ص:2

اخلاق زندگی (3) «مجموعه متن های برنامه ای برای گروه های خانواده و اجتماعی»

کد: 1450

نویسنده: محمدرضا پورفلاحتی

ویراستار: جعفر زهیری

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1400

بها: 20000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir Emial: - www.irc.ir

شابک: 4-05-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-05-4

ص:3

ص:4

تذکر و تفکر27

زهد (1)29

زهد (2)30

توکل (1)31

توکل(2)33

ادای تکالیف دینی34

شکر و سپاس گزاری35

محاسبه و مراقبت از نفس37

میانه روی در اقتصاد38

میانه روی در دنیاگرایی39

اعتدال در گفتار41

میانه روی در عبادت42

میانه روی در زندگی43

ترس از خدا و امید به او44

میانه روی در انفاق45

میانه روی در لباس پوشیدن47

میانه روی در خوردن و آشامیدن48

تأمل در کارها49

امیدواری به خداوند50

رضا و تسلیم51

خداترسی53

اخلاص در عمل (1)54

اخلاص در عمل (2)55

شرم56

شرح صدر57

نَفسْ ستیزی58

امید داشتن60

فرونشاندن خشم61

1. تفریط61

2. افراط61

ص:5

آبرومندی62

پرهیز از خودبینی63

پرهیز از جاه طلبی64

ترک خودستایی65

تقویت اراده67

شجاعت68

سکوت69

ادب ورزی71

عزتمداری73

جوان مرد74

کنترل زبان75

صبر و شکیبایی76

مسئولیت گوش77

گناه گریزی79

خرسندی و بی نیازی80

سرعت در توبه و بازگشت82

اصرار بر گناه83

ترک آرزوهای دراز85

دوری از شکم پرستی86

کنترل خشم87

غفلت گریزی88

نظم و برنامه ریزی90

کار و تلاش91

عوامل کاهش یا افزایش روزی92

پرهیز از دروغ گویی94

انتظار فرج95

بهداشت جسم و جان97

صبر98

پرهیز از اسراف99

فروتنی در راه رفتن100

ص:6

دوری از هوا پرستی102

شیطان گریزی103

فصل دوم: اخلاق اجتماعی105

حسن خلق105

برآوردن حاجت مؤمن106

صدقه108

قرض الحسنه109

میانه روی در شوخی112

میانه روی در دوستی و ستایش دیگران113

اعتدال در سرزنش و برخورد با دیگران114

دوری از دروغ (1)115

پرهیز از دروغ گویی (2)116

میانه روی در معاملات118

یتیم نوازی119

احسان به دیگران121

آداب دیدار بیمار123

دیدوبازدید124

نیکی به والدین125

برادری126

صله رحم127

غیرتمندی129

مدارا با دیگران130

اصلاح میان مردم131

فروتنی با مردم (1)132

فروتنی(2)133

امانت داری135

حقوق برادری136

پرهیز از سخن چینی137

پرهیز از کینه توزی139

ص:7

تولّی و تبرّی140

دوری از تکبر141

عوامل تکبر143

ترک غیبت144

پرهیز از بدبینی (1)145

بدگمانی (سوءظن) (2)146

ریا و خودنمایی148

خیرخواهی و خدمت به بندگان149

خوش رویی150

پندپذیری152

رعایت حریم دیگران153

عفو و چشم پوشی154

وفای به عهد156

احسان و نوع دوستی157

پیشی گرفتن در سلام158

ادب160

مهرورزی و همدردی161

بهترین دوستان162

نیکی به والدین164

معاشرت نیکو165

کارگشایی166

خوش گمانی168

مهمان نوازی169

امر به معروف و نهی از منکر171

دوری از تعصب172

دوری از تهمت174

حفظ زبان176

کتاب نامه180

ص:8

ص:9

ص:10

انسان به شدت به تربیت و اصلاح خویش نیازمند است، همانگونه که کشتزار، تشنه آب باران است.

برای کسب فضایل اخلاقی، نخست شناخت فضایل و رذایل و آگاهی از شخصیت و جایگاه واقعی انسان ضرورت دارد. سپس باید برای مبارزه با نفس اماره کوشید تا امیال انسانی با هدایت های الهی هماهنگ شود که در غیر این صورت، انسان در چاه غفلت و گمراهی خواهد افتاد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ما تَحتَ ظِلَّ السَّماءِ مِن إِلهٍ یُعبَدُ مِنْ دونِ اللهِ أَعظَمَ عِندَاللهِ مِن هَوی مُتَّبَعٍ.(1)

در زیر آسمان هیچ بتی نزد خدا بزرگتر از هوا و هوس وجود ندارد که از آن پیروی کنند.

موضوع تهذیب نفس و پاکسازی وجود از صفات ناپسند برای انسان امری جذاب است؛ زیرا هماهنگی مباحث اخلاقی با فطرت انسان سبب می شود وی از درک آنها لذت برد و بی درنگ قهرمانان میدان مبارزه با نفس را بستاید. در مقابل، اگر انسان به خلق و خوی ناپسندی عادت کند، رهایی از آن جز با تلاش پیگیر ممکن نیست. شخص راحت طلب راه سعادت را به خوبی می شناسد، ولی حاضر نمی شود مشکلات این راه را تحمل کند، درحالیکه اخلاق بهعنوان یکی از علوم کاربردی، در به کارگیری ارزش می یابد و اگر آموختن آن بدون استفاده در میدان عمل، زیانی نداشته باشد، سودی نیز نخواهد داشت.

ص:11

راه کسب اخلاق نیکو و گام نهادن در وادی تهذیب این است که انسان خود را به کارهایی وادار کند که نتیجه آن نیکو شدن اخلاق است. علم اخلاق، راه رسیدن به سعادت و کمال حقیقی را می نمایاند و از مهم ترین سرمایههای تکامل مادی و معنوی انسان است، به گونه ای که علمای اخلاق معتقدند صفات حمیده و خلق و خوی پسندیده، موجب وظیفهشناسی و توازن زندگی انسان است.

جوامع بشری در پرتو اخلاق نیکو می توانند پیوندهای محکمی را بین خود برقرار کنند و خود را به فضایل اخلاقی آراسته و از رذایل پیراسته سازند. بیتردید پرورش اخلاق اسلامی و آمادگی برای مبارزه با نفس اماره بسیار دشوار است. باید دانست قرآن کریم انسان را صاحب چهار نوع نفس می داند: 1. نفس ملهمه یا الهامکننده؛ 2. نفس اماره؛ 3. نفس لوامه و 4. نفس مطمئنه که به توضیح درباره هر یک میپردازیم.

ص:12

ص:13

ص:14

به پروردگار سراسر وجودشان را فراگرفته است: «الّذینَ آمَنُوا أَشَدّ حُبّا لِلّهِ». (بقره: 165) در این صورت است که به گروه بندگان مخلص خدا درمی آیند و در یک محیط ملکوتی به سر می برند و با آرامش درونی، دیگر هیچ هراس و اندوهی ندارند: «أَلا إِنّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنوُنَ». (یونس: 62)

نفس مطمئنه، اینگونه به سیر الهی خویش ادامه می دهد و به سعادت و کمال واقعی خود می رسد و به تمام مخلوقات عشق می ورزد؛ زیرا همه آنها را آفریده خدا می داند. بنابراین، چنین انسانی در یک مصونیت و تقوای الهی به سر می برد و مالک نفس خود می شود، همان گونه که خداوند در قرآن می فرماید:

إِنّ الّذینَ اتّقَوْا إِذا مَسّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشّیْطانِ تَذَکّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون. (اعراف: 201)

کسانی که ایمان و تقوا دارند، اگر شیطان به سوی آنها رو آورد و بخواهد آنان را به گناه وادارد، خدا را حاضر و ناظر می دانند، به یاد خدا می افتند و خود را از ارتکاب گناه دور میدارند.

خداوند محبت کسی را که از گناه می پرهیزد و در کسب فضایل اخلاقی می کوشد، در قلب دیگران می اندازد و او را محبوب می سازد، چنانکه در قرآن می خوانیم:

إِنّ الّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرّحْمنُ وُدّا.(مریم: 96)

هرکس به خدا ایمان آورد و به عمل صالح و فضایل اخلاقی آراسته باشد، بهزودی محبت او را در دل دیگران می اندازیم، تا در جامعه محبوبیت و بزرگی و عظمت پیدا کند.

اینگونه افراد بنابر آیات قرآن عزت و شرافت می یابند: «لِلّهِ الْعِزّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ؛ عزت (و شرافت و آبروی حقیقی) فقط برای خدا و مؤمنان است».(منافقین: 8)

ص:15

بیشک، فضایل اخلاقی و خلق نیکو، تنها عامل سعادت بشر و یگانه مرکب رهوار او برای رسیدن به اوج تکامل انسانی است، چنانکه خداوند در قرآن مجید می فرماید:

مَنْ عَمِلَ صالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. (نحل: 97)

هر کس از مرد و زن به خدا ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، به او زندگانی لذتبخشی در دنیا عطا می شود و روز قیامت به نعمت های بی پایان الهی می رسد.

مباحث این پژوهش در دو فصل اخلاق فردی و اجتماعی سامان یافته است و برای برخی از موضوع ها دو متن تنظیم شده است.

ص:16

ص:17

افزون بر داشتن وضو، هنگام تلاوت قرآن باید از شیطان رجیم به خدا پناه برد، چنانکه در قرآن می خوانیم: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشّیْطانِ الرّجیمِ.» (نحل: 98) همچنین قرآن را باید بهصورت ترتیل تلاوت کرد؛ یعنی آرام و با تفکر؛ «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً.» (مزمل: 4) ابن عباس می گوید:

از پیامبر پرسیدم: ترتیل چیست؟ حضرت فرمود: حروف و کلمات آن را به طور کامل و روشن ادا کنی؛ نه مانند خرمای خشکیده (یا ذرات شن) آن را پراکنده کنی و نه چون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوانی، به هنگام برخورد با عجایب قرآن توقف کنی و بیندیشی و دل ها را با آن تکان دهی و هرگز همت تو این نباشد که به سرعت سوره را به پایان رسانی.(1) (بلکه مهم اندیشه، تدبر و بهرهگیری از قرآن است).

افزون بر اینها، تفکر و تدبر در آیات الهی نیز لازم است، چنانکه خدا در قرآن می فرماید: «أَفَلا یَتَدَبّرُونَ الْقُرْآنَ؛ آیا آنها در قرآن نمی اندیشند». (نساء: 82)

ص:18

تقوا در حقیقت احساس مسئولیت و تعهدی است که به دنبال نفوذ ایمان در قلب، بر انسان حاکم می شود و این تقواست که او را از گناهان بازمیدارد، به نیکی و پاکی و عدالت دعوت میکند و اعمال انسان را خالص می گرداند و نیت او را از آلودگی ها می زداید. خداوند درباره تقوای یاران رسول الله صلی الله علیه و آله می فرماید:

أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی . (حجرات: 3)

[آنها که صدای خود را در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله پایین می آورند و رعایت ادب می کنند،] کسانی هستند که خداوند قلوبشان را برای پذیرش تقوا آزموده است.

البته ممارست بر اطاعت، پرهیز از گناه و توجه به برنامههای اخلاقی، ریشه تقوا را محکم می کند و نتیجه آن، تلألؤ نور یقین و ایمان شهودی در جان انسان است. هرقدر نور تقوا افزون تر گردد، نور ایمان نیز افزون تر خواهد شد. در روایات اسلامی تقوا یک درجه بالاتر از ایمان و یک درجه پایین تر از یقین شمرده شده است. امام علی بن موسی الرضا(ع) می فرماید:

اَلإیمانُ فَوقُ الإِسلامِ بِدَرَجةٍ و التَّقوی فَوقَ الِإیمانِ بِدَرَجةٍ وَ الیَقینُ فَوقَ التَّقوی بِدَرَجَةٍ وَ ما قُسِمَ فِی النّاسِ شَیءٌ أَقَلُّ مِنَ الیَقینِ.(1)

ایمان یک درجه برتر از اسلام است و تقوا درجه ای است بالاتر از ایمان و یقین درجه ای برتر از تقواست و هیچ چیز در میان مردم کمتر از یقین تقسیم نشده است.

ص:19

ص:20

ص:21

ص:22

گناه، قلب آدمی را از خدا دور می سازد. عامل مهم دیگر در تقویت حضور قلب، آشنایی با معنای نماز و فلسفه افعال و اذکار آن است. از دیگر عوامل دستیابی به حضور قلب، مراقبت، تمرین و پیگیری است. نخست انسان در نماز، لحظه ای کوتاه قدرت تمرکز می یابد، اما با ادامه دادن این کار چنان قدرتی پیدا میکند که می تواند هنگام نماز، دریچه های فکر خود را به غیر معبود ببندد.

ص:23

مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است، نه در زندگی احساس پوچی می کند و نه چون افراد بی هدف و مردد، سرگردان و مضطرب است. گاهی از انسان برای تلاش بسیارش قدردانی نمیشود و این ناسپاسی او را بسیار رنج می دهد، اما هنگامی که احساس کند کسی از تمام تلاش ها و کوشش هایش آگاه است و آنها را ارج می نهد، همه نگرانی هایش از بین میرود. ترس از مرگ نیز عامل وحشت است. اگر در پرتو جهانبینی الهی، مرگ را دریچه ای به جهانی بزرگ تر ببینیم، ترس و نگرانی معنا نخواهد داشت؛ چون «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». (رعد: 28)

ص:24

اَلمالُ وَ البَنونَ زینَةُ الحَیوةِ الدُّنیا وَ ثَمانُ رَکَعاتٍ مِن آخِرِ اللَّیلِ وَ الوَترُ زینةُ الآخِرَةِ وَ قَد یَجمَعُهُما اللهُ لِاَقوامٍ.(1)

ثروت و فرزندان، زیور زندگی دنیایند و هشت رکعت نماز در آخر شب و یک رکعت نماز «وتر» زیور آخرتند که گاهی خدا همه آن زیورها را برای عدهای جمع میکند.

خواندن نماز شب آثار ظاهری و معنوی نیز به همراه دارد. امام صادق(ع) می فرماید:

صَلاةُ اللَّیلِ تُحَسِّنُ الوَجهَ و تُحَسِّنُ الخُلُقَ و تُطَیِّبُ الرّیحَ و تُدِرُّ الرِّزقَ و تَقضِی الدَّینَ و تَذهَبُ بالْهَمَّ و تَجلُو البَصَرَ.(2)

نماز شب انسان را خوشسیما و خوشاخلاق و خوشبو می کند و روزی را زیاد و قرض را ادا میکند و غم را می برد و دید انسان را جلا می بخشد.

امیرمؤمنان علی(ع) نیز می فرماید:

قِیامُ اللَّیلِ مَصَحَّةُ لِلبَدَنِ وَ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ عَزَّوَجَلَّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحمَةِ وَ تَمَسُّکٌ بِاَخلاقِ النَّبِیّینَ.(3)

بیداری شب موجب سلامت بدن و خشنودی پروردگار بزرگ و قرار گرفتن در معرض رحمت و لطف خدا و چنگ زدن به اخلاق پیامبران است.

رسول گرامی اسلام نیز چه زیبا فرمود: «صَلاةُ اللَّیلِ سِراجٌ لِصاحِبِها فِی ظُلمَةِ القَبرِ؛ نماز شب، در تاریکی قبر برای صاحبش چراغ است».(4)

ص:25

ص:26

در نهر آبی بدن خود را بشوید، هیچ آلودگی ای در بدنش نمی ماند، نمازهای پنج گانه نیز انسان را از گناهان پاک می کند. نماز اول وقت، نشانه اهمیت ویژه نمازگزار به نماز است و کسی که نماز را سبک بداند، مانند کسی است که نماز نمی خواند.

افراد در برخورد با نماز چهار دسته اند: گروهی نماز می خوانند، ولی در نمازشان سهل انگارند؛ «ویل» برای آنهاست و «ویل» نام یکی از طبقات زیرین جهنم است. خداوند درباره این افراد می فرماید: «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ اَلَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ؛ پس وای بر نمازگزاران، آنها که در نمازشان سهل انگارند.» (ماعون: 4 و5) دسته دیگر گاهی نماز می خوانند و گاهی نمی خوانند؛ پس «غی» برای آنهاست و «غی» نام طبقهای دیگر از طبقات پایین جهنم است که خداوند متعال فرمود:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیّا. (مریم: 59)

پس جانشین آن مردم خداپرست قومی شدند که نماز را ضایع و از شهوت ها پیروی کردند و اینها بهزودی در «غی» افکنده خواهند شد.

دسته سوم آنانی هستند که هیچوقت نماز نمی خوانند؛ «سقر» برای این دسته است. «سقر» هم نام یکی از طبقات زیرین جهنم است که خداوند متعال فرمود: «ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ؛ [اهل بهشت از اهل جهنم می پرسند] چه چیز شما را به سقر کشاند؟ در جواب می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.» (مدثر: 42) گروه چهارم کسانی هستند که به نماز پایبندند و در نمازشان خشوع دارند. خداوند متعال می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ اَلَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ؛ مؤمنان رستگار شدند آنهایی که در نمازشان با خشوع هستند». (مؤمنون: 1 و 2)

ص:27

از خداوند می خواهیم ما را از دسته چهارم قرار دهد تا دل و جانمان به نور نماز منور شود، همان گونه که رسول الله صلی الله علیه و آله می فرماید:

صَلاةُ الرَّجُلِ نُورٌ فی قَلبِه فَمَن شاءَ مِنکُم فَلیُنَوِّر قَلبَهُ.(1)

نماز هرکس نوری در دل اوست. پس هرکس خواست، قلبش را نورانی کند.

ص:28

فَرَضَ اللهُ الإیمانَ تَطهیراً مِنَ الشِّرکِ و الصَّلوةَ تَنزیهاً عَنِ الکِبرِ.(1)

خداوند ایمان را برای پاک کردن انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را برای پاک کردن از کبر.

در کنار این فواید، نماز وسیله پرورش فضایل اخلاقی و تکامل معنوی است؛ زیرا انسان را از جهان محدود ماده بیرون می برد و به ملکوت آسمان ها متصل می سازد. نماز به دیگر اعمال نیز ارزش می دهد؛ زیرا روح اخلاص را در آدمی زنده می کند. نماز مجموعه ای است از نیت خالص و گفتار پاک و اعمال مخلصانه. تکرار این مجموعه در شبانه روز، سایر اعمال را نیز جهتمند می سازد. نماز، روح انضباط را نیز در انسان تقویت می کند؛ چون باید بدون تقدیم و تأخیر، در وقت مناسب انجام شود. با این همه آثار و نتایج، شایسته است مسلمان تن و جان را با اکسیر نماز جلا دهد و دریچهای به سوی عالم نور و پاکی به روی خود بگشاید.

ص:29

نمی تواند انتظار اجابت دعا داشته باشد. از شرایط دیگر استجابت دعا همراهی آن با عمل است. حضرت علی(ع) می فرماید: «الدّاعِی بِلاعَمَلٍ کَالرّامی بِلاوَتَرٍ؛ دعاکننده بدون عمل و تلاش مانند تیرانداز بدون زه است.»(1) از توصیه های دیگر قرآن و روایات، مخفی بودن دعاست. خداوند در قرآن مجید می فرماید: «اُدْعُوا رَبَّکََُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْیَةً؛ پروردگار خود را در حالت تضرع و پنهانی بخوانید.» (اعراف: 55)؛ یعنی با کمال خضوع و خشوع و تواضع به سوی او روی آورید. در حقیقت دعاکننده نباید تنها با زبانش چیزی را بخواهد، بلکه باید روح دعا در تمام کالبدش دمیده گردد و گفتار، ترجمان آن باشد و زبان به نمایندگی همه اعضای او سخن بگوید. دعای پنهانی، بنده را از ریا دورتر و به اخلاص نزدیکتر می کند. رسول گرامی اسلام در اینباره می فرماید:

خَیرُ الدُّعاءِ الخَفِیُّ وَ خَیرُ الرِّزقِ ما یَکفِی.(2)

بهترین دعا آن است که پنهانی [و در نهایت اخلاص] صورت گیرد و بهترین روزی آن است که به قدر کافی باشد (نه ثروت اندوزیهایی که مایه محرومیت دیگران و بار سنگینی بر دوش انسان باشد).

ص:30

إلهی فَاجْعَلنا مِنَ الَّذینَ تَرَسَّخَت اَشجارُ الشَّوقِ اِلَیکَ فی حَدائِقِ صُدورِهِم وَ اَخَذَت لَوعَةُ مُحَبَّتِکَ بِمَجامِعِ قُلوبِهِم.

بار خدایا! ما را از آن کسان قرار ده که درختان محبت و اشتیاق به تو در سینه های آنان ریشه کرده و شراره های دوستی تو سراسر قلب های آنان را فراگرفته است!

آن حضرت در ادامه می فرماید:

إلهی ما اَلَذُّ خَواطِرَ الإلهامِ بِذِکرِکَ عَلَی القُلوبِ وَ ما اَحْلی الْمَسیرِ اِلَیکَ بِِالاَوهامِ فی مَسالِک الغُیُوبِ وَ ما اَطیَبَ طَعمَ حُبِّکَ وَ ما اَعذَبَ شِربَ قُربِکَ.

خدایا! چه چیز لذت بخش تر از یادآوری هایی است که ذکر و یاد تو بر قلب ها می نشاند و چه چیز شیرینتر از رهروی به سوی تو در راه های ناشناخته است و چه چیز دل پذیرتر از طعم دوستی تو و چه چیز گواراتر از شراب قرب و جوار توست؟

حضرت در بخش دیگری از همین دعای شریف (مناجات مفتقرین) در راز و نیاز با محبوب چه زیبا می فرماید:

و سوز سینه مرا چیزی جز وصال تو سرد نمی کند و آتش دلم را جز دیدار تو خاموش نمی سازد و اشتیاقم را جز نظر افکندن بر وجه تو چیزی سیراب نمی کند و بدون تقرب به درگاه تو و نزدیک شدن به تو چیزی مرا آرامش نمی دهد و افسوس و حسرت من جز به نسیم رحمتت برطرف نمی شود و بیماری و درد من جز با طبابت تو شفا نمی یابد و غم و اندوه من جز با قرب تو از بین نمی رود و آسیب و زخم من جز با گذشت و بخشش تو التیام نمی یابد و زنگار قلب من جز با عفو تو جلا نمی یابد و پریشانی خیالم را جز دستور تو پاک نمی سازد.

ص:31

بنده تا زمانی که به غیرخدا توجه دارد، قلب او به غیرخدا مشغول است و به همان اندازه دوستی خدا از قلب او بیرون می رود و محبتش ناقص می شود؛ مگر آنکه آن غیر را نیز به خاطر خدا دوست بدارد.

ص:32

کُلُّ عَینٍ باکیَةٌ یَومَ القِیامَةِ اِلاّ ثَلاثَةً عَینٌ غُضَّت عَن مَحارِمِ اللهِ وَ عَینٌ سَهِرَت فِی طاعَةِ اللهِ وَ عَینٌ بَکَت فِی جَوفِ اللَّیلِ مِن خَشیةِ اللهِ.(1)

روز قیامت هر چشمی گریان است، مگر سه چشم: چشمی که از نظر کردن به حرام فرو افتد، چشمی که در طاعت خدا بیداری کشد و چشمی که در دل شب از خوف خدا بگرید.

با استغفار و مناجات می توان بهتدریج دردهای درون را شناخت و به فکر درمان افتاد و خود را اصلاح کرد.

ص:33

گذشتگانشان به خاطر رسیدن بازماندگانشان به تأخیر افتاده است و آنگاه که منادی در میان آنها ندای مرگ و رفتن را نیز می دهد، هنوز به بازی مشغولند.

غفلت ما از این رویداد بزرگ به خاطر آن است که درباره مرگ کمتر می اندیشیم. اگر هم آن را یاد کنیم، با قلبی مشغول و سرگرم به آرزوهای دنیوی از آن ذکری به میان می آوریم، درحالی که راه درست یادآوری مرگ آن است که آدمی قلب خود را از همه چیز خالی کند و تنها به مرگ بیندیشد و به کسانی فکر کند که پیش از او بار سفر بستند و به آخرت پیوستند و بداند که او نیز باید این مراحل را پشت سر بگذارد. ازاین رو، باید این سخن پروردگار را همیشه به یاد داشته باشیم که می فرماید: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیّدَةٍ؛ هر کجا باشید، مرگ به سراغتان می آید، اگرچه در کاخ های محکم باشید».(نساء: 78)

ص:34

یا اَیُّهاَ الاِنسانُ ما جَرَّأَکَ عَلی ذَنبِکَ وَ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ وَ ما اَنَّسَکَ بِهَلَکَةِ نَفسِکَ؟ أَما مِن دائِکَ بُلُولٌ أَم لَیسَ مِن نَومِکَ یقظَةٌ؟ أَما تَرحَمُ مِن نَفسِکَ ما تَرحَمُ مِن غَیرِکَ.(1)

ای انسان! چه چیز تو را به گناهت جرئت داده و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته و چه چیز تو را به هلاکت خویش علاقهمند کرده است؟ آیا این بیماری تو بهبود ندارد، آیا این خوابت بیداری ندارد؟ آیا همان گونه که به دیگری رحم میکنی، به خود رحم نمی کنی؟

اولیای الهی به منظور تنبیه و تأدیب نفس، خود را ملزم به تکالیف ویژهای می کردند. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «مَن لَم یَسُس نَفسَهُ أَضاعَها؛ هر که نفس خود را سیادت و تأدیب نکند، آن را تباه کرده است».(2)

ص:35

همانا اعمال وابسته به نیت است و برای انسان همان است که قصد کرده و هدف قرار داده. هرکس برای خدا و رسولش هجرت کرده است، هجرتش بهسوی خدا و رسول است و هرکس بهخاطر زنی که با او ازدواج کند یا برای ثروتی که بهدست آورد، هجرت کرده است، هجرتش بهسوی همان خواهد بود.

حضرت در سخنی دیگر می فرماید: «نیَّةُ المُؤمِنِ خَیرٌ مِن عَمَلِهِ و نِیَّةُ الکافِرِ شَرٌّ مِن عَمَلِهِ و کُلُّ عامِلٍ یَعمَلُ عَلی نِیَّتِه؛ نیت مؤمن از عمل او بهتر و نیت کافر از عمل او بدتر است و هرکس طبق نیتش کار می کند.»(1) نقل است که از امام صادق(ع) درباره علت جاودانگی دوزخیان در دوزخ و جاودانگی بهشتیان در بهشت پرسیدند، ایشان فرمود: «زیرا نیت دوزخیان این بود که اگر برای همیشه در دنیا بمانند، معصیت خدا را کنند و بهشتیان به این جهت تا ابد در بهشت می مانند که نیت های آنان این بود که اگر همیشه در دنیا زنده باشند، خدا را اطاعت کنند و هر دو گروه بهخاطر نیت هایشان در بهشت و دوزخ جاویدانند.» آنگاه این آیه را تلاوت کرد: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ؛ بگو هرکس طبق روش (و خلق وخوی) خود عمل می کند». (سوره اسراء:84)(2)

ص:36

ایستایی به پویایی رسد. تفکر، اساس تعالی و تکامل مادی و معنوی انسان است و او را از بسیاری از موجودات متمایز می کند. تفکر، انسان را از مرحله احساس به مرحله تعقل می رساند. خداوند متعال در آیه ای از قرآن در وصف مؤمنان می فرماید:

اَلَّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکّرُونَ فِی خَلْقِ السّماواتِ وَ اْلأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً. (آل عمران:191)

آنان که در همه حال خدا را یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند و می گویند: خدایا! تو این عالم [با این عظمت را] بیهوده نیافریدهای.

انسان، با تفکر، به صلاح روز رستاخیز و پایان کارش آگاه و دانشش افزون می شود. پس هیچ عبادتی بالاتر از تفکر نیست، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «یک ساعت تفکر بهتر از یک سال عبادت است و تنها کسانی به این مقام می رسند که خداوند آنان را به نور معرفت و توحید آراسته باشد.»(1) رسول گرامی اسلام در حدیث ارزشمند دیگری می فرماید:

عَلَی العاقِلِ أَن یَکُونَ لَهُ ثَلاثُ ساعاتٍ: ساعَةٌ یُناجی فیها رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ساعَةٌ یُحاسِبُ فیها نَفسَهُ وَ ساعَةٌ یتَفَکَّرُ فی ما صَنَعَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیهِ وَ ساعَةٌ یَخلُو فیها بِحَظِّ نَفسِهِ مِنَ الحَلالِ.(2)

شخص عاقل باید برای خود سه زمان داشته باشد: ساعتی برای مناجات با خداوند عزوجل و ساعتی برای حساب رسی از خویش و ساعتی برای اندیشه در آنچه خداوند عزوجل درباره او انجام داده است. افزون بر

ص:37

اینها باید ساعتی را نیز به استراحت و بهره بردن از لذت های حلال اختصاص دهد.

ص:38

1. انسان در دنیا زهد بورزد، درحالی که حرص و میل دنیا را دارد و قلب وی به دنیا روی آورده و نفس او متوجه دنیاست، ولی کوشش او در رفع دنیاست و آن را از خود دور می سازد.

2. آن که دنیا را از روی میل و رغبت تحقیر کند، به آن کم بها دهد و آن را ترک گوید و آخرت و نعمت های آن را طالب باشد.

3. مرتبه اعلای زهد، آن است که در انسان رغبتی جز خدا و رسیدن به مقام دیدار او نباشد. در این مرحله، قلب زاهد جز خدا نمی خواهد و مطلوب و خواسته واقعی اش به خداوند است. انس و الفت او به خداوند است و آنچه قلب وی را دربرگرفته، شیرینی طاعت و عبادت خداوند است.

ص:39

زهد آن است که طلب نکنی آنچه را نداشته باشی تا وقتی که نایاب شود آنچه که داری».(1)

در کلام گرانسنگ دیگری میخوانیم:

لَیْسَ الزُّهدُ فی الدُّنیا بِإضاعَةِ الْمالِ وَ لا بِتَحریمِ الحَلالِ بَلِ الزُّهدُ فی الدّنیا أن لا تَکُونَ بِما فی یَدِکَ أَوْثَقُ مِنکَ بِما فی یَدِاللهِ عَزَّوَجَلَّ.(2)

بیرغبتی به دنیا، تباه کردن مال و حرام ساختن حلال نیست، بلکه زهد و بی رغبتی به دنیا آن است که اطمینانت به آنچه در دست داری، از آنچه در پیشگاه خدای عزوجل است، بیشتر نباشد.

همچنین در روایتی دیگر میخوانیم رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:

اِزْهَدْ یُحِبُّکَ اللهُ وازْهَد فیما فی أیدی النّاسِ یُحِبُّکَ النّاسُ.(3)

به دنیا رغبت و میل نشان مده تا خدا تو را دوست بدارد و به آنچه در دست مردم است، بیرغبت شو تا مردم دوستت بدارند!

ص:40

مؤمنان کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان بیمناک میگردد و آنگاه که آیات او بر آنها خوانده میشود، ایمانشان فزونی می گیرد و فقط بر پروردگارشان توکل می کنند.

در روایتی آمده است پیامبرگرامی اسلام معنای توکل را از جبرئیل پرسید، جبرئیل فرمود:

معنای توکل این است که انسان یقین کند به اینکه سود و زیان و بخشش و حرمان بهدست مردم نیست و باید از آنها ناامید بود و اگر بندهای به این درجه از معرفت برسد که جز برای خدا کاری نکند و جز او به کسی امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به کسی نداشته باشد، این همان توکل به خداست.(1)

شخصی به نام حسن بن جهم میگوید: خدمت امام رضا(ع) رسیدم و عرض کردم: جانم فدایت! حد و مرز توکل چیست؟ ایشان فرمود: «أَنْ لا تَخافَ مَعَ اللهِ أحَداً؛ توکل آن است که با اتکای به خدا از هیچکسی نترسی».(2)

علی بن سُوَیْد نیز میگوید: از امام موسی کاظم(ع) درباره تفسیر آیه «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» پرسیدم، حضرت فرمود:

توکل مراتب گوناگون دارد، از جمله درجات توکل آن است که در تمام امور به خدا توکل کنی و از آنچه خدا برای تو مقدر کرده است، راضی باشی و بدانی که خدا برای تو جز خیر و فضیلت نمیخواهد، نیز بدانی که در تمام این امور اختیار با اوست. پس با واگذار کردن امور به او، به خدا توکل کن!

بنابراین، انسان باید خود را از خدا بداند و چون قطرهای به دریا بپیوندد.

ص:41

ص:42

میگیرم و زمین زیر پای او را فرو می برم و به هر وادی هلاکتی افتاد، باکی ندارم.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره توکل به خداوند و بی نیازی از مردم چه زیبا میفرماید:

مَنِ انْقَطَعَ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ کَفاهُ اللهُ کُلَّ مَؤونَةٍ و رَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنِ انْقَطَعَ اِلَی الدُّنیا وَ کَلَّهُ اللهُ اِلَیْها.(2)

هرکس به خداوند توکل کند خدا هم هزینه و روزی او را از جایی که حساب نمی کند، برآورده می کند و هرکس به دنیا بپیوندد، خدا او را به آن وامی گذارد.

ص:43

میکند: «مَنْ عَمِلَ بِما افْتَرضَ اللهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ خَیْرِ النّاسِ؛ هرکس به آنچه خدا بر او واجب کرده است, عمل کند از بهترین مردم است.»(1) و در حدیثی دیگر می فرماید: «فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النّاسِ؛ هر کس واجبات الهی را به جا آورد، از عابدترین مردم است.» (2) امام صادق(ع) نیز با بیان حدیثی قدسی، مقام بنده مطیع را چنین توصیف میکند: «قالَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی ما تَحبَّبَ اِلَیَّ عَبْدِی بِأَحَبَّ مِمّا افَْتَرَضْتُ عَلَیهِ؛ هیچ عبادتی به اندازه ادای واجبات، بندهام را نزد من محبوب نمی کند.» (3) قطب راوندی نیز روایت کرده است که فرشتهای از کعبه ندا می دهد: «هرکس واجبات خدا را ترک کند، از امان خدا بیرون آمده است.»(4) بنابراین، اهتمام به انجام دادن واجبات و تکالیف دینی بر همگان لازم است، به ویژه انجام نماز، روزه، حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر. در ادای خمس و زکات، احسان و مانند آن نیز نباید لحظهای درنگ کرد که آنچه در دنیاست فانی و آنچه نزد خداست، باقی است.

ص:44

الْمَزیدُ مِنَ اللهِ حَتّی یَنْقَطِعَ الشُّکْرُ مِنَ الْعِبادِ؛ افزایش نعمت از طرف خداوند قطع نمیشود مگر به خاطر ناسپاسی بندگان.»(1) امام صادق(ع) نیز میفرماید:

مَنْ اُعْطِیَ الشُّکْرَ اُعْطِیَ الزِّیادَةَ یَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاَزیدَنَّکُم.(2)

آن که توفیق شکر یابد، افزایش نعمت هم نصیب او خواهد شد که خداوند میفرماید: اگر سپاس گزاری کنید، [نعمتتان را] زیاد خواهم کرد.

امام سجاد(ع) نیز به بعضی از فرزندانش سفارش می کند:

یا بُنَیَّ اُشْکُرِ اللهَ لِمَنْ اَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ اَنْعِمْ عَلی مَنْ شَکَرکَ فَإنَّهُ لا زَوالَ لِلنِّعْمَةِ اِذا شَکَرْتَ وَ لا بَقاءَ لَها اِذا کَفَرْتَ.(3)

ای فرزندم! خدا را بهخاطر نعمتی که از دیگران به تو میرسد، سپاس گزار باش و به کسی که از تو قدردانی کرد، عطا کن؛ چراکه وقتی از نعمتی سپاس گزاری شود، از بین نخواهد رفت و وقتی که ناسپاسی شود، دوام نخواهد یافت.

امام صادق(ع) نیز در روایتی زیبا میفرماید:

أَیُّما عَبْدٍ اَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرفَها بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللهَ عَلَیْها بِلِسانِهِ لَمْ تَنْفَد حَتّی یَأْمُرَ اللهُ لَهُ بالزِّیادَةَ.(4)

هر بندهای که خدا به او نعمت داده، اگر نعمت را بشناسد و با زبانش خدا را بر آن نعمت ستایش کند، هنوز آن نعمت تمام نشده، خدا فرمان میدهد تا نعمت او زیادتر شود.

ص:45

آن حضرت در پاسخ به این سؤال که گرامیترین مردم نزد خدا کیست، فرمود: «آن که وقتی چیزی به او داده شود، سپاس گزاری میکند و وقتی گرفتار شود، صبر میکند».(1)

ص:46

مانند کسانی نباشید که به طور کلی خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را از خود بیگانه کرد تا آنجا که خود را فراموش کردند.

امیرالمؤمنین علی(ع) نیز میفرماید: «یَنْبَغی اَنْ یَکُون الرَّجُلُ مُهَیْمِناً عَلی نَفْسِهِ مُراقِباً قَلْبَهُ حافِظاً لِسانَهُ؛ سزاوار است انسان بر خویش اشراف داشته و همیشه مراقب قلب خود و نگهدار زبان خویشتن باشد.»(1) برای توفیق در این راه شایسته است به این توصیه رسول الله صلی الله علیه و آله عمل کنیم که می فرماید:

حاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا و تَجَهَّزُوا لِلْعَرضِ الاَکْبَرِ.(2)

خود حسابگر خویش باشید پیش از آنکه به حساب شما برسند و اعمال خود را وزن کنید قبل از اینکه اعمال شما را بسنجند، و خویش را برای روز قیامت آماده سازید.

ص:47

هرگاه خداوند خوبی خانوادهای را بخواهد، آنان را در دین فقیه می کند. کوچک آنان، بزرگشان را گرامی و محترم میشمارد، رفق و مدارا در معیشت و صرفه جویی در هزینه ها و میانهروی را روزیشان میکند و آنان را به عیبهایشان بینا و آگاه میسازد که درنتیجه از آنها دست می کشند و توبه می کنند و اگر برای خانوادهای خوبی نخواهد، آنان را به حال خود وامیگذارد.

میانهروی در اقتصاد از سفارش های حضرت علی(ع) به پیروانش است، ایشان میفرماید: «مَن لَم یُحْسِنِ الإقتِصادَ أهلَکَهُ الإسْرافُ؛ آنکه [در زندگی خود] بهدرستی میانهروی نکند اسراف و زیادهروی او را هلاک خواهد کرد.»(1) معصومین(ع) نیز زیادهروی در امور مالی را نکوهش و به پیروانشان توصیه می کنند در این راه، از حد و حدود خود خارج نشوند، تا برای رفع احتیاج خود مجبور نگردند از هر وسیله و راهی استفاده کنند؛ اگرچه به قیمت از بین رفتن آبرو و دین خود و دیگران باشد.

ص:48

تو گمان میکنی خداوند حکیم به ظاهر، طیبات را بر تو حلال کرده، ولی در واقع دوست ندارد از آنها استفاده کنی؟ تو در نزد خداوند کوچکتر از آنی که این گونه با تو رفتار کند.

نعمتهای الهی برای استفاده بهترین انسانهای روی زمین است و این گونه نیست که کسانی که از دنیا بهره گرفتهاند، از آخرت بیبهره باشند، بلکه شکل استفاده از دنیا و نعمت های آن مهم است. امام علی(ع) در فرمایشی ما را این چنین راهنمایی میکند:

اِنَّ المُتَّقینَ ذَهَبُوا بِعاجِلِ الدُّنیا و آجِلِ الآخِرَةِ فشارَکُوا أهلَ الدُُُّنیا فِی دُنیاهُم و لَمْ یُشارِکُوا أهلَ الدُّنیا فِی آخِرَتِهِم سَکَنُوا الدُّنیا بِأفضَلِ ما سُکِنَتْ وَ أکَلوها بِأفضَلِ ما أُکِلَت.(1)

همانا پرهیزکارانی در دنیا هستند که هم از نعمت دنیا استفاده کردهاند و هم از نعمت آخرت؛ با اهل دنیا در دنیایشان شرکت جستند، در حالی که اهل دنیا در امر آخرت با آنها شرکت نکردند، در دنیا در بهترین مسکنها نشسته و بهترین غذاها را خوردند (و درعینحال به نعمت آخرت نیز رسیدند).

امام رضا(ع) نیز در سخنی ارزشمند از زاویه دیگری به این موضوع نگریسته است:

إجعَلُوا لِأَنفُسِکُم حَظّاً مِنَ الدُّنیا بِإِعطائِها ما تَشتَهی مِنَ الحَلالِ ما لَم تَتلَمِ المُرُوَّةَ وَ لاسَرَفَ فِیهِ وَ استَعِینُوا بِذلِکَ عَلی أُمُور الدِّینِ فَإنَّهُ نَروی: لَیْس مِنّا مَن تَرَکَ دُنیاهُ لِدِینِهِ و دینَهُ لِدُنیاهُ.(2)

برای نفس خودتان بهرهای از دنیا قرار دهید، آن گونه که چیزهای حلالی را که میخواهد، در اختیارش بگذارید؛ البته تا هنگامیکه به

ص:49

مروّت ضرری نرساند (از حد خارج نشود) و موجب زیادهروی نشود و از آن در امور دینتان کمک بجویید! پس بهراستی که ما میگوییم از ما نیست کسی که دنیایش را برای دینش و دین خود را برای دنیایش ترک کند.

ص:50

با حرف بیربط ضایع مکن و در گفتن، به سخنی اکتفا کن که آن را نیکو می دانی؛ زیرا این برای تو زیباتر است و قدر و منزلت تو را بیشتر میسازد!(1)

ص:51

اسلام در امور مختلف بهویژه امور عبادی، بیشتر به کیفیت عمل اهمیت می دهد. خشنودی پروردگار در گرو عمل خالص است، هرچند مقدار آن عمل به ظاهر اندک باشد. امام صادق(ع) دراین باره فرمود:

اِجتَهِدتُ فِی العِبادة و أنَا شابٌّ فَقالَ لی أَبِی: یا بُنَیَّ دُونَ ما أَراکَ تَصنَعُ؛ فَإنَّ اللهَ عَزّوجَلَّ إِذا أحَبَّ عَبداً رَضِیَ عَنهُ بِالیَسیرِ.(1)

من جوان بودم و در عبادت سخت کوشی میکردم. پدرم به من فرمود: پسر جان! کمتر از آنکه میبینم، عبادت کن؛ زیرا خداوند عزوجل وقتی بندهای را دوست داشته باشد، به اندک از او راضی میشود.

ص:52

و روش مؤمن، میانهروی و طریقه او رشد است.»(1) ایشان در سخنی دیگر می فرماید:

اذا اَرادَ اللهٌُ بعَبْدٍ خَیراً ألهَمَهُ الإقتِصادَ وَ حُسْنَ التَّدبِیرِ و جنَّبَهُ سُوءََ التَّدْبیرَ و الإسْرافِ.(2)

هرگاه خداوند خیری برای بندهاش بخواهد، در دل او میانهروی، تدبیر و نیکویی را میگذارد و او را از تدبیر بد و زیادهروی مصون میسازد.

ارزش و منزلت اعتدال و لزوم رعایت آن، در فراز و نشیبهای زندگی ظاهر می شود. هرگاه پروردگار عالم بخواهد به بندهای خیری برساند، معتدل بودن در زندگی را روزی او می کند. رسول رحمت در روایتی میفرماید: «إنََّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی إذا أرادَ بِقَومٍ بَقاءَ اَو نَماءً رَزَقَهُم القَصدَ و العِفافَ؛ هرگاه خدای تبارک و تعالی ماندگاری یا رشد مردم را بخواهد، صرفهجویی و پاک دامنی را روزیشان میسازد».(3)

ص:53

اگر کسی بداند فردا خواهد مرد، به امور دنیوی بیمیل و رغبت خواهد شد و می کوشد حتی یک ثانیه از عمر خود را هدر ندهد. برایناساس، همه کارهای واجب خود را در اسرع وقت انجام می دهد، از گناهان دوری می کند و اگر به توبه نیاز باشد، به سرعت توبه خواهد کرد. چنین فردی انجام هیچ کاری را که مربوط به آخرت باشد، به فردا واگذار نخواهد کرد. امام صادق(ع) درباره وجود این دو صفت در مؤمنان میفرماید:

کانَ أَبِی یَقُولُ: اِنَّهُ لَیْسَ مِن عَبدٍ مُؤمنٍ إِلاّ فی قَلبِهِ نُورانِ نُورُ خِیفَةٍ وَ نُورُ رَجاءٍ لَو وُزِنَ هذا لَم یَزِدْ عَلی هذا وَلَو وُزِنَ هذا لَم یَزِدْ عَلی هذا.(1)

پدرم میفرمود: «هیچ بنده مؤمنی نیست مگر آنکه در دلش دو نور است؛ نور خوف و نور رجا که اگر این وزن شود، از آن بیشتر نباشد و اگر آن وزن شود، از این بیشتر نباشد».

حضرت علی(ع) نیز میفرماید:

وَ إنِْ استَطَعتُم أنْ یَشتَدَّ خوفُکُم مِنَ اللهِ وَ أَُنْ یَحْسُنَ ظَنُّکُمْ بِهِ فَاجمَعُوا بَیْنَهُما فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّما یَکونُ حُسنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلی قَدرِ خَوفِهِ مِن رَبِّهِ وَ اِنَّ أحسَنَ النّاسِ ظَنَّاً بِاللهِ أَشَدُّهُمْ خَوفاً لِلّهِ.(2)

اگر توانستید که هم از خداوند سخت بترسید و درعینحال به خداوند حسن ظن داشته باشید، پس چنین کنید و بین آن دو جمع کنید؛ زیرا حسن ظن بنده راستین به خداوند، به اندازه خوفش از اوست و آن که به خداوند حسن ظن دارد، باید بیش از همه از مجازات او ترسان باشد.

ص:54

وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاتَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. (اسراء: 29)

هرگز [از خسیسی و تنگنظری] دستت را بر گردن خود زنجیر مکن و نیز بیش از اندازه گشاده دست مباش که سرزنش شوی و در کار خود بمانی.

امام صادق(ع) نیز درباره میانه روی در انفاق میفرماید:

لَوْ اَنَّ رَجُلاً أنْفقَ ما فِی یَدَیهِ فی سَبِیلِ اللهِ ما کانَ أَحسَنَ وَلا وُفِّقَ ألَیسَ یَقُولُ اللهُ تَعالی: وَلا تُلقُوا بِأَیْدِیکُم إلَی التَّهْلُکَةِ و أَحسِنُوا اِنَّ الله یُحِبُّ المُحْسِنینَ یَعنی المُقتَصِدِینَ.(1)

اگر مردی همه اموال خود را در راهی از راههای خدا انفاق کند، کار درست و به جایی نکرده است. مگر نه این است که خداوند متعال می فرماید: «خویشتن را با دستان خود به نابودی نکشانید و نیکوکاری کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد» (بقره: 195)؛ یعنی میانهروان را.

پروردگار متعال در آیه دیگری در مورد ویژگی بندگان خاص خویش میفرماید:

وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاماً... وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا. (فرقان: 63 و 67)

و بندگان خدای رحمان کسانی هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه میروند و هرگاه مردم جاهل آنها را خطاب کنند، با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب میدهند... و همچنین کسانی هستند که هنگام انفاق اسراف نمی کنند و بخل نیز نمی ورزند، بلکه در احسان کردن میانهرو و معتدلند.

ص:55

امام علی(ع) نیز دراین باره توصیه ارزشمندی دارد، ایشان میفرماید: «کُن سَمحاً وَ لا تَکُن مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَلاٰ تَکُن مُقَتَّراً؛ سخاوتمند باش، ولی اسراف مکن و در زندگی حسابگر باش، ولی سختگیر مباش!»(1)

ص:56

آن خداست و آنها را نزد مردم به امانت میسپارد و به آنها تجویز شده است در لباس پوشیدن میانهرو باشند».(1)

ص:57

امام جعفر صادق(ع) نیز در حدیث زیبایی، راه درست استفاده از نعمت ها را این گونه بیان میکند:

المالُ مالُ اللهِ یَضَعُهُ عِندَ الرَّجُلِ وَ دائِعَ وَ جَوَّزَ لَهُم أَن یَأکُلُوا قَصداً.(1)

دارایی برای خداست و آنها را نزد مردم به امانت میسپارد و به آنها اجازه داده است با میانهروی بخورند.

با توجه به این دستورالعملها، میانهروی در مصرف مهم بوده تا آنجا که عامل سلامت نیز دانسته شده است. در روایت دیگری میخوانیم: «لَو أنََّ النّاسَ قَصَدُوا فی المَطعَمِ لاستَقامَت أبدانُهُم؛ اگر مردم در خوردن غذا اعتدال و میانه روی را رعایت میکردند، بی شک بدنی سالم داشتند».(2)

ص:58

خداوند در آیه ای دیگر یکی از صفات دوزخیان را نداشتن تفکر و تعقل بیان کرده و فرموده است: «وَقَالُوا لَوْ کُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ؛ دوزخیان میگویند: اگر ما گوش شنوا و عقل بیداری داشتیم، در میان دوزخیان نبودیم.» (ملک: 10)

در روایات اسلامی نیز به این موضوع مهم تأکید شده است. امام رضا(ع) در حدیثی میفرماید: «لَیسَ العِبادَةُ کَثرَةَ الصَِلاةِ و الصَّومِ انَّما العِبادةُ التَّفَکُّرُ فی أَمرِ اللهِ عزَّوَجَلَّ؛ عبادت به زیادی نماز و روزه نیست، بلکه عبادت حقیقی به تفکر در کار خداوند متعال و اسرار جهان آفرینش است.»(1) بنابراین، میتوان گفت همواره تفکر و تدبر، انسان را به خیر و نیکی دعوت میکند و در مقابل، تصمیم شتاب زده اغلب پیآمدهای خوبی ندارد. آدمی با چراغ تفکر راه را از چاه بازمیشناسد. به همین دلیل خداوند حکیم این امانت را در وجود انسان قرار داده است. در آخر شایسته است انسان در کارهای فردی و اجتماعی نخست به آثار و نتایج کارهایش توجه و سپس آن را شروع کند.

ص:59

حسن ظن به خدا و وعدههای رحمت، کرم، لطف و عنایت او، از نشانه های مهم ایمان و از راه های مؤثر نجات و سعادت انسان است. در حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و آله میخوانیم: «لَیسَ مِن عَبدٍ یَظُنُّ بِالله ِخَیراً إِلّا کانَ عِندَ ظَنِّهِ بِهِ؛ هیچ بندهای گمان نیک به خدا نمیبرد مگر اینکه خداوند طبق گمانش با او رفتار میکند.»(1) در حدیث زیبایی از امام صادق(ع) نیز آمده است:

یَنبَغی لِلْمُؤْمِن اَن یَخافَ اللهَ خَوفاً کَأَنَّهُ مُشرِفٌ عَلَی النّار و یَرجُوهُ رَجاءاً کَأَنَّهُ مِن اهلِ الجَنَةَ انَّ اللهَ تَعالی یَقُولُ: وَ ذلِکُم ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنتُم بِرَبِّکُم أرداکُم ثَمَّ قال إنَّ اللهَ عِندَ ظَنِّ عَبدِهِ إنَّ خَیراً فَخَیرٌ وَ إنَّ شراً فَشَرٌّ.(2)

سزاوار است بنده مؤمن چنان از خدا بترسد که گویی در کنار دوزخ قرار گرفته و مشرف بر آتش است و چنان بر او امیدوار باشد که گویی اهل بهشت است، چنان که خداوند متعال میفرماید: «این گمانی است که شما به خدا پیدا کردید و سبب هلاکتان شد.» سپس امام افزود: خداوند نزد گمان بنده خویش است. اگر گمان نیک برد، نتیجهاش نیک و اگر گمان بد برد، نتیجهاش بد است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر میفرماید: «إنَّ حُسنَ الظَّنِّ بِاللهِ عَزَّوَجَلَّ ثَمَنُ الجَنَة؛ بهای حسن ظن به خدا بهشت است».(3)

ص:60

بالاترین مرتبه اطاعت از خداوند، صبر و رضایت بر خوشایندها و ناخوشایندهاست. بنابراین، کسی که از خداوند در امور خوشایند و ناخوشایند خشنود نمی شود، مگر آنکه در آن خوشایندها و ناخوشایندها برای او خیری است.

ایشان در سخنی دیگر میفرماید: «اِنَّ اَعْلَمَ النّاسِ باللهِ اَرْضاهُمْ بقضاءِ الله عَزَّوجَلَّ؛ عالمترین مردم به خداوند، خشنودترین آنها از قضای خداوند است.»(1) بدیهی است پروردگار حکیم، در سرنوشت و تقدیر انسانها هدف بزرگی را دنبال میکند. پس شایسته است همان گونه که امام صادق(ع) میفرماید، انسان در برابر قضای الهی این گونه باشد:

عَبْدِیَ المُؤمِنَ لا اَصْرِفُهُ فی شَیْءٍ إلاّ جَعَلْتُهُ خَیْراً لَهُ فَلْیَرْضَ بِقَضائی وَلْیَصْبِرْ عَلی بَلائی وَلْیَشْکُرْ نَعْمائِی اَکتُبْهُ یا مُحَمَّدُ مِنَ الصدَّیقینَ عِنْدی.(2)

اوضاع بنده مؤمن خویش را از حالتی به حال دیگر دگرگون نمیکنم، مگر آنکه برای او خیری در آن قرار دهم. پس باید به قضای من راضی باشد، هنگام بلای من صبر کند و نعمتهای من را سپاس گوید؛ زیرا اگر این گونه باشد، ای محمد! او را نزد خود از صدیقان قرار خواهم داد.

در روایتی میخوانیم روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله از گروهی از اصحاب پرسیدند: شما چه کسانی هستید؟ گفتند: از مؤمنان هستیم. حضرت پرسید: «نشانه ایمان شما چیست؟» گفتند: هنگام بلا صبر می کنیم و هنگام گشادگی و نعمت، سپاس میگزاریم و بر قضای خداوند راضی هستیم. پیامبر فرمود: «به خدای کعبه شما از گروه مؤمنان هستید».(3)

ص:61

از آنچه گذشت درمی یابیم آنچه خداوند مقدر کرده، به صلاح و مصلحت انسان است، هرچند او به اسرار و حکمتهای آن آگاهی نیابد.

ص:62

ص:63

نَفْسِکَ سَبِیلاً؛ هرگز در کارت، برای شیطان بهره و برای او راهی برای تسلط بر وجودت قرار مده».(1)

ص:64

امام صادق(ع) نشانه اخلاص در عمل را چنین معرفی می کند: «اَلْعَمَلُ الْخالِصُ الَّذِی لا تُریدُ اَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللهُ عَزَّوَجَلَّ؛ عمل خالص آن است که نخواهی کسی جز خدا تو را برای انجام آن ستایش کند».(1)

ص:65

نَفْسِهِ؛ نتیجه حیا همان است که انسان هنگام گناه از خویشتن شرم می کند.»(1) هرکس لباس حیا بر تن کند، بی شک عیب او از دیگران پوشیده خواهد ماند. حضرت علی(ع) در کلامی دل نشین میفرماید: «مَنْ کَساهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یَرَ النّاسُ عیبَهُ؛ هرکس جامه حیا در برکند، مردم عیب او را نمی بینند.»(2) کسی که از خدا شرم کند، گناهانش زدوده می شود: «الحَیاءُ مِنَ اللهِ یَمْحُو کَثیراً مِنَ الْخَطایا؛ شرم از خداوند، بسیاری از گناهان را از بین میبرد».(3)

ص:66

تاریک، نه موعظه سودمند است و نه بیم و امید، نه آیات تکان دهنده الهی و نه باران حیاتبخش وحی. امیرمؤمنان علی(ع) درباره این قلب ها می فرماید: «ما جَفَّتِ الدُّمُوعُ الاّ لِقَسوَةِ القُلُوبِ وَ ما قَسَتِ القُلُوبُ إِلاّ لِکَثرَةِ الذُّنُوب؛ اشکها خشک نمیشود مگر به خاطر سختی دلها و دلها سخت و سنگین نمیشود مگر به خاطر فزونی گناه.»(1) در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) میخوانیم:

أَوحَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِلی مُوسی یا مُوسی لا تَفرَح بِکَثرةِ المالِ وَ لا تَدَع ذِکرِی عَلی کُلِّ حالٍ، فَإِنَّ کَثرَة المالِ تُنسِی الذَّنُوبَ وَ إنَّ تَرکَ ذِکرِی یُقسِی القُلُوبَ.(2)

خداوند متعال به موسی(ع) وحی فرستاد که ای موسی! از کثرت اموال خوشحال مباش و یاد مرا هیچ گاه ترک مکن؛ چراکه کثرت مال موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می کند.

در هر حال برای به دست آوردن شرح صدر، باید به درگاه خدا روی آورد تا آن نور مطلق بر دلها بتابد و آیینه قلب را از زنگار گناه صیقل دهد.

ص:67

بی شک، چیرگی بر هوای نفس و مهار کردن آن، کار دشواری است. اگر انسان نتواند خود را حفظ کند و در ارضای خواهشهای درونی، مغلوب این خواستهها شود، به تدریج توان مقاومت در برابر گناه و معصیت را از دست خواهد داد، چنان که حضرت علی(ع) میفرماید:

غالِبِ الشَّهْوَةَ قَبْلَ قُوَّةِ ضَراوَتِها فَاِنَّها اِنْ قَوِیَتْ مَلَکَتْکَ وَاسْتَفادَتْکَ وَلَمْ تَقْدِر عَلی مُقاوَِمَتِها.(1)

پیش از آنکه خواهشهای نفسانی به تندروی عادت کنند، با آنها بجنگ؛ زیرا اگر این خواستههای سرکش در تجاوز و خودسری نیرومند شوند، فرمانروای تو می شوند و تو را به هر سو که بخواهند، میبرند. پس قدرت مقاومت در برابر آنها را از دست خواهی داد.

ایشان در سخنی دیگر میفرماید: «غالِبُوا اَنْفُسَکُمْ عَلی تَرکِ المَعاصی تََسْهُل عَلَیْکُمْ مَقادَتُها اِلَی الطّاعاتِ؛ با ترک گناه، بر نفسهای خویش چیره شوید تا کشاندن آن بهسوی بندگی و فرمانبرداری بر شما آسان شود.»(2) به یقین، در این مبارزه کسانی موفق خواهند بود که برای سرکوبی نفس، تلاش کنند و آن را به کارهای شایسته عادت دهند. حضرت علی(ع) میفرماید:

وَلاتُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِکُمُ فَتَدْهَبَ بِکُمُ الرُّخَصُ مَذاهِبَ الظَّلَمَةِ وَ لاتُداهِنُوا فَیَهْجُمَ بِکُمُ الإِدهانَُ عَلَی الْمَعْصِیَةِ. (3)

خود را به بیبندوباری عادت ندهید؛ چراکه این آزادی، شما را به راه ستمکاران میبرد و سهلانگاری نکنید؛ چون شما را به نافرمانی و گناه میکشاند.

ص:68

ص:69

علی(ع) میفرماید: «مَنْ لَجَأَ إلَی الرَّجاءِ سَقَطَتْ کَرامَتُهُ؛ هرکس [فقط] به امید پناه برد، بزرگواری اش نابود میشود».(1)

ص:70

ص:71

اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «أَولَی النّاسِ بالتُّهَمَةِ مَنْ جالَسَ أَهْلَ التُّهَمَةِ؛ سزاوارترین مردم به تهمت، کسانی هستند که با افراد متهم و بدنام هم نشینی میکنند».(1)

ص:72

فردی گناهی مرتکب میشود، سپس از آن عمل پشیمان میگردد و کار نیکی می کند، آن کار نیک، وی را خوشحال میکند و از حال پشیمانی دور می افتد، درصورتی که حالت پشیمانی برای او بهتر از حالت خوشحالی و سروری است که به علت انجام کار خیر به او دست داده بود.

بهترین راه درمان عجب، توجه به ضعف و ناتوانی خود است و مراقبت بر اینکه هیچگاه به خود مغرور نشود.

ص:73

گردیدند.»(1) جاهطلبی و ریاستمداری زمینه هلاکت انسان را فراهم می کند. امام صادق(ع) این خطر را در روایتی زیبا چنین بیان می کند:

اِیّاکُمْ وَ هؤلاءِ الرُّؤَساءَ الَّذینَ یَتَرأسُونَ فَوَاللهِ ما خَفَقَتِ النِّعالُ خَلْفَ رَجُلٍ اِلاّ هَلَکَ وَ اَهْلَکَ. (2)

از این رئیسان ریاست طلب بپرهیزید! به خدا سوگند! نعلینی در پشت سر فردی به صدا درنیامد، (مرید و پیرو پیدا نکرد) مگر آنکه هم خود هلاک شد و هم زمینه هلاک دیگران را فراهم کرد.

در هر حال برای حسن عاقبت لازم است انسان از آنچه تخم نفاق در دل می افکند، بگریزد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «حُبُّ الْمالِ وَالشَّرَفِ یُنْبِتانِ النِّفاقَ فِی القَلبِ کَما یُنْبِتُ الْماءُ اَلْبَقلَ؛ دوستی مال و جاه طلبی، نفاق را در قلب می رویاند آن گونه که آب، گیاه را می رویاند».(3)

ص:74

بنابراین، انسان باید از خودستایی بپرهیزد و هیچگاه خود را از عیب ها و کاستی ها، پاک و منزه نداند. در بسیاری از احادیث نیز خودستایی به شدت نکوهش شده است. امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید:

پرهیزکاران از اعمال خویش به اندک راضی نیستند و اعمال فراوان خود را زیاد نمیبینند. آنان خویشتن را متهم می کنند و از کردار خود بیمناکند. هرگاه یکی از آنها ستوده شود، از آنچه دربارهاش گفته شده، در هراس میافتد و می گوید: «من از دیگران نسبت به خود داناترم و پروردگارم به اعمالم از من آگاهتر است.» پروردگارا! مرا بهتر از آنچه آنها گمان میکنند، قرار ده و گناهانی را که نمیدانند, بیامرز!(1)

حضرت در جای دیگری میفرماید: «أَقْبَحُ الصِّدْقِ ثَناءُ الرَّجُلِ عَلی نَفْسِهِ؛ زشتترین سخن راست، مدح و ثنای انسان درباره خویشتن است.»(2) و امام علی بن موسی الرضا(ع) چه زیبا می فرماید:

عقل هیچ مسلمانی کامل نمیشود مگر اینکه ده خصلت در او باشد، آیا می دانید دهمین خصلت کدام است؟ گفته شد: چیست؟ فرمود: هیچ کس را ننگرد، مگر اینکه بگوید او از من پرهیزکارتر است. همانا مردم دو دستهاند: گروهی که از او بهتر و پرهیزکارتر و گروهی که از او بدتر و زبونترند. پس هرگاه کسی را ببیند که از او پستتر است، بگوید شاید درونش بهتر باشد و آن بهتر بودن باطن برای او بهتر است و خوبی من ظاهر است و شاید این ظاهر خوب درواقع به ضرر من باشد و هرگاه کسی را ببیند که بهتر و باتقواتر از او باشد، در برابرش فروتنی

ص:75

کند تا به رتبه او برسد و هنگامی که این گونه رفتار کند، عزت و احترامش بالا میرود و نامش به نیکی برده میشود.(1)

ص:76

صاحب رأی مشورت و به پیشنهاد او عمل کنی.»(1) البته اگر این دوراندیشی در مسیر درست نباشد، اراده و عزم قوی انسان را در بیراهه رفتن تقویت خواهد کرد؛ زیرا اگر راه، راه درستی نباشد، شخص هر لحظه از هدف دورتر خواهد شد. امام علی(ع) میفرماید: «لا خَیْرَ فی عَزْمٍ بِغَیْرِ حَزْمٍ؛ در اراده، بدون دوراندیشی خیری نیست».(2)

ص:77

امیرالمؤمنین علی(ع) دراین باره می فرماید: «أَشْجَعُ النّاسِ أَثبَتُهُم عَقْلاً فی بِداهَةِ الْخَوْفِ؛ دلیرترین مردم کسی است که عقلش در مواقع ترس، محکمتر و ثابتتر باشد.»(1) اگر انسان بتواند در هنگام بروز حوادث، صبور باشد یا به هنگام مواجه شدن با لغزشگاههای معصیت، پایدار بماند، میتوان گفت انسان شجاعی است. امام علی(ع) میفرماید: «أَلشُّجاعَةُ صَبرُ ساعَةٍ؛ شجاعت، [در گرو] لحظهای صبر کردن است.»(2) حضرت در سخنی دیگر این فضیلت را به گونهای دیگر بیان میکند: «الشُّجاعَةُ نُصرَةٌ حاضِرَةٌ وَ فَضیلَةٌ ظاهِرَةٌ؛ شجاعت، یاوری آماده و فضیلتی آشکار است».(3)

ص:78

پرگویی باعث فزونی گناهان انسان می شود، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ کَثُرَ کَلامُهُ کَثُرَ سَقَطُهُ وَ مَنْ کَثُرَ سَقَطُهُ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ و مَنْ کَثُرَتْ ذنوبُهُ کانَتِ النّارُ اَوْلی بِهِ.(1)

هرکس سخنش زیاد شد، لغزش وی نیز زیاد میگردد و هرکه لغزشش زیاده شد، گناهانش افزون میشود و آنکه گناهش افزون شد، آتش بر او سزاوارتر است.

امام علی(ع) میفرماید: «اَلعافِیَةُ عَشْرَةُ أجزاءٍ تِسعَةٌ مِنْها فی الصَّمتِ؛ سلامتی از حوادث، ده بخش است که نُه بخش آن در سکوت است.»(2) حضرت در سخن دیگری میفرماید: «کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فیه فکرَةٌ فَهُوَ سَهْوٌ؛ هر سکوتی که در آن اندیشه نباشد، سهو و فراموشی به حساب میآید».(3)

سخن بیموقع همانند کبریت زدن به مواد آتشزاست که ممکن است ضررهای جانی و مالی به انسان برساند. امیرالمؤمنین علی(ع) دراین باره میفرماید: «اَلصَّمتُ فِی أَوانِهِ خَیْرٌ مِنَ الْمَنْطِقِ فِی غَیرِ أَوانِهِ؛ سکوت بهموقع بهتر از سخن گفتن بی موقع است.»(4) یا در جایی دیگر میفرماید: «لا حافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمتِ؛ هیچ نگهبانی نگه دارندهتر از سکوت نیست.»(5) بعضی روایت ها، سکوت را عبادت معرفی کردهاند، چنان که امام علی(ع) میفرماید: «أفْضَلُ الْعِبادَةِ الصَّبْرُ

ص:79

وَ الصَّمتُ وَ انتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترین عبادت ها، سکوت و انتظار فرج است.»(1) خودداری از حرفهای غیرضروری باعث مصونیت می شود. مولای متقیان در کلامی فرمود: «مَنْ کَثُرَ کَلامُهُ کَثُرَ خَطائُهُ؛ آنکه زیاد سخن میگوید، خطایش زیاد میشود.»(2) آن حضرت کم حرفی را نشانه بلوغ عقل دانسته و فرموده است: «إذا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلامُ؛ زمانی که عقل و خرد کامل شد، سخن کم میگردد».(3)

لقمان حکیم چه زیبا به فرزندش پند میدهد: «یا بُنَیَّ إنْ کَُنْتَ زَعَمْتَ اَنَّ الْکَلامَ مِنْ فِضَّةٍ فَاِنَّ السُّکُوتَ مِنْ ذَهَبٍ؛ ای فرزند! اگر تصور میکنی سخن گفتن نقره است، بدان که سکوت طلاست.»(4) حضرت علی(ع) نیز در کلامی شیرین فرمود:

آدمی به زیر زبان خویش پنهان است. پس کلام خود را بسنج و آن را بر عقل و دانش خود عرضه کن، اگر آن کلام برای خدا و در راه خدا بود، آن را بگو و اگر غیر از این بود، سکوت از سخن گفتن بهتر است!(5)

ص:80

کن!»(1) ایشان در کلامی دیگر چارچوب ادبورزی را چنین بیان می کند: «أَفْضَلُ الأََدَبِ أَنْ یَقِفَ الإِنسانُ عِندَ حَدِّهِ وَ لا یَتَعَدّی قَدرَهُ؛ بهترین نوع ادب این است که انسان در حد و مرز خویش توقف کند و از اندازه شخصیت خویش تجاوز نکند.»(2) نتیجه رعایت ادب، کسب اخلاق نیکو و پسندیدهای است که انسان را از دیگران متمایز میکند. خردمندان به ادب نیاز دارند، چنان که زارع، به آب نیازمند است. حضرت علی(ع) فرمود: «کَفاکَ أدَباً لِنَفْسِکَ اجتِنابُ ما تکرَهُهُ مِن غَیْرِکَ؛ در خصوص ادب کفایت میکند تو را, از آنچه در دیگران ناپسند میدانی، دوری کنی».(3)

کسب فضایل اخلاقی بهترین نوع آداب است. امام علی(ع) در کلامی فرمود: «مَنْ لَمْ یَصْلُحْ عَلی أَدَبِ اللهِ لَمْ یَصْلَُح علی أَدَبِ نَفْسَهُ؛ آن که با ادب الهی اصلاح نشود، بر ادب نفس خود، اصلاح نشود.»(4) بعضی از افراد ادب را در نژاد و نسب نیکو جستوجو میکنند، درحالیکه در منطق اسلام، حسن ادب جای حسب و نسب را پر می کند. امام علی(ع) میفرماید: «حُسنُ الأَدَبِ یَنُوبُ عَنِ الحَسَبِ؛ نیکویی ادب جای خالی حَسَب و نَسَب را پر می کند.»(5) ایشان در سخنی

ص:81

دیگر میفرماید: «الشَّرفُ بِالْعَقلِ وَ الأَدَبِ لا بِالْحَسَبِ وَ النَّسَبِ؛ شرافت انسانی به عقل و ادب است، نه به اصل و نسب».(1)

ص:82

ثَلاثٌ لا یَزیدُ اللهُ بِهِنَّ المَرءَ الْمُسْلِمَ إلاّ عِزّاً الصَّفحُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ إعطاءُ مَنْ حَرَمَهُ و الصِّلَةُ لِمَنْ قَطَعَهُ.

سه چیز است که خدا مسلمان را به خاطر آنها جز عزت و سربلندی ندهد: عفو و گذشت از کسی که به او ستم کرده، بخشش به کسی که از او دریغ داشته و پیوند و ارتباط برقرار کردن با کسی که از او بریده و با وی قهر کرده است.(1)

ص:83

است: «إذا قَدَرتَ عَلی عَدُوِّکَ فاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ؛ چون بر دشمنت دست یافتی، گذشت از او را شکرانه این نعمت قرار ده!»(1)

ص:84

زیرا بسیار شده که یک کلمه، نعمت بزرگی را از انسان سلب کرده یا بلا و دردسری برایش فراهم ساخته است.

چه بسیار افرادی که از سخن گفتن خود پشیمانند، اما هیچ کس به خاطر سکوت کردن پشیمان نمیشود. رسول گرامی اسلام میفرماید: «نَجاةُ الْمُؤمِنِ فی حِفْظِ لِسانِهِ؛ نجات مؤمن در حفظ زبان اوست.»(1) امام جعفر صادق(ع) نیز میفرماید:

قال لقمانُ لِابْنِهِ یا بُنَیَّ! إنْ کُنْتَ زَعَمْتَ أَنَّ الْکَلامَ مِنْ فِضَّةٍ فَإِنَّ السُّکُوتُ مِنْ ذَهَبٍ.

لقمان به فرزندش گفت: فرزند عزیزم! اگر گمان میکنی سخن گفتن از نقره است، بهدرستی که سکوت از طلا است.

در آخر، همواره این توصیه رسول الله صلی الله علیه و آله را در نظر داشته باشیم که: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَسْلَمَ فَلْیَلْزَمِ الصَّمْتَ؛ آن که میخواهد سالم بماند، باید سکوت کند».(2)

ص:85

لَیَطْغی اَن راهُ اسْتَغْنی؛ انسان هنگامی که خود را بینیاز ببیند، سرکش و مغرور میشود.» (علق: 6 و 7) البته مؤمن در برابر بلا و مصیبت، شکیباست، ولی صبر بر عافیت، رفاه و آسایش مخصوص صدیقان است و اینها، نوعی آزمایش است که خداوند متعال در آیه ای از قرآن میفرماید: «إنّما اَمْوالَکُمْ و اَوْلادَکُم فتنةٌ؛ به درستی که اموال و فرزندان شما مایه آزمایش شما هستند.» (تغابن: 14) اما در حالت دوم که مطابق میل و هوای انسان نیست، در دو حالت محصور است یا مانند طاعات و گناهان در اختیار و تحت اراده آدمی است یا مانند هجوم دشمن و حوادث در اختیار انسان نیست.

در طاعت و عبادات نیز انسان نیازمند صبر است، برای مثال در طاعاتی مانند نماز باید با تنبلی و در زکات باید با بخل مقابله کرد و با صبر و شکیبایی به این اعمال پرداخت. درباره صبر در مقابل حوادث و مشکلات نیز رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث قدسی میفرماید:

اِذا وجَّهتُ اِلی عَبْدٍ من عَبیدی مُصیبةً فی بَدَنِهِ اَوْ مالِهِ اَوْ وُلْدِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذلِکَ بِصَبْرٍ جَمیلٍ اِسْتَحَیْتُ مِنْهُ یَوْم الْقیامَةِ اَنْ اَنْصِبَ لَهُ میزاناً اَوْ اَنْشُرَ لَهُ دیواناً.(1)

اگر در بدن یا مال یا فرزند بنده ای از بندگانم بلایی ایجاد کنم و آن بنده با آن مصیبت با صبری نیکو برخورد کند، در روز قیامت شرم خواهم کرد از اینکه برای اعمال آن بنده، میزان اعمال را نصب کنم یا پرونده اعمالش را منتشر سازم.

ص:86

خداوند در قرآن کریم مسئولیت انسان را به محدوده زبان و سخن محصور نمیکند، بلکه چشم و گوش و قلب و دل را نیز در خوش بختی یا بدبختی انسان مسئول می داند؛ چنان که میفرماید: «وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُول_ئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً؛ از آنچه نمیدانی پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و دلها همه مسئولند». (اسراء: 36)

در روایتی نیز میخوانیم: شخصی خدمت امام جعفر صادق(ع) رسید و عرض کرد: همسایگان من کنیزکانی دارند که میخوانند و مینوازند. گاهی که برای قضای حاجت بیرون میروم، به خاطر اینکه نغمه و آواز آنها را بشنوم، نشستن خود را طولانیتر میکنم. حضرت فرمود: «این کار را مکن!» آن مرد عرض کرد: به خدا سوگند! برای اینکه نغمههای آنها را بشنوم، نمیروم، بلکه گاهی که آنجا میروم و صدای آنها به گوشم می رسد، قدری بیشتر مینشینم. امام صادق(ع) فرمود: «مگر نشنیدهای که خداوند در قرآن میفرماید: گوش و چشم و دلها همه مسئولند؟» گفت: به خدا سوگند! هرگز این آیه را از هیچ کس، نه عرب و نه عجم، نشنیده بودم و اکنون این کار را ترک میکنم و از خداوند عفو و مغفرت می خواهم. امام صادق(ع) فرمود: «برخیز غسل [توبه] کن و تا میتوانی نماز بخوان؛ چون به کار بسیار بدی عادت کرده بودی که اگر در آن حال میمردی، در بدترین حالت از دنیا میرفتی و مسئولیت بزرگی داشتی. اینک به درگاه خدا توبه کن و از او بخواه توبه تو را از کارهای زشتی که مرتکب شدهای، بپذیرد!»(1)

ص:87

بنابراین، باید گوش را مثل زبان حفظ کرد. امام سجاد(ع) درباره حق گوش میفرماید:

و اما حق گوش آن است که آن را مجرای ارتباط قلبت با خارج قرار ندهی، جز در مورد انتقال سخنان کریمانه و حکیمانهای که در دل، اندیشه و ایده خوبی پدید آورده و یا خُلق کریمی نصیب تو کند؛ زیرا گوش دری است بهسوی دل که انواع و اقسام معنای خوب یا بد را به آن میرساند و برای خلق جز نیرویی که پروردگار به آنها می بخشد، هیچ نیرویی نیست. (لاحَولَ وَ لاقُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ العَلیِّ العَظیمِ).(1)

ص:88

در ترک گناه، با نفس خویش دست و پنجه نرم کنید تا کشاندن آن به سوی طاعات و عبادات بر شما آسان شود.

امام صادق(ع) نیز درباره ترک گناه میفرماید:

إِنْ أَرَدْتَ أَنْ یُخْتَمَ بِخَیْرٍ عَمَلُکَ حَتّی تُقْبَضَ وَ أَنْتَ فی أَفْضَلِ الأَعمالِ فَعَظِّمْ لِلّهِ حَقَّهُ أَنْ تَبْذُلَ نَعمائَهُ فی مَعاصیةِ وَ أَنْ تَغْتَرَّ بِحِلْمِهِ عَنکَ.(1)

اگر بخواهی کارت به خوبی به پایان رسد، تا از این دنیا، در حالی رخت بربندی که به بهترین عمل مشغول باشی، حق خدای را بزرگ بدار. مبادا نعمتهای او را در نافرمانی صرف کنی و به حلم و بردباری او مغرور شوی!

باید دانست گناه همان سرکشی از دستورهای پروردگار و بسیار زشت و ناپسند است و هیچ گناهی از این نظر کوچک نیست. امام صادق(ع) میفرماید:

إنَّ الرَّجُلَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلوةَ اللَّیْلِ وَ إِنَّ الْعَمَلَ السَّییِّءَ أَسْرَعُ فِی صاحِبِهِ مِنَ السِّکِّینِ فِی اللَّحْمِ. (2)

گناه، انسان را از عبادت و تهجّد محروم میسازد و لذت مناجات با خدا را از او سلب میکند. اثر گناه از کارد برنده سریع تر است.

ص:89

توصیه ای میفرماید: «اَلغِنَی الْأَکبَرُ الْیَأسُ عَمّا فِی أَیدِی النّاسِ؛ بزرگترین بی نیازی آن است که به آنچه در دست مردم است، بیاعتنا باشی.»(1) استغنا و بزرگ منشی، انسان را بلندطبع میکند، به گونه ای که هرگز احساس کمبود نمیکند. امام علی(ع) در حدیثی به این امر اشاره دارد: «اَلغِنی عَنِ المُلوکِ أَفضَلُ مُلْکٍ؛ برترین سلطنت، بینیازی از پادشاهان است».(2)

بدیهی است هرگونه وابستگی به غیرخداوند، نیازمندی است و تکیه به خداوند متعال و ایمان به خداست که به انسان آزادگی میبخشد، چنان که امام علی(ع) در سخنی دیگر میفرماید: «اَلْغِنی بِغَیْرِ اللهِ أَعْظَمُ الْفَقْرِ وَ الشَّقاءِ؛ توانگری به غیرخداوند، بزرگترین فقر و بدبختی است».(3)

امام جعفر صادق(ع) به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله میفرماید:

اَللّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ اَحَبَّ مُحَمَّداً وَ آل مُحَمَّدٍ اَلْعَفافَ وَ الْکَفافَ.(4)

خدایا! به محمد و آل محمد و دوستدارانشان پاک دامنی و به اندازه کفایت روزی عطا کن!

آن حضرت در روایت دیگری فرمود: «طُوبی لِمَنْ أَسْلَمَ وَ کانَ عَیْشُهُ کَفافاً؛ خوشا به حال کسی که مسلمان و زندگیاش به قدر کفاف باشد.»(5) اگر مؤمن به آنچه خدا به او داده است، قناعت کند، از دیگران بینیاز است و روح قناعت و بینیازی است که ارزشمند است، نه مال و ثروت؛ چه بسا ثروتمندانی که فاقد روح بلندند. از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: «لَیْسَ الْغِنی عَنْ کَثْرَةِ

ص:90

الْعَرَضِ إنَّمَا الْغِنی غِنَی النَّفْسِ؛ بینیازی به فراوانی ثروت نیست، بینیازی تنها در روحیه بینیازی است.»(1) امام جعفر صادق(ع) در روایت دیگری به همین مضمون میفرماید: «مَنْ قَنِعَ بِما رَزَقهُ اللهُ فَهُوَ مِنْ أَغنَی النّاسِ؛ هرکه به آنچه خدا روزی اش کرده قانع باشد، از بینیازترین مردم است.»(2) روشن است اگر کسی به آنچه خدا برای او مقدّر کرده است، راضی نباشد، به مال دیگران چشم طمع خواهد داشت. در نتیجه دست نیاز به سوی آنان دراز می کند و این موجب خواری او می شود. امام جعفر صادق(ع) در این باره می فرماید: «ما أقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ تَکُونَ لَهُ رَغْبَةً تُذِلُّهُ؛ چه زشت است برای مؤمن، میل و رغبتی در او باشد که او را خوار و ذلیل کند».(3)

ص:91

نکته قابل توجه دیگر اینکه در قرآن سفارش شده زمان مناسب برای توبه، کوتاه ترین زمان پس از ارتکاب گناه است:

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّی إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الانَ. (نساء: 17 و 18)

بی شک، خداوند توبه کسانی را میپذیرد که عمل ناشایست را از روی نادانی مرتکب شوند، بهزودی توبه کنند و کسانی که گناهان را [در همه عمر] انجام میدهند و آن گاه که مرگ آنان فرارسید، [در آن ساعت پشیمان می شوند و] میگویند: «اکنون توبه کردم،» توبهشان پذیرفته نخواهد شد.

لقمان حکیم نیز به فرزندش این گونه سفارش میکند:

آن که با عقب انداختن توبه، به توبه کردن شتاب نورزد، میان دو خطر بزرگ است: یکی آنکه ظلمت گناه بر قلبش انباشته شده، تا آنجا که رنگ گناه بر آن نقش بسته و دیگر پذیرای پاکی و پاکیزگی نگردد. دوم آنکه مرض و مرگ بهسوی او بشتابد و فرصت پاک کردن آلودگیهای خویش را به دست نیاورد.(1)

ص:92

پدرم (امام محمدباقر(ع)) بارها میفرمود: هیچچیز برای قلب زیانبارتر از گناه نیست؛ چه آنکه قلب با گناه میآمیزد و بر گناه اصرار میورزد تا آنکه گناه بر قلب چیره میشود و سرانجام آن را وارونه میکند.

قلبی که بر اثر زیاده روی در گناه، پاکی و طهارت اولیه خود را از دست دهد، سخن حق و موعظه در آن اثر نمی کند و این همان راهی است که به فرموده خدا در قرآن کریم، پایانش کفر و تکذیب آیات خدا و استهزای حقایق آسمانی خواهد بود. در سوره روم می خوانیم:

ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاؤُا السُّوآی أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِؤُن. (روم: 10)

پس آنها که بد کردند [و در ارتکاب گناه اصرار ورزیدند]، دچار عاقبتی بدتر شدند. [و آن اینکه] آیات خدا را تکذیب کردند و آنها را به استهزا گرفتند.

آدمی با اصرار بر گناه، توفیقات الهی را از دست می دهد و در دام دنیا و خواسته های نفسانی گرفتار میشود. امام صادق(ع) در این باره می فرماید:

یَقُولُ اللهُ تَعالی: إِنَّ أدْنی ما أَصْنَعُ بِالْعَبْدِ إِذا اَثَرَ شَهْوَتَهُ عَلی طاعَتِی أَنْ اُحَرِّمُّهُ لَذِیذََ مُناجاتی.(1)

خداوند تعالی میفرماید: هنگامی که بنده من خواهشهای نفسانی خویش را بر طاعت من ترجیح دهد، کمترین کیفری که در حق او روا میدارم آن است که او را از لذت مناجات خودم محروم میسازم.

بنابراین، شایسته نیست انسان خردمند در رفع آثار شوم گناه از صفحه دل درنگ کند؛ زیرا گناه چون سم مهلکی است که اگر در رفع آن هرچه زودتر اقدام نکند، راه نجاتی برایش باقی نمیماند.

ص:93

پایه آرزوهای دراز، دنیادوستی و دور دانستن مرگ است. درحالی که مرگ هر لحظه ممکن است به سراغ ایشان بیاید. ازاین رو، رسول گرامی اسلام میفرماید:

إِذا اََصْبَحْتَ فَلا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالْمَساءِ وَ اِذا أَمْسَیْتَ فَلا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالصَّباحِ وَ خُذْمِنْ دُنیاکَ لِآخِرَتِکَ وَ مِنْ حَیاتِکَ لِمَوْتِکَ وَ مِنْ صِحَّتِکَ لِسُقْمِکَ فَإِنَّکَ لا تَدْرِی مَا اسْمُکَ غَداً. (1)

هنگامی که صبح کردی، با نفس خویش درباره ماندن تا شب سخن مگو و اگر شب کردی، به نفس خود وعده صبح کردن را مده و از دنیای خود برای آخرت خویش و از زندگانی خود برای زمان مرگ خویش و از دوران سلامت خود برای روزهای بیماری خویش توشهای برگیر که همانا نمیدانی فردا نام تو چیست؟ (جزو زندگانی یا مردگان)

آن حضرت در کلامی دیگر آرزوی دراز را به همراه پیروی از هوای نفس، عامل انحراف میشمارد و میفرماید:

اِنََّ اَشَدَّ ما أَخافُ عَلَیْکُمْ خَصْلَتانِ، إِتِّباعُ الْهَوی و طُولُ الأَمَلِ فَأمَّا اِتّباعُ الْهَوی فَاِنَّهُ یَعْدِلُ عَنِ الحَقِّ وَ اَمّا طُولُ الأَمَلِ فَاِنَّهُ یُورِثُ الحُبَّ الدُّنیا.(2)

بدترین چیزی که بر شما از آن میترسم، دو خصلت است؛ پیروی از هوای نفس و گرفتار آمدن به آرزوی دور و دراز. پس پیروی از هوای نفس، انسان را از راه حق منحرف میسازد و آرزوهای دور و دراز، دنیا را در نظر آدمی دوست داشتنی جلوه میدهد.

ایشان در سخن زیبای دیگری از مردم میپرسد: «ای مردم، آیا از خدای عزوجل شرم نمیکنید؟!» گفتند: کاری که به خاطر آن از خدا شرم کنیم، کدام است؟ حضرت فرمود: «تَجْمَعُونَ مَا لا تَأْکُلُونَ وَ تَأْمَلُونَ ما لا تُدْرِکُونَ

ص:94

وَ تَبْنُونَ ما لاُ تَسْکُنُونَ؛ آنچه را نمیخورید، میاندوزید و آنچه را بدان دست نخواهید یافت، آرزو میکنید و چیزی را که در آن مسکن نخواهید گزید، میسازید».(1)

ص:95

شکم پر، مانعی برای انجام عبادات و کارهای روزمره و تفکر و تدبر میگردد، چنان که لقمان حکیم به فرزندش می گوید:

یا بُنَیَّ اِذا امْتَلَأَتِ الْمَعِدَةُ نامَتِ الْفِکْرَةُ وَ خَرِسَتِ الْحِکْمَةُ وَقَعَدَتِ الاَعْضاءَُ عَنِ الْعِبادَةِ.(1)

ای فرزند! اگر معده پر شود، اندیشه می خوابد و حکمت پامال میگردد و اعضا از عبادت بازمیماند.

به خاطر این آسیبهاست که امام باقر(ع) میفرماید: «ما مِنْ شَیْءٍ اَبْغَضَ إِلَی اللهِ تَعٰالیٰ مِنْ بَطْنٍ مَمْلُِوءٍ؛ چیزی نزد خداوند مبغوضتر از پرخوری و شکم پر نیست».(2)

ص:96

حضرت علی بن موسی الرضا(ع) میفرماید: «اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلّ شَرٍّ؛ غضب، کلید هر بدی است.»(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز میفرماید:

مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلیٰ إِمْضٰائِهِ حَشَا اللهُ قَلْبَهُ أَمناً وَ ایماناً یَوْمَ الْقِیٰامَة.(2)

آن که خشمی را فرو برد، با اینکه میتوانست آن را اعمال کند، خداوند دل او را در روز قیامت از آرامش و ایمان پر میکند.

آن حضرت در حدیث دیگری میفرماید: «إنّ لِجَهَنَّمَ باباً لا یَدْخُلُ مِنْهُ إِلاّ مَنْ شَفیٰ غَیْظَهُ بِمَعْصِیَةِ اللهِ تَعٰالیٰ؛ یکی از درهای جهنم مخصوص کسانی است که خشم خود را فرو نمی نشانند, مگر با معصیت خدای تعالی.»(3) پس شایسته است هرگاه خشمگین شدیم، خدای قادر متعال را به یاد آوریم و شخصیت و کرامت خود و برادر دینی مان را در نظر بگیریم و با یاری جستن از خدای متعال، آرامش و وقار را بر قلب و روحمان حاکم کنیم.

ص:97

و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به خود فراموشی گرفتار کرد و آنها فاسق و گنهکارند.

فراموش کردن خدا سبب خودفراموشی میشود؛ زیرا انسانی که در لذت های مادی و خواسته های حیوانی فرو میرود، هدف آفرینش خود را و اینکه از کجا آمده و نهایت کار او چه خواهد شد، فراموش می کند. انسانی که خدا را فراموش کرد، در زندگی خود نیز دچار مشکل میشود؛ زیرا مشکلات زندگی بیشتر به خاطر کمبودهای معنوی و نداشتن آرامش روحی است. آن که به خدا ایمان دارد و دل به او بسته، از همه این نگرانیها در امان است.

یاد خدا مایه آرامش جان است. از دیدگاه مؤمن واقعی، عالم محضر خداست و همه کارها در حضور او انجام میگیرد و همین احساس حضور، برای دوری از گناه کافی است. چه تکان دهنده است این آیه که خداوند می فرماید: «أَلَمْ یَعْلَمْ بأَنَّ الله یَریٰ؛ آیا انسان نمیدانست که خدا همه چیز را میبیند؟» (علق: 14) البته کسانی که خدا را فراموش میکنند، خداوند نیز آنها را وا میگذارد، چنان که در آیه دیگری میخوانیم؛

الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِنْ بَعْضٍ یَأمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ هُمُ الْفَاسِقُونَ. (توبه: 67)

مردان و زنان منافق همه از یک گروهند. آنها امر به منکر و نهی از معروف میکنند و دستها را از انفاق و بخشش میبندند. خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را (از رحمتش) فراموش کرده است. بی شک، منافقان فاسقند.

ص:98

اولیای الهی در تنظیم و تقسیم وقت بسیار دقیق بودند و می کوشیدند از دوران کوتاه عمر و دقایق گرانبهای زندگی استفاده بهینه را ببرند. در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میخوانیم هنگامی که آن حضرت وارد منزل میشد، وقت خود را به سه قسمت تقسیم می کرد؛ قسمتی را برای عبادت، قسمتی را برای خانواده و قسمتی را برای خود و بخش مربوط به خویش را نیز میان خود و مردم تقسیم میکرد و اجازه حضور و شرفیابی را به همه می داد.(1) در روایتی از حضرت علی(ع) نیز آمده است:

إنَّ لَیْلَکَ و نَهٰارَکَ لا یَسْتَوْعِبانِ لِجَمیع حٰاجٰاتِکَ فَاقْسِمْها بَیْنَ عَمَلِکَ وَ راحَتِک.(2)

ساعات روز و شب گنجایش تمام نیازهای تو را ندارد. پس آنها را میان کار و استراحت تقسیم کن!

آن حضرت در سخنی دیگر می فرماید:

اِجْعَلْ لِنَفْسِکَ فِیماَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللهِ سُبْحٰانَهُ أَفْضَلَ الْمَوٰاقِیتِ و الْأَقْسٰامِ.(3)

میان خود و خدای سبحان، بهترین وقت را برای عبادت و راز و نیازت قرار ده.

نظم و انضباط نشانه عقل و خرد است. امام جعفر صادق(ع) در اهمیت برنامهریزی و تنظیم اوقات میفرماید:

یَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِ الْعٰاقِلِ أَنْ یَکُونَ لَهُ ساعَةٌ یُفْضِی بِهٰا إلیٰ عَمَلِهِ فِیمٰا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ و سٰاعَةٌ یُلاٰقی إخْوٰانَهُ الَّذِینَ یُفاوِضُهُمْ وَ یُفاوِضُونه فی

ص:99

أمْرِ آخِرَتِهِ وَ سٰاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ لَذّاتِهٰا فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ فَإِنَّها عَوْنٌ عَلی تِلْکَ السّاعَتَیْنِ.(1)

سزاوار است مسلمان خردمند ساعتی را برای عبادت و وظایف الهی خویش منظور کند و در مرحله بعد ساعتی را برای ملاقات برادران دینی قرار دهد که با او در امر آخرت گفت وگو می کنند و یاری می دهند و ساعتی را برای خود و لذت های حلال، تا بتواند تجدید نیرو کند که این ساعت، بازوی آن دو ساعت دیگر است.

ص:100

ایشان در حدیثی دیگر میفرماید:

إنِّی أجِدُنی أَمْقُتُ الرَّجُلَ مُتَعَذِّرَ الْمَکاسِبِ فَیَسْتَلْقی عَلی قَفاهُ وَ یَقُولُ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِی وَ یَدَعُ أنْ یَنْتَشِرَ فی الأَرْضِ وَ یَلْتَمِسَ مِنْ فَضْلِ اللهِ فاَلذَّرَّةُ تَخْرُجُ مِنْ حُجْرِها تَلْتَمِسُ رِزْقَها.(1)

من دوست ندارم کسی را که دنبال کسب و کار نمیرود و بر پشت میخوابد (در خانه مینشیند) و میگوید: خدایا! روزی مرا برسان و برای اینکه از فضل (روزی) خدا استفاده کند، گامی بر نمیدارد. [آنگاه افزود:] مورچه برای اینکه روزی خود را به دست آورد، از لانهاش بیرون میرود.

بنابراین، انسان باید برای کسب روزی فعالیت و تلاش کند و تنها عبادت کردن و خانهنشینی و دل خوش بودن به ضمانت الهی در کسب روزی، دردی را دوا نمیکند.

ص:101

خدای متعال، روزی انسان را ضمانت کرده، همان طور که حضرت علی (ع) فرمود: «قَدْ تَکَفَّلَ لَکُمْ بِالرِّزقِ؛ [خداوند] روزیهایتان را ضمانت کرده است.»(1) گفتنی است یکی از عواملی که سبب وسعت رزق می شود، تقوا و پرهیز از گناه است. خداوند در قرآن مجید میفرماید: «ومَنْ یَتَّقِ الله یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسب؛ هرکس تقوا داشته باشد و حریم الهی را نگه دارد، خدا برای او راه گریزی قرار میدهد و از آنجا که گمان ندارد، او را روزی میدهد.» (طلاق: 2 و 3) عامل دوم، استغفار است. حضرت علی(ع) میفرماید:

وَ قَدْ جَعَلَ اللهُ الْاِسْتِغْفارَ سَبباً لِهُ وَ لِلرِّزْق وَ رَحْمَةِ لِلْخَلْقِ فَقٰالَ سُبْحٰانَهُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کٰانَ غَفّاراً یُرْسِلِ السَّمٰاءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً.(2)

خداوند، استغفار و توبه را وسیلهای برای فراوانی روزی و رحمت به خلق قرار داده است. خدای سبحان فرموده است از پروردگارتان آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است تا باران رحمتش را از آسمان پیدرپی بر شما فرو فرستد.

در مقابل، بیپروایی و گناه عامل کاهش روزی است. امام باقر(ع) میفرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُزْویٰ عَنْهُ الرِّزْقُ؛ به راستی بندهای که مرتکب گناه شود، روزی او کنار زده میشود.»(3) همچنین ناسپاسی و کفران نعمت نیز از روزی میکاهد. خداوند متعال میفرماید:

خداوند قریهای را مثل میزند که امنیت و آرامش داشت و روزی فراوان آن از هرجا میرسید. پس آنها در برابر نعمتهای خدا ناسپاسی کردند و خداوند بر اثر کارهایی که انجام میدادند، لباس گرسنگی و ترس بر آنها پوشاند. (نحل: 112)

ص:102

ص:103

روزی می داند و میفرماید: «اَلْکِذْبُ یَنْقُصُ الرِزْقَ؛ دروغگویی رزق و روزی انسان را کاهش میدهد.»(1) ایشان دروغ را سبب نابودی نور مؤمنان دانسته و فرموده است: «لاتمزَحُ فَیَذْهَبُ بَهاؤُکَ وَ لا تَکْذِبْ فَیَذْهَبُ نورُکَ؛ شوخی نکن که شکوه تو از بین میرود و دروغ نگو که نور تو نابود میشود».(2)

ص:104

برترین عبادت، انتظار فرج است.»(1) امام صادق(ع) نیز صفات منتظران را چنین معرفی می کند:

مَنْ سُرَّ اَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحابِ الْقٰائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَلْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحٰاسِنِ الأَخْلاٰقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ.(2)

آن که مایل است جزو یاران حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف قرار گیرد، باید منتظر باشد و اعمال و رفتارش در حال انتظار با تقوا و اخلاق نیکو توأم گردد.

امام موسی کاظم(ع) نیز شیعه را در زمان انتظار چنین معرفی می فرماید:

طُوبیٰ لِشّیعَتنَا الْمُتَمَسِّکِینَ بحُبِّنا فی غَیْبَةِ قائِمنَا الثّابِتِینَ عَلی مُوالاتِنا وَالبَرائَةِ مِنْ اَعْدائِنا اُولئِکَ مِنّا و نَحْنُ مِنْهُمْ وَ قَدْ رَضُوا بِنَا اَئِمَّةً وَ رَضِینا بِهِمْ شِیعَةً وَ طُوبی لَهُمْ هُمْ واللهِ مَعَنا فِی دَرَجَتِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ.(3)

خوشا به حال شیعیان ما که در زمان غیبت قائم ما به دوستی ما چنگ میزنند و در دوستی ما و برائت از دشمنان ما استوارند. آنها از ما و ما از آنهاییم. آنها به پیشوایی ما راضی شدند و ما هم به شیعه بودن آنها راضی و خشنودیم و خوشا به حال آنها! به خدا قسم، آنها در روز قیامت با ما و در مرتبه ما هستند.

ص:105

بدان که خدای متعال هیچ خوردنی و آشامیدنی را تجویز نکرد جز آنچه منفعت و مصلحت انسان در آن بود و هیچچیز را ممنوع و حرام اعلام نکرد مگر آنچه را در آن زیان و تباهی و هلاکت بود. پس هرچه مفید و تقویت کننده جسم و بدن باشد، حلال است و هرچه زیان آور و از بین برنده قوت بدن یا قاتل انسان باشد، حرام است.(1)

پیشوایان اسلام همواره پیروانشان را به پاکیزگی تشویق میکردند. نقل است پیامبر گرامی اسلام امت خود را به پاکیزگی تشویق و ترغیب می کرد.(2) ایشان که پاکیزگی را محبوب خداوند می دانست, میفرمود: «إنَّ اللهَ طَیُّبٌ یُحِبُّ الطَیِّبَ نَظیفٌ یُحِبُّ النَّظافَة؛ خداوند، پاک و منزه است و پاکیزگی را دوست دارد. تمیز است و تمیزی را دوست دارد.»(3) در سیره امامان(ع) نیز رعایت بهداشت امری مهم بوده است.

نقل است امام هفتم هر گاه قبل از غذا دستها را میشست، با دستمال آنها را خشک نمیکرد و هرگاه بعد از غذا آنها را میشست با دستمال پاک میکرد.(4)

ائمه(ع) برای رعایت بهداشت سفارش هایی داشته اند، چنان که امام علی(ع) میفرماید:

لا تَشْرَبُوا الْماءَ مِنْ نُلْمَةِ الأناءِ وَ لا مِنْ عُرْوَتِهِ فَإِنَّ الشَّیْطانَ یَقْعُدُ عَلی الْعُرْوَةِ وَ النُلْمَةِ.(5)

از قسمت ترک خورده و طرف دستگیره ظرف، آب نخورید؛ زیرا شیطان (میکروب) روی دستگیره و قسمت شکافته مستقر میشود.

ص:106

ص:107

اِنْ صَبَرْتَ اَدْرَکْتَ بِصَبْرِکَ مَنازِلَ الأَبْرارِ وَ اِنْ جَزِعْتَ اَوْرَدَکَ جَزَعُکَ عَذابَ النّارِ.(1)

اگر صبر کنی، به مقام و منزلت نیکان میرسی و اگر بیتابی کنی به عذاب آتش درافتی.

ابن بصیر نیز به نقل از امام صادق(ع) رابطه صبر و آزادگی را چنین بیان می کند:

إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلی جَمَیعِ اَحْوالِهِ إِنْ نابَتْهُ نائِبَةٌ صَبَرَ لَها و إِنْ تَداکَّتْ عَلَیْهِ الْمَصائِبُ لَمْ تَکْسِرْهُ و إِنْ اُسِرُ وَ قُهِرَ وَاسْتُبْدِلَ بِالْیُسْرِ عُسْراً.(2)

انسان آزاده همیشه آزاده است. اگر حادثهای برای او پیش آید، صبر و شکیبایی دارد و اگر مصیبتها بر او فرو ریزد، او را نمیشکند، اگرچه اسیر و مغلوب شود و سختی او در اثر صبر آسان می گردد.

ص:108

نیست.»(1) اسراف کنندگان محبوب خداوند نیستند و اسراف در قرآن آمده است: «وَکُلُواْ وَ اشْرَبُواْ وَ لاَتُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ و بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد». (اعراف: 31)

در روایتی از امام حسن عسکری(ع) خطاب به محمد بن حمزه آمده است: «وَ عَلَیْکَ بِالإِقْتِصادِ وَ إِیّاکَ وَ الْإِسْرافَ فَإِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّیْطَنَة؛ بر تو باد میانهروی و پرهیز از اسراف؛ زیرا اسراف از کارهای شیطانی است!»(2) همچنین در روایات، اسراف مایه زوال نعمت شمرده شده است. امام موسی بن جعفر(ع) می فرماید:

وَ مَنِ اقْتَصَدَ وَ قَنِعَ بَقِیَتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ وَ مَنْ بَذَّرَ وَ اَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ.(3)

آن که در زندگی میانهروی کند و قناعت ورزد، نعمت او باقی میماند و آن که با ریخت و پاش و اسراف زندگی کند، نعمتش از بین میرود.

ص:109

تواضع در راه رفتن به این معنا نیست که انسان سست و بیرمق راه برود، بلکه به این معناست که در عین تواضع، محکم و با جدیت و قدرت گام بردارد. نقل است در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم دور فردی که دچار صرع و حملههای عصبی شده بود، گرد آمده بودند و او را دیوانه می پنداشتند. پیامبر با دیدن حالت وی فرمود:

إِنَّ الْمَجْنُونَ، حَقَّ الْمَجْنُونِ الْمتبَختِرُ فِی مَشْیِهِ، النّاظِرُ فِی عِطفَیْهِ، الْمُحَرِّکُ جَنْبَیهِ بِمَنْکِبَیْهِ فَذاکَ الْمَجْنُونُ وَ هذَا الْمُبْتَلی.(1)

دیوانه واقعی کسی است که متکبرانه گام برمیدارد، همواره به پهلوهای خود نگاه میکند و پهلوهای خود را به همراه شانهها تکان میدهد، اما آن که دیدید بیمار است.

خداوند منان در سوره فرقان میفرماید: «اَلَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً؛ بندگان خاص خداوند کسانی هستند که با آرامش و بیتکبر بر زمین راه میروند.» (فرقان: 63) بنابراین، آدمی باید به حال طبیعی و بدون تکلف و تکبر قدم بردارد.

ص:110

مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًی مِّنَ اللَّهِ؛ چه کسی گمراهتر است از آن کس که از هوای نفس خویش پیروی میکند و هدایت الهی نیافته است.» (قصص: 50)

هوا پرستی، نقطه مقابل حقطلبی است و انسان را از راه خدا بیرون میبرد. خداوند متعال در قرآن مجید میفرماید: «فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ؛ میان مردم به حق داوری کن و پیرو هوا مباش که تو را از راه خدا گمراه میکند.» (ص:26)

پیامبرگرامی اسلام نیز بت هوا را بدترین بتها می شمارد و می فرماید: «ما تحت ظل السماء من اله یعبد من دون الله اعظم عندالله من هوی متبع؛ در زیر آسمان، نزد خدا هیچ بتی بزرگ تر از هوا و هوس که از آن پیروی کنند، وجود ندارد.»(1) جای تعجب نیست که حضرت علی(ع) میفرماید:

ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان اتباع الهوی و طول الامل؛ اما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فیستی الاخره.(2)

خطرناکترین پرتگاهی که بر سر راه سعادت شما قرار گرفته، هوا پرستی و آرزوهای دور و دراز است؛ چراکه پیروی از هوا شما را از حق بازمیدارد و آرزوهای دراز آخرت را به دست فراموشی میسپارد.

عواقب هوا پرستی آن قدر شوم و دردناک است که گاه یک لحظه هوا پرستی، یک عمر پشیمانی به بار میآورد و محصول تمام عمر انسان و حسنات و اعمال صالح او را به باد میدهد. امام صادق(ع) میفرماید:

لا تدع النفس وهوی ها فان هوی ها فی رداها و ترک النفس و ماتهوی داءها و کف النفیس عما تهوی دواءها.(3)

نفس را با هوا و هوسها رها مکن؛ چراکه هوای نفس سبب مرگ نفس است و آزاد گذاردن نفس در برابر امیال، درد آن است و بازداشتن آن از هوا و هوسهایش دوای آن است.

ص:111

ص:112

است؛ زیرا هم به او نیروی عقل و خرد بخشیده و هم فطرت پاک عشق به تکامل را در وجود انسان به عنوان یک عامل سعادت قرار داده است و فرشتگانی که الهامبخش نیکیها هستند را به کمک انسان هایی که می خواهند از وسوسه های شیطان برکنار بمانند، میفرستد. خداوند در قرآن مجید می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ؛ آنها که میگویند پروردگار ما خداوند یکتاست و سپس استقامت به خرج میدهند، فرشتگان بر آنها نازل میشوند». (فصلت:30)

ص:113

ص:114

یاد می کند: «إِنَّ لِکُلِّ شَیْءٍ قُفْلاً وَ قُفْلُ الْإِیمانِ الرِّفْقُ؛ هر چیزی قفلی دارد و قفل ایمان، خوش رفتاری است».(1)

علامه مجلسی در توضیح این حدیث مینویسد:

مقصود آن است که هر حسنهای به وسیلهای، از رخنه عوامل فساد و تباهی حفظ میشود. خوش رفتاری در رابطه با ایمان چنین نقشی را دارد که آن را از تباهی و فساد و از بین رفتن نگاه میدارد.(2)

امام جعفر صادق(ع) می فرماید: «روزیِ خانوادهای که خوش رفتارند، فراوان است و هیچ خانوادهای از خوش رفتاری و نرمخویی بیبهره نشده است، مگر آنکه همگی از خیر محروم شده اند».(3)

ص:115

از دیگر سفارشهای مهم، با مهربانی رفتار کردن هنگام رفع نیاز دیگران است. چنان که امام علی(ع) میفرماید: «مَنِ احْتاجَ إِلَیْکَ وَجَبَ إسْعافُهُ عَلَیْکَ؛ آن که محتاج توست، واجب است به او مهر بورزی.»(1) امام صادق(ع) می فرماید:

قالَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اَلْخَلْقُ عِیالِی فَأَحَبُّهُمْ إِلَیَّ أَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ أَسْعاهُم فِی حَوائِجِهِمْ.(2)

خلق عائله من هستند. پس محبوبترین افراد نزد من، بامحبتترین افراد به خلق هستند و پرتلاشترین افراد در برآوردن حوائجشان.

گرهگشایی از مشکلات مردم از بهترین اعمال نزد خداوند متعال است. رسول گرامی اسلام میفرماید:

أَحَبُّ الْأََعْمالِ إِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ سُرُورٌ یُدْخِلُهُ مُؤمِنٌ عَلی مُؤْمِنٍ یَطْرُدُ عَنْهُ جَوْعَةً أَوْ یَکْشِفُ عَنْهُ کُرْبَة.(3)

محبوبترین اعمال نزد خدای عزوجل شادی ای است که مؤمنی در قلب مؤمنی وارد میسازد؛ با رفع گرسنگی یا برداشتن غمی از دلش.

به امام صادق(ع) پیشنهاد حل مشکلی شد. حضرت در انجام دادن آن عجله کرد. گفتند: عجله چرا؟ فرمود: «مَخافَةَ أنْ یَسْتَغْنِیَ عَنْها صاحِبُها؛ می ترسم [صاحب مشکل] بی نیاز گردد و این فیض از من گرفته شود.»(4) گرهگشایی در اسلام ثواب بسیاری دارد. امام صادق(ع) دراین باره فرمود:

ما قَضیٰ مُسِْلمٌ لِمُسْلِمٍ حاجَةً اِلاّ ناداهُ اللهُ تَبارَکَ و تَعالی عَلَیَّ ثَوابُکَ وَ لا أَرْضی لَکَ بِدُونِ الْجَنَّةِ.(5)

ص:116

هر مسلمانی که نیاز و حاجت مسلمانی را برطرف کند، خدای متعال به او میفرماید: «اجر و ثواب تو به عهده من است و به کمتر از بهشت برای تو راضی نخواهم شد».

خداوند پاداش گره گشایان را مضاعف میسازد، چنان که در روایات آمده است: «مَنْ قَضَی لِمُؤْمِنٍ حاجَةً قَضی اللهُ لَهُ حَوائِجَ کَثیرَةً أَدْناهُنَّ الْجَنَّةَ؛ آن که یک حاجت مؤمنی را برآورد، خداوند متعال نیازهای زیادی را از او برمیدارد که کمترین آنها بهشت است.»(1) امام صادق(ع) فرمود:

مَنْ قَضی حاجَةَ الْمُؤْمِنِ مِنْ غَیْرِ اسْتِخْفافٍ مِنْهُ اُسْکِنَ الفِردُوسُ.(2)

کسی که نیاز مؤمن را بدون کوچک شمردن او برطرف کند، خداوند متعال او را در بهشت جا خواهد داد.

نکته قابل توجه اینکه نباید مؤمن را مجبور به درخواست کرد، بلکه قبل از درخواست باید آن را برآورده ساخت. رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «لایُکَلِّفُ الْمُؤْمِنُ أَخاهُ الْطَلَّبَ إِلَیْهِ إِذا عَلِمَ حاجَتَهُ؛ انسان مؤمن وقتی نیاز برادرش را میداند، او را مجبور نمیکند که نیازش را بخواهد».(3)

ص:117

پنهانی صدقه سفارش شده است. حضرت علی(ع) میفرماید: «إِنَّ أَفْضَلَ الْخَیْرِ صَدَقَةُ السِرِّ؛ بافضیلتترین کار خیر، صدقه پنهان است.»(1) همچنین در آیه ای از قرآن آمده است: «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی؛ صدقههای خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن باطل نکنید.» (بقره: 264) نکته جالب توجه این است که گیرنده صدقه در واقع خداوند است: «أَلَمْ یَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ؛ مگر نمیدانند خدا توبه بندگانش را میپذیرد و صدقهها را میگیرد». (توبه: 104)

برخی می پندارند که صدقه دادن، یعنی از دست دادن مال. بدیهی است این گونه افراد از نتایج روحی و معنوی و برکاتی که به آن وعده داده شدهاند، بی خبرند. رسول الله میفرماید: «الصَّدَقَةُ بِالْغَدَواتِ یَذَْهَبْنَ بِالْعاهاتِ؛ در بامدادان صدقه دادن، آفات و کاستیها را دفع میکند.»(2) همچنین امام صادق(ع) فرمود:

ما مِنْ رَجُلٍ تَصَدَّقَ عَلی مِسْکِینٍ مُسْتَضْعَفٍ وَ دَعا لَهُ المِْسکِینُ بِشَیْءٍ تِلْکَ السّاعَةَ إِلاَّ اسْتُجِیبَ لَهُ.(3)

هرکه به مسکین تهی دستی صدقه دهد و آن مسکین دعایی در آن ساعت برای او بکند، دعایش مستجاب می شود.

ص:118

به هم نوعان است. در صورتی که در اسلام برای قرضالحسنه، ثواب و اجر فراوانی وعده داده شده است. از رسول خدا نقل شده است:

در شب معراج دیدم بر سردر بهشت نوشته بود: «اَلصَّدَقَةُ بِعَشَرِة أَمْثالِها وَالْقَرْضُ بِثَمانِیَةَ عَشَرً؛ صدقه ده برابر اجر دارد و قرض هجده برابر.» به جبرئیل گفتم: چرا این گونه است؟ فرمود: «لِأَنَّ المُسْتَقْرِضَ لا یَسْتَقْرِضُ إِلّا مِنْ حاجَةٍ وَ قَد یَطلُبُ الصَّدَقَةَ مَنْ لا یَحتاجُ إِلَیْها؛ چون قرض گیرنده همیشه به خاطر نیازش وام میگیرد، ولی سائل تقاضای کمک میکند، اگرچه بینیاز باشد».(1)

در روایات به دادن قرضالحسنه به برادران نیازمند سفارش و تأکید شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنِ احْتاجَ إِلَیْهِ أَخُوهِ الْمُسْلِمُ فِی قَرْضٍ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَفْعَلْ حرَّمَ اللهُ عَلَیْهِ رِیحَ الْجَنَّةَ.(2)

هرکس برادر مسلمانش از نظر مالی به او محتاج شود و او توانایی رفع آن نیاز را داشته باشد، ولی اجابت نکند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام خواهد کرد.

پاداش قرض دادن به برادران دینی، نزد خدا محفوظ می ماند و در روز تنگ دستی به آدمی بازمیگردد. حضرت علی(ع) میفرماید:

اِغْتَنِم مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حالِ غِناکَ لِیَجْعَلَ قَضائَهُ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ.(3)

آن که در حال ثروتمندی ات از تو وام خواهد، مغتنم بشمار و به او بپرداز تا [خداوند] قضای آن را در روزگار تنگ دستی و نیاز و پریشانی ات قرار دهد.

ص:119

قرضالحسنه، تجلی حاکمیت ارزشهای اخلاقی و اقتصادی جامعه دینی است.

در آموزههای نبوی آمده است که پس از قرض دادن، در بازپس گرفتن آن مدارا کنیم. ایشان می فرماید:

مَنْ اَقْرَضَ مَلْهُوفاً فَاَحْسَنَ طَلِبتَهُ اِسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ وَ اَعْطاهُ اللهُ بِکُلِّ دِرْهَمٍ اَلْفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّة.(1)

هرکس به غم زدهای قرض دهد و در بازستاندن آن نیکو رفتار کند، اعمال خویش را از سرگیرد (که خداوند گذشتة او را آمرزیده است) و خداوند در برابر هر درهم، هزار قنطار در بهشت به او عنایت می کند.

امام جعفر صادق(ع) هم در روایتی دیگر بر این امر تأکید میورزد و می فرماید:

إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ اِنْظارَ الْمُعْسِرِ وَ مَنْ کانَ غَرِیمُهُ مُعْسِراً فَعَلَیْهِ أَنْ یُنْظِرَهُ إِلی مَیْسَرَةٍ.

خداوند متعال مهلت دادن به تنگ دست را دوست دارد. کسی که بدهکارش تنگ دست است، باید به او مهلت دهد تا توانمند گردد.(2)

در روایتی دیگر، دعای قرض دهنده قرین اجابت شمرده شده است و میفرماید: «مَنْ أَرادَ أَنْ تُسْتَجابَ دَعْوَتُهُ وَ أَن تَکْشِفَ کُرْبَتُهُ فَلْیُفَرِّجْ عَنْ مُعْسِرٍ؛ کسی که مایل است خداوند دعایش را مستجاب کند و غم و اندوهش را بزداید، پس باید بکوشد غم و اندوه انسانی را که در تنگناست، برطرف کند».(3)

بنابراین، با این همه توصیه ها و تأکیدهای معصومین، تلاش کنیم تا این حسنه الهی را در جامعه احیا کنیم.

ص:120

ص:121

هرکه با شیوه زندگی من مخالفت کند، گمراه شده است و عملش بر باد رفته است. بدانید که من هم میخندم و هم گریه میکنم و هرکه به روش و سنت من پشت کند، از من نیست.

ص:122

ص:123

اَلْمُؤْمِنُ إِذا غَضِبَ لَمْ یُخْرجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ وَ إِذا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضاهُ فِی باطِلٍ وَ الَّذِی إِذا قَدَرَ لَمْ یَأْخُذُ أَکْثَرَ مِمّا لَهُ.(1)

آنگاه که مؤمن خشمگین شود، خشمش او را از جاده حق بیرون نمی برد و هرگاه خشنود شود، خشنودیاش [از کسی] او را به باطل نمیکشاند و [مؤمن] کسی است که چون قدرت پیدا کند، بیشتر از آنچه از آن اوست، برنمی دارد.

ص:124

انسان را با آلودگی به گناهان پرورش میدهد. در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله این گونه می خوانیم:

سُئِلَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله أَیَکُونُ المُؤمِنُ جَباناً؟ قالَ نَعَم، قِیلَ وَیَکُونُ بَخیلاً؟ قالَ نَعَم. قیل وَیَکونُ کَذّاباً؟ قالَ لا.(1)

از پیامبر پرسیده شد: آیا ممکن است انسان باایمان ترسو باشد؟ ایشان فرمود: آری. [اصحاب] دوباره پرسیدند: آیا ممکن است بخیل باشد؟ حضرت فرمود: آری. باز پرسیدند: آیا ممکن است دروغگو باشد؟ پیامبر فرمود: نه.

در روایت زیبای دیگری از آن حضرت، مؤمنان را از دوستی با دروغگو برحذر میدارد و می فرماید:

ایّاکَ وَ مَصادَقةُ الکَذّّابِ فَإنَّهُ کَالسَّرابِ یُقَرِّبُ عَلَیکَ البَعِیدَ وَ یُبَعِّدُ عَلَیکَ القَرِیبَ.(2)

از دوستی با دروغ گو بپرهیز که او چون سراب است. دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را در نظر تو دور مینمایاند.

ص:125

شوید.» (توبه: 119) امام محمد باقر(ع) میفرماید: امام زین العابدین(ع) به فرزندان خود توصیه میکرد:

اِتَّقُوا الْکَذِْبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَالْکَبِیرَ فِی کُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإنَّ الرَّجُلَ إِذا کَذِبَ فِی الصَّغِیرِ اجْتَرٰی عَلَی الْکَبِیرِ أَما عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله قالَ: ما یَزالُ الْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتّی یَکْتُبَهُ اللهُ صِدَّیقاً وَ ما یَزالُ الْعَبْدُ یَکْذِبُ حَتّی یَکْتُبَهُ اللهُ کِذّاباً.(1)

از دروغ کوچک و بزرگ، چه شوخی و چه جدی بپرهیزید؛ زیرا دروغ کوچک، انسان را دلیر میکند و موجب می شود از دروغ بزرگ نهراسد. آیا نمیدانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بنده (خدا) پیوسته راست میگوید تا خدا او را در زمره راست گویان مینویسد و بنده [دیگر خدا] پی در پی دروغ میگوید تا آنجا که خدا نام وی را در ردیف دروغ گویان ثبت میکند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در زشتی دروغگویی میفرماید: «إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ الْخَطایا اللِّسانُ الْکَذُوبُ؛ به راستی از بزرگترین خطاها زبانی است که عادت به دروغ داشته باشد».(2)

دروغ چه کوچک و چه بزرگ، شوخی یا جدی، پسندیده نیست و در نامه عمل انسان نوشته میشود. امام علی(ع) میفرماید: «لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الإِیمانِ حَتّی یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَجِدَّهُ؛ هیچ بندهای مزه ایمان را نمیچشد تا دروغ را، به شوخی باشد یا جدی، به طور کامل ترک کند.»(3) بیتردید علت دروغ گویی، عقده حقارت و خودکم بینی است، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله به این امر اشاره فرموده است: «لا یَکْذِبُ الْکاذِبُ إِلاّ مِنْ مَهانَةِ نَفْسِهِ؛ علت اصلی دروغ جز کم بینی و بیشخصیتی نیست».(4)

ص:126

ص:127

ص:128

آن که یتیمی را سرپرستی کند تا اینکه از او بینیاز شود (و خود عهده دار کار خود شود)، خداوند بهشت را بر وی واجب میکند، همان گونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند، مستحق دوزخ می شود.

امام صادق(ع) نیز یتیم نوازی را راه ورود به بهشت میداند و می فرماید:

مَنْ أَرادَ اَنْ یُدْخِلَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِی رَحْمَتِهِ وَ یُسْکِنَهُ جَنَّتَةُ فَلْیُحْسِنْ خُلُقََهُ ... وَلْیَرْحَمِ الْیَتِیم.(1)

آن که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود، باید خوش اخلاق و با یتیمان دلسوز و مهربان باشد.

ص:129

همچنین آن حضرت بهترین خانه ها را خانه ای می داند که در آن یتیمی اکرام شود. ایشان می فرماید: «خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتیمٌ یُحسَنُ إلَیهِ؛ بهترین خانه های شما خانه ای است که در آن به یتیمی احسان شود».(1)

ص:130

دادن تواناییها بینجامد. امام علی(ع) فرمود: «مَنْ قَطَعَ مَعْهُودَ إِحْسانِهِ قَطَعَ اللهُ مَوْجُودَ إِمْکانِهِ؛ آن که احسان همیشگی را قطع کند، خداوند توانایی اش را از بین خواهد برد».(1)

یکی از مصداق های احسان، انفاق و کمک مالی به دیگران است، البته این انفاق غیر از حق زکاتی است که باید آن را پرداخت.

در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است:

لکِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ فِی اَمْوالِ الْأَغْنِیاءِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکاةِ، فَقالَ عَزَّوَجَلَّ: وَالََّذِیِنَ فِی أَمْوالِهِم حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّائِلِ، فَالْحَقَّ الْمَعْلومُ غَیْرَ الزَّکاةِ وَ هُوَ شَیءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلی نَفْسِهِ فِی مالِهِ ... إِنْ شاءَ فِی کُلِّ یَومٍ وَ إِن شاءَ فِی کُلِّ جُمُعةٍ وَ إِنْ شاءَ فِی کُلِّ شَهرٍ.(2)

خداوند متعال در اموال ثروتمندان، حقوقی غیر از زکات قرار داده، از جمله اینکه فرموده است: در اموال آنها حق معلومی برای سائل و محروم است. بنابراین، حق معلوم غیر از زکات است و آن چیزی است که انسان بر خود لازم می داند تا از مالش بپردازد...؛ برای هر روز یا اگر بخواهد در هر جمعه یا در هر ماه.

خداوند در قرآن مجید، وسوسههای شیطانی را یک از موانع مهم انفاق دانسته است. شیطان همواره انسان را از فقر و تنگ دستی میترساند و ترس از تنگ دستی و فقر همواره وی را از خیراندیشی و انفاق بازمی دارد.

در آیه قرآن می خوانیم: شیطان به هنگام انفاق، به شما وعده فقر و تهی دستی میدهد (اَلشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الفَقْرَ) و می گوید: تأمین آینده خود و فرزندانتان را فراموش نکنید، از امروز فردا را ببینید، آنچه بر خویشتن رواست، بر دیگری روا نیست و امثال این وسوسههای گمراه کننده. همچنین وی، انسان را به معصیت و گناه وادار میکند (یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشا).

ص:131

ص:132

می فرماید: «اَلْعِیادَةُ قدْرَ فُواقِ ناقَةٍ أَوْ حَلْبِ ناقَةٍ؛ طول مدت عیادت مریض به اندازه فاصله میان دو دوشیدن ناقه یا به اندازه وقتی است که ناقهای را بدوشند».(1)

ص:133

در مورد آداب ملاقات نیز روایات متعددی وجود دارد، از جمله امام محمدباقر(ع) میفرماید: «إِنََّ المُؤمِنینَ إِذَا الْتَقَیا و تَصافَحا أَدْخَلَ اللهُ یَدَهُ بَیْنَ أَیدِیهِما؛ زمانی که مؤمنان با هم ملاقات و مصافحه کنند، خداوند دستش را بین دست آنان نگه میدارد.»(1) رسول گرامی اسلام نیز میفرماید:

إذَا الْتَقَیْتُم فَتَلاقََوا بِالتَّسلِیمِ وَالتَّصافُحِ وَ إِذا تَفَرَّقْتُم فتَفَرَّقُوا بِالْإِسْتِغْفارِ.(2)

وقتی به یکدیگر رسیدید، پس با سلام و مصافحه ملاقات کنید و زمانی که متفرق و جدا میشوید، با استغفار جدا شوید.

ص:134

رضای الهی را در رضای والدین دانسته و در کلامی دیگر فرموده است: «رِضَا الله مَعَ رِضَا الْوالِدَیْنِ وَ سَخَطَُ اللهِ مَعَ سَخَطِ الْوالِدَینِ؛ خشنودی خدا با خشنودی والدین و غضب خدا به همراه غضب آنان است.»(1) در برخی روایات نیز نگاه به چهره پدر و مادر عبادت شمرده شده است. چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «نَظَرُ الْوَلَدِ إِلَی والِدَیْهِ حُبّاً لَهُما عِبادَةُ؛ نگاه کردن فرزند از روی مهر و محبت به چهره پدر و مادر عبادت است.»(2) نیکی به پدر و مادر به زمان حیات آنان اختصاص ندارد، بلکه زیارت قبرشان نیز نیکی به آنان است. رسول الله صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ زارَ قَبْرَ أَبَوَیْهِ أَوْ أَحَدِهِما فِی کُلِّ جُمُعَةٍ غُفِرَ لَهُ وَ کُتِبَ بَرّاً.(3)

کسی که قبر پدر و مادر یا یکی از آنها را در هر جمعه زیارت کند، خداوند او را میبخشد و او را نیکوکار مینویسد.

ص:135

الْمُسْلِمُ أَخُوا الْمُسْلِمِ هُوَ عَیْنُهُ وَ مِرْآتُهُ وَ دَلِیلُهُ لا یَخُونُهُ وَلا یَخْدَعُهُ وَلا یَظْلِمُهُ وَ لا یَکْذِبُهُ ولا یَغْتابُهُ.(1)

مسلمان، برادر مسلمان است. او چشم برادر و آیینه و راهنمای اوست، هرگز به برادرش خیانت نمیکند و به او نیرنگ نمیزند و به او ستم نمیکند و دروغ نمیگوید و غیبتش را نمیکند.

امام علی(ع)، کسی را که بار مشکلات برادر دینیاش را به دوش می کشد، آقا و بزرگوار خوانده و فرموده است: «اَلسِّیِّدُ مَنْ تَحَمَّلَ أثْقالَ إِخوانِهِ وَ أََحْسَنَ مُجاوَرَةَ جِیْرانِهِ؛ سید و آقا کسی است که سنگینی مشکلات برادرش را تحمل و با همسایگانش خوب برخورد کند.»(2) ایشان رسیدگی به مشکلات برادران دینی را جوانمردی میداند و میفرماید: «نظامُ الْمُرُوَّةِ حُسنُ الأْخِوَّةِ؛ پایداری مروت در خوب برادری کردن است.»(3) در بعضی دیگر از روایات، مؤمنان چون روح در یک بدن شمرده شده اند چنان که امام صادق(ع) می فرماید: «اَلْمُؤْمِنُ أََخُو الْمُؤْمِنِ کَالْجَسَدِ الْواحِدِ؛ مؤمن، برادر مؤمن است، همانند دو روح در یک بدن هستند».(4)

ص:136

می فرماید: «إِنَّ أََعْجَلَ الْخَیْرِ ثَواباً صِلَةُ الرَّحِمِ؛ سریع ترین ثوابی که به خاطر کار خیر نصیب انسان می شود، ثواب صله رحم است.»(1) در برخی دیگر از روایات، این عمل باعث افزایش عمر و مال می شود و از مرگ ناگوار جلوگیری می کند. رسول رحمت می فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تَزیدُ فی الْعُمْرِ وَ تَدْفَعُ میتَةَ السُّوءِ؛ صله رحم عمر را زیاد و از مرگ های بد و ناگوار جلوگیری می کند.»(2) امام جعفرصادق(ع) نیز در روایتی بر صله رحم سفارش و تأکید می کند و می فرماید: «صِلَةُ الأرَحامِ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ و تُنْسِی الْأَجَلَ؛ صله رحم رزق و روزی را زیاد می کند و اجل را به دست فراموشی می سپارد.»(3) آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: «إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُیَسِّرُ الْحِسابَ؛ صله رحم حساب روز قیامت را آسان می کند».(4)

در مورد چگونگی صله رحم نیز آمده است گاهی این امر با یک سلام و احوالپرسی یا دادن یک لیوان آب محقق می شود. امام جعفر صادق(ع) می فرماید: «صِلُوا أَرْحامَکُمْ وَلَوْ بِالسَّلامِ؛ صله رحم کنید ولو با یک سلام.»(5) آن حضرت در روایتی دیگر به شربتی از آب اشاره کرده و فرموده است: «صِلْ رَحِمَکَ وَلَوْ بِشَرْبَةِ ماءٍ؛ صله رحم کن ولو با بخشیدن شربتی آب!»(6)

ص:137

و غیرت در هم تنیده اند. رسول گرامی اسلام می فرماید: «اَلْغیرَةُ مِنَ الْإِیمانِ؛ غیرت، نشانه ایمان انسان است.»(1) یکی از میوه ها و ثمره های درخت غیرت، عزت نفس و بزرگ منشی انسان است. حضرت علی(ع) دراین باره می فرماید: «غَیْرَةُ الرَّجُل عَلی قَدْرِ أَنْفَتِه؛ غیرتمندی مرد به اندازه عزت منشی اوست.»(2) امام صادق(ع) نیز در روایتی می فرماید:

إِنَّ الْمَرْءَ یَحْتاجُ فِی مَنْزلِهِ وَ عِیالِهِ إِلی ثَلاثِ خِلال یَتَکَلَّفُها وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِی طَبْعِهِ ذلِکَ مُعاشَرَةٌ جمَِیلَةٌ وَسَعَةٌ بِتَقْدِیرٍ وَ غَیْرَةٌ بِتَحَصُّنٍ.(3)

همانا مرد در منزل و خانه خود به داشتن سه خصلت نیازمند است اگرچه در سرشت و طبیعت او نباشد (باید بر خود تحمیل کند): معاشرت خوب، گشایش در امور زندگی به اندازه معین و غیرت به منظور حفظ ناموس.

در متون روایی بی غیرتی نکوهش شده است، چنان که امام علی(ع) در روایتی می فرماید:

یا أَهْلَ الْعِراقِ نُبِّئْتُ أَنَّ نِسائَکُمْ یُدافِعْنَ الرِّجالَ فِی الطَّرِیقِ أَما تَسْتَحیِونَ؟ [وَ قالَ] لَعَنَ الله ُ مَنْ لا یَغارُ.(4)

ای مردم عراق! به من خبر رسیده است که زنان شما در بین راه با مردان برخورد می کنند و آنان را کنار می زنند، آیا شرم نمی کنید؟ [و فرمود:] خدا لعنت کند کسی را که غیرت ندارد.

غیرتمندی عامل صیانت از حریم فرد و جامعه و حریم ایمان و دیانت می گردد و شایسته است آدمی به آن آراسته شود.

ص:138

ص:139

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. (حجرات: 10)

مؤمنان برادر یکدیگرند. بنابراین، میان دو برادر خود صلح برقرار سازید و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید.

و در آیه ای دیگر می فرماید: «وَالصُّلْحُ خَیْرٌ؛ صلح و آشتی بهتر است» (نساء:128) در روایت های پیشوایان دین، پس از سفارش به انجام واجبات دینی، به اصلاح بین مردم سفارش و تأکید شده است. رسول رحمت می فرماید: «ما عَمِلَ رَجُلٌ عَمَلاً بَعْدَ إِقامَةِ الْفَرائِضِ خَیْراً مِنْ إِصْلاحِ بَیْنَ النّاسِ؛ پس از انجام واجبات، هیچ عملی بهتر از اصلاح در میان مردم نیست.»(1) همچنین در احادیث از اصلاح ذات البین به عنوان بهترین نوع صدقه یاد شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ إِصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ؛ برترین نوع صدقه اصلاح کردن میان مردم است».(2)

امام صادق(ع) در روایتی می فرماید:

صَدَقَةٌ یُحِبُّها اللهُ إِصْلاحٌ بَیْنَ النّاسِ إِذا تَفاسَدُوا وَ تَقارُبٌ بَیْنَهُمْ إِذا تَباعَدُوا.(3)

صدقه و بخششی را که خدا دوست می دارد، اصلاح میان مردم است، هنگامی که به فساد می گرایند (با یکدیگر اختلاف پیدا می کنند) و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است، زمانی که از هم دور می شوند.

اصلاح میان مردم آن قدر ارزشمند است که امام صادق(ع) از مال خود برای این کار سهمی در نظر می گیرد و به یکی از یارانش این گونه

ص:140

سفارش می کند: «إِذا رَأیْتَ بَیْنَ اثْنَیْنِ مِنْ شِیعَتِنا مُنازَعَةٌ فَاقْتَدِها مِنْ مالِی؛ هنگامی که بین دو تن از پیروان ما نزاعی می بینی، از مال من غرامت بپرداز تا با یکدیگر صلح کنند».(1)

اصلاح و ایجاد صلح و صفا بین افراد از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی دروغ مصلحتی برای ایجاد تفاهم جایز شمرده شده، چنان که رسول گرامی اسلام به امام علی(ع) فرمود:

یا عَلِیُّ! إِنَّ اللهَ أَحَبَّ الْکَذِبَ فِی الصَّلاحِ وَ أَبْغَضَ الصِّدْقَ فِی الْفَسادِ.(2)

خدا دروغِ موجب صلاح را دوست دارد و از سخن راستی که موجب فساد گردد، بیزار است.

ص:141

مخلوقات به خداوند، فروتنانند.»(1) گفتنی است اصلی ترین و مفیدترین نوع تواضع، فروتنی در مقابل پروردگار عالم است که نشانه این تواضع، نماز است و پس از آن، فروتنی در مقابل مؤمنان، علما و معلمان. امام علی(ع) در توصیهای میفرماید: «تَواضَعُوا لِمَنْ تَتَعَلَّمُوا مِنْهُ الْعِلْمَ؛ در برابر کسی که از او دانش فرامیگیرید، متواضع باشید.»(2) برخی تواضع را کوچک شدن خود می پندارند، درحالی که دیده می شود بسیاری از متواضعان از مقامی بسیار عالی برخوردارند. امام علی(ع) دراین باره می فرماید: «أَعْظَمُ النّاسِ رَفْعَةً مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ؛ بلندمرتبهترین مردم کسی است که نفس خود را کوچک و متواضع قرار دهد.»(3) رسول الله صلی الله علیه و آله نیز میفرماید: «ما تَواضَعَ أَحَدٌ إِلاّ رَفَعَهُ اللهُ؛ فروتنی نکرد احدی جز اینکه خدا به او رفعت و بلندی مقام عنایت میکند».(4)

ص:142

در زمین از سر کبر و غرور گام برمدار؛ چراکه به نیروی خود زمین را نتوانی شکافت و به سربلندی به کوهها نخواهی رسید.

در روایات اسلامی نیز به فروتنی سفارش شده است. رسول گرامی اسلام تواضع را سبب سربلندی و عظمت مقام انسان میداند و می فرماید: «إِنَّ التَّواضُعَ یَزِیدُ صاحِبَهُ رَفْعَةً فَتَواضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اللهُ؛ تواضع وسیله سربلندی و سرافرازی است، پس تواضع کنید تا خدای متعال مقام شما را بلند گرداند!»(1) همچنین تواضع باعث جلب محبت دیگران و نشانه کمال عقل است. امام صادق(ع) در روایتی میفرماید: «کَمالُ الْعَقلِ فِی ثَلاثٍ اَلتَّواضُعِ لِلّهِ؛ کمال عقل در سه چیز است، [یکی از آنها] تواضع برای خداست.»(2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز درباره رفعت مقام فرد متواضع نزد مردم میفرماید:

مَنْ تَواضَعَ للهِ رَفَعَهُ اللهُ فَهُوَ فِی نَفْسِهِ ضَعیفٌ و فی أعْیُنِ النّاسِ عَظیمُ.(3)

کسی که به خاطر خدا تواضع کند، خداوند مقام او را بالا میبرد. شخص متواضع گرچه به چشم خود ضعیف است (خود را کوچک میشمارد)، اما در نظر مردم بزرگ است.

متواضعان حتی در راه رفتن نیز مشی فروتنانه دارند. از جمله صفات برجسته پرهیزکاران این است که راه رفتن آنان از روی فروتنی است، چنان که حضرت علی(ع) در اوصاف آنان میفرماید: «وَمَشیُهُمُ التَّواضُعُ».(4)

ص:143

امانت داری است.»(1) در جامعه اسلامی کسی که امانت دار باشد، بیشتر مورد اعتماد مردم است. شخص امانت دار با توکل بر خدا امانت داری می کند و با اعتماد بر او، در مال دیگران تصرف نمی کند. به فرموده امام صادق(ع)، در هر جامعه ای که امانت داری حاکم شود، راست گویی و صدق و صفا نیز افزایش می یابد: «إِذا قَوِیَتِ الأَمانَةُ کَثُرَ الصِّدقُ؛ اگر امانت داری استوار شود، راستی فراوان گردد.»(2) رسول گرامی اسلام نیز می فرماید: «اَلأَمانَةُ تَجلِبُ الرِّزقَ وَ الْخِیانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ؛ امانت باعث جلب روزی و خیانت، مایه جلب فقر است.»(3) امانت داری نوعی جوان مردی است. اسلام از پیروانش می خواهد حتی برای کسانی که به آنها خیانت کرده اند، امین باشند. امام علی(ع) در روایتی می فرماید: «لا تَخُنْ مَنِ ائْتمَنَکَ وَ إِنْ خانَکَ؛ به کسی که به تو اطمینان کرده است، خیانت مکن، هرچند او به تو خیانت کرده باشد.»(4) برخورداری از صفت امانت داری، از الطاف خداوند بر بندگانش شمرده شده است، چنان که امام علی(ع) در روایتی می فرماید: «إِذا أَحَبَّ اللهُ سُبحانَهُ عَبْداً حَبَّبَ إِلَیْهِ الْأَمانَةَ؛ هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، امانت داری را نزد او محبوب و دوست داشتنی قرار خواهد داد.»(5) امانت داری حتی از پایه های ایمان شمرده شده است، چنان که امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «عَلَی الصِّدقِ وَ الْأَمانَةِ مَبنَی الْإِیمانِ؛ ایمان، بر پایه راست گویی و امانت داری استوار است».(6)

ص:144

ص:145

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هنگامی که مردی پشت سر برادر مؤمنش دعا می کند، فرشته ای همان دعا را در حق او می کند».(1)

ص:146

خدای عزوجل میفرماید: بهشت را بر منت گذارنده، بخیل و سخن چین حرام کردهام.

وحدت، الفت، محبت و هم بستگی اجتماع، از نعمتهای پروردگار است. سخنچین با عمل خود این نعمت الهی را به نقمت تبدیل میکند و صلح و صفا و محبت را از دل مردم می زداید و موجب تفرقه و جنگ و جدال در جامعه مسلمانان می شود. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در نکوهش افراد سخن چین می فرماید:

شِرارُکُمُ الْمَشّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الاَحِبَّةِ الْمُبْتَغُونَ لِلْبُرَآءِ المَعایِبَ.(1)

بدترین شما کسانی هستند که در مسیر سخن چینی راه می سپرند. آنها که میان دوستان فاصله می اندازند و عیب جوی افراد بی گناه هستند.

برای آنکه سخن چینی رواج نیابد، شایسته است سخن چین تصدیق نشود و سخن او برای کس دیگری نقل نگردد. روایت شده است: مردی نزد حضرت علی(ع) آمد و از مرد دیگری بدگویی کرد. حضرت فرمود: ای مرد! درباره سخن تو تحقیق می کنم، اگر راست گفته باشی، از تو خشمگین خواهم شد (به خاطر غیبت کردن) و اگر دروغ گفته باشی، تو را مجازات خواهم کرد و اگر بخواهی از تو درمی گذرم. مرد گفت: مرا ببخش ای امیر مؤمنان!(2)

راه دیگر برای جلوگیری از رواج سخن چینی این است که درباره آنچه سخن چین گفته، کنجکاوی نکنیم؛ زیرا خداوند منان در قرآن می فرماید: «وَلا تَجَسَّسُوا؛ در امور یکدیگر تجسس نکنید!» (حجرات: 12)

ص:147

ص:148

ص:149

ای بنده خدا! دوستی و دشمنی خود را برای خدا و در راه او قرار ده. دوستیها و دشمنیها باید در این راه باشد؛ زیرا جز از این طریق به ولایت الله نمیتوان رسید و جز از این راه کسی طعم ایمان را نخواهد چشید، هرچند نماز و روزهاش فراوان باشد.(1)

امروزه بیشترین انگیزهها برای دوستیها و دشمنیها غرض های دنیوی است و این گونه غرض ها در پیشگاه خدا هیچ ارزشی ندارد. پس باید کوشید دوستیها و دشمنیها در محور الهی و در مسیر محبوب قرار گیرد.

ص:150

خویش مییابد.»(1) آن حضرت، شکل حضور افراد را در قیامت چنین توصیف میکند:

اِنَّ المُتَکَبِّرین یُجعَلُونَ فی صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوطَّأُهُمُ النّاسُ حَتّی یَفرُغَ اللهُ مِنَ الحِسابِ.(2)

خداوند در روز جزا، گروه متکبران را بهصورت مورچه محشور می کند که تا پایان حسابرسی خلایق در زیر پای مردم لگدکوب شوند.

البته روایات اسلامی, چگونگی برخورد با افراد مغرور و متکبر را نیز بازگو کردهاند، چنان که رسول گرامی اسلام میفرماید:

اِذا رَأَیتُمْ المُتَواضِعِینَ مِنْ اُمَّتی فَتَواضَعُوا لَهُمْ و اِذا رَأَیْتُمُ الْمُتَکِبِّرِینَ فَتَکَبَّرُوا عَلَیْهِمْ فَاِنَّ ذلِکَ لَهُمْ مَذَلَةٌ وَ صَغارٌ.(3)

اگر متواضعان امت مرا دیدید، در مقابل آنها فروتنی کنید و اگر متکبران را دیدید، در مقابل آنها تکبر ورزید که این رفتار، باعث خواری و کوچکی آنهاست.

ص:151

فخر بفروشند. از سوی دیگر جهل انسان به ضعفها و آسیب پذیری هایش از آغاز تا انجام پیدایش، از عوامل دیگر غرور و تفاخر است. ازاین رو، خداوند برای درهم شکستن این تفاخر، سرگذشت اقوام گذشته را بازگو می کند که چگونه با داشتن امکانات و قدرت فراوان به آسانی نابود شده اند. عامل دیگر تکبر و گردنکشی، احساس ضعف و حقارت ناشی از شکستهاست. برخی افراد برای جبران شکستهای خود، فخرفروشی میکنند. امام جعفر صادق(ع) در روایتی میفرماید: «مامِنْ رَجُلٍ تَکَبَّرَ أَو تَجَبّرَ الّا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فِی نَفسِهِ؛ هیچ کس تکبر یا ستمگری نمیکند مگر به خاطر ذلتی که در نفس خود مییابد.»(1) روشن است اگر انسان تکبر را در خود از بین نبرد و با این صفت، دنیا را ترک کند، مشمول این روایت خواهد بود که امام صادق(ع) از امام محمد باقر(ع) نقل میکند: «لا یَدخُلُ الجَنَّةَ فِی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةً مِن کِبرٍ؛ کسی که ذره ای کبر در قلبش وجود داشته باشد، داخل بهشت نمیشود».(2)

ص:152

است که اگر رهایش کنی، هار میشود و انسان را میگزد.»(1) زبان می تواند منشأ گناهان بزرگی باشد که یکی از آنها، غیبت است. خداوند در هشداری برای ترک غیبت میفرماید:

وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأَکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ میتاً فَکَرهتُمُوهُ. (حجرات: 12)

هیچ یک از شما از دیگری غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت مردار برادر خود را بخورد؟ [بی شک،] همه شما از این کار کراهت دارید.

در روایات اسلامی آمده است، غیبت سبب میشود اعمال نیک انسان تباه گردد و از بین برود. امام صادق(ع) میفرماید:

أَلغَیبَةُ حَرامٌ عَلی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ إِنَّها لَتَأْکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأکُلُ النّارُ الْحَطَبَ.(2)

غیبت کردن بر هر مسلمانی حرام است، همان گونه که آتش هیزم را میخورد، غیبت نیز کارهای نیک انسان را می خورد و از بین می برد.

پیامبر گرامی اسلام نیز میفرماید:

در روز قیامت، یکی از شما را در صحرای محشر برای رسیدگی به اعمالش حاضر میکنند و نامه عملش را به دستش میدهند و هنگامی که به آن نگاه میکند، از کارهای نیکی که انجام داده است، چیزی در آن نمی بیند. عرض میکند: پروردگارا! این نامه عمل من نیست، زیرا از طاعات و عباداتی که در دنیا انجام دادهام، چیزی در آن نمیبینم. به او گفته میشود پروردگار تو خطا و نسیان نمیکند و این نامه عمل از آن توست، اما به خاطر اینکه غیبت کردی، کارهای نیک تو در نامه عمل

ص:153

کسی نوشته شده است که از او بدگویی کردی. سپس شخص دیگری را برای حساب می آورند و نامه عملش را به او میدهند. به نامه نگاه میکند، ولی برخلاف انتظارش طاعات و عبادات زیادی را در آن می بیند و از روی تعجب عرض میکند: خدایا! این نامه عمل من نیست. من در دنیا کارهای نیکی که اینجا نوشته شده است، انجام ندادهام. به او گفته میشود: چون فلان شخص از تو بدگویی کرده، کارهای نیک او در نامه عمل تو نوشته شده است.(1)

ص:154

از آنجا که بدگمانی، اعتماد عمومی جامعه را از بین میبرد و باعث کدورت میشود، امامان معصوم(ع) همه را به خوش بینی به یکدیگر فراخوانده اند. امام علی(ع) میفرماید:

ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلی أَحْسَنِهِ حَتّی یَأْتِیکَ ما یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَلا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوء وَ أَنتَ تَجِدُ لَها فِی الْخَیْرِ مَحْمِلاً.(1)

اعمال برادرت را به بهترین وجه حمل کن، مگر آنکه حجت و دلیلی برای تو پیدا شود که راه توجیه را بر تو ببندد و هرگز به سخنی که از [زبان] برادر مسلمانت خارج شده است، بدگمان مباش درصورتی که میتوانی محمل نیکی برای آن بیابی.

درحالی که بدگمانی خصلتی بسیار زشت و ناپسند است، در مقابل، خوش گمانی از صفات نیک و از مکارم اخلاقی مؤمن است. اخلاق اسلامی ما را به داشتن حسن ظن به دیگران ترغیب و سلامت روح و بهبود روابط اجتماعی را تضمین میکند. امام علی(ع) در کلامی می فرماید: «إطْرَحُوا سُوءَ الظَّنِّ بَیْنَکُمْ فَإِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ نَهی عَنْ ذلِکَ؛ به یکدیگر سوءظن نداشته باشید؛ زیرا خدا از آن نهی کرده است».(2)

ص:155

روحی رنج میبرند و این روحیه موجب میشود از بسیاری مطالب، کارها و اشخاص، هراس به دل داشته و از اعتماد به افراد، بیمناک باشند و آهسته آهسته، گوشهگیر شوند. این خطر و زیان بدبینی را حضرت علی(ع) در کلامی شیرین و آموزنده، این طور بیان کرده است: «مَنْ لَمْ یُحسِنْ ظَنَّهُ اِسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ؛ آن که حسن ظن ندارد و به بدبینی و بدگمانی مبتلاست، پیوسته از همه میترسد».(1)

روحیه بدبینی و گمان بد داشتن به برادر مؤمن، به همسر، به همکار، به شریک و خلاصه به افراد جامعه، در قرآن، گناه قلمداد شده است. امام هادی(ع) میفرماید:

إِذا کانَ زَمانُ الْعَدلِ فِیهِ اَغَْلَبُ مِنَ الجَورِ، فَحَرامٌ اَنْ تَظُنَّ بِأَحَدٍ سُوءاً حَتَّی یُعْلََمَ ذلِکَ مِنْهُ.(2)

آنگاه که زمان عدل بر زمان جور و ستم چیره باشد (زمان حاکمیت عدل و معیارهای اسلامی) حرام است انسان به کسی بدبین باشد، مگر هنگامی که به خلاف کسی، علم و یقین پیدا کند.

بدبینی آثار زیانبار متعددی به همراه دارد. ازاین رو، پیشوایان بزرگوار اسلام، در سخنان مختلفی، مسلمانان را از بدبینی برحذر میدارند. از پیامبر اسلام روایت شده است: «إِیّاکُم وَ الظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَکذَبُ الکَذِبِ؛ با قاطعیت، از بدبینی بپرهیزید؛ زیرا بدبینی، دروغترین دروغهاست.»(3) بدگمانی، رشته صلح و محبت را بین افراد میگسلد، امنیت روانی و اخلاقی جامعه را تهدید

ص:156

می کند، به بازار تهمت و افترا رونق می دهد و ناامنی اجتماعی به وجود می آورد.

ص:157

ویحَکَ یَا ابْنَ عَرَفَةَ: إِعْمَلُو الِغَیْرِ رِئاءٍ وَ لا سُمْعَةٍ فَاِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللهِ وَکَلَّهُ اللهُ إِلی ما عَمِلَ.(1)

وای بر تو ای پسر عرفه! کار کنید، نه به منظور ریا و به گوش مردم رسیدن، زیرا هرکه برای غیر خدا کار کند، خدا او را به کاری که انجام داده وامیگذارد.

ص:158

عابدترین مردم آن است که برای مردم خیرخواهتر از دیگران و نسبت به تمام مسلمانان پاک دل تر و باصفاتر باشد.

امام صادق(ع) نیز در روایتی زیبا، همگان را به خدمتگزاری نسبت به بندگان خدا فراخوانده و فرموده است: «عَلَیْکَ بِالنُّصْحِ للهِ فِی خَلْقِهِ فَلَنْ تَلْقاهُ بِعَمَلٍ أَفضَلَ مِنْهُ؛ بر تو باد که برای [رضای] خداوند، خیرخواه بندگان او باشی و بدان که هیچ گاه خدا را به کاری برتر از این دیدار نخواهی کرد.»(1) این امام معصوم در روایتی دیگر میفرماید:

أََیُّما رَجُلٍ مِنْ شیعَتِنا أَتی رَجُلاً مِنْ إِخَْوانِهِ فَاسْتَعانَ بِهِ فِی حاجَتِهِ فَلَمْ یُعِنْهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ إِلاّ ابْتَلاهُ اللهُ بِأَنْ یَقْضِیَ حَوائِجَ غَیْرِهِ مِنْ أَعدائِنا یُعَذِّبُهُ اللهُ عَلَیْها یَوْمَ الْقِیامَةِ.(2)

هرگاه یکی از شیعیان ما نزد یکی از برادران دینی خود برود و از او کمک بخواهد و او با اینکه میتواند، وی را یاری دهد، کوتاهی کند، خدای متعال او را گرفتار میکند که حاجت دشمنان ما را برآورد تا بدین وسیله خداوند در روز قیامت او را عذاب کند.

ص:159

قلبش پنهان است.»(1) رسول گرامی اسلام نیز میفرماید: «إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النّاسَ بِأَمْوالِکُمْ فَالْقُوهُمْ بِطَلاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ؛ شما نمیتوانید با اموال خود به همه مردم گشایش دهید، پس با چهره باز و رویی خوش با آنها برخورد کنید».(2)

خوشرویی، عامل کسب محبت و قرب به خداوند است. امام باقر(ع) دراین باره میفرماید:

أَلْبِشْرُ الْحَسَنُ وَ طَلاقَةُ الْوَجْهِ مَکْسَبَةٌ لِلْمَحَبَّةِ وَ قُرْبَةٌ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَبُوسُ الْوَجْهِ وَ سُوءُ الْبِشْرِ مَکْسَبَةٌ لِلْمَقْتِ وَ بُعْدٌ مِنَ اللهِ.(3)

خوشرویی و چهره گشاده، راه کسب محبت [مردم] و سبب نزدیک شدن به خداست و ترش رویی سبب نفرت [مردم] و دوری از خدا می شود.

این امام همام در کلامی دیگر میفرماید: «مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: مرا نصیحت کن! از جمله وصایای پیامبر اکرم به او این بود که برادرت را با چهره باز ملاقات کن و در برخورد با او گشاده رو باش!»(4) امام صادق(ع) نیز میفرماید:

سه چیز است که اگر کسی یکی از آنها را انجام دهد، خدا بهشت را بر او واجب میکند: انفاق در حال تنگ دستی، خوش رویی با همه مردم و انصاف دادن از خود (حق را بگوید اگرچه به زیان او باشد).(5)

ص:160

ص:161

بگیرند.»(1) یکی از منظره های پندآموز، قبرهای گذشتگان است. امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید: «أَبْلَغُ الْعِظاتِ الإِعتِبارُ بِمَصارِعِ الأمواتِ؛ رساترین پند و اندرزها عبرت گرفتن از گورستانهاست».(2)

ص:162

وارد میشوی، از او اجازه بگیر»!(1) در روایتی دیگر آمده است رسول خدا هروقت میخواست به منزل دختر خود، حضرت فاطمه زهرا(س) وارد شود، اول اجازه می گرفت و سپس وارد میشد. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: پیامبر خدا برای دیدن فاطمه زهرا(س) از منزل خارج شد. من نیز خدمت آن بزرگوار بودم. هنگامی که خواست وارد منزل شود، دست روی در گذاشت، در را کمی عقب زد و فرمود: «السَّلام عَلَیکُم». فاطمه(س) سلام پدر را پاسخ داد. سپس پیامبر فرمود: «اجازه هست وارد منزل شوم؟» فاطمه(س) عرض کرد: «آری ای رسول خدا!»(2)

ص:163

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ. (آل عمران: 134)

[پرهیزکاران] آنها هستند که در وسعت و پریشانی انفاق میکنند و خشم خود را فرو میبرند و از خطاهای مردم درمیگذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

در آیه ای دیگر میفرماید:

وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ. (نور: 22)

باید عفو کنید و لغزشهایی دیگران را نادیده بگیرید. آیا دوست نمی دارید خدا شما را ببخشد؟ و خداوند غفور و رحیم است.

در حدیثی از رسول رحمت صلی الله علیه و آله نیز می خوانیم:

عَلَیْکُمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَّ لا یَزیدُ الْعَبْدَ إِلّا العَفوَ عِزّاً فَتَعافَوْا یُعِزَّکُمُ اللهُ.(1)

عفو و بخشش را شیوه خود قرار دهید؛ زیرا بخشش و گذشت جز به عزت انسان نمیافزاید. پس نسبت به یکدیگر گذشت داشته باشید تا خدا شما را عزیز کند.

در کلامی دیگر میفرماید: «مُرُوَّتُنا أَهْلَ الْبَیْتِ اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَنا وَ إِعْطاءُ مَنْ حَرَمَنا؛ جوانمردی ما خاندان اهل بیت، عفو و گذشت نسبت به کسانی است که بر ما ستم کرده اند و بخشش به کسانی است که از ما دریغ داشتهاند».(2)

بنابراین، انسان باید از خطاهای دیگران چشم بپوشد و اگر کسی از او عذرخواهی کرد، عذر وی را بپذیرد و سرزنشش نکند.

ص:164

امانتها و عهد خود را مراعات میکنند.» (مؤمنون: 8) و در آیه ای دیگر می خوانیم: «أَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً؛ به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال میشود!» (اسراء: 34)

در روایات اسلامی نیز به پایبندی به پیمان بسیار توجه و تأکید شده است. رسول گرامی اسلام میفرماید: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیَفِ إِذا وَعَدَ؛ آن کس که به خدا و روز جزا ایمان دارد، باید به وعده خود وفا کند.»(1) امام علی(ع) نیز می فرماید: «إِنَّ الْوَفاءَ بِالعَهْدِ مِنْ عَلاماتِ أَهْلِ الدّینِ؛ وفای به عهد از نشانههای مردم متدیّن است.»(2) امام صادق(ع) نیز در حدیثی وفای به عهد را از حقوق ایمانی میشمارد و میفرماید:

اَلْمُؤمِنُ أَخُوا الْمُؤمِنِ عَیْنُهُ وَ دَلِیلُهُ لا یَخُونُهُ وَلا یَظْلِمُهُ وَلا یَغُشُّهُ وَلا یَعدُهُ عِدَةً فَیُخْلِفَهُ.(3)

مؤمن برادر مؤمن و مانند چشم و راهنمای اوست، به او خیانت نمیکند و ستم روا نمیدارد و او را فریب نمی دهد و به او وعدهای نمیدهد که تخلف کند.

پایبندی به تعهدات، از مهمترین اصول استحکام نظام اجتماعی است. به دلیل این تأثیر حیاتی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وفاکنندگان به عهد و پیمان را همسایه خود در بهشت میشمارد و میفرماید:

أَقرَبُکُمْ مِنِّی غَداً فِی الْمَوْقِفِ أَصْدَقُکُمْ لِلْحَدِیثِ وَ آداکُمْ لِلأَمانَةِ وَ اَوْفاکُمْ بِالْعَهْدِ.(4)

ص:165

نزدیکترین افراد به من در روز قیامت، کسانی هستند که در سخن، راستگوتر، در ادای امانت کوشاتر و در عهد و پیمان از یکدیگر باوفاتر باشند.

بنابراین، نباید به چیزی که توان انجام آن را نداریم وعده دهیم، همان گونه که امام علی(ع) توصیه فرموده است: «لا تَعِدَنَّ عِدَةً لا تَثِقُ مِنْ نَفْسِکَ بِإِنْجازِها؛ چیزی را که یقین به وفای آن نداری، وعده مده».(1)

ص:166

ما آمَنَ بی مَنْ باتَ شَبعانَ وَ جارُهُ جائعٌ قالَ وَ ما مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ یبیتُ فیهِمْ جائعٌ یَنْظُرُ اللهُ إلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ.(1)

به من ایمان نیاورده است کسی که با شکم سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد و در شهر و آبادی که یک نفر گرسنه بخوابد، خداوند در روز قیامت به آنها نظر لطف نخواهد کرد.

امام علی(ع) نیز میفرماید:

اِنَّ اللهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأَغْنِیاءِ أقواتَ الْفُقَراءِ فَما جاعَ فَقیرٌ إلاّ بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ واللهُ تَعالی سائِلُهُمْ عَنْ ذلک.(2)

خداوند سبحان غذا و نیاز نیازمندان را در اموال ثروتمندان معیّن کرده است. پس هیچ فقیری گرسنه نمیماند مگر به واسطه اینکه ثروتمندان از حق آنها بهرهمند شدهاند و خداوند آنها را به خاطر این عمل مؤاخذه خواهد کرد.

ص:167

در آیه ای دیگر می خوانیم: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً؛ هنگامی که داخل خانهای شدید، بر خویشتن سلام کنید؛ سلام و تحیتی از سوی خداوند، سلام و تحیتی بابرکت و پاکیزه.» (نور: 61)؛ یعنی حتی اگر کسی در خانه نبود، از جانب خدا به خودتان سلام بگویید و این دلیل بر اهمیت سلام کردن است.

سلام کردن پاداش فراوانی دارد، چنان که رسول گرامی اسلام می فرماید:

إِنَّ فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یُری ظاهِرُها مِنْ باطِنِها وَ باطِنُها مِنْ ظاهِرِها یَسْکُنُها مِنْ اُمَّتی مَنْ أَطابَ الْکَلامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعامَ وَ أفْشَی السَّلامَ وَ صَلّی بِاللَّیْلِ و النّاسُ نِیامٌ.(1)

در بهشت خانههایی وجود دارد که بیرون آن از درون و درون آن از بیرون دیده میشود. در این خانه ها کسانی از امت من سکونت خواند کرد که سخن خوب بگویند و مردم را اطعام کنند و آشکارا سلام کنند و هنگامی که مردم در خواب هستند، به نماز (نماز شب) برخیزند.

امام صادق(ع) نیز میفرماید: «اَلبادِی بِالسَّلامِ أَوْلی بِاللهِ وَ بِرَسُولِهِ؛ کسی که اول سلام میکند، از نظر قرب و جایگاه به خدا و پیامبر نزدیکتر است.»(2) امام صادق(ع) درباره اینکه چه کسی آغاز سلام کند نیز می فرماید: «یُسَلِّمُ الصَّغیرُ عَلَی الْکَبِیرِ وَ الْمارُّ عَلَی القاعِدِ و الْقَلِیلُ عَلَی الکَثِیرِ؛ ادب این است که کوچک ترها بر بزرگ ترها و رهگذران بر ایستادگان و گروه اندک بر گروه بیشتر در سلام گفتن پیشی گیرند».(3)

ص:168

والایی دارد. امام صادق(ع) ادب را میراثی جاودان برای فرزندان میداند و میفرماید:

إنَّ خَیْرَ ماوَرَّثَ الآباءُ لِأَبنائِهِمُ الأدَبُ لَا الْمالُُ فَإِنَّ الْمالَ یَذْهَبُ وَ الأدَبَ یَبْقی.(1)

بهترین چیزی که پدران برای فرزندان خود به ارث میگذارند ادب است نه مال؛ زیرا مال از بین میرود و ادب باقی میماند.

هیچ همدم و همراهی مانند ادب نیست، چنان که امام علی(ع) به فرزندش امام حسن(ع) میفرماید:

یا بُنَیَّ أَحْرِزْ حَظَّکَ مِنَ الأَدَبِ وَ فَرِّغْ لَهُ قَلْبَکَ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ تُخالِطَهُ دَنَسٌ وَاعْلَمْ أَنَّکَ إِن أَعْوَزْتَ غَنَیْتَ بِهِ وَ إن اغْتَرَبْتَ کان لَکَ الصّاحِبُ الّذِی لا وَحْشَةَ مَعَهُ.(2)

پسرم! بهرهات را از ادب غنیمت بدار و قلب خود را برای آن آزاد گردان؛ زیرا [مقام] قلب بالاتر از این است که آن را به آلودگی بیامیزی و بدان که اگر کمبودی داشته باشی، با ادب بینیاز میشوی و اگر غریب و تنها باشی، ادب دوست و همراه تو خواهد بود که با وجود آن وحشتی نخواهد بود.

ادب در منطق امام حسین(ع) نیز تعریف زیبایی دارد. نقل است از ایشان پرسیدند: ادب چیست؟ حضرت فرمود: «هُوَ أَن تَخْرُجَ مِنْ بَیْتِکَ فَلا تَلْقی أَحَداً إِلّا رَأَْتَ لَهُ الْفَضْلَ عَلَیْکَ؛ ادب آن است که از خانه خود که بیرون میروی، با هیچ کس برخورد نکنی جز آنکه او را برتر و بهتر از خود ببینی.»(3) بهترین نوع ادب نیز از منظر امام علی(ع) این گونه بیان شده است: «أَفْضَلُ الأَدَبِ اَنْ یَقِفَ

ص:169

الإِنسانُ عِنْدَ حَدِّهِ وَلا یَتَعَدّی قَدْرَهُ؛ برترین ادب این است که انسان در حد و مرز خود بایستد و از اندازه خویش تجاوز نکند».(1)

ص:170

اَلمُؤمِنُونَ فِی تَبارِّهِمْ وَ تَراحُمِهِم وَ تَعاطُفِهِم کَمَثَلِ الجَسَدِ إِذَا اشَتکی (عُضْواً) تَداعی لَهُ سائِرُهُ (جَسَدِهِ) بِالسَّهَرِ وَ الْحُمّی.(1)

مؤمنان در نیکی، مهرورزی، دوستی و ملاطفت به همدیگر، همانند یک پیکرند که وقتی عضوی به درد آید و شکایت کند، اعضای دیگر با بیخوابی و تب با او هم صدا شوند و یکدیگر را فراخوانند.

ص:171

خَیْرُ إِخْوانِکَ مَنْ سارَعَ إِلَی الْخَیْرِ وَ جَذَبَکَ اِلَیْهِ وَ اَمَرَکَ بِالْبِرِّ وَ أَعانَکَ عَلَیْهِ.(1)

برترین دوست و برادر تو کسی است که در کار خیر سبقت گیرد و تو را هم به سوی خیر بکشاند و تو را به نیکی فراخواند و یاری کند.

ایشان در سخنی دیگر میفرماید:

اَلإِخْوانُ فِی اللهِ تَعالی تَدُومُ مَوَدَّتُهُمْ لِدَوامِ سَبَبِها إِخْوانُ الدُّنْیا تَنْقَطِعُ لِسُرْعَةِ انقِطاعِ اَسْبابها.(2)

دوستی کسانی که به خاطر خدا دوستند، ادامه می یابد؛ چون عامل آن دوستی، دائمی است. [ولی] دوستی برادرانی که به خاطر دنیا دوست شدهاند، بریده میشود؛ زیرا عوامل آن دوستیها زود از بین میرود.

رسول گرامی اسلام نیز میفرماید: «مَثَلُ الْجَلِیسِ الصّالِحِ مَثَلُ الْعَطّارِ إِنْ لَمْ یُعْطِکَ مِنْ عِطْرِهِ أَصابَکَ مِنْ رِیِحهِ؛ هم نشین شایسته همانند عطر فروش است. اگر چیزی از عطرش به تو ندهد بوی عطرش به تو خواهد رسید.»(3)

بهترین هم نشینان از نظر امام علی(ع) چنین بیان می شوند:

خَیْرُ مَنْ صَحِبْتَ مَنْ وَلَّهَکَ بِالْأَخْری وَ زَهّدَکَ فِی الدُّنیا وَ أَعانَکَ عَلی طاعَة الْمَوْلی.(4)

بهترین دوست تو کسی است که تو را شیفته آخرت و به دنیا بیرغبت کند و تو را در فرمان برداری از خدا یاری دهد.

ص:172

ص:173

آورد.»(1) حتی نگاه کردن با مهر و محبت به پدر و مادر از منظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عبادت شمرده می شود. ایشان می فرماید: «نَظَرُ الْوَلََدِ اِلی والِدَیْهِ حُبّاً لَهُما عِبادَةٌ؛ نگاه محبتآمیز فرزند به پدر و مادرش عبادت است».(2)

ص:174

هرکس برای خدا از برادرش دیدار کند، خداوند عزوجل میفرماید: «مرا دیدار کردهای و ثواب تو بر من است و به ثوابی جز بهشت برای تو راضی نمیشوم.»

رسول گرامی اسلام درباره رفت و آمد و معاشرت با والدین میفرماید:

مَنْ سَرَّهُ اَنْ یُمَدَّ لَهُ فی عُمْرِهِ وَ یُبْسِطَ فی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ اَبَوَیْهِ فَاِنَّ صِلَتَهُما طاعَةُ اللهِ وَلْیَصِلْ ذارَحِمِه.(1)

هرکس دوست دارد عمرش افزون و روزی اش فراوان باشد، به پدر و مادرش احسان کند. این کار او اطاعت خداست و همین طور با خویشان خود صله رحم به جا آورد.

امام صادق(ع) درباره نحوه رفتار با فرزندان نیز در رهنمودی می فرماید: «اِعْدِلُوا بَیْنَ اَولادِکُمْ کَما تُحِبُّونَ اَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبِرِّ وَ اللُّطف؛ عدالت را بین فرزندانتان مراعات کنید، همان طور که دوست دارید آنها در نیکی و اظهار مهربانی بین شما به عدالت رفتار کنند».(2)

ص:175

و یاری خواهد کرد.»(1) امام موسی کاظم(ع) نیز دراین باره میفرماید: «مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ اَنْ یَصِلَنا فَلْیَصِلْ فُقَراءَ شیعَتنا؛ کسی که قدرت ندارد به ما صله نماید به شیعیان نیازمند ما رسیدگی کند.»(2) امام محمدباقر(ع) نیز کارگشایی را از ویژگی های شیعه میشمارد. نقل است روزی عده ای از اصحاب امام باقر(ع) به ایشان عرض کردند: شیعه در جامعه ما زیاد است. امام فرمود: آیا بینیاز نسبت به نیازمند عطوفت و مهربانی میکند و آیا نیکوکار از خطاکار میگذرد و در مسائل مالی به همدیگر کمک میکنند؟ اصحاب گفتند: خیر. حضرت فرمود: پس اینها شیعه نیستند؛ چون شیعه کسی است که این طور عمل کند.(3)

البته اگر مؤمنان نسبت به هم مهربان باشند، خداوند نیز به آنها نظر لطف خواهد کرد، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله میفرماید: «اَلْمُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ یَقْضِی بَعْضُهُمْ حَوائِجَ بَعْضٍ فَیَقْضِی اللهُ لَهُمْ حاجَتَهُم؛ مؤمنان با یکدیگر برادرند و نیازهای همدیگر را برآورده میکنند و خداوند هم نیاز آنها را برطرف میکند».(4)

ص:176

و همچنین گمان بد درباره او بردن را بر دیگران حرام کرده است.»(1) گمان بد نه تنها به جایگاه طرف مقابل لطمه میزند، بلکه برای صاحب آن نیز بلایی بزرگ است؛ زیرا سبب میشود از همکاری با مردم و تعاون اجتماعی کناره گیری کند. در حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) آمده: «مَن لَمْ یحسُن ظَنُّه اِستَوحَشَ مِن کُلِّ احدٍ؛ کسی که گمان بد داشته باشد، از همه میترسد و وحشت دارد».(2)

چیزی که زندگی انسان را از حیوانات جدا میکند و به آن رونق و حرکت و تکامل میبخشد، روح تعاون و همکاری دسته جمعی است و این در صورتی امکانپذیر است که اعتماد و خوشبینی بر مردم حاکم باشد، درحالی که سوءظن پایههای این اعتماد را در هم میکوبد، پیوندهای تعاون را از بین میبرد و روح اجتماعی را تضعیف میکند. افراد بدبین از همه چیز میترسند و از همه کس وحشت دارند و نگرانی جان کاهی همواره بر روح آنها مستولی است، نه میتوانند یار و مونسی غم خوار پیدا کنند و نه شریک و همکاری برای فعالیتهای اجتماعی و نه یار و یاوری برای روز درماندگی.

گمان خوب نسبت به مردم، از مهمترین اصول زندگی اجتماعی است که نادیده گرفتن آن نتیجهای جز هرج و مرج اجتماعی و از بین رفتن روابط انسانی و پیوندهای عاطفی نخواهد داشت. در روایتی از رسول خدا می خوانیم:

ص:177

ثلاثٌ فی المؤمن لایستحسن، و له فهن مخرج فمخرجه من سوء الظن ان لا یحقق.(1)

سه چیز است که وجود آن در مؤمن پسندیده نیست و راه فرار دارد، یکی از آنها سوءظن است که راه فرارش این است که به آن جامه عمل نپوشاند.

ص:178

خود را به تکلف میافکند یا کسی که به خاطر برادر خود، خویشتن را به تکلف می اندازد!

سلمان فارسی از پیامبر گرامی اسلام نقل میکند که فرمود: «أَن لا نَتَکَلَّفُ لِلضَّیفِ ما لَیسَ عِندَنا و أَن نُقَدِّمُ إِلَیهِ ما حَضَرنا؛ برای مهمان نسبت به آنچه نداریم، تکلف نکنیم و آنچه موجود است، از او مضایقه نکنیم.»(1) اسلام به گرامی داشتن مهمان سفارش می کند، آن گونه که میگوید هنگامی که مهمان وارد میشود، به او کمک کنید، اما برای بیرون رفتن از خانه تان به او کمک نکنید. مبادا تصور شود مایل به رفتن او هستید.(2) امیرمؤمنان علی(ع) از قول رسول الله صلی الله علیه و آله میفرماید: «مِنْ حَقِّ الضَّیْفِ أَن تَمشِیَ مَعَهُ فَتُخرِجَهُ مِن حَریِمِکَ الی البابِ؛ از حقوق مهمان آن است که او را تا در خانه بدرقه کنی».(3)

ص:179

إنَّ الأَمَرَ بِالمَعرُوفِ وَالنَّهی عَنِ الْمُنکَرِ فَریِضَةًٌَ عَظِیمَةٌ بِها تُقامُ الفَرائِضُ وَ تَا مَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَکاسِبُ و تُرَدُّ المَظالِمُ وَ ُتُعمَرُ الأَرضُ و یُنتَصَفُ مِنَ الأَعداءِ وَ یَستقِیِمُ الأَمرُ.(1)

امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگ الهی است که بقیه فرایض با آنها بر پا میشود و به وسیله این دو، راهها امن میگردد و کسب و کار مردم حلال میشود، حقوق افراد تأمین میگردد و در سایه آن زمینها آباد و از دشمنان انتقام گرفته میشود و همه کارها روبه راه میگردد.

جایگاه آمرین به معروف و ناهیان از منکر نزد خداوند والاست، چنان که رسول گرامی اسلام میفرماید:

مَن أَمَرَ بِالمَعرُوفِ وَ نَهی عَنِ المُنکَرِ فَهُوَ خَلیفَة اللهِ فِی أَرضِهِ وَ خَلیِفَة رَسُولِ اللهِ وَ خَلِیفةُ کِتابِه.(2)

کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خداوند در زمین و جانشین پیامبر و کتاب اوست.

این همه سفارش به خاطر آن است که این دو وظیفه بزرگ، درحقیقت ضامن اجرای بقیه وظایف فردی و اجتماعی است و در حکم روح و جان آنها محسوب میشود و با تعطیل کردن آنها تمام احکام و اصول اخلاقی ارزش خود را از دست خواهند داد. امام علی(ع) میفرماید:

ص:180

وما أَعْمالُ البِرِّ کُلُّها وَ الجِّهادُ فِی سَبِیِلِ اللهِ عِندَ الأََمْرِ بِالمَعرُوفِ وَ النَّهیِ عَنِ المُنکَرِ إِلّا کَنَفثةٍ فِی بَحرٍ لُجِّیٍّ.(1)

تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر، چون آب دهان است در برابر دریای پهناور.

تارک این دو فریضه نیز نکوهش شده است، چنان که امام صادق(ع) میفرماید:

أَمّا إِنَّهُم لَم یَکُونُوا یَدخُلُونَ مَداخِلَهُم وَ لا یَجلِسُونَ مَجالِسَهُم وَلکِن کانُوا إِذا لَقُوهُم ضَحِکُوا فِی وُجُوهِهِم وأنِسُوا بِهِم.(2)

این دسته [که خداوند آنها را نکوهش کرده است]، هرگز در کارها و مجالس گناهکاران شرکت نداشتند، بلکه فقط هنگامی که آنها را می دیدند، به آنان میخندیدند و با آنها [مهربان و] مأنوس بودند.

ص:181

افراد قبیله اش در نظر او گرامی و بهترین افراد قبیله دیگر، در نظرش نااهل است. پیامبر گرامی اسلام در نکوهش چنین صفتی می فرماید:

مَن کانَ فِی قَلبِهِ حَبَّةُ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِیَّة ٍ بَعَثَهُ اللهُ یَومَ القِیامةِ مَعَ أَعرابِ الجاهِلِیَّةِ.(1)

کسی که در قلبش به اندازه دانه خردلی عصبیت باشد، خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور می کند.

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) آمده است: «مَن تَعَصَّبَ أَو تُعَصُّبِّ لَهُ فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِیمانِ مِن عُنُقِهِ؛ کسی که تعصب به خرج دهد یا برای او تعصب داشته باشند، پیوند ایمان را از گردن خویش برداشته است.»(2) امام سجاد(ع) نیز در تعیین مرز تعصب ورزی فرمود:

العَصَبِیَّةُ الَّتِی یَأْثُمَّ عَلَیها صاحِبُها أَن یَرَی الرَّجُلُ شِرارَ قَومِهِ خَیراً مِن خِیارَ قَومِ آخَرِینَ وَ لَیسَ مِنَ العَصَبِیَّة ِ أَن یُحِبَّ الرَّجُلُ قَومَهُ وَلکِنَّ مِنَ العَصَبِیةِ أَن یُعِینَ قَومَهُ عَلَی الظُّلمِ.(3)

تعصبی که انسان به خاطر آن گناهکار می شود، این است که اشرار قومش را بهتر از نیکان قوم دیگر بداند، اما اینکه انسان قوم و قبیله خویش را دوست دارد، عصبیت نیست. عصبیت آن است که انسان قوم و قبیله خود را در ستمگری یاری دهد.(4)

ص:182

بهترین راه مبارزه با این خوی زشت و راه نجات از این مهلکه بزرگ، کوشش برای بالا بردن سطح فرهنگ و فکر و ایمان مردم جامعه است.

ص:183

کسانی که به افراد پاک دامن تهمت میزنند، ایمان ندارند. امام صادق(ع) دراین باره فرمود:

إِذا اتَّهَمَ الْمُؤمِنَ أخاهُ انْماثَ الْإِیمانُ مِنْ قَلْبِهِ کَما یَنْماثُ الْمِلْحُ فِی الْماءِ.(1)

کسی که برادر مسلمان خود را متهم کند ایمان در دل او ذوب میشود، همان گونه که نمک در آب ذوب میشود.

شخصی که تهمت میزند، چندین گناه مرتکب میشود؛ از طرفی وقتی نسبت ناروایی به دیگری میدهد، دروغ می گوید و از طرفی غیبت میکند؛ زیرا او را به چیزی که کراهت دارد و راضی نیست، متّصف می کند و از طرف دیگر با متهم کردن انسانی پاک و بیگناهی، آبروی وی را میبرد.

تهمت همانند تیری است که به محض خوردن به هدف، آن را متلاشی میکند و شخصیت و آبروی متهم را بر باد میدهد و قلب او را برای همیشه جریحهدار میسازد. بنابراین، شخصی که مرتکب تهمت میشود، بار سنگینی از گناه بر دوش گرفته و عذاب دردناکی در انتظار اوست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میفرماید:

مَنْ بَهَتَ مُؤمِناً أَوْ مُؤمِنَةً أَوْ قالَ فِیهِ ما لَیْسَ فیهِ أَقامَهُ اللهُ تَعالی یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی تَلٍّ مِنْ نارٍ حَتّی یَخْرُجَ مِمّا قالَهُ فیه.(2)

کسی که به مرد یا زن باایمان بهتان بزند یا درباره او چیزی بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تلّی از آتش قرار میدهد تا از مسئولیت آنچه گفته است، بیرون آید.

ص:184

امام صادق(ع) می فرماید:

اَلغِیبة اَن تَقُولَ فِی اَخیکَ ما سَتَره اللهُ عَلَیهِ وَ اَمّا الاَمرُ الظّاهرُِ فیه مِثلُ الحَدِّة وَ العَجَلةِ فَلا وَ البُهتانُ اَن تَقولَ ما لَیسَ فیه.(1)

غیبت آن است که درباره برادر مسلمانت چیزی بگویی که خداوند پنهان داشته و اما بیان صفتی که ظاهر است، مانند تندخویی و عجله، غیبت به شمار نمی رود. بهتان نیز؛ یعنی صفتی را به شخصی نسبت دهی که در او وجود ندارد.

بار شرمندگی و گناه تهمت زدن به یک بی گناه، از کوه هم سنگین تر و با روح ایمان ناسازگار است.

در حقیقت، رواج این کار ناشایست در یک محیط، سبب به هم ریختن نظام و عدالت اجتماعی و آلوده شدن حق به باطل، گرفتار شدن بی گناه و تبرئه گنهکار و از میان رفتن اعتماد عمومی می شود.

ص:185

بگویید!»(1) در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است که خداوند متعال به فرزندان آدم می فرماید:

یَا بنَ آدَمَ! اِن نازَعَکَ لِسانُکَ فیما حَرَّمتُ عَلَیکَ فَقَد أعَنتُکَ عَلَیهِ بِطَبَقتَینِ فَأطبِق وَ إِن نازَعَکَ بَصَرُکَ إِلی بَعضِ ما حَرَّمتُ عَلَیکَ فَقَد أَعَنتُکَ عَلَیهِ بِطَبَقَتَین فَأَطبِق... .(2)

ای فرزند آدم! اگر زبانت تو را به حرام وادار کند، من دو لب را برای جلوگیری از آن در اختیار تو قرار داده ام؛ لب را فرو ببند و اگر چشمت بخواهد تو را به سوی حرام ببرد، من پلک ها را در اختیار تو قرار داده ام؛ آنها را فرو بند.

بنابراین، تا ضرورتی به سخن گفتن نباشد، نباید سخن گفت. عمل به این توصیه امام صادق(ع) نیز سازنده است که می فرماید: «السُّکُوتُ راحةٌ لِلعَقلِ؛ سکوت، مایه آرامش فکر است.»(3) در روایتی از علی بن موسی الرضا(ع) آمده است:

مِن عَلاماتِ الفِقهِ: الَعِلمُ وَ الحِلمُ وَ الصَّمتُ إِنَّ الصَّمتَ بابٌ مِن أَبوابِ الحِکمَةِ.(4)

از نشانه های فهم و عقل، آگاهی و بردباری و سکوت است. سکوت، دری از درهای حکمت است.

ص:186

علمای اخلاق می گویند زبان، پربرکت ترین عضو بدن و مؤثرترین وسیله طاعت و هدایت و اصلاح است و در عین حال، خطرناک ترین و پرگناه ترین عضو بدن به شمار می آید، تا آنجا که حدود سی گناه از همین عضو کوچک صادر می شود. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده:

لا یَستَقیمُ إِیمانُ عَبْدٍ حَتّی یَستَقِیمُ قَلبُهُ وَ لا یَستَقیِمُ قَلبُهُ حَتّی یَستَقیِمَ لِسانُهُ.(1)

ایمان هیچ بنده ای از بندگان خدا به راستی نمی گراید، مگر اینکه قلبش مستقیم شود و قلبش مستقیم نمی شود، مگر اینکه زبانش درست شود.

ص:187

ص:188

ص:189

7. حائری تهرانی، مهدی و سید شبّر، عبدالله، بنیادهای اخلاق اسلامی، ترجمه: حسین بهجو و علی مشتاق عسکری، تهران، بنیاد فرهنگی امام المهدی، چاپ دوم، 1369 ه_ .ش.

8. حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1408 ه_ .ق.

9. حرانی، ابومحمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، 1394 ه_ .ق.

10. شبر، سید عبدالله، اخلاق، ترجمه: محمدرضا جباران، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، چاپ دهم، 1383.

11. سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، بغداد، منشورات دارالکتب العراقیه، 1377 ه_ .ق.

12. شریفی، محمود، فروغ حدیث، قم، نگارش، چاپ چهارم، 1386.

13. صدوق، (ابن بابویه) محمد بن علی بن حسین، امالی، بیروت، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1400 ه_ .ق.

14. _____________، خصال، قم، جامعه مدرسین، 1403 ه_ .ق.

15. _____________، من لا یحضره الفقیه، تهران، منشورات دارالکتب الاسلامیه، 1390 ه_.ق.

16. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، مؤسسه اسماعیلیان، 1392 ه_ .ق.

17. طبرسی، ابوالفضل علی بن حسن، مشکاة الانوار، نجف، کتابخانه حیدریه، 1385 ه_ .ق.

18. _____________، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، منشورات دار احیاء التراث العربی، 1379 ه_ .ق.

ص:190

19. _____________، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، منشورات دارالکتب الاسلامیه، 1394 ه_ .ق.

20. طبرسی، رضی الدین ابوالفضل علی بن ابی نصر، مشکاة الانوار فی غررالاخبار، بیروت، مؤسسه النور للمطبوعات، الطبعة الثانیه، بی تا.

21. طبرسی، رضی الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی، 1412 ه_ .ق.

22. _____________، مکارم الاخلاق، بیروت، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1392 ه_ .ق.

23. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، استانبول، منشورات دار الدعوة، 1985 م.

24. فرجی، مجتبی، زندگی در آیینه اعتدال، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

25. فیض کاشانی، ملامحسن، کتاب الوافی، قم، منشورات مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی، 1404 ه_ .ق.

26. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، انتشارات فراهانی، بی تا.

27. کلینی رازی، ابی جعفر محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

28. _____________، اصول کافی، تهران، منشورات دارالکتب الاسلامیه، 1363 ه_ .ق.

29. _____________، الفروع من الکافی، تهران، منشورات دارالکتب الاسلامیه، 1391 ه_ .ق.

30. محجة البیضاء، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417 ه_ .ق.

ص:191

31. محدث، سید جلال الدین، فهرست موضوعی غررالحکم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1366.

32. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1374.

33. مکارم شیرازی، ناصر، یک صد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث، تدوین: سید حسین حسینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1384.

34. منذری، زکی الدین عبدالعظیم بن عبدالقری، الترغیب و الترهیب، بیروت، منشورات دار احیاء التراث العربی، 1388 ه_ .ق.

35. موسوی خراسانی، سید حسن، نغمه های عقل و عاطفه، قم، داراهل البیت(ع)، چاپ اول، 1377.

36. مهدوی کنی، محمدرضا، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1375 .

37. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، نجف، منشورات جامعة نجف الدینیه، 1383 ه_ .ق.

38. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1408 ه_ .ق.