ص:2

ص:3

ص:4

فصل دوم: تاریخ عزاداری28

تاریخ عزاداری از دیدگاه شیعه28

تاریخ عزاداری شیعه پس از عاشورا30

تاریخ عزاداری امام حسین علیه السلام در میان اهل سنّت35

عزاداری امام حسین علیه السلام در ایران39

تاریخ عزاداری در جهان40

فصل سوم: اهداف و فلسفه عزاداری44

توضیح بُعد اول:44

1. احیای آموزه ها و معارف دینی46

2. اصلاح46

3. تربیت انسانی، فکری، اخلاقی و عرفانی47

4. ارائه دین به مثابه الگوی جامع47

توضیح بعد دوم فلسفه عزاداری48

1. زنده نگه داشتن یاد و نام امام حسین علیه السلام 48

2. گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام و معارف تشیع48

3. تداوم بینش حسینی در مبارزه با ستم، ستم پذیری و بی عدالتی49

فصل چهارم: آثار عزاداری50

1. آثار تربیتی50

الف) ایجاد فضای معنوی50

ب) تزکیه نفس و پالایش روح51

ج) کسب فضایل اخلاقی51

د) کسب آرامش و دفع آلام درونی52

2. آثار فرهنگی _ اجتماعی53

الف) فراگیری فرهنگ و معارف اهل بیت علیهم السلام 53

ص:5

ب) آشنایی عزاداران با مسایل فرهنگی _ اجتماعی روز53

ج) تقویت روحیه انقلابی، شهادت طلبی، ایثار و حقیقت جویی در عزاداران54

د) پیوند عاطفی میان امت و الگوها54

ج) هم دلی، هم گرایی و هم کاری میان عزاداران55

3. آثار سیاسی55

الف) سازمان دهی شیعیان55

ب) مانور و حضور سیاسی شیعیان57

ج) زنده نگاه داشتن روح حماسه شیعی57

د) احیای آموزه های سیاسی شیعی و دینی58

فصل پنجم: نمادهای عزاداری59

1. مرثیه سرایی و شعر رثایی59

2. زیارات64

الف) روایاتِ زیارات64

ب) متن زیارات65

3. روضه و مقتل66

4. تعزیه70

5. توغ72

6 . بیرق و علم74

7. علمات74

8 . نخل برداری75

9. قمه زنی75

10. جامه سیاه پوشیدن76

11. گریه، سینه زدن و زنجیر زدن77

ص:6

بخش دوم80

آسیب شناسی فرهنگ عاشورا80

فصل اول: کلیات تحریف و آسیب شناسی83

1. تعریف تحریف83

2. انواع تحریف83

3. سابقه تحریف84

4. روش های تحریف شناسی85

فصل دوم: عوامل ایجاد و گسترش تحریف (آسیب ها)88

1. دگرگونی فضای اجتماعی و تغییر در گفتمان عاشورا88

2. تبیین نشدن فلسفه صحیح قیام90

3. تمایل به اسطوره سازی و افسانه پردازی93

4. برخورد عاطفی صرف با مقوله عزاداری95

5. جبر انگاری99

6 . نقش حکومت ها و تاریخ نگاران درباری101

7. تعصب های بی جا و جمود فکری105

8. تمسک به روایات تسامح در ادله سنن106

9. جمود تاریخی و گویا نشدن تاریخ108

10. سهل انگاری و تسامح منفی در به کارگیری روش ها108

11. هراس نخبگان از عوام یا عوام زدگی آنان111

12. تبدیل شدن عزاداری به عادت112

13. آمیخته شدن فرهنگ های قومی و سرزمینی با عزاداری112

14. ضعف دانش و بینش عمومی113

فصل سوم: آثار و پی آمدهای تحریف115

1. خرافه زدگی و غلوآمیز شدن عزاداری115

ص:7

2. عقل ناپذیری117

3. الگوناپذیر شدن نهضت عاشورا و سیره امامان علیهم السلام 117

4. مخدوش و تک بعدی شدن فلسفه قیام و عزاداری118

5. فرعی شدن مسایل اصلی و اصلی شدن مسایل فرعی119

6. دور شدن اهل دانش از مجالس عزاداری120

7. رواج تشریفات و تهی شدن عزاداری ها از محتوای مطلوب121

8. سوء استفاده دشمنان، خواص و حکومت ها122

9. گسترش ریا کاری123

10. گسترش دروغ، جعل و غیر علمی ارزیابی شدن تاریخ قیام124

11. از میان رفتن خلوص مجالس حسینی و حرفه ای شدن عزاداری ها127

12.کاسته شدن عزاداری ها از محتوای مطلوب و برتری شکل بر محتوا129

13. خلع سلاح فرهنگی در مقابل طعنه های منکران و دشمنان130

فصل چهارم: آسیب های عزاداری در زمان حاضر132

1. رواج دوباره برخی از غلوها و خرافه ها132

2. ترویج دگرباره ناهنجاری هایی مانند قمه زنی و زمین بوسی133

3. چیرگی سلیقه های شخصی و رواج زبان حال های بی ریشه و مبتذل134

4. رواج سبک ها و اشعار غنایی ناهمخوان، مبتذل و تقلیدی136

5. رواج شیوه های ناموجه سینه زنی و زنجیر زنی138

6 . برتری شکل بر محتوا139

7. گسترش نامتناسب حضور موسیقی در مراسم سنتی عزاداری140

8 . سوء استفاده گروهی140

فصل پنجم: عوامل ایجاد آسیب های جدید142

1. ورود فرهنگ مدرنیته به اجزای جامعه از جمله عزاداری142

2. دوری از عالمان دینی و روحانیت144

ص:8

فصل ششم: راه های مقابله با آسیب ها146

1. بهره گیری از عقل در مقام ثبوت و اثبات146

2. نهراسیدن خواص از عوام و آگاهی دادن به مردم148

3. بالا بردن دانش و تحصیلات عمومی و تاریخی عامه مردم150

4. دقت و اعتراض مردم به تحریف151

5. آموزش روش مند مبلغان و مداحان152

6 . نظام مند کردن مداحی، منبرها و مجالس عزاداری153

7. برخورد اعتدالی و به دور از افراط و تفریط154

8. پرهیز از برخوردهای آمرانه و حساسیت برانگیز155

9. استفاده از شیوه های تبلیغات روانی155

10. پویا سازی و تلفیق روش ها157

فصل هفتم: پیشینه و جریان شناسی مبارزه با آسیب های فرهنگ عاشورا159

الف) روشن فکری غیر دینی160

ب) روشن فکران دینی165

1. جلال آل احمد165

2. دکتر علی شریعتی167

3. محمد رضا حکیمی171

ج) عالمان دینی و روحانیت172

1. میرزا حسین نوری172

2. سید عبدالحسین شوشتری173

3. شیخ محمدباقر خراسانی بیرجندی174

4. محدّث قمی174

5. شیخ عبدالکریم حائری174

6. آیت اللّه بروجردی174

ص:9

7. علامه سیدمحسن امین175

8. امام خمینی رحمه الله 176

9. شهید مطهری رحمه الله 177

10. جریان شهید جاوید179

11. علی صفایی حایری179

12. آیت اللّه سیدعلی خامنه ای180

بخش سوم184

رسانه و عزاداری184

وظایف رسانه186

1. پرهیز از عوام زدگی یا جوّزدگی186

2. توجه جدّی به جنبه های هنری رسانه در قالب محکم و صحیح186

مشکلات و اشکال های رسانه187

1. ساخت برنامه برای رفع تکلیف187

2. کمبود تحقیق متناسب با کار رسانه188

3. کمبود نیروهای معتقد و کارآمد188

4. پراکندگی و اختلاف سلیقه189

5. بالا بودن هزینه های ساخت برنامه های کیفی189

6. نبود برنامه ریزی مناسب و متناسب190

7 . کمبود دانش، مطالعه و توان کافی190

راه کارهای رفع مشکلات و موانع رسانه191

1. ایجاد هماهنگی191

2. برنامه ریزی درازمدت و میان مدت بر اساس تحقیقات بنیادی191

3. اختصاص بودجه کافی به برنامه های کیفی و هدف مند192

پیشنهادهای برنامه سازی192

ص:10

پرسش های مردمی193

پرسش های کارشناسی194

کتاب نامه197

ص:11

ص:12

آسیب های عزاداری در زمان حاضر و نیز عوامل ایجاد آسیب های جدید و راه های مقابله با آن ها، به کاوش در بازنمایاندن رسالت رسانه دینی برای آسیب زدایی از این عرصه همت گماشته است.

امید که این رهاورد پژوهشی، مقبول طبع برنامه ریزان و برنامه سازان صدا و سیما قرار گیرد و در برنامه سازی های عاشورایی سودمند افتد. با این همه، پنجره دیدگانمان را به سوی رهنمودهای سودمند اهل نظر گشوده ایم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:13

ص:14

فرهنگ عاشورا اختصاص دارد و مبانی، تاریخ و اهداف، فلسفه، آثار و نمادهای عزاداری را در برمی گیرد. بخش دوم، به آسیب های عزاداری می پردازد که در آن، آسیب ها با تحریفات که سابقه بیش تری در این موضوع دارد، هم سان فرض و به یک معنا گرفته شده است؛ چرا که آسیب ها، مسایل و عواملی هستند که موجب انحراف و تحریف در موضوعات می گردند. عوامل، آثار، آسیب های جدید و عوامل آن، راه های مقابله با آسیب ها و نیز جریان شناسی مبارزه با آن، از مسایل پرداخته شده در این بخش است. از لحاظ زمانی و مکانی، بخش اول محدوده خاصی دارد و در آن، به دلایل عقلی و نقلی و جریان تاریخی اشاره می شود، ولی در بخش دوم، عزاداری به عنوان بخش اساسی فرهنگ عاشورا، از هنگامی که جامعه تشیع شکل می یابد و به طور مشخص اواخر دوره تیموری مورد بحث قرار می گیرد؛ البته همین بحث هم از نظر مکانی، محدودیت خاصی ندارد.

ص:15

ص:16

در معنای مجازی، مراقبت از اندیشه می دهد.(1) برای فرهنگ چهار معنا برشمرده شده که هر دو بُعد مادّی و غیر مادّی را دربرمی گیرد.(2)

البته در مجموع می توان آن را در بعد غیر مادّی، به «مجموعه پیچیده معارف، معتقدات، هنر، اخلاق، قانون، سنّت، آداب و عاداتی که اعضا از محیط خود به ارث می برند»،(3) تعریف کرد. تعریف ساده تر آن هم این است که «آن را تمامی رفتارهای اعضای یک جامعه، از این بابت که آموخته شده اند و حالت فردی ندارند»،(4) بدانیم. بنابراین در جامعه مذهبی، فرهنگ عاشورا، خرده فرهنگی در درون فرهنگ بزرگ تر که فرهنگ دینی، یا اجتماعی است، به شمار می آید.

3. فرهنگ عاشورا: آن دسته از اندیشه ها، رفتارها و سنّت هایی را که متاثر و ناشی از حادثه عاشورا هستند و حالت فردی ندارند، «فرهنگ عاشورا» می نامند.

4. آسیب شناسی: آسیب شناسی یا پاتالوژی، از علوم پزشکی به علوم اجتماعی وارد شده و در اصل به معنای دو مبحث مطالعه علل بیماری و عوارض و علایم غیر عادی است.(5)

«برگر» و «لوکمان» این اصطلاح را در حوزه مسایل اجتماعی، به معنای وضعیت

ص:17

غیر متعارف و انحرافی که نیاز به اصلاح دارد،(1) به کار برده اند. «آسیب شناسی اجتماعی»، به شناخت علل و عوامل، نشانه ها و علایم آسیب پذیری یا آسیب گیری انسان در جامعه و زندگانی اجتماعی؛ یعنی تربیتی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و... می پردازد.(2) در حوزه آسیب شناسی دینی نیز به معنای «شناخت آسیب ها و اشکالاتی که بر دین و معرفت دینی و دین داری و... وارده شده یا ممکن است وارد بشود»،(3) است.

ص:18

ص:19

ص:20

به تمامی جنبه های حیات انسانی است و نه فقط عقلانیت ابزاری غرب. بر این پایه، جنبه های توجیه عقلانی عزاداری را برمی شماریم:

الف) اصالة الاباحة: این اصل که خاستگاهی اصولی دارد، به بیان این نکته می پردازد که اساس قضاوت در خصوص اشیا، جایز بودن و مباح بودن آن است، مگر آن که دلیلی بر جایز نبودن آن یافت شود. بنابراین، چون دلیلی بر حرام بودن عزاداری نداریم، تا هنگامی که به عمل ناشایست خارج از اصل عزاداری آلوده نشود، امری جایز است. این اصل، اگرچه دلیل تبیینی به شمار نمی آید، ولی توجیهی عقلانی است. مرحوم سید محسن امین، از مطرح کنندگان و مدافعان این اصل است.(1)

ب) از بدیهیات عقلی آن است که انسان در سوگ عزیزانش، به حزن و اندوه می نشیند و در فراق آنان، گریان و نالان می شود. رفتار هر انسان آراسته به اخلاق انسانی، هنگام از دست دادن یار، عزیز و بزرگی چنین است. درست به همان شکل که آدم بر هابیل، یعقوب بر یوسف، پیامبر صلی الله علیه و آله بر حمزه و... گریستند و نالیدند که ما شرح گزارش این گریه ها و عزاداری ها را در قسمت عزاداری از دیدگاه قرآن و روایات خواهیم آورد. حال هرچه مقام و عظمت شخصیت از دست رفته والاتر باشد، شیوه های بیان این سوگ مندی بیش تر و پر رنگ تر می شود و صورتی عقلانی پیدا می کند.

ممکن است این پرسش پیش آید که: در سوگ بزرگان و نزدیکان تازه از دست رفته نیکوست، ولی آیا این که پس از هزار و چهارصد سال، هنوز بر کسی چون حسین بن علی علیه السلام بگرییم نیز زیبنده و رواست؟

پاسخ این پرسش آن است که تشیع، مکتب امامت است و امامت، بر پایه ارتباط قلبی و عاطفی امت و امام استوار شده است. حال اگر این ارتباط قلبی و عاطفی، آن

ص:21

گونه عمیق است که پس از هزار و چهارصد سال نیز با ذکر و یادآوری مظلومیت امامی چون حسین بن علی علیه السلام ، اشک در چشمان شیعه پیرو او حلقه می زند، می توان آن را غیر عقلانی خواند و به ملامتش پرداخت؟

ج) وجوب شُکر مُنْعِم: این استدلال، استدلالی کلامی است که عزاداری را به دلیل سپاس گزاری از حسین بن علی علیه السلام لازم می داند. از منظر عقلی، قدردانی و سپاس گزاری از خدمات دیگران و کارهای نیک آن ها نیکو و لازم است و چنان چه این خدمت فداکارانه و ایثارگرانه هم باشد، شکر و سپاس، لزوم بیش تری پیدا می یابد. از این رو، امام حسین علیه السلام که در راه عظمت اسلام، زنده نگه داشتن قرآن و حمایت از مسلمانان به قیام پرداخته و همه چیز را در این راه تقدیم کرده، شایسته سپاس است. بنابراین، گرامی داشت یاد و راه او و ابراز احساسات به ساحتش، کم ترین و کوچک ترین کاری است که می توان انجام داد. حاج مهدی سراج انصاری، از روشنفکران مذهبی و روحانیان فرهیخته دهه های 20 تا 30 که نقشی مهم در تکوین مطبوعات دینی داشته، از مطرح کنندگان این استدلال است. وی می نویسد:

... حسینِ بزرگ با قیام خود با مبارزه های اساسی و خونین خود، بار دیگر اسلام را زنده نمود و بدین وسیله، حقی بر گردن مسلمانان جهان گذاشت که تا انقراض عالم، وظیفه هر فرد مسلمان است که در هر دوره از ادوار زندگی خود، از آن سالار شهیدان قدردانی نماید. قدردانی از آن رادمرد بزرگ آن است که با عزاداری، با تشکیل مجالس عزا، با روانه ساختن دسته های ماتم، همه ساله، فاجعه خونین زنده نگه داشته شود. این عملی که عقلاً و فطرتاً یک عمل بسیار نیک است، نه تنها نباید نکوهش شود، بلکه باید هر فرد متفکری، به ترویج آن اهتمام نماید.(1)

د) یکی دیگر از دلایلی که می توان برای بُعد عقلانی عزاداری برشمرد و به

ص:22

رویکرد روان شناسانه عزاداری نظر دارد، جنبه تبلیغاتی و برانگیزاننده آن است. حال چگونه این موضوع با عقلانی بودن عزاداری پیوند می خورد؟ واقعیت آن است که منشأ تحرک و تکاپوی آدمی، بیش و پیش از عقل، احساسات اوست، به طوری که بسیاری از دین شناسان و روان شناسان برآنند که انسان ابتدا ایمان می آورد و سپس به دنبال برهانی کردن آن می رود. از این رو، حتی عالمان و دانشمندان، از احساسات خود بی نیاز نیستند. به طور معمول این تبلیغات و تحریک احساسات است که انسان را به نفع یا ضرر کسی یا چیزی برمی انگیزد و به او شور و حال دفاع و مبارزه می بخشد. بنابراین، از آن جا که شهادت حسین علیه السلام زنده کردن دوباره اسلام بود، برای این که هماره این روند و مشعل فروزان اسلام ناب جاوید و پایدار باقی بماند، به عامل برانگیزاننده نیاز دارد. در دل سنّت دیرپای انسان ها، این عامل عزاداری است و به همین دلیل در سنّت اسلامی و شیعی، مفهومی ویژه می یابد و نقشی بنیادین پیدا می کند.

ص:23

احمدبن حنبل در مسند خود، روایتی را از ابن عباس نقل می کند که هنگام وفات رقیه، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله زنان بر او می گریستند. در همان حال، خلیفه دوم، عمر بن خطاب، با تازیانه آن ها را از این کار نهی می کرد، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله مانع او شد و فرمود:

بگذار تا بگریند.(1)

هم چنین در چند جای دیگر، نهی عمر از گریستن بر شهیدان و مردگان و منع پیامبر از نهی او و جایز کردن آن ذکر شده است.(2)

هم چنین نسایی از جابربن عبداللّه انصاری نقل می کند که هنگام شهادت پدرم در جنگ احد، من بر پدرم می گریستم و مردم مرا از گریستن نهی می کردند، ولی از پیامبر صلی الله علیه و آله نهی ای ندیدم.(3) سنن نسائی نیز روایتی را آورده که در آن، بر منع نکردن پیامبر از صیحه و گریه زنان، تصریح شده است.(4)

ص:24

چپش اقامه خواند و سپس فرزندش را در دامنش نهاد و گریست.(1)

در روایت دیگری است که «امام حسین علیه السلام در هنگامی که رسول خدا در حالت وحی بود، بر ایشان وارد و بر پشت پیامبر سوار شد و مشغول بازی گردید. در این حال جبرئیل عرضه داشت: امت پس از تو دچار فتنه می شوند و این فرزندت کشته می شود. پس دست برد و مقداری خاک برگرفت و گفت در این زمین که نام آن «طفّ» است. پس از رفتن جبرئیل، پیامبر در حالی که آن خاک را در دست داشت، گریه می کرد به سوی اصحابش رفت. آنان پرسیدند: ای رسول خدا برای چه گریانی؟ فرمود: جبرئیل خبر داد که پس از من فرزندم حسین، در زمینی به نام «طفّ» کشته می شود.»(2)

از این دست روایات در خصوص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد گریستن بر امام حسین علیه السلام فراوان یافت می شود.(3) گریستن علی علیه السلام هنگام عبور از کربلا در جریان جنگ صفین نیز به صورت متواتر نقل شده است.(4)

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که حضرت زهرا علیهاالسلام بر مصیبت فرزندش حسین علیه السلام می گریست.(5) درباره گریستن، عزاداری و مجلس به پا داشتن امام صادق علیه السلام (6) و امام کاظم علیه السلام (7) نیز اخبار و گزارش در دست است. این همه روایات،

ص:25

بیانگر حزن و اندوه امامان در مصیبت حسین علیه السلام است.

پس از آن جا که گفتار، کردار و تأیید عمل دیگران از سوی آن بزرگواران حجت است، تمسک به شیوه رفتار آن ها لازم خواهد بود. البته به جز این روایات، در روایات بسیار دیگری، به گریستن و برپایی مجلس عزاداری امام حسین علیه السلام امر شده و ثواب آن بیان گردیده است. امام صادق علیه السلام ابوعماره را، به خواندن شعری در رثای امام حسین علیه السلام (1) امر کردند. نیز امر آن حضرت به جعفربن عفّان و سخن آن حضرت در این باره که هر که در مرثیه حسین علیه السلام بگرید و بگریاند، خداوند او را بیامرزد و بهشت را بر او واجب گرداند،(2) در زمره این احادیث قرار می گیرد. کلام امام رضا علیه السلام هم که فرمود:

پس به مثل حسین باید بگریند گریه کنندگان. همانا گریه بر آن حضرت، گناهان بزرگ را فرو ریزد.(3)

و نیز سخن ایشان که:

هر که مصیبت ما را به یاد آورد و پس از ما بگرید و بگریاند، هنگامی که همه چشم ها گریان می شوند، او نخواهد گریست و هر که بنشیند در مجلسی که در آن امر ما احیا می شود، قلب و دل او هنگامی که همه دل ها می میرند، نخواهد مرد.(4)

از همین دست روایات است. به هر حال، روایات برپاداشتن مجالس و گریه و

ص:26

نوحه بر حسین علیه السلام بسیار است که در این مجال، فرصت ذکر همه آن ها نیست.(1)

ص:27

سنت وجود دارد که بیش تر آن ها به خلیفه دوم بازمی گردد. در توضیح این احادیث، چند نکته حایز اهمیت است:

اول _ هم چنانکه ابن عباس از قول عایشه نقل می کند _ در صورت درستی این نوع احادیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله _ آن حضرت، این گفتار را از اساس درباره زیاد شدن عذاب کافران با گریه بستگانشان فرموده است.(1)

دوم _ در سیره خلیفه دوم، به موارد متضاد و معارض با این گونه روایات برمی خوریم که وی اشک ریختن و گریه کردن و سوگواری را بدون کارهای زاید اجازه می داده است؛ همانند اجازه او بر گریستن زنان بر مرگ خالد بن ولید،(2) و گریه او در مرگ نعمان.(3)

سوم _ اصولاً این روایات از نظر سند قابل تأملند.

از نگاه دوم، یعنی از نظر عالمان اهل سنت و فتاوای فقهی آنان نیز، تحریم مطلق عزاداری جایی ندارد. نیز آن چه مکروه قلمداد شده، شیون، زاری کردن و فریاد زدن است، ولی گریستن جایز دانسته شده است.(4)

در مجموع، عالمان اهل سنت، گریه بدون فریاد زدن را مباح دانسته اند، ولی در خصوص گریه با صدا، دو دیدگاه وجود دارد. مالکیان و حنفیان، گریه با فریاد را حرام می دانند، ولی شافعیان و حنبلی ها آن را روا دانسته اند.(5)

ص:28

ص:29

در روایتی وارد شده است که وقتی خداوند درخواست توبه آدم علیه السلام را پذیرفت، جبرئیل اسامی پنج تن آل عبا را به او تلقین کرد. هنگامی که به نام سید الشهدا رسید، گریه راه گلویش را بست. آدم علت آن را جویا شد و جبرئیل واقعه عاشورا را برای او شرح داد. در این هنگام، آدم و جبرئیل هر دو گریه می کردند.(1) در روایت دیگری آمده است که حضرت آدم هنگام عبور از کربلا یزید را لعن نموده است.(2) هنگامی که کشتی حضرت نوح نیز به کربلا رسید، به تلاطم افتاد. وقتی آن حضرت علت را پرسید، جبرئیل داستان کربلا را برای وی بازگو کرد.(3) همین مسأله درباره ابراهیم، هنگامی که درصدد ذبح اسماعیل برآمده بود، روی می دهد و پس از شنیدن داستان عاشورا، اشک از چشمانش سرازیر می شود.(4) برای اسماعیل نیز همین مسأله هنگام آب نیاشامیدن گوسفندانش در کربلا اتفاق می افتد.(5) نیز هنگامی که به موسی خطاب شد همه گناهکاران توبه کار را می بخشم، جز کشنده حسین علیه السلام را و آن گاه داستان کربلا بیان گردید، گریه کرد و از قاتلان حسین علیه السلام بیزاری جست.(6)

هم چنین در روایتی، گریستن حضرت موسی و حضرت خضر علیهماالسلام در مجمع البحرین،(7) حضرت زکریا در بیت المقدس(8) و حضرت عیسی در کربلا(9) بر حضرت

ص:30

امام حسین علیه السلام ذکر شده است. نیز گریستن حضرت رسول صلی الله علیه و آله پس از ولادت امام حسین علیه السلام (1) یا هنگام رحلت شان(2) و... ، گریستن امیرمؤمنان علیه السلام هنگام عبور از کربلا(3) و گریستن حضرت زهرا،(4) خط سیر دنباله دار تاریخ عزاداری نزد شیعیان، از ابتدا تا هنگام شهادت امام حسین علیه السلام است. هم چنین علامه مجلسی در بحارالانوار از امام باقر علیه السلام روایت می کند که هنگام خروج امام حسین علیه السلام از مدینه به طرف مکه، بانوان بنی عبدالمطلب جمع شدند و بر آن حضرت گریه کردند.(5)

ص:31

کوفه،(1) و اهل شام،(2) نیز بر مظلومیت و فداکاری جانبازانه امام حسین علیه السلام گریسته اند.

تاریخ عزاداری شیعه پس از عاشورا، از اولین لحظه های شهادت امام حسین علیه السلام شروع می شود، هنگامی که ذوالجناح با زین واژگون و یال غرقه به خون از مقتل بازگشت.(3) پس از آن نیز در مواردی متعدد، حضرت زینب، زنان حرم امام علیه السلام و نیز دیگران به عزاداری پرداختند؛ مواردی چون عزاداری اهل بیت هنگام چپاول و آتش زدن خیمه ها(4) و وقت عبور از میان شهدا،(5) عزاداری زنان بنی اسد هنگام رفتن شهدا،(6) عزاداری اهل بیت در شام،(7) عزاداری اهل بیت و اهل مدینه در هنگام ورود به مدینه(8) و عزاداری ام البنین در بقیع.(9) به جز عزاداری های اهل بیت پس از شهادت امام حسین علیه السلام و اصحابش، شاهد عزاداری های دوست داران و شیعیان خاندان عترت به صورت فردی و جمعی هستیم که به آن ها اشاره می کنیم.

1. عبیداللّه بن حر جعفی، که گفته شده پس از شهادت امام حسین علیه السلام از منزل

ص:32

خود در قصر بنی مقاتل به کربلا رفت و در آن جا گریست و قصیده بلندی در رثای امام حسین علیه السلام سرود.(1) او را نخستین زیارت کننده قبر امام علیه السلام دانسته اند.(2)

2. جابربن عبداللّه انصاری، که براساس گفته لهوف در اربعین به کربلا رسیده است.(3)

3. توّابین که پس از شهادت امام حسین علیه السلام از یاری نکردن آن حضرت پشیمان گشته و توبه کردند و به قیام بر ضد دستگاه شام و جبران گذشته همت گمارند. آن ها بدین منظور، به کربلا رفتند و در آن جا به عزاداری پرداختند و آن جا برای خونخواهی امام علیه السلام هم قسم شدند.(4)

4. عزاداری امامان معصوم علیهم السلام ، که در برخی از فصل های پیشین نیز ذکری از آن به میان آمد.

امام باقر علیه السلام به منظور عزاداری بر جدّشان، مجلس تشکیل می دادند و از کمیت خواستند تا اشعاری در این باره بخواند.(5)

امام صادق علیه السلام نیز به تشکیل مجلس عزاداری می پرداختند(6) و شیعیان را بهعزاداری و مرثیه سرایی با حزن و اندوه و سوز امر می نمودند(7) و خود در مصیبت

ص:33

جدشان می گریستند.(1)

در همین زمینه، روایاتی از امام کاظم علیه السلام (2) و امام رضا علیه السلام (3) نقل شده است. بنابراین، آن چه از سیره اهل بیت برمی آید، تشکیل مجالس عزاداری و گرامی داشت عاشورا، به ویژه دهه محرم(4) است. به یقین شیعیان هم این امر را تا حد امکان در آن شرایط خفقان به انجام می رساندند و هرگاه شرایط مهیا می شد آشکارا به عزاداری می پرداختند.

این شرایط در زمان بنی امیّه به شدت سخت و دهشتناک بود. امویان می کوشیدند تا یاد حسین و اهل بیت علیهم السلام از ذهن ها پاک شود. از این رو، به هیچ وجه اجازه عزاداری و رفت و آمد و زیارت قبر مطهر آن حضرت را نمی دادند. این موضوع پس از قیام زید ابن علی بن حسین علیه السلام در زمان هشام بن عبدالملک شدت یافت. آن شرایط خفقان بار، در گفت وگوی میان امام صادق علیه السلام و یکی از اصحابشان به نام مسمع(5) کاملاً مشهود است.

اما در زمان عباسیان، شرایط همواره در حال نوسان و تغییر بود و دائماً دچار قبض و بسط می شد. در زمان سفاح اولین خلیفه عباسی، شاهد فراهم شدن زمینه برای زیارت مرقد مطهر هستیم، ولی در زمان منصور، شاهد منع زایران و تخریب مرقد مطهریم که شاید یکی از علت های آن، قیام سادات حسنی باشد. پس از منصور و در زمان مهدی، مأمون، معتصم، واثق، منتصر و ناصرالدین باللّه ، شیعیان از جهت

ص:34

عزاداری و زیارت قبر امام حسین علیه السلام آزادی داشتند، ولی در زمان هارون و متوکّل، به شدت در آزار و اذیت قرار گرفتند و دستور تخریب قبر مطهر و منع زایران صادر شد.(1) شدیدترین این آزارها و اذیت ها، در زمان متوکّل بود که دستور کِشت زمین های اطراف قبر مطهر و زندانی کردن زایران را در سال 236 ه . ق صادر کرد. علی بن محمد بسامی، شاعر بغدادی، شعری سرود و در آن، بنی عباس و متوکل را هجو و مذمت کرد.(2) با این حال، کسانی از قرن اول هجری تا زمان آل بویه، به طور فردی و جمعی به کربلا رفته و در آن جا عزاداری می کردند، ولی پرشکوه ترین عزاداری شیعه در سوگ سیدالشهدا علیه السلام ، در دوران آل بویه که خود شیعه و دوست دار اهل بیت بودند، اتفاق افتاد. احمد معزالدوله، یکی از سه برادران بویه ای، پس از فتح بغداد در سال 334 ه . ق در زمان مستکفی باللّه، با توجه به روحیه تشیع خود، به آبادانی مزار امامان معصوم، به ویژه امام حسین علیه السلام پرداخت. او در محرم سال 352 دستور داد که بازارها تعطیل و خرید و فروش ممنوع شود و سقاخانه هایی در بازارها برای آب دادن به مردم دایر گردد. هم چنین زنان در حالی که برای امام حسین علیه السلام نوحه می خواندند و بر صورت لطمه می زدند، از خانه ها خارج شوند.(3) این نخستین باری بود که چنین مراسمی در عزای امام حسین علیه السلام و زیر پرچم حکومتی برپا می گردید و سنت عزاداری دهه اول محرم، از آن زمان تا کنون به یادگار مانده است. پس از این دوران نیز عزاداری امام حسین علیه السلام همواره انجام می گرفت و با توجه به برخورد حاکمان، دچار قبض و بسط می گردید.

پس از دوران آل بویه، دوران تیموریان از این جهت بسیار پر اهمیت است. و

ص:35

شاهد گسترش تدریجی تشیع، به ویژه در خراسان و ماوراءالنهر (مرکز حکومت تیموریان) هستیم، به طوری که برخی از پژوهش گران، از تسنن دوازده امامی در این دوره نام برده اند(1) و نوشته اند در این زمان در ماوراءالنهر، همه ساله در سالروز قیام عاشورا، مراسمی برپا می شد.(2)

ملاحسین کاشفی، چهره شاخص این دوره و نگارنده کتاب روضة الشهداء است. برخی گفته اند در این دوره، گریه بر امام حسین علیه السلام در هرات، جانشین ذکر صوفیانه شده بود که نقشبندیه آن را ملغی کرده بودند.(3) با روی کار آمدن صفویه و رسمیت یافتن مذهب شیعه و فزونی گرفتن شمار شیعیان، بر کمیت و گستره مراسم عزاداری افزوده شد و از آن پس نیز با توجه به شیعی بودن همه حاکمان ایرانی، همین روند با ابعاد وسیع تری ادامه یافت.

ص:36

در مجلس ابن زیاد است. هنگامی که ابن زیاد با چوب دستی بر لب و دندان امام علیه السلام می زد، زید با اعتراض گفت: چوب دستی ات را بردار، به خدا شاهد بودم که رسول خدا مابین دو لب حسین را می بوسید و سپس گریست. ابن زیاد او را تهدید به مرگ کرد. پس زید فریاد زد: ای مردم! شما از این پس جزو بردگانید؛ پسر فاطمه را کشته اید و پسر مرجانه را امارت داده اید... .(1)

به جز زیدبن ارقم، از کسانی که گریستن و عزاداری ایشان بر حسین بن علی علیه السلام ذکر شده می توان به حسن بصری اشاره کرد که پس از شنیدن خبر شهادت امام حسین علیه السلام به شدت گریست و گفت: امت ذلیل، امتی است که پسر دختر پیامبرش را می کشد.(2) هم چنین از امام شافعی می توان نام برد. شافعی با وجود طعن مخالفان، از ابراز محبت به اهل بیت علیهم السلام اِبا نمی ورزید.(3) وی در قصیده ای، به مدح اهل بیت علیهم السلام و ابراز اندوه از شهادت امام حسین علیه السلام می پردازد. نیز می توان از رثای خالد بن معران، یکی از تابعین و مرثیه احمدبن منصوربن علی قطیعی درباره امام حسین علیه السلام یاد کرد.(4) باید به این نکته اشاره کرد که بسیاری از فقهای سنی مذهب اهل کوفه، به ویژه ابوحنیفه از سرسخت ترین طرفداران قیام های علویان بودند. ابوحنیفه و بسیاری دیگر از فقها هم در جریان قیام زیدبن علی بن حسین علیه السلام (5) و هم در جریان قیام حسنیان به رهبری محمد نفس زکیه و ابراهیم بن محمد، به حمایت آنان برخاستند

ص:37

و به نفع آنان فتوا صادر کردند.(1)

احمدبن حنبل، عالم بلند پایه اهل حدیث، در تعدیل مذهب عثمانیه و پذیرش فضایل علی علیه السلام نقش مؤثری دارد و حنبلی ها که به سختی با مراسم عاشورای حسینی مبارزه می کردند، با نشر فضایل اهل بیت علیهم السلام از شدت تعصبشان کاسته شد. در این راستا می توان از سبط ابن جوزی و یحیی بن سلامه حفصکی که قصیده ای در مدح دوازده امام و قصیده ای دیگر در رثای اباعبداللّه الحسین علیه السلام دارد، نام برد.(2) هم چنین می توان به کسانی چون ابن صباغ مالکی، شمس الدین محمدبن طولون، قندوزی حنفی و فضل اللّه بن روزبهان که همگی آنان سنی های معتدلی هستند، اشاره کرد.

عبدالجلیل رازی، از عالمان قرن ششم و صاحب کتاب النقض، در مقابل نویسنده سنی مذهب دیگری که به عزاداری امام حسین علیه السلام خرده گرفته بود، به دفاع از آن برمی خیزد و می نویسد: «بزرگان و معتبران ائمه از اصحاب امام مقرم بوحنیفه و امام مکرّم شافعی و علما و فقهای طوایف فریقین، خلفا عن سلف، این سنت را رعایت کرده اند».(3) اطلاعاتی که وی از عزاداری امام حسین علیه السلام در میان اهل سنت می دهد، بسیار ارزش مند است. وی از شخصیت های برجسته زیادی از اهل سنت چون خواجه بومنصور در اصفهان و خواجه علی غزنوی حنفی در بغداد نام می برد که، در روز عاشورا با شور و هیجان فراوانی به سوگواری امام حسین علیه السلام می پرداخته اند.(4) وی هم چنین به مجلس «شهاب مشّاط» در بغداد اشاره می کند.

ص:38

در همین دوره باید از عبدالرحمان جامی (817 _ 898 ه . ق) حنفی مذهب یاد کرد که علاقه بسیاری به خاندان عترت داشته و اشعاری در این باره سروده است.(1) او هنگام دیدار از کربلا اشعاری در وصف امام حسین علیه السلام می سراید:

کردم ز دیده، پای سوی مشهد حسین

هست این سفر به مذهب عشّاق فرض عین(2)

به جز این موارد می توان از برخی عالمان حنفی نام برد که کتاب هایی در رثای امام حسین علیه السلام نگاشته اند: محمودبن عثمان حنفی رومی نویسنده مقتل الامام الحسین ابن علی ابی طالب رضی اللّه عنهما فی کربلا،(3) قادر بخش بن حسن علی حنفی نگارنده جور الاشقیا، علی ریحانة سید الانبیاء(4) و شیخ علی انور بن علی اکبر حنفی نویسنده کتابی با عنوان شهادة الکونین فی مقتل سیدنا الحسین السبط.(5) امروزه نیز اهل سنت، یا خود به عزاداری امام حسین علیه السلام می پردازند و یا با شیعیان در عزاداری شرکت می کنند؛ چنان چه دکتر علی الوردی در کتاب خود با عنوان دراسة فی طبیعة المجتمع العراقی به این اشتراک شیعه و سنی در عزای حسینی اشاره می کند و می نویسد:

کم دیده نمی شود که محله سنی نشین با محله شیعه نشین در بعضی مجالس حسینی مشارکت می کنند و گاهی نیز در تقدیس مراقد و امامان شیعه این

ص:39

مشارکت دیده می شود.(1)

ص:40

رونقی وسیع و جدّی گرفت، به طوری که اهل تسنن نیز با شیعیان همنوا می شوند. پس از تیموریان، با روی کار آمدن صفویه و حمایت رسمی آنان از تشیع، برپایی عزاداری گستره و دامنه بیش تری یافت و در اقصی نقاط ایران متداول شد. این مراسم هم چنان تا زمان قاجاریه ادامه یافت. در دوره رضاشاه پهلوی، با آن که خود او با تظاهر شدید به حمایت از تشیع و علما و مظاهر تشیع و به راه انداختن دسته و همراهی با عزاداران توانسته بود حکومت را به دست گیرد، ولی در نیمه دوم حکومتش به شدت با عزاداری مبارزه کرد و آن را ممنوع ساخت. در زمان پهلوی دوم، ممنوعیت عزاداری برداشته شد و مردم توانستند آزادانه به عزاداری بپردازند.

پس از سقوط سلطنت 57 ساله پهلوی و با آغاز انقلاب اسلامی ایران، سوگواری سید الشهدا منزلت والایی یافت و یکی از اساسی ترین پایه های مذهبی حکومت را نیز تشکیل داد. گفتنی است که ایرانیان، عزاداری را در مساجد، تکیه ها، حسینیه ها، منازل و به صورت دسته عزا در معابر عمومی و نیز در بیوت مراجع تقلید برپا می کردند. این مراسم، در شهرهای مذهبی چون قم، مشهد، کاشان، اصفهان، اردبیل، و... بسیار پرشکوه انجام می گیرد. نخل برداری، هیأت های سقایی، تعزیه خوانی، زنجیر زنی و قمه زنی از رسم های متداول آیین عزاداری به شمار می آید.(1)

ص:41

هیأت های عزادار با شمایل خاص، شور و وجد دیگری بدان می دهد، و برخی از علما نیز با آنان همراهی می کنند؛ همانند علامه سید محمدمهدی بحرالعلوم که با عزاداران در مراسم همراه می شده است.(1)

2. سوریه: با توجه به این که دمشق مرکز خلافت امویان بوده و به طور کلی مردم آن جا نیز به اموی بودن شهرت داشته اند، در ابتدا مراسم عزاداری چندان رونقی نداشت ولی بعدها، با توجه به نزدیکی آنان به کشور لبنان که شیعه در آن جا گرایشی قوی بود و نیز وجود مرقد حضرت زینب علیهاالسلام و حضرت رقیه علیهاالسلام ، عزاداری امام حسین علیه السلام شور خاصی یافت و امروز نیز چنین است؛ البته در عهد حمدانیان وضعیت به مراتب بهتر گزارش شده است.(2)

3. لبنان: سابقه شیعه گری، در لبنان، تا زمان ابوذر امتداد دارد. امروزه لبنان شیعیان معتقدی دارد، ولی در زمان امویان، به سختی تحت فشار بودند. اندک اندک با باز شدن فضا اجتماعی _ سیاسی، عزاداری نیز رونق یافته و امروزه عزاداری های بسیار خوبی در آن جا، به ویژه در مناطق جبل عامل که سابقه طولانی در این باره دارند، انجام می شود.

4. افغانستان: مراسم عزاداری در افغانستان همه ساله در نقاط مختلف این کشور به ویژه در مناطق مرکزی که شیعیان در آن جا ساکنند (منطقه هزارستان) و نیز مناطق مرکزی که شیعیان در آن جا ساکنند (منطقه هزارستان) و نیز شهر مزار شریف (در شمار کشور) به خوبی برگزار می شود.(3)

5. بحرین: در بحرین، از قدیم روز عاشورا تعطیل و حسینیه های آن که ماتم نامیده

ص:42

می شود، در ایام محرم به شدت فعالند.(1)

6 . هندوستان: تاریخ عزاداری در هند، به پیش از استیلای سلطان محمود غزنوی می رسد. شیعیان و سنّی های معتقد به امام حسین علیه السلام و حتی دیگر فرقه ها، در روزهای محرم در مکان هایی به نام امام باره که ضریح ائمه است، جمع می شوند و به عزاداری می پردازند. تعزیه و شور خاص هندیان به حدّی است که گاه عزاداری ایشان، تا اربعین سید الشهدا ادامه می یابد.(2)

7. پاکستان: در پاکستان، روز عاشورا یکی از تعطیلات رسمی است. در استقلال پاکستان، توجه به عاشورا نقش ویژه ای داشت(3) و اقبال لاهوری نیز اشعاری درباره امام حسین و کربلا سروده و استقلال پاکستان را مرهون آن دانسته است. شبیه کوچکی از مقبره امام حسین علیه السلام که بدان تعزیه یا ضریح می گویند، افزون بر زنجیر زنی، سینه زنی و نیز قمه زنی در پاکستان مرسوم است.(4)

8 . بنگلادش: در بنگلادش نیز امام باره ها، مرکز عزاداری بوده و احساسات مردم در خصوص عاشورا، در ادبیات آن ها نیز منعکس شده است.

9. اندونزی: در اندونزی که اسلام توسط شیعیان و جمعی از سادات بدان راه یافته، ماه محرم را «سورا» می خوانند و آن را باشکوه برگزار می کنند.

10. فیلیپین: در فیلیپین نیز عاشورا به شکل پرشکوهی برگزار می گردد. در سال

ص:43

1310 ه . ق، عده ای از نوادگان امام صادق علیه السلام برای تبلیغ از عراق وارد سوماترا شدند. نیز در اوایل قرن پانزدهم، یکی از سادات، به مالاکا رفت و پس از ازدواج با دختر حاکم آن دیار، به خلافت رسید و بازماندگانش تا چهار قرن در آن جا حکومت کردند.

11. تایلند: در تایلند نیز که اسلام و تشیع به وسیله یک تاجر قمی به نام شیخ احمد به آن جا وارد شد، مراسم عاشورا هر ساله برگزار می گردد. هم چنین عاشورا در جمهوری آذربایجان که هفتاد درصد آن شیعه اند، آفریقای شرقی، بروندی، الجزایر، کانادا، آمریکا و آلبانی برگزار می شود.(1) در آلبانی «نعیم بیک» دیوان شعری در مورد شهادت امام حسین علیه السلام سروده و «دالیب فراشری» 65 هزار بیت در این باره گفته است.(2) شیعیان در مدت ده روز محرم، آب نمی نوشند تا خود را شبیه قهرمانان کربلا گردانند، آن گاه به تکایا می روند تا به ذکر مصیبت بپردازند و در راه یا امام یا امام می گویند.(3)

در شهرهای ترکستان ، قفقاز، تبت و چین نیز همانند این موارد وجود دارد.(4)

ص:44

ص:45

لازمه اسوه بودن امام علیه السلام به شمار آورده اند!(1) اگرچه این رویکرد فهم کامل قیام را ناممکن می داند، ولی درک ناقص و نسبی آن را ممکن می شمارد.

گفتمان دوم، منظری انسانی _ طبیعی دارد که، با رویکرد عقلانی به تحلیل و بررسی قیام عاشورا می پردازد. هویت انسانی امام، تاریخی بودن قیام، نقش پررنگ آگاهی و اختیار در شخصیت و قیام امام و در نهایت، توان الگوگیری از نهضت عاشورا، از ویژگی های این گفتمان است.

به نظر می رسد برای فهم قیام و فلسفه آن، باید نهضت عاشورا را دارای ابعاد گوناگون و جنبه های متعددی دانست، آن گاه برای نزدیک سازی گفتمان الهی با نگرش جدیدی که مطرح شد و گفتمان انسانی _ طبیعی و عقلانی، کوشید.

برای این منظور، از نظریه «اندیشه اصلاح» دکتر احمد آکوچکیان، به عنوان فرضیه پذیرفته شده و زیر ساخت بحث استفاده خواهیم کرد. در این نظریه، بینش الهی، با بینش اجتماعی _ تاریخی و روان شناسی نهضت عاشورا ترکیب گردیده، فلسفه نهضت عاشورا، احیا و اصلاح در دو وجهه نظری (اصلاح فکر دینی) و کاربردی (اصلاح انسانی _ اجتماعی) دانسته شده و در نتیجه، آموزه های عاشورا در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی پیشنهاد می شود.(2)

دیدگاه کلان این نظریه، دیدگاهی دین شناختی است و در واقع فراتر از دیدگاه شهادت طلبی و حکومت خواهی امام قرار گرفته است.

بر پایه این نظریه، می توان مجموعه آموزه های عاشورا را در قالب سه اصل اساسی تبیین کرد:

ص:46

1. اصل اندیشه احیا و فکر اصلاحی در حوزه شناخت دینی و انسان و جامعه؛

2. اصل سازندگی و تربیت اصلاحی؛

3. عاشورا در عرصه جامعه مدیریت اجتماعی، که ساختار و فرآیند درونی فکر اجتماعی را در دو حوزه نظری و جامعه شناختی دربردارد. هم چنین در حوزه مدیریت حرکت اجتماعی، هم به توجیه نظری دیدگاه های ارزشی و هنجاری، عاشورایی می پردازد و هم به طراحی سیستم مطلوب اجتماعی، اعم از نظام فرهنگی، نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست می یازد.

بر این پایه می توان فلسفه عزاداری را بدین شرح تبیین کرد:

ص:47

آمده است. ایشان در وصیت خویش به محمدبن حنفیه و در جای جای کلام خود، بدان اصرار می ورزد. امام علیه السلام ، در زمانه ای به پا خاست که حاکمی بر مردم چیره گشته بود که نسبت به مظاهر دین بی توجه بود. از این روست که حرکت اصلاحی امام علیه السلام ، در سه حوزه اندیشه ای و بینشی، منشی و روشی شکل می گیرد. امام به دنبال خلوص و توان مندی در حوزه فکر دینی و نیز مسئولیت و کارآمدی در حوزه نظام اجتماعی جامعه دین داران است. بنابراین، یکی از فلسفه های عزاداری نیز همین بوده و باید باشد. مراسم عزاداری باید تلاشی در راه خالص سازی و توان مند سازی اندیشه و رفتار دینی و مسئولیت و کارآمدی جامعه دینداران باشد.

ص:48

تصویری سره و کارآمد از وجهه اجتماعی تعالیم دین است.

ص:49

می تواند به بازپروری، بازسازی، ترویج و تبلیغ تعالیم شیعی بیانجامد.

ص:50

ص:51

معنوی و روحانی را برای انسان آماده می سازد. به هم پیوستگی عاطفی انسان هایی که عشق یک دلدار را فریاد می زنند، اعمال مشترکی را به صورت هماهنگ انجام می دهند، رو به سوی یک محبوب دارند و او را الگوی خویش می شناسند، چنان معنویتی را به وجود می آورد که در هیچ کجای دیگر آن را نمی بینیم.

ص:52

علیه السلام و یاران عاشورایی اش در معرکه جنگ و... یاد می شود و با شعر و سخن حزن انگیز و مرثیه های کربلایی، در ذهن انسان نقش می بندد. بدین سان، فضایل اخلاقی به او آموخته و در ذهنش متجسّم می شود. در نتیجه، به او تلقین می گردد که مسیر سعادت چنین است. از این رو، خود را در محیطی مناسب برای رشد فضایل اخلاقی اش می بیند.

ص:53

ص:54

تجمع عزاداران خود باعث تبادل سطح وسیعی از اخبار، اطلاعات و مسایل روز میان آن ها می شود؛ چرا که آنان، گروه اجتماعی را تشکیل می دهند که از انسجامی نسبی نیز برخوردار است.

ص:55

عباس را الگوی بصیرت، ایمان، وفاداری و فداکاری؛ حبیب بن مظاهر را الگوی وفای به عهد، لیاقت و عمل به وظیفه تبلیغی؛ انس بن حارث کاهلی را الگوی کهن سالان؛ حرّ را الگوی نادمان و توبه کاران؛ زهیربن قین را الگوی سعادت مندی؛ قیس بن مظهر را الگوی رازداری؛ حنظله بن سعد تهامی را الگوی جان نثاری؛ ابو عمامه صیداوی را الگوی اهتمام به نماز؛ مسلم بن عوسجه را الگوی پایداری و پیش تازی در جهاد؛ جون را الگوی حق شناسی؛ محمد بن بشیر حضرمی را الگوی سبقت عقیده بر عاطفه؛ ام عمر و ام وهب را الگوی شهامت زنانه؛ زینب را الگوی صبر و پایداری و پیام رسانی؛ و حسین علیه السلام را جامع همه این الگوها می بینیم.

ص:56

عاشورا، دوره ای جدید در تاریخ تشیّع گشود. بدین سان حادثه عاشورا پس از این، نوعی حالت سازمان بخشی نیز به خود می گیرد. این سازمان بخشی، به واسطه آرمان ها و روش های پژواک یافته از آن و محوریت یافتن آن برای کل نهضت های اسلامی است. به طوری که اگر به تاریخ بنگریم، می بینیم که کربلا، مرقد حسین علیه السلام است و نهضت عاشورا؛ همواره نمادی برای مظلومان و برخاستگان بر ضد ظلم و بیداد، و مرکزی برای گرد آمدن آزادی خواهان بوده است. از توّابین، مختار و زیدبن علی علیه السلام گرفته تا به امروز، می توان برای آن مثال آورد! از این رو، عزاداری توانسته و می تواند به سامان بخشی و سازماندهی جمع های پراکنده شیعیان بیانجامد. تجربه نیز همواره نشان داده که بزرگ ترین تجمعات شیعی، در ایام سوگواری حسین بن علی علیه السلام به وقوع می پیوندد.

ناپلئون بناپارت فاتح بزرگ فرانسوی در این باره سخنی دارد که بسیار قابل تأمل است. او می گوید:

ما اگر وقتی امر اجتماعی و یا سیاسی داشته باشیم، باید ده ها هزار کارت چ کنیم و با چه زحمتی توسط نفراتی، آن کارت ها را به اشخاص برسانیم. تازه از ده ها هزار نفرشان، هزار نفر حاضر می شوند و امر ناتمام می ماند، لکن این مسلمان ها و شیعیان با نصب یک پرچم سیاه، بر سر در یک خانه می گویند می خواهیم برای حسین عزیزمان گریه کنیم. ده ها هزار نفرشان در ظرف دو ساعت در مجلس جمع می شوند و تمام مسایل اجتماعی، سیاسی و مذهبی خود را در آن مجالس حل و فصل می نمایند و این یکی از فواید قیام [حضرت امام] حسین علیه السلام است.(1)

از آن جا که این سازماندهی و انسجام با شعور، اخلاص، آگاهی، غیرت و ایمان

ص:57

مستحکم همراه است، می تواند پایه بسیاری از حرکت های اجتماعی _ سیاسی شود.

ص:58

است. عزاداری شعاری ماندگار و کارآمد در راه حفظ همبستگی شیعیان، نقش آفرینی آنان و حفظ روحیه آنان بوده و نقشی شگفت انگیز در تداوم حرکت تشیع ایفا نموده است.

ص:59

ص:60

از زینب کبری علیهاالسلام نیز مرثیه ای در مدینه نقل شده است که می فرماید:

چه جوابی خواهید داشت وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله بپرسدتان: شما که آخرین امت ها هستید، با اهل بیت و اولادم چه کردید؟ آیا با شما عهد و پیمان نداشتم؟ چرا به عهد و میثاق خود وفا نکردید. من که نصیحت گر شما بودم، این جزایم نبود که به خویشاوندانم چنین ظلمی روا دارید.(1)

از عبیداللّه بن حر یکی از سران توابین نیز مرثیه ای در شهادت امام حسین علیه السلام نقل شده است.(2)

به جز این ها، در قرن اول و دوم هجری نام کسان بسیاری که مرثیه ای در شهادت سیدالشهداء علیه السلام سروده بودند، در کتاب ها آمده، مثل عقیم بن عمیق سهمی(3) و ابوالاسود دوئلی.(4) در قرن سوم و چهارم هجری نیز نام شاعران بسیاری در کتاب ها ذکر شده از آن جمله می توان عبداللّه بن عمار برقی و دعبل بن علی خزائی را نام برد.

در میان اهل سنت نیز بسیاری از عالمان و شاعران، در شهادت ابی عبداللّه علیه السلام مرثیه گفته اند؛ مانند محمد بن ادریس شافعی،(5) معمربن مثنی(6) و عمارة الحیوانی.(7) در

ص:61

ادبیات فارسی، اگرچه مرثیه های مذهبی، تازه ترین نوع مرثیه سرایی بوده است،(1) به علت عدم رواج مذهب شیعه، تا قرن هشتم نمی توان نمونه های فراوان و چشم گیری یافت.(2) این مسأله به دلیل عدم وجود مرثیه های مذهبی است، بلکه به جهت ظاهر شدن و یا ضایع شدن آن ها به خاطر سیاست های ضد شیعی بوده است.

با این حال در اواخر دوره سلجوقی که شیعیان آزادی عمل نسبی ای به دست آوردند، شاهد حضور گروهی به نام «منقبت خوانان» _ کسانی که مدایح ائمه را به آواز در کوی و برزن می خواندند _ ، هستیم.(3)

قوامی رازی، شاعر نیمه اول قرن ششم، مرثیه سرای فارسی زبان دیگری است که دو مرثیه درباره امام حسین علیه السلام سروده است. یکی از مرثیه ها، با این بیت آغاز می شود:

روز دهم از ماه محرم به کربلا

ظلمی صریح رفت بر اولاد مصطفی(4)

به ظاهر، نخستین شاعر شیعی که به مدح و منقبت اهل بیت علیهم السلام زبان گشوده و سوگ نامه کربلا را با آه و دردی عمیق سروده، کسایی مروزی، شاعر قرن چهارم هجری است. وی در قصیده ای، پس از وصف زیبایی های طبیعت، به شرح جریان کربلا پرداخته و قصیده خود را با این بیت به پایان می برد:

ص:62

تا زنده ای چنین کن دل های ما حزین کن

پیوسته آفرین کن بر اهل بیت زهرا علیهاالسلام (1)

پس از کسایی، باید از سنایی غزنوی، شاعر بلند پایه اواسط قرن پنجم هجری نام برد که به شرح وقایع کربلا تا حضور کاروان اسیران در شام می پردازد. مطلع یکی از سروده های او چنین است:

پسر مرتضی امیر حسین

که چون اویی نبود در کونین

اصل و فرعش همه وفا و عطا

عفو و بخشش همه سکون و رضا

... کربلا چون مقام و منزل ساخت

ناگه آل زیاد بر وی تاخت

و شعر او با این بیت خاتمه می یابد:

باد بر دوستان او رحمت

باد بر دشمنان او لعنت(2)

عطار نیشابوری نیز در وصف شهید کربلا و ماجرای عاشورا، اشعاری بکر سروده است.(3) از دیگر پیشتازان مرثیه سرای فارسی، سلمان ساوجی است با شعر:

خاک خون آغشته لب تشنگان کربلاست

ص:63

آخر ای چشم بلابین، جوی خون پایت کجاست(1)

و خواجوی کرمانی با شعر:

آن گوشوار عرش که گردون جوهری

با دامنی پر از گهرش بود مشتری(2)

نیز مولوی با شعر:

کجایید ای شهیدان خدایی

بلا جویان دشت کربلایی

کجایید ای سبک بالان عاشق

پرنده تر ز مرغان هوایی

سعدی با شعر:

یا رب به نسل ظاهر اولاد فاطمه

یا رب به خون پاک شهیدان کربلا(3)

پس از ایشان نیز شاعران پارسی زبان، مرثیه های فراوان و دیوان های ویژه ای در رثای شهید کربلا سروده اند که از میان آنها می توان به محتشم کاشانی و عمان سامانی اشاره کرد.

نکته قابل توجه در مرثیه های کربلا، این است که از همان دوره پس از شهادت سیدالشهداء، شاهد ادبیات پیام و قیام هستیم. از آن جمله می توان به حق گرایی به جای مصلحت گرایی در شعر فرزدق، دعوت به قیام در برابر ظلم و الحاد در شعر ابوالاسود دوئلی و قصیده های والای هاشمیات، کمیت بن زید، معرفی اهل بیت و

ص:64

افشاگری و ظلم در شعر سید حمیری و منصور نمری، و نیز پیام ایستادگی و مقامت در راه آرمان الهی در شعر دعبل خزائی اشاره کرد.

ص:65

و عمل با شخص زیارت شونده امر می شود. تلاش این روایات این است که زیارت، عوام زده و تفریحی نشود، بلکه از آغاز تا انجام، حرکتی عقیدتی به شمار آید.

3. روایات ترویجی _ تعمیمی عاشورا که امامان علیهم السلام می کوشند تا فرهنگ عاشورا را در زندگی روزانه شیعیان در تمام روزهای سال گسترش دهند.

ص:66

تاریخی برخوردار است. جوهره اصلی مضمون و روح مسلط بر زیارات، آگاهی بخشی، ایمان، آزادگی، آزادی، قسط انسانی و عدالت اجتماعی است.

هم چنین ادبیات این زیارت ها، از واژگان خاصی تشکیل یافته که پیشینه ای در ادبیات نداشتند. واژگانی مثل ثار، ثائر، ثاراللّه ، وِتْر، موتور، قتیل، وتراللّه ، شاهد، مشهود، المظلوم و... . در طی قرون متمادی نیز کتاب های بسیاری در خصوص آداب زیارت نوشته شده است.

ص:67

یافت و به زمان و مکان خاصی نیز منحصر نشد.

در مبحث روضه خوانی، باید رواج این اصطلاح را پس از نگارش کتاب روضة الشهداء نوشته مولی حسین کاشفی سبزواری (م 910 ه ) و برگرفته از آن دانست. نویسنده ریاض العلما در این باره می نویسد:

روضة الشهداء، نخستین کتابی است در مقتل، که به فارسی تصنیف شده، و آن متداول و معروف در میان مردم است. در این کتاب، او با مراعات جانب تقیه ظاهر می شود... . در آن، از بسیاری از کتب مانند عیون اخبار الرضا و ارشاد مفید نقل کرده است. اما بیش تر آن بلکه همه اش از کتب غیر مشهور، بلکه غیر قابل اعتماد است.(1)

بنابراین، بدان سبب که روضة الشهداء متنی فارسی و مؤلف آن واعظی متبحر و مشهور بوده و نیز این کتاب را با قلمی شیوا و گیرا نگاشته است، این کتاب در میان مقتل خوانان و ذاکران شیوع و رواج می یابد و به متن برگزیده آن ها تبدیل می شود، به طوری که از آن پس، آنان به نام این کتاب، «روضه خوان» نامیده می شوند و این اصطلاح به سرعت در فرهنگ عامه جا می گیرد. پر واضح است که ذکر مصیبت امام حسین علیه السلام از مدت ها پیش، پس از وعظ واعظان مرسوم بوده است و این به خوبی از تصریح و اشاره خود کاشفی در روضة الشهداء (2) پیداست.(3)

به هر حال، از این نوع ادبیات، می توان به ادبیات روضه ای تعبیر کرد که چندان به بُعد واقعی تاریخی ماجرا توجهی ندارد و فقط حادثه را به عنوان پدیده ای ویژه، در قالب متونی خاص، به شکل داستانی، ادبی و روضه ای تصویر می کند. سابقه این

ص:68

ادبیات را می توان در قرن پنجم جست وجو کرد: ابوالحسن بکری(1) که بخش های عمده ای از تاریخ اسلام را به صورت داستان درآورده و کتاب هایی پیرامون مقتل علی علیه السلام و مقتل الحسین علیه السلام دارد، از این ادبیات سود برده است. پس از آن، می توان از لهوف سید بن طاووس و مثیر الاحزان ابن نمای حلی و کامل بهایی نام برد.

پس از روی کار آمدن صفویان، مراسم عاشورا، جایگاه رسمی تری می یابد و به تبع آن، روضه خوانی اهمیت فزون تر و گستره بیش تری می یابد. کتاب المنتخب طریحی (م 1085) در اواخر همین دوره نوشته می شود. این مسأله، در دوره قاجاریه ابعاد گسترده تری پیدا می کند، به طوری که بیش از 67 (2) اثر در این حوزه نگاشته می شود.

اما مقتل نگاری به معنای ثبت روایات و داستان های تاریخی مربوط به شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش، از شعبه های مهمی است که توجه بیش تری را می طلبد. به ظاهر اولین کسی که کتابی به نام مقتل الحسین علیه السلام داشته اصبغ بن نباته، از یاران خاص علی علیه السلام بوده است.(3) پس از او، می توان از جابربن یزید جعفی(4)، ابومخنف لوط بن یحیی ازدی(5) در قرن اول و دوم، محمد بن علی بن فضل،(6) نصر بن مزاحم(7)

ص:69

در قرن سوم، محمدبن علی بن بابویه،(1) محمدبن حسن طوسی(2) و ابوالحسن شافعی(3) در قرون چهارم و پنجم نام برد.

در سده ششم هجری، ابوالمؤید موفق خوارزمی (م 568 ق) مشهورترین فردی است که کتابی در خصوص مقتل نوشته است. او در بیش تر نقل ها سلسله راویان خبر را نیز نام می برد.

هم چنین در همین دوره، می توان از ابن شهر آشوب نام برد که اگرچه کتاب مستقل در مقتل ننوشته، ولی در کتاب مناقب آل ابی طالب زیر عنوان مناقب امام حسین علیه السلام ، به شرح مقتل آن حضرت پرداخته است.(4)

غیر از موارد مذکور در برخی نگارش های تاریخی و نسب شناسی عام، همانند طبقات الکبری، از محمدبن سعد، انساب الاشراف از احمدبن یحیی بلاذری(م 1279) اخبار الطوال، احمدبن داود دینوری (م 282) تاریخ طبری اثر محمدبن جریر طبری (م 310) و الفتوح احمدبن اعثم کوفی (م حدود 314) می توان شرح های مبسوطی از زندگانی امام حسین علیه السلام و شهادت آن حضرت به دست آورد. به عنوان مثال، ابن اعثم کوفی در الفتوح به شرح مبسوط حادثه عاشورا می پردازد که به صورت مستقل و تحت عنوان مقتل الحسین علیه السلام ابن اعثم کوفی به چاپ رسیده است.

ص:70

ص:71

اروپا دانسته اند. ملک الشعرای بهار و دکتر عبدالحسین زرین کوب(1) ازاین دسته اند.

با این حال، به نظر می رسد که نظریه نخست متقن تر و صحیح تر باشد؛ چرا که با روح کلی حاکم بر این مراسم و نیز تاریخ همراه آن هم سازتر است. البته این بدان معنا نیست که بعدها این نوع آیین، هیچ اثری از درام ها و نمایش های اروپایی و فضای مسیحی آن ها نپذیرفته باشد و این امر هم ممکن است.

در مورد این موضوع که تاریخ آغاز شبیه خوانی مذهبی (تعزیه) چه زمانی است نیز، اتفاق نظریه وجود ندارد و بیش تر صاحب نظران، آن را به دوران صفویه بازگشت داده(2) و گزارش های «کورنی یل لابرون» هلندی،(3) «سالامون»انگلیسی و «وان گوگ» هلندی(4) را، دلیل بر آن دانسته اند. با این حال، تاریخ آلبویه، گزارش هایی است که قابل توجه است. چنان چه ابن کثیر در شرح وقایع آل بویه، هنگامی که به بحث عزاداری می رسد در هیجدهم محرم برای مصعب بن زهیر، در برابر عاشورا خبر می دهد که در آن مراسم شبیه سازی از طرف سنیان برگزار شد و زنی را عایشه نامیدند، کسی را طلحه و دیگری را زبیر خواندند و گفتند می خواهند که با اصحاب علی علیه السلام بجنگند.(5)

این موضوع به احتمال قریب به یقین، در برابر شبیه خوانی های صورت گرفته از

ص:72

سوی شیعیان از جریان کربلا بوده و پاره ای از سنی های متعصب را به واکنش واداشته است.

دیدگاه عالمان و فقیهان نیز درباره تعزیه، قابل توجه است. میرزا ابوالقاسم قمی (م 1231)، میرزا ابوطالب قمی، میرزا محمد تقی نوری و محمد رفیع طباطبایی، از کسانی هستند که به جواز آن نظر داده اند،(1) ولی بسیاری از عالمان وفقیهان بزرگ، هم چون مرحوم شاه آبادی، حاج شیخ عبدالکریم حائری و آیت اللّه بروجردی، آن را با توجه به نوع اجرای مراسم جایز نمی شمرده اند.(2) از این رو، به نظر می آید ابعاد هنری گوناگون تعزیه، نیازمند بازسازی، دوباره نگری، پیرایش، ورود عناصر جدید و متون متقن است تا بتواند دوباره زنده شود و نقش صحیحی بر عهده گیرد.

ص:73

یکی دیگر از نویسندگان درباره توغ می گوید:

در اصل، لغتی است ترکی و معنای پرچم، علم، بیرق. چون ترکان آق قویونلو همیشه در پیشاپیش سپاهیان خود علمی را حرکت می دادند که به آن توغ می گفتند. به کار بردن این علامت، در زمان صفویه نیز بین سپاهیان قزلباش رواج یافت. به تدریج این علامت، در دستجات عزاداری نیز به کار برده شد، به این تعبیر که عزادارن، همگی سربازان امام حسین علیه السلام هستند. از این جهت، به عنوان شی ءای مقدس شناخته شد و با همان لغت ترکی توغ شهرت یافت.(1)

صاحب کتاب تاریخ مذهبی قم نیز آن را ترکی ماوراءالنهری و مربوط به دوران سلجوقیان به بعد و متعلق به سپهسالاران بزرگ می شمارد.(2)

به هر حال، این علامت که دارای انواع زبانه دار و بی زبانه است،(3) و در ایامی چون شب و روز عاشورا، در ایامی دیگر چون 28 صفر و 21 رمضان، به عنوان عزا برداشته می شود. البته لازم به ذکر است که اکنون، بیش تر در دسته جات قدیمی متدوال است. در قدیم، نزاع های بسیاری میان محله ها و دسته های مختلف برای برداشتن آن صورت می گرفته است. یکی از آداب آن حمل خمیده آن به نشانه علم واژگون شده حضرت عباس علیه السلام است.(4)

ص:74

ص:75

ص:76

در زمینه حکم فقهی این عمل باید گفت، به جواز آن بسیاری از علما به شرط آن که ضرری برای بدن نداشته باشد، فتوا داده اند؛ ولی بسیاری از عالمان مصلح، با توجه به اثر نامطلوب آن و بهره برداری منفی و تبلیغاتی غربیان از آن، با آن مخالف بوده اند. پس از انقلاب، این مراسم به واسطه نهی ارشادی امام خمینی رحمه الله از رونق افتاد. در سال 1373 مقام معظم رهبری، به دلیل تبلیغات منفی دشمنان اسلام، به حرام بودن آن فتوا دادند که از سوی جمع کثیری از مراجع و فقها تأیید شد.

ص:77

زید(1) و یحیی بن زید(2) و امام کاظم علیه السلام ،(3) مؤمنان، مسلمانان و شیعیان، جامه سیاه بر تن کرده اند؛ از این رو، جامه سیاه همواره جامه عزا و مصیبت به شمار می آمده است. عباسیان نیز به عنوان حرکتی تبلیغاتی در مصیبت اهل بیت علیهم السلام ، جامه سیاه می پوشیدند و پس از دست یابی به خلافت، آن را به نشان خلافت خود مبدل ساختند. روایات صادر شده از امامان، سیه پوشی در عزا و مصیبت، به ویژه عزای سید الشهدا را دربرنمی گیرد؛

ص:78

یکدیگر هجوم می بردند و در حالی که به سینه های خود می کوبیدند، می گفتند: خوندگار ما یعنی ای آقا و سرور ما».(1)

زنجیر زنی که اکنون متدوال است نیز یکی از رسم های دیرپای عزاداری سیدالشهدا است. به طور دقیق مشخص نیست که آغاز زنجیرزنی و استمرار آن در عزاداری سیدالشهداء، از چه زمانی و از کجاست. البته برخی آن را دارای منشأ و آغاز هندی دانسته اند که با توجه به رواج این گونه ریاضت ها و مراسم در شبه قاره هند، می تواند نظری درست تلقی شود.

کاه و خاکستر به سر ریختن نیز یکی از شیوه های عزاداری است. امروزه، کاه بر سر ریختن، در برخی دسته ها رواج دارد و ظاهرا باید سابقه ای طولانی داشته باشد و در میان عرب ها حتی پیش از اسلام نیز شایع بوده است. هم چنین است گل به سر مالیدن که یکی از نشانه های عزاداری است.

اما از وسایلی که از دیر باز در دسته های عزاداری مورد استفاده واقع می شده، طبل و شیپور است که به طور حتم از دسته های نظامی به دسته های عزاداری راه پیدا کرد و به ویژه در دوران صفویه رونق گرفته؛ چنانچه در سفرنامه جهان گردان خارجی به آن اشاره شده است.(2)

ص:79

ص:80

ص:81

عاشورا، واقعه ای ژرف و شگرف با ابعادی گسترده و تأثیرگذار بر انسان و تاریخ انسانی بوده است. این حادثه، به تدریج تمامی عرصه های حیات تاریخی و انسانی را به تسخیر خویش درمی آورد و مفهومی نو برپا می دارد. داستان کربلا از نظر اجتماعی، در تاریخ اسلام به الگوی انسانیت، آزادگی، رشادت، ظلم ستیزی برای عدالت و... تبدیل می شود و به ویژه در تشیع، اثری دیرپا و عمیق برجای می گذارد، به طوری که با هیچ یک از رویدادهای تاریخی جهان، از حیث عمق و ابعاد تأثیرگذاری قابل مقایسه نیست.

پاره ای از نویسندگان نیز که درصدد مقایسه برآمده اند، با بیان جملاتی تردیدآمیز گفته اند:

در تاریخ جهان، شاید تا حدودی بتوان تأثیر عاشورا را مثلا با مصلوب شدن حضرت عیسی مقایسه نمود.(1)

این حادثه، هم در عمیق تر شدن تفکر شیعی و هم در پدید آیی ملت ها و دولت های شیعی هم چون دیالمه و صفویه نقش داشته است.

به هر حال، حادثه عاشورا است که محور تحرک و تاریخ شیعه را می سازد و چونان محور حیات اجتماعی _ تاریخی جامعه شیعی به شمار می آید و در واقع، به تدریج به سنتی اجتماعی تبدیل می شود. عاشورا اندک اندک در آهنگ زندگی اجتماعی مردم، تأثیر خاصی برجای می نهد و با جنبه های مختلف زندگی آنان پیوند

ص:82

خورده، به ویژه احساسات آن ها را شکل می بخشد. عزاداری سیدالشهدا علیه السلام ، نماد و یا شاید تمامی عینیت این موضوع است. به همین جهت اساس اندیشه و فرهنگ عاشورا که گنجینه ای بی نظیر برای جست و جوی اسلام ناب است، هیچ گاه صاحبان زر و زور و تزویر را آرام نگذاشته، از دست تحریف گران و جهل جاهلان مصون نمانده است و همواره آفت ها و آسیب هایی آن را تهدید کرده و می کند. از این رو، شناخت این تحریفات، آفت ها و آسیب ها _ به ویژه در زمانه کنونی _ بر پویندگان و پژوهندگان اندیشه عاشورا، امری لازم و بایسته است.

نکته قابل ذکر آن است که با توجه به تعریفی که از تحریف ارائه خواهیم داد، در این نوشته آسیب را در معنای تحریف به کار گرفته ایم و این دو را دارای بار مفهومی یک سان و بدیل یکدیگر دانسته ایم. نکته دیگر این است که آسیب شناسی عزاداری، نمی تواند جدا از آسیب های متوجه شعایر و مناسک دینی باشد و تحلیلش، در درون آن قالب کلّی میّسر است.

سومین نکته آن است که از دیدگاه ما، در مجموع عزاداری سیدالشهدا علیه السلام تا به امروز و از این پس نیز سنتی مستحکم، پویا و تأثیرگذار بوده و خواهد بود؛ هرچند به آسیب ها و آفت هایی نیز دچار باشد. اما نقش تاریخی و بهره برداری های درستی که از آن شده، همانند وقوع انقلاب اسلامی، بیانگر نقش هدایتگرانه و ظرفیت بهره برداری آن است.

ص:83

ص:84

می شود، در مقابل تحریف معنوی قرار می گیرد که تحریف ظریف تر و زیرکانه تری است.

در تحریف معنوی «شما در لفظ تصرف نمی کنید. لفظ همان است که بوده، ولی آن را طوری معنا می کنید که خلاف مقصود گوینده است. آن را طوری معنا می کنید که مطابق مقصود خود شما باشد، نه مطابق مقصود اصلی گوینده».(1) بنابراین، تحریف لفظی، تغییر و دگرگونی لفظ به منظور تغییر معناست، ولی تحریف معنوی، دگرگون سازی مفهوم، مقصود، مقصد و روح حاکم بر کلام و پیام، بدون دست بردن در لفظ است. مثال تحریف معنوی آن است که فلسفه قیام سیدالشهدا را به یک قیام و امری خصوصی و شهادت طلبی محض فروبکاهیم. مثال تحریف لفظی نیز، همان طور که شهید مطهری آورده _ آن است که کسی این شعر را می خواند:

قبر امام هشتم، سلطان دین رضا

از جان ببوس و بر در آن در «بارگاه» باش

کس دیگری به او گفت که «بارگاه» غلط است و «بارِکاه» درست است. از آن پس او بارِ کاه می خواند و خود را چون کاه بر زمین می انداخت.(2)

ص:85

کتاب های مختلف ادبی، هنری، تاریخی و... ، و گاه تحریف در مسایل حساس، مهم و سرنوشت ساز برای بشر است، همانند تحریف در ادیان و مذاهب و یا در مسایل مهم اجتماعی. قرآن کریم از منظر دوم تحریف را یکی از شاخصه های قوم یهود و به ویژه عالمان و پیشوایان آنان برمی شمارد؛ چنان چه درباره آن ها می فرماید:

... یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمّا ذُکِّرُوا بِهِ؛ (مائده: 13)

... کلمات خود را از جای خود تغییر می دادند و از بهره آن کلمات که به آن ها داده شد نصیب بزرگی را از دست داده اند.(1)

و در جای دیگر می فرماید:

وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ. (بقره: 75)

با آن که گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف می کردند و خودشان هم می دانستند.

از دیگر نمونه های بزرگ تحریف، تحریف متن و معنای واقعه غدیر و به دنبال آن، حذف علی علیه السلام از صحنه حکومت دانست. به هر حال در طول تاریخ، تحریف همواره بوده است و در خصوص هر حادثه مهمی نیز تحریفاتی صورت پذیرفته است.

ص:86

تبیین بشری و عقلانی اند. این رهیافت بدین گونه، یکی از اساسی ترین عوامل تحریف در طول تاریخ عزاداری بوده است.

رهیافت دوم، نگاهی اثباتی به واقعه عاشورا دارد و آن را به طور کامل فارغ از نگره های الهی می نگرد و امام حسین علیه السلام را، مصلحی دل سوز، آزاداندیش و عدالت محور و احیاگر می شناسد. در این رهیافت، رویکردهای متفاوتی وجود دارد:

1. شیوه رویکرد تاریخی که بیش تر تاریخ نگاران آن را به کار گرفته اند و اسلوب آن، اسلوب نقلی است.

2. روش جامعه شناسی یا عقلانی که ابن خلدون را پایه گذار آن می توان به شمار آورد که جایگاه حوادث را می سنجد و به جز بررسی سند و راویان، بر طبیعت حوادث اجتماعی و منطق آن ها توجه ویژه ای مبذول می دارد.

در اسلوب حدیث شناسی نیز مامقانی و وحید بهبهانی از پیشتازان این شیوه بوده اند.(1)

3. شیوه اهل عرفان که بر این مبنا، عاشورا زاییده عشق است و باید آن را در چارچوب عرفان نظری و عملی تفسیر کرد. عمان سامانی از پردازندگان این شیوه است.

4. روش فقهی که جنبه تکلیفی و عمل به وظیفه شرعی در آن مد نظر قرار می گیرد.

به نظر می رسد که هم رهیافت اول و هم رهیافت دوم، به تنهایی از تفسیر درست نهضت حسینی ناتوان باشند و بسنده کردن به هریک موجب بد تعبیری و بد تفسیری از این واقعه سترگ و در نهایت، ورود تحریفات در آن می شود. بنابراین بهترین رهیافت، تلفیق عناصر سازنده و یقینی هر دو رهیافت، بر مبنای انسان شناسی است که

ص:87

جامع همه ابعاد است؛ همان گونه که فرضیه ما در ابتدای این پژوهش بوده است. براین اساس، از جنبه قدسی و الگوی الهی بودن امام غفلت نمی گردد و شخصیت امام، فقط به جنبه بشری فرو کاسته نشده و البته لایه های مختلف قیام، کاوش عقلانی و انسانی می شود و سه اصل اندیشه احیایی و اسلامی، تربیت انسانی و مدیریت تحولات اجتماعی با هم در نظر گرفته می شود. بر همین مبنا، هر آن چه موجب تک بعدی نگری، تقلیل قیام و تنزل پیام های نهضت گردد و آن را از جامعیت بیندازد، یا آن که شخصیت الهی یا پیام های اجتماعی نهضت را فرو گذارد، همه به عنوان یکی از مصادیق تحریف شناخته می شود. از این رو، دست کاری، تفسیر به رأی یا کتمان روایات حدیثی و تاریخ و متون مربوط به این واقعه و نیز طرح اهداف تک بعدی یا انحرافی چون شهادت برای شفاعت امت، ناآگاهی امام از شهادت، حکومت خواهی و... ، انحرافات لفظی و معنوی در این واقعه به شمار می آید.

ص:88

ص:89

فرهنگ مکتوب یا شفاهی، منظوم یا منثور سیاسی می گردد و در شرایطی که به هر دلیل و سبب اجتماعی _ تاریخی، جامعه شیعی غیر سیاسی و «پولیتیزه» می شود، وجه فاجعه بار، غم انگیز، سوگوارانه و منفعلانه عاشورا برجسته می گردد.»(1) از این دست می توان در سده های نخست تاریخ شیعه، ادبیات حماسی و انقلابی شاعران حماسه سرای شیعی چون فرزدق، کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزائی و مقتل هایی چون مقتل ابی مخفف و ارشاد را مشاهده می کنیم.

در دوران آل بویه و سلجوقی، ادبیات عاشورا، غیر حماسی و غیر سیاسی می شود که در آثار سنایی، کسایی و قوامی رازی و نیز کتاب هایی چون اللهوف علی قتلی الطفوف می بینیم. در فاصله زوال ایلخانان تا تأسیس صفویه، شاهد سیاسی شدن جامعه شیعی و به تبع آن، حماسی شدن ادبیات عاشورا هستیم که ادبیات نهضت را رقم می زند.

با تبدیل شدن نهضت به نظام در دوران صفویه، بار دیگر قرائت غیر سیاسی و غیر حماسی از عاشورا برتری یافته، این وضعیت تا پایان دوران رضاخان ادامه می یابد. از شهریور 1320 تا اواخر جنگ تحمیلی ایران و عراق، دوباره رویکرد حماسی اوج می گیرد این رویکرد آثار کسانی چون امام خمینی رحمه الله، محمدتقی شریعتی، آیت اللّه کاشانی، آیت اللّه طالقانی، فدائیان اسلام، شهید مطهری، مهندس بازرگان، دکتر علی شریعتی و حجة الاسلام صالحی نجف آبادی است.

از اواخر جنگ به این سو، به تدریج با فروکش کردن تکاپوی انقلابی، گفتمان عاشورا نیز به تدریج و در مراتبی غیر حماسی و غیر سیاسی شد. البته این نظریه، به حتم نمی تواند تمامی مسایل مرتبط با فرهنگ عاشورا را توضیح دهد و پرسش هایی چند نیز در برابر آن، قابل طرح است. البته می توان آن را یکی از عمده ترین _ و نه

ص:90

تمامی _ عوامل تحریف زا دانست؛ چرا که در هر یک از این دوره ها، که فرهنگ عاشورا به تبع جامعه، سیاسی و یا غیر سیاسی می شود، ابعاد دیگر آن مورد غفلت قرار می گیرد و نیز تحریف های لفظی و معنوی براساس گفتمان رایج زمان در آن صورت می گیرد. برای مثال در فضای سیاسی، همه ابعاد فرهنگ عاشورا، سیاسی، ایدئولوژیک و کارکردی شده و بر آن اساس تفسیر می شود. یا در فضای غیر سیاسی، این ابعاد به بعد عاطفی و احساسی فروکاسته می شود که هر یک از این دو رویکرد دربردارنده تحریف فرهنگ عاشورا است.

ص:91

این تفسیر از قیام، کاملاً شبیه به برداشت مسیحیان از _ به زعم خود _ کشته شدن حضرت عیسی و بلکه رونوشتی از آن است. «مسیحیت بر این باور بود که «همان طور که مردم در آسیب وضعی گناه شرکت دارند، یک نماینده از بشریت می تواند کفاره این گناه باشد... و عیسی کفاره آن آسیب را یک بار و برای همیشه محقق ساخت.»(1)

شهید مطهری با اشاره به این تفسیر، به نقد آن می پردازد و می گوید: «شهادت آن حضرت به عنوان کفاره گناهان امت واقع شد! امام حسین علیه السلام شهید شد که اثر گناهان را در قیامت خنثی کند و به مردم از این جهت آزادی بدهد. در حقیقت مقابل این عقیده، باید گفت امام حسین علیه السلام دید که یزیدها و ابن زیاد و شمر و سنان ها هستند، اما عده شان کم است؛ خواست کاری بکند که بر عده این ها افزوده شود». «اباعبداللّه که برای مبارزه با گناه کردن قیام کرد، ما گفتیم قیام کرد تا سنگری برای گنه کاران باشد. گفتیم حسین علیه السلام یک شرکت بیمه تأسیس کرد. بیمه چه؟ بیمه گناه. گفت ایهاالناس! هرچه می توانید بد باشید من بیمه شما هستم».(2)

این تفسیر، از دیرباز تا کنون در میان مردم رواج داشته و دارد و بخش قابل توجهی از ادبیات عاشورا را تشکیل می دهد و در اشعار، تعزیه ها، منبرها و... بازگو می شود.

در واقع این برداشت، برداشتی انحرافی و منحط از موضوع شفاعت ائمه اطهار و به ویژه امام حسین علیه السلام است که به سبب عدم طرح درست و مناسب آن و آمیخته شدنش با عقاید و عادت های سطحی مردم، این چنین مسخ شده است. از این رو، نمونه های این تفکر را فراوان در ادبیات عاشورا مشاهده می کنیم:

ص:92

فتحعلی شاه:

... بادا فدای خاک رهش صد هزار جان

چون کرد جان به امت عاصی فدا حسین(1)

وصال شیرازی:

... دلی می خواست یزدان تا سرش زیب سنان گردد

که در هنگامه محشر شفیع عاصیان گردد(2)

یکی از تعزیه ها:

... برای عذر گناهان شیعه پدرم

رضا شدم که به خون دست و پا زند پسرم(3)

سروش اصفهانی:

... بهر شفاعت گنه دوستان خویش

کردیم سینه را هدف تیر حادثات(4)

همان طور که می نگریم، در این جا منطق قیام و شهادت، منطق فداست. امام حسین علیه السلام همانند مسیح فدا شده است تا امت را از ترس جهنم برهاند. همین و بس. براین اساس است که خواب ها و نقل های عجیب واگویه و ساخته می شود. مانند این داستان که دزدی که کارش غارت کاروان ها بود، در سر راه قافله زایران کمین

ص:93

کرد، ولی خوابش برد و کاروان رفت. درهمین حال خواب دید که او را به طرف جهنم می برند، ولی جهنم از پذیرش او امتناع می کند. علت آن نیز این بود که گرد و غبار زایران کربلا بر تن و لباس او نشسته است. سپس شعری نیز برای آن درست کرده اند که:

فان النّار لیس لمسّ جسما

علیه غبار زوار الحسین(1)

تحریف دومی که در راستای بحث ما صورت گرفته، یک سره جنبه الهی و قدسی و آسمانی بدان بخشیدن و آن را در حد یک دستور خصوصی فروکاستن است. البته این در واقع، خارج ساختن اندیشه و رفتار امام حسین علیه السلام از چارچوب مکتب است که عدم قابلیت پیروی و بهره گیری را به همراه دارد و در نهایت، به عقیم سازی فرهنگ عاشورا می انجامد. وقتی قیام منحصر به امام علیه السلام شد، دیگر هیچ آموزه عام دیگرشمولی را نمی توان از آن به دست آورد. جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، شهادت طلبی، مبارزه جویی و... دیگر قابلیت استنتاج از قیام را نمی یابد.

ص:94

زمین، مبالغه ها و اغراق ها زیاد است و راست هم می گویند».(1) شهید مطهری ابتدا به افسانه سازی هایی در مورد بوعلی سینا و شیخ بهایی اشاره می کند که بوعلی صدای چکش مسگرهای کاشان را از اصفهان می شنیده است.(2)

هم چنین داستان هرات و وجود 21 هزار احمد یک چشم کله پز را در آن مثال می آورد.(3) افسانه مجروح شدن پر جبرئیل در جنگ خیبر بر اثر اصابت ضربت شمشیر علی علیه السلام و دو نیم شدن کامل «مرحب خیبری» و نفهمیدن خودش،(4) رساندن تعداد لشکریان کوفه به ششصد هزار سوار و یک میلیون و ششصد هزار نفر پیاده(5)، 72 ساعت بودن روز عاشورا(6)، رساندن عدد کشته شده های به دست امام حسین علیه السلام را به سیصد هزار نفر و تعداد کشته ها به دست حضرت ابوالفضل را به بیست و پنج هزار نفر و نیز کشته شدگان به دست بقیه یاران به 25 هزار نفر(7) و داستان حضور هاشم مرقال _ که در جنگ صفین به شهادت رسید _ در جریان کربلا،(8) از نمونه های اسطوره سازی و افسانه پردازی هستند.

این ها همه از حس اغراق، مبالغه گویی و شخصیت سازی در خصوص بزرگان سرچشمه می گیرد، به گمان این که با این کار، چیزی بر عظمت آن شخصیت

ص:95

می افزایند. شهید مطهری با دردمندی می گوید: «این حس اسطوره سازی خیلی کارها کرده است. ما نباید یک سند مقدس را در اختیار افسانه سازها قرار دهیم... . ما وظیفه داریم حال برای هرات هرکس هرچه می خواهد بگوید [، ولی ]آیا صحیح است در تاریخ حادثه عاشورا، حادثه ای که ما دستور داریم هر سال آن را به صورت یک مکتب زنده بداریم، این همه افسانه وارد شود؟»(1)

ص:96

البته منظور تخطئه کلی این مسایل نیست که این خود بعدی از ابعاد عاشوراست، بلکه منظور، غلبه این نوع نگرش بر ذهنیت توده مردم است که کم تر از این سطح گذر می کند.

این پرداختِ افراطیِ بعد عاطفی قیام، سازنده و پردازنده بیش تر تحریف های لفظی و معنوی فرهنگ عاشورا بوده است. جالب این است که این تفکر، با تناقضی آشکار و جدّی روبه روست. از سویی، امام را به تمامی آسمانی و ملکوتی معرفی می کند و از سوی دیگر، هنگام مقایسه، امام را به تمامی فرهنگ عامیانه خود محک می زند و آن حضرت را همانند یکی از افراد این فرهنگ می انگارد. از این روست که بسیار گفته می شود عزاداری امام حسین علیه السلام ، به دلیل تسلای خاطر حضرت زهرا علیهاالسلام است؛ چون ایشان همیشه در بهشت بی تابی می کند و هزار و چهار صد سال است که آرام ندارد.

شهید مطهری رحمه الله با تندی به این ایده می تازد و می گوید:

آیا این حرف مسخره نیست. بعد از هزار و چهارصد سال، هنوز حضرت زهرا علیهاالسلام احتیاج داشته باشد، در صورتی که به نص خود امام حسین علیه السلام به حکم ضرورت دین، بعد از شهادت امام حسین علیه السلام ، ایشان و حضرت زهرا علیهاالسلام نزد یکدیگرند. مگر حضرت زهرا علیهاالسلام بچه است که بعد از هزار و چهارصد سال هنوز بر سر خود بزند.(1)

بر این اساس، عزاداری، نوعی خدمت و تسلای خصوصی و عاطفی شمرده می شود. نکته دیگری که به جهت سیطره روح عاطفی صرف پدید می آید، این است که امام حسین علیه السلام فرد بی تقصیر، بی یار، مظلوم و بی پناهی نمایانده می شود که به طرز فجیعی به دست ظالم ها و اشقیا به شهادت رسیده و از دست رفته و به قول

ص:97

شهید مطهری نفله شده است.(1) بنابراین، باید بر امام از دست رفته گریست و عزاداری کرد. همان طور که گفته شد، عمده تحریف لفظی نیز در همین راستا به وجود آمده است. چون غرض این است که بر امام حسین علیه السلام که بی جهت کشته شده و هنگام شهادت، مادر نیز نداشته است، بگرییم. از این رو، روضه او هرچه جان سوزتر و دل گدازتر بیان شود، به این هدف نزدیک تر است و دل مادرش حضرت زهرا را بیش تر شاد و خنک می کند.

جعل داستان عروسی حضرت قاسم در روز عاشورا، باید در همین راستا ارزیابی شود؛ چون داستان عروسی داماد سیزده ساله ای که پس از عروسی، هدف شمشیرها قرار می گیرد و کشته می شود و سر از پیکرش جدا می گردد، بسیار جان سوز خواهد بود.

داستان عروسی قاسم علیه السلام برای نخستین بار در روضة الشهدای کاشفی آمده است(2) و منتخب طریحی(3) نیز آن را نقل کرده و از آن پس، به دلیل همین بعد قوی عاطفی و اشک گیر، به شدت رواج یافته است، به طوری که برای قاسم علیه السلام حجله عروسی ساختند و در وسط عزاداری نقل پخش می کردند. این قصه حتی در اشعار فارسی نیز نمود داشته است. عمان سامانی که یکی از عالی ترین منظومه های عاشورایی را سروده است نیز از این تحریف مصون نمانده و با مهارتی شگفت، داستان جعلی عروسی قاسم را با این شعر تصویر کرده است:

باز دارم راحت و رنجی به هم

ص:98

متحد عنوانی از شادی و غم

ناپرور نوعروسی هست بکر

مر مرا در حجله ناموس فکر

... آن چه قاسم را زهستی بود نقد

مر عروسش را به کابین بست عقد(1)

نمونه دیگر، داستان حضور لیلا؟ در کربلاست که بنابر نظر شهید مطهری، هیچ سندی ندارد.

از همین منظر، می توان داستان حضور حضرت زهرا علیهاالسلام بر بالین اباالفضل علیه السلام هنگام شهادت آن حضرت و گفتن این سخن را که اگر مادرت نیست، من هستم، جعلی دانست؛ زیرا در هیچ کتابی، حتی کتاب های مجهول نیز نیامده است. داستان حضرت رقیه نیز در همین راستا بسیار جالب توجه است.(2)

از دیگر موارد، می توان به ترسیم چهره حضرت عباس علیه السلام بدون دست در همه نقل خواب ها و منبرها اشاره کرد. شهید مطهری از همین قماش، داستانی نقل می کند که زنی را که در زمان متوکل به زیارت امام حسین علیه السلام رفته بود، به دریا انداختند. او فریاد زد یا ابالفضل، آن گاه سواری آمد و گفت رکاب اسب مرا بگیر. زن گفت چرا دستت را دراز نمی کنی؟ پاسخ داد که من دست در بدن ندارم.(3) یا آن که همیشه حضرت زهرا در خواب ها و مکاشفات به صورت قد خمیده و دست بر پهلو تصور می شود.

ص:99

افسانه هایی چون آب خواستن امام حسین علیه السلام در پای منبر علی علیه السلام و آب آوردن اباالفضل علیه السلام و داستان فاطمه صغرا نیز از همین دست به شمار می آید.

هم چنان که ملاحظه می شود، در این جعل ها و تحریف ها، مؤلفه هایی حضور دارند که موجب عاطفی شدن هر چه بیش تر عزاداری و گریه بیش تر می شود و برای مثال، عطش و آب و یا حضور و عدم حضور مادر، سبب پر و بال دادن و پروراندن این گونه تحریف ها و جعل ها گشته و می گردد. در حالی که اگر از برخورد عاطفی صرف پرهیز و با تاریخ و حوادث عاشورا برخورد عقلانی گردد؛ یعنی این مطالب در ترازوی عقل سنجیده شود، بسیاری از این تحریفات روی نمی دهد. این موضوع، هم در ارزیابی متون قیام عاشورا و شهادت حسین علیه السلام قابلیت بهره گیری دارد و هم در شنیده های عزاداری. آن که بر سرش تیع و قمه می زند یا با زنجیر گران، پشتش را مجروح می کند، با این نیت که هم چون حسین و یارانش باشد، اگر نیک بنگرد که شرایط حسین علیه السلام چگونه بود، درخواهد یافت که در آن گونه شرایط است که باید چنین کند.

ص:100

منطق ابن زیاد در این جا، به طور کامل، جبرگرایانه است. او می خواهد شهادت امام حسین علیه السلام را، به تقدیر و خواست خدا حواله داده، بدین ترتیب، خود را مبرا و مقرب درگاه خدا جلوه دهد. به همین سبب است که شهید مطهری، منطق جبرگرایی را، منطق ابن زیاد می شمارد.(1) در واقع این چنین است که اولین گام تحریف، به وسیله قاتلان و جانیان برداشته می شود.

البته با کمال تأسف در طول تاریخ، این روحیه جبری نگری، تا حدود بسیاری در فرهنگ مردم نهادینه شد؛ به طوری که در شعر و فکر بسیاری از شاعران و مرثیه سرایان نیز راه یافت. نمونه های این جبرگرایی را نسبت به حادثه عاشورا و منتسب نمودن آن به چرخ، فلک، روزگار، سرنوشت، تقدیر و مانند این ها، در اشعار شاعرانی چون محتشم کاشانی و وصال شیرازی و بسیاری دیگر از شاعران به ویژه در تعزیه ها می توان تماشا کرد:

محتشم کاشانی:

ای چرخ غافلی که چه بیداد کرده ای

وز کین چه ها در این ستم آبادی کرده ای(2)

وصال شیرازی:

ای چرخ از کمان تو تیری رها نشد

کازاده ای نشان خدنگ بلا نشد(3)

یا در تعزیه ها می شنویم که:

ص:101

ای چرخ بر حسین جفایی شماره کن

ای بی وفا جفای پیاپی شماره کن(1)

یا:

«فلک خراب شوی بی برادرم کردی».(2)

نیز:

«فلک چه خاک نشاندی تو بر سر زینب»(3)

چرخ برچیده، بساط عزت ما از جفا»(4)

و دیگر اشعار و قطعاتی که همه، حادثه را به سرنوشت و قضای روزگار حواله می دهد. نتیجه این جبری گرایی، تسلیم و وادادگی است که به طور کلی و به لحاظ ماهیت با مفهوم «رضا» در فرهنگ اصیل اسلامی متفاوت است. تسلیم و رضای جبرگرایانه، کاملاً منفعل است و اندیشه و عمل آدمی را فلج می سازد و میوه آن، ذلت پذیری، بی اندیشه بودن و بی طراوتی، و نیز توجیه این ها با پیش کشیدن جبر است.

این جبرنگری، هم چون زهری در درون فرهنگ عاشورا بوده است و آن را به رکود، سکون، انفعال و جمود کشانده است. بر این اساس، درس آموزی و پندگیری از این واقعه و بسان حسین علیه السلام و زینب علیهاالسلام عمل نمودن، چندان معنایی نمی یابد.

ص:102

یکی از موضوع های تحریف شناسی عاشورا، شناخت نقش حاکمان جور، به ویژه امویان در تحریف واقعه عاشورا و از سوی دیگر، تحریف هایی است که از طرف تاریخ نگاران طرفدار مکتب عثمانی، اموی و تأثیر پذیرفتگان از آن ها به وجود آمده است. نخستین انحرافی که امویان می خواستند به وجودآورند، آن بود که شهادت امام حسین علیه السلام را به قضای الهی و خواست خداوندی نسبت دهند و خود را مبرا سازند. گفتار ابن زیاد با زینب کبری علیهاالسلام در همین جهت است.

تحریف دوم آن بود که امویان، چه پیش از شهادت و چه پس از آن، کوشیدند تا امام علیه السلام را به عنوان فردی شورشی و طغیانگر بر ضد حاکم مشروع مسلمانان بنمایانند که مرتکب گناه بزرگ، یعنی خروج بر امام مسلمین شده و از این رو، خون او مباح است. تمام سعی امام علیه السلام نیز از ابتدای حرکت تا پایان آن، بر این است که با سخنرانی های افشاگرانه و روشنگر، این اتهام و تبلیغ را خنثی کند و مسیر خود را به درستی بشناساند.

تحریف دیگری که امویان بر گسترده ساختن ابعاد آن می کوشیدند، عید اعلام نمودن و جشن گرفتن روز عاشورا بود. برای این منظور، گفتند که عاشورا، روزی است که کشتی نوح بر زمین نشسته یا روزی است که فرعونیان در رود، غرق شدند.(1) در حالی که اصولاً عید گرفتن این روز و روزه گرفتن آن، به یهود باز می گردد که این روز را «عید عاسور» نام گذاشته بودند. به همین سبب است که در زیارت عاشورا می خوانیم: اللهم ان هذا یوم تبرکت به بنوامیه و ابن آکلة الاکباد. البته در برابر این موضوع امامان شیعه نیز موضع گیری کرده، و روزه گرفتن این روزها را ممنوع ساخته و آن را روز حزن و اندوه نام نهادند.(2)

ص:103

اما از سوی تاریخ نگاران عثمانی و اموی نیز تحریفاتی در متن و هدف نهضت عاشورا اتفاق افتاد که نمونه هایی از آن را در مکتب تاریخ نگاری در شام و ایران و برخی دیگر از تاریخ نگاران مشاهده می کنیم. نمونه هایی از این تحریف ها را برمی شماریم:

نخست آن که کوشیدند چهره ای از حسین بن علی علیه السلام تصویر کنند که براساس آن، امام فردی جنگ طلب، خشونت خواه، دوست دار خون ریزی و تند زبان بوده است(1) و طبیعی است که قتل چنین فردی، می تواند روا و جایز باشد.

تحریف دیگر، آن است که امام علیه السلام را دنیاخواه و حکومت طلب و قیام وی را، برای به دست آوردن دنیا و امارت معرفی کرده اند، به طوری که کسانی چون عبداللّه بن عمر، امام را از پی دنیا بودن بازمی دارند.(2)

تحریف دیگر، در خواست ملاقات و بیعت امام حسین علیه السلام با یزید است که در مکاتبه عمربن سعد با عبیداللّه بن زیاد به نقل از امام علیه السلام آورده شده و در تاریخ دمشق ابن عساکر(3) و در کتاب هایی چون تاریخ ابن کثیر(4)، ذهبی(5) و دیگران(6) گزارش

ص:104

شده است، در حالی که هم به لحاظ عقلی و هم تاریخی قابل خدشه است.(1)

تحریف مهمی دیگری که از سوی این تاریخ نگاران صورت پذیرفته است، تلاش برای تبرئه یزید از قتل امام حسین علیه السلام و مقصر جلوه دادن عبیداللّه بن زیاد به تنهایی است، به طوری که از گریه یزید بر امام حسین علیه السلام ، نفرین و لعن ابن زیاد، مهربانی او با اسیران و اظهار ناخشنودی یزید از کشته شدن امام حسین علیه السلام سخن گفته اند.(2) البته این سخنان نیز به دلایل تاریخیِ معتبر دیگری که خود این گروه نیز نقل کرده اند، از نظر عقل و نقل قابل خدشه است.

دلایل تاریخی ای چون بیعت خواستن یزید از امام و فرمان شدید او به حاکم مدینه(3)، مکاتبات میان ابن زیاد با یزید،(4) چوب زدن یزید بر دهان مبارک امام حسین علیه السلام و اشعار او در این هنگام،(5) آویختن سرهای شهیدان بر دروازه های شام به مدت سه روز(6)، همگی نشان دهنده نقش کلیدی یزید در شهادت امام حسین علیه السلام و عوام

ص:105

فریبی های او پس از آن است. ضمن آن که احوالات کلی یزید و کارهای زشت او، مانند فاجعه حرّه واقم و هجوم به مکه، تردیدی در این مسأله باقی نمی گذارد.

تحریف مهم دیگری که از سوی ابن خلدون و در پوشش تحلیل تاریخی صورت گرفته و باید آن را تحریفی معنوی به شمار آورد، آن است که عدم موقعیت سنجی و حرکت شکست خورده را به امام نسبت می دهد و در واقع، روح و هدف قیام آن حضرت را به چالش می کشاند.

ص:106

ص:107

2. این مسأله، به حوزه ثواب و عقاب داشتن عملی بازمی گردد و چندان مشخص نیست که بتوان آن را، به حوزه های جدید دیگر چون نقل وقایع تاریخی سرایت داد. چرا که بررسی تاریخ روش خاص خود را دارد.

3. روایت ضعیف، روایتی است که سلسله راویان یا بعضی از آن ها فاسق باشند، یا برای خبر، سلسله سندی وجود نداشته باشد، و یا یکی از راویان ذکر شده باشد. ولی در نقل روایت ضعیف هم، می باید نخستین نقل کننده خبر ثقه باشد، تا بتوان اخبار ضعیف او را در حوزه مستحبات و مکروهات، به دیده قبول نگریست. بنابراین، چنین نیست که از هر کسی، اگرچه دروغگو، از هر کتابی، اگرچه بی پایه، و از هرکجا، اگرچه بر دیوار مسجد، بتوان روایتی را نقل کرد.(1)

4. بحث در این جا، در خصوص اخبار ضعیف است و تعریف اخبار ضعیف هم مشخص است؛ ولی روایات تسامح در ادله سنن، به هیچ روی اخبار موهون را دربرنمی گیرد. اخبار موهون، اخباری است که موجب خدشه دار شدن ائمه یا مذهب می شود. بسیاری از روضه ها و نقل های مورد نظر ما، نه ضعیف، که موهون هستند و نقل اخبار موهون جایز نیست!(2)

5. در نقل روایات ضعیف نیز باید توجه داشت که آن ها با اصول استنباط اسلامی و روایات صحیح و کلیات دینی تعارض نداشته باشند.

6. مشکل و مسأله امروز و دیروز ما، این است که بسیاری از مصیبت های مشهور در میان مداحان، روضه خوانان و مردم، در کتاب های سیره و اصحاب مناقب، حتی به نقل ضعیف هم نیامده و از مصیبت ها و نقل های ساختگی به شمار می آیند.(3)

ص:108

ص:109

علیه السلام باشد، بی اشکال است. به طور قطع ما هیچ سند دینی که بر این مسأله دلالت داشته باشد، نداریم. به نظر می آید که بیش تر گذری روان شناختی از برخی روایات عزاداری بدین مسأله باشد که به واسطه برداشت اشتباه یا مغرضانه صورت گرفته است. برای مثال، در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

... هر کس در مرثیه حسین علیه السلام بیتی بخواند، پس بگرید _ و به گمانم فرمود _ یا خود را شبیه گریه کنندگان کند، پس بهشت برای اوست.(1)

برداشت نادرست از این نوع روایات _ که کم هم نیست _ موجب شد تا آن را امری غیر عبادی و توصلی (از نظر فقهی) بپندارند و هر نوع عزاداری و گریاندن و گریستن را جزء آن به شمار آورند. برخی دیگر نیز از همین نظرگاه، آن را خارج از دایره احکام دینی به شمار آوردند و در حوزه مسایل عشق قلمداد کردند؛ چنان چه یکی از عالمان دینی اصفهان نیز گفته بود:

این کار، کار عشق است؛ ربطی به دین ندارد.

مرحوم سید عبدالحسین شوشتری، از منظری فقهی به کالبد شکافی مسأله عبادی بودن عزاداری پرداخته و طرح توصّلی بودن عزاداری را، شبهه ای برای گمراهی عوام دانسته است. وی دلایل تعبدی بودن امر عزاداری را، اجماع بر شرط بودن نیّت در صحت و درستی آن، اصالت تعبدی بودن هر امر مأثور، استقرای تامّ در تعبدی بودن اعمالی از این قبیل، مانند گریه از ترس خدا و شمرده شدن عاشورا در زمره ده عملی که همه آن ها تعبدی هستند، برمی شمارد. وی سپس به پاسخ این شبهه که ممکن است هر دو امر توصلی و تعبدی در عزاداری جمع شده باشد، از این رو رعایت شرایط تعبدی بودن آن لازم نیست، می پردازد و آن را مردود می داند؛ چرا که بر این اساس، تمام عبادت های باطل، مطلوب و مشروع می گردد. آن گاه می نویسد:

این توهم فاسد باعث شده برای توصل به حصول ابکاء و بکاء وایجاد آن،

ص:110

به هر وسیله ای متوسل شوند ولو به منکرات و محرمات و بدعت ها و... و حال آن که عقوبت و مجازات معصیتی که در ضمن طاعتی انجام شود، مضاعف است؛ نه این که معفو باشد، چنان که امام علیه السلام می فرماید: «اطاعت خدا نمی شود از آن جهت که معصیت او می شود».(1)

آری به سبب همین تسامح نارواست که گاه برخی عزاداری ها، به مجمعی از گناهان و سخنان و رفتارهای نامطلوب تبدیل می شود و آن چه ناسزاست، سزاوار شمرده می شود. توجیه آنان نیز این است که «برای امام حسین باشد؛ ایرادی ندارد»؛ یعنی به طور دقیق نگرش «هدف، وسیله را توجیه می کند» نمود می یابد و به قول شهید مطهری، می گویند الغایات تبررّ المبادی؛ نتیجه ها، مقدمات را تجویز می کند،(2) در حالی که اگر هدف مقدس و مشروع است، باید وسیله ها نیز مقدس و مشروع باشند؛ چرا که به طور حتم، اگر وسایل نامقدس و نامشروع باشند، در دراز مدت نتیجه معکوس خواهد داد و بیش تر به هدم آن هدف خواهد انجامید.

با کمال تأسف باید گفت که این انگاره، در ذهن، اندیشه و عمل برخی عالمان دینی و بسیاری از واعظان، روضه خوانان، مداحان و مردم وجود داشته و هنوز نیز وجود دارد. نمونه آن، واقعه سازی هایی است که درباره رقیّه صورت می گیرد. در حالی که در وجود شخصیتی به نام رقیه تردید وجود دارد؛ برای وی از مدینه تا خرابه شام، تاریخ و مصیبت ساخته می شود. یا زبان حال هایی که به جز نارسایی و تحریف مفهومی، تحریف تاریخ و جعل آن نیز، به شمار می آید و به تدریج، به صورت واقعه و اصل تاریخی می آید؛ مانند آمدن حضرت زهرا بر بالین ابالفضل علیه السلام نیز در اجرای مداحی ها، روضه خوانی ها و دسته ها، هر نوع شیوه ای به کار برده می شود و آن گاه با

ص:111

نام حسین علیه السلام توجیه می شود.

ص:112

گاه، عدم برخورد نامناسب با این پدیده های تحریف آمیز، به دلیل هراس از تضعیف و یا تخریب پایه ها و هنجارهای اعتقادی مردم است. البته این تحلیل، فاقد عنصر آینده نگری و دوربینی است؛ چرا که اگر این تحریف ها در آینده از پرده بیرون افتد _ که طور حتم چنین است _ خطرش برای مبانی اعتقادی، صدها برابر بیش تر است.

ص:113

شکل خاص عزاداری خود را دارد و عزای امام حسین علیه السلام را، بر همان پایه تبیین و تعریف می کند. البته به تلقین ها و نمادسازی هایی نیز دست می یازد، ولی قالب اصلی و کلی، همان قالب عزاداری خویش است. بدین جهت، نه تنها شکل و ظاهر و ریشه عزاداری، به شیوه فرهنگی و قالب عزاداری سرزمین ها و ملت های مختلف وابسته است، که گاه، روحیات و خلقیات یک قوم و ملت نیز، در شکل روایت و بازسازی و تفسیر حادثه نیز مؤثر است. از این رو، همان گونه که زبان ها و الفاظ از قومی به قوم دیگر، و از سرزمینی به سرزمین دیگر متفاوت است، شیوه های عزاداری و شدت و ضعف آن و چگونگی برداشت و تجسم نهضت عاشورا، می تواند براساس ویژگی های فرهنگی و اجتماعی آنان متفاوت باشد. بدین سان، فرهنگ عزاداری مردم عراق، پاکستان، اردن، بحرین، لبنان، ترکیه و نقاط دیگر جهان، هر یک به تناسب فرهنگ کلی مردمان آن، با یکدیگر متفاوت است. اگرچه این هم سازی میانِ گرامی داشت امام حسین علیه السلام و نهضت عاشورا، با فرهنگ عزاداری کلی یک ملت و سرزمین، طبیعی به نظر می رسد، باید نکته ای را در نظر داشت و آن، تلاش برای هماهنگ ساختن و قاعده مند کردن عزاداری سیدالشهدا براساس فرهنگ یک ملت با فلسفه و اهداف و روح قیام است.

این موضوع ضمن آن که از ورود تحریفات خواسته و ناخواسته جلوگیری می کند، به اعتلای فرهنگ عمومی جامعه نیز می انجامد. البته مسأله دیگر که بسی مهم تر و در مسیر انحراف مؤثر است، عاریه گرفتن فرهنگ عزاداری قومی توسط قوم دیگر و ملتی توسط ملت دیگر، آن هم نه نقاط قوت که نقاط ضعف و قالب های شکلی آن است. نمونه های بارز آن، ورود قمه زنی از ترکیه عثمانی و یا به روایتی از مسیحیّت و زنجیرزنی از هندوستان به عزاداری های ایران و عراق است.

ص:114

میان تعداد باسوادان جامعه، سطح سواد اقشار و گروه های سنی تأثیرگذار چون جوانان، میانگین تحصیلات در جامعه، و نیز میانگین سواد نخبگان و سکان داران هدایت امور جامعه، اهمیت دارد. به یقین، در جامعه ای که بیش تر افراد آن، بی سواد یا کم سواد باشند، میزان و شدت شیوع تحریفات و خرافات بسیار بالاست. از سوی دیگر، اظهار مطالب درست و علمی و عمیق از سوی عالمان آگاه نیز به سبب نبود قدرت هضم و درک آن ها دشوار است.

مسأله دیگری که ارتباط محکمی با دانش عمومی پیدا می کند، بینش عمومی است که با سطح کیفی دانش و اطلاعات ارتباط دارد. هرچه سطح بینش و فرهنگ عمومی _ که یکی از ارکان آن دانش است _ بالاتر باشد، روحیه پرسشگری، نقادی و نقدپذیری و نیز درک و تحلیل موضوعات هم بالاتر خواهد بود که نتیجه آن، از بین رفتن امنیت روانی برای طرح کنندگان مطالب سست و بی پایه، و اعتلای جایگاه عالمان و واعظان آگاه و مصلح است.

ص:115

ص:116

کزان آید تو را در آخر آفات

و یا:

پرهیز کن به جان ز خرافات ناکسان

هر چند با خسان کنی آن جا نشست و خاست(1)

از این سخنان آشکار می شود که خرافه سه پایه دارد: بی بنیادی و بی پایگی؛ باطل بودن و خوش آمدن مخاطب از آن. در مبحث عزاداری، یکی از مهم ترین پی آمدهای تحریف و آسیب های وارد بر آن، خرافه آمیز شدنش است. این خرافات ممکن است مورد استقبال و خوش آمد عوام نیز قرار گیرد، ولی همانند موریانه ای، درون را می پوساند. در میان عوامل ایجاد آسیب ها و تحریف ها، توجه بیش از حد به وجه عاطفی قیام با آمیخته شدن عزاداری با فرهنگ های قومی و سرزمینی و میل به اسطوره پردازی، بیش ترین نقش را در خرافه زدگی فرهنگ عاشورا دارند. این خرافات، در ذات خود غلوآمیزند و چندین برابر آن چه هست، بزرگ نمایی می شوند تا کمیت و کیفیت برانگیخته شدن احساسات مخاطبان را بالا برد و نیز به این منظور پرداخته می شوند تا عظمت شخصیت ها فزونی یابد. نمونه های این خرافه سازی ها و غلونگری ها، فراوان در ادبیات روضه ای قدیم و جدید یافت می شود. داستان هایی مانند این که شب ها شیری به کربلا می آمد و سرانجام مشخص می شد که آن شیر، علی بن ابی طالب است، یا 72 ساعت بودن روز عاشورا، 800 هزار نفر بودن لشکر عمر سعد، تعداد کشته شدگان لشکر کوفه توسط امام حسین علیه السلام و عباس علیه السلام که 18000 و 25000 تن گفته شده است. هفت پستان بودن شمربن ذی الجوشن و... از این خرافه سازی هاست.

هم چنین تحریف شخصیت امام سجاد علیه السلام و غلو و اغراق در بیماری آن

ص:117

حضرت، به طوری که همیشه تصویری از یک انسان رنجور و بیمار در ذهن مجسم می شود و آن حضرت را «امام زین العابدین بیمار» بنامند، نمونه ای از این خرافات و غلوسازی ها است؛ در حالی که امام علیه السلام تنها در هنگام حادثه عاشورا دچار تب شدیدی بودند. جالب آن که برای نمایش بیش تر این رنجوری و بیماری، در تمام تعزیه ها، امام پیرمردی پنجاه تا شصت ساله و نحیف و بیمار است، حال آن که امام علیه السلام از علی اکبر علیه السلام هم جوان تر بوده است.

سطح دیگری از خرافات و اغراق ها را، می توان در بیان چگونگی شجاعت امام حسین علیه السلام از گناه کاران و خواب هایی که در این جهت نقل می شود، یافت.

ص:118

حادثه، اعتماد مخاطب را به گفتارهایی که در خصوص نهضت عاشورا و سیره امامان است، کاهش می دهد و نیز آن را در ذهن مخاطب از اعتبار می اندازد.

2. قدسی کردن قیام و ستردن جنبه های بشری نهضت سیدالشهدا علیه السلام که این موضوع، رفتار حسینی را از دسترس انسان دور می دارد و از ابعاد جامعه شناختی و پند گیرانه نهضت، غافلانه می گذرد. از این رو، امام حسین علیه السلام شخصیتی می شود که نمی توان به او نزدیک شد و از رفتارش الگو گرفت و همان راهی که او رفت برگزید؛ چرا که سرشت او، جدا از سرشت بشر است.

ص:119

هدف آن حضرت، از بین بردن زمینه ها و جلوه های گناه، ظلم، بی عدالتی، بی دینی و فساد بوده است، در حالی که این تحلیل، بستر ساز و ایجاد کننده حاشیه امن روانی و اجتماعی برای بروز این هاست.

د) نگرشی که عاشورا را یک سره عرفانی می بیند و تفسیر می کند، این نگرش در جای خود ارزشمند است، ولی در عمل، به نفی الگوگیری می انجامد؛ چرا که انسان ها توان آن گونه عارفانه بودن را در خود نمی بینند.

ه) تصویر نگرش عاطفی محض نیز که تنها یک صحنه عاشورا یعنی صحنه شقاوت دشمنان و مظلومیت حسینیان را بازتاب می دهد، تصویری کاملاً مخدوش و ناقص است. این نگرش، امام علیه السلام را در نهایت مظلومیت و غربت و انسان شریفی که به وسیله بَدان به ذلت کشیده شده، معرفی می کند. این امام علیه السلام ، در آخرین لحظات، خواهش قطره آبی دارد و برای آن، به دشمنان التماس می کند، در حالی که اساسا نهضت امام، نفی ذلت پذیری و طرح عزت مداری و عزیزانه جان سپردن در راه خداست.

و) نیز آن برداشتی که در واقع دنباله تفسیر قبلی است و گرامی داشت امام را تسکین اندوه زهرا علیهاالسلام ، مادر امام حسین علیه السلام می داند که دل آن حضرت را شاد کند، در واقع، تمامی هیمنه و ابهت قیام را، می شکند و از حیّز انتفاع ساقط می کند.

ص:120

دیگر، به جهت گم کردن هدف یا نادیده گرفتن آن، اشک ریختن و عزاداری کردن، به جای آن که «وسیله ای» انگاشته شود، اصالت می یابد و محور قرار می گیرد. آن گاه به قول عامیانه «گرفتن مجلس»، «کربلا شدن» مجلس و افزودن بر سروصدای آن، هدف می شود یا در نهایت استجابت حاجات عزادارن، اصل می گردد و در حقیقت، این جا نیز عزاداری به وسیله ای تسلابخش فروکاسته می شود. این تغییر و جابه جایی در هدف ها، ارزش ها و اولویت ها، تا بدان جاست که برخی همه دین خود را می فروشند تا عزاداری برپادارند.

برخوردها، تنش ها و نزاع های نابخردانه و بی جهتی که امروزه گاه، و در قدیم، بیش تر میان دسته جات و هیأت های عزادار صورت می گیرد، از همین جنس مسایل است.

در این هنگام، یادگیری احکام، عمل کردن به دستورهای دین، دریافت و فهم معارف دینی، اسلامی و شیعی، به مسأله ای حاشیه ای و فرعی تبدیل می شود و نفس برگزاری مجلس و آبرومند برگزار کردن آن، اصل تلقی می شود. در این حالت، مجالس عزاداری از صورت آگاهی بخش، به یک عادت سنتی ایستا تغییر شکل می یابد.

ص:121

چشم گیر داشته باشد، دیگر او اعتماد، اطمینان و انگیزه های کافی و لازم را برای حضور در این مراسم نخواهد داشت.

ص:122

زنجیر، طبل و...، و تشریفات زاید آن افزوده شود، از معنویت، تأثیرگذاری و حتی حزن و تسکین بخشی آن کاسته می شود. یکی از نمونه های تشریفات، مجالس روضه زنانه است که با مخارج سنگین و با هزینه های گزاف تشکیل می شود، که در واقع، روضه خوانی و عزاداری بهانه ای برای تشکیل جلسات زنانه است.

ص:123

دراز مدت، موقعیت، اعتبار و منافع مادی و سیاسی آنان را تأمین می کند، در مقابل این تحریف ها سکوت می کنند یا بدان دامن می زنند. حکومت ها نیز با همین ایده، یکی از ترویج دهندگان این نوع تحریف اند؛ به این سبب که این نوع عزاداری، خطری را متوجه آنان نمی سازد. رویکرد حکومت پهلوی دوم (محمد رضا شاه) نمونه ای از این نوع برخورد بود.

ص:124

توهمی بوده باشد، در حالی که تباکی هیچ دلالتی بر موضوع مورد ادعا ندارد.

تباکی، برای کسی است که انکسار قلبی ندارد، ولی دوست دار و علاقه مند به داشتن این حالت و اظهار اندوه است که در این نیت نیز خالص است؛ بنابراین به او توصیه تباکی می شود. نیز در روایات، همانند این مسأله درباره حالت حِلم گرفتن برای کسی که حلیم نیست(1) یا تباکی از ترس خدا(2) آمده است.

منشا دیگر ریا در عزاداری که همان ریای معمول و موسوم است، جلوه گر ساختن قدرت، ثروت، موقعیت، شهرت و اهمیت خود یا هیأت خود و آن چه وابسته به خود است، می باشد.

ریاکاری، از صورت عزاداری امام حسین علیه السلام ، ابزاری برای خواست های نفسانی و خودنمایی می سازد و در خوش بینانه ترین حالت، به سمت تئوری «هدف، وسیله را توجیه می کند» می کشاند که ناهم خوانی این نیز با اهداف و آرمان های نهضت حسینی، روشن است. تلاش برای اینکه خود را بیش از دیگران بی تاب نشان دادن در قالب های گریستن، فریاد زدن، سخت تر سینه و زنجیر زدن، کارهای طاقت فرسا را به انجام رساندن؛ و هم چنین مجلس برپا کردن، سخن راندن، شعر سرودن و مداحی کردن و... برای جلب توجه و محبت دیگران از نمودهای ریا در عزاداری است.

ص:125

شده است.(1)

از سوی دیگر، در آیات بسیار(2) و روایات فراوانی،(3) دروغ بستن، دروغ ساختن و دروغ نسبت دادن به خدا، پیغمبر و مؤمنان، تقبیح و به شدت از آن نهی شده است.

عوامل و انگیزه های چندی می تواند در ورود دروغ و جعل به ساحت عزاداری مؤثر باشد: برداشت ناروا از احادیث تسامح در ادله سنن، سهل انگاری و بی توجهی در نقل تاریخ و روایات، تعمد در ساختن دروغ برای کسب منافع و در نهایت، مصلحت دانستن آن به دلیل پرشکوه کردن و رونق دادن مجالس و تحت تأثیر قرار دادن بیش تر مخاطبان. واپسین عامل، یعنی دروغ به خاطر مصلحت، سابقه ای دیرین دارد که از نیتی پاک، ولی روشی به شدت ناپاک و خطرناک بهره می برد.

چنان چه شهید ثانی، این نوع جعل را به ابی عصمت نوح بن مریم مروزی _ که روایاتی در فضیلت سوره ها از عکرمه از ابن عباس بیان می کرد _ و نیز برخی روایاتی که در همین زمینه به ابی بن کعب نسبت داده شده، مستند و علت این جعل ها را از زبان آنان، رغبت مردم به قرآن عنوان می کند.(4) در واقع در این گونه دروغ ها و جعل ها، نیت و هدف، اصلاح گرانه، ولی روششان به طور کامل افسادگر است.

هم چنین به این دلیل که این جعل ها، به وسیله کسانی صورت می گیرد که شخصیت و وجهه دینی و اجتماعی دارند و آن طور که شهید ثانی می گوید مردم آن ها

ص:126

را به خیر و صلاح می شناسند.(1) و دروغ هایشان را قبول می کنند، ضرر و خطرشان بیش تر است. این در حالی است که «ظاهر کلمات فقها _ رضوان اللّه تعالی علیهم _ حرمت کذب بر خدا و رسول است مطلقا، هر چند در آن نفع و صلاح عمومی باشد و وضع حدیث را برای هیچ مطلبی جایز ندانستند».(2) ضمن آن که اگر هم مصلحتی «لحظه ای» در آن باشد، در درازمدت، مفسده دایمی خواهد داشت و به تخریب و تضعیف اساس شریعت و مذهب می انجامد.

وجه دیگری از جلوه های دروغ در عزاداری، خواب های فراوانی است که از زبان ساده ترین افراد تا عالی ترین مقامات مذهبی نقل می گردد و معمولاً به افراد مجهول الهویه یا عالمی دینی پس از فوت او نسبت داده می شود. البته این چنین نیست که همه خواب ها چنین وضعیتی داشته باشد، ولی تعداد چشم گیری از آنان چنین است.

البته در خصوص زبان حال، بحث اندکی متفاوت است. زبان حال، گفتار و یا گفت و گوی یک، دو یا چند نفر است بی آن که در تاریخ ثبت شده باشد و در واقع، نوعی صنعت شعری است که در آن، تشبیه، استعاره، اغراق، مبالغه و... به کار برده می شود. بر این اساس، اصل زبان حال را نمی توان دروغ پنداشت؛ چرا که بر اساس شواهد، قراین و واقعیت های تاریخی به بیان صفات و شرح لحظات می پردازد و در این راه، از صنایع ادبی نیز بهره می گیرد. ولی آن چه آن را در زمره دروغ قرار می دهد و به ورطه بطلان می کشاند، آن است که این «زبان حالی» که باید بیان کننده حالات شخصیت ها و لحظات باشد، بیش تر بیان کننده نظرات سرایندگان آن است. در حقیقت این زبان حال های ناموجه، از دو حال خارج نیست: یا آن که براساس متن

ص:127

مخدوش و روایت دروغی افشا می گردد؛ مانند زبان حال حضرت قاسم، هنگام عروسی در کربلا، یا آن که بر اثر غلبه تفسیرهای نادرست بر ذهن پردازندگان، تصویری مخدوش و غیرقابل قبول و موهن ارائه داده می شود. عباراتی هم چون شاه ذلیل، زینب بیچاره و...، در بسیاری از زبان حال ها بیانگر چنین موضوعی است. نوع دیگری از دروغ را، باید حذف یا اضافه قسمت هایی از واقعه به وسیله گویندگان آن دانست که از متن حادثه ای چیزی کاسته یا بر آن می افزایند که می توان آن را نوعی تدلیس و فریب نیز برشمارد.

ص:128

برخی روضه خوانان و مداحان برای گریاندن و در آوردن اشک حاضران مجلس به انواع و اقسام روش های ناموجه و تحریک آمیز متوسل می شوند تا در اصطلاح به مجلس شور دهند، و غوغا به پا سازند و کربلا برپا کنند؛ حتی اگر به قول محدث نوری رحمه الله این شیوه ها، سنگ بر سر حاضران زدن باشد(1) که امروزه شاید به گونه دیگری اجرا شود.

نمونه دیگری از زدوده شدن خلوص و صفای این مجالس، رواج تشریفات در اجرای مداحی ها و سینه زدن های نامأنوس، که گاه به شکل هروله کردن و گاه به صورت «کانگرویی» انجام می شود. هم چنین کاربرد وسایل اضافی رسم های نابایسته را باید مطرح کرده و در یک کلام می توان از آن به مدگرایی و گاه مدپرستی در فرهنگ عاشورا تعبیر نمود.

نکته دیگر در این راستا که بسی پر اهمیت تلقی می شود، شیوه اجرت دادن به منبری ها، روضه خوانان و مداحان است که تأثیری جدّی در بی روح شدن مجالس حسینی و بی محتوا شدن آن ها دارد. بحث در این نیست که اینان وجهی نگیرند یا مردم هدیه ای به آن ها ندهند، بلکه مسأله این است که نباید ذاکری سیدالشهدا تبدیل به شغل گردد؛ یعنی حالتی تجارت گونه و کاسب کارانه به خود گیرد که فرد ذاکر، مداح و واعظ برای آن منظور قدم بردارد و تمامی هم و غم گوینده یا مداح، دسترسی به منافع مادی بوده و سخن گفتن و یا مدح خواندن او، نرخ و قیمت مشخصی داشته باشد. به گونه ای که اگر به او کم تر از آن دهند، برآشوبد و دیگر به آن مجلس پانگذارد و یا پیش از اجرای برنامه، خواهان وصل چک بانکی مورد نظرش گردد یا برای اجرای ده شب مراسم، مبلغی میلیونی بگیرد. لازم به ذکر است که درصدد تخریب شخص، اشخاص یا گروهی خاص نیستیم، بلکه می خواهیم فضای حاکم را

ص:129

نقد کنیم. در احادیث و روایات گوناگون، مال اندوزی به واسطه نقل حدیث،(1) به دست آوردن مال به وسیله معارف اهل بیت علیهم السلام (2) و اجرت گرفتن در عبادت(3) به شدت نکوهش شده و هلاکت، فقر و بی نصیبی از ثواب، نتیجه آن دانسته شده است.

حال اگر این روایات را با سیره و روش برخی منبری ها و مداحان، که برنامه خود را براساس میزان دریافت حق الزحمه تنظیم می کنند بسنجیم، آن گاه در عمل بحران اخلاص احساس می شود. به ویژه امروزه که مخارج زندگی ها بالاست و از سوی دیگر، بر تعداد مداحان و روضه خوانان افزوده شده، رقابت جدّی و تنگاتنگ است و هر کسی برای رسیدن به مقصود، درصدد به کارگیری روش های «بازار داغ کن تر»، روضه های جدیدتر و زبان حال های سوزناک تر است و خود این مسأله، به تحریف های تازه ای در نهضت ابی عبداللّه علیه السلام می انجامد. چنان چه به تعبیر آن عالم به ناچار باید مقداری «زهرماری» در آن افزود.(4) به هر حال، از میان رفتن اخلاص در عزاداری، موجب بی اثر شدن همه شاخصه های الهی و انسانی نهضت عاشورا می شود و جز سنتی دیرپای و تکرار شونده و بی روح، چیزی از آن باقی نمی گذارد.

ص:130

است. ظاهرگرایان، هم در میان اهل سنت و هم شیعیان، سابقه ای طولانی دارند؛ کسانی که به ظواهر آیات و روایات بسنده کرده، کاوش عقلانی را چندان برنمی تابند و با پرسشگری در مفاهیم دینی، رابطه حسنه ای ندارند. فرقه ظاهریه و نص گرایان افراطی در اهل سنت و اخباریان در شیعه را می توان از اینان قلمداد کرد. با توجه به دیرپا بودن این مسأله، در ادبیات فقهی، کلامی و سیاسی ماو فرهنگ عامه، تأثیر به سزایی داشته است. با توجه به این ویژگی محافظه کارانه نهادهای سنتی، این موضوع تا امروزه، اگرنه به صورت رسمی، ولی به طور جدّی در لایه های ذهنی بیش تر مردم و پاره ای از خواص به شکل های گوناگون جریان داشته است. از این روست که برپایی مناسک و شعایر و ظواهر _ که پاس داشت و تعلیم آن ها در جای خود لازم است _ اصالت می یابد و اهداف و فلسفه عبادت و به ویژه موضوع مورد بحث ما _ عزاداری _ فرعی انگاشته می شود. وقتی این گونه شد و وسیله به جای هدف نشست و جایگاه آن را گرفت، تمام ذهن مردم متوجه چگونگی برگزاری شعایر _ که شیوه ما است _ و نه چرایی برگزاری آن ها _ که به اهداف نظر دارد _ می گردد و بدین ترتیب، شکل گرایی بر معناگرایی برتری می یابد. این چیرگی موجب تهی، بی مغز و نخ نما شدن این گونه مراسم می شود و در سطح شور در جا می زند و کم تر به سطح شعور می رسد و سپس، به انواع خرافات و تحریف آلوده می گردد. اگر به برخی یا بسیاری از جریان های عزاداری بنگریم، آشکارا این آسیب ها را مشاهده می کنیم. امروزه گاه تدارک وسایل عزاداری، هم چون دستگاه صوتی خوب، پارچه، علمات، مداحِ مجلس گرم کن و محل برگزاری عزاداری و مانند این ها، از اهداف آن که پروراندن معرفت انسان هاست، اهمیتی بیش تر می یابد.

ص:131

تشیع و اسلام را از شبهه ها و غبارها بزداییم، در زمانه ای که ارتباط وسیع و فن آوری پیچیده و گسترده اطلاعات، همه چیز را به جهان مخابره می کند، به یقین دست زدن به اعمال، گفتار و رفتارهایی که تشیع را با پرسش مواجه می سازد، خیانت به شمار می آید. آن هم رفتارهایی که هیچ سند شرعی و دینی ندارد، و می توان براساس احکام اولیه یا ثانویه ادله ای بر نفی مشروعیت این گونه اعمال اقامه نمود. آیا ساختن تصویری منحط، به دور از فرهنگ و بی توجه به قواعد عمومی بشری از اسلام، تشیع و شیعیان، خدمت به اهداف امام حسین علیه السلام است؟ به طور حتم این مسایل، جز تخریب چهره اسلام، چیز دیگری در پی نخواهد داشت؛ ضمن آن که هنگام روبه رو شدن با فرقه های اسلامی که مخالف این مسایل هستند و تشیع را به این مسایل معرفی می کنند، دچار مشکل می شویم. بحث قمه زدن و کارهایی از این قبیل، عوعو کردن و مانند این ها و نیز روضه های دروغ خواندن، در زمره همین رفتارهاست.

هم چنان که در مواردی، آن ها با آوردن مثال هایی جزئی از غلّو در دوستی اهل بیت و دشمنی مخالفان بر تشیع می تازند. این گروه با تکیه بر وجود پاره ای خرافات و آموخته های اغراق آمیز، شیوه های ناموجه، جهل ورزی های عامیانه و کاسب کاری های برخی خواص، بر اصل موضوع هجوم می آورند و آن را از زاویه های گوناگون، بی ثمر، غیر دینی، ارتجاعی، تخدیری و مانند این ها جلوه می دهند.

ص:132

ص:133

اخیر بنگریم، بیش تر نام ها با این سه محور مرتبط است. ممکن است گفته شود که این جریانات در گذشته هم بوده است، ولی اهمیت امروزه آن در این است که در مدت کوتاهی، شاهد انبوه هیأت های برآمده از جامعه دین دار و به ویژه جوانان هستیم که این، هم باید مثبت تلقی شود و هم می تواند با توجه به وجود آسیب ها، اثرات منفی و زیان باری داشته باشد.

به هر حال دو موضوع، یعنی انبوه شدن هیأت ها و توجه ویژه به سه محور پیش گفته، می تواند به فراوانی غلوها و خرافه ها بینجامد؛ چرا که گاه میان این هیأت ها، رقابت و چشم و هم چشمی وجود دارد و همین مسأله موجب تولید خرافه ها و غلو می شود.(1)

ص:134

است. از این رو مقام معظم رهبری و بسیاری از علما، به حرمت آن حکم دادند. البته متاسفانه گاه دیده می شود که بر اثر اغراض گروهی و یا سیاسی، در مناطق گوناگونی بدان دامن زده می شود. اگرچه پس از حکم علما، تا حدود زیادی این مسایل کاهش پیدا کرده است.

از سوی دیگر، شاهد ظهور پدیده هایی چون زمین بوسی و قفل زنی در برخی جاها هستیم. هم چنین خود را به عنوان سگ حسین علیه السلام معرفی و «عوعو» کردن، آن هم در مجالس آشکار و علنی از نمودهای بارز آسیب های جدید است.

ص:135

اندازه ذوقیات و زبانحال ها، در قالب نظم و نثر، بی آن که ریشه ای در درون تاریخ عاشورا و شخصیت امام حسین علیه السلام داشته باشد، از مصیبت های جدّی است که به واسطه تنوع کمی و کیفی ابزارهای صوتی و به تبع آن، فزون تر شدن تعداد مداحان و روضه خوانان، هر روز دامنه بیش تری می یابد. نکته درخور دقت و تأمل، آن است که این زبان حال ها، به طور معمول، ابتدا به عنوان زبان حال بیان می شود و سپس با چندین بار تکرار به وسیله خود گوینده و دیگران، جملات و کلماتی که دلالت بر زبان حال بودن آن دارند، حذف می گردد و به تدریج به صورت یک واقعه تاریخی بیان می شود. هم چنین غالبا و از لحاظ زبان شناسی و به ویژه در فرهنگ شفاهی مردم ایران، هیچ گاه روایت و نقل دوم همانند روایت نخست نیست. بلکه چیزی بر آن افزوده می شود و نکته مهمی از آن کاسته می گردد و یک سان نقل نمی شود و هر چه بر تکرار و بازگویی آن اضافه می شود، حجم افزودن ها و کاستن ها روندی تصاعدی پیدا می کند.

از این رو، زبان حال ها، در طول زمان به شدت متورم می گردند و گاهی به صورت باور عمومی درمی آیند. مانند آمدن حضرت زهرا علیهاالسلام به بالین حضرت عباس علیه السلام هنگام شهادت آن حضرت یا روضه هایی که برای حضرت رقیه علیهاالسلام خوانده می شود که از زبان حال درآمده و جزء وقایع مسلم تاریخی قلمداد می شود.

این ذوقیات و زبان حال ها، چند ویژگی منفی دارند:

نخست آن که بر اساس احساسات مخاطبان که بیش تر جوان و کم اطلاع هستند، ساخته می شوند. دیگر آن که با بیان این که این ها صرفا زبان حال هستند بدان ها نوعی مشروعیت و وجاهت بخشیده می شود. هم چنین مضامین آن ها، بی ارتباط با نهضت یا مغایر با حرکت عاشوراست. نیز در برخی از آن ها کاملاً شخصیت بزرگان عاشورا، وهن آلود ترسیم می شود. متأسفانه به علت بالابودن نسبت جمعیت جوان کشور و

ص:136

نبود مجاری مطمئن ابراز احساسات و موانع موجود بر سر راه آن ها، این قبیل مسایل، در میان گروهی از آن ها، هواخواهان بسیاری پیدا کرده است.

ص:137

شور زدن. این کار، کار میدان دارها بود، آن هم نه به این غلظت.(1)

نکته دیگر، آن که ادبیات غنایی در تاریخ ادبیات و ادبیات ایران، تاریخی طولانی دارد، به ویژه آن که این نوع ادبیات در پیوند با ادبیات عرفانی، معنایی دگرگون، با همان الفاظ یافته است. امروزه به نظر می آید که رویکرد غالب جامعه و مداحان به اشعار حماسی، بیش تر به سوی این نوع شعر است.

البته در حال حاضر، مشکل این رویکرد این است که اشعار محکم و متناسب با مجلس مداحی و عزاداری به اندازه کافی در دست نیست. از همه مهم تر این که مداحان امروزی، اطلاعی از آن ها ندارند یا استقبالی از این اشعار نمی کنند؛ زیرا در دوره جدید، شعر، محوریت و جایگاه حاکم پیشین خود را در مداحی ها از دست داده و به عنصری حاشیه ای تبدیل گشته است. از این جهت است که دانش توده مداحان درباره ادبیات و شعر، چندان مناسب نیست. ضمن این که به نظر می رسد برخی شنوندگان و به ویژه جوانان، چندان حوصله و ظرفیت گوش سپردن به اشعار مستحکم و ناب را در قالب قصیده یا مثنوی ندارند که البته این می تواند دلایل گوناگونی داشته باشد.

از این رو، شاهد گسترش ادبیات غنایی هستیم و می بینیم کلمات و الفاظی همانند عشق، عاشقی، عاشقتم، می، مستی، باده جاده، نی و دیگر کلماتی در این ردیف، به همراه مشتقاتشان وارد ادبیات مداحی شده و با بسامد بالایی، به وسیله مداحان تکرار می شود. البته این مسأله به خودی خود نمی تواند منفی تلقی شود بلکه کاربرد مبتذل آن مشکل ساز است.

مسأله دیگر این است که از این گونه اشعار، بیش از آن که از ادبیات غنی غنایی و عرفانی چشمه گرفته باشد، صد البته از ترانه های سروده شده بازاری و بدتر از آن،

ص:138

نوار ترانه های گذشته و حال الهام می گیرد.(1) این موضوع، از آن رو مشهود است که سبک و شیوه اجرا، در بسیاری از مداحان درست همان سبک و شیوه ای است که به راحتی توسط مخاطبان آشنا با این نوع نوارها شناخته می شود.

این چنین است که بسیاری از این مداحی ها، تقلیدی و مبتذل هستند و هیچ نشانی از اخلاص و صفا در آن دیده نمی شود. آری، وقتی مداحان حرفه ای، سینه زنان حرفه ای و گریه کنان حرفه ای بودند، توقعی از وجود اخلاص و پیام آوری نمی توان داشت. از این رو، در برخی مجالس، اجرای برنامه های مداحی براساس شوهای ترانه خوانان و سبک های ترانه ای هم دیده می شود(2) و گرته برداری ناپیراسته و ناشیانه از سبک سرودهای پاکستانی و هندی، به شدت جریان می یابد.

به ویژه آن که امروزه با پدیده جدیدی به نام «نوار استادی» مواجهیم که به واسطه آن، نوارهای مداحی و عزاداری، جای استادان را گرفته است. هم چنین مسأله مصیبت بار دیگر، آن است که نوارهای برخی از این مداحان، به صورت کتاب برگردانده شده و در اختیار مداحان جوان و روضه خوانان قرار گرفته است که با کمال تأسف، گاه مورد توجه و استقبال پاره ای طلاب جوان، به ویژه در هنگام مناسبت های تبلیغی قرار می گیرد. به نظر می رسد باید از ادامه این روند در آینده، به شکل جدّی ابراز نگرانی کرد.

ص:139

با کم ترین مقدار آن برگزار می شد؛ البته سینه زدن سه ضرب رواج داشت و در دوران جنگ و پس از آن، گسترش پیدا کرد، به طوری که حجم وسیعی از عزاداری ها و سینه زنی ها را در برگرفت. سزاوار است در این خصوص، اصل و اساس این نوع سینه زدن ها پذیرفته شود؛ چرا که سینه زدن های سنتی نیز در مواقع بسیاری، گرفتار خمود و یک نواختی است و این، برای جوانان جویای حرکت و تکاپوی امروزی، چندان نشاط آور نیست.

البته مشکل جایی است که سینه زنی، به حرکت های نمایشی، اضافی و ناشایست آلوده می گردد. برای مثال، سینه زدن به صورتی که افراد بالا و پایین می پرند یا سینه زدن به اصطلاح «کانگرویی» که همانند نرمش صبحگاهی، در حال سینه زدن، پاها برخلاف یکدیگر حرکت می کنند. این حرکات، به طور کامل عزاداری را از سادگی و محتوا تهی می سازد.

ص:140

مواقع، به صورت نیم بند و بریده ارایه می شوند. حالت های درویش مآبانه، فراوان دیده می شود، همانند تکرار مداوم یک ذکر یا یک اسم، در مدت به نسبت طولانی، کاربرد نامناسب اسامی معصومان مانند کاربرد علی علیه السلام به صورت «علِ» «علِ» و حسین به شکل «حوسَین» و بدتر از آن، به صورت «سین»، «سین» که موجب وهن عزاداری ها و مداحی هاست. تقلید از روی نوارهای مداحی بیداد می کند. گاه دیده می شود حتّی سرفه ها و حرف های ناگهانی آن ها نیز تقلید می شود. خود مداحان مورد تقلید نیز، بیش تر سبک هایشان را، از نوارهای موسیقی، سریال ها و فیلم ها می گیرند. از این رو است که گاه به اشعاری در نهایت ابتذال برمی خوریم. «دم های» سینه زنی و شورزنی در این جهت طلایه دار و رکورد شکن است.

ص:141

به طمع این که عزاداری ها را متوجه مسایل روز سازیم تا برای امروزمان فایده ای دربرداشته باشد، چنان آن را به مسایل سیاسی آغشته می کنیم که باعث دلزدگی و دوری عده ای می شود. باید توجه داشت که اگر مجالس عزاداری، در خدمت اهداف و برنامه های یک جناح، حزب یا گروه سیاسی قرار گیرد، در واقع ابزاری سیاسی می شود که خود در تضاد جدّی با فرهنگ عاشوراست. بنابراین، باید در لباس عزاداری، به ارتقای سطح بینش و فرهنگ سیاسی مردم اندیشید و کمتر وارد مصادیق شد. در این مجالس، باید ملاک سیاسی به دست مخاطبان داد و این موضوع، به ویژه در مداحی ها بسیار نمایان است. اگر مجالس عزاداری و مداحی ها «سیاسی زده» شود، هم از اعتماد و حضور مخاطبانِ فراگیر می کاهد و هم خلوص و صفا و یک رنگی آن ها زدوده می شود.

ص:142

ص:143

جسارت به استفاده از آن پرداختند. خاطرات حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی فلسفی، واعظ شهیر در خصوص این موضوع در آن زمان، به خوبی گویای این مسأله است.

پس از آن نیز این روند با کندی پیش می رود. علت کندی نیز نگاه کاملاً منفی نهادها و مراجع سنتی به مدرنیته و عدم پذیرش آن است. با وقوع انقلاب اسلامی که انقلابی بود مذهبی و سنتی و در راه ترکیب سنت و مدرنیته، بدان صورت که برتریِ ابزاری با مدرنیته و غلبه محتوایی با سنت باشد، به نوعی این روند تشدید شد. پس از آن شاهد روند سریع رسانه های مدرنی چون رادیو و تلویزیون و بعدها ویدئو، رایانه و... به اندرون خانه سنتی ها و مذهبی ها هستیم که تا پیش از این ممنوع بود. این فرآیند با پایان جنگ، نقطه عطفی جدّی می یابد و از این پس نیز با توجه به محیط سازندگی و سایه افکندن فضای اقتصادی براساس آموزه های بازار آزاد و متعاقب آن، تغییرات اندرونی جامعه و ایجاد نیازهای جدید، به شدت سرعت می یابد.

شکل گیری خرده طبقات جدید و گسترده شدن طبقه متوسط شهری که بسیاری از آنان تعلقات مذهبی نیز دارند، تغییر فضای عمومی جامعه از گفتمان انقلابی به گفتمان سازندگی و فرهنگ سازی متناسب با آن به وسیله رسانه های ملی که نفوذ قابل توجهی در میان خانواده های مذهبی دارد، موجب شد تا مدرنیته در سنتی ترین و دست نخورده ترین نهادها و لایه های جامعه نیز نفوذ کند. در این میان، شاید بتوان موسیقی و به ویژه موسیقی شاد را، نمادی ترین چهره این فرهنگ سازی دانست، که با توجه به بالا بودن آمار جوانان جامعه و رشد نسبی رفاه، دست کم در میان طبقه متوسط، رواج چشم گیر و رو به گسترشی می یابد. در آینده مداحی ها نیز که از موسیقی بهره می برند، به شدت تحت تأثیر موسیقی های منتشر شده در بازار و به ویژه صدا و سیما قرار می گیرند.

از سوی دیگر، نوع مداحان جدید، بیش تر جوانان مذهبی هستند که خود تنوع طلب و نوگرایند و گاه، به موسیقی ها و ترانه های موجود، گوش داده یا می دهند

ص:144

و شاید برنامه های تلویزیونی ترانه خوانان را هم دیده باشند. از این رو، بر اثر این نیاز و این تغییر گفتمان و تغییر آدم ها، در بعد شکلی عزاداری تحولی مدرنیستی شکل می گیرد.

از جهت محتوایی، مدرنیته، دو تأثیر بر جریان عزاداری و مداحی گذاشته است: از یک سو، عدم اقناع قشر تحصیل کرده از مطالب مطرح شده و از سوی دیگر، مصرفی کردن، بی حوصلگی و تمایل به فشرده شدن مطالب و عدم تکافوی عزاداری سنتی در پاسخ به احساساتِ جوانانِ مدرن به ویژه کم تر تحصیل کرده.

البته با وجود این، هنوز مقابله و مقاومت نیروها و نهادهای سنتی قدیمی وجود دارد، اگرچه به تدریج قدرتشان رو به کاهش است. در این میان، مسأله اساسی این است که جریان مدرنیته در عزاداری بدون اندیشه و تفکر و طرح جدّی است و سنت گرایان نیز از موضعی انفعالی با آن برخورد می کنند. در نتیجه، شاهد بحران در این حیطه هستیم؛ بحرانی که واقعیت جامعه امروز ایران بوده و هم اکنون، در عزاداری نیز تبلور یافته است.

ص:145

خواست که برخی اعمال را در عزاداری انجام ندهند، ولی آن ها در جواب گفتند که:

ما در تمام سال مقلد شماییم به جز این سه _ چهار روز.(1)

البته پس از انقلاب، می توان از عوامل دیگری چون تلاش دشمن برای مخدوش کردن چهره عالمان دینی، عملکرد نادرست برخی مَسند داران، تغییر فرهنگ، نقص در پیدایی زبان مشترک و... را برشمرد که به هر حال خسران آن، متوجه دین و فرهنگ عاشورا خواهد بود.

ص:146

ص:147

کاملاً نقلی باشد. به کارگیری عقل در هر دو مقام، به تحریف شناسی، آسیب شناسی و ستردن فرهنگ عاشورا از آن ها می انجامد. در مقام ثبوت، اگر وقایع گفته شده و فلسفه های ذکر شده و شیوه های عزاداری را به عقل ارجاع دهیم؛ عقلی که به نسبت بدون پیش داوری باشد، این امر گامی بلند در راستای تنزیه فرهنگ عاشورا و تشخیص سره از ناسره بوده، از تحریف در دو وجه لفظی و معنوی جلوگیری می کند.

اگر وقایع را این گونه بسنجیم که آیا از نظر عقل، امکان وقوع دارند یا مفسده بعدی به دنبال ندارند، بسیاری از مشکلات برطرف می شود. آن گاه مسایلی چون نذر لیلا مادر علی اکبر برای ریحان کاشتن مسیر کربلا تا مدینه، یعنی 1800 کیلومتر،(1) آب خواستن امام حسین علیه السلام در پای منبر حضرت علی علیه السلام (2)، عروسی قاسم علیه السلام ، روش های نوظهور سینه زنی، فلسفه هایی چون شهادت امام برای شفاعت امت و مانند این ها، بدون مراجعه به منابع نقلی و تنها با نخستین بازگشت به عقل سلیم، مردود می شود. به کارگیری عقل، ضمن آن که تحریف زدایی می کند، عامل تعمیم نهضت حسینی نیز به شمار می آید.(3)

براین اساس، عامل عقل در متن نهضت حسینی پذیرفته می شود و قیام عاشورا، یک سره جنبه آسمانی نمی یابد و برای اثبات این نکته نیز از عامل عقل در تبیین و بررسی اسناد تاریخی بهره برداری می شود. بر این پایه، حرکت حسین بن علی علیه السلام ، حادثه ای خاص برای افراد خاص نبوده است و قابل پیروی و الگوگیری است. از این روست که پرسش هایی چون، چرا قیام در زمان حاکمیت یزید؟ چرا هجرت به مکه؟ چرا حرکت از مکه به کوفه؟ چرا ادامه راه پس از شنیدن خبر شهادت مسلم بن

ص:148

عقیل؟ با بررسی متون تاریخی و اسناد روایتی، از منظری عقلانی پاسخ می گیرد. اگر عقل مسایل ارایه شده را با اصول اساسی دینی و به عنوان جزئی از اندامواره دین بسنجد، و آن را با اصول اسلامی و مجموعه تعالیم اسلام و روح حاکم بر آن مطابق ببیند، به قبول آن رای دهد. پس عقل دینی، با تجربه و تحلیل مسایل و تعیین جایگاه آن ها براساس الگوی کلی اسلام، از تک نوازی جلوگیری کرده و به هماهنگی و هم نوازی مجموعه آموزهای دینی یاری می رساند. چنان چه موضوعی و آموزه ای به این چارچوب و این هم نوازی خلل رساند، آن را نفی و مردود اعلام می کند، که به یقین در موضوع فرهنگ عاشورا نیز چنین است. بنابراین، عقل، آموزه ای را که با دستگاه تفکر اسلامی و دیگر اجزای آن و روح حاکم بر حماسه عاشورا و مجموع تعالیم و حقایق مطرح شده در آن هماهنگ نباشد، به طرد آن می پردازد. نکته در خورد توجه آن است که باید در به کارگیری عقل نیز جانب جامعیت و روح کلی تعالیم اسلامی و عاشورایی را نگه داشت و بر این پایه، به کاربرد آن همت گماشت.

ص:149

دانایی خود را آشکار سازند؛ زیرا در غیر این صورت، مورد لعنت خدا خواهد بود.(1) قرآن نیز دانایانی را که تمامی آموزه های دین را، در میان مردم نشر نمی دهند و آن را کتمان می کنند، مورد لعنت خداوند دانسته است.(2) علت کتمان حقایق و انتقال ندادن آن به مردم، چند چیز می تواند باشد: یا عمدی و به دلیل فسق، ناپاکی و نفاق آن عالم است؛ یا به سبب آن است که می خواهد از جهل مردم به زعم خود به نفع دیانت آن ها بهره گیرد؛ یا آن که از برخورد و اعتراض مردم به آن چه مقدس می پندارند واهمه دارد.

تکلیف گروه نخست کاملاً مشخص است. شهید مطهری رحمه الله گروه دوم را نیز به دلیل آن که وظیفه اش را انجام نداده و کتمان حقایق نموده است، جزء گروه فقهیان و عالمان فاجر می شمارد. ایشان می فرماید:

عالم وقتی در مقابل نقطه ضعف اجتماع قرار می گیرد، یا با آن مبارزه می کند که مصلح است، و یا این وظیفه را به جا نمی آورد، که مصداق فقیه فاجر است.(3)

ایشان با ذکر دو ضعف مجالس عزاداری که تلاش برای ازدحام جمعیت و دستور واویلا به پا شدن در آن است،(4) می گوید:

با این نقطه ضعف چه باید کرد؟ آیا باید از این نقطه ضعف مردم استفاده کرد؟ باید بهره برداری کرد و سوارشان شد؟ باید مانند تاج نیشابوری گفت که چون این ها احمقند، من از حماقتشان استفاده می کنم؟ نه! بزرگ ترین

ص:150

رسالت و بزرگ ترین وظیفه علما، مبارزه با نقاط ضعف اجتماع است.(1)

درباره گروه سوم، اگر به ذهن خوانی آنان بپردازیم، یا آن که ذاتا اهل ترس و منفعت طلبند و از موقعیت های دشوار می هراسند؛ یا آن که به نظر خود، سخن گفتن و فریاد برآوردن را موجب از دست رفتن اعتقاد مردم می پندارند؛ در مجموع، ضرر اعتراض و برخورد را، بیش تر از سکوت می انگارند.

آنان که منفعت و موقعیت خود را بر موقعیت و مقام دین مقدم می شمارند، وضعیتشان معلوم است.

درباره گروه دیگر، باید وظیفه الهی شان یادآوری گردد. ضمن آن که باید به این نکته آگاه شوند که دم برنیارودن امروز آنان، نه تنها از حجم و عمق آسیب ها نمی کاهد، بلکه این آسیب ها در آینده به صورت هولناکی جلوه گر خواهد شد. «وظیفه علماست که در این موارد، حقایق را بی پرده به مردم بگویند، ولو مردم خوششان نیاید. وظیفه علماست که با اکاذیب مبارزه کنند. وظیفه علماست که مشت دروغ گویان را باز کنند».(2) شهید مطهری، این وظیفه را برای عالمان، حتی در برابر عالمان دیگری که در این مورد نادرست نگاشته اند، هم چون ملا حسین کاشفی و ملاّ آقادربندی مؤلف اسرار الشهادة، واجب می داند. به هر روی، اگر عالمانِ دینی، با دقت، جسارت و زیرکی تمام، در برابر این گونه آسیب ها، موضع محکم، متین و اصولی بگیرند، به طور حتم از حجم وسیعی از این تحریف ها کاسته خواهد شد. نمونه آن نیز فریادهای شهید مطهری بر تحریف هاست که تا حدود بسیاری، به ویژه در مقاطع زمانی خاصی، ثمر داد.

ص:151

از جمله راه کارهای بیرون رفت از وضعیت نابهنجار آسیب ها، تلاش عالمان دینی و رسانه های عمومی کشور، برای ارتقای سطح فرهنگ و دانش عمومی و تاریخی مردم است. این تلاش نیز باید مستمر، جدّی، برنامه ریزی شده و هماهنگ با روحیات روانی عصر و زمانه باشد. به هر میزان سطح دانش مردم بالاتر باشد، انتظار آنان از انتقال دهندگان، سخن رانان، مداحان یا برنامه های رسانه هایی چون صدا و سیما افزایش خواهد یافت و آنان مجبورند که خود را با این سطح از دانش عمومی هماهنگ کنند.

دیگر آن که به تقویت روحیه نقادی و پرسشگری در میان آنان، به ویژه جوانان می انجامد. در نتیجه، برخورد انتقادی آنان، موجب پرهیز گویندگان و مداحان از ذکر مسایل موهوم و بی اصل و سند و دقت بیش تر آنان می گردد. هم چنین موحب تلاش آنان برای افزودن میزان سواد، دانش و اطلاعات خود می شود.

ص:152

نمی شوند؟ آیا بی محتوایی و موهون بودن سخنرانی ها، مداحی ها و روضه ها را درنمی یابند؟ آیا دروغ بودن برخی خواب های نقل شده را درک نمی کنند؟ آیا نامناسب بودن و عدم تناسب برخی روش ها را با روح فرهنگ عاشورا و فرهنگ حسینی لمس نمی کند؟ آیا ریایی بودن یک عمل یا یک مجلس را نمی فهمند؟ به طور حتم مردم می توانند به خوبی این مسایل را تشخیص دهند. بنابراین، وظیفه دارند، با روش های مناسب تذکر، و از خود واکنش نشان دهند. هم چنین بانیان مجالس، باید در برگزاری درست مجالس سیدالشهدا علیه السلام ، دقت و کوشش بیش تری روا دارند.

ص:153

میان مداحان آموزش داده شده و در میان مردم تبلیغ شود. هم چنین کتاب هایی در زمینه فلسفه قیام عزاداری و نیز کتابی که دربرگیرنده اشعار شاعران از گذشته تاکنون باشد، به صورت منتخب و پیراسته تدوین گردد. البته در این زمینه سازمان تبلیغات اسلامی گام هایی برداشته که باید تکمیل و تعمیم داده شده و نیز ارزیابی مداوم گردد.

نیز این آموزش، باید مسایل زمان را مد نظر قرار دهد و حالتی پویا داشته باشد. در این مرحله، رسانه های دیداری و شنیداری می تواند نقشی عمده و کارساز داشته باشند و با عمومی ساختن آموزش ها، به گسترش تفکر محکم اصلاحی یاری رسانند.

ص:154

شود و حتی می توان در مواردی، از چاشنی الزام بهره گرفت تا در آینده، مسیر خود را بپیماید. اگر چنین شود، مردم نیز در گزینش های خود، دقت بیش تری خواهند کرد و سطح کیفی مجالس بالا خواهد رفت. البته بدیهی است که هر روش، آفت هایی هم می تواند داشته باشد. البته مهم آن است که دست به گزینش و انتخاب بهترین و کارآمدترین روش بزنیم. در این باره می توان با صبر، آینده نگری، حفظ دغدغه های اساسی و برنامه ریزی طولانی مدت، موفقیت طرح را تضمین کرد. به هر حال با نظام مند کردن مجالس عزاداری که البته باید با ظرافت، تبیین و هدف گزاری دقیق انجام گیرد، شاهد بسامان و دور شدن مجالس و فرهنگ حسینی از ناهنجاری ها، آسیب ها، تحریف ها و کاسب کاری ها و نیز قرار گرفتن در مسیر صحیح خواهیم بود. به ویژه نظم گرفتن سیستم مالی و معاش، از اولویت اساسی برخوردار است. به نظر می رسد برای این منظور، طرح دفتر تبلیغات در مورد مبلغان، البته با جدّی تر شدن ابعاد آموزشی، پژوهشی و توجیهی و نیز طرح ریزی نظارتی قوی تر و عمومیت یافتن آن، می تواند در میان گویندگان و خطیبان با تغییراتی برای جامعه مداحان نیز اجرا گردد.

ص:155

ندارد و به تخطئه فکری و عملی آنان می پردازد و در مقابل هر اندیشه اصلاحی ای مقاومت می کند.

ص:156

اندیشمندان دین باور دانشگاه، فرهنگیان و معلمان متعهد و در مجموع، صاحبان فکر و اندیشه مصلحانه است که با نگاشتن کتاب ها، مقالات و رساله ها، صدور برخی از فتواهای متناسب و به جا در موقعیت مناسب، ایراد سخن رانی ها و منبرهای راه گشا و روشن بینانه، گوشزد کردن به موقع و مکرر مسایل از زوایای گوناگون با بیانی گویا و گیرا، نکوهش این آفت ها و آسیب ها از منظر دینی و نیز طرح آموزه های والا و ناب عاشورایی، به مقابله با آن ها برخیزند. در واقع، می توان با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی ای چون ترغیب روانی جامعه، ناپسند نشان دادن این آفت ها و آسیب ها، تحریم اجتماعی برخی روش ها و افکار، در تنگنا قرار دادن فرهنگی کسانی که به طرح آموزه ها و روش های خرافی و تحریفی می پردازند و دیگر وسایل، به فرهنگ سازی دست زد. برای این منظور نیز باید به دور دست نگریست و حرکت تدریجی و گام به گام را در نظر داشت. البته برخورد جدّی و مؤثر با بهره مندان از این آسیب ها و ناآگاهان متعصب را نباید فراموش کرد که با اینان نیز باید به همین شیوه و به صورت جمعی و بایکوت کردنشان و نیز با پاسخ های استدلالی و اقناعی و شفاف نمودن مسایل و روشن کردن اهداف آنان برای مردم مواجه شد.

در این جهت، نقش رسانه های جمعی، به ویژه صدا و سیما بسیار کارساز است؛ به ویژه که امروزه، شبکه های استانی صدا و سیما نیز می تواند با توجه به بافت فرهنگی و اجتماعی هر استان، این مهم را انجام دهند. همین طور مطبوعات، هم در سطح کشوری و هم در سطح محلی رسالت و نقش عظیمی بر عهده دارند. البته با کمال تأسف گاه و بلکه بسیاری مواقع با توجه به کمبود هنری در زمینه های مذهبی در صدا و سیما و افزوده شدن بر ساعت های برنامه های آن، شاهد پخش برنامه های نامناسب، تحریفی و ناپالوده از این رسانه ملی هستیم که بیش تر نوع آسیب های جدید را در بر می گیرد. به عنوان مثال، در پخش برنامه های زنده مداحی با استفاده از برنامه های آرشیوی این کم دقتی به چشم می آید. این نیز شاید به بهانه جذب نسل جدید انجام گیرد که یکی از توجهات کلی این گونه برنامه هاست. که به طور قطع نمی تواند این

ص:157

گونه اثری داشته باشد و در نهایت به از بین رفتن قداست و وجاهت مراسم عزاداری می انجامد.

ص:158

دستگاه های هم صوتی هم خوان با مجالس عزاداری، به صورت شایسته ای به مداحان آموزش داده شود و مداحان بزرگ، به نوآوری در تولید نغمه های موسیقی در این زمینه بپردازد. تا کار مداحان جدید که به شکلی می توان آن ها را «مداحان مدرن» نیز نامید، یک سره به تقلید مبتذل از موسیقی ها و ترانه ها خلاصه نشود.

ص:159

ص:160

در این راستا نیز از نظریه تأثیر زمان ها و حکومت ها بر افکار و اندیشه ها بهره می گیریم. اینک باید به پرسش بعدی بپردازیم که جریان شناسی را بر چه مبنایی انجام دهیم و بر اساس چه الگویی به تحلیل آن بپردازیم.

به نظر می رسد که جریان شناسی را بتوان بر سه پایه سامان داد. از حیث زمان که آن را به دوره های قاجاریه، پهلوی اول، پهلوی دوم و انقلاب اسلامی تقسیم کنیم یا بر اساس نحوه نگرش که برون دینی، درون دینی یا تلفیق از این دو بوده است و نیز بر اساس انواع طبقات درگیر با آن، یعنی به سه جریان روشن فکری غیر دینی، روشن فکری دینی و عالمان دینی... .

ما در این مجال، براساس الگوی سوم، به بررسی موضوع می پردازیم. به الگوی اول و دوم نیز در جریان بحث اشاره خواهیم کرد.

ص:161

هجمه گرفته و آرزوی نابودی آن ها را دارد.(1) وی درباره عزاداری و روضه خوانی، می نویسد:

مگر مصیبت ها و درد خود آدم کم است که با نقل گزارش هزار ساله، اوقات خود را دائما تلخ بکند و به جهت عمل بی فایده از کسب و کار بازبماند. از این تعزیه داری، اصلاً نه برای تو فایده ای است و نه به جهت امام.(2)

ای بیچاره خلق! تعزیه می داری به صورت، شاخصی واخسی می زنی به هر صورت، به سر و سینه می کوبی به هر صورت به تن و اندام خود چرا کارد فرو می کنی.(3)

دیگر روشن فکر غیر دینی میرزا عبدالحسین آقاخان کرمانی (1270 _ 1314 ق) است که سرگذشتی پرماجرا دارد. وی به ابزار انگاری و نسبیت پراگماتیستی در حوزه دین معتقد است و همین است که او را از حالی به حال دیگر گردانیده است؛ شیعه بوده، سپس ازلی شده و آن گاه دوباره به اسلام سیدجمال گراییده است. وی به شدت مخالف اعراب است و به تبع آن، اسلام را مورد تاخت و تاز قرار می دهد.

او از این منظر وهم از دیدگاه کلی نیز به شدت، عزاداری در آیین سوگواری امام حسین علیه السلام را مورد نفی و نقد قرار می دهد. او می نویسد:

شهر یاران ایران، به عوض این که حکومت ظلم را براندازند و ملت را از فقر و حقارت برهانند، به تکیه دولت می روند و بساط تعزیه واری می آرایند... آیین عزاداری و ماتم گری، روح شادی و کامرانی را از میان این ملت برانداخته، روزشان را چون شب تار ساخته است. ایرانیان که با

ص:162

حبیب بن مظاهر هیچ قرابت و خویشی ندارند، روز سوگواری هزار سال پیش را برپا می کنند. بر مظلومان آن زمان می گریند و حال آن که معاون ظالم و بدخواه مظلوم هستند.(1)

هر آینه به جای آه و ناله و شیون و زاری که در عرض یک سال سر می دهند، اندکی به روز زار خودشان می اندیشیدند، اساس ظلم را به کلی از مرز و بوم ایران برانداخته و خود را صاحب ثروت و تمدن و شرافت ساخته بودند.(2)

البته نمی توان این معنا را نادیده انگاشت که در میان این سخنان و کلمات، نکات مثبت و درستی نیز یافت می شود و اساسا این گونه تفکرات بود که در سال های بعد بر بسیاری از عالمان و روشن فکران دینی تأثیر نهاد و از این جنبه نیز اثر مثبتی داشت.

اما شناخت اجمالی از آرا و اندیشه ها و پیشینه این روشن فکران برما روشن می سازد که نگرش آن ها، نه به قصد اصلاح که به قصد از جابرکندن ریشه سنت های دینی بوده است و کلیت آن را به دیده انکار می نگریسته اند. هم چنین زاویه نگاه آن ها و فضای فکرشان، کاملاً فضای فکری برون دینی است و از زاویه عقل خود بنیاد به دین می نگرند.

این جریان را در عصر مشروطه و پس از آن نیز تا زمان رضاخان و پهلوی دوم تابه امروز می توان ره گیری کرد. در دوره رضا خان نیز دقیقا بر اثر همین افکار و اندیشه هاست که سنت های دینی، از جمله عزاداری، موجب نگون بختی جامعه ایرانی معرفی می گردد و به ممنوعیت آن می انجامد.

در این میان، باید به اندیشه های فردی اشاره کنیم که در میان روشن فکران

ص:163

غیردینی... به معنای پیش گفته _ بیش از همه به این موضوع پرداخته و با وجود نبوغ و وسعت اطلاعات، راه انحراف گزیده و تا مرحله خلق آیین تازه پیش رفته است. او احمد کسروی نویسنده روشن فکری است که سرانجام به دست فداییان اسلام کشته شد. به نظر می رسد که قضاوت های او، بیش تر به سبب دو چیز است:

1. عقل محوری و علم محوری او؛ 2. خرافات فراوانی که در آن زمان رواج داشته است.

همین مسأله، موجب شد که با وجود گزارش های تقریبا جالب و دقیق او، قضاوت هایش ناروا باشد. او برخی از خرافات را همانند آمدن سنگ به زیارت، گفتن «کشته شدن حسین» توسط مرغی در کربلا، چسبیده شدن زن و مرد زناکار به یکدیگر و مانند این ها یاد می کند.(1) وی با اشاره به تاریخچه عزاداری در زمان آل بویه و آغاز دوباره آن در زمان صفویه، به شرح جزء به جزء اعمال شیعیان در ماه محرم می پردازد. ومراسمی چون سیاه پوشیدن، نخل برداری، قمه زدن، شبیه سازی، دسته راه انداختن و... را یاد می کند و از اختلافات حیدری و نعمتی سخن به میان می آورد(2) آن گاه به زعم خود، زیان های عزاداری را بر می شمارد. وی موافق نبودن این مراسم را با خرد و دانش، فرونشاندن آتش غیرت در برابر ظالمان و بیگانگان و گستاخ شدن شیعیان در بدکاری را، علل زیان بار دانستن آن ذکر می کند؛ حال آنکه عزاداری در حالت کلی خود، موجب برانگیختن دانش و آگاهی بوده و آتش غیرت شیعیان را برانگیخته و درست کرداری را رواج داده است. بنابراین، او به ذهنی گرایی یا جزء گرایی گرفتار شده و نتوانسته تمامی واقعیت های موضوع را در کنار هم ببیند. کسروی با پیش کشیدن بحث گریه بر امام حسین علیه السلام به قصد آمرزیدن گناهان که عالمان آگاه نیز

ص:164

با آن مخالفند و با تعمیم تلقی عوام به اساس تشیع، سعی بر مشوه کردن چهره شیعی و عالمان شیعی دارد. او با همین نگرش می نویسد:

اگر شما با یک شیعی که به کربلا می رود به سخن پرداخته، بپرسید: چرا به کربلا می روید؟ پاسخ خواهد داد: آقا ما گناه کاریم. باید برویم و از گناهان پاک شویم. اگر بگویید: بهتر است که گناه نکنی تا نیازمند پاک شدن نباشی، با شگفتی پاسخ می دهد: مگر آدم می تواند گناه نکند؟ در تبریز سخنی هست و بارها از زبان هایشان شینده ام می گویند: «سگ که ناپاک است چون به نمک زار افتاد و نمک گردید پاک می شود. ما گنه کاریم خود را به نمک زار می افکنیم تا پاک شویم اگر نیک اندیشید در این باره، باورهای شیعیان بی مانندگی به باورهای مسیحیان نمی باشد».(1)

او، آن گاه به گوهر جان و گوهر روان اشاره می کند و ملامت گری گوهر روان را به یاد می آورد. و در نهایت، عزاداری را نوعی پاسخ انحرافی به این ملامتگری گوهر روان می داند.

چنین کسانی همان که بشنوند اگر کسی به امام حسین علیه السلام گریست یا به زیارت رفت گناهانش آمرزیده شود، هم چون تشنه ای که به آب رسد، با خشنودی و شادمانی بپذیرند و این را یک پاسخی به نکوهش های فرجاد گرفته خود را آسوده گردانند. به گفته عامیان، کور از خدا چه خواهد؟ دو چشم. یک آدم کش، یک انبار دار، یک دزد یک زن بدکاره... به چه نیازمند است؟ یک دستگاه آن چنانی که بی رنج و کوشش گناهان خود را بیامرزد.(2)

او سپس نمونه هایی چون تیمور لنگ و صمد خان را که جنایت بسیار کرده اند،

ص:165

ولی همراه صوفیان بوده و یا روضه خوانی می کرده اند، ذکر می کند.(1)

نکاتی را که کسروی بیان می کند، از دیدگاه ما تنها به عنوان برخی مصادیق بد عملی و بی اندیشگی در فرهنگ عاشورا و عزاداری قابل پذیرش باشد. اما کلیت ذهن او، ضد شیعی و غیر اسلامی است و آن چه بیان کرده نیز با این ملاک است و بیان او به قصد اصلاح نیست، بلکه به قصد امحاء است و این را به وضوح بیان می کند، ضمن آن که او از این رهگذر، درصدد طرد و انکار اساس عزاداری است و تمامی مراسم عزاداری را، واجد چنین ویژگی هایی می شمارد و به عمد اثر مثبت آن را نادیده می انگارد و غیر منصفانه به بنیاد آن هجمه می کند. بنابراین، او هم در قصد، انگیزه و هدف و هم در تشخیص موضوع دچار کژروی است.

ص:166

ورود به حوزه علمیه نجف، تا بی قیدی به اسلام و سپس بازگشت دوباره به آن پیموده، امّا در مجموع با توجه به فرآیند اندیشه هایش روشن فکری دینی به شمار می آید.

جلال که از خانواده ای روحانی و سنتی است، اندیشه های مذهبی از مهم ترین زمینه های فکری اش به حساب می آید. آل احمد در اواخر دوران دبیرستان، با اندیشه های احمد کسروی و شریعت سنگلجی آشنا می شود و بیش تر تحت تأثیر کسروی قرار می گیرد. بعدها سخت گیری های مذهبی خانواده، باعث می شود به خرافه ستیزی های افراطی کسروی گرایش پیدا کند. براین اساس همراه با چند جوان محصل مذهبی و مؤمن دیگر که درد دین داشتند، قشری گری های متعصبانه مذهبی را خلاف اسلام دانستند، انجمنی به نام انجمن «اصلاح عقاید دینی مردم» تشکیل می دهند که از جمله به نفی اعمالی چون قمه زنی و قفل بندی و مانند این ها می پردازد. در همین زمان است که دست به ترجمه رساله «التنزیه الاعمال الشیعة» با عنوان عزاداری های نامشروع می زند. این رساله، رساله ای است که توسط سید محسن امین، یکی از بزرگان تشیع و از عالمان منطقه جبل عامل لبنان نگارش یافته و در آن، از زاویه ای درون دینی به نفی شیوه های عزاداری پرداخته است. چاپ کتاب، با واکنش سریع و خشم گینانه نیروهای سنتی بازار مواجه می شود. جلال آل احمد در این باره می گوید:

خوش و خوشحال بودیم که انجمن یک کار انتفاعی هم کرده، نگو که بازاری های مذهبی همه اش را چکی خریده اند و سوزانده اند. این را بعدها فهمیدیم.(1)

این شیوه تفکر جلال، بعدها، زمانی که به حزب توده می پیوندد، به نحو شدیدتری در داستان های او از قبیل «سمنو پزان» و دیگر داستان های او تجلی می یابد و در دوران بازگشت او به اسلام و سنت های اسلامی نیز پابرجاست.

ص:167

ص:168

برداشته است: گروه روشن فکرانی که بر عزاداری خرده می گیرند و نیز گروهی که آن را به یک عامل خمود تبدیل کرده اند. شریعتی، به همین جهت و براساس نظریه تشیع صفوی و تشیع علوی خود و در آن ظرف زمانی که زیسته است، می نویسد:

و اکنون اشرافیت صفوی، نقاب تشیع زده است. شعارش، منقبت و ذکر! تا حقیقت علی پایمال شود و فکر حسین، فراموش. این است که وقتی زور هم بر ذکر تکیه می کند، دیگر ذکر نقش انقلابی ندارد و ذاکر، نه یک روشن فکر مترقی که یک ابزار تبلیغاتی در نظام موجود می شود. این است که... دیگر یاد رسالت نیست، رسالتِ شناخت است. طرح واقعه نیست، تحلیل واقعه است. حجت نیست، معرفت است.(1)

شریعتی بر پایه همین الگویی فکری، از تحریف در تاریخ به شدت شکوه می کند و از مسخ حقیقت می نالد:

مسأله این است که برای سرور شهیدان عالم که تا لحظه شهادت، زنده میرا بود و بعد از شهادت، زنده جاوید است و حیّ حاضر تمام زمان ها و زمین ها، عده ای مرده متحرک عزاداری می کنند و نمی فهمند که این گونه عزاداری، برای مرده ذلیلی چون خود اوست؛ نه برای زنده جاویدی چون حسین[ علیه السلام ]. اختلاف بر سر این است که کار حسین برای آن است که با گریه بر مرگش، لش بودن خود را جبران کنیم و ثوابی نثار ارواحمان یا با پیروی از او لش بودن را در خود بمیرانیم و روح حیات را بر کالبد مرده های متحرکمان بدمیم.(2)

شریعتی با آن که از تمامی ابعاد عزاداری، وجهی حماسی به دست می دهد و حتی عروسی قاسم را نیز توجیه می کند،(3) ولی از این که نهضت عاشورا مکتب عزا نشده

ص:169

است و بر آن می گرییم، ولی نه آن را می شناسیم و نه می فهمیم و نه بدان می اندیشیم، گلایه دارد.(1)

وی در جای دیگر نظریه «فدا» را بدین گونه به نقد می کشد:

نظریه عامیانه ای که تحت تأثیر روح صوفیانه و بینش مسیحیت (شهادت حلاج و عیسی مسیح) می گوید حسین علیه السلام برای کشته شدن قیام کرد، نه برای مبارزه با حکومت تا خود را فدای امت کند و محبان اهل بیت را که مشغول کبائرند، در قیامت شفاعت نماید و حتی سئیاتشان را در روز قیامت، تبدیل به حسنات کند و در عالم ذر و صبح ازل، با خدا عهد کرده است که لب تشنه شهید شود، همان نظریه مسیحیت است در فلسفه شهادت مسیح که خود را فدای شریعت کرد؛ یعنی خونش را فدیه داد و قربانی کرد تا خدا، بچه های آدم را که پس از گناه اولیه آدم، از بهشت طرد شده اند، ببخشد و به بهشت وارد کند. این نظریه، ماهرانه ترین حیله ای است که با حفظ عظمت و جلالت حسین علیه السلام ، شهادت او را پوچ می کند و خالی از معنا و محتوی و... هیچ، و در عین حال، جلادانِ کشنده حسین را هم تبرئه می کند؛ چون آن ها هم نه به اراده و انتخاب خود، که به مشیت الهی بر این کار انتخاب شده اند. نیز همه جباران یزیدی و بیعت گیری ها معاویه ای را برای همیشه از خطر عاشورا و خاطره حسینی مصون می سازند تا جهت شهادت را از مقابله با قدرت های جوری و غصب، به سوی هیچ، علیه هیچ کس و هیچ چیز منحرف کنند.(2)

شریعتی آن گاه به مقایسه این نظریه و نظریه شهید جاوید می پردازد که رسالت عاشورا را قیام و جهاد برای نابود کردن نظام یزیدی و به دست گرفتن حکومت تفسیر می کند و نظریه شهید جاوید را به قول خود از آن گونه شهادت صفوی

ص:170

(صوفی) مسیحی که بزرگ ترین توطئه دوستانه بر ضد عاشورا و امام حسین علیه السلام است، مثبت تر و مترقی تر می داند.

البته آن گاه که در مقام مقایسه این نظریه، با نظریه خود که کلید واژه اش شهادت است، برمی آید، نظریه خود را موجه تر و مترقی تر از نظریه شهید جاوید می داند و آن را _ نظریه شهید جاوید _ قیام شکست خورده حسین علیه السلام تفسیر می کند. تمام نظریه او را می توان در این جمله اش خلاصه کرد:

شهید هنگامی که به میدان می آید که مجاهد شکست خورده است.(1)

به هر حال، نظریه او در باب قیام حسینی، فلسفه شهادت برای افشای چهره ظلم و ظالمان است. این معنا در شرح او از مجاهدات عمار کاملاً آشکار است(2) و نظریه اش در باب فلسفه عزاداری، «ذکر» آن شهادت هاست که باید کارکردی حماسی، افشاگرانه و برانگیزاننده بر ضد ظلم داشته باشد. از این رو، تلاش اصلی شریعتی، در راه تبیین و تفضیح تحریف معنوی عاشوراست. پس برای شناساندن و طرح تحریف لفظی تلاشی به کار نمی برد و به طرح آن ها نمی پردازد. حتی اگر آن ها بار حماسی و ایدئولوژیک داشته باشند، از ذکر آن تحریف ها ابایی نمی کند (عروسی قاسم). بنابراین، او هرچیزی را که مخالف فرآیندظلم ستیزی باشد، هر چند بدون پایه نقلی مستحکم، به دیده قبول و هر چه را برخلاف آن باشد، هر چند با نقل محکم، به دیده رد می نگرد. افزون بر آن، او چندان به جزئیات عاشورا اهمیت نمی دهد؛ چرا که او از دیدگاه جامعه شناختی و نه تاریخی در ابعاد کلی که بتواند الهام بخش باشد، به بررسی عاشورا و عزاداری می پردازد.

دکتر علی شریعتی مصداق بارز برخورد روشن فکری دینی با مسأله عزاداری

ص:171

است؛ زیرا وی به تئوری سازی انقلابی از درون مکتب تشیع و اسلام، برای مبارزات در حال شکل گیری زمانِ خود دست زده و بر گروه زیادی از روشن فکران دینی پس از خود تأثیر فراوانی داشته است. هم چنین وی برای نخستین بار و به شکلی پر دامنه، به طرح و بازسازی عناصر و مفاهیم درونی تشیع پرداخته و نیز بازتابی از هم گرایی و واگرایی دوسویه میان عالمان دینی و روشن فکران است.

بیش تر روشن فکران دینی با تأثیر از وی، به طرح الگوهایش می پردازند. در این میان، نقدی که بر شریعتی وارد است، یک جانبه نگری و تحلیل جامعه شناختی _ ایدئولوژیک همه مسایل است که کم تر جایی برای مسایل عاطفی، تاریخی و اعتقادی باقی می گذارد و گاه نیز دچار نتیجه گیری های احساسی و غیرعلمی می شود. در مجموع می توان گفت نظریه او و نوع نگاهش، از جامعیت برخوردار نیست.

ص:172

مکتب آموزنده انسانی یک ترتیل خوان های، بر آیات قرآنی یک سجده ترنم نورانی، یک سیال حرکت آفرین اخلاقی و یک حماسه در صیرورت آهنگ بشری است.(1)

نوع نگاه او، همانند شریعتی، بیش تر بر استخراج آموزه های حماسی و مبارزاتی، اما با تکیه بر عدالت است. گرچه برخی عبارات او، مبالغه آمیز به نظر می آید.

ص:173

نویسنده آن می پردازد.(1) نگرش محدث نوری در این کتاب، کاملاً درون دینی بوده و براساس روایات و احادیث به بحث پرداخته است. وی وظایف و صفات روضه خوانان و منبریان را در دو فصل اخلاص و صدق بیان می کند. در این راستا، بیش ترین توجه ایشان، متوجه تحریف های لفظی و یا مربوط به نیت و روش عزاداری است و بسیار کم به تحریف معنوی توجه شده که با فلسفه قیام و فلسفه عزاداری ارتباط دارد.

با این حال، لحن صریح و گزنده و استدلال های متین و محکم روایی و شرعی، ارزش خاص به این کتاب بخشیده است. شجاعت او در نقد بسیاری از اخبار، روایات، روضه ها و مقاتل مقبول و باورشده مردم و نیز انتقاد صریح از سکوت و رضا و گاه ترویج آن ها توسط دستگاه روحانیت و مقصر دانستن اهل علم، مقامی والا، برجسته و پیشرو به ایشان داده است.

این مسأله وقتی نمایان تر می شود که فضای فکری موجود آن زمان را بدانیم.

بیش تر مطالب کتاب، نقد کتاب مرحوم فاضل دربندی به نام اکسیر العباده فی اسرار الشهادة است که مشتمل بر تحریف های بسیاری بوده است. نیز گاهی به نقد روضة الشهدا ملا حسین کاشفی می پردازد که در آن زمان، از بیش ترین اقبال برخودار بوده و متن رسمی روضه خوانان به شمار می رفته است.

ص:174

مهم ترین آن ها عدم تحریف آن است، منوط می داند.

ص:175

ایشان، رؤسای هیأت ها را از تحریف بازمی دارند، ولی در نهایت آن ها بدان تمکین نمی کنند و خود را به جز ده روز محرم، مقلد آیت اللّه می دانند و براساس روال همیشگی، وضعیت تداوم می یابد.

ص:176

سیدالشهدا علیه السلام دست زده است. در مجموع، حرکت اصلاحی مرحوم امین، از پایگاه دینی بوده و بنابراین، باید آن را درون دینی دانست؛ اگرچه کل حرکت او را باید از نگرش های روشن فکرانه به شمار آورد. نیز با توجه به اقامت او در جبل عامل لبنان _ کشوری با فرهنگ و دین های مختلف _ بایستی مبارزه او را با خرافات و تحریف ها نتیجه عوامل خارجی محسوب داشت و بازسازی چهره تشیع را، وجهه همت او دانست. وی بیش تر به آسیب ها و تحریف های لفظی یا روشی می پردازد و اگرچه به تحریف های معنوی گاه توجه می کند، ولی این موارد، اندک است.

ص:177

آن و نیز عمل به تکلیف الهی، انگیزه های قیام سیدالشهدا دانسته شده است و حضرت امام عینا همین انگیزه ها را بر ضد رژیم شاه و انقلاب اسلامی می دانند. حضرت امام در بیان فلسفه عزاداری، به شدت بر وجه سیاسی عزاداری و پاس داشت فرهنگ عاشورا پای می فشارند، به طوری که شاید هر کجا از عزادرای و گریه و اشک سخن به میان می آورند، بی درنگ بعد سیاسی آن را تذکر می دهند.

امام خمینی رحمه الله به طور جدّی بر حفظ سنت عزاداری و روضه خوانی، به همان سبک و سیاقی که پیش از این (انقلاب) بوده، تأکید دارند و به شدت از روشن فکران و کسانی که به تخطئه عزاداری، روضه خوانی و دسته های عزاداری می پردازند، انتقاد می کنند و آنان را از فلسفه و کارکرد این روضه ها و عزاها ناآگاه دانسته و همین گریه و روضه ها را، حافظ مکتب معرفی می کنند. امام، انقلاب اسلامی را دنباله ای از عاشورا بر پایه فرهنگ سیاسی عاشورایی قلمداد می کنند و در این راه، از شعار «کل ارض کربلا و کل یوم عاشورا» یاری می گیرند. حقیقت نیز چنین است که حضرت امام رحمه الله، حرکت خود را از عاشورا آغاز کرد، با آن ادامه داد و با آن به پایان رساند. نخستین جرقه های آغاز قیام او، از محرم و عاشورا 1342 و از مدرسه فیضیه است. البته امام، همان گونه که از روشن فکرانی که عزاداری را بی حاصل می دانند، انتقاد می کنند، به شدت بر کسانی می تازد که در داخل حوزه ها، فرهنگ عاشورا و عزاداری را بدون نگرش سیاسی مطرح و از آن هدف زدایی می کنند. همچنین امام رحمه الله بر پیرایش و زدودن خرافات و روش های ناپسند و ناصحیح از ساحت عزاداری اصرار دارند و بدان نیز فتوا می دهند و همگان را بدان توصیه می کنند.(1)

ص:178

شهید مطهری رحمه الله سر فصل مستقلی از تفکرات و حرکت های اصلاحی در فرهنگ عاشورا، هم از حیث گستره و ابعاد آن و هم از جهت میزان تأثیرگذاری است. عمده تفکر او را می باید در سخنرانی های آن شهید که در سال های 1341 تا 1350 صورت گرفته و در سه جلد به نام حماسه خسینی تدوین گردیده، جست وجو کرد؛ به ویژه بخش اول آن که دربردارنده سخنرانی هایش درباره تحریف در واقعه تاریخی کربلاست.

مطهری، شخصیتی برخاسته از پایگاه حوزه علمیه است که تفکرات فلسفی و عقلانی دارد. او در تهران با حلقه ای از روشن فکران دینی آشنا شد و با آنان پیوند می خورد، به طوری که بسیاری از سخنرانی هایش در جمع آنان است. او سپس در همین راستا، به تأسیس حسینیه ارشاد با مشارکت روشن فکران دینی و عده ای از روحانیون هم اندیش خود دست زد که بیش تر سخنرانی های مربوط به حماسه حسینی، از جمله بخش اول آن نیز در این حسینیه ایراد شده است. بنابراین، مطهری از پایگاه عالمی دینی به نقادی و چینش تفکرات هم سو با تفکر عقلانی مندرج در مدرنیته برآمد. به نوعی، درصدد نزدیک سازی تفکر سنتی و تفکر مدرن و پاسخ به نیازهای موجود براساس متون اصیل دینی بود. او در بحث مورد نظر نیز، به تلفیق میان دو نگرش سنتی (درون دینی) و نگرش جدید (برون دینی) بر پایه آموزه های دینی همت گماشت. از این رو، تلاش او، به نسبت جامع و فراگیر است.

تلاش او همان گونه که در جامعه سنتی، جدید می نماید، در میان قشر روشن فکر نیز اقدامی نو و تازه جلوه می کند. مطهری در بحث تحریف ها، هم به تحریف لفظی می پردازد و هم متعرض تحریفات معنوی می شود. او در کلیت طرح بحث و به ویژه در تحریف لفظی، بیش تر تحت تأثیر لؤلؤ و مرجان محدث نوری است، ولی در تحریف معنوی، به دغدغه های روشن فکران توجه دارد و براساس متون و آموزه های اسلامی، به طرح تحریف های معنوی می پردازد و بحث های مربوط به تحریف لفظی اش نیز، در راستای تبیین تحریف های معنوی جلوه می کند. از این رو، کار او،

ص:179

کاری جامع و در زمان خود کم نظیر است. او به شدت از انحطاط اندیشه های مربوط به فلسفه قیام سیدالشهدا علیه السلام و فلسفه عزاداری و برداشت های عوامانه از قیام، و نیز ورود شیوه ها و مسایل غیر دینی و ناهم خوان با روح تعالیم دینی و اسلامی، اظهار گلایه و ابراز رنج می کند. مطهری در این راستا، هر دو گروه عوام جاهل و عالمان خاموش را مسئول می شناسند و بر آنان خرده می گیرد و وظیفه شان را یادآور می شود. در ضمن این نکته نیز لازم به یادآوری است که شهید مطهری، در مباحث دیگر از حماسه حسینی، به طرح نظریه های مربوط به فلسفه قیام می پردازد و نظریه مورد قبول خود را، قیام در راه امر به معروف و نهی از منکر اعلام می دارد.

ص:180

شخصیت آنان است. او در نوشتار خود، ابتدا به طرح نظریه های مرتبط با فلسفه قیام می پردازد و سپس به نقد و آن گاه، به طرح نظریه مورد قبول خود همت می گمارد. وی نظریه های شهادت و شفاعت را،همان رضایت به قتل حسین علیه السلام دانسته و مردود می شمارد. نظریه تشکیل حکومت را که در شهید جاوید مطرح است، در تضاد با مسأله علم امام برمی شمارد و نظریه امربه معروف را، ناتوان از توضیح کامل حرکت امام محسوب می دارد و در مجموع، این تحلیل ها را دربرگیرنده تمامی ابعاد قیام نمی داند.(1)بنابراین، نظریه خود را که باید نظریه «تبیین گام به گام» نامید، طرح می کند. در این نظریه هرکدام از نقاط عطف حرکت حسینی علیه السلام ، از بیعت نکردن با یزید، حضور در مکه، خروج از مکه و حرکت به سمت کوفه، و فرود در کربلا و شهادت را، یک به یک به صورت عقلانی و براساس مبانی دینی تحلیل می شود. در این نظریه، امام علیه السلام باید در هر مرحله، دست به انتخاب بزند و بهترین گزینه را برگزیند. نویسنده با تحلیل های خود، ثابت می کند که مدیریت حسین علیه السلام در انتخاب هایش، مدیریتی کارآمد و درست بوده است. بنابراین، او (مؤلف) در صدد برمی آید براساس متون دینی و روایات و علم امام علیه السلام ، تحلیل منطقی، عقلانی و همه جانبه نگر از قیام عاشورا ارائه دهد و هرگونه احتمال درست دیگری، غیر از انتخاب امام حسین علیه السلام را مردود می شمارد.(2)

ص:181

رهبری نیز در دیدارهای عمومی، توصیه و نظرات ارزشمندی در خصوص فرهنگ عاشورا و عزاداری ارائه کرده اند. که مهم ترین آن ها را باید سخنان ایشان در سال 1373 دانست که در آن، به طور جدّی در خصوص آسیب ها و تحریف های عاشورا و به ویژه مراسمی چون قمه زنی هشدار دادند. گفتنی است نگرش مقام معظم رهبری، در بردارنده هر دو بعد تحریف لفطی و معنوی بوده و سخنان ایشان، از زاویه تلفیق و نگرش درون دینی و برون دینی به این موضوع است. ایشان در جایی چنین می گویند:

ما به برکت امام حسین علیه السلام و حفظ فرهنگ آن، توانستیم نظام اسلامی را در جامعه خود به وجود آوریم... علمای دین، مبلغین و ذاکرین باید مسأله عاشورا و مصایب امام حسین علیه السلام را به صورت یک مسأله جدّی و اساسی مورد توجه قرار دهند و در این راه، حادثه کربلا را از پیرایه های مضر و خلاف واقع جدا سازند و پس از خالص کردن آن با انواع هنرهای بیانی، به ذکر این مصیبت بزرگ بپردازند.(1)

و در جایی دیگر می فرماید:

بعضی ها که به بعضی از کارهایی که حقیقتا شایسته دستگاه حسین بن علی نیست، روی می آورند. باید از این کارها اجتناب کنند... حرف سست،...نقل نادرست و حرفی که موهن مذهب باشد، ناسپاسی در حق عاشوراست.(2)

ایشان هم چنین در فتوایی، آن چه را موجب وهم گردد، دارای اشکال دانسته و توصیه به نوحه، مرثیه خوانی، و سینه زنی و روضه خوانی می کنند.(3)

پر شورترین و موج برانگیزترین سخنان مقام معظم رهبری در محرم 1414 ق

ص:182

است. ایشان ابتدا به شرح فلسلفه عزاداری و بایدهای برپایی آن می پردازند، آن گاه، آسیب های آن را بر می شمارند. ایشان سپس با تأسف، برخی اعمال چون قفل زنی، قمه زنی و سینه خیز رفتن به سمت حرم ائمه علیه السلام را به شدت نهی می کنند و آن را موجب وهن اسلام، تشیع و جامعه شیعی می دانند و می گویند

این جعلی است. این ها چیزهایی است که از دین نیست. بلا شک خدا از این کارها راضی نیست. دست علمای سلف بسته بود، اما امروز حاکمیت اسلام است. ما نباید کاری کنیم که جامعه اسلامی برتر، یعنی جامعه محب اهل بیت علیهم السلام در نظر مسلمانان عالم و غیر مسلمانان، به عنوان یک گروه آدم های خرافی بی منطق معرفی بشود.(1)

این خطر بزرگی است که در عالم دین و معارف دینی، مرزداران عقیده باید متوجه آن باشند. عرض کردم یک عده ای مطمئنا وقتی این حرف ها را بشنوند، از روی دل سوزی خواهند گفت که خوب بود فلانی این حرف ها را حالا نمی زد. نه آقا! من باید این حرف را می زدم. بنده مسئولیتم بیش تر از دیگران است؛ البته آقایان باید بگویند. امام بزرگوار ما آن خط شکنی بود هر جا یک نکته انحرافی را مشاهده می کرد، با کمال قدرت و بدون هیچ ملاحظه ای، در مقابل آن می ایستاد.(2)

با توجه به موضع گیری های صریح و اصلاح گرایانه مقام معظم رهبری و زمینه سازی های پیشین اصلاح گرایان، به ویژه عالمانِ مصلح و به خصوص حضرت امام خمینی رحمه الله و شهید مطهری، هم اکنون زمان آن فرا رسیده تا طرحی جامع، برای تحول در فرآیند عزاداری و فرهنگ عاشورا، با حفظ عناصر سازنده قابل بهره گیری پی ریخته شود؛ طرحی بر اساس تلفیق گسترش درون دینی و برون دینی و به شیوه

ص:183

تدریجی و آینده نگرانه تا پویایی فرهنگ عاشورا دو چندان شود.

ص:184

ص:185

همان گونه که در دو بخش پیشین یادآوری شد و بر آن انگشت تأکید نهادیم، فرهنگ عاشورا که در درون مردم و جامعه ظهور یافته، از پایه های مستحکمی در منابع استنباط برخوردار است که در جهت آرمانی، نهایت اتقان را داراست و در سطح موجود، بایستگی و تداوم آن را تأیید می کند. البته در طول زمان، این فرهنگ دچار آسیب ها، آفت ها و تحریف هایی می شود که می تواند از بالندگی و نقش آفرینی آن بکاهد. بنابراین، باید عوامل ورود آسیب ها را شناخت و اسباب رشد این فرهنگ را تقویت کرد. از آن جا که «عزاداری» در سیر تاریخی اش، به صورت رسانه ای فراگیر و پرتوان ظاهر شده، امروزه با وجود رسانه های گوناگون دیداری و شنیداری، می توان به تکامل آن یاری رساند. البته اگر دچار نقص و اشکال باشیم، خود رسانه می تواند سبب ساز ورود و گسترش آسیب ها در درون فرهنگ عاشورا باشد. هم چنان که در فرو بستن راه های ورود آفت ها نیز می تواند نقش فعالی داشته باشد.

ص:186

ص:187

مربوط به ایام سوگواری، نوعی شتاب زدگی، تعجیل، سطحی سازی و کم توجهی به ابعاد هنری دیده می شود. البته باید اذعان کرد که در سال های اخیر، این مسأله رو به کاهش گذاشته است.

نکته این جاست که با توجه به افزایش کمّی برنامه ها، هنوز ساخت این گونه برنامه ها چشم نواز است. در جمهوری اسلامی ایران، رسانه باید بیش ترین امکانات و تواناترین نیروهای متخصص خود را در زمینه های مختلف، برای کیفی سازی برنامه هایی این چنین به کار بَرَد تا بتواند کارآمدی نیروهای دینی و مذهبی را در ابعاد هنری نمایش دهد و ظرافت والای هنری چنین محتواهایی را به رخ کشد. البته در این راه باید به سازگار بودن قالب و فرم انتخاب شده یا محتوا توجه اساسی کرد؛ چرا که نمی توان برای هر محتوایی، هر قالب هنری را به کاربُرد و این مسأله، در برنامه های عزاداری، بیش تر مورد نیاز است.

ص:188

مستقیم پخش می شود، می توان در راستای عوام زدگی و جوّزدگی دست اندرکاران رسانه ذکر کرد. پخش برخی میزگردهای کسل کننده، بدون توجه به مقوله های زیبایی شناختی رسانه، به گونه ای که بسیاری اوقات، دعوت شدگان، شبیه همدیگر سخن می گویند، از دیگر جلوه های آماده گزینی در کار رسانه، هنگام سوگواری ها به شمار می آید.

ص:189

علمی، فنی و مدیریتی بالایی در هر یک از عرصه های مربوط به این کار برخوردار باشند. به نظر می رسد با وجود تشکیل کلاس های فراوان و برداشتن گام های مناسب، هنوز با کمبود جدّی چنین نیروهای معتقد و کارآمدی رو به رو هستیم. این مسأله، به ویژه پس از سیاست گسترده سازی کمی شبکه ها، بیشتر به چشم می آید و از این رو، یا شاهد بی توجهی به پرداخت هنری و استفاده کامل و شیوا از زبان هنر هستیم یا آن که گاه، برنامه ها از ساخت هنری قابل تقدیری برخوردار است، ولی از نظر محتوا، دچار مشکل سطحی نگری است و کیفیت بالایی را به نمایش نمی گذارد.

ص:190

بودجه تخصیص یافته را به درستی در مراحل مختلف ساخت برنامه توزیع کرد؛ یعنی این گونه نباشد که به مراحل زیر بنایی هم چون پژوهش و فیلم نامه نسبت به مراحل دیگر آن، بودجه ای کم تر تخصیص یابد که این مسأله، در نهایت موجب برتری شکل بر محتوا خواهد شد.

ص:191

آن بگشاید و کمک کند نگاهی عمیق تر، همه جانبه تر و گسترده تر به موضوع مورد نظر داشته باشد. نبود چنین مطالعه، دانش و توان کافی در میان رده های مدیریتی و برنامه ساز، سبب می شود که آن ها در سطح دانش ناچیز یا یک جانبه خود تصمیم بگیرند و برنامه بسازند. چنین برنامه سازی هایی که از پشتوانه نیرومند اندیشه ای برخودارنیست، به ناچار به سمت عوام زدگی و مردم پسندی، از نوع منفی آن در می غلتد و در نتیجه، رسانه را از ایفای رسالتش در این زمینه باز می دارد. به ویژه بی اطلاعی از مسایل مربوط به فرهنگ عاشورا که سالیان سال جاری در متن زندگی مردم بوده، باعث می شود هر برنامه سازی با تکیه بر دانسته های خود و فهمش از آن، به ساخت برنامه روی آورد. این حالت، در خوش بینانه ترین نگاه، یک سویه و ناقص خواهد بود.

ص:192

در زمینه فرهنگ عاشورا، باید از سوی رسانه، برنامه ریزی گسترده، همه جانبه و حساب شده به صورت دراز مدت و میان مدت، بر پایه تحقیقات بنیادی و راهبردی انجام گیرد. هنوز بسیاری فرصت های بکر و عرصه های پیموده نشده ای در زمینه فرهنگ عاشورا وجود دارد که رسانه می تواند با برنامه ریزی درست و با بهره گیری از ذهن خلاق هنرمندان، بدان ها دست یازد.برنامه ریزی درست و مبتنی بر پژوهش بنیادی، باعث می شود تا زوایای مختلف فرهنگ عاشورا را دریابیم و در راه ارتقای بینش مخاطبان به صورت نظام مند حرکت کنیم. این مسأله، موجب می شود که ناهمسازی ها و تک روی ها کمتر به چشم آید و مجموعه برنامه های شبکه های رسانه، در خدمت یک هدف و با یک رویکرد منطقی و متعالی قرار گیرد.

ص:193

غیر جذاب نشست های میز گردی در آید یا آن که کارشناسانی با دیدگاه های متفاوت دعوت شوند.

2. تدارک برنامه های تبلیغاتی از دیگر راه کارهای پیش روی صدا و سیما به شمار می آید. در این زمینه، برنامه های کوتاه هم چون نماهنگ ها، بیش از دیگر برنامه ها سفارش می شود. در مورد برنامه های تبلیغاتی، دعوت از شخصیت هایی که هم سازی بیش تری با کارکرد رسانه داشته باشند، مطلوب به نظر می رسد. کار شناسان و سخنرانانی که مطالب را با استدلال مطرح می کنند و صحبتشان از گیرایی و جذابیت بیشتری برخوردار است، برای این کار مناسب ترند.

ص:194

11. نقش شهید مطهری در مبارزه با تحریف ها و آسیب های عاشورا چه بوده است؟

12. نقش امام خمینی رحمه الله در مبارزه با تحریف و آسیب های عاشورا چه بوده است؟

13. نقش حضرت آیت الله خامنه ای _ مدظله العالی _ در مبارزه و مقابله با آسیب های فرهنگی عاشورا چگونه بوده است؟

ص:195

15. آثار اجتماعی تحریفات و آسیب ها چیست؟

16. پیشینه مبارزه با آسیب های عزاداری چیست؟

17. چه جریان هایی در آسیب شناسی و مبارزه با آسیب ها صرف نظر از درستی و نادرستی آن ها وجود داشته است ؟

18. تفاوت ها و شباهت ها ی جریان های آسیب شناسی در چیست؟

19. آغاز کار جدّی مبارزه با تحریف در میان علما، با چه کسی است ؟

20. از نظر جامعه شناختی، چه عواملی، آسیب های زمان حاضر در فرهنگ عاشورا را پدید آورده اند؟

21. آیا می توان در این عوامل، برای بحث تقابل سنت و مدرنیته نقشی قایل شد؟ چرا و چگونه؟

22. از دیدگاه کارشناسی، با چه زمینه سازی های فرهنگی و اجتماعی می توان باآسیب ها به مقابله پرداخت؟

23. چگونه می توان میان اصالت عزاداری ها و روزآمدی آنها جمع کرد؟

24. روش برخورد با نا هنجاری های درون فرهنگ عاشورا، چگونه باید باشد؟

25. چه کارهایی را می توان برای سامان دهی مداحی در جامعه انجام داد؟

ص:196

ص:197

ص:198

16. ______________________، البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر، 1404 ه . ق.

17. ابن منظور، لسان العرب، تحقیق: علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408 ه . ق.

18. ابن هشام، سیرة النبویة (سیره ابن هشام)، تحقیق: مصطفی سقاو دیگران، قم، ایران 1363 .

19. ابوالحسنی (منذر)، علی، سیاه پوشی در سوگ ائمه نور، چاپ اول، 1375.

20. ابی مخنف، مقتل الحسین علیه السلام ، برگردان: علی کرمی، قم، دار الکتاب، چاپ اول، 1377.

21. اصفهانی، ابی الفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق: سید احمد صقر، قم، شریف رضی، چاپ اول، 1414 ه . ق.

22. افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، تحقیق: سید احمد حسینی، قم، قیام، 1401 ه . ق.

23. الامین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعة، سوریه، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1416 ه . ق.

24. الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، قراگزلو، تهران، امیر کبیر.

25. امام بخاری، صحیح بخاری، به حاشیه سندی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1412 ه . ق.

26. امین، سیدمحسن، اقناع اللائم علی إقامة المآتم، تحقیق: محمود البدری، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، 1418 ه . ق.

27. ________________________، سیر الائمة، بیروت _ لبنان، دار التعارف، 1400 ه . ق.

28. ________________________، عزاداری های نامشروع، ترجمه: جلال آل احمد، بوشهر، دریا، 1371.

29. اندلسی، ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت _ لبنان، دارالکتب العلمیه، 1415 ه . ق.

30. بحرانی، سیدهاشم، مدینة المعاجز، تحقیق: عزت الله مولایی، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، 1416ه . ق.

31. بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم العلوم، تحقیق: سید محمدباقر موحد ابطحی، قم، مدرسة الامام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، چاپ اول، 1407ه . ق.

32. بغدادی، اسماعیل باشا، هدیه العارفین، بیروت، دار الفکر، 1402 ه . ق.

ص:199

33. بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعاریف، چاپ اول، 1397 ه . ق.

34. بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، برگردان: باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چاپ اول، 1367.

35. پیزل، برگر و توماس لوگمان، ساخت اجتماعی واقعیت، برگردان: مجیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

36. توماس، میشل، کلام مسیحی، برگردان: حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1377.

37. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم، ایران، 1408 ه . ق.

38. جامی، عبدالرحمان، کلیات دیوان جامی، تصحیح: شمس بریلوی، تهران، هدایت، چاپ اول، 1362.

39. جبوری، کامل سلمان، تاریخ الکوفة، نجف، چاپ اول، 1394 ه . ق.

40. جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، چاپ اول، 1417 ه . ق.

41. جعفریان، رسول، برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1381.

42. ______________________، تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان، چاپ اول، 1375.

43. ______________________، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، چاپ دوم، 1381.

44. چشمه خورشید، مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر اول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، چاپ اول،1374.

45. چلکوسکی، پیتر، تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران، برگردان: داود حاتمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1367.

46. حسان بن ثابت، دیوان شعر، شرح: عبدالله مهنا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406 ه . ق.

47. حکیمی، محمدرضا، قیام جاودانه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1373.

48. حلبی، علی بن برهان الدین، السیرة الحلبیة، بیروت، لبنان، دار المعرفة، بی تا.

49. حلی، ابن نما، مثیر الاحزان، قم، مؤسسة الامام المهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، چاپ سوم، 1406 ه . ق.

50. خوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام ، تحقیق: شیخ محمد السماوی، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1418 ه . ق.

51. خورشید شهادت (مجموعه مقالات برگزیده اولین سمینار بررسی ابعاد زندگانی امام

ص:200

حسین علیه السلام )، تهران، دانشگاه امام حسین علیه السلام ، چاپ اول، 1374.

52. دایرة المعارف تشیع، تهران، مؤسسة دایرة المعارف تشیع، چاپ اول، 1371، ج 3.

53. دربندی، ملا آقا، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، تحقیق: محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه، منامه، بحرین المصطفی، چاپ اول، 1415 ه . ق.

54. دژاکام، علی، تفکر فلسفی غرب از دیدگاه استاد مطهری، تهران، اندیشه 1375.

55. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر: محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373، ج 6 .

56. دینوری، ابن قتیبه، الاخبارالطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامی، قم، شریف رضی، 1409 ه . ق.

57. _________________________، الامامة و السیاسة، قم، شریف رضی، 1362.

58. دیوان خواجوی کرمانی، تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، چاپ دوم، 1369.

59. ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق: عبدالسلام تومری، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1410 ه . ق.

60. ربانی خلخالی، علی، عزاداری از دیدگاه مرجعیت شیعه، قم، بی تا.

61. سامانی، عمان، گنجینه اسرار، تصحیح: فریدون حداد سامانی، شهرکرد، عمان، چاپ اول، 1371.

62. ساوجی، سلمان، دیوان سلمان ساوجی، تصحیح: منصور مشفق، تهران، صفی علی شاه، چاپ دوم، 1367.

63. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، قم، شریف رضی، 1418ه . ق.

64. سروش اصفهانی، دیوان سروش اصفهانی، به اهتمام: محمدجعفر محجوب، تهران، امیر کبیر، چاپ اول، 1332.

65. سنایی غزنوی، ابوالمجدود آدم، حدیقة الحقیقة، تعلیق: مدرس رضوی، تهران کتابخانه سنایی، 1361.

66. سنن نسابی، شرح: جلال الدین سیوطی، بیروت، لبنان، دار المعرفة، چاپ سوم، 1414 ه . ق.

67. سیدبن طاووس، لهوف، برگردان: میر ابوطالبی، قم، دلیلی، چاپ اول، 1371.

68. شریعتی، علی، حسین وارث آدم، (مجموعه آثار 19)، تهران، قلم، چاپ هفتم، 1378.

69. __________________، شیعه (مجموعه آثار 7)، تهران، الهام، چاپ هفتم، 1378.

ص:201

70. شوشتری، شیخ جعفر، الخصائص الحسینیه، بیروت، دارالسرور، چاپ اول، 1414 ه . ق.

71. شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحة، تحقیق: نبیل رضا علوان، بیروت، دار الزهراء، چاپ اول، 1419 ه . ق.

72. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ پنجم، 1398ه . ق.

73. شیخ نظام و دیگران، الفتاوی الهندیّة فی مذهب الامام ابی حنیفه، با حاشیه فتاوای قاضی خان، بیروت لبنان، دار الفکر، چاپ دوم، 1411 ه . ق.

74. صالحی نجف آبادی، نعمت الله، شهید جاوید، تهران، رسا، چاپ سیزدهم، 1362.

75. صدوق، محمدبن علی، امالی، بیروت، لبنان، اعلمی، بی تا.

76. _____________________________، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، شریف رضی، چاپ دوم، 1364 .

77. _____________________________، عیون اخبار الرضا علیه السلام ، تصحیح: حسین اعلمی، بیروت لبنان، چاپ اول 1404.

78. صدوق، محمدبن علی، کمال الدین، قم، دار الکتب الاسلامیة، 1395 ه . ق.

79. صفایی حایری، علی، عاشورا، قم، هجرت، چاپ اول، 1397.

80. ضیایی، سید عبدالحمید، نگرشی انتقادی _ تاریخی به ادبیات عاشورا، تهران، نقد فرهنگ، چاپ اول، 1381.

81. طبرسی، الاحتجاج، مشهد، مرتضی، 1403 ه . ق.

82. طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، بیروت، مکتبة اعلمی، بی تا.

83. طریحی، فخرالدین، منتخب طریحی، قم، شریف رضی، بی تا.

84. طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، افست دانشگاه مشهد، مشهد، 1351.

85. _________________________________، امالی، قم، مکتبة الداوری، بی تا.

86. عزیز، احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، برگردان: نقی لطفی و محمد جعفر یاحقی، تهران، کیهان، چاپ اول، 1366.

87. عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: علی محمد البجاری، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412 ه . ق.

88. فخرالدین حسنی، عبدالحی، نزهة الخواطر وبهجة المنامع و النواظر، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، چاپ دوم، بی تا.

89. فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، 1350.

ص:202

90. قزوینی رازی، عبدالجلیل، کتاب النقض، سید جلال الدین محدث ارموی، تهران، 1331.

91. قزوینی، محمدبن یزید، سنن ابن ماجه، تعلیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت لبنان، دار الفکر، بی تا.

92. قطائی، احمدبن محمد، ارشاد السارمی، بیروت، دار الفکر، چاپ افست جدید، بی تا.

93. قمی، عباس، در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)، برگردان: محمد باقر کمره ای، قم، انتشارات مسجد جمکران، چاپ پنجم، 1374.

94. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، 1404 ه . ق.

95. قندوزی حنفی، ینابیع المودة، قم، مکتبة المحمدی، 1385 ه . ق.

96. قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی رحمه الله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ دوم، 1373.

97. کاشفی، ملا حسین، روضة الشهداء، قم، نوید اسلام، چاپ اول، بی تا.

98. کسروی، احمد، شیعه گرایی، تهران، بی تا.

99. کشی، اختیار معرفة الرجال، تصحیح: میرداماد، تحقیق، سید مهدی رجایی، قم، آل البیت علیهم السلام ، 1404ه . ق.

100. کلیات سعدی، به اهتمام: محمد علی فروغی، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم، 1363.

101. کلینی، بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363.

102. کنگره امام خمینی و فرهنگ عاشورا، اندیشه عاشورا، (مجموعه مصاحبه ها)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، دفتر دوم، چاپ اول، 1375.

103. کوفی، ابن اعثم، الفتوح، حیدر آباد دکن، دائره المعارف عثمانیه، چاپ اول 1395 ه . ق.

104. گل محمدی، محسن، حماسه عاشورا و شعر فارسی، تهران، اطلس، چاپ اول، 1366.

105. گلی زواره، غلام رضا، ارزیابی سوگواری های نمایشی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.

106. مازندرانی، محمد مهدی، معالی السبطین، تبریز، کتابفروشی قرشی، بی تا.

107. متقی هندی، حسام الدین، کنز العمال، تصحیح: صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1409.

108. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، لبنان، دار احیاءالتراث العربی، چاپ

ص:203

سوم،1403ه . ق.

109. مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله چاپ اول، دفتر دوم، 1376.

110. محمودی، محمد باقر، زفات الثقلین، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، چاپ اول، 1414 ه . ق.

111. مسعودی، مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.

112. مسند احمد حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1412 ه . ق.

113. مصطفی آل کلیدار، سید محمدحسن، مدینة الحسین علیه السلام ، تهران، سپهر، چاپ اول، 1368 ه . ق.

114. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، قم، صدرا، چاپ چهارم، 1364.

115. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیر کبیر، چاپ نهم، 1375.

116. مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ه . ق.

117. مقدم گل محمدی، محمد، تویسرکان، تهران، غزالی، چاپ اول، 1371.

118. مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، قاهره، مکتبه الثقافة، چاپ دوم، 1987 ه . ق.

119. مولوی، جلال الدین محمد، دیوان غزلیات شمس، تصحیح: بدیع الزمان فروزانفر، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، 1363.

120. نجاشی سمرقندی، احمدبن علی، رجال نجاشی، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1408ه . ق.

121. نراقی، ملا محمد مهدی، محرق القلوب، چاپ سنگی.

122. نوری، چشم اندازی به تحریفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، تحقیق: مصطفی درایتی، قم، انتشارات احمد مطهری، چاپ اول، 1379.

123. همایونی، صادق، تعزیه درایران، شیراز، نوید شیراز، چاپ دوم، 1380.

124. همدانی، اسحاق بن محمد، سیرة رسول الله صلی الله علیه و آله ، تصحیح: اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، 1361.

125. هندی، متقی، منتخب کنز العمال، بیروت، لبنان، دارالفکر، بی تا.

126. هیثمی، احمدبن حجر، الصواعق المحرقه، تصحیح: عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره،

ص:204

مکتبة القاهره، بی تا.