دین جدید در عصر ظهور

Ÿ مؤلف: محمدمهدی لطفی

Ÿ ناشر: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)

Ÿ نوبت چاپ: دوم _ زمستان 91

Ÿ شابک: 0-71-6262-600-978

Ÿ شمارگان: هزار نسخه (تاکنون: دو هزار نسخه)

Ÿ قیمت: 7000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 7749565 و 7737801(داخلی 117و116)/7841130 (فروش)/ 7841131 (مدیریت)/ فاکس:7737160 و 7744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج) / تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، عبدا... شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، محمدرضا مجیری (ویراستار)، رضا فریدی (صفحه آرا)، عباس فریدی (طراح جلد) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

کد فایل: 09208-4

ص:2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:3

ص:4

6. مثال جدید54

روایت اول54

روایت دوم56

7. أمر جدید57

روایت اول57

روایت دوم58

روایت سوم58

روایت چهارم59

فصل سوم: دلایل رد «دین جدید»63

گفتار اول. خاتمیت64

تعریف خاتمیت64

دلایل خاتمیت66

گفتار دوم. روایات معارض72

1. امام مهدی علیه السلام از امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و جانشین او72

2. امام مهدی، حاکم جامعه اسلامی74

3. مذهب امام مهدی علیه السلام 75

4. امام مهدی علیه السلام احیاگر «کتاب و سنت»77

5. امام مهدی علیه السلام نابودگر بدعت ها82

6. امام مهدی علیه السلام مبین قرآن84

7. سیرة امام مهدی علیه السلام سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 86

8. امام مهدی علیه السلام و برنامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 89

گفتار سوم. توجیه روایات95

قضای جدید96

سلطان جدید102

دعای جدید104

کتاب جدید105

سنت جدید109

ص:6

مثال جدید110

امر جدید111

دین جدید112

فصل چهارم: احکام جدید در عصر ظهور113

گفتار اول. بررسی روایات احکام جدید114

1. بازگرداندن مسجد الحرام و مسجد النبی به ابعاد نخستین114

2. تخریب مساجد117

الف. مسجد کوفه و تعدیل قبلة آن118

روایت اول118

روایت دوم119

روایت سوم120

ب. مساجد اربعه در کوفه121

ج. مساجد مُشرف123

د. مساجد سد راه مردم124

ه. سقف مساجد126

روایت اول126

روایت دوم126

روایت سوم127

و. مناره ها و مقصوره ها129

ز. زینت مساجد133

3. امور اقتصادی137

الف. مبارزه با ثروت اندوزی137

ب. قطایع139

روایت اول139

روایت دوم140

روایت سوم141

ج. رهن و وثیقه143

ص:7

د. گرفتن سود از مؤمن144

ه. ارث بردن برادران دینی145

روایت اول146

روایت دوم147

روایت سوم148

و. اعدام منع کننده از زکات150

روایت اول151

روایت دوم152

1. اهمیت زکات153

2. توجیهات قتل مانع الزکاة154

3. توجیه روایات156

ز. جزیه158

عدم پذیرش جزیه158

روایت اول158

روایت دوم160

روایت سوم161

پذیرش جزیه162

روایت اول162

روایت دوم164

جمع بندی نهایی امور اقتصادی167

4. واگذاری دایرة مطاف167

5. اعدام زناکار169

روایت اول169

روایت دوم170

6. کشتن دروغ گویان171

7. کشتن فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام 173

روایت اول173

روایت دوم176

ص:8

8. وجوب کمک به برادران دینی179

9. قضاوت181

روایت اول181

روایت دوم182

روایت سوم183

روایت چهارم184

روایت پنجم185

10. برداشته شدن حکم تقیه190

روایت اول190

روایت دوم191

11. تخریب بالکن ها و…193

12. عدم طلب توبه194

روایت اول194

روایت دوم195

روایت سوم196

13. تقسیم اموال کعبه201

14. طلاق202

گفتار دوم: توجیه احکام جدید203

1. احکام و اقتضائات زمان و مکان204

1-1. احکام ثابت و متغیر204

2-1. معنای همگامی احکام با زمان و مکان209

3-1. ادلة اعتبار زمان و مکان در احکام210

4-1. عوامل تغییر احکام217

5-1. نمونه های فقهی تأثیر زمان و مکان226

2. تحریف و آسیب احکام230

1-2. عوامل آسیب زا231

2-2. مصادیق آسیب ها235

3. خطا در اجتهاد243

ص:9

4. رفع شرایط خاص246

5. اجرا نشدن برخی احکام247

6. فعلیت برخی احکام در عصر ظهور247

7. عدم نسخ احکام گذشته248

8. عدم بینش صحیح249

9. اجتهاد معصومان252

نتیجه255

فصل پنجم: بررسی شبهات257

1. شبهات مربوط به آیات259

1-1. هر عصری کتاب جدیدی دارد259

2-1. وعدة خداوند به آمدن «دین حق»261

3-1. اجل امتها263

4-1. وعدة خداوند به آمدن پیامبرجدید266

2. شبهات مربوط به روایات267

1-2. معنای امام267

2-2. نسخ دین اسلام در دوران ظهور270

3-2. پیروی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمومنین علیه السلام ازمهدی علیه السلام 273

4-2. حق جدید، دین جدید278

5-2. امور بدیع و تازه در عصر ظهور279

6-2.امام مهدی علیه السلام ذخیرة خداوند برای آوردن دین جدید281

خاتمه285

فهرست منابع و مآخذ289

ص:10

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین سیما امام زماننا الحجة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء.

یکی از مسائل مهمی که در عرصه مهدویت مطرح است و أحیانا دست آویز دشمنان قرار گرفته و به آن دامن می زنند، موضوع ادعای آوردن دین و آئین جدید توسط حضرت مهدی علیه السلام است. البته اساساً این شبهه بی اساس و باطل است، و اتهامی بیش نیست، چون در روایات سخنی از دین و شریعت جدید نشده، بلکه آنچه آمده: امر جدید، مثال جدید، کتاب جدید، دعاء جدید، سلطان جدید و قضاء جدید است، اما دین جدید و یا قرآن جدید، برچسب و اتهامی است که دشمنان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، خصوصاً فرقه ضاله وهابیت به شیعه زده و یا سوء استفاده ای است که گروهک ضاله بهائیت، از این توهمات دارند و گمان می برند که دین اسلام خاتم ادیان نیست، و حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم خاتم پیامبران نیست، و بدین ترتیب زمینه را برای ترویج مرام گمراه کنند و انحرافی خود فراهم می کنند.

و هرگز چنین روایاتی در منابع حدیث ما و حتی منابع عامه _ اهل سنت _ نیامده و یافت نمی شود.

و اما روایات با عناوین: قضاء جدید، امر جدید و... . _ با قطع نظر از صحت و سقم سند _ هیچ ربطی به دین جدید ندارد و توجیه و توضیح و شروحی دارد که هرگز با خاتمیت اسلام و نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تنافی و تعارضی ندارد.

چگونه می توان چنین گمانی را داشت و حال این که حضرت

ص:11

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف احیاگر کتاب و سنت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و در اولین سخنرانی در مکه معظمه جهان را چنین مخاطب می سازد: «فانی ادعوکم الی الله و الی رسوله و العمل بکتابه و اماتة الباطل و إحیاء سنته».(1)

و می فرماید: «و أن تحییوا ما أحیی القران و تمیتوا ما امات».(2)

و حضرت امیرالمؤمنین درباره حضرت مهدی می فرماید: «یحیی السنة و الفرض».(3)

و می فرماید: «فیریکم کیف عدل السیرة و یحیی میت الکتاب و السنة».(4)

آری، در بعض روایات ما عبارت «یجدد الدین» وارد شده، ولی این به معنای احیاء دین و شریعت است، نه به معنای آوردن شریعت جدید، و اتفاقاً عین این عبارت در منابع عامه آمده که عالمان دینی در هر سده دین را تجدید می کنند؛ چنانچه ابوداود نقل می کند: «اِن الله یبعث لهذه الامة علی رأس کل مائة سنة من یجدد لها دینها».(5)

و قطعاً تجدید در اینجا به معنای آوردن دین جدید نیست، والّا باید گفت لازمه این روایت این است که خداوند در هر صد سال توسط یکی از عالمان، دین جدید می فرستد!!! و شبهه و اشکال دراین روایت عامه قویتر از اشکال بر شیعه است، چون با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و

ص:12

یکبار دین تجدید می شود؛ امّا طبق روایت عامه، در هر صد سال فقط یک بار دین جدید می شود!!!

به هر حال این شبهه شایسته بحث و تحقیق بود، و جا داشت رساله ها و تالیفاتی مستقل در این زمینه به رشته تحریر در آید؛ هرچند بزرگان ما در کتابهای خود به پاسخ این شبهه و نظایر آن پرداخته اند.

حقیر این مطلب را به فرزند عزیزم، عالم فاضل ثقه الاسلام محمد مهدی لطفی پیشنهاد کردم، و ایشان که سالهاست در بحث خارج فقه و درسهای دیگر شرکت و حضور فعال دارد و بحمدالله از نعمت خوش فهمی و خوش ذوقی و قدرت نقادی برخوردار است، هم چنین دارای  موهبت قلم روان می باشد و تألیف مباحث ما را اعم از فقهی و کلامی به رشته تحریر و تصویر در آورده است این پیشنهاد را با جدیت تمام و تلاش فراوان، و تحقیق شایسته، و گسترده، پیگیر و بالاخره موفق به پاسخ مناسب و علمی به این شبهه شده و با نگارش کتاب «دین جدید در عصر ظهور» گوهری ارزنده به کتابخانه بزرگ اسلامی تقدیم و خدمت شایسته ای به فرهنگ اهل بیت عصمت علیهم السلام ارزانی داشت. خداوند بر توفیقات ایشان افزوده و امثال او را در حوزه های مقدسه ما بیفزاید. انشاءالله

نجم الدین طبسی

قم مقدس _ 25/ رجب/ 1433

برابر با 27/3/1391

سالروز شهادت امام کاظم علیه السلام

ص:13

پاک سازد و کتاب آسمانی و معارف آن را به آنان بیاموزد.

شریعت های آسمانی یکی پس از دیگری، عهده دار این وظیفه اند و هر یک مطابق شرایط موجود، قوانین و احکامی را برای سعادت و هدایت انسان ها، به ارمغان آورده اند. دین اسلام، در جایگاه آخرین دین الهی، مشتمل بر آموزه های متعدد و فراوانی برای هدایت و تأمین نیازهای انسان در راه رسیدن به سعادت ابدی می باشد. این دین جاودانه، تا قیامت برنامة عملی زندگی بشر است؛ لذا بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز باید افرادی وجود داشته باشند، تا مبیّن و مفسّر آیات الهی بوده و پرچم هدایت بشر را به دوش گیرند؛ از این رو پیامبر از جانب خداوند، برای خود دوازده جانشین معیّن و معرفی کرد(1) و فرمود:

 إنی تارک فیکم الثقلین، ما إن تمسکتُم بهما لَنْ تضلّوا، کتاب الله المُنْزَل و عترتی أهل بیتی…؛

همانا من از میان شما می روم؛ در حالی که دو چیز گران بها میان شما باقی می گذارم. تا هنگامی که به آن ها تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد؛ کتاب خدا و اهل بیتم را(2).

هر یک از امامان نیز به نوبة خود و با توجه به شرایط عصر خویش، این وظیفة الهی را به خوبی انجام داده اند، اما به دلیل غصب این

ص:15

منصب الهی از جانب دشمنان اهل بیت و نیز آماده نبودن برخی دیگر از شرایط، امامان معصوم علیهم السلام موفق نشدند حکومتی تشکیل دهند که احکام الهی به طور کامل در آن اجرا شود. زمانی که امامت دوازدهمین امام فرا رسید، آن حضرت به اذن الهی از دیدگان غایب شد و همچنان در پس پردة غیبت، منتظر روزی است تا با فراهم شدن شرایط، ظهور کرده، حکومت حقة اسلامی به دستان با کفایتش تشکیل شود و برنامه های پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم و پدران بزرگوارش را به طور کامل به اجرا در آورد.

امید آن که تلاش حاضر، گامی مؤثر برای ترویج و رشد معرفت به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده، ما را با اهداف آن حضرت بیشتر آشنا کند، تا در سایة شناخت بهتر، برای زمینه سازی ظهور بهتر بکوشیم.

هم_ه گ_ویند ب_ه امی_د ظهورت صل_وات

ای خوش آن روز که گویند به شادی حضورت صلوات

درپایان بر خود لازم می دانم از زحمات تمام عزیزانی که در خلق این اثر، مرا یاری داده اند، _ به ویژه اساتید بزرگوارم، حضرت آیت الله نجم الدین طبسی و حضرت حجت الاسلام والمسلمین مجتبی کلباسی _ تقدیر و تشکر کنم.

ص:16

از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

 اللهم عرّفنی حجتک فانک إن لم تعرّفنی حجتک ضللت عن دینی؛(1)

خدایا حجت خودت را به من بشناسان، که اگر حجت خویش را به من معرفی نکنی از دین خود گمراه خواهم شد.

از سوی دیگر، موانع فراوانی بر سر راه این معرفت قرار گرفته و ما را از شناخت صحیح باز می دارد. یکی از این موانع، وجود شبهاتی است که از طریق انواع رسانه ها عقاید ما را هدف قرار داده است. شاید عواملی از این قبیل، باعث شده است که حفظ ایمان در دورة غیبت، از نگه داشتن آتش گداخته در کف دست سخت تر باشد.(2) امامان معصوم علیهم السلام به ما توصیه می کنند در دورة غیبت، بسیار بگوییم: «یا الله یا رحمان یا رحیم، یا مقلب القلوب ثبِّت قلبی علی دینک»(3). این، وظیفة عالمان دینی است که بُعد معرفتی مردم را تقویت کرده، پاسخ گوی شبهات آنان باشند.

بحث مورد نظر ما یکی از جمله شبهات مطرح در عرصة مهدویت است. عده ای چنین می پندارند که هنگام ظهور، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دین جدیدی خواهد آورد که با آنچه امروز در جوامع اسلامی وجود دارد کاملاً متفاوت است.

ص:19

این ذهنیت به دلیل وجود دو گروه از روایات پدید آمده است؛ اول روایاتی که بیان گر آن است که حضرت با کتاب جدید، روش جدید، دعوت جدید و… خواهد آمد. دوم روایاتی که نشان از اجرای برخی احکام در عصر ظهور دارد و ظاهراً در اسلام بی سابقه است؛ لذا بررسی این مسأله و روایات موجود در این باب، بسیار مهم و ضروری به نظر می رسد.

از آن جا که روایاتی در باب روش جدید، کتاب جدید، قضاوت جدید و… دربارة زمان حکومت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر شده است، به یقین این سؤال در اذهان مطرح بوده که آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دین جدیدی خواهد آورد یا به دین آباء و اجداد خویش و روش و سنت آن ها عمل خواهد کرد؟

برخی علمای گذشته، این بحث را مطرح کرده و به آن جواب داده اند. مرحوم طبرسی، (متوفای 549 ق) به برخی اشکالات، پاسخ گفته است. از معاصران نیز مرحوم آیت الله سیدمحمد صدر و آیت الله نجم الدین طبسی به این موضوع پرداخته اند؛ اما متأسفانه این بحث تا امروز به صورت جامع و منسجم مطرح نشده و تمام ابعاد مسأله مورد کنکاش و بررسی قرار نگرفته است.

و «جدید»… و اینکه گفته می شود «لباس جدید» نیز از همین باب است. گویی بافنده آن الان آن را می برد. این معنای اصلی جدید است؛ سپس هر چیزی که روزگاری بر آن نگذشته باشد را نیز جدید می نامند؛ به همین دلیل به روز و شب «جدیدان» می گویند؛ زیرا وقتی هر یک از آن ها می آید، جدید است.

از دیگر معانی این کلمه «تازه و نو بودن» است که در واقع از همان معنای قطع گرفته شده است:

و الجدَّه: نقیض البلی یقال: شیء جدید... و قال ابو علیّ و غیره: جدّ الثوب و الشیء یجدّ، بالکسر، صار جدیداً، و هو نقیض الخلق... و اصل ذلک کله القطع فأما ما جاء منه فی غیر ما یقبل القطع فعلی المثل بذلک کقولهم: جدّد الوضوء و العهد؛(1)

جدّة نقیض کهنه است؛ گفته می شود چیز جدید... و ابو علی و دیگران گفته اند: « شیء جدید نقیض کهنه است...» و اصل در تمام موارد، همان معنای قطع و بریدن است؛ اما در جایی که نمی توان آن را به معنای قطع گرفت، باید به معنایی شبیه آن حمل شود؛ مثل تجدید کردن وضو و عهد.

و الجدید: ما لا عهد لک به، و لذلک وصف الموت بالجدید...(2)؛

جدید: چیزی است که از آن، شناخت نداری؛ به همین دلیل، مرگ با کلمة جدید وصف می شود.

ص:22

بعضی نیز آن را به معنای «ایجاد شده» آورده اند:

و الجدید:... و جدد فلان الأمر و استجده: إذا أحدثه، فهو جدید و هو خلاف القدیم؛(1)

جدید:… زمانی می گوییم «جدد فلان الامر و استجده» که آن چیز را ایجاد کرده باشد؛ پس آن چیز «جدید» می شود و جدید، مخالف قدیم است.

و السلطان: قدرة الملک و قدرة من جعل ذلک له و إن لم یکن ملکاً، کقولک: قد جعلت له سلطانا علی أخذ حقی من فلان؛(1)

سلطان: قدرت پادشاه و قدرت کسی است که پادشاه آن را برای او قرار داده، اگرچه که پادشاه نباشد؛ مثل اینکه می گویی: او را برای گرفتن حقم از فلانی «سلطان» قرار دادم.

نیستم». و امری که نقیض نهی است مثل قول تو که می گویی: «فلان کار را انجام بده». و اما «نماء» خلیل [فراهیدی] گفته است: امر به معنای نماء و برکت است و «إمرأة أمِرة» یعنی زنی که برای شوهرش مبارک باشد. و «أمِر الشیء» یعنی زیاد شد. اما نشانه و وعده گاه، خلیل گفته: «أماره همان موعد و وعده گاه است.» و اصمعی گفته: «أماره همان علامت است». و اما «عجیب»، مثل کلام خداوند که می فرماید: «به راستی کاری عجیب کردی.»

در لسان العرب نیز چنین آمده است:

الأمر: واحد الامور یقال: أمر فلان مستقیم و أموره مستقمیة. و الأمر: الحادثه و الجمع أمور، لایکسر علی غیر ذلک...؛(1)

امر، مفرد امور است. گفته می شود: «کار فلانی درست است» و امر به معنای حادثه نیز می باشد که جمع آن امور است و غیر از آن، جمع مکسر دیگری ندارد.

الفرض قال الله تعالی: «کتب علیکم الصیام»(1) و یقال للحکم: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم «أما لأقضین بینکما بکتاب الله تعالی» أراد بحکمه... و یقال للقدر: الکتاب؛(2)

کاف و تاء و باء اصل صحیح است که بر یک معنا دلالت می کند و آن «جمع چیزی با چیز دیگر» می باشد. و کتاب و کتابت از همین باب است… و از همین باب است کتاب به معنای واجب؛ مثل کلام خداوند که می فرماید: «بر شما روزه واجب شده است» و نیز به حکم هم اطلاق می شود، مثل حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که می فرماید: «به حکم خدا بین شما حکم می کنم»… و همچنین در معنای قدر هم به کار رفته است.

 این واژه معنای معروف و مشهوری دارد که به مجموعه ای از نوشته ها گفته می شود:

کتب: الکتاب: معروف... الازهری: الکتاب اسم لما کتب و الکتاب: ما کتب فیه... و الکتاب: الصحیفة و الدواة، عن اللحیانی؛(3)

ازهری گفته است: کتاب اسم است برای آنچه نوشته می شود و کتاب چیزی است که در آن می نویسند… و کتاب به معنای صحیفه و دوات نیز می آید.

ص:26

5 _2. حکم:

و القضاء الحکم قال الله سبحانه فی ذکر من قال: «فاقض ما انت قاض»(1) ای أصنع و أحکم؛(2)

قضاء به معنای حکم است. خداوند سبحان می فرماید: «فاقض ما انت قاض»؛ یعنی حکم و قضاوت کن.

5 _3. وصیت:

و قضی الیه عهدا معناه الوصیة، و منه قوله تعالی: و قضینا إلی بنی اسرائیل؛(3)و(4) عبارت «قضی الیه عهدا» به معنای وصیت است، و از همین باب است آیه شریف که می فرماید: «و قضینا الی بنی اسرائیل».

و قضی علیه عهداً: أوصاه و أنفذه، و معناه الوصیة؛(5)

 عبارت «و قضی علیه عهدا» یعنی وصیت کرد و گذراند.

5 _ 4. آمدن: «و قوله: فلمّا قضینا علیه الموت ای أتی»(6)

5 _ 5. سرنوشت: این کلمه هرگاه مقرون به «قدر» باشد به معنای سرنوشت می باشد.(7)

ص:28

5 _ 6. حتم.(1)

5 _ 7. فراغ. (2)

سنت خداوند یعنی احکام، اوامر و نواهی او... و هرگاه در شرع به کار رود یعنی آنچه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن امر کرده و یا از آن نهی کرده و یا به آن فراخوانده است (چه به وسیله کلام یا به وسیلة فعل) و این اوامر و نواهی در قرآن نیامده باشد. به خاطر همین است که در ادلة شرعی می گویند: کتاب و سنت یعنی قرآن و حدیث.

 البته بازگشت آن نیز به همان سیره و روش می باشد:

و سنة رسول الله علیه السلام: سیرته و انما سمیت بذلک لانها تجری جریا.(1)

سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یعنی سیره ایشان، به سیره اطلاق سنت می شود چون اجرا می شود.

و السیرة أیضا: الهیئة و الحالة.(1)

است و مثل و مثال به معنای واحد است.

البته بعضی مثال را به معنای قصاص نیز دانسته اند:

قال ابوزید: و المثال القصاص، قال: یقال: امثله امثالاً و أقصه أقصاصاً بمعنی، و الاسم المثال و القصاص.(1)

ابو زید گفته: مثال به معنای قصاص است. گفته شده «امثله امثالاً» و «اقصه اقصاصا» به یک معناست که اسم آنها مثال و قصاص است.

ص:32

در میان روایاتی که دربارة مهدویت و عصر ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود دارد، عباراتی از قبیل قضاء جدید، سلطان جدید، امر جدید و… به چشم می خورد. این عبارات، سؤالی را در ذهن برخی به وجود آورده است که اگر چنین باشد، پس باید گفت امام مهدی علیه السلام دین جدیدی را خواهد آورد. در این فصل به بحث دربارة این روایات پرداخته، میزان اعتبار و متن آن ها را بررسی می کنیم.

«یقوم القائم بامرٍ جدید و کتاب جدید و قضاء جدید علی العرب شدید لیس شأنه الاّ السیف لایستتیب احداً ولا یأخذه فی الله لومة لائم»؛(1)

امام باقر علیه السلام می فرماید: قائم به امر جدید و کتاب جدید و قضاء جدید قیام می کند که برعرب شدید است. شأن او غیر از شمشیر نیست و توبه کسی را نمی پذیرد و در راه خدا از سرزنش ملامت کنندگان نمی هراسد.

در کتاب بحارالانوار همین روایت از کتاب غیبت نعمانی نقل شده است که سلسله سند آن را این گونه بیان می کند: «علی بن الحسین عن محمد العطار عن محمد بن الحسن عن محمد بن علی الکوفی عن البزنطی عن عاصم بن حمید الحناط عن ابی بصیر قال: قال ابوجعفر علیه السلام ...»(2) یعنی به جای «محمد بن حسان»، «محمد بن الحسن» آمده که احتمالاً اشتباهی از جانب نُساخ است.

این روایت به دلیل وجود «محمد بن علی الکوفی» ضعیف است؛ چرا که در هیچ یک از کتب رجالی توضیحی درباره او نیامده و این شخص، مهمل است.

بن ابی حمزة عن عاصم بن حمید الحناط عن ابی حمزة الثمالی قال: سمعت اباجعفر محمد بن علی8 یقول: «لو قد خرج قائم ال محمد علیه السلام … فیا طوبی لمن أدرکه و کان من انصاره و الویل کل الویل لمن خالفه و خالف أمره و کان من اعدائه، ثم قال: یقوم بأمر جدید و سنة جدیدة و قضاء جدید علی العرب شدید، لیس شأنه إلا القتل ولا یستتیب أحداً ولا تأخذه فی الله لومة لائم؛(1)

ابوحمزة ثمالی گفت: شنیدم ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام می فرمود: «اگر قائم آل محمد خروج کند… ای خوشا به حال کسی که به آن حضرت برسد و از یارانش باشد و وای بر کسی که با او و دستوراتش مخالفت کند و از دشمنانش باشد.» سپس فرمود: «او قیام می کند با امری جدید و سنتی جدید و قضاوتی جدید که بر عرب سخت آید. کارش به جز کشتن نباشد و از کسی توبه نپذیرد و در راه خدا تحت تأثیر هیچ ملامت و سرزنشی قرار نگیرد».

 دو نفر در سند این روایت وجود دارند که دچار ضعف می باشند: «حسن بن علی بن ابی حمزه» که ضعیف است(2) و «یوسف بن کلیب» که مجهول است؛ لذا این روایت نیز دچار ضعف سند می باشد.

ص:36

مثل حضرت داوود علیه السلام خواهد بود؛ یعنی در هنگام قضاوت دلیل و مدرک و شاهد طلب نمی کند؛ بلکه خداوند، حقیقت را به او الهام کرده است و مطابق علم خود حکم می کند.(1)

هستند؛ اما در حد استفاضه بوده و از مجموع آن ها می توان نتیجه گرفت که حضرت حجت علیه السلام در دوران ظهور به گونه ای جدید میان مردم قضاوت خواهد کرد و این نوع قضاوت، بر عرب شدید است.

این روایت بنا بر نقل نعمانی و مجلسی، به دو طریق وارد شده که بنابر نقل نعمانی، هر دو طریق آن ضعیف است؛ زیرا در سند نعمانی «علی بن ابی حمزه»(1) و «حسن بن علی بن ابی حمزه»(2) وجود دارند و بنا بر نقل بحارالانوار نیز در یک طریق «حسن بن علی بن ابی حمزه» آمده است که این طریق، ضعیف می باشد؛ اما در طریق دوم «اسماعیل بن مهران» مستقیماً از «وهیب» نقل می کند و نامی از «حسن بن علی بن ابی حمزه» و پدرش وجود ندارد. با توجه به اینکه «مجلسی» روایت را از غیبت نعمانی نقل کرده است، این احتمال وجود دارد که «عن ابیه» از سند حذف شده باشد و بنابراین احتمال طریق دوم بحارالانوار نیز ضعیف خواهد بود. اگر صحیح بودن این روایت را بپذیریم، می توان به مفاد آن اعتنا کرد. ضمن اینکه در صورت ضعیف بودن نیز دارای مؤیداتی است که مضمون آن را تأیید می کند و در بحث توجیه روایات به آن ها اشاره خواهیم کرد.

مردم را به سوی اسلام راستین دعوت می کند. در این باره، به بررسی چهار روایت می پردازیم:

مسلمانان در آخر الزمان کم خواهند شد و همانند انسان های غریب می گردند.(1)

روایت به این مطلب اشاره دارد که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دعوت جدیدی را آغاز خواهد کرد. در این روایت نکاتی قابل تأمل است:

الف. در روایت آمده است: «کما دعا رسول الله» که نشان می دهد دعوت حضرت، همانند دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواهد بود؛ به این دلیل که از کاف تشبیه استفاده شده است.

ب. امام صادق علیه السلام در توضیح غربت آغازین و غربت مجدد اسلام، فرمود: «استأنف دعاءً جدیداً کما دعا رسول الله» و این می تواند قرینه ای باشد بر اینکه هر دو، دعوت به اسلام می کنند و این دعوت در حالت غربت اسلام آغاز می شود.

ج. در نسخة الفصول المهمة به جای «کما دعا رسول الله» عبارت «کما دعا إلیه رسول الله» آمده است؛ چون مرجع ضمیر در «الیه»، «اسلام» می باشد، نتیجه می گیریم دعوت امام علیه السلام نیز به اسلام خواهد بود.

در این روایت «احمد بن محمد بن علی بن رباح الزهری»، مجهول و «حسن بن علی البطائنی» ضعیف می باشد؛(2) لذا روایت ضعیف است.

ص:42

جبران نخواهد شد.

این روایت سند دیگری دارد که سند دوم نیز به همان اشکالات فوق دچار است. در این سند، آمده است: و اخبرنا عبدالواحد بن عبدالله بهذا الاسناد عن محمد بن سنان عن الحسین بن مختار عن ابی بصیر عن ابی عبدالله علیه السلام مثله.

این روایت همانند روایت قبل می باشد، با این تفاوت که در آن، عبارت «الداعی منا» آمده است و بیان می کند کسی که دعوت جدید را شروع می کند، از اهل بیت علیهم السلام است؛ لذا ادامه دهندة راه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام خواهد بود. این مضمون، تقریباً متواتر و یا حداقل معروف است.

فلما انجز الله بالدعاء للأئمة ما وعدهم به من ظهور مهدیّهم احتاج أن یدعوهم دعاءً جدیداً کما ابتدءهم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بالدعاء أولاً»؛(1)

از ابوبصیر نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «اسلام غریبانه آغاز شد و به زودی به غربت اولیه باز خواهد گشت؛ پس خوش به حال غریبان!» ابوبصیر می گوید: به امام عرض کردم: «فدایت شوم ای پسر رسول خدا! این [حدیث] را برایم شرح بده». امام فرمود: «دعوت کننده ای از ما دعوت جدیدی را آغاز می کند؛ آن چنان که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم دعوت کرد و مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز چنین است، دعوت جدیدی را به سوی خدا شروع می کند؛ به سبب آنکه سنت ها تغییر کرده، بدعت ها زیاد شده و پیشوایان گمراهی غلبه یافته اند و یاد ائمه هدی _ که خداوند اطاعت آن ها را بر بندگان واجب کرده و آنان را برای دعوت به سوی خودش و راهنمایی به نشانه های وجودش به پا داشته است _ از بین رفت و یادشان فراموش شد و خبر آن ها- به دلیل سلطة ائمة جور بر آن ها- منقطع گشت؛ پس زمانی که خدا به سبب دعا، برای ائمه وعده اش را دربارة ظهور مهدی آن ها محقق سازد، او احتیاج دارد که آنان را به دعوتی جدید فراخواند؛ آن چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز، آنان را دعوت کرد.

برای روایت، سندی ذکر نشده است و مؤلف، معروف بودن حدیث را دلیل بر بی نیازی از ذکر سند دانسته است؛ لذا روایت، مرسل است.

ص:45

علاوه بر آنچه در توضیح روایات قبل گفته شد، باید گفت این روایت با تفصیلی که بیان شد در هیچ یک از کتب دیگر ذکر نشده است و فقط قسمت اول روایت و شرح امام صادق علیه السلام بر آن، تا عبارت «کما دعا رسول الله» در روایات دیگر بیان شده است؛ لذا بعید به نظر نمی رسد از عبارت «و کذلک المهدی» تا آخر، کلام مؤلف باشد که به شرح روایت پرداخته است و استفاده از ضمائر غایب «هم» نیز می تواند قرینه بر این مطلب باشد. اگر عبارات «کذلک المهدی…» جزء روایت باشد _ که البته بعید به نظر می رسد _ تصریح روشنی بر این دارد که چرا دعوت حضرت مهدی علیه السلام دعوت جدید نامیده شده است.

می نامند و به لحاظ اینکه به طرفداری حق قیام کند، قائم می نامند.

ظاهراً تمام منابعی که این روایت را آورده اند، آن را از کتاب ارشاد نقل می کنند و در ارشاد نیز سند این روایت ذکر نشده است؛ بنابراین روایت مرسل است. به هر حال نکاتی در این روایت قابل دقت است:

الف. در این روایت، تصریح شده است که حضرت، مردم را به اسلام دعوت می کند.

ب. بیان می کند که این دعوت، جدید شمرده می شود؛ چرا که مردم از امر الهی و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فاصله گرفته و آن را رها کرده اند و به همین دلیل نیز حضرت را «مهدی» می نامند.

روایاتی که بیان گر دعوت جدید هستند، مستفیض بوده و از مجموع آن ها به دست می آید که حضرت، مردم را به دین اسلام دعوت می کند؛ در حالی که اسلام همانند روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غریب واقع شده است. نیز از باب جمع میان روایات و حمل مجمل بر مبین، می توان نتیجه گرفت که منظور نو شدن «دعوت» است، نه دعوت به دین جدید. در بحث های آینده در این باره، بیشتر توضیح خواهیم داد.

مهران قال: حدثنا حسن بن علی بن ابی حمزة عن ابیه و وهیب بن حفص عن ابی بصیر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: إنه قال لی أبی: علیه السلام «لابدّ لنارٍ من آذربیجان لایقوم لها شیء و اذا کان ذلک فکونوا أحلاس بیوتکم و ألبدوا ما ألبدنا فإذا تحرک متحرکنا فاسعوا إلیه ولو حبواً والله لکأنی أنظر إلیه بین الرکن و المقام یبایع الناس علی کتاب جدید علی العرب شدید» و قال: «ویل لطغاة العرب من شر قد اقترب»(1).

امام صادق علیه السلام فرمود پدرم به من فرمود: «به ناچار در آذربایجان آتشی روشن شود که هیچ چیز در مقابلش نمی تواند بایستد و چون چنین شود، خانه نشین باشید و تا ما در خانه نشسته ایم، شما نیز بنشینید و چون کسی که از طرف ما حرکت می کند، فعالیت خود را آغاز کرد، به هر نحو ممکن به سوی او بشتابید؛ هرچند با دست و سر و زانو باشد. به خدا قسم! گویی می بینم او را که میان رکن و مقام از مردم به کتاب جدید بیعت می گیرد و بر عرب سنگین خواهد آمد» و فرمود: «وای بر ستمگران عرب از شری که نزدیک شده است!»

 این روایت که به واسطة «حسن بن علی بن ابی حمزه»(2) و «پدرش»(3) ضعیف می باشد، پس از آنکه صحبت از برخی فتنه ها و توصیه به کناره گیری از آن ها می نماید؛ سفارش به همراهی کردن

ص:48

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هنگام ظهور می کند. حضرت، به کتاب جدید، از مردم بیعت می گیرد که به عرب، سخت است.

یکی از فضلای معاصر(1) دربارة روایت ابوبصیر می گوید:

این حدیث، درست معلوم نیست چه می خواهد بگوید و حتماً دست خورده و تغییری کرده است؛ زیرا چنانچه گفتیم، در یک چاپ غیبت نعمانی روی کلمة «آذربایجان» نوشته شده «نسخه» و ثانیاً در بحارالانوار، چاپ امین الضرب که بهترین و صحیح ترین چاپ آن است، در صفحة 177، روی آن نوشته است «کذا». ثالثاً متن حدیث، مغشوش و مضطرب است که همگی می رساند روایت در اصل، چیز دیگری بوده است.

البته این اضطراب در متن، احتمالاً برای قسمت اول روایت «لابد لنا من آذربیجان» می باشد؛ چنان که از کلام خود او نیز چنین بر می آید و نیز در نسخة بحارالانوار به جای کلمة «لابدّ لنار من آذربیجان» عبارت «لابد لنا من آذربیجان» آمده است.

دررابطه با عبارت «علی العرب شدید»نیزکه در این روایت آمده، نکاتی قابل توجه است:

1. در روایت آمده است که حضرت میان رکن و مقام از مردم بیعت می گیرد؛ پس معلوم می شود که این واقعه در مکه اتفاق می افتد؛ لذا منظور از عرب می تواند همان عرب مکه باشد. بررسی های تاریخی

ص:49

گواهی می دهد مردم مکه همواره در پذیرش اهل بیت علیهم السلام مشکل داشته اند. اوضاع کنونی عربستان و سلطة وهابیت و افکار آن ها بر منطقه را می توان برای نمونه بیان کرد که ظاهراً این وضعیت ادامه خواهد داشت؛ زیرا وقتی نفس زکیه به عنوان نمایندة امام وارد مکه می شود، توسط اهل مکه کشته خواهد شد. این نکته به خوبی روشن می کند که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وقتی مردم را با قرآن و تفسیر و تأویل صحیح اش آشنا کرده، به آن فرا می خواند، به مذاق عرب آن منطقه خوش نمی آید.

2. اگر عرب را در این روایت مطلق بدانیم، باز هم این نکته وجود دارد که برخی آیات قرآن با توجه به قواعد کلام عرب و علم لغت، تفسیر به رأی شده و از آن برداشت های گوناگون _ و بعضاً نادرست _ شده است که با ظهور حضرت و بیان تفسیر صحیح، برخی اعراب لجوج و معاند از پذیرش آن اجتناب می کنند. همچنان که در برخی روایات آمده است که حضرت بر تأویل قرآن با مردم مبارزه می کند.(1) البته این احتمال بعید است؛ ضمن اینکه این معنا فقط شامل عرب نبوده، غیر عرب را هم شامل می شود.

3. ممکن است منظور از عرب در این روایات، حکومت های عربی باشد؛ زیرا روایاتی که دربارة وجود اعراب در بین یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وارد شده است بر دو دسته اند:

 1. روایاتی که بیان می کند هیچ عربی همراه حضرت نخواهد بود؛

ص:50

مثل روایتی از امام صادق علیه السلام که فرمود:

اتق العرب فان لهم خبر سوء أما إنه لایخرج مع القائم واحد منهم؛(1)

از عرب ها بپرهیزید؛ زیرا آیندة بد و خطرناکی در پیش دارند. مگر نه این است که کسی از آنان همراه قائم خروج نمی کند؟

2. روایاتی که مردانی از شام، مصر، عراق و… را جزء یاران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می شمارد. امام باقر علیه السلام فرمود:

یبایع القائم بین الرکن و المقام ثلاثمأة و نیف عدة أهل بدر فیهم النجباء من أهل مصر و الأبدال من أهل الشام و الأخیار من اهل العراق، فیقیم ماشاءالله أن یقیم؛(2)

313 نفر به عدد اصحاب جنگ بدر، میان رکن و مقام با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیعت می کنند. میان آنان بزرگانی از اهل مصر و بزرگوارانی از اهل شام و نیکانی از مردم عراق به چشم می خورند و حضرت آن مقدار که خدا بخواهد، حکومت می کند.

برخی در جمع میان این روایات گفته اند: می تواند مقصود از روایات گروه اول، حکومت ها و دولت های عربی باشد.(3)

4. عبارت «علی العرب شدید» در همة روایات بعد از «کتاب

ص:51

جدید» نیامده است؛ به عنوان مثال، بعد از «قضاء جدید»(1) نیز آمده و این، نشان گر آن است که هر آنچه حضرت می آورد و جدید به نظر می رسد، پذیرشش برای عرب مشکل است.

به امام مهدی علیه السلام امر می کنند که به آن، عمل کند؛ پس این کتاب نمی تواند ناسخ قرآن و احکام آن باشد. در ضمن، این روایت به رجعت نیز اشاره دارد.

البته دربارة کتاب جدید، روایات دیگری نیز وجود دارد که در بحث های گذشته به آن اشاره کردیم؛ بنابراین روایات این باب، مستفیض هستند و این کلیت قابل استفاده است که حضرت، کتاب جدید (دستور العمل جدید) خواهد آورد که پذیرش آن بر عرب سخت و دشوار است.(1)

خودداری [از کشتن] است؛ در حالی که او می دانست بعد از وی بر شیعیانش غلبه پیدا می کنند. و همانا قائم عمل می کند به آنچه که در جفر احمر است و آن، کشتن است؛ در حالی که می داند کسی بر شیعیانش غلبه نخواهد کرد».

 در این روایت که به واسطة «رفید»-که مهمل است- ضعیف می باشد؛ به دو مطلب اشاره شده است؛ یکی اینکه اصحاب قائم علیه السلام خیمه هایی در مسجد کوفه بر پا می کنند و بر اساس روایات دیگر، این خیمه ها برای تعلیم قرآن است. دیگر اینکه مراد از مثال جدید، همان قتل و کشتار است. حضرت چون می داند دیگر زمانی نخواهد رسید که دشمنان بر مؤمنان غلبه یابند. تا بخواهند این برخوردها را تلافی بکنند، بدون هیچ ملاحظه ای دشمنان و معاندان لجوج را خواهد کشت. این روایت، دلالت واضح دارد بر اینکه مراد، شیوة برخورد است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «چگونه خواهید بود هنگامی که یاران امام قائم علیه السلام خیمه ها در مسجد کوفه بر پا کنند؛ سپس مثال تازه ای برای آنان بیرون آورده شود؛ امر تازه ای که بر عرب، سخت خواهد بود.

از جمله راویان این روایت «علی بن احمد البندنیجی» است که ضعیف می باشد.(1) علاوه بر این، در سند روایت آمده است: «عبیدالله بن موسی العلوی عمن رواه» که اولاً عبیدالله بن موسی مجهول است و ثانیاً مشخص نیست از چه کسی نقل کرده است؛ بنابراین روایت، ضعیف است.

در این روایت، بعد از «المثال المستأنف» عبارت «امر جدید» آمده است که بیان می کند مثال مستأنف همان امر جدیدی است که بر عرب، گران خواهد بود که در این صورت، روایات«مثال جدید» به روایات «امر جدید» ملحق خواهد شد.

فقال علیه السلام: «کلّنا قائم بأمر الله واحد بعد واحد حتی یجیء صاحب السیف فإذا جاء صاحب السیف جاء بأمرٍ غیر الذی کان»؛(1)

ابوخدیجه از امام صادق علیه السلام درباره امام قائم علیه السلام پرسید. حضرت فرمود: «همة ما قائم به امر خداییم؛ یکی پس از دیگری. تا زمانی که صاحب شمشیر بیاید. چون صاحب شمشیر آمد، امری به غیر از آنچه بوده، می آورد».

در این روایت امام صادق علیه السلام می فرماید: «همة ما قائم به امر خداییم» یعنی آنچه را که انجام می دهیم، با اذن الهی و فرمان اوست؛ چه قیام کنیم، چه صلح کنیم و چه سکوت ظاهری داشته باشیم. اما این سیرة شهادت مظلومانه، سکوت، تقیه و صبر تا وقتی است که قائم به سیف قیام کند. آن گاه امر به گونة دیگری خواهد بود؛ یعنی دیگر سکوت و تقیه معنا ندارد و آن روز، زمان نابودی ظالمان و ستمگران خواهد بود. چنان که در بعضی روایات آمده است حضرت هیچ پرچمی را به نقطه ای از جهان نمی فرستد، مگر اینکه پیروز می شود.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی قائم قیام کند، به امری غیر از آنچه که بوده است می آید.

این روایت، همانند بخشی از روایت قبل است که بیان می کند حضرت با امری خواهد آمد غیر از آنچه که در گذشته سابقه داشته است.

بنابراین دربارة امر جدید، نه روایت وجود دارد که دو روایت صحیح(1)، و هفت روایت دیگر ضعیف می باشند؛(2) بنابراین، روایات این باب، مستفیض هستند.

در روایات صحیح به دو مطلب اشاره شده است:

 1. منظور از امر، دستور و حکم خدا است؛

2. امر خداوند به امام زمان علیه السلام در دورة ظهور، با امر خدا به سایر معصومان علیهم السلام متفاوت است.

و از روایات ضعیف چنین بر می آید:

1. امر جدیدی که امام مهدی علیه السلام می آورد، همانند امر جدیدی است

ص:60

که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد؛

2. امر جدید پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دوران غربت آغازین اسلام بود و امر جدید امام مهدی علیه السلام در دوران غربت مجدد اسلام؛

3. امر جدیدی را که حضرت مهدی علیه السلام می آورد بر عرب، سخت و گران است؛

4. امر جدید، به معنای امر بی سابقه نیست؛ بلکه امری است که قبلاً وجود داشته و فراموش شده است؛

5. مقصود از امر جدید، قتل و کشتن است.

بنابراین با توجه به استفاضه روایات، می توان نتیجه گرفت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با حکم و دستور جدیدی از جانب خدا، در دوران غربت مجدد اسلام _ به سوی مردم _ می آید که این دستورات بر عرب، ناگوار و سخت است.(1)

ص:61

ص:62

ختم، مهر زدن بر چیزی است و این نیز از همین باب است به دلیل اینکه مهر زدن بر چیزی، وقتی است که به آخر برسد.

الخاتم بفتح التاء، و کسرها اشهر کما نص علیه البعض: واحد الخواتیم و هو حلقة ذات فص من غیرها؛(1)

خاتم به فتح تاء _ و به کسر تاء مشهور تر است؛ چنانکه بعضی به آن تصریح کرده اند _ واحد خواتیم می باشد و آن حلقه ای است که نگینی از غیر خودش دارد.

معنای اصطلاحی:

«أی الفرد الآخر من سلسلة الأنبیاء و به ینتهی النبوة. و هذه الصیغة [خاتَم] آکد فی الدلالة علی الخاتمیة من صیغة الخاتِم اسم فاعل، لأن الخاتِم أعم من أن یکون الختم بنفسه أو بغیره، بخلاف الخاتم اسماً فانه یدل علی من به یتحقق صفة الختم و أما علّة ذکر هذه الصفة فی المورد: فأن المورد فی مقام تبلیغ _ الفرائض و الأحکام _ «الذین یبلغون رسالات الله» «ما کان علی النبی من حرج فیما فرض الله له»، فیصرح بأنه رسول الله الموظف بأن یبلغ رسالات الله، بل أنه خاتم النبیین و له الرسالة التامة و النبوة الکاملة؛(2)

آخرین فرد از انبیا و به وسیلة او نبوت به پایان می رسد.و صیغة «خاتَم» تأکید بیشتری دارد بر خاتمیت نسبت به «خاتِم» صیغة اسم فاعل؛ چون خاتِم اعم است از اینکه ختم بنفسه باشد یا بغیره، به خلاف خاتَم که اسم است و آن بر کسی

ص:65

دلالت می کند که صفت ختم به وسیلة او محقق می شود. اما اینکه چرا دربارة پیامبر اسلام «خاتَم» به کار رفته است: ایشان در مقام تبلیغ فرائض و احکام است. «کسانی که رسالات خداوند را ابلاغ می کنند»؛ «بر نبی حرجی نیست در آنچه خداوند بر او واجب کرده است»؛ پس تصریح دارد به اینکه رسول الله موظف است به اینکه رسالات خداوند را ابلاغ کند؛ بلکه او «خاتم النبیین» است و دارای رسالت تامه و نبوت کامله می باشد.

دین جدید، امری غیر ممکن است و مدعیان آوردن کتاب جدید و دین جدید، دروغ گویانی هستند که برای فریب مردم یا انگیزه هایی از این نوع، چنین ادعایی را مطرح می کنند.

این ادعای مسلمانان همراه با دلایلی است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1. ما کان محمد أبا أحد من رجالکم ولکن رسول الله و خاتم النبیین؛(1)

محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست، بلکه رسول خدا و خاتم الانبیاء است.

در این آیة شریف، خداوند به صراحت اعلام می کند «محمد صلی الله علیه و آله و سلم » رسول خدا و خاتم انبیا است و پس از او پیامبر دیگری نخواهد آمد. اگر گفته شود که آیة شریف، حضرت را خاتم «انبیاء» معرفی کرده است؛ ولی ممکن است پس از او «رسول» دیگری بیاید، در جواب می گوییم: ختم نبوت، لازمه اش ختم رسالت نیز هست. آیت الله سبحانی در این باره می فرماید:

ثم إن ختم النبوة یستلزم ختم باب الرسالة و ذلک لأن الرسالة هی ابلاغ أو تنفیذ ما تحمّله الرسول عن طریق الوحی. فاذا انقطع الوحی و الاتصال بالمبدأ الأعلی فلا یبقی للرسالة موضوع و هذا واضح لمن أمعن النظر فی الفرق بین النبی و الرسول. فالنبی هو الإنسان الموحی إلیه بإحدی الطرق

ص:67

المعروفة و الرسول هو الإنسان القائم بالسفارة من الله للتبشیر أو للتنفیذ عمل فی الخارج أیضا؛ً(1)

همانا ختم نبوت، مستلزم ختم باب رسالت، نیز هست. به این دلیل که رسالت، ابلاغ یا تنفیذ چیزی است که رسول از طریق وحی دریافت می کند. پس زمانی که اتصال به مبدأ أعلی و وحی قطع شود، دیگر برای رسالت موضوعی باقی نمی ماند و این برای کسی که در فرق میان رسول و نبی دقت کند، واضح است. نبی، انسانی است که به یکی از راه های معروف به او وحی می شود و رسول، انسانی است قائم به سفارت از جانب خدا برای تبشیر یا تنفیذ عمل در خارج، علاوه بر اینکه به او وحی نیز می شود.

2. «إنا نحن نزلنا الذکر و إنا له لحافظون؛(2)

همانا ما قرآن را نازل کردیم و ما آن را حفاظت می کنیم».

یکی از حکمت های بعثت پیامبر جدید، حفظ و صیانت محتوای دعوت پیامبر قبلی، از تحریف و نابودی است؛ اما این مسأله درباره اسلام و کتاب آسمانی آن صدق نمی کند؛ چرا که خداوند خود نگاهبانی آن را از دگرگونی ضمانت کرده است.

3. الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی...؛(3)

امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را تمام کردم.

ص:68

از دیگر زمینه های بعثت پیامبر جدید، لزوم تکمیل شریعت سابق _ ولو از نظر بیان تفصیلی احکام قبلی و ارائه احکام جدید _ است. قرآن کریم می فرماید: دین اسلام کامل شده است و در آیه ای دیگر می فرماید:

ولا رطب ولا یابس إلاّ فی کتاب مبین؛(1)

و هیچ خشک وتری وجود ندارد، مگر اینکه در کتابی آشکار آن را بیان کرده ایم.

هیچ موضوعی نیست که در قرآن مطرح نشده باشد، ضمن اینکه خداوند به پیامبرش می فرماید:

و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء و هدی و رحمة و بشری للمسلمین؛(2)

و کتاب را بر تو نازل کردم؛ در حالی که بیان گر همه چیز است و هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است.

4. «... و انه لکتاب عزیز * لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه تنزیل من عزیز حمید؛(3)

و آن، کتابی است قطعاً شکست ناپذیر * هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمی آید؛ چرا که از سوی خدای حکیم و شایستة ستایش، نازل شده است.

یکی از موجبات ظهور پیامبر جدید، لزوم تبیین و تفصیل شریعت

ص:69

و استمرار ارتباط میان حجت خدا و مردم است که این مسأله در اسلام، از سوی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام تأمین می شود؛ لذا از این نظر نیز به بعثت پیامبر جدیدی نیاز نخواهد بود. از این روست که سلسلة انبیا با بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم خاتمه یافت و دین اسلام تا روز رستاخیز، ثابت و استوار خواهد ماند؛ نه تحریفی در آن راه می یابد و نه نسخی موجب تحول احکام آن می شود.

البته مفاد این آیه با آیات قبل متفاوت است؛ زیرا آنچه را که این آیه نفی می کند، فرض بعثت پیامبر جدیدی است که دارای کتاب آسمانی جدیدی باشد؛ ولی با این آیه نمی توان فرض وجود پیامبری را نفی کرد که مبلغ همین شریعت باشد؛ مثل حضرت لوط که مبلغ کتاب و شریعت حضرت ابراهیم علیه السلام بوده است.(1)

5. حدیث منزلت؛ هنگامی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم برای جنگ تبوک از مدینه حرکت می کرد، امیرمؤمنان علی علیه السلام را برای رسیدگی به کارهای مسلمانان به جای خود قرار داد. آن حضرت، برای اینکه از فیض شرکت در این جهاد محروم می شد، ناراحت بود و اشک از چشمانش جاری شد. پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم به آن حضرت فرمود:

أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنه لانبیّ بعدی؛(2)

آیا راضی نمی شوی به اینکه برای من به منزلة هارون برای

ص:70

موسی باشی؛ جز اینکه بعد از من پیامبری نیست.

6_ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ایها الناس! إنه لانبیّ بعدی و لا أمّة بعدکم…؛(1)

ای مردم! بعد از من پیامبری و بعد از شما امتی نخواهد بود.

7. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

بعث الله محمداً لإنجاز عدته و إتمام نبوته؛(2)

خداوند، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را برای منجز کردن وعده اش و تمام کردن نبوتش مبعوث کرد.

8. امام صادق علیه السلام فرمود:

حلال محمد حلال إلی یوم القیامة و حرامه حرام أبداً إلی یوم القیامة، لایکون غیره ولایجیء غیره؛(3)

حلال محمد تا روز قیامت حلال است و حرام او تا ابد حرام است. غیر از او کس دیگری نیست و کس دیگری نمی آید.

9. امام صادق علیه السلام فرمود:

إن الله بعث محمداً صلی الله علیه و آله و سلم فختم به الأنبیاء فلا نبی بعده و أنزل علیه کتاباً فختم به الکتب فلا کتاب بعده؛(4)

همانا خداوند، محمد را مبعوث کرد و با او سلسلة نبوت را ختم کرد؛ پس پیامبری بعد از او نیست. کتابی بر او نازل کرد

ص:71

و کتاب ها را با آن ختم کرد؛ پس کتابی بعد از آن نیست.

10. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

فضلت علی الانبیاء بستٍ: أعطیت بجوامع الکلم و نصرت بالرعب و اُحلّت لی الغنائم و جعلت لی الأرض طهوراً و مسجداً و أرسلت إلی الخلق کافة و ختم بی النبییون؛(1)

با شش خصلت بر سایر انبیا فضیلت داده شده ام؛ جوامع کلمات در اختیار من در آمده است، با رعب و ترس یاری شده ام، غنیمت های جنگی بر من حلال شده است، زمین، وسیلة سجده و طهارت من است، بر همة مردم مبعوث شده ام، نبوت با من خاتمه یافته است.

روایات فوق، همگی به صراحت بیان می کنند که پیامبر دیگری پس از پیامبر اسلام نخواهد آمد. البته روایات در این باب، بیش از آن است که در این بخش ذکر کردیم.

شده است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«المهدی منا أهل البیت رجل من أمتی…؛(1) مهدی از ما اهل بیت و مردی از امت من است».

اگر چنین است و او از امت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم باشد؛ پس او مسلمانی است که به احکام اسلام پایبند خواهد بود؛ چرا که یکی از معانی امت، دین و طریق است و امت هر پیامبری، پیروان او هستند. اگر کسی پیرو پیامبری نباشد _ حتی اگر در زمان او زندگی کند _ از امت او به شمار نمی آید.(2)

 نیز در این باره می توان به روایاتی استناد کرد که جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را معرفی می کنند. جابر بن عبدالله انصاری می گوید:

روزی بر فاطمه3 داخل شدم. مقابل آن حضرت لوحی دیدم که اسامی جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فرزندان فاطمه3 در آن نوشته شده بود. آنان را شمردم؛ دوازده تن بودند که آخرینشان قائم بود. سه تای آنان، محمد و سه تای آنان، علی بودند.(3)

همچنین در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می خوانیم:

معاشر الناس! إنی نبی و علیّ وصییّ. ألا إنّ خاتم الأئمة منا القائم المهدی…؛(4)

ص:73

ای مردم! من، پیامبر و علی، وصی من است. همانا آخرین امام، از ما است. او قائم مهدی است.

در زیارت امام مهدی علیه السلام عرض می کنیم:

السلام علی المهدی الامم و جامع الکلم السلام علی الخلف السلف…؛(1)

سلام بر مهدی امتها و جامع کلمات وحی الهی، سلام بر جانشین اولیاء گذشته....

بنابراین مهدی علیه السلام از امت رسول الله و جانشین او است و راهی را که طی خواهد کرد، همان راه جدش رسول خدا است.

اسلام دین جهانی خواهد شد و دینی جز اسلام در جهان نخواهد بود؛ از این رو حضرت، تنها حاکم جهان نیز خواهد بود.

آمده است» سؤال شد: «مگر بهتر از ابوبکر و عمر هم خواهد آمد؟» گفت: «در گذشته بوده اند کسانی که بر کسان دیگر برتری داشته اند» [یعنی در آینده هم خواهد بود].(1)

برزنجی هم با کلام ابن سیرین موافق است و پس از نقل آن می نویسد:

محی الدین بن عربی در فتوحات مکیه نوشته است:

مهدی در اندیشه ها و فرمان هایش معصوم و دنباله روی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است هرگز از او خطایی سر نمی زند.

برزنجی می نویسد:

بی شک این وصف در شیخین نبوده و از این لحاظ می توان مهدی را از آنان برتر دانست؛ هرچند آن دو دارای فضیلت همراهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مشاهدة وحی و سابقه در اسلام و… می باشند و الله العالم.(2)

همة عقلا قبیح می دانند که افضل از مفضول پیروی کند. پس بنابر اعتراف خود علمای اهل سنت، حضرت مهدی علیه السلام از خلفا تبعیت نخواهد کرد و مذهب ایشان مطابق مذهب خلفا نیست.(3) البته این دلیل، اخص از مدعا است و فقط ثابت می کند که مذهب امام علیه السلام با مذهب خلفای اهل سنت فرق دارد؛ اما دربارة دیگر مذاهب چیزی را اثبات و یا نفی نمی کند.

ص:76

ج. خداوند متعال می فرماید:

الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دیناً؛(1)

امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و راضی شدم دین شما اسلام باشد.

مطابق روایات و نظر مفسران، شأن نزول آیه، واقعة غدیر خم و معرفی امیرمؤمنان علی علیه السلام به جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. پس دین مورد رضایت خداوند که در عصر ظهور بر همة ادیان غالب خواهد شد، (2) همان دینی است که روز غدیر خم، کامل و به مردم معرفی شد؛ یعنی دینی که رکن رکین آن، ولایت و پیروی از آن باشد.(3)

... یقوم بالدین فی آخر الزمان کما قمت به فی أول الزمان؛(1)

دین را در آخر الزمان استوار می کند، آنچنان که من در اول زمان استوار کردم.

این روایت با صراحت بیان می کند که امام زمان علیه السلام دین اسلام را پایدار نموده، آن را رونق می بخشد؛ چون «الف و لام» در «الدین» عهد است و معهود، دین اسلام است.(2)

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه پس از حمد و ثنای الهی و صحبت درباره نظم جهان و توصیه به تقوا و نیز عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان می فرماید:

قد لبس للحکمة جنّتها و أخذ بجمیع أدبها من الإقبال علیها و المعرفة بها و التّفرغ لها فهی عند نفسه ضالّته التی یطلبها و حاجته التی یسأل عنها فهو مغترب إذا اغترب الإسلام و ضرب بعسیب ذنبه و الصق الأرض بجرانه بقیة من بقایا حجته خلیفة من خلائف أنبیائه…؛(3)

سپر حکمت را پوشیده و آن را با تمام شرایطش از توجه، شناخت و آمادگی برای اخذ آن، فرا گرفته است. پس حکمت، گمشده ای است که آن را یافته است و آرزویی است که درخواست می نموده. او از مردم کناره گرفته و در گوشه ای به سر برده و این هنگامی است که [بر اثر فتنه ها] اسلام غریب

ص:78

شده و مانند شتری است که رنجیده و دم خود را به حرکت در آورده و جلوی گردنش را به زمین می چسباند. او از بازماندگان حجت خدا و جانشینی از جانشینان پیامبران الهی است.

ابن ابی الحدید گفته است:

شیعه امامیه می گویند مقصود از این شخص، قائم منتظر است و صوفیه گفته اند او ولی الله است و معتقدند که دنیا از چهل نفر ابدال و هفت نفر اوتاد و یک نفر به نام قطب، خالی نیست. به گمان فلاسفه مقصود حضرت، «عارف» است. اهل تسنن عقیده دارند او مهدی است که پس از این متولد خواهد شد و اینکه حضرت می فرماید: «او از مردم کناره می گیرد؛ یعنی این مرد هنگامی که فسق و فجور ظاهر گشت، مخفی می شود و غربت اسلام موقعی است که عدل و صلح، غریب شود و از میان برود و این، بر اعتقاد شیعه به مهدی موعود دلالت دارد(1).

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در پاسخ به سؤال شخصی یهودی که دربارة وصی آن حضرت پرسید، فرمود:

کائن فی أمتی ما کان من بنی اسرائیل حذو النعل بالنعل و القذة بالقذة. و إن الثانی عشر من ولدی یغیب حتی لایری و یأتی علی امتی زمن لایبقی من الإسلام إلا اسمه ولا من القران إلا رسمه فحینئذ یأذن الله له بالخروج فیظهر الاسلام و یجدد الدین...؛(2)

ص:79

هر چه در بنی اسرائیل بوده، در امت من نیز بدون کم و زیاد خواهد شد. دوازدهمین فرزندم پنهان شود که دیگر دیده نشود. روزگاری بر امتم بیاید که از اسلام، جز نامش و از قرآن، جز نشانه اش باقی نماند. در آن هنگام، خداوند اجازة خروجش می دهد پس [ظاهر شود] و اسلام را آشکار و دین را تجدید می کند.

پس خروج و قیام حضرت برای ظاهر کردن اسلام ناب محمدی و تجدید بنای محکم اسلام خواهد بود.

از زمان رحلت پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم حرکت شومی آغاز شد که باعث شد هر روز، فاصلة مردم، از دین خدا و قرآن و روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیشتر شده، بسیاری از آموزه ها به فراموشی سپرده شوند یا تغییر یابند؛ به طوری که در روایات، قائم آل محمد علیه السلام زنده کنندة کتاب خدا و سنت پیامبر معرفی شده است و این، بدان معناست که آن قدر مردم از آن ها فاصله می گیرند که در زندگی ایشان اثری ناچیز از آموزه های دینی مشاهده خواهد شد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«... یحیی السنة و الفرض(1)؛ احکام واجب و مستحب را زنده می کند.

همچنین می فرماید:

فیریکم کیف عدل السیرة و یحیی میت الکتاب و السنة(2)؛

ص:80

به شما نشان می دهد که چه نیکو می توان به عدالت رفتار کرد. او تعالیم فراموش شده قرآن و سنت را زنده می کند.

در برخی از ادعیه نیز زمزمة عاشقانة منتظران ظهور مهدی علیه السلام، درخواست برای بازگشت احیاگر دین محمدی صلی الله علیه و آله و سلم است. در دعای عهد می خوانیم:

و اجعله اللهم مفزعاً لمظلوم عبادک و ناصراً لمن لایجد له ناصراً غیرک و مجدداً لما عطل من أحکام کتابک و مشیداً لما ورد من أعلام دینک و سنن نبیک صلی الله علیه و آله(1)؛

او را پناهگاه ستم دیدگان و یار کسی که جز تو یاری ندارد و تازه کنندة احکام تعطیل شدة قرآنت و برپاکنندة آنچه وارد شده از اعلام دینت و روش های پیامبرت قرار ده.

 نالة دلسوختگان در دعای ندبه، آن گاه که ناله های فراغ را مویه می کنند، این است:

أین بقیة الله التی لاتخلو من العترة الهادیة، أین المعد لقطع دابر الظلمة، أین المنتظر لإقامة الأمت و العوج، أین المرتجی لإزالة الجور و العدوان، أین المدخر لتجدید الفرائض و السنن، أین المتخیر لإعادة الملة و الشریعة، أین المؤمل لاحیاء الکتاب و حدوده، أین محیی معالم الدین و أهله…(2)؛

کجا است بقیة الله که بیرون از خاندان هدایت نیست؟ کجا است آماده برای ریشه کن کردن ستمکاران؟ کجا است منتظر برای راست کردن نادرستی ها؟ کجا است مرکز امید برای

ص:81

انداختن بیداد و ستم؟ کجا است ذخیره برای تازه کردن فرائض و سنن دین؟ کجا است انتخاب شده برای باز گرداندن کیش و آیین؟ کجاست آن مورد آرزو برای زنده کردن قرآن و حدودش؟ کجا است زنده کنندة آثار دین و اهل دین؟

محمد النبی صلی الله علیه و آله و سلم إذ هو فی شریعته و ملته ولأهل دعوته و أمته و علی ید الأئمة من ذریته(1)؛

زمانی که قائم ما قیام کند… طلاق بدعت را از میان می برد و نیز هر آنچه را که بدعت گزاران، در دین و احکام و حلال و حرام به وجود آوردند. و مردم را با شمشیر به سیره علی علیه السلام وا می دارد؛ همان سیره ای که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او عهد گرفت و او به آن سیره، میان امت رفتار می کرد و همان سیره ای که بر آن سیره، ائمه از فرزندانش را برگزید. پس [ائمه] آنچه از احکام دین را که اهل باطل از بین بردند، زنده کردند و بدعت بدعت گزاران را منقطع کردند. این روند ادامه خواهد داشت تا اینکه دین به شکل جدیدی بر می گردد؛ آنچنان که در اسلام خالص و پاک آغاز شد. و تمام دین برای خدا خواهد بود؛ آنچنان که در کتابش وعده داده است و بر همة ادیان، پیروز می گرداند آن چنان که بر خود واجب کرده است، و همه این امور به دست ائمه دین و اولیای الهی صورت می پذیرد.

مبارزه با بدعت ها همان روشی است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز بعثتش به کار گرفت، تا بتواند برنامه های ناب و خالص الهی را جایگزین آن کند. از امام صادق علیه السلام دربارة سیره و روش امام مهدی علیه السلام سؤال شد. حضرت فرمود:

یصنع کما صنع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یهدم ما کان قبله کما هدم

ص:83

رسول صلی الله علیه و آله و سلم امر الجاهلیة و یستأنف الاسلام جدیداً (1)؛

آنچنان رفتار می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفتار کردند. آنچه قبل از او بوده همه را ویران می کند، آنچنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شالودة جاهلیت را ویران کرد و اسلام را از نو بنیان می گذارد.

«جدیداً» در این روایت وصف «استیناف» است؛ یعنی صفت برای مفعول مطلق محذوف است (یستأنف الاسلام استینافاً جدیداً) که در این صورت، معنای روایت چنین خواهد بود: اسلام، شروع مجددی خواهد داشت.(2)

وعده به آمدنش داده شده است. منظور از «یعطف الهوی…» این است که اشخاصی که از راه خدا برگشته و تابع ظلمت هوا و هوس شده بودند را به طریق الهی و تبعیت از انوار هدایت خداوند بر می گرداند و این، زمانی اتفاق می افتد که در آخرالزمان افراد از تبعیت انوار هدایت خداوند به تبعیت از هوس ها روی آورند و شریعت ضعیف شود و مردم گمان کنند حق و هدایت، همان راهی است که آنان می پیمایند.

مراد از «یعطف الرأی علی القران…» این است که همة نظرها را که مخالف قرآن است، مطابق با قرآن می گرداند و این امر، زمانی خواهد بود که مردم قرآن را تأویل و تفسیر به رأی می کنند؛ همان طور که مذاهب گوناگون در اسلام چنین می کنند و هر فرقه ای گمان می کند حق، همان چیزی است که آنان فهمیده اند(1).

در روایتی از امام باقر علیه السلام دربارة مبنای کلام و رفتار امام زمان علیه السلام آمده است:

لاتذهب الدنیا حتی یبعث الله عزوجل رجلاً منا أهل البیت یعمل بکتاب الله...(2)؛

دنیا به پایان نمی رسد، تا اینکه خداوند، مردی از ما اهل بیت را برانگیزد که به کتاب خدا عمل می کند.

همان طور که در فلسفة امامت بیان شده، یکی از وظایف امام، تبیین و تفسیر قرآن است. در عصر برپایی دولت حق، شاهد آن خواهیم بود که

ص:85

امام مهدی علیه السلام در جایگاه معلم بزرگ قرآن به این وظیفة خویش به نیکویی عمل خواهد کرد. جابر از امام باقر علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود:

إذا قام قائم آل محمد علیه السلام ضرب فساطیط لمن یعلم الناس القرآن علی ما أنزل الله جل جلاله...(1)؛

زمانی که قائم آل محمد قیام کند، خیمه هایی برای تعلیم قرآن- آن چنانکه نازل شده- برپا می کند.

البته نباید توهم شود که ظاهر روایات با حجیت قرآن در زمان ما _ یعنی قبل از ظهور _ منافات دارد. قطعاً قرآن برای تمام اعصار و تمام مردم حجیت دارد و در هر زمانی باید به آن عمل شود؛ لکن آنچه از این گونه روایات استفاده می شود، آن است که زمان ظهور، تمام جزئیات و خصوصیات آیات از سوی آن حضرت برای مردم روشن می شود و تعلیم قرآن در آن زمان به گونه ای جامع و کامل خواهد بود.(2)

محمد بن مسلم می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره قائم علیه السلام پرسیدم که وقت قیام، چگونه با مردم برخورد می کند؟ حضرت فرمود:

«بسیرة ما سار به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حتی یظهر الاسلام.» قلت: «و ما کانت سیرة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ؟» قال: «أبطل ما کان فی الجاهلیة و استقبل الناس بالعدل و کذلک القائم علیه السلام اذا قام یبطل ما کان فی الهدنه مما کان فی أیدی الناس و یستقبل بهم العدل(1)؛

«به روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل می کند، تا آنکه اسلام را آشکار سازد.» عرض کردم: «روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چگونه بود؟» فرمود: «پیامبر، آثار جاهلیت را از میان برد و با مردم به عدالت رفتار کرد. قائم نیز هنگام قیام، هر عمل نامشروع و بدعتی را که هنگام صلح و سازش با بیگانگان میان مسلمانان مرسوم شده، از میان می برد و مردم را به عدالت رهبری می نماید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «المهدی یقفو أثری لایخطیء»(2) مهدی مرا تبعیت می کند و خطا نخواهد کرد. این تبعیت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از همان آغاز دورة ظهور خواهد بود. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

إذا أذن الله عزّ اسمه للقائم بالخروج صعد المنبر فدعا الناس إلی نفسه و ناشدهم بالله و دعاهم إلی حقه و أن یسیر فیهم بسیرة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و یعمل فیهم بعمله…(3)؛

چون خدای تبارک و تعالی به قائم اذن ظهور دهد، بر فراز منبر قرار گرفته، مردمان را به سوی خود دعوت می کند. آن ها را به

ص:87

خدای سوگند داده و به پذیرش حق خود فرا می خواند و میان آنان به سیرة پیامبر و طبق رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل می کند.

نکته: در برابر روایات فوق که سیرة حضرت مهدی علیه السلام را همان سیرة حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم می دانست، روایت دیگری وجود دارد که سیرة امام علیه السلام را غیر از سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می داند. زراره از امام باقر علیه السلام دربارة حضرت مهدی علیه السلام سؤال می کند:

«أیسیر بسیره محمد صلی الله علیه و آله و سلم ؟» قال: «هیهات هیهات یا زرارة! ما یسیر بسیرته.» قلت: «جعلت فداک لم؟» قال: «إن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سار فی أمته بالمن کان یتألف الناس و القائم یسیر بالقتل بذلک أمر فی الکتاب الذی معه أن یسیر بالقتل و لایستتیب أحداً ویل لمن ناواه»(1)؛

«آیا مهدی علیه السلام هم به روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سلوک می کند؟» فرمود: «هرگز، هرگز، ای زراره! به روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفتار نمی کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میان امت خود با ملایمت رفتار کرد و می خواست به آن وسیله، دل های مردم را به هم پیوند دهد؛ ولی روش قائم جنگ است و در کتابی که با او است نیز چنین مأمور شده که با جنگ، کار را از پیش ببرد و در آن روز کسی را دعوت به توبه نمی کند. وای بر کسی که با وی دشمنی کند!»

حال سؤالی که مطرح می شود این است که کدام یک از روایات درست است؟ آیا حضرت به روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل خواهد کرد یا نه؟ در پاسخ می گوییم:

ص:88

اولاً، سند این روایت ضعیف است؛ زیرا «محمد بن الحسن الرازی»،(1) ضعیف و« محمد بن علی الکوفی»، مهمل است. ثانیاً، با توجه به سیاق روایت می توان گفت این تفاوت، در نوع برخورد حضرت با کفار و معاندان است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم برای اینکه بتواند افراد بیشتری را جذب دین کرده، قدرت اسلام و جامعة اسلامی را در برابر ابرقدرت ها افزایش دهد، از راه های مختلفی وارد می شد؛ گاهی با امضای معاهدة صلح، گاهی با اعطای مال برای تألیف قلوب و گاهی با عفو و گذشت و آزاد کردن اسیران، به تبلیغ و ترویج دین می پرداخت. گاهی نیز شرایط جنگ با کفار برای حضرت فراهم نبود؛ اما در زمان حکومت حضرت قائم علیه السلام شرایط هرگز به این گونه نیست؛ لذا حضرت در برابر زورمداران و معاندان با زبان شمشیر صحبت می کند.

«أمنّا آل محمد المهدی أم من غیرنا؟» فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: «لا بل منّا. بنا یختم الله الدین کما فتح الله بنا و بنا ینقذون من الفتنة کما أنقذوا من الشرک و بنا یؤلف الله بین قلوبهم بعد عداوة الفتنة اخواناً کما ألّف بنا بین قلوبهم بعد عداوة الشرک و بنا یصبحون بعد عداوة الفتنة إخواناً کما اصبحوا بعد عداوة الشرک اخواناً(1)؛

«آیا مهدی از ما است یا از غیر ما؟» رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «نه؛ بلکه از ما است. خداوند به وسیلة او دین را به اتمام می رساند؛ چنان که به وسیلة ما آغاز کرد. به دست ما از فتنه ها رهایی می یابند؛ چنان که به دست ما از شرک رهایی یافتند. خداوند پس از کینه های فتنه گری، به دست ما در میان آنان الفت و صمیمیت ایجاد می کند؛ چنان که بعد از کینه توزی های شرک، به دست ما در میانشان صفا و صمیمیت ایجاد نمود. بعد از عداوت روزگار فتنه، به وسیلة ما برادری خود را باز یابند؛ چنان که بعد از عداوت شرک، به دست ما برادر ایمانی گشتند.

اکنون به برخی اهداف و برنامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که در زمان امام مهدی علیه السلام کامل خواهند شد، اشاره ای می کنیم:

_ خداوند به پیامبرش چنین فرمان می دهد:

قل آمنت بما انزل الله من کتاب و اُمرت لأعدل بینکم(2)؛

بگو به کتابی که خدا نازل کرده است، ایمان دارم و به من فرمان داده اند که میان شما به عدالت رفتار کنم.

ص:90

امام زمان علیه السلام نیز دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد. شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: «ما برتر هستیم یا اصحاب قائم علیه السلام ؟» فرمود: «شما بهتر از اصحاب قائم هستید؛ زیرا شما از دولت های ظالم، شب و روز بر جان امام خود و خودتان هراس دارید. اگر نماز می خوانید، اگر روزه می گیرید و اگر حج انجام می دهید، در تقیه است و اگر [در دادگاه] گواهی بدهید، گواهی شما پذیرفته نیست» و چیزهایی دیگر از این قبیل شمرد. آن شخص عرض کرد: «اگر چنین است، چرا باید آرزوی آمدن قائم را داشته باشیم؟» فرمود: «آیا دوست نداری عدل ظاهر شود، راه ها امن گردد و با مظلوم به انصاف رفتار شود؟»(1)

_ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «إنما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛(2) همانا من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تمام کنم. و این مکارم اخلاق در زمان ظهور حضرت حجت علیه السلام به کمال خواهد رسید. امام باقر علیه السلام فرمود:

اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع به عقولهم و اکمل به اخلاقهم(3)؛

زمانی که قائم ما قیام کند، دستش را برسر بندگان می گذارد و بدین وسیله، عقول مجتمع می شوند و اخلاق آن ها کامل می شود.

_ پیامبر عظیم الشأن اسلام بر فراگیری علم و دانش تأکید فراوان داشت و می فرمود:

ص:91

اطلبوا العلم ولو بالصین، فانّ طلب العلم فریضة علی کل مسلم؛(1)

طلب علم کنید حتی اگر در چین باشد، همانا طلب علم بر هر مسلمانی واجب است.

نیز فرمود:

تاسعهم القائم الذی یملأ الله عزوجل به الأرض نوراً بعد ظلمتها و عدلاً بعد جورها و علماً بعد جهلها…(2)؛

نهمین آنان [= فرزندان امام حسین ] علیه السلام _ قائم ایشان است که خداوند به دست او همة زمین را از روشنایی پر می کند؛ پس از آنکه گرفتار تاریکی شده است و تمام زمین را از عدالت آکنده می سازد؛ پس از آنکه از ظلم و جور پر شده باشد و سراسر عالم را از علم مملو می سازد؛ پس از آنکه به جهل گرفتار شده باشد.

_ گناه و فساد باعث می شود پر پرواز آدمی شکسته و ناچار، راه پرواز به ملکوت بر او بسته شود. پیامبر عزیز و دلسوز امت، تلاش فراوانی برای مبارزه با مفاسد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و… انجام داد تا بتواند انسان را از قید و بندها رها کرده(3)، به آزادی واقعی برساند. این هدف والا در زمان برپایی حکومت مهدوی محقق خواهد شد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

ص:92

فیبعث المهدی… و یذهب الربا و الزنا و شرب الخمر و الریا و تقبل الناس علی العبادة…(1)؛

و خداوند مهدی را بر می انگیزد… ربا و زنا و شراب خواری و ریا از بین می رود و مردم به عبادت روی می آورند.

همچنین امام صادق علیه السلام فرمود:

أتاح الله لأمة محمد برجل منا أهل البیت یشیر بالتقی و یعمل بالهدی و لایأخذ فی حکمه الرشا(2)؛

خداوند با مردی از ما اهل بیت بر امت محمد منت گذاشته، او را ظاهر گرداند، تا دستور تقوا دهد و به هدایت رفتار کند و در صدور حکمش رشوه نگیرد.

در روایت دیگری از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است:

ولو قد قام قائمنا... و لذهبت الشحناء من قلوب العباد... (3)؛

وقتی قائم ما قیام کند… کینه از دل بندگان خدا خواهد رفت.

_ خداوند متعال امت اسلامی را بهترین امت معرفی کرده می فرماید:

کنتم خیر أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر(4)؛

شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده اید، امر به معروف و نهی از منکر می کنید.

ص:93

این کلام الهی نشان گر اهمیت این فریضة مهم است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز مردم را به آن ترغیب و تشویق می کرد:

من أمر بمعروف أو نهی عن منکر أو دلّ علی خیر أو اشار به فهو شریک و من أمر بسوء أو دل علیه أو أشار به فهو شریک(1)؛

هر کس به کار پسندیده ای فرمان دهد یا از کار زشتی باز دارد، یا به کار نیکی راهنمایی کند، یا به آن اشاره نماید، در آن کار شریک است و هر کس به کار بدی فرمان دهد، یا به آن راهنمایی کند، یا اشاره نماید، او نیز در آن کار شریک خواهد بود.

امام باقر علیه السلام درباره امام مهدی و یارانش فرمود:

المهدی و اصحابه... یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر(2)؛

مهدی و یارانش... امر به معروف و نهی از منکر می کنند.

 در دیگر روایت فرمود:

ان الدنیا لاتذهب حتی یبعث الله عزوجل رجلاً من أهل البیت یعمل بکتاب الله لایری فیکم منکراً إلاّ انکره(3)؛

دنیا به پایان نمی رسد، تا اینکه خداوند مردی از ما اهل بیت را برمی انگیزد که به کتاب خدا عمل می کند و منکری در شما نمی بیند، مگر آنکه از آن، نهی می کند.

ص:94

شده است که به ارائه و بررسی آن می پردازیم:

1. مقصود، خطوط جدید با برنامه های بسیار متنوع و پیشرفته در عصر ظهور است.(1)

مسایل قضایی از ضروری ترین مسائل دولت جهانی نیست؛ پس اگر در این بخش که اهمیت کمتری دارد نیازمند رسیدن به حکم واقعی باشیم، وضع دیگر بخش های بسیار مهم ناگفته پیدا است. حکومت عدل مطلق که وحدت و انسجام کاملی به جامعة بشری می بخشد، امکان تحقق ندارد، مگر آنکه هر حادثه ای به طور حقیقی روشن شود و هر پدیده و حرکتی، به روشنی مشاهده گردد. هر گونه ضعف در تشخیص یا جهل در مشاهدة واقعیت ها، منجر به خطا در داوری رویدادها می شود. هر چه این ضعف و عدم تشخیص زیاد شود، داوری های نادرست نیز افزون می گردد، تا آنجا که عدالت در آن حکومت به کلی به فراموشی سپرده می شود.(2)

اگر چه این کلام، صحیح است و تحلیل درستی از حکومت عدالت محور می باشد؛ اما در توجیه اینکه مقصود از «قضای جدید» در روایت چیست، کمکی به ما نمی کند و اگر بگوییم مقصود، خطوط و برنامه های جدید است، با معنای لغوی سازگار نیست.

2. مقصود، داشتن اسلوب جدید در قضاوت ها است که این معنا مطابق معنای لغوی است و در روایات نیز قرینه دارد که می فرمایند:

ص:96

«بینه و شاهد طلب نمی کند».

3. قضای جدید به معنای برنامه ای جدید است که پس از دوران ظهور به اجرا در می آید. واژة قضا از آن رو به کار رفته است که برنامة کلی الهی که به دست امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پیاده خواهد شد، شکلی از اشکال قضای الهی خواهد بود.(1)

این توجیه، زمانی درست است که ما قضاء را در روایات به معنای سرنوشت بگیریم؛ در حالی که هرگاه «قضا» به همراه «قدر» بیاید به معنای سرنوشت خواهد بود؛ بنابراین نمی توان در این جا قضای جدید را به معنای سرنوشت جدید (برنامه جدید) دانست.

4. مراد، کشتار وسیع منحرفان است و قضاء در این جا به معنای دستور به کشتن یا ریشه کن کردن آن ها است؛ از این رو در روایت می خوانیم: «قضاء جدید علی العرب شدید».(2)

در این توجیه، قضا به معنای دستور گرفته شده است که در کتب لغت چنین معنایی برای آن ذکر نشده است. ضمن اینکه «علی العرب شدید» معنای دیگری نیز می تواند داشته باشد _ که این معنا طبق مؤیداتی که پیش تر آوردیم، قوی تر نیز هست _ و آن اینکه این نوع قضاوت بر عرب، سخت و گران است.

5. از این روایات فهمیده می شود روش های قضاوت دوران پیش از

ص:97

ظهور، اسلامی نیست.(1)

این برداشت از روایات نمی تواند صحیح باشد؛ به آن دلیل که برخی روایات «قضای جدید» _ که تعداد آن ها هم کم نیست _ قضاوت آن حضرت را قضاوت داوودی، بدون درخواست شاهد و بینه و با الهام الهی می دانند؛ پس این روایات، ارتباطی به دورة غیبت ندارد؛ بلکه از شیوة جدید قضایی صحبت می کند.

بنابراین از میان توجیهات گذشته، فقط توجیه دوم از نظر ما صحیح می باشد؛ اما اینکه چطور بدون بینه و شاهد می توان به صدور حکم پرداخت، در میان علمای شیعه، امر غریبی نیست. برای نمونه به ذکر گفته هایی از عالمان شیعه در این باره می پردازیم:

محقق سبزواری می گوید:

المعروف من مذهب الأصحاب أن الإمام یحکم بعلمه مطلقاً لعصمته المانعة من تطرّق التهمة و علمه الکامل(2)؛

معروف نزد امامیه آن است که امام مطلقاً به علمش حکم می کند؛ به دلیل عصمتی که مانع از راهیابی تهمت به او می شود و نیز به دلیل علم کاملش.

فخر المحققین حلی می نویسد:

اتفقت الإمامیة کافة علی أنّ الامام علیه السلام یحکم بعلمه لعصمته فعلمه یقینی و أما غیره فقال الشیخ فی الخلاف یحکم بعلمه فی جمیع الأحکام و به قال «المرتضی» و هو الأصح عندی و

ص:98

عند والدی و جدّی و نقل «المرتضی» عن «ابن الجنید» أن الحاکم لایحکم بعلمه فی شیء من الحقوق و الحدود و نقله الشیخ فی المبسوط عن قوم فقال فیه و الذی یقتضیه مذهبنا و روایاتنا أنّ للإمام أن یحکم بعلمه و أما من عداه من الحکام فالأظهر أنّ لهم أن یحکموا بعلمهم و قد روی بعضهم أنه لیس له أن یحکم بعلمه لما فیه من التهمة…(1)؛

امامیه همگی اتفاق دارند بر اینکه امام به علم خودش حکم می کند؛ به دلیل اینکه معصوم است و علم او یقینی است؛ ولی درباره غیر امام، شیخ در خلاف گفته است: او نیز در جمیع احکام به علمش حکم می کند و این نظر سید مرتضی نیز هست و این قول، نزد من و پدرم و جدم صحیح تر است. سید مرتضی از ابن جنید نقل می کند که حاکم در حقوق و حدود به علمش حکم نمی کند. شیخ در مبسوط از گروهی نقل کرده که آن چه اقتضای مذهب امامیه و روایات ما است، آن است که امام به علمش حکم کند و غیر امام، ظاهر آن است که آنان نیز به علمشان حکم می کنند؛ ولی بعضی گفته اند: غیر امام نمی تواند به علمش حکم کند؛ چون در معرض اتهام است.

شیخ مفید نیز در این باره گفته است:

أنّ للإمام أن یحکم بعلمه کما یحکم بظاهر الشهادات و متی عرف من المشهود علیه ضد ما تضمّنته الشهادة أبطل بذلک شهادة من شهد علیه و حکم فیه بما أعلمه الله تعالی و

ص:99

قدیجوز عندی أن تغیب عنه بواطن الأمور فیحکم فیها بالظواهر و إن کانت علی خلاف الحقیقة عند الله تعالی و یجوز أن یدله الله علی الفرق بین الصادقین من الشهود و بین الکاذبین فلایغیب عنه حقیقة الحال و الأمور فی هذا الباب متعلقة بالألطاف و المصالح التی لایعلمها علی کل حال إلا الله عزوجل(1)؛

همانا برای امام است که به علمش حکم کند؛ همچنان که می تواند به ظاهر شهادات حکم کند و هنگامی که از مشهود علیه چیزی را بفهمد که بر ضد آن چیزی است که به آن شهادت داده شده است، شهادت شاهد را باطل می کند و با علمی که خداوند به او داده است در آن حکم می کند. نزد من جایز است که باطن امور از امام مخفی شود؛ پس امام در چنین مواقعی به ظاهر حکم می کند؛ اگرچه این حکم، خلاف واقع باشد. به سبب حقیقتی که خدا از آن آگاه است و نیز جایز است که خداوند امام را بر فرق میان شاهد صادق و شاهد دروغ گو راهنمایی کند؛ پس حقیقت حال از امام مخفی نمی ماند. امور در این باب، متعلق به لطف الهی و مصالحی است که غیر از او _ عزوجل _ کسی نمی داند.

خداوند دربارة قضاوت کردن حضرت داوود و سلیمان8 می فرماید:

«و کلاً اتینا حکماً و علماً(2)؛

به هر یک از آن دو، داوری درست و دانشی ژرف عطا

ص:100

کردیم».

بنابراین قضاوت حضرت مهدی علیه السلام نیز همین گونه خواهد بود و شاید بتوان گفت آن حضرت میان قضاوت داوود علیه السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم جمع می کند(1) و در آن جا که گواه و دلیل برای اثبات حق وجود داشته باشد، از شیوة قضایی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم استفاده می کند و در غیر این صورت از روش حضرت داوود علیه السلام بهره خواهد برد. آن چنان که طبق گواه تاریخ، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان نیز گاهی از علم خود برای قضاوت استفاده می کردند.(2) در نتیجه شیوة قضاوت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، جدید نیست و شاید به این دلیل «جدید» نامیده شده است که اولاً در زمان سایر ائمه علیهم السلام این روش قابل اجرا نبوده یا حداقل فرصت اجرای آن کمتر به وجود آمده است. ثانیاً این روش نسبت به عصر غیبت، جدید محسوب می شود.

ص:101

بهتر می توانند براهین و استدلال های پیچیده را بفهمند؛ چنان که در روایتی از امام سجاد علیه السلام دربارة سورة توحید سؤال شد، حضرت فرمود:

إن الله عزوجل علم أنه یکون فی آخر الزمان أقوام متعمقون فأنزل الله تعالی «قل هو الله احد» و الآیات من سورة الحدید إلی قوله «و هو علیم بذات الصدور» فمن رام وراء ذلک لقد هلک(1)؛

خداوند متعال می دانست در آخر الزمان اقوامی می آیند که در مسائل، تعمق و دقت می کنند؛ لذا سوره «قل هو الله احد» و آیات سوره حدید تا «علیم بذات الصدور» را نازل فرمود. هر کس بیش از آن را طلب کند، هلاک می شود.

آنچه که معنای دوم را تأیید می کند، روایاتی است که بیان گر اهداف بالا و والای آن حضرت است و امام و یارانش برای رسیدن به آن اهداف، نیازمند تلاش بسیار می باشند. مفضل می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که دربارة حضرت قائم صحبت می کرد. عرض کردم: «امیدوارم کار او به آسانی صورت پذیرد.» پس شنیدم که فرمود: «آن امر، واقع نخواهد شد، تا آنکه [شدائد و مشکلات به پایه ای برسد که] خون بسته شده و عرق را [از خویشتن] بزدایید».(2)

بنابراین رسیدن به چنین اهدافی و برداشتن موانع بزرگ پیش رو، نیازمند قدرت فوق العاده ای است.

به هر حال آنچه مسلم است این «سلطان جدید» از جانب آسمان

ص:103

خواهد بود. ابوحمزة ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می کند:

لوقد خرج قائم آل محمد لنصره الله بالملائکة المسومین و المردفین و المنزلین و الکروبین یکون جبرائیل أمامه و میکائیل عن یمینه و إسرافیل عن یساره و الرعب مسیرة شهر أمامه و خلفه و عن یمینه و عن شماله و الملائکه المقربون حذاه… (1)؛

اگر قائم آل محمد علیه السلام خروج کند، خداوند به وسیلة ملائکة مسومین (نشان دار) و مردفین (ردیف شده) و منزلین (فروفرستاده شده) و کروبین (مقرب) او را یاری خواهد فرمود. جبرئیل پیش روی او، میکائیل در سمت راست او و اسرافیل در سمت چپ او قرار دارند و رعب و وحشت به فاصله یک ماه راه، در پیشاپیش او و پشت سرش و از راست و چپش و فرشتگان مقرب در برابرش خواهند بود.

هنگامی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، دوباره مردم را به اسلام دعوت می کند و آن ها را به سوی احکام از دست رفته و کهنه شدة آن هدایت می کند و اینکه قائم را مهدی می نامند، برای آن است که به چیز گمشده راهنمایی می کند.

بنابراین، دعوت جدید حضرت، دعوت به اسلام خواهد بود.

2. مقصود دعوت جدید است؛ اما ممکن است جدید بودن آن، از لحاظ شیوة دعوت باشد که با امر جدید و سلطان جدید و… نیز هم خوانی دارد.

عادل و لنا قائد بحلاله و حرامه و أحکامه یقوم غدا فیحاج أقواماً فیزل الله به أقدامهم عن الصراط…(1)؛

کتاب خدا و اهل بیتم، پس همانا کتاب، همان قرآن است و در آن حجت و نور و برهان است. کلام خدا؛ جدید، تازه و با طراوت، شاهد و استوار و بدون انحراف می باشد. برای ما رهبری است که در آینده به حلال و حرام و احکام آن قیام می کند؛ پس احتجاج می کند با اقوامی و خداوند به واسطة او قدم های آن ها را بر صراط می لرزاند.

2. مراد، همان قرآن پیامبر است؛ ولی به همان شکل که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده است، نه به شکل بعد از آن حضرت.

این فرض نیز باطل است؛ زیرا هیچ دلیلی وجود ندارد که شکل و ترتیب آیات قرآن بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به هم خورده باشد. می دانیم که ترتیب آیات در سوره ها توسط خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صورت گرفته است. البته این فرض بر مبنای کسانی که می گویند ترتیب سوره های قرآن ممکن است با آنچه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده متفاوت باشد، می تواند صحیح باشد.

3. منظور، تفسیری جدید و کامل از قرآن باشد؛ یعنی قرآن را آن چنان از زوایای تحریف های معنوی و تفسیرهای نادرست بیرون می کشد که می توان نام کتاب جدید بر آن گذاشت.(2)

این معنا می تواند یکی از احتمالات صحیح باشد که در توجیه

ص:106

روایات بیان شده است؛ زیرا ائمه علیهم السلام مفسران واقعی کلام وحی هستند و احتمال خطا در آنچه متصل به این سرچشمة زلال و پاک نباشد، بسیار زیاد خواهد بود.

4. مقصود همان قرآنی است که امیرالمؤمنین علیه السلام آن را به خط خود نوشته است و متن آن، همین قرآن موجود است؛ اما شأن نزول، تفسیر، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص و… در آن بیان شده است.

این مطلب نیز صحیح به نظر می رسد. ابوذر غفاری نقل می کند وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت، حضرت علی علیه السلام به جمع آوری قرآن پرداخت و آن را نزد مهاجر و انصار آورده، بر ایشان عرضه کرد؛ زیرا این، بنا به سفارشی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرموده بود. وقتی ابوبکر آن را گشود در همان اولین صفحه، ذکر فضایح قوم بود. عمر با شنیدن آن از جا پرید و گفت: «ای علی! این مصحف را بردار و ببر که ما را به آن نیازی نیست». آن حضرت نیز آن را برداشته و بازگشت…. چون دورة خلافت عمر آغاز شد، از حضرت علی علیه السلام خواست قرآن خود را به او تحویل دهد، تا آن را مطابق قرآن خود تحریف کند، و گفت «ای ابوالحسن! خوب است که آن قرآن که در زمان ابوبکر آوردی، نزد ما بیاوری تا بر آن اجتماع کنیم». حضرت فرمود: «هرگز! هیچ راهی به آن نیست. من آن را فقط برای اتمام حجت بر شما، به ابوبکر عرضه داشتم، تا روز قیامت نگویید ما از این مطلب غافل و بی خبر بودیم یا بگویید آن را نزد ما نیاوردی. آری؛ آن قرآنی که نزد من است، جز پاکان و اوصیای پس از من دستشان بدان نرسد». عمر گفت: «آیا وقت خاصی برای اظهار آن معلوم است؟» حضرت فرمود:

ص:107

نعم إذا قائم القائم من ولدی یظهره و یحمل الناس علیه فتجری السنة به؛

آری، وقتی قائم از اولاد من ظهور کند، مردم را بر اساس آن، حرکت می دهد و سنت به دست او جاری می شود.(1)

شایان ذکر است که فرض سوم و چهارم، شبیه به هم و احتمالاً به یک معنا هستند.

5. مقصود از کتاب جدید، برنامة جدیدی باشد که حضرت مأمور به انجام آن است و تدبیر امور بر اساس آن می باشد.

امام باقر علیه السلام ضمن حدیثی طولانی می فرماید:

اولین کسی که با حضرت مهدی علیه السلام بیعت می کند، جبرئیل و میکائیل است که با آن ها رسول الله و امیرالمؤمنین نیز ایستاده اند. کتاب جدیدی را که مُهری تازه دارد به حضرت می دهند که بر عرب شدید است و به او می گویند: «به آنچه که در آن است عمل کن»(2).

این روایت نشان می دهد منظور از کتاب جدید، کتاب آسمانی نیست که شریعت تازه ای را با خود بیاورد؛ بلکه مقصود از کتاب، مجموعه ای از نوشته ها است. این فرض با معنای لغوی کتاب (اسم لما کتب، الکتاب: الصحیفة و الدواة) نیز سازگار است.

امام صادق علیه السلام در ضمن روایتی می فرماید:

ص:108

إن لکل واحد منا صحیفة فیها مایحتاج إلیه أن یعمل به فی مدته. فإذا انقضی ما فیها مما أمر به عرف أن أجله قد حضر…(1)؛

برای هر یک از ما صحیفه ای است که در آن، هرچه که نیاز است در مدت عمر به آن عمل شود آمده است. هر زمان چیزهایی که در آن کتاب به آن امرشده است، تمام شود، می فهمد اجلش به سر آمده است.

سطحی عالی از شعور و بیداری است که حضرت آن را اعلام، و بشریت را بر پایة آن، تربیت خواهد کرد…. علاوه بر اینکه اولاً فهم جدید از قرآن و ثانیاً سنت های پیشوایان نخستین اسلام در حدودی که درستی آن ها از سوی امام مهدی علیه السلام تأیید شده باشد، به سنت مهدوی ضمیمه خواهد شد.(1)

این احتمال نیز می تواند از احتمالات صحیح باشد.

«مثال مستأنف» همان امر جدید باشد و «ذبح» یکی از مصادیق امر جدید است؛ به این معنا که یکی از برنامه ها و دستورات جدیدی که به حضرت ابلاغ می شود، کشتن معاندان و قصاص مجرمان می باشد که در سطحی وسیع و بدون اغماض و چشم پوشی انجام می شود؛ در حالی که دیگر تقیه ای در کار نخواهد بود و حضرت از آیندة یاران خود ترسی نخواهد داشت.

مخاطب آیه هستند _ و یا دنیای آن ها ارتباط دارد.

در این صورت منظور از امر جدید، همان امامت جدید است؛ زیرا متکلمان، امامت را تولی در امور دین و دنیا می دانند.

معنای امامت جدید چیزی نیست، جز همان دستورات جدیدی که حضرت نسبت به امور دینی و دنیایی مردم دارد که در این صورت، معنای اول و دوم یکی خواهد بود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

قائم علیه السلام ساختمان مسجد الحرام را ویران می کند و آن را به وضعیت نخستین و اندازة اصلی اش باز می گرداند و مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نیز [پس از ویران کردن] به اندازة اصلی اش باز می گرداند و کعبه را در جایگاه اصلی اش می سازد.

در سند این روایت «علی بن ابی حمزه بطائنی» وجود دارد که از سران واقفه بوده و علمای رجال او را تضعیف کرده اند؛(1) از این روی، روایت غیر قابل اعتماد است.

ب. در روایت دیگر به تغییر وضعیت کعبه، مسجدالحرام و مسجد کوفه اشاره شده است:

احمد بن محمد عمن حدثه عن محمد بن الحسین عن وهیب بن حفص عن ابی بصیر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «إن القائم إذا قام رد البیت الحرام إلی أساسه و مسجد الرسول إلی أساسه و مسجد الکوفة إلی أساسه…(2)؛

امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که حضرت قائم علیه السلام قیام کند، خانة خدا را به اندازة نخستین آن باز می گرداند و با مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسجد کوفه نیز چنین می کند.

در سند این روایت «عمن حدثه» آمده که مشخص نیست چه کسی مورد نظر است؛ لذا روایت، مرسل و ضعیف است.

ج. در روایت مرسلی از ابو بصیرآمده است که علاوه بر

ص:115

مسجدالحرام، مقام ابراهیم نیز دستخوش تغییر شده و به موضع آغازین خود باز گردانده می شود:

و روی ابوبصیر قال قال ابوعبدالله علیه السلام: «اذا قام القائم هدم المسجد الحرام حتی یرده إلی أساسه و حول المقام إلی الموضع الذی کان فیه…(1)؛

ابوبصیر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: آن گاه که حضرت قائم علیه السلام قیام کند، مسجد الحرام را خراب می کند، تا به اساس و پایه های اصلی آن بازگرداند و مقام ابراهیم را به مکان اولیه خود باز می گرداند».

روایات ذکر شده، همگی ضعیف هستند؛ اما می توان به دلیل استفاضة آن ها چنین نتیجه گرفت که یکی از اقدامات حضرت مهدی علیه السلام بازگرداندن مسجد الحرام و مسجد النبی به وضعیت اصلی خودشان می باشد.

اگر امام علیه السلام به تخریب این اماکن مقدس و بازسازی آن ها اقدام کند، شاید به این دلیل باشد که در طول تاریخ اسلام، بنای این مکان ها توسط افرادی که صلاحیت نداشتند(2) تغییراتی کرده است؛ مثلاً در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود:

ص:116

«کان طول الکعبة تسعة أذرع ولم یکن لها سقف فسقّفها قریش ثمانیة عشر ذراعاً ثم کسرها الحجاج علی بن الزبیر فبناها و جعلها سبعة و عشرین ذراعاً»(1)؛

طول کعبه، نه ذراع بود و سقف نیز نداشت. پس قریش، آن را به اندازة هجده ذراع مسقف ساختند. سپس حجاج آن را بر ابن زبیر شکست و از نو بنا کرد و آن را بیست و هفت ذراع قرار داد.  

گاهی نیز این تغییرات توسط حکام جور و با اموال غیر مشروع صورت گرفته است.

و شاید اینکه کعبه و مسجد الحرام و… با چنین ابعاد و شکلی ساخته شده اند (ابعاد نخستین) حکمت خاصی داشته که شارع مقدس تغییر آن را جایز نمی داند؛ مثل بسیاری از احکام که حکمت آن برای ما معلوم نیست و امام علیه السلام برای اینکه ثواب ها و احکام واجب و مستحب از دست نرود، این بناها را به اندازة اولیة آن باز می گرداند؛ لذا این اقدام امام علیه السلام می تواند توجیهات فراوانی داشته باشد.

بنابراین، کار امام حکم جدیدی نیست؛ بلکه در واقع بدعت های به وجود آمده در این اماکن مقدس را از میان می برد.

می پردازیم:

ادامه داد: «خوشا به حال کسی که شاهد ویرانی تو در روزگار حضرت قائم از اهل بیت می باشد آنان برگزیدگان امت هستند که همراه نیکان عترت می باشند».

در اینجا دو نکته قابل توجه است؛ یکی این که مراد از ویرانی مسجد در گذشته، علاوه بر تخریب ظاهری (تغییر قبله) تخریب معنوی نیز بوده است؛ چرا که در روایت دارد مسجد با سفال و… ساخته شده بود؛ یعنی مسجد، به نوعی از حالت سادة قبلی خارج و به صورتی تجملاتی ساخته شده بود. دیگر این که تخریب دوم (در زمان ظهور) توسط بهترین افراد امت صورت می گیرد و این خود، نشان از آن دارد که تخریب، برای اصلاح این مسجد صورت می گیرد. خداوند متعال می فرماید:

إنما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر و أقام الصلوة و آتی الزکوة و لم یخش إلاّ الله فعسی أولئک أن یکونوا من المهتدین(1)؛

مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد و جز از خدا نترسد. امید است چنین گروهی از هدایت یافتگان باشند.

أخبرنا أحمد بن محمد بن سعید قال: حدثنا علی بن الحسن التیملی قال: حدثنا الحسن و محمد ابنا علی بن یوسف عن سعدان بن مسلم عن صباح المزنی عن الحارث بن حصیرة عن حبة العرنی قال: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «کأنی أنظر إلی شیعتنا بمسجد الکوفة، قدضربوا الفساطیط یعلمون الناس القرآن کما أنزل، أما إن قائمنا إذا قام کسره و سوی قبلته(1)؛

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: گویی شیعیانم را در مسجد کوفه می بینم که خیمه ها برپا کرده اند و قرآن را آن چنان که نازل شده است به مردم یاد می دهند. بی گمان هنگامی که قائم ما قیام کند، مسجد کوفه را شکسته و قبله آن را تعدیل می کند.

این روایت، نشان دهندة اهمیت مسجد کوفه در دوران ظهور است و اینکه یک پایگاه بزرگ فرهنگی برای تعلیم و نشر معارف می باشد. علاوه بر این، حضرت در دوران ظهور، این پایگاه فرهنگی را اصلاح کرده، قبله اش را تعدیل می کند.

 البته وجود افرادی چون «حبة العرنی» (مهمل)، «محمد بن علی بن یوسف» (ضعیف)(2) باعث می شود که روایت، ضعیف و فاقد اعتبار باشد.

دلالت دارد:

إن القائم إذا قام رد البیت الحرام إلی أساسه و مسجد الرسول و مسجد الکوفه إلی إساسه؛

امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که حضرت قائم قیام کند، خانة خدا را به اندازة نخستین آن باز می گرداند و با مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسجد کوفه نیز چنین می کند.

 از مجموع روایات این قسمت- که در مجموع، مستفیض بود- می توان چنین نتیجه گرفت که حضرت به اصلاحاتی در بنای مسجد کوفه اقدام خواهد کرد که از آن جمله، تعدیل قبلة آن است. واضح است که این اقدام حضرت نیز از مصادیق مبارزه با بدعت می باشد و حکم جدیدی به شمار نمی آید.

موسی و تکون المساجد کلها جماء لاشرف لها کما کانت علی عهد رسول الله…(1)؛

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که قائم ما قیام کند، وارد کوفه شده به تخریب چهار مسجد، امر می کند. برای آن ها سقفی مثل عریش(2) موسی قرار می دهد و مساجد، همگی هموار و غیر مشرف می گردند، آن چنان که در عهد رسول خدا بود.

در این باره همین یک روایت ضعیف وجود دارد؛ اما برخی(3) به آن اعتنا کرده، احتمال داده اند مقصود از این مساجد چهارگانه، همان مساجدی باشد که به شکرانة کشتن امام حسین علیه السلام در کوفه ساخته شد. در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است:

جددت اربعة مساجد بالکوفة فرحاً لقتل الحسین علیه السلام: مسجد الاشعث و مسجد جریر و مسجد سماک و مسجد شبث بن ربعی(4).

در کوفه به سبب شادی از کشتن حسین علیه السلام چهار مسجد ساخته شد که عبارتند از مسجد اشعث، جریر، سماک و شبث بن ربعی.

البته این مساجد، اکنون وجود ندارند؛ ولی امکان دارد قومی بیایند

ص:122

و از روی دشمنی با اهل بیت علیه السلام، دوباره آن ها را بنا کنند.

از طرف دیگر نیز احتمال دارد تخریب این مساجد چهارگانه به دلیل بنای تجملاتی آن ها باشد، به قرینة اینکه در روایت می فرماید: همانند زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، سقف آن ها را از عریش قرار می دهد و آن ها را مشرف بر دیگر ساختمان ها نمی سازد.

بنابر هر دو احتمال، تخریب این چهار مسجد نیز از احکام جدید محسوب نمی شود. در صورت اول، از باب از بین بردن مظاهر ظلم و در صورت دوم، برای مبارزه با بدعت است.

این، حکم جدیدی نیست و مساجد زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز چنین بوده اند و بعدها بر اثر گذشت زمان، تغییر شکل داده و به صورت ساختمان های مرتفعی ساخته شده اند که شاید نوعی تعرض به حقوق همسایگان مسجد محسوب شود. حضرت حجت علیه السلام برای رعایت عدالت و جلوگیری از ظلم، مساجد را به شکل قبلی بر می گرداند. امام باقر علیه السلام می فرماید:

ان علیاً علیه السلام رأی مسجداً بالکوفة و قد شُرّف فقال کأنّه بیعة و قال إن المساجد تبنی جماً لا تشرف(1)؛

امام علی علیه السلام مسجدی را در کوفه دید که [بر سایر منازل] اشراف داشت، فرمود: «مثل اینکه [اینجا] کلیسا است» و فرمود: «همانا مساجد، هموار [با دیگر ساختمان ها] و غیر مشرف ساخته می شوند».

این روایت به روشنی بیان کرده است که اگر مسجدی در موقعیتی ساخته شده باشد که بر سر راه عبور و مرور مردم باشد، توسط حضرت، خراب می شود.

 از آنجا که در حکومت اسلامی، همواره مصلحت عموم مردم دارای اهمیت بوده است، این حکم بعید به نظر نمی رسد. در مسالک دربارة اینکه اگر مسجدی در مسیر راه ساخته شود و باعث ضرر رساندن به کسی شود، آیا ضمان آور است یا نه، آمده است:

و قیل إن کان بناؤه بإذن الإمام لم یضمن ما یتلف بسببه و إلاّ ضمن. و المصنف [صاحب شرایع ] استبعد الفرض و هو کون الإمام یأذن فی بناء مسجد فی الطریق(1)؛

و گفته شده اگر بنای آن (مسجد) با اذن امام باشد، چیزی که به سبب آن تلف شده را ضامن نیست و الا ضامن خواهد بود. مصنف [صاحب شرایع] این فرض را که امام اجازه دهد تا مسجدی در سر راه مردم ساخته شود را بعید دانسته است.

از این عبارات می فهمیم امام حتی در مسائل عبادی هم به مصلحت عمومی توجه دارد. امروزه نیز شاهد این هستیم که در برخی موارد، مراجع تقلید به تخریب مسجدی که در مسیر راه قرار گرفته، حکم داده اند و برخی گفته اند: بعد از تخریب، حکم مسجد بودن را هم ندارد.

ص:125

الصلاة فیها؟ فقال علیه السلام: «نعم؛ ولکن لایضرکم الیوم، ولو قد کان العدل، لرأیتم کیف یصنع فی ذلک…(1)؛

حلبی می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «آیا نماز خواندن در مساجد مسقف (سر پوشیده) کراهت دارد؟» فرمود: «آری، ولی امروز [تا پیش از قیام مهدی] مشکلی نیست؛ ولی آن روز که حکومت عدل برپا شود، خواهید دید با این گونه مساجد چه خواهد کرد.

برخی این روایت را «حسن» دانسته اند؛ چرا که «ابراهیم بن هاشم» توثیق خاص ندارد؛ اما برخی دیگر وی را فوق وثاقت دانسته و شأن او را بالاتر از ثقه می دانند؛ ضمن اینکه بنابر بعضی مبانی، وی توثیق عام نیز دارد؛ زیرا علی بن ابراهیم در مقدمه تفسیرش، مشایخ خود را توثیق کرده و توثیق عام به خاص منحل می شود؛ یعنی یکایک مشایخ آن کتاب، ثقه می باشند. پس طبق این نظر، روایت صحیح است.(2)

از سه روایت فوق، روایت اول و سوم بیان می کند که حضرت مهدی علیه السلام سقف مساجد را به صورت سایبان خواهد ساخت؛ ضمن اینکه روایت اول از تخریب سقف کنونی مساجد نیز خبر می دهد. این دو روایت بر استحباب حمل شده اند؛ زیرا نبودن مانع و حائل میان نمازگزار و آسمان، مستحب است و نبودن حائل، یکی از اسباب قبولی نماز و استجابت دعا است.(1)

روایت دوم نیز از کراهت نماز خواندن در مساجد سر پوشیده _ در غیر این زمان _ صحبت می کند و می گوید: «روزی که حکومت عدل بر پا شود، خواهید دید با این گونه مساجد چه خواهد کرد»؛ اما تصریح ندارد که حضرت با آن ها چه خواهد کرد البته با توجه به روایت اول و سوم، احتمالاً منظور حضرت، تخریب سقف مساجد و جایگزین کردن عریش به جای آن است.

برخی علما دربارة روایت دوم گفته اند:

ظاهر روایت این است که مسقف کردن مسجد، خلاف نظر شرع و یک نوع سنت شکنی است و مورد کراهت شرع است؛ ولی فعلاً مبارزه با این سنت شکنی، زمینه ندارد و نماز مؤمنان در این گونه مساجد مشکلی ندارد؛ لیکن به هنگام ظهور عدالت و مبارزه با سنت شکنی، دربارة آن، تصمیم دیگری اتخاذ می شود.(2)

ص:128

و کلام آخر آنکه، این عمل امام مهدی علیه السلام نه تنها حکم جدیدی نیست؛ بلکه همان سیره و روش جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که حضرت، آن را احیا می کند:

و فی الحدیث ان مسجده صلی الله علیه و آله و سلم کان بغیر سقف فانه لما عمل المسجد سئل عن کیفیته فقال عریش کعریش اخی موسی؛(1)

در حدیث است که مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سقف نداشت و در هنگام ساخت مسجد، دربارة علت این مسأله از ایشان سؤال شد و حضرت فرمودند: سایبانی است مثل سایبان برادرم موسی.

ابوهاشم جعفری می گوید: خدمت امام عسکری بودم که فرمود: «هنگامی که قائم قیام کند، مناره ها و مقصوره هایی را که در مساجد است، ویران می کند.» با خود گفتم: «چرا حضرت چنین می کند؟» امام رو به من کرد و فرمود: «چون این ها بدعت و نوآوری هایی است که پیامبر و امامی آن را نساخته است».

این روایت که به دو طریق صحیح وارد شده است(1)، ما را به این نتیجه می رساند که حضرت مهدی علیه السلام از آن رو که یکی از برنامه های مهم فرهنگی اش، مبارزه با بدعت ها است، به ویران کردن مناره ها و مقصوره ها دست خواهد زد؛ چرا که آن ها از بدعت های به وجود آمده، پس از دوران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند.

علامه مجلسی در این باره می گوید:

المشهور بین الأصحاب کراهة تطویل المنارة، أزید من سطح المسجد، لئلا یشرف المؤذنون علی الجیران، و المنارات الطویلة من بدع عمر(2)؛

مشهور میان اصحاب، کراهت بلندتر ساختن منارة مساجد از سطح مسجد است؛ برای اینکه مؤذنان بر همسایگان اشراف نداشته باشند و مناره های بلند، از بدعت های عمر می باشد.

ص:130

در نقلی آمده است:

إن علیاً مرّ علی منارة طویلة فأمر بهدمها، ثم قال: «لاترفع المنارة الاّ مع سطح المسجد(1)؛

 علی علیه السلام از کنار منارة بلندی عبور کرد و به تخریب آن امر نمود؛ سپس فرمود: «مناره از سطح مسجد، بلندتر ساخته نمی شود».

پس حضرت مهدی علیه السلام با این کار خود، حکم جدیدی نمی آورد؛ بلکه در ادامة سیره و روش پدران بزرگوارش به چنین اقدامی دست می زند.

از سوی دیگر با وجود مناره های بلند، همان محذوری پیش خواهد آمد که از ساخت مساجد مُشرف پیش می آمد؛ لذا برخی گفته اند:

از این روایات، حرمت ساختن مناره های بلند به دست می آید؛ زیرا اشراف داشتن و مسلط شدن بر خانه های مسلمانان، حرام است.(2)

نکتة مهم

در کتاب اعلام الوری، این روایت به گونه دیگری وارد شده و آمده است: «اذا خرج القائم یأمر بهدم المنابر...»(3) که احتمال دارد اشتباهی از جانب نساخ باشد که به جای «المنار» کلمة «المنابر» را نوشته اند؛

ص:131

چرا که سند همة این روایات به ابوهاشم [داود بن قاسم جعفری] بر می گردد. این احتمال، زمانی تقویت می شود که در روایات دیگر نیز امر به تخریب مناره های بلند وجود دارد.(1) مؤید دیگر این مطلب، روایاتی است که در آن ها صحبت از تخریب مساجد مشرف، توسط امام زمان علیه السلام به میان آمده است و در این جا نیز چون مناره های بلند، مشرف بر سایر ساختمان ها می شود، حضرت به تخریب آن، امر می کند.

بنابر این دربارة تخریب مناره ها و مقصوره ها یک روایت صحیح وجود دارد. اگر بپذیریم در روایت اعلام الوری تصحیف صورت گرفته و در آن روایت هم، لفظ «المنار» وجود داشته است، روایات این بحث به دو روایت صحیح می رسد اما بنابر این احتمال که در روایت اعلام الوری تصحیفی صورت نگرفته باشد و عبارت همان «المنابر» باشد، باید گفت یکی دیگر از کارهای حضرت، تخریب منبرها است؛ در این صورت، روایت نیاز به توضیح و توجیه دارد و باید گفت: یا منظور منابری است که دارای زینت هستند، یا منبرهایی که در اختیار  عده ای قرار گرفته که از آن سوء استفاده کرده، تیشه به ریشة اسلام می زنند(2).

ص:132

بوده است؛ لکن ممکن است گفته شود که این عمل فقهای شیعه بر مبنای تسامح در ادله سنن است.(1)

در مقابل نیز روایاتی وجود دارد که وجود نقش در مساجد را بلامانع می داند:

علی بن جعفر عن الامام الکاظم علیه السلام: «سألته عن المسجد یکتب فی القبلة القران أو شیء من ذکر الله؟» قال: «لا بأس». و سألته عن المسجد ینقش فی قبلته بجص أو أصباغ؟ قال «لا بأس»(2)؛

علی بن جعفر گوید: «از امام کاظم علیه السلام دربارة نوشتن آیات قرآن یا ذکری از اذکار خداوند در سمت قبلة مسجد سؤال کردم». حضرت فرمود: «اشکال ندارد». دوباره پرسیدم «آیا کشیدن نقش با گچ و رنگ در سمت قبلة مسجد اشکال دارد؟» فرمود: «اشکال ندارد».

علامه مجلسی می فرماید:

و أما النقش فقد حکم جماعة بتحریم النقش بالذهب و أطلق العلامة فی أکثر کتبه و المحقق فی المعتبر و الشهید فی الذکری، تحریم النقش من غیر تقیید بالذهب، معللین بأن ذلک لم یکن فی عهد النبی صلی الله علیه و آله و سلم فیکون بدعة، و هو استدلال ضعیف و کذا حکم الأکثر بتحریم نقش الصور. و احتج علیه الفاضلان بالتعلیل السابق و بما رواه الشیخ عن عمرو بن

ص:134

جمیع(1) و هی مجهولة غیر دالة علی التحریم و الشهید فی البیان حرم زخرفتها و نقشها و تصویرها بما فیه روح و کره غیره کالشجر و فی الدروس کره الجمیع، و ظاهر الخبر جواز الجمیع و الأحوط الترک مطلقاً(2)؛

اما نقش [در مساجد]؛ عده ای به تحریم نقش با طلا حکم کرده اند و علامه در بیشتر کتاب هایش و محقق در معتبر و شهید در ذکری نقش را مطلقاً حرام دانسته اند، بدون اینکه به «نقش با طلا» مقید کرده باشند و دلیل آن ها آن ا ست که در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نبوده و این از بدعت ها است؛ ولی این استدلال ضعیف است و حکم بیشتر فقها به حرمت نقش صورت ها نیز چنین است. فاضلان بر حرمت نقش صورت در مساجد به همان دلیل سابق (بدعت) احتجاج کرده اند و نیز به روایت شیخ از عمرو بن جمیع که مجهول است و برتحریم نیز دلالت ندارد. شهید در البیان، نقش و تزیین و تصویر مساجد را با چیزی که دارای روح باشد، حرام دانسته وغیر آن مثل درخت را مکروه می داند و در کتاب الدروس همة موارد را مکروه دانسته است. ظاهر روایت، جواز تمام موارد است و احوط، ترک همة آ ن ها است.

شاید بتوان گفت جمع میان این دو دسته روایت به این است که روایات دال بر منع را برای تصاویر چیزهایی که دارای روح هستند و روایات دال بر جواز را برای تصاویر چیزهایی که روح ندارند، مثل گل

ص:135

و درخت و… بدانیم.

به هر حال، موضع گیری حضرت حجت علیه السلام در دوران ظهور درباره زینت مساجد، امر جدیدی نیست؛ بلکه از باب مبارزه با تجمل گرایی و سوق دادن مردم به معنویات است؛ به ویژه در اماکن مذهبی که جایگاه یاد و ذکر خدا است که این روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام بوده؛ ولی متأسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده است. علاوه بر آن، برخی از اموری که در ساخت مساجد صورت می گیرد، بدعت است که حضرت با آن مبارزه خواهد کرد. نافع از ابن عمر نقل می کند:

کان مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم مبنیا بلبن و کان أسطوانه خشباً و کان سقفه جریداً، فقبض النبی صلی الله علیه و آله و سلم و ولی أبوبکر فلم یحرکه حتی مات، ثم ولی عمر فزاد فیه و جعل أسطوانه الخشب کما کان و سقفه بالجرید، فلما کان عثمان زاد فیه فبناه بالحجارة المنقوشة و سقفه بالساج(1)؛

مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با خشت خام ساخته شده بود و ستون های آن از چوب [تنه درخت] و سقفش از شاخه های خشک بود. وقتی پیامبر از دنیا رفت و ابوبکر خلیفه شد، هیچ تغییری در آن نداد تا زمانی که مرد؛ سپس عمر خلیفه شد و مقداری به بنای آن اضافه کرد و ستون هایش را از چوب و سقفش را از شاخه های خشک قرار داد. وقتی عثمان خلیفه شد، مقدار دیگری به بنای آن افزود؛ ولی این بار آن را با سنگ های نقش دار، ساخته و با چوب درخت ساج آن را مسقف کرد.

ص:136

در این موضوع، همین یک روایت وارد شده است که دو طریق دارد. طریق کافی که صحیح است و طریق تهذیب هم طبق تحقیق و تصحیحی که در سند آن صورت گرفته، صحیح می باشد(1).

از آن جایی که اسلام با ثروت اندوزی مخالف بوده و احکامی چون خمس را _ البته نه فقط برای مبارزه با ثروت اندوزی _ وضع کرده است، می توان گفت: مضمون این روایت، قابل تأیید است. در این جا توجه به دو نکته لازم است:

1. با توجه به ذیل روایت (یستعین به علی عدوه) معلوم می شود مراد از انفاق در صدر روایت نیز انفاق برای مبارزه با دشمنان است.

2. اینکه در روایت می فرماید: «فیستعین به علی عدوه» نشانة آن که این حکم برای آغاز ظهور می باشد که حضرت، درگیر جنگ های

ص:138

مختلف می شود. (البته از روایات دیگری می توان استفاده کرد که ثروت اندوزی در ایام حکومت امام مهدی علیه السلام ممنوع خواهد بود).

لذا سند روایت صحیح است.

سند این روایت طبق نقل کافی صحیح می باشد؛(1) اما در تهذیب و استبصار، از «ابن محبوب» به بعد در سند ذکر شده است.

روایاتی که دربارة قطایع وارد شده است، مجموعاً به نکات زیر اشاره دارد:

1. در روزگار حکومت حضرت قائم علیه السلام قطایع از بین خواهد رفت؛

2. زمین هایی که در اختیار شیعیان است، همچنان در دست آنان باقی خواهد ماند و در قبال آن به حکومت، مالیات پرداخت می کنند؛ اما زمین هایی که در دست غیر شیعیان باشد، از آن ها گرفته می شود و آنان با خواری و ذلت از آنجا رانده می شوند؛

3. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از تصرف های بی جا جلوگیری می کرد.

در دولت کریمة مهدی آل محمد علیه السلام آن قدر مال به مردم داده می شود که دیگر نیازمندی وجود نخواهد داشت؛ اما این بدان معنا نیست که این بذل و بخشش ها بدون حساب و کتاب و از روی میل شخصی باشد. عطایای آن حضرت همه بر اساس عدالت و مساوات خواهد بود؛ از این رو در آن زمان دیگر شاهد پارتی بازی، رانت خواری، زمین خواری، رشوه خواری و استفاده به ناحق از بیت المال _ توسط صاحبان قدرت _ نخواهیم بود و این، ادامة همان روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و حکم جدیدی نیست.

ص:142

با توجه به اینکه در دورة حکومت امام زمان علیه السلام امنیت در تمام عرصه ها زیاد می شود و از سوی دیگر عقل و اخلاق در جامعه رشد چشم گیری خواهد داشت، اعتماد مؤمنان به یک دیگر نیز افزایش می یابد و در چنین شرایطی درخواست رهن و وثیقه، شاید نوعی توهین به مؤمن محسوب شود؛ بنابراین امام علیه السلام این عمل را دوست ندارد و چون حضرت می فرماید: «أنا منه بریء»، از روایت، حرمت فهیمده می شود.

البته در عصر ظهور و حکومت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، اوضاع مادی مردم آن چنان خوب خواهد بود که احتمالاً نیازی به قرض گرفتن ندارند و این نکته، باعث تأمل در روایت می شود.

برای زمانی است که حق ظاهر شود و قائم ما اهل بیت قیام کند و اما در این زمان اشکالی ندارد که شخصی به مؤمنی چیزی بفروشد و از او سود بگیرد».

با توجه به ضعیف بودن این روایت نمی توان به محتوای آن عمل کرد(1)؛ اما مجلسی اول گفته است:

از این روایت به دست می آید، روایاتی که سود گرفتن از مؤمن را مکروه دانسته و آن را ربا می خوانند، مبالغه نیست. ممکن است در حال حاضر، مکروه باشد؛ ولی در زمان حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف حرام گردد.(2)

را از ارث محروم می کند».

این روایت به واسطه «جرهم بن ابی جهنه» ضعیف است؛ زیرا او مجهول است. البته در سند البرهان، «جهم بن ابی جهمه» به جای «جرهم بن ابی جهنه» آمده است که با توجه به «راوی» و «مروی عنه»، «جهم بن ابی جهمه» صحیح تر به نظر می رسد؛ ولی این هم مشکل ما را حل نمی کند؛ چون او نیز مهمل است.

«علی بن ابی حمزه» (ضعیف)(1)، دچار ضعف است آمده:

حدثنا علی بن أحمد بن موسی رضی الله عنه قال: حدثنا حمزة بن القاسم العلوی قال: حدثنا محمد بن عبدالله بن عمران البرقی قال: حدثنا محمد بن علی الهمدانی عن علی بن أبی حمزة عن أبی عبدالله و أبی الحسن علیهما السلام قالا: «لو قد قام القائم لحکم بثلاث لم یحکم بها أحد قبله یقتل الشیخ الزانی و یقتل مانع الزکاة و یورث الأخ أخاه فی الأضله(2)؛

هنگامی که قائم قیام کند، در سه مورد، چنان حکم می کند که کسی پیش از او آن گونه حکم نکرده است: پیرمرد زناکار و کسی را که زکات نمی پردازد، اعدام می کند و برادر از برادرش _ که در عالم مجردات، برادر بوده اند _ ارث می برد.

سه روایت گذشته به دو مطلب در ارتباط با بحث ما اشاره دارد:

1. وقتی قائم آل محمد علیه السلام قیام کند، برادران دینی یا کسانی که در عالم مجردات با هم برادر بوده اند، از یک دیگر ارث می برند؛ ولی برادران نسبی از یک دیگر ارث نمی برند؛

2. این حکم بی سابقه است و کسی تا آن زمان بدان حکم نخواهد کرد؛

در متن روایت، اشکالی وجود دارد که به کلمه «الأضله» مربوط می شود. مقصود از این کلمه «عالم مجردات» است و «عالم مجردات» همان «عالم ذر» می باشد:

ص:148

و کان المراد «فی الاضله» عالم المجردات فإنها أشیاء و لیست بأشیاء کما فی الظل... و التعبیر بعالم الذر و عالم المجردات واحد؛(1)

مقصود از «فی الاضله» عالم مجردات است که در آن اشیاء همانند سایه می باشند [ماده ندارند]... و تعبیر به عالم ذر و عالم مجردات یکی است.

در اینکه مقصود از عالم ذر چیست، اختلافاتی در روایات و نظرات علما وجود دارد.(2) بنابر نظر کسانی که مقصود از این عالم و پیمان را همان عالم استعدادها و پیمان فطرت می دانند، مضمون روایات فوق نمی تواند درست باشد؛ لذا روایات، هم دچار اشکال سندی و هم دچار اشکال متنی هستند.

اما بنابر نظر کسانی که عالم ذر را برای زمان آفرینش آدم می دانند، متن روایت می تواند صحیح باشد که در این صورت نیز برخی، روایت را توجیه کرده و گفته اند:

ممکن است مراد، این باشد که همانا ولادت به طور مطلق موجب ارث بردن نیست، مگر اینکه متصف به ایمان باشد. در غیر این صورت، کفر مانع آن خواهد شد. اینکه میراث به برادران دینی اختصاص یافته، یا به این دلیل است که آن برادر دینی برادر نسبی نیز هست یا اینکه ارثی که به برادر دینی داده می شود، از سهم امام است…

ص:149

و احتمال دارد که امام به علم خودش حکم می کند. چه بسیار برادران نسبی ظاهری که در حقیقت برادر نیستند؛ بلکه از راه زنا متولد شده اند و چه بسیار غریبه هایی که در واقع، برادر انسان هستند؛ زیرا در عالم ذر، این برادری ثابت شده است. امام به علم خویش حکم می کند؛ به همین دلیل این حکم به زمان قیام قائم اختصاص داده شده است و جایز نیست مال امام به جائر داده شود؛ در حالی که امکانش وجود داشته باشد؛ زیرا او مستحق نیست. به هر حال در صورتی که امکان نداشته باشد، [اگر کسی] با زور آن را از او بگیرد، ضامن نیست. (1)

بنا بر هر یک از دو توجیه فوق، این حکم جدید نیست؛ اما بنابر توجیه اول، به دلیل اینکه ارث نبردن کافر از مسلمان از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است و بنا بر توجیه دوم، حضرت مهدی علیه السلام با توجه به علم الهی اش برادران واقعی را از غیر واقعی تشخیص داده، به برادران واقعی ارث می دهد و برادران غیر واقعی را از ارث، محروم می کند.

_ امام صادق علیه السلام می فرماید:

الزکاة لیس یحمد صاحبها، إنما هو شیء ظاهر، إنما هو شیء حقن بها دمه و سمی مسلماً(1)؛

زکات چیزی نیست که زکات دهنده به آن ستایش شود؛ بلکه وظیفه ای رسمی است که خون او به وسیلة آن حفظ می شود و با [پرداخت] آن، مسلمان نامیده می شود.

قتلش واجب می شود. این احکام در صورتی است که فرد، به وجوب آن علم و آگاهی داشته باشد؛ ولی اگر وجوب آن را نداند به کفر او حکم نمی شود.

صاحب مدارک در ادامة کلام علامه می گوید:

روایت کلینی و ابن بابویه از ابان بن تغلب بر همین تفصیل حمل می شود.(1)

صاحب جواهر نیز پس از آنکه زکات مال را فی الجمله از ضروریاتی می داند که بی نیاز از استدلال به آیات و روایات است و منکر آن را منکر ضروری دین می داند، در توجیه چرایی قتل مانع الزکاة می گوید:

و أما ما أومأ إلیه بعضها [الروایات] من قتال مانعی الزکاة مع وجودها عندهم فهو علی مقتضی الضوابط فی غاصبی الأموال، بناءً علی أن الزکاة فی العین بل و ان قلنا بالذمة، و لذا صرح به هنا غیر واحد من الأصحاب، بل لعله من معقد إجماع التذکرة، لکن الأولی مباشرة الامام علیه السلام أو نائبه لذلک، و إن کان قد یقوی جواز مباشرة غیره له أیضاً من الآمر بالمعروف الذی هو هنا المقاتلة مع التوقف علیها، بل لعله واجب مع التمکن(2)؛

و اما آنچه که بعضی از روایات در قتل مانع الزکاة _ در صورتی که زکات نزد آن ها باشد- به آن اشاره می کند، مبتنی بر این ا ست که غاصب مال هستند؛ البته بنابر اینکه زکات در

ص:155

عین مال باشد؛ بلکه حتی در صورتی که بگوییم زکات برذمة شخص باشد؛ لذا به این مطلب، تعداد زیادی از اصحاب تصریح کرده اند؛ بلکه شاید آن از معقد اجماع کتاب تذکره باشد؛ ولی اولی این ا ست که خود امام یا نایب او به این کار [= اعدام] اقدام کند؛ اگر چه گاهی جواز اقدام غیر امام برای قتل مانع الزکاة نیز تقویت شده است و این از باب امر به معروف، است اگر امر به معروف، متوقف بر قتل باشد، بلکه شاید واجب باشد در صورتی که تمکن از انجام آن وجود داشته باشد.

طبق علم، بدون درخواست شاهد و بینه نیز از اختصاصات حضرت مهدی علیه السلام نیست؛(1) مگر اینکه گفته شود در این دو مورد (زنای محصنه، مانع الزکاة) مخصوص آن حضرت است که این هم نیازمند دلیل است.

_ در روایت اول «لایقضی فیهما احد» و در روایت دوم عبارت «لم یحکم بها أحد» آمده و معنای آن، چنین است که این حکم در گذشته وجود داشته؛ ولی کسی به آن عمل نکرده است. صدر روایت اول (دمان فی الاسلام حلال من الله) نیز قرینه ای است بر همین مطلب؛ یعنی این دو خون حلال بوده؛ ولی کسی به این حکم عمل نکرده است. روایت امام صادق علیه السلام نیز همین مطلب را تأیید می کند که زکات چیزی نیست که زکات دهنده به آن ستایش شود… همانا خون او [=پرداخت کنندة زکات] به وسیلة آن، حفظ می شود.(2)

_ در خبری که در منابع اهل سنت نقل شده، آمده است:

روی الجمهور أن ابابکر قاتل مانع الزکاة و أنکر علیه عمر و قال له: «أترید أن تقاتل العرب و قد قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: أمرت أن أقاتل الناس حتی یقولوا لا اله الا الله، فاذا قالوها عصموا منّی دماؤهم و أموالهم إلاّ بحقها و حسابهم علی الله». فقال ابوبکر: «الزکاة من حقها»(3)؛

ص:157

جمهور از اصحاب روایت کرده اند که ابوبکر مانع الزکاة را می کشت. عمر اعتراض کرد و گفت: «آیا می خواهی همة عرب را بکشی؛ در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به من امر شده مردم را بکشم تا اینکه بگویند «لا اله الا الله» و وقتی که آن را گفتند جان آن ها و اموالشان در امان است مگر به حقش و حساب آن ها با خداست.» ابوبکر گفت: «زکات از حقش می باشد».

بنابر آنچه گفتیم، حکم قتل مانع الزکاة، یک حکم جدید نیست و فقط مخصوص به دورة ظهور امام زمان علیه السلام نمی باشد.

خود می پردازد، به زمان ظهور اشاره کرده، یکی از امتیازات خود را بیان می کند:

حدثنا احمد بن الحسن القطان و محمد بن أحمد السنانی و علی بن موسی الدقاق و الحسین بن ابراهیم بن أحمد بن هشام المکتب و علی بن عبدالله الوارق قالوا: حدثنا ابوالعباس احمد بن یحیی بن زکریا القطان قال حدثنا بکر بن عبدالله بن حبیب قال حدثنا تمیم بن بهلول قال حدثنا سلیمان بن حکیم عن ثور بن یزید عن مکحول قال: قال امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(1) علیه السلام: «لقد علم المستحفظون من اصحاب النبی محمد صلی الله علیه و آله و سلم أنه لیس فیهم رجل له منقبة إلاّ و قد شرکته فیها و فضلته ولی سبعون منقبة لم یشرکنی فیها احد منهم… و أما الثالثة و الخمسون فان الله تبارک و تعالی لن یذهب بالدنیا حتی یقوم منا القائم، یقتل مبغضینا ولایقبل الجزیة و یکسر الصلیب و الأصنام…»(2)؛

از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان که مطالب را خوب به خاطر می سپارند می دانند که در میان آنان کسی نیست که دارای منقبتی باشد مگر اینکه من شریک او بوده ام و بر او برتری داشته ام ولی هفتاد منقبت برای من وجود دارد که هیچ یک از آنان با من شریک نیست.

ص:159

… و اما منقبت پنجاه و سوم، اینکه خداوند تبارک و تعالی دنیا را به پایان نمی رساند، مگر آنکه قائمی از ما قیام کند، دشمنان ما را نابود می کند و جزیه نمی پذیرد. بت ها و صلیب را می شکند….

بنابر آنچه که در این روایت آمده است، به نظر می رسد علت عدم پذیرش جزیه توسط امام مهدی علیه السلام، این است که دیگر مشرک و کافری باقی نمی ماند، تا از او جزیه ای گرفته شود.

علامة مجلسی در توضیح عبارت «رخّص لهم» می گوید:

أی بقبول الجزیة من أهل الکتاب و الفداء من المشرکین و إظهار الإسلام عن المنافقین مع علمه بکفرهم(1)؛

منظور از اینکه پیامبر به آن ها رخصت می دهد، این است که از اهل کتاب، جزیه را و از مشرکان، فدیه را و از منافقان، اظهار اسلام را پذیرفت با اینکه به کفر آن ها آگاه بود.

از سه روایت فوق می توان به این نتایج دست یافت:

 1. حضرت مهدی علیه السلام جزیه قبول نمی کند؛

2. تنها دو راه بر سر راه غیر مسلمانان قرار دارد؛ یا اینکه اسلام را بپذیرند و به خدای یگانه ایمان بیاورند و یا اینکه کشته شوند؛

3. این روش امام مهدی علیه السلام با سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تفاوت دارد؛

4. علت پذیرش جزیه توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم احتیاجات حکومت و جامعة اسلامی بوده است؛

5. علت عدم پذیرش جزیه توسط امام مهدی علیه السلام، عدم وجود کسانی است که پرداخت جزیه بر آنان لازم است.

مقابل، دو واکنش نشان بدهند؛ یا آن را می پذیرند که در این صورت همانند سایر شیعیان زندگی خواهند کرد و یا اینکه همچنان به دشمنی خود ادامه می دهند که در این صورت، دو راه پیش روی آن هاست: کشته شدن یا پرداخت جزیه.

 عنه [عدة من اصحابنا] عن احمد بن محمد عن ابن محبوب عن الأحول عن سلام بن المستنیر قال سمعت ابا جعفر علیه السلام یحدث: «إذا قام القائم عرض الایمان علی کل ناصب فإن دخل فیه بحقیقة و إلاّ ضرب عنقه أو یؤدی الجزیة کما یؤدیها الیوم أهل الذمة و یشدّ علی وسطه الهمیان و یخرجهم من الامصار الی السواد(1)؛

سلام بن مستنیر می گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «آن گاه که قائم علیه السلام ظهور کند ایمان را بر هر شخص ناصبی عرضه می کند؛ پس اگر از روی حقیقت ایمان آورد [پس چه بهتر] و الا گردنش را می زند، یا اینکه باید جزیه بپردازد؛ چنان که امروزه اهل ذمه، جزیه می پردازند و همیانی به کمرشان می بندد و آن ها را از شهرها به روستاها می فرستد».

«احمد بن محمد» که از راویان این روایت است، مشترک میان ثقه و غیر ثقه می باشد و در این جا معلوم نیست کدام یک مراد است. ضمن اینکه «سلام بن مستنیر» نیز مهمل است؛ بنابراین، روایت ضعیف است.

ص:163

دیگر فرصتی برای دشمنی با ما ندارند؛ زیرا در آن موقع خداوند ریختن خون آن ها را برای ما حلال کرده است، امروز کشتن آن ها بر ما و شما حرام است، پس کسی تو را فریب ندهد. وقتی قائم ما قیام کرد، خداوند به وسیلة او انتقام خدا و رسول و همة ما را خواهد گرفت».

در دو روایتی که دلالت بر پذیرش جزیه می کند تعارضی وجود دارد. در روایت اول صحبت از عرضه کردن ایمان بر نواصب بود که در صورت نپذیرفتن آن یا کشته می شدند و یا جزیه می دادند؛ ولی در روایت دوم فقط امام علیه السلام می فرماید تنها روش برخورد با آنان کشتن آن هاست.

در بین این دو گروه روایت، گروه اول، قوی تر هستند؛ لذا می توان گفت قول به عدم پذیرش جزیه، از قوت بیشتری برخوردار است.

از طرف دیگر با توجه به مضمون این دو دسته روایت می توان هر دو گروه را با هم جمع کرد و گفت روایات پذیرش جزیه مربوط به زمانی است که هنوز حکومت حضرت کاملاً مستقر نشده است؛ لذا همان طور که پیامبر از آن ها جزیه می گرفت، حضرت مهدی علیه السلام نیز جزیه می پذیرد، یا اینکه پذیرش جزیه تا زمانی است که حجت بر اهل کتاب تمام نشده باشد و آنان همچنان بر دین خود باقی باشند؛(1) اما زمانی که حکومت حضرت استقرار یابد و با استدلال و برهان _ که از کتب خودشان بیان می شود _ حجت بر آن ها تمام شود، دیگر حکم

ص:165

اهل کتاب را نخواهند داشت؛ بلکه به منزلة کافر حربی خواهند بود؛ لذا جزیه از آن ها پذیرفته نخواهد شد و به قتل خواهند رسید. چنان که بسیاری(1) گفته اند منظور از «یضع الجزیة» این است که همه به اسلام دعوت شده، اسلام را خواهند پذیرفت؛ بنابراین دیگر اهل ذمه ای باقی نمی ماند تا از او جزیه گرفته شود.

برخی اهل سنت گفته اند: مقصود از برداشتن جزیه، این است که در آن روزگار به قدری اموال زیاد می شود که نیازمندی _ که جزیه برای آن ها مقرر شده است _ پیدا نمی شود به دلیل اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «چندان مال به مردم می دهد که دیگر کسی آن را نمی پذیرد.»(2) این احتمال با توجه به روایت «محمد بن مسلم» از امام باقر علیه السلام که فرمود: «ان رسول الله رخص لهم لحاجته و حاجة اصحابه» نیز می تواند در کنار احتمالات دیگر مورد توجه قرار گیرد. البته به این شرط که منظور از «حاجة» در این روایت، نیاز مالی باشد.

اگر وجه جمع میان روایات را بپذیریم در این صورت، عدم پذیرش جزیه، حکم جدیدی نیست؛ بلکه موضوع حکم از میان رفته است؛ ولی اگر روایات گروه دوم را نپذیریم، حکم به عدم پذیرش جزیه، حکم جدیدی خواهد بود که البته با توجه به اینکه پذیرش جزیه به دلیل احتیاجات بوده و در زمان امام، نیازی وجود ندارد نیز می توان

ص:166

توجیه کرد که این حکم، جدید نیست.

جلوه های این عدالت را چنین بیان می کند:

أول ما یظهر القائم من العدل أن ینادی منادیه أن یسلم صاحب النافلة لصاحب الفریضة الحجر الاسود و الطواف(1)؛

نخستین چیزی که از عدالت حضرت آشکار می شود این است که منادی آن حضرت اعلام می کند: صاحبان طواف مستحب، حجر الاسود و طواف بیت را به صاحبان طواف واجب، واگذارند.

این روایت در کتاب کافی و من لا یحضره الفقیه آمده است. در سند روایت کافی آمده است «عن رجل» که باعث ارسال روایت و ضعف آن می شود. دربارة «احمد بن هلال العبرتایی» نیز برخی تأمل کرده اند؛ ولی مرحوم خویی، وی را ثقه می داند.(2)

در کتاب من لایحضره الفقیه نیز روایت به صورت مرفوع ذکر شده که باعث ضعف روایت است؛ ولی بنابر نظر برخی علما، اعتبار مراسیل صدوق در من لایحضره الفقیه _ که بیش از ثلث کتاب را تشکیل می دهد _ کمتر از مراسیل ابن ابی عمیر نیست(3). بر این مبنا روایت صحیح خواهد بود؛ اما ضعیف بودن سند کافی، اعتماد ما را به سند من لا یحضره الفقیه کم می کند.

 این روایت، ضعیف و غیر قابل اعتنا است؛ اما توجه به یک نکته

ص:168

می تواند مضمون این روایت را تقویت کند:

احتمالاً این روایت برای زمانی است که جمعیت بسیاری برای انجام مناسک حج تجمع کرده باشند و از آن جا که گفتیم حضرت مسجد الحرام را به ابعاد اصلی اش بر می گرداند، پس امکان ندارد که همه بتوانند اعمال خود را انجام بدهند. از آن جا که امر واجب بر مستحب، تقدم دارد، حضرت دستور می دهد صاحبان نافله جای خود را به صاحبان فریضه بدهند. اگر چنین باشد، این نیز حکم جدیدی نیست؛ بلکه از باب تقدیم اهم بر مهم و واجب بر مستحب است.

به حکم خداوند، دو خون در اسلام حلال است؛ ولی کسی به آن حکم نمی کند، تا اینکه خداوند قائم ما اهل بیت را بفرستد. پس در آن زمان او [= حضرت قائم] دربارة آن دو، به حکم خدا، حکم خواهد کرد و بینه و شاهدی نمی خواهد؛ یکی زناکار محصن را سنگسار می کند....

 این روایت دلالت دارد بر اینکه:

1. خون زانی محصنه حلال است و این حکم، الهی و اسلامی است؛

2. تا قبل از ظهور امام مهدی علیه السلام این حکم توسط هیچ کس به اجرا در نیامده است؛

3. امام مهدی علیه السلام برای اثبات و اجرای این حکم، دلیل و شاهدی نمی طلبد.

1. در دورة ظهور، حکم پیرمرد زناکار، قتل است؛

2. کسی تا قبل از قیام قائم علیه السلام چنین حکمی نداده است.

هر دو روایت، مرسل هستند؛ اما در صورتی که بخواهیم به آن ها اعتماد کنیم نیز دلالت بر جدید بودن این حکم ندارند؛ زیرا در روایت، آن را به عنوان یک حکم الهی _ اسلامی بیان کرده که قبلاً (قبل از ظهور) کسی آن را اجرا نکرده است و این، غیر از آن است که بگوییم قبلاً این حکم وجود نداشته است؛ ضمن اینکه حکم سنگسار زانی محصن سابقة اجرا شدن نیز دارد.(1)

«لو قد قام قائمنا لبدأ بکذابی الشیعة فقتلهم(1)؛

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هنگامی که قائم علیه السلام قیام کند، ابتدا به سراغ دروغ گویان شیعه می رود و آن ها را به قتل می رساند».

این روایت، صحیح(2) و مضمون آن، قابل اعتنا است؛ اگرچه فقط همین یک روایت در این زمینه وجود دارد.

احتمال دارد مراد از این افراد، منافقان، مدعیان مهدویت و بدعتگذاران در دین باشند که سبب انحراف مردم می شوند.(3)

شاید به این دلیل از دروغ گویان شیعه شروع می کند که آنان به اهل بیت نزدیک تر هستند؛ لذا گناه آن ها قبح بیشتری دارد و شاید از شیعه آغاز می کند تا بفهماند که حکومت مهدوی، حکومت عدالت محور است و در آن، ملاحظة دوری و نزدیکی به امام نمی شود. هر کس جرمی مرتکب شده باشد _ در هر موقعیت و مقامی که باشد _ باید مطابق جرمش مجازات ببیند و همه در برابر قانون الهی یکسان هستند. شاید مراد، دروغ هایی باشد که منجر به ارتداد شود. احتمال دیگری که در اینجا وجود دارد، آن است که مراد اضافة به مفعول باشد (یکذبون علی الشیعة)؛ یعنی کسانی که شیعه را تکذیب می کنند، کشته می شوند.

ص:172

تنها نکته ای که در این جا باقی می ماند، این است که کشتن دروغ گو، در گذشته سابقه نداشته است؛ لذا باید بپذیریم این حکم جدیدی است که مخصوص ایام حکومت امام مهدی علیه السلام است.

قول الله عزوجل «و لا تزر وازرة وزر اخری» ما معناه؟» قال علیه السلام: «صدق الله فی جمیع اقواله ولکن ذراری قتلة الحسین علیه السلام یرضون بأفعال آبائهم و یفتخرون بها و من رضی شیئاً کان کمن اتاه ولو أنّ رجلاً قتل بالمشرق فرضی بقتله رجل فی المغرب لکان الراضی عندالله عزوجل شریک القاتل و انما یقتلهم القائم علیه السلام إذا خرج لرضاهم بفعل ابائهم»، قال: قلت له: «بأیّ شیء یبدأ القائم منکم إذا قام؟» قال علیه السلام: «یبدأ ببنی شیبة فیقاطع أیدیهم لأنهم سرّاق بیت الله عزوجل(1)؛

عبدالسلام بن صالح هروی می گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا! نظرتان دربارة این سخن امام صادق علیه السلام چیست که می فرماید: «هرگاه قائم قیام کند، فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام را به کیفر کار پدرانشان می کشد؟» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آری؛ چنین است.» گفتم: پس معنای این کلام خداوند که می فرماید: «هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد» چیست؟» حضرت فرمود: «خداوند در همة سخنانش صادق است؛ ولی فرزندان قاتلان حسین به کارهای پدرانشان راضی هستند و به آن، افتخار می کنند و هر کس از چیزی خشنود باشد، مانند آن است که آن کار را انجام داده باشد. اگر مردی در مشرق کشته شود و مرد دیگری در مغرب به کشته شدن او خشنود باشد، نزد خداوند شریک گناه قاتل است. همانا قائم علیه السلام وقتی خروج

ص:174

می کند آن ها را به دلیل رضایتشان از کارهای پدرانشان می کشد». گفتم: «وقتی قائم شما قیام می کند، با چه کاری قیامش را آغاز می کند؟» فرمود: «از بنی شیبه شروع می کند و دست های آنان را قطع می کند؛ زیرا آنان دزدان خانه خدا هستند».

این روایت که دلالت آن، واضح و سند آن نیز صحیح می باشد(1)، به دلایلی قابل قبول است:

1. روایات دیگری که بیان می کند «الراضی بفعل قوم کالداخل معهم فیه»(2) یا روایاتی که مضمونی شبیه به این دارند، آن را تأیید می کنند؛

2. در زیارت عاشورای امام حسین علیه السلام از خدا می خواهیم: «أن یرزقنی طلب ثارک مع إمام منصور من أهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و سلم » یا در دعای ندبه می خوانیم: «أین الطالب بدم المقتول بکربلا». اگرچه این موارد می تواند به رجعت قاتلان امام حسین علیه السلام اشاره داشته باشد، از طرف دیگر می تواند مؤید روایت مورد نظر باشد؛ به این معنا که حضرت قائم علیه السلام به خونخواهی جد غریبش بر می خیزد و فرزندان قاتلان جدش را که به کار پدرانشان راضی هستند، خواهد کشت؛

3. در زیارت عاشورا بر «آل زیاد»، «آل مروان» و «آل ابی سفیان» لعن می فرستیم؛ از طرفی این حقیقت هم برای ما روشن است که در

ص:175

فرزندان «زیاد»، «مروان» و «ابوسفیان» انسان هایی هم هستند که این لعن شامل آن ها نمی شود؛ زیرا راه آنان راه پدرانشان نیست و یقیناً اینکه انسان فرزند شخص بدی باشد، او را در زمرة ملعونان قرار نمی دهد و به تعبیر قرآن: «ولاتزر وازرة وزر اخری». از سوی دیگر می خوانیم: «لعن الله امة قتلتکم و لعن الله الممهدین لهم بالتمکین من قتالکم برئت إلی الله و الیکم منهم و من اشیاعهم و اتباعهم و أولیائهم» یعنی علاوه بر قاتلان، بر پیروان و یاران و دوستان آن ها _ یعنی کسانی که به کار آن ها رضایت داشته و دارند _ نیز لعن می فرستیم.

این ها همه حکایت از آن دارد که آنچه مورد تنفر و بیزاری ماست، نفس عمل، جریان فکری و مشی سیاسی ای است که این جریان شوم را به وجود آورد؛ پس منظور از «فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام که به فعل پدرانشان راضی هستند» فرزندان نسبی نیست؛ بلکه تمام کسانی هستند که راه آن ها همان راه قاتلان امام حسین علیه السلام است و بی رحمانه خون هزاران مظلوم _ از زن و مرد، پیر و جوان، کوچک و بزرگ _ را می ریزند و با افتخار سر خود را بالا گرفته، کارهای ننگین خود را با رنگ و لعاب حرف های زیبا و شعارهای حمایت از حقوق بشر، توجیه می کنند.

العلاء قال حدثنی أبی عن أبی عبدالله جعفر بن محمد8(1) أنّ امیرالمومنین علیه السلام حدث عن اشیاء تکون بعده الی قیام القائم. فقال الحسین علیه السلام: «یا امیرالمؤمنین متی یطهر الله الارض من الظالمین؟» فقال امیرالمؤمنین علیه السلام ...: «إذا جهزت الألوف و صفت الصوف و قتل الکبش الخروف هناک یقوم الاخر و یثور الثائر و یهلک الکافر ثم یقوم القائم المأمول و الإمام المجهول له الشرف و الفضل و هو من ولدک یا حسین لا إبن مثله [لا أین مثله] یظهر بین الرکنین فی دریسین بالیین، یظهر علی الثقلین ولا یترک فی الأرض دمین طوبی لمن أدرک زمانه و لحق أوانه و شهد أیامه(2)؛

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا امیرالمؤمنین از چیزهایی صحبت می کرد که بعد از او تا زمان قیام قائم اتفاق می افتد. امام حسین علیه السلام پرسید: «ای امیرمؤمنان! خداوند، چه هنگام، زمین را از ظالمان پاک می کند.» پس امیرالمؤمنین فرمود:… «هنگامی که هزاران نفر آماده شوند و صف ها آراسته شود و قوچ نر کشته شود. آن جاست که شخص دیگری به پا خیزد و فتنه انگیز آشوب کند و کافر هلاک گردد؛ سپس قائمی که در آرزویش باشند و امامی که ناشناخته باشد و شرافت و فضیلت از آن اوست، قیام کند.ای حسین! او از فرزندان توست، فرزند بی مانندی است. میان دو رکن آشکار گردد، در دو جامة

ص:177

پوسیده، بر جن و انس پیروز گردد و زمینی را بدون کشت نمی گذارد دو خون را روی زمین فرو گذار نمی کند. خوشا به حال کسی که زمان او را درک کند و به دورة او برسد و روزگار او را مشاهده نماید!».

برخی در توضیح این روایت گفته اند: منظور از دو خون [بنابراین که «دمین» را به معنای دو خون بگیریم]، یکی خون سرور شهیدان، حضرت سید الشهداء دیگری خون نفس زکیه می باشد که در پیش قدم ظهور، مظلومانه در مسجد الحرام به زمین ریخته می شود. برخی دیگر گفته اند: منظور از دو خون، یکی خون حضرت سید الشهداء و دیگری خون نخستین شهید آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، محسن حضرت زهرا3 است و بر اساس روایات فراوانی که در تفسیر عیاشی و قمی و برهان نقل شده است نخستین دادگاهی که در دولت حق تشکیل می گردد، برای بررسی خون به ناحق ریخته شدة محسن حضرت زهرا3 است.(1)

بنابر این، روایت را به دو گونه معنا کرده اند که بنابر معنای اول (زمینی را بدون کشت نمی گذارد) ارتباطی به بحث ما ندارد و بنابر معنای دوم (دو خون را در زمین فروگذار نمی کند) در صورتی مرتبط با بحث ما خواهد بود که تفسیر بیان شده در رابطه با روایت را بپذیریم؛ ولی هیچ یک از دو تفسیر بیان شده، دلیل ندارد و پذیرش آن مشکل است. از این رو نمی توان این روایت را از ادلة بحث مورد نظر دانست.

ص:178

در بحارالانوار (1) به جای «ولا یترک فی الارض دمین» آمده است: «ولا یترک فی الارض الأدنین» که در این صورت آن را چنین معنا کرده اند: «یک نفر از افراد فرومایه را در زمین باقی نمی گذارد». بنابر این معنا نیز ارتباطی میان روایت و بحث مورد نظر وجود ندارد؛ مگر اینکه بگوییم فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام (فرزندانی که به کار پدران خود راضی هستند و یا پیروان قاتلان امام) نیز از جمله انسان های پست و فرومایه هستند که توسط حضرت کشته می شوند.

قاضی باشی. همراهی در مال یعنی او را شریک مال خود داند که شامل یاری با جان و مال و هر گونه یاری می شود. و مواسات همراهی از مخارج شخصی است و از مازاد آن مواسات نیست.(1)

در مرسله اسحاق بن عمار می خوانیم:

کنت عند ابی عبدالله علیه السلام فذکر مواساة الرجل لإخوانه و ما یجب لهم علیه فدخلنی من ذلک امر عظیم، عرف ذلک فی وجهی فقال علیه السلام: «إنما ذلک إذا قام القائم وجب علیهم أن یجهزوا إخوانهم و أن یقووهم(2)؛

اسحاق می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که آن حضرت از کمک و همکاری با برادران دینی و آن چه که واجب است انسان دربارة برادران دینی اش انجام دهد، سخن به میان آورد. از این امر بسیار تعجب کردم به گونه ای که امام از چهره ام فهمید و آن گاه فرمود: «هنگامی که حضرت قائم علیه السلام ظهور کند، کمک کردن به برادران دینی واجب می شود و باید آنان را تقویت و کمک کنند».

در آیات و روایات، دربارة کمک به دیگران توصیه های زیادی شده و حتی در بعضی از روایات درباره کسانی که از کمک به دیگران خودداری می کنند عبارات تندی آمده است و آنان را از زمرة مسلمانان خارج می داند؛(3) اما همة این ها حمل بر استحباب می شود و

ص:180

هیچ یک وجوب را نمی فهماند. پس اگر بخواهیم به روایت مورد بحث توجه کنیم و از ضعف سند آن چشم بپوشیم، باید گفت این حکم نیز از احکام بی سابقه و جدید خواهد بود.

اعناقهم ثم یقضی الرابعة و هو قضاء محمد صلی الله علیه و آله و سلم فلا ینکرها أحد علیه(1)؛

امام باقر علیه السلام می فرماید: «حضرت قائم علیه السلام قضاوت هایی دارد که حتی برخی یاران و کسانی که در رکابش شمشیر زده اند، به آن اعتراض می کنند. آن قضاوت به روش حضرت آدم علیه السلام است و حضرت نیز گردن معترضان را می زند؛ سپس به روش دیگری قضاوت می کند که گروه دیگری از کسانی که در رکابش شمشیر می زنند، اعتراض می کنند. آن قضاوت، به روش داوود علیه السلام است که حضرت گردن آن ها را نیز می زند برای بار سوم قضاوت می کند و گروه دیگری از کسانی که در رکاب حضرت شمشیر زده اند، لب به اعتراض می گشایند. آن قضاوت به شیوة ابراهیم علیه السلام است و حضرت گردن آنان را نیز می زند. آن گاه برای بار چهارم به شیوة حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم قضاوت می کند و دیگر کسی بر او اعتراض نمی کند».

برای حکم کردن دلیل و مدرکی را طلب نمی کند:

حدثنا محمد بن الحسن بن احمد بن ولید رضی الله عنه قال: حدثنا محمد بن الحسن الصفار عن یعقوب بن یزید عن محمد بن ابی عمیر عن ابان بن عثمان عن ابان بن تغلب قال: قال ابو عبدالله علیه السلام: «… فیبعث الله تبارک و تعالی ریحاً فتنادی بکل واد هذا المهدی یقضی بقضاء داوود و سلیمان و لایرید علیه البینة(1)؛

امام صادق علیه السلام می فرماید:… [بعد از ظهور حضرت مهدی علیه السلام ] خداوند، بادی می فرستد تا در هر سرزمینی ندا کند: «این، مهدی است که به روش داوود و سلیمان قضاوت می کند و بر حکم خود بینه ای نمی طلبد».

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم قیام کند میان مردم با شیوة قضاوت داوود علیه السلام حکم می کند، نیازی به شاهد و بینه ندارد. خداوند به او الهام می نماید و در نتیجه او با علمش حکم می کند و به هر قومی به آنچه که مخفی کرده اند، خبر می دهد و دوستش را از دشمنش با هوشیاری می شناسد. خداوند تعالی می فرماید: «در آن، نشانه هایی است برای هوشیاران و آن همواره بر سر راه است.»

«محمد بن الفضل النحوی»، «محمد بن علی بن عبدالصمد الکوفی» و «علی بن عاصم» هر سه مجهول هستند؛ لذا روایت ضعیف است.

حکم خواهد کرد؛

5. تمام حکم هایی که حضرت صادر می کند، بر اساس عدالت خواهد بود.

در نتیجه، آنچه که در بیشتر روایات درباره شیوه قضاوت آن عدالت مجسم، قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم آمده، آن است که وی به روش حضرت داوود علیه السلام به قضاوت می نشیند(1) و برای کشف حقیقت، به دلیل و شاهد

ص:186

ص:187

و مدرک نیاز ندارد؛ بلکه با الهام خداوند و به وسیلة علمی که خدا به او داده است، حقیقت را کشف کرده، بر طبق عدالت حکم صادر

ص:188

خواهد کرد.

از امام صادق علیه السلام دربارة حکم کردن اهل بیت علیهم السلام پرسیدند. حضرت فرمود:

بحکم الله و حکم داوود فإذا ورد علینا الشیء الذی لیس عندنا تلقّانا به روح القدس(1)؛

به حکم خدا و حکم داوود، پس هنگامی که بر ما چیزی وارد شود که [علمش] نزد ما نیست، روح القدس، آن را به ما القا خواهد کرد.

این روایت بیان می کند که چنین طریقه ای برای قضاوت، ویژة امام مهدی علیه السلام نیست؛ بلکه همة امامان علیهم السلام چنین روشی داشته اند (که البته ممکن است به دلایل مختلف از این روش استفاده نکرده باشند).

مطلب دیگر اینکه حتی درباره قاضی غیر معصوم هم قضیه به همین شکل است و اگر حقیقتی برای او روشن شود، بدون اینکه بینه ای داشته باشد، می تواند بر طبق علم خود عمل کند. قضاوت بدون نیاز به بینه و از روی علم قطعی و یقینی نیز از احکام نو و بی سابقه به شمار نمی آید.(2)

نکته: باید توجه کرد که دربارة قضاوت حضرت مهدی علیه السلام روایات بیشتری وجود دارد(3) که ما فقط به تعدادی از آن ها اشاره کرده ایم.

ص:189

شایسته انجام داده اند وعده داده است که به یقین خلافت روی زمین را به آنان خواهد داد؛ همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت بخشید و دین و آئینی را که برای آنان پسندیده، برایشان پا برجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند؛ به گونه ای که فقط مرا می پرستند و چیزی را هم پای من قرار نخواهند داد»؛ یعنی در حال امنیت و در حالتی که از هیچ یک از بندگان من نمی ترسند، مرا عبادت می کنند و نیازی به تقیه ندارند.

«الی یوم الوقت المعلوم و هو یوم خروج قائمنا اهل البیت فمن ترک تقیة قبل خروج قائمنا فلیس منا…(1)؛

امام رضا علیه السلام فرمود: «کسی که ورع ندارد، دین ندارد و کسی که تقیه ندارد، ایمان ندارد، همانا گرامی ترین شما نزد خداوند کسی است که بیشتر به تقیه عمل کند.» سؤال شد: «یابن رسول الله! تا کی؟» فرمود: «تا روز وقت معلوم و آن، روز خروج قائم ما اهل بیت است؛ پس کسی که قبل از خروج قائم ما تقیه را ترک کند، از ما نیست».

در تعریف تقیه گفته شده است:

التقیة کتمان الحق و ستر الاعتقاد فیه و مکاتمة المخالفین و ترک مظاهرتهم بمایعقب ضرراً فی الدین و الدنیا(2)؛

تقیه، یعنی پنهان کردن حق، پوشاندن اعتقاد حق، نهان داشتن آن از مخالفان و ترک اعلام به سبب ضرری که در امور دینی یا دنیایی دارد.

 در این صورت در عصر ظهور امام مهدی علیه السلام و تشکیل حکومت اسلامی و جهانی شدن آن، دیگر شرایط تقیه از بین خواهد رفت و دیگر دربارة جان و مال و عرض و ناموس و دین، ترسی وجود نخواهد داشت؛ بنابراین برداشته شدن حکم تقیه، یک حکم جدید نیست؛ بلکه با از بین رفتن شرایط وجوب آن، حکم هم منتفی می شود.

ص:192

دیگران ممکن خواهد بود.

به نظر می رسد آنچه در روایت ذکر شده است از باب نمونه و ذکر بعضی از مصادیق تجاوز به حقوق دیگران بوده، ویژگی خاصی نداشته باشد. در حکومتی که یکی از بزرگ ترین اهداف و برنامه هایش، اجرای عدالت است و در رأس آن امام عادل قرار دارد، پایمال کردن حقوق دیگران _ به هر شکلی _ ممنوع خواهد بود و این هدفی است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام به دنبال آن بوده اند.

الکتاب الذی معه، أن یسیر بالقتل و لا یستتیب احداً ویل لمن ناواه»(1)؛

زراره می گوید به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «نام بنده ای از نیکان را برایم ذکر کن و منظورم قائم بود.» فرمود: «نام او نام من است». گفتم: «آیا او هم به روش پیامبر سلوک می کند؟» فرمود: «نه، نه ای زراره! به روش پیغمبر رفتار نمی کند. پیغمبر، میان امت خود با ملایمت رفتار کرد و می خواست بدان وسیله، دل های مردم را به هم پیوند دهد؛ ولی روش قائم، کشتن است و در کتابی که همراه او است، چنین مأمور شده است که با کشتن کار را پیش ببرد و در آن روز از کسی طلب توبه نمی کند. وای بر کسی که با وی دشمنی کند!»

ضعف «محمد بن حسان الرازی»(2) و مهمل بودن «محمد بن علی الکوفی» باعث ضعیف بودن این روایت شده است.

أحداً…»(1)؛

ابوحمزة ثمالی می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم فرمود: «وقتی قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف خروج نماید… امر جدید و سنت جدید و قضای جدیدی را اقامه می کند که بر عرب سخت است. شأن او جز کشتن نیست و از کسی طلب توبه نمی کند….

«یوسف بن کلیب»، مجهول و «حسن بن علی بن ابی حمزه»، ضعیف(2) بوده و باعث ضعف روایت شده اند.

روایت به دلیل وجود «محمدبن حسان الرازی» و «محمدبن علی الکوفی» ضعیف است.(1)

 روایاتی که مسألة عدم پذیرش توبه را بیان می کند ضعیف است؛ ولی به دلیل استفاضه قابل اعتنا است. در مقابل، روایاتی وجود دارد که از رحمت و مهربانی حضرت صحبت می کند:

 روزی ابوحنیفه خدمت امام صادق علیه السلام رسید. حضرت از وی پرسید: «معنای آیة شریف: «سیروا فیها لیالی و أیاماً آمنین»(2) چیست و این زمین کجاست؟ «ابوحنیفه گفت: «گمان می کنم مقصود، بین مکه و مدینه باشد». حضرت صادق علیه السلام به اصحاب خود رو کرد و فرمود: «اطلاع دارید که در راه مکه و مدینه جلوی مردم را گرفته، اموال آنان را به غارت می برند و آن ها از جان خود ایمن نیستند و کشته می شوند؟» عرض کردند: «آری». با این گفت وگو، ابوحنیفه ساکت شد. آن گاه امام فرمود: «ای ابوحنیفه! بگو بدانم معنای این آیه چیست که: «من دخله کان آمناً»(3) و این محل کدام قسمت از زمین است؟» گفت: «خانة خدا است.» حضرت فرمود: «البته می دانی که حجاج بن یوسف منجنیق به خانة خدا بست و عبدالله بن زبیر را که به آنجا پناه برده بود، به قتل رساند. آیا او در آنجا

ص:197

آسوده بود؟» ابوحنیفه در اینجا نیز سکوت کرد.

وقتی ابوحنیفه از خدمت حضرت خارج شد، ابوبکر حضرمی به حضرت عرض کرد: «قربانت شوم! جواب این دو سؤال که از ابوحنیفه پرسیدی چیست؟» فرمود: مقصود از [آیة اول] «سیروا فیها لیالی و ایاماً آمنین» یعنی با قائم ما اهل بیت در زمین با کمال امن راه بروید و اما [آیة دوم] «و من دخله کان امنا» هر کس با قائم بیعت کند و در سلک پیروان او داخل شود و دست او را بفشارد، در کمال امن خواهد بود».(1)

در روایت نبوی دیگری می خوانیم:

… طوبی لمن لقیه و طوبی لمن أحبه و طوبی لمن قال به، ینجیهم من الهلکة…(2)؛

خوش به حال کسی که او را ملاقات می کند و خوش به حال کسی که او را دوست می دارد و خوش به حال کسی که عقیده به او دارد! او آن ها را از مهلکه ها نجات می دهد.

 بعضی روایات، کسانی را که حضرت با آنان به دشمنی بر می خیزد، معرفی کرده اند. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

و له سیف مغمّد فإذا حان وقت خروجه اقتلع ذلک السیف من غمده و انطقه الله عزوجل فناداه السیف: اخرج یا ولی الله فلا یحلّ لک أن تقعد عن اعداء الله» فیخرج و یقتل اعداء الله حیث ثقفهم…(3)؛

ص:198

شمشیری در غلاف دارد که چون وقت ظهورش نزدیک شود، آن را از غلاف می کشد و خداوند آن را به زبان آورده به حضرت می گوید: «ای ولیّ خدا! برخیز شایسته نیست که بنشینی و دشمنان خدا را به حال خودشان بگذاری.» آن حضرت از پس پردة غیبت بیرون می آید و هر جا دشمن خدا را ببیند، به قتل می رساند….

شاید علت اینکه حضرت آنان را می کشد و از آنان طلب توبه نمی کند، این باشد که می داند لجاجت، تعصب و کورباطنی این گروه، مانع از توبة آنان خواهد شد و به هیچ وجه حاضر به پذیرش حق نخواهند بود.

از مجموع آنچه گفته شد این نتیجه حاصل می شود که کشتارهای حضرت، عمومی نیست؛ بلکه دشمنی او برای خدا و با دشمنان خداست. اما با دوستانش _ که همان مؤمنان و دوستان خدا هستند _ مهربان خواهد بود.

نکته پایانی اینکه: بعضی نیز در معنای عبارت «لایستتیب أحداً» گفته اند: «توبة هیچ کس را نمی پذیرد» که در این صورت باید گفت: برخی افراد توبه می کنند؛ اما حضرت توبة آنان را نمی پذیرد؛ زیرا توبة آنان از روی صداقت نیست؛ بلکه با دیدن قدرت حضرت و پیروزی مؤمنان، از روی ترس و یا طمع توبه می کنند.

ابوحمزه از امام باقر علیه السلام دربارة آیة «أنی لهم التناوش من مکان بعید»(1)

ص:199

پرسید و حضرت فرمود:

انهم طلبوا المهدی علیه السلام من حیث لا یُنال و قد کان لهم مبذولاً من حیث ینال(1)؛

آن ها مهدی علیه السلام را موقعی می طلبند که او را نخواهند دید. مهدی در دسترس آن ها بود. اگر به سوی او می رفتند او را می دیدند.

علامه مجلسی در توضیح این روایت می گوید:

«من حیث لاینال» یعنی بعد از سقوط تکلیف و آشکار شدن آثار قیامت، یا بعد از مردن و یا به هنگام فرو رفتن در سرزمین «بیداء»، که این معنای آخر، از لحاظ روایت، مناسب تر است.(2)

برخی گفته اند:

این آیه دسترسی به ایمان [از جمله ایمان به مهدی] از مکان دور دست را ناممکن می داند(3).

طبرسی در مجمع البیان پس از تفسیر آیه می نویسد:

این مربوط به جنگ بیداء [خروج سفیانی در آستانة قیام مهدی علیه السلام ] و خسف آن است. بدین بیان که سپاه سفیانی به هنگام رویارویی با سپاه مهدی علیه السلام می گویند: «آمنّا به» اما خداوند می فرماید: «أنی لهم التناوش من مکان بعید.» چگونه

ص:200

ممکن است این ایمانی که زمان آن منقضی شده است به حال آنان نفعی داشته باشد.

راز این قضیه آن است که آنان این ایمان را هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات، بیان کردند و آن را راه خلاصی خود قرار دادند و ایمان اضطراری که از روی خوف و وحشت باشد، ارزشی نخواهد داشت.(1)

ابی طالب علیه السلام به او گفت: «از این امر بگذر ای امیرالمؤمنین! تو صاحب آن نیستی؛ بلکه صاحب آن، فقط جوانی از ما قریش است که آن را در آخر الزمان، در راه خدا تقسیم می کند».

فقط همین یک روایت در این باره وجود دارد که نمی توانیم به محتوای آن، اعتماد کنیم. از طرفی بررسی های تاریخی نشان می دهد که در گذشته اموالی در کعبه وجود داشته که به سرقت رفته است و آن را دوباره برگردانده اند؛ ولی به هر صورت در حال حاضر درون کعبه چیزی از آن اموال وجود ندارد که ممکن است، همان جا دفن شده باشد یا اینکه در دست عده ای غاصب باشد و حضرت به هنگام ظهور، آن ها را باز پس گرفته، میان نیازمندان تقسیم می کند.

الناس علی الطلاق العدة و السنة علی ما نصه الله فی کتابه و سنة رسوله صلی الله علیه و آله و سلم و قطع طلاق البدعة»؛(1)

اگر قائم ما قیام کند، مردم را به طلاق وا نمی دارد، مگر با زور شمشیر و اگر چنین کند، به سیرة علی بن ابی طالب عمل کرده است و امر این چنین است وقتی که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، مردم را به طلاق عدّه و طلاق سنت وادار می کند، بر طبق آنچه در کتاب خدا و سنت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بوده است و طلاق بدعت را از بین می برد.

در این موضوع فقط به همین یک روایت مرسل دست یافتیم ونمی توانیم طبق محتوای آن، نظری بدهیم؛ اما این روایت در کنار روایات فراوان دیگری که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نابودگر بدعت ها معرفی می کند، قابل پذیرش است. می توان گفت چون یکی از برنامه های مهم و اساسی حضرت از بین بردن ناخالصی هایی است که وارد دین شده است، در زمینة طلاق _ که یکی از احکام اسلامی است _ هم آن حضرت بدعت ها را از بین خواهد برد.

به آن می پردازیم، از این دلایل هستند.

نیز دارای چنین ویژگی هایی است:

فأقم وجهک للدین حنیفاً فطرة الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک دین القیم…؛(1)

پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن، این فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده است. دگرگونی در آفرینش الهی نیست. این است آیین استوار….

پس تغییر در فطرت انسان راه ندارد؛ بر همین اساس تأمین کنندة خواسته های فطری بشر، در طول تاریخ یک چیز بوده است.

اما تعالیمی که مربوط به بخش دوم (بایدها) است؛ چون برخاسته از تعالیم مربوط به بخش نخست می باشد، لزوماً از اصول و کلیات ثابتی برخوردار است و از آن رو که در موضوعات خارجی پیاده می شود _ و موضوعات خارجی در هر زمان یا مکان، اوضاع خاصی بر آن ها حاکم است _ باید قابل انطباق بر جزئیات خارجی بوده، از تغییر نسبی برخوردار باشد.

زندگی اجتماعی انسان که همواره در حال تغییر است، به گونه ای نیست که هیچ اصل و معیار ثابتی را نپذیرد؛ بلکه در عین حال که بسیاری مسائل آن در حال تحول است، برخی دیگر دارای ثبات و دوامند؛ بنابراین تعالیم مربوط به بخش دوم از دو نوع قانون تشکیل می شود؛ یکی قوانین کلی و ثابت و دیگر قوانین جزئی و متغیر.

به بیان دیگر، دین دارای یک هستة ایستا و ثابت و یک پوستة

ص:205

متحول و متغیر است. هسته ای که گذشته، حال و آینده او را به یک دیگر مرتبط می کند، از او یک هویت جاری در بستر تاریخ می سازد و فرهنگ و تمدن بشر را معنادار می کند. آدمی در عین تکامل فطری و تغییر رفتاری، از ثبوتی فطری و ثباتی هویتی برخوردار است. از سوی دیگر، پوستة دین در اثر تحول در روابط اجتماعی، پیشرفت فناوری و صنعت و نوع زندگی، تغییر شکل می دهد. قوانین مربوط به بخش دوم را در هر زمانی، متولی دین که فردی ممتاز و با اوصاف و شرایط مخصوص است، بر اساس قوانین کلی ثابت، وضع نموده، به مردم ابلاغ می کند.

آیت الله جوادی آملی می فرماید:

آن قوانینی که مربوط به پرورش فطرت آدمی است، همان قوانین تشریع است که در هیچ حالت و توسط هیچ کس قابل تغییر و تبدیل نیست. «حلال محمد حلال ابداً الی یوم القیامة و حرامه حرام ابداً الی یوم القیامة ولا یکون غیره و لا یجیء غیره».(1) اما آن قوانینی که عهده دار کیفیت ارتباط انسان با طبیعت است، به چگونگی اجراء احکام ثابت و دائمی بر می گردد.(2)

بیان دوم. معیار جریان احکام در متعلقات، عبارت از مصالح و مفاسد موجود در آن ها است. چنانچه مصالح در یکی از متعلقات دائمی باشد، به نحوی که تحولات زمان و مکان هیچ تأثیری در آن

ص:206

نگذارد، حکم آن نیز همیشگی است و اگر مفاسد در متعلق حکم دائمی باشد، حکم آن نیز دائمی خواهد بود.

گاهی قرار دادن حکم به اقتضای اوضاع خاص زمانی و مکانی است؛ یعنی نفس اوضاع خاص سبب جعل حرمت، وجوب و… می شود و با تغییر آن اوضاع خاص، حکم نیز تغییر خواهد کرد؛ به عبارت دیگر، مصالح و مفاسد موجود در متعلق حکم موقتی و وابسته به زمان و مکان خاص می باشد.

البته زمان و مکان در بخش عبادات، غیر مؤثر و در بخش معاملات (غیر عبادات) تأثیرگذار است. اما اینکه چرا در عبادات تأثیرگذار نیست، می توان به دلایل زیر اشاره کرد:

اول. آیات

_ إنّ الصلوة کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتا؛(1)

نماز وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است.

_ اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق اللیل و قرآن الفجر، إن قرآن الفجر کان مشهوداً؛(2)

نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب بر پادار و هم چنین قرآن فجر [نماز صبح] را، چرا که قرآن فجر مشهود [فرشتگان شب و روز] است.

ص:207

_ کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم(1)؛

روزه بر شما نوشته شده است؛ همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد.

_ و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا(2)؛

و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه او کنند، آن ها که توانایی رفتن به سوی آن را دارند.

دوم: تلقی موضوع و حکم در عبادات از سوی شارع

عبادات چه از لحاظ حکم و چه از لحاظ موضوع، از جانب شارع مقدس تلقی می شوند، همان گونه که اصل در تکلیف و مشروعیت یک عبادت، باید از جانب شرع رسیده باشد، همچنین نحوة انجام آن و کیفیت و کمیت آن نیز باید از ناحیة شرع تلقی گردد، مانند آیات بسیاری که احکام عبادی را به صورت مطلق و همیشگی مطرح می کنند. گذشت زمان و تحولاتی که در زندگی انسان به طور عموم روی می دهد، تأثیری در روند این گونه عبادات ندارد.

و اما اینکه چرا زمان و مکان در معاملات تأثیر می گذارد نیز به این دلیل است که اولاً تعیین موضوع با عرف است و ثانیاً بیشتر مصادیق معاملات، امضایی بوده و تأسیسی نیست؛ یعنی شارع مقدس همان معاملاتی را که در عرف مردم رایج بوده، تأیید کرده است.

نکته قابل توجه آنکه این تغییر بدان معنا نیست که احکام الهی

ص:208

تغییر یافته و قابل دگرگونی است؛ بلکه این تغییر تابع تغییر در موضوع است؛ برای مثال، در گذشته خون به سبب فقدان منفعت عقلایی قابل خرید و فروش نبود، ولی امروزه که واجد منفعت عقلایی قابل اعتنایی است، معامله آن از سوی بیشتر فقها جایز شده است.

البته دو حکم شرعی، از روز اول، ثابت بوده و هست و تغییری در ذات حکم حاصل نشده است؛ بلکه آنچه که تغییر یافته، کیفیت موضوع است؛ یعنی موضوع حکم تغییر کرده؛ لذا این گونه استدلال می کنیم:

«هر چیزی که منفعت حلال عقلایی نداشته باشد، بیع آن جایز نیست»؛

«هر چیزی که منفعت حلال عقلایی داشته باشد، بیع آن جایز است».

این دو حکم، ثابت است و آنچه تغییر کرده، موضوع حکم است که قبلاً منفعت حلال عقلایی نداشته است؛ ولی امروز کاربردهای زیادی در پزشکی دارد که باعث می شود خرید و فروش آن، جایز باشد.

تحولات جامعه کند؛ بلکه باید رویدادها را در مسیر احکام اسلامی قرار داده، با قوانین اسلام تطبیق کند. آیت الله مکارم شیرازی دربارة نقش فقهاء (متولیان دین در عصر غیبت) می گوید:

 نقش اصلی فقیه، رویارویی با انحرافات و کجروی ها و دفاع از قوانین اسلامی در برابر هجوم مذاهب و مکتب های فاسد و تلاش و فشار هوس بازان و هوس رانان است.(1)

آیت الله جناتی در تبیین تفکر فقهی امام راحل; می نویسد:

نتیجة نظر امام در قانون تحول [اجتهاد]، خاضع شدن رویدادهای زندگی در مقابل فقه اجتهادی است؛ زیرا او قانون تحول اجتهاد را با تحول زمان پذیرفته است، نه قانون تحول احکام را با تحول زمان و مکان و شرایط آن.(2)

بنابراین اگر صحبت از تأثیرگذاری زمان یا مکان در احکام می کنیم به معنای تبعیت احکام از شرایط زمان و مکان نیست، تا اگر شرایط به نحوی ایجاب کند، حکمی بر خلاف احکام و قوانین قطعی اسلام صادر شود، آن حکم نیز الهی و اسلامی محسوب شود.

تغییر و دگرگونی شده(1)، و به انسان کمک می کند تا بتواند زندگی خود را در چارچوب حکم شرع اداره کند. برای اثبات این ادعا به دلایلی تمسک شده است که عبارتند از:

کشف می کند این استثنا بدان سبب است که این امر خود، نوعی آمادگی دفاعی محسوب می شود.

2. تصریح روایات: مثلاً امام رضا علیه السلام تصریح می فرماید:

همة حیوانات و پرندگان وحشی حرامند؛ زیرا از گوشت مردار و انسان و نیز مدفوع و امثال آن می خورند.(1)

3. کشف قطعی عقل: مثلاً از آیة شریف «فلا تقل لهما أف؛(2) پس کمترین اهانتی به آن ها [پدر و مادر] روا مدار»، عقل چنین دریافت می کند که ملاک این تحریم، قبح آزار پدر و مادر است؛ لذا از باب اولویت، به تحریم ضرب و شتم نیز حکم می دهد.

از طرفی احکام همچنان که در اصل جعل، تابع ملاک هستند، در بقا و استمرار نیز این گونه اند؛ لذا وقتی احکام شرع، هم در جعل و هم در ادامة آن، پیرو مصالح و مفاسدند، پس از کشف ملاک حتمی و علم به تبدیل و تحول آن در یک موضوع، دیگر نمی توان به بقای حکم ملتزم شد.

در تحول و تغییر اوضاع مکانی نیز وضعیت به همین گونه است؛ مثلاً چنانچه ملاک تحریم گفتن «اُف» بر پدر و مادر، اذیت و آزار آنان باشد، حال اگر در جامعه ای به سبب شیوع فرهنگی خاص برخوردی از جانب فرزند، ایذاء محسوب شود و همان حرکت در جامعة دیگر، ایذاء به حساب نیاید در جامعة اول، آن فعل حرام

ص:212

می باشد و در جامعة دوم، حرام محسوب نمی شود.

فإنهم حجتی علیکم و أنا حجة الله علیهم»(1) معلوم می شود «حوادث واقعه» امور تازه ای هستند که حکم آن ها به صورت جزئی از سوی معصومان علیهم السلام بیان نشده است؛ لذا امام علیه السلام می فرماید: «به روات احادیث ما مراجعه کنید»، نه اینکه مراد، بیان همان مسائل و احکام با حفظ موضوعات قدیم یا جاری کردن همان احکام قدیم بر موضوعات جدید باشد.

شاید چنین به نظر برسد که موضوعاتی مثل جنگل، معدن، شطرنج و... در اثر تغییر اوضاع زمانی و مکانی، موضوع تازه ای نیستند یا دست کم صدق «حوادث واقعه» بر آن ها مشکوک است. در این صورت، شبهة مصداقی دلیل عام خواهند شد که به اتفاق همة علماء اصول، در آن حجت نیست؛ زیرا هیچ دلیلی مثبت و محقق موضوع خویش نیست؛ بنابراین نمی توان اصل تأثیر زمان و مکان را با این توقیع ثابت کرد.

اما در واقع اگر اصل تأثیرگذاری زمان و مکان به اثبات رسید و پذیرفتیم که تحولات بیرونی بر روی موضوع، همچون تغییرات درونی (یعنی استحاله) مغیر موضوعند، در این صورت عموم «الحوادث الواقعه» شامل آن خواهد بود.

العاملین علیها و المؤلفة قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین فی سبیل الله و ابن السبیل فریضة من الله»(1)، آیا باید به تمام این طبقات نام برده، زکات بپردازند؛ گرچه مقام شما را نمی شناسند؟» حضرت فرمود: «امام زمان، تمام این طبقات را بهره مند می سازد، زیرا به اطاعت او التزام دارند» پرسیدند: «با آنکه مقام او را به رسمیت نمی شناسند؟» حضرت فرمود: «اگر به شیعیان معترف بدهد و از منکران امامت دریغ کند، زکات فریضه، بی محل می ماند. باید به منکران امامت بدهد، تا به اصل امامت دلگرم شده، ثابت قدم بمانند؛ اما امروز تو و یارانت زکات واجب را فقط به کسانی بدهید که عارف و آشنا باشند».(2)

در این روایت، به روشنی تأثیر اوضاع زمان بر تعیین حکم درباره مصرف صدقات مشهود است. آنچه از کلام امام می توان فهمید این است که در زمان حکومت حضرت مهدی علیه السلام که از همة مردم زکات مال گرفته می شود، امام به مخالفان نیز پرداخت می کند؛ زیرا اگر غیر این باشد، جایی برای مصرف زکات باقی نمی ماند؛ ولی در روزگاری که امام از حاکمیت بر جامعه منع شده است و قادر نیست زکات را کاملاً اخذ کند و حکومت جور هم زکات را به فقرای شیعه

ص:215

نمی پردازد، حضرت به اصحاب دستور می دهد که زکات را به شیعیان بپردازند.

در روایت دیگری، بکر بن محمد از امام صادق علیه السلام دربارة متعه پرسید. حضرت فرمود:

إنی لاکره للرجل المسلم أن یخرج من الدنیا و قد بقیت علیه خلة من خلال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لم یقضها(1)؛

همانا دوست نمی دارم که مردی بمیرد و کرداری از کردارهای رسول خدا را انجام نداده باشد.

در مقابل، در برخی روایات، از متعه نهی شده است. امام صادق علیه السلام فرمود:

… دعوها أما یستحیی أحدکم أن یری فی موضع العورة فیحمل ذلک علی صالحی إخوانه و أصحابه؟(2)

آن را رها کنید. آیا حیا نمی کنید یکی از شما در موضع بدی دیده شود و این، باعث شود بر سایر برادران شما هم همین نظر را داشته باشند؟

در روایت دیگری امام کاظم علیه السلام به برخی از اصحابش نوشت: «لا تلحوا علی المتعه(3)؛ بر متعه پا فشاری نکنید».

در این میان، روایت عمار به درستی نشان دهندة تأثیر اوضاع مکان بر حکم متعه است.

ص:216

عن عمار قال قال ابوعبدالله لی و لسلیمان بن خالد: «قد حرمت علیکما المتعة من قبلی ما دمتما بالمدینة لانکما تکثران الدخول علیّ فأخاف أن توخذا فیقال هولاء اصحاب جعفر؛(1)

امام صادق علیه السلام به عمار و سلیمان بن خالد فرمود: «تا زمانی که در مدینه هستید من متعه را بر شما از جانب خودم حرام می کنم، به دلیل اینکه شما زیاد به خانه من وارد می شوید و می ترسم مؤاخذه شوید و بگویند: این ها اصحاب جعفرند».

تأمل در روایات فوق به خوبی این مسأله را نشان می دهد که حکم متعه در برخی مواقع تغییر کرده و گاهی امام آن را حلال و گاهی آن را حرام کرده است و این، بر تأثیر زمان و مکان بر احکام دلالت دارد.

مرتبة موضوع، پیش از حکم است و حکم همواره به دنبال موضوع پیدا می شود. هر گونه تأثیر و تأثر در اصل موضوع یا در اجزا و شرایط، در چگونگی حکم و شیوة اجرای آن نیز تأثیرگذار است؛ لذا هرگاه موضوع در اثر ویژگی های درونی و بیرونی و شرایط و قیود تغییر یابد، حکم آن نیز تغییر می کند.

شهید صدر دربارة موضوع و حکم و نیز رابطة بین آن دو می گوید:

موضوع حکم اصطلاحی است اصولی که در دیدگاه ما، مجموع چیزهای مؤثر در فعلی شدن حکم مجعول را در بر می گیرد. رابطة موضوع و حکم در برخی از زوایا مانند علاقة بین سبب و مسبب است، مثل آتش و حرارت. همان طور که مسبب بر سبب توقف دارد، همچنان حکم بر موضوع اش متوقف است؛ زیرا فعلیت حکم و استمرار آن مربوط به وجود موضوع است و این است معنای عبارت اصولیین که می گویند: فعلیت حکم بستگی به وجود موضوع دارد و به لحاظ این ارتباط، مرتبة حکم از مرتبة موضوع متأخر است، آنچنان که مسبب از سبب خود متأخر است.(1)

از دیدگاه شهید صدر رابطة حکم و موضوع، رابطة سبب و مسبب است اما از نگاه برخی دیگر رابطة آن ها همانند رابطة علت و معلول است.

ص:218

آیت الله مکارم شیرازی در این باره می گوید:

باید به این نکته دقیقاً توجه داشت که تمام احکام و قوانین الهی بر محور موضوعات خود دور می زند و نسبت موضوع و حکم، شبیه نسبت علت به معلول است، یعنی موضوعات به منزلة علت برای احکام می باشند(1).

حال، رابطه حکم و موضوع، چه سبب و مسبب باشد و چه علت و معلول، مهم، مقدم بودن مرتبة موضوع بر حکم است و اینکه تغییر در موضوع می تواند باعث تغییر در حکم گردد. البته اینکه موضوع تغییر کرده است یا نه، نیازمند تیزبینی، دقت و ظرافتی خاص است. هرچه بصیرت و بینش بالاتر باشد، تشخیص این تغییرات نیز آسان تر خواهد بود. حضرت امام خمینی; می فرماید:

اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است؛ ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام، پویا نیست. زمان و مکان، دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسأله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است، به ظاهر همان مسأله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام، ممکن است حکم جدیدی پیدا کند؛ بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، همان موضوع اولی که از نظر ظاهر با قدیم، فرقی نکرده است، موضوع جدیدی شده

ص:219

است که قهراً حکم جدیدی می طلبد.(1)

البته این نکته نیز باید مورد توجه باشد که زمان و مکان در خود عناوین موضوعات و متعلقات تأثیر ندارد؛ به این معنا که با تغییر شرایط و خصوصیات زمانی و مکانی، یک موضوع یا متعلق، از عنوان خود خارج نمی شود؛ یعنی شرب خمر همیشه به عنوان متعلق حرمت مطرح است اما تنها تأثیری که می تواند داشته باشد آن است که شرایط و خصوصیاتی را که طبق آن ها حکم جعل شده است، تغییر داده، شرایط و خصوصیات جدیدی به وجود می آورد که طبعاً در تغییر حکم مؤثر خواهد بود؛ برای مثال دربارة کنترل جمعیت، میان فقها دو نظریه وجود دارد. گروهی عقیده دارند افزایش جمعیت یک ارزش والای اسلامی بوده، موجب تقویت نیروی انسانی و مایة قدرت و قوت مسلمانان می شود؛ از این رو به افزایش جمعیت سفارش شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«تناکحوا تکثروا فإنی اباهی بکم الامم یوم القیامة حتی بالسقط؛ ازدوج کنید تا تعداد شما زیاد شود زیرا من در روز قیامت به شما افختار می کنم حتی به جنینی که سقط شده باشد».(2)

و اگر از سویی مشکلات اقتصادی و اجتماعی- که در راستای افزایش جمعیت مطرح می شود- جامعه را تهدید می کند، از سوی دیگر خداوند وعده داده است که:

ص:220

«ما من دابة فی الارض الاّ و علی الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین؛(1) هیچ جنبده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او با خدا است. او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می داند. همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است».

نتیجه اینکه کنترل جمعیت جایز نیست.

گروهی دیگر عقیده دارند که در عصر حاضر، افزایش جمعیت نه فقط موجب تقویت اسلام و عزت مسلمانان نیست؛ بلکه باعث فقر و وابستگی به اجانب و سبب ضعف و ذلت است؛ از این رو جمعیت مسلمانان با توجه به شرایط زمان باید کنترل شود.

از دو نظریة فوق و حکم بیان شده می توان به خوبی، نقش موضوع را در تعیین حکم فهمید. اگر افزایش جمعیت، موجب تقویت اسلام و مسلمانان شود، افزایش نسل جایز و کنترل جمعیت ممنوع خواهد بود و اگر افزایش جمعیت، موجب ضعف و ذلت اسلام و جامعة اسلامی شود، کنترل جمعیت جایز و افزایش جمعیت ممنوع خواهد بود؛ یعنی موضوع کنترل جمعیت در دو موقعیت متفاوت، دو حکم متفاوت نیز خواهد داشت.

او از جهت صدور نصوص، اوضاع حاکم بر زمان صدور روایت، حوادث آن زمان و موقعیت شیعه و امام معصومی است که نص از او صادر شده است. چه بسا ظاهر نص مطلق یا عام باشد؛ اما در واقع اشاره به یک جریان یا حادثة خارجی داشته باشد که توجه به آن در فهم و برداشت از روایت بسیار مؤثر است. امام خمینی; در این باره چنین نظر می دهد:

بر شخص فقیهی که در مقام استظهار و برداشت از روایات است و ادعای انصراف یا اطلاق یا ندرت وجود برخی افراد یا غلبه وجود برخی افراد مطلقی را می کند، لازم است زمان و محیطی را که روایات در آن صادر شده، به دقت مد نظر قرار دهد؛ زیرا ممکن است اطلاق روایت در آن موقعیت زمانی و مکانی، منصرف به فرد یا افرادی باشد که در زمان ها و مکان های دیگر، هرگز آن انصراف را نداشته باشد(1).

پس باید دانست که هر روایتی را نمی توان به صرف اطلاق داشتن یا عام بودنش، مبنای یک حکم قرار دارد که در این صورت، ممکن است در صدور حکم دچار خطا شد؛ برای نمونه می توان به فلسفة انداختن تحت الحنک اشاره کرد که شهید مطهری در این باره می نویسد:

احادیث زیادی داریم که امر شده تحت الحنک همیشه زیر گلو افتاده باشد، نه فقط در حال نماز. یکی از آن احادیث این است: «الفرق بین المؤمنین و المشرکین التلحی بالعمائم»، (2) عده ای از

ص:222

اخباریین به این حدیث و امثال آن تمسک کرده و می گویند: همیشه باید تحت الحنک افتاده باشد؛ ولی مرحوم فیض با اینکه به اجتهاد، خوش بین نبوده… می فرماید: در قدیم، مشرکین شعاری داشتند که تحت الحنک را به بالا می بسته اند و نام این عمل را «اقتعاط» می گذاشتند. اگر کسی این کار را می کرد، معنایش این بود که من جزء آن ها هستم. این حدیث، دستور مبارزه و عدم پیروی از آن شعار را می دهد؛ ولی امروز دیگر آن شعار از بین رفته؛ پس موضوع برای این حدیث باقی نیست. حالا برعکس، چون همه تحت الحنک را بالا می بندند اگر کسی آن را زیر چانه چرخ بدهد، حرام است؛ زیرا لباس شهرت می شود و لباس شهرت، حرام است.(1)

کیفیت ملاک و هویت آن مجهول هستند؛ اما در برخی موارد می توان ملاک احکام عبادی را از بطن شریعت استخراج کرد؛ برای مثال طبق فتوای برخی فقها اگر نماز جمعه تشکیل شود، بر مؤمنان لازم است در آن شرکت کنند؛ اما در زمانی که اقامه نمی شود، خواندن نماز جمعه به صورت فرادا حتی مجزی از نماز ظهر هم نیست. از این فتوا استفاده می شود که یک فعل عبادی، ممکن است در شرایط خاص زمانی، دارای مصلحت و در شرایط دیگر، فاقد آن باشد.

2. احکام معاملی: امور معاملی، یک سری امور و عقود عقلایی است که بسیاری از آن ها مورد امضای شارع مقدس قرار گرفته است؛ از این رو غالب ملاکات در نزد عقلا روشن است. از طرفی می بینیم که عقلا در این باره، برای زمان و مکان، اثر بسیار مهمی قائلند. ممکن است یک شیء در یک زمان _ نزد عقلا _ مالیت داشته باشد؛ ولی در زمان دیگر خیر؛ پس در زمانی که مالیت دارد، معامله آن جایز است و در زمانی که مالیت ندارد، معامله آن مجاز نیست. اما شرایط و خصوصیاتی را که شارع مقدس به صورت مستقل و به عنوان شارع در معاملات معتبر دانسته است- مثل اینکه در بیع حیوان، برای مشتری سه روز خیار قرار داده است- تأثیر زمان و مکان در چنین مواردی منتفی است.

3. احکام شخصی: منظور، احکامی است که موضوع یا متعلق آن، هیچ ارتباطی به نظام و اجتماع ندارد؛ بلکه در آن شخص به عنوان «یک شخص واحد» در نظر گرفته می شود و ملاک، مصلحت و

ص:224

مفسده ای است که به یک شخص بر می گردد. مانند معاملة شخصی که میان دو نفر منعقد می شود و نیز نماز و روزه و کثیری از احکام عبادی. این امور، آثار و فوائد اجتماعی نیز دارد؛ اما ملاک اساسی آن مصلحتی است که به اشخاص بر می گردد.

4. احکام مربوط به حکومت: این نوع احکام، ارتباط وثیقی با احکام حکومتی و ولایتی دارند. برخی ادعا کرده اند که نسبت این احکام با احکام شخصی، بسیار زیاد است و برخی احکام جزایی و قضایی در فقه، از این نوع به شمار می روند. بدیهی است ملاک اساسی در این احکام، حفظ دین و نظام و اجتماع است و ضرورتاً در شرایط مختلف و زمان های متفاوت، مصالح نیز متفاوت است.

با توجه به تقسیمات و بیانات فوق می توان چنین نتیجه گرفت که زمان و مکان به معنای اصطلاحی آن، صلاحیت تأثیر در ملاکات احکام شرعی را دارند؛ ولی در احکام عبادی و شخصی، بسیار محدود و در معاملات و احکام مرتبط با حکومت و نظام، تأثیر آن فراوان می باشد.

دارد بر اینکه خداوند تبارک و تعالی سورة مبارک توحید را نازل فرمود، چون در آخر الزمان قومی هستند که می توانند معانی دقیق و بلند آن را تعقل کنند. در این باره می توان به این روایت امام مجتبی علیه السلام مبنی بر کراهت ادرار در آب _ به دلیل اینکه دارای ساکنینی هستند _ نیز استناد کرد؛ چرا که علم، امروزه ثابت کرده که آب، دارای موجودات زنده ای است که با این عمل از بین می روند. شاید در زمان های گذشته کلمة «اهل» در این روایت را به معنای «مردم» تفسیر می کرده اند که چون مردم می خواهند از آب استفاده کنند، باید از این عمل خودداری کرد.

بنابراین ممکن است در طول زمان، معانی بهتر و کامل تری از روایات به دست آید که بیان آن ها مطالبی جدید و تازه به نظر می رسد.(1)

در دین مبین اسلام و دیگر ادیان آسمانی، تأمین امور اقتصادی و برطرف کردن نیازهای حکومت دینی و مسائل مربوط به آن است. این ملاک و منظور حاصل نمی شود؛ مگر آنکه متصدی امر حکومت، حقوقی را در عمدة اموال مردم و منابع اساسی ثروت، تعیین کرده، مردم را به پرداخت آن حقوق ملزم نماید. از سوی دیگر، ممکن است چیزی جزء اموال عامه و منابع اساسی ثروت به حساب آید و همان امر در زمان و مکان دیگری، جزء منابع اساسی ثروت محسوب نشود؛ لذا متصدی حکومت دینی موظف است در هر زمان یا مکانی با توجه به شناختی که از منابع ثروت جامعه دارد و نیز با توجه به نیازها و احتیاجات حکومت و جامعه، موارد تعلق زکات و مقدار آن را معین و مردم را به مراعات آن ها ملزم نماید؛ همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طبق اوضاع زمانی و مکانی، زکات را در نه چیز قرار داد؛ ولی امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان حکومت خویش بر اساس مصلحت زمان و وضعیت خاصِ اسب و اسب داری، برای اسب، زکات وضع کرد.(1)

در این باره می توان گفت که اصل زکات برای تطهیر اموال مردم از حقوق دیگران قرار داده شده است و به دلیل اینکه متعلق آن در قرآن کلمة «من أموالهم» به صورت جمع آورده شده است؛ پس زکات به همه اموال تعلق می گیرد؛ اما تعیین مصداق های آن، در اختیار ولی امر مسلمانان و حکومت حقة اسلامی است؛ به همین دلیل رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در دوران رسالت خود از موارد نُه گانه، زکات

ص:227

دریافت می کرد و بقیه موارد را عفو می کرد.

عن ابی جعفر و ابی عبدالله8 قالا: فرض الله الزکوة مع الصلوة فی الاموال و سنّها رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی تسعة اشیاء و عفا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عما سواهن…(1)؛

خداوند به همراه نماز، زکات در اموال را قرار داد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زکات را در نه چیز قرار داد و از غیر آن نه مورد عفو کرد.

عنوان «عفو» در جایی به کار برده می شود که اگر عفو نباشد، آن موضوع وجود داشته باشد و گرنه عنوان «عفو» صدق نمی کند. یعنی اگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عفو نمی کرد به بقیة اموال هم زکات تعلق می گرفت.

شوند و این تغییر، لازمة پویایی دین و پاسخ گویی آن به نیازهای جامعه می باشد؛ از این رو تغییر برخی احکام در زمان حکومت آخرین حجت الهی، امری طبیعی است که در زمان سایر امامان علیهم السلام نیز سابقه داشته است. ضمن اینکه لازمة انقلاب عظیم مهدوی، ایجاد تحولات عظیم در جامعه، بر اساس آموزه های اصیل و تغییرناپذیر اسلام می باشد.

و احکام دینی دچار آسیب شوند که به برخی از این عوامل اشاره خواهیم کرد.

با نگاهی به تاریخ به این مسأله پی می بریم که هیچ گاه حکومت های اسلامی (شیعی) به وجود نیامده یا اگر هم به وجود آمده اند، تحت استیلای استعمارگران و دشمنان اسلام بوده اند و فقط نام حکومت اسلامی را با خود به همراه داشته اند؛ لذا احکام اجتماعی، اقتصادی، حقوقی، سیاسی و حکومتی به کار گرفته نشده و توجه عالمان و مردم، بیشتر به مسائل فردی معطوف گردیده است. همین امر باعث شد تا عده ای شعار جدایی دین از سیاست (سکولاریزم) را سر دهند و به جای قوانین متعالی اسلامی، آراء و نظریات گوناگون غربی را وارد عرصه سیاست و حکومت کنند. همچنین فشارهای سیاسی از سوی مجامع بین المللی، این امر را تشدید کرده است.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

کأنّنی بدینکم هذا لایزال متخضخضاً یفحص بدمه ثم لایرده علیکم إلا رجل منا اهل البیت(1)؛ گویی من این دین شما را چنان می بینم که پیوسته در حالی که در خون خویش دست و پا می زند، در حرکت است و هیچ کس آن را به شما باز نمی گرداند، مگر مردی از خاندان ما.

از این روایت می توان فهمید که ضربات هولناک بسیاری بر پیکر دین وارد می شود، تا جایی که هم چون یک انسان زخمی که خون زیادی از بدنش رفته و بی رمق خود را بر زمین می کشد، به حیات خویش ادامه می دهد، تا آنکه به دست امام زمان علیه السلام این جراحات التیام

ص:232

یافته و دین به شکل اصلی اش باز می گردد.

گروه دیگر از احکام در طول زمان در اثر حوادث هولناکی از قبیل یورش مغول ها و جنگ های صلیبی از بین رفته و صدها هزار نسخه از کتاب هایی که میراث گران بهای سنت و فقه اسلامی بود، نابود شده است.

نیز با فاصله گرفتن مردم از معنویات، تمایل آن ها به مادیات افزایش می یابد و روز به روز بیشتر به سوی تجمل پرستی و مادی گرایی گام بر می دارند. ارکان و اصول دین، جای خود را به برخی ظواهر می دهد و مردم از اسلام، جز احکام ظاهری چیزی نمی دانند. دینداری، محصور در مساجد شده و احکام تجارت و دستورهای اجتماعی، اصلاً جزء دین محسوب نمی شوند. واجبات و محرمات به بهانة اختلافی بودن، کنار گذاشته شده و برخی محرمات با توجیهات گوناگون (کلاه شرعی) حلال شمرده می شوند. از قرآن، فقط به صوت زیبا اکتفا می شود و برای تیمن و تبرک از آن استفاده می گردد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

کأنی أنظر الی القائم علی منبر الکوفة و حوله اصحابه ثلاثمائه و ثلاثة عشر رجلاً عدة اهل بدر و هم اصحاب الالویة و هم حکام الله فی أرضه علی خلقه حتی یستخرج من قبائه کتاباً مختوماً بخاتم من ذهب عهد معهود من رسول الله فیجفلون عنه إجفال الغنم فلا یبقی منهم إلا الوزیر و أحد عشر نقیباً کما بقوا مع موسی بن

ص:233

عمران فیجولون فی الأرض فلا یجدون عنه مذهباً فیرجعون الیه و الله انی لأعرف الکلام الذی یقول لهم فیکفرون به؛(1)

گویی قائم را می بینم که روی منبر کوفه نشسته و یارانش که به تعداد سربازان جنگ بدر، 313 نفرند، دور او را گرفته اند. آن ها پرچمداران او و حکمران های الهی در زمین بر بندگان خدا می باشند. سپس حضرت نامه ای که مهر طلایی دارد و همان عهدنامة پیغمبر برای او است از قبای خود بیرون می آورد. چون آنان عهدنامة پیغمبر را می بینند، مانند گوسفند وحشت زده از دور او متفرق می شوند. کسی از آن ها نمی ماند مگر وزیر او و یازده نقیب، به همان تعداد که در میان اصحاب موسی بن عمران نزد وی ماندند. پس آن ها همه جا را می گردند و جز او چاره سازی پیدا نمی کنند؛ به همین دلیل به سوی او باز می گردند. به خدا قسم! می دانم قائم به آنان چه می گوید که آن ها، او را انکار کرده و کافر می شوند.

همچنین برخلاف اینکه فهم دین، امری بسیار مشکل می باشد و نیازمند تخصص و درایت فراوان است، بسیاری از مردم از مراجعه به علماء خودداری کرده، بنابر فهم و سلیقة شخصی، دین را تفسیر و تأویل می کنند؛ لذا آنچه را که می یابند، با حقیقت و واقعیت، متفاوت است.

از آنچه که گفته شد، می توان عوامل آسیب احکام را در موارد زیر

ص:234

خلاصه کرد:

_ دور شدن مردم از اهل بیت علیهم السلام ؛

_ بر سر کار آمدن حکومت های نامشروع؛

_ تسلط بیگانگان و دشمنان بر حکومت های اسلامی؛

_ اعمال فشار از سوی جامعة جهانی و مجامع بین المللی؛

_ از بین رفتن منابع و کتب اسلامی؛

_ دوری مردم از معنویات و گرایش به مادیات و تجمل پرستی؛

_ تکثرگرایی و قرائت های مختلف از دین؛

_ جدایی دین از سیاست؛

_ عدم مراجعه به علما برای فهم معارف.

می فرماید:

ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون؛(1)

باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان، همان رستگارانند.

مراجع عظام تقلید(2) نیز، امر به معروف و نهی از منکر را بر هر مکلفی واجب می دانند.

نشانه ملی ماست.(1)

امروزه دشمنان ما می کوشند تا از طریق ماهواره ها و اینترنت و ارائه مدهای مبتذل که با فرهنگ اسلامی _ ملی ما مغایر است، جوانان و زنان ما را به فساد و بی بند و باری بکشند و از این راه، بنیان خانواده و جامعه را متزلزل و فرهنگ غربی را جایگزین فرهنگ اسلامی کنند.

مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدرشوهرانشان یا پسرانشان یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان هم کیششان یا بردگانشان یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند. و هنگام راه رفتن، پاهای خود را به زمین نزنند، تا زینت پنهانیشان دانسته شود.

صحبت کردن مرد با زن نامحرم دو شرط قرار داده اند؛ یکی اینکه به قصد لذت نباشد و دیگر اینکه با این صحبت کردن، خوف آلودگی به گناه نباشد. برای صحبت کردن زن با مرد نامحرم علاوه بر دو شرط فوق گفته اند: زن نباید هنگام صحبت کردن با مرد، صدای خود را ترقیق و تلطیف کند.(1)

نامه نگاری، ایمیل، چت و روابطی از این نوع نیز اگر جنبه عاشقانه و شهوانی داشته باشد، جایز نمی باشد.(2)

فرشتگان به خانه ای که شراب و دف و تنبور[از وسایل موسیقی] و نرد [از وسایل قمار] در آن باشد وارد نمی شوند و دعای اهل خانه مستجاب نمی شود و خیر و برکت هم از آنجا می رود(1).

متأسفانه گاهی احترام خوانندگان و نوازندگان مطرب از قاریان قرآن هم بیشتر می شود و بودجه های کلانی از بیت المال صرف برگزاری کنسرت ها، مجالس موسیقی و تجلیل از این خوانندگان و نوازندگان می گردد.

همه از مصادیق رقص حرام هستند که باید از آن اجتناب شود. آیا امروزه وضعیت جامعه ما این گونه است؟!

درهم رباً أشدّ من سبعین زنیة کلها بذات محرم؛(1) یک درهم ربا از هفتاد زنای با محارم بدتر است.

آیا با وجود چنین آیات و روایاتی می توان پذیرفت که در جامعة اسلامی کسی مرتکب این گناه کبیره شود؟ آیا در جامعه به یک رباخوار یا ربا دهنده به چشم یک گناهکار نگاه می شود؟ آیا رباخوار از کار خودش احساس گناه یا شرمندگی می کند و یا اینکه ربا دادن و ربا گرفتن هم مثل یک معاملة حلال و بدون هیچ قبحی انجام می شود؟

_ آیت الله العظمی خویی، پس از آنکه احکام عقلیه را به دو قسم تقسیم می کند (احکام عقلیه محضه و احکام عقلیه ای که در احکام شرعیه دخالت دارند) می گوید: «فان التصویب فی الاحکام العقلیة مطلقاً مستحیل»؛ همانا تصویب در احکام عقلی به طور مطلق محال است.

سپس قول به تصویب را در احکام شرعیه به عامه نسبت داده و در رد آن می گوید:

در بطلان این قول (تصویب) _ علاوه بر اجماع و روایاتی که دلالت می کند بر این که در هر واقعه ای خداوند حکمی دارد که بین عالم و جاهل مشترک است _ اطلاقات ادلة احکام کفایت می کند. مقتضی اطلاق روایتی که دلالت بر وجوب یا حرمت چیزی می کند، ثبوت آن حکم است همچنین در حق کسی که اماره بر خلاف، نزد او اقامه شده است... بله خطا در احکام ظاهریه متصور نیست پس به ناچار باید]در احکام ظاهریه[ ملتزم به تصویب شد زیرا هر مجتهدی به وظیفة فعلیه اش علم دارد و جهلش نسبت به حکم واقعی است.(1)

_ آیت الله آقاضیاء عراقی، نیز قول به تخطئه در عقلیات را متفق علیه می داند و در شرعیات قول به تخطئه را به شیعه و قول به تصویب را به اهل سنت نسبت داده است. (2)

_ آیت الله مؤمن، قول به تصویب در احکام شرعیه را به اهل سنت نسبت می دهد و در توضیح کلام آن ها می گوید:

ص:244

همانا برای خداوند متعال- بر حسب واقع و نفس الامر- احکام واقعی ای به حسب آراء فقهاء وجود دارد. و این کلام ضعیفی است.(1)

وی با عبارت «و هو قول ضعیف» به رد این نظریه پرداخته است.

_ علامه سید محمدحسین تهرانی حکم حاکم شرع و مرجع تقلید و قاضی را اماره بر واقع می داند و موضوعیتی برای آن قائل نیست و می فرماید:

به همین دلیل می توانند از حکم یا نظر خود برگشته و عدول نمایند.

وی در ادامه می فرماید:

وقتی مرجعی فتوای معینی دهد و سپس روشن شود که اشتباهی در آن بوده، بر او واجب است از نظرش عدول کند؛ زیرا نظرش موضوعیت ندارد و چیزی جز طریق نیست و معنای طریقیت نیز همین است.(2)

- آیت الله نجم الدین طبسی همانند سایر علمای شیعه، قول به تخطئه را پذیرفته و می فرماید:

چون فقهاء در استنباط حکم شرعی از یک سلسله قواعد و اصول بهره می جویند، گاهی حکمی را که استنباط کرده اند با حکم واقع مطابقت ندارد. هرچند نتیجة آن استنباط برای مجتهد و مقلدینش حجت شرعی است.(3)

ص:245

پس حکم ظاهری به هنگام ندانستن حکم واقعی مطرح می شود که ممکن است آن حکم، مطابق واقع باشد و شاید هم مطابق واقع نباشد و چون در زمان ظهور امام مهدی علیه السلام احکام واقعی بیان می شود، این احتمال وجود دارد که با برخی احکام که در عصر غیبت بیان شده است متفاوت باشد؛ از این رو آن احکام، جدید به نظر می رسند؛ در حالی که حکم الله واقعی همان است که امام علیه السلام آن را بیان می کند.

نگذارید. اموری را بدون حکم گذاشته است که آن از روی فراموشی نیست؛ بلکه از روی مصلحت است. پس شما در آن امور خود را به زحمت نیندازید. این امور را از سر رحمت و مهربانی بر شما بدون حکم رها کرده؛ پس رحمتش را به آغوش باز بپذیرید.

شاید آن بخش رها شده از احکام در دوران ظهور حضرت مهدی علیه السلام به فعلیت برسد و حکم آن بیان شود.

روایات دیگری نیز می تواند این کلام را تقویت کند؛ برای مثال، روایتی که در آن از امام صادق علیه السلام دربارة «ربح المؤمن علی المؤمن ربا» سؤال شد و حضرت در پاسخ فرمود: «ذاک اذا ظهر الحق و قام قائمنا اهل البیت...(1)؛ آن برای زمانی است که حق پیروز شود و قائم ما اهل بیت قیام کند».

دیگری است و هیچ یک از احکام اسلام، در عصر ظهور و حکومت مهدی موعود علیه السلام نسخ نخواهد شد.

امین الاسلام طبرسی در این باره گفته است:

نسخ آن است که دلیلش متأخر از حکم منسوخ باشد و هم زمان با هم نیاید و اگر دو دلیل با هم آمدند، نمی تواند یکی ناسخ دیگری باشد؛ هرچند در معنا مخالف آن باشد؛ مثلاً اگر فرض کردیم خداوند فرمود: روز شنبه تا فلان وقت را در خانه به سر برید و پس از آن وقت آزاد هستید، به این سخن نسخ نمی گویند؛ زیرا دلیل رافع به همراه دلیل موجب است.

از طرفی دانستیم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ما آگاهی داده که قائم از فرزندان من است و از دستورات او پیروی کنید و هر حکمی می کند بپذیرید. بر ما واجب است از وی پیروی کنیم و هرگونه که او در میان ما حکم کرد، رفتار نماییم؛ پس اگر ما حکم او را پذیرفتیم _ هرچند با برخی از احکام گذشته فرق داشته باشد _ احکام اسلام را منسوخ ندانسته ایم؛ زیرا نسخ احکام در موضوعی که دلیلش وارد شده باشد، متحقق نمی شود.(1)

صفات الهی باشند و امر ولایی آن ها حتماً در راستای کلام خدا است. در مواردی ممکن است اوامر و نواهی ای از آنان صادر شود که در ابتدای امر، با ظاهر شرع، مخالف به نظر برسد؛ اما در واقع چنین نباشد. عدم بینش صحیح و درک نادرست، می تواند عامل چنین برداشتی باشد که مهم ترین موارد آن به شرح زیر است:

الف. امام بر اساس کیفیت و حالی که در انسان است، امری می کند؛ ولی انسان خودش را در خارج آن حال می پندارد و در تحت حکم دیگری می بیند؛ مثلاً در جنگ بدر که در ماه رمضان واقع شد، آیه نازل شد که در سفر باید روزه افطار شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «باید روزة خود را افطار کنید.» بسیاری از افراد به این فرمان پیامبر عمل نکرده، روزة خود را افطار نکردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «یا معشر العصاة انی مفطر فأفطروا؛ای گروه نافرمان! همانا من افطار کرده ام، شما نیز افطار کنید».

ب. جایی که امام به واقع علم دارد و بر اساس آن حکمی را بیان می کند، در حالی که از نقطه نظر ادراک انسان، پی بردن به آن حقیقت و واقعیت، مشکل و یا محال است؛ برای نمونه: پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد نشسته بود و به ابوبکر فرمود: «این شمشیر را بردار و به پشت مسجد برو. شخصی در آنجا ایستاده است، او را بکش». ابوبکر شمشیر را برداشت و به پشت مسجد رفت، دید آن شخص در کناری مشغول نماز است. به نزد پیغمبر برگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «او را کشتی؟» عرض کرد: «نه یا رسول الله!» حضرت پرسید: «چرا نکشتی؟» عرض کرد: «چون مشغول نماز بود.» حضرت شمشیر را به عمر داده و

ص:250

فرمود: «برو و او را بکش». او نیز رفت و آن شخص را در حال نماز دید و برگشت. حضرت فرمود: «آیا او را کشتی؟» عرض کرد: «نه». پرسید: «چرا؟» عرض کرد: «یا رسول الله! چون مشغول نماز بود». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صبر کرد تا امیرالمؤمنین علیه السلام آمد رو به وی کرده و فرمود: «یا علی! شمشیر را بردار و به پشت مسجد برو و آن شخص را بکش». حضرت شمشیر را برداشت و به پشت مسجد رفت. اما آن شخص رفته بود. امیرالمؤمنین علیه السلام برگشت. پیامبر پرسید: «یا علی! آیا او را کشتی؟» عرض کرد: «نه». پرسید: «چرا؟» عرضه داشت: «زیرا در آن جا کسی را نیافتم». پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر او را کشته بودند فتنه به کلی برداشته شده بود. این مرد، رئیس فتنه و کانون فساد است و از این پس در عالم اسلام چه فتنه های عجیب و غریبی از این مرد به پا خواهد خاست».(1)

این مرد «حرقوص بن زهیر» معروف به «ذوالخویْصره» است که از همان زمان مشغول فتنه جویی و اختلاف میان مسلمانان بود، تا اینکه منتهی به جنگ نهروان شد و از رؤسای خوارج بود که کشته شد.

ج. جایی که پیامبر یا امام حکمی می کنند؛ ولی چون انسان در محیط جاهلی و افکار پوچ و آداب و رسوم ملی _ که جز اعتبارات و موهومات و خرافات چیز دیگری نیست _ فرو رفته و عادت کرده است آن حکم، خلاف به نظر می رسد. از جملة این موارد جریان زینب و

ص:251

ازدواج او با زید (پسرخوانده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ) و سپس طلاق آن ها و ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با زینب بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با ازدواج این دو نفر، دو حکم جاهلی را باطل کرد؛ اول اینکه شرافت مؤمن به مال و حسب و نسب نیست؛ بلکه به ایمان و تقوا است. دوم اینکه پسر خواندة انسان، پسر انسان نیست و هیچ گونه آثار نسب بر او مترتب نمی شود.

قضیه به سلیمان فهماندیم»(1).

_ شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: «خدا شما را اصلاح کند. شنیده ام علی بن ابی طالب لباس خشن می پوشید؛ لباسی به قیمت چهار درهم می پوشید و چیزهایی شبیه به این؛ ولی می بینیم که تو لباس های خوب و زیبا می پوشی.» حضرت فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام آن لباس ها را در زمانی می پوشید که انکار نمی شد (لباس عرف جامعه بود). اگر چنین لباسی را در آن روز می پوشید، مشهور می شد (لباس شهرت)؛ پس بهترین لباس هر زمان لباس اهل همان زمان است».(2)

_ ابوبکر حضرمی می گوید: بر ابو عبدالله علیه السلام داخل شدیم. حکم سراج به حضرت عرض کرد: «دربارة کسی که زین و لوازم آن را به سوی شام می فرستد نظرتان چیست؟» فرمود: « اشکالی ندارد. امروز شما به منزلة اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هستید که در حال صلح بودند؛ اما وقت جدایی (جنگ) بر شما حرام است که به سوی آن ها زین و سلاح حمل کنید».(3)

- زرارة به امام باقر علیه السلام عرض کرد: «آیا به من خبر می دهید که از کجا دانستید و فرمودید مسح کردن قسمتی از سر و قسمتی از پاها کفایت می کند؟» امام باقر علیه السلام خندید و فرمود:

ص:253

یا زرارة قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: ونزل به الکتاب من الله لان الله عزوجل یقول: فاغسلوا وجوهکم، فعرفنا أنّ الوجه کله ینبغی أن یغسل ثم قال: وایدیکم الی المرافق، ثم فصل بین الکلام فقال: و امسحوا برؤوسکم، فعرفنا حین قال برؤوسکم أن المسح ببعض الرأس لمکان الباء ثم وصل الرجلین بالرأس کما وصل الیدین بالوجه فقال: و أرجلکم الی الکعبین فعرفنا حین وصلها بالرأس أن المسح علی بعضها ثم فسر ذلک رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم للناس فضیعوه…(1)

ای زراره! جدم رسول خدا چنین گفته است و آیة قرآن نیز در این باره نازل شده است. خداوند عزوجل می فرماید: « صورت های خود را بشویید»، از این عبارت دانستیم که تمام صورت باید شسته شود. بعد از آن فرمود: «دست های خود را تا آرنج بشویید»، دانستیم که تمام دست ها تا آرنج باید شسته شود. آن گاه فصل تازه ای گشود و فرمود: «و به سرهای خود مسح بکشید» و از آن جا که فرمود: « به سرهای خود» به دلیل «باء» دانستیم که مسح کردن قسمتی از سر کافی است. همان طور که قبلاً دست ها را در فصل شستن صورت یاد کرده بود در این جا پاها را در فصل مسح کردن سر یاد کرد و فرمود: «و به پاهای خود تا بر آمدگی پاها مسح بکشید» لذا دانستیم که مسح کردن قسمتی از پاها کفایت می کند. سپس این را رسول خدا برای مردم تفسیر کرد و مردم آن را ضایع کردند.

ص:254

ص:256

بر اهل انصاف پوشیده نیست که صراط مستقیم و کلام حق، همیشه یکی بیشتر نبوده است و پیامبران و جانشینان آنان، همواره مردم را به سوی دین حق دعوت کرده اند. فطرت خداجوی و حق طلب انسان نیز، او را به سوی حق و حقیقت فرا می خواند تا آدمی با پیمودن صراط حق به غایت معرفت، کمال و قرب الی الله برسد.

از آن جا که در برابر حق، همیشه باطلی هم وجود داشته است، تلاش اهل باطل نیز معطوف به منحرف کردن حق جویان و حق پویان بوده، سعی کرده اند تا از راه های گوناگون حق را باطل و باطل را حق جلوه دهند. بدین ترتیب انسان در حالی که در مسیر باطل گام بر می دارد، تصور می کند سالک طریق حق و به سوی قله های کمال در حال حرکت است.

از جمله راه هایی که می توان به فریب افکار پرداخت، وارونه معنا کردن آیات الهی و کلمات انبیاء و اوصیاء است. تقطیع کلام ایشان و در نتیجه تغییری که در معنای آن حاصل می شود و به عبارت دیگر، تحریف معنوی، از بهترین راه های فریب افکار است.

ص:258

یکی از عرصه هایی که دچار این دسیسه شده است، مباحث مهدویت، به ویژه روایات مورد بحث ما است (کتاب جدید، سنت جدید و…). در این فصل، بر آنیم تا به برخی از این مغلطه ها و سفسطه ها پرداخته، دربارة آن و پاسخی مناسب و مقتضی ارائه دهیم.

کتابی است که او نوشته و به جز آن چه در آن نوشته، واقع نمی شود.

2. جملة «لکل أجل کتاب» از باب قلب است و اصل آن، «لکل کتاب أجل» بود؛ یعنی برای هر کتابی، عمری معین و وقتی مخصوص است که در آن وقت نازلش می کند و مردم باید مانند آن عمل کنند؛ پس برای تورات، وقتی و برای انجیل، مدتی و برای قرآن، سرآمدی معین است(1).و(2)

معنای اول روشن تر و بهتر است؛ به دلیل اینکه در آیة بعد، موضوع محو و اثبات احکام و سرنوشت ها را مطرح می کند و می فرماید:

یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده أم الکتاب؛(3)

خداوند آنچه را بخواهد محو می کند و یا ثابت و پایدار نگه می دارد و ام الکتاب پیش اوست.

در حقیقت، آیه برای کوبیدن عقیدة یهود است که منکر نسخ بودند. برای همه چیز از تکوین و تشریع بیش از یک سرنوشت قائل نبودند و دست خدا را در دگرگون کردن تشریع و تقدیر جهان آفرینش بسته می دانستند؛ بنابراین مقصود از «کتاب»، کتاب اصطلاحی نیست؛ بلکه به معنای فرض و حتم و الزام است.

بنابر هر دو معنا، آیه بر مقصود استدلال کنندگان دلالتی ندارد؛ زیرا بنابر معنای اول می توان گفت دورة اسلامی که آغاز آن بعثت

ص:260

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و پایان آن نخستین لحظة رستاخیز است، برای خود اقتضائاتی دارد که در دوره های پیشین نبوده است. از این نظر باید قسمتی از احکام و شرایع آن ها در این دوره نسخ شود. بنابر معنای دوم نیز می توان گفت: همچنان که برای دوره های انبیای گذشته، کتاب مخصوص نازل شده، برای دورة اسلامی نیز کتاب مخصوصی مقرر شده است؛ با این تفاوت که دورة اسلامی تا روز قیامت ادامه خواهد داشت.(1)

بنابراین، اولاً آیه بر محدود بودن دورة همة کتاب های انبیا هیچ دلالتی ندارد، تا گفته شود که قرآن هم روزی، دوره اش به پایان خواهد رسید و مهدی علیه السلام کتاب جدیدی خواهد آورد. ضمن اینکه در گذشته، ثابت کردیم که امام مهدی علیه السلام ادامه دهندة راه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و جانشین آن حضرت می باشد.

ثانیاً در صورتی که بر محدودیت دلالت داشته باشد، می گوییم محدودة دین اسلام از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا قیامت خواهد بود.

چنین معنا کرده است: «در آن روز، حق جل جلاله، دین حق را کاملاً به خلق عنایت خواهد فرمود». وی در ادامه گفته است:

این در غایت وضوح است که مقصود از این دین که در آیة کریمه وعده فرموده است که به خلق عنایت فرماید، دین اسلام نیست؛ زیرا که دین اسلام در ظهور حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم وافیاً نازل شد و آن حضرت، کاملاً به خلق ابلاغ فرمود. بل مقصود، شریعت جدیده است که کافل حقوق جمیع امم باشد و موافق مقتضیات وقتیه و رافع اختلافات دینیه از جمیع اهل عالم….(1)

در پاسخ به این استدلال، توجه به این نکته لازم است که مفسران بزرگ، همانند طبرسی، (2) زمخشری(3) و علامه طباطبائی، (4) گفته اند: دین در آیة شریف به معنای «جزاء» بوده و «حق» صفت آن است. این معنا با توجه به سیاق آیات به دست می آید. در دو آیة قبل، خداوند می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ

* یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا کانُوا یَعْمَلُونَ؛(5)

کسانی که به زن های باایمان و باعفت، نسبت زنا می دهند؛ در

ص:262

دنیا و آخرت از رحمت خدا دورند و برای آن ها عذابی سخت خواهد بود. روزی که زبان ها و دست ها و پاهای آن ها به آنچه انجام داده اند، گواهی می دهند.

پس در روزی که زبان ها، دست ها و پاها گواهی می دهند، در همان روز (یومئذ)، خدای عادل، جزای شایسته آنان را به طور کامل خواهد داد؛ در نتیجه، کسی که به این آیه بر آمدن دین جدید استدلال کرده، معنای آیه را به درستی نفهمیده است.(1)

اسلامی سؤال شد. حضرت فرمود:

إن صلحت امتی فلها یوم و إن فسدت فلها نصف یوم؛

اگر امت من راه صلاح پیش گیرند، اجل آنان یک روز و اگر راه فساد پیش گیرند، اجل آنان نیم روز خواهد بود.

دو آیة فوق به ضمیمة روایت ذیل آن، این نتیجه را به دنبال دارد که اسلام نیز مانند هر دین دیگری روزی از بین خواهد رفت.(1) بنابراین آمدن دین جدید هیچ استبعادی ندارد؛ بلکه طبق استدلال فوق حتماً دین جدیدی بعد از اسلام خواهد آمد.

برای پاسخ به این شبهه، بحث را در سه قسمت پی می گیریم:

1. «لکل أمة رسول»:

این آیه می فرماید: هر امتی پیامبری دارد و به هیچ وجه دلالت بر محدودیت و یا دوام رسالت پیامبران ندارد؛ یعنی مانعی ندارد یکی از پیامبران، خاتم بوده و شریعت او ابدی باشد. همچنان که در آیات دیگر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، «خاتم النبیین» نامیده شده است.

2. «لکل أمة أجل»:

اولاً، واژة امت در قرآن در دو معنا استعمال شده است:

الف _ جماعتی که با هم نقطة مشترکی دارند، خواه قدر مشترک آن ها دین باشد یا زمان و مکانی که در آن به سر می برند و خواه این وجه اشتراک به اختیار آن ها و خواه خارج از اختیار آن ها باشد.(2)

ص:264

ب _ دین و طریق.(1)

شایان ذکر است که معانی دیگری برای این واژه بیان شده است که آن ها نیز به همین دو معنا بر می گردند.

ثانیاً، امت در این آیه نمی تواند به معنای شریعت باشد؛ زیرا بعد از آن می فرماید: «فاذا جاء اجلهم» یعنی ضمیر جمع (هُم) به کار می برد که اگر مقصود، آیین و شریعت بود، باید می فرمود «اذا جاء اجلها»؛ بنابراین معنای آیه این است که هر دسته و جمعیتی از مردم، عمر معینی دارند.

همچنین نمی توان گفت مقصود از امت در این آیه همان معنای گروه و جماعتی است که وجه مشترک آن ها دین باشد؛ زیرا امت به جمعیتی گفته می شود که از نظر زمان یا مکان یا شغل و یا حرفه یا اصل و نسب و… با هم مشترک باشند و تعیین یکی از آن ها به قرینه نیاز دارد و در آیة مورد بحث، قرینه ای که بتواند این کلام را تأیید کند وجود ندارد.

ثالثاً، اگر در این آیه «امة» به معنای دین هم باشد، باز جایی برای این شبهه وجود ندارد؛ زیرا می توانیم بگوییم چه اشکالی دارد که اجل امت اسلام تا روز قیامت ادامه داشته باشد.

3. روایت «إن صلحت امتی...» بنابر ادعای کسی که به آن استدلال کرده، در کتاب بحارالانوار مجلسی آمده است که ما آن را در کتاب مذکور نیافتیم. ضمن اینکه در کتاب الیواقیت و الجواهر (منبع

ص:265

روایت) فقط جملة «ان صلحت امتی…» آمده است و جمله های قبل را _ که این روایت هنگام نزول آیة «ولکل امة اجل» از پیامبر صادر شده است _ ندارد. این عبارات، همه از اضافاتی است که صاحب فرائد به آن افزوده است؛ بنابراین خود روایت نیز مورد خدشه است و در هیچ یک از منابع دست اول شیعه و سنی نیامده است.(1)

بنابراین مضمون آیه در قالب یک جمله شرطیه بیان شده است؛ یعنی اگر پیامبرانی به سوی شما آمدند، از آن ها پیروی کنید و می دانیم که جملة شرطیه متضمن تحقق شرط نیست. از این رو آیة مورد بحث بر اینکه قطعاً پیامبرانی خواهند آمد دلالت ندارد.

ثالثاً، با توجه به سیاق آیات قبل، روشن می شود که این آیه، خطابی است که پس از هبوط آدم و حوا، به بنی آدم شده است.

در آیات قبل، داستان خلقت آدم و حوا و ورود آنان به بهشت و هبوط آن ها بیان شده است، و سپس مطالبی خطاب به بنی آدم مطرح گشته که آیة مورد بحث، بیان گر یکی از آن هاست(1)؛ پس خطاب آیه متوجة همة انسان هاست و به آن ها فرمان می دهد که اگر پیامبری به سوی شما آمد، سخن او را بپذیرید. اما این مطلب که پیامبران چه زمانی مبعوث می شوند و آخرین آن ها کیست، مورد نظر آیه نمی باشد.(2)

می باشد. و یاران و حامیان امر عزیز که در سبیل خدمت سالک و به تبلیغ امر الله و اعلاء کلمة الله قیام نموده اند، شاهد این کلام می باشند. امروزه اغلب متحریان حقیقت بدون مقدمه سؤال می کنند، اول بگویید این شخص[علی محمد باب] امام است یا پیغمبر؟ اگر اظهار شود، حضرت باب مقام رسالت داشتند، فی الحین اعتراض کنند که ما منتظر امام هستیم نه پیغمبر. و چون گفته شود آن حضرت مقام امامت داشتند، گویند امام نباید صاحب کتاب باشد؛ بلکه باید در ترویج و تنفیذ آیات قرآنیه و فرائض اسلامیه حصر همت نماید؛ لذا بد نیست اگر مختصری راجع به لغت امام بحث شود، تا این تفسیر سقیم و اشتباه عظیم واضح و مبرهن گردد.

نویسنده در ادامه، معنای «امام» از نظر لغت و اصطلاح قرآن را _ که به مطلق پیشوا و پیشرو و مقتدا اطلاق می شود _ بیان می کند وسپس می گوید:

اولاً امام می تواند کتاب داشته باشد و تشریع جدید نماید؛ زیرا بر پیغمبران نیز امام اطلاق گردیده و در ثانی حضرت نقطة اولی، امام دوازدهم و قائم موعود می باشد که به موجب احادیث معتبره و روایات متعدده، باید دارای کتاب جدید و شریعت جدید باشد.(1)

ص:268

وی این روایات را بهانه ای برای توجیه مسلک خویش قرار داده، با استفاده از روایاتی که کتاب جدید را به امام دوازدهم نسبت داده است، شریعت خود را موجه جلوه می دهد؛ بنابراین از نظر وی، آوردن کتاب جدید توسط امام دوازدهم امری حتمی است.

پاسخ به این استدلال، آن است که عالمان شیعه نیز معنای امام را منحصر در امامان دوازده گانه نمی دانند و به همان معنای لغوی و قرآنی آن باور دارند؛ بنابراین اشکال به باب، بنابر معنای لغوی امام نیست که وی در صدد برآمده است تا ثابت کند بر پیامبر هم، امام اطلاق می شود؛ بلکه سؤال این است که آیا «نقطة اولی» پیغمبر صاحب شریعت است و شریعت او ناسخ قرآن است، یا وصی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و تابع شریعت ایشان می باشد؟

اگر پاسخ داده شود او صاحب شرع جدید است و مقام نبوت دارد، می گوییم:، شیعه، منتظر چنین موعودی نیست و نصوص شرعی، آمدن چنین موعودی را وعده نداده است و اگر گفته شود او وصی دوازدهم پیامبر است، خواهیم گفت که مهدی موعود علیه السلام مقام شارعیت ندارد؛ بلکه برعکس ادعای شما، روایات معتبر، حضرت را وصی پیامبر اسلام و تابع قرآن و سنت نبوی می داند. اینکه نویسنده ادعا کرده است به موجب احادیث معتبر و روایات متعدد، امام دوازدهم باید دارای کتاب جدید و شریعت جدید باشد، یک ادعای بدون دلیل یا برداشتی ناصواب از روایات است که ما در گذشته ثابت کردیم در روایات مراد از کتاب جدید؛ شریعت جدید و دین جدید نیست؛ بلکه آیات و روایات متعددی، آمدن شریعت جدید را رد می کنند.

ص:269

ادعای پیغمبری نکردند، مهدی موعود علیه السلام نیز چنین ادعایی نخواهد کرد.(1)

ثانیاً، اگر بهاء نمی خواست مردم را فریب دهد و پا روی وجدان خود بگذارد، خیانت نمی کرد و رعایت امانت می نمود و آخر حدیث که می فرماید: «و یستأنف الاسلام جدیداً» را نیز ذکر می کرد.(2)

ثالثاً، بدیهی است صرف نظر از جهات استثنایی که لازمة نهضت مهدوی است _ مثل کشتار سران کفر و عدم قبول توبة آنان _ مهدی موعود علیه السلام طبق سیرة پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عمل خواهد فرمود و بدعت هایی که به نام دین در طی قرون و اعصار قبل از قیام وی به دامن پاک اسلام چسبیده است، به دست آن حضرت زدوده خواهد شد و همچون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که رسم بت سازی و بت پرستی و آداب و رسوم خرافی جاهلیت را منهدم ساخت، وی نیز مبانی انحراف و رسوم جهل و پایه های فساد و بدعت را واژگون و یکسره محو و نابود کند.(3) همة این ها از روایات متعددی که در گذشته ذکر کردیم، مثل «ولا یترک بدعة الا ازالها ولا سنة الاّ أقامها»(4) به دست می آید.

رابعاً. اینکه استدلال شد «مقصود از هر ظهور، تغییر و تبدیل است در ارکان عالم سراً و جهراً، ظاهراً و باطناً و اگر این تغییرات نباشد، ظهور

ص:271

مظاهر کلیه لغو خواهد بود» نیز مورد اشکال است. چه کسی گفته مقصود از هر ظهوری، تغییر و تبدیل در ارکان عالم است؟ اگر چنین بود، باید با ظهور هر پیامبری چنین اتفاقی می افتاد؛ در حالی که نه تاریخ و نه منابع دینی چنین ادعایی را ثابت نمی کند؛ بلکه می دانیم که هر پیامبری با ظهورش، ارکان دین قبل را حفظ کرده، برخی از احکام آن را تغییر داده است. قرآن به ما چنین توصیه می کند:

قولوا آمنا بالله و ما انزل إلینا و ما انزل إلی إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب و الاسباط و ما أوتی موسی و عیسی و ما أوتی النبییون من ربهم، لانفرق بین أحد منهم و نحن له مسلمون؛(1)

بگویید ما به خدا ایمان آورده ایم و به آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل کردیم [وهمچنین] آنچه به موسی و عیسی و پیامبران [دیگر] از طرف پرودرگارشان داده شده است و در میان هیچ یک از آنان جدائی قائل نمی شویم و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم.

از سوی دیگر با ظهور منجی آخرالزمان یقیناً تغییرات اساسی در اوضاع عالم اتفاق خواهد افتاد. دین اسلام به کمال قدرت و تجلی خواهد رسید (لیظهره علی الدین کله)(2)، نور توحید بر سراسر جهان پرتوافکن خواهد گشت و عدالت، جایگزین ظلم ها و ستم ها خواهد شد.

ص:272

به فاصلة یک ماهة راه پیشاپیش او و پشت سر او از راست و چپ او حرکت می کند و فرشتگان مقرب در برابر او خواهند بود. نخستین کسی که در پی اوست، محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دومین شخص، علی علیه السلام است که [گویی] همراه او شمشیری برکشیده و برهنه است. خداوند سرزمین روم و دیلم و سند و هند و کابل شاه و خزر را برای او فتح می کند.ای اباحمزه! قائم قیام نمی کند مگر در دورة ترس و وحشت و زمین لرزه ها و گرفتاری و بلایی که گریبان گیر مردم می گردد و پیش از این وقایع، طاعون شیوع می یابد و دوره ای که میان عرب شمشیری برّان و میان مردم، اختلافی سخت و پراکندگی و چند دستگی در دینشان پدید آمده باشد و در حالشان دگرگونی پیدا شده، تا جایی که آرزومند _ از شدت آنچه که از وحشی گری مردم و خوردن بعضی، پارة دیگری را که مشاهده می کند _ شبانه روز آرزوی مرگ می نماید و هنگامی که خروج می کند، خروجش در دوران یأس و ناامیدی است. پس خوشا به حال آنکه او را در می یابد و از یاران او است! وای و همه وای برکسی که با او مخالفت ورزد و از فرمانش سر باز زند و از دشمنان او باشد!» پس آن حضرت فرمود: «او به امری نوین و سنت و طریقه ای جدید و قضایی تازه قیام خواهد کرد که بر عرب گران باشد. کار او جز کشتار نیست و توبة هیچ کس را نمی پذیرد و در کار خدا از سرزنش هیچ ملامت گری باک ندارد».

ابوالفضل گلپایگانی می گوید:

اکنون از احادیث وارده از طرق اهل تسنن و اهل تشیع سخن

ص:274

گوییم و ببینیم که آیا قائم موعود به اقتضای ربوبیتی که حق جل جلاله در کتب سماویه، حضرتش را به آن وصف فرموده است، قادر بر تشریع شریعت جدید هست یا آنکه به اقتضای منصب نیابت و امامتی که علمای اسلام به آن بخشیده اند، قادر به ایجاد دین تازه و تشریع شریعت جدیده نیست.(1)

سپس وی به روایت ابو حمزه استناد کرده، می گوید:

اکنون از اهل ادراک سؤال می نمایم که این چنین ظهوری را که به این عظمت در حدیث- که تماماً مطابق آیات قرآن است وصف فرموده است- می توان آن را ظهور نیابت و وصایت و خلافت خواند و با این صراحت که فرموده است اول متابعین حضرتش، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیر علیه السلام می باشند و فرموده به امر جدید و سنت جدید و قضاء جدید ظاهر می شود، آیا می توان به خرافات امم قبل، حضرتش را انکار نمود، «ما لکم کیف تحکمون»(2). و این کلمه که فرموده است با آن حضرت سیف قطاعی است که خداوند برای او روم و چین و ترک و دیلم و سند و هند و کابل و خزر را فتح می فرماید، گمان نرود که مراد، سیف معهود نزد خلق است؛ زیرا شمشیر هر قدر که قطاع و برنده باشد، ممکن و معقول نیست که این همه ممالک واسعه را به آن تواند مفتوح نماید. بل مقصود، سیف کلام الهی و حجت الهیه و وحی سماوی است که لازال به این سیف قطاع حق جل جلاله،

ص:275

مدائن قلوب را مفتوح فرموده و کلمة الله را بر شرق و غرب عالم غالب و نافذ داشته است. چنان که آیة کریم «... و یرید الله أن یحق الحق بکلماته و یقطع دابر الکافرین»(1) بر این مطلب دلالت صحیحه دارد و در مواضع عدیده لفظ «سیف الله المسلول» در بیانات انبیاء و ائمة هدی، استعارة فی غایة الفصاحة بر کتاب الهی، بل و بر بعض اکابر صحابه و تابعین اطلاق شده است.(2)

پاسخ این استدلال نیز با توجه به نکات زیر روشن می شود:

اولاَ، برای تعیین اینکه ظهور موعود، ظهور وصایت و خلافت و امامت است، نه نبوت و شارعیت، روایات فراوانی وارد شده است که از آن جمله، روایات دوازده خلیفة بعد از پیامبر می باشد. روایت مورد استناد اصلاً در صدد بیان این معنا نیست تا بتوان به آن تمسک جست.

ثانیاً، مراد از جملة «اول من یتبعه محمد و علی الثانی» ممکن است چنین باشد که آن دو بزرگوار اولین کسانی هستند که به حضرت ملحق می شوند؛ یعنی کلمة «یتبعه» از باب افعال، به معنی «لحقه» باشد و این الحاق به منظور دادن صحیفة جدیدی است که در آن شرح وظایف حضرت مهدی علیه السلام در مدت قیام و امامتش نوشته شده است. چنانکه در روایت دیگری می خوانیم: «… و یقوم معهما رسول الله و امیرالمؤمنین فیدفعان الیه کتاباً جدیداً هو علی العرب شدید

ص:276

بخاتم رطب فیقولون له اعمل بما فیه؛(1) پیامبر و امیرالمؤمنین با آنها برخاسته و کتاب جدید مهر شده ای که هنوز مهرش خشک نشده و بر عرب دشوار است را به او می دهند و می گویند به آنچه در این کتاب است عمل کن».

ثالثاً، اینکه گروه های مختلفی از فرشتگان همراه آن حضرت خواهند بود، اثبات عظمت بسیاری برای آن حضرت می کند؛ اما نمی توان از آن، مقام نبوت را به دست آورد.

رابعاً، اینکه «سیف قطاع» به «سیف کلام الهی و حجت الهیه و وحی سماوی» تفسیر شده است، نیز بی دلیل و مخالف ظاهر روایت و روایات دیگر است؛ زیرا در ذیل روایت آمده است: «لیس شأنه إلا القتل» و در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده که حضرت فرمود:

ان الله عزوجل بعث رسوله بالاسلام إلی الناس عشر سنین فأبوا أن یقبلوا حتی أمره بالقتال فالخیر فی السیف و تحت السیف و الامر یعود کما بدأ؛(2)

خدای عزوجل رسول خود را ده سال به سوی مردم به اسلام مبعوث فرمود. پس آن ها از قبول آن ابا کردند، تا اینکه او را امر به قتال فرمود. پس خیر در شمشیر و زیر شمشیر است. این امر [امر به قتال] بر می گردد؛ آن چنان که شروع شد.

اینکه گفته شده نمی توان با یک شمشیر، این همه کشور را فتح کرد، مغالطه ای آشکار است، چرا که حضرت به تنهایی دست به قیام

ص:277

نمی زند و یاران فراوانی از انسان ها، ملائکه _ طبق همین روایت _ و لشکری از رعب دارد.(1)

علاوه بر این در کتب لغت برای کلمة «حق» معنای «دین» ذکر نشده است.

خود میزان کنند، اگر مطابق نیاید رد می کنند. «أم تحسب أنّ اکثرهم یسمعون أو یعقلون إن هم إلا کالانعام بل هم أضل سبیلا»(1). آیا این حدیث مذکور را بر چه حمل می نمایند که صریح بر ظهور مطالب غیبیه و امورات بدیعة جدیده است در ایام آن حضرت؟(2).

در پاسخ باید گفت: این روایت _ همان طور که مستدل هم از آن فهمیده _ عظمت حضرت مهدی علیه السلام و حکومت آن حضرت را نشان می دهد و اینکه در دورة حکومت آن حضرت، علم پیشرفت غیر قابل توصیفی خواهد داشت و این پیشرفت به دلیل تکامل عقول در دوران آن حضرت است: «اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع به عقولهم».(3) اما به هیچ وجه این روایت نمی تواند دلیل بر شارعیت قائم علیه السلام و آوردن دین تازه توسط ایشان باشد؛ چرا که هیچ لازمه ای میان پیشرفت علم _ اعم از علوم الهی و بشری _ و بعث نبی جدید نیست؛ بلکه می تواند امام زمان علیه السلام ادامه دهندة راه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم باشد و زوایای پنهان این دین کامل را «الیوم اکملت لکم دینکم»(4) _ که در دوران پیامبر و سایر ائمه علیهم السلام فرصت بیان آن فراهم نشد _ آشکار سازد، همان طور که در روایات آمده است که پیامبر فرمود:

ص:280

«لیس من القران آیة إلاّ و لها ظهر و بطن و ما من حرف إلاّ و له تأویل و ما یعلم تأویله الاّ الله و الراسخون فی العلم؛(1) و(2)

هیچ آیه ای از قرآن نیست مگر اینکه دارای ظاهر و باطنی است و هیچ حرفی از قرآن نیست مگر اینکه تأویلی دارد و تأویلش را غیر از خدا و راسخان در علم شخص دیگری نمی داند».

و یا در روایت دیگر فرمود:

«إن للقران ظهراً و بطناً و لبطنه بطن الی سبعة أبطن؛(3)

همانا برای قرآن ظاهر و باطنی است و باطن آن نیز باطنی دارد تا هفت باطن».

پس آخرین وصی پیامبر اسلام علیه السلام خواهد آمد و قرآن را آن چنان که شایسته کلام الهی است، تفسیر و تأویل خواهد کرد. آن گاه بر همگان روشن خواهد شد که چرا پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، آخرین پیامبر و دین او آخرین دین می باشد و بعد از آن، دیگر نیازی به دین جدید نیست.

برخی این فراز از دعای ندبه را دلیل بر آوردن شرع جدید توسط موعود می دانند.(1)

توجه به نکات زیر، موجب رد این استدلال می شود:

تجدید در لغت به معنای تازه کردن بعد از اندراس و کهنگی است. در حدیث، آمده است:

من جدّد قبراً أو مثل مثالا فقد خرج من الاسلام؛(2)

نیز در کتب بعض فقهاء مذکور است:

یکره تجدید القبر و تطیینه بعد الاندراس؛(3)

مکروه است تازه کردن و گل آلود کردن قبر، بعد از آنکه کهنه شده باشد.

پس معلوم شد که «تجدید» موقوف بر اندراس است و اندراس فرع بر وجود اصل ماده است.(4)

پس مراد از تجدید فرائض و سنن، تازه و دایر نمودن همان فرایض و سنن اسلامی، میان مردم است که کهنه و متروک شده است و مراد از اعادة ملت و شریعت نیز، بازگرداندن همان ملت و شریعت اسلام

ص:282

است که پیش از ظهور آن حضرت، مندرس و محو شده است.(1) این ادعا، با روایات فراونی که امام مهدی علیه السلام را ادامه دهندة سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دعوت آن حضرت را همانند دعوت پیامبر به اسلام و از بین برندة بدعت ها و… می داند، تأیید می شود.

از سوی دیگر در فرازهای قبل از فراز مورد استناد، در همین دعای ندبه می خوانیم:

«أین بقیة الله التی لاتخلو من العترة الهادیة؛ کجاست بقیه الله که از عترت هدایت کننده بیرون نیست».

و این بیانگر آن است که راه و روش امام مهدی علیه السلام همان راه و روش عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. در فرازهای بعد می فرماید:

«این المؤمل لاحیاء الکتاب و حدوده أین محیی معالم الدین و أهله؟؛ کجا است آرزو شده برای زنده کردن کتاب و حدودش؟ کجا است زنده کنندة آثار دین و اهل دین؟»

این فرازها به وضوح، حضرت را احیا کنندة کتاب و احکام آن و معالم دین می داند و منظور از احیا آن است که آیات قرآن و احکام آن پس از آنکه مهجور مانده (2) و به فراموشی سپرده شده اند، دوباره در یادها و در زندگی مردم زنده خواهند شد. چنانکه دربارة احوال آخرالزمان آمده است:

ص:283

لم یبق من الاسلام إلاّ إسمه و من القران إلا رسمه؛(1) باقی نمانده است از اسلام مگر اسم آن و از قرآن مگر خطوط آن.

و امام زمان علیه السلام قرآن و احکام آن را به متن زندگی انسان ها باز خواهد گرداند.

تذکر: دربارة آمدن یک دین جدید پس از اسلام و در زمان موعود علیه السلام به روایات امر جدید، قضاء جدید، کتاب جدید و… نیز تمسک شده که به تفصیل، دربارة این روایات صحبت کرده ایم و جواب به شبهات برآمده از این روایات، همان استدلال هایی است که در گذشته به آن پرداخته ایم.

ص:284

امامان معصوم علیهم السلام می باشد، از باب تغییر در دین و مبانی دینی نیست؛ بلکه برخی از علل و عوامل، همچون اقتضائات زمان و مکان، نیازهای متغیر انسان، تغییر موضوعات احکام و… باعث این تغییرات می شوند که این امر در عصر سایر امامان معصوم علیهم السلام نیز وجود داشته و آن بزرگواران هم متناسب با برخی شرایط، به وضع و اجرای قوانین می پرداختند.

بنابراین امام مهدی علیه السلام، آخرین وصی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده و به تبیین، ترویج و اجرای اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم خواهد پرداخت.

«و آخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمین»

ص:286

15.احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، اول، دارالحدیث، بی جا، 1419ق.

16.اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، بنی هاشمی، تبریز، 1381ش.

17.استرآبادی، سید شرف الدین علی حسینی، تأویل الایات الظاهرة، اول، انتشارات اسلامی، قم، 1409ق.

18.آل عصفور، حسین، الانوار اللوامع، اول، مجمع البحوث العلمیة، قم، بی تا.

19.امیرپور، علی، خاتمیت و پاسخ به ساخته های بهائیت، چهارم، مرجان، بی جا، بی تا.

20.مرکز تخصصی مهدویت، مجله، انتظار موعود، سال چهارم، شمارة 2و12و15.

21.آیتی، مهناز، بهائیت، (برگرفته از پایگاه اینترنتی bahaismiran.com).

22.بحرانی، سید هاشم، البرهان، اول، بنیاد بعثت، تهران، 1416ق.

23.بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم، المصباح (شرح الکبیر)، دوم، بی نا، تهران، 1404ق.

24.بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دارالفکر، بیروت، 1401ق.

25.برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن، دارالکتب الاسلامیه، بی جا، بی تا.

26.بهاء، حسین علی، ایقان، اول، مؤسسه ملی مطبوعات بهایی آلمان، بی جا، 1377ش.

27.تهرانی، جواد، بهایی چه می گوید؟ سوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1346ش.

28.ثمالی، ابوحمزه، تفسیر القرآن الکریم، اول، الهادی، بی جا، 1420ق.

29.جزری، مبارک بن محمد بن اثیر، النهایة، چهارم، اسماعیلیان، قم، 1364ش.

30.جمعی از محققان، معجم احادیث الامام المهدی، اول، مؤسسه معارف اسلامی، قم، 1411ق.

31.جناتی، محمد ابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، اول، کیهان، بی جا، 1372ش.

32.جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، اول، اسراء، قم، 1378ش.

33.حاکم نیشابوری، محمد بن محمد، المستدرک، دارالمعرفة، بیروت، 1406ق.

ص:288

34.حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، الفصول المهمة، اول، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، 1418ق.

35.حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، سوم، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1364ش.

36.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، اول، آل البیت، قم، 1409ق.

37.حکیمی، محمد، عصر زندگی، پنجم، مؤسسه بوستان کتاب، قم، 1381ش.

38.حلی، ابن داوود، رجال، دانشگاه تهران، تهران، 1383ق.

39.حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، اول، آل البیت، قم، بی تا.

40.حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، اول، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، 1412ق.

41.حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، اول، اسماعیلیان، قم، 1387ق.

42.حمیری بغدادی، ابوالعباس عبدالله، قرب الاسناد، اول، مؤسسه آل البیت، قم، 1413ق.

43.خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، پنجم، جامعة مدرسین حوزه علمیه، قم، 1420ق.

44.خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، بیدار، قم، 1401ق.

45.خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الاصول، پنجم، العلمیه، قم، 1417ق.

46.خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چهارم، مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410ق.

47.دوانی، علی، مهدی موعود، بیست و هشتم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1378ش.

48.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات، اول، دفتر نشر کتاب، بی جا، 1404ق.

49.رضوانی، علی اصغر، موعود شناسی، اول، مسجد مقدس جمکران، قم، 1384ش.

50.روشنی، روحی، خاتمیت، مؤسسه مطبوعاتی امری، بی جا، بی تا.

51.ری شهری، محمد، میزان الحکمة، اول، دارالحدیث، بی جا، بی تا.

52.زمخشری، محمود، کشاف، سوم، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

53.سبحانی، جعفر، خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل، اول، مؤسسه سید الشهداء، قم، 1369ش.

ص:289

54._____، محاضرات فی الالهیات، تلخیص علی ربانی گلپایگانی، سوم، موسسه امام صادق علیه السلام، قم، 1420ق.

55.سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الاحکام، بی نا، بی جا، بی تا.

56.سلیمان، کامل، روزگار رهایی، مترجم: علی اکبر، مهدی پور، سوم، آفاق، بی جا، 1376ش.

57.سیدبن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، دوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367ش.

58.سیوطی، جلال الدین، الحاوی للفتاوی، بی نا، بی جا، بی تا.

59.شرف الدین، سید عبدالحسین، مراجعات، دوم، جمعیت اسلامی، بی جا، 1402ق.

60.شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ارشاد، اول، کنگرة جهانی هزاره شیخ مفید، قم، 1413ق.

61.شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیة، دوم، دارالمفید، بیروت، 1414ق.

62._______، اوائل المقالات، اول، کنگرة جهانی هزارة شیخ مفید، قم، 1413ق.

63.______، اختصاص، اول، کنگره جهانی هزارة شیخ مفید، قم، 1413ق.

64.صدر، سید محمد، تاریخ پس از ظهور، ترجمة سجادی پور، اول، موعود عصر، تهران، 1384ش.

65._____، تاریخ ما بعد الظهور، دارالتعارف، بیروت، 1412ق.

66.صدر، محمد باقر، الدروس فی علم الاصول، پنجم، نشر اسلامی، بی جا، 1418ق.

67.صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، خصال، جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، بی تا.

68._____، علل الشرایع، المکتبة الحیدریه، نجف، بی تا.

69.______، عیون اخبار الرضا، اول، مؤسسه اعلمی، بیروت، 1404ق.

ص:290

70.________، کمال الدین و تمام النعمة، دوم، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1395ق.

71.________، مصادقة الاخوان، مکتبة الامام صاحب الزمان، بی جا، بی تا.

72.__________، من لایحضره الفقیه، سوم، مؤسسه انتشارات اسلامی، قم، 1413ق.

73.صفار، محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، دوم، بی نا، بی جا، 1404ق.

74.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، پنجم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.

75.طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، نشر مرتضی، مشهد، 1403ق.

76.طبرسی، فضل بن حسن بن فضل، إعلام الوری، سوم، دارالکتب الاسلامیه، قم، بی تا.

77.________، مجمع البیان، سوم، ناصر خسرو، تهران، 1372ش.

78.طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی، مکتبه القدسی، بی جا، 1356ق.

79.طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، اول، بعثت، قم، 1413ق.

80.طبسی، نجم الدین، چشم اندازی به حکومت امام مهدی علیه السلام، سوم، بوستان کتاب، قم، 1380ش.

81._______، فی رحاب حکومة الامام المهدی، ترجمة احمد سامی وهبی، سوم، دلیل ما، قم، 1384.

82.طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، دوم، الثقافة الاسلامیه، بی جا، 1408ق.

83.طهرانی، محمد حسین، ولایت الفقیه فی حکومت الاسلام، اول، دارالمحجة البیضاء، بی جا، 1418ق.

84._________، ولایت فقیه در حکومت اسلام، دوم، علامه طباطبایی، مشهد، 1421ق.

85.__________، الغیبه، اول، مؤسسه معارف اسلامی، قم، 1411ق.

86.________، تهذیب الاحکام، چهارم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.

87.________، رجال، حیدریه، نجف، 1381ق.

88._________، استبصار، سوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1390ق.

89._________، فهرست، المکتبة المرتضویه، نجف، بی تا.

ص:291

90.________، مصباح المتهجد، اول، مؤسسه فقه الشیعه، بیروت، 1411ق.

91.العالی النباطی البیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، اول، مکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریه، بی جا، 1384ش.

92.عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی بن احمد، مسالک الافهام، اول، مؤسسه معارف اسلامی، قم، 1412ق.

93.عراقی، ضیاء الدین، نهایة الافکار، جامعه مدرسین، قم، 1405ق.

94.عسقلانی، شهاب الدین ابن حجر، فتح الباری، دوم، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.

95.علامه حلی، حسین بن یوسف، خلاصة، دارالذخائر، قم، 1411ق.

96.عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، چاپخانه علمیه، تهران، 1380ق.

97.فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، دوم، دارالهجرة، بی جا، 1409ق.

98.قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القران، اول، ناصر خسرو، تهران، 1364ش.

99.قمی، شیخ عباس، انوار البهیة فی تواریخ الحجج الالهیة، اول، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1417ق.

100.قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، چهارم، دارالکتاب، قم، 1367ش.

101.قمی، محمد مؤمن، تسدید الاصول، اول، انتشارات اسلامی، قم، 1419ق.

102.قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، اول، دارالاسوه، 1416ق.

103.کشی، محمد بن عمر، رجال، دانشگاه مشهد، مشهد، 1348ش.

104.کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، چهارم، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.

105.گلپایگانی، علی ربانی، عقاید استدلالی، اول، نصایح، بی جا، 1380ش.

106.گلپایگانی، میرزا ابوالفضل، کتاب الفرائد، اول، مؤسسه مطبوعاتی امری آلمان، بی جا، 2001م.

107.مازندرانی، محمد صالح، شرح اصول کافی، بی نا، بی جا، بی تا.

ص:292

108.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق.

109._____، مرآة العقول، بی نا، بی جا، بی تا.

110. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، دوم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، قم، 1406ق.

111. ____، لوامع صاحبقرانی، دوم، اسماعیلیان، قم، 1414ق.

112.محمودی، سید محسن، مسائل جدید از دیگاه علماء ومراجع تقلید، دوم، انتشارات ناصر، قم، 1379ش.

113.مروزی، نعیم بن حماد، کتاب الفتن، دارالکفر، بیروت، 1414ق.

114.مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، پنجم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1384ش.

115.مصطفوی، حسن، التحقیق، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش.

116.معصومی، سید مسعود، احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان، یازدهم، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375ش.

117.مغربی، نعمان بن محمد التمیمی، شرح الاخبار، مؤسسه نشر اسلامی، قم، بی تا.

118.مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی، عقدالدرر، مکتبة عالم الفکر، بی جا، بی تا.

119.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، اول، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش.

120. ____، حکومت جهانی مهدی، هدف، قم، بی تا.

121.مکی خوارزمی، موفق بن احمد بن محمد، مناقب، دوم، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1411ق.

122.موسوی خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی جا، بی تا.

123.موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام، چاپ اول، آل البیت، بیروت، 1411ق.

124.نجاشی، احمد بن علی، رجال، جامعه مدرسین، قم، 1407ق.

125.نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، هفتم، داراحیاء التراث العربی، لبنان، بیروت، بی تا.

ص:293

126.نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، اول، دارالفکر، بیروت، 1348ق.

127.نعمانی، محمد بن ابراهیم، صدوق، الغیبه، تهران، بی تا.

128.نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1419ق.

129.نوری، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، اول، مؤسسه آل البیت، قم، بی تا.

130._________، مستدرک الوسایل، اول، مؤسسه آل البیت، بیروت، 1408ق.

131.نیشابوری، محمد بن الفتال، روضه الواعظین، منشورات رضی، قم، بی تا.

132.نیلی، سیدبهاء الدین علی بن عبدالکریم، سرور اهل ایمان، اول، دلیل ما، قم، 1426ق.

133.یزدی حائری، علی، الزام الناصب، مکتبة الرضی، بی جا، بی تا.

مقالات

برای رعایت امانت، نام مقالاتی که از کتاب اجتهاد و زمان و مکان، تحقیق مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، مورد استفاده قرار گرفته است، ذکر می شود:

جلد اول:

134.احمدی فقیه یزدی، محمد حسین، «اجتهاد و نقش زمان و مکان».

135.احمدی، حبیب الله، «پویایی فقه اسلام».

136.اشرفی شاهرودی، مصطفی، «هم سویی فقه با تحولات و نیاز های جامعه».

137.امین زاده، محمد رضا، «نگاه دین به تحولات ناشی از شرایط زمانی و مکانی».

138.انصای، علیرضا «نقش زمان و مکان در اجتهاد».

139.بیات، اسدالله، «مبانی فقهی نقش زمان و مکان در اجتهاد».

جلد دوم:

140.حقیقت، سید صادق، «استنباط و زمان و مکان».

141.خاتمی، سید احمد، «نقش زمان و مکان در اجتهاد».

ص:294

142.رضایی، محمد علی، «یدگاه ها دربارة تاثیر عنصر زمان و مکان بر اجتهاد».

143.رفیعی، علی، «انواع و اقسام اجتهاد».

144.رمضانی، حسن، «خاتمیت و نقش زمان و مکان در اجتهاد».

145.ظهیری، عباس، «نقش زمان و مکان در اجتهاد».

جلد سوم:

146.غفاری ساروی، حسین، «قرآن و نقش زمان و مکان در اجتهاد».

147.فاضل لنکرانی، محمد جواد، «زمان و مکان و علم فقه».

148.لطفی، اسد الله، «لزوم بازنگری در فقه با توجه به زمان و مکان».

149.مبلغی، احمد، «برخورد با مسائل زمان در نگاهی تاریخی تطبیقی».

150.محسنی گرگانی، «جایگاه زمان و مکان در اجتهاد».

151.معرفت، محمد هادی، «نقش زمان و مکان در روند اجتهاد»

152.موسوی کاشمری، سید مهدی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد و ادلة اعتبار آن».

153.هادوی، مهدی، «نظریة اندیشة مدون در اسلام».

نرم افزارها

154.نرم افزار درایه النور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).

ص:295