ص: 2

از مجموع آیاتی که راجع به حضرت علی علیه السلام می باشد، دو آیه مربوط به ماجرای  نصب حضرت به امامت، در غدیر خمّ است که عبارتند از: آیات 3 و 67 سوره مائده.

سوره مائده، به اعتقاد عموم مفسّران، در اواخر عمر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده و لذا این دو آیه که مربوط به جانشینی آن حضرت می باشد، در این سوره آمده است.

علاوه بر این دو آیه، روایات بسیاری از یاران پیامبر درباره واقعه غدیر رسیده است که مرحوم علامه امینی نام 110 نفر از آنان و نام دانشمندان و مورخان و شاعران بسیاری از شیعه و سنّی، که در

ص: 4

طول 14 قرن گذشته به این موضوع پرداخته اند، در مجموعه یازده جلدی الغدیر آورده است.

ابتدا گزارش آخرین سفر حجّ پیامبر (حجّة الوداع) را مرور کنیم و سپس آیاتی را که در این واقعه نازل شده است، توضیح دهیم.

را فتح کردند و خانه خدا را زیارت کرده و به مدینه بازگشتند. دو سال دیگر در

مدینه ماندند و در سنّ شصت و سه سالگی پیامبر اعلام کرد برای انجام مناسک حج به مکه می روم، هر کس می خواهد بیاید. جمعیت انبوهی از مدینه و اطراف آن و دیگر مناطق اسلامی به مکه آمدند.

هنگام بازگشت، جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد:«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...» و پیامبر را مامور نمود تا ولایت علی ابن ابی طالب را اعلام کند. لذا پیامبر در منطقه ای به نام غدیر خمّ، دستور توقف داد تا همه رسیدند. اینجا نقطه ای بود که راهها از هم جدا می شد، یکی به سمت مدینه،

ص: 6

یکی به سمت یمن و یکی به سمت عراق می رفت.

پیامبر فرمود: آنها که رفته اند، بازگردند و صبر کنید تا آنها که بازمانده اند، برسند. هنگام ظهر نماز خواندند و پس از نماز، پیامبر خطبه ای مفصل خواند و آنگاه فرمود:

من به زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می روم. ای مردم! درباره من چگونه شهادت می دهید؟ همگی با صدای بلند گفتند: گواهی می دهیم که تو رسالت الهی را ابلاغ کردی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی، خداوند ترا جزای خیر دهد.

سپس فرمود: من می روم ولی دو چیز گرانقدر در

ص: 7

میان شما به یادگار می گذارم: یکی کتاب خدا که واسطه میان پروردگار و شماست، و دیگری خاندان من که خداوند به من خبر داده این دو از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپیوندند، از این دو پیشی نگیرید که هلاک شوید و دست از دامن آن دو برندارید که گمراه شوید.

آنگاه پیامبر دست علیّ را گرفت و بلند کرد، آن چنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه او را دیدند و شناختند. در اینجا پیامبر فرمود: «ایّها النّاس مَن اَولَی النّاس بالمؤمنین مِن اَنفُسهم»: چه کسی به مؤمنان از خود آنها سزاوارتر است؟

گفتند: خدا و پیامبرش  داناترند، پس فرمود: خدا،

ص: 8

مولای من است، و من مولی و سرپرست مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم. سپس فرمود:

«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»: هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست. سپس دست به سوی آسمان برداشت و چنین دعا کرد:

خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن بدار، یارانش را یاری کن، و آنها که او را ترک کنند، از یاری خویش محروم ساز، حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن. سپس فرمود: حاضران، این خبر را به غایبان برسانند.

خطبه که بپایان رسید، جمعیت متفرق نشده بود که جبرئیل نازل شد و این آیه را بر پیامبر خواند:

ص: 9

«الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی...»

پیامبر فرمود: خدا را سپاس که دین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد، و از رسالت من و ولایت پس از من خشنود گشت.

در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد و همه، از جمله ابوبکر و عمر، این موقعیت بزرگ را به علی ابن ابی طالب تبریک گفتند:

«بَخّ بَخّ لک یا علیّ اصبحت مولای و مولا کلّ مؤمن و مؤمنة»:"مبارک باد بر تو، مبارک باد بر تو، ای فرزند ابوطالب! تو مولای من و مولای تمام مردان و زنان با ایمان گشتی.

این بود اجمالی از ماجرای غدیر، و اکنون به تفسیر

ص: 10

دو آیه نازل شده در این باره می پردازیم.

که مربوط به رسالت اوست و او چون رسول است باید آن را اعلام کند.

2. کلمه (بَلِّغ) یعنی با جدیّت و اهتمام تمام آن را ابلاغ کن و به گوش مردم برسان تا کسی بعداً نگوید این مطلب به ما نرسید.

3. (مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ) یعنی مردم بدانند آنچه پیامبر می گوید از جانب خودش نیست، از طرف خداست، خدایی که صاحب اختیار همه است.

4. (وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ) یعنی  ابلاغ این موضوع به شکل عملی و در قالب یک مراسم باشد. زیرا قرآن به جای آن که بفرماید: (بَلِّغْ ... وَ إِنْ لَمْ تُبَلِّغ = بگو ... و اگر نگویی)، می فرماید: (بَلِّغْ ... وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ =

ص: 12

بگو ... و اگر انجام ندهی)، یعنی ابلاغِ زبانی کافی نیست، بلکه ابلاغِ فعلی لازم است، باید یک مراسمی باشد و در این مراسم، آنچه را خدا گفته، به مردم اعلام کنی.

5. عبارت (فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) یعنی آنجه باید به مردم ابلاغ کنی، هم وزن رسالت توست، به گونه ای که اگر آن را به مردم نرسانی، گویا اصل رسالت پروردگار را به انجام نرسانده ای و زحمات بیست و سه ساله ات به هدر می رود.

6. جمله (وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ) نیز بیان می دارد که پیامبر از ابلاغ این امر مهم ترس و هراس داشته است و لذا خداوند وعده می دهد او را

ص: 13

از شرّ مردم حفظ کند. البته روشن است پیامبر اسلام از اینکه جان خود را در راه خدا فدا کند، هراسی نداشته است و لذا در تمام جنگ ها در صف مقدّم جبهه حضور داشت، بلکه این امر به گونه ای بود که پیامبر احتمال می داد برخی از مردم آن را نپذیرند و موجب

فتنه و درگیری میان مسلمانان گردد که بیش از آنکه به جان پیامبر ضرر رساند، به مکتب او ضربه وارد سازد. و لذا ادامه آیه می فرماید: (إِنَّ اللَّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین) یعنی خداوند اجازه نمی دهد کسانی این امر مهم را انکار می کنند، به هدفشان برسند و تهدیدی برای تو

ص: 14

و برنامه های تو باشند.

در اینجا سه سؤال مطرح است:

1. این امر مهم چه چیزی بود که پیامبر تا سال آخر عمرش بیان نکرده بود؟

2. چه امری بود که اگر پیامبر آن را نمی گفت، زحمات 23 ساله اش به هدر می رفت؟

3. چه امری بود که پیامبر از گفتنش هراس داشت؟

این مطلب هر چه باشد، جزء دین است، اما از اصول دین یا فروع دین؟ تک تک آنها را بررسی می کنیم تا به نتیجه برسیم.

اصول دین، توحید است و نبوت و معاد. آیا می شود گفت که در این 23 سال، پیامبر (ص) «لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ» را به مردم یاد نداده بود؟! اولین کلمه ای که به

ص: 15

مردم آموخت، این بود: «قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا». پس این امر مهم توحید نیست.

قطعا نبوت هم نیست، زیرا معنا ندارد کسی که حدود دو ماه دیگر رحلت می کند، بگوید: مردم! من پیامبرم! آیا تا آن زمان به مردم نگفته بود: من پیامبرم!

راجع به معاد هم، پیامبر از همان روزهای اول بعثت مردم را از دوزخ هشدار می داد و تمام سوره های مکی خبر از معاد می دهند. پس آنچه پیامبر باید در آخر عمرش اعلام کند، وقوع قیامت نیست.

اما فروع دین: آیا پیامبر (ص) تا دو ماه مانده به رحلتش از نماز نگفته بود؟! و یا آن حاجیان که از

ص: 16

مکه برمی گشتند تارک الصلاة بودند؟! قطعا آن مطلب نماز نبود. روزه، جهاد، خمس و زکات هم، هشت سال قبل، یعن_ی سال دوم هجری قانون آنها ص_ادر شده بود. حج هم مراد نیست، زیرا آنها از مکه برمی گشتند. امر به معروف و نهی از منکر نیز بارها در دیگر آیات قرآنی مطرح و بر لزوم آن تاکید شده بود. علاوه بر آن که پیامبر

از بیان این امور هراسی نداشت و آن روزی که تنها بود و با بت ها و بت پرستان مبارزه می کرد نترسید، حالا که بین این همه یار و مرید است، بترسد؟

سؤال: با این اوصاف، آن چیست که پیامبر صلّی الله علیه و آله تا اواخر عمرش نگفته بود، توحید و

ص: 17

معاد و نماز و روزه هم نیست، اگر آن چیز باشد، توحید هست، نبوت هست، نماز هست، جهاد هست، امر به معروف و نهی از منکر هست، و اگر نباشد، باقی چیزها هم نیست؟

پاسخ: باید بگوئیم آن امر، امامت است. چون اگر امامِ معصوم بود، توحید زنده است و گرنه به جای خدا طاغوت حاکم می شود. اگر رهبرِ معصوم بود، اهداف نبوت دنبال می شود و اگر رهبر معصوم بود، معارف معاد بیان می شود.

رَّبِّکَ»، و در آیه 68 می فرماید: «مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ». این یک امر تصادفی نیست که در سه آیه پشت سر هم،  سه تا «مَا أُنزِلَ» آمده باشد. مورد اول و سوم مربوط به کتاب آسمانی است، که مردم باید آن را به پا

دارند تا از برکات آن در دنیا و آخرت بهره مند شوند. و مورد دوم مربوط به رهبری جامعه است که باید از سوی خدا تعیین گردد و پس از پیامبر، در قالب امام سرپرستی جامعه را بر عهده گیرد.

مهندسی قرآن را ببینید، خدا امامتِ علی بن ابیطالب را گذاشته است بین دو کتاب آسمانی! در یک آیه می گوید: کتاب خدا را به پا دارید، وضع اقتصادیتان

ص: 19

خوب می شود. و در آیه دیگر می فرماید: اگر کتاب آسمانی را به پا ندارید، هویت ندارید و هیچید. و در میان این دو آیه می گوید: ای پیامبر! علی را معرفی کن. یعنی کتاب آسمانی و امام معصوم در کنار هم. چنانکه پیامبر در حدیث ثقلین فرمود: «انّی تارک فیکم

الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی»

ساختم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم.

این جملات در میان آیه ای قرار گرفته که آغاز و پایان آن مربوط به خوردنی های حرام همچون گوشت مردار و خوک است. اما روشن است بیان این مطالب که قبلا نیز در قرآن آمده بود: (در سوره های انعام، بقره و نحل)، حرف تازه ای نیست و موجب اکمال و اتمام دین نمی شود، بلکه برخی چیزها باید تکرار شوند تا مؤثر واقع شوند.

اما این چه روزی است که دارای چنین ویژگی های مهمی می باشد؟

روزهای عمر شریف پیامبر اکرم را بررسی می کنیم.

ص: 21

ایشان در 40 سالگی به پیغمبری مبعوث شد و در 63 سالگی رحلت نمود. در این 23 سال رسالت پیامبر، کدام روز است که این آیه با آن مطابقت داشته باشد.

1. روز بعثت: اولین روزی است که حضرت به پیامبری مبعوث شد. هنوز اتفاقی نیفتاده است که بگوییم امروز دین کامل شد! مثل این است که روز اولی که دانش آموز به مدرسه می رود، معلم به او بگوید: تو امروز فارغ التحصیل شدی! 

2. روز هجرت: هنگام  هجرت پیامبر از مکه به مدینه هم، نه دین کامل شده بود و نه کافران مایوس گشته بودند، زیرا از هر قبیله ای یک نفر آمده بود تا

ص: 22

پیامبر را بکشند. و پیامبر علی ابن ابی طالب را در جای خود نهاده بود. پس از آن نیز جنگ های بسیاری به راه انداختند. 

3. روز پیروزی: مسلمانان در برخی جنگ ها پیروز می شدند و در برخی شکست می خوردند. آنجا که شکست می خوردند کفار امیدوارتر می شدند و آنجا که پیروز می شدند دشمن مأیوس نمی گشت و در صدد حمله ای دیگر برمی آمد.

4. روز فتح مکه: گرچه با فتح مکه، کافران از غلبه بر پیامبر اسلام مایوس شدند، اما امید داشتند با مرگ پیامبر، مسلمانان دچار ضعف گشته و آنان غالب گردند، زیرا پیامبر پسری نداشت که ادامه

ص: 23

دهنده راه او باشد.

5. روز نصب امام: روشن است هیچ موضوعی نیست که مایه ناامیدی کامل دشمنان گردد، جز تعیین جانشین، آن هم جانشینی همچون علی ابن ابی طالب که شجاعت و زکاوت او مورد پذیرش همه، از دوست و دشمن بود. و این امر در روز هجدهم ذی الحجه در سرزمین غدیر خمّ اتفاق افتاد و حضرت علی علیه السلام به امامت مسلمین منصوب گردید. کسی که امام خمینی درباره اش فرمود: اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ کاری نمی کرد و فقط

یک علی علیه السلام تربیت می کرد، کافی بود.

ص: 24

بر همه ادیان غالب شده و کره زمین را خواهد گرفت. اما کدام اسلام؟ این آیه می فرماید: اسلامی که کره زمین را فرامی گیرد، اسلامِ غدیرخم است، زیرا در آیه غدیر خم فرمود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمْ الْإِسْلَامَ دِینًا» یعنی

اسلامی را که در غدیر خمّ کامل کردم، به عنوان دین برای شما پسندیدم. آن وقت راجع به آینده جهان می گوید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِْ ... وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُم» (نور/55) خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین

ص: 26

[خود] قرار دهد، ...  و آن دینی را که برایشان پسندیده است برای آنان مستقر کند.

در غدیر خم می گوید: «رَضِیتُ»، و در مورد حکومت بر زمین می گوید: «اِرْتَضی»،  ریشه هر دو یکی است. پیداست  مکتبی که می تواند همه دنیا را زیر پرچم خودش جمع کند، مکتب اهل بیت علیهم السلام  است.

3. نکته لطیفی از یک طلبه جوان یمنی یاد گرفتم. این یمنی می گفت سنّی و شیعه همه قبول دارند که در آخر الزمان فردی از نسل پیامبر قیام می کند که نامش مهدی است و جهان را  از ظلم و جور پاک ساخته و حکومت عدل اسلامی را برپا می سازد.

ص: 27

می گوییم: شما که قیام مهدی را قبول دارید، و می گویید امام با نظر مردم انتخاب می شود، خوب رأی بدهید و مهدی را مشخص کنید. می گویند: نه، مهدی را باید خدا تعیین کند. می گوییم: چطور شد اولین امام را شما تعیین کردید، آخرین آنها را خدا تعیین کند؟ اگر امامِ جامعه را باید خدا تعیین کند، هم اولش با خداست، هم آخرش. شما به امام اول که می رسید، می گویید: مردم جمع شدند و بزرگان اجماع کردند و خلیفه

انتخاب شد، می گوییم: اگر  اولی را رأی دادید، رأی بدهید و یک مهدی انتخاب کنید! چطور تعیین آخرین حاکم جهان به عهده خداست و اولین آنها به عهده مردم؟

ص: 28

اصلا تعیین امام، کار خداست نه مردم. قرآن می گوید: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَة» (قصص/68) پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان [در این امور] اختیاری ندارند.

البته قرآن در جای دیگر می گوید: «وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ»(شوری/38) «أَمْرُهُمْ» یعنی کارهایی که مربوط به مردم است، باید به صورت شورا انجام شود، اما امامت، «أَمْرُهُمْ» نیست، بلکه «أَمْرُ الله» است، کار خداست. خداوند وقتی حضرت ابراهیم را امام کرد، فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا» (بقره/124) من که خدا هستم، تو را امام مردم قرار

ص: 29

دادم، ابراهیم گفت: از ذریه و نسل من نیز

امام قرار ده، خدا فرمود: «لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظّالِمیِن» عهد من به ظالم نمی رسد. یعنی هر کدام از فرزندان تو که ظالم باشند، به مقام امامت نمی رسند. پس امامت عهد خداست و عهد خدا مشورتی نیست، امر مردم مشورتی است. در جای دیگر هم می فرماید: «أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُم» (بقره/40) شما به عهد من وفا کنید، من هم به عهد شما وفا می کنم. اگر شما آن امامی را که من گفتم پیروی کردید،  من هم

به پیمانی که با شما دارم وفا کرده و شما را در دنیا سعادتمند کرده و در آخرت به بهشت جاودان

ص: 30

خواهم برد.

قرآن در جای دیگر می فرماید: «ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً»  (احزاب/36) هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و رسولش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر که خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعاً دچار

گمراهیِ آشکاری گردیده است.

وقتی خداوند می گوید: پس از پیامبر، علیّ امام جامعه است، دیگر کسی نمی تواند بگوید انتخاب خلیفه با ماست. و امروز نمی توان گفت این یک امر تاریخی بود که گذشته است و ما باید خودمان

ص: 31

فکری کنیم و چاره ای بیندیشیم. ما در زمان غیبت امام معصوم بسر می بریم و وظیفه داریم از کسانی که آن حضرت مشخص فرموده تبعیِت کنیم. عالمان پرهیزکار، خیراندیش و به دور از هوی و هوس که امام زمان علیه السلام ولایت

جامعه را به آنها سپرده است.

ص: 32