ص:2

ص:3

ص:4

این مجموعه، برگ سبزی است پیش کش به بوستان دانش و ادب تا دانش پژوهان با صرفه جویی در زمان، به دانستنی های دین دست یازند و از دریای بی کران قرآن و حدیث و کردار بزرگان دین، گوهرها بیابند.

نگارنده محترم، جناب حجت الاسلام و المسلمین احمد رضوان فر با قلم شیوای خود، این مجموعه الفبایی فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام را با نظارت و ارزیابی جناب حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین درافشان تحفه همگان ساخته است. پس از بیان مقدمه ای درباره عنوان هر یک از موضوع ها و بررسی اهمیت و ضرورت آن، «گلبانگ حدیث»، احادیثی درباره موضوع یاد شده آمده است. از آنجا که مسائل اخلاقی تنها در قالب ارائه نمونه های رفتاری بسیار زیبا، تأثیر بسزایی بر خواننده خواهد داشت، نمونه های رفتاری نیز آورده شده است. افزون بر آن، شیرازه هر موضوع با اشاره ای به پی آمدها و آموزه های مورد نظر تکمیل گشته است تا خواننده به نتیجه مطلوب برسد.

اکنون خرسندیم که حرف پ از مجموعه فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام را به حضور شما خوبان که اهل اندیشه و ایمان و انتخابید، پیش کش می کنیم. امید است ره آورد این اثر، گشایش افق های تازه ای در چشم انداز زندگی همه باشد. آری، اگر می خواهیم زندگی مان معنادار و هدف مند و حرکتمان جهت دار باشد، باید از فرهنگ اخلاقی و تربیتی پیشوایان معصوم خویش الگو بگیریم و تنها از آنان پیروی کنیم.

در پایان، از ویراستار ارجمند اثر، محمدصادق دهقان و همکارانمان در بخش نمونه خوانی و رایانه سپاس گزاریم. افزون بر آن، از همه خوانندگان محترم خواهانیم تا هرگونه کاستی در این مجموعه را به آگاهی برسانند

ص:5

تا در جلدهای پسین، از کاستی های احتمالی، پیش گیری و در پرتو به کار بستن نظرهای ارزشمند اهل قلم، بر غنای مجموعه افزوده شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:6

ص:7

صلوات و سلام خدا بر روح ملکوتی بنیان گذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی رحمه الله باد که همه برکت های مادی و معنوی این مرز و بوم مرهون فداکاری و پایداری آن بزرگ مرد تاریخ ایران اسلامی است. امید آنکه نسل های حال و آینده پاسدار این نعمت الهی باشند و فرهنگ علوی را در این کشور و جهان نهادینه سازند.

ص:8

ص:9

مستثنا نیست و اسلام به عنوان دین کامل، به تمام جنبه های پاکی و پاکیزگی توجه کرده و پیروان خویش را به سوی آن فراخوانده است.

اسلام در کنار توجه به پاکیزگی ظاهری، به پاکی باطن هم دستور داده است. پاکی و پاکیزگی به معنای وسیع آن، چنان ارزشمند است که به گفته خداوند، رستگاری انسان در پاکی و پاکیزگی نهفته است:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی. (اعلی: 14)

هر آینه، پاکان رستگار شدند.

همچنین می فرماید:

جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکّی. (طه: 76)

بهشت های جاویدان که در آن نهرها روان است و همواره در آنجا باشند. و این است پاداش پاکان.

ص:10

مگر برای نزد خدا رفتن شست و شو کردن هم تأثیر دارد؟ از نظر پیش خدا رفتن تأثیر ندارد که صورت انسان شسته باشد یا نه، ولی خداوند می فرماید:

إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ. (مائده: 6)

وقتی می خواهی به نماز بایستی، اول وضو بگیر. صورت و دست هایت را بشوی و بعد مشغول نماز شو.

در اینجا می بینیم نظافت را با عبادت همراه کرده است. همچنین می فرماید:

وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا. (مائده: 6)

اگر جنب هستی، باید تمام بدنت را شست وشو دهی.

در اینجا، پاکیزگی مقرون به عبادت است». (1)

ص:11

ص:12

جارو کردن اتاق ها (خانه ها)، فقر را از بین می برد.

2. امام صادق علیه السلام فرمود:

غَسْلُ الاْءناءِ و کَسْحُ الفِناءِ، مَجلَبَةٌ للرِّزق. (1)

شستن ظرف ها و جارو زدن جلوی در خانه، سبب جلب روزی می شود.

3. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

النَّظیفُ مِن الثِّیابِ یُذهِبُ الْهَمَّ والْحَزَنَ. (2)

لباس پاکیزه، غم و اندوه را می برد.

4. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

این بدن ها را پاکیزه سازید، خداوند شما را پاکیزه گرداند؛ زیرا هیچ بنده ای نیست که شب با بدنی پاکیزه بخوابد مگر اینکه فرشته ای در میان جامه او با وی می خوابد و هیچ ساعتی از شب از این پهلو به آن پهلو نمی چرخد مگر اینکه آن فرشته گوید: «اَللُّهُمَّ اغْفِرْ لِعَبدِکَ فإنّه باتَ طاهرا؛ خدایا بنده ات را بیامرز؛ زیرا با بدنی پاکیزه خوابیده است». (3)

ص:13

پاک کننده. در مقابل این واژه ها، واژه «نجس» و هم خانواده آن قرار دارد. باید توجه داشت که پاک بودن غیر از پاکیزه و تمیز بودن است، همان گونه که نجس بودن غیر از کثیف و چرکین بودن است. ممکن است چیزی تمیز و پاکیزه باشد، ولی از نظر فقه اسلام، نجس باشد و به تعبیر دیگر، طاهر نباشد.

اسلام در سه مرحله به پاکیزگی توجه کرده است. در مرحله اول، به تمیز بودن و دوری کردن از آلودگی ظاهری سفارش کرده است که امروز از آن به بهداشت تعبیر می کنند. در مرحله دوم، بعضی چیزها را نجس و بعضی چیزها را پاک دانسته است. همچنین بعضی چیزها را حلال و بعضی دیگر را حرام شمرده است. در مرحله سوم، به پاکی روح و روان انسان ها توجه ویژه داشته است که این پاکی روح در کنار توحید و تقوا و ایمان به دست می آید. ره آورد مجموعه این پاکی ها، حیات طیبه (زندگی پاک) است.

مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ أوْ اُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیوةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانوا یَعْمَلُونَ. (نحل: 97)

به یقین، هر کس _ از مرد یا زن _ کار شایسته کند و مؤمن باشد، او را با زندگی پاکیزه ای، حیات (حقیقی) بخشیم و به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند، پاداش خواهیم داد.

فقه، مرحله دوم؛ یعنی مسئله طهارت و پاکی را بررسی می کند که در مقابل نجاست و نجس بودن است.

پیش از بررسی معنای طهارت از دیدگاه فقه، چند واژه را از نظر اهل لغت بررسی می کنیم:

ص:14

نقیض حیض است و فعل این کلمه هنگامی در زبان عرب به کار می رود که زن از عادت ماهانه پاک شده باشد و به عبارت دیگر، خون حیض قطع شده باشد. (1)

ص:15

آب می گویند: «اَلْماءُ الطّاهِرُ الَّذِی لا قَذَرَ فِیهَ و الْقَذَرُ النِّجاسَةُ»؛ (1) آب پاک، آن آبی است که در آن «قَذَر» نباشد. قَذَر؛ یعنی نجاست.

ص:16

می گیرد. می گویند: «اَلماءُ مطَهِّرٌ مِنَ الْحَدَثِ وَ الْخَبَثِ»؛ یعنی آب، پاک کننده حدث و خبث است.

مقصود از حدث، اثر و حالتی است که برای مکلف هنگام عارض شدن یکی از اسباب وضو و غسل پدید می آید و مقصود از خبث، نجس است. (1)

باید دانست پاکی و نجاست در کنار هم مطرح است. اصل پاک بودن است، ولی در این دنیا، گاهی یک چیز پاک در اثر تماس با چیز نجس، متنجس می شود و پاکی خود را از دست می دهد. پس چاره کار در این است که با پاک کننده ها پاک شود. خداوند برای پاکی ظاهری انسان ها، آب را طهور قرار داده است. آب، نعمت بزرگ الهی است که خود، پاک است و در عین حال پاک کننده.

همین معنا درباره روح و روان آدمی صادق است. انسان های پاک سیرت گاهی بر اثر ارتباط با انسان های زشت سیرت، پاکی اولیه خود را از دست می دهند و دچار گناه می شوند که این نجاست باطنی است. خداوند برای پاک شدن باطن چنین انسان هایی، توبه و انابه را قرار داده است تا آلودگی های باطنی هم به پاکی و طهارت باطنی برگردد.

ص:17

و روان آدمی نیز فرو فرستاده است. به همین دلیل، توبه و انابه و توجه به خدا را همانند آبی برای پاکی جان انسان قرار داده است.

پاکیزگی در قرآن کریم به معنای وسیع آن مورد توجه است. نظافت در قرآن مجید به کار نرفته است و برای تعیین بحث پاکی و پاکیزگی در قرآن کریم، واژگانی چون: طَهُر، زکو و طیّب را می توان بررسی کرد.

ص:18

درباره این آیه شریفه گفته اند: «طوایف مختلف مردم در مسئله مَحیض (حیض)، آرا و مذاهب مختلف دارند. یهود در این مسئله، شدت عمل به خرج می داد و در حال حیض زنان، حتی از غذا و آب و محل زندگی و بستر زنان دوری می کرد. در تورات نیز احکامی سخت درباره زنان حایض و کسانی که در محل زندگی و در بستر و غیره با ایشان نزدیکی می کنند، وارد شده است. و اما نصارا (مسیحیت)، در مذهب ایشان هیچ حکمی درباره اجتماع با زنان حائض و نزدیک شدن به ایشان نیامده [است].

و اما مشرکان عرب، آنان در این باره هیچ حکمی نداشتند، جز اینکه ساکنان مدینه و دهات اطراف آن، از این کار اجتناب می کردند و این بدان جهت بود که آداب و رسوم یهودیان در ایشان سرایت کرده بود و همان سخت گیری های یهود را در معاشرت با زنان حایض معمول می داشتند و اما عرب های دیگر، چه بسا این عمل را مستحب هم می دانستند و می گفتند جماع با زنان در حال حیض باعث می شود فرزندی که ممکن است پدید [آید]، خون خوار باشد و خون خواری در میان عشایر صحرانشین، صفتی پسندیده است.

به هر حال پس از اینکه فرمود: از زنان در حال حیض کناره گیری کنید، هر چند ظاهرش امر به مطلق کناره گیری است، همان طور که یهودیان می گفتند و هر چند که برای تأکید این ظاهر، بار دوم هم فرمود: «وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ» و لکن جمله «فَاْتُوهُنَّ مِنً حَیْث اَمَرَکُمُ اللّه» با در نظر داشتن اینکه منظور از (آنجایی که خدا دستور داده) همان مجرای خون است که در آخر آیه است، خود قرینه است بر اینکه جمله: «فَاعْتَزِلُوا» و جمله دوم؛

ص:19

یعنی «وَ لا تَقْربُوهُنَّ»، کنایه است، نه تصریح و مراد از آمدن زنان و نزدیکی با ایشان، نزدیکی از محل خون است فقط، نه مطلق مخالطت و معاشرت و نه مطلق تمتع و لذت گیری از آنان.

پس معلوم شد اسلام در مسئله حیض زنان، راه وسط را اتخاذ کرده... و آن راه میانه آن است که مردان در هنگام عادت زنان از محل ترشح خون نزدیکی نکنند و تمتعات (لذت های) غیر این را می توانند ببرند... : «حَتّی یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّهُ...». (بقره: 222)

کلمه طهارت _ پاکی _ که در مقابلش کلمه نجاست _ پلیدی _ قرار دارد، از کلماتی است که معنایش در ملت اسلام دایر است و احکام و خواصی برای آن تشریع شده و قسمت عمده ای از مسائل دینی را تشکیل می دهد. این دو کلمه به خاطر اینکه بسیار بر سر زبان هاست، حقیقت شرعی و یا حداقل، حقیقت متشرعه ای گردیده است که معنای این دو جور حقیقت در فن اصول بیان شده است.

و اما معنای طهارت، چیزی است که همه مردم با وجود اختلافی که در زبان هایشان هست، می دانند. از همین جا باید دانست که طهارت از آن معانی است که اختصاص به یک قوم و دو قوم، یا یک عصر و دو عصر ندارد، بلکه تمامی انسان ها در زندگی خود با آن سر و کار دارند.

چون اساس زندگی بر تصرف در مادیات و به وسیله آن رسیدن به هدف های زندگی است... این چیزهایی که مورد استفاده... واقع می شود، گاهی مورد هجوم عوارضی واقع می شود که آن صفات رغبت انگیزش را که بیشتر رنگ و بو و طعم است، از دست می دهد و دیگر انسان به آن چیزها رغبتی پیدا نمی کند، بلکه طبع آدمی از آن متنفر می شود. آن حالت

ص:20

اولی، طهارت و حالت دومی، نجاست نامیده می شوند. پس طهارت و نجاست، دو صفت وجودی است که در اشیا هست. اگر صفت اولی در چیزی وجود داشت و مایه رغبت انسان در آن شد، آن چیز طاهر است و اگر صفت دومی پیدا شد، آن چیز پلید است.

اولین باری که انسان متوجه این دو معنا شد، در محسوسات به آن برخورد نمود. آن گاه آن دو را در معقولات هم استعمال کرد و لفظ را در هر دو جور طهارت و نجاست به کار برد؛ چه طهارت و نجاست مادی و محسوس و چه طهارت و نجاست معنوی. مثلاً طهارت حسب و نسب و طهارت در عمل و طهارت در اخلاق و عقاید و اقوال و نجاست در آنها. این خلاصه سخنی است که در معنای طهارت و نجاست از دیدگاه مردم باید دانست و اما نظافت، نزاهت، قدس و سبحان، الفاظی هستند که از نظر معنا با لفظ طهارت نزدیکند.

نظافت به معنای طهارتی است که بعد از پلیدی در چیزی حاصل می شود، مثلاً لباس بعد از شسته شدن نظیف می شود و به همین جهت کلمه نظافت به خصوص در محسوسات استعمال می شود. کلمه نزاهت در اصل به معنای دوری بوده و اگر در طهارت استعمال شود، به طور استعاره استعمال شده است و کلمه قدس و سبحان تنها مخصوص طهارت معنوی است... .

اسلام، معنای طهارت و نجاست را معتبر شمرده و همچنین طهارت و نجاست مادی و معنوی، هر دو را پذیرفته است... . (باید بدانیم) شریعت اسلام چیزهایی را نجس شمرده، مانند خون و بول و غایط و منی از انسان و بعضی حیوانات و پاره ای حیوانات زنده چون خوک (را

ص:21

هم نجس می داند) و حکم کرده به اینکه در نماز، خوردن و آشامیدن، از آنها اجتناب شود.

اموری را هم طهارت خوانده، مانند شست وشوی جامه و بدن از نجاستی که به آنها برخورده که آن را طهارت خبثیّه خوانده و طهارت با وضو و غسل، آن طور که در کتب فقهی شرح داده شده، به دست می آید و آن را طهارت حدثیّه خوانده است.

... (در معارف دینی) اصل توحید نزد خدای سبحان طهارت کبری است و بقیه معارف کلیه نیز طهارت هایی برای انسان (محسوب می شود) ... اصول اخلاق فاضله نیز طهارت (از رذایل) است و بعد از اصول اخلاقی، احکام عملی نیز که به منظور صلاح دنیا و آخرت بشر تشریع شد، طهارت هایی دیگر است.

(و اما آخر آیه فرموده است: إِنَّ اللّه یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ.) (بقره: 222) چون کلمه توّابین، صیغه مبالغه و به معنای کسی است که بسیار توبه می کند، بعید نیست این مبالغه را از کلمه متطهرین نیز استفاده کنیم. در نتیجه، کثرت در توبه و طهارت از هر جهت استفاده می شود؛ هم کثرت از جهت نوع توبه و طهارت و هم از جهت عدد آن دو. آن وقت معنایش چنین می شود که خدا همه انواع توبه را دوست می دارد، چه اینکه با استغفار باشد و چه اینکه با امتثال همه اوامر و نواهی او باشد و چه با معتقد شدن به همه اعتقادات حقه باشد. نیز خدا همه انواع تطهیر را دوست دارد، چه اینکه با گرفتن وضو و انجام غسل باشد و چه اینکه با انجام اعمال صالحه باشد و چه اینکه با کسب علوم حقه باشد. خداوند

ص:22

سبحان همه این انواع توبه و تکرار آن دو را و تطهیر را دوست دارد». (1)

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مؤمنان است، و (نیز) کمین گاهی است برای کسی که پیش تر با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود و سخت سوگند یاد می کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم، و(لی) خدا گواهی می دهد که به یقین، آنان دروغگو هستند.

هرگز در آنجا نایست؛ زیرا مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن (به نماز) ایستی (و) در آن، مردانی هستند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند، دوست می دارد. (توبه: 107 و 108) (2)

ص:23

پراکنده سازند. آنان می خواستند در آنجا متشکل شوند و، در انتظار ابی عامر راهب بنشینند که قول داده بود با لشکری از روم به سوی آنها می آید و رسول خدا صلی الله علیه و آله را از مدینه بیرون می کند.

پس از آنکه مسجد را بنا کردند، نزد پیامبر آمدند و درخواست کردند که ایشان به آن مسجد بیاید و آنجا را با خواندن نماز افتتاح فرماید و آنها را به خیر و برکت دعا کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله که در آن روز عازم جنگ تبوک بود، وعده داد پس از بازگشت به مدینه، به آن مسجد خواهد آمد. پس این آیات نازل شد. (1)

«... معنای آیه این است که تا ابد در مسجد ضرار برای نماز نایست که من سوگند می خورم مسجد قبا که از روز اول بر اساس تقوا و پرهیز از گناه نهاده شده، سزاوارتر است به اینکه در آن به نماز بایستی؛ زیرا در آن مسجد، مردانی هستند که دوست می دارند خود را از گناهان پاک سازند _ یا از پلیدی ها و آلودگی ها طاهر [کنند] _ و خداوند کسانی را که در صدد پاک کردن خود باشند، دوست می دارد و تو باید در میان چنین مردمی به نماز بایستی». (2)

درباره این فراز از آیه که می فرماید: «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّه ُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»، میان مفسران بحث و گفت وگو است که مقصود از پاکی، پاکی ظاهری و جسمانی است یا پاکی معنوی که عبارت باشد از پاک شدن از زشتی گناه و توبه و انابه کردن.

ص:24

شخصی از امام صادق علیه السلام درباره آیه «فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا» پرسید. حضرت فرمود: آنان کسانی هستند که نظافت برای وضو را دوست دارند که عبارت است از استنجا (1) به وسیله آب. این آیه درباره اَهْل قُبا نازل شده است. (2)

می توان گفت این روایت دلیل بر منحصر بودن پاکی در طهارت ظاهری نمی شود و ظاهر آیه، هرگونه طهارت و پاکی را می رساند؛ پاکی جسمانی که عبارت باشد از دور بودن از کثافت ها و نجاست های ظاهری و پاکی معنوی که عبارت باشد از دور بودن از شرک و نفاق و گناه.

ص:25

از این آیه استفاده می شود که زنان ثَیِّبه (آنان که دست کم یک بار ازدواج و عروسی کرده اند) در ازدواج دوباره خود، هیچ گونه نیازی به جلب موافقت اولیا ندارند و حتی مخالفت آنها بی اثر است. سپس در ادامه آیه، بار دیگر هشدار می دهد و می فرماید: این دستوری است که تنها افرادی از شما که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، از آن پند می گیرند: «ذلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ مِنْکُمْ یُؤمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ». (بقره: 232) همچنین برای تأکید بیشتر می گوید: این برای پاکی و نمو (خانواده های شما) مؤثرتر و برای شستن آلودگی ها مفیدتر است و خدا می داند و شما نمی دانید: «ذلِکُمْ أَزْکی لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ». (البقره: 232) در واقع، این بخش از آیه می گوید: «این احکام همه به نفع شما بیان شده، منتهی کسانی می توانند از آن بهره گیرند که سرمایه ایمان به مبدأ و معاد را داشته باشند و بتوانند تمایلات خود را کنترل کنند.» (1) پس نتیجه می گیریم که قوانین الهی برای طهارت و پاکیزگی جامعه انسانی مقرر شده است.

ص:26

سَکَنٌ لَّهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. (توبه: 103)

از اموال آنها، صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن؛ زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست.

در این آیه، زکات عامل پاکی فرد و جامعه دانسته شده و به دو قسمت از فلسفه اخلاقی و روانی و اجتماعی زکات اشاره کرده است. آنجا که می فرماید: تو با این کار، آنها را پاک می کنی و نمو می دهی (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم بِها)، آنها را از رذایل اخلاقی، دنیاپرستی و بخل و امساک پاک می کنی و نهال نوع دوستی و سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در درون آنها پرورش می دهی. از این گذشته، مفاسد و آلودگی هایی را که در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتی و محرومیت گروهی از جامعه به وجود می آید، با انجام این فریضه الهی برمی چینی و صحنه اجتماع را از این آلودگی ها پاک می سازی.

هم بستگی اجتماعی و پیشرفت اقتصادی نیز در سایه این گونه برنامه ها تأمین می شود. بنابراین، حکم زکات هم پاک کننده فرد و اجتماع است و هم رشددهنده بذرهای فضیلت در افراد و هم سبب پیشرفت جامعه. زکات از یک سو، آلودگی ها را می شوید و از سوی دیگر، تکامل آفرین است. (1)

کلمه تطهیر به معنای برطرف کردن چرک و کثافت از چیزی است که بخواهند پاک و صاف شود و آماده نشو و نما گردد و آثار و برکاتش

ص:27

ظاهر شود. کلمه تزکیه نیز به معنای رشد دادن همان چیز است. (1)

ص:28

إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ * وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ... وَ تُوبُواْ إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. (نور: 30 و 31)

به مردان باایمان بگو: دیده فرو نهند و پاک دامنی ورزند که این برای آنان پاکیزه تر است؛ زیرا خدا به آنچه می کنند، آگاه است. و به زنان باایمان بگو: دیدگان خود را (از هر نامحرمی) فرو بندند و پاک دامنی ورزند... ای مؤمنان، همگی (از مرد و زن) به درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید.

ص:29

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: راه های قرآن را پاک و پاکیزه کنید. گفته شد: ای رسول خدا! راه قرآن چیست و کدام است؟ حضرت فرمود: دهان های شما. عرض کردند: با چه (پاک و پاکیزه کنیم)؟ حضرت فرمود: با مسواک. (1)

همان گونه که دهان از بوی بد ظاهری باید به دور باشد، از پلیدی های باطن هم باید دور بماند. دهانی که راه قرآن است، باید از سخنان لغو و بیهوده، فحش و ناسزا، دروغ و غیبت و مانند آن پاک باشد. همچنین این دهان باید از خوردن حرام و چیزهای نجس به دور باشد تا هیچ گونه پلیدی باطنی به او نرسد و پاک و پاکیزه به عنوان راه قرآن باقی بماند.

ص:30

ص:31

تَقْلِیمُ الْاَظْفارِ یَمْنَعُ الدّاءَ الْأَعْظَمَ وَ یُدِرُّ الرِّزْقَ. (1)

کوتاه کردن ناخن ها از درد بزرگ جلوگیری می کند و روزی را زیاد می گرداند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

إنّما قُصَّ الْأَظْفارُ لِأَنَّها مَقیلُ الشَّیطانِ و مِنْهُ یَکونُ النِّسیان. (2)

ناخن ها را به این دلیل باید گرفت که لانه شیطانند و منشأ فراموشی.

ص:32

آداب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاکیزگی

علامه طباطبایی رحمه الله در کتاب سنن النبی صلی الله علیه و آله آورده است:

1. رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه می خواست موی سر و محاسن خود را بشوید، با سدر می شست.

2. علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله موی خود را شانه می زد و بیشتر اوقات آن را با آب صاف و مرتب می کرد و می فرمود: آب برای خوش بو کردن مؤمن کافی است.

3. روایت است که دفن کردن مو و ناخن و خون از سنّت است. (1)

ص:33

می رود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرموده است:

النَّظافَةُ مِنَ الْاِیمانِ وِ الْاِیمانُ وَ صاحِبُهُ فِی الْجَنّةِ. (1)

پاکیزگی از ایمان ریشه می گیرد و از نشانه های ایمان است و ایمان و صاحب آن در بهشت هستند.

ص:34

خویش (افراد جامعه) می رود، خود را آماده کند؛ یعنی زیبا و آراسته در جامعه حضور یابد.

ص:35

است این پرسش پیش آید که چگونه پاکی و پاکیزگی می تواند در اقتصاد مؤثر باشد؟

بی شک، پاکیزگی افراد و مکان ها مانند خانه و محل کار در شادابی افراد و حرکت و تلاش آنان تأثیر فراوان دارد. هر جا شادابی و حرکت باشد، تلاش و کار و رونق اقتصادی هم وجود دارد.

پژوهش های میدانی هم این مدعا را اثبات می کند. بعضی مؤسسه ها فقط با پاکیزه و دل پذیر کردن محیط کار و رنگ آمیزی مناسب، زیبایی خاصی به محیط کار خود می دهند و پس از چندی، با افزایش تولید روبه رو می شوند. به هر حال، این حقیقتی است که هر جامعه ای می تواند آن را در مقیاس های کوچک یا بزرگ تجربه کند.

ص:36

دست های خویش را به شکل خاصی با آب بشوید. (1)

همچنین باید لباس و بدن خود را از نجاست ها پاک نگه دارد. در غیر این صورت، اگر جنب شده باشد، باید تمام بدن خود را با آب به شکل خاصی بشوید. (2)

2. به انواع پاکیزگی های ظاهری و باطنی و معنوی سفارش کرده است. از مسواک زدن گرفته تا پاکیزگی بدن، لباس، وسایل خانه، اتاق ها و... .

3. یک روز در هفته را عید قرار داده و در آن روز کارهایی را سفارش کرده است که پاکیزگی و درخشندگی خاصی دارد. مستحب است مسلمان در روز جمعه غسل کند، موهای زاید بدن را بزداید؛ ناخن ها را کوتاه و موهای سر و صورت خود را مرتب کند؛ به چشم های خود سرمه بکشد و سپس به نماز جمعه برود.

ص:37

دین اسلام پی می بریم. نگاه اجمالی به ابعاد گوناگون مسئله ای، این مدعا را اثبات می کند:

الف) پاکیزگی ظاهری شامل:

یک _ پاکیزگی بدن، دهان، چشم و...؛

دو _ پاکیزگی خانه، آشپزخانه، محل کار؛

سه _ پاکیزگی محل عبادت؛

چهار _ پاکیزگی پوشاک؛

پنج _ پاکیزگی خوراک.

ب) پاکیزگی باطنی و معنوی شامل:

یک _ طهارت در عقیده: اصل توحید نزد خدای سبحان، طهارت کبرا است (1) و بقیه معارف نیز طهارت هایی برای انسان به شمار می رود.

دو _ طهارت اخلاقی: اصول فاضله نیز طهارت از رذایل است که اسلام به آن پای بند است.

سه _ طهارت عملی: احکام عملی دینی، مانند: پاکیزگی در روابط خانوادگی و اجتماعی، پاکیزگی در روابط جنسی، اقتصادی و... .

ص:38

ص:39

ص:40

این نظریه که در جهان غرب بیشتر مطرح است و بر اساس نظریه فروید پایه گذاری شده، آزادی افسار گسیخته در زمینه مسائل جنسی است.

در این دیدگاه، نباید هیچ حد و مرز و قید و شرطی برای روابط بین زن و مرد قایل شد. دختر و پسر نیز باید در کمال آزادی جنسی و بدون هیچ مانعی بتوانند با هم رابطه جنسی داشته باشند. اینان معتقدند ایجاد هرگونه مانع در این رابطه برای انسان زیان بار است. در پی گسترش این نظریه که فرو نشستن آتش شهوت را مطرح می کرد، آتش غریزه جنسی همانند آتش فشانی کنترل ناشدنی، دامنه های فساد و تجاوز را در جامعه غرب گستراند و بنیاد خانواده را در معرض خطر قرار داد.

ص:41

وضعیت های خاص جوامع بشری است که اگر درست، درک و اجرا شود، می توان از گسترش بسیاری انحراف های جنسی پیش گیری کرد.

اسلام در کنار این دستورها، با واجب کردن رعایت حدود پوشش اسلامی و معرفی الگوی مناسب روابط زن و مرد، به رعایت عفت و پاک دامنی از طرف زن و مرد کمک فراوانی می کند.

ص:42

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

ما مِنْ شَی ءٍ اَحَبُّ اِلَی اللّه ِ بَعْدَ مَعرِفَتِه مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ و ما مِنْ شَیْ ءٍ اَحَبُّ اِلَی اللّه ِ مِنْ أَنْ یُسْأَلَ. (1)

نزد خداوند، پس از معرفتش، چیزی دوست داشتنی تر از این نیست که عفت شکم و شهوت جنسی رعایت شود و همچنین چیزی محبوب تر از تقاضا کردن از او نیست.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره بااهمیت شمردن ازدواج که عامل اصلی پاک دامنی و عفت است، فرمود:

ازدواج، سنت و روش من است، هر کس از آن دوری کند، از من نیست. (2)

اسلام، رابطه جنسی را پذیرفته است و به آن ارج می نهد:

اَلْمُؤْمِنُ یَتَزَوَّدُ وَ الْکافِرُ یَتَمَتَّعُ. (3)

مؤمن توشه برمی گیرد و کافر فقط لذت می برد.

مؤمن و کافر هر دو لذت می برند، ولی مؤمن یک پله جلوتر است و توشه هم برمی گیرد. او از راه پاک و درست وارد می شود تا سلامتی جسم و جان خود را تضمین کند که همین کار، توشه قیامت او هم به شمار می رود. ارتباط جنسی پاک چنان ارزشمند است که در عالم معنا و ملکوت، فرشتگان الهی، پشتوانه ای برای انسان مؤمن می شوند و در حق او دعا می کنند.

راهکارهای رویارویی با بزرگ ترین لغزشگاه انسان

نیرومندی شهوت جنسی چنان است که هر گاه بر انسان حاکم شود،

ص:43

می تواند توان مندی عقل را خدشه دار کند. قرآن کریم در سوره نساء از مسائل جنسی و خانوادگی سخن می گوید. سپس در آیه 28 می فرماید: «خُلِقَ اْلإِنْسانُ ضَعیفًا» انسان ضعیف آفریده شده و مقاومت او در برابر توفان غرایز کم است.

راهکارهای اسلام برای عملی شدن نظریه عفت بدین شرح است:

ص:44

انحراف را از بین ببرد. با توجه به آیات قرآن کریم، زن برای خشکاندن زمینه های انحراف می تواند کارهای زیر را انجام دهد:

ص:45

یاری می کند تا آب به خانه ببرند. دو دختر یاد شده به خانه می روند و جریان یاری رساندن آن جوان غریب را برای پدر نقل می کنند. پدر یکی از دخترها را به سراغ موسی علیه السلام می فرستد. قرآن کریم در اینجا می فرماید:

فَجاءَتْه إحْدهُما تَمْشِی عَلی اسْتِحْیاءٍ... . (قصص: 25)

پس یکی از آن دو دختر در حالی که با آزرم، گام برمی داشت، نزد موسی آمد... .

قرآن کریم، راه رفتن دختر را با نهایت حیا توصیف می کند. پس با حیا گام برداشتن زن یکی از عوامل جلوگیری از انحراف است.

ص:46

فرزندان، خانواده را اولین و مهم ترین پناهگاه خود می دانند. پس باید چنان محیطی برایشان فراهم آورد که افکار و احساسات خود را به راحتی به خانواده منتقل کنند.

ص:47

راحتی و بدون هیچ گونه دغدغه ای با هم ارتباط داشته باشند که اسلام، ازدواج را راه درست می داند. ازدواج، شیوه کنترل شده و قانون مند این ارتباط است که حدود وظایف زن و مرد در آن مشخص می شود.

روابط جنسی آن قدر در سعادت فرد و جامعه اثرگذار است که خداوند به صراحت از آن در کتابش سخن می گوید:

مردان و زنان بی همسر را همسر دهید. همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را. اگر فقیر و تنگ دست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می سازد. خداوند گشایش دهنده و آگاه است و کسانی که امکانی برای ازدواج نمی یابند، باید پاک دامنی پیشه کنند تا خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز گرداند... . (نور: 32 و 33)

سوره نور را در حقیقت می توان سوره پاک دامنی و عفت و مبارزه با آلودگی های جنسی دانست؛ چون آموزه هایش تلاش بر محور پاک سازی اجتماع از آلودگی های جنسی است. این هدف در چند مرحله بیان شده است: مرحله اول، بیان مجازات شدید زن و مرد زناکار است که در دومین آیه این سوره با قاطعیت تمام مطرح شده است. مرحله دوم به این امر می پردازد که اجرای این حد شدید، مسئله ساده ای نیست و از نظر موازین قضایی اسلام، شرط سنگینی دارد. سپس به همین مناسبت، حدیث معروف «اِفک» و تهمتی را که به یکی از همسران پیامبر زدند، مطرح و آن را تعقیب می کند تا کاملاً روشن شود شایعه سازی درباره افراد پاک چه گناه سنگینی دارد.

در مرحله سوم، برای اینکه تصور نشود اسلام تنها به برنامه مجازات گنه کار قناعت می کند، به یکی از مهم ترین راه های پیش گیری از آلودگی های جنسی پرداخته است. به همین دلیل، مسئله نهی از

ص:48

چشم چرانی مردان نسبت به زنان و زنان نسبت به مردان و موضوع حجاب زنان مسلمان را پیش کشیده و در این زمینه بحث می کند؛ چون چشم چرانی و بی حجابی از عوامل مهم انحراف جنسی هستند و تا آنها ریشه کن نشوند، آلودگی ها برطرف نخواهد شد.

در مرحله چهارم، برای پیش گیری از آلوده شدن به اعمال منافی عفت، دستور ازدواج آسان را صادر می کند تا از طریق ارضای مشروع غریزه جنسی، با ارضای نامشروع مبارزه کند. در مرحله پنجم، بخشی از آداب معاشرت و اصول تربیت فرزندان را در رابطه با پدر و مادر بیان می کند تا در اوقات خاصی که احتمال دارد زن و شوهر با هم خلوت کرده باشند، فرزندان بدون اجازه وارد آنها نشوند. در مرحله ششم که لابه لای این بحث ها طرح شده است، بخشی از مسائل مربوط به توحید و مبدأ و معاد و تسلیم بودن در برابر فرمان پیامبر را ذکر می کند؛ چون پشتوانه همه برنامه های عملی و اخلاقی، همان مسائل اعتقادی و ایمان به مبدأ و معاد و حقانیت نبوت است. (1)

ص:49

احترام نمی گذارند، در مواردی، به صورت آشکار و در حضور مردم مجازات می شوند.

خداوند حکیم در قرآن می فرماید:

این سوره ای است که آن را نازل و آن را فرض و واجب گردانیدیم و در آن آیاتی روشن فرو فرستادیم. باشد که شما پند پذیرید. به هر زن و مرد زناکاری، صد تازیانه بزنید و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، در (کار) دین خدا، نسبت به آن دو دل سوزی نکنید و باید گروهی از مؤمنان در کیفر آن دو حضور یابند.

ص:50

یُوسُفُ أیُّهَا الصِّدیقُ... . (یوسف: 46)

ای یوسف، ای مرد راستگوی.

گفتند: آیا تو خود یوسفی؟ گفت: آری، من یوسفم و این برادر من است. به راستی، خدا بر ما منت نهاده است. بی گمان، هر که تقوا و صبر پیشه کند، خدا، پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند. (یوسف: 90)

بعضی از مفسران با توجه به آیات قرآن کریم، ویژگی های فراوانی را برای حضرت یوسف علیه السلام بیان کرده اند. (1)

ص:51

الْعِفَّةُ أفْضَلُ الْفُتُوَّةِ. (1)

عفت و پاک دامنی، برترین جوان مردی است.

ص:52

خداوند به چیزی برتر از عفت شکم و شرمگاه عبادت نشده است.

امام باقر علیه السلام فرمود:

إِنَّ اَفْضَلَ الْعِبادةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ. (1)

به درستی که برترین عبادت، عفت شکم و شرمگاه است.

همچنین آن امام همام فرمود:

عَلَیْکُمْ بِالْوَرَعِ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیٌ ء اَحَبَّ إلَی اللّه ِ مِنَ الْوَرَعِ وَ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ. (2)

اهل پارسایی باشید؛ زیرا نزد خدا چیزی دوست داشتنی تر از پارسایی و عفت شکم و شرمگاه نیست.

ص:53

ص:54

هر که نفسش قانع شد، او را در راه پاکی و عفت کمک کند.

ص:55

ص:56

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

آنچه از عفت منشعب می شود، خشنودی است و خضوع و بهره مندی و آسایش و تفقّد و فروتنی و تذکر و تفکر و بخشندگی و سخاوت. اینها ویژگی هایی است که برای خردمند به سبب پاک دامنی و رضایت به خدا و قسمت او پدید می آید. (1)

ص:57

کوچک ترین رخنه های انحراف را هم نباید دست کم بگیریم.

ص:58

شکم و شرمگاه داشته باشد و زیاد تلاش کند و برای آفریننده خود کار کند و امید پاداش داشته باشد و از عقوبت الهی بترسد. پس هرگاه چنین افرادی را دیدی، (بدان) آنان شیعه جعفر هستند. (1)

ص:59

ص:60

نوشیدنی ها و تماس های جنسی، بلکه نگه داشتن خود از مقدمات این دو؛ یعنی دوری کردن از کسب و به دست آوردن اموال حرام برای خوردن و همچنین دوری از مقدمات حرام تماس جنسی مثل: بوسیدن و لمس کردن و نگاه به نامحرم، مصداق عفت است. اگر عفت شکم و شهوت جنسی را از برترین عبادات شمرده اند، به دلیل این است که این دو از سخت ترین کارهاست. (1)

ص:61

زمینه ها را فراهم کرد، ولی حضرت یوسف علیه السلام فرمود:

رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّا یَدْعُونَنی إِلَیْهِ. (یوسف: 33)

پروردگارا! زندان نزد من از آنچه این زنان مرا به سوی آن دعوت می کنند، دوست داشتنی تر است.

ص:62

16. ایمان به خدا و قیامت

17. تقوا و صبر.

ص:63

ص:64

کرده و کوتاهی در آن را تشخیص داده و اشتباهش را پذیرفته است. پس درصدد جبران برآمده است که پوزش می خواهد. از سوی دیگر، نشان دهنده آن است که وی برای شخصیت دیگران ارزش قائل شده است. به عبارت دیگر، پوزش خواهی، احترام به دیگران نیز به شمار می رود.

در برخوردهای اجتماعی ممکن است گفتار یا رفتاری موجب آزار یا زیان دیگران شود. در چنین وضعی، انسان منصف وظیفه خود می داند با گفتار مناسب، آن را جبران کند و در مرحله بعد اگر زیان مالی وارد شده باشد، خسارت آن را به شکل مطلوبی بپردازد. اسلام از دو جهت، پوزش خواهی را می پسندد؛ یکی از جهت اصل پوزش خواهی و دیگری از جهت پذیرش پوزش دیگران. پذیرش پوزش دیگران نیز ارزش است و روایات بر گسترش این روحیه تأکید کرده اند.

ذکر مستحبی پیش از تکبیرة الاحرام در نماز وارد شده است که خداوند دوست دارد بنده نمازگزارش آن را بگوید. این ذکر، روحیه عذرپذیری را تقویت می کند:

یا مُحْسِنُ قَدْ اَتاکَ الْمُسِی ءُ وَ قَدْ اَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسِی ءِ، اَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ اَنَا الْمُسِی ءُ فَبِحَقِّ مُحمدٍ و آلِ مُحمّد صَلِ علی محمد و آل مُحمّد وَ تَجاوَزْ عَن قبیحِ ما تَعْلَمُ مِنّی. (1)

ای (خدای) احسان کننده، بنده گنه کار به درگاه تو آمده است و تو فرمان دادی که نیکوکار از گنه کار درگذرد. تو نیکوکاری و من گنه کار. به حق محمد و آل او، بر محمد و آلش صلوات و رحمت

ص:65

بفرست و از بدی هایی که می دانی از من سر زده است، درگذر. (1)

ص:66

شرع است، دفاع کند. دوم اینکه دچار تردید و سستی شود و از کار و عقیده خود پوزش بخواهد. زبان حال این گونه افراد این است که: «خواهی نشوی رسوا، هم رنگ جماعت شو.» به یقین، این گونه پوزش خواهی، نشانه ضعف شخصیت آدمی است.

گاهی نیز پوزش خواهی مصداق بهانه جویی است؛ زیرا ممکن است انسان در کار خود کوتاهی کند. پس برای توجیه آن، عذر می تراشد؛ عذری بدتر از گناه که از اصل اشتباه بدتر است.

ص:67

و عذرتراشان اعرابی (به نزد تو) آمدند که به آنان اجازه (خانه نشینی) داده شود و کسانی نیز که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند، خانه نشین شدند. به زودی، به آن دسته از آنان که کافر شده اند، عذابی دردناک برساند.

در تفسیر مجمع البیان، «معذّرون» به «مقصّرون» تفسیر شده است و مقصود کسانی است که گمان می کنند عذر دارند، در صورتی که هیچ عذری برای ایشان وجود ندارد. (1)

ص:68

ای کسانی که کافر شده اید! امروز عذر نیاورید. در واقع، به آنچه می کردید، کیفر می یابید.

در این راستا، قرآن مجید، پرسش و پاسخ عده ای را با فرشتگان الهی نقل می کند. این پرسش و پاسخ در عالم برزخ اتفاق می افتد. عده ای به بهانه اینکه در محیط و جامعه ای زندگی می کردند که مورد ستم واقع می شدند، نتوانستند راه حق را بپیمایند. آنان محیط و جامعه را بهانه قرار می دهند و آن را مایه پوزش طلبی خود می دانند. انحراف خود را به محیط و انسان های ستمگری که حاکم بر آن جوامع بودند، نسبت می دهند و پوزش خود را درست می پندارند. این در حالی است که فرشتگان الهی در پاسخ می گویند: آیا زمین خدا گسترده نبود؛ چرا هجرت نکردید؟ (1)

بر همین اساس، در کتاب های فقهی، در بخش امر به معروف و نهی از منکر، بحثی در مورد هجرت مطرح می شود و آن، این است که اگر انسان در محیطی زندگی می کند که نمی تواند شعایر اسلامی را اجرا کند، وظیفه دارد هجرت کند.

فرض کنید انسان در کشوری زندگی می کند که به او اجازه رعایت حجاب و پوشش اسلامی را نمی دهند. در چنین محیطی، اگر می تواند حرف و عقیده خود را بیان و تثبیت کند، به آن عمل می کند و این، نوعی جهاد در راه خداست. اگر قدرتی ندارد و خود، خانواده، عقیده و آرمانش در معرض ستم است، باید به سرزمینی برود که بتواند شعایر اسلامی خود را اجرا کند.

ص:69

بنابراین، پوزش خواهی به درگاه الهی که «کُنّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الاَْرْضِ» یا اینکه تعداد ما کم بود، ما را مسخره می کردند و مانند آنها، پذیرفتنی نیست:

یا عِبادِیَ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضی واسِعَةٌ فَإِیّایَ فَاعْبُدُونِ. (عنکبوت: 56)

ای بندگان من که ایمان آورده اید! زمین من فراخ است، تنها مرا بپرستید.

ص:70

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با کمک گرفتن از نیروهای غیبی کار خود را راحت و آسوده به نتیجه برساند. خداوند در کنار این سنت، سنت دیگری دارد و آن یاری رساندن به مؤمنان است تا نور حق هیچ وقت خاموش نگردد.

خطر منافقان برای جامعه نوپای آن روز چنان زیاد بود که امکان داشت در مواردی، ضربه های سهمگینی بر پیکر اسلام وارد کنند. خداوند مهربان گاهی با فرستادن فرشته وحی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، آن حضرت را از نقشه های منافقان آگاه می کرد. همین افشای نقشه های آنان، منافقان را در حالتی از ترس و وحشت قرار می داد و همیشه در اضطراب بودند که شاید وحی نازل شود و آنان رسوا شوند. (1)

قرآن مجید در آیات متعددی درباره منافقان سخن گفته و حتی سوره ای به نام «منافقون» نازل شده است. خداوند در سوره توبه درباره آنان می فرماید:

و اگر از ایشان بپرسی (: چرا ریشخند می کردید و این اعمال خلاف را انجام دادید؟)، خواهند گفت: ما فقط شوخی و بازی می کردیم. بگو آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره و ریشخند می کردید؟ (بگو:) عذر نیاورید. شما پس از ایمانتان کافر شده اید. اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی (دیگر) را عذاب خواهیم کرد؛ زیرا آنان تبه کار بودند. (توبه: 65 و 66)

خداوند، عذر منافقان و کافران را نمی پذیرد؛ زیرا کار آنان، عذر بدتر از گناه است. اسلام به همان اندازه که برای گذشت، خوش اخلاقی و

ص:71

نرمی با مردم سفارش کرده، در مسائل اجتماعی و حکومتی و در مقابل دشمنان اسلام، از هرگونه ساده اندیشی و ساده لوحی برحذر داشته است. در این راستا، نباید ترفندها و زبان بازی های دشمنان اسلام، مسلمانان را دچار اشتباه سازد. (1)

در همین اساس، قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفّارَ وَ الْمُنافِقینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ. (توبه: 73)

ای پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر و جایگاهشان دوزخ است و چه بد سرانجامی است.

چرا خداوند با آن همه مهر و محبت، عذر کافران و منافقان را حتی در قیامت نمی پذیرد. پاسخ این پرسش را از قرآن مجید می جوییم. خداوند می فرماید:

یَ_أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُواْ لاَ تَعْتَذِرُواْ الْیَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ. (تحریم: 7)

ای کسانی که کافر شده اید! امروز عذر نیاورید. در واقع، به آنچه می کردید، کیفر می یابید.

پاسخ آن پرسش در یک جمله از این آیه نهفته است: «انّما تجزون ما کنتم تعملون». آیه می فرماید: شما فقط به آنچه عمل کرده اید، کیفر داده می شوید.

حقیقت جزا و قیامت به دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم و تصریح بسیاری از مفسران، چیزی جز تجسم رفتار آدمی نیست. رفتار آدمی در قیامت به صورت مجسم درمی آید و بهشت و دوزخ افراد را می سازد.

ص:72

بنابراین، مبنای قیامت و جزا، امری قراردادی نیست، بلکه آثار کردار آدمی است:

فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ. (زلزله: 7 و 8)

«(قرآن می فرماید:) امروز عذرخواهی نکنید، امروز اعتذار بجویید. اعتذار نوعی اظهار پشیمانی و بازگشت و به یک معنا توبه است... چرا عذر پذیرفته نمی شود؟ آیا از پذیرفتن عذر مضایقه می شود یا پذیرفتنی نیست؟

قرآن در بیان خودش عجیب است. این مسئله مطرح می شود که خدای کریم، رحیم و مهربان که کرم و رحمتش نامتناهی است، چرا عذر را نمی پذیرد؟ قرآن جواب می دهد هر چه قابل پذیرش باشد، او می پذیرد. آن را نمی پذیرد که امکان پذیرش ندارد و پذیرفتنش محال است. این مثالی که عرض می کنم از یک نظر مثال خوبی است... مثلش مثل این است که ما، در یک شیشه را محکم ببندیم. بعد آن را وارد یک اقیانوس کنیم. آن گاه بگوییم اقیانوس با این عظمت چرا یک ذره آب در این شیشه نیم لیتری نمی ریزد؟ جواب این است که اقیانوس بی پایان است، ولی در این شیشه بسته است... قرآن این طور تعبیر می فرماید: «لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ»؛ عذر نجویید. امروز که پذیرفته نمی شود، نه از آن جهت که عذر قابل پذیرش است و خدا از پذیرش امساک می کند، بلکه پذیرش پذیر نیست. حال چرا پذیرش پذیر نیست؟ «إنّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُم تَعْمَلُونَ» کیفر داده می شوید به عین اعمال خودتان؛ یعنی ما که کیفر را از بیرون نیاورده ایم. مثل یک آتش بیرونی، که شما بگویید این آتش را از

ص:73

من دور کن، این آتش، خود اعمال شماست. همان اعمال شماست». (1)

امام صادق علیه السلام درباره آیه 36 سوره مرسلات: «و لا یُؤْذَنُ لَهُم فَیَعْتَذِرون؛ و به آنها اجازه داده نمی شود که عذرخواهی کنند» می فرماید:

خداوند، بلند پایه تر و دادگرتر و بزرگ تر از آن است که بنده اش عذری داشته باشد و اجازه ندهد عذرش را بیاورد، بلکه خداوند کاوش کرد، ولی عذری برای او ندید. (2)

مؤمن پوزش نمی خواهد

در بعضی روایات آمده است که مؤمن، پوزش نمی خواهد. این جمله نمی خواهد بگوید که مؤمن، انسان بی ادبی است؛ زیرا مؤمن در کمال و ادب، سرآمد همه است. اگر او اشتباه کند، به راحتی پوزش می طلبد.

قرآن کریم، عزت و سربلندی حقیقی را از آنِ خدا و رسول و مؤمنان می داند:

وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَ_کِنَّ الْمُنَافِقِینَ لاَ یَعْلَمُونَ. (منافقون: 8)

و عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است، ولی این دورویان نمی دانند.

مؤمن وظیفه دارد از این عزت پاسداری کند. او حق ندارد با گفتار و رفتار ناپسندش، این حیثیت و عزت را خدشه دار سازد. او، عالم را محضر خدا می داند. بنابراین، در گفتار و رفتار فردی و اجتماعی دقت کامل دارد و از بدی و اشتباه دوری می کند.

انسان وقتی پوزش می طلبد که اشتباه کند. پوزش خواهی معلول اشتباه

ص:74

است. هرگاه انسان دچار لغزش و اشتباه شود و به حقوق دیگران لطمه وارد کند، وظیفه دارد آن را جبران کند و جبران حقوق دیگران با پوزش خواهی همراه است. مؤمن کمتر اشتباه می کند. او بدی نمی کند و می کوشد به دیگران زیان نرساند. بنابراین، نیازی به پوزش خواهی نیست.

امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «شایسته نیست مؤمن خود را خوار کند.» راوی می گوید: عرض کردم: چگونه خود را خوار می کند؟ حضرت فرمود: «وارد کاری می شود که باید از آن پوزش بطلبد». (1)

در سخن دیگری نیز فرمود:

اِیّاکَ و ما تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّ الْمُؤمِنَ لا یُسِی ءُ وَلا یَعْتَذِرُ و الْمُنافِقُ یُسِی ءُ کُلَّ یَوْمٍ و یَعْتَذِرُ. (2)

زنهار از کاری که از آن پوزش بخواهی. به درستی که انسان مؤمن نه بدی می کند و نه پوزش می طلبد، ولی انسان منافق هر روز بدی می کند و پوزش می طلبد.

سخن امام صادق علیه السلام نشان می دهد که مؤمن تا چه اندازه باید در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود دقیق باشد. او می کوشد در راه درست قدم بردارد؛ چون خداوند به معنای حقیقی در زندگی مؤمن حاضر است. او در همه حال، خدا را حاضر و ناظر می بیند و بر این اساس دقت می کند تا اشتباه نکند. او زمینه های اشتباه را می شناسد و با داشتن تقوا و ایمان، از آن زمینه ها دوری می کند. مؤمن، اهل خرد، تدبیر، آینده نگری و محاسبه است؛ حق کسی را ضایع نمی کند. اشتباه نمی کند و

ص:75

در نتیجه، نیازی به پوزش خواهی ندارد. اگر هم دچار اشتباه شد، وظیفه خود می داند آن را جبران کند. پس با کمال صداقت، پوزش می طلبد و گذشته را جبران می کند.

ص:76

کُلَّ عَمَلٍ إذا سُئِلَ عَنْه صاحِبُهُ اَنْکَرَهُ أَوِ اعْتَذَرَ مِنْهُ. (1)

از هر کار پنهانی که در آشکار شدنش شرم داری، پرهیز کن. از هر کاری که از کننده آن پرسش کنند، نپذیرد و انکارش کند یا پوزش خواهد، دوری کن. آبروی خود را آماج تیر گفتار دیگران قرار نده.

ص:77

هر که برادر مسلمانش از گناهی که نسبت به او کرده است، عذر بخواهد و او عذرش را نپذیرد، فردای قیامت در کنار حوض کوثر بر من وارد نمی شود.

ص:78

زید شَحّام می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: تاجر حج را به تأخیر می اندازد. حضرت فرمود:

پوزش برای او نیست و اگر در همین حال بمیرد، هر آینه، دستوری از دستور اسلام را ترک کرده است. (1)

ص:79

لا تَعتَذِرْ مِنْ أمْرٍ أطَعْتَ اللّه سُبحانَه فِیهِ فَکفی بِذلِکَ مَنْقَبَةً. (1)

از کاری که با آن خدای سبحان را فرمان برده ای، عذرخواهی مکن؛ زیرا آن کار برای تو افتخار است.

ص:80

جمع شده و جز گدایی راهی برایش باقی نگذارده بود. کنار کوچه می ایستاد و گدایی می کرد. مردم ترحم می کردند و به عنوان صدقه، چیزی به او می دادند و او از همین راه به زندگانی ملامت بار خود ادامه می داد.

روزی امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام از کوچه ها می گذشت که او را به آن حال دید. علی جویای احوال پیرمرد شد تا ببیند چرا به این روز و حال افتاده است. امام می خواست ببیند آیا فرزندی ندارد که او را نگه دارد یا راه دیگری نیست که در آخر عمر آبرومندانه زندگی کند؟

کسانی که پیرمرد را می شناختند، شهادت دادند که این پیرمرد نصرانی است و تا جوانی و چشم داشت، کار می کرد. اکنون که هم جوانی اش را از دست داده و هم چشمش را، نمی تواند کار بکند. ذخیره ای هم ندارد. پس گدایی می کند. علی علیه السلام فرمود:

عجب، تا وقتی که توانایی داشت، از او کار کشیدید و اکنون او را به حال خود گذشته اید؟ سوابق این مرد حکایت می کند در مدتی که توانایی داشته، کار کرده و خدمت انجام داده است. بنابراین، بر عهده حکومت و اجتماع است که تا زنده است، او را تکفل کند. بروید از بیت المال به او مستمری بدهید. (1)

ص:81

برای پوزش خواهی لازم نباشد شخص، مستقیم پوزش بطلبد، بلکه اظهار پشیمانی و اعتراف می تواند مصداق پوزش خواهی باشد. به ویژه مربیان و پدر و مادر در مورد جوان ها باید توجه کنند که یک اظهار پشیمانی و اشاره می تواند کافی باشد و چه خوب است انسان بسیار زود، این عذرخواهی را بپذیرد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

اَلْاِقْرارُ اِعْتذارٌ. (1)

اعتراف (به اشتباه)، خود، نوعی پوزش خواهی است.

ص:82

بسیاری دارد و پای مال کنندگان حقوق دیگران در پیشگاه خداوند هیچ عذر و بهانه ای ندارند.

در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

هر کس بدون هیچ حق و دلیلی، همسایه را بیازارد، خداوند، عطر بهشت را بر او حرام می کند و جایگاه چنین فردی دوزخ است. آگاه باشید، خداوند از حق همسایه می پرسد و هر کس آن را ضایع کرده باشد، از ما نیست و کسی که از دادن وسایل مورد نیاز خانه به همسایه خودداری کند، خداوند در روز قیامت، آنها را از فضل خود محروم می کند و به خودشان وامی گذارد و کسی را که خداوند به خودش واگذارد، هلاک می شود. خداوند عزوجل هیچ پوزشی را از او نمی پذیرد. (1)

ص:83

ص:84

ص:85

استفاده شده است. یکی از مؤثرترین راهکارها، بهره گیری از ساختار وعد و وعید است.

وعد؛ یعنی نوید پاداش دادن و وعید؛ یعنی تهدید به کیفر کردن. وعد و وعیدهای الهی، حق و درست است؛ یعنی واقعا پاداش و کیفری وجود دارد، نه اینکه صِرْف نوید و تهدید باشد.

اصل وعد و وعید در علم کلام بررسی می شود، چنان که بعضی فرقه های اسلامی، یکی از اصول اعتقادی خود را همین اصل مهم می دانند. معتزله اصول اعتقادی خویش را چنین بیان می کند:

الف) توحید؛ یعنی عدم تکثر ذات و صفات (در ناحیه خدا).

ب) عدل؛ یعنی خداوند عادل است و ظالم نیست.

ج) وعد و وعید؛ یعنی خداوند به بندگان وعده پاداش اطاعت و وعید کیفر معصیت داده است. همان طور که وعده پاداش مطیعان تخلف بردار نیست، وعید معصیت کاران نیز تخلف بردار نیست. پس آمرزش تنها هنگامی میسر است که بنده توبه کرده باشد و مغفرت بدون توبه هرگز صورت نمی گیرد. (1)

ص:86

هدایتگر یا در مقابل کار شایسته ای به انسان داده می شود.

راغب اصفهانی در کتاب مفردات الفاظ القرآن می نویسد:

أجر و أجرت عبارت از آن چیزی است که از ثواب کارها به انسان برمی گردد. حال این ثواب و پاداش می تواند دنیایی یا اخروی باشد. مثل این آیه قرآن: «إنْ أجرِیَ إلاَّ عَلیَ اللّه؛ پاداش من جز بر عهده خدا نیست.(یونس: 72)

یا در سوره عنکبوت می خوانیم:

و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، گناهانشان را از آنان می زداییم و بهتر از آنچه می کردند، پاداششان می دهیم. (عنکبوت: 7)

و در آیه 57 سوره یوسف می فرماید:

و البته پاداش آخرت، برای کسانی که ایمان آورده و پرهیزکاری می کردند، بهتر است... . (1)

این واژه که در فارسی به پاداش یا پاداشت ترجمه شده، چیزی است که در مقابل نیکی ها و خوبی ها قرار می گیرد، برخلاف کلمه جزا که در مقابل سودها و زیان ها و به تعبیر رساتر در مقابل خوبی ها و بدی به کار می رود. به دو آیه زیر توجه کنید:

وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریرًا. (انسان: 12)

و به (پاس) آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد.

وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزاؤهُ جَهَنَّمُ. (نساء: 93)

و هر کس به عمد، مؤمنی را بکشد، جزایش (کیفرش) دوزخ است.

ص:87

ص:88

خدمت باشد و بگوید:

وَ مَآ أَسْ_ٔلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ. (شعراء: 109)

این؛ یعنی توحید در مقام دل و عمل که تنها راه نجات است و حرف اول و آخر همه پیامبران الهی است. همان که پیامبر در اولین کلام خویش فرمود:

قُولُوا لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ تُفْلِحُوا.

بگویید لا اله الا اللّه تا رستگار شوید.

بین این سخن (لا اله الا اللّه) و رستگاری، رابطه تلازم برقرار است. توحید در مقام فکر و دل و عمل مساوی است با رستگاری.

ص:89

ب) امیدواری

ج) کوشش

د) تولید دانش و ثروت

ه) پیشی گرفتن در کارهای خوب

و) دوری جستن از کارهای زشت و کاهش میزان جرم و جنایت

ز) افزایش بردباری

فرض کنید شخصی می خواهد زیر آب برود و قدرت تحمل خود را زیر آب بیازماید. اگر چنین شخصی، در منظر دید دیگران باشد و مطمئن باشد که اگر هر چقدر بیشتر مقاومت کند، اجر و پاداش بیشتری نصیبش می شود، با آن شخصی که در چنین موقیعتی نیست، آیا از لحاظ روحی یکسان هستند؟

ص:90

آیا انسان پندارد که بیهوده رها می شود؟

همچنین نشان دهنده حکمت خداوند است:

وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَ_وَ تِ وَالْأَرضَ بِالْحَقِّ وَیَوْمَ یَقُولُ کُن فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ عَ__لِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَ_دَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ. (انعام: 73)

و او کسی است که آسمان ها و زمین را به حق آفرید و هرگاه می گوید: باش، بی درنگ موجود شود. سخنش راست است و روزی که در صور دمیده شود، فرمانروایی از آنِ اوست. داننده غیب و شهود است و اوست حکیم آگاه.

ص:91

رهبران سیاسی اجتماعی می بایست از این اصل سود بجویند و با تشویق و پاداش دادن به افراد و کارهای خوب آنان سبب ترقی آنان شوند. افزون بر آن، زمینه رشد را برای دیگران فراهم کنند.

قرآن کریم می فرماید که اهل ایمان و عمل صالح نزد خداوند اجر و پاداش دارند و در مواردی، مصداق هایی را بیان می کند.

در روایات نیز به موارد زیادی اشاره شده است، از آن جمله:

1. آموزگار

2. اهل صبر بر بلا و مشکلات

3. انسان خوش اخلاق

4. کسی که حاجت و نیاز مردم را برآورده می سازد.

5. فقیر

6. کسی که با مردم هم دردی می کند.

7. کسی که به زیارت قبور معصومین علیهم السلام می رود.

8. کسی که سنت ها و عادت های خوب را در جامعه رواج می دهد.

9. مؤذن.

10. کسی که خشم خود را فرو می خورد.

11. زن خوش زبان

12. کسی که با همسر خود ارتباط مناسب برقرار می کند.

13. شاکر

14. صله رحم کننده

15. اهل امر به معروف و نهی از منکر

16. کسی که بین زن و شوهر آشتی می دهد.

ص:92

17. کسی که به مردم قرض الحسنه می دهد.

18. کسی که سخن حق و زیبا می گوید.

19. دانشمند

ص:93

کس برای طلب خشنودی خدا چنین کند، به زودی، او را پاداش بزرگی خواهیم داد.

ص:94

وَإِنْ تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ. (آل عمران: 179)

اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، پاداش بزرگی برای شماست.

ص:95

و از مردم در می گذرند و خداوند، نیکوکاران را دوست دارد. (آل عمران: 134)

ص:96

است. بر اساس این اعتقاد، انسان پس از زندگی دنیا و سپری کردن عالم برزخ، زندگی جدیدی را در قیامت آغاز می کند.

زندگی آخرت بر چه اساس استوار است؟ آیا بر اساس پاداش و کیفر است یا بر اساس تجسم کردار آدمی یا هر دو؛ به این معنا که می تواند بین این دو سخن منافاتی وجود نداشته باشد؟

علامه طباطبایی رحمه الله در این باره می نویسد:

گفتار خدای تعالی درباره مسئله قیامت و زندگی آخرت بر دو وجه است: یکی وجه مجازات که پاداش و کیفر انسان ها را بیان می کند. در این باره آیات بسیاری از قرآن دلالت بر این دارد که آنچه بشر در آینده با آن روبه رو می شود، چه بهشت و چه دوزخ، جزای کردار انسان در دنیاست.

دوم، وجه تجسم کردار است که آیات بسیاری بر آن دلالت دارد؛ یعنی می رساند که خود اعمال یا لوازم و آثار آن، سرنوشت سازند و اموری گوارا یا ناگوار، خیر یا شر برای صاحبش درست می کنند که به زودی در روزی که بساط خلقت برچیده می شود، به آن امور می رسند. میان این دو دسته از آیات هیچ منافاتی هم نیست. (1)

البته علامه در مورد منافات نداشتن این دو دسته از آیات قرآن کریم توضیحی نمی دهد. به هر حال، ممکن است در ناحیه کیفرها، دوزخ، تجسم کردار آدمی باشد و حضرت حق چیزی به آن نمی افزاید، ولی در ناحیه نعمت های الهی برای اهل بهشت، چه اشکالی دارد که خداوند از روی فضل، به انسان های مؤمن بیشتر عنایت فرماید. به تعبیر دیگر، در ناحیه نعمت ها هم تجسم کردار وجود دارد و هم خداوند کریم از فضل

ص:97

و کرم خویش به بندگان بهشتی خود جزا و پاداش عنایت می فرماید.

قرآن کریم می فرماید:

مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَآءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلاَ یُجْزَی إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ یُظْ_لَمُونَ. (انعام: 160)

هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن (پاداش) خواهد داشت و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود.

ص:98

وَ کَأْسًا دِهاقًا؛ و جام هایی لبریز و پیاپی (از شراب طهور).

لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْوًا وَ لا کِذّابًا؛ در آنجا نه سخن لغو و بیهوده می شنوند و نه دروغی.

ص:99

ص:100

ص:101

کانَ عَلَیْه مِثْلُ وِزْرِ مَنْ فَعَلَ ذلِکَ مِنْ غَیرِ أنْ یُنْقصَ مِنْ أوْزارِهِمْ شَی ءٌ. (1)

هر بنده ای از بندگان خدا، سنت و روش هدایتی پایه گذاری کند، برای او پاداشی است همانند پاداش عمل کننده به آن سنت خوب بدون اینکه از پاداش عمل کنندگان چیزی کاسته شود. (و در مقابل) هر بنده ای از بندگان خدا سنت و روش گمراه (کننده ای) پایه گذاری کند، برای او گناهی همانند آن گناه کار است بدون اینکه از گناه گناه کاران چیزی کم شود.

ص:102

سَبْعِینَ شَهِیدا وَ خَرَجَ مِنْ ذُنوبِهِ کَیَوْمٍ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ. (1)

هر کس بگوید: «اللهم صلّ علی محمدٍ و آل مُحمد»، خداوند، پاداش هفتاد و دو شهید به او ارزانی دارد و آن شخص از گناهان خویش بیرون رود همانند روزی که مادرش او را به دنیا آورد.

ص:103

در این هنگام، گردن هایی از مردم بلند می شود (عده ای برمی خیزند). پس به آنها گفته می شود: بدون حساب به سوی بهشت روید. (آنان به سوی بهشت حرکت می کنند که) عده ای از فرشتگان الهی به آنان برخورد می کنند و از آنان می پرسند: به کجا می روید؟ آنان در پاسخ گویند: ما بدون حساب به سوی بهشت الهی می رویم. فرشتگان می پرسند: شما چگونه مردمی هستید؟ از چه دسته ای هستید؟ گویند: ما «متحابّون فی اللّه» هستیم؛ یعنی ذوب شدگان در محبت خدا. فرشتگان می پرسند: کار شما در دنیا چه بوده است؟ می گویند: ما برای خدا دوست می داشتیم و برای خدا دشمن می داشتیم. فرشتگان الهی می گویند: پاداش اهل عمل چقدر خوب و زیباست! (1)

ص:104

گفتند: یا رسول اللّه! اجازه بفرمایید ما پذیرایی ایشان را بر عهده گیریم. فرمود: آنها این گونه از اصحاب من پذیرایی کردند. (بنابراین، ایجاب می کند که ما نیز احسان آنها را تلافی کنیم). (1)

ص:105

دختران شعیب به خانه رفتند و داستان جوان مردی موسی علیه السلام را برای پدرشان بازگو کردند. حضرت شعیب علیه السلام یکی از دختران خود را به سوی او فرستاد.

پس یکی از آن دو زن _ در حالی که به آزرم گام برمی داشت _ نزد وی آمد (و) گفت: پدرم تو را می طلبد تا تو را به پاداش آب دادن (گوسفندان) برای ما، مزد و اجر دهد... . (قصص: 25)

ص:106

پاداش بی منت از آنِ کسانی است که اهل ایمان و عمل صالح باشند:

لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَ_هُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ * إِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. (1)

به راستی، انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم. سپس او را به پست ترین (مراتب) پستی بازگردانیدیم، مگر کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند که پاداشی بی منت خواهند داشت.

ص:107

کریم باشند و از خدای رحمان در نهان بترسند:

إِنَّمَا تُنذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمَ_نَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیمٍ. (یس: 11)

بیم دادن تو تنها کسی را [سودمند] است که کتاب حق را پیروی کند و از [خدای] رحمان در نهان بترسد [چنین کسی را ]به آمرزش و پاداشی پرارزش مژده ده.

قرآن کریم در جای دیگر کسانی را که اهل وام دادن هستند، سزاوار پاداش کریمانه می داند:

مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ. (حدید: 11)

کیست آن کس که به خدا وامی نیکو دهد تا (نتیجه اش را) برای وی دو چندان گرداند و او را پاداش خوش باشد؟

در حقیقت، مردان و زنان صدقه دهنده و آنان که به خدا وام نیکو داده اند، پاداش دو چندان و نیکو خواهند داشت.

ص:108

کسانی که در نهان از پروردگارشان می ترسند، آنان را آمرزش و پاداش بزرگ خواهد بود.

ص:109

ص:110

ص:111

دارد. با توجه به اهمیت موضوع، هر اندازه از عدالت اجتماعی سخن گفته شود، کم است. اگر روزی چنین مفاهیم زیربنایی از حوزه بحث و گفت وگوی اندیشمندان مسلمان خارج شود، زمینه برای سلطه ناپاکان و ناعادلان فراهم می شود. پس به عنوان مسلمان وظیفه داریم زمینه را برای گسترش عدالت فراهم سازیم.

از این دست، موضوع های فراوانی در اسلام وجود دارد، مثل امر به معروف و نهی از منکر. یکی دیگر از نمونه های روشن آن، تقوا و پارسایی است. قرآن مجید به مسئله پارسایی از جهت کمّی و کیفی توجه خاص دارد؛ زیرا پارسایی و پرهیزکاری از سفارش های ویژه حضرت حق تبارک و تعالی است:

وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللَّهَ. (نساء: 131)

ما به کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و (نیز) به شما سفارش کردیم که تقوای الهی را رعایت کنید (از خدا پروا کنید).

پارسایی، ملاک نزدیکی به خداست که فرمود: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ». (حجرات: 13)

در کنار قرآن کریم، سنت هم به مسئله پارسایی و پرهیزکاری نگاه ویژه دارد. تعبیرهایی چون: «لااِیمانَ وَ لادِینَ لِمَنْ لا وَرَعَ لَهُ»، (1) تعبیری آشنا و گویاست. نگاهی گذرا به قرآن و نهج البلاغه نیز اهمیت این آموزه را برای ما روشن می سازد. پارسایی و پرهیزکاری آن قدر اهمیت دارد که صاحب این شریعت به پیامبرش و هر کس که جای پیامبر بر مسند

ص:112

خطابه جمعه تکیه بزند، دستور داده است پیش از خطبه ها از تقوا سخن بگوید. اولین خطابه جمعه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز که در متون دینی ضبط شده است، به تقوا اختصاص دارد. (1)

شهید مطهری در این باره می نویسد:

این کلمه (تقوا) از کلمات شایع و رایج دینی است و در قرآن کریم به صورت اسمی و یا به صورت فعلی زیاد آمده است. (2) تقریبا به همان اندازه که از ایمان و عمل، نام برده شده و یا نماز و زکات آمده و بیش از آن مقدار که مثلاً نام روزه ذکر شده، از تقوا اسم برده شده است. در نهج البلاغه از جمله کلماتی که زیاد روی آنها تکیه شده، کلمه تقواست. در نهج البلاغه، خطبه ای هست طولانی به نام خطبه متّقین. (3)

تقوا و پارسایی، توجه عملی به خود و خداست:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلیکُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ... .(تحریم:6)

ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگ هاست، حفظ کنید... .

وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ. (نور: 52)

و کسی که خدا و فرستاده او را فرمان برد و از خدا بترسد و از او پروا کند، آنان کام یابند.

بر این اساس، پارسایی، مقدمه به فعلیت رسیدن همه استعدادهای روحانی و ملکوتی آدمی است.

ص:113

ص:114

هرگاه انسان، خود را همانند الگوهای الهی تربیت کرد، حق حضور در مسئولیت های اجتماعی را دارد. مشکل اساسی دنیای دیروز و امروز و فردا، خود انسان است؛ انسان بی تقوا و انسان بدون معنویت. چنین انسانی در قربانگاه پول و قدرت و هوس قربانی می شود و در نتیجه، خود و جامعه را به تعفن می کشاند. انسان اگر از گذرگاه معنویت، ایمان و پارسایی نگذرد و در مکتب ایمان و تقوا، جوهر خود را صیقل ندهد، نمی تواند برای بشر مفید باشد.

ص:115

خود را حفظ می کردیم. (1)

در کتاب مجمع البحرین آمده است:

اَلْاِتِّقاءُ: اَلْاِمتِناعُ مِن الرَّدیِّ بِاِجْتِنابِ ما یَدْعُو اِلَیْهِ الْهَوی.

تقوا پیشه کردن؛ یعنی خودداری کردن از کارهای پست به وسیله دوری جستن از هر آنچه هواهای نفسانی به آن دعوت می کند. (2)

واژه «تقیه» نیز که شعار شیعه است و ائمه اطهار علیهم السلام بر آن تأکید فراوان داشتند، از همین ماده است.

«الوَرَعُ: شِدَّةُ التَّحَرُّج». (3) شدت سخت گیری بر نفس را ورع گویند. به تعبیر دیگر، شدت تقوا و پارسایی و پرهیزکاری را «ورع» می نامند. بر این اساس، رابطه منطقی بین تقوا و ورع، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر ورعی، تقواست، ولی هر تقوایی، ورع نیست، بلکه بعضی از مصداق های تقوا، مصداق ورع است و بعضی مصداق ورع نیست.

خواجه عبداللّه انصاری، ورع را چنین معنا می کند:

اَلْوَرَعُ هُوَ تَوَقٍّ مُسْتَقْصیً عَلی حَذْرٍ أوْ تَحَرُّجٌ علی تَعظِیمٍ.

ورع عبارت از نگاهداری کامل و آخر مرتبه حفظ نفس و در عین حال ترسناک بودن از لغزش یا سخت گیری بر نفس برای تعظیم حق. (4)

در کتاب مجمع البحرین از قول بعضی شارحان حدیث آمده است:

ورع اقسامی دارد: از جمله: ورع تابئین، ورع صالحین، ورع متقین و ورع صدیقین. ورع تابئین آن است که انسان مکلّف از سرزمین فسق و

ص:116

فجور بیرون شود. چنین ورعی سبب می شود شهادت انسان در محاکم قضایی پذیرفته شود. ورع صالحین نیز آن است که از شبهه ها دوری کند. همچنین ورع متقین آن است که انسان مؤمن از حلالی که ترس آن هست زمینه ساز فعل حرام شود، دوری کند. ورع صدیقین آن است که انسان از غیر خدا، از ترس ضایع شدن عمر در چیزی که فایده ای بر آن مترتب نباشد دوری کند. (1)

شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: (مولای من) من توفیق زیارت شما را هر چند سال پیدا می کنم. بنابراین، چیزی به من بیاموزید که به آن عمل کنم. حضرت فرمود:

اُوصِیکَ بِتَقْوَی اللّه ِ وَ الْوَرَعِ وَ الْاِجْتِهادِ وَ اعْلَمْ اَنَّه لا یَنْفَعُ اِجتهادٌ لا وَرَعَ فِیهِ. (2)

تو را به تقوای الهی و ورع و اجتهاد سفارش می کنم و بدان که اجتهاد و تلاش (در راه خدا) اگر با پارسایی همراه نباشد، هیچ سودی در پی ندارد.

علامه مجلسی ذیل حدیث توضیح می دهد که شاید مقصود حضرت از تقوا، ترک محرمات الهی باشد و مقصود از ورع، ترک شبهه ها، بلکه ترک بعضی از مباحات.

واژه «ورع» در قرآن کریم نیامده و این واژه از اختصاصات سنت است؛ یعنی در روایات و سخنان معصومین علیهم السلام از این واژه استفاده شده است. البته «تقوا» (پرهیزکاری) در قرآن کریم فراوان به کار رفته است و در سنت هم این واژه را فراوان می بینیم.

ص:117

شهید مطهری با توجه به کتاب مفردات الفاظ القرآن در مورد پرهیزکاری چنین می نویسد:

این کلمه از ماده «وقی» است که به معنای حفظ و صیانت و نگهداری است. معنای اتقا، احتفاظ است، ولی تاکنون دیده نشده که در ترجمه های فارسی این کلمه را به صورت حفظ و نگهداری ترجمه کنند. در ترجمه های فارسی اگر این کلمه به صورت اسمی استعمال شود، مثل خود کلمه تقوا یا کلمه متقین به پرهیزکاری ترجمه می شود. مثلاً در ترجمه «هُدیً لِلْمُتَّقین»َ گفته می شود: هدایت است برای پرهیزکاران و اگر به صورت فعلی استعمال شود، خصوصا اگر فعل امر باشد و متعلقش ذکر شود، به معنای خوف و ترس ترجمه می شود. مثلاً در ترجمه «اِتَّقُوا اللّه َ» یا «اِتَّقُوا النّارَ» گفته می شود: از خدا بترسید. البته کسی مدعی نشده که معنای تقوا، ترس یا پرهیز و اجتناب است، بلکه چون دیده شده لازمه صیانت خود از چیزی، ترک و پرهیز است و همچنین غالبا صیانت و حفظ نفس از اموری، ملازم است با ترس از آن امور؛ چنین تصور شده که این ماده مجازا در بعضی موارد به معنای پرهیز و در بعضی موارد دیگر به معنای خوف و ترس استعمال شده است. البته هیچ مانعی هم در کار نیست که این کلمه مجازا به معنای پرهیز یا به معنای خوف استعمال بشود.

از طرف دیگر، موجب و دلیلی هم نیست که تأیید کند از این کلمه یک معنای مجازی مثلاً ترس یا پرهیز قصد شده است. چه موجبی هست که بگوییم معنای «اِتَّقُوا اللّه َ» این است که از خدا بترسید و معنای «اِتَّقُوا النّارَ» این است که از آتش بترسید، بلکه معنای این گونه جمله ها این است که خود را از گزند آتش حفظ کنید یا خود را از گزند کیفر الهی محفوظ بدارید. بنابراین، ترجمه صحیح کلمه تقوا، خود نگهداری است که همان ضبط نفس است و متقین؛ یعنی خود نگهداران. (1)

ص:118

ص:119

خاص در همه انسان ها وجود دارد و این همان مرتبه اول تقوا و پارسایی است که خداوند در نهاد هر انسانی به ودیعه گذاشته است. البته این مرتبه پایینی از عصمت است. که قرآن کریم می فرماید: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها». (شمس: 8)

هرگاه این تقوا و پارسایی ابتدایی و خدادادی که در وجود هر انسانی وجود دارد، با نیروی تعقل او درهم آمیزد و در سایه آن، خدا و قیامت تصدیق شود و آن گاه این تصدیق در کنار خداشناسی فطری قرار گیرد، معجونی می شود که ثمره آن، ایمان است.

ایمان، حقیقتی است که در جان آدمی تحقق می یابد و چون حقیقت وجودی است، آثار وجودی متناسب با خود را در دل و جان آدمی باقی می گذارد. به تعبیر دیگر، ایمان همانند درخت به ثمر می نشیند و میوه می دهد. یکی از مهم ترین ثمره های ایمان، همانا پارسایی و پرهیزکاری والاتر و بالاتر است.

این پارسایی و پرهیزکاری با پارسایی و پرهیزکاری ابتدایی تفاوت دارد. ریشه این تقوا و پارسایی، علم و ایمان است و از جنس عدالت و عصمت است. مرحله پست و خرد آن، عدالت معمولی و مرحله والا و بالای آن، عصمت است که درجاتی دارد. بالاترین آن نیز عصمت انبیا و اولیای الهی است. وقتی حقیقت تقوا و پارسایی چنین است، اثر طبیعی عصمت، رعایت کردن عظمت الهی است. خواجه عبداللّه انصاری می گوید: «حقیقت ورع، سخت گیری بر نفس و رعایت عظمت حضرت حق است».

بر اساس همین تحلیل، تعبیر روایات گویاتر به نظر می رسد. در

ص:120

روایات، ورع را چنین تفسیر می کنند: ریشه پارسایی، دوری کردن از گناهان و پرهیز از حرام است. (1) پارسایی در حقیقت طلب درآمدهای حلال است و خویشتن داری از نیازخواهی است. (2) همانا پارسایی، پاک بودن از گناهان است. (3)

در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

پارسایی سرور اعمال است. هر کس پارسایی داشته باشد، هرگاه در خلوت با نافرمانی خدا روبه رو شود، او را از ارتکاب آن باز می دارد. خداوند به دیگر اعمال او توجهی نمی کند؛ زیرا پارسایی ترس از خداست در نهان و آشکار و میانه روی در هنگام تهی دستی و توانگری و مراعات عدالت در گاه خشنودی و خشم. (4)

بر همین اساس، در روایات، پرهیزکاری را چنین تفسیر کرده اند:

التَّقْوی حِصْنٌ حَصِینٌ لِمَنْ لَجَأَ إلَیهِ. (5)

پرهیزکاری برای کسی که به آن پناه برد، دژی تسخیرناشدنی است. پرهیزکاری، ثمره دین و نشانه یقین است. (6)

شهید مطهری درباره حقیقت پرهیزکاری می نویسد:

تقوا در نهج البلاغه نیرویی است روحانی که بر اثر تمرین های زیاد پدید می آید و پرهیزهای معقول و منطقی از یک طرف سبب و مقدمه پدید آمدن این حالت روحانی است و از طرف دیگر، معلول و نتیجه آن است و از لوازم آن به شمار می رود. این حالت، روح را نیرومند و

ص:121

شاداب می کند و به آن مصونیت می دهد... .

(بنابراین) نهج البلاغه، تقوا را به عنوان یک نیروی معنوی و روحی که بر اثر ممارست و تمرین پدید می آید و آثار و لوازم و نتایجی دارد و از آن جمله پرهیز از گناه را سهل و آسان می کند، طرح و عنوان کرده است. (1)

ص:122

خداوند سبحان می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوا. (نحل: 128)

در حقیقت، خداوند با کسانی است که پروا داشته اند.

ص:123

إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ. (مائده: 27)

خدا فقط از تقواپیشگان می پذیرد.

ص:124

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

جای گرفتن تقوا در دلی که شیفته دنیا باشد، حرام است. (1)

ص:125

یقین، عجین. حریص است، ولی حریص دانش. در توانگری، میانه رو و در سختی، بردبار است. کسب حلال طلب کند؛ از طمع دوری کند؛ روز را به شب رساند به سپاس و شب را به روز رساند به نیاز. از خدا فرمان برد و از نفسش نافرمانی کند. از ستم و از بریدن، به دور است.

اهل آزار نیست و همسایه از او در امان. بر صراط مستقیم است. او ذاکر قیامت و اهل است؛ اهل خوبی ها. او معدن است؛ معدن زیبایی ها. او در یک واژه خلاصه می شود: او عبد است؛ عبد خدا.

ص:126

ص:127

پارسایی مانع ارتکاب حرام ها می شود.

ص:128

امام باقر علیه السلام در تفسیر «وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ...» (الاعراف: 26) فرمود:

لباس تقوا، عفاف و پاکدامنی است؛ زیرا شخص پاک دامن، اگر چه برهنه از لباس باشد، عیبی از او آشکار نمی شود و آلوده دامن، هر چند پوشیده از لباس باشد، عیب هایش آشکار است. (1)

امام علی علیه السلام فرمود:

ثَوبُ التُّقی أَشْرَفُ الْمَلابِسِ. (2) جامه تقوا، فاخرترین جامه هاست.

همچنین فرمود:

مَنْ تَعَرّی مِنْ لِباسِ التَّقْوی لَمْ یَستَتِرْ بِشَی ءٍ مِنَ الْلِباسِ. (3)

هر که از جامه تقوا برهنه شود، هیچ جامه ای او را نمی پوشاند.

تقوا، دژ مومن است

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

التَّقوی حِصْنُ الْمُؤْمِنِ. (4)

تقوا دژ مؤمن است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنِ اتَّقَی اللّه َ وَقاهُ. (5)

هر که از خدا پروا کند، خداوند او را حفظ می کند.

تقوا کلید صلاح است

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

ما اَصْلَحَ الدِّینَ کَالتَّقْوی. (6)

ص:129

چیزی مانند تقوا، دین (و دین داری) را درست نکرد.

همچنین فرمود:

سَبَبُ صَلاحِ الاِْیمانِ التَّقْوی. (1)

سبب درستی ایمان، تقواست.

حضرت درباره آثار تقوا می فرماید:

تقوای خدا، دوستان خدا را از ارتکاب حرام هایش نگه داشت و ترس از او را قرین دل هایشان ساخت، تا بدان جا که شب ها بیدارشان نگه داشت و در روزهای گرم به تحمل تشنگی (روزه داری) واداشت و رنج را بر آسایش ترجیح دادند و تشنگی را بر سیرابی و اجل را نزدیک دیدند و به کار و عمل شتافتند. (2)

تقوا، کلید هدایت است

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

مَنْ غَرَسَ أَشْجارَ التُّقی جَنی ثِمارَ الْهُدی. (3)

هر که درختان تقوا بکارد، میوه های هدایت بچیند.

ص:130

خدا، تنها از پرهیزگاران می پذیرد.

ص:131

تقوا، هر که می خواهد با عزت ترین مردم باشد، باید از خدا پروا کند.

در حدیثی دیگر حضرت فرمود:

لَو اَنَّ السَّماواتِ وَ الاَْرْضَ کانَتا رَتْقا عَلی عَبْدٍ ثُمَّ اتّقَی اللّه َ، لَجَعَلَ اللّه ُ لَهُ مِنْهُما فَرَجا وَ مَخرَجا. (1)

اگر آسمان ها و زمین در برابر بنده ای سر به هم آورند و آن بنده تقوای خدا پیشه کند، حتی خداوند از میان آن دو، شکاف و راه خروجی برایش قرار خواهد داد.

بر این اساس، وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّه َ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا» را خواند، فرمود:

مِنْ شُبُهاتِ الدُّنیا وَ مِن غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ شَدائِدِ یَوْمِ الْقِیامَةِ. (2)

هر کس اهل تقوا شد، خداوند راه بیرون شدن از شبهات دنیا و از سختی های مرگ و دشواری های روز قیامت را به او نشان می دهد.

ص:132

ص:133

از عشق و هوس تمنا برپاست.

یک روز همان زن به مغازه آمد و دستور داد مقدار زیادی جنس بزازی جدا کردند. آن گاه به عذر اینکه قادر به حمل اینها نیستم، به علاوه پول همراه ندارم، گفت: پارچه ها را بدهید این جوان بیاورد و در خانه به من تحویل دهد و پول بگیرد.

زن مقدمات کار را فراهم کرده بود. خانه از اغیار خالی بود، جز چند کنیز اهل سِرّ کسی در خانه نبود. محمد بن سیرین _ که در عنفوان جوانی بود و از زیبایی بهره داشت _ پارچه ها را به دوش گرفت و همراه آن زن تا درون خانه آمد.

در از پشت بسته شد. ابن سیرین به داخل اتاقی مجلل راهنمایی گشت. او منتظر بود که خانم هرچه زودتر بیاید، جنس را تحویل بگیرد و پول را بپردازد. انتظار به طول انجامید. پس از مدتی پرده بالا رفت. خانم در حالی که خود را هفت قلم آرایش کرده بود، با هزار عشوه پا به درون اتاق گذاشت. ابن سیرین در یک لحظه کوتاه فهمید که چه دامی برایش گسترده شده است.

فکر کرد با موعظه و نصیحت یا با خواهش و التماس، خانم را منصرف کند. دید خشت بر دریا زدن و بی حاصل است. خانم عشق سوزان خود را برای او شرح داد. به او گفت: من خریدار اجناس شما نبودم، خریدار تو بودم. ابن سیرین زبان به نصیحت و موعظه گشود و از خدا و قیامت سخن گفت، ولی در دل زن اثر نکرد. التماس و خواهش کرد، ولی فایده نبخشید. گفت: چاره ای نیست باید کام مرا برآوری و همین که دید ابن سیرین در عقیده خود پافشاری می کند، او را تهدید

ص:134

کرد. گفت: اگر به عشق من احترام نگذاری و مرا کام یاب نسازی، الآن فریاد می کشم و می گویم این جوان نسبت به من قصد سوء دارد. آن گاه معلوم است که چه بر سر تو خواهد آمد.

موی بر بدن ابن سیرین راست شد. از طرفی ایمان و عقیده و تقوا به او فرمان می داد که پاکدامنی خود را حفظ کن. از طرف دیگر، سر باز زدن از تمنای آن زن به قیمت جان و آبرو و همه چیزش تمام می شد. چاره ای جز اظهار تسلیم ندید، ولی فکری مثل برق از خاطرش گذشت. فکر کرد یک راه باقی است؛ کاری کنم که عشق این زن تبدیل به نفرت شود و خودش از من دست بردارد. اگر بخواهم دامن تقوا را از آلودگی حفظ کنم، باید یک لحظه آلودگی ظاهر را تحمل کنم. به بهانه قضای حاجت از اتاق بیرون رفت. با وضع و لباس آلوده برگشت و به طرف زن آمد. تا چشم آن زن به او افتاد، روی درهم کشید و فوری او را از خانه بیرون راند. (1)

ص:135

داخل آن کار می شود و آن حرام را انجام می دهد. پس همان کار زیاد بدون تقواست، ولی شخص دیگری چنین کارهایی را انجام نداده (نه اطعام کرده و نه...)، ولی هرگاه دری از کارهای حرام به روی او باز می شود، او داخل آن نمی شود و مرتکب گناه نمی گردد. (1)

ص:136

همچنین قرآن کریم درباره نماز می فرماید:

إِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ. (عنکبوت: 45)

نماز حقیقی، انسان را از فحشا و کارهای زشت حفظ می کند.

و این چیزی نیست جز همان تقویت روحیه پرهیزکاری.

ص:137

آزادی است از هر بندگی و نجات است از هرگونه بدبختی.

دَواءُ داءِ قُلُوبِکُمْ، وَ شَفاءُ مَرَضِ اَجْسادِکُمْ، وَ صَلاحُ فَسادِ صُدُورِکُمْ، وَ طُهُورُ دَنَسِ اَنْفُسَکُمْ. (1)

تقوا، دوای بیماری دل های شما؛ شفای مرض بدن های شما؛ درستی خرابی سینه های شما و مایه پاک شدن نفوس شماست.

شهید مطهری با استناد به قرآن و نهج البلاغه، آثار تقوا را عبارت می داند از: آزادی، مصونیت، شفابخشی، حکمت عملی یا روشن بینی (بصیرت)، افاضه علم الهی، حل مشکلات و تلطیف احساسات.

ص:138

و روحیه بی اعتنایی به دنیا به دست می آید. هر کس این روحیه را دارا شد، او احساس بی نیازی می کند و همین مهم ترین یار برای پرهیزکاری و پارسایی است.

ص:139

9. مقالات برگزیده (همایش تربیت در سیره و کلام امام علی علیه السلام،)، نشر تربیت اسلامی، چ 1، 1379.

10. موسوی جزایری، هاشم، آثار التقوی فی دار الدنیا، 1374.

11. موسوی خمینی، روح اللّه، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله .

12. نعیم آبادی، غلام علی، آیین پارسایی: شرح خطبه همام، قم، توسعه قلم، 1381.

ص:140

ص:141

لذت می برد و هیچ گاه حالت پشیمانی ندارد. حیوان قدرت تفکر و حساب رسی و تدبّر ندارد تا در نتیجه توجه به کارهای انجام شده یا نشده، پشیمان شود.

ص:142

توجه به تاریخ و عبرت های گذشته، آسیب های جبران ناپذیر را بشناسد و از رخ دادن آن جلوگیری کند تا دچار پشیمانی نشود.

ص:143

نمی زند که آن را عصمت می نامند. چنین حالت متعالی که در نهاد انسان محقق شود، زمینه پشیمانی را می خشکاند. اگر چنین فرضی را قبول کنیم، از دیدگاه شیعه، حالت عصمت تنها در ناحیه افراد خاص تحقق می یابد که آنان را معصوم می نامند و این مرحله والای انسانیت است.

ب) ممکن است انسانی به دلیل انحطاط و انحراف دچار پشیمانی نگردد؛ زیرا انسان می تواند به مرحله حیوانی محض و حتی پایین تر از آن نزول کند. در چنین حالتی، او همانند یک حیوان است و ممکن است هر جنایت و اشتباهی از او سر بزند، ولی پشیمان نشود. چنین افرادی حیوان تمام عیارند؛ چون در حیوان نیز پشیمانی راه ندارد. بنابراین، اصل پشیمانی، خوب و مثبت است و نشان دهنده حقایقی از نهان آدمی و بیانگر سلامت فطرت و خردمندی و ایمان اوست.

پشیمانی، حسرت و افسوسی است که از بررسی کارهای گذشته آدمی حاصل می شود. اگر توبه را بازگشت جدی از گذشته و جبران آن تفسیر کنیم، پشیمانی از لوازم اولیه توبه به شمار می رود. انسان وقتی از کاری یا راهی پشیمان شد، تصمیم می گیرد از آن دست بردارد. بنابراین، سخن حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره روشن است که پشیمانی را یکی از ارکان توبه نصوح دانست.

ابوهلال العسکری در کتاب معجم الفروق اللغویة، به تفاوت توبه و پشیمانی و ندامت و تأسف اشاره کرده است:

توبه از ندامت اخص است؛ یعنی محدوده اش کمتر است: به این بیان که گاهی انسان نسبت به چیزی حالت پشیمانی پیدا می کند، ولی اعتقاد به زشتی آن ندارد. توبه فقط در جایی تحقق می یابد که آن چیز را زشت و

ص:144

قبیح بدانیم. بنابراین، می توان گفت هر توبه ای، پشیمانی است، در حالی که هر پشیمانی، توبه نیست. تأسف حالتی است که به خاطر کاری که از خود انسان یا دیگران فوت شده حاصل می شود، ولی پشیمانی حالتی است که فقط به خاطر کار خود حاصل می شود. هیچ گاه انسان به خاطر کار دیگری پشیمان نمی شود. (1)

ص:145

فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ اُولئِکَ الّذینَ هَداسهم اللّه ُ و اولئکَ هُمْ اُولُو الْاَلْبابِ. (زمر: 17 و 18)

پس به بندگان من که به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند، بشارت ده. اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان.

بنابراین، هر گاه سخن و راه و روش زن مطابق با عقل و شرع بود، پیروی کردن از آن نه تنها اشکال ندارد، بلکه درست است. نمونه قرآنی آن، بلقیس، ملکه سبأ است که با اطرافیان مشورت و بعد رأی و نظر خود را مطرح می کرد. دیگران هم از این رأی و نظر پیروی می کردند:

(ملکه) گفت: ای سران (کشور) در کارم به من نظر دهید که بی حضور شما (تا به حال) کاری را فیصله نداده ام. گفتند: ما سخت نیرومند و دلاوریم، (ولی) اختیار کار با توست، بنگر چه دستور می دهی؟ (ملکه) گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند، آن را تباه و عزیزانش را خوار می گردانند و این گونه می کنند. و (اینک) من ارمغانی به سویشان می فرستم و می نگرم که فرستادگان(من) با چه چیز باز می گردند. (نمل: 32 _ 35)

هم چنین قرآن کریم، زن فرعون را به عنوان الگو برای همه اهل ایمان، اعم از زن و مرد معرفی می کند:

و برای کسانی که ایمان آورده اند، خدا، همسر فرعون را مثل آورده است... . (تحریم: 11)

ص:146

ستم، پشیمانی است (ندامت و پشیمانی به دنبال دارد) و پیروی از خدا مایه چشم روشنی است.

ص:147

شده است که فرمود:

مَنْ کَظَمَ غَیْظَهُ سَلِمَ وَ مَنْ لَمْ یَکْظِمْهُ نَدِمَ. (1)

هر کس خشم خود را فرو برد، سالم می ماند و هر کس این کار را نکند، پشیمان می شود.

نکته دیگری که از روایات در مورد خشم استفاده می شود آن است که پیروی از خشم و غضب علاوه بر پشیمانی، عصیان و سرکشی را هم به دنبال دارد و سبب می شود انسان از راه اعتدال و حق خارج شود و دچار زیان گردد. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

طاعَةُ الْغَضَبِ نَدَمٌ وَ عِصْیانٌ. (2)

پیروی از خشم و عصبانیت، پشیمانی و سرکشی به دنبال دارد.

ص:148

مَنْ رَکِبَ الْباطِلَ نَدِمَ. (1)

هرکس بر باطل سوار شود و پیروی کند، پشیمان می شود.

و همچنین حضرت فرمود:

هرکس باطل را یاری کند، دچار پشیمانی می شود. (2)

ص:149

ص:150

وجود دارد. اگر انسان به کسی بدی کند، مال کسی را غصب کند، به کسی توهین کند و از کسی غیبت کند، در صورتی که توفیق توجه به کارهای غلط خود را پیدا کند و پشیمان شود، می تواند تا حدودی آنها را جبران کند. حال اگر این حالت پشیمانی پس از مرگ و در قیامت پیش آید، چه می توان کرد؟ آیا فرصت جبران وجود دارد؟ قرآن کریم به نوع دوم پشیمانی توجه خاص می کند. شاید انسان در این دنیا عبرت بگیرد.

کافر نباشید

خداوند از قیامت سخن می گوید و می فرماید:

آن روز، روز حق است. پس هرکه خواهد راه بازگشتی به سوی پروردگار خود بجوید. ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم، روزی که آدمی، آنچه را با دست خویش پیش فرستاده است، بنگرد و کافر می گوید: کاش من خاک بودم. (نبأ: 39 40)

در جای دیگر می فرماید:

تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می گوید: پروردگار من! مرا باز گردانید! شاید در آنچه ترک کردم و کوتاهی ورزیدم، عمل صالحی انجام دهم، ولی به او می گویند: چنین نیست. این سخنی است که او به زبان می گوید و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند. (مؤمنون: 99 و 100)

دوست خوب انتخاب کنیم

قرآن کریم حالت پشیمانی دیگری را نقل می کند که عبرت انگیز است:

(و به خاطر آور) روزی را که ستم کار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان می گزد و می گوید: «ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم». ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود

ص:151

انتخاب نکرده بودم. او مرا از یادآوری (حق) گمراه ساخت بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود. و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است. (فرقان: 27 _ 29)

ما را مهلت دهید تا اندکی از نورتان برگیریم

قرآن مجید گاهی سخنانی را که میان اهل ایمان و اهل کفر و نفاق در قیامت رد و بدل می شود، نقل می کند. توجه به این سخنان مهم و آموزنده است؛ زیرا در آن جایگاه لغزش، عوامل اشتباه و دوزخی شدن بیان شده است. در عین حال، حالت پشیمانی و ندامت کافران و منافقان قابل مشاهده و درک است. سوره حدید از سوره های بسیار زیبا و دارای مضامین متعالی است که خداوند مهربان به بشر ارزانی فرموده است. (1) آیاتی در این سوره وجود دارد که به تعبیر بعضی از روایات، مخصوص انسان های رشدیافته و فهیم است که بعد از پیامبر و در آخرالزمان زندگی می کنند. آیه مشهور «هُوَ الاَْوَّلُ وَ الاَْخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ»، سومین آیه از همین سوره است. حضرت حق تبارک و تعالی در ابتدای سوره، خود را معرفی می کند و از کارهای خود سخن می گوید و از بازگشت همه کارها به سوی خود، یاد می کند: «اِلَی اللّه ِ تُرْجَعُ الاُْموُرُ». (حدید: 5)

سپس به انسان ها سفارش می کند که به خداوند و به پیامبر او ایمان بیاورند و در راه خدا انفاق کنند. آن گاه به قرض الحسنه سفارش می کند و به دنبال آن، حالت اهل ایمان را در قیامت به تصویر می کشد. پس

ص:152

سخنانی را که بین آنها و کافران و منافقان رد و بدل می شود، نقل می کند. قرآن مجید چنین می فرماید:

(این پاداش بزرگ) در روزی است که مردان و زنان با ایمان را می نگری که نورشان پیش رو و در سمت راستشان به سرعت حرکت می کند (و به آنها می گویند:) بشارت باد بر شما امروز به باغ هایی از بهشت که نهرها زیر (درختان) آن جاری است. روزی که مردان و زنان منافق به مؤمنان می گویند: نگاهی به ما بیفکنید تا از نور شما پرتویی برگیریم. به آنها گفته می شود: به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید. در این هنگام، دیواری میان آنها زده می شود که دری دارد؛ درونش رحمت است و برونش عذاب. آنها را صدا می زنند: مگر ما با شما نبودیم؟ می گویند: آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید و (در همه چیز) تردید داشتید. آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید و شیطان فریب کار، شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد. پس امروز نه از شما و نه از کسانی که کافر شده اند، عوضی پذیرفته نمی شود. جایگاهتان آتش است. آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است. (حدید: 12 _ 14)

به هر حال، بزرگ ترین پشیمانی از دیدگاه عقل و شرع، پشیمانی روز قیامت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

شَرُّ النَّدامةِ نَدامَةُ یومِ الْقِیامَة. (1)

بدترین پشیمانی، پشیمانی روز رستاخیز است.

در روایت دیگر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ابن مسعود می فرماید:

ای ابن مسعود! کارهای شایسته و اعمال خیر، بسیار به جای آر؛ زیرا

ص:153

نیکوکار و بدکار هر دو پشیمان می شوند. نیکوکار می گوید: ای کاش نیکی های بیشتری انجام می دادم و بدکار می گوید: کوتاهی کردم.

مؤید این مطلب سخن خدای متعال است که می فرماید:

وَلا اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة. (1)

و سوگند به (نفس لوّامه و) وجدان بیدار و ملامت گر (که رستاخیز حق است). (قیامة: 2)

وَ اَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ. (مریم: 39)

و آنان را از روز حسرت بیم ده.

ص:154

ص:155

شتاب می ورزند. می گویند: می ترسیم به ما حادثه ناگواری برسد. امید است خدا از جانب خود فتح یا امر دیگری را پیش آورد تا در نتیجه، آنان از آنچه در دل خود نهفته داشته اند، پشیمان گردند. (مائده: 52)

ص:156

توبه نصوح عبارت است از پشیمانی قلبی، استغفار زبانی و قصد و نیت بر اینکه هیچ وقت به آن گناه برنگردد.

پشیمانی نوعی استغفار است

امیر مؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

اَلنَّدَمُ اسْتِغْفارٌ. (1) پشیمانی نوعی استغفار است.

ص:157

ص:158

شتاب در هر کاری پسندیده نیست مگر در جایی که بدی را دور کند.

ص:159

کنید؛ که کارهای خوب یک فرصت است. (1)

ص:160

تا سهمی برای خودش از بیت المال بگیرد، امام صادق علیه السلام را دید. جلو رفت و حاجت خویش را گفت. امام رفت و طولی نکشید که سهمی برای شقرانی گرفت و با خود آورد. همین که آن را به دست شقرانی داد، با لحنی ملاطفت آمیز این جمله را به وی گفت: کار خوب از هر کس خوب است، ولی از تو به واسطه انتسابی که به ما داری و تو را وابسته به خاندان رسالت می دانند، خوب تر و زیباتر است. کار بد از هر کس بد است، ولی از تو به خاطر همین انتساب، زشت تر است. امام صادق علیه السلام این جمله را فرمود و گذشت. شقرانی با شنیدن این جمله دانست که امام از سرّ او؛ یعنی شراب خواری آگاه است. امام با اینکه می دانست او شراب خوار است، به وی محبت کرد به صورت ضمنی او را نسبت به عیبش هشدار داد. پس او پیش وجدان خویش شرمسار گشت. (1)

ص:161

(سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گریست و ما هم با او گریستیم و پیامبر به خاطر شدت گریه اش نمی توانست سخن بگوید. سپس فرمود:) آنان برادران دینی شما بودند که بعد از یک دوره شادمانی و نعمت، خاک شدند. پس با حالت ویل و خسران می گویند: وای بر ما، اگر آنچه در دست داشتیم، در راه طاعت خدا و رضای او انفاق می کردیم، نیازمند شما نمی شدیم. سپس با حسرت و پشیمانی برمی گردند و ندا داده می شود؛ در صدقه اموات و مردگان بشتابید. (1)

ص:162

این گروه اهل نجاتند و گروه دوم کسانی هستند که به دانش خود عمل نمی کنند که این گروه، اهل هلاکت هستند. دوزخیان از بوی بد دانشمندی که به علم خود عمل نکرده است، در رنج و ناراحتی هستند. پشیمان ترین افراد دوزخ، کسی است که شخصی را به سوی خدا دعوت کرد و آن شخص حرف او را شنید و از او پذیرفت و از خداوند پیروی کرد و خداوند او را به بهشت درآورد. در حالی که، آن دعوت کننده را به سبب عمل نکردن به علمش و پیروی از هوا و هوسش و آرزوهای دور و درازش به دوزخ فرستاد. پیروی از هوا و هوس جلوی حق را می گیرد و آرزوهای دور و دراز آخرت را به فراموشی می سپارد. (1)

ص:163

این پرسش ممکن است در دو مرحله مطرح شود:

الف) پیش از پدید آمدن حالت پشیمانی؛ یعنی از خود بپرسیم چه راهکارهایی وجود دارد که انسان دچار حالت پشیمانی نشود یا حداقل کمتر دچار این حالت شود؟

ب) پس از پدید آمدن حالت پشیمانی از خود بپرسیم حالا که دچار پشیمانی شدیم، چه باید کرد؟

پاسخ پرسش اول را از قرآن و روایات می توان به دست آورد. بزرگ ترین پشیمانی، پشیمانی روز قیامت است. بنابراین هر انسان عاقلی به حکم عقل و خرد خود باید خود را از آن پشیمانی حفظ کند. شاید بتوان ادعا کرد که انبیا به ویژه آخرین پیامبر الهی، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و قرآن کریم آمدند تا انسان را از آن پشیمانی بزرگ برهانند.

«چه باید کرد؟» پرسشی است که قرآن کریم در آیات مختلف به آن اشاره دارد. راه چاره در ایمان، صداقت و تقواست. حضرت حق در سوره عصر می فرماید که همه انسان ها در خسران و زیانند مگر افرادی که چهار ویژگی داشته باشند. آن چهار ویژگی عبارت است از: ایمان، عمل صالح، توصیه به حق، توصیه به صبر. و این؛ یعنی توجه به خدا و جامعه. ایمان و عمل صالح، توجه به خدا و سفارش های حضرت حق است. توصیه به حق و توصیه به صبر، توجه به مردم و توجه به جامعه است. رمز موفقیت و پیش گیری از پشیمانی و ندامت بزرگ در همین دو ارتباط نهفته است: ارتباط با خدا و ارتباط با مردم.

بعد از این راهکار کلی و اساسی، اگر بخواهیم معیارها و راهکارهای

ص:164

جزئی را در زندگی فردی و اجتماعی پیدا کنیم تا درصد اشتباه و سپس پشیمانی کم شود، می توان نکاتی را از روایات استفاده کرد. برای دور بودن از اشتباه و سپس دور بودن از پشیمانی، در دو ناحیه باید دقت کرد. یکی در ناحیه ترک ها؛ یعنی چه کارهایی باید ترک شود و دیگر در ناحیه فعل ها؛ یعنی چه کارهایی باید صورت گیرد.

ترک ها (کارهایی که باید ترک شود)

1. بدی؛

2. ستم؛

3. دوستان ناباب، به ویژه انسان های شراب خوار و هرزه؛

4. خشم و غضب؛

5. افراط و تفریط؛

6 . شتاب ورزیدن؛

7. باطل و باطل گرایان.

افعال (کارهایی که باید صورت گیرد)

1. تفکر و تدبیر به معنای آینده نگری پیش از عمل؛

2. مشورت؛

3. مدارا کردن با مردم؛

4. سکوت؛

5. دل نبستن به دنیا؛

6 . رعایت حق مردم؛

7. دانش و معرفت اندوزی؛

8 . آزمودن سپس اعتماد کردن.

ص:165

حال باید دید که پس از پشیمانی چه باید کرد؟

ندامت از جهتی مثل شک است. شک، حالت نفسانی انسان است که اگر مقدمه حرکت و مقدمه دانش و سپس رسیدن به یقین باشد، پسندیده است. چنین شکی، گذرگاه است؛ یعنی انسان در آن نمی ماند، بلکه از آن می گذرد و به سرزمین یقین می رسد که سرزمین آرامش است. بنابراین، اگر انسان شکاک از این گذرگاه بگذرد، ارزشمند است، ولی اگر در همان شک بماند و حرکت نکند و در پی کسب دانش و رسیدن به یقین برنیاید، امر ناپسندی خواهد بود؛ زیرا ماندن در حالت شک می تواند کشنده باشد.

به همین ترتیب، اگر پشیمانی، مقدمه حرکت، جبران گذشته، توبه و بازگشت باشد، پسندیده است. در مقابل، اگر پشیمانی در حد خود بماند و به دنبال آن انسان فقط خود را سرزنش کند، چنین پشیمانی کارساز نیست و نامطلوب است. اگر انسان حالت پشیمانی پیدا کند و سپس فقط خود را سرزنش کند و حرکت به سوی جلو و جبران گذشته نداشته باشد، ممکن است از کار، زندگی، جامعه و حرکت دور و دچار افسردگی شود. بر این اساس، پشیمانی حقیقی و مورد نظر اهل بیت علیهم السلام آن است که حرکت ایجاد کند. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

مَنْ نَدِمَ فَقَدْ تابَ (مَن تابَ فَقَدْ اَنابَ). (1)

همان کسی که نادم و پشیمان شود، توبه می کند و کسی که توبه کرده باشد، به درگاه الهی باز می گردد.

ص:166

ص:167

ص:168

شریک می دانند؛ یعنی حیوانات هم درک و علم حسی دارند. سپس انسان به یک مرحله بالاتر می رود که آن را علم خیالی می نامند. در این مرحله، ذهن آدمی در یافته های خود؛ یعنی صورت های حسی که از محیط اطراف به دست آورده است، تصرف و آنها را با هم مقایسه می کند. حتی می تواند صورت های ترکیبی بسازد که در خارج از ذهن وجود ندارند. بعد از این مرحله، انسان می تواند معانی جزئیه را درک کند که آن معانی از مقوله محسوسات نیست، مثل اینکه انسان می تواند دوستی پدر و مادر خویش را دریابد. این نوع دریافت ها و علوم را در اصطلاح «علوم وهمی» می نامند. بعضی از دانشمندان معتقدند بسیاری یا حتی همه حیوانات تا این مرحله از دانش با انسان ها شریک هستند. البته مرحله دیگری هم وجود دارد که می تواند انسان را از همه موجودات جدا سازد و آن مرحله ای است که به کمک قوه عقل و فکر برای انسان حاصل می شود. در آن مرحله، انسان می تواند در مورد تمام یافته های قبلی خود قضاوت کند؛ می تواند از خود سؤال کند؛ می تواند علامت پرسش در مقابل بسیاری از چیزها قرار دهد. این مرحله پرسش، مرحله تعقل است و انسان را از موجودات دیگر متمایز می کند.

انسان، اگر انسان است و توانسته است در علوم و فنون مختلف پیشرفت کند، به دلیل رسیدن به این مرحله و دست یابی به این قدرت و توان است. انسان به کمک این قوه می تواند معانی کلی را درک کند، می تواند پرسش کند و می تواند پاسخِ پرسش را بیابد. با توجه به این مقدمه، پاسخ پرسش روشن می شود که انسان چه وقت پرسید؟ انسان هنگامی می پرسد که با مشکلی روبه رو شود. انسان هرگاه متوجه باشد که

ص:169

چیزی را نمی داند، برای او سؤال پیش می آید. این حالت انسان را به اصطلاح «جهل بسیط» می نامند؛ انسان آگاه است که نمی داند و به عبارت دیگر می داند که نمی داند. در همین زمان است که انسان می پرسد و فرق انسان با حیوانات در همین ناحیه است. جهل انسان، جهل بسیط است، ولی جهل حیوان، جهل مرکب است. حیوان نمی داند که نمی داند. بنابراین، حالت شک و حالت پرسش ندارد و در نتیجه، ترقی و پیشرفت در علم ندارد. انسان در کنار همین حالت به کلید علم دست می یابد. خداوند با اعطای همین حالت، کلید دانش را به انسان عطا فرموده است. بنابراین، می بینیم که در تعبیرهای روایی ما آمده است: «کلید دانش، پرسش است» یا «دانش، گنجینه هایی است که کلیدهای آن پرسش است». (1)

ص:170

هم راهنمایی هایی برای پرسش گران دارد.

ص:171

صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام حتی یک مورد پیدا نمی شود که ائمه اطهار از اصل پرسش کردن ناراحت شده باشند و بگویند پرسش کردن ممنوع. البته در مواردی تذکر داده اند که از پرسش های بیهوده پرهیز کنید؛ سؤالی که فایده ای ندارد یا موجب به زحمت افتادن شما می شود. بر همین اساس قرآن کریم هم می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤکُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللّهُ عَنْها وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ (مائده: 101)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند، مپرسید و اگر هنگامی که قرآن نازل می شود، درباره آنها بپرسید، برای شما روشن می شود. خدا از آن (پرسش های بی جا) گذشت و خداوند آمرزنده بردبار است. درباره این آیه قرآن، در صفحه های آینده بیشتر سخن خواهیم گفت.

ص:172

مورد برمی خوریم:

الف) سؤال به معنای پرسش؛

ب) سؤال به معنای درخواست از مردم.

حکم اولیه سؤال به معنای پرسش روشن است. قرآن کریم، پرسش گری را می ستاید و دستور می دهد که انسان باید حتما بپرسد. در مواردی پرسیدن واجب می شود، مثلاً آنجا که انسان مسائلی را احتیاج دارد، باید بپرسد و یاد بگیرد. (1) بنابراین، سؤال کردن و یاد گرفتن مثل نماز خواندن و روزه گرفتن، واجب است. بر همین اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ».

این جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دارای پیامی بس ژرف برای همه مسلمانان است، ولی متأسفانه برای ما مسلمانان خوب معنا نشده است یا اگر معنا شده، فرهنگ ما، حق آن را ادا نکرده است. همه مردم وجوب نماز، روزه، حج، جهاد، خمس و زکات و امر به معروف و نهی از منکر را می دانند، آن را به خوبی درک می کنند و می کوشند آن را به جای آورند. در مقابل، چنین فرهنگی در مورد علم شکل نگرفته است. باید بدانیم اهمیت این واجب کمتر از دیگر واجب ها نیست و در مواردی اهمیت آن بیشتر است. نادرست است اگر بپنداریم در پی دانش رفتن، واجب کفایی است، ولی نماز و روزه، واجب عینی. معنای واجب کفایی آن است که دانش بر همه مسلمانان واجب است و آنان باید در پی انواع دانش بروند تا جایی که نیاز جامعه به طور کامل برآورده شود. مگر این

ص:173

دستور قرآن کریم نیست که می فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ.» (انفال: 60) آن اندازه باید در دانش و تکنیک و آمادگی پیشرفت کنیم که دشمنان دین خدا از قدرت مسلمانان و جامعه اسلامی بترسند و خیال تعرض به جامعه و کشورهای اسلامی را در سر نپرورانند. آیا ما در دانش و فنون مختلف به این حد رسیده ایم؟ قرآن کریم و سیره معصومین علیهم السلام، سؤال به معنای پرسش علمی و طلب دانش را واجب می دانند. در مقابل، سؤال به معنای درخواست از مردم، کاری ناپسند است. به ویژه در مورد سؤال و تقاضا نکردن از انسان های پاک و کریم و بزرگوار گفته اند: «فسُؤالُ الکَریمِ یُورِثُ عِزّا و سُؤالُ اللئیمِ یُورِثُ عارا.»

سؤال کردن به معنای تقاضا کردن؛ یعنی از آبرو گذشتن.

امام صادق علیه السلام فرمود:

اِیّاکُمْ وَ سؤُالَ النّاسِ فَاِنَّهُ ذُلٌّ فِی الدُّنیا وَ فَقْرٌ تُعَجِّلُونَهُ وَ حِسابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیامَة. (1)

از تقاضا کردن از مردم بپرهیزید؛ زیرا تقاضا از مردم، خواری در دنیا و فقر و بیچارگی زودرس است و در روز قیامت، حساب دور و درازی دارد. (2)

بعضی از اهل لغت که در معانی کلمات قرآن کریم دقت کرده اند، به این نکته اشاره دارند. راغب اصفهانی در مفردات الفاظ القرآن می نویسد:

السُّؤالُ: اِسْتِدْعاءُ مَعْرِفَةٍ أوْ ما یُؤَدِّی اِلیَ الْمَعْرِفَةِ وَ اسْتَدْعاءُ مالٍ أوْ ما یُؤَدِّی اِلَی الْمالِ. فَاسْتِدْعاءُ المعْرِفَةِ جَوابُهُ عَلَی اللِّسانِ وَ الْیَدُ خَلِیفَةٌ لَهُ بِالْکِتابَةِ أَوِالْأِشارَةِ وَاسْتِدْعاءُ الْمالِ جَوابُهُ عَلَی الْیَدِ وَ اللِّسانُ خَلِیفَةٌ لَها

ص:174

اِمّا بِوَعْدٍ أوْ بِرَدٍّ. (1)

سؤال کردن دو معنا دارد: یکی آنکه انسان طلب معرفت و دانش کند یا طلب چیزی کند که منجر به معرفت و دانش بشود. دیگر آنکه انسان درخواست مالی کند یا درخواست چیزی که منجر به مال بشود. جواب سؤال به معنای اول، بر عهده زبان آدمی است و دست، جانشین زبان است. هنگامی که پاسخ را بنویسد یا اشاره کند. جواب سؤال به معنای دوم (تقاضا کردن مال) بر عهده دست است و زبان می تواند جانشین دست شود در اینکه به سائل وعده پرداخت دهد یا اینکه جواب رد دهد.

ص:175

آن فن. به همین جهت معلوم است که این دستور، دستور تعبدی نبوده و امرش هم امر مولوی نیست که بخواهد بدون ملاک عقلی به جاهل دستور دهد که به خصوص عالم مراجعه کن نه به غیر او. (1)

ص:176

... روایاتی که در تفسیر آیات قرآن وارد شده، بیان مصداق های معینی است و این، مفهوم وسیع آیه را هرگز محدود نمی کند. «ذکر» به معنای هرگونه آگاهی و یادآوری است و اهل الذکر، آگاهان را در همه زمینه ها دربرمی گیرد. از آنجا که قرآن مجید، نمونه یادآوری و علم و آگاهی است، به آن ذکر گفته اند. حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز مصداق روشن ذکر است. به همین ترتیب، امامان معصوم که اهل بیت و وارث علم او هستند، روشن ترین مصداق اهل الذکرند. پذیرش این مسئله ها نیز با عمومیت مفهوم آیه و شأن نزول آن که دانشمندان اهل کتاب است، هیچ گونه منافاتی ندارد. علمای اصول و فقه در مباحث مربوط به اجتهاد و تقلید و پیروی ناآگاهان در مسائل دینی از آگاهان و مجتهدان به این آیه استدلال کرده اند. (1)

ص:177

دیده می شود، ولی شأن نزول نقل شده از علی بن ابی طالب علیه السلام در تفسیر مجمع البیان با آن سازگارتر است. روزی پیامبر خطبه ای خواند و دستور خدا را درباره حج بیان کرد. شخصی به نام عکاشه _ و به روایتی سراقه _ گفت: آیا این دستور برای هر سال است و همه سال باید حج به جا آوریم؟ پیامبر به پرسش او پاسخ نگفت. او لجاجت کرد و دوبار یا سه بار، پرسش خود را تکرار کرد. پیامبر فرمود: وای بر تو! چرا این همه اصرار می کنی؟ اگر در جواب تو بگویم بلی، حج در همه سال بر همه شما واجب می شود و اگر در همه سال واجب باشد، توانایی انجام آن را نخواهید داشت و اگر با آن مخالفت کنید، گناه کار خواهید بود. بنابراین، تا وقتی که چیزی به شما نگفته ام، اصرار نورزید؛ زیرا یکی از اموری که باعث هلاکت بعضی از اقوام گذشته شد، این بود که لجاجت و پرحرفی می کردند و از پیامبرشان زیاد سؤال می کردند. بنابراین، هنگامی که به شما دستوری می دهم، به اندازه توانایی خود آن را انجام دهید و هنگامی که شما را از چیزی نهی می کنم، خودداری کنید. در این هنگام، آیات یاد شده نازل شد و آنها را از این کار بازداشت.

ص:178

موارد، جست وجوها و پرسش های پی در پی برای پرده برداشتن از روی واقعیت، نه تنها فضیلتی نیست، بلکه ناپسند است. مثلاً پزشکان صلاح می دانند که بیماری های سخت و وحشتناک را از شخص بیمار پنهان دارند. گاهی تنها اطرافیان را در جریان می گذارند، با این قید که از بیمار پنهان دارند؛ زیرا تجربه نشان داده است که بیشتر افراد اگر از عمق بیماری خود آگاه شوند، گرفتار وحشتی می گردند که اگر کشنده نباشد، دست کم بهبودی را به تأخیر می اندازد. همچنین بسیاری از نقشه ها و طرح های مبارزه های اجتماعی باید تا هنگام عمل پنهان باشد؛ چون افشای آنها، ضربه ای به تشکیلات و باعث ناکام ماندن و دست نیافتن پیروزی است. پرسش در این موارد صحیح نیست و قرآن در این آیه به آن اشاره کرده است. (1)

ص:179

مجازی که همان هدف یا اهداف پرسش پرسش گر است، اقسامی دارد که به چند نمونه اشاره می کنیم.

ص:180

إِذْ قالَ ِلأَبیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ * أَ إِفْکًا آلِهَةً دُونَ اللّهِ تُریدُونَ. (صافات: 85 و 86)

چون حضرت ابراهیم علیه السلام به پدر (خوانده) و قوم خود گفت: چه می پرستید؟ آیا غیر از خدا، به دروغ، خدایانی دیگر می خواهید؟

ص:181

دریافت که پرسش های قبر درباره چه موضوعی است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

... فَإذا وَضَعْتَهُ فِی اللَّحْدِ فَضَعْ یَدَکَ علی اُذُنِهِ فَقُلِ اللّه ُ ربُّکَ وَ الاِْسْلامُ دِینُکَ و مُحَمّدٌ نبیُّکَ وَالْقُرْآنُ کِتابُکَ وَ عَلِیٌّ اِمامُکَ. (1)

هر گاه میت را در لحد و قبر قرار دادی، دستت را بر گوشش قرار ده و بگو: اللّه، پروردگار توست؛ اسلام دین توست؛ محمد، پیامبر توست و قرآن، کتاب توست و علی، امام توست.

در متن تلقین میت هم آمده است:

اذا اَتاکَ الْمَلَکانِ الْمُقَرَّبانِ رَسُولَیْنِ مِنْ عِنْداللّه ِ تَبَارکَ َو تعالی و سَئلاکَ عَنْ رَبِّکَ وَ عَنْ نَبیِّکَ وَ عَنْ دِینِکَ وَ عَنْ کِتابِکَ وَ عَنْ قِبْلَتِکَ وَ عَنْ اَئِمَّتِکَ فَلا تَخَفْ وَلا تَحْزَن وَ قُلْ... .

در اینجا پرسش قبر درباره پروردگار، پیامبر، دین، کتاب آسمانی، قبله و امام است.

بنابراین، پرسش های قبر، پرسش هایی از اعتقاد انسان است. در بعضی روایت ها هم آمده است که از بعضی اعمال انسان در قبر پرسش می شود که عبارتند از: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت. (2)

ص:182

یک نکته اشاره می کنیم و آن اینکه از بعضی آیات قرآن استفاده می شود که خداوند در روز قیامت از همه مردم پرسش می کند؛ از امت ها گرفته تا پیامبران آنان:

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلینَ. (اعراف: 6)

به یقین، از کسانی که پیامبران را به سوی آنها فرستادیم، پرسش خواهیم کرد و از پیامبران نیز می پرسیم. (1)

در روز قیامت از چه چیزی پرسیده می شود؟

ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند:

بنده خدا (در قیامت) قدمی برنمی دارد، مگر آنکه از چهار چیز می پرسند: عمرش را در چه راهی گذرانده است؟ مالش را از کجا به دست آورده و در چه راهی خرج کرده است؟ چه کاری انجام داده است؟ از محبت اهل بیت علیهم السلام (نیز می پرسند). (2)

در قرآن کریم آمده است:

ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ. (تکاثر: 8)

در قیامت از همه شما درباره نعمت ها پرسش خواهد شد.

خداوند از نعمت ها می پرسد؛ یعنی از چه چیزی پرسش می کند؟ ابوحنیفه از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر این آیه پرسید. امام سؤال را به او برگرداند و فرمود: نعیم به عقیده تو چیست؟ عرض کرد: غذا است و طعام و آب خنک. حضرت فرمود: اگر خدا بخواهد تو را روز قیامت در پیشگاهش نگه دارد تا از هر لقمه ای که خورده ای و هر جرعه ای که نوشیده ای، از تو بپرسد، باید در آنجا بایستی! عرض کرد: پس نعیم

ص:183

چیست؟ فرمود:

(نعیم) ما اهل بیت هستیم که خداوند به وجود ما، به بندگانش نعمت داده و میان آنها بعد از اختلاف، الفت بخشیده است. دل های آنان را به وسیله ما به هم پیوند داده و برادر خود ساخته است بعد از آنکه دشمن یکدیگر بودند و آنها را به وسیله ما به اسلام هدایت کرده است. نعیم همان پیامبر و خاندان اوست. (1)

ص:184

السُّؤالُ نِصْفُ الْعِلْم. (1) پرسیدن نیمی از دانش است.

ص:185

جمله «نمی دانم»، نصف دانش است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

مَن تَرَکَ قولَ «لاأدَرْی» اُصِیبَتْ مَقاتِلُهُ». (1)

هر که جمله «نمی دانم»، را ترک گوید، به هلاکت می افتد.

ص:186

بسا سکوتی که گویاتر و رساتر از سخن است. (1)

حضرت علی علیه السلام فرمود:

اذا حَلُمْتَ عَنِ الْجاهِلِ فَقَدْ أوْسَتَهُ جَوابا. (2)

هرگاه در برابر نادان بردباری نشان دهی، بی گمان، بهترین پاسخ را به او داده ای.

ص:187

درباره آنچه از او رسیده است، اختلاف کردیم، نه در خود او. شما یهودیان، هنوز پایتان پس از نجات از دریای نیل خشک نشده بود که به پیامبرتان گفتید:

اجْعَلْ لَنا إِلها کَما لَهُم آلِهَةٌ قالَ اِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُون. (اعراف: 138)

برای ما خدایی بساز، چنان که بت پرستان خدایی دارند و پیامبرتان گفت: شما مردمی نادانید. (1)

ص:188

2. کسی که پاسخ می دهد.

3. کسانی که این پرسش و پاسخ را می شنوند.

4. کسانی که این گونه جلسه ها را دوست دارند.

ص:189

4. تشویق آنان به شرکت در بحث و فعالیت های آموزشی؛

5. افزایش روحیه و انگیزه مطالعه و تحقیق در شاگردان (1)

ص:190

به کجا می روم، آخر ننمایی وطنم

ص:191

ص:192

ص:193

به کجا می روم، آخر ننمایی وطنم

انسان در زندگی، گاهی نگران آینده است و گاهی نگران امروز. گاهی نگران کار است و گاهی نگران زن و فرزند. گاهی نگران دوست است و گاهی نگران دشمن. آیا راهی وجود دارد که انسان بتواند به همه این نگرانی ها پایان دهد و آرام و آسوده به سوی مقصد حرکت کند؟

پیامبران الهی با طرح دین الهی، فطرت انسان ها را به بیداری فرا می خوانند. آنان با آوردن دین الهی، راه و روش درست زندگی را بیان می کنند و بر این باورند که انسان تنها با تکیه بر خدا می تواند بر اضطراب ها مسلط شود.

دین با بیدار کردن فطرت آدمی به او آرامش می دهد و او را متوجه خالق هستی می کند. خالقی که بینا، شنوا و تواناست. خالقی که در همه جا و همه زمان ها با مهر و مهربانی حضور دارد. انسان در این دنیای پرغوغا، به پناه و پناهگاه نیاز دارد، ولی گاهی دچار غفلت می شود و به چیزهایی پناه می برد که پس از مدتی متوجه می شود پناه گاه واقعی نبوده است. انسان قرن بیست و یک، اگر به علم و تکنولوژی یا فلسفه های انسانی پناه بُرد، برای غلبه بر همان اضطراب ها بود، ولی پس از مدتی دریافت که اینها پناهگاه حقیقی نیستند و مشکل انسان در جای دیگری است. او باید حقیقت خویش و حقیقت دنیا را بشناسد و در کنارش پناهگاه واقعی را بیابد. زندگی پیامبران و اولیای الهی، این پناهگاه را معرفی می کند. باید به درگاه الهی پناه برد؛ زیرا پناه بردن به حضرت دوست، تنها راه آرامش و مصون ماندن از خطرهاست. خداوند متعال به پیامبرش می فرماید:

ص:194

بگو: پروردگارا از همزات شیاطین به تو پناه می برم. (مؤمنون: 97)

ص:195

خداست:

إِنّی عُذْتُ بِرَبّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ. (غافر: 27)

(موسی گفت:) من از هر متکبری که به روز حساب عقیده ندارد، به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برده ام.

حضرت موسی علیه السلام این سخن را هنگامی بیان کرد که با آیه ها و معجزه های روشن الهی به سوی فرعون، هامان و قارون می رود، ولی آنان در مقابل منطق قوی و معجزه موسوی گفتند: «او افسونگری شیّاد و جادوگری دروغ زن است». (غافر: 24).

حضرت موسی علیه السلام در مقابل چنین انسان های متکبری که نمایندگان زر و زور و تزویرند و حاضر نیستند در مقابل حق سرتعظیم فرود آورند، به خدا پناه می برد.

ص:196

پروردگارا! پسرم از کسان من است. خطاب می رسد.

ای نوح! او در حقیقت از کسان تو نیست. او کرداری ناشایست دارد. پس چیزی را که به آن علم نداری، از من مخواه. من به تو موعظه و اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی.

در این مقام حضرت نوح علیه السلام به خدا پناه می برد:

قالَ رَبِّ إِنّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لی بِهِ عِلْمٌ وَ إِلاّ تَغْفِرْ لی وَ تَرْحَمْنی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرینَ. (هود: 47)

گفت: پروردگارا! من به تو پناه می برم که از تو چیزی بخواهم که بدان علم ندارم و اگر مرا نیامرزی و به من رحم نکنی، از زیان کاران باشم.

ص:197

گرفته است که قدرت خود را در تولد عیسی علیه السلام از دختری پاک و شوهرندیده نشان دهد. (1)

وقتی زن عمران گفت: «پروردگارا! آنچه در شکم خود دارم، نذر تو کردم تا آزاد شده باشد. پس از من بپذیر که تو شنوای دانایی.» چون فرزندش را بزاد، گفت: «پروردگارا! من دختر زاده ام _ و خدا به آنچه او زایید داناتر بود _ پسر چون دختر نیست و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می دهم».

ص:198

و اوست آن کس که شما را در زمین پدید آورد و به سوی اوست که گرد آورده خواهید شد.

وَ هُوَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ. (مؤمنون: 80)

و اوست آن کس که زنده می کند و می میراند و اختلاف شب و روز از اوست. مگر نمی اندیشید؟

این گفت وگو ادامه پیدا می کند تا پروردگار بزرگ به پیامبرش، روش برخورد با آنها را نشان می دهد و می فرماید:

ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ ... .

بدی را به شیوه ای نیکو دفع کن.

در راه هدایت خلق خدا باید بردبار بود و در مقابل کج خلقی ها، باید با متانت برخورد کرد. پس از این آیه که روش برخورد با مخاطبان در آن مطرح می شود، خداوند می فرماید:

بگو: پروردگارا! از وسوسه های شیطان ها به تو پناه می برم. (مؤمنون: 97)

در کنار مدارا، در برخورد عملی در صحنه اجتماع، باید به خدا پناه برد. علامه طباطبایی به نکته ظریفی درباره آیه های 97 و 98 سوره مؤمنون اشاره می کند:

در این سخن خداوند یک نوع ایهام است؛ یعنی در این دو آیه که خداوند به پیامبرش فرموده به خدا پناه ببر، یک نوع اشاره ای است به آنچه مشرکان به آن گرفتار شدند. مشرکان به شرک و تکذیب خدا و قیامت و رسالت گرفتارند و این، نتیجه پیروی آنان از همزات و وسوسه های شیطان است. این نشان دهنده آن است که شیطان ها با حضور خود مشرکان را دربرگرفته اند. (1)

ص:199

نتیجه پیروی از وسوسه های شیطان، چیزی جز شرک و تکذیب آیات الهی نیست و این تکذیب مساوی است با زیان ابدی آدمی. پس باید فقط به خدا پناه برد. نکته دیگر که از این آیه برمی آید، این است که انسان و وسوسه جداناشدنی هستند؛ یعنی ساختمان وجودی انسان با توجه به حضور همیشگی شیطان که کارش هیچ گونه تعطیلی ندارد، به شکلی است که دچار وسوسه می شود. انسان باید بداند که وظیفه دارد در مقابله با وسوسه های شیطان به خدا پناه ببرد و این تنها راه نجات است. پناه بردن به خدا یک لفظ نیست، بلکه ورود به دژ الهی است و شیطان رانده شده از ساحت الهی به آن بارگاه راهی ندارد. حضرت حق می فرماید:

وَ إِمّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ. (فصلت:36)

هر گاه وسوسه هایی از شیطان متوجه تو شد، فقط به خدا پناه ببر؛ زیرا فقط او شنوا و بینای مطلق است.

جمله «إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ» می تواند حکمت و فلسفه استعاذه را نشان دهد؛ زیرا آیه می فهماند که خداوند همیشه و در همه حال شنوا و بیناست. پس او همیشه حاضر و ناظر و بر همه چیز تواناست. بنابراین، فقط به او می توان پناه برد. دستور پناه بردن به خدا در دو سوره آخر قرآن کریم هم تکرار شده است. قرآن کریم با «بِسمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» آغاز می شود و با پناه بردن به پروردگار بزرگ به پایان می رسد. این همان توحید است: «انا للّه و انا الیه راجعون». توحید؛ یعنی فقط خدا گفتن، خدا دیدن و به خدا پناه بردن. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اولین پیام خود،

ص:200

همین معنا را بیان فرمود: «قُولُوا لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ تُفْلِحُوا». برای رسیدن به رستگاری باید از دل و جان «لا اله الاّ اللّه» گفت.

در روایتی درباره این دو سوره _ فلق و ناس _ آمده است که اگر کسی این دو سوره را خواند، گویی همه کتاب های آسمانی را که خداوند بر پیامبرانش نازل کرده، خوانده است. (1)

ص:201

أَعُوذُ بِاللّهِ. (بقره: 67)

أَعُوذُ بِکَ. (هود: 47)

أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ. (مریم: 18)

أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ. (فلق: 1)

أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ. (ناس: 1)

فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. (اعراف: 200)

فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ. (فصلت: 36)

در استعاذه، به جلوه های خاصی از خداوند تأکید شده است، از جمله: (أعُوذُ بِرَبّ)؛ صاحب اختیاری، حضور (اعوذ بِکَ)؛ مهربانی (اعوذ بالرحمن) و... . کسی که به چنین خدای عالم، قادر، بینا، شنوا، مهربان و حاضر اعتقاد داشته باشد، به راحتی فقط به او پناه می برد.

ص:202

الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. (اعراف: 200 و 201)

به خدا پناه بر؛ زیرا او شنوای داناست. در حقیقت، کسانی که (از خدا) پروا دارند، چون وسوسه ای از جانب شیطان به ایشان رسد، (خدا را) به یاد آورند و به ناگاه بینا شوند.

ص:203

مسلط می شود که او را به هر حرامی وا می دارد. چه بسا در آن حال از او کفر سرزند، مگر کسی که خدا، او را نگه دارد. (1)

به جز این، از موارد زیر هم باید به خدا پناه برد:

1. انسان های بد و حسود. (ناس)

2. نادانی و تشخیص نادرست. (بقره: 67)

3. حضور شیطان ها و وسوسه های آنان. (مؤمنون: 97 و 98)

4. انسان های متکبر و بی ایمان. (فرقان: 27)

ص:204

از فتنه گری و به تو پناه می برم از عذاب قبر.

ص:205

دهم و با رفتار نادرستی که درونم را زشت کرده است، به سوی تو آیم تا به بندگانت نزدیک و از خشنودی تو دور گردم.

ص:206

است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آنها راه کلی را برای پناه بردن به خدا بیان کرده است. حضرت در این دسته روایت ها سفارش می کند در همه موارد برای پناه بردن به خدا، سوره قُلْ هُوَ اللّه ُ اَحَدٌ و سوره قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ خوانده شود. (1) در بعضی از این روایت ها فقط به دو سوره قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ اشاره می کند، مانند:

أَلْا أَدُلُّکَ اَوْ قال أَلا اُخْبِرُکَ بِأفْضَلِ ما یَتَعَوَّذُ بِهِ الْمُتَعَوِّذوُنَ. قال: بَلی یا رَسُولَ اللّه ِ. قال: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ هاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ. (2)

دسته دوم، روایت هایی است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، موضوع هایی را که انسان باید به خدا پناه ببرد، یادآور می شود. فهرست کوتاه آن موضوع ها چنین است: ترس، بخل، فتنه دل، عذاب قبر، شرّ گوش و چشم و زبان و قلب، شرّ قوّه جنسی، فتنه دنیا، بدی عمر، ناتوانی، کسلی، پیری، فتنه زندگی و مرگ، نفاق و دورویی، اخلاق بد، غلبه دشمن، شماتت دشمن، همسایه بد، شیاطین جن و انس، شر چیزهایی که انجام داده و نداده، شر در آتش سوختن و غرق شدن، دعایی که شنیده یا مستجاب نشود، هَمّ و غم، حزن و اندوه، فتنه دَجّال، دَیْن و قرض، فقر و بیچارگی، ذلت، ستم کردن و ستم دیدن، کفر و فقر، عذاب دوزخ، شر فقر و دارایی، گرسنگی، خیانت و... . (3) در این موارد، به چند روایت اشاره می شود:

ص:207

... اَلّلهُمَّ اِنّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشِّقاقِ والنِّفاقِ وَ سُوءِ الْأخْلاقِ. (1)

بارالها! از شکاف و دورویی و بداخلاقی به تو پناه می برم.

اَلّلهُمَّ اِنّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ غَلَبَةِ الدَّیْنِ وَ غَلَبَةِ الْعَدُوِّ وَ شَماتَةِ الْأَعْداءِ. (2)

بارالها! از چیره شدن دَین و دشمن و شماتت دشمنان به تو پناه می برم.

ص:208

اَلّلهُمَّ اِنِّی أسْأَلُکَ مِنْ کُلِّ خَیْرٍ أَحاطَ بِهِ عِلْمُکَ وُ أعوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَحاطَ بِهِ عِلْمُکَ اَلّلهُمَّ اِنّی أَسْأَلُکَ عافِیَتَکَ فِی اُمُوری کُلِّها وَ أعُوذُ بِکَ مِنْ خِزْیِ الدُّنیا و عَذابِ الْآخِرَةِ. (1)

بارالها! هر خوبی را که علم تو به آن احاطه دارد، از تو درخواست می کنم و از هر بدی که علم تو آن را دربر می گیرد، به تو پناه می برم. بارالها! در تمام کارهایم، عافیت تو را می خواهم و از خواری دنیا و عذاب آخرت به تو پناه می برم.

ص:209

(بارالها)! از انسان نیرنگ باز به تو پناه می برم. او هر گاه خوبی ببیند، آن را پنهان می کند و هر گاه بدی ببیند، افشا می کند.

ص:210

دارند، باید به خداوند بیشتر توجه کنند و خود را به او بسپارند. از موارد مهم دیگر، روبه رو شدن با نامحرم است که باید به شدت از آن پرهیز کرد. مورد دیگر که در روایت ها به آن توجه شده، مسئله حکومت است. انسانی که در معرض کارهای حکومتی یا قضاوت بین مردم قرار می گیرد، باید با دقت بسیار، در رساندن حق به حق دار، به خدای مهربان پناه ببرد.

ص:211

قُوَةٍّ». هر چند آیه و شأن نزول آن چیز دیگری است، ولی این آیه، قاعده کلی را بیان می کند و آن اینکه در برابر دشمن باید آمادگی به دست آوریم. چون شیطان، بزرگ ترین دشمن آدمی است، باید با اطاعت کردن از فرمان های الهی و انجام کارهای خیر و هر کار خوبی که روحیه تقوا و ایمان را در ما افزایش دهد، خود را در برابر شیطان قوی نگه داریم؛ یعنی در همه حال باید گفت: «اَعُوذُ بِاللّه ِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ، بِسمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ».

ص:212

ص:213

ای نوح! او در حقیقت از کسان تو نیست. او کرداری ناشایست دارد. پس چیزی را که بدان علم نداری، از من مخواه. من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی.

در روایات اسلامی چنین می خوانیم: روزی جبرئیل بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل شد. پیامبر به او فرمود: مرا اندرز ده. جبرئیل فرمود:

یا مُحمّدُ! عِشْ ما شِئتَ فَإنَّکَ مَیِّتٌ وَ أحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَاِنَّکَ مُفارِقُه وَ اعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنَّکَ مُلاقِیهِ. شَرَفُ المُؤْمنِ صَلاتُهُ بِاللَّیلِ وَ عِزُّهُ کَفُّ الْأَذی عَنِ النّاسِ. (1)

ای محمد! هر گونه که می خواهی زندگی کن؛ به درستی که تو می میری. هر کس را می خواهی دوست داشته باش؛ به درستی که (روزی) از او جدا می شوی. هر گونه خواستی، عمل کن (هر کاری دوست داشتی انجام ده)، به درستی که خداوند را ملاقات خواهی کرد.

به هر حال می بینیم پیامبران الهی با آن همه مقام معنوی و بزرگواری، نیازمند موعظه هستند. (2)

ص:214

در کتاب مفردات الفاظ قرآن آمده است:

وعظ، بازداشتن همراه با ترساندن است. وعظ و موعظه عبارت است از یادآوری به وسیله خیر و خوبی در آن چیزهایی که موجب رقت و لطافت قلب می شود. (1)

ص:215

به سوی لانه خویش می برد و سختی کار، او را از راه باز نمی دارد. چنین انسانی می تواند از این مورچه، عبرت بیاموزد. معمولاً پند و اندرز از مقوله سخن است و آنجا که از مقوله سخن نیست، معنای عبرت در آن نهفته است.

ص:216

خدای سبحان داناتر است به حال کسانی که از دین حق گمراه گشتند؛ همچنان که او داناتر است به حال راه یافتگان.

شاید این تعلیل، وجه تقید یاد شده را روشن کند. پس او می داند تنها چیزی که در این راه مفید است، همانا حکمت و موعظه و جدال است، ولی نه هر موعظه و جدالی. مراد، موعظه حسنه و جدال احسن است. اعتبار صحیح هم این معنا را تأیید می کند، برای اینکه راه خدای تعالی، حق است. پیداست که دعوت به حق با موعظه، مثلاً از کسی که خودش به حق عمل نمی کند، پذیرفته نیست، هر چند به زبان دعوت به حق است، ولی عملاً دعوت به خلاف حق است.

دعوت به حق به وسیله مجادله با مسلّمات کاذب خصم، هرچند اظهار حق است، ولی یاری رساندن به باطل نیز هست. چنین مجادله ای احیای حق است با کشتن حقی دیگر، مگر اینکه منظور از چنین مجادله ای، صرف مناقضه باشد، نه احیای حق. از اینجا روشن می شود که حسن موعظه از نظر حسن اثر آن در احیای حق مورد نظر است و حسن اثر وقتی است که واعظ خودش به آنچه وعظ می کند، پای بند باشد و از آن گذشته، در وعظ خود آنقدر حسن خلق نشان دهد که کلامش در قلب شنونده پذیرفته شود. اگر از راه جدال هم دعوت می کند، باید از هر سختی که سبب خشم دشمن می شود، بپرهیزد. همچنین سخنان دروغین را هر چند خصم باور کند، به کار نبندد، مگر اینکه جنبه مناقضه داشته باشد. جدال، از موعظه بیشتر احتیاج به حسن دارد. به همین سبب، خداوند، موعظه را به حسن و جدال را به احسن (بهتر) مقید کرده است. گفتنی است ترتیب در حکمت، موعظه و جدال، ترتیب بر اساس افراد

ص:217

است؛ یعنی از آنجایی که تمامی مصداق ها و افراد حکمت خوب است، در آغاز قرار می گیرد.

«موعظه هم دو قسم است: یکی خوب و یکی بد. پس به موعظه خوب اجازه داده شده است. بنابراین، در مرحله دوم قرار می گیرد. جدال نیز بر سه قسم است: یکی بد، یکی خوب، یکی خوب تر. از این سه قسم تنها قسم سوم مجاز است. پس جدال در سومین مرحله جای دارد. آیه شریفه درباره اینکه حکمت، موعظه و جدال احسن در کجا بیاید، سخنی نگفته است؛ زیرا تشخیص بر عهده خود دعوت کننده است. هر کدام حسن اثر بیشتری داشت، آن را باید به کار بست. ممکن است که در موردی هر سه راه به کار گرفته شود و در موردی دیگر، دو طریق و در مورد دیگری، یک طریق؛ تا ببینی حال و وضع مورد چه اقتضایی داشته باشد. قرآن کریم، مجادله به شیوه احسن را بر آن دو عطف نکرده (1) و به خاطر آن سیاق را عوض کرد که مجادله به معنای منازعه و غلبه بر خصم آمده است.» (2)

مقید ساختن موعظه به حسنه شاید اشاره به آن است که اندرز در صورتی مؤثر می افتد که بدون هرگونه خشونت، برتری جویی، تحقیر طرف مقابل، تحریک حس لجاجت او و مانند آن بوده باشد. چه بسیار اندرزهایی که اثر معکوسی می گذارند، برای آنکه مثلاً در حضور دیگران و همراه با تحقیر انجام می گیرد. بنابراین، موعظه هنگامی اثر بخش

ص:218

خواهد بود که حسنه باشد و به شکل زیبایی اجرا شود. (1) تفسیر مجمع البیان، آیه شریفه را به شکلی معنا می کند که خود، روش جدید تربیتی را دربر دارد:

سپس خداوند سبحان، به پیامبرش امر فرمود که مردم را به سوی حق دعوت کند. بنابراین فرمود: به سوی راه پروردگارت دعوت کن؛ یعنی به سوی دین خدا دعوت کن؛ زیرا دین خدا تنها راه به سوی رضایت حضرت حق است. اگر این دعوت به وسیله حکمت یعنی به وسیله قرآن کریم و موعظه حسنه باشد، معنای آن، اندرز نیکو و خوب است و آن عبارت است از برگرداندن و بر حذر داشتن از کارهای زشت به صورتی که موجب ترغیب و تشویق بر ترک و کنار گذاشتن کارهای زشت شود و همچنین زهد ورزیدن در انجام دادن آن. در این کار نرمی و لطافتی برای قلب های آدمیان است که سبب خشوع و خضوع آنان می شود. وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَن؛ یعنی با آنان به وسیله قرآن و به وسیله آن دلایل و حجت های زیبایی که نزد خود توست، به مناظره بپرداز... . (2)

باید گفت عامل به گفتار خود بودن، نوعی دور بودن سخن آدمی از بدی و زشتی است؛ زیرا اگر کسی مردم را به راه و روشی دعوت کند که خود خلاف آن را انجام می دهد، زشت ترین عمل را مرتکب شده است. بنابراین، اندرز خوب آن است که انسان ابتدا خود عامل به آن باشد و دوم اینکه کلام و بیان اندرز هم باید زیبا و خوب و دل نشین باشد و به دور از هر نوع برتری طلبی و تندی و زشتی. جدال احسن پیش تر در گفتار علامه توضیح داده شد.

ص:219

مرحوم طبرسی در مجمع البیان، با توجه به احادیث، حکمت را به شکل ویژه ای معنا می کند. به نظر می رسد که حکمت، راهکار عملی برای دعوت و تربیت جامعه اسلامی است. ایشان حکمت را قرآن کریم معنا کرده است؛ (1) یعنی اگر خداوند می فرماید ای پیامبر! مردم را به وسیله حکمت به سوی دین من، اسلام، دعوت کن. منظور قرآن کریم است. بنابراین، باید کوشید مردم با قرآن، مفاهیم و آموزه های آن بیشتر آشنا شوند و این بهترین راه برای دعوت مردم به سوی اسلام است. قرآن باید محور دعوت و هدایت مردم به سوی دین باشد و این یک سیاست یا بهتر بگوییم یک برنامه راهبردی و عملی است. بنابراین، اگر می بینیم در دعوت مردم به دین اسلام چندان موفق نیستیم، باید در روش ها تجدید نظر کنیم.

اگر قرآن در متن دعوت و تبلیغ دین قرار گیرد، با توجه به تمسک مردم به اهل بیت علیهم السلام، دیگر گمراهی و بی راهه رفتن ها کم رنگ و بی رنگ می شود و نتیجه اش همان سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که فرمود:

به درستی که من دو چیز گران مایه میان شما می گذارم که هر گاه به آن دو تمسک جویید، پس از من گمراه نمی شوید. (آن دو عبارتند از): کتاب خدا (قرآن مجید) و عترتم، اهل بیتم. همانا آن دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در حوض (بهشت) بر من وارد شوند. پس بنگرید پس از من در مورد این دو چگونه رفتار می کنید. (2)

ص:220

ص:221

کردن. خطابه آنجا به کار می آید که احساسات راکد است و موعظه آنجا ضرورت پیدا می کند که شهوت ها و احساسات، خودسرانه عمل می کنند. خطابه و موعظه هر دو ضروری است و در نهج البلاغه از هر دو استفاده شده است. مسئله مهم، موقع شناسی است که از هر کدام در جای خود و به موقع استفاده شود. (1)

ص:222

پس از مرگ، یادآوری قیامت، از جمله عناصری است که در مواعظ نهج البلاغه بدان ها توجه شده است. (1)

ص:223

خیرخواه شمایم نه خائن به شما. (1)

هر کدام از تعبیرهای این آیه، به مطلب مهمی اشاره دارد که ده نکته را می آوریم:

1. جمله اَعِظُکُم (شما را اندرز می دهم) در حقیقت بیانگر این واقعیت است که من خیر و صلاح شما را در این سخن در نظر می گیرم، نه هیچ مسئله دیگری را.

2. تعبیر به واحِدَةٍ (تنها یک چیز) به ویژه با تأکید به وسیله «اِنَّما» اشاره گویایی به این واقعیت است که ریشه همه اصلاحات فردی و جمعی، به کار انداختن اندیشه هاست.

3. تعبیر به قِیام، به معنای آمادگی برای انجام کار است.

4. تعبیر لِلّهِ بیانگر این معنی است که قیام و آمادگی باید انگیزه الهی داشته باشد.

5. تعبیر به مَثْنی وَ فُرادی (دو دو یا یک یک) اشاره به این است که اندیشه باید دور از غوغا و جنجال باشد.

6 . جالب اینکه قرآن در اینجا می گوید: تَتَفَکَّرُوا (بیندیشید)، ولی اندیشه درباره چه چیز؟ این پرسش، از این نظر مطلق است و به اصطلاح حذف متعلق دلیل بر عموم است؛ یعنی در همه چیز بیندیشیم: زندگی معنوی و مادی و مسائل مهم یا کوچک.

7. تعبیر صاحِبِکُم (هم نشین و دوست شما) درباره شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشاره به این است که او برای شما چهره ناشناخته ای نیست. او

ص:224

سالیان دراز در میان شما بود. او را به امانت و درایت و راستی شناخته اید و تا کنون نقطه ضعفی در پرونده زندگی او ندیده اید. بنابراین، انصاف دهید اتهام هایی که به او می بندید، همه بی اساس است.

8 . جِنَّة به معنای جنون... می خواهد این حقیقت را بیان کند که دعوت کننده به اندیشه، چگونه ممکن است مجنون باشد و همین که منادی اندیشه است، دلیل بر نهایت عقل و درایت است.

9. جمله «اِنْ هُوَ اِلّا نَذیرٌ لَکُمْ»، رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در مسئله انذار خلاصه می کند؛ یعنی بیم دادن از مسئولیت ها.

10. تعبیر «بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ» به این مطلب اشاره دارد که قیامت چنان نزدیک است که گویی پیش روی شماست. این تعبیر در روایات اسلامی نیز آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «بُعِثْتُ أنَا و السَّاعةُ کهاتَینِ (و ضَمَّ الوُسطی وَ السّبّابةَ)». بعثت من و قیام قیامت مانند این دو است. (سپس انگشت اشاره و انگشت وسط خود را به هم چسبانید و نشان داد)». (1)

ص:225

ص:226

اِنَّ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً. (1)

با همه این موارد، رساترین پند و اندرز برای انسان امروز و انسان های فردا، قرآن کریم است. در کلامی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

راست ترین سخن و رساترین پند و اندرز و بهترین داستان، کتاب خدا (قرآن کریم) است. (2)

ص:227

اگر از آن سود بردی، آن گاه مردم را نیز اندرز ده و گرنه از من شرم کن. (1)

نکته دیگر در روایات این است که موعظه در بعضی افراد اثری ندارد. موعظه و اندرز در کسی که عقلش بر او حاکم نباشد و راه نادانی را می پیماید و در نتیجه، چراغ فهم خود را خاموش کرده است، تأثیری ندارد.

ص:228

استماع و ایمان به خدا باشد تا وعظ در وی اثر کامل بگذارد، وگرنه اثر وعظ، نسبی خواهد بود یا بی اثر. روزی یکی از وعاظ، به مجلس هارون الرشید، خلیفه مقتدر عباسی وارد شد. هارون به وی گفت: مرا موعظه کن. واعظ گفت: ای رشید، اگر به شدت تشنه شوی و از آب منعت کنند، به چه قیمت حاضری آن را خریداری کنی؟ گفت: به نصف مملکتم. واعظ گفت: اگر آب را خوردی، به صورت ادرار در مثانه آمد، ولی خارج نشد، برای بیرون آوردنش چه قیمتی می پردازی؟ گفت: به نصف باقی مُلکم. واعظ گفت: پس مغرور نکند تو را مملکتی که نصف آن را برای یک آب و نصف دیگرش را برای یک ادرار از دست می دهی». (1)

سعدی شیرازی در باب دوم از کتاب گلستان که در مورد اخلاق درویشان است، حکایتی را نقل می کند: «کاروانی را در زمین یونان بزدند و نعمت بی قیاس بردند. بازرگانان گریه و زاری کردند و خدا و رسول را شفیع آوردند، فایده نبود.

چو پیروز شد دزد تیره روان

چه غم دارد از گریه کاروان

لقمان حکیم اندر آن کاروان بود. یکی از کاروانیان گفتش: کلمه ای چند از حکمت و موعظت با اینان بگوی. باشد که طرفی از مال دست بدارند؛ که دریغ باشد چندین نعمت ضایع شود. گفت: دریغ، کلمه حکمت باشد با ایشان گفتن.

ص:229

... با سیه دل چه سود خواندن وعظ

نرود میخ آهنین بر سنگ» (1)

سعدی در جای دیگر می نویسد.

یاد دارم که در ایام طفولیت معتبد بودم و شب خیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز در کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته. پدر را گفتم از اینان یکی سر برنمی دارد که دوگانه ای برای یگانه بگذارد؛ چنان خفته اند که گویی مرده اند. گفت: ای جان پدر! تو نیز اگر بخفتی، به که در پوستین خلق افتی». (2)

ص:230

برخاسته است. جا دارد او را موعظه ای کنم و حتما این کار را خواهم کرد. نزدیکش رفتم و سلام کردم. ایشان در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت، جواب سلامم را داد. عرض کردم: خدا تو را اصلاح کند. آیا این درست است که مردی محترم از شیوخ قریش در این ساعت و با این حالت در طلب دنیا باشد؟ آیا اگر در همین حالت، اجلت فرا رسد، فکر می کنی که در چه حالی از دنیا رفته باشی؟ فرمود: اگر مرگ من در این ساعت برسد، در حالی رسیده است که من مشغول طاعت خدای عزوجل هستم و خود و عیالم را از تو و از مردم بی نیاز می کنم. ترس من تنها از این است که مرگم در حالی برسد که مشغول گناهی از گناهان باشم. گفتم: بله، خدا رحمتت کند، تو درست گفتی. من آمدم تو را موعظه کنم، ولی تو مرا موعظه کردی. (1)

ص:231

از ارتکاب آن خودداری می کند. (1)

ص:232

به کاربرد ماده وعظ، موعظه می تواند عملی یا قولی باشد. موعظه عملی آن است که انسان رفتار و کردارش به گونه ای باشد که مایه عبرت مردم گردد. بر همین اساس، در بعضی از دعاها می خوانیم که خداوندا! به تو پناه می برم از اینکه مرا مایه موعظه دیگران قرار بدهی. آنچه باید از خدا بخواهیم این است که در خوبی ها مایه موعظه قرار گیریم. به ویژه رهبران جامعه باید به گونه ای باشند که مردم وقتی سیره عمل آنها را می بینند، به یاد آخرت، خدا و پیامبر بیفتند و وجود آنها مایه اثبات حقانیت دین و راه خدا باشد. به هر حال، تجسم خوبی ها و تجسم زشتی ها یا مشکلات می تواند مایه اندرز، پند و موعظه گردد. (1)

نوع دیگر موعظه، موعظه و اندرز قولی و زبانی است که این مسئله هم در جایگاه خود باارزش است. انسان اندرزگو که مصلحت دیگران را می خواهد و خود فرد صالحی است و احساس مسئولیت می کند، با سخنان خویش، جامعه را به خوبی ها فرامی خواند. او گاهی با بیان نتیجه کارها، مردم را آگاه می کند و گاه با نشان دادن نمونه ها، جامعه را به خوبی ها می خواند. گاهی هم با بیان کلام خداوند و سخنان معصومین علیهم السلام درصدد هدایت جامعه برمی آید.

ص:233

با توجه به آیات قرآن کریم و روایات، اهداف زیر را برای موعظه می توان ترسیم کرد:

1. دعوت به سوی راه خدا (دین). (اُدْعُ إلی سَبیلِ رَبِّکَ).

2. کمک به انسان برای یافتن خویش.

چنین جمله هایی را شنیده اید: کتابم گم شد، دوچرخه ام گم شد و... . حقیقت گُمْ شدن چیست؟ به نظر می رسد هرگاه چیزی در جای خود نباشد؛ یعنی در جایگاهی که انتظارش می رود حضور نداشته باشد، ما از لفظ گم شدن استفاده می کنیم. حال انسان گاهی گم می شود یا راهش را گم می کند که می گویند گمراه است؛ همان که در نماز از خداوند می خواهیم چنان نباشیم: «وَلاَالضّالِین».

جایگاه حقیقی انسان کجاست و راه اصلی و راه مستقیم آدمی چیست که اگر در آن جایگاه و در آن راه نباشد، می توان گفت انسان گم شده یا راهش را گم کرده است؟ با توجه به آیات قرآن کریم، جایگاه انسان، عبودیت است. اگر آدمی در جایگاه عبودیت قرار گیرد، در مکان واقعی خود ایستاده است و اگر چنین نباشد، راهش را گم کرده است. بر همین اساس قرآن کریم می فرماید:

أنِ اعْبدُوُنی هذا صِراطٌ مُستقیمٌ.

موعظه و اندرز به انسان کمک می کند که راهش را گم نکند و اگر هم گم کرد، با موعظه می توان راه را پیدا کرد و در مسیر خوبی ها، نیکی ها و عبادت حضرت حق قرار گرفت. در قرآن می خوانیم:

در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد واز کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد.

ص:234

یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّروُنَ. (نحل: 90)

خداوند شما را موعظه می کند. باشد که اهل یادآوری گردید.

ص:235

خداوند در این آیه، رباخوار را از پایان شوم آن که آتش دوزخ است، می ترساند چنین موعظه ای می تواند مؤثر باشد. بنابراین، گاهی باید انسان را متوجه پایان کارش کرد.

ج) قرآن، موعظه و اندرز است

باید قرآن کریم در میان مردم زنده بماند. مردم باید قرآن بخوانند، قرآن بفهمند و با قرآن زندگی کنند. قرآن، بهترین موعظه و اندرز است:

هذا بَیانٌ لِلنّاسِ وَ هُدًی وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقینَ. (آل عمران: 138)

این قرآن برای مردم، بیانی و برای پرهیزگاران، رهنمود و اندرزی است.

یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤمِنینَ. (یونس: 57)

ای مردم! به یقین، برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی و درمانی بر آنچه در سینه هاست و رهنمود و رحمتی برای گروندگان (به خدا) آمده است.

قرآن نه تنها موعظه، بلکه مایه شفا، هدایت و رحمت الهی است. وقتی قرآن مجید، موعظه باشد، حضرت حق تبارک و تعالی، واعظ حقیقی است. او انسان ها را به خوبی ها و خیرات، عدل و عدالت موعظه می کند:

إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤدُّوا اْلأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللّهَ کانَ سَمیعًا بَصیرًا. (نساء: 58)

خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید و چون میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می دهد. خدا شنوای بیناست.

قرآن مجید در آیه ای دیگر اشاره دارد که اگر ملت ها به موعظه های

ص:236

قرآن که موعظه های حضرت حق است، گوش می دادند و آنها را به کار می بستند، برای آنها مایه خیر و سعادت بود و در تثبیت ایمان آنان نقش مؤثری داشت:

وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما یُوعَظُونَ بِهِ لَکانَ خَیْرًا لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِیتًا. (نساء: 67)

و اگر آنان آنچه را بدان پناه داده می شوند، به کار می بستند، برایشان بهتر و در ثبات قدم ایشان مؤثرتر بود.

د) موعظه در قالب داستان، مؤثر است.

دانستیم موعظه غالبا قولی است؛ یعنی از باب سخن است. سخن هم وقتی در مقام موعظه قرار می گیرد، باید از زیبایی ها سرشار شود. سخن باید آشنا و شایسته باشد: «قَوْلاً مَعْرُوفًا». (نساء: 8) سخن باید محکم و استوار باشد: «قَوْلاً سَدیدًا». (نساء: 9) سخن باید رسا باشد: «قَوْلاً بَلیغًا». (نساء: 63) سخن باید با کرامت و بزرگواری همراه باشد: «قَوْلاً کَریمًا». (اسراء: 23) و سخن باید آسان و همراه با لطافت و نرمی همراه باشد: «قَوْلاً مَیْسُورًا». (اسراء: 28) و «قَوْلاً لَیِّنًا». (طه: 44)

قرآن کریم، گاهی به صورت غیرمستقیم موعظه می کند. موعظه در قالب داستان، انسان را آگاه می کند:

وَ کُلاًّ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤ'c7دَکَ وَ جاءَکَ فی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤمِنینَ. (هود: 120)

و هر یک از سرگذشت های پیامبران (خود) را که برای تو حکایت می کنیم، چیزی است که دلت را بدان استوار می گردانیم. در اینها حقیقت برای تو آمده و برای مؤمنان، اندرز و تذکّر است.

قرآن کریم گاهی با یادآوری نعمت ها، به طور غیرمستقیم موعظه می کند و بیدارباش می دهد:

ص:237

قالَ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ. (اعراف: 144)

ای موسی تو برگزیده منی.

قرآن کریم با بیان موعظه لقمان حکیم، به طور غیرمستقیم همه را موعظه می کند. گویی خداوند می خواهد بگوید: من این موعظه لقمان را می پسندم. به هر حال به نظر می رسد گاهی موعظه غیرمستقیم اثربخشی بیشتری دارد:

وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ. (لقمان: 13)

و یاد کن هنگامی که لقمان به پسر خویش، در حالی که وی را اندرز می داد، گفت: ای پسرک من! به خدا شرک میاور که به راستی شرک، ستمی بزرگ است.

5. چه خوب است هر کس واعظ خود باشد. از امام جواد علیه السلام نقل شده است که فرمود:

مؤمن به سه چیز نیازمند است: توفیق از ناحیه خداوند؛ واعظ و پندگوی از ناحیه خودش؛ قبول از کسی که او را نصیحت می کند. (1)

بنابراین، می توان گفت بهترین واعظ آن است که انسان، واعظ خود باشد.

ص:238

ص:239

ص:240

در کنار این سخن، نظریه دیگری هم مطرح می شود و آن توجه به جنبه حیا و کرامت انسانی است. انسان با توجه به روح انسانی اش، نوعی شخصیت برای خود در نظر گرفت؛ یعنی دست کم دوست داشت قسمتی هایی از بدن خود را از دیگران پوشیده نگه دارد و بر همین اساس متوجه پوشش و پوشاک شد.

در کنار دو سخن یاد شده، می توان گفت انسان از نگاه دیگری هم به پوشش و پوشاک نگریسته است. این نگاه، نگاهی است بر اساس زیبادوستی. انسان به طور فطری زیبایی را دوست دارد و به سمت و سوی آن می رود. بنابراین، از پوشش و پوشاک به عنوان زینت و مایه زیبایی استفاده کرد. این نگاه سوم آدمی به لباس با آن دو نگاه هیچ منافاتی ندارد؛ یعنی آدمی می تواند به لباس از جنبه کرامت انسانی و همچنین برای حفظ خود از عوامل محیطی بنگرد و در کنارش به جنبه زینتی و زیبایی لباس هم توجه کند.

اگر هدف نهایی انسان را رسیدن به کمال و قرب الهی بدانیم، هر چیز که آدمی را به آن کمال برساند، خوب و پسندیده است و هر آنچه او را از آن کمال دور سازد، بد و ناپسند خواهد بود. لباس هم به عنوان عاملی برای حفظ عفت و پاکی، حیا و کرامت می تواند انسان را به آن کمال حقیقی نزدیک سازد. پس پوشاک و پوشش بسیار پسندیده است و زمان و مکان نمی تواند اصل خوب بودن آن را از بین ببرد. بنابراین، اصل پوشش و استفاده از پوشاک در همه جوامع و فرهنگ ها امری مطلوب تلقی شده است.

ص:241

ص:242

همه کارهای اختیاری انسان در این دنیا در زندگی اخروی او تأثیر مستقیم دارد. در این دیدگاه، زن و مرد به عنوان دو یار و یاور، مکمل یکدیگرند و در کنار هم با آرامش دادن به همدیگر به سوی مقصد الهی خود حرکت می کنند. با همه اینها، اسلام به تفاوت میان زن و مرد و پوشش آنها توجه می کند. زن مسلمان با توجه به اهداف عالی دین اسلام، پوشش ویژه ای را انتخاب کرده است تا به واسطه آن پوشش، خود و جامعه اش را در مسیر آرامش راهبر باشد. پوشش زن مسلمان از حیا و عفت او خبر می دهد. وی می داند که این پوشش اسلامی، او و مردان جامعه را در مقابل عوامل مخرّب فراوانی حفظ می کند. البته او در خانه و برای شوهر خود می تواند از هرگونه پوششی با انواع زینت ها استفاده کند.

البته اسلام به پوشش مرد هم توجه دارد و مرد مسلمان حاضر نیست از هر پوششی استفاده کند. اسلام در پوشش، کلیاتی را مطرح می کند که با همه زمان ها و مکان ها منطبق است.

1. اسلام، مسلمانان را از پوشیدن لباسی که سبب کوچکی آنان شود، باز می دارد.

2. با توجه به جایگاه ویژه زن، به پوشش وی توجه ویژه ای می کند و قسمت هایی از بدن را که باید پوشانده شود، مشخص کرده است.

3. اسلام، مسلمانان را از به کار بردن پوشش هایی مانند پوشش دشمنان اسلام نهی کرده است.

4. درباره رنگ و جنس لباس هم سفارش هایی دارد.

ص:243

لباس پوشیدن، یکی از شئون انسان است که در هر تمدن، با تعریف انسان رابطه مستقیمی دارد. انسان در تمدن جدید غربی کیست؟ چون در تمدن غرب، خدا از صحنه زندگی غایب شده و در کلیسا عزلت گزیده، استخوان بندی فرهنگ و تمدن غربی، به استخوان بندی مادی تبدیل شده است. در این تمدن، انسان با حیوان هیچ فرق بنیادی و وجودی ندارد. ارزش و اعتبار هر چیز با این ملاک سنجیده می شود که چقدر می تواند به انسانی که اساسا حیوانی مادی است، لذت ببخشد. بی شک، یکی از چیزهایی که می تواند به او لذت ببخشد، تن انسان است. انسان جز تن چیز دیگری نیست و این تن، یکی از مهم ترین آبشخورهای لذت اوست. این است که غریزه جنسی در چنین جامعه ای بی داد می کند و زن کالایی می شود که ارزش آن به اندازه لذت بخشی آن است. (1)

در چنین مبنای فکری و تمدنی، آنچه بیشتر مورد حمله قرار می گیرد، پوشش زن است. البته در این میان، روان شناسی زن و دو خصلت سرمایه داری و حرص و آز آدمی هم بی تأثیر نیست. رفته رفته، حاکمان هوس ران با کمک فیلسوف نمایان به میدان آمدند تا مردم را به سوی آن دیدگاه نزدیک کنند؛ دیدگاهی که انسان را در حد حیوان پایین می آورد و همه توجه انسان را به لذت جنسی جلب می کند. برهمین اساس، با هر آنچه این لذت را محدود سازد، به مبارزه برخاستند. آنان با دامن زدن به نظریه هایی همچون نظریه های فروید که همه سرخوردگی انسان را در

ص:244

محدود کردن غریزه جنسی می دانست، توانستند در ابتدا مردم را برای تغییر پوشش آماده سازند و سپس او را به سوی برهنگی بکشانند. آنان در این راه، از سینما، تلویزیون، مجله و روزنامه کمک گرفتند.

در این دیدگاه، پوشش برای عفت و پاکی معنا ندارد، بلکه پوشش باید در خدمت شهوت باشد. بنابراین، لباس و شکل و نوع آن، امری ساده و سطحی نیست که آن را بتوان صرفا محصول سلیقه افراد دانست. مسئله بیانگر دو فرهنگ و دو جهان بینی است که تفاوت آنها از زمین تا آسمان است. این تفاوت، در همه امور اصلی مربوط به انسان و از جمله در لباس او جلوه گر می شود. لباس هر انسان، پرچم کشور وجود اوست؛ پرچمی است که او بر سردر خانه وجود خود نصب کرده است و با آن اعلام می کند که پیرو کدام فرهنگ است. همچنان که هر ملتی با وفاداری و احترام به پرچم خود، اعتقادش را به هویت ملی و سیاسی خود ابراز می کند، هر انسان نیز مادام که به یک سلسله ارزش ها و بینش ها معتقد و دل بسته باشد، لباس متناسب با آن ارزش ها و بینش ها را از تن به در نخواهد کرد. (1)

ص:245

حساسیت هایی که بر اثر این غریزه در زن و مرد ایجاد می شود، متفاوت است و این تفاوت را در رفتار هر دو می توان دید. خود زن و مرد هم آن را درک می کنند. در روایت ها هم به گوشه ای از آن اشاره شده است. مثلاً غریزه جنسی در مرد با دیدن و نگاه کردن تحریک پذیر است، ولی در زن، لمس و تماس در تحریک پذیری او تأثیر بیشتری دارد. بعضی از پژوهشگران در این باره گفته اند: «آستانه حس لمس و درد در زنان از زمان تولد پایین تر از مردان است؛ یعنی زنان به درد و لمس حساس ترند.... این مزیت های جنسی در استعداد حسی، آموخته یا اکتسابی نیست، بلکه از زمان کودکی آشکار است».

مردان بالغ به محرک های بینایی شهوانی حساسیت بیشتر دارند. این نقطه ضعف مرد در زندگی روزانه اش همواره به چشم می خورد و به صورت های گوناگون از جمله تهیه عکس ها و مجله ها و فیلم های سکس نمود می یابد. زنان نیز به محرک های لمسی حساسیت بیشتری دارند. این تفاوت حساسیت از همان اوایل و تحت تأثیر اندروژن ها شکل می گیرد. اصطلاح چشم چرانی که برای این ویژگی مردان به کار می رود، زاییده حساسیت مردان نسبت به محرک های بینایی شهوانی است. بُرد حس بینایی زیاد است؛ یعنی چشم می تواند از فاصله نسبتا دور تحت تأثیر محرک ها قرار گیرد. از این گذشته، وسعت زیادی از محیط در آن واحد دیده می شود. از سوی دیگر، ترشح اندروژن ها، صورتی یکنواخت دارد و هیچ عامل طبیعی آن را قطع نمی کند. مردان به صورتی گسترده تر تحت تأثیر محرک های شهوانی قرار می گیرند و از این نظر فعال ترند. در مقابل، حس لامسه بُرد زیادی ندارد و فعالیتش به تماس نزدیک محدود است.

ص:246

از این گذشته، هورمون های جنسی زن به صورت دوره ای ترشح می شوند و به طور متناوب عمل می کنند. به همین دلیل، محرک های شهوانی بر زن، تأثیر محدودی دارد و از این نظر، فعالیت زنان بسیار کم است. (1)

با توجه به این حقیقت، اسلام تفاوت هایی در مسئله پوشش زن و مرد قائل شده است. این تفاوت ها به میزان حضور در جامعه بستگی دارد. با توجه به ویژگی های جنسی که در مردان وجود دارد و برای سالم ماندن زن و مرد و در نتیجه جامعه، اسلام از زن خواسته است با بدن پوشیده در جامعه حضور پیدا کند تا با این کار، اسباب تحریک مردان را از میان ببرد.

ص:247

کند. پس آیا شما سپاس گزارید؟ (انبیاء: 80)

در این آیات به فایده پوشش اشاره شده است. پوشش، انسان را از خطرها و عوامل محیطی حفظ می کند، عاملی برای حفظ عفت و پاکی و مایه زینت و زیبایی انسان است.

خداوند مهربان در کنار پوشش ظاهری به پوشش و لباس معنوی هم اشاره دارد. تقوا به عنوان یک پوشش معنوی، انسان را حفظ می کند؛ یعنی او را از گناه و انحراف نگه می دارد و همین تقوا مایه زینت آدمی است. انسان باتقوا از چنان زیبایی معنوی برخوردار است که آثار آن در رفتار و کردار او نمایان می شود. قرآن در جای دیگر درباره زن و شوهر چنین می فرماید:

هُنّ لباسٌ لَکُمْ و أنْتُم لباسٌ لَهُنّ.

همسران شما برای شما لباسی هستند و شما برای آنان لباسی (بقره: 187)

لباس از یک سو، انسان را از سرما و گرما و خطر برخورد اشیا به بدن حفظ می کند و از سوی دیگر، عیب های آدمی را می پوشاند و زینت تن است. حال وقتی قرآن کریم، دو همسر را لباس همدیگر معرفی می کند، بدین معناست که زن و شوهر به همدیگر کمک می کنند تا از انحراف ها دور باشند، عیب هایشان پوشیده بماند و وسیله راحتی و آرامش یکدیگر و مایه زینت یکدیگر باشند. (1)

قرآن کریم یکی از جلوه های طبیعت را هم به عنوان لباس معرفی می کند. از دیدگاه قرآن، شب، لباس آدمی است. گویی شب، همانند

ص:248

لباس، آدمیان را در برمی گیرد و آنان را به آرامش دعوت می کند:

وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباسًا. (نبأ: 10)

ص:249

اَلْبِسُوا الْبَیاضَ، فَاِنَّهُ أطْیَبُ و أَطْهَرُ، وَ کَفِّنُوا فیه مَوْتاکُمْ. (1)

لباس سفید بپوشید؛ زیرا لباس سفید نیکوتر و پاکیزه تر است. مردگان خود را در پارچه سفید کفن کنید.

همچنین فرمود:

مِنْ أَحَبِّ ثِیابِکُم الَی اللّه البَیاضُ فَصَلُّوا فیها وَ کَفِّنُوا فِیها مَوْتاکُمْ. (2)

از محبوب ترین جامه های شما نزد خدا، جامه سفید است. پس با جامه سفید نماز بخوانید و مردگان خود را در پارچه سفید دفن کنید.

ص:250

هر کس لباسی گرفت، پس آن را پاکیزه نگه دارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره لباس تمیز فرمود:

النَّظِیفُ مِنَ الثِّیابِ یُذْهِبُ الْهَمَّ و الْحَزَنَ... (1).

لباس پاکیزه همّ و غم را از بین می برد.

ص:251

خود جامه قوهی (1) و مروی می پوشید؟ آن حضرت فرمود:

وای بر تو! علی بن ابی طالب در روزگار سختی و تنگ دستی به سر می برد. هرگاه در زمانه گشایش حاصل شود، نیکان روزگار به بهره مند شدن از آن گشایش سزاوارترند. (2)

ص:252

در بعضی از روایات سفارش شده است که انسان در حال نماز از لباس های عکس دار استفاده نکند.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

أَنَّهُ کَرِهَ أنْ یُصَلِّیَ وَ عَلَیْهِ ثَوبٌ فِیهِ تَماثِیلُ. (1)

کراهت دارد که انسان نماز بگزارد، در حالی که لباس عکس دار بر تن دارد.

ص:253

اَحْسَنُ مَلابِسِ الدِّینِ (الدُّنیا) الْحَیاءُ. (1)

بهترین لباس های دین (دنیا)، لباس حیا و شرم است.

ص:254

حضرت تماس مستقیم داشت، بیرون آورد و فرمود: این را برای خودم می پوشم و آنچه را دیدی، برای مردم. حضرت سپس جامه سفیان را که زبر و درشت بود، کنار زد و زیر آن لباس نرم و لطیفی بود. فرمود: تو این لباس رویی را برای (فریب) مردم پوشیده ای و این (زیری) را برای خوشحال کردن نفست. (1)

ص:255

می پوشید و این شباهتی به آن ندارد؟ حضرت فرمود:

علی بن ابی طالب علیه السلام آن طور لباس می پوشید و در آن زمان عیب به شمار نمی رفت و اگر حالا کسی مثل زمان امیرمؤمنان علی علیه السلام لباس بپوشد، لباس شهرت می شود. پس بهترین لباس هر زمانه ای لباس و پوشاک همان زمانه است. البته به جز قائم ما (حضرت حجت علیه السلام ) زمانی که قیام کند، لباس امیرمؤمنان علی علیه السلام را می پوشد و به روش و سیره آن حضرت عمل می کند. (1)

ص:256

کسی که لباس پارسایی نداشته باشد و از این لباس به درآید، هیچ چیزی از اسباب دنیا نمی تواند عریانی و زشتی انسان را بپوشاند. (1)

ص:257

است. در روایات به لباسی که از پنبه تهیه شده است، سفارش و در کنار آن، رنگ سفید پیشنهاد شده است.

بعد دوم لباس، بعدی است که به شخصیت آدمی مربوط می شود. کیفیت لباس و الگوی لباس باید به گونه ای باشد که شخصیت و کرامت انسانی حفظ شود و دو معیار کلی برای آن مطرح شده است:

1. مُدْ و کیفیت لباس به گونه ای نباشد که انسان انگشت نما شود. (لباس شهرت)

2. مُدْ و کیفیت لباس به گونه ای نباشد که سبب سبکی و کوچکی انسان گردد.

ص:258

هر کس لباسی دارد، باید آن را پاکیزه نگه دارد.

ص:259

5. شهشهانی، سهیلا، تاریخچه پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374.

6. شیرخانی، منیژه، پوشش و زن ایرانی، اصفهان، بی تا، 1380.

7. صبور اردوباری، احمد، آیین بهزیستی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

8. مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، انتشارات صدرا، 1372

9. ____________، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، صدرا، 1374

10. هنسن، جوزف، آرایش، مد و بهره کشی از زنان، مترجم: افشنگ مقصودی، تهران، گل آذین، 1381.

ص:260

ص:261

الهی در زندگی موجودات مادی، مسئله کهنگی و پیری است. پیری از نظر جسمی؛ یعنی از بین رفتن سلول ها و کاستی در کارآیی ارگان های موجود زنده که با ناتوانی همراه است.

پیری و کهن سالی پدیده ای است که نظر زیست شناسان و پزشکان را به خود جلب کرده است و درباره آن نظریه های متفاوتی دارند.

ص:262

به برداشت کلی از جریان پیری ارتباط پیدا می کند. اگر سن پیری را از نظر سن زمانی در نظر بگیریم، شاید بتوان گفت که از حدود 50 تا 55 سالگی به بالا، مثلاً دوران پیری است.

تغییرهای آشکار در بدن انسان و از جمله در صورت از مواردی است که زودتر از هر عامل یا عوامل دیگری، شخص را متوجه تغییر جسمانی خود می کند. موها به تدریج به سفیدی می گراید. پوست صورت و بدن که مدت ها صاف و روشن بوده است، چروک می خورد و خشک و شل می شود. جثه شخص کوچک تر و قد کوتاه تر می شود. این جریان های بیولوژیک، نمایانگر این واقعیت است که آدمی به تدریج وارد مرحله دیگری از حیات می شود که مرحله «سالمندی» است. پس برای تطابق کامل با تغییرهایی که به وجود می آید و برای ادامه زندگی در شرایط جدید باید آماده شد. (1)

از دیدگاه زیست شناسی و پزشکی، پرسش ها درباره جسم آدمی و عوارض آن خلاصه می شود در: پیری و کهن سالی چیست؟ عوامل ایجاد این پدیده کدام است؟ آیا می توان سن پیری و کهن سالی را تغییر داد؟ آیا می توان از پیری انسان جلوگیری کرد؟ بیماری های دوران پیری و کهن سالی و راه مبارزه و درمان آنها چیست؟

در روایات بیشتر به جنبه اجتماعی، تربیتی، اخلاقی و روانی توجه شده است. البته مسائل مربوط به جسم و بهداشت و عوامل پیری زودرس نیز از دیدگاه روایات پنهان نمانده است.

ص:263

ص:264

معصومین علیهم السلام هم برای انسان های سالمند ارزش و اعتبار خاصی قائل شده اند و هیچ گونه بی احترامی نسبت به سالمندان را روا نمی دانند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی فرمود:

گرامی داشتن و احترام به مسلمان سالخورده، احترام به خداست. (1)

احترام نهادن و گرامی داشتن انسان سالخورده امت من، احترام نهادن به من است. (2)

ص:265

ص:266

ای غافل از زمانه به یک موی پند گیر (1)

ثروت جوانی

ناتوان را سِزَد شکایت فقر

فقر جز ضعف و ناتوانی نیست

پیر هرچند مالدار و غنی است

هرگزش لطف زندگانی نیست

در جوانی ز فقر شکوه مکن

ثروتی بهتر از جوانی نیست

* * *

گفتی مرا که موی سپید تو بر سرت

تاجی است با شکوه که شاهی به سر نداشت

موی سپید گرچه، چو تاجی است بر سرم

اما برای من به جز از دردسر نداشت

حرفی است نادرست که گفتند روزگار

بالاتر از سیاهی رنگ دگر نداشت (2)

ص:267

بشری فرستاده است. در این دستورها، صلاح فرد و جامعه و قدرت و طاقت آدمی لحاظ شده است. بر همین اساس، در کتاب های اصولی و فقهی می گویند: خداوند هیچ گاه تکلیف مالایطاق نمی کند. یعنی حضرت حق هیچ گاه از انسان کاری را نمی طلبد که فراتر از طاقت آدمی باشد.

انسان تا به سن تکلیف نرسد، از او چیزی نمی طلبند، ولی با رسیدن به سن تکلیف، از او می خواهند کارهایی مثل نماز، روزه و... را انجام دهد. آدمی وقتی به سن کهولت و پیری می رسد، حضرت حق در بعضی تکالیف که برای انسان سالخورده، مشقت آور است و شاید به سلامتی جسم او صدمه وارد سازد، رخصت و تخفیف قائل شده است. مثلاً انسانی که به سبب کهولت و پیری نتواند روزه بگیرد، از روزه گرفتن معاف می شود.

در مورد پوشش زنان نیز هنگامی که به سن کهولت و پیری می رسند، برای آسودگی آنان، مقداری در پوشش تخفیف قائل شده است. در قرآن کریم می خوانیم:

و بر زنان از کارافتاده ای که (دیگر) امید زناشویی ندارند، گناهی نیست که پوشش خود را کنار نهند (به شرطی که) زینتی را آشکار نکنند. البته عفت ورزیدن برای آنها بهتر است و خدا شنوای داناست. (نور: 60)

در حدیثی از امام صادق علیه السلام در ذیل آیه می خوانیم که فرمود:

منظور از اینکه پوشش خود را کنار نهند گناهی نیست، چادر و روسری است.

راوی می گوید: از امام پرسیدم در برابر هر کس باشد؟ حضرت فرمود:

ص:268

در برابر هر کس باشد، ولی خودآرایی و زینت نکند. (1)

ص:269

ما رَاَیْتُ شَیْئا اَسْرَعَ اِلی شَیْ ءٍ مِنَ الشَّیْبِ اِلَی الْمُؤْمِنِ، وَ اِنَّهُ وَقارٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنیا، وَ نُورٌ ساطِعٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ،بِهِ وَقَّرَ اللّه ُ تَعالی خَلیلَهُ ابراهیمَ علیه السلام فقال: ما هذا یا ربِّ؟ قال لهُ: هذا وَقارٌ فقالَ: یا ربِّ؟ زِدنِی وَقارا. (1)

چیزی را ندیدم که به سوی چیزی شتابنده تر از سپیدی موی، به سوی مؤمن باشد. موی سپید در دنیا برای مؤمن وقار است و در روز قیامت، نوری درخشان. خدای تعالی با موی سپید به خلیل خود ابراهیم وقار بخشید. پس ابراهیم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! این چیست؟ خداوند به او فرمود: این وقار است، ابراهیم گفت: پروردگارا بر وقار من بیفزای.

ص:270

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اِنَّ مِنْ اِجْلالِی تَوْقِیرُ الشَّیْخِ مِنْ اُمَّتِی. (1)

احترام نهادن به سالخورده امت من، احترام نهادن به من است.

ص:271

ثَلاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّه ُ وَلایَنْظُرُ اِلَیْهِم یَوْمَ الْقِیامَةِ وَلایُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ شَیْخٌ زانٍ وَ مَلَکٌ جبّارٌ وَ مُقِلٌّ مُخْتالٌ. (1)

خداوند روز قیامت به سه نفر توجه نمی کند و آنها را پاک نمی کند و برای آنها عذابی دردناک است: پیرمرد زناکار، رهبر ستم کار و فقیر خودبین.

ص:272

دوباره دادی و مرا زنده کردی، خدا تو را زنده نگه دارد.

میهمانی تمام شد. پدر، نگران فرزند جوان خود بود. آیا واقعا مرگ جوانش فرا می رسد یا همه اینها خواب و خیالی بیش نیست. از مرگ خبری نشد. پدر خوشحال بود، ولی نمی دانست چه شد که آن مرگ موعود به سراغ فرزندش نیامد. در خواب، شخصی به سراغ پدر آمد و به او گفت: برو از پسرت بپرس که چه کاری کرده است؟ پدر پس از بیدار شدن از پسر پرسید: پسرجان! تو در شب عروسی چه کار خیری انجام دادی؟ پسر گفت: هیچ. فقط پیرمردی را دیدم که کناری ایستاده است. با احترام از او پذیرایی کردم. کار دیگری به خاطر ندارم.

فردای آن شب، پدر دوباره آن شخص را در خواب دید. او به پدر آن جوان گفت: خداوند فرزند تو را فقط به خاطر همان کارش، برای تو زنده نگه داشت. (1)

ص:273

بهشت ببرید. (1)

ص:274

با خنجری که داشت، به دشمن حمله کرد و همچنان جنگید تا به شهادت رسید. (1) به این ترتیب، او آخرین نفری بود که در روز عاشورا شربت شهادت نوشید.

ص:275

کهن سالی که از گناه دوری می گزیند و مسلمان است، از احترام ویژه ای برخوردار است. بر همین اساس، پیری که اهل گناه و فسق و فجور باشد، شایسته آن احترام نیست.

اگر در روایات گفته شده احترام به پیر و سالمند در ردیف احترام به خدا و رسول اکرم صلی الله علیه و آله است، باید دانست پیر و کهن سال از امت پیامبر اسلام و مسلمان از چنین احترامی بهره مند است:

مِنْ اِجْلالِ اللّه ِ إجْلالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ. (1) مِنْ تَعْظِیمِ اللّه ِ إِجْلالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُؤْمِنِ. (2)

البته باید دانست اصل رعایت احترام به انسان کهن سال از هر دین و مسلکی از نظر اسلام محفوظ است.

ص:276

الْکِبَرَ أحَدُهُما أوْ کِلاهُما فَلاتَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَلا تَنْهَرْ هُما وَقُلْ لَهُما قَوْلاً کرِیما * وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیرا.(اسراء: 23 و 24)

و پروردگار تو مقرر کرد جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی * و از سر مهربانی، بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردی پروردند.

ص:277

و پیری به معنایی که در جسم آدم ملاحظه می شود، دیده نمی شود. ویژگی های روحی می تواند در کنار پیری جسم، حتی جوان تر باقی بمانند.

در روایت خواندیم:

یَهْرَمُ اُبْنُ آدمَ و تَشِبُّ منه اثنْتَانِ: الْحِرْصُ و الاَْمَلُ. (1)

آدمی پیر می شود و دو چیز در او جوان می گردد: آزمندی و آرزو.

ص:278

هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخًا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. (غافر:67)

او همان کسی است که شما را از خاکی آفرید. سپس از نطفه ای، آن گاه از علقه ای و بعد شما را (به صورت) کودکی برمی آورد تا به کمال قوت خود برسید و تا سالمند شوید. از میان شما کسی است که مرگ پیش رس می یابد و تا (بالاخره) به مدتی که مقرر است، برسید و امید که در اندیشه فرو روید.

در این آیه به مراحل هفت گانه ای اشاره می شود که آدمی می پیماید. مرحله اول، اشاره به ماده ابتدایی خلقت آدمی دارد که از همین کره خاکی است. مرحله دوم، نطفه بودن آدمی است. مرحله سوم علقه است که قطعه خون بسته شده است. مرحله چهارم، تولد و ورود به دنیای کودکی است و مرحله پنجم، رسیدن به مرحله شدت و قوت است که همان دوران جوانی انسان است. دوره ششم، مرحله پیری و سالمندی و مرحله هفتم، مرحله گذر از دنیای مادی و ورود به جهان برزخ و آخرت است.

«قابل توجه اینکه در چهار مرحله اول که مربوط به آفرینش از خاک و نطفه و علقه و تولد طفل است، تعبیر به خلقکم (شما را آفرید) شده است و هیچ نقشی برای خود انسان در آن قائل نیست. در سه مرحله بعد از تولد؛ یعنی مرحله رسیدن به نهایت قوت جسمانی و بعد از آن، پیری و بعد، پایان عمر، تعبیر «لِتَبْلُغُوا» (تا برسید) و «لِتَکُونُوا» (تا بوده باشید) آمده است که هم اشاره ای است به استقلال وجودی انسان بعد از تولد و هم احتمالاً اشاره ای است به این حقیقت که این دوران های سه گانه

ص:279

ممکن است با حسن تدبیر یا سوء تدبیر خود انسان جلوتر یا عقب تر شود و گاه پیری زودرس یا مرگ زودرس، دامان انسان را بگیرد. این نشان می دهد که تعبیرات قرآن تا چه حد دقیق و حساب شده است.» (1)

در آخر هم می فرماید: «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلونَ»؛ امید است که در اندیشه فرو روید.

ص:280