ص:2

ص:3

ص:4

7 _ ناتوانی در مقایسه ی ادیان41

8 _ توجیه مطالب کتاب مقدس مسیحیان41

9 _ گرایش به نسبی انگاری42

فصل سوم: گونه های پلورالیسم دینی45

1 _ پلورالیسم شکّا کانه و پلورالیسم صوفیانه45

2 _ پلورالیسم در دین و پلورالیسم در فهم دین46

پلورالیسم طولی و عرضی47

3 _ پلورالیسم دینی حقانیت48

4 _ پلورالیسم دینی وظیفه شناختی50

5 _ پلورالیسم دینی رفتاری51

6 _ پلورالیسم دینی نجات51

بخش دوم54

راه های تبیین گونه گونی ادیان54

فصل اول: تفاوت ها و پیوندهای ادیان55

1_ تفاوت در منشأ55

2_ تفاوت در معارف55

3_ تفاوت در شعایر55

4_ تفاوت در فرجام انسانی55

پیوندهای ادیان56

ص:5

فصل دوم: رویکردهای گوناگون به گونه گونی ادیان58

1 _ انحصار گرایی دینی58

2 _ شمول گرایی دینی62

3 _ کثرت گرایی دینی66

بخش سوم69

پلورالیسم دینی از نگاه برون دینی و درون دینی69

فصل اول: نقد برون دینی پلورالیسم70

1 _ پلورالیسم خویش برانداز70

الف _ حق پنداری خویش70

ب _ حق پنداری انحصارگرایی و شمول گرایی70

ج _ حق پنداری اسلام70

2 _ بطلان ذاتی پلورالیسم دینی71

3_ پذیرش پلورالیسم؛پذیرش شکّاکیت،نسبیت گرایی واجتماع نقیضین76

6 _ صراط های مستقیم یا آیین های الهی و غیرالهی برحق78

7 _ غفلت معرفت شناسانه در پلورالیسم دینی79

8 _ درهم آمیختگی مباحث معرفت شناختی بامباحث اخلاقی در پلورالیسم دینی80

9 _ قاعده ی لطف81

10 _ پذیرش دین کامل، برتر و خالص تر82

11 _ تقدم عقلانی و منطقی دین متأخر84

ص:6

12 _ پلورالیسم یا چراغ سبز به پیامبران کاذب و کذّاب85

13 _ ارزش مندی جنبه ی عملی دین86

14 _ افتراق زبان ناظر به خداوند با زبان ناظر به تجربه ی دینی87

15 _ تسامح ناپذیری کثرت گرایی88

16 _ پسا تجددگرایی پلورالیسم دینی90

17 _ چند انتقاد دیگر بر پلورالیسم دینی جان هیک90

فصل دوم: نقد درون دینی پلورالیسم92

پلورالیسم دینی حقّانیت92

1 _ اسلام عام و اسلام خاص92

اسلام عام و اسلام خاص در قرآن94

اسلام عام94

ویژگی ها94

1_ تسلیم در برابر خدای واحد94

2_ نفی شرک94

3_ توجه به سوی خدا94

4_ کمال تقوا94

5_ یگانگی خدا95

6_ ایمان به همه کتاب های آسمانی95

7_ ایمان به همه ی پیامبران الهی95

ص:7

8_ بهترین دین95

9_ دین برپا و استوار95

10_ اسلام؛ دین پیامبران95

نوح مسلمان96

ابراهیم و اسماعیل مسلمان96

موسای مسلمان96

یوسف مسلمان96

عیسای مسلمان97

11_ بهترین گفتار97

12 _ فراخوان همگانی به اسلام97

13_ فقط مسلمان، گوش شنوا دارد97

14_ پذیرش اسلام؛ اراده ی الهی است.97

اسلام خاص97

الف _ ویژگی ها98

1_ دین اسلام؛ صراط مستقیم98

2_ اسلام؛ حق مبین98

3_ دین اسلام؛ وسیله ی رستگاری98

ب: کتاب دین اسلام98

1_ قرآن، کتاب حق99

ص:8

2_ قرآن، پیراسته از تناقض99

ج: پیامبر دین اسلام99

1_ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم؛ آخرین پیامبر99

2_ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم؛ پیامبر همه ی انسان ها.99

3_ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم؛ پیرو راه ابراهیم علیه السلام 99

4_ آمدن نام و نشانی محمد صلی الله علیه و آله وسلم در عهدین100

2 _ اسلام، ناسخ بدون نسخ100

ناسخ بودن اسلام در آیات و روایات102

3 _ جهان شمولی اسلام و قرآن105

الف _ محمد صلی الله علیه و آله وسلم؛ پیامبر همگان105

ب _ قرآن؛ کتاب آسمانی همگان106

1_ قرآن؛ بیانی برای همه مردم106

2_ قرآن؛ ذکر جهانیان106

3_ قرآن؛ موعظه گر و شفادهنده ی مردم106

4_ قرآن؛ پیامی برای همه107

5_ قرآن؛ دلیلی روشن برای همه107

4 _ فراخوان همگانی به اسلام خاص107

الف _ فراخوان همگانی قرآن به اسلام107

ب _ گرفتن میثاق از پیامبران در پیروی از اسلام110

ص:9

ج _ فراخوان همگان به اسلام در سیره ی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم110

5 _ تحریف ادیان111

الف _ بی سوادی اهل کتاب و فراموشی کتاب خدا112

ب _ دروغ بستن یهود به خداوند112

ج _ افترا بستن اهل کتاب به خداوند113

د _ اهل کتاب و کتمان حق114

ه _ درهم آمیختن حق و باطل114

و _ یهودیان و تحریف115

ز _ مسیحیان و تحریف115

ح _ تحریف اهل کتاب و بیان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم115

نتیجه116

6 _ مصون ماندن قرآن از تحریف117

7 _ جاده ی مستقیم الهی118

8 _ پیروزی اسلام بر ادیان دیگر120

9 _ پلورالیسم؛ راهی به سوی دین بشری125

10 _ پلورالیسم و الهیات عقلانی _ وحیانی126

ویژگی الهیاتِ وحیانی _ قرآنی127

1 _ خدای واحد127

ص:10

2 _ آفرینش واحد127

3 _ یگانه نگری رسولان الهی127

4 _ امّت واحد128

5 _ هم آهنگی کتاب های آسمانی128

6 _ پیامبران الهی؛ بنیان گذاران توحید کلمه128

پلورالیسم دینی رفتاری128

1 _ حق انتخاب دین و دین داری در اسلام129

الف _ هر کسی دینی دارد130

ب _ گونه گونی مناسک130

ج _ انتخاب دین داری130

د _ اختیار در پذیرش اسلام131

2 _ در اسلام، ابلاغ است نه اجبار132

3 _ مهلت دادن خداوند به مخالفان132

4 _ سفارش اسلام به گفت وگوی ادیان133

5 _ رفتار مسالمت آمیز مسلمانان با پیروان ادیان دیگر134

یک _ برخورد عفوآمیز با پیروان ادیان دیگر135

دو _ صلح با صلح جویان135

6 _ فراخواندن به اتحاد و رفتار بر اساس کتاب خود135

الف _ دعوت به همبستگی و اتحاد136

ص:11

ب _ حل اختلاف اهل کتاب137

ج _ عمل به تورات و انجیل137

7 _ مدارا و نیکوکاری با کافران138

پلورالیسم دینی نجات138

1 _ معذوران از دیدگاه عقل140

2 _ معذوران از دیدگاه قرآن142

گونه های استضعاف142

یک _ کودکان و سالخوردگان142

دو _ فشار و اجبار143

سه _ استضعاف سیاسی و حکومتی143

چهار _ استضعاف فکری143

راه کار برون رفت از استضعاف144

یک _ مهاجرت144

دو _ پیکار در راه خدا144

خداوند و مستضعفان144

یک _ نصرت الهی برای مستضعفان144

دو _ وراثت زمین از آنِ مستضعفان145

3 _ معذوران از دیدگاه روایات146

مستضعف در روایات147

ص:12

نتیجه149

کردار خوب و بد مسلمان و نامسلمان149

4 _ معذوران از دیدگاه اندیشمندان اسلامی151

الف _ ابوعلی سینا151

ب _ صدرالمتألهین154

ج _ علامه طباطبایی154

قاصران و مقصران کیانند؟156

الف) قاصران156

ب) مقصران157

هدایت، حقّانیت، نجات و سعادت159

بیشتر انسان ها اهل نجات و رستگاری اند160

خاتمیت و جامعیت اسلام161

برهان عقلانی _ وحیانی در خاتمیت و جامعیت اسلام162

برهان نقلی در خاتمیت و جامعیت اسلام163

خاتمیت در قرآن164

یک _ اسلام؛ دین حق164

دو _ اسلام؛ دین قیّم164

سه _ اسلام؛ دین حنیف، خالص و هم آهنگ با فطرت انسان ها164

چهار _ اسلام؛ دین کامل و تمام165

ص:13

پنج _ اسلام؛ بهترین دین و تنها صراط مستقیم165

شش _ اسلام؛ یگانه دین مقبول الهی و اُمت اسلامی؛ بهترین اُمّت ها166

هفت _ اسلام؛ مجموعه ی شریعت های آسمانی و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم؛ خاتم پیامبران167

آسانی دین اسلام167

عوامل تجدید نبوت ها و ختم نبوت170

خاتمیت؛ خودکفایی بشر از پیامبر نه دین171

خاتمیت؛ راه گشای اختلاف ها173

نتیجه174

حُسن ختام176

موضع گیری ما در برابر ادیان176

وحدت ادیان الهی در قرآن176

اسلام؛ مصدِّق، مبیّن و ادامه دهنده ی ادیان پیشین178

1 _ اسلام؛ مصدِّق ادیان پیشین178

2 _ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم؛ تبیین گر کتاب های پیشین178

3 _ آشنایی اهل کتاب با اسلام178

جایگاه تورات و انجیل در قرآن179

رسانه و رهیافت های پلورالیسم181

1 _ توجه رسانه به جایگاه بحث پلورالیسم دینی181

ص:14

2 _ نقش رسانه در انتقال صحیح مباحث پلورالیستیک182

الف _ ارایه بحث پلورالیستیک182

ب _ هدف مندی رسانه183

ج _ برخورد درست رسانه با ادیان پیشین184

3 _ بررسی کارشناسانه ی پلورالیسم دینی و کاربردی کردن آن184

4 _ پیش گیری از گسترش اباحی گری185

5 _ داشتن رویکرد پویا186

6 _ توجه به غرض های سیاسی187

توصیه های لازم برای برنامه ریزان و برنامه سازان188

الف _ جدا کردن گونه ها و ساحت های بحث189

ب _ توجه به نگره ی عقلانی یا وحیانی بحث189

ج _ توجه به دین پژوهان خردگرا و دین گرا190

معرفی مراکز و نهادهای مربوط به موضوع190

پژوهش کده ی فلسفه و کلام اسلامی190

پژوهش گاه فرهنگ و اندیشه اسلامی190

مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه191

مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب192

مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله192

معرفی کارشناس193

ص:15

پرسش های کارشناسی194

کتاب نامه198

الف) کتاب ها198

ب) مقالات:205

ص:16

با سپاس از همکارانی که در آفرینش این پژوهش نقش داشته اند:

ویراستار: محمدصادق دهقان

نمونه خوان: محمدرضا پورفلاحتی و علی روحانی بیدگلی

حروف نگار: مجید مشایخی و محمد نادری

صفحه آرا: مجید مشایخی

طراح جلد: سیدمهدی حسینی

هم آهنگی چاپ: علی اکبر مینایی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

مهر 1381

ص:17

ص:18

مطرح می شود. ادیان پیشین تنها در ظرف زمانی خود، حقّانیت و نجات را به ارمغان آورده اند، ولی اکنون پیروی از آن ها به فرض آگاهی از اسلام، خطا و انحراف است؛ زیرا اسلام، حقّانیت موجود در ادیان را تکمیل و تتمیم کرده است.

از نظر اسلام، پلورالیسم دینی طولی، رویه ای درست و پلورالیسم دینی عرضی، نادرست است. آموزه های اسلامی هم چون گفت و گوی منطقی، مدارا و هم زیستی مسالمت آمیز از گزاره هایی است که در تایید پلورالیسم دینی رفتاری می توان از آن بهره گرفت.

اسلام نجات را می پذیرد، ولی نه آن گونه که تکثرگراها در پلورالیسم دینی نجات، به آن باور دارند. چون حساب قاصران و مستضعفان فکری _ فرهنگی و مخالفان غیر معاند از حساب مقصّران و معاندان لجوج جداست، این که چه کسی اهل نجات است، با توجه به موازین عدل و حکمت و رحمت الهی، به تصمیم خداوند بستگی دارد.

به هرحال، پلورالیسم دینی درجهانِ امروز، به عنوان رویکردی در گوناگونی ادیان، هوادارانی دارد. از این رو، کنکاش در جنبه های مثبت و منفی موضوع و توجه به ویژگی های درون و برون دینی با روزآمدی و بلندنظری که در برنامه سازان وجود دارد، راه را برای طرح بیشتر و بهتر این موضوع و اصل شفاف نگری و روشن نگری در مباحث دین پژوهی می گشاید. مشخص کردن حد و مرز گونه ها و رویکردها و عرصه های معقول و مشروع پلورالیسم دینی در برنامه ریزی و برنامه سازی، از پراکندگی بحث، پیش گیری و نتیجه گیری را آسان می کند. امید آن که این نوشتار

ص:19

پاسخ گوی نیازها باشد و در نظر خوانندگان گرامی، سودمند افتد.

«انشاءاللّه»

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:20

ص:21

رفتاری و رستگاری است؟ چگونه چیستی پلورالیسم دینی در یک رهیافت معرفتی به گوناگونی ادیان پاسخی عقلانی و وحیانی می دهد؟ آیا با اثبات حقّانیت برای همه ی ادیان، مشکل حل می شود؟ چرا در میان دانشمندان مسیحی نیز افرادی هم چون الوین پلانتینگا به رویارویی با این نظریه برخاسته اند؟ آیا عقل نمی تواند در این عرصه قدم گذارد و از میان ادیان، دینی را بیابد که ناخالصی کمتری دارد؟ کدام یک از قرائت های گوناگون و معروف از پلورالیسم دینی با اسلام سازگارتر است؟ آیا پلورالیسم در اسلام وجود دارد؟ آیا سفارش های اسلام برای زندگی مسالمت آمیز مسلمانان با پیروان ادیان دیگر را می توان مصداق پلورالیسم دینی رفتاری دانست؟ و...

پیش فرض ها و اعتقادات دینی ما نشان می دهد که برای پرسش های یاد شده، پاسخ هایی در خور وجود دارد؛ باورهایی مانند این که:

خداوند، برای انسان ها، دین نجات بخش فرستاده است. خداوند، رشد معنوی و رستگاری انسان را در گرو پیروی از شریعت می داند. او پیامبران بر حق را با دلیل و برهان برای هدایت بشر فرستاده است. عقل و دین در مسایل قدیم و جدید فلسفه ی دین و کلام، صاحب رأی و مبنا هستند. مباحث عقلانی _ وحیانی را می توان در پرتو اندیشه و به دور از تعصب تبیین کرد.

هرچند نگاه مثبت و منفی به پلورالیسم بیشتر در خاستگاه آن یعنی غرب شکل گرفته است، ولی چندی است روشن فکران، فلاسفه ی دین و متکلمان کشور ما نیز به طور جدی به این بحث پرداخته اند.

نگارنده با این که از کتاب ها و مقاله های نگاشته شده در این زمینه،

ص:22

بهره ی فراوان برده، ولی هماره کوشیده است توجه خود را به جنبه های ناکاویده ی پلورالیسم دینی متمرکز سازد و در حد توان به تکمیل و تنقیح آن جنبه ها و پاسخ های ناکامل بپردازد.

این پژوهش در سه بخش تنظیم شده است. بخش نخست، به مباحث مقدماتی مانند تعریف، پیشینه ی تاریخی، پیش زمینه های گرایش به پلورالیسم دینی و گونه های آن می پردازد و در بخش دوم، تفاوت ها و پیوندهای ادیان و رویکردهای گوناگون به گونه گونی ا دیان را بررسی می کند. بخش پایانی نیز با نگاهی برون دینی و درون دینی به نقد و ارزیابی پلورالیسم دینی و تبیین موضوع هایی هم چون: دیدگاه اسلام درباره ی ادیان موجود، وحدت ادیان الهی، جایگاه تورات و انجیل در قرآن، رسالت قرآن در برابر ادیان پیشین و رهروان کنونی آنان می پردازد.

اینک این پژوهش را با اعتراف به همه ی کاستی های آن به پیش گاه اندیش ورزان تقدیم می داریم و دیدگان مان را به رهنمودهای سودمندشان می گشاییم. امید است دیگر جنبه های ناشناخته ی این موضوع در پژوهش های دیگر پژوهش گران مورد توجه قرار گیرد.

ص:23

ص:24

ص:25

رسمی نیست، ولی در حقیقت، پیروان دین حق هستند. باور این گروه را«شمول گرایی دینی»(1) می نامند.

افزون بر این دو دیدگاه، باور سومی مطرح است که همه ی ادیان را بر حق و نجات بخش می داند. عقیده ی هواداران این نظریه را «پلورالیسم دینی»(2) گویند. «کثرت گرایی دینی» جستاری است از نظریه ای معرفت شناسانه و دین شناسانه که به حقّانیت همه ی ادیان نقب می زند. حقّانیت را به طور نسبی برای همه ی ادیان اثبات می کند و آموزه های آن ها را مایه رستگاری پیروان شان برمی شمارد.

در این پژوهش، برآنیم تا پیشینه، زمینه ها، سویه ها و رویکردهای پلورالیسم دینی را بررسی کنیم و به نقد برون دینی و درون دینی آن، بپردازیم.(3)

ص:26

مسیحی را به چالش کشاند؛ زیرا آنان قرن ها بود که شعار «بیرون از کلیسا هیچ نجاتی وجود ندارد» را سر می دادند و بر این باور بود که غیر مسیحیان، اهل جهنم اند. در حالی که در میان پیروان ادیان دیگر انسان های صالحی را می دیدند. از این رو، به این آموزه ی کلیسا بدگمان شدند و تلاش هایی را برای کنارگذاشتن این شعار آغاز کردند.(1)

نیکولاس سوسایی در قرن پانزدهم میلادی در رساله ای به نام صلح میان گونه های گوناگون ایمان، گفت گویی خیالی میان نمایندگان ادیان بزرگ را تصویر می کند و چنین می آورد:

در میان کسانی که مطابق با اصول عقل می زیند، تنها یک دین و شریعت وجود دارد که زیربنای شعائر دینی متفاوت را تشکیل می دهد. پس در بهشت عقل، هم آهنگی میان ادیان برقرار است.(2)

گفتنی است در آن زمان، بیشتر مسیحیان، باورهایی انحصارگرایانه داشتند و چنین نظریه ای را هیچ گاه نمی پذیرفتند. با این وجود، کارل رانر؛ متکلم کاتولیک، در دوران جنگ جهانی دوم، این نظریه را مطرح کرد که مسیحیان می توانند بپذیرند کسی به طور رسمی مسیحی نباشد، ولی خداوند به دلیل شیوه ی زندگی و اخلاقش، او را در شمار مسیحیان بیاورد. به نظر رانر، کسانی که زندگی و اخلاق خوبی داشته باشند، در حقیقت مسیحی اند، هرچند در ظاهر مسیحی نباشند. او، چنین کسانی را مسیحیان بی نام نامید.(3) با ارایه ی این نظریه ی شمول گرایانه، راه برای پیدایش پلورالیسم باز شد.

ص:27

باید دانست جان هیک(1) و ویلفردکنت ول اسمیت در دهه های اخیر هم زمان با هم، دیدگاه پلورالیستی را اختیار کردند، ولی جان هیک در راه گسترش این باور بسیار کوشید. به همین دلیل، او را بنیان گذار دیدگاه پلورالیستی در جهان مسیحیت می دانند.

اندیشمند برجسته، استاد شهید مطهری، به رسوخ چنین اندیشه ای در میان برخی اندیشمندان مسیحی مانند: جرج جرداق و جبران خلیل جبران اشاره می کند. این دسته از مسیحیان، به پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام علاقه ی ویژه ای داشتند و با پذیرش رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم ایشان را در ردیف حضرت مسیح علیه السلام می شمردند، ولی هم چنان به کیش خویش، پای بند بودند. شهید مطهری در این باره می نویسد:

این افراد عقیده دارند که انسان به دین خاصی ملزم نیست و هر دینی داشته باشد، کافی است. بنابراین در عین مسیحی بودن خود را دوست دار و مقرب نزد علی علیه السلام می دانند و حتی معتقدند که آن حضرت نیز همین ایده ی آنان را داشته است. جرج جرداق می گوید: علی بن ابی طالب ابا دارد از این که

ص:28

بر مردم لازم کند که حتما دین خاصی را بپذیرند.(1)

ص:29

برای نمونه مطالبی را از یوحنای دمشقی نقل می کنند، ولی چون رساله ی او در دست نیست، این گفته ها را گمانی بیش نمی توان دانست. هم چنین گفته شده است که اخوان الصفا(1) به پلورالیسم گرایش داشته اند. با این حال، اگر باورهایی را که بر پلورالیسم دلالت می کند، کنار سخنان آنان قرار دهیم، می بینیم که آنان به پیروی از آیین برتر باور دارند و این مطلب بیشتر به انحصارگرایی نزدیک است تا پلورالیسم دینی.

هم چنین برخی می گویند غزالی از کسانی است که همه ی فرقه های اسلامی را اهل نجات می داند؛ زیرا دوگونه قرائت را درباره ی حدیث «هفتاد و سه ملت» درست دانسته است. او درباره ی حدیث «ستفرق امّتی الی ثلاث و سبعین فرقة» می گوید که دو عبارت وارد شده و هر دو درست است؛ «الناجیة منها واحدة» و «الهالکة منها واحدة».(2)

باید دانست ظاهر این سخن، گونه ای پلورالیسم را می رساند، ولی از مقایسه ی دیگر سخنانش در می یابیم که او، فرقه های منحرف را در پرتو شفاعت یا عذاب موقت و پس از پالایش، اهل بهشت می داند.

بنابراین، سخن یاد شده به پلورالیسم دینی، ربطی ندارد و این نظر رایج اندیشمندان اسلامی است که تنها کافر را در آتش، جاودان می دانند و دیگران را پس از پاک شدن، مقیم بهشت و نجات یافته از جهنم به شمار می آورند. این مسأله آن گاه آشکار می شود که بدانیم غزالی در کتاب المنقذ

ص:30

من الضلال می نویسد:

اختلاف مردم روی زمین در دین یا اختلاف امت اسلامی در مذهب در عین فزونی بسان دریای ژرفی است که بیشترین مردم در آن غرق شده و جز اندکی نجات نیافته اند و هر گروهی می پندارد که نجات از آن اوست و هر حزبی به آن چه دارد، خوشحال است.(1)

بنابراین، پلورالیسم اندیشه ای کاملاً غربی است که وارد حوزه ی اندیشه ی شرقیان شده است؛ زیرا در طول چهارده قرن حیات کلام و فلسفه ی اسلامی، از آن بحثی به میان نیامده است. هرچند ممکن است بخش ها و صورت هایی از سخنان و نظریه های اندیشمندان مسلمان با بخشی از قرائت های پلورالیسم، هم آهنگ باشد، ولی این نشانه ی پلورالیست بودن آنان نیست.(2)

ص:31

تصدیق نبوّت در ذهن و دل دارند که کمتر بدان تصریح می کنند. به عبارت دیگر، مکاتب بشری حتی از «پیامبری» هم تفسیر مادّی دارند. اسلام را مذهب بی رنگ می دانند. نه شیعه و نه سنی، نه شیخی و نه صوفی و نه فقط جهان شیعه بلکه عامه (اهل سنّت) نیز دچار این محذور شده اند، به گونه ای که فرید وجدی در دایره المعارف ذیل ماده ی «خلف» و... در باب نبوّت و عصمت می گوید که ما معتقد نیستیم که به پیغمبر نمی توان اشکال کرد... منظور کیوان قزوینی هم از نوشته هایش همین است... وی می گوید که از زرتشت _ پس از این که کارش بالا گرفت _ پرسیدند: چه دستور می دهی (شریعت تو چیست)؟! و او گفت: دستور من این است که هر دینی دارید (با هر عقاید و شریعت و اخلاق؟!) بر همان دین بمانید و خدا را به همان روش پرستش کنید؛ زیرا خدا پرستیده می شود به هر طریقی گرچه ستاره پرستی (و بت پرستی و...) باشد. بر پیروان قرآن و دوستداران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام لازم است که معارف قرآن را توضیح دهند و امتیاز «وحی» را از گفته ها و خیالات بشری خودسرانه آشکار کنند.(1)

دکتر میمندی نژاد نیز از کسانی بود که بحث پلورالیسم دینی را در ایران گسترش داد و قرآن را بر رستگاری پیروان مذاهب آسمانی گواه گرفت.

آنان که ایمان آورده اند (مسلمانان) و یهودیان و نصاری و صائبان، هریک به خدا و روز رستاخیز ایمان بیاورد و کردار شایسته انجام دهد، برای آنان نزد پروردگار خود پاداش است و هیچ گونه ترس و اندوهی بر آنان نیست.(2)

البته استدلال به این آیه ابتکار او نیست؛ زیرا بسیاری از مفسران به

ص:32

صراحت یا تلویحی به این برداشت اشاره کرده و آن را ناصواب دانسته اند.(1) در آیه ی 69 سوره ی مائده و آیه ی 17 سوره ی حج نیز به این موضوع پرداخته شده است.

در آغاز دهه ی چهل «کانون یکتاپرستی جهان» در تهران گشایش یافت و در سال 1341، کتابچه ای به نام «تأسیس کانون یکتاپرستی جهانی» منتشر کرد که در آن همه ی ادیان آسمانی و کسانی را که با چنین عقایدی آشنایی ندارند، رستگار خواند.

در سال های اخیر نیز بحث پلورالیسم، با نگارش کتاب «صراط های مستقیم» و ترجمه ی کتاب «فلسفه ی دین» جان هیک، جان تازه ای گرفته و به نگارش کتاب ها و برگردان کتاب ها، مقاله ها و پایان نامه های بی شماری در تأیید یا ردّ آن انجامیده است.

ص:33

ص:34

ص:35

دینی و لیبرالیسم دینی، منشأ پلورالیسم دینی است».(1)

ص:36

حقیقت را درک کنند. پس برای درک آن حقیقت به بینایی و روشنایی روز نیاز داشتند.

تفسیر درست این داستان آن است که انسان برای درک هستی، به چیزی فراتر از ابزارهای متعارف معرفت نیاز دارد. همان گونه که حس لامسه نمی تواند کار حس بینایی را انجام دهد، برداشت های حسی نیز نمی تواند جای استدلال های عقلی را بگیرد. به دیگر سخن، هرچیزی را باید با ابزار ویژه ی آن درک کرد؛ یعنی هرگز نمی توان زیبایی و زشتی یا خوش بویی و بدبویی را با حس لامسه و دست درک کرد. شناخت فیل نیز به بینایی و فضای روشن برای دیدن، نیاز دارد و اگر یکی از این دو شرط نباشد، شناخت و معرفت فیل صورت نمی گیرد. به همین ترتیب، درک معارف الهی و شناخت خدا و به طور کلی امور ماوراء طبیعی به ابزار ویژه ای، بستگی دارد.

از این سخن می توان چنین نتیجه گرفت که تمثیل فیل و مردان کور (یا فیل در تاریکی و مردان بینا) ردّ حس گرایی است نه اثبات پلورالیسم! چنان که مولوی نیز در ادامه ی داستان می گوید اگر هر کدام شمعی داشتند و با خود نوری می بردند، فیل را می شناختند.

در کف هرکس اگر شمعی بُدی

اختلاف از گفتشان بیرون شدی

بنابراین برای شناخت واقعیت و حقانیت ادیان باید از شمع و نور خرد بهره برد تا حق از بین باطل ها بازشناخته شود.

ص:37

ص:38

است، چنان که ذهنیّت کاتولیک بازتاب روحیه ی مدیترانه ای لاتین و ذهنیت پروتستان بازتاب مشرب نژاد آلمانی شمالی به شمار می آید. وی پیدایش دین را بازتاب زمان توسعه نیافته گی ارتباطات می داند و بر این باور است که اکنون باید در آن تجدید نظر کرد؛ زیرا جهان به یک واحد ارتباطی تبدیل شده است. با این حال، این پرسش هم چنان باقی است که چگونه این اندیشه، دعاوی متعارض در باب حقانیت ادیان را چاره خواهد کرد؟

جان هیک با عنوان «به سوی یک راه حل ممکن» از این فرصت بهره می جوید و با این سخن که انسان موجودی طبعا دینی است(1) نظریه ی پلورالی خود را در عرصه ی دین ارایه می کند. او بر این باور است که ادیان گوناگون، جریان های متفاوت تجربه ی دینی هستند که هریک در دوره ی متفاوتی از تاریخ بشر آغاز شده اند و هریک، خود آگاهی عقلی خود را در درون فضای فرهنگی متفاوتی باز یافته است. در پرتو این فرضیه، که گفته می شود همه ی ادیان بزرگ از نگاه ریشه های تجربی خود با یک واقعیت الهی غایی در تماس هستند، ولی تجربه های آن ها از آن واقعیت، متفاوت و متنوع بوده است، پس اکنون که در «جهان واحد»، سنت های دینی به گونه ای آگاهانه با احترام متقابل و به وسیله ی بحث و مناظره بر یکدیگر تأثیر می گذارند، ممکن است آن ها در دگرگونی آینده، به رابطه ی نزدیکی با یکدیگر برسند.

ص:39

جان هیک از اعلامیه ی شورای دوم واتیکان کلیسای کاتولیک رومی (1965 _ 1963) که بر افراد مشمول دایره ی رستگاران افزوده بود، استقبال کرد. وی این اعلامیه را بیان گر حرکتی راستین در پاسخ گویی به یک مشکل واقعی به شمار آورد، ولی با کافی ندانستن آن پیشنهاد داد که اندیشمندان مسیحی باید حتی بیش از آن چه تاکنون انجام داده اند، به طور جدی به این مشکل بیاندیشند. البته خود او برای بازسازی نظریه های دینی مسیحی با ادیان دیگر، طرحی ارایه نداده است.(1)

ص:40

پلورالیسم را بپذیرند. با این وجود، گرایش به پلورالیسم در سرزمین های اسلامی نه برای حفظ اصل دین، بلکه برعکس، برای تضعیف آن به میان آمد و منادیان آن بیشتر از آن که دغدغه ی دین داشته باشند، دغدغه ی غرب و مدرنیسم داشتند.

ص:41

برتری یک دین بر ادیان دیگر، روشی است که در آینده به آن خواهیم پرداخت.

ص:42

حضرت محمدبن عبدالله صلی الله علیه و آله وسلم بر بسیاری از اندیشمندان مسیحی آشکار بود. حتی برخی با صراحت، آن را پذیرفته اند، هرچند هم چنان بر مسیحیت خویش پایدار مانده اند.(1) همین موضوع، زمینه را برای ظهور «شمول گرایی» و «پلورالیسم» در مسیحیت آماده کرد.

افزون بر آن، وجود برخی مطالب تحریف شده و نامعقول در کتاب مقدس، مسیحیان را وا داشت برخی مبناهایی را بپذیرند که به پلورالیسم می انجامید. به همین دلیل کوشیدند گوهر دین را تجربه ی دینی یا امری معرفی کنند که در ادیان دیگر نیز وجود دارد و آن مطالب نامعقول را در پرتو این مبانی، کم رنگ جلوه دهند یا به گونه ای توجیه کنند. هم چنین با کنار نهادن یا بازبینی در برخی اندیشه های نادرست مانند آموزه ی «نجات بخشی مسیحیت»، راه برای شمول گرایی و پلورالیسم گشوده شد. برای نمونه، کارل رانر که نظریه ی «شمول گرایی» را ارایه داد، بر این باور بود که عیسی مسیح علیه السلام فدیه شد تا همه ی درست کاران نجات یابند و گناهان شان بخشیده شود، هرچند عیسی را ندیده و نشناخته باشند. جان هیک نیز «نجات بخشی» را امری نمادین دانست و چنان تفسیر کرد که با پلورالیسم سازگار افتد.

ص:43

معرفت شناختی را بر نمی تابد. متکلمان جدید مغرب زمین نیز از گشودن این گره، ناتوان مانده و آن را با همه ی پی آمدهای هلاکت بارش پذیرفته اند. گروهی از آنان بر این عقیده اند که بنیان گذاران ادیان (پیامبران) پیام خدا را از دید فرهنگ و پیش زمینه های ادراکی خود، درک و بر پایه ی همان بینش، برای مردم تفسیر کرده اند. به گفته ی آنان، دین الهی واحد است، ولی برداشت پیامبران از آن، متفاوت و از منظری است که به آن نگریسته اند. این دسته از فیلسوفان دین، اصطلاح تجربه ی دینی را برای تفسیر وحی به کار می برند، ولی نوع تقریرشان به تجربه ی حسی می ماند و در تحلیل تجربه ی حسی از آرای فیلسوفان علم، بهره می گیرند.

جان هیک در مقاله ای به نام در دفاع از پلورالیسم دینی، یافتن دیدی واقع بینانه برای رسیدن به رستگاری اخروی را به داشتن بینشی پلورالیستی وابسته می داند که در آن، سنت های دینی جهان به عنوان راه کارهای درک و تجربه ی حقیقت غایی واحد شناخته می شوند و ساختارهای پاسخ گویی به آن نیز بر اساس همان راه کارها شکل می گیرد.

گونه گونی راه کارهای درک و تجربه ی دین به شیوه های گوناگون اندیشه، ادراک و احساس در گونه های بی شمار فرهنگ های انسانی بستگی دارد که در گوشه و کنار زمین پراکنده اند. بدین ترتیب، پیدایش مذاهب گوناگون را باید پاسخی به همان حقیقت مجرد غایی و متعالی دانست. در حالی که آگاهی های گروهی، بخش متنوعی از آن حقیقت اند که بر پایه ی دیدگاه های متفاوت بشری شکل گرفته و با هم متغایرند. بنابراین، جان

ص:44

هیک، میان خداوند، آن گونه که هست و خداوند، آن گونه که انسان ها درباره ی آن می اندیشند و آن را تجربه می کنند، تمایز می نهد و می گوید:

خداوند در بستر جریان های گوناگون حیات بشری در قالب ها و شکل های گوناگون، شناخته می شود. همین تمایز اساسی، راه را برای فهم و درکی در مقابل درکی طبیعت گرایانه یا آته ایستی (الحادی) از حقایق با تکثّر دینی باز می کند.(1)

ص:45

ص:46

دارد... در حقیقت، کثرتی که ما اکنون با آن مواجهیم، راه های مختلفی است تعبیه شده از سوی خداوند به سوی او. هریک از این راه ها چون از طرف خداوند آمده است، به خداوند می رسد و این است معنای پلورالیسم... مثال فیل برای پلورالیسم مناسب نیست و مثال انگور، عنب و اوزوم مناسب تر است.(1)

این دسته بندی به اعتبار ریشه ی باور به پلورالیسم صورت گرفته است.

ص:47

کثرت گرایی دینی، نظریه ای معرفت شناسانه و دین شناسانه در باب حق بودن ادیان و محق بودن دین داران است و می خواهد کثرتی را که در عالم دین ورزی پدید آمده و علی الظاهر نازدودنی و نارفتنی است، حادثه ای طبیعی جلوه دهد که از حق بودن کثیری از ادیان و محق بودن کثیری از دین داران پرده برمی دارد... پلورالیسم، تکثّر و تنوّع را به رسمیت شناختن و به تباین فرو ناکاستنی و قیاس ناپذیری فرهنگ ها و دین ها و زبان ها و تجربه های آدمیان، فتوا دادن است.(1)

پلورالیسم در فهم دین به معنای پذیرش تفسیرهای متباین از متون دینی است که معمولاً به نام نظریه ی قرائت های گوناگون از دین یاد می شود. نظریه ی قبض و بسط تئوریک شریعت دکتر سروش از مهم ترین نظریه هایی است که در همراهی با این نوع پلورالیسم در ایران ارایه شده است.(2) این دسته بندی به اعتبار متعلق پلورالیسم است.

پلورالیسم طولی و عرضی

باید دانست پلورالیسم در دین به اعتبار کثرتی که ادیان از آن برخوردارند، به دو گونه ی «عرضی» و «طولی» تقسیم می شود. گفتنی است این نوع تقسیم بندی تنها در ادیان آسمانی و الهی راه دارد و ادیان غیر الهی از گردونه ی آن خارج می شوند.

پلورالیسم طولی با نگاهی به پیوستگی زمانی ادیان الهی می گوید در طول تاریخ بشر، ادیانی پدیدار گشته و به دین اسلام پایان یافته است. این گونه پلورالیسم در بعد نظری به دلیل پذیرش حقانیت همگانی برای ادیان و

ص:48

در بعد عملی به دلیل زیست مسالمت آمیز پیروان این ادیان و رستگاری آن ها چندان مورد بحث و مناقشه قرار نمی گیرد. در مقابل، پلورالیسم عرضی چون ادیان آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام را در عرض هم قرار می دهد و پیروی از هر یک از آن ها را جایز و مایه ی رستگاری در زمان حاضر می پندارد، مورد مناقشه ی جدّی است.

عقیده ی انحصارگرایانه ای که مسیحیان از آن دفاع می کنند، پلورالیسم طولی را بر نمی تابد. در مقابل، اسلام، پلورالیسم طولی را می پذیرد. قرآن کریم نیز با اشاره ی صریح به این مسأله می فرماید:

آنان که ایمان آورده اند و یهودیان و نصاری و صائبان، هریک به خدا و روز رستاخیز ایمان بیاورد و کردار شایسته انجام دهد، نزد پروردگارشان، پاداش دارند و هیچ گونه ترس و اندوهی برای آنان نیست.(1)

گفتنی است پلورالیسم در دین به اعتبار یکسان انگاری ادیان به گونه های دیگری تقسیم می شود. این گونه های جدید حتی اگر در عرض هم باشند، با یکدیگر قابل جمع هستند و یک پلورالیست می تواند هم زمان چندگونه از آن ها را بپذیرد، چنان که جان هیک چنین کرده است.(2)

ص:49

جان هیک، نسبیت حقیقت دینی را بر اساس آن چه فرضیه ی نوع _ کانتی(1) می خواند، تبیین می کند. بر اساس این فرضیه، ادعاهای دینی درباره ی حقیقت و واکنش های شناختی نسبت به این واقعیتِ متعالی و فی نفسه، بیان شدنی نیست. البته واکنش های شناختی به دلیل تفاوت در شیوه های تجربه ی حق(2) در آن ها، از همدیگر متمایز هستند. این نوع پلورالیسم کاملاً روشن و آشکار نشده است؛ زیرا هیک بسیاری از پی آمدهای مترتب بر آن را نمی پذیرد.

نظریه ی پراگماتیسم که امروزه به صورت یک مکتب درآمده است، در آغاز به عنوان معیاری برای درک حقیقت، مطرح شده بود. پراگماتیسم در امریکا پدید آمد و ویلیام جیمز و شیلر آلمانی الاصل از نظریه پردازان معروف آن به شمار می روند. شیلر در امریکا، مکتب امانیستی پروتاگوراس(3) را بنا نهاد. به طور کلی، پراگماتیست ها، حقیقت را امری نسبی می دانند؛ زیرا حقیقت بر اساس زمان، مکان و سودمندی و... تعریف می شود. پس می تواند برای هرکس، هر مکتب و دینی، چیزی حقیقت دارد. بر اساس این سخن که به معنای پایه گذاری پلورالیسم است، حقیقت، مطلق نیست. وقتی این نظر در فلسفه ی دین و معیار تکثر ادیان وارد شود، به پلورالیسم در حقیقت و شناخت آن می انجامد.

ص:50

ص:51

طول تاریخ بشر پدید آمده اند، به شریعت اسلام ختم شده اند. چنین پلورالیسمی بر حقانیت همه ی ادیان در ظرف زمانی خود و اهل نجات بودن همه ی پیروان واقعی آن ها دلالت دارد. اسلام نیز بر آن مهر تأیید زده است. البته پلورالیسم دینی وظیفه شناختی و پلورالیسم دینی طولی را در راستای بحث پلورالیسم حقّانیت نیز می توان به شمار آورد.

ص:52

گرایی دینی نجات شناختی)(1) _ دست کم به دلیل روان شناختی _ ضرورت داشته باشد. این پلورالیسم در مقابل دو نظریه ی انحصارگرایی و شمول گرایی قرار دارد که از پیشینه ی بیشتری برخوردارند. به نظر جان هیک، اگر کسی از هر نژاد و رنگ و باوری در سنت دینی خود از «خودمحوری» به «واقعیت محوری» برسد، اهل نجات و رستگاری است و وارد بهشت می شود حتی اگر کمونیست باشد!

جان هیک به آموزه های مسیحیت چندان توجه ندارد؛ زیرا او افزون بر این که یک روحانی پرسبیتر یایی(2) و متکلم است، فیلسوف و لیبرالی فعال در عرصه ی اجتماعی نیز به شمار می آید. هنگامی که کرسی استادی فلسفه ی دین را در سال 1967 در دانشگاه بیرمنگام انگلستان پذیرفت، توانست با گروه های مختلف جامعه های مسلمانان، یهودیان، هندوها و سیک های بیرمنگام آشنا شود.

از آن جا که برای او دشوار بود بر اساس آموزه های مسیحیت، دوستان غیر مسیحی خود را اهل نجات نداند، در پی آن برآمد تا الهیات نوینی بنا نهد که با پلورالیسم دینی سازگار باشد. بنابراین، به برداشتی پیش روتر، عام تر و مجردتر در مسأله ی نجات و رستگاری دست یازید. بر اساس این نظریه، انسان هایی که از خودمحوری به حقیقت نهایی [خدا یا برهما

ص:53

(Brahman) یا نیروانا (Nirvana) یا تائو (Tao)] برسند، اهل نجات و رستگاری هستند. با این حال، نقدهایی جدی بر این نظریه وارد شده است از جمله این که ادیان گوناگون، اهداف یکسانی ندارند و دیدگاه های ادیان غیرالهی با ادیان الهی درباره ی هدف غایی و آخرت، بسیار متفاوت و گاهی متناقض است.

افزون بر آن، مفهوم نجات با معنایی که ویژه ی مسیحیت است، چگونه با نجات غیرمسیحیان سازگار خواهد بود؟ می توان گفت نظریه ی جان هیک با هدف ارایه ی مفهومی عام از نجات، به بی راهه رفته و مفهومی مبهم پدید آورده است که دشوار و بی هدف است. اساسا نجات چیزی است که در دست خداست و بشر نمی تواند به راحتی به نجات هرکس در هر دین و آیینی حکم کند.

ص:54

ص:55

ص:56

پیوندهای ادیان

با وجود این تفاوت ها، ادیان با هم پیوندهایی نیز دارند. از دیدگاه دینی _ الهی ادیان الهی همه از یک منشأ هستند، هیچ گونه تعارض ذاتی میان آن ها یافت نمی شود، مگر تعارض هایی که در فهم نادرست از سخن پیامبر یا تحریف آن، ریشه داشته باشد. هم چنین همه ی ادیان، فرجام یکسانی برای انسان ترسیم می کنند. تفاوت هایی که در شعایر آن ها وجود دارد، به پراکندگی و اختلاف پیروان آن ها نمی انجامد، مگر این که پیامبر جدیدی، اصل حکم پیامبر پیشین را نسخ کند.

از دیدگاه سکولار، پیوند ادیان را از نظر منشأ پیدایش و نیز ریشه ی دینی می توان تبیین کرد. هواداران این اندیشه می گویند:

در میان انواع ادیان سامی، یهودیت موقعیت منحصر به فردی برای خویش قایل شد. مسیحیت دنباله ی یهودیت بود و بعدها اسلام در ارتباط و تماس با هردوی آن ها رشد کرد. بودیسم، واکنشی در مقابل فرهنگ مرتاضانه ی هندو بود و هندوییسم، آمیزه ای از اندیشه ی آریایی و اعمال و عقاید دراویدی (Dravidic) مختص هند بود. باید گفت این نکته در مورد فرقه ها و ادیانی که در حال حاضر از ادیان بزرگ استقلال یافته اند، حتی بیش از آن ادیان بزرگ، صادق است. برای نمونه، بهایی گری از اسلام و فرقه های مورمونیسم، شهادت یهوه و علم مسیحی از مسیحیت برخاسته است. آیین وحدت گرایی(1) از دل پروتستانتیسم و آیین نو _ کنفوسیوسی و بودیسم بیرون آمد. آیین سیک(2) نیز در هندوییسم و اسلام، ریشه دارد.(3)

ص:57

باید گفت دیدگاه سکولار در زمینه ی پیوند ادیان با یکدیگر تنها بر پایه ی حدس هایی اثبات ناشده و فرضیه هایی خودساخته، بنا نهاده شده است. برای مثال، بهایی گری هیچ گاه در اسلام ریشه نداشته است، بلکه سیاست مداران انگلیسی، عامل پیدایش آن بوده اند. افزون بر آن، باید دانست این دیدگاه، ادیان را از نظر منشأ الهی آن ها بررسی نمی کند؛ زیرا آن ها را دارای منشأ بشری می داند. به همین دلیل، توجه نمی کند که دین تحریف شده، با دین اصلی، تفاوت اساسی دارد. دلیل پیش آمدن چنین نگاهی را باید قرار گرفتن دین پژوهی های غربی بر محور مسیحیت دانست. از آن جا که مسیحیت با معارف نامعقول نیز درهم آمیخته است، صاحب نظران سکولار و حتی برخی متکلمان مسیحی در زمینه ی گونه گونی و پیوند ادیان، چنین دیدگاهی را پذیرفته اند.

در کتاب عقل و اعتقاد دینی چنین آمده است:

پیروان ادیان گوناگون غالبا مناسک دینی مشابهی را به جای می آورند. در بسیاری از مراسم دینی، از شمع و بخور استفاده می شود. برخی اعمال دینی نظیر تسبیح گرداندن را از آیین بودا تا اسلام و کاتولیسم می توان دنبال کرد. هندوها و مسیحیان، مائده ی آسمانی می خورند. مسلمانان، هندوها و سیک ها پیش از ورود به عبادت گاه، کفش خود را از پا درمی آورند. نه تنها اعمال دین داران به یکدیگر شبیه است، بلکه بسیاری از باورهای آنان نیز چنین است. یکتاپرستی در یهودیت، مسیحیت و اسلام، حضور و تصرّف آواتارها (مظاهر مادی الوهیت) در مسیحیت و آیین هندو؛ محوریت قاعده ی طلایی در آیین کنفوسیوس و مسیحیت از این نمونه هاست. با این حال، تفاوت های قابل توجهی نیز وجود دارد. تراوادا بودیسم، غیرتوحیدی است... مسیحیان ارتودوکس قایل به تثلیت هستند،

ص:58

هندوییسم، آیینی چند خدایی است و اسلام و یهودیت توحیدی اند.(1)

ص:59

است. این محمل یا یک فرد خاص است (مانند: حضرت عیسی علیه السلام از دید مسیحیان و حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم در نظر مسلمانان) یا مجموعه ای از افراد (مانند: بودی ساتواها(1) در مکتب بودایی ماهایانا(2)). برخی مسیحیان برای اثبات انحصارگرایی به انجیل یوحنا استدلال می کنند که می گوید:

من راه حقیقت و حیات هستم. کسی به پدر آسمانی نمی رسد، مگر به وسیله ی من.(3)

مهم ترین برهان انحصارگرایان، برهان کلامی است که می گوید رستگاری تنها در گرو لطف و عنایت الهی است. بر اساس این نظر، تلاش شخصی آدمیان برای رسیدن به رستگاری، محکوم به شکست است، مگر این که دریابند خداوند چه راه و دینی را برای رستگاری شان در نظر گرفته است. برای نمونه، اساسی ترین اصل در اندیشه ی کلامی سه تن از بزرگ ترین متکلمان پروتستان؛ یعنی کارل بارث،(4) امیل برونر(5) و هندریک کرامر(6) این است که خداوند به صورت مطلق در مسیح تجلی کرده و تنها به وسیله ی آیین مسیحیت که بیان گر وحی است، می توان خداوند را شناخت و دیگر کوشش ها، نافرجام است.

کارل بارث، شریعت و تجلی را در برابر هم قرار می دهد. به باور او، شریعت؛ تلاش متمرّدانه و تکبّرآمیز انسان است که می خواهد از منظر

ص:60

خویش، خداوند را بشناسد. آدمی با معرفت خود، معبودی مصنوعی می سازد و به جای خداوند می نشاند. در حالی که این کار، با «تجلی» و انکشاف خداوند در تضاد است. به گفته ی وی، به جای این که در پی کشف خداوند باشیم، باید بنگریم خداوند چگونه برای انسان ها تجلی کرده است؛ یعنی بکوشیم خداوند را آن گونه که به ما روی می آورد، بشناسیم، نه آن گونه که خود می خواهیم. به همین دلیل، می گوید خداوند در مسیح تجلی کرده است و بدون او نمی توان با خداوند، ارتباط برقرار کرد. هرچند کارل بارث، حقانیت دیگر ادیان و پیروان آن ها را (به صورت موجبه ی جزئیه) باور دارد و دین مسیحیت را نیز دین بر حق و برتر نمی داند، ولی می گوید وجود منحصر به فرد عیسی مسیح سبب شده است مسیحیت، محمل دین حق باشد؛ یعنی کامل بودن شریعت مسیحیت را به تجلی خداوند در عیسی مسیح علیه السلام وابسته می داند.(1)

گویند(2) هنگامی که یک متکلم مسیحی هندی از کارل بارث پرسید: با این که هیچ هندویی را ندیده و با او هم سخن نشده اید، چگونه فهمیدید که هندوییسم، دین باطلی است؟ او در جواب گفت: به نحو پیشینی(3).

امیل برونر درباره ی رابطه ی مسیحیت با ادیان دیگر می گوید:

مسیح، هم نهایت کمال ادیان است و هم داور آن ها. از جهت کمال، او حقیقتی است که ادیان دیگر بیهوده به دنبال آن روانند. پدیده ای در تاریخ دین نیست که به سوی او متوجه نباشد... وی هم چنین داور بین ادیان نیز

ص:61

هست. از این جهت همه ی دین ها، نادرست بوده و مروّج بی اعتقادی و بی خدایی هستند.

انحصارگرایان را می توان گسترش دهنده ی خشونت دینی دانست؛ زیرا تنها دین و مذهب خود را بر حق و دیگر ادیان و مذاهب را باطل می دانند. برای نمونه، دادگاه تفتیش عقاید کلیسا به دلیل انحصارگرایی دینی، گالیله را در قرن هفدهم میلادی پای میز محاکمه کشاند که گالیله برای رهایی از اعدام، سخن خویش را پس گرفت و خانه نشین شد.

در نقد نظریه ی طرف داران انحصارگرایی مانند کارل بارث باید گفت: شریعت به معنای عام آن که حکمت نظری و عملی را دربرمی گیرد، الزاما در برابر تجلی خداوند بر بشر قرار نمی گیرد، بلکه به وسیله ی وحی و آموزه های اخلاقی و دینی، راه گشای کردار مؤمنان خواهد بود. به دیگر سخن، تجلی خداوند و شریعت و عقل و وحی در عرض یکدیگر نیستند تا میان آن ها تعارض و ناسازگاری رخ دهد. بدین ترتیب، هیچ دلیلی بر انحصار تجلی خداوند در مسیح علیه السلام وجود ندارد و سخن بارث که آن را در وجود حضرت مسیح منحصر دانسته، بی پایه و اساس است. بنابراین، همه ی پیامبران الهی، مظاهر تجلی خداوند و سفیران پیام الهی برای بشر بوده و برای واداشتن خرد انسان به تکاپو، تجدید میثاق فطری او با خداوند و نمایاندن راه رستگاری به آدمی، برانگیخته شده اند.

هم چنین استدلال فلسفی انحصارگرایان که به طور کلی انحصارگرایی را اثبات می کرد، بر پایه ی شناخت حقیقت بنا نهاده شده بود. بر اساس این استدلال، کسی که حق و حقیقت غایی را نشناسد، نمی تواند به رستگاری

ص:62

دست یابد؛ زیرا صفات و اسمای حق را نشناخته است. حق نیز یکی بیش نیست و نمی توان همه ی دعاوی متعارض و مخالف را حق دانست.

برهان یاد شده، این پرسش را نادیده می انگارد که: تکلیف آنان که در جست و جوی حقیقت بر آمده اند، ولی از سر قصور _ نه تقصیر _ به آن دست نیافته اند، چیست؟ فردی حق جو و پرتلاش که در گوشه ای دور افتاده از جهان به دنیا آمده و نتوانسته است این حق را بشناسد، با مؤمنی که در مهد تمدن دینی به دنیا آمده و دین حق را شناخته است، چه تفاوتی دارد؟ آیا جای اولی در دوزخ و جای دومی در بهشت است؟ آیا اگر اولی در مکان دومی متولد می شد، دین دارتر از دومی نمی شد؟!(1)

ص:63

می تواند رستگار شود حتی اگر از اصول اعتقادی آن دین حق، بی خبر باشد. بدین ترتیب، شمول گرایی در میانه ی دو نظریه ی انحصارگرایی و تکثرگرایی قرار می گیرد. به دیگر سخن، نظر شمول گرایان نزدیک به این مضمون است.

آن که گوید جمله حقند، احمقی است

وآن که گوید جمله باطل، او شقیّ است

این حقیقت دان، نه حقند این همه

نی به کلی گمرهانند این رمه(1)

کارل رانر(2) (1904 _ 1984 م)، متکلم کاتولیک، مهم ترین اندیشه پرداز کاتولیک بود که در تدوین دیدگاه شمول گرایانه ی کلیسا، نقش بسزایی داشت. وی بر این باور بود که انسان ها تنها به دلیل وقوع یک واقعه ی رستگاری بخش خاص می توانند رستگار شوند. به گفته ی او از راه هیچ دینی نمی توان نجات یافت. البته چون کلمه ی(3) منحصر به فرد خداوند در عیسی (که به خاطر همه ی انسان ها به صلیب کشیده شد) تجسّد یافت، خداوند تنها در عیسی مسیح به صورت رستگاری بخش، تجلی کرده است.

خداوند دوست داشت همه ی انسان ها با او آشتی کنند و او را دوست بدارند و نجات یابند. عیسی برای تحقق این رستگاری فراگیر، کفّاره ای پرداخت و خداوند، برکات رستگاری بخش او را شامل حال همه ی انسان ها

ص:64

ساخت، حتی آنان که از عیسی، مرگ و سلطنت او آگاهی ندارند.

رانر این افراد را مسیحیان بی نام و عنوان(1) می نامید و می گفت هرچند آنان ایمان مسیحی ندارند، ولی آگاهانه یا ناآگاهانه در جست و جوی خدایند و او را می پرستند.(2) البته رانر، کسانی را مسیحیان بی نام و عنوان می دانست که به حقانیت دین مسیحیت پی نبرده و آگاهانه به آن پشت نکرده باشند. در غیر این صورت، مسیحی بی نام و عنوان نیستند و پیروی آنان از دین کنونی نیز مشروع نخواهد بود و باید به مسیحیت بگروند.

به دیگر سخن، فردی که به حقانیت مسیحیت پی برده است، ولی به دین دیگری گرویده است، باید توبه کند و به دامان مسیحیت باز گردد؛ زیرا دین وی مشروع نیست و آنان نیز که ناآگاهانه به دین دیگری بوده و خدا را می پرستند، هم چنان مسیحیان بی نام و عنوان شناخته می شوند.

شمول گرایان مسیحی برای اثبات مدعای خود به انجیل روی آورده اند.

اکنون همه در حضور خدا حاضریم تا آن چه خدا به تو فرموده است، بشنویم. پترس زبان را گشود و گفت: در حقیقت، یافته ام که خدا را نظر به ظاهر نیست، بلکه از هر امتی هر که از او بترسد و کار نیکو کند، نزد او پذیرفته می شود.(3)

انجیل شناسان می گویند اعمال رسولان در بردارنده ی مضمون هایی است که بیشتر به شمول گرایی گرایش دارد. انجیل لوقا به نقش همیشگی خداوند در تاریخ بیشتر توجه کرده است و به همین دلیل، یکی از متون مهم

ص:65

متکلمان شمول گرا به شمار می رود.(1)

لوقا(2) بیشتر از دیگر نویسندگان انجیل ها به ریشه های تاریخی یهودی خود توجه داشته و بر این معنا تأکید کرده است که تجلی خداوند در زندگی بشر از آدم و پیامبران و اولیای پیشین بنی اسراییل آغاز شده و در مسیح به کمال رسیده است.

باری، اندیشه های افرادی هم چون رانر و مستندهای تاریخی _ کلامی مسیحیت، زمینه را فراهم آورد تا شورای واتیکان در اعلامیه ای درباره ی رابطه ی کلیسا با ادیان غیرمسیحی (1963 _ 1965 م) چنین بگوید:

کلیسای کاتولیک هیچ امر مقدس و حقی را که در ادیان دیگر هست، رد نمی کند و برای شیوه ی زندگی و رفتار، قوانین و نظریه های آنان که غالبا شعاعی از نور حق را منعکس می کنند، احترام زیادی قایل است، هرچند آموزه های آنان را با آموزه های خود متفاوت می بیند.

با صدور این اعلامیه، موضع کلیسا از انحصارگرایی به شمول گرایی تغییر یافت. برخی اندیشمندان مانند هانس کنگ(3) این تغییر را تحول از کلیسا محوری به خدا محوری نام نهاده اند.(4)

در نقد شمول گرایی باید گفت:

1_ شمول گرا ناگزیر باید برای معقول بودن دین خود، مناطی بیابد. در غیر این صورت، تلاش او برای تبلیغ دین خویش بر هیچ پایه ی محکمی

ص:66

استوار نخواهد شد و ادّعای او درباره ی این که دینش، محور اصلی نجات است، پذیرفتنی نخواهد بود. گفتنی است چنین مناطی دست کم برای دین مسیحیت وجود ندارد؛ زیرا دربردارنده ی عناصر نامعقولی مانند: تثلیث و تجسّد خداوند است.

2_ دلیل شمول گرایان برای نگرش شمول گرایانه شان نباید بر پایه ی متون دینی خودشان باشد، بلکه باید دلیلی عقلی باشد. در غیر این صورت، پیروان هر دینی می توانند با اتکا به متون دینی خود و با نگرشی شمول گرایانه، دین خود را محور حقانیت و نجات بدانند.

ص:67

گوناگون در درون همه ی سنت های دینی بزرگ جهان صورت می گیرد. به دیگر سخن، تنها یک راه و شیوه ی نجات و رستگاری وجود ندارد، بلکه راه های متعدد و متکثّری در این زمینه وجود دارد. باورهای دینی بزرگ جهان از درون شیوه های فرهنگی مختلف انسان بودن، در بردارنده ی برداشت ها و ادراک های گوناگونی درباره ی حق یا حقیقت غایی هستی هستند که بالطبع، این تصورها و ادراک های گوناگون در مقابل حقیقت یاد شده، واکنش های متفاوتی از خود نشان می دهند.(1)

باید دانست پلورالیسم نجات شناختی در میان گونه های پلورالیسم بیشتر مورد توجه بوده است و اصولاً دیگر انواع پلورالیسم به عنوان مبنایی برای اثبات این نوع پلورالیسم مطرح می شوند. پیش تر زمینه های تاریخی و معرفتی را که سبب گرایش برخی اندیشمندان به این دیدگاه شد، بررسی کردیم. ادله ی پلورالیست ها نیز در مقاله ها و کتاب های بسیاری نقل و نقد شده است و منتقدان نشان داده اند که هواداران پلورالیسم دلیلی محکم برای اثبات پلورالیسم ندارند.

به هر حال، پلورالیست ها برخلاف انحصارگرایان و شمول گرایان، حقانیت و نجات را در یک دین منحصر نمی دانند. اینان همه ی ادیان و سنت های دینی جهان را از حق بهره مند و نجات را در همه ی آنان دست یافتنی می دانند. بدین ترتیب، همه ی انسان ها می توانند از هر دینی که می شناسند به عنوان نردبانی برای ره سپردن به سوی آسمان بهره گیرند؛ یعنی هر انسانی می تواند به اختیار خود وارد سنّت دینی شود و بدان وسیله

ص:68

نجات یابد.

ص:69

ص:70

ص:71

قلمرو دو دین نخست، هیچ مشکلی ندارد، ولی در قلمرو اسلام به چالش فراخوانده می شود؛ زیرا اسلام را الهی می داند و طبعا باید به اصول و ارکان مسلم و آثار و لوازم آن پای بند باشد.

باید گفت نسخ شریعت های پیشین و خاتمیت اسلام از آموزه های بنیادی اسلام است که پلورالیسم باید آن را به عنوان آموزه ی بنیادین اسلام بپذیرد. لازمه ی این کار نیز عدول از نظریه ی تعدد ادیان حقّه است؛ یعنی پلورالیسم با این کار، به دست خود، گوهر و ماهیت خود را بر می اندازد. هم چنین می تواند آن را انکار کند که در این صورت به نپذیرفتن کامل حقانیت اسلام می انجامد. این کار نیز نه پلورالیسم و تأیید ادیان حقه، بلکه تقطیع دین حق است. بنابراین، پلورالیسم در مرحله ی عمل به ویژه در قملرو اسلام، نمی تواند به وعده ی خود عمل کند!(1)

ص:72

بنابراین، اگر بحث در ادیان واقعی _ آن گونه که نازل شده اند _ باشد، آشکار است که نسخ در شریعت یا احکام آن ها رخ داده است، ولی اگر بحث در ادیان امروز باشد، می بینیم که مسیحیت کنونی تثلیث، اقانیم ثلاثه و خدا یا پسر خدا بودن مسیح را باور دارد. این در حالی است که قرآن با صراحت، این باور را کفر می داند و به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح را اشتباه محض مسیحیان می شمارد. پس این باورها یکی از تحریف هایی است که در ادیان گذشته رخ داده است. بنابراین، حتی اگر سخن قرآن را نپذیریم، باید گفت از نظر عقلانی، پذیرش حقانیت یهودیت، مسیحیت و اسلام، _ در عرض هم _ سخنی نابخردانه و به طور کلی، باطل است.

در نتیجه، اگر پلورالیسم در ادیان _ همان گونه که نازل شده اند _ مراد باشد، باطل است؛ زیرا همه ی ادیان الهی در گوهر دین مشترکند، ولی برخی آموزه های آن ها نسخ شده است. پس باید دین کامل را یافت. اگر هم پلورالیسم در ادیان موجود و امروزی، مراد باشد، باطل است؛ زیرا ادیان کنونی، آموزه های متناقضی دارند و نمی توان همه ی این ادیان را حق دانست.

ممکن است بپرسند: چه اشکالی دارد همه ی ادیان با وجود آموزه های متعارض و متکثر خویش، حقانیت داشته باشند؟

در پاسخ باید گفت اگر آموزه های همه ی ادیان حق باشد، آموزه های آخرین دین _ اسلام _ نیز باید حق باشد. در این میان، باید دانست یکی از

ص:73

آموزه های اسلام این سخن است که: «انّ الدین عندالله الاسلام».(1) افزون بر آن، آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که به دلالت التزامی به تحریف شریعت های پیشین و احکام آن ها، اشاره می کند. بنابراین، پلورالیسم دینی فی حد ذاتها، باطل است.

از سوی دیگر، میان پلورالیسم دینی با حقانیت دین خاص، «رابطه ی تناقض» برقرار است؛ زیرا یک دین دار بر حقانیت دین خود و نفی پلورالیسم دینی پای می فشرد و در مقابل، یک پلورالیست، پلورالیسم دینی را برای ردّ حقانیت یک دین خاص می پذیرد. جان هیک با پذیرش گونه ای ناهم آهنگی اعتقادی میان پیروان ادیان گوناگون، یکی از نمودهای این تعارض ها را اختلاف های موجود در اعتقاد تاریخی می داند که پی آمدها و التزام های کلامی با اهمیتی را در پی دارد. برای مثال، وی می گوید:

مسیحیان (به استثنای معدودی از آنان) باور دارند که عیسی مسیح بر بالای صلیب، جان باخته است، در حالی که مسلمانان (به استثنای معدودی از آنان) معتقدند که تنها به نظر رسیده که مسیح بر صلیب از دنیا رفته است.(2)

قرآن در آیه ی 157 سوره ی نساء می گوید:

حضرت عیسی علیه السلام نه به صلیب کشیده شد و نه به قتل رسید، بلکه امر (قتل مسیح علیه السلام ) بر مسیحیان مشتبه گردید.

هیک در ادامه می افزاید:

تفاوت های مهم دیگری همانند این تفاوت ها را در باورهای تاریخی یک سنت دینی واحد می توان یافت. برای نمونه، بعضی مسیحیان باور دارند که

ص:74

حضرت عیسی، پدری انسانی داشته است، در حالی که بعضی دیگر چنین اعتقادی ندارند. در مقابل، همه ی مسلمانان معتقدند که تولد عیسی از مادری باکره، صورت گرفته است، ولی امروزه بسیاری از مسیحیان چنین اعتقادی ندارند.(1)

جان هیک به جای حل این تعارض ها، از ترس واکنش های غیراخلاقی پیروان این ادیان، در مباحث معرفت شناختی حکم می دهد که «چنین اختلافاتی هیچ وقت از اولویتی درجه اول برخوردار نیستند». به همین دلیل با اصرار، طرح «تحمل مخالف» را در قالب پلورالیسم دینی خواستار می گردد و می گوید:

در این جا مایلم به اصرار از همه بخواهیم که خود را گونه ای آموزش بدهیم که بتوانیم این گونه اختلاف ها را تحمل و با آن زندگی کنیم.(2)

وی برای این که خود را عامل به این نظریه ی پلورالیستی بداند، می گوید:

من به سهم خود (از روی نخوت و غرور علمی خویش) معتقدم که کسی که با من مثلاً در این موضوع که عیسی پدری بشری داشته است، اختلاف نظر دارد، احتمالاً (نه مطمئنا) اشتباه می کند. با وجود اعتقاد به اشتباه احتمالی وی، این عقیده و آگاهی را نیز دارم که همان شخص کاملاً محتمل است که از خود من به حقیقت الهی نزدیک تر باشد.(3)

در می یابید که جان هیک میان باورمندان به این نظریه اعم از قاصر، مقصر و معاند، فرقی نمی گذارد و تحمل مخالف را لازمه ی پلورالیسم

ص:75

می شمارد.

وی حتی در اشاره به اختلاف های حیاتی تر مانند: اختلاف در شیوه های ادراک و تجربه ی حقیقت الهی، دریافت های گوناگون از الوهیت را وجودی شخصی یا دارای تشخص فردی یا وجدان آن به صورت امری فاقد تشخص فردی می داند. آن گاه در پی نظریه ای کلی بر می آید که آگاهی های مورد ادّعا از الوهیت را در بربگیرد. وی برای این کار، سه امکان عمده ی انحصارگرایانه، شمول گرایانه و پلورالیستی را بررسی می کند و پس از ردّ دو امکان نخست، پلورالیسم دینی را نظریه ای می داند که می تواند انواع آگاهی های مورد ادّعا از الوهیت را در بر بگیرد.(1)

گفتنی است هیک مشخص نمی کند که چگونه دو آگاهی متناقض مانند آن چه خداوند را دارای تشخص فردی می داند. با آن آگاهی که او را فاقد تشخص فردی می شمارد، قابل جمع است. مگر می توان دو چیز متناقض را جمع کرد؟ اساسا جمع آن ها، خود، به معنای بطلان آن هاست.

از سوی دیگر، تقابل مدعیات دین ها و دین واره ها از نوع «تناقض» است. آیا عقل می پذیرد که طرفین نقیض، حق و صحیح باشند؟ چگونه عقل می پذیرد اعتقاد نداشتن به خدا (دین واره ها) اعتقاد به اقانیم سه گانه (مسیحیان) اعتقاد به ثنویت (زرتشتیان) و اعتقاد به خدای واحد (مسلمانان و یهودیان) با یکدیگر قابل جمع، حق و صحیح باشد؟ این پذیرفتنی نخواهد بود مگر آن که عقل، اجتماع نقیضین را جایز بداند!

ص:76

ص:77

همه ی آن ها به نسبیت گرایی در معرفت می انجامد.

ص:78

نبودن نتیجه گیری پلورالیست ها و ضعف آنان در تبیین مباحث معرفت شناسانه حکایت می کند. پرسش اصلی این است که اگر پیروان یک دین، هدایت شده اند، بر اساس کدام بخش از آن دین، به هدایت دست یافته اند؛ آن بخش از دین که حق خالص است یا آن بخش که حق خالص نیست؟ از آن جا که نمی توان مشخص کرد چه بخش هایی از یک دین، حق یا ناحق است، احتمال می رود آن چه هدایت می نامیم، از بخش ناحق و ناخالص برخاسته باشد. در این صورت می توان گفت: «اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال».

ص:79

نیز ادعای چنین احساس و تجربه ای را دارند.

معیار انسجام نیز ممکن است میزان سازگاری آموزه و اعتقادی را در یک نظام دینی خالص، بررسی کند، ولی نمی تواند سنتی موهوم و خرافی را صراط مستقیم معرفی کند؛ زیرا این مسأله به حق و باطل بودن آیین ها و سنت ها مربوط نیست و نمی تواند معیار این امر باشد. هم چنین معیار اخلاقی، کارآیی ندارد. اصولاً باید پرسید: معیار اخلاقی چه کسی ملاک است؟ چرا باید فلان معیار اخلاقی، ملاک استناد قرار گیرد؟ معیار اخلاقی هر سنت و آیینی برای پیروان همان آیین، معتبر و قابل استناد است و با آن معیار اخلاقی درباره ی آیین های دیگر نمی توان داوری کرد.

متأسفانه جان هیک با معیار اخلاقی لیبرالیستی درباره ی بخشی از دین اسلام، داوری می کند و حدّ سرقت را در اسلام محکوم می شمارد. هیک در این زمینه به خطا رفته است؛ زیرا همین گونه داوری از سوی پیروان آیین های دیگر درباره ی نظریه ی هیک تصورپذیر است. بدین ترتیب، نظریه ی هیک به جای فروکاستن از تعارض ها بر دامنه ی نزاع ها خواهد افزود.

ص:80

اگر چنین باشد یا تکبر معرفت شناسانه، دامان پیامبران را گرفته است که از این امر غفلت کرده اند یا پلورالیست ها به چنین صفتی دچار شده اند که به این موضوع دامن می زنند. این در حالی است که به گفته ی تاریخ و اذعان دانشمندان، همه ی پیامبران، انسان هایی پاک و پیراسته از دروغ و تزویر بودند و در طهارت جسم و روح آنان هیچ تردیدی وجود ندارد.

ص:81

معرفت شناختی از مسایل مهم پلورالیسم است. سخن اصلی در بحث معرفت شناختی این است که آیا تجربه ی دینی، می تواند باورهای همه ی پیروان ادیان مختلف را توجیه کند یا خیر؟ مسأله ی دیگر نیز وظیفه ی انسان ها در برابر خداست که او پیروی از چه دین و آیینی را از ما می خواهد؟ باید به یک دین خاص روی آوریم یا این که هر دینی را برگزیدیم و به آن گرویدیم، مأجور هستیم؟

بدین ترتیب، در می یابید که نمی توان این مباحث را درهم آمیخت؛ یعنی نمی توان برای حل مشکل مسأله ای، حکم دیگر مسایل را معین کرد. مقام نظر و معرفت با مقام رفتار تفاوت دارد. چه قابل جمع باشند و چه قابل افتراق؛ درهم آمیختن اشتباه است.

هرچند پلورالیسم دینی، برای ایجاد سعه ی صدر در متدینان دیدگاه جذابی به نظر می رسد، ولی این جذابیت نباید به درهم آمیختن مباحث معرفت شناختی با اخلاقی بیانجامد. از حکم به حسن رفتار با صاحبان عقاید دیگر، نمی توان درباره ی عقاید آنان داوری کرد؛ زیرا این گونه نتیجه گیری، مغالطه آمیز است. اسلام به پیروان خود، بسیار سفارش می کند که با پیروان ادیان دیگر به خوبی رفتار کنند. رفتار خوب افزون بر داشتن ثواب اخروی، ارج نهادن به مقام انسانیّت انسان هاست و سبب تبلیغ عملی اسلام می شود. «تألیف قلوب» یکی از مسایل مهم اسلام است که به پلورالیسم نجات شناختی و معرفت شناختی دینی، ربطی ندارد.

ص:82

قوم و نژادی در درک حقیقت نهایی، به گونه ای عمل می کردند، خداوند به لطف خویش، شریعتی متناسب با آن ها را فرو فرستاده است. آن گاه پس از مساعد شدن شرایط و آمادگی مردم، آخرین شریعت خود را نصیب انسان ها ساخته است تا در پرتو آن به کمال برسند. بنابراین، قاعده ی لطف الهی، افزون بر این که نشانه ی وجوب بعثت پیامبران است، بر عمومیت آن نیز دلالت می کند. بدین ترتیب می گوییم: باید از آغاز تا پایان تاریخ، پیامبری یا شریعتی در میان مردم باشد؛ چون لطف است و لطف هم از جانب خداوند، ضروری است.

از سوی دیگر، عقل حکم می کند برای پیش گیری از پدیدآمدن تعارض میان سنت های دینی، باید مردم را به سوی آخرین و کامل ترین دین فرا خواند. در غیر این صورت، فرا خواندن به همه ی ادیان آن گونه که پلورالیست ها می گویند، آن هم با وجود ادعاهای متعارض در ادیان، تنها فراخواندن به نزاع و تعارض است که آن هم با لطف خداوند منافات دارد.

ص:83

تعیین مصداق برای دین حق تا آن جا که می توانند، بکوشند و در پی معیارهای دین برتر باشند. حتی ما نیز که مسلمان هستیم، در این نوشتار باید به دنبال دین کامل، برتر و خالص تر باشیم.

با نگاهی به تاریخ تحول فکری جهان درمی یابیم که نمی توان یک حکم دینی و روش اعتقادی را برای همه ی انسان ها در طول تاریخ در نظر گرفت. از سوی د یگر، هدایت گری خداوند اقتضا می کند که هم زمان با تکامل تدریجی بشر، دین عصر پیشین را منسوخ کند و دینی فراخور فهم فراتر و نیازهای برتر انسان عصر نوین فرو فرستد. سرانجام نیز با فرو فرستادن دینی جامع و کامل که با شرایط گونه گون زندگی انسان، متناسب باشد، دوام کمال آدمی را تدبیر کند.

بنابراین، با وجودِ حضور دین جامع و کامل و برخوردار از متن مُنزَل و محفوظ،(1) پافشاری بر درستی ایمان به ادیان منسوخ، آمیخته به خرافه و گزافه و فاقد متن وحیانی مخالفت با برنامه ی هدایت الهی و مشیّت تاریخی _ تشریعی خداوند برای تکامل تدریجی بشر است.

در نتیجه، چون ادیان موجود تحریف شده اند، از نظر عقلی و نقلی، پلورالیسم در آن ها بی معناست. درباره ی ادیان الهی نیز باید گفت هرچند آن ها در گوهر اصلی با هم یکی هستند، ولی چون برخی آموزه های آن ها نسخ شده و در شریعت بعدی کامل تر شده است، باید دین نهایی را پذیرفت.

ص:84

آشکار است که همه ی پیامبران الهی، مردم را به یک حقیقت نهایی؛ یعنی تسلیم بودن در برابر حق تعالی فرا می خواندند، ولی مصداق های آن ادیان بر حسب زمان، تفاوت می کرد و به همین دلیل، آنان به آمدن پیامبر بعدی بشارت می دادند.

ص:85

واپسین شریعت ظهور کرد، باید به آن دل بسپاریم. آمدن ادیان مختلف پس از یکدیگر و در زمان های گوناگون، نشان دهنده ی تکمیل تدریجی ادیان است. بنابراین، در زمان حاضر باید به آخرین دین الهی متدین باشیم و پیروی از ادیان دیگر از نظر منطقی و عقلانی توجیه پذیر نیست.

ص:86

ص:87

آموزه های عقیده ای مانند: توحید، تثلیث، جبر و اختیار، تنزیه و تجسم را توجیه کند و از تعارض آن ها بکاهد، ولی آموزه های احکام عملی و اخلاقی این گونه نیستند. پس ممکن است به تعبیر جان هیک، پیام آوران الهی، پیام ها و دریافت های گوناگونی نسبت به حقیقت مطلق داشته باشند و هریک از این پیام ها درباره ی ذات، صفات و افعال الهی با دیگر پیام ها متفاوت باشد، ولی در احکام عملی که به تدبیر جامعه و اصلاح اخلاق انسانی مربوط می شود، نمی تواند محصول دریافت های گوناگون باشد.

بنابراین، در مسأله ی عقاید، گزاره ها، جنبه ی خبری دارند و می گویند: خدا یکی است یا خدا سه تا است، ولی در آموزه های عملی و اخلاقی، گزاره ها خبری نیستند، بلکه به صورت انشائی و درخواست هستند. بنابراین، پیامبران پیوسته می گویند: بکنید یا نکنید، مانند: نماز بخوانید، ستم نکنید، زکات بدهید، ربا نخورید و... .

در این موارد، پیام آور از حقیقت نهایی گزارش نمی دهد تا تفاوت دریافت ها را در پی داشته باشد و آن را به تأثیرپذیری از زبان، فرهنگ یا پیش فرض های خودش نسبت دهیم؛ زیرا از جامعه و افراد آن، چیزی را می طلبد. به یقین، این آموزه های عملی هم در دریافت های پیام آوران، جایگاه ویژه ای دارد و هم برای جامعه ی پیام آور، ارزش فوق العاده ای به همراه می آورد.

ص:88

تجربه هایمان وابسته است. برای مثال، ممکن است مردم حتی اگر باورهای نسبتا نادرستی داشته باشند، بتوانند باورهای خود را به یک خدای واقعی معطوف کنند، ولی باید دانست این کار، حدّ و مرزی دارد. اگر اعتقاد به خدا بیش از اندازه خطاآمیز باشد، دیگر نمی توان آن را به خدایی واقعی و زنده منتسب کرد. بنابراین، ممکن است انسان ها در ارجاع دادن باورهای شان به یک مرجع، شکست بخورند؛ زیرا آن مرجع را به درستی نمی شناسند.(1)

بر همین قیاس، اگر پرستش خدای واقعی را لازمه ی رستگاری و نجات بدانیم، کسانی که با آگاهی، خدای واقعی را می پرستند، با کسانی که به دلیل نادانی، او را پرستش می کنند، قابل مقایسه نیستند.

به نظر می رسد با پذیرش دیدگاه پلورالیست ها افزون بر پرداختن هزینه ای سنگین _ گردن نهادن به شکاکیت _ باید آن چه را مؤمنان درباره ی خود می اندیشند، نادیده بگیریم.(2)

ص:89

هندو یا بودایی به شدت منکر شخص بودن حقیقت نهایی باشد یا برعکس یک مسیحی با حرارت از شخص بودن حقیقت نهایی دفاع کند. هیک مدعی است که در این اختلاف، هیچ گونه تعارض واقعی وجود ندارد و هریک از این گفتارها تنها ویژگی های راه خود را به سوی نهایت بیان می کنند. بدین ترتیب، کثرت گرایی دینی، تفاوت میان ادیان و تعارض پیروان آن ها را نادیده می گیرد. بنابراین، هرچند از کثرت گرایی دینی به عنوان الهیات تسامح(1) یاد می شود، ولی در حقیقت، کثرت گرایی دینی حتی نمی تواند اختلاف های واقعی ادیان را تحمل کند. خلاصه این که، کثرت گرایی دینی جان هیک، خود را به منزله ی تساهل و تسامح سنت های دینی گوناگون معرفی می کند، در حالی که برای از بین بردن تفاوت های اصلی ادیان، به قطع عضو آن ها دستور می دهد.

دلیل دیگر جذابیت نظریه ی هیک آن است که جهان را به پدید آمدن مصالحه و آشتی(2) و کاهش تعارض میان پیروان ادیان که رنج های بی شماری را تحمل کرده اند و می کنند، امیدوار می سازد. به نظر می رسد بهترین شیوه ی پرداختن به این مسأله که با تکثّر ادیان جهان پدید آمده است، آن باشد که اختلاف های نهایی حل نشدنی را تشخیص دهیم و برای تحمل و مدارا نیز انگیزه بیافرینیم. گفتنی است چنین رویکردی به ادیان جهان را در سنت اسلامی می توان یافت؛(3) رویکردی که در عین حقانیت اسلام، پیروان ادیان

ص:90

دیگر را نیز حتی اگر قاصر باشند، در بر می گیرد.

ص:91

بایدی،(1) قوانین دینی را تضعیف می کند.

2_ به کار بستن عقل را برای فهم دینی و حل اختلاف ها رد می کند، در حالی که استدلال های عقلی در سنت های مربوط به الهیات و علم در همه ی ادیان بزرگ جهان، اهمیت دارد.

3_ عرفان را وسیله ای برای کسب تجربه های شخصی دینی می پندارد که باورها بر اساس آن ها شکل می گیرند، در حالی که مفهوم تجربه ی دینی، ره آورد پروتستانتیسم لیبرال است که با سنت هایی هم چون اسلام بیگانه اند.(2)

4_ پیش فرض کثرت گرایی دینی آن است که اخلاق جدید لیبرالیسم سیاسی درست است، در حالی که این نکته با سنت های اخلاقی ادیان جهان آن چنان که قرن ها می پنداشتند، سازگاری ندارد.

5_ این فرض که حقیقت نهایی کاملاً قابل درک و شناخت نیست و دیدگاهی که تجربه ی دینی و فهم دینی را کاملاً ساخته و پرداخته ی انسان می داند، با امکان وحی حقیقی ناسازگارند.(3)

ص:92

ص:93

ان الدین عندالله الاسلام.(1)

دین نزد خداوند، اسلام است.

هم چنین در قرآن آمده است:

ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما.(2)

ابراهیم نه یهود و نه نصرانی، بلکه حق جو و مسلم بود.

حقیقت دین نزد خداوند متعال، اسلام یعنی خضوع و تسلیم الی الله در گفتار و کردار است. اگرچه ادیان از نظر کمّی و کیفی با همدیگر تفاوت داشته اند، ولی همه ی آن ها در تسلیم الی اللّه بودن، مشترک بوده اند. بنابراین، اگر اسلام را در آیه ی «ان الدین عندالله الاسلام» به معنای اصطلاحی نگیریم و به معنای لغوی آن؛ یعنی «تسلیم» بدانیم، اسلام، عام است و همه ی ادیان الهی در برابر اوامر الهی کاملاً تسلیم بوده اند. البته حقیقت تسلیم در هر زمانی، شکلی داشته است که اینک شکل آن، همان دین اسلام است که به دست حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم ظهور یافته است. لازمه ی تسلیم شدن در برابر خدا، عمل به دستورهای اوست و عمل به آخرین دستور او _ همان دست آورد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم از اولویت برتری برخوردار است.

خداوند در قرآن می فرماید:

وَ مَن یَبْتَغِ غَیر الاسلام دینا فَلن یُقبَلُ مِنهُ وَ هُو فی الآخرَةِ مِنَ الخاسِرین.

و هرکس جز اسلام، دینی بجوید، هرگز از او پذیرفته نمی شود و او در جهان دیگر در

ص:94

شمار زیان کاران خواهد بود.(1)

پس اسلام به معنای خاص، ناظر به آخرین تقریر الهی در میان شریعت هاست؛ یعنی در عصر حاضر، مصداق اسلام عام، اسلام خاص و اسلام محمدی صلی الله علیه و آله وسلم است. بنابراین، امروزه سخن گفتن از همسانی اسلام با شریعت های دیگر در حقانیت و رستگاری، بی جاست.

اسلام عام و اسلام خاص در قرآن

با نگاهی گذرا به قرآن، به ویژگی ها و پی آمدهای جالب توجه اسلام عام و اسلام خاص برمی خوریم که در این نوشتار، به موارد مهم آن اشاره می شود.

ص:95

اسلام به معنای تقوای کامل از خدا و کمال پرهیزکاری است. (1)

5_ یگانگی خدا

اسلام به معنای عام و قرآنی آن، همه ی ادیان آسمانی از آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله وسلم به ویژه ادیان ابراهیمی را دربرمی گیرد. قرآن، خدای همه ی این ادیان را واحد می شمارد (2) و با پذیرش تعدد و تنوع مناسک دینی، بر واحد بودن خدای ادیان بزرگی هم چون یهود، مسیحیت و اسلام تأکید می کند. (3)

6_ ایمان به همه کتاب های آسمانی

در اسلام، بر ایمان به قرآن در کنار ایمان به کتاب های پیشین مانند: زبور، تورات و انجیل، تأکید شده است. (4)

7_ ایمان به همه ی پیامبران الهی

اسلام به معنای عام و قرآنی کلمه، اعتقاد به همه ی پیامبران آسمانی از زمان آدم ابوالبشر علیه السلام تا محمد خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله وسلم را دربرمی گیرد. (5)

8_ بهترین دین

قرآن، اسلام را بهترین دین و روی آوردن به خدا و پیروی از کیش و آیین ابراهیم را بهترین روش می داند. (6)

9_ دین برپا و استوار

قرآن، دین اسلام را ثابت، پایدار و استوار معرفی می کند. (7)

10_ اسلام؛ دین پیامبران

ص:96

بر اساس آموزه های قرآنی، دین پیامبران، اسلام به معنای عام بوده است:

نوح مسلمان

قرآن از زبان نوح علیه السلام می فرماید:

مأمور شده ام که در شمار مسلمانان باشم. (1)

در این جا اسلام به معنای عام کلمه؛ یعنی تسلیم در برابر خداوند و نفی شرک و الحاد است.

ابراهیم و اسماعیل مسلمان

قرآن می فرماید:

مسلمانی و بر دین مبین اسلام مردن، خواست ابراهیم و اسماعیل بوده است. (2)

هم چنین در جایی دیگر بر اسلام بودن دین حضرت ابراهیم علیه السلام، تأکید می کند. (3) حتی بر خلاف ادعای یهود و نصاری به صراحت اعلام می دارد که دین حضرت ابراهیم، دین حنیف، اسلام بوده و او یهودی و نصرانی نیست. (4) هم چنین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و پیروان آن حضرت را نزدیک ترین و سزاوارترین مردم در پیروی از ابراهیم نبی علیه السلام معرفی می کند. (5)

موسای مسلمان

قرآن کریم، حضرت موسی علیه السلام را مسلمان معرفی می کند. (6)

یوسف مسلمان

قرآن مجید، سخنانی را از حضرت یوسف علیه السلام نقل کرده است که بر

ص:97

مسلمان بودن او دلالت دارد. (1)

عیسای مسلمان

خداوند در قرآن، از زبان حواریون عیسی که خود را مؤمن به خدا و مسلمان و پیرو راه عیسی علیه السلام می دانند، ایشان را مسلمان معرفی می کند. (2)

11_ بهترین گفتار

قرآن، خود را بهترین گفتار و کتاب الهی می داند (3) و توضیح می دهد که بهترین گفتار، همان دعوت به خدا و عمل صالح؛ یعنی اقرار به اسلام است. (4)

12 _ فراخوان همگانی به اسلام

خداوند در قرآن، همگان را به اسلام فرا می خواند. (5)

13_ فقط مسلمان، گوش شنوا دارد

خداوند در قرآن، کسی را که به آیات او ایمان دارد و تسلیم اوست، دارای گوش شنوا می داند. (6)

14_ پذیرش اسلام؛ اراده ی الهی است.

خداوند در قرآن تصریح می کند که هرکس را بخواهد، هدایت می کند و دلش را برای پذیرش اسلام می گشاید. (7)

ص:98

قرآن، دین پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را صراط مستقیم می خواند:

اِنَّک لتَدعُوهُم الی صراطٍ مستقیم. (1)

در حقیقت، این تویی که آنان را به راه راست فرا می خوانی.

یا:

اِنَّک لَمِنَ المُرسَلین عَلی صراطٍ مستقیم. (2)

همانا تو از پیامبرانی، بر راهی راست.

در تعریف صراط مستقیم نیز چنین آورده است:

صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم ولاالضّالین. (3)

[صراط مستقیم] راه کسانی [است] که به آنان نعمت دادی [مانند انبیا، اولیا، شهدا و صدیقین] نه کسانی که بر آنان خشم کردی و نه گمراهان.

2_ اسلام؛ حق مبین

حقانیت دین اسلام کاملاً آشکار است. (4)

3_ دین اسلام؛ وسیله ی رستگاری

خداوند در قرآن می فرماید:

کسانی که ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند و به آن چه بر محمد صلی الله علیه و آله وسلم نازل شده است، ایمان آورند، خداوند، گناهان شان را می بخشد و کارشان را اصلاح می کند. (5)

ص:99

خداوند، قرآن را حق می شمارد و اختلاف کنندگان در آن را در ستیزی طولانی می داند. (1)

2_ قرآن، پیراسته از تناقض (2)

پس از گذشت 14 قرن از زمان نزول قرآن هنوز اختلاف و تناقضی در آن یافت نشده است. این در حالی است که تناقض های فراوانی در کتب مقدس به دست آمده است. در بخش پایانی تحریف ادیان به بخشی از این تحریف ها اشاره خواهیم کرد.

ص:100

4_ آمدن نام و نشانی محمد صلی الله علیه و آله وسلم در عهدین

خداوند فرموده است:

کسانی که از فرستاده ی خدا، پیامبر امّی پیروی می کنند، پیامبر را می یابند که صفاتش در تورات و انجیلی که نزدشان هست، وجود دارد... کسانی که به او ایمان آوردند و به او یاری رساندند و از نوری که با او نازل شده است، پیروی کردند، رستگارانند. (1)

به یقین، اگر در تورات و انجیل زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم این مطلب، مکتوب و معلوم نبود، یهود و نصارای زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم به این ادّعای قرآن اعتراض می کردند. (2)

افزون بر آن، پژوهش های تاریخی نشان می دهد که برخی از آنان هنگام ظهور حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم، خود را برای حضور او، آماده کرده بودند و برخی به رسالت او اعتراف داشتند!

با توجه به این مباحث، نتیجه می گیریم که اسلام تنها دین قابل تمسک است و تنها این دین می تواند نجات و رستگاری انسان ها را فراهم سازد. بنابراین، پیروی از ادیان یا کتاب های دیگر، منحرف شدن از صراط مستقیم است.

ص:101

پیشین است.

نسخ در لغت به معنای ازاله و ابطال است.(1) و معنای اصطلاحی نسخ با معنای لغوی آن، متفاوت است؛ زیرا حکم به بطلان آن چه از سوی خداوند صادر می گردد، محال است. پس مقصود از نسخ شریعت، نابودی و نفی حقانیت شریعت پیشین نیست، بلکه منظور ما، سرآمدن زمان اعتبار و حقانیت آن است. علامه طباطبایی می گوید:

نسخ، بیان پایان یافتن زمان (اعتبار) یک حکم است نه ابطال آن.(2)

بنابراین، چنین نسخی از ناحیه ی خداوند نه تنها ممکن، بلکه با در نظر گرفتن جنبه های گوناگون متفاوت بودن ظرفیت های مردم و شرایط زمانی و مکانی، امری نیکو برای خداوند علیم و حکیم بوده و لطف الهی در حق بندگان به شمار می آید. خداوند می فرماید:

ما هر حکمی را نسخ کنیم و یا (نسخ) آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم.(3)

گفتنی است نسخ در قوانین الهی وجود دارد، نه به دلیل نقض قانون، بلکه برای رعایت مقتضیات زمان. نسخ شریعت پیشین به معنای نسخ همه ی احکام عملی و فقهی آن نیست، بلکه کمیت آن با مقتضیات زمان و مخاطبان، دگرگون می شود که خداوند، آن را به وسیله ی سفیرانش به مردم می رساند. از این رو، دروغ پنداشتن ادیان پیشین، دیدگاهی جاهلانه بوده و

ص:102

پیروی از شریعت اسلام خاص به جای ادیان الهی پیشین بر ما واجب است؛ زیرا در عصر کنونی، همه ی ویژگی های مثبت و تحریف نشده ی ادیان پیشین در آخرین دین الهی وجود دارد. بدین سان پیروی از شریعت های پیشین، عقلانی و شرعی نیست تا چه رسد به این که آن ها را از حقانیت و رستگاری یکسانی نیز برخوردار بدانیم.

ناسخ بودن اسلام در آیات و روایات

خداوند می فرماید:

این کتاب (قرآن) را به حق بر تو نازل کردیم، در حالی که کتاب های پیشین را تصدیق می کند و حافظ و نگهبان آن هاست.(1)

قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی با تصدیق اصل کتاب های آسمانی پیشین در برداشتن اصول و معارف حقه ی آن ها، گونه ای هیمنه و حکومت بر کتاب های پیشین دارد. این معنی را در روایتی از حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم می توان دید. ایشان می فرماید:

همانا خداوند _ که عزت و جلالش پایدار باد _ کتاب مرا بر کتاب های آسمانی پیشین، حاکم و ناسخ قرار داده است.(2)

یکی از معصومین علیه السلام نیز نسخ شریعت های پیشین را از ویژگی های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می داند:

از ویژگی های آن حضرت این است که خداوند با شریعت او،

ص:103

شریعت های پیشین را نسخ کرد. این در حالی است که شریعت او نسخ پذیر نیست.(1)

هم چنین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است:

همانا من برای شما یک کتاب سفید (نورانی) و پاک آوردم. به خدا سوگند! اگر موسی زنده بود، چاره ای جز پیروی از من نداشت.(2)

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

اسلام، روشن ترین راه ها و جاده هایش درخشان (است).(3) (خداوند) با فرستادن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، شریعت های ناشناخته را شناساند و بدعت های راه یافته در ادیان آسمانی را ریشه کن کرد و احکام و مقررّات الهی را بیان فرمود. به یقین، هرکس جز اسلام دینی را برگزیند، شقاوت او، ثابت و پیوند او با خدا، گسسته و سقوطش، سهمگین خواهد بود.(4) همانا اسلام، دین الهی است که خداوند آن را برای خود برگزید و با دیده ی عنایت پرورانه و بهترین آفریدگان خود را مأمور ابلاغ آن قرار داد... ادیان و مذاهب گذشته را با عزت آن، خوار کرد و با سربلند کردن آن دیگر ملت ها را بی مقدار ساخت و با محترم داشتن آن، دشمنان را خوار گردانید... با نیرومند ساختن آن، ارکان گمراهی را درهم کوبید و تشنگان را از چشمه ی زلال آن سیراب کرد و آبگیرهای اسلام را از آب سرشار ساخت. خداوند،

ص:104

اسلام را به گونه ای استحکام بخشید که پیوندهایش نگسلد و زوال در پایه هایش راه نیابد... زمانش پایان نگیرد و قوانینش کهنگی نپذیرد... پیمودن راهش دشوار نباشد، تیرگی در روشنایی آن داخل نشود و راه راست آن کجی نیابد. خداوند، نهایت خشنودی خود را در اسلام قرار داده و بزرگ ترین ستون های دینش و بلندترین قله ی اطاعت او در اسلام جای گرفته است.(1)

برخی آیات نیز به صورت ضمنی و التزامی بر تکامل، برتری و حقانیت اسلام دلالت می کند، مانند:

او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه ی آیین ها چیره گرداند، هرچند مشرکان، کراهت داشته باشند.(2)

خداوند در قرآن، اسلام را بهترین ادیان خوانده است؛ زیرا می گوید بهترین نوع دین داری آن است که از نظر اعتقادی، مسلمان و از نظر رفتاری، نیکوکار بوده و این دو در کنار هم جمع شوند.(3) هم چنین در جای دیگری از قرآن اعلام می کند که مجموعه ی اصول و احکامی که بر نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و دیگر پیامبران الهی وحی شده، بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز وحی شده و در قرآن آمده است.(4)

بدین سان می توان نتیجه گرفت که اسلام، دارنده ی همه ی کمال های ادیان پیشین است. پس عقل حکم می کند به دین اسلام، روی آوریم نه

ص:105

ادیان دیگر که هرکدام بخشی از کمال مورد نظر خداوند را دارا هستند.

ص:106

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، پیامبر همه ی جهانیان حتی اهل کتاب به شمار می رود. به دیگر سخن، رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بر رسالت و ادیان دیگر سایه می افکند و حقانیت آنان در پیشگاه اسلام رنگ می بازد.

ص:107

ص:108

تورات و انجیل _ می داند(1) و اسلام را بهترین ادیان(2) و امت اسلام را بهترین امت ها(3) معرفی می کند.

خداوند با این ویژگی هایی که برای اسلام برمی شمارد، در فراخوانی همگانی، خطاب به مؤمنان در همه ی دوران ها می فرماید:

ای کسانی که ایمان آورده اید! همگی در صلح و آشتی درآیید (یعنی تسلیم خدا شوید).(4)

سپس از اهل کتاب می خواهد که به قرآن ایمان آورند:

ای کسانی که برای شما کتاب آسمانی فرستاده شد! به قرآنی که فرستادیم، ایمان آورید؛ (قرآنی) که مصدّق تورات و انجیل شماست.(5)

افزون بر آن، امیدوار کننده ترین سخن را در «عفو و بخشش همه ی گناهان و نفی و نومیدی» پیش روی انسان ها می گذارد و همه را به توبه و اسلام و تسلیم در برابر خود فرا می خواند.(6) آن گاه اظهار می دارد:

اگر اهل کتاب (به آیین اسلام و برنامه های آن) ایمان آورند، برای آنان بهتر است.(7)

هم چنین می گوید:

اگر اهل کتاب ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، گناهان شان را می بخشیم و آنان را به باغ های پرنعمت بهشت، راه می دهیم.(8)

ص:109

خداوند درباره ی اهل کتاب به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین دستور می دهد:

به اهل کتاب و بی سوادان (مشرکان) بگو: آیا شما اسلام آورده و تسلیم شده اید؟ اگر (در برابر فرمان و منطق حق) اسلام آورند و تسلیم شوند، هدایت می یابند و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش؛ زیرا) بر تو، تنها ابلاغ (رسالت) است و خدا نسبت به (رفتار و پندار) بندگان بیناست.(1)

هرچند هر قومی، مناسک و اعمال ویژه ای برای خود دارد و آن اعمال را نیز خداوند برای آنان مقرر داشته است، ولی اینک آنان باید به اسلام روی آورند:

برای هر امتی، منسک و عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را (در پیشگاه خدا) انجام دهند. پس نباید در این امر با تو به نزاع برخیزند. آنان را به سوی پرورگارت فرا بخوان.(2)

قرآن چندین بار با صراحت، اهل کتاب را به اسلام فرا می خواند.(3) بنابراین، نمی توان همه ی این خطاب ها به مسیحیت و یهود را توجیه و بر دین خودشان حمل کرد؛ زیرا با ظهور آیات، منافات دارد. پس باید پذیرفت که نظر اسلام و قرآن، پذیرش و پیروی همه ی انسان ها حتی اهل کتاب از اسلام در همه ی دوران ها است.

در تاریخ بشر، قوانین متفاوتی از سوی خداوند آمده، ولی در حال حاضر تنها به پیروی از اسلام محمدی صلی الله علیه و آله وسلم دستور داده شده است که لازمه ی آن نیز باور داشتن توحید، نبوت و معاد است:

ص:110

ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فرو فرستاد و کتاب هایی که پیش تر نازل گردیده است، بگروید و هر کس به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و پیامبرانش و روز بازپسین کفر ورزد، در حقیقت، به گمراهی دور و درازی دچار شده است.(1)

ص:111

آنان را به دین مبین اسلام فرا خواند.(1)

پیامبر اسلام، سفیرانی را به ایران، روم، مصر و حبشه فرستاد و دعوت خود را جهانی ساخت. این نکته نشان می دهد که دین اسلام به مردم عربستان محدود نیست، بلکه به همه ی انسان ها تعلق دارد و همه باید به آن بگروند. به همین دلیل، پس از ظهور شریعت اسلام از شریعت های دیگر نباید پیروی کرد؛(2) زیرا همان خداوندی که ادیان پیشین را فرستاد، اسلام را فرستاده است. بر اساس دستور خداوند در قرآن و سیره ی پیامبر، زمان پیروی از شریعت های پیشین به پایان رسیده است؛ یعنی پلورالیسم دینی در برابر صراحت آخرین وحی الهی، بی معنا بوده و با آن ناسازگار است.

ص:112

آیات فراوانی در قرآن، بر تحریف (1) ادیان یهودیت و مسیحیت صحه می گذارند. اینک آن ها را برمی شماریم:

ص:113

می بندند، در حالی که می دانند (1)

نکته ی قابل توجه آن است که آنان با آگاهی کامل و از روی غرض ورزی، به کتاب الهی، نسبت دروغ می دهند و آن را تحریف می کنند. اگر چنین غرض ورزی در تحریف و دروغ بستن به آیات الهی در میان برخی یهودیان جریان داشته است، چگونه می توان به شریعت ایشان اعتماد کرد و آن را به عنوان دین رستگاری بخش پذیرفت؟!

ص:114

هم چنین خداوند درباره ی افترا زنندگان می فرماید:

چه کسی ستم کارتر است از آن کسی که بر خدا دروغ بسته است، در حالی که به اسلام دعوت می شود؟ (1)

ص:115

ص:116

می داند که اهل کتاب پنهان می کردند؛ زیرا اصولاً خداوند، کتاب _ قرآن _ و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را فرستاد تا اختلاف موجود میان شریعت های گذشته را حل کند:

بر تو (ای پیامبر) کتاب را فرو فرستاده ایم برای این که آن چه را آنان درباره ی آن اختلاف کردند، بیان و روشن کنی. (1)

نتیجه

بنابراین ما امروز حتّی پیام های پیامبران بزرگ را به صورت دست نخورده در دسترس نداریم و دلیل اختلاف و تعارض آموزه های اسلام با برخی آموزه های شریعت های دیگر، نه در تفاوت تجلّی خدا بر سه پیامبر است، بلکه به تحریف هایی برمی گردد که پیروان آن شریعت ها در کتاب های اصلی و مرجع شریعت خود پدید آوردند. چون خداوند، قرآن را مرجع حل اختلاف معرفی می کند، باید این اختلاف میان ادیان بزرگ را به قرآن عرضه کنیم تا آن چه قرآن بفرماید برایمان حجّت باشد، نه این که چون نمی توانیم این اختلافات را حل کنیم، به حقانیت همه ی ادیان، فتوا دهیم و همه را اهل رستگاری بدانیم.

این در حالی است که برخی تاریخ پژوهان در اصل انتساب تورات و انجیل فعلی به موسی و عیسی علیهماالسلام تردید و تشکیک کرده اند و بر دست نویس بودنِ بیشتر بخش های کتاب مقدس، صحه گذارده اند. واقعا چگونه می توان با وجود تناقض ها و نسبت های ناروا به رسولان الهی در

ص:117

کتاب مقدس مانند: کُشتی گرفتن حضرت یعقوب با خداوند (1)، شرب خمر و شراب سازی عیسی مسیح علیه السلام، کردار غیر اخلاقی نسبت داده شده به برخی پیامبران، شراب خوردن و عریان شدن نوح (2)، حامله شدن دختران لوط (العیاذ باللّه) از پدر (3) و...، تورات کنونی را در شمار کتاب های الهی دانست؟!

بدین سان با توجه به نبود تورات و انجیل واقعی یا تحریف آن ها، عقل به پیروی از آیین ناب اسلام، حکم می کند و از پیروان ادیان دیگر می خواهد دست کم از باب ضرورت، در برابر آستان کتاب ناب و آسمانی قرآن مجید تسلیم شوند و به آن ایمان آورند تا به رستگاری برسند.

ص:118

این است:

اِنّا نَحْنُ نَزَّلنا الذِّکر وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُون.(1)

همانا ما قرآن را فرستاده ایم و از آن پاسداری می کنیم.

ذلِکَ الْکِتبُ لاَ رَیْبَ فِیهِ(2)

کتابی که از هرگونه شک و تردید در امان است.

بنابراین، خداوند متعال، قرآن را در زمان های گوناگون از هرگونه دستبرد و تحریف و نابودی حفظ می کند. در حالی که این گونه پاسداری درباره ی کتاب های ادیان پیشین، اعمال نشده است و همه ی آن ها دست خوش تغییر گشته اند.

از سوی دیگر، سرّ فناناپذیری، جاودانگی و طراوت قرآن این است که با فطرت و عقل ناب، هم آهنگ و هم سو است. آدمی از دو فطرت برخوردار است: فطرت دل و فطرت عقل. این هردو فطرت، اصولی ثابت و عناصری تغییرناپذیر دارند و چون قرآن، محتوا و پیامی هم آهنگ با فطرت عقل و فطرت دل دارد، جاودانه و فناناپذیر است. پس سرّ جاودانگی قرآن، هم آهنگی آن با فطرت انسان هاست، نه چند لایه و تو در تو بودن، آن گونه که پلورالیست ها ادعا می کنند.

ص:119

اسلامی را راهِ مستقیم به سوی حق تعالی معرفی می کند:

(ای پیامبر! به مردم) بگو: پروردگارم، مرا به راه راست هدایت کرده (است).(1) به یقین، تو آنان را به راه راست دعوت می کنی.(2) (ای پیامبر!) همانا تو از رسولان هستی و بر راهی راست (قرار داری).(3) (راه راست)، راه کسانی است که آنان را مشمول نعمت خود ساختی، نه کسانی که بر آنان غضب کردی و نه گمراهان.(4) (ای پیامبر!) آن چه را بر تو وحی شده است، محکم بگیر؛ زیرا تو بر صراط مستقیم هستی.(5)

آن گاه خداوند، راه راست و جاده ی مستقیم را پیروزمند و شکست ناپذیر معرفی می کند:

(خداوند) نعمتش را بر تو تمام گرداند و به راه راست هدایت فرماید و پیروزی شکست ناپذیر نصیب تو کند.(6)

هنگامی که خداوند متعال از اسلام و راه پیامبرش به عنوان راه راست سخن گفت و بر طریق آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم، مهر تأیید زد، ایشان، همه ی جهانیان را به سوی راه راست خویش که همان جاده ی الهی است، فرا خواند.

این راه مستقیم من است. از آن پیروی کنید نه از راه های پراکنده (و انحرافی)؛ زیرا شما را از مسیر حق، دور می سازد. این چیزی است که خداوند، شما را به آن سفارش می کند.(7)

ص:120

روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در جمع اصحاب، خط راستی کشید و خط های انحرافی و فرعی دیگری در کنار خط بزرگ ترسیم کرد. آن گاه پرسید: «این چه نقشه ای است؟» عرض کردند: «خداوند و پیامبرش بهتر می دانند» فرمود:

آن راهی که من آوردم، این خط بزرگ (و مستقیم) است. راه هایی که در دو طرف رسم کرده ام، راه های دیگران است.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در تبیین جاده ی مستقیم الهی (که از آن به راحتی می توان نقد تفکر پلورالیسم را برداشت کرد) می فرماید:

آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد، در تلاش است. برخی انسان ها به سُرعت به سوی حق پیش می روند و اهل نجاتند و بعضی دیگر به کُندی می روند و امیدوارند. دیگری که کوتاهی می کند، در آتش جهنّم گرفتار است. چپ و راست، گمراهی و راه میانه، جاده ی مستقیم الهی است که قرآن و آثار نبوّت، به آن سفارش می کند و گذرگاه سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است و سرانجام، بازگشت همه بدان سو است.(2)

ص:121

او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه ی آیین ها چیره گرداند.

خداوند با بشارت دادن به چیرگی اسلام بر همه ی سنّت های دینی دیگر، بر اندیشه ی پیروی از آن ها خط بطلان می کشد؛ زیرا اگر پیروی از آن ها مورد نظر خداوند بود، هیچ گاه یک دین خاص را بر دیگر ادیان برتری نمی داد.

درباره ی دلالت این عبارت بر نتیجه گیری یاد شده باید گفت:

یک _ لام ابتدای «لِیُظْهِرَهُ» به اصطلاح «لام غایت» است و از پیروزی اسلام به معنای عام و قرآنی کلمه بر همه ی آیین ها حکایت می کند.

دو _ چیرگی اسلام بر همه ی ادیان از «الف و لام» جنس موجود در واژه ی «الدین» استفاده می شود، به ویژه آن که با لفظ «کلّه» آمده است که بیشتر بر عموم و همه شمول بودن آن تاکید می کند.

سه _ معنای چیرگی، «ظاهرترین معنای متبادر به ذهن از لیظهره» است و بنای عقلا در تفسیر سخن گوینده، ظاهر آن است مگر آن که قرینه ای بر خلاف آن موجود باشد.

چهار _ معنای «لیظهره»، چیرگی و پیروزی است و ضمیر «ه» به «دین» بر می گردد. اگر ضمیر را به «رسوله» برگردانیم و از «لیظهره»، علم و آگاهی را برداشت کنیم، باید این گونه بگوییم: «خداوند، پیامبرش را با دین حق فرستاد و او را بر همه ی ادیان، آگاه خواهد گرداند، هر چند مشرکان آن را

ص:122

نپسندند». این تفسیر، چند مشکل پیش می آورد:

الف _ آغاز و پایان آیه با هم تناسب نخواهد داشت.

ب _ علم و آگاهی پیامبر درباره ی ادیان دیگر، برای کافران و مشرکان، چه زیانی دارد که آنان ناراحت شوند و نپسندند. پس باید از «لیظهره»، معنای چیرگی را برداشت کرد تا معنای آیه درست باشد؛ زیرا مشرکان از شکست مکتب خود، در هراس خواهند بود و نخواهند پذیرفت.

ج _ اگر ضمیر به «رسول» برگردد، باز می توانیم معنای چیرگی و پیروزی را برداشت کنیم: «او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا او را بر همه ی (پیروان) آیین ها پیروز گرداند، هرچند مشرکان کراهت داشته باشند و نپسندند».(1)

پنج _ با توجه به آیه ی مورد نظر، چیرگی و پیروزی از آن اسلام است و اسلام بر همه ی ادیان و مکتب ها پیروز می گردد. تعبیر آیه به این که «ادیان توحیدی بر شرک پیروز می شوند»، درست نیست؛ زیرا با ظاهر و صراحت آیه منافات دارد. خداوند در این آیه، به پیروزی دینی بشارت می دهد که رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم، پیامبر آن دین است.

شش _ آیات دیگری نیز بر پیروزی دین اسلام بر ادیان دیگر دلالت دارند و این آیه را تأیید می کنند، مانند این آیه:

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که خلافت روی زمین را به

ص:123

پیشینیانِ شان، بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده است، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترس شان را به امنیّت و آرامش بَدَل خواهد کرد.(1)

در این آیه به جای واژه ی «لیظهر» از عبارت «لیمکنّ لهم دینهم» استفاده شده است که دلالت آن بر چیرگی و پیروزی، بیشتر و بهتر است. افزون بر آن، خداوند به اهل ایمان (مؤمن) از مسلمانان بشارت می دهد که دوران خوف و ترس نیز به پایان خواهد رسید. خداوند در آیات دیگر نیز به دین داران، پیروزی نهایی را نوید می دهد و می فرماید که سرانجام، بندگان مؤمن و صالح خود را بر زمین حاکم خواهد کرد:

ما می خواستیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.(2)

یا این که:

در «زبور» پس از ذکر (تورات) نوشتیم: بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.(3)

این گفتار با باورهای تشیّع کاملاً سازگار است؛ زیرا به باور شیعه، حضرت حجّت عج الله تعالی فرجه الشریف ظهور خواهد کرد و حکومت واجب جهانی اسلام را بنیاد خواهد نهاد. هرچند ظهور منجی به شریعت اسلام و مذهب تشیع، منحصر نیست و همه ی فرقه ها به گونه ای ظهور منجی را بشارت داده اند، ولی این آیات به ویژه آیه ی نخست بر سرآمد بودن اسلام و چیرگی آن بر

ص:124

ادیان دیگر دلالت دارد. برخی مفسران، آیات متأخر را به ظهور حضرت امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف تفسیر می کنند.

هفت _ روایات بر برتری و چیرگی اسلام بر دیگر ادیان دلالت دارند.

خداوند در حدیث قدسی می فرماید:

حق و سزاوار است که دین تو را بر همه ی ادیان پیروز گردانم تا در شرق و غرب جز دینِ تو، دینی باقی نماند یا این که به پیروان دین تو جزیه دهند!(1)

در نامه ی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به حاکم مسیحی یمامه آمده است:

وَاعْلَم اَنَّ دِینی سَیَظْهِرُ اِلی مُنْتَهَی الخُف وَالْحاضِر.

آگاه باش که دین من تا منتهای زیرپای شتران و اسبان (کنایه از چیرگی نهایی) چیره و ظاهر خواهد شد.(2)

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

خداوند به پیروان این دین وعده داده است که اسلام را سربلند و ناتوانی مسلمانان را جبران کند. خدایی که مسلمانان را به هنگام کمی نفرات یاری کرد و آن گاه که نمی توانستند از خود دفاع کنند، از آنان پشتیبانی کرد، اکنون زنده است و هرگز نمی میرد.(3) پیروزی و شکست اسلام، به فراوانی و کمی طرفداران آن نبود. اسلام، دین خداست که آن را پیروز ساخت و سپاه اوست که آن را آماده کرد و یاری فرمود و رسید تا آن جا که باید

ص:125

برسد و هر جا که لازم بود، طلوع کرد. ما به وعده ی پروردگار خود امیدواریم که او به وعده ی خود وفا می کند و سپاه خود را یاری خواهد کرد.(1)

ص:126

آن خواهد بود که خود را از نعمت دین خدا محروم کند. در حقیقت، ستمی بالاتر از این نیست که آفریده ای، خود را از نعمت دین آفریدگار محروم سازد.

ص:127

ص:128

می دهند.

ص:129

به حقانیت ادیان دیگر، فضای مسالمت آمیز زندگی اجتماعی انسان را بر هم می زند. البته باید دانست با مراجعه به کتاب و سنت اسلامی، بطلان این توهّم آشکار می شود. هرچند اسلام، خود را حق و تنها راه رستگاری می شمارد؛ ولی سفارش های گوناگون مبنی بر مدارا و هم زیستی و بهزیستی با پیروان ادیان دیگر، در آن موج می زند. به دیگر سخن، اگر دغدغه ی پلورالیست ها، حق انتخاب دین، گفت گوی منطقی، تساهل و تسامح (مدارا) و هم زیستی مسالمت آمیز است، قرآن بسی بهتر و بیشتر بدان پرداخته است. در این جا به برخی آیات قرآن در این زمینه می پردازیم.

ص:130

وجود تفاوت داشتن دین و مناسک شان می توانند با حفظ حقوق و احترام به باورهای یکدیگر در کنار هم زندگی کنند:

هر طایفه ای، قبله ای دارد که خداوند، آن را تعیین کرده است. (بنابراین، درباره ی قبله، زیاد گفت گو نکنید و به جای آن) در نیکی ها بر یکدیگر پیشی جویید.(1)

یا:

ما برای هر کدام از شما، آیین و راه روشنی قرار دادیم. اگر خدا می خواست، همه شما را اُمّت واحدی قرار می داد، ولی خدا می خواهد شما را در آن چه به شما بخشیده است، بیازماید.(2)

ص:131

نظریه ی الزام و اکراه در انتخاب یک دین خاص، یکی از عوامل بر هم زننده ی زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان گوناگون است. این نظریه، زندگی اجتماعی پیروان سنّت های گوناگون و حتی اصل زندگی فردی آنان را به نابودی می کشاند. تاریخ، نمونه های فراوانی از این رفتارها را به یاد دارد. یکی از اندیشمندان مغرب زمین در این باره می گوید:

هنگامی که مسلمانان (در زمان خلیفه ی دوم) بیت المقدس را فتح کردند، هیچ گونه آزاری به مسیحیان نرساندند، ولی برعکس هنگامی که نصرانیان این شهر را گرفتند، مسلمانان را با کمال بی رحمی قتل عام کردند. یهودیان نیز وقتی به آن جا آمدند، بی باکانه همه را سوزاندند.(1)

هرچند آیین مقدس اسلام، فرقه های گوناگون را به سوی خود فرا می خواند و ترک اسلام را از روی عناد و انکار مایه ی عذاب دیدن در قیامت می داند، ولی حساب دنیا و آخرت مردم را از هم جدا می کند و هیچ گاه مردم را در انتخاب اسلام مجبور نمی سازد. خداوند فرموده است:

در پذیرش دین اسلام، اکراه و اجباری نیست.(2)

در شأن نزول این آیه گفته اند که گروهی از فرزندان مسیحیان تازه مسلمان شده از پذیرش اسلام خودداری کردند. پدران شان پس از ناامید شدن اسلام آوردن فرزندانِ مسیحی خود، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شکایت بردند

ص:132

تا آن حضرت با الزام و اجبار حکومتی، آنان را به پذیرش اسلام وادار سازد. در این هنگام، آیه ی یاد شده برای نفی اجباری بودن اسلام نازل شد.

ص:133

و عطای پروردگارت هرگز (از کسی) منع نمی شود.(1)

این سخنان با اراده ی الهی منافات ندارد؛ زیرا اگر او بخواهد، همه ی امت ها، واحد و یکسان خواهند بود،(2) ولی او چنین نمی خواهد. خداوند، اختیار و آزادی در انتخاب دین و هدایت را ملاک می داند تا فرد از این آزمایش و انتخاب، سربلند بیرون آید و به پاداش الهی برسد.

ص:134

ص:135

به یقین، (همه ی شما) در اموال و جان های خود، آزمایش می شوید و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب (آسمانی) داده شده (= یهود) و (هم چنین) از مشرکان، سخنان آزاردهنده ی فراوان خواهید شنید. اگر استقامت کنید و تقوا پیشه سازید (شایسته تر است؛ زیرا) این از کارهای مهمّ و قابل اطمینان است.(1)

ص:136

قرآن برای معرفی و پذیرش اسلام، افزون بر دعوت همگانی، در دعوتی خصوصی از اهل کتاب می خواهد که با مسلمانان هم آهنگ شوند؛ زیرا مسلمانان، به ویژه در اصل توحید، پیوندهای مذهبی فراوانی با اهل کتاب دارند. ممکن است گفته شود هدف اسلام از گشودن باب گفت و گو با ادیان دیگر، اثبات دلایل حقانیت خویش است، نه احترام نهادن به اندیشه های دیگران. هرچند اسلام از این کار به تبلیغ دین خود نظر دارد، ولی باید دانست اسلام با رفتار به دور از اجبار، اکراه و خشونت خود می کوشد پیروان ادیان دیگر با بصیرت و آگاهی در صراط مستقیم گام نهند. با این حال، اگر اسلام در روش گفت و گوی منطقی با پیروان ادیان دیگر کنار نیاید، از تلاش باز نخواهد ایستاد و می کوشد روابط مخدوش شده را با توجه به نمایه ی ویژگی های مشترک ادیان، بازسازی کند:

بگو: ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.(1)

و (به اهل کتاب) بگویید: ما به تمام آن چه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده است، ایمان آورده ایم و معبود ما و شما یکی است و ما در برابر او تسلیم هستیم.(2)

ص:137

است، آگاه شوند:

وَ مَآ اَنزَلنا عَلَیْکَ الْکِتبَ اِلاّ لِتُبَیِّنَ لَهُم الَّذی اخْتَلَفُوا فیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً...

ما قرآن را بر تو نازل نکردیم، مگر برای این که آن چه را در آن اختلاف دارند، برای آنان روشن کنی؛ و (این قرآن) مایه ی هدایت و رحمت است...(1)

ص:138

می سازد که جهاد با کافران به دلیل رویارویی آنان با اسلام و مسلمانان است،(1) نه این که اسلام، هم زیستی با کافران و مشرکان را بر نمی تابد. اگر کافران به صرف اعتقاد کفر یا شرک خود بسنده کنند و به شیطنت و ستیز با مسلمانان دست نزنند، قرآن نه تنها به جهاد با آنان دستور نمی دهد، بلکه پیغمبر اسلام را نیز به مدارا و صلح با آنان فرا می خواند.

و اگر به صلح، تمایل نشان دهند، تو نیز از در صلح درآی و بر خدا توکل کن؛ زیرا او شنوا و داناست.(2)

پس اگر از شما کناره گرفتند و با شما پیکار نکردند، (بلکه) پیشنهاد صلح دادند، خداوند به شما اجازه نمی دهد که متعرض آنان شوید.(3)

ص:139

حقیقت و دین حق نیانجامیده است، معذورند و مستضعفان فکری _ فرهنگی و قاصران هستند.(1) بنابراین، نجات و رستگاری در اسلام با عقل بشری تعمیم یا تخصیص نمی یابد؛ یعنی پیروان دیگر ادیان به شرط این که بدون عناد به اسلام دست نیافته و به آیین خود پای بند باشند، دارای حجت و مستمسک خواهند بود. در این صورت، راه شان هرچند «صراط مستقیم» و بر حق نیست، ولی «معتبر»، قابل احتجاج و اعتذار است!

از دیدگاه اسلام، دو گروه معذورند:

1 _ جاهلان قاصر که اصلاً به دین اسلام رهنمون نشدند یا در جست وجوی دین حق برآمدند، ولی به صراط مستقیم اسلام نرسیدند.

2 _ آنان که بر اساس فطرت و عقل خود به باورهای عقلی و آموزه های دینی موردِ قبول خود که به آن دست یافته اند، رفتار کردند.

اساسا این که چه کسی اهل نجات است، به خداوند بر می گردد؛ یعنی ممکن است خداوند از بسیاری افراد درگذرد، چون قاصر بوده اند. بنابراین، نجات پیدا کردن، دلیل حقّانیت (بر حق بودن) نیست.

قرآن و روایات، به «مستضعف» پرداخته و این بحث نزد پژوهش گران مسلمان از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛(2) زیرا خداوند از یک سو، عذاب دردناک را به کافران وعده می دهد و از سوی دیگر، گروهی از آنان را استثنا می کند:

ص:140

مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند.(1)

اکنون از چهار دیدگاه به مسأله ی قاصران، مستضعفان و معذوران می نگریم:

ص:141

اسلامِ انسان ها بر دو گونه است. برخی مسلمانند؛ چون در منطقه ای اسلامی یا از پدر و مادری مسلمان زاده شده اند. برخی دیگر نیز از روی رغبت و جست جو، اسلام را پذیرفته و تسلیم حق و حقیقت شده اند. حال اگر کسی که روحیه ی تسلیم در برابر حق تعالی دارد و هرگاه به حق و حقیقت برسد، آن را می پذیرد؛ حتی اگر به حقیقت اسلام دست نیابد، خداوند هرگز او را معذّب نخواهد کرد. محال است خداوند، بنده اش را به خاطر نیافتن حقیقتی که در جست وجوی آن بوده است، عذاب کند. خداوند می فرماید:

ما چنین نیستیم که بدون فرستادن رسول (بدون اتمام حجت کردن) بشر را معذّب کنیم.(1)

اندیشمندان اصولی، مفاد این آیه را تأیید کننده ی قبح عقاب بلا بیان به شمار می آورند. بدین سان انسان هایی که دارای روح تسلیم و تحقیق هستند، ولی مسلمان نیستند، مسلمان فطری اند.

دکارت، فیلسوف فرانسوی که فلسفه ی خود را بر اساس جمله ی «من می اندیشم، پس هستم» بنا نهاده است، می گوید:

من نمی گویم مسیحیت حتما بهترین دینی است که در همه ی دنیا وجود دارد. من می گویم در میان ادیانی که تا کنون من می شناسم و به آن ها دسترسی دارم، مسیحیت بهترین دین است. من با حقیقت جنگ ندارم... شاید مثلاً در ایران، دین و مذهبی وجود داشته باشد که بر مسیحیت ترجیح

ص:142

دارد.(1)

استاد مطهری در این باره می فرماید:

این گونه اشخاص را نمی توان کافر خواند؛ زیرا عناد نمی ورزند، کافر ماجرایی نمی کنند و در مقام پوشاندن حقیقت نیستند. ماهیّت کفر چیزی جز عناد و میل به پوشانیدن حقیقت نیست. این ها «مسلم فطری» هستند. این ها را اگرچه مسلمان نمی توان نامید، ولی کافر هم نمی توان خواند. تقابل مسلمان و کافر از قبیل تقابل ایجاب و سلب یا عدم و ملکه _ به اصطلاح منطقیّین و فلاسفه _ نیست، بلکه از نوع تقابل ضدّین است؛ یعنی از نوع تقابل دو امر وجودی است، نه از نوع تقابل یک امر وجودی و یک امر عدمی.(2)

2 _ معذوران از دیدگاه قرآن(3)

ص:143

نتوانست قوم بنی اسراییل را از ساختن گوساله باز دارد.(1)

ص:144

هنگامی که فرشتگان الهی، جان اینان را می گیرند، از آنان می پرسند: «شما در دنیا چه می کردید؟ آنان پاسخ می دهند: هیچ، ما در شمار مستضعفان روی زمین بودیم. فرشتگان می گویند: مگر زمین خدا به اندازه ی کافی، پهن و گسترده نبود تا در آن مهاجرت کنید و دچار استضعاف نشوید؟(1)

این گونه مستضعفان به دلیل ضرورت مهاجرت باید از زیر بار ظلم و استضعاف، رها شوند و به جایی دیگر از سرزمین خداوند بروند. به یقین، اگر همان جا بمانند، معذور نخواهند بود.

ص:145

اراده ی الهی بر این تعلق گرفته است که بر مستضعفان زمین، منّت گذارد و همواره آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهد.(1)

دو گزینه ی اخیر از بحث ما بیرون است، ولی از بحث های گذشته درمی یابیم که مستضعف فکری و فرهنگی، کسی است که راه و چاره ای ندارد و بر صراط مستقیم و هدایت نیست و راه کار شناخت حق و پیمودن آن را نمی داند؛ «لا یستطیعون حیلة و لا یهتدون سبیلاً».

پس «مستضعفان»؛ یعنی بیچارگان و دست نارسان. در مقابل، «مرجون لامراللّه»(2) کسانی هستند که کارشان با خداست و خداوند آن گونه که حکمت و رحمتش ایجاب کند، با آنان رفتار خواهد کرد. هر دو اصطلاح از قرآن کریم گرفته شده است. مآخذ اصطلاح اول گذشت و اصطلاح دوم از آیه ی زیر گرفته شده است:

وَ آخَرونَ مُرْجُونَ لاَمْرِاللّهِ اِمّا یُعَذِّبُهُم وَ اِمّا یَتُوبُ عَلَیْهِم وَاللّهُ عَلیمٌ حکیم.

کار گروه دیگر به امر خدا احاله می شود؛ یا آنان را معذّب می کند یا بر ایشان می بخشاید. خداوند، دانا و حکیم است.(3)

باید دانست حواله دادن امر «مستضعفان فکری و فرهنگی» یا «مرجون لامر اللّه» به خدا بدین معناست که خداوند در نجات و رستگاری انسان ها بر اساس حکمت، رفتار می کند. نجات، امری تکوینی است، نه قراردادی و مراتبی دارد.

ص:146

اسلام نیز مراتبی دارد که از میل به صدق و خیر _ که فطری انسان است _ آغاز می شود و تا ایمان و تقوا _ که مخصوص اولیاست _ بالا می رود. بهشت بر روی کسانی که تنها به دلیل نرسیدن به حقیقت گمراه هستند، بسته نیست. با این حال، پاره ای باورهای نادرست، مانع پاکی و خلوص فرد است و آدمی را به طور غیر مستقیم به شقاوت و بدبختی می کشاند.(1)

ص:147

ص:148

با این حال، ایمان در قلب آنان راه نیافت تا در شمار مؤمنان قرار گیرند و استحقاق راه یابی به بهشت را پیدا کنند. در عین حال، از جُحود و عناد نیز که سبب معذّب بودن شان بود، دست برداشته بودند. اینان نه مؤمن بودند و نه کافر و جاحد. اینان «مُرْجَوْنَ لِاَمْرِاللّهِ»اند که کارشان حواله به خداوند است.(1)

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

مردم شش دسته اند که به سه دسته بر می گردند: فرقه ی ایمان، فرقه ی کفر و فرقه ی گمراهی. این فرقه ها از وعده و وعید خدا درباره ی بهشت و دوزخ پیدا می شوند. آن شش فرقه عبارتند از: مؤمنان، کافران، مستضعفان، مرجون لامراللّه، معترفان به گناه که عمل صالح و ناصالح را درهم آمیخته اند و اهل اعراف.(2)

در حدیثی دیگر، امام باقر علیه السلام به زراره (که مدعی بود ارتباطش تنها با مؤمنان است؛ زیرا آنان اهل نجاتند) فرمود که نمی تواند نجات و رستگاری را در آنان منحصر بداند و باید به افرادی که مؤمن خالص و کافر نیستند، تعمیم دهد؛ زیرا خداوند به آنان نیز عنایت دارد.(3)

ص:149

برای مقصّران است نه قاصران. به دیگر سخن، غضب خداوند، فردی را دربرمی گیرد که اگر حق بر او عرضه شود، در برابر حق، تعصّب و عناد ورزد یا دست کم در شرایطی است که باید تحقیق کند، ولی چنین نمی کند. در این صورت، چه بسا کسی نیز که در نام، مسلمان است، ولی در برابر حق، عناد می ورزد، مغضوب خدا گردد. هم چنین انسان هایی که ذاتا و به دلیل قصورِ در فهم و ادراک یا به علت های دیگر در شرایطی به سر می برند که مصداق منکر یا مقصّر در جست جو به شمار نمی روند، در ردیف منکران و مخالفان قرار نمی گیرند. آنان در شمار مستضعفان و «مُرجَون لامراللّه» و معذور خواهند بود. به عبارتی، آنان چه بسا رستگارند، هرچند بر صراط مستقیم و بر نهجِ فرقه ی ناجیه نباشند.

ص:150

می رود و کردار شایسته بالا می بردش».(1)

تلاشی که برای احسان و خدمت به خلق و به خاطر انسانیّت انجام می گیرد، در ردیف عملی که تنها به انگیزه ی «خود» است؛ قرار نمی گیرد و خداوند، چنین کسانی را بی پاداش نمی گذارد. در برخی احادیث وارد شده است که مشرکانی نظیر «حاتم طایی» به خاطر نیکوکاری شان در دنیا، معذّب نخواهند بود و عذاب آنان کاهش خواهد یافت.

آیات و روایات دلالت کننده بر پذیرفته نبودن کردار منکران نبوّت یا امامت، ناظر به انکارهایی از روی عناد و لجاج و تعصب است. انکارهایی که تنها اعتراف نکردن است و در قصور ریشه دارد نه تقصیر، از قلمرو این آیات و روایات، بیرون است. از نظر قرآن کریم، این گونه منکران، مستضعف و مُرْجَوْن لامراللّه به شمار می روند.

بدین ترتیب، کسانی که به خدا و آخرت ایمان دارند و با انگیزه ی تقرّب به خدا و با خلوصّ نیّت کار نیکی را انجام می دهند، سزاوار پاداش و بهشت اند خواه مسلمان باشند یا نامسلمان.

ص:151

ابن سینا پیش از این که نجات و رستگاری را برای بیشتر انسان ها اثبات کند، به بحث سعادت و شقاوت جسمی و بدنی انسان ها می پردازد و سپس به روح و قیامت آنان.(1)

او مردمان را از نظر بدنی به سه دسته تقسیم می کند:

1. کاملاً زیبا و در صحت و سلامت؛

2. در زیبایی و صحت معتدل؛

3. کاملاً زشت و مریض.

در یک بررسی اجمالی می بینیم که گروه اول و سوم کم هستند. برعکس، گروه دوم زیادترند و از سعادت دنیوی نیز برخوردارند. از این رو، اگر گروه اول را به گروه دوم بیافزاییم، مجموع دو گروه که از خیر و سعادت دنیوی برخوردارند، از گروه سوم بیشتر می شود. ابن سینا مردم را از نظر روحی و اخروی نیز به سه دسته تقسیم می کند:

1. کاملاً عاقل و خوش اخلاق؛

2. معتدل در عقل و خلق؛

3. کاملاً بی عقل و بدخلق.

در این تقسیم بندی، گروه اول و سوم کم هستند، ولی گروه دوم بسیارند؛ زیرا گروه اول، اهل سعادت و نجات اند و گروه سوم، اهل شقاوت و گروه دوم که معتدل اند، زیادند. از این گروه، آنان که راه شقاوت را می پیمایند، زیاد نیستند و افزون بر آن، همیشه و همواره گرفتار شقاوت،

ص:152

نخواهند بود؛ زیرا اهل لجاجت و عناد نیستند.

اهل شقاوت، اهل جهل مرکب اند. این در حالی است که بیشتر افراد، قاصرند و گرفتار جهل بسیط اند که به معادشان، زیانی نمی رساند. از سوی دیگر، همه ی آنان که گرفتار جهل مرکب اند، اهل شر و شقاوت اخروی نخواهند بود؛ زیرا جهل مرکب دو گونه است:

الف _ جهل مرکب عنادی؛

ب _ جهل مرکب غیر عنادی.

جهل مرکبی که برای آخرت و معاد زیان دارد، جهل مرکب عنادی است. صاحبان جهل مرکب عنادی نیز اندکند. از این رو، اگر گروه اول را به سعادت مندانِ بی شمار گروه دوم بیافزاییم، مجموعه ی بسیاری از انسان ها را خواهیم یافت که از گروه سوم _ که مقصّرند و نجات را به لجاجت فروخته اند _ بیشترند. بنابراین، بیشتر انسان ها در دنیا و آخرت، اهل سعادت و نجات اند. باید رحمت خداوند را فراگیر دانست، چنان که او می فرماید:

وَ رَحْمَتی وَسِعَت کُلَّ شَی ءٍ فَسأ کتبهَا لِلّذینَ یَتَّقون.

رحمتم همه چیز را فرا گرفته و آن را برای کسانی مقرر خواهم داشت که تقوا پیشه کنند.(1)

پس مردم را از نظر علم و جهل، قاصر و مقصر به سه دسته می توان تقسیم کرد:

ص:153

1. گروهی دانشمندند و به دانش خویش عمل می کنند که اهل سعادت و نجات اند.

2. گروهی جهل بسیط دارند؛ یعنی در علم و عمل، متوسط هستند. ایشان اگرچه دانشمند نیستند، ولی با دانش و عمل صالح نیز عنادی ندارند. آنان آن چه می پندارند درست است، با اخلاص انجام می دهند و اگر حق و حقیقتی به ایشان عرضه شود، اعراض نمی کنند. یا هم چنین ممکن است اهلِ علم باشند، ولی به حق و حقیقت واقعی علم ندارند. ایشان دشمن حق و دین برتر نیستند، اگر چه ممکن است برخی از آنان، مدتی عذاب جهنم را ببینند، ولی روی هم رفته اهل نجات و سعادت اند.

3. گروهی نیز جهل مرکب(1) دارند و بی علم و عمل اند. اینان به دلیل عنادی که با حق دارند، فاسد هستند و گرفتار شقاوت.

در میان این سه گروه از مردم، آنان که مقصّرند و نجات را به ثمن بخس عناد فروخته اند، گروه سوم اند که شمارشان کم است. اگر شمار گروه اول را به شمار زیاد گروه دوم بیافزاییم، به دریای بی کران رحمت الهی می رسیم که نجات را برای بیشتر مردم به ارمغان خواهد آورد. جایگاه گروه اول نیز در این رحمت گسترده، بلند مرتبه خواهد بود.

ص:154

1. در خوبی و سلامتی کامل؛

2. در خوبی و سلامتی متوسط؛

3. در نقص هایی چون زشتی و مریضی کامل.

گروه سوم بسیار اندکند و گونه های اول و دوم اکثریت را با درجه های گوناگون تشکیل می دهند. احوال مردم در آخرت نیز هم چون احوال دنیوی آنان سه بخش است: شمار انسان های مشتاق به تحصیل کمال علمی و عملی و کامل در علم و عمل به همراه متوسطان در علم و عمل، بیشتر از آنانی است که از علم و عمل گریزانند و به رذایل اخلاقی روی آورده اند. در دنیا و آخرت، اکثریت با اهل رحمت و سلامت است.

او پس از تحسین استدلال شیخ الرئیس در این مسأله، می گوید که دقت در اصول ایمانی و قواعد عقلی، این یقین را تداعی می کند که بیشتر مردم در آخرت، اهل سلامت و نجات هستند.(1)

ص:155

اکثریت انسان ها، به تفاوت و به طور نسبی نیکند، نیک می مانند، نیک می میرند و نیک محشور می گردند. حکما می خواهند بگویند که هر چند مردمی که توفیق قبول دین اسلام می یابند، در اقلیتند، ولی افرادی که دارای اسلام فطری می باشند و با اسلام فطری محشور می گردند، در اکثریّتند. به عقیده ی طرفداران این مشرب، منظور از این که در قران کریم آمده است انبیا از کسانی شفاعت می کنند که دین آن ها را بپسندند، دین فطری است نه دین اکتسابی. یعنی از روی قصور به آن نرسیده اند، ولی عنادی هم با آن نورزیده اند.(1)

در یک جمع بندی کلّی از نظر بوعلی سینا، صدرالمتألهین و دیگر اندیشمندان اسلامی می توان دریافت که آنان اکثریّت انسان ها را قاصر می دانند نه مقصّر، هر چند به حقیقت اعتراف نداشته باشند. به گفته ی ایشان، اگر این افراد قاصر، خداشناس نباشند، معذّب نخواهند بود، حتی اگر به بهشت هم نروند. اگر هم خداشناس بوده و به معاد معتقد باشند و اعمال شان را برای خدا انجام دهند، پاداش عمل نیک خود را می بینند. بنابراین، اشقیا و مغضوبین تنها مقصّران و معاندانند، نه قاصران و معذوران.

علما و محدّثان شیعه با هم اتفاقِ نظر دارند که گروه هایی هم چون کودکان نابالغ، افراد دیوانه و سفیه، افراد ناشنوا و ناگویا و کسانی که در فاصله ی میان بعثت پیامبران به دنیا آمده و از دنیا رفته اند، قاصر بوده اند(2) و با وجود باورهای نادرست، عذاب الهی شامل حال آنان نمی شود.(3)

ص:156

با توجه به مباحث گذشته، قاصر و مقصر را می توان این گونه تعریف و تبیین کرد:

ص:157

نخواهند بود؛ چون قاصرند. بدین سان وقتی روح تسلیم در وجودشان بود و به یافته ی اعتقادی خود عمل کنند، اهل نجاتند، حال چه بسا دکارت باشد یا کانت یا جان هیک و یا... . پس با برشمردن موارد یاد شده حتی اگر مسلمان نباشند و آن را نفی کنند، مسلمان فطری هستند. بدین ترتیب، چه بسا بسیاری از کافران، قاصر باشند.

ص:158

بنابراین، اظهار نظر درباره ی اشخاصی که قاصرند یا مقصر، اهل بهشتند یا اهل دوزخ، کاری دشوار و چه بسا غیرممکن است؛ زیرا تنها خداوند بر قلب ها، تسلط و آگاهی دارد و قاصر و مقصر بودن نیز تنها در قلب آدمی است. حتّی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز چنین نمی کرد، جز آن که سرنوشت افرادی را که خداوند بر او وحی می کرد، اظهار می فرمود.(1) اساسا برای فیض خداوند، نمی توان حد و مرزی در نظر گرفت. هم چنان که خداوند پایین ترین درکات جهنم را به منافقان وعده می دهد:

منافقان در پایین ترین درکات دوزخ قرار دارند و هرگز یاوری برای آنان نخواهی یافت.(2)

البته با طرح امکانِ پذیرش توبه ی منافقان می فرماید:

... تا این که خداوند، صادقان را به خاطر صدق شان پاداش دهد و منافقان را هرگاه اراده کرد، عذاب کند یا (اگر توبه کنند) توبه ی آنان را بپذیرد؛ زیرا خداوند، آمرزنده و رحیم است.(3)

فیض و رحمت الهی را با عقل انسانی که آغشته به گناه است، نمی توان سنجید. هرچند از نظر اعتقاد، وظیفه ی هر بنده این است که میان خوف و امید زندگی کند، ولی این سخن به معنای محدود کردن رحمت بی کران الهی نیست.(4)

ص:159

بدین ترتیب، چگونه می توان نجات و رستگاری را با حقانیت برابر دانست؟ در نظر خداوندی که تلاش بنده اش را ارج می نهد و او را از دریای رحمت خود سیراب می کند، آیا رستگاران، اکثریت نخواهد داشت؟ نکته ی ظریف در سوی دیگر سخن نهفته است که اگر او به بنده ای که قاصرانه بر صراط ناصواب سیر می کند، این گونه نظر دارد، بر بنده ای که با بالِ حقانیت بر صراط مستقیم پرواز می کند، چگونه می نگرد؟

ص:160

و سعادت بر پایه ی «ایمان به خدا و معاد و عمل صالح» به شرط عناد نورزیدن، استوار است. بنابراین، میان بُعد عملی و بعد نظری، تفاوت هایی وجود دارد. در بُعد عملی و از نظر سعادت اخروی، رحمت بی کران الهی _ که از غضب او پیشی می گیرد _ بسیار فراگیرتر از مدعیات کلامی و اندیشه ها و نظریه ها عمل می کند و شمول بیشتری دارد. بدین ترتیب، شمولِ رحمت، نجات و سعادت غیر از هدایت و حقانیت خواهد بود. هدایت، نجات و سعادت، مراتب طولی و شدت و ضعف دارند؛ زیرا بیشتر مردم از درجه ی کم در هدایت، نجات و سعادت بهره مندند و تنها اندکی از انسان ها به مراتب بالاتر می رسند.

ص:161

نشانه ی قرار داشتن آنان بر صراط مستقیم نیست. در قیامت و آخرت نیز کسی که معذور باشد، نمی سوزد و اگر معذور نباشد، به اندازه ی سلب معذوریتش، عذاب خواهد شد. بسیاری از انسان ها پس از پاک شدن شان در قیامت، ره سپار بهشت می شوند و تنها کافران عنود، لجوج و جهول، به دوزخ می روند که اینان نیز اندک اند.

ص:162

باید رسولانی باشند تا وحی الهی را به انسان ها برسانند. از این رو، خداوند متعال، پیامبران متعددی را فرستاد که هرکدام صاحب شریعت یا مبلّغ شریعتی بودند. در پایان نیز حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم را با اصولِ تکمیل کننده ی شریعت مجهز کرد و او را خاتم پیامبران و شریعتش را خاتم شریعت های گذشته قرار داد. مجتهدان و عالمان دینی پس از او می توانند با اصول وقواعد کلی فرستاده شده، مبانی و احکام فرعی شرع را برداشت کنند.

اگر شریعت محمد صلی الله علیه و آله وسلم نیز کامل نبود، عقل حکم می کرد که یا باید عمر او طولانی تر از مدت مقرر باشد یا پس از او، پیامبر یا پیامبران دیگری برای تکمیل شریعت الهی می آمدند. از آنجا که عمر او طولانی نشده و به عنوان آخرین پیامبر الهی نامیده شده است، درمی یابیم که قوانین و اصول کلی لازم و مورد نیاز بشر به حدّ نصاب رسیده است و دیگر نوبت مجتهدان است تا با یاری گرفتن از قرآن و سنّت قطعی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، اصول و فروع احکام را برداشت کنند.

ص:163

از مجموعه ی این آیات برمی آید که وحی به طور کامل به نیاز ضروری بشر پرداخته است و باقی مانده ی آن را باید مجتهدان با بهره گیری از روایات، برداشت کنند و به مردم بگویند. بدین ترتیب، این آیات، همان تبیین عقلی را تفسیر، تحکیم و تأکید می کند و این گونه نیست که اگر پیامبر بیشتر زنده می ماند، دین او بیشتر از این کامل می شد. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بیشتر زنده می ماند یا حتّی پیامبر یا پیامبران دیگری پس از او می آمدند، زوایای دیگری از دین آشکار می گشت، ولی آنان چیزی بیشتر از ضروریات آورده شده را نمی آوردند. در حقیقت، تفسیر و تبیین ضروریات و نوافل و مستحباتِ معارف بیشتر می شد، نه فرایض و ضروریات.

دلیل رخ ندادن چنین وضعیتی نیز آن است که قرار نیست دین، همه ی معارف و فروع را بگوید. دین، دو منبع غنی دارد؛ عقل و نقل. این دو منبع، حجت های الهی اند و باید با بهره گیری از عقل و نقل(1) در این میدان آزمون الهی، گام نهاد و به تعالی رسید.(2)

ص:164

روی گرداندن آگاهانه ی انسان ها از آن و پیوستن به دیگر ادیان، خسران مبین و دوزخ را به همراه خواهد داشت. اینک به این آیات می پردازیم.

ص:165

من بترسید! امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام ساختم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم. (1)

به یقین، اگر دینی، کامل و فرو فرستادن آن به عنوان کمال دین و اتمام نعمت الهیِ بندگان معرفی شود، مورد رضایت کامل خداوند نیز خواهد بود. به دیگر سخن، آن چه نیاز و ضروری فرو فرستادن برای بشریت بود، نازل گشته است و انسان ها با وجود اسلام، دیگر به قوانین و اصول کلی، نیاز ندارند وگرنه باز پیامبری دیگر می آمد. بدین سان بشر باید با بهره مندی از عقل و درایت خود، از این اصول و قوانین کلی، احکام و فروع خویش را کشف کند؛ یعنی آینده ی حیاتِ دینیِ بشر در گرو تعامل میان عقل و نقل (قرآن و سنت) است.

ص:166

بگو: پروردگارم مرا به صراط مستقیم (راه راست که) آیینی پابرجا (و ضامن سعادت دین و دنیاست) هدایت کرده است. (1)

ص:167

خاتم همه ی ادیان و پیامبران است، همگان را از همه ی دوران ها به اسلام فرا می خواند (1) و پیروزی آن را به همه ی ادیان دیگر نوید می دهد. (2)

بنابراین، پس از آمدن شریعت اسلام و به حکم خاتمیت و جهانی بودن آن، شریعت های دیگر اعتباری ندارند؛ زیرا با حجّیت و اعتبار آن ها، عمومیّت و خاتمیّت شریعت اسلام دیگر معنا نخواهد داشت.

ص:168

روزه از بیمار به دلیل سختی آن،(1) جواز حلق (سر تراشیدن) پیش از وقت آن برای مُحرِم بیمار(2) و تشریع تیمّم به جای وضو برای معذور.(3)

3 _ آسان گیری بر پیرزن: معاف بودن زنان سال خورده از رعایت حجاب و پوشش کامل(4).

4 _ آسان گیری بر تنگ دست: آسان گیری بر تنگ دستان نیازمند.(5)

5 _ آسان گیری بر ناتوان: معاف بودن افراد ناتوان از جهاد.(6)

6 _ آسان گیری بر مسافر: رفع مشقت؛ حکمت برداشته شدن حکم روزه از مسافر.(7) آسان گیری بر مسافر بدون آب، حکمت تشریع تیمّم به جای وضو،(8) برداشته شدن تکلیف نمازِ تمام از مسافر.(9)

7 _ آسان گیری در احکام اولیه: تکلیف دین درباره ی مضطر.(10)

8 _ آسان گیری در ازدواج(11): شکستن سنّت جاهلی حرمت ازدواج با همسر پسر خوانده که سبب گشایش در امر چنین ازدواجی برای مردم شد.(12)

9 _ آسان گیری در جهاد: معاف بودن افراد معذور و بیمار از شرکت در

ص:169

جهاد،(1) معاف بودن مؤمنان بدون وسیله از رفتن به جنگ و جهاد،(2) معاف بودن معذوران از شرک در جهاد.(3)

10 _ آسان گیری در دیه: لزوم رفتار پسندیده و به دور از سخت گیری با قاتل در گرفتن دیه از سوی اولیای مقتول،(4) شایسته بودن سخت گیری نکردن قاتل در پرداخت دیه.(5)

11 _ آسان گیری در عبادت: آسان گرفتن در حج،(6) روزه،(7) طهارت(8) و نماز.(9)

12 _ آسان گیری در قصاص: آسان گیری در قصاص، تخفیف و رحمتی از سوی خداست.(10)

13 _ آسان گیری در کفاره: آسان گیری در کفاره ی اعمال حج،(11) آسان گرفتن در کفاره ی روزه،(12) آسان گرفتن در کفاره ی قتل،(13) آسان گرفتن در کفاره ی ظهار.(14)

ص:170

ص:171

رشد لازم، توانست افتخار دریافت راهنمایی های کلی و جامع را به دست آورد. بنابراین، علمای امت در عصر خاتمیت _ که عصر علم است _ می توانند با اصول کلی و قوانین اساسی متناسب با شرایط زمانی و مکانی، حکم الهی را برداشت و اجتهاد کنند. به دیگر سخن، علمای اُمت می توانند کار پیامبران تشریعی و تبلیغی را دنبال کنند.(1)

ص:172

پیروی از آن دستور داده است. بنابراین، پیامبران پیشین، مصدّق و مبلّغ و مبشّر پیامبران پسین و پیامبران پسین، مصدّقِ پیامبران پیشین بوده اند. پس در دوره ی ختم نبوت باید به آخرین دین و سفارش الهی رجوع کرد و آن را برای رستگاری برگزید. از این رو، قرآن، دین پیامبران پیشین را اسلام معرفی می کند؛ زیرا اسلام، تسلیم حق بودن است که در هر زمانی، شکل و مصداقی داشته است. گاهی به نام یهود ومسیحیت و اکنون به نام اسلام، تجلی یافته است:

هرکس جز اسلام، دینی بجوید، هرگز از او پذیرفته نمی شود و در جهان دیگر در شمار زیان کاران خواهد بود.(1)

ص:173

پرداخت.(1) برای تو کافی است که از راه و رسم زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم پیروی کنی تا برای تو در شناخت بدی ها و عیب های دنیا و رسوایی ها و زشتی های آن راهنمای خوبی باشد.(2)

انسان ها به صورت فردی و جمعی به الگو نیاز دارند. فرد باید خود را به گونه ای رهبری کند که از موانع زندگی به آسانی بگذرد و جامعه ای را پدید آورد که مسیر رشد و تکامل را بپیماید.

به گفته ی امام علی علیه السلام، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم الگوی مناسبی برای همه ی انسان ها و جامعه ی او _ الگوی خوبی برای همه ی جامعه ها خواهد بود. در آن جامعه، دین داری و آزادی با هم بود و مسلمانان و نامسلمانان با هم زندگی می کردند. همه در تعاملی مسالمت آمیز، جامعه ی اسلامی را تشکیل دادند؛ یعنی چیزی که پلورالیسم دینی در پی آن است، در خاتمیت دین الهی فراگیرتر و آشکارتر به چشم می خورد.

ص:174

4 _ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، آخرین پیامبر است و شریعتش، آخرین شریعت. بنابراین، شریعت های پیش از خود را نسخ می کند وگرنه آمدن آن لغو خواهد بود.

5 _ با وجود شریعت اسلام نمی توان به شریعت های دیگر رجوع کرد و آن ها را پذیرفت؛ زیرا خداوند، مجموعه ی شریعت های آسمانی خود را در اسلام گرد آورده و بدان فرا خوانده است. خداوند فرموده است که اسلام را تکمیل کرده و رضایت او به آن تعلّق گرفته است. به دیگر سخن، پس از ظهور اسلام، مصداقِ اسلامِ عام، تنها شریعت اسلام (اسلام خاص) است.

6 _ دلیل عقلی و نقلی بر خاتمیت شریعتِ اسلام دلالت می کند.

7 _ خاتمیت به معنای خودکفایی انسان از پیامبر و شریعت و کتاب جدید است، نه خودکفایی از دین. انسان هرچه متمدن تر شود، بیشتر به دین نیازمند می شود؛ یعنی باید با تلاش عقلانی و تمسّک به قرآن و سنّت، احکام و فروع مورد نیاز بشر را بر اساس اصول و قواعد کلی اسلام استنباط و اجتهاد کنیم.

8 _ خاتمیّت بر سه رکن «بهترین شریعت، بهترین کتاب و بهترین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم » استوار است.

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

هنگامی کرامت اعزام نبوّت از سوی خدای سبحان به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم رسید، نهاد اصلی وجود او را از بهترین معادن استخراج کرد و نهال وجود او را در اصیل ترین و عزیزترین سرزمین ها کاشت و آبیاری کرد. او را از همان درختی که دیگر پیامبران و اَمینان خود را از آن آفرید، به وجود آورد که عترت او بهترین عترت ها و خاندانش بهترین خاندان ها و

ص:175

درخت وجودش از بهترین درختان است. در حرم اَمن خدا رویید... پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، پیشوای پرهیزکاران و وسیله ی بینایی هدایت خواهان است... راه و رسم او، با اعتدال و روش زندگی او، درست و پایدار و سخنانش، روشن گر حق و باطل و حکم او، عادلانه است. خداوند او را در زمانه ای برانگیخت که با زمان پیامبران گذشته، فاصله بسیار داشت و مردم از نیکوکاری فاصله گرفته و امّت ها به نادانی گرفتار شده بودند.(1)

9 _ با وجود جامعیت و خاتمیتِ اسلام و معجزه ی آن _ قرآن _ تنها دینِ صراط مستقیم و بر حق، اسلام است.

ص:176

می کند؛ زیرا تورات، انجیل و قرآن از آغاز و انجامِ انسان و جهان سخن گفته اند و دنیا را پُلی برای رسیدن به زندگی جاودانه ی آخرت می دانند. قرآن از یک سو، همه ی ادیان و پیامبران الهی و کتاب های ایشان را یکی می داند و از سوی دیگر، پیام و کتاب خویش را فصل الخطاب همه ی آن ها معرفی می کند.(1)

قرآن، با برشمردن فهرست کامل پیامبران ابراهیمی و دو پیامبر بزرگِ یهود و مسیحیت، اعلام می دارد که هر مسلمانی باید هم چنان که به خداوند و قرآن ایمان دارد، به آموزه های آنان نیز ایمان داشته باشد.(2) این سخن به معنای برافراشتن پرچم وحدت میان همه ی ادیان ابراهیمی یا سامی است که امروزه سه دین بزرگ جهان _ یهود، مسیحیت و اسلام _ را تشکیل می دهند.

خداوند، محورهای وحدت میان ادیان الهی را به شکل بسیار زیبا و وحدت آفرینی در قرآن ترسیم می کند:(3)

1 _ وحدت آفریننده (توحید): خدای واحدی که بخشنده و مهربان است و آفریننده ی همه ی انسان ها به شمار می رود.(4)

2 _ وحدت رسولان الهی: هیچ گونه تفاوت اساسی و بنیادین میان مجموعه ی بزرگ رسولان الهی نیست و همه ی آنان برای یک هدف و پیام آمده اند،(5)

ص:177

هرچند اختلاف مراتب داشته باشند.(1)

3 _ وحدت کتاب های آسمانی: سه کتاب بزرگ الهی _ تورات و انجیل و قرآن _ آن گونه که نازل شده اند، در یک ردیف و در کنار هم قرار دارند(2) و پیام وحیانی آن ها واحد است.(3)

در پرتو این محورهای وحدت آفرین، اسلام خود را مصدّق و مبیّن ادیان پیشین می داند. از این رو، قرآن رابطه ی خود را با ادیان پیشین حفظ می کند و آموزه های خود را در تداوم آموزه های کتاب های پیشین می داند و برای تورات و انجیل، جایگاه ویژه ای قایل است.

ص:178

بحثی درگرفت، مجادله ی أحسن کنید(1) و بدون درگیری فیزیکی، با برهان قاطع به آنان پاسخ دهید.

ص:179

ص:180

بنابراین، روح و گوهر همه ی شریعت های الهی، «توحید در بُعد نظر و عمل» است. شریعت حق در زمان ما، اسلام است و مهلت هدایت گری شریعت های دیگر پایان یافته است. با ظهور اسلام، برخی آموزه های کتاب مقدس (حتی کتاب مقدس آن گونه که نازل گشته بود) نسخ شده و تنها شریعت هم آهنگ با شرایط زمانی و مکانی و متناسب با رشد فکری این زمان، واپسین شریعت، یعنی اسلام است.

بدین ترتیب، پس از تحریف ادیان، این شریعت ها هیچ حجیت عقلی ندارند؛ یعنی عقل گرایش به آن ها را منع می کند. بنابراین، پیروی از ادیانی که قابل اسناد به پیامبران الهی نباشد، درست نیست.

ص:181

شده و موافقان و مخالفانی یافته است.

همیشه باید با ژرف بینی و بردباری به عرصه ی مباحث علمی گام نهاد و با دوری از پیش داوری های شتاب زده و جانب داری سیاسی و غیر علمی، بدان نگریست. از این رو، در مقایسه ی پلورالیسم با معارف اسلامی یا نقد و بررسی نقطه های قوّت یا نارسایی های آن باید با بلندنظری سخن گفت و در پذیرش یا ردّ گونه هایی از آن نیز باید اصل شفاف نگری و روشنگری را هم چون چراغ فرا راه داشت تا برای جامعه ی دینی به ویژه اندیشمندان، کاربرد داشته باشد. افزون بر آن، باید دانست که هرچند این بحث از مغرب زمین آمده است، ولی بحثی فراگیر، همه فهم و پرطرفدار در خاستگاه خود (غرب) نیست.

ص:182

شرکت های بزرگ چند ملیّتی به خطر افتد، همه ی این آرمان ها فراموش می شود و به بدترین شکل ممکن نقض می گردد.

امریکا را مهد اندیشه ی پلورالیستی می دانند، ولی به حقیقت، آیا همه ی فرقه ها، ادیان، مکتب ها و نحله های سیاسی، دینی و فکری در این کشور به رسمیت شناخته شده اند؟ آیا همه ی این ها در بیان مبانی عقیدتی خود آزادند؟ پاسخ آشکار است(1). هیچ گاه چنین نبوده و نیست. بنابراین، نباید انتظار داشت که این واژه های سیاسی _ فرهنگی در کشورهای اسلامی به طور کامل پذیرفته شود. پس رسانه ها باید با هوشیاری و اطلاع رسانی بهنگام، با به تصویر کشیدن واقعیت ها، رسالت فرهنگی خود را به انجام رسانند.

رسانه می تواند با نگرشی فلسفی _ کلامی به پلورالیسم بپردازد و نارسایی ها یا ویژگی های مثبت آن را نمایان سازد. شایسته است رسانه به دور از تحجرگرایی با آماده کردن برنامه های علمی، به مخالفان و موافقان این اندیشه، فرصت دهد در محیطی عالمانه درباره ی تبیین جنبه های گوناگون این موضوع به بحث و بررسی بپردازند و با جمع بندی دست آوردهای پذیرفتنی، آن را برای مخاطبان فرهنگ دینی ارایه دهند.

ص:183

ص:184

حاضر نمی توان آگاهانه از ادیان پیشین پیروی کرد.

ص:185

برداشت مجتهدی که سال ها در کتاب و سنّت و عقل و تعامل آن ها در احکام دینی کار کرده است، با برداشت نویسنده ای که در این رشته، تخصصی ندارد، برابر نیست. هر دو در معارف دینی نظر داده اند و نظر هردو ظنّی است، ولی میان آن ها فاصله بسیار است. ظنّی مجتهد مستند است، ولی ظنّی غیر مجتهد مستند نیست.(1)

از این رو، موضوع های دین پژوهی مانند پلورالیسم دینی که با اخلاق و باورها و ارزش ها و راه و رسم زندگی انسان ها به طور مستقیم در ارتباط است، باید به گونه ای بیان شود که برای مخاطبان عام، ساده، متقن و کامل و برای اندیش ورزان، علمی و مستدل باشد.

ص:186

شناختیِ مناسب در جامعه گسترش داد. در مسایل جدید نیز باید کارشناسان علوم اسلامی به جرح و تعدیل برنامه بپردازند تا ویژگی های مثبت و منفی بحث به درستی تبیین شود.

برنامه سازان باید به این دو نکته توجه کنند:

الف _ از مطرح کردن نظریه ها و مطالب مطرود یا مورد تردید خودداری شود.

ب _ روش ارایه یا القای مباحث پلورالیسم با خود بحث پلورالیسم تناسب داشته باشد.

با این کار، از داوری شتاب زده در تایید یا نفی بحث پیش گیری می شود. البته این سخن بدان معنا نیست که رسانه پس از نهادینه شدن یک موضوع، سخن بگوید، زیرا گاهی سخن گفتن یا نفی موضوعی که برای خود جایی باز کرده است، کاری بیهوده خواهد بود.

رسانه باید به تناسب زمان و مکان و نوع موضوع به تبیین آن بپردازد، حتی گاهی رسانه باید پیش از آن که موضوعی نو و در راه، به درون جامعه راه یابد به آن بپردازد تا از آغاز به صورت درست و سالم در جامعه پذیرفته شود.

هم چنین رسانه باید از بزرگ نمایی دست آوردهای نظریه ی پلورالیسم دینی پرهیز کند تا فریفتگی و خودباختگی دروغین نسبت به این نظریه در ذهن ها نقش نبندد. البته این سخن به معنای نفی دست آوردهای مثبت آن نیست.

رسانه در عین توجه به رویکردهای علمی، باید از اصل قرار دادن آن ها

ص:187

و فرع قرار دادن آموزه های دینی خودداری ورزد. محتوا و نقد و بررسی در مناظره، مصاحبه یا میزگرد باید به گونه ای باشد که فرهنگ خودباوری را گسترش دهد و از تحقیر فرهنگِ دینی خودی در برابر مباحث جدید دنیای غرب خودداری شود. به دیگر سخن، رسانه باید به گونه ای استدلال کند که شنونده یا بیننده دریابد این مباحث در منابع دینی ریشه دارد و در خور فرهنگ اسلامی است.

ص:188

ص:189

ص:190

دورنگار: 7743177

ص:191

ص:192

دورنگار: 2918247

ص:193

9 _ حجت الاسلام و المسلمین حمید پارسانیا

10 _ حجت الاسلام محمد حسین زاده

11 _ حجت الاسلام والمسلمین دکتر هادی صادقی

12 _ حجت الاسلام و المسلمین محسن غرویان

13 _ دکتر عبدالکریم سروش

14 _ دکتر حسن رحیم پور ازغدی

15 _ دکتر سیدحسین نصر

16 _ دکتر محمود بینا

17 _ دکتر عبدالرحیم گواهی

18 _ دکتر مصطفی ملکیان

19 _ دکتر محسن جوادی

20 _ دکتر شهرام پازوکی

21 _ دکتر محمد محمدرضایی

22 _ دکتر محمد لگن هاوزن

ص:194

6 _ «بشری نبودن دین» را چگونه اثبات می کنید؟

7 _ چگونه تعصب های ناروای مسیحیان، آتش تنور پلورالیسم را شعله ورتر کرد؟

8 _ تاریخ گرایی، رمانتیسم و لیبرالیسم سیاسی و دینی در پلورالیسم چه نقشی داشته است؟

9 _ حد و مرز، ویژگی و جنبه های گوناگون پلورالیسم را از دیدگاه جان هیک تبیین کنید؟

10 _ چگونه می توان از جایگاه پلورالیسم در عرصه ی واقعیت و معرفت شناسی بحث کرد؟

11 _ چگونه جان هیک از نظریه ی معرفت شناسی نومن و فنومن کانت بهره می گیرد؟

12 _ آیا انسان می تواند به حقیقت اشیاء دست یابد؟

13 _ آیا اختلاف های پلورالیستی حلّ شدنی است؟

14 _ پلورالیسم دینی در فهم دین و خود دین را برشمرید؟

15 _ پلورالیسم دینی هنجاری و نجات شناختی را تبیین فرمایید؟

16 _ گونه گونی ادیان را چگونه می توان تبیین کرد؟

17 _ انحصارگرایی دینی را تبیین، استدلال و نقد کنید؟

18 _ تفسیر، استدلال و نقد شمول گرایی را تقریر کنید؟

19 _ نقد شما درباره ی کثرت گرایی چیست؟

20 _ نقدهای وارد بر مبانی رهیافتی پلورالیسم دینی جان هیک و پیروان او را بیان کنید؟

ص:195

21 _ آیا وحی و تجربه ی دینی به یک معناست؟

22 _ صراط مستقیم یا صراط های مستقیم؟

23 _ انسان باید ایمان گرا باشد یا شریعت گرا؟ چرا؟

24 _ آیا عقل، برتری دین کامل، برتر و خالص را می پذیرد؟ چگونه؟

25 _ چگونه قاعده ی لطف بر نفی پلورالیسم دلالت می کند؟

26 _ آیا حقانیت و خاتمیت قرآن و اسلام، از برهان عقلی برداشت می شود؟

27 _ تنها معجزه ی باقی مانده از پیامبران چیست؟

28 _ بشری بودن کتاب مقدس را اثبات کنید؟

29 _ نمونه هایی از وجود تحریف در کتاب مقدس را برشمرید و استدلال تاریخی _ پژوهشی خود را درباره ی تناقض گویی های آن بیان کنید؟

30 _ بشارت های عهد عتیق و عهد جدید را نسبت به آخرین پیامبر بیان کنید؟

31 _ چگونه جریان مباهله بر برتری شریعت آخرین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دلالت دارد؟

32 _ چگونگی تقدّم عقلانی و منطقی دینِ متأخر را شرح دهید؟

33 _ تضاد ذاتی پلورالیسم چیست؟

34 _ آیا پذیرش پلورالیسم به معنای پذیرش شکاکیّت، نسبت گرایی و اجتماع نقیضین است؟

35 _ چگونه پلورالیسم پایه های خود را در هم فرو می ریزد؟

ص:196

36 _ اسلام عام و اسلام خاص چیست و ناسخ بودن اسلام به چه معناست؟

37 _ آیا دعوت پیامبر اسلام، جهان شمول و همگانی است؟

38 _ نمونه هایی از سفارش اسلام به مدارا با مخالفان دینی را بیان کنید؟

39 _ نمونه هایی از وجود پلورالیسم مثبت در سیره ی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امام علی علیه السلام را بیان کنید؟

40 _ نظر اسلام درباره ی قاصران و مقصّران چیست؟

41 _ آیا حقّانیت اسلام و تشیع را در قالب آخرین انقلاب دینی (انقلاب مهدی موعود علیه السلام ) می توان یافت؟

42 _ موضع گیری ما در برابر ادیان گذشته (قبل از تحریف) باید چگونه باشد؟

43 _ جایگاه تورات و انجیل در قرآن و برعکس را شرح دهید؟

44 _ موضع ما در برابر ادیان پس از تحریف آن ها چیست؟

45 _ پلورالیسم طولی در ادیان یا پلورالیسم وظیفه شناختی چیست؟

46 _ آیا پلورالیسم رفتاری، گونه ای از پلورالیسم معقول و مشروع است؟

47 _ دیدگاه برخی اندیشمندان غربی مبنی بر وجود پلورالیسم در اسلام را بیان کنید؟

48 _ پلورالیسم رستگاری یعنی چه و نظر اسلام چیست؟

49 _ پلورالیسم در حقّانیّت را تقریر و نظر اسلام درباره ی آن را تشریح کنید؟

ص:197

50 _ چند برهان عقلی و نقلی بر حقّانیت، خاتمیت و جامعیت اسلام ارایه کنید؟

51 _ چرا نجات غیر از حقّانیت است؟

ص:198

ص:199

12 _ توفیقی، حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) و مؤسسه ی فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، چهارم، 1380.

13 _ جناتی، حسین؛ صراط مستقیم، قم، انتشارات نصایح، چاپ اول، 1379.

14 _ جعفری، محمدرضا؛ فرهنگ فشرده ی انگلیسی _ فارسی، تهران، نشر نو، چاپ ششم، 1378.

15 _ جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم (تفسیر قرآن کریم)، تنظیم و ویرایش؛ علی اسلامی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1378 ه .ش.

16 _ _______________؛ شریعت در آیینه ی معرفت، تنظیم و ویرایش: حمید پارسانیا، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، 1378.

17 _ جمعی از نویسندگان و مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه، جلد 1 _ 9، 12، 14، 15، 17، 19 _ 20 و 21.

18 _ حلّی (علامه)؛ کشف المراد، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1416 ه .ق.

19 _ حرّ عاملی؛ وسائل الشیعه، تهران، مکتبة الاسلامیة.

20 _ حسین زاده، حسین؛ مبانی معرفت دینی، محمود پاک روان، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1379.

21 _ حسینی طباطبایی، مصطفی؛ دعوت مسیحیان به توحید در پرتو قرآن و انجیل، ناشر: نویسنده، 1370.

ص:200

22 _ حسینی دشتی، سیدمصطفی؛ معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ سوم، 1379.

23 _ خرمشاهی، بهاءالدین؛ قرآن پژوهی، تهران، مرکز نشر فرهنگی مشرق.

24 _ خسروپناه، عبدالحسین؛ کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه ی علمیه، چاپ اول، 1379.

25 _ دهقان، اکبر؛ یکصد و پنجاه موضوع از قرآن کریم، قم، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ دوم، 1377.

26 _ دریایی، محمدرسول؛ پیامبر موعود در تورات و انجیل؛ تهران، بنیاد فرهنگی امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف، چاپ اول، 1376.

27 _ ربانی گلپایگانی، علی؛ تحلیل و نقد پلورالیسم دینی، قم، مؤسسه ی دانش و اندیشه ی معاصر، چاپ اول، 1378.

28 _ زمخشری؛ الکشاف، جلد 1 و 2، بیروت، دارالمعرفة.

29 _ سروش، عبدالکریم؛ صراط های مستقیم، تهران، طلوع آزادی، چاپ اول، 1377.

30 _ سبحانی، جعفر؛ مدخل مسایل جدید در علم کلام، جلد 2، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1379.

31 _ _____________؛ مفاهیم القرآن، جلد 3.

32 ______________؛ مبانی حکومت اسلامی.

33 _ شیخ صدوق، ابن بابویه؛ عیون اخبارالرضا علیه السلام .

ص:201

34 _ صادقی، هادی؛ پلورالیسم (دین، حقیقت، کثرت) قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ اول، 1377.

35 _ طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان، محمدباقر موسوی همدانی، جلد 1، 3، 5 _ 7، 14، 16، 18 _ 20، انتشارات اسلامی.

36 _ طبرسی؛ مجمع البیان، قم، انتشارات ناصرخسرو، 1376.

37 _ الطوسی، شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، مکتب الاعلام اسلامی، چاپ اول، 1409 ه .ق.

38 _ عبدالباقی، محمدجواد؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره، مطبعة دارالکتب المصریه، 1364.

39 _ غرویان، محسن؛ پلورالیسم دینی، انتشارات یمین، چاپ دوم، 1379.

40 _ فخر رازی؛ التفسیر الکبیر، جلد 4، 14 و 16، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

41 _ فیض کاشانی، علم الیقین، جلد 2، قم، انتشارات بیدار.

42 _ قدردان قراملکی، محمدحسن؛ قرآن و پلورالیسم، تهران، مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه ی معاصر، چاپ اول، 1380.

43 _ _______________؛ کندوکاوی در سویه های پلورالیسم، کانون اندیشه ی جوان، چاپ اول، 1378.

44 _ قرائتی، محسن؛ تفسیر نور، جلد 1 _ 3، قم، مؤسسه ی در راه حق، چاپ دوم، 1376.

ص:202

45 _ _______________؛ اصول عقاید، جلد 1 _ 5، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.

46 _ قرشی، سیدعلی اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سیزدهم، بهار 1378، ه .ش.

47 _ کلینی، یعقوب؛ اصول کافی، جلد 1 و 2، سیدجواد مصطفوی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت علیهم السلام .

48 _ گروهی از نویسندگان؛ المعجم الوسیط، جلد 1 و 2، دارالدعوة.

49 _ گروه ترجمه ی بنیاد پژوهش های اسلامی؛ فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدن اسلامی، ویراسته ی: بهاءالدین خرمشاهی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372.

50 _ گواهی، عبدالرحیم؛ درآمدی بر تاریخ ادیان در قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1376.

51 _ گوستاولوبون؛ تمدن اسلام و غرب، فخر داعی گیلانی، بنگاه علمی، چاپ چهارم، 1334 ش.

52 _ لویس معلوف؛ المنجد، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، 1364.

53 _ لگن هاوزن، محمد؛ اسلام و کثرت گرایی دینی، نرجس جواندل، قم، مؤسسه ی فرهنگی طه، چاپ اول، 1379.

54 _ مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه؛ پلورالیسم، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه، 1380.

55 _ ملاصدرا؛ حکمت متعالیه (اسفار اربعه)، جلد 7، بیروت، داراحیاء

ص:203

التراث العربی، چاپ سوم، 1981 م.

56 _ مجلسی؛ بحارالانوار، جلد 1، 5، 9، 16، 21، 69، طهران، 1411 ه _ 1991 م.

57 _ مصباح یزدی، محمدتقی؛ پرسش ها و پاسخ ها، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ پنجم، 1380.

58 _ مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، جلد 1 و 14، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1370.

59 _ _____________؛ کتاب جهاد.

60 _ _____________؛ عدل الهی، تهران، صدرا، چاپ پانزدهم، 1379.

61 _ ______________؛ مقدمه ای بر جهان بینی، قم، صدرا.

62 _ مؤدودی، ابوالأعلی؛ الاسلام فی مواجهة التحدیات المعاصرة.

63 _ مراغی؛ تفسیر المراغی، جلد 2، دارالفکر.

64 _ محمدی، علی؛ شرح کشف المراد، قم.

65 _ میشل، توماس؛ کلام مسیحی، حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1377.

66 _ نیکزاد، عباس؛ صراط مستقیم، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

67 _ ویل دورانت؛ تاریخ تمدن، جلد 4، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، 1373.

68 _ هوستون، اسمیت؛ مذاهب انسانی، علی اصغر حکمت.

ص:204

69 _ هیک، جان؛ مباحث پلورالیسم دینی، عبدالرّحیم گواهی، تهران، مؤسسه ی فرهنگی انتشاراتی تبیان، 1378.

70 _ ____________؛ فلسفه ی دین، بهزاد سالکی، ویراستار: بهاءالدین خرمشاهی، تهران، انتشارات بین المللی هدی، چاپ اول، 1376.

71 _ هاشمی رفسنجانی و جمعی از محققان؛ تفسیر راهنما، قم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، چاپ اول، 1373.

72 _ هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ فرهنگ قرآن، جلد 1، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1379.

ص:205

6 _ ربانی گلپایگانی، علی؛ «پلورالیسم یا کثرت گرایی دینی»، مجله ی تخصصی کلام اسلامی، قم، مؤسسه ی تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق علیه السلام، 1376.

7 _ رشاد، علی اکبر؛ «لوازم فلسفی _ کلامی پلورالیسم دینی»، کتاب نقد، شماره ی 4.

8 _ سروش، عبدالکریم؛ «صراط های مستقیم»، کیان، ش 36.

9 _ لگن هاوزن، محمد رضایی؛ «پلورالیسم معرفتی»، مجله ی قبسات، شماره ی 18، مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1379.

10 _ لاریجانی، صادق، «پلورالیسم دینی»، کانون گفتمان دینی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه، 1379.

11 _ «پلورالیسم دینی» بازتاب اندیشه، ج 11، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما؛ قم، مؤسسه ی فرهنگی طه، چاپ اول.

12 _ مصباح یزدی، محمدتقی؛ «پلورالیسم دینی (گزاره ی اول)»، مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه ی معاصر، شماره ی 4، چاپ چهارم، 1379.

13 _ میبدی، فاضل؛ «پلورالیسم در اندیشه ی دینی»، نشریه ی خراسان، 1378.

14 _ نصر، سیدحسین؛ «مبادی الطبیعی و تلقی اسلامی در مقوله ی مدارا و عدم مدارا»، کیان، هومن پناهنده، شماره ی 45.