سرشناسه : مهدوی، مصلح الدین، 1294-1374.
عنوان و نام پدیدآور : دانشمندان و بزرگان اصفهان/ نویسنده مصلح الدین مهدوی؛ تصحیح، تحقیق و اضافات رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان؛ [برای] شهرداری اصفهان ، مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد.
مشخصات نشر : اصفهان : گلدسته ، 1383 - 1384.
مشخصات ظاهری : 2ج.
شابک : ج.2 964-93143-4-2 :
وضعیت فهرست نویسی : فاپا
یادداشت : ص. ع. به انگلیسی: M. Mahdavi. Scientists greatones Isfahan.
یادداشت : ج. 2 (چاپ اول : 1384)
یادداشت : کتابنامه.
موضوع : مجتهدان و علما -- ایران -- اصفهان -- سرگذشتنامه
موضوع : مشاهیر -- ایران -- اصفهان-- سرگذشتنامه
موضوع : اصفهان --سرگذشتنامه
شناسه افزوده : قاسمی، رحیم، 1351 -، مصححط
شناسه افزوده : نیلفروشان، محمدرضا، 1349 -، مصحح
شناسه افزوده : مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد( اصفهان)
رده بندی کنگره : DSR2073/ص75 م86 1383
رده بندی دیویی : 955/932
شماره کتابشناسی ملی : م 83-41867
ص:1
ص: 2
دانشمندان و بزرگان اصفهان جلد دوم
تالیف: مرحوم مصلح الدین مهدوی
تحقیق، تصحیح و اضافات: رحیم قاسمی، محمدرضا نیلفروشان
دانشمندان و بزرگان اصفهان جلد دوم
انتشارات گلدسته
ص: 3
ص: 4
باسمه تعالی
تاریخ بهترین معلم انسان است
شکل گیری و رشد فرهنگ و تمدن جوامع در طول تاریخ مدیون تلاش علمی و عملی هزاران انسان فرهیخته و اندیشمندی است که دیروز شرافتمندانه زندگی کردند و اوراق زرینی از کتاب بزرگ تاریخ را به خود اختصاص دادند که سیر در احوال و آثار این استوانه های تاریخ و فرهنگ گذشته زمینه رشد و تعالی اندیشه و روح و روان نسل امروز را موجب می گردد و فرصتی برای تصمیم گیری و برنامه ریزی های هوشمندانه و اتخاذ رویه های خردمندانه در ضمن ابتکار و خلاقیت و نوآوری خواهد بود.
اثر حاضر تلاشی است در جهت معرفی چهره های بارز از تاریخ گذشته اصفهان می باشد که توسط مرحوم مصلح الدین مهدوی تهیه و نگارش شده است که با چاپ و نشر آن خدمتی ارزنده به بزرگان عرصه فرهنگ و اندیشه خواهد شد.
شهرداری اصفهان به پاس خدمات ارزنده این دانش پژوه گرامی ضمن عمران و احیاء تکیه و بازسازی مقبره ایشان اقدام به نشر کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان در دو جلد نمود.
در اینجا لازم است از خانواده محترم این محقق گرانمایه که نشر این اثر ارزشمند را پس از 35 سال به مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد واگذار نمودند تشکر نمایم.
لازم به ذکر است شهرداری اصفهان همچنان مصمم است در جهت احیای عمرانی و توسعه فرهنگی و بهره براری از این خطه مقدس برنامه های ویژه ای را به شهروندان ارائه دهد که بخشی از اقدامات انجام شده عبارت است از:
1- تشکیل تورهای تخت فولاد شناسی برای شهروندان اصفهانی و میهمانان
2- برگزاری اولین دوره تربیت راهنمای تخت فولاد
3- تقویت کتابخانه تخصصی تخت فولاد
4- ایجاد موزه سنگ نوشته های ارزشمند تخت فولاد
5- ایجاد موزه عکس از فرهیختگان مدفون در تخت فولاد
6- فعال نمودن دفتر ارتباطات مردمی برای جواب گوئی مراجعات و تکریم ارباب رجوع
7- طرح فراخوان آثار ارزشمند مدفونین در تخت فولاد برای غنی سازی موزه ها
8- آماده سازی تکیه آباده ای جهت تشکیل حوزه علمیه برادران با همکاری و مدیریت تولیت مسجد رکن الملک
9- تبلیغ و ترویج و حمایت از برگزاری دعای کمیل و عرفه
ص: 5
10- احداث بازارچه فرهنگی در جوار مرقد بابا رکن الدین با هدف ایجاد تسهیلات فرهنگی و نمایشگاهی برای نمادها و مجموعه های فرهنگی
11- ایجاد موزه فرهنگی از آثار و زندگی نامه علماء و فقها در مقبره آیت ا... خوانساری با هدف الگو برداری از زندگی فرهیختگان
12- موزه گالری فدک با انگیزه جمع آوری و نمایش آثار هنرمندان، صنعتگران و... مدفون در تخت فولاد
13- مجموعه فرهنگی شمع سالن اجتماعات، مجهز به سیستم نور و صوت جهت بهره برداری مراکز و کانون های فرهنگی و دینی
14- مجموعه فرهنگی فاضل سراب نمایشگاه و فروشگاه تولیدات فرهنگی تخت فولاد
15- مقبره آقا محمد بید آبادی موزه ای از آثار و زندگی مرحوم بید آبادی
16- کانون فرهنگی امین در جوار مقبره بانو مجتهده امین
بدیهی است روابط عمومی شهرداری اصفهان و دفتر ارتباطات مردمی مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد آمادگی کامل برای دریافت نظرات، دیدگاهها و انتقادات شهروندان عزیز و کلیه صاحب نظران و اندیشمندان را دارد.
سید مرتضی سقائیان نژاد
شهردار اصفهان
ص: 6
بسم الله الرحمن الرحیم
خدای را سپاس که پس از گذشت سی و پنج سال از چاپ اثر گرانقدر «دانشمندان و بزرگان اصفهان» که از آثار معلم و محقق فرزانه مرحوم سید مصلح الدین مهدوی می گذرد، توفیق تصحیح و تحقیق آن را عنایت فرموده و محققین را در انجام آن یاری نمود.
بی شک این کتاب دور نمایی از چهره درخشان تاریخ فرهنگ و هنر اصفهان است. شهری که روزگاری پایتخت ادب و فرهنگ اسلامی بود و همواره در تحقیقات و پژوهش های قرآنی ، فقهی، فلسفی، عرفانی، رجالی، شهر و هنر غنی اسلام و تشیع پیشتاز بوده است. به همین سبب این منبع ارزشمند نیاز محققان و پژوهشگران تاریخ فرهنگ این خطه پر افتخار را تا حدودی بر طرف خواهد کرد.
ناگفته پیداست که در این مدت طولانی که از چاپ نخست کتاب می گذرد، منابع فراوان دیگری همچون ریاض العلماء، مجلداتی از طبقات اعلام الشیعه، مجلداتی از مکارم الآثار و دو مجلد از کتاب ارزشمند تاریخ اصفهان مرحوم جلال الدین همائی، که در آن ایام در دسترس مولف فقید نبوده به چشم گیری یافته است. مرحوم مهدوی از رجال دیگری که در زمان تألیف کتاب خود در قید حیادت بوده اند، نامی نبرده و بعدها در آثار دیگر خویش شرح حال برخی از آنان را آورده که بیشتر این موارد، از کتب ایشان استخراج شده و در پایان کتاب به عنوان مستدرک قرار گرفته است.
شایان توجه است برخی سهوها در کتاب وجود داشت که بخشی از آنها از منابع دیگر به این اثر راه یافته بود و برخی تکرارها نیز در شرح حال افراد به چشم می خورد، مواردی را که به نظر اشتباه بودند در پاورقی اشاره شد و درباره عناوین مشابه و متعدد نیز عنوان کامل تر به صورت مستقل ذکر شده و عنوان دیگر با ستاره مشخص شده است. علامت ستاره همچنین در کنار برخی اسامی که لاصفهاتنی نبودند و یا در شمار دانشمند و بزرگان محسوب نمی شوند، آمده است. برخی اضافات ضروری از طرف محققین نیز در متن کتاب و در داخل کروشه نهاده شد.
تصحیح این اثر بر اساس نسخه ای که به وسیله مرحوم مهدوی تصحیح شده بود، انجام گرفت و پاره ای تفاوت ها و اضافات ناشی از آن است. همچنین این موارد با نسخه دیگری که محقق ارجمند علامه رجالی حاج سید محمد علی روضاتی از روی تصحیحات مولف گزینش نموده اند، انجام گرفت. پاورقی های توضیحی از محققین کتاب است و چند مورد که با علامت (م) مشخص شده است از مرحوم مولف می باشد.
محققان کتاب با سپاس از عنایات خداوند متعال، از کسانی که در تحقیق و انتشار آن سهیم بوده اند کمال تشکر را داشته، سلامتی و توفیق آنان را از درگاه ایزد منان خواستار هستند.
- شهردار دلسوز و محترم اصفهان جناب آقای دکتر سیدمرتضی سقائیان نژاد، ریاست محترم شورای اسلامی شهر اصفهان جناب آقای مهندس عباس حاج رسولیها و ریاست محترم کمیته عالی مجموعه تخت فولاد جناب آقای مهندس ابوالقاسم گلستان نژاد که زمینه چاپ این کتاب را فراهم نمودند.
ص: 7
- محقق گرامی حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ هادی نجفی، وصی محترم مرحوم مهدوی که اجازه برخی تغییرات و اصلاحات جزئی در متن کتاب را دادند.
- جناب آقای غلامرضا نصراللهی که سالیانی از محضر مولف فقید کسب فیض نموده و برخی تحقیقات که به نام ایشان در پاورقی ها ثبت شده را در اختیار گذاردند.
در پایان از خداوند متعال سلامتی وجود مقدس قطب عالم امکان حضرت ولی عصر (عج) و ظهور آن عدالت گستر و تجلی مهر و محبت خداوند را به دعا درخواست نموده و اجر معنوی تحقیق این کتاب را به روح مطهر پر فتوح حضرت امام خمینی (سلام الله علیه) و شهدای سرفراز شهر شهید پرور اصفهان اهدا می نمایم. شهری که امام راحل درباره آن فرمودند «شما در کجای دنیا می توانید مثل استان اصفهان پیدا کنید؟»
والحمد لله رب العالمین
رحیم قاسمی دستگری حوزه علمیه اصفهان، مدرسه جده کوچک
محمدرضا نیلفروشان عضو هیئت علمی دانشگاه
ص: 8
ص :1
ص :2
ص :3
ص :4
ص :5
ص :6
ص :7
ص :8
ص :9
ص :10
ص :11
ص :12
ص :13
ص :14
ص :15
ص :16
ص :17
ص :18
ص :19
ص :20
ص :21
ص :22
ص :23
ص :24
ص :25
ص :26
ص :27
ص :28
ص :29
ص :30
ص :31
ص :32
ص :33
ص :34
ص :35
ص :36
ص :37
ص :38
ص :39
ص :40
ص :41
ص :42
ص :43
ص :44
ص :45
ص :46
ص :47
ص :48
ص :49
ص :50
ص :51
ص :52
ص :53
ص :54
ص :55
ص :56
ص :57
ص :58
ص :59
ص :60
ص :61
ص :62
ص :63
ص :64
ص :65
ص :66
ص :67
ص :68
ص :69
ص :70
ص :71
ص :72
ص :73
ص :74
ص :75
ص :76
ص :77
ص :78
ص :79
ص :80
ص :81
ص :82
ص :83
ص :84
ص :85
ص :86
ص :87
ص :88
ص :89
ص :90
ص :91
ص :92
ص :93
ص :94
ص :95
ص :96
ص :97
ص :98
ص :99
ص :100
ص :101
ص :102
ص :103
ص :104
ص :105
ص :106
ص :107
ص :108
ص :109
ص :110
ص :111
ص :112
ص :113
ص :114
ص :115
ص :116
ص :117
ص :118
ص :119
ص :120
ص :121
ص :122
ص :123
ص :124
ص :125
ص :126
ص :127
ص :128
ص :129
ص :130
ص :131
ص :132
ص :133
ص :134
ص :135
ص :136
ص :137
ص :138
ص :139
ص :140
ص :141
ص :142
ص :143
ص :144
ص :145
ص :146
ص :147
ص :148
ص :149
ص :150
ص :151
ص :152
ص :153
ص :154
ص :155
ص :156
ص :157
ص :158
ص :159
ص :160
ص :161
ص :162
ص :163
ص :164
ص :165
ص :166
ص :167
ص :168
ص :169
ص :170
ص :171
ص :172
ص :173
ص :174
ص :175
ص :176
ص :177
ص :178
ص :179
ص :180
ص :181
ص :182
ص :183
ص :184
ص :185
ص :186
ص :187
ص :188
ص :189
ص :190
ص :191
ص :192
ص :193
ص :194
ص :195
ص :196
ص :197
ص :198
ص :199
ص :200
ص :201
ص :202
ص :203
ص :204
ص :205
ص :206
ص :207
ص :208
ص :209
ص :210
ص :211
ص :212
ص :213
ص :214
ص :215
ص :216
ص :217
ص :218
ص :219
ص :220
ص :221
ص :222
ص :223
ص :224
ص :225
ص :226
ص :227
ص :228
ص :229
ص :230
ص :231
ص :232
ص :233
ص :234
ص :235
ص :236
ص :237
ص :238
ص :239
ص :240
ص :241
ص :242
ص :243
ص :244
ص :245
ص :246
ص :247
ص :248
ص :249
ص :250
ص :251
ص :252
ص :253
ص :254
ص :255
ص :256
ص :257
ص :258
ص :259
ص :260
ص :261
ص :262
ص :263
ص :264
ص :265
ص :266
ص :267
ص :268
ص :269
ص :270
ص :271
ص :272
ص :273
ص :274
ص :275
ص :276
ص :277
ص :278
ص :279
ص :280
ص :281
ص :282
ص :283
ص :284
ص :285
ص :286
ص :287
ص :288
ص :289
ص :290
ص :291
ص :292
ص :293
ص :294
ص :295
ص :296
ص :297
ص :298
ص :299
ص :300
ص :301
ص :302
ص :303
ص :304
ص :305
ص :306
ص :307
ص :308
ص :309
ص :310
ص :311
ص :312
ص :313
ص :314
ص :315
ص :316
ص :317
ص :318
ص :319
ص :320
ص :321
ص :322
ص :323
ص :324
ص :325
ص :326
ص :327
ص :328
ص :329
ص :330
ص :331
ص :332
ص :333
ص :334
ص :335
ص :336
ص :337
ص :338
ص :339
ص :340
ص :341
ص :342
ص :343
ص :344
ص :345
ص :346
ص :347
ص :348
ص :349
ص :350
ص :351
ص :352
ص :353
ص :354
ص :355
ص :356
ص :357
ص :358
ص :359
ص :360
ص :361
ص :362
ص :363
ص :364
ص :365
ص :366
ص :367
ص :368
ص :369
ص :370
ص :371
ص :372
ص :373
ص :374
ص :375
ص :376
ص :377
ص :378
ص :379
ص :380
ص :381
ص :382
ص :383
ص :384
ص :385
ص :386
ص :387
ص :388
ص :389
ص :390
ص :391
ص :392
ص :393
ص :394
ص :395
ص :396
ص :397
ص :398
ص :399
ص :400
ص :401
ص :402
ص :403
ص :404
ص :405
ص :406
ص :407
ص :408
ص :409
ص :410
ص :411
ص :412
ص :413
ص :414
ص :415
ص :416
ص :417
ص :418
ص :419
ص :420
ص :421
ص :422
ص :423
ص :424
ص :425
ص :426
ص :427
ص :428
ص :429
ص :430
ص :431
ص :432
ص :433
ص :434
ص :435
ص :436
ص :437
ص :438
ص :439
ص :440
ص :441
ص :442
ص :443
ص :444
ص :445
ص :446
ص :447
ص :448
ص :449
ص :450
ص :451
ص :452
ص :453
ص :454
ص :455
ص :456
ص :457
ص :458
ص :459
ص :460
ص :461
ص :462
ص :463
ص :464
ص :465
ص :466
ص :467
ص :468
ص :469
ص :470
ص :471
ص :472
ص :473
ص :474
ص :475
ص :476
ص :477
ص :478
ص :479
ص :480
ص :481
ص :482
ص :483
ص :484
ص :485
ص :486
ص :487
ص :488
ص :489
ص :490
ص :491
ص :492
ص :493
ص :494
ص :495
ص :496
ص :497
ص :498
ص :499
ص :500
ص :501
ص :502
ص :503
ص :504
ص :505
ص :506
ص :507
ص :508
ص :509
ص :510
ص :511
ص :512
ص :513
ص :514
ص :515
ص :516
ص :517
ص :518
ص :519
ص :520
ص :521
ص :522
ص :523
ص :524
ص :525
ص :526
ص :527
ص :528
ص :529
ص :530
ص :531
ص :532
ص :533
ص :534
ص :535
ص :536
ص :537
ص :538
ص :539
ص :540
ص :541
ص :542
ص :543
ص :544
ص :545
ص :546
ص :547
ص :548
ص :549
ص :550
ص :551
ص :552
ص :553
ص :554
ص :555
ص :556
ص :557
ص :558
ص :559
ص :560
ص :561
ص :562
ص :563
ص :564
ص :565
ص :566
ص :567
ص :568
ص :569
ص :570
ص :571
ص :572
ص :573
ص :574
ص :575
ص :576
ص :577
ص :578
ص :579
ص :580
ص :581
ص :582
ص :583
ص :584
میرزا محمد، شاعر و ادیب و فاضل، در سال 1190 وفات یافته، در صحن امام زاده احمد مدفون گردیده است. (1)
فرزند محمد قاسم. از اجلای شاگردان مولی عبدالله تستری، و معاصر با مجلسی بوده، کتابی در رجال به نام «زبدة الرجال» تألیف نموده، و در آن اسامی مجهولات را اسقاط نموده است. (2)
و در فضل و کمال او کافی است که در خانواده ای به مقام سامی علم و کمال رسیده که در بین آنها اهل فضلی وجود نداشته است.
در الذریعة راجع به عدم ذکر مجاهیل، مطلبی قابل توجه نقل شده، طالبین رجوع نمایند.
* ناصرالدین خسرو اصفهانی ادیب شاعر، مؤلف سعادتنامة منظوم، متوفّی به سال 731. به طوری که در کشف الظنون گفته، و ظاهر عبارت آن است که او غیر از ناصر خسرو علوی قبادیانی متوفی به سال 481 باشد، و این غلط است، (3) و کتاب نامبرده از ناصر خسرو علوی است، و
ص: 585
وی اصفهانی نمی باشد، و برخی از تذکره نویسان مانند آذر و دیگران که وی را اصفهانی نوشته اند اشتباه نموده اند.
از بزرگان علمای زمان خود، و مشاهیر دانشمندان عصر خویش بوده. از شاگردان سید حسین بن میر ابی القاسم خوانساری می باشد. (1)
از افاضل اصحاب ایقان، و مستغرق بحر عرفان، مدت چهل سال یا کم و بیش در یک خرقه، و شبانه روزی به یک دو لقمه چربش اکتفا نموده. علوم ظاهر و باطن را جامع، و نور شهود از سیمای او لامع بود، گوشة عزلت در اصفهان اختیار کرده، و از آنجا در حدود سال 1114 (1120) وفات یافته، در بقعة شیخ علی بن سهل در قبرستان طوقچی مدفون گردید. (2)
از آثارش: 1- دیوان اشعار 2- رساله در علم مناظر و مرایا 3- زاد السبیل، در آداب سلوک 4- نظم کافیة ابن صاحب می باشد.
خطوط را زیبا می نوشته، و مجموعة کتب خویش را بر طلبة علوم وقف نموده بود.
ص: 586
از اشعار اوست:
ما باده کشان شنبه و آدینه نداریم *** جز جام شراب و دل بی کینه نداریم
معروف به حکیم، عالم فاضل جلیل، و حکیم عارف، (1) متوفی به سال 1286، و مدفون در جنب فاضلان در تخت فولاد. (2)
عالم فاضل جلیل، از اجلّة علما و سادات، و در محلّ خود مرجع شرعیات بوده. (3)در اصفهان تحصیل نموده، و پس از وفات، در حجرة جنب حرم شاهرضا مدفون گردیده است.
کتب زیر از اوست:
1- رساله در ردّ بر نصاری 2- شرح رسالة جبر و تفویض منسوب به حضرت هادی (علیه السلام) موسوم به الرسالة الالهیّة 3- شرح حدیث عمران صابی؛ و غیره.
فرزند محمّد حسین. عالم فاضل جلیل، و محدث خبیر، آشنا به علوم حدیث و اخبار بوده، و در موقع چاپ «بحار الانوار» از طرف حاج محمد حسن امین الضرب اصفهانی متصدق تصحیح و مقابلة آنها شده، و از این راه خدمتی شایان به علم و دین نموده. در سال 1314 وفات یافته است. (1)
فرزند سیّد عبدالکریم حسینی. از شاگردان آقا سیّد محمّد باقر درچه ای بوده، و در سده، ریاست علمی و دینی در زمان او بدو منحصر بوده، و هم آنجا وفات یافته، در جنب مسجد جامع مدفون گردید. (2)
ص: 588
کلمه خواجه در لغت به معانی: رئیس، کد خدا، شیخ، مرشد و مالدار، بزرگ، توانگر استعمال شده، و جمعی از بزرگان اصفهان بدین شهرت معروفند:
1- خواجه اعلم، از عرفا. قبرش در کنار خیابان هاتف نزدیک کوچک نمکی بود که در مسیر خیابان خراب شد، و مسجد خواجه اعلم در مجاورت اوست، مناره زیبایی داشت.
2- خواجه افضل ترکه، قبلاً به نام او اشاره شد.
3- خواجه امام الدین واعظ، از دانشمندان قرن هفتم.
4- خواجه امام صفی الدین اصفهانی مدرّس مدرسه ای که مادر ارسلان بن طغرل در همدان بنا نموده بود.
5- خواجه حسن، که ظاهراً همان مولا تاجا باشد، در جنب مسجدی در محلة بازار غاز.
6- خواجه میر حسن، مقابل مسجد مصری. ظاهراً از عرفا و متصوفّه بوده، و در شب 5 شنبه 10 رمضان 788 وفات یافته است. (1)
7- خواجه خضری، شهرت شیخ محمد بن یوسف بنا است که به شیخ سینا معروف است.
8- خواجه رکن الدین صاعد، از صاعدیان.
9- خواجه سعد الدین ساوجی، معاصر سلطان محمود غازان، برادر اولجایتو ملقّب به صاحب دیوان، از وزرای معروف، بانی ساختمان
ص: 589
محراب نفیس گچ بری مسجد جامع اصفهان، مقتول در دهم شوّال 711 در محول نزدیک بغداد.
در قبرستان شاه میر حمزه مقبره خرابه ای بود منسوب به خواجه سعد، ظاهراً منسوب به همین وزیر بود که قبل از وفات، جهت خود تهیّه نموده و بعداً مقبرة خاندان او شده بود.
10- خواجه صدر الدین علی طبیب، بانی مقبره و خانقاه شیخ ابوالقاسم نصر آبادی.
امیر ابوعلی قوام الدین حسین بن علی بن اسحق بن عباس نوقانی رادکانی طوسی، وزیر ملکشاه سلجوقی.
از با کفایت ترین و لایق ترین و دانشمندان وزرای سلاجقه. خدمات زیادی به ملک و مملکت نموده، و علما و دانشمندان را احترام زیاد می نموده. در شهرهای مختلف، مدارس جهت طلاب علوم ساخته که عموماً به نظامیّه معروف است، مانند: نظامیّة اصفهان، بغداد، ری، نیشابور.
در 21 ذی قعده 408 متولد، و در 12 رمضان سال 485 در سفر بغداد در کرمانشاه (بروجرد) به دست فدائیان اسماعیلیّه کشته شد، جنازه به اصفهان منتقل گردیده، در مدرسة او مدفون شد، و آنجا را به همین جهت «تربت نظام» گویند.
خواجه عقل فطری را با عقل مکتسبی توأم ساخته، و در فقه و حدیث و ادبیّات و دیگر علوم متداوله دستی قوی داشته، به فارسی
ص: 590
و عربی شعر می گفته.
گویند: خواجه اوّلین کسی است که بنای مدرسه گذاشته، و هم اول وزیری است که از طرف خلفا لقب یافته، او را رضی امیرالمؤمنین، و تاج الحضرتین می نامیده اند.
مدت سی سال با کمال قدرت و احترام، وزارت الب ارسلان و ملک شاه را داشته. از آثارش علاوه بر مدارس و مساجد و رباطات کتاب: 1- سیاست نامه، یا سیر الملوک 2- قانون الملک (غیر از کتاب سیاست نامه است).
خواجه با وجود اشتغال به کارهای وزارت، و رسیدگی به حال ارباب حاجت و رعیّت، خطّ نستعلیق (1) و رقاع را در کمال خوبی می نوشته است.
انوری در مرثیة او گوید:
حامیّ جهان ز جور افلاک برفت *** بنیاد نظام عالم خاک برفت
او رفت و سعادت از جهان پاک برفت *** تو زهر زمانه خور که تریاک برفت
چون در شوّال این سال، ملک شاه وفات یافت، امیر معزّی در مرثیة آن دو گفت:
رفت در یک مه به فردوس برین دستور پیر *** شاه برنا از پی او رفت یک ماه دگر
ص: 591
کرد ناگه قهر یزدان عجز سلطان آشکار *** قهر یزدانی ببین و عجز سلطانی نگر
***
دستور و شهنشه از جهان رایت خویش *** بردند و مصیبتی نیامد زان بیش
بس دل که شدی ز مرگ شاهنشه ریش *** گر کشتن دستور نبودی در پیش
فایده 1: در مقبرة خواجه چندین نفر از سلاطین و بزرگان مدفون می باشند:
1- برکیارق.
2- جمال الدین حسین بن صفی الدین محمد صفوی، از شاهزادگان صفوی، در سال 923 وفات یافته، در این محل مدفون گردید. (1)
3- سلطان سنجر سلجوقی، در این مقبرة قبری بدو منسوب است لکن سحت آن مورد تردید می باشد، بلکه بطلان آن واضح است.
4- میر سید علی شهید. از بزرگان علمای [وزرای] زمان خود بوده، و در 3 شوّال 859 شهید شده، در این محل مدفون گردید. (2)
5- سلطان غیاب الدین محمّد بن ملکشاه، متوفّی در 24 ذیحجة سال 511 به سنّ سی و پنج سالگی.
در این سال، یحیی بن مهدی اصفهانی مورخ نیز وفات یافته، در این شهر مدفون گردید.
ص: 592
6- میرزا محمد معینا، از کتّاب و نویسندگان و شعرای عهد صفوی، وفاتش به سال 1120 روی داده است. (1)
7- سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه، بدون موفقّیت در جنگ ها به سال 525 کشته شد و سلطنت نکرد.
8- سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه. در 547 در همدان مرده، و ظاهراً در اصفهان مدفون شد.
9- ملک شاه، جلال الدین ابوالفتح حسن بن محمد آلب الرسلان بن چغری بیک بن سلجوق. در 447 متولد، و در 465 به سلطنت نشسته، و در شوّال 485 وفات یافته.
در اثر لیاقت و کاردانیِ خواجه نظام الملک، از معروف ترین و مقتدرترین سلاطین سلجوقی است، و در زمان او حسن صبّاح شروع به دعوت نمود، و به دست یارانش عده ای کثیر از بزرگان کشته شدند.
از آثار او اصلاح تقویم است که به دستیاری جمعی از علمای بزرگ ریاضی انجام یافته، و به «تقویم جلالی» معروف است.
خاقانی در مرثیة او گوید:
ملک شه آب و آتش بود، رفت آن آب و مرد آتش *** کنون خاکستر و خاک است مانده در سپاهانش
10- حکیم مؤمن تنکابنی
میرزا محمّد مؤمن بن محمد زمان حسینی تنکابنی. سیّد حکیم فاضل
ص: 593
ادیب. معاصر شاه سلیمان صفوی بوده، و کتاب خود را در طب به نام «تحفة المؤمنین» و بر حسب آنچه مشهور است «تحفة حکیم مؤمن» را در زمان این پادشاه تألیف نموده که مکرّر به طبع رسیده. اولاد او در اصفهان و نجف آباد ساکن می باشند.
در صحن مقبرة خواجه، قبر کوچکی است که بر روی او: میرزا محمّد مؤمن (حکیم و ادیب و شاعر) (1) متوفّی به سال 923 مرقوم است، و اتحّادِ نام، برخی را به اشتباه انداخته، وی را حکیم مؤمن تنکابنی سابق الذکر دانسته اند، و حال آن که تاریخ قبر، حکایت از اختلاف آن دو می نماید، و او دانشمند دیگری است غیر از حکیم تنکابنی.
11- مؤیّد الملک ابوبکر بن نظام الملک، در 494 گرفتار شده، و برکیارق او را کشته، جنازه اش به اصفهان منتقل شده، و در مقبرة خواجه جنب پدر مدفون گردیده است.
خواجه را اولاد و اعقاب زیاد است که عموماً به وزارت رسیده، و احتمالاً پس از فوت، در مقبرة پدر مدفون شده اند، و آنها عبارتند از: 1- ضیاء الملک احمد 2- فخر الملک حسن 3- شمس الملک عثمان 4- عزّ الملک 5- صدرالدین محمّد بن حسن.
ص: 594
جهت اطّلاع از حالات آنان به کتاب آثار الوزراء، و تجارب السلف، و سلجوقنامه، و دیگر مواضع رجوع شود.
فایده 2- چنانکه قبلاً یاد آور شدیم عده ای از دانشمندان و بزرگان به دست فدائیان اسماعیلیّه کشته شدند. ذیلاً به نام چند نفر از آنها که مربوط به اصفهان است اشاره می شود: (منقول از جامع التواریخ رشیدی)
1- خواجه نظام الملک، به دست ابو طاهر ارزانی دیلمی در 485.
2- ابوالمظفّر خجندی، مفتی و واعظ اصفهان، به دست ابوالفتح سنجری، در شعبان 491 (ابوالمجید مظفّر ) و در ری ارغش نظامی که دختر عمّ برکیارق زن او بود کشته شد.
3- امیر بیکلا سرمز سردار بزرگ سلطان محمد، در عمارت سلطنتی اصفهان، به سال 493.
4- قاضی عبدالله اصفهانی، به دست ابوالعباس نقیب، در ماه صفر 493.
5- عبدالجلیل دهستانی، وزیر برکیارق، به دست جوانی موی سرخ، در 495.
6- ابوالعلا صاعدی مفتی اصفهان در مسجد جامع، به دست باطنیان، در 495.
7- خواجه عبداللطیف خجندی، رئیس شافعیان، به دست فدائیان، در 496.
8- سیّد دولتشاه علوی رئیس اصفهان، به دست باعبدالله موغانی، در جمادی الاولی 528.
9- راشد، فرزند مسترشد خلیفة عبّاسی، به دست چهار رفیق، در
ص: 595
رمضان 532. در این سال، کیا بزرگ امید، پادشاه اسماعیلی مرده، و پسرش محمد جای گیر او شد.
10- اغملش، نایب خلیفه در اصفهان، به سال 613.
ملا عبدالواسع دامی فرزند ملاّ کلب علی، در 1164 متولد، و در 1173 وفات یافته، قبرش در مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی، نرسیده به (1) قبر ملاّ علی اکبر اژه ای.
ماده تاریخ وفاتش این است:
[رقم زد این چنین کلک رفیق از بهر تاریخش] *** به ناکامی ز دنیا رفت عبدالواسع دامی
از اشعار اوست:
حال هیچ آشنا نمی پرسی *** یا همین حال ما نمی پرسی
ملاّ علی. در اوّل «دانش» تخلّص می کرده، و سپس «جاوید» را انتخاب نمود. در 1070 وفات یافته، در بقعة محمّد [علی] بیک در مزار [= تکیة] (2) بابا رکن الدین مدفون گردید.
ص: 596
معروف و ملقّب به تقرّب خان. از اطبّای معروف اصفهان است که به هند رفته و در آنجا شهرت یافته، ثروتی بی کران اندوخته، در اصفهان سال 1055 مسجد جامع جورجیر یا جؤجؤ را تجدید سلاختمان کرده که به نام مسجد حکیم شهرت دارد.
یکی از فرزندانش: میرزا محمد تقی طبیب است که ساکن اصفهان بوده، و ظاهراً به میرزا کوچک شهرت داشته است.
ابو سلیمان داود بن علی بن خلف اصفهانی کوفی، از مشاهیر علما و فقها و محدّثین شافعی است که در بین اهل سنّت به زهد و تقوی معروف بوده، و در حقّ امام شافعی تعصّب زیاد داشته، و دربارة او دو کتاب تألیف نموده. گویند: عقلش بر علمش راجح بوده.
در 201 هجری در کوفه متولد، و در 270 در آنجا وفات یافته، و آنچه وفاتش را در 207 (وفیات الاعیان) نوشته اند غلط ظاهر است.
وی از جمله کسانی است که حکم به ظاهر قرآن و حدیث می کند، و رأی و قیاس و تأویل را باطل می داند، و آنان را ظاهری گویند، و او مؤسّس این مذهب است.
فرزندش: ابوبکر محمد بن داود نیز فقیه و محدّث و ادیب و شاعر بوده، در دوشنبه نهم رمضان 297 به سنّ چهل و دو سالگی وفات یافته.
ص :597
کتب زیر از اوست:
1- الاعذار 2- الانتصار 3- الانذار 3- الزهره، در ادبیّات، در بیروت به طبع رسیده 5- الوصول الی معرفه الاصول.
ابن میرزا عبدالله بن محمد شفیع، از اکابر سادات عالی درجات، (1) به جلالت شأن معروف، و به اقتفای فضایل و کمالات، موصوف. به منصب رفیع تولیت روضة رضویّه، و مصاهرت دودمان صفویّه ممتاز گردیده.
در 1065 در اصفهان تولّد، و در سال 1133 در اصفهان وفات یافته، شاعر و ادیب و نویسنده است.
کتب زیر از اوست:
1- دیوان اشعار 2- مثنوی زبور العاشقین 3- سفرنامه 4- سلطان الانساب 5- مثنوی نمکدان؛ و غیره.
میرزا داود را فرزندی [= نواده ای] است به نام: میرزا احمد [بن میرزا ابوالقاسم] که ادّعای سلطنت نموده و به سید احمد شاه معروف شده، (2) و در بیع الاول سال 1140 جلوس نموده، و اسیر قشون افغان کشته، در اصفهان شهیدش کردند. برادرش [= پدرش:] میرزا ابوالقاسم را نیز افاغنه در سال 1136 مقتول ساخته بودند.
ص: 598
مزار کثیر البرکات امام زادة واجب التعظیم، حضرت (1) ابوالحسن زین العابدین علی بن نظام الدین احمد بن شمس الدین عیسی ملقّب به رومی بن جمال الدین محمد بن علی العریضی بن الامام جعفر بن محمّد الصادق (علیهما السلام)؛ از بزرگان سادات، و اجلاّ و محدّثین بوده، و در این محل مدفون شده است.
امام زاده ابراهیم بطحایی، و مادر امیر جهانشاه آق قوینلو در مجاورت امام زاده مدفون می باشند. ساختمان امام زاده از آثار باستانی اصفهان، (2) و مقبره از مزارات مشهور است که مردم اهتمام در زیارت او دارند، و محلّ نذورات و دعوات می باشد. درب امام جدّ سادات امامی اصفهان می باشد.
در زمان صفویّه می زیسته، و مرتضی قلی خان شاملو به او ارادت داشته، جهت او در سر مزار بابا رکن الدین تکیه ای ساخته، و در آنجا ساکن بوده، و هم در آنجا مدفون گردیده. (3)
این یک بیت از آثار اوست:
دل خانة خداست مکن وقف چون مزار *** این خانه را به صاحب این خانه واگذار
ص: 599
مرد مرتاض صاحب سلوکی بوده، در تکیة جنب مسجد لنبان به ریاضات اشتغال داشته، سپس در جنب نهر طاق نما شاه عباس ثانی جهت او تکیه ای زیبا و با صفا ساخته، در آنجا سکونت یافته، پس از مرگ در همانجا مدفون شده است. (1)
به ترکی و فارسی شعر می گفته است. (نهر طاق نما ظاهراً مادی فرشادی است، نه مادی نیاصرم که برخی تصوّر کرده اند).
شاعر ادیب خطّاط شکسته نویس معروف. (2) در کسوت درویشی، سیرت پادشاهی داشته؛ وی یکی از ارکان اربعة مخترعین و خوشنویسان عالم است. در سنین جوانی به سال 1185 در اصفهان وفات یافته، در قبرستان کوچک مقابل تکیة میر مدفون است.
در بدایع و نوادر گوید: غالباً به مالاریا مبتلا بوده.
از اشعار اوست:
جز دام تو جای دیگرم نیست *** حاجت به شکستن پرم نیست
***
ص: 600
آه از شب هجران تو و روز قیامت *** کان را شبی از پی نه و آن را سحری نیست
در شعر «خموش» تخلّص داشته، (1) و در فنّ شکسته نویسی به حدّی ترقّی کرد که رونق خطّ شفیعا را شکسته.
حاجب شیرازی دربارة او گوید:
ای گشته مثل ز خوشنویسی ز نخست *** مفتاح خزاین هنر خامة توست
تا کرده خدا لوح و قلم را ایجاد *** ننوشت کسی شکسته را چون تو درشت
آذر مؤلّف «تذکرة الشعراء» در ماده تاریخ وفات او گوید: (2)
«شده ایوان جنان منزل درویش مجید» (1085)
دیوان اشعار او در کتابخانة مرکزی دانشگاه طهران موجود است.
از شاگردان مبرّز میر عماد خطّاط (3) است که سال ها در خدمت استاد به تعلیم خطّ نستعلیق اشتغال داشته، و پس از کسب اشتهار، به لباس فقر و سلوک به سیاحت پرداخته، در سال 1057 در اسلامبول وفات یافته است.
ص: 601
یکی دیگر از شاگردان میر عماد: عبدالجبّار اصفهانی است که خطّ او در نهایت اشتهار، و خود در اصفهان معزّز و محترم می زیسته، و به سال 1065 در این شهر وفات یافته است.
ساکن اصفهان بوده، در سال 1185 وفات یافته، شاعر و ادیب بوده است.
ابن شیخ حسن عاملی نطنزی اصفهانی. از موثّقین علمای اصفهان است که از شیخ علی کرکی نقل احادیث نموده، و مولی محمّد تقی مجلسی و شیخ عبدالله بن جابر عاملی از او نقل احادیث می نمایند. (1)
وی اوّل کسی است که در عهد صوفیه نشر احادیث شیعه نموده. تا سال 939 زنده بوده، و قبرش در نطنز دارای قبّه و بارگاه بوده است.
پسر عمّة مجلسی اول بوده، و شیخ روایت مجلسی می باشد.
از علمای کاملین، و فقها و محدثین بوده، و ظاهراً در اصفهان وفات یافته است.
ص: 602
از اهالی قزوین بوده، در اصفهان خدمت علاّمه آقا حسین خوانساری، و مولی محمد مؤمن تبریزی، و درویش طفیل یزدی تحصیل نموده، در حساب و معمّا و لغز، صاحب ربط بوده. در 1079 وفات یافته است.
سیّد ذبیح الله بن هدایه الله بن مهدی شهید موسوی اصفهانی مشهدی
فرزندش: حاج میرزا هدایة الله در 1178 متولد، و در 7 رمضان 1248 وفات یافته، (1) مؤلف کتابی است در تفسیر قرآن. (2)
صاحب عنوان: از علمای کاملین، و مدرسین آستانة مقدّسة رضویه (علیه السلام) بوده. وی را تألیفاتی (3) است:
1- ترجمة عیون اخبار الرضا (علیه السلام) 2- شرح کفایة سبزواری، خمس و زکات 3- رساله در طهارت 4- رسالة دیگری در طهارت، کوچکتر از اول 5- رساله در مواسعه و مضایقه.
فرزند حاج میرزا مهدی، در 1190 متولد، و در 1240 وفات یافته، (1) در حرم مطهر مدفون گردید. (2)
برادرش: میرزا عبدالجواد نیز از علمای اخیار بوده، در 1188 متولد، و در 1276 وفات یافته، جنب پدر و برادر خویش مدفون شده است.
ال شهید از اولاد میرزا محمد مهدی موسوی اصفهانی، و از خاندان های علمی قدیمی می باشند که در مشهد متوطن بوده، و بیشتر افراد آن از قرن دوازدهم تاکنون از اهل علم و ادب و شعر بوده و به اصفهانی شهرت دارند. از شرح حال این خاندان در این کتاب همین قدر کافی است. (3)
ابوالحارس یا ابوالحارث غیلان یا عبیدالله بن عقبه، از مشاهیر
ص: 605
شعرای عرب، مردی ادیب و فصیح، لکن زشت صورت و قبیح منظر بوده، در سال 117 در اصفهان وفات یافته است. (1)
از علمای قرن یازدهم هجرت در اصفهان است، و در علوم عقلی مهارت داشته است. (2)
میرزا ابوالقاسم فرزند عباس بن اسماعیل، از شعرای اصفهان است (3) که دیوانش به طبع رسیده، و در انواع سخن از غزل و قصیده مهارت داشته.
در 12 محرّم الحرام سال 1336 به مرض استسقاء وفات یافته، در تخت فولاد مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردیده است.
در علوم خطّ و سیاق به اعلی درجة کمال رسیده، سال ها در عراق عرب
ص: 606
و شیراز ساکن بوده، و با علما و فضلا و شعرا محشور شده، و آوازة شعر و ادب او به همه جا رسیده.
غمگین در ماده تاریخ وفاتش گوید:
آفتاب فلک فضل و هنر *** میر ابوالقاسم قدسی بنیان
گفت غمگین ز پی تاریخش *** ذوقی ما بجنان شد پویان
علی شاه، معروف به ملاّ ذوقی، شاعر و عارف. (1) در اصفهان شغل گیوه دوزی داشته، با حکیم شفائی معاصر بوده، و حکیم در هجو او و بینی بزرگش قریب صد رباعی گفته.
در سال 1045 در اصفهان وفات یافته، در مقبرة پیر پینه دوز مدفون گردیده.
از اشعار اوست:
نه شکوفه ای نه برگی نه ثمر نه میوه دارم *** همه حیرتم که دهقان به چه کار کشت ما را
اشعارش در حدود دو دیوان است.
ملازم سام میرزا صفوی فرزند شاه اسماعیل اول بوده، کتاب «الطبّ
ص: 607
السامی» را به نام او نوشته، و جز آن رسایلی دیگر در طبّ و معمّا دارد. (1)
از شعرا و گویندگان، ادیب و شاعر، نامش ملک محمد بن نورا صحّاف، از احفاد آقا ملک کدخدای اصفهانی است.
تتبّع اشعار نظامی کرده، صاحب دیوان است دیگر از آثارش ساقی نامه است که نسخة آن در بادلیان موجود است. (2)
میر میران، مشهور به نوازش خان بن علی مردان اصفهانی. در زمان شاه سلطان حسین صفوی به سفارت هند رفته، و سپس در بنگاله ساکن شده، (3) و در آنجا در 6 ربیع الاول 1180 وفات یافته. شاعر و ادیب بوداه.
و او غیر از: رازی اصفهانی است که برادر کوچک محمد شریف هجری شاعر بوده، و در زمان شاه طهماسب اول وزیر اصفهان بوده است.
ابو منصور جعفر بن فضل، سی امین خلیفة بنی عباس است.
در 16 ذی قعدة 529 پس از کشته شدن پدرش به خلافت رسیده، و در 530 او را خلع نموده، به اصفهان آمده، در این شهر در 523 به دست
ص: 608
فدائیان اسماعیلیّه کشته شده، و در قریة شهرستان مدفون گردید.
مقبرة او معروف است و از آثار باستانی اصفهان به شمار می رود.
انصاری در کتاب آگهی شهان از کار جهان جلد یکم دربارة او گوید:
مستر شد از مراغه و راشد به اصفهان *** بر خاکشان گذر کن و بر خوان رثای جهل
از شاگردان حاج میرزا حسین نوری در نجف بوده، و در خدمت آخوند خراسانی تلمّذ فرموده، و از خواصّ اصحاب ایشان به شمار می رفته است.
میرزا جعفر نام داشته، از سادات طباطبائی، نوادة میرزا رفیعا حکیم و عالم معروف است. به هن رفته، مراجعت نموده؛ کتابی به نام نادرشاه نامه دارد. (1) در سال 1166 وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون گردیده است.
مادّه تاریخ وفاتش را مشتاق گوید:
«راهب صد حیف زین جهان رفت»
و او غیر از: راهب رنانی اصفهانی است که او نیز به هند سفر کرده، و نصر آبادی به نام او اشاره می کند. (2)
ص: 609
از اشعار اوست:
چنان مکن که ز خاکم غبار بر خیزد *** مباد پرده ام از روی کار برخیزد
عارف حکیم، و ادیب شاعر. معاصر شاه عباس ثانی، و مورد احترام کلیّة طبقات بوده، و در محلّة شمس آباد ساکن بوده، و بزرگان و امرا به زیارت او می رفته اند، و در مدرسة شیخ لطف الله تدریس می نمودته است و کتب و رسائلی تألیف کرده. (1)
در شعر «واحد» تخلّص می نماید. در سال 1080 وفات یافته است. نصر آبادی در تاریخ وفاتش گوید:
شهر تقوی و علم و دانش را *** کرد ملا رجب علی خالی (2)
کتب زیر از اوست:
1- اصول الآصفیّة، در مسایل حکمت 2- رسالة فارسی در اشتراک وجود لفظاً، که آن را آقا جمال خوانساری رد نموده 3- رساله در تطبیق آنچه در شرع دربارة معغاد گفته شده با صفات نفس 4- دیوان اشعار 5- رساله در اثبات واجب، فارسی؛ و غیره.
ص: 610
از اشعار اوست:
واحد که به کوی دوست منزل دارد *** غم نیست اگر غم تو در دل دارد
پیوسته به تعمیر بدن مشغول است *** بیچاره همیشه دست در گِل دارد
مؤلف ریاض العلماء به او معتقد نبوده و گوید: در علوم ادبی و دینی اطلاعات نداشته، لکن در علوم عقلی استاد، و شفا و اشارات تدریس می نموده، لکن قدرت به نوشتن عبارت عربی نداشته است.
جمعی کثیر در خدمت او تلمذ می کرده اند که از آن جمله است:
امیر قوام الدین رازی اصفهانی مؤلف کتاب «عین الحکمة» و رساله در اشتراک لفظی وجود که مطابق عقیدة استاد نوشته؛ و محمد شفیع اصفهانی؛ و محمد رفیع زاهدی معروف به پیرزاده؛ و مولی عباس مولوی مؤلف اصول الفوائد؛ و قاضی سعید قمی.
شاعر فاضل ادیب، از شاگردان مولی عبدالرزّاق کاشانی، (1) ساکن اصفهان بوده، و در شعر «واحد» تخلّص می کند. [به نوشتة نصر آبادی:] در ترتیب نظم و حل معما دستی دارد، و خطّ نسخ تعلیق را خوب
ص: 611
می نویسد، و بدین جهت، مواجب از سر کار پادشاه می گیرد. مثنوی گفته، از بس که خوب گفته شعرا آن را از وی نمی دانسته اند.
از اشعار اوست:
از غبارم شاخ گل بر سر ملایک می زنند *** تا بتان از نقش پا گل بر مزارم ریختند
چهار قرن است در این شهر به عزّت و احترام زیسته، و عده ای کثیر شاعر و ادیب از آنها برخاسته است.
صاحب عنوان در جمعه غرّة رمضان المبارک 1295 وفات یافته، در لسان الارض مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را سروش ضمن قطعه ای گفته است:
«کلانتری جنان را رحیم داد بدو»
مشارالیه جدّ فامیل کلانتری اصفهان می باشد.
ابن عمر شیخ بن امیر تیمور گورکانی، از طرف شاهرخ حکومت (1) اصفهان را داشته، در سال 824 در اصفهان وفات یافته و مدفون گردید.
در محلة در کوشک، در جنب مدرسه و مسجد، قبرستان بزرگی بوده که تا این اواخر قسمتی از آن باقی بود، و سر در آن از آثار باستانی اصفهانی به شمار می رفت که به چهل ستون منتقل گرتدید. در این قبرستان عدة کثیری از فضلا و دانشمندان و عرفا و وزرا مدفون بوده اند. در پشت سر در آن، بقعه ای وجود داشته که جزو خانه های اطراف شده. بقعه ای در آنجا بود، مشهور در بین عموم مردم آن بود که مقبره متعلّق به
ص: 613
رستم بیک بن مقصود بیک بن امیر حسن، از حکمرانان آق قوینلو می باشد.
مشارالیه در سال 902 به دست احمد بیک اغرلو محمد بن امیر حسن، عمو زادة خود کشته شده است.
در حوالی این محل، مدرسة قدیمی به نام ترکها، و حمّامی است معروف به زینب بیگم که منسوب به سلاطین آق قوینلو می باشد، و در سال های اخیر که جهت لوله کشی کوچة آنجا را کندند آثار قبرستان تا حوالی مدرسه ظاهر گردید.
این زینب بیگم غیر از زینب نساء بیگم صفوی، و زینب بیگم زن حکیم الملک اردستانی بانی مدرسة نیم آورد می باشد.
چلبی ها از تبریزیان ساکن عبّاس آباد اصفهان بوده اند، و دیگر از معروفین آنها است:
در کمال مردمی و آدمیّت، و صلاح و پاکیزگی وضع، و پرهیزگاری روزگار گذرانیده، مسجد و حمّام و بازاری در جنب منزل خود ساخته، به اسم او مشهور است.
از اشعار اوست (رباعی دربارة کتاب):
اندر سر و در حضر ای صاحب هوش *** هم راز بود کتاب از من مینوش
گنگی است سخن گوی و بشیری است نذیر *** آنگه که شوی ملول گردد خاموش
برادرش: محمد قاسم، جواد آدمی بوده، به تجارت به هند رفته، آنجا فوت شده است. از اشعار اوست:
رسم است که رهزن به شب تیره زند راه *** ساقی شب مهتاب ره توبة ما زد
* میرزا رضا حسینی از علما و سادات اصفهان بوده، و قبرش در بقعة مجلسی، در پای قبر آخوند است. (1)
ص: 615
نقاش زبر دست و معروف زمان شاه عباس اول: از آثارش (1) تصویر عمارت عالی قاپو، و سر در قیصریّه، و برخی از نقاشی های عمارت چهل ستون می باشد.
وفاتش در ذی القعدة الحرام سال 1044 روی داده است.
از اجلّة فضلا و فقها، و از شاگردان آخوند خراسانی بوده که پس (2) از وفات استاد، به سامّرا رفته، و دو سال به درس میرزا محمد تقی شیرازی حاضر شده، سپس به ایران جهت زیارت حضرت رضا (علیه السلام) مشرف شده، و پس از برگشتن، در کربلا در 7 شعبان 1334 وفات یافته، در ایوان بزرگ معروف به مقبرة میرزا موسی دفن شده. عالمی خلیق و مهربان بوده است.
ص: 616
عارف جلیل، و شاعر ادیب، از اهالی تبریز، و از اقطاب سلسلة ذهبیّه است. در اصفهان متولد گردیده، و ارادت به شیخ محمد علی مؤذّن سبزواری داشته؛ در اشعار، گاهی «رضا» و گاهی «زرگر» و «جوهری» و «نجیب الدین» تخلّص می کند. (1)
در سال (1075) 1080 وفات یافته، قبرش در قسمت شمالی آب انباری که فعلاً جزو اراضی فرودگاه است قرار داشت، و تا این اواخر موجود بود، و نگارنده آن را دیده بود.
کتب زیر از اوست:
1- خلاصة الحقایق 2- دستور سلیمان 3- دیوان غزلیات 4- سبع المثانی [مطبوع] 5- نور الهدایة [مطبوع]، و غیره.
مشارالیه غیر زرگر اصفهانی شاعر است که نامش محمّد حسن بوده، و وفاتش در 1270 روی داده است.
و غیر از آقا محمد حسن زرگر عارف اصفهانی است که در حدود 1280 در مشهد وفات یافته، در صحن نو مدفون شده. (2)
استاد و پیر طریقت او: شیخ محمّد علی مؤذّن خراسانی (3) اصفهانی از اماجد عرفای معاصر شاه عبّاس صفوی بوده.
ص: 617
کتب و رسائلی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- تحفة العباسیّة، که در 1077 تألیف شده، و به طبع رسیده است 2- دیوان اشعار 3- شرح کتاب اسرار الصلاة تألیف شهید ثانی و غیره.
در اصفهان وفات یافته، و هم در این شهر مدفون گردیده است. (1)
از عرفا و صوفیه بوده، و در خدمت منور علی شاه (2) مرجع خدمات بوده. قبل از 1300 در خفر کشته شده، و در شیراز مدفون گردید.
از علما و زهّاد عصر خویش بوده، در 1267 وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون شده است. (3) قبرش در نزدیکی مسجد قرار داشته است.
حکیم فیلسوف الهی ادیب شاعر متخلص به «صهبا» از مشاهیر حکما و مدرّسین، در طهران ساکن شده، و در مدرسة صدر کتب حکمت و
ص: 618
عرفا تدریس می نموده. (1)
از شاگردان: حاج ملا محمد جعفر لاریجانی [= لنگرودی]، و میرزا حسن نوری، و حاج سید رضی لاهیجی بوده، و جمعی کثیر از حکما از حوزة درس او برخاسته اند، همچون: جهانگیر خان قشقائی و شیخ محمود بروجردی و دیگران.
کتب عدیده و حواشی کثیره بر کتب حکومت نوشته، و برخی از آنها مطبوع و منتشر است، از آن جمله است:
1- اسفار اربعه و تحقیق دربارة آنها، که در حاشیة شرح هدایة ملاّ صدرا به طبع رسیده. 2- حاشیة اسفار ملاّ صدرا 3- حاشیة تمهید القواعد صدر ترکة اصفهانی، مطبوع 4- حاشیه بر شرح قیصری بر فصوص الحکم 5- الخلافة الکبری، مطبوع 6- رساله در وحدت وجود 7- رساله در موضوع علم، مطبوع 8- رساله در حدیث زندیق 9- رساله در فرق بین اسماء ذات و صفات 10- دیوان اشعار با تخلّص «صهبا». * الولایة الالهیّة، ظاهراً با الخلافة الکبری یک کتاب باشد. (2)
در سال 1241 متولد، و در شب 5 شنبه 27 محرم سال 1306 در طهران وفات یافته.
پدرش: شیخ ابوالقاسم، و فرزندش: میرزا قوام الدین نام داشته اند، و هر دو از فضلا و علما به شمار می رفته اند.
ص: 619
فرزند میرزا شاه تقی. شاعر و ادیب متخلّص به «سیّد» از سادات حسینی اصفهان، در حسن سلیقه و رنگینی صحبت بی نظیر، و در سخن فهمی و نکته سنجی مسلّم هر صغیر و کبیر. (1)
از اشعار اوست:
داغ عشق تو فراموش نخواهد گردید *** این چراغی است که خاموش نخواهد گردید
فرزند محمد حسین. از زبر دست ترین هنرمندان (2) قرن دهم و یازدهم هجری است، و اثر او بنای مسجد شیخ لطف الله، یعنی زیباترین بنای تاریخی اسلامی جهان است که از سال 1012 تا 1028 در عهد شاه عبّاس بزرگ صفوی ساخته شده است.
فرزند علامه شیخ محمد حسین بن حاج شیخ محمد باقر نجفی.
از اجلّة علما و فقها و مدرسین اصفهان. در نجف اشرف در جمعه 20 محرم سال 1287 قمری از دختر [سید محمد علی آقا مجتهد فرزند] علامة فقیه سید صدرالدین عاملی متولد گردیده؛ در خدمت: پدر
ص: 620
دانشمند خود، و سید ابراهیم قزوینی، و میرزا حبیب الله طهرانی معروف به ذی الفنون، و آخوند خراسانی، و آقا سید محمد کاظم یزدی، و شیخ الشریعة اصفهانی، و حاج آقا رضا همدانی، و خصوصاً آقا سید محمد فشارکی تحصیل نموده، (1) تا در علوم فقه و اصول و ریاضی و نجوم و ادب سر آمد اقران گردیده، و جامع معقول و منقول شده، در تمام علوم اطلاعاتی فراوان یافته، (2) در فقه و اصول، مجتهدی بارع به شمار می رفت.
در 1323 به ایران مهاجرت فرموده، و در اصفهان ساکن شده، به درس و مباحثه و اقامة جماعت و افتاء اشتغال جسته، در معاشرت و حسن خلق بر بسیاری از معاصرین خود امتیاز داشت. (3)
کتب عدیده تألیف نموده، از آن جمله است:
1- اداء المفروض فی شرح ارجوزة العروض [تبریزی] 2- استیضاح المراد 3- الاجازة الشاملة للسیدة الفاضله، اجازه جهت حاجیه خانم امین 4- امجدیّه، در اعمال ماه رمضان، به نام فرزندش: عالم زاهد ورع، مجلد العلماء 5- الایراد و الاصدار 6- تنبیهات دلیل انسداد 7- تعریب رسالة
ص: 621
سیر و سلوک بحر العلوم 8- حلی الزمن العاطل فی من لا قیته من الافاضل 9- ذخائر المجتهدین، در شرح معالم الدین [فی فقه آل یاسین] دو مجلد 10- رساله در رد کتاب فصل القضا تألیف سید حسن صدر 11- رساله در قبله 12- الروض الاریض، نام دیوان اشعار عربی اوست 13- روضة الغناء، در معنی غنا [مطبوع] 14- السیف الصنیع، در رد منکرین علم بدیع 15- سقط الدرّ، در احکام کرّ 16- سمطا اللئال، در دو مسألة وضع و استعمال * شرح نجات العباد * شرح منظومة میرزا مصطفی تبریزی در عروض 19- شرح اکر ثاوذوسیوس 20- عقد الثمین 21- القول الجمیل، در ردّ صدقی جمیل 22- گوهر گرانبها، در ردّ عبدالبها (1) 23- نجعة المرتاد فی شرح نجاة العباد 24- النوافج و الروز نامج 25- نقد فلسفة داروین [در 2 جلد، مطبوع] 26- وقایة الاذهان [مطبوع] 27- حواشی بر بسیاری از کتب، مانند حواشی بر کافی؛ و غیره.
از اشعار اوست:
الا انّ شکل المال فی الدهر منتج *** ولکنّ شکل العلم فیه عقیم
فمن یشتری منّی جمیع فضائلی *** فانّی بأنحاء العلوم علیم
صاحب عنوان در شب یکشنبه 24 محرم سال 1362 وفات یافته، در بقعة شیخ محمد تقی جدّ خویش مدفون گردید.
ص: 622
پدرش: عالم زاهد جلیل، آقا شیخ محمد حسین فرزند شیخ محمد باقر مسجد شاهی در 2 محرم 1266 متولد، و در غرّة محرّم سال 1308 وفات یافته، (1) در یکی از اطاقهای صحن نجف مدفون گردید.
وی خدمت پدر خویش مقدمات علوم را آموخته، و در سامرّا به درس میرزای شیرازی حاضر شده، و ضمناً از محضر حاج میرزا حبیب الله رشتی و شیخ راضی نجفی و میرزا باقر شکی و دیگران نیز استفاده نموده، به اصفهان مراجعت نموده و در این شهر مورد توجه و عنایت عموم طبقات گشته، و ریاست کلی یافته، از غایت زهد و ورع، ترک ریاست نموده، در سال 1303 به نجف مراجعت کرده، به تکمیل نفس و ریاضت پرداخته، و از همة مردم اعراض نمود.
کتبی تألیف نموده: 1- جزواتی در اصل برائت 2- رساله ای در معارف و اصول عقاید 3- تفسیر قرآن که قسمتی از آن به طبع رسیده. (2)
فرزند ملاّ زین العابدین شریعت طالخونچه ای.
ص: 623
عالم فاضل ادیب شاعر، از شاگردان آقا سیّد محمد باقر درچه ای، و آقا سید مهدی درچه ای و آقا شیخ محمّد رضا مسجد شاهی، و حاج میر محمد صادق خاتون آبادی است.
در حدود 1300 متولد، و در 1373 وفات یافته، در قریة طالخونچه از بلوک سمیرم مدفون گردید. (1)
دیوان اشعارش به طبع رسیده است.
فرزند محمد صالح حسینی، از [فقهای عصر خود و] همدرسان میرزا محمد همدانی معروف به امام الحرمین بوده، و جهت او اجازه ای در سال 1281 مرقوم داشته است. (2)
فرزند میرزا عبدالرحیم بن میرزا محمد رضا بن العلاّمة حاج محمد ابراهیم کلباسی.
عالم جلیل، فقیه جامع، و مجتهد اصولی کامل، در شب 25 ذی قعدة الحرام 1295 در اصفهان متولد، و در شب 4 شوّال 1383 در مشهد مقدس وفات یافته، و در آنجا مدفون گردید.
در اصفهان و طهران و نجف در نزد علما تحصیل نموده، و سال ها در
ص: 624
اصفهان ساکن، و به ترویج دین، و نشر احکام، و احیای مساجد مخروبه قیام نموده، و اخیراً در مشهد مجاور شده، و در اصفهان و خراسان احیای شبهای جمعة ایشان و قرائت دعای کمیل وی عنوانی داشت.
در برخی از مساجد اصفهان امامت، و در مدرسة صدر تدریس می نمود، و جمعی از افاضل از محضر او مستفیذ می شدند.
کتب زیر از ایشان است:
1- انیس اللیل، در شرح دعای کمیل 2- ایقاضات الاصول 3- الدعوة الحسینیّة 4- رهنمای دین، یا دستور تبلیغ 5- مقامات العارفین 6- مکیال الیقین، در اصول دین 7- هدیّة السالکین لعموم المؤمنین، که آن را بر حسب خواهش نویسندة این کتاب تألیف فرموده و به طبع رسیده است. (1) 8- حواشی عدیده بر کتب مختلفه فقهی و اصولی و غیره.
برادرش: مرحوم حاج شیخ محمد ابراهیم، عالم فاضل محقق مصنّف، در جمعه 11 شوّال 1302 متولد، و در شنبه 20 ربیع الاهر سال 1362 در طهران وفات یافته.
از شاگردان و مجازین از حاج میرزا ابوالحسن بروجردی معروف به درکوشکی، و آخوند کشی و آقا سید محمد باقر درچه ای است.
ص: 625
کتب زیر از اوست:
1- افاضات عظیمیّه، در آداب شرعیّه 2- التذکرة العظیمیّة، به طبع رسیده (اسامی تألیفاتش در پشت آن مرقوم شده) 3- تذکرة الواعظین 4- تقریرات اصولی استادش مرحوم درچه ای 5- خصائص العباسیّة، در شرح احوالات حضرت اباالفضل العباس (علیه السلام) 6- رساله در اجاره 7- رساله در بیع 8- رساله در اصول دین 9- رساله در تعبیر خواب 10- رساله در وصیت * الفوائد السنیّة شامل 5 رسالة نامبرده 11- شرح انموزج زمخشری، در نحو 12- نجاة البشر، در ابواب اثنی عشر.
فرزندش: مرحوم آقا شیخ مهدی نیز از علما و فضلا به شمار می رفت، در قم تحصیل نموده، در طهران در مسجد محمودیّه امامت می نمود، و در 1364 وفات یافت.
کتب ذیل از اوست:
1- تعلیقه بر رسائل شیخ انصاری 2- تفسیر و معنی قرآن 3- رساله در تیمّم 4- کشف الحجاب، در شرح خلاصة الحساب 5- مجموعه ای در اجازات 6- مجموعه ای در مطالب متفرّقه 7- کتابی در مواعظ.
پدرش: حاج میرزا محمد رضا معروف به شیخ الاسلام، فرزند حاجی کلباسی، از علمای اتقیا بوده، و در شب 14 رمضان 1219 متولد، و در شب جمعه 14 شعبان 1284 وفات یافته، در بقعة پدر خود جنب مسجد حکیم مدفون گردید. (1)
فرزند حاج ملا علی بن ملا محمد تقی بن حاج علی حسین آبادی جرقویه ای. عالم جلیل، در شب جمعه 26 ذی حجّة الحرام 1309 متولد، و در شب یکشنبه 8 محرم 1372 در اصفهان وفات یافته، در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.
سال ها در اصفهان از محضر علمای این سامان همچون آقا سید محمد باقر درچه ای و آخوند کاشی استفاده نموده، و سپس به نجف
ص: 627
مهاجرت کرده، به درس آقا سید محمد کاظم یزدی و شیخ الشریعة اصفهانی حاضر شده، تا به مرتبة اجتهاد نایل گردیده؛ به اصفهان مراجعت نموده، در منزل تدریس می نمود، و جمعی از افاضل طلاّب به درس او حاضر می شدند. (1)
وی را تألیفاتی است: 1- تقریرات فقهی و اصولی آقا سید محمد باقر درچه ای 2- تقریرات آقا سید محمد کاظم یزدی در فقه، در مباحث مختلفه 3- رسالة مبسوط و استدلالی در معنی غنا و احکام آن؛ و غیره. (2)
پدرش: حاج ملا علی نیز از علمای نامدار، و به زهد و تقوی معروف بوده، در اصفهان خدمت آقا میرزا ابوالمعالی کلباسی و حاج میرزا بدیع درب امامی تلمّذ نموده، و در حدود 1325 وفات یافته، در مولد خود مدفون شده است. (3)
ص: 628
فرزند سیّد علی بن محمّد بن محمّد تقی حسینی مازندرانی اصفهانی. عالم زاهد ورع متّقی، در اصفهان خدمت آقا میر سید حسن مدرّس و جمعی دیگر تلمّذ نموده، در نجف به درس شیخ انصاری حاضر شده، سپس در مدرسة صدر نجف به تدریس اشتغال جسته، و در 21 رمضان 1292 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید. (1)
از آثارش تعلیقاتی است بر عدّه ای از کتب، مانند: قوانین و مکاسب و غیره.
فرزندش: آقا سید حسین نیز از فضلای نجف به شمار می رفته، و نیابت تولیت مدرسة صدر را داشته. در 11 ذی حجّه 1287 در نجف متولد، و در 1344 در سامرّاء وفات یافته، در آنجا مدفون گردید. (2)
فرزند حاج میرزا محمد علی علاقبند بن ملاّ اسماعیل بن علی بن جعفر بن حسن اصفهانی. واعظ جلیل، و فاضل محدّث خبیر، ادیب شاعر و خطّاط، از خطای طراز اوّل اصفهان بلکه ایران به شمار می رفت.
در 1301 متولد، و در شب جمعه 13 ربیع الاوّل سال 1381 وفات یافته، در یکی از اطاق های تکیة سید العراقین مدفون گردید.
در اصفهان خدمت: آقا سید محمود کلیشادی، و ملا محمد حسین
ص: 629
کرمانی، و آقا سید محمد باقر درچه ای تحصیل نمود. سال ها در طهران ساکن، و به وسیلة شمس العرفا (1) در سلسلة فقر [!] وارد شده و به تصفیة نفس پرداخته، سپس به اصفهان مراجعت نموده و به وعاظ و ارشاد پرداخته، الحق واعظی شیرین بیان، و محدّثی طلیق اللسان بود. شعر خوب می سرود، و خطّ نستعلیق را در نهایت استادی می نوشت.
برادرش: آقا شیخ مهدی، از مرثیه سرایان و روضه خوانان خوش اعتقاد بود، ارادتی کامل به سادات و اهل علم داشت. در پنجم ربیع الاوّل سال 1373 به سنّ قریب به هفتاد وفات یافته، در همان اطاق مدفون گردید.
مرحوم حسان الواعظین در مرثیه و ماده تاریخ فوت برادر قطعه ای سروده، از آن جمله است:
هر که در کوی دوست منزل کرد *** سر و جان داد و خدمت دل کرد
ص: 630
سال فوتش حسام چون می خواست *** با حساب جمل مقابل کرد
یکی آمد به جمع و آن گه گفت *** مهدی اندر بهشت منزل کرد
پدرشان: مرحوم حاج میرزا محمد علی، از محترمین اهل منبر اصفهان بوده، و سال ها در این شهر به وعظ و ارشاد و هدایت مردمان پرداخته، در سال 1325 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات یافته، قبرش در همین اطاق می باشد.
پدرانش همگی اهل علم و منبر اصفهان بوده و در این شهر می زیسته اند.
دیگر از مدفونین در این اطاق: مرحوم حاج سید مصطفی مؤیّد الاطبّاء فرزند میرزا محمد تقی حسینی درب امامی، از پزشکان معروف اصفهان، و از شاگردان حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی و دیگران است. در 1373 به سنّ متجاوز از نود سال وفات یافت.
فرزند حاج ملاّ محمّد مهدی. عالم فاضل فقیه مجتهد، در حدود سال 1302 متولد، و در شب 4 شنبه 14 ربیع الثانی 1388 وفات یافته، در امام زاده شهرضا مدفون گردید.
در اصفهان به درس: آخوند کاشی، و جهانگیر خان قشقائی، آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی، و در نجف از محضر: آقا شیخ مرتضی طالقانی، و آقا سید حسین بادکوبه ای، و آقا سید ابوالحسن اصفهانی استفاده نموده، به موطن خویش مراجعت کرده، و مقبولیّت تامّه یافته، در علم و عمل بی نظیر، و تا آخر عمر در انجام وظایف شرعیّه از نشر و تبلیغ احکام، و تدریس و اقامة جماعت، و اغاثة ملهوفین و کمک به ضعفا دقیقه ای اهمال نفرمود. (1)
از تألیفاتش: 1- رساله در اخلاق 2- رسائل متعدّدی در فقه و اصول و تفسیر می باشد که هیچ یک به طبع نرسیده است.
دیوانش را هدایت مؤلّف «ریاض العارفین» از غزل و مثنوی و غیره جمع آوری نموده است. در 1222 وفات یافته است.
از اوست:
درآ به مشهد توحید و بین که شاهد ما *** ز چشم خویش نهان در وجود خویشتن است
پدرش: میر افضل شاه هندی (میر فاضل) از هندوستان به اصفهان مهاجرت نموده، و دعوی علم طبّ و علوم غریبه داشته، و با ناصر علی اصفهانی اختلافی حاصل کرده، و کار به مباهله کشیده و در این بین، میر افضل وفات یافته است.
سال وفاتش را مؤلف طرایق، 1197 می نویسد: ماده تاریخ وفاتش را فرزندش: «آه آه از میر افضل آه آه» گفته است. (آ = 2 حساب شده است). لکن در ریاض العارفین سال فوت پدر و پسر را اشتباه نموده و فوت پسر را ننوشته است.
نامش میرزا محمّد معروف به گلکار از ملازمین کریم خان زند بوده، خدمت نور علی شاه اصفهانی رسیده، جذبه ای او را رسیده، ترک دنیا کرده و تا آخر عمر در حال جذبه بوده، و در تمام عمر جز شلوار لباس دیگر نپوشیده. (1) حرف های عجیب، و حالات غریب از او نقل می کنند.
ص: 633
در اصفهان وفات یافته، و در تخت فولاد نزدیک آب انبار کازرونی مدفون گردیده است. از اشعار اوست:
خراباتی که رندان را مقام است *** برو صوفی که بر خامان حرام است
فرزند حاج سیّد یوسف بن محمّد حسینی. عالم جلیل، (1) و فاضل صالح زاهد، از شاگردان و مخصوصین شیخ انصاری، و از دوستان میرزای بزرگ شیرازی و میرزای رشتی بوده، چشمانش ضعیف و نابینا شده، لکن در اثر معجزة حضرت رضا (علیه السلام) شفا یافته.
در 22 ذی قعدة الحرام 1302 در نجف وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید.
پدرش: حاج سید یوسف قاینی از علمای کاملین، (2) و ائمّة جماعت در اصفهان بوده، و تاکنون علم و روحانیّت از خاندان او منقطع نگردیده.
از معاصرین سید حجّة الاسلام رشتی، و معزّز و محترم نزد او بوده، و در اصفهان تدریس می نموده.
ص: 634
کتب زیر از اوست:
1- حاشیه بر حاشیة ملاّ میرزا جان 2- حاشیه بر مدارک 3- الکواکب الضیائیّة، در شرح بر زبدة شیخ بهائی در اصول، در دو مجلّد بزرگ.
در شب 24 ربیع الاوّل سال 1246 در اصفهان وفات یافته، جنب فاضل هندی مدفون گردید.
فرزندش: سید محمد تقی؛ و نواده اش: سید محمّد حسین بن محمّد تقی، عالم و فاضل، در کربلا مجاور بوده، و در قضایای وهابیّه در کربلا و قتل و غارت آنها حضور داشته، و ظاهراً پس از 1260 وفات یافته است.
فرزندش دیگری: حاج سید محمد جعفر نام داشته، وی نیز در عداد علمای اصفهان، و ائمّة جماعت این سامان معدود بوده، در سال 1332 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
وی را دو نفر پسر می باشد:
1- سید علی، معروف به جهاد اکبر.
2- سید هاشم معروف به جهاد اصغر، از آزادی خواهان بوده، و در 1366 وفات یافته، و در نزدیک قبر فاضل هندی مدفون شده.
مادّه تاریخ وفات او این است:
سید هاشم لقب جهاد اصغر *** پور جعفر ز نسل پیغمبر
رفت چون زین جهان به سوی جنان *** گشت تاریخ او (له غفران)
مرحوم آقا سید محمّد رضا دارای پنج فرزند پسر بوده که همگی اهل
ص: 635
علم و دانش بوده اند، بدین قرار:
عالم فاضل متّقی، در 1275 در کاظمین متولد شده، و درس حاج میرزا حبیب الله رشتی را درک کرده، و خدمت آخوند خراسانی و حاج میرزا حسین خلیلی آن را تکمیل نموده، و در اخلاق و عرفان در خدمت ملاّ حسین قلی همدانی رسیده و به تکمیل نفس پرداخته، و در 17 ربیع الثانی 1350 در سامّرا وفات یافته، (1) جنازه به نجف منتقل شده، در وادی السلام جنب پدر مدفون گردید.
وی از معاشرین و مصاحبین واعظ عالم فقیه آقا شیخ علی یزدی نجفی مشهدی متوفی به سال 1311 بوده است.
عالم زاهد متّقی، از ائمّة جماعت اصفهان، در 25 رجب 1271 متولّد، و در 1352 وفات یافته، (2) در تخت فولاد نزد قبر پدر مدفون گردید.
آقای حاج شیخ مهدی نجفی، عالم زاهد جلیل معاصر دربارة او می فرماید: لم ار مثله فی الوثاقة و الجلالة و العبادة.
مشارالیه از جمله کسانی است که به شرف زیارت حضرت بقیّة الله الاعظم امام عصر - عجل الله تعالی فرجه - مشّرف گردیده است. (3)
ص: 636
وی را تألیفاتی است: 1- رساله در شرح حال جدّ و پدر خود، مختصر 2- رساله ای در تعبیر خواب 3- رساله ای در رؤیاهای صادقه؛ و غیره.
عالم فاضل، در 1327 در مشخد خراسان وفات یافته، هم در آنجا مدفون گردید.
عالم ثقة جلیل، و فقیه مجتهد عادل عامل، از اجلّة علما و فقها و مدرّسین و ائمّة جماعت اصفهان بود، عمری به زهد و عبادت گذرانیده، در 1357 وفات یافته، (1) در بقعة تکیة کازرونی مدفون گردید. (2)
عالم زاهد عابد، از علمای اخیار، و فضلای ابرار، و مورد وثوق عموم طبقات بوده، در نجف اشرف متولد شده، و در نجف و اصفهان تحصیل نموده، عمدة تحصیلات او در خدمت آقا سیّد محمّد باقر درچه ای و آخوند
ص: 637
کاشی [و سیّد ابوالقاسم دهکردی و آخوند فشارکی] در اصفهان بوده.
در 25 ربیع الاوّل سال 1379 به سنّ قریب به هشتاد وفات یافته، و در تکیة مجاور تکیة کازرونی مدفون گردید. (1)
ماده تاریخ وفاتش این است:
گفت برنا از پی تاریخ او *** (یوسف دین رفتی از مصر فنا) (2)
فرزندش: آقا کمال الدین طوسی، شاعر ادیب متخلّص به «وداد» در 9 محرم 1370 در طهران وفات یافته، در ابن بابویه مدفون گردید.
فرزند دیگر: آقا جلال الدین از علما و ائمّه جماعت طهران است در مسجد خیابان ناصر خسرو اقامه جماعت می نماید.
فرزندش: مولی صالح نیز از ائمّة جماعت مسجد مزبور بوده، ودر عصر مؤلف «ریاض العلماء» وفات یافته است.
اولاد و اعقاب صاحب عنوان عموماً اهل فضل و دانش بوده اند.
عالم حکیم، و فیلسوف جلیل، از اجلّة شاگردان آخوند ملاّ علی نوری در اصفهان (1) بوده، و در این شهر حکمتس متعالیه تدریس می فرموده، به طهران منتقل شده، و میرزا محمّد تنکابنی مؤلف «قصص العلماء» از شاگردان وی بوده، و در آن شهر در سال 1267 یا 1270 وفات یافته، و هم در آنجا مدفون گردیده است. (در اعیان الشیعة 64:31 به نام سید رضا مذکور است)
ص: 639
فرزندش: میرزا محمد شمس الادباء. (1) فضایل وی چون شمایل صورت و مخایل سیرتش مطبوع، در 10 ربیع الثانی 1253 در اصفهان متولد، و تا سنّ 14 سالگی در این شهر ساکن بوده، سپس به اتفاق پدر به طهران رفته، در آنجا در علوم ادب و حکمت تحصیل نموده، به عربی و فارسی شعر می گفته، و در شعر پارسی اغراق زیاد را معتقد نبوده، و به اسلوب متقدّمین شعر می سروده، و در 5 شنبه غرّة شعبان 1303 وفات یافته است.
استاد فن، و نقّاد سخن بوده، (2) سیر هندوستان نموده و برگشته، در 1204 وفات یافته، و جملة (آه از رضی) مادّه تاریخ وفات اوست.
شاعر و ادیب و سخن دان بوده است.
* محمد رضی اصفهانی عالم فاضل فقیه مجتهد و عادل، از دانشمندان گم نامی است که در اصفهان در قرن سیزدهم می زیسته، و مانند هزاران عالم دیگر بدون اسم و رسم زندگی نموده و بدرود حیات گفته است. از آثارش اجازة اجتهادی است که به نام آقا سیّد محمّد حسن مجتهد موسوی بعد از سال 1244 نوشته است. (3)
ص: 640
سید رضی الدین محمد بن محمّد تقی حسینی موسوی نجفی شیرازی اصفهانی. (1) عالم فاضل محقّق، جلیل القدر، عظیم المنزلة، زاهد متّقی، از مدرسین و محدثین و ائمّة جماعت اصفهان بوده، و در روز جمعه 5 ربیع الثانی 1113 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیه ای مخصوص به نام تکیه آقا رضی مدفون گردید. قبرش از قبور مورد توجه عموم می باشد.
از تألیفات او تفسیری است بر قرآن کریم. (2)
مشارالیه از شاگردان و مجازین از شیخ صالح بن عبدالکریم بحرانی، و شیخ محمّد بن حسن حرّ عاملی، و شیخ قاسم بن محمد کاظم، معدود بوده
ص: 641
و در تاریخ 1106 جهت شیخ احمد بن حسن حرّ عاملی اجازه نوشته است.
دیگر از مدفونین در این بقعه است: شیخ علی بن محمد، معروف به شیخ علی نقی اصطهباناتی اصفهانی، عالم حکیم عارف شاعر صوفی، (1) مؤلّف «برهان المرتاضین» در بیان طریقة ذهبیّه،در یک مقدمه و پنج فصل و خاتمه. نسخه به خطّ مؤلف در کتابخانة آستانة رضویّه موجود است.
مشارالیه جانشین شیخ نجیب الدین رضا تبریزی اصفهانی بوده، و پس از فوت او، قطب سلسلة ذهبیّه، سید قطب الدین محمّد تبریزی شده است. صاحب عنوان در سال 1129 وفات یافته، و در بقعة آقا رضی مدفون گردیده است. (2)
دیگر از مدفونین در این بقعه: میر سید علی مشتاق، شاعر و ادیب، (3) و از بزرگان شعرا و ادبا است که در اصفهان انجمن ادبی داشته، و در برگشت سبک نامطلوب هندی به سبک عراقی رنج ها برده، تا بالاخره به کمک
ص: 642
دوستان و شاگردان خود موفق گردیده است.
در حدود سال 1100متولد، و در 1171 وفات یافته.
ماداه تاریخ وفاتش را رفیق گفته:
«جای مشتاق در جنان بادا.»
دیوانش به طبع رسیده. از اشعار اوست:
دلم دانسته در دام تو افتاد *** تو پنداری که صید غافلی بود
در مقدّمة دیوان مشتاق دربارة آرامگاه او گوید: در تکیة شیخ زین الدین در اصفهان به خاک رفت، و هنوز قبر او در آنجا باقی است.
نویسنده گوید: در اصفهان تاکنون به نام تکیة شیخ زین الدین تکیه ای نمی شناسیم، و محل قبر مشتاق را ینز به طور قطع نمی دانیم، و هرگاه مراد: شیخ زین الدین بن عین علی خوانساری عالم معروف زمان باشد که مشتاق جهت او مرثیه و ماده تاریخ وفات گفته، او نیز در قبرستان آب بخشان مدفون بوده است. (1)
ماده تاریخ وفات شیخ زین الدین این است:
بگفت از پی تاریخ رحلتش مشتاق *** بسوی بزم جنان رفت قدوة علما
ص: 643
از افاضل شاگردان آخوند خراسانی است که پس از وفات استاد به درس میرزا محمد تقی شیرازی حاضر شده، و در جوانی حدود سال 1333 در کربلا وفات یافته (1) و همانجا مدفون گردیده است.
رضی الدین علی بن سعید بن عبدالجلیل غزنوی جوینی. از بزرگان صوفیّه و عرفا است. (2) گویند: از 164 شیخ خرفه گرفته، و در هند صحبت ابوالرضا بابارتن جوکی را دریافته. از مریدان شیخ نجم الدین کبری است. در نسب او گویند: عموزاده و یا نوادة عموی حکیم سنائی بوده. در سال 643 وفات یافته.
برخی (3) مدفن او را در حوالی اصفهان دانسته، و گویند: قبرش به گنبد لالا مشهور بوده است.
در ریحانة الادب گوید: مابین روضة سلطان محمود غزنوی به خاک رفته.
فرزند میرزا محمد شفیع اصفهانی تبریزی (وزیر فتح علی شاه قاجار).
ص: 644
شاعر ادیب مورّخ متخلّص به «بنده». از آثارش کتاب زینة التواریخ (1) است که به کمک میرزا عبدالرحیم اشتهاردی اصفهانی در اصفهان تألیف نموده است. اصل ایشان از تبریز است.
فرزند مولی محمّد نصیر بن عبدالله بن مولی محمّد تقی.
عامل فاضل، مؤلف کتاب صحیفة المتقین و منهج الیقین، در امامت، و آن مکمّل کتاب حیوة القلوب علاّمة مجلسی می باشد. (2) (در تذکرة الانساب کتاب را به پدرش نسبت داده) در زمان شاه سلطان حسین صفوی تألیف شده. دیگر: ترجمة جلد 9 بحار الانوار.
عالم فاضل، و فقیه جامع، در متولد شده، پس از تحصیل مقدمات به اصفهان مهاجرت نموده، و سال ها به تکمیل فضایل و معلومات خود گذرانیده. در نجف به درس سید بحر العلوم و دیگران حاضر شده.
کتب زیر از اوست: (3)
1- اصل الاصول، در شرح معالم، مفصّل 2- جواهر الاصول، حاشیه بر
ص: 645
معالم تا آخر تعادل و تراجیح 3- حواشی بر درّة بحر العلوم 4- رساله در جمعه 5- کشف المدارک، تعلیقه بر مدارک، مطبوع 6- اللئالی الثمنیة (1) در شرح نهج البلاغه؛ و غیره.
صاحب عنوان در حدود سال 1245 به بعد در نجف وفات یافته.
وی را ظاهراً سه فرزند می باشد:
فاضل و عالم بوده است.
عالم فاضل محقّق کثیر التألیف، شاعر ادیب زاهد، در اواخر عمر ظاهراً در طهران ساکن بوده، و در آن شهر وفات یافته، در نجف مدتفون گردید. نسب او به علاّمه محقق شیخ بهائی می رسد و شاید انتساب او از طرف مادر باشد.
تعداد مؤلفاتش از کتاب و رساله متجاوز از 116 مجلد می شود، از آن جمله است: 1- اجابة المحبّ 2- اربعین 3- انیس الصالحین 4- انیس العباد 5- ایقاظات 6- بحر الحکم [شرح هدایبة میبدی] 7- بحر الامکان 8- بحر الامال 9- بحر المآرب 10- بحر المصائب 11- بروق اللوامع 12- بستان
ص: 646
الجعفریّة 13- بدیهیّات 14- بنیان الاصول 15- تحفة الایادی 16- تحفه الاخیار 17- جامع المسائل 18- جامع المصائب، در دو جلد 19- جنّات عدن 20- جنّة الامان 21- خلاصة الخلاصة 22- درج الداریج 23- درر الاقوال [فی فقه سیّدنا محمّد و آله الاطهار المفضال] (1) 24- دلیل المتحیرین 25- دیوان اشعار، و در آن «عاصی» تخلص می کند 26- درّة مضیئه 27- ذخیرة المعاد 28- ذریعة الوداد [تفسیر سوره یوسف] 29- رضوان الآمال 30- روض الریاض [حاشیة معالم] 31- ریاض الارواض [شرح معالم] 32- روضة حسینیّه 33- رسائل الرسائل 34- وریقات الانیقات 35- زاد السالکین 36- سبیل السبل 37- سفینة النجاة 38- سوانح 39- شدّ الوثیق 40- ضیاء الذاکرین 41- عوالم العوالم 42- غزوة خیبر، منظوم 43- قبلة الآفاق 44- القواعد و الفوائد 45- قوانین المصائب 46- کشایف الاسرار 47- کشف الحجب 48- کشف المقال 49- کنزل الاحباب 50- کنز الاخوان 51- لوایح الطرایح 52- متروک الانظار 53- مجمع الاذکار 54- مجمع المعانی [حاشیة ریاض] 55- مرجع الضمایر، در دو مجلد 56- منهاج الدین، در اصول دین 57- مثنوی شش دفتر 58- مثنوی شور و شیرین 59- مفاتیح النجاة 60- ملتمس المحبوب 61- نظم المجالس، در چندین مجلّد 62- نسج النسوج 63- وقایع الصفّین 64- وسیلة المراد 65- وسیلة النجاة، فارسی، در جبر و تفویض، و آن را در سال 1269 تألیف نموده 66- هدیة الاخوان 67- ینابیع الدرر؛ و غیره.
ص: 647
عالم جلیل، از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری بوده، و برخی از مؤلفات پدر بزرگوار خود را به طبع رسانیده است.
در کتاب اعیان الشیعة (127:22) نامی از مولی محمد رفیع (رفیع بن رفیع) برده شده است.
رفیع الدین محمد بن حیدر بن زین الدین علی بن حیدر طباطبائی.
عالم فقیه حکیم زاهد متکلّم، از بزرگان علما و فقها، و اجلّة حکمای زمان صفویّه بوده، در اغلب کتب نام او به عظمت و احترام برده شده، و عموماً وی را به جلالت قدر، و به نبالت شأن ستوده اند. (1)
در حدود سال 1000 متولد، و در 7 شوّال 1082 وفات یافته (2) در تخت فولاد مدفون گردید، و بر قبرش گنبدی عالی بنا کردند که اکنون جزو آثار باستانی اصفهان به شمار می رود، و در اراضی فرودگاه قرار دارد.
مشارالیه از شاگردان: میرفندرسکی، و میر داماد، و ملاّ عبدالله شوشتری، و شیخ بهائی؛ و از اساتید مجلسی ثانی به شمار می رود.
ص: 648
کتب زیر از اوست:
1- اقسام التشکیک 2- ثمره، در تخلیص کتاب شجره از مؤلّفات خودش 3- حواشی بر کتاب مختلف علاّمه 4- حاشیه بر شرح حکمة العین امیرک بخاری 5- حاشیه بر شرح مختصر عضدی 6- حاشیه بر مدارک الاحکام 7- شرح اصول کافی که به روش فلاسفه نوشته و خوب از عهده بر آمده است 8- شجرة الهیّه، در اصول دین، به فارسی به نام شاه صفی صفوی 9- شرح ارشاد الاذهان علاّمه حلی 10- شرح صحیفة کامله * تعلیقه بر اصول کافی، که به طبع رسیده، و ممکن است همان شرح اصول کافی باشد 11- رساله در طهارت و صلات 12- رساله در سریان وجود 13- سؤال و جواب در طهارت و صلات که شاگردش سید محمّد مهدی بن محمّد رضا مشهدی جمع آوری نموده است، و آن غیر از شماره 11 می باشد؛ و غیره.
ماده تاریخ وفاتش این است:
به تاریخ فوتش خردمند گفت *** مقام رفیع مقام رفیع 1082
اولاد میرزا رفیعا در اصفهان و اردستان و زواره سان، و در بین آنها جمعی از اهل علم و فضل بوده و می باشند، از آن جمله است:
در خاندان شیخ الاسلام که صاحب عنوان نفر اول آن محسوب است و مشهور به میر محمّد حسین اول است، میر محمّد حسین دیگری نیز می باشد (میر محمد حسین بن محمد صادق بن میر محمد حسین) که به
ص: 649
میر محمّد حسین دوّم مشهور می باشد. وی نیز عالم و فاضل و محقّق بوده. سید محمّد مظهر، و فرزندش میرزا ابوالحسن جلوه از نوادة میر محمّد حسین اول می باشند.
ابن میر محمّد رفیع بن محمّد مهدی بن بهاء الدین محمّد بن میرزا رفیعا. عالم فاضل، و ادیب شاعر، (1) از علمای معروف زمان خود در اصفهان بوده، و در روز عاشورا در سال 1195 در اصفهان وفات یافته، در قبرستان ستّی فاطمه مدفون شده، قبرش تاکنون باقی است.
کتب زیر از اوست:
1- حواشی بر تفسیر بیضاوی 2- رساله در حرمت تراشیدن ریش 3- رساله در وجود عینی نماز جمعه 4- رساله در رجعت، و آن را از ضروریّات مذهب شیعه دانسته است.
محقّق عالیقدر آقای آقا ملاّ محمد علی معلم حبیب آبادی در کتاب نفیس مکارم الآثار (29:1) شرح حال او را عنوان فرموده، و شرحی مبسوط دربارة نسب او مرقوم فرموده اند، طالبین مراجعه نمایند.
فرزند میر محمّد صالح حسینی. عالم جلیل، از سلسلة خاتون آبادی ها
ص: 650
می باشد. به سنّ 88 سالگی وفات یافته، و در تکیة [= مقبره] بابا رکن الدین مدفون گردیده است. (1)
مادرش خان آغا بیگم دختر (2) شاه عباس کبیر بود. از علمای حدیث و فقه، و زاهد و عابد بوده، و در نزد پدر خود خلیفه سلطان سیّد علاء الدین حسینی تحصیل نموده، کتب زیر از اوست:
1- تعلیقاتی بر قواعد علاّمه 2- تعلیقاتی بر شرح لمعه 3- تعلیقات و حواشی بر شرح تجرید؛ و غیره.
سه برادرش: نوّاب میرزا ابراهیم، و نوّاب میر سید علی، و نوّاب میر سید حسن هر سه عالم و بزرگوار بوده، و فرزندش:
نواب میرزا فتح الله نیز در زمرة علما و فقها (3) محسوب بوده، و بسیار محترم و معزّز بوده، موقوفاتنی از او باقی مانده، و از شاگردان پدر خویش محسوب می گردد.
ص: 651
مرحوم حاج میرزا سلیمان بن محمد کاظم شیرازی اصفهانی، نایب الحکومة اصفهان. فاضل ادیب شاعر متخلص به «خلف» مردی خلیق و مهربان و خوش رفتار بوده، و نسبت به علما احترام زیاد می کرده، و در دستگیری از ضعفا و فقرا اهتمام داشته، و نسبت به سایر حکّام، در رفع حوایج زیر دستان کوشا بوده. (1)
در 1254 در شیراز متولد شده، و در 3 شنبه 7 جمادی الاولی سال 1331 وفات یافته، در اطاق مخصوص در دالان مسجد خود در تخت فولاد مدفون گردیده.
از آثارش چاپ و انتشار قرآن مجید، و صحیفة سجّادیّه، و کتاب زاد المعاد، و ساختمان مسجد عالی (2)، و ساختمان تکیة حاجی آباده ای در اوّل تخت فولاد است.
مسجد مزبور به سال 1321 بنا شده، و ماده تاریخ بنای آن را طغرل شاعر اصفهانی می گوید:
«بنای مسجد اقصا مبارک شد سلیمان را».
و ماده تاریخ آب انبار آنجا را، عبدالجواد خطیب گوید:
«این صَرح مُمرّد نیز بنیان ز سلیمان شد»
یکی از ماده تاریخ های بنای مسجد ازمرحوم ثقة الاسلام حاج آقا نور الله نجفی مسجد شاهی است، و آن این است:
ص: 652
چون ز رکن الملک والدین آن سلیمان دوم *** شد بنای مسجد الاقصی هدیً للمتقّین
سر برون آورد نور و بهر تاریخش سرود *** از سلیمان شد بنای مسجد اقصی متین
مرحوم رکن الملک از طرف پدر از اعقاب خلف بیک، سفره چی شاه عباس اول، و بانی مسجد سفره چی (که در بین مردم از کثرت استعمال به مسجد سرخی معروف گردیده) می باشد.
این مسجد در سال 1014 به سعی و همّت خلف بیک سفره چی ساخته شده، و کتیبة سر در آن به خطّ صحیفی خطّاط است.
ابن شمس الدین محمد بن سید محمد رضا مختاری نائینی اصفهانی. (1)
فاضل صالح، و واعظ کامل، مؤلف: «تأویل الآیات». وی از ائمة مسجد جامع جدید عباسی بوده است. سال وفاتش معلوم نیست. از معاصرین صاحب ریاض العلماء است. [نواده اش سید ناصرالدین احمد مجاز از فاضل هندی]
دانشمندان اصفهان، و آشنا به زبان پهلوی بوده، کتاب با اندک تغییری از اصل پهلوی ترجمه شده است.
از علمای اواخر عهد صفویّه (1) در اصفهان بوده، و کتاب «اسرار الصلاة» شهید ثانی را به فارسی ترجمه نموده است.
فرزند مولی کلب علی. از اجلاّی شاگردان: علاّمه مولی محمد باقر مجلسی، و آقا حسین خوانساری، و شیخ جعفر قاضی بوده، و تولیت و تدریس مدرسة شیخ لطف الله بدو مفوّض گردیده. (2)
وی را تألیفات عدیده است، از آن جمله است:
1- چنته، در فواید متفرقه 2- شرح بر زبدة شیخ بهائی 3- فرائد الفوائد، در احوال مدارس و مساجد، و آن را زمان اقامت خود در مدرسة نامبرده تألیف نموده، و گوید: جمعی کثیر از مستعدینس از طلاب در این مدرسه به مقامات عالیة علم و ایقان رسیده اند.
فایده: اینک جهت مزید فایده، به نام جمعی از علمای نامبرده در کتاب فوق به نقل از «روضات الجنّات» اشاره می کنیم:
ص: 654
1- مولی ابوالقاسم گلپایگانی بن محمد ربیع، مؤلف کتب کثیره.
2- امیر محمد اسماعیل خاتون آبادی، صاحب تکیة معروف در تخت فولاد، و بانی مدرسة اسماعیلیّه در کوچة قصر منشی.
3- امیر محمد باقر خاتون آبادی، فرزند امیر محمد اسماعیل نامبرده.
4- مولی چلبی موصلی.
5- مولی حسن گیلانی.
6- میر سید حسین عاملی، مؤلف رسالة الجمعة.
7- علامه آقا حسین خوانساری.
8- مولی حسین بن حسن گیلانی.
9- مولی محمد حسین بروجردی. (1)
10- مولی رجب علی تبریزی
11- مولی سعدی رشتی
12- مولی شمس الدین گیلانی، صاحب حاشیة حکمة العین.
13- مولی محمد صالح استر آبادی.
14- مولی علی قلی خلخالی.
15- مولی محمّد علی طهرانی.
16- امیر قوام الدین طهرانی.
ص: 655
17- ملاّ مراد تفرشی
18- مولی موسی طبسی
19- حاج محمد مؤمن ابن موسی طبسی، مؤلّف «مناهج العرفان».
برادر شیخ علی نقی. عالم فاضل، جامع معقول و منقول، و دانا به علوم مختلف بوده. (1)
عمّه زادة سیّد عباس (2) بن علی بن نورالدین عاملی مؤلف کتاب «نزهة الجلیس» بوده. عالم فاضل محقق ادیب و شاعر بوده، و در رجب 1131 زنده بوده است، و مؤلف اعیان الشیعة احتمال داده که این دو شیخ زین الدین یک نفر باشند.
ابن علی بن محمد بن حسن بن شیخ زین الدین شهید ثانی عاملی اصفهانی.
در ظهر روز سه شنبه 18 ذی حج 1078 متولد، و در حدود 1100 در
ص: 656
جوانی وفات یافته. (1) او را شیخ زین الدین صغیر گویند، و عمّ بزرگوارش شیخ زین الدین محمد را اوسط، و شهید ثانی را کبیر گویند.
فاضل صالح بوده، و پدرش در کتاب «درّ المنثور» مجملی از شرح حال او را نوشته، گوید: در اصفهان متولد، و هم در این شهر وفات یافته، در مشهد مقدس مدفون گردید.
معروف به شیخ جنّتی. شاعر و ادیب، در کمال درویشی و صلاح بوده. (2)
دیوان اشعارش حدود بیست هزار بیت است. مثنوی به نام «شاپور و شهباز» دارد. از معاصرین نصر آبادی است. (3)
ابن سعید، از علمای اخیار، (4) و فضلای ابرار بوده، در ذی قعده سال 1288 وفات یافته، جنب فاضلان مدفون گردید.
ص: 657
فرزند محمد علی. از فضلای قرن سیزدهم هجری است. از آثارش کتاب زینة الصالحین، در دعا و آداب و شرایط آن می باشد. تاریخ نسخه 1262 می باشد. (1)
فرزند ملاّ عبدالله بن ملاّ محمّد تقی مجلسی. علاّمة زاهد فقیه، قبرش در خارج بقعة مجلسی است. (2)
عالم زاهد فاضل متّقی، و محدّث خبیر، ادیب شاعر، از اجلّة شاگردان آقا سید محمد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و آقا شیخ محمد رضا مسجد شاهی، و جمعی دیگر از فحول دانشمندان بود. (3)
مردی خلیق و مهربان، و از جمله کسانی بود که عملاً درس دین و اخلاق به مردم می آموخت، مستحبّی را از مستحبّات ترک نمی کرد، و
ص: 658
مکروهات را عملاً جزو محرّمات می دانست.
در هشتم ماه صفر سال 1372 به سنّ متجاوز از هفتاد سال وفات یافته، در تخت فولاد (1) مدفون گردید.
کتب و رسائل عدیده نوشته، از آن جمله: 1- تریاق اعظم 2- ولایة المتقین، در تقوی و فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام) به طبع رسیده.
از اشعار اوست:
جز صبر از هجوم بلا نیست چاره ای *** غیر از رضا به سرّ قضا نیست چاره ای
خواهی اگر نجات ز امواج حادثات *** جز التجا به آل عبا نیست چاره ای
ابن میر سید علی بن میر محمّد باقر میر محمّد صادقی. عالم فاضل متّقی، برادر علاّمه میر سید حسن مدرس، به اتّفا برادر به نجف مشرف شده، و در خدمت اساتید آنجا تحصیل نموده، به اصفهان مراجعت کرده، به دستور برادر بزرگوار خود و خواهش مردم، به بلوک کرون رفته، و به نشر احکام و تبلیغ و ترویج پرداخته، در حدود سال 1300 قمری در آنجا وفات یافته و مدفون گردید. (2)
ص: 659
فرزند سید محمّد حسن بن محمّد بن میر علی اکبر نقوی در حدود سال 1225 متولد، و در 13 ربیع المولود سال 1307 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
در اصفهان خدمت جمعی از اعاظم علما همچون: میر سید حسن مدرس، و ملا حسن علی تویسرکانی، و آقا سید محمد شهشهانی تلمّذ فرموده، و به آقایان مسجد شاه اختصاص یافته، در محلة مسجد حکیم سکونت، و در مسجد علی اکبر امامت می نموده.
وی از جمله کسانی است که به شرف ملاقات حضرت ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف - نایل گردیده، و از او کرامات و استجابت دعوات منقول است.
تألیفاتی دارد، از آن جمله است: 1- ترجمة کتاب انوار نعمانی تألیف سیّد نعمت الله جزائری دارد که به نام آقا نجفی به طبع رسیده است. 2- حسام الشیعة که به نام [بعضی از علمای اعلام و فضلای کرام حاضرین مجلس شریف و محفل منیف سرکار شریعتمدار] آقا نجفی به طبع رسیده است.
فرزند: مرحوم آقا سید محمّد خوانساری. عالم فاضل جلیل، در 1292 متولد شده، در اصفهان و نجف نزد اساتید بزرگ همچون: آقا سید
ص: 660
محمّد کاظم یزدی، و آخوند خراسانی، و میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی، و شیخ الشریعة اصفهانی تلمّذ فرموده، (1) پس از وصول به مقام اجتهاد به اصفهان مراجعت نموده، و به درس و بحث و اقامة جماعت و ترویج دین پرداخته، و تا آخر عمر دقیقه ای از تألیف و تصنیف و ارشاد و هدایت غافل نبود.
در عصر 5 شنبه 8 ذی حجّة سال 1374 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- اربعین 2- ایمان 3- برهان المتّقین، مطبوع در دو مجلّد 4- جامع التنزیل فی مراتب التفصیل 5- حاشیه بر کفایة استادش 6- حاشیه بر رسائل 7- حاشیه بر مکاسب 8- حاشیه بر مبحث خیارات شیخ 9- الدرر و اللئالی فی زاد الایام و اللیالی، مطبوع 10- الدرة البیضاء، حاشیه بر عروة الوثقی، مطبوع، دو جلد 11- دعوة الحق، نام رسالة علمیّة ایشان است، مطبوع 12- دیوان اشعار، و در آن «فنائی» تخلص می کند 13- رفرف الاصول 14- رساله در رضاع 15- رساله در توحید 16- رساله در اسم اعظم 17- رساله در بیان اقوال و تعداد اسم اعظم 18- رساله در ادعیه و ختوم 19- رساله در علم جفر 20- رساله در رمل 21- زاد الآخره 22- سبع منازل 23- سبیل اعظم 24- سدرة المنتهی، در سه جلد، در نماز 25- شرح کفایة خراسانی 26- شجرة العلوم، منظوم 27- شرح زیارت
ص: 661
ناحیة مقدّسه 28- صلوات و فضائل آن 29- ضیاء الانوار، در علائم ظهور 30- علم الرحمن در اسرار قرآن 31- فریاد حس، مطبوع 32- الکوکب الدرّی 33- اللؤلؤ المنثور 34- مبشّرات الفؤاد، در علائم ظهور.
* «هدایة المؤمنین الطالبین» معروف به تاریخ اسماعیلیه را که در 1959 میلادی در مسکو به طبع رسیده، مؤلف فهرست کتب چاپی فارسی و عربی به نام ایشان نوشته، و ظاهراً بلکه یقیناً اشتباه می باشد. (1)
فرزندش: سید بهاء الدین رضوی در 1328 متولد، و در 1363 در اصفهان وفات یافته، جنب جد خویش مدفون گردید.
فاضل و ادیب و شاعر بود. در اصفهان و قم و نجف تحصیل نموده، و در این اواخر جزو آزادی خواهان وارد شده، و موجبات نارضایتی پدر را فراهم نموده، شعر می گفت، و در آن «جهدی» تخلص می نمود. (2) دیوان اشعاری دارد. (3)
ص: 662
اعتماد الدوله، میرزا محمد تقی بن میرزا هدایت الله تبریزی اصفهانی، مردی کاردان و با کفایت بوده، و در اثر استعداد و فعالیت، از نانوایی به مقام صدارت رسیده، در دستگاه سلاطین صفویّه اقتداری یافته، مورد بغض و کینة مخالفین واقع شده، به اشارة شاه عباس ثانی در شعبان سال 1055 به سنّ هفتاد سالگی به دست جانی خان کشته شده، در جنب قبرستان یهودیان مدفون گردیده است. (1)
معروف آن است که قبرش در محلّة جویبارة اصفهان است، لکن پس از تحقیق و تتبع مسلم گردید که قبر او در امام زاده شاه سید علی در محلة خواجو قرار دارد.
ساروتقی در ایام وزارت خود مصدر خدمات مهمی واقع شده، و بانی آثار خیریّة زیاد می باشد، از آن جمله است:
1- بازار ساروتقی، معروف به قهوه کاشی ها.
2- چهار سوی ساروتقی، در بازار بزرگ.
3- حمام ساروتقی.
4- قصر ساروتقی، در محلة امام زاده احمد.
5- کاروانسرای ساروتقی، در قهوه کاشی ها.
6- سه مسجد، در حسن آباد، و بازار، و جویباره.
7- مدرسة ساروتقی، مقابل امام زاده احمد.
8- خانه و مدرسه و مسجد در محلة عباس آباد.
ص: 663
خواهر زادة ترابا خطاط و خوش نویس است. در بدو حال نقاشی می کرده، ترک آن کرده، در مقام قناعت و صلاح بوده، کمال پرهیز داشت، و عبادت بسیار می کرد. (1)
گاهی شعر می گفت، از اوست:
از آن درفش فریدون گرفت عالم را *** که پیش دامن آهنگیر صفاهان است
مراد از ترابا: میرزا ابوتراب خطاط مذکور در کتاب حاضر می باشد.
از اشعار ترابا است:
دلم بی خدنگت حضوری ندارد *** که شب خانه بی شمع نوری ندارد
مشو در هم از خاطرم را شکستی *** قصوری ندارد قصوری ندارد
در تذکرة نصر آبادی (:139) به نام سرا جای دیگری اشاره می شود، و شاید هر دو یک نفر باشند. گوید:
نامش: محمد قاسم، در فنّ نقاشی زرنشان به مرتبه ای است که رخسار زر افشان سیم و شان را در عرق شرم دارد، و از اثر تردستیش از ابر تصویر، گوهر می بارد. گاهی شعر می گوید، از اوست:
پایة عرش به دوش دل آگاه علی است *** به سر دوش محمد که قدمگاه علی است
ص: 664
و او غیر از: سراجای حکّاک است که در فنّ حکّاکی نظیر نداشته، و تا آخر عمر بدون عینک کار می کرده، و در کمال قدرت دست، و نیکویی خط بوده، (1) در اصفهان وفات یافته. از اوست:
از گریه به هر جا که گذشتیم چمن شد *** وز ضعف بهر جا که نشستیم وطن شد
میرزا محمّد علی. در قریة سدة ماربین اصفهان متولد شده، از ابتدای جوانی به کسب علم و دانش پرداخته، و بعداً (2) به شعر گفتن پرداخت. سپس به مسافرت پرداخته، و در تبریز نزد قهرمان میرزا پسر نایب السلطنه عباس میرزا راه یافته، و به وسیلة محسن میرزا میر آخور به دربار ناصر الدین شاه که در آن وقت ولیعهد بود راه یافته، و چون وی به سلطنت رسید با او به طهران آمده، در طهران معروف و مشهور شده، و از طرف شاه به «شمس الشعراء» معروف گردید.
دیوان اشعارش متضمن مثنوی و غزل و قصاید زیادی است در مدح پادشاه و امرای وقت، که آن را به سبک قدما سروده، و موسوم است به «زینة المدایح». دیگر از آثارش: الهی نامه و ساقی نامه است.
فوتش در 1285 روی داده است. (در مآثر و الآثار فوت را 1275 می نویسد، و تاریخ اول از منتظم ناصری و مجمع الفصحاء است)
ص: 665
حاج محمّد کاظم شیخ زین الدین، معروف به طاوس العرفاء.
در اوایل جوانی به تجارت مشغول بوده، در زمرة صوفیّه وارد شده، و از طرف رحمت علی شاه اجازة تلقین و ارشاد یافته، تا بالاخره به مقام قطبیّت رسیده.
در طرایق (184:3) گوید: اگر چه علم صوری کسب ننموده بلکه امّی بود، ولکن در حقایق معانی، و دقایق سیر و سلوک، کمتر کسی با آن جناب برابری می نمود.
در 1293 در طهران وفات یافته، (1) در اطاقی مخصوص در صحن حضرت حمزة بن موسی بن جعفر (علیهما السلام) مدفون گردید که بعدها در آنجا جمعی از صوفیّه مدفون گردیدند.
ماده تاریخ وفات او را ملا محمّد صادق روشن گفته است:
علی و رحمت و سعادت را *** جمع کن سال رحلتش میدان
فرزندانش در طهران و اصفهان ساکن بوده، از جملة آنهاست:
میرزا مهدی. وی نیز در مسلک عرفا منسلک بوده، و در اصفهان سکونت داشته است.
فایده 1: یکی دیگر از مدفونین در مقبرة طاوس العرفاء: آخوند ملاّ علی
ص: 666
لنجانی (1) اصفهانی متخلص به «بهمن» و ملقّب به بهمن علی است. سال ها در شیراز در خدمت رحمت علی شاه بود، در اواخر عمر به طهران رفته، و در حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) مجاور شده، و آنجا در ماه صفر 1310 وفات یافته، در دالان مزار طاوس العرفاء مدفون گردید.
دارای دیوان اشعاری است مشتمل بر غزل و قصیده و غیره.
فایده 2: دیگر از معروفین سلسلة شیخ زین الدین است: مرحوم ملاّ محمّد هاشم سه چهاری، از منبریان اصفهان، واعظ صالح کامل، در ماه صفر 1361 وفات یافته، در تکیة شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.
از وزرای سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی است که به اتهام تحریک و تشریک به ملاحده، در بازار اصفهان به دار آویخته شد. فراست و کیاست تمام داشته و خلق و تواضعی به افراط. (2)
از دانایان به علوم قرآن بوده، در مسجد جامع اصفهان جلسة قرائت و
ص: 667
تجوید داشته، و شیخ محمّد بن شمس الدین کاظمینی مؤلف «رسالة قاسمیّه» (1) نزد او تلمذ نموده است از فضلای عهد شاه سلیمان صفوی است.
از احفاد میرزا رفیعا نائینی است. در سال 1251 وفات یافته، در صحن تکیة میرزا رفیعا مدفون گردیده است. (2)
شاعر ادیب متخلص به «فدا» از احفاد حکیم الملک اردستانی بانی مدرسة نیم آورد می باشد. دارای طبعی خوش، و اشعاری دلکش است. در اصفهان نشو و نما یافته، و هم در این شهر وفات یافته، قبرش در سکوی پلوی (ملاّ محمّد صادق اردستانی) بود که از بین رفته است. (3)
حکیم الملک اردستانی بانی مدرسة کاسه گران است که آن را مدرسة حکیمیّه نیز گویند؛ و بانی مدرسة نیم آورد: زینب بیگم زن حکیم الملک می باشد. هر دو مدرسه از آثار تاریخی اصفهان، و اولی در سال 1103، و دوم در سال 1117 بنا گردیده است.
ص: 668
در کنار چهل ستون مسجد سید قبری است منسوب بدو.
گویند: از علمای زمان سید حجة الاسلام، و یا اواخر عهد صفوی بوده، و در خانة خود مدفون شده، بعدها قبر جزو مسجد قرار گرفته است. (1) بیشتر از این از حالاتش معلوم نیست.
ابن ابی الرجاء. در اعیان الشیعة (230:34) به نقل از ریاض العلماء فرماید: از مشایخ قطب راوندی بوده، و در کتاب «خرایج و جرایح» اخباری از او نقل فرموده، ظاهر آن است که از علمای امامیّه باشد. (2)
ابن محمّد صادق، مترجم کتاب «رجوع الشیخ الی صباه فی القوّة علی الباه» تألیف مولی احمد بن سلیمان مشهور به ابن کمال پاشا متوفی به سال 940 قمری می باشد. نسخه ای از این کتاب در کتابخانة آستان قدس رضوی (علیه السلام) موجود است.
ص: 669
ابن مولی محمد صالح مازندرانی اصفهانی، ادیب شاعر متخلص به «اشرف» به هندوستان رفته، و سمت استادی زیب النساء بیگم دختر پادشاه آنجا را یافته، در سال 1083 به اصفهان مراجعت نموده، مجدداً به هند رفته، سرانجام در مونگیر از توابع پتنه در سال 1116 فوت شده، در آنجا مدفون گردید. (1)
صاحب دیوان اشعار است. دیگر از تألیفاتش: کتاب شرح احادیث مستصعبه است. از اشعار اوست:
کاملان را جز لگدکوبِ حوادث چاره نیست *** می کند مالیدگی سستیّ اعضا را علاج
فرزندش: میرزا محمّد علی نیز ادیب و شاعر بوده و «دانا» تخلص می نموده، در مرشد آباد وفات یافته است.
و فرزندش دیگرش: محمد امین، [فاضل محقّق] مؤلف شرح مبسوطی است بر تهذیب الکلام تألیف ملاّ سعد تفتازانی، که به قلم [برای] فرزندش محمد کریم نوشته شده است. دیگر از تألیفاتش: کتاب الامامة است. (2)
فرزند دیگر صاحب عنوان: آقا محمّد مهدی است که در تذکرة آتشکده از او ذکری نشده است.
ص: 670
ابن قاسم طباطبائی، عالم فاضل محقق (1) مؤلف کتاب «مفاتیح الاحکام»، در شرح «زبدة البیان» در آیات احکام تألیف مقدس اردبیلی. (2)
ابن میرزا محمد، از علمای زمان زندیّه در اصفهان است، که شیخ عبدالنبی قزوینی او را در سال 1175 ملاقات نموده، و از علم و دانش او تمجید و تحسین نموده است. (3)
وی مؤلف شرحی است بر شاطبیّه در تجوید.
* فرزندش: میرزا محمّد نیز فاضل و عالم بوده و در جوانی وفات یافته، از دوستان شیخ محمد علی حزین مؤلف تذکره و تاریخ حزین است. (4)
ص: 671
شرح حالش در جمیع کتب رجال مضبوط است، به طور اختصار آن که نامش: روزبه، از اهالی جی اصفهان بوده، و در طلب تحقیق دین رنج ها کشیده، و مسافرتها نموده، و سرانجام به شرف حضور محضر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مشرف گردیده، از بزرگترین صحابه آن حضرت معدود بوده، و به خطاب «السلمان منّا اهل البیت» مفتخر گردیده.
در سال 33 یا 36 در مداین وفات یافته قبرش معروفست.
در سنین عمر سلمان اختلاف زیاد است، و عموم مورخین وی را از معمرین نام برده اند.
ظاهراً وی را سه فرزند پسر بوده 1- عبدالله 2- کثیر 3- محمّد، و برادری در شیراز، و خواهر و دختری در اصفهان داشته، و جمعی کثیر از محدثین از اولاد اویند، و سوزنی سمرقندی و ضیاء الدین خجندی خود را از اولاد او می دانسته اند.
برای اطلاع بیشتر از احوالات او به کتابهایی که در شرح حال وی نوشته شده مراجعه فرمایند.
فایده: ذیلاً جهت تکمیل مطلب و مزید فایدت، به اسامی چند نفر از صحابه و تابعین و کسانی که درک محضر یکی از ائمّة دین را نموده اند و اصفهانی بوده اند و یا در اصفهان وفات یافته اند اشاره می شود:
مقتول در قهجاورستان.
ص: 672
از یاران معاویه و دشمنان سرسخت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است. در قریه زهران (زران) در غرب اصفهان قبری بدو منسوب است و در بین عوام آش ابودردا معروف است که جهت شفای بیماران می پزند. این رسم از رسوم زمان سنّی گری اصفهانی ها تاکنون در بین زنها باقی مانده است. [وی در دمشق مدفون است و صاحب این قبر، نامشخص است.]
در جنگ اعراب با اصفهانیان در نزدیکی قهجاورستان کشته شد. نوشته اند که در حال سجدة نماز تیری به او اصابت نمود و مرد، و پدرش در این حالت حاضر بود، از دیدن این منظره غش کرد. او را با لباس دفن کردند. برخی گویند مقتول در این محل ابراهیم است نه موسی. در هر حال قضیّه در زمان خلافت خلیفة ثانی واقع شده.
صدوق در «کمال الدین» وی را در عداد کسانی نام می برد که در زمان غیبت صغری موفق به زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه گشته اند. (1)
ص: 673
شیخ در «تهذیب» از علی بن مهزیار روایت کند که او گوید: نامه حضرت ابی جعفر (علیه السلام) را نزد ابن شیبة اصفهانی دیدم. (1) بنابراین، وی باید از اصحاب حضرت هادی (علیه السلام) باشد. (2)
راوی صلوات معروف مروی از حضرت حجّة عجل الله تعالی فرجه می باشد.
از اصحاب حضرت صادق (علیه السلام). در کتب رجالی نامی از او برده نشده، لکن کلینی در کتاب شریف «کافی» در باب البان از کتاب اطعمه، حدیثی از او نقل می کند. (3)
ابن مندة اصفهانی و ابونعیم و دیگران وی را از اصحاب پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته اند. گویند: در اصفهان شهید گردیده، لکن کیفیت کشته شدن معلوم نیست.
ص: 674
عده ای قبرش را در شهرستان، جنب قبر راشد عباسی گویند، لکن در «منتخب التواریخ» گویند: قبر شیخ ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب طبرانی مؤلف معاجم ثلاثه پهلوی قبر حممة بن ابن حممة است.
به نام طبرانی و محل قبرش بعداً اشاره خواهد شد.
در جنگ نهاوند مأمور تقسیم غنایم بوده، و عبدالله بن بدیل او را به جانشینی خود در اصفهان منسوب گردانید. اعقابش در یهودیه و اصفهان (قریة شهرستان) سکونت داشته اند.
شیخ در رجال خود وی را جزو اصحاب حضرت هادی (علیه السلام) مذکور داشته، و در فهرست فرماید: سریّ به سلامة اصفهانی؛ از برای او کتابی است. (1)
از بصریّین و غیرهم روایت می کند، چندین سال سمت قضاوت داشته و در ماه شعبان سال 94 در این شهر وفات یافته است. (2)
فایده: دانشمند بزرگوار سیّد عبدالحجّت بلاغی در تاریخ نجف به
ص: 675
نقل از کتاب «ذکر اخبار اصفهان» تألیف حافظ ابونعیم، اخباری نقل می کند، از آن جمله:
حدیث از ابی الحسن سوار بن احمد به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می رسد که فرمودند: اذا کان یوم القیامة و نصب الصراط علی ظهرانی جهنّم لا یجوزها و لا یقطعها الا من کان معه جواز بولایة علی بن ابی مطالب. یعنی: روز قیامت وقتی که پل بر جهنّم کشیده شود کسی حق دارد عبور از آن را، که پروانة دوستی حضرت علی (علیه السلام) را داشته باشد، انتهی.
از اصحاب حضرت امام علی النقی (علیه السلام) است و او کسی است که موجب تشیّع اهل اصفهان در قرن سوم گردید. (1)
در «حدیثة الشیعة» وی را از اصحاب حضرت عسکری (علیه السلام) می شمارد. (2)
در رجال نجاشی فرماید: ثقه است و روایت از حضرت صادق (علیه السلام)
ص: 676
می نماید. وی را کتابی است که نجاشی آن را به پنج واسطه از او نقل می کند.
ابو لیلی قیس بن عبدالله صحابی، از شعرای معروف عرب است که دورة جاهلیّت و اسلام را درک نموده، و در مدح حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اشعاری سروده، و پیغمبر درباره او دعا فرموده است. سنّش را حدود 189 سال بلکه بیشتر می نویسند. در سال 69 هجری در اصفهان وفات یافته است.
راوی صلوات کبیره منقول در کتب ادعیه.
از مشاهیر عرفای عهد صفوی است. مدفنش در قریة داران فریدن اصفهان معروف است. (1)
نوادة محبّ علی بیک مشهور به لَلِه بیک است.
جوانی خوش سیرت و درویش طینت بوده، تولیت مسجد شاه
ص: 677
اصفهان را داشته، گاهی شعر می گفته، (1) از اوست:
حیرت افزاست خیال سر زلفت چندان *** که به خود گم چو سیاهی به شب تارم شد
محبّ علی بیک معروف به لله بیک، خزانه دار شاه عباس، و لَلِة غلامان شاهی بوده و به طوری که شاردن اشاره می کند: در اوایل زندگی، تجارت می کرده، و در مجاورت میدان شاه اصفهان بازاری به نام او (بازار لَلِه بیک) معروف بوده، سپس در کارهای سلطنتی وارد شده، و ساختمان مسجد شاه اصفهان و برخی از ساختمان های دیگر در این شهر و در مازندران زیر نظر او انجام گردیده است.
ابن داود بن بشر المنقری الشاذکونی اصفهانی کوفی، از ثقات محدّثین امامیه. (2) نجاشی گوید: محقّقاً نمی توان او را از شیعیان دانست، لکن از جماعتی که از اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) می باشند روایت احادیث می کند.
جهت اخذ حدیث و نقل آن به بغداد و کوفه و اصفهان رفته، در 6-234 در اصفهان وفات یافته است.
ص: 678
از علمای اتقیا. وفاتش در 19 ذی قعده الحرام 1234 روی داده، قبرش در تخت فولاد اصفهان است. (1)
از فضلای ساکنین نجف اشرف، عالم متقی، و فاضل صالح، در نهایت زهد و تقوا بوده، و در جمع کتب، مولع، و آنها را یا خود وقف نموده، و یا وصیّت به وقف کرده.
در 1327 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید. (2)
در محله جویبارة اصفهان در نزدیکی تکیة حاج میرزا داود در مقبره ای متصل به مسجد معروف به ساروتقی قبری است که بین الخواصّ و العوام به مقبرة ساروتقی شهرت دارد، و در محل آن را سه مافق (سه موافق) گویند، و به طوری که اهل تحقیق می گویند: در این نزدیکی سه قبر وجود داشته که یکی داخل در دکّان بقّالی مقابل مسجد، و دیگری در خانة پشت آن واقع بوده، و آن دو قبر از بین رفته، لکن آن که در مسجد بوده باقی مانده است هیچ گونه اثری که معرّف صاحبان قبر باشد وجود ندارد، و به طوری که قبلاً تذکر داده شد قبر ساروتقی نیز در این محل نیست.
ص: 679
نگارنده را گمان بر آنست که صاحبان قبور از معاریف اسماعیلیّه می باشند که در اصفهان سکونت داشته اند.
ابو نصر محمّد بن عبدالعزیز اصفهانی نحوی لغوی قاضی اصفهانی.
عالم ادیب، از ابن فارس (متوفّی به سال 390 ه_.ق) روایت حدیث می کند، و عموی سمعانی (متوفی در حدود 560 ه_.ق) از او نقل احادیث می نماید (1) بنابراین، از اعیان قرن چهارم و پنجم هجری در اصفهان است. سال وفاتش معلوم نیست.
مخفی نماند که وی غیر از سیبویه نحوی معروف: ابوالحسن عمروبن عثمان بیضاوی بصری مؤلّف «الکتاب» و متوفّی به سال 162 هجری می باشد. جمعی دیگر از افاضل نیز بدین لقب مشهورند.
فایده: سیبویه بر وزن فیروزه لفظی است فارسی، مرکب از سیب و اویه (اویه پسوند تشبیه است) یعنی مانند سیب، و تلفظ این کلمه چنان که اعراب می گویند (به فتح باء و واو و سکون یاء) در فارسی برخلاف قاعده، و غلط واضح است.
مرحوم حاج میرزا عبدالحسین خاتون آبادی فرزند آقا میر محمّد مهدی
ص: 680
بن حاج میر معصوم (1) بن حاج میرزا محمّد علی بن میر ابوالمحسن بن میر محمّد اسماعیل [بن میر محمّد باقر بن میر محمّد اسماعیل] مدرّس کبیر خاتون آبادی. پدرانش عموماً از علمای بزرگ اصفهان، و رؤسای این شهر بوده، و به مناسبت سکونت در محلة پاقلعه (از محلات اصفهان) به سادات پا قلعه معروف شده اند.
مرحوم سید العراقین در سال 1294 در اصفهان متولد شده، و مقدمات علوم را در این شهر آموخته، سپس جهت تکمیل به عراق عرب رفته، سال ها در نجف اشرف از محضر اساتید بزرگ آنجا در فقه و اصول استفاده نموده تا به درجة اجتهاد نایل گردیده، به اصفهان مراجعت نموده، به درس و بحث و اقامة جماعت، و فصل خصومات، و ترویج دین پرداخته.
سرانجام در شب چهارشنبه 10 شوّال 1350 وفات یافته، در تکیه ای مخصوص در مجاورت تکیة خاتون آبادی ها مدفون گردید. (2) (پس از آن، جمعی کثیر از فضلا و علما در مجاورت او در بقعه و خارج آن مدفون شدند که ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود.)
مرحوم سید العراقین آخرین مدرس معروف مدرسة چهارباغ به شمار می رفت که پس از فوت او، به مناسبت چندی، سال ها مدرسه تعطیل، و خالی از طلبه و محصّل بوده، و امورات وقفی آن زیر نظر ادارة اوقاف اداره می شد، تا پس از وقایع شهریور 1320 مجدداً مدرسه به تصرّف وقف داده، و حق به من له الحق بازگشت. سپس طلاب در آن
ص: 681
ساکن شده و به تحصیل مشغول شدند، و به حمد الله تاکنون دایر، و صبح و عصر جلسات تدریس فقه و اصول و حکمت و ادب در آنجا دایر است.
ذیلاً به نام برخی از مدفونین در این تکیه اشاره می شود، و به نام عده ای دیگر نیز قبلاً اشاره شد، و یا بعداً اشاره خواهد شد:
سید فاضل، از علمای سدة ماربین، در یکشنبه 29 ربیع الثانی 1371 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.
مشارالیه در اصفهان خدمت جمعی از افاضل همچون: آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و آقا شیخ محمد رضا نجفی، و آقا سید مهدی درچه ای تلمذ نموده، و از ائمّة جماعت و موثقین به شمار می رفت.
معروف به داور پناه. عالم فاضل، و محقق جلیل، در خوانسار متولد گردیده، و در محل تولد خود و اصفهان و نجف تحصیل کرد، مجتهدی عالی مقدار، و مدرسی کامل بود. در فقه و اصول و ادبیات در حدود سطوح و خارج تدریس می فرمود، و در کشف معضلات علوم، ید بیضا می نمود. سال ها در مدرسة در کوشک، فرائد و متاجر و کفایه مباحثه می نمود، جمعی از افاضل این شهر خدمت او تحصیل نموده اند.
از بدو تشکیل مدارس جدید به خدمت فرهنگ وارد شده، و بدین جهت مقامات علمی مشارالیه مجهول ماند، و آن طور که باید و شاید از
ص: 682
ایشان استفاده نگردید.
در ارتش سال ها به عنوان قاضی عسکر خدمت می نمود.
نگارنده مدّتی از محضر ایشان در علوم عربیّت استفاده نموده است.
در رجب سال 1382 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات یافته، در این تکیه در بقعه ای مخصوص مدفون گردید.
فایده: در مدت دو ماه، سه نفر از دانشمندان و فضلای اصفهان وفات یافتند: مرحوم آقا سید احمد ابطحی شیرازی، و حاج میرزا محمّد حسین ملاذ روضاتی، و قاضی عسکر.
فاضل و ادیب معاصر آقای فضل الله اعتمادی متخلّص به «برنا» در رثا و مادّه تاریخ آنان فرمود:
طیّ یک ماه و چند روز، اجل *** برد از اصفهان سه تن فاضل
اولی ابطحیّ شیرازی *** عالم پاک طینت عامل
دومی سبط حجّتین ملاذ *** فاضل نیک سیرت عادل
سوّمی بود قاضی عسکر *** شیخ داور پناه روشن دل
کلک برنا نوشت بینی را *** شده تاریخ هر سه را شامل
شده اند احمد و حسین و حسن *** زاین جهان هر سه زاهد کامل
فرزند حاج سید علی اکبر واعظ طباطبائی یزدی است که در 13 رجب
ص: 683
1297 متولد گردید، (1) و در شب 5 شنبه 17 جمادی الثانیة این سال وفات یافته، جنازه به شیراز منتقل گردیده، در شاه چراغ مدفون گردید.
عالم جلیل، و فقیه محدّث، و ادیب جامع، و شاعر کامل بود، و سال ها در اصفهان ساکن، و محضرش مجمع افاضل و اماثل بوده، در اخلاق و ملکات نفسانی و قدرت حفظ، عدیم النظیر بود.
دیگر از متوفیّات این سال از فضلای اصفهان:
از ائمّة جماعت، و فضلای اصفهان. در اواخر محرّم.
شاعر و ادیب صاحب دیوان. در 28 رمضان.
استاد دانشگاه تهران. در محرّم این سال در طهران، می باشند.
به نام برخی دیگر از متوفیات این سال در همین کتاب اشاره شده و می شود.
ابن عبدالله خان لَلِه باشی بن مهدی قهپایه ای. ادیب و شاعر متخلّص به «شاه ناصری» قسمتی از دیوان اشعار او به نام «تحفة الجاوید» به طبع رسیده. در 1297 در قریة حریصه متولد، و در 1384 وفات یافته است. (2)
ص: 684
این خاندان، خود را از اولاد شاه ناصر مدفون در مزرعة شنانة جبل قهپایه می دانند.
شاعر توانا آقای برنا در مادّه تاریخ وفات او گوید:
پی سال تاریخ برنا سرود *** شده در جنان شاه ناصر مکین
فرزند اسحاق. ادیب و شاعر و نویسندة محقّق، در علم و فضل ممتاز بود. در 14 ذی حجّة سال 1299 در شهرکرد متولد، و در اصفهان خدمت جمعی از بزرگان علم و ادب، در فقه و اصول و منطق و کلام و حدیث و تفسیر تحصیل نموده که از آن جمله است: آخوند کاشی، و آقا شیخ مرتضی ریزی، و میرزا حسین همدانی، و در خطّ از شاگردان میرزا فتح الله جلالی بود.
سال ها در اصفهان انجمن ادبی تأسیس نموده، و شعرا را دور هم جمع نموده، و به ترویج شعر و ادب، و تصحیح اشعار گویندگان پرداخت، و مدّت 14 سال بدین مهم اقدام نموده، و در ضمن آن به شر مجلّة ادبی «دانشکده» اقدام نموده، لکن متأسفانه در دو دوره ای که مجلّه را منتشر ساخت جمعاً بیشتر از 12 شماره منتشر نشد.
مرحوم شیدا پس از یک عمر کار و کوشش و رنج و مشقّت، سرانجام در شب 3 شنبه 24 جمادی الاولی سال 1369 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.
ص: 685
دو شاعر شیدا تخلّص دیگر اصفهانی:
سید عبدالله بن محمّد علی شاکر چالشتری، در 1296 متولد گردیده، و در نزد جدّ امّی خود مرحوم ملاّ علی جناب و دیگران تحصیل نموده، (1) دیوانش حاوی چندین هزار بیت می باشد.
آقا محمد علی، شاعری خوش طبع بوده، دیوانش 6 هزار بیت داشته، (2) در شیراز ساکن بوده، و به سال 1214 در آنجا وفات یافته است.
فرزند غلامرضا. فاضل ارجمند، در قمیشه متولد گردیده، و در اصفهان تحصیل نموده، در ابتدای تأسیس مدارس جدید مدّتی در مدرسة گلبهار تدریس نموده، و در این دوره کتابی در تاریخ اسلام، مختصر و جامع تألیف نموده، که در سال 1355 قمری به طبع رسیده.
سپس ترک معلمی نموده، و به عنوان وکیل دعاوی در دادگستری وارد شده، و تا آخر عمر مشغول بود.
کتب و تألیفات دیگری نیز دارد، از آن جمله است: حواشی مفیدی بر قرآن کریم.
ص: 686
در حدود سال 1355 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید. (1)
فرزند مرحوم ملاّ عبدالرسول فیروزکوهی. (2) عالم فاضل، ادیب کامل، و شاعر محقق، متخلص به «ثابت».
پدرش: ملاّ عبدالرسول [مازندرانی] از علما و فضلا و محققین بوده، و زیارت جامعه را شرح نموده، در سال 1322 قمری وفات یافته است.
مشارالیه در حدود 1298 متولد، و نزد اساتید معروف تحصیل نموده، و از فضلای نامی کشور به شمار می رفت.
در شب جمعه 4 شعبان سال 1362 در ضمن مسافرت به اصفهان وفات یافته، در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- تصحیح دیوان ادیب پیشاوری 2- تصحیح دیوان خاقانی 3- تصحیح دیوان فرّخی 4- ترجمة رسالة شطرنجیّه [از آثار پدرش، مطبوع] 5- دیوان اشعار؛ و غیره.
وی علاوه بر مقام علمی و ادبی، انواع خطوط را بالاخص خطّ شکسته و نسخ و نستعلیق را در حد استادی نیکو می نوشت.
ص: 687
فرزند نصر الله بن ابوالحسن بن لطفعلی بن حاج فتح الله ابن میر کلب علی منکره ای.
عالم فاضل محقّق، از افاضل مدرسین اصفهان، در زهد و تقوا و اعراض از دنیا بی نظیر، و در علم و عمل کم نظیر بود.
در 1271 در دزفول متولد، و در شب عرفة سال 1358 وفات یافته، در تکیة سید العراقین مدفون گردید. (1)
از آثارش رسالة «نورالانوار» در منطق که در 24 سالگی تألیف نموده [و الکنوز الحسنیة در عقائد] به طبع رسیده است.
دیگر کتاب: کشّاف الغایة، در شرح تهذیب منطق تفتازانی است.
فرزند میرزا علی محمّد بن ملاّ اسماعیل بن حاج ملاّ محمّد علی بن حاج ملاّ عبدالعظیم بن محمّد تقی بیدگلی زواره ای واعظ.
میرزا علی محمّد ملقّب به شرف الواعظین بوده، (2) و در اصفهان سکونت می نموده، و هم در این شهر وفات یافته است.
پسرش: میرزا محمّد علی نیز به شرف الواعظین شهرت داشته، و در محلّة باب الدشت ساکن بوده، و داماد آقا شیخ صفر علی همدانی می باشد، و از محترمین اهل منبر به شمار می رفت، و در حدود 1365 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.
ص: 688
واعظ صالح زاهد، در رمضان 1360 به سنّ متجاوز از هفتاد سالگی وفات یافت. (1)
ابن حاج میرزا محمّد رضا طباطبائی. واعظ کامل، مورد ستایش و احترام عموم طبقات مردم اصفهان بود، و مردم این شهر، ارادت خاصّی به ایشان و فامیل آنها داشته و دارند، و نفس آنان را در استجابت دعا و ذکر مصیبت بسیار مؤثّر می دانند، و به کرّات امتحان شده است.
پدرش در 1310 وفات یافت ، و در مقبره سر قبر آقا مدفون گردیده است. (2)
صاحب عنوان در ماه رمضان 1358 به سنّ متجاوز از هشتاد سالگی وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.
برادرش: نیز آقا سید مهدی واعظ نیز در اصفهان وفات یافته، در جنب ایشان مدفون گردید.
فرزند سید یوسف سیف السادات حسینی، در 1310 متولد گردیده، در اصفهان تحصیل نموده، و از سال 1338 قمری مدیریت مدرسة
ص: 689
چهار سوق (شعبة مدرسة گلبهار) را یافته که بعداً به نام مدرسة فرهنگ نام گذاری شده، و تا آخرین لحظات عمر، تمام سعی و کوشش خود را در پیشرفت امور آن صرف نموده.
سرانجام در 4 شنبه 12 شوّال 1367 وفات یافته، در تکیة سید العراقین مدفون گردید. (1)
فاضل ارجمند آقای حاج سید محمّد رضا بهشتی متخلّص به «دریا» در ماده تاریخ وفات او گوید:
دریا نوشت از پی تاریخ فوت او *** میر احمدی به جنّت فردوس کرد جای
مرحوم میر احمدی را باید از مؤسّسین و بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان محسوب داشت. خدمات مشارالیه در پیشرفت علم و دانش جدید، فراموش نشدنی است.
فرزند سید محمّد موسوی. فاضل صالح، از علمای سدة اصفهان. در اصفهان تحصیل نموده، در روز 5 شنبه 8 ربیع الاول سال 1380 به سنّ متجاوز از شصت سال وفات یافته، در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.
دانشمند محترم و ادیب کامل، آقا میرزا محمد راجی شاعر معاصر، در مرثیه و مادّه تاریخ وفات او قطعه ای سرود بدین مطلع: (2)
ص: 690
چون در جهان هسیتی قانون مرگ دم زد *** نقّاش، نقش حکمت در دفتر حکم زد
مصطفی قلی خان فرزند ملک محمّد کرونی، ادیب و شاعر گران مایه، (1) در رمضان 1293 متولد شده، اندکی تحصیل نمود، سال ها در مدرسة شاهزاده ها ساکن، و حجرة او مرکز ارباب دل، و مجمع اصحاب راز بود. غزل را در نهایت استادی می گفت.
در اواخر عمر در فرهنگ استخدام شده، به شغل آموزگاری مشغول شد، و در سنین آخر به مرض جنون مبتلا گشته، شوریده وضع به سر می برد.
در سال 1353 در حدود کرون مولد خود وفات یافته، همانجا مدفون گردید. قسمتی از دیوانش در 1327 قمری به طبع رسیده، و قسمتی دیگر را ظاهراً برخی ازمعاشرینش سرقت نموده، و به همین جهت او را دچار اختلال حواس کردند.
یکی از فرزندان دوازده گانة سیّد جعفر بن اسحاق دارابی بروجردی معروف به کشفی است. (2) عالم و فاضل و جامع بوده، و به تفسیر و فقه
ص: 691
تخصّص داشته، در سال 1325 وفات یافته. (1)
در اواخر عمر در اصفهان ساکن بوده، و در این شهر وفات یافته است. فرزندان و اعقاب برادرش سید محمود در اصفهان و نجف آباد ساکن و به کشفی معروفند.
شبیب بن عبدالله بن محمد بن احمد بن حوزه مارنانی اصفهانی، از متقدّمین علما و دانشمندان اصفهان است. (2)
فرزند استاد قاسم. از معماران قرن 11 هجری (3) در اصفهان است.
از آثار وی در اصفهان حیاط گوشة غربی مسجد شاه اصفهان است که به امر شاه سلیمان صفوی در 1078 بنا شده، و کتیبة آن به خطّ محمّد رضا امامی است.
دیگر، بنای مصلّی در امتداد پائین خیابان مشهد مقدّس است، تاریخ اتمام آن 1077. کتیبة آن به خطّ محمّد حسین بن عنایت الله می باشد.
ص: 692
میرزا مهدی خان (1) شاعر و ادیب، متوفی در سال 1247، قبرش در تکیة فاضل سراب. از اشعار اغوست:
زاهد بشکست از سر خامی خم می *** اسباب نشاط باده خواران شد طی
گر بهر خدا شکست ای وای به من *** ور بهر ریا شکست صد وای به وی
ابن عبدالمطلب حسینی افطسی اصفهانی (2) فاضل نسّابة شریف.
ابن سیّد عباس. عالم جلیل، (3) از شاگردان حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام بوده، و بر کتاب «مطالع الانوار» استاد خود حواشی نوشته، و تا سال 1243 زنده بوده است.
ابن محمّد حسن بن حسین شیرازی اصفهانی. عالم جلیل، و مجتهد
ص: 693
بارع، و فقیه جامع، در 1270 متولد، و در 28 رمضان المبارک (1) 1352 در طهران وفات یافته، در قم مدفون گردید. (2)
مقدّمات علوم را در مولد خویش آموخته، جهت تکمیل به اصفهان مهاجرت کرده، به درس حاج شیخ محمد باقر نجفی و حاج میرزا بدیع درب امامی و دیگران حاضر شده؛ سپس به نجف مهاجرت نموده، در محضر شیخ لطف الله مازندرانی و حاج شیخ زین العابدین مازندرانی سال ها حاضر شده، و به درس میرزای بزرگ شیرازی حاج میرزا محمّد حسن، و میرزای رشتی حاج میرزا حبیب الله نیز حاضر شده تا به مقامات عالیة علم و ایقان رسید.
در موقع مشروطیّت ایران جزو یاران آقا سیّد محمّد کاظم یزدی بوده، و در نجف از طرف برخی از طلاّب رنج ها دیده، به ایران مراجعت نموده، در شیراز ساکن شده، در 1342 به اصفهان آمده، مدت دو سال ساکن شده، و به درس و بحث و اقامة جماعت پرداخته؛ سپس به طهران رفته و در آنجا ساکن گردیده و به ترویج دین و نشر احکام از راه مسجد و منبر و تألیف کتب پرداخته، تا سرانجام در آنجا وفات یافت.
اولادش در شهرضا و طهران ساکن می باشند، و مرحوم حجّة الاسلام حاج سید هدایت الله تقوی معروف به آیة الله تقوی فرزند ارشد ایشان در طهران ساکن، و در سال 1386 وفات یافت.
ص: 694
کتب زیر از تألیفات ایشان است:
1- تبصرة الناظرین [در ردّ بر مبلّغ مسیحی] 2- تذکرة المسلمین، در امر به معروف و نهی از منکر 3- رساله در ردّ وهابیّه 4- رسالة عملیّه 5- رسالة نفلیّه، در نوافل 6- فقه، یک دوره در چندین مجلد، که در شیراز و اصفهان و طهران به طبع رسیده 7- قانون الهی، در شیراز چاپ شده 8- کشف البیان فی تربیة الانسان 9- کشف المرام فی قانون الاسلام [در ردّ مشروطیّت] 10- مرآت الاصول، در اصول [دین] 11- النسخ و المنسوخ، در اصفهان به طبع رسیده 12- نسیم سحر و هدایة المسترشدین؛ و غیره.
در نقباء البشر وی را از ونک طهر ان، (1) و در دانشمندان فارس وی را از ونک سمیرم می نویسد.
ابن محمد صادق. از اطبّای معروف قرن دوازدهم هجری (2) در اصفهان است که به حذاقت و استادی معروف بوده، و کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- حافظ الابدان، که در 1121 تألیف نموده، و نسخة آن نزد نگارنده موجود است 2- شرح طبّ النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) 3- شرح طبّ الائمّة 4- شرح طب الرضا (علیه السلام) 5- اربعون حدیثاً، در طب، با شرح و ببان؛ و غیره.
ص: 695
سید محمّد. عالم و فاضل و طبیب و حکیم الهی، از معاصرین (1) آذر بیگدلی مؤلف «آتشکده» است. در 1165 وفات یافته است. وی از معاصرین و معاشرین میر سیّد علی مشتاق، و از همفکران او در برگشت سبک ادبی ایران است. از اشعار اوست:
خنده از گل، گریه از ابر بهار آموختیم *** ما ز هر صاحب دلی یک شمّه کار آموختیم
در جنب امام زاده اسماعیل اصفهان قبری است منسوب به شعیا، که علی المشهور از بزرگان بنی اسرائیل است. در تاریخ انبیا (:562) دانشمند بزرگوار آقای عمادزاده گوید: شعیا پسر امیضا، و او قبل از زکریّا و یحیی بوده، و قبرش در اصفهان است.
نگارنده گوید: قبر موجود در اصفهان یقیناً از شعیای پیغمبر معروف نیست، بلکه قبر یکی از علما و بزرگان دیگر یهود می باشد،مانند قبر یوشع که در لسان الارض قرار دارد، و عوام آن را یوشع بن نون گویند.
فرزند محمّد علی بن احمد بن کمال الدین حسین. نوادة علاّمه مولی محمّد تقی مجلسی، عالم فاضل محقّق جامع، مؤلّف کتب عدیده، از آن جمله است: 1- شرح قصیدة فرزدق در مدح حضرت سجاد (علیه السلام) که در
ص: 696
سال 1075 از تألیف آن تاریخ شده، و نسخة آن در کتابخانة علاّمة مجاهد آیة الله آقا سید شهاب الدین نجفی مرعشی در قم موجود است، و در آخر آن، جهت شاگرد خود مولی اسماعیل اجازه مرقوم داشته است.
2- حاشیه بر شافی در امامت تألیف سید مرتضی علم الهدی.
فرزندش: مولی محمّد طاهر نام دارد که به یزد مهاجرت نموده و ظاهراً اولادش در آنجا ساکن بوده اند. (1)
پدرش: علاّمة فقیه آخوند ملاّ محمّد علی بن احمد استر آبادی یکی از دامادهای چهار گانة مجلسی اول بوده، و خود عالمی محقّق، و فقیهی جامع بوده، در 5 شنبه اوّل رجب 1010 متولد شده، و در ( ) وفات یافته، (2) قبرش در بقعة مجلسی در ایوانچة پایین پا قبر مرمر بلند بسته ای دارد، (3) و در همین قبر مرحوم آقا میرزا جعفر امام جمعه مدفون می باشد.
مرحوم ملاّ محمّد علی ظاهراً پنج پسر داشته:
ملاّ محمّد طاهر، و ملاّ کمال الدین حسین، و ملاّ محمّد شفیع.
ص: 697
این سه نفر از اهل علم بوده اند، و از اولاد و اعقاب آنها جماعتی کثیر عالم و فاضل و ادیب و شاعر بوده که شرح حال آنان عموماً مجهول می باشد.
فرزند محمّد. در خوی از شهرهای آذربایجان متولد گردیده، و در تبریز و خوی تحصیل نموده تا به درجة اجتهاد رسیده، (1) پس از جنگ ایران و روس جزو علمای مجاهد وارد شده، و به میدان جنگ شتافته، پس از آن مجبوراً ترک آن حدود نموداه، و به جهت اشتهار و قدرت سیّد حجّة الاسلام به اصفهان آمده، نزد ایشان در کمال احترام می زیسته، و پس از آن که مسجد سید ساخته می شود مرحوم حجّة الاسلام امامت یک وقتن مسجد میرزا باقر را به ایشان واگذار نموده، و در کمال زهد و قناعت زندگی نموده، در سال 1265 وفات یافته، در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون می شود. ظاهراً وی را تألیفاتی بوده که از بین رفته است.
فرزندانش عموماً اهل علم و کمال و فاضل و صاحب قدرت بوده، و تاکنون در اصفهان و طهران ساکن می باشند، و به نام شفیع زاده و خوئی و اعتمادی شهرت دارند.
در مقبرة کوچک مسجد سیّد جمعی از علما و فضلا مدفون می باشند که به نام پاره ای از آنها اشاره شده و می شود، و از اولاد صاحب عنوان:
ص: 698
آقا عبدالحسین امین العلماء متوفی به سال 1293، و ملا محمّد تقی در جنب پدرمدفون شده اند که هر دو عالم و فاضل و اهل علم و فضل بوده اند.
عالم فاضل، معاصر شاه عباس ثانی بوده، و کتاب خود را به نام «بحر الفوائد». به نام او تألیف نموده است. (1) کتاب در پنج مجلّد می باشد. (2)
فرزند سیّد محمّد بن عبدالکریم بن جواد بن عبدالله بن نورالدین علی بن سید نعمت الله موسوی جزائری.
عالم فاضل زاهد، از علمای ازکیا بوده، و در جملة علوم بالاخص فقه و رجال مهارت داشته، و در اصفهان در محلة دردشت ساکن، و به درس و مباحثه و اقامة جماعت و ارشاد مردم اشتعال داشته. (3)
در 1211 متولد، و در 21 ذی حجّة الحرام سال 1274 وفات یافته، در صحن تکیة آقا حسین خوانساری در تخت فولاد مدفون گردید.
ص: 699
کتب زیر از اوست:
1- حواشی بر شرح کبیر، معروف به «کشف الریاض» 2- فوائد متفرّقه ای در رجال، که اغلب آن را در حواشی کتب رجالی به خطّ زیبای خویش مرقوم داشته است که اگر جمع آوری شود کتاب بزرگی خواهد شد. 3- حواشی بر نقد الرجال.
فرزند ایشان: مرحوم آقا سید محمّد، عالم فاضل زاهد منزوی، در 1249 (1) متولد، و در صبح جمعه 12 ذی حجّة الحرام سال 1322 وفات یافته، در تکیة میر سید محمّد شهشهانی (استاد خود) در داخل بقعه مدفون گردید. وی نیز مانند پدر خویش در رجال مهارت داشته، و حواشی برخی کتب مرقوم داشته است.
اولاد ایشان در اصفهان ساکن، و از اهل علم و ادب و وعظ و ارشاد می باشند.
[فاضل جامع محقّق] از اذکیای علما، و در اواسط حکمت نادرة آفاق بود، (2) از معاشرین و مصاحبین شیخ محمّد علی حزین در اصفهان بوده است.
ص: 700
قبل از فتنة افغان در اصفهان وفات یافته است. (1)
مهدی بیک. شاعر ادیب، (2) در سال 1214 وفات یافته، قبرش در حرم امام زاده درب امام در پشت ضریح قرار دارد، و آقا محمّد طلعت (شاعر اصفهانی) در مادّه تاریخ وفات او گوید:
کرد طلعت رقم به تاریخش *** ثانی انوری شد از دنیا
از آثارش غیر از دیوان اشعار، مثنوی لیلی و مجنون است که به طریق هزل سروده،و گویند شاعری هتّاک و هجوگو بوده است.
از هنرمندان قرن دهم هجری در اصفهان است؛ از آثارش (3) تزیینات ایوان جبهة جنوبی مسجد جامع اصفهان است که در زمان شاه طهماسبا اوّل صفوی انجام گردیده است.
ص: 701
عالم فاضل محقّق. وی مؤلف فصول الاصول، حواشی بر معالم الاصول است. در ریاض لعلماء نامی از او مذکور است. (1)
وی از جملة سی و چند نفر عالم و دانشمندی هستند که در مجموعة میرزا محمّد مقیم کتابدار شاه عباس مطالبی نوشته اند. (2)
خلف ارجمند ملاّ محمّد سعید گیلانی اصفهانی.
عالم فاضل، و جامع فضایل نفسانی بوده، در اصفهان متولد شده، پس از تحصیل علوم، ذوق سلوک و ر یاضات بر او غالب گشته، و ترک علوم گفته، و دست ارادت به حاج عبدالقادر عاشق آبادی اصفهانی داده، در بحبوحة جوانی در اصفهان در زمان پدر، مرحوم و مدفون گردید. (3)
از معاشرین و دوستان حزین مؤلف تذکره است.
پدرش نیز از علمای معروف زمان خود بوده، و پس از فوت پسر به
ص: 702
چند سال وفات یافته، در اصفهان مدفون گردیده است. (1)
(عاشق آباد از دهات برخوار اصفهان است) عارف کامل، از مشایخ صوفیّه بوده، و عده ای کثیر مرید داشته. در سال 1118 وفات یافته، قبرش در تخت فولاد در کنار جادّه پشت تکیة بروجردی قرار داشت و قبری بلند بسته بود. در این اواخر جهت توسیع جادّه، قبر خراب شد و استخوان های او را کمی پایین تر، و محاذی بقعة آقا محمّد بید آبادی دفن کردند.
معروف به ملاّ شمسی. عالم و فاضل بوده، و جهت تحصیل معاش
ص: 703
علاوه بر تحصیل علم، تجارت نیز می نموده. از بحرین به ایران آمده، در قمیشه ساکن شده، و هم در آنجا وفات یافته، (1) در امام زاده شاه سیّد علی اکبر نزدیک قمیشه مدفون گردید. (2)
نامش محمّد قاسم فرزند سلیمان خان اعتضاد الدوله، بانی مدرسة سلیمان خان در مشهد مقدّس می باشد. (3)
شاعر و ادیب بوده و «شوکت» تخلّص می نموده. مدّتی حکومت قمیشه اصفهان را داشته، و هم در آنجا وفات یافته [و مدفون شده] است.
محمّد اسحاق، ادیب شاعر. پدرش صرّاف بوده، (4) و خود یک چندی به این شغل مشغول بوده، رنجیده از بخارا به خراسان و سپس به اصفهان آمده، در زاویة علی بن سهل مقیم شده، به عبادت و ریاضت و انزوا و قناعت گذرانیده، مدت سی و چهار سال به یک لباس قناعت کرده، در 1107 فوت شده، در همانجا مدفون گردید.
ص: 704
سید محمّد تقی معروف به شهاب الدین فرزند علاّمة فقیه سید محمّد حسن. عالم فاضل زاهد. در شب غرّة ماه رجب سال 1263 متولد، و در نیمه شب چهارشنبه غرّة رجب سال 1340 وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر خویش مدفون گردید.
مقدّمات و سطوح را نزد برادر خود: حاج سید مهدی نحوی، و برادر دیگرش: سید محمّد (که در جوانی به سال 1275 وفات یافته است) فرا گرفته؛ سپس جهت تکمیل در محضر مرحومین حجّتین: ملاّ حسین علی تویسرکانی، و آقا میر سید محمّد شهشهانی حاضر شده، سال ها از محضر آنان مستفیذ گشته، ضمناً به درس آخوند ملاّ عبدالجواد خراسانی حکیم، و میرزا محمّد علی قاینی حاضر شد؛ سپس به مجلس حاج سید اسدالله بید آبادی اختصاص یافته، و از خواص اصحاب ایشان گردید؛ ضمناً مدتی نیز از درس مرحوم میر محمّد صادق کتابفروش استفاده برده، و مدت دو سال به درس حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی حاضر شده، تا در اغلب علوم از ریاضی و طبیعی و حکمت و فقه و اصول و ادب تبحّری یافت.
سپس تا آخر عمر به خدمت خلق، و عبادت خالق پرداخته، مورد احترام خاصّ و عام قرار گرفته، در نزد عموم طبقات، محترم و مقبول القول بود.
از آثارش کتابی است جنگ مانند، در دو قسمت: 1- در فواید متفرّقه، از نظم و نثر عربی و فارسی و فقه و حدیث و تفسیر.
2- مجموعه ای از مراسلات استادش حاج سیّد اسدالله بید آبادی که به علما و غیره نوشته، و این قسمت شایستة کمال توجّه می باشد.
ص: 705
نام برده پدر مؤلف کتاب حاضر می باشد.
مرحوم حاج میرزا فتح الله نمازی شیرازی معروف به شریعت اصفهانی فرزند محمّد جواد.
علاّمة فقیه، و مجتهد اصولی، از کابر مجتهدین و مراجع تقلید شیعه، جامع معقول و منقول، حکیم فیلسوف، و فقیه رجالی مفسّر.
در 12 ربیع الثانی 266 متولد، و در شب 8 ربیع الثانی 1339 در نجف وفات یافته، در یکی از حجرات صحن مطهّر مدفون گردید.
عمدة تحصیلات مشارالیه در اصفهان خدمت جمعی کثیر از فضلای این سامان بوده (1) و سال ها در نجف اشرف محضرش مجمع علما و اهل تحقیق بوده.
کتب زیادی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- ابانة المختار، در ارث زن 2- اصالة الصحّة 3- افاضة القدیر فی حلّ العصیر [مطبوع] 4- انارة الحالک، در قرائت ملک و مالک 5- حاشیه بر فصول 6- قاعدة صدور در حکمت (الواحد البسیط لا یصدر عنه الاّ الواحد) 7- قاعدة لا ضرر [مطبوع] 8- قاعدة طهارت 9- القول الصراح، در احوال صحاح ستّه [مطبوع] 10- تعلیقات کثیره بر کتب رجال 11- رساله در علم باری تعالی 12- ردّ بر هدایه 13- زاد المتّقین 14- صیانة
ص: 706
الابانه [مطبوع]؛ و غیره.
فرزندش: مرحوم آقا میرزا مهدی، عالم و فاضل بوده، و در جوانی در حیات پدر به سال 1318 وفات یافته.
وی مؤلف کتابی است به نام: «إعلام الأعلام بمولد سیّد الانام» از تقریرات پدر خود، و در آن قول 12 ربیع الاوّل را انتخاب نموده است.
نام او: شیخ ابو جعفر غلام نفطویه است. (1)
در ریحانه گوید: برزویه (به فتح اول و سوم و چهارم) نامش احمد بن یعقوب بن یوسف نحوی ابو جعفر، در سال 354 فوت شده است.
«غلام» در اصطلاح علمای رجال و درایه به معنی شاگرد و تربیت شده است.
میرزا محمّد علی بن عبدالرحیم اصفهانی. شاعر و ادیب و فاضل معروف. (2) شرح حالش معروف تر از آن است که احتیاج به شرح و بیان داشته باشد، و در تمام کتب ادبی و رجالی که بعد از وی تألیف شده نامش به احترام ذکر شده، و شرح حال او به طور اجمال و یا تفصیل مذکور است.
ص: 707
خلاصه آن که در 1016 در محلّه عباس آباد اصفهان متولد گردیده، و چون پدرش تبریزی بوده آنها را تبارزه (تبریزیان) می گفته اند.
گویند: نسب او به شمس تبریزی می رسد. (1)
در سال 1034 به قصد هندوستان از اصفهان مهاجرت کرده، به هرات و کابل رفته، در 1039 وارد دکن شده، و از آنجا به برهان پور رفته، و در دربار شاه جهان شهرت و اقتدار یافته، به لقب مستعد خان، و منصب ملک الکلامی مفتخر شده، در 1042 به قصد زیارت پدر به ایران مراجعت نموده، مدتی در تبریز و قم و قزوین و اردبیل و یزد ساکن بوده، سرانجام به اصفهان آمده و مورد عنایت شاه عباس ثانی واقع شده و منصب ملک الشعرایی یافته.
در اصفهان خانة او مجمع ارباب ادب، و مرکز شعرا و ادبا بوده، در کمال صفا و گرمی از آنان پذیرایی می نموده، و در حقیقت، انجمن ادبی شعرا بوده، که هر یک از آنان اشعار خود را جهت اصلاح بر او می خوانده اند، و او آنها را اصلاح می نموده.
سرانجام در 1081 در اصفهان وفات یافته، در باغ مسکونی خود در کنار مادی نیاصرم در انتهای محلة عباس آباد به خاک رفته است.
قبر او تا این اواخر غیر معلوم بود، لکن در چند سال قبل، ظاهر شده، و ادارة انجمن آثار ملی جهت او مقبره ای زیبا بنا کرد، و فعلاً روزهای جمعه انجمن ادبی شعرا به نام او و در کنار قبر او برقرار است.
ص: 708
دیوانش در حدود بیست هزار بیت، و هر قسمتی به نامی معروف است، از آن جمله است: 1- آرایش نگار 2- قندهار نامه 3- محمود و ایاز 4- مرآت الجمال 5- میخانه 6- واجب الحفظ * منتخبات اشعار او را مرحوم حیدر علی کمالی انتخاب نموده و به طبع رسانیده * منتخابات دیگری از او شهید نورانی انتخاب نموده 7- بیاض اشعار، یا سفینة صائب، که در آن منتخب اشعار خود او و دیگران است، و قسمتی از آن را مرحوم وحید دستگردی در مجلة ارمغان به طبع رسانیده است.
در فهرست مؤلفین (310:1) او را میرزا سید محمد علی می نویسد، و ظاهراً سیادت او اشتباه است، و از آثار مطبوع او: 1- اشعار زبده 2- دیوان اشعار 3- زبدة اشعار 4- گلچین اشعار 5- منتخب اشعار او را می نویسد.
در تاریخ فوت صائب در کتابها اختلاف است، از 1077 تا 1086 نوشته اند، لکن مطابق تحقیق و یقین، فوت او در 1081 واقع گردیده، چنان که سعیدا اشرف (1) در مادّه تاریخ فوت او، و عبدالرشید دیلمی خواهر زادة میر عماد قطعه ای گفته، مادّه تاریخ این است:
روی با من کرد و گفت اشرف بگو تاریخ آن *** چون تو را بودند ایشان اوستاد و پیشوا
گفتم از ارشاد پیر عقل در تاریخ آن *** بود با هم مردن آقا رشید و صائبان
ص: 709
در مقبرة صائب چندین قبر دیگر از خاندان اوست، بدین شرح:
1- میرزا ابوالقاسم فرزند صائب، فوت 13 ذیقعدة الحرام 1140.
2- میرزا محمّد محسن (محمّد محسنا) فرزند صائب، فوت 7 محرّم الحرام 1149.
3- میرزا محمّد علی بن محمّد رحیم صائب
فوت یکشنبه 8 جمادی الثانیه 1141، فاضل و عالم و ادیب بوده، و در الذریعة (121:13) فرماید: سیّد صدرالدین محمّد بن محمّد باقر رضوی قمی همدانی متوفّی حدود سال 1160 کتاب «شرح باب حادی عشر» را بنا به خواهش او کامل نموده است.
ماده تاریخ فوت او که بر سنگ قبرش نوشته شده است این است:
سال تاریخ او خرد گفتا *** کرد منزل بهشت جاویدان
فرزند حاج محمّد مهدی، در شوّال 1288 متولد، و در ذی حجّیة 1365 در طهران وفات یافت.
شاعر و ادیب و نویسندة ماهر بوده، کتب چندی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- دیوان اشعار 2- لازیکا 3- مظالم ترکان خاتون 4- منتخبات اشعار صائب؛ و غیره. (1)
ص: 710
از اهالی کاشان، و متولد در آن سامان بوده. (1) در اصفهان سکونت داشته، و در این شهر وفات یافته. از شعرا و ادبای عهد سلاطین صفویّه است. از اشعار اوست:
از سینه و دل ما نشنید کس صدایی *** مردیم از جدایی ای سنگدل کجایی
مردی خیّر و ستوده خصال بوده، در عهد جهانگیر شاه در هند، واقعه نویس بوده، و در 1029 استخوان های «عرض» شاعر معروف را از هند به نجف برده، (2) و تا سال 1061 زنده بوده است.
محمّد علی بن محمّد شفیع اصفهانی. از خطّاطین و خوش نویسان قرن دوازدهم هجری در اصفهان بوده، که علاوه بر نویسندگی، شاعر و ادیب بوده، و در مدرسة کاسه گران ساکن، و روزگار به نوشتن کتب ادعیه و قرآن می گذرانیده. کتاب «ریاض رضوان» از تألیفات امیر عبدالباقی خاتون آبادی را به خطّ زیبای خود نوشته، و در حواشی آن گاهی اشعاری دارد. نسخة این کتاب در نزد نگارنده موجود است که در سال 1184 نوشته شده است.
ص: 711
عارف زاهد، از عبّاد و زهّاد اصفهان بوده، و در تخت فولاد در تکیة مادر شاهزاده ساکن، و به عبادت مشغول بوده، و مردم را نسبت به او اعتقاد بسیار و نیکو بوده، (1) با وجودی که عامی و بی سواد بوده، در اثر ریاضت و تقوا دارای صفای باطن شده، و دعای او را اثر خاص بوده است. (2)
در ذی قعدة سال 1290 وفات یافته، در صحن تکیة مزبور به خاک رفته است.
از علما و دانشمندان، در 1140 وفات یافته، (3) قبرش در تکیة خاتون آبادی ها است.
* میر محمّد صادق خاتون آبادی، عالم فاضل، در 22 ربیع الاوّل سال 1283 وفات یافته، قبرش مقابل تکیة مادر شاهزاده در تخت فولاد
ص: 712
اصفهان است. (1)
سال ها در همدان ساکن بوده، از علمای معروف، و از مجازین از محمّد تقی مجلسی (2) است، و تا سال 1060 حیات داشته، پس از این تاری وفات یافته، در تخت فولاد مدفون شده.
از سادات موسوی معروف به حکیم سلمانی بوده، و برادر زاده میرزا رحیم حکیم باشی، و معروف به میرزا صادق خان منشی می باشد. (1) ادیب و شاعر و مورّخ و نویسنده است. کتب زیر از اوست:
1- خسرو و شیرین 2- لیلی و مجنون 3- وامق و عذرا 4- یوسف و زلیخا، که آنها را به تتّبع خمسة نظامی سروده 5- درج گهر 6- ساقی نامه 7- دیوان اشعار 8- تاریخ گیتی گشا، در تاریخ زندیّه که به طبع رسیده 9- منشآت، که مولی عبدالکریم کرمانی انتخاب نموده است.
نامی در سال 1204 وفات یافته است.
از علمای صالحین بوده، از کربلا به هندوستان مهاجرت نموده، مورد قبول عموم گردیده، و مرجعیّت یافته، سپس به کربلا مراجعت نموده، و در آنجا حدود سال 1310 فوت شده است. (2)
فرزندانش عموماً اهل فضل و کمال بوده اند.
* شیخ محمّد صادق تنکابنی اصفهانی. از علمای مشهور اصفهان، و از شاگردان شیخ انصاری بوده، و شیخ الشریعة اصفهانی در اصفهان
ص: 714
خدمت او تلمّذ نموده، (1) حدود سال 1290 وفات یافته است. (2)
فرزند ملاّ احمد، از افاضل شاگردان شیخ انصاری بوده، و پس (3) از وصول به مقام اجتهاد به اصفهان مراجعت نموده، به تدریس و تألیف اشتغال جسته، امید ترقیات زیادی دربارة او می رفته، لکن در جوانی وفات یافته، در ایوانچة بیرون بقعة تکیة آقا حسین خوانساری مدفون شد.
فرزند سید محمّد باقر بن محمّد صادق موسوی.
در ربیع الاوّل 1296 متولد، و در پنجم جمادی الاولی سال 1374 وفات یافته، در اطاق تکیة کازرونی مدفون گردید.
طبّ جدید و قدیم را نزد اساتید فن آموخته، طبیبی حاذق به شمار می رفت. سال ها به معالجة بیماران پرداخته، در رشتة عرفان وارد شده، از سلسلة نعمت اللهیّة گنابادی به شمار می رفت. صوفی صافی ضمیر و متعصّب بود. از آثارش رساله ای در وبا به طبع رسیده است.
ماده تاریخ وفاتش را ادیب گرانمایه میرزا حسن بهنیا گوید:
ص: 715
به جمع آورد سر جبریل و گفت از بهر تاریخش *** بجنّت کرد مأوی صادق صدّیق لقمانی
مشارالیه برادر زاده سید محمّد اشرف الکتاب معروف به «بقا» می باشد.
ابن محمّد باقر، واعظ کامل، مؤلف: 1- جارح العینین (1) فی مصائب الحسین (علیه السلام) که آن را در سال 1222 به نام فتح علی شاه تألیف نموده 2- عین الدموع؛ و غیره می باشد.
فرزند علاّمه ملاّ محمّد باقر صاحب بحار الانوار، عالم فاضل بوده، (2) و پس از وفات، در بقعة پدر مدفون گردیده است.
فرزند حاج میرزا حسین نایب الصدر عالم جلیل، و محقق کامل بی نظیر، از رؤسای علمای اصفهان، و مدرسین بزرگ این شهر محسوب می شود. (3) در اصفهان مقدّمات علوم را تحصیل نموده، و جهت تکمیل به نجف اشرف مهاجرت کرده، در خدمت جمعی از اساتید بزرگ آنجا همچون: آخوند خراسانی و آقا سید محمد کاظم یزدی تلمّذ فرموده، و
ص: 716
نسبت به اولی اختصاص کلی یافته، و در تألیف کتاب «کفایه» یار و معین استاد بوده، و برخی از مطّلعین، بعضی از تحقیقات کتاب مزبور را از ایشان می دانند.
پس از مراجعت به اصفهان مرجعیت کلی در تدریس و فتوا یافته، جمعی کثیر از فضلای این شهر از شاگردان ایشان محسوب می شوند.
سرانجام در شب جمعه 7 جمادی الاولی سال 1348 وفات یافته، در بقعة تکیة سید العراقین مدفون گردید.
جزواتی در فقه و اصول نوشته، و تقریرات فقهی و اصولی اساتید خود را به رشتة تحریر در آورده، لکن متأسّفانه به طبع نرسیده است.
برادر ایشان: مرحوم حاج میرزا ابوالفضل خاتون آبادی، عالم زاهد مقدس، و فقیه جامع، مدرّس مدرسة ملاّ عبدالله، و امام جماعت در آن مدرسه و مسجد ساروتقی در بازار، و مورد وثوق و اعتماد قاطبة اهالی اصفهان بود، و در شب دوشنبه 11 رمضان المبارک 1388 در طهران وفات یافته، جنازه با احترامات لازمه به قم منتقل شده، در آن ارض اقدس مدفون گردید.
ابن محمّد صالح اصفهانی در اواسط عهد صفویّه به هندوستان (1) مهاجرت نموده، فاضل و ادیب و نویسنده و شاعر بوده، کتب چندی در
ص: 717
رجال و تاریخ نوشته که از آن جمله است: 1- رجال 2- شاهد صادق، فارسی کبیر، در انواع علوم 3- الشمس البازغة، در حکمت، ردّ بر میرداماد در مبحث حدوث دهری 4- صبح صادق، در رجال، فارسی و بزرگ، در چندین مجلّد 5- القلائد؛ و غیره.
نصرآبادی گوید که جدّ او بوده، و محمّد صالح در هند در 1037 وفات یافته، و محمّد صادق شاعر و ادیب و متخلص به «مینا» بوده، و در 1061 در هند از دنیا رفته است.
صاحب عنوان در رجال خود، خویشتن را بدین گونه معرفی می کند:
کوچه گرد دیار نادانی *** صادق صالح سپاهانی
در منتظم ناصری در وقایع سال 88 گوید: وفات صدرالدین محمّد طبیب زبیری اصفهانی که نسب آقا محمّد صادق مؤلف کتاب «شاهد صادق» به او می رسد.
در مقدّمة تذکرة نصرآبادی وی را صدرالدین علی می نویسد. در هر حال، از صاحب عنوان قبلاً مختصراً نام برده شده است.
ابن میر عبدالباقی بن میر محمّد رضا حسینی.
عالم و زاهد و فاضل بوده، در محلّة لنبان مرجع امور دینی بوده، و در مسجد لنبان امامت می نموده.
در سلخ ربیع الثانی سال 1308 وفات یافته، در قسمت شمالی مسجد مصلی در تخت فولاد مدفون شده.
ص: 718
اسلام و اعقابش عموماً اهل علم و صلاح و فضل و کمال بوده و قبور آنها در همین محل می باشد. ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:
1- سید ابراهیم بن میر اسدالله، فوت: 28 صفر 1310.
2- سید اسدالله بن ابراهیم، فوت: 18 ربیع الاول 1-1310.
3- سید اسماعیل، فوت: 14 جمادی الاولی 1338.
4- سید محمّد باقر بن محمّد حسن، فوت: 7 رمضان 1347.
5- سیّد جلال الدین بن میر محمّد صادق، فوت: 22 شعبان 1362.
6- سید محمّد حسین بن ابراهیم، فوت: شب 7 رمضان 1366.
7- سید محمّد حسین بن میر محمّد صادق، فوت: 28 جمادی الثانیه 1368.
8- سید محمّد رضا بن محمّد هادی، فوت: 1195.
ماده تاریخ وفاتش این است:
رقم زد به تاریخ کلک رفیق *** محمّد رضا باد با جد مدام
9- سید فخرالدین بن مهدی، فوت: 28 جمادی الثانی 1338.
10- سید فضل الله بن محمّد هاشم، فوت: شنبه 12 محرم 1382.
11- سیّد محمّد بن میر محمّد صادق، فوت: شب 4 شنبه اول ربیع الثانی 1383.
12- آقا مرتضی بن هاشم، فوت: 17 ربیع الثانی 1376.
13- سید محمّد مهدی بن میر محمّد صادق، فوت: 22 رجب 1322.
14- سید محمّد هاشم، فوت: شنبه 14 رمضان المبارک 1353.
ص: 719
فرزند میرزا محمّد علی بن میرزا جعفر خاتون آبادی.
پس از فوت حاج میرزا هاشم، امام جمعة اصفهان شده، در اصفهان متولد، و هم در این شهر تحصیل نموده، در مسجد جامع امامت می نمود.
در 3 رمضان المبارک 1348 وفات یافته، در بقعة مجلسی مدفون گردید. وی آخرین امام جمعه اصفهان است که بعد از او تا بیست سال عنوان امام جمعگی منسوخ بود، تا در سال 1368 مجدّداً فرمان امام جمعگی اصفهان به نام آقای آقا میر محمّد مهدی [خاتون آبادی] صادر شده و به لقب سلطان العلماء معروف گردید.
فرزند میر سید محمّد. عالم زاهد متقّی، شاگرد و داماد سیّد حجّة الاسلام شفتی، از جملة فقهای ممتازین بوده، و در نزد علمای این شهر به علم و عمل و فقاهت شهرت داشته، (1) در محلّة خواجو سکونت داشته، و عمر خویش را به تحصیل و تدریس و مطالعه و تألیف گذرانیده. سطوح فقه تدریس می نموده، و عدة کثیری در خدمت ایشان تحصیل نموده اند.
کتب و رسائلی در فقه نوشته اند، شرحی بر شرایع دارد.
در حدود 1210 متولد، و در 5 شنبه 12 شعبان 1304 وفات یافته، در بقعه ای مخصوص جنب تکیة میرزا رفیعا مدفون گردید که فعلاً جزو اراضی فرودگاه می باشد.
ص: 720
پدرش: مرحوم آقا میر سید محمّد بن سید محمّد علی بن هادی افطسی حسینی نیز عالم و زاهد بوده، و بسیار پیرو معمّر شده، و در اصفهان سطوح فقه تدریس می نموده، پس از فوت در همین بقعه مدفون گردیده است. فرزندانش در اصفهان ساکن، و عموماً اهل فضل و کمال می باشند.
دیگر از معروفین این خاندان: مرحوم میر محمّد حسین کتابفروش فرزند میر علی نقی است که از علما و فضلا بوده، و در 1341 وفات یافته، جنب بقعة نام برده مدفون شده است. (1)
حکیم متألّه، و عارف فیلسوف زاهد، فرزند حاج محمّد بن قاسم بن کمال الدین محمّد بن پیر جمال الدین محمّد (معروف به پیر جمالی اردستانی) پدرانش عموماً اهل فضل و کمال، و از جملة عرفا و متصوّفه بوده، و خود صاحب عنوان از اجلّة حکما و فلاسفة قرن دوازدهم هجری در اصفهان است. (2)
در آتشکدة اردستان شرح حال مفصّلی از او نقل نموده، و اقوال عموم نویسندگان را دربارة او جمع کرده، و این جامع ترین شرح حال اوست، طالبین مراجعه نمایند.
ص: 721
مشارالیه در اصفهان حکمت عالیه تدریس می نموده، و جمعی کثیر از محضر او مستفیذ می گشته اند که از آن جمله است:
1- مولی حمزة گیلانی 2- شیخ محمّد علی حزین 3- محمّد صالح بن سعید خلخالی 4- آقا محمّد صادق تقرشی؛ و غیره. (1)
وی در سال 1134 در اصفهان وفات یافته، و در سمت جنوب شرقی پل خواجو بر روی سکویی دفن شده، و در موقع تعریض خیابان، به تخت فولاد منتقل شده، جنب آب انبار تکیة کازرونی مدفون گردید.
رسائل زیر از آثار اوست:
1- رساله جعلیّة صادقیّه 2- رسالة جعلیّة دیگری به نام افادت ملاّ محمّد صادق 3- رساله در وجود 4- رساله در تفسیر آیة نور، مختصر * رسالة موسوم به تباشیر، در عرفان 5- حواشی بر شفا 6- کلید بهشت یا مفتاح الجنان؛ و غیره.
مرحوم ملاّ محمّد صادق را سه فرزند بوده:
1- حاج محمّد براهیم، که به یزد رفته و در آنجا ساکن شده، و اولادش به پاشنه طلا معروفند.
2- ملاّ محمّد، که در اردستان ساکن شده، و اولادش در آنجا معروفند.
3- ملاّ محمّد طاهر، که در اصفهان ساکن بوده.
و فرزندش: ملاّ محمّد صادق، ادیب و شاعر بوده و «روشن» تخلّص
ص: 722
می نموده، (1) و لقب طریقتی او «روشن علی» می باشد. (2)
در سال 1305 در طهران وفات یافته، جنازه اش به عتبات نقل شده، و دیوان اشعارش به طبع رسیده است.
فرزند ملاّ ابراهیم. عالم فاضل، و حکیم عارف فقیه زاهد. در 1240 در قریة چادگان فریدن اصفهان متولد شده، مقدّمات علوم را در اصفهان آموخته، سپس سال ها در سبزوار از محضر حاجی ملاّ هادی حکیم سبزواری در حکمت استفاده نمود.
به وسیلة آقا محمّد کاظم سعادت علی شاه اصفهانی در فقر و سلوک وارد شده، (3) با حاج ملاّ سلطان محمّد گنابادی تجدید عهد نموده، سال ها در موطن خویش منزوی بوده، و به عبادت و ریاضت می گذرانیده.
سرانجام در 1328 در آنجا وفات یافته و مدفون گردید.
ابوالفضایل حسام الدین محمّد صالح بن احمد بن شمس الدین طبرسی مازندرانی. عالم فاضل محقق مدقّق فقیه جامع، از شاگردان: علاّمه ملاّ محمّد تقی مجلسی، و شیخ بهائی، و ملاّ عبدالله شوشتری و دیگران
ص: 723
بوده، و آمنه بیگم دختر استاد را به عقد ازدواج در آورده. (1)
در شرح حال او گویند: بسیار کم حافظه بوده، به طوری که خانة استاد را گم می کرده است.
کتاب های بسیار با تحقیق نوشته، از آن جمله است:
1- حاشیه بر شرح لمعه 2- حاشیة مختصر الاصول عضدی 3- حاشیه بر معالم 4- شرح قصیدة بُرده 5- شرح بر اصول کافی، معروف ترین تألیف او [مطبوع] 6- شرح روضة کافی [مطبوع] 7- شرح زبدة الاصول استاد خود شیخ بهائی 8- شرح بر من لا یحضر 9- شرح بر معالم، غیر از حاشیه 10- شرح قصیدة دریدیّه؛ و غیره.
صاحب عنوان در سال 1086 در اصفهان وفات یافته، در ایوان بقعة مجلسی مدفون گردید.
زاهد (شاعر اصفهانی) در ماده تاریخ وفاتش گوید:
جست تاریخ وفاتش «زاهد» *** که کی آن ذات مؤیّد شده فوت
هاتفی گفت به تاریخ که آه *** صالح دین محمّد شده فوت
آنچه برخی از مؤلّفین، تاریخ وفات او را در 1080 نوشته اند به علت ناقص بودن ماده تاریخ است.
آخوند ملاّ صالح از دختر مجلسی اول چندین پسر و دختر یافت که یکی از دخترها مادر آقا باقر بهبهانی می باشد.
ص: 724
پسرانش عبارتند از:
1- ملاّ حسن علی 2- ملاّ محمّد حسین 3- ملاّ محمّد اشرف 4- ملا، عبدالباقی 5- ملاّ نورالدین محمّد 6- آقا هادی مترجم که اعلم و اکمل و افضل اولاد ملاّ صالح می باشد.
فاضل جامع، و محقّق کامل بوده، (1) و کتب و رسائل عدیده تألیف نموده، که از آن جمله است: 1- ترجمة قرآن مجید، و شأن نزول و نیک و بد استخاره، و به مناسبت این ترجمه، او را آقا هادی مترجم گویند 2- ترجمة صحیفة کاملة سجّادیّه 3- ترجمة شافیه 4- ترجمة کافیة ابن حاجب 5- ترجمه و شرح معالم الاصول 6- حاشیة عربی بر تفسیر بیضاوی 7- حاشیة مواریث قواعد الاحکام علاّمه 8- حدود و دیات، فارسی 9- شرح بر فروع کافی 10- شرح کافیه 11- شرح تلخیص المفتاح، فارسی 12- شرح شافیه که به نام نوّاب حسین علی خان تألیف شده 13- شرح نظام، به فارسی 14- شرح شمسیّه 15- شرح صحیفة سجّادیّه، به فارسی 16- شرح قواعد علاّمه، و ممکن است همان حاشیه باشد 17- رساله رضاعیّه، که در 1107 تألیف شده 18- رسالة رسم الخطّ 19- انوار البلاغة، در معانی بیان [مطبوع] 20- حاشیة فارسی بر تفسیر بیضاوی، 21- العوائد، در کلام؛ و غیره.
ص: 725
در سال 1120 وفات یافته، در بقعة مجلسی در کنار ایوانچه مدفون گردید، و بر قبرش صندوق چوبی نصب گردید.
ماده تاریخ وفات او [که میر عبدالعال نجات گفته] این است:
از پی سال رحلتش گفت آه *** هادی و رهنمای ایمان رفت
در قصص العلماء و رجال اصفهان شرحی راجع به سکته کردن و به هوش آمدنش در قبر، و نذر او جهت ترجمة قرآن نوشته، و نظیر این قضیّه را جهت فضل بن حسن طبرسی و ملاّ فتح الله کاشانی نیز نوشته اند.
فرزند محمّد طاهر. عالم فاضل متّقی، در 10 ربیع الثانی در سال 1190 وفات یافته، در تخت فولاد نزدیک قبر ملاّ اسماعیل خواجوئی مدفون گردید.
فرزند میر عبدالواسع. عالم فاضل جلیل القدر و عظیم المنزلة.
از سلسلة سادات خاتون آبادی، و خودداماد ملاّ محمّد باقر مجلسی، و از شاگردان علاّمة مجلسی و ملاّ میرزای شیروانی بوده، و پس از فوت علاّمه مجلسی، شیخ الاسلام اصفهان، و سپس امام جمعة اصفهان گردید، و مقام امام جمعگی اصفهان از آن تاریخ تاکنون در اولاد او باقی است.
و موقعی که فتح علی شاه قاجار مسجد شاه طهران را ساخت یکی از اولاد او را به طهران برده، مقام امام جمعگی آنجا را به او مفوّض داشت،
ص: 726
که تاکنون در اولاد اوست.
کتب زیادی تألیف فرموده، (1) از آن جمله است: 1- احوال ملائکه 2- اسرار الصلاة 3- اصول العقاید 4- اسماء علمای سنّی که شیعه شده اند 5- ایمان و کفر 6- انوار المشرقة 7- تفسیر سورة اخلاص 8- تفسیر سورة فاتحه 9- تحفة الصالحین 10- تقویم الشرعی 11- تقویم المؤمنین 12- التهلیلیّة، در حکم تهلیل آخر اقامه 13- تکملة مرآه العقول 14- الجامع فی اصول العقائد * جامع العقاید، شاید همان شماره قبل باشد 15- حدائق المقرّبین، در احوال ملائکه و غیره (فهرست مفصّل این کتاب در فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان به شمارة 25 مذکور است) 16- ذریعة النجاح، در اعمال سال 17- رساله در عصمت ائمّه (علیهم السلام) 18- رساله در ثبوت هلال در اول رمضان و شوّال * رساله در حکم رؤیت هلال قبل از ظهر 19- رساله در اختلاجات 20- روادع النفوس، در اخلاق 21- شرح بر من لا یحضر 22- شرح استبصار 23- شرح حدیث «الهلال اذا طلب فی الشرق» از تهذیب شیخ 24- منهج الشیعة 25- خلف الوعد از مسائل فرعیّه؛ و غیره.
فوت صاحب عنوان را در ماه صفر سال 1116 [یا 1126] نوشته اند، و قبرش در نجف در ایوان علما می باشد.
فرزند ملاّ محسن بن ملاّ عبدالفتاح. از اکابر علما، و از فقهای بزرگ معدود بوده، در کربلا و نجف به درس شریف العلماء؛ و شیخ موسی، و
ص: 727
شیخ علی (پسران شیخ جعفر کاشف الغطاء) حاضر شده، سپس به اصفهان مراجعت نموده، و مورد توجه واقع شده، و مرجعیت کلی یافته، به دامادی سید صدرالدین عاملی استاد خود مفتخر گردیده. (1)
در غرّة محرّم سال 1285 به سنّ متجاوز از هشتاد سال وفات یافته، در بقعة تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- اصول الفقه 2- کواشف الحجب، در اصول فقه؛ و غیره.
وی را دو فرزند دانشمند از دختر سید صدرالدین عاملی (زهرا بیگم) حاصل گردید:
عالم فاضل محقق بوده، در اصفهان و نجف تحصیل کرده، در مسجد شیره پزها به جای پدر امامت می نموده، و در اصفهان وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.
فرزندش: مرحوم حاج شیخ محمّد رضا صالحی.
عالم و فاضل و زاهد بوده، و در استخاره از قرآن شهرت داشت، و الحق تفألات او اغلب صحیح و درست بود.
در شب غرّة رجب 1386 به سنّ متجاوز از 95 سالگی وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید.
ص: 728
عالم و فاضل، و مرجع مرافعات در اصفهان بوده. در دوّم شوّال 1261 متولد، و در صبح شنبه 20 ذی حجّة سال 1325 وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.
فایده: مرحوم آقا سید صدرالدین عاملی از زوجة خود که دختر شیخ جعفر نجفی بود سه دختر داشته که به زوجیّت: حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقی، و ملاّ صالح جویباره ای در آمده اند.
سید محمدعلی، ابوالرضا، صدرالدین، فرزند علاّمه حاج سید اسماعیل صدر. علاّمه فقیه، از مراجع بزرگ تقلید شیعه.
شرح حال ایشان در عموم کتب رجال معاصر مضبوط است، (1) خلاصه آن که در ماه رجب 1299 در کاظمین متولد گردیده، و در شب شنبه 19 ربیع الثانی 1373 در قم وفات یافته، در مسجد بالا سر مدفون گردیده.
در خدمت پدر و آخوند خراسانی و آقا ضیاء الدین عراقی تلمّذ نموده، و سال ها در مشهد مقدس مجاور بوده، و پس از آن که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی همّت به تأسیس حوزه علمیه قم نمود، از ایشان استمداد کرده، مشارالیه به قم مهاجرت نمود، و یکی از بنیان گزاران حوزة مقدّسة علمیّه به شمار می رود، و به خصوص زحمات
ص: 729
و فداکاری های ایشان پس از فوت علاّمة حائری در ابقای حوزه، موضوعی است که هرگز فراموش نخواهد شد.
وی داماد علاّمة فقیه مرحوم حاج آقا حسین قمی می باشد.
کتب زیر از تألیفات ایشان است:
1- تاریخ اسلام، مختصر در 5 مجلّد، مطبوع 2- حاشیه بر کفایه 3- حاشیة انیس المقلّدین 4- حاشیه بر وسیلة النجاة، مطبوع 5- حاشیه بر عروه الوثقی 6- [رسالة] حقوق، مطبوع 7- خلاصة الفصول، در دو جلد، مطبوع 8- دیوان اشعار عربی و فارسی 9- رساله در حکم آب غساله 10- رساله در تقیّه 11- رساله در حج 12- رساله در امر به معروف و نهی از منکر 13- رساله در نکاح 14- رساله در حقوق زن 15- رساله در اصول دین 16- رساله در اثبات عدم تحریف کتاب 17- رساله در صوم 18- رساله در ردّ شبهات وهّابیّه 19- سفینة النجاة، فقه فارسی 20- لواء حمد، در اخبار خاصّه و عامّه، در 12 مجلد 21- مدینة العلم، مجموعة اخبار اهل بیت عصمت (علیهم السلام) در 6 مجلّد 22- منظومه در حج 23- منظومه در صوم 24- المهدی، دربارة حضرت مهدی موعود (علیه السلام) که دو مرتبه به فارسی ترجمه شده است: اول: به وسیلة دانشمند محترم محمّد جواد نجفی، و دیگری: به وسیلة عالم بزرگوار حاج شیخ مهدی فقیه ایمانی، هر دو به طبع رسیده است.
غیر از آثار علمی و قلمی ایشان تعمیر قسمتی از مسجد امام حسن (علیه السلام) در قم، و تأسیس حجرات فوقانی مدرسة دارالشفاء، و تعمیر مدارس فیضیّه و خان در قم، و تأسیس برق مسجد گوهر شاد در مرتبة اول، از آثار خیریّه و باقیات الصالحات ایشان است.
ص: 730
در تعمیرات مرقد مطهر حضرت رضا (علیه السلام) ایشان خود بنفسه عملگی می نموده و خشت و گل می کشیدند. در قم نیز آثار خیریّة دیگری دارند.
برای اطلاع بیشتر از شرح حال ایشان به مدارک نامبرده مراجعه شود.
شرح حال پدر و جدّشان در صفحات بعد ذکر شده است.
فرزند سید حسن بن سید جعفر حسینی.
عالم زاهد فقیه حکیم مفسّر زاهد، در شب اربعین سال 1301 در قریة کوپا از بلوک کوهپایة اصفهان متولد گردیده، در اصفهان و نجف نزد علمای معروف تحصیل نموده، خصوصاً در اصفهان از محضر آخوند کاشی و جهانگیر خان قشقائی، و در نجف از: شیخ الشریعة اصفهانی، و شیخ ابراهیم اردبیلی، و شیخ احمد شانه ساز شیرازی، و شیخ عبدالصمد سبزواری، و آقا سید محمّد فیروز آبادی، و آقا سید محمّد کاظم یزدی، و آخوند خراسانی استفاده برده، قبل از فوت استاد به اصفهان مراجعت نموده، (1) و به آقایان مسجد شاهی اختصاص یافت.
مردی وارسته، و جامع جمیع ملکات و فضایل انسانی بود، و الحق ملکی بود به صورت بشر. در عین فقر و تهیدستی نسبت به متموّلین و اغنیا بی اعتنا، فقط متوجّه حضرت باری تعالی بود.
در مدرسة صدر حکمت و فلسفه تدریس می نمود، و در محافل خصوصی تفسیر می گفت.
ص: 731
در شب شنبه پنجم جمادی الاولی سال 1372 به عارضة سکته وفات یافته، در بقعة تکیة در کوشکی مدفون گردید.
و قابل توجه آن که روز قبل، در مجلس ختم علاّمة فقیه مرحوم آقا سید محمّد [حجّت] کوه کمری در مدرسة صدر، در حضور جمعی فرمود: فردا نوبت من است، و به همان کیفیت فردا وفات یافته، در همان محل، مجلس ختم جهت او گرفتند. (1)
از آثارش: کتاب شروق الحکمة است، در حلّ معضلات اسفار و منظومه، که آن را در دورة اشتغال خود در نجف مرقوم داشته، و کتاب بزرگی است؛ دیگر: شرح مطالب کفایه است.
پدرش از فضلای اصفهان بوده، و قبل از 1323 فوت شده است.
ابوالطیب سهل بن محمّد صعلوکی فقیه اصفهانی، ساکن نیشابور. پیشوای فقهای زمان خود بوده، فقیه و ادیب و متکلم. گویند: در مجلس درس او بیشتر از پانصد دوات و قلم به کار می رفته.
در محرّم 387 در نیشابور وفات یافته. (2)
ص: 732
پدرش: ابو سهل محمّد بن سلیمان بن هرون بن موسی عجلی، از اکابر علما و فقهای شافعی، فقیه مفسّر محدّث ادیب نحوی، در 369 در سن 73 سالگی در نیشابور وفات یافته، و به خاک رفت.
ابن شیخ غلام علی، عالم فاضل معمّر، از شاگردان حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی و آقا میرزا محمّد باقر چهار سوقی، و مجاز از ایشان است.
در همدان متولد گردیده، و جهت کسب علم به اصفهان مهاجرت نموده، خدمت اساتید این شهر تحصیل نموده، در محلة دردشت ساکن، و در مسجد کوچة باغ دردشت امامت می نمود. در سال 1350 به سن متجاوز از نود سال وفات یافته، در تکیة ملک بالای سر قبر مرحوم آخوند کاشی استاد خود مدفون گردید.
مشارالیه برخی از تقریرات اساتید خود را در فقه و اصول به رشتة تحریر در آورده است.
فرزندش: مرحوم آقا شیخ محمّد حسن همدانی، عالم زاهد ورع، از اخیار روزگار بود. در اصفهان متولد، و نزد: پدر، و آقا سید محمّد باقر درچه ای، و آقا سید مهدی (درچه ای) و آقا سید محمّد نجف آبادی، و آقا شیخ محمّد رضا نجفی تحصیل نموده، در مسجد پدر امامت می نمود.
در شب جمعه 21 شوّال سال 1380 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات
ص: 733
یافتند، در یکی از اطاق های تکیة متصل به تکیة مدفون گردید.
فایده: در سال مرقوم عده ای از فضلا و ادبای اصفهان وفات یافته، از آن جمله است:
ابن سید جعفر، عالم فاضل زاهد ادیب شاعر متخلّص به «آیت» (1) در شب جمعه 23 ربیع الثانی 1303 متولد، و نزد علمای اصفهان تحصیل نموده، و در سدة ماربین مولد و موطن خویش مرجع امور شرعیّه بوده، و در شب جمعه اوّل ربیع الثانی 1380 وفات یافته، در امام زاده سید محمّد مدفون گردید.
وی را تألیفاتی است:
1- دیوان الشعار 2- رسالة صومیّه، در مواعظ ماه مبارک رمضان 3- رساله در قاعدة علی الید، تقریرات استادش آقا میرزا محمّد حسین نائینی 4- عشریّه؛ و غیره. [شرح حال وی قبلاً نیز ذکر شد]
متخلّص به «تائب» شاعر ادیب، در سه شنبه 8 ذی حجّة 1285 متولد، (2) و در شب 2 شنبه 25 رمضان المبارک 1380 وفات یافته، دارای دیوان اشعار است، متجاوز از چندین هزار بیت.
ص: 734
عالم زاهد ورع، از علما و ائمّة جماعت اصفهان. در مسجد تکیة ظلمات امامت می فرمود، و مورد وثوق و اعتماد عموم بود، از شاگردان حاج میر محمّد صادق مدرّس و حاج سید علی نجف آبادی و دیگران بوده.
در 26 ربیع الاوّل این سال وفات یافته، در نزدیک تکیة ملک، در روی سکویی مدفون گردید. (1)
ماده تاریخ وفاتش این است:
الحق بجمع خمسة ارّخ و قل *** فی الخلد عند المصطفی قد اسکنا
و در جنب اوست قبر: مرحوم حاج شیخ عبدالحسین فقیه ایمانی، واعظ زاهد عادل، در 20 شوّال 1387 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات یافته، در قسمت شمالی آب انبار حاج ملاّ حسین سمائیان مدفون گردید.
تذکر: در قسمت شرقی اصفهان در قریه ای که امروز آنجا را روشن دشت نامیده اند مقبره ای وجود داشت معروف به مولا صوفی یا مولینا صوفی که مورد توجه بوده، و ظاهراً مربوط به یکی از عرفا و ادبای عصر صفوی بود. فعلاً مقبره از بین رفته، و بعد از مدت کمی نام او نیز از اذهان محو خواهد شد.
حافظ ابوبکر احمد بن محمّد بن عمرو ظاهری شیبانی، از مشاهیر محدّثین، و اکابر فقهای ظاهری است. مدت شانزده سال منصب قضاوت اصفهان را داشته. (1)
از آثارش کتاب الدیات در فقه ظاهریّه است که در قاهره به طبع رسیده. در سال 287 فوت شده است.
فرزند ملاّ غلامرضا بن محمّد علی بن تقی بن باقر بن محمّد سعید بن محمّد زکی.
عالم فاضل ادیب حکیم، از دانشمندان معروف قرن اخیر است. در 1293 دئر قریة درّ متولد گردید، و در اصفهان و طهران و نجف تحصیل نموده تا به مر تبة اجتهاد نایل گردیده، سپس در طهران ساکن شده، و به
ص: 736
تأسیس مدرسة جدید به نام دری اقدام نموده، و در نشر و اشاعة فرهنگ جدید رنج ها برده، و تا آخرین لحظات عمر خود دقیقه ای اهمال ننموده.
در 21 جمادی الثانیه سال 1375 در طهران وفات یافت.
کتب زیر از اوست:
1- تاریخ انبیاء اولوالعزم 2- تاریخ مختصر رجال عالم 3- تاریخ وهّابیّه 4- ترجمة تاریخ الحکماء شهروزی 5- ترجمه رسالة تحفه 6- ترجمة رسالة جبر و اختیار 7- ترجمة رسالة حکمة العرشیّة 8- ترجمة سرّ القدر 9- ترجمة رسالة عشق 10- ترجمة رسالة فیض الهی 11- ترجمة رسالة ترعیب در دعا 12- تفسیر سورة توحید 13- ترجمة رساله تقسیم نفوس 14- ترجمة رسالة الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد 15- ترجمة رسالة اقسام علوم عقلیّه 16- ترجمة رسالة مبدأ و معاد 17- ترجمة قصیدة عینیّه 18- ترجمة رسالة کیفیت وقوع زمین در مکان فعلی 19- ترجمة رسالة نبض 20- ترجمة رسالة نفس (از شماره 5 تا 20 از رسائل ابن سینا) 21- ترجمة رساله عمر خیام در حواس 22- جوهر اللسان، در علم میزان 23- رساله در اغلاط معروفه 24- رساله در علت العلل بدبختی 25- رساله در مبادی امور مهم تاریخی 26- ضیاء الاخلاق 27- ضیاء الصرف 28- فقه، یک دورة در 3 جلد 29- فلسفة الاعتماد، معروف ترین تألیف او 30- لمعات المسترشدین، یا اصول عقاید فارسی، مطبوع؛ و غیره.
پدران صاحب عنوان عموماً اهل علم و فضل و کمال بوده و در قریه در ساکن بوده اند. ذیلاً به نام دو نفر دیگر از این خاندان اشاره می شود:
ص: 737
عالم و فاضل بوده، و سال ها در اصفهان تحصیل نموده، به فکر کیمیا افتاده، سرمایة مادّی و معنوی خود را در این راه خرج کرده، در اواخر عمر در قریة درّ ساکن، و همانجا وفات یافت.
فرزند شیخ عباس (عالم و فاضل و مجتهد بوده، و انواع خطوط را نیکو می نوشته) فرزند آقا صبور (شاعر و ادیب بوده، دیوان اشعاری دارد) فرزند محمّد سعید بن محمّد زکی.
عالم فاضل محقق زاهد، از شاگردان آقا سید محمّد باقر درچه ای و آخوند کاشی، و ازمخصوصین و اصحاب سرّ ایشان بوده، ضمناً خدمت جهانگیر خان قشقائی و جمعی دیگر از علمای اصفهان تحصیل نموده، سال ها در مدرسة عربها ساکن، و جمعی کثیر از طلاب در خدمت او مستفیذ می شدند.
سرانجام در 29 ربیع الاول سال 1382 به سن قریب نود سال وفات یافته، در تکیة حاج آقا باقر قزوینی که به تکیة خلیلیان معروف است مدفون گردید.
استاد جلال الدین همایی در تاریخ وفات او قطعه ای سروده، از آن جمله است:
واحسرتا که کوکب درّی افول کرد *** در حالتی که نادرة بی مثال بود
ص: 738
شیخ جلیل مافرج الله درّی آنک *** اندر زمانه قدوة ارباب حال بود
فرزانه طبع، شیخ پسندیده روزگار *** آزاده خوی، مرد ستوده خصال بود
رفت از جهان و داشت به وقت فراق مرگ *** حالی چنان که گفتی عید وصال بود
تاریخ را سنا به میان پا نهاد و گفت *** درّی دری ز مخزن علم و کمال بود
نامش: حسین فرزند اسماعیل. ادیب فاضل، و شاعر ماهر، و از اساتید فنّ خطّ در قرن سیزدهم. (1) در اصفهان می زیسته، و جهت جمعی از فضلای این شهر ماده تاریخ گفته.
در 1265 وفات یافته، قبرش نزدیک فاضلان در تخت فولاد است. خط سنگ قبر مادر شاهزاده از اوست.
تاراج در تاریخ فوتش گوید:
ناگه زبان نامة تاراج زان میان *** کرد این بیان (به دیده مردم ضیا نماند)
ص: 739
سید فاضل خطّاط. در 1304 کتاب «آب زندگانی»، ترجمة کتاب «رجوع الشیخ الی صباه» را به خط زیبای خود نوشته، و به طبع رسانیده است.
ادیب و شاعر، مردی خلیق و با صفا بوده، و ابن عمّ سلیمان میرزا است. (1)
از اشعار اوست:
به هر که یارم شدم تا به آخرت یارم *** هزار عیبم اگر هست این هنر دارم
میرزا نور الله. از اهالی کفران، از بلوک روی دشت اصفهان است. (2) در زمان شاه عباس کبیر از نویسندگان دفتر دیوان بوده، طبع خوشی داشته.
این ترکیب بند معروف از اوست:
ای بت هرزه گرد هر جایی *** ای بر آورده سر به رسوایی
هرزه گردی و باده پیمایی *** عاقبت می کشد به رسوایی
بس که گفتم، زبان من فرسود *** چه کنم پند من ندارد سود
ص: 740
ادیب و واعظ، شاعر متخلّص به «بهاء» از اعقاب اوست.
فوتش در 1316 روی داده است. (1)
فرزند حاج میرزا خان. از تبریزیان ساکن محلة عباس آباد اصفهان است. فی الجمله تحصیل نموده، و جوان قابلی بوده، دیوانی در جواب تحفة العراقین خاقانی سروده، و ساقی نامه ای گفته. (2)
ابن حیدر علی، عالم فاضل، مؤلف شرح خلاصة الحساب که آن را در سال 1066 تألیف نموده. کتاب شامل یک مقدمه و ده باب است.
معروف به دیباچه نگار. (3) فاضل ادیب و شاعر مترسّل از سلسلة مشایخ بید آباد که نسب آنان به شیخ زاهد گیلانی می پیوندد می باشد.
در 10 ذی حجه 1224 در اصفهان متولد شده، و مقدّمات علوم را در این شهر آموخته، به طهران رفته، و مورد نظر بزرگان واقع شده.
ص: 741
کتاب «گنج شایگان» را در تراجم شعرای مادح میرزا آقا خان نوری جمع آوری نموده، و در آن از 48 شاعر نام می برد.
تاریخ اتمام آن (آکنده شد به درج گهر گنج شایگان 1273) می باشد.
وی را دیوان اشعار است به عربی و فارسی، و در آن «شعری» تخلص می کند.
وفاتش را در 1270 نوشته اند و یقیناً اشتباه است، لکن دانشمند محقق آقای آقا میرزا محمّد علی معلم در کتاب «نمونة مختصر المکارم» آن را در 1275 نوشته اند، و این تاریخ به یقین نزدیکتر است.
جدّ اعلای ایشان شیخ محمّد حسن [بن شیخ عبدالله گیلانی] عالم و عارف بوده و او را محمّد حسن خان قاجار به اصفهان آورده، و منصب قضاوت بدو داده، که تا این اواخر قضاوت اصفهان در سلسلة ایشان باقی بود.
برادرش: شیخ محمّد صالح، عالم و فاضل بوده، در مدرسة دارالفنون تدریس، و در مسجد آنجا امامت می نموده، و در طهران فوت شده است.
فرزند میرزا ابوالحسن، در ریاضیّات و اواسط حکمت، نادرة زمان بود و شرح تذکره و تحریر اقلیدس و تحریر مجسطی تدریس می کرد. (1)
وی استاد شیخ محمّد علی حزین مؤلف تذکره است.
ص: 742
ولد استاد رضا بنّای اصفهانی، از معماران معروف زمان شاه سلیمان صفوی است. از آثارش ساختمان کاروان سرای شیخ علی خان زنگنه در سال 1098 می باشد.
حافظ ابوالحسن فخر الدین طاهر بنم عرب بن ابراهیم بن احمد اصفهانی. عالم فاضل (1) محدّث قاری بصیر محقق، از اساتید فنّ تجوید و قرائت در اصفهان بوده، کتب عدیده در فنّ تجوید تألیف نموده، و عده ای کثیر شاگرد تربیت نموده، و جهت برخی از آنها اجازه نوشته.
خود از شاگردان محمد بن محمّد بن الحرزی، متوفی به سال 833 بوده، و جهت نجم الدین محمد السعدی الحموی یزدی به سال 857 به خطّ خویش اجازه نگاشته است.
کتب زیر از اوست:
1- تجوید قرآن، فارسی 2- التجرید فی التجوید 3- الدرّ الفراید، در تجوید 4- شرح شاطبیّه، ممکن است از تألیفات او باشد 5- طبقات القرّاء 6- القرّاءة المفردة، از ابی عمرو 7- قرائت مفرده، از ابن عامر 8- قرائت مفرده، از حمزه 9- قرائت مفرده از نافع 10- منتخب درّ الفریدَ، و آن را در 892 تألیف نموده 11- منهل العطشان؛ و غیره.
ص: 743
در قرن یازدهم هجری نیز دانشمندی به نام: حافظ طاهر قاری در اصفهان می زیسته، و کتابی در شرح «شاطبیّه» تألیف نموده است، و تا اوایل قرن دوازدهم یعنی تا سال 1117 زنده بوده است. (1)
ابن محمّد کاظم، در اصفهان متولد شده، و جهت تکمیل تحصیلات به نجف اشرف رفته، (2) به درس: فاضل ایروانی، و حاج میرزا حبیب الله رشتی، و شیخ زین العابدین مازندرانی و غیره حاضر شده، و از سه استاد نام برده اجازة روایت و اجتهاد گرفته، به ایران مراجعت کرده، در قصبة حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) ساکن شده، در آنجا مرجعیت تامّه یافته، در امر ترویج دین، و دفع بدعت های معاندین و مخالفین اهتمام زیاد داشته.
حدود سال 1310 وفات یافته است، قبرش در وسط صحن حضرت عبدالعظیم است. جزواتی در فقه و اصول داشته.
پدرش نیز از علمای اعلام بوده است و فرزندش شیخ محمّد جواد نیز از علما و فضلا می باشد.
مولی محمّد طاهر اصفهانی
ابن مقصود علی، از علما و مجازین از علاّمه ملاّ محمّد باقر مجلسی است؛ تاریخ اجازه 1102. وی را کتابی است در ادعیه و زیارات، و آن را
ص: 744
در سال 1129 تألیف نموده است. (1)
ابن رضی الدین محمّد، [به نوشتة نصر آبادی: وی] خلف ارشد میرزا رضی، ولد حوّا بیگم صبیة شاه عباس ماضی است. (2) اگر چه در اوایل سنّ است اما نهایت شعور و ادراک دریافت معانی دارد.
از آثارش کتاب «تقویم الصلاة» به طبع رسیده است. (3)
لقب جناب ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم عمر بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب (علیهم السلام) است.
وی از بزرگان سادات و محدثین می باشد. در علت شهرت او به طباطبا مطالبی گفته شده که مقام گنجایش ذکر آن را ندارد. وی جدّ سادات طباطبائی می باشد که از سلاسل معروف سادات، و به کثرت نسل
ص: 745
مشهورند. عدّة کثیری عالم و فقیه و محدّث و شاعر و نویسنده در بین آنها بوده که به نام برخی از اصفهانی های آنها اشاره شده و می شود.
شیخ ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب بن مطیر لخمی طبرانی.
از مشاهیر محدّثین و حفّاظ عامّه است. مدت سی و سه سال جهت تحصیل علم در اطراف شهرها و ممالک به سیاحت پرداخته، و از هزار تن از مشایخ استماع حدیث نموده.
گویند: مدت سی سال بر روی حصیر خوابیده، و برای خویش رختخواب نگسترده، و به جمع احادیث و حفظ اخبار پرداخته. (1)
در سال 260 در طبریه شام متولد شده، و در شنبه 28 ذی قعده 360 در اصفهان وفات یافته، در جنب قبر حممة بن ابی حممة مدفون گردیده.
تذکر: در محله طوقچی مجاور مقبره صاحب بن عباد مقبره ای قدیمی با گنبدی خشتی بود که اخیرا آن را خراب کرده و حسینیه بنا کردند.
معروف در بین عوام آن بود که نام مدفون در بقعه «تبردار» است، و ظاهراً تبردار تصحیف شده طبرانی است.
ص :746
از اکابر فقها و محدثین عامه است. در سال 495 در اصفهان وفات یافته است.
میرزا عبدالباقی موسوی طیب فرزند میرا محمد رحیم حکیم باشی. از سلسله سادات حکیم سلمانی است که اصل آنها از جهرم فارس بوده، و حکیم سلمان در حدود سال 1000 به حکم شاه عباس به اصفهان آمده، و طبیب مخصوص دربار شده، و هم در این شهر وفات یافته است.
نسب او تا حکیم سلمان بدین قرار است: عبدالباقی بن محمد رحیم بن میرزا محمد باقر بن میرا رضا بزرگ بن حکیم احمد بن حکیم سلمان.
(نسب سادات شاپور آباد اصفهان نیز به حکیم سلمان می رسد، و نسب حکیم سلمان به 15 واسطه به شیخ صفی الدین اردبیلی می پیوندد).(1)
در 1127 متولد، و در سال 1137 پدرش به دستور افاغنه کشته شده، و خود در سال 1171 وفات یافته، در تخت فولاد در جنب لسان الارض مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را صهبا گوید:
کلک صهبا از پی تاریخ فوتش زد رقم *** بزم جنّت منزل آن زبدة سادات باد
ص: 747
دیوان اشعاری دارد حاوی قریب دو هزار بیت که نمونة بهترین شعر فارسی است. مثنوی به نام محمود و ایاز نیز گفته است.
از سوانح عمری او آن که در رکاب نادر شاه به عنوان حکیم باشی و ندیم او به هند رفته، و در آنجا با علی قلی خان لکزی متخلص به «واله» مؤلف تذکرة «ریاض الشعراء» ملاقات نموده است.
میرزا عبدالباقی مدتی کلانتر اصفهان بوده و استعفا نموده، و آن را به برادر کوچک خود میرزا عبدالوهاب واگذار نموده.
فرزندش: میرزا محمد رحیم کلانتر، و نواده اش: میرزا محمّد علی کلانتر نام داشته اند.
فامیل کلانتری اصفهان که از سادات جلیل، و عموماً اهل فضل و ادب و شعر دوست و فقیر نواز می باشند، از اولاد او هستند.
میرزا عبدالوهّاب نیز مردی ادیب و فاضل و ادب پرور و شاعر نواز بوده، منزلش مجمع شعرا و ادبا بوده، و هر شب عده ای از آنان بدانجا روی نموده و از خدمت او مستفیض می شدند. (1)
آنها عبارت بوده اند از: آذر، رفیق، صافی، صهبا، عاشق، درویش، عبدالمجید، غیرت، نصیب، و نیازی، و غیره.
محمّد صادق نامی برادر زاده است، و ممکن است فرزند همین میرزا عبدالوهّاب باشد.
ص: 748
دیگر از معروفین این سلسله (غیر از میرزا رحیم کلانتر) میرزا عبدالباقی کلانتر، ادیب شاعر و متخلص به «باقی» بوده. مدتی کلانتری اصفهان را داشته، استعفا نموده، به عتبات رفته و پس از مراجعت، ندیم شاهزاده محمّد علی میرزا شده، و در 1238 در کرمانشاه وفات یافته. دیوانش قریب چهار هزار بیت است. (1)
مرحوم انصاری در بدایع و نوادر، طبیب را با باقی یکی دانسته، و غزل معروف طبیب را (غمت در نهانخانة دل نشیند - به نازی که لیلی به محمل نشیند) به این شخص نسبت داده است.
از اشعار باقی است:
ز گلبن تو نباشد گلی هوس ما را *** همین که غیر نچیند گل تو بس ما را
میرزا زین العابدین. از سادات عالی درجات معاصرین، و طبیبی عیسوی وش بوده، نه طبیب آدمی کش. (2)
این شعر از اوست:
نه چنان بی تو به این سوخته جان می گذرد *** که توان گفت چنین یا که چنان می گذرد
ص: 749
میرزا محمّد جعفر بن میرزا محمّد حسین. در اصفهان متولد شده، و به وسیلة معتمد الدولة نشاط به خدمت فتحعلی شاه رسید، مورد نظر واقع شده، و در خدمت ملا علی عقدایی، و [ملا اسماعیل واحد العین، شاگرد:] ملاّ علی نوری، و ملاّ ولی الله مازندرانی در منطق و کلام و حکمت و صرف و نحو تحصیل نموده، عروض و قوافی را نزد آقا محمّد کاظم واله فرا گرفته، به ترکی و عربی و فارسی شعر گفته، دیوانش «به خزینة طرب» معروف است. کتابی نیز به سبک تاریخ وصّاف نوشته. (1)
از اشعار اوست:
زیَد چون زنده شمع دل؟ که خوبان *** عنانش را به دست باد دادند
میرزا ابوالقاسم محمّد نصیر، فرزند رضا قلی خان هما. شاعر ادیب خطّاط، در 1276 متولد، و در ظهر 2 شنبه 12 ربیع الثانی 1330 وفات یافته، در صحن امام زاده احمد، پای ستون شمالی مدفون گردید.
شرح حال مفصّل او و دیوانش به همّت فرزند دانشمندش جناب استاد جلال الدین همائی استاد دانشگاه طهران به طبع رسیده است. که حاوی قریب 2 هزار بیت از انواع و اقسام شعر، از غزل و قصیده و رباعی و مصائب است.
ص: 750
* طغرائی: عمید ابو اسماعیل فخر الکتّاب مؤیّد الدین علی معروف به طغرائی.
* ظاهری: شهرت ابو سلمان داود بن علی بن خلف، و فرزندش ابوبکر محمّد است.
شاهزاده مسعود میرزا، فرزند ناصرالدین شاه قاجار.
در 20 صفر 1266 متولد، و در 22 رمضان 1336 وفات یافته، سال ها حکومت اصفهان و برخی از شهرهای دیگر را داشته، و با کمال قدرت و نفوذ ریاست نمود، لکن متأسّفانه هیچ گونه اثر خیری از او باقی نمانده.
مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان و ری گوید:
در سال 1291 حکومت اصفهان را به ظلّ السلطان دادند. از آن تاریخ تا آخر عمر غیر از مدت اندکی حکومت کرد، و تمام آن را به ظلم و ستم و گرفتن حقوق مردم و کشتن مخالفین و بی عفتی و عیاشی و خراب کردن آثار صفوی گذرانید.
از آثارش کتاب سرگذشت مسعودی به طبع رسیده است.
جهت اطلاع بیشتر از احوالات او به تاریخ اصفهان و ری انصاری از سال 1291 تا 1336 مراجعه شود.
قوام الدولة والدین عابد اصفهانی. در سال 732 وزیر و حاکم قم بوده،
ص: 751
و شمس فخری مؤلف «معیار جمالی» به خدمتش رسید، و از او اکرام یافته است. (1)
محمّد بن محمّد باقر شریف کاشانی اصفهانی، استاد فنّ تجوید و قرائت در اواخر قرن 13 هجری در اصفهان بوده، و در نزد اساتید فن و کاشان و اصفهان قراءات را آموخته، و قریب چهل سال در اصفهان استاد قرّاء این شهر بوده، و عده ای کثیر شاگرد تربیت نموده.
از آثارش کتاب «وجیزة التجوید» به چاپ رسیده.
کتاب مزبور را شاگرد ایشان: مرحوم میرزا عبدالغفور شمس القراء استنساخ و تصحیح نموده، و پس از قریب چهل سال از فوت او به طبع رسانیده است، و در مقدّمة آن عالم جلیل مرحوم آقا شیخ محمّد حسین مشکینی تفریظ نوشته اند.
فوت عاصم در حدود سال 1320 روی داده است.
در کتاب نامبرده (:189) گوید: سند روایت خود را از طریق «منهاج النشر فی قراءات العشر» به عاصم می رسانم.
فرزند شیخ علی بن شیخ ابوالقاسم عاملی، از اعقاب شهید ثانی، عالم
ص: 752
فاضل، مدرّس معقول، از شاگردان: حاج میر سید علی مجتهد نجف آبادی، و آقا سیّد محمّد مدرّس نجف آبادی، و آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی، و حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی بوده، (1) و در مدرسة جدّه کوچک، فقه و اصول و حکمت تدریس می نمود، و در مسجد کوچة تلّ عاشقان امامت می فرمود.
از علمای گمنام و منزوی بود، که عمری را به زهد و قناعت و اعراض از مردم به سر برد، و سرانجام در شب شنبه 23 شوّال سال 1386 به سنّ قریب به 75 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة آقا باقر دردشتی مدفون گردید.
از اساتید فنّ قراءت و تجوید در اصفهان، و در این اواخر استاد مسلّم و وحید به شمار می رفت. در مسجد آقا نور جلسة قراءت منعقد نموده، و در برخی از منازل و مساجد دیگر نیز جلساتی داشت. عموم قرّاء کنونی اصفهان از شاگردان او می باشند.
در شب سه شنبه 18 شوّال 1383 به سنّ قریب به نود وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
فایده: در این سال جمعی از فضلا و دانشمندان اصفهان غیر از آنچه نوشته شده است وفات یافتند.
ص: 753
ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:
1- آقا جمال الدین اشرف [الواعظین]، از سادات بهشتی، واعظ، 28 رجب.
2- حاج میرزا حسین ولی اللهی
استاد فنّ نقاشی، از دبیران فرهنگ اصفهان، 4 شنبه 12 شوّال.
3- شیخ محمّد حسین نوری رنانی
از فضلا و علما و ائمّة جماعت، و از شاگردان آقا سیّد محمّد باقر درچه ای، 16 ذی حجّه.
4- حاج شیخ محمّد حسین فاضل
فرزند ملاّ محمّد نجف آبادی، نوادة ملاّ عبدالرحیم، اواخر شوّال.
5- میرزا عبدالحسین حکمت یار
از اطبّای معروف، از شاگردان دارالفنون طهران، ربیع الثانی.
6- میرزا فتح الله خان اخگر
ابن میرزا اسدالله خان وزیر. از فضلا و نویسندگان و قضات، صاحب امتیاز روزنامة «اخگر»، در جمادی الاولی.
عارف صوفی نعمت اللهی، ملقّب به صابر علی، فرزند میر محمّد هادی، از مشایخ سلسلة نعمت اللهی. در حسن سلوک و بسط ید و اخلاق و ملکات فاضله از بسیاری از معاصرین ممتاز بود، در زمان او سلسلة ایشان در این شهر رونقی داشت.
ص: 754
در صبح 3 شنبه 5 ربیع الاوّل سال 1350 در اصفهان وفات یافته، در مقبرة خانودگی خود در تکیة آغا باشی جنب تکیة خاتون آبادی مدفون گردید.
دانشمند فرزانه آقای معلّم در تاریخ فوتش فرماید:
سر برون کرد یکی ناگه و گفت *** ز جهان عارف ربانی رفت
به نام پدرش میر محمّد هادی قبلاً اشاره شده است.
ابن محمّد بیک بن زیاد اوغلی، ساکن محلة عباس آباد بوده، قصیده ای در مدح اهل بیت (علیهم السلام) سروده به نام «تأویلیّه»، که آن را برخی از معاصرینش شرح نموده، و مولی محمّد امین ابن عبدالفتاح و قاری طبسی بر آن مقدّمه نوشته، (1) و در کتاب «گلدستة اندیشه» که در سال 1083 تألیف نموده وارد کرده است. (2)
معروف به معین الحسینی، فرزند ملاّ علی محمّد گورتانی. (3)
عالم فاضل محّدثّ و واعظ زاهد ادیب شاعر متخلّص به «ذاکر».
ص: 755
در اصفهان و نجف نزد فضلای این دو شهر تحصیل نموده، جهت ارشاد و هدایت مردم منبر رفته، کتب چندی تألیف نموده که از آن جمله است:
1- تسلیة الفقراء 2- دیوان اشعار 3- زاد العاصین 4- علائم الظهور 5- فوائد الصلوات 6- مجازاة النسوان 7- وقایع الظهور، در دو مجلّد، مطبوع 8- هدایة الوالدین، جلد دوم علائم الظهور؛ و غیره.
در 1287 متولد، و در شب سوم ربیع الثانی 1360 وفات یافته، در تخت فولاد [تکیة سید العراقین] مدفون گردید.
وی را چندین برادر می باشد که عموماً اهل فضل و کمال، و از منبریان اصفهان بوده اند.
برادرش: مرحوم ملاّ اسدالله بن علی محمّد [جورتانی] (1) واعظ فاضل صالح بوده، و در حدود سال 1323 وفات یافته، مؤلف کتابی است به نام «جواهر الایمان» در اصول دین و اخلاق در 5 مجلد، جلد اول در توحید: دوم: نبوّت، سوم: امامت، چهارم: عصمت، پنجم: معاد. (2)
فرزند غلام رضا. عالم فاضل، و فقیه جامع، در غرّة شعبان 1283 در علویجه از بلوک عربستان اصفهان متولد گردید، در اصفهان مقدمات
ص: 756
علوم را فرا گرفته، در 1308 به نجف اشرف مهاجرت نموده، به درس حاج میرزا حسین خلیلی و جمعی دیگر حاضر شده، و به آیة اللاهّ صفهانی اختصاص یافته؛ در حسن خلق و تقوی و زهد معروف بوده.
سرانجام در 7 شعبان 1355 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید. (1)
از مشاهیر خطاطان دورة شاه عبّاس کبیر صفوی (2) است که خطوط ثلث و نسخ و رقاع را در کمال استادی می نوشته، و خود مردی ادیب و عارف و حکیم و شاعر بود، و «باقی» تخلص داشته،و برخی از کتیبه های مسجد شاه اصفهان به خط زیبای اوست.
وفاتش در 1039 روی داده است.
مشارالیه در بغداد ساکن بوده، و بنا به دعوت شاه عباس به اصفهان آمده، و ملقب به دانشمند بوده.
از آثارش غیر از دیوان اشعار (3) شرحی است بر نهج البلاغه. (4)
ص: 757
از معاصرین شاه اسماعیل اول صفوی بوده، و در انواع فنون و هنر ماهر بوده، (1) علاوه بر ادب و شعر و خط، در طباخی نیز استاد بوده، و چون در قزوین جهت شاه غذایی طبخ کرد که مقبول واقع شد «مقبول» را تخلّص خود قرار داد. سال ها در کتابخانة شاهی به نوشتن کتب مشغول بوده تا وفات یافته است.
عالم فاضل، متوفّی در 1225، و مدفون در بقعة مجلسی است، (2) و او غیر از میر عبدالباقی امام جمعه است.
از سادات سیفی قزوین، عالم فاضل محقق، امام مسجد سرخی بوده، در سال 1316 وفات یافته، در تکیة آقا رضی مدفون گردید. (3)
فرزند میر محمّد حسین بن میر محمّد صالح خاتون آبادی.
ص: 758
پدرش: میر محمّد حسین عالم فاضل زاهد محقق جلیل القدر، فقیه جامع، از اکابر علمای شیعه، در انواع علوم ماهر بوده، و خطّ را نیکو می نوشته، و در نزد شاه سلطان حسین صفوی کمال قدرت را داشته، و خود نوادة دختر علاّمة مجلسی است.
در کتب تاریخ دربارة او و میرزا رحیم حکیم باشی مطالبی نوشته ند که مقام ذکر آنها نیست.
کتب چندی تألیف نموده که از آن جمله است:
1- الالواح السماویّة 2- حاشیه بر شرح جدید تجرید 3- حاشیه بر شرح لمعه 4- حکم النکاح بین العبدین 5- خزائن الجواهر [در اعمال سنه] 6- رساله در بدا 7- رساله در زکات 8- السبع الثمانی، در زیارات ائمّة عراق (علیهم السّلام) 9- کلمة التقوی، در حکم غیبت 10- مفتاح الفرج، در استخاره 11- مناقب الفضلاء، که آن را در اجازه جهت شیخ زین الدین خوانساری نوشته 12- النجم الثاقب 13- وسیلة النجاح [در زیارات بعیده] و غیره.
در شب 2 شنبه 23 شوّال 1151 در اصفهان وفات یافته، جنازه به مشهد منتقل گردیده، و در آن ارض اقدس مدفون گردید.
وی را دو فرزند است: 1- میر عبدالباقی 2- میر محمّد مهدی
میر عبدالباقی صاحب عنوان از اکابر علمای امامیّه، و از مشایخ اجازة سید بحرالعلوم، و از شاگردان: میرزا ابوالقاسم مدرس، و شیخ یوسف بحرینی و جمعی دیگر از فحول علما بوده، و سال ها امام جمعة اصفهان
ص: 759
بوده، و در علوم عقول و منقول تدریس می فرموده. (1)
وی را تألیفات چندی است:
1- اکمال الاعمال، در استکمال کتاب «اقبال» سید ابن طاووس 2- جامع، در اعمال ماه مبارک رمضان 3- ریاض رضوان، در زیارات حضرت رضا (علیه السلام)، و نسخة آن نزد نگارنده موجود است.
وی در سال 1207 در اصفهان وفات یافته، در نجف در ایوان علم مدفون گردید.
وی را سه نفر فرزند است: 1- میر محمّد حسین 2- میر سیّد محمّد 3- میر محمّد تقی
میر محمّد مهدی برادر صاحب عنوان، (2) عالم و فاضل بوده، و در سال 1183 وفات یافته است.
میر سید محمّد امام جمعه، فرزند صاحب عنوان معروف به حاجی سید، عالم محقق، در 1224 وفات یافته، در بقعة مجلسی مدفون گردید، قبر او در وسط بقعه و آخر سکّو می باشد. (3)
فرزند میر محمّد حسین (بن میر عبدالباقی بن میر محمّد حسین) معروف به میر عبدالباقی صغیر، در برابر میر عبدالباقی سابق الذکر که او
ص: 760
را کبیر گویند. از علمای اجلاّء بوده، (1) مانند دو برادرش میر علی نقی و حاج میرزا حسن امام جمعه و در اصفهان می زیسته، و هم در این شهر وفات یافته است.
ابن زین العابدین طبیب مخصوص ناصر الدین شاه بود، (2) و عالمی فاضل، و حکیمی ماهر بوده. در 1288 در رودخانة جاجرود غرق شده، جسدش را در سر قبر آقا طهران دفن کردند.
پدرش: مولی زین العابدین از خطاطین خطّ نسخ بوده، و به خوبی خط، مشهور و معروف بوده.
وی غیر از آقا زین العابدین اشرف الکتاب مذکور در کتاب است.
از آثارش کتاب الفیّة الفنون است که در سال 1270 نوشته و به طبع رسانیده.
فرزندش: میرزا علی خان اعلم الممالک در 1284 متولد شده، از دانشمندان معروف، و فضلای مشهور، و ساکن طهران بوده مؤلف 1- کتاب «تشریح» فارسی، مطبوع. 2- حفظ الصحّة.
تاجر اصفهانی ساکن مصر، مؤلف کتاب: العدل الشاهد فی تاریخ
ص: 761
المشاهد، مطبوع. (1)
فرزند مرحوم ملاّ عبدالله بن ملاّ محمّد حسین بن حسن ریزی لنجانی، ملقّب به لسان الدین.
عالم فاضل، و خطیب ادیب شاعر، (2) در 1279 متولد گردیده، و نزد فضلای اصفهان: آقای نجفی، حاج میرزا بدیع درب امامی، آخوند گزی، میرزا محمّد حسن نجفی تحصیل نموده، و از طرف امام جمعة اصفهان منصب خطابت یافته، در اعیاد و مجالس فاتحه خطبه می خواند، و جهت بسیاری از علما و بزرگان اصفهان ماده تاریخ گفته.
سرانجام در شب 3 شنبه 21 ربیع الاول سال 1359 وفات یافته، در سمت جنوبی آب انبار تکیة کازرونی مدفون گردید.
دارای دیوان اشعاری است حدود سه هزار بیت.
پدرش نیز از فضلای اهل منبر و فاضل بوده، و در 17 رمضان المبارک 1315 وفات یافته، نزدیک بقعة فیض مدفون گردید.
فرزندش: مرحوم علی خطیب، ادیب خطاط، از خوشنویسان اصفهان، در سال های اخیر فوت شده، در جنب پدر مدفون گردید.
ص: 762
فرزند ملاّ محسن بن ملاّ عبدالصمد. فاضل کامل، در 22 جمادی الثانیه 1317 وفات یافته، نزدیک قبر خواجوئی مدفون گردید.
فرزند آقا محمّد مهدی بن علاّمه حاج محمّد ابراهیم کلباسی.
عالم فاضل جلیل، در نزد پدر خود و جمعی دیگر (1) از علما تحصیل نموده، و پس از فوت پدر در مسجد حکیم امامت نموده، در سال 1314 فوت شده، در مقبرة خانوادگی خود مدفون شده.
کتاب «تذهیب الاصول در شرح تهذیب الاصول» را در زمان تحصیل نزد پدر در سال 1278 تألیف نموده است.
وی را چندین فرزند بوده:
از علمای متنفّذ اصفهان بوده، و به آقای کلباسی، و در بین عوام به آقا مشدی شهرت داشته، و در قضایای رضاخان و جعفر قلی (دو نفر از یاغیان اصفهان در دورة جنگ بین الملل اول) مطالبی از او نقل می شود که مناسب ذکر نیست. شب 21 صفر 1342 در اصفهان وفات یافت.
ص: 763
عالم فاضل زاهد، از علمای اخیار، و فضلای ابرار، در مسجد حکیم امامت می نمود، و مورد وثوق قاطبة مردم از عارف و عامی بود.
در سال 1358 به سنّ قریب به هشتاد وفات یافته، در بقعة تکیة کازرونی مدفون گردید.
فرزندش مرحوم حاج شیخ عبدالجواد است که قبلاً نامی از او برده شد.
عالم فاضل، (1) و مجتهد اصولی، در اصفهان و نجف تحصیل نموده، و سپس در همدان ساکن شده، و دست ارادت به سید محمّد غمام عارف مشهور همدانی داده. عالم و عارف و ادیب بوده.
قبل از 1350 وفات یافته، و در دورة اول انتخابات مجلس شورای ملی از خراسان به عنوان نمایندة ملت در مجلس شرکت نموده است.
در دورة تحصیل در نجف از شرکای درس علاّمه حاج شیخ محمّد تقی بجنوردی بوده است.
فرزند میرزا ابوالقاسم، فاضل و واعظ کامل، در 10 رجب 1335 وفات یافته، در تخت فولاد [تکیة شهشهانی] مدفون گردید.
ص: 764
فرزند خلیل، معروف به بنان السلطنة بروجنی اصفهانی، شاعر و ادیب و فاضل متخلّص به «دبیر» بوده، در 1317 در بروجن متولد، و در شب جمعه رجب 1353 در اصفهان وفات یافته، در تکیة ملک در یکی از اطاق ها مدفون گردید.
در انجمن ادبی شیدا شرکت داشته، و پس از تعطیل شدن آن، به اذن مرحوم شیدا در منزل خود انجمن تأسیس نموده، و تقریباً مدت 7 سال در آنجا دایر بود.
ماده تاریخ وفاتش را مرحوم گلشن ایران پور گوید:
ز بهر سال وفاتش نوشت خامه گلشن *** به چرخ ادیب فرهمند پای زد چو مسیحا
آثار زیر از اوست:
1- مجلّة تحفة الادباء 2- روزنامة گیتی نما 3- رسالة جشن جغدها.
فرزند حاج داود حدیدی. عالم [جلیل] (1) اصلش از بغداد، و پدرش سنّی مذهب بوده، به اصفهان مسافرت نموده، و زنی از آنجا گرفته، فرزندش از او حاصل شده و به مذهب مادر گرویده.
در کاظمین و بغداد تحصیل نموده، مدّتی در سامرّا به درس میرزای
ص: 765
بزرگ شیرازی و آقا سیّد محمّد فشارکی اصفهانی حاضر شده، در زمان حیات استاد به اصرار جمعی از تجّار اصفهان و بستگان مادرش به اصفهان مهاجرت نموده، و به ترویج دین و نشر احکام پرداخته، و هم در این شهر وفات یافته است.
فرزند عبدالرضا. در کربلا متولد، و در بغداد تحصیل نموده، ساکن اصفهان بوده، و در این شهر تحصیلات خویش را به پایان رسانیده، عالم و شاعر و ادیب بوده.
از آثارش کتاب: العابدیّة، در نظم جعفریّه در نماز (از آثار محقق کرکی) است. (1)
در 6 شوّال 1071 متولد گردیده است. سال وفاتش به دست نیامد.
فرزند علی معروف به میرزا بابا بن حسین بن احمد بن محمّد شفیع اصفهانی معروف به آخوند شفیعا خوش ابرو.
عالم فاضل ادیب شاعر محقق جامع، (2) در حدود سال 1270 در محلات متولد گردیده، در قم و اصفهان و نجف تحصیل نموده، مدتها به درس حاج میرزا حبیب الله رشتی حاضر شده، پس از نیل به مقام اجتهاد
ص: 766
به اصفهان مهاجرت کرده و خواهر علاّمة فقیه حاج آقا منیرالدین بروجردی را به زوجیت گرفته، و در مدرسة صدر خارج درس می فرموده، و جمعی از افاضل طلاّب به درس او حاضر می شده اند.
سرانجام در روز جمعه 22 ذی الحجّه 1323 وفات یافته، در تخت فولاد حوالی قبر فاضل هندی مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- تسلیت نامه 2- حواشی بر رسائل (حواشی بر فرائد) 3- حواشی بر قوانین 4- دیوان اشعار عربی و فارسی 5- رساله در شرط ضمن العقد 6- رساله در مسافت سفر 7- رساله در قاعدة تأخیر 8- رساله در عدالت 9- رساله در سجده سهو 10- رساله در لباس مشکوک 11- رساله در بلوغ 12- رساله در نماز جماعت 13- رساله در قاعدة اشتغال 14- رساله در اصل برائت 15- رساله در قاعدة فحص 16- رساله در تعریف علم اصول 17- رساله در سهو در نماز 18- رساله در زیارت عاشورا 19- رساله در تطهیر به آب قلیل 20- رساله در قاعدة بیّنه 21- رساله در اصل تعارض 22- رساله در تیمّم 23- رساله در اصل لزوم عقد 24- شرح بر اصول کشف الغطاء 25- مغتنم الدرر، در سه جزء: 1- در تفسیر 2- در روایات 3- در متفرّقات؛ و غیره.
فرزند میرزا محمّد علی خوشنویس بن محمّد کریم.
ادیب فاضل و شاعر، جامع فضایل و کمالات صوری و معنوی، از
ص: 767
فرهنگیان اصفهان بود که با تأسیس مدرسة قدسیّه فرهنگ جدید را در این شهر پی ریزی نمود.
در شب 4 رمضان 1287 متولد، و در شب یکشنبه 5 صفر سال 1366 وفات یافته، در تکیة تویسرکانی مدفون گردید. (1)
از آثارش کتاب «تحفة الفاطمیّة» و کتاب «شرعیّات» جهت مدارس جدید به طبع رسیده.
مرحوم نیّر در ماده تاریخ وفاتش گوید:
لما فقدت ادیباً قل لرحلته *** عبدالحسین اتی فی جنّة القدس
پدرش از خطاطین معروف، و به خوشنویسی مشهور بوده، و حدود سال 1335 در کربلا وفات یافته است، و از او چهار پسر هنرمند، و سه دختر باقی ماند.
دامادهای او عبارتند از:
1- حاج شیخ محمّد باقر قزوینی
2- حاج شیخ محمّد باقر واثق
3- آقا میرزا محمّد حسن کاشانی
و اما پسران عبارتند از:
خطّاط نسخ نویس، متوفی جمادی الثانیة 1375 به سنّ 75 سالگی،
ص: 768
ماده تاریخ وفاتش را مرحوم نیّر گوید:
سال تاریخ وفات خال خود نیّر نگاشت *** شد به قدسی مسکن بوالقاسم قرآن نویس
فاضل و ادیب و خطّاط، از بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان، در 27 ذی قعدة 1367 وفات یافته.
ماده تاریخ وفاتش را مرحوم هور گوید:
شاهد قدس، روان حسن قدسی شد *** شد روانه حسن قدسی در عالم قدس
صاحب دیوان
خطّاط. فوت 1387.
همگی برادران و دامادها در تکیة تویسرکانی مدفون می باشند.
فرزند غلامرضا. ادیب نویسنده، و شاعر توانا در 1321 در شیراز متولد گردیده (1) و در ایران و هندوستان تحصیل نموده، ده سال در هند ساکن، و سپس به ایران مراجعت کرده و در اصفهان متوطّن شد.
سرانجام در شب جمعه نهم محرّم الحرام 1389 به عارضة سکته
ص: 769
وفات یافته، در جنب تکیة بابا رکن الدین مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- اخلاق ایرانیان باستان 2- اسرار جنگل 3- ایران و اهمیت آن 4- پرتوی از فلسفة ایرانیان باستان 5- تاریخ وقف 6- ترجمة دیوان عارف به انگلیسی 7- دیوان اشعار 8- روزنامه های دور نمای ایران در بمبئی به زبان انگلیسی، و روزنامه سپنتا در اصفهان؛ و غیره.
ماده تاریخ وفاتش را آقای عبدالکریم بصیر گوید:
بصیرا بگو از پی سال فوتش *** «سپنتای آگاه روشن روان کو»
حافظ ابو صالح عبدالرحمان بن سعید اصفهانی بغدادی، از بزرگان محدّثین به شمار می رود، (1) و از عبدالرحمان بن رستة اصفهانی و ابو مسعود رازی اخذ حدیث نموده، در جمادی الآخره سال 324 در بغداد از دنیا رفته است.
فرزند ملاّ ابراهیم. عالم فاضل، و فقیه کامل [؟]، از ائمه جماعت، در ماه محرّم سال 1317 در اصفهان وفات یافته، جنب فاضلان مدفون گردید.
ص: 770
فرزند ملاّ علی. عالم فاضل، و مجتهد فقیه اصولی، (1) در اصفهان در نجف اشرف تحصیل نموده، عمدة تحصیلاتی نزد شریف العلماء مازندرانی بوده، و پس از مراجعت به اصفهان مورد وثوق حاج سید اسدالله بید آبادی واقع شده، و در محل تولد خود ساکن، و حوزة درس و بحث داشته، و از آثارش علاوه بر کتب و رسائلی که در فقه و اصول نوشته مسجدی است بزرگ در محلة حکیم که فعلاً در کنار خیابان حکیم خاقانی قرار دارد.
کتاب «حقایق الاصول» در علم اصول ایشان در سال 1286 به طبع رسیده، و پس از این سال وفات یافته، جنازه حسب الوصیّة به نجف اشرف نقل شده، در ایوان طلای حضرت مدفون گردیده.
از او دو فرزند عالم باقیمانده:
1- حاج ملاّ محمّد باقر 2- حاج ملاّ محمّد
بیشتر اولاد اینان تاکنون در لباس اهل علم و روحانیت، و به فامیل های «تدیّن» و «فاضل» مشهور، و مورد وثوق علما و مردم نجف آباد می باشند، و ریاست علمی و روحانی آنجا را دارند.
علما و ائمة جماعت حائر حسینی، در حدود سال 1160 در کربلا وفات یافته.
کتب زیر از اوست:
1- شرح حدیث حقیقت 2- مفتاح اسرار حسینی؛ و غیره. (1)
مدرسة چهارباغ که به خطّ ثلث جلی و نستعلیق نوشته شده است از نوشته های اوست، و از سال 1104 شروع، و تا تاریخ 1123 می رسد.
در اواخر زمان صفویّه، اصفهان مرکز علم و هنر بوده، خطاطین معروفی در آن می زیسته اند، و آثاری از هر یک باقی مانده است، از آن جمله:
فرزند محمّد محسن خطّاط است که در بیشتر از مساجد اصفهان از نوشته های او آثاری موجود است، و از سال 1112 (مسجد جامع) شروع، به 1122 (مسجد علی قلی آقا) ختم می شود.
از مردم اصفهان، و از مفاخر هنری این سامان است. آثار او از سال 1090 (مسجد خان) شروع، و به 1100 (مسجد در باغ قلندرها) ختم می شود.
در مسجد خان به همین تاریخ کتیبه دیگری است به خطّ عباس مولوی که او نیز از خطاطین آن عصر بوده است.
خطّاط هنرمند که با محمّد صالح خطّاط اصفهانی در خدمت علی رضای تبریزی تربیت شده اند، و آثاری از او در اصفهان از 1038
ص: 773
(مسجد شاه) شروع، و به 1081 (درب امام) ختم می شود. بنابراین 42 سال استاد خط در اصفهان بوده، و او را امام الخطاطین لقب داده اند.
ادیب فاضل، و شاعر متخلّص به «شرب» مؤلف کتاب الطب. (1)
فرزند علی رضا بن عبدالحسین بن ابی طالب بن عبدالکریم بن یحیی بن محمّد شفیع بن محمّد رفیع بن فتح الله قزوینی حائری اصفهانی. (2)
اجدادش عموماً اهل فضل و کمال بوده، به طوری که مولی عبدالکریم مؤلف «نظم الغرر»؛ و محمّد یحیی مؤلف «ترجمان اللغة» در شرح قاموس مطبوع می باشد، در سال 1117 زنده بوده؛ و محمد شفیع نویسنده کتاب «متمّم ابواب الجنان» متوفّی در 1104؛ و محمّد رفیع مؤلف کتاب «ابواب الجنان» می باشد، و در سال 1089 وفات یافته است.
صاحب عنوان در 1291 در اصفهان متولد شده، و خدمت جمعی کثیر از فضلای این شهر همچون: حاج میرزا بدیع درب امامی، و آخوند کاشی، و حاج آقا منیر بروجردی، و آخوند گزی، و آقا نجفی، و آقا سید محمّد باقر درچه ای؛ و در همدان از سید عبدالمجید گرّوسی؛ و در نجف به درس جمعی از بزرگان حاضر شده؛ سپس به همدان مهاجرت
ص: 774
نموده، و تا آخر عمر در آنجا به ترویج دین و نشر احکام از راه تألیف و تصنیف و منبر و محراب پرداخته، سرانجام در اوایل شوّال 1383 در همدان وفات یافت.
تألیفات او بالغ بر هفتاد مجلد کتاب و رساله است، از آن جمله است: 1- ذریعة المعاد، در شرح نجاة العباد 2- رساله در غنا 3- رساله در درایه 4- رسالة خلافیّه بین شیخیّه و امامیّه 5- رسالة هدایه، در ردّ معتقدات صوفیّه 6- سلاسل الحدید فی عنق الفرید، در ردّ عبدالوهّاب فرید، در موضوع رجعت 7- قرآن و حجاب، مطبوع 8- دلایل امامت از اسلام و خلافت، مطبوع 9- الشهب الثاقبة.
امام جمعه [= جماعت مسجد امام زاده اسماعیل]، عالم فاضل، متوفی به سال 1319، قبرش نزدیک به لسان الارض. (1)
مشارالیه پدر دانشمند فقیه آقای سید محمّد تقی می باشد.
در اواخر قرن سیزدهم دو عالم جلیل بدین نام در اصفهان می زیسته اند:
ص: 775
امام مسجد پای گلدسته در دشت فرزند ملاّ علی محمّد، از اهالی لنگرود، در اصفهان تحصیل نموده، و در 12 ربیع الثانی 1320 وفات یافته، در قبر ستان سر قبر آقا مدفون شده، و پس از تغییر وضع قبرستان مزبور به تخت فولاد منتقل گردیده، در جنب آب انبار حاج محمّد حسین سمائیان در قسمت شرقی مدفون گردید.
فرزند محمّد کاظم. عالم فاضل محقق.
از شاگردان آقا میر سید محمّد شهشهانی و حاج سید اسدالله بید آبادی، و داماد حاج سید جعفر بید آبادی بوده، و در سال 1319 در مسافرت عتبات در نجف وفات یافته است. (1)
شیخ نور الدین عبدالصمد بن علی اصفهانی نطنزی، از مشایخ و اقطاب صوفیّه است.
از شیخ نجیب الدین علی بزغش خرقه پوشیده، و شیخ کمال الدین عبدالرزّاق کاشی متوفای سوم محرم 736 از او خرقه پوشیاده است.
شیخ نورالدین در نطنز ساکن بوده و خانقاه داشته، و آنجا در سال 699 وفات یافته، مقبرة او از آثار باستانی به شمار می رود، و کتیبة سر در خانقاه مورخ به سال 725 (705) می باشد.
ابن علی رضا حسینی لنجانی، از شاگردان میرزای قمی، و سید محمّد مجاهد کربلایی، و آقا سید علی طباطبائی صاحب ریاض (1) بوده، و خود عالمی جلیل، و فقیهی بارع بوده. کتب زیر از اوست:
1- تحفة الاصحاب، رسالة عملیّه به صورت سؤال و جواب،س و در آن از فتاوای میرزای قمی و آقا سید علی استاد خود نقل نموده.
2- ضیاء اللامع در شرح مختصر الشرایع. (2)
پس از سال 1231 [در هندوستان] وفات یافته است.
ص: 777
عالم فاضل جلیل، اوائل عمر، زمان میرزای قمی را درک نموده، در نجف خدمت صاحب جواهر رسیده، و ظاهراً تا اواخر قرن سیزدهم، و شاید اوایل قرن 14 حیات داشته و در نجف می زیسته است. (1)
ابن احمد، سید جلیل، عالم فاضل زاهد، از شاگردان آقا سیّد محمّد باقر درچه ای و آقا شیخ مرتضی ریزی بوده، و در 1354 وفات یافته، در بقعة تکیة مروم ریزی مدفون گردید.
ص: 778
فرزند محمّد حسین حسینی. عالم محقق جلیل، و مجتهد بارع. (1)
از شاگردان حاج ملاّ حسین علی تویسرکانی و آقا میر سید حسن مدرس بوده، و از استاد اول و آقا میرزا محمّد باقر صاحب روضات (هم درس و رفیق خود) اجازه داشته،و یکی از مشوّقین صاحب روضات در تألیف کتاب خویش بوده.
در تویسرکان متولد، و در 1266 به اصفهان مهاجرت نموده، و در 22 ربیع الثانی 1319 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیه ای مخصوص معروف به نام خود مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
او پای خود نهاد به جمع و چنین سرود *** افسوش افقه العلماء از جهان برفت
کتاب الجراب مانند کشکول، و جواهر المعارف از تألیفات اوست. (2)
فرزند ملاّ علی محمّد بن محمّد حسین اصفهانی.
ص: 779
ادیب فاضل ریاضی دان معروف، از مفاخر علمی و ادبی ایران، و به خصوص در ریاضیّات، شهرت و عنوان داشته، و سال ها در مدرسة دارالفنون تدریس می نموده. (1)
در ذی قعدة سال 1259 متولد، و در 14 جمادی الاولی سال 1326 وفات یافته، در طهران مدفون گردید.
کتب و رسائل زیادی نوشته و عموماً به طبع رسیده، از آن جمله است: 1- آسمان، در هیئت [استدلالی جدید] 2- اصول علم جغرافیا 3- اصول هندسه 4- بدایة الجبر 5- بدایة الحساب 6- بدایة النجوم 7- بدایة الهندسه 8- تطبیقیّه، در تطبیق سال های قمری و شمسی و میلادی 9- الرحلة الخوزیّة، در سفر نامة خوزستان 10- کفایة الحساب 11- کفایة الهندسه 12- المثلثات البسیطة 13- مثلثات مستقیمة الخطوط [14- قانون ناصری در هیئت استدلالی]؛ و غیره.
پدرش: ملاّ علی محمّد اصفهانی طهرانی معروف به جمشید ثانی، و به مناسبت سکونتش در اصفهان در محله نو به «محله نوی» معروف بوده. در 1215 در اصفهان متولد شده، و در این شهر تحصیل نموده، و چون شهرت علمیش جهان گیر شد، شاهزاده اعتضاد السلطنه وزیر علوم او را از اصفهان به طهران برده، و مورد توجّه و التفات قرار داده، و به
ص: 780
تدریس و تألیف کتب پرداخته، (1) تا در 17 ماه صفر 1293 در آن شهر وفات یافته و به خاک رت.
کتب زیر از اوست:
1- تکملة العیون، در مسائل جبر و هندسه شامل 20 مساله 2- رساله در بیان قاعدة کلی برای گشایش معادلات جبری در هر درجه ای 3- کتابی مبسوط در علم اعداد 4- رساله ای در جداول اعداد؛ و غیره.
وی اول کسی است از دانشمندان ایران که جدول لگاریتم را اختراع نمود، و شایسته بود که از تحقیقات علمیش به نفع مملکت استفاده شود.
وی را دو فرزند پسر بوده:
یکی: میرزا عبدالغفار خان سالف الترجمة.
و دیگری: میرزا عبدالوهّاب، منجم باشی مهد علیا، در 10 ربیع الاول 1250 متولد گردیده، و در 15 ربیع الثانی 1289 وفات یافته، و از ریاضی دانان معروف به شمار می رفت. (2) در دارالفنون تحصیل نموده، و در آنجا نیز سال ها تدریس می نمود.
از آثارش: 1- ترجمة کشف الآیات به زبان لاتین 2- نجوم القرآن فی اطراف الفرقان به طبع رسیده.
پسرش: میرزا محمود خان نیز در قشون وارد بوده، و درجة سرتیپ
ص: 781
اولی داشته، و سال ها تقویم استخراج نموده و چاپ کرده است، در 7 شعبان 1284 متولد، و در 26 صفر 1326 وفات یافته است.
اولاد و اعقاب مرحوم ملاّ علی محمّد عموماً اهل علم و دانش، به خصوص ریاضی و نجوم بوده، و در مملکت منشأ خدمات بوده اند.
مرحوم ابوالقاسم نجم، نوادة میرزا عبدالغفار خان، سال ها وکیل و وزیر بوده، و در طهران سکونت می نموده، و چندین سال تقویم استخراج نموده و به طبع رسانیده است.
مرحوم ملاّ علی محمّد را دختری بوده که زوجة شیخ عبدالجلیل [زین العابدین اصفهانی طبیب] بوده، و مادر میرزا علی خان ناصر الحکماء معروف به اعلم الممالک می باشاد.
در کوی تو قرب هر سگی بیش از ماست *** ما این همه استخوان شکستیم عبث
ابن میر معصوم عالم فاضل، و شیخ الاسلام اصفهان بوده، و در روز دوشنبه غرّة رمضان المبارک 1161 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
ابن ضیاء الدین محمّد بن محمّد صادق بن محمّد طاهر بن سید علی نوّاب بن سید علاء الدین خلیفه سلطان. عالم فاضل محقق. (2) جدّش سید محمّد صادق مجاز از علاّمة مجلسی بوده، و تاریخ اجازه 1092
ص: 783
می باشد. (1)
کتب زیر از صاحب عنوان است:
1- التبر المذاب، در مواعظ 2- جهان نما، در جغرافیای اصفهان 3- خلد برین، در مواعظ 4- خلوتخانه، ردّ صوفیّه، به فارسی 5- راز نشان، در ردّ جمیع فرق صوفیّه 6- تذییل تذکرة الشعراء 7- جوشن داود در ادعیه؛ و غیره.
ادیب الشریعة، عالم فاضل، و ادیب شاعر متخلص به «سودایی» معروف به حاج آخوند فرزند ملاّ عبدالرزّاق بن اسماعیل.
از شعرای معروف و فضلای مشهور اصفهان است. (2) در غرّة محّرم 1281 در قریة دستگرد خیار متولد گردیده، و نزد آقا میرزا محمّد باقر [چهار سوقی] و جمعی دیگر از علما (آقا نجفی مسجد شاهی، میرزا محمّد حسین نجفی) تحصیل نموده، و از استاد نامبرده به کسب اجازه مفتخر گردیده.
کتب و رسائل زیر از اوست:
1- اجمالی در احوالات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) 2- ترجمة الدرر، ترجمة کلمات قصار حضرت علی (علیه السلام) 3- خمسة طیّبه، مجموعة اشعار خود در مناقب و مرائی 4- دیوان قصاید و غزلیّات 5- دیوان غزلیّات و رباعیات 6- شمس و قهقهه، به جز خسرو و شیرین نظامی 7- ضیاء الابصار فی
ص: 784
احوال الاطهار 8- گلزار، نام قسمتی از اشعار اوست، و به طبع رسیده 9- ملتقط اللغة، و در آن 15 هزار لغت عربی به فارسی ترجمه شده است 10- منظومة انوار سهیلی، معروف ترین اثر اوست، و به همینجهت به ناظم السهیلی معروف بود، و نام فامیلی خود را «انواری» نهاد.
در 1352 وفات یافته، در قریة دستگرد مدفون گردید.
و از ایشان چندین فرزند فاضل و دانشمند به جای ماند، از آن جمله:
طبیب حاذق، و ادیب شاعر. (1) در جمادی الاولی سال 1309 متولد، و در شب 5 شنبه 9 رجب سال 1377 وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید.
وی در خدمت جمعی از دانشمندان معروف تحصیل کرده، از آن جمله است: مرحوم حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی، و صدر الاطباء، و میرزا محمود حافظ الصحّة، و آقا شیخ اسدالله حکیم قمیشه ای؛ و غیره.
مشارالیه از اطبّای مورد احترام قاطبة اهالی اصفهان، و به حذاقت و استادی معروف بود. در اواخر عمر همّت به طبع و نشر آثار پدر نموده و گلزار را به طبع رسانید.
دیگر از آثارش: 1- منظومة حفظ الصحّة 2- هفت دام مالک 3- دیوان اشعار است.
ص: 785
شاعر ادیب فاضل، متخلص به «لمعه» از خدمت گزاران صدّیق فرهنگ. در 1321 قمری در دستگرد متولد، و تحصیلات خویش را در مدارس قدیم و جدید این شهر به پایان رسانیده، مدتی به محراب و منبر سرگرم بوده، (1) سپس ترک نموده به خدمت فرهنگ اشتغال جسته، سال ها مدیریّت دبستان حسین آباد را داشت. در انجمن شعرا شرکت می کرد، و از آثارش: «نامه های دهقان» به چاپ رسیده. صاحب دیوان اشعار است.
در یکشنبه 14 محرّم 1385 وفات یافته، در تکیة شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.
3- حاج آقا علی، از فضلا و دانشمندان. در ذی العقده 1388 وفات یافته، جنب پدر مدفون شده.
فرزند ملاّ مهدی بن حاج محمّد بن حاج محمّد باقر بن ملاّ علی.
از اجلّة علما و فقها و مدرّسین، و از مجتهدین بزرگ، و مراجع در اصفهان بوده، در حدود سال 1260 متولد گردیده، در اصفهان خدمت میر محمّد صادق کتابفروش، و میرزا محمّد حسن نجفی؛ و در نجف در محضر حاج سید حسین ترک، و حاج میرزا حسین خلیلی تحصیل نموده، پس از مراجعت، در مدرسة نیم آورد ساکن، و به تدریس و تألیف
ص: 786
و ترویج اشتغال جسته، و در اثر حسن سلیقه و اخلاق پسندیده و صفات حمیده که در بین امثال و اقران خویش بدآنها ممتاز بوده، خواصّ و عوام را به خود جذب نموده، و مورد توجه قاطبة طبقات گردیده، و ریاست و شهرتی زاید الوصف به هم رسانیده، و تقریباً مدت ده سال آخر عمر، مرجع تمام مرافعات و حکومات شرعیّة اصفهان و توابع بوده، و چون محضر او از کلیّة پیرایه ها عاری و مبرّا بوده، و خود شخصاً به امور رسیدگی می فرموده، و ملاحظة هیچ کدام از دو طرف دعوا نمی نموده، و از رشوه و ارتشا به غایت دور بوده، و دعوت هر فقیری را از محلات بعیده بدون تحمیل کلفتی اجابت می فرموده، محبوب القلوب عموم واقع شده.
عالمی خوش بیان، و مجلس درس و مباحثه و مجالس خصوصی او مشحون از لطایف و ظرایف بوده، و شوخی های لطیف، و خوش صحبتی ها از او نقل می کنند.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- حاشیه بر طهارت شیخ 2- دیوان اشعار با تخلّص «مهدوی» 3- رساله ای در اصول دین 4- رساله ای در صیغ عقود 5- رسالة عملیّه 6- رساله در حجّیّت مظنه 7- رساله در شهرت 8- تذکرة القبور، که معروف ترین تألیفات ایشان است، و در آن شرح حال قریب یکصد نفر از دانشمندان و علما و عرفا و شعرای مدفون در شهر و توابع اصفهان را به طور خلاصه ذکر می کند، و کتاب کوچک و مفیدی است، و در سال 1328 در زمان حیات مؤلف به طبع رسیده، و از همان روزهای اوّل مورد
ص: 787
توجّه واقع شده، و جمعی از دانشمندان بر آن حواشی و تتمیم نوشته اند.
و نویسندة این کتاب، در سال 1369 برای مرتبة دوم آن را با ملحقات و اضافاتی که چندین برابر اصل کتاب بود به نام «رجال اصفهان» به طبع رسانیدم.
مرحوم گزی در شب 5 شنبه 13 ذی حجّة الحرام 1239 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید، و سپس مرحوم آقا سید محمّد باقر درچه ای را در جنب او دفن کرده، و مرحوم حاج محمّد حسین کازرونی جهت ایشان تکیه ای بنیان نهاده که در آن جمعی کثیر از علمای اخیار، و فضلا و تجّار مدفون شده اند.
مرحوم حاج ملاّ مهدی چنان که آخوند گزی دربارة او فرماید: در خیرخواهی و اصلاح امور شرعیّه و غیرها ممتاز بوده، قبرش در قبرستان قریة گز می باشد.
جدّ مادری مرحوم آخوند: ملاّ محمّد تقی نام داشته، و از علمای مقدّسین، و پیشوایان مردم برخوار، و از معاصرین حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام و حاجی کلباسی، و مقبول القول نزد آن دو و دیگران بوده، و در موطن خویش وفات یافته، تکیه ای دارد معروف به مقبره، و فرزندش: ملاّ محمّد باقر ابوالفقراء دایی مرحوم گزی صاحب عنوان است.
ص: 788
فرزند حاج محمّد جعفر. از تجّار محترم اصفهان، و در دیانت و تقوا و خدمت به علما و سادات، از افراد ممتاز به شمار می رفت.
وی در طول زندگانی خود منشأ خدمات عمده، از تأسیس شرکت اسلامیه، و بنیان کارخانة وطن، و ساختمان مساجد و تعمیرات آنها شده، و بدین جهان در این کتاب نامی از او برده شد.
در 3 محرّم سال 1351 وفات یافته، در بقعه مدفون شده، و سپس در سال 1363 به نجف منتقل گردیده، در یکی از حجرات صحن مقّدس مدفون گردید.
از منبریان معروف، و روضه خوانان مشهور اصفهان بوده، و در شدّت مرض نیز ترک ذکر مصیبت ننموده، در روز 7 محرم سال 1293 وفات یافته، در بقعة تکیه آباده ای مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را پرتو شاعر گوید:
از پی تاریخ آن پرتو سرود *** یا حسینی گفت پس دم در کشید
فرزندش: مرحوم میرزا محمود صدر المحدثین از منبریان معروف اصفهان بوده که در نقل مطالب و ذکر مصائب سلیقه ای مخصوص داشت، و به حسن صوت و لحن زیبا شهرت داشته، و به همین علل در عداد روضه خوانان طراز اوّل به شمار می رفته، در 23 رجب 1332 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
احمد افمزای و گو به تاریخش *** مرد صدر المحدّثین محمود
فرزند ایشان: مرحوم میرزا عبدالحسین صدر المحدّثین، از وعّاظ معروف اصفهان بلکه ایران به شمار می رفت. در حدود سال 1310 در اصفهان متولد گردیده، و در نزد جمعی از فضلای این شهر تحصیل نموده، به طهران رفته، آنجا نیز چندین سال به تحصیلات جدید و قدیم
ص: 791
پرداخته، و به ترویج دین پرداخته، در نهضت تجدّد خواهی و دگرگونی وضع قدیم به صورت تمدّن جدید، و تشکیل شرکت ها و تأسیس کارخانجات، در اصفهان و سایر شهرهای ایران، مردم را با بیانات شافیه و سحر کلام خویش مشغول می داشت.
در اواخر عمر، سودا بر مزاج ایشان غلبه یافته، در حدود سال 1367 در شیراز خود را در چاه انداخته، وفات یافت.
ابن محمّد حسن، فاضل ادیب شاعر، معروف به وثوق العلماء، و مشهور به ملک النجاة، ساکن مدرسة عبدالله خان در طهران بوده، از فضلای معروف زمان خود به شمار می رفته، و مجلس او مجمع فضلا و دانشمندان بوده است.
کتب زیر از اوست:
1- عقاید المؤمنین، در اصول دین.
2- منظومة العقاید، هر دو در سال 1324 به طبع رسیده است. (1)
قبر خواجوئی در تخت فولاد.
ماده تاریخ وفاتش را صهبا گوید:
از جهان رفت آه عبدالله *** زان در اخلاق و فضل کامل حیف
کلک صهبا نوشت تاریخش *** حیف زان زبدة افاضل حیف
* ملاّ عبدالله بن ملاّ حسین اصفهانی، عالم فاضل جلیل، از زمرة علمای حاضر در مجلس نادر شاه و جلسة اتّحاد عامّه و خاصّه بوده، (1) و در سال 1184 وفات یافته، قبرش نزدیک قبر خواجوئی. (2)
فرزند سید حسین بحرانی نجفی. اصل او از بحرین است، اسلافش به اصفهان مهاجرت نموده و در این شهر ساکن بوده اند. (3)
مشارالیه از علمای اجلاّء، و اهل فضل و صلاح بوده، و در جسر کوفه ساکن، و وکیل حاج میرزا حسین خلیلی بوده، و در 1327 وفات یافته، جنازه سر دست به نجف منتقل گردیده.
ص: 793
فرزندش: سیّد احمد نیز عالم جلیل، و ساکن کوفه بوده، و در مسجد پدر امامت می نموده، و در روز 3 شنبه 30 ربیع الاوّل 1383 وفات یافته، جنازه به نجف منتقل شده، در آنجا دفن گردید.
خواهر زادة صاحب عنوان: میرزا حسین قاری فرزند شیخ محمّد علی بن محمّد امین نجف آبادی است که ساکن نجف بوده، و پدرش از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بوده، و حدود سال 1298 وفات یافته است.
* مولی عبدالله بن حسین یزدی اصفهانی متوفی به سال 1021، مؤلف شرح الفیّة شهید. (1)
فرزند حاج محمّد رحیم، عالم فاضل مصنّف، از اکابر فقها و دانشمندان قرن دوازدهم در اصفهان است.
در ربیع الاول سال 1191 وفات یافته، در تکیة مجلسی جنب مسجد جامع مدفون گردید. (2)
ص: 794
فرزند حاج محمّد رحیم کبیر بن میر مرتضی بن میر محمّد اشرف.
عالم فاضل، در چهارشنبه 10 صفر 1165 متولد، و در 22 محرّم 1243 وفات یافته، در مقبرة خوزان سده مدفون گردید. (1)
کتب زیر از اوست:
1- انیس المحتاجین، در علوم غریبه 2- ترصیع الاسماء 3- کتابی در رجال.
مشارالیه از شاگردان وحید بهبهانی و میرزای قمی بوده، و به سید حجّة الاسلام و حاجی کلباسی اختصاص داشته، در سدة امامت داشته، و بیشتر مواقع در شهر ساکن بوده است.
از مشاهیر خطّاطان قرن دوازدهم و سیزدهم هجری است. بیشتر از یکصد قرآن غیر از کتب ادعیه و زیارات به خطّ زیبای خود نوشته و تا سال 1235 حیات داشته است. (2)
فرزند علی بن محمّد بن قدیر. در اصفهان متولد، و در نجف در خدمت جمعی از افاضل تحصیل نموده، و اخیراً به درس حاج میرزا حبیب الله رشتی حاضر شده، و سال ها در محضر او تلمّذ فرموده، و به
ص: 795
ایشان اختصاص یافته، (1) و مقرّر درس ایشان بوده، و پس از فوت استاد حوزة درس داشته، و د ر مسجد هندی تدریس می نموده، و جمعی از افاضل به درس او حاضر می شده اند.
در سال 1317 وفات یافته، در نجف مدفون گردید.
پدرانش عموماً اهل علم و فضل بوده، و اخیراً اولاد ملاّ قدیر (جدّ مشارالیه) که در بین آنها علما و صلحا می باشند نام فامیل خود را «قدیری» نهاده اند.
صاحب عنوان کتب و رسائلی تألیف نموده، و تقریرات اساتید خود را به رشتة تحریر در آورده است.
فرزند محمّد بن محمود. شیخ عارف، و صوفی زاهد، در 716 وفات یافته، قبرش در مقبرة معروف به مناز جنبان اصفهان است؛ شرح حال او مانند بسیاری دیگر از عرفا و دانشمندان مجهول است. (2)
مقبره او جزو آثار باستانی اصفهان است و مناره های او و حرکت کردن یکی از آنها به حرکت دادن دیگری مشهور است، و علت آن را دانشمند بزروار جناب آقای معزّ الدین مهدوی که از فضلای معروف و نویسندگان نامدار می باشند در رساله ای به نام «منار جنبان اصفهان» تشریح نموده اند.
ص: 796
فرزند محمّد هادی. عالم فاضل، و ادیب زاهد شاعر متخلّص به «محزون»، از احفاد شاه عباس ثانی صفوی بوده، (1) در 1171 وفات یافته، قبرش در قبرستان آب بخشان بوده است.
* سید عبدالله بن یحیی حسینی کربلایی اصفهانی، عالم فاضل، و ادیب و شاعر بوده، در 1126 وفات یافته، (2) در تخت فولاد نزدیک مسجد مصلّی مدفون شده است. [قبلاً ذکر شد.]
فرزند محمّد حسن کاظمینی، معروف به عباس آبادی. عالم فاضل، از شاگردان شیخ احمد احسائی و پیروان او بوده، (3) و در کتب خویش طعن زیاد به مخالففین شیخیّه دارد.
کتب زیر از آثار اوست:
1- الحجّة البالغة 2- رساله در حجّیّت مظنّه (عنوان هفتم کتاب الحجة البالغه است) 3- رساله در بداء، در 1277 تألیف شده 4- نجاة الدارین (عنوان پنجم الحجة البالغه است).
وفاتش پس از ا1277 می باشد.
ص: 797
قدوة مستعدّان روزگار، خطّ نسخ و شکسته را خوب می نوشته، (1) شعر را به حلاوت می گفته. چندین سال قبل از تألیف تذکرة حزین به کهولت وفات یافته. از اشعار اوست:
عجز من و غرور تو شد آشنا به هم *** رسم نوی است الفت شاه و گدا به هم
فرزند میر محمّد مهدی، مانند عموم خاندان خود عالم و فاضل بوده، و در 1151 وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون شده است. (2)
سید عبدالوهّاب معین الاطبّاء اردستانی
از پزشکان معروف، و به حذاقت مشهور بود. در 1356 وفات یافته، نزدیک فاضلان در تخت فولاد مدفون گردید. (3)
عالم زاهد، از شاگردان آقا سید محمّد باقر درچه ای و حاج سید مهدی نحوی بوده، در 10 رجب 1338 وفات یافته، در جنب قبر استاد خود جهانگیر خان مدفون شد.
ص: 798
فرزند سید احمد، عالم فاضل جلیل. پدرش از اهل علم و صلاح بوده، و برادرش سید محمّد صادق در قریة دولت آباد ساکن، و به ترویج دین مشغول بوده، و در سال 1345 وفات یافته.
پس از آن صاحب عنوان بنا به تقاضای اهل محل بدانجا رفته، و به ارشاد و هدایت مردم پرداخته، (1) در 1374 وفات یافته، در مقبرة امام زاداه نرمی مدفون گردید، و تألیفاتی دارد.
فرزند محمّد امین حسینی فاضل ادیب، مؤلف کتاب «بحر الجواهر» در سیاق که مکرّر به چاپ رسیده، و مؤلف آن تا سال 1253 زنده بوده است.
فرزند حاج محمّد حسین بن حاج محمّد علی اردکانی.
شاعر ادیب فاضل، در 1296 اردکان متولد گردید، و در اصفهان نشو و نما کرده، (2) و هم در این شهر تحصیلات خویش را نزد اساتید به پایان رسانیده، مخصوصاً خطّ را نزد میرزا عبدالرحیم افسر مشق نموده.
ص: 799
مدتی در دستگاه ظلّ السلطان وارد بوده، چندین سال معاونت ادارة اوقاف را داشته، استعفا نموده و تا آخر عمر به نشر روزنامة اختر مسعود مشغول بود. گاهی خود شخصاً روزنامه می نوشت، و گاهی روزنامة او را دیگران منتشر می نمودند.
سرانجام در 27 رجب سال 1356 وفات یافته، در تکیة صاحب روضات مدفون گردید.
کتب و رسائل زیر از اوست:
1- آلمان نامه 2- بهرام نامه 3- جنگ بین الملل 4- دلکش و پریوش 5- دیوان اشعار، قریب شصت هزار بیت 6- روزنامة اختر مسعودس 7- سفر پنج روزه 8- عقل و جنون، مطبوع 9- مناظرة الکل و تریاک 10- مناظرة مرگ و زندگانی 11- منتخبات اشعار، که در بمبئی به طبع رسیده 12- مشروطه نامه 13- تخجیر نامه 14- نظم انوار سهیلی؛ و غیره.
مرحوم گلشن ایران پور در فضل و ادب و شعر و هنر کم نظیر، و در ملکات نفسانی بی نظیر بود، و بدون اولاد از دنیا رف.
متخلص به «نشاط» فرزند میرزا محمّد رحیم کلانتر، شاعر ادیب حکیم عارف فاضل نویسندة مقتدر، در 1175 در اصفهان متولد، و در 2 شنبه 5 ذی الحجّه سال 1244 در طهران به مرض سل وفات یافته است.
ص: 800
منصف قاجار در تاریخش گوید:
«از قلب جهان نشاط رفته».
از بزرگان ادبا و شعرا، و از سر آمدان رجال سیاست، و امرای دولت فتح علی شاه بوده، دارای قریحه و استعداد سرشار، و در حکمت و ریاضی و علوم ادبی عدیم المثال بوده، شاعری نیک محضر، و عارفی خوش مشرب، و حکیمی نکته سنج بوده، اقسام خطوط را نیکو می نوشته، به خصوص در خط شکسته مقام استادی داشته.
وی در نهضت ادبی ایران سهم به سزایی دارد. در نظم و نثر به شیوة قدما استاد است، در قصیداه و غزل توانا، و در نظم و نثر به عربی و فارسی قادر بوده.
کتب زیر از آثار اوست:
1- دیوان اشعار 2- گنجینه، که مجموعة آثار نظم و نثر اوست، و در پنج درج می باشد 3- ساقی نامه 4- کتابی به سبک گلستان 5- منشآت و مراسلات و مناجات او که به سبک نوشته های درباری است؛ قسمتی مطبوع، و قسمتی در بایگانی (1) وزارت خارجه بعضی کشورها موجود است.
از اشعار اوست:
در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد *** طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد
ص: 801
فرزند میرزا محمّد منجّم، منشی اول، ادیب فاضل شاعر متخلص به «شکوه» از خاندان علم و ادب، و از کارگزاران دستگاه ظلّ السلطان بوده، در 4 ربیع الثانی 1330 وفات یافته، در صحن تکیة تویسرکانی مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
میر ادیب، منشی نثر، اوستاد نظم *** عبدالوهاب کز همه خوبان نشان گرفت
چون رفت از این سرای برون، عقل دوربین *** از سال فوت او خبر از این و آن گرفت
بیرون یکی شد از پی تاریخ فوت و گفت *** عبدالوهاب جای بقصر جنان گرفت
فرزند سیّد هاشم، (1) فاضل ادیب شاعر متخلّص به «مرشد» از شعرای معروف، و فضلای مشهور اصفهان بوده، در 17 صفر 1343 وفات یافته، در یکی از اطاق های تکیة ملک مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
سال تاریخ فوت پرسیدم *** از مقیمان روضة رضوان
باغبان سر برون نمود و بگفت *** مستشار آمده مقیم جنان
ص: 802
و در این اطاق است قبر مرحوم مرتضی مستشار، فرزند صاحب عنوان. او نیز ادیب و شاعر، و مردی نیکوکار بود. دارای سجایای اخلاقی و ملکات فاضله می نمود.
در ماه صفر سال 1323 متولد، و در 5 شنبه 2 شعبان 1380 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید. (1)
ماده تاریخ وفاتش این است:
سال فوتش کجا ز من پرسید *** گفتمش (مرد مستشار عزیز)
از اشعار اوست:
با نامدگان اگر خبر بسپارند *** کاین عالمیان ز غم چه بر سر دارند
از پشت پدر یکان یکان بگریزند *** پا از شکم مام برون نگذارند
احمد بن عبدالصمد بن عبدالله، نویسندة ادیب فاضل.
پدرش از مراغه به اصفهان آمده، و عرفان در 5 شنبه 15 شعبان 1311 در این شهر متولد گردیده، در مدارس اصفهان تحصیل نموده، و خصوصاً ادبیات و زبان انگلیسی را خوب آموخته، (2) و از سال 1341 به نوشتن مجلّة «عرفان» و سپس روزنامة «عرفان» همّت گماشته، و تا
ص: 803
آخرین روزهای حیات آن را انتشار داده، و به مناسبت نام روزنامه، نام فامیلی خود را نیز عرفان گذارده، و بدین نام شهرت یافت.
مرحوم عرفان علاوه بر روزنامه نگاری سال ها در دبیرستان های اصفهان ادبیات فارسی تدریس می نمود، و از دبیران دانشمند فرهنگ اصفهان به شمار می رفت.
سرانجام در شب 5 شنبه 22 ماه صفر 1371 به عارضة سکته وفات یافته، در تکیة جهانگیر خان مدفون گردید.
مرحوم آقا سیّد علی بدیع زادة هور در تاریخ وفاتش گوید:
هزار رحمت حق بر روان احمد عرفان *** ز ما درود و تحی_ به جان احمد عرفان
نوشت خامة هور از برای سال وفاتش *** به سوی قریب کند رو روان احمد عرفان
علاء الدین محمّد بن ابوتراب بن ابوالمعالی.
فقیه حکیم فیلسوف زاهد عابد ادیب فاضل، از حکمای معروف، و فضلای مشهور عهد صفوی است. (1) تمام عمر شریف خود را به افاده و استفاده گذرانیده، دارای اخلاق فاضله و ملکات کامله بوده، دو مرتبه منصب صدارت بدو پیشنهاد شد و قبولش نیامد.
ص: 804
وی را تألیفات چندی است، از آن جمله است:
1- بهجة الحدائق، در شرح نهج البلاغه، مختصر 2- ترتیب مشیخة من لا یحضر.
3- حدایق الحقایق، شرح کبیر بر نهج البلاغه در سه مجلد، ناقص، و این کتلاب دلیل تبحّر و استادی مؤلف بزرگوار آنست.
4- روضة العرفا، یا شرح اسماء الحسنی، از معروف ترین تألیفات ایشان، مطبوع [به نام کاشف الاسماء] 5- شرح خطبه همّام 6- شرح اربعین حدیثاً * شرح خطبه شقشقیه 7- منهج الیقین، شرح رسالة اهوازیة حضرت صادق (علیه السلام) به اصحاب خود؛ و غیره.
مشارالیه برادر زن علاّمة مجلسی می باشد.
فوت صاحب عنوان در 27 شوّال 1100 هجری روی داده. قبرش ظاهراً در بقعة علاّمة مجلسی جنب مسجد جامع اصفهان، و یا در مقبرة مقابل مسجد مصری می باشد.
ماده تاریخ وفاتش را تأثیر گوید:
از این سرای ادنی سوی بهشت اعلی *** عالی مقام تقوا میرزا علاء دین شد
تاریخ رحلتش را از دل سؤال کردم *** تنها نه دل غمین شد تاریخ هم غمین شد
فایده: ذیلاً به نام چند نفر از سادات گلستانه از فضلای اصفهان اشاره می شود:
نایب الصدارة و قاضی اصفهان در عهد
ص: 805
سلاطین صفویّه بوده. (1)
ملا عصری تبریزی در باب گندم تبارزه این رباعی مستزاد را درباره او گفته است:
از دولت شاه ابوتراب قاضی *** آن بحر علوم
مستقبل ما رشگ برد بر ماضی *** از طالع شوم
هر سال سری دویست من گندم بود *** از دولت شاه
صد سر شده امسال به یک من راضی *** آن هم معدوم
از فضلای قرن دوازدهم هجری در اصفهان (2) بوده، و تا سال 1156 حیات داشته است.
ابن سیّد علاءالدین، سیّد حسیب نسیب جلیل، از تلامذة علاّمة مجلسی، (3) و از مشایخ اجازة حاج [محمّدبن] محمّد زمان کاشانی است.
از شاگردان و مجازین از ملاّ محمّد تقی مجلسی (4) بوده، و تاریخ اجازه 1062 می باشد.
از فضلای قرن سیزدهم، در دستگاه زندیّه صاحب جاه و مقام بوده، و
ص: 806
منصب استیفای اصفهان را داشته.
قبرش در قبرستان شیر سبز در کوچة باغ سهیل واقع بود که در این اواخر، مقبره به صورت مسجد در آمده.
فرزند محمّد بن حیدر بن اسماعیل، از بزرگان سلسلة گلستانه بوده، در اصفهان محترم و معزّز می زیسته، و در ربیع الاول سال 779 در اصفهان وفات یافته است. (1)
پدرش نیز از اجلاّء و بزرگان سادات بوده، و در اصفهان ریاست علمی و روحانی داشته است.
فرزند محمّد ابراهیم. ادیب فاضل، (2) از خطّاطین مشهور است که در انواع خطوط، بالاخص نستعلیق و شکسته مهارت داشته، و آن را به شیوة درویش عبدالمجید می نوشته.
در 1274 متولد، و در 1319 ضمن عمل جرّاحی وفات یافته، در قم مدفون گردید.
ص: 807
فرزند محمّد باقر بن حسین بن سیّد علاءالدین.
فاضل ادیب، در اواخر قرن سیزدهم هجری در اصفهان محترم و معزّز می زیسته، و منصب استیفاء داشته و در سال 1290 مسجد صفا واقع در محلّة شهشهان را بنا نموده، و اثر خیری از خود به یادگار نهاده.
کتیبة مسجد به خطّ محمّد تقی بن محمّد ابراهیم خطّاط اصفهانی است.
ماده تاریخ بنا این است:
بنا شد چو این مسجد با صفا *** به عون خداوند رکن و حطیم
ز پرتو به تاریخ آن شد سؤال *** بگفتا «لساعیه فوز عظیم»
فرزند حاج میر سیّد علی بن میرزا محمّد علی خان سابق الذکر.
ادیب فاضل مورخ، در شب یک شنبه 6 صفر سال 1300 متولد، و در ذی حجّة 1369 وفات یافته، (1) در تکیة میر سیّد محمّد شهشهانی مدفون گردید. [مدفن او در تکیة ملک واقع است].
کتب چندی تألیف فرموده، از آن جمله است:
1- سفر نامه کربلا 2- فضائل العجم؛ و غیره.
ابن سید محمود. فاضل ادیب خطّاط معروف به علوم، از خطّاطین
ص: 808
معروف، که نستعلیق را در نهایت استادی می نوشت. در جوانی (شوّال سال 1351) وفات یافته، در تکیة جهانگیر خان مدفون گردید.
11- سید مهدی فرزند جعفر بن محمّد تقی بن کمال الدین محمّد بن میرزا علاءالدین. از اسباط میرداماد بوده، (1) و ظاهراً پدرش میرزا جعفر سابق الذکر باشد.
محمّد بن محمّد بن محمّد، از علمای عالی قدر و متنفّذ اصفهان بوده، و در سال 850 به دستور شاهرخ در ساوه شهید گردیده، جنازه به اصفهان منتقل شده، در بقعة مخصوص در محلّة شهشهان مدفون گردید.
این محلّه قبلاً به محلّة حسینیان معروف بوده، و پس از این تاریخ به نام شهشهان شهرت یافته است.
شرح شهادت او در تواریخ مسطور است، (2) و تاریخچة بنای گنبد نیز در کتاب نفیس گنجینة آثار تاریخی اصفهان مذکور است، طالبین رجوع فرمایند.
در سال 1317 در قریة حبیب آباد برخوار اصفهان متولد گردید، در اصفهان و طهران تحصیل نمود، از اطبّای حاذق به شمار می رفت. در شب 11 جمادی الاولی سال 1373 در طهران وفات یافته.
ص: 809
کتب زیر از اوست:
1- ازدواج و حفظ الصحّة 2- وبائیّه، که آن را به اتفاق دکتر رضا بصیر فرزند حاج میرزا ابوالحسن طبیب اصفهانی نوشته است.
از وزرای سلطان محمود بن محمّد بن ملکشاه سلجوقی است. (1) ابتدا عامل سمیرم بوده، و سپس مشرف دیوان سلطان محمّد شده، و کد خدای حرم سرای سلطان گردیده، سپس به وزارت محمود بن محمّد بن ملکشاه رسیده، به غایت صاحب تمکین و با همّت بوده، لکن ظلم به افراط می کرده، به دست اسماعیلیّه در چار بازار بغداد به ضرب کارد از پا در آمد.
فرزند حاج ملاّ محمّد باقر. عالم فاضل، محقّق جلیل.
در حدود 1265 متولد، و در اصفهان و نجف تحصیل نموده، از مجتهدین بارع، و محققین کامل بوده.
کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- بحر الجواهر، در شرح جواهر الکلام 2- تبصرة المتهجّدین، در سال 1323 در اصفهان به چاپ رسیده، و فهرست تألیفات مأخوذ از آنجاست 3- تفسیر قرآن، در چندین مجلّد 4- رساله در آداب و اعمال
ص: 810
شب، از واجب و مستحب، به پیوست کتاب تبصره به چاپ رسیده است 5- شرح ریاض 6- شرح بر کتاب نکاح؛ و غیره.
صاحب عنوان سال ها در اصفهان در مدرسة الماسیّه ساکن و به تدریس فقه و اصول مشغول بوده، و ظاهراً در اواخر عمر به موطن خویش مراجعت نموده، و حدود سال 1330 در آنجا وفات یافته است.
فرزند سید حسین بن حاج میر سید محمّد بن محمّد بن حسین بن عزیز بن عظیم بن نصیر بن حکیم مؤمن بن محمّد زمان حسینی تنکابنی اصفهانی.
علاّمة فقیه زاهد متکلّم، از بزرگان علما و محققین، و اجلّة فقها و متکلّمین، و از مراجع تقلید و فتوا در اصفهان به شمار می رفت. (1)
در بین علمای متأخرّین هیچ کدام به جامعیّت ایشان، و خصوصاً احاطه در علم کلام به مقام ایشان نمی رسد.
در حدود 1275 در نجف آباد متولد، و از سنّ حدود بیست سالگی به تحصیل علم رغبت نموده، در نزد پدر خود مقدّمات علوم را آموخته، به اصفهان مهاجرت، و سپس به نجف اشرف رفته، نزد علمای معروف آن سامان مانند: میرزا محمّد تقی شیرازی، و حاج شیخ زین العابدین مازندرانی، و آقا سید محمّد فشارکی، و آقا سید محمّد کاظم یزدی، و
ص: 811
آخوند خراسانی، و بالاخص آقا شیخ هادی طهرانی تحصیل نموده، (1) در قضایای مشروطیّت به ایران آمده، و در موقع جنگ بین الملل اول و استبداد صغیر رنج ها کشیده، و مجبوراً مدتی در بختیاری و اطراف متواری می زیسته، سپس در اصفهان ساکن شده، و در مدرسة صدر و مدرسة جدّه بزرگ درس خارج می فرمود، و جماعتی کثیر از افاضل طلاّب از محضر ایشان مستفیذ می شدند. (2)
در مجالس وعظ و خطابه منبر می رفت، و با بیانات علمی خود حاضرین را سرگرم می فرمود، و در زهد و تقوا و اعراض از مردم دنیا و عدم توجه به اغنیا بی نظیر بود.
در صبح جمعه 13 ماه صفر 1362 وفات یافته، با تشییع عظیم در تخت فولاد در بقعة تکیة تویسرکانی مدفون گردید.
کتب و رسائلی تألیف نموده که از آن جمله است: حواشی بر [حواشی آقا ضیاء الدین عراقی بر] کفایة استادش.
ابن محمّد بن ازهر اصفهانی. هجویری در «کشف المحجوب» گوید: ابوالحسن علی بن سهل نصر آبادی اصفهانی، عالم عارف زاهد، از
ص: 812
قدمای مشایخ اصفهان. جماعتی کثیر از علما و عرفا در حدیث و عرفان نزد او تلّمذ نموده، که از آن جمله است: سلیمان بن احمد طبرانی، و قشیری، و ممشاد دینوری، و ابوبکر محمّد بن عبدالله طبرانی؛ و خود نزد جمعی کثیر در تصوّف و حدیث تلمّذ نموده که از آن جمله است: احمد بن مهدی، و جنید بغدادی، و ابو عبدالله محمّد بن یوسف بن معدان بنّاء اصفهانی، و یونس بن حبیب؛ و غیره.
در عموم کتب تذکره نامش به عظمت برده شده است.
در سال 280 وفات یافته (در «اخبار اصفهان» فوتش را 307 می نویسد) در قبرستان طوقچی مدفون گردید، و از حین فوت تاکنون قبرش مورد توجّه عبّاد و زهّاد بوده؛ در رحلة ابن بطوطه و کشکول شیخ بهائی راجع به مزار او مطالبی است، طالبین مراجعه نمایند.
مقبرة او قدیم دارای دستگاه بوده، و فعلاً از آن اطاقی بیش باقی نمانده، در سال های اخیر یکی از مشایخ خاکساریّه آنجا را خانقاه خود ساخته، و بساط ارشاد [!] گسترده است.
سهل بن علی بن سهل اصفهانی از عرفا و صوفیّه است. (1) ابونصر سراج در «لمع» از قول او گوید: حرام است اصحاب ما را فقرا بنامند، زیرا آنها غنی ترین خلق خدایند.
شیخ ابو عبدالله محمّد بن علی بن سهل اصفهانی عارف (2) در ه9ارم
ص: 813
فارس بوده، و مزارش تاکنون باقی است. سال های اخیر هادی فسایی عارف متخلّص به «بیدل» مؤلف «تذکرة العارفین» مقبرة او را بر روی شالودة قدیم تجدید بنا نموده است.
فرزند عبدالباقی نوّاب اصفهانی، از میرزاهای چهار سو شیرازیها.
فاضل و ادیب بوده، و در دستگاه ظلّ السلطان اهمیّتی داشته، در شب 17 جمادی الثانیه سال 1309 به شرحی که مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان و ری در وقایع سال مزبور می نویسد مسموماً فوت شده است.
از آثارش کتاب «احسن التواریخ» در ترجمة تاریخ آل عثمان تألیف محمّد فرید بیک؛ و هدیّة رمضان، ترجمه از کتاب امیر ارسلان مصری به طبع رسیده است.
در شب فوت او سه نفر دیگر: 1- میرزا حبیب الله مشیر انصاری 2- حاج میرزا حسنم شیخ الاسلام 3- میرزا محمّد خان امین الدوله نیز مسموماً وفات یافتند.
(یا محمّد) بن علی امیران حسینی، از فضلای قرن نهم هجری است. در بدخشان ساکن بوده، و در سال 879 کتاب معروف خود را به نام «دانشنامة جهان» در حکمت طبیعی در ضمن ده فصل، و خاتمه در
ص: 814
تشریح، به نام سلطان محمود بن ابو سعید بهادر خان بن میران شاه بن امیر تیمور گورکانی تألیف نموده است. (1)
فرزند سید عبدالکریم بن علی بن محمّد بن عبدالکریم بن سیّد مراد طباطبائی اصفهانی.
عالم فاضل محقق، امام مسجد در کوشک، در اصفهان متولد گردیده، و هم در این شهر و نجف تحصیل نموده، و مرجع امورات شرعیّه، و پشت و پناه مردم بوده. (2)
از شاگردان حاج ملاّ اسدالله بروجردی، و حاجی آباده ای، و آقا محمّد مهدی کلباسی، و حاج سید اسدالله بید آبادی بوده.
در شب 5 شنبه 10 ربیع الاوّل سال 1306 وفات یافته، در بقعة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.
1- کتابی در اصول فقه 2- شرح هدایه شیخ حرّ عاملی از تألیفات اوست که به طبع نرسیده است.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
رحمت حق از پی تاریخ گفت *** انّ لدینا لَعلیٌّ عظیم
ص: 815
فرزند حاج علی اکبر بن حاج قاسم. عالم فاضل زاهد عابد، ادیب کامل، و طبیب ماهر، از نوادر زمان، و مفاخر علمی و عملی اصفهان به شمار می رفت. در زهد و تقوا وحید و یگانه بود.
در شعبان 1294 متولد، و در نزد جمعی کثیر از فضلاء تحصیل نمود که از آن جمله است: شیخ عبدالحسین محلاتی، و حاج آقا حسین بروجردی (در موقع تحصیل در اصفهان) و آقا سیّد محمّد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی؛ و در نجف از محضر: شیخ الشریعة اصفهانی، و آقا سید محمّد کاظم یزدی، و آخوند خراسانی و غیره استفاده برده، پس از مراجعت به اصفهان سال ها به شغل تجارت مشغول بوده، سپس مدتی طبابت می فرموده، پس از آن ترک تجارت و طب گفته، جهت ارشاد و هدایت مردم منبر رفته، به مداوای روحی مردم پرداخته.
واعظی بود شیرین بیان، و متکلّمی فصیح اللسان، منابرش شامل مواعظ شافیه، و نصایح کافیه، از حدیث و اخبار و تفسیر و تاریخ بود.
در مدرسة صدر ادبیات و نهج البلاغه و تفسیر می فرمود، و عده ای از طلاّب از محضرش مستفیذ می شدند.
در شب 24 جمادی الاولی سال 1375 وفات یافته، جنازه با احترامات لازم به قم منتقل گردیده، و در مقببرة شیخان مدفون گردید.
از آثارش تصحیح و مقابلة قسمتی از تفسیر «تبیان» شیخ طوسی است که به طبع رسیده است.
پدرش از تجّار و فضلا بوده و در نجف نزد مولی محمّد حسین
ص: 816
کاظمینی تحصیل نموده، و کتابی در شرح چهل حدیث در فضیلت صلوات بر پیغمبر (1) و آل او (علیهم السلام) نوشته، و در سال 135 در آنجا وفات یافته است.
1- ترجمة [شرح] اشارات خواجة طوسی 2- ترجمة اکمال الدین 3- ترجمه امالی صدوق 4- ترجمة خصال صدوق 5- ترجمة شفاء ابن سینا 6- ترجمة عیون اخبار الر ضا (علیه السلام) 7- ترجمة مصباح المتهجّد شیخ طوسی 8- ترجمة مصباح کفعمی 9- ترجمة مهج الدعوات ابن طاوس 10- تراجیح؛ و غیره.
از علمای زمان شاه طهماسب صفوی بوده، و تولیت امام زاده درب امام با ایشان بوده، و بدین جهت به امامی مشهور شده، [و به پندار خویش] در علم و حکمت بر اقرار خود مقدّم بوده. (1) ایشان جدّ سیّد علی امامی معروف است.
فرزند آقا سید محمّد بن حسن بن هاشم بن میرزا محمّد موسوی.
سید سند، و فاضل معتمد، از اساتید فنّ تجوید و قرائت بوده، نزد عاصم کاشانی قبرائات دهگانه را بیاموخته، و سال ها تدریس «شاطبی» در اصفهان منحصر بدو بوده، و عده ای زیاد شاگرد تربیت نموده که هر یک استاد فن به شمار می رفته اند.
در حدود 1275 متولد، و در 1351 وفات یافته، در تکیة آقا شیخ
ص: 818
مرتضی ریزی مدفون، و سپس به اعتاب مقدّسه منتقل گردید.
پدر و جدّش از علمای اصفهان بوده، و جهت امرار معاش به شغل زنجیره بافی مشغول بوده اند.
فرزند آقا سید مهدی بن آقا سید اسماعیل دیباجی.
عالم فاضل محقق جلیل، معروف به حاج آقا بزرگ، و ادیب شاعر متخلّص به «ضیائی»، جامع معقول و منقول، و مطلّع بر علوم اعداد و طلسمات و طبّ و ریاضی و جفر و غیره.
از شاگردان آقا میرزا محمّد هاشم چهار سوقی و آقا نجفی و جمعی دیگر از علما بوده، و در سده، مولد خود ریاست علمی و دینی داشته، و سال ها به ترویج دین، و قلع و قمع مخالفین و معاندین پرداخته، و در امر به معروف و نهی از منکر اهتمام تمام نموده. (1)
کتب و رسائل عدیده تألیف نموده از آن جمله است:
1- رساله در اخلاق 2- رساله در تقلید 3- رساله در خیارات 4- رساله در ادعیه 5- رساله در شرط ضمن العقد 6- رساله در صلح با حقّ رجوع 7- رساله در مقتل 8- رساله در منجّزات مریض 9- رساله در ادعیه و ختوم 10- رسائلی در فقه 11- رسائلی در طب و تجربیّات خود؛ و غیره.
در حدود سال 1264 متولد، و در سال 1358 وفات یافته، در شبستان
ص: 819
مسجد خود در قریة فروشان مدفون گردید.
فرزندش حاج سید حسن امام جمعه معروف به حاج آقا امام در مرثیة او اشعاری سروده، مادّه تاریخ این است:
ز روح پنج تن جستم مدد گفتم به تاریخش *** علی آن هادی شرع نبی شد سوی علّیّین
ابن سید جعفر، عالم فاضل، ساکن قریة زمان آباد. برخوار، عالم فاضل، در جمعه 20 شعبان 1331 وفات یافته، در حرم امام زاده نرمی مدفون گردید. (1)
در علم کلام و حکمت و فقه و اخلاق و موعظه کم نظیر بوده. (1)
کتابهای چندی تألیف نموده است از آن جمله است:
1- رساله در آداب نماز شب، بسیار مرغوب و مفصل است، و دو مرتبه به چاپ رسیده 2- رسالة معراج، مطبوع 3- رساله در سلام نماز نافله، و آن را سید محمّد باقر بید آبادی رد نموده 4- رساله در ردّ رسالة آقا سید محمّد باقر حجّة الاسلام در موضوع سلام نافله 5- رساله در صلات و زکات، بر حسب خواهش حاج محمّد حسین خان صدر نوشته شده است 6- رساله در خمس و زکات 7- رساله در قضا و شهادات 8- رساله در میراث 9- رساله در ردّ پادری نصرانی 10- رساله در رؤس مسائل عبادات 11- رسالة عملیّه 12- رساله در ردّ پادری نصرانی 13- رساله در ردّ شیخ احمد احسائی 14- ر ساله در ردّ اخباریّه 15- زبدة المعارف، در اصول دین و اعتقادات، بسیار مفصّل، معروف ترین تألیفات اوست، و دو مرتبه به طبع رسیده 16- شرح اعتقادات حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) که بر امام علی النقی (علیه السلام) عرضه داشت؛ و غیره.
مرحوم اژه ای در 11 شوّال سال 1232 وفات یافته، در تخت فولاد نزدیک قبر خواجوئی مدفون گردید، و عده ای از دانشمندان از اعقاب او و غیره در این حوالری مدفونند که ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:
ص: 821
فرزند محمّد جعفر روغنی، شاعر و ادیب متخلص به «جنّت»، صاحب دیوان اشعار، فوت 27 جمادی الثانی 1378. (1)
[ابن علی محمّد] عالم فاضل زاهد، فوت صبح یکشنبه 5 شعبان 1383 به سنّ قریب به هشتاد سال، امام جماعت مسجد علی.
[ابن ملاّ عبدالله] عالم فاضل، فوت شب 4 شنبه ذی قعده 1302.
عالم فاضل، فوت سلخ رمضان 1210.
ماده تاریخ وفاتش این است:
مایل زار حزین گفت به تاریخ این *** باد بهشت برین جای محمّد حسین
فرزند حاج میرزا حبیب الله. فوت شب جمعه، رمضان 1351.
ص: 822
عالم زاهد، فوت جمادی الثانیه 1317.
عالم فاضل، واعظ کامل، فوت صبح چهارشنبه 17 صفر 1329.
فرزند ملاّ علی اکبر اژه ای، عالم فاضل محقق، فوت فجر شنبه 4 ربیع الاول سال 1265. (1)
ماده تاریخ وفاتش این است:
از پی تاریخ سال رحلتش کفّاش گفت *** رفته عبدالله از دنیا به گلزار جنان
ماده تاریخ وفاتش این است:
فغان از جور چرخ پیر کز تأثیر جور او *** جوان از دار دنیا رفت عبدالواسع دامی
رقم زد این چنین کلک رفیق از بهر تاریخش *** بنومیدی ز دنیا رفت عبدالواسع دامی
ص: 823
عالم فاضل شاعر، (1) از اعقاب ملاّ علی اکبر اژه ای، ادیب متخلص به «شریفی» متوفی در شب شنبه 12 صفر 1332. (2)
ابن ملاّ عبدالله، عالم فاضل، و محقق فقیه، از شاگردان و مجازین از شیخ محمّد بن علی بن شیخ جهفر کاشف الغطاء، متوفی به سال 1289. (3)
فرزند ملاّ عبدالصمد، فاضل ادیب فوت شعبان 1270.
فاضل و عارف و خوش نویس، فوت رجب 1367.
فرزند حاج میرزا محمّد اسماعیل. عالم فاضل، در خدمت حاجی
ص: 824
کلباسی و آقا سیّد محمّد باقر بید آبادی و جمعی دیگر تحصیل نموده، در اخلاق و زهد و تقوی یگانة روزگار بوده.
رساله های خوب نوشته، از آن جمله است: 1- رساله ای در اخلاق 2- رساله ای در تجوید 3- رساله ای در اصول دین و غیره.
در سال 1300 به سنّ متجاوز از نود سال وفات یافته است. (1)
عالم فاضل جلیل، و سید کامل عادل زاهد خلیق، در حدود 1310 در طالخونچه از قرای سمیرم متولد گردید، و در اصفهان و قم تحصیلات خویش را به پایان رسانید، در علم و کمال و خصوصاً اخلاق، سرآمد علمای زمان به شمار می رفت. خطّ نستعلیق را در کمال استادی می نوشت.
سال ها در مولد خود مرجع امور شرعیّه بوده، تا این اواخر به علت اختلافات محلی به اصفهان مهاجرت نموده، مورد توجه و عنایت واقع شده، در مسجد سلمان در خیابان شیخ بهائی امامت می فرمود.
در شب 2 شنبه 11 رمضان المبارک 1388 به عارضة سکته وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
فرزند میرزا محمّد باقر پیش نماز عاملی
عالم فاضل جلیل محقق، امام مسجد شاه اصفهان (1) بوده، در دوشنبه 17 ربیع الاول سال 1175 وفات یافته، در جنب پدر [در تکیة آقا رضی] مدفون گردید.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
«رفع منازله الکریم الرفیع»
ابن قرچقای خان، در 1020 متولد گردیده، از شاگردان آقا حسین خوانساری و شمس الدین حکیم جیلانی بوده، عالم فاضل، و ساکن مدرسة شیخ لطف الله بوده است.
کتب زیر از اوست:
1- احیاء الحکمة [مطبوع] 2- ایمان الکامل 3- خزائن جواهر القرآن 4- زبور العارفین 5- السعدیه 6- شرح اثولوجیا 7- فرقان الرأیین 8- مزامیر العاشقین فی تعریب زیور العارفین؛ و غیره. (2)
فرزند محمّد. مؤلف: شرح الوقت و القبلة از کتاب روضة [البهیّة] در
ص: 826
اصفهان وفات یافته است.
معروف [متخلّص] به حکیم. عارف و فیلسوف و شاعر، از شاگردان آقا محمّد رضا حکیم قمیشه ای بوده، و در طهران سکونت داشته، و هم در آن شهر به سال 1343 ه_.ق فوت شده است.
برخواری، عالم فاضل، از شاگردان آقا سید محمّد باقر درچه ای و آخوند گزی [و جهانگیر خان] بوده. در شب جمعه 17 ربیع الاول سال 1380 وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.
عالم فاضل، و روحانی متنفّذ، از شاگردان آقا میرزا محمّد هاشم و آقا میرزا محمّد باقر چهار سوقی و حاج میرزا بدیع و دیگران بوده، در سده در مسجد ملاّ محسن امامت می نموده، و در رجب 1342 به سنّ قریب به هفتاد وفات یافته، در مقبرة ملاّ محسن در محلّة شمس آباد قریة خوزان مدفون گردید.
فاضل ادیب، از فرهنگیان قدیمی، سال ها در اصفهان و طهران مصدر
ص: 827
خدمات بوده، به زبان عربی و فرانسه و انگلیسی تسلّط داشته، کتب زیادی ترجمه نموده، و بسیاری از آنها را به طبع رسانیده است، و از آن جمله است: 1- ایرانی که من شناخته ام، تألیف نیکیتین 2- باستانه نامه، مجموعة داستان های تاریخی و باستانی 3- هفت مجلّد حساب و هندسه جهت دبستانها و دبیرستانها 4- سفرنامة از خراسان تا بختیاری، فارسی ترجمه 5- ترجمة سفرنامة مادام دیولافوا، مطبوع؛ و غیره.
در شعبان 1388 در طهران وفات یافت.
فرزند میرزا محمّد حسن. عالم زاهد جلیل، از شاگردان: آقا سید محمّد باقر درچه ای و آخوند کاشی و آخوند گزی بوده، سال ها در مولد خود به نشر احکام دین و وعظ و ارشاد مسلمین و امامت جماعت گذرانیده، در سال 1352 وفات یافته، در آنجا مدفون گردید.
فرزند شیخ غلام حسین. عالم زاهد، از علمای اخیار، و از شاگردان حاج شیخ محمّد باقر نجفی بود، در 8 شوّال 1336 وفات یافته، در جنب لسان الارض مدفون گردید.
عالم فاضل، از علمای قرن دوازدهم، در 1205 روی داده، قبرش در
ص: 828
تکیة مجلسی جنب مسجد جامع. (1)
* میرزا علی نقی بن سید محمّد حسین حسینی، عالم فاضل محقق، از علمای کاملین [!]. فوتش در 1255، قبرش (2) نزدیک فاضلان. (3)
میرزا علی نقی نوری
فرزند ملاّ علی بن جمشید حکیم مازندرانی، ادیب شاعر (4) فاضل.
اشعاری بر حاشیة رقیمة النوریّه تألیف پدر خود به مناسبت مقام سروده است. از فضلای قرن 13 هجری در اصفهان است.
برادرش: میرزا حسن از علمای جامع و فضلای کامل بوده، در زمان صدارت میرزا آقا خان نوری به طهران رفته، و مورد عنایت واقع گردیده است، (5) و بر برخی از کتب معقول حاشیه نوشته است.
برادر دیگرشان: عبدالحسین نام داشته است.
ص: 829
فرزند شیخ ابوالعلاء محمّد هاشم کمره ای فراهانی طغایی شیرازی اصفهانی عالم فاضل فقیه زاهد جلیل القدر، جامع معقول و منقول بوده، مدتها قاضی شیراز، و اخیراً شیخ الاسلام اصفهان شده، در فقه و اصول و تفسیر و ادب معروف و مشهور بوده، در شعر «نقی» تخلّص می نموده. (1)
در سال 1060 به سنّ 102 سالگی در اصفهان وفات یافته، (2) در تکیة آقا رضی شیرازی مدفون گردیده است. (3)
کتب زیر از اوست:
1- حدوث العالم 2- دیوان اشعار، که نسخة آن در کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار در طهران است 3- رساله در حرکت نماز جمعه در زمان غیبت 4- رساله در حرمت استعمال دخانیات 5- ردّ بر قول قدم عالم 6- مناسک حج 7- مسار الشیعة؛ در ردّ نوح افندی حنفی 8- المقاصد العالیة، در کلام و حکمت 9- همم الثواقب؛ و غیره.
ص: 830
در تذکرة سرو آزاد و خزانة عامره (1) فوتش را در 1031 می نویسد.
فایده: عالمی دیگر در همین زمان از اهالی کمره در اصفهان ساکن بوده، و نامش قوام الدین جعفر بن عبدالله بن ابراهیم حویزی کمره ای اصفهانی (2) نجفی، معروف به شیخ جعفر قاضی است.
عالم فاضل محقّق، استاد علمای زمان، و مرجع فتوی و احکام بوده، در خدمت آقا حسین خوانساری و ملاّ محمّد باقر سبزواری، و ملاّ محمّد تقی مجلسی تلمّذ نموده، و سال ها منصب قضاوت اصفهان را داشته؛ بر بسیاری از کتب حواشی و شرح نوشته، از آن جمله است:
1- حواشی و تعلیقات بر شرح لمعه 2- حواشی بر کفایة سبزواری 3- رساله در اصول دین، فارسی 4- ذخائر العقبی، در تعقیبات 5- وجیزه، در حکم ولایت وصی بر نکاح صغیر؛ و غیره.
وفاتش در 1115 در مسافرت حج در عراق روی داده است، و در نجف مدفون گردیده.
عالم زاهد، متوفی در 10 جمادی الاولی سال 1310، مدفون در تخت
ص: 831
فولاد اصفهان. (1)
فاضل ادیب شاعر، از دانشمندان و فرهنگیان مشهور ایران.
در خونسار و اصفهان و بروجرد و نجف نزد علمای بزرگ تحصیل نموده، و عمدة تحصیلاتش در اصفهان نزد مرحوم جهانگیر خان بوده، در قریة چادگان در حدود سال 1284 متولد، و مقدمات را در محل فرا گرفته، سپس به اصفهان مهاجرت نموده، و سال ها به درس بزرگان حاضر شده، در فقه و اصول و خصوصاً ادبیات فارسی و عربی رنجها کشید. (1)
پس از وصول به مقامات عالیة علم و دانش به طهران رفته، و در آنجا به خدمت فرهنگ وارد شده، و تا اواخر عمر به شغل دبیری ادبیات فارسی و عربی مشغول بود، و متجاوز از یکصد سال عمر نمود.
از آثار قلمیش: 1- شرح قصیدة عینیّة ابن سینا به شعر فارسی 2- لطائف الحکم و وظائف الامم به چاپ رسیده است.
مشارالیه در روز 3 شنبه 12 ذی قعدة الحرام 1384 در طهران وفات یافت.
* حاج ملاّ محمّد علی اصفهانی، فاضل زاهد. متوفی در سال 1301، و مدفون (2) در تکیة آقا حسین خوانساری. (3)
ص: 833
از اخلاف میر معصوم. عالم فاضل، و ادیب شاعر، از اجداد مجتهدة بزرگوار و فاضلة عالی مقدار حاجیه نصرت خانم امین می باشد، قبرش نزدیک مقبرة آقا محمّد بید آبادی. (1)
فرزند حاج سید محمّد علی بن سن [بن میر معصوم] بن محمّد بن میر معصوم حسینی، عالمة فاضله، از مفاخر علمی عصر حاضر، بلکه در اعصار قبل نیز مانند ایشان در بین زنها کمتر وجود داشته است.
در سال 1308 قمری متولد گردیده، و نزد حاج میر سید علی نجف آبادی و آقا سید ابوالقاسم دهکردی و جمعی دیگر تحصیل نموده، تا به مقام اجتهاد رسیده، و از مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی، و میرزا آقا اصطهباناتی، و علاّمة جلیل آیة الله آقا سید شهاب الدین نجفی به اخذ اجازة اجتهاد و روایت مفتخر گردید.
ص: 834
کتب زیادی تألیف نموده، و برخی از آنها را به طبع رسانید، از آن جمله است: 1- اربعین هاشمیّه 2- اخلاق 3- تفسیر قرآن مجید، تاکنون پنج مجلّد آن به طبع رسیده (1) 4- سیر و سلوک، به نام روش اولیاء 5- مخزن اللئالی، در مدح حضرت مولی الموالی (علیه السلام) 6- معاد یا آخرین سیر بشر 7- النفحات الرحمانیّة فی الواردات القلبیّة 8- روش خوشبختی؛ و غیره.
معروف به معین السلطنه، مؤلف سفرنامة شیکاگو، که در سال 1318 شمسی در پاریس به طبع رسیده است. (2)
عالم فاضل محقق، متوفی در 1146، مدفون در تکیه خاتون آبادی ها. (3)
عالم فاضل جلیل، از شاگردان آقا سید محمّد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان و غیره بوده، در 18 ربیع الاول سال 1350 وفات
ص: 835
یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.
مشارالیه در یزد متولد شده، و جهت تکمیل تحصیلات به اصفهان آمده، در محلّة جویباره ساکن، و در یک از مساجد آنجا امامت می فرمود، و مورد وثوق قاطبة اهالی بود.
فرزند ایشان: مرحوم حاج شیخ محمّد، عالم جلیل و زاهد بوده، و پس از فوت پدر در مسجد ایشان امامت می نمود، و در 21 صفر سال 1376 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.
حاج سیّد محمّد باقر بن محمّد بن رحیم حسینی.
عالم فاضل ادیب زاهد، در حدود سال 1302 متولد گردید، و سال ها در تحصیل علوم از فقه و اصول و خصوصاً ادبیات عرب زحمت کشید، و به مرحوم حاج سید علی زنجیره فروش اختصاص یافته، از اساتید فنّ تجوید و قرائت در اصفهان به شمار می رفت، و پس از فوت استاد خود در مسجد تلّ عاشقان حوزه قرائت دائر نموده، و مدتها نگارنده از محضرش مستفیذ می شد.
نسب ایشان از طرف مادر به سید اسماعیل طبیب می رسد که در عهد صفویّه از مشهد به اصفهان منتقل شد، و اولادش در این شهر ساکن بودند.
مرحوم حاج سید محمّد حکیم باشی جدّ مادری او از اطبّای معروف، و به حذاقت و مهارت مشهور بود، در حدود سال 1324 وفات یافته.
مرحوم عریضی را تألیفاتی است، از آن جمله است:
1- حواشی بر قرآن مجید، در تفسیر و لغت و تجوید 2- حواشی بر شاطبیّه، در تجوید 3- کتابی در تجوید؛ و غیره.
صاحب عنوان در غروب روز شنبه 26 ربیع الثانی سال 1383 وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را مرحوم سید علی بدیع زاده گوید:
دو مصرع هلالیّ و شمسی رقم زد *** پی رحلتش کلک هور سخندان
ص: 837
ز سیّد محمّد علیّ عریضی *** نبی مانده تنها علی جسته مهمان
فرزند میرزا جعفر بن حاج میر سیّد محمّد.
عالم فاضل محقق، در حسن اخلاق و آداب معاشرت و فضایل و کمالات ممتاز بوده، مدت چهار سال امام جمعة اصفهان بود. (1)
کتب و رسائل چندی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- رساله در جواز تقلید میّت 2- رساله در کفایت هر غسل از وضو؛ و غیره.
قبل از غروب آفتاب روز 2 شنبه 19 ربیع الاول سال 1300 وفات یافته، در مقبرة مجلسی مدفون گردید. قبرش در اول سکوی وسط می باشد. (2)
مادّه تاریخ وفاتش را حاج میرزا علی انصاری گوید:
«گفت انصاری قد غاب الامام»
فرزند میرزا محمّد حسین خان ادیب ذکاء الملک.
از نویسندگان معروف، و فضلای مشهور، و سیاستمداران و وزرای
ص: 838
عصر حاضر، نمونة کامل وزرا و صدور زمان های سابق، چون خواجه نظام الملک و دیگران می بود [!].
در فضل و ادب و شعر و حکمت و تاریخ و ریاضی کم نظیر می بود.
در 22 جمادی الثانیة 1294 متولد، و در 18 ذی قعده 1361 در طهران وفات یافت. (1)
کتب زیر از اوست:
1- آئین سخنوری 2- اصول علم ثروت 3- اندیشه های دور و دراز 4- تاریخ ملل مشرق 5- پیام به فرهنگستان 6- تاریخ رم 7- تاریخ مختصر ایران 8- تاریخ مختصر دولت روم قدیم 9- تاریخ شعرا 10- تاریخ ساسانیان 11- تاریخ قرن 19 میلادی 12- ترجمة فنّ سماع طبیعی از ابن سینا 13- تصحیح کلیّات سعدی 14- حکمت سقراط به قلم افلاطون 15- حقوق اساسی 16- سیر حکمت در اروپا، در سه مجلد 17- فهرست رجال بزرگ ممالک 18- مختصر شاهنامه؛ و غیره.
تذکر: در این کتاب از وزرا و سیاستمداران به نام کسانی اشاره شده است که علاوه بر مقام وزارت، از جنبة علمی و ادبی نیز معروفیتی داشته اند، و شهرت علمی آنها بر سیاستشان غلبه داشته است.
ابن عبدالکریم طبیب حاذق، مؤلف کتاب «راحة الانسان» در طب به
ص: 839
زبان فارسی، در ادویة مفرده و مرکّبه. (1)
فرزند آقا سید علی امام جمعه، فرزند محمّد علی بن علی موسوی.
عالم فاضل، و واعظ کامل، از مشاهیر اهل منبر اصفهان، بلکه از مشاهیر خطبا و گویندگان ایران.
در 17 ذی حجّة الحرام 1316 در مبارکه از قرار لنجان متولد شده، در اصفهان و طهران و خراسان نزد اساتید معروف تحصیل نموده، مدتی در ایران و هندوستان مسافرت ها نموده، و از فضلا و دانشمندان هر شهر و دیار استفادة علمی نموده، واعظی شیرین بیان، و گوینده ای فصیح زبان بود.
کتب و رسائل زیادی نوشته، از آن جمله است:
1- اسرار حج 2- اسرار و فلسفة احکام 3- اسلام خالص 4- انوار السعادة، در فضیلت بنی هاشم 5- تاریخ اصفهان، در 5 مجلد 6- تاریخ امکنه و بلدان، که سفرنامه است 7- تاریخ زندگانی پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) 8- تحصیل الثمن، در شرح حدیث حبّ الوطن 9- ثمرات العلوم 10- جامع العلم، در چهار مجلد 11- جنّة الاداء در آداب 12- دیوان اشعار به تخلّص «صفائی» 13- دانشوران اصفهان، در 6 مجلد 14- راهنمای ریاضیّات 15- سرادق دوشیزگان، در حجاب [مطبوع] 16- سفرنامة غرب 17- سوانح العمر 18- صراط المستقیم، در نماز، مطبوع 19- کشف
ص: 840
المهمات فی سموم المهلکات، در 4 مجلد 20- کشف الغیب 21- مرآت الغیب 22- منهج القویم 23- مثنوی سقراطیّه، در عرفان 24- مواعظ 25- نور الانوار، در اولاد حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام)، مطبوع 26- نور القدسی، در احوال [علاّمة] مجلسی؛ و غیره. (1)
مشارالیه داماد عالم جلیل حاج میرزا محمّد باقر تویسرکانی بوده، و در قبل از ظهر روز جمعه 7 رجب سال 1365 به مرض سکته وفات یافته، در بقعة تکیة تویسرکانی مدفون گردید.
فرزند عین علی فروشانی. عالم فاضل، ادیب کامل، و شاعر متبحّرز، از اعقاب شیخ حرّ عاملی، در سال 1220 در قریة فروشان (2) وفات یافته.
وی را منظومه ای است نظیر «حملة حیدری»، مشتمل بر احولات حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در بحر تقارب، قریب بیست و پنج هزار بیت. [به نام جام گیتی نما]
فرزند میرزا نصرالله. عالم فاضل، در شنبه 25 شعبان 1287 وفات
ص: 841
یافته، در ایوانچة بالای حوض، در تکیة مادر شاهزاده مدفون شد. (1)
مادّه تاریخ وفاتش این است:
بنوشت وحیدی از پی تاریخش *** در کوی محمّد و علی گشت مکین
فرزند سید محمّد شاهان دشتی موسوی. علاّمة جلیل فقیه زاهد، در حدود سال 1220 در اصفهان متولد گردید، و در این شهر تحصیلات خویش را نزد حاجی کلباسی و سید حجة الاسلام و دیگران به پایان رسانید، در مسجد قطبیّه امامت و تدریس می نمود، و در سال 1288 وفات یافته، جنازه به نجف منتقل گردید. و در وادی السلام مدفون گردید.
کتب زیر از آثار اوست:
1- ترجمة اکمال الدین صدوق 2- ترجمة جلد هشتم بحار 3- ترجمة جلد دهم بحار 4- مبانی الاحکام، در طهارت و صلاة و حج؛ و غیره.
مشارالیه سه دوره بحار الانوار، و یازده مرتبه مجلّد دهم آن را به خط زیبای خویش نگاشته است.
پدرش: سید محمّد بن عبدالله بن اسماعیل بن حسین موسوی معروف به میرزا بابائی نیز از علمای کاملین [و از شاگردان آقا محمّد بیدآبادی]
ص: 842
بوده، و در سال 1248 وفات یافته، قبرش در وادی السلام می باشد.
فرزندش: سید عبدالله نیز عالم فاضل، و امام مسجد قطبیّه بوده (فرزند دیگرش سید حسن [موسوی مازندرانی] می باشد) و دو فرزند پسر داشته:
عالم فاضل، امام مسجد شمس آباد، متوفی در 1356، مدفون در تکیة ملک، و سپس در 1363 به نجف منتقل گردیده، در جنب پدر و جدّ خود مدفون گردید.
معروف به دبیر مازندرانی، از شاگردان آقا میرزا محمّد هاشم چهار سوقی و دیگران بوده، (1) در 1290 متولدف و در شب جمعه 10 شوّال 1384 وفات یافته، در جنب لسان الارض مدفون گردید.
کتب چندی تألیف فرموده از آن جمله است: 1- رساله در سبب ارتحال جدّش سیّد محمّد از مازندران به اصفهان، مطبوع 2- مفتاح الکنوز، در تعریف علم و عمل، مطبوع.
وی را باید از بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان دانست، سال ها نظامت دبیرستان علیّه را داشته، و به همین مناسبت به ناظم مازندرانی شهرت یافته است.
ص: 843
فرزند سلطان محمّد حسینی جزی، از شاگردان شیخ علی بن ابراهیم بن سلیمان قطیفی بحرانی، و تا سال 995 حیات داشته، (1) و شرح تردّدات کتاب نافع در مختضر الشرایع استاد را استنساخ نمود.
ابو عبدالله محمّد بن صفی الدین ابی الفرج محمّد بن حامد بن محمّد [بن عبدالله] بن علی بن محمود کاتب اصفهانی.
ادیب کاتب، و فقیه شافعی، معروف به [کاتب اصفهانی، عماد کاتب و] ابن اخی عزیز، در شعبان 519 در اصفهان متولد، و در اصفهان و بغداد تحصیل نموده، سال ها در نظامیّة بغداد به کسب علوم پرداخته، در شام به وزارت صلاح الدین ایّوبی رسیده، سرانجام در دوشنبه غرّة رمضان سال 597 وفات یافته، در دمشق مدفون گردیده. (2)
کتب زیر از اوست:
1- البرق الشامی، در تاریخ، در 7 مجلد 2- خریدة القصر و جریدة اهل العصر، معروف ترین تألیفات او در 10 مجلد 3- دیوان رباعی 4- دیوان الرسائل 5- دیوان شعر، در چهار مجلد 6- زبدة النصرة، در پاریس و لندن چاپ شده است 7- السیل علی الذیل، شرح تاریخ بغداد 8- عتبی الزمان 9- الفتح القسی فی الفتح القدسی، دو جلد 10- نحلة الرحلة
ص: 844
11- نصرة العترة، در تاریخ سلجوقی؛ و غیره.
زکی الدین بن شرف الدین علی بن محمود بن شرف الدذین علی قهپایی نجفی. عالم فاضل محقق رجالی کبیر، معروف به زکی نجفی، از شاگردان: مقدس اردبیلی، و ملاّ عبدالله تستری، و شیخ بهائی و جمعی دیگر بوده، در جمیع علوم متداوله بالاخص رجال و درایه تبحّر و بصیرتی داشته. (1)
کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است:
1- ترتیب رجال شیخ طوسی 2- ترتیب رجال کشّی 3- ترتیب رجال نجاشی 4- ترتیب فهرست شیخ طوسی 5- حاشیه بر نقد الرجال میر مصطفی تفرشی 6- مجمع الرجال، معروف ترین و مشهورترین تألیفات او که اخیراً به همّت دانشمند بزرگوار و فاضل عالی مقدار صاحب تألیفات کثیره آقای حاج سیّد ضیاء الدین علاّمة فانی در اصفهان در هشت مجلّد به طبع رسیده، و تاریخ تألیف 1016 می باشد.
و از منسوبین به قهپایه (معرّب کوپا) است: امیر فیض الله بن غیاث الدین محمّد طباطبائی، از شاگردان مقدس اردبیلی، و از مشایخ ملاّ محمّد تقی مجلسی است. (2) وی را تألیفاتی است، از آن جمله:
ص: 845
حاشیه بر مبحث الهیّات شرح تجرید قوشچی. (1)
دیگر از منسوبین بدانجا است: امیر سید قاسم [بن] محمّد حسنی طباطبائی. عالم محدّث خبیر، (2) از معاصرین و معاشرین و هم درسان دو نفر سابق الذکر، و استاد ملاّ محمّد علی استر آبادی صاحب مشترکات الرجال؛ و غیره. (3)
فرزند محمّد صالح بیک. ادیب شاعر، از بزرگان امرای عهد صفوی. دیوان اشعاری دارد موسوم به «سفینة الشعراء». قبرش جنب قبر میر سید علی طباطبائی نائینی در قبرستان ستّی فاطمه است. (4)
حزین گوید: عوض خان حاکم لار، معدلت شعار، و در کمال سنجیدگی و مردمی است. (5) این شعر از اوست:
دلم را بس که چین جبهة زاهد غمین دارد *** نمی خواهم ببینم روی زلفی را که چین دارد
ص: 846
از فضلای قرن 13، و مؤلف کتاب «سراج الانوار» فارسی، در حکایات اخلاقی و مواعظ، در بیست باب. تاریخ تألیف یا کتابت 1215 می باشد. از مطالعة کتاب معلوم می شود که مؤلف را از علم و دانش بهرة زیادی نبوده است. (1)
میرزا عیسی خان افتخار الحکما
فرزند میرزا موسی خان ناظم الاطبّاء، ادیب کامل، و شاعر فاضل، و طبیب حاذق، از خاندان علم و حکمت، در 20 ماه صفر سال 1320 در طهران وفات یافته. در ایوان مقبرة ناصرالدین شاه مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
پوشید سیه چه شارق اندر تاریخ *** سومین ز عزای میرزا عیسی خان
عالم فاضل، و مجتهد زاهد، از مدرّسین معروف، و فضلای مشهور بوده، در سال 1222 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (2)
وی از شاگردان شیخ جعفر شوشتری معروف می باشد، و خود در
ص: 847
مجالس خصوصی منبر می رفته، و عمر خود را به زهد و تقوی به عزلت و انزوا گذرانیده است. (1)
فرزند محمّد صادق نجفی روضه خوان. در کربلا متولد گردید، و در نجف ساکن، و در کتابخانة مولی علی محمّد نجف آبادی بوده است. (2)
کتب و رسائل عدیده تألیف نموده، از آن جمله است: 1- سفن النجاة، در 14 مجلد به عدد معصومین 2- سفینة النجاة، در شرح حال حضرت سید الشهداء (علیه السلام)، دردو مجلد 3- الشمس الطالعه فی ظهور صاحب الانوار الساطعة، در احوالات حضرت ولی عصر (علیه السلام) 4- مختصر «روضات الجنّات»؛ و غیره.
صاحب عنوان در 22 محرّم سال 1345 به سنّ تقریبی 50 سال وفات یافته، در نجف مدفون گردید.
از خوشنویسان معروف است که خطّ نستعلیق جلی را مخصوصاً
ص: 848
بسیار عالی و درست می نوشته، و در فنّ کتیبه نویسی و ترکیب کلمات بی نظیر بوده، شکسته را نیز خوب می نوشته. طبع شعری نیز داشته، پاره ای از کتیبه های مدرسة عالی سپهسالار در طهران به خطّ اوست.
فوت او در حدود سال 1307 روی داده، و در صفائیّه جنب ابن بابویه در شهر ری مدفون گردید. (1)
فرزند میرزا ابراهیم ساغر، معروف به غلام علی ثانی. (2)
از خوشنویسان معروف است، در 12 رجب سال 1329 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون گردید. مادرش دختر آقا غلام علی آتی الذکر است.
فرزند محمّد رحیم. از اساتید فنّ، و از خوش نویسان معروف است، که خطّ نسخ و ثلث را در کمال استادی می نوشته، و از آثارش قرآن های متعدّدی در اصفهان و خارج موجود است. (3)
در 1200 متولد، و در ماه ربیع الاول سال 1269 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون گردید، و امتیاز قبر او بر سایر قبور مجاورش، کاشی سبز رنگ است که قبر بدان مفروش می باشد.
ص: 849
فرزندش: محمّد رحیم نام داشته. وی نیز از خوش نویسان بوده، و نواده اش: محمّد حسن خوش نویس، و فرزند او میرزا عبدالوهاب خوش نویس است که اهل فضل و خط و ادب بوده، و از پیش قدمان تأسیس مدارس جدید در اصفهان می باشد. در نزد میرزا عبدالرحیم افسر خطّاط معروف مشق کرده تا به سر حدّ استادی رسیده است.
حاج محمّد کاظم، فرزند میرزا عباس بن اسماعیل اصفهانی.
شاعر و ادیب، از رؤسای شعرای اصفهان، و صاحب دیوان مطبوع است.
در 1286 متولد، و در 12 شوّال 1355 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
از خطّاطین معروف عهد شاه طهماسب صفوی است. از آثارش قرآنی نفیس و مذهب است، مورخ به سال 983 که شاه نامبرده آن را به سلطان مراد خان سوم هدیه نموده، و اکنون بر سر قبر ابو ایوب انصاری می باشد. (2)
ص: 850
مشهور به مجلّدی، مؤلف کتاب مرآت الصحّة در طب، به زبان فارسی که جهت بایزید خان عثمانی در سال 896 هجری تألیف شده است. (1)
در قسمت غربی تخت فولاد در وسط یکی از باغات سکّویی است که در آن چند قبر موجود است. در وسط، قبر فاضل اردستانی است.
چون خطوط آن حک شده هیچ گونه اطّلاع دیگری از او نیست، و یقیناً تا چند سال دیگر آثار قبر نیز از بین خواهد رفت. [و رفت.]
مولی محمّد بن عبدالفتّاح تنکابنی، معروف به فاضل سراب.
از علمای کاملین، و فقها و مجتهدین، عالم فاضل محقّق زاهد عابد، از شاگردان محقّق سبزواری و علاّمة مجلسی بوده. (2)
در شرح حال او حکایات [= حکایت] غریبی نقل شده است که جهت اطلاع باید به رجال اصفهان و روضات و دیگر مواضع مراجعه نمود.
کتب زیر از اوست:
1- اثبات الصانع القدیم 2- حاشیه بر آیات الاحکام اردبیلی 3- حاشیه
ص: 851
بر ذخیرة سبزواری 4- حاشیه بر شرح لمعه 5- حاشیه بر مدارک 6- حاشیه بر معالم 7- حجّیّة الاجماع و خبر الواحد * حجّیّة الاخبار 8- رساله در حکم رؤیت هلال قبل از ظهر 9- رساله در وجوب عینی نماز جمعه، به فارسی 10- رساله در نماز جمعه، به عربی 11- رساله در ردّ خوند ملاّ عبدالله تونی که نماز جمعه را حرام دانسته 12- سفینة النجاة در اصول دین [مطبوع] 13- ضیاء القلوب در امامت؛ و غیره. (1)
مشارالیه در روز عید غدیر سال 1124 وفات یافته، در اول تخت فولاد مدفون گردید.
مقبرة او به تکیة فاضل سراب و جویباره ای ها معروف است. (2)
وی را دو فرزند عالم بزرگوار بوده:
در اصفهان متولد گردید، و خدمت پدر تحصیل علوم کرد، و از او
ص: 852
اجازه داشته، و رغبت کامل به انشاء و شعر داشته، (1) در شعر «رضا» تخلص می نموده. (2)
این شعر از اوست:
هرگز طبیب فکر من مبتلا نداشت *** گویا برای درد دل من دوا نداشت
الواعظین فارسی در دو مجلد. در فهرست کتب مطبوعة خان بابا مشار نامش محمّد باقر هرندی ذکر شده است،و تربیت او را مرندی نوشته است، و کتاب در سال 1323 در 132 صفحه به طبع رسیده است.
حاج شیخ یحیی. عالم فاضل زاهد محقق، از شاگردان آقا سید محمّد باقر و آقا سید مهدی درچه ای و آقا سید محمّد رضا مشهد شاهی بوده، و در اواخر عمر، صبح ها در مسجد جامع امامت می فرمود.
حواشی بر کتاب «وقایة الاذهان» استادش [آقا شیخ محمّد رضا] نوشته، در غرّة شوّال 1369 وفات یافته، در تخت فولاد [تکیة ملک] مدفون گردید.
بهاء الدین محمّد [اصفهانی] بن تاج الدین حسن بن محمّد لنجانی رویدشتی.
صاحب کرامات باهره، از اجلّة علما و فقها و مجتهدین. عالم ربانی، و فاضل صمدانی. علت شهرتش به فاضل هندی آن است که مدتی از عمر شریف خود را در کودکی در هندوستان گذرانید، لکن علما در کتابها وی را به فاضل اصفهانی وصف کرده اند. (1)
در خدمت جمعی کثیر از علما تحصیل نموده، از آن جمله است علاّمه مولی محمّد باقر مجلسی [و از] پدرش ملاّ تاجا روایت احادیث می کند.
ص: 854
وی از جمله کسانی است که قبل از رسیدن به سنّ بلوغ به مرتبة اجتهاد رسیده، و به تألیف کتب پرداخته است.
حدود 80 جلد کتاب نوشته، از آن جمله است:
1- اجالة النظر، در قضا و قدر 2- بینش غرض آفرینش 3- تلخیص کتاب شفا [عون اخوان الصفا] 4- تفسیر قرآن [الکوکب الدرّی] 5- التمحیص، در علم بلاغت. ملخّص تلخیص المفتاح خطیب دمشقی 6- جوابات المسائل [تحفة الصالح، جواب مسائل فرعیّه که مولی محمّد صالح بن عبدالله کزازی قمی شاگرد او از او نموده است.] 7- چهار آئینه، به فارسی 8- حاشیة شرح مواقف 9- حاشیة شرح هدایه 10- الخور البریعة فی اصول الشریعة 11- رساله در عدم وجوب نماز جمعه 12- زبده، در اصول دین 13- حاشیة عوامل 14- شرح قصیدة حمیری 15- شرح کافیه 16- شرح ملخّص التلخیص 17- شرح عوامل صد گانه، غیسر از شمارة قبل 18- شرح زبده (از تألیفات خودش) 19- شرح عقاید لنسفیَّة 20- شرح الخور البریعة 21- کشف اللثام، در شرح قواعد الاحکام، در فقه، معروف ترین تألیفات او. (1)
سیّد علی صاحب «ریاض» و شیخ محمّد حسن صاحب «جواهر» به این کتاب اهمّیّت زیاد می داده اند، و از مدارک کتب ایشان است.
ص: 855
* کلید بهشت، در اصول دین 22- مناهج السویّة، در شرح بر شرح لمعه، در چهار مجلد 23- منیة الحریض، در معانی بیان؛ و غیره.
فاضل هندی در 1062 متولد، و در 3 شنبه 25 رمضان 1137 در زمان فتنة افغان وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
قبرش به فاضلان مشهور است، و عدّة زیادی از مؤمنین و مقدسین مواظبت در زیارت او دارند.
علت شهرت آن محل به فاضلان، قبر حاج ملاّ محمّد نائینی در پهلوی اوست، که عالم و فاضل و صالح بوده، و خواهر حاجی کلباسی را به زوجیت داشته، و یک وقت امامت مسجد حکیم با او بود. دوّم شوّال 1263 وفات یافته است. (1)
فرزندش: آقا علی رضا نام داشته. فاضل زاهد ورع تقی، اهل ریاضت و عبادت، و مواظب طاعات و عبادات بوده، و در اعتاب مقدّسه ساکن بوده است، و هم در آنجا فوت شده.
محدّث جلیل مرحوم حاجی میرزا حسین نوری درکتاب «دارالسلام» خواب های صادقه به وسیلة ایشان نقل می کند.
فرزند فاضل هندی، مولی محمّد تقی نیز عالم و فاضل بوده است. (2)
دختر حمیده بنت مولی محمّد شریف پدرش مردی جاهل و
ص: 856
بی سواد از بستگان مادر بوده، (1) و به همین مناسبت فاطمه را به مادرش نسبت داده اند.
او نیز مانند مادر خود زنی دانشمند و عابده و زاهده بوده، و در خانوادة خلیفه سلطان سمت معلمی دختران را داشته، و نیز همچون مادر، شوهری جاهل و احمق داشته است.
[به نوشتة حزین:] خالی از شعور و ادراکی نبود، به هند رفته، در مهمّات بعضی بنادر آن درآمد، و اکتساب مالی فراوان نموده، به وطن خود بازگشت، در ایام انقلاب و فتن به سیاست یکی از ناکسان درگذشت. (2) (خوزان از دهات سه گانه سده ماربین می باشد)
فتح بن علی بن محمّد البلداری (البنداری)، از فضلای شیعه (3) در قرن هفتم بوده، و کتاب «نصرة الفترة» عماد کاتب را در سال 623 مختصر نموده، و آن را «زبدة النصرة و نخبة العصرة» نامیده، و این مختصر در لیدن با فهرست اعلام و امم و ولایات و شهرها به طبع رسیده است.
ص: 857
سیّد کمال الدین شاه فتح الله بن هبة الله بن عطاء الله حسنی حسینی جعفری شیرازی.
از طایفة سادات شاهی شیراز، عالم فاضل، و ادیب منشی کامل، به دعوت شاه سلیمان از اردکان به اصفهان آمده، و سال ها قاضی اصفهان و شیراز و لار بوده. در سال 1098 در اصفهان وفات یافته [در حوالی مدفن آقا حسین خوانساری مدفون شد].
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- الامامة، آن را در موقع تشرّف خود به مکه تألیف نموده، و مناظرات خود را با ملاّ عبدالرحیم مدرس مدینة طیبه بتمامه نقل نموده است. 2- بدیع در علم بدیع، در اصفهان تألیف نموده 3- تاریخ شاه فتح الله 4- ریاض الابرار و غیره. (1)
پدر شمس فخری (مؤلف «معیار جمالی») ادیب و شاعر، در قرن هشتم هجری در اصفهان می زیسته.
فرزند سید محمّد رضا تقوی. عالم فاضل، از شاگردان: آقا سید
ص: 858
محمّد باقر درچه ای، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و حاج شیخ محمّد علی مسجد شاهی، و آقا نجفی، و جهانگیر خان، و آخوند کاشی بوده، و پس از فوت مرحوم خان در مدرسة صدر تدریس و امامت می نموده.
در 23 محرّم سال 1348 وفات یافته، در اول تخت فولاد در تکیة جهانگیر خان مدفون شد.
ماده تاریخ وفاتش این است:
آه همائی کشید از دل و با صد فسوس *** از پی تاریخ گفت: شد به جنان فخر دین
میرزا نصرالله خان، معروف به دولت یار جنگ. (1)
از فضلای هندوستان، و معلم ادبیات و زبان در حیدر آباد بوده، شعر می گفته، و در آن «فدایی» تخلص می نمود.
از آثارش کتاب «ترکتازان هند» به زبان دری، در چهار مجلد، مطبوع، و دیوان اشعار است.
در حدود 1308 فوت شده است، و ارادت خدمت رحمت علی شاه داشته.
دانشمند فرزانه آقای معلم حبیب آبادی در حاشیة «طرایق» به نقل از «ایضاح المکنون» فوت فدایی را در 1314 می نویسد.
ص: 859
میرزا محمّد مهدی بن محمّد باقر بهجت، شاعر ادیب نویسنده (1) متخلص و معروف به «فروغ» در سال 1223 در تبریز متولد شده، پس از تکمیل تحصیلات در دستگاه دولتی وارد شده، و در فارس و آذربایجان منصب استیفاء داشته، و به مناسبت بستگی به فریدون میرزا متخلص به «فرّخ»، خود را در همه جا فروغ فرّخی معرفی می نموده است.
مؤلف: 1- رسالة الانساب، به فارسی 2- صحائف العالم، که در سن 1265 تألیف شده، و در پنج مجلد می باشد. (2) 3- تذکرة الشباب 4- دیوان اشعار 5- فروغستان [مطبوع] است.
به عربی و فارسی در نهایت استادی شعر می گفته است.
شاعر و ادیب، نامشک میرزا محمّد، از حکمای فضلا بوده، و در مجسطی مهارت کامل داشته، در اواسط عمر به مسافرت پرداخته، با تیمور شاه افغان راه یافته، و ملک الشعرای وی شده است. (3)
فاضل ادیب شاعر، سال ها در شیراز به تحصیل مشغول بوده، سپس به اصفهان آمده و در خدمت آخوند ملاّ رجب علی تبریزی به تکمیل
ص: 860
تحصیلات پرداخته، در محلّة شمس آباد ساکن، و پس از فوت، در تخت فولاد در جوار استاد خود مدفون گردید. (1)
عالم فاضل زاهد، و ادیب شاعر متخلص به «حجازی».
در 20 صفر 1318 در شهرضا متولد شده، در اصفهان و قم و مشهد و نجف نزد اساتید فن تحصیل نموده، که از آن جمله است در اصفهان: آقا شیخ علی یزدی، و آقا سید محمّد نجف آبادی، و حاج میر محمّد صادق احمد آبادی، و آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی؛ و در مشهد نزد حاج آقا حسین قمی، و آقا میرزا مهدی اصفهانی، و میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری، و سید آقا بزرگ حکیم مشهدی؛ و در قم نزد حاج فاضل، و آقا سید محمّد تقی خوانساری و غیره. (2)
سال ها در شهرضا ساکن، و مرجع امورات شرعیّه، و مورد توجه و عنایت قاطبة طبقات بوده.
سرانجام در سال 1387 وفات یافته، در آنجا مدفون گردید.
از آثارش کتاب: المآثر الحجازیّة است که به طبع نرسیده، و دیگر: دیوان اشعار.
توضیح: «قافلة دل» یا «کاروان حقیقت» نام کتابی است از تألیفات صفر علی فرزند آخوند ملاّ محمّد، متولد سال 1296 خورشیدی در
ص: 861
لطف آباد در گز، در مرز شوروی.
مشارالیه از کارمندان ادارة قند و شکر شهرضا بود.
مردی ادیب و شاعر و ساده لوح و خوش طینت بود. در سال 1386 در شهرضا وفات یافته، در صحن امام زاده مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- آه از کرب و بلایت 2- پانزده بهمن 3- حوادث ده ساله 4- سیاحت نامة ناصح 5- قافلة دل.
فرزند ملاّ محمّد قاسم بن ملاّ محمّد صالح.
عالم فاضل حکیم فقیه محقّق مدرس (1) از اجلة مجتهدین اصفهان، که عمری را به عزلت و انزوا و اعراض از مردم دنیا به سر برد.
در خوانسار متولد، و در اصفهان تحصیلات خویش را به سر برده، در منزل تدریس می نمود، و جمعی از افاضل طلاّب از محضرش مستفیذ می شدند.
در شعبان 1360 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
ابن روز بهان معروف به باشا و ملقب به امین.
ص: 862
فقیه ادیب ناصبی [؟] متعصب. وی را کتب و رسائلی است، (1) از آن جمله است:
1- ابطال الباطل، در ردّ نهج الحق علاّمة [حلّی] و آن را علاّمة فقیه شهید قاضی نور الله شوشتری ردّ نموده، و آن را احقاق الحق نامید 2- المقاصد در علم کلام [3- شرح صلوات بر چهارده معصوم]؛ و غیره.
فرزند استاد شجاع الدین حلوایی. عارف فاضل، متوفی در 959، قبرش جنب غسالخانة مقابل تکیة خاتون آبادی ها.
در برخی از کتب برای او کراماتی نقل کرده اند.
قبرستان فعلی اصفهان در زمان صفویه به نام مزار بابا رکن الدین شهرت داشته، و پس از این تاریخ به تخت فولاد شهرت یافته است.
مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان و ری گوید: فولاد از فرماندهان قشون فخرالدولة دیلمی بوده، و پسرش در سال 407 یاغی شده، و به مدد منوچهر بن قابوس ری را حصار داده، و مجبوراً تولیت اصفهان را به وی دادند، و تخت پولاد منسوب به پدر اوست، که دلیری رشید بود، و تختی سنگی ساخته و بر آن می نشسته، و تا زمان پدر مؤلف، آن تخت سنگی بود، کشتی گیران از زمان معتمد در آن نقطه کشتی می گرفتند، و چون دیگر مبانی، اتباع ظلّ السلطان از میان بردند.
ص: 863
میرزا عبدالحسین بن ملاّ محمّد علی طبسی. (1)
پدرانش اهل قریة رقة تون بود، و پدرش امام جمعة طبس بوده است.
در اصفهان متولد، و در این شهر تحصیل نموده، در شیراز خدمت سید معصوم علی شاه رسیده، به توبه و تلقین ارشاد یافته، ریاضت ها کشیده، و از مرتبة ارادت به خلافت رسیده، و لقب فیض علی شاه یافته، به اتفاق مراد خود به اصفهان آمده، علی مراد خان زند نسبت به او ارادت یافته، تکیة فیض را به نام او بنا نموده، در آنجا به ارشاد و هدایت پرداخته، تا سال 1194 وفات یافته، در تکیة خود مدفون گردید.
فرزندش: میرزا محمّد علی ملقّب به نور علی شاه، عالم فاضل عارف ادیب شاعر، از اقطاب سلسلة نعمت اللهیّه است.
در اصفهان متولد شده، و در شیراز به اتفاق پدر خدمت سید معصوم علی شاه رسیده، و مرید و سر سپردة او شده، سال ها به عنوان سیر و سیاحت در اطراف شهرها و بلاد گشته، و بساط ارشاد و تصوّف گسترده. خوش روی و زیبا رخ بوده، و از علوم ظاهری نیز نصیبی کامل داشته.
شرح زندگی او معروف، و در بیشتر کتب مضبوط است، طالبیت مراجعه نمایند. (2)
ص: 864
در 1212 در موصل وفات یافته، قبرش در جوار مرقد منسوب به حضرت یونس (علیه السلام) می باشد.
کتب زیر از اوست:
1- تفسیر سورة بقره، منظوم 2- تفسیر خطبة البیان 3- جامع الاسرار، به طرز گلستان 4- جنّات الوصال، مثنوی 5- دیوان اشعار 6- دیوان غزلیات، دو جلد 7- رساله در اصول و فروع 8- رساله در کیمیا 9- رساله در مواعظ 10- کبرای منظوم 11- مشکاة النجاة؛ و غیره.
در ریاض العارفین دربارة او گوید: مریدان چندان در جلالت قدر و محاسن وی سخن راندند که حد ندارد.
میرزا محمّد صادق نمازی شیرازی فرزند محمّد جواد.
عارف کامل، (1) در اصفهان متولد شده، و چون پدرش از تجّار بود، خود نیز سال ها تجارت می کرده. خدمت حاج محمّد کاظم سعادت علی شاه رسیده و مجذوب گشته، و پس از فوت او روانة گناباد شده، خدمت حاج سلطان محمّد رسیده و تجدید عهد نموده، در سال 1297 مأذون به ارشاد شده و فیض علی لقب یافته، در اصفهان دستگاه ارشاد گسترده، و با اعیانیت و تجمّل از فقیرات و مریدان پذیرایی می نموده است.
در ذی قعدة 1301 وفات یافته، جنب فیض علی شاه اول مدفون گردید.
ص: 865
مشارالیه برادر علاّمة جلیل حاج میرزا فتح الله شریعت [شیخ الشریعة اصفهانی]، بوده و به همین علت او را طریقت می گفته اند.
جمعی از علما و عرفا و صوفیّه در اطراف بقعة او مدفونند.
ذیلاً به نام برخی اشاره می شود:
1- سید محمّد حسین، عالم فاضل ادیب، فوت ذی حجّه 1225.
2- سید محمّد علی، فاضل زاهد، فوت 11 ربیع الثانی 1226.
3- میرزا مرتضی بن میرزا محمّد حسین سررشته، ادیب عارف، فوت رجب 1355.
4- سید محمّد هادی بن سید محمّد حسین، عالم فاضل جلیل، فوت شوّال 1231.
5- آقا محمّد هاشم خطّاط
شکسته نویس، از اساتید بزرگ خط، در اواسط عمر آنچه نوشته است با قطعات درویش عبدالمجید خبرة فن تمیز نتوانستند گذاشت.
در خدمت آقا صابر علی و جمعی دیگر از عرفا فضائل و آداب عرفان کسب نموده، مدت هشت سال در شیراز در خدمت رحمت علی شاه بوده. از گفته های عرفانی اوست: «تا کسی انسان کامل را ندیده هیچ ندیده».
بیشتر از هفتاد سال عمر کرده، در ماه صفر 1306 وفات یافته، در بقعة فیض مدفون گردید. (1)
ص: 866
برادرش: آقا محمّد جعفر نیز عارف و فاضل بوده، و در اسلامبول تجارت می نموده، و هم در آنجا وفات یافته است.
او غیر از آقا محمّد هاشم لؤلؤی اصفهانی فرزند محمّد صالح معروف به بزرگ می باشد. وی نیز از اساتید مسلم خط نسخ در قرن 12 و 13 بوده، و آخرین (1) اثرش مورخ به سال 1212 می باشد. فرزندانش به یزد منتقل شده اند.
از علما و زهّاد زمان خود بوده، در سال 1145 وفات یافته، جنب فاضل هندی (2) مدفون گردیده.
ماده تاریخ وفاتش این است:
از دهر چو شیخ قاسم زهد شعار *** بگرفت ز امر حق به فردوس قرار
تاریخ وفات او رقم زد خادم *** آسود ز عفو قاسم جنّت و نار
برخی وی را ملاّ محمّد قاسم بن حاج محمّد حسن کلباسی می دانند، و اشتباه است. وی نیز از علمای راسخین، و زاهد و عابد بوده؛ و در قرن سیزدهم می زیسته، و ظاهراً در نجف از دنیا رفته است.
ص: 867
میر سراج الدین قاسم بن محمّد قهپائی طباطبائی، از مشایخ علاّمة مجلسی، و از شاگردان شیخ بهائی و [مشایخ] مولی ابوالقاسم بن محمّد گلپایگانی بوده، وی را تألیفاتی است، (1) از آن جمله است: 1- تعلیاتی بر کتب رجال 2- رساله در مسألة بداء 3- رساله در فلاحت؛ و غیره. (2)
ادیب نحوی لغوی، مؤلف کتاب 1- الابانة 2- تفسیر الحماسة 3- تقویم الالسنة 4- تهذیب الطبع، در نوادر لغت 5- غریب الحدیث؛ و غیره. (3)
از قرّاء معروف، راوی کسائی است. (4) فوتش در سال 200 روی داده، قبرش در بقعة شیخ شهاب الدین آزادانی عارف قرن نهم هجری است. در تاریخ الخلفاء (:333) گوید: قتیبة بن مهران صاحب الامامة.
از سلسلة میرزا علی ثابت علی قهفرخی، از جمله کسانی است که
ص: 868
خدمت رحمت علی شاه شیرازی رسیده، و دارای جذبات و جلوات بوده است. (1)
در جنب مسجد قطبیّه در خیابان شاه اصفهان گنبدی است، و در آن قبری است منسوب به: امیر قطب الدین، لکن کتیبه به نام امیر مجد الدین اسماعیل بن مظفرّبن مسعود باب الدشتی، و تاریخ فوتش 955 می باشد.
مسجد از آثار باستانی اصفهان، و بانی آن امیر قطب الدین آن را در سال 930 بنا نموده، بنابراین، بقعه در جنب مسجد ساخته شده، کتیبه های آن به خطّ ابو سعید امامی می باشد. (2)
شاعر ادیب در قرن سیزدهم هجری است. (3) این دو شعر از اوست:
هنگام صباح چائی و شیر خوش است *** در وقت نهار قند و سر شیر خوش است
چون عصر شود دوباره چایی نیکوست *** در آخر شب صدای کفگیر خوش است
ص: 869
ملاّ صادق ذاکری سدهی گوید:
اندر دل شب نالة شبگیر خوش است *** در وقت سحر توبه ز تقصیر خوش است
مطلوب سحرگهان بود استغفار *** چون فجر دهد صدای تکبیر خوش است
مشهور به آقا میرزا. عالم ثقة صالح زاهد تارک دنیا، و مولع در جمع کتب، تمام همّت او در گرد آوردن کتب، و ترویج آنها، و تکثیر نسخ آن بوده. کتابخانه اش در نجف بلکه در جمیع بلاد بی نظیر بوده، نسخ نفیس و اصلیّة بسیار از قبیل: ریاض العلماء، و جامع الرواة، و تأویل الآیات و غیره نزد او موجود بوده. در سال 1311 در سامرّا وفات یافته، کتابخانه اش فروش رفته، و کتب متفرّق گردید. (1)
ادیب عارف فاضل، و حکیم شاعر، سال ها در عراق عرب ساکن، و تحصیل فضل و کمال نموده، به وطن خود مراجعت کرده، در مدرسة جدّه ساکن شده، عموم مردم از شریف و وضیع به وی ارادت داشته، و در احترام او و استفاده از کمالاتش سعی می نمودند.
ص: 870
مرحوم صدر اصفهانی به خصوص وی را مورد عنایت و توجه قرار داده، و جهت او تکیه ای در اول تخت فولاد بنا نهاد که آن را به مناسبت تخلّص او «والهیّه» نامیدند.
در 1229 وفات یافته، در صحن تکیة خود در بقعه ای مخصوص مدفون گردید. (1)
مرحوم واله علاوه برل فضایل سابق الذکر، در نوشتن خطّ نسخ و شکسته و رقاع استاد بوده، و سنگ قبر به خطّ خود اوست.
دربارة حسن سلیقه و ظرافت طبع او داستانها نقل می کنند. ملاقات او با مهدی بیک شقاقی در حدیقة الشعراء مذکور است، و داستان او با حاج محمّد ابراهیم امین الرعایات در مقدّمة دیوانش مضبوط؛ طالبین مراجعه کنند.
شاعر فاضل ادیب، متخلّص به «خلیل» مؤلف گلزار خلیل، مثنوی در مصائب به زبان اردو، و مطبوع در لکنهو هندوستان. (2)
فرزند سید حسین. عالم زاهد فاضل، متوفی به سال 1117، قبرش در خارج تکیة میرزا رفیعا بوده؛ و اکنون جزو اراضی فرودگاه می باشد. (3)
ص: 871
میرزا کاظم بن زین العابدین بیک نوری اصفهانی، از شعرای بزرگ، متخلّص به «الفت» بوده، و شعر به خوبی و استادی می سروده است. (1)
ابن محمّد صادق اصفهانی. عالم فاضل محقق، (2) در 1205 متولد، و در 1273 وفات یافته، در نزد سی نفر از بزرگان علم و ادب تحصیل نموده، و جمعی کثیر حدود دویست نفر از محضر او مستفیذ شده، و مدت سی سال به فصل دعاوی و اصلاح بین الناس اشتغال داشته؛ تألیفاتی دارد: 1- سوانح العمری 2- شرح روضة البهیه؛ و غیره. (3)
فرزند آخوند ملاّ محمّد علی، عالم فاضل متوفی به سال 1270 و مدفون (4) در خارج بقعة مجلسی در جنب مسجد جامع اصفهان.
فرزند مشهدی نصرالله. عالم فاضل زاهد ادیب شاعر، در حدود سال
ص: 872
1298 متولد گردیده، و نزد جمعی از علمای اصفهان تحصیل نموده، سپس به نشر احکام و ترویج دین و اقامة جماعت پرداخته، در 21 محرّم سال 1367 وفات یافته، (1) در صحن تکیة مرحوم بروجردی در تخت فولاد مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- اربعین 2- دیوان اشعار 3- ذخیرة المحشر، در شرح باب حادی عشر؛ و غیره.
ابن محمّد امین بن محمّد سعید بن مولی صالح مازندرانی اصفهانی، عالم فاضل.
* کمال الدین اصفهانی (2) عالم فاضل، مؤلف کتاب «قوسیّه» در لغز. (3)
ابن سیّد حیدر، پدرش از جبل عامل به اصفهان (4) منتقل شده، و مشارالیه در این شهر متولد گردید، عالم و فاضل و محقّق صاحب شهرت و مقام بوده.
ص: 873
وی پدر سید بدر الدین عاملی است.
خاندان او عموماً اهل علم و فضل و کمال بوده، و از قرن یازدهم در اصفهان سکونت داشته اند.
ابن محمّد بن جمال الدین. عالم فاضل ادیب محقق، متوفی در ربیع الاول 935، قبرش در کنار دیوار شرقی قبرستان آب بخشان (1) تا این اواخر موجود بود.
است. این تسمیه به جهت سکونت یا دفن یکی از سادات بزرگ است، نامش: سید علی [بن جلال الدین محمّد]، معاصر شاهرخ بوده، (1) و در کتب تاریخ از اهمیّت و شخصیت او مطالبی نقل شده، و نسب او به جناب حسن افطس فرزند علی الاصغر بن الامام السجاد (علیه السلام) می رسد.
آقا رجب علی گلزار فرزند حاج ملاّ حسین. ادیب فاضل شاعر ماهر، متولد در 13 رجب 1302، و متوفی در 19 رجب 1366، مدفون در تخت فولاد در تکیه ای به نام خود.
در خانوادة علم و روحانیّت بزرگ شده، و در خدمت پدر و جمعی دیگر مقدمات علوم عربیت و ادب را آموخته، (2) در انجمن های ادبی شرکت داشته، دیوانش به طبع رسیده است.
فایده: ذیلاً به نام چند نفر مدفونین در تکیه گلزار اشاره می شود:
فرزند سیّد اسماعیل موسوی متخلص به «خاکشیر» شاعر و ادیب، (3) در حدود 1300 متولد، و در 26 ذی قعده 1375 فوت شده، دیوانش به طبع رسیده، و شاعر در آن هزل را بر دیگران فنون پسندیده.
ص: 875
فرزند آقا میرزا حسن دکمه چین. عالم فاضل، امام جماعت مسجد علی قلی آقا، در بعدازظهر چهارشنبه 7 جمادی الثانیه 1378 وفات یافت.
فرزند سید محمّد علی حسینی. واعظ صالح، متوفی در رجب 1377، مدفون در جنب برادر [سید مهدی بدری].
عالم فاضل [مجتهد] زاهد، فوت 1369، قبرش در بقعة وسط تکیه.
فاضل ادیب، مدرس مدرسة جده، از شاگردان: آقا سید محمّد باقر درچه ای، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان، و آقا سید محمّد نجف آبادی و دیگران بوده، اخیراً رئیس دادگاه تحقیق اوقات شد.
فوتش در 3 شنبه 3 ذی حجّه 1373 روی داد.
ابن ملاّ علی اکبر. عالم فاضل، ساکن مدرسة جدّه، شاگرد آقا نجفی و آخوند گزی؛ فوتش در جمادی الثانی 1372 روی داد.
ص: 876
ابن محمّد علی سینی حسینی بدری، عالم فاضل زاهد معمّر، شاگرد آقا سید محمّد باقر درچه ای. فوتش در صبح 3 شنبه 19 ربیع الثانی 1377.
فرزند حاج میرزا قوام الدین. (1) فاضل ادیب شاعر، از دوستان صمیمی نویسنده، در عصر 4 شنبه 29 ربیع الثانی 1378 وفات یافت.
از فضلای عصر صفوی، و معاصر با افندی صاحب ریاض العلماء می باشد. (2)
فرزند عبدالله گرجی، عالم فاضل، امام و مدرس مسجد جامع عباسی بوده و خود از شاگردان علاّمه مولی محمّد تقی مجلسی است.
کتابی به نام «زبدة المعارف» در اصول دین به فارسی به نام شاه عباس ثانی تألیف نموده، در 1079 وفات یافته است. (3)
فرزندش: مولی محمّد لاچین نیز عالم و امام مسجد شاه بوده و از
ص: 877
مصاحبین و معاشرین شیخ محمّد علی حزین مؤلف تذکره است. (1)
ریزی لنجانی، فرزند عبدالحسین بن خلیل.
فاضل زاهد واعظ متقی، از منبریان معروف اصفهان، (2) در حدود سال 1288 در ریز متولد گردید، مادرش دختر علاّمه مولی عبدالوهّاب ریزی، و خواهر علاّمه فقیه آقا شیخ مرتضی ریزی بوده، در خدمت جمعی کثیر از فضلای اصفهان تحصیل نموده، مخصوصاً از محضر: آقا سید محمود کلیشادی، و آقا نجفی، و آقا سید محمّد باقر درچه ای، و شیخ مرتضی ریزی کسب فیوضات کرده.
ص: 878
منابرش مشتمل بر مواعظ کافیه، از حدیث و اخبار، و شامل نصایح و اندرز بود، و چون خود بدانچه که می گفت معتقد و عامل بود مواعظ او بیشتر در شنوندگان تأثیر می نمود.
در 7 شوّال 1356 وفات یافته، در بیرون بقعة تکیة مرحوم ریزی مدفون گردید.
چندین مجلد کتاب در مواعظ و آداب نوشته که آنها را بعداً «شمس طالعه» نامیدند.
فرزند عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعالی میسی.
عالم فاضل صالح فقیه متبحّر، جلیل القدر، عظیم المنزلة، در نزد شاه عباس کبیر صفوی در نهایت عزّت و احترام، و مورد تکریم و تعظیم علمای زمان بوده، و شاه نامبرده مسجد و مدرسه ای در قسمت شرقی میدان نقش جهان در میدان شاه به نام او بنا کرده که مدرسه از بین رفته، و مسجد از شاهکارهای معماری، و از آثار باستانی اصفهان است. (1)
شیخ لطف الله در میس از قرای شام متولد شده، در اوایل جوانی به ایران آمده، در خراسان مدتی در خدمت ملاّ عبدالله شوشتری تحصیل نموده، چندی در قزوین، و اخیراً به اصفهان مهاجرت نموده، به درس و بحث و اقامة جماعت پرداخته.
ص: 879
رسائل عدیده در مسائل مختلفه نوشته و قائل به وجوب عینی نماز جمعه بوده و در مسجد مرقوم، آن را اقامه می فرموده.
در اوایل سال 1032 در اصفهان وفات یافته.
فرزندش: شیخ جعفر نیز عالم و فاضل و ساکن اصفهان بود.
جدّش: شیخ ابراهیم به «ابن مفلح» شهرت داشته، و عموم خاندانمش از علمای دین و رؤسای مسلمین بوده اندا.
فرزند اسماعیل بیک سامی. (1) در مردمی و تقوا (2) و عبادت، یگانه بوده، بر گفتن تاریخ اقتداری کامل داشته، به ترکی و فارسی غزل خوب می گفته. دیوانش قریب چهار هزار بیت است.
از اوست:
رخش از نور ایمان آفریدند *** خطش از جوهر جان آفریدند
به عالم نام رعنایی علم شد *** چو آن سرو خرامان آفریدند
فرزند سیّد محمّد شفیع بهبهانی ابرقویی طباطبایی.
عالم فاضل زاهد، در حدود سال 1285 در ابرقو متولد شده، در اصفهان خدمت میرزا بدیع درب امامی، و حاج شیخ محمّد علی
ص: 880
مسجد شاهی، و میرزا حسین همدانی، و آقا سید محمّد باقر درچه ای و جمعی دیگر تلمّذ نموده، عالمی غیور، و در امر به معروف و نهی از منکر متعصب بود. در مسجد علی اکبر بیک در محلّة خواجو امامت می فرمود، و در روز اربعین (20 صفر) سال 1378 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة مخصوص به نام خود مدفون گردید.
نامش: بابا سلطان قلندر، عارف ادیب، (1) در درویشی مقامی سامی داشته، و در قواعد فقر و اصطلاحات آن فرقه بابای عالم بوده.
شاه عباس اول بابائی تکیة حیدر واقع در چهار باغ را به او مفوّض داشته. قبل از تألیف تذکرة نصر آبادی فوت شده، جایش را به بابا حیدر دادند. او نیز فوت شده، پسرش بابا صفی به جای پدر نشسته. او نیز فوت شده، بابا رضی برادرش بابای تکیه مزبور شده.
در هر حال، بابا سلطان به تتّبع شعرای قدیم شعر می گفته. از اوست:
لوایی نیست شاد از وصل امروز *** چو هجران خواهدش آزرد فردا
چه باشد حال بیماری که امروز *** یقین داند که خواد مرد فردا
ص: 881
کلمه مافرّوخی ظاهراً مرکب است از دو کلمة ماه و فرّخ به معنی ماه مبارک، و این نسبت جمعی از فضلای اصفهان است در قرن چهارم هجری، و آنان منسوبند به: مافرّوخ بن بختیار اصفهانی که نسبش به آذر شاپوران بن آذرمانان اصفهانی می پیوندد.
ذیلاً به نام برخی از آنها اشاره می شود:
1- ابوالعباس احمد بن علی، متقدمین علمای نحو و ادب.
2- ابوالمعالی احمد بن ابی جعفر محمّد بن علی، از روات و محدّثین.
3- سراج ازهری مافرّوخی، شاعر و ادیب، به فارسی شعر می گفته. (1)
4- ابوالفضل سعد بن حسین، ادیب و شاعر.
5- ابومسلم طاهر بن محمّد بن عبدالله بن حمزه، ادیب و شاعر، از اجداد مادری مافرّوخی مولف کتاب محاسن اصفهان.
6- ابوالفضل عباس بن حمدان بن عباس بن مافروخ مدینی، ساکن در قریة سین، از روات و محدثین. (2)
7- ابو محمّد عبدالعزیز بن احمد، از [مشاهیر] ادبا و دانشمندان. (3)
8- مافرّوخی، شاعر و ادیب، به فارسی و عربی هر دو شعر می گفته است.
9- ابو عیسی محمّد بن عبدالله بن عباس، از علما و فقها و متقدّمین دانشمندان اصفهان، معروف به مافرّوخی ثانی.
ص: 882
10- مفضّل بن ابوالفض سعد بن حسین. شاعر و ادیب، (1) مولف کتاب «محاسن اصفهان»، از فضلای قرن پنجم در اصفهان.
* سید محسن گیلانی، از علمای قرن دوازدهم هجری در اصفهان بوده، و هم در این شهر وفات یافته، و مدفون گردیده است. (2)
عالم فاضل زاهد عابد، از شاگردان سید حجّة الاسلام، در امر به معروف (3) و نهی از منکر متعصّب، و در دفع معاندین و رفع شبهات مخالفین اهتمامی تمام داشته، پس از وفات در مقبره ای مخصوص در جنب مسجد خود مدفون گردید.
فرزندش: ملاّ محمّد باقر نام داشته. وی نیز عالم و فاضل، و از اتباع شیخ احمد احسائی بوده، و به واسطة او عده ای زیاد از مردم دهات را جزو شیخیّه نموده، و مورد انزجار پدر واقع شده. او نیز در مقبرة نام برده مدفون است.
فرزند آقا سید محمّد باقر بن میر سید علی حسینی.
ص: 883
عالم فاضل زاهد، از علمای کاملین، و فقها و مجتهدین، از خاندان علم و روحانیت. پدرش در 1216 متولد، و در حدود 1280 وفات یافته، خود در اصفهان متولد، و در نزد جمعی کثیر از علما در اصفهان و نجف همچون: شیخ انصاری، و شیخ مشکور عرب، و شیخ راضی نجفی، و فاضل اردکانی، و حاج شیخ زین العابدین مازندرانی، و آقا میرزا علی نقی طباطبائی تحصیل نموده، در 1284 به اصفهان مراجعت کرده، مدتی به درس حاج شیخ محمّد باقر نجفی حاضر شده، و سپس به درس و بحث و اقامة جماعت و ارشاد پرداخته.
سرانجام در 2 شنبه 6 جمادی الاولی سال 1328 وفات یافته، در پائین پای فاضل هندی مدفون گردید.
کتب زیر از آثار قلمی اوست:
1- رساله در اصول دین 2- رساله در صیغ عقود 3- شرح درّة بحر العلوم 4- تقریرات فقهی و اصولی اساتید خود.
وی را چندین فرزند پسر عالم و فاضل بوده که از آن جمله است:
فاضل ادیب شاعر متخلّص به «مدرّس»، در 1304 متولد، و در شب 3 شنبه 6 محرم 1389 وفات یافت. دیوانش به طبع رسیده.
ص: 884
در سوم جمادی الاولی 1288 متولد، و در 4 شنبه 23 شعبان 1386 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
در نجف از محضر آخوند خراسانی و آقا سیّد محمّد کاظم یزدی استفاده برده، و در اصفهان به امامت جماعت و ترویج احکام پرداخته، در اواخر عمر در قریة گز به ارشاد و هدایت مشغول بود.
در غرّة صفر 1291 در اصفهان متولد، و به درس: آقا سید محمّد باقر درچه ای، و آقا میر محمّد تقی مدرّس، و آقا میرزا محمّد هاشم چهار سوقی حاضر شده، سپس در مسجد محله نو به امامت و نشر احکام پرداخته، و هم در این شهر در 1376 وفات یافت.
فرزند سیّد ابوالحسن بن ابراهیم بن عبدالصمد حسینی.
فاضل زاهد، و واعظ متّقی، متوفی در 24 ربیع الثانی 1368 مدفون در بقعة میر سیّد محمّد شهشهانی.
ماده تاریخ وفاتش را ادیب معاصر میرزا عبدالکریم بصیر گوید:
ص: 885
سال تاریخ فوت او بگفت بصیر *** رفت پیش حسین، محسن من
مشارالیه برادر سید ابوالقاسم سید الاسلام می باشد.
عالم فاضل، (1) متوفی در 1290 و اندی. وی مؤلف کتابی است در سه مجلد در اعمال روز و شب و هفته و ماه و سال، و خاتمة آن در آداب و سنن و اخلاق. (2)
از خطاطین مشهور عهد سلطان ابراهیم قلی قطبشاه (3) فرزند سلطان قلی قطب الملک، از سلاطین قطبشاهیّه، در گولکندة حیدر آباد هندوستان می باشد. وی از مردم قرن دهم هجری می باشد.
* جلال الدین محمّد طبیب اصفهانی، مؤلف کتاب «دستور الجلالی»
ص: 886
در طب به زبان (1) عربی، از فضلای قرن 12 و 13. نسخة کتاب مورخ به سال 1275 به خطّ محمّد حسن به محمّد رضا نائینی به شمارة جزو کتب کتابخانة پزشکی طهران موجود است. (2)
ملاّ محمّد اصفهانی، عالم فاضل، متوفی در 20 ذی قعدة 1264، مدفون در تخت فولاد جنب فاضل هندی، (3) قبری بلند بسته دارد و مورد احترام مقدسین است. (4) خارج تکیة مادر شاهزاده. (5)
معروف به هندی. عالم فاضل محقق جامع، در 1110 وفات یافته، در قبرستان آب بخشان مدفون بوده است.
ص: 887
* میرزا محمّد طبیب: طبیب حاذق، و حکیم ماهر، و فقیه جامع [!] متوفی در 1269 (1) مدفون در تکیة مادر شاهزاده. (2)
عالم فاضل زاهد مرتاض عارف، زبدة اخیار، از شاگردان حاج شیخ محمّد علی مسجد شاهی و حاج میرزا بدیع درب امامی، و از تربیت یافتگان از حاج محمّد جواد عارف سرجویی، قائم اللیل، و صائم النهار، و دائم الذکر بود، در سال 1361 پس از اعمال حج در مکّة معظّمه وفات یافت.
[جامع الکمالات] از مشاهیر طلبه، و به غایت حمیده خصال بوده، در خدمت مجتهد مرحوم ملاّ محمّد باقر خراسانی تحصیل نموده، در شعر سلیقة مستقیمه داشته، به غایت پرهیزکار بوده، (1) در هفتاد سالی وفات یافته. (2)
از اشعار اوست:
چون شمع عمر ما همه در تاب و تب گذشت *** دستی به زیر سر ننهادیم و شب گذشت
من بعد چیره با سگ کوی تو می شوم *** کارم دگر ز شرم و حیا و ادب گذشت
فاضل ادیب شاعر، از احفاد اوحد الدین بن عبدالله بلیانی صوفی متوفی به سال 680 و مذکور در نفحات الانس می باشد.
در 4 شنبه محرّم 973 در اصفهان متولد شده، خدمت بزرگان علم و ادب تحصیل نموده، نزد شاه عباس معزّز و محترم می زیسته.
در 1015 به هندوستان رفته، و در آنجا به سال 1030 وفات یافته. (1)
کتب زیادی نوشته، از آن جمله است:
1- دیوان اشعار با تخلص «تقی» 2- ساقی نامه، به نام نشأة بی خمار 3- سرمة سلیمانی، در لغت 4- عرفان، مختصر کتاب عرفان 5- عرفان العاشقین، تذکرة شعرا، و معروف ترین تألیفات او 6- کعبة مراد 7- مثنوی دکان 8- مثنوی یعقوب و یوسف؛ و غیره.
عالم فاضل متّقی. در 936 وفات یافته، (2) در بقعة مجلسی مدفون گردیده است.
ابن زین الدین محمّد صادق گون آبادی.
عالم فاضل، حکیم متألّه، فیلسوف ماهر، از اجلّة حکما و مدرسین اصفهان، صاحب ملکات فاضله. در اخلاق و آداب و حسن معاشرت
ص: 890
ممتاز، و محضرش مجمع ارباب فضل و کمال، و خود از شاگردان آخوند کاشی و جهانگیر خان بوده، در مدرسة صدر، مجرّداً زندگی می نمود، و جمعی کثیر از فضلا و مستعدین در خدمتش تلمّذ می نمودند. (1)
در تربت متولد، و از 1316 در اصفهان ساکن بوده، و در غرّة ذی حجّة 1355 وفات یافته، در جنب استاد خود [آخوند کاشی] در تکیة ملک مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
«شمع دانش مرد از مرگ حکیم»
از معماران زبر دست قرن دهم. از آثارش بنای سر در مسجد قطبیّه در اصفهان است، مورخ به سال 950 به خطّ ابو سعید امامی. (2)
متوفی به سال 1290، مدفون در مقبرة سر قبر آقا طهران.
فاضل ادیب، و واعظ شاعر، امام جماعت مسجد تلواسکان، و از مؤلفین و مصنّفین بوده.
ص: 891
از آثارش: 1- مرآت الاسرار، در مصائب، منظوم، به طبع رسیده، و در آنجا گوید: 2- مثنوی در تفسیر قرآن در سی مجلد دارد. (1)
در اوایل محرّم 1347 وفات یافته، جنب خواجوئی مدفون گردیده. (2)
مؤلف رسالة «التجلّی علی الطور» که به طریقة حروفیّه تألیف شده است. دو نسخة آن در کتابخانه مشکوة موجود است.
ص: 892
عالم جلیل معروف به فاضل نائینی، شوهر همشیرة حاجی کلباسی بوده، و در 20 شوّال سال 1263 وفات یافته، جنب فاضل هندی مدفون گردیده، و در اصطلاح مردم اصفهان از قبر او و قبر فاضل به فاضلان تعبیر می شود.
خود اهل علم و تقوا بوده، و یک وقت جماعت مسجد حکیم را داشته، و مؤمنین و مقدسین بسیار به او اعتقاد داشته اند.
فرزندش: آقا علی رضا [کلباسی] مجاور عتبات بوده، و حاجی نوری در کتاب «دارالسلام» خواب های صادقة عدیده از او نقل می کند، و اهل زهد و ریاضت بوده، و در کربلا وفات نموده و مدفون شده است.
فرزند آقا میرزا دولت آبادی، که در زمان شاه عباس کبیر مستوفی الممالک بوده. مشارالیه جامع حیثیّات و کمالات بوده، مثنوی «زاهد نامه» و مثنوی دیگر در بحر خسرو و شیرین دارد. (1)
ابن میر محمّد باقر داماد. قبرش در حیدر آباد دکن است. وی در عداد علمای عصر سلاطین قطب شاهیّه معدود می باشد، و تاریخ وفاتش معلوم نیست. (2)
ص: 894
فرزند علاّمه حاج محمّد ابراهیم کلباسی.
عالم فاضل زاهد محقق جامع، امام مسجد حکیم، و مدرس در آنجا. (1) عمر عزیز خود را به تألیف کتب و رسائل، و درس و بحث، و اقامة جماعت، و رفع خصومات و مرافعات می گذرانیده، و مواظب آداب شرعیه بوده، به طوری که کمتر مستحبّی از او فوت می شده.
در خدمت پدر بزرگوار و جمعی دیگر تلمّذ نموده، و از پدر و حاج سید محمّد باقر [شفتی] و شیخ حسن نجفی [صاحب جواهر] اجازه داشته.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- انوار النزول 2- رساله در آداب نفس 3- رساله در میراث 4- رساله در صوم 5- رساله در جنایز 6- رسائلی در رجال 7- شرح تهذیب علاّمه 8- شرح خلاصة الحساب 9- شرح «نتایج» سید ابراهیم قزوینی 10- کتابی در حدود و دیات 11- کتابی در طهارت و صلات، با استدلال 12- منبع الحیات، در اصول، که به فرمودة حاجی، جمع عبارت علمای اصول نموده، از متقدمین و متأخرین، در 15 مجلد 13- نور حدقة الناظرین، در آداب و اخلاق و ادعیه و مواعظ 14- هدیّة الشیعة، که رسالة عملّیة ایشان است؛ و غیره.
در روز جمعه 22 ربیع الاول سال 1292 وفات یافته، داخل بقعة پدر مدفون گردید.
فرزندش: حاج میرزا محمّد حسن کلباسی، عالم فاضل محقق، امام
ص: 894
مسجد گرگ یراق، متوفی حدود سال 1315.
و فرزند او: میرزا عبدالرحیم کلباسی از طلبة علوم بوده، و در خدمت آخوند [ملاّ حسین] کرمانی تلمّذ می فرموده، و به شرف مصاهرت او نایل گردیده، در جوانی به سال 1326 فوت شده.
فرزندش: مرحوم دکتر مهدی ذکاء، فاضل ادیب خوش محضر، در سال 1325 متولد، و در 24 محرم 1363 در طهران در اثر تصادف با ماشین متفقین وفات یافته، در امام زاده عبدالله مدفون گردید.
مشارالیه مولف رساله ای است در آب و شرایط آن.
فرزند سید ابوالقاسم حسینی. عالم فاضل، از شاگردان، حاج شیخ محمّد باقر نجفی، و حاج میرزا بدیع درب امامی، و آخوند کاشی و جمعی دیگر از علمای اصفهان بوده، و در ربیع الثغانی سال 1338 وفات یافته، در تکیة ملک در یکی از حجرات مدفون گردید.
مشارالیه دارای سه فرزند فاضل و دانشمند بوده:
اعلم و افقه فرزندان، متوفی در 3 ذی قعدة 1352، مدفون در اطاق شمالی تکیة ملک
عالم و زاهد، مدفون در تکیة ملک
مدفون در بروجن.
ص: 895
* ابی الحسن محمّد بن احمد بن محمّد بن احمد بن ابراهیم طباطبا.
از اجلة سادات، ادیب و شاعر، در معجم الادباء و دیگر کتب، وی را به فضل و ادب و جلالت مقام و علم و تحقیق یاد کرده اند. (1) مرزبانی گوید: «شیخ من شیوخ الادب» کتب زیر از اوست: 1- تعریض (تفریظ) الدفاتر 2- تهذیب الطبع 3- دیوان اشعار 4- سنام المعانی 5- الشعر و الشعراء 6- العروض 7- عیار الشعر 8- کتاب فی المدخل، در معرفت معمّا و غیره.
در اصفهان متولد و در 322 وفات یافته، مدفون گردید.
در معجم الادباء و اعیان الشیعة شرح حالش مفصّلاً نقل شده، طالبین مراجعه نمایند. اولادش در اصفهان ساکن، و به فضل و علم و ادب و شعر شهرت داشته اند. (2)
ابن محمّد باقر حسینی نائینی اصفهانی.
عالم فاضل محقق جامع حکیم متکلّم. در حدود سال 1080 متولد، و در حدود سال های مابین 1140 و 1130 وفات یافته. (3)
نزد بزرگان علمای عصر [همچون: علاّمة مجلسی و فاضل هندی و عموی خود سید روح الامین مختاری] تلمّذ نموده، و متجاوز از سی
ص: 896
مجلد کتاب و رساله تألیف نموده که از آن جمله است:
1- انارة الطروس، در شرح عبارتی از کتاب دروس 2- تعلیقات بر «اشباه و نظایر» سیوطی 3- تعلیقات بر شرح صمدیّة سید علی خان 4- تفریج القاصد، شرح بر توضیح [المقاصد] شیخ بهائی 5- حواشی بر آیات الاحکام اردبیلی 6- رساله ای در شرح حال خود 7- سه رساله در ارث، کبیر، وسیط، صغیر 8- زواهر الجواهر فی نوادر الزواجر، در اصفهان به طبع رسیده 9- شرح بدایة الهدایة شیخ حرّ عاملی 10- شرح بر صمدیّة شیخ بهائی، کبیر وسیط، صغیر 11- شرح تهذیب المنطق 12- شرح شمسیّه 13- شرح زیارت جامعه 14- صیغ العقود 15- صفوة الصافی، مختصر کتاب الشافی سید مرتضی علم الهدی 16- عروض العروض، در عروض و قافیه 17- عمدة الناظر فی عقدة الناذر؛ و غیره.
در تاریخ نائین احتمالاض قبر او را در مقبرة قریة شیخ چوپان فریدن می نویسد.
فایده: سادات بنی المختار از سادات حسینی ساکن سبزوار بوده، سپس به نائین و اصفهان مهاجرت نموده، و عموماً از فضلا و دانشمندان به شمار می رفته اند. ذیلاً به نام چند نفر دیگر ایشان اشاره می شود: (سادات میر محمّد صادقی از بنی المختار می باشند).
ابن محمّد بن امیر روح الامین مختاری. از علمای اواخر عهد صفویّه، و مجاز از فاضل هندی به سال 1130، و خود از مشایخ اجازات است.
ص: 897
در 1115 زنده بوده است. مؤلف حواشی بر «روایع الکلم» در حکمت تألیف میرزا حسن بن ملاّ عبدالرزاق لاهیجی. حواشی را در 115 نوشته است. (1)
ادیب لغوی نحوی شاعر کاتب مفسر. در 254 متولد، و در 322 وفات یافته، منصب کتابت داعی صغیر محمّد بن زید الحسینی متوفی به سال 287 را داشته. کتب (2) زیر از اوست:
1- جامع التأویل، در تفسیر قرآن بر حسب رأی معتزله 2- کتاب همزه 3- الناسخ و المنسوخ 4- کتابی در نحو؛ و غیره.
در زمان مقتدر عباسی حکومت اصفهان را داشته، و در کلیّة فنون ادب و حدیث و تفسیر استاد بوده، و مذهب اعتزال داشته است.
برادرش: احمد بن بحر نیز ادیب و فاضل بوده، و در اصفهان وفات یافته است.
سید امیر معزّالدین محمّد بن تقی الدین محمّد اصفهانی، عالم فاضل محقق کامل. قاضی اصفهان، و از صدور عهد شاه عباس اول می باشد.
ص: 898
مدت هشت سال منصب صدارت داشته است.
وی از شاگردان محقق کرکی و شیخ ابراهیم قطیفی، و مجاز از ایشان بوده، تاریخ اجازه 928 می باشد، (1) و مجلسی اول از او اجازه داشته.
کتب و رسائلی نوشته که از آن جمله است: 1- رساله فی عدم انفعال القلیل 2- تحفة الرضویّة 3- تحفة الفاطمیّة 4- تحفة النبویّة؛ و غیره.
در فوائد الرضویّة فرماید: در ظهر کتاب «تحفة الرضویّة» اسامی تألیفات او که بالغ بر پنجاه مجلد می شود ثبت گردیده. و در آنجا وی را: معزّالدین محمّد بن ابی الحسن موسوی معرفی نموده است. (2)
ص: 899
تنبیه: با در نظر گرفتن تاریخ اجازة شیخ ابراهیم قطیفی (928)، و صدارت امیر معزّ الدین، و داستان خواب دیدن او، و امر به مداومت خواندن مفتاح الفلاح شیخ بهائی، دربارة تاریخ حیات صاحب عنوان تأمّل بیشتری لازم است.
ابن حکیم سید جعفر علی خان بن غلام حسین خان بن قاسم علی خان اصفهانی. طبیب حاذق و حکیم، مؤلف مجموعه ای در پزشکی به زبان فارسی، از فضلای قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری است. تاریخ نسخه 1316 هجری می باشد. (1)
نموده، نسخة آن در کتابخانة مبارکة مدرسه فیضیة قم موجود است.
عالم فاضل، از علمای اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری در اصفهان است. مجموعه ای از کتب مربوط به نماز جمعه را که تاریخ برخی از آنها 1010 می باشد جمع آوری نموده است. (1)
فرزند حاج میرزا حسن، عالم فاضل محقق جلیل، از اکابر فقها و مجتهدین، و از اعاظم علما و رؤسای ملت و دین. در فطانت و زیرکی و وقار و مهابت و سخاوت و شجاعت ممتاز بوده،و در بین امام جمعه های بلاد، در هر زمان و مکان، هیچ کدام به مقام او نرسیده اند.
در مآثر و الآثار گوید: به نفاد حکم، و رواج امر، و مزید سطوت وی [از سلالة سادات خاتون آبادی] کسی دیده نشده است. (2)
مشارالیه پس از فوت برادر خود آقا میر محمّد مهدی منصب امام جمعگی و لقب سلطان العلمائی یافت، و در شب 4 شنبه 10 شعبان 1291 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون گردید. قبر او اول سکو، و بلند بسته است.
دربارة او می نویسند که: چون خبر به ناصرالدین شاه رسید که آقا میر
ص: 901
سید محمّد سلطان العلماء وفات یافته، گفت: ما امروز بر اصفهان و بلاد مجاورش دست شاهی یافتیم.
پس از وفات او برادرش میر محمّد حسین امام جمعة اصفهان شد.
عالم فاضل جلیل، فرزند حاج میرزا حسن امام جمعه. پس از فوت پدر، امام جمعة اصفهان شده، و بسیار محترم و مورد وثوق بوده. در جوانی در ماه ربیع الاول سال 1254 وفات یافته، در بقعة پدر مدفون گردید.
از قضایای معروف زمان او شورش مردم اصفهان است علیه خسرو خان گرجی حاکم اصفهان، و محصور و محبوس نمودن او در عمارت هفت دست، و بالاخره عزل او و کشته شدن میرزا جواد وزیر او در سال 1253.
دیگر از مدفونین در این مقبره است:
میرزا عبدالرسول مدّاح شوشتری، شاعر ادیب مرثیه سرای معروف. قبرش در وسط تکیه قرار داشت.
فرزند سید محمّد حسین حسینی خوئی. عالم فاضل محقّق جلیل، از ائمّة مسجد شاه، بسیار زاهد و عابد، و مورد وثوق عموم طبقات بوده.
در 3 شنبه 29 ربیع الاول سال 1266 وفات یافته، در اوّل تخت فولاد
ص: 902
در تکیه ای مخصوص مدفون گردید. (1)
ابن محمّد حسینی خوئی، فرزند ایشان نیز عالم و فاضل بوده، و در اوایل، در مسجد شاه امامت می فرموده، سپس ترک آن گفته، در یکی از مساجد محلّة تلواسکان امامت می نموده. (2)
در 1340 وفات یافت، و در بیرون بقعة پدر مدفون گردید. (3)
فرزندش آقا سید محمّد نیز از علمای اخیار، و وعّاظ اصفهان بوده، در 1345 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردیده است. (4)
فرزند سید محمّد حسین حسینی موسوی.
عالم فاضل محقق زاهد مجتهد اصولی، در 1294 در نجف آباد متولد گردیده، (5) در مولد خود و اصفهان مقدمات علوم را تحصیل نموده، در
ص: 903
هیجده سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرده، در آنجا نزد جمعی کثیر از فقها و مجتهدین تلمّذ فرموده که از آن جمله است: آیتین حجّتین: کاظمین یزدی و خراسانی، و سید محمّد فشارکی، و حاج آقا رضا همدانی، و حاج سید اسماعیل صدر اصفهانی، و شریعت اصفهانی.
سپس در 1327 پس از وصول به مقامات عالیة علم و اجتهاد، و کسب اجازه از اساتید به اصفهان مهاجرت نموده، و تا آخر عمر به درس و بحث و تدریس و اقامة جماعت و مرجعیّت در فتوا و مرافعات و استفتائات مشغول بوده، حوزه درس خارج ایشان مجمع فضلا و دانشمندان بود.
سرانجام در شب شنبه 25 ذی قعدة سال 1358 وفات یافته، در تخت فولاد در بقعة سید العراقین مدفون گردید.
از آثار قلمی [منسوب به] او دو جلد حاشیة کفایة استادش می باشد که به همّت فرزند دانشمند او آقای حاج آقا حسین مدرس به طبع رسیده است که به نظر اهل فن از بهترین حواشی بر کفایة الاصول می باشد. (1)
ص: 904
آقای مدرّس چهاردهی دربارة این کتاب گوید: این کتاب خلاصه ای است از عقاید و آرای اصولی آقا سید محمّد فشارکی و شریعت اصفهانی و آخوند خراسانی. (1) 2- «دلیل الانسداد» حاشیه بر رسائل شیخ انصاری، تقریرات آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی در پنج هزار بیت. (2) ماده تاریخ وفاتش به سال شمسی این است:
«مدرس رفته دی نزد پیمبر»
و به قمری: «فی الخلد ارقبنی جدّی و اوفینا».
فرزند محمّد حسین ادیب فاضل شاعر، در 1258 متولد، و در غرّة جمادی الثانیة سال 1321 وفات یافته، در تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.
مشارالیه مورد توجه و عنایت ظلّ السلطان بوده، و وی را یکی از اعضای پنج گانة عدالت خانه انتخاب نموده بود. (3)
فرزند میرزا محمّد رضا. از طرف پدر، نوادة میر عنایت الله شهرستانی،
ص: 905
و از طرف مادر، صبیه زاده نوّاب میرزا رفیع صدر است. فاضل و ادیب و شاعر بوده، متصدی موقوفات آذربایجان شده، معزول گردیده. (1)
به نرمی سنگ را با شیشه الفت می توان دادن *** در آن ساعت که پای سازگاری در میان باشد
فرزند ملاّ محمّد رفیع گیلانی. عالم فاضل حکیم فیلسوف فقیه زاهد متشرّع جامع عابد متّقی. در اعیان الشیعة نقل از تجربة الاحرار پس از مدح و ستایش بلیغی از او و مجلس درسش فرماید: در سال 1196 به خدمتش رسیدم؛
لقد کنت فی الاخبار اسمع فضله *** حدیثاً کنشر المسک اذ یتضوّع
فلمّاس تلاقینا رأیت محاسناً *** من الفضل اضعاف الذی کنت اسمع (2)
در سالس 1198 وفات یافته، با تشییع عظیم، جنازه به تخت فولاد منتقل، و جنب پدر مدفون گردید.
مرحوم آقا محمّد در اصفهان متولد، و در خدمت میرزا محمّد تقی الماسی و ملاّ اسماعیل خواجوئی و جمعی دیگر تلمذ نموده، و خود درس حکمت و تفسیر می فرموده، (3) و عدّه ای کثیر در خدمت او
ص: 906
تحصیل می نموده اند. و چنان که از طرایق الحقایق (98:3) بر می آید ارادت خدمت سید قطب الدین نیریزی داشته، و از طرف ایشان مأذون در ارشاد و دستگیری بوده، و پس از مرگ او قطبیّت یافته، و پس از مرگ وی مقام قطبیّت یافته به سید صدرالدین دزفولی رسیده است.
وفاتش دو ساعت مانده به ظهر روز جمعه نهم محرّم الحرام سال 198 روی داده است، (1) و آنچه در روضات و دیگر مواضع 1197 نوشتة تسامح در تاریخ است که 9 روز را به حساب نیاورده اند.
ماده تاریخ وفاتش را آقا محمّد کاظم واله گوید:
کرد واله از پی تاریخ او بیتی رقم *** تا بود هر مصرعی بر سال فوتش رهنمون
قبلة ارباب علم آقا محمّد شد ز دهر *** برگزیده عارفی هعالم شد از دنیای دون
در شرح حال او مطالب قابل توجهی نوشته اند، از توجّه سلاطین و بزرگان به او، بی اعتنایی وی به آنها، و قناعت و زهد او، و اعاشة ایشان در مدت شش ماه قحطی به زردک خام یا پخته، با کمال شعف و بدون کراهت، و سرپرستی او از حاجی کلباسی بنا به وصایت پدر او، و واجب دانستن نماز جمعه و اقامة آن در قریة رنان، و دانستن کیمیا و غیره که طالبین باید به مدارک اشاره شده رجوع کنند. (2)
ص: 907
وی را تألیفات و تصنیفاتی است، از آن جمله است: 1- حواشی بر کتب حکمت 2- رساله در سیر و سلوک به فارسی به صورت نامه برای یکی از شاگردانش (1) 3- رساله در سیر و سلوک، در جواب محقق قمی 4- منتخب تفسیر نیشابوری؛ و غیره.
پدرش: آقا محمّد رفیع نیز عالم و فاضل و محقق زاهد صالح بوده، و ظاهراً از گیلان به اصفهان مهاجرت کرده، و در محلة بید آباد سکونت نموده، و هم در این شهر وفات یافته، (2) در قسمت شرقی تکیة خوانساری ها مدفون گردید، و اکنون بر قبر او [و فرزندش] اطاقی ساخته اند.
اولاد و اعقاب پسری و دختری او تاکنون در اصفهان ساکن، و بدین انتساب مشهورند.
فرزند حاج محمّد زمان بن حسین بن محمّد رضا بن حسام الدین.
عالم فاضل محقق، (3) از اعاظم مشایخ اجازه، و از اساتید حکمت به
ص: 908
شمار می رفته، و خدمت جمعی کثیر از علما همچون: میر محمّد حسین خاتون آبادی سبط مجلسی، و شیخ حسین بن محمّد ماحوزی و عده ای دیگر تلمّذ نموده، و به اخذ اجازة روایت مفتخر گشته، و عده ای کثیر نیز از او روایت احادیث می کنند.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- اثنی عشریّة، در قبله 2- ضیغ العقود، مبسوط 3- القول السدید 4- مرآت الازمان 5- نور الهدی 6- هدایة المسترشدین؛ و غیره.
فرزند میرزا محمّد طاهر حسینی. فقیه زاهد عالم عابد، متوی به سال 1194، و مدفون در قبرستان آب بخشان. (1)
فرزند آقا سید عبدالحسین بن سید حسن بن حاج سید ابراهیم حسینی سبزواری ساوجی اصفهانی. عالم زاهد فقیه عابد مجتهد جامع.
اجدادش از سبزوار به ساوه، و آقا سید ابراهیم از ساوه به اصفهان آمده، در نزد سید جّة الاسلام مورد وثوق و احترام بوده، و سید جهت ایشان جنب منزل خود خانه ای تهیه نموده، و روزگار به زهد و عبادت گذرانیده، و خواهر آقا میر سید محمّد شهشهانی را به زوجیت داشته.
ص: 909
پس از وفات در حدود سال 1250، در قبرستان قبله دعا مدفون شده، قبرش الی الآن معلوم و معروف است، و مردم به زیارت او می روند، و به او اعتقاد دارند.
پدرش: مرحوم آقا سید عبدالحسین، عالم زاهد معمّر، از ائمّة جماعت محلّة بید آباد در حدود سال 1350 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون، و سپس به اعتاب مقدسه نقل شد.
صاحب عنوان در حدود سال 1304 در اصفهان از دختر آقا سید علی بن حاج سید ابراهیم متولد شده (و زوجة آقا سید علی، دختر ملاّ صالح جویباره ای بوده است) و نزد جمعی کثیر که از آن جمله است: میرزا محمّد حسن مجتهد نطنزی، و حاج آقا هرندی، و جهانگیر خان قشقائی، و آخوند گزی، و آخوند کاشی تحصیل نموده، و سپس به نجف اشرف جهت تکمیل تحصیلات مهاجرت نموده، و آنجا نزد جمعی از فحول مجتهدین همچون: آقا ضیاء الدین عراقی و آقا شیخ محمّد حسین کمپانی اصفهانی و آقا سید ابوالحسن اصفهانی تحصیل نموده، و پس از وصول به مقامات عالیة علم و اجتهاد با کسب اجازات به اصفهان مراجعت نموده، و مورد نظر و وثوق عموم طبقات قرار گرفته، و به درس و مباحثه و ارشاد و هدایت و اقامة جماعت در مسجد پدر پرداخته، و پس از وفات مرحوم حاج فاضل به جای ایشان در مدرسة میرزا مهدی امامت می فرمود، و به سعی و همّت ایشان تعکیرات لازمه در مدرسة مرقوم انجام گردید.
در اواخر به مناسبت برخی از پیش آمدها در اصفهان، و جهت حفظ دین و وارد نشدن در دسته بندی ها، بر حسب دعوت مرحوم آیة الله
ص: 910
بروجردی به قم مهاجرت نموده، و تا آخر عمر در قم و اصفهان محترم و معزّز می زیست.
در قم و اصفهان تدریس می نمود، و از خواصّ مرحوم بروجردی، و مورد نظر و وثوق آن مرحوم، و وکیل تامّ الاختیار ایشان بود، و در اصفهان و قم به عنوان تیمّن و تبّرک به درس مرحوم آقای صدر و بروجردی حاضر می شد.
سرانجام در ظهر روز پنج شنبه 11 ربیع الاول سال 1378 پس از عمل جرّاحی در بیمارستان وفات یافته، جنازه روز جمعه با تشییع عظیم، و جمعیت زیاد، به تخت فولاد منتقل گردیده، در تکیه ای مخصوص به نام خود ایشان مدفون گردید، و در اصفهان و قم و طهران و مشهد و نجف مجالس فاتحة متعدّد جهت ایشان منعقد گردید.
وی را تألیفاتی است: از آن جمله است: 1- تقریرات اصولی اساتید خود 2- تقریرات فقهی اساتید نامبرده 3- کتابی در شرح حال جناب لقمان و مواعظ او 4- کتاب الاوائل، در 638 صفحه که پس از فوت ایشان به سعی برادر والا گهرش حجّة الاسلام آقای حاج حبیبب الله مقدس به طبع رسیده 5- کتاب الاواخر 6- رساله ای دربارة آدم 7- رساله ای دربارة انگور 8- رساله درباره اول ما خلق الله 9- رساله در ایمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) 10- رساله دربارة بلال حبشی (از شمارة 6 تا 10 جزو کتاب الاوائل به طبع رسیده) و غیره.
مرحوم مقدّس در طول عمر خود کتابخانة مفصّل و آبرومندی از کتب خطی و چاپی تهیه فرموده بود که پس از فوت ایشان حسب الوصیّه زیر نظر مرحوم آیة الله بروجردی همگی به قم منتقل گردیده، در
ص: 911
کتابخانة مسجد اعظم، متمرکز، و مورد استفاده اهل علم و محقّقین قرار گرفت.
در تاریخ فوتش عده ای از شعرا به عربی و فارسی مرثیه گفتند، از آن جمله است: دانشمند بزرگوار آقای حاج آقا مجتبی میر محمّد صادقی فرزند مرحوم حاج سیّد محمّد باقر، ضمن قطعه ای، تاریخ را به شمسی گوید:
ز سال رحلت او شد ز مجمعی پرسش *** رسید نغمه ای از این و آن به عالم قدس
بگفت صادقی این مصرع و بشد تاریخ *** شدی روان مقدس روان به عالم قدس
ابن عبدالرحیم، ادیب لغوی نحوی، در سال 296 در بغداد وفات یافته، و او امام و پیشوای قرّاء زمان خود، و استاد در قرائت ورش بوده، و مردم عراق قرائت ورش را از او اخذ نموده اند. (1)
فرزند سید عبدالصمد بن محمّد بن ابراهیم حسینی.
عالم فاضل زاهد محقق جلیل، از اکابر علما، و اجّلة فقها و مجتهدین اواخر قرن سیزدهم هجری در اصفهان است.
از شاگردان: آقا سید محمّد مجاهد کربلائی، و آقا سید علی صاحب
ص: 912
«ریاض»، و حاجی کلباسی (1) بوده، و جمعی کثیر همچون میرزای بزرگ شیرازی و صاحب روضات در خدمت او تلمّذ فرموده، و در اواخر عمر ریاست علمی و تدریس و فتوا و تقلید در اصفهان و غیره منحصر به او بوده است.
کتب زیادی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- انوار الریاض، حاشیه بر ریاض المسائل استادش [در 8 مجلّد] 2- انیس المتّقین، در معاصی کبیره 3- جامع السعادة، در فقه، رسالة عملیه 4- جنة المأوی، منظومه ای است در فقه [* ارجوزه در فقه * الفیّة فقهیّه] 5- رضوان الآملین (حاشیه بر قوانین) در دو مجلد، قسمتی از آن به طبع رسیده 6- العروة الوثقی، در شرح کتاب دروس 7- عیشة راضیه، در فقه شیعه به فارسی، و آن را بنا به خواهش حاج عبدالغفور تاجر قزوینی اصفهانی تألیف نموده 8- غایة القصوی، در اصول 9- منظومة عربی در مصیبت؛ و غیره.
وفاتش در نزدیک صبح 5 شنبه عید قربان سال 1287 در سال قحطی روی داده، در اول تخت فولاد در تکیه ای مخصوص مدفون شد.
سلسلة نسب او را تا امام در کتاب «سادات اصفهان» نقل نموده ام.
مشارالیه امام مسجد ذوالفقار بوده، و بسیار پیر و معمّر شده، و ایشان کتابهای خود را وقف یا وصیت به وقت نمود، چون اولاد نداشت، و
ص: 913
املاک خود را نیز وقف نمود که از درآمد آنها کتابهای ایشان و دیگران را نوشته و وقف نمایند، و از چاپ امتناع داشته است.
برادر ایشان: مرحوم میر سید محمّد علی حسینی، عالم و فاضل و زاهد بوده، و به علم و تقوا شهرت داشته، در 1265 وفات یافته، و جنب فاضلان مدفون گردید.
عالم فاضل شاعر، در 1198 متولد، و در 1280 وفات یافته است.
کتب زیر از اوست:
1- اجازات 2- تفسیر قرآن 3- دیوان اشعار 4- سفر نامة هندوستان 5- شرح بر زبدة الاصول 6- شرح بر تشریح الافلاک، (1) و غیره. (2)
فرزند سید عبدالکریم بن سید مراد طباطبائی اصفهانی بروجردی.
علاّمة) فقیه زاهد محقّق بارع مصنّف، خواهر زادة علاّمه ملاّ محمّد
ص: 914
باقر مجلسی، و جدّ پنجم مرحوم آیة الله حاج آقا حسین بروجردی. (1) در اصفهان متولد شده، و در این شهر و نجف تحصیل نموده، سال ها در کرمانشاه ساکن بوده، و قبرش در بروجرد زیارتگاهی معروف است.
وفاتش بنا به نوشتة مجلّة المرشد در 1200 روی داده است. (2)
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- اثبات عصمة الائمّة از آیة (وَ اِذا تبلَی إبراهیمَ رَبُّه) 2- الاحباط و التکفیر 3- تحفه الغری، در معنی و تحقیق در اسلام و ایمان 4- رسالة رضاعیّه 5- رساله در ردّ ایرادت وحید بهبهانی بر شهید ثانی 6- رساله در اسرار اشکال خاصّه به حروف تهجّی 7- رساله در ردّ صدوق و قائلین به سهو النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) 8- رساله در فضل مسجد کوفه 9- رساله در طالع ولادت و زایجه 10- رساله دربارة شهادت زنان 11- رساله دربارة روزة روز عاشورا 12- رساله در این که آیا فجر از روز است یا از شب؟
ص: 915
14- رساله در امر و بیان از مباحث اصولی 15- شرح زیارت جامعة کبیره 16- شرح مفاتیح 17- موالید النبی و الائمة؛ و غیره.
فرزند میرزا عبدالکریم. فاضل واعظ فصیح اللسان ادیب زاهد شاعر.
در حدود 1295 متولد شده، و نزد جمعی از فحول علما تلمّذ فرموده که از آن جمله است: آقا سید محمود کلیشادی، و آقا شیخ احمد حسین آبادی، و آقا سید محمّد باقر درچه ای، و آخوند کاشی. سپس به ارشاد و هدایت مردم از راه وعظ و خطابه و منبر پرداخته، الحق واعظی متّعظ بود.
و در 15 محرّم سال 1373 به سنّ قریب به هشتاد وفات یافته، در یکی از اطاق های تکیة کازرونی مدفون گردید. (1)
ابو حامد محمّد بن عبدالله بن محمّد متطبّب اصفهانی، معروف به ابن الفقیه، مؤلف. کتاب «هدایة الملوک»، (2) در پزشکی، به زبان فارسی است، و آن ترجمة رسالة محمّد بن زکریّای رازی است در منافع و مضارّ
ص: 916
و مقوّیات و مضعّفات باه و ماه یتعلق بها می باشد، در 19 فصل.
فرزند آخوند ملاّ علی. پدر و پسر هر دو عالم و فاضل بوده، و صاحب عنوان در ذی حجّة سال 1249 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
صفی الدین محمّد بن عمدة القضاة غیاث الدین علی زواره ای عالم فاضل، (1) معروف به قاضی صفی، متوفی در 15 شعبان سال 995.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
تاریخ فوت قاضی دنیا و دین که رفت *** از مرگ او هر آینه بر روزگار حیف
جستم ز عقل گفت که بر لوح دل همین *** حیف از جهان دانش و دین صد هزار حیف
مادّه تاریخ دیگر: «وای از مرگ جانشین رسول».
در فهرست مؤلفین (601:5) وی را سید جلال الدین طباطبائی معرفی می کند، و گوید: از آثارش: توقیعات کسری انوشیروان عادل است که از عربی به فارسی ترجمه نموده، و چندین مرتبة در هند و تبریز و طهران به چاپ رسیده، و در لندن با ترجمة انگلیسی آن در 1310 قمری چاپ شده است.
در هر حال از عبارت سنگ قبر، عدم سیادت او ظاهر است. قبرش در
ص: 918
ایوانچة غربی بقعة امام زاده اسماعیلر در کنار جادّه می باشد.
فرزند فتاح بن عبدالله. عالم فاضل، صاحب تألیفات متعدّده، از فضلای قرن سیزدهم، و مؤلف شرح خلاصة الحساب، تاریخ فراغم 1252 قمری. (1)
ابن لطف الله معروف به ملاّ شاه و ملاّ حافظ. ظاهراً از شاگردان محقّق کرکی، و خود و پدرش از علما و دانایان به علوم تجوید و قراءت می باشند. در سال 963 نسخه ای از رسالة رضاعیّة استاد را استنساخ نموده ضمن مجموعة از رسائل استاد، (2) همچنین حواشی محقق کرکی را در این سال بر کتاب شریع نوشته است. (3)
ابن بهاء الدین محمّد بن مولی حسن علی بن مولی عبدالله تستری اصفهانی. عالم فاضل محقّق، مؤلف مشرح ادعیّه السرّ»، که جهت مریم بیگم یکی از زنان صفویّه (عمّة شاه سلطان حسین) تألیف شده است.
مولی عزّ الدین عبدالله تستری بن حسین صاحب مدرسة معروفه در
ص: 919
بازار اصفهان می باشد. شرح حالش در کتب تراجم مذکور، و در تاریخچة محلّة خواجو (:52-36) به طور مفصّل مسطور است.
در 1021 وفات یافته است. جنازه پس از دفن در امام زاده اسماعیل به کربلا منتقل گردید. (1)
فرزندش: مولی حسن علی، عالم جلیل محقّق، متوفی به سال 1075، مؤلف رساله ای در حرمت نماز جمعه به فارسی، به خلاف رأی پدر که قائل به وجوب عینی آن بوده، و در این مورد رساله ای نگاشته است، و عندنا منه نسخة. (2)
ص: 920
ابن درویش محمّد حامدی خزاعی اصفهانی غروی.
عالم فاضل، مؤلف کتاب «مشکوة البهیّة فی الفرائد القرآنیّة». (1) نام او در اجازة کبیره سید عبدالله شوشتری برده شده، و او وی را ستوده است. (2)
درویش محمّد، عالم و فاضل و صالح، و از شاگردان شهید ثانی و محقّق کرکی بوده، و در 939 از استاد خود [محقّق کرکی] اجازه گرفته است. (3)
فرزند سید مهدی بن عبدالوّهاب حسینی. از فضلای معروف، و
ص: 921
نویسندگان مشهور اصفهان، و از دانشمندان به نام این شهر می باشد.
در 1284 خورشیدی (1323 قمری) متولد، و در شب دوشنبه 16 ذی حجّة سال 1384 وفات یافته، در مقبرة خانوادگی جنب تکیة خوانساری ها مدفون گردید.
مشارالیه سال ها در مدارس قدیم اصفهان به تحصیل علوم دینی از صرف و نحو و فقه و اصول اشتغال جسته، سپس به کسب علوم جدید رغبت نموده، و در سال 1316 خورشیدی از دانش سرای عالی لیسانس شد، سال ها در زنجان ریاست دبیرستان پهلوی آنجا را داشته، به اصفهان منتقل گردیده، و به ترتیب: دبیر دبیرستانها، رئیس دبیرستان فرهنگ (پس از فوت پدر زن خود مرحوم میر احمدی) و ریاست کتابخانة فرهنگ، و معلّمی دانشکدة ادبیات اصفهان را داشته. (1) از فرهنگیان نادر الوجودی بود که فرهنگ اصفهان نظیر او کمتر یاد دارد.
کتب زیر از تألیفات او به طبع رسیده:
1- تاریخ جراید و مجلاّت، در 4 مجلد، اهل مطالعه و تحقیق ارزش این تألیف را پس از مطالعه درک می کنند 2- ترجمة تاریخ کربلا و حائر حسینی (علیه السلام) تألیف دکتر سید عبدالجواد کلیددار 3- ترجمة مجلدات تاریخ تمدن اسلامی جرجی زیدان 4- شعر و شاعری در عصر صفوی 5- عشّاق قندهار، ترجمه از کنت دوبینو 6- مقالات متعدّد راجع به بزرگان اصفهان، در روزنامة چهل ستون، و سرنوشت، و مجلة یادگار، و
ص: 922
مجلة فرهنگ 7- روزنامة چهلستون؛ و غیره.
پدرش سید مهدی معروف به آقاجان، و جدش سید عبدالوهّاب بن سید محمّد صدر العلماء شمس آبادی، عالم متنفّذ، بانی مسجد شمس آباد، قبرش در تخت فولاد جنب تکیة خوانساری ها معروف است.
عمویش: مرحوم سید محمّد هادی صدر العلماء (صدر هاشمی) عالم فاضل متنفّذ، امام مسجد شمس آباد، از رؤسای علمای اصفهان به شمار می رفت. متوفی در شب 5 محرم 1361.
فایده: در این سال [1384] عده ای از دانشمندان اصفهان وفات یافتند. ذیلاً به نام برخی از آنها (غیر از آنهایی که تاکنون مذکور شده است) اشاره می شود:
موسوی فریدنی، عالم فاضل، از شاگردان مرحوم حاج میرزا ابوالحسن بروجردی، در ربیع الاول، مدفون در تکیة مرحوم مقدّس.
ابن سید جعفر حسینی بهشتی، از علما و ائمّة جماعت، 2 شنبه 15 رجب، مدفون در تکیه ای مخصوص به نام خودش.
ماده تاریخ وفاتش این است:
«رفت بنزد اسدالله تقی»
ص: 923
باغ بهادرانی لنجانی، ادیب فاضل، از دبیران فاضل، مؤلف کتاب «دستور الاملاء»، و مدیر روزنامة «پادزهر»، یکشنبه 25 صفر.
ماده تاریخ وفاتش این است:
«قوامی زاده زد ناگه بگیتی یک خط باطل»
از دبیران نقاشی فرهنگ، و مدیر روزنامة فکاهی «ارژنگ».
ابن حاج میرزا محمّد باقر. عالم فاضل، از مدرّسین سطوح و ادبیات، و امام جماعت، به سن قریب به نود، در 25 ربیع الاول. در خدمت: حاج میرزا بدیع درب امامی، و حاج سید مهدی نحوی، و آقا سید محمود درب امامی، و آقا سید محمّد باقر درچه ای و دیگران درس خوانده است.
عالم فاضل، و امام جماعت [از شاگردان سید محمّد نجف آبادی و مجاز از او]، 3 شنبه 22 جمادی الاول، مدفون در بقعة تکیة میرزا ابوالمعالی.
فرزند علی. شاعر ادیب، مدیر روزنامة صدای اصفهان، و مجلّة
ص: 924
سپاهان، و صاحب دیوان مطبوع. یکشنبه 24 ذی قعده. متولد در 1304، مدفون در تکیة گلزار.
مادّه تاریخ وفاتش را برنا گوید:
«خصم اوهام و ریا بود بدنیا مکرم»
ابن محمّد هادی، ادیب فاضل شاعر متخلص به «فایض» از شاگردان و مجازین از حج سید محمّد باقر بید آبادی است.
کتب زیر از اوست:
1- دیوان اشعار رجال، در چندین مجلد. تألیف آن از 1256 شروع، و تا سال 265 به طول انجامیده است. 2- رساله در تحقیق حال ابی بصیر 3- رساله در تحقیق حال محمّد بن اسماعیل 4- رساله در ابان بن عثمان 5- رساله در سهل بن زیاد آدمی 6- رساله در بیان عدة مذکور در کافی 7- رساله در سهل بن زیاد آدمی 8- رساله در ابی سعید رازی 9- رساله در حال محمّد بن خالد برقی 10- رساله در حال اسماعیل بن عمّار 11- رساله در حال، احمد بن عیسی 12- رساله در حال عمر بن زید. بیشتر این رسالات از افادات سید حجّة الاسلام است. 13- مثنوی طور سیناء.
علاّمة متتّبع بصیر، حاج شیخ آقا بزرگ در الذریعة (806:9) فرماید: به گمان من وی پدر آقا علی رضا نائینی مذکور در دار السلام باشد.
نگارنده گوید: با در نظر گرفتن تاریخ فوت فاضل نائینی (1264) و
ص: 925
تاریخ اتمام برخی از مجلّدات رجال نامبرده (1265) مسلم می شود که آنها دو نفرند. (1)
رئیس سابق و استاد دانشکدة پزشکی، در طبّ و جراحی استاد، و به حذاقت معروف بود. در حسن معاشرت و اخلاق بی نظیر، و در دیانت و تقوی کم نظیر بود. در بین تمام طبقات مردم محبوب القلوب و مورد ستایش بود. بیماران و مستمندان را با کمال جوانمردی معالجت نموده و از آنان تفقّد و دلجویی می نمود.
در شب شنبه 18 سال 1389 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
از اجلاّی شاگردان محقق ثانی، و از مشایخ اجازه است. (2) وی را شرحی است بر کتاب مختصر النافع.
فرزندش: شیخ عبد علی نیز عالم و فاضل و فقیه بوده، و از میر داماد
ص: 926
روایت احادیث می نموده، و بر الفیّة شهید شرحی نگاشته است.
عالم فاضل محقّق، از مشایخ اجازه، و از اساتید ملاّ خلیل قزوینی و خلیفه سلطان (1) و جمعی دیگر از فحول علما.
نجم الدین محمود بن جریر ضبی اصفهانی، ادیب نحوی معتزلی لغوی معروف به «فرید العصر»، در نحو و لغت و طب، بلکه در جمیع علوم و فنون سر آمد اهل زمان بوده و بدو مثال می زدند. (2) در خوارزم سکونت داشته و مذهب معتزله را ترویج می کرده و جمعی کثیر از علما که از آن جمله است زمخشری از محضر او مستفیذ شده اند. در سال 507 در مرو وفات یافته کتاب: 1- زاد الراکب، در متفرقات ادب و اشعار و حکایات 2- مسالک العباد، در تصوّف به فارسی 3- مناهج الطالبین از اوست.
فرزند سید حسن حسینی اصفهانی. عالم فاضل ادیب، از شاگردان و مخصوصین حاج شیخ محمّد باقر نجفی بوده، و در اوایل قرن 14 وفات یافته.
ص: 927
[او] در مقدّمة کتاب بحر المعارف (ترجمة جلد 15 بحار الانوار) از تألیفات آقا نجفی، فهرست مؤلفات وی را نام برده، کتاب در سال 1297 به طبع رسیده است، و به خطّ محمّد باقر بن محمّد حسن خطّاط بروجنی اصفهانی می باشد.
فرزند میر محمّد حسین بن حاج میر محمّد صادق معروف به «سید مغنی گو». عالم فاضل ادیب شاعر نحوی، مدرس مدرسة شاهزاده ها.
به مناسبت تخصّص ایشان در تدیس کتاب «مغنی اللبیب» به سید محمود مغنی معروف بوده، جمعی کثیر از فضلای اصفهان در خدمت او تحصیل نموده اند.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- اربعیّه، در نحو 2- جنگ، در متفرّقات، در چهار مجلد، در کتابخانة مرحوم آقا میرزا محمّد رضا الهی موجود بود، و حاوی مطالب مفیده از صرف و نحو و حدیث و اخبار و اشعار می بود. 3- درر منتظمه، الفیّه، نسخة آن نزد نگارنده موجود است. (1) 4- کتابی در مواعظ 5- مختصر کتاب «غرر و درر» سید مرتضی 6- مختصر اکسیر العبادات 7- محمودیّة، در نحو 8- ناصریّه، در نحو، و ظاهراً با محمودیّه یک کتاب باشد.
ص: 928
صاحب عنوان در شب 5 شنبه 8 ربیع الثانی سال 1324 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. قبرش در قسمت های جنوبی خانه های تخت فولاد، در تکیه ای کوچک قرار دارد.
ابن علی حسینی موسوی، جدّ خلیفه سلطان.
از مشاهیر علمای زمان شاه طهماسب صفوی، (1) و از معاصرین میرداماد و شیخ بهائی بوده، در اصفهان تدریس می نموده، و طلاّب علوم از محضرش مستفیذ می شده اند، و سید حسین [کرکی] عاملی و مولی کریم الدین شیرازی از او روایت حدیث می کنند.
فایده: چندین نفر پادشاه در اصفهان وفات یافته و مدفون شده اند لکن آثار قبر هیچ یک معلوم نیست.
1- امیر حسن آق قویونلو (حسن پاشا). توفَّی در 882، قبرش حدود قسمت غربی دبیرستان صارمیّه تا حدود هفتاد سال قبل معلوم بوده است.
2- سلطان مراد، نبیرة ایلدر م با یزید، در 917، قبرش در بقعة علی بن سهل.
3- مرداویج زیاری، مؤسس سلسلة آل زیار، در 323 در حمام او را به قتل آوردند.
4- محمود افغان فرزند میر ویس، مدفون در قبرستان درب امام، مقتول در 1137.
فرزند شیخ مفید، از سلسلة مشایخ بید آباد.
عالم فاضل فقیه زاهد حکیم فیلسوف ادیب.
از شاگردان: آخوند کاشی، و جهانگیر خان قشقائی، و آقا ضیاء الدین درّی، و حاج ملاّ جواد آدینه ای، و سید حسن مشکان طبسی، و میرزا سید محمّد حکیم باشی، و آخوند ملاّ حسین فشارکی، و حاج میر محمّد صادق مدرّس خاتون آبادی، و آقا میر محمّد تقی مدرّس، و آقا سید محمّد باقر درچه ای.
و در طهران مدتی به درس حاج شیخ فضل الله مجتهد نوری شهید، و میرزا حسن حکیم کرمانشاهی؛ و در مشهد به درس حاج آقا بزرگ حکیم حاضر شده، و پس از آن که در کلیّة فنون از طب و ریاضی و فقه و اصول
ص: 930
و بالاخص حکمت به مقام عالی رسید.
در اصفهان ساکن، و حدود مدت چهل سال در مدرسة صدر به تدریس حکمت و فقه و اصول پرداخت، و جمعی کثیر از افاضل طلاّب به درس او حاضر شده، مستفیض می شدند؛ و در این اواخر تدریس حکمت در اصفهان بلکه ایران به ایشان منحصر بود.
مرحوم حاج شیخ محمود مفید بر عموم حکما از لحاظ فقاهت مقدّم بود، یعنمی حکیم و فقیه، و از مدرسین حکمت و فقه به شمار می رفت.
کتب ریاضی قدیم از خلاصة الحساب و تشریح الافلاک و شرح هندسة اقلیدس و چغمینی و دیگر کتب را به خوبی تدریس می نمود، و از لحاظ فضایل اخلاقی و زهد و قناعت و اعراض از مردم و عدم توجه به اغنیاس بی نظیر بود.
در حدود سال 1297 متولد، و در بعد از ظهر جمعه 11 شوّال سال 1382 وفات یافته، جنازه روز شنبه با تجلیلات و تشییع عظیم به تخت فولاد منتقل گردیده، در بقعة آقا محمّد بید آبادی مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را ادیب فرزانه آقای برنا گوید:
برنا پی رحلتش به شمسی گفتا *** لقمان زمان و عهد خود بود مفید
برادرش: حاج شیخ علی مفید، عالم فاضل حکیم زاهد محقّق، از مدرسین مدرسة صدر، در جمادی ااولی سال 1345 وفات یافته، در
ص: 932
تخت فولاد مقابل مقبرة آقا محمّد بید آبادی مدفون گردید.
ابن حاج محمّد اسماعیل عالم فاضل زاهد جامع واعظ کامل. در حدود 1328 در کاشان متولد گردید، پس از تحصیل مقدمات به قم مهاجرت نموده، و آنجا در محضر جمعی از اساتید وقت به تکمیل معلومات خود پرداخته، و به درس مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری حاضر شده، و اختصاص به آیة الله مرعشی نجفی یافته، سپس به مناسبت عدم سازگاری آب و هوای قم به اصفهان مهاجرت نموده و در این شهر متوطن شد، به درس و بحث و اقامة جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخته؛ واعظی شیرین بیان، و سالک طریق حق بوده. الحق می توان او را انسان واقعی و مسلمان حقیقی دانست.
در شب غرّة ربیع الاول سال 1389 وفات یافته، در تخت فولاد در بقعة تکیة آقا سید محمّد لطیف خواجوئی مدفون گردید.
قاری اصفهانی، فاضل ادیب شاعر، از دانایان به علوم قرآن و تجوید، و از دانشمندان قرن دهم در اصفهان است.
کتب چندی در تجوید تألیف نموده، از آن جمله است:
1- درج المضامین، منظومه ای در 72 بیت در تجوید، در سال 949 تألیف نموده، و آن را مولی علی بن جعفر استر آبادی شرح نموده، و آن را:
ص: 932
«درّ نثار» در شرح تجوید ملاّ مختار نامیده، و در 1280 از شرح فارغ شده، و این شرح به طبع رسیده. در الذریعة سه شرح دیگر از این تجوید نام می برد 2- رساله ای فارسی در تجوید 3- مختار القرّاء، نسخه ای از آن نزد نگارنده موجود است؛ و غیره.
میرزا محمّد نام داشته، مرد هموار نیکو خصال بوده، اشعار خوب دارد. در مراحل ستّین، وداع جهان بی بقا نموده، در مقبرة جامع عتیق اصفهان مدفون گردید. (1)
از اشعار اوست:
کرد اینجا دلم از طرّة جانانه جدا *** دست مشّاطه الهی شود از شانه جدا
برق در جان هوا داری فانوس افتاد *** تا به کی شمع جدا سوزد و پروانه جدا
حافظ ابو موسی محمّد بن ابی بکر عمر بن احمد بن عمر اصفهانی.
در حافظه و معرفت حدیث، وحید زمان خود بوده، و تألیفات بسیاری در حدیث دارد، (2) از آن جمله است:
ص: 933
1- الانساب 2- الزیادات 3- المغیث، معروف ترین تألیفات او؛ و غیره.
جهت تحصیل علم و دانش به اطراف بلاد مهاجرت کرده، و پس از تکمیل به اصفهان مراجعت نموده.
در شب چهارشنبه 9 جمادی الاولی سال 581 به سنّ هشتاد سالگی وفات یافته است.
فایده: ابن خلّکان گوید: مدینی (به فتح اول و کسر ثانی) منسوب است به مدینة اصفهان، و در نسبت به چند شهر دیگر نیز اطلاق شده است، مانند: نسف و سمرقند و بخارا و مرو و نیشابور و مدینة المبارک در قزوین و مدینة النبی، و منسوب به این مکان را عموماً مدنی گویند، و صاحب عنموان منسوب به شهر اصفهان است.
ابن حسین علی. عالم فاضل حکیم محقّق، در 1236 متولد، و در 1341 وفات یافته، در تکیة ملک جنب قبر استادش آخوند ملاّ محمّد کاشانی مدفون شد.
فرزند حاج شیخ جمال الدین نجفی.
عالم فاضل زاهد دائم الذکر، در اصفهان تحصیل نموده، در مسجد منشی الممالک اقامة جماعت می فرمود، و مورد احترام و وثوق عموم طبقات مردم اصفهان می بود.
ص: 934
در ظهر دوشنبه 26 جمادی الثانیه 1386 به عارضة سکته وفات یافته، در تخت فولاد در جنب تکیة بابا رکن الدین در تکیه ای مخصوص مدفون گردید، و جهت او بقعة عالی بنا گردید.
ابن حیدر بن نور الدین علی. عالم فاضل محدّث شاعر ادیب، استاد شیخ علی حزین. (1) در اصفهان متولد گردیده، و هم در این شهر تربیت شده است. (2)
فرزند ملاّ عبدالوهّاب بن شیخ علی. عالم فاضل جلیل زاهد، فقیه مجتهد اصولی، از اکابر علما و مدرسین اصفهان. در قریة ریز متولد، لنجان و در نزد پدر و جمعی دیگر از بزرگان در اصفهان تحصیل نموده، به نجف اشرف مهاجرت کرده، و مدت دو سال درس شیخ انصاری را
ص: 935
درک نموده، و به درس آقا سید حسین ترک و جمعی دیگر نیز حاضر شده، (1) و اول کسی است که در اصفهان کتاب فرائد استادش را تدریس نمود. (2)
به زهد و عبادت و استجابت دعا و اعتراض از مردم دنیا معروف بوده، در مسجد ذکر الله تدریس و امامت می نموده، و شبهای جمعه در تخت فولاد به احیا و قرائت دعای کمیل مشغول بوده، و جمعیتی متجاوز از ده هزار نفر پای منبر حاضر می شده اند.
سرانجام در شب 17 رمضان المبارک سال 1329 به سن حدود هشتاد وفات یافته، در تکیه ای مخصوص به نام خود مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را مرحوم حبیب الله نیّر گوید:
«انهدمت ارکان زهدٍ و الرشد»
فایده: در این تکیه و بقعه جمعی از فضلا و علما غیر از آنچه تاکنون مذکور گردیده مدفون می باشند، از آن جمله است:
عالم فاضل، فوت در 12 ربیع الاول سال 1367، مدفون در صحن تکیه.
ص: 936
ابن میرزا محمّد رضا رشتی، عالم فاضل، امام مسجد ذکر الله، از شاگردان آقا شیخ محمّد رضا نجفی و آقا سیّد مهدی درچه ای، در صفر 1387 وفات یافته، در بقعة جدّ مادری خود مرحوم آقا شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.
مادّه تاریخ وفاتش را برنا گوید:
گفت به شمسی برای سال وفاتش *** شیخ محمّد حسین عالم عاغبد
فرزند حاج میرزا ابوتراب رشتی، عالم فاضل، داماد مرحوم آقا شیخ مرتضی ریزی و شاگرد ایشان، و مدفون در بقعه.
شاعر ادیب متخلّص به «فنائی» صاحب دیوان اشعار، متوفّی در جمعه 29 صفر 1368، مدفون در قسمت شرقی تکیه در حیاط.
فرزند آقا میرزا محمّد رضا رشتی، فاضل عادل زاهد، در 1331 متولد، و در شهر 3 شنبه 3 ذی قعده سال 1386 به سکته وفات یافته، در روز چهارشنبه مدفون گردید.
ص: 937
مشارالیه در خدمت: حاج آقا آخوند زفره ای، و آقا شیخ هبة الله هرندی، و حاج سیّد محمّد باقر سدهی و جمعی دیگر از معاصرین تلمّذ نموده، عمری به زهد و قناعت به سر برده، و بدون اولاد وفات یافت.
ابن سیّد عبدالوهّاب طالقانی معروف به خلیقی پور. ادیب فاضل خطّاط، انواع خطّ به خصوص نستعلیق را در کمال استادی می نوشت. در 3 شنبه 5 رجب 1371 وفات یافته، در قسمت شمالی بقعه مدفون گردید.
فرزند سید علی. عالم فاضل، از رؤسای علما عهد شاه عباس ثانی، و داماد وی بوده، و فرزندش سیّد علی از این مخدره می باشد. در اصفهان وفات یافته، در نجف در مقبرة علاّمة حلّی مدفون گردید. (1)
فرزند سید علی بن مرتضی سابق الذکر. عالم فاضل محقّق جلیل زاهد ورع، در عهد شاه سلطان حسین به مقام صدارت رسیده، و داماد وی گردیده، و از آن مخدّرة جلیله دو فرزندش میرزا ابوتراب و میر سید محمّد به وجود آمدند. (2)
ص: 938
ابن ملاّ فتح علی، از اهالی قریة بابا شیخ علی. عالم فاضل، از شاگردان حاج شیخ محمّد باقر نجفی، و خود ساکن در محلّة خواجو، و امام جماعت مسجد خرابه در آن محل بوده، در 18 شوّال 1347 وفات یافته، در بقعه امام زاده باقر مدفون شد. (1)
* سیّد مرتضی قمی، فرزند میر سید محمّد. عالم زاهد، (2) در 9 ذی قعده 1156 وفات یافته، جنب فاضلان مدفون شد. (3)
فرزند سیّد ابراهیم تویسرکانی. فاضل ادیب نویسنده، از شاگردان آخوند کاشی، و مدیر روزنامة ناقور در اصفهان بوده، (4) به خدمت فرهنگ وارد شده، در سال 1351 در اصفهان وفات یافته، جنب استاد خود مدفون شد.
ص: 939
فرزند میرزا موسی خان ناظم الاطبّاء.
طبیب حاذق، و پزشک ماهر، و فاضل محبوب، از فارغ التحصیلان دار الفنون بوده، و جمع کرد بین طبّ جدید و قدیم، و در تداوی بیماران و تفقّد و دلجویی از حال ایشان الحق بی نظیر بود. (1)
در 27 ربیع الثانی سال 1361 به سنّ متجاو از هفتاد سال وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر مدفون شده.
فرزند میر سید عقیل حسینی، از اطبّای معروف اصفهان است که علاوه بر اطلاعات وسیع علمی، دارای نفسی قدسی بوده، و در 1304 وفات یافته، جنب تکیة ملک مدفون گردید.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
بهر تاریخ وفاتش خرد این مصرع گفت *** بود عیسی نفس و معجزه موسی داشت
[وی] نیز طبیب ماهری بوده، مؤلف: 1- بدایع الحکمة، ترجمه از کتاب حکیم طولوزان، مطبوع 2- زبدة الحکمه ناصری را به فارسی در خواص گنه گنه تألیف نموده، و در سال 1280 به طبع رسیده است.
ص: 940
فرزند میرزا موسی خان، معروف به مصباح الاطّباء، طبیب حاذق، و ادیب ماهر، در سال 1324 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
فرزند میرزا مسیح خان. فاضل ادیب شاعر عارف کامل، از فقرای سلسلة خاکساریّه، مردی خلیق و مهربان و با جود و سخا بود، در اشعار «نوح» تخلّص می نمود. (1)
نسخه ای از دیوان خطّی او نزد نگارنده موجود است.
در 1367 در طهران وفات یافته، در صحن امام زاده قاسم مدفون شد.
این خاندان از سیصد سال قبل تاکنون به علم و فضل و طب شهرت دارند، و از اعقاب میر سیّد محمّد حسین بن هادی بن محمّد عقیلی علوی خراسانی شیرازی اصفهانی، وزیر آستانة رضویّه می باشند که مردی عالم فاضل، و طبیب ماهر، و مؤلف: 1- ذخائر الترکیب 2- قرابادین (در 1185 تألیف شده) 3- مخزن الادویه و غیره می باشد.
دایی مادرش: حکیم سیّد محمّد هاشم معروف به سید علوی خان، مخاطب به حکیم معتمد الملوک، فرزند حکیم محمّد هادی علوی، مؤلف 1- جامع الجوامع، در طب 2- قرابادین؛ و غیره. ساکن هندوستان بوده، (2) همچنان که سید محمّد حسین خان نیز سال ها در سند سکونت داشته است.
ص: 941
میرزا محمّد بن مهدی. عارف صوفی.
پدرش از اهل تربت حیدری بوده، و خود در اصفهان متولد شده، و در کودکی اندکی تحصیل نموده، سپس به تحصیل موسیقی پرداخته، و زمانی مشغول ورزش شده، و گاهی نیز شعر می گفته. در آوازه خوانی و موسیقی مشهور زمان خود بوده، و تا آخر عمر نیز گاهی تار می زده اما نه در مجالس عمومی. (1) به وسیلة فیض علی شاه در سلک عرفا وارد شده، و سپس در شیراز معصوم علی شاه را ملاقات نموده، و ملقّب به مشتاق علی شاه شده، و مأموریت کرمان یافته، در آنجا دستگاه ارشاد و تصوّف گسترده، و در 27 رمضان سال 1206 به دست مردم کشته شد، و در مشتاقیّه مدفون گردید.
فرزند حاج ملاّ عبدالله بن فتّاح، از اعقاب ملاّ شمس الدین بحرینی.
عالم فاضل [حکیم] جلیل، از علمای معروف و متنفّذ در دستگاه سلاطین بوده، چون در سال 1211 آقا محمّد خان قاجار را کشتند، و جنازة او را به نجف حمل کردند، مرحوم ملاّ مصطفی همراه جنازه بوده است. (2)
در ماه رجب سال 1215 وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر مدفون گردید.
ص: 942
مشارالیه داماد میرزا محمّد علی بن میرزا مظفّر بوده است.
در نشریة فرهنگ شهرضا (سال 1329 خورشیدی) گوید: وی را اجزایی در تفسیر آیة نور می باشد که دلالت بر کمال و فضل او می کند.
پدرش: ملاّ عبدالله، فاضل و ادیب بوده، و در رجب 1181 وفات یافته، نزدیک فاضل هندی مدفون گردید. (1)
فرزندش: ملاّ علی نیز عالم و زاهد بوده، و در شهرضا ساکن، و هم در آنجا وفات یافته است.
فرزند میرزا حسن بن محمّد صادق خان.
متوفی در 5 شنبه 7 شعبان سال 1183 در اورنگ آباد هند. (1)
در اصفهان متولد شده، و در خدمت آخوند شفیعا ابرو و میرزا ابوسعید مشکی تحصیل نموده، و سپس عزم مسافرت هند کرده، پس از تحمّل رنج ها و مشقّات، سرانجام در اورنگ آباد متوطّن گردید.
این شعر از اوست:
چشم از نسیم دارم شاید به روزگاری *** آرد به دیدة من از کوی او غباری
پدرش: میرزا حسن [تبریزی] فاضل و ادیب بوده، و شرحی بر ابیات مشکلة مثنوی نوشته است، و در اوایل قرن دوازدهم در اصفهان وفات یافته. (2)
فرزند محمّد مهدی اعتماد الدوله بن حبیب الله صدر عاملی موسوی. عالم فاضل [حکیم] محقّق جلیل القدر، (3) شیخ الاسلام بوده، و در سال 1095 در اصفهان وفات یافته است، و نصر آبادی وفاتش را در 1081 می نویسد. [وی به مصطفی الحکماء معروف بوده].
ص: 944
جدّش: میرزا حبیب الله بن حسین بن حسن، عالم جلیل القدر، عظیم الشأن، کثیر العلم و العمل، در اصفهان ساکن، و با شیخ بهائی معاصر و معاشر بوده، و نزد او احادیث مقابله می فرموده. (1)
میرزا علی رضا شیخ الاسلام فرزند میرزا حبیب الله نیز عالم و فاضل بوده، و در اصفهان سکونت می نموده.
تا شد قدح کش از خم عشق آرزوی ما *** بر دوش می برند ملایک سبوی ما
***
از طیّ راه عشق بتان مجلسی خوشیم *** کاخر به جای می رسد این جستجوی ما
در وجه انتساب او به مجلسی گویند: 1- مجلس نام دیهی است 2- مقصود علی بسیار ظریف و نیکو محضر و مجلس آرا بوده 3- مجلسی تخلّص شعری او بوده است.
و از معروفین به تخلص «مجلسی» است: مجلسی اصفهانی شاعر، از شاگردان محتشم کاشانی، به هندوستان رفته و در آنجا وفات یافته است. (1)
ابن محمّد باقر، عالم فاضل، از شاگردان مجلسی اول، (2) و از مجازین از: مولی محمّد تقی، و مولی محمّد باقر، و مولی عبدالله مجلسی، و مولی محمّد باقر سبزواری، و مؤلف: 1- توضیح العقود، در بیان صیغه های عقود شرعیّه 2- شرح عوامل جرجانی، فارسی.
تا سال 1077 زنده بود، و در این سال به خطّ زیبای خود کتاب شرح مشیخة استاد را استنساخ نموده است.
مولی سلطان محمّد در 1072 هجری از او اجازه گرفته است.
ص: 946
فرزند یعقوب ارمنی، از اهالی جلفای اصفهان بوده، در 1249 متولد و ظاهراً اسلام پذیرفته و شیعه شده است.
وی اوّل کسی است از ایرانیان که فراماسون شده و انجمن فراموشخانه تأسیس نموده، (1) و چون کاری از پیش نبرد، انجمن دیگری به نام مجمع آدمیّت تشکیل داده، و ترتیب ورود به آنجا و مقاصد انجمن را در رساله ای به نام «مجمع آدمیّت» چاپ و منتشر ساخته، و از مطالب مضحک آن که فقط اعضای انجمن را آدم می خوانده و کسانی را که داخل در جمعیت نبودند آدم نمی دانسته اند و می گفته اند: هنوز آدم نشده.
کتب زیر از اوست:
1- پیر و جوان 2- دستگاه دیوان 3- دفتر قانون 4- دفتر تنظیمات 5- رساله در باب تسخیر مرو و ترکان 6- رسم الخطّ جدید 7- شیخ و وزیر 8- کلمات قصار امیرالمؤمنین (علیه السلام) 9- مجمع آدمیّت؛ و غیره.
در سال 1327 در ایتالیا از دنیا رفته، و مدفون شده است.
ابن سلطان حسین، عالم فاضل، از مجازین از شیخ علی بن هلال کرکی است. تاریخ اجازه 984 می باشد.
مؤلف: 1- شرح بهشتی، (2) و آن شرحی است بر برخی از کتب
ص: 947
حساب 2- شرح ارشاد علاّمه، فصل سوم از مقصد سوم از کتاب میراث، یا رساله در استخراج سهام ارث، تاریخ اتمام 1010 هجری 3- رساله در جبر و مقابله و خطائین.
از ارامنة اصفهان است که اسلام آورده و شیعه شده، و در دولت قاجاریّه به مناصب و مقام های عالیه رسیده.
در سال 1240 پس از فوت یوسف گرجی (که او نیز از ارامنه اصفهان می باشد و منصب وزارت داشته) به منصب وزارت اصفهان رسیده، و در زمان محمّد شاه قاجار مصدر خدمات و مأمور فتوحات شده (1)، در 1259 به تصورات باطله، باب را مخفیانه از شیراز به اصفهان آورده، در چهلستون پنهان نموده، و شبانه علما را برخی به زور و تهدید، و عده ای را به سادگی نزدیک او برده، و این عمل مدت شش ماه سبب تقویت باب گردید.
سرانجام در 1263 وفات یافت و در قم مدفون گردید.
مشارالیه در عداد وزرا و حکم رانان خوب محسوب می شود. در آبادی اصفهان کوشیده، و دهات مخروبه را آباد نموده، و در حفظ باغات دولتی کوشیده، و صنعت چاپ را رواج داده است.
از آثارش تذهیب ایوان کوچک رواق جنوبی حرم مطهّر کاظمین (علیهما السلام) است، در سال 1255. (2)
ص: 948
فرزند قرچقای خان. عالم فاضل ادیب.
از مجازین از ملاّ محمّد تقی مجلسی می باشد. (1)
وی بزرگتر از برادر خود علی قلی خان بوده است.
قرچقای خان مدتی والی مشهد بوده، و از آثارش حمّام قرچقه در محلة چهارسو شیرازی ها در اصفهان معروف است.
فرزند آقا جمال الدین بن ملاّ علی بروجردی اصفهانی.
عالم فاضل زاهد جلیل، از بزرگان فقها و مجتهدین، و از رؤسای علما و محققین، در 21 رجب 1269 در بروجرد متولد گردیده، در بروجرد مقدمات علوم را آموخته، جهت تکمیل علوم به اصفهان مهاجرت نموده و به درس حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی حاضر شده، و مدتی در سامرّا درس میرزا محمّد حسن شیرازی را درک نموده، و سپس به اصفهان مراجعت نموده، با کمال عزّت و احترام و قدرت و نفوذ بین الخواص و العوام می زیسته. (2)
در مسجد ایلچی اقامة جماعت، و در منزل تدریس می نمود.
در علم رجال و درایه خصوصاً احاطة کامل داشته، و کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است:
ص: 949
1- الفیّة عربی در شرح حال علما و اساتید خود 2- تتمیم منظومة بحر العلوم در فقه 3- ترجمة حال عده ای از روات 4- رساله در فرق بین نافله و فریضه [مطبوع] 5- منظومه ای در اصحاب اجماع 6- منظومه ای در اصول 7- رسائل مستقله ای در شرح حال روات 8- جوابات مسائل، استدلالی به طریق جامع الشتات، و غیره.
مشارالیه از حاج شیخ محمّد باقر [نجفی] و شیخ زین العابدین مازندرانی روایت احادیث می کند، و عده ای نیز از او اجازة روایت دارند.
مرحوم حاج آقا منیرالدین در ظهر روز دوشنبه 17 ربیع الثانی سال 1342 وفات یافته در تکیه ملک مدفون گردید.
جدّش: مرحوم ملاّ علی مجتهد بروجردی از فحول مجتهدین بوده، و افتخار دامادی میرزای قمی را داشته، و پسرش آقا جمال مصداق آیة «یخرج المیّت من الحیّ» واقع شده، و چون پسر نوح راه ارتداد پیش گرفته، (1) و از دعات بابیّه بوده، (2) و فرزندش حاج آقا منیر از دیدار پدر بیزار بوده، و او را صریحاً لعن می فرموده، و بالای منبر می گفته:
همه کس ناخلف پسر دارد *** من بیچاره ناخلف پدرم
ص: 950
میر معزّ الدین محمّد موسوی اصفهانی، عالم فاضل ادیب ماهر شاعر کامل، در اوایل عمر «فطرت»، و در اواخر «موسوی» تخلّص می نموده، و در علوم عقلی و نقلی مهارت داشته، و در هندوستان ساکن بوده، و جمعی از دانشمندان از محضرش استفاده می نموده اند. و چون منصب وزارت دکن یافت به موسوی خان ملقّب و مشهور گشت. (1)
در 1050 متولد، و در 1101 در دکن وفات یافته.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
دریغا رخت هستی زین سرا بست *** معزّ موسوی خان سخن دان
ز حیرت جست دل تاریخ فوتش *** خرد گفتا کجا شد موسوی خان
از آثارش غیر از دیوان اشعار، بیاضی است در متفرّقات اشعار شعرای معاصر خود، و از آن، محمّد افضل سرخوش مؤلف تذکره که از شاگردان اوست اشعاری از برخی شعرا نقل نموده است.
ساکن بغداد، در عهد عده ای از خلفا به خدمت گماشته شده، و در زمان متوکل صاحب دیوان خراج بوده، ادیب و شاعر شیعی مذهب می باشد. دیوان رسائل از اوست. (1)
ابن موسی طبسی خراسانی اصفهانی، عالم عارف فاضل، (2) مؤلف کتاب «مناهج العرفان» در دو مجلد.
مؤلف روضات دربارة این کتاب گوید: در مراتب تصوّف و عرفان و طریقة ارباب سلوک کتابی مانند آن تألیف نشده است. (3)
پدرش نیز عابد و زاهد و عالم بوده است.
ادیب شاعر، از معاصرین حزین است. دربارة او گوید: [قدری از] اوقات خود را صرف تحصیل علوم نموده، ذکا و شعوری قوی داشت، و در هیئت و نجوم، خاصّه احکام، مهارت داشته، [آخر به تباهی در عقاید
ص: 952
شهرت یافت] و در اصفهان به سنّ کهولت وفات یافته. (1)
عالم فاضل، از شاگردان حاج میرزا حبیب الله رشتی بوده، پس از تحصیل به اصفهان و سپس به طهران مهاجرت کرده و ریاستی یافته؛ (2) در 1322 وفات یافته است. (3)
عالم فاضل ادیب شاعر، و طبیب کامل، در اصفهان ساکن، و در سال 1318 وفات یافته، نزدیک بقعة آقا محمّد بید آبادی مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
گفت دانش برای تاریخش *** از جهان شد ارسطوی ثانی
عالم فاضل، از علمای مشهد بوده، و جهت شکایت از مأمورین دولت صفوی به اصفهان آمده، و کسی به شکایت او ترتیب اثر نداده، مجبوراً
ص: 953
در اصفهان سکونت نموده، در اوایل عهد نادرشاه در اصفهان وفات یافته است. (1)
عالم فاضل، متوفی در 1068، مدفون در هارون ولایت. (2)
عالم عارف شاعر، از سادات طباطبائی. در اوایل عهد قاجاریّه در اصفهان می زیسته، (3) و در اوایل عهد ناصری وفات یافته، در آب بخشان مدفون گردید.
شرح حال اولاد و احفادش در آتشکدة اردستان مذکور است.
فرزند علاّمه حاج محمّد ابراهیم. عالم زاهد ورع متّقی، از فحول علما و مجتهدین، محقّق مدقّق، در اصفهان متولد گردیده، و نزد پدر خود و سید حجة الاسلام و جمعی دیگر تحصیل نموده، در مسجد حکیم امامت و تدریس می نموده، و مرجعیّت تامّه یافته، و مورد وثوق و احترام اطبة طبقات بوده، (4) و بسیار متواضع و در عین حال ساده بوده
ص: 954
است. حکایتها از سادگی ایشان نقل می شود که ذکر آنها موجب طالة کلام است، و همگی آنها دلیل بر خوبی او می شود. وی هرگز دربارة مردم گمان بد نمی برده است.
کتب زیر از ایشان است:
1- رساله در استصحاب 2- رساله در اراضی مفتوح العنوة 3- رساله در طهارت 4- رسائلی در اصول * شرح طهارت لمعه 5- شرح منهاج الهدایة پدرش موسوم به «معراج الشریعة» در 8 مجلّد * شرح روضة البهیّة 6- شرح تصریف 7- شرح بر قسمتی از لمعه در چهار مجلّد 8- شفاء الاسقام، در شرح تهذیب المنطق 9- ضیاء العوالم، در اصول فقه 10- عیون الاصول، در اصول، مختصر 11- مشارق الاصول 12- مصابیح الاصول 13- منهج السداد، در شرح ارشاد 14- نور العیون [للمتّقین] 15- هدایة الطالبین، نام رسالة عملیّة ایشان است؛ و غیره.
مشارالیه داماد حاج سیّد محمّد باقر بید آبادی و مجاز از ایشان بوده، و در شب 4 جمادی الثانیه سال 1278 وفات یافته، در جنب پدر در مقبرة مقابل مسجد حکیم مدفون گردید.
و از ایشان چندین فرزند عالم و دانشمند باقی ماند:
در اصفهان متولد (1) گردیده، و پس از تحصیل مقدمات در اصفهان به نجف مهاجرت کرده، و ریاست و مرجعیّت یافته، و به شیخ العراقین
ص: 955
مشهور گردید. مادرش دختر حاج سید محمّد باقر بید آبادی است.
اساتید او غیر از پدرش: علاّمه [شیخ مرتضی] انصاری و شیخ محمّد حسین کاظمینی می باشند. در 1308 وفات یافته، در نجف مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- شرح کتاب اصول پدرش 2- کتابی در اصول، در دو مجلد 3- کتابی در صلات؛ و غیره.
فرزندش: میرزا اسماعیل نیز عالم و فاضل بوده.
و فرزندش شیخ علی؛ هر دو عالم و فاضل بوده اند.
توضیحی موجود نیست (ویراستار)
توضیحی موجود نیست (ویراستار)
عالم فاضل محقق، در نجف اشرف تحصیل نموده، و پس از مراجعت به اصفهان مورد توجّه و علاقة مردم واقع گردید، و در مسجد حکیم امامت می فرموده، و امید ترقیات زیاد دربارة او می رفته، در جوانی وفات یافته، در بقعة پدر مدفون گردید.
* مولی محمّد مهد بن ابی الفتوح قمیشه ای از علمای قرن 13 هجری، و از شاگردان: سید حجّة الاسلام، و حاجی کلباسی و صاحب جواهر بوده.
ص: 956
در 1205 متولد، و در 1281 وفات (1) یافته، کتب زیر از اوست:
1- حاوی مدارک الاحکام، در شرح شرایع الاسلام، در 6 مجلد که به همّت علاّمة متتّبع بصیر آقای حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی پاک نویس شده است. 2- کتابی در نماز جمعه و وجوب عینی آن، ملمّع (به فارسی و عربی)
فرزند سید ابوالقاسم موسوی اصفهانی. (2)
از اکابر علمای امامیّه، فقیه زاهد عالم کامل مفسّر. در حدود سال 1130 در اصفهان متولد گردید، و در 12 صفر 1216 در کربلا وفات یافته. پس از تحصیل مقدمات در اصفهان با اهل و عیال و خانواده به کربلا مهاجرت نموده، و در آن ارض اقدس سکونت فرمود، و در آنجا نزد: وحید بهبهانی، و شیخ یوسف بحرانی، و ملاّ مهدی فتونی تحصیل نموده، و خود حوزة درس فقه و اصول و تفسیر داشته، و در بین شاگردان بهبهانی از جنبة تفسیر شهرت داشته، کمتر تألیف می نموده.
تألیفات او عبارت است از: 1- تفسیر برخی از سوره های قرآن 2- حاشیه بر مفاتیح 3- فذالک، در شرح مدارک 4- مصابیح، در فقه؛ و غیره.
فرزندش: میرزا محمّد حسین، عالم جلیل، داماد آقا محمّد علی کرمانشاهی بوده، سفرهای متعدد به هند و ایران و حجاز نموده، و به آغا
ص: 957
بزرگ مشهور بوده، و در 1247 وفات یافته است. (1)
برادرش: میرزا ابوالقاسم نیز فاضل بوده، و پس از فوت پدر به زمان اندک وفات یافته است.
فرزند میرزا محمّد حسین: میرزا محمّد جعفر متوفی در کربلا به سال 1260، مؤلف رسالة رفع شبهتین از حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام دربارة موقوفات میرزا فضل الله شهرستانی در اصفهان. تاریخ فراغت: 1259، و همچنین ترجمة همین کتاب به فارسی. (2)
دخترش زوجة سید محمّد حسن مرعشی بن محمّد علی حسینی بوده، و از این رو این سلسلة مرعشیّه ساکن کربلا به شهرستانی معروف شدند.
ابن حاج سید محمّد باقر، عالم فاضل، متوفی در 1295، مدفون در تخت فولاد (3) [تکیة آباده ای].
فرزند حسن (4) عالم فاضل محقق جلیل، در حدود 1205 متولد شد، و در اصفهان خدمت حاجی کلباسی و سیّد حجّة الاسلام؛ و در نجف خدمت شیخ محمّد حسن اصفهانی صاحب جواهر الکلام تلمّذ نموده تا به مقام اجتهاد رسیده، سرانجام در 1281 وفات یافته، و قبل از
ص: 958
وفات، کتب خویش را بر طلبة علوم وقف نموده است.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- رساله در وجوب عینی نماز جمعه 2- رساله در صحیح و اعم 3- رساله در روزه، به فارسی 4- رساله در غصب 5- رساله در احیاء موات 6- رساله در غنا 7- رساله در این که حسن و قبح عقلی است 8- رساله در واجبات نماز 9- رساله در نماز مسافر 10- رساله در طهارت 11- رساله در غسل و تیمّم 12- رساله در منافیات نماز 13- شرح شرایع، در 7 مجلّد 14- کتابی در مسائل تقلید 15- کتابی در فقه به فارسی؛ و غیره.
فرزند حاج میرزا محمّد حسین. عالم فاضل حکیم مجتهد، در 1261 در شهرضا متولد، و در عصر چهارشنبه 17 ربیع الاول سال 1330 وفات یافته، جنازه به نجف منتقل گردیده. (1)
در شهرضا و اصفهان خدمت: ملاّ محمّد لاری، و ملاّ محمّد باقر قمیشه ای، و میرزا محمّد رضا صهبا، و ملاّ محمّد اسماعیل و ملاّ محمّد حکیم؛ و در سبزوار خدمت حاجی سبزواری تحصیل نموده، و از حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی، و میرزا محمّد هاشم چهار سوقی، و میرزا محمّد حسن نجفی، و ملاّ محمّد باقر فشارکی اجازة اجتهاد و روایت داشته.
کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است: 1- حاشیة اسفار ملاّ
ص: 959
صدرا 2- رساله ای در استصحاب 3- یک دوره فقه استدلالی؛ و غیره.
فرزند سید زین العابدین موسوی. عالم فاضل، جهت تکمیل تحصیلات به اصفهان مهاجرت نموده، و در این شهر خدمت حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی و جمعی دیگر تحصیل نموده، (1) و با آقایان مسجد شاه ارتباط یافته، در مسجد شیخ لطف الله اقامه جماعت می نموده.
در سال 1318 فوت شد، جنازه به نجف منتقل گردید.
وی را دو پسر بوده:
1- آقا سید جعفر، متوفی در 1356، مدفون در تکیة زنجانی جنب تکیة کازرونی در تخت فولاد.
2- آقا میر سید علی، متوفی در 6 جمادی الاولی 1378، مدفون در تکیة حاج آقا محمّد مقدّس در تخت فولاد.
فرزند محمّد صادق. عالم فاضل محقّق، در اصفهان خدمت جمعی از افاضل تحصیل نموده، و هم در این شهر ساکن، و مرجع حکم و فتوا بوده، و در شب جمعه سوم رج 1255 وفات یافته، (2) در تخت فولاد جنب فاضلان مدفون گردید.
ص: 960
فرزند ملاّ عبدالرزّاق. از فضلای تلامذة حاج شیخ محمّد باقر مسجدت شاهی بوده، در 11 ربیع الاول سال 1319 وفات یافته، در تکیة میر سید محمّد شهشهانی استاد خود مدفون گردیده است. (1)
فرزند حاج میر سید علی، فاضل زاهد، متوفی در 15 شعبان 1304، مدفون در [بقعة] تکیة خوانساری. (2)
ابن علی محمّد، فرزند میرزا هادی نائینی، فاضل ادیب، منشی امین السلطان میرزا علی اصغر خان بوده، و معروف به مستشار خاقان است.
در رمضان 1360 به سنّ 75 سالگی در اصفهان وفات یافته است. (3)
فرزند محمّد کاظم بن علی نقی بن علی رضا بن سید محمّد باقر پیشنماز. عالم فاضل محقق جلیل، از علمای کاملین، و فقها و مجتهدین بزرگ در اصفهان بوده، (4) از مشایخ اجازه است. خطّ ایشان وضع
ص: 961
مخصوصی دارد، بر اغلب یا تمام کتب موجود در کتابخانه خود در تمام علوم حاشیه مرقوم داشته.
در 1167 وفات یافته، در ایوانچة بقعة تکیة آقا رضی در تخت فولاد مدفون گردیده است.
امام جمعة طهران، فرزند سید مرتضی بن مهدی بن میر محمّد حسین خاتون آبادی (1263-1185) اولین امام جمعة طهران، مؤلف 1- تکملة حیاة [القلوب] در امامت 2- شرح نهج البلاغه به فارسی، در 5 مجلد (1)؛ و غیره.
اولاد و اعقاب و خاندانش در طهران ساکن، و تاکنون منصب امامت جمعه در اولادش باقی است. مزار سر قبر آقا طهران منسوب به صاحب عنوان است.
ابن نعیم بن محمّد مؤمن عقیی استر آبادی اصفهانی، متوفی در حدود سال 1160، مؤلف: ترجمة کتاب اربعة سماویّه.
وی از پدر خود و عمویش میرزا رحیم بن محمّد مؤمن که هر دو از علمای نامدار می باشند روایت احادیث می نموده است. (2)
ص: 962
مرحوم میرزا رحیم عقیلی در زمره علمایی است که خطّ آنان در خطبة اول کتاب «جامع الرواة» موجود است، و جدّش محمّد مؤمن داماد ملاّ لطف الله عاملی میسی صاحب مسجد شیخ لطف الله در اصفهان می باشد.
* میر محمّد مهدی بن هادی، عالم فاضل، (1) صاحب تألیفات [؟]، متوفی در 1262، مدفون در تخت فولاد. (2)
ابن علی قلی خان فرزند قرچقای خان.
بانی مدرسة خان در قم، و مؤلف کتاب «سماء الاسماء» در لغت، عربی به فارسی، به نام شاه سلطان حسین صفوی. (3)
سید علی بن سید مساعد جبل عاملی اصفهانی. (1)
در اواخر عهد صفویّه به اتفاق پدر به اصفهان آمده، و در محلة عباس آباد سکونت نموده، و کمی فارسی آموخته، شعر می گفته، و در آن کلمات فارسی را به سبک و اسلوب عربی استعمال می نموده، و این طرز شعر مورد پسند واقع شده، و پدرو پسر در این شهر وفات یافته اند.
مثنوی «آینة بدن نما» و مثنوی «مجمع الشعراء» از اوست.
از اوست:
به روی تازه جوانان به مذهب سید *** نگاه واجب عینی و بوسه تخییری است
فی الوصل شما وعده خلاف است الی کی *** آخر تو بده گر نه ثوابست جوابست
* سید آقا میرزا اصفهانی، عالم فاضل ثقة صالح زاهد، متوفی در 1312 در سامرا. کتابخانة او در نجف از معتبرترین کتابخانه ها بوده، و مشارالیه حرص و ولعی غریب در جمع کتب و انتشار و ترویج آنها داشته، و کتاب های نفیس و نسخه های اصلی آن بر چندین صد مجلد بالغ می شده، مثلاً نسخة اصل ریاض العلماء و جامع الرواة و چندین کتاب دیگر را داشته، و از بسیاری از آنها نسخه نوشته است.
[تحت عنوان سید کاظم اصفهانی گذشت]
ص: 964
فرزند سید اسماعیل بن میر عبدالله، از سادات (1) خاتون آبادی اصفهان بوده که جدّ اعلایش به اردستان مهاجرت کرده، و در آنجا ساکن شده، و صاحب عنوان در آنجا متولد گردیده است.
مشارالیه از علمای کاملین، و فضلا و محققین بوده، در مدرسة جدّه ساکن، و هم آنجا تدریس می نموده، و در مسجد سرخی اقامة جماعت می نموده، روزگاری به فقر و تنگدستی، و در عین حال استغنا و بی نیازی و وارستگی و زهد و تقوا و اعراض از مردم دنیا گذرانید.
در سلخ رمضان المبارک سال 1351 وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.
منشار در اصفهان بوده است. (1)
فاضل مشهور ادیب شاعر، توفیق یافته و مذهب شیعه انتخاب نموده، در اکثر علوم خصوصاً صرف و نحو عدیل نداشته، چهل سال در اصفهان ساکن بوده، به مرض وسواس دچار شده، در زمستان در آب سرد رفته، و در سال 1061 بدین جهت وفات یافته است. (2)
فرزند سید ابراهیم حسنی حسینی سیفی قزوینی، ملّقب به عماد الملک. ادیب شاعر خطاط مشهور، وی از جمله کسانی است که خط را فقط به خاطر هنر دوست می داشته،و برای دست یافتن به آن نهایت کوشش را مبذول داشته، در لطافت قلم، و قدرت دست، و خوش سلیقگی، وحسن ترکیب کلمات، و دیگر محسنات خط، مهارت و استادی داشته، به طوری که خط او ضرب المثل شده، و خط هر کس را که بخواهند تعریف کنند می گویند: مثل خط میر می نویسد.
از زمان او تاکنون خطّ احدی به پایة او نرسیده است. میر در نوشتن
ص: 966
خطّ نستعلیق خفیّ و جلی اعجاز می نموده، و نسبت به بزرگان بی نهایت بی اعتنا بوده، و همین سر سنگینی او به قیمت جانش تمام شده، او را نزد شاه عباس به سنّی بودن متهّم کردند، و اشعار و حالات او را به بدترین وضعی توصیف نمودند، و شاه را نسیبت به وی خشمگین ساختند، تا به اشارة او مقصود بیک مسگر با چند نفر از اوباش همدست شده، شبی او را به قتل رسانید.
مدفن او را برخی در بقعة جنب مسجد تکیة ظلمات که ساختمان آن منسوب به همین مقصود بیک ناظر شاه عباس اول و وزیر بیوتات اوست می دانند، رو در کتاب خطّ و خطّاطان گوید: در قبرستان مرزغان حوالی محلّة طوقچی مدفون گردید.
تولد میر، را در حدود 961، و کشته شدنش را در شب جمعه سال 1024 می نویسند. (1) وی صاحب دیوان اشعار است، و کتابی به نام «آداب المشق» به نام او به چاپ رسیده است.
پدر و جدّش در دستگاه صفویّه منصب کتابداری داشته، و جدش میر حسین علی از کتاب و نویسندگان و ساکن قزوین بوده است.
استادان خطّ او را، عیسی رنگ نگار، مالک دیلمی، و ملاّ محمّد حسین تبریزی نوشته اند. پسرش میرزا ابراهیم، و دختر گوهر شاد هر دو در خطّ نستعلیق استاد بوده اند.
ص: 967
میر عبدالعال فرزند میر محمّد مؤمن حسینی کوه کیلویه ای.
شاعر ادیب نویسندة ماهر، پدرش در دستگاه میرزا حبیب الله صدر بوده، سپس مستوفی کوه کیلویه و بعداً استر آباد شده، و فرزندش در عداد منشیان دستگاه سلاطین صفویّه بوده، شعر خوب می گفته، و در آن «نجات» تخلّص می نموده، (1) دیوانش قریب ده هزار بیت است.
از اوست:
می خواست سوی من نگرد سوی خویش دید *** خود نوش کرد شربت بیمار خویش را
فوتش در 1141 به سنّ متجاوز از نود سال روی داده، قبرش در تکیة آقا حسین خوانساری [بوده] است.
ماده تاریخ وفاتش را اثر شاعر گوید:
چون میر نجات از جهان کرد عبور *** شد جای غزل مرثیه خوانی دستور
در ضمن دعا اثر به تاریخش گفت *** با سید کائنات گردد محشور
فوتش را در 1121 نیز گفته اند.
ص: 968
ملاّ رجب علی، شاعر ادیب، متوفی در 9 شوّال سال 1325، مدفون در صحن امام زاده احمد. (1)
ملاّ نادم [شهسوار بیک] لاهیجانی، شاعر ادیب، طبعش در نهایت شوخی و دل انگیزی، به هندوستان رفته، و در زمان شاه صفی مراجعت نموده، به سنّ قریب به هفتاد وفات یافته، در تختگاه هارون ولایت مدفون گردیده. (2)
دیوانش قریب هزار بیت بوده است، از اوست:
بیمار عشق را ز مداوا چه فایده *** دارد لب تو فایده امّا چه فایده؟
دیشب چه خود کشی که نکردم به کوی تو *** بیرون نیامدی به تماشا چه فایده؟
از اشعار اوست:
همی گریم به بزم او چو شمع و او همی خندد *** چه سازم چون کنم تا من نگریم او نمی خندد
ابن سید هاشم حسینی نجف آبادی. عالم زاهد جلیل، مؤلف (1) کتاب «حجّة البالغه فی تنبیه القلوب الرائقة» در ردّ نبیل زاده مبلغ بهائی، کتاب نامبرده از کتب بسیار مفید در این موضوع است، و در مشهد به طبع رسیداه.
مؤلف دانشمند آن در 1296 در نجف آباد متولد شده، و در مولد خود و اصفهان و نجف و مشهد تلمّذ نموده، و عمدة تحصیلاتش نزد آقا سید محمّد باقر درچه ای و آخوند کاشی بوده، پس از نیل به مقام اجتهاد به موطن خود مراجعت نموده، و به نشر احکام و ترویج دین و دفع شبهات مخالفین، در کمال شعی و جدّیت اشتغال جسته، تا سرانجام در شب 16 ربیع الثانی سال 1360 وفات یافته، در بقعه ای مخصوص در جنب مسجد خود در پهلوی قبر پدر مدفون گردید.
گاهی شعر می گفت و در آن «حجّت» و «ناصر» تخلص می فرمود.
پدرش نیز از علماء معروف است.
دو نفر از شعراء اصفهان ناطق تخلص می کرده اند:
ص: 970
از معاصرین نصر آبادی است، در محلّة جماله کله مکتب داشته، و عدّه ای بسیار در خدمتش تحصیل نموده، و شعر می گفته است. (1)
از اشعار اوست:
به یقین هیچ کسی پی به حقیقت نبرد *** جمع شد علم جهانی و گمان صورت بست
شاعر ادیب، در مادّه تاریخ گویی ماهر بوده، (2) چندین قصیده در تاریخ گفته که هر مصرع آن تاریخ بوده، از جمله قصیدة معجزیّة اوست که جهت تذهیب گنبد مطهّر حضرت معصومه (علیهما السلام) در قم فرموده، اول آن این است:
«این قبّه گلبنی است به زیور بر آمده»
تمام قصیده 62 بیت است.
وی از معاصرین آذر بیدگلی است، با وجود این در آتشکده دربارة او گوید: سوای آن که از آن دیار خلد آثار است چیز دیگر از او معلوم نیست.
فوتش در 1230 روی داده. (3)
ص: 971
نافع بن عبدالله (عبدالرحمان) بن ابی نعیم اصفهانی مدنی.
از قرّاء سبعه است، بر هفتاد نفر از تابعین قرائت نموده، و در سال 70 در اصفهان متولد گردیده، و در سال 169 (167) در مدینة طیبه وفات یافته، در قبرستان بقیع مدفون گردیده، قبرش تاکنون موجود و مشهور و زیارتگاه شیعه و سنی است.
گویند: مردی کوتاه و سیاه چرده بوده، و از دهانش بوی مشک می آمده. از او پرسیدند: آیا بوی خوش استعمال کرده ای؟ گفت: نه، لکن پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را در خواب دیدم، آن حضرت در دهانم دمید، از آن موقع این بوی خوش از دهانم خارج می شود.
دربارة قرائت او، مالک بن انس گوید: قرائت اهل مدینه چون مطابق قرائت نافع است سنّت می باشد.
فایده: چون ذکری از قرّاء سبعه کرده شد بی مناسبت نیست که جهت تیمّن و تبرّک نامی از آنها برده شود.
اسامی آنها و نام روایانشان به اختصاص بدین قرار است:
ابو عماره حبیب بن عمارة کوفی شیعی، معروف به زیّات، اولین کسی که در متشابهات قرآن کتاب نوشت. در سال 80 متولد، و در 156 وفات یافته.
دو نفر راوی داشته:
1- ابو محمّد خلف بن خلف بن هشام (229-150).
2- ابو عیسی خلاّد بن خلد، متولد در 220 هجری.
ص: 972
ابی النجود بهدلة کوفی شیعی، به اتّفاق اهل صنعت، قرائت عاصم، اصوب و اجمل قرّاء سبعه می باشد، و سیاهی قرآن (کتابت با خطّ سیاه) مطابق قرائت عاصم می باشدا. در 8-127 در کوفه یا سماره وفات یافته.
راویان او عبارتند از:
1- ابوبکر بن عیّاش معروف به شعبه (193-95).
2- حفص بن سلیمان (180-90).
ابوالحسن علی بن حمزه فارسی کوفی بغدادی شیعی (189-119).
راویان او عبارتند از: ابوالحارث لیث بن خالد (فوت 240) و دوری.
ابو سعید عبدالله بن کیرداری (120-45).
راویان او عبارتند از:
1- بزی (ابی الحسن احمد بن عبدالله بن قاسم (250-170)).
3- قنبل ابی عمر و محمّد بن عبدالرحمان (291-195).
زبّان بن علاء بن عمّار (154-68).
راویان او عبارتند از:
1- دوری: ابو عمر حفص بن عمر نحوی، فوتش در شوّال 246.
2- سوسی: ابو شعیب صالح بن زیاد، فوتش در خراسان در سال 261
ص: 973
روی داده است.
عبدالله بن عامر قاضی دمشق (118-90).
راویان او عبارتند از:
1- ابن ذکوان عبدالله بن احمد (273-202).
2- هشام بن عمار بن نصیر قاضی دمشقی (246-153) در دمشق.
7- نافع که قبلاً مذکور شد.
متوفی به سال 130.
گویند عبدالله بن عمر در کعبه وی را در جماعت مقدم داشت.
10- ابی اسحق یعقوب بن اسحاق بن زید بصری، امام جامع بصره.
برای اطلاع بیشتر از احوال قرّاء و راویان آنها به کتب اهل فن مراجعه شود.
عالم فاضل [عارف مفسّر]، (1) متوفی در غرّة ذی حجّة سال 1284، مدفون در بقعة تکیة آباده ای.
عبدالله بن محمّد بن محمّد اصفهانی، عارف صوفی، از شاگردان ابی العباس مرسی (2)، و در جمادی الثانیة سال 721 به سنّ 68 (78) سالگی وفات یافته. سال ها در مکه مجاور بوده، و در آن مدت به زیارت مدینه مشّرف نشده است.
از اوست:
من نقد دل به دست تو جاهل نمی دهم *** تا ضانی به من ندهی دل نمی دهم
تا کشتی امید مرا ناخداست دل *** چون موج بوسه بر لب ساحل نمی دهم
منجّم، مؤلف کتاب «اصول الملحمة»، در علامات رغده و نقمه و پیش بینی امور مطابق قواعد نجوم، مطبوع. (1)
شهرست و تخلّص چند نفر از مشاهیر اصفهان است:
1- محمّد باقر بیک، برادر کهتر احمد بیک اختر بوده (2) هر دو برادر ادیب و شاعر می باشند، و نشاطی پس از فوت برادر، به خیال اتمام تذکرة او بر آمده، و اجل مهلتش نداد. دیوانش در حدود دون هزار بیت است.
2- میرزا زین العابدین، از نجبای اصفهان، طبعش موزون بوده، و در 1172 در شیراز وفات یافته است. (3)
ص: 976
3- میرزا علی نقی خان سرهنگ (سرتیپ)
از منسوبین به معتمد الدولة نشاط بوده، و غالباً خود را «نشاطی» می خوانده، و با نابینایی، هم تأسیس مدرسه برای فرهنگ کرده، و هم تشکیل انجمن ادبی داده، و در ترویج علم و فرهنگ بسیار کوشا بوده، (1) و مشارالیه را باید یکی از بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان دانست.
پدرش: میرزا احمد طبیب، از خاندان کلانتران اصفهان، مردی فاضل و عارف مسلک بوده، و در 9 جمادی الاولی 1339 وفات یافته است. (2)
4- آقا محمّد نشاط، برادر آقا تقی صهبا می باشد. جوانی مهربان، (3) از معاصرین آذر بیگدلی صاحب تذکره است.
از اشعار اوست:
آهسته کشم آه ز جور تو مبادا *** پیکان تو از سینه افکار بر آید
5- ملاّ نشاطی: حاجی محمّد، از کدخدایان دماوند بوده، به اصفهان آمد، و در این شهر مدتی در اردو به سر برده، سودایی به هم رسانیده، و هم در آن سودا وفات یافته است. (4)
از اشعار اوست:
ما شیشة شکستة دل را گداختیم *** از بهر دیدن رخت آئینه ساختیم
* میرزا نصرالله خان اصفهانی، معروف به دولت یار جنگ، مؤلف کتاب «ترکتازان هند» به زبان فارسی. شاعر و ادیب و نویسندة ماهر و
ص: 977
مورّخ بوده، و در شعر «فدایی» تخلّص داشته، و روزگار در هندوستان به سر برده، و در آنجا معلم زبان پارسی بوده است. (1) [قبلاً ذکر شد]
فرزند حاج ملاّ اسماعیل، (2) عالم فاضل، از شاگردان آقا سید محمّد باقر درچه ای بوده، و در 1283 متولد، و در ذی حجّة سال 1335 در مشهد مقدس در سفر زیارت وفات یافته و مدفون گردید. (3)
(گرکان از دهات تفرش است) فرزند میرزا جهانگیر خان معروف به محاسب الملک، از کارمندان دستگاه ظل السلطان بوده، و در دفتر استیفا انجام وظیفه می نموده، مردی فاضل و ادیب و عارف بوده، و در 5 رجب 1351 به سنّ 96 سالگی وفات یافته، در یکی از اطاق های شمالی تکیة مادر شاهزاده مدفون گردید.
مشارالیه داماد ملاّ محمّد تقی بن ملاّ محمّد شفیع خوئی بوده است.
مادّه تاریخ وفاتش این است:
خامة سرخوش نوشت از پی تاریخ او *** محاسب الملک شد بسوی دار القرار
ص: 978
فرزند محسن، معروف به ملک المتکلّمین. فاضل ادیب خطیب توانا.
از گویندگان معروف، و خطبای مشهور، و از بنیان گزاران مشروطیت ایران است که در اثر نطق ها و خطابه های او مردم (1) بر ضد استبداد و دستگاه دولتی برانگیخته شدند، و به طوری که در کتب تاریخ مذکور است و مقام گنجایش ذکر آن را ندارد، وی و دیگر همکارانش توانستند که مملکت را مشروطه نمایند [!]
در اصفهان متولد گردیده، و نزد جمعی کثیر که از آن جمله است: آخوند ملاّ صالح فریدنی تحصیل نموده، و خدمت سیّد جمال الدین اسد آبادی رسیده، و از او نیز کسب فیوضات نموده، و تخت تأثیر افکار او قرار گرفته، در طهران در زمرة آزادی خواهان وارد شده، و شروع به فعالیت نموده. (2)
ص: 979
در باغ شاه، به دستور محمّد علی شاه کشته شد، و در جنب باغ شاه در قبرستان کوچکی به خاک رفت.
فرزندش دکتر مهدی ملک زاده، ادیب فاضل، و طبیب حاذق، و نویسندة توانا، از وکلای مجلس شورای ملی، مؤلف تاریخ مشروطیت ایران در 6 مجلد می باشد.
در شب دوشنبه 30 جمادی الثانیه سال 1357 در طهران وفات یافت.
فایده 1: جهت مزید فایده ذیلاً به نام برخی از اصفهانی ها (ساکن در اصفهان) که در عداد آزادی خواهان و روشن فکران معدود بوده اند اشاره می شود: (1)
1- میرزا اسدالله خان وزیر، مردی آزادی خواه و منوّر الفکر بود.
2- حاج میرزا بهاء حکمی، عالم فاضل حکیم فیلسوف.
3- سید جمال الدین واعظ.
4- جهان گیر خان قشقایی.
5- شیخ حسن شیخ العراقین.
6- شیخ حسن نظام العلماء، فاضل ادیب مدفون در تکیة کازرونی.
7- حاج میرزا رضا حکمی، عارف و حکیم و دانشمند.
8- آخوند ملاّ صالح فریدنی.
9- حاج فاتح الملک، رئیس قشون اصفهان، و پس از فتح طهران وکیل مجلس گردید.
ص: 980
10- میرزا محمود صدر الواعظین فرزند ملاّ عبدالله خوانساری.
11- میرزا نورالدین مجلسی شاعر ادیب متخلص به «چهره».
فایده 2: در روز 12 ربیع الاول سال 1322 عدّه ای از مردم در طهران مخفیانه انجمنی تشکیل داده و آن را «مجمع آزادی خواهان» نامیدند، عدّة آنها قریب چهل نفر بود که (1) ذیلاًَ به نام اصفهانی های آنها اشاره می شود:
1- سید جمال الدین واعظ.
2- میرزا محمّد حسن (حسین) ذکاء الملک.
3- سلطان العلماء زواره ای.
4- میرزا عبدالخالق سدهی.
5- سید عبدالوّهاب معین العلماء.
6- حاج علی قلی خان سردار اسعد بختیاری.
7- حاج میرزا علی محمّد دولت آبادی.
8- میرزا نصر الله بهشتی ملک المتکلّمین.
9- حاج میرزا یحیی دولت آبادی.
فرزند حاج شیخ مرتضی. عالم فاضل حکیم فیلسوف متألّه عابد زاهد، (2) از شاگردان ملاّ حسین علی تویسرکانی در اصفهان، و حاجی سبزواری و جمعی دیگر از علما و حکما بوده، و پس از تکمیل
ص: 981
تحصیلات خود به مولد خویش مراجعت کرده، و به تدریس حکمت اشتغال جسته، و عده ای کثیر شاگرد تربیت نموده، و در زمان او تدریس حکمت به او منحصر بوده، و ریاست علمی در محل داشته است.
وی را حواشی است بر اوایل امور عامّة اسفار.
تولدش در 1257، و وفاتش در 1324 روی داده، قبرش در امام زاده شاهرضا می باشد.
عبدالحسین نصرت معروف به منشی باشی (1) فرزند محمّد حسن شمس آبادی، شاعر ادیب نویسنده. به سنّ هفت سالگی از اصفهان به اتفاق پدر به خراسان رفته، و در آن جا ساکن گردیده، مثنوی فروزندة او به طبع رسیده، کتابی نیز در ردّ بهائی ها نوشته است.
از اشعار اوست:
پای تا سر نگار من ناز است *** از نکویان به ناز ممتاز است
ادیب شاعر، خدمت بسیاری از اعیان و اذکیا و دانشمندان رسیده، و تخلّص از صائب گرفته، در 1134 به سنّ نود سالگی وفات یافته. (2)
ص: 982
صاحب دیوان اشعار است، از اوست:
مشّاطه سرمه می کشد آن چشم مست را *** تا بیشتر سیاه کند روزگار من
عالم فاضل، گرچه نسب (1) او به بایزید بسطامی عارف و صوفی معروف می رسد لکن خود از مخالفین صوفیّه است. (2)
در سال 1200 وفات یافته، در تخت فولاد در کنار جادّة قدیم مدفون شده، و آثار قبر او در خیابان کشی و آسفالت از بین رفت.
عالم فاضل معروف به صدر الاسلام، از علمای متنفّذ عهد ظلّ السلطان بوده، در اصفهان ریاستی داشته و پس از فوت، در بقعة متبرکة هارون ولایت مدفون گردید.
ص: 983
ماده تاریخ وفاتش را سینا کرونی گوید:
سینا پی تاریخ وفاتش گفتا *** شد قصر جنان مکان صدر الاسلام
پسرانش: حاج میرزا محمّد حسین صدر الاسلام مدفون در بقعة تکیة حاج آقا مجلس، و حاج میرزا ابوالحسن نظام الشریعه که بعدها ملقّب به صدر الاسلام (صدر نصیری) شد نیز فاضل بوده اند، و مرحوم حاج میرزا ابوالحسن، کتابی در ادعیه به نام «مفتاح السعادات» تألیف نموده و به چاپ رسانید، و پس از فوت، در تکیة مادر شاهزاده مدفون، و سپس به اعتاب مقدّسه نقل گردید.
فرزند محمّد صادق، خادم روضة رضویّه در عهد سلاطین صفویه بوده، و کتابی به امر شاه سلیمان صفوی در چهل حدیث در اصول و فروع و اخلاق تألیف نموده است. (1)
فرزند سیّد عبدالله طبیب شیرازی. طبیب ماهر، و فیلسوف جامع، معروف به نصیر الدین ثانی. (2) از احفاد میرزا سیّد علی خفّاف است.
ص: 984
در جهرم فارس متولد شده، و هم در این شهر و اصفهان تحصیل علم و دانش نموده، و در اواخر عمر در شیراز ساکن، و در خدمت کریم خان زند معزّز و محترم، و در نزد عموم طبقات مورد توجه و عنایات بوده، و با اهل علم و ادب محشور بوده است. طرح مسجد وکیل و تعیین قبلة آنجا از اوست.
در سال 1191 وفات یافته است.
آذر دربارة او گوید: پدرش در اکثر کمالات صوری و معنوی فرید بوده، و خود در تمام علوم عقرلی و نقلی سیّما در همة اصناف حکمت از الهی و طبیعی و ریاضی مسلّم این زمان، بلکه اکثر ازمنه به جامعیّت ایشان فاضلی کمتر بوده... در اول سال 1192 وفات یافت. (1)
ماده تاریخ وفاتش را صباحی گوید:
«آه از مرگ نصیر ثانی آه» (آه باید 6 حساب شود)
کتب زیر از اوست:
1- اساس الصحّة، در طب به عربی 2- جام گیتی نما، در حکمت به فارسی 3- حلّ التقویم، به فارسی در نجوم 4- دیوان اشعار به عربی و فارسی 5- رساله ای در موسیقی و نسبتی که بین آن و طب موجود است، به عربی 6- شرح مشکلات قانون ابن سینا 7- شفاء الاسقام، در طب 8- مثنوی پیر و جوان، که مکرّر به طبع رسیده است 9- مرآت الحقیقة، در حکمت الهی به عربی.
ص: 985
وی جد میرزا نصیر معروف به فرصت شیرازی مؤلف کتاب «آثار العجم» و کتب عدیدة دیگر است.
ادیب شاعر فاضل نویسنده، قاضی القضاة عراق بوده، و با خواجه نصیر الدین طوسی ملاقات نموده، و در مدح جوینیان قصائدی پرداخته، و کتاب «شرف ایوان البیان» در شرافت خاندان صاحب دیوان را جهت خواجه عطا ملک جوینی تألیف نموده، و به فارسی و عربی شعر گفته، و از دوستان و مادحین خاندان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است. (1)
صاحب مجالس المؤمنین فرماید: قاضی نظام الدین محمّد بن قاضی القضاة اسحاق بن مطّهر اصفهانی، متوفی به سال 678 هجری.
شیخ ابوالقاسم نورایی بن محمّد صادق بن حاج محمّد تقی بن مولی زین العابدین بن محمّد تقی بن محمّد باقر بن حیدر علی بن مولی کلبعلی بن محمّد بن مولی نوراء بن محمّد بن نورالدین علی بن عبدالعال میسی کرکی.
پدرانش عموماً اهل علم و فضل و کمال بوده، و پس از فتنة افاغنه در اصفهان به قریة ورنوسفادران (بن اصفهان) از قرای ثلاثة سدة ماربین منتقل گردیده اند.
ص: 986
صاحب عنوان، عالم فاضل محقّق بوده، و در اصفهان نزد بزرگان علما تلمّذ فرموده، و در مولد خود مسجد و محراب داشته، و ریاست علمی و روحانی به هم رسانیده.
در سال 1305 وفات یافته، و در آنجا مدفون گردید.
کتب زیر از اوست:
1- رساله در اجتهاد و تقلید 2- کفایة الاصول 3- کفایة الفقه؛ و غیره.
نواده اش: مرحوم آقا شیخ ابوالقاسم نورایی، عالم فاضل، مدرس مدرسة چهار باغ، واعظ، مؤسس دبستان نور، از خدمتگزاران به علم و دین. (1)
ص: 987
فاضل، متوفی در 1347، و مدفون در تکیة خوانساری. (1)
فرزند حاج سید محمّد علی حسینی. ادیب فاضل، و نویسندة مبارز، معروف به ادیب حضور، و ملّقب و مشهور به ایران مدار مکّی.
پدرش از علمای اراک بوده، و در اواخر عمر در طهران ساکن، و در آن شهر وفات یافته است. (2)
مرحوم سید نورالدین در حدود سال 1298 متولد شده، تحصیلات خود را در اراک و بیروت به پایان رسانیده، و زبان فرانسه را خوب آموخته، از ابتدای جوانی در زمرة آزادی خواهان وارد شده، و بر علیه دستگاه استبداد به مبارزه برخاسته، و در دورة اول از طرف مردم خراسان به وکالت مجلس شورای ملی رسیده، و در قضایای خرابی مجلس در عهد محمّد علی شاه رنج ها برده، و برای پیشرفت مقاصد آزادی خواهانة خود مدت 22 سال روزنامة «مفتش ایران» را در اصفهان و کرمانشاه و اراک منتشر نموده، و سپس به عللی نام روزنامه را تغییرداده، و به اسم «تمدن ایران» آن را انتشار داده، لکن این روزنامه مدت زیادی منتشر نشده.
در اواخر عمر در اصفهان ساکن، و در 23 محرّم سال 1351 در بیمارستان وفات یافته، در تکیة ملک مدفون گردید.
ص: 988
تذکر: از روزی که انتشار مجلّه و روزنامه در ایران رواج یافت تاکنون متجاوز از دویست و پنجاه روزنامه و مجلّه به وسیلة نویسندگان و ادبا و آزادی خواهان اصفهان، در این شهر و سایر شهرها از داخل و خارج کشور منتشر گردید، که اسامی آنها و اطلاعات مربوط به هر یک را در کتاب «روزنامه های اصفهان» جمع آوری نموده ام.
فرزند: حاج شیخ علی محمّد، معروف به نور شرق.
از مجتهدین گمنامی است که در دستگاه آقایان مسجد شاهی بوده، و نزد: حاج ملاّ حسین علی تویسرکانی، و آقا سیّد محمّد شهشهانی، و حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی تحصیل نموده، و پس از وصول به مقام اجتهاد در خدمت حاج شیخ محمّد باقر، و سپس در نزد آقا نجفی وارد بوده، و به فصل دعاوی و خصومات می پرداخته، و در حدود سال 1320 در اصفهان وفات یافته است. (1)
مرحوم نورالله نور شرق در حدود سال 1300 متولد، و تحصیلات قدیمة خویش را از صرف و نحو و فقه و اصول و حکمت نزد اساتید این
ص: 989
شهر همچون: آقا شیخ هادی فرزانه قمیشه ای، و آقا شیخ محمّد رضا نجفی، و آقا نجفی، و حاج آقا نورالله، و حاج میرزا عبدالحسین نجفی و دیگران به پاان رسانیده، و در زمرة آزادی خواهان و روشن فکران وارد شده، و از سال 1344 به مدت دو سال روزنامة «نور شرق» را به مساعدت مادّی حاج آقا نورالله در اصفهان منتشر نموده، و پس از فوت مشارالیه انتشار روزنامه نیز متوقف گردید. (1)
وی مردی ادیب و دانشمند و خلیق و مهربان و متّقی و پرهیزکار و وارسته بود، با فساد و بی دینی مبارزه می کرد، و در عقاید خود ثابت و پایدار بود.
در خدمت فرهنگ وارد شده، و از دبیران طراز اول ادبیات به شمار می رفت. مورد احترام عموم فرهنگیان و به خصوص دانش آموزان بود.
در روزنامه های اصفهان مقالاتی مختلفه می نوشت.
سرانجام در شب دوشنبه 24 ذی حجّة سال 1371 وفات یافته، در تخت فولاد [تکیة جهانگیر خان قشقائی] مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را ادیب فرزانه و دانشمند محترم جناب آقای آقا سید علی خان نوربخش متخلّص به «آزاد» فرماید:
نور شرق آن به نام نور الله *** ناگهان شد ز دور دوران حیف
حیف از آن فکر پاک و رأی رزین *** هم از آن پرتو فروزان حیف
گفت آزاد بهر تاریخش *** که (شده نور شرق پنهان حیف)
ص: 990
قاضی نورالدین اصفهانی، از دانشمندان و ادبا و شعرای عصر شاه اسماعیل ثانی صفوی بوده، و در سال 1000 وفات یافته است. (1)
آذر دربارة او گوید: شاعری نادره گوی، و مردی خوش خوی بوده؛ از اشعار اوست:
جای ترحّم است به من کز جنون عشق *** می خواهم از تو آنچه در آب و گل تو نیست
مردی صداقت کیش، و عاشق درویش بوده، اصلاً نیشابوری است. در مراجعت از سفر هند، در قمیشه وفات یافته است. (2)
از اشعار اوست:
بی خدمت ابدال کس ابدال نشد *** واثق نشد آن که اهل این حال نشد
در ضمن کلاه نمد است این معنی *** بر سر نرسید هر که پامال نشد
امام قلی بیک چگنی، معروف به ملاّ وارسته، (3) ادیب فاضل شاعر، از معاصرین نصرآبادی است، و با ملاّ مظفّر ترکه مناظرات و منازعاتی
ص: 991
داشته، در سال 1075 وفات یافته است. (1)
از اشعار اوست:
چشمی که افتد از گل رویت به روی گل *** پای برهنه ای است که بر خار می رود
علی قلی خان فرزند محمّد علی خان بن مهر علی خان بن الخاص میرزا (ملقّب به صفی قلی خان) بیگلر بیگی ایروان.
پدر و اجدادش از امرای معروف عهد صفوی، و مصدر خدمات و صاحب مناسب بوده، و نسب آنان به بنی عباس می رسد، و عمّ پدرش لطف علی خان معروف به اعتماد الدوله وزیر شاه سلطان حسین صفوی بوده، و در موقع محاصرة اصفهان از شغل خود معزول گردید.
(کوچة اعتماد الدوله در محلة بید آباد منسوب به اوست).
علی قلی خان در 1124 متولد گردید، و در اوایل جوانی پس از فتنة افغان به هندوستان مهاجرت نموده، به خدمت سلاطین و امرای آنجا وارد شده، و معزّز و محترم می زیسته، و به ظفر خان ملقّب گردید، و
ص: 992
سرانجام در 1170 وفات یافته. (1)
کتب زیر از اوست:
1- تذکرة ریاض الشعراء، که در آن از 2500 شاعر نام برده است 2- دیوان اشعار 3- مثنوی در وصف معشوقة خود خدیجه سلطان دختر علی خان بن مهر علی خان دختر عموی خود؛ و غیره. ماده تاریخ وفاتش این است:
«پیوست واله به رحمت»
سید محمّد علی طباطبائی. فاضل ادیب متخلّص به «وفا» از شعرای عهد فتح علی شاه قاجار بوده، (2) و در اصفهان سکونت داشته، و ظاهراً در خدمت سید حجّة الاسلام معزّز و محترم بوده است. (3)
سید احمد حسینی. ادیب ماهر، و حکیم شاعر، از اطبّاء معروف، و شعرای نامدار اصفهان است. (4)
پدرانش که عموماً از اطبّاء معروف زمان خود بوده اند، از اردوباد
ص: 993
آذربایجان به اصفهان منتقل شده، و شاعر در این شهر متولد گردیده، و هم در این شهر و ظاهراً نجف اشرف تحصیل نموده، و در فنون ادب و حکمت و ریاضی و منطق، مسلم زمان خود بود، و از زمرة شعرایی است که در انجمن ادبی مشتاق شرکت داشته، و در برگشت سبک ادبی حقّی مسلّم دارد.
وی در زبان عربی و فارسی در نهایت استادی شعر می گفته، و ترجیع بند عرفانی او از شاهکارهای شعر عرفانی فارسی است.
دیوانش مکرّر به طبع رسیده، مثنوی شیرین و فرهاد دارد، و در اواخر عمر در کاشان ساکن شده، و در بین شعرا با آذر بیگدلی و صباحی کاشانی مأنموس و محشور بوداه، و این سه شاعر عمری را به خوشی در کنار هم می گذرانیده اند. یک سال هر سه در اصفهان خدمت آذر، و سالی در کاشان منزل صباحی، و سوّمین سال در قم در منزل هاتف بوده اند.
سرانجام آذر در 1195 در اصفهان، و صاحب عنوان در 1198 در قم، و صباحی در 1207 در کاشان وفات یافتند.
هاتف را دختری است بیگم نام که رشحه تخلّص دارد، و پسری به نام سید محمّد ملقّب به مجتهد الشعراء، و متخلّص به «سحاب» شاعر ادیب، صاحب: 1- دیوان اشعار 2- تذکرة رشحات سحاب 3- سحاب البکاء، در مراثی.
در 1222 فوت شده، و جنازه به نجف اشرف منتقل گردیده است.
میرزا عبدالغفار پا قلعه ای نیز متخلّص به «سحاب» بوده، و در اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 در اصفهان می زیسته است، و در شوّال 1336
ص: 994
وفات یافته است، و لقب مجتهد الشعراء را نیز پس از فوت سحاب به سید حسین مجمر اردستانی از شعرای عهد فتح علی شاه قاجار، متوفی در 1225 به سنّ سی و پنج سالگی، صاحب دیوان اشعار مطبوع دادند.
از اهالی مشهد مقدّس رضوی، در اصفهان ساکن بوده است.
حزین دربارة او گوید: الحق از جملة اعاظم ارباب عمایم بود، خصال حمیده اش به کمال، و به غایت خوش صحبت و شیرین مقال. (1)
از اشعار اوست:
منّت تردستی احسان کم از سیلاب نیست *** از خرابی نیست بهتر هیچ تعمیری مرا
از خطبا و وعّاظ و دانشمندان قرن سیزدهم هجری در اصفهان است. در 20 شوّال 1296 وفات یافته، و جنب مقبرة بابا قاسم، نزدیک طوقچی مدفون گردیده. (2)
مادّه تاریخ وفاتش این است:
سال وفات خطیب رفت چو هفتاد روز *** هادی نام و نشان گفت خرد یا غفور
ص: 995
فرزند میرزا شاه تقی شیخ الاسلام مشهد مقدّس رضوی. (1)
از سادات حسینی اصفهان، و مردی ادیب شاعر و خوش خلق و خوش بیان بوده، از اشعار اوست:
پر گرفته است دلم، خانة صیّاد خراب *** کاش روی قفسم جانب صحرا می کرد
پدرش: میرزا شاه تقی از اجلّة سادات و نقباء اصفهان است، (2) و مدتی شیخ الاسلام گیلان و مشهد خراسان بوده، و در شعر «واحد» تخلّص می نموده است.
از اشعار اوست:
ای نور دیده رفتی و بی نور دیده ماند *** مژگان چو آشیانه مرغ پریده ماند
* آقا سید هادی حسینی فرزند سید محمّد حسین، عالم فاضل صالح جلیل، متوفی در 7 شوّال 1231، و مدفون در تخت فولاد (3) جنب فاضلان. (4)
ص: 996
فرزند سید عبدالکریم بن میر محمّد هادی حسینی.
عالم فاضل متنفّذ که [به نوشتة همایی:] به مزید کفایت و کاردانی، و حسن محاضره، و قوّت نطق و بیان، از امثال و اقران خود مزیّت داشته، و چون شخصاً متمکّن بوده، و علاوه بر آن که به مردم محتاج نبوده، از فقرا و مسکینان نیز دستگیری می نموده است، بدین جهت نفوذ فوق العاده یافته، و محسود جماعتی از رؤسای محراب و منبر شده [!] و ظلّ السلطان نیز آتش اختلاف را دامن زده، تا جایی که در 1307 مجبور به مهاجرت طهران شده (1) و تا آخر عمر در آنجا ساکن بوده، و در شوّال 1326 وفات یافته، در ابن بابویه در اطاق مخصوص مدفون گردید. (2)
ماده تاریخ وفاتش را طرب گوید:
آه افزود و رقم زد از پی تاریخ فوتش *** شد سوی اقلیم باقی هادی راه هدایت
ص: 997
پدرش: حاج سید عبدالکریم، عالم فاضل زاهد، از رؤسای علمای اصفهان بوده، و کتابی در ادعیه و زیارات جمع نموده که نگارنده آن را در منزل احفادش دیده بود، و یکی از صاحبان محاضر طهران به امانت آن را گرفت و در دست او مفقود گردید.
جدّش: میر محمّد هادی نیز عالم فاضل و ادیب و محقّق بوده، در ماه صفر سال 1258 وفات یافته، قبرش جنب فاضلان معروف است. (1)
ماده تاریخ وفاتش را ضیاء شاعر گوید: (2)
آه که از جور چرخ گشت نهان زیر خاک *** اختر برج علوم شمع شبستان دین
از پی تارخ او کلک ضیاء زد رقم *** رفت به سوی جنان هادی راه یقین
فرزند این حاج میرزا هادی (یعنی عمّ صاحب عنوان) میر محمّد مهدی (3) نام داشته. او نیز از علما و فضلای اصفهان محسوب می شده، و در 1262 وفات یافته، و در نزدیکی پدر مدفون است.
نسب این خاندان به قاضی نور الله شوشتری مؤلف کتاب «مجالس
ص: 998
«المؤمنین» می پیوندد، لکن اتصّال نسب آنها در دست نیست.
مرحوم حاج میرزا هادی در امر دین متّهم بوده، و بدین جهت مجبور به مهاجرت طهران شده، (1) لکن برخی از اولاد و اعقاب او یقیناً از این تهمت مبرّا می باشند.
حاج میرزا هادی را هنگام وفات، 5 پسر بوده که به ترتیب الفبا عبارتند از:
از رؤسای علمای اصفهان. در قبل از طلوع آفتاب روز چهارشنبه 11 ذی قعده 1277 متولد، (2) و در 1346 وفات یافته، در تکیة آقا میرزا محمّد باقر چهار سوقی مدفون گردید.
مشارالیه در حسن معاشرت و اخلاق، ممتاز بوده و در اواخر عمر به مرض جنون مبتلا شده، در حال مرض فوت کرد.
فرزندانش:
1- آقا فضل الله، متوفی 1353.
2- آقا محمود، فاضل ارجمند و زاهد، امام مسجد قراولخانه، در 5 شنبه 17 ربیع الاول 1367 وفات یافت، و جنب پدر مدفون گردید.
3- آقا نصرالله (1381-1309)
ص: 999
کوچکترین فرزندان حاج میرزا هادی، در حدود 1290 متولد، و در 7 محرّم 1245 در طهران وفات یافت.
از آزادی خواهان و رجال سیاسی و علمی و ادبی زمان خود بوده، در 1285 متولد شده، و در طهران و اصفهان تحصیل نموده، و در دورة چهارم به عنوان نمایندة بروجرد و خرّم آباد در مجلس شرکت نموده، در اواسط دورة وکالت، در قبل از ظهر هشتم شوّال سال 1341 وفات یافته، جنب پدر مدفون گردید.
کتابی دربارة سرگذشت احوال خود و خاندان خود نوشته است.
فرزندش: مرحوم آقا مجتبی دولت آبادی فاضل ادیب، در 1322 متولد شده، و در قبل از ظهر 5 شنبه 22 جمادی الآخره سال 1367 به سکته وفات یافته، جنب پدر و جد مدفون گردید. (1)
مشارالیه مدّتی شهردار اصفهان، و یک دوره به عنوان وکیل اصفهان در مجلس شورای ملّی شرکت نمود.
عالم فاضل ادیب شاعر، مابین اکفاء و اقرانش به جودت فهم، و وفور عقل، و سماحت طبع، و حسن ذوق، و نیک محضری شناخته می شد.
در خدمت: آقا میر محمّد تقی مدرّس، و آخوند کاشی، و جهانگیر خان
ص: 1000
تلمّذ نموده، (1) خطّ شکسته را در نهایت خوش می نوشته، و در اشعار «مهدی» تخلّص می نموده، و امام جماعت مسجد قراول خانه بوده است.
در ذی قعده 1288 متولد، و در یکشنبه 14 رمضان المبارک 1334 به مرض حصبه وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة صاحب روضات مدفون گردید.
از آثارش جنگی است در متفرّقات ادبی و تاریخ که به خطّ شیوای خود نگاشته، و در نزد اولادش محفوظ است.
معروف ترین فرد این خاندان، از رجال علمی و ادبی و سیاسی، در 17 رجب 1279 متولد شده، مقدّمات علوم را در اصفهان آموخته، و به اتّفاق پدر به مکّه مشرّف شده.
شیخ جابری در ضمن وقایع سال 1307 می نویسد: (2) در مسافرت آقای حاج میرزا هادی دولت آبادی با فرزندش حاج میرزا یحیی؛ گفتند که میان راه پدر را روانة حج کرد، و خود به طرف آدرنه رفته، و قیل و قال در اصفهان، و استنباط پاره ای مطالب از حاج سیّد محمّد علی که ملازم و همسفرشان بود، و مأموریت او برای توکّل آباد، و کشته شدن او به دست سیّد رضای تاری نطنزی، و شورش سادات، که عاقبت منجر شد به حرکت آقای حاج میرزا هادی در 1307 به طهران.
برای اطّلاع کامل از زندگانی صاحب عنوان، طالبین به کتاب «حیات
ص: 1001
یحیی» که در چهار مجلّد به طبع رسیده است مراجعه نمایند. (1)
کتب زیر از اوست:
1- ارمغان یحیی 2- آیین در ایران 3- اردی بهشت، مجموعة نظم و نثر، دو مجلّد 4- اصفهان و بیگانگان 5- داستان شهر ناز 6- دورة زندگانی 7- رهنمای انتخاب 8- زندگانی حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) 9- کتاب علی 10- کنگره نژادی؛ و غیره.
مشارالیه در 13 رمضان المبارک 1358 در طهران وفات یافت.
فرزندش: مهندس علی اکبر دولت آبادی در طهران متولد شد، و در طهران و اروپا تحصیل نموده، (2) در 4 جمادی الثانیه سال 1366 در بلژیک وفات یافت، و با مرگ او اولاد پسری حاج میرزا یحیی منقطع گردید، چنان که استاد همائی (3) می نویسد: از وی اولاد پسر نمانده است.
دختر مرحوم حاج میرزا هادی، صدّیقة دولت آبادی است که قبلاً
ص: 1002
مذکور گردیده است.
فرزند میرزا رفیع الدین محمّد. فاضل ادیب شاعر، در اوایل در اصفهان شغل احتساب داشته، به هندوستان رفته، به مناصب عالیه سرافراز شده است. (1)
از اشعار اوست:
روزی خود می خورد هر که در این عالم است *** واسطه شوخوش نماست مفت کرم داشتن
پدرش: میرزا رفیع الدین محمّد شهرستانی در عهد شاه عباس اول منصب احتساب ممالک را داشته، و پس از فوت میرزا رضی پسر عمّ خود به منصب صدارت رسیده، و به مصاهرت پادشاه نایل گردیده، در عهد شاه صفی معزول گردیده، و پس از مدتی وفات یافته. (2)
از اشعار اوست که پس از عزل از صدارت گفته است:
مردودی دور ما ز مقبولی به *** فارغ بالی ز قید مشغولی به
افسوس که شد آخر کارم معلوم *** کز منصب روزگار معزولی به
فایده: ذیلاً به نام چند نفر از بزرگان سلسلة شهرستانی که عموماً اهل
ص: 1003
فضل و ادب و شعر و کمال بوده اند اشاره می شود:
فرزند میرزا رفیع الدین صدر، و دخترزادة شاه عبّاس کبیر است. فاضل و ادیب و شاعر (1) بوده، از اشعار اوست:
الهی نوگل ما را بهار بی خزان باشد *** تبسم بر لبش چون می به ساغر کامران باشد
از وزرا و صدور عهد صفویّه. باغ مستوفی (قسمت غربی خیابان فیض، محلّ فعلی کارخانة نور) از آثار اوست.
فرزند علائالدین محمّد بن میرزا رفیع. فاضل ادیب جامع، در صرف و نحو و منطق و نجوم استاد بوده؛ (2) از اشعار اوست:
چنان شوری ز شوق آن بت گل پیرهن دارم *** که نه میل گل و گلشن نه پروای چمن دارم
فرزند میرزا رفیع الدین محمّد صدر، در اوایل محمّد صادق نام
ص: 1004
داشت، شاه عباس او را به علاء الدین محمّد مخاطب ساخت. (1) ادیب و شاعر و دانشمند بوده، صائب وی را متخلّص به «فایز» ساخته، در اغلب علوم از فقه و اصول و کلام و بالاخص نجوم مهارت کامل داشته، در عهد شاه صفی به حکم آن پادشاه، چشم های او و برادرانش را کور ساختند. دیوان اشعار و مثنوی دارد.
از فضلای معاصر این سلسله، در محلة تلواسکان ساکن، و در یکی از مساجد آنجا امامت می نمود، و گاهی منبر تشریف برده و مردم را موعظه می نمود. در شب 3 شنبه 10 ربیع الثانی سال 1387 وفات یافت. [و در حوالی تکیة ملک مدفون گردید].
میرزا محمّد امین، فاضل ادیب شاعر، در اوایل جوانی به هندوستان مسافرت نموده، و آنجا به خدمت جهانگیر پادشاه رسید، عزّت و اعتبار یافته، و به منصب میر جملگی مفتخر شده، در زمان شاه عباس اول به ایران مراجعت نموده، و مجدّداً به هند رفته، در عهد شاه جهان نیز محترم زیسته، اموال و اسباب زیاد به اصفهان فرستاده، (2) و موقوفاتی در این شهر ترتیب داده که هنوز قسمتی از آن باقی است.
ص: 1005
دیوانش حدود بیست هزار بیت است؛ از اوست:
هر چه گویم عشق از آن برتر بود *** عشق امیرالمؤمنین حیدر بود
فایده: میر جملة شهرستانی و امیر جمله (جملة الملک) اردستانی بانی تعمیرات (1) مسجد جامع اردستان، دو نفر می باشند، تقریباً هم عصر و هم زمان. فوت امیر جمله اردستانی در 1072 می باشد.
فرزند محمّد مهدی. حکیم فیلسوف عالم فاضل ادیب زاهد، از مفاخر علمی، و از حکمای معروف. در 1302 متولد گردیده، در شهرضا و اصفهان نزد مشاهیر علما و دانشمندان همچون: آخوند گزی، و آقا سیّد محمّد باقر درچه ای، و حاج میر محمّد صادق احمد آبادی، و حاج میرزا عبدالحسین سیّد العراقین، و حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی، و آخوند کاشی، و میرزا نصرالله قمیشه ای و دیگران تلمّذ فرموده؛ و جامعیّت کم نظیر بود، و در اخلاق و ملکات نفسانی بی نظیر. (2)
رساله ای در اثبات واجب، و کتابی در شرح منطق نوشته، و در سال 1386 در شهرضا وفات یافته، و هم در آنجا مدفون گردید.
فایده: در سال 1386 چندین نفر از فضلا و دانشمندان اصفهان غیر از آنچه تاکنون نامبرده شده اند وفات یافته، از آن جمله است:
ص: 1006
فرزند آقا میرزا امام جمعة خوراسگان، در 28 شعبان، مدفون در تکیة سید العراقین.
از مشاهیر علما، به سن قریب به هشتاد، در ماه ربیع الاول.
فاضل ادیب ریاضی دان، مؤلف کتاب «شواهد النفیسه در اثبات کبیسه»، مطبوع در 1342 در بمبئی در 75 صفحه.
طبیب ماهر، و فاضل کامل، در شهر نساء ابیورد متولد شده، و در اصفهان ساکن گردید، و در این شهر به سال 1154 وفات یافته، در بقعة تکیة آقا حسین خوانساری مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش این است:
به تاریخش رقم زد کلک خادم *** وطن بادش بهشت جاودانی
فرزند میرزا زین العابدین خوانساری علاّمة فقیه جلیل القدر عظیم المنزلة، از اکابر علما و محقّقین، عالم عابد زاهد، دار دوّم ذی قعدة 1235
ص: 1007
در خوانسار متولد گردیده، (1) و در خوانسار و اعتاب مقدّسه نزد علمای بزرگ همچون: آقا سید صدرالدین عاملی، و حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام بید آبادی، و حاجی کلباسی، و آقا میر سیّد حسن مدرّس؛ و در نجف سال ها به درس شیخ انصاری حاضر شده، و پس از وصول به مقام اجتهاد به اصفهان مراجعت نموده، و تا آخر عمر در این شهر ساکن، و به تدریس و ترویج و تألیف پرداخته، و جمعی کثیر از فضلا و علمای این شهر از محضر با برکتش مستفیض گشته؛ سرانجام در اواخر عمر به قصد ادای حجّ بیت الله الحرام و زیارت ائمة عراق (علیهما السلام) به عتبات عرش درجات مسافرت نموده، و در نجف اشرف روز چهارشنبه 17 رمضان المبارک سال 1318 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید، و مقبرة او در آنجا معروف است.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- اجازات کبیره جهت برخی از علما و شاگردان خود 2- احکام الایمان، رسالة علمیّة ایشان است 3- اصول آل الرسول 4- تنبیه الحکماء، حاشیه بر اسفار ملاّ صدرا 5- جواهر العلم 6- حاشیه بر شرح لمعه 7- حاشیه بر ریاض المسائل 8- حاشیه بر قوانین 9- حاشیه بر معالم 10- حلّ العسیر، در احکام عصیر 11- رساله در احوال ابوبصیر 12- رساله در حرکت ذبایح اهل کتاب 13- رساله در فقه الرضا (علیه السلام) و عدم حجیّت آن 14- رساله ای در نماز 15- رساله ای در روزه 16- رساله ای در مناسک
ص: 1008
حج 17- رساله در صیغ عقود 18- رساله در تجوید 19- رساله ای بزرگ در استصحاب 20- رسالة دیگری در استصحاب 21- سؤال و جواب 22- شرح مشیخة فقیه 23- غرّه، در شرح درّه 24- فوائد رجالی متفرقه 25- مبانی الاصول، معروف ترین تألیفات او. 26- المقالات اللطیفة 27- منظومه ای در اصول؛ و غیره.
صاحب عنوان را دو فرزند دانشمند است:
در 4 رجب سال 1339 به سکته در نجف وفات یافت.
در 22 شعبان 1289 متولد، و در 1348 در اصفهان وفات یافت.
فرزند میر سید محمّد. آخرین امام جمعة مقتدر اصفهان، از رؤسا و متنفّذین بوده، و در اوایل، زاهد و عابد و مورد وثوق مردم بوده، و مردم از محلات مختلفه جهت درک نماز ایشان به مسجد جمعه می رفته اند، لکن در اواخر در اثر حرکات ناشایسته برخی از اطرافیان ایشان، آن توجّه و اعتماد از بین رفته، و دیگر بعد از ایشان امام جمعگی رونقی نیافت. (1)
ص: 1009
مشارالیه در 1250 متولد، و در شب 4 شنبه 16 رمضان المبارک سال 1321 وفات یافته، در مقبرة سر قبر آقا مدفون گردید. قبرش در شاه نشین غربی بقعه قرار دارد.
یک نمونه از نفوذ و قدرت مرحوم حاج میرزا هاشم: در سال 1307 به شرحی که در کتب تاریخ مفصّلاً نگاشته شده است در اصفهان پیش آمدهایی روی داد که منجر به کشته شدن دو نفر از بهائیان گردید. ظّل السلطان به دستور ناصرالدین شاه جهت ارعاب و تهدید علما جلسه ای تشکیل داده، و ضمن بیاناتی، از سیاست خارجی دول و قدرت شاه و خودش و این که چنین و چنان خواهیم کرد صحبت می کند، و نسبت به جمع علما و بالاخص آقا نجفی، که شهرت داشت عمل به دستور ایشان و یا لااقل اطلاع ایشان انجام گردیده توهین نموده، و از کشتن و زندان کردن و تبعید سخن می گوید. با مقدمه چینی که قبلاً نموده بود طوری سخن می گوید که حاضرین عموماً ساکت و مرعوب شده، رنگ ها از صورت می پرد. همگی متحیّر که چه باید گفت، و چه باید کرد؟ در این موقع ناگهان حاج میرزا هاشم در حالت عصبانی از جای بر می خیزد، و رو به ظلّ السلطان که عوام او را زلزله سلطان می گفتند نموده و می گوید: به چه قدرت به خودت حق می دهی به نایب امام زمان (علیه السلام) جسارت کنی؟ و از مجلس خارج می شود. علما نیز به یک مرتبه از جا بر می خیزند. ظلّ السلطان وحشت زده به یک یک علما متوسل می شود که امام را برگردانید و از او عذر خواهی کنید. بالاخره آقا میرزا محمّد هاشم چهار سوقی واسطه شده، امام را بر می گرداند و ظّل السلطان از او و دیگران
ص: 1010
عذرخواهی می کند، و مخالفین امام جمعه پی به عظمت روحی و قدرت و نفوذ کلام او می برند [!] و وی را برای این عملش ستایش می نمایند.
ضمناً باید دانست که اختلاف سلیقه و دو دستگی مابین آقایان مسجد شاه و امام جمعه زیاد بوده، و از همین اختلاف، ظلّ السلطان چندین مرتبه حد اعلای استفاده را برده بود.
حسین بن علی. ادیب ماهر، و حکیم حاذق، و طبیب متبحّر، از محاسن روزگار، و افاضل زمان خود بوده، و در جمیع فضایل (1) بی نظیر می نموده.
در 534 به عارضة سکته وفات یافته، در سرداب منزل خود دفن گردیده، و پس از چند ماه از فوت و دفنش درب سرداب را که باز کردند مردة او را نشسه در پای پله ها یافتند.
فایده: ذیلاً جهت مزید فایده به نام دو نفر طبیب دیگر از متقدمین اشاره می شود:
1- ابو احمد عبدالرحیم بن علی بن مرزبان، طبیب اصفهانی، از دانشمندان عصر دیالمه در اصفهان است که به علوم شریعت نیز آشنا بوده، و منصب قضاوت شوشتر را داشته، و امور بیمارستان بغداد زیر نظر او بوده، و در جمادی الاولی سال 396 در تستر وفات یافته است. (2)
2- ابوالفضل مظفّر بن احمد طبیب معروف به یزدی. در کودکی از
ص: 1011
اصفهان به شام مهاجرت نموده، در شام ساکن شده، و تحصیل علم و ادب و خصوصاً طب نموده، در عصر ملک شاه به اصفهان مراجعت نموده، و هم در این شهر وفات یافته است. (1)
معروف به ابن المطلّب، و ملقّب به ولیّ الدولة. وزیر المستظهر بالله عباسی (512-487) بوده، و فاضل و ادیب و منشی و شیعه می باشد. (2) سلطان محمود بن ملک شاه با او مخالف بوده، بالاخره پس از سال ها وزارت معزول شده، در دیوان سرای سلطنت در اصفهان تا روز وفات منزوی بوده است.
فاضل ادیب، و نویسندة توانا، از قضات دادگستری بوده، در شیراز متولد شده، و هم در آن شهر تحصیل علوم دینی و ادبی، از فقه و اصول و ادبیات عربی و فارسی نموده، در سال 1304 خورشیدی روزنامة «شوش» را در محمرّه (خرّم شهر فعلی) منتشر نمموده، سپس به خدمت وزارت عدلیّه وارد گردیده، سال ها در دادگستری به شغل قضاوت اشتغال داشته، (3) و از قضات پاکدامن و درست کار به شمار می رفته.
ص: 1012
سرانجام در سال 1338 خورشیدی در ضمن مأموریت اصفهان وفات یافته، در این شهر مدفون گردید.
فرزند سید زین العابدین ریزی لنجانی. در قصبة ریز متولد، و پس از تحصیل، در ارتش وارد شده، تا درجة سرتیپی ارتقا یافته، از مترجمین و نویسندگان معروف است.
کتب زیر از اوست:
1- راهنمای پسران، ترجمه از دکتر استال 2- راهنمای شوهر جوان در مرحلة ازدواج، ترجمه از دکتر استال 3- راهنمای مردان از نظر بهداشت و زناشویی، ترجمه از دکتر سیلوانوس استال؛ و غیره. (1)
فوتش در 1379 در طهران اتفاق افتاده است.
وی را دو برادر می باشد:
1- دکتر حسین سهراب، استاد دانشگاه طهران.
در 1321 قمری متولد، و در رجب 1379 در طهران وفات یافت.
کتب زیر از اوست:
1- غدد یا ترشحّات داخلی، به اتفاق دکتر حامدی و دکتر میمندی نژاد 2- میکروب شناسی، دو جلد 3- میکروب شناسی، دو جلد به اتفاق دکتر حسن میردامادی. (2)
ص: 1013
2- عنایت الله سهراب. در خدمت ارتش وارد شده، تا درجة سرهنگی ارتقا یافته. کتب زیر از اوست:
1- ازدواج در آستانة علم 2- اصول آدمیت 3- ارمغان شیراز 4- بامداد حیات 5- دستور زندگی 6- صحنه های حیات 7- فنّ زندگی؛ و غیره.
در 1309 متولد، و در محرّم 1383 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
رضا قلی خان بن ملاّ بدیع بن ملاّ شاه جهان شیرازی.
عالم عارف، و ادیب شاعر، از مشاهیر شعرا و گویندگان، و از عرفای مشهور قرن سیزدهم هجری است. (2)
در 1212 در شیراز متولد شده، و در قبل از ظهر روز 5 شنبه 12 ربیع الثانی سال 1290 در اصفهان وفات یافته، در پای ستون جنوبی صحن امام زاده احمد مدفون گردید.
ماده تاریخ وفاتش را سید محمّد بقا گوید:
چو از بهر سرای جاودانی *** هما را زین سرا بر چیده شد فرش
بقا گفت از برای سال فوتش *** هما شد بال زن در سایة عرش
دوران عمر او از خدمت نظام شروع شده، سپس استعفا داده، چند
ص: 1014
سالی به تحصیل علوم از فقه و اصول و ادب رغبت نموده، در نجف به درس صاحب «جواهر» حاضر شده، و در خدمت میرزای سکوت وارد مراحل عرفان گردیده، چندین سال به سیر در آفاق و انفس پرداخته، و ممالک عراق و هند و پاکستان را سیاحت نموده، سرانجام در اصفهان رحل اقامت افکنده، در نزد عموم طبقات از علما و عرفا و شعرا و دیگران معزّز و محترم بوده. (1)
دیوان اشعارش به نام «شکرستان» به همّت اولادش به طبع رسیده.
از اشعار اوست:
ما را نه غم جنّت و نه حسرت حوراست *** با دوست خیال دگری عین قصور است
بی روی تو گر صبر ندارم عجبی نیست *** دارم عجب از آن که تو را دید و صبور است
وی را پنج پسر و سه دختر بوده، و اولاد و اعقاب او در طهران و اصفهان ساکن، و عموماً اهل فضل و کمال و شعر و ادب می باشند، و همگی به مناسبت تخلّص جدّشان به همائی معروفند.
سه نفر از پسرانش که اهل علم و ادب بوده اند عبارتند از:
1- میرزا ابوالقاسم محمّد نصیر متخلّص به «طرب».
2- میرزا محمّد حسین ملک الشعراء متخلّص به «عنقا».
3- میرزا محمّد سها، شاعر ادیب عارف پیشه، متوفی در 23 ماه صفر
ص: 1015
سال 1238، مدفون در تخت فولاد، در جهت شمالی تکیة کازرونی.
طرب اصفهانی: غیر از فرزند هما؛ شاعری دیگر به نام آقا محمّد علی سراج، از طایفة لک های محلّة درب مسجد حکیم بوده که «طرب» تخلص داشته، و در ماه جمادی الآخره سال 1266 وفات یافته است. (1)
در مقدمة جامع و محقّقانه ای که استاد جلال الدین همائی بر دیوان پدر خود مرحوم طرب نوشته اند نام عده ای کثیر از معاصرین طرب از شعرا و ادبا و علما ذکر شده است که نگارنده را دریغ آمد که یادی از آنها ننماید.
ذیلاً نام و شرح حال عده ای از آنها که تاکنون اشاره نشده است را به طور اختصار متذکر می شود:
احمد آبادی اصفهانی نقّاش، از هنرمندان و معاصرین عنقا است که در نقاشی گل و بوته و تصویر حیوانات و درختان و تجسّم حالات آنان تخصّص داشته است، وی از سلسله نوّابهای صفوی است. (2)
از نقاشان زبردست قرن سیزدهم هجری در اصفهان بوده، و تا سال 1288 حیات داشته است. (3)
ص: 1016
فرزند میرزا فتح الله خان، از مستوفیان و وزرای عهد ظلّ السلطان در اصفهان است، نسب او به فتح علی خان اعتماد الدولة زمان شاه سلطان حسین می رسد. فتح علی خان در ابتدا منصب قوللر آقاسی داشته، و کم کم ترقّی نموده، به مقام صدارت عظمی رسیده، و اعتماد الدوله گردیده، (1) شرح حالش در کتب تواریخ عهد صفوی مشروحاً مذکور است.
میرزا اسدالله خان از مردان با کفایت و امین، و در شغل خود حاذق و ماهر بوده، و به حسن خلق و سیرت پسندیده شهرت داشته، و در 1336 به سن هفتاد و سه سالگی وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.
در کتاب انساب مردم نائین (:35) گوید: میرزا اسدالله بن فتح الله بن محمّد علی بن رضا قلی بن محبّ علی بن فتح علی خان اعتماد الدوله.
سپس شرحی از میرزا اسدالله خان، و بعداً از جدّش فتح علی خان اعتماد الدوله نقل از روضة الصفا ناصری و منتظم ناصری نقل نموده؛ طالبین به کتاب نامبرده دیگر مراجع مراجعه نمایند.
مشارالیه غیر از میرزا اسدالله (منشی سفارت روس) بن مهدی خان بن میرزا تقی وزیر نائینی است که در قضایای سال 1320، در تاریخ اصفهان و ری، و تاریخ نائین، شرحی مبسوط از فعالیّت های او می نویسد.
فوت این میرزا اسدالله در حدود سال 1330 روی داده است.
فرزندان میرزا اسدالله خان صاحب عنوان: 1- فتح الله وزیر زاده 2- عبدالله وزیر زاده می باشند.
ص: 1017
(به کسر سین) خطّاط نستعلیق نویس (1) معروف عهد فتح علی شاه و محمّد شاه قاجار، که زمان ناصر الدین شاه را نیز درک نموده. شیوة خطّ او شیوة میر عماد و محمّد صالح است.
کتیبة عمارت سر پوشیده که در زمان ظلّ السلطان خراب شده است به خطّ زیبای او بوده، و اشعار از میرزا محمّد علی وفا زواره ای اصفهانی مؤلف کتاب مآثر الباقریّه (صفحة) می باشد.
صحّاف هنرمند (2) که حقّاً صد مرد هنرمند در یک تن، و مجمع الصنایع هنر صحافی و نقاشی و طراحی و مذهبی و خوش نویسی و سوخت سازی و معرّق سازی چرمینه، و ساختن فانوس های فنری قدیم، و تعبیة انواع رنگ و روغن های نقاشی و امثال آن بوده، و نمونة خطوط ثلث وی در سر درب مسجد صفا محلّة شهشهان مورخ 1290، و سر درب مسجد رکن الملک در تخت فولاد با امضای محمّد تقی بن محمّد ابراهیم اصفهانی موجود است. وفاتش حدود سال 1337 می باشد.
فرزندش: میرزا علی رضا، بهترین صحّاف قدیمی کار اصفهان بود. در حدود 1386 وفات یافت.
ص: 1018
ابن میرزا مهدی بن ملاّ هاشم ندیم باشی، مصاحب محمّد حسن میرزا ولی عهد بوده، و لقب ندیم الملک به وی داده بودند. (1)
مردی فاضل و ادیب و سخندان، و بلند طبع و کریم النفس بوده، خطّ تحریری را خوب می نوشته، و زبان فرانسه را نیز خوب می دانسته.
کتب چندی تألیف و از فرانسه ترجمه کرده است که نسخ آن در کتابخانه عمومی اصفهان موجود است:
1- تاریخ اصفهان [مطبوع] 2- ترجمة اقوم المسالک 3- ترجمة مروج الذهب. (2)
ص: 1019
حدود سال 1350 به سنّ تقریبی 80 سال وفات یافت. (1)
فرزند سیّد محمّد طباطبائی، از روضه خوان های معروف اصفهان، متوفی به سال 1310، و مدفون در مقبرة سر قبر آقا.
ماده تاریخ وفاتش را که طرب گفته (2) این است:
چو رخت بست ز دار فنا به عالم قدس *** ز مرگ او ز طرب خاست شور و ناله و شیون
نوشت خامة مسکین برای سال وفاتش *** به صدر محفل جنّت نمود منزل و مسکن
فرزندانش عموماً اهل ذکر و منبر اصفهان می باشند، از آن جمله است:
1- آقا میر سید علی [سجاد الواعظین]، متوفی به سال 1357، مدفون در بقعة تکیة فاضل سراب.
2- حاج سیّد محمّد صدر الواعظین.
فرزند عباس خان ایروانی، پیشکار مالیة اصفهان، مردی عارف
ص: 1020
مسلک و درویش نهاد، و خدمتگزار عرفا و دانشمندان بوده، خدمت سعادت علی شاه حاج محمّد کاظم اصفهانی به سلسلة فقر وارد شده، در اصفهان و شیراز و طهران خانه اش خانقاه درویشان و حاجتمندان بوده، بناهای خیر و تعمیر مساجد و مدارس نموده، بنای مسجد سراج الملک در طهران از اوست. (1)
حاج ابراهیم خان بن رضا قلی خان ایل بیگی، متولد در 1272، و متوفی در 1337 در طهران.
از رادمردان و شجاعان زمان خود بوده، در عداد فقرای سلسلة خاکساریّه معدود، (2) و در طریقت به «حب علی شاه» مشهور است.
وی پس از خرابی مجلس شورای ملّی (سه شنبه 23 جمادی الاولی 1326) بنا به دعوت علما و مردم اصفهان با عده ای از قوای بختیاری به اصفهان آمده، در روز عرفه نهم ذی حجه 1326 به اصفهان وارد شده و آنجا را فتح نموده، سپس صمصام السلطنه و دیگران وارد شده و قوای دولتی و سربازان شکست خورده و حکومت اقبال الدوله از بین رفت.
تذکّر: برای اطّلاع بیشتر از اوضاع و احوال زمان استبداد صغیر در اصفهان و فعالیت علما و مردم این شهر و بالاخص بختیاری ها در مشروطیّت ایران به کتاب مرحوم دکتر نور الله خان دانشور علوی
ص: 1021
معروف به مجاهد السلطان فرزند میرزا موسی خان بن سید محمّد عقیل به نام: «نقش بختیاری ها در تاریخ مشروطیّت ایران» مراجعه شود.
کارگر هنرمند اصفهان، مردی درویش سیرت و آزاده خوی بوده، آوازی گرم و دلنشین داشته، در ضمن کار، با نغمة داودی خود مثنوی می خوانده است.
ابن میرزا محمّد علی طبیب، از اطبّاء معروف بوده،و مدّتها نزد جمعی کثیر طبّ و فلسفه و ادب آموخته که از آن جمله مرحوم همای شیرازی را باید نام برد. متجاوز از یکصد سال عمر نموده، در 18 ذی حجه سال 1346 وفات یافته، در صحن تکیة آغا باشی، جنب تکیة خاتون آبادی مدفون گردید. (1)
از فرزندانش سه تن جزو طبیبان معروف اصفهان در محلة پاقلعه بوده اند.
1- میرزا ابراهیم وثیق الحکماء.
2- میرزا اسماعیل مشیر الحکماء.
3- میرزا مرتضی اعتماد الحکماء.
ص: 1022
فرزند آقا نجف [نقاش] نقّاش قلمدان ساز، از هنرمندان مشهور اصفهان است. در 12 محرم سال 1341 وفات یافته، قبرش در تکیة میر سیّد محمّد شهشهانی است.
برادر زاده اش: میرزا محمّد علی نقّاش چهره ساز، مدفون در صحن تکیة نامبرده نیز از هنرمندان اصفهان است.
فرزند میرزا رحیم. از خاندان محترم و اصیل کلانتری ها، از سادات حکیم سلمان است.
پدرش مردی شریف و نجیب و کریم الطبع بوده، در جمعه غرّة رمضان 1295 وفات یافته است. (1)
ماده تاریخ وفاتش را حاج میرزا بهاء شاعر اصفهانی گوید:
سروش گفت بها را برای تاریخش *** کلانتریّ جنان را رحیم داد بدو
حمّام و بازارچة کلانتر در کوچة گلبهار منسوب به اوست.
مرحوم حاج میرزا محمّد علی نیز مانند عموم خاندان خود مردی شریف و ادب دوست بوده، و با فوت او عنوان کلانتری نیز که از مناصب محترم و جزو تشکیلات حکومت و ایالت در قدیم بود از بین رفت.
ص: 1023
فوتش در 22 محرّم سال 1350 روی داده، قبرش در یکی از حجرات تکیة ملک در تخت فولاد است.
معروف به سرتیپ.
نویسنده قسمتی از کتیبه های مدرسة سپهسالار جدید در طهران. (1)
دل فنّ کتیبه نویسی و ترکیب کلمات بی نظیر بوده، و امضای او «یا علی مدد» می باشد. (2)
در نوشتن خطّ شکسته نیز مهارت داشته، ضمناً شعر نیز می گفته.
از آثارش تابلوی بزرگ و زیبایی است به طول و عرض 1/5×2/5 متر که حدیث «ناد علیّاً مظهر العجایب» را تا آخر با طلای ناب جهت دوست محمّد خان معیّر الممالک نوشته است. فوتش در 1307 بوده، در صفائیّة ابن بابویه مدفون گردید. [نام وی قبلاً ذکر شد]
مرحوم سید عبدالحسین همّت یار بن حاج میر سیّد محمّد بن حاج میرزا حسن بن میر سیّد علی وزیر طباطبائی اصفهانی.
ادیب شاعر فاضل، از دانشمندان معروف اصفهان است. در 1259 خورشیدی (1297 ه_.ق) متولد شده، و تحصیلات خویش را در
ص: 1024
مدارس قدیم و جدید این شهر به پایان رسانیده، سپس وارد مشاغل دولتی شده در وزارتخانه های عدلیه و مالیه و فرهنگ انجام وظیفه نموده، (1) سال ها در شهرهای مختلف از بنادر جنوب و ساوه و سمنان ریاست فرهنگ به عهدة او بوده، آخرین شغل اداری او ریاست دانش سرای پسران اصفهان می باشد.
از سال 1329 بازنشسته شده، و در این موقع که فراغتی یافت به تکمیل علوم غریبه که سال ها در آن رنج برده بود پرداخته، و به مقاماتی رسید. پیش بینی ها و غیب گویی های وی در این مورد معروف است.
سرانجام در شب 4 شنبه 14 ذی حجّة الحرام سال 1385 وفات یافته، در تخت فولاد در جنب تکیة ملک در لسان الارض مدفون گردید.
فایده: دربارة وجة تسمیة این قسمت از اراضی تخت فولاد به لسان الارض (زبان زمین) در بین خواصّ و عوام مطالبی منقول است که مقام ذکر آن نیست.
از مدفونین در جنب لسان الارض است:
فرزند میرزا آقا طبیب فرزند میرزا عبدالوهاب بن میرزا کوچک (2) طبیب. از اطّباء معروف اصفهان که به حذاقت و استادی مشهور، و به حسن خلق و شرح صدر و لطف معاشرت مشهور بود.
ص: 1025
در 20 ذی حجّة سال 1384 به سنّ متجاوز از نود سال وفات یافت.
جدّش: میرزا کوچک، از اطبّاء عهد کریم خان در اصفهان بوده، و در شب چهارشنبه 14 ربیع الثانی 1181 وفات یافته است.
خاندان و اولاد و احفادش عموماً از اطبّاء و حکمای اصفهان می باشد که علاوه بر مقام علمی، عموماً به قدس و تقوی و تأخیر نفس شهرت داشته اند.
نسب میرزا کوچک به سید مرتضی طبیب آستانة معصومه سلام الله علیها می رسد که در قم مدفون است.
میرزا کوچک دارای چهار پسر بوده که عبارتند از:
1- میرزا بزرگ طبیب.
2- میرزا عبدالوهاب طبیب.
3- میرزا محمّد طبیب.
4- میرزا هادی طبیب.
ذیلاً برخی دیگر از اعقاب میرزا کوچک را نام می بریم:
1- میر سیّد علی اکبر [صدر الاطبّاء حسینی]
2- میرزا سید عقیل.
3- میرزا کوچک. (هر سه فرزندان میرزا هادی).
4- میرزا حبیب الله.
5- میرزا عبدالعلی.
6- میر سیّد علی (هر سه فرزندان میرزا بزرگ).
7- میرزا عبدالرحیم مؤتمن الاطباء.
ص: 1026
فرزند میرزا حبیب الله، متوفی بعد از 1360 به سنّ 95 سالگی.
8- میرزا محمّد علی فرزند میرزا محمّد، از اطبّاء معروف، در جنب مسجد مصری مطب داشت، و به سید مصری شهرت یافته بود.
در 5 شوّال 1353 به سنّ 90 سالگی وفات یافت.
کلیّة مطالب مربوط به میرزا کوچک و اعقابش از تاریخ نائین نقل شده است.
هندوبن محمّد بن هندو اصفهانی. از مستوفیان دیوان محمّد بن ملکشاه سلجوقی است، و در سال 506 به سعایت دشمنانش به دار آویخته شد.
امیر معزّی در این شعر او را ستایش نموده است:
رستم از مازندران آید همی *** زَینِ مُلک از اصفهان آید همی
محی الدین، به انواع کمالات و فضایل آراسته بود، در حسن خط، فرید دهر و وحید عصر به شمار می رفته، از شاگردان میر عماد بوده. (1)
گویند: وقتی شاه عباس از میر عماد کسی را خواست که در حسن کتابت و صحّت املا و انشا و بلاغت کامل باشد، میر عماد، میر یحیی را معرفی نموده، از طرف پادشاه نام برده به میر ثانی ملقّب شده، در 1040 وفات یافته است.
ص: 1027
از مردم اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری در اصفهان است که گنبد مسجد قریة سین برخوار اصفهان از آثار اوست، مورخ به سال 526 هجری. (1)
معروف به کاشی پز، فرزند محمّد اسماعیل. از احفاد ملاّ محمّد باقر محقّق سبزواری، عالم فاضل ادیب شاعر متخلّص به «یحیی».
در حدود سال 1254 متولد گردیده، و در اصفهان و نجف از محضر عده ای کثیر از فحول علما همچون: شیخ انصاری، و حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی، و آقا شیخ محمّد باقر همدانی، و آقا میرزا محمّد باقر و آقا میرزا محمّد هاشم چهار سوقی، و آخوند ملاّ محمّد کاشانی مستفیض گشته، و علوم غریبه را از ملاّ هادی سدهی که استاد این فن بوده و عده ای از او آموخته اند فرا گرفته؛ سپس سال ها در خانة خود جنب مسجد سید، حوزة درس گسترده، عمدة تخصّص او در ادبیات بوده است.
به عربی و فارسی شعر می گفته، و به خصوص مراثی او مورد توجه مداحاتن و مرثیه سرایان بوده، هر روز به منزل او آمده و در دفتر و بیاض های خود آن را ثبت می نمودند، و پس از حفظ کردن، در مجالس روضه و ذکر، آن را می خوانده، و تقریباً چندین سال مرثیه خوانی در اصفهان منحصر به اشعار او بود.
ص: 1028
از آثارش: 1- دیوان اشعارش، قریب 6 هزار بیت 2- مرآة المصنّف، در شرح حال حاج میرزا محمّد رضا کلباسی به طبع رسیده است.
قریب 95 سال عمر نموده، سرانجام در شب چهارشنبه 5 ذی قعدة الحرام سال 1349 وفات یافته، در صحن تکیة میرزا رفیعا مدفون گردید، که اکنون آن را تسطیح نموده و جزو اراضی فرودگاه می باشد.
ابی الفرج یحیی بن صاعد بن یحیی. حکیم طبیب نصرانی نسطوری، معروف به ابن التلمیذ، طبیب و حکیم حاذق در عصر دولت عباسیان بوده، و در اصفهان می زیسته، در 556 وفات یافته است. (1)
از مردم قرن هشتم هجری بوده، از آثارش کتیبة روی صندوق قبر مطهّر حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) است، مورخ به سال 725 هجری. (2)
ابن ابراهیم بن جمال الدین بن ابراهیم بختیاری حویزی اصفهانی.
از شاگردان سیّد نعمت الله جزائری، و خود عالم فقیه محدّث بوده، (3) و در حدود سال 1148 به طوری که سید عبدالله جزائری در
ص: 1029
تذکرة خود فرماید وفات یافته است.
کتب زیر از اوست:
1- الاعتبار فی اختصار الاستبصار 2- شرح شرایع 3- شرح صحیفة سجادیّه 4- صوافی الصافی، در تفسیر؛ در غرّة ذی قعدة سال 1140 هجری از تألیف آن فراغت یافته است؛ و چندین رسالة دیگر.
عالم فاضل حکیم، از شاگردان آخوند ملاّ علی بن جمشید نوری حکیم مازندرانی. وی را رساله ای است در امتناع ترجیح بلا مرجّح. (1)
عالم فاضل، داماد حاج آقا منیر الدین [بروجردی] و شاگرد او بوده، و در زمان حیات استاد [در سال 1319 ق] فوت شده.
وی را کتابی است به نام «سراج اللیل در شرح دعای کمیل». (2)
ابن ابی بکر بن محمّد بن علی خوارزمی سکّاکی.
در قسمت شمالی تکیة لسان الارض حظیرة کوچکی بوده، و در وسط آن بقعة دوازده ترک کوچکی به سبک بقعة بابا رکن الدین، لکن کوچک تر
ص: 1030
قرار داشته، و به طوری که مطّلعین نقل می کنند بعد از سال گرانی 1336 در اثر عدم مراقبت، بقعه کمی [رو به] خرابی رفته، و دروازة دهکدة مجاور به نام «کوله پارچه» نیز خراب گردیده، و مردم نادان، بقعة نامبرده را ویران ساخته، و با آجرهای آن، دیوار قلعه را استوار می کنند. از آن پس، کم کم آثار قبور مجاور و قبر داخل گنبد را نیز خراب نموده و تسطیحس می نمایند، و در سال های اخیر مالک ده، قبرستان را نیز به مردم فروخته، و آنجا را خانه ساختند، و فعلاً به نام مفت آباد شهرت دارد.
مدفون در این بقعه، علی المشهور سکّاکی نام داشته است، و سکّاکی لقب مشهوری است برای عده ای از دانشمندان قرن هفتم و هشتم هجری، و به طوری که برخی از ارباب فضل اظهار نظر می کنند مدفون در این محل سراج الدین ابو یعقوب یوسف سکّاکی مؤلف کتاب مفتاح العلوم، و متوفی در اوایل رجب 7-626 می باشد، (وی از مفاخر علمی، و دانایان به علوم جفر و رمل و اسطرلاب و کیمیا و غیره بوده است) لکن بر این ادعا دلیلی همراه نیست.
در هر حال آثار عظمت و جلال از مقبره ظاهر بوده، و وجود آن پس از صفویّه، دلیل بر تشیع صاحب آن استف و جای تأسف است که مالک ده، با داشتن ثروت زیاد، به اسم سنّی بودن صاحب قبر، از فروش قبرستان و از بین بردن آثار قبور مسلمین صرف نظر ننمود.
فرزند تاج الدین معمار، از هنرمندان قرن دهم هجری در اصفهان است
ص: 1031
(صفة صاحب) مورخ به سال 938 کتیبه های آن (1) به خطّ کمال الدین حسین حافظ هروی و تاج الدین معلم اصفهانی است.
فایده: کمال الدین حسین واحد العین هراتی (2) آوازة حسن خطّ و حسن قرآن خوانیش هم خراسان و ترکستان را فرو گرفته، و در نوشتن خطوط ششگانه، خاصّه نستعلیق، از سایر خوش نویسان پیشی داشته. از هرات به مشهد، و از آنجا به قم رسیده، و مدتها به مسلک درویشان به این شهر و آن شهر در نهایت سادگی گردش می کرده، و رد سنه 973 در مشهد وفات یافت.
ابن پهلوان صفر قزوینی اصفهانی، از افاضل شاگردان مولی خلیل قزوینی در اصفهان است.
وی مؤلف رساله ای است در آداب حج و کیفیت مسجد الحرام. (3)
از روات احادیث است، و شیخ صدوق در روایت حدیث وصیّت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در سند ابی سعید خدری از او نقل می کند. (4)
ص: 1032
ص :1034
ص: 1035
ص :1036
فرزند مرحوم آیة الله آقا سید مهدی درچه ای موسوی.
عالم فاضل، در روز عاشورای سال 1324 ه_.ق در اصفهان متولد گردیده، و در 7 شعبان سال 1411 ه_.ق در این شهر وفات یافته، در مزار متبرّک جناب امام زاده ابوالحسن زین العابدین علی معروف به درب امام مدفون گردید.
مشارالیه در خدمت جمعی از بزرگان علم و اجتهاد همچون 1- آیة الله ملاّ محمّد حسین فشارکی 2- حاج آقا رحیم رباب 3- آقا سید محمّد رضا خراسانی 4- آقا شیخ محمّد رضا نجفی مسجد شاهی 5- حاج میر سیّد علی مجتهد نجف آبادی 6- حاج میر سیّد علی بهبهانی 7- مرحوم آقا سیّد مهدی درچه ای پدر بزرگوار خود تحصیل نموده، مرحوم آقا شیخ محمّد خراسانی حکیم، و آیة الله سید صدرالدین صدر نیز از اساتید ایشان می باشند. (1)
فرزند عالم بزرگوار حاج میرزا محمّد ابراهیم بن العلاّمة الجلیل السید عبدالله بن عالم محقّق مدقّق آقا میر محمّد علی موسوی لاهیجانی شاهان دشتی.
عالمی بزرگوار، و فقیهی خدمتگزار، و مدرس و محقّق، و واعظی متّقی و پرهیزکار بود. عمر هفتاد و چند سالة خود را در راه ترویج دین و نشر
ص: 1037
احکام و دفاع از حریم مقدّس اسلام صرف نمود و در این راه از هیچ نمی هراسید و تا پای جان مقاومت نمود. پس از آن که سال ها به اصفهان در خدمت اساتید تحصیل نمود برای تکمیل تحصیلات و هم جهت فرار از فشار حکومت فساد و ضدّ مذهب به نجف اشرف مهاجرت کرد و مدت 12 سال با جدّ و جهد تمام به ادامة تحصیل اشتغال جسته تا به مقام شامخ اجتهاد نایل گردیده به اصفهان مراجعت نمود و به اقامة جماعت و تدریس و مباحثة علوم پرداخت. در امر به معروف و نهی از منکر و رفع بدعت های مختلف سعی بلیغ داشت. در حدود 1326 متولد و در سحرگاه روز چهارشنبه 7 ربیع الثانی سال 1396 به وسیلة مخالفین ربوده شد و او را خفه کرده. و به شهادت رساندند.
در اصفهان مصدر خدمات ارزنده ای از: تأسیس خیریّة مسکن و انجمن قائمیّه و انجمن مبارزه با فرقة ضالّة بهائی و مدرسة احمدیّه و سازمان آموزش ابا بصیر مربوط به نابینایان و دار الایتام و انجمن مدد کاری امام زمان (علیه السلام) و سازمان آموزش و تربیتی جهان اسلام و غیره بودند. ایشان را تألیفاتی است از جمله: 1- اشعار در مراثی و مصائب اهل بیت (علیهم السلام) 2- تقریرات اصولی و فقهی اساتید خود 3- رساله مختصری در اصول دین 4- شرح بر صحیفة سجادیّه 5- موعظة ابراهیم؛ و غیره. (1)
فرزند مرحوم ملاّ مصطفی فرزند ملاّ محسن سدهی.
ص: 1038
عالم فاضل زاهد متّقی، از مدرسین بزرگ اصفهان. در 17 ذی القعدة الحرام 1324 در سده متولد گردیده اساتید و مشایخ اجازة روایتی و اجتهادی او در اصفهان عبارتند از:
1- میرزا ابوالهدی کلباسی 2- میرزا احمد مدرس 3- سید محمّد باقر درچه ای 4- شیخ جمال الدین کلباسی 5- ملاّ حسن دولت آبادی 6- شیخ محمّد رضا مسجد شاهی 7- میر محمّد صادق مدرس خاتون آبادی 8- میرزا علی آقا شیرازی 9- شیخ علی مدرس یزدی 10- میر سیّد علی مجتهد نجف آبادی 11- ملاّ محمّد علی عالم حبیب آبادی 12- شیخ محمّد حکیم خراسانی 13- سیّد محمّد نجف آبادی 14- سیّد مهدی درچه ای.
اساتید آن مرحوم در نجف اشرف عبارتند از: 1- سیّد جمال الدین گلپایگانی 2- سید عبدالهادی شیرازی 3- سید علی بهبهانی 4- شیخ محمّد کاظم شیرازی 5- سیّد محسن حکیم.
وی عالمی متین و منظّم و موقّر و مؤدّب به آداب و اخلاق اسلامی بود.
عموم طبقات بالاخص علما و طّلاب و مقدّسین به او ارادت داشتند و خدمتش را مغتنم می شمردند.
مرحوم فیاض در ذی القعده سال 1407 در منزل مسکونی خود در محلّة خواجو وفات یافته، با احترامات شایسته و تشییع مناسب به سده مولد ایشان نقل شده و آنجا دفن گردید. (1)
ص: 1039
فرزند حاج میرزا رضا کلباسی، واعظ کامل و فصیح، و دانشمند جامع.
در سال 1322 قمری در اصفهان متولد گردیده و در نزد پدر بزرگوار و عده زیادی از اجلة علما و دانشمندان تلمّذ نموده و از جمعی از آیات عظام و مراجع به اخذ اجازات مفتخر گردید. (1)
سال ها در مسجد و منبر مردم را موعظه و ارشاد نموده اند از آثارش حواشی بر کتاب انیس اللیل در شرح دعای کمیل تألیف پدر علاّمه اش می باشد.
در 26 رمضان المبارک 1397 در اصفهان وفات یافته و در مقبرة مسجد رکن الملک در تخت فولاد مدفون گردید. در سال های اخیر از جلسات درس مرحوم آیة الله حاج میر سید علی بهبهانی استفاده می نمود. (2)
فرزند آقا محمد حسن بن سید ابراهیم.
ص: 1040
عالم فاضل جلیل، صاحب تألیفات مفیده. در حدود سال 1330 در دهکدة طالخونچه از بلوک سمیرم متولد گردیده، مقدمات علوم را نزد پدر و برادر بزرگ خود مرحوم حجّة الاسلام سید علی اکبر هاشمی فرا گرفته، سپس به اصفهان مهاجرت کرده و پس از سال ها به اتفاق برادر نامبرده به قم مهاجرت نموده و به تکمیل مراتب علمی پرداخته، به موطن خود مراجعت کرده و به ارشاد و هدایت و رسیدگی به امور مذهبی مردم ناحیة قمبوان از بلوک سمیرم پرداخته، و سپس در اصفهان ساکن شده، عالمی خدمتگزار و زاهدی پرهیزکار بود.
اساتید و مشایخ ایشان عبارتند از: 1- شیخ محمّد رضا نجفی 2- شیخ مهدی نجفی 3- سید محمّد تقی خوانساری 4- سید صدرالدین صدر 5- آیة الله شیخ عبدالکریم حائری و جمعی دیگر از بزرگان علم و اجتهاد.
ایشان از اعضای جلسة استفتاء مرحوم آیة الله میر سید علی بهبهانی در اصفهان به شمار می رفتند.
کتب زیر از تألیفات ایشان است:
1- اربعین به نام ملتقطات 2- دیوان اشعار به عربی و فارسی 3- ذریعة الزائر یا رهبر زوّار، مطبوع 4- شهادة الشهداء، در شرح و ترجمة لوح حضرت زهرا (علیهاالسلام) مطبوع 5- ضیاء البشر در ردّ شیخیّه 6- لؤلؤ درخشان در صفات بهترین زنان 7- مجموعه ای در ردّ صوفیّه و غیره. (1)
ص: 1041
عالم فاضل محترم، در اصفهان خدمت بسیاری از بزرگان و آیات عظام از آن جمله حاج میر سید علی مجتهد نجف آبادی و آقا سید محمّد نجف آبادی و دیگران تحصیل نموده و مدّتی نیز به درس مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی حاضر می شده است. وی پس از تکمیل تحصیلات خود به مولد و موطن خود مراجعت نموده و به امور روحانی و رسیدگی به کارهای مذهبی مردم اشتغال داشت تا در سال 1403 به سنّ قریب به 75 رحلت نموده و در همان جا به خاک سپرده شد.
مشارالیه عالمی متواضع و مهربان و جامع و نکته دان بود. (1)
از علما و دانشمندان اصفهان و ائمّة جماعت و مدرسین شهر بود که در نطنز متولد گردیده و در اصفهان در خدمت اساتیدی همچون آیات عظام آقا شیخ محمّد رضا مسجد شاهی و آقا سیّد علی مجتهد نجف آبادی و آقا سید محمّد نجف آبادی و دیگران تلمّذ کرده تا به مقامات عالیة علم رسیده و در این اواخر در مسجد امام حسین (علیه السلام) در خیابان آتشگاه، جنب میدان میوه اقامة جماعت می فرمود و مورد احترام عموم طبقات از علما و مقدسین بود.
ص: 1042
سرانجام در عصر روز شنبه 24 شعبان المعظّم سال 1412 در اصفهان وفات یافت. (1)
عالم فاضل جلیل فقیه واعظ، از خاندان زندیه ساکن کرمان، از علمای معروف و محترم اصفهان امام جماعت مسجد جامع.
در کرمان متولد گردیده و تحصیلات جدید خود را در کرمان و علوم دینی را در قم به پایان رسانیده تا به مقام شامخ اجتهاد نایل شده و از اساتید خود به اخذ اجازة اجتهاد و روایتی مفتخر گردید.
سپس به اصفهان مهاجرت کرد و در این شهر ساکن گردید و به وعظ و ارشاد و اقامة جماعت در مسجد جامع و تدریس در مدرسة ذوالفقار مشغول شد.
از خدمات او سعی و کوشش در افتتاح مجدد درب مسجد جامع بود که در دورة پهلوی بر روی نماز گزاران بسته بود. (2)
از آثار علمی ایشان: 1- رساله در فقه 2- رساله در رجال (الفیوضات اللامعة) 3- رساله در موضوع نفت به چاپ رسیده.
سرانجام در سال 1389 ق در خارج از کشور که جهت معالجة بیماری قند که سال ها او را رنج می داد رفته بود وفات یافته و با تشییع شایسته به
ص: 1043
تخت فولاد حمل، و در قسمت جنوبی تکیة سادات بهشتی مدفون گردید. (1)
عالم عامل، و فقیه کامل. در سال 1319 ق در اصفهان متولد گردیده، مقدمات علوم را نزد جمعی از اساتید که از آن جمله است برادر عالم و فقیه خود مرحوم آقا حسین بلند به خوبی فرا گرفته، و سپس به درس اساتید حوزه علمیة اصفهان از جمله آقا سید ابوالقاسم دهکردی و حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی حاضر شده، و در نجف از حوزة درس آیات عظام: آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاء الدین عراقی، سید عبدالهادی شیرازی و آقا شیخ محمّد کاظم شیرازی استفاده نموده و پس از وصول به مقام شامخ اجتهاد و دریافت اجازات روایتی و گواهی اجتهاد از مشایخ و اساتید خویش به اصفهان مراجعت و به درس و بحث و اقامة جماعت در مسجد بازار جنب سه راه نیم آورد اشتغال جسته و از موثّقین علمای اصفهان و مورد توجه مؤمنین قرار گرفت.
وی در اثر عارضة کسالت و بیماری سکته ناقص سال ها در منزل بستری بود و در هیچ حال از رسیدگی به امور مؤمنین و جواب مسائل غفلت نمی نمود.
مرحوم رجائی عالمی خلیق و دانشمندی مهربان و خوش صحبت بود. وی در 4 شنبه 26 ربیع الثانی 1411 در اصفهان وفات یافته و در قم
ص: 1044
مدفون گردید.
فرزند او آیة الله آقا سیّد محمّد رجائی عالمی جامع و محقّق و صاحب نظر، از مدرسین حوزة علمیة قم است. (1)
فرزند عالم جلیل آقا سید اسدالله صدر الاسلام میردامادی.
عالم عامل فقیه کامل عارف زاهد، از علمای بزرگوار، در علم و تقوا و اخلاق و ملکات فاضله ممتاز بین الاقران بود.
در سال 1306 شمسی مطابق 1345 قمری در سده ماربین متولد گردیده، جهت تکمیل علوم و فضائل به اصفهان و سپس به قم مهاجرت نموده، سرانجام پس از یک عمر که تمام آن در راه اسلام و خدمت به شرع مقدس سپری شد در بامداد روز یکشنبه 15 ربیع الثانی سال 1411 ه_.ق به ملکوت اعلی پیوست.
اساتید ایشان در اصفهان عبارتند از:
1- سید احمد مقدس بید آبادی 2- شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادی 3- شیخ محمّد حسین رشتی 4- شیخ محمّد حسین مقدس 5- آیة الله حاج آقا رحیم ارباب 6- سید محمّد رضا خراسانی 7- حاج آقا صدر کوپائی 8- حاج میرزا علی آقا شیرازی 9- آیة الله سید علی بهبهانی.
ص: 1045
و در قم: آیة الله العظمی بروجردی، علاّمه طباطبائی، امام خمینی آیة الله مرعشی نجفی. (1)
فرزند حاج آقا هلال الدین بن آقا میرزا علی رضا بن علاّمه میر محمّد صادق حسینی کتاب فروش.
در 9 شوّال سال 1330 ه_.ق در خانوادة علم و روحانیت متولد گردید. مادرش دختر مرحوم حاج شیخ محمّد علی ثقة الاسلام نجفی از علما و مجتهدین خاندان مسجد شاهی بود. در اصفهان و مشهد و تهران تحصیل نمود. وی در دبیرستان و دانشگاه تدریس می کرد. عمری را در راه علم و دانش گذرانید و سرانجام در 6 ذی حجّة الحرام سال 1407 ه_. ق در اصفهان وفات یافت.
وی انسانی وارسته و معلّمی شایسته، نویسنده ای توانا، عارفی محقق و شاعری ادیب بود. خلاصه کلام آن که مشارالیه از جمله افراد کمیابی بود که گاه گاه در جوامع بشری یافت می شوند. علم را با عمل و اخلاق، توأم داشت، بدون آن که ادعای فضل و دانش کند و کمالات خود را به دیگران بنمایاند و آن را وسیلة برتری خود قرار دهد. ادبیات و فلسفه را خوب می دانست و به زبان های عربی و فرانسه تسلط کامل داشت و تا پس از مرگ او از شاعری وی کسی خبر نداشت. او فردی متواضع و خویشتن دار بود و در برخورد با اشخاص به ویژه شاگردان، اخلاقی
ص: 1046
انسانی داشت و هر چه را می دانست به شاگردان خود در دانشگاه و دبیرستان ادب، به آنان می آموخت و از تدریس و تعلیم خسته نمی شد.
کتاب های زیر از آثار اوست که به چاپ رسیده است:
1- اخلاق، ترجمه از نویسندة فرانسوی پیرژانه.
2- به سوی اصفهان، ترجمه از نویسندة فرانسوی پیر لوتی.
3- ترجمة آداب المتعلّمین منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی از عربی.
4- ترجمة کتاب «پیرامون سیرة نبوی» نوشته دکتر طه حسین.
5- دیوان اشعار با تخلص امید.
6- ترجمة فروغ خاور نوشتة هرمان الدنبرگ از فرانسه (در شرح حال و آیین بودا).
7- مقالات عدیده در موضوعات مختلف که قسمتی از آنها ضمن مجموعه ای پس از فوت ایشان به چاپ رسیده است. (1)
عالم فاضل، و سیّد سند کامل، زاهد ورع، از علمای فروشان.
نزد بسیاری از علمای محل و اصفهان تلمّذ نموده که از آن جمله است: مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی [و سید مهدی درچه ای و سید عبدالله ثقة الاسلام و آخوند گزی]. پس از رسیدن به مقامات عالیة علم و اخذ اجازات به مولد خود معاودت نموده و به ارشاد و هدایت و اقامة
ص: 1047
جماعت و موعظه پرداخته، در نزد عموم طبقات محبوب القلوب و مقبول و مورد وثوق و اطمینان قاطبة اهارلی محل و علمای اصفهان بود.
در ماه صفر 1393 در زادگاه خود وفات یافته و همان جا مدفون گردید. (1)
فرزند مرحوم آیة الله آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی. عالم فاضل جلیل، از ائمة جماعت و مدرسین اصفهان.
در سال 1322 در اصفهان متولد، و در 1405 وفات یافته، در صحن امام زاده باقر در محلّة خواجو مدفون گردید.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- مرحوم آخوند فشارکی پدر بزرگوارش 2- شیخ محمّد رضا نجفی 3- میر محمّد صادق خاتون آبادی 4- میر سید علی مجتهد نجف آبادی 5- سید محمّد نجف آبادی 6- آیة الله بهبهانی. (2)
فرزند سید اسماعیل، از علمای خاندان خلیفه سلطانی و از شاگردان علاّمه محقّق آقا میر سید حسن مدرس و حاج ملاّ حسین علی تویسرکانی و آقا میر سید محمّد شهشهانی بوده، و قبل از سال 1290 هجری وفات یافته و در مزار خانوادگی خود در ستّی فاطمه مدفون گردید.
ص: 1048
صاحب عنوان پدر زن علاّمة فقیه ادیب مرحوم حاج سیّد مهدی نحوی موسوی (1248-1307 ه_) می باشد. (1)
در سمت شمال کوچة مسجد مصری، از متفرّعات محلّة طوقچی آثار قبرستان خرابه ای است و در اطای نیمه خراب قبری است که به صورت سکوی بزرگی می باشد و نام مدفون در آن حسن بن ابی عدنان از بزرگان دانشمندان و عرفای قرن هشتم بوده و در شب پنج شنبه 10 رمضان المبارک سال 788 ه_ وفات یافته است.
در کتیبة منقور بر سنگ وی را بدین گونه معرفی کرده است: سلطان الاولیاء و برهان الاصفیاء، امام الحق و الدنیا و الدین، حسن بن الامام السعید عزّ الملّة والدین ابی عدنان حطّه الله شآبیب غفرانه و کساه حلل رضوانه و اسکنه بحبوبة جنانه. (2)
فرزند مرحوم شیخ جمال الدین نجفی و داماد مرحوم آقا نجفی اصفهانی.
در اصفهان متولد گردیده، و در نزد بسیاری از بزرگان این شهر و نجف اشرف تحصیل نموده، در فقه و اصول و حکمت و فلسفه صاحب نظر گردید.
وی به امام نجفی شهرت داشته است. عالمی فاضل و دانشمندی
ص: 1049
کامل بود. از آثار او دو جلد کتاب به نام «خدا هست» به فارسی به چاپ رسیده است.
وی در روز 3 شنبه 19 صفر سال 1392 در اصفهان وفات یافته، در تخت فولاد در بقعة تکیة مادر شاهزاده در پشت قبر پدر مدفون گردید.
وی پدر نویسندة توانا و مترجم زبردست آقای ابوالحسن نجفی است. (1)
فرزند مرحوم آقا سید ابوالقاسم دهکردی. عالم فاضل، در اصفهان متولد، و در خدمت جمعی از بزرگان همچون آقا شیخ علی مدرس یزدی و پدر بزرگوار خود تحصیل نموده، عالمی منزوی و گوشه نشین بود. پس از فوت پدر به جای ایشان در مساجد سرخی و شیخ الاسلام اقامة جماعت می نمود.
سال ها به درس مرحوم آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی حاضر شده و بهرة کافی یافته بود. سرانجام پس از فوت، در جنب پدر مدفون گردید. (2)
فرزند حاج میرزا قوام الدین بن میرزا عبدالرزاق بن حاج میرزا محمّد کاظم بن علاّمة حکیم حاج محمّد جعفر لنگرودی اصفهانی.
عالم فاضل، در سال 1297 ش در اصفهان متولد گردید و هم در این
ص: 1050
شهر تحصیلات جدید و قدیم خود را نزد اساتید و دانشمندان به پایان رسانیده، (1) سرانجام در صبح روز شنبه سوّم ربیع الاول سال 1414 وفات یافته و در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون گردید. (2)
از شعرا و مداحین اهل بیت (علیهم السلام) و از اساتید فنّ شعر و ادب.
در 13 رجب سال 1312 ق در اصفهان متولد گردید. نام او حسین، و نام پدرش اسدالله، و شغل او بافندگی بود. وی به دسترنج خود اعاشه نموده و منّت از احدی نکشید. دارای مذاق عارفانه و از جمله غزل سرایان معروف اصفهان در انجمن ادبی این شهر به عنوان استاد و مربی شعرا شمرده می شد. وی به خاطر مدّاحی اهل بیت (علیهم السلام) محبوبیتی خاص در بین عموم طبقات اصفهان داشت.
آثار وی عبارتند از: 1- دیوان اشعار که شامل غزلیات و قصاید و قطعات و رباعیات و ماده تاریخ می باشد و چندین مرتبه به چاپ رسیده و مقبولیت عامّه یافته است. 2- مصیبت نامه 3- مثنوی در ترجمة خطبة غدیریّه.
وی سرانجام در غروب سه شنبه غرّه جمادی الثانی سال 1390 ق در
ص: 1051
اصفهان وفات یافت و در روز بعد با تشییع شایسته در جنب مزار صاحب بن عبّاد در مقبرة معروف به «سرشاه رضا» مدفون گردید، و سپس جهت او بقعه ای آبرومند ساختند. (1)
ادیب و نویسنده و محقق و شاعر متخلص به همّت.
در ماه رجب سال 1339 ه_ در اصفهان متولد گردیده، تحصیلات قدیم و جدید خود را در نزد اساتید به پایان رسانیده، عمری را در مطالعه و تألیف و تحقیق در موضوعات دینی و اجتماعی گذرانید.
دانشمندی محقق و نویسنده ای توانا و پژوهشگری سخت کوش بود. مدتی روزنامه ای به نام پیک عدالت را منتشر می کرد و در برخی از روزنامه های اصفهان و تهران مقالاتی می نوشت. کتاب های زیادی تألیف کرده و برخی از آنها را به چاپ رسانیده است، از جمله: فرهنگ اسلام شناسان خارجی، تأثیر موسیقی بر روان و اعصاب، تراش ریش از نظر بهداشت و اسلام، انقلاب یا نهضت سید جمال الدین، قرآن و فلاسفة غرب.
(اسامی 24 کتاب از او در مزارات اصفهان ذکر شده).
عموم نوشته های مرحوم عبداللهی تحقیقی و قابل استفاده است، به خصوص کتاب فرهنگ اسلام شناسان و قرآن و فلاسفه غرب که نتیجة 30 سال مطالعه و تحقیق است که انسان متعهد بدون چشم داشت هیچ گونه
ص: 1052
پاداشی قبول زحمت کرده، و اثری نفیس از خود به جای گذاشته است.
مرحوم عبداللهی سرانجام در جمادی الاولی سال 1409 در اصفهان وفات یافته و در باغ رضوان به خاک رفت. (1)
عالم فاضل [مدرس ادبیات و فقه و اصول]، در اصفهان نزد جمعی از بزرگان که از آن جمله است مرحوم شیخ محمّد رضا نجفی و حاج میر سید علی نجف آبادی تلمّذ نموده، و در مسجد شجره اقامة جماعت می نمود. (2) وی در سال 1403 وفات یافته و نزدیک بقعة فاضل هندی مدفون گردید.
عالم فاضل مدرّس، از ائمّة جماعت اصفهان. در هرند متولد گردیده و در اصفهان تحصیل نموده، سپس به تدریس [فقه و اصول و ادبیات در مدرسة صدر] پرداخته، سرانجام در شب پنج شنبه ماه 1398 در اصفهان وفات یافته، در تکیة مرحوم میرزا عبدالغفّار تویسرکانی مدفون گردید. (3)
عالم فاضل ارجمند، در 20 شعبان سال 1325 ه_.ق در اردکان یزد
ص: 1053
متولد گردید. مقدّمات علوم را نزد علما و فضلای محل فرا گرفته، جهت تکمیل به اصفهان مهاجرت نموده و در مدرسة جدّه ساکن، و با کمال جدّ و کوشش در نزد علما و مجتهدین تحصیل کرد؛ از جمله: 1- آقا شیخ محمّدرضا نجفی مسجد شاهی 2- آقا شیخ علی مدرس یزدی 3- حاج میر سید علی مجتهد نجف آبادی 4- آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی.
وی در زمان خفقان رضا شاهی اذّیت و آزار بسیار دید، لکن تمام آن سختی ها را تحمل کرده و از جاده مستقیم روحانیت خارج نگردید.
وی از اساتید خود اجازة روایت و اجتهاد دریافت داشته، و سرانجام در عصر روز پنج شنبه شعبان 1407 در اصفهان وفات یافته، در صبح روز جمعه با تشییع شایسته و شرکت هیئت های عزادار علما و دیگران به زینبیه منتقل، و در اطاق اول دست راست درب غربی صحن مدفون گردید.
وی عالمی خلیق و فاضلی مهربان و خوش محضر بود، عمر خود را در راه دین و نشر احکام و ارشاد مؤمنین به سر برد. (1)
فرزند محمّد حسن. عالم فاضل ادیب محقق شاعر و مفسّر.
وی در کرمانشاه متولد شده، و در همدان و اصفهان تحصیل نموده، و در این شهر به تدریس کتب فقه و اصول و ادبیات در مدرسة نیم آورد اشتغال داشته، قریب یکصد جلد کتاب و رساله در موضوعات مختلفه از
ص: 1054
فقه و اصول و تفسیر و حدیث و رجال و لغت و غیره تألیف نموده است.
برخی از اساتید او عبارتند از: حاج میرزا علی نقی همدانی، حاج ملاّ حسین علی تویسرکانی، آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقی.
کتب زیر از تألیفات اوست:
1- جراب الحکمة در چندین مجلّد 2- حاشیه بر فرائد 3- حاشیه بر قوانین 4- دروس 5- دیوان اشعار 6- ردّ بر اخباریین 7- رساله در ارث 8- شرح تبصره 9- وجیزه در درایه؛ و غیره.
صاحب عنوان بدون زن و فرزندا به طور مجرّد در مدرسه ساکن بود. و در سال آخر عمر به منزل مرحوم عالم جلیل بزرگوار حاج میرزا محمّد باقر تویسرکانی (یکی از شاگردانش) منتقل گردیده و هم در آن جا به سال 1324 ه_.ق وفات یافته، در صحن شرقی امام زاده درب امام مدفون گردید. (1)
عالم فاضل، در قریة گز متولد گردیده، در اصفهان نزد اساتید تلمّذ نموده و خود سال ها در مدرسة چهار باغ و مدرسة صدر تدریس می نمود.
از آثار او کتابی به نام طریق الرشاد در شرح تجرید الاعتقاد به چاپ رسیده است.
اساتید وی عبارتند از:
1- ملاّ حسن دولت آبادی از مدرسین مدرسة نیم آورد 2- میرزا حسن
ص: 1055
قدسی 3- شیخ محمّد رضا نجفی 4- میر محمّد صادق خاتون آبادی 5- میرزا عبدالحسین قدسی 6- میر سید علی مجتهد نجف آبادی 7- شیخ علی مدرس یزدی 8- محمّد علی عالم 9- سید محمّد نجف آبادی 10- شیخ محمّد حکیم خراسانی 11- سید مرتضی خراسانی 12- سید مهدی درچه ای. (1)
فرزند حاج قدیر علی مدّاح الائمة بن ملاّ هاشم بن ملاّ مهدی سدهی اصفهانی.
عالم فاضل زاهد واعظ جلیل عابد. در سال 1321 متولد گردیده و در نزد عده ای از بزرگان در اصفهان و قم تلمذ نموده که از آن جمله است: 1- حاج میرزا رضا کلباسی 2- شیخ محمّد رضا نجفی 3- حاج آقا صدر کوپائی 4- سید علی نجف آبادی 5- سید محمّد نجف آبادی 6- شیخ محمود مفید 7- آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری. تا به مقام شامخ اجتهاد نایل گردیده، به ارشاد و هدایت و تبلیغ احکام و ترویج شریعت و امر به معروف و نهی از منکر، پرداخته، واعظی فصیح البیان و گوینده ای شیرین کلام بود.
از آثارش کتاب نجم السهیل در شرح دعای کمیل منظوم به چاپ رسیده است.
ص: 1056
وی در ششم ماه صفر سال 1392 در اصفهان وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة مرحوم حاج آقا باقر قزوینی مدفون گردید. (1)
از علما و دانشمندان اواخر صفوی، متوفی به سال 1110 ه_.ق. (2)
قبر او در خارج از صحن و بارگاه امام زاده شاهد زید است و دارای سنگ نوشته ای بود شامل پنج سطر شعر به این شرح:
کان هنر معدن علم جلیل *** مصدر خلت و سحایب خلیل
تا کند از پاکی ذاتش بیان *** شست به هفت آب دهن سلسبیل
رفت چون از دار فنا سوی خلد *** توشة ره ساخته اجر جزیل
سلطنت کشور معینش بود *** کوفت در این دایره طبل رحیل
دل پی تاریخ وفاتش نوشت *** آه کشد چرخ زموت خلیل
(1110)
نویسنده قبر او را زیارت کرده بودم، قبری بلند بسته داشت، رحمة الله علیه. (3)
ص: 1057
ابن مولی علی اکبر، فاضل ارجمند عالم زاهد متّقی.
در سال 1278 شمسی در محمّدیة نائین به دنیا آمد. پدرش مردی فاضل و ادیب و اهل وعظ و خطابه و ذکر مصائب بود.
مرحوم مصاحبی مقدمات علوم را در نائین آموخته و جهت تکمیل به اصفهان مراجعت نموده و نزد بزرگان این شهر همچون: 1- حاج آقا رحیم ارباب 2- آقا سید محمّد رضا خراسانی 3- آقا شیخ محمّد رضا نجفی 4- آقا سید عبدالله مدرس میر محمّد صادقی 5- حاج میر سید علی نجف آبادی 6- سید محمّد مدرس نجف آبادی 7- حاج شیخ مهدی نجفی تلمّذ نموده تا به مقامات عالیة علم ارتقاء یافته و از برخی از اساتید خود نیز اجازاتی داشت.
وی عالمی زاهد و متواضع و منیع الطبع و دارای خطّی زیبا بود. در مدرسة حاج شیخ محمّد علی ثقة الاسلام حجره داشت و در این حجره که عموماً روزها در آن به مطالعه و تدریس مشغول بود شمشیری داشت و آن را بدان امید نگاه داشته بود که در هنگام ظهور حضرت بقیة الله الاعظم با آن شمشیر با دشمنان خدا بجنگد.
وی در محلة نو خواجو ساکن و در یکی از مساجد آنجا امامت می نمود.
سرانجام در 18 ذی القعده سال 1401 ه_.ق وفات یافته، در تکیة معارفی در تخت فولاد مدفون شد. (1)
ص: 1058
فرزند مرحوم سید محمّد باقر ثانی بید آبادی فرزند حاج سید اسدالله بن حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام شفتی.
عالم فاضل جلیل، در حدود سال 1320 متولد گردیده عالمی پرهیزکار و مورد توجه و عنایت عموم مؤمنین و مقدسین و علما و بزرگان بود.
اساتید ایشان: 1- شیخ ابوالقاسم زفره ای 2- میرزا احمد مدرّس 3- شیخ محمّد رضا نجفی 4- شیخ علی مدرس یزدی 5- سید مهدی درچه ای 6- سید میرزا اردستانی.
وی در شب پنج شنبه 3 ذی حجّة الحرام 1396 وفات یافته و با تشییع شایسته در بقعة مسجد سید دفن گردید. (1)
فرزند عالم زاهد مرحوم آخوند ملاّ محمّد حسین کرونی.
واعظ صالح، از محترمین اهل منبر اصفهان. در خانوادة علم و روحانیت و زهد و تقوا متولد گردید و در نزد اساتید دانشمند اصفهان تحصیل کرد.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- حاج آقا جمال الدین خوانساری 2- حاج آقا حسین خادمی 3- حاج میر سید علی بهبهانی 4- آقا کمال الدین خوانساری 5- حاج سید مصطفی مهدوی هرستانی.
ص: 1059
منبر ایشان شامل مواعظ شافیه و بیان مسائل حلال و حرام و تفسیر و شرح آیات قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام) و نقل داستانها و حکایات مناسب بود و از حیث جامعیت در بین اهل منبر اصفهان امتیاز کلی داشت.
وی در بعدازظهر روز سوم ماه صفر سال 1310 ه_.ق به عارضة سکته وفات یافته و با تشییع شایسته به باغ رضوان منتقل و در آنجا به خاک رفت. (1)
فرزند عالم جلیل و فاضل کامل نبیل آقا سید شهاب الدین نحوی. در سال 1313 در خاندان علم و روحانیت از دختر علاّمة فقیه مجتهد بزرگوار مرحوم آخوند ملاّ محمّد حسین کرمانی متولد گردید. مقدمات علوم را نزد عده ای از علما و فضلا از جمله مرحوم آقا شیخ ابوالقاسم زفره ای به خوبی فرا گرفت.
سپس سطوح متوسطة فقه و اصول را نزد میرزا ابوالحسن بروجردی و آقا میرزا احمد مدرس و آخوند ملاّ عبدالکریم گزی فرا گرفت و بعداً چندین سال به درس خارج مرحوم شیخ محمّد رضا نجفی حاضر گردید و از ایشان به اخذ دو اجازة روایتی و اجتهاد مفتخر گردید. و مدت دو سال نیز در طهران به درس مرحوم حاج شیخ جمال الدین نجفی حاضر می د.
وی در ظهر روز یک شنبه 29 ذی القعده سال 1399 در اصفهان وفات
ص: 1060
یافته، در تخت فولاد در تکیة خانوادگی در جوار قبر پدر مدفون گردید. (1)
عالم عابد زاهد حکیم فقیه ریاضی، از مدرسین معروف اصفهان و امام جماعت مسجد گرگ یراق در محلّة مسجد حکیم.
در 23 جمادی الثانیه سال 1297 متولد و در شب جمعه 18 ذی الحجّه سال 1396 در اصفهان وفات یافت.
وی از قائلین به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت امام (علیه السلام) بود و سال ها آن را در منزل و سپس در مسجد گرگ یراق و بعداً در مسجد جامع و چندین سال مسجد درب کوشک اقامه می فرمود و چون در ماه صفر سال 1368 ه_.ق مرحوم آقا میر محمّد مهدی سلطان العلماء به امامت جمعه اصفهان منصوب گردید مرحوم آقای ارباب تا اواخر عمر نماز جمعه را در مسجد قریة گورتان در سمت مغرب اصفهان اقامه می نمود.
مرحوم آقای ارباب در بسیاری از صفات و ملکات نفسانی از قبیل حسن خلق، تواضع، حسن معاشرت، خوش باوری و نیک اعتقادی نسبت به مردم بر بسیاری از معاصرین خود برتری داشت.
حوزة تدریس او از حوزه های تحقیقی و ممتاز به شمار می رفت، عدّة زیادی از فضلا و علمای معاصر اصفهان از تربیت یافتگان آن مرحوم می باشند. اساتید آن مرحوم در فقه و ادب و فلسفه عبارتند از:
ص: 1061
1- آیة الله سید محمّد باقر درچه ای 2- حاج میرزا بدیع موسوی درب امامی 3- حکیم بزرگوار جهانگیر خان قشقائی 4- آخوند کاشی 5- سید محمود کلیشادی. (1)
فرزند میرزا عبدالله بن میرزا رحیم بن میرزا مرتضی بن شیخ عبدالمطلب بن میرزا رحیم بن محمّد جعفر سبزواری.
داماد مرحوم حاج شیخ محمّد باقر نجفی، از علمای صاحب نفوذ و بزرگوار و شیخ الاسلام اصفهان که در امر به معروف و نهی از منکر و رسیدگی به امور درماندگان و بیچارگان ساعی و کوشا و در برابر ظلم حکّام و مأمورین دولتی سدّی محکم و استوار بود. تحصیلات او نزد علمای اصفهان همچون حاجی آباده ای و تویسرکانی و شهشهانی و شیخ محمّد باقر نجفی بوده است.
وی در سال 1306 ه_.ق وفات نموده [و در تکیة خوانساری مدفون گردید]. (2)
فرزند محمّد تقی. از اکابر علما و فقها و مجتهدین.
در حدود سال 1305 [در دستگرد جرقویه] متولد گردیده، و در اصفهان و قم و نجف نزد جمعی کثیر تلمّذ نموده، و در کربلا سکونت اختیار کرده و در مدرسة هندیّه به تدریس فقه و حدیث و حکام اشتغال
ص: 1062
جسته و جمعی کثیر از افاضل طّلاب از محضر او مستفیض و کامیاب می شدند.
وی از قائلین به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت امام (علیه السلام) بود و خود آن را در مسجد صافی کربلا محل اقامة جماعت خود برپا می داشت.
وی را تألیفاتی است از جمله: 1- ازاحة الریبة عن حکم صلاة الجمعة فی زمن الغیبة 2- تنبیه الغافلین عن معرفة رب العالمین، هر دو به عربی و مطبوع.
مرحوم حائری جرقویه ای در جمادی الاولی سال 1393 در کربلا وفات یافته، در آن ارض اقدس به خاک رفت. (1)
فرزند حاج سیّد محمّد جواد خراسانی.
در 25 ذی حجّة الحرام 1311 در خاندان علم و روحانیت و زهد و تقوا متولد گردید و نزد بزرگان اهل علم و اجتهاد تلمّذ نموده تا به مقام عالی اجتهاد رسید و پس از فوت مرحوم سید علی نجف آبادی مرجعیّت کلی یافته سید العلماء و رئیس حوزة علمیة اصفهان گردید.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- سید ابوالقاسم دهکردی 2- شیخ محمّد رضا مسجد شاهی 3- میر محمّد صادق خاتون آبادی 4- میرزا احمد مدرس 5- آخوند ملاّ عبدالکریم گزی 6- آیة الله سید محمّد باقر درچه ای. [7- آخوند کاشی].
ص: 1063
وی تقریرات اساتید خود را در فقه و اصول مرقوم نموده و رسائلی مستقل در مسائل فقهی و ابواب مختلف اصول به رشته تحریر در آورده، و حواشی نافعه ای نیز بر کتاب تذکرة القبور مرحوم آخوند گزی نوشته است.
او عالمی متینم و با وقار و زاهد و بردبار و پشت و پناه مردم و مروّج شریعت و از مدرسین عالی مقام بود. (1)
وی در 29 رجب 1397 وفات یافته و در جوار فاضل هندی مدفون شد.
فرزند شیخ محمّد اسماعیل، عالم فاضل صالح، در کربلا متولد گردیده، پس از گذراندن ایام صباوت و فرا گرفتن مقدمات علوم، در اوایل جوانی به اصفهان مهاجرت و نزد حاج ملاّ فرج الله دری و حاج شیخ عباسعلی ادیب مقدمات و سطوح عالیه و خارج را تحصیل نموده است.
وی عالمی خلیق و مهربان در رسیدگی به امور ضعفا و درماندگان ساعی و کوشا، دور از خود نمایی و ریا می زیست و در نزد کلیه طبقات بالاخص علما و روحانیون محترم و معزّز بود.
وی در بامداد یک شنبه 15 ذی قعده سال 1407 وفات یافته، در بقعة مرحوم آقا شیخ محمّد تقی رازی جد بزرگوارش پشت قبر مرحوم علامة زاهد حاج میرزا زین العابدین موسوی خوانساری دفن شد.
نویسنده متجاوز از چهل سال با ایشان رفاقت و دوستی و ارادت
ص: 1064
داشته، الحق وی را مسلمانی وارسته و عالمی بزرگوار و دوستی صادق یافتم. (1)
فرزند حاج سید ابو جعفر صدر عاملی، عالم جلیل، در سال 1316 در خاندان علم و روحانیت متولد گردید. مقدمات علوم و دورة کامل سطح و قسمتی از خارج را در اصفهان تلمذ کرد و جهت تکمیل مراتب علمی به نجف اشرف مهاجرت نمود ولی به خاطر ابتلا به بیماری مجبور به مهاجرت گردید و به اقامة جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخته، در جمعه ماه صفر 1399 وفات یافته، در تخت فولاد در بقعة پدر بزرگوارش مدفون گردید.
برخی از اساتید او در اصفهان عبارتند از: 1- میرزا احمد مدرس 2- آخوند محمّد حسین فشارکی 3- میر محمّد صادق خاتون آبادی 4- آخوند عبدالکریم گزی 5- شیخ علی مدرس یزدی 6- میرزا محمّد علی تویسرکانی 7- سید محمّد نجف آبادی. (2)
فرزند حاج میرزا محمّد تقی فرزند علاّمة فقیه زاهد حاج میرزا محمّد صادق حسینی کتابفروش. داماد مرحوم حاج شیخ محمّد علی ثقة الاسلام نجفی.
ص: 1065
عالم عامل و عابد زاهد و دائم الذکر و مواظبت مستحبّات و نوافل، در نزد عموم طبقات بالاخص علما و مؤمنین محترم و معزّز بود. عالمی خلیق و مهربان و دور از ریا و تظاهر بود. در شب سه شنبه 22 ماه صفر المظفّر سال 1406 پس از یک عمر عبادت در اصفهان وفات یافته، به مشهد مقدس انتقال یافته و در آن ارض مقدس به خاک سپرده شد. (1)
فرزند حاج میرزا علی نقی بن سید اسماعیل بن میر محمّد علی حسینی.
عالم فاضل، در سال 1320 در اصفهان متولد گردید. مقدمات علوم را نزد اساتید فرا گرفته و در زمان رضا خان سواد کوهی چندین سال در مدرسة قدسیّه به تدریس ادبیات و قرآن و حساب پرداخته و پس از رفع خفقان به تحصیلات خود نزد اساتید و مجتهدین ادامه داد.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- آقا شیخ اسماعیل معزّی 2- آقا سید محمّد رضا خراسانی 3- حاج میر سید علی نجف آبادی 4- آقا سید محمّد نجف آبادی 5- آقا سید مهدی درچه ای و غیره.
وی در محراب و منبر به هدایت و ارشاد مردم اشتغال داشت و در بیان مسائل حلال و حرام تسلّطی کامل داشت.
پدر ایشان نیز از وعّاظ و گویندگان اصفهان بود که به علم و فضل و تقوا بین الاقران معروف بود و پس از فوت، در قسمت شمال غربی
ص: 1066
مسجد مصّلی در فضای تخت فولاد مدفون گردید و پس از چندین سال به اعتاب مقدسه نقل گردید. مرحوم حاج آقا ضیاء الدین در شب 6 صفر 1408 در اصفهان وفات یافته (1) و در روز ششم پس از تشییع شایسته در مقبرة زینبیّه مدفون گردید. (2)
عالم فاضل، واعظ خبیر، مفسّر جلیل، از علمای اصفهان، مؤلف چندین کتاب و رساله از آن جمله: 1- اربعین 2- جواهر العرفان، در تفسیر قرآن به فارسی که 7 جلد کوچک از آن به چاپ رسیده است.
مرحوم حاج شیخ عباس در حدود سال 1328 در قریة دستگرد برخوار متولد، و در صبح روز چهارشنبه 22 جمادی الاولی سال 1408 در اصفهان وفات یافته است. جنازة وی به زادگاهش منتقل و در رواق غربی امام زاده مدفون گردید.
نویسنده رساله ای در شرح حال او به نام «ارشاد الناس در شرح حال حاج شیخ عباس» تألیف نموده است. (3)
ص: 1067
عالم فاضل، در فزوه از قرای مجاور خوراسگان متولد گردیده، و در اصفهان نزد بسیاری از بزرگان از جمله شیخ محمّد رضا نجفی تحصیل کرده، و در یکی از مساجد محلّ خود اقامة جماعت می فرمود، و مردم را به حقایق و مسائل دینی ارشاد می نمود.
سرانجام در جمعه 25 محرم الحرام سال 1395 ه_.ق وفات یافته در تخت فولاد در تکیة ملک مدفون گردید. (1)
معروف به صفی، عالم عابد فاضل کامل جلیل.
در سال 1304 در اشکفتک در یک فرسنگی شهرکرد متولد گردیده، تحصیلات خود را در فقه و اصول و طب و حکمت در نزد اساتید به پایان رسانیده و به دریافت اجازات روایتی و اجتهاد از آنان و مراجع نجف اشرف مفتخر گردید.
برخی از اساتید آن مرحوم عبارتند از: 1- سید ابوالقاسم دهکردی 2- سید محمّد باقر درچه ای 3- میرزا محمّد حکیم باشی 4- حاج آقا جال الدین شهید دهکردی 5- جهانگیر خان قشقایی 6- شیخ محمّد رضا نجفی 7- شیخ عبدالحسین محلاّتی 8- آخوند ملاّ محمّد کاشانی.
وی سرانجام در ذی القعدة 1394 در اصفهان وفات یافته، در قبرستان
ص: 1068
تخت فولاد [تکیة سیّد العراقین] مدفون گردید. (1)
عالم زاهد و فقیه جامع و مجتهد بزرگوار و ادیب شاعر، در سال 1315 در قریة حبیب آباد برخوار متولد گردیده و مقدمات علوم و ادبیات را در قریة نامبرده نزد مرحوم معلم حبیب آبادی آموخته و سپس به شهر منتقل شده، در مدرسة الماسیّه حجره گرفته و نزد اساتید این شهر تلمّذ نموده، از آن جمله 1- میرزا احمد مدرس 2- شیخ محمّد رضا نجفی 3- سید مهدی درچه ای 4- حاج آقا نورالله مسجد شاهی/
و از عده ای از اساتید خود موفق به دریافت اجازة اجتهاد و روایت گردیده و سال ها به تدریس فقه و اصول اشتغال داشته و جمعی کثیر از افاضل طّلاب از محضر او مستفیذ می شدند.
وی در هیئت و ریاضی استاد و صاحب تألیفات بوده، از آثار او: احیاء و تجدید ساختمان مسجد مقابل مقبرة صاحب بن عباد در محلة طوقچی اصفهان و اقامة جماعت در آن مسجد است. (2) عصر پنج شنبه 1412 ق وفات یافته و در جوار صاحب بن عبّاد مدفون گردید.
سید علاءالدین مدرس
فرزند مرحوم آقا میر سید حسن. عالم فاضل، در اصفهان متولد گردیده و در اصفهان و قم تحصیل نموده، از ائمه جماعت مسجد رحیم
ص: 1069
خان و در مدرسة صدر بازار تدریس می نمود. سرانجام در شب دوشنبه 24 شعبان سال 1413 ه_.ق وفات یافته و در بقعة مرحوم مدرس مدفون گردید. (1)
فرزند مرحوم آقا سید محمّد حسن یزدی اصفهانی.
از اکابر علما و فقها و مجتهدین، در سال 1333 در اصفهان متولد گردیده، در نزد علما و بزرگان اصفهان اشتغال جسته و پس از فوت دو تن از اساتید بزرگوار خود در سال 1362 به نجف اشرف مهاجرت فرموده و ضمن تکمیل مراتب علمی به تدریس فقه و اصول و تفسیر مشغول گردیده و پس از سی سال توقف در نجف اشرف در سال 1393 به ایران مراجعت فرموده و در شهر قم سکونت اختیار نمود.
برخی از اساتید ایشان عبارتند از: 1- شیخ محمّد رضا نجفی 2- میر سید علی مجتهد نجف آبادی که مدت 13 سال در خدمت ایشان کسب علم نموده است 3- شیخ محمّد حکیم خراسانی 4- سید محمّد نجف آبادی 5- سید مرتضی خراسانی.
برخی از تألیفات مطبوع ایشان: 1- آراء حول القرآن 2- آراء حول مبحث الارادة 3- البداء 4- ترجمة تقویم المحسنین فیض کاشانی 5- ترجمة نصایح الهدی علاّمة بلاغی 6- تقریرات دورة کامل اصول فقه 7- شرح شرایع که 11 جلد آن به چاپ رسیده 8- غالیة البیان در اثبات
ص: 1070
عدم تحریف قرآن 9- قبسات العقول، در شرح چهل حدیث 10- المختار فی الجبر و الاختیار (تقریر) 11- المرأة و الاسلام (تقریر) (1)
فرزند نصرالله بن قاسم بن مولی علی بن محمّد بن قدیر کفرانی رویدشتی.
عالم فاضل، از مدرسین و ائمة جماعت اصفهان در اصفهان متولد گردیده و در اصفهان و قم و نجف تحصیل نموده و با کسب اجازات به اصفهان مراجعت کرده و به وظایف و شؤون روحانیّت از تدریس و ارشاد و موعظه و امامت جماعت در مسجد الهادی پرداخته، سرانجام پس از یک بیماری طولانی در جمادی الاولی سال 1407 در اصفهان وفات یافته، در قم مدفون گردید.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- شیخ محمّد رضا نجفی 2- میر سید علی نجف آبادی 3- حضرت امام خمینی.
عموی پدر او: عالم جلیل فقیه کامل مرحوم آقا شیخ عبدالله بن علی بن محمّد بن قدیر کفرانی از اکابر علما و مدرّسین نجف اشرف بوده است. (2)
عالم فاضل و واعظ خبیر، از فضلای اهل منبر اصفهان، دانشمند
ص: 1071
بزرگواری که تمام عمر خود را در راه تحصیل علم و دانش و نشر معارف اسلام و بیان مسائل و مواعظ و ذکر مناقب و بیان مصائب اهل بیت گذرانیده و تا آخرین سال های حیات از تحصیل دانش کوتاهی ننموئد.
برخی از اساتید او عبارتند از: 1- سید ابوالقاسم دهکردی 2- میرزا احمد مدرس 3- شیخ محمّد رضا نجفی 4- میر سید علی بهبهانی.
وی در سال 1402 در اصفهان وفات یافته، در بقعة تکیة مقدس در تخت فولاد مدفون گردید. (1)
عالم جلیل و واعظ کامل، از مدرّسین سطوح در اصفهان، سال ها در مدرسة نیم آورد تدریس می فرمود و جماعت زیادی از افاضل طلاّب به جلسه درس او حاضر می شدند (2) [وی شاگرد آخوند کاشی، جهانگیر خان قشقائی، آخوند گزی و سید محمد باقر درچه ای بود و در سال 1399 در حبیب آباد وفات یافت]
ابن میرزا محمّد باقر، از مجتهدین بزرگ متشرّعه، و از قائدین مشروطیّت و جنگ شیخیه و متشرعة نائین بوده، در حفظ، آیتی عجیب به شمار می رفت. شعر عربی و فارسی را خوب می گفت.
ص: 1072
از تألیفاتش: هلال یک شبه، در رفع شبهات شیخیّه، و کتاب صراط مستقیم، بر ردّ بر شیخیّه و بهائیّه، و دیوان اشعار است.
در سال 1333 وفات یافت و در جنب قبر مرحوم جهانگیر خان مدفون گردید. (1)
وی در سال 1308 قمری در قریة حبیب آباد متولد گردیده، در مولد خود و اصفهان از محضر جمعی از بزرگان بهره های علمی یافته و سال ها در موطن خود مرجع شرعیات بوده و بالاخره به اصفهان مهاجرت کرده و در مدرسه کاسه گران حجره ای گرفته و در آنجا به کار تحقیق و تتبّع و تألیف و همچنین تدریس ادبیات پرداخته و چندین سال در کتابخانة شهرداری اشتغال جسته و پس از بازنشستگی نیز سال ها در مدرسه یا منزل دانشمند بزرگوار عالم جلیل، محقق متتبّع جناب سید محمّد علی روضاتی ساکن و تحقیقات علمی و ادبی و رجالی خویش را ادامه داده، سرانجام در قبل از ظهر روز سه شنبه 22 ماه رجب سال 1396 در بیمارستان وفات یافته، جنازة وی با کمال عزّت و احترام به حبیب آباد منتقل گردیده و در مزار جدید آن دهکده مدفون گردید.
در کتاب زندگی نامة آیة الله چهارسوقی (:144) اسامی 64 کتاب و رساله از تألیفات آن مرحوم را ذکر نموده است.
مرحوم معلم حبیب آبادی در زهد و تقوا و اعراض از ما سوی الله و
ص: 1073
تواضع و قدرت حفظ و جمیع صفات و فضائل انسانی فردی شاسته و معلّمی با مسمّی بود. من سال ها از نزدیک با او معاشر بودم و از او جز خوبی و نیکویی ندیدم. (1)
فرزند سید محمّد بن میر سیّد علی بن آقا میر سید حسن مدرّس.
عالم فاضل، از ائمّة جماعت اصفهان. در سال 1320 ه_.ق در اصفهان متولد گردیده و نزد علمای این شهر همچون حاج آخوند زفره ای، آقا شیخ علی مدرس یزدی، آقا شیخ احمد بید آبادی، حاج میر سید علی نجف آبادی و دیگران تحصیل نموده، عالمی خلیق و فاضلی مهربان بود.
وی در ماه رجب سال 1400 ه_.ق در اصفهان وفات یافته و در مقبرة جدّ خود مدفون گردید. (2)
عالم جلیل، از مدرسین و ائمّة جماعت اصفهان. در اصفهان و نجف نزد بزرگان علما تلمّذ نموده و از اساتید خود به اجازة روایتی و اجتهاد مفتخر گردیده، از جمله اساتید ایشان در اصفهان مرحومین حجّتین آیتین: آقا شیخ محمّد رضا نجفی و حاج میر سید علی مجتهد نجف آبادی می باشند.
از آثار ایشان مدرسة علمیة مشکوتیّه در سده است که به امر و اجازة
ص: 1074
مرحوم آیة الله العظمی بروجردی بنا فرموده است. (1)
ابن حاج میرزا علی اکبر بن میرزا حسن، از احفاد میرزا کاشف نائینی المسکن و بیدگلی الاصل.
در فقاهت و ادبیات و حکمت الهی از آیات الهیّه بوده و از خواص شاگردان آیة الله میرزا محمّد تقی شیرازی اعلی الله مقامه بود، و اجازة روایت و اجتهاد از حاج میر محمّد صادق مدرّس داشت.
عدّة زیادی از فضلای معاصر از جمله آقای حاج شیخ محمّد حسن نجف آبادی از شاگردان اویند.
ایشان در مدرسة جدّه واقع در بازار قهوه کاشی ها حجره داشت و هنوز متأهل نشده بود، در اثر عارضة قلبی مریض شد و در مدرسة نورّیه که ایشان را برای تغییر آب و هوا برده بودند در ریعان شباب دست از قالب خاکی برداشت.
وفاتش در سال 1334 و مدفنش در جوار مرحوم جهانگیر خان استاد حکمت خود می باشد. (2)
فرزند میرزا عطاء الله بن علامة فقیه زاهد آقا میرزا محمّد باقر
ص: 1075
چهار سوقی.
عالم جلیل، در سال 1314 ه_ متولد و در اصفهان نزد جمعی از بزرگان مانند آقا سید ابوالقاسم دهکردی، آقا سید محمّد باقر درچه ای، آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی، آخوند ملاّ عبدالکریم گزی، آقا شیخ علی مدرس یزدی، آقا میرزا عطاء الله چهار سوقی پدر دانشمند خود و جمعی دیگر تلمّذ کرده است.
وی پس از فوت پدر در مسجد ایشان در محلّة مارنان (خیابان خاقانی) امامت جماعت داشت و به بیان احکام و نشر فضایل و مناقب خاندان عصمت و طهارت می پرداخت.
سرانجام در ماه رجب سال 1412 ه_.ق در اصفهان وفات یافته، در امام زاده محمّد مدفون گردید. (1)
فاضل ادیب، از دبیران دانشمند اصفهان که سال ها در دانشکدة ادبیات دانشگاه اصفهان تدریس می کرد.
در اصفهان خدمت جمعی از بزرگان علم و دانش همچون مرحوم شیخ محمّد علی عالم حبیب آبادی، مرحوم آیة الله حاج آقا رحیم ارباب و مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی [و شیخ محمود مفید] و غیره تحصیل نموده، دانشمندی پر مایه و استادی کامل بود. در اخلاق و
ص: 1076
صفات انسانی نیز فردی شایسته و دوستی مهربان و پاکدل بود. (1)
وی در ربیع الثانی سال 1406 ه_.ق در اصفهان وفات یافت. (2)
فرزند حاج شیخ محمّد جواد بن حاج آقا محمّد بن حاج محمّد ابراهیم قزوینی.
عالم فاضل جلیل، در اصفهان متولد گردیده و تحصیلات خود را در نزد بزرگان به پایان رسانیده، در مسجد آقا نور امام جماعت بود.
عالمی محترم و دانشمندی معزّز و مکرّم. وی آخرین فرد روحانی از اعقاب حاج محمّد ابراهیم قزوینی عالم جلیل از خواص اصحاب و شاگردان مرحوم سید حجة الاسلام شفتی بید آبادی می باشد، و این خود یکی از آثار شوم حکومت پنجاه سالة خاندان پهلوی است که عموم خاندان های علمی و روحانی در اصفهان و شهرهای ایران از بین رفته و دیگر فرد دانشمند روحانی در بین آنان یافت نمی شود.
مرحوم حاج آقا کمال الدین در صبح روز شنبه 16 محرم الحرام سال 1394 در اصفهان به سنّ متجاوز از هفتاد سالگی وفات یافت.
یکی از داماد های آن مرحوم، عالم فاضل و دانشمند بزرگوار جناب
ص: 1077
حجة الاسلام آقای دکتر حاج سید احمد تویسرکانی _ سلّمه الله تعالی _ است. (1)
فرزند علاّمة جلیل ورع صالح آقا شیخ محمّد حسن لنکرانی نجفی.
از علمای نامدار و مدرسین عالی مقدار و مجتهدین، در علم و عمل و زهد و تقوا و شعر و ادب و تاریخ و لغت و محاضرات، بی نظیر بوده، در سال 1315 قمری متولد گردیده و در نجف اشرف در خدمت جمعی کثیر از بزرگان علم و ادب و رجال همچون مرحوم حاج میرزا ابوالهدی کلباسی و آقا سید ابوتراب خوانساری و آقا شیخ محمّد جواد بلاغی و آیات الله العظام: آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء الدین عراقی و آقا میرزا محمّد حسین نائینی و حاج شیخ محمّد حسین کمپانی اصفهانی تلمّذ کرده تا به مقام شامخ اجتهاد رسیده و سال ها در نجف اشرف حوزة تدریس داشته و جمعی کثیر از افاضل طلّاب به درس ایشان حاضر گردیده و سپس چندین سال به سامره مهاجرت فرموده و حوزة علمیة آنجا را اداره نموده و مجدداً به نجف اشرف معاودت فرموده، سرانجام در قضایای ذی القعدة سال 1391 قمری مجبوراً به ایران مهاجرت کرده و بر حسب خواهش علما و بزرگان این شهر در اصفهان سکونت اختیار نموده و صبح ها در مدرسة صدر بازار و عصرها در مدرسة جلالیة احمد آباد حوزة درس منعقد فرموده و بر حسب
ص: 1078
خواهش آقای حاج آقا رضا عماد زاده و جمعی از مؤمنین، شبهای ماه مبارک رمضان در حسینیة آقای عماد زاده مردم راموعظه و ارشاد نموده، به خصوص در موضوع ولایت داد سخن می دادند. (1)
از آثار قلمی ایشان کتاب اوفی البیان به طبع رسیده است.
فرزند مرحوم حاج سیّد محمّد حسین معروف به حاج زرگر باشی (از محترمین تجّار اصفهان و به زهد و تقوا و صداقت و پاکدامنی معروف بوده و هر سال در دهة اوّل محرّم در منزل خود واقع در کوچة شمس آباد اقامة مجلس سوگواری جهت حضرت سید الشهداء (علیه السلام) می نمود و از مجالس پر شور و با حقیقت به شمار می رفت و تاکنون قریب یکصد سال است که این مجلس با همان شکوه و عظمت برقرار می شود....).
مرحوم حاج سیّد مجتبی از دانشمندان و فضلای اصفهان و از اساتید فنّ شعر و ادب محسوب می شد و «کیوان» تخلّص می نمود.
وی دانشمندی خلیق و ادیبی شفیق، و شاعری استاد و در کلیة انواع شعر از قصیده و غزل و قطعه و رباعی ماهر بود.
او دوستدار و ستایش گر خاندان عصمت و طهارت بود.
در سال 1291 شمسی (1330 ق) در اصفهان متولد شد و در عصر جمعه 10 شعبان سال 1412 ق در اصفهان به عارضة سکته وفات یافته، روز شنبه با تشییع شایسته در گورستان جدید مدفون گردید.
ص: 1079
کتب زیر از آثار مرحوم کیوان می باشد:
1- چهل چراغ، مجموعة 40 فصیده از چهل شاعر، مطبوع 2- دیوان غزلیات 3- دیوان کیوان 4- سری بر خاک، سفرنامه مکّه معظمه و مدینة طیّه، مطبوع 5- قند مکرّر 6- گاهنامه 7- گل و خار، مجموعه اشعار مذهبی 8- نغز و پر مغز. (1)
فرزند حاج سید محمّد باقر فرزند میرزا حیدر علی حسینی. عالم فاضل ادیب شاعر، در 29 ذی قعدة سال 1329 در اصفهان از دختر علاّمة جلیل مرحوم حاج آقا منیر الدین بروجردی متولد گردید و در این شهر در نزد بسیاری از علما و دانشمندان و مدرسین تحصیل نمود و از جمعی از اساتید خود به کسب اجازات روایتی و اجتهاد مفتخر گردیده، سال ها در مدرسة صدر بازار رسائل و مکاسب و شرح تجرید تدریس می نمود.
برخی از اساتید ایشان عبارتند از: 1- آقا شیخ محمّد رضا نجفی 2- میر سید علی نجف آبادی 3- سید محمّد نجف آبادی. و در قم عدّه ای از بزرگان از جمله حضرت امام خمینی و در نجف مدتی خدمت میرزا آقا اصطهباناتی و شیخ محمّد کاظم شیرازی. وی دارای طبعی روان بوده و برای فوت هر یک از اساتید خود قطعه ای سروده و ماده تاریخی مناسب ذکر نموده است. (2)
ص: 1080
شیخ امجد الدین (مجدالدین محمّد علی) فرزند مرحوم آیة الله آقا شیخ محمّد رضا نجفیو
عالم عامل، و فقیه کامل، و مفسّر ادیب جلیل القدر، عظیم المنزلة، استاد ریاضی و هیئت، جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول و از مدرسین خارج فقه و اصول در مدرسة مرحوم ثقة الاسلام، و امام جماعت مورد وثوق قاطبة طبقات اجتماع در مسجد نو بازار. آثار زهد و تقوا از سیمای او نمودار، اساتید او عبارتند از: 1- آیة الله حاج آقا رحیم ارباب 2- آقا شیخ محمّد رضا نجفی پدر علاّمة آن مرحوم 3- حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی 4- شیخ علی مدرّس یزدی 5- میر سیّد محمّد نجف آبادی 6- حاج آقا منیرالدین بروجردی 7- سیّد میرزا اردستانی 8- حاج آقا نورالله نجفی.
وی دارای اجازة اجتهاد از مرحوم آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی و والد علاّمة خود بود. و بیشتر از چهل سال پس از فوت پدر در مسجد ایشان اقامة جماعت می نمود.
مرحوم مجد العلماء در صبح روز چهارشنبه 20 ذی الحجة الحرام 1403 وفات یافته و با انبوه مشیّعین به مسجد نو منتقل گردیده و در مسجد نو دفن گردید. (1)
ص: 1081
مدرّس مدرسة صفویّه (مدرسة بابا قاسم).
در وقایع السنین (:533) [ذیل وقایع سال 1085] گوید: [فوت ملاّ محمّد شولستانی مدرّس مدرسة صفویّة اصفهان] و او مردی بود معروف و مشهور.
قبر مشارالیه بر حسب اظهار نظر یکی از افراد مطلع و بصیر در بقعة ملاّ تاجا (در سمت شرقی بازار غاز اصفهان) می باشد. (1)
فرزند عالم جلیل آقا سید محمّد ابراهیم آل رسول و داماد مرحوم حاج شیخ جمال الدین نجفی. عالم فاضل و غیور و ساعی در رفع حوائج مؤمنین و خوش رفتار و شیرین گفتار. اساتید ایشان عبارتند از: 1- آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی 2- میر سیّد علی مجتهد نجف آبادی 3- سیّد محمّد نجف آبادی. به درس مرحوم حاج شیخ محمود مفید نیز مدتی حاضر می شد.
وی در روز پنج شنبه 13 ذی حجّة الحرام سال 1392 در یکی از بیمارستنان های تهران پس از عمل جرّاحی وفات یافته، و در قم مدفون گردید. (2)
ص: 1082
فرزند محمّد خلیل، عالم فاضل ادیب کامل.
در حدود سال 1300 در قریة دهاقان سمیرم متولد گردیده و در اصفهان خدمت جمعی کثیر از بزرگان علما همچون: آقا نجفی و حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی و آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی و حاج میر سیّد علی نجف آبادی و آقا شیخ محمّد رضا مسجد شاهی تلمّذ نموده تا به مقامات عالیه علمی رسیده و از جمعی از علما اجازة روایتی و اجتهاد دریافت داشته، سال ها در مدرسة میرزا حسین در محلة بید آباد سکونت نموده و به مطالعه و تدریس سطوح فقه و اصول و ادبیات اشتغال جسته و عدّه ای از مشتغلین از او بهره مند می شدند.
وی تقریرات اساتید خود مرحوم آقا سید محمّد باقر درچه ای و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در قم و آقا ضیاء الدین عراقی در نجف را نوشته و همچنین یک دورة کامل فقه نیز مرقوم نموده است.
برخی دیگر از مشایخ اجارة او عبارتند از: 1- آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی 2- آیة الله آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی.
آیات عظام قم آیة الله حائری، خوانساری و صدر نیز مراتب علمی او را گواهی فرموده اند.
وی در پنج شنبه 2 جمادی الاولی سال 1389 در اصفهان وفات یافته، در تخت فولاد در تکیة حاج آقا محمّد مقدّس مدفون گردید. (1)
ص: 1083
فرزند مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم طبیب.
عالم فاضل زاهد عابد فقیه عادل جامع، از علمای اخیار و فضلای ابرار و مورد وثوق و احترام عموم طبقات به ویژه علما و طلاّب بود.
در شب جمعه 13 صفر سال 1306 در اصفهان متولد شد و در شب یکشنبه 5 ذی قعده 1390 وفات یافت و در مقبرة علاّمة مجلسی مدفون شد.
خدمت جمعی کثیر از علما در فقه و اصول و طب و حکمت و اخلاق و عرفان و ادب تحصیل نمود تا به مقامات عالیة علم و اجتهاد رسید و از گروهی از اساتید خود به اخذ اجازة اجتهاد و روایت مفتخر گردید.
وی از 1337 در مسجد کمر زرّین واقع در محلّة مسجد جامع امامت نمود و نماز جماعت ایشان از حیث معنویّت از جماعات ممتاز اصفهان به شمار می رفت. پدر ایشان مرحوم ناصر حکمت از مدرّسان طب قدیم، زاهد عابد ورع متّقی طبیبی مسیحا دم و در زهد و تقوا سلمان زمان به شمار می رفت. (1)
اساتید ایشان عبارتند از: 1- سید محمود کلیشادی 2- شیخ علی مدرس یزدی 3- میرزا محمّد باقر حکیم باشی 4- پدر بزرگوارش میرزا ابوالقاسم 5- میرزا محمّد علی تویسرکانی 6- شیخ محمّد علی فتحی دزفولی 7- ملاّ عبدالجواد آدینه ای 8- سید آقا جان نوربخش 9- شیخ
ص: 1084
محمّد حکیم خراسانی 10- میرزا احمد مدرس 11- میرزا ابوالحسن خاتون آبادی 12- میر محمّد صادق خاتون آبادی 13- سیّد محمّد نجف آبادی 14- آیة الله آخوند فشارکی 15- آیة الله سیّد محمّد باقر فشارکی 16- حاج شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی.
فرزند حاج میرزا عبدالرزاق رشتی فرزند حاج محمّد کاظم فرزند حاج محمّد جعفر لنگرودی، و داماد مرحوم حاج شیخ جمال الدین نجفی.
در حدود سال 1300 در اصفهان متولد گردیده و در نزد علمای این شهر تحصیل نموده، عالمی خلیق و زاهد عابد و متّقی بود. در نزد عموم طبقات از علما و مؤمنین مورد احترام، و محفل او مجمع فضلا و دانشمندان بود.
در اصفهان وفات یافته، در داخل بقعة مرحوم میرزا ابوالمعالی کلباسی مدفون گردیده و بعد از چند سال به نجف اشرف منتقل گردید. (1)
فرزند مرحوم حاج سیّد علی زنجیره باف.
واعظ خبیر و ناطق فصیح، از وعّاظ معروف اصفهان.
در سال 1317 در اصفهان متولد گردیده، مقدمات علوم را در نزد پدر مرحوم شیخ ابوالقاسم زفره ای و جمعی دیگر فرا گرفت و دوره های
ص: 1085
سطوح عالیه و خارج را نزد: 1- شیخ محمّد رضا نجفی 2- شیخ علی مدرس یزدی 3- شیخ علی مفید 4- شیخ محمّد حکیم خراسانی 5- شیخ محمود مفید 6- سیّد میرزا اردستانی فرا گرفت و متجاوز از پنجاه سال مردم را با مواعظ شافیه و نصایح کافیه ارشاد می نمود. سرانجام در شب شنبه 4 جمادی الثانی س 1401 وفات نموده، در تخت فولاد در تکیة مرحوم مقدّس مدفون گردید. (1)
عالم کامل، فقیه نبیه، مجتهد زاهد بارع، از علما و مجتهدین اصفهان.
در سال 1316 قمری متولد، و در اصفهان و نجف در خدمت اساتید بزرگوار آن حوزه ها چون: 1- آقا سید ابوتراب خوانساری 2- آیة الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی 3- آقا سیّد ابوالقاسم دهکردی 4- شیخ جواد بلاغی 5- آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی 6- آقا میرزا محمّد حسین نائینی 7- حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی 8- آقا ضیاء الدین عراقی 9- ملاّ عبدالکریم گزی تلمّذ کرد.
وی پس از وصول به مقامات عالیه و اجتهاد و اخذ اجازات روایتی و اجتهاد از اساتید بزرگوار خود و مرحوم علاّمه محقق متتبّع حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی به اصفهان مراجعت نموده و به درس و بحث و اقامة جماعت و امر به معروف و نهی از منکر و تألیف و تصنیف کتب پرداخته، کتب زیر از تألیفات اوست:
ص: 1086
1- آداب الدعاء و منتخب الادعیه 2- تقویم شرعی 3- الحجة علی ذوی النهی فی حرمة حلق اللحی 4- الفوائد الغرویّه، در متفرّقات 5- قلع الغیبة 6- المعارف الرجالیّه، در مقدمات علم رجال 7- مقبس الیاقوت، در فضل سکوت 8- نصیحت نامه 9- نهایة المأمول در شرح کفایة الاصول، دو جلد. و قریب پانزده رسالة استدلالی در مباحث فقه و اصول و تقریرات اساتید خود غیر مطبوع دارد. وی پس از یک عمر خدمت به اسلام و قرآن در 6 ذی حجّة الحرام سال 1409 ه_.ق وفات یافت [و در باغ رضوان مدفون گردید]. (1)،
معروف به عماد الاسلام فرزند مرحوم حاج آقا جمال الدین نجفی و داماد مرحوم آقا نجفی اصفهانی.
در اصفهان از دختر مرحوم حاج آقا محسن عراقی متولد گردید، و در این شهر در نزد علما تحصیل نمود. عالمی خلیق و مهربان و فاضلی زاهد و عابد و نکته دان، دائم الذکر، در صورت و سیرت ممتاز و در نزد عموم طبقات محترم، در مسجد قصر منشی امامت می نمود.
سرانجام در بعداز ظهر روز دوشنبه 26 جمادی الثانیه سال 1386 هنگام برگشت از مسجد در بین راه در اثر سکته وفات یافته و با تشییع شایسته به تخت فولاد حمل گردیده و مدفون گردید و سپس بر قبر او گنبدی عالی و در اطرافش تکیه ای بنا نهادند که به نام تکیة حجّه نجفی معروف است.
ص: 1087
اساتید آن مرحوم: 1- حاج ملاّ فرج الله درّی (مقدّمات) 2- حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی 3- شیخ علی مدرّس یزدی 4- سیّد محمّد مدرّس نجف آبادی. (1)
عالم فاضل جلیل، در حدود سال 1319 در اصفهان متولد گردیده، به تحصیل علوم در نزد اساتید بزرگوار اشتغال جسته، و علاوه بر فقه و اصول و حدیث و تفسیر و رجال و حکمت به تحصیل طبّ یونانی در نزد مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم طبیب نموده، تا خود در طب قدیم و معالجه و مداوای بیماران، صاحب نظر گردید.
برخی از اساتید او در علوم اسلامی عبارتند از: 1- شیخ محمّد رضا نجفی 2- حاج میر سیّد علی نجف آبادی 3- آقا سیّد محمّد نجف آبادی. (2) [وفات: 1413، مدفون در جوار امام زاده جعفر].
واعظ فاضل صالح، در شهرستان نجف آباد متولد گردیده، و در موطن خویش و اصفهان تحصیل نموده، و عمدة تلمّذ او در خدمت شیخ محمّد رضا نجفی و آقا سیّد علی نجف آبادی و نیز آقا سیّد محمّد نجف آبادی بوده، و پس از اکمال تحصیلات به وعظ و ارشاد مردم
ص: 1088
پرداخته، و الحق واعظی شیرین گفتار، و ناطقی نیکو رفتار بود. ایام فراغت را تا آخر عمر به کارهای زراعتی و باغبانی می گذرانید.
عاقبت در ماه رمضان 1401 ه_.ق به سنّ متجاوز از 75 سالگی وفات یافت. (1) [و در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید].
عالم عامل و فقیه کامل، از رؤسای علمای اصفهان. در بین علمای معاصر خود در جود و بخشش و سعة صدر و نیز در احاطه به فروع مسائل، کم نظیر بلکه بی نظیر بوده، در نزد کلیة طبقات بالاخص علما و طلاّب مورد توجّه و عنایت و محبوب القلوب عام و خاص بود.
اسامی برخی از اساتید و مشایخ اجازة ایشان به شرح زیر می باشد:
1- حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی 2- آیة الله سیّد ابوالقاسم خوئی 3- حاج شیخ محمّد رضا نجفی 4- سیّد عبدالهادی شیرازی 5- میر سیّد علی نجف آبادی 6- شیخ محمّد کاظم شیرازی 7- سیّد محمود شاهرودی. (2)
[وفات: 1409 ق و مدفون در جوار کریمة اهل بیت حضرت معصومه (س)]
مرحوم آقا سیّد محمّد باقر معروف به سیّد معزّالدین مهدوی، فاضل متتبّع، و نویسندة محقق، و ادیب و ریاضی دان و شاعر و خطّاط و نقّاش.
ص: 1089
از جمله کسانی که علوم جدید و قدیم را هر دو تحصیل نموده و به صفات انسانی و ملکات نفسانی پیراسته بود.
در اصفهان خدمت جمعی از فحول همچون: آقا میرزا علی اصغر شریف و آقا شیخ علی مدرّس یزدی، آقا شیخ محمّد حکیم خراسانی و دیگران تا حدود خارج تحصیل کرد. سپس به تهران مهاجرت کرد و به تحصیل علوم جدید پرداخت. در سال 1311 به اخذ لیسانس در رشتة فیزیک و شیمی از دانشسرای عالی نایل گردید. سپس به خدمت در وزارت آموزش و پرورش وارد شد و تا آخرین لحظات عمر دقیقه ای از تعلیم و تعلّم غفلت ننمود.
کتابها و رساله های زیاد در موضوعهای مختلف نوشته که 28 مجلّد آن به چاپ رسیده است.
از آن جمله: 1- آخرین مأموریت در تاریخ سیاسی و اجتماعی سیستان و بلوچستان 2- تصحیح و تحشیة صور الکواکب تألیف عبدالرحمن صوفی ترجمة خواجه نصیرالدین طوسی 3- داستانهایی از پنجاه سال؛ و جز آنها.
در 1323 در اصفهان متولد شد، و در بامداد جمعه 2 ربیع الاول 1401 در تهران وفات یافت و در قبرستان بهشت زهرا (علیهما السلام) مدفون گردید. (1)
فرزند مرحوم سیّد محمّد حسن موسوی. در سال 1314 در سده متولد گردیده، تحصیلات ایشان در نزد جمعی از بزرگان علمای سده و اصفهان بوده است که از آن جمله است: 1- میرزا احمد مدرّس 2- شیخ
ص: 1090
اسدالله حکیم قمشه ای 3- ملاّ جواد آدینه ای 4- پدر دانشمندش سید محمّد حسن موسوی فروشانی 5- آخوند فشارکی 6- حاج آقا رحیم ارباب 7- شیخ محمّد رضا نجفی 8- میر محمّد صادق خاتون آبادی 9- آخوند گزی 10- شیخ علی مدرّس یزدی 11- شیخ محمّد حکیم خراسانی 12- میر سیّد علی نجف آبادی 13- سیّد محمّد نجف آبادی.
وی را تألیفاتی است: 1- یک دوره فقه کامل 2- رسائل متعدّد در موضوعات فقهی و اصولی و غیره. ایشان در سال 1398 در فروشان وفات یافته و در مقبرة درب سید فروشان مدفون گردید. مادرش دختر عالم بزرگوار سیّد محمّد باقر بن حسن علی موسوی متوفّای عید فطر سال 1342 ه_.ق می باشد. (1)
فرزند میرابوطالب. امام جمعة اصفهان.
سیّدی جلیل و عالمی خلیق و مهربان و کوشا در رفع حوائج مردم و کمک به ضعفا و ستم دیدگان بود. نزد جمعی از علما همچون آقا سیّد ابوالقاسم دهکردی و ملاّ محمّد حسین فشارکی و آقا سیّد مهدی درچه ای نموده، در شب چهارشنبه 15 ذی القعده سال 1395 وفات یافته در بقعة علاّمة مجلسی پشت سر ملاّ صالح مازندرانی در ایوانچة پشت ارسی مدفون گردید.
در سال هایی که دولت، دین را به وسیلة پیشرفت مقاصد سیاسی خود
ص: 1091
قرار داده بود، به اغوای دکتر سیّد حسن امامی امام جمعة تهران، وی را به نام امام جمعة اصفهان انتخاب نموده و فرمان صادر کردند، لکن شخص ایشان از روی کمال دین داری حتّی المقدور از جادّة مستقیم راستی و صداقت منحرف نشد و خود را به بسیاری از اعمال که دیگر هم نامان او داشتند نیالود. (1)
فرزند حاج سیّد عبدالحسین سیّد العراقین بن حاج میرزا مهدی خاتون آبادی. عالم فاضل، در اصفهان متولد گردیده، در نزد جمعی از بزرگان همچون آقا سید محمّد نجف آبادی و پدر بزرگوار خود تحصیل نموده عالمی خلیق و مهربان و نزد عموم طبقات اجتماع بالاخص علما و مقدّسین مورد کمال وثوق و احترام بود.
وی در جمعه 14 ذی قعده سال 1404 وفات یافته در بقعة پدر، جنب برادر (سیّد مصطفی میرعمادی) مدفون گردید. وی داماد مرحوم محمّد باقر الفت بود. (2)
امام جماعت مسجد سرخی (مسجد سفره چی) در شب 20 رمضان المبارک سال 1400 وفات یافت و در لسان الارض مدفون گردید. (1)
از اعقاب میر لوحی موسوی سبزواری، امام جماعت مسجد کازرونی، عالم فاضل جلیل. در اصفهان و نجف تحصیل نموده و در سال 1407 ه_.ق در اصفهان وفات یافت و در لسان الارض مدفون شد. وی از مدرّسین مدرسة جدّة اصفهان بود. (2)
فرزند علامة فقیه عالم عامل و مجتهد کامل جامع المعقول و المنقول مرحوم حاج شیخ محمّد حسین اشنی.
عالم فاضل جلیل واعظ صالح نبیل فقیه متکلّم حکیم. در نجف اشرف متولد گردیده و نزد بسیاری از علما و مجتهدین تلمّذ نموده که از جملة آنها مرحوم آقا شیخ محمّد رضا نجفی و آقا سیّد محمّد باقر درچه ای و پدر بزرگوارش و شیخ محمّد حکیم خراسانی را در اصفهان باید نام برد.
ص: 1093
در سال های اولیة تأسیس حوزة علمیة قم بدان شهر هجرت نموده و از محضر حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری استفاده نموده و پس از مراجعت به اصفهان در ضمن اشتغال به موعظه و ارشاد، دفتر اسناد رسمی نیز دایر نموده، الحق عالمی جلیل و واعظی فصیح و شیرین بیان بود.
سرانجام پس از یک عمر خدمت به علم و دین در سال 1398 در اصفهان وفات یافته، در بقعة تکیة میرزا ابوالمعالی کلباسی در تخت فولاد در جنب پدر مدفون گردید. (1)
فرزند مرحوم حاج شیخ محمّد علی ثقة الاسلام، از رؤسا و مشاهیر علما و مدرّسین اصفهان، و مورد وثوق و اعتماد عموم طبقات اهالی اصفهان است.
در بین علمای معاصر اصفهان از حیث زهد و تقوا و علم و فضل بر اغلب مزیّت و برتری دارد. به فارسی و عربی شعر می گوید و دارای تألیفات زیادی است.
در اواخر ماه شعبان سال 1298 در اصفهان متولد شده، مقدّمات و سطوح ریاضی را در اصفهان خوانده، مدت چهار سال از محضر پدر استفادة علمی نموده، پس از وفات پدر به نجف اشرف مهاجرت نموده، آنجا به درس یزدی و آخوند خراسانی و شیخ الشریعة اصفهانی حاضر
ص: 1094
گردیده و پس از وصول به مقام اجتهاد در سال 1329 با کسب اجازات از مرحوم آقا سیّد حسن صدر و میرزا محمّد حسین نائینی و سیّد محمّد کاظم یزدی به اصفهان معاودت نموده، در اصفهان نیز از مرحوم آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی اجازه گرفته است.
مرحوم آقا سیّد حسن صدر در اجازه ای که جهت ایشان مرقوم داشته به نام: اللمعة المهدیّه وی را به صفات و القاب علمی زیادی ستوده است.
اسامی تألیفات: 1- آگهی های علمی 2- الارائک در اصول فقه 3- اساور من ذهب در شرح حال حضرت زینب (علیها السلام) 4- اصول دین 5- الانهار 6- ترجمة ارشاد الاذهان علاّمة حلّی 7- جنّات در ردّ وهابیّون 10- سندس و استبرق، ترجمة کتاب صفین نصربن مزاحم 11- شهاب ثاقب 12- صفت حکمت 13- المرتفق، در ردّ فلسفة داروین 14- نعم الثواب، در سیر و سلوک.
مرحوم حاج شیخ مهدی در یکی دو سال آخر عمر در اثر ضعف مزاج و ابتلای به امراض در منزل بستری و ترک جماعت و معاشرت نموده و به جای خود مرحوم آقا شیخ محمّد حسین فقیه نطنزی عالم فاضل را که محل وثوق و اعتماد ایشان بود جهت امامت مسجد شاه تعیین نموده و خود در شب یک شنبه پنجم ماه صفر سال 1393 در اصفهان یافته، و با تشییع شایسته به فرودگاه حمل گردیده، و از آنجا به مشهد مقدّس انتقال یافت، و در تحویل خانة دارالسیاده آستان مقدّس
ص: 1095
رضوی (علیه السلام) به خاک سپرده شد. (1)
***
مرحوم مؤلّف در کتاب سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان برخی از رجال اصفهان را به طور اختصار نام برده اند که جهت تکمیل مطالب کتاب عده ای از آنان را در اینجا ذکر می کنیم:
فرزند حاج میرزا محمّد حسین، از خدمتگزاران به آستان مقدّس حسینی. از منبریان مشهور. فوت 1392 به سنّ متجاوز از 80 سال.
از علما و ائمّة جماعت در مسجد آب بخشان. وفات: 25 محرم 1369 ق و مدفون در اطاق غربی تکیة کازرونی.
از فضلا و اهل منبر که دارای صدایی دلنشین و آوازی گیرا بود. وفات: 1326 ش. وی پدر جلال تاج، هنرمند و آوازه خوان معروف است.
ص: 1096
عالم فاضل زاهد، امام و مدرس مدرسة شفیعیّه در محلة باب الدشت. فرزندش: سید محمّد علی میر شفیعی عالم جلیل، وفات: 20 ربیع الاول 1390 ق.
فرزند سید ابراهیم حسینی. عالم زاهد، از مدرسین ادبیات و سطوح، فوت 3 ربیع الاوّل 1397.
عالم فاضل ادیب در اصفهان متولد و در اصفهان و نجف تحصیل نموده، فاضلی ارجمند و دانشمندی بزرگوار بود. عشق و علاقة او به کتاب وی را صاحب کتابخانة آبرومندی ساخته بود که پس از وفات او متلاشی گردید.
در شعبان 1398 به سنّ متجاوز از 80 وفات یافته در قسمت شرقی تکیة گلزار مدفون گردید.
شاعر و ادیب و نویسنده. فرزند مرحوم ملاّ محمّد علی اشتری. مؤلّف: 1- تاریخ عشق 2- دیوان اشعار 3- طوفان نوح، و غیره. متوفی به سال 1395 ق.
ص: 1097
فاضل عالم ادیب واعظ کامل. از فضلای وعاظ اصفهان، متوفی 4 ماه صفر 1393 به سنّ متجاوز از 70 سالگی.
فرزند آقا سید علی حسینی. عالم فاضل، امام جماعت مسجد ستاری و مسجد آقا سید محمّد لطیف خواجوئی. متوفی در رجب سال 1391 ق.
از خدمتگذاران به فرهنگ و ادیبان فاضل و متدین، ادیب و شاعر. فوت: جمعه 27 جمادی الثانیه 1398 ق.
فرزند حاج میرزا محمود امام جمعه نائین. فاضل ارجمند، از دبیران دانشمند ادارة آموزش و پرورش اصفهان، مؤلف تاریخ نائین. وفات: ماه صفر 1392 ق. از دوستان قدیمی و صمیمی نویسنده بود.
عالم فاضل، سال ها از طرف مرحوم آیة الله حاج شیخ مهدی نجفی در مسجد شاه امامت می نمود. فوت: سال 1395 ق.
ص: 1098
فرزند سید میرزا حسین، واعظ معروف، [ملقّب به ثقة المحدّثین] فوت: 1347 ق. [مدفون در تکیة فاضل سراب]
فرزند شیخ زین العابدین، واعظ، از منبریان و ذاکرین مصائب، متوفی در شعبان 1390 ق. [مدفون در حوالی تکیة بابا رکن الدین]
معروف به مقدّس، عالم فاضل، امام مسجد علی اکبر بیک، متوفی در 26 شعبان 1392 [مدفون در تکیة سید محمّد لطیف خواجوئی]
فرزند ملاّ احمد. واعظ صالح معمّر، فوت: 2 شنبه 25 ربیع الثانی 1365 به سن قریب به یکصد سال، مدفون در جلو قبر مرحوم آقا سید زین العابدین رضوی خوانساری.
عالم فاضل متّقی، فوت: 13 رجب 1378 [مدفون در تکیة مقدّس]
ص: 1099
عالم فاضل مقدس زاهد، معروف به مسأله گو. مؤلف چندین رساله، متوفی در شعبان 1390 ه_.ق.
شاعر ادیب فاضل، امام جماعت مسجد شمس آباد، تیران و آهنگران. متخلّص به فایض، از محترمین شعرای انجمن ادبی شیدا. وفات: 1385 ق. [مدفون در تکیة بروجردی]
عالم فاضل خلیق مهربان، زیرک و کاردان، وفات: 1379 ق، مدفون در تکیة سیّد العراقین.
عالم فاضل و ادیب کامل، مدرس سطوح فقه و ادبیات، نویسنده از محضر او استفاده کرده ام.
فرزند سید محسن. فاضل ارجمند، از وکلای طراز اوّل دادگستری در اصفهان، و امام جماعت و مؤلف کتب و رسائل عدیده در فقه و اصول. وفات ذی الحجّه 1392 مدفون در جوار پدر.
ص: 1100
ادیب عارف فاضل شاعر متخلّص به سحاب. فوت: 1336 ق، مدفون در تکیة سید العراقین.
از آشنایان به علوم ریاضی و دانا به علوم غریبه. سال ها در انجمن ادبی مرحوم شیدا شرکت می نمود. فوت: 1362 ق. مدفون در تکیة سیّد العراقین.
سیّدة محترمة عالمة فاضله مؤلفة کتاب چهل حدیث امین یا هشتصد و بیست موعظه. وفات: 1397 ق.
ابن سید مهدی، فاضل ارجمند و واعظ محترم، از ائمة جماعت و محترمین اهل منبر اصفهان. وفات: 1398 ق.
عالم جلیل [از شاگردان جهانگیر خان قشقایی] وفات: 1375 ق مدفون در تکیة صاحب روضات.
ص: 1101
دکتر در فلسفه و علوم تربیتی، از دبیران دانشمند و معلمین دانشاه اصفهان. در جمادی الثانیة سال 1319 ق در مسافرت مشهد مقدّس در بین راه در اثر تصادف وفات یافت.
وی دانشمندی خلیق و معلّمی مهربان و فاضلی خدمتگزار بود. از او کتابی در فلسفه و اخلاق جهت دبیرستان ها به چاپ رسیده است.
عالم فاضل، امام جماعت مسجد آب بخشان. وفات: محرم 1309 ق. مدفون در جوار فاضل هندی.
فرزند آقا سید میرزا طباطبائی، عالم جلیل. فوت 1386 ق مدفون در تکیة سیّد العراقین. پدر نیز از علمای زمان خود بود.
عالم جلیل، امام جماعت مسجد ملک در محلّة پا قلعه، متوفّی در شعبان 1350 مدفون در بقعة سیّد العراقین.
امام جماعت قرچقه، فاضل متعهّد خدمتگزار، متوفی شب چهارشنبه
ص: 1102
14 شعبان 1409 ق.
عالم جلیل، متولد 1299 و متوفی 1363. مدفون در تکیة ریزی.
فرزند میرزا هدایت الله، عالم جلیل، وفات 1396 ق.
فرزند سیّد ابراهیم، عالم فاضل زاهد. وفات: شب 21 رمضان 1400 ق. مدفون در تکیة بروجردی. (1)
ص: 1103
ص : 1104
ص : 1105
ص : 1106
ص : 1107
آ
آباده ای (حاج محمّد جعفر) 27
آتش (حسن) 30
آتشی 32
آخوند شفیعا ابرو 35
آخوند کاشی 35
آخوند کمالا 36
آذر بیگدلی 39
آذر پژوه اصفهانی 397
آشفته (حسین علی) 43
آصف قزوینی 43
آغا سلطان 73
آقا بزرگ مازندرانی 46
آقا بهبهانی محمّد باقر 45
آقا جان خواجوئی 144
آقا جان زفره ای 209
آقا جان نوربخش 46
آقا جلال الدین جعفر نجفی 56
آقا خان محاسب الدوله 47
آقا دگمه دوز (میرّ محمّد صالح خاتون آبادی) 49
آقا کوچک قمشه ای 49
آقا مجتهد (محمّد علی) 50
آقا نجف نقّاش 52
آقا نجفی (محمّد علی) 53
آل ترکه 58
آل خجند 63
آل صاحب جواهر 66
آل صاعد 67
آل کاشف الغطاء 68
آمنه بیگم 71
ص: 1108
1
ابراهیم ابن شبیه 674
ابراهیم اردوبادی 96
ابراهیم امین الواعظین 114
ابراهیم انواری 785
ابراهیم بن ابی موسی اشعری 672
ابراهیم بن سلمان 111
ابراهیم بن صالح 114
ابراهیم ثقفی کوفی 121
ابراهیم جدّی گلپایگانی 97
ابراهیم جوهری 104
ابراهیم جیلانی 109، 97
ابراهیم خاتون آبادی 97
ابراهیم خراسانی 103
ابراهیم خلیفه سلطانی 110
ابراهیم خوانساری 114
ابراهیم درّی 738
ابراهیم زفره ای 209
ابراهیم ساغر 68
ابراهیم سرّی 554
ابراهیم صنعانی اصفهانی 121
ابراهیم طوبی 99
ابراهیم کابلی 102
ابراهیم متوکّلی 122
ابراهیم مقدّس 123
ابراهیم میر شفیعی 1097
ابراهیم نوّاب 1016، 365، 324
ابن الاسود 123
ابن الفتی 128
ابن اللبان 129
ابن المظفّر 134
ابن باد شاله 673
ابن رسته 124
ابن سینا 125
ابن شفروه (شقروه) 126
ابن طباطبا 127
ابن فورک 128
ابن لره (لزه) 129
ابن ماشاذه 130
ابن مردویه 131
ابن مسکویه 132
ابن مملک 134
ابن مندویه 134
ابن منده 135
ابن واضح یعقوبی 138
ابن یمین 139
ابواسحق بن مجیر اصفهانی 140
ابو لبرکات واعظ اصفهانی 424
ابوالحسن بروجردی 152
ابوالحسن بید آبادی 376
ابوالحسن تویسرکانی 351
ص: 1108
ابوالحسن جامرمی 158
ابوالحسن جلوه 159
ابوالحسن حقایق 147
ابوالحسن خاتون آبادی 258
ابوالحسن خواجوئی 147
ابوالحسن سلطان الطباء 158
ابوالحسن شمس آبادی آل رسول 1037
ابوالحسن عاملی فتونی 151
ابوالحسن عبّاد 275
ابوالحسن عماد الشریعه 151
ابوالحسن فروغی 148
ابوالحسن کتابی 1097
ابوالحسن نوری 161
ابوالسعادات 261
ابوالعلی درچه ای 371
ابوالفتح اردستانی 170
ابوالفتح سامانی 170
ابوالفتح عجلی اصفهانی 173
ابوالفتح قمیشه ای 173
ابوالفرج اصفهانی 174
ابوالفرج سعید صیرفی اصفهانی 669
ابوالفضل بید آبادی 376
ابوالفضل خاتون آبادی 717
ابوالفضل ریزی 175
ابوالفضل مشکوة الواعظین درب امامی 1096
ابوالقاسم اسماعیل جوزی 287
ابوالقاسم اصفهانی 176، 94
ابوالقاسم بختیاری 205
ابوالقاسم بیدآبادی 376، 212
ابوالقاسم خاتون آبادی 213
ابوالقاسم خطّاط 176
ابوالقاسم خواجوئی 1016
ابوالقاسم دولت آبادی 206
ابوالقاسم دهکردی 193
ابوالقاسم ذهبی خراسانی 177
ابوالقاسم رشتی 183
ابوالقاسم زفره ای 208
ابوالقاسم زنجانی 194
ابوالقاسم سدهی 212
ابوالقاسم شاه کرمی 923
ابوالقاسم شریفی شیرازی 214
ابوالقاسم شهشهانی 184
ابوالقاسم طبیب احمد آبادی 213
ابوالقاسم فندرسکی 197
ابوالقاسم قاضی 118
ابوالقاسم قدسی 768
ابوالقاسم کلباسی 955
ص: 1109
ابوالقاسم کوهپایه ای 206
ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی 184
ابوالقاسم مرعشی خلیفه سلطانی 177
ابوالقاسم موسوی آسیاب پری 1096
ابوالقاسم نائینی اصفهانی 177
ابوالقاسم نصر آبادی 178
ابوالقاسم نورایی 987، 986
ابوالقاسم هبه الله اصفهانی 1011
ابوالمظفرین محمد خجندی 63
ابوالمعالی محمد کلباسی 216
ابوالمعالی نحاس 223
ابوالمعالی هبه الله بن علی 1012
ابوالهدی کلباسی 217
ابوبکر محمد اسدی اصفهانی 912
ابوبکر محمّد بن ثابت خجندی 64
ابوتراب اصفهانی 140
ابوتراب بروجردی 142
ابوتراب خطّاط 140
ابوتراب زفره ای 209
ابوتراب کلباسی 222
ابوتراب گلستانه 805
ابوتراب مازندرانی 152
ابوتراب مرتضوی درچه ای 1037
ابوتراب هرندی 142
ابوجعفر خادم الشریعه 142
ابوجعفر مازندرانی اصفهانی 117
ابو دردا 673
ابو سعد احمد خجندی 63
ابو صالح حسینی 266
ابوطالب اصفهانی 166، 162
ابوطالب جناب 457
ابوطالب چهار سوقی 162
ابوطالب حیات 167
ابوطالب زاهدیس 164
ابوطالب فندرسکی 163
ابوطالب قزوینی اصفهانی 163
ابوطالب لواسانی 163
ابوعبد الله معصومی 167
ابو علی احمد یزدی 229
ابو علی حسن حداد 483
ابو علی رودباری 168
ابو علی شرف شاه افطسی 693
ابو عمرام موسی بن عبدالملک کاتب 952
ابو غالب یحیی بن زکریّا 1028
ابو غریب اصفهانی 169
ابو محمد منجم 334
ابو مسعود رازی 215
ابو مسعود زین الملک اصفهانی 1027
ص: 1110
ابو مسلم اصفهانی 917
ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانی 898
ابو نصر (ابو مضر) 927
ابو نعیم اصفهانی 224
ابی الحسن اصفهانی 674
ابی الحسن سوار عسکری 675
ابی الحسن ضراب اصفهانی 674
ابی الحسن محمّد بن طباطبا 896
ابن الفقیه 916
ابی القاسم حسین راغب اصفهانی 552
ابیوردی 227
احمد اصفهانی 247، 230
احمد اهتمام رنانی 228
احمد بروجنی 247
احمد بن ابی تراب گیلانی 119
احمد بن محمّد بن یوسف الاصفهانی 251
احمد بیان الواعظین 241، 240
احمد ترشیزی 247
احمد چهارسوقی 234
احمد حائری بروجنی 230
احمد حسین آبادی 236
احمد حسینی شیرازی 252
احمد خاتون آبادی علوی 229
احمد خوانساری 242
احمد دولت آبادی 999
احمد دهکردی 232
احمد سبزواری اصفهانی 228
احمد سلفة اصفهانی 249
احمد صاعدی 68
احمد طباطبائی 230
احمد علم الهدی شیرازی 683
احمد علوی 243
احمد عماد الواعظین 566
احمد غفراللهی 235
احمد غفراللهی 822
احمد فیاض 1038
احمد کاتب اصفهانی 248
احمد لنبانی بهشتی 240
احمد مدرس 248
احمد مدرس زنجانی اصفهانی 228
احمد مرزوقی 250
احمد مرعشی 231
احمد مقدس بید آبادی 1097
احمد ملاباشی 219
احمد یزدی 250
ادریس بن عبدالله اصفهانی 252
استاد شجاع اصفهانی 692
اسدالله اشتری 1097
ص: 1111
اسدالله ایزد گشسب 259
اسدالله فاضل بید آبادی 153
اسدالله بید آبادی 253
اسدالله پا قلعه ای 257
اسدالله ثقة الواعظین 476
اسدالله جورتانی 756، 259
اسدالله چهارسوقی 255
اسدالله حکیم قمیشه ای 256
اسدالله خان وزیر 101
اسدالله دستجردی 936
اسدالله رجالی 258
اسدالله سبزواری 259
اسدالله صدر 259
اسدالله فرادنبه ای 320
اسدالله قزوینی اصفهانی 254
اسدالله قهپایه ای اصفهانی 252
اسدالله مرعشی 252
اسدالله مصفی 48
اسد خان نظام العلماء 391
اسعد بختیاری 200
اسکندر 263
اسماعیل اصفهانی 272
اسماعیل بروجردی 288
اسماعیل تاج الواعظین 1096
اسماعیل حسینی 267
اسماعیل حسینی اصفهانی سبزواری 267
اسماعیل خاتون آبادی 264
اسماعیل خاتون آبادی اصفهانی 263
اسماعیل خان ثاقب 288
اسماعیل خان مسلح السلطنه صدری 265
اسماعیل خلیفه سلطانی 263
اسماعیل خواجوئی 272، 269، 264
اسماعیل درکوشکی 269
اسماعیل ریزی 144
اسماعیل سدهی 271
اسماعیل صدر 283
اسماعیل عباد 274
اسماعیل کلباسی 1040
اسماعیل معزی 270
اسماعیل نجفی 268
اسماعیل نصر آبادی 179
اسماعیل نقنه ای 280
اسماعیل واحد العین 273
اسماعیل هاشمی طالخونچه ای 1040
اشرف الکتاب (زین العابدین) 291
اشرف الکتاب (سید محمّد) 293
اشرف نصر آبادی جرقویه ای 291
افضل الدین حسن مهابادی 500
ص: 1112
افضل الدین محمد ترکه 60
افندی (عبدالله) 295
امه الله 73
امیر آقا فلاورجانی لنجانی 1042
امیر ابوطالب امامی 818
امیر حسین اصفهانی 528
امین آقا نظام الدوله 392
امین نصر آبادی 179
ایوب سلیمان اصفهانی 678
ب
بابا رکن الدین 301
بابا شاه اصفهانی 302
بابا قاسم 303
باقر رجائی 1044
باقر قاضی زادة عباس آباد 305
باقر قزوینی 101
باقی (عبدالباقی کلانتر) 749
بحر اعطاء مهدوی 682
بحر العلوم میردامادی 1045
بداق بیک 382
بدرالدین کتابی 1046
بدر جاجرمی 382
بدر جهان بیگم 74
بدیع الزمان تبریزی 383
بدیع الزمان حسینی333
بدیع الزمان نصر آبادی 179
بدیع الزمان هرندی کوپایی 384
بدیع درب امامی 385
برکیارق 387
برکیارق 592
بکائی (غلام علی) 387
بنت المجلسی 75
بنت المنشار 75
بهاء الدین استیری 388
بهاء الدین برهانی 1098
بهاء الدین رضوی خوانساری 662
بهاء الدین صدری 393، 389
بهاء الدین عاملی 51
بهاء الدین کاشی 388
بهاء الدین محمد مختاری 896
بهاء الدین نوری 395
بهرام بن فیروز اصفهانی 397
بهزاد 397
بهمن علی لنجانی 666
پ
پرتو (علی رضا) 398
پیربکران 399
ت
تاج الدین حسن بن محمد لنجانی 402
تاج الدین حسین صاعدی 68
تاج الدین گلستانه 806
تاراج (محمد حسین) 403
تأثیر (محسن) 401
تقی الدین محمد اوحدی 889
ث
ثابت خجندی 63
ثاقب (محمد حسین) 425
ثمر انصاری (حسین) 431
ج
جامع باقولری (ابوالحسن علی) 431
جامی (نورالدین عبدالرحمان) 432
جذوی 433
جعفر سبزواری 434
جعفر بید آبادی 377
جعفر خاتون آبادی 443، 188
جعفر خاکشیر 875
جعفر خراسانی 433
جعفر خلیفه سلطانی 1048
جعفر شهشهانی 440
جعفر صافی 202
جعفر قاضی کمره ای 831، 118
جعفر گلستانه 806
جلال الدین روضاتی 345
جلال الدین طبیب 450
جلال الدین محمد ترکه شاه عباس کبیر صفوی 61
جلال الدین محمد طیب اصفهانی 886
جمال الدین اشرف الواعظین 754
جمال الدین بن صدر الدین خجندی 63
جمال الدین چهار سوقی 1009، 460
جمال الدین حسین بن صفی الدین محمد صفوی 592
جمال الدین صهری 452
جمال الدین (قوام الدین) صاعد بن مسعود 68
جمال الدین کلباسی 220
جمال الدین محمد اصفهانی 455
جمال الدین محمد بن عبدالرزاق 278
جمال الدین منجمی جمال الدین 336
جمال الدین نجفی 451
جمال الدین واعظ اصفهانی 457
جمال خوانساری 453
جمیله 76
جواد چهارمحالی اصفهانی 462
جواد مجد زاده صهبا 463
جواد نوری 394
جهاد اکبر (سید علی) 466
ص: 1114
جهان بخش نهاوندی اصفهانی 466
جهان گیر خان قشقائی 467
چ
چنگیز 468
چهره نما 468
ح
حافظ ابو عبدالله طبری 747
حافظ عبدالرحمان اصفهانی 770
حبیب الله اصفهانی 471، 469
حبیب الله خان 390
حبیب الله رئیس الواعظین 470
حبیب الله روضاتی 349
حبیب الله صدر 945، 325
حبیب الله صفاهانی 470
حبیب الله عباس آبادی 470
حبیب الله موسوی اصفهانی 471
حبیب الله نائینی 471
حبیب الله نیّر 329
حسن عطار 478
حسن آرندی نائینی 498
حسن ادهم 241
حسن اصفهانی 499، 486
حسن اهتمام 331
حسن بروجنی اصفهانی 472
حسن بن ابی عدنان 1049
حسن بن الحسن الدیلمی 491
حسن بن محمد صالح نصیری 417
حسن تبریزی 498
حسن چهار سوقی 346
حسن چینی 472
حسن خادم الشریعه 143
حسن خان جابری انصاری 511
حسن خلیفه سلطانی 325
حسن خوانساری 340
حسن دری 496
حسن دشتکی 473
حسن دولت آبادی 207
حسن رئیس زاده 470
حسن ریزی 473
حسن شوکت 473
حسن شیخ الاسلام 435
حسن صدر 287
حسن صفی علیشاه 484
حسن طالقانی 474
حسن عراقی 481
حسن علی اصفهانی 355
حسن علی تستری 920
حسن علی مجلسی 520، 521
ص: 1115
حسن علی موسوی سدهی 521
حسن علی نصرآبادی 179
حسن عیناثی 480
حسن قدسی 769
حسن قدسی کاشی کاشانی 351
حسن قمیشه ای اصفهانی 475
حسن قومی زادة 924
حسن کاتب 517
حسن کاشی 475
حسن کربلایی 506
حسن گیلانی 479
حسن لغذه 499
حسن مدرس 507، 405
حسن مدرس قمیشه ای 483
حسن مظاهری 154
حسن ملاذ الاسلام 355
حسن منجم 496، 334
حسن موسوی 482
حسن موسوی مازندرانی 514
حسن نواب 326
حسن نوری 500
حسن وحید دستگردی 514
حسین آمدی 544
حسین اصفهانی 529، 521، 522
حسین اصفهانی مازندرانی 543
حسین امامی نائینی 1098
حسین بختیاری 546
حسین بشارت 153
حسین بن آقا شریف خوانساری 559
حسین بید آبادی 378
حسین تفلیسی 526
حسین جیلانی لنبانی 542
حسین چنگانی 543
حسین حکیم 526
حسین خان دانش 565
حسین خوانساری 558، 531
حسین درب امامی 1099، 542
حسین دهکردی 1050
حسین رفیق 523
حسین رفیق شیرازی 524
حسین ریزی 524
حسین زفره ای 209
حسین شهشهانی 525، 442
حسین طغرایی 549
حسین عبداللهی خوروش 1052
حسین علی الماسی 573
حسین تویسرکانی 576
حسین علی شاه 568
ص: 1116
حسین علی صدیقین 574
حسین فشارکی 537
حسین قاری 794
حسین قلی خان بختیاری 201
حسین کاشی 526
حسین کربکندی 566
حسین کرونی مظاهری 154
حسین کوزه کنانی اصفهانی 527
حسین گریان اردستانی 545
حسین مازندرانی 629، 565
حسین مسرور 539
حسین معمار 525
حسین منتصر 575
حسین منجم 527
حسین نائینی 530
حسین واعظ اصفهانی حائری 553
حسین ورنامخواستی لنجانی 522
حسین ولی اللهی 754
حکیم شفایی 518
حکیم مؤمن تنکابنی 593
حمزه قاینی 577
حمزه اصفهانی 578
حُمَمَه بن ابی حُمَمَه 674
حمیده رویدشتی 76
حیدر اصفهانی 579
حیدر صدر 286
حیدر علی ندیم الملک 1019
حیدر علی اردبیلی اصفهانی 580
حیدر علی اصفهانی 580
حیدر علی خان برومند گزی 1055
حیدر علی شیروانی 583
حیدر علی صلواتی 1056
حیدر علی فروشانی 579
حیدر علی کمالی 710
حیدر علی مجلسی 581
حیدر علی میر دامادی سدهی 580
حیدر علی نائینی 584
خ
خاور 585
خجسته (محمد) 585
خداوردی افشار 77
خلیل الله (شیخ) 1057
خلیل الله اصفهانی 586
خلیل الله طالقانی 586
خلیل شریف 587
خلیل قاینی 587
خواجه حبیب الله ترکه 58
خواجه نظام الملک 590
ص: 1117
خواهر مولی رحیم 77
د
دانش ساروی 596
داود مرعشی 598
داود خراسانی 605
داود ظاهری 597
داود مصاحبی نائینی 1058
درب امام 599
درویش صادق 599
درویش عبدالمجید طالقانی 600
درویش عبدی 601
درویش قاینی 602
درویش محمد صالح 600
درویش محمد نطنزی 602، 424
دویش ناصر علی 633
درویش نصیرا 603
ذ
ذبیح الله شهیدی 603
ذوالرمه 605
ذوالفقار اصفهانی 606
ذوالنون طیب اصفهانی 607
ذوقی (ابوالقاسم) 606
ذوقی اردستانی 607
ر
رابط 608
رابعه 78
راز اصفهانی 608
راشد عباسی 608
راضی اصفهانی 609
راهب 609
ربیع خوانساری 560
رجب علی تبریزی 610
رحمه الله نجفی اصفهانی 612
رحیم ارباب 1061
رحیم دهکردی 233
رحیم شیخ الاسلام 436
رحیم کلانتر 612
رستم بیک آق قوینلو 613
رستم گورکانی 613
رسول بهروان 539
رشحه 78
رشد الدین اصفهانی 614
رشید الدین فضل الله 61
رضا حسینی 620
رضا خوانساری 1099
رضا سادات 876
رضا طیب شرابی 569
رضا طلاکوب 146
ص: 1118
رضا عباسی 616
رضا فانی موسوی 632
رضا قلی پیش نماز 638
رضا قلی خان سراج الملک 1020
رضا کلباسی 624
رضا مظاهری کرونی 1059
رضا ملا باشی 57
رضی اصفهانی 644، 640
رضی الدین لالا 644
رضی الدین محمد تستری 919
رضی الدین محمد خوانساری 560
رضی شیرازی 641
رضی قزوینی 240
رضی لاریجانی 639
رضی مجلسی 645
رضی مستوفی 644
رفیع الدین محمد شهرستانی 1003
رفیع الدین نواب 651
رفیعا نائینی 648
رکن الدین مسعود صاعدی 68
رکن الملک (سلیمان) 652
روح الامین مختاری 653
روح الله فندرسکی 204
ریحان الدین مهدوی 1060
ز
زائری 79
زارویه بن شاهویه 653
زاهد ثانی گیلانی اصفهانی 569
زمان قهپایه ای 971
زین الدین جنتی جزی 657
زین الدین اصفهانی 656
زین الدین خوانساری 573
زین الدین عاملی اصفهانی 656
زین الدین عاملی صغیر 656
زین الدین نجفی 1064
زین العابدین بید آبادی 378
زین العابدین تبریزی 658
زین العابدین حسینی 659
زین العابدین خوانساری 657، 339
زین العابدین رضوی خوانساری 660
زین العابدین سبزواری 436
زین العابدین شهرستانی 1004
زین العابدین طباطبائی ابرقوئی 658
زین العابدین مطهری 477
زینت نساء بیگم 80
زینبّیه 80
س
ص: 1119
سائب ابن اقرع ثقفی 675
ساروتقی 663
ست کریمه 86
ستی فاطمه 81
سراجا نقاش 664
سرگشته 292
سروش (محمد علی) 665
سری بن سلامه 675
سعادت علی شاه (محمد کاظم) 666
سعد الملک آبی 667
سعیدا اردستانی 668
سعید طباطبائی نائینی 357
سعید قاری اصفهانی 667
سلطان بخت آغا 74
سلطان بیگم 83
سلطانم 83
سلطان محمد اصفهانی 892
سلمان فارسی 672
سلیمان دارانی 677
سلیمان بن محمد علی 679
سلیمان بیک 677
سمیع اصفهانی 679
سنجر سلجوقی 529
سیبویه 680
سید العراقین (عبدالحسین) 680
سینا کرونی (مصطفی قلی) 691
سینا کشفی بروجردی 691
ش
شاطر جلال 449
شاه تقی 996
شاه حسین ثنائی 529
شبیب مارانی 692
شجاع الدین محمود مازندرانی 929
شحنة مازندرانی (مهدی بیک) 6936
شرف الدین حسن اصفهانی 518
شرف الدین حیدر گلستانه 807
شرف الدین شهید 68
شریف خلخالی 693
شعیا 696
شعله 696
شفیع شوشتری 699
شقاقی (مهدی بیک) 701
شکرالله مستوفی الممالک 1004
شکرالله منعم 350
شمسا گیلانی 702
شمس الدین بحرانی 703
شمس الدین خادمی 1065
شمس الدین کاشی تراش 701
ص: 1120
شمس الدین محمد معرف اصفهانی 890
شمس الدین محمد اصفهانی 891، 294
شمس الدین محمد شهرستانی 905
شمس الدین محمد گیلانی 702
شمس الدین محمد نصر آبادی 182
شمس الدین محمود اصفهانی 294
شمس الدین هرندی 444
شوکت 704
شوکت بخارایی (محمد اسحاق) 704
شهاب الدین نحوی 705
شیخ الشریعه اصفهانی (فتح الله نمازی) 706
شیخ العراقین (محمد حسن) 69
شیخ بهائی 359
شیخ جعفر ریزی 433
شیخ جعفر لنگرودی اصفهانی 433
شیدای اصفهانی 686
شیرویة اصفهانی 707
شیرین 84
ص
صائبا 711
صائب تبریزی اصفهانی 707
صابر اصفهانی 711
صابر علی شاه نصر آبادی 180
صادق اصفهانی 714
صادق تخت فولادی 712
صادق خان انصاری 331
صادق ملا رجب 495
صادق ناطق 971
صادق نصر آبادی 180
صالح بن محمد طاهر مازندرانی 726
صالح فریدنی 723
صالح مازندرانی 723
صالح نصرآبادی 180
صاین الدین علی ترکه 59
صبوح 711
صیحفی شیرازی 437
صدرالدین بن قوام الدین صاعدی 68
صدرالدین زین العابدین عاملی 246
صدرالدین صدر 729
صدرالدین عاملی 285
صدرالدین عبداللطیف خجندی 63
صدرالدین علی طبیب 181
صدرالدین کوپائی هاطلی 731
صدرالدین محمد ترکه 61
صدرالدین محمد خجندی 65
صدرالدین محمد عاملی 246
صدر خجند 64
صدیقة دولت آبادی 84
ص: 1121
صعلوکی 732
صفر علی همدانی 723
صفی الدین محمد زواره ای 918
صوفی اردستانی 735
ض
ضحاک 736
ضرغام السلطنه بختیاری 1021
ضیاء اصفهانی (محمد حسین) 739
ضیاء الدین تجویدی 1066
ضیاء الدین چهار سوقی 1009
ضیاء الدین دری 736
ضیاء الدین شهشهانی 740
ضیاء الدین علی ترکه 60
ضیاء کفرانی 740
ط
طالب تبریزی 741
طاووس خانم 85
طاهر اصفهانی 741
طاهر بنا 743
طاهر قاری اصفهانی 743
طاهر نصرآبادی 181
طباطبا 745
طبرانی (ابوالقاسم سلیمان) 746
طبیب اصفهانی 749
طبیب (عبدالباقی) 1022، 747
طرب اصفهانی (ابوالقاسم) 750
طرب اصفهانی (محمد علی) 1016
طرب نائینی (محمد جعفر) 750
طوطی شاه 86
ظ
ظلَ السلطانی 751
ع
عابد اصفهانی 751
عاصم قادری 752
عباس ناسخ 755
عباس پا قلعه ای 754
عباس خان شیدا 685
عباس دهکردی 1068
عباس طباطبائی خوراسکانی 1068
عباس علی ادیب حبیب آبادی 1069
عباس علی سهیلیان شمس آبادی 1100
عباس علی علویجه ای 756
عباس علی معین الواعظین 755
عباس مصباح دستگردی 1067
عباس نحوی 444
عبدالباقی صوفی تبریزی 757
عبدالباقی اصفهانی 758
عبدالباقی خاتون آبادی 760، 758
ص: 1122
عبدالباقی خطاط 758
عبدالباقی قزوینی 758
عبدالباقی قلمدان ساز 1022
عبدالجبار اصفهانی 602
عبدالجبار نصر آبادی 183
عبدالجلیل اصفهانی 761
عبدالجواد بن محسن 823، 763
عبدالجواد خراسانی 605
عبدالجواد خطیب 762
عبدالجواد زفره ای 210
عبدالجواد کلباسی 763، 555
عبدالجواد مدرس خراسانی 145
عبدالجواد مشکی 761
عبدالجواد هرندی 445
عبدالحسیب عاملی 245
عبدالحسین ادیب فرهمند 765
عبدالحسین اصفهانی 412
عبدالحسین بغدادی 765
عبدالحسین حکمت یار 754
عبدالحسین حکیم اللهی قمیشه ای 686
عبدالحسین خاتون آبادی 191
عبدالحسین سپنتا 769
عبدالحسین شهشهانی 764
عبدالحسین صدر المحدثین 791
عبدالحسین صنیع همایون 1023
عبدالحسین فاضل اژه ای 823
عبدالحسین فقیه ایمانی 735
عبدالحسین قدسی 767
عبدالحسین کاظمینی 766
عبدالحسین محلاتی 766
عبدالحسین مقدس 910
عبدالحسین میردامادی 439
عبدالحسین نوری 764
عبدالحسین هرندی 445
عبدالحفیظ کابلی 102
عبدالحمید موسوی 91
عبدالحمید موسوی اصفهانی 415
عبدالرحمن اصفهانی 676
عبدالرحیم حائری 412
عبدالرحیم شیخ الاسلام 772
عبدالرحیم افسر 349
عبدالرحیم جزایری 772
عبدالرحیم دماوندی 771
عبدالرحیم کلباسی 626
عبدالرحیم کلباسی 895
عبدالرحیم کوشکی 770
عبدالرحیم نجف آبادی 771
عبدالرزاق موسوی احمد آبادی 775
ص: 1123
عبدالرزاق بغایری 572
عبدالرزاق رشتی 775، 776
عبدالرزاق طیب اصفهانی 774
عبدالرزاق محدث حائری همدانی 774
عبدالرسول اصفهانی 776
عبدالرسول مداح شوشتری 902
عبدالصمد نطنزی 777
عبدالعظیم لنجانی 777
عبدالعلی اصفهانی 778
عبدالعلی عقدائی طباطبایی 1100
عبدالعلی مرندی 778
عبدالعلی هرندی 446
عبدالغفار پا قلعه ای 1101
عبدالغفار تویسرکانی 779
عبدالغفار نجم الدوله 779
عبدالغفار نجم الدوله 779
عبدالغفار شمس القراء 753
عبدالغنی تفرشی 782
عبدالغنی خاتون آبادی 783
عبدالفتاح مرعشی خلیفه سلطانی 783
عبدالقادر عاشق آبادی 703
عبدالکاظم خاتون آبادی 192
عبدالکریم دستجردی 784
عبدالکریم دولت آبادی 998
عبدالکریم گزی 786
عبدالکریم مصدق خواه 1100
عبدالله 790
عبدالله اژه ای 823
عبدالله اصفهانی 790
عبدالله بروجردی 794
عبدالله بکاء 793
عبدالله بن جابر عاملی 602
عبدالله بن حسین اصفهانی 792
عبدالله بن حسین اصفهانی 793
عبدالله بن حسین یزدی 796
عبدالله بن عاشور رنانی 795
عبدالله بن محمد اصفهانی 676
عبدالله بن محمد خجندی 64
عبدالله بن یحیی حسینی کربلایی 797
عبدالله ثقة الاسلام 426
عبدالله خان امین الدوله 389
عبدالله خان وزیر زاده 924
عبدالله خوانساری 791
عبدالله خوراسکانی اصفهانی 792
عبدالله سقلا 796
عبدالله شهرستانی 1004
عبدالله شیخ الاسلام 438
عبدالله قاضی 120
عبدالله قمیشه ای 943، 790
ص: 1124
عبدالله کربلایی اصفهانی 789
عبدالله کفرانی رویدشتی 795
عبدالله گیلانی 790
عبدالله مجلسی 420
عبدالله محزون 797
عبدالله میر دامادی سدهی 795
عبدالله هرندی 447، 446
عبدالمحمد مؤدب السلطان 468
عبدالمطلب اصفهانی 797
عبدالمطلب شیخ الاسلام 438
عبدالمنان طوسی 418
عبدالمولی اصفهانی 798
عبدالواسع خاتون آبادی 798
عبدالواسع دامی 823، 596
عبدالوهاب اصفهانی 799
عبدالوهاب بدری 1101
عبدالوهاب ریزی 175
عبدالوهاب زاهدی 1100
عبدالوهاب سینی 876
عبدالوهاب شهشهانی 799
عبدالوهاب قاضی 120
عبدالوهاب گلشن ایران پور 799
عبدالوهاب مستشار دفتر 802
عبدالوهاب معتمد الدوله 800
عبدالوهاب معین الاطباء اردستانی 798
عبدالوهاب معین العلماء 490
عبدالوهاب منجم 781
عبدالوهاب منجم باشی 802
عبدالوهاب نصر آبادی 798
عبدالهادی قاضی 120
عبیدالله خجندیس 64
عرفان (احمد) 803
عزیز الله مجلسی 421
عضد الاسلام بن رکن الدین مسعود صاعدی 68
عطاء الله خوانساری 343
عطاء الله امامی 304
عفت الحاجیه امین 1101
علاء الدین حسینی 326
علاء الدین شاهشاهان 809
علاء الدین شهرستانی 1004
علاء الدین گلستانه 804
علاء الدین مدرس 1069
علی آقا نظام الدوله 392
علی اصغر شریف 924
علی اصغر میر محمد صادقی 820
علی اکبر اژه ای 820
علی اکبر تابش 556
ص: 1125
علی اکبر خوانساری 548
علی اکبر شیخ الاسلام اصفهانی 357
علی اکبر صدر الاطباء حسینی 820
علی اکبر گلستانه 807
علی اکبر موافق علی 281
علی اکبر میر محمد صادقی 824، 885
علی اکبر هاشمی طالخونچه ای 825
علی امامی 817
علی امین الوزاره 513
علی بختیاری 546
علی بدیع زادگان 352
علی برزانی 876
علی بروجردی 815
علی بروجنی 810
علی بن سهل اصفهانی 812
علی جرقویه ای 628
علی جناب 458
علی خان مستوفی خزانه 814
علی خراسانی جهاد اکبر 635
علی خطیب 762
علی رضا کلباسی 893
علی رضا حسینی 826
علی رضلا خاتون آبادی 825
علی رضا عباسی تبریزی 384
علی زنجیره فروش 818
علی سدهی امام جمعه 819
علی شهید 592
علی شیرازی 816
علی عاشق آبادی 208
علی عبدالرسولی 687
علی علامة فانی 1070
علی فخر الواعظین 162
علی فقیه فریدنی 876
علی قدیری کفرانی 1071
علی قلی خان ترکمان 826
علی قلی خلخالی 826
علی قمشه ای شمس آبادی 155
علی ماربینی 1071
علی محمد ابریشم کار 937
علی محمد اژه ای 824
علی محمد اصفهانی 827
علی محمد اصفهانی 780
علی محمد خان نظام الدوله 390
علی محمد دولت آبادی 1000
علی محمد دهاقانی 989
علی محمد سدهی میردامادی 827
علی محمد شریف 240
علی محمد شریف 824
ص: 1126
علی محمد شوشتری 828
علی محمد طبیب کربکندی 208
علی محمد فقیه 827
علی محمد مترجم همایون فره وشی 827
علی محمد مدرس میر محمد صادقی 1100
علی محمد میر دامادی 479
علی محمد میردامادی سدهی 828
علی محمد نائینی 1075
علی مدرس 1074، 510
علی مدرس یزدی 155
علی مستشفی 809
علی مستوفی شهشهانی 495
علی مشتاق 642
علی مشفقی 1101
علی مشکوه سدهی 1074
علی مفید 931
علی مقدس 155
علی نائینی 650
علی نجف آبادی 811
علی نقی کمره ای 830
علی نقی اصطهباناتی 642
علی نقی اصفهانی 828
علی نقی امامی 773
علی نقی ثقه الشریعه 885
علی نقی حسینی 829
علی نقی خان اوحدی 1024
علی نقی خان سرهنگ (سرتیپ) 977
علی نقی زنجانی 195
علی نقی نوری 829
علی نوری 501
علی واعظ بروجردی 142
علی هسته ای 555
عماد اصفهانی 844
عمادالدین محمد 186
عمان سامانی 171
عنایت الله قهپایی 845
عوض بیک 846
عیسی بن محمد علی اصفهانی 847
عیسی بیک 296
عیسی خان افتخار الحکما 847
غ
غلام حسین ربانی چادگانی 1102
غلام حسین شوشتری 847
غلام حسین نجف آبادی 848
غلام حسین یزدی آبشاهی 876
غلام رضا خطاط 848
غلام رضا خطاط اصفهانی 1024
غلام علی خطاط 849
غلام علی خطاط 849
ص: 1127
غمگین (محمد کاظم) 850
غیاث الدین احمد عاملی 246
غیاث الدین خلیلی اصفهانی 850
غیاث الدین علی حسینی اصهانی 814
غیاث الدین محمد بن ملکشاه 592
غیاث بن محمد متطبب اصفهانی 851
ف
فاضل اردستانی 851
فاضل سراب 851
فاضل هرندی 854، 853
فاضل هندی 854
فاطمه بیگم 86
فاطمه رویدشتی 856
فتح الله جلالی 349
فتح الله جناب 459
فتح الله خان اخگر 754
فتح الله خوزانی 857
فتح الله درب امامی 386
فتح الله لاری 858
فتح الله میر محمد صادقی 308
فتح الله نواب 651
فتح بنداری 857
فخرالدین خوانساری 858
فخرالدین سعید اصفهانی 858
فدایی (نصرالله) 859
فرج الله دری 738
فروغ الدین اصفهانی 860
فروغی اصفهانی 860
فریدون 860
فضل الله اعضادی خوانساری 862
فضل الله حجازی قمیشه ای 861
فضل الله روضاتی 1075
فضل الله ضیاء نور 1076
فنا (ملا علی) 965
فولاد حلوایی 863
فیض الله قهپایی 845
فیض علی شاه اول (عبدالحسین) 864
فیض علی شاه ثانی (محمد صادق نمازی) 865
ق
قاسم زاهد 867
قاسم بن محمد دیمرتی اصفهانی 868
قاضی فضل خنجی اصفهانی 862
قاضی نظام الدین اصفهانی 986
قتیبه بن مهران آزادانی 868
قربان علی قهفرخی چهار محالی 868
قطب الدین شاه محمود 929
قطب الدین علی باب الدشتی 869
قوام الدین رشتی 557
ص: 1128
قیصر بید آبادی 869
ک
کاظم الصفهانی 870
کاظم الفت 872
کاظم بید آبادی 872
کاظم مرتضوی کرونی 557
کریمه 86
کمال الدین احمد خجندی 63
کمال الدین اسماعیل اصفهانی 278
کمال الدین اصفهانی 874
کمال الدین حسین ضمیری 562
کمال الدین حسین فسوی شیرازی 37
کمال الدین خوانساری 548
کمال الدین شریعتمدار 57
کمال الدین عاملی موسوی 873
کمال الدین علی سمیرمی 810
کمال الدین قزوینی 1077
کمال الدین مجلسی 205
کمال الدین محمد فسایی 37
کمالیه 87
گ
گدا علی قاربی 874
گلبهار (سید علی) 874
گلزار (رجب علی) 875
گنج علی 877
گوهر شاد 87
ل
لاچین گرجی 877
لطف الله شمس الواعظین 878
لطف الله عاملی 879
لطف علی بیک 880
لوایی قمی (بابا سلطان قلندر) 881
م
مافروخی 882
مجتبی روضاتی 344
مجتبی حاتمی لنکرانی 1078
مجتبی دولت آبادی 1000
مجتبی کیوان 1079
مجتبی میر محمد صادقی 1080
مجدالدین اسماعیل باب الدشتی 287
مجد العلماء نجفی 1081
مجید میر احمدی 689
محتشم کاشانی 449
محراب گیلانی 571
محسن بغایری 571
محسن بن عبدالصمد 824
محسن سدهی 883
محسن گیلانی 883
ص: 1129
محسن میر شمسی 885
محسن میر محمد صادقی 883
محمد مدرس 510
محمد آل رسول شمس آبادی 1082
محمد ابراهیم 109، 95
محمد ابراهیم آل رسول 843
محمد ابراهیم جدلی 95
محمد ابراهیم چهار سوقی 112
محمد ابراهیم خوزانی 115
محمد ابراهیم رئیس التجار 111
محمد ابراهیم قزوینی اصفهانی 100
محمد ابراهیم کلباسی 106
محمد ابراهیم کلباسی 625
محمد ابراهیم ملک التجار 122
محمد اسماعیل اعرجی 265
محمد اسماعیل بن محمد جعفر اصفهانی 268
محمد اسماعیل خاتون آبادی 186
محمد اسماعیل خاتون آبادی 266،267،276
محمد اسماعیل خوراسگانی 266
محمد اسماعیل گلستانه 806
محمد اشرف سدهی 289
محمد اشرف عاملی 290
محمد اصفهانی 413،886،887
محمد اصفهانی نجفی 886
محمد اکبر 893
محمد امام جمعه 901
محمد امام جمعة خوراسکانی 1102
محمد امین شهرستانی (میرجمله) 298،1005
محمد امین مازندرانی 670
محمد باقر روضاتی 345
محمد باقر آتش شیرازی 33
محمد باقر ابطحی حسینی سدهی 354
محمد باقر اصفهانی 305
محمد باقر اصفهانی حائری 363
محمد باقر اصفهانی خطاط 303
محمد باقر الفت 313
محمد باقر امامی 153
محمد باقر امامی 323
محمد باقر امینی نطنزی 1042
محمد باقر انواری 786
محمد باقر بروجردی 145
محمد باقر بید آبادی 376
محمد باقر پیش نماز 304
محمد باقر تویسرکانی 350
محمد باقر ثانی بید آبادی 307
محمد باقر چهار سوقی 338
محمد باقر چهار حجة الاسلام شفتی 373
محمد باقر حسینی 354
ص: 1130
محمد باقر حسینی خاتون آبادی 303
محمد باقر حسینی منجم 332
محمد باقر حسینی واعظ 309
محمد باقر حکیم باشی 144
محمد باقر خاتون آبادی 187،372
محمد باقر خان صدر 353
محمد باقر خان مشیر الملک 362
محمد باقر خطاط 303
محمد باقر خواجوئی 741
محمد باقر داماد 364
محمد باقر درچه ای 367،370
محمد باقر زنجانی 195
محمد باقر زند کرمانی 1043
محمد باقر سبزواری 372
محمد باقر سمسوری 1018
محمد باقر صدر خاصه 324
محمد باقر طهرانی اصفهانی 411
محمد باقر علوی شهیدی 249
محمد باقر فشارکی 318
محمد باقر فقیه 1098
محمد باقر فقیه ایمانی 336
محمد باقر قزوینی 306
محمد باقر قمیشه ای 306،338،373
محمد باقر قهی اصفهانی همدانی 322
محمد باقر گزی (ابوالفقراء) 311
محمد باقر گلستانه 806
محمد باقر گنجی 332
محمد باقر مجلسی 315،353
محمد باقر مدرس 405
محمد باقر ملا باشی 308
محمد باقر منجم 333
محمد باقر موسوی 415
محمد باقر میر محمد صادقی 310
محمد باقر نجفی مسجد شاهی 312
محمد باقر نحوی 490
محمد باقر نواب 324
محمد باقر
نواب لاهیجی 365
محمد باقر واثق 328
محمد باقر هرندی 444
محمد باقر هزار جریبی 502
محمد بروجردی 909
محمد بروجنی 895
محمد بن جهان بخش مازندرانی 900
محمد بن حسن بن محمد اصفهانی 901
محمد بن حسن شیروانی 583
محمد بن سلیمان اصفهانی 676
محمد بن عبدالکریم حسینی خلیفه سلطانی 914
محمد بن علی بن محمد ترکه 61
ص: 1131
محمد بن محمد مقیم اصفهانی 921
محمد بن یوسف بناء اصفهانی 227
محمد بهشتی 1103
محمد بید آبادی 906
محمد ترک 902
محمد تقی اصفهانی 403
محمد تقی الماسی 420
محمد تقی بن میر سید محمد 422
محمد تقی بهشتی 923
محمد تقی تبریزی 416
محمد تقی خاتون آبادی 416،189
محمد تقی خراسانی 414،636
محمد تقی رازی 409
محمد تقی صحاف 1018
محمد تقی فشارکی 1048
محمد تقی قمیشه ای 406
محمد تقی گزی 404،788
محمد تقی گلستانه 425
محمد تقی مجلسی 419،422
محمد تقی مدرس 404
محمد تقی مستجاب الدعوه 414
محمد تقی مصطفی فروشانی 1047
محمد تقی موسوی احمد آبادی 419
محمد تقی نصیری طوسی 417
محمد تقی نوری 396
محمد تقی هرندی 444
محمد تقی هروی 406
محمد جزایری 700
محمد جعفر کرباسی 439
محمد جعفر جزی 355
محمد جعفر خراسانی 635
محمد جعفر کلباسی 221
محمد جعفر میردامادی 438
محمد جعفر هرندی 443
محمد جواد آدینه 459
محمد جواد بید آبادی 462
محمد جواد حسین آبادی 237
محمد جواد حسینی 510
محمد جواد خراسانی 636
محمد جواد دهکردی 464
محمد جواد صدر 286
محمد جواد عاملی 51
محمد جواد فریدنی 465
محمد جواد قزوینی 101
محمد جواد محقق اصفهانی حائری 461
محمد جواد مسائلی 465،903
محمد حسن ادیب الدوله اصفهانی 491
محمد حسن اصطهباناتی 516
ص: 1132
محمد حسن اصفهانی 517
محمد حسن امام جمعه 493
محمد حسن بن محمد حسین اصفهانی 492
محمد حسن رشتی 497
محمد حسن روضاتی 235
محمد حسن عالم نجف آبادی 520
محمد حسن فانی یزدی 492
محمد حسن قاری 519
محمد حسن قاضی 120
محمد حسن قاضی عسکر 682
محمد حسن قمیشه ای 551
محمد حسن کاشف الغطاء 69
محمد حسن کلباسی 106،894
محمد حسن گزی 482
محمد حسن گیلانی 119
محمد حسن مازندرانی 486
محمد حسن مجتهد اصفهانی 486
محمد حسن منانی 1098
محمد حسن میردامادی سدهی 478
محمد حسن نجفی 502،504
محمد حسن نحوی 489
محمد حسن نواب 325
محمد حسن واعظ 478
محمد حسن ورنوسفادرانی سدهی 516
محمد حسن همدانی 733
محمد حسن یزدی اصفهانی 479
محمد حسین اصفهانی 411
محمد حسین حسینی 509
محمد حسین خوانساری 343
محمد حسین قمیشه ای کبیر 551
محمد حسین میر محمد صادقی 884
محمد حسین آیت میردامادی 734
محمد حسین اژه ای 525،822
محمد حسین اشنی قودجانی 567
محمد حسین اصفهانی 494،523،528،547
محمد حسین اصفهانی کاظمینی 551
محمد حسین امام جمعه 541
محمد حسین امام نجفی 1049
محمد حسین بختیاری 231
محمد حسین بن محمد حسین 543
محمد حسین بن محمد رضا حمصی 822
محمد حسین بن ملا عبدالکریم 545
محمد حسین بید آبادی 377
محمد حسین جویباره ای 728
محمد حسین چلبی 615
محمد حسین حسینی اصفهانی 544
محمد حسین خاتون آبادی 545،759
ص: 1133
محمد حسین خراسانی 673
محمد حسین خوانساری 547
محمد حسین دامادی سدهی 538
محمد حسین درچه ای 368
محمد حسین ذوعلم فشارکی 553
محمد حسین رجائی 563
محمد حسین رشتی 183،937،1050
محمد حسین سررشته دار 563
محمد حسین شریعت هرندی 1053
محمد حسین شهرستانی 525
محمد حسین صدر اصفهانی 567
محمد حسین صغیر اصفهانی 1051
محمد حسین طریحی 522
محمد حسین عارفچه 535
محمد حسین عنقا 204
محمد حسین فاضل 754
محمد حسین فاضل کوهانی 1053
محمد حسین فروغی 148
محمد حسین فصیح 564
محمد حسین فقیه نطنزی 1098
محمد حسین قاینی 552
محمد حسین قمیشه ای 532
محمد حسین کازرونی 789
محمد حسین کرمانی 533
محمد حسین کلباسی 356،564
محمد حسین کمپانی 540
محمد حسین گنجی 332
محمد حسین مدرس 547،567
محمد حسین مدرس کهنگی 531
محمد حسین مشکینی 752
محمد حسین مقدس فانی 550
محمد حسین ملاذ روضانی 343
محمد حسین منجم 333
محمد حسین مولوی کتابفروش 561
محمد حسین مهدوی اردکانی 1053
محمد حسین میردامادی 532
محمد حسین نائینی الاسلام 159
محمد حسین نایب الصدر 444،544
محمد حسین نجفی 623
محمد حسین نجفی هزار جریبی 505
محمد حسین نحوی 489
محمد حسین همدانی 1054
محمد حسینی 888
محمد حکیم خراسانی 890
محمد خاتون آبادی 309،1103
محمد خراسانی 887
محمد خلیل امام جمعة قمیشه ای 587
محمد خلیل موسوی 588
محمد خلیل میردامادی سدهی 588
ص: 1134
محمد خوانساری 112،340
محمد داود هندی اصفهانی 597
محمد درب امامی 304
محمد دهاقانی 1083
محمد رحیم سدهی 357
محمد رحیم شیخ الاسلام 1062
محمد رضا رضوی خوانساری 460
محمد رضا اصفهانی 618،631
محمد رضا اصفهانی قهدریجانی 616
محمد رضا الهی 154
محمد رضا امامی 773
محمد رضا باقری محمود آبادی 1100
محمد رضا بنا 620
محمد رضا بیان الحق 1099
محمد رضا تنکابنی 852
محمد رضا جرقویه ای 627
محمد رضا جرقویه ای حائری 1062
محمد رضا چلبی تبریزی 614
محمد رضا حسام الواعظین 629
محمد رضا حسینی 624
محمد رضا خراسانی 634،1063
محمد رضا داماد 154
محمد رضا رشتی 937
محمد رضا زفره ای 210
محمد رضا شریعت طالخونچه ای 623
محمد رضا شفتی 1059
محمد رضا صالحی 728
محمد رضا صدر الذاکرین 1020
محمد رضا فقیه 618
محمد رضا قمیشه ای 618
محمد رضا کلباسی 627
محمد رضا مازندرانی 629
محمد رضا مدرس خاتون آبادی 188
محمد رضا مهدوی شهرضایی 632
محمد رضا نجفی مسجد شاهی 620
محمد رضا نصیری 418
محمد رضا نیل فروشان 1099
محمد رضوی خوانساری 660
محمد رضی اصفهانی 640
محمد رفیع جیلانی اصفهانی 645
محمد رفیع خاتون آبادی 650
محمد رفیع گیلانی 908
محمد رفیع نواب 326
محمد ریاحی 926
محمد زمان تبریزی 654
محمد زمان تنکابنی 654
محمد زین الدین 572
محمد سعید اشرف 670
ص: 1135
محمد سعید اردستانی 668
محمد سعید بحرینی اصفهانی 669
محمد سعید خلیفه سلطانی 327
محمد سعید طیب اصفهانی 669
محمد سعید قهپائی 671
محمد سعید لاهیجی اصفهانی 671
محمد سها 1015
محمد شریف خاتون آبادی 695
محمد شریف موسوی ونکی سمیرمی 693
محمد شفیع استر آبادی 696
محمد شفیع حسینی اصفهانی 699
محمد شفیع خوئی 698
محمد شفیع گیلانی 700
محمد شمس الادباء 640
محمد شمس الکتاب خواجوئی 824
محمد شولستانی 1082
محمد شهشهانی 912
محمد صادق مینا 717
محمد صادق اردستانی 721
محمد صادق امام جمعه 720
محمد صادق بهشتی 718
محمد صادق پیکانی 715
محمد صادق تنکابنی 853
محمد صادق حسینی اصفهانی 716
محمد صادق حسینی خاتون آبادی 712
محمد صادق خاتون آبادی 189،712
محمد صادق خلیفه سلطانی 327
محمد صادق خوانساری 112
محمد صادق صدیق الاطباء لقمانی 715
محمد صادق کتاب فروش 720
محمد صادق کتابی 1065
محمد صادق کرباسی اصفهانی 713
محمد صادق مجلسی 716
محمد صادق مدرس خاتون آبادی 716
محمد صادق منجم 190
محمد صادق موسوی 713
محمد صادق ناطق 569
محمد صادق نامی 714
محمد صادق هزار جریبی 504
محمد صادق یزدی 713
محمد صالح پیش نماز 639
محمد صالح خاتون آبادی 726
محمد صالح مازندرانی جویباره ای 727
محمد صدرالواعظین 441ریال689
محمد صدرالواعظین آزادانی 689
محمد صدر هاشمی 921
محمد طالب اصفهانی 741
محمد طاهر اصفهانی 744
ص: 1136
محمد طاهر حسینی 745
محمد طاهر خلیفه سلطانی 327
محمد طاهر قاینی 742
محمد طباطبائی 1007
محمد طباطبائی بروجردی 914
محمد طبیب 888
محمد طبیب زاده 1084
محمد ظهیر هرندی 443
محمد عارف سمساری خواجوئی 891
محمد علی اصفهانی 831
محمد علی حسینی اصفهانی 836
محمد علی ابطحی سدهی 358
محمد علی اژه ای 824
محمد علی استر آبادی 697
محمد علی اشتری 480
محمد علی اصفهانی 833
محمد علی امام جمعه 838
محمد علی بن محمد رحیم صائب 710
محمد علی بن میرزا محمد کاظم 421
محمد علی بید ابادی 379
محمد علی تویسرکانی 352
محمد علی ثقة الاسلام 427
محمد علی جامی 841
محمد علی حزین 165
محمد علی حسینی 832
محمد علی حکیم الهی فریدنی 833
محمد علی خاتون آبادی 834
محمد علی خاتون آبادی 835
محمد علی خان رشتی اصفهانی 835
محمد علی خان فروغی 838
محمد علی خان گلستانه 808
محمد علی خوانساری 836
محمد علی دانا 670
محمد علی دولت آبادی 1000
محمد علی رجاء زفره ای 210
محمد علی زنجانی 196
محمد علی سینی اصفهانی 495
محمد علی شاه آبادی 239
محمد علی شهشهانی 914
محمد علی طباطبائی اصفهانی 839
محمد علی عارفچه 536
محمد علی عالم حبیب آبادی 1072
محمد علی عالم نائینی 1072
محمد علی عریضی 837،844
محمد علی عظیمی 688
محمد علی علاقه بند 631
محمد علی کابلی 102
محمد علی کرمانی 534
ص: 1137
محمد علی کلانتر 1023
محمد علی کلباسی 763
محمد علی کلستانه موسوی 359
محمد علی مازندرانی 842
محمد علی مبارکه ای 840
محمد علی مدرس دزفولی 688
محمد علی مسکین 349
محمد علی مظفر 570
محمد علی معلم حبیب آبادی 1073
محمد علی معین الاسلام 843
محمد علی مکرم 924
محمد علی ملا باشی 841
محمد علی ملاذ الاسلام 379
محمد علی نحوی 447
محمد علی نموری 393
محمد علی واحد قمی 611
محمد علی هزار جریبی 503
محمد علی یزدی 835
محمد فشارکی 321
محمد قاری 919
محمد قاسم قهپائی 868
محمد قاضی 121
محمد قالی باف 917
محمد قزوینی 101
محمد قمیشه ای 919
محمد کاشانی اصفهانی 908
محمد کاظم اصفهانی 872
محمد کاظم خاتون آبادی 258
محمد کاظم طالقانی 871
محمد کاظم کاشانی 872
محمد کاظم موسوی اصفهانی 871
محمد کاظم والة اصفهانی 870
محمد کتاب فروش 721
محمد کریم مازندرانی 873
محمد کلباسی 894
محمد گلستانه 808
محمد گیلانی 648
محمد گیلانی 889
محمد لاچین 877
محمد لطیف خواجویی 880
محمد مانی 905
محمد محسن بن محمد رضا امامی 773
محمد محسن گیلانی 646
محمد مسائلی 903
محمد معصوم عاملی 944
محمد معینا 593
محمد مقدس 909
محمد مقیم اصفهانی 946
ص: 1138
محمد منجم 335
محمد مورخ الاسلام 808
محمد موسوی 889
محمد مولوی کتابفروش 562
محمد مهدی ارباب 148
محمد مهدی بروجردی 961
محمد مهدی بید آبادی 146
محمد مهدی بید آبادی 381
محمد مهدی چهار سوی 347
محمد مهدی حسینی 954
محمد مهدی حسینی خاتون آبادی 1091
محمد مهدی حسینی مشهدی 953
محمد مهدی خاتون آبادی 962
محمد مهدی خلیقی پور 938
محمد مهدی دولت آبادی 963
محمد مهدی رشتی 877
محمد مهدی شهرستانی 957
محمد مهدی شهید خراسانی 603
محمد مهدی فشارکی 320
محمد مهدی قمبوانی سمیرمی 960
محمد مهدی قمیشه ای 956،959
محمد مهدی کلباسی 954
محمد مهدی ناجی 495
محمد مهدی نایب الصدر 961
محمد مهدی هرندی 447
محمد مهدی یموت زواره ای 954
محمد مؤمن طبسی 952
محمد نائینی 893،925
محمد نجف آبادی 903
محمد نجم الواعظین موسوی خواجوئی 891
محمد نشاط 977
محمد نصر آبادی 181،182
محمد نصیر اصفهانی 984
محمد نصیر بایزیدی 983
محمد نصیر فایض ابهری 982
محمد نصیر مجلسی 420
محمد نواب 366
محمد نوری 916
محمد ولد آخوند ملا علی 495
محمد هادی خاتون آبادی 282
محمد هادی صدر العلماء 923
محمد فرزانه قمیشه ای 1006
محمد هادی مشهدی 995
محمد هادی میرلوحی 368
محمد هادی هرندی 448
محمد هاشم روضاتی 345
محمد هاشم اصفهانی 1007
محمد هاشم چهار سوقی 1007
ص: 1139
محمد هاشم خطاط 866
محمد هاشم نواب 328
محمد هرتمنی 888
محمد همامی 156
محمد یزدی 836
محمد یوسف قزوینی 1032
محمود بن عبداللطیف خجندی 65
محمود بن محمد بن ملکشاه 593
محمود تویسرکانی 927
محمود جواد اصفهانی 462
محمود چاپلقی اصفهانی 926
محمود خاتون آبادی 192
محمود خوانساری 929
محمود درب امامی 575
محمود رنانی اصفهانی 927
محمود روضاتی 1103
محمود سالک کاشانی 932
محمود سجادی نجف آبادی 1007
محمود صدر المحدثین 791
محمود کلباسی 360،956
محمود کلیشادی 928
محمود مفید 930
محمود مقتدائی خوراسگانی 924
محمود ملا باشی 220
مختار اعمی 932
مخلص کاشانی 933
مدینی (بوموسی) 933
مرتضی بن روح الامین مختاری 898
مرتضی حجت نجفی 1087
مرتضی خراسانی 637
مرتضی درچه ای 637
مرتضی رشتی 937،1085
مرتضی ریزی لنجانی 935
مرتضی شهرستانی 1005
مرتضی طباطبائی زفره ای 1103
مرتضی ظهیر الاسلام 1085
مرتضی عاملی 935
مرتضی عماد الاسلام 934
مرتضی قلی خان نظام الدوله 392
مرتضی قمی 939
مرتضی قمیشه ای 934
مرتضی لنجانی 939
مرتضی مستشار دفتر 803
مرتضی مظاهری 1086
مرتضی ملا باشی 356
مرتضی موحد ابطحی 1088
مرتضی نواب 938
مریم 88
ص: 1140
مریم بیگم 87
مسعود بن محمد بن ملکشاه 593
مسعود بن محمد خجندی 65
مسیح چهار سوقی 344
مسیح خان حافظ الصحة 940
مسیح ناقور 939
مشتاق علی شاه 942
مصطفی ارسطویی نجف آبادی 1088
مصطفی بن سید عقیل علوی 940
مصطفی بن سید محسن 943
مصطفی پزشک 1025
مصطفی حائری بروجنی 895
مصطفی ستاریان 1102
فقیه زانیانی 735
مصطفی قمیشه ای 942
مصطفی مهدوی هرستانی 1089
مصطفی مؤید الطباء 631
مظفر ترکه 62
معزالدین اصفهانی 898
معزالدین تبریزی اصفهانی 944
معزالدین حسین الاصفهانی 528
معزالدین محمد موسوی اصفهانی 951
معزالدین مهدوی 1089
معز بن آقا رفیعا 943
معصوم خاتون آبادی 193
معصومه بیگم 89
مفید الله قمیشه ای 945
مقصود علی مجلسی 945
مقیم صدر الصدور نواب 328
ملک شاه جلال الدین ابوالفتح حسن 593
ملک محمد اصفهانی 947
ملکم خان 947
منوچهر خان ترکمان 949
منوچهر خان معتمد الدولة گرجی 948
منیرالدین بروجردی 949
موسوی خان فطرت 951
موسوی انصاری 222
موسوی بن ابی موسی اشعری 673
موسوی خان ناظم الاطباء 940
موسوی سیف الشریعه 951
موسی کلباسی 221
موسی حسن 477
مولی حسن دیلمانی جیلانی 477
مولی حسین اصفهانی 530
مولی حسین کربلایی 549
مولی حیدر علی صباغ 578
مولی محمد حسن طلائی 516
مهدی اردستانی 958
ص: 1141
مهدی اصفهانی 306
مهدی الهی تبریزی 952
مهدی امام جمعه شهرضائی 958
مهدی بدری 877
مهدی بید آبادی 381
مهدی جویباره ای 729
مهدی حجازی فروشانی 1090
مهدی حقوقی 630
مهدی خان منشی باشی 961
مهدی درچه ای 368
مهدی دولت آبادی 1000
مهدی ذکاء 895
مهدی سلطان العلماء 902
مهدی سمسار 353
مهدی شاه طوری 961
مهدی طبیب 953
مهدی عقیلی 962
مهدی قدسی 769
مهدی قلی خان 963
مهدی کرمانی 960
مهدی گلستانه 809،953
مهدی مطمئن 157
مهدی موسوی آسیاب پری 1102
مهدی میرعمادی 1092
مهدی نجفی 1094
مهدی نحوی 488
مهر علی گلپایگانی 963
مهری عرب 964
میرزا اردستانی 965
میرزا اصفهانی 964
میرزا دهکردی 1092
میرزا رضا حسینی 615
میرزا محمد علی 477
میر عماد خطاط 966
میرک اصفهانی 965
میرک خان بلخی 966
میر لوحی 367
میر نجات (عبدالعال) 968
مینو 969
مؤمن بید ابادی 380
مؤمن نصر آبادی 182
مؤید الملک ابوبکر بن نظام الملک 594
ن
نابغه جعدی 677
نادم (شهسوار بیک) 969
ناصرالدین احمد مختاری 897
ناصرالدین حجت 970
ناصر الدین خسرو اصفهانی 585
ص: 1142
ناصر نجفی 969
ناطق 970
نافع شیخ القراء 972
نجات علی نصر آبادی 183
نجف علی خراسانی 975
نجف علی کرچکانی لنجانی 974
نجف علی میرزا 393
نجم الدین عارف اصفهانی 975
نجیب الدین اصفهانی 976
نجیب الدین رضا تبریزی 617
نجیبای کاشی 975
نسمه خاتون 89
نشاطی (محمد) 977
نشاطی (محمد باقر) 976
نصرالله بهشتی 979
نصرالله حبیب آبادی 978
نصرالله حکیم قمیشه ای 981
نصرالله خان اصفهانی 977
نصرالله شه ناصر 684
نصرالله گرگانی 978
نصرت خانم امین 834
نصرت (عبدالحسین) 982
نصیر حسینی 984
نصیر ملاباشی 983
نظام الدین (رکن الدین) ابوالعلاء صاعدی 67
نظام الدین عقیلی 941
نعمه الله هرندی 448
نواب سید محمد واجد علی خان 900
نورا خطاط 141
نورالدین اشنی 1093
نورالدین اصفهانی 991
نورالدین عراقی 988
نورالدین مجلسی 582،987
نورالدین مقدس بید آبادی 1103
نورالله اصفهانی 429
نورالله دهاقانی نور شرق 989
نور علی شاه 864
و
واثق 991
وارسته (امام قلی بیک) 991
والة داغستانی (علی قلی) 992
وفا زواره ای (محمد علی) 993
ه_
هاتف اصفهانی (احمد) 993
هادی خطیب 995
هادی دولت آبادی 997
هادی شهرستانی 1003
هادی طبیب 496
ص: 1143
هادی مازندرانی 725
هادی مشهدی 996
هاشم امام جمعه 1009
هاشم خراسانی جهاد اصغر 635
هاشم سه چهاری 667
هاشم شهیدی 604
هاشم طبیب خراسانی 1007
هاشم طوبی 100
هاشم کلباسی 764
هاشم میردامادی نجف آبادی 361
هاشمی قهدریجانی 1093
هبه الله هرندی 575
هدایه الله چهار سوقی 348
هدایه الله خان دانشور علوی 941
هدایه الله سهراب 1013
هدایه الله فلسفی شیرازی 1012
هدایه الله مهدوی هرستانی 690
هدایه الله شهیدی 604
هما امام زاده 90
هما (رضا قلی) 1014
همت یار (عبدالحسین) 1024 ی
یحیی بن محمد خطاط اصفهانی 1029
یحیی بید آبادی 146
یحیی خطاط 1027
یحیی دولت آبادی 1001
یحیی شهشهانی 441
یحیی مدرس بید آبادی 1028
یحیی معتمد الملک 1029
یحیی برخوردار 734
یعقوب بختیاری 1029
یعقوب بن یوسف ضرابی 677
یوسف سکاکی 1030
یوسف بنای اصفهانی 1031
یوسف بن یحیی اصفهانی 1032
یوسف خراسانی 634
یوسف خوانساری مهدویانی 1030
یوسف طوسی 637
یوسف کربکندی 566
یوسف گزی برخواری 1030
یونس مفتی اصفهان 1033
ص: 1144