ص:2

راه روش_ن

درسهایی از نهج البلاغه

(1)

ارزش دانش

ص:3

مؤلف : دکتر نادر فضلی / حروفچینی : انتشارات نبأ / لیتوگرافی : نبأ

اسکرین چاپ وصحافی : رامی_ن / چاپ اول : 1381

شمارگ_ان : 5000 نسخه / قیمت : 3500 ریال / ک_د : 77 / 147 ه_

ناش_ر : انتشارات نبأ / ته_ران ، کارگر شمالی ، کوچه هما، پلاک 6

تلف_ن : 8 _ 6421107 فاکس : 6944615

شابک : 8 _ 86 _ 6643 _ 964 ISBN: 964 - 6643 - 86 - 8

ص:4

بِسْ_مِ اللّ_هِ ال_رَّحْم_انِ ال_رَّحی_مْ

ص:5

و مهجور و دورافتاده است ، « برادر قرآن » از او هم غریب تر و مهجورتر است .

همان گونه که ضرورت دارد تا هرچه بیشتر با «قرآن» و آموزه های آن آشنا شویم ، لازم و به جا است تا با «نهج البلاغه» نیز آشنا شویم و تعالیم الهی و آسمانی آن را به کار ببندیم .

اینک می خواهیم گام به گام پیش برویم و آرام آرام با « نهج البلاغه » آشناتر و مأنوس تر شویم . می خواهیم کوتاهی هایمان را جبران کنیم ؛ می خواهیم حرف و سخن را کناری نهیم و پای در میدان عمل بگذاریم . می خواهیم در برنامه ی « راهِ روشن » ، « نهج البلاغه » بیاموزیم . می خواهیم در فرصت هایی کوتاه ، با بخش هایی برگزیده از این کتاب شگفت انگیز آشنا شویم و آموزه های آینده ساز و آخرت پرداز آن را در زندگی فردی و روابط اجتماعی به کار گیریم .

شما را به هم راهی و هم گامی در این مسیر مقدس فرامی خوانیم .

گام هایتان در پیمودن راه « علی » علیه السلام هماره استوار باد !

ص:6

« ارزش دان_ش »

این موضوع را به عنوان نخستین مبحث برگزیده ایم . چنین کرده ایم تا بگوییم والاترین هدف را در آموختن «نهج البلاغه» ، « دانایی » می دانیم .

« ارزش دانش » را در هفت درس تدوین کرده ایم. نکات ارزنده ای را در این دروس با این عناوین می آموزیم :

* بهترین دل ها

* گروههای مختلف مردم

* دانش و دارایی

* ثمره ی دانش

* حیات جاودانه

* غربت دانش

* مرگ دانش

مباحث مذکور برگرفته از سخنانی ماندگار است که حضرت علی علیه السلام خطاب به یکی از یاران خویش فرموده است . این سخنان در بخش « حکمت های نهج البلاغه » آمده است . گفتنی است که بخش پایانی آن

ص:7

بیانات را جداگانه در کتابی دیگر تقدیم شما خواهیم کرد .

روش ما در این کتاب چنین است :

_ ابتدا متن عربی را در هر درس نقل می کنیم

_ سپس واژه هایی را که در درس آمده ، توضیح می دهیم

_ آن گاه به ترجمه ی درس می پردازیم

_ و در پایان شرحی کوتاه درباره ی درس بیان می کنیم

شما باید بتوانید :

1 _ متن عربی را سلیس و روان بخوانید .

2 _ معنای واژه ها را خوب به خاطر بسپارید .

3 _ با توجه به معنای واژه ها ، ترجمه را خوب بفهمید .

4 _ شرح کوتاهی از متن ارائه دهید .

5 _ در پایان به پرسش های مربوط به درس جواب دهید .

ص:8

ص:9

آمده است . از سویی دیگر ، عمق معانی و زیبایی کلام ، در دل همین واژه ها نهفته است و برای دستیابی به ژرفای نهج البلاغه دانستن معنای لغات ضروری است . ما می کوشیم معنای واژه ها را به وسیله ی لغات هم خانواده که در فارسی کاربرد دارد ، به ذهن شما نزدیکتر کنیم . به هر حال ، دوباره از شما درخواست می کنیم معنای لغات را خوب به خاطر بسپارید .

أخَذَ : گرفت . کلمه « مؤاخذه » به معنای بازخواست، و نیز « اتخاذ » به معنای گرفتن ، از هم خانواده های این کلمه است که در فارسی کاربرد دارد .

أخْ__رَجَن__ی : م_را ب_ی__رون ب_رد . واژه ای اس_ت که هم خان_واده های آن در فارسی کاربرد فراوان دارد . خارج، خروج ، اخراج ، مخارج و... از آن جمله است .

جَبّان و جَبّانَة : صحرا ، بیابان . به گورستان هم گفته می شود، چون نوعا گورستان در بیرون شهر قرار دارد . تَنَفَّسَ : آه عمی_ق کشی_د . از همان نفس کشیدن می آید. « تنفّس » یعنی نفس عمیق کشیدن .

صُعَداء : همان معنای آه کشیدن است ، همراه با غم و اندوه و رنج و ناراحتی . بنابراین « تَنَفَّس الصُّعَداءُ » یعنی آهی عمیق و غمبار کشید .

أوعِیَة جمع وِعاء است : ظرف . اصل این لغت از کلمه ی « وَعی » است به معنای در برگرفتن ، نگاه

ص:10

داشتن در دل ، فهمیدن از درون . ظرف نیز چون چیزی را دربرمی گیرد ، وعاء نام دارد .

أوْعی :با توضیح مذکور یعنی در برگیرنده تر ، نگاه دارنده تر .

فَاحْفَظْ : پس به خاطر بسپار ، حفظ کن ، نگاه دار . هم خانواده های این لغت را خوب می شناسید : حافظ ، حفاظت ، محافظت ، محافظ و...

اینک به ترجمه عبارت توجه کنید :

کمیل بن زیاد گفت :

یک بار علی بن ابی طالب علیه السلام دست مرا گرفت و مرا به بیابان برد . چون از شهر خارج شدیم ، آهی غمبار کشید و چنین فرمود :

ای کمیل بن زیاد ! این دلها به ظرفهایی می مانند که بهترین آنها [ دلی است ] که نگاه دارنده تر باشد. بنابراین آنچه به تو می گویم [ خوب ] به خاطر بسپار .

شرح عبارت را نیز بخوانید :

1 _ تاریخ این سخنان به درستی معلوم نیست . اما بی تردید در دورانی بوده که آن حضرت ، به دلیل آن که خلافتش را غصب کرده بودند ، خانه نشین شده بود .

ص:11

حضرت علی علیه السلام در یکی از سخنانش وضعیت اجتماع در دوران جاهلیت را به خوبی ترسیم می کند، یعنی روزگار پیش از اسلام که اعراب در بت پرستی و جهل و نادانی کامل به سر می بردند . حضرتش در قسمتی از سخنان خود ، در وصف آن روزگار می فرماید:

« عالِمُها مُلْجَمٌ ، جاهِلُها مُکْرَمٌ »

در آن زمان بر دهان دانشمندان لجام و دهن بند زده بودند ، ولی نادانان و جاهلان را گرامی می داشتند و بزرگ می شمردند . (1)

بزرگترین مصیبت در یک جامعه ، همین است که دانشمندان و دانایان را منکوب و سرکوب کنند ، ولی نادانان را گرامی بدارند . این ویژگی در دوران 25 ساله ی خانه نشینی حضرت علی علیه السلام کاملاً حاکم بود. یعنی به آن حضرت میدان نمی دادند تا مثلاً منبر برود و سخنرانی های عمومی داشته باشد و مردم را ارشاد کند، یا در مجالس درس و بحث عمومی ، علنا شاگرد تربیت کند. اگر چنین اجازه ای به آن جناب می دادند ، برتری های علمی آن حضرت آشکارتر و فراگیرتر می گشت و مردم پیرو او می شدند . از این رو به آن جناب فرصت داده نمی شد تا مردم از دانش

ص:12

بیکران او بهره ببرند . اما آن حضرت در آن روزگار سخت و شرایط دشوار ، از تربیت شاگردان غافل نبود . عده ای را که زمینه ی پذیرش و آمادگی فهم مطالب آن حضرت را داشتند بیشتر از میان جوانان ، برمی گزید و ایشان را تربیت می کرد و مطالبی به آنان می آموخت.

از سخنان حضرت برمی آید که کمیل یکی از همان جوانان شایسته و خوش زمینه و مستعد بوده است . حضرت علی علیه السلام او را سزاوار آن دانسته که بطور خصوصی ، مطالبی بلند و ژرف به او بیاموزد ، که در سطور آینده می خوانید .

2 _ حضرت علی علیه السلام از شهر خارج می شود و آه غمبار می کشد و این ، از دو نکته حکایت می کند :

یکی آنکه چنان چه گفتیم حضرت علی علیه السلام اجازه نداشته آشکارا به ترویج مطالب و تدریس دانش خویش بپردازد . حاکمان آن روز طاقت شنیدن آن سخنان را نداشتند و در نتیجه بسیاری از مردم نیز آماده ی پذیرفتن آن مطالب نبودند .

دیگر آن که پیداست حضرت علی علیه السلام از اوضاع زمانه خشنود نیست و دلش پر درد است . علت این ناراحتی و ناخرسندی در بخش نخستین و نیز بخش پایانی همین سخنان آشکار خواهد شد . جهل و نادانی و دنیادوستی و شهوت و شکم پرستی که در میان

ص:13

عموم مردم فراگیر گشته بود، علت اصلی ناراحتی آن جناب بود که در آن باره با بهره گیری از بیانات خودِ حضرت بیشتر گفتگو خواهیم کرد .

3 _ در مقدمه ی سخن ، حضرت علی علیه السلام دلها را به ظرف تشبیه فرموده است . این تشبیه از دو منظر قابل بررسی است :

الف : برخی دلها مانند بعضی ظرفها ، کوچک ، کم ظرفیت و کم حجم اند ، به اندازه ی یک انگشتانه هم گنجایش ندارند . اما برخی دلها ، پر حجم و پر گنجایش هستند : مثل دریا .

دلهای گروه اول ، شایستگی آن را ندارند که مطالب مهم و عمیق و حجیمی را در خود جای دهند . خیلی از مطالب را اصلاً نمی توانند در خود جای دهند.

تصور کنید ، مثل آن می ماند که استکان کوچکی را زیر شیر آب بگیریم ، که آب با شدت و حجم زیاد از آن جاری است . این استکان کوچک به وسیله ی آن شیرِ آبِ پر حجم هرگز پر نخواهد شد . زیرا اصلاً تحمل آن حجم از ریزش آب را ندارد . شیر آب جاری است ، اما استکان پر نمی شود، چون حجم و شدت ریزش آب زیاد است . چنین استکانی باید با جریان ضعیفی از آب پر شود. تازه وقتی هم پر شود گنجایش یک استکان را دارد . اما اگر ظرف بزرگی را بخواهید به وسیله ی همان شیر پر کنید ، میسّر است . آری برخی دلها

ص:14

همانند دریا، گنجایش زیاد دارند ، هر چه بگویی می گیرند و در خود جای می دهند و حفظ می کنند و به یاد و خاطر می سپارند .

ب : بعضی دلها به آبکش می مانند ، سوراخ هستند ، هر چه آب در آن بریزی فورا از آن بیرون می ریزد . آبکش برای مدت کوتاهی هم نمی تواند آب را در خود نگه دارد . مثل آدمی که یک گوشش « در » است و گوش دیگرش «دروازه» . هر مطلبی را که از یک گوش می گیرد ، از گوش دیگر خارج می شود. هرگز مطلبی در دل و خاطرش جای نمی گیرد . ظرف وجودش سوراخ سوراخ است . فکر و فهمش مثل آبکش است که آب را دربرنمی گیرد . اما دلهای دیگری هستند که مطالب را به خوبی فرا می گیرند و در خود نگاه می دارند.

هر یک از این دو تعبیر را که بپذیریم درست است . یعنی دلهای پر گنجایش و نیز دلهای نگاه دارنده، بهترین دلها هستند . چون ظرفیت آنها بیشتر است ، یا مطالب را بهتر در خود حفظ می کنند .

4 _ پس از این مقدمه ، گویا حضرت علی علیه السلام اشاره می کند که دل کمیل از همان دلهاست . چون در ادامه می فرماید :

« فَاحْفَظْ عَنّی ما أقُولُ لَکَ »

پس اینک آنچه به تو می گویم به خاطر بسپار .

ص:15

دعای معروف کمیل ، یکی از همان دعاهای ژرف و عمیق است که آن حضرت به کمیل بن زیاد آموخته که به نام خود او به « دعای کمیل » معروف شده است .

و این جناب کمیل ، کسی است که بعدها در روزگار پیری ، به ج_رم شیعه ی علی علیه السلام بودن، به دست حجاج بن یوسف ثقفی _ که دشمنی عمیقی با حضرت علی علیه السلام و شیعیان او داشت _ به شهادت رسید .

خلاصه ی درس یکم :

حضرت علی علیه السلام در دوران خانه نشینی اش ، در روزگاری که بر دهان دانشمندان لجام زده بودند ولی نادانان را گرامی می داشتند ، کمیل را به بیرون شهر می برد و با دلی پردرد با او سخن می گوید .

_ آن حضرت دل ها را به ظرف تشبیه می کند و بهترین دل را دلی می داند که بتواند مطالب را در خود جای دهد و نگاه دارد .

_ حضرت علی علیه السلام دل کمیل را از آن دلهایی می داند که لیاقت دریافت دانش دین را دارند.

اینک به این پرسش ها پاسخ دهید :

1 _ «تَنَفّسَ الصُعَداء » یعنی چه ؟

2 _ علت آه غمبار حضرت علی چه بود ؟

3 _ أوعیه یعنی چه ؟

ص:16

4 _ بهترین دل چگونه دلی است ؟

5 _ از کجا دانسته می شود که دل کمیل از بهترین دل هاست ؟

ص:17

ص:18

هَمَج جمع هَمَجة : اصل این لغت یعنی مگس ریز ، نوعی پشه ، اما به مرم پست نیز گفته می شود.

رَعاعُ النّاس : مردم پست ، مردم بیهوده ، مردم رذل.

هَمَجٌ رَعاعٌ : تأکید است . یعنی مردم پست و فرومایه ای که مث_ل مگس و پشه هستند ، بی ارزش و چه بسا مزاحمند .

اَتْباع جمع تابِع : پیرو ، دنباله رو ، کلمات تبعیّت و متبوع و اتباع که در فارسی کاربرد دارند، از هم خانوداده های این لغت هستند .

ناعِق : اصل این لغت از نعیق است ، یعنی بانگ و فریاد چوپان برای جمع کردن گوسفندان، ناعق یعنی کسی که صدا می زند ، بانگ و فریاد برمی آورد .

یَمیلُون : میل می کنند ، این سو و آن سو می روند .

ریح : باد

لَمْ یَسْتَضیئُوا : پرتو و روشنایی نگرفته اند . مُسْتَضییٌ یعنی پرتو گیرنده ، از لغت ضوء به معنای نور .

لَمْ یَلْجَئُوا : پناه نبرده اند . ملجا یعنی پناهگاه . التجا و ملتجی از همین لغت هستند .

رُکن : پایه ، ستون .

وَثیق : استوار ، پابرجا. کلمات وثوق و موثق و وثیقه نیز از همین خانواده است .

ص:19

ترجمه ی عبارت چنین است :

مردم سه گروهند :

گروه نخست دانشمندانی الهی اند که در دین و دانش پایدارند .

گروه دیگر دانش آموزان و دانش پژوهانی هستند که در راه نجات و رستگاری گام می زنند .

گروه سوم مردمان پست و بیهوده ی مگس گونه ی بی ارزش می باشند .

ویژگیهای گروه سوم چنین است :

الف : پیروان [ چشم و گوش بسته ی ] هر صدا و بانگ و آوازی هستند .

ب : به هر بادی که می وزد [ بی اختیار ] این سو و آن سو می روند .

ج : از نور و فروغ دانش ، پرتو و روشنایی نگرفته اند .

د : به پناهگاهی استوار و پایدار پناهنده نشده اند .

در توضیح عبارت می گوییم :

1 _ روشن است که هر دانشمندی ، الزاما انسان والایی نیست . چه بسا دانشمندانی که از دانش خویش ، علیه هم نوعان خود سوء استفاده می کنند و با حربه ی دانش ، هزاران انسان را به نابودی می کشانند . دانشمندانی هم هستند که با حربه ی دین، مردم را

ص:20

فریب می دهند و دنیاوآخرت آنهارا نابود می سازند . متأسفانه این گونه دانشمندانِ خطرناک و شیطانی،کم نیستند.از این رو حضرت علی علیه السلام از دانشمندان الهی سخن می گوید. برخی ازویژگیهای دانشمندان الهی چنین است :

نخستین و مهمترین ویژگی دانشمندان حقیقی و الهی، ایمان به خداوند و شهادت بر یگانگی خالقِ بی همتاست . قرآن کریم در این باره می فرماید :

« شَهِدَ اللّهُ أ نَّ_هُ لا إلهَ إلاّ هُوَ وَ الْمَلائِکهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِما بِالْقِسْطِ » (1)

خداوند ، و فرشتگان و دانشمندانی که برای برپایی قسط و دادگری به پا خواسته اند ، همگی گواهی می دهند که پروردگاری جز خداوند یکتا نیست .

ویژگی دیگر آنان ، همان است که باز از زبان قرآن می خوانیم :

« إنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ » (2)

این فقط بندگان دانشمند هستند که از خدا می ترسند .

روشن است که دانشمند خداشناس و خداترس ، هرگز از دانش خویش در راه گناه و نافرمانی خداوند سوء استفاده نمی کند . چنین دانشمندانی به راستی

ص:21

برای بزرگداشت ، شایستگی دارند و چنین دانشمندانی اگر دین خدا به خوبی به آنها عرضه شود،بی تردید ایمان می آورند ، چنانچه قرآن در این باره می فرماید :

« وَیَرَی الذّینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الّذی أُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقُّ » (1)

دانشمندان به روشنی می بینند [ و می یابند ] آنچه که بر تو نازل شده است ، هم او حق است .

یعن_ی : آن_ان ب_ه حق_انیت و آسمان_ی ب_ودن کتاب خدا _ قرآن _ پی می برند و به آن مؤمن می شوند . و در نتیجه نسبت به فرجام بی دینی و کفر ، بصیرت پیدا می کنند :

« قالَ الّذینَ أُوتُوا الْعِلمَ اِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرینَ » (2)

[روز قیامت]آنان که علمشان داده اند،می گویند:امروز خواری وخفّت وبدی[عذاب]گریبان گیرکافران است .

با این بینش و بصیرت است که آنان در برابر خداوند به خاک می افتند :

« إنّ الّذینَ أُوتُوا الْعِلمَ مِنْ قَبْلِهِ إذا یُتلْی عَلَیْهِمْ یَخِرّوُنَ لِلأذْقانِ سُجَّدا » (3)

ص:22

آنان که پیش از نزول قرآن [و آشنایی با آن [به ایشان علم و دانش داده اند ، چون آیات قرآن بر آنها خوانده شود ، با صورت به خاک می افتند و سجده می کنند .

به دلیل همین ویژگی ها ، خداوند درباره ی این دانشمندان دین دار می فرماید :

« یَ_رْفَ_عِ اللّ_هُ الّذینَ آمَنوا مِنْکُمْ وَ الّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ » (1)

خداوند ، کسانی از شما را که ایمان آورده اند و نیز آن گروه که دانششان داده اند ، در درجات و مراتبی بالا می برد و بزرگ می شمارد .

به همین اختصار ، در اهمیت و ارزش عالمان الهی، از بیان و زبان قرآن اکتفا می کنیم . درباره ی دسته ی دوم یعنی دانشجویان و دانش پژوهان ، در آینده سخن خواهیم گفت .

اکنون کمی هم درباره ی گروه سوم سخن بگوییم :

2 _ گروه سوم ، متأسفانه بیشترین افراد جامعه را تشکیل می دهند . این حقیقت تلخی است که در آیات بسیاری از قرآن مجید به آن تصریح شده است . برخی

ص:23

آیات را که در این زمینه نازل گشته است ، ذکر می کنیم :

بیشتر مردم نادان و جاهلند

در یازده آیه از آیات شریفه ی قرآن ، این مطلب ذکر شده است که اکثر مردم نادان هستند . جمله ای که بیانگر این نادانی اکثر مردم است ، در همه ی آیات یازده گانه ، این جمله است :

« وَ لکِنَّ أَکْثَ_رَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ »

اما چنان است که بیشتر مردم نمی دانند .

این نادانی مردم درباره ی مهمترین مسائل زندگی آنان است که سرنوشت دنیا و آخرتشان را رقم می زند . آن موضوعات عبارتند از :

_ مسأله قیامت و حتمی بودن وقوع آن (1)

_ قدرت خداوند (2)

_ لطف افزون و فضل خداوند نسبت به برخی بندگان (3)

_ زنده کردن مردگان (4)

_ یاری و نصرت خداوند بر بندگان (5)

_ فطری بودن توحید (6)

ص:24

_ فراگیری و عمومیت دعوت پیامبر اسلام (1)

_ قدرت خداوند در تنگی و گشایش روزی بندگان (2)

_ عظمت خلقت آسمانهاوزمین دربرابرآفرینش انسان (3)

بیشتر مردم بی ایمانند

خداوند در سوره ی مبارکه ی شعرا ، خطاب به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید که کافران با وجود مشاهده ی نشانه های قدرت خداوند وعلائم نبوت پیامبر، باز هم ایمان نمی آورند . سپس درباره ی این بی ایمانیِ مردم می فرماید :

« وَ ما أکْثَرُ النّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤمِنینَ »

بیشتر این مردم _ هر چند هم که درباره ی هدایت ایشان حرص بورزی _ ایمان نمی آورند .

در بخش های بعدی ، درباره ی مردم بیهوده و سفله و پست _ که حضرت علی علیه السلام از آنان شکایت ها دارد _ گفتگو خواهیم داشت . از این رو، در این بخش به ذکر همین دو خصوصیت اکتفا می کنیم . و در بخش مربوط ، مجددا در این زمینه سخن می گوییم .

ص:25

خلاصه ی درس دوم

_ مردم سه دسته اند :

1 _ دانشمندان الهی

2 _ دانشجویان راه رستگاری

3 _ فرومایگان

_ فرومایگان چهار نشانه دارند :

1 _ پیرو و دنباله رو هر صدائی اند .

2 _ به هر بادی این سو و آن سو می شوند .

3 _ از نور علم پرتو و فروغ نگرفته اند .

4 _ پایگاه و جایگاه فکری استوار ندارند .

پرسش های درس :

1_ عالم ربانی یعنی چه

2 _ چهار ویژگی از علمای ربانی بنویسید :

الف : ب : ج : د:

3 _ بیشتر مردم نسبت به چه اموری جاهلند ؟ برخی از آنها را نام ببرید .

الف : ب : ج : د :

4 _ خداوند درباره ی بی ایمانی اکثر مردم چه می فرماید ؟

ص:26

ص:27

تَحْرُسُ : تو حراست و پاسداری می کنی . حراست یعنی پاسداری .

تَنْقُصُهُ : از آن می کاهد . نقصان به معنای کاستی و کمی ، از همین خانواده است .

النَّفَقَة : هزینه کردن ، خرج کردن . نفقه در فارسی نیز کاربرد دارد .

یَزْکُو : زیاد می شود ، نمو می کند . زکات از همین خانواده است .

إنْفاق : خرج کردن ، بخشیدن

صَنیعُ : در اینجا به معنی مصنوع یعنی ساخته شده، پدید آمده .

یَزُول : زوال می یابد، نابود می شود .

ترجمه ی عبارت چنین است :

ای کمیل [ بی تردید ] دانش بهت_ر از دارای_ی است . [زیرا] دانش پیوسته تو را پاس می دارد ، ولی تو همیشه باید از داراییِ خویش نگاهبانی کنی .

(از سوی دیگر) هزینه کردن از دارایی می کاهد ، اما دانش به وسیله ی نشر و رواج آن ، رشد و نمو می یابد . [به علاوه] هر آنچه که با دارایی پدید آمده باشد ، با نابودی آن از میان می رود.

برای توضیح بیشترِ این کلام ، به چند نکته توجّه می کنیم :

1 _ خداوند در سوره ی مبارکه ی فاطر ، مطلبی مهم

ص:28

و در عین حال روشن را تذکّر می دهد :

«... وَ مَنْ تَزْکّی فَإنَّما یَتَزَکّی لِنَفْسِهِ وَ إلَی اللّهِ الْمَصیرُ »

هر کس به تزکیه و پاکسازی درون خویش بپردازد . به راستی که به نفع خویش عمل کرده است و البته بازگشت] همه ] به سوی خداست . (1)

این مطلب ، گاهی از شدّت روشنی و وضوح ، پنهان می ماند . مگر جز این است که پیشه کردن پاکی و راستی موجب سعادت انسان می گردد ؟ با این همه ، در آیات دیگر ، خداوند با مثالهای بسیار روشن بر درستی این سخن تأکید می ورزد :

«وَ ما یَسْتَوِی الأعْمَی وَ الْبَصیِرُ . وَ لاَ الظُّ_لُماتُ وَ لاَ النُّورُ.

وَ لاَ الظِّلُّ وَ لاَ الْحَرورُ وَ ما یَسْتَوِی الأحْیاءُ وَ لاَ الأمْواتُ »

نه کور با بینا برابر است ، نه ظلمت با نور.

نه سایه با آفتاب ، و نه زندگان با مردگان (2)

خداوند ، در سخنی دیگر خطاب به پیامبر می فرماید :

« قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ »

به این مردم بگو : آیا آنان که می دانند با آنان که نمی دانند ، برابرند ؟ (3)

ص:29

پاسخ این پرسش ، روشن و اصولاً قیاس غلط است . یعنی تردیدی در این امر نیست . اما متأسفانه بعضی بی خردان ، مطلبی به این روشنی را هم درک نمی کنند .

2 _ بی تردید ، ارزش دانش و دانایی با ثروت و دارایی قابل قیاس نیست . اما در جوامعی که همه ی ارزشها وارونه می شوند ، مطلبی به این وضوح ، پنهان و پوشیده می مان_د . در نتیج__ه ، دان__ش ب_ی ارزش می ش_ود و دانشمندان بی ارج و بی مقدار می گردند ؛ در برابر ، مالداران مقام و منزلت می یابند . در هر جامعه ای که چنین مصیبتی رخ دهد، آغاز انحطاط آن جامعه را باید نظاره گر بود.

به هر روی ، حضرت علی علیه السلام بر این نکته ی مهم پای می فشارد که برابر نهادن دانش و دارایی ، محال است و دلایل برتری دانش بر دارایی را بر می شمرد.

در سخنی دیگر ، وقتی از آن جناب می پرسند که خیر و خوبی در چیست ؟ در پاسخ می فرماید :

« لَیْسَ الْخَیْرُ أنْ یَکْثُرَ مالُکَ وَ وَلَدُکَ وَلکِنَّ الْخَیْرَ أنْ یَکْثُرَ عِلْمُکَ »

خیر وخوبی آن نیست که دارایی و فرزندان تو افزون گردد،بلکه خیردرآن است که دانش توفزونی یابد. (1)

ص:30

از همین رو ، امام صادق علیه السلام فرموده است :

« إذا أرادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیرا زَهَّدَهُ فِی الدُّنْیا وَ فَقَّهَهُ فِی الدّینِ »

هنگامی که خداوند درباره ی بنده ای اراده ی خیر و خوبی فرماید ، او را نسبت به دنیا بی رغبت می کند و دانای در دین می گرداند . (1)

و نیز حضرت علی علیه السلام می فرماید :

« إذا أرْذَلَ اللّهُ عَبْدا حَظَّرَ عَلَیْهِ الْعِلْمَ »

هنگامی که خداوند بخواهد بنده ای را خوار گرداند راه کسب علم را بر او می بندد. (2)

بزرگترین لطفی که خداوند درباره ی بندگان برگزیده ی خویش داشته ، آن است که به ایشان علم و حکمت داده است . در برتری دانش بر دارایی ، توجّه به داستان جناب طالوت جالب است . در داستان برگزیدن آن جناب به فرمانروایی بنی اسرائیل ، بزرگان قوم به پیامبر زمان اعتراض می کنند که :

« لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ »

طالوت مرد ثروتمندی نیست .

پیامبر زمان در پاسخ به ایشان می گوید :

« إنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ

ص:31

الْجِسْمِ »

خداوند او را برگزیده است [و بر شما برتری داده [ و به او علم و قدرت عطا کرده است. (1)

3 _ ویژگی دیگر دانش ، آن است که نه تنها نیاز به نگهبانی ندارد ، بلکه خود، حافظ و حامیِ آدمی است . برخلاف دارایی که باید از آن پاسبانی و پاسداری کرد تا از خطر دستبرد محفوظ بماند .

هر چه دارایی بیشتر باشد، حفاظت از آن دشوارتر است ، اما دانش چنین نیست . دارایی هر چه بیشتر باشد، جا و فضای بیشتری را اشغال می کند ، اما دانش این گونه نیست . حضرت علی علیه السلام فرمود :

« کُلُ وِعاءٍیَضیِقُ بِماجُعِلَ فِیهِ،إلاّ وِعاءُالْعِلْمِ.فَإنَّهُ یَتَّسِعُ بِهِ »

هر ظرفی چنان است که چون چیزی در آن قرار دهی تنگ تر می شود ، جز ظرف علم که هر چه دانش در آن بریزی ، به همان نسبت وسعت می یابد. (2)

4 _ ارزش دارایی به آن است که هزینه شود. یعنی اگر تلّی از طلا هم باشد ، تا زمانی که از آن خرج نکنند، آن تلّ طلا به خودیِ خود ارزش ندارد و چون از آن خرج کنند ، هر اندازه هم باشد ، بر اثر هزینه کردن، از آن کاسته می شود. اما دانش چنان است که هر چه در

ص:32

ترویج آن بکوشیم ، بر آن افزوده می شود. از این رو امام باقر علیه السلام فرموده است :

« زَکاةُ الْعِلْمِ أنْ تُعَلِّمَهُ عِبادَاللهِ »

زک_ات دان_ش ، آن است ک_ه آن را به بندگان خدا بیاموزی. (1)

یکی از معانی زکات ، رشد و نموّ است. بنابراین با نشر دانش ، نه تنها از آن کاسته نمی گردد ، بلکه به آن افزوده می شود .

5 _ نکته ی آخر آنکه هر چیزی که بر اثر ثروت به دست آمده باشد، تا زمانی برقرار است که آن ثروت باقی باشد . شهرت و عزّت و کرامتی که به خاطر ثروت ایجاد می شود ، همگی در معرض نابودی است. زیرا هر لحظه احتمال دارد که کاخهای پوشالیِ حاصل از ثروت ، بر باد رود . امّا دولتِ دانش دولتی پاینده است .

خلاصه ی درس سوم :

دانش برتر از دارایی است ، زیرا :

_ ما نگاهبان دارایی هستیم ، اما دانش پاسبان ماست .

_ از دارایی بر اثر دادن و هزینه کردن کاسته

ص:33

می شود ، اما دانش بر اثر نشر ، فزونی می یابد .

_ هر آن چه به وسیله ی مال و ثروت پدید آمده باشد ، با نابودی آن ، از میان می رود .

پرسش های درس :

1 _ « صنیع المال » یعنی چه ؟

2 _ خداوند در نابرابری میان دانش و نادانی چه می فرماید ؟

3 _ حضرت علی علیه السلام خیر و خوبی را در چه می داند؟

4 _ امام صادق درباره ی اراده ی خیر خداوند درباره ی بندگان چه می فرماید ؟

5 _ کدام ظرف است که هرچه بر آن بیفزایی ، گنجایشش فزونی می یابد ؟

6 _ زکات علم چیست ؟

ص:34

ص:35

حیاة : زندگی ، حیات .

جَمیل : زیبا .

أُحْدُوثَة : ذکر ، یادکرد ، گفتگو . به معنای شگفتی نیز آمده است .

وَفاة : مرگ .

مَحکُوم : شکست خورده ، فرمانبردار .

ترجمه ی عبارت چنین است :

ای کمیل بن زیاد ! آگاهی از دانش و شناخت علمی ، راه و روشی است که به آن پاداش می دهند. به وسیله ی دانش است که انسان فرمانبرداری [ از خداوند ] را در زندگی خویش به دست می آورد و به وسیله ی همین دانش است که یادمانی نیکو پس از مرگ از خود به جای می نهد .

[ آری ] علم حاکم و فرمانرواست و دارایی محکوم و فرمانبردار .

به توضیح عبارت بپردازیم :

بی تردید در هیچیک از کتابهای آسمانی و در هیچ کتاب دیگری چنان به دانش بها نداده اند که در قرآن به آن ارج نهاده اند . علاوه بر قرآن ، در احادیث و روایات رسیده از پیامبر اکرم و ائمه هدی (صلوات اللّه علیهم) نیز تأکید فراوانی بر دانش آموزی شده است ، در این سخنانی که از حضرت علی علیه السلام آوردیم نیز ، در عباراتی کوتاه و ژرف ، حضرتش اهمیت و ارزش

ص:36

دانش آموزی را بیان فرموده است .

پیشتر با بهره گیری از آیات شریفه ی قرآن ، مختصری درباره ی مقام و منزلت دانشمندان الهی سخن گفتیم و اینک می خواهیم سخنانی از معصومین علیهم السلام را شاهد بیاوریم که بیانگر ارزش دانش و دانش آموزی است .

1 _ نخست گفتاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می آوریم :

« اُفٍّ لِرَجُلٍ لا یُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ لأَمْرِ دِینِه فَیَتَعاهَدَهُ وَ یَسْألُ عَنْ دینِهِ »

بدا به حال مردی که در هر جمعه فراغت و فرصتی برای خویش در _ یادگیری _ امر دینش قرار نمی دهد ، که در آن فرصت و فراغت متعهد باشد و از امر دینش سؤال کند. (1)

در این هشدار و نکوهش ، رسول اکرم مسلمانان را برمی انگیزد که لااقل در هفته یک بار ، فرصت و فراغتی را به یادگیری معارف دینی اختصاص دهند . پرداختن به امور دنیا و زندگی ، ضرورتی انکارناپذیر است . اما به یاد آخرت بودن و کسب توشه برای جهانی جاودانه نیز لازم می باشد .

2 _ حضرت علی علیه السلام نیز فرموده است :

« أیُّهَا النّاسُ اعْلَموُا أنَّ کَمالَ الدّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَالْعَمَلُ

ص:37

بِهِ »

هان ای مردم ! بدانید که کمال دین ، دانش جویی و عمل به آن دانش است .

« ألا وَ إنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أوْجَبُ عَلَیْکُمْ مِنْ طَلَبِ الْمالِ »

آگاه باشید که دانش جویی بر شما واجب تر از مال خواهی و ثروت اندوزی است .

« إنَّ الْمالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَکُمْ ؛ قَدْ قَسَّمَهُ عادِلٌ بَیْنَکُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَیَفی لَکُمْ »

مال و ثروت قسمت شده است و برای شما ضمانت گردیده و خداوند عادل و دادگر آن را در میان شما تقسیم کرده و دادن آن را ضمانت فرموده و به زودی آن را به شما می دهد .

« وَالْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ »

اما دانش نزد اهلش مخزون و مخفی است و به شما دستور داده اند که آن را از اهلش درخواست کنید و بیاموزید . پس چنان کنید که دستور یافته اید . (1)

توجه داشته باشید حضرت علی علیه السلام این بیانات را برای کسانی فرموده است که در پی کسب کمال دین هستند و روشن است آنان که کمال دین را طالبند ، انگشت شمارند. برای آنان البته دانش دوستی و دانش

ص:38

اندوزی مهمتر از دارایی دوستی و ثروت اندوزی است . علت این امر را در بخش پیشین گفته ایم که چرا دانش برتر از دارایی است .

در این بیان حضرت علی علیه السلام به لطیفه ی دیگری نیز اشاره می فرماید که البته فهم و پذیرش آن برای همه مقدور نیست و آن این است که ما به راستی باور کنیم خداوند رزق و روزی هر کس را مقدّر و معین فرموده و آن را برای هرکس تضمین نموده است وآن را هم به او می دهد. البته روشن است این سخن به آن معنا نیست که ما از تلاش و کوشش در کسب روزی دست برداریم . اما اصل و اندازه ی روزی به دستِ خداست و اوست که به هرکس به اندازه ای که خود می داند، می دهد .

خلاصه آنکه ضمن نیکو شمردن مال و ثروت و تأیید و تشویق بر استفاده ی درست از آن ، به مال اندوزی امر نشده ایم ، اما به علم آموزی فرمان یافته ایم . در ضمن روشن است اهل علم و دانش حقیقی و الهی همان انبیاء و ائمه علیهم السلام هستند که علما و دانشمندان راستین ، علم و دانش خدایی را از سرچشمه ی وجود پربرکت آنان برمی گیرند و به دیگران می رسانند .

3 _ و بالاخره آنکه امام صادق علیه السلام فرموده است :

« عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللّهِ وَ لا تَکُونُوا أعْرابا »

ص:39

بر شما باد که در دین دانا شوید و مانند اعراب جاهلی نباشید .

« فَإنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دینِ اللّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللّهُ إلَیْهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلاً . »

به راستی که اگر کسی در دین خدا دانا نشود ، روز قیامت خداوند به او نگاهی [از لطف ] نمی کند و هیچ عملی را برای او پاک نمی شمرد . (1)

یعنی حتی اگر کسی عبادت خدا را کرده باشد ، اما فهم دینی نداشته باشد و عمق و ژرفای دین را نداند و نفهمد چه بسا آن اعمال عبادیِ صرف ، بی ارزش و بی فایده باشد .

خلاصه ی درس چهارم :

_ دانش حاکم و فرمان رواست و دارایی محکوم و فرمان بر است .

_ شناخت دانش ، روشی است که به آن پاداش می دهند.

_ به وسیله ی دانش آدمی در این دنیا خدا را اطاعت می کند .

_ پس از مرگ ، دانش یادگاری نیکو از انسان باقی می گذارد .

ص:40

پرسش های درس :

1 _ « دینٌ یُدانُ بِهِ » یعنی چه ؟

2 _ ثمره ی معرفت دانش چیست ؟

الف : ب : ج : د :

3 _ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی ضرورت آموختن دانش دین چه می فرماید ؟

4 _ حضرت علی علیه السلام کمال دین را چه می داند ؟

5 _ امام صادق علیه السلام نادانی در دین را چه می داند ؟

ص:41

ص:42

بزرگان ، حکمت ، گفتار مشهور و نمونه .

به نظر می رسد درس عبرت ، حکمت ، حدیث، و نیز گفتار مشهور و نمونه در اینجا معنای مناسبی باشد .

ترجمه ی عبارت چنین است :

ای کمیل بن زیاد ! گردآورندگان ثروت و دارایی همگی نابود و هلاکند ، هر چند به ظاهر زنده اند . و دانشمندان تا روزگار باقی و برقرار است ، آنان نیز جاودانه اند . وجود شریف و گرامی آنان گم شده است . اما سخنان حکمت آمیز و گفتار مشهور آنان در دلها موجود است .

در برخی از آیات شریفه ی قرآن مجید ، خداوند ، مال اندوزی را فراوان نکوهش کرده است و آنان را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند ، به عذابی دردناک خبر داده است . (1) همچنین درباره ی هلاکت و نابودی مال اندوزان و فرجام سیاه و سخت آنان ، داستان قارون را آورده است :

قارون ، مردی از بنی اسرائیل و پسر خاله ی حضرت موسی بود . اما سرکشی ورزید و بزرگی طلبید و خویشتن را از دیگران برتر پنداشت . خداوند

ص:43

آنقدر به او مال و ثروت و گنجینه های طلا و نقره داد که حمل و نقل کلیدهای گنجینه های او را بیش از ده نفر مرد نیرومند به عهده داشتند چنان که جابجایی آن کلیدها ، برای آن مردان نیرومند ، سخت و سنگین بود.

قارون بر اثر ثروت انبوه و افسانه ای ، بسیار سرکش و سرمست و بی خبر شده بود . برخی از خردمندان قوم ، او را موردِ خطابِ عتاب آمیز قرار دادند و گفتند : سرمستی و سرفرازیِ تو ، از حدّ و اندازه خارج شده و بر اثر کثرت ثروت ، از شدّت خوشحالی ، سر از پا نمی شناسی . از خدا غافل و بی خبر گشته ای . چنین مباش که خداوند ، افرادی را که بر اثر شدّت فرح و خوشی خدا را از یاد می برند ، دوست ندارد .

آن خردمندان قارون را پند و اندرز می دادند و می گفتند :

از این همه گنجینه و دارایی ، بهره ی بهینه ببر و با آن سرای آخرت خویش را آبادان کن و بهره ای را که از سلامتی و توانایی و فراغت و فرصت و جوانی و نشاط داری فراموش مکن ، و به وسیله ی آن ، آخرت را برگزین . به بندگان خدا نیکی و احسان کن ، همان گونه که خداوند به تو نیکی کرده است . سپاس و ستایشِ خدای را به جای آور ، همان گونه که خداوند به تو نعمت ثروت داده است ، و در زمین فساد و تباهکاری

ص:44

نکن . خداوند مفسدان و تباهکاران رادوست نمی دارد .

اما قارون ، سرمست از باده ی ثروت بادآورده ، در پاسخ گفت : هر چه دارم بر اساس آن چیزی است که از روش های ثروت اندوزی و گنجینه داری می دانم .

مردک نادان چنین می پنداشت که او و ثروتش ماندنی است . به راستی نمی دانست خداوند ، پیشینیانی را که از او بسی تواناتر و داراتر بوده اند ، نابود کرده است .

یک روز قارون با شکوه بسیار و زینت چشم گیر و کبر و نخوتی فرعون وار ، بر قوم بنی اسرائیل گذر کرد . در حقیقت قدرت و مکنت مالی خویش را به نمایش گذاشت و آن را به رخ مردم کشید . گروهی از مردم نادان و دنیا دوست با حسرت و آرزو گفتند: ای کاش ما نیز مانند قارون ، مال و دارایی فراوانی داشتیم . به راستی که او بهره ای فراوان دارد .

اما خردمندان و دارندگان دانش به آن بی خردان جاهل گفتند : وای بر شما ، پاداش و ثواب خداوند برای کسانی که ایمان بیاورند و عمل صالح و شایسته انجام دهند ، بسی بهتر است و جز آنان که در برابر جلوه های چشمگیر و دلفریب دنیا صبوری می کنند به آن ثواب الهی نمی رسند .

وقتی سرکشی و سرمستی قارون به اوج خود رسید و خدا را به کلّی فراموش کرد خداوند، برای تنبیه او و نیز عبرت دیگران ، کاخ قارون را به همراه

ص:45

تمامی گنجینه های افسانه ای اش به قعر زمین فرو برد. در آن هنگام که این عذاب بر قارون نازل شد ، هیچ گروهی نمی توانست او را یاری کند و هیچ کس قادر نبود مانع از نزول عذاب الهی شود. آنان که تا دیروز آروز می کردند که به جای قارون باشند، با دیدن این عذاب آسمانی گفتند : شگفتا ! به راستی این فقط خداوند است که رزق و روزی را به هریک از بندگان که بخواهد گشاده می گرداند ، یا تنگ می گیرد . اگر خداوند بر ما منّت نمی گذاشت ، چه بسا ما نیز به زمین فرو می شدیم . شگفتا که کافران هرگز رستگار نمی شوند .

خداوند پس از بیان داستان عبرت انگیز قارون ، می فرماید :

آری ، آن است سرای آخرت . آن را برای کسانی قرار داده ایم که حتی در اندیشه ی سرفرازی و فساد در زمین نیستند . و فرجام کار ، از آنِ تقوا پیشگان خواهد بود. (1)

قارون و قارون ها کجایند ؟ جز نامی آن هم به زشتی ، از ایشان نمانده است . آنها اگر زنده هم باشند، مرده اند . اما سخن زیبای خردمندان و دانشوران دوران قارون جاودانه مانده است که خطاب به مردم

ص:46

جاهلی که جلوه ی فریبنده ی ثروت قارون آنان را مبهوت و مات کرده بود ، گفتند :

« وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحا وَ لا یُلَقّاها إلاَّ الصّابِروُنَ » (1)

وای بر شما ! پاداش خداوند برای کسانی که ایمان بیاورند و عمل شایسته انجام دهند بسی بهتر است و این پاداش الهی [یا این سخن خردمندانه ] را جز صابران درنمی یابند .

خلاصه ی درس پنجم :

_ مال اندوزان ، نابودشدگانند ، حتی در زمان حیات .

_ دانشمندان ، زنده و جاویدند ، حتی پس از مرگ .

_ دانشمندان هم می میرند ، اما آثار آنان در دلها می ماند .

پرسش های درس :

1 _ « أعْیانُهُمْ مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة » یعنی چه ؟

2 _ خداوند درباره ی ثروت اندوزان چه می فرماید ؟

3 _ قارون که بود ؟

4 _ خردمندان قوم به او چه می گفتند ؟

ص:47

5 _ فرجام کار او چه شد ؟

6 _ خردمندان قوم پس از آن فرجام شوم ، چه گفتند ؟

ص:48

ص:49

لَوْ أصَبْتُ : اگر می یافتم ، اصابت کردن در فارسی بیشتر به معنای برخوردن کاربرد دارد .

حَمَلَة : جمع حامل : در برگیرنده . در اینجا یعنی یادگیرنده

لَقِن : تیز فهم ، زیرک

غیر مأمون : کسی که نمی توان او را امین شمرد .

مَسْتَعْمِل : عمل کننده ، به کار گیرنده

مُسْتَظْهِر : برتری جو ، پیروزی طلب

نِعَم : جمع نعمت

حُجَج : جمع حجّت ، دلیل ، برهان

أولیاء : جمع ولیّ ، اینجا یعنی دوست

مُنقاد : مطیع ، فرمانبردار

بَصیرة : آگاهی ، بینش

أحناء : جمع حِنو : جانب چیزی

یَنقدِح : آتش می افروزد

عارض : روی آورنده ، حادثه

شُبهة : مطلب باطل و نادرستی که شبیه حق است و آدمی را به اشتباه می اندازد .

ألا : آگاه باش

ذا : این

ذاک : آن

ترجمه ی عبارات چنین است :

ص:50

در این هنگام حضرت علی علیه السلام _ در حالی که با دست به سینه اش اشاره می فرمود _ گفت : آگاه باش ای کمیل، در اینجا دانش فراوانی نهفته است .ای کاش کسانی را می یافتم که می توانستند آن را در برگیرند و به خوبی نگاه دارند . البته به افراد زیرک و تیزهوشی برخورد می کنم ، اما آنها را هیچ امانتدار این دانش ها نمی دانم . آنها کسانی هستند که دانش دین را فرا می گیرند ، تا آن را به عنوان آلت و وسیله ای برای اهداف دنیایی به کارگیرند و با نعمت دانشی که خداوند به آنها داده، بر بندگان خدا پیروزی می جویند، و به وسیله ی حجّتهایی که خداوند نصیبشان کرده ، بر دوستان خدا برتری می طلبند .

گروه دیگر فرمانبرداران حاملان حقّ هستند ، اما هیچ بینش و بصیرتی در جوانب و اطراف دین ندارند و با اولین شبهه ای که به ایشان روی آورَد ، شکّ در دلشان آتش می افروزد.

آگاه باش که این گروه و آن گروه هیچ کدام شایسته ی آن نیستند که من دانشی را که در دل دارم به آنان بیاموزم .

بهتر است توضیح درباره ی این گروه ها را از زبان حجتهای خدا بشنویم :

1 _ درباره ی گروه زیرک و تیز فهمی که از حربه ی

ص:51

دین برای اهداف دنیایی بهره می جویند ، به ذکر روایت شریفی از حضرت امام صادق علیه السلام اکتفا می کنیم . آن حضرت فرموده است :

آنگاه که دیدید دانشمندی دوستدار دنیای خویش است ، او را درباره ی دین خود متّهم بدانید. زیرا هر کس دوستدار چیزی باشد ، پیوسته در اندیشه ی حفظ و حراست آن است ( به حفظ آن بیش از نگاهبانی دین اهمیت می دهد ) .

خداوند به حضرت داود علیه السلام چنین وحی فرمود :

دانشمندی را که فریفته و شیفته ی دنیاست میان من و خودت واسطه قرار مده . اگر چنین کنی او تو را از پیمودن راه محبّت من باز می دارد . زیرا این گونه دانشمندان دنیا دوست راهزنانِ بندگانی هستند که مرا می خواهند . کمترین کاری که درباره ی آن دانشمندان دین فروش ، انجام می دهم آن است که شیرینی و حلاوتِ مناجات با خودم را از دلهای ایشان باز می ستانم . (1)

2 _ درباره ی گروه دوم نیز حضرت علی علیه السلام در سخنی دیگر چنین می فرماید :

«المُتَعَبِّدُ عَلی غَیْرِ فِقْهٍ کَحِمارِ الطّاحُونَةِ یَدُورُ وَ لا یَبْرَحُ ، و رَکْعَتانِ مِنْ عالِمٍ خَیْرٌ مِنْ سَبْعَینَ رَکْعَةٍ مِنْ جاهِلٍ ؛

ص:52

لأنَّ الْعالِمَ تَأْتیهِ الْفِتْنَةُ ، فَیَخْرُجُ مِنْها بِعِلْمِهِ ؛

وَ تَأْتِی الْجاهِلُ فَتَنْسِفُهُ نَسْفا ؛

وَ قَلیلُ الْعَمَلِ مَعَ کَثیرِ الْعِلْمِ خَیْرٌ مِنْ کَثیرِ الْعَمَلِ مَعَ قَلیلِ الْعِلْمِ وَ الشَّکِّ وَ الشُّبْهَةِ »

کسی که بی دانش دین ، خدا را فراوان عبادت می کند ، همانند استر آسیاب است که به گِرد خویش می چرخد و پیشتر هم نمی رود .

دو رکعت نماز که دانشمندی گزارد از هفتاد رکعت نماز عابد نادان بهتر و برتر است . زیرا اگر فتنه و آزمایشی بر مردِ دانشمند روی آورد ، او به دانش خویش از آن فتنه می رهد.اما اگر آن فتنه به عابد نادانی روی آورد، او را به کلّی از جای برمی کند .

کسی که دانش دینی زیادی دارد و آگاهانه خدا را عبادت می کند ، بهتر است از کسی که فراوان خدا را عبادت می کند ، امّا آن عبادتش همراه با دانش اندک و آمیخته به شکّ و شبهه است. (1)

خلاصه ی درس ششم :

_ حضرت علی علیه السلام به جناب کمیل یادآوری می کند که سینه اش پر از علم است .

_ آن حضرت تأکید می فرماید که افراد لایقی را

ص:53

برای دربرگرفتن آن دانشها ، نمی یابد .

_ دو گ_روه شایستگ_یِ آن را ن_دارن_د که حض_رت عل_ی علیه السلام به آنها دانش بیاموزد :

الف : تیزهوشانی که از حربه ی دین برای اهداف دنیایی بهره می برند .

ب: ساده لوحان مطیعی که با اندک شبهه ای ، شک وجودشان را فرا می گیرد .

پرسش های درس :

1 _ « ینقدح الشک فی قلبه » یعنی چه ؟

2 _ امام صادق علیه السلام درباره ی « دانشمن_دان دنی_ا دوس_ت » چه می فرماید ؟

3 _ کم ترین کاری که خداوند با این دسته از دانشمندان انجام می دهد ، چیست ؟

4 _ حضرت علی علیه السلام « عابد بی دانش » را به چه چیز تشبیه می کند ؟

5 _ به گفته ی حضرت علی علیه السلام چرا دین داری همراه با دانش ، از دین داریِ بی دانش برتر است ؟

ص:54

ص:55

رُعاة : جمع راعی ، نگاه دارنده ، رعایت کننده

الأنعام السّائِمَة : چهارپایان چرنده

یَموتُ : می میرد . موت یعنی مرگ

حامِل : دربرگیرنده . حاملیه در اصل حاملینه بوده ، یعنی دربرگیرندگان دانش ، که چون به « ها » اضافه شده، « نون » حذف شده است .

و اینک ترجمه ی عبارات :

گروه دیگری که ( من با آنها برخورد دارم ) کسانی هستند که سخت شیفته و گرسنه ی لذّت و خوشگذرانی هستند . زمام خود را رها کرده ، رام و فرمانبر شهوت خویش گشته اند .

جمعی دیگر آنها هستند که بسیار حریص و آزمند در گِردآوری و گنجینه کردن مال و ثروت می باشند . این دو گروه اخیر به هیچ روی امر دین را در هیچ چیز رعایت نمی کنند ، آنان بیشترین شباهت را به چهارپایان چرنده دارند .

( آری ، کمیل ! ) این چنین است که علم با مرگ حاملان و دربرگیرندگان آن ، می میرد و از میان می رود .

امیر المؤمنین علیه السلام در وصف دو گروه اخیر فرمود: اینان بیشترین شباهت را به چهارپایان چرنده دارند . بجا است که به استناد آیات شریفه ی قرآن ، درباره ی آنها کمی گفتگو کنیم :

ص:56

1 _ بی تردید کسانی که تمام کوشش و همّتشان شهوترانی و خوشگذارانی است و نیز آنها جز به مال اندوزی و گنجینه سازی نمی اندیشند ، و به خدا و قیامت اعتقادی ندارند ، چهارپایانی هستند که سر در آخور خویش دارند و از زندگی هیچ نمی فهمند . تعبیر روشن قرآن را درباره آنان چنین می خوانیم :

« وَالَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یأْکُلُونَ کَمَا تأْکُلُ الأنْعامُ » (1)

آنان که کافر گشته اند ، از زندگی مادّیِ دنیا بهره می برند و همانند چهارپایان در چراگاه دنیا می چرند .

2 _ همچنین قرآن کریم درباره ی آنها که _ با پیروی از هوای نفس _ در پی خوشگذرانی و لذّت هستند ، می فرماید :

« أرَأیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إلهَهُ هَواهُ أفَأنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکیلاً.

أمْ تَحْسَبُ أنَّ أکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أوْ یَعْقِلُونَ إنْ هُمْ إلاّ کالأنعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِیلاً » (2)

آیا دیدی آن کس را که خواسته ی دل خویش را خدای خود گرفته است ؟ آیا تو وکیل او هستی ؟

یا چنان می پنداری که بسیاری از ایشان می شنوند

ص:57

یا می اندیشند ؟ آنان جز چهارپایانی بیش نیستند ، بلکه از چهارپایان هم سرگشته ترند .

خداوند در این آیه ی شریفه شهوترانان و هوس بازان را مورد نکوهش شدید قرار می دهد و به پیامبر می فرماید که نه تو وکیل آنان هستی و نه آنان هدایت پذیرند . بنابراین افرادی این چنین را باید به حال خود وانهاد ، تا در باتلاق زندگی خویش غوطه ور باشند ، چون هیچ گونه تذکّر و هشداری در آنان کارساز نیست .

3 _ سخن را درباره ی اینگونه افراد _ که متأسفانه بیشترین افراد جامعه را تشکیل می دهند _ از بیان قرآن کریم می شنویم :

« لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها اُولئِکَ کَالأنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ اُولئِکَ هُمُ الْغافِلوُنَ »

[ این گروه از انسانهای کافر و دوزخی ] دل دارند ، اما نمی فهمند . چشم دارند ، اما نمی بینند . گوش دارند ، اما نمی شنوند . آنان همانند چهارپایان ، بلکه پست تر و گم گشته ترند . هم ایشان غافلان و بی خبرانند . (1)

در کتاب دوم ، در ادامه ی بیانات حضرت علی علیه السلام ،

ص:58

پس ازاین اظهار ناامیدی،دریچه ای از نور و امید به روی ما گشوده خواهد شد. شما را به خواندن آن کتاب توصیه می کنیم .

خلاصه ی درس هفتم :

_ دو گروه دیگر هستند که زمینه و آمادگی و شایستگی آن را ندارند تا حضرت علی به آنها دانش دین بیاموزد :

الف _ کسانی که زمام خویش را به لذت و شهوت سپرده اند .

ب _ گروهی که در جمع آوری مال و ثروت بسیار حریص هستند .

_ حضرت علی علیه السلام آن دو گروه را به هیچ روی شایسته ی دین داری نمی داند .

_ آنها بیشترین شباهت را به چهارپایان چرنده دارند .

_ با وجود این دو گروه و دو گروهی که در درس پیش از آنها یاد شد ، مرگ دانش فرا می رسد .

ص:59

پرسش های درس :

1 _ « مُغرما بالجمع و الادّخار » یعنی چه ؟

2 _ خداوند درباره ی کسانی که تمام همتشان شهوت و شکم است چه می فرماید ؟

3 _ خداوند درباره ی « پیروان هوای نفس » چه بیانی دارد ؟

4 _ نشانه های این گونه افراد چیست ؟

الف : ب : ج : د :

ص:60

ص:61

ص:62

لا تَخلُو : خالی نمی ماند .

قائم : کسی که قیام می کند . کسی که به پا می خیزد. بِحُجّةٍ : به وسیله ی حجّت . حجّت در لغت یعنی دلیل . اما دراصطلاح فرهنگ شیعه معنای عمیق تر و مهم تری دارد، که درباره ی آن سخن خواهیم گفت .

با توجه به توضیحی که درباره ی تک واژه ها دادیم ، ترجمه ی جمله با توضیح مختصر چنین می شود :

البته [الاّ آن که ] زمین ، از کسی که با حجّت برای خدا به پا خیزد ، خالی نمی ماند . هر چند که بر اثر نبودن افراد لایق ، دانش دین در سینه ی حاملان آن دفن می شود ، اما به هر صورت کسانی هستند که برای خدا به پا می خیزند و حجّت خدا را برپا می دارند .

این عبارات عمیق و مجمل و فشرده ، به شرح و بسط بیشتری نیاز دارد که آن را بیان می کنیم :

1 _ گفتیم که حضرت علی علیه السلام از گروهی یاد می کند که شایستگی ندارند تا دانش دین را در بر بگیرند .

« وَ کَذالِکَ یَمُوتُ العِلمُ بِمَوْتِ حامِلیهِ »

و این چنین است که با مرگِ در برگیرندگان دانش ، مرگ دانش نیز نیز فرا می رسد .

اما این_ک با کلمه ی استثن_ای « الّه_م بل_ی » ، حضرت علی علیه السلام می فرماید ، با وجود این حقیقت تلخ ، فروغ

ص:63

جاودانه ی دین ، رو به خاموشی می گذارد ، اما هرگز خاموش نمی شود.

با بهره گیری از این سخن گهربار ، می خواهیم درباره ی مسأله ی بسیار مهم و اساسی : « ضرورت وجود حجّن خدا در روی زمین » بیشتر گفتگو کنیم ، چرا که این بحث ، از مباحث زیربنایی در اعتقادات شیعی است .

2 _ ماجرا را از آن زمان پی می گیریم که خداوند خطاب به فرشتگان خبر داد که :

« انّی جاعِلٌ فِی الأرضِ خِلیفَهً » (1)

من در زمین خلیفه قرار می دهم .

از این سخن چنان بر می آید که خداوند ، پیوسته و برای همیشه چنین خواهد کرد ، زیرا کلمه ی « جاعَل » استمرار این امر را نشان می دهد . « جاعل » یعنی کسی که قرار می دهد ، نصب می کند. و این کار را هم پیوسته انجام می دهد .

فرشتگان، پیش از آن ، از کارهای زشتِ گروهی از آفریدگان خداوند در زمین ، آگاهی داشتند. و به خاطر پیشینه ی بد آنها ، به خداوند عرض کردند:

« أتَجْعَلُ فیها مَن یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدَّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ »

آیا [ ای خداوند ] کسی را در زمین قرار می دهی که

ص:64

در آن فساد به پا می کند و خون می ریزد ؟ در حالی که ما به وسیله ی حمد و ستایش تو ، ترا تسبیح می گوییم و تقدیس می نماییم .

3 _ البته پیش از آفرینش آدم علیه السلام خداوند موجوداتی را آفریده بود که آنها شبیه انسان بودند، اما انسان نبودند _ آن موجودات که بسیار وحشی وخونریز بودند ، « نَسناس » نام داشتند . البته نسل آنها نابود شده بود . اما فرشتگان از آن سابقه ی سوء هراس داشتند تاب آن را نیاوردند که خداوند موجودات دیگری بیافریند که در زمین خونریزی و فساد کنند . البته این سخن آنها همچنین از آن حکایت می کند که ایشان نتوانسته اند وجود خلیفه را در زمین تحمّل کنند. در حقیقت آنها ندانسته زبان به اعتراض گشودند و خداوند در پاسخ به ایشان فرمود :

« انّی أعلَمُ ما لا تَعلَمُونَ » (1)

من چیزی می دانم که شما نمی دانید .

« وَ عَلَّمَ آدَمَ الأسماءَ کُلَّها »

وخداوند، تمامی نام ها [ ونشانه ها ] را به آدم آموخت . و برای آن که به فرشتگان بفهماند که آنها بسیاری چیزها را نمی دانند :

ص:65

« ثُمَّ عَرضَهُم عَلَی المَلائِکَهِ

فَقالَ أنبِئونی بِأسماءِ هؤلاءِ ان کُنتمْ صادقین » (1)

سپس آن [نام ها] را به فرشتگان عرضه کرد . فرمود: اگر راست می گویید ، مرا به نام های اینان خبر دهید .

و فرشتگان که چیزی در آن باره نمی دانستند ، عرض کردند :

« سُبْحانَکَ لا عِلمَ لَنا الاّ ما علَّمتَنا انَّکَ أنتَ العَلیمُ الحَکیمُ »

پاک و منزهی تو ، ای خداوند ! ما هیچ دانشی نداریم ، جز آنچه تو به ما آموخته ای . به راستی که تو خود بسیار دانا و حکیم هستی .

آنگاه خداوند به آدم فرمان داد :

« یا آدمُ أنبُئْهم بِأسمائِهِم »

ای آدم ! نام های آنانی را که فرشتگان نامشان رانمی دانستند ، به ایشان خبر بده .

آنگاه :

« فَلَمّا أنْبأهُم بِأسمائِهِم ، قالَ ألم أقل لکُم

انّی أعلَمُ غَیبَ السَّمواتِ وَ الأرضِ

وَ أعَمُ ما تُبدونَ وَ ما کُنتُم تکتُمون » (2)

چون آدم نام ها را به فرشتگان خبر داد ، خداوند

ص:66

فرمود : به شما نگفتم که من نهانِ آسمان ها و زمین را می انم ؟ نگفتم که من آنچه را که شما در درون خویش پنهان می کنید ، با در برون آشکار می سازید، همه را می دانم ؟

4 _ به هر حال ، حضرت آدم علیه السلام به عنوان نخستین حجّت و خلیفه ی خداوند در این کره ی خاکی ، همراه با همان دانشی که خداوند درباره ی « نام ها » به او آموخته بود ، در زمین مستقر شد .

اراده و خواست خداوند، بر آن بود که زمین از خلیفه ی خدا خالی نماند. از همین رو ، چون دوران پیامبری حضرت آدم علیه السلام پایان یافت و عمرش به سر آمد ، خداوند به او فرمود:

ای آدم ! روزگار تو تمام شد و دوران نبوّت تو پایان پذیرفت . اینک آنچه که از علم و ایمان و میراث نبوت و باقی مانده ی دانش و اسم اعظم ، نزد توست ، همه را جانشین خود « هبة اللّه » بسپار.

چنین کن ، از آن رو که من ، زمین را بدون دانشمندی که دین ، و فرمانبرداریِ من ، به وسیله و راهنماییِ او شناخته شود ، خالی نمی گذارم . این خلیفه و حجّت و دانشمند الهی ، موجب می گردد تا کسانی که مطیع و فرمانبر من می باشند ، نجات یابند . (1)

ص:67

5 _ ای_ن سنّت خداون_دی از هم_ان زم_ان حض__رت آدم علیه السلام آغاز شد و در دوران های بعد ادامه یافت . چنانچه درباره ی حضرت نوح علیه السلام آمده است :

آن جناب ، پس از ماجرای طوفان ، پانصد سال دیگر زندگی کرد . تا آنکه جناب جبرئیل به نزد حضرتش آمد و فرمود:

ای نوح ! روزگار پیامبری تو پایان پذیرفته ، و دوران تو کامل گشته است . خداوند چنین می فرماید که میراث و نشانه های نبوّت و دانشی را که همراه داری ، همه را به پسرت « سام » بسپار .

آری ، ای نوح ! آگاه باش که من هیچگاه زمین را بدون دانشمندی که اطاعت و بندگیِ من به وسیله ی او شناخته شود ، و به این ترتیب باعث بخت آوری و نجات بندگان باشد ، رها نمی کنم .

وجود چنین کسی درفاصله وفترتِ رحلت پیامبر زمان ، تا بعثت پیامبر بعدی خواهد بود .

من ، مردم را بدون حجّت و هادیِ دعوت کننده ی به سوی من ، وانمی گذارم .

حجّتی که عارف و آشنا به امر و فرمان من باشد . آری ، اراده و خواست من بر آن جاری و ساری گشته است که برای هر قوم و گروهی ، هدایت گری قرار دهم ، تا به وسیله ی او نیک بختان را هدایت

ص:68

کنم و او را حجّت و دلیل گردانم بر کسانی که تیره بختی را برای خود برگزیدند .

نوح نیز به فرمان خداوند ، تمامیِ میراث های گرانبها را به پسرش « سام » سپرد . ما « حام » و « یافث » _ دو پسر دیگرش _ را از آن دانش الهی بهره ای نبود.

6 _ سپس ن_وح ، خاندان خ_ویش را ب_ه آمدن « هود » بشارت داد و به آنان فرمود که پس از آمدن « هود » ، از او به عنوان پیامبر پیروی کنند. و برای آن که انسانِ فراموش کار ، وصیّت او را به بوته ی اجمال و نسیان نسپرد ، به آنان فرمود همه ساله ، در روزی معین ، تا زمان ظهور هود ، وصیت او را بگشایند و در مراسمی معنوی ، به آن بنگرند و آن را بخوانند. به آنان فرمود چنین روزی را عید بگیرند و شادمانی کنند .

حضرت آدم علیه السلام نیز به خاندان خود چنین دستوری داده بود . بازماندگان او هم همه ساله در روزی معین ، وصیت آدم را می گشودند و در آن می نگریستند و آن را می خواندند . چنین می کردند تا از یاد نبرند که خداوند به آنها چه فرمان هایی داده است . تا حجّت خدا بر آنان آشکار بماند . (1)

7 _ این ماجرا از همان زمانِ حضرت آدم علیه السلام ادامه داشته و پیوسته نیز چنین بوده است. و تا برپایی

ص:69

قیامت نیز همچنان ادامه خواهد داشت . حضرت امام باقر علیه السلام در تأکید بر این مطلب می فرمایند:

« وَ اللّهِ ما تُرِکَ الأرضُ مُنْذُ قَبَضَ اللّهُ آدَمَ الاّ و فیها امامٌ یُهتَدی بِهِ الیَ اللّهِ

وَ هُوَ حُجَّه اللّهِ عَلی عِبادِهِ

وَ لا تَبقَی الأرضُ بِغَیرِ حُجَّه ٍ عَلی عِبادِهِ »

به خدا سوگند ، از آن زمان که خداوند روح حضرت آدم را گرفت ، زمین به حال خود رها نشد ، مگر آن که در آن پیوسته پیشوا و امامی بود که مردم به وسیله و راهنمایی او، به سوی خداوند راه می یافتند. وآن امام، حجّت خدا بر بندگان است . و زمین هیچگاه بدون حجّتی از خدا بر بندگان ، باقی نمانده و نمی ماند . (1)

همین سخن سدید از امام صادق علیه السلام نقل شده و در پایان آن آمده است :

«مَنْ تَرَکَهُ هَلَکَ وَمَن لَزِمَهُ نَجا، حَقّا عَلَی اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» هر کس آن حجّت را رها کند ، نابود می شود . و هر کس همراه او باشد ، نجات می یابد . این [رهایی با همراهیِ حجّت ] حقّی است که خداوند خود بر خویشتن قرار داده است .(2)

8 _ ضرورت وجود این حجّت تا آنجاست که امام

ص:70

صادق علیه السلام می فرماید :

جناب جبرئیل بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل شد و این خبر را از جانب خداوند برای حضرت رسول آورد:

« ای محمد ! من زمین را رها نمی کنم ، جز آن که پیوسته دانشمندی در آن خواهد بود که [راه[ اطاعت و هدایت مرا می شناسد ، و میان رحلت یک پیامبر تا بعثت پیامبر دیگر ، موجب نجات مردمان می شود . من ابلیس را وانمی گذارم تا مردم را گمراه کند ، در حالی که کسی در زمین نباشد که حجّت و دلیل بر من باشد ، مردم را به سوی من فرا بخواند ، آنان را به راهِ من هدایت کند ، و عارف و آگاه به امر و فرمان من باشد . من چنان حُکم کرده ام که برای هر قومی هدایت کننده ای باشد که به وسیله ی او نیک بختان را هدایت کنم و حجّت بر تیره بختان ( که گمراهی را به اختیار خود برگزیدند) نیز باشد . (1)

تمام این حقایق _ که قطره ای از دریای معارف شیعی است _ در دلِ همان جمله کوتاه امام امیرالمؤمنین علیه السلام جای دارد که فرمود : « اللهم بلی لا تخلو الارض من قائم لله بحجة »

ص:71

ص:72

واقعیتی انکار نشدنی به نام « غیبت از قوم » مواجه می شویم .

شیخ صدوق ( رحمة اللّه علیه ) در کتاب نامدار خود « کمال الدّین و تمام النّعمه » غیبت پیامبران پیشین را یاد می کند. از همین جا به اثبات و بیان غیبت حضرت صاحب الزمان علیه السلام می پردازد و به تفصیل در این باره سخن می گوید .

3 _ وجود مقدّس حضرت ولیّ عصر علیه السلام آخرین حجّت خدا در روی زمین ، مصداق بارز و کامل و زنده ی این عبارت پدر بزرگوارش امیر المؤمنین علیه السلام که خواندیم :

« امّا خائّفَا مَغْمُورا »

4 _ همه می دانیم که سالیانی سخت و سیاه از دوران غیبت حضرت حجّت حق ، امام زمان علیه السلام می گذرد . به طور اشاره بگوییم که وقتی از امام صادق علیه السلام سؤال می شود که مردم چگونه از حجّت پنهان و پوشیده بهره مند می شوند ، امام علیه السلام پاسخ می دهند همان گونه که از خورشید بهره می برند هنگامی که ابر او را پوشانیده است . (1)

به ادامه ی سخنان امیر المؤمنین علیه السلام گوش جان بسپاریم .

« لِئَلاّ تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَ بَیِّناتُهُ »

ص:73

لَئْلاّ : ( لِ أن لا ) تبطل : برای آن که باطل نشود.

حُجَج : جمع حجّت : دلیل

بَیِّنات : جمع بیّنه : نشانه ی روشن

معنای جمله این است :

تا آن که ( برای آن که ) حجّت ها و نشانه های روشن خداوند ، باطل و بیهوده نگردد .

این سخن در حقیقت بیان حکمت وجود حجّت است . البته علّت و حکمت اصلیِ وجود حجّت ، در درجه ی نخست همان است که خداوند خود فرموده است :

« انی جاعلٌ فی الأرض خلیفه »

من در زمین خلیفه قرار می دهم . (1)

و به دنبال این درخواست و اراده ، خداوند حکمت های دیگری را نیز بیان فرموده است که پیش تر به آن پرداختیم . اکنون به یک گفتار گران سنگ دیگر از امام صادق در این باره تبرّک می جوییم :

« خداوند ، هیچگاه زمین را رها نمی کند ، وانمی نهد، جز آنکه در آن ، دانشمندی باشد که ( به علم موهبتی الهی) فزونی و کاستی ( در دین ) را بداند . بدین سان اگر مؤمنان ( ندانسته ) چیزی را در دین بیفزایند ، آن عالِم الهی آن را رد می کند . و هنگامی که نقصانی در دین پدید آورند ، آن کاستی را کامل می گرداند و

ص:74

می فرماید آن را تمام و کمال برگیرید . و اگر این (حجّت خدا) نمی بود ، کارِ مؤمنان بر آنها پنهان و پوشیده می ماند ، و میان حق و باطل جدایی نمی افتاد. » (1)

عباراتی که امیر کلام علیه السلام پس از این به جناب کمیل فرموده ، روشنگر حقایقی هستند که پیش از این درباره ی برخی از آنها سخن گفتیم . توجه کنید :

« وَ کَم ذا وَ أینَ ؟

اوُلئکَ وَ اللّهِ الأقلّونَ عَدَدا

وَالأعظَمُونَ عِندَ اللّهِ قَدرا »

ابتدا معنای واژه ها را می آوریم :

کَم : چه قدر ، چه اندازه ، چه مقدار

ذا : این

أینَ : کجا

الأقلّون : جمع اقلّ : کم

أعظَمون : جمع اعظم : بزرگ ، والا مقام

قَدر : ارزش ، قیمت

و آنان چند نفرند و کجا هستند ؟

به خدا سوگند عدد آنان کم ، و قدر و قیمتشان نزد خداوند بسی بزرگ است .

درباره ی حکمت وجود حجّت در روی زمین

ص:75

پیش تر سخ_ن گفتی_م ، و اینک با بیانی زیبا و ژرف از حضرت باقر علیه السلام به حکمتی دیگر و نیز ویژگی و منزلت حجّت های الهی ، پی می بریم :

جاب_ربن یزی_د جعف_ی _ که از ی_اران والا مقام امام باقر علیه السلام بود _ نقل می کند که به امام عرض کردم :

به چه دلیل ، ما به وجود پیامبر و امام نیاز داریم ؟

امام علیه السلام فرمود : به خاطر بقا و ماندگاری عالم بر صلاح و سداد . زیرا خداوند ، هنگامی که در زمین پیامبر یا امامی باشد ، عذاب را از اهل زمین برمی دارد و بر می گرداند .

خداوند خطاب به پیامبر می فرماید : « تا زمانی که تو در میان مردم باشی ، خداوند آنان را عذاب (عمومی و هنگانی ) نمی کند . » (1)

و پیامبر نیز فرمود : « ستارگان آمانِ اهل آسمان ، و اهل بیت من آمانِ اهل زمین هستند .

هنگامی که ستارگان از میان بروند ، اهل آسمان نابود می شوند . و هنگامی که اهل بیت من نباشند، اهل زمین از میان می روند . »

منظور پیامبر از اهل بیت ، همان امامانی هستند که خداوند اطاعت و فرمان پذیری از آنان راهمراه و وابسته به فرمان بردن از خود دانسته ، و فرموده است :

ص:76

« یا أیّها الذین آمنوا أطیعوا الرّسول و اولی الأمر منکم »

( هان ای کسانی که ایمان آورده اید ! از خدا و رسول او اولی الأمر اطاعت کنید . ) (1)

و آن اولی الأمر و امامان ، معصوم و پاک از گناه می باشند . آنان هرگز گِرد گناه نمی گردند و هیچگاه از فرمان خداوند سرپیچی نمی کنند . آنان مورد تأیید خداوند می باشند و توفیق الهی نصیب ایشان گشته است .

خدای مهربان به خاطر آنها به بندگان رزق و روزی می دهد ، به نعمت وجود آنها سرزمین ها را آباد می کند ، باران را از آسمان به گُل روی آنها فرو می فرستد ، و برکات زمین را به خاطر ایشان خارج می فرماید . اگر خداوند به گناهکاران مهلت می دهد و در عقوبت و عذاب آنان شتاب نمی ورزد ، باز به خاطر آن بزرگواران است . آنها هیچگاه از روح القدس جدا نمی شوند و روح القدس نیز هرگز از ایشان جدا نمی شود. همچنین قرآن پیوسته با ایشان است و آنها هم همیشه همراه قرآن می باشند. صلوات و درودهای خداوند بر همگی آنها باد .(2)

ص:77

ص:78

چون روزگار هر یک از ایشان سر آمد ) آن حجّت ها و بیّنات را نزد کسانی که هم رتبه و همانند آنان هستند به ودیعه و امانت بگذارند ، و بذر دانش دین را در دلِ آنان که مثل و مانند خودشان می باشند ، بکارند .

برخی از آثار وجودیِ حجّت های الهی در دروس پیشین گفته شد . اینک برای تبیین حکمت علوی ، به بیان چند نکته می پردازیم :

1 _ امام رضا علیه السلام یکی از آثارِ وجودیِ حجّت خدا را این گونه بیان می فرماید :

« اگر خداوند برای مردم امامی قرار ندهد ، ملّت و هویّت اسلام کهنه و پوسیده می شود ، دین از میان می رود و سنّت و احکام دگرگونه می گردد . امامی که قیّم آیین و امین دین و حافظ سنّت و امانت دار احکام خداست .

آری اگر چنین وجود مبارکی نباشد ، بدعت گذاران، در دین فزونی راه می دهند . و ملحدان در آن کاستی به وجود می آورند ، و راه روشن اسلام را بر مسلمانان شبهه ناک می کنند . زیرا که ما مردم را چنان یافته ایم که ناقص و محتاج و غیر کامل هستند. به علاوه اختلاف در میان خود آنها و درخواسته هایشان و حافظ مواریث رسول خدا برای آنها باشد، به همان علّت که روشن کردیم ،

ص:79

مردم تباه می شوند و شریعت های خدا و سنت ها و احکام و ایمان دگرگون می گردد که این دگ_رگون_ی هم به تباهی و نابودی همه ی مردم می انجامد. (1)

2 _ پیش از این به تفصیل بیان کردیم که از زمان حضرت آدم علیه السلام این امر مهم پیوسته صورت می گرفته است . در اصطلاح معارف دینی ، به این امر «اتّصال وصیّت » گفته می شود . یعنی پیوستگی وصیّت هر پیامبر و وصیّ ، با پیامبر و وصیّ بعدی تا زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، و پس از آن حضرت تا زمان حضرت حجّت علیه السلام .

دریکی ازنامه هایی که حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان خویش مرقوم فرموده، آمده است :

« هیچ یک از پدران من ، به شکّ و تردیدی که گروهی از شیعیان درباره ی من دچار آن شده اند ، مبتلا نشده بودند . اگر اعتقاد شما آن باشد که امر امامت و وجود حجّت تا زمان معیّنی برقرار است ، البته شّک و تردید جا دارد . اما اگر معتقدید که لزوم و وجوب حجّت ، همانند آنچه که از زمان حضرت آدم بوده ، پایدار و برقرار است ، دیگر شک و تردید جایی ندارد . » (2)

این بیان حضرت عسکری علیه السلام حکایت از آن دارد

ص:80

که مسأله ی لزوم و وجود ، محور اصلی عقاید شیعیان از ابتدای امر بوده است . و حضرت عسکری علیه السلام با استناد به همین عقیده ، توانست بسیاری از شیعیان را از حالت شک و تردید به درآورد . (1)

3 _ به همین جهت ، حضرت علی علیه السلام را « خاتم الاوصیاء » می نامند . (2) چون نبوت به وجود مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم پایان پذیرفته است و دیگر پیامبری نخواهد آمد که پس از خود وصیی تعیین کند. بنابراین حضرت علی علیه السلام آخرین کسی است که توسط پیامبر خدا مستقیما به عنوان وصی تعیین می گردد . البته حضرت مهدی علیه السلام نیز « خاتم الاوصیاء » است ، چون پس از آن جناب هیچ کس وصی نمی باشد .

اگر دقت کنید ، در می یابید که حضرت علی علیه السلام از آن منظر این لقب را دارد که وصیِّ بی واسطه ی آخرین پیامبر است . و حضرت مهدی علیه السلام نیز ، از آن جهت این لقب را دارد که آخرین حلقه ی زنجیره ی زرین وصایت در هستی است .

ص:81

ص:82

آن دانشی که همراه با آدم علیه السلام فرود آمد ، در زمین ماند. وبه این ترتیب دانش به دیگران به ارث می رسد. و هر چیزی از علم و آثار رسولان و پیامبران که از اهل بیت ( ائمه علیهم السلام ) نباشد ، باطل است .

آنگاه در دنباله ی سخن می افزایند :

« وَ انَّ عَلِیّا عالِمُ هذِهِ الاُمَّهِ

وَ انَّهُ لَن یَمُوتَ مِنّا عالمٌ الاّ خَلَفَ مِن بَعدِهِ

مَن یَعلَمُ مِثلَ عِلمِهِ أو ماشاءَاللّهُ »

و علی علیه السلام دانشمند این امّت است . و به راستی چنان است که هرگز دانشمندی از ما اهل بیت ، از دنیا نمی رود، مگر آن که پس از او کسی که همانند دانش او _ یا آن مقدار که خدا بخواهد _ را می داند، جانشین او می شود . (1)

2 _ در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام ، همین مضمون با نکاتی افزون تر آمده است :

« علی بن ابی طالب علیه السلام دانشمند این امّت بود . علم و دانش آن جناب به امامان دیگر ، یک به یک به ارث می رسد . و هیچ یک از ما نیست ، جز آن که کسی از فرزندانش را که دانش او را می داند، می بیند . و زمین برای یک روز هم ، بدون امامی از

ص:83

ما خالی نمی ماند. امامی که امّت ( گرفتاری ها و دشواری ها و نابسامانی ها ) به او پناه می برند. »

راویِ روایت می گوید: از امام علیه السلام آیا می شود در یک زمان دو امام باشند ؟

امام علیه السلام فرمود : نه، نمی شود. مگرآن که یکی ازآن دو،صامت وساکت باشد،تا امام پیشین ازدنیابرود. (1) 3 _ سخن حضرت علی علیه السلام خطاب به کمیل ، حکایت از آن می کند که :

اولاً علم آن حجّت های الهی ، آسمانی و خدایی _ و به عبارت و اصطلاح دینی « لدنّی » _ است ، یعنی اکتسابی نیست . چنان نبوده که معلّمین بشری ، طبق روال و شیوه ی معمول به آنها مطالبی آموخته باشند.

آنها دانش دین را یا به واسطه ی پیامبر و یا بی واسطه دریافت کرده اند . و نزد هیچ بشری _ البته جز پیامبر _ دانشی نیاموخته اند .

ثانیا دانش آنها هیچ آمیزه ای از شکّ و شبهه ندارد. دانش دین و روح یقین با جان و روح آنها آمیخته و همراه شده است . از همین دستور اکید یافته ایم تا معارف دین را از پیشوایان معصوم علیهم السلام بیاموزیم .

4 _ درباره ی مقام و منزلت علمی ائمه علیهم السلام سخن

ص:84

بسیار است و آیات فراوانی از قرآن بیانگر دانش خدایی و بی کرانِ آن بزرگواران است که در اینجا به بیان یک آیه در این مورد بسنده می کنیم :

« بَل هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی صُدُورِ الذّینَ اوُتُوا العِلم »

قرآن آیات روشنی است در سینه ی کسانی که به آنها دانش قرآن را داده اند . (1)

این دارندگان دانش که علم قرآن در سینه ی آنها آیات روشن است ، کسی جز امامان پاک و معصوم نمی باشند که تمامی دانش قرآن نزد آنهاست . (2)

5 _ حضرت علی علیه السلام بارها و بارها فرموده است :

« أیّها النّاسُ سَلونی قَبلَ أن تَفقِدونی

فلأئنا بِطُرُقِ السَّماء أعلَمُ مِنّی بِطُرُقِ الأرضِ »

هان ای مردم پیش از آن که مرا از دست بدهید ، از من بپرسید .

براستی که من به راه های آسمان آگاه ترم تا به راه های زمنی . (3)

6 _ درباره ی همراهی روح یقین با آن بزرگواران ، تذکّر این نکته ضروری است که ایمان ائمه علیهم السلام ایمان مستقر و پایدار است. و همچنین حضرت روح القدوس پیوسته با آنان می باشد .

ص:85

در این باره پیش از این روایتی را آوردیم که در آن فرموده بود : آنها هیچگاه از روح القدس جدا نمی شوند و روح القدس نیز هرگز از ایشان جدا نمی شود .

ص:86

ترجمه ی عبارت چنین است :

آنچه را که خوش گذرانان و ناز پروردگان ، سخت و ناخوش می شمارند ، در نظر آنان نرم و ملایم است، و به آنچه که نادانان از آن می ترسند و می گریزند ، ایشان انس و الفت یافته اند . و با بدن هایی که به سرای برتر پیوند خورده است ، در این دنیا زندگی می کنند .

در توضیح عبارت ، می گوییم :

1 _ آنچه را که ناز پروردگان از آن می هراسند و آن را سخت و دشوار می یابند ، ناخوشی و تنگدستی و فقر و ناداری است . اینها همه ، برای آن حجّت های خدا آسان و نرم و راحت است . و آنچه را که افراد نادان از آن وحشت دارند ، علم و دانایی و عبادت خدا و زهد و پرهیزکاری و از این قبیل است . و خلفای خدا با این امور انسی دیرینه دارند .

2 _ بیان برخی اوصاف علی علیه السلام از زبان خود آن جناب خالی از لطف نمی باشد :

« وَ لَو شِئتُ لا هتَدَیتُ الطّریقَ الی

مُصفّی هذا العَسلِ

وَ لُبابِ هذَاالقَمحِ

وَ نسائِجِ هذَاالقَزِّ »

اگر می خواستم از این عسل ها ، صاف و زلال آن ، و از گندم ها ، مغز سفید آن ، و از این بافته ها ، ابریشم

ص:87

نرم آن را بر می گزیدم .

از جمله اموری که ناز پروردگان به آن بهای زیادی می دهند ، همین گونه امور است . شکم بارگیِ و لذت خوردن طعام های خوش خوراک و خوش پوشی و راحت طلبی در لباس و پوشاک .

حضرت علی علیه السلام هم تأکید می فرماید که او نیز می تواند به راحتی و آسانی از اموال و دارایی خود ، نه از بیت المال ، بهترین خوراک و فاخرترین پوشاک را تهیه کند ، اما آن جناب در این باره می فرماید :

« وَلکِن هَیهاتَ أن یَغْلِبَنی هَوای

وَ یَقُودَنی جَشَعی الی تَجَبُّرِ الأطعِمَةِ »

اما هرگز چنین نخواهد شد که هوای نفس بر من غالب شود و شدت حرص و ولع مرا به گزیدن طعام های لذیذ برانگیزد .

حضرتش در بیان علت این مطلب می فرماید :

« وَ لَعَلَّ بِالحِجازِ أوِ الیَمامَة مَن لا طَمَع لَهُ فِی القُرصِ

وَلا عَهدَ لَهُ بِالشِّبَعِ »

و چه بسا در حجاز یا در یمامه کسی از رعیت من باشد که از شدّت فقر و ناداری طمع در یک قرص نان هم ندارد و هرگز پیمانی با سیری نبسته و پیوسته گرسنه زندگی کرده است .

« أو أبیتَ مِبطانا وَ حَولی بُطُونّ غَرثی وَ أکبادٌ حَرّی »

یا آن که من سیر و شکم پر سر بر بالین خواب گذارم،

ص:88

در حالی که در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه فراوان است ؟

درباره ی تحمل سختی ها و دشواری ها _ همان که نازپروردگان از آن می هراسند _ چنین می فرماید :

« ألا ! و انَّ الشَّجرة البَریَّةِ أصلَبُ عُدا

وَالرّواتِعَ الخَضِرَة أرَقُّ جُلودا

وَالنّابِتاتِ العِذیَهِ أقوی وَقودا

وَ أبطَأُ خُمُودا »

آگاه باشید که درخت بیابانی چوبی بس سخت تر دارد و گیاهان تازه و شاداب پوستی نازک تر . امّا گیاهان خود رو که جز آب باران نمی بینند ( بر اثر سختی ها ) چوبی سوزنده تر و پر شعله تر دارند .

3 _ در عبارت بعدی ، حضرت علی علیه السلام تأکید می فرماید که آن خلفای الهی هر چند با بدن هایشان در این دنیای خاکی زندگی می کنند ، اما روح بلند و آسمانی آنها با عالم مکلوت پیوند خورده است .

اگر بخواهیم درباره ی صفات و کمالاتِ خلفای الهی در همین زمینه سخن بگوییم مجالی و مقالی دیگر می طلبد . و اینک فرصت و رخصتی برای این مهم نمی باشد . امّا وقتی امیرالمؤمین علیه السلام درباره ی بندگان برگزیده ی خداوند ، اوصافی بیان می فرماید که جای شگفتی بسیار دارد ، جایگاه و منزلت امامان و حجّت های خداوند که بسی برتر و بالاتر است ، تا حدّی

ص:89

روشن می شود.

اگر برخی کلمات پرهیزکاران و یادکنندگان خدا را به بیان امیرالمؤمنین علیه السلام ذکر کنیم رتبه ی والای امامان معصوم علیهم السلام بیشتر معلوم می گردد .

امام علیه السلام در وصف پرهیزکاران می فرماید :

« وَ لَو الأجَلُ الّذی کَتَبَ اللّهُ عَلَیهم

لَم تَستَقِرَّ أرواحُهُم فی أجسادِهِم طَرفَةَ عَینٍ

شَوقا الیَ الثّوابِ وَ خَوفا مِنَ العِقابِ »

اگر نبود اجل و سرآمدی که خداوند برای عمر و زندگیِ آنها مقرر فرموده است ، از شوق رسیدن به پاداش خداوندی یا از ترس عذاب و عقاب الهی ، روح آسمانی آنها در زندان پیکر مادّی شان ، حتی به اندازه ی چشم برهم زدنی تاب ماندن نمی آورد . (1)

حضرتش درباره ی بندگانی که پیوسته به یاد خدا هستند ، می فرماید :

« فَکأنَّما قَطَعُوا الدُّنیا الی الأخرةِ وَ هُم فیها

فَشاهَدوا ما وَراء ذالک

فکأنّما اطلعُوا غُیوبَ أهلِ البَرزَخ فی طولِ الاقامَةِ فیهِ»

گویا که آنها دنیا را پیموده و به آخرت رسده اند و هم اینک در آنجاحضور دارند و هر آن چه را که در پسِ

ص:90

این دنیاست به چشم می بینند و گویا که بر پنهانی های اهل برزخ در طول اقامتشان در آن عالم آگاهی و اشراف دارند . (1)

جایی که افراد متّقی چنین به عالم ملکوت دل بسته و از دنیای دون گسسته اند ، درباره ی « امام المتّقین » چه می توان گفت که سمند تیزپای سخن ، هیچگاه به مقامات و فضائل حضرتش نمی رسد !

واپسی_ن سخ_ن

عبارت پایانی حضرت علی علیه السلام خطاب به کمیل چنین است :

« اولئک خُلفاءُ اللّهِ فی أرضه وَ الدُّعاةٍ الی دَینِه

آه آه شَوقا الی رُویَتِهِم ! انصَرِف یا کُمیلُ اذا شِئتَ »

آنان خلیفه ها و جانشینان خدا در زمین

و دعوت کنندگان به دین خدا هستند .

آه آه که چه شوقی به دیدار آنان دارم !

اینک ای کمیل،اگر می خواهی بازگرد وبه خانه ات برو . آری ، خلفای خدا ، از چنان ویژه ای برخوردار هستند که حضرت علی علیه السلام شوق دیدار آنها را دارد .

بارالها ! سعادت دیدار آخرین خلیفه ی خود را

ص:91

نصیب ما بفرما !