموع از هشت قسمت سریال، 24 بار از نمای بیرونی این خانه، با زوایای متفاوت تصویربرداری شده است.

مورد دیگر اینکه لوکیشن سکانس های چندی از قسمت های مختلف این سریال، لبه استخری است که در زیرزمین این خانه قرار دارد و با نورپردازی، فضایی خیره کننده و چشم نواز ایجاد شده است. این لوکیشن

ص:127

هم هیچ ارتباطی با دیالوگ های صورت گرفته بین شخصیت ها ندارد و این اتفاق می توانست هر جای دیگری از این خانه هم بیفتد. انتقاد این است که تأکید بیش از اندازه و بی مورد روی نماهای مختلف خانه مورد استفاده در سریال، بی دلیل و بی منطق می آید. حتی شرکتی که پدر خانواده مالک آن است، در ساختمانی ویلایی قرار دارد که ارزش آن چند میلیارد تومان است. نمای بیرونی این ساختمان را هم از زوایای مختلف در چند قسمت از سریال می بینیم که می شد آن نماها را نشان نداد. چند درصد از کسانی که در کار ساخت وساز هستند، هر قدر هم بزرگ باشند، چنین شرکتی دارند؟

سریال سوم مورد بررسی، سریال «آخرین گناه» به کارگردانی حسین سهیلی زاده است. داستان این سریال، درباره پزشکی است که با عنوان «استاد» معروف است و به علت سیر و سلوک عرفانی، چشم برزخی هم پیدا کرده است. استاد وصیت می کند پس از مرگش، چشم او را به یکی از دوستانش به نام عبدالله صدوق پیوند بزنند، ولی دختر استاد به دروغ اعلام می کند که وصیت استاد این بوده است که چشمش به دکتر مودّت که از شاگردان استاد بوده و در ضمن، نامزد او هم هست، پیوند زده شود. در ادامه، ماجراهایی به وقوع می پیوندد که یکی از سریال های پرطرفدار تلویزیون را تشکیل می دهد. خانه های محل زندگی استاد و همچنین عبدالله صدوق که او هم دست کمی از استاد در سیر و سلوک عرفانی ندارد، هر دو، ویلایی و چندصد میلیونی هستند و به نظر می رسد با منش و اعتقادات چنین انسان هایی جور در نمی آیند. درست است که این خانه متعلق به خواهرزاده عبدالله صدوق است، ولی پرسش این است که چه ضرورتی دارد لوکیشن

ص:128

سریال ها عمدتاً خانه هایی باشند که شاید تنها چند درصد از صنفی که شخصیت داستان متعلق به آن صنف است، توان آن را دارند که در چنین خانه هایی زندگی کنند؟

سریال دیگری که می خواهیم درباره آن سخن بگوییم، سریال شبانه «چارخونه» به کارگردانی سروش صحت است. ادعای سازندگان این سریال آن است که می خواهند مشکلات اجتماعی و خانوادگی بیشتر مردم جامعه را نشان دهند. بنابراین، قاعدتاً باید سطح زندگی به نمایش درآمده در این سریال، همان سطح زندگی بیشتر افراد جامعه باشد، ولی غیر از نوع دیالوگ های صورت گرفته بین شخصیت های داستان، از سطح زندگی متوسط جامعه در این سریال، نشانی نمی بینیم. آیا بیشتر قشر متوسط جامعه ما در خانه شان، تلویزیون پلاسما و سیستم صوتی با باندهای آن چنانی دارند که چند میلیون تومان می ارزند؟ آیا بیشتر خانواده های متعلق به این قشر در خانه شان کولر گازی اسپیلیت دارند؟ آنچه در این سریال جلب توجه می کند، استفاده از مبل های گران قیمت است. مبل هایی که قیمت هر دست از آنها، چندین میلیون تومان است و اصلاً با شأن شخصیت های داستان نمی سازد. ابتدا شاید به نظر برسد که این کار برای زیباسازی دکور و ایجاد صحنه های چشم نواز انجام گرفته است، ولی وقتی در تیتراژ پایانی برنامه دقت می کنیم، نام یک فروشگاه مبلمان خاص را می بینیم و دلیل اصلی استفاده از این مبل ها را آن هم با تأکید بر انواع مختلف کاربرد آنها از جمله بالا آمدن قسمت زیر پای فردی که روی مبل نشسته است تا بتواند پاهایش را کاملاً دراز کند و همچنین تبدیل شدن به یک تخت کامل و چرخیدن و تکان خوردن به عقب و جلو درمی یابیم.

ص:129

در اینجا خوب است نیم نگاهی هم به سریال های ماه رمضان سال 1386 تلویزیون داشته باشیم. در ماه مبارک رمضان سال 1386، بینندگان تلویزیون، تماشاگر چهار سریال روتین از چهار شبکه سیما بودند. سریال «اغما» به کارگردانی سیروس مقدم از شبکه یک؛ سریال «میوه ممنوعه» به کارگردانی حسن فتحی از شبکه دو؛ سریال «یک وجب خاک» به کارگردانی علی عبدالعلی زاده از شبکه سه و سریال «شکرانه» به کارگردانی سعید سلطانی از شبکه پنج. سه سریال، زندگی قشر بالای جامعه را به تصویر می کشیدند و تنها داستان سریال «یک وجب خاک» در مورد خانواده ای از قشر متوسط به پایین جامعه بود.

ابتدا به همین سریال اخیر می پردازیم. داستان این سریال در مورد خانواده آقای افشاری است که در خانه ای کلنگی در محله ای واقع در پایین شهر تهران زندگی می کنند. ساکنان این خانه را آقای افشاری، همسر و دو فرزندشان و همچنین برادرخانم آقای افشاری و پسرش، ایاز تشکیل داده اند. البته دختر بزرگ خانواده ازدواج کرده است و مستقل زندگی می کند. آقای افشاری مسئولیت یک صندوق قرض الحسنه محلی را بر عهده دارد و در محله خود به انجام کارهای خیر معروف است. وی تا به حال زندگی کاملاً سالمی داشته است و با تمام ناداری، حتی یک بچه یتیم را هم تحت حمایت خود دارد و هر ماه مبلغی را برای هزینه این بچه می پردازد. پسر خانواده یعنی حمید لیسانس ادبیات دارد و عاشق دختری از طبقه بالای جامعه است و آن دختر هم متقابلاً خواهان ازدواج با اوست. با این حال، پدربزرگ دختر با ازدواج آن دو به شدت مخالف است. داماد خانواده افشاری (محسن)، شخصیتی است که فکر می کند خیلی زرنگ

ص:130

است و می خواهد یک شبه پول دار شود و برای این کار، به هر دری می زند. این داستان، یک شخصیت منفی هم دارد که فردی پول دار به نام کامرانی است و تمام فکرش این است که با ترفندهای مختلف آقای افشاری را از چشم مردم محله بیندازد و آنها را نسبت به او بی اعتماد گرداند. به همین منظور، از هر فرصتی برای ضربه زدن به او استفاده می کند. درآمد کامرانی هم از اجاره مغازه هایی است که در همین محله دارد، ولی محل زندگی اش، خانه ای ویلایی و چند میلیاردی در فرمانیه تهران است.

اکنون داستان سریال «یک وجب خاک» را بیان می کنیم. آقای افشاری چندین سال قبل، زمینی سه هزار متری را از شخصی به قیمت پنجاه هزار تومان خریده است، آن هم به این دلیل که آن فرد، طلب کار بوده و به پول نقد نیاز شدید داشته است. آقای افشاری، زمین موصوف را که در بیابان های اطراف اصفهان بوده است، به نیت خیر از او می خرد. حالا پس از گذشت سالیان طولانی، داماد خانواده به طور کاملاً اتفاقی می فهمد که در کنار آن زمین، هتلی چند ستاره در حال ساخت است و صاحبان هتل دربه در به دنبال صاحب این زمین می گردند تا آن را بخرند و به هتلشان ضمیمه کنند. قیمت فعلی زمین از قرار هر متر، سیصد هزار تومان یعنی جمعاً 900 میلیون تومان است. به این ترتیب، خانواده افشار با فروش این زمین، به قول معروف، یک شبه میلیونر می شوند و هر کدام از اعضای این خانواده در قبال به دست آوردن این پول، واکنش خاصی از خود نشان می دهند. پدر خانواده ظاهراً فرقی نکرده است و تنها خوش حالی اش این است که می تواند با این پول، کارهای خیر بیشتری انجام دهد. البته هیچ کدام از اعضای خانواده، عقاید و عملکرد او را به این صورت قبول ندارند.

ص:131

پس مادر خانواده دسته چک پدر را از او می گیرد تا به اصطلاح، مرد خانه، پول ها را هدر ندهد. در این میان، کسی که از همه بیشتر تغییر کرده، پسر خانواده است. این تغییر را در لباس پوشیدن، حرف زدن، انتخاب دوستان جدید و نوع تفریح او آشکارا می بینیم. او که تا دیروز برای ازدواج با دختر مورد علاقه اش به هر دری می زد و به پدربزرگ دختر التماس می کرد، نظرش در مورد ازدواج تغییر می کند و تلاش می کند با به رخ کشیدن پول و دارایی بادآورده شان، تلافی کارهای پدربزرگ دختر را بر سر او و خانواده اش در بیاورد. حمید حتی ادعا می کند که پدرش باید سهم او را از این پول به او بدهد تا آن را هرگونه که می خواهد، خرج کند. وقتی با این خواسته اش مخالفت می شود، ماشینی بیست میلیون تومانی می خرد تا پدرش را در مقابل کار انجام شده قرار دهد و پول ماشین را از او بگیرد. دختر کوچک خانواده هم از جمله کسانی است که تقریباً خودش را در مقابل این پول فراوان گم کرده است. او هماره به بهانه های مختلف، از مادرش پول می گیرد و چند تا چند تا لباس و مانتو می خرد. نکته جالب و غیرمنطقی داستان هم این است که همین دختر عملکرد برادرش را همیشه تقبیح می کند. برادر خانم آقای افشاری و پسرش هم خودشان را در این پول بادآورده، سهیم می دانند و تمام تلاش خود را به کار می گیرند تا آقای افشاری این پول را به اصطلاح هدر ندهد.

هر کدام از افراد خانواده افشاری برای خرج کردن این پول بادآورده، پیشنهادهای مختلفی مطرح می کنند. در نهایت، پس از کش وقوس های فراوان، خانواده افشاری تصمیم می گیرد خانه ای را به طور موقت رهن کنند تا در فرصت مناسب، چند واحد آپارتمان بخرند و در کنار هم زندگی

ص:132

کنند. بنابراین، خانه ای ویلایی را با مبلغ یک صدمیلیون تومان رهن می کنند. (یعنی معادل سه میلیون تومان اجاره ماهانه) در آخر هم، چهار واحد آپارتمان را به مبلغ 750 میلیون تومان می خرند که البته بعد می فهمند کلاه گشادی سرشان رفته است، آن هم به دست همان کامرانی کلاهبردار. بعد از دستگیر شدن کامرانی و دار و دسته اش، پول به آقای افشاری برمی گردد، ولی خانواده ی افشاری از خرید آپارتمان صرف نظر می کنند و تصمیم می گیرند با این پول، در محله شان، درمانگاه بسازند و برای زندگی کردن هم به همان خانه کلنگی قبلی برمی گردند.

ظاهراً قصد سازندگان سریال این بوده است که به طبقه ای از جامعه که وضع مالی خوبی ندارند، بگویند چندان حسرت زندگی طبقه بالای جامعه را نخورند؛ چون داشتن پول زیاد هم مشکلات و گرفتاری های خاص خودش را دارد. با این حال، نویسنده این سریال نتوانسته است روند دراماتیک منطقی و خوب به داستانش بدهد تا بتواند ذهن بیننده اش را درگیر کند، به گونه ای که در پایان داستان، بیننده به نتیجه موردنظر نویسنده داستان برسد و آن را باور کند. به نظر می رسد مشکل اینجاست که معما های این سریال که البته بیننده جواب آنها را می داند و منتظر است شخصیت های داستان هم به جواب آنها برسند، همگی در دو سه قسمت آخر سریال حل می شوند. البته این مشکل در بیشتر سریال های ایرانی وجود دارد. در این سریال می بینیم همان دختر کوچک خانواده که توصیفش گذشت، یک دفعه از وضعیت فعلی اش دل می کند و تصمیم می گیرد به همان خانه قبلی شان برگردد و مادر خانواده و همچنین برادرخانم آقای افشاری هم با او همراه می شوند و آقای افشاری را در خانه

ص:133

چند میلیاردی تنها می گذارند. پسر خانواده یک دفعه به اصطلاح آدم می شود و بدون هیچ دلیل منطقی و به صِرف اینکه چند روزی به دست ایادی کامرانی زندانی شده بود، از مال دنیا دل می کند و دوباره سراغ دختری می رود که پیش تر می خواست با او ازدواج کند و به او اعلام می کند که از آن پول، هیچ سهم و ادعایی ندارد و در عین حال، طالب ازدواج با اوست. پدربزرگ آن دختر هم یک دفعه 180 درجه تغییر می کند و بدون هیچ دلیل منطقی، با ازدواج آنها موافقت می کند. وقتی بیننده همه این اتفاقات را بدون اینکه دلیلی منطقی پشت آنها باشد، می بیند، نه تنها احساسی را که منظور نظر سازندگان سریال بوده است، پیدا نمی کند، بلکه برعکس، او هم به این فکر می افتد که آیا واقعاً می توان به این راحتی پولدار شد؟ اگر می شود، راهش چیست؟ و پرسش های دیگری مانند اینکه آیا ازدواج دو نفر از دو خانواده کاملاً متفاوت از نظر سطح زندگی و فرهنگ، موفقیت آمیز خواهد بود یا نه؟

دیگر سریال مورد نظر، سریال «میوه ممنوعه» است. داستان این سریال که از شبکه دو پخش شد، در مورد یکی از تاجران معروف پارچه به نام حاج یونس فتوحی است. این فرد که کارش را از نوجوانی با شاگردی یک مغازه شروع کرده، حالا میلیاردری معروف است که از قضا بسیار هم مذهبی و اهل منبر و مسجد و حلال و حرام است. در جامعه ما برای توصیف این گونه افراد، اصطلاح «حاجی بازاری» را به کار می برند. خانواده حاج یونس فتوحی نیز که ظاهراً کاملاً مذهبی هم هستند، از یک زن، دو پسر و دو دختر تشکیل شده است. مادر خانواده، بازنشسته آموزش و پرورش است و چند سال اول ازدواج، او خرج خانه را می داده است. این

ص:134

زن از همان ابتدا، بیشتر از اینکه به فکر خانه و زندگی اش باشد، به فکر کارش بوده است. پسر بزرگ خانواده یعنی جلال، بر خلاف پدرش که ظاهراً تاجری مقیّد است، از هر راهی، برای رسیدن به مال و منال بیشتر بهره می برد و اصلاً کاری به حلال و حرام ندارد. او از اسلام تنها محاسن و یک تسبیح را یدک می کشد. همسر جلال و فرزندشان هم برای گرفتن گرین کارت به لوس آنجلس سفر کرده اند، ولی این زن در آنجا به طور غیابی از جلال طلاق گرفته و با مرد دیگری ازدواج کرده است. پسر کوچک خانواده که سینا نام دارد، سال آخر دبیرستان است و برای موفقیت در کنکور تلاش می کند. دختر بزرگ خانواده یعنی سمانه ازدواج ناموفقی داشته است و همیشه با شوهرش که رئیس یک بانک است، دعوا و کتک کاری دارند. او هر چند روز یک بار قهر می کند و به خانه پدرش برمی گردد. شوهرش ظاهراً در کارهای خلاف مالی با جلال هم دست است. دختر کوچک خانواده هم که مغز متفکر خانواده محسوب می شود، طالب ازدواج با پسری آهنگ ساز است که از مال دنیا بهره زیادی نبرده است، ولی پدرش با این ازدواج، به شدت مخالف است و پسر را هم شأن خانواده فتوحی نمی داند. دختر که اتفاقاً وکالت هم خوانده است، به دادگاه شکایت می کند و مجوز ازدواج با پسر موردنظر خود یعنی مصطفی را از قاضی می گیرد و بدون اذن پدرش (با اذن قاضی)، با او ازدواج می کند. با وجود این توصیف ها، این خانواده، خانواده ای تقریباً از هم پاشیده تصور می شود. حال چرا؟

پدر خانواده به ظاهر از نظر دین و مقیّد بودن به احکام شرعی، مشکل خاصی ندارد و به حساب خودش، در تربیت فرزندانش، هیچ چیزی کم

ص:135

نگذاشته و اجازه ورود مال حرام را به خانه اش نداده است. با این حال، وقتی از کارهای خلاف پسر بزرگش آگاه می شود، همیشه از خودش می پرسد که چرا با وجود تمام تقیّدش به احکام شرعی، فرزندش، ناخلف از کار درآمده است. متأسفانه سازندگان سریال نتوانسته اند علت این امر را درست موشکافی کنند و بیننده را نسبت به آن آگاه سازند. مگر حضرت علی علیه السلام نفرموده که هیچ کاخی بدون ستم بر پا نمی شود. (نقل به مضمون) حاج یونس فتوحی چه ستم یا ستم هایی را در طول زندگی اش مرتکب شده است که از شاگردی مغازه به اینجا رسیده است. نهایت چیزی که حاج یونس به آن می رسد و اشاره می کند، این است که در تمام عمرش، پول روی پول گذاشته و انفاق نکرده است. آیا انفاق نکردن که عملی مستحب است، ستم محسوب می شود؟ آیا در جامعه ما متصور است که انسانی معمولی بدون هیچ گونه دوز و کلک، از هیچ به همه چیز برسد. همین خانه ای که حاج یونس در آن زندگی می کند، حداقل ده میلیارد تومان قیمت دارد. اگر بخواهیم همه اموال و دارایی های این شخصیت را تخمین بزنیم، بالای دویست میلیارد تومان می شود. آیا این وضعیت، امری عادی است؟ آیا با وجود مقیّد بودن به همه احکام شرعی، می توان از هیچ به این دارایی رسید؟ بنابراین، اولین مشکل داستان این سریال آن است که معلوم نیست حاج یونس چگونه میلیاردر شده است.

چرا پسر بزرگش این گونه شده است؟ چرا خانواده جلال از هم می پاشد؟ اگر هم دلیل از هم پاشیدن این خانواده، خود جلال باشد، چرا جلال این گونه شده است؟ مگر پدرش، نان حلال به خانه نیاورده است؟ مگر پدرش اهل نماز و روزه و پای بند به احکام شرعی نبوده است؟ در

ص:136

چند جای سریال می بینیم که خود جلال و همچنین مادر خانواده، تقصیر را بر گردن پدر می اندازند و جلال، خود را میوه و حاصل عمر پدرش می داند. با این حال، سرانجام معلوم نمی شود تقصیر این پدر به ظاهر مذهبی چه بوده است؟ حتی ما از زبان امام جماعت مسجدی که حاج یونس در آنجا نماز می خواند، چیزی در این باره نمی شنویم.

در نهایت، بیننده سریال به دنبال مال دنیا بودن را امری ناپسند نمی بیند. البته ما نمی گوییم که نفس جمع کردن مال دنیا، کار بدی است. اسلام هم این را نمی گوید، ولی اسلام در این زمینه، تعادل را می پسندد؛ زیرا قاعدتاً رسیدن از هیچ به چند صد میلیارد، کار راحتی نیست که بتوان آن را بدون غفلت از یاد خدا به انجام رسانید. با این حال، ما نشانی از این غفلت در زندگی حاج یونس نمی بینیم. یکی از چیزهایی که این سریال به بینندگانش _ که بیشتر هم از قشر متوسط و متوسط به پایین اجتماع هستند؛ زیرا به نوعی درددل های آنها را بیان می کند _ القا می کند، این است که هر کسی می تواند از هیچ به همه چیز برسد، حتی با وجود پای بندی کامل به احکام شرعی. این مسئله برای هر جامعه ای خطرناک است، چه برسد به جامعه ما که فاصله فقیر و غنی در آن، هر روز بیشتر از قبل می شود و فقیران به خون اغنیا، بیش از پیش تشنه تر می گردند.

داستان دو سریال دیگر تلویزیون در ماه مبارک رمضان 1386، یعنی سریال «اغما» (شبکه یک) و سریال «شکرانه» (شبکه پنج) هم در مورد شخصیت هایی متعلق به قشر بالای جامعه بود. ما به تحلیل دو سریال نمی پردازیم، ولی به همین مطلب بسنده می کنیم که بر اساس نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما، تا هفته دوم ماه رمضان، سریال «یک وجب

ص:137

خاک» با 7/81 درصد بیننده در صدر سریال های چهارگانه قرار داشت و پس از آن، به ترتیب، سریال های «اغما» با 74 درصد، «میوه ممنوعه» با 6/60 درصد و «شکرانه» با 3/44 درصد، رتبه های سوم تا چهارم را در اختیار داشتند. در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان، سریال «یک وجب خاک»، جای خود را به سریال «اغما» داد و همچنین سریال «میوه ممنوعه» در رتبه دوم جای گرفت. سریال «یک وجب خاک» هم با دو رتبه سقوط، مکان سوم جدول تماشاگران را از آنِ خود کرد. سریال «شکرانه» هم رتبه چهارم را حفظ کرد. علت این تغییر چه بود؟ به نظر نگارنده، یکی از علل این تغییر آن بود که در سریال «یک وجب خاک»، خانواده ای به تصویر کشیده شد که سطح زندگی این خانواده، نزدیک به سطح زندگی بیشتر بینندگان تلویزیون بود و مردم جامعه با شخصیت های این سریال احساس هم ذات پنداری می کردند. از اواسط سریال که سطح زندگی خانواده ی افشاری _ حداقل در ظاهر _ عوض شد و شبیه زندگی قشر بالای جامعه شد، این سریال با سه سریال دیگر، از جهت سطح زندگی شخصیت های آن، شباهت پیدا کرد و دیگر، از این جهت، با زندگی بیشتر بینندگانش، شبیه نبود. پس دلیل محکمی برای جذابیت و پربیننده بودن سریال «یک وجب خاک» باقی نماند. بنابراین، از اینجا به بعد، چیزی که می توانست سبب جذب بیننده شود، داستان سریال های چهارگانه ی دیگر بود. بدون شک، داستان سریال «اغما» و پس از آن، سریال «میوه ی ممنوعه»، از داستان سریال «یک وجب خاک»، جذاب تر بود. و فیلم نامه های قوی تری داشتند. پس این دو سریال در صدر سریال های مناسبتی ماه رمضان 1386 قرار

ص:138

گرفتند. این دلیل تنها یکی از دلایل تغییر نتایج نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما است و البته دلیلی است معقول و قابل توجه و تأمل.

ص:139

ص:140

ص:141

فصل اول: ضرورت بحث، پایین بودن سطح بهره وری، محدودیت منابع طبیعی، بهره وری در اسلام، سطوح بهره وری (ملی، کارکنان، سازمان)، اهداف بهره وری، افزایش تولید و کاهش هزینه و... .

فصل دوم: ارج گذاری به انسان در بهره وری، مبارزه با بیکاری و تنبلی، شناخت ارزش وقت، برنامه ریزی و مدیریت، اعمال مدیریت کارآمد، تقسیم کار، اولویت بندی، به کارگیری نیروهای امین و باکفایت، محاسبه عملکرد و... .

فصل سوم: منابع انسانی، اوقات فراغت بازنشستگان، بانوان، سالمندان و...، کیفیت اشتغال.

بخش تولید: کم رنگ شدن نقش خانواده در تولید، اهمال در تولید (ساختمان و نان) و... .

بخش توزیع: عرضه نامناسب (مواد غذایی، سوخت، خدمات، حمل و نقل).

بخش مصرف: خرید، اسراف، استفاده نادرست، مُدگرایی، تولید نامتعارف زباله، مصرف بی رویه دارو، بهره برداری نکردن مطلوب از منابع طبیعی مثل آب، خاک، جنگل و... .

فصل چهارم: شیوه های بهره وری.

1. فرد و خانواده: والدین، تلاش برای خودکفایی، تغییر الگوی مصرف و... .

2. سازمان ها: تدبیر مناسب، تقویت روحیه کار گروهی، بررسی و نظارت، بهره گیری از فن آوری مناسب و... .

ص:142

3. دولت: تهیه طرح جامع، توجه به منابع انسانی، توسعه امکانات زیربنایی، گزینش مدیران کارآمد و مدبّر، تولید کالاهای بادوام و... .

فصل پنجم: همراه با برنامه سازان وظایف برنامه سازان، مثل معرفی الگوی مناسب مصرف، کنترل و نظارت و... .

موضوع های برنامه سازی مثل بهره وری و سیما، تهیه فیلم های مستند، تبلیغات مناسب پیام معصومان علیهم السلام و... .

3. بررسی تأثیر مصرف رسانه ها بر سبک زندگی ساکنان تهران، دکتر سیدنورالدین رضوی زاده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1386، 300 صفحه.

فصل اول: مبانی نظری تحقیق، نقش و کارکرد اجتماعی رسانه ها، اثرات ارتباطات، سبک زندگی و تئوری های مرتبط با موضوع.

فصل دوم: مصرف رسانه ای، جامعه آماری، نمونه گیری، سؤال های تحقیق و فرضیه های تحقیق.

فصل سوم: رابطه جنسیت با مصرف رسانه ای، رابطه سن و تحصیلات با مصرف رسانه ای، خودآرایی زنان و مردان، تحلیل رگرسیونی یافته های تحقیق و... .

فصل چهارم: نتایج کاربردی برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سینما، فیلم سازان، مطبوعات و...، ایجاد فضای رقابتی برای ویدئو و تلویزیون های ماهواره ای، روزنامه ها، کامپیوتر و.... .

4. الگوی مصرف در اسلام و غرب، مجید نوریان، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1383، 105 صفحه.

ص:143

فصل اول: کالاهای مصرفی، شکل مصرف، الگوی مصرف، ارتباط متغیر مصرف با دیگر متغیرهای اجتماعی.

فصل دوم: مبانی فلسفی تنظیم الگوی مصرف در اسلام و غرب، مثل مبانی نظام سرمایه داری، مبانی نظام اقتصادی اسلامی در محورهای خداشناسی و انسان شناسی.

فصل سوم: محدودیت های مشخص کننده اصل مصرف، اصل اعتدال و عدم اسراف و تبذیر و اصل عدم اتلاف و اتراف و... .

فصل چهارم: روش های ترویج مصرف گرایی غربی، شرکت های چندملیتی و مصرف گرایی، زن و الگوی مصرف، راهکارهای پیشنهادی.

فصل پنجم: تبلیغ چیست، رسانه، تبلیغات، رسانه اسلامی و الگوی مصرف، فیلم های تلویزیونی و معرفی مراکزی که در موضوع مصرف کار کرده اند.

5. اسلام و الگوی مصرف، درآمدی بر مقدار و چگونگی مصرف بر اساس فقه و اخلاق اسلامی، علی اکبر کلانتری، قم، بوستان کتاب، چاپ چهارم، 1388.

بخش اول: چیستی مصرف، ضرورت مصرف، نگاه دینی، پیشوایان دین، اعتدال چیست و... .

بخش دوم: ضوابط کلی در مقدار چگونگی خوراک، احادیث، مصارف ممنوع و اضطراری، توصیه های بهداشتی مثل آب و وضو، مصارف حقوقی مثل حق والدین، همسر، فرزندان، حیوانات، سخاوت، ایثار در مال، مهمان داری، پذیرایی از مصیبت دیدگان، تکدّی گری، مصرف انرژی، برق، گاز و...، هزینه های مسکن، ویژگی های مسکن مطلوب و اسلامی، اندازه

ص:144

پوشش بانوان، پوشش مو، موضوع چادر، رنگ پوشش، اسلام و رفاه، تفریح از نگاه اسلام، استفاده از وقت در عبادت و زندگی، خواب، اندازه آرایش و مصارف آرایشی، ولیمه، عروسی، عقیقه، ختنه کردن و... .

بخش سوم: مصارف دولتی، عدالت ورزی در تخصیص امکانات و توزیع درآمدها، توازن در مصرف، پرهیز از تشریفات و... .

بخش چهارم: نمایه، آیات، روایات، افراد، کتاب ها و...

6. اسراف از دیدگاه دین و دانش، علی محمد حیدری نراقی، قم، انتشارات مهدی نراقی، چاپ اول، 1388.

بخش اول: معنای اسراف، اعتدال در مصرف مال، انفاق و محدوده آن، کسب مال حلال، مفهوم ثروت از دیدگاه اسلام، قناعت، فساد و زمینه های آن، حاکمیت اسلامی و مسرفان و... .

بخش دوم: اموال عمومی و اهمیت آنها، آب و آبیاری، آب های آلوده، آمار مصرفی برق، مواد سوختی و... .

بخش سوم: لزوم نظم و انضباط در زندگی، روایات در این باب، جوانان و بهره مندی از فرصت ها و...

بخش چهارم: پرخوری، فواید کم خوری و مضرّات آن، سیره معصومان(علیهم السلام ).

بخش پنجم: احادیث و احکام اسراف، سرنوشت اسراف گران و...

7. افزون طلبی و راه های تعدیل ثروت در اسلام، مهدی رشیدی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1385.

بخش اول: ضرورت بحث از نگاه دینی و اجتماعی، تعریف مفاهیم، زمینه های پژوهش .

ص:145

بخش دوم: ریشه های پیدایش افزون طلبی، راهکارهای مقابله با آن.

بخش سوم: عدالت اقتصادی و تعدیل در اسلام، دیدگاه مکاتب سوسیالیسم، سرمایه داری و اسلامی، عدالت اقتصادی در اسلام: کار و فعالیت، احترام به مالکیت خصوصی، ارتباط اقتصاد با اخلاق، رفع کامل فقر در جامعه و... .

راهکارهای تعدیل ثروت: فرهنگی و اعتقادی، سیاسی، اقتصادی مثل اهمیت مال و حرمت تضییع آن، منع کنز اموال، جلوگیری از درآمدهای نامشروع و... .

پی آمدهای تعدیل ثروت در جامعه: کاهش روحیه افزون طلبی، رشد معنوی جامعه، کاهش انحراف ها، حذف فقر از جامعه، کاهش فاصله طبقاتی، کاهش روحیه اسراف گری، حمایت مردم از حکومت، ثبات اجتماعی.

بخش چهارم: همراه با برنامه سازان، نقد عملکرد رسانه ملی، پیشنهادهای برنامه ای و... .

8. نظام اقتصادی در اسلام دفتر دوم انگیزه ها و اهداف، سیدحسین میرمعزّی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1388.

فصل اول: اهداف نظام اقتصادی سرمایه داری و نظام انگیزشی آن، مثل رفاه مصرف کننده، رشد اقتصادی (آثار مثبت و منفی)، عدالت توزیعی و رفع فقر، اشتغال کامل نیروی کار، هزینه های بیکاری، تثبیت قیمت ها، تورم، تورم و بی کاری، محیط زیست و منابع طبیعی، آموزش و سلامتی، فایده گرایی و سعادت فردی و اجتماعی در نظام سرمایه داری و... .

ص:146

فصل دوم: نظام انگیزشی و اهداف نظام اقتصادی اسلامی، مفهوم سعادت از دیدگاه اسلام، کسب درآمد، فعالیت های اقتصادی مردم، انگیزه های صرف درآمد، سطح معیشت، تعریف نیاز، سطوح نیاز، نیازهای ثابت و متغیر انسان، درجه بندی نیازها، سعادت جامعه از نگاه اسلام، امنیت و عدالت، مفهوم عدالت اقتصادی، حق نیازمندان در اموال ثروتمندان، توازن اقتصادی در اسلام، اهداف معنوی نظام اقتصادی اسلامی و تفاوت های آن با نظام سرمایه داری در هدف غایی، در اهداف غیراقتصادی در مفهوم سعادت و... .

9. نگرش علمی به هزینه و درآمد دولت اسلامی، حسن آقانظری و محمدتقی گیلک حکیم آبادی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، پژوهشکده امور اقتصادی، چاپ اول، 1382.

بخش اول: مبنای وظایف و اهداف اقتصادی دولت لیبرال، مبنای وظایف و اهداف اقتصادی دولت اسلامی، اهداف کلی مثل عدالت اجتماعی، توسعه و رشد.

بخش دوم: درآمدهای غیرمالیاتی دولت اسلامی از منابع طبیعی و روش های بهره برداری آن، درآمدهای مردمی مثل وقف، انفاق و...

بخش سوم: مالیات در اقتصاد اسلامی، در زکات، خمس، مالیات بر درآمد و ثروت، اجرای عملیات مالیاتی و مسئولیت دولت اسلامی، فلسفه تشریع مالیات های ثابت، تأمین اجتماعی، مواسات، قرب به خدای بزرگ، حفظ اموال و... .

بخش چهارم: آثار اقتصادی مالیات های اسلامی: تأثیر بر عرضه نیروی کار، مالیات های اسلامی مؤثر بر درآمد ثروت، تأثیر بر پس انداز، تأثیر بر

ص:147

سرمایه گذاری، تأثیر زکات بر مصرف، تأثیر مالیات بر تحصیل و هزینه ها، مالیات های اسلامی و رشد ثبات اقتصادی، مالیات های اسلامی و توزیع درآمد ثروت، مسئولیت مردم، مسئولیت دولت، اثرات توزیع مالیات های اسلامی در تأمین اجتماعی و درآمد و ثروت.

بخش پنجم: هزینه های دولت اسلامی، امور عمومی و نیازهای عمومی، وظایف دولت اسلامی مثل تعلیم و تربیت، حفاظت از دین، امنیت ملی، مبارزه با تبعیض، تأمین اجتماعی، ایجاد رفاه، نظارت، جمع آوری مالیات و... .

بخش ششم: اصول و معیارهای توزیع هزینه های عمومی مثل اصل مصلحت عمومی، اصل عدالت، اصل مشروعیت، اصل کارآیی، اصول اولویت در مخارج عمومی.

خلاصه و جمع بندی: اهمیت بخش عمومی در اسلام، معرفی مالیات های اسلامی، ویژگی های مالیات بر درآمد و ثروت، اجرای مالیات ها و توزیع درآمد، رشد و تثبیت اقتصادی و هزینه ها.

10. مبارزه با فقر، فساد و تبعیض با تمرکز بر نقش راهبردی صدا و سیما، مؤسسه تحقیقاتی و فرهنگی مفید، تیر 1383، 242 صفحه.

این پژوهش، برای فراهم سازی امکان ورود عالمانه، دقیق و مؤثر رسانه در صحنه برخورد با پدیده های شوم فقر، فساد و تبعیض و فرهنگ سازی برای نجات از این معضل ها و آسیب های ویرانگر برای دستیابی به امنیت و سلامت مورد انتظار در یک جامعه دینی، انجام شده است. این کتاب سه بخش دارد:

بخش اول: بررسی کلیات، شناسایی اجمالی آسیب های سه گانه فقر، فساد و تبعیض.

ص:148

بخش دوم: عوامل خرد و کلان پیدایش این آسیب ها به همراه ارتباط آنها با رسانه.

بخش سوم: راهکارهای کلان، خرد و رسانه ای مقابله با فساد، فقر و تبعیض.

11. گنجینه اصلاح الگوی مصرف، سیدمهدی هاشمی و حمیده رضایی، قم، سبط النبی صلی الله علیه و آله، 1388، 200 صفحه.

این کتاب دارای مقدمه و مباحثی در خصوص اسراف در قرآن، سخنان معصومین علیهم السلام و مقام معظم رهبری و سیره بزرگان و شهیدان است. اسراف و تبذیر در قرآن، آثار تخریبی اسراف، وضعیت ما در الگوی مصرف جهانی (آب، برق، گاز...) حکایات، شعر شاعران، ضرب المثل ها، شعارها و پیام ها، معرفی کتاب، منابع و مآخذ از دیگر بخش های این کتاب است.

12. اسراف و تبذیر از دیدگاه قرآن و حدیث، حسن روحانی قمی، قم، بضعة الرسول صلی الله علیه و آله، 1386، 232 صفحه.

فهرست کلی شامل واژه شناسی، حرمت اسراف از دیدگاه قرآن و روایات، حدّ اسراف، حرمت اتراف، حرمت تبذیر از دیدگاه قرآن و روایات، حرمت اسراف از دیدگاه عقل و اجماع، وجوب رعایت اعتدال از دیدگاه قرآن و روایات و زیان های اسراف است.

13. گامی به سوی اصلاح الگوی مصرف، قم، هنارس، 1388، 144 صفحه.

فصل اول: ضرورت اصلاح الگوی مصرف و راهکارها، فرهنگ سازی، الگوی تبلیغات صحیح، درمان بیماری مصرف گرایی، دولت الکترونیک و اصلاح الگوی مصرف.

فصل دوم: مسئولین پیشتاز در امر صرفه جویی.

ص:149

فصل سوم: اصول و راهکارها، اصول نیازسنجی، تعریف الگو ترند، الگوی نیازسنجی جهان، الگوی کلاین.

فصل چهارم: ابعاد مختلف اقتصاد کشور، توجه به بخش کشاورزی، سیاست های بهبود نظام بهره برداری و تولید، خدمات بهداشتی و دام پزشکی، مشکلات سرمایه ای، و... .

فصل پنجم: ایران درسال 1404، سند چشم انداز و متن آن، فرد و کشور ایرانی در 1404، توقع رهبر، رواج زبان فارسی، پیشرفت کشور، اصلاح حقیقی اوضاع.

فصل ششم: اسراف زمینه اقتصادی گناه، اتراف و مترف در قرآن، خطوط کلی اقتصاد اسلامی، تجربه تاریخی.

فصل هفتم: اهمیت قناعت در فرهنگ اسلامی، قناعت در گفتار بزرگان، اسراف کدام است؟ و سیره معصومین علیهم السلام .

فصل هشتم: چهل حدیث، خاتمه، فهرست منابع.

14. الگوی مصرف در آموزهای اسلامی، جواد ایروانی، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1388، 96 صفحه.

مصرف در آموزهای دینی، انگیزهای مصرف، اصل نیاز، نیازهای کاذب، تقدیر معیشت، اعتدال و آثار مثبت آن، قناعت و انفاق، آسیب های مصرف، معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر، مصادیق اسراف در وسایل شخصی و عمومی، عوامل اسراف، راهبردهای مقابله با اسراف و تبذیر، اتراف، ویژگی-های مترفان، آسیب های اتراف، زیان های اقتصادی، فساد اخلاقی و رفتاری، نابودی تمدن ها، راهبردهای مقابله با اتراف و جمع بندی مباحث.

ص:150

ص:151

10.توحید مفضل، شگفتی های آفرینش از زبان امام صادق علیه السلام، ترجمه و نگارش: نجف علی میرزایی، قم، انتشارات هجرت، 1373.

11.جامع الاخبار

12.جعفری، محمدتقی، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، تهران، وزارت ارشاد اسلامی.

13.حبیبیان، مجید، زمینه های مصرف وابسته در ایران، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، 1377.

14.حجتی، سید محمدباقر، سه گفتار پیرامون برخی از مسایل تربیتی اسلام، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

15.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409 ه_ .ق.

16.حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1400 ه_ .ق.

17.حکیمی، محمدرضا و دیگران، الحیات، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1413 ه_ .ق.

18.حیدری نراقی، علی محمد، اسراف، از دیدگاه دین و دانش، قم، انتشارات مهدی نراقی، 1388.

19.خاتمی، احمد، نهج البلاغه امام علی علیه السلام، تهران، انتشارات سروش، چاپ اول، 1381.

20.خسروی، موسی، پند تاریخ، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، 1358.

ص:152

21.دستغیب، سید محمدحسین، رازگویی قرآن، شیراز، باقرالعلوم علیه السلام، 1364.

22.دسوان، آبرام، درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه: دکتر جعفر نجفی زند، تهران، 1382.

23.راغب اصفهانی، مفردات، قم، منشورات طلیعه النور، 1427ه_ .ق.

24.رشاد، علی اکبر، دانش نامه امام علی علیه السلام، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.

25.رشیدپور، عبدالمجید، پرورش های اخلاقی، تهران، مؤسسه دین و دانش، 1364.

26.رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه (مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی)، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1380.

27.سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین، کلیات سعدی، تهران، نشر آروین، 1374.

28.شریف قرشی، باقر، تحلیلی از زندگانی امام هادی علیه السلام، ترجمه: محمدرضا عطایی، آستان قدس رضوی، 1371.

29.شیخ صدوق، امالی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1410 ه_ .ق.

30.شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، منشورات الرضی، 1368.

31.شیخ صدوق، خصال، تصحیح: سید احمد فهری زنجانی، تهران، انتشارات علمیه اسلامی.

32.شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، 1413 ه_ .ق.

33.شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، مؤسسه الاعلمی، بیروت 1392 ه_ .ق.

ص:153

34.صحیفه سجادیه امام زین العابدین علیه السلام، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات سروش، چاپ چهارم، 1380.

35.صداقت سید علی اکبر، یک صد موضوع؛ پانصد داستان، قم، انتشارات تهذیب، 1387.

36.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، تهران، دار الکتب اللاسلامیه، چاپ ششم، 1379.

37.طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، نجف، مطبعة الحیدریه، قم، افست منشورات الرضی.

38.طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، المکتبه المرتضویه، بی تا.

39.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: سیدحسن موسوی خراسانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

40.عضدانلو، حمید، آشنایی با مفاهیم جامعه شناسی، تهران، نشر نی، 1386.

41.عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات جاویدان علمی، 1345.

42.عنایت، حمید، بنیاد فلسفه سیاسی در غرب، تهران، انتشارات زمستان، 1377.

43.عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپ خانه علمیه، 1380.

44.فیض کاشانی، محمد بن حسن، تفسیر صافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1402 ه_ .ق.

45.فیض کاشانی، ملا محسن، اخلاق حسنه، ترجمه: محمدباقر ساعدی، تهران، انتشارات پیام آزادی، 1362.

ص:154

46.قدیری، باقر، کلیات علم اقتصاد، چاپ هشتم، تهران، نشر سپهر، 1379.

47.قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، تهران، دارالأسوة للطباعة والنشر، چاپ سوم، 1422 ه_ .ق.

48.کرمی، علی، ترجمه مجمع البیان، تهران، مؤسسه انتشارات فراهانی، 1379.

49.کریمیان، علی، اسوه حسنه، قم، نشر روح، 1380.

50.کلینی، اصول کافی، تهران دارالکتب الاسلامیه، 1365.

51.گارودی، روژه، هشدار به زندگان، ترجمه: علی اکبر کسمایی، تهران، انتشارات هاشمی، 1364.

52.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ه_ .ق.

53.محمدی ری شهری، محمد، سیاست نامه امام علی علیه السلام، ترجمه: مهدی مهریزی، قم، دارالحدیث، 1379.

54.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1379.

55.مسعودی، محمد فاضل، العبد الصالح، قم، زائر، 1377.

56.معلوف الیسوعی، لویس، المنجد فی اللغه، ترجمه: محمد بندر ریگی، تهران، انتشارات اسلامی، 1387.

57.مک کوایل، دنیس، مخاطب شناسی، ترجمه: مهدی منتظر قائم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1380.

58.المناوی، محمد عبدالرف، فیض القدیر، بیروت، دارالکتب العلمیّه، چاپ اول، بی تا.

ص:155

59.منصوری فر، لیلا، نظرسنجی از مردم درباره الگوی مصرف متداول در سریال های تلویزیونی، تهران، مرکز تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، 1383.

60.موحدنیا، فریدون، عوامل گرایش نوجوان و جوان به فرهنگ بیگانه، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، 1382.

61.موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ترجمه و توضیح: عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران، مؤسسه انجام کتاب، 1359.

62.نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1382.

63.نیشابوری، غلام رضا، سرگذشت های تلخ و شیرین در قرآن، قم، سید جمال الدین اسدآبادی، 1376.

64.هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی، 1384.

65.هاشمی، سید مهدی و حمیده رضایی، گنجینه اصلاح الگوی مصرف، قم، انتشارات سبط النبی، 1388.