ص:2

ص:3

با سپاس از همکارانی که در آفرینش این پژوهش نقش داشته اند:

ویراستار: محمدصادق دهقان

نمونه خوانی: محمدرضا پورفلاحتی و علی روحانی بیدگلی

حروف نگار: اکرم سادات بنی زهرا _ راضیه حامد

صفحه آرا: اکرم سادات بنی زهرا

مسؤول تولید: هادی نعمتی

طراح جلد: آسمان گرافیک

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

دی / 1381

ص:4

ص:5

نمود. البته در تربیت انسان، اصل بر تشویق و ترغیب است نه تنبیه و مجازات. تنبیه باید کاملاً سنجیده، حساب شده و دقیق باشد و به هیچ وجه از حد و مرز لازم فراتر نرود. زیرا عملی طبیبانه است و هرگونه نسنجیدگی و بی دقتی در آن فاجعه آور است و اثرات منفی به همراه دارد. تنبیه باید از چنان ظرافت های تربیتی برخوردار باشد که به صورت عاملی بیدار کننده و باز دارنده عمل کند. تنبیه نباید وسیله ی تشفّی خاطر و ارضا و یا انتقام گیری شود.

بنابراین در استفاده از این دو روش، حساسیت فوق العاده ای وجود دارد زیرا ساختار روانی و عاطفی انسان طوری است که اگر در ازای فعالیت به او پاداش دهند آن نوع فعالیت برایش خوش آیند می شود و اگر بعد از انجام کاری تنبیه شود از آن کار نفرت می یابد و تکرارش برای او خاطره ای آزار دهنده دارد، پس این دو عامل، یعنی پاداش و کیفر، در اصلاح و تغییر رفتار انسان با رعایت آداب و شرایط بسیار مؤثر است. پژوهشگر ارجمند جناب حجت الاسلام داوود حسینی در تبیین جایگاه، کارکرد، آسیب شناسی آثار و نتایج این دو روش، تلاش ارزنده ای داشته اند که شایسته ی تقدیر است، امید آن که ره توشه ای برای برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند باشد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:6

ص:7

ص:8

برای دانش آموز دارد. از این رو، به کار بستن تشویق و تنبیه در جای خود، لازم و ضروری است.

تشویق و تنبیه، دو ضمانت اجرایی مناسب برای گسترش آموزش و پرورش، در فضای خانه، مدرسه و جامعه و برانگیزاننده ی آدمی در پرهیز از ناهنجاری های اجتماعی هستند. بشارت و انذار پیامبران الهی و وعده ی پاداش و کیفر دینی آنان نیز بر همین روش استوار شده است. به همین دلیل، اصل تشویق و تنبیه در اسلام، امری پذیرفته به شمار می آید.

از آن جا که انسان ها متفاوتند، گروهی را باید با انذار و تخریب و تنبیه به سوی ادب، و اخلاق کشاند و برخی دیگر را با تشویق و تبشیر می توان تأدیب کرد. از این رو، اگر رفتار پسندیده ای از کسی دیدیم، باید وی را تشویق کنیم و او را در حضور دیگران بستاییم. هم چنین اگر کار ناپسندی از او سر زد و آن را از ما پوشیده داشت، ما نیز باید با چشم پوشی، از کار او درگذریم. با این حال، اگر وی آن رفتار ناپسند را تکرار کرد، باید او را از انجام این کار به شدت برحذر داشت.

با همه ی این ها، تشویق زیربنای اصلی آموزش و پرورش اسلامی به شمار می رود؛ زیرااساس تربیت برسهولت،محبت و ملایمت بنا نهاده شده است. وانگهی با تشویق می توان انگیزه ی دانش آموز را به انجام دادن کارهای مطلوب افزایش داد و میل فطری او را با مهر و محبت و قدرشناسی، تأمین و اعتماد او را جلب کرد. البته در صورتی که تشویق مؤثر واقع نشود، می توان ابتدا به انذار و سپس به تنبیه روی آورد. بی شک، روی آوردن به تنبیه نه از سر تشفّی خاطر که برای هدایت و تضمین سعادت فرد و جامعه است.

ص:9

در این پژوهش برآنیم تا با نگاهی به منابع اسلامی، جایگاه تشویق و تنبیه را بررسی کنیم و روش های مجاز تشویق و تنبیه و ویژگی ها و اهداف هر یک را از دیدگاه اسلام بکاویم. امید است این پژوهش برای مربیان، پدران و مادران گرامی و کارگزاران آموزش و پرورش سودمند افتد.

ص:10

ص:11

ص:12

را به نیکوکاری وادارد. تشویق برای ارایه ی محبت صورت می گیرد و نشانه ی اعلام رضایت و پذیرش رفتار دیگری است.(1)

تشویق، ره آورد به کار بستن راه کاری تربیتی است که برای ایجاد، اصلاح یا تثبیت یک رفتار صورت می گیرد. تشویق، پاداشی کلامی، اشاره ای، مادی یا معنوی است که فرد را به سمت و سوی معینی ترغیب می کند.

ص:13

ص:14

1904) بررسی های گسترده ای درباره ی اثر تقویت کننده ی مثبت و منفی در رفتار آفرینی و فراخواندن رفتار جدید در حیوانات آغاز کرد. وی با گسترش دادن این یافته ها به قلمرو رفتار انسانی، در زمینه ی اثر گذاری تشویق و تنبیه بر رفتار انسان، دریچه ی تازه ای گشود. پژوهش اسکینر که به نام شرطی سازی کنش گر معروف شد،(1) هم چنان ادامه پیدا کرد.

باید گفت تشویق و تنبیه برای تربیت و اصلاح نسل ها و بازداشتن آنان از لغزش و خطا و ترغیب به انجام رفتار نیک و شایسته از آغاز پیدایش جامعه های انسانی هم پای انسان دگرگون شده و در تاریخ به صورت های گوناگون، تجلی یافته است.

انسان در آغاز از تشویق و تنبیه برای رام کردن حیوانات بهره می گرفت. برای نمونه، هنگام نزدیک شدن به حیوانات وحشی، با دادن غذا و علوفه و نوازش، آن ها را رام می کرد. هم چنین برای بهره برداری بهینه از حیوانات رام شده، به پرورش آن ها می پرداخت و با به کار بستن تشویق و تنبیه، آن ها را به کارهای گوناگون وامی داشت. سپس از تشویق و تنبیه برای پرورش و اصلاح فرزندان و انسان های دیگر بهره گرفت. به کار بستن تشویق و تنبیه در طول تاریخ با فراز و نشیب های فراوانی همراه بوده است. گروهی، تشویق را اصل و اساس پرورش و تنبیه را کاری ناستوده می پنداشتند. در مقابل، گروهی دیگر، تنبیه را اصل می دانستند و بر این باور بودند که باید خطاکار را با ضرب و جرح، ادب کرد، هر چند کودک باشد. با اندکی دقت

ص:15

در آثار بر جای مانده از تمدن های کهن به راحتی می توان به پی آمدهای به کار بستن این شیوه های نادرست پی برد. در این میان سه نظریه ی عملی وجود دارد که بدین قرار است:

ص:16

کاری کودکان، ناآگاهانه و بر اساس سرشت کودکانه ی آنان است. به همین دلیل، تنبیه شان نه تنها سودی ندارد، بلکه چنان زیان بار است که جبران آن را تا حدودی ناممکن می سازد.(1)

به یقین، در خانواده هایی که کودکان با کوچک ترین خلاف، تنبیه می شوند و نوجوانان مورد تحقیر و اهانت شدید قرار می گیرند، محیط سالمی برای رشد و پرورش انسانی وجود ندارد. همان گونه که خانواده، چشمه ی جوشان محبت و عشق و ایثار در درون جامعه است، اگر به تعارض، خشم و نابرابری آلوده باشد، جامعه را نیز به زورگویی و شناعت می آلاید. در این میان، خانواده های نوظهور نیز با اثر پذیری از رفتار و آداب اجتماعی، از پرورش اجتماعی الگوبرداری می کنند. بدین ترتیب، روحیه ی خشونت، زورگویی و پرخاشگری تداوم می یابد و فراگیر می شود.

ص:17

خلاف به همراه می آورد.(1)

ژان ژاک روسو معتقد است که انسان برای تربیت خردسالان، به مجازات و تنبیه نیاز ندارد، زیرا برای هر کار کودک مجازات و تنبیه طبیعی وجود دارد. کودکی که سیب فاسد می خورد، دل درد می گیرد. کودکی که به آتش نزدیک می شود، از آن آسیب می بیند و آن که با چاقو بازی می کند، زخم بر می دارد، همین آسیب ها، تنبیه و مجازات اوست. پس به طور کلی، برای هر رفتار نامطلوب کودکان، تنبیه و مجازاتی طبیعی و متناسب با آن وجود دارد، اسپنسر می گوید:

بهترین سنتی که در تأدیب کودک باید از آن پیروی شود، مجازات طبیعی است که متجانس با عمل او است. تنبیه بدنی و توبیخ و زجر طفل، تنبیه و مجازاتی بی ارزش و اهمیت است؛ چون مخالف با سنن و قوانین طبیعت است. نظربه این که میان جرم طفل و کیفرها و تنبیه تأدیبی معمول، فاصله وجود دارد و با هم متناسب نیستند. زیان چنین تنبیهاتی، از نفع آن بیشتر است.(2)

نظریه های روسو تا مدت ها فراموش شده بود تا این که دکتر اسپاک آمریکایی در اوایل قرن بیستم آن را با عنوان تربیت آمریکایی در کتاب چگونه فرزندان خود را تربیت کنیم؟ مطرح ساخت.

اسپاک در کتاب خود مدعی شد که تنبیه پی آمدهای کوتاه مدت یا دراز

ص:18

مدت ناگواری برای خلافکاران دارد و انگیزه ی انتقام گیری و تکرار خلاف را در آنان تقویت می کند. باید دانست مکتب روانکاوی فروید بر دکتر اسپاک اثر فراوانی داشته است. اصولاً هواداران فروید معتقدند که هر گونه محرومیتی به تولید عقده و فشار روانی می انجامد و باجای گرفتن در ضمیر ناخودآگاه، نابهنجاری می آفریند. مجرم در اثر عقده های روانی پنهان در ضمیر ناخودآگاه، به رفتار خلاف دست می زند. تنبیه نیز راه را بر عقده گشایی و ارضای محرومیت عاطفی وی می بندد. با افزایش فشارهای درونی، او را به سوی انفجار می کشاند.(1)

ص:19

تنبیه درست و مجاز را نیز گونه ای لطف و رحمت در حق فرد خلافکار می داند، زیرا سبب کنترل رفتار و تربیت انسان و پیش گیری از هرز رفتن نیروی جسمی و روانی و سلامت و سعادت فرد خواهد شد.

به یقین، در جهانی که همه چیز بر اساس نظم و ضابطه در روند زندگی خود، پی آمدهایی به همراه دارد، تنبیه و تشویق نیز به عنوان دو ساختار مهم در تربیت انسانی باید از نظم و ضابطه ای مشخص پیروی کند تا پی آمدهای مطلوب و مؤثر را به همراه آورد.(1)

از یک سو، هیچ مربی نمی تواند کودک را به حال خود واگذارد تا طبیعت، او را مجازات کند. از سوی دیگر، نمی توان انسان را حیوانی پنداشت که باید با تنبیه و کتک زدن، او را تربیت و رام کرد. باید با در پیش گرفتن اعتدال، تشویق و تنبیه را هم پای همدیگر به کار بست؛ تشویق به عنوان عامل محرک فرد و تنبیه به عنوان ابزاری بازدارنده. باید دانست تشویق بر تنبیه مقدم است و تنبیه را باید با حفظ مراحل به کار بندیم تا به نتیجه ی مثبت آن دست یابیم.

ص:20

ص:21

ص:22

این آیه ی شریفه برای نفوذ در قلب مسلمانان از پاداش بهره می گیرد و می فرماید کسانی که از دستور الهی، پیروی کنند و رفتار مطلوب و مورد نظر خدا را انجام دهند از پااش بزرگ الهی بهره مند خواهند شد.

ب _ خداوند در سوره ی رعد، قوانین و مقررات مطلوب الهی را بیان می کند. سپس برای تقویت انگیزه ی افرادی برای پیروی از این قوانین و مقررات، پاداش الهی را به تصویر می کشد:

وَالَّذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهَ رَبِّهِم وَ اَقاموُا الْصَّلوةَ وَانْفَقوُا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدرَؤُنَ بِالْحَسَنَه الْسیِّئَةَ اولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الْدّار جَنّاتِ عَدْنٍ یَدْخُلوُنَها وَ مَنْ صَلَحَ من ابائِهِم وَ اَزواجِهِمْ وَ ذُرّیاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةِ یَدْخُلوُنَ عَلَیْهِمْ مِنْ کل بابٍ. سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الْدّار.(1)

آنان که برای به دست آوردن خشنودی پروردگارشان، شکیبایی کردند و نماز را بر پاداشتند و از آن چه به آنان روزی دادیم، در نهان و آشکار انفاق کردند و بدی را با نیکی دور می کنند، برای آنان است خانه ی آخرت، بهشت هایی پاینده که به آن در آیند و نیز هر یک از پدران و همسران و فرزندان شایسته و نیکوکارشان و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد شوند و (گویند) سلام برشما به پاداش صبری که کردید. پس چه نیک است خانه ی آخرت.

ص:23

خالِدُون. (1)

و کسانی که ایمان آورند و کردار نیک و شایسته انجام دهند، ایشان اصحاب بهشت اند و در آن جاودانه خواهند بود.

ب _ در این آیه ی شریفه، دوستی الهی، پاداش پیروی از فرمان خداوند شمرده شده است:

وَاَنْفِقوُا فی سَبیلِ اللّه وَ لاتُلْقُوا بِایْدیکُمْ اِلی الْتَهْلُکَةِ وَ اَحْسِنُوا اِنَّ اللّه یُحِبُ الْمُحْسِنین.(2)

و در راه خدا (از مال خود) انفاق کنید و با دست خود، خویشتن را در هلاکت میافکنید و نیکی کنید. همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

ص:24

براساس این آیه ی شریفه، کارکنان خطاکار که بر خلاف اهداف مدیر حرکت کنند، تنبیه می شوند و کارکنان فرمانبر پاداش می گیرند. در این جا تشویق و تنبیه همراه با یکدیگر آمده است:

ب _ خداوند در قرآن فرموده است:

بَلی مَن کَسَبَ سیئَةً وَ اَحاطَتْ بِهِ خَطیئَة فَاُولئِکِ اَصْحابُ الْنّارِ هُمْ فیها خالِدون وَالَّذینَ امَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات اولئکَ اَصْحابُ الْجَنَّة هُمْ فیها خالِدون. (1)

آری، هر کس کردار زشت بیاندوخت و کردار بد بر او چیره شد، هر که باشد، اهل دوزخ است و در آن آتش، پیوسته ماندگار خواهد بود و کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک و شایسته کردند، اهل بهشت اند و پیوسته در بهشت، جاوید خواهند ماند.

پیامبران برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود و نفوذ در میان افراد، از دوابزار پاداش (بشارت) و تنبیه (انذار) بهره می گیرند. این دو ویژگی (به صیغه ی بشیر و نذیر یا مبشر و منذر) 58 بار در قرآن تکرار شده است که در 16 مورد در کنار یکدیگر آمده است:

فَقَد جائَکُم بَشیرٌ وَ نَذیرٌ.(2)

اِنَّنی لَکُم مِنْهُ نَذیرٌ وَ بَشیر.(3)

ص:25

ص:26

این آیه، کمک های فکری مدیر و چشم پوشی از کردار بدکارمندان را به عنوان یک پاداش بیان کرده است.

ص:27

گرفتار خواهند شد. اینک آیات را به چند دسته تقسیم می کنیم و برای هر مورد، نمونه هایی می آوریم.

ص:28

این آیه برای آن که مردم را از مخالفت با خدا و رسول باز دارد، تهدید می کند و هشدار می دهد افرادی که با مدیر مخالفت کنند و از حیطه ی رفتار مطلوب خارج شوند، تنبیه خواهند شد.

ص:29

راست او را می گیریم (کنایه از شدت است) و سپس رگ گردنش را می بریم. و هیچ یک از شما نمی تواند ما را از این کار باز دارد.

مخاطب این آیه، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است. در این گونه آیات، دو احتمال وجود دارد. احتمال نخست آن است که واقعا خطاب اصلی شخص پیامبر باشد. در این صورت آیه را باید این گونه معنا کرد که مجموعه ی خدا و پیامبران و مردم همانند یک مجموعه و سازمان هستند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از خداوند در عالی ترین جایگاه این مجموعه قرار دارد. این آیات می فرماید حتی اگر همین شخص (پیامبر) در انجام مأموریت الهی و وظیفه ی خویش خطا کند، به شدت تنبیه می شود. روشن است که اگر دیگران نیز خطا کنند، تنبیه خواهند شد و هیچ گونه تبعیضی وجود نخواهد داشت.

احتمال دیگر این است که این آیه مصداق این ضرب المثل باشد که «به در می گوید تا دیوار بشنود». به دیگر سخن، به مردم هشدار می دهد که اکر بر فرض محال، شخصی مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز خطایی مرتکب شود، تنبیه و مجازات خواهد شد.

ص:30

نخستین راه کار خداوند در رفتار با بنده، رحمت و مغفرت است، ولی اگر بنده به سرپیچی از قوانین و مقررات ادامه دهد، باید بداند که از عذاب دردناک الهی در امان نخواهد ماند.

ب _ هم چنین در جایی دیگر به پیامبر فرموده است:

وَالَّذینَ عَملوا الْسَّیئات ثُمَّ تابوُا مِنْ بَعْدِهِا وَ امِنوا اِن رَبّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُور رَحیم.(1)

و کسانی که کردار بد و ناشایسته انجام دادند و پس از آن توبه کردند و ایمان آوردند، همانا پروردگار تو پس از توبه و ایمان آنان بخشنده و مهربان است.

ص:31

همانا کسانی که ایمان آوردند. سپس کافر شدند و پس از کفرشان، دوباره ایمان آوردند و پس از ایمان (دوم) دوباره کافر گشتند، سپس بر کفر خود افزودند، خداوند آنان را نمی آمرزد و به هیچ راهی هدایت نمی کند.

ص:32

ص:33

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه ها و نامه های خود از دو عامل تشویق و تنبیه برای هدایت مردم به راه حق، بهره جسته است. ایشان به عنوان حاکم جامعه ی اسلامی برای مدیریت درست اجتماعی، فرمانداران و استانداران شایسته را مورد تشویق قرار می داد و خطاکاران را توبیخ و تنبیه می کرد. افزون بر آن، حضرت علی علیه السلام به کارگزاران خود سفارش می کرد که از تشویق و تنبیه برای واداشتن زیردستان به کوشش اجتماعی بهره بگیرند. اینک به سخنان حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می پردازیم.

ص:34

ص:35

دیگران جایگاهی ندارند. به ناچار، از رفتارهای بد خود دست برخواهند داشت.(1) تشویق نیکوکاران سبب می شود خطاکاران احساس کمبود کنند و درصدد دست یابی به توجه دیگران و برخورداری از تشویق های مادی و معنوی آنان برآیند.

ص:36

این گونه آنان را به همراهی با مدیر و ارایه ی عملکرد مطلوب وادار کرد.

ص:37

منیت بمن لا یطیع اذا أمرت و لایجیب اذا دعوت لا أبالکم ما تنتظرون بنصرکم ربکم أمادین یجمعکم و لاحمیّة تحمشکم.(1)

به کسانی گرفتار شده ام که چون ایشان را امر می کنم، پیروی نمی کنند و چون آنان را می خوانم، پاسخ نمی دهند. ای بی پدرها! برای یاری پروردگارتان، منتظر چه هستید؟ آیا دینی نیست که شما را گرد آورد و آیا حمیت و غیرتی نیست که شما را تکان دهد؟

ص:38

سخنان آنان بسیار به چشم می خورد. اینک به نمونه هایی از سخنان معصومین علیهم السلام درباره ی تشویق و تنبیه می پردازیم.

ص:39

و قروا کبارکم و ارحموا صغارکم.(1)

به بزرگسالان خود احترام کنید و به کودکان خویش، ترحم و عطوفت ورزید.

هم چنین در جای دیگر می فرماید:

لیس منا من لم یرحم صغیرنا.(2)

از ما نیست کسی که به کودکان مسلمانان، رحمت نکند و محبت نورزد.

ص:40

بیان چنین پاداش هایی برای شاد کردن کودکان، در راستای شادکردن کودکان به پدر و مادر است.

ص:41

آفرین به مردمی که جهاد اصغر را انجام داده و جهاد اکبر بر دوش آنان باقی مانده است. عرض شد یا رسول اللّه ! جهاداکبر کدام است؟ فرمود: جهاد بانفس.

ص:42

کسی که سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد، با ایمان نیست.

ص:43

ماجرا را برای او بازگفت. علی علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و علت را جویا شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پرده ای نقش دار به در خانه آویخته دیدم» و سپس اضافه کرد: «مرا با دنیا چه کار؟»

علی صلی الله علیه و آله نزد فاطمه علیهاالسلام بازگشت و آن چه از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده بود، بازگو کرد. علی علیه السلام گفت: «آن پرده را نزد فلان کس بفرست، چون خانواده ای نیازمندند».(1)

ص:44

معنوی و عاطفی کار نیک شمرده می شود و عقل حکم می کند که باید از این کار نیک بهره برد. بهره مندی از تشویق به ویژه آن گاه که تربیت واصلاح دیگران به تشویق وابسته باشد، یا دست کم آن را آسان تر کند، ضروری خواهد بود.

درباره ی تنبیه باید گفت بعضی درد را شر می دانند. بالطبع تنبیه را نیز شرارت می خوانند، زیرا پی آمد تنبیه، چیزی جز درد نیست. در مقابل باید دانست پی آمد بعضی دردها، زندگی است. می پذیریم که انسان از درد ناشی از تنبیه، نالان می شود و به طور فطری از درد گریزان است، ولی گاهی نتیجه ی تنبیه برتر از درد است. بنابراین، چیز دردآور نباید به خودی خود ناپسند شمرده شود، بلکه باید به پی آمد آن توجه کرد. حتی در بعضی امور لذت آور نیز باید به پی آمد آن توجه داشت. برای نمونه، کسی که از نوشیدن نوشابه های الکلی لذت می برد، نمی داند که ادامه دادن به این کار، به تباهی جسم و اختلال روح او خواهد انجامید. چنین فردی چون از پی آمد این کار غافل است، از لذت شراب خواری دست برنمی دارد. به همین دلیل، تنبیهی تجویز می شود که حیات فرد و جامعه را بیمه کند. و عقل نیز تنبیهی را حسن می داند که اهداف انسانی در آن رعایت شده باشد.(1)

ص:45

به زیارت خانه ی خدا آمد و وارد مسجدالحرام شد پس از طواف خانه ی خدا می خواست حجرالاسود را ببوسد، ولی انبوهی جمعیت به او اجازه نمی داد. بنابراین، منبری برای او آماده کردند که وی بر روی آن نشست و اهل شام، پیرامون او را گرفتند. در این هنگام، علی بن الحسین علیه السلام با چهره ای نورانی و زیبا وارد مسجدالحرام شد و خانه ی خدا را طواف کرد. چون خواست حجرالاسود را استلام کند، مردم برای او راه باز کردند و او دست خود را به حجرالاسود رساند. مردمی که پیرامون هشام بودند شگفت زده شدند که چگونه ولیعهد اجازه نیافت حجرالاسود را ببوسد، ولی برای این جوان ناشناس، راه گشوده شد؟

از هشام پرسیدند که آن جوان کیست. وی پاسخ داد: او را نمی شناسم. در این هنگام، فرزدق؛ شاعر دربار مروانیان که در کنار هشام ایستاده بود، گفت: «ای هشام! اگر تو او را نمی شناسی، من او را می شناسم». آن گاه در قصیده ای 80 بیتی، امام سجاد علیه السلام را معرفی کرد. هشام از این کار فرزدق سخت برآشفت. از این رو، او را به زندان افکند و حقوق او را از بیت المال قطع کرد. چون امام سجاد علیه السلام از این موضوع آگاه شد، به اندازه ی مخارج چهل سال را به فرزدق عطا فرمود و افزود: «اگر می دانستم که به بیش از این نیاز داری، عطا می کردم».(1)

ص:46

روزی کمیت بن زید اسدی، شاعر بزرگ شیعی بر امام باقر علیه السلام وارد شد و اشعاری را خدمت ایشان خواند. امام باقر علیه السلام هدیه ای به همراه جامه ای به او داد. کمیت گفت: به خدا سوگند! من شما را به خاطر مسایل دنیوی برنگزیدم. اگر چنین می خواستم به کسانی روی می آوردم که دنیا را در چنگ خود دارند. شمارا برای ارزش های عالی انسانی و دینی برگزیده ام. از این رو، لباس شما را که نمونه ای از معیار انتخاب شماست، برمی گزینم.(1)

ص:47

حرمت ماه رمضان راشکسته ای».(1)

ص:48

دلیل، ریشه های رفتار نامطلوب در او باقی می ماند و راه درست رفتار کردن را نمی آموزد.

در مقابل، نقش تشویق چنین نیست. تشویق، رغبت های درونی را بر می انگیزد و با تقویت روحیه ی کودک، رفتار مطلوب در او می آفریند. از این رو، تشویق بیشتر از تنبیه در اصلاح درون مؤثر می افتد. امیرالمومنین علی علیه السلام درباره ی زیان های تنبیه می فرماید:

اِنَّ لِلقُلوُبِ شَهْوَةٌ وَ اِقْبالاً وَ إِدبارا فَأتوُها مِن قَبْلِ شَهْوَتِها وَ اِقْبالِها، فَاِنَّ القَلْبَ اِذا أُکرهَ عَمِیَ.(1)

همانا دل ها، خواسته هایی دارند. دل ها رااز ناحیه ی میل ورغبت آن ها به دست آورید. اگر قلب زیر اکراه و اجبار قرار گیرد، کور می شود.

بنابراین تا آن جا که ممکن است باید از روش تشویق و تکریم شخصیت بهره گیریم نه تنبیه. بسیاری از آیات قرآن کریم نیز اشاره دارد که خداوند هماره عامل تشویق و پاداش را به کار می برد و تنها در صورت سرپیچی بندگان از فرمان الهی، از تهدید و تنبیه استفاده می کند. خداوند آن جا که وظیفه ی پیامبران الهی رابیان می کند، بشیرو مبشر بودن را بر انذار و منذر بودن، مقّدم می آورد:

فَقَدْ جائکم بَشیرٌ وَ نَذیرٌ.(2)

وَ ما اَرْسَلناکَ الاّ مُبَشِّرا وَ نَذیرا.(3)

ص:49

اِنّا ارسلناک شاهدا وَ مُبَشِّرا وَ نذیرا.(1)

اِنّا اَرسلناکَ بالحق بَشیرا و نذیرا.(2)

خواجه نصیرالدین طوسی می گوید:

بنیاد تربیت بر تشویق است. اگر معلم نتوانست از راه تشویق و انذار و تخویف، دانش آمور را اصلاح کند و تنبیه را لازم دانست، می تواند به تنبیه (حتی) بدنی روی آورد. آن تنبیه باید در عین این که درد آورد است، اندک باشد تا آن دانش آموز و دیگران عبرت گیرند.(3)

فارابی، فیلسوف بزرگ مسلمان نیز بر این باور است:

پس از آن که تشویق و پاداش مؤثر واقع نشد، باید از آخرین وسیله با حفظ مراتب استفاده کرد. تنبیه تنها برای جلوگیری از قبایح نیست، بلکه موجب مبادرت به خیرات نیز خواهد بود.(4)

ص:50

ص:51

ص:52

درونی را در قلب او می تاباند و بر توانایی و همت او در انجام کارها می افزاید.

گاهی تحسین ها متوجه رفتار فرد دیگری است. به دیگر سخن، ما فردی را می ستاییم تا کودک دریابد که ما از رفتار آن فرد خشنود بوده ایم و او نیز به همان کار دست یازد. بنابراین، ستودن رفتار نیک دیگران، وسیله ای است برای به راه آوردن فرزند.(1)

امام محمد باقر علیه السلام از امام سجاد علیه السلام درباره ی اصل تحسین نقل می فرماید:

کانَ اَبی زَین العابدین اِذا نَظَرَ الی الشباب الذین یطلبون العلم، ادناهم الیه و قالَ: مَرحبا بکم! انتم و دائع العلم یوشک اذا انتم صغار قومٍ اَن تکونوا کبارُ قومٍ آخرینَ.(2)

پدرم امام زین العابدین هنگامی که جوانان جویای دانش را می دید، آنان را نزد خود فرا می خواند و می فرمود: آفرین بر شما باد! شما ذخیره هایی دانش، اکنون کودکان طایفه هستید، ولی به زودی از بزرگان و دست اندرکاران قبیله خواهید شد.

ص:53

اعلام رضایت پدر و مادر، آموزگار و مربی از کودک، او را خشنود می سازد. باید دانست رضایت مادران نیز ارزنده است، ولی به دلیل مهرورزی همیشگی مادر به فرزند، تشویق و رضایت مادرانه برای فرزند، عادی است. در مقابل، رضامندی پدر و آموزگار برای او گواراتر و مهم تر جلوه می کند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره ی یکی از فرماندارانش می فرماید:

فَلَقَد اَحْسَنتَ الولایه وَ اَدَّیتَ الامانَة فَاَقْبِل غَیرَ ظَنینٍ وَ لاملومٍ، وَ لا مُتَّهَمِ و لا مَأثومٍ فَلَقَد اَرَدْتُ اَلمسیرَ اِلی ظُلمَةِ اَهْلِ الشَّامِ، وَ أحبَبَتُ اَن تُشهد معی، فَانَّک، مِمَنْ اَسْتَظْهِرُ به عَلی جَهادِ العَدُوِّ، وَاقامَةِ عَمودِ الدِّینِ.(1)

تو به خوبی فرمانروایی کرده ای و امانت را به جای آورده ای، پس بی آن که مورد کم ترین بدگمانی و ملامتی باشی، یا اتهام گناهی درباره ی تو مطرح باشد، به سوی ما بیا، حقیقت این است که به سوی ستم گران شام آهنگ کرده ام و دوست دارم تو نیز همراه من باشی، زیرا تو از کسانی هستی که به خواست خدا، در جهاد با دشمن و برپاداشتن ستون دین بر تو تکیه دارم.

نکته:

1_ تحسین و رضامندی باید بر پایه ی واقعیت ها و رفتاری باشد که از فرد سرزده است. نه بر اساس آن چه هنوز انجام نگرفته است.

ص:54

2_ تحسین و رضامندی باید خالصانه و باطنی بوده و از ظاهرسازی و تصنع به دور باشد.

3_ تحسین باید به اندازه باشد تا در رشد، فرد نقش مثبت خود را ایفا کند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره فرموده است:

اَلثَّناءُ بِاَکثَرَ مِن الاستحقاقِ مَلَقٌ.(1)

ستایش بیش از استحقاق، چاپلوسی است.

4_ در به کارگیری واژگان و اصطلاحات در تحسین دقت شود. همه ی واژگان مربوط به ستایش و تحسین رابه کار نگیرید، بلکه برای کارهای برتر فرد درآینده نیز عبارت هایی را ذخیره داشته باشید.(2)

ص:55

لَهُمْ.(1)

ای پیامبر! از اموال آنان صدقه (زکات) بگیر و بدین وسیله آنان را پاک و پاکیزه ساز و در پی این کار، در حق آنان دعا کن (و درود فرست)؛ زیرا این کار، آنان را آرام خواهد کرد.

عبداللّه بن ابی اوفی می گوید:

هرگاه کسی زکات مالش را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می آورد، ایشان او را دعا می فرمود.(2)

ص:56

آنان گروهی هستند که نمی فهمند.

از این آیه ی شریفه چنین برمی آید که تحریض کردن، به معنای بیان توانایی، افراد بر انجام کار است.

ص:57

ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم.

بدین ترتیب، درود فرستادن به نیکوکاران سبب می شود آنان احساس شخصیت کنند و به کار نیک خود ادامه دهند.

ص:58

خداوند، به آنان که ایمان آورده و کردار شایسته انجام داده اند، وعده ی آمرزش و پاداش بزرگ داده است.

ص:59

ممکن است نقد یا نسیه و مادی یا غیرمادی باشد. در این میان، مهم آن است که کودک نیز به پاداش یاد شده به چشم پاداش بنگرد و او را به ادامه ی راه وادارد.

گفتنی است افزون بر کودکان، بسیاری از بزرگ سالان نیز با پاداش های مادی بیشتر ترغیب و تشویق می شوند اصولاً انسان به دلیل نیازمندی به مادیات، با برخورداری از پاداش های مالی، نسبت به انجام کار بیشتر دلگرم می شود. به ویژه انسان هایی که از گنجایش روحی بالایی برخوردار نیستند بیشتر به پاداش های مادی گرایش دارند.

بر اساس همین فطرت الهی، نه تنها در این دنیا، بلکه در سرای آخرت نیز با پاداش های مادی می کوشند، افراد را به سوی کردار نیک گرایش دهند. در قرآن آمده است:

وَاَلْسّابِقوُنَ اَلْسّابِقُونَ اُولئکَ اَلْمُقَرَّبونَ فی جَنّاتٍ اَلنَّعیمِ... وَ فاکِهَةٍ مِمّا یَتَخَیَّرونَ وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمّا یَشْتَهُونَ وَ حُورٌ عِینٌ کَاَمْثالِ اَللّؤلؤء المَکْنونِ جَزاءً بِما کانوا یَعْملوُنَ.(1)

پیش گامان پیش گامند، آنان مقربانند. در باغ های پر نعمت بهشت (جای دارند)... میوه هایی از هرگونه که انتخاب کنند و گوشت پرنده از هرگونه که مایل باشند. همسرانی از حورالعین دارند، هم چون مروارید در صدف پنهان. این ها پاداشی است در برابر کرداری که انجام می دادند.

پاداش های مالی و مادی در سیره ی تربیتی معصومین علیهم السلام نیز جایگاه

ص:60

ویژه ای داشته است. برای نمونه، یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام به مکتب رفت و آموزگار به او سوره ی حمد آموخت. امام حسین علیه السلام هزار درهم به آن آموزگار پاداش داد. بعضی به این کار اعتراض کردند حضرت در پاسخ فرمود: «این کار آموزگار شایسته ی تشویقی بیش از این است.» (1)

گفته شده است در زمان ولیعهدی امام رضا علیه السلام، دعبل بن علی و ابراهیم بن عباس _ دو تن از شاعران اهل بیت علیهم السلام _ خدمت امام رضا علیه السلام رسیدند و قصیده های خود را خواندند امام رضا علیه السلام نیز بیست هزار درهم از درهم هایی که به نام ایشان ضرب شده بود، به آنان عطا فرمود.

ص:61

2_ اِنَّ اللّه یُحِبُّ اَلتَّوابینَ وَ یُحِبُّ المُتَطَهّرین.(1)

همانا خداوند، توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد.

3_ فاِنَّ اللّه یُحِبُّ اَلمُتَّقینَ.(2)

همانا خداوند، پرهیزکاران را دوست دارد.

4_ وَاللّه ُ یُحِبُّ اَلْصّابِرینَ.(3)

همانا خداوند، بردباران را دوست دارد.

5_ اِنَّ اللّه یُحِبُّ اَلْمُتَوَکّلینَ.(4)

همانا خداوند، توکل کنندگان به او را دوست دارد.

6_ اِنَّ اللّه یُحِبُّ اَلْمُقْسِطینَ.(5)

همانا خداوند، انسان هایی را که با عدل و انصاف رفتار می کنند، دوست دارد.

آشکار است که محبوب خدا قرار گرفتن برای یک فرد با ایمان، ارزش فوق العاده ای دارد.

بدین ترتیب، فرد به آرامش روانی دست می یابد و با برآورده شدن نیازهای عاطفی اش، به سوی خیر و صلاح، هدایت می شود.(6)

اولیا و مربیان و مسؤولان اجتماعی باید بکوشند از این شیوه بیشتر بهره

ص:62

گیرند؛ زیرا انسان ها برحسب فطرت و سرشت ذاتی خود دوست دار محبوبیت و احترام هستند. انسان ها می خواهند کرامت و ارزش انسانی شان نزد دیگران حفظ شود. از این رو، با افرادی که شخصیت شان را تکریم می کنند. و برای آنان، حرمتی بیش تر قایل هستند، خالص تر و صمیمانه تر ارتباط برقرار می کنند. بدین سان یکی از روش های تشویق در قبال انجام وظیفه ی یک فرد آن است که به او بفهمانیم او را دوست داریم.(1)

ص:63

هشام را تشویق و تمجید کرد و فرمود:

وی در استدلال با مخالفان موفق بوده است و با این که سن کمی دارد، ولی از اندوخته ی علمی بالایی برخوردار است. بنابراین، سزاوار چنین تشویقی است تاسرمشق دیگران باشد.(1)

پدر و مادر و مربیان نیز می توانند از این شیوه بهره گیرند و کودک و نوجوان را به خود نزدیک کنند و همنشین محفل انس خود سازند. آنان باید کودک و نوجوان را به مجلس های بزرگان راه دهند و درخانه با او همراه و هم راز گردند. در این صورت است که می توانند برخی مسایل رفتاری را به طور غیر مستقیم به او بازگویند.

دعبل خزاعی _ شاعر مشهور اهل بیت _ می گوید: «روزی وارد مجلس امام رضا علیه السلام شدم. حضرت برای من در مجلس خودش جا باز کرد و مرا در کنار خود نشاند. سپس فرمود: ای دعبل! دوست دارم شعری برایم بخوانی. من قصیده ام را خواندم. آن حضرت سخت گریست و سپس سرش رابه سوی من بالا آورده و فرمود: ای دعبل! روح القدس این دو بیت را بر زبان تو جاری کرد.»(2)

ص:64

ص:65

در این کتاب (آسمانی) از موسی یاد کن؛ زیرا او مخلص بود و رسول و پیامبری والامقام.

وَاذْکُرْ فی اَلْکِتابَ اِسْماعِیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ اَلْوَعْدِ.(1)

در این کتاب از اسماعیل (نیز) یاد کن؛ زیرا او در وعده هایش، راستگو بود.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

اِنَّ اللّه واسِعٌ کَریمٌ ضَمِنَ عَلَی العَمَلِ الثَّوابِ.(2)

همانا خداوند وسعت دهنده و کریم است و در عمل، ضامن پاداش است.

ص:66

خداوند نیز برای افزایش علاقه مندی کافران و دل گرمی تازه مسلمانان به اسلام دستور می دهد که سهمی از زکات را به آنان بپردازید و با این کار، آنان را دل گرم کنید:(1)

اِنَّما اَلصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا وَ الْمَساکِینَ وَ الْعامِلینَ عَلَیْها وَ الْمُؤلِّفَةَ قُلوُبُهُمْ وَ فی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللّه ِوَابْنِ السَّبیلِ فَریضَةً مِنَ اللّه وَ اللّه ُ عَلیمٌ حَکیمٌ.(2)

زکات ها مخصوص فقیران و مسکینان و کارکنانی است که برای گردآوری آن زحمت می کشند و کسانی که برای جلب محبتشان اقدام شود و برای (آزادی) بردگان و (ادای دین) بدهکاران و در راه (تقویت آیین خدا) و واماندگان در راه. این فریضه ی (مهم) الهی است و خداوند دانا و حکیم است.

در تشویق نباید برای کار کوچک، پاداشی بزرگ و تحسین های بیش از اندازه در نظر گرفت؛ زیرا انگیزه های بعدی برای رفتار مطلوب را از بین می برد. هم چنین برای کار بزرگ نباید پاداش ناچیز در نظر گرفت؛ زیرا از اهمیت آن کار می کاهد.

ص:67

نیک، به او پاداش دهید و از اخلاق نیک او، تعریف و تمجید کنید. فاصله افتادن میان کار نیک و دادن پاداشی که برای او در نظر گرفته اید، کارآیی چندانی ندارد و کودک را به تکرار آن کار وادار نخواهد کرد. در این جا از رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تشویق «حسان بن ثابت» در غدیر خم می توان یاد کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در غدیر خم به عنوان پیشوای مردم پس از خود معرفی کرد و فرمود:

هر که من مولای اویم، علی مولای اوست و بر شماست که به راستی پیرو او باشید.در این هنگام حسان بن ثابت از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه خواست تا اشعاری درباره ی علی علیه السلام و برگزیدن آن حضرت به امامت و خلافت بسراید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای حسّان! به میمنت و برکت الهی بسرای. حسان شعری زیبا سرود و خواند. چون حسان، شعر خود را خواند، رسول خدا صلی الله علیه و آله در قدردانی از او فرمود:

لا تَزالُ یاحسّان مُؤبَّدا بِروحِ اَلْقُدُسِ ما نَصَرْتَنا بِلِسانِک.

ای حسان! تا آن زمان که ما رابه زبان خود یاری می کنی، از پشتیبانی های روح القدس بهره مند گردی.(1)

ص:68

دست می دهد و انگیزه ی کافی برای تلاش و حرکت نمی آفریند. علی علیه السلام می فرماید:

اِذا مَدَحْتَ فَاختَصِرْ.(1)

هنگامی که کسی را مدح می کنی، میانه روی کن.

آیین مقدس اسلام در برنامه ی تربیتی خود برای کودکان و نوجوانان، پدر و مادر را از زیاده روی در تشویق برحذر داشته است. اسلام کار آنان را که در مهر و نوازش وستایش و تمجید فرزندان شان، راه افراط می پیمایند و با روش ناپسند خویش، آنان را به خودپسندی عادت می دهند، نمی پسندد. امام باقر علیه السلام می فرماید:

شَرُّ الآباءِ مَنْ دَعاهُ اَلْبِرُّ اْلا فراطِ.(2)

بدترین پدران کسانی هستند که در نیکی و محبت نسبت به فرزندان خود از اندازه پا فراتر می نهند و به زیاده روی می گرایند.

ص:69

وَعَدَ اللّه اَلْمؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ جَنّاتٍ تَجری مِنْ تَحْتِها اَلانْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکنَ طَیِّبةً فی جَنّاتِ عَدْنٍ وَ رِضوانٌ مِنْ اللّه ِ اَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوزُ اَلْعَظیمٌ.(1)

خداوند به مردان وزنان باایمان، باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است، در آن جاودانه خواهند ماند و خانه های پاکیزه ای در بهشت های جاودان (نصیب آنان می سازد) و (خشنودی و) رضای خدا از همه ی این ها، برتر است. و پیروزی بزرگ، همین است.

همان گونه که از این آیه ی شریفه برمی آید، تلاش اصلی انسان باید رسیدن به تا رضوان الهی باشد و نعمت های بهشتی را وسیله ی ترغیب به انجام کردار نیک و شایسته بداند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اَلّلهُمَّ اجعلنا مَشْغُولینَ بِأَمْرِکَ.(2)

خدایا! ما را از کسانی قرار ده که پیوسته به امر تو سرگرم اند.

ص:70

کاری کم اهمیت دریافت کرده است، تأیید درونی او را برنمی انگیزد و خود را سزاوار دریافت آن پاداش نمی بیند. قرآن کریم دراین باره می فرماید:

وَاَلَّذینَ صَبَروا ابتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ اَقاموا اَلْصَّلوةَ وَ اَنْفَقوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرِّا وَ عَلانِیةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ اَلْسَّیِئَةِ اولئکَ لَهُمْ عُقْبَی الدّارِ * جَنّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها... وَالمَلائکةُ یَدْخُلونَ عَلَیْهِم مِنْ کُلِّ بابٍ* سَلامٌ عَلَیکُم بِما صَبرتُم فَنِعْمَ عُقْبَی اَلّدارِ.(1)

آنان که به دلیل ذات (پاک) پروردگارشان شکیبایی می کنند و نماز را بر پا می دارند و از آن چه به ایشان روزی داده ایم، در پنهان و آشکار انفاق می کنند، و با نیکی ها، بدی ها را از میان می برند، پایان نیک سرای دیگر، از آن آنان است. (همان) باغ های جاویدان بهشتی که وارد آن می شوند... و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می گردند و به آنان می گویند: سلام بر شما به خاطر بردباری و پایداری تان چه نیکوست سرانجام آن سرای جاویدان!

خداوند در این آیات، دلیل اعطای پاداش های بزرگ را موارد زیر معرفی می کند:

1_ صبر در راه خدا

2_ برپا داشتن نماز

3_ انفاق آشکار و پنهان در راه خدا

4_ زدودن بدی ها به وسیله ی خوبی.

ص:71

روزی «کمیت بن زید اسدی» خدمت امام سجاد علیه السلام رسید و عرض کرد: «شعری درباره ی شما گفته ام که می خواهم وسیله ی تقرّبی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله باشد» آن گاه قصیده ی میمیه ی خود را تا آخر خواند. چون قصیده به پایان رسید، امام سجاد علیه السلام فرمود: «ما پاداش تو را نتوانیم داد، امید است که خداوند به تو پاداش دهد.» کمیت گفت: می خواهم بعضی از لباس هایی که بدنتان را لمس کرده است، به من عطا فرمایید». امام علیه السلام پاره ای از لباس هایش را به او داد و در حق او چنین دعا کرد:

خدایا! کمیت نسبت به خاندان پیامبر، نیک انجام وظیفه کرد، آن گاه که بیشتر مردم از این کار بخل ورزیدند و تن زدند. آن چه از حق را که دیگران پوشیده داشتند، او آشکار کرد. خدایا! به او زندگی سعادتمند ببخش و شهیدش بمیران و جزای نیکش ده که ما از پاداش او ناتوانیم.

کمیت بعدها می گفت: «پیوسته از برکت این دعا بهره مند بودم.»(1)

ص:72

منظور از موفقیت این نیست که بی درنگ و در یک زمان، شاگردان به هدف نهایی خود دست یابند، بلکه منظور ما، پیشرفت تدریجی به سوی هدف مطلوب است. اگر شاگردی بر اثر تشویق، شماری از مراحل موفقیت را به تدریج بپیماید و یقین کند که در آن مراحل، پیروز شده است، خواهد کوشید با علاقه ی فزون تری، مراحل دیگر را تا رسیدن به هدف نهایی بپیماید. بنابراین، به دست آوردن موفقیت، از پاداش _ که از عوامل برونی تشویق است _ اهمیت بیشتری دارد.

پاداش دادن به شاگردان موفق و برتر سبب می شود رقابت در گروه خاصی از همان شاگردان، محدود شود، ولی احساس پیروزی و موفقیت، این مزیت رادارد که هر شاگردی با اراده ای راسخ تر در مسیر پیشرفت روزانه ی خود گام برخواهد داشت. در چنین شرایطی، فرد هماره به موفقیت، احساس نیاز، می کند و این احساس، نشاط و تحرّک او را بر می انگیزدو عزم او را پایدارتر می سازد، زیرا هر کس به اندازه ی توانایی خویش جویای پیشرفت و پیروزی است. در مقابل احساس ناکامی سبب سستی اراده و تصمیم گیری انسان می شود. در این حالت، هر قدر تشویق بیرونی هم صورت گیرد، فرد را به سوی رفتار مطلوب نخواهد کشاند.

بر اساس آزمایشی که در یکی از بوستان های کودکان انجام شد، این حقیقت تأیید گردید. در این آزمایش، بچه ها را به نوعی بازی رهنمون ساختند. پس از اندکی دیده شد کودکانی که در این بازی ناموفق بودند، از آن روی گردان شدند و با رها کردن بازی، به گوشه ای از زمین پناه بردند. پس از چندی، همین بچه ها دسته دسته گرد هم آمدند و مدتی روی همان

ص:73

بازی تمرین کردند. سپس در جرگه ی بازی کنان موفق در آمدند و پیروزی هایی به دست آوردند و دید آن ها نسبت به همان بازی عوض شد. و از آن پس، از انجام آن بازی، احساس شوق و هیجان می کردند.(1)

ص:74

کمک می کرد تا نشان دهد او هم می تواند قسمتی از مطالب روزنامه ها را بخواند. زهرا این کارخواهرش را با خوشرویی پذیرفته و به او اجازه داده بود که عنوان های مربوط به آلودگی هوا را از لابه لای روزنامه ها برای او پیدا کند.

شبی که مهمان داشتیم، زهرا پس از شام، مطالب بسیاری درباره ی علل آلودگی هوا و راه های پیشگیری از آن و زیان های هوای آلوده برای مهمانان ما گفت که مورد توجه و تحسین همه قرار گرفت. روز بعد چند نفر از دوستان لیلا به خانه ی ما آمدند. لیلا نیز درباره ی آلودگی هوا شروع به سخنرانی کرد و تا می توانست در این باره سخن گفت.(1)

در این نمونه می بینیم که تشویق های زهرا که مورد احترام و علاقه ی فراوان لیلابوده، توجه او را به یادگیری مطالب مربوط به آلودگی هوا جلب کرده است، بدون این که زهرا قصد یاد دادن آن ها را به او داشته باشد.

ص:75

ص:76

عنوان سنت عملی، اخلاقی و تربیتی، از کودکان، نیروهایی رشید، نیرومند، اثرگذار، آگاه و پراحساس و خدمت گزار می سازد.

آیات و روایات اسلامی نیز با توجه به همین مسأله، در زمینه ی به کارگیری مناسب و دقیق روش های تشویقی، راه کارهایی ارایه داده اند.

ژان ژاک روسو می نویسد:

ای مردم! مهربان باشید و به همه ی مردم از هر طبقه و سنی، محبت کنید. محبت نخستین وظیفه ی شماست. کودکان را دوست بدارید. در تفریح ها و بازی ها آنان را کمک و تشویق کنید.

ص:77

تشویق به عنوان وسیله ی انگیزش مانند آمادگی ذهنی یا رفتارهای ورودی، پیش نیاز یادگیری به شمار می آید و اثرگذاری آن بر یادگیری، آشکار است. اگر دانش آموزان با تشویق، نسبت به درس علاقه مند شوند، هم توضیح های آموزگار را به دقت خواهند شنید و هم تکالیف درسی خود را با جدّیت انجام خواهند داد.

ص:78

نویسنده ی کتاب اسلام و تربیت کودکان نقل می کند: یکی از اساتید بزرگ ما در میان عده ای از طلاب، مسابقه ی حفظ قرآن برگزار کرد و جایزه ای هم می داد. اینجانب در آن مسابقه شرکت جستم و آیاتی را که آن مرحوم معین کرده بود، حفظ کردم و از دست ایشان جایزه گرفتم. الان که ده ها سال از ان ماجرا می گذرد، هنوز آن آیات را از حفظ دارم و هرگاه آیات را می خوانم، برایش طلب رحمت می کنم و به این خدمتی که به من کرده، آفرین می گویم. و اکنون افسوس می خورم که چرا این مرد بزرگ در آن سال هایی که کسی در فکر این گونه کارهانبود، این برنامه ی سازنده ی خود را گسترده تر نکرد و ما را از فیض وجود قرآن بهره مند نساخت؟(1)

یکی از برنامه های قرآن، تشویق و تحریض به آموختن معارف الهی است. قرآن کریم می فرماید:

فَلَولا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرقَةٍ مِنْهُمْ طائفَة لِیَتَفَقَّهُوا فی الدِّین.(2)

چرا از هر گروهی از آنان (مسلمانان) طایفه ای کوچ نمی کنند تا در دین (معارف و احکام اسلامی) آگاهی یابند.

کودک نسبت به آن چه به طور منظم در محیط خانواده می بیند، انس پیدا می کند و همین انس اولیه، زمینه را برای پیدایش عادت و انجام فرایض دینی در مراحل بعدی، فراهم می آورد. دیدن آداب دینی و عبادت های مذهبی در محیط خانواده، در ذهن و روان کودک نقش می بندد و گونه ای

ص:79

انس روحی نسبت به معارف دین در او پدید می آید. اگر پیدایش این روحیه با تشویق پدر و مادر همراه شود، این معارف در روان فرد، نهادینه و آثار آن در رفتار او، پدیدار خواهد شد.

ص:80

ص:81

مادر و فرزند ناراحتی های روز افزونی داشتند. اگر مادر محمد هنگامی که پسرش به آرامی از او خواهش کرده بود به او شیرینی بدهد، به این درخواست، مؤدبانه پاسخ داده بود، رفتار مؤدبانه ی پسرش را تشویق کرده بود. به همین دلیل، راحت تر می توانست به صحبت با دوست خود ادامه دهد. بی توجهی به نیاز کودک سبب شد مادر با تشویق رفتار نامطلوب فرزند، از آن پس با دشواری های بیشتری روبه رو شود.(1)

ص:82

مدرسه نیز با بلندگو، بهمن را صدا می کرد و او برای گرفتن آنهابه دفتر می آمد.

مادر بهمن، دنباله ی داستان را چنین نقل می کند:

«روزی بهمن خوشحال به خانه آمد و گفت: امروز پنجمین بار بود که اسم مرا از بلندگو صدا کردند. من ناگهان متوجه اشتباه خود شدم. معلوم شد که نگرانی من برای نمره ی بدگرفتن یا سرزنش شدن، یا گرسنه ماندن او، سبب شده بود که او از این موضوع بهره برداری کند و خود را به عمد به فراموشی بزند و آن چه را لازم دارد به مدرسه نبرد تا به این ترتیب نامش را از بلندگو اعلام کنند. به بیان دیگر، من با این کار، فراموشی، بی دقتی، و سهل انگاری او را تشویق کرده بودم».

اگر مادر بهمن به جای بردن وسایل او به مدرسه، نمره ی بدگرفتن یا سرزنش شدن او را تاب می آورد، ممکن بود بهمن دیگر وسایل خود را فراموش نکند. کوشش مادر برای پشتیبانی از کار پسرش سبب شد چنین اشتباهی را بیشتر تکرار کند. پاداش لازم برای تکرار فراموشی، با اعلام نام بهمن از بلندگو تأمین شده بود. بهمن، اعلام شدن نام خود را از بلندگو تشویق می دانست و برای به دست آوردن پاداش بیشتر می کوشید فراموشی خود را تکرار کند.(1)

ص:83

هنگام تشویق نباید کودکان را به پاداش های گران قیمت عادت دهید؛ زیرا این کار از نظر اقتصادی به سود خانواده نیست و در تربیت روحی و اخلاقی کودک نیز اثر منفی دارد.

تشویق باید با کاری که از فرد سرزده است، تناسب داشته باشد. نباید به خاطر کاری کوچک، پاداشی مهم داد و برای هر کار جزئی نباید تشویق کرد.

مادر در برابر هر کار کودک نباید خریدن چیزی یا پرداخت پولی را به او وعده دهد. کودک باید به این نکته پی ببرد که تنها کارهای شایسته ی او، ارزش دارد و خوب و بد در نظر پدر و مادر، یکسان نیست. بنابراین، دیگر توقع نخواهد داشت که برای هرکار کوچکی، پاداش های بزرگی به او بدهند. برای این که از این گونه تشویق های همیشگی پرهیز شود، پدر و مادر می توانند گاهی وعده های دراز مدت بدهند. برای نمونه، به فرزند بگویند: اگر در تابستان، هر شب پیش از خواب مسواک بزنی، یک جایزه برایت می خریم.

«در تشویق باید روش منطقی و معقول را انتخاب کنیم. تا گرفتار عواقب خطیر آن نگردیم. تشویق معقول آن است که تشویق کننده، عمل نیک انجام شده را به اندازه ی استحقاق آن مورد تأکید قرار می دهد و از انجام آن ابراز خرسندی می کند به عنوان مثال، اگر کودکی، مشق های خود را نوشته باشد، مادر به او بگوید: «مشق های خود را چقدر زیبا و خوب نوشته ای» یا «اتاق خود را چه قدر خوب تمیز کرده ای» و یا «چه نمره ی خوبی گرفته ای». در

ص:84

همه ی این موارد، توجه تشویق کننده به کار انجام شده معطوف گشته و تشویق به اندازه صورت گرفته است.

این نوع تشویق ها موجب می شود طرف مقابل بکوشد با انجام اعمال نیکوی دیگری، خویشتن را مستحق تشویق سازد. اگر تشویق ها از حد بگذرد، توقع نابه جا و بیش از حد در فرد ایجاد می کند. مثلاً اگر پدر و مادر به جای تشویق های قبلی بگویند: «تو بهترین شاگرد مدرسه هستی، اصلاً شاگردی با انضباطی مثل تو ندیده ایم»، بی تردید، این گونه تشویق ها به جای آموزندگی بدآموز و منحرف کننده خواهند بود، زیرا کودک در چنین شرایطی، خود را بی نقص و عیب تلقی می کند. پس دچار غرور و گمراهی خواهد شد. و فردی متوقع بار خواهد آمد.(1)

ص:85

ص:86

وَالکاظِمینَ اَلْغَیْظِ وَ اَلْعافینَ عَنِ النّاسِ.(1)

آنان که خشم خود فرو نشانند و از بدی مردم در گذرند چنین مردمی نیکوکارند.

آیه ی یاد شده به این حقیقت اشاره می کند که مردم باید خشم خویش را فرونشانند و از برخی رفتارهای ناپسند دیگران، چشم پوشی کنند، زیرا غضب، ریشه ی بسیاری از گناهان خطرناک است. رسول خدا در این باره فرموده است:

ما غَضَبَ اَحَدٌ اِلا اَشْفَر عَلَی جَهَنَّم.(2)

هیچ کس خشم نگرفت مگر آن که بر لبه ی پرت گاه دوزخ قرار گرفته است.

بنابراین، اگر برای تربیت اخلاقی کودک و نوجوان، تنبیه بدنی ضرورت یافت، نباید چهره ی انتقام به خود بگیرد.

پدر و مادر، مربی و آموزگار در پرورش فرزندان باید با تدبیری سنجیده و خردمندانه، از عوامل تربیتی به طور مناسب بهره برداری کنند. آنان در به کارگیری این وسایل و عوامل نباید سراسیمه و بی بند و بار باشند. زیرا پی آمد منفی خواهد داشت. در این میان، پدر باید بیشتر وسواس به خرج دهد زیرا در استفاده از هرگونه وسایل تربیتی، دارای اقتدار و اختیار زیادی است.(3)

ص:87

پی آمدها

کودکانی که با روش انتقام جویانه تربیت می شوند، سرانجام به آدمی بی خاصیت و بی ارزش و عنصری خودکامه بدل می شوند و همیشه در پی آن خواهند بود که به گونه ای از رنج های دوران کودکی شان، انتقام بگیرند. به یقین، رفتار خشن مربی، عقده ی حقارت در کودک پدید می آورد، زیرا او، خویشتن را حقیر و ناچیز می بیند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

مَنْ هانَتْ علیه نَفْسُه فَلا تأمَنْ شَرَّه.(1)

کسی که مورد تحقیر قرار بگیرد (دیگران) از شرّ او در امان نخواهند بود.

منظور پیامبر این است که عقده ی حقارت و کم بینی، شخصیتی نامطمئن و خطرناک می سازد. به دیگر سخن، اگر کودک یا نوجوانی همواره اماج اهانت، سرزنش و خشونت، تنبیه و مجازات باشد، سرانجام به صورت انسانی شرور، خودکامه و خطرناک در خواهد آمد.

ص:88

کودکان و نوجوانان هر چند باهوش باشند، خردسال اند و سود و زیان خود را آن گونه که بایسته است، تشخیص نمی دهند. کودکی که چنین وضع معصومانه ای دارد امانتی است در دست مربیان و آموزگاران. اگر مربی از کودک چیزی بخواهد، ولی کودک در تکاپوی چیزی دیگر باشد، مربی نباید بی توجه بماند. در این حالت، مربی باید از شیوه های گوناگون تربیتی و جریمه ها و مجازات ها و تنبیه ها بهره جوید تا اراده ی حساب شده ی خود را در عادت دادن کودک به فضایل اخلاقی اعمال کند.

ترس و بیم که همگام و همراه با رغبت و امید، کودک رازیر پوشش می گیرد، یکی از عواملی است که به صورت نیرویی بازدارنده از تخلف عمل می کند. ترس و بیم از امیال فطری هر موجودزنده است. به همین دلیل، انسان از چیزی که می ترسد، می گریزد. باید غریزه ی ترس را برای هموار ساختن مسیر تربیت کودک، تعدیل و تلطیف کرد. روش تعدیل این غریزه آن است که کودک یا نوجوان را در برابر عوامل ترس قرار دهیم. البته نباید آن را از بین ببریم، زیرا کودک و نوجوان، ترسو بار خواهد آمد.

بر همین اساس، دانشمندان اسلامی، استبداد و سخت گیری مربیان را نسبت به کودک روا نمی شمارند. آنان بر این باورند که تربیت سازنده و درست کودک و نوجوان باید با رفق و مدارا آغاز گردد. به دیگر سخن باید رفتار پسندیده ی او، تأیید و رفتار ناپسند وی، نکوهش شود.

اسلام، ایجاد محیطی ترس آور و وحشت ناک در روند پرورش کودک را جایز نمی داند. در نگاه اسلام، اگر توبیخ و نکوهش مؤثر نیفتاد، مربی ناگزیر از تنبیه بدنی خواهد بود. گفتنی است تنبیهی که جسم و جان را آزار

ص:89

می دهد و روح و تن انسان را دردمند می گرداند. اصلاح گر و سازنده نخواهد بود بلکه هشداردهنده و بازدارنده است، یعنی تنها کودک رااز تخلف و رفتار زشت باز می دارد. البته در تنبیه بدنی نباید زیاده روی کرد، زیرا تنبیه بدنی در اثر تکرار و زیاده روی، اثر خود را از دست می دهد.(1)

ص:90

سرفرازی در انسان، فطری و درونی است. اگر تنبیه آشکارا انجام گیرد. بر رنج متخلف می افزاید و نیروی بازدارنده ای را در او تقویت می کند. درباره ی پی آمدهای تنبیه بدنی متخلف برای بینندگان نیز باید گفت درد و رنجی که گناه کار به آن دچار است، به آنان سرایت می کند و آنان را به حکم وجدان و عاطفه مانند متخلف، دردمند می سازد. تصوّر و تخیّل به پیدایش چنین حالتی کمک می کند، زیرا مردم با دیدن مجازات گناه کار، پیش خود می اندیشند که هرگاه این تنبیه و مجازات برای آنان پیش می آمد، چه اثری در آنان پدید می آورد. پس آنان نیز مانند متخلف، دردمند می شوند.

گاهی برای پیش گیری از تکرار تخلّف کودکان و نوجوانان و کارمندان باید آنان را آشکارا تنبیه کرد تا در یک فرصت محدود، نتیجه ی گسترده تری نصیب دیگران گردد.

حقیقت این است که در بسیاری از جرم ها، مجازات و تنبیه برای مجرم و جامعه پندآموز و سودمند است. با این حال، در عرصه ی تعلیم و تربیت، تنبیه ها و مجازات ها به ویژه درباره ی کودکان، به طبیعت خود شخص بستگی دارد. به دیگر سخن، گاهی مجازاتی که با طبیعت شخص خاصی هماهنگی دارد، ولی درباره ی اشخاص دیگر، هیچ پی آمد سودمندی به همراه نمی آورد.

عوامل پندآموزی مردم از ارتکاب خلاف، گوناگون است. برخی بدان دلیل از صراط مستقیم منحرف نمی شوند که از ضابط دادگستری، قوه ی مجریه و قانون هراس دارند. گروهی دیگر به دلیل پیروی از عرف و عادت و رسوم و آداب اجتماعی و شماری نیز به خاطر ترس از خدا، خلاف نمی کنند. برخی دیگر به حکم عادت و تربیت درست، در راه راست گام بر

ص:91

می دارند و از خلاف کاری، در امان، هستند، زیرا تربیت آنان در خردسالی، درست انجام گرفته و خوی و عادت راستین در آنها ماندگار گشته است. عادت هایی که در چنین شرایطی پدید آید، دگرگونی ناپذیر خواهد بود، به گونه ای که اگر همه ی کیفرها از میان برخیزد، هم چنان در صراط مستقیم گام خواهند نهاد.

آیین اسلام بر آن است تا عادت به پاکی و درستی از کودکی در نهاد انسان رشد کند. از این رو، همه ی ویژگی های دقیق و ظریف تربیتی را در این زمینه، به مربیان و آموزگاران، یادآوری کرده است.(1)

ص:92

تنبیه و مجازات درباره ی مجرمان، دراین موضوع اتفاق نظر دارند، که در پرتو مجازات مجرم از بی گناهان، پشتیبانی و حیات جامعه، تضمین می شود.(1)

رواداشتن مهربانی و عطوفت در حق آدم جانی، سنگدل و سرکش که از هیچ گونه دست اندازی به جان، مال و آبروی دیگران فروگذار نمی کند، ستم به دیگران است.(2)

ص:93

ص:94

فَذَکِّر اِنَّما اَنْتَ مُذَکِّرٌ.(1)

پس یادآوری کن همانا تو یادآوری کننده هستی.

گفتنی است مربی در این مرحله باید بکوشد با آوردن کنایه های درست و اشاره های دقیق و اخلاقی در لابلای سخنان خود، بی آن که کسی آشکارا مقصود او را دریابد. شاگرد رابه وجود اشتباه و لزوم ترک آن رهنمون سازد. در سیره ی معصومین علیهم السلام داستان های فراوانی از برخورد هدایت گرانه و همراه با کنایه و اشاره ی مبهم آنان با افراد خطاکار به چشم می خورد. برای نمونه، روزی امام حسن و امام حسین علیه السلام پیرمردی را دیدند که وضو می گیرد، ولی وضویش درست نیست. برای این که او را به خطایش آگاه سازند، به طور ساختگی با یکدیگر مجادله کردند و هر یک به دیگری می گفت تو درست وضو نمی گیری. این دو برای پایان دادن به جدال، نزد پیرمرد رفتند و به او گفتند: ای پدر! تو را به داوری می طلبیم، تا درباره ی وضو گرفتن ما حکم کنی، و بگویی کدام یک از ما درست وضو می گیرد». هنگامی که پیرمرد با دقت به وضو گرفتن آنان نگریست، موضوع را دریافت و گفت: هر دوی شما درست وضو می گیرید. این وضوی من است که درست نیست.»(2)

نکته ها:

ص:95

1_ امر و نهی و یادآوری ها نباید زمینه ساز مداخله در کار و برنامه های کودکان به شمار آید.

2_ باید میزان عقلانی اندیشیدن و سن افراد را در نظر گرفت و به تناسب آن، موضوع را یادآوری کرد.

3_ شایسته است یادآوری ها پنهانی باشد تا فرد احساس شرم نکند.

4_ هدف خود را از یادآوری مشخص و اعلام کنید.

5_ یادآوری، آمرانه نباشد:

لَسْتَ عَلَیْهِم بَمُصَیْطِرْ.(1)

ص:96

ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد بود، و این، برای خدا آسان است.

افراد در پی تهدید، بر سر دو راهی قرار می گیرند. یک راه، تلاش برای رسیدن به خواسته ها و آرزوهاست که به عذاب و سختی و دشواری خواهد انجامید. راه دیگر، چشم پوشی از خطاها و برگزیدن راه مستقیم است. معمولاً اگر افراد، تهدید سختی را در برابر خود ببینند، راه دوم را بر می گزینند. در بعضی موارد، لازم است مربی به تهدید خود عمل کند تا از نقش بازدارنده و تربیتی تهدید کاسته نشود.

نکته ها:

1_ در به کارگیری تهدید، ظرفیت سنی، فکری، پیشینه ی عاطفی و روانی افراد را در نظر داشته باشید، زیرا تحمل انسان ها به ویژه کودکان یکسان نیست.

2_ گاهی تهدید، خشونت بار است، مانند: زندانی کردن کودک در اتاقی تاریک با آگاهی از این که او از اتاق تاریک به شدت می هراسد.

3_ تهدیدها به گونه ای نباشد که روابط انسانی را خدشه دار کند. کودک باید خود را سزاوار چنین عقوبتی بداند، نه این که آن را ستمی به خود بپندارد.(1)

4_ امکان عملی کردن تهدیدها در موارد ضروری وجود داشته باشد.

ص:97

5_ تهدید ممکن است هشدار به فرجام کار یا رسوا شدن خطاکار در صورت پیمودن راه غلط باشد.

ص:98

این کار باز می دارد.

سرزنش مراتبی دارد که از مرحله ی آسان تر آغاز می شود و به مرحله ی دشوارتر می رسد. سرزنش ممکن است نگاه عادی یا عمومی، نگاهی معنا دار یا نگاهی همراه با زبان آوردن پی آمد کردار خلاف فرد باشد.(1)

ص:99

امام علیه السلام فرمود:

لا تَغْیر بهُ وَ أهجُرْوَلا تُطِلْ.(1)

فرزندت را نزن و برای ادب کردنش، از او قهر کن، ولی مراقب باش قهرت به درازا نکشد.

قهر کردن را می توان برای دیگر افراد نیز به کار برد. قرآن کریم درباره ی آزار مشرکان نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

وَأهْجُرهُمْ هَجرا جَمیلاً.(2)

به شیوه ای شایسته، از آنان (دشمنان) دوری گزین.

هم چنین قرآن درباره ی زنانی که سرکشی کنند و از انجام وظیفه ی خود سربپیچند، می فرماید:

وَأهْجُرُوهُنَّ فی اَلْمَضاجِعِ(3)

زنانی که راه ناسازگاری در پیش می گیرند، مردان شان باید از خواب گاه آنان دوری گزینند و با آنان قهر کنند.

باید دانست قهر کردن نباید به درازا بکشد. به دیگر سخن، هنگام قهر کردن باید ظرفیت روانی و توانایی فرد را در نظر گرفت و اگر او متنبه شد، باید بی درنگ آشتی کرد. مدت قهر کردن برای کودکان خردسال کم تر از یک ساعت و برای افراد جوان و بزرگ سال بر اساس سنت اسلامی حداکثر سه روز است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:100

... لا تَحِلُّ لِمُسْلِمٍ اَنْ یَهْجُرَ اَخاهُ فَوقَ ثَلاثَةِ اَیّامٍ.(1)

سزاوار نیست مسلمانی بیش از سه روز با برادر خود قهر کند.

گفتنی است در بعضی موارد خاص باید هم چنان به قهر ادامه داد تا دیگران پند بگیرند. غزوه ی تبوک یکی از حساس ترین غزوه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به شمار می رود.

هنگامی که پیامبر، مسلمانان را برای رفتن به تبوک فرخواند، سه تن از آنان به بهانه های گوناگون از رفتن به جنگ سرباز زدند. هنگامی که پیامبر اسلام از جنگ بازگشت، با آنان قطع رابطه کرد. دیگر مسلمانان نیز به پیروی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله با آنان قهر کردند. این رفتار آن قدر ادامه پیدا کرد که قرآن می فرماید:

وَ عَلی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتّی اِذا ضاقَتْ عَلَیهِمُ اَلاَْرْضُ بِما رَحُبَتْ وَضاقَتْ عَلَیْهِمْ اَنْفُسُهُم وَظَنُّوا اَنْ لامَلْجَأَ مِنَ اللّه ِ اِلاّ اِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتوُبُوا اِنَّ اللّه َ هُو اَلتَّوّابُ الرَّحیِمُ.(2)

و آن سه نفر که (از شرکت در جنگ تبوک) باز ماندند (و مسلمانان با آنان قطع رابطه کردند) زمین با همه ی وسعتش بر آنان تنگ شد، به گونه ای که در وجود خویش، جایی برای خود نمی یافتند. (در آن هنگام) دانستند پناه گاهی از خدا جز به سوی او نیست. سپس خدا، رحمتش را نازل حال آنان ساخت تا توبه کردند. همانا خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است.

ص:101

جریمه کردن، کاستن از تقویت کننده هایی است که فرد پیش تر به دست آورده است. دریافت جریمه از رانندگان قانون شکن، کسر کردن از حقوق کارمندان به دلیل غیبت و کاهش یافتن نمره ی دانش آموزان به دلیل بی توجهی به درس، نمونه هایی از به کار بستن روش جریمه است.

شرط جریمه کردن آن است که فرد از مدتی پیش، محرک تقویت کننده و پاداش، دریافت کرده باشد تا پس از رخ دادن خلاف، بتوان اندکی از تقویت کننده های دریافتی او را کاهش داد. کارمند باید حقوقی دریافت کرده یا دانش آموز نمره ای گرفته باشد تا به خاطر غیبت یا بی انضباطی، بتوانیم بخشی از حقوق یا نمره ی او را کسر کنیم.

افزون بر آن، جریمه نباید بسیار سنگین باشد. نمره ای که از دانش آموز کسر می شود، باید آن گونه باشد که او بتواند با کوشش بیشتر آن را جبران کند. کسر حقوق کارمند نیز باید به نسبتی باشد که او بتواند با باقی مانده ی حقوق خود، زندگی اش را اداره کند.(1)

ص:102

رفتارت را اصلاح نکردی، اخراج خواهی شد.» والدین نیز می توانند به کودک و نوجوانی که مرتکب خلاف شده است اخطار دهند که اگر رفتارش را اصلاح نکند، از امکانات تفریحی، ورزشی و مادی محروم خواهد شد.

علی علیه السلام به یکی از کارگزاران خود که به خیانت در بیت المال متهم بود، می فرماید:

بَلَغَنی عَنْکَ أَمْرٌ اِنْ کُنْتَ فَعَلْتَه، فَقَدْ اَسْخَطْتَ اِلهِکَ وَ اَعْصَیْتَ اَمامَکَ؛ وَ أَخْوَیْتَ اَمانَتَکَ بَلَغَنی اِنَّکَ حودت الاَرضَ فَأَخَذْتَ ما تَحتَ قَدَمَیکَ وَ اَکَلْتَ ما تَحتَ یَدَیْکَ. فَأرْفَعْ اِلی حِسابِکَ؛ وَ أَعْلَمْ أَنَّ حِسابَ اللّه ِ اَعْظَمُ مِنْ حِسابِ النّاسِ.(1)

گزارش رسیده است کاری از تو سرزده است که اگر به راستی مرتکبش شده باشی، بی تردید، پروردگارت را به خشم آورده ای، در برابر فرمان امام خویش، عصیان ورزیده ای و امانت خود را به ابتذال کشانده ای. شنیده ام که زمین را برهنه کرده ای و هرچه را قدرت داشته ای، به سود خود گرفته ای و همه ی سپرده های مردم را به مصرف خویش رسانیده ای. بی درنگ، ترازنامه ی مالی و حسابت را نزد من بفرست و این را بدان که حساب رسی خداوند از حساب رسی مردمان بزرگ تر است.

علی علیه السلام در این نامه، استان دار خطاکار خود را سرزنش می کند و به او اخطار می دهد که اگر پس از رسیدگی به ترازنامه ی مالی وی، سوء استفاده اش ثابت شود، به خشم الهی گرفتار خواهد شد. هم چنین نسبت به امام خود، عصیان گر و خیانت کار خواهد بود.

ص:103

در اخطار باید جنبه های تربیتی در نظر گرفته شود. از این رو، باید واژه های مناسب به کار رود و جنبه ی توهین آمیز نداشته باشد. اگر اخطار، شفاهی باشد، باید به بهترین صورت، با مخاطب سخن بگوییم. علی علیه السلام می فرماید:

اَجْمِلُو فی الْخِطابِ، تَسْمَعُوا جَمیلَ الْجَوابِ.(1)

با مخاطب خویش، پسندیده و مؤدب، سخن بگویید تا او نیز با احترام، به شما پاسخ گوید.

ص:104

خداوند یکی از مجازات هایی را که برای شیطان در نظر گرفت، بیرون راندن او از میان فرشتگان الهی بود و فرمود:

فَأخْرُجْ مِنْها فَاِنَّکَ رَجیمٌ.(1)

از صف فرشتگان بیرون رو. تو رانده شده ای.

هم چنین در جای دیگر می فرماید:

فَأخْرج اِنَّکَ مِنَ اَلصّاغِرِینَ(2)

بیرون رو (از بهشت الهی)؛ زیرا تو از افراد پست و کوچکی.

ص:105

مجاز باشد ساختار اجتماعی خانواده، مدرسه و جامعه را زیر پا بگذارد و از تنبیه بدنی نیزدر امان بماند؟

نظام تعلیم و تربیت اسلام برای کودکان و نوجوانانی که مرتکب خلاف می شوند، تأدیب را در نظر گرفته است. تأدیب در اصطلاح فقه اسلامی، زدن شخص نابالغ به دلیل ارتکاب جرم و خطا است.

ص:106

وَلَدَهُ.(1)

جایز است تأدیب یتیم مانند تأدیب فرزند خود و زدن او مانند زدن فرزند خود.

از این روایات برمی آید در موارد خاص که دیگر شیوه های تنبیهی اثربخش نیست، از تنبیه بدنی به عنوان یک شیوه ی بازدارنده می توان بهره برد.

ص:107

تعطیل نمی فرمود. با دست خود، میانه یا یک سوم شلاق را می گرفتند و به تناسب سن، آنان را می زد.

از این حدیث برمی آید که در زدن کودکان و نوجوانان باید روحیه و سن آنان را در نظر گرفت، به گونه ای که به تناسب سن آنان، شیوه ی در دست گرفتن شلاق، فرق می کند.

امام صادق علیه السلام درباره ی میزان تأدیب حدیث زیر را از امام علی علیه السلام نقل می فرماید:

اِنَّ اَمیَرالمُؤمنین علیه السلام القی صِبْیانٌ اَلکِتابَ اَلواحَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ لِیُخَیَّرَ بَیْنَهُمْ فَقالَ اَمّا اِنَّها حُکُومةٌ وَ اَلْجُورُ فِیها کَالجُورِ فِی الحُکْمِ اَبْلِغُوا مُعَلِّمُکُمْ اِنْ ضَرَبَکُمْ فَوْقَ ثَلاثَ ضَرَباتٍ فی اَلاَْدَبِ اُقْتُصَّ مِنْهُ.(1)

کودکان مدرسه، خط های خود را در مقابل امیرالمومنین علیه السلام قرار دادند تا بهترین آن ها را انتخاب فرماید. آن حضرت فرمود: این کار نوعی حکومت و داوری است و ستم روا داشتن در آن، ستم در امر حکومت است. از جانب من به آموزگار خودتان بگویید اگر برای تأدیب تان، بیش از سه تازیانه، به شما بزند، او را قصاص می کنم.

در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام میزان تأدیب، 5 تا 6 ضربه آمده است.

حماد بن عثمان می گوید: از ابوعبداللّه علیه السلام درباره ی تأدیب کودک و برده پرسیدم. آن حضرت فرمود: «با ملایمت پنج تا شش تازیانه بزن».(2)

ص:108

نکته ها

1_ تأدیب بدنی باید با میزان خطای تربیت شونده مناسب باشد.

2_ تنها مربی می تواند خطا کار را تأدیب کندو نباید انجام آن را به دیگری واگذارد.

3_ شیوه ی اجرای تأدیب باید با سن و روحیه ی کودک و نوجوان مناسب باشد؛ یعنی باید شدت و ضعف آنرا درنظر گرفت.

4_ وسیله ی تأدیب بدنی باید نرم باشد تا سبب آسیب دیدن نشود. در روایات آمده است که تازیانه بزنید (یعنی شلاق).

5_ بهتر است میزان تأدیب بدنی بین 5 تا 6 تازیانه باشد.

6_ پس از تأدیب، باید جرم فرد را نادیده بگیریم و پی گیری نکنیم.

7_ در هنگام تأدیب باید از بر زبان راندن سخنان زشت و نامربوط خودداری کرد.

8_ باید دلیل تأدیب بدنی را برای تأدیب شونده بازگو کرد.(1)

ص:109

است. حدّ عقوبتی است شامل ضرب، قتل و قطع که در اثر ارتکاب بزه های خاص پدیدار می شود و میزان آن معین است.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

اِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لِکلِّ شَیٍ حَدّا وَ جَعَلَ علی مَنْ تَعدی حدّا مِن حُدودِاللّه ِ عَزَّوَجَلَّ حَدّا... .(2)

خداوند برای همه چیزی، حدّی و برای کسانی که از این حدّ تجاوز کنند، کیفری قرار داده است.

این حدیث وجود اصل حدّ را بیان می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر درباره ی اهمیت اجرای حدود به علی علیه السلام فرموده است:

اِقامَةُ حِدٍّ خَیْرٌ مِنْ مَطَرٍ أَرْبَعینَ صَباحَا.

اجرای حدّ (از حدود الهی) بهتر از چهل شبانه روز باران باریدن است.

اجرای حدود بدان دلیل اهمیت دارد که خلاف کار را از ارتکاب دوباره ی جرم باز می دارد و دیگر افراد جامعه را نیز از گزند چنین خلاف هایی در امان نگاه خواهد داشت.

حد در هشت مورد جاری می شود که بدین قرار است: زنا، لواط، سحق(3) و قیادة، قذف،(4) مسکر، سرقت، محاربه(5) و ارتداد(6). برای هر یک از این

ص:110

هشت مورد، حدّ ویژه ای تعیین شده است.

ص:111

در فرهنگ معین آمده است: «قصاص به معنی پاداش دادن است، بدین نحو که کشنده را بکشند و ضارب را به ضرب و جارح را به جرح، تنبیه کنند و به همان نحو که عمل کرده بود».(1)

در کتاب مقالات حقوقی درباره ی قصاص آمده است: «انتقام بدن از کسی که به صورت عمد و عدوان، مرتکب شده است، قصاص نامیده می شود. بدیهی است عملی که به عنوان قصاص انجام می گیرد، باید با عملی که جانی نسبت به مجنی علیه مرتکب شده است، تساوی کامل داشته باشد».(2)

استاد شهید مطهری می فرماید:

در قوانین جزایی، قرآن طرفدار قصاص است. اجازه می دهد کسی که به عمد و بدون عذر، بی گناهی را از بین می برد، به مجازات او اعدامش کنند، در این جا این مسأله پیش می آید که این قاتل، یک نفر را کشته، حالا ما چرا فرد دیگری را بکشیم؟ پس اگر کشتن کار بدی است، ما چرا به عنوان قصاص، این کار بد را تکرار کنیم. [قرآن می فرماید:]

وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا اُولِی اَلاَْلبابِ.(3)

ای عاقلان حکم قصاص برای حفظ حیات شما است.

این کشتن را کشتن و میراندن، تلقی نکنید. این را حیات و زندگی تلقی کنید، ولی نه زندگی فرد، بلکه زندگی جمع؛ یعنی با قصاص یک نفر

ص:112

متجاوز، حیات جامعه و افراد دیگر را حفظ کرده اید. شما اگر به متجاوز و قاتل که یک نفر را کشت، مهلت دهید و جلوگیری نکنید؛ فردا کس دیگری و پس فردا، دیگری و بالاخره در آینده، ده ها نفر دیگر پیدا می شوند و ده ها نفر دیگر را خواهند کشت. معنی قصاص، دشمنی کردن با انسان نیست؛ دوستی کردن با انسان است.(1)

ص:113

ص:114

تنبیه می شود، با همه ی افراد با پرخاش، برخورد خواهد کرد.(1)

ص:115

ص:116

ص:117

می برند.

همراهان دریافتند که امام با او برخورد شدید نخواهد کرد و او را مورد مجازات قرار نخواهد داد.

هنگامی که امام سجاد علیه السلام به در خانه ی آن مرد رسید، او را صدا زد. او از خانه بیرون آمد و چون امام و یارانش را دید، پنداشت با برخورد شدید امام علیه السلام روبه رو خواهد شد. بر خلاف انتظار او، امام سجاد علیه السلام به وی فرمود: «برادرم! اگر آن چه به من گفتی، در من وجود دارد، از درگاه خدا، آمرزش می خواهم و اگر درمن وجود ندارد، از خدا می خواهم که تو را بیامرزد». آن مرد میانه ی دو چشم امام علیه السلام را بوسید و عرض کرد: «آن چه گفتم در وجود تو نیست، بلکه من به آن سزاوارترم.»(1)

ص:118

ص:119

موقع اقتدا می کردم».(1)

ص:120

ص:121

قرآن کریم هنگام سخن گفتن درباره ی مجازات و عذاب کافران، کردار ناپسندشان را نکوهش می کند و بدان دلیل، آنان را سزاوار مجازات می داند. خداوند درباره ی قوم ثمود می فرماید:

فَاَخَذَتْهُمْ صاعِقةُ الْعَذابِ الهُونِ بِماکانُوا یَکْسِبُونَ.(1)

صاعقه _ آن عذاب خوار کننده _ قوم ثمود را به خاطر کرداری که انجام می دادند، فرا گرفت.

در این آیه ی شریفه، دلیل عذاب قوم ثمود، رفتار بد آنان یاد شده است.

علی علیه السلام می فرماید:

اِنّ اللّه َ سُبْحانَهُ قَدْ وَضَعَ اَلْعِقابَ عَلی مَعاصِیِه زِیادَةً لِعبادِهِ عَنْ نَقِمَتِه.(2)

همانا خدای سبحان، کیفر را بر معاصی خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خویش باز دارد.

ص:122

هم چنین در بهره گیری از شیوه ی تنبیهی باید اعتدال پیشه کرد. تنبیه باید از میزان خطا و جرم شدیدتر نباشد؛ زیرا در این صورت، کارآیی خود را از دست می دهد و به واکنش های منفی می انجامد. گفته اند مردی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از نافرمانی خانواده ی خود شکایت کرد و گفت: چگونه آنان را تنبیه کنم؟ حضرت فرمود: «آنان را ببخش» آن شخص برای بار دوّم و سوم، پرسش خود را تکرار کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همان پاسخ را فرمود. آن گاه حضرت فرمود:

فَعاقِبْ بِقَدرِ الذّنبِ.

اگر خواستی تنبیه کنی، به اندازه ی گناهی که کرده اند، مجازات کن و فراتر مرو.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره ی میزان تنبیه می فرماید:

اَلاِْفْراطُ فِی اَلْمَلامَةِ یَشُبُّ نِیرانِ اَلْلِجاجَةِ.(2)

زیاده روی در توبیخ، آتش لج بازی را شعله ور می سازد.

یکی از سفارش های همیشگی قرآن کریم، میانه روی است. خداوند با نکوهش کسانی که از اعتدال خارج می شوند، آنان را برادران شیطان معرفی می کند و می فرماید:

اِنّ الْمُبْذِّرینَ کانُوا اِخْوانَ اَلشَّیاطینَ.(3)

تبذیر کنندگان برادران شیطانند.

ص:123

تبذیر عبارت است از خارج شدن از اعتدال که سبب پای مال شدن حقوق دیگران گردد. کسی که در شیوه های تنبیهی زیاده روی می کند، نه تنها نتیجه ی مثبتی نمی گیرد، بلکه کم ترین احتمال هدایت شدن فرد را نیز از بین می برد.

بعضی از پدران و مادران و مربیان بدون در نظر گرفتن روحیه ی کودکان، رفتارهای پرخاش جویانه و سخت گیری های نامتناسب رادر حق دانش آموزان به ویژه در برابر دیدگان هم کلاسی ها و هم سالان شان روا می دارند. برای نمونه، گاهی نمونه ی انضباط او را کم می کنند و گاهی او را از کلاس درس بیرون می رانند. حال آن که بسیاری از این مشکلات را با رفتاری مقبول و محبت آمیز و با دقت بیشتر می توان به سادگی حل کرد.(1)

ص:124

و ما در هیچ شهر و دیاری، پیامبری نفرستادیم مگر آن که اهل آن را دچار سختی و دشواری کردیم تا شاید تضرع کنند و از کرده ی خود پشیمان شوند و به سوی ما روی آورند.

هم چنین می فرماید:

لَقَدْ اَخَذْنا آلَ فِرعَونَ بِالسِّنینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَکَّروُنْ.(1)

ما نزدیکان فرعون (و قوم او) را به خشک سالی و کمبود میوه ها گرفتار کردیم تا شاید پند گیرند.

در این آیه می بینیم که هرچند فرعونیان، مردمی لج باز هستند و ایمان نمی آورند، ولی این مسأله سبب پیدایش کینه و خصومت با آنان نیست. تنبیه آنان بدان دلیل است که شاید پند گیرند و به یاد خدا افتند و ایمان بیاورند؛ زیرا؛ هدف خداوند از تنبیه تنها بیداری خفتگان است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در وصف پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ.

او طبیبی بود که با دارو در پی بیمار می گشت.

از واژه ی طبیب در این سخن، نکته های مهم و ارزنده ای به دست می آید. ترحّم به حال بیماران از ویژگی های طبیب است. اصولاً کار طبیب، «درمان» است، به گونه ای که حتی اگر دشمن نیز زیر تیغ جرّاحی او قرار گیرد، طبیب حقیقی و واقعی (که پیامبر اکرم در شمار طبیبان واقعی است) در اندیشه ی بیماری و درمان او خواهد بود. بنابراین، اگر نیشتر هم بزند، نه

ص:125

از سر کینه و دشمنی، بلکه برای درمان است. با ریختن داروی تلخ در حلق بیمار نیز نمی خواهد او را آزار دهد، بلکه می خواهد بیماری اش را مداوا کند. در این صورت، پیامبر چون، طبیب است، از تنبیه خویش _ هر چند در ظاهر، دارویی تلخ و نیشتری دردآور باشد _ درمان و آگاهی مردم را در نظر دارد.(1)

ص:126

از این آیات برمی آید که کافران، خود را سزاوار این عذاب می دانند؛ زیرا در پذیرش حقی که به سراغ آنان آمده بود، کوتاهی کرده اند.

یکی از دوست داران حضرت علی علیه السلام که غلامی سیاه بود، دچار لغزش شد و دزدی کرد. او را نزد ایشان آوردند. پس از آن که وی اقرارکرد و مسلّم شد که باید حدّ بر او جاری شود، علی علیه السلام، انگشتان دست راست او را برید. این غلام انگشتان بریده شده ی خود را به دست چپ گرفت و در حالی که خون از دست راستش می چکید، از پیش علی علیه السلام بیرون رفت.

ابن الکَوّا که از خوارج بود، با دیدن این صحنه، فرصت را مغتنم شمرد. پیش رفت و از غلام پرسید: «چه کسی انگشتانت را بریده است؟» او که هدف اصلی «ابن کَوّاء» را از دل سوزی دروغینش دریافته بود، گفت: «انگشتانم را سید الاوصیاء او که پیشوای رو سفیدان قیامت، حق دارترین مردم نسبت به مؤمنان، پسر عموی رسول خدا، رهبر راه رشد و کمال، علی بن ابی طالب علیه السلام بریده است».

ابن الکوّاء با شنیدن این سخنان بر آشفت و گفت: «وای بر تو ای سیاه! دستت را می برد و تو این گونه ثنایش می گویی؟»

او پاسخ داد: «چرا ثنایش نگویم، در حالی که محبتش با گوشت و خونم آمیخته است؟ به خدا سوگند دستم را جز به حق نبرید تا مرا از مجازات آخرت نجات دهد!»(1)

ص:127

ص:128

نباید انتظار داشت که کودک در 2 تا 7 سالگی تکلیف پذیر باشد؛ زیرا بازی یکی از ارکان اساسی این دوران است. باید گفت در این دوران کودک را با بسیاری از آداب و قوانین می توان آشناساخت، ولی این بدان معنا نیست که در این دوره باید از او، تکلیف خواست و در صورت تخلف، تنبیه کرد.

کودک از 7 سالگی در برابر تکلیف خود، مسؤول است و در صورت سرپیچی از آن،باید بازخواست شود. با این حال، بر اساس روایات، تنبیه متناسب این سن قهر کردن است نه کتک زدن.(1)

در دهه ی سوم زندگی انسان می توان انتظار داشت که جوان به اعتدال چشم گیر هیجانی وفکری دست یابد و اهل اندیشه باشد. تخلف او در این دوران با دوره ی کودکی بسیار متفاوت است. تنبیه متناسب این دوره، سرزنش و فهماندن و گفتن این مطلب است که انتظار سر زدن چنین کاری از تو نبود.

اسلام با در نظر گرفتن تفاوت های فردی، مجازات های گوناگونی در نظر گرفته است. برای نمونه، درباره ی مرد و زن شوهر داری که زنا کرده اند، مجازات شدیدتری و درباره ی پیرمرد و پیرزن که به چنین گناهی دست یازدیده اند، اشدّ مجازات را در نظر گرفته است.

ص:129

ص:130

ص:131

متأسفانه این سخن امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نظام اداری ما اجرا نمی شود؛ یعنی نظام اداری ما، کارگزار و کارمند موفق را تشویق نمی کند. هم چنین کارمندی که از کار می گریزد و وظایف خود را ناتمام می گذارد، توبیخ و مجازات نمی شود. بسیار دیده می شود کارمندی تمام وقت خود را به انجام وظیفه می گذراند و می کوشد ارباب رجوع با خشنودی کامل از آن سازمان بیرون رود. با این حال، کارمندی دیگر از هنگام پا نهادن به اداره تا لحظه ی پایان کار تنها با نوشیدن چای و گفت وگوی تلفنی با افراد گوناگون، کار روزانه ی خود را به پایان می برد و ارباب رجوع را با ناخشنودی از آن سازمان، گریزان می کند. جالب این که، در پایان ماه، حقوق و پاداشی که این دو از اداره، دریافت می کنند، یکسان است و هیچ کس، از کارشان، بازخواست نمی کند.

ص:132

2_ خدمت گزاران، مورد تشویق و تحسین قرارگیرند و افراد کم کار و بی مسؤولیت، توبیخ و تنبیه شوند.

3_ معیار تشویق افراد تنها کار و پی آمد آن باشد.

اگر در مدیریت یک سازمان، افراد خادم در کنار افراد خائن قرار گیرند و به طورمساوی از حقوق و مزایا و دیگر تسهیلات بهره مند شوند، انگیزه ی کار بهتر و به کارگیری استعدادهای نهفته، فلج می شود و آن سازمان به سستی و نابودی می گراید. به همین ترتیب، اگر تشویق ها ناعادلانه، تبعیض آمیز و براساس حبّ و بغض مدیران، شکل بگیرد، کارمندان و افراد زیر دست، نسبت به مدیر بی تفاوت و بی اعتماد خواهند شد و هرگونه صداقت و صمیمیت خود را از دست خواهند داد.(1)

برای پیش گیری از پدید آمدن چنین وضعیتی، باید تدبیری اندیشید تا افراد خدمت گزار، شایسته و پرتلاش هر سازمان شناسایی شوند و مورد تشویق مادی و معنوی قرارگیرند تاسبب ترغیب دیگر کارمندان به کوشش بیشتر شود.

ص:133

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در عهدنامه ی مالک اشتر می فرماید:

ثُمَّ لیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ اَقَلَّهُمْ بِمُرِّ الْحَقِ لَکَ، وَ اَقَلَّهُمْ مُساعَدَةً فیمایَکوُنُ مِنْکَ مِمّا کَرِهَ اللّه ِ لأِوْلِیائِهِ، واقِعا ذلِکَ مِنْ هَواکَ حَیْثُ وَقَعَ. وَاَلْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرْعِ وَ الصِّدْقِ، ثُمَّ رُضْهُمْ عَلی أَنْ لا یُطْرُوکَ، وَ لا یُبَجِّعُوکَ بِباطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَاِنَّ الاطراءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ، وَ تُدْنی مِنَ العِزَّةِ.(1)

از میان نیروهای متعهد، افرادی را مقدّم دار که در گفتن حقّ از همه صریح ترند و در همراهی نسبت به آن چه خداوند برای اولیای خویش دوست نمی دارد، کمتر به تو کمک می کنند؛ خواه موافق میل تو باشند یا نه. خود را به اهل ورع و صدق و راستی نزدیک کن و آنان را گونه ای پرورش ده که بی اندازه تو را نستایند و تو را به خاطر کردار نادرستی که انجام نداده ای، تمجید نکنند؛ زیرا ستایش بیش از اندازه، خودپسندی می آورد و [انسان را ]به غرور نزدیک می سازد.

به راستی اگر این سخنان به کار گرفته شود، آیا در جذب و دفع نیروها، روابط بر ضوابط چیره خواهد شد؟ آیا پدیده های زشت هم چون چاپلوسی، ریاکاری و خوش خدمتی گسترش خواهد یافت؟ در این صورت آیا منافقان، دروغ گویان، چاپلوسان و ریاکاران، کارهای کلیدی را به دست خواهند گرفت و نیروهای متعهدِ و پاک، منزوی خواهند شد؟ به یقین، هیچ یک از این وضعیت ها رخ نخواهد داد. در چنین حکومتی، داوری ها و ارزیابی ها بر محور خشنودی پروردگار صورت می گیرد، تا خشنودی

ص:134

مسؤولان رده بالاتر. بنابراین، به کارمندی اعتماد خواهد شد که سخن حق را با صراحت کامل بگوید، هرچند تلخ و ناگوار باشد. در این حالت، کارمندی پیشرفت می کند که صراحت، صداقت و پاکی بیشتری داشته باشد، نه آن که چاپلوس، ریاکار و متظاهر است؛ زیرا وظیفه ی مسؤولان جامعه، جستن پاکان نزدیک شدن به راست گویان و صراحت پیشگان است.

متأسفانه، یکی از آفت های نظام اداری، نفوذ چاپلوسان در برخی مسؤولیتها است؛ زیرا این افراد، ضعف ها و کمبودها را ازدید مسؤولان دور نگاه می دارند. در مقابل، افرادی که با دل سوزی و صراحت، مشکلات را بیان می کنند، از مصدر امور دور نگه داشته می شوند و ازپیشرفت باز می مانند.(1)

ص:135

کوتاهی نمی کند. علی علیه السلام در عهدنامه ی مالک اشتر می فرماید:

ثُمَّ اَنْظُرْ فی اُمُورِ عُمّالِکَ فَاسْتَعْمِلْهُمْ اِخْتِبارا وَ لا تُوَلِّهِمْ مُحاباةً وَ أَثرَةً...(1)

سپس در کارهای کارمندانت بنگر و چون آنان را آزمودی به کار بگمار، نه از راه بخشش و خودکامگی.

ص:136

زمام دارانش که به خیانت دست یازیده بود، حساسیت ایشان را درزمینه ی امانت داری و حفظ بیت المال و گوشزد کردن وظیفه ی مسؤولان حکومت اسلامی درباره ی خیانت پیشگان نشان می دهد. حضرت علی علیه السلام به «زیاد بن ابیه» می نویسد:

از روی راستی و درستی به خدا سوگند یاد می کنم، اگر به من خبر برسد که تو در بیت المال مسلمانان، به کم یا زیاد، خیانت ورزیده و بر خلاف دستور، مصرف کرده باشی، چنان بر تو سخت می گیرم که خوار و ذلیل شوی.(1)

از نظر علی علیه السلام، امانت داری از ویژگی های برجسته ی کارگزاران حکومتی است که باید مورد توجه زمام داران و مسؤولان قرار گیرد. آن حضرت با بی توجهی کارگزاران به این مسأله به شدت برخورد می کرد و بدون هیچ ملاحظه ای، آنان را به مجازات می رساند.(2)

متأسفانه این اصل اساسی در انتخاب کارگزاران، در جامعه ی ما رعایت نمی شود و افرادی که از امانت داری کافی برخوردار نیستند، به کارگمارده می شوند. هم چنین اگر مرتکب خیانت شوند، تنها از آن پُست برکنار می شوند و در جای دیگری، به کار گمارده می شوند. بدین ترتیب، از رسیدگی به تخلّف و مجازات کارمندان خاین، خبری در کار نیست.

ص:137

لغزش ها، خلاف ها و خیانت ها برابر نیستند و باید به تناسب وضعیت با آن ها برخورد کرد. در این میان، عزل یااخراج موقت، در ارتکاب خیانت کارگزاران، نقش پیش گیرانه دارد. برکنار کردن یک مسؤول، به دیگر زمام داران هشدار می دهد که اگر دست به خیانت بگشایند، بر مسند ریاست باقی نخواهند ماند. یکی از شیوه های برخورد امام علی علیه السلام با بعضی از کارگزاران متخلف، بر کنارکردن آنان از مقام شان بود.

اشعث بن قیس ازکارگزاران امیرالمؤمنین علی علیه السلام در آذربایجان بود. حضرت در نامه ای به وی می نویسد:

اموالی از ثروت های خدای بزرگ و عزیز در دست توست و تو خزانه دار آنی تا به من بسپاری. امیدوارم برای تو بدترین زمامدار نباشم.

هنگامی که نامه ی حضرت به وی رسید، یاران خود را فرا خواند و گفت: «نامه ی علی علیه السلام مرا بیمناک کرد او می خواهد اموال آذربایجان را ازمن بستاند و من می خواهم به معاویه بپیوندم». یارانش گفتند: «مرگ برای تو زیبنده تر ازرفتن به سوی معاویه است». این سخنان در وی اثر کرد و شرمگین شد. هنگامی که این خبر به امام رسید، نامه ای نوشت و او را سرزنش کرد و به کوفه فرا خواند. آن گاه بیت المال را از او پس گرفت و به خاطر خیانت، وی را بر کنار کرد.(1)

ص:138

ابوموسی اشعری یکی دیگر از کارگزاران حضرت علی علیه السلام بود که به دلیل کوتاهی در انجام وظیفه و خیانت در امانت، با سرزنش امام روبه رو شد. امام علی علیه السلام در نامه ای به او می نویسد:

همانا فرزند عباس و فرزند ابوبکر را به سوی تو فرستادم. پس با آنان و شهر و مردمش، کاری نداشته باش و از کار ما کناره گیری کن، درحالی که نکوهیده و رها شده ای. اگر چنین نکردی، من به آنان دستور داده ام که با تو مخالفت کنند.(1)

هنگامی که نادرستی ها، سستی و خیانت کارگزاران به گونه ای باشد که شایستگی باقیماندن آنان در کار زیر سؤال رود، عزل آنان ضروری است. این شیوه برای سامان بخشی امور، پیش گیری از خلاف، سالم سازی نظام اداری و از میان برداشتن چهره های ناپاک و خیانت کار، بسیار سودمند است. متأسفانه در نظام اداری و کارگزاران جامعه ی ما برعکس این شیوه ی اصلاحی رفتار می شود. برای نمونه، استانداری را که در یک استان، موفق نبوده و مرتکب تخلفات مالی شده است، به استان بزرگ تر می فرستند یا فردی را که مرتکب اختلاس شده است، به سرپرستی مجموعه ای بزرگ تر می گمارند. همین شیوه ی غلط به افزایش مفاسد می انجامد.

ص:139

برای جرمی بزرگ جریمه ی اندکی در نظر گرفت یا خیانت در امانت فردی را با جریمه ی مالی، سزا داد. باید دانست بدون مقابله ی مناسب با تخلفات مسوؤلان و کارگزاران، سلامت جامعه و حکومت، تضمین نخواهدشد. از این رو، کم ترین چشم پوشی در برابر متخلفان و قانون گریزان، روا نیست و باید قاطعانه با آنان برخورد شود. متأسفانه، در جامعه ی ما، میان مجازات بعضی کارگزاران با جرمی که انجام داده اند، تناسبی به چشم نمی خورد. برای نمونه محکوم کردن کسی که با تخلّف خود، آبروی نظام را به خطر انداخته است به پرداخت چند هزار تومان پول نقد یا محرومیت چند ماهه از پست های دولتی، مجازاتی مناسب و باز دارنده نیست. امیرالمومنین علی (ع) هنگامی که متوجه خیانت زیاد بن ابیه جانشین حاکم بصره شد، د رنامه ای تهدیدآمیز، خطاب به وی چنین نوشت:

همانابه خداوند سوگند می خورم، سوگندی به راستی که اگر به من خبر دهند تو در حق مسلمانان خیانت کرده ای _ چه کم و چه زیاد _ چنان بر تو سخت گیرم که در برآوردن مخارج زندگی، فقیر و درمانده شوی و خوار و پریشان حال گردی.»(1)

بر اساس مفاد نامه ی حضرت علی(ع) رعایت عدالت در مجازات کارگزار خیانت کار آن است که همه ی اموال او گرفته شود تا به تنگ دستی دچار شود و مردم او را بشناسند.

ص:140

ص:141

تجربه ی فردی، زمینه را برای رشد توانایی های فردی و ارزیابی رفتار شایسته و ناشایست برای آدمی فراهم می کند. اینک به آسیب های به کار بردن تنبیه می پردازیم.

ص:142

یا هدیه دادن به یکی از شاگردان در برابر دید دیگران، بدون توجه به واکنش آنان، رفتاری است که به طور گسترده از سوی پدر و مادر و مربیان سر می زند. اگر به مسأله ی حساسیت دیگران، توجه شود، در خواهیم یافت که چنین کاری تنها تحقیر دیگران است و بس. از این رو، روشی بدآموز و آسیب زا است که باید از حوزه ی رفتاری مربیان خارج شود.(1)

نعمان بن بشیر می گوید: پدرم هدیه ای به من داد. مادرم _ عمرة دختر رواحد _ با این هدیه مخالفت کرد و گفت: «تا پیامبر صلی الله علیه و آله بر این بخشش گواهی ندهد، آن را نمی پذیرم.» پدرم نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفت و چنین عرض کرد: «من به فرزندم از عمرة، هدیه ای داده ام. مادرش مرا مجبور کرده است تا شما را بر این امر گواه بگیرم» حضرت فرمود: «آیا به همه ی فرزندانت چنین هدیه ای داده ای؟» او عرض کرد: «نه» حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: «از خدا بترسید و میان فرزندانتان به عدالت رفتار کنید. من بر ستم گواهی نمی دهم.»(2)

از این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر می آید که نباید بی جهت بعضی فرزندان را بر دیگری، برتری داد. اصل این است که همه ی شاگردان و فرزندان نزد مربّی و پدر و مادر، جایگاه برابر داشته باشند؛ زیرا همه در شاگرد و فرزند بودن برابرند. توجه پدر و مادر یا مربی به یکی از فرزندان یا شاگردان، این اعتدال را بر هم می زند. ممکن است یکی از فرزندان یا

ص:143

شاگردان، ویژگی مثبتی داشته باشد که یا پدر و مادر را به توجه بیشتر وادارد، ولی شایسته است این توجه درونی بوده و به صورت مناسب در رفتار مربی ظهور کند تا به روند تربیتی کودکان و نوجوانان ضربه نخورد.از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی پرسیدند که در هدیه و پاداش دادن، بعضی فرزندانش را بر بعضی دیگر برتری می داد. امام علیه السلام فرمود: «این کار اشکالی ندارد اگر معیار برتری، درست باشد.»(1)اگر تشویق ها و تنبیه ها، بدون در نظر گرفتن تفاوت های فردی و به نادرستی اعمال شود، مشکلات روانی بسیاری برای آموزگار و شاگرد پدید می آورد که بدین قرار است:

1_ نخستین آسیب متوجه پدر و مادر و مربیان می شود: زیرا فرزندی که با بی توجهی و بی مهری آنان روبه رو شده است، نسبت به پدر و مادر و مربیان خود، بدبین می شود. و کینه ی آنان را دردل می پروراند.

2_ دومین آسیب به فرزند و شاگرد محبوب و برتر برمی گردد. افزون بر این که وی از خود راضی و عقده ای بار می آید، ممکن است دیگران نیز درنتیجه حسادت ورزیدن، به او آزار برسانند.(2)

ص:144

می شود تا وی به توانایی و ارزشمندی خود پی برد. در نتیجه، از عملکرد مفید خود، مفهوم مثبت و ارزنده ای در ذهن تصویر می کند که بعدها شکل دهنده ی کرامت نفس او خواهد بود.

گفتنی است اگر تشویق تنهابه عوامل بیرونی متمرکز گردد و رغبت درونی کودک را بر نیانگیزد، به عنوان ضدتشویق، مانع تقویت محرک های درونی و خودانگیختگی می شود.

اگر رفتار و رشد کودک را تنها با تشویق کننده های بیرونی مانند: جایزه، پول، کارت آفرین، تحسین های زبانی پی در پی و بدون توجه به انگیزش درونی وی، همراهی کنیم، رفتار او را با معیارهای از پیش تعیین شده، قالب سازی کرده ایم.

عوامل تشویق

عوامل تشویق از نظر ریشه و سرچشمه ی پیدایش به دو بخش تقسیم می شود:

1_ عوامل درونی: عواملی که از انگیزه ی درونی شاگرد ریشه می گیرد.

2_ عوامل برونی: با انگیزه ی درونی شاگرد هیچ گونه پیوندی ندارد. هنگامی که شاگردی یک اسباب بازی را می سازد، انگیزه ای درونی او را به این کار واداشته است. در مقابل، اگر دانش آموز تنها برای گذراندن آزمون یا رسیدن به پاداش،به چنین کاری دست بزند، تلاش وی از درون او الهام نمی گیرد. به همین دلیل دانشمندان اسلامی به آموزگاران سفارش کرده اند که عوامل تشویق باید درون شاگردان را بیدار سازد و گرایش به سوی رفتار مطلوب را در باطن آنان پدید آورد. اگر تشویق ها و پاداش ها سبب برانگیختن رغبت

ص:145

درونی افراد نشود، با دو مشکل اساسی روبه رو خواهد شد:

1_ این پاداش و تشویق به صورت رشوه و باج در می آید و این باور را در دانش آموزان پدید می آورد که انجام تکلیف اگر پاداش و تشویق در پی نداشته باشد، بی ارزش خواهد بود. تقلّب های بعضی دانش آموزان هنگام آزمون ها، معلول همین عوامل بیرونی تشویق و رسیدن به غنیمت است.(1)

2_ تشویق هایی که انگیزه ی درونی ندارد، گونه ای رقابت نامطلوب را میان شاگردان فراهم می آورد؛ زیرا هماره پاداش اندک است و رقابت کنندگان فراوان. گاهی این رقابت ها سبب پدید آمدن دشمنی، حسد و درگیری میان شاگردان می شود. بدین ترتیب، آنان که کوشش خود را در راه رسیدن به پیروزی سامان دهند، آرزوی خواری و محرومیت یکدیگر را در سر می پرورانند.(2)

آفت نظام آموزشی ما این است که دانش آموز برای گرفتن جایزه و نمره ی 20 و به دست آوردن تشویق پدر و مادر، درس می خواند. تشویق های پدر و مادر نیز تنها به میزان دریافت دوباره ی پاداش، در کودکان حرکت پدید می آورد و به رغبت درونی و احساس موفقیتی نمی انجامد که مایه ی حرکت همیشگی آنان باشد. برای نمونه، جایزه ی مسابقه های علمی،

ص:146

سرچشمه ی حرکت است نه به دست آوردن اطلاعات. اطلاعات موجود نیز براساس انگیزه ی درونی فرد شکل نمی گیرد.

ص:147

خشم آلود پدر یا آموزگار بیش از تنبیه جسمی در باز داشتن کودک از بزه کاری مؤثر است. از این رو، مربیان با تجربه کم تر سخن می گویند و کمتر امر و نهی می کنند. آنان با چهره و نگاه معنادار خود، پیام تربیتی شان را به شاگردان انتقال میدهند. گفتنی است در مقابل، نگاه آلوده و عصیان بار، نقش ویران کننده ای در فرد و دیگران بر جای می گذارد و ممکن است زمینه ساز جنایت های دیگری باشد.(1)

ص:148

بیافزاییم یا گذشت کریمانه، سکوت بهنگام و برخورد منطقی می تواند اقتدار ما را افزایش دهد؟ در گفتار پیشوایان معصوم علیهم السلام عوامل اصلی اقتدار معنوی این گونه بیان شده است: علی علیه السلام می فرماید:

عَظَّمُوا اَقْدارَکُمْ بِالتَّغافُلِ عَنْ الدَّنِیِّ مِنَ الاُمُورِ.(1)

با چشم پوشی از امور ناچیز اقتدرا خود را افزون کنید.

غفلت از فعالیت تربیتی و بی توجهی به فرزندان، اقتدار نمی آورد. آن چه اقتدار می آفریند، نادیده گرفتن بعضی امور به خاطر مصلحت اندیشی تربیتی است. امام علی علیه السلام می فرماید:

بِکَثْرَةِ الصُّمْتِ تَکُونُ الْهَیْبَة.(2)

سکوت معنادار اقتدار می آفریند.

سکوت معنادار به معنای بی تفاوتی و مهر بر لب زدن نیست، بلکه منظور از آن، هشیاری در برابر رفتار فرزندان و سکوت مصلحت آمیز است.

یکی از نویسندگان می گوید:

اگر می توانستیم قدری خاموش باشیم، چه قدر گویا می گشتیم! اگر زبان سکوت را فرامی گرفتیم، چه قدر به شکوه کلام می افزودیم.(3)

متأسفانه پدر و مادر با امر و نهی های بی مورد و بیش از اندازه، اقتدار خود را از دست داده اند و فرزندان دیگر به سخنان آنان چندان توجه نمی کنند.

ص:149

برخلاف باور برخی افراد، هر خطایی را نمی توان با تنبیه پاسخ داد؛ زیرا ممکن است خطا به دلیل مشکلات خانوادگی و محیطی، صورت گرفته باشد نه به دلیل سرکشی و طغیان. برای نمونه، کودکی که به دلیل چشیدن طعم تلخ تبعیض از سوی پدر و مادر یا آموزگار دست به خلاف می زند، سزاوار تنبیه نیست. تنبیه در چنین وضعیتی، پاشیدن نمک بر زخم جان سوز او است. راه کار این مورد آن است که مشکل او را برطرف کنیم. بسیارند کودکانی که بدون تقصیر تنبیه می شوند خاطره ی زیر از مظلومیت بعضی کودکان و لغزش نابخشودنی بعضی مربیان حکایت دارد.

یکی از مربیان تربیتی می گوید:« حسین در زنگ های تفریح اغلب ازدیوار مدرسه بالا می رفت و پس از چند دقیقه به حیاط بازمی گشت و با چوب و فلک ناظم مدرسه روبه رو می شد. این حادثه ی مکرر برای من سؤال برانگیز بود که: آیا چند دقیقه بیرون رفتن، ارزش به جان خریدن چوب های ناظم را دارد؟ من سعی کردم خود را به حسین نزدیک کنم و سرّ این قضیّه را دریابم، بعد از مدتی، حسین این موضوع را با من در میان گذاشت وگفت، پدرم سال پیش فوت کرد و ما هم وضعیت خوبی نداشتیم. مادرم دنبال کار رفت. کسی به او کار نداد. کسی هم به من کار نمی دهد؛ چون جثه ام کوچک است. ناچار مادرم به گدایی روی آورد. او در فاصله ی چند متری دیوار مدرسه نشسته است. من گاهی در ساعت زنگ تفریح از دیوار مدرسه بالا می روم. نگاهی به مادرم می اندازم و از او مواظبت می کنم

ص:150

تا کسی او را اذیت نکند.»(1)

آری، اگر علت رفتار کودکان شناخته شود،می توان رفتار مناسبی انجام داد و نیازی به تنبیه نخواهدبود. چون در بیشتر موارد، علت شناسی صورت نمی گیرد و مقابله ی نامناسب انجام می شود، آسیب های جبران ناپذیری درپی می آید که بسیار زیان بارتر از رفتار کودک است.

ص:151

که تنبیه شود، در دنیای خود نیازمند هدایت پدر و مادر است. اگر پس از نشان دادن راه درست،کودک از آن سرپیچی کرد، آن گاه تنبیه هشدار دهنده خواهد بود. در غیر این صورت، کودک تنبیه پیش از راهنمایی را انتقام گیری از سوی پدر و مادر و مربی خواهد پنداشت و در رفتار خود تغییری نخواهد داد.

ص:152

پرخاش گری ها در امان خواهند ماند.(1)

برقراری ارتباط کلامی مطلوب یکی از ابزارهای موفقیت آموزگار است. امام می فرماید:

مَنْ حَسُنَ کَلامُهُ کانَ اَلنّجْحُ اَمامَهُ.

کسی که کلامش زیباست، پیروزی پیش روی اوست.

متاسفانه بعضی اولیا ومربیان بر پایه ی احساسات خشم گینانه ی خود و بدون دوراندیشی واژگان سبک، زشت و گاه مستهجن درباره ی فرزندان و شاگردان خود به کار می برند که پی آمدهای روانی و تربیتی بسیار بدی برای آنان خواهد داشت. بااین کار، روابط عاطفی به سردی می گراید، اعتماد از بین می رود، کینه و دشمنی پدید می آید، نیکوکاران متنفّر می شوند و زبان اعتراض شخصیت های پست در برابر فردگشوده می گردد. امام علی علیه السلام می فرماید:

«اِیّاکَ وَ مُسْتَهْجِنُ اَلْکَلامِ، فَاِنَّهُ یُوغِرُ الْقَلْبَ، بَعْبِسُ عَلَیْکَ اَللِّئامِ وَ یَنْفِرُ عَنْکَ اَلکِرامُ.

از سخنان زشت بپرهیز، زیرا مایه ی کینه و دشمنی است. زبان پست صفتان را بر ضد آدمی می گشاید و بزرگواران را از تو متنفر می سازد.(2)

ص:153

سخن گفتن و نصیحت های بی جا سبب گریز کودکان و نوجوانان از پرورش شده است. پدر و مادر و مربیان باید از سخنی که وقار آنان را می شکند و مضحکه ی دیگران می سازد، پرهیز کنند.

علی علیه السلام می فرماید:

لاتَتَکَلِمُنَّ اِذا لَمْ تَجِدْ لِلکَلامِ مُوقِعا.

زینهار! سخن مگو آن گاه که جایگاهی مناسب برای آن نیافته ای.

در چنین شرایطی، سکوت بر کرامت و شرافت آدمی می افزاید و او را از سخنی که پشیمانی در پی داشته باشد، در امان نگه می دارد.(1)

نتیجه

از آن چه در این فصل گفته شد، می توان نتیجه گرفت که داشتن یک نظام اداری درست با کارگزارانی شایسته و وجود نظام تربیتی درست، به کاربرد درست ابزارهای اصلاحی و بازدارنده بستگی دارد. تشویق و تنبیه یکی از این ابزارها است که اگر به درستی و برای حفظ شرایط و موقعیت های ویژه از آن ها استفاده شود، تأثیر مثبتی در اصلاح اجتماعی، خواهد داشت. در مقابل، اگر از این دو ابزار، بهره برداری درست صورت نگیرد، پی آمدهای زیر را خواهد داشت:

1_ چاپلوسی جلوی انتقادهای سازنده را می گیرد.

2_ افراد خوش سابقه و کار آزموده به مسؤولیت های مناسب گماشته نمی شوند.

ص:154

3_ عزل و نصب ها بر اساس شایسته سالاری نخواهد بود.

4_ تناسب مجازات با تخلف رعایت نمی شود.

5_ مربیان، تنبیه را ساده ترین راه تربیت می دانند.

6_ به تفاوت های فردی توجه نمی شود.

7_ به وعده های تشویقی و تنبیهی عمل نخواهد شد.

8_ اقتدار و نفوذ کلام پدر و مادر و مربیان کاهش خواهد یافت.

9_ جامعه با معضل اداری، اجتماعی و تربیتی رو به رو خواهد شد.

ص:155

ص:156

ص:157

ص:158

درست بهره گیری از تشویق و تنبیه را به مردم بیاموزد تا مردم این دو عامل تربیتی را به درستی به کار بندند.

ص:159

این کار نیز به آموزش نیاز دارد. در این میان، صدا و سیما به عنوان بزرگ ترین رسانه ی همگانی می تواند شیوه های تربیتی به ویژه تشویق و تنبیه را آموزش دهد.

امروزه مردم به طور گسترده از تشویق و تنبیه بهره می گیرند، ولی شیوه های به کار بستن تشویق و تنبیه، درست نیست. پدر و مادر، فرزندان خود را به طور تبعیض آمیز مورد تشویق و تنبیه قرار می دهند. آموزگاران نیز بدون توجه به تفاوت های فردی، تشویق و تنبیه می کنند. مدیران اداره ها و کارخانه ها، گاه کارمندان موفق خود را مورد تشویق قرار میدهند و کارمندان خطاکار را تنبیه می کنند، ولی هیچ یک ازاین دو عامل، انگیزه ی آنان را برای کار بهتر و درست تر افزایش نمی دهد. همه ی این نارسایی ها در بی بهره ماندن مردم از آموزش، ریشه دارد.

صدا و سیما باید در قالب فیلم، سخنرانی، میان پرده و گفت و گو بامردم، آموزگاران و مدیران، به مردم آموزش دهد که هماره باید از شیوه های تشویقی بهره گرفت و تنبیه، آخرین راه درمان است. هم چنین تشویق ها را به سوی انگیزه آفرینی درونی هدایت کند واز زیاده روی در تشویق ها بکاهد. افزون بر آن، رعایت تربیت در اعمال تنبیه ها را گوشزد کند تا افراد در نخستین برخورد به سراغ آخرین مرحله نروند.

ص:160

نزدیک می کند. رسالت مهم صدا و سیما در این زمینه، شناساندن پی آمدهای نیک بد کردارها به صورت مصداق های عینی در قالب فیلم های جذاب و آموزنده است. صدا و سیما باید در زمینه ی مرز تشویق و تنبیه، موارداستفاده از دو ابزارتربیتی و شیوه های به کارگیری آن ها، به مردم آگاهی دهد.

امروز سطح آگاهی عمومی مردم از شیوه های تشویق و تنبیه در برابر اطلاعات آنان از هزاران موضوع کم اهمیت دیگر بسیار پایین تر است. بنابراین، در برنامه های صدا و سیما به ویژه برنامه های خانوادگی مانند: «تصویر زندگی»، «برنامه ی خانواده» و... باید موضوع تشویق و تنبیه را با دید اسلامی در قالب میان پرده ها و مجموعه های خانوادگی آموزش داد.

یکی از راه های یادگیری، دیدن رفتار دیگران است. انسان با دیدن رفتار دیگران یاد می گیرد که چگونه رفتار کند یا رفتارهای خود را تغییر دهد و رفتارهای مناسب را در پیش گیرد. از این رو، رفتار دیگران می تواند فرد را به سوی کارهای نیک یا بد بکشاند. بر این اساس، صدا و سیما می تواند با نمایش فیلم ها و برنامه های هدف مند، پی آمد کارهای نیک و بد را به تصویر بکشد.

موضوع های زیر را برای برنامه های تلویزیونی یا رادیویی می توان در نظر گرفت:

1_ استاندار شایسته.(1)

2_ مقام آموزگار.(2)

ص:161

3_ پاداش فرمانبرداری از شوهر.(1)

4_ مکافات عمل و پی آمد حسادت.(2)

5_ بی احترامی به مؤمن.(3)

6_ کیفر فرد سخن چین و بی بندوبار.(4)

7_ سرانجام دوستی با نااهلان.(5)

8_ احترام به رزمندگان.(6)

9_ ارزش خوش رفتاری با پدر و مادر.(7)

10_ محبت سرشار پیامبر صلی الله علیه و آله به شاعر اهل بیت علیهم السلام

11_ پاداش رسیدگی به امور نیازمندانْ.

12_ مجازات دنیوی ساربان بی رحم.

13_ پی آمد ترحّم.

14_ نکوداشت و پاسداشت پی آمدهای رفتار نیک.

15_ کیفر عیب جویی از مؤمنان.(8)

ص:162

ص:163

افزون بر آن، چون موضوع تشویق و تنبیه از موضوع هایی است که همه ی اعضای خانواده ها مانند پدرو مادر و فرزندان، آموزگاران مدارس وکودکستان ها و کارفرمایان کارخانه ها و کارگاه ها بدان توجه دارند، باید زمانی را برای پخش چنین برنامه ها و فیلم هایی در نظر گرفت که همه ی این مخاطبان را پوشش دهد.

ص:164

گروهی از پدران ومادران و حتی برخی نظریه پردازان، تعلیم و تربیت راسازگار کردن کودک با محیط اجتماعی و فرهنگی می دانند و می گویند: «تربیت، رام کردن و اهلی کردن است».

این گونه افراد، تنبیه را وسیله ی رام کردن و سازگاری کودک و نوجوان باخواسته های خود می داندو هر جا کودک یا نوجوان باخواسته های آنان هم آهنگ نباشد، می کوشند او را با تنبیه، سازگار کنند.

گروهی از پدران و مادران، مربیان و کارفرمایان، تنبیه را وسیله ی اعمال سلیقه ی خود به زیردستان می شمارند. آنان با این باور، زیردستان خود را افرادی منفعل و تسلیم محض تربیت می کنند و قدرت نوآوری و اندیشه را از آنان می گیرند.

صدا و سیما باید با نقد باورهای غلط مردم، باورهای درست رابه آنان بیاموزد و به مردم بفهماند که تنبیه؛ آگاه ساختن و بیدار کردن است. حتی آن جا که شدیدترین تنبیه ها از نظر اسلام مطرح می شود _ مانند اجرای حدود _ هدف ما، آگاه کردن خطا کار و پندآموزی دیگران است. تنبیه، شوک جسمی یا روانی است که کودک را از خواب غفلت بیدار می کند و نسبت به پی آمدهای کارش، به او هشدار می دهد.

ص:165

دوست دارند فرزندشان در یک سال، دو کلاس را بپیماید و حتما با معدل بالا، شاگرد اول کلاس باشد.

برخی پدران و مادران می پندارند تنها با تشویق فرزندان خود می توانند مهارت نظافت فردی را به فرزندشان بیاموزند تا آنان نیز مانند بزرگ سالان پاکیزه زندگی کنند. اگر فرزند در این کار سستی نشان دهد، او را سرزنش و تنبیه می کنند؛ زیرا دوست دارند فرزندشان با نخستین گفتار و وعده ی تشویقی، رفتار اجتماعی را فرا گیرد و در برخوردهای اجتماعی، ماهرانه و بی هیچ خطا و لغزشی رفتار کند.

چنین برخوردهایی از آن جا ریشه می گیرد که مردم، تشویق را ابزار شتاب بخشیدن به فرآیند آموزش و پرورش می پندارند. این باور بسیار غلط است؛ زیرا هدف اصلی تشویق، آفرینش انگیزه ی درونی و فعالیت دل خواهانه ی فرد است. تشویق برای آن است تا فرد از درون برانگیخته شود و خود بدون نیاز به تشویق، حرکت کند. اگر تشویق ها، انگیزه ی درونی فرد را تحریک نکند، با پایان یافتن آن، رفتار مثبت فرد نیز پایان می گیرد.

ص:166

شیوه های تربیتی دیگر نتواند فرد را اصلاح کند. صدا و سیما باید این دو باور غلط را اصلاح کند؛ زیرا تنبیه بدنی، اصیل ترین عامل تربیت نیست، بلکه آخرین درمان است که کاربردی بسیار ظریف دارد. باید از تنبیه ماهرانه استفاده کرد تا آسیب رفتاری به بار نیاورد. باید در آخرین مرحله ی تربیت به میزان بسیار اندک از تنبیه بدنی استفاده کرد تا لجاجت فرد برانگیخته نشود.

هم چنین باید اندیشه را اصلاح کرد که هیچ گاه نباید تنبیه بدنی را به کار بندیم. باید دانست در بعضی موارد، تنبیه بدنی، حکم ضرورت را پیدا می کند؛ زیرا در صورت به کار نبستن آن، نسلی خشن و بی مسؤولیت خواهیم داشت. البته در هر دو صورت، باید به تنبیه بدنی به عنوان آخرین راه کار تربیتی بنگریم.

ص:167

10_ چگونه می توان خانواده ای متعادل در زمینه ی بهره گیری از تشویق وتنبیه پدید آورد؟

11_ صدا و سیما در ایجاد فرهنگ تشویق و تنبیه چه نقشی دارد؟

ص:168

13_ نقش پدرو مادر در تشویق و تنبیه فرزندان چیست؟

14_ انتظار شما از صدا و سیما در زمینه ی گسترش فرهنگ درست تشویق و تنبیه چیست؟

15_ تشویق و تنبیه در روند تربیت، چگونه اثر مثبت و منفی می گذارد؟

ص:169

ص:170

10_ حر عاملی، محمد بن حسن شیخ حر؛ وسایل الشیعه، بیروت، احیاء التراث العربی، چاپ پنجم، 1403 ه.

11_ حکیمی، علی و برادران؛ الحیاة، قم، جامعة مدرسین، 1360.

12_ دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، زیر نظر آقای علی رضا اعرافی، جمعی از نویسندگان.

13_ دلشاد تهرانی، مصطفی؛ مشرب مهر، فرهنگ و ارشاد اسلامی، پاییز 1379، چاپ اول.

14_ دولتی، غلامرضا؛ بررسی تشویق از دیدگاه اسلام، پایان نامه، مؤسسه ی آموزشی پژوهشی امام خمینی، رشته ی علوم تربیتی، کارشناسی ارشد، 1377.

15_ رحمانی یزدی، علی؛ نقد باورهای غلط تربیتی، قم انتشارات مشهور، 1379.

16_ سیف، علی اکبر؛ روان شناسی پرورشی، تهران، انتشارات آگاه، تابستان 77.

17_ طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان، تهران، انتشارات امیرکبیر و نشر رجاء، چاپ گلشن، 1363.

18_ طوسی، اسداللّه ؛ دیدگاه اسلام نسبت به تشویق، پایان نامه، موسسه ی آموزشی پژوهشی امام خمینی، رشته ی علوم تربیتی، 1377.

19_ عباسی مقدم، مصطفی؛ نقش اسوه ها در تبلیغ و تربیت، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

20_ فائضی، علی؛ جایگاه روش های تنبیه در تعلیم و تربیت، مؤسسه ی

ص:171

انتشاراتی فیض کاشانی، بهمن 1373، چاپ دوم.

21_ فاضل لنکرانی، محمد؛ آیین کشورداری ازدیدگاه امام علی علیه السلام، تقریر و تنظیم، حسین کریمی، چاپ پنجم، 1376، نشر فرهنگ اسلامی.

22_ فرید، مرتضی؛ الحدیث، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

23_ قائمی امیری، علی؛ حدود آزادی در تربیت، انجمن اولیا و مربیان، چاپ اول، 1379.

24_ قائمی مقدم، محمدرضا؛ روش های آسیب زا در تربیت از منظر تربیت اسلام، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته ی علوم تربیتی، 1379، پژوهشکده ی حوزه و دانشگاه.

25_ قمی، عباس؛ انوار البهیّة، انتشارات اسلامی، قم، جامعه مدرسین، 1417ق.

26_ کریمی، عبدالعظیم، تربیت آسیب زا، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، 1373.

27_ کریمی، یوسف؛ تغییر دادن رفتارهای کودکان و نوجوانان، تهران، فاطمی، 1368.

28_ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، جواد مصطفوی، تهران، نشر فرهنگ اهل البیت(ع).

29_ گیدنز، آنتونی؛ جامعه شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، چاپ دوم، 1374.

30_ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1362.

ص:172

31_ مجوزی، عبداللّه، چرا تنبیه؟، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، 1379.

32_ مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، زمستان 1366.

33_ معادی خواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب.(فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه).

34_ نادری قمی، محمدمهدی؛ قدرت در مدیریت اسلامی، موسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ یاران، چاپ اول، بهار 1378.

35_ نوری، حسین؛ مستدرک الوسایل، بیروت، آل البیت، احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1409ه.

36_ هاشمی، سید مجتبی، تربیت و شخصیت انسان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، پاییز 1372.