بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

 چنانکه امر به منکر کار شیطان است:

 «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الفَقرَ و یَأمُرُکُم بِالفَحشاء»(1)

 امر به معروف یک وظیفه عمومی است. قرآن می فرماید: تمام مردان و زنان با ایمان نسبت به یکدیگر حق ولایت دارند تا یکدیگر را به معروف سفارش کنند و از منکر باز دارند.(2)

 البتّه همواره در قرآن، امر به معروف، مقدم بر نهی از منکر به کار رفته است تا بفهماند که کارها را از راه مثبت پیگیری کنید و در جامعه، تنها انتقاد کننده نباشید.

گویا دوست دارد که خداوند متعال معصیت شود. چنین کسی اعلام دشمنی با خدا کرده است.(1)

 رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: گروهی هستند که نه پیامبرند و نه شهید؛ ولی مردم به مقام آنان که به خاطر امر به معروف به دست آورده اند، غبطه می خورند.(2)

 در پایان این بحث به یک نمونه قرآنی از نهی از منکر اشاره می کنیم:

التَّماثیل»

 5 - در امر و نهی، مردم را به کرامت و شخصیت خودشان متوجه سازیم. «اَنتُم لَها عاکِفُون»

 6- در نهی از منکر، گاهی باید یک نفر در برابر گروهی قرار گیرد. «ِلاَبیهِ و قَوْمِه»

 7- در امر و نهی با شیوه سؤال، وجدانها را بیدار کنیم. «ما هذِهِ التَّماثیل»

 8 - در امر و نهی، قاطعیت و صراحت داشته باشیم. «اَنْتُم وَ آبائکُم»

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 28

ص: 29

ص: 30

 اسلام، اینها را به عقل واگذار کرده تا بهترین و سریعترین راه را برای تأثیر پیدا کند.

 بزرگان، شرط وجوب امر به معروف را احتمال تأثیر دانسته اند. یعنی اگر بدانید که اثر نمی کند، بر شما واجب نیست.

 ما ضمن پذیرش این اصل کلی، به چند نکته اشاره می کنیم:

 1- ممکن است سخن ما فعلاً اثر نکند؛ ولی بعداً اثر کند و به مرور زمان موجب بیداری و هوشیاری شود.

 امام حسین علیه السلام فرمود: من برای احیای امر به معروف و نهی از منکر به کربلا می روم. گرچه آن زمان، امام شهید شد و یزید و لشکرش تحت تأثیر قرار نگرفتند؛ ولی به مرور، ناحق بودن بنی امیه و مظلومیت اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای مردم روشن شد.

 2- فضاسازی یک ارزش است؛ برای مثال، هر کسی که به تنهایی مشغول نماز می شود، مستحب است اذان بگوید و در اذان، «حیّ علی الصلوة» سردهد. گفتن این جمله یک ارزش است؛ هر چند شنونده ای وجود نداشته باشد تا برای برپایی نماز بشتابد.

 3- با نهی از منکر لذت گناه را از کام گناهکار می گیریم و نمی گذاریم که او با خیال راحت گناه کند.

 4- عذر برای ما و اتمام حجت بر گناهکار؛

 قرآن می فرماید: گفتن حقّ، مایه اتمام حجّت بر گنهکار است تا نگوید: کسی به من تذکر نداد و عذری است برای مؤمن تا به او گفته

ص: 32

نشود: چرا فریاد نزدی. «عذراً او نذراً»(1)

 آری، احتمال اثر شرط وجوب است؛ یعنی اگر احتمال اثر نمی دهی، واجب نیست؛ نه آنکه ممنوع باشد.

 2- تشکر از خداوند

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: حتی اگر خداوند برای گناه، کیفر دوزخ قرار نمی داد، لازم بود که انسان به خاطر تشکّر از آن همه الطاف او، از گناه و مخالفتش دوری کند.(1)

 3- توجّه به نظارت اولیای خدا

 در اصول کافی، روایات متعددی نقل شده است مبنی بر اینکه : در هر هفته، اعمال انسان به امام زمان علیه السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله عرضه می شود و آن بزرگواران را خشنود یا ناراحت می کند.

 4- توجه به آثار شوم گناه

 قرآن می فرماید: «ما اَصابَکُم مِن مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ اَیدیکُم»(2) هر مصیبت که به شما می رسد، به خاطر عملکرد خودتان است.

 آشنایی با تاریخ و زندگی اقوام گذشته که اهل منکر بودند، انسان را به دوری از منکرات می کشاند.

 در قرآن کریم دهها آیه در این زمینه آمده است:

 «فَاَهلَکناهُم بِذُنُوبِهِم»(3) ما فلان قوم را به خاطر گناهانش هلاک کردیم.

 «فَاَهلِکُوا بِالّطاغِیَة»(4) طغیان مردم سبب نابودی آنان است.

 «وَ مِنهُم مَن اَغرَقنا)(5) قومی را در آب غرق کردیم.

 «فَاَخَذَتْهُم صاعِقَةَ العَذاب»(6) گروهی را با صاعقه نابود کردیم.

ص: 34

 «بِریحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَة»(1) جمعی را با باد سرد کننده هلاک کردیم.

 «جَعَلنا عالِیَها سافِلَها»(2) شهر قومی را زیر و رو کردیم.

 آشنایی با این هشدارها، یکی از عوامل دست برداشتن از منکرات و کفر و طغیان است. تمام آیاتی که سفارش به سیر در زمین و نگاه همراه عبرت کرده و تمام آیاتی که ما را به مطالعه عاقبت کار نیکوکاران یا فاسدان دعوت کرده، به همین منظور است.

 5 - توجّه به برکات معروف

 آشنایی با منافع و آثار خوبی ها، انسان را برای انجام معروف آماده می سازد. امام رضا علیه السلام می فرماید: اگر مردم زیبایی های سخنان ما را بدانند، حتماً پیرو ما می شوند.(3)

 امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند متعال به موسی وحی کرد: من به خاطر تلاش پدران به فرزندان لطف می کنم. اگر پدران نیکوکار باشند، به فرزندانشان خیر و برکت می رسد؛ اما اگر شرور باشند، به فرزندانشان شر می رسد.(4)

 آری، کار خیر یا شر در همین دنیا نیز بی پاسخ نمی ماند.

 این جهان کوه است و فعل ما ندا

سوی ما آید صداها را ندا

 از مکافات عمل غافل مشو

گندم از گندم بروید جو ز جو

ص: 35

ص: 37

ص: 38

 بر اساس روایات: اگر مردم امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند، اشرار بر آنان مسلط خواهند شد و دعاها و ناله ها دیگر اثر نخواهد داشت.(1)

 گاهی سکوت در برابر گناه، نشانه رضایت است که در این صورت بر اساس آیات و روایات، این گونه افراد شریک گناهکار حساب می شوند.

 خداوند به یهودیان زمان پیامبر خطاب می کند که : «چرا شما انبیای پیشین را کشتید؟» در حالی که نیاکان آنان پیامبران را کشته بودند، ولی چون نسل آنها به کار پدران خود راضی بودند، خداوند، فرزندان را به کردار پدران مورد عتاب و انتقاد قرار می دهد.(2)

 با اینکه قاتل حضرت علی علیه السلام یک نفر به نام ابن ملجم بود، ولی در شب نوزدهم ماه رمضان سفارش کرده اند که صد مرتبه بگویید: «اللهم العن قتلة امیرالمؤمنین» خدایا! قاتلان علی را لعنت کن! زیرا بسیاری دیگر نیز به این کار راضی بودند.

امور شخصی مردم و سلب آزادی از آنان است، در حالی که معنای آزادی آن نیست که هر کس هر کاری انجام دهد؛ زیرا این نه با عقل سازگار است و نه هیچ فرد و جامعه و رژیمی به آن تن می دهد.

 آزادی در چهارچوب قانون و عقل و فطرت معنا دارد؛ وگرنه می شود هرج و مرج و بی بند و باری.

 در زندگی اجتماعی، آزادی باید بر اساس سلامت جامعه و مقررات فراگیر معنا شود. فرمان پلیس در مورد حرکت یا توقف اتومبیل ها برای اصلاح امر ترافیک، در همه جای دنیا پذیرفته شده است و کسی آن را مخالف آزادی نمی داند، در حالی که کار پلیس نوعی امر به معروف یا نهی از منکرِ عملی است.

 3- حیا و خجالت

 گاهی فرد خجالت می کشد و حیا می کند از اینکه تذکر دهد و جلوی منکری را بگیرد. این نوع حیا در روایات اسلامی مورد انتقاد است و باید این صفت را از خود دور کرد.

 4- ترس

 برخی افراد می ترسند که مشتری و خریدار آنان کم شود؛ یا دوستانشان را از دست بدهند؛ یا به حرفشان اعتنایی نشود؛ یا مورد تهدید قرار گیرند و یا مردم از کار آنان انتقاد کنند. در حالی که در روایات متعدد آمده است: «امر به معروف و نهی از منکر کنید و نترسید؛ زیرا نه رزق شما قطع، و نه مرگ شما نزدیک می شود».(1)

ص: 42

 5 - با یک گل بهار نمی شود

 گاهی سکوت دیگران، انسان را به سکوت وا می دارد و می گوید: من که به تنهایی نمی توانم کاری بکنم، اگر همه بگویند، من هم می گویم. در حالی که امر به معروف در آن فضای مرگبار و ساکت، پاداش بیشتری دارد. در حدیث می خوانیم: «بهترین جهاد، کلمه حقی است که انسان در برابر فرد ستمگر بگوید»

 6- انحراف فکری

 بعضی افراد می گویند: اگر خدا می خواست، خودش جلوی این افراد را می گرفت و توبیخشان می کرد، لابد خدا خواسته است که این کارها باشد. به ما چه ربطی دارد که مانع شویم؟

 این منطق نظیر آن است که بگوییم: اگر فلان کار خوب است، چرا خدا خودش انجام نمی دهد؛ اگر سیر کردن گرسنگان خوب است، خدا خودش به آنان روزی دهد؛ چرا ما خرج آنان را بپردازیم؟(1)

 گویا این افراد از اینکه خداوند مردم را مختار آفریده تا هر کس به انتخاب خودش عمل کند و آزمایش خودش را پس بدهد، غافلند.

 7- توقع نابجا

 بعضی می گویند: نگرانیم که به گفته ما عمل نشود. این توقع نابجا است؛ مگر مردم همه سخنان انبیا و امامان معصوم را گوش دادند؟

 رسول اکرم صلی الله علیه وآله به حضرت علی علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند که اگر حتی یک نفر توسط تو هدایت شود، برای تو از آنچه خورشید بر آن

ص: 43

می تابد، بهتر است».(1)

 8 - دیگران هستند

 گروهی می گویند: اگر لازم باشد، فلان شخصیت، یا مقام و یا فلان انجمن اسلامی و دیگران هستند. غافل از آنکه امر به معروف همچون نماز، وظیفه همه است و غفلت دیگران دلیلی بر توجیه غفلت ما نیست.

 9- امروز بگویم، فردا چه می شود؟

 بعضی امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند و می گویند : «بر فرض ما امروز جلو فساد را گرفتیم. باز فردا فساد خواهد کرد.» مثل آن که بگوییم : «اگر امروز منزل و حیاط را تمیز کنیم، باز هفته دیگر کثیف خواهد شد.» تکرار گناه فردا، دلیل بر سکوت امروز ما نیست.

 10- ترک وظیفه به گمان خودسازی

 فراریان جنگ تبوک به پیامبراکرم صلی الله علیه وآله می گفتند: در سفر به تبوک و جنگ با سپاه روم، نگرانیم که چشممان به دختران آنان بیفتد و گناه کنیم، لذا به این سفر نمی آییم!

 11- کار از کار گذشته

 بعضی می گویند: باید فکر اساسی کرد و کار از تذکّر وموعظه گذشته است. مانند آن که تشنه ای را می بیند و می تواند با کمی آب او را از مرگ نجات دهد، ولی می گوید: باید فکر آبرسانی سراسری باشیم.

 البته، فکر اساسی و تصمیم کلی حرف منطقی است، ولی این تفکر نباید بهانه ترک امر به معروف و نهی از منکرِ موردی شود.

ص: 44

باید آماده آن بود.

 آیاتی که در انتقاد از گروهی می فرماید : «خداوند سزاوارتر به ترسیدن است تا مردم»(1) به ما می گوید: از مردم نترسید!

 و روایاتی که می فرماید : «بزرگ ترین جهاد، کلام حقی است که نزد حاکم ستمگری زده شود»(2) و «حق را بگویید گرچه بر علیه شما باشد»(3)؛ الهام بخش جرأت وجسارت در انجام تکلیف الهی است.

 بنابراین، روایاتی که می گویند : «امر به معروف زمانی است که انسان بر جان خود و دوستانش نترسد.»(4) مخصوص مواردی باشد که قانون اهم و مهم مطرح است؛ یعنی منکر در حدی نیست که ارزش فدا کردن جان را داشته باشد.

 اصلاً امر به معروف دردسر دارد و لذا لقمان به پسرش می گوید : فرزندم! نماز به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر نما و در انجام این وظیفه بر آنچه به تو رسد، صبر و تحمل کن که این پشتکاری نیاز به صلابت و عزم و اراده ای قوی دارد.(5)

به حمایت از این آمر به معروف به پا خاستند و او را بدرقه کردند.

 به هنگام بدرقه، هر سه بزرگوار به ابوذر دلداری دادند و سخنانی فرمودند. حضرت علی علیه السلام فرمود: «ای اباذر! تو برای خدا غضب کردی و فریاد زدی. اینها از افشاگری تو و از دست دادن حکومت ترسیدند؛ ولی تو هم از گناهِ سکوت ترسیدی و فریاد زدی. فردای قیامت معلوم خواهد شد که برنده کیست.»

 ابوذر در ربذه غریبانه و در حالی که سرش در دامن دخترش بود، جان سپرد.

مهم باشد، فدای آن شود. برای مثال، حفظ اسلام مهم تر از جان امام حسین علیه السلام است، لذا آن حضرت شهید می شود تا اسلام زنده بماند.

ص: 49

ص: 50

عرب ها به خاطر تعصب نابجا تسلیم نمی شدند.(1)

 3- تکبر

 سرچشمه تکبر، سن و علم و مال و شکل و قبیله و مقام و حزب و فرزند و امثال آنهاست.

 شخصی به محضر امام آمد و گفت: «من از لباس فاخر و منزل و مرکب خوب استفاده می کنم، آیا این نشانه تکبر است»؟

 حضرت فرمود: «نشانه تکبّر آن است که حرف حق را نپذیری».(2) آری چه بسیارند فقرای متکبّر و اغنیای پذیرنده.

 4- لقمه حرام

 امام حسین علیه السلام روز عاشورا به لشگریان یزید فرمود: «دلیل آنکه امر به معروف و نهی از منکر در شما اثر نمی کند آن است که شکم های شما از حرام پر شده است».(3)

 2- تعارضات تربیتی

 تعارض میان مدرسه و منزل در مسائل دینی و تربیتی باعث می شود تا فرزند دچار سردرگمی شود. در مدرسه با نماز آشنا می شود امّا در خانه والدینش نماز نمی خوانند.

 تعارض میان سفارش به صرفه جویی در سخن و اسراف در عمل، اعتقاد شنونده را نسبت به گوینده کم می کند .

 3- طاغوت ها

 در قرآن، بارها جمله «یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّه» به کار رفته است. افرادی که مانع راه خدا می شوند معمولاً طاغوتها هستند، البتّه سرمایه داران دنیا طلب ویا دوستان فاسد یا والدین و همسر و استاد و مشاوران ناباب نیز مصداق این آیه می باشند.

 4- مشکلات اقتصادی

 قرآن در دعوت مردم به عبادت، می فرماید:

 «فَلْیَعبدوا رَبَّ هذا الْبَیت الَّذِی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُم مِن خَوْف»(1)؛ «مردم باید بنده خدا باشند؛ او آنان را از گرسنگی و ناامنی نجات داد.» در اینجا، خداوند تأمین نیازهای اولیه مردم را زمینه دعوت آنان به عبادت قرار داده است.

ص: 53

ص: 54

ص: 55

ص: 56

 6. از کلمات عاطفی، نرم و محبّت آور استفاده کنند.

 قرآن، انبیا را برادر مردم معرفی می کند(1) و این تعبیر، بهترین اهرم برای جذب مردم است.

 خداوند به موسی و هارون علیهما السلام می فرماید، هنگامی که نزد فرعون رفتید، با او به نرمی سخن بگوئید.(2)

احترام و اطاعت دیگران باشد و نسبت به معروف، علم و بصیرت داشته باشد، نه بر کسانی که خود در انتخاب راه متحیّرند.(1)

دارد و با هر شیوه ای که می پسندد، این کار را انجام دهد.

 در حدیث حسینی می خوانیم:

 «صاحِبُ الاَمرِ بِالمَعروفِ یَحتاجُ الی ان یکون عالِماً بالحَلال و الحرام»

 «کسی که امر به معروف می کند، باید دین شناس باشد و حلال و حرام را بداند».

 «فارغاً من خاصّة نفسه» «گرفتار نفس خود نباشد». اگر حرفی می زند ویا گامی برمی دارد، برای اصلاح جامعه و رضای خدا باشد و نه مطرح کردن خود.

 «ناصحاً للخلق» «خیرخواه مردم باشد و انگیزه او، سوز درونی و غیرت دینی باشد».

 «رحیماً رفیقاً بهم» «با مردم مهربان و رفیق باشد و تا ضرورت پیش نیاید، خشونت نکند».

 «داعیاً لهم باللطف» «با لطافت ومحبت، مردم را به کار خیر و خوبی دعوت کند».

 «حسن البیان» «گفتارش نیکو باشد».

 «عارفاً بتفاوت اخلاقهم» «بداند که هر کس خلق و خویی دارد و با هرکس باید طور خاصی سخن گفت».

 «بصیراً بمکر النفس» «از حیله های نفسانی آگاه باشد» تا مبادا در قالب امر به معروف و نهی از منکر به اهداف شومی کشیده شود.

 «صابراً» «اگر در راه امر به معروف و نهی از منکر ضربه ای دید، مأیوس نشود و پشتکار داشته باشد».

 «لا یکا فیهم و لا یشکو منهم» «اگر از مردم آزاری دید، انتقام نگیرد و

ص: 60

شکایتی نکند».

 «لا یستعمل الحمیّة» «در کار تعصّب قومی وقبیله ای نداشته باشد».

 «لا یغتاظ لنفسه» «غیظ او برای نفس نباشد»، بلکه برای خدا و ارتکاب کار زشت توسط دیگران باشد. نه اینکه چرا شأن و مقام مرا مراعات نکرد.(1)

 فتوای فقها این است که لازم نیست به تمام فرامین خدا عمل کنید تا واجد شرائط امر به معروف باشید.

 گروهی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمدند و گفتند: تا ما به همه احکام عمل نکنیم، امر به معروف نمی کنیم.

 حضرت فرمود: امر به معروف کنید؛ گرچه به همه آنچه می گویید، عمل نمی کنید و نهی از منکر کنید گرچه از همه منکرات دوری نمی کنید.(1)

 سؤال: اگر مردم مخالفت کردند، چه کنیم؟

 پاسخ: اولاً: سنت و برنامه خداوند بر آزاد گذاشتن مردم است.(2) لذا پیامبر می فرماید: من وکیل شما نیستم.(3)

 بنابراین، معنای تذکر شما، قبول حتمی مردم نیست.

 ثانیاً: باید به مردم فرصت داد. زیرا کسانی که مدت ها در راهی رفته اند، یکدفعه نمی توانند از راه خود دست بردارند.

 ثالثاً: گاهی باید صبر کنیم تا حساسیت طرف از بین برود، درست مثل دندانپزشکی که اگر دندان درد کند، آن را نمی کشد.

 رابعاً: ممکن است اگر شیوه را عوض کنیم، او بپذیرد.

 و فراموش نکنیم که اگر مردم اعتنایی نکنند، پاداش ما در نزد خداوند محفوظ است.

ص: 62

او را از خواب بیدار کرد و به مسجد برد و به نماز شب واداشت. همین که اذان صبح شد، گفت: اکنون وقت نماز صبح است. و بعد، نماز ظهر و عصر را خواندند؛ در حالی که می گفت، نباید از نمازها و دعای نافله و مستحبات غافل شد. این مسلمان چنان با نماز و دعا، وقتِ مسیحی تازه مسلمان را پر کرد که روز بعد

گفت: اگر اسلام این است، همان بهتر که مسیحی باشم.

ص: 65

ص: 66

 4. حسن خلق و نرمخویی

 کسی که امر و نهی می کند، بدیها را با خوبی دفع می کند.(1) و اهل انتقام و غیظ نیست.(2)

 از لغزش مردم در هنگام عذرخواهی بگذریم که این، نشانه جوانمردان تاریخ است. همین که برادران یوسف از او عذرخواهی کردند، فرمود: امروز ملامتی بر شما نیست.(3)

 کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، مانند پزشکی است که به مداوای مریض می پردازد. چه بسا مریض بهبود یابد و سالها عمر کند؛ ولی خود پزشک در حادثه ای جان دهد.

حق را می پذیرند. نمونه آن، پسر نوح و همسر لوط است.

 3- نسل نو

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: روح نوجوان همچون زمین خالی است و آموزش نوجوان مانند نقش بر سنگ، ماندگار است.(1)

 در روایات می خوانیم: به سراغ نسل نو بروید، زیرا که آنان زودتر از دیگران به سوی خیر گرایش پیدا می کنند.(2)

 4- همسایگان

 رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: چرا مردم همسایگان خود را آموزش نمی دهند؟ موعظه نمی کنند؟ امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند؟ و چرا همسایگان حاضر نمی شوند آموزش ببینند؟(3)

نورانی اسلام باید حکومت اسلامی در کار باشد؛ وگرنه بسیاری از احکام که نیاز به قدرت دارد، به زمین خواهد ماند. آری! ولایت فقیه یک ضرورت برای اجرای احکام الهی است.

 وظایف حکومت در امر به معروف و نهی از منکر مخصوص به چند نمونه نیست. جکومت وظیفه دارد معروف های سیاسی اجتماعی را احیا و از منکرات اقتصادی اجتماعی جلوگیری کند.

 اینها نمونه هایی از وظایف حکومت است:

 کنترل نرخها و جلوگیری از هرج و مرج بازار؛

 جلوگیری از واسطه های کاذب که وسیله گران شدن جنس هستند؛

 نظارت برقراردادها وجلوگیری از سوء استفاده هایی که در تنظیم اسناد می شود.

 دقت در توزیع عادلانه، حفظ بیت المال و شناسایی امین ترین افراد برای سپردن بیت المال به آنها.

 استفاده بهینه از منابع طبیعی.

 ایجاد شغل مفید برای بیکاران و آموزش دادن کارگران ساده برای بهتر نتیجه گرفتن از منابع طبیعی و فنی؛ زیرا اشتغال، بزرگ ترین معروف و بیکاری زمینه انواع منکرات است.

از رود نیل گذشتند، گروهی بت پرست را دیدند. فوراً تحت تأثیر قرار گرفتند و از موسی خواستند که حضرت برای آنان بت قرار دهد تا عبادت کنند.»(1)

 2. حضرت ابراهیم علیه السلام یک تنه تبر به دست گرفت، وارد بتکده شد و همه بت ها را شکست. سپس تبر را به گردن بت بزرگ آویخت.(2)

 3. موسی به سامری گفت: «به خدا سوگند که گوساله طلایی تو را آتش می زنم و خاکسترش را به دریا می ریزم.»(3)

 4. ماجرای مسجد ضرار؛ منافقان در مدینه با وجود مسجد پیامبرصلی الله علیه وآله، مسجد دیگری ساختند تا در سایه نام مسجد، نیروهای خود را تمرکز دهند و با دشمنان خارجی ارتباط برقرار کنند. آنها برای به رسمیت شناخته شدن مسجدشان از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دعوت کردند به امامت خویش، نماز جماعتی در آنجا برگزار کند.

 حضرت که در آستانه جنگ تبوک بودند، پاسخ مثبتی ندادند. پس از آنکه رفتند و برگشتند، مردم را برای خراب کردن مسجدی که مرکز تجمع منافقین بود، بسیج کردند. از این ماجرا در قرآن به اشاره ذکر شده است.

 از چهار نمونه ای که از قرآن نقل کردم، می توان چنین نتیجه گرفت که برای اجرای نهی از منکر باید ابتدا، مراکز و انسانهای فتنه خیز را از جامعه حذف کرد؛ زیرا بدون محو کردن آنها، نهی از منکر، مبارزه با معلول و رها کردن علت هاست.

ص: 72

 نظام و حکومتی که بنا دارد امر به معروف و نهی از منکر را احیا کند، باید برای سالم سازی محیط گام هایی بردارد؛ از جمله:

 1- تبلیغ در مورد ازدواج آسان و دادن وام ازدواج به جوانها.

 2- تفکیک مراکز دختر و پسر در همه مقاطع تحصیلی، پارک ها، مکانهای عمومی، بیمارستانها و حتی مراکز خدماتی (تا آنجا که امکان دارد)؛ تا زنان بتوانند با لباس ساده مشغول به کار شوند و مردان نیز مزاحمتی نداشته باشند.

 3- جلوگیری از تولید فیلم ها، نوارها، کتاب هایی که در آنها زمینه های انحراف و فساد و ابتذال زیاد است؛ بخصوص بستن بعضی شرکت ها، بوتیک ها و مؤسسات منحرف و یا جلوگیری از ارائه لباسها و...

 4- دقت در گزینش افراد تا مهره های وابسته و فتنه گر، میدانی برای رشد افکار خود نداشته باشند. بخشی از این اقدامات بحمدالله در سایه جمهوری اسلامی انجام شده و امید است که کامل شود.

 5 - از آنجا که حیا مانع بسیاری از گناهان و نداشتن حیا زمینه ساز انواع منکرات است، مسؤولان نظام باید اصل حیا را در تار و پود جامعه مراعات کنند تا میدانی برای رشد خلافکاران پیدا نشود.

 از جمله، دولت اجازه ساختن ساختمان هایی را که ساکنان آن به طور طبیعی حیا را از دست می دهند، به کسی ندهد. آری! در ساختمان هایی که فرد در درون خانه خود همه جای خانه همسایه را می بیند، حیایی نمی ماند.

 امام حسن و امام حسین علیهما السلام کودکانی بودند که با شلوار بلند وارد فرات شدند. شخصی به آن دو عزیز گفت: «لباس شما خراب شد.»

ص: 73

 این دو عزیز در پاسخ او فرمودند: «خراب شدن شلوار بهتر از خراب شدن دین و حیا است.»(1)

 6- اسلام برای سالم سازی محیط، تربیت کودکان و مدیریت داخلی خانه را به زن سپرده است و تا حد امکان با سپردن کارهای مفید در محل آرام خانه، زن را ازخارج شدن بدون دلیل و دور از چشم شوهر نهی فرموده است. البته، هر کجا که نیاز باشد،به زن اجازه خروج داده است؛ از جمله رفتن به مکه بدون شوهر.

 آنچه محیط را فاسد می کند، رها شدن، بی بندوباری و بی هدفی است؛ وگرنه اسلام به زن اجازه آموختن و آموزش، شرکت در انتخابات، داشتن استقلال اقتصادی و سیاسی، شرکت در عالی ترین کنگره های علمی، نوشتن انواع مقالات تخصصی و تربیتی و علمی را داده است.

 قرآن به آشنایی با تاریخ زنان نمونه همچون آشنایی با تاریخ مردان نمونه سفارش کرده است.

 در قرآن همان گونه که می خوانیم: «واذکر فی الکتاب ابراهیم»(2)، «واذکر فی الکتاب موسی»(3)؛ همچنین می خوانیم: «واذکر فی الکتاب مریم»(4)؛ همان گونه که مرد می تواند الگو و اسوه باشد، قرآن، همسر فرعون را الگو و نمونه تاریخ بشر قرار داده است.

ص: 74

ص: 75

ص: 76

 3- آئینه مراعات مقام و مدال را نمی کند.

 4- آئینه عیب را بزرگتر از آنچه هست، نشان نمی دهد.

 5 - آئینه همراه با نشان دادن عیب، نقاط قوّت را نیز نشان می دهد.

 6- آئینه عیب را روبه رو می گوید نه پشت سر.

 7- آئینه عیب را بی سر و صدا می گوید.

 8 - آئینه عیب را در دل نگه نمی دارد و همین که از کنارش رد شدی، عیب از صفحه او پاک می شود.

 9- آئینه را اگر شکستی، خرده های آن هم زشت وزیبا را نشان می دهد. مؤمن را اگر شکستی وتحقیر کردی، باز دست از حرفش بر نمی دارد.

 10- اگر آئینه عیب مرا گفت، باید خودم را اصلاح کنم؛ نه آنکه آئینه را بشکنم. آری! اگر مسلمانی نهی از منکر کرد، شما گناه را از خود دور کن و به انتقاد کننده اعتراض نکن.

 ای غزالی گریزم از یاری

که اگر بد کنم نکو گوید

 مخلص آن شوم که عیبم را

 همچو آیینه رو به رو گوید

 نه که چون شانه با هزار زبان

پشت سر رفته، مو به مو گوید

که خداوند در آفرینش او خود را ستوده است؛(1) همه چیز را به تسخیر او درآورده است؛(2) در آفرینش، بهترین شکل را به او عطا کرده است؛(3) برای او، انبیا و کتب آسمانی فرستاده است؛(4) او را موجودی فناناپذیر قرار داده است،(5) ارزش او بهشت است و نه کمتر؛ خداوند انواع فضیلت ها

وکرامت ها را به او مرحمت کرده است.(6)

 اگر انسان به این کرامت ها و مقامات توجه کند، هرگز خود را به کارهای زشت آلوده نخواهد کرد.

 راستی! چرا عمر ما چراگاه شیطان باشد؟ ما که جانشین خدائیم، چرا با دشمن خدا قرین باشیم؟

 حضرت علی علیه السلام فرمود: کسی که کرامت و ارزش خود را شناخت، دنیا و هوسها نزد او ناچیز می شود.(7)

 خاطره

 شخصی به نام شقرانی در زمان امام صادق علیه السلام مرتکب شراب خواری شد. امام صادق علیه السلام به او فرمود: ای شقرانی! کار زشت از هر کس که سر زند، زشت است؛ ولی اگر از تو سرزند، زشت تر است؛ همان گونه که کار نیکو از هر کس نیکوست؛ ولی اگر از تو سرزند، نیکوتر است. این به خاطر جایگاه تو است. تو از وابستگان ما هستی. پس، قدر خود را بدان!(8)

ص: 79

خواهد بود.

 3. استفاده از هنر، شعر و طنز

 نقش هنر در دعوت مردم به فساد و انحراف، بر کسی پوشیده نیست. سامری با هنر مجسمه سازی توانست مردم را منحرف و بنی اسرائیل را گوساله پرست کند.

 زیباگویی، فصاحت و بلاغت، بهترین اهرم برای جذب مردم است؛ همان گونه که قیافه زیبا و موزون نقش مهمی در تأثیر کلام دارد.

 در قرآن، امر شده است که هنگام رفتن به مسجد، زینت های خود را با خود بردارید.(1)

 سخن زیبا و مجادله نیکو از سفارشهای قرآن کریم است.(2)

 یکی از نامهای قرآن، احسن القصص است. آری، قصه گویی یک هنر است.

 4. انصاف در برخورد

 قرآن کریم در نهی از شراب، اول از منافع مادی و مالی آن سخن گفته است و بعد می فرماید: «ضررش از نفعش بیشتر است».(3)

 خداوند در برخورد با کافران و منافقان و مشرکان، همواره از عبارتِ «اکثرهم» استفاده می کند، یعنی همه آنان را نفی نمی کند بلکه می فرماید: بیشتر آنها چنین هستند. در برخورد با خلافکاران نیز باید ابتدا نقاط قوت و مثبت آنهارا بگوییم و سپس آنهارا متذکر کنیم.

ص: 81

 5 . امید دادن

 گاهی انسان گنهکار با خود می گوید: دیگر از ما گذشته است، ما دیگر راهی برای بازگشت نداریم. ما دیگر جهنمی شده ایم. این گونه افراد هر روز به گناه بیشتری گرفتار می شوند.

 چون قامت ما برای غرق است

در کم و زیاد او چه فرق است

 باید به آنها از عفو الهی و از پذیرفتن توبه و لطفی که خداوند به توبه کنندگان دارد بگوییم و خاطراتی از توبه کنندگان بیان کنیم تا گناه، او را به یأس نکشاند. باید به او تذکر داد که یأس از گناهان کبیره است.

 6. تغافل

 گاهی باید انسان خود را به غفلت بزند و تظاهر کند که من متوجه خلاف تو نشدم تا از این طریق شخصیت افراد شکسته نشود.

 قرآن می فرماید: برادران یوسف که پس از ده ها سال او را دیدند و نشناختند، به او گفتند: ما قبلاً برادری داشتیم به نام یوسف که دزد بود.

 یوسف خود را به تغافل زد و نگفت که آن برادر من هستم و چرا به من نسبت دزدی می دهید.(1)

 البتّه تغافل در مورد خلاف های شخصی، جزئی و فردی است؛ و گرنه در مسائل مهم که دشمنان و کفار برای براندازی نظام اسلامی نقشه می کشند، تغافل بزرگ ترین خواست دشمن است.(2)

 7. توجه به ظرفیت افراد

 امام صادق علیه السلام شخصی را برای مأموریتی به منطقه ای فرستاد. او

ص: 82

در گزارش خود به امام، از مردم منطقه به شدت انتقاد کرد. امام فرمود: ایمان ده درجه دارد. بعضی یک درجه ایمان دارند و بعضی دو درجه، بعضی هم هفت تا ده درجه. نباید کسانی که ایمان کامل تری دارند، از دیگران توقع بیش از ظرفیت داشته باشند.(1)

 در شیوه تبلیغ انبیا می خوانیم که می فرمودند: ما مأموریم طبق ظرفیت افراد با آنان صحبت کنیم.(2)

 8 . کنایه گویی

 قرآن به حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را خدا بگیرید؟!(3)

 در جای دیگر، خداوند پیامبرصلی الله علیه وآله را مخاطب قرار داده و می فرماید: اگر پدر یا مادرت نزد تو به پیری رسیدند، تو با آنان درشتی نکن!(4)

 در حالی که همه می دانیم حضرت عیسی مردم را به توحید دعوت می کرد و پیامبر اسلام در کودکی پدر و مادر خود را از دست داده بود. این گونه خطاب ها در حقیقت به مردم است.

 9. ایجاد محبّت

 در بخش مهمّی از قرآن، خداوند نعمت های خود را می شمارد تا عشق انسان را نسبت به خود زیاد کند.

 قرآن که مردم را امر به عبادت می کند، می فرماید: پروردگارِ کعبه را

ص: 83

پرستش کنید؛ زیرا او شما را از گرسنگی و ترس نجات داد.(1)

 نمونه هایی از سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره جذب دلها:

 1. هرگاه سه روز یکی از یاران را نمی دید، به سراغش می رفت.(2)

 2. از مریض ها در دورترین نقطه شهر عیادت می کرد.(3)

 3. مردم را با بهترین نام صدا می زد. حتی نام زنان و کودکان را با کرامت می برد.(4)

 در تاریخ زندگی اهل بیت علیهم السلام نیز خاطرات فراوانی به چشم می خورد که یک نمونه از آن را نقل می کنیم:

 مردی شامی به امام حسن مجتبی علیه السلام جسارت کرد. حضرت، ایشان را به منزل بردند و چنان مورد تفقد قرار دادند که او از حرفهای خود شرمنده شد.(5)

 در روایات می خوانیم: با هر کس که با تو قطع رابطه کرد، ارتباط برقرار کن و هر کس به تو بدی کرد، تو با او خوبی کن.(6)

 10. تحریک عواطف

 شخصی به مادرش تندی کرد. روز بعد، امام صادق علیه السلام او را دید و به او فرمود: چرا با مادرت تندی کردی؟ مگر نمی دانی که شکم مادرت منزل تو بود؟ دامان مادرت گهواره تو بود؟ شیر مادرت غذای تو بود؟

 سپس فرمود: پس با او خشن نباش.(7)

ص: 84

 11. مخفیانه و مختصر باشد

 در حدیث می خوانیم: هر کس برادر دینی خود را مخفیانه موعظه کند، او را آراسته کرده، ولی هر کس آشکارا موعظه کند، او را شرمنده کرده است.(1)

 گر نصیحت کنی، به خلوت کن

که جز این، شیوه نصیحت نیست

 هر نصیحت که برملا باشد

آن نصیحت به جز فضیحت نیست

 در حدیث می خوانیم:

 هرگاه کسی را موعظه می کنی؛ خلاصه بگو!(2)

 12. نمایاندن الگوها

 معرفی چهره های موفق و تجلیل از آنها، در دعوت مردم به معروف نقش مؤثری دارد. این که هر سال مردم در عاشورا فریاد «یا حسین» سر می دهند، زمینه دوری از پذیرش طاغوت ها و وفاداری به نظام اسلامی می شود.

 قرآن می فرماید: مردم دنیا از همسر فرعون درس بگیرند که چگونه جذب مال و مقام و قدرت فرعون نشد.(3)

 در جای دیگری می فرماید: از حضرت ابراهیم وحضرت محمّدعلیهما السلام درس بگیرید؛ زیرا این دو بزرگوار اسوه و الگو هستند.(4)

ص: 85

 13. تدریج

 همان گونه که شیطان انسان را گام به گام به سوی فساد می کشاند،(1) راه اصلاح و امر به معروف نیز باید گام به گام باشد.

 در قرآن، در مورد تحریم ربا این مراحل به چشم می خورد:

 در مرحله اول، قرآن می فرماید: آنچه به مال شما از طریق ربا اضافه می شود، نزد خدا افزایش نیست.(2)

 در مرحله دوم، قرآن، رباخواری را از عادات زشت یهودیان می شمارد.(3)

 در مرحله سوم، قرآن، انسان را از ربای مضاعف و زیاد نهی می کند.(4)

 در مرحله چهارم، قرآن، ربا گرفتن را به منزله اعلام جنگ با خدا می داند.(5)

 14. تکرار

 چون برنامه اسلام تنها آموزش نیست، بلکه تربیت هم هست، لذا اوامر و نواهی باید تکرار شود. برای هر غفلت، یک تذکر لازم است. شما در نماز ده ها بار جمله «اللّه اکبر» را در رکوع و سجود و قیام تکرار می کنید.

 یاد خدا غذای روح است و باید همچون غذای جسم تکرار شود.

ص: 86

 15. مماشات

 حضرت ابراهیم علیه السلام برای نهی از بزرگ ترین منکر (شرک) از راه مدارا و مماشات وارد شد و گام به گام به انتقادات خود اضافه کرد.

 بار اول فرمود: خورشید غروب می کند و من غروب شدنی را دوست ندارم. «اِنِّی لا اُحِبّ الآفِلِین»(1)

 بار دوم فرمود: ماه پرستی انحراف است و خدا مرا گرفتار آن نکند. «لَئِنْ لَم یَهْدَنی رَبِّی...»(2)

 بار سوم فرمود: من بیزارم از هر چه که شما شریک خدا می دانید. «اِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُون»(3)

 16. حکمت، موعظه، جدال نیکو

 قرآن کریم به پیامبر عزیز می فرماید: از طریق حکمت و منطق یا موعظه و نصیحت و یا جدال نیکو مردم را به راه خدا دعوت کن!(4)

 در امر به معروف و نهی از منکر باید روی مسائلی تکیه کرد که قابل خدشه نباشد. به سخنان محکمی که مورد قبول همه است، حکمت گفته می شود.

 مراد از موعظه حسنه، موعظه ای است که بر اساس محبت و با بیان نیکو باشد و در زمان و مکان مناسب با شیوه های صحیح انجام شود.

 و مراد از مجادله نیکو نیز پذیرفتن نقاط قوت دیگران و استدلال و مقابله به مثل در شیوه ها ست.

ص: 87

 17. ریشه مفاسد را بخشکانیم

 قرآن می فرماید: «سوء ظن نبرید و تجسّس نکنید»؛(1) زیرا سوء ظن، سرچشمه تجسّس و تجسس، سرچشمه غیبت می شود.

 اگر قرآن، زنان را از پایکوبی(2) و یا گفتار همراه با ناز و کرشمه و تحریک آمیز(3) نهی می کند، به خاطر خشکاندن سرچشمه گناه است.

 در مسائل سیاسی واجتماعی نیز برای اصلاح دولت ها باید دولتمردان اصلاح شوند و برای اصلاح نسل نو، باید خانواده ها اصلاح شوند.

 قرآن می فرماید: با رهبران کفر مبارزه کنید.(4)

 18. احترام به ارزشهای دیگران

 قرآن کریم، به تورات و انجیل و انبیای گذشته احترام می گذارد و مراکز عبادت سایر ادیان را محترم می شمارد؛ حتی برای حفظ آن، دفاع را لازم می داند.(5) در سفارش های اسلامی نیز آمده است: «بزرگان هر قوم را احترام کنید!»(6)

 19. با انجام معروف، زمینه را بر منکر تنگ کنیم

 قرآن می فرماید: «راه جلوگیری از فحشا و منکر، انجام معروفی همچون نماز است».(7)

 هنگامی که خداوند می خواهد حضرت آدم را از غذایی منع کند،

ص: 88

ابتدا اجازه بهره برداری از غذاهای دیگر را به او می دهد و می فرماید: «از هر غذایی در بهشت استفاده کن؛ ولی از این غذا استفاده نکن!»(1)

 تفریح و ورزش از معروف هایی است که جلو بسیاری از مفاسد، امراض و منکرات را می گیرد.

 زهد و عدالت مسئولان مملکتی، از معروف هایی است که می تواند جلو بزرگ ترین منکرات را که بدبینی به حکومت اسلامی است، بگیرد.

 20. توجه به زمان

 در روایات می خوانیم: هنگام مسافرت، خانوداه خود را به تقوی سفارش کنید؛(2) زیرا در آستانه جدایی، علاقه ها اوج می گیرد و زمینه پذیرش در انسان زیاد می شود.

 در حدیث می خوانیم: به هنگام خشم وغضب، کسی را ادب نکنید؛ زیرا در معرض افراط هستید».(3)

 در قرآن نیز نسبت به استغفار در سحر مکرر سفارش شده است.(4)

 21. اعراض

 قرآن می فرماید: «هر گاه کسانی را دیدی که در آیات ما به یاوه سرائی نشسته اند، پس به عنوان اعتراض، مجلس آنان را ترک کن! یا مسیر حرف را تغییر ده! و اگر شیطان تو را به فراموشی انداخت، تا

ص: 89

متوجه شدی جلسه را ترک کن و با ستمگران منشین».(1)

 در حدیث می خوانیم: «سزاوار نیست که مؤمن در مجلس گناهی که نمی تواند آن را تغییر دهد، بنشیند.»(2)

 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: گناهکاران را با قیافه عبوس ملاقات کنید!(3)

ص: 90

ص: 91

ص: 92

دعوت کند: «و امر اهلک بالصلوة»(1) هر مسلمانی نیز وظیفه دارد علاوه بر آنکه خود نماز می خواند، دیگران را نیز به نماز سفارش کند، دوستان، همکاران، فرزندان و همسر خود را.

المسکین»(1) ما دیگران را به اطعام مستمندان تشویق نمی کردیم.

اختلاف هایی همواره مؤمنان را به عفو و گذشت از یکدیگر سفارش نموده و می فرماید: شما که می خواهید خداوند از شما بگذرد، چرا خودتان از یکدیگر

نمی گذرید. «و لیعفوا و لیصفحوا ألا تحبّون أن یغفر اللّه لکم»(1)

 بنابراین هر یک وظیفه داریم با گذشت از خطای یکدیگر، صلح و صفا را در جامعه حاکم سازیم و اگر در میان دیگران نیز کینه و کدورتی وجود دارد نسبت به رفع آن اقدام کنیم.

مأمور ساخته تا نسبت به ازدواج دختران و پسران جوان اقدام نموده و آنان را به عقد یکدیگر در آورند.

 نه فقط پدر و مادر، بلکه مسئولان جامعه نیز در این امر مسئولیت دارند و هر کس بتواند قدمی در این راه بردارد باید اقدام کند. «وأنکحوا الأیامی منکم و الصالحین من عبادکم»(1)

 ازدواج، معروفی است که پیامبر همواره مردم را به آن سفارش کرده و آن را بیمه انسان از بسیاری گناهان دانسته است. طبیعی است که امر به این معروف بزرگ، تنها سفارش زبانی به ازدواج نیست، بلکه باید گام هایی عملی برای این امر برداشت.

 آری، در جامعه اسلامی به همان میزان که به زنان باید گفت حجاب خود را حفظ کنید، باید به مردان گفت چشمان خود را کنترل کنید.

بجا آورند و در یک کلمه در هر محله و منطقه ای، مکانی به نام خدا وبرای او احداث کنند تا مؤمنان در آنجا گردهم آیند و زمینه های الفت و محبت و همکاری میان آنها فراهم شود.

 لذا قرآن از یک سو به احداث و احیای مساجد سفارش نموده و از سوی دیگر از مؤمنان خواسته با بهترین لباس و به بهترین شکل در مراسم نماز جماعت حضور یابند. در زمان رسول خدا و جانشینان پس از ایشان، مسجد، مرکز مشورت با مردم، اعزام نیرو برای جهاد با دشمنان، قضاوت میان مردم، رسیدگی به محرومان و حتی محل خواندن خطبه عقد ازدواج بوده است.

 طبیعی است احیای این معروف ها، به تذکر و توصیه و سفارش مؤمنان به یکدیگر نیاز دارد تا هر کس به هر مقدار که می تواند در جهت این امر بزرگ اقدام نماید.

 قرآن در این زمینه می فرماید: «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»(1) هر یک از مؤمنان موظف است رابطه اخوّت و برادری را که خداوند میان مؤمنان برقرار نموده و فرموده «انّما المؤمنون اخوة»(2) حفظ کرده و دیگر افراد جامعه را نیز به این معروف مهم اجتماعی دعوت کند تا جامعه دچار تفرقه نشود.

ص: 100

ص: 101

ص: 102

خدا را عادل و حکیم بدانیم و این حکم را از جانب او بدانیم، کافی است که به دستور او عمل کنیم. درست مثل عمل به نسخه پزشک که وقتی او را پزشک ماهری دانستیم، هر چه گفت عمل می کنیم، اگر چه دلیل دستوراتش را ندانیم.

 قرآن، تبعیض در احکام دین را نشانه افراد منافق دانسته سخن آنها را چنین نقل می کند که می گویند: «نؤمن ببعض و نکفر ببعض»(1).

البتّه این در مورد چاپلوسی نسبت به افراد عادّی است؛ و گرنه ستایشِ افراد ستمگر، به گفته حدیث، عرش خدا را به لرزه در می آورد.(1)

ص: 113