ص:2

ص:3

زندگی و اندیشه های میرزامحمدحسین نائینی

کد: 420

نویسنده: سیدحسین اسحاقی

ویراستار: مرضیه علاقه بند

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول /1388

شمارگان: 1300

بها: 13000 ریال

قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670-0251 دورنگار: 2915510

تهران، جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

Email: info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 3-91-2761-964-978ISBN: 978-964-2761-91-3

ص:4

ص:5

ص:6

بایستگی تشکیل حکومت29

شورایی بودن نظام اسلامی31

اعتبار نظر اکثریت32

مساوات (برابری)33

اصالت اندیشه های نائینی (رفع یک شبهه)35

یادآوری37

فصل سوم39

فعالیت های سیاسی39

زندگی سیاسی علامه نائینی40

نائینی در نهضت مشروطه41

نائینی در جنبش عراق48

فصل چهارم51

سیره اخلاقی51

سلوک رفتاری52

تقوا54

اهمیت دادن به نماز54

احترام به قرآن56

زیارت پیشوایان دین56

احترام به ماه رمضان57

احترام به شاگردان57

نخبه پروری58

احترام به استاد59

تربیت شاگردان59

رعایت بهداشت و نظم60

فروتنی60

فصل پنجم62

نائینی از منظر فرهیختگان،62

شاگردان و معاصران62

حضرت آیت الله العظمی امام خمینی رحمه الله63

آیت الله العظمی شیخ محمدکاظم خراسانی رحمه الله64

ص:7

آیت الله العظمی سیدشهاب الدین مرعشی نجفی رحمه الله64

آیت الله العظمی شیخ عبدالله مازندرانی رحمه الله65

علامه سیدمحسن امین العاملی رحمه الله65

آقا بزرگ تهرانی رحمه الله65

آیت الله شهید مرتضی مطهری رحمه الله67

آیت الله سیدمحمود طالقانی رحمه الله67

حامد الگار68

حمید عنایت68

شیخ محمدحسین کاشف الغطا68

آقا شیخ عبدالحسین حلی69

شیخ محمدحسین مظفر72

حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی73

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی74

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی74

آیت الله مؤمن74

آیت الله مرتضوی لنگرودی76

آیت الله ممدوحی78

فصل ششم80

همراه با برنامه سازان80

توصیه های کلی81

پیشنهادهایی برای برنامه سازان82

پرسش های مسابقه ای83

پرسش های کارشناسی83

پایان دفتر84

چهره ارشاد85

کتاب نامه86

کتاب ها86

نشریات87

ص:8

ص:9

ص:10

اینک به منظور شناساندن اسوه های حوزه، برخی از ساحت های وجودی و حرکت های اصلاحی او را بررسی می کنیم تا از سیرت و دانشش بهره مند شویم. باشد که رهنورد حقیقت و جوینده کیمیای معرفت در گنبد نیلگون هستی باشیم. از جناب آقای سیدحسین اسحاقی که تدوین این مجموعه را بر عهده داشت و از دست اندرکاران واحد اندیشمندان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، همایش بزرگ داشت علامه نائینی و مجله گران مایه حوزه که در تهیه مطالب این نوشتار یاری گر ما بودند، سپاس گزاریم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:11

ص:12

کوه کمری، سیدمحمدهادی میلانی، شیخ محمدتقی آملی، سیدابوالقاسم خویی، سید محمدحسین طباطبایی، میرزا هاشم آملی، شیخ محمدرضا طبسی نجفی و سید محمدحسینی همدانی همت گماشت، میرزای نائینی آراسته به خصلت های پسندیده بسیاری بود. آمده است که در قنوت نماز شب، دعای ابوحمزه ثمالی را می خواند و یک ساعت پیش از بازگشایی درب حرم، حاضر می شد و به دعا و مناجات می پرداخت. ایشان نماز شب و شب زنده داری را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. در مباحث فقهی و اصولی پیش تاز بود، چنان که به جهت نوآوری هایش به او لقب «مجدّد الاصول» نام نهاده اند. وی در کنار رتبه ارزنده علمی، نقش بسزایی در نهضت مشروطه داشت و از نزدیکان مرحوم آخوند خراسانی بود. این بزرگوار، تنبیه الامه را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ه_. ق به زبان فارسی نوشت و آیت الله آخوند خراسانی و آیت الله شیخ عبدالله مازندرانی آن را تأیید کردند. او از طرفداران ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب، تمام شئون اعتباری امام معصوم علیهم السلام را برای فقیه جامع الشرایط ثابت می داند. شهید بزرگوار آیت الله مطهری پیرامون این کتاب باارزش می نویسد:

انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، مرحوم میرزا محمدحسین نائینی رحمه الله توأم با استدلال ها، و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذیقیمت «تنبیه الامه» بیان نکرده است... ولی افسوس که جوّ عوام زده محیطِ ما، کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یک باره مهر سکوت بر لب زده، دم فرو بست.(1)

ص:13

میرزای نائینی با شروع جنگ اول جهانی در 1914م. که در نتیجه آن، بخش وسیعی از خاک عراق به اشغال نیروهای انگلیسی درآمد، نقش مؤثر و حضوری فعال داشت و سرانجام سبب تبعید آیت الله نائینی و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی به ایران شد.

از آن دریای بیکران علوم دینی، آثاری همچون تعلیقه بر عروة الوثقی، لباس مشکوک، التعبدی و التوصلی، وسیلة النجاة، سؤال و جواب های استدلالی فقهی، تقریرات اصول، لا ضرر، احکام خلل، معانی حرفیه، تزاحم و ترتّب، تنبیه الامه و تنزیه المله و... بر جا مانده است. استاد نامدار در طول یک عمر تلاش و اجتهاد علمی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی، سرانجام در 26 جمادی الاولی سال 1355 ه_. ق ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست و پیکر مطهرش پس از اقامه نماز به امامت آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی علیه السلام به خاک سپرده شد. آنچه در پی می آید، نمی است از یمی و قطره ای است از دریای فضایل استاد بزرگوار، میرزای نائینی که پس از خامه و پژوهشی ارباب قلم در این زمینه، نگاشته شده است. امید که در بازنمایی چهره زلال و گران سنگ استاد فرزانه گامی ناچیز بردارد و روزی به کارمان آید که الیوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم.

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

وافی، به گونه ای که مسائل فقهی را با مسائل اصولی تطبیق می داد و با مبانی روشن و شیرین، روابط بین دو علم را روشن می ساخت.(1)

علامه نائینی در زمینه فقه، باب بندی جدیدی عرضه کرد و در معاملات، افزون بر تقسیم بندی عقود و القائات به شیوه ای نو، شاخه های هرکدام را نیز روشن ساخت. او در زمینه ولایت فقیه و در تقسیم احکام به تبلیغی و ولایی و اختیارات حاکم، به نوآوری دست زد و زمان و مکان را در تعبیر و تفسیر اجتهاد، به ویژه جابه جایی موضوع ها و گزاره ها، مؤثر دانست و در جای جای فقه از آن بهره گرفت. همچنین تاریخ، سیره و به ویژه قرآن و نهج البلاغه را در اجتهاد و احکام اجتماعی اسلام وارد و مفاهیمی نو در دنیای فقاهت مطرح کرد. او از بی استفاده ماندن نهج البلاغه افسوس می خورد و می گفت: «چرا از میرزای بزرگ نباید سرمشق گرفت و از احکام و تعالیم نهج البلاغه، چونان نامه مالک اشتر، نباید در فقاهت بهره برد».(2)

ایشان در دانش اصول نیز تعریفی نو عرضه کرد و افق های جدیدی در منطق استنباط گشود. متمم جعل، برابرسازی جعل احکام شرعی بر قضایای حقیقی و همانندی آنها با قوانین کلی کشورها و ده ها موضوع دیگر، نمایان گر تلاش او در کارآمدسازی علم اصول و توان مندی در پاسخ گویی به نیازهای سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی است. امام خمینی رحمه الله با اینکه شاگرد مرحوم نائینی نبوده، محور بحث های اصولی خود را نقل و نقد دیدگاه های وی قرار داده است.

ص:18

ص:19

آقا بزرگ تهرانی درباره سطح عالی درس نائینی می نویسد:

درس نائینی از درس هایی بود که مردان دانش، شایستگی بهره وری از آن را داشتند. در زمان استاد ما، شیخ الشریعه اصفهانی، حوزه درس نائینی رونق و گسترش ویژه ای به خود گرفت. وقتی شیخ الشریعه به رحمت ایزدی پیوست، نائینی نامش بر سر زبان ها افتاد و شمار بسیاری از مردم مسلمان شهرهای دور، در امر تقلید به او رجوع کردند.(1)

مطالبی که می آموخت، به اندازه ای ژرف و اندیشه علامه تا آنجا بلند بود که طلبه هایی که در آغاز درس خارج بودند، نمی توانستند به درستی بهره ببرند. ازاین رو، درس وی ویژه برگزیدگان حوزه نجف بود. آقا بزرگ تهرانی درباره جایگاه بلند علامه نائینی و شاگردان برجسته اش می نویسد:

درس نائینی به خاطر شیوه ویژه وی در تدریس، دقت نظرها و باریک بینی های وی در پژوهش و ژرفایی و دشواریابی مطالب، بی مانند و ویژه بود. ازاین رو، در درس وی جز افراد توانا، دانشمند و صاحب نظر شرکت نمی جستند. از آن جا که طلاب مبتدی و متوسط نمی توانستند از مطالب دقیق درس [او] بهره برند، در آن بحث جایی نداشتند. ازاین روی، درس نائینی طرفداران و اصحاب خاصی داشت. شخصیت هایی که مایه امید آینده بودند و حوزه به آنان چشم دوخته بود، در آن حلقه درس ساخته می شدند و چنین نیز شد؛ زیرا از بین آنان نخبگانی برخاستند که توانایی پیشگامی در حرکت علمی و فکری جامعه و حوزه علمی نجف را داشتند و مدرسان بنامی چون سیدابوالقاسم خویی پا به عرصه تدریس نهاد.(2)

ص:20

ص:21

برای حوزه ها و نسل های بعدی و راهی است برای آشنایی با شیوه های گوناگون و راه نمایی است برای حرکت به سوی کمال و رشد.

ص:22

دیده می شود.

4. سیدابوالقاسم خوئی (م 1413 ه.ق) از شاگردان مشهور حوزه درس نائینی است که بیشترین بهره های علمی خود را از محضر وی گرفته و تا واپسین لحظه های زندگی پربار استاد، همراهش بوده است. وی درس استاد را برای دیگر شاگردان میرزا می نوشته و خود نیز به نگارش درس، به ویژه اصول بسیار اهمیت می داده که اجود التقریرات، نتیجه این تلاش هاست.

5. سیدمرتضی لنگرودی (م 1361 ه_. ق)

6. سیدصدرالدین جزایری (م 1393 ه_. ق)

7. شیخ حسین حلّی (م 1394 ه_. ق)

8. شیخ ابراهیم کرباسی (ت 1322 ه_. ق)

9. میرزا محمدباقر زنجانی (م 1394 ه_. ق)

10. سیدحسن بجنوردی (م 1395 ه_. ق)

11. سید محمدهادی میلانی (م 1395 ه_. ق)(1)

12. آقا سیدجمال الدین گلپایگانی (م 1377 ه. ق)

13. محمدحجت کوه کمری (مؤسس مدرسه حجتیه قم)

14. آیت اللّه سیدمحسن حکیم

15. آیت اللّه علامه سید محمدحسین طباطبایی (صاحب المیزان).(2)

ص:23

ص:24

مشروطیت و دفاع از آن در برابر استبدادپیشگان، درباره مسائل اساسی همچون حکومت، قانون، نظام استبداد، مبانی آزادی، مساوات و عدالت بر مبنای استدلال های فقهی و اصولی، بحث کرده است. دو مرجع شیعه، آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، بر این اثر تقریظ نوشته و آن را تأیید کرده اند. تنبیه الامه و تنزیه المله در زمان استبداد صغیر به زبان فارسی نگاشته شده و در سال 1327ه_. ق، در عراق و سپس بارها در ایران به چاپ رسیده است. از جمله: با مقدمه، تصحیح و حاشیه آیت الله سیدمحمود طالقانی.

4. رساله های فقهی و اصولی: بنا به گفته شاگرد و همراه نائینی، حسینی همدانی، نائینی در بیشتر باب های فقه و مسائل اصول، رساله تحقیقی داشته، ولی از آن جا که ادیب بوده است و اشتباه ادبی در نوشته هایش را تحمل نمی کرد و به چاپ و نشر این آثار علاقه ای نشان نمی داد، به همین دلیل، بسیاری از نوشته های تحقیقی ایشان از بین رفته است یا به صورت خطی در کتاب خانه ها نگه داری می شود. رساله های علمی که در کتاب های تراجم و فهرست مؤلفان، برای نائینی شمرده شده، عبارتند از:

_ رساله در خلل نماز؛

_ رساله در لباس مشکوک؛

_ رساله در نفی ضرر؛

_ رساله در باب تزاحم؛

_ رساله در شرط متأخر؛

_ رساله در تعبدی و توصلی؛

ص:25

_ رساله در ترتب، رساله ای در معانی حرفیه.(1)

همچنین پرسش و پاسخ های استدلالی فقهی که مرحوم حجت الاسلام آقا شیخ حسین حلّی آنها را گرد آورده، ولی تاکنون چاپ نشده است.(2)

ص:26

ص:27

ص:28

ص:29

تحویل حکومت ولایتیه به سلطنت، از زمان معاویه و شجره ملعونه بنی امیه آغاز شده است.(1)

4. حقیقت حکومت اسلامی به ولایت و امانت ولیّ است. در صورت خارج شدن ولیّ از این محدوده، شایستگی عهده داری این مقام را نخواهد داشت.(2)

5. زمانی که دسترسی به امام معصوم علیه السلام و پذیرش ولایت او ممکن نباشد، فقیهان عادل و خودساخته و خدامحور، ولایت خواهند داشت.(3)

از سخنان نائینی در تنبیه الامه و دیگر نوشته ها به این نتیجه می رسیم که وی حکومت فقیه جامع الشرایط را در زمان غیبت، حکومتی شایسته می دانسته است:

اگر یکی از مجتهدان جامع الشرایط، به والی اذن در حکومت دهد، ظلم به مقام امانت نیز برداشته می شود و حکومت، مشروعیت کامل خود را بازمی یابد.(4)

از دیدگاه وی، فقیهان دارای شرایط، باید به مقتضای نیابت ثابته در عصر غیبت، قانون گذاری را در غیر منصوصات بر عهده گیرند و در این هنگام، پیروی از احکام آنان نیز واجب خواهد بود.(5)

افزون بر اینها، نائینی در درس خارج خود به نقل دیدگاه ها و دلیل های ولایت فقیه پرداخته و دلالت مقبوله عمربن حنظله را بر ولایت فقیه تأیید کرده و به اشکال های وارد بر این روایت پاسخ داده است. وی گستره ولایت فقیه را از توقیع مبارک(6) برداشت می کند و بر این نظریه سه شاهد می آورد:

در این توقیع آمده است:

ص:30

1. مردم در خود حوادث، به فقیه مراجعه کنند نه در احکام آنها.

2. دور است که پرسش کننده، بایستگیِ رجوع به فقها را در احکام موضوع های جدید نداند. پس معلوم می شود که از ولایت عامه فقیه پرسیده است.

3. دلیل آوری امام در توقیع، درباره حجت بودن فقها بر مردم، با جنبه ولایت و سرپرستی آنان سازگارتر است تا بیان احکام.(1)

امام خمینی رحمه الله می فرماید:

مرحوم نراقی و از متأخرین مرحوم نائینی، تمام مناسب و شئون اعتباری امام را برای فقیه ثابت می دانند.(2)

بنابراین، نائینی بسان دیگر فقیهان همچون نراقی، میرفتاح و صاحب جواهر، حکومت اسلامی را در دوره غیبت، در ولایت فقیه جلوه گر می دانست. ازاین رو، مجلس شورای ملی را زمانی مشروع می دانست که گروهی از مجتهدان عادل یا نمایندگان ایشان، به دقت بر سیر قانون گذاری نظارت و قانون های وضع شده را اصلاح و اجرا کنند.(3)

ص:31

کنند.(1) همچنین، تأکید داشت که قانون اساسی باید با اسلام هماهنگ باشد.(2) وی یکی از کارهای مهم نمایندگان مجلس شورای ملی را قانون گذاری دانسته و در روشن ساختن قلمرو آن، احکام اولیه و ثانویه را به منصوصات و غیرمنصوصات تقسیم کرده است و بر این باور بوده که در قسم نخست، چون حکمشان در شریعت روشن است، نیازی به قانون گذاری نیست. این گونه احکام در خور نسخ و تغییر دادن نیز نیستند، بلکه تا روز قیامت اعتبار و ارزش خواهند داشت، ولی غیرمنصوصات که حکمشان در شریعت نیامده، حاکم اسلامی باید راه حل و قانون مناسبی برای آنها وضع و پیشنهاد کند. این گونه موارد پیرو مصالح و شرایط زمانی و مکانی هستند و متناسب با اختلاف آنها، نیازمند دگرگونی اند. در زمان حضور امام خود و یا نمایندگان ایشان این وظیفه را بر عهده دارند، ولی در دوران غیبت، نایبان عام یا نمایندگان خاص ایشان در این امر دخالت می کنند و این وظیفه را به انجام می رسانند.

علامه نائینی در این تقسیم بندی، فروعی قرار داده است:

1. قانون ها و دستورهایی که در هماهنگ سازی آنها با شرع باید دقت شود، ویژه قسم نخست است.

2. شورا که اساس حکومت اسلامی است، در قسم دوم قرار می گیرد و در قسم نخست جای رایزنی نیست.

ص:32

ص:33

فرعون و اطرافیان او گفتند آیا به دو انسان [موسی و هارون] که همانند ما هستند و قومشان بندگان ما بودند، ایمان بیاوریم.

مرحوم نائینی با استشهاد به آیه «وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ؛ و واگذارید [پس از مرگ] آنچه از مال ها، چهارپایان به تصرف شما داده بودیم.» (انعام: 94) «خولا» را به معنای گسترش و همگانی کردن بندگی می داند که مستبدان، بندگان خدا را بنده و مانند حیوان های خود می دانند و از مجموع این آیات نتیجه می گیرد که هرگونه تن دادن به حکومت های ستم پیشه، شرک و طاغوت پرستی است و باید تا حد امکان، خود و جامعه را از زیر بار این بندگی رهاند.

بدین سان، نائینی با استفاده از آیات قرآن، دیگران را به بهره مندی بیشتر از قرآن فرامی خواند و پس از او نیز رویکرد به قرآن در حوزه نجف خودنمایی می کرد و یکی از شاگردان برجسته ایشان، با نگارش نخستین جلد تفسیر البیان تکاپوی بیشتری به این جریان بخشید.

ص:34

رفت و در برابر عظمت کلام علوی فروتنی ورزید و در جای جای مباحث علمی و فقهی خود از این دریای بی کران بهره برد، چنان که در استنباط های فقهی، از واژگان نهج البلاغه استفاده و در تفریع فروع فقهی به ویژه در زمینه احکام سیاسی، اجتماعی و قضایی، به سخنان مولا علی علیه السلام استناد می کند. بدین ترتیب، بسیاری از دشواری ها را با راهنمایی های مولا می گشود. او دست پرورده مکتب سامرا و شاگرد میرزای شیرازی بود که پیش از درس، یکی از شاگردان، بخش هایی از نهج البلاغه را می خواند، آن گاه مباحث فقهی شروع می شد.

نائینی سلطنت اموی را به حکومت فرعونیان مانند می داند و در این اشاره ظریف و زیبا که از تبدیل حکومت اسلامی به سلطنت اموی و حاکمان اسلامی به اربابان و زورمداران و زرمحوران حکایت دارد، به دو بخش از سخن امام علی علیه السلام در نهج البلاغه استناد می جوید:

اِتَّخَذَتْهُم الفَراعَنِةُ عَبیدا... کَانَتْ الأَکاسِرَةُ وَ القَیاصِرَةُ اَرْبابا لَهُمْ یَحتازُونَهم عَنْ رِیفِ الآفاقِ وَ بَحْرِ العِراقِ وَ خُضْرَةِ الدُّنیا اِلِی مَنابِتِ الشَیْخِ.(1)

فرعونان آنان را به بندگی گرفتند... کسراها و قیصرها بر آنان پادشاه [شدند] و آنان را از مرغزارهای پرنعمت و دریای عراق و سرزمین های سبز آفاق می ربودند و به سرزمین هایی که رستنی در آن دَرمَنه بود، روانه می کردند.

وَایْمِ اللّهِ لَتَجِدَنَّ بَنی اُمَیَّةَ لَکُمْ اَرْبابَ سُوءٍ بَعْدِی.(2)

به خدا سوگند! پس از من فرزندان امیّه را برای خود اربابان بدی خواهید یافت.

و دیری نپایید که پیش بینی های حضرت به وقوع پیوست و آنان که از عدالت علی علیه السلام می گریختند، در چنگال ستم معاویه گرفتار آمدند. بدین سان،

ص:35

رهبر امت که باید نقش پدر مهربان و سرپرست دل سوز و بخشنده را در نظام اسلامی ایفا می کرد، به اربابان کژرفتار و زورگو تبدیل شد. اگر همگان همچون نائینی از تمام رهنمودهای نهج البلاغه به خوبی بهره می گرفتند، امروز شاهد این همه تنگناهای گوناگون در زمینه های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نبودیم. به درستی که نائینی در عصر خود با روی آوردن به نهج البلاغه، راه جدیدی پیش روی آیندگان و رهروان راستین امام علی علیه السلام قرار داد.

ص:36

3. دوران عقب نشینی و خواری مسلمانان در برابر مستعمران غرب و از دست دادن ارزش های دینی در برابر هجوم فرهنگ غربی و دور شدن از هویت اصلی خویش.

وی می کوشید با فراهم ساختن زمینه های خودباوری و بازگشت به ارزش های اصیل اسلامی، مسلمانان را به دوره آغازین اسلام که دوران رهایی از قید و بند ستمگران و دوران سروری امت اسلام بود، نزدیک سازد.

ص:37

حکومت استبدادی را به حکومت مشروطه تبدیل کنند.(1)

نائینی با ایمان محکم خود، در عمل نیز ثابت کرد که اگر عالمان دینی برای دفع تهاجم گسترده غرب چاره ای نیندیشند، اساس اسلام و مسلمانی از بین خواهد رفت. ازاین رو، باید تا حد توان، در راه برپایی تمدن اسلامی کوشید.(2)

ص:38

و به تبدیل حکومت استبدادی به مشروطه سفارش می کند و آن را بهترین گونه حکومت ممکن در روزگار خود می خواند. از دیدگاه وی، حاکم به دو شیوه می تواند حکومت کند:

1. تملیکیه که با واژگانی چون دل خواهانه، خودسرانه، استعبادیه (برده ساختن)، اعتسافیه (اجباری) و استبدادیه از آن یاد می کند.

2. ولایتیه که با واژه هایی چون مقیّده، محدوده، عادله، دستوریه، مسئوله و مشروطه از آن نام می برد.

همان گونه که نمایندگان خاص امامان می توانند در قسم دوم تصمیم بگیرند، در دوران غیبت، نایبان عام بنابر نیابت ثابته یا کسانی که از سوی ایشان اجازه دارند، می توانند این کار را انجام دهند.

درست است که قانون گذاری در غیرمنصوصات، در حوزه اختیارات امام و نمایندگان خاص یا عام ایشان قرار دارد، ولی در شرایط کنونی، قانون هنگامی قانون می شود که از مجلس شورای ملی بگذرد. بنابراین، اگر فردی را مجتهدان به کار بگمارند و او قانون هایی را که از مجلس می گذرد تصدیق و امضا کند، هیچ تردیدی در مشروع بودن مجلس شورا به عنوان محل قانون گذاری باقی نخواهد ماند.

این گونه قانون ها که بر اساس مصالح و نیازها وضع می شوند، متناسب با شرایط زمانی و مکانی تغییرپذیرند. این نسخ و تغییر، بازگشت از واجبی به واجب دیگر است. مرز مشترک این واجبات، حفظ نظام و اداره امور امت است و ولیّ امر بنا بر مصالح و نیازها، مصداق ها را مشخص می کند.(1)

ص:39

ص:40

کرده است، از جمله مشورت حضرت با یارانش درباره جنگ با معاویه و پذیرفتن سخن اکثریت که خواهان جنگ با معاویه بودند.

ص:41

ص:42

در همه احکام و حدود دین می دانستند؛ به این معنی که در اجرای احکام، اختلاف افراد از نظر دانایی و نادانی، توانایی و ناتوانی و داشتن یا نداشتنِ قوه تشخیص، به حساب نیاید. در حالی که اگر چنین باشد، اساس احکام دین به هم می خورد؛ زیرا حکم صریح قرآن است که «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ»(1) و این استفهام انکاری است؛ یعنی برابر نیستند. وانگهی تفاوت عقل ها و اختلاف قوای توده مردم، امری بدیهی است و هیچ خردمندی نمی تواند منکر آن باشد. شیخ محمدحسین نائینی، مهم ترین عالم نظریه پرداز حکومت مشروطه، بر اساس آموزه های اسلامی، در کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله در پاسخ به مخالفان مشروطه و افرادی که تفسیری ناقص از مساوات داشتند، می نویسد:

آزادی مطلوب هیچ یک از ملیت ها، به معنی رفع امتیازات و انکار فضل برخی از آنها نسبت به برخی دیگر نیست و اگر چنین باشد، شکی نیست که مخالف حکم عقل و شرع و یا هر دو خواهد بود.

به عقیده او مقصود ادیان و به ویژه دین اسلام از برابری، آن است که: «احکام و قوانین دینی _ سیاسی نسبت به مصادیق خود به شیوه ای یکسان و بدون تبعیض اجرا گردد.» برای مثال، کسی که جرمی مرتکب می شود، خواه توانگر خواه تهی دست، مجازات معمول درباره او انجام گیرد و امتیازها و قدرت های ظاهری افراد، مانع اجرای احکام قانون _ اعم از دینی و عرفی _ نباشد. آیات و روایات در رد تبعیض بسیار است. برای نمونه، در نامه معروف امیر مؤمنان، علی علیه السلام به مالک اشتر می خوانیم: «فَأِنَّ لِلْأَقصی مِنْهُم مِثْلُ الَّذی لِلْأَدْنی.» پس باید بهره کسانی که به تو دورتر هستند یا به تو دسترسی ندارند، مانند بهره کسانی باشد که به تو نزدیک ترند و به عبارت دیگر، میان بیگانگان و خویشان تو فرقی نباشد.

ص:43

با پیش آمدن بحث قانون و مجلس، نائینی خود را موظف دید بر اساس سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، بر رعایت برابری حقوق تمام افراد ملت با شخص حاکم، پافشاری کند. وی مساوات را در سه زمینه حقوق، احکام و مجازات مشخص کرده و در فصل چهارم تنبیه الامه و تنزیه المله، به شبهه های مخالفان مشروطه از جمله اشکال آنان بر اصل مساوات، پاسخ مشروحی داده است. او معتقد بود که منظور از مساوات، یکسان بودن تمام مردم در همه احکام و حدود نیست، بلکه اجرای مساوی احکام و قوانین درباره مصداق های هر موضوع و عنوانی است. به هر حال، مسئله برابری در برابر قانون، هم از ارکان اصلی مشروطیت بود و هم مخالفان به آن توجه و از آن تفسیر می کردند. ازاین رو، نائینی لازم می دید که بر اساس فقه شیعه، چنین شرحی را برای آن بیان کند.(1)

ص:44

استعماری از برقراری روابط با کشورهای اسلامی را می دانست. فریدون آدمیت با وجود دشمنی اش با جامعه روحانیان شیعه می نویسد:

نائینی علاوه بر رشته تخصصی خود، در حکمت عملی دست دارد، با مدوّنات زمان خویش آشناست و نسبت به مسائل دوره اول مشروطه آگاه است. نسبت به تعرض مغرب به کشورهای اسلامی حساس است، هشیاری ملی اش خیره کننده... و در انتقاد سیاسی بسیار تواناست.(1)

خان ملک ساسانی نیز بر آگاهی عمیق سیاسی نائینی از سیاست عصر خود و همچنین بر آشنایی اش با چالش های دولت های بزرگ و خواسته های آنها از روابطشان با دیگران، تأکید می کند.(2)

فتوای مشهور نائینی درباره حرام بودن شرکت در انتخابات عراق در زمان اشغال این کشور، شاهد دیگری بر بیداری و آگاهی سیاسی اوست.(3)

بی شک، آشنایی نائینی با سیاست و نوشته های سیاسی عصر خود، در شکل گیری اندیشه های سیاسی اش اثر داشته است، به گونه ای که آن فقیه بزرگوار از واژه های رایج حقوقی و سیاسی زمان خویش بهره می گرفت و حکم فقهی سیاسی را در قالب همان موضوع ها می نگاشت. این امری طبیعی است و به اصالت اندیشه های وی هیچ گونه خدشه ای وارد نمی کند، حتی بر ارزش و منزلت آنها می افزاید و از قدرت شگرف نائینی در اجتهاد و استنباط مسائل سیاسی حکایت می کند.

ص:45

بنابراین، هرچند همانندی هایی در پاره ای موارد میان این دو اثر دیده می شود، به هیچ روی محتوای یکسانی ندارند. یکی از پژوهشگران معاصر می نویسد:

رساله تنبیه الامه، رساله ای نو و منظم تر از طبایع الاستبداد است، گرچه به سبب پیچیدگی شیوه نگارش و روش استدلال، بدان پایه شهرت همگانی نداشته است. یکی دو تن از ایران شناسان غربی در گفت وگو با نگارنده، مدعی شدند که مطالب تنبیه الامه از طبایع الاستبداد برگرفته شده است، ولی بررسی و مقابله دقیق این دو کتاب این دعوی را ثابت نمی کند.(1)

اهمیت کار نائینی، تنها در شناخت همه جانبه استبداد سیاسی، استبداد دینی و استبداد جمعی نیست، بلکه اهمیت کار وی در درمان درد است. کوتاه سخن اینکه کتاب گران قدر تنبیه الامه و تنزیه المله و اندیشه های سیاسی نائینی، محصول اجتهاد و تفکر خود وی است و نمی توان آن را برگرفته از طبایع الاستبداد یا آثار دیگر دانست. سنجیدن این دو اثر با یکدیگر، به ویژه آنجا که در پی تبیین مشروع بودن نظام مشروطه و قانون گذاری است، همچنین شواهدی که از قرآن و نهج البلاغه و فقه شیعه ارائه می دهد، درستی ادّعای ما را اثبات می کند.

ص:46

مجلس یا نمایندگان آنان ضروری می دانست. افزون بر آن، قانون گذاری را در امور مباح و غیرمنصوص روا می دانست و اجازه نمی داد که مجلس در قانون های ثابت الهی دخالت بکند.

البته گروهی از نویسندگان تاریخ مشروطیت،(1) به ناهماهنگی دیدگاه های نائینی با مشروطیت خرده گرفته اند؛ زیرا پنداشته اند نائینی همان مشروطیتی را می خواسته که غرب گرایان مطرح کرده و طرفدار آن بوده اند. روشن است که هرچند آنان در شعار مشترک بودند، در حقیقت خواست آنان یکی نبود. غرب گرایان، مشروطه غربی را حکومتی ایدئال می دانستند و بر این باور بودند که نظام های نو غربی، برتر از نظام سیاسی اسلام هستند، ولی نائینی حکومت ایدئال را ولایت فقیه و حکومت مشروطه را به عنوان ثانوی، مشروع می دانست.(2)

ص:47

ص:48

ص:49

خواهان مساوات است، ولی نه به معنای همسانی همه آیین ها و قانون های الهی و بشری. اسلام موافق قانون گذاری است، ولی نه به معنای نوآوری در دین و وضع قوانین مخالف دین.

نائینی سیاست مداری بود که سیاست دینی با جانش درآمیخته بود و سیاست را از دیانت جدا نمی دانست. دینی که او شناخته بود، بدون حکومت بی معنا بود. وی هیچ گاه از سیاست دست نکشید و دوری گزیدنش از مشروطه، دوری کردن از سیاست نبود، بلکه انحراف مشروطه از هدف اصلی خود و به دار آویخته شدن شیخ فضل الله نوری، ترور بهبهانی، گوشه گیری طباطبایی، مرگ مشکوک آخوند خراسانی، انتشار نشریه ها و کتاب های گمراه کننده و مخالف اسلام و روحانیان، میرزای نائینی را بر آن داشت که با کناره گیری از مشروطه، مخالفت خود را با چنین مشروطه ای اعلام کند و با این عمل، نقشه ها و ترفندهای استعمارگران را پس از مشروطه بی اثر سازد. وی پس از مشروطه نیز نقش مهمی در قیام مردم عراق برضد انگلیس، تحریم انتخابات عراق و مبارزه با کشف حجاب در ایران داشت.

ص:50

بود: روشن فکران، بازرگانان و عالمان.(1)

روشن فکران نمی خواستند مشروطیت در مسیر شریعت پیش رود و همکاری با روحانیان را در چارچوبی خاص پذیرفته بودند.(2) آنها در حقیقت، از نیروی مذهب و دانشمندان دینی به عنوان پلی برای رسیدن به هدف های خویش سود می جستند. ازاین رو، پس از پیروزی، ابتکار عمل را در دست گرفتند و روحانیان اصیل و رنج دیده نهضت را از صحنه کنار زدند.

بازرگانان با هرگونه نفوذ اقتصادی بیگانگان مخالف بودند و ازاین رو، با نظام بیگانه پرور و وابسته به بیگانه مبارزه می کردند. آنها در تمام مراحل، با عمل به فتوای عالمان دین، به حرکت خود رنگ مذهبی و دینی بخشیدند.(3) این گروه بازوی توان مند عالمان در ادامه یافتن نهضت به شمار می آمد.

بازار، با قدرت بالای اقتصادی، امکانات بالقوه سیاسی و باورهای اسلامی که در میان توده مردم اثر عمیق داشت، یکی از عوامل اثرگذار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در زندگی شهری بود. پس از سال 1300، اختلاف حکومت وقت با روحانیان مبارز، اتحاد میان علما و بازاریان را محکم تر ساخت. این اتحاد، در حکم نیروی محرک یا عاملی اثرگذار، در تمام جنبش های مهم سیاسی، از مجلس نمایندگان بازرگانان در سال 1301 و قیام تنباکو در سال 1309 گرفته، تا انقلاب مشروطیت در سال 1324 ادامه داشت.(4)

گروه سوم که محور اصلی حرکت مشروطه به شمار می آمدند، عالمان و

ص:51

فقیهان برجسته و رده اول حوزه علمیه نجف و ایران بودند؛ مراجع تقلیدی مانند: آخوند خراسانی، ملا عبداللّه مازندرانی و حاج میرزا خلیل تهرانی در نجف و سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی و شیخ فضل الله نوری در ایران. نقش اساسی علما در نهضت مشروطه، مسئله ای انکارناپذیر است و آنان که در جریان حوادث و اوضاع سیاسی آن زمان زیسته و از نزدیک شاهد ماجرا بوده اند، به این حقیقت اعتراف و از حضور عالمان به عنوان عامل اثرگذار و سرنوشت ساز در مشروطه یاد کرده اند.(1)

میرزای نائینی در بنیان گذاری مشروطه نقش اساسی داشت، به ویژه با قلم توانای خود به یاری آن شتافت. او در حقیقت، مغز متفکر انقلاب مشروطه بود. وی در سال 1303 ه.ق برای فراگیری دانش به عراق رفت و تا سال 1314 در سامرا زیست و ضمن شرکت در درس و بحث میرزا، در امور سیاسی و اجتماعی، نویسنده و مشاور او بود.(2) او به خاطر تیزهوشی، قدرت تحلیل مسائل سیاسی و توان علمی اش، به سرعت جایگاه علمی و سیاسی ویژه ای یافت. پس از فوت میرزا، به کربلا و سپس به نجف هجرت کرد و با آغاز جنبش مشروطیت به رهبری آخوند خراسانی و دیگر مراجع تقلید، مشاور و یاور سیاسی آخوند شناخته شد.(3)

بیشتر کارهای مبارزاتی و اجتماعی مرحوم آخوند با مشورت نائینی انجام می گرفت و بسیاری از نامه های آن مرحوم با نظریه و کمک ایشان تهیه می شد.(4)

ص:52

نائینی با هوش و فراست ویژه ای که داشت، رخدادهای سیاسی و اجتماعی زمان را به دقت پی می گرفت. وی در کنار فراگیری علوم و معارف دینی، به سرنوشت مسلمانان و دلایل عقب ماندگی و گرفتاری آنان می اندیشید و راه چاره می جست. ازاین رو، در دوران شکل گیری مشروطه، از هیچ کوششی دریغ نکرد و توان علمی و هنر نگارش خویش را در اختیار این نهضت قرار داد.(1)

استعمارگران و نوکران آنها با تجربه ای که از جنبش تنباکو و نیز شناختی که از قدرت و نفوذ روحانیان داشتند، همین که طلسم استبداد شکست و دیوار ستم فرو ریخت، دست به کار شدند و با اختلاف افکنی در میان رهبران مشروطه، در صدد گرفتن انتقام برآمدند. آنها آشکارا از علما بدگویی می کردند و می کوشیدند تا از نفوذ آنان بکاهند.(2)

روشن فکران خودباخته نیز هم صدا و هم سو با استعمارگران، به شایعه پراکنی و پخش مطالب بی اساس دست زدند تا مردم را به عالمان، بدگمان کنند. آنها آزادگی و برابری مشروطه را به سود خود تفسیر کردند و اسباب آزردگی علما را فراهم آوردند.

با آنکه برای درهم شکستن مقاومت استبداد، علما و توده مسلمان پیش قدم بودند، وقتی مجلس برپا شد و نمایندگان برای اعزام انتخاب شدند، یک عده سبک سر از فرنگ برگشته که در برابر سخنان و ظواهر زندگی اروپاییان خودباخته بودند، به میان افتادند و با کنایه و صراحت، از علما بدگویی کردند و روزنامه های بی بندوبار نیز سخنان آنان را منتشر ساختند.(3)

ص:53

از آن جا که مشروطه، نخستین رویارویی فرهنگ سنتی اسلام با فرهنگ غرب در ایران بود و تماس نزدیکی با ارزش های دینی و مذهبی داشت، بحث گسترده ای میان اندیشمندان و نظریه پردازان درگرفت و بین دانشمندان اختلاف پدید آمد. به دلیل نوپدید بودن این گفت وگوها در ایران، بحث و بررسی درباره درستی و نادرستی قانون های وضع شده بشری، به گفت وگو درباره خوبی ها و بدی های نوگرایی کشیده شد. در نتیجه، دو طرف گفت وگو کمتر به تفاهم دست می یافتند و بیشتر درگیر می شدند و با نقشه استبداد، بازار تکفیر و تفسیق رونق گرفت.(1)

شبهه هایی که استبدادیان به نام دین مطرح کردند، عبارت بودند از:

1. بیان معنای نادرست از آزادی؛

2. بیان معنای نادرست از مساوات؛

3. بدعت شماری تدوین قانون؛

4. دخالت دادن امت در امر امامت؛

5. دخالت دادن غیرفقیهان در امور حسبیه؛

6. بدعت و نامشروع خواندن آرای اکثریت.(2)

این گونه شبهه افکنی ها، فضایی پدید آورد که شناخت حق را از ناحق، دشوار کرد و افراد ساده لوح و ناآگاه را به تردید افکند. در این دوران پرآشوب، میرزای نائینی وارد میدان شد. او به عنوان سخن گوی مراجع مشروطه خواه نجف، دست به قلم برد و با نوشتن کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله، به این سخنان بی اساس و خرده گیری های نابجا و شبهه های اختلاف برانگیز، پاسخ منطقی و مستدل داد.

ص:54

این اثر که به مهر تأیید دو تن از مراجع بزرگ زینت یافته بود، تردیدها را زدود و بار دیگر ثابت کرد که روحانیان در هسته مرکزی روشن بینی و ژرف اندیشی قرار دارند و اهل آفرینش و نوآوری اند.

در آن فضا که گروهی مشروطه را فتنه آخرالزمان و مخالف اسلام می دانستند و گروهی نیز مخالف حرکت مشروطیت در بستر شریعت بودند، نائینی مشروطه را موافق شرع و مایه امنیت و آبادی مملکت می دانست و مخالفان آن را نادان و بی خبر از معنای مشروطه و مشروعه می خواند. به هر حال، نقش نائینی در استوار ساختن بنیاد مشروطیت اساسی و ماندگار بود. به گفته شهید مطهری:

از نظر اندیشه اصلاحی و طرح اصلاحی در جهان شیعه نیز شخصیت هایی ظهور کرده اند که اندیشه های اصلاحی در بعضی زمینه ها داشته اند. مرحوم آیت الله بروجردی، علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و علامه سیدمحسن عاملی و علامه سیدشرف الدین عاملی و بالخصوص علامه نائینی را از این نظر نباید از نظر دور داشت. شایسته است اهل نظر، اندیشه های اصلاحی این شخصیت ها را هرچند محدود به زمینه ای خاص است، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهند.(1)

شاید بتوان اثر میرزای نائینی را نخستین اثر یک پارچه و سامان یافته در زمینه طرح نظام اسلامی دانست. گرچه پیش از ایشان کتاب هایی در زمینه نظام سیاسی اسلام نوشته شده بود و از ولایت فقیه که روح حکومت اسلامی است به شکل های گوناگون در آنها سخن رفته بود،(2) ولی عرضه اصول اندیشه های سیاسی شیعه در قالبی روشن و اجراشدنی، از نوآوری های میرزای نائینی است.

ص:55

در این اثر، او آشکارا در برابر استعمارگران غرب ایستاده و با خودباختگی و خودکم بینی در برابر قدرت های بزرگ شرقی و غربی، مبارزه کرده است.

پس از انحراف مشروطیت و مرگ ناگهانی و مشکوک آخوند خراسانی، به دار آویختن شیخ فضل الله نوری و ترور طباطبایی، نائینی در صف نخست مبارزه قرار گرفت. او با ذهن باز و تحلیل و تفکر قوی ای که داشت، اوضاع سیاسی و اجتماعی را ارزیابی کرد و با در نظر گرفتن مصالح امت مسلمان، به این نتیجه رسید که از دخالت در امور مشروطه خودداری ورزد تا کژروی های آن تأیید نشود؛ زیرا برخلاف خواسته مشروطه خواهان مذهبی و روحانیان مبارز و مجاهد، به تعبیر وی: «انگوری که انتظار و امید سرکه بودن در آن می رفت، یک باره شراب گردید».(1)

ازاین رو، ایشان از حمایت و رهبری مشروطه دست کشید و به درس و بحث روی آورد. به گفته شهید مطهری: «افسوس که جوّ عوام زده محیط ما کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یک باره مهر سکوت بر لب زد و دَم فرو بست».(2)

البته این اقدام به معنای کناره گیری وی از سیاست و دست کشیدن از تلاش و چاره جویی برای رهایی مردم از چنگ استبداد نبود، بلکه او در عرصه های گوناگون سیاسی که مصالح مسلمانان در گرو آن بود، پیشتاز بود و با تمام توان به میدان می آمد، از جمله:

1. صدور فتوای تحریم انتخابات در عراق؛(3)

2. شرکت در جنگ های مسلمانان عراق بر ضد انگلیس؛(4)

ص:56

3. بازداشتن رضاخان از اجرای طرح جمهوریت.(1)

بدین ترتیب، نائینی به آنچه وظیفه داشت، عمل کرد. آن گاه که مشروطه خواهان مسیر درست را می پیمودند و به یاری وی نیاز داشتند، به یاری آنان برخاست و آن گاه که مشروطه به بی راهه رفت و مشروطه خواهان راستین از صحنه به در شدند، از مشروطه روی برگرداند که همانا وظیفه همین بود.

ص:57

تحت الحمایگی عراق دست بردارد و به حکومت ملی تن بدهد. همچنین استقلال عراق را به رسمیت بشناسد و تنها به دخالت پنهان به واسطه دست نشانده خود ملک فیصل بسنده کند.

حاکم عراق، ملک فیصل که با حمایت انگلیس بر سر کار آمده بود، به منظور قانونی جلوه دادن حاکمیت خویش انتخابات برگزار کرد.(1) عالمان آگاه که می دانستند وی دست نشانده انگلیس است و برپایی این انتخابات به منظور تحکیم حکومت اوست، با این انتخابات فرمایشی مخالفت کردند.(2) دولت عراق در واکنش به این مخالفت، آقای خالصی را که انتخابات را تحریم کرده بود، تبعید کرد.(3) در اعتراض به تبعید وی، نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی راهی ایران شدند و حکومت عراق نیز با آنان به گونه ای برخورد کرد که از اخراج و تبعید آنان حکایت داشت،(4) ولی از آن جا که تبعید علما به زیان انگلیس و عراق تمام شد، دست نشاندگان انگلیس برای پایان دادن به مسئله تبعید به گفت وگوهای دیپلماسی پرداختند و علمای تبعیدی را به نجف بازگرداندند.(5)

این سیر کوتاه و گذرا در زندگی سیاسی _ اجتماعی نائینی نشان می دهد که وی هیچ گاه از اوضاع سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی و مسلمانان غافل نبوده است، بلکه با بینش عمیق خود، رویدادهایی را که در جای جای کشورهای اسلامی رخ می داد، پی گیری می کرده است و با دل سوزی و تعهد، در سنگرهای گوناگون، از حق و عدالت دفاع می کرد. او در مبارزه با استبدادخواهان و

ص:58

ستمگران داخلی و ایستادگی در برابر استعمارگران خارجی و نیز در مخالفت با حضور زیان بار بیگانگان در سرزمین های اسلامی، پیشرو بوده است.(1)

ص:59

ص:60

ص:61

از دیدگانش بر محاسنش جاری می شد. به زینت های دنیایی بی توجه بود و خوش آمد یا بدگویی مردم، در تصمیمش کمترین اثری نداشت، بلکه همه توان خود را برای انجام تکلیف به کار می بست. حتی دو سید وارسته سیدعبدالغفار و سیدجمال الدین گلپایگانی را مراقب رفتار خویش کرده و به آنان گفته بود: پیش از محاسبه رقیب و عتید، شما نقّاد من باشید. بشر در هنگام کار، سرگرم رتق و فتق امور می شود و گاه به خطا می رود یا به افراط و تفریط می افتد. شما مسئولید که اشتباه مرا یادآور شوید که «انَّ الذّکری تَنفَعُ الْمُؤمِنین».

در رفتار و گفتارش کوچک ترین نشانه ای از بزرگ بینی دیده نمی شد و از لقب ها و تعارف ها و مقام های دنیایی بیزار بود. در مصرف بیت المال بسیار دقیق و حساس بود. به گفته مرحوم مظفر:

خوش رو بود و خوش خو. با لطف و خوش رویی خود، همه را شیفته خود می کرد. با این همه، اگر از ایشان بر میزان اسلام و دستورات شرع اقدس تقاضا[یی] می شد، با کمال خوش حالی و مسرّت انجام می داد، اما اگر خواسته ای خلاف شرع یا دستورات اسلامی بود، تغییر حالت و تأسف و تأثر و ناراحتی بر او مستولی می گشت و گاهی چنان حالش دگرگون می شد که گویا دشمن از او درخواستی به دشمنی کرده است. لذا اشخاص را در اراده او طمعی نبود.(1)

نائینی علم را در بستر تقوا آموخته و از پرهیزکاری، به سرچشمه های دانش و حکمت و معرفت ره یافت، چنان که در گفتار و رفتار و کردارش، ادب و بزرگواری آشکار بود. در این فرصت، به بیان شمه ای از فضایل اخلاقی، آداب و مقام معنوی اش می پردازیم.

ص:62

ص:63

شیخ آقابزرگ تهرانی درباره حالات ایشان در نماز می نویسد:

هنگامی که به نماز می ایستاد، بدنش می لرزید و اشک هایش بر گونه ها و محاسنش جاری می شد.(1)

عشق به نماز و ارتباط با خدا، چنان با روح او درآمیخته بود که حتی در آخرین روزها و ساعت های عمرش حاضر نبود لحظه ای نمازش از اول وقت به تأخیر افتد. آیت الله حسینی همدانی نقل می کند:

آقای نائینی بیماری تب نوبه داشتند. هر یکی دو ساعت، تب می کردند و به حالت غشوه از حال می رفتند. ساعت سه از شب گذشته بود. من گفتم اگر آقا بلند شوند و ببینند ساعت سه از شب گذشته است، ناراحت می شوند که چرا ایشان را برای نماز بیدار نکرده ایم و دوباره حال ایشان منقلب خواهد شد. به این جهت، چهار پنج ساعت که آنجا بود، همه را به عقب برگرداندیم و روی ساعت یک از شب گذشته تنظیم کردیم. وقتی مرحوم آیت الله نائینی بعد از چند ساعت بی حالی و حالت غشوه، به حال آمدند، نگاهی به آسمان کردند و با عجله فرمودند: ساعت سه است! چرا مرا برای نماز (نماز شب و تهجد) بیدار نکردید؟ بسیار ناراحت شدند، من عرض کردم: آقا ساعت سه نیست، ساعت یک است. ایشان فرمودند: نه. من چند ساعت تنظیم شده را خدمت ایشان نشان دادم، ایشان نگاه کردند و با ناراحتی فرمودند: اینها ساعت نیست. پی دان است. من از وضع آسمان و ستاره می فهمم که ساعت سه از شب گذشته است. همان جا با آن حال، برای ایشان ظرف آب آوردیم، وضو گرفتند و با حالت نشسته مشغول نماز شدند.(2)

نیایش های شبانه، سرمایه تلاش روزانه و پشتوانه مردان خدا در سیر الهی است و چشمه ساری است که پویندگان راه تکامل، از آن جرعه ها نوشیده و تشنگی خود را فرو نشانده اند. نائینی زنده دلی بود که از نیایش شبانه، حیات

ص:64

معنوی یافت و به پشتوانه آن، از آزمون های دشوار زندگی سربلند بیرون آمد. سیدمحمدهادی میلانی، از شاگردان برجسته ایشان، نقل می کند که استادش، آیت الله نائینی می فرمود: «نماز شب را شرط اجتهاد نمی دانم، ولی بدون دخالت هم نمی دانم».(1)

ص:65

هر از چند گاهی برای آستان بوسی مرقد مطهر پیشوای پرهیزکاران، علی علیه السلام، به نجف اشرف مشرف می شد.(1)

فرزند ایشان می گوید:

آن بزرگوار، همه ساله، روزهای زیارت های مخصوص حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام به کربلای معلی مشرف می شد. در ماه ذیحجه برای زیارت عرفه، در ماه محرم برای زیارت عاشورا، در ماه صفر برای زیارت اربعین و اول رجب و نیمه شعبان؛ در این پنج سفر، پنج روز تا یک هفته، در کربلای معلی اقامت می گزید.

ص:66

او در پاسخ به پرسش های شاگردان، به گونه ای برخورد نمی کرد که سبب تحقیر یا رنجش آنان شود، بلکه با حفظ حرمت و رعایت همه جنبه ها، به اشکال ها پاسخ می داد. آیت الله حسینی همدانی در این باره می گوید:

یک شب، بحث اصول مرحوم آیت الله نائینی درباره عام و خاص بود. بعد از پایان درس، به نظر برخی شاگردان برجسته درس، از جمله آیت الله میلانی، اشکالی پدید آمده بود. ایشان اشکال را در چند سطر نوشتند و من آن را خدمت آقا تقدیم کردم. ایشان اشکال را مطالعه فرمودند و از من پرسیدند: این اشکال را چه کسی به شما داد؟ عرض کردم: آقا سیدهادی میلانی. ایشان فرمود: بسیار خب. شب شنبه مرحوم آیت الله نائینی تمام درس را تکرار کردند، این در حالی بود که درس ایشان هیچ گاه تکرار نمی شد و حتی مطالب تکراری هم نداشت. مرحوم آیت الله میلانی فرمودند: استاد با تکرار درس به من فرمودند: توقع نیست از شما بعد از شانزده سال که به درس من می آیید، منظور من را از کلام متوجه نشوید.(1)

ص:67

ص:68

ساکت شدیم. او مقداری [سخن] گفت. وقتی سکوت ما را دید، بلند شد و رفت. سپس آقای مددی افزود: ما را مرحوم آیت الله نائینی تربیت کرده اند، ما هیچ گاه در مراء و جدال وارد نمی شویم.(1)

ص:69

هنگامی که شیخ مهدی که خادم آقا بود برای صرف غذا نمی آمد، آقا به غذا دست نمی زدند. نه تنها خادم را نمی گفتند جدا غذا بخورد، بلکه تا او نمی آمد و شروع نمی کرد، ایشان شروع به صرف غذا نمی کردند.(1)

مرحوم نائینی استادان و بزرگان دانش را گرامی می داشت و در برابر آنان فروتنی می ورزید و مقام خویش را از یاد می برد. هنگامی که شیخ الشریعه اصفهانی چشم از دنیا فرو بست، بر تعداد شاگردان میرزای نائینی افزوده شد. ازاین رو، شماری از شاگردان از وی خواستند برای تدریس به منبر برود. نائینی بر منبر رفت و با گریه گفت: «چه روزگاری شده است که ما باید به منبر برویم، منبری که مشایخ بزرگ بر آن می نشستند».(2)

گفتنی است که در طول سال ها خدمت گزاری وی به جهان اسلام، هیچ کس یک کلمه ناشایست از ایشان نشنید. او به حقوق دیگران توجه داشت. هرگز اوقات گران بهایش را بیهوده صرف نکرد، بلکه یا مشغول مباحثه مسائل علمی بود یا با بردباری و گشاده رویی به نیازها و مشکلات مردم رسیدگی می کرد و با آنان سخن می گفت. در مصرف، میانه رو بود و با زهد و تقوا و صرفه جویی، بیت المال مسلمانان را مصرف می کرد. تا آنجا که امکان داشت، از سهم مبارک امام و دیگر حقوق شرعی استفاده خصوصی نکرد و هزینه های شخصی را از درآمدهای دیگر تأمین می کرد.

ص:70

ص:71

میرزای نائینی، از ستارگان درخشان حوزه های علمیه تشیع در دوران معاصر است. عظمت معنوی، روح باصفا و پرهیزکار، کمال علمی، بینش قوی سیاسی و بسیاری ارزش های دیگر، شخصیت او را محبوب خاص و عام ساخته بود و همه به وی ارادت داشتند، به گونه ای که هنوز پس از گذشت بیش از نیم قرن از رحلت این بزرگ مرد، از او به استواری در علم و عمل و به عنوان اندیشمندی بزرگ یاد می شود. بدین مناسبت برای شناخت بیشتر این الگوی تقوا و سیاست، سخنان جمعی از فرهیختگان و صاحب نظران بزرگ دنیای اسلام، به ویژه مراجع و علما و دانشمندان شیعه را که ترسیم کننده شخصیت کم نظیر آیت اللّه نائینی در جنبه های گوناگون است، تقدیم می کنیم.(1)

ص:72

بود که اینها برخلاف آنها صحبت می کردند، خلاف این دستگاه ها حرف می زدند، از این جهت تبعید کردند و اینها را هم فرستادند به ایران که ما خودمان دیگر اینها را شاهدیم».(1)

ص:73

ص:74

«دانش بسیار و گسترده ای داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحله کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت. در دانش فقه، یگانه و میدان دار بود، اما در علم اصول موضوع بزرگ تر از اینها بود؛ زیرا بر کلیات دانش اصول آگاهی دقیق و کامل داشت و در آن، دقت و ژرف کاوی فوق العاده و شگفت آور انجام داد و به گونه ای شگفت آور، مباحث آن را استوار و مستحکم ساخت که آوازه دیدگاه های ژرف وی در اصول، در فضای آن روز طنین انداز شد... تا جایی که در علم اصول، مجدد به شمار آمد.

وی با این مقام و جایگاه علمی و آگاهی های گوناگون، بر سکوی بلند استادی در حوزه قرار گرفت و تلاش علمی خویش را آغاز کرد. او با روش ابتکاری خود، شاگردان بنامی پرورید؛ نامورانی که در عرصه تحقیق و نوآوری و شکوفایی دانش دین، نقش مهمی را ایفا کرده اند و در همه برهه ها و فراز و نشیب ها، مشعل حوزه را برافروخته داشتند. درس نائینی به خاطر شیوه ویژه وی در تدریس، دقت نظرها و باریک بینی های وی در پژوهش و ژرفایی و دشواریابی مطلب، بی مانند و ویژه بود. ازاین رو، در درس وی جز افراد توانا، دانشمند و صاحب نظر شرکت نمی جستند. از آن جا که طلاب مبتدی و متوسط نمی توانستند از مطالب دقیق درس بهره برند، در آن بحث جایی نداشتند. ازاین رو، درس نائینی طرف داران و اصحاب خاصی داشت. شخصیت هایی که مایه امید آینده بودند و حوزه به آنان چشم دوخته بود، در آن حلقه درس ساخته می شدند و چنین نیز شد؛ زیرا از بین آنان نخبگانی برخاستند که توانایی پیشگامی در حرکت علمی نجف را داشتند و مدرسان بنامی چون سیدابوالقاسم خویی پا به عرصه تدریس نهاد[ند].

آخوند خراسانی به خاطر روابط گرم و صمیمی پیشین با نائینی و آشنایی با

ص:75

گستردگی دانش، تیزفکری، هشیاری و آگاهی وی از مسائل جهان اسلام، او را به عنوان طرف مشورت خود در کارهای مهم و شریک بحث خصوصی و یکی از اعضای هیئت استفتاء برمی گزیند».(1)

ص:76

ص:77

داشت، نه از یک جهت بلکه از جهت های گوناگون.

یکی از آن جهت ها، قیافه ایشان بود که از آن شخصیت و بزرگی نمایان بود؛ دیگر روش لباس پوشیدن ایشان بود که پاکیزه ترین و لطیف ترین لباس ها را می پوشید.

ایشان خوی ها و اخلاقیات خود را بدون اِبا اظهار می داشت؛ چرا که بزرگ زاده بود و از معنونین دیار خود به شمار می رفت.

میرزای نائینی در نزد مراجع بزرگ، مورد اعتماد و مشورت بود. در امور مهم که اهل حل و عقد در آن جمع می شدند، نظر ایشان مورد احترام بود.

من میرزای نائینی را در آن روزگار با اخلاق فاضله و همت والا شناختم و چند روزی با ایشان در تماس بودم تا اینکه با بازگشت به نجف اشرف، از ایشان جدا شدم».(1)

ص:78

فتوا را در ضمیر آن بزرگوار دیدند و به اتفاق، ایشان را به عنوان مدرس فقه و اصول برگزیدند.

مرحوم خراسانی در گرفتاری ها و مسائل مهم، با آیت الله نائینی مشورت و در امور مهم، به رأی و دیدگاه های ایشان عمل می کرد و ازاین رو، بر تنبیه الامه و تنزیه المله تقریظ نوشت و آن را تأیید و ترویج فرمود. این کتاب میرزای نائینی در تأسیس دولت اسلامی و حکومت از نظر اسلام، برای علما کتاب استدلالی و برای عوام رساله تقلیدی به شمار می رود که احکام آن از قرآن کریم و احادیث نبوی صلی الله علیه و آله استنباط شده است. متخصصان در حقوق بین الملل و اسلام، از نگارش مانند آن ناتوانند و متفکران برآنند که این اثر، جامعِ بین عالم روحی و مقام عالی سیاسی و حاکی از فراخی نظر و دقت فکر است.(1)

تاریخ، خدمات مرحوم میرزای نائینی را در همکاری با رؤسای قیام مشروطیت ایران و انقلاب عظیم آن فراموش نمی کند.

ایشان با شرح صدر و روی باز با مردم گفت و شنود داشت و با اهل علم به گفت وگوی علمی یا مباحثه فقهی می پرداخت.

نبوغ و علم در وجود ایشان درخشش داشت و هرکس با ایشان گفت وگو و نشست [و برخاست ]داشت، فضل و فضیلت و علم و کمال و ادب و دانشمندی ایشان را تشخیص می داد و بر گستره دانش ها و اِشراف ایشان بر دانش هایی چون فقه، اصول، حکمت و فلسفه، درایه و علم حدیث، رجال، ریاضیات، نجوم و تمامی دانش های قدیم و جدید و اتقان ایشان در مبانی استنباط آگاه می شد.

ژرفای آگاهی میرزای نائینی به اندازه ای بود که هرکس از او [مطلبی]

ص:79

می پرسید، همان مجلس، پاسخ کامل را از ایشان می شنید. در کمترین مدت و با اندکی فکر و درنگ، جواب را با استدلال کامل و قانع کننده به گونه ای مشروح و روشن بیان می فرمود و پرسش کننده از این آگاهی و حضور ذهن شگفت زده می شد. مسئله پیچیده ای را که راهی برای حل آن نبود، مگر با نظر دقیق، آن را با بیان روشن ثابت می فرمود. با ادله عقلی و نظر صحیح پیچیدگی ها را روشن می فرمود، به گونه ای که برای هر یک از ما مشکل، آسان می شد و هیچ ابهامی در مسئله باقی نمی ماند.

در جوانی و در کهن سالی، در مرجع تقلید بودن و در رهبر عامه بودن، نفسی متواضع داشت. در این درجات مختلف، ایشان فرقی نکرده و به همان حالت نخست بود. هشتاد سال از عمر خود را گذرانده بود، درحالی که وقتی در خیابان و کوچه و بازار راه می رفت، ابتدا سلام می کرد، با قیافه بشاش و خلق خوش از طرف احوال پرسی و دل جویی می کرد و وضعیت داخلی و حال او را سؤال می فرمود، معلوم بود که احوال او برای ایشان خیلی مهم است و علاقه مندند که از وضعیت و احوالش آگاه شوند. این خوش رویی و راه رفتنِ ساده و خالی از تبختر و خودخواهی در شخص ایشان بود که قلوب بیشتر مردم را فریفته ایشان می ساخت. مردم با علاقه و محبت، به ایشان ارادت می ورزیدند.

از خوشی ها و لذت های دنیا و زرق و برق و جمال آن بی نیاز بود و به عالم بالاتر و کمال بیشتر، توجه داشت. فقیهی بود خالی از خودبینی، همیشه به یک گونه و یک [نوع ]زندگانی و با همان اخلاق و همان مهربانی بود. نه از گذشته متأسف بود و نه به آینده خوش دل. تمام همّ خود را به تربیت اهل علم و اهل فضل و مجتهدان صرف می کرد؛ با اخلاص و محبت فوق العاده، با جدّ و جهد خستگی ناپذیر. برای همه نمونه جدّ و جهد بود. تهذیب نفس و اخلاق و

ص:80

فروتنی و حقیقت شناسی و رسیدن به حقایق و انصراف از ماده و عالم دنیوی و توجه به آخرت در ایشان، بالاتر از حد تصور و خیال بود. معرفت نفس و توجه به عالم دیگر، مورد توجه ایشان بود».(1)

ص:81

را در اختیار و بر بیان خود تسلط کامل داشت. زبان ایشان ترجمان دل بود و بیان ایشان پیرو گام هایی بود که به سوی بهشت برمی داشت.

میرزای نائینی فکرش از دنیا و مافیها و زرق و برق دنیا به دور بود. هوای نفس خود را کشته بود، برای اینکه نزد خدای خود زنده و پایدار و جاوید بماند.

ساعتی که وارد مجلس درس می شد و بر منبر تکیه می زد، نخست به [درگاه] پروردگار یکتا دعا و زاری می کرد. در حالی که خاشع و خاضع بود، از او کمک می طلبید. همچنین درس را با دعای خاص خود، بین خود و خدا، به پایان می رسانید. همیشه در ذکر خدا و یاد خدا بود. همچنین در وقتی که مرگ را تذکر می داد، تمام خوشی های زندگانی را به هیچ می شمرد. تمام توجه و نظر و تکیه او به حیات باقی بود و دار فانی را هیچ می شمرد. همچنین در محراب عبادت تمام توجهش به پروردگارش بود، نه دیگری. توجهی به هم نشین یا همدمی نداشت؛ تنها خدا بود و بس.

فقید سعید، نفس تزکیه شده ای داشت که آن، سبب داشتن همه کمال ها و برتری ها شده و او را به مرتبه اعلای فضل و دانش رسانیده بود».(1)

ص:82

علمی خیلی برجسته بود و از نظر سیاسی، بینش عجیبی داشت و تمامی بزرگانی که داشتیم، شاگرد محقق نائینی بودند».

ص:83

«کسی که به خوبی در میان علما نامش درخشید و عنوان خوبی پیدا کرد، مرحوم آیت اللّه حاج سیدابوالقاسم خویی، از شاگردان مشهور نائینی بود و شاید حدود سی سال بعد از فوت آقای نائینی کرسی تدریس را در نجف به عهده داشته است.

مرحوم حاج میرزا باقر زنجانی نیز از علمای خوب نجف بود. علی الظاهر از شاگردان دیگر ایشان، مرحوم حاج شیخ حسین حلی بوده است و بالاخره حوزه درس، یک حوزه وسیع و گسترده ای بود و علما و فقهای زیادی استفاده کرده اند. حال چه از خود عراق و ایران و یا از کشورهای دیگر بوده اند».

«نظر ایشان هم این بود که مشروطه باید مشروطه ای باشد که طبق ضوابط شرعی عمل کند. نائینی کتابی را با نام تنبیه الامه نوشت که در این کتاب مسئله لزوم تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه را به اثبات رسانیده است و عمده نظری را که نائینی در این کتاب دنبال می کند، آن است که باید حکومتی داشته باشیم و حکومت هم باید حکومت استبدادی نباشد. مرحوم نائینی مسئله را توضیح داده که اشخاصی که به عنوان نماینده انتخاب می شوند، یک سری از مسائلی که شرعی است خداوند و دین اسلام خودش مستقلاً آنها را بیان فرموده و نباید به آنها دست زد و یک سری کارهای دیگری است که کشور برای تصمیم گیری ها و اداره [،به] آن احتیاج دارد.

نائینی به بسیاری از شبهه ها پاسخ داده و مثلاً در مسئله زمان غیبت معصوم می گویند: قاعده این است علمایی که فقها هستند و جانشینان امام هستند، آنها باید متصدی این کارها شوند، اما هیچ مانعی ندارد اگر علمایی هم بیایند این کار را بکنند. لازم نیست خودشان مستقل بیایند بلکه کسانی را آنها اجازه بدهند و آدم های صالحی باشد و نماینده باشند و تصمیم بگیرند این تصمیم ها مشروعیت

ص:84

دارد الی آخر. بنابراین، مشروطه ای که نائینی می گوید، همان مشروطه ای است که آیت الله شیخ فضل الله نوری فرموده الا اینکه شیخ فضل الله نوری خواستار مشروطه مشروعه بوده است. بنابراین، از نظر حقیقت بین این دو اختلافی نبوده. ازاین رو، مرحوم آخوند خراسانی که خود از عالمان طراز اول زمان و از مراجع معظم شیعه بود، بر کتاب مرحوم نائینی تقریظی نوشته و آن را تأکید کرده است».

«اینکه آقای نائینی از قانون اساسی پشتیبانی کرده، این طور نیست که سخنان ایشان با فرمایشات حاج شیخ فضل الله نوری دو تا باشد. آنچه نائینی می گوید قانون اساسی و آنچه را مجلس به عنوان قانون جعل می نماید، باید طبق شرع باشد و این، همان مطلبی بود که حاج شیخ فضل الله نوری می فرمودند. منتهی آنجا یک عده اشخاصی که اغراض مادی داشتند و چه بسا با بیانی که دنبال مطامعی از ایران بودند، دور هم جمع شدند و ایشان را به شهادت رسانید».

ص:85

«مرحوم نائینی حکومت اسلامی و ولایت فقیه را اثبات می کنند و ولایت فقیه را در زمان غیبت، از ضروریات می دانند. تنبیه الامه را برای ارشاد امت نوشتند؛ چون ظاهرا جریان مشروطه غیر از باطن آن بود. ظاهرش این بود برای اینکه حکومت قاجار ظلم هایی می کردند بنا بود یک حکومت عادله اسلامیه مشروطه مشروعه تشکیل شود، ولی مستعمره خصوصا انگلیسی ها جریان هایی پدید آوردند که منتهی به قتل آقا شیخ فضل الله نوری شد. میرزای نائینی از این وضع خیلی ناراحت شد و گفت ما که تنبیه الامه نوشتیم، یک چیز دیگری بود.

به هر حال در نهضت مشروطه به رهبری آقای آخوند هماهنگی و همکاری داشتند. بعد از مرحوم آخوند و محمدتقی شیرازی و شیخ الشریعه اصفهانی، ایشان در تدریس مستقل شدند و به گونه ای بود که درس ایشان مجمع علما و فضلا و محققین بود. گویا اگر کسی به درس ایشان نمی رفت، بی سواد بود».

«[در زمان] مرحوم آقای نائینی که در جریان انقلاب عراق بود، استبداد انگلیس بر حکومت عراق به نحوی شد که علمای نجف (مرحوم خالصی، نائینی و فقیه اصفهانی) اعتراضات و فعالیت هایی علیه دولت انگلیس کردند. اول مرحوم آقای خالصی را تبعید کردند و پس از اعتراض نائینی و فقیه، این دو را نیز به ایران تبعید کردند.

این دو وارد هر شهری که می شدند، مورد تجلیل قرار می گرفتند تا اینکه وارد حوزه علمیه قم شدند. مرحوم آیت الله العظمی حائری از اینها پذیرایی کرد و آقایان هم مدتی در قم ماندند و مشغول تدریس شدند تا اینکه اوضاع عراق آرام شد و این دو دوباره به نجف بازگشتند تا اینکه در سال 1355ه_. ق وفات کردند و در یکی از حجرات صحن مبارک امیرالمؤمنین به خاک سپرده شدند.

ص:86

اجمالاً ایشان از کبرا و عظمای علمای شیعه در قرن سیزدهم هستند. خلاصه اینکه مرجعیت عامه از آقا سیدابوالحسن بود، اما خواص به نائینی مراجعه کردند».

ص:87

ایشان در آن زمان با این زبان بیان می فرمودند».(1)

ص:88

ص:89

ص:90

با توجه به اینکه این گفتمان درباره موضوع های مطرح شده است، استفاده از نظریه های یک مرجع جامع الشرایط می تواند گره گشا باشد.

4. روحانیان شیعه در طول تاریخ، در زهد و تقوا و ساده زیستی و دوری از ریاست الگوی مناسبی برای مردم بوده اند. علامه نائینی نیز ستاره ای از این ستارگان بود.

ایشان با وجود مقام بالای علمی و داشتن شایستگی برای مرجعیت تامه، زیر بار این مسئولیت بزرگ نرفت و همچنان به عنوان استاد فرهیخته حوزه به تربیت شاگردان پرداخت. البته دیگر ویژگی های اخلاقی ایشان نیز در این نوشتار آمده است.

ص:91

ص:92

11. از دیدگاه علامه نائینی، عزت و استقلال مسلمانان در چه بود و وظیفه آنها را در آن برهه حساس چه می دانست؟

12. علامه درباره شورایی بودن نظام اسلامی و همچنین اعتبار رأی اکثریت چه نظری داشت؟

13. آیا اندیشه های علامه نائینی اصالت دارد یا برگرفته از نظر دیگران است؟ شرح دهید؟

14. از نقش علامه نائینی در جنبش مشروطه بگویید؟

15. نظر حضرت امام درباره علامه نائینی چه بود؟

ص:93

او با روش ابتکاری خود، شاگردان بنامی پروراند. نامورانی که در میدان پژوهش و نوآوری و شکوفایی دانش دین، نقش مهمی ایفا کرده اند و در همه برهه ها و فراز و نشیب ها، مشعل حوزه را برافروخته داشته اند.

و این گونه تا لحظه دیدار حق، در راه عزت اسلام و مسلمانان کوشید و لحظه ای از پای ننشست.

ص:94

ص:95

13. شیخ مفید، المقنعه، قم، انتشارات اسلامی، 1410 ه_. ق.

14. صادقی تهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی، عراق، انتشارات دارالفکر، 1920م.

15. عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، چاپ خانه سپهر.

16. کاظمی، شیخ محمدعلی، فوائد الاصول، تقریر درس های اصولی نائینی، انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین.

17. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

18. کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، نشر آگاه، 1362.

19. مجموعه رهنمودهای امام خمینی رحمه الله، صحیفه نور، وزارت ارشاد اسلامی.

20. مطهری، مرتضی، نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، قم، نشر عصر.

21. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

22. مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1341.

23. نائینی، میرزا محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، قم، احسن الحدیث، 1419 ه_. ق.