ص:2

ص:3

قدردانی

از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

ویراستار: محمدصادق دهقان

نمونه خوانی: محمدرضا پورفلاحتی و علی روحانی بیدگلی

حروف نگار: محمد نادری

صفحه آرا: مجید مشایخی

طراح جلد: ابوالحسن کوه کن

پی گیری و هماهنگی: علی اکبر مینایی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

دی / 1380

ص:4

ص:5

علم و معنویت، گل های همیشه معطری پروراند که با مرکب قلم و خون خود جهانی را به تعجب و شگفتی وا داشتند.

امروز پس از گذشت 80 سال شاهد دست آوردهای عظیم این منبع نور و فضیلت در عرصه های علم و عرفان و حکمت و حکومت هستیم. اینک این حوزه ی نوپا توانسته است با اتکال به خداوند منّان پایه گذار انقلابی بزرگ و بی همتا در جهان بشریت و جاهلیت مدرن باشد و شیوه ای نو را در عرصه اندیشه و عمل در انظار جهانیان قرار دهد.

در بازنمایی این مهم، پژوهش گر ارجمند جناب حجت الاسلام اولیاء شعبانی بر آن است تا در این مجموعه، گوشه هایی از زندگانی این عالِم فرزانه را در فصول مختلف زندگی بازنمایی کند. امید است مورد بهره برداری برنامه سازان قرار گیرد.

«انشاءاللّه»

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:6

ص:7

ص:8

درخواست ازدواج کرد. در این میان، رخ دادی شگفت، او را از پی گیری این کار، بازداشت.

روزی برای ادای نماز فریضه به منزل همسر دوم خود می رود. همسرش برای این که خانه را برای شوهر خلوت کند، دختر یتیمش را از آن اتاق بیرون می فرستد. دختر در هوای بسیار سرد بیرون منزل می لرزید و می گفت: مادر! من در این هوای سرد، کجا بروم؟! مادر نیز به عنوان های گوناگون می خواست او را راضی کند تا در بیرون از خانه بماند. این صحنه، محمدجعفر را به شدّت منقلب می کند. او که تاب دیدن گریه ی آن کودک یتیم را نداشت، پس از ادای فریضه، از خانه ی آن زن بیرون می آید. مدتّش را می بخشد و مهریه ی او را می پردازد. آن گاه با خدای خود، چنین مناجات می کند:

«خدایا! دیگر من برای پیدا کردن فرزند، همسری انتخاب نمی کنم که احیانا دل طفل یتیم به سبب من آزرده گردد. تو اگر بخواهی، قدرت داری از همان زن که تا به حال فرزند نیاورده، به من فرزند عطا کنی و اگر هم نخواهی، خود دانی. خدایا! امر، موکول به توست؛ می خواهی فرزند از همان اوّلی بده، می خواهی نده». (1)

ص:9

گردید. (1)

محمدجعفر، کودک را «عبدالکریم» نام نهاد؛ زیرا او را کرامتی از سوی حق می دانست. عبدالکریم نیز سال ها بعد، وسیله ی گسترش فیض و کرامت الهی بر بندگان خدا گردید. گفتنی است پس از عبدالکریم، هیچ فرزند دیگری برای محمدجعفر به دنیا نیامد.

ص:10

دارای دو فرزند دختر شد؛ خدیجه خانم (مادر آقایان دکتر عبدالهادی حایری و عبدالحسین حایری) و زهرا خانم (مادر آیت اللّه حاج شیخ احمد غروی). همسر نخست حاج شیخ، بعدها به بیماری چشم دچار شد و بینایی خود را به طور کامل از دست داد.

شیخ عبدالکریم پس از بازگشت از عتبات عالیات، هنگامی که در اراک به سر می برد، همسر دوم خود را برگزید. همسر دوم حاج شیخ، فرزند ناتنی یکی از بازرگانان برجسته ی اراک به نام حاج میرزا رحیم خوانساری بود. دختر دیگر حاج میرزا رحیم خوانساری، همسر مرحوم آیت اللّه العظمی اراکی بود.

بنابراین، آیت اللّه حایری و آیت اللّه اراکی، با یکدیگر باجناق بودند. (1) آیت اللّه حا یری از همسر دوم خویش، دارای سه فرزند شد که عبارت اند از:

1 _ آیت اللّه حاج شیخ مرتضی حایری از استادان و علمای بزرگ حوزه ی علمیه ی قم بود که در 15 اسفند 1364 درگذشت. (2)

2 _ آیت اللّه دکتر مهدی حایری نماینده ی آیت اللّه العظمی بروجردی در واشنگتن بود که بعدها در دانشگاه تهران، به تدریس، نگارش و تصنیف

ص:11

پرداخت. در تیر 1378 درگذشت. (1)

3 _ کبری خانم (همسر مرحوم آیت اللّه حاج سیّد محمّد محقق داماد یزدی). (2)

ص:12

ص:13

آموخت. (1)

عبدالکریم حدود 4 سال در شهر اردکان، سرگرم دانش اندوزی بود و تنها شب های جمعه برای صله ی رحم و دیدار با پدر و مادر، به مهرجَرد می رفت.

در حالی که هنوز 10 سال (2) از بهار عمرش سپری نگردیده بود، از سایه ی پر مهر پدر، بی نصیب گشت. از این رو، راه مهرجرد را در پیش گرفت و خود را در کنار مادر غم دیده، تنها و دور از مکتب یافت. چند سال را دور از مکتب و دوستان در روستای مهرجَرد گذراند، ولی پس از چندی، شور و شوق دانش آموزی، او را بی قرار ساخت. به همین دلیل، عشق و دلبستگی خویش به علوم دینی را با مادر در میان گذاشت. مادر، کوله بار سفر فرزندش را به سوی حوزه ی علمیّه ی یزد بست و با چشمانی پر از اشک شوق و هجران، فرزند دلبندش را راهی آن سامان ساخت. (3)

ص:14

نیز برای آن حضرت، از مردم بیعت گرفت. وی در نخستین گام، مکتب هایی بنا کرد و برای تعلیم و تربیت اهالی یزد، همّت گماشت. بدین ترتیب، یزد به صورت یکپارچه به اسلام روی آورد و از همان آغاز، به هواداری از علی و خاندان آن حضرت(ع) نامبردار گشت. (1)

یز در اواخر قرن 13 ه . ق، حوزه ی علمی پر رونقی داشت و دانشمندان بزرگی که پرورش یافته ی حوزه ی بزرگ نجف اشرف و مکتب شیخ اعظم انصاری و میرزای شیرازی بودند، در آن جا تدریس می کردند. در آن زمان، یزد 5 مدرسه ی علوم دینی داشت. که معروف ترین آن ها، مدرسه ی بزرگ و زیبای «محمّدتقی خان» _ حاکم وقت _ بود. مسؤولیّت حوزه ها نیز بر عهده ی شخصیّت بزرگی مانند «آقا مدرّس بزرگ» بود.

در این دوران، عبدالکریم وارد دارالعباده ی یزد شد و در مدرسه ی «محمّدتقی خان» اقامت گزید. وی در این مدرسه، مبادیِ اصول (2) و مغنی را نزد بزرگانی هم چون، حاج میرزا سیّد حسین وامق و آقا سیّد یحیی مجتهد یزدی (کبیر) فرا گرفت و الفیه ی ابن مالک را حفظ کرد (3). چندی نگذشت که در سایه ی کوشش شبانه روزی و خستگی ناپذیر خود به عنوان یک طلبه ی صاحب اندیشه در میان علمای بزرگ، شناخته شد و شخصیّت

ص:15

اجتماعی و معنوی اش شکل گرفت. (1)

ص:16

بر آن، از زندگی زاهدانه ی فاضل اردکانی، درس های عملی آموخت. (1)

ص:17

شیخ عبدالکریم 12 سال در حوزه ی علمیّه ی سامرّا به دانش اندوزی و تهذیب نفس پرداخت و همواره تنها وظیفه ی خود را پژوهش در علوم اسلامی می دانست. بنابراین، پس از اندک زمانی بر کرسی استادی حوزه ی علمیه ی سامرا تکیه زد و به درجه ی اجتهاد نیز دست یافت. (1)

ص:18

آشوب نهضت مشروطیّت، زمینه ی فعّالیّت علمی را برای خود مساعد ندید. از این رو، بار دیگر به کربلا بازگشت. (1)

ص:19

اللّه حایری به درخواست مردم اراک، لبیک گوید و خود را برای بازگشت به ایران، آماده کند. (1)

ص:20

سنگین مرجعیّت، در راه آموزش و پرورش صدها جوان پاک طینت و با استعداد مانند حضرت امام خمینی(ره) از هیچ کوششی، فروگذار نکرد. (1)

ص:21

معصومه(س) اقامت گزیده و با دیدن وضعیت «مدرسه ی فیضیّه» و «دارالشفاء» بسیار اندوهگین گشته بود. مدرسه ی فیضیه به گونه ای راکد بود که گویا هیچ گاه فیض کاشانی و صدرالدّین شیرازی، جلسه هایی پرشکوه عرفان و تفسیر و فلسفه را در آن تشکیل نداده اند! سالن های درس و بحث مدرسه ی بزرگ «دارالشّفاء» نیز به سکونت گاه فقیران شهریا زایران حرم مطهّر حضرت معصومه(س) تبدیل شده بود. هم چنین برخی بازاریان پیرامون حرم از حجره های آن به عنوان انبار اجناس خود بهره می بردند. طلاّب جوان نیز با مباحثه های سطحی، روزگار می گذراندند.

این گونه بود که اطرافیان حاج شیخ بارها از او شنیده بودند که می گفت: «چه می شد اگر حوزه ی علمیّه ی قم، سر و سامان می گرفت!» (1)

ص:22

دیوانگان و بیماران تبدیل شده و ابراز تأسّف نموده و می گفتند: چه می شد اگر این مدارس از غربت بیرون می آمد؛ ولی به نظر مبارک شان، مشکل و گران می آمد که ممکن باشد حوزه را از اراک به قم منتقل نمایند. [مرحوم بافقی] فرمودند: وقتی به ایشان اصرار کردم برای توقّف، موانعی ذکر کردند. جواب آن ها را دادم و گفتم: شما این اخباری را که از حضرات معصومین(ع) راجع به آخرالزّمان که: «قم، مرکز علم و دانش خواهد شد؛ (و منها تفیض العلم الی سائر البلدان) و این که در آن زمان، علم در نجف (کوفه) چون ماری به زمین فرو رفته و از قم بیرون خواهد آمد» دیده اید فرمودند: آری. گفتم: آیا قبول دارید فرمودند: قبول دارم. گفتم: نمی خواهید تأسیس این اساس، به دست شما گردد و برای همیشه این سکّه به نام شما زده شود و باقیات الصالحات شما باشد؟ فرمودند: چرا! گفتم: تصمیم بر توقّف بگذارید و به اراک پیغام دهید هرکس مایل باشد به قم بیاید. (1)

... مرحوم حایری به حال تردیددرآمده و فرمودند: استخاره خواهیم کرد که آیا صلاح است در قم مانده و به فضلا و محصّلین حوزه ی اراک که انتظار بازگشت را دارند، بنویسیم به قم بیایند؟ پس با این که کم تر به قرآن مجید، تفأّل زده و استخاره می نمودند، صبحگاهی که به حرم مطهّر مشرّف شدند، با قرآن شریف استخاره کردند. آیه ی 93 سوره ی مبارک یوسف

ص:23

آمد: (1)

اذهبوا بقمیصی هذا و ألقوه، علی وجه أبی یأت بصیرا و أتونی بأهلکم أجمعین.

این پیراهن مرا ببرید و آن را بر چهره ی پدرم بیفکنید [تا] بینا شود و همه ی کسان خود را نزد من آورید.

و اوّل جمله ای که در اوّل صفحه ی قرآن بود، آیه ی «و أتونی بأهلکم أجمعین»؛ همه ی کسان خود را نزد من آورید.» بود. پس با عزمی راسخ و قلبی مطمئن، بنا را بر توقّف گذارده و به منزل مرحوم حاج سیّد علی مصطفوی، تاجر قمی که علما و طبقات تجّار و اصناف دیگر مجتمع کرده و انتظار نتیجه و تصمیم نهایی آن جناب را داشتند، آمده و اظهار مطلب فرمودند و مردم، بی اندازه مسرور شدند».

ص:24

نواحی پیرامون آن روی آورید؛ زیرا بلا از قم برداشته شده است. (1)

درباره ی مرکز گشتن قم در آخرالزّمان نیز، امام صادق(ع) فرموده است:

زود است که کوفه (نجف) از مؤمنان تهی گردد و دانش از آن جا جمع شود و مانند ماری که در سوراخ خود می پیچد، پیچیده گردد و در شهری که آن را «قم» گویند، ظاهر شود و آن جا معدن علم و اهل فضل می گردد. (2)

ص:25

اطراف آن، انواع گیاه و سبزه می روییده است و در زبان عرب، جمع شدن آب را «قم» گویند.» (1)

علاّمه مجلسی(ره) در بحارالأنوار از رسول خدا(ص) چنین روایت می کند: «شبی که رسول خدا(ص) به معراج رفت، شیطان را دید که بر این سرزمین به زانو درآمده است و هر دو دست بر زانو نهاده و در زمین نظر می کند. رسول خدا(ص) به او فرمود: قُم یا ملعون! برخیز ای ملعون!»؛ پس بدین سبب، «قم» نامیده شد. (2)

هم چنین صفوان بصری می گوید: «امام صادق(ع) به من فرمود:

آیا می دانی چرا قم را قم نامیدند؟ گفتم: خداوند و رسول او و شما بهتر می دانید. امام(ع) فرمود: همانا قم را به این نام نهادند؛ زیرا اهل قم با حضرت قائم آل محمّد(ص) هستند و با آن حضرت قیام می کنند و بر آن استقامت دارند و حضرت را یاری خواهند کرد». (3)

ص:26

وی در حوزه ی اردکان، از دانش «مجدالعلمای اردکانی» خوشه چید. (1) پس از آن، در حوزه ی یزد از محضر استادانی هم چون: سیّد یحیی کبیر (مجتهد یزدی)، میرزا سیّدحسین وامق، میرسیّد علی مدرّس یزدی و دیگران دانش آموخت. آن گاه، راهی عتبات عالیات گردید و سطوح را نزد فاضل اردکانی، (2) شهید شیخ فضل اللّه نوری و میرزا ابراهیم محلاّتی فرا گرفت. (3) حاج شیخ در درس خارج بزرگانی مانند: سیّد محمّد فشارکی، میرزا محمد حسن شیرازی (صاحب فتوای تحریم تنباکو)، میرزا محمّدتقی شیرازی (صاحب فتوای جهاد علیه انگلستان در عراق و بنیان گذار استقلال عراق)، آخوند ملاّ کاظم خراسانی و دیگران، شرکت جست. هم چنین علوم حدیث را در محضر حاج میرزا حسین نوری، صاحب کتاب مستدرک الوسایل آموخت. (4)

پس از آن که توانست درجه و گواهی اجتهاد را به دست آورد، به دعوت حاج آقا محسن عراقی به ایران سفر کرد. ایشان از سال 1316 تا 1324 ه . ق، در اراک (5) اقامت گزید و به تدریس و نگارش پرداخت. سپس

ص:27

با رخ نمودن حوادث مشروطیّت، به عراق بازگشت و در کربلا، حوزه ی مستقلی برای خود تشکیل داد. در سال 1292 ه . ش به اراک آمد و حوزه ی علمیه ی پررونقی در آن جا برپا ساخت. (1) پس از 8 سال، به قم رفت و در آن جا ماندگار شد. بدین ترتیب، حوزه ی علمیه ی قم را در سال 1300 ه . ش بنا نهاد. (2)

ص:28

العظمی مرعشی نجفی، آیت اللّه العظمی اراکی و آیت اللّه العظمی گلپایگانی.

وجود شاگردان بی شمار آیت اللّه العظمی حایری، نشان دهنده ی توفیق ایشان در امر خطیر آموزش و پرورش شاگردان نمونه است.

ص:29

مرحوم حاج آقا بزرگ می گوید: «او این کتاب را از تقریرات استاد نامدار خود سیّد محمّد فشارکی در علم اصول تلخیص کرده است.» (1)

3 _ تقریرات آیت اللّه فشارکی. تقریر یک دوره از درس اصول حضرت آیت اللّه سیّد محمّد فشارکی است. که به چاپ نرسیده است.

4 _ کتاب النکّاح در فقه استدلالی.

5 _ کتاب المواریث در فقه استدلالی.

6 _ مجمع الأحکام. این کتاب به زبان فارسی است و رساله ی علمیّه ی ایشان به شمار می رود.

7 _ کتاب الرّضاع در فقه استدلالی در زمینه ی احکام شیر دادن بچّه. (2)

ص:30

ص:31

ص:32

چنین می نویسد: «مرحوم حایری پذیرایی نیکی از اینان به عمل آورد و مقدم شان را گرامی داشت». (1)

می توان چنین برداشت کرد که اگر آقای حایری، با این حرکت، مخالف بود، هرگز به طلاّب خود، اجازه ی استقبال نمی داد. هم چنان که در جریان های گوناگون _ مانند جریان شیخ محمدتقی بافقی _ شاگردانش را از دخالت بازداشت و دخالت آنان را حرام می دانست.

برخی نویسندگان مانند نگارنده ی کتاب «تشیّع و مشروطیّت»، اصولاً ایشان را فاقد شخصیت سیاسی معرفی کرده و چنین نوشته اند: «[آیت اللّه] حایری، روحا مردی غیر سیاسی به شمار می رفت و به نظر نمی رسد که در سراسر زندگی اش هرگز علاقه مند به درگیری در سیاست بود. [آیت اللّه] حایری مانند نایینی، نزد میرزا حسن شیرازی، سیّد محمّد فشارکی و آخوند خراسانی درس خوانده بود؛ ولی بر خلاف نایینی، همواره کوشش داشت که به صحنه ی سیاست، گام ننهد». (2)

با این حال، پس از نگاهی گذرا به زندگی ایشان، به این نتیجه می رسیم که او مردی هوشمند، با کیاست و فراست بوده است. ایشان در آن شرایط برای مبارزه با پدیده ی شوم غرب گرایی و بیگانه پرستی که زیر نام انقلاب و نظام مشروطه، رواج یافته بود، راهی جز بنیان نهادن حوزه و پرورش

ص:33

نیروهای با ایمان و اندیشمند ندید. از این رو، بدان همت گماشت و ثمره ی آن سال ها بعد پدیدار شد. (1)

ص:34

شاید این پرسش پیش آید که چرا رییس حوزه ی علمیّه ی قم با حکومت خودکامه ی رضاخانی به مخالفت برنخاست؟ و چرا در ماجرای قیام علمای تبریز و علمای مهاجر اصفهان و دیگر شهرهای ایران و قیام آیت اللّه آقاحسین قمی با آنان همکاری نکرد؟

در پاسخ می توان گفت: آیت اللّه حایری با دشواری های بسیار، حوزه ی علمیه ی قم را بنا نهاده بود. از قدرت جهنّمی رضاخان نیز به خوبی آگاه بود. افزون بر این دو، رشد سیاسی مردم در آن زمان، چندان بالا نبود که بتوان مبارزه را سازمان دهی کرد. حتی وضع فرهنگی و معاشرتی مردم قم به گونه ای بود که گویا برخی مردم نمی توانستند وضع جدید را بپذیرند و وجود طلبه ها را تحمّل کنند. به همین دلیل، آیت اللّه حایری به طلبه ها سفارش کرده بود که در برابر هرگونه بدرفتاری دیگران، گذشت کنند تا حادثه ای پیش نیاید.

در خاطرات آیت اللّه شیخ محمّد صادق تهرانی چنین آمده است: «ایشان به طلبه ها سفارش می کرد در این شهر قم اگر کسی یک سیلی زد به صورت شما، طرف دیگر صورت تان را بگیرید و بگویید یکی هم به این طرف بزن و خداحافظ». (1)

برای نمونه در قضیه ی مرحوم حاج شیخ محمّدتقی بافقی که معاون برجسته ی ایشان در اداره ی حوزه بود، نیز واکنشی نشان دادند که دیگرگونه

ص:35

بود. وقتی علما پیش حاج شیخ می روند و قضیه ی برخورد رضاخان را با شیخ محمّدتقی بافقی در صحن حرم گزارش می دهند، ایشان می پرسد: «مردم چه عکس العملی از خود نشان دادند؟ جواب می دهند: «به تدریج پراکنده شدند و رفتند». حاج شیخ چون درمی یابد که مردم در صحنه حضور ندارند و از مبارزه پشتیبانی نمی کنند و از مسایل سیاسی دورند، بی درنگ موضوع سخن را عوض می کند و می فرماید: «امسال باید درس ها را زودتر شروع کنیم و...» (1)

از این رو، آیت اللّه حایری بین دو موضوع اهمّ و مهم درگیر بود. موضوع اول این بود که با رضاخان درافتد. در این صورت، قتل عامی نظیر قتل عام مسجد گوهرشاد رخ می داد. در نتیجه، باقی مانده ی مردم، صحنه را رها می کردند، روحانیّت شیعه شکست می خورد و سازمان حوزه ی علمیه ی قم برچیده می شد. موضوع دوم این بود که کج دار و مریز با رضاخان رفتار شود تا با ادامه ی کار حوزه ی علمیه ی قم، مردان دانشمند و کارآیی برای آینده ی ایران و دنیای اسلام پرورش یابند.

آیت اللّه حا یری با دوراندیشی ویژه ی خود، راه دوم را برگزید و با وجود فشارهای همیشگی حکومت رضاخان، حوزه ی علمیه ی قم را به خوبی اداره کرد. برای ملموس تر گشتن فشارها و اندیشه های پلید رضاخان، بد نیست به این داستان توجه کنید. رضاخان در سفری به ترکیه، با آتاتورک

ص:36

دیدار کرد. آتاتورک به وی گفت: «برای غربی کردن مسلمانان، بی حجاب کردن زنان و بی دین کردن مردم، یک راه حل وجود دارد و آن هم قطع نفوذ روحانیون و پیشوایان دینی مردم است. من چنین کرده ام، به گونه ای که دیگر هیچ فرد روحانی در ترکیه وجود ندارد و حتّی پوشیدن لباس روحانی نیز جُرم است».

رضاخان نیز هنگامی که کشف حجاب را اجرا می کرد، آماده بود تا اگر مرکز روحانیّت _ یعنی حوزه ی علمیه ی قم _ و مرجع روحانی ایران _ آیت اللّه حایری _ واکنش نشان دهد، همان کند که «کمال آتاتورک» کرد. رضاخان در این راه، بسیار سرسخت بود که یک نمونه ی آن قتل عام هزاران مرد و زن با حجاب در مسجد گوهرشاد و کنار مرقد مطهّر امام هشتم(ع) است. (1)

بنابراین، کوشش آیت اللّه حایری بر این متمرکز بود که از فروپاشی این حوزه ی نوپا پیش گیری کند. دلیل دست نزدن ایشان به مبارزه ی آشکار سیاسی نیز حضور نداشتن مردم در صحنه بود. با این حال، اگر آشکارا به اصول دیانت، حمله می شد، سکوت را جایز نمی دانست و با زبان و قلم، با رژیم به مبارزه می پرداخت. ایشان در جریان کشف حجاب با ارسال تلگراف به رضاخان، هشدار داد که این کار با موازین دین مقدّس اسلام و

ص:37

آیین جعفری مباینت دارد. (1)

ایشان هرگز به ستایش رضاخان دست نیازید. وی بر خلاف دیگران، حاضر نشد یک روز در تاج گذاری رضاخان شرکت جوید و روز دیگر، بر ضد او برخیزد. ایشان با بینش سیاسی ژرف خویش، از همان آغاز، راه خود را رفت و به تحکیم پایه های حوزه ی علمیه ی قم پرداخت. او دیانت را از سیاست جدا نمی دانست، ولی آن روز احساس می کرد دین و عواطف دین داران، بازیچه ی سیاست مداران وابسته به خارج شده است. بنابراین پرورش نیروهای کارآمد و مفید برای یک مبارزه ی اصولی درازمدّت را کار سیاسی اصولی و اسلام پسند می دانست. (2)

ص:38

را بپوشند.

در این میان، آزمون وزارت معارف در قم، به دستور آیت اللّه حایری تعطیل گردید. رییس وزارت معارف و شهربانی به حضور حاج شیخ رسیدند. دلیل متوقّف کردن آزمون طلاّب را جویا شدند. حاج شیخ با صراحت تمام فرمود:

«... از عقاید من راجع به ترقیّات مملکت و وطن خود، البتّه آقایان اطّلاع دارند که همیشه آرزومندم که وطن و مملکت من هر روزه رو به ترقّی و تعالی سیر نموده و دولت به اعلی درجه ی قدرت و شوکت برسد. و چون دولت شاهنشاهی ایران دولت اسلامی است، البتّه محتاج نمایندگان و طلاّب مذهبی هستند که امور دینیّه ی مردم را به آن ها یاد داده و آن ها را به تکالیف اسلامی آگاه نمایند و تشکیل چنین مدرسه و تهیّه ی چنین طلاّب علوم دینیّه البته باید تحت نظر من و برنامه ای که من می دهم اداره شود. وزارت معارف نباید مداخله در این قسمت داشته باشد. خودم پیرو گرام آن ها را تهیّه و ممتحنین لازم را انتخاب خواهم کرد. اگر دولت قصد دارد که چنین طلاّبی تهیه نماید البتّه باید تحت نظر من باشد و اگر نمی خواهد طلاّب علوم دینیّه داشته باشد، من ابدا مداخله نکرده و در خانه ی خودم خواهم نشست و هر نوع، معارف می خواهد مدرسه را تنظیم و پیرو گرام آن ها را تهیه نماید...» (1)

ص:39

سرانجام، پس از گفت وگوهای پی در پی و تأمین نظر حاج شیخ، ایشان برگزاری آزمون را تنها در قم پذیرفتند. حاکم قم، اعتراض حاج شیخ عبدالکریم را این گونه به مرکز اطلاع داد: «ایشان فرمود که اعزام طلبه ها به طهران خیلی اشکال دارد و به جای اعزام طلبه ها به طهران باید هیأت ممتحنه به قم بیایند و امتحانات را در قم برگزار کنند.»

پاسخ این گزارش نیز چنین آمده است: «ریاست وزرا مجبور شده که به وزارت معارف دستور دهد که امتحانات را در قم به عمل آورند». (1)

با این حال، اجرای این قانون و صدور مجوّز عمامه برای روحانیان، دشواری ها و اهانت های بسیاری را برای آنان در پی آورد. مراجع شیعه برای مقابله با این تصمیم دست به کار شدند و شمار فراوانی جواز اجتهاد از سوی مراجع قم و نجف صادر گردید. همین امر سبب افزایش شمار معمّمین در برخی شهرها گردید تا آن جا که دولت مجبور شد از دارندگان تصدیق اجتهاد نیز امتحان بگیرد. (2) آیت اللّه حایری نیز برای مقابله با طرح دولت، برای شماری از افراد، اجازه ی کتبی اجتهاد و رسیدگی به امور شرعیّه صادر کرد. سرانجام دولت مجبور شد خواست آیت اللّه حایری را

ص:40

در صدور جواز بپذیرد. (1) این واکنش حاج شیخ سبب شد برخی نقشه ها و طرح های دولت در راستای محدود کردن روحانیّت، خنثی گردد.

آیت اللّه سیّد حسین بُدلا درباره ی ممنوع شدن پوشیدن لباس متداول روحانیّت می گوید: «زمانی که در مدرسه ی دارالشّفا بودم؛ حجره ی حضرت امام، محلّ تجمّع تهرانی ها بود و من هم در برخی جلساتشان شرکت می کردم. یک روز که مقابل حجره ایستاده بودم، چشمم به حسین خان عسگری _ مأمور مخفی شهربانی _ افتاد. حسین خان همراه چند نفر آژان که با لباس رسمی و پشت سر او حرکت می کردند، وارد مدرسه ی دارالشّفا شد و همه متوجّه شدند که او برای دستگیری طلاّب معمّم آمده است. رسم این بود که در چنین مواقعی، طلبه ها از راه های مختلفی که مقابل شان بود، می گریختند و به رودخانه می رفتند. حسین خان عسگری هم به هر طلبه ی معمّمی که برخورد می کرد، او را تحویل آژان ها می داد. آژان ها هم او را به نظمیّه می بردند و از او التزام و تعهّد می گرفتند که باید به لباس شخصی، ملبّس شود. حتّی اگر طلبه ی مزبور در شمار شخصیّت ها نبود، در همان نظمیّه، عبا و قبا را از تن او در می آوردند و از او تعهّد می گرفتند که دیگر لباس روحانی نپوشد _ حجرات را هم تک تک سر می زدند و طلاّب را دستگیر می کردند، تا این که به حجره ی امام رسیدند. در این حال، حسین خان برگشت و گفت: «من دستور دارم که نگذارم در میان شیعیان، جز سه

ص:41

چهار نفر معمّم باشند. یکی آقا سیدابوالحسن در نجف، یکی حاج آقا حسین قمی و یکی هم حاج شیخ عبدالکریم حایری.

خلاصه این که، روحانیون در فشار و سختی شدیدی به سر می بردند و حتّی با داشتن جواز مسافرت و جواز عمامه، باز هم از سخت گیری های دولت و عوامل او مصونیّت نداشتند. این سخت گیری بعد از نهضت عظیم گوهرشاد تشدید شد و کار به جایی رسید که روحانیون در قم ناچار بودند بین الطّلوعین، از شهر خارج شوند و به باغ ها و بیابان های اطراف بروند و هم زمان با تاریک شدن هوا به قم بازگردند.» (1)

ص:42

چگونگی برخورد شیخ محمّدتقی بافقی باخبر ساختند. رضاشاه آن چنان عصبانی شد که شبانه با یک دسته سرباز و زره پوش به قم آمد. به طور مستقیم به حرم رفت و طلبه هایی را که در آن اطراف بودند، با عصا و لگد مجروح کرد. هم چنین چند نفر را فرستاد تا شیخ محمّدتقی را آوردند و خود، او را به باد کتک گرفت. آن گاه، وی را به زندان شهربانی فرستاد. (1)

آیت اللّه حایری در چاره اندیشی ویژه ای، چنین حکمی صادر کرد: «صحبت و مذاکره در اطراف قضیّه ی اتّفاقیه ی مربوط به شیخ محمّدتقی، بر خلاف شرع انور و مطلقا حرام است». (2)

بسیاری، صدور چنین فتوایی از سوی آیت اللّه حایری را برای حفظ حوزه دانسته اند؛ زیرا اگر ایشان آشکارا از شیخ محمّدتقی بافقی پشتیبانی می کرد، نه تنها او را آزاد نمی کردند و آن توهین ها جبران نمی شد، بلکه شاید اثری نیز از حوزه برجا نمی ماند. (3) حتی در صورت درگیری مردم با حکومت، جز کشته شدن شماری بی گناه، نتیجه ی دیگری به دست نمی آمد. (4)

حاج شیخ پس از این ماجرا، به زنبیل آباد رفت و اعلام کرد: «هرکس که

ص:43

طلبه ی من است، نباید هیچ دخالتی در این جریان بکند». (1) حتّی به یکی از شاگردانش که به طور غیرعمد به فرماندار قم بی اعتنایی کرده بود، گفت: «خواهش می کنم شما هم مثل حاج شیخ محمّدتقی کاری نکنید که حوزه به هم بخورد». (2)

با وجود تفاوت هایی که در روش آیت اللّه حایری و شیخ محمّدتقی بافقی بود، روحیه ی رفق و مدارای آیت اللّه حایری سبب شد پس از نامه نگاری ها و میان جی گری های فراوان ایشان، بافقی از زندان شهربانی آزاد گردد. چه بسا اگر میانجی گری حاج شیخ نبود، بافقی هرگز از فشار طاقت فرسای زندان، رهایی نمی یافت. شیخ محمّدتقی به حضرت عبدالعظیم ری تبعید شد و تا پایان عمر زیر مراقبت های امنیتی رژیم قرار داشت. (3)

آن چه در این حرکت برای روحانیّت و مردم آشکار گردید، این بود که رضاشاه به هیچ وجه، به روحانیّت اجازه ی دخالت در امور کشور را نمی دهد. رضاخان با این برخورد خشونت آمیز، تا اندازه ی بسیاری از نفوذ روحانیّت و جایگاه اجتماعی آنان کاست. حتی برخی بر این باورند که این کار بافقی، جسارت رژیم را در حمله به حریم مقدّس حوزه افزایش داد. (4)

ص:44

ص:45

دخالت می کنند امکان دارد ملعبه ی دست این قدرت ها بوده و ناآگاهانه آب به آسیاب دشمن بریزند. من اگر در کشور فرانسه، انگلیس و روس بودم مسلّما در سیاست دخالت می کردم؛ چون خطوط سیاسی در آن جا روشن بوده و از جایی دیگر این جریانات تحمیل نمی شود. بنابراین، دخالت خود را در سیاست مقدور نمی بینم. گذشته از این، دخالت من در سیاست، مستلزم درگیری و خون ریزی است و من حاضر نیستم که باعث شوم خون بی گناهان ریخته شود. (1)

ص:46

سوی دولت و تصویب مجلس مشروط کردند. سرانجام، دولت بر خلاف تعهدهای خود، با دقت گذرانی و تفرقه افکنی میان مهاجران، توانست برخی علما را بازگرداند. هم بستگی مهاجران از هم پاشید و با مرگ مشکوک حاج آقا نوراللّه اصفهانی، هیچ نتیجه ی عملی از این حرکت، به دست نیامد.

آیت اللّه حایری بر اساس قدر و مرتبه ی هر یک از علما و طلاّب مهاجر، از آنان استقبال به عمل آورد، ولی در پی گیری اهداف شان دخالت نداشت. (1)

تنها سکوت حاج شیخ سبب شکست قیام مخالفان قانون نظام وظیفه ی عمومی نشد، بلکه موافقت مرحوم مدرّس با قانون نظام اجباری نیز فرصت را از دست آنان گرفته بود. (2) البتّه حاج شیخ، بی طرفی کامل اختیار نکرد و در نهایت، در تلگرافی از رضاشاه خواست برای شنیدن اعتراض علمای مهاجر، نماینده ای به قم بفرستد. (3)

پس، با فرض این که حاج شیخ با اصل حرکت نیز موافق بوده، صلاح را در این می دید که میان طرفین، نقش میانجی گر را بازی کند. این برداشت، با مشی محتاطانه و بی طرفانه ی ایشان هم خوانی و سازگاری بیشتری دارد.

ص:47

ص:48

درازمدّت را در نظر داشت که این هدف جز با احتیاط و بردباری، برآورده نمی شد. (1)

ص:49

دست بردار نیستند» (1)

ص:50

شاه از مسؤولیت مبرّاست و از سلطنت مطلق، برخوردار نیست. (1) در نهایت، در دیدار رضاشاه با آیات عظام نایینی، اصفهانی و حایری، آنان مسکوت ماندن جمهوری خواهی را از رضاشاه خواستار شدند. (2) بدین ترتیب، ماجرای جمهوری خواهی رضاخان با دخالت علما و آیت اللّه حایری پایان گرفت.

ص:51

وی در حالی که از شدّت ناراحتی، چشم هایش سرخ شده بود، به رگ های گردنش اشاره کرد و چنین گفت:

«... مسأله ی دین است، ناموس است، تا پای جان باید ایستاد». و پس از آن در تلگرافی به رضاخان، خشم خود را نسبت به عمل کردهای خلاف شرع او ابراز داشت. ایشان در این تلگراف می فرماید:

«... شهود خاطر همایونی بوده که احقر، همیشه تعالی و ترقّی دولت علیه را منظور داشته و اهمّ مقاصد می دانسته. فعلاً به همین منظور نظر، عرضه می دارد اوضاع حا ضره که بر خلاف قوانین شرع و مقدّس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است، البتّه بر ذات ملوکانه که امروزه حامی و عهده دار نوامیس اسلامیّه هستید، حتم و لازم است که جلوگیری فرمایید. عموم اهالی ایران، بلکه مسلمین دنیا را قرین تشکّر فرموده، امید است رفع اضطراب این ضعیف و عموم ملّت شیعه بشود. الأحقر عبدالکریم حایری.» (1)

با این که آیت اللّه حایری جایگاه ویژه ای داشتند، ولی رضاخان پاسخی محکم و تهدیدآمیز برای ایشان فرستاد. پس از آن، خود، برای قدرت نمایی بیشتر به قم آمد و به خانه ی آیت اللّه حایری رفت. رضاخان در آن جا به آیت اللّه حایری چنین گفت: «رفتارتان را عوض کنید وگرنه حوزه ی قم را

ص:52

با خاک یکسان می کنم! کشور مجاور ما (ترکیه) کشف حجاب کرده و به اروپا ملحق شده است، ما نیز باید این کار را بکنیم و این تصمیم هرگز لغو نمی شود» (1).

«پس از این ماجرا، برخی نزد آیت اللّه حایری آمدند و گفتند: چرا شما اقدام نمی کنید؟ چرا شما مبارزه نمی کنید؟ ایشان گفتند: «کسی که می خواهد قیام کند باید طرفدار داشته باشد. باید همه قیام کنند و از خودگذشتگی داشته باشند. من با نماینده ی مجلس یا وزیری که حاضر نیست از ماهی دویست تومان بگذرد و با تاجری که حاضر نیست از منافع خودش دست بکشد، چه کار می توانم بکنم؟» (2)

ص:53

توطئه و تحریک آنان گردد». (1)

ص:54

«حاج شیخ می فرمودند: هربابی از این ابواب یک متخصّص لازم دارد؛ چون ابواب فقه خیلی متشتّت و اقوال و ادلّه ی عقلیه و نقلیّه و اجماعاتش تتبّع زیاد می خواهد و افراد سریع الذّهن لازم دارد و این عمر انسانی کفایت نمی دهد که 50 باب به طور شایسته و آن طور که باید و شاید تحقیق شود. پس خوب است برای هر بابی، یک شخصی متخصّص بشود، مثل این که در طب متخصّص وجود دارد؛ یکی متخصّص گوش است، یکی متخصّص اعصاب، یکی متخصّص چشم و... هرکسی یک تخصّص دارد... حاج شیخ می فرمود: یکی متخصّص طهارت باشد، یکی متخصّص خمس باشد و همین طور، و آن و قت هر سؤال و استفتایی که می آید، به متخصّص آن ارجاع دهیم تا او جواب بدهد.» (1)

ص:55

چیز مهمّ، یعنی: علم، تقوا و اخلاق حسنه باشند. (1)

ص:56

هرچند آیت اللّه حایری درباره ی دسته بندی علوم حوزوی یا آشنایی طلاّب با علوم جدید، اندیشه های والایی داشت، ولی در بیشتر موارد، نمی توانست آن را به کار بندد. پس طرح چنین مسایلی از سوی آن مرد بزرگ، نشان دهنده ی ذهن و اندیشه ی روشن و تحوّل پذیر ایشان است.

ص:57

جسمانیِ مذکور در طریقه ی شریفه ی امامیّه _ مذهب متوسّل جعفری صلوات اللّه علیه آن چه معتقد حضرت مستطاب بندگان آیت اللّه مدّظلّه العالی است که مُستحصَل از کتاب و سنّت می دانند، مرقوم فرمایند که مورد حاجت است.»

آیت اللّه حایری در پاسخ به این درخواست، چنین نگاشته اند: «أحقر...، اعتقاد به رجعت دارم به نحو اجمال، ولی این مطلب نه از اصول دین و مذهب است که اگر فرضا کسی معتقد به آن نباشد، خارج از دین یا مذهب شمرده شود و نه از مسایل تقلید است که افراد مکلّفین لازم باشد، اجتهاد یا تقلید را به دست آورند. دانش این زمان به نحوی که حفظ دیانت مردم نمود و گفت گوی این نحو از مطالب به جز تفرقه ی کلمه ی مسلمین و ایجاد یک عداوت مضره بین آن ها فایده[ای] ندارد». (1)

ص:58

را گرد آورد و خود، امر آذوقه رسانی و اطعام آنان را به طور شبانه روزی بر عهده گرفت. بدین گونه بسیاری از آنان از مرگ و میر احتمالی رهایی یافتند. (1) البتّه این کار، تنها به سال های قحطی محدود نبود، بلکه ایشان هماره در سراسر عمر خویش به محرومان توجّه داشت.

ص:59

گذشته از اینان، «سهام الدّوله» که از بازرگانان سرشناس قم و ارادت مندان حاج شیخ بود، در وصیت نامه اش، حاج شیخ عبدالکریم و چندنفر دیگر را وصّی خود قرار داد. آیت اللّه حایری نیز آقای حاج شیخ علی مدرّس تهرانی را به عنوان نماینده ی خود تعیین کرد. آنان پس از این رسیدگی به امور وصیّت، اعلام کردند که وجهی از ثلث اموال «سهام الدّوله» باقی مانده است که باید هرگونه صلاح است، در قم به مصرف برسد. حاج شیخ نیز آن را برای ساخت بیمارستان قرار داد. (1)

این بیمارستان زمانی بنا گردید که در قم، هیچ بیمارستانی وجود نداشت. حاج شیخ برای این بیمارستان پزشکی به نام «سیّدالأطبّاء کهکی» را در نظر گرفت (2) که تمام وقت به درمان بیماران می پرداخت.

هرچند این بیمارستان با کمبود امکانات و نبود متخصص روبه رو بود، ولی بازدهِ بالایی داشت. دلیل آن نیز این بود که حالت توجّه و توسّل الهی حاکم بر بیمارستان در تقویت روحیه ی بیماران بسیار اثرگذار بود. برای نمونه، از راه تلقین مثبت، شمار فراوانی از بیماران، به صورت باور نکردنی، زودتر از موعد، بهبود می یافتند و به خانه برمی گشتند. هم چنین آمار مرگ و میر که در بیمارستان های پیشرفته، حدود 3% بود، در این بیمارستان از 2% فراتر نمی رفت! این امر، شگفتی برخی متخصّصان پزشکی را برانگیخته بود.

ص:60

هنگامی که دلیل آن را از آیت اللّه حایری جویا شدند، آشکار گردید که ایشان، کارکنان بیمارستان را در نهایت دقّت بر می گزیند تا افرادی صالح، کاردان و وظیفه شناس باشند. افزون بر آن، پرستاران را مأمور می ساخت که در تقویت روحیه ی بیماران، دوچندان بکوشند. بدین ترتیب بود که روند بهبود در این بیمارستان، به صورت چشم گیری، افزایش می یافت. (1)

خانم «مریت هاکس»؛ جهان گرد اروپایی که در سال 1933 م برابر با 1311 ه . ش، به ایران سفر کرده، در بازدید خود از شهر قم، بیمارستان حاج شیخ را از نزدیک دیده است. وی در سفرنامه ی خویش، از وضعیّت مناسب بیمارستان که به سبک جدید و به همّت آیت اللّه حایری راه اندازی شده بود، تعریف کرده است. (2)

ص:61

پرداختند و مؤسّسه های خیریّه نیز تکاپوی خود را آغاز کردند. نکته ی قابل توجّه، بسیج فوری مردم شهرهای ایران در این کمک رسانی بود که تا آن زمان، سابقه نداشت. (1)

هم چنین خود حاج شیخ به همراه علما و طلاّب، بیل و کلنگ برداشت و برای بستن سدّ بر روی رودخانه، حرکت کرد. چون مردم و دولتیان، این فداکاری را از حاج شیخ دیدند، پیش آمدند و در سدسازی به آنان کمک کردند. در نتیجه، بسیاری از بخش های شهر قم از خطر سیل گرفتگی در امان ماند. این سیل ویران گر بیش از صدها هزارتومان خسارت مالی به بار آورد. هم چنین 972 باب واحد مسکونی، ویران شد و مردم بی شماری، آواره و بی خانمان گشتند. (2)

رضاشاه نیز مبلغ 10 هزار تومان توسط فرستاده ی ویژه خود به قم فرستاد. با این حال، آیت اللّه حایری به آن مبلغ، دست نزد و آن را به یکی از بازرگانان مسؤول گردآوری کمک به سیل زدگان، سپرد. حاج شیخ، با گردآوردن شماری از اشخاص صاحب نفوذ از جمله حاکم قم، کمیته ای برای سامان دهی امور سیل زدگان تشکیل داد.

وی در گفت گوها و رایزنی های این کمیته شرکت می جست و بر کار آنان نظارت می کرد. (3)

ص:62

همچنین برای جبران خرابی های سیل، دفتری باز کرد تا هرکس هر آن چه می خواهد، کمک کند. حاج شیخ در اخذ و صرف کمک ها چنان حسّاس بود که وقتی رییس عدلیّه ی قم، اجازه داد اموال مجهول المالک صرف امور سیل زدگان شود، آن را نپذیرفت. (1)

ص:63

7 _ ویژگی های برجسته ی شخصی آیت اللّه حایری و 8 سال تجربه ی ایشان در بنیان گذاری و مدیریت حوزه ی علمیه ی اراک.

8 _ تنگ شدن عرصه بر علمای عتبات عالیات و از بین رفتن زمینه های فعالیّت روحانیان در حوزه های علمیّه ی عراق.

9 _ ضرورت بنا نهادن مرکزی اسلامی در مرکز ایران برای رویارویی با اندیشه های کمونیسم. (1)

ص:64

مدرسه، وضع نابهنجاری پیدا کرد. (1) و به محل تجمّع گدایان و دیوانگان، تبدیل شده بود (2).

آیت اللّه حایری پس از ورود به قم، به بازسازی و نوسازی مدرسه ی فیضیّه پرداخت که ساختمان کنونی از یادگارهای ایشان است. (3) حاج شیخ افزون بر بازسازی اساسی مدرسه، حجره هایی نیز در طبقه ی بالایی آن ساخت. (4) این حجره ها به گونه ای ساخته شد که به سبک معماری کهن مدرسه، آسیبی وارد نکند. بدین ترتیب، گنجایش مدرسه، بالا رفت و نمای ظاهری آن نیز از دیدگاه هنری حفظ شد. این مدرسه در زمان حاج شیخ با بیش از 100 حجره به گنجایش 300 نفر، مرکز درس اصول بود. (5)

ص:65

ص:66

ص:67

به زیارت عاشورا، بسیار پای بند بود. به ایّام محرم به ویژه روز عاشورا، توجه خاصی داشت، به گونه ای که در روز عاشورا، پیشاپیش هیأت عزاداری، و گِل به پیشانی می مالید و باپای برهنه حرکت می کرد. (1)

آیت اللّه حایری درباره ی حفظ احترام ظاهری قرآن، نیز بسیار پافشاری می کرد. ایشان می گفت: «همانگونه که اهل تسنّن هنگام قرائت قرآن، به احترام آن، در مجالس، چای و قلیان نمی دهند، بسیار خوب است که در مجالس ترحیم شیعه نیز این روش پسندیده رعایت شود» (2)

ص:68

ندارند.» به همین دلیل، آن را فروخت و با پول آن، چند دست عبای متوسّط خرید. یکی را به فرزند خود و بقیّه را به طلاّبِ مستحقّ داد. (1)

هم چنین نقل کرده اند روزی مادر دکتر محمد مصدّق _ معروف به «نجم السّلطنة» _ که مقلّد حاج شیخ بود، به ایشان می گوید: «من علاقه مندم که مخارج شخصی شما را بپردازم». حاج شیخ فرمود: «اگر می خواهید مخارج مرا به عنوان سهم امام بپردازی، قبول نمی کنم؛ چرا که این همه پول برای من آوردند، من حتّی یک شاهی را نصیب خود نکردم؛ امّا اگر می خواهی از مال طیّب و طاهر خودت به من ببخشی، می پذیرم.» بنابراین، نجم السّلطنة، ماهی 50 تومان برای مصرف شخصی به ایشان می پرداخت. (2)

هنگامی که درگذشت، قیمت همه ی اثاثیه اش به 1500 تومان نمی رسید. مبالغی نیز بدهکار بود. هم چنین هنگامی که زنده بود، حاضر نشد بدهی های خود را از بیت المال بپردازد. (3) وی حتّی برای ازدواج پسران و دخترانش، قرض کرده بود. پس از مرگ می خواستند از اموال اش، بدهی او را بپردازند، ولی دریافتند که باید همه ی زندگی و اثاثیه ی خانه اش را برای پرداخت بدهی هایش، بفروشند. البته طلب کاران که این گونه دیدند، بدهی های حاج شیخ را بخشیدند و از طلب خود گذشتند.

ص:69

حاج شیخ خانه ای از آنِ خود نداشت و با اصرار فراوانِ حاج آقا رضا جاپَلَقی _ از ثروت مندان به نام بروجرد _ راضی شد که وی، خانه ای را به فرزندانش هدیه کند. (1)

ص:70

منزلش بود، تا هنگامی که همه ی خدمت کاران وزیر دست ها بر سر سفره حاضر نمی شدند، با میهمان یا میهمانان خود، غذا نمی خورد. (1)

ص:71

حاج شیخ برای طلبه ها، پدری مهربان و دلسوز بود و به آنان، بسیار محبّت می کرد. یکی از کارهای جالب ایشان، تعیین شهریه ی معیّن برای طلاّب بود. هرکس به اندازه ای که زندگی اش بگذرد، شهریه می گرفت.

از کارهای دیگر حاج شیخ، این بود که به کسبه و مغازه دارهای اطراف حرم حضرت معصومه(س) سفارش کرده بود که «به طلبه ها نسیه بدهید. اگر هم آنان پول تان را ندادند، من پرداخت آن را ضمانت می کنم.» این عملِ حاج شیخ، پشتوانه ای برای طلبه ها بود که در تأمین نیازهای مادی خود، دغدغه فکری نداشته باشند. (1)

آیت اللّه حایری، طلاّب کم کار و بی حال را تشویق، و طلاّب کوشا را تحسین و ستایش می کرد. هم چنین به هرکس که در آزمون، رتبه ی بالاتری به دست می آورد، جایزه های باارزشی می داد. با وجود سنگینی مخارج حوزه و شمار فراوان طلابّی که اداره می کرد، هرگز دیده نشد که طلبه ای را رد کند یا کسی را برنجاند یا خجل سازد. از این رو، همه به او مانند پدری مهربان می نگریستند. (2)

ص:72

سیّد محمّد فشارکی اقتدا کرده بودم. عبایی به دوش داشتم که حاشیه اش تا چهار انگشت، زری دوزی بود. رفتم گفت: آقا! این عبای من این جایش زری دوزی است؛ اشکال دارد؟ آقای فشارکی با تندی به بنده فرمود: «هنوز این مطلب را نمی دانی؟ این قدر عاری و بری از فقه هستی که هنوز نفهمیدی به اندازه ی چهار انگشت معاف است؟! ذَهَب (طلا) در نماز، مبطل است؛ لکن مقدار چهارانگشت، مستثنی است. همین را نفهمیدی؟! [حاج شیخ] گفت: همین یک کلام باعث شد که کتاب الصلّوة را نوشتم». (1)

ص:73

از چشمانم سرازیر شد». (1)

حاج شیخ به پیروی از مولای خود، علی(ع) در نیمه های شب با لباس مبدّل به خانه ی فقیران و همسایگان می رفت و برای آنان، خوراک و پوشاک می برد. (2) به افراد درمانده، شهریه می داد و شب های عید، برای فقیران، عیدی در نظر می گرفت. در یکی از سال ها که قحطی شهر را فرا گرفته بود، به ساخت «دارالأطعام» دست یازید تا بینوایان را اطعام کند. (3)

ص:74

مدرسه ی فیضیّه روضه بود، بدین منوال بود که بعد از روضه، 4 عدد تخم مرغ آب پز را می آوردند در ایوان مدرسه ی فیضیّه با یک نان.از آن 4 تخم مرغ، یکی را همیشه به پسرش آقا مهدی می داد؛ که آن وقت بچّه بود، یکی دیگر هم به بچّه ی خادمش می داد که همیشه با آقا در آن جا بودند. آن 2 تخم مرغ آب پز را هم خودش به عنوان شام می خورد. یک وقت، دکتری آن جا بود و این غذا را که دید، گفت: «آقا! این که برای شما غذا نمی شود!». (1) غذای اغلب اوقات ایشان، نان و دوغ بود. (2) حاج شیخ به زر و زیور دنیا اهمیت نمی داد. اصلاً لباس با پارچه ی خارجی تنش نمی کرد. در تابستان، پیراهن، شلوار و قبای ایشان از کرباس بود. در زمستان نیز لباسش را از پارچه ی ایرانی به نام «بَرَک» (3) تهیّه می کرد. آقازاده های ایشان، مرحوم حاج آقا مرتضی و مرحوم حاج آقا مهدی، لباس هایشان از این پارچه های «کازرونی» بود. یک پارچه های دیگری نیز در آن جا می بافتند که مال بچّه مدرسه ها و طبقات پایین و کم درآمد بود که «فلفل نمکی» هم می گفتند که قبای بچّه های ایشان از این جنس بود. ایشان همیشه این را ترویج می کرد که ایرانی باید پارچه ی ایرانی بپوشد.

ص:75

زنی از علاقه مندان ایشان، یک توپ کرباس برای ایشان آورده بود که از آن قبا بدوزد، امّا ایشان فوت کردند و از آن کرباس، کفن ایشان را تهیّه کردند. (1) تمام فرش های منزل ایشان از گلیم بود از این گلیم های خراسانی. فقط یک قالیچه ی کوچک در بیرون منزل ایشان بود که آن را زیر خود می انداختند و می نشستند (شاید اندازه ی آن 1×5/1 متر بود)».

ص:76

گرفتند درس را تعطیل کنند. از این رو، با هم قرار گذاشتند وقتی حاج شیخ بالای منبر تشریف بردند، همه ی طلبه ها از جا برخیزند.

حاج شیخ که متوجّه قضیّه شده بود، فرمود: می خواهید تعطیل کنید؟ بنشینید! من یک چیزی بگویم، بعدا بروید. طلبه ها اطاعت کردند و نشستند. در این هنگام، حاج شیخ از منبر پایین آمد و رفت و بدین صورت، جواب مزاح آن ها را داد». (1)

ص:77

ص:78

درشت و خوانا چنین نوشته است: «فإذا ظَهَر علیکُمْ الفِتَنُ فعلیکم بالشَّیْخِ عبدِالکریم؛ یعنی، زمانی که فته و بدی ها بر شما ظاهر شد، به شیخ عبدالکریم رجوع کنید.

از خواب بیدار شدم و خدمت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم رسیدم و خوابم را گفتم و ایشان فرمود: «باید کمر ببندیم تا از هر راه ممکن اقدام نماییم». (1)

ص:79

شهریه ی آن سیّد را بدهند. من جریان را با آقای حاج شیخ محمّدتقی بافقی(قدّس سره) که مقسّم شهریه بودند، گفتم. ایشان گفتند: وجه کمی داریم واگر بخواهیم تقسیم کنیم، نصیب وبهره ی هریک از آقایان، چیز کمی (مثلاً دو قران) خواهد شد!

روز هفدهم ماه رمضان بود که من در حجره ی خود در مدرسه ی فیضیّه خوابیده بودم. در خواب دیدم که با مرحوم آقای حاج میرزا مهدی بروجردی(ره) در همان حجره، رو به قبله نشسته ایم و دو چراغ هم در حجره روشن بود. ناگهان یک آقای محترمی را دیدم که آمد و رو به ایشان کرد و گفت: حاج میرزا مهدی! حضرت رسول(ص) می فرمایند: «به شیخ عبدالکریم بگو مضطرب نباش که بر اثر گریه های امام زمان، وجوه به حوزه ی قم متوجّه شد.

من از خواب بیدار شدم. خوابم را برای آقای حا ج شیخ عبدالکریم نگفتم، لکن برای مرحوم آقای حاج میرزا هدایت اللّه وحید گلپایگانی(قدّس سره) نقل کردم. چندی بعد، دوباره بعضی نزد من آمدند تا برای گرفتن شهریه ی آن سیّد و رسیدگی به وضع خانواده اش، اقدامی بشود و وضع آنان را به آقای حاج شیخ عبدالکریم برسانیم. من قضیّه را با آقای شیخ محمّدتقی بافقی(قدّس سره) در میان گذاشتم. ایشان گفتند: بیا تا با هم به حضور آقای حاج شیخ برویم. خلاصه، با هم به منزل آقا رفتیم. اتفّاقا وقتی رسیدیم که آقا می خواستند از بیرونی به اندرون بروند. هنگامی که ما را دیدند، فرمودند: کاری داشته اید که این جا آمده اید؟ من گفتم: وضع خانواده ی فلان آقا که برای تبلیغ رفته است، خوب نیست. شهریه ی او را

ص:80

می خواستم تا به خانواده اش برسانیم. ایشان رو به من کردند و فرمودند: خواب شما هم به ما رسیده و از رؤیاهای صادقه است و وجوهی برای ما رسیده است.» (1)

ص:81

مرحوم سیّدجواد رفتیم. در آن جا قدری گردش و مذاکره ی علمی نموده تا ظهر، نهار را صرف و ساعتی خوابیدیم. در آن موقع، لرز شدیدی به من عارض شد. دوستان، آن چه عبا و روانداز بود، بر من انداختند، باز می لرزیدم! پس از ساعتی، تب بسیار سوزانی کردم و کم کم حس کردم که حالم بسیار خراب است. به رفقا گفتم: مرا زودتر به منزلم برسانید.

رفقا وسیله ای فراهم کرده و مرا به شهر آورده و به منزلم رسانیدند. در آن جا، بی حال و حس افتادم. کم کم حواس ظاهره ام از کار افتاد. یک مرتبه به یاد خواب سه شب قبل افتادم. علایم مرگ را در خود مشاهده کردم و ناگهان دیدم دو نفر ظاهر شده و از راست و چپ من نشستند و به هم نگاه کردند و گفتند: اَجَل او رسیده، مشغول قبض روح او شویم.

من در آن حال، مرگ را معاینه [مشاهده] کردم. از راه قلب، توجّهی به ساحت مقدّس حضرت سیّدالشهدا امام حسین(ع) نموده، عرض کردم: مولای من! از مرگ هراس و ترس ندارم و لکن از این می ترسم که دستم خالی است؛ کاری نکرده و زادی تهیّه ننموده ام؛ شما را به حقّ مادرتان صدّیقه طاهره(ع) شفاعت کنید که خدا، مرگ مرا تأخیر اندازد تا فکری به حال خود نمایم.

تا از راه دل، این توسّل را نمودم، دیدم شخصی وارد شد و نزد آن دو آمده و گفت:

حضرت سیّدالشّهدا فرمودند: شیخ عبدالکریم به ما توسّل نمود و ما هم نزد خدا شفاعت کردیم که عمر او را دراز و اَجَل او را تأخیر اندازد و خداوند اجابت فرمود. شما روح او را قبض نکنید.

ص:82

پس، آن دو، به هم نگاه کرده و رو به آن شخص نموده و گفتند: سمعا و طاعةً، و از جا حرکت کردند و سه نفری صعود نمودند.

در آن هنگام احساس کردم که حالم بهتر شده است. صدای گریه و زاری و ناله خانواده ی خود را شنیدم که به سر و صورت خود می زدند. آهسته دست خود را حرکت دادم و چشم خود را گشودم. دیدم چشم مرا بسته و رویم چیزی کشیده اند. خواستم پایم را جمع کنم. ملتفت شدم که شست مرا هم بسته اند. پس، دستم را بلند کردم برای برداشتن چیزی که رویم بود. شنیدم می گویند: ساکت شوید، گریه نکنید که حرکت دارد، و آرام شدند و روی مرا برداشتند و چشمم را گشودند و پایم را فورا باز کردند. با دست، اشاره به دهانم کردم که آبم دهید. پس، آب به دهانم ریختند و کم کم از جا برخاسته و نشستم و تا 15 روز، ضعف مفرط و کسالت داشتم. از آن حالت، الحمدللّه به کلّی رفع نقاهتم شده و بهبودی یافتم. و این از برکت مولایم حضرت حسین(ع) بود. آری به خدا قسم!». (1)

ص:83

اشرف بودم، خدمت خانه ی ایشان را بر عهده داشتم و از بیرون، نان و گوشت و لوازم، برای اهل منزل می خریدم و می آوردم. در همان مواقع، ایشان را در خواب دیدم [در حالی که] در کریاس (1) منزل خود بودند و دست شان را بوسیدم و گفتم: آقا! نجات در چیست؟ فرمود: در تزکیه ی نفس و توجّه به بچّه های من». (2)

ص:84

حال آقایان و وضعیّت حوزه را پرسید. به عرض رساندم: خدای را سپاس! خدمت گزاری وارد شد و چای آورد. فرمود: برای آقای صدر هم بیاور. گفتم: «اگر میل دارید، من هم خدمت شما باشم. فرمود: خیر، شما کار دارید و با شما کار دارند و باید بروید».

همان طوری که با حاج شیخ صحبت می کردم، گاه به منظره ی زیبا و دل انگیز باغ نیز نظاره می کردم و او با فراست دریافت که منظره ی باغ، برای من جالب است، کمی بلند شد و هردو دست را بلند کرد و فرمود: «لَدَی الکریم حلَّ ضیفا عبده؛ بنده ی پروردگار، میهمان خدای کریم گردید». (1)

ص:85

هم اعتقادی علمی داشتند، هم اعتقاد دینی و تقوایی». (1)

امام در جای دیگری درباره ی این مرد بزرگ می فرماید: «بزرگی او همین مقدار بس که توانست در آن زمانِ سخت که رضاشاه تصمیم داشت حوزه و روحانیّت را نابود کند، حوزه ها و بلکه روحانیّت را حفظ کند و این امانت را به ما داده است تا ما به دیگران رد کنیم». (2)

ص:86

در برابر جنایت های رضاخان و فشارهای او بر حوزه ایستادگی کرد و در حادثه ی کشتار مسجد گوهرشاد و بسیاری دیگر از دشواری های پیش آمده برای ملّت مسلمان ایران و حوزه های علمیه، هوشیاری به خرج داد. سرانجام آن بزرگ مرد در شب 10 بهمن 1315 ه . ش، برابر با 17 ذیقعده 1355 ه . ق (1)، پس از 79 سال (2) زندگی بابرکت، بر اثر حمله ی قلبی (3) درگذشت.

ص:87

آیت اللّه حاج شیخ ابوالقاسم کبیر، در بالاسر حرم حضرت معصومه(س) که آن زمان «قُبّة العلماء» نامیده می شد، در کنار آرامگاه ده ها مجتهد دیگر به خاک سپردند. (1)

ص:88

پس از درگذشت آیت اللّه حایری، عرصه بر روحانیّت، بیش از پیش تنگ شد. نگارنده ی کتاب «آثار الحجّة» در این باره چنین آورده است: «دولت پس از مرگ حاج شیخ... به اهل علم، کنایه می زدند که چرا شما معطّل هستید؟ بزرگ تان مُرد، دیگر چه می خواهید؟ بروید از قم و متّحدالشّکل شوید و متفرّق گردید. دوره ی آخوندی تمام شد». (1)

این وضعیّت تا آمدن آیت اللّه بروجردی ادامه داشت. در این دوران، نه تنها حوزه ی علمیه ی قم در فعالیّت های خود به پیشرفت و گسترش دست نیافت، بلکه از سوی حکومت، به محدودیت های سخت تری نیز دچار گردید. (2)

ص:89

ص:90

ص:91

ای بسا کس مُرد و کس آگه نشد

از عیانش مَبدی ء و مَخْتَمی

لیک اندر مرگ مردان بزرگ

عالَمی گرید برای آدمی

عالَمی گردد قرین درد و رنج

گر بمیرد برگزیده عالِمی

آیتی چون حایری رفت از جهان

یک جهان گردد غریق ماتمی (1)

ص:92

داد علمش شهره ی دستان شهود و داستان است

حجّت کبری ز بعد حضرت صاحب زمان است

آن که از جودش، زمین ساکن، گریان آسمان شد (1)

ص:93

نگرانش فرمود: «إنّی أعلَمُ مالا... تعلمون؛ من از اموری نسبت به آدمیان آگاهم که شما بی خبرید».

وه! چه مقامی و چه شکوهی! اینان مصداق آشکار کلام حق گشته اند که: «عبدی أَطَعْنی حَتّی أَجعلُک مثلی؛ ای بنده ی من! از من پیروی کن تا تو را مانند خودم قرار بدهم، تا هرچه اراده کنی، بیافرینی و...» باری، خداوند عزیز به پاس مقام والای آنان می فرماید: «خَلَقتُ الأَشیاءَ لِأَجعلَکَ وَ خَلَقتُکَ لِأَجلی؛ همه چیز را برای تو آفریدم؛ ولی خودت را برای خودم» و چه مقامی بالاتر از معشوقِ خدا بودن است؟!

این رادمردان که در صحنه ی علم و عمل، به مقام استادی رسیدند و نشان افتخار «أُمناء الرُّسُل» را به دست آوردند، در میدان مبارزه با شیطان درونی و بیرونی نیز پیروز گشتند. آنان زنجیرهای هوس و شهوت را از هم گسستند و شیطان پلید را به خاک ذلّت و خواری نشاندند. از این رو، شیطان هراسان و درمانده، در محضر ربوبی به شکست خود اعتراف کرده: «الاّ عبادُک منهُم المُخلَصینَ» و گفته بود که در صحنه ی مبارزه، تنها حریف برتر، عالم ربّانی است و بس. و آن گاه ملایکه به پاس این پیروزی حاضر شدند تا آخر عمر، بال های شان را فرش گام های ملکوتی آنان سازند. اینان گوهرشناسانی هستند که صدف های تشیّع را از مروارید ناب حقیقت، سرشار یافتند و فرمایش رییس مکتب خود، امام صادق(ع) را تصدیق کردند که فرمود: «اگر مشرق و مغرب عالم را زیرپای گذارید، گوهر ناب دانش را جز از ما نخواهید یافت». آنان با معرفت و صفای باطن، با خداوند معامله کردند؛ زیرا می دانستند:

ص:94

بی معرفت مباش که در «مَن یزید» عشق

اهل نظر، معامله با آشنا کنند

خدا نیز کالای بی غل وغش آنان را دید و پسندید. پس حاض

ر شد که نور علم را در صندوقچه ی «أَمْن» آنان به ودیعت نهد: «العلمُ نورٌ یَقذِفُهُ اللّهُ فی قلبِ مَن یَشاءُ».

آنان جرعه نوشانی اند که جام های پیاپی «خطبه ی متّقین» را سرکشیده و قامت نازنین جوارح و جوانح خود را با بندبند این ویژگی های روحانی آراسته اند. مستان خودباخته ای هستند که با شناخت خویشتن، بر چکاد فرازمند معرفت الهی عروج کرده اند و در اوج مستی به سر می برند. اینان لحظه ای حاضر نشدند از این خواب خوش مستی، بیدار و هوشیار شوند. طبیبان دوّاری هستند که با نسخه های شفابخش محمّدی، یک عمر برای بهبودی بیماران روحی کوشیدند و به بیماران خود، کارت بیمه ای دادند که با مُهر عمل، آراسته شده بود.

باغبانانی هستند که در بوستان رسالت و باغستان محمّدی، با خونِ دل، نهال هایی به یادگار گذاشتند که خود اینک به درختان تنومندی بدل گشته است. آنان در بیابان زندگی، خار سرزنش ها و ملامت ها را تنها به شوق رسیدن به کعبه ی مقصود، تحمّل کردند و پس از یک عمر مراقبت، با قلبی سرشار از امید و اطمینان، به سوی معشوق خود شتافتند.

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق

ثبت است بر جریده ی عالَم، دوام ما

ستاره ای از کویرعلی اصغر عرفان

ص:95

از کویر آمده بود؛ با گام هایی خسته، ولی استوار. با دستانی که زحمت سال های کار را به تصویر می کشید. با چشمانی که چشمه ی مهربانی بود و نگاهی ژرف که تا افق امتداد داشت. گنجی از رنج بر دوش می کشید و از غصّه های روزگار، قصّه های بسیار در خاطر داشت.

او «صبر» را در زندگی مالامال از ملال مردمان کویر، «قناعت» را با زندگی در کمبود کیمیای آب، «حیا» را در اندرونی های خانه های کاه گلی شهر، «صلابت» را در بادگیرهای برافراشته در برابر باد و «زیبایی» را در گل بُته های کاشی های مساجد دیده بود.

او درس «ایمان» را از مردمان شهری که به «دارالمؤمنین» معروف بود، «معرفت» را در سینه های کبود سینه زنان حسین و در رود جاری چشم نوحه گران او و «عشق» را در اعجاز شگفت شفایش از مولا آموخته بود.

اینک بر توسن آرزو و اشتیاق، به همراه مادر، راهی بس دراز در پیش داشت. او پدر را در نامهربانی های روزگار به خاطره های کودکی اش سپرده بود و اینک نام پدر، تلخی جان کاه یتیمی را تداعی می کرد.

سختی راه را، عشق وصال آسان می کرد. ذوق استشمام بوی سیب بهشتی، اشتیاق شنیدن صدای بال فرشتگان، عطر جاویدان تربت پاک، شیرینی اشک در رواق، حس غریب هم آغوشی با ضریح شش گوشه، این همه شور و شعور، فرسنگ ها راه را در نظر او، گامی کوچک جلوه می داد.

کربلا، آغاز عشق و نخستین منزل مقصود بود. شیخ، شیرینی هم نشینی با دیگر میهمانان افلاکی خاک عراق را نیز چشید و از جام وجود آنان، جرعه های بسیار نوشید. حاصل سال ها رنج غربت، زانو زدن در برابر استاد، مبارزه با وسوسه های شیطانی، تجربه ی چنگ زدن های شکم در گاه

ص:96

گرسنگی و ریختن روشنایی چشم به سیاهی کتاب، گنجینه ای ارزش مند شد که شیخ را هنگام بازگشت به وطن، همراهی می کرد. او این گنج پرقدر را ذره ذره در طول سال های هجرت مقدّس خویش از محضر استادان بزرگ آن دیار اندوخته بود.

اینک مام وطن در انتظار کودک فرهیخته اش، آغوش گشوده بود و می خواست چشمان خسته ی جوانانش را با چلچراغ وجود او، روشن سازد و دل های تشنه ی معرفت را سیراب گرداند. شیخ این رسالت سنگین را بر شانه های خویش حس کرد و آمد تا آموزنده ی خصلت ها، دانش ها و ارزش هایی باشد که آموخته است و چه شگرف آمد!

اکنون بر سطر سطر کتاب زمان، نام جاودانه اش ثبت است و حرکتی که بنیان نهاد، تا کرانه های روزگار جاری است. جسم او سال هاست که در خاک خفته است، ولی نامش آویزه ی افلاک است. آری، راه و یادش تا همیشه ی دنیا زنده است.

ما نام آن ایستاده بر بلندای تا ریخ را هماره ارج می نهیم و دل به راهش می سپاریم. یادش را گرامی می داریم و سلامی از سپیدترین سلام ها، نثار روح آسمانی اش می کنیم.

ص:97

ص:98

ص:99

باری، این گونه تلاش های خداپسندانه، باید زمینه ساز چنین کارهای بزرگی شود. بایسته است در برنامه ها، به این نکته دقت شود که پی آمدهای نیک کاری که با اخلاص و برای رضای الهی انجام شود، فراوان است.

3 _ روش سیاسی آیت اللّه حایری(ره) در برخورد با جریان های سیاسی و دولت طاغوت، از اموری است که باید بدان توجه کرد. نهال نورس حوزه ی علمیه ی قم که تازه ریشه دوانده بود، ممکن بود با اندک باد ناموافقی به زردی بگراید. در این میان، تدبیر این رادمرد سبب شد که حتّی توفان حوادث نیز نتواند به این نهال تازه پا، گزندی برساند. ایشان بر اساس اصل عقلایی و اسلامی اهم و مهم، با سکوت و بردباری در برابر برخی تحریک های قلدر مآبانه ی رضاشاه، ایستاد و حربه را از دست او گرفت. رضاشاه که به تقلید از آتاتورک، راه پیشرفت کشور را در نابودی اسلام و از بین بردن نهاد روحانیت می دانست، در کمین نشسته بود تا اندیشه های شیطانی خود را به انجام رساند. با این حال، هوشیاری و آینده نگری آیت اللّه حایری(ره)، او را خلع سلاح کرد و با شکست روبه رو ساخت. این روش نشان دهنده ی آن است که در درگیری های سیاسی کنونی نیز نباید امر اهم فدای امر مهم گردد. پس باید کوشید برخی مسایل ساده ی جناحی، امنیت اقتدار ملی را زیر سؤال نبرد و وحدت ملی و اسلامی، خدشه دار نگردد.

ص:100

ص:101

ص:102

ص:103

3 _ آیت اللّه حجت(ره)

4 _ آیت اللّه العظمی محمدرضا گلپایگانی(ره)

11 _ 2 تن از استادان آیت اللّه حایری را نام ببرید؟

1 _ آیت اللّه سیدمحمدفشارکی

2 _ آخوند خراسانی

12 _ یک اثر از آثار علمی آیت اللّه حایری را نام ببرید؟ دُرَر الفواید

13 _ در کدام ماجرا، آیت اللّه حایری در اعتراض به گسترش مسایل ضد اسلامی، به رضاشاه تلگراف فرستاد و هشدار داد؟ کشف حجاب

14 _ آیت اللّه حایری در چه سالی درگذشت؟ 1315 ه . ش

15 _ او کیست؟

این عالم بزرگوار، فرزند مرحوم آقامحمدجعفر مهرجردی یزدی است که یکی از کشاورزان پرهیزکار «مهرجرد» میبد یزد، بود. ایشان دوران جوانی را در آن سامان به تحصیل گذرانید و پس از تکمیل مقدمات، به یزد آمد. مقدمات و سطوح را نزد علمای آن زمان یزد مانند: آیت اللّه حا ج سیّدیحیی بزرگ و دیگران به پایان رسانید. آن گاه به عتبات عالیات رفت و از محضر نوابغ علمی و فقاهت آن روز مانند: آیت اللّه آقامیرزا ابراهیم محلاّتی، آیت اللّه آقاسیدمحمّد فشارکی اصفهانی، آیت اللّه میرزا محمدتقی شیرازی و آیت اللّه حاج شیخ فضل اللّه نوری در سامرا بهره گرفت. چندین سال نیز در حوزه ی درس آیت اللّه میرزا بزرگ شیرازی حاضر شد. پس از درگذشت، ایشان با استاد دیگرش، آقا سیدمحمدطباطبایی فشارکی اصفهانی به نجف اشرف آمد و از محضر این استاد بزرگ، دانش آموخت. بنا بر

ص:104

دعوت مردم اراک، به آن جا رفت و حوزه ی علمیه ی اراک را بازسازی کرد. بدین صورت، آن شهرستان تازه بنیاد را به مرکز علم و مجمع فضلا و دانشمندان تبدیل کرد. پس از 8 سال به قم وارد شد و حوزه ی علمیه ی بزرگ قم را بنا نهاد. سرانجام در سال 1315 ه . ش دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. (1)

ص:105

8 _ درباره ی اندیشه های فقهی ایشان و تفاوت آن با نظر دیگر فقها توضیح دهید.

9 _ درباره ی خدمات اجتماعی آیت اللّه حایری توضیح دهید.

10 _ درباره ی خدمات فرهنگی و آثار علمی آیت اللّه حایری توضیح دهید.

11 _ درباره ی زندگی علمی، استادان و شاگردان آیت اللّه حایری توضیح دهید.

12 _ درباره ی شیوه ی تدریس و برخورد آیت اللّه حایری با طلاّب توضیح دهید.

ص:106

ص:107

10 _ حایری، عبدالهادی؛ تشیّع و مشروطیّت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1364 ه . ش، چاپ دوّم.

11 _ حسن زاده، سیّدمجید، شیخ فضل اللّه نوری در ظلمت مشروطه (دیدار با ابرار 65)، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار 1374 ه . ش.

12 _ حکیمی، محمّدرضا، بیدارگران اقالیم قبله، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم، 1362 ه . ش.

13 _ دستغیب، سیّدعبدالحسین، داستان های شگفت، تهران، انتشارات صبا، آذر 1361 ه . ش، چاپ دوم.

14 _ دوانی، علی؛ نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377 ه . ش، چاپ دوم.

15 _ رازی، محمّدشریف، آثار الحجّة یا تاریخ و دایرة المعارف حوزه ی علمیه ی قم، قم، کتاب فروشی برقعی، 1332 ه . ش.

16 _ رازی، محمدشریف، گنجینه ی دانشمندان، تهران، کتاب فروشی اسلامیّه، 1352 ه . ش.

17 _ شعرباف، رضا، سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی به روایت جمعی از فضلا، تهران، انتشارات پیام آزادی، 1376 ه . ش، چاپ نهم.

18 _ صادقی تهرانی، محمّد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی 1920 عراق و نقش علمای مجاهدین اسلام، قم، انتشارات دارالفکر.

19 _ عباس زاده، سعید، شیخ عبدالکریم حایری نگهبان بیدار، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تابستان 1377 ه . ش، چاپ اوّل.

ص:108

20 _ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، کتاب خانه ی آیت اللّه مرعشی نجفی

21 _ فیّاضی، عمادالدین، حاج شیخ عبدالکریم حایری (مؤسّس حوزه علمیه قم)، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378 ه . ش، چاپ اوّل.

22 _ فیض، عبّاس، گنجینه ی آثار قم، قم، چاپ خانه ی استوار، ج اوّل (1349 ه . ش)، ج دوم (1350 ه . ش)

23 _ قاضی «شکیب»، نعمت اللّه، علل سقوط حکومت رضاشاه، تهران، انتشارات آثار، 1372 ه . ش.

24 _ قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، تصحیح و تحشیه سیّد جلال الدّین طهرانی، تهران، مطبعه ی مجلس (کتاب خانه ی طهران)، 1313 ه . ش.

25 _ قمی، شیخ عبّاس، فوائد الرضوّیه، تهران، کتاب خانه ی مرکزی، بهمن 1327 ه . ش.

26 _ کریمی جهرمی، علی؛ آیت اللّه مؤسّس مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حایری، قم، انتشارات دارالحکمة، 1372 ه . ش.

27 _ کفایی، عبدالحسین مجید؛ مرگی در نور (زندگی آخوند خراسانی)، تهران، کتاب فروشی زوّار، تیر 1359 ه . ش.

28 _ مجلسی، محمّدباقر، بحارالأنوار، بیروت، داراحیاء التّراث العربی، 1403 ه . ق، چاپ سوم.

29 _ مختاری، رضا؛ سیمای فرزانگان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه ی علمیه ی قم، تابستان 1375 ه . ش، چاپ نهم.

ص:109

30 _ مستوفی قزوینی، حمداللّه، نزهة القلوب، تهران، کتاب خانه ی طهوری، اسفند 1366 خورشیدی.

31 _ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ی ایران، تهران، 1362 ه . ش، چاپ دوم.

32 _ مهدوی، سیّدمصلح الدین، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، قم، چاپ خیام، و نشر الهدایة، 1367 ه . ش.

33 _ ناصرالشریعة، شیخ محمّدحسین، تاریخ قم، با مقدمه و تعلیق و اضافات علی دوانی، قم، چاپ حکمت.

34 _ وفایی، عبدالوحید، سیمای قم (دیار ابرار 10)، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تابستان 1373 ه . ش، چاپ اوّل

35 _ هاکس، مریت، ایران افسانه یا واقعیّت، خاطرات سفر به ایران، برگردان: محمّدحسین نظری، محمدتقی اکبری و احمد نهایی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368 ه . ش.

36 _ هفتاد سال خاطره از سیّدحسین بُدلا، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378 ه . ش، چاپ اوّل.

37 _ یزدانی، مرضیه، اسناد مهاجرت یهودیان ایران به فلسطین (1330 _ 1300 ه . ش) تهران، انتشارات سازمان اسناد ملّی ایران، 1374 ه . ش، چاپ اوّل.

ص:110