اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی

نویسنده: محمدجواد فلاح

ص: 2

الف) بایسته های اخلاق همسایه داری19

یک - خوش همسایگی، دستور الهی19

دو - خوش همسایگی، نشانه مسلمانی و ایمان20

سه - دل جویی از همسایه20

ب) حقوق همسایگی23

ج) همسایه آزاری26

یک - جایگاه همسایة بد26

دو - مصداق های همسایه آزاری28

د) آثار خوش همسایگی31

یک - زیاد شدن روزی31

دو- آباد شدن سرزمین ها و طولانی شدن عمر31

سه - زیاد شدن یار و خدمه32

چهار - زیاد شدن همسایه32

ه-) آثار همسایه آزاری33

فصل سوم: آپارتمان نشینی34

1. بررسی و مقایسه زندگی آپارتمان نشینی با زندگی سنتی34

الف) از نظر فیزیکی و نمای ساختمان35

ب) ابعاد معنوی36

2. مزیت های زندگی آپارتمان نشینی39

الف) نظم پذیری و انضباط اجتماعی ساکنان39

ب) امنیت مالی، جانی و ناموس40

ج) تقویت روحیه اتحاد و همدلی40

د) رشد اخلاقی و تمرین مکارم اخلاق40

3. عیب های زندگی آپارتمان نشینی41

الف) محدودیت های زمانی برای رفت وآمد ساکنان41

ب) رعایت نکردن حریم های عمومی و خصوصی42

ج) تأثیر فرهنگ های غیر هم سو بر تربیت عمومی خانواده42

د) رعایت نکردن حقوق در مورد مکان های عمومی43

ه-) آسیب های اخلاقی44

و) مزاحمت های صوتی44

ص: 4

4. جلوه هایی از اخلاق همسایه داری مدرن (آپارتمان نشینی)45

الف) جلوه های مثبت45

یک - انصاف45

دو - ایثار45

سه - حفظ اسرار46

چهار - احسان و یاری47

پنج - عفو و گذشت و تحمل همسایه47

شش - عفت و خویشتن داری48

هفت - نمونه های دیگر49

ب) جلو ه های منفی49

یک - تجسس و فال گوشی49

دو - تجمل گرایی و چشم و هم چشمی50

سه - خودمحوری و خودخواهی51

فصل چهارم: همراه با برنامه سازان52

1. محورهای کلیدی در سیاست گذاری و برنامه های کلان52

الف) توجه دست اندرکاران رسانه به گسترش فرهنگ درست همسایه داری52

ب) افزایش سطح آگاهی عمومی درباره اخلاق و حقوق همسایه داری53

ج) نقد و ارزیابی سریال هایی با موضوع همسایه داری54

د) الگوسازی مناسب54

ه-) پیشنهادهای کلی55

2. راهکارهای پرداختن به اخلاق همسایه داری در برنامه های رسانه56

الف) ساختار دراماتیک (روال داستان، ماجراهای فرعی)56

یک - نگاه ویژه به شخصیت های داستان، به عنوان همسایه56

دو - اخلاق همسایه داری و الگوها57

سه - ارزش و اهمیت اخلاق همسایه د اری و آپارتمان نشینی58

چهار - اخلاق همسایه داری، خانواده و فرزندان61

ب) دیالوگ ها و رفتارهای در حال ایفای نقش62

یک - توجه به سلوک صحیح همسایه ها62

دو - ترسیم مصداق های عینی65

ج) طراحی صحنه و لوکیشن66

ص: 5

یک - طراحی صحنه (محیط های بسته و باز)66

دو - آفت ها و آسیب های صحنه67

د) ساخت نماآهنگ با موضوع اخلاق همسایه داری68

ه-) طرح های کوتاه71

و) زیرنویس ها، پلاتو و پیام مجری73

اول - آیه های قرآن74

دوم - روایت ها74

سوم - سیره معصومان و پیامبران76

چهارم - سیره بزرگان و عالمان دین80

پنجم - حکایت اخلاقی83

ششم - ضرب المثل ها و اشعار84

ز) آموزش اخلاق همسایه داری و فرهنگ سازی در میان کودکان و نوجوانان85

ح) گزارش های خبری86

ط) مستندسازی87

ی) برنامه های مستقل88

ک) تاک شو ویژه اخلاق همسایه داری88

3. پرسش های کارشناسی89

4. پرسش های مردمی90

کتاب نامه91

ص: 6

رفتار نیک همسایگان با یکدیگر می تواند سرچشمه برکت های فراوان باشد. امام صادق(ع) در سخنی زیبا می فرماید: «حُسْنُ الْجَوارِ یُعَمِّرُ الدّیارَ و یَزیدُ فی الْاَعْمارِ؛ همسایه داری نیکو، شهرها را آباد و عمرها را طولانی می کند».(1)

وجود همسایه خوب برای آدمی، نعمتی ارزشمند است و رفت وآمد، رسیدگی، احوال پرسی، یاری، عیادت، انفاق و صدقه، رفع نیاز و هم دردی از جمله وظایف همسایگان و نشانه جوان مردی است؛ به گونه ای که حضرت علی(ع) در تأیید این مطلب می فرماید: «مِنَ المُروّهِ تَعَهُّدُ الجیران؛ رسیدگی به همسایگان، جوان مردی است».(2)

پژوهشگر ارجمند، جناب آقای محمدجواد فلاح در این پژوهش، پس از بیان ضرورت طرح اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی، به بایدها و نبایدهای این ارتباط پرداخته و آثار نامطلوب همسایه آزاری و راهکارهای مناسب را برای احیای آداب اصیل اسلامی به وسیله رسانه ملی بازگو کرده است. امید می بریم که تلاش بی شایبه ایشان، مورد استفاده جدّی برنامه سازان ارجمند قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

گروه جامعه شناسی

اداره کل پژوهش

ص: 2

است. نیاز جامعه انسانی به اخلاق، کوشش فراگیری را می طلبد، تا همه افراد جامعه از این اصل سعادت بخش و انسان ساز بهره مند شوند.

«اخلاق معاشرت» که یکی از شاخه های مهم اخلاق کاربردی است، یکی از آیین نامه های بسیار پویا برای نهادینه سازی اخلاق در جامعه اسلامی به شمار می رود. اخلاق معاشرت، آداب هم نشینی و ارتباط گروه های مختلف انسانی را در سایه اخلاق نشان می دهد که در کتاب های روایی و اخلاق، ذیل عنوان هایی چون «کتاب العشره» یا «باب المعاشره» آورده شده است.

هدف از این پژوهش، پرداختن به «اخلاق همسایه داری» است که از مصداق های اخلاق معاشرت به شمار می رود. توجه به این موضوع بسیار ضروری است، زیرا پس از خانواده که کوچک ترین و اساسی ترین تشکل اجتماعی انسان ها به شمار می آید، همسایگان می توانند با همکاری و معاشرت اخلاقی و عاطفی درست، پاسدار فرهنگ و اصول ارزشی و ضامن استحکام و استواری جامعه خویش باشند.

در این پژوهش، ابتدا به اهمیت و جایگاه همسایه و اخلاق همسایه داری در اسلام و آن گاه به بایدها و نبایدها و حقوق همسایگان خواهیم پرداخت. سپس همسایه داری مدرن را - که امروزه باعنوان آپارتمان نشینی از آن یاد می شود - بررسی و نظام اخلاقی آن را طرح خواهیم کرد. در نهایت، به بررسی اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی در رسانه می پردازیم و راهکارهایی را به منظور گسترش اخلاق همسایه داری پیشنهاد خواهیم کرد.

ص: 4

با توجه به معضل رشد جمعیت و روآوردن بیش از پیش مردم به زندگی شهری و آپارتمان نشینی، این اثرگذاری بسیار بااهمیت است؛ چرا که هم نشینی و رفت وآمدها در یک مجتمع مسکونی، زمینه این تأثیر و تأثر را بیشتر فراهم می کند.

پژوهش های روان شناختی نیز مؤید این واقعیت است که وقتی محیط پیرامون، وضع ناخوش آیندی داشته باشد، نتایج آزمون هوش، نامطلوب می شود.(1) از این مهم تر، رشد هیجان اخلاقی افراد، به میزان ارتباط افراد با یکدیگر بستگی دارد.

چارلز هورتن کولی(2) عقیده دارد محیط همسایگی، به منزله پرورشگاه طبیعت انسانی است که در آن احساسات پایه ای، ضروری، وفاداری و توجه به دیگران آموخته می شود. همسایگان با بهره گیری از روابط متقابل چهره به چهره و مناسبات عاطفی و همانندی و همکاری نزدیک، در تربیت اجتماعی و رشد عاطفی یکدیگر می کوشند.(3)

ژان پیاژه(4)، روان شناس مشهور نیز روح جمعی و فردی را به هم پیوند داده و تأثیر رفتارهای افراد ساکن در مجاورت خانواده ها را در ویژگی های رفتاری کودکان، امری مسلّم دانسته است.(5)

ص: 6

با توجه به مطالب گفته شده، ضرورت طرح اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی روشن می شود و جا دارد که به منشور درست و جامعی در این زمینه دست یابیم و بدین وسیله، گروه همسایگان را برای معاشرت با دیگر همسایگان، در مسیر صحیح اخلاقی قرار دهیم و آنها را به سعادت مادی و معنوی رهنمون شویم.

بدین ترتیب، دین اسلام، جایگاه ویژه ای برای همسایه و همسایه داری قائل شده است، ضمن آنکه خداوند در قرآن کریم، در آیه 36 سوره نساء، همگان را آشکارا به احسان به همسایه سفارش می کند. در سیره و کلام ائمه معصوم(ع) نیز این مهم، جایگاه شایسته ای دارد، از جمله امیرمؤمنان، علی(ع) در واپسین لحظات زندگی اش، به دو فرزند بزرگوارش این گونه سفارش می کند:

الله، الله، فی جِیرانِکُِم فَاِنَّها وصیةُ نبِیکم، مازالَ یوصی بِهم حَتّی ظَنَنّا اَنَّه سَیورَثَهُم.(1)

خدای را، خدای را، درباره همسایگان. بپایید که سفارش شده پیامبر شمایند. پیوسته درباره آنان سفارش می فرمود، چندان که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.

نظیر این فرمایش، در کلام ائمه معصوم(ع) بسیار به چشم می خورد؛ از حسن هم جواری و آزار نرساندن به همسایه تا رسیدگی و مهربانی به همسایگان و دیگر مسائل که در مباحث بعدی بدان خواهیم پرداخت.

خوی های ناپسند را دربرمی گیرد. عالمان لغت، واژه «خُلق» را هم ریشه با «خَلق» دانسته اند و خصوصیات باطنی را خُلْق و خصوصیات ظاهری و جسمانی را خَلْق گفته اند که اولی با اختیار انسان حاصل می شود و دومی اختیاری نیست.(1) در قرآن نیز واژه «خُلق» به همان معنای لغوی آن اطلاق شده است: «إِنّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ؛ به راستی که تو را خویی والاست».(2) (قلم: 4)

عالمان اخلاق، معانی اصطلاحی گوناگونی برای «اخلاق» برشمرده اند،(3) از جمله گفته اند: «صفات نفسانی ای که در نفس انسان رسوخ کرده و پایدار شده باشند... .»(4) برخی دیگر هم، آن را شامل صفات نفسانی غیرپایدار دانسته اند.(5)

ابوعلی مِسکَویه در تعریف اخلاق می گوید: «اخلاق، حالتی نفسانی است که بدون نیاز به تفکر و تأمل، آدمی را به سوی کار حرکت دهد.»(6) اگر از این حالت نفسانی کارهای خوب صادر شود، آن را «اخلاق خوب» و اگر کارهای بد صادر شود، آن را «اخلاق بد» گویند و البته تقسیم فضیلت ها و رذیلت های اخلاق نیز بر همین مبناست. برخی از معاصران نیز گفته اند: «اخلاق، روش های آدمی در کارهای روزمره یا شیوه های آدمی در زندگی خود است».(7)

از نظر لغت، به دو یا چند نفر که زیر یک سقف باشند یا اتاق یا خانه آنها متصل یا نزدیک به هم باشد، همسایه می گویند.(1) در قرآن، کلمه «جار» به معنای همسایه آمده که مصدر آن «جوار» و به معنای همسایگی است.

صاحب مفردات در ذیل «ج و ر»، «جار» را این گونه معنا کرده است: «الجارُ مَنْ یقْرَبُ مَسْکَنَهُ مِنْک؛ همسایه، کسی است که مسکنش نزدیک توست».(2)

این نکته مهم است که کلمه جار (همسایه) از اسمای متضایف و وابسته به طرف دیگر است؛ مثل دوست و برادر که محتاج به طرف دیگر خود است و اخلاق و حقوق همسایه نیز دو طرفه است.

اگر اخلاق درست معاشرت، در مورد آنها رعایت شود، دگرگونی عظیم اخلاقی در فرد و اجتماع صورت می پذیرد.

در برخی احادیث، حدّ همسایگی به گونه ای دیگر بیان شده است. برای مثال، در سُبُل السلام از امام علی(ع) روایت شده است که کسی که صدا و ندای همسایه را می شنود، همسایه است. همچنین گفته شده است هرکس همراه تو نماز صبح در مسجد بخواند، همسایه است.(1)

از روایت های گفته شده، درمی یابیم که همسایگی، به خانه های مجاور و نزدیک به هم محدود نمی شود و طیف گسترده ای از هم نوعان و ساکنان محله را شامل می شود که انسان در برابر آنها مسئولیت اخلاقی و حقوقی دارد.

به کار بردن اخلاق همسایه داری و عمل به منشور آن، پی آمدهای مهمی دارد و سبب پیدایش فضیلت های اخلاقی و دوری از صفات زشت در فرد و جامعه می شود.

از آنجا که این رسانه در کنار ارتباط شنیداری به شکل دیداری نیز با بینندگان خود مرتبط است، به راحتی می تواند با نفوذ در بین مخاطبان، بر رفتارهای اجتماعی، فرهنگی و نوع اخلاق آنها تأثیر گذارد و آنها را در جهت خواست خود هماهنگ کند. بنابراین، برای تصحیح روابط همسایگان و نهادینه کردن اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی می توان به این نکته توجه کرد.

برنامه سازان این رسانه فراگیر می توانند در برنامه هایی که مورد توجه عموم افراد جامعه است، از جمله سریال ها و برنامه های طنز، در راه فرهنگ سازی و نهادینه کردن اخلاق همسایه داری بکوشند. آنها باید با نگاهی اخلاقی، این برنامه ها را تهیه کنند، تا ضمن پر کردن اوقات فراغت مخاطبان خود، گام شایسته ای در راه رشد و پیشرفت فرد و اجتماع بردارند.

بررسی اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی در رسانه ها ضروری است. از این رو، ما در بخشی از این پژوهش، نکاتی را در زمینه سیاست گذاری های کلی و پیشنهادهایی را برای برنامه سازان مطرح کرده ایم. امید است سازندگان برنامه های مختلف صدا وسیما با الگوبرداری از آموزه های دینی، به رسالت و هدف مقدس خود که شکوفایی فردی و اجتماعی است، نزدیک تر شوند.

در آن به این موضوع پرداخته اند، اصول کافی شیخ کلینی است. بحارالانوار مجلسی و مستدرک الوسائل محدث نوری نیز، بخشی را به این مسئله اختصاص داده اند. در میزان الحکمه، استاد محمدی ری شهری نیز مجموعه روایت های همسایگی، ذیل عنوان «الجوار» ذکر شده است.

همچنین در برخی منابع اخلاقی، مانند اَلْمَحَجَّة الْبَیضاء فی تهذیبِ الإحْیاء از ملامحسن فیض کاشانی و در کتاب خزاین و معراج السّعاده از ملااحمد نراقی، به اخلاق همسایه داری و معاشرت درست با همسایه پرداخته شده است.

کتاب های بررسی حقوق همسایگان، اثر مهدی اسماعیلی و سیمای همسایه، اثر محمد راجی واعظ نیز در موضوع همسایه و همسایه داری است که بیشتر رویکردی حقوقی دارند.

در این میان، رسانه موظف است اخلاق همسایه داری را با رویکردی جدید و با نگاه کاربردی، بررسی کند. رسیدگی نظام مند به این مسئله و جست وجوی جنبه های گوناگون آن نزد کلام امامان معصوم(ع)، با نگاه رسانه ای و کاربردی، این پژوهش را از پژوهش های انجام شده در این حوزه متمایز ساخته است.

8. نقش رسانه در ترویج اخلاق همسایه داری در جامعه چیست؟

تهیه کنندگان و کارگردانان رسانه در این زمینه ارائه کرده ایم. روشی که در این ساختار به کار گرفته شده، بیشتر کاربردی و برنامه ای است و کوشیده ایم این مهم بر پایه ای درست و چارچوبی منطقی و راهبردی با رویکرد روایی و دینی مطرح شود.

ص: 15

درباره اینکه منظور از همسایه نزدیک و همسایه دور در آیه ذکر شده چیست، مفسران احتمال های مختلفی نقل کرده اند. بعضی از مفسران از نزدیکی مکانی یاد کرده اند(1) و بعضی مثل تفسیر المیزان، نزدیکی را نزدیکی مذهب و دین احتمال داده اند.(2) البته در تفسیر المیزان از «جار ذی القربی»، به همسایه نزدیک و از «جار الجَنْب»، به همسایه ای که خانه اش دور است، تعبیر شده است.(3)

اشاره کردن قرآن به همسایه دور، به این دلیل است که بیشتر وقت ها در عرف، به همسایه نزدیک و دیوار به دیوار، همسایه گفته می شود. ازاین رو، به دلیل آنکه احسان و مراعات اخلاق حسنه شامل معنایی وسیع تر شود و هم نوعان را نیز در بر گیرد، در این آیه، در کنار جار ذی القربی، از جارالجنب هم سخن گفته شده است. بهتر است این دوری و نزدیکی را دوری و نزدیکی مکانی به شمار آوریم؛ زیرا غیر هم کیشان و کسانی را هم که با عقیده های مختلف در کنار یکدیگر زندگی می کنند، شامل می شود و این با اصول اسلام سازگارتر است.

البته از آیه می توان این گونه استنباط کرد که همسایه نزدیک، در نیکی، نسبت به همسایه دور، مقدّم است. همان گونه که برخی مفسران چنین قائل شده اند.(4)

در روایات و سخنان امامان معصوم(ع) نیز همسایه و همسایه داری جایگاه ویژه ای دارد. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «ما تَأکّدِّتِ حُرْمَةً بِمِثْلِ الْمُصاحِبَةِ وَالْمُجاوَرَةِ؛ حرمتی بالاتر از حرمت هم نشینی و همسایگی نیست.»(5) همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، درباره جایگاه همسایه فرمود: «همسایه مانند نفس انسان است، نه زیان مند شود و نه گناه

ص: 17

ورزد.»(1) براساس این حدیث، همان گونه که انسان در حفظ نفس خویش می کوشد، همسایه نیز به همان اندازه اهمیت دارد و باید در مراقبت از آن کوشید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، حرمت همسایه بر انسان را مانند حرمت مادر دانسته است و می فرماید: «حُرْمةُ الْجارِ عَلَی الاِنْسانِ کَحُرمةِ اُمّهِ؛ احترام گزاردن به همسایه مانند احترام گزاردن به مادر است».(2)

همچنین نقل شده است که شخصی نزد پیامبرخدا آمد و در مورد خرید خانه با ایشان مشورت کرد. پیامبر فرمود: «اَلْجارُ ثُمَّ الدّارُ...؛ اول همسایه سپس خانه...».(3)

ایشان جایگاه و اهمیت همسایه را از سفارش های جبرئیل دانسته و فرموده است:

مازالَ جِبْرِئیلُ یوصینی بِالْجارِ حَتّی ظَنَنْتُ انَّهُ سَیوَرِّثُهُ.(4)

جبرئیل پیوسته مرا در مورد همسایه سفارش می کرد، تا جایی که گمان کردم، او را وارث بر همسایه اش خواهد کرد.

در همین زمینه، امام علی(ع) به امام حسن مجتبی(ع) سفارش کرد:

سَلْ عَنْ الرَّفیقِ قَبْلَ الطَّریقِ وَعَنْ اَلْجارِ قَبْلَ الدّار.(5)

از هم نشین و همراهت قبل از راه [و مسافرت] و از همسایه قبل از سکونت، بپرس و تحقیق کن.

اوحدی مراغه ای همین مطلب را به زیبایی بیان کرده است:

تا ندانی که کیست همسایه

به عمارت تلف مکن مایه

م-ردم-ی آزم-وده بای-د و راد

که به نزدیکشان نهی بنیاد

ص: 18

سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین خطبه و آخرین لحظه های عمر شریف و نیز تأکید امام علی(ع) می تواند اهمیت و جایگاه همسایه و همسایه داری را نشان دهد. یکی از وصیت های حضرت علی(ع) در مورد همسایه آنجا بود که فرمود: «اَللهُ اَللهُ فی جِیرانِکمُ، فَاِنَّها وَصیةُ نَبیکُمُ؛ خدا را، خدا را، در مورد همسایگان که آن از سفارش های پیامبرتان است».(1)

همسایه و همسایگی نیک نه تنها در این دنیا ارجمند و محترم است، بلکه ائمه اطهار(ع) به ما آموخته اند که هم نشینی و هم جواری با خوبان را در عالم آخرت و بهشت نیز از خداوند بخواهیم.

به من ایمان نیاورده است آن کس که شب، پوشیده بخوابد و همسایه اش برهنه باشد.(1)

امام صادق(ع) دایره توجه به همسایه را وسعت بخشیده و از اهل یک محل فراتر برده است، آنجا که می فرماید:

وَما مِنْ اَهْلِ قَرْیةٍ یبِیتُ وَ فیهمْ جائِعٌ، لاینْظُرُ اللهُ اِلَیهِمِ یوْمَ الْقِیامَة.(2)

اهل هر آبادی که شب را بگذرانند و در میان ایشان گرسنه ای باشد، خداوند در روز قیامت به آنان نظر رحمت نمی افکند.

اگر به توصیه های آسمانی در زمینه رعایت حقوق همسایگی در محدوده اشاره شده (حدود چهل خانه) توجه شود، بی شک، تأثیر بسیار شگرفی در اجتماع به وجود خواهد آمد.

سیره اخلاقی بزرگان دین نیز به پیروی از رفتار پیشوایان معصوم(ع)، رسیدگی و احوال پرسی از همسایگان بوده است. این حکایت نقل شده از استاد مطهری، بسیار آموزنده است:

سید جواد آملی، فقیه و نویسنده کتاب مفتاح الکرامه، شبی در منزل مشغول صرف شام بود که درِ خانه اش به صدا درآمد. وقتی فهمید که پیش خدمتِ استادش، سیدمهدی بحرالعلوم، پشت درب است، با عجله به طرف او دوید و منتظر صحبت با او شد. پیش خدمت گفت: «حضرت استاد بر سر سفره شام نشسته اند، امّا دست به غذا نخواهند برد تا شما را ببینند.» جای معطّلی نبود. سیدجواد بدون آنکه غذا را به آخر برساند، با شتاب تمام به طرف خانه بحرالعلوم حرکت کرد. تا چشم استاد به سیدجواد افتاد، با خشم و تَغَیُّظ بی سابقه ای گفت: «سیدجواد! از خدا نمی ترسی؟ از خدا شرم نداری؟» سیدجواد غرق حیرت گردید که چه شده و چه واقعه ای رخ داده که استادش او را این چنین مورد عتاب قرار داده است. هر چه فکر کرد، نتوانست علت ناراحتی را بفهمد. سرانجام از استاد سؤال کرد. استاد فرمود: «هفت شبانه روز است که فلان

ص: 21

همسایه ات با آن عائله زیاد، گندم و برنج ندارند و در این مدت از مغازه محله شان خرما نسیه کرده و با آن به سر برده اند. امروز نیز که برای نسیه کردن خرما رفته، قبل از آنکه اظهار کند، مغاز ه دار گفته است که حساب شما زیاد شده است. او هم خجالت کشیده و دست خالی به خانه برگشته و امشب خودش و عائله اش بی شام مانده اند». سیدجواد گفت: «به خدا قسم که من از این جریان خبر نداشتم و اگر می دانستم، حتماً به احوالش رسیدگی می کردم.» استاد گفت: «همه داد و فریادهای من برای آن است که تو چرا از احوال همسایه ات بی خبر و غافلی؟ چرا باید آنها هفت شبانه روز به این وضع بگذرانند و تو متوجّه نباشی؟ اگر باخبر بودی و اقدام نمی کردی که اصلاً مسلمان نبودی!»(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کوچک ترین امور، همسایه را در مقابل همسایه صاحب حق دانسته و در مورد آن به شخص مسلمان و مؤمن سفارش فرموده است:

مَنْ مَنَعَ الماعُونَ جارَهُ مَنَعَهُ اللهُ خَیرَهُ یومَ القیامةِ، وَ وَکَّلَهُ اِلی نَفْسِهِ فَما اسْوَءَ حالَهُ.(2)

هرکس کالایی را از همسایه خود دریغ دارد، خداوند در روز رستاخیز، خیر خود را از او دریغ دارد و او را به خودش واگذارد.

تفسیر موجود در روایات از آیه «وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ» نیز گویای همین منع امکانات خاص است. شاید بتوان گفت ماعون به اثاثیه ای گفته می شود که در همه خانه ها وجود ندارد و همسایه گاهی به آن نیاز دارد، مانند چهارپایه، نردبان، وسایل رنگ و امکاناتی که در دسترس همگان نیست.

به نظر صاحب المیزان، کلمه «ماعون» به معنای هر کار یا هر چیزی است که به شخص محتاج داده شود و نیازی از نیازهای زندگی او را برآورد؛ مانند قرض، هدیه، عاریه و امثال آن.(3)

ص: 22

در این روایت، منع نکردن این امکانات، از نمونه های دل جویی کردن خوانده شده و اسباب بهره مندی خیر در قیامت را برای به جا آورنده این خیر و محروم شدن و منع رحمت پروردگار در قیامت را برای منع کننده آن، گوشزد کرده است.

بنا بر این روایت، خیر نرساندن به همسایه، سبب دور ماندن از رحمت الهی می شود و همان گونه که شخص به فکر خویش بوده و از کمک رسانی به همسایه غافل شده است، خدا نیز رحمت خود را از این فرد منع می کند.

امام علی(ع)، رسیدگی به همسایه را از نشانه های جوان مردی قلمداد کرده است و می فرماید: «مِنَ الْمروهِ تَعَهُّد الجیرانِ؛ رسیدگی به همسایگان، از مروت و جوان مردی است.» (1) امام باقر(ع) نیز آن را از نشانه های پیروان خود دانسته است: «و از نشانه های پیروان ما، رسیدگی به همسایگان نیازمند و تهی دست و بدهکار و یتیمان است».(2)

از دیگر مصداق های دل جویی کردن از همسایه می توان احوال پرسی، عفو و گذشت، نگه داشتن چشم از خانواده او، پیشی جستن در سلام بر او را نام برد.

همسایگان سه قسمند؛ همسایه ای که سه حق دارد: حق همسایگی، حق اسلام و حق خویشاوندی؛ همسایه ای که دو حق دارد: حق اسلام و حق همسایگی؛ همسایه ای که یک حق دارد و آن کافری است که فقط حق همسایگی دارد و بس.(1)

ملامحسن فیض کاشانی در ذیل این روایت آورده است: «پس بنگر که چگونه برای فرد مسلمان به محض همسایگی، حقوقی ثبت شده است.»(2) چنان که گفته شد، این حق، دو طرفه است. ازاین رو، امام صادق(ع) ملاک این حق شناسی را در بیان خود به خوبی ترسیم فرموده است:

برای مردم، آنچه را خودتان دوست دارید، دوست بدارید. آیا مرد حیا نمی کند که همسایه اش نسبت به او حق شناس باشد و او نسبت به همسایه اش حق شناس نباشد.(3)

مطلب بعدی، مصداق های حقوق همسایه است. دراین باره، به سخنانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امام سجاد(ع) اشاره می کنیم. حقوق همسایه از دیدگاه پیامبر چنین است:

یک - «اِنِ اسْتَغاثَکَ أَغَثْتَهُ؛ اگر از تو یاری خواست، به فریادش برسی».

دو - «وَ اِن اسْتقَرضَکَ أَقَرضْتَهُ؛ اگر از تو قرض خواست، به او قرض دهی».

سه - «وَ اِنْ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلَیه؛ اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف سازی».

چهار- «و اِنْ اَصابَتْهُ مُصیبَةٌ عَزَیتَهُ؛ اگر مصیبتی دید، او را دلداری دهی».

پنج - «وَ اِنْ اَصابَهُ خَیرٌ هَنّأتَهُ؛ اگر خیر و خوبی به او رسید، به وی تبریک و شادباش گویی».

شش - «وَ اِن مَرِضَ عَدْتَهُ؛ اگر بیمار شد، به عیادتش روی».

ص: 24

هفت - «واِنْ ماتَ اِتَّبَعْتَ جَنازَتَهُ؛ وقتی مرد، در تشییع جنازه اش شرکت کنی».

هشت - «ولا تَسْتَطِلْ بِالبِناءِ فتَحْجُبَ عَنهُ الرّیحَ اِلاّ بِاذْنِهِ؛ خانه ات را بلندتر از خانه او نسازی تا جلوی جریان هوا را بر او بگیری، مگر آنکه خودش اجازه دهد».

نه - «وَاِذا اشْتَرَیتَ فاکِهَةَ فَأهْدِ لَهُ، فاِن لَمْ تَفْعَلْ فَأَدخِلْها سِرّاً؛ هرگاه میوه ای خریدی، برای او هدیه بفرستی وگرنه مخفیانه میوه را به خانه ات ببر».

ده - «وَلا تُخْرِج بِها وُلَدَکَ تَغیظُ بِها وَلَدَه؛ فرزندت را همراه میوه بیرون نیاور که بچه همسایه با دیدن میوه در دست او ناراحت شود».

یازده - «وَلا تَؤْذِهِ بِرِیحِ قِدْرِکَ اِلاّ أنْ تغرِفَ لَهُ مِنهَا؛ با بوی دیگت، او را ناراحت نکن، مگر آنکه مقداری از غذای آن را برای او بفرستی».(1)

حقوقی که در روایات نورانی از رسول خدا صلی الله علیه و آله، برشمرده شد، از مسائل اخلاقی کلان تا مسائل معنوی جزئی را دربردارد و اگر عمل به این توصیه ها سرلوحه اخلاقی و رفتاری خانواده ها باشد، تأثیر عظیمی در هدایت اخلاقی و شکوفایی معنوی جامعه انسانی خواهد داشت.

امام سجاد(ع) نیز در کلامی شیوا تعدادی از این حقوق را که جنبه اخلاقی مؤثری دارد، برشمرده است:

یک - «اَمّا حَقُّ جارِکَ فَحِفْظُهُ غائباً؛ اما حق همسایه ات این است که در غیابش، آبرویش را حفظ کنی».

دو- «وَاِکْرامُهُ شاهِداً؛ و در حضورش، او را احترام کنی».

سه- «ونُصْرَتُهُ ِاذا کانَ مَظْلُوماً؛ اگر ستمی بر او شد، یاری اش رسانی».

چهار- «ولا تَتبَِّعْ لَهُ عورَةً: دنبال عیب هایش نباشی».

پنج- «فَاِنْ عَلِمْتَ لَهُ سُوءاً ستَرْتَهُ عَلَیه؛ اگر بدی از او دیدی، بپوشانی».

ص: 25

شش - «واِنْ عَلِمْتَ انَّهُ یقْبَلُ نصیحَتَک نَصَحْتَهُ فیما بَینَکَ وبَینَهُ؛ اگر بدانی که پند و اندرز تو را می پذیرد، او را در خفا نصیحت کنی».

هفت - «وَلا تُسْلِمْهُ عِنْدَ شَدیدَهُ؛ در سختی ها رهایش نکنی».

هشت - «وتُقیلَ عَثْرَتَهُ؛ از لغزشش درگذری».

نه - «وَتَغْفِرَ ذنْبَهُ؛ گناهش را ببخشی».

ده - «وتُعاشِرَهُ مُعاشرةً کَریمَه؛ با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی».(1)

در روایت دیگری، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ کانَ یؤْمِنُ باللهِ وَ الْیومِ الاخِرِ فَلایؤْذی جارَهُ؛ هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی دهد.»(1) امام رضا(ع) نیز می فرماید: «لَیْسَ مِنّا مَن لَم یأمَن جارُهُ بوائِقَهُ؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نیست».(2)

در روایتی، امام رضا(ع)، شیعه بودن و در مسیر اهل بیت(ع) قرار داشتن را مستلزم آزار نرساندن به همسایه می داند.

همسایه بد، تا جایی زشت شمرده شده که حضرت علی(ع) از آن به عنوان سخت ترین بلا و مصیبت یاد می کند: «جارُ السُّوء اعظمُ الضَّراءِ و اَشَدُّ البَلاءِ؛ همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلا و مصیبت است».(3)

باز در نکوهش همسایه بد، از لقمان نقل کرده اند که فرمود: «من صخره های بزرگ و آهن و هر بارِ سنگینی را به دوش کشیدم، ولی باری سنگین تر از همسایه بد ندیدم».(4)

می گویند همسایه بد، رفتارش چون کوره آهنگر است که اگر تو را به شعله خود نسوزاند، بوی بدِ دودش در تو اثر کند و رنجت دهد.(5) اسدی طوسی در این مورد سروده است:

مجویید همسایگی با بدان

مدارید افسوس نابخردان

ناپسند بودن همسایگی بد، نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا جایی است که در سفارش خود به علی(ع) می فرماید: «ای علی! چهار چیز است که پشت انسان را می شکند ... و یکی از آنها همسایه بد است».(6)

ص: 27

امام صادق(ع) هم یکی از سه چیزی که زندگی انسان را تیره و تار می سازد، «همسایه بد» معرفی می کند.(1) به قول عمادالدین نسیمی:

سه عامل است که دل را کند مکدّر و غمگین

بگوش باش که تا بشنوی تو طرفه حکایت

مجاور بدِ ناساز، یار و همره بد بدخو

عیال بد، همه آنها عقوبت است و سیاست

گرو رضایت مندی و آزار ندادن همسایه برشمرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی می فرماید:

به خدا پناه می برم از همسایه بد، با چشمانش تو را می بیند و دلش مراقب توست، اگر تو را در خوبی و خوشی دید، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بد حال دید، خوشحال می شود.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله همسایه بدخواه و حسود را در این فراز نکوهش کرده است؛ چرا که نیت بد و قلب بدخواه، عامل بداخلاقی و همسایه آزاری می شود. به همین دلیل، پیامبر، همسایه بد را از مصیبت های کمرشکن معرفی می کند و می فرماید: «ثَلاثةٌ هُنَّ اُمُّ الفَواقِر؛ سه چیز در رأس مصیبت های کمرشکن است».(2)

آن گاه در معرفی یکی از آن سه چیز، همسایه بد را این گونه معرفی می کند:

... و همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست، اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را علنی و همه جا پخش می کند.(3)

در نگاه معصوم(ع) افزون بر نهی از همسایه آزاری، بر تحمل و صبر در برابر آزار همسایگان نیز تأکید شده است. امام کاظم(ع) می فرماید:

لَیسَ حُسْنُ الجَوارِ کَفَّ الأَذی، وَلکِنْ حُسْنُ الجَوارِ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذی.(4)

حسن همسایگی این نیست که به همسایه آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی آن است که در برابر آزار همسایه شکیبا باشی.

شبیه این روایت در مستدرک الوسائل، از امام علی(ع) نیز نقل شده است. در این کلام، حضرت علی(ع)، همسایگان را در برابر آزار همسایه به خویشتن داری دعوت کرده است، تا ضمن کاهش فاصله ها و تنش ها، نوعی

ص: 29

امر به معروف نیز صورت گیرد و سبب تغییر در رفتار طرف آزاردهنده شود.

امام علی(ع) در این کلام، هم می خواهد اهمیت و جایگاه همسایه را گوشزد کند و هم زمینه رشد معنوی همسایگان را فراهم سازد. البته این بدین معنا نیست که امام همسایه آزاری را تأیید کرده یا آزار رساندن به دیگران و همسایگان را مجاز شمرده است؛ زیرا روایت های زیادی وجود دارد که به شدت همسایه آزاری را نفی می کنند.

تحمل آزار همسایه نیز بدین معنا نیست که انسان، مظلوم واقع شود و خود را اسیر بداند، بلکه آن گونه که گفته شد، امام راهکار اصلاحی را تا جایی که زمینه اصلاح طرف مقابل باشد، ارائه می کند و اگر همسایه آزار، از این اخلاق فروتنانه همسایه، سوء استفاده کند، به یقین، باید با آن برخورد کرد. در سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله این مطلب نیز بازگو شده است. در اصول کافی نقل شده است که: مردی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و از آزار همسایه اش شکایت کرد، حضرت فرمود: «برو تحمل کن.» بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول چنین سفارش کرد: «روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، وسایل و اسباب خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند، ماجرا را به آنان بگو.» آن مرد به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار نیز که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و با التماس، از او درخواست کرد که اسباب و وسایلش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر همسایه آزاری نکند.(1)

ص: 30

بر این اساس، تحمل آزار همسایه، تا مرحله ای، پسندیده و از نشانه های حسن همسایگی است، ولی هرگاه از حد گذشت، دیگر سکوت و تحمل جایی ندارد و باید با شدت بیشتری امر به معروف کرد.

امام صادق(ع) در این باره فرمود: «حُسْنُ الْجَوارِ یعَمِّرُ الدِّیارَ وَ یزیدُ فِی الْاَعْمارِ؛ خوش همسایگی، سرزمین ها را آباد و عمرها را دراز می کند».(1)

این روایت را می توان چنین تحلیل کرد که رعایت اخلاق معاشرت با همسایه، زمینه همدلی و همراهی ساکنان هم جوار را فراهم می کند و نه تنها اینان در راه اصلاح امر خویش و همسایگان در تلاش و تکاپو هستند، دیار و سرزمین خود را نیز آباد می کنند. دوستی و همدلی، زمینه آرامش روانی و کاهش فشار های عصبی را فراهم می کند و در نتیجه، سبب طولانی شدن عمر می شود.

جلب رحمت خداوند، دوستی خداوند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله، دیدار خداوند و نورانی شدن چهره و متصف شدن به مکارم اخلاق.

سادگی، زیبایی و طراوت فراوان دارد؛ زیرا در معماری اسلامی، ضمن توجه بسیار به زیبایی، از به کارگیری عناصر غیرضروری خودداری شده است.(1)

این سادگی و زیبایی، در برقراری روابط همسایگان تأثیر بسزایی داشته است، برخلاف معماری جدید که به لوکس سازی و تزیینات اضافی و آراستن های بی جا هم توجه دارد و با وجود این، طراوت و شادابی کمتری دارد. معماری سنتی، در گشایش روح و روان و ایجاد بلندنظری افراد تأثیر فراوانی داشته است.

یکی دیگر از چیزهایی که کم کم شیوه سنتی آن در ساختمان ها به دست فراموشی سپرده شده، روش استفاده از نور به عنوان یک نعمت خدادادی است. نکته مهم این است که باید به جنبه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مسکن توجه شود و بدیهی است خانه های سنتی، به شکل کامل تری این جنبه ها را پوشش می داد.

شخصی که بدون هیچ مقدمه ای وارد محیط خانه می شود، دوگانگی محیط درون و بیرون، او را در برقراری ارتباط متناسب دچار سردرگمی می کند. در فضا و ساختار خانه های سنتی، شخص قبل از آنکه وارد محل اصلی ساختمان شود، حیاط طولانی و دالان ورودی، کم کم فضای متفاوتی را برای او ایجاد می کند و فضای خاص خانه، او را برای روبه رو شدن با اهل خانه و ارتباط روحی و معنوی با آنها آماده می سازد.

اعضای داخل خانه نیز همین حالت را دارند. آنها قبل از ورود مهمان به خانه، خود را آماده پذیرایی و روبه رو شدن با میهمان می کنند و این فضا به آنها کمک می کند، از حریم خویش به خوبی محافظت کنند.

در ساختار سنتی، فضای پهناور، حیاط بزرگ و نوع زندگی در این خانه ها به کودکان فرصت بیشتری می داد تا حس کودکانه خود را ارضا کنند و از این راه بتوانند با اجتماع ارتباط بهتری برقرار کنند و خود را آماده پذیرش نقش های مشارکتی در اجتماع سازند.

در خانه های آپارتمانی، فرزندان و کودکان در محیطی بسته، مجبورند برای رعایت کردن حال همسایگان، خود را با فضای موجود سازگار کنند و با خاموش کردن احساس کودکانه، فشار روانی زیادی را تحمل کنند. جدای از این مسئله، باید به بایدها و نبایدهای پدر و مادر نیز گردن نهند.

در خانه های آپارتمانی، نان آور خانه به محض ورودش، تنها با باز شدن در، فاصله بیرون و درون خانه را می پیماید و در نتیجه، آثار خستگی کار بیرون از خانه، در چهره، رفتار و نوع برخورد او باقی می ماند و زمینه ناخوشایندی را در خانه پدید می آورد.

ص: 37

آنچه گفته شد، در علم روان شناسی امروز جایگاه ویژه ای دارد و دارای اهمیت است. زندگی آپارتمان نشینی، از صفا، صمیمیت، عفت، نجابت، آرامش و اطمینانی که در زندگی سنتی موج می زد، کاسته است و سبب روآوردن افراد به گوشه نشینی، تجمل گرایی و بیگانگی همسایگان از یکدیگر شده است.

توجه نداشتن به روحیه ایرانی و اسلامی مردمان کشور و تقلید کورکورانه از فرهنگ غرب، ما را به سویی کشانده که مانند غربیان در ساخت خانه ها، تنها به فیزیک خانه، معماری و دکوراسیون آن توجه کنیم، در صورتی که ما خانه را دارای روح و جان می دانیم و برای خانه و خانواده، جایگاه والایی قائلیم.

اعتراف ساکنان مجتمع های مسکونی، گویای این مطلب است که امروزه آپارتمان نشینی از روابط عاطفی میان همسایگان کاسته و معماری جدید، امنیت افراد را به خطر انداخته است. قلمرو و حریم های خصوصی، نیمه خصوصی و عمومی، تعریف نشده است و اِشراف غیرارادی بر فضای مسکونی، همواره اعضای خانواده را در برابر دید بیگانه قرار می دهد. این ویژگی در معماری رایج امروز در شهرهای بزرگ، به ویژه تهران، مشاهده می شود.

همه این مسائل، در تربیت نسل جدید تأثیر بسزایی گذاشته و نوع اخلاق و رفتار آنها را با نسل های گذشته، که در آن ساختار سنتی حاکم بود، متفاوت کرده است.

خانه های مدرن، تفاوت های زیادی با خانه های قدیمی دارد؛ در خانه های قدیمی، بین فضاهای خصوصی و مشترک، تمایز وجود دارد، ولی اکنون در

ص: 38

خانه های مدرن، با باز کردن درِ خانه، وارد زندگی خصوصی صاحب خانه می شویم.(1)

آفت مهمان گریزی نیز از دیگر ویژگی های این نوع سبک جدید زندگی است که حاصل تجمل گرایی، فخرفروشی و خودنمایی است و سبب می شود افراد، کمتر به دیدار یکدیگر بروند و از هم خبر بگیرند؛ برخلاف زندگی قدیم که بی آلایشی، سادگی و صمیمیت، آنها را به یکدیگر نزدیک کرده بود.

قانون وادار می کند و آنها را در برابر اجتماع، افرادی قانون مند و با انضباط می سازد.

رعایت حریم نگاه و کلام و مراقبت های اخلاقی است که زمینه رشد معنوی افراد را فراهم می سازند. شاید این نوع زندگی، میدانی باشد برای مبارزه با نفس اماره؛ نفسی که گرایش های منفی را در انسان زیاد می کند. نمونه هایی از این تمرین اخلاقی، کنترل نگاه، دست و زبان، خوش برخوردی، حسن ظن، عفو و گذشت، دروغ نگفتن و تهمت نزدن است.

آپارتمان نشینی، انسان را بیشتر در برابر امتحان و سختی ها قرار می دهد و به همین دلیل، این نوع زندگی می تواند زمینه ساز صعود و سقوط انسان باشد.

شرایط کار اعضای ساکن در یک مجتمع مسکونی نیز از دیگر موارد تشدیدکننده این مشکلات است.

را به فرصت تبدیل می کند. آشنایی با فرهنگ درست پوشش، نوع لباس و آداب صحیح اجتماعی - اخلاقی، برخی از مصداق های این مسئله هستند.

هشت - دست کاری در وسایل و امکانات ساختمان، بدون هماهنگی با مدیر.

نه - پخت وپز و برپایی مراسم جشن و عزا در مکان های مشترک.

ده - ورود وسایل نقلیه مهمانان، شست وشو و تعویض روغن وسایل نقلیه، داخل پارکینگ عمومی.

یازده - دادن کلید ورودی ساختمان، پارکینگ و تراس به افراد غیرساکن.(1)

چهار - برگزاری مراسم های جشن و عزاداری و سر و صداهای ناشی از آن.

پنج - سر و صدای کودکان و اعضای خانواده در طبقه های بالا و نیز در فضاهای عمومی، مثل پله ها، پارکینگ و... .

مهم تر از انصاف، ایثار است؛ یعنی ترجیح دادن حقوق دیگران بر خود که موجب رسیدن به مرتبه های بلند انسانی می شود. این صفت، یکی از جلوه های عالی اخلاقی در زندگی آپارتمان نشینی است. تقدّم حقوق دیگران در این نوع زندگی، در هم نشینی درست همسایگان بسیار مؤثر است. امام علی(ع) این صفت انسانی را برترین عبادت و بزرگ ترین سروری دانسته(1) و آن را نیکوترین نیکوکاری و بالاترین مرتبه ایمان برشمرده است.(2) نیز فرمود: «اوج مکارم اخلاق، ایثار است».(3)

که دوست دارند زشتی در میان مؤمنان آشکار شود، عذابی دردناک است».(1) (نور: 19)

هدیه کند و از پاداش معنوی صبر و شکیبایی در این زمینه بهره مند شود. امام کاظم(ع) که الگوی صبر و شکیبایی است، در این زمینه می فرماید: «حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار همسایه، شکیبا باشی».(1)

در این نگاه، تحمل همسایه، شخص را به اوج مکارم اخلاق رهنمون می شود و زمینه را برای رسیدن به درجه های بلند معنوی شخص فراهم می کند. صبر و تحمل می تواند همسایه را به عنوان الگوی رفتاری و اخلاقی، حتی برای همسایه آزار و دیگر همسایگان معرفی کند.

برترین جوان مردی(1) می داند و می فرماید: «عفت، نفس را در امان و آن را از پستی ها دور نگه می دارد».(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، ثمره عفت را خشنودی، فروتنی، بهره مندی، آسایش، تفقد، فروتنی، تذکر، تفکر، بخشندگی و سخاوت می داند.(3)

ساکنان مجتمع های مسکونی از پی جویی بی مورد از حال همسایه و جست وجو کردن در کار و زندگی همسایگان، در زندگی های آپارتمان نشینی گله مند هستند. فال گوش ایستادن، کنترل رفت وآمدها، پرس وجوی بی مورد، عیب جویی کردن و شایعه پراکنی، از آثار بدهمسایگی است.

در قرآن، آشکارا از این امر ناپسند نهی شده است و آیه «وَ لا تَجَسّسُوا» به این مطلب اشاره می کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در این مورد فرمود:

از گمان دوری کنید؛ زیرا گمان، دروغ ترین سخن است. به سخنان مردم گوش فرا ندارید و عیبشان را پی جویی نکنید.(1)

با توجه به جایگاه رسانه و هویت فرهنگ سازش، که در زندگی خانوادگی جایگاه ویژه ای دارد و بسیاری از ساعت های خانواده ها را پر می کند، رسانه ها می توانند فرهنگ درست هم جواری را با تکیه بر معیارهای قرآنی و توصیه های ائمه اطهار(ع) در میان مردم به سرعت ترویج دهند و در سطح کلان به فرهنگ سازی درباره «همسایه» همت گمارند.

لازمه این امر، نخست، شناخت و بررسی دقیق اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی و آگاهی از اهمیت موضوع است که در این زمینه می توان از منابع اسلامی، عالمان تعلیم و تربیت، جامعه شناسان، روان شناسان و کارشناسان فن بهره برد و برای تحقّق این امر باید بررسی ها و نشست های علمی صورت پذیرد. برای نمونه، پیش از تهیه فیلم سینمایی و سریال ها، به ویژه سریال های طنز، تهیه خبر و گزارش های مربوط، برنامه کودک و نوجوان، میزگرد، گفت وگو و ... باید برای دست اندرکاران ساخت برنامه، مشخص شود که همسایه و همسایه داری چه اهمیت و جایگاهی دارد. مرحله دوم، پرداختن به موضوع انتخابی در برنامه هاست که در این زمینه نقش هنر و رسانه ملی می تواند بسیار کارگشا و سودمند باشد.

بدین منظور، حدیث ها و روایت های ائمه معصوم(ع) به صورت زیرنویس یا میان برنامه و با هنرمندی و جذاب ارائه شود. از کارشناسان در این زمینه استفاده شود، میان برنامه هایی کوتاه مخصوص اخلاق همسایه و همسایه داری به صورت جذاب و پرمحتوا پخش شود. در این زمینه، حکایت های بزرگان و فرزانگان و نقل سیره آنها نیز کارگشا و سازنده است.

قالب تصویرها، لفظ ها و جمله های مؤثر یا حتی چهره های محبوب سینمایی تحقق می یابد؛ چرا که تنظیم روابط همسایگان در جامعه، صداقت میان همسایگان، یک رنگی، صفا و صمیمیت و هزاران ارزش اخلاقی و فرهنگی درباره همسایه و همسایه داری، می تواند از راه تصویرهای ساده و آموزش های کاربردی به صورت الگوهای مناسب گسترش پیدا کند.

در بحث الگوسازی در مورد همسایگی، شناخت درست و کامل مخاطبان و نیازهای عاطفی، فرهنگی، اجتماعی مطرح است. به این معنا که الگوسازی در شهرها و شهرستان های مختلف، با توجه به این نیازهای گوناگون، تفاوت دارد، همکاری شبکه های استانی در این زمینه، مؤثر و مطلوب است. نکته دیگر آنکه معرفی الگوهای اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و ایثارگر و همچنین مجتمع های مسکونی که دارای نوآوری های اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی هستند، نمونه های خوبی برای الگوسازی هستند.

هفت - توجه به دلیل ها و پی آمدهای بی توجهی به اخلاق همسایگی؛

هشت - مخاطب شناسی درست.

شخصیت را در سریال ها ترسیم و در هر قسمت، مشکلی از مشکلات اجتماعی، فردی و فرهنگی را بررسی کرد).

هشتم - آگاهی و توجه همسایه بد، در پی تأثیر و عبرت آموزی از رفتار همسایه هم جوار خود در طول داستان.

نهم - در روند داستان به نقش دین در نوع منش همسایگان و اخلاق همسایه داری توجه شود.

ششم - اثرگذاری همسایه خوب در مسائل دینی، مانند: اقامه نماز، روزه داری، اهل مسجد شدن، خمس دادن، رفتن به نماز جمعه و مراسم های مذهبی (عیدها و وفات های ائمه اطهار و...).

هفتم - معرفی آسیب های الگوهای نامناسب همسایه داری و نکوهش اخلاق ناپسند آنها.

هشتم - نمایش اخلاق بدهمسایگی، مثل فال گوش ایستادن، تجسس بی مورد، شایعه پراکنی، مزاحمت و... .

نهم - توجه داشتن به آثار همسایه هم جوار بر دیگر همسایه ها (تأثیر فرزندان بر فرزندان و ... ) در طول داستان.

دهم - تأکید بر کرامت اخلاقی، به ویژه ایثار همسایه به دیگر همسایه ها و گذشت و عفو همسایه، در جایی که حق با اوست.

یازدهم - توجه به شریک بودن همسایه در غم و شادی همسایه.

دوازدهم - نمایش و تأکید بر حفظ حریم خانه همسایه در حضور و غیبت همسایه، از تجاوز دیگران.

سیزدهم - ترسیم روح همکاری همسایگان در حل مشکلات مجتمع مسکونی و همسایه ها و نشان دادن روح اتحاد و همدلی ساکنان، به عنوان یکی از اخلاق های خوب همسایگی.

چهاردهم - ترسیم فضای محبت، الفت و دوستی در مهمانی های همسایه ها با توجه به رعایت کردن اخلاق هم نشینی و حفظ حریم های خصوصی و اخلاقی در بین اعضا و ساکنان.

پانزدهم - تأکید و توجه بر پرهیز از آسیب های اخلاقی معاشرت همسایگان، مثل: نگاه حرام، بدزبانی، دروغ، غیبت، تهمت، شایعه پراکنی و... .

شانزدهم - پناهگاه بودن همسایه ایدئال و خوب برای ساکنان آپارتمان و نمایش اخلاق او در رفتار با همسایه ها.

هفدهم - نمایش ملاک بودن همسایه خوب برای انتخاب دختر همسایه، به همسری، با توجه به ویژگی های ادب، خوش رفتاری، بردباری، بزرگواری، دین داری، اصالت خانوادگی و داشتن اخلاق الهی.

ص: 59

هجدهم - نمایش تنها شدن همسایه، به خاطر بدهمسایگی و توجه نکردن و رانده شدن دیگران از او به همین دلیل و پررنگ کردن تأثیر بدهمسایگی در تنهایی، دوری و حمایت نکردن دوستان و همسایگان از او.

نوزدهم - نشان دادن نقش اجتماعی همسایه خوب و بررسی آثار آن.

بیستم - نمایش بازتاب آثار خوش همسایگی و بدهمسایگی در افراد، با استفاده از نقش آفرینی در داستان.

بیست و یکم - تأکید بر نقش دین (قرآن و حدیث) و ائمه اطهار(ع) در رعایت کردن اخلاق همسایگی و آزار نرساندن همسایه و نقل حکایت و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در طول داستان.

بیست و دوم - در داستان ها، دلایل اهمیت اخلاق همسایه داری و آپارتمان نشینی برای هدف های تعیین شده بیان شود.

بیست و سوم - در ساختار داستان، نشان داده شود که شخصیت اصلی به دلیل پی بردن به اهمیت اخلاق همسایه داری، به ویژه آپارتمان نشینی، برای آشناسازی همسایگان و اهل محل با اخلاق نیکوی همسایگی، از راه های مختلف تلاش می کند. هدیه دادن کتاب در این مورد به ساکنان مجتمع مسکونی و نصب تابلوهایی برای انعکاس پیام و مفهوم روایت ها، حکایت ها و اشعار...).

بیست و چهارم - توجه به اخلاق همسایه داری در مسافرت ها (چادرهای هم جوار یا اتاق های همسایه در هتل)، در محل کار (مغازه های هم جوار یا اتاق های هم جوار در یک اداره) یا در محل تحصیل (خوابگاه های دبیرستان های شبانه روزی یا دانشگاه ها) و بهره مندی از آن در طول داستان.

ص: 60

یازدهم - نشان دادن تأثیر فرزندان از همسایه (آپارتمان یا محل) مانند: تکیه کلام های ناشایست، ناسزاگویی و... .

دوازدهم - اشاره به تأثیر رعایت کردن اخلاق همسایه داری در سامان بخشیدن به خانواده.

سیزدهم - پدر و مادر، فرزندان را به ارتباط با فرزندان همسایه ایدئال تشویق کنند و با دادن پاداش، آنها را به تکرار ارتباط با همسایه مشتاق سازند.

چهاردهم - از فرزندان همسایه که در اخلاق دیگر فرزندان مؤثرند، استقبال شود و زمینه همراهی و پذیرش بیشتر اعضای خانواده در رفت و آمد آنها را فراهم کنند و به اهمیت آن در داستان نیز اشاره شود.

پانزدهم - رفتارگرایی والدین در رعایت کردن اخلاق همسایه داری، نه فقط گفتار درمانی و توصیه.

چهارم - گفت وگو کردن از رفتار و اخلاق خوب همسایه، در دیالوگ های مهمانی ها و اعضای خانواده و ساکنان.

پنجم - به تصویر کشیدن صفت امر به معروف و نهی از منکر و بیان سفارش قهرمانان اخلاقی داستان ها به دیگران، درباره رعایت کردن اخلاق همسایه داری و نقل توصیه های قرآن، روایت ها و سیره معصومان(ع).

ششم - برافروخته شدن شخصیت داستان یا اشخاص، به دلیل غیبت کردن یا تهمت زدن به همسایه و بازداشتن از این نوع اخلاق و منش.

هفتم - غذا بردن برای همسایه برای اینکه بوی غذا را شنیده است، به ویژه اگر همسایه فقیر باشد.

هشتم - تحمل آزار های همسایه به منظور عمل به سفار ش های ائمه معصوم(ع) و خوبی کردن به همسایه، در برابر رفتار نامناسب (امر به معروف با استفاده از رفتار مناسب).

نهم - رعایت کردن اخلاق همسایگی، هنگام بالا رفتن بر بام منزل، مثل: گفتن یاالله یا اجازه گرفتن حضوری از همسایه، همراه با مراقبت های چشم و زبان و... .

دهم - نشان دادن دعای همسایه در حق همسایه (مثلاً بالا بردن دست ها به سوی آسمان).

یازدهم - در دیالوگ ها، علت انتخاب همسایه برای امری، بیان شود. در جواب اینکه چرا به فلان شخص در مورد خواستگاری دخترشان جواب مثبت دادید، جواب داده شود که چند سال است ما در همسایگی این خانواده هستیم و جز ادب، احترام، چیزی ندیدیم و همچنین علت ردّ خواستگار، بدهمسایگی و بداخلاقی بیان شود.

ص: 63

دوازدهم - بالا بردن دست ها و به جای آوردن شکر زبانی، به خاطر اینکه همسایه خوبی نصیب آنها شده یا شخص جدیدی که به تازگی مستأجر همسایه آنها شده، همسایه خوبی است.

سیزدهم - به تصویر کشیدن غم و اندوه و حتی گریه همسایگان، بر اثر مهاجرت، نقل مکان و یا فوت همسایه خوب.

چهاردهم - آب ریختن پشت سر همسایه و آرزو کردن برای سلامت آنها، هنگام رفتن به سفر.

پانزدهم - برای تعمیر منزل یا کارهایی که با همسایگان ارتباط دارد، حق همه همسایگان را در نظر بگیرد و از اهل محل یا ساکنان آپارتمان اجازه گرفته شود و نیز با آنان مشورت شود.

شانزدهم - کمک کردن به همسایه، در بالا بردن اشیای سنگین و جابه جا کردن وسایل منزل.

هفدهم - در طول داستان، به روایت ها و اشعار در مورد همسایه اشاره شود.

هجدهم - در هنگام غیبت کردن یا تهمت زدن به همسایه، به یاد سفارش بزرگان دین یا شخصیت های داستان بیفتد و پشیمان شود.

نوزدهم - در دیالوگ ها، برخوردهای همسایگان و گفت وگوهای عرفی، به حق همسایه و ارزش آن اشاره شود.(1)

بیستم - در دیالوگ ها و صحنه های مختلف داستان، برای رفع اختلاف همسایگان تلاش و برای این مهم از بزرگان و ریش سفیدان و روحانی محل کمک گرفته شود.

ص: 64

دوازدهم - در اختیار قرار دادن ماشین به همسایه ای که دچار مشکلی شده، مثل بیماری اعضای خانواده یا وضع حمل همسر یا مسافرت.

سیزدهم - در اختیار قرار دادن اشیای منزل به همسایگان، مثل: نردبان، چارپایه، فر گاز، دیگ بزرگ، ظروف منزل و... .

چهاردهم - کمک کردن همسایه به فرزندان همسایگان، با توجه به مهارت های شخصی، مثل کمک کردن در درس های تحصیلی چون ریاضی، زبان و... .

پانزدهم - کمک همسایه در تعمیر و ساخت وساز خانه و برگزاری مراسم های جشن و عروسی و عزاداری.

شانزدهم - در اختیار قرار دادن منزل یک همسایه به همسایه دیگر، به منظور برگزاری مراسم در آپارتمان.

یکدیگر بودند؛ چیزی شبیه به سریال «پدرسالار» یا سریال طنز «خانه به دوش» که همدلی، همکاری و هم دردی همسایگان به تصویر کشیده شده است.

پنجم - در هنگام بروز احساس و عاطفه همسایگان نسبت به یکدیگر، از فضا و آهنگ مناسب استفاده شود.

ششم - هنگام آموزش اخلاق همسایگی، از صحنه های شاد، جذاب و دیدنی استفاده شود.

هفتم - فضاسازی و انتخاب آهنگ مناسب، برای شادی ها و غم های همسایگان.

هشتم - استفاده از رنگ های شاد و صحنه های جذاب، در نمایش همسایه های خوب و اخلاق مدار.

نهم - تصویرسازی مناسب از دیدار همسایگان با یکدیگر.

دهم - پررنگ کردن همسایگی سنتی در مجتمع های مسکونی و پیوند دادن آپارتمان نشینی با نمادهای بومی.

یازدهم - طراحی صحنه به گونه ای که نمادهای غربی سکونت جدید کمتر به چشم آید، مثل نصب پرده برای اُپن آشپزخانه و تفکیک حریم خصوصی و عمومی.

حوزه های مرتبط با آن بسیار کم رنگ یا بسیار پر جلوه باشند و با این کار، تناسب و توازن را در نماد کلی و صحنه از بین ببرد.

دو م - کم کاری و زیاده روی کردن در استفاده از نمادها.

سوم - تناسب نداشتن طراحی صحنه با آموزش های مذهبی و اخلاق همسایه داری.

چهارم - به تصویر کشیدن و ارزش گذاری به نمادهای غربی در آپارتمان ها، مثل اُپن و رعایت نکردن حریم خصوصی و عمومی.

پنجم - جذاب نبودن طراحی صحنه، به خاطر ساده انگاری موضوع همسایه و اخلاق همسایه داری.

ششم - مخلوط شدن حریم مردان و زنان، استفاده نکردن از پرده و برخی دیگر از نمادهای همسایگی مدرن.

هفتم - استفاده از طرح های روز جهان درباره موضوع، بدون تطبیق و مقایسه با فرهنگ خودی.

هشتم - مشخص نشدن محدوده همسایگی، در طراحی صحنه و نمادها.

نهم - رعایت نکردن مسائل اخلاقی در نوع صحنه ها، مثل باز شدن در خانه همسایه ای که روبه روی خانه همسایه دیگر است. یا تسلط خانه همسایه ای به همسایه دیگر و در دید بودن اعضای خانواده.

سوم - استفاده از کلیپ های مناسب برای شروع سریال هایی که در آن، از زندگی همسایگان پرده برداری شده است. آموزشی بودن و جذاب بودن در نظر گرفته شود (البته با آسیب شناسی درست).

چهارم - به تصویر کشیدن راهنمایی و آموزش والدین به فرزندانشان، برای کمک کردن به همسایه ها، در ایام ویژه و عیدها. برای مثال، استفاده از نماد ماهی و تنگ و تقدیم آن به همسایه از سوی فرزند و دست کشیدن همسایه بر سر کودک و لبخند زدن هر دو و تصویر آن به عنوان نماد همدلی دو همسایه.

پنجم - استفاده از اشعار مناسب و قابل فهم در نماآهنگ ها و توصیف همسایه های ایدئال در قالب اشعار.

ششم - به تصویر کشیدن درگیری فکری یکی از همسایگان با خود، در کمک کردن به همسایه ای فقیر و تمام شدن تردید و تصمیم او با کمک کردن به همسایه، همراه با لبخند و آرامش وجدان.

هفتم - خشن و بی رحم جلوه دادن مصداق های همسایه آزاری با اشعار متناسب.

هشتم - کمک کردن همسایه ای به همسایه دیگر برای ارتقای تحصیلی همسایه.

نهم - صحنه عیادت همسایگان از همسایه بیمار، با اشعار و آهنگ مناسب.

دهم - تنها و رانده شدن همسایه بداخلاق از دیگر همسایگان، با تصویرسازی مناسب.

یازدهم - نمایش گروه همسایگان، مثل پزشکان، استادان، معلمان، نیروهای نظامی و انتظامی و... .

دوازدهم - پررنگ کردن اثرپذیری همسایه بد از همسایه خوب و تصمیم او بر ترک عیب ها و اصلاح خویش.

سیزدهم - به تصویر کشیدن فوت یکی از همسایگان خوب و نمایش نگرانی و غم همسایگان.

ص: 69

چهاردهم - نشان دادن اتحاد و هم بستگی همسایگان، در برخورد با مشکلات آپارتمان یا محله.

پانزدهم - توجه به نقش دوستان همسایه، به ویژه فرزندان همسایه، در رشد یا رکود اخلاقی فرزندان.

شانزدهم - نشان دادن وجود رابطه عاطفی و درست میان گروه همسایگان و ساکنان آپارتمان.

درباره آسیب شناسی نماآهنگ ها باید به این موارد توجه کرد:

1. ضعف تصویرگری، صداگذاری و نورپردازی، به گونه ای که بر پیام اصلی تأثیر بگذارد و در داستان کم رنگ شود.

2. کنایه آمیز بودن بیش از حد که مخاطب آن را درک نکند، به شکلی که مخاطب موضوع همسایگی را با دیگر موضوع ها اشتباه بگیرد.

3. استفاده از شخصیت هایی که در زندگی شان هیچ تعهدی به موضوع همسایگی خوب ندارند و حتی گاه برخلاف آن عمل می کنند.

4. به پایان نرسیدن نماآهنگ و بی نتیجه ماندن، برای مثال طرح مشکلات همسایگان در نماآهنگ و ارائه نشدن راهکار در حل آن.

5. به کارگیری زیاد نماآهنگ به گونه ای که ملال آور باشد. برای مثال، موضوع نماآهنگ در موضوع همسایه داری کلیشه شود.

6. استفاده از سرودهای بی مفهوم یا سرودهای فلسفی و پیچیده که نتواند مسائل مربوط به همسایه داری را روشن کند.

7. رعایت نکردن ادب و کلام زیبا در سرود ها و صحنه های نماآهنگ. به گونه ای که از هدف های اخلاق همسایه داری به دور باشد.

8. رعایت نکردن حریم خصوصی همسایگان در نما آهنگ ها.

ص: 70

9. مبهم شدن نماآهنگ (برای مثال، معیّن نکردن و جدا نبودن اخلاق همسایگی با اخلاق هم نشینی، خویشاوندی، دوستی و...).

10. نگاه نماآهنگ به همسایه ها، به عنوان شوخی، سرگرمی و تفریح و نه جنبه آموزشی و اخلاقی آن، مانند آنچه در کلیپ های طنز «چارخونه» استفاده شد. (برای مثال، تصویر گربه در تیتراژ آغازین، بی محتوا و نامفهوم است).

11. نشان دادن همسایه های مجرد در نماآهنگ و آسیب شناسی نکردن این موضوع و تأثیر بد آن بر مخاطب.

12. اختلاط بی دلیل همسایگان و رفتارهای نامناسب، مثل شوخی های زننده و لبخندهای بی جا و... در نماآهنگ ها.

می ماند. آنها درحالی که از این کارشان احساس رضایت کامل دارند، با لذت تمام بر سر سفره افطار شروع به خوردن افطاری می کنند.

دو - در حالی که اعضای خانواده گرد هم در خانه نشسته اند، سفره غیبت همسایه را باز کرده اند و به او افترا و تهمت می زنند؛ اینکه همسایه اِل است و بِل و فلان و فلان ... گاهی تمسخر و گاهی غیبت، در این هنگام زنگ به صدا در می آید.

دخترکوچولوی خانواده در را باز می کند و صدا می زند: «مادر! عفت خانم است.» مادر به سمت در حرکت می کند. ناگهان می بیند روی دست عفت خانم دو عدد نان سنگک است. عفت خانم درحالی که نان ها را به خانم خانه می دهد، می گوید: «عباس آقا امروز سنگک گرفته است، گفت دو تا هم برای همسایه گرفتم، آوردم برای شما.» مادر نان ها را می گیرد و تشکر می کند و به سرعت به خانه برمی گردد، در حالی که شرم سرتا پایش را گرفته و دیگر حرفی برای گفتن ندارد. فقط خیره خیره به نان ها و به جمع خانواده نگاه می کند.

سه - همسایه ای از خانه خود خارج شده است و درحالی که می خواهد کیسه زباله خود را از خانه بیرون ببرد، هنگام پایین آمدن از پله ها متوجه زباله های همسایه می شود که جلوی در خانه گذاشته است. نگاهی می کند و از پله ها پایین می آید. هنوز چند پله پایین نرفته که می ایستد و به فکر فرو می رود. پس از شکستن تردید و دودلی برمی گردد و کیسه زباله همسایه را نیز برمی دارد و با لبخندی به سمت پله ها حرکت می کند. در راه برگشت، نشانه های رضایت در چهره او موج می زند.

چهار - برای یکی از همسایگان مشکل مالی ایجاد شده است و آنان با همکاری یکدیگر مشکل او را حل می کنند.

ص: 72

پنج - صدای فرزند یکی از همسایگان به گوش می رسد که پدرش در حال بگو مگو با اوست؛ اینکه: «پدر جان، چرا تو در درس ریاضی این قدر ضعیف هستی» و فرزند می گوید: «خب پدر، همه بچه ها، هم معلم خصوصی دارند، هم از خدمات و کتاب های کمک آموزشی استفاده می کنند.» پدر سخن او را قطع می کند و می گوید: «پدر جان، می دانی که اوضاع و احوالمان چگونه است، به نان شب هم محتاجیم، اجاره منزل عقب افتاده و... .» همسایه ای که در حال عبور است، این مکالمه را می شنود. فردای آن روز وقتی فرزند همسایه را می بیند، می گوید: «من خودم معلم هستم. یکی از دوستانم برای بچه ها کلاس برگزار می کند، فردا بیا با هم برویم زود تو را معرفی کنم. پول هم لازم نیست بدهی.» فرزند همسایه هم درحالی که از شدت شادی در پوست خود نمی گنجد، خوشحال می شود و به خانه می رود.(1)

سه - پیام مجری پس از مقدمه بیان شود.

چهار - در زیرنویس ها و پیام مجری، می توان از آیه ها، روایت ها، حکایت ها و اشعار بهره گرفت.

( «آن قدر جبرئیل به من در مورد همسایه سفارش می کرد که گمان کردم، همسایه را وارث قرار خواهد داد».(1)

( «هرکس به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد، همسایگان را نمی آزارد».(2)

( «چون دو نفر تو را دعوت کردند، دعوت کسی را که خانه اش به تو نزدیک تر است بپذیر؛ زیرا در همسایگی تقدم دارد».(3)

( «خوش همسایگی، خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند».(4)

( «به من ایمان نیاورده است کسی که شب با شکم سیر بخوابد، ولی همسایه اش گرسنه باشد».(5)

( «یکی از اموری که کمر انسان را می شکند، همسایه ای است که اگر نیکی و خوبی ببیند، مخفی می کند و چون خطا و لغزشی مشاهده کرد، آشکار می سازد».(6)

روزی اصحاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند: فلان زن روزها روزه دار است و شب ها را به عبادت و شب زنده داری، می گذراند و در ضمن صدقه هم می دهد، ولی به زبان همسایگان را می آزارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خیری در آن زن نیست، او اهل جهنم است.» آنان افزودند: بانوی دیگری تنها به ادای نمازهای واجب و روزه ماه رمضان اکتفا می کند، ولی همسایه اش را نمی آزارد. فرمود: «این زن اهل بهشت است».(7)

( «اول همسایه سپس خانه، اول همراه سپس مسافرت».(8)

(امام علی(ع):

ص: 75

( «حرمتی بالاتر از حرمت هم نشینی و همسایگی نیست».(1)

( «شایسته است همسایگان به دیدار هم روند، یا همسایگی را ترک گویند».(2)

( «شیعیان ما کسانی هستند که به دلیل ولایت ما به یکدیگر فضل و بخشش می کنند... . مایه برکت همسایگان هستند و با معاشران خود، در صلح و صفا به سر می برند».(3)

( امام سجاد(ع):

( به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان این گونه دعا می کرد: «خدایا به من توفیق بده با همسایه به فضل و بخشش رفتار و در رفع نیازها و کمک به فقیرانشان اقدام کنم و در مقابل آزارشان، از درِ نیکی و خوشی درآیم».(4)

( «ترک کمک به همسایه از جمله گناهانی است که مانع نزول باران می شود».(5)

(امام صادق(ع):

( «بر شما باد به نماز در مساجد و نیک رفتاری با همسایه».(6)

( «آیا شرم نکند فردی از شما که همسایه اش حق هم جواری او را رعایت کند و او این حق را نشناسد».(7)

«هرکس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد، همسایگان را آزار نمی دهد و میهمان خویش را گرامی می دارد، سخن نیکو می گوید یا سکوت اختیار می کند».(1)

( رسول اکرم صلی الله علیه و آله شخصی را دنبال کاری فرستاد که وی در انجام دادن آن تأخیر کرد. چون آمد، حضرت سبب دیر کردن را جویا شد. او عرض کرد: لباس نداشتم. پیامبر فرمود: «مگر همسایه ای نداشتی که به رسم عاریه، تن پوشی به تو دهد.» گفت: همسایه دارم، ولی با من الفت ندارد که این گونه به من لطف کند. حضرت با ناراحتی و تأسف فرمود: «او با تو اخوّت دینی ندارد و در اندوه و شادی ات شریک نیست».(2)

( از ابن مسعود روایت شده است که مردی به خدمت حضرت فاطمه زهرا(س) شرف یاب شد و عرض کرد: ای دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، آیا از پدرتان نزد شما چیزی باقی است؟ آن بانوی بزرگوار فرمود: «ای کنیزک، آن چوب تَر را برایم بیاور.» او هم پس از جست وجوی بسیار آن را یافت و به حضرت زهرا(س) داد که در آن نوشته شده بود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و کسی که به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمی رساند».(3)

( در سال نُهم هجرت، دودمان حاتم طائی که تسلیم اسلام نشده بودند، با مجاهدت رزمندگان اسلام و به رهبری حضرت علی(ع) شکست خوردند، ولی دختر حاتم طائی، سفانه که زنی سخنور و ادیب بود، همراه با گروهی از زنان قبیله طی اسیر شد. چون اسیران و غنایم را به مدینه آوردند، دختر حاتم از رسول اکرم صلی الله علیه و آله خواست تا او را به دلیل اخلاق خوب پدر و سخاوت او و

ص: 77

امدادرسانی به همسایگان و خویشاوندان آزاد کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای ارج نهادن به چنین ارزش هایی، دستور فرمود او را آزاد کنند و با کاروانی از خویشاوندانش روانه شام سازند و به برادرش، عدی تحویل دهند، که از نزد سپاهیان اسلام به شام گریخته بود.

چون سفانه از برخورد شایسته خاتم رسولان سخن آورد، عدی به مدینه آمد و اسلام آورد و در رکاب حضرت علی(ع) در جنگ های فراوانی از خود رشادت ها نشان داد.(1)

( امام حسن مجتبی(ع) می گوید:

در دوران کودکی، شبی بیدار ماندم و به نظاره مادرم زهرا(س) پرداختم درحالی که مشغول نماز شب بود. پس از آنکه نمازش به پایان رسید، متوجه شدم در دعاهایش یک یک مسلمانان را نام می برد و آنها را دعا می کند؛ خواستم بدانم که درباره خودش چگونه دعا می کند، اما با کمال تعجب دیدم که برای خود دعا نکرد. فردا از او پرسیدم: «چرا برای همه دعا کردی، اما برای خودت دعا نکردی؟» فرمود: «یا بُنَی اَلجار ثُمَّ الدّار؛ پسرم، اول همسایه بعد خودت!»(2)

( مردی به محضر امام صادق(ع) آمد و از همسایه خود شکایت کرد. امام صادق(ع) در ضمن راهنمایی او، درباره اهمیت مقام همسایه و زشتی رعایت نکردن حق همسایه، این داستان را نقل کرد و فرمود:

بدان که مردی از انصار به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «من خانه ای در محل فلان قبیله خریده ام، نزدیک ترین همسایه ام کسی است که خیری از او به من نمی رسد و از آزار او آسوده نیستم.» رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی(ع)، ابوذر، سلمان و یک نفر دیگر که راوی می گوید به نظرم مقداد بود، دستور داد به مسجد بروند و با صدای بلند فریاد بزنند که: «هرکه همسایه اش از

ص: 78

آزار او آسوده نباشد، ایمان ندارد.» آنها به مسجد رفتند، سه بار با صدای بلند، این سخن را به گوش مردم رساندند. سپس با دست اشاره کرد که تا چهل خانه در چهار طرف همسایه هستند.(1)

( در زمان هادی، چهارمین خلیفه عباسی، مردی به همسایه اش که آدمی باشخصیت بود، حسد می ورزید؛ هرچه کوشید، نتوانست نعمت های او را از دستش بیرون بیاورد. تا اینکه روزی برای رسیدن به هدفش نقشه ای کشید. غلامی خرید و به او گفت: پس از مرگ من آزاد هستی و آن گاه به او سه هزار درهم داد و از او خواست که نقشه احمقانه اش را اجرا کند. نیمه شبی غلامش را از خواب بیدار کرد و او را به بالای بام همسایه اش برد و کارد تیزی به غلام داد و از او خواست که سرش را ببرد. هر چه غلام خودداری کرد، سودی نبخشید و بر اثر اصرار زیاد، سرانجام غلام تسلیم شد. حسود رو به قبله خوابید و غلام چند رگ اصلی گردنش را برید سپس او را به خودش واگذاشت و برفت.

حسود نادان تا صبح در خون خود می غلتید و از درد و رنج بر خود می پیچید تا جان داد. همسایه بی گناه، دستگیر و به زندان افکنده شد، ولی از آن جا که خدا یار مظلومان و بی گناهان است، سرانجام نقشه احمقانه مقتول نادان، فاش و مرد همسایه آزاد شد و خون آن سیاه بخت به دست خودش به هدر رفت.(2)

( شخصی از انصار، همسایه ای در مدینه داشت که درختی نخل در خانه اش بود و شاخه اش وارد خانه همسایه فقیرش شده بود. وقتی درخت خرما می داد، تعدادی در خانه همسایه فقیر می ریخت و بچه هایش برمی داشتند. صاحب درخت هم می آمد بچه ها را می زد و اگر خرمایی باقی مانده بود، پس

ص: 79

می گرفت. همسایه فقیر غصه می خورد. روزی پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد همسایه من شاخه درخت نخلش در خانه من است و از خرماهایی که می ریزد، بچه هایم برمی دارند و او می آید بچه هایم را می زند.

پیامبر به دنبال صاحب درخت فرستاد و فرمود: این درخت نخل را به من بفروش، در برابرِ یک درخت نخل در بهشت. پشت گوشش را خاراند و گفت: این درخت از همه درخت هایم بهتر است. خبر به ابودحداح رسید، نزد صاحب درخت رفت و گفت: آیا حاضر هستی این درخت را بفروشی؟ گفت: نه. ابودحداح گفت: چهل درخت به تو می دهم که این درخت را به رسول خدا صلی الله علیه و آله بدهی. گفت: اگر بهترین نخلستان مدینه را به من بدهند، حاضرم این درخت را بدهم. ابودحداح گفت: من چنین نخلستانی دارم، آن را به تو دادم در برابر این نخل، گفت: قبول کردم. ابودحداح خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: نخل مال من شده و آن را به شما بخشیدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله هم فرمود: من آن را به این همسایه فقیر بخشیدم تا بچه هایش از آن بهره ببرند. خداوند یک سوره قرآن در شأن ابودحداح نازل فرمود به نام سوره واللیل و در آن از این انفاق به نیکی یاد فرمود.(1)

بر امدادرسانی به همسایه، در سرکوبی نفس اماره نقش مؤثری دارد. این حکایت نشان دهنده جایگاه و اهمیت همسایگان فقیر نزد این شهید بزرگوار است.(1)

( امام محمد غزالی آورده است: «یکی از بزرگان را رنج بود از موش بسیار، گفتند: چرا گربه نداری؟ گفت: ترسم موش آواز وی بشنود و به خانه همسایه شود. آن گاه چیزی را که خود نپسندم، وی را پسندیده باشم».(2)

( در شرح حال مرحوم وحید بهبهانی، از عالمان بزرگ قرن دوازدهم، آورده اند:

روزی عروسش (همسر آقا محمداسماعیل) را در حالی مشاهده کرد که لباس رنگارنگ، گران و زربفتی پوشیده بود. به فرزندش اعتراض کرد، به چه دلیل برای همسرت چنین لباس گران بهایی خریده ای و او را از این فعل ملامت کرد. پسرش جواب داد: قرآن می فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَه اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ»(3) آن جناب گفت: من نیز همین آیه را تلاوت کرده ام و شنیده ام و می دانم لباس هایی که برای عروسم تدارک دیده ای، حلال بوده و از طیبات الهی است، لیکن بر اساس حساب دیگری که احساس هم دردی می باشد، این اعتراض را بر تو وارد می دانم؛ زیرا من مرجع تقلید این مردم هستم و آنان ما را به عنوان عالم دینی می شناسند. فقیران بسیاری در همسایگی ما سکونت دارند که تمکنی ندارند و قادر نیستند چنین لباس هایی برای همسر خود تهیه کنند. از طرف دیگر ما نیز نمی توانیم چنین لباس هایی را برای فقیران تهیه کنیم و آنان را هم سطح زندگی خویش کنیم، ولی با ساده پوشی می توانیم با همسایگان محروم و بینوا هم دردی کنیم و تسکین خاطر برایشان فراهم کنیم و اگر ما هم چون مرفّهان بی درد روزگار بگذرانیم، تسلای خاطر و آرامش

ص: 81

روحی همسایگان فقیر از دست می رود. اگر روزی آنان توانستند لباس فاخر بپوشند؛ ما نیز چنین خواهیم کرد.(1)

( حجت الاسلام قرائتی نقل کرده است:

ایامی که امام خمینی رحمه الله در نوفل لوشاتوی فرانسه بودند، مقارن شده بود با تولد حضرت مسیح(ع). امام فرمود: هدایا و آجیل و شیرینی هایی که دوستان برای ما آورده اند، همه را بسته بندی کنید و به همسایه ها هدیه دهید. امام با این ابتکارش چنان دل های همسایه های مسیحی را جذب کرد که شبی که نوفل لوشاتو را ترک می کرد، با بدرقه پرشکوه و بسیار عاطفی آنان روبه رو شد!(2)

( یکی از شاگردان شیخ رجب علی خیاط می گوید:

از ایشان شنیدم که فرمود: «شبی در عالم رؤیا دیدم مجرم شناخته شدم و مأمورانی آمدند تا مرا به زندان ببرند. صبح آن روز ناراحت بودم که سبب رؤیا چیست. با عنایت خداوند متعال متوجه شدم که موضوع رؤیا، به همسایه ام ارتباط دارد. از خانواده خواستم که جست وجو کند و خبری بیاورد. همسایه ام بنایی بود که معلوم شد چند روزی کار پیدا نکرده و شب گذشته او و همسرش گرسنه خوابیده اند. به من فرمودند: وای بر تو! تو شب سیر باشی و همسایه ات گرسنه؟! در آن هنگام من سه عباسی پول نقد ذخیره داشتم! فوراً از بقال محل، یک عباسی قرض کردم و با عذرخواهی به همسایه دادم و تقاضا کردم هر وقت بیکار بودی و پول نداشتی، مرا مطلع کن».

( بخاری در ادب المفرد، از محمد بن زیاد نقل می کند که گفت:

پیشینیان را یافتم که در یک منزل همراه با خانواده هایشان زندگی می کردند. گاهی که برای یکی از آنها مهمان می رسید و از همسایگان، کسی غذایی یا دیگی بر آتش داشت، همسایه، آن را برای مهمانش می برد و چون صاحب دیگ آن را نمی یافت، می گفت: غذای ما را چه کسی برداشته است. آن کس که مهمان داشت جواب می داد، ما برای مهمانانمان

ص: 82

برده ایم، صاحب دیگ می گفت: بر شما گوارا باد و خدای آن را برکت دهد.(1)

( حکایت چگونگی برخورد میرداماد با شخصی که از همسایه خود غافل بود. (در بخش اول، حکایت به طور کامل آمده است).(2)

برادر او بوده است. خود زن هم از شدت تأثر و جزع پس از یکی دو روز بمرد.(1)

( بیگانگی نگر که من و یار چون دو چشم

همسایه ایم و خانه هم را ندیده ایم

سعدی

( همسایه نیک است تن تیره ات را جان

همسایه ز همسایه بَرَد قیمت و مقدار

ناصرخسرو

9. وارد کردن کودکان و نوجوانان در بحث های مربوط به همسایگی.

10. ساخت کارتن ها، اجرای نمایش های عروسکی، تهیه طنز و نماآهنگ متناسب با کودکان درباره موضوع.

11. نشان دادن مراسم تشویق از نونهالانی که در زمینه رعایت کردن حقوق همسایگان الگو هستند و نوآوری هایی داشته اند.

9. گزارش و پرس وجو از همسایگانی که همدیگر را نمی شناسند و به یکدیگر بی توجهند و پی جویی از چرایی آن.

10. بررسی و گزارش از اخلاق همسایه داری در مکان های عمومی، مثل هتل ها، بیمارستان ها، بازار و... .

11. گزارش دیگر از همسایگان مسجد، حسینیه ها و مکان های مذهبی، مثل حرم امامان و امامزادگان.

12. گزارش از خاطره های خوب و بد همسایگان از یکدیگر.

13. گزارش ویژه از همسایگی معنوی، مثل اعتکاف یا هم سفر بودن در زیارت مکه، کربلا، مشهد و... .

8. تهیه مستند از جلوه های ایثار و گذشت، مثل همسایه ای که به خاطر همسایه دیگر، جان خود را به خطر می اندازد.

9. مستندسازی از همسایه های فقیر و غنی و نکوهش بی خبری از همسایگان.

10. بررسی فرهنگ همسایه داری در اقوام ایرانی، مثل عشایر کردها، لُرها و مقایسه آنها با یکدیگر و با فرهنگ جدید همسایه داری.

11.جزایری، نعمت الله، زهر الربیع، تهران، اسلامیه، 1363.

12.جمعی از نویسندگان، مسائل روان شناسی جمعی و روان شناسی اجتماعی، ترجمه: علی محمد کاروان، تهران، دانشگاه تهران، 1376.

13.حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ پنجم، 1402 ه- . ق.

14.حرّانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1404 ه- .ق.

15.حسینی دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1379.

16.دستغیب، محمدهاشم، انفاق، تهران، دفتر نشر جعفری، 1363.

17.راجی واعظ، محمد، سیمای همسایه، بی جا، نشر حسینیه، 1380.

18.راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بی جا، مکتب المرتضویه، 1392 ه-.ق.

19.رحمتی، محمد، گنجینه معارف، قم، صبح پیروزی، 1386.

20.زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس عن جواهر القاموس، بیروت، دارالمکتبة الحیاة، بی تا.

21.سبزواری، محمد، جامع الاخبار، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت، قم، 1398 ه- .ق.

22.ستوده، هدایت الله، درآمدی بر روان شناسی اجتماعی، تهران، آوای نور، چاپ سوم، 1376.

23.شریفی، احمدحسین، آیین زندگی (اخلاق کاربردی)، قم، نشر معارف، 1379.

ص: 92

24.شیخ صدوق، التوحید، تحقیق: سیدهاشم تهرانی حسینی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1398 ه- .ق.

25.----------- ، الخصال، تحقیق: علی اکبرغفاری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1403 ه- .ق.

26.----------- ، عیون اخبار الرضا، تحقیق: سیدمهدی حسینی لاجوردی، تهران، مکتبه جهان.

27.----------- ، الامالی، مؤسسه اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، 1400 ه- .ق.

28.صدر، رضا، حسد، قم، بوستان کتاب، 1382.

29.طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، 1344.

30.طبرسی فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، تحقیق: علامه آل جعفر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1414 ه- .ق.

31.---------------- ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی، 1403 ه- . ق.

32.طوسی، الامالی، تحقیق: مؤسسه بعثت، قم، دارالثقافه، 1414 ه- .ق.

33.----- ، الخلاف، قم، مؤسسه نشر جامعه مدرسین، 1407 ه- . ق.

34.عروسی حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، تحقیق: سیدهاشم رسول محلاتی، قم، العلمیه، بی تا.

35.عسقلانی، ابن حجر، سبل السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1300ه-.ق.

36.فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه ای، تهران، مؤلف، 1382.

37.فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا.

ص: 93

38.قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، بیروت، مؤسسه وفا، بی تا.

39.سیّدکباری، سیّد علی رضا، نواب صفوی؛ سفیر سحر، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

40.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح فارسی: محمدباقر کمره ای، تهران، انتشارات اسوه، 1379.

41.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، چاپ دارالکتب الاسلامیه، 1362.

42.محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1383.

43.------------------------ ، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، مؤسسه دارالحدیث ، چاپ سوم، 1381 ه- .ق.

44.مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، صدرا، قم، 1382.

45.-------------- ، داستان راستان، قم، جامعه مدرسین، 1373.

46.معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362.

47.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1372.

48.نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، نجف، مطبعه النجف، 1383 ه- . ق.

49.نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، قم، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت، 1407 ه- . ق.

50.هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، تفسیر راهنما، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1373.