ص:2

ص:3

ص:4

یافتن سزاوارترند تا کسانی که یکپارچه گوش اند و سمع را با عقل و دیانت را با تفقه در نمی آفرینند با باور ما نگاهی صمیمانه، فروتنانه، حقیقت جویانه به دیگر منظومه های فکری، میزان استواری و خلل ناپذیری اعتماداتمان را بیش از پیش مبرهن می سازد. کاری بایسته که پژوهشگر ارجمند جناب حجت الاسلام آقای سید غلامحسین صادقی به انجام رسانده اند. ضمن سپاس از ایشان امید که مورد استفاده بهره وران گرامی قرار گیرد. امید می بریم تا با هم بودن را بیاموزیم و برخورد و تعارض را به گفت وگو و تعامل تبدیل کنیم.

«ان شاءاللّه »

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:5

ص:6

پی آمدهای خطرناکی که همبستگی مسلمانان برای آنان در پی دارد، می کوشند با جدایی انداختن میان پیروان مذهب های اسلامی، آنان را از ارزش های حقیقی، دور و به امور فرعی و ارزش های خود ساخته، سرگرم سازند. در این رهگذر، برخی نحله های فکری بدون توجه به شرایط سیاسی اجتماعی جهان اسلام، به این جدال های فکری،شاخ و برگ دادند و بدین ترتیب، مبانی و اصول مشترک اسلامی در سایه ی دیدگاه های جدید علمی، کم رنگ شد. با کهنه و ماندگار شدن این زخم در پیکر جامعه ی اسلامی، استعمارگران توانستند با آسودگی در سرزمین های آباد و پهناور مسلمانان یکه تازی کنند، به گونه ای که کسی توان رویارویی با آنان را نداشته باشد. پس از مدتی، فعالیت های اصلاح گرانه ی سید جمال الدین اسد آبادی، روح تازه ای به کالبد جهان اسلام دمید و جنبشی برای بیداری امت اسلامی در سرزمین های گوناگون آغاز گردید. با این حال، این جنبش نو پا با فراز و نشیب ها و چالش های بی شماری از بیرون و درون رو به رو شد. سرانجام جنبش بیدارگر امت اسلامی با کاروان سالاری پیری بیدار دل، یعنی امام خمینی رحمه الله به پیروزی رسید و دوره ی عزت مندی دوباره ی جهان اسلام آغاز گشت. یکی از ویژگی های انقلاب اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله پافشاری بر یگانگی نظر همه ی مذاهب اسلامی برای رویارویی با دشمنان مشترک بود. در این میان با توجه به پیشرفت فن آوری ارتباطات در جهان، رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیما می توانند با شناسایی نیازهای فکری مشترک جهان اسلام، رسالت خویش را در جهت دهی افکار عمومی مسلمانان برای رسیدن به یگانگی فکری و عملی به انجام برسانند.

ص:7

این نوشتار بر آن است تا به اندازه ی توان، با بر شمردن برخی ویژگی های مشترک میان مذاهب اربعه با مذهب امامیه، زمینه را برای ایجاد هم دلی و هم زبانی بیشتر میان مذاهب اسلام فراهم آورد.

ص:8

ص:9

هم چنین «در سال 554 ه . ق در نیشابور میان احناف و شافعیه، درگیری شدیدی رخ داد که بازارها و مدارس در آتش سوخت و جمعیت زیادی از شافعیه کشته شدند... هم چنین میان شافعیه و حنابله، درگیری هایی وجود داشت».(1)

افزون بر آن، هر گاه مذهبی به قدرت سیاسی دست می یافت یا از پشتیبانی نظام سیاسی حاکم برخوردار می شد، به پاکسازی دیگر مذاهب می پرداخت.

در این میان، مذهب حنفی از نظر نفوذ معنوی، حضور در دستگاه های حکومت و قلمروی فیزیکی بر دیگر مذاهب پیشی گرفت، به گونه ای که تاریخ حضور عینی مذاهب اربعه به ویژه حنفی را در متن فعالیت های سیاسی جهان اسلام باید با حیات خلافت عباسی هم زمان دانست. در همین زمان اختلاف و درگیری های مذهبی به اوج خود رسیده بود.

«در آغاز دوره ی سلجوقی، ابومنصور بن محمد ملقب به عمیدالملک کندری (415 - 456 ه . ق) به وزارت طغرل بیک سلجوقی رسید. چون وی معتزلی و حنفی مذهب بود، به مخالفت با شافعیان و اشاعره پرداخت و تفتش عقاید را درباره ی اهل سنت و جماعت - خاصه شافعیان و اشاعره - از سر گرفت و دستور داد تا بزرگان آن مذهب را در منابر لعنت کنند و ایشان را سخت آزار دهند، هم چنین مذهب اعتزال را دیگر بار، رواج داد و اشعریان را از وعظ و تدریس منع کرد. عده ای از علمای اشعری را بازداشت و بعضی را چون «امام الحرمین» نفی بلد کرد. چون مذهب شافعی

ص:10

و اشعری در بلاد ایران و اسلام، پیروان بسیاری داشت، علمای آن مذهب از هر سو فتوا دادند و این عمل دولت سلجوقی را محکوم کردند. به گونه ای که نزدیک بود علیه سلاجقه شورش برپا شود. چون طغرل بیک درگذشت و «الب ارسلان» جانشین او شد در سال 455 ه . ق خواجه نظام الملک را - که شافعی و اشعری مذهب بود - به وزارت برگزید. به سعایت او عبدالملک کندری بازداشت شد و درسال 456 ه . ق به قتل رسید.(1)

پس از این زمان، فضای سیاسی - اجتماعی کشور به سود مذهب شافعی دگرگون شد و پیروان این مذهب به استحکام جایگاه خود پرداختند.

ص:11

باسواد خانواده این کار را بر عهده دارند. در مرحله ی بعد، طلاب یا پیش نمازهای محل در مکتب خانه ها و مسجد به تدریس علوم دینی می پردازند. پس از پیمودن این مرحله، طلاب به مدرسه ی علوم دینی می روند و آموختن را پی می گیرند. مدرسه های علوم دینی در روستاهای کوچک و بزرگ، بخش ها و شهرهای بزرگ به چشم می خورد. در این مدارس، افزون بر تدریس قرآن، ادبیات عرب، تاریخ، سیره، تفسیر، عقاید فقه، منطق و در سطوح بالاتر، اصول آموزش داده می شود. طلاب در فقه، دیدگاه فقهی ائمه ی چهارگانه ی اهل سنت و در اصول، کتاب «المستصفی» از امام محمد غزالی را می خوانند.

هرمزگان

طلاب این منطقه برای فراگیری بیشتر معارف و علوم دینی از مناطق جاسک، بندرخمیر، بندرلنگه، قشم، میناب، و اطراف آن به مرکز استان هرمزگان - بندرعباس - می روند. «سطح مقدمات و سطح متوسط در ترتیبات آموزشی اهل سنت جنوب وجود دارد. در سطح مقدمات، بیشتر علوم قرآنی و ادبیات عرب و مقداری تاریخ، سیره و تفسیر می خوانند. در سطح متوسط نیز دروس فقه، اصول، تفسیر و عقاید را فرامی گیرند و برای آموختن سطوح بالاتر علمی به حوزه ی معارف دینی بندرعباس می روند.(1)

ص:12

هم چنین طلاب این منطقه به دلیل وجود امکانات مادی و معنوی مناسب تر در زاهدان، ایرانشهر و چابهار به آن جا می روند. «اهل سنت میناب و بسیاری از شهرهای بندرعباس متأثر از اهل سنت بلوچستان اند، زیرا مولوی های بلوچ از مولوی های محلی با سوادتر هستند. گاهی جزوه، کتاب های مذهبی و قرآن های چاپ پاکستان با ترجمه ی مولوی های بلوچستان وجود دارد».(1)

کردستان

دوره های تدریس و مواد درسی علوم دینی در میان اهل سنت کردستان عبارت است از: «طبقه ی اول (قُتابی): قرآن، لغت عربی و کردی، کتاب احمدی شیخ معروف نودهی، لغت نامه ی فارسی - عربی، نصاب الصبیان ابونصر فراهی، کتاب های فارسی مانند: اسماعیل نامه، ناکهان، سنگ تراش، نان و حلوا و دیباچه ی گلستان سعدی.

طبقه ی دوم(سوخته): صرف و نحو و متون درسی مانند: صرف ابراهیم زنجانی، عوامل، النموذج، صمدیه ی بهایی و... .

طبقه ی سوم(مستعدین): الفیه ی ابن مالک، شرح سیوطی، علم منطق، فلسفه، حکمت، معانی بیان و...».(2)

ص:13

خراسان

شهرستان خواف از مراکز بسیار مهم برای آموزش علوم دینی اهل سنت به شمار می رود. در این شهر و پیرامون آن، چندین مدرسه ی دینی وجود دارد که نسبت به دیگر شهرهای سنی نشین ایران از وضعیت ویژه ای برخوردار است. این مدارس عبارت است از: حوزه ی علمیه ی احناف، دارالتعلیم القرآن «نِشْتِفْتان»، دارالعلوم خلیل آباد، حوزه ی علمیه ی «سنگان» و حوزه ی علمیه ی خواهران.

شیوه ی تدریس متون دینی در این حوزه با دیگر حوزه های اهل سنت شباهت دارد. «روش آموزش در خواف به عنوان مرکز دینی - فرهنگی اهل سنت بدین شیوه است که ابتدا قرآن را حفظ می کنند سپس با ادبیات عرب، گلستان سعدی، صحیح بخاری، منطق، اصول و فقه اسلامی آشنا می شوند.»(1) مولوی های باسوادی در این منطقه زندگی می کنند که تحصیلات عالیه ی خود را در خارج از ایران مانند: پاکستان، عربستان و مصر به پایان رسانده اند.

تربت جام

تربت جام و تایباد از دیگر مراکز آموزشی اهل سنت به شمار می رود که حوزه های دینی فراوانی را در خود جای داده است. «در مناطق سنی نشین به ویژه مناطق اطراف خراسان که هم مرز با افغانستان هستند، حوزه های

ص:14

علمی بزرگی وجود دارد و عده ای از شاگردان همین مدارس در خارج تحصیل کرده اند. این ها بیشتر از سوی پاکستان و عربستان، تغذیه ی فکری می شوند و منابع تأمین مالی آنها قسمتی بر عهده ی شورای برنامه ریزی و قسمت عمده ی آن بر عهده ی سرمایه داران منطقه است.»(1)

البته به جز منابع یاد شده از زکات و عُشر می توان نام برد که در فرهنگ اهل سنت جایگاه ویژه ای دارد، پرداخت عُشر از درآمدهای مورد تأیید فقه اهل سنت است که پیروان مذاهب اربعه به پرداخت آن بسیار مقید هستند.

در شرایط کنونی طلاب علوم دینی اهل سنت از راه دریافت زکات و عشر و کمک های خیرخواهانه ی سرمایه داران اهل سنت و جماعت، بهره مند می شوند. البته از سوی دفتر رهبری نیز میزان قابل توجهی کمک مالی برای تأمین هزینه ی حوزه های اهل سنت پرداخت می شود.

ص:15

1_ طالب: به کسانی که وارد حوزه ی علوم دینی می شوند، طالب می گویند. طلاب در گام نخست، خواندن و حفظ آیات قرآن را آغاز می کنند. سپس به ادبیات عرب (کتاب تصریف زنجانی) تاریخ، سیره، تفسیر و... می پردازند که این روند 10 تا 12 سال به درازا می انجامد.

2_ مولوی: طالب پس از سپری کردن این دوره ی 12 سال، در جلسه ی ختم «صحیح بخاری»(1) شرکت می کند. آن گاه با گذراندن این آموزش، ملبس می شود و از آن پس به وی «مولوی» می گویند.

3_ مفتی: مفتی کسی است که به اقتضای نیازهای علمی و عملی جامعه، توانایی پاسخ گویی به مسایل فقهی را بر اساس شریعت دینی دارد.این مقام، بالاترین درجه ی علمی در فرهنگ اهل سنت است. البته در برخی از کشورهای اسلامی مانند: عربستان و مصر، «مفتی اعظم»، بالاترین مرتبه ی علمی را داراست.

4_ آخوند (ملا): اخوند یا ملا به کسی گفته می شود که با دارا بودن سواد معمولی به تدریس قرآن، بیان احکام ضروری مذهب، برپایی نماز جماعت، دعانویسی و اجرای عقد و طلاق می پردازد. برای دریافت عنوان «آخوند» یا «ملا»، معیار و شرایط علمی یا دوره ی آموزشی ویژه ای وجود ندارد و به کسی که بتواند کارهای یاد شده را انجام دهد، آخوند گفته می شود. این سلسله مراتب علمی در سیستان و بلوچستان، بوشهر و بندرعباس، رواج دارد. در گیلان و گنبد، به بالاترین مقام دینی «آخوند»

ص:16

می گویند و مردمان ترکمن از این عنوان، همان مفهوم «مجتهد» را در نظر دارند.

هم چنین سلسله مراتب علمی حوزه های دینی در کردستان به قرار زیر است:

1_ قُتابی: به طالبی که به آموزش قرآن و ادبیات عربی و فارسی می پردازد، قتابی می گویند.

2_ سوخته: طالبی است که آموزش ادبیات یا علوم هم سُو را آغاز کرده است.

3_ مُستَعد: طالبی است که دوران قُتابی و سُوختگی راپشت سر گذاشته است.

4_ مامُوساد: بالاترین مقام علمی و هم پایه ی آیت اللّه ، مولوی یا آخوند (در ترکمن صحرا) است.(1)

ص:17

ص:18

حنبلی

احمد بن حنبل بن بلال شیبانی اهل خراسان بود. و در سال 164 ه . ق به دنیا آمد. او در سال 241 ه . ق درگذشت و در آرامگاه «دارالحرب» بغداد _ که اکنون هیچ اثری از آن نیست _ به خاک سپرده شد.

ص:19

هنگام مرگش گریست و آرزو کرد که کاش در مقابل هر مسأله ای که در آن به رأیش فتوا داده است، یک تازیانه می خورد.»(1)

مالک را باید پیرو مکتب «حدیث» دانست. به این دسته از اهل سنت «ظاهریون» نیز می گویند؛ زیرا عمل به ظاهر کتاب و سنّت نبوی را راه کشف و استنباط احکام دینی می دانستند آنان، قیاس را بطور کلی در استنباط احکام رو می کردند.

شافعی

در نظر پیشوای مذهب شافعی، قیاس تنها راه استنباط معارف دینی و ارایه ی راه درست به مسلمانان برای رسیدن به احکام و تکالیف شرعی است. وی بر خلاف نگرش ابو حنیفه از استحسان دوری می کرد. به همین دلیل گفته اند: «هر چند امام شافعی به قیاس عمل می کرد، ولی استحسان را به کلی مردود می شمرد».(2) بنابراین مذهب شافعی را نیز در شمار مکتب «رأی» می آوریم.

حنبلی

در نگرش احمد بن حنبل، احادیث نبوی در تعیین و معرفی برنامه ها و تکالیف دینی، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. احمد حنبل از قیاس و استحسان پرهیز می کرد و این مذهب را می توان پیرو «مکتب حدیث» دانست.

ص:20

ص:21

او بحث در اصول دین را مردود می دانست و قرآن را موجودی طاهر و ماوراء مادی می شمرد.

حنبلی

حنبلی ها می گویند چون کلمات خداوند از منبأ قدرت ازلی سرچشمه گرفته است، پس از قدیم وجود داشته است. «هر چند احمد حنبل، کلام خدا را اصوات و حروف می دانست ولی هم چنان بر این باور بود که این ترکیب حروف و اصوات به همین شکل فعلی در عالم ازل ثابت و به ذات خداوندی قائم بوده است. بنابراین، صوتی که امروز از قاریان قرآن استماع می شود، با رؤیتی که از سطور آن مشاهده می گردد، همان کلام قدیم یزدانی است.

و حتی شماری از پیروانش، هر یک از نسخه های قرآن و جلد و غلاف آن را ازلی می دانستند... احمدبن حنبل با اعتقاد به این باور حتی با مأمون خلیفه ی عباسی که قرآن را مخلوق و حادث می پنداشت، به مخالفت برخاست(1).

ص:22

کافی می پندارد و عدالت او را شرط نمی داند.»(1) باید دانست نماز جمعه، در مذهب حنفی واجب عینی است.(2)

مالکی

نماز جمعه در نظر این مذهب نیز به عنوان برنامه ای عبادی، واجب است. مالکیه، حضور حاکم و عدالت وی را شرط نمی دانند و انجام دادن این تکلیف الهی را در نبود حاکم عادل نیز واجب عینی می شمارند.(3)

شافعی

این مذهب نیز همانند مذاهب مالکی و حنبلی نماز جمعه را واجب می شمارد. البته بر خلاف مذهب حنفی که می گوید در صورت نبودن حاکم یا نایب وی، وجوب آن ساقط می گردد، بر این باور است که در هر صورت (چه حاکم باشد و چه نباشد در صورت حضور، خواه عادل باشد یا نباشد) نماز جمعه واجب است.(4)

حنبلی

از دیدگاه مذهب حنبلی، نماز جمعه واجب عینی است، ولی حضور حاکم و عدالت وی شرط نیست، بنابراین، در صورت بودن یا نبودن حاکم یا نایب وی اقامه ی نماز جمعه واجب است.(5)

ص:23

ص:24

حنبلی

از دیدگاه مذهب حنبلی، «نماز جماعت بر همه ی کسانی که توان انجام دادن آن را دارند واجب عینی است. پس اگر آن را ترک کنند و فرادا بخوانند، گناه کرده اند ولی نمازشان درست است».(1)

ص:25

گفته است: غنا مخصوص اهل فسق و معاصی است. او در باره ی آلات نوازندگی نیز گفته است: آلات لهوی که برای اشتهار نکاح به کار برده شود مانند: دَف و طبل و تار و مزمار، مباح است».(1)

شافعی

«امام شافعی در کتاب «آداب القضاء» گفته است: غنا لهوی ناپسندیده و شبیه باطل است و کسی که در آن زیاده روی کند، سفیه است و شهادتش پذیرفته نمی شود. شنیدن غنا حتی از زنی که بر شخص حرام نیست خواه آن زن آزاد باشد یا بنده، مشخص باشد یا نامعلوم روانیست.

امام غزالی می گوید: شافعی گفته است از علمای حجاز کسی را نمی شناسم که آواز و سماع را مکروه دانسته باشد، مگر اشعاری که در مدایح و اوصاف مردم انشاء شده باشد. البته آوازی که برای رهواری شتر و سرعت سیر آن نواخته شود یا در وصف منازل، باغ ها و کوه و دشت ها بسرایند و آن را با صدا و لحن های گوناگون، مُزّین و مطلوب سازند، اشکال شرعی ندارد. امام غزالی می افزاید: به نظر امام شافعی آن گونه غنا حرام است که مایه ی برانگیختن فتنه و شهوات گردد».(2)

حنبلی

بعضی درباره ی عقیده ی امام احمد حنبل در موضوع غنا می گویند:

ص:26

گفتن قصاید زُهدیه در زمان او، رایج و مباح بوده و در این بابت، روایت های مختلفی نقل گردیده است. البته این غنایی که در زمان ما مرسوم و متداول است، مطلقا در نزد امام احمد، محظور و ممنوع بوده است».(1)

ص:27

حنبلی

این مذهب «نیز تراشیدن ریش را حرام می داند و میان فقهای آنان در کیفیت اصلاح سبیل، اختلاف مهمی وجود ندارد».(1)

ص:28

فرقه ی فقهی (شافعی، حنفی حنبلی و مالکی) واگذار کرد. از هر مذهب نیز 62 نفر دانشجو پذیرفت (در مجموع 247 دانشجو از چهار مذهب) و برای هر یک، 2 استاد (حنفی و شافعی) برگزید. هم چنین دو نفر نایب مدرس (حنبلی و مالکی) تعیین کرد. ساختار مدرسه تا سال 645 ه . ق همین گونه ادامه یافت. در این سال مؤید الدین بن محمد بن علقمی؛ وزیر و متولی مدرسه، مدرسان چهار مذهب را فرا خواند و از آنان خواست که از عقاید و تصانیف خود برای طلاب، چیزی نقل نکنند و تنها به بیان سخنان قُدما بپردازند. محیی الدین یوسف بن جوزی _ محتسب بغداد _ و سراج الدین عبداللّه الشر _ ماحی، این دستور را پذیرفتند. شهاب الدین زنجانی؛ مدرس فقه شافعی و عبد الرحمن لمفانی؛ مدرس فقه حنفی نیز آن را نپذیرفتند و گفتند که ما هم چون قُدما صاحب نظر هستیم.

هنگامی که صورت جلسه ی این نشست را به آگاهی معتصم عباسی رساندند، وی دستور داد همه ی مدرسان باید برای حفظ احترام قُدما، از اظهار نظر و صدور فتوا خودداری کنند که این بار همه پذیرفتند.(1) بدین ترتیب، نگرش اندیشمندان مذاهب چهار گانه نسبت به قدرت های سیاسی دگرگون گردید و از روحیه ی آزادی خواهی آنان در برابر دستگاه های سیاسی کاسته شد. با آغاز دوره ی مبارزه در سرزمین های استعمار شده و گسترش مبارزه ی شخصیت های نو اندیش اهل سنت، فقه مذاهب اربعه، زندگی دوباره ای یافت و با نیروی تازه ای در برابر استبداد داخلی و استعمار

ص:29

خارجی، قد علم کرد. اندیشمندانی هم چون: محمد عبده، شیخ شلتوت، امام المودودی و علامه محمد اقبال، نگرش مذاهب اربعه را در برابر جریان های جدید جهان دگرگون ساختند و بدان پویایی بخشیدند. این دگرگونی در همراهی اهل سنت با اهل تشیع در جریان انقلاب اسلامی ایران و دوران جنگ تحمیلی مشهود بود، به گونه ای که بر خلاف پندار فرصت طلبان داخلی و دشمنان خارجی، روحانیت دین دوست اهل سنت در کنار برادران شیعه بر محور مشترک هویت ملّی و دینی خویش گرد آمدند و به پشتیبانی از اسلام پرداختند.

ص:30

ص:31

آن به خاطر نیرویی است که پدید آورنده ی آن ها در نهاد هر یک قرار داده، این عقیدی او توحیدی است و خلاف آن، شرک است».(1)

ص:32

ص:33

ص:34

مذهبی خود را از هنگام پدید آمدن تشکل های سیاسی _ فکری پس از رسول خدا و به ویژه مسأله ی تعیین خلافت قلمداد می کنند. پیدایش جریان تدوین اندیشه ی مذهبی از سوی ائمه ی چهارگانه ی اهل سنت در پایان دوره ی بنی امیه و آغاز حکومت عباسی، یکی دیگر از پیشینه های تاریخی مشترک مذاهب اربعه است. در محدوده ی جغرافیایی ایران نیز دوره ی آغاز و گسترش پایه های فکری مذاهب اربعه به شمار می رود.

ص:35

ص:36

هم چنین درباره ی ارزش و جایگاه نماز در حوزه ی عبادت اسلامی چنین گفته اند: «نماز در اسلام از منزلتی برخوردار است که هیچ عبادتی چنین جایگاهی ندارد. نماز ستون دین است و قوام آن ممکن نیست مگر در پرتوی نماز. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: الصلاة رأس الامر اسلام».(1) گفتنی است نماز جماعت در میان همه ی پیروان مذاهب اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و ثواب فراوانی بر آن مترتب می دانند.

هم چنین در باره ی کسی که نماز را واجب می داند، ولی به دلیل تنبلی ترک می کند، می گویند که: «عذری از وی پذیرفته نیست و احادیث بر کفر او و وجوب قتلش صراحت دارند».(2)

ص:37

انواع طلاق در فقه عامه از این قرار است «رجعی، بائن، طلاق حسن (سه طلاقه)، طلاق احسن (یک طلاقه که از عادت پاک شده باشد) طلاق بلاعی (سه طلاق با یک کلمه یا سه طلاق در یک طُهْر).(1)

در نظر اهل سنت عده ی وفات زن، 4 ماه و 10 روز است و زن پس از آن می تواند ازدواج کند. و عده ی زن باردار نیز تا هنگام وضع حمل است، خواه این زن کنیز باشد یا آزاد. البته بر صغیره ای که کم تر از نه سال دارد، عده واجب نیست.

شرایط طلاق دهنده عبارت است از:

1 _ عقل: دیوانه حق طلاق دادن ندارد.

2 _ بلوغ: طلاق صغیر نیز پذیرفته نیست البته حنبلی ها می گویند که اگر صغیر معنای طلاق را بداند، درست است.

3 _ اختیار: طلاق مُکْرَه جز در مذهب حنفی واقع نمی شود.(2)

اهل سنت در شیوه ی اجرای صیغه ی طلاق، اختلافی ندارند. باور همه ی آنان این است که لفظ باید صریح باشد و کنایه هنگامی درست است که به صورت لفظ باشد و مقصود را بفهماند. بنابراین اگر کسی به زنش گفت: «تو باکره هستی» و زبان او به لفظ «تو مطلقه هستی» چرخید چون قصد بیان آن را ندارد، طلاق واقع نمی شود. آنان اجرای طلاق از راه کتابت و اشاره را نیز عملی می دانند.

ص:38

ص:39

ص:40

امتیاز را ندارند. در این جایگاه، جانشین و امام افزون بر آن که باید از گناه مصون باشد نباید در هیچ دوره ای از زندگی خود مشرک و کافر بوده باشد.

هم چنین امام باید از آینده و مسایلی که از او پرسش می شود، آگاهی داشته باشد.

تسنن

در دیدگاه اهل سنت ولایت و رهبری شرعی بر عهده ی کسی است که آگاه و عامل به دین بوده و از سوی مردم برگزیده شده باشد. مصونیت از گناه در چنین فردی شرط نیست و پیروی از وی واجب است. «اگر حاکم حکم کند و این حکم با واقع، همسان باشد خداوند به او دو اجر می دهد و اگر بر خلاف واقع باشد یک اجر بیش ندارد».(1) بدین ترتیب مصونیت رهبر از گناه موردی ندارد. برخی علمای سنت و جماعت به صراحت گفته اند: «باید در امام صفاتی باشد از جمله این که قریش باشد و در علم و دانش در حد یک قاضی باشد. البته شرط نیست که معصوم یا عالم به غیب باشد.»(2) دانشمند دیگری درباره ی همین مطلب چنین گفته است: «شرط نیست که امام هاشمی یا معصوم و یا برتر ازدیگران باشد، بلکه پیروی از امام در صورتی که مخالف با شرع نباشد واجب است خواه آن امام عادل باشد خواه ظالم».(3)

ص:41

ص:42

می کرد. در این هنگام بود که امام صادق (ع) فقه جعفری را به صورت سلسله دستورهای دینی تدوین فرمود.

تسنن

درباره ی پیدایش مذهب اهل سنت، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. «بر اساس گفته ی اهل حدیث و اشاعره، پیشینه ی این اصطلاح به عصر صحابه می رسد... قول دوم این است که این اصطلاح به زمان بنی عباس می رسد. ابوحاتم رازی در کتاب «الزینه» گفته است: در عصر معاویه، جماعتی از مسلمانان بودند که از عثمان جانبداری می کردند و از علی (ع) بیزاری می جستند. اینان را «عثمانیه» می نامیدند و به کسانی که علی (ع) را دوست داشتند، «علوی» می گفتند. در عصر حاکمیت بنی عباس، اصطلاح «علوی» و «عثمانیه» لغو شد و از آن پس مسلمانان را شیعه و سنی نامیدند.»(1) تدوین اندیشه ی مذهبی اهل سنت هم زمان با پایان حاکمیت سیاسی _ فکری امویان و در عصر حاکمیت عباسیان آغاز گردید. بنی عباس بر اساس مصالح ویژه ای، پیدایش اندیشه ی جدید را از سوی پیشوایان مذاهب چهارگانه، تشویق می کردند که به طور فشرده به آن اشاره می گردد. «این مذهب را فقیهی به نام ابوحنیفه در میانه ی سال های 80 _ 150 ه . ق در عراق بنا نهاد و شاگردان ابوحنیفه، تقریرات وی را می نوشتند... . امام مالک نیز که عربی الاصل و متولد مدینه بود،درسال های 95 _ 179 ه . ق

ص:43

فقه، خود را بر اساس حدیث نبوی بنا گذاشت... هم چنین محمد بن ادریس شافعی فقه خود را در سال های 150 _ 204 ه . ق تدوین کرد. وی در درس امام مالک حاضر می شد. مذهب حنبلی را ابوعبداللّه احمد بن حنبل در سال های 164 _ 241 ه . ق بنیان نهاد و اصول فکری وی راه را بر پیشروی معتزله در بغداد بست.»(1) از دیدگاه اهل سنت، تاریخ پیدایش مادی و معنوی آنان به دو دوره باز می گردد. نخست، شورای سقیفه و خلافت و دوم، عصر ائمه ی چهارگانه و بنی عباس.

ص:44

را برای استخراج احکام دینی بنیان نهادند که عبارت بود از قرآن و آرای شخصی خلفا و صحابه، بدین ترتیب برداشت های شخصی هم پای کلام خدا اعتبار پیدا کرد و کم کم این مسأله عنوان «اجتهاد» به خود گرفت.

دلیل گرایش به این شیوه راباید در دو عامل جست و جو کرد:

1_ نبود احادیث مدون رسول خدا صلی الله علیه و آله .

2_ به حاشیه رانده شدن صحابه ای که توانایی تأویل و تفسیر واقعی قرآن را داشتند. بدین صورت قلمروی این گونه اجتهاد تا جایی گسترش یافت که قیاس، استحسان و مصالح را در برگرفت.

بدین گونه اجتهاد در حوزه های دینی مکتب تشیع هیچ گاه از پویایی باز نایستاده و فقه جعفری همواره پویایی خود را حفظ کرده است.

تسنن

اجتهاد در حوزه ی فکری اهل سنت فراز و نشیب های فراوانی داشته است. صحابه پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در بسیاری از مسایل اگر در سنت پیامبر به حکمی دست نمی یافتند به رأی و نظر خود عمل می کردند. این روند تا زمان ائمه مذاهب چهارگانه ادامه داشت و به پیدایش دیدگاه های متفاوتی درباره ی مسایل اسلامی انجامید. در نظر علمای اهل سنت منابع اجتهاد عبارت است از: کتاب، سنت، اجماع، قیاس، استحسان و مصالح مرسله، سدّ و فتح ذرایع.

حرکت فقه در راه کشف ناشناخته های علمی «تا دوره ی امام صادق (ع) و ائمه ی چهارگانه اهل سنت با نشاط ادامه داشته و اجتهاد نیز معمول بوده است. فقهای صاحب مکتب و مذهب نیز به آن چهار نفر منحصر نبوده

ص:45

است. بلکه یک یا چند فقیه در شهر و منطقه ای، مردم رادرمسایل فقهی و احکام شرعی راهنمایی می کردند و فتوا می دادند.»(1) البته این آزادی در فتوا و اجتهاد پس از پیشوایان مذاهب اربعه، دیری نپایید. «در اواخر قرن چهارم، فتواهای گوناگون به گونه ای گسترش یافت که مسلمانان در یک موضوع، میان چندین فتوا سرگردان بودند. به همین دلیل علما از القادر باللّه عباسی زمامدار وقت خواستند که از این اختلاف ها جلوگیری کند. در آن زمان پیروان چهار مذهب حنفی مالکی، شافعی و حنبلی بیشتر بودند. آنان با دادن چهارهزار مثقال طلا به القادر باللّه مذاهب دیگر را لغو کردند و به مذاهب خود رسمیت بخشیدند. بدین طریق باب اجتهاد به روی دانشمندان اهل سنت بسته شد.»(2) افزون برآن المستنصر باللّه در سال 625 ه . ق مدرسه ی علمیه ای بنا نهاد و کرسی های تدریس آن را به پیروان چهار مذهب یاد شده اختصاص داد. وی استادان این مدرسه را وادار ساخت که از جانب خود فتوا ندهند و تنها به بیان دیدگاه های ائمه ی چهارگانه ی اهل سنت بپردازند.

ص:46

ص:47

حرام خواری و دیگر گناهان به قدرت الهی است و کسی حق مخالفت ندارد...».(1)

هم چنین درباره ی کردار بندگان که مخلوق پروردگار است، بر این باورند که: «انسان، قدرت آفرینش در کارها را ندارد و همه ی افعال را خدا خلق کرده است؛ از کار بد، ناراضی و از کار خوب خشنود می شود».(2)

ص:48

جایگاه اسلام است و این هم آهنگی بر اساس باور آنان از نظام اسلامی شکل گرفته است.

تسنن

تاریخ گذشته ی اهل سنت نشان می دهد که آنان در دوره هایی از سلسله های حکومتی در ایران، از سوی زمام داران وقت در فشار بوده اند. با این که اقلیت های دینی در ایران در این میان از جایگاه مهمتری برخوردار بودند. در مقابل، پیروان مذاهب اهل سنت و علمای آنان همانند شیعیان زیر فشارهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی گوناگون قرار داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این وضعیت دگرگون گردید.

برای نمونه، اهل سنت به ویژه در شهرهای هم مرز با کشور عراق (به جز اقلیت وابسته) در کنار برادران شیعه ی خود به دفاع از میهن اسلامی می پرداختند. حضور چشم گیر ملی و صاحب نظران دینی و سیاسی اهل سنت در همایش های علمی _ تاریخی و عرصه ی رقابت های انتخاباتی نیز درستی این موضوع را به اثبات می رساند. اما در مناطقی همراهی و هم کاری اهل سنت با حکومت بسیار کم رنگ می نماید که بر برادران اهل سنت به ویژه فرهیختگان آنان است که برای توده ی مسلمان و مؤمن اهل سنت روشنگری کرده و آنان را به یاری سایر برادران خود در حفظ و پاسداری از نظام و ارزش های اسلامی دعوت نمایند.

در این میان، حضور اهل سنت در راستای تبیین اهداف انقلاب اسلامی، اصلی ضروری به شمار می آید؛ زیرا با توجه به نزدیکی جغرافیایی مناطق سنی نشین ایران با کشورهایی که اهل سنت در آن اکثریت دارند، ممکن

ص:49

است نیروهای تندرو مذهبی و تشکل های سیاسی ضداسلامی آن کشورها، زمینه ی مخالفت های اجتماعی _ مذهبی برخی افرادداخلی را با نظام اسلامی فراهم آورند. ازین رو، رسانه های گروهی _ تبلیغی برای هم آهنگ ساختن اهل سنت با اهداف نظام اسلامی و کاهش اثرپذیری آنان از گروه های مذهبی و ملی کشورهای همسایه به ویژه نیروهای مخالف حکومت اسلامی، باید در همه ی مناسبت های مذهبی، ملی و سیاسی _ اجتماعی از نظر شخصیت های با نفوذ مذهبی _ سیاسی آنان در برنامه های خود بهره گیرند.

حضور علما و صاحب نظران اهل سنت در همایش های مذهبی، سیاسی و علمی، زمینه های هم گرایی سیاسی با نظام را فراهم می سازد. هم چنین گسترش بحث های علمی و اجتماعی در زمینه ی ایدئولوژی مشترک، منافع ملی و تأمین امنیت ملی _ مذهبی در سایه ی حاکمیت مردم بر سرنوشت خود، یکی از راه کارهای مؤثر در این بخش خواهد بود.

ص:50

در قلمروی ارزشهای تشیع، چون ولی امر، شرایط جامعه ی اسلامی را درک می کند و با ژرف بینی به نیازهای سیاسی _ اجتماعی و حقوق افراد می نگرد حکمش در برخی موارد از همان نفوذ معنوی ولایت معصومین (ع) برخوردار می گردد. این سخن بدان دلیل است که در مکتب تشیع، راه تفقه و اجتهاد در دین هم چنان گشوده است و پژوهش گران اندیشه های مکتبی، بر اساس جنبه ی جهان شمولی فرهنگ دینی، و با توجه به موضوع های جدید احکام جدیدی را برای مکلفین ارایه می دهند. افزون برآن، باید دانست که نقش واحد اهل بیت (ع) و علما در بستر پر شتاب تاریخی آن ادامه دارد؛ یعنی اکنون علما همان نقش هدایت گری را بر عهده دارند که اهل بیت (ع)، در گذشته داشتند.

تسنن

اهل سنت، پیروی از رهبر را واجب می دانند. بنابراین می گویند: «هر کس با امامی بیعت کرد ودست خود و میوه ی دلش را به او داد، باید از او فرمانبردار باشد. در این حال، اگر کس دیگری آمد و با او به ستیزبرخاست، گردن دومی را بزنید».(1)

در فرهنگ عامه درباره ی اهمیت پیروی از رهبری چنین آمده است: «اهل سنت عقیده دارند هرگاه قاطبه ی مسلمانان به اتفاق و اجماع، کسی را به مقام امامت اختیار کردند، وی امام شناخته می شود».(2)

ص:51

در مذهب حنفی، مبارزه با ستمگران و ائمه ی جور، شهرت بسزایی دارد و پیروان وی، امر به معروف و نهی از منکر را جدی می گیرند. برای نمونه، در قیام نفس زکیّه از فرزندان امام حسن (س) ، که در سال 145 ه . ق رخ داد، ابوحنیفه نقش فعالی داشت و به این قیام کمک های شایانی کرد.(1)

ص:52

باید گفت همه ی شیعیان و اهل سنت برای تداوم حیات سیاسی و برخورداری از امنیت فرهنگی و اقتصادی به وجود یک نظام سیاسی نیازمندند. در استقرار حاکمیت سیاسی با ثبات، منافع مشترک فراوانی نهفته است که همه باید بدان باور داشته باشند تا بتوانند با پدید آوردن آن به توانمندی های لازم دست یابند. اگر آنان محورهای هم گرایی اجتماعی _ سیاسی را کشف کنند، راه نفوذ را بر هرگونه توطئه ی داخلی و خارجی خواهند بست. کشف و ارایه ی محورهای تفاهم ملی _ اسلامی یکی از وظیفه هایی است که صدا و سیما باید در راه تحقق آن بکوشد. محورهای هم سویی میان مذاهب اسلامی در ایران را می توان چنین برشمرد:

1_ دین؛

2_ مقدسات دینی (مانند: مسجد، قرآن، سنت و عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله )؛

3_ تهدیدها و تهاجم فرهنگی؛

4_ مشروعیت حکومت.

اندیشه ی ضرورت پیدایش حکومت بر پایه ی فکر دینی که در قالب جمهوری اسلامی ایران به بار نشست، به احیای دوباره ی ارزش های مکتبی در عرصه ی بین المللی انجامیده است. این تجربه ی ارزش مند، مسلمانان به ویژه مردم ایران را در جهان امروزی سربلند ساخت و کارآمدی مکتب اسلام را در پاسخ گویی به نیازهای نوین انسانی در برابر نارسایی اندیشه ی حاکم بر کلیساها به اثبات رسانید.

ص:53

ص:54

دفاع از واقعیت های جغرافیایی به عنوان مرکز مشخصی برای گسترش اندیشه های دینی، یک اصل واجب به شمار می آید.

در روایت های اسلامی که از پیشوایان تشیع نقل شده، وطن دوستی را معیار ایمان گرایی دانسته اند. در این دیدگاه، وطن بدان دلیل مورد احترام است که انسان در پرتو آرامشی که از سکونت در آن به دست می آورد، بتواند به خدمات اجتماعی و اعمال عبادی خود بپردازد و دینش را حفظ کند، نه آن که به احساسات بی پایه ی زبانی و نژادی دامن بزند.

تسنن

وطن دوستی در میان اهل سنت نیز همانند تشیع از اهمیت ویژه ای برخوردار است ودفاع از تمامیت ارضی، واجب کفایی به شمار می آید. و از سعدبن زید نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که برای دفاع از مال، خون، دین و اهلش قیام کند، شهید است...».(1)

اهل سنت آن چنان برای «وطن» اهمیت قایل اند که می گویند اگر خطری، وطن اسلامی یا فرهنگ دینی را تهدید کند، همکاری با دشمن و معاملات تجاری با آنان جایز نیست. حنفی ها براین باورند که «پیش از کمک خواستن باید مطمئن بود که کفار نسبت به مسلمانان، نیّت سویی ندارند. مالکی ها این کار را حرام می دانند و می گویند کمک نظامی از سوی دشمن هنگامی پذیرفتنی است که با طیب خاطر آن را پیشنهاد کند. ولی درخواست

ص:55

کمک های غیر نظامی از کفار مانند: خدمات دریانوردان، حفاران، دوزندگان و... مانع ندارد».(1)

هم چنین اهل سنت «دفاع از مرز و روزنه ای راکه ممکن است، دشمن از آن جا بر سرزمین مسلمانان هجوم آورد، از واجبات» می دانند.(2)

ص:56

برای رسیدن به این مطلوب، وی باید حتی از جان شیرینش نیز بگذرد و آن را در راه تحقق زندگی بهتر برای هم کیشان خود فدا سازد.

در فرهنگ تشیع، شهادت در راه خدا یکی از نمودهای واقعی بندگی به شمار می آید که فرزندان ایران اسلامی در طول هشت سال دفاع مقدس، این حقیقت را به اثبات رساندند و با از جان گذشتن، راه شهدای صدر اسلام را ادامه دادند.

تسنن

از دیدگاه اهل سنت دفاع از عرض، ناموس و حقوق اجتماعی _ سیاسی و کشته شدن در این راه همان کشته شدن در راه خدا است و قربانی این راه، «شهید» نام می گیرد، در نگاه آنان، جهاد با کفار و یاغیانی که بر ضد حکومت اسلامی شوریده اند، دفاع از ارزش های اخلاقی _ دینی و ایستادن در برابر کسانی که به عرض، مال و ناموس آدمی تعرض کرده اند، واجب است و کشته ی این راه شهید به شمار می آید.

شهادت تنها در عرصه ی پیکار نظامی محقق نمی شود، بلکه در هر حالتی به حقوق آدمی تجاوز شود و وی در دفاع از آن به قتل برسد، حکم شهید را دارد.

«مسلم از ابوهُریره روایت کرده است که گفت: شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: اگر دیدم شخصی اراده ی گرفتن مال مرا دارد، چه کنم؟ _ فرمود: مالت را نده. وی پرسید: _ اگر دیدم قصد کشتن مرا دارد، چه

ص:57

کنم؟ فرمود: او را به قتل برسان. او باز پرسید: اگر مرا به قتل رسانید، چه می شود؟ فرمود: تو شهید هستی».(1)

پس در نگاه اهل سنت، شهادت حقیقتی انکارناپذیر است که در تاریخ اسلام و در صحنه های گوناگون جهادی... به ظهور می رسد.

ص:58

یک که در سخن گفتن با برادر خویش پیش گیرد، در روز قیامت پیش تر به بهشت خواهد رفت».(1)

امام سجاد (ع) درباره ی خوش برخوردی با برادران دینی فرموده است: «کسی که به برادر خود خوش باش بگوید خداوند درباره ی او خواهد نوشت: خوش باش تا روز قیامت».(2)

حضرت علی (ع) درباره ی انفاق به برادران دینی چنین می فرماید: «خوشا به حال کسی که خُلقش را نیکو گرداند و فزونی اموال خود را به دیگران انفاق کند».(3) اهل تشیع در فروتنی، اظهار محبت نسبت به برادر دینی و گذشت نیز به عنوان اخلاق معاشرتی پافشاری ویژه ای دارند.

تسنن

در نظر مذاهب اربعه، معاشرت با برادر دینی، پاداش دنیوی و اخروی فراوانی در بر دارد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی دست دادن و احوال پرسی مسلمانان با یکدیگر فرموده اند: «با یکدیگر مصافحه کنید ؛ زیرا مصافحه کینه و حسد را از بین می برد و انسان را از گناه پاک می کند. پروردگار از کسی که زودتر چنین کند، خشنود است و دست خدا با دست آن دوستی است که با یکدیگر مصافحه می کنند».(4)

ص:59

فروتنی، گذشت، تعاون و همکاری، راستگویی، مهربانی و خوش خلقی، عیادت از بیمار، مهمان نوازی و سلام کردن از سنت های رسول خدا صلی الله علیه و آله است که در نظر شیعه و اهل سنت، جایگاه ویژه ای دارد.

درباره ی دوستی با دیگران بر این باورند که: «آدمی باید با رفیق خود با نهایت لطف و اخلاق رفتار کند. اگر هم ازدوستانش، آزار ببیند، بردبار باشد...».

ص:60

گفتنی است آن دسته از سرگرمی ها و تفریح های ناسالم اجتماعی نیز که مایه ی اذیت و آزار دیگران باشد، ممنوع است.

تسنن

در نگاه اهل سنت، سرگرمی هایی مشروعیت مذهبی و عرفی دارند که در اخلاق و رفتار انسان ها، اثر منفی نداشته باشد، و به هدر رفتن وقت و سرمایه های مادی نیانجامد.

غنا و استفاده از آلات موسیقی در مراسم عروسی و جشن ها اگر حالت طرب آور داشته باشد، منع گردیده است. نظر پیشوایان اهل سنت درباره ی آواز و استفاده از آلات لهو، چنین است: «بازی با تار و تنبور، زدن و نواختن چنگ و مزمار و غیره در عموم مذاهب (اربعه) محکوم به حرمت است. مالکیه گفته اند: آلات لهوی که برای اشتهار نکاح به کار برده شود مانند: دف، طبل و تار و مزمار مباح است. حنابله نیز چنگ، رباب، مزمار، طبل و سایر آلات لهو را حرام می دانند».(1)

از نظر مذاهب اربعه، شرکت در مسابقه های رزمی برای آمادگی در مبارزه با دشمن از اهمیت بسیار برخوردار است. «آنان در حالی که از قمار نهی کرده و آن را از بزرگ ترین گناهان به شمار آورده اند، رهان را اجازه داده اند؛ یعنی کسی که مسابقه را می برد می تواند آن چه را حریفش برای برنده قرار داده است، دریافت کند.»(2)

ص:61

ص:62

تسنن

اهل سنت، پیوندهای فکری و اعتقادی را از پیوندهای خانوادگی و نژادی، بالاتر و برتر می دانند. اکنون نیز همه ی مسلمانان به چنین پیوند فکری که از مقدس ترین و پایدارترین پیوندها در گذشته بوده است، نیازمندند، هرگاه دو انسان، احساس، باور، اندیشه و نیازهایی همانند یکدیگر داشته باشند، به هم پیوند می خورند و همین پیوند می تواند در مقیاس بزرگ تر؛ یعنی در سطح جامعه گسترش یابد. جامعه ی متشکل و واحد، جامعه ای است در برگیرنده ی افراد انسانی هم فکر و هم باور که یگانه رفتار می کنند.

اهل سنت نیز برای آن که موجودیت اعتقادی و سیاسی خود را در متن واقعیت جامعه ی ایران حفظ کنند، باید یگانه بیاندیشند و یگانه رفتار کنند.

«اهل سنت ایران از انسجام، هم گرایی و هم دلی بالایی برخوردارند. روح اُخوت، تعاون و همکاری میان آنان وجود دارد و در برخوردها و رفتارهای ظاهری شان نیز صفا و محبت ویژه ای به چشم می خورد».(1)

ص:63

1_ تعاون اخلاقی که انصاف، گذشت، انفاق، سخاوت، مهمان نوازی را دربرمی گیرد. و حقوق اخلاقی متقابل را در نظر دارد.

2_ تعاون ارزشی: اتحاد و همکاری متقابل اعتقادی و سیاسی را در برمی گیرد که در پرتو باورهای مشترک می توان بدان دست یافت.

3_ تعاون عاطفی: عاطفه استعداد و هیجانی نسبتا ثابت و درونی است که احساسات و رفتار انسان ها را نسبت به یک پدیده تعیین می کند. بنابراین، با زنده شدن فرهنگ تعاون در جامعه ی دین دار، وجدان ها بیدار و احساس نوع دوستی، پویا می گردد و افراد ازانجام خدمت سودمند به دیگران، احساس نشاط می کنندو اعتماد متقابل میان اعضای جامعه به وجود می آید و در سایه ی احترام و اعتماد متقابل زمینه ی رشد و گسترش پایه های اقتصادی استحکام می یابد».

4_ تعاون اقتصادی: زکات، خمس، موقوفات، نذورات، هدیه، سوغات و صدقات در این شمار هستند که در گشودن گره های اقتصادی جامعه ی اسلامی نقش بسزایی دارند.

تسنن

تعاون به صورت گسترده ای زندگی پیروان مذاهب اربعه را زیر پوشش قرار می دهد؛ زیرا تعاون زیربنای اندیشه ی اجتماعی همه ی ادیان الهی و مذاهب اسلامی است.

در فرهنگ اهل سنت برای گشودن معضل های اقتصادی، راه کارهایی پیش بینی شده است تا میزان همکاری و پیوند اجتماعی مردم افزایش یابد.

ص:64

پرداخت زکات، صدقات، موقوفات، نذورات عشر و تشویق به انجام خدمات عام المنفعه و دیگر اقدمات ثواب آفرین از جمله برنامه های اهل سنت برای گسترش فرهنگ تعاون در جامعه است.

ص:65

از دید پیشوایان مکتب تشیع، زن و مرد به عنوان دو بال حرکت به سوی کمال انسانی می توانند نقش مثبت خود را در قلمروی وظایف ویژه ی خویش به انجام رسانند و موانع اجتماعی را از سر راه بردارند.

زنان در همه ی عرصه های زندگی از حقوق برابر با مردان برخوردارند و در پرتو رعایت احکام اسلامی می توانند در امور گوناگون فرهنگی _ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش به سزایی داشته باشند.

تسنن

در فرهنگ عامه، زنان از جایگاه ارزش مندی برخوردارند. تاریخ اسلام گواهی می دهد که زنان در پذیرش اسلام هم پای مردان گام برداشته و گاه بر آنان پیشی گرفته اند، به گونه ای که بسیاری از زنان در پرتو هوشیاری و عزم استوار خویش پیش از همسران شان، حقانیت اسلام را می پذیرفتند. «گروهی از زنان هنگامی ایمان آوردند که شوهران شان کافر بودند مانند: دختر ولید بن مغیره که همسر صفوان بن امیه بود و ام حکیم، دختر حارث بن هشام و همسر عکرمة بن ابی جهل.»(1)

در فرهنگ اهل سنت، زن با حفظ شؤون اخلاقی و حجاب اسلامی می تواند در سرنوشت اجتماع نقشی بسیار اساسی داشته باشد. با توجه به آن که نقش تربیتی زن در محیط خانه سنگین تر است، وی می تواند با سلاح ایمان و بردباری، وظیفه ی خویش را به انجام برساند. افزون بر آن می تواند در صحنه های اجتماع همانند: نماز جماعت، نماز جمعه، مراسم حج، و

ص:66

اعیاد اسلامی شرکت کند. اینک نظر چند تن از علمای اهل سنت را درباره ی جایگاه زن و مرد در نظام خانواده، می آوریم.

شیخ الاسلام کردستانی می گوید: شریعت غرّا، مردان را مکلف ساخته است که به زنان و اولاد و دیگر افراد عائله ی خویش، انفاق کنند. افزون بر آن، تکیف های دیگری مانند: پرداخت مهر و حق حضانت و مزد شیر دادن اولادی که از آن زن دارد را نیز در زمان زوجیت و پس از آن به عهده ی او نهاده است.

با این وضعیت، عدل و انصاف ایجاب می کند طلاق زن در دست کسی باشد که متحمل این هزینه ها می شود. هر چند زن، دانشمند و متین باشد به اقتضای غریزه ی ذاتی که در فطرت او قرار دارد، تأثیرپذیر است پس هر گاه با وضع ناگواری روبه رو گردد، از حالت تعادل خارج می شود و برای رهایی از آن، از زیر بار تربیت اولاد و حفظ خانواده شانه خالی می کند. در این حالت، وی به طلاق خود راضی می شود، در حالی که این کار به زیان شوهر و فرزندان و نظام خانواده است، به همین دلیل، شریعت مقدس اسلام استقلال زن را در طلاق به صلاح ندانسته است. البته گاهی ضرورت پیش می آید که زن با تفویض یا توکیل از سوی مرد، این وظیفه را انجام دهد».(1)

محمود شاکر می گوید: «در این نظام، زنان به کارهایی مانند: تربیت نسل آینده، رسیدگی به کارهای خانه و ماندن در آن و بیرون آمدن در حد تهیه ی نیازهای خانه مکلف اند. البته در برابر کارهای بیرون از خانه مردان برای

ص:67

کسب روزی و آبادی کشور و کوشش برای درخشان نگاه داشتن نام کشور نیز مسؤولند».(1)

ص:68

اهل سنت، ازدواج با پیروان همدیگر را جایز می دانند. ازدواج پیروان مذاهب اربعه با یکدیگر در جامعه های اسلامی به ویژه ایران به چشم می خورد. حتی در شهرهایی که یک مذهب در اکثریت هستند، بر سر راه ازدواج دو زوج با مذاهب متفاوت، مانعی وجود ندارد.

هم چنین ازدواج پیروان مذاهب اربعه با پیروان تشیع در شهرها و روستاهای دو زیستی «متشکل از سنی و شیعه» به صورت عادی رواج دارد.

ص:69

زن با حجاب، به شخصیتی ثابت و استوار بر پایه ی فرهنگ و اخلاق اسلامی دست یافته است، به گونه ای که دگرگون ساختن چنین زنی ناممکن خواهد بود. در روایات شیعه با پافشاری بر رعایت حجاب شرعی، پی آمدهای زیان بار دنیایی و اخروی بی حجابی در این دیدگاه گوشزد شده است.

نگاه از تیرهای شیطانی است که زمینه را برای تخریب روح و روان مردم به ویژه قشر جوان فراهم می سازد. «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به دخترش فاطمه (س) چنین فرمود: «چه چیز زینت زنان است؛ فاطمه (س) عرض کرد: این که او، مردی رانبیند و مردی هم او را نبیند».(1)

امام صادق (ع) درباره ی غیرت ناموسی در اسلام فرموده است: «نماز زنی که خود را برای غیر شوهر، خوش بو و معطر کند، پذیرفته نیست تا این که خود را بشوید، مانند کسی که خود را از جنابت پاک می کند».(2)

باید دانست استعمار با بهره گیری از ابزارهای گوناگون می کوشد این حصار را بشکند و به مقصود خود برسد. پس بر همه ی مسلمانان واجب است در این جدال فراگیر که همه ی ابزارهای پیشرفته ی دنیای غرب در آن بسیج شده اند، به تقویت بنیان های خانوادگی و پرورش خود توجه بیشتری داشته باشند. تنها در این صورت است که به سالم ماندن روابط خانوادگی می توان امیدوار بود.

تسنن

ص:70

در فرهنگ اهل سنت نیز همانند تشیع «نپوشاندن کف، مچ و صورت مجاز است و اگر جز این باشد، حجاب محقق نمی شود. حتی درباره ی پیراهن گفته اند باید به گونه ای بلند باشد که بر زمین کشیده شود. هم چنین در نماز واجب است زن ها تمام بدن خود را بپوشانند جز صورت و کفین».(1) حجاب و پوشش زنان، دستوری شرعی است که درهیچ زمان و مکانی، تعطیل نمی شود. نگاه کردن به اندام زن از نظر شیعه و سنی، تیری از تیرهای شیطان است. که زمینه ی تحریک شهوت را فراهم می سازد. به همین دلیل، پوشاندن اندام زنان واجب اعلام شده است.

بیشتر زنان اهل سنت ایران به رسوم اجتماعی و مذهبی خویش پای بندند و «حجاب بسیار خوبی دارند. زنان به صورت بدحجاب یا با پوشش نامناسب بسیار کم ظاهر می شوند.

آنان، حجاب شان را به شیوه ی سنتی رعایت می کنند؛ یعنی بیشتر خانم ها نقاب به رخ دارند یا با پوشش محلی ظاهر می شوند».(2)

ص:71

به عنوان عضو جامعه می تواند موجودیت خود را در عرصه های گوناگون اجتماع به اثبات برساند.

اسلام با حفظ قلمروی مسؤولیت پرورش زن به وی اجازه می دهد که در ساختن جامعه ی اسلامی سهم داشته باشد بر خلاف این نگرش دنیای پیشرفته ی غرب به دید مادی به زن می نگرد و ارزش او راتا سطح یک کالا پایین می آورد. در این نگرش، زن به آشفتگی روحی و سردرگمی اجتماعی دچار می شود و به موجودی بی مسؤولیت و بی هویت تبدیل می گردد.

همین روش برخورد با این موجود لطیف و عاطفی است که تراژدی کنونی بشری و تمدن جدید صنعتی را رقم زده و به افزایش ناهنجاری های اخلاقی _ اجتماعی و فروپاشی نهاد خانوادگی در غرب انجامیده است. باری، در این جامعه ها، رسالت اصلی زن که همان پرورش انسان ها برای پر کشیدن به معراج است، فراموش گردیده است. البته در نقطه ی مقابل این وضع، اگر زن در محیطی بسته و بدون زمینه های رشد و پیشرفت محدود شود استعدادهای طبیعی اش نابود می گردد و وی از هویت اصیل خویش تهی می شود.

با توجه به شرایط حساس جهان اسلام و ایران و جمعیت قابل توجه زنان ضرورت گسترش آموزه های اسلامی در میان زنان و به زبان آنان احساس می شود. یکی از فعالیت های ارزشمندی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داده، ایجاد و گسترش حوزه ی فعالیت های «جامعة الزهرا» بوده است. بر اساس این طرح، زنان مبلغه ی حوزه های علوم دینی به ویژه حوزه ی علمیه ی قم وظیفه ی تبلیغ معارف اسلامی را در سراسر کشور بر عهده دارند. افزون بر آن با حضور دانش آموختگان این مراکز در پست های

ص:72

تخصصی مراکز آموزشی، اجتماعی و فرهنگی، جامعه ی اسلامی از تلاش های این قشر در عرصه های گوناگون بهره می برد. در نگرش شیعی آموختن دانش به عنوان پیش زمینه ی خدمت های انسان دوستانه، از جایکاه ویژه ای برخوردار است. و تفقه در دین و هدایت دیگران برای کشف معارف اسلامی و تقوای عملی واجب کفایی به شمار می آید. زنان هم چون مردان وظیفه و نقشی یکسان بر عهده دارند.

تسنن

زن در حوزه ی معارف اهل سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. البته آنان برای فعالیت های آموزشی، اجتماعی و سیاسی زنان شرایط ویژه ای را در نظر می گیرند.

نماز جمعه و جماعت یکی از مظاهر سیاسی _ عبادی احکام اسلامی است. اهل سنت درباره ی شرکت زنان در این گونه مراسم می گویند: «به استناد احادیث فراوان حضور زنان برای اقامه ی نماز جماعت در مساجد جایز است، به شرط آن که خود رامعطر نسازند و حضور آنان در مسجد مفسده ای ایجاد نکند... حکم به افضلیت نماز گزاردن زنان در منزل زمانی است که در مسجد فوایدی همانند سخنرانی، درس و... نباشد.»(1)

گفتنی است «تا 4 دهه قبل، زنان اهل سنت همدوش مردان در جامعه حضور داشتند و در حماسه های گوناگون حتی از مردان پیش تر بودند. ولی از حدود بیست و سه سال پیش وضع دگرگون شد. از آن زمان، مردم زیر

ص:73

نفوذ هسته های اولیه ی مذهبی اهل تسنن قرار گرفتند و کم کم با تسلط یافتن مذهب بر عرف جامعه زنان کنار رفتند. مولوی ها در این کار سهم به سزایی داشتند و گونه ای مرد سالاری متدینانه را در این منطقه ها حاکم کردند. البته مدتی است این وضع رو به بهبود گذاشته است. بیشتر مولوی ها تحصیلات عالی دارند و تنها در دانشکده ی ادبیات دانشگاه سیستان و بلوچستان، دست کم 250 دختر سنی مشغول تحصیلند. مولوی ها نه تنها به این کار قانع شده اند بلکه مشوق آن نیز بوده اند. یکی از مولوی های زاهدان می گوید: «در حال حاضر حدود 300 _ 400 خانم سنی در سطوح بالای حوزه ی علمیه ی اهل تسنن در زاهدان درس مذهبی می خوانند.»(1) هم چنین در شهرستان خواف، یک حوزه ی علمیه برای خواهران، بنا نهاده شده است که برنامه های دیگری مانند قرآن و جلسه های خانگی را نیز برای زنان دایر می کند.»(2)

از دیدگاه مذاهب اربعه زنان در باب تفقه و کشف باورهای دینی و فقهی و تکالیف عملی آن می توانند تا مدارج بالای علمی پیشرفت کنند. نواندیشی علمای اهل سنت در گسترش رشته های علوم اسلامی برای زنان و بنیان نهادن مراکز تربیتی اسلامی و حوزه های علوم دینی برای آنان این حقیقت را به خوبی نشان می دهد.

ص:74

ص:75

توحیدهای سه گانه ی یاد شده، فطری و ازنوع شناختن بود، ولی توحید در عبادت، توحید عملی و از نوع «بودن» و «شدن» راستین است.(1) در این گونه توحید گرایی، جهان هستی یک قطبی و در حقیقت تک محوری است که همه ی موجودات برگرد آن محور می چرخند.

ص:76

باشد، کفر است و مجازات اعدام در پی دارد. برای روشن شدن مطلب به برخی منابع اهل سنّت اشاره می شود. گفتنی است در این زمینه، تشیع با مذاهب اربعه اشتراک نظر دارد.

اهل سنت می گویند: «اگر کسی بر این باور باشد که جز خداوند بزرگ، هیچ موجودی در جهان هستی اثر استقلالی ندارد، بلکه تأثر آن بر اثر نیرویی است که پدید آورنده ی آن ها در نهاد هر یک قرار داده، موحد است و خلاف آن را باید شرک دانست. بحث توسل، تبرک، طلب شفاعت، استغاثه و کمک گرفتن از قُبور و ضریح پیامبران، صالحان و شهیدان، نیز این گونه است؛ زیرا بزرگان بر این عقیده بوده اند که پیامبران و شهدا و صالحان با اجازه ی خداوند و با نیرویی که خدا در وجودشان نهاده است می توانند مؤثر باشند، بی آن که برای آنان استقلال ذاتی در نظر بگیریم. این سخن، سیره ی همه ی بزرگان پیشین بود تا آن که ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب، با گفتار و شیوه ی خود میان مسلمانان تفرقه افکندند».(1)

یکی ازدانشمندان معروف اهل سنت درباره ی جایگاه توحید در جهان بینی اسلامی و برتری آن بر دیگر مکتب های فلسفی _ اعتقادی جهان چنین گفته است: «اولین پایه ی جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی، یکتاپرستی (توحید) است. توحید در اسلام یک حقیقت و در عین حال، یکی از ویژگی های آن است که با همین ویژگی در میان دیگر عقیده ها و مکتب های فلسفی زنده ی جهان، ممتاز مانده است».(2)

ص:77

از دیدگاه اهل سنّت «به کسی کافر گفته می شود که یکی از ضروریات دین اسلام را انکار کند و مشرک کسی است که برای خداوند بزرگ، شریک قرار دهد. از این رو، دایره ی کفر از شرک گسترده تر است».(1)

قرطبی _ دانشمند اهل سنت _ انواع شرک را چنین برمی شمارد:

1_ شرک در الوهیت: بزرگ ترین مرتبه ی شرک است.

2_ شرک در افعال: یعنی غیر خدا را به صورت مستقل در افعال و اعمال مؤثر بداند.

3_ شرک در عبادت: شرک در عبادت مرادف با ریاست.(2)

ص:78

اگر مسلمانی با صراحت وجود خدا و توحید یا نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله را انکار کند. این انکار موجب ارتداد است، خواه با گرایش به مذهبی دیگر همراه باشد، خواه انکار کننده، لامذهبی را در پیش گیرد.

اگر مسلمانی به چیزی معتقد شود که اعتقاد به آن مرادف انکار توحید و رسالت باشد، (برای مثال، یکی از احکام قطعی اسلام را که در قرآن یا سنت، به طور متواتر ثابت شده است انکار کند) چنین شخصی اجماعا مرتد است. هرچند به دیگر احکام اسلام پای بند باشد؛ زیرا ارتداد نقطه ای مقابل ایمان است. ایمان عبارت است از اعتقاد به تمام اسلام و اطاعت کامل از رسول گرامی اسلام.(1)

اگر مسلمان یکی از ضروریات اسلام را انکار کند، مرتد می شود حتی اگر دیگر احکام اسلامی را به درستی انجام بدهد. ارتداد ممکن است به شکل های زیر روی دهد:

1_ با کردار: شخصی به کاری دست می زندکه از نظر اسلام، ممنوع و حرام است و او با عناد، عمد یا استهزاء، آن را حلال و مباح و بلامانع می شمارد و بدان تظاهر می کند...

2_ با خودداری از انجام کار: فرد از انجام کاری که اسلام آن را وظیفه و واجب شمرده است، سرباز می زند یا آن را انکار می کند و چنین کاری را حلال می داند.

ص:79

3_ با گفتار: شخص، اسلام را آیین ناقص، نارسا و تطبیق ناپذیر با شرایط زمانی و مکانی معرفی می کند و پاره ای از قوانین آن را مورد انتقاد قرار می دهد.(1)

تسنن

ارتداد یکی از جلوه های کفر و همان بازگشت و روی گرداندن از دین و پشت کردن به احکام اسلامی است. «ارتداد با ترک واجب و ارتکاب حرام محقق نمی شود، بلکه تنها انکار احکام اسلامی موجب ارتداد می شود. بر این اساس، اگر کسی مرتکب محرمات شود و واجبات را نیز ترک کند ولی هیچ یک از احکام دین را انکار نکند مرتد نیست بلکه مسلمانی است فاسق و گناه کار. پس اگر یکی از احکام دین را انکار کند مرتد است هر چند به انجام واجبات وترک محرمات نیز پای بند باشد.

گفتنی است انکار در صورتی موجب ارتداد می شود که مورد انکار از نظر دلالت، آشکار و غیر قابل تأویل و از نظر سند، ضروری یا قطعی باشد».(2) اجرای حدود اسلامی درباره ی مرتد و کافر تفاوت دارد. «هر گاه مرتد دوباره به اسلام گروید، نماز، روزه، قصاص، دیه، حدود و هر آن چه به دین مربوط است بر عهده اش می باشد. البته قضای آن چه از کافر اصلی فوت شده است، بر عهده ی او نیست. هم چنین از کافر می توان امان و جزیه گرفت ولی از مرتد، امان پذیرفته نمی شود.»(3) در مذهب اهل سنت

ص:80

ارتداد از نظر جنسیت نیز حکم جداگانه ای دارد. «مرتد به معنای برگشته از اسلام است. وقتی مسلمانی از اسلام برگشت باید دوباره اسلام بر او عرضه گردد تا اگر شبهه ای برایش پیش آمده است با دلیل و برهان رفع شود. چنین فردی را باید به مدت سه روز زندانی کرد. اگر اسلام را پذیرفت و توبه کرد، مشکلی نیست اگر نه پس از سه روز کشته می شود. اگر زن مسلمه از اسلام برگشت، کشته نمی شود، بلکه زندانی می شود تا بمیرد یا توبه کند. هنگامی که شخصی مسلمان، کلمه ی کفر را بر زبان جاری کرد. ایمان وی نابود می شود و همه ی نیکی ها و عبادت های او از بین می رود و نکاح او با عیالش باطل می شود»(1)

در مذهب اهل سنت، عوامل ارتداد و برگشتن از دین عبارتند از: «انکار خداوند، انکار صفات او، اعتقاد به خدایان چندگانه انکار فرشتگان، انکار یکی از کتاب های آسمانی، نبوت، تقدیر، قیامت یا یکی از احکام قطعی خداوند و دروغ پنداشتن سخنان حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله .(2)

ص:81

مورد بررسی قرار داد. البته پرداختن به هر جنبه از این موضوع و تعیین حوزه و زاویه ی بحث برای تطبیق دادن آن با شرایط زمانه و پیش بینی دست آوردهای آن فرصتی مناسب می طلبد. آن چه در این جا ارایه می شود، بررسی پدیده ی «مهدویت» در بستر ضرورت حاکمیت دینی پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که تشیع و اهل سنت بر آن اتفاق نظر دارند. اعتقاد به امام زمان زنده ی غایب، در باورهای دینی تشیع ریشه دارد. امام صادق (ع) درباره ی ضرورت تشکیل حکومت مهدی موعود عج الله تعالی فرجه الشریف فرموده است: «آیا می پندارید اوصیای ما هر که را بخواهند وصی می کنند؟ نه واللّه ! این عهد و گفته ای به جامانده از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی امامی پس از امامی دیگر است تا به وی (مهدی موعود (ع)) پایان پذیرد»(1) درباره ی قیام امام قائم عج الله تعالی فرجه الشریف روایت های فراوانی از اهل بیت (ع) به ویژه رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده اند: «اگر یک روز از دنیا باقی نمانده باشد خداوند مردی از اهل بیتم را بر می انگیزد تا زمین را پر از عدل و داد کند هم چنان که از ستم پر شده است.» هم چنین در برخی روایت آمده است که مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از عترت و از فرزندان فاطمه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی امام مهدی می فرماید: «به زودی خداوند عزوجل خلیفه ای را در میان این امت بر می انگیزد که مال را بی آن که بشمارد به دیگران می بخشد.»(2)

همه ی شخصیت های اسلامی به حضور وجود مقدس امام مهدی در متن واقعیت جامعه ی اسلامی باور دارند که در این میان، به سخنان امام خمینی رحمه الله در این زمینه بسنده می کنیم: «والعصر ان الانسان لفی خسر، عصر، انسان کامل است، امام زمان است یعنی عصاره ی همه موجودات. قسم به عصاره ی

ص:82

همه ی موجودات یعنی قسم به انسان کامل... عصر هم محتمل است که در این زمان حضرت مهدی باشد یا انسان کامل باشد که مصداق بزرگش رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه ی هدی و در عصر، ما حضرت مهدی است.

قسم به عصاره ی موجودات عصر، فشرده ی موجودات آن که فشرده ی همه عالم است، یک نسخه است. نسخه ی تمامی عالم، همه ی عالم در این موجود و در این انسان کامل عصاره شده است و خدا به این عصاره قسم می خورد».(1)

تسنن

رهبران مذاهب اربعه مستقیم یا غیرمستقیم از مکتب علمی و فقهی امام صادق (ع) بهره برده اند. پیشوایان مذاهب اربعه برای اهل بیت (ع) احترام قایل اند و بسیاری از علمای آنان، امام مهدی قائم را آل محمد (ع) می دانند و در تأیید آن احادیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله را به عنوان سند می آورند. «حاکم ابن ماجه و ابو نعیم از انس بن مالک روایت کرده اند که وی گفت: من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: ما هفت نفر از فرزندان عبدالمطلب سروران اهل بهشت هستیم، من، حمزه، علی (ع)، جعفر (ع)، حسن (ع)، حسین (ع)، مهدی»(2). ترمذی _ از دانشمندان مورد وثوق اهل سنت _ از ابوهریره نقل

ص:83

کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر از دنیا جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می کند که مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در پی آید».(1)

هم چنین ابوداود، ابن ماجه، طبرانی و حاکم از «ام سلمه» روایت کرده اند که؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از سلاله ی من و فرزندان فاطمه است».

در روایت های فراوانی که از طریق اهل سنت نقل شده آمده است که امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان فاطمه (س) ظهور خواهد کرد و این ضرورت راهمه ی آنان پذیرفته اند. «در منابع عامه درباره ی اهمیت و جایگاه اهل بیت (ع) پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله مطالبی آمده است مانند این حدیث که پیامبر فرمود: من در میان شما دو امانت گذاشتم که اگر به آن دو ایمان داشته باشید هرگز گمراه نشوید، زیرا هر یک از آن ها از دیگری بزرگ تر است. نخستین آن ها، کتاب خدا است که از آسمان تا زمین کشیده شده است و دیگری اهل بیت (ع)من. این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض کوثر به هم برسند».(2) هم چنین پیامبر درباره ی مقام شیعیان و خانواده ی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: «یا علی! خشنود نیستی که تو، حسن و حسین در بهشت همراه من هستید و ذریه ی ما پشت سرمان و زنهامان پشت سر ذریه ی ما و شیعیان مان در دو سوی راست و چپ ما قرار دارند؟»(3) رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بیت را کشتی نجات می داند که هر کس در آن کشتی نشیند، نجات می یابد و گرنه غرق خواهد شد. «اهل بیت من در

ص:84

میان شما همانند کشتی نوح در میان قوم او است که هر کس بر آن سوار شود، نجات یابد و هر کس از آن روی برتابد غرق گردد».(1)

پس در دیدگاه اهل سنت، باور به اهل بیت و سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی جایگاه آنان بسیار محترم است و امر مهدویت را که در گذشته و پیشینه ی تاریخی اسلام ریشه دارد، ادامه دهنده ی امر رسالت می دانند.

ص:85

شدن به مصیبت و گرفتار آمدن به داغی آهن و محبوس گشتن در زندان ها... اعلام می داشتند.»(1)

اهل بیت (ع) تقیه را نه تنها در برابر دشمنان اسلام واجب می دانستند بلکه برای حفظ وحدت اسلامی در میان خود مسلمانان نیز لازم می دیدند. امام صادق (ع) درباره ی رعایت تقیه چنین فرموده اند: «هان ای معلی! تقیه، دین من و دین نیاکان من است. آن را که تقیه نیست، دین نیست».(2) همچنین قرآن درباره ی تقیه چنین گفته است: افراد با ایمان «نباید اهل ایمان مؤمنان را واگذارند و از کافران دوست بگیرند. هر که چنین کند، رابطه ی او با خدا گسسته است مگر برای در امان ماندن از شر آنان».(3) تقیه از منظر مکتب تشیع آن است که خواسته های خود را پنهان داری، تا خطری تو را تهدید نکند و از گزند دشمنان دین در امان مانی. «تقیه از نظر شیعه آن است که چیزی را به زبان آری یا عملی را انجام دهی که به آن معتقد نیستی و با این کار ضرری را از خود و اموالت دفع و عزت خود را حفظ کنی. مثلاً اگر در میان افرادی هستی که به دین تو ایمان ندارند و بسیار متعصب اند و اگر در قول و فعل خود از آنان پیروی نکنی، به تو آسیب می رسانند به اندازه ای که خود را از آسیب آنان دور نگاه داری باید مماشات کنی، فقهای شیعه اعلام داشته اند اگر یکی از شیعیان در محیط متعصب اهل سنت واقع شد، باید به عنوان تقیه دست بسته نماز بگزارد و هنگام وضو باید به جای مسح پاهایش را بشوید،

ص:86

تا ضرری متوجه او نگردد».(1) پس می توان به این نتیجه رسید که پافشاری مکتب تشیع بر تقیّه با هدف دفع ضرر احتمالی از جان، مال و عرض شیعیان و گسترش وحدت دینی میان مذاهب گوناگون اسلامی، صورت گرفته است.

تسنن

در حوزه ی نگرش اهل سنت، دوستی با مخالفان دین اسلام کمک گرفتن از آنان یا همکاری با ایشان بر خلاف شریعت است. البته این مسأله نیز وجود دارد که زیان رسیدن به مال، عرض و ایمان مسلمان حرام و دفع ضرر واجب است. پس اگر از سوی دشمنان متعصب ضد دین زیانی متوجه فرد مسلمان باشد باید برای دفع آن خطر، طرح خویش را پنهان کرد. «در منابع اهل سنت حدیث «لا ضرر و لا ضرار» و «رفع عن امتی تسعه اشیاء». نیز به چشم می خورد. بر اساس حدیث دوم در نُه مورد تکلیف از دوش فرد مسلمان برداشته شده است که عبارت اند از: خطا، نسیان، آن چه از آن کراهت دارد، آن چه از آن آگاه نیست، مواردی که توانایی انجام دادن آن را ندارد و نیز هنگامه ی اضطرار. دو حدیث در کتاب «صحاح اهل سنت» روایت شده است و حدیث «ماضطر و الیه» به صراحت بر این معنا دلالت دارد که ضرورت ها و محظورات رامباح می کنند.

ص:87

غزالی در بخش سوم «احیاء العلوم» در باب موارد و جواز دروغ می گوید: پاسداری از خون مسلمان واجب است. پس هرگاه ظالمی قصد خون مسلمانی را کرد. و آن مسلمان پنهان گردید، دروغ واجب است.(1)

دیگر علمای بزرگ اهل سنت مانند جلال الدین سیوطی، نیز تقیه را لازم دانسته اند و آن رابرای رفع خطر از خویش جایز می شمارند. برای آشکار شدن بحث به دیدگاه چند تن از صاحب نظران اهل سنت اشاره می شود. یکی از بزرگان اهل سنت می نویسد: «خوردن گوشت مرده و فروکردن لقمه در شراب و بر زبان آوردن، کلمه ی کفر هنگام ناچاری جایز است. اگر حرام در جایی گسترش یابد به گونه ای که حلال بسیار کمیاب گردد استعمال هر آن چه مورد احتیاج است جایز می شود.»(2) درباره ی تقیه برای رهایی از هلاکت نیز چنین گفته اند: «آیه ی شریفه ی «الاّ اَنْ تَتَّقُوا منهُم تُقاة» می گوید: اگر ترسیدی که همه یا برخی اعضای بدنشان آسیب ببیند با اظهار دوستی و نزدیکی به آن چه باور نداری، اعضای بدن خود رااز آسیب در امان دارید. این مفهوم چیزی است که از ظاهر لفظ آیه ی قرآن بر می آید و همه ی علما بر آن اتفاق نظر دارند».(3) پس یک مسلمان برای دفع خطر جانی و مالی می تواند کاری کند که از آن زیان در امان ماند. بنابراین، همه ی مذاهب اسلامی در زمینه ی تقیه اتفاق نظر دارند؛ زیرا قرآن که یکی از محورهای هم گرایی دینی در جامعه ی اسلامی است بر «تقیه» پافشاری می کند.

ص:88

ص:89

تسنن

اهل سنت بر این باورند که مخالفت با کسی که از سوی مردم یا شورای حل و عقد به عنوان پیشوای دینی برگزیده می شود، خلاف شرع مبین اسلام است. آنان پیروی اولی الامر را واجب و صحابه را بدون اشتباه می پندارند. از این رو بیشتر زمامداران اموی و عباسی را صاحب رأی و کارشان را اجتهاد می دانند.

«اهل جماعت عقیده دارند هر گاه قاطبه ی مسلمانان کسی را به اتفاق و اجتماع به مقام امامت اختیار کردند، وی امام شناخته می شود. به همین دلیل اینان را «اهل اجماع» می خوانند. بر اساس همین نظر بود که آنان پس از رحلت پیغمبر صلی الله علیه و آله با ابوبکر و دیگر خلفا بیعت کردند. حتی آنان افزون بر امامت خلفای راشدین، امامت معاویه مروان بن حکم و اولاد او را نیز جایز می شمارند.»(1) از دید اهل سنت، حکم حاکم سیاسی و اجتماعی مشروعیت دارد. و تخلف ناپذیر است. «بخاری، مسلم، ابوداود، نسایی و ابن ماجه، از عمر و بن عاص حدیثی بدین مضمون نقل کرده اند: اگر حاکم حکم کند و حکمش بر اساس اجتهاد و کوشش باشد چنان که این حکم با واقع، یکی باشد خداوند به او دو اجر می دهد. اگرهم بر خلاف واقع بود، یک اجر بر او مترتب می شود.»(2)

اهل سنت درباره ی رهبر سیاسی یا دینی بر این باورند که حکم وی نافذ و پشتیبانی از او واجب است. پس اگر کسی با او به مخالفت بر خاست او

ص:90

را دفع کنید. «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هر کس با امامی بیعت کرد و دست خود را به او داد باید فرمانبردار باشد و اگر کس دیگری آمد و با او به ستیز برخاست، گردن دومی را بزنید»(1) بر همین اساس آنان پیروی از حاکم اسلامی را واجب می دانند هر چند ستم کار باشد و عدالت را به طور کامل رعایت نکند.

ص:91

اهل سنت به اجرای احکام مذهبی خود حتی در سخت ترین شرایط پای بندند. در منابع اهل سنت بر اهمیت نماز جماعت و جمعه بسیار سفارش شده است. از این رو پیروان مذاهب اربعه می کوشند آن را حتی در صورت نبود شرایط مکانی و زمانی مناسب انجام دهند. البته درباره ی پیش نماز و ویژگی های اخلاقی و عدالت وی حساسیت ندارند. و تنها برای بر پایی نماز جماعت به عنوان یک سنت اسلامی اهمیت قایل هستند. اهل سنت به انجام مراسم حج و پرداخت وجوه شرعی مانند: عشر و زکات... پای بندی ویژه ای دارند.

ص:92

همین ترتیب، ترک واجب، گناه محسوب می شود. گفتنی است واجب دو گونه است برخی واجبات در ردیف حقوق خدایی است که با قضا یا توبه جبران پذیر خواهد بود. دسته ای از آن ها نیز در شمار حقوق مردم قرار دارد که بدون پرداخت آن یا به دست آوردن رضایت طرف مقابل جبران پذیر نیست.

تسنن

اهل سنت افزون بر واجباتی مانند: نماز، روزه، و پرداخت وجوه شرعی برای مستحباتی هم چون: نمازهای نافله، نافله ی شب، نمازهای تراویح و... نیز اهمیت ویژه ای در نظر می گیرند. گفتنی است قلمروی واجبات و مستحبات در اسلام به نماز و روزه و موارد یاد شده محدود نمی شود.

هر کاری که به افزایش شکوهمندی دین بیانجامد، واجب است مانند: آمادگی رزمی برای دفاع از دین و وطن. پس تهیه ی اسلحه و ابزار دفاعی نیز از مقدمات واجب به شمار می آید و واجب است. در منابع فقهی اهل سنت از مستحباتی مانند: اعتکاف، نمازهای نافله و صدقه، وقف و نذورات به عنوان سنت یاد می گردد و بر انجام آن تأکید شده است. البته کوتاهی در انجام مستحبات عقوبت به همراه ندارد، ولی ترک واجب با عقوبت همراه است.

ص:93

ص:94

تسنن

اهل سنت در انجام همه ی عبادت ها به ویژه نمازهای جمعه و جماعت _ از نظر کیفیت و کمیت _ حساسیت های ویژه ای دارند. برای نمونه به ساختار ظاهری نماز، صف بندی منظم و هماهنگی رکوع و سجود توجه بسیار دارند.

آنان درباره ی فاصله افتادن میان افرادی که به نماز ایستاده اند چنین می گویند: «امیرالمومنین عمر رضی اللّه عنه هرگاه می خواست نماز بگزارد دستور می داد صف ها را راست کنند. سپس تکبیر نماز را می گفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرموده است: صف ها را راست کنید، تا شیطان خود را در میان شما نیافکند.» اگر هنگام نمازخواندن کسی پیش روی نمازگزاران راه برود آن را بی اعتنایی به دستورهای پروردگار می دانند.

هم چنین درباره ی زمان خواندن قرآن و خطبه های نماز جمعه و نماز عیدین می گویند: «وقتی خطبه شروع شد شنیدن آن برهمه ی حاضرین واجب است خواه به امام نزدیک باشد خواه دور باشد و کار دیگری جایز نیست»(1)

ص:95

ص:96

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فضیلت نماز جماعت 28 برابر نماز فرادا است. مستحب است نماز خواندن در مساجدی که جمعیت بیشتری در آن حضور دارند هر چند دورتر باشد.»(1)

«پیغمبر اکرم فرموده است: هر کس روز جمعه غسل کند خود را خوش بو سازد و به سوی مسجد جامع برود و نماز نافله بخواند و هنگام خطبه سکوت کند از آن جمعه تا جمعه ی دیگر همه ی گناهانش بخشوده می شود»(2)

هم چنین گفته اند: «اگر کسی نماز را فرادا خوانده است و بعد به جماعت برگزار کرد ثواب هر دو را دارد.»(3)

پیشوایان اهل سنت در شیوه ی برگزاری نماز جماعت اتفاق نظر دارند و در سخت ترین شرایط نیز به انجام آن اهتمام می ورزند.

ص:97

حیات معنوی امام سجاد (ع) بیشتر تبلور یافت در این دوره ی تاریخی، مبارزه ی آن حضرت به وسیله ی دعا در بیداری جامعه ی اسلامی بسیار کارگر افتاد.

تسنن

اهل سنت چون به سنت نبوی پای بندی ویژه ای دارند از رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان شخصی یاد می کنند که با رازها و نیازهای ملکوتی اش توانست بسیاری از مردم عادی عرب را به سوی دین خود جلب کند. از این رو دعا و نیایش در پیشگاه ذات پروردگار را یکی از راه های رسیدن به وصال الهی و رشد جنبه های روحی و معنوی آدمی می دانند.

دعا در نمازهای واجب یا نافله، وسیله ی قرب به خداوند و برآوردن نیازهای درونی است. دعا در طلب سلامتی، شفا و آمرزش از خداوند برای خود یا دیگران اعم از زندگان و مردگان صورت می گیرد. به همین دلیل گفته شده است: دعا کردن و صدقه دادن برای اموات و بخشیدن ثواب آن صدقه به روح آنان درست و سودمند است.»(1) درباره ی شیوه ی دعا کردن در منابع اهل سنت چنین آمده است: «عکرمه از ابن عباس نقل می کند که از پیامبر پرسیدند: چگونه دعا شود؟ پیامبر اکرم فرمودند: دو دست خود را برابر محل اتصال بازو به شانه بلند کن. استغفار این است که با یک انکشت اشاره کنی و یا دست ها را دراز کنی».(2)

ص:98

ص:99

خانه ای بنا می کند. مسجد ساختن جزو صدقات جاریه است. هر کسی هر اندازه برای ساختمان مسجد کمک کند، خداوند ثوابی برای کمک کننده در نظر می گیرد. هیچ کس نمی تواند وسایل مسجد یا مدرسه ی دینی را برای خود به فروش برساند یا از آن استفاده کند.»(1) همه ی علمای اهل سنت در این مسأله توافق نظر دارند که نامسلمانان نباید وارد مسجد شوند زیرا نجاست ظاهری و باطنی دارند. «جایز است کافر با امان و عهد و ذمه وارد بلاد اسلامی شود ولی جایز نیست داخل مساجد شود»(2) این ممنوعیت محیط خانه ی خدا «کعبه» و همه ی مساجد سرزمین های اسلامی را در بر می گیرد.

ص:100

ص:101

ص:102

باید گفت اگر مذاهب موجود در یک کشور، به هویت مشترک دینی دست یابند خواهند توانست با درک منافع مشترک، کشور خویش را از پراکندگی که عامل تهدیدکننده ی شیرازه ی وحدت ملی است، در امان نگاه دارند. بدین ترتیب استعمارگران فرهنگی و نظام های استکباری نیز نخواهند توانست از اختلاف نظر مذاهب، سود جویند و به یغماگری سیاسی _ فرهنگی و نظامی خود ادامه دهند. اینک برای آشکار شدن بیشتر بحث به زیان های چند گانگی مذاهب می پردازیم.

ص:103

از نفوذ روشنایی وحدت بخش آن جلوگیری کنند. پس در این راه ناچار به تهمت زنی و گزافه گویی خواهند پرداخت. تا جماعت مومنین را از یکدیگر جدا کنند و به گروه خویشتن نزدیک سازند. اگر هم در این راه موفق نشوند، می کوشند ارتباط مردم را با دین به میزان بسیار اندکی کاهش دهند، تا همبستگی و پایداری در راه عقیده از میان رخت بربندد».(1)

یکی از راه های تجربه شده ی استعمار در این زمینه که پی آمدهای زیان باری برای مسلمانان داشته، تحریف ارزش های معنوی و مذهبی جامعه های اسلام از سوی خود شرق شناسان است. «یک خاورشناس سالیان دراز زحمت می کشد و کتاب بزرگ و پرقیمتی را با انبوه از تحقیقات نوین عرضه می کند، ولی با مهارت ویژه ای در لابه لای صفحات آن چند اصل مسلم دینی و تاریخی ما را بر باد می دهد. وی طرح خود را چنان اجرا می کند که در انبوه تعریف ها و بدگویی ها از تحریف گریهایش غافل می مانیم و چون او را به عنوان دوست خود شناخته ایم، تردیدها و خراب کردن هایش رانیز می پذیریم. بدین ترتیب خاورشناسان با تزویر و حیله و ریا به درون حصار باورهای مذهبی و ملی ما می تازند و داشته های ما را به غارت می برند..»(2) برای نمونه، جرج زیدان، نویسنده ی «تاریخ تمدن اسلام» در کنار بیان پیشرفت های چشمگیر علمی و پیروزی های نظامی، سیاسی و فرهنگی تمدن اسلامی، مسأله ی کتاب سوزی یا آتش زدن کتاب خانه ها به دست مسلمانان را مطرح می کند و این رفتار را با فرهنگ دینی اسلام هم سو

ص:104

می داند. بدین ترتیب، دانش دوستی و جایگاه دانش در قلمروی معارف اسلامی را زیر سؤال می برد و ارزش مادی و معنوی تمدن اسلام رادر نظر مسلمانان پایین می آورد.

ص:105

می کنند این است که دین باید قلمروی فعالیت خود را بشناسد. دین داران نیز باید به جنبه های عبادی و اخلاقی دین خویش بپردازند و از دست یازیدن به امور سیاسی بپرهیزند تا به دنیامحوری دچار نگردند. استعمارگران با گسترش اندیشه ی جدایی دین و سیاست، حتی در برخی موارد دین را مخالف پیشرفت های علمی قلمداد کردند. آنان برای عملی شدن هدف های پنهانی خویش کوشیدند از چندگانگی مذاهب برای درهم شکستن محور مشترک آن ها یعنی اسلام سود جویند. موضع گیری منفی برخی مذهب گرایان در برابر جنبش های نوین فکری و سیاسی یا سازش کاری آنان با زمام داران مستبد هماره به عنوان حربه ی اصلی استعمار برای کوبیدن دیگر مذهب ها و نحله های فکری موجود در یک جامعه بوده است تا از پیدایش جنبش های رهایی بخش پیشگیری کند.

«جنبش های ایدئولوژیکی اسلام تحت الشعاع اندیشه های دیگران، ماهیت خود را از دست دادند. دینی که سراسر آن سیاست بود به مرحله ای رسید که آن را با سیاست مباین دانستند و حتی گفتند دین و سیاست دو مسأله ی جداگانه هستند. در نتیجه اندیشه ها عوض شدند و به کج راهه رفتند و جوشش انقلابی مردم به خاموشی گرایید.»(1)

ص:106

می آورند تا دو ملت را در طول سالیان دراز رو در روی هم دیگر قرار دهند. دراین صورت، همه ی تلاش و توجه دولت های مرکزی و مردم آن کشورها به همان منطقه ی مورد اختلاف معطوف می گردد و از فعالیت های توطئه گرانه ی استعمار باز می مانند. مشکل سرزمین تبت (هند _ چین)، کشمیر(پاکستان _ هند) دیورند (پاکستان _ افغانستان) جزیره ی ابوموسی (ایران _ امارات متحده ی عربی) و قره باغ (ارمنستان _ آذربایجان) نمونه هایی از این نقشه ی حساب شده است. با این حال، اگر مسأله ی چهره ی مذهبی به خود بگیرد، اختلاف مذاهب یا نیروی فشار مذهب و وجود مشروعیت ناشی از آن به پدیده ای خطرناک برای سیاست های دولت مرکزی تبدیل خواهد شد. قدرت های سلطه جو همیشه می کوشند نحله های نژادی و مذهبیِ مخالف با سیاست های کلی نظام حاکم بر جامعه را بیابند و آن را بر ضد منافع و مصالح عمومی تحریک کنند تا مشروعیت نظام موجود در قلمروی فکری صاحبان اندیشه ها و مذاهب دیگر کاهش یابد. بدین ترتیب سیاست گذاران نظام در برابر چالش های نژادی مذهبی جدیدی قرار می گیرند. اگر مذاهب موجود با کشورهای همسایه، اشتراک زبانی، فرهنگی و نژادی داشته و در درون نیز با کمبودهای اقتصادی و فرهنگی رو به رو باشند، روحیه ی بیگانگی و جدا ماندن از مشارکت ملی در آنان رشد می کند. در نتیجه گرایش به پذیرش اندیشه های کشورهای بیگانه در آنان افزایش می یابد. برنامه ریزان کلان جامعه که به اقتدار و وحدت ملی می اندیشند، برای جهت دادن اندیشه ی چنین مردمی به سوی مصالح ملی باید بکوشند با در نظر گرفتن واقعیت های موجود در کشور و جهان پیرامون خود، همگرایی ملی و مذهبی را به جامعه بازگردانند.

ص:107

هرگاه مردم شهری از نظر جنبه های اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی و بهره مندی از امکانات مادی زندگی خود را پایین تر از مرکز ببینند، به این باور خواهند رسید که همه ی امکانات در اختیار یک قشر یا بخشی از افراد جامعه است و دولت نیز به عنوان صاحب اصلی قدرت در این کار نقش دارد. بدین ترتیب میان آن منطقه و دولت مرکزی جو بی اعتمادی به وجود می آید و قوانین حاکم بر جامعه، اثر بخشی خود را از دست می دهد. در این حالت، سنت های قومی و مذهبی، جای گزین قانون می گردد و دیگر دولت مرکزی نمی تواند بر آن منطقه حاکمیت داشته باشد. دراین حالت یکی از راه کارهای دولت مرکزی، کاستن از تفاوت فرهنگی و اجتماعی مرکز با شهرهایی است که پیروان مذاهب دیگری در آن شهرها زندگی می کنند. این راه کار باید همه ی جنبه های فرهنگی، رفاهی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را دربر گیرد و گرنه نتیجه بخش نخواهد بود و حتی ممکن است پی آمدهای زیان بار دیگری داشته باشد. برخی از این راه کارها را می توان چنین برشمرد: ایجاد امکانات رفاهی، گسترش فرهنگ مشارکت اجتماعی و سیاسی، شکل گیری و تقویت نهادهای مدنی، تقویت رسانه های همگانی ملی و محلی، به رسمیت شناختن آداب و رسوم محلی، تشکیل مراکز فرهنگی و مذهبی، خدمات رسانی آموزشی و بهداشتی، فراهم آوردن زمینه ی اشتغال مولد، تأمین امنیت شهروندی و نهادینه ساختن قانون.

در این صورت، تفاهم مذهبی در چنین مناطقی در بستر وحدت ملی شکل خواهد گرفت و اقتدار ملی دولت مرکزی نیز فراهم خواهد شد.

ص:108

ص:109

برابر یکدیگر قرار می گیرند. «هر قدر زمینه ی تفاهم فراهم آید، راه برای رفع تعصب ها هموارتر خواهد شد و تمایلاتی که زاینده ی تعصب و پیشداوری است رو به نابودی خواهد نهاد. اسلام می خواهد شهواتی که بر انگیزاننده ی تعصبند، از میان بروند تا در پی آن بدبینی ها و بدخواهی ها زایل شوند».(1) همانا تعصب مذهبی از عوام زدگی و ناآگاهی توده ها از حقایق نهفته در درون مذاهب ریشه می گیرد. هر گاه عوام زدگی در قلمروی اندیشه و زندگی پیروان مذاهب گسترش یابد، روند تخریبی شایعه و تحریف واقعیت رو به افزایش می نهد. آن گاه اشتراک ها فراموش می گردد و تضادها و کشمکش های خانمان سوز میان مذاهب رخ می دهد.

ص:110

دست یابی مسلمانان به وحدت نظر در موضع گیری های سیاسی و فرهنگی سبب بیداری وجدان دینی جهان اسلام خواهد شد و راه نفوذ بیگانگان را خواهد بست.

برجسته نساختن برخی تفاوت ها که در موضع گیری های مسلمانان به چشم می خورد قدرت های یغماگر را در بهره کشی از جامعه های اسلامی ناکام خواهد کرد. اختلاف داشتن در مسایلی هم چون جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله ولایت امر مسلمانان، قداست صحابه، و شیوه های انجام عبادت های دینی مانند: نماز و... از روزنه های امید سلطه گران فرهنگی برای نفوذ به درون جهان اسلام است. بر همین اساس، اندیشمندان مسلمان هماره با پافشاری برویژگی های مشترک، مسلمانان را به یگانگی در نظر و عمل فرامی خوانند. امام خمینی رحمه الله نیز تفرقه افکندن میان شیعه و سنی را به سود دشمنان اسلام می دانستند. ایشان می فرماید: «برادران اهل سنت و تشیع لازم است که وحدت خود را هر چه بیشتر حفظ کنند. مطرح کردن سنی و شیعه خلاف اسلام است، فرقی بین شیعه و سنی نیست بلکه همه ما مسلمان هستیم. باید برادرانه برای اسلام و انقلاب اسلامی، مبارزه و جهاد کنیم. امروز اختلاف ما تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فرق. آن ها می خواهند نه این باشد و نه آن. راه را این طور می دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند. ما باید توجه کنیم که همه مسلمان هستیم و همه ی ما اهل قرآن و اهل توحید هستیم».(1) رسانه های تبلیغاتی باید بکوشند ویژگی های مشترک مذاهب اربعه و فرهنگ شیعه را

ص:111

کشف کنند و با شیوه های متناسب و بر اساس شرایط زمانی _ مکانی، آن را به تصویر بکشند. در این صورت، جنبه های جزئی تفاوت ها کم رنگ می شود و نظام های سلطه گر نمی توانند از آن بهره بگیرند.

استعمارگران و قدرت طلبان همواره می کوشند قشرهای گوناگون اجتماعی را از وحدت و توجه به منافع مشترک در عرصه ی سیاست و اجتماع بازدارند؛ زیرا در این صورت، هر فرد و گروهی، مصالح خود را از مصالح عمومی جدا می پندارد و احساس همبستگی اجتماعی کاهش می یابد. بدین ترتیب، افراد و گروه های اجتماعی در برابر بحران های سیاسی و اجتماعی، واکنش نشان نخواهند داد، زیرا منافع مشترکی ندارند. «بی شک اراده ی زندگی مشترک و وحدت مصالح، از نتایج و آثار غیرقابل انفکاک وحدت فکر و عقیده می باشد و اگر اراده ی زندگی مشترک بر اساس وحدت فکر و عقیده استوار نباشد، قابل دوام نیست و دیر یا زود از هم می پاشد».(1) در چنین حالتی، اگر فرد یا گروه هایی، پیشرفت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور رااز آن خود ندانند تهاجم نظامی، سیاسی و فرهنگی بیگانگان رانیز تهدیدی برای خود نمی پندارند و در برابر آن واکنش نشان نمی دهند. حتی گاهی ممکن است برای شکستن اقتدار ملی، به فعالیت های نابود کننده ای دست یازند. برای نمونه، در چنین وضعیتی شرکت در راهپیمایی های سیاسی، که نماد وحدت و هویت ملی و مذهبی است در نظر فرد بی ارزش جلوه گر خواهد شد. به همین دلیل خواهد کوشید از آن کناره گیری کند و دیگران را نیز از حضور در آن بازدارد.

ص:112

ص:113

ص:104

آنان را از آن رهایی نیست. امام خمینی رحمه الله ، پی آمدهای شوم فریفته شدن به ظاهر تمدن غرب را چنین بر می شمارد:

... وارد کردن کالاها از هر قماش و سرگرم کردن بانوان و مردان و به خصوص طبقه ی جوان به اقسام اجناس وارداتی از قبیل: ابزار آرایش و تزئینات و تجملات و بازی های کودکانه و به مسابقه گذاشتن خانواده ها و مصرفی بار آوردن هر چه بیشتر که خود داستان های غم انگیز دارد.(1)

ص:115

ص:116

ص:117

امکانات گوناگون هنری و فرهنگی به اندیشه ها، سلیقه ها و نیازهای مشترک بپردازد و جامعه را از خطرهای همیشگی دشمن مشترک آگاه سازد.

فرهنگ کلید ارتباط انسان ها است و با گسترش فرهنگ مشترک هویت واحد اجتماعی پدید می آید.

استعمار فرهنگی _ تبلیغاتی نیز با بهره گیری از جنبه های مورد اختلاف فرهنگ اسلامی می کوشد تا مذاهب گوناگون را رو در روی هم قرار دهد و همدلی اسلامی و ملی را از بین ببرد. «صاحبان قدرت های برتر نظامی صنعتی، مغول های با فرهنگ عصر حاضرند! صلیبیون قرن اتم اند! اما به جای شیهه ی اسب ها و برق شمشیرها و غبار لشکر.. شیهه ی بی امانی است که از حلقوم رادیوها و تلویزیون ها بر می آید. امروز به قلعه کوب و منجنیق حاجت نیست. ماهواره ها ودکل ها نخستین طلوع گاه در مغرب را هدف قرار می دهند.»(1)

ص:118

تشیع دگرگون خواهد شد و زمینه ی خوش بینی بیش از پیش فراهم خواهد گردید. تجسم عملی و عینی این اندیشه های مشترک در قالب هنرهای نمایشی یکی از راه کارهای تقویت نظری و عملی مبانی مشترک شیعیان با پیروان مذاهب اربعه است. گفتنی است هر گونه بی دقتی در این کار سبب می شود آن طرح از فراگیری لازم میان شیعه و سنی برخوردار نباشد و به جای کاهش حساسیت ها، حساسیت های دیگری پدید آورد. پیروان مذاهب اربعه و تشیع می توانند در گفتار و کردارشان به منش اجتماعی پیشوایان خود توجه کنند و از آنان الگو بگیرند. در این صورت، از نظر افکار، مبانی فکری مشترک اسلامی در جامعه تقویت می گردد.

ص:119

به تصویر کشد واکنش منفی اهل سنت را در پی خواهد داشت. حتی ممکن است رسانه از سوی علمای اهل سنت تحریم شود. واکنش اهل سنت ایران در برابر سریال امام علی (ع) این واقعیت را به اثبات رسانده است. بنابراین در چنین مواردی باید با ریزبینی ویژه ای رفتار شود.

ص:120

برپایی این برنامه ها پیش گام باشد، زیرا از گستره ی پوششی بالایی در سطح کشور برخوردار است.

ص:121

ص:122

ص:123

انگیزه نسبت به موقعیت ها، افراد و پدیده های پیرامون آنان متفاوت است، زیرا حالت ها و شرایطی را در می گیرد که نیاز آدمی رابر طرف می سازد و رفتار وی را در مسیر برآوردن غرایز جهت می دهد. چون میان ایجاد انگیزه و رشد عواطف انسانی پیوند وجود دارد، با برانگیختن انگیزه های دیگر دوستی، وطن دوستی قانون مداری و پای بندی به باورهای اخلاقی که پدیده های معنوی وابسته به مذاهب به شمار می روند. مسؤولیت انسان ها در برابر دین و جامعه افزایش می یابد.

ص:124

تبیین سازد تا اهداف دین در زنده ساختن فرهنگ همیاری متقابل برآورده گردد.

ص:125

ص:126

وحدت جامعه ی اسلامی است. پیشوایان مذاهب اربعه می گویند: «اگر مومنان به مقاتله پرداختند، واجب است که صاحبان خرد مداخله کنند و زمینه ی صلح رافراهم آورند. اگر طایفه ای بر دیگری تجاوز کرد و صلح را نپذیرفت، بر همه ی مسلمانان واجب است بر قتال با چنین طایفه ای اجتماع کنند».(1) و این نشان می دهد که همه ی مذاهب اسلامی در پیش گیری از بروز تفرقه های ملی و مذهبی اتفاق نظر دارند. ضرورت وحدت از دیدگاه رهبران شیعه و سنی امری انکارناپذیر است. که جامعه ی اسلامی ما در عصر حاضر بیش از گذشته به ان نیاز دارد. امام خمینی رحمه الله درباره ی وحدت فرموده است: «برادران اهل سنت و تشیع لازم است که وحدتشان راهر چه بیشتر حفظ کنند. مطرح کردن سنی و شیعه خلاف اسلام است. و فرقی بین شیعه و سنی نیست. بلکه همه ی ما مسلمان هستیم و باید برادرانه برای اسلام و انقلاب اسلامی، مبارزه و جهاد کنیم. امروز اختلاف ماتنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فرق».(2)

پس ضرورت رسیدن به وحدت امری ضروری و تردیدناپذیر بوده و زمینه های تفاهم و وحدت نیز در ذات اسلام نهفته است ولی کشف و ارایه ی آن بر عهده ی صاحب نظران و رسانه های ملی و محلی است.

ص:127

رسانه می تواند با تدوین برنامه های جامعی که در برگیرنده ی اشتراک میان تشیع و اهل سنت باشد، روح همگرایی جمعی رازنده سازد و زمینه های وحدت را فراهم آورد.

عصر کنونی عصری است که امواج، جانشین کتاب شده و امواج ویرانگر اردوگاه غرب، بیش از همه هویت دینی _ اخلاقی و شیرازه ی وحدت اسلامی جامعه های اسلامی را هدف گرفته است. در چنین شرایطی وظیفه ی رسانه بیش از پیش سنگین تر می نماید. تنها در پرتو همت بلند است که آرزوهای دشوار تحقق می یابد و کارهای به ظاهر ناممکن دست یافتنی و وصول به این مهم با برنامه ریزی و کوشش های عملی رسانه اسلامی دور از دسترس نخواهد بود.

به امید آن روز.

ص:128

ص:129

11_ انصاف پور، غلام رضا؛ روند نهضت های ملی _ اسلامی در ایران، تهران، فرانکلین، چاپ اول، 1359.

12_ بی آزار شیرازی، عبدالکریم؛ رسالت انقلاب اسلامی در توحید کلمه، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، پاییز 1365 ه . ق.

13_ بیهقی، احمد بن الحسین بن علی؛ سنن بیهقی، بیروت، دارالفکر.

14_ پیترز، رادولف؛ اسلام واستعمار، محمد خرقانی، آستان قدس رضوی، مرداد ماه 1365.

15_ تیجانی، سیدمحمد؛ اهل سنت واقعی، عباسعلی براتی، چاپ پاسدار اسلام، 1375.

16_ جاویدان، محمدعلی؛ در تحلیل استعمار فرهنگی، تهران، انتشارات سازمان تبلیغاتی وابسته به بنیاد بعثت، 22 بهمن 1358.

17_ حُر عاملی، محمد بن الحسن؛ وسایل الشیعه، تهران، مکتبة الاسلامیه.

18_ حموی، یاقوت؛ معجم البلدان، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

19_ خسروشاهی، سیدرضا؛ علل ظهور فرق و مذاهب اسلامی، تهران، نقش جهان.

20_ خمینی، سید روح اللّه ؛ صحیفه ی نور، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، پاییز 1365.

21_ رفیع، جلال؛ فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولد، تهران، موسسه ی اطلاعات، چاپ اول، 1373.

ص:130

22_ زیّن، محمدحسین؛ الشیعه فی التاریخ، بیروت، دارالآثار، 1399 ق _ 1979 م.

23_ سیدقطب؛ ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، سیدمحمد خامنه ای، تهران، انتشارات بعثت، چاپ دوم، 1358.

24_ شاکر، محمود؛ جهان اسلام، حسن اکبری مرزناک، تهران، موسسه ی خدماتی و فرهنگی 22 بهمن.

25_ شعاری نژاد، علی اکبر؛ روان شناسی عمومی، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، چاپ اول، 1351.

26_ شکوری، ابوالفضل؛ فقه سیاسی، قم، امیرکبیر، 1361.

27_ شوکانی، محمدبن علی؛ ارشاد الفحول الی التحقیق من علم الاصول، مصر (قاهره)، ناشر: مصطفی البابی الحلبی و اولاده، 1356 ق.

28_ شیخ الاسلام کردستانی، سیدمحمد؛ راهنمای مذهب شافعی، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1337.

29_ شیخ صدوق؛ مصداقة الاخوان، قم، انتشارات بشیر، چاپ نمونه، 7 صفر 1404.

30_ صدر، سید محمدباقر؛ کلیات پیرامون عبادات اسلامی، جمال موسوی، انتشارات روزبه، 12 فروردین، 1359.

31_ صدیقی، رحمت اللّه ؛ جایگاه زنان و دختران در جامعه (اهل سنّت)، تهران، دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران، 1378 ه . ق.

32_ عبدالرحمن بن ابی بکر؛ تاریخ الخلفاء سیوطی (ج)، مصر، ادارة الطباعة المنسیریه، 1351 _ 1411.

ص:131

33_ عبدالوهاب، عبداللطیف، سنن ترمذی، بیروت، دارالفکر، 1408 ه . ق.

34_ عمید زنجانی، عباسعلی؛ بنیادهای ملیت در جامعه ایده آل اسلامی، تهران، واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت.

35_ فخر رازی، محمد بن عمر؛ تفسیر الکبیر، مصر (قاهره)، ناشر: عبدالرحمن محمد، 1357 ق.

36_ قائمی، علی؛ تفرقه مسأله روز ما، انتشارات قیام، چاپ سعید نو.

37_ قزوینی، محمد بن یزید؛ سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر.

38_ مالک بن انس؛ المؤطاء، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول.

39_ مجلسی، علامه محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت (لبنان)،مؤسسة الوفاء .

40_ مجموعه ی مقالات، دومین همایش علمی وحدت، زاهدان، نمایندگی ولی فقیه در بین اهل سنّت، چاپ ستاره، چاپ اول، بهار 1377.

41_ مشکور، محمد جواد؛ سیر کلام در فرق اسلامی، تهران، شرق، چاپ اول، 1368.

42_ مطهری، مرتضی؛ جهان بینی اسلامی، قم، انتشارات صدرا.

43_ مطهری، مولانا شمس الدین؛ خلاصة المسایل عقیده و فقه حنفی، خواف، حوزه ی علمیه احناف، تابستان 1364 ه . ق.

ص:132

44_ مظفر، علامه محمد حسین؛ تاریخ شیعه، محمدجواد مشکور، تهران، ناشر: اشراقی، چاپ چهارم، 1368.

45_ مُغنیه، محمدجواد؛ الفقه علی مذاهب الخمسه، بیروت، دارالعام للملایین، 1960 م.

46_ مفید، محمد بن محمد؛ ارشاد، هاشم رسولی، تهران، نشر علمیه ی اسلامیه، 1346ق.

47_ ملکی، محمد؛ آشنایی با متون درسی حوزه های علمیه ی ایران (شیعه، حنفی، شافعی)، قم، دارالثقلین، چاپ اول، تابستان 1376.

48_ نقوی، علی محمد؛ اسلام و ملی گرایی یا ناسیونالیزم از دیدگاه اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1364.

49_ نسایی، احمد بن شُعیب؛ سنن نسایی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1348، 1993 م.

50_ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، چاپ دارصادر.