ابعاد شخصیت حضرت مهدی(عج) در ادعیه و زیارات

Ÿ مؤلف: سید مجتبی معنوی

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: اول/ بهار 92

Ÿ شابک: 978- 600-6262-78-9

Ÿ شمارگان: هزار نسخه

Ÿ قیمت: 7000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 7749565 و 7737801(داخلی 117و116)/7841130 (فروش)/ 7841131 (مدیریت)/ فاکس:7737160 و 7744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

- www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، احمد سعیدی (ویراستار) عبدا… شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، رضا فریدی (صفحه آرا)، عباس فریدی (طراح جلد) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

کد فایل: 09239

ص:2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:3

ص:4

ب) خاستگاه منتظران50

ج)تجلی امامت، توجه به مهدویت53

د) چگونگی طلب ظهور و ارتباط با مهدویت در عصر غیبت55

زیارت و دعا از دیدگاه امام مهدی علیه السلام 61

الف) تعجیل فرج61

ب) زیارت؛ توجه به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف63

ج) دعا میراث اهل بیت علیهم السلام64

مهدویت در ادعیه و زیارات معصومین علیهم السلام68

نتیجه گیری71

فصل دوم:73

طبقه بندی ادعیه و زیارات مهدوی73

ادعیه و زیارات مهدوی در یک نگاه75

چگونگی و کیفیت ورود ادعیه و زیارات در منابع76

صورت اول76

صورت دوم76

یک: ادعیه و زیارات مأثور77

شیوه اول: طبقه بندی براساس ورود در منابع77

بررسی طبقه اول:78

بررسی طبقه دوم:80

بررسی طبقه سوم:82

بررسی منابع طبقه سوم83

1. اصول کافی «کلینی»83

2. الغیبة نعمانی84

ص:6

3. کامل الزیارات «ابن قولویه»85

4. مجموعه کتب صدوق: [کمال الدین، من لایحضره الفقیه، ادعیة الموقف، زیارات قبورالائمه، المدینه و زیارة قبر النبی].86

5. المزار «مفید»87

6 و7. الغیبة و مصباح المتهجد «شیخ طوسی»88

8. الاحتجاج «طبرسی»89

9. الدعوات «راوندی»89

10. المزار الکبیر «ابن المشهدی»90

11. مجموعه کتب سید بن طاوس91

بررسی طبقه چهارم (ادعیه و زیارات در جوامع ثانویه روایی)94

بحارالانوار94

احصا و شمارش ادعیه و زیارات مهدوی96

ثمره علمی97

ادعیه و زیارات مهدوی در: کافی، الغیبة (نعمانی)، کامل الزیارات، کمال الدین، الغیبة (طوسی)97

1. دعای معرفت 198

2. دعای معرفت 298

3. دعای معرفت 398

4. دعای معرفت 499

5. دعای غریق99

6. دعای سلامتی امام زمان علیه السلام 99

7. صلوات ضراب اصفهانی100

8. زیارت و دعا برای حضرت ضمن تعقیب نماز واجب100

9. دعا برای حضرت مهدی ضمن زیارت امام رضا و حضرت زهرا علیها السلام100

10. دعا برای ظهور ضمن عرض تسلیت به عزاداران سیدالشهداء علیه السلام 101

ص:7

11. دعا برای ظهور از امام جواد علیه السلام 101

12. دعایی دیگر برای ظهور از امام جواد علیه السلام 101

دعا برای تعجیل ظهور101

13.« و عجل فرجهم»101

14. «و عجل فرجه»102

15.« و فرج عن آل محمد»103

16.« من بفرجه فرج»103

17. «تعجل بها فرجه»103

18. «و عجل فرج ولیک»103

19.« و ان تعجل فرج ولیک»103

20.«اللهم عجل فرج ولیک»104

21.« و عجل فرجنا بالقائم»104

22.« و عجل لولیک الفرج»104

23. «اللهم عجل الروح و الفرج»104

24. «و ان تعجل فرج المنتقم»105

25.« و عجل فرج ال محمد»105

26.« و عجل فرجی»105

27.« عجل الله خروج قائمنا»، «عجل الله فرجه»، « عجل الله لک ما وعدک»، « عجل الله فرجک»105

28. «اللهم عجل فرجهم»106

29. «اللهم عجل فرجه»106

ادعیه و زیارات در مصباح المتهجد شیخ طوسی106

30. دعا به جهت دیدار و تشرف106

31. دعا برای ظهور بعد از نماز ظهر107

32. دعا برای ظهور امام عصر علیه السلام بعد از نماز عصر107

33. دعا برای ظهور107

34. دعای دیگر برای ظهور108

35. قنوت امام حسن عسکری علیه السلام108

ص:8

36. دعای حریق از امام باقر علیه السلام و مورد تاکید حضرت ولی عصر علیه السلام109

37.دعا برای ظهور ضمن تعقیب نماز109

38. دعا برای حضرت ضمن تعقیب نماز حاجت109

39.دعا برای حضرت در قنوت نماز جمعه وقنوت نماز وتر109

40.دعا برای حضرت بعد از نماز جمعه109

41. دعای امام هشتم علیه السلام برای حضرت مهدی110

42. دعای سمات110

43.دعا برای حضرت مهدی علیه السلام در ساعت دوازدهم110

44. دعای افتتاح110

45. دعا برای حضرت در هر روز ماه مبارک رمضان111

46. دعا برای حضرت در شب اول ماه مبارک رمضان111

47. دعا برای حضرت در موقف حج111

48. دعا برای ظهور در ظهر عاشورا111

49. دعا برای حضرت در شب سوم شعبان112

50. دعا برای حضرت در شب نیمه شعبان112

ادعیه و زیارات در احتجاج طبرسی112

51. زیارت «آل یس»112

ادعیه و زیارات در مزار محمد بن المشهدی114

52. زیارت حضرت مهدی ضمن زیارت حضرت زهرا علیها السلام114

53. زیارتی جامع برای هر یک از ائمه علیه السلام 114

54.زیارتی جامع برای هر یک از ائمه علیه السلام 114

55. زیارت ندبه برای حضرت صاحب الامر علیه السلام114

56. دعای ندبه115

57. زیارت سرداب115

58. دعای فرج116

59. دعای عهد116

60. دعای عهد دیگر116

61. استغاثه به صاحب الزمان علیه السلام 116

ص:9

ادعیه و زیارات مهدوی در «اقبال الاعمال»117

62. دعا برای ظهور در شب 23 ماه رمضان117

63. دعا برای ظهور در روز 13 رمضان117

64. دعا برای ظهور در روز 18 رمضان117

65. دعا برای ظهور در روز 20 رمضان117

66. دعا برای ظهور در جمعه و عید فطر و قربان117

67. دعا برای ظهور ضمن دعا در مسیر نماز عید118

68. دعا برای ظهور ضمن دعا قبل از عید از امام سجاد علیه السلام 118

ادعیه و زیارات در «جمال الاسبوع»118

69. دعا دوران غیبت118

70. زیارت حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه119

ادعیه و زیارات مطلقه حضرت مهدی علیه السلام در «مصباح الزائر»119

71. زیارت حضرت مهدی ضمن زیارت امام حسن عسکری علیه السلام119

زیارات سرداب مقدس119

72. زیارت اول119

73. زیارت دوم120

74. زیارت سوم120

75. زیارت چهارم120

76. زیارت پنجم120

77. زیارت ششم از مزار ابن مشهدی و متن مشابه آن از شهید اول120

78. زیارت مطلقه هفتم از کتاب عتیق غروی121

ادعیه و زیارات مهدوی درمهج الدعوات121

79. دعا برای حضرت مهدی ضمن قنوت امام جواد علیه السلام121

80. دعا برای حضرت مهدی ضمن قنوت امام حسن عسکری علیه السلام121

81. دعای حضرت مهدی علیه السلام برای خویش ضمن قنوت121

82. حجاب حضرت مهدی علیه السلام 122

83. دعای یمانی122

84. دعای علوی مصری 122

ص:10

85. دعای عهد123

86. دعای عبرات124

المصباح کفعمی124

87. دعای طلب صفات محموده «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة»124

دعای اختصاصی بحارالانوار125

88. دعای توسل125

شیوه دوم: طبقه بندی بر اساس محتوای مهدوی125

ادعیه و زیارات مختص به حضرت مهدی علیه السلام 126

الف)دعاهای مخصوص حضرت مهدی علیه السلام 126

ب)زیارات مخصوص حضرت مهدی127

ادعیه و زیارات غیر اختصاصی به حضرت مهدی علیه السلام 127

الف) دعاهای غیر مختص به مهدویت:128

ب) زیارات غیر اختصاصی به مهدویت129

سیر ورود ادعیه و زیارات مهدوی در منابع130

یادآوری145

قالب وساختار ادعیه وزیارت146

سخنی در تیپ شناسی ادعیه مهدوی147

الف ) صورت اول: دعاهای ویژه و خاصه مهدویت148

ادعیه وارده برای زمان غیبت148

دعای عهد148

دعای سلامتی حضرت مهدی148

دعای شب نیمه شعبان148

دعای ندبه148

دعای فرج149

ادعیه تعجیل فرج149

ب) صورت دوم: ادعیه مهدوی ضمن دعاهای دیگر149

ص:11

دعا برای حضرت مهدی علیه السلام ضمن تعقیبات نماز149

دعا برای حضرت مهدی علیه السلام ضمن ادعیه ماه مبارک رمضان150

دعا برای امام زمان علیه السلام ضمن دعاهای ماه شعبان150

دعا برای صاحب الامر علیه السلام ضمن دعاهای ماه ذی الحجة150

دعا برای ولی عصر علیه السلام ضمن قنوت اهل بیت علیهم السلام150

دعا برای حضرت مهدی علیه السلام ضمن دعای توسل150

استغاثه به حضرت مهدی علیه السلام و حجاب حضرت مهدی علیه السلام 151

تیپ شناسی زیارات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 151

صورت اول: زیارات مخصوص حضرت مهدی علیه السلام 151

زیارات سرداب مقدس151

زیارت حضرت مهدی علیه السلام هنگام رؤیت از امام باقر علیه السلام151

زیارات مطلقه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از امام رضا علیه السلام152

زیارت حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه152

صورت دوم: زیارات حضرت مهدی ضمن زیارات اهل بیت علیهم السلام152

زیارت مطلقه حضرت مهدی علیه السلام ضمن زیارت سایر اهل بیت علیهم السلام152

زیارت مطلقه حضرت مهدی علیه السلام ضمن زیارتی جامع برای ائمه علیهم السلام152

زیارت حضرت مهدی علیه السلام ضمن زیارت حضرت زهرا علیها السلام152

زیارت حضرت مهدی علیه السلام ضمن زیارت حضرت رضا علیه السلام152

زیارت حضرت مهدی علیه السلام ضمن زیارت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام152

تأملی در زیارات مطلقه برای هر یک از ائمه153

ادعیه و زیارات وارده در توقیعات و یا صادره از ناحیه مقدسه154

دسته اول:154

دسته دوم:156

دسته سوم:157

یاد آوری157

شیوه سوم: طبقه بندی بر اساس صدور از معصوم علیه السلام 158

ص:12

ادعیه و زیارات صادره از حضرت علی7158

ادعیه و زیارات صادره از امام سجاد علیه السلام 158

ادعیه و زیارات صادره از امام باقر علیه السلام158

ادعیه و زیارات صادره از امام صادق علیه السلام159

ادعیه و زیارات وارده از امام کاظم علیه السلام 159

ادعیه و زیارات صادره از امام رضا علیه السلام159

ادعیه و زیارات صادره از امام جواد علیه السلام160

ادعیه و زیارات صادره از امام هادی علیه السلام 160

ادعیه و زیارات صادره از امام حسن عسکری علیه السلام 160

ادعیه و زیارات خاصه صادره از امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف160

1. دعای معرفت160

2. دعای فرج «اللهم عظم البلاء»161

3. دعای طلب صفات محموده «اللهم ارزقنا…»161

4. دعای افتتاح161

5. صلوات ضراب اصفهانی161

6. زیارت آل یس161

7. زیارت ندبه162

8. زیارات سرداب162

9. زیارتی دیگر162

جمع بندی و نتیجه گیری163

دو. ادعیه و زیارات غیر مأثور163

تأملی درادعیه و زیارات غیر مأثور163

ادعیه و زیارات الهامی در خواب164

دعا در دوران غیبت164

ص:13

ادعیه وارده در خاطر مؤلف164

ادعیه و زیارات انشایی از ناحیه علما166

الف) دعای توسل خواجه نصیر166

ب )دعای عدیله166

واکاوی ادعیه و زیارات انشایی توسط علما166

سنجش وبررسی اجمالی اعتبار ادعیه و زیارات مهدوی167

نتیجه گیری172

فصل سوم:173

سیمای وجودی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات173

مقدمه174

1. ماهیت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه وزیارات174

الف) نام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم نام پیامبر است.174

ب) نسب حضرت مهدی علیه السلام 175

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم175

2. ویژگیهای شخصی حضرت مهدی علیه السلام 178

تأملی در تفاوت کنیه، لقب وصفت178

کنیه های امام دوازدهم علیه السلام179

3. القاب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف184

1. حجت184

2. ولی185

3. خلف صالح185

4. موعود185

5. غائب مستور186

6. قائم186

7. منتظر186

8. مهدی187

ص:14

شمایل حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 188

صفات امام مهدی علیه السلام 189

1. مؤید و منصور191

2. شبیه انبیاء193

3. وارث انبیاء195

4. علیم وحکیم196

5. مؤتمن198

6.پناه و یاور مهدی باوران199

7. وحید فرید199

خصائص حضرت مهدی در ادعیه و زیارات200

مقامات معنوی و شئون امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف202

1. داعی الله203

2. باب الله204

3. سبیل الله205

4. خلیفة الله206

5. حجة الله206

6. تالی کتاب الله207

7. بقیة الله208

8. صاحب الزمان209

9. میثاق الله210

10. وعد الله211

سخنی در وجه تفکیک شئو ن از صفات212

شئون امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات213

1. معصوم (عصمت امام دوازدهم در ادعیه و زیارات)214

2. ولی الله215

3. ولی الاحکام216

4. شاهد و ناظر براعمال216

5. میزان الاعمال218

ص:15

حضور و غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات220

اول: غیبت در ادعیه و زیارات220

الف) مفهوم غیبت220

ب) حکمت غیبت: امتحان مردم221

ج)مدت غیبت: طولانی221

د) وظیفه منتظر در زمان غیبت222

1. صبر222

2. دعا223

توصیف دوران غیبت: زمان شدت دشمنی و فتنه223

دوم: عصر ظهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات224

1. دوران سرور آل محمد224

2. از بین رفتن دشمنی226

3. درخشش امامت227

وقت ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات228

انتخاب و انتصاب الهی حضرت مهدی علیه السلام در ادعیه و زیارات229

نتیجه گیری231

فصل چهارم:233

سیمای عمل کردی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 233

مقدمه234

اول: آثار تکوینی و سیمای عمل کردی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف دردوران غیبت234

1. ملجاء، پناه و حافظ نظام آفرینش234

2. مسئولیت پذیری236

دوم: آثار تشریعی سیمای عمل کردی امام دوازدهم علیه السلام در عصرظهور239

الف) آثار مشترک نسبت به مؤمنان ومشرکان239

1. اتمام حجت239

ص:16

2. هدایت240

ب) آثار مختص نسبت به مؤمنان241

سیاست های مهدوی در عصر ظهور242

اول: سیاست های سیاسی _ اجتماعی242

1. تشکیل دولت242

سیاستهای دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 244

الف) اظهار دین244

ب) عزت اسلام، ذلت نفاق245

ج) جمع بین امتها246

2. ظلم ستیزی250

3. برپایی قسط و عدالت252

4. حل مشکلات253

5. عمران و آبادانی254

دوم: سیاست های اخلاقی _ فرهنگی256

1. احیای کتاب و سنت256

2. مبارزه با بدعتها258

3. الگوسازی260

4. گسترش معرفت و دانش260

سوم: سیاست های قضایی262

1. اقامه حدود262

2. فصل خصومت263

3. قاطعیت264

ج) آثار مختص نسبت به مشرکان265

1. مبارزه و قیام265

2. انتقام269

نتیجه گیری270

ص:17

نتیجه گیری وجمع بندی نوشتار271

اول: سیمای وجودی273

دوم: سیمای عمل کردی274

سخن آخر275

منابع277

ص:18

و بقاء هستی به عنوان اثر تکوینی، از جمله آثار و فواید امام غایب به اثبات می رسد.

تحقق کامل اهداف نظام آفرینش ورشد وسعادت جامعه از دستاورهای حکومت مهدوی تلقی می گردد.  همچنین در می یابیم تشکیل حکومت جهانی با اجرای سیاستهای مهدوی برای برپانمودن عدل وداد واحیای کتاب وسنت در دوران ظهور نسبت به اهل ایمان از جمله اقدامات امام عصر علیه السلامبه شمار می آید. نسبت به اهل باطل، مبارزه با ظلم وستم وانتقام، به عنوان بخشی دیگر از عملکرد امام علیه السلام در عصر ظهور، شناخته شده وبه اثبات رسیده است.

ص:20

زیارات مهدوی خواهد پرداخت. چراکه ادعیه و زیارات، یکی از پربارترین منابع مهدویت به شمار می آیند و واکاوی آنها معرفت قابل توجهی نسبت به حضرت مهدی علیه السلام ایجاد می کند و معارف مهدوی زیادی نیز در آنها وجود داردکه ضمن آنها امکان پالایش و پیرایش برخی خرافات واسرائیلیات در حوزه مهدویت در سایه دعا وزیارت پدید می آید وتصویر روشنی در پاره ای از مبهمات موضوع مهدویت ترسیم می گردد.

علاوه بر این در عصر غیبت کبری، چگونگی ارتباط با آن امام همام7 در ادعیه و زیارات، مشخص خواهد شد و شیعیان و شیفتگان حضرت مهدی علیه السلام با تمسک به دعا و زیارت، با این آموزه ارتباط شایسته ای بر قرارنموده، از طوفان حوادث آخر الزمان و مدعیان دروغین در امان خواهند بود.

«زیارت» نیز از ماده «زأر» به معنی «صوت الاسد» فی صدره و از ماده «زور» به معنی «زعیم القوم» بوده و از ماده «زیر» به معنی «الدن و الحب» آمده است و در فارسی به معنی دیدار و زیارت اهل قبور است.(1)

می آیند.به جهت اشاره به این مطلب در پاسخ امام صادق علیه السلام به سؤال زراره از تفسیرآیه شریفه: «ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین»(1) آمده است: «هو الدعا و افضل العبادة الدعاء، قلت: إن ابراهیم لأواه حلیم، قال: ألأواه هو الدعاء»(2) امام علیه السلام طبق آیه شریفه، کسانی را که کبر ورزیده و از عبادت الهی روی گردان می شوند گرفتار عذاب جهنم شمرده و مراد از این عبادت الهی را دعا می دانند و این بدان معنی است که ادعیه در سایر اعمال عبادی از بهترین و پرفضیلت ترین آنها هستند.

در فرازی دیگر شاخصی از امتیازات حضرت ابراهیم 7را برای زراره بیان می کند و «اوّاه» بودن آن پیامبر خدا را به «الدَّعّاء» یعنی بسیار دعا کننده تفسیر می کند و ذهنیت زراره را نسبت به «الأواه» که معنی گریه و بکاء را از آن برداشت می نموده است، اصلاح می نماید وانس والفت حضرت ابراهیم با دعا را خاطر نشان می سازد.

سدیر نیز از امام باقر علیه السلام درباره افضل عبادات سؤال می کند و امام علیه السلام می فرماید:

«ما من شی افضل عندالله عزوجل من ان یسأل و یطلب مما عنده و ما احد ابغض الی الله عزوجل لمن یستکبر عن عبادته و لایسال ماعنده»؛(3) هیچ چیزی نزد خداوند تبارک و تعالی با

ص:26

فضیلت تر از درخواست آنچه نزد اوست، نمی باشد و مبغوض ترین کس نزد خدا کسی است که کبرورزی کند و خداوند متعال را عبادت نکند و آنچه نزد اوست را طلب نکند.

طبق این روایت، ویژگی خاصی در ادعیه نهفته است که آنها را از سایر عبادات متمایز ساخته و در صدر قرار می دهد و آن ایجاد روحیه انقیاد پذیری و اطاعت پذیری حق تعالی است که انسان را به تکاپو و تلاش برای کسب رضایت خداوند متعال سوق می دهد؛ در نتیجه دعا از افضل عبادات است. در روایت؛ آمده است معاویة بن عمار در مورد فضیلت دعا وتلاوت قرآن به امام صادق علیه السلام می گوید:

رجلان دخلا المسجد جمیعا افتتحا الصلاة فی ساعة واحدة فتلا هذا من القرآن و کانت تلاوته اکثر من دعائه و دعا هذا و کان دعائه اکثر من تلاوته ثم انصرفا فی ساعة واحدة، ایهما افضل؟ قال: کل فیه فضل؛ کل حسن. قال: قلت انی قد علمت أن کلاً حسن و ان کلاً فیه فضل، قال. فقال: الدعا افضل اما سمعت قول الله «ادعونی استجب لکم انّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین»(1) هی والله افضل، هی والله افضل، هی والله افضل، الیس هی العبادة الیست اشد، هی والله اشد، هی والله اشد، هی و الله اشد؛(2) دونفر همزمان وارد مسجد گشته، مشغول نمازشدند، سپس یکی از آنها به قرائت قرآن ودیگری به دعا مشغول شده عمل کدام یک از آنها بهتر است؟ امام

ص:27

صادق علیه السلام فرمود: هریک فضیلتی دارد وهر دو نفر نیکو عمل نموده اند. معاویةبن عمار می گوید: می دانم عمل هریک به نیکی بوده ودارای فضیلتی است، کدام عمل فضیلت بیشتری دارد؟ حضرت صادق علیه السلام در پاسخ او فرمودند: دعا کردن از قرائت قرآن افضل است. آیا سخن خداوند متعال را نشنیده ای که می فرماید: به یقین کسی که از عبادت من تکبر می ورزد به زودی با ذلّت وارد دوزخ می شود. سپس حضرت سه مرتبه فرمودند: به خدا قسم دعا بهتر است.

 طبق این حدیث، امام صادق علیه السلام در مورد فضیلت دعا نسبت به تلاوت قرآن در مسجد به معاویةبن عمار تأکید می کند و دعا را بر خواندن قرآن ترجیح می دهد. بنابر این دعا فضیلت بیشتری نسبت به سایر اعمال عبادی دارد. و می توان گفت به مثابه عبادت خداوند متعال تلقّی می شود.

دعا کن و نگو کار از کار گذشته و آنچه باید بشود صورت می گیرد؛ چرا که نزد خداوند تعالی جایگاهی وجود دارد که تا سؤال و مسألت نکنی به این رتبه و مقام نمی رسی و اگر بنده خدا لب فرو بندد و از خداوند متعال درخواستی نداشته باشد چیزی به او عطا نمی شود! پس از خدا بخواه تا او هم به تو عنایت فرماید. دعا موجب عطایای الهی برای بندگان خواهد شد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام به جهت اشاره به این مطلب آمده است:

ما ابرز عبد یده الی الله العزیز الجبار الا استحیا الله عز اسمه ان یردها صفراً حتی یجعل فیها من فضل رحمته ما یشاء...؛(1) هنگامی که بنده خدا حاجت خویش را نزد خداوند ابراز نماید پروردگار عالم حیا می کند او را دست خالی رد کند.

در حدیث دیگری آمده است: «من لم یسال الله عزوجل من فضله افتقر؛(2) انسانی که از فضل خداوند تعالی درخواستی نداشته باشد فقیر می شود.»

 مرور روایات نشان می دهد، دعا انسان را به خدا نزدیک می کند و خلاء موجود بین ما و خداوند تعالی را پوشش می دهد؛ چرا که آنچه امکان ارتباط با خدا را مهیا می سازد دعاست.

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: اوحی الله عزوجل الی

ص:29

آدم علیه السلام... و اما التی بینی و بینک فعلیک الدعاء و علیّ الاجابة؛(1) خدا به حضرت آدم می فرماید: آنچه بین من و توست دعاست که تو در خواست می کنی و من اجابتش را به عهده می گیرم.

دعا موجب ارتباط با خداست و رابطه انسان با خدا را سامان می دهد؛ امام صادق علیه السلام در تأیید این مطلب می فرماید:

علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون بمثله و لاتترکوا صغیرة لصغرها ان تدعوا بها ان صاحب الصغار هو صاحب الکبار؛(2) دعا کنید که هیچ چیزی مثل دعا شما را به خدا نزدیک نمی کند و خواسته های کوچک خود را به خاطر کوچک بودن آنها ترک نکنید که صاحب درخواستهای کوچک، همان کسی است که در خواست های بزرگ دارد.

به همین لحاظ دعا مقر بیّت بیشتری نسبت به سایر اعمال عبادی، نزد خداوند متعال ایجاد می کند و موجب افزایش ظرفیت انسان می شود؛ چرا که در روایت اشاره شده است: «ان صاحب الصغار هو صاحب الکبار». دعا به رشد وتعالی جامعه می انجامد؛ زیرا از همین موارد جزئی که حکم تار و پود یک رشته عظیم را دارند، رابطه جامعه با خدا قوت می گیرد وانسان مورد محبت خداوند متعال قرار می گیرد. در حدیثی از امام صادق علیه السلام از قول امیرالمؤمنین علیه السلام به جهت اشاره به این مطلب چنین آمده است: «احب الاعمال الی الله عزوجل فی الارض

ص:30

الدعاء؛(1) محبوب ترین اعمال نزد خدا در زمین دعاست.» دعا انسان را در حصر بندگی محض خداوند متعال قرار می دهد و در مسیر عبودیت حضرت حق به حرکت در می آورد و تا رسیدن به مقصد همراهی می نماید؛ از این رو امام صادق علیه السلام فرموده است: «من اعطی الدعاء اعطی الاجابة؛(2) هر که توفیق دعا به او عطا شود اجابت پروردگار عالم هم به او عطا شده است.»

 دعا از منظر اهل بیت علیهم السلام رابط انسان با خداست؛ در قران کریم آمده است: «ادعونی استجب لکم»؛(3) دعا رضایت الهی را به دنبال دارد و بستر رحمت الهی را ایجاد می کند، از این رو امام صادق علیه السلام می فرماید: « الدعاء کهف الاجابة کما ان السحاب کهف المطر»(4) همان گونه که ابر، زمینه بارش باران است، دعا، زمینه ایجاد ارتباط و اجابت الهی است؛ چرا که حلقه وصل جامعه با خداست و قابلیت قابل جهت برقراری پیوند با خدا را فراهم می آورد؛ زیرا ادعیه و زیارات از جمله میراث حدیثی آل محمد علیهم السلام هستند و این به آن معنی است که همان گونه که میراث حدیثی در قالب گونه های خبری حاوی مصالح و مفاسدی است که خواست خدای تعالی را برای جامعه مطرح می کنند و به تفسیر و تبیین قرآن کریم می پردازند، ادعیه و زیارات نیز با همین خصوصیت

ص:31

بیان معارف اهل بیت علیهم السلام را عهده دار شده اند؛ به خصوص که در ادبیات مناجات گونه آنها، در آن فضای تیرة مهدی ستیز، امکان درج معارف مهدوی واسرار آل محمد علیهم السلام وجود داشته است و دوره ای فشرده اما بسیار غنی از معارف به ویژه مباحث کلامی شیعه امامیه در آنها جای گرفته است.

ارزش وجایگاه دعا تا آنجا پیش می رود که خداوند متعال آن را برای خویش قرار داده است؛ امام هفتم7 در این باره می فرماید: «علیکم بالدعا فان الدعاء لله و الطلب الی الله؛(1) دعا کنید که دعا برای خداست و طلبیدن از او رواست.»

 انس والفت با دعا، مدیریت انسان را به خدا سپرده، حسن عاقبت را برای او قرار می دهد.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید: «فلا تمل الدعاء فانه من الله عزوجل بمکان؛(2) نسبت به دعا ملول نباشید که نزد خداوند متعال جایگاهی دارد.»

بنابر این دعا می تواند جامعه را به سوی ارزشها سوق دهد ورابطه انسان با خداوند متعال وتقرب به او را فراهم آورد و راهبرد جامعه در رسیدن به آرمانها قرار گیرد؛ به ویژه ادعیه وزیارات مهدوی که راهکار مناسبی برای توجه به آموزه مهدویت به شمار می آیند. در همین فصل ضمن بحث از دعا و زیارت در عصر غیبت، به آثار دعا برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره بیشتری خواهد شد.

ص:32

چند از آسمان نازل شده و مسلم باشد.»

در حدیث دیگر از حضرت اباالحسن(موسی بن جعفر) علیه السلام آمده است:  

ان الدعاء یرد ما قد قدّر و ما لم یقدَّر. قلت: و ما قد قدّر عرفته، فما لم یقدَّر؟ قال: حتی لایکون؛(1) دعا آنچه را مقدر شده و مقدر نشده است را رد می کند. راوی از امام هفتم سؤال می کند دعا چگونه آنچه را مقدر نشده است رد می کند؟ امام به او فرمود: به گونه ای که تقدیری که بنا بود برای انسان مقدر شود با دعاء رقم نمی خورد و تقدیر منفی صورت نمی گیرد.

دعا تقدیر را تغییر می دهد و رحمت واسعه الهی را جلب می کند. امام سجاد علیه السلام با بیانی دیگر می فرماید: « الدعاء یدفع البلاء النازل و مالم ینزل؛(2) دعا بلای نازل شده وبلای غیر نازل را دفع می کند.» به این معنی که دعا مانع از نزول بلا می شود

امام سجاد علیه السلام نیز به جهت اشاره به این مطلب می فرمایند: « قال علی بن الحسین: ان الدعاء و البلا لیترافقان الی یوم القیامه ان الدعاء لیرد البلاء و قد ابرم ابراماً»؛ (3) طبق این حدیث دعا انسان را در مقابل بلاها  تا قیامت بیمه می کند و از عذاب الهی ایمن می دارد.

در حدیث دیگر امام باقر علیه السلام در حالی که به جهت دفع استبعاد

ص:34

مطلب، انگشتانش را به هم می فشارد، خطاب به زراره از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «الا ادلک علی شی لم یستثن فیه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؟ قلت: بلی. قال: الدعاء یرد القضا بعد ما ابرم ابراماً؛(1)پیامبر به اصحاب فرمودند آیا شما را به مطلبی راهنمایی کنم که هیچ استشنایی در آن وجود ندارد؟ اصحاب پیامبر گفتند آری. پیامبر فرمود: دعا، قضا و قدر الهی را تغییر می دهد، هر چند محکم و قطعی شده باشد».

طبق بیان امام باقر علیه السلام که از اخبار غیبی خبر دارد و احوالات پیامبر عظیم الشان صلی الله علیه و آله و سلم را نیک می داند، دعا بدون استثناء مشکل گشا است وموجب تغییر تقدیر است؛ لذا اگر کسی توفیق دعا پیدا کند در هر برهه ای از زمان که باشد و مستحق هرگونه قضاء الهی که قرار گرفته باشد، قادر به خلاصی از قضاء خداوند متعال خواهد بود و می تواند با دعا سرنوشت دیگری برای خود اختیار کند و فرجامی نیک را از آن خود سازد.

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است:

 الدعاء یرد القضاء بعد ما ابرم ابراماً فاکثر من الدعاء فانه مفتاح کل رحمة و نجاح کل حاجة و لاینال ماعند الله عزوجل الا بالدعاء و انه لیس باب یکثر قرعه الا یوشک ان یفتح لصاحبه؛(2) طبق این روایت، دعا قضاء خداوند متعال را تحت تأثیر قرار می دهد؛ هر چند قطعی شده باشد؛ چرا که کلید رحمت

ص:35

الهی است و هر نیازمندی که در عرصه های مختلف، گرفتار کمبودهای مادی و به ویژه معنوی باشد، با دعا بر مشکلات خویش غلبه کرده و پیروز خواهد شد و گشایش امرش را تجربه می نماید ودعا تنها دری است که به روی هر که آن را بکوبد باز می شود.

دعا حلّال مشکلاتی است که علم و صنعت و تکنولوژی در برابر آنها رنگ باخته است و آلام و دردهای ناشی از آن را که تاکنون بر بشریت تاخته است را تسکین می دهد و امراض گوناگون را شفا می بخشد. بنابر این شایسته است به دعا بیش از پیش توجه شود، به همین لحاظ امام صادق علیه السلام می فرماید: «علیک بالدعاء فانه شفاء من کل داء»؛(1) دعا شفای هر دردی است.

بنا بر این، دعا جایگاهی بلند و بس رفیع نزد خداوند متعال دارد و راهکاری مناسب و مجرّب برای حل مشکلات جامعه به شمار می آید و به همین جهت انس والفت با آن همواره مورد توصیه و تأکید اهل بیت علیهم السلام بوده است.

دنیای اسلام در آن فضای سیاسی نابه هنجار و جوّ نامساعد مطرح شود. نمونه های زیادی از این اهتمام در منابع تاریخی و روایی مشهود است؛ از جمله شخصیت گرانقدر و عظیم الشأن پیامبر اسلام6 در هنگام انتصاب حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به ولایت در حماسه غدیر که در شکوه و عظمت با نبوت برابری می کند، در فرازهای متعددی از خطبه غدیریه با دعایی مانند « اللهم وال من والاه»(1) دنیای اسلام را در متن واقعه قرار می دهند.

حضرت علی علیه السلام نیز چنان در سیره عملی نسبت به دعا مأنوس است که امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید: «و کان امیر المؤمنین رجلا دَعّاء»؛(2) حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بسیار اهل دعا بود.

مطلب قابل توجه این است که حضرت علی علیه السلام به جهت تشریفات امامت ویا به خاطر ناچاری و محرومیت از موقعیت خویش، دعا را به عنوان سیره خویش گزینش ننموده است؛ بلکه عنایت خاصی به ادعیه در نظر ایشان بوده است که انس و الفت با آن به اندازه ای رسیده است که امام صادق علیه السلام از آن به عنوان سیره حضرتش یاد می­کند.

صدور ادعیه ازحضرت زهرا و امام حسن مجتبی و امام حسین علیهم السلام  به مناسبتهای مختلف؛ از قبیل دعای عرفه سید الشهدا علیه السلام در عرفات، حکایت از اهتمام ایشان به ادعیه و زیارات دارد.(3) صحیفه سجادیه از

ص:37

امام سجاد علیه السلام به زبور آل محمد شهرت دارد و به عنوان میراث حدیثی آن بزرگوار در بین ادعیه به شمار می آید. امام باقر و امام صادق علیهما السلام نیز برگ زرین دیگری که تحت عنوان صحیفه صادقیه جمع آوری شده است، به سیره اهل بیت علیهم السلام در دعا افزودند.

یونس ابن عبدالرحمن نسبت به سیره امام هشتم علیه السلام روایت می کند: «انه کان یأمر بالدعاء للحجّة7»؛(1) حضرت رضا امر می کرد که برای حضرت مهدی علیه السلام دعا کنند.

کاوش در سیره اهل بیت علیهم السلام ومشاهده صدور ادعیه و زیارات فراوان مهدوی از ائمه علیهم السلام حاکی از اهتمام به اهل بیت علیهم السلام به ادعیه و زیارات است؛ چراکه دعا علاوه بر ایجاد پیوند بین انسان و خدا و تحقق عرفان حقیقی، موجب پرورش انتظار و جهت بخشی به منتظران می شود و نیز در مقابل مدعیان دروغین و دشمنان حق و حقیقت که همواره با ایجاد چالش و وسوسه و شیطنت، خواهان گسست این حلقه وصل هستند، به عنوان سلاحی کاربردی جهت تجهیز در میدان جهاد اکبر نمایان می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به جهت اشاره به این مطلب می فرماید:

ص:38

الا ادلکم علی سلاح ینجیکم من اعدائکم و یدرّ ارزاقکم؟ قالوا: بلی، قال: تدعون ربکم باللیل و النهار فان سلاح المؤمن الدعاء؛(1) آیا مایلید شما را به سلاحی راهنمایی کنم که از دشمنانتان نجات دهد و روزی شما را بیفزاید؟ اصحاب عرضه داشتند: بله! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: شب وروز دعا کنید که سلاح مؤمن دعاست.

طبق این روایت دعا راهکاری برای مقابله با دشمنان از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شناخته شده است؛ بینش پیامبر به این سلاح در میدانی است که ادوات نظامی جواب گوی آن نمی باشد و آن میدان جهاد اکبر است که دشمنانی تنومند و ابرقدرت های ددمنشی چون هوای نفس و شیطان با وسوسه های آن چنانی؛ در آن مبارز می طلبند وشکست در مقابل آنها قطع رابطه با خداست که می تواند گرفتار آن را تا سر حد قنوط و یأس و ناامیدی بکشاند و انسان را از کنار چشمه زلال حیات به کنار سراب تفتیده ممات ببرد.

بنا بر این حفظ ارتباطی که هزاران دشمن کینه توز در پی قطع آن هستند، نیاز به سلاحی دارد که جنس آن از فولاد آب دیده نیست؛ بلکه ماهیتی دارد که مرهم زخم های کهنه کینه است و چسبندگی آن، قلوب از هم پاشیده را در کنار هم جمع می کند و حرارت و سوز و گداز آن، زنگار غفلت را می زداید و سرمای آن، آتش فتنه و کینه و شهوت را خاموش می کند.

ص:39

درحدیثی به روایت امام صادق علیه السلام از امیر مؤمنان7 برای اشاره به این مطلب آمده است: « الدعاء تُرس المؤمن؛(1) دعا سپر مؤمن است.» دعا سلاحی است که انبیاء و اولیاء الهی را در اهداف ایشان یاری نموده است. امام رضا علیه السلام نیز دراین باره می فرماید: « علیکم بسلاح الانبیاء. فقیل؛ و ما سلاح الانبیاء ؟ قال: الدعاء؛(2) بر شما باد به سلاح انبیاء؛ از حضرتش سؤال شد سلاح انبیاء چیست؟ فرمودند: دعاست!»

انبیاء علیه السلام با توسل وتوجه به دعا به درگاه الهی بر همه مسائل فائق می آمدند و پیروزی نهایی را از آن خود ساختند.دعا راهبردی است که سیر تحول جوامع را به همراه داشته است و با عنایت انبیاء الهی به آن، در طول تاریخ، قلب افراد بسیار زیادی را تسخیر کرده، محبت و مودت الهی را در آن جای داده است؛ امام صادق علیه السلامنیز نسبت به کارکرد گرایی دعا می فرماید: «الدعاء انفذ من السنان الحدید ؛(3) دعا از سر نیزه آهنین، نفوذ بیشتری دارد.» دعا در اعماق وجود انسان اثر می گذارد؛ امّا سنان فقط در پوست و گوشت انسان کارگر می افتد و بدیهی است که آثار دعا را ندارد.

دعا آثار و برکاتی دارد که می تواند هسته مرکزی ارتباط با خدا و اساس دین قرار گیرد؛ به جهت اشاره به این مطلب در حدیثی نبوی از امام صادق علیه السلام آمده است: « قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: الدعاء سلاح المؤمن و عمود

ص:40

الدین و نور السماوات و الارض؛ (1) دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمانها و زمین است.»

در روایتی دیگر از امیر المؤمنین علیه السلام آمده است:

الدعاء مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح و خیر الدعاء ما صدر عن صدر نقی و قلب تقی و فی المناجاة سبب النجاة و بالاخلاص یکون الخلاص فاذا اشتد الفزع فإلی الله المفزع؛(2)دعا رمز پیروزی و کلید رستگاری است و چه نیکوست دعایی که از سینه ای صاف و قلبی پاک صادر شود. در مناجات سبب نجات وجود دارد و اخلاص، خلاصی از مشکلات است، پس اگر مشکلات شدت گرفت باید به خداوند متعال پناه برد.

 بنا براین دعا رمز پیروزی و کلید رستگاری ورمز تسریع ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ به ویژه دعایی که از سینه ای صاف و قلبی پاک برای فرج حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف زمزمه شود. از این رو در این قسمت از پژوهش کار کرد متون ادعیه مورد توجه قرار می گیرد.

ادعیه و زیارات برای بیداری جامعه پیش گرفتند و با تنظیم برنامه ای فرهنگی و تربیتی به صورت غیر مستقیم، بدون آنکه موجب حساسیت حکومت گردد، دعا وزیارت را در پیش گرفتند. از جمله حضرت زهرا علیها السلام در زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با گریه های پرشور و اشک های فراوان و با سوز و گدازی که حکایت از عظمت فاجعه و عمق مصیبتی بزرگ و دلخراش می نمود، با استفاده از ادعیه و زیارات، موضع خویش را درمقابل انحطاط اخلاقی امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اعلام می نمودند.

حضرت امیر علیه السلام نیز با مناجات خویش در نخلستان های کوفه از مصاحبت وهمراهی امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کناره گرفته، با سوز و گدازی عارفانه و حکیمانه، نقاب از چهره بنی امیه بر می دارد و زنگار غفلت از قلوب مردم می زداید و چشم امت را بر حقایق می گشاید. امام حسن و امام حسین علیهما السلام چون پدر مظلوم خویش با همین روش به حیات اسلام استمرار می بخشند.

امام سجاد علیه السلام پس از واقعه جانسوز عاشورا و شهادت سید الشهدا علیه السلام در وقتی که می رفت تا خورشید اسلام غروب کند و دین مبین اسلام برای همیشه حتی در مکه و مدینه فراموش شود باتمسک به دعا، درحرکتی حکیمانه و بسیار زیرکانه، ضمن موعظه و نصیحت، اقدام به کادر سازی می نماید. این نحوه جهت دهی به جامعه اسلامی در حدی گسترده و عمیق است که بستر گرایش مجدّد به امامت و پذیرش ولایت را فراهم آورد ودوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داده

ص:42

است؛ چرا که این تنها گزینه ای بود که در آن دوران تاریک، حضرتش آن را پیش روی خود می دید و بحران معنویت را با آن روش پشت سر نهاد و توانست جامعه از هم پاشیده و متفرق اسلام را بار دیگر گرد هم آورده، باز سازی نماید.

امام صادق علیه السلام نیز با بیان ادعیه ای در خصوص دوران غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، تفکر شیعه در امامت و مهدویت را ساماندهی می کند؛ در ادامه این حرکت، امام هادی علیه السلام به جهت امام شناسی وکادر سازی و جهت بخشی به شیعیان، به زیارتی همانند زیارت جامعه کبیره می پردازد. بنابر این همان گونه که در سیره اهل بیت علیهم السلام مشاهده می شود، روش راهبردی برای انتقال معارف در قالب دعا وزیارت، مورد عنایت وتوجه اهل بیت علیهم السلام بوده است.

اقول ؟ من بسیاری اوقات از اما م حسین علیه السلام یاد می کنم! چه بگویم؟ امام صادق علیه السلام می فرمایند: « قل صلی الله علیک یا ابا عبدالله؛ بگو صلوات خداوند بر تو باد؛ ای اباعبدالله»؛ او در ادامه سؤال می کند: «انی ارید ان ازوره، فکیف اقول ؟؛ من قصد زیارت او را دارم، چگونه او را زیارت نموده، چه بگویم؟» در حقیقت، سؤال از برخورد او با این آموزه است؛ امام می فرماید: «... ثم تقول السلام علیک یا حجة الله و ابن حجته؛(1) هنگام زیارت امام حسین علیه السلام می گویی: سلام بر تو ای حجت خدا و فرزند حجت خدا.»

امام هادی علیه السلامنیز به منظور مقابله با افکار و عقاید پوچ و بی اساس افرادی که خود را شیعه پنداشته و در باره امام علیه السلام غلو نموده و برای او مقام الوهیت قائل می شدند و گاهی نیز خود را منصوب از طرف امام علیه السلام قلمداد می کردند، تبّری جسته و برای برخورد صحیح با مسأله امامت به زیارت جامعه با آن معارف بی نظیر می پردازد و در خصوص حضرت امیر علیه السلام و شبهات جبریون، زیارت غدیریه را با آن شگفتی و عظمت بی بدیل مطرح می کند و با بهره گیری از بار معرفتی آنها، بر اهتمام بصیرت و معرفت جامعه ولایت مدار تأ کید می کند.

ادعیه و زیارات مهدوی وارده از ائمه علیهم السلام به عنوان نمونه ای دیگر از معارف تربیتی به شمار می آیند ودر این پژوهش مورد بررسی بیشتر قرار خواهند گرفت. بنابراین تمسک به ادعیه وزیارات، شور و اشتیاق

ص:44

دوستداران اهل بیت علیهم السلام را به شعور وشناخت حقیقت وافزایش معرفت و بصیرت نسبت به امامت به ویژه مهدویت تبدیل می کند و با آموختن کیفیت تعامل بامهدویت به حفظ و تثبیت اعتقاد به امامت می انجامد؛ چرا که مبارزه با غلوّ وتقصیر وافراط وتفریط در آنها نشانه رفته است وبر رعایت حدود امامت وپذیرش ولایت در آنها تأ کید شده است.

غدیریه(1) دربیان حقوق امیر المؤمنین علیه السلام تأییدی بر این مطلب خواهد بود و دوره ای فشرده از معارف ناب کلامی به شمار می آیند. در زیارت جامعه کبیره نیز نسبت به اساس امامت، معارف بی شماری وارد شده است.

دعای ندبه نیز به سیر تحول جوامع توسط انبیاء به عنوان محرک تاریخ و زمینه ساز ظهور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می پردازد و حرکت روز افزون جامعه به سوی ظهور وپیدایش قابلیت قابل و پیدایش زمینه را نوید می دهد.

در دعای افتتاح، چشم اندازی از دوران حکومت حضرت بازگو می گردد و در زیارت آل یس سیمای حضرت مورد شناخت قرار می گیرد و دعاها و زیارات فراوان دیگر، که با معرفت زایی برای مهدی یاوران و ترسیمی صحیح از مسأله مهدویت، آنها را در مسیر طولانی و پر پیچ و خم تاریخ یاری می نمایند و به تنویر و روشنگری در ظلمات آن می پردازند.

معرفت زایی ادعیه وزیارت نسبت به آموزه امامت و مهدویت به خصوص در عصر غیبت، در بخش قابل توجهی از آنها ملاحظه می گردد؛ به همین روی در این قسمت به پژوهش از دعا وزیارت در عصر غیبت، پرداخته می شود.

ص:46

ستصیبکم شبهة فتبقون بلا علم یری و لا امام هدی و لا ینجومنها الا من دعا…؛(1) به زودی به شبهه دچار می شوید سپس بدون علمی که برای شما نشانگر و بدون امامی که راهنمای شما باشد خواهید بود که در این شرایط فقط کسی که دعا کند نجات می یابد.

توصیه و تأکید اهل بیت علیهم السلام بر پناه بردن به دعا، در عصر غیبت حاکی از دیدگاه ژرف و عمیق به ادعیه و زیارات است که در آنها قابلیتی نهفته است که می تواند شیعه را در زمان غیبت از حیرت و شبهات و خطرات حفظ نماید. در حدیث دیگری سید بن طاوس می فرماید:

باسنادنا الی محمد بن احمد بن ابراهیم الجعفی المعروف بالصابونی فی جملة حدیث باسناده و ذکر فیه غیبة المهدی (صلوات الله علیه)، قلت: کیف تصنع شیعتک ؟ قال: علیکم بالدعاء و انتظار الفرج.(2)

با توجه به این احادیث در خصوص دعا و زیارات مهدوی در دوران غیبت، تفقه و کندوکاو در دعا و توسل و توجه به ادعیه و زیارات از جمله راهکارهای مناسبی است که در سختی ها و ناملایمات می تواند پناه ره پویان امامت و مهدویت باشد و می تواند شیعه را از هر گونه افراط و تفریط و غلوّ و تقصیر حفظ نماید؛ چرا که هماهنگ با آموزه امامت و مهدویت است و استمرار حرکت، در این مسیر را به دنبال

ص:48

خواهند داشت.

دعای علوی مصری نیز در این خصوص مؤید مطلب است؛ در حالتی بین خواب و بیداری امام عصر علیه السلام به او می فرماید:

یا بنی خفت فلانا، فقلت: نعم اراد هلاکی... فقال هلا دعوت الله ربک و رب آبائک بالادعیة التی دعا بها ما سلف من الانبیاء...؛(1) ای علوی مصری از چه رو پروردگارت را با دعاهای انبیاء گذشته نمی خوانی و با او مناجات نمی کنی؟

و اجعل ذلک منا خالصا من کل شک و شبهة و ریاء و سمعة، حتی لا نرید به غیرک و لا نطلب به الاوجهک، اللهم انا نشکو الیک فقد نبینا و غیبة ولینا و شدة الزمان علینا و وقوع الفتن [بنا] و تظاهر الاعداء علینا و کثرة عدونا و قلة عددنا؛(1) خداوندا ما را از هرگونه شک و ریا و خودنمایی رهایی بخش به گونه ای که غیر از تو را اراده نکنیم و فقط تو را بخواهیم، خداوندا از فقدان پیامبر و غیبت امام عصر و تشدید مشکلات و فتن آخرالزمان و خودنمایی و بسیاری دشمنان و کم بودن دوست داران امامت به تو شکایت می جوییم.

میان ره توشه منتظران قرار گیرد. به همین جهت در پاسخ به سؤال زراره از وظیفه منتظر در زمان غیبت با اشاره به این مطلب چنین آمده است:

«یا زرارة اذا ادرکت هذا الزمان فادع بهذا الدعاء: اللهم عرفنی نفسک...؛(1) اگر آن زمان را درک کردی این دعا را بخوان.»

شایان ذکر است وقتی زراره می پرسد: « و ما تأمرنی لو ادرکت ذلک الزمان ؟» اگر من آخرالزمان را درک کردم چه کاری انجام دهم؟ امام در پاسخ وی را در دوران انتظار به دعا توصیه می کند.

ادعیه و زیارات، راهنما و راهگشای منتظران در عصر غیبت به شمار می آیند و می توان با تمسک و توجه به آنها فرهنگی جامع و واحد و یک پارچه را در پویایی انتظار ایجاد نمود و به نوعی هم اندیشی و هم گرایی دست یافت.

یونس بن عبدالرحمان نیز در باب انتظار و اهتمام به ادعیه مهدوی از امام هشتم7 نقل می کند:

ان الرضا علیه السلام کان یأمر بالدعاء لصاحب الامر علیه السلام بهذا: اللهم ادفع عن ولیک و خلیفتک و حجتک علی خلقک...؛(2) امام هشتم اصحاب را به دعا برای امام زمان امر می نمود.

ص:51

شایان ذکر است جلالت شأن «زراره و یونس بن عبدالرحمن» حاکی از توجه عمیق ایشان به آموزه امامت و مهدویت است و سؤال ایشان نمی تواند از روی جهل به مسأله باشد؛ بنابراین سؤال ایشان از دیدگاه معصومین علیه السلام در دوران غیبت و زمان انتظار مهدی علیه السلام است؛ به همین لحاظ به نظر می آید امام علیه السلام دعا را ره توشه مهدی باوران معرفی می کند و امر به انس و الفت به ادعیه می نماید وبه نوع دعا و چگونگی طرح و پی گیری امامت و مهدویت می پردازد و از تکیه گاهی وثیق و مطمئن خبر می دهد که می توان با عنایت به آنها، به اندیشه راه بردی و کاربردی مهدویت توجه کرد.

بنابراین توجه به امام دوازدهم علیه السلام در عصر غیبت به مناسبت های مختلف؛ مانند اعیاد شعبانیه، در سایه ادعیه و زیارات نیز همواره مورد توصیه و تأکید معصومین عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است. به عنوان نمونه امام حسن عسکری علیه السلام در توقیعی به قاسم بن علاء همدانی به مناسبت سوم شعبان می فرماید: « و ادع فیه بهذا الدعا ء اللهم انی اسالک بحق المولود فی هذا الیوم...»؛(1) در شب سوم شعبان این گونه دعا کن.

امام باقر علیه السلام نیز به روایت ابو یحیی، در خصوص نیمه شعبان می فرماید: «هی افضل لیلة بعد لیلة القدر... فاجتهدوا فی الدعاء و الثناء علی الله؛(2) در شب نیمه شعبان که بهترین شب بعد از شب قدر است، بسیار برای دعا و ثناء الهی تلاش کن.»

ص:52

امام رضا علیه السلام هم به علی بن حسن بن فضال به مناسبت نیمه شعبان می فرماید: «و اکثر فیها من ذکر الله تعالی و من الاستغفار و الدعاء؛(1) در شب نیمه شعبان بسیار دعا کن و از خداوند متعال طلب مغفرت نما.»

تعلیم ادعیه به این مناسبت و سایر مناسبات مهدوی، گواه دیگری بر توصیه و تأکید اهل بیت علیهم السلام در توسل به ادعیه و زیارات است. تعلیم دعای خضر توسط حضرت امیر علیه السلام به کمیل(2) و دعای دیگری که امام صادق علیه السلام به مناسبت نیمه شعبان به اسماعیل هاشمی می آموزد،(3) نمونه دیگری برای کیفیت تعامل با آموزه امامت ومهدویت است.

بنا بر این دعا وزیارت در عصر غیبت، قابلیت وظرفیت جامعه را در استقبال و پذیرش امامت پرورش می دهد و به ساماندهی ارتباط منتظران با امام خویش می انجامد. و تثبیت اعتقاد به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در پی خواهد داشت. 

دوازدهم4 زیاراتی مانند زیارت آل یس و زیارت ندبه، جلب توجه می نمایند. شایان ذکر است زیارت ندبه غیر از دعای ندبه است وازجمله زیارات مخصوص حضرت مهدی علیه السلام در سرداب مقدس به شمار می آید ومتن آن شبیه متن زیارت آل یس می باشد. به همین روی در توقیعی که از ناحیه مقدسه برای محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری صادر شده، چنین آمده است: « اذا اردتم التوجه بنا الی الله و الینا فقولوا کما قال الله تعالی: سلام علی آل یس».(1)

شایان ذکر است در زیارات فوق به جلوه های ویژه الهی حضرت مهدی علیه السلام پرداخته می شود و با بحث از امامت خاصه، شخصیت امام دوازدهم علیه السلام معرفی می گردد.

در زیارات سرداب که از دیگر زیارات مخصوص حضرت مهدی علیه السلام می باشد نیز آمده است:

سلام الله و برکاته و تحیاته علی مولای صاحب الزمان، صاحب الضیاء و النور و الدین المأثور و اللواء المشهور و الکتاب المنشور؛(2) سلام و برکات و درود خدا بر مولای ما صاحب الزمان، همان صاحب نور درخشان و دین استوار و ریشه دار، همان صاحب پرچمی که برافراشته می گردد، همان صاحب کتابی که منتشر می گردد.

ص:54

در زیارت دیگر سرداب نیز از شخصیت حضرت این گونه تجلیل می شود: « السلام علی الحق الجدید و العالم الذی علمه لایبید، السلام علی محیی المؤمنین...؛(1) سلام بر آن حق که تجدید می شود و سلام بر آن عالمی که علم او پایان نمی یابد.»

در زیارت سوم سرداب نیز آمده است:

السلام علی ولی الله وابن اولیائه، السلام علی المدخر لکرامة الله و بوار اعدائه، السلام علی النور الذی اراد اهل الکفر اطفائه...(2) سلام بر ولی خدا و فرزند اولیاء خدا، سلام بر ذخیره الهی که کرامت خدای را نشان خواهد داد و دشمنان را از بین خواهد برد، سلام بر آن نوری که اهل کفر و عناد می خواستند آن را خاموش نمایند؛ اما هرگز به خاموش کردن آن موفق نشدند.

این زیارات با معرفی شخصیت امام دوازدهم علیه السلام و بیان سیمای وجودی و عمل کردی آن حضرت، در مقام تبیین چهره واقعی از امام دوازدهم علیه السلام مورد استفاده قرار می گیرند و می توان از آنها به عنوان معیار سنجش امامت در مقابل مدعیان و متمهدیان استفاده کرد و حتی برای هماهنگی با آموزه امامت و مهدویت در میدان عمل از آنها کمک گرفت و در گسترش معرفت به امامت حضرت مهدی علیه السلام به آنها

ص:55

تمسک و توجه داشت.

امام صادق علیه السلام نیز در خصوص چگونگی دعا در زمان غیبت به عبدالله بن سنان دعایی می آموزد و می فرماید: بگو:

یا الله یا رحمن یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک. محمد بن سنان می گوید من گفتم: یا الله یا رحمن یا رحیم یا مقلب القلوب و الابصار... امام صادق فرمود: ان الله عزو جل مقلب القلوب و الابصار و لکن قل کما اقول لک: یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک.(1)

بررسی این حدیث نشان می دهد کیفیت دعا برای حضرت امام مهدی علیه السلام و طلب ظهور او بسیار مهم است؛ چرا که امام علیه السلام اجازه نمی دهد که در دعای غریق، حتی یک واژه که آن هم منافاتی با دعا ندارد، به متن دعا اضافه شود! تا چه رسد به اذکار و اوراد بی پایه و اساس و غیر مأثور و یا ادعیه و زیارات منشأ و بر گرفته از ذوق و سلیقه شخصی که برخی افراد بدون شناخت وآگاهی اقدام به نشر وترویج آنها می نمایند؛ در نتیجه با تأکید بر اصل دعایی که به محمد بن سنان تعلیم داده است خاطر نشان می سازد در دوران غیبت چه بگوید و چگونه بگوید.

امام باقر علیه السلام نیز درباره کیفیت زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به جابر می فرماید: «... فمن بقی منکم حتی یراه فلیقل حین یراه: السلام علیکم یا اهل بیت الرحمة...؛(2)هر یک از شما که در زمان مهدی زنده باشد، وقتی او

ص:57

را می بیند به او بگوید: السلام علیکم یا اهل بیت الرحمة…».

یکی از مشایخ محمد بن علی بن بابویه نیز می گوید: در عالم رؤیا کسی به من فرمود: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را این گونه زیارت کن: «سلام الله الکامل التام...»(1).

تعلیم ادعیه و زیارات دیگر که در احصاء و شمارش ادعیه به آنها اشاره می شود، گواه دیگری بر آموزش کیفیت دعا برای ظهور امام دوازدهم علیه السلام از طرف ائمه علیهم السلام است.(2)

در حدیثی دیگر در چگونگی دعا درعصر غیبت، محمد بن احمد بن ابراهیم الجعفی از امام علیه السلام سؤال می کند:

کیف تصنع شیعتک ؟ قال: علیکم بالدعاء و انتظار الفرج و انه سیبدو لکم علم فاذا بدا لکم فاحمدوا الله و تمسکوا بما بدا لکم. قلت: فما ندعوا به ؟ قال: تقول: اللهم انت عرفتنی نفسک و عرفتنی رسولک و عرفتنی ملائکتک بینک و عرفتنی و ولاة امرک؛(3) شیعیان شما در عصر غیبت چگونه عمل کنند؟ امام فرمود: بر شما لازم است در عصر غیبت دعا نموده و منتظر فرج باشید که به زودی نشانه و هدایتی برای شما خواهد رسید. پس شکر خدا نموده و به آن راهنما

ص:58

«موعود آخرالزمان» تمسک جویید. راوی از امام سؤال می کند چگونه دعا کنیم؟ که حضرت به او می فرمایند: بگو خداوندا معرفت خود و رسولت و ملائکه ات و ولی امرت را به من عطا کن.

البته در چگونگی دعا برای ظهور، سیمای عمل کردی حضرت نیز طلب می شود که در فصل چهارم خواهد آمد.

در ادعیه مهدوی به وظایف شیعه در عصر غیبت هم چنین اشاره شده است:

فصبرنی علی ذلک حتی لا احب تعجیل ما اخّرت و لا تأخیر ما عجّلت و لا اکشف عما سترته و لا ابحث عما کتمته و لا انازعک فی تدبیرک و لا اقول لم و کیف و ما بال ولی الامر و لا یظهر و قد امتلئت الارض من الجور و افوض اموری کلها الیک.(1)

شایسته است منتظران در غیبت حکیمانه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صبور بوده و از هر گونه شتاب زدگی و تجسّس در امر امامت و مهدویت و دگر اندیشی و بهانه تراشی به بهانه ظلم و جور روزگار بپرهیزند و ظهور حضرت را به خدا واگذار نمایند.

مطلب دیگر در ادعیه و زیارات معصومین علیهم السلام چگونگی بیان خواسته های منتظرین، از امام خویش است. در این خصوص، در فرازهای متعددی، پیروزی و سلامتی حضرت چنین طلب می شود:

ص:59

اللهم اعز نصره و مد فی عمره و زین الارض بطول بقائه، اللهم اکفه بغی الحاسدین و اعذه من شر الکائدین و ادحر عنه ارادة الظالمین؛(1) خدوندا پیروزی امام زمان را با عزت همراه کن و عمر او را طولانی قرار ده و زمین را با ماندگاری او زیبایی بخش، خداوندا کینه افراد حسود و شر حیله گران و ظالمان را از وی دور کن.

اللهم انصر و انتصر به اولیائک و اولیائه و شیعته و انصاره و اجعلنا منهم، اللهم اعذه من کل باغ و طاغ...؛(2)خداوندا امام زمان را یاری کن و دوستان و اولیاء خود را و دوستان و یاران او را یاری کن و ما را از یاران او قرار ده و او را از شر افراد سرکش و طغیان گر در امان بدار.

اللهم اعذه من شر کل باغ و طاغ و من شر جمیع خلقک و احفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه...؛(3)خداوندا امام زمان را از شر افراد طغیان گر و شر جمیع خلق در امان دار و او را از هر جانب محفوظ بدار.

اللهم صل علیه و قرب بُعده و انجز وعده و اوف عهده و اکشف عن باسه حجاب الغیبة و اظهر بظهوره صحائف المحنة و قدّم امامه الرعب و ثبت به القلب...؛(4)خداوندا بر امام زمان درود فرست و وعدة ظهور او  را نزدیک و قطعی بدار و عهدش را

ص:60

پایداری بخش و حجاب غیبت را از او برطرف کن که با ظهور او رنجنامه ها از بین برود و ترس ریخته شود و دل آرام گیرد؛ قلب ثبات و پایداری یابد.

اللهم صل علیه صلاة تظهر بها حجته و توضح بها بهجته و ترفع بها درجته و تؤید بها سلطانه و تعظم بها برهانه و تشرف بها مکانه و تعلی بها بنیانه و تعز بها نصره و ترفع بها قدره... ؛(1)خداوندا بر او آن گونه دورد فرست که حجت بودن او ظاهر شود و بهجت و سرور به دست او وضوح یابد و درجاتش و حکومتش تأیید گردد و برهان او عظمت پیدا کند و جایگاهش شرافت یابد و بنیانش علو پیدا کند و یارانش به برکت او عزیز شوند و منزلتی رفیع یابد.

بنا براین عنایت به ادعیه و زیارات موجب رویارویی هر چه بهتر با آموزه امامت ومهدویت می گردد و فرهنگی شایسته وکادری زیبنده برای زمان غیبت فراهم می آورد.

العمری (رضی الله عنه) ان یوصل لی کتابا قد سألت فیه عن مسائل اشکلت علی فوردت فی التوقیع بخط مولانا صاحب الزمان:7... و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج فان ذلک فرجکم و السلام علیک یا اسحاق بن یعقوب و علی من اتبع الهدی؛(1)

طبق این توقیع که از ناحیه مقدسه صادر شده است، حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از پاسخ به سؤالات می فرمایند:

فاغلقوا ابواب السؤال عما لا یعنیکم و لا تتکلفوا علم ما قد کفیتم؛(2) از سؤال در مورد آنچه به شما ارتباط ندارد بپرهیزید و خود را در به دست آوردن آنچه از شما بازداشته شده است، به زحمت نیندازید.

تأکید بر عدم سؤال از غیبت و علت آن، از آن جهت است که فضایی برای بیان دلیل اصلی غیبت به صورت کامل آماده نبوده است. به همین لحاظ امام علیه السلام پاسخ نداده و دعا را راهکار تسریع در امر فرج برمی شمارد و بر آن توصیه و تأکید می نماید که دعا برای فرج حضرتش گشایش امر ماست. اگرچه دعای منتظران نمی تواند مستلزم ظهور قطعی حضرت مهدی علیه السلام باشد ولکن به جهت ایجاد معنویت و نورانیت و معرفت زایی برای جامعه، نوعی بهداشت روانی را به همراه دارد و مشکلات زیادی را در دوران غیبت، حل می نماید.

تحلیل چگونگی فرج به پژوهشی مستقل ودقیق نیاز دارد ولکن به

ص:62

تناسب بضاعت ناچیز علمی نویسنده می توان در مورد آن گفت: انس والفت با دعا وزیارات مهدوی، موجب تفکر وتعمق در فلسفه وجودی امامت و لزوم وجود او در همه زمان ها خواهد شد که این خود می تواند منشأ پویایی فکری وحیات سیاسی اجتماعی جامعه مهدی باور قرارگیرد؛ به همین لحاظ جامعه به جهت هماهنگی با امام خویش، به تلاش وتکاپو برای رسیدن به زمینه ظهور ترغیب خواهد شد که خاستگاه آن در ادعیه وزیارات نهفته است وبینش آن را می توان در آیات وروایات جستجو نمود واین مطلب به معنی درهم تنیدگی آیات وروایات وادعیه وزیارات مهدویت برای نشان دادن کارکرد گرایی مسأله مهدویت است.  

شکایت بردم، او به من فرمود: آیا خیلی مشتاق هستی امام زمان را ببینی؟ به او گفتم آری که او در پاسخ گفت: خداوند شور و اشتیاق تو را سپاس می نهد و امید است چهرة نورانی او در شرایطی ایمن و آسان به تو نشان داده شود و لکن بر این خواسته خود اصرار مکن که ایام غیبت فرا رسیده است و امکان اجتماع و ملاقات با او میسر نیست که این امر مشیت و خواست خداوند متعال است و برای تو بهتر است تسلیم او باشی و چنانچه قصد توجه به او را داری زیارت او را بخوان. که به نظر می رسد زیارت آل یس مراد است.

آنچه حائز اهمیت است اینکه محمد بن عثمان از طرف خود چنین توصیه ای به احمد بن ابراهیم ندارد؛ وبا آن سوز و گداز و شوق و اشتیاقی که برای دیدار حضرت از او مشاهده می کند، در پاسخ او به عنوان وکیل خاص، با آن شأن و منزلت که حامل منویات امام علیه السلام در آن دوران است؛ توجه به زیارت را پیشنهاد می کند. در نتیجه فقط در خصوص مورد سؤال پاسخ نمی دهد؛ بلکه در مقام بیان حکم کلی برای منتظران مشتاق رویت امام علیه السلام پاسخ می دهد و زیارت را توجه به حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف برمی شمارد. بنابراین با توجه به اینکه شیعیان همواره مشتاق ارتباط تنگاتنگ با اهل بیت علیهم السلام بوده اند وائمه علیهم السلام نیز در پی این ارتباط بوده اند؛ پس از وقوع غیبت کبری، ادعیه و زیارات، راهکاری مناسب به جهت ارتباط با آموزه امامت و مهدویت شناخته می شود.

شایان ذکر است؛ ائمه علیهم السلام از راههای متعدد ارتباطی با ایشان؛ از قبیل

ص:64

کشف و شهود، رمل و جفر و… خبر داشتند؛ امّا از همه آنها چشم پوشیده و ادعیه و زیارات را توصیه می نمایند و این به معنی آن است که ادعیه و زیارات از صحیح ترین و وثیق ترین راههای ارتباطی با اهل بیت علیهم السلام به ویژه، مهدی آل محمد علیهم السلام در دوران غیبت کبری است.

توقیع که درآن آمده است:

و کتب هارون بن موسی بن الفرات فی اشیاء و خط بالقلم بغیر مداد یسأل الدعاء لابنی اخیه و کانا محبوسین، فورد علیه جواب کتابه و فیه دعاء للمحبوسین باسمهما؛(1) هارون بن موسی بن فرات در مورد مسائلی با خطی که به ظاهر دیده و خوانده نمی شود، از امام درخواست دعا برای دو بردارزاده محبوس خود در زندان می نماید که در جواب او پاسخی با اشاره به نام افراد محبوس شده صادر می شود.

در همین باب توقیعات دیگری در خصوص دعاهای درخواستی به جهت تولد فرزند، برای والدین و… وارد شده است که نشان از تبلور خاص ادعیه در سیره حضرت صاحب الامر علیه السلام دارد.(2)

نمونه دیگر حفظ این میراث، تعامل محمد بن عثمان عمری با ادعیه و زیارات است؛ احمد بن محمد بن عباس در این خصوص می گوید: «حسن بن احمد بن محمد بن عمر بن صباح قزوینی و محمد بن احمد بن عبدالرحمن بغدادی می گویند:

لما مضی سیدنا الشیخ ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری (ره) و فرغ من امره جلس الشیخ ابوالقاسم الحسین بن روح بن ابی بحر(ره) فی دار الماضی فاخرج الیه ذکاء الخادم الابیض مدرجا و عکازا و حقة خشب مدهونة فاخذ العکاز فجعلها فی حجره علی فخذیه و اخذ المدرج بیمینه و الحقه بشماله فقال الورثة: فی هذا المدرج ذکر ودائع

ص:66

فنشره فاذا هی ادعیة و قنوت موالینا الائمه من آل محمد؛(1) پس از اینکه محمد بن عثمان بن سعید عمری در گذشت و حسین بن روح بن ابی بحر به جای او نشست، ذکاء خادم بستة پیچیده ای را همراه با عصایی که در چوب آن مطالبی جاسازی شده بود در اختیار او قرار داد؛ حسین بن روح، بسته را در دامان خویش نهاده و آن را گشوده و اجزائش را به هم متصل نمود. سپس به همراهان خود گفت در این بسته میراث و امانتی است: پس آن را گشود در این هنگام محتوی بسته که ادعیه و ذکرها و اهل بیت علیهم السلام بود، پدیدار شد.

مرحوم صدوق نیز درباره اهتمام به حفظ این میراث می فرماید:

حدثنا محمد بن الحسن بن احمد الولید (رضی الله عنه) قال:

حدثنا محمد بن الحسن الصفار و سعد بن عبدالله و عبدالله بن جعفر الحمیری جمیعا عن محمد بن الحسین بن ابی الخطاب عن علی بن النعمان عن فضیل بن عثمان عن ابی عبیدة قال: قلت لابی عبدالله:... فقال7:... ان منزلة الامام اعظم مما یذهب الیه سالم(2) و الناس اجمعون و انه لن یهلک منا امام قط الا ترک من بعده من یعلم مثل علمه و یسیر مثل سیرته و یدعوا الی مثل الذی دعا الیه و انه لم یمنع الله عزوجل ما اعطی داود ان اعطی سلیمان افضل منه.(3)

ص:67

امام صادق می فرماید: … جایگاه امام از آنچه سالم بن ابی حفصه و مردم می پندارند بالاتر می باشد و هیچ امامی از دنیا نمی رود مگر اینکه امام بعد از او همانند علم او را دارد و مثل او رفتار خواهد کرد و مردم را به آنچه امام قبل او دعوت می نمود فرا می خواند و خداوند به داود چیزی عطا ننموده مگر اینکه به سلیمان بهتر از او را داده است؛ یعنی امام بعد با کمال و شکوه بیشتر از امام قبل خواهد بود؛ چرا که میراث امام قبلی زمینه بهتری برای امام بعد فراهم می آورد.

طبق این روایت، امام صادق علیه السلام می فرماید: هر امامی که به شهادت می رسد به یقین امام بعد از او در علم همانند اوست و به مانند او رفتار خواهد کرد. هرچند این روایت در خصوص سیره حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست؛ لکن با توجه به اینکه از ساز و کار امامت و قوانین حاکم بر امامت خبر می دهد، می تواند برای اثبات مطلب مفید باشد؛ چرا که با بیانی شفاف می فرماید: هرگز امامی از ما به شهادت نمی رسد مگر اینکه امام بعد از او با همان توان مندی و روش و منش و سیره و میراث او خواهد آمد. بنابراین هر چند شرایط خاص به ما اجازه نمی دهد تا نمود سیره مهدوی در رابطه با ادعیه و زیارات را نظاره گر باشیم، اما به یقین آن امام همام نیز مانند سایر ائمه علیهم السلام قبل از خود به حفظ ادعیه و زیارات اهتمام می ورزیدند؛ به خصوص که طبق قرینه ای که در این روایت آمده است: « انه لم یمنع الله عزوجل ما اعطی داود ان اعطی سلیمان افضل منه» ممکن است در سیره امام دوازدهم علیه السلام به عنوان آخرین امام محرک تاریخ، ادعیه و زیارات از اهمیت بیشتری

ص:68

برخوردار باشند.

الاصغر وجدته الصدیقة الکبری فاطمة بنت محمد».(1)

چنانچه این سؤال مطرح شود که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل امام حسن علیه السلام است و یا از نسل امام حسین علیه السلام خواهد بود؟ پاسخ آن استمرار امامت، از نسل سید الشهداء است.

در دعای شب سوم شعبان این گونه آمده است:

اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله وولادته...ان الائمه من نسله؛(2) خداوندا به حق مولود سوم شعبان که وعده شهادت او قبل از ولادتش داده شده است و ائمه از نسل او خواهند بود به تو توسل می جویم.

 نسبت به ولادت وغیبت حضرت نیز در ادعیه شب نیمه شعبان آمده است: «...الغائب المستور جل مولده وکرم محتده»(3) امام زمان غائب پوشیده و نهان از مردم است و وجود او گرامی است. به خاطر اصالت خانوادگی آن حضرت.

 درباره معنی غیبت نیز آمده است: «الذی سترته عن خلقک»(4) به رغم اشاره به سیمای وجودی به سیمای عمل کردی نیز اشاره شده است؛ همان گونه که در دعای افتتاح در باره سیاست حضرت مهدی در تشکیل دولت و دستاوردهای آن آمده است:

ص:70

اللهم انا نرغب الیک فی دولة کریمة تعز بها الاسلام واهله وتذل بها النفاق واهله؛(1) خداوندا ما مشتاق دولت کریمه ا ی هستیم که در آن اسلام عزت می یابد و نفاق و اهل آن ذلت و خواری خواهند کشید.

احیای کتاب وسنت نیز از جمله اقدامات حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود.

در ادعیه آمده است: «اللهم صل علی ولیک المحیی سنتک...».(2)

در فراز دیگر آمده است:

واصلح به ما بدل من حکمک وغیر من سنتک حتی یعود دینک به وعلی یدیه غضّا جدیدا صحیحا لا عوج فیه ولا بدعة معه؛(3) خداوندا بر ولی تو که دین تو را تجدید خواهد کرد درود فرست و آنچه از حکم و سنت تو تغییر یافته است را به دست او اصلاح فرما، به گونه ای که دین تو به دست او بازگردد و توسعه یابد بدون اینکه بدعت و کج اندیشی در آن باشد.

بیشترین گشایش در امور خواهد شد. به یقین این انتظار در مقام عمل نتیجه بخش خواهد بود. در بین وظایف منتظران بر کثرت دعا برای ظهور همواره تأکید شده است..حضرت مهدی علیه السلام به جهت اشاره به این واقعیت می فرماید: « واکثروا الدعا بتعجیل الفرج».(1)

مرور ادعیه و زیارات نشان می دهد حجم قابل توجهی از معارف مهدوی در آنها وجود دارد و بستر پژوهش وجستار از آموزه امامت ومهدویت به جهت تبیین ابعاد وشئون حضرت مهدی علیه السلام در آنها وجود دارد وسیمای وجودی وعملکردی حضرت می تواند در آنها مورد بررسی قرار گیرد.

بنابراین انس والفت با ادعیه و زیارات می تواند ضمن آموختن کیفیت ارتباط با مسأله مهدویت؛ در عصر غیبت، ره توشه مهدی باوران قرار گیرد وتوسل وتوجه به آنها، معارف مهدوی را در جامعه نهادینه نموده وکادری زیبنده دوران ظهور به وجود آورد ومنتظران را از حالت ایستا و منفعل، به حالتی فعال و در حال حرکت در آورده، در مسیر امامت ومهدویت قرارداده وبستر ظهور را فراهم آورد.

ص:72

ج)کلام وآموزه های اعتقادی که به بیان مسائل بنیادی و اندیشه های راهبردی دینی می پردازند ودغدغه آنها پاسخ به شبهات ومجهولات به ویژه در باب امامت و مهدویت است.

از آنجا که معارف مهدوی دربین مجموع ادعیه و زیارات قرار گرفته است، در این فصل ناگزیر پژوهشی از آنها انجام خواهد شد تا زمینه شناسایی و احصاء آنها میسر گردد و امکان طبقه بندی آنها فراهم آید.

طبقه سوم: ادعیه و زیارات بعد از غیبت کبری در جوامع اولیه حدیثی از سال (329 -1111 ق) که در کتب حدیثی گرد آوری شده اند.

 طبقه چهارم: ادعیه و زیارات بعد از غیبت کبری در جوامع ثانویه حدیثی از سال ( 1111ق) که تا زمان معاصر جمع آوری شده اند. این طبقه بعد از واکاوی منابع طبقه سوم مورد بررسی قرار می گیرد.

کتاب الدعاء

عبدالعزیز بن یحی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

240 /640

کتاب الدعاء

علی بن مهزیار الاهوازی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

253/ 664

کتاب الدعاء

علی بن الحسن بن علی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

257/ 676

کتاب الدعاء

محمد بن اوربمة

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

329 /891

کتاب الدعاء

محمد بن عباس بن عیسی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

341 /916

کتاب الدعاء

محمد بن احمد بن یحیی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

347 /939

کتاب الدعاء

محمد بن عبدالله بن محمد

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

395/1059 /1059

کتاب الدعاء

محمد بن وهبان

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

396/1060

کتاب الدعاء

هارون بن مسلم

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

438/1180

کتاب المزار

ابراهیم بن محمد بن معروف

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

19/23

کتاب المزار

الحسن بن احمد بن زیدیه القمی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

62/145

کتاب المزار

داوود بن کثیر

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

156/410

کتاب المزار

عبدالله بن عبدالرحمن

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

217/566

کتاب المزار

عبدالله بن حماد الانصاری

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

217/568

کتاب المزار

 علی بن اسباط

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

252/663

کتاب المزار

علی بن مهزیار الاهوازی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

253/664

کتاب المزار

محمد بن اوربمة

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

329/891

کتاب المزار

محمد بن احمد بن یحیی

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

347/939

کتاب المزار

محمد بن مسعود

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

355/944

کتاب المزار

محمد بن هبان

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

396/1060

کتاب المزار

یونس بن علی القطان

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

448/1209

ص:79

کتاب المزار

سعد بن عبدالله، متوفی 301

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

177ش 467

کتاب المزار

محمد بن الحسن بن فروخ، متوفی 270

رک: احمد بن علی النجاشی، رجال

354/948

 طبقه دوم ادعیه و زیارات از سال( 260 -329 ق) شامل چهار کتاب و یک دفتر مشتمل بر تعدادی از ادعیه و دو کتاب زیارت است. شایان ذکر است از این منابع به صورت مستقل صیانت و حفاظت نشده است و نسخه های اصلی آنها از بین رفته است و جستار از اصل این آثار تلاشی بی نتیجه خواهد بود؛ لکن با توجه به نقل سید بن طاوس از این منابع و رهیافت و اسناد سید به آنها معلوم می شود نسخ اصلی آنها تا سال (664ق) موجود بوده است و به رؤیت سید بن طاوس رسیده است. مرحوم ابن طاوس به جهت اشاره به این مطلب، تصریح می کند دعای افتتاح را از دفتر «ابابکر احمد بن محمد بن عثمان البغدادی» برادر زاده عثمان بن سعید عمری نقل می کند و از آنجا که ایشان سند دعا را نقل می کند و می فرماید ادعیه کثیری از این دفتر استنساخ کرده است، استفاده می شود نسخه اصلی دفتر نزد ایشان موجود بوده است؛ همان طور که نسخه اصلی کتاب محمد بن الحسن الفروخ الصفار به رؤیت سید بن طاوس رسیده است. سید در اشاره به این مطلب می فرماید: «روینا ذلک، استغفار کل یوم من شعبان، باسنادنا الی محمد بن الحسن الصفار من کتاب فضل الدعاء باسناده».(1) بنابراین کتب طبقه دوم تا سال 664ه. ق موجود بوده است و از آن زمان

ص:81

تاکنون در ضمن کتب سید بن طاوس قرار گرفته اند و می توان آنها را در بین آثار ایشان در دعا وزیارت ملاحظه نمود.  

دسته اول کتب حدیثی و دسته دوم کتب دعاو زیارت را در بر گرفته اند.

چند ایشان زیارات ائمه علیهم السلام را نقل می کند که زیارت جامعه برای هر یک از ائمه از اهم آنهاست؛ ولی زیارت خاصی برای امام دوازدهم علیه السلام نقل نمی کند و فقط ضمن زیارات سه مورد فرازمهدوی وجود دارد.(1) که در فصل دوم و سوم پژوهش به آنها اشاره می شود.

ادعیه را در آن ذکر می کند؛ مانند دعای عرفه که بعضی از فرازهای آن مهدوی است.(1)

بخش دوم: در بیان زیارات مختصر اهل بیت علیهم السلام است که مشتمل بر بیست و نه باب است؛ لکن ایشان زیارت خاصی برای حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان نمی کند.

ملاک و معیار شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» برای نقل دعا، مناسبت های ایام سال است. به لحاظ این کتاب، اهمیت ادعیه و زیارات آن به صورت مستقل احصاء می شود که در همین بخش خواهد آمد.

از ادعیه را نقل کرده است که اختصاصی به مهدویت ندارند.(1)

ایشان زبان زد خاص و عام است. او دارای مقام نقابت علویان بوده و مرحوم شیخ الطائفه جد مادری وی می باشد.(1) مجموعه کتب سید بن طاوس در ادعیه و زیارات از چند جهت اهمیت ویژه ای دارد:

الف) انگیزه سیدبن طاوس از تألیف این کتاب ها، تکمیل «مصباح المجتهد» شیخ طوسی است، از این رو بسیاری از ادعیه و زیارات مصباح المجتهد را با ذکر سند و ارائه طریق به شیخ الطائفه نقل می کند و در حقیقت مجموعه شیخ طوسی در ادعیه را تحقیق می کند.

ب) تألیف مجموعه ای از ادعیه و زیارات با استفاده از منابع زیادی که در اختیارش بوده است. مرحوم سید دربارة کثرت منابع و مآخذ ادعیه و زیارات نزد ایشان می فرماید: «فان خزانة کتبنا فی هذه الاوقات اکثر من سبعین مجلدا فی الدعوات».(2)

ج) بیان منابع و ذکر اسناد و طرق ایشان به گذشتگان و احیاء آن اسناد.

د) مجموعة سید در ادعیه و زیارات، به دلیل بازآفرینی آثار گذشته در این باب از جوامع ثانویه دعا و زیارت به شمار می آیند.

مرحوم سید بن طاوس در مجموعه خویش، ادعیه و زیارات مهدوی را درآثار متعدد خویش نقل می کند؛ از جمله در« جمال الاسبوع» که

ص:92

دارای چهل و هفت فصل است، در فصل چهل و هفتم به دعا برای حضرت صاحب الامر4 از امام هشتم7 و دعایی در زمان غیبت می پردازد.(1)

در جلد اول «اقبال الاعمال» که دارای سی و هفت باب است در باب های 7، 17، 21 و 37 ضمن ادعیه شبهای ماه مبارک رمضان در فصل اول و چهارم و بیست و یکم ادعیه ای در باب مهدویت می آورد.(2)

در کتاب« فلاح السائل» با نقل دعای الحاح از حضرت مهدی و دعای امام صادق و کاظم علیهم السلام برای حضرت ادعیه ای نقل می کند.(3)

در کتاب «مهج الدعوات» با ذکر قنوت حضرت و دعای علوی مصری و دعای غریق و دعای عهد، ادعیه مهدوی را یاد آور می شود.(4) و در کتاب «مصباح الزائر» نیز با ذکر زیارات سرداب و دعای عهد در فصل هفده، ادعیه مهدوی را بیان می کند.(5)

ادعیه و زیارات موجود در این منابع، پس از بررسی طبقه چهارم به صورت مستند مورد احصاء و شمارش قرار خواهند گرفت.

ص:93

گردآوری شده است.

ح) حفظ میراث گذشته وبازنویسی مجدد وچینش نوین جوامع روایی.

با توجه به جامعیت «بحارالانوار» در روایات و احیاء برخی آثار گذشته، می توان دریافت مجموعه این اثر گران سنگ، از جوامع ثانویه روایی است و اثر مرحوم علامه مجلسی تنها رهیافت محققین وپژوهشگران علوم حدیث به بعضی از کتب حدیثی گذشته بوده و میراث ماندگار روایی تلقی می گردد.

 کاوش وبررسی کتاب بحار الانوار نشان می دهد، ادعیه در جلد نود این اثر، تحت عنوان «الجزء الثانی من المجلد التاسع عشر فی ذکر الادعیه و الاذکار» ذکر شده اند.(1) زیارات نیز در جلد نود و هفت آورده شده اند.

مرحوم علامه در این باره می فرمایند:

«اما بعد فهذا هو المجلد الثانی و العشرون من کتاب بحارالانوار الکاشف للأستار عن وجوه الزیارات النبی و الائمه الاطهار».(2)

ادعیه و زیارات مهدوی به مناسبتهای مختلف در ابواب متعددی از بحارالانوار موجود است که جهت شناسایی آنها می توان به مجلدات ذیل مراجعه کرد.(3)

ص:95

در این زمینه گرد آوری شده اند، توصیه می گردد. از محتوای آنها نیز در فصل سوم و چهارم برای بیان سیمای وجودی و عمل کردی امام دوازدهم علیه السلام بهره گیری خواهد شد.

می گردد:

الف. کافی: ج2، ص570 و ص 583؛

ب. مصباح المهتجد:ص 266،257، 265،284،368،378،551،558 و 256؛

ج. دعوات راوندی:صٌ128؛

د. اقبال الاعمال:ج1، ص314 و ص321 و ج3؛ ص69 ؛

ه_. جمال الاسبوع: ص121، 181، 261و 277؛

و. المصباح کفعمی: ص64، 65 133، 421، 571 و 568؛

ز. بحارالانوار: ج82، ص269 و270؛ ج83، ص77؛ ج86، ص289؛ ص331،341، 353 و 363؛ ج87، ص65، 91 و 216؛ ج92، ص145؛ ج95، ص123 و ص128؛ ج 98، ص312؛ ج99، ص159 و 99ص316.

ب) المصباح کفعمی:ص 51؛

ج) بحارالانوار:ج 84، ص245.

ب) بحارالانوار:ج 27، ص121؛ ج 65، ص38؛ ج 85، ص98؛ ج 92، ص305 و ج 95، ص 245.

د) جمال الاسبوع: 41 « عجل الله لک ما وعدک»؛

ه) المزار الشهید الاول:ص 213؛

و) بحارالانوار:ج 36، ص306 خروج قائمنا؛ ج 52، ص143؛ ج 99، ص98، ج 75، ص339 عجل الله فرجک وج 99، ص216 « عجل الله لک ما وعدک».

یمل الحیاة».(1)

ملئت ظلماً و جوراً». (1)

القائم المؤمل...»(1)

لیستخلفنهم فی الارض».(1)

بالغة فما تغن النذر عن قوم لایومنون؛ السلام علینا و علی عبادلله الصالحین، فاذا اردتم التوجه بنا الی الله تعالی و الینا فقولوا کما قال الله تعالی: سلام علی ال یس، السلام علیک یا داعی الله و ربانی آیاته...».(1)

لازم به ذکر است مرحوم طبرسی برای این زیارت و سایر اخباری که در احتجاج آورده است، سند را نقل نمی کند ولکن باید توجه داشت که این به معنی عدم اعتبار این اخبار نیست؛ چرا که ایشان در مقدمه احتجاج می فرماید: «... و لا ناتی فی اکثر ما نورده من الاخبار باسناده اما لوجود الاجماع علیه او موافقته لما دلت العقول الیه او لاشتهاره فی السیر و الکتب بین المخالف و المؤالف الا ما اوردته عن ابی محمد الحسن العسکری»؛(2) سند بسیاری از اخبار و روایات موجود در احتجاج ذکر نمی شود چرا که برخی از آنها اجماعی وبعضی از ضروریات معقول و بدیهی مقبول و پاره ای از آنها بین موافقین و مخالفین مذهب خاصه از شهرت روایی برخوردارند.

بنابراین سند زیارت «آل یس» از نظر ایشان نیاز بیان است و گویا در آن روز متن آن مورد اجماع و یا مشهور و مقبول بوده است گذشته از این موافق، عقل و مؤید به نقل است.

ص:113

این زیارت با متنی متمایز از دعای ندبه، مضمونی شبیه دعای ندبه دارد و از جمله زیارات سرداب مقدس به شمار می آید.

در ادامه به پنج زیارت دیگر در مورد سرداب مقدس اشاره خواهد شد.

بخواند.(1)

سید بن طاووس سند دیگری برای دعای علوی مصری به این شرح ذکر کرده است:

احمد بن محمد العلوی العریضی عن محمد بن علی العلوی الحسینی… (2)

القاهرین یا علی یا عظیم انت العلی الاعلی....(1)

المعصیة...».(1)

در منابع مهدوی بدون تفاوت متن موجود است.

هفتم: دعا برای تعجیل فرج که قریب به بیست صورت آن در منابع مهدوی وارد شده است.

هشتم: دعای شب نیمه شعبان که با مضمونی مورد وفاق، در منابع متعدد مهدوی موجود است.

دعا برای تشرف: مواردی از دعاها به صورت پراکنده و محدود به جهت تشرف به محضر ولی عصر علیه السلام وارد شده است.

قنوت ائمه علیهم السلام: در قنوت امام حسن عسکری علیه السلام و امام جواد علیه السلام دعا برای حضرت مهدی علیه السلام در فرازهایی وجود دارد.

دعا در دوران غیبت: مضمون آن به دوران غیبت وتوصیف  این امر می پردازد.

دعای حریق: این دعا از ناحیه حضرت ولی عصر علیه السلام برای تکمیل دعای امام سجاد علیه السلام وارد شده است.

این کتاب، احصاء و گردآوری شده و مورد کاوش نسبت به سیمای وجودی وعمل کردی امام دوازدهم علیه السلام قرار خواهند گرفت.

53/187/18 باب30

92/327/3 باب115

و 99/89 باب6

جمال الاسبوع: 315 فصل47

411ش، 536/146

512/43 باب45 و امالی 474ش 639/18

معرفت 3

92/336/6 باب115

مهج الدعوات396

معرفت 4

222/1باب13

بدون نام

52/148/73 باب21

92/126/1 باب 115

مهج الدعوات396

365ش 491/102 با اضافات

351/49 باب33 و 348/40 باب33 بدون دعا

161/4 باب10 فصل2 بدون دعا

2/296/14 و 2/561/15 و 8/138/103 بدون دعا

غریق

ص:131

المزارالکبیر: 611 و المصباح کفعمی: 586

94/394 باب2

86/340 باب4

99/314

اقبال الاعمال/191 فصل26و فلاح السائل46

630ش 709/85

4/162/3 ب الدعا فی العشر الاواخر من شهر رمضان

برای ظهور «اللهم کن لولیک الصالحین

المزارالکبیر: 663 باب5 و المصباح کفعمی550

53/65/111 باب 27

91/42/25 باب28

مصباح الزائر، 455

دعای عهد 1_ چهل روز می خوانند

المزار الکبیر: 662 باب4

99/110 باب7 و

83/61 باب38

مصباح الزائر، 454

عهد 2_ اللهم بلّغ

92/337/8 باب 115

مهج الدعوات 398

عهد 3

ص:132

99/112 باب7 از عتیق غروی

عهد 4 اللهم یا اله الهة

المزارالکبیر410 باب16 و المصباح الکفعمی545

اقبال الاعمال 3/330 فصل15

842 ش 908/203

دعای شب نیمه شعبان

المزارالکبیر: 573 باب9

99/104 باب7

اقبال الاعمال 1/504 ف18

دعای ندبه

المزرالکبیر: 591 باب9 و المزار الشهید الاول: 210 فصل8 و المصباح الکفعمی: 176

53/275 باب31

و 88/190 باب6

و 99/20 باب1

و 99/119 با7

جمال الاسبوع: 181 فصل30 ومصباح الزائر: 202

دعای فرج: اللهم عظم البلاء

المصباح الکفعمی578

99/119 باب7

24/166 باب47 بدون دعا

اقبال الاعمال 1/138 فصل 14

577 ش 690/66

دعا افتتاح

ص:133

الاحتجاج، الطبرسی2/316

53/171/5 باب31، 91/12/4 باب 28، 99/81 بدون زیارت

زیارت آل یس

المزاالکبیر 561 باب8

99/181 باب8 زیارت7

زیارت مطلقه حضرت

المزالکبیر 566 باب9

53/174/6 باب30 بدون زیارت

91/37 باب28

99/92 باب7

مصباح الزائر: 430

زیارت ندبه

99/84 باب7

99/97 و 98/ 245 باب7

مصباح الزائر419، 435، 437

سرداب 1 و 2 و 3

المزار الشهید الاول: 208، ف8

المزار ابن المشهدی 586 والمصباح کفعمی497

99/116 باب7

مصباح الزائر، 441

سرداب4

99/ 101 و 102 باب7

مصباح الزائر، 445

سرداب 5 و 6

ص:134

99/227 باب9

بحارالانوار 99/216، ازعتیق غروی

زیارت مطلقه حضرت2

المزار کبیر677 باب6 و المصباح الکفعمی546

52/20/14 باب18

91/81/2 باب30

جمال الاسبوع: 304 فصل47

406ش 534/144

277 ح238 فصل3

صلوات ضراب اصفهانی

سایر منابع

مجموعه سید بن طاووس

منابع از سال 320 الی548

بحاالانوار

دعا، زیارت

کمال الدین و تمام النعمة، 653 ح18

51/36 ح6 و 52//317 ح16

زیارت مطلقه حضرت مهدی: السلام علیک یا بقیة الله

کامل ال زیارات: 517 ح2 [801] و عیون اخبارالرضا1/301 و من لا یحضر2/ 604

99/46

زیارت حضرت مهدی ضمن زیارت حضرت رضا

ص:135

المزار ابن المشهدی 480 المزار الشهید اول180 و المصباح کفعمی 483

مصباح الزائر 145 و اقبال الاعمال 3/73

کامل الزیارات 325 ح9 [556]

98/291

سلام بر مهدی ضمن عرض تسلیت ایام عاشورا

عن ناحیة المقدسه بدون فراز مهدوی

کامل الزیارات 329 مصباح المتهجد 773

زیارت عاشورا

دعوات راوندی: 134 و المصباح الکفعمی24

مصباح المتهجد 58 ش90/69

83/ 7 ح15

دعا برای تشرف

المصباح الکفعمی32

فلاح السائل 170

مصباح المتهجد 60 ش 96/69

83/80 ح8

دعا برای ظهور 1

ص:136

المصباح الکفعمی 34

فلاح السائل 99

مصباح المتهجد 73ش119/92

دعا برای ظهور2

المصباح الکفعمی 51

مصباح المتهجد 139 ش227/23

84/245 ح55

دعا برای ظهور3

مصباح متهجد 145 ش223/29

84/ 250 ح57

دعا برای ظهور4

جمال الاسبوع 186 ف30

مصابح المتهجد310 ش417/29

88/ 198 ح3 ب12

دعا برای ظهور5

المزار ابن المشهدی 477

اقبال الاعمال 3/68 ف13

مصابح المتهجد 783 ش853/8

98/306 ح4 ب24

دعا برای ظهور6

المزار ابن المشهدی 611 و المصباح الکفعمی 586

اقبال الاعمال 1/191 ف26

اصول کافی 4/162 ح3 و مصباح المتهجد 630ش 709/85

86/ 340 ب4 و 94/ 394 ب2

دعا برای ظهور7

ص:137

اقبال الاعمال 1/287 ب17 و 310 ب21 و 354 ب24 و 368 ب25 و 476 ب37 و 485 ب37و 492 ب37 و 2/126

بحارالانوار 95/37 و 95/49 و 95/51 و 95/158 و 88/5 و 88/17 و 95/245 و 98/374 ح16 تحت عنوان زیارت جامع ائمه از بعید

دعا برای ظهور8 الی15

مصباح المتهجد 328 ش 436/48

87/32 ب5

دعا برای حضرت: 1. ضمن تعقبی نماز حاجت

جمال الاسبوع 257 ب34

مصباح المتهجد 366 ش 492/103 و امالی الصدوق: 474 و من لایحضر 1/487 و امالی الطوسی 432 ش971/26

84/198 ح6 ب18 و 86/190 ح29 ب3

دعا برای حضرت: 2. در قنوت جمعه

ص:138

جمال الاسبوع 267 ب34 و 310 ف47

مصباح المتهجد 375 ش503/112 و 409 ش535/145

92/333 ح5 ب115 و 99/112 ب7 از کتاب عتیق غروی تحت عنوان دعای عهد با متنی متفاوت

دعا برای حضرت: 3 و 4. بعد از ظهر جمعه

المصباح الکفعمی: 146

مصباح المتهجد 517 ش601/56

83/354 ب46

دعا برای حضرت: 5. هنگام اصفر شمس

المصباح الکفعمی 622

مصباح المتهجد 614 ش 696/72

42/252 و 95/ 104 ب6

دعا برای حضرت: 6. در هر روز ماه رمضان

المصباح الکفعمی 630 و المزار المفید 163

اقبال الاعمال 1/215 ف6 و 2/110 ف22

 مصباح المتهجد 622 ش699/75 و امام سجاد در موقف برای حضرت مهدی و مصباح المتهجد 697 ش771/40

95/110 ب6 و 95/234 ب2

7 و 8. دعا روز اول ماه رمضان و دعای امام سجاد در موقف برای حرت مهدی

ص:139

المزار ابن المشهدی 398 و 410و المصباح الکفعمی 543 و 545

اقبال الاعمال 3/303 ف16 و 330 ف51

مصباح المتجهد 826 ش886/1 و مصباح المتهجد 842 ش908/ 203

53/95 ح107 ب27 و 98/347 ح1 ب28

9 و 10 در سوم و نیمه شعبان

کافی 2/548 ح6 و من لایحضر 1/327 ح960

83/42 ح52 ب38

11 بعد صلاة الفجر

المصباح الکفعمی 72

مصباح المتهجد 220 ش32/70

92/ 204ح 38 از عتیق غروی

دعای حریق

جمال الاسبوع 321

مصباح المتهجد 416ش 538/148

87/ 97 ح12 ب12

دعای سمات

اقبال الاعمال 1/ 138

مصباح المتهجد 577 ش90/ 66

دعای افتتاح

مهج الدعوات 137 و 147

92/ 240 ح31 و 246 ح32

دعای یمانی

ص:140

مهج الدعوات 336 و 350

92/ 266 ح34 و 51/ 307 ح23

دعای علوی مصری

99/ 249 ح8 ب7 من مولفات بعض اصحابنا و 99/249 ح9 ب7 از عتیق غروی

دعای توسل

المصباح الکفعمی 280 ف29

مهج الدعوات 425

دعای طلب صفات محموه: اللهم ارزقنا توفیق الطاعة

مهج الدعوات 80

82/ 225 ب33

قنوت امام جواد علیه السلام

مهج الدعوات 85 و جمال الاسبوع 200

مصباح المتهجد 156 ش250/ 46

82/ 229 ب33

قنوت امام حسن عسکری علیه السلام

مهج الدعوات 90

82/ 233

قنوت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:141

المصباح الکفعمی 209

مهج الدعوات 360

91/ 378

حجاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

المزار ابن المشهدی 670 ب7

مصباح الزائر 435

91/ 31 ح21 ب28 از قبس المصباح و 98/ 373 ح16 ب32 از مزار 99/ 97 ب7 از مصباح الزائر و 99/ 246 ح8 ب9 از قبس المصباح

استغاثه به امام عصر4

جمال الاسبوع 41 ف 3

99// 215 ب9

زیارت مطلقه حضرت مهدی در روز جمعه

جمال الاسبوع 307 ف 47

مصباح المتهجد 409 ش535/ 145

92/ 333/ ح5 ب115 از جمال الاسبوع و 99/112 ب7 از عتیق غروی تحت عنوان دعای عهد

دعای دوران غیبت 1

ص:142

مهج الدعوات 396 و 400

92/ 336 ح7

دعای دوران غیبت 2

مفاتیح الجنان 155

مهج الدعوات 403

92/ 377

دعای عدیله و دعای عبرات به توصیه حضرت

المزار ابن المشهدی 82

من لایحضر 2/574

97/ 197 ب5

زیارت حضرت مهدی ضمن زیارت حضرت زهرا

99/ 69 ب6

زیارت حضرت مهدی ضمن زیارت امام حسن عسکری علیه السلام

المزار ابن المشهدی 107

99/ 193 ب8

زیارت جامع برای هر یک از ائمه با سلام بر هر یک

ص:143

المزار ابن المشهدی 561

99/181 ب8 زیارت 7

زیارت جامع برای هر یک از ائمه

جمال الاسبوع 41 ف3

99/ 215 ب9

زیارت حضرت مهدی در روز جمعه

المصباح الکفعمی 209

مهج الدعوات 90 و 360

92/ 233 و 91/378

قنوت و حجاب حضرت مهدی

دعا برای تعجیل فرج که قریب به بیست شماره در آن متصور است و بعد از ادعیه و زیارات منابع طبقه دوم قرار گرفت.

*  یادآوری: جهت درج آدرس کامل در جدول ناگزیر از «/» به جای «ج» و «ص» برای اشاره به جلد و صفحه استفاده شده است.

ص:144

1. مهج الدعوات، ابن طاوس

2. فلاح السائل، ابن طاوس

3. المزار، شهید اول

4. عدة الداعی، ابن فهد

5. المصباح، کفعمی

6. بلد الامین، کفعمی

7. بحار الانوار، علامه مجلسی

8. مفاتیح الفلاح، شیخ بهایی

9. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی

10. الغدیر، علامه امینی

11. صحیفه مهدیه، مجتهدی

12. مکیال المکارم، اصفهانی

13. صحیفه صادقیه، قرشی

14. صحیفه مهدیه، قیومی

15. موسوعه زیارات، موسسة امام هادی علیه السلام

موارد، شکل و صورت خاصی از دعا و زیارت نیز محسوب می گردد.

در این قسمت از پژوهش ضمن شناخت تیپ های دعا و زیارت به طبقه بندی آنها بر اساس صدور از معصوم نیز پرداخته می شود؛ هر چند همان طور که در ابتدای فصل دوم اشاره شد، توفیقی برای طبقه بندی تمام ادعیه و زیارات مهدوی بر اساس صدور از معصوم وجود ندارد. چرا که صدور همه موارد ادعیه و زیارات از معصوم معین نشده است و یا اگر هم مشخص گردیده، به جهت حذف سند در برخی منابع؛ مانند کتاب «المزار ابن المشهدی» صدور دعا یا زیارت از معصوم در پاره ای از موارد، با ابهام و اجمال مواجه است. لازم به ذکر است با توجه به ارائه مستندات ادعیه و زیارات ضمن احصا و شمارش آنها، در این قسمت از پژوهش به ذکر نام آنها بسنده می شود.

و مهدویت است.

صلوات ضراب اصفهانی نیز این سیر مشاهده می شود. از این رو شایسته است این صلوات در این نوع از ادعیه قرار گیرد.

یا بقیة الله فی ارضه».

می طلبی وتکبیر می گویی؛ سپس بر اهل بیت پیامبر علیهم السلام سلام می نمایی.

 زیارت رجبیه نیز شامل زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نمی شود؛ زیرا حسین بن روح نوبختی درباره آن می فرماید: «ایّ المشاهد کنت بحضرتها فی رجب تقول: الحمدلله الذی اشهدنا مشهد اولیائه...»،(1) مشاهد هر یک از ائمه را در ماه رجب زیارت نمودی، چنین می گویی…

2. دعای یمانی از امام علی علیه السلام که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشتباهات امیراسحاق استر آبادی را هنگام قرائت آن تصحیح می کند.

شایان ذکر است دعای کمیل از حضرت علی علیه السلام برای شب نیمه شعبان وارد شده است.

3. دعای حریق از امام سجاد علیه السلام که حضرت مهدی علیه السلام آن را تکمیل می کند.

4. دعای سمات از امام باقر علیه السلام که محمد بن عثمان العمری آن را نقل و بر اهتمام به آن تاکید می کند.

5. دعای الحاح از امام صادق علیه السلام که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در مناسک حج، کیفیت آن را برای ابونعیم انصاری بیان می کند.

7. دعای عبرات از امام صادق علیه السلام که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آن را برای حل مشکلات به سید رضی الدین توصیه می کند.

8. ادعیه ماه رجب.

 9. ادعیه ماه شعبان؛ توقیعاتی توسط محمد بن عثمان و حسین بن روح نوبختی از نواب خاص حضرت ولی عصر علیه السلام در خصوص آنها به ویژه روزهای سوم این دو ماه صادر شده است وآنها را ابن عیاش و محمد بن عبدالله تستری و قاسم بن علاء همدانی روایت می کنند و در بین آنها فقط دعای روز سوم شعبان فرازهایی مربوط به مهدویت دارد.(1)

ص:155

10. دعاهای قنوت نماز اهل بیت علیهم السلام که آنها را احمد بن محمد بن عثمان البغدادی، برادر زاده محمد بن عثمان بن سعید العمری (ره) از مجموعه ای که عموی ایشان در اختیارش قرار می دهد، نقل می کند.

لازم به ذکر است ادعیه دیگری هم وجود دارند که از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف روایت شده اند و لکن به جهت اینکه به ابعاد و شئون حضرت نمی پردازند از آنها ذکری نخواهد شد. به خصوص که منابع آنها از میزان اعتبار لازم برخوردار نیست.(1)

زیارت ناحیه مقدسه برای زیارت سیدالشهداء علیه السلام در روز عاشورا از ناحیه مقدسه صادر شده است و حضرت مهدی علیه السلام در آن می فرماید: «فلئن اخرتنی الدهور و عافنی عن نصرک المقدور ولم اکن لمن حاربک محاربا و لمن نصب لک العداوة مناصبا فلاندبنک صباحا و مساء و لابکین علیک بدل الدموع دما حسرة علیک و تاسفا علی ما دهاک و تلهفا حق اموت بلوعة المصاب و غصة الاکتیاب»؛(1) اگر زمانه مرا به تأخیر انداخت وفرصتی برای یاری ات پیدا نکردم و نبودم تا با دشمنانت مبارزه و مقابله کنم، هر صبح وشام برایت ندبه و ناله می کنم و به جای اشک برایت خون گریه می کنم واز داغ جانسوز ومصیبت جانکاهت تأسف می خورم وآه حسرت می کشم. 

می دهد، صدور ادعیه وزیارات از ناحیه مقدسه مستلزم صدور از امام دوازدهم علیه السلام نیست و ممکن است دعا یا زیارت از امام دیگری صادر شده باشد و حضرت مهدی علیه السلام آن را تصحیح و یا تکمیل نماید و یا مورد توصیه و تاکید قرار دهد.

عاشورا و پرداختن به مهدویت در روز عاشورا؛

3. زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هنگام رؤیت آن حضرت؛

4. دعای عهد «اللهم یا اله الالهه...».

    6. دعا برای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت.

معرفت را برای او املاء نموده است. سید بن طاوس هم آن را با متنی مختصر از ناحیه مقدسه نقل می کند.

که به زبان فارسی می گویند: «خداوندا فرج امام زمان را برسان» که این دعا ریشه در روایات دارد و استفاده از این گونه دعا برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به خاطر انس و الفت با دعاست و… برای بعضی بزرگان مانند سید بن طاووس و یا خواجه نصیر طوسی روی داده است.

زبان او جاری شده است.

همان گونه که در ابتدای بحث اشاره شد، جاری شدن بعضی الفاظ دعا بر زبان بزرگان به جهت حالت التجاء و انس و الفت آنها با دعا و زیارت است که به نوعی دغدغه و فهم خود از ادعیه و زیارات را بیان می کنند و این امر ریشه در توجه ایشان به دعا دارد. مرحوم سید تحت عنوان «دعوات للمؤلف» نیز می فرماید: من الفاظ دعوات جرت فی خاطری فی الخلوات (از الفاظی که در هنگام تنهایی به ذهن مولف خطور کرده است)؛ چند دعا ذکر می کند؛ از جمله: «اللهم ان هذا الذی یخاطبک منی هو العقل الذی لم یزل موافقا لکم فی اقبالکم علی و اعراضکم عنی».(1)

 شایان ذکر است، آداب دعا و زیارت اقتضا می کند منتظران، به ویژه در مسأله مهدویت به ادعیه مأثور تمسک نمایند؛ هرچند انشاء ادعیه ای اندک از سوی بزرگانی چون سید بن طاووس صورت گرفته است و لکن نمی توان به استناد به آن به این شیوه توسل پیدا کرد؛ به خصوص در زمان معاصر که ممکن است روزنه ای برای برخورد ناصواب با مسأله مهدویت صورت گیرد. به همین روی ضمن آرزوی بخشش و مغفرت گذشتگان از علما، از عموم منتظران انتظار می رود توجه و توسل خویش را به ادعیه و زیارات وارده از معصومین علیهم السلام معطوف دارند.

ص:165

زیارات نشان می دهد دعای توسل خواجه نصیر طوسی و دعای عدیله توسط علماء انشاء شده است؛ همچنین زیارت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که در موارد ترسناک خوانده می شود نمی تواند مأثور باشد؛ چرا که فرازهای آن مانند «السلام علیک یا جادة الله، السلام علیک یا قطب العالم، السلام علیک یا امام المسیح» در هیچ روایت و یا دعا و زیارتی وارد نشده است؛ هر چند بعضی فرازهای آن مانند دعای عدیله از ادعیه دیگر گرفته شده است.(1)

به همین لحاظ توسل به حضرت مهدی علیه السلام در آنها صورت نمی پذیرد و شایسته است منتظران به ادعیه و زیارات معصومین علیهم السلام توجه نموده و توسل از طریق آنها را در هر صورت انتخاب نمایند.

می دهند.(1) به رغم این اهتمام، به جهت حفظ میراث حدیثی در دوران غیبت اجازه نقل حدیث برای ناقل حدیث را لازم می دانند؛ چرا که احادیث اهل بیت علیهم السلام در سایه این روش از دسّ و تزویر و یا هر گونه تحریف و تصحیف و زیاده و نقصان و هر نوع خطر احتمالی دیگر محافظت می گردد. علاوه بر این در این حرکت روش مند و خرد ورز لازم است، اسناد روایت به شیخ اجازه و فردی که مجاز به نقل روایت است مشخص باشد و طریق وحلقه اتصال وارتباط ایشان به معصوم معین گردد.

بنابراین متون ادعیه و زیارات به عنوان یک میراث حدیثی محفوظ وصیانت شده، در اختیار ما قرار گرفته اند. از این رو دعا وزیارتی که مستندات و منابع آن مشخص است، مشکلی برای پذیرش ندارند و با بررسی سند آنها که خود پژوهش مستقلی می طلبد می توان از آنها دفاع کرد؛ به خصوص که در برخی از آنها مانند دعاهای معرفت، ندبه و عهد و دعا برای سلامتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مستندی صحیح ملاحظه می شود.(2) تواتر معنوی ادعیه تعجیل فرج نیز صحت وقوت آنها را تأمین می کند. روش و منش محدثانی مانند کلینی، نعمانی، صدوق و طوسی در آثار ایشان هم حاکی از گرد آوری متون صحیح روایی است؛ بنابراین ادعیه و زیارات در این منابع؛ اعتبار لازم، جهت قبول

ص:168

وپذیرش را دارا هستند.

لازم به ذکر است که در این میان ادعیه و زیاراتی هستند که حتی در منابع اولیه نیز سندی متصل به معصوم برای آنها ذکر نمی شود که در مقابل این دسته از ادعیه و زیارات باید گفت با توجه به سوختن دارالعلم و آتش زدن کتابخانه های شاپور اردشیر وزیر آل بویه و شیخ طوسی توسط حنابله بغداد و کتابخانه سید مرتضی و فاطمیون توسط مغولان در قرن پنجم و ششم، چه بسا اکثر نسخ اصلی و یا پشتیبان ادعیه و زیارات از بین رفته باشد(1) و در دوران بعد بر اساس نسخ پراکنده و مندرس دیگر که در اطراف و اکناف و یا در محفوظات علما وجود داشته است متون فعلی بازیابی و بازنویسی شده باشد.

و بخشی دیگر توسط بعضی علما بازسازی شده و اسناد آن بازشناسی شده است. از این قبیل می توان به کتبی از سید بن طاوس؛ چون اقبال الاعمال، جمال الاسبوع، مصباح الزائر و مهج الدعوات اشاره کرد که با طرق و اسناد خود به جدش، شیخ طوسی، ادعیه و زیارات غیر مستند در مصباح المجتهد را به صورت مستند گرد آوری و تدوین می نماید و به دفاع از ادعیه و زیارات می پردازد. ممکن است بخشی از ادعیه و زیارات در کتبی باشد که آن روز مشهور و معروف و مقبول و معتبر بوده است؛ به گونه ای که مؤلف به جهت شهرت، به ذکر دعا وزیارت، بدون سند بسنده نموده است؛

ص:169

چنان که طبرسی در احتجاج به این مطلب اشاره کرده و می فرماید:

و لاناتی فی اکثر ما نورده من الاخبار باسناده اما لوجود الاجماع علیه او موافقته لما دلت العقول الیه او لاشتهاره فی السیر و الکتب... ؛(1) در بیشتر موارد اسناد اخباری که نقل می شود آورده نشده است دلیل عدم نقل اسناد اخبار به خاطر اجماعی بودن مطلب و یا معقول بودن و یا مشهور بودن آن در سیره و کتب مؤلفین است.

مؤلف مزار کبیر نیز می فرماید: « فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات... مما اتصلت به من ثقاة الرواة السادات».(2)

از این گذشته عمل مشهور فقهاء در برخورد و تعامل با متون ادعیه و زیارات که تا امروز در توجهات و توسلات ایشان به اهل بیت علیهم السلام دیده می شود، نشان گر تلقی علماء از متون ادعیه و زیارات به قبول است و این غیر از قول به جبران ضعف سند ادعیه و زیارات است؛ چرا که اگر عمل مشهور حدسی باشد برای فقیه کار آمد نیست و ضعف سند را جبران نمی کند و اگر حسی باشد به معنی وجود قرینه و یا دلیلی نزد مشهور فقها برای پذیرش این متون است که در این صورت نیز از باب رجوع به خبره و اِخبار و گواه عدلین بر مطلب، مورد استقبال قرار می گیرد و درمی یابیم مستندی نزد ایشان بوده است که به جهت گذشت زمان و گسست حلقات ارتباطی بین علوم، به دست ما

ص:170

نرسیده است.

در نتیجه مشکلی برای پذیرش ادعیه مستند وجود ندارد و برای دفاع از ادعیه و زیاراتی که سند مخدوش و یا ضعیفی دارند می توان به سیره متشرعه و یا قوت متن آنها تسمک کرد؛ همان گونه که یکی از محققین با اتخاذ این مبنا و عمل به این راه کار می فرماید: «استدرکنا علی المصنف طاب ثراه کثیرا من الطعون علی الخلفاء الثلاثة بمصادرها العامیة بعد ان قوینا المتن بما رایناه مناسباً».(1)

از این رو بهره گیری از این شیوه در ادعیه و زیارات استبعادی ندارد؛ به خصوص که توسل و توجه به اهل بیت علیهم السلام در طول دوران غیبت با این ادعیه و زیارات بدون هیچ گونه تشکیکی؛ از ناحیه بزرگان همواره ره توشه منتظران و نجوای شیفتگان ظهور حضرتش قرار گرفته است.

 ادعیه و زیاراتی که رهیافتی به آنها جز خواب و رؤیا و یا کشف و شهود وجود ندارد قابل پذیرش نبوده ومستند قوی برای پذیرش آنها وجود ندارد. برخی زیارات نیز که از ناحیه عوام خوانده می شود مستند معتمدی ندارند. به جهت اشاره به نمونه ای از آنها می توان در جملات ذیل دقت نمود: «السلام علیک یا صاحب العصر و الزمان و یا خلیفة الرحمن و یا شریک القرآن الغوث و الامان من جور الزمان عجل الله تعالی فرجک و سهل الله مخرجک و رحمة الله و برکاته».

ص:171

هر چند فرازهای این زیارت در بین ادعیه مهدوی موجود است ولی دعا یا زیارتی به این مضمون وارد نشده است و دلیل معتبری بر پذیرش آن و امثال آن وجود ندارد. و بهتر است منتظران نیز از آنان بپرهیزند و از طریق ادعیه وارده از ناحیه معصومین علیهم السلام به امام عصر علیه السلام توجه وتوسل جویند.

اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است. در ادعیه و زیارات وارد شده است: « اللهم فاظهر لی ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم نبیک».(1)

در بعضی از ادعیه انشایی نیز این مضمون وارد شده است: «فاظهر اللهم لنا ولیک و ابن ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم رسولک صلی الله علیه و آله و سلم».(2) بنابر این حضرت، هم نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. به جهت اشاره به این مطلب در دعای شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان آمده است: «اللهم کن لولیک القائم بامرک الحجة، محمدبن الحسن المهدی علیه السلام»؛ بنابراین دعا، نام وجود مبارک حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف «محمد» است.(3)

است؛ همان گونه که از این زیارات استفاده می شود نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می رسد.

در دعای بعداز ظهر روز جمعه، هم از امام باقر علیه السلام در خصوص نسب حضرت آمده است «اللهم اشتر منی نفسی الموقوفة علیک المحبوبة لامرک بالجنة مع معصوم من عترة نبیک صلی الله علیه و آله و سلم» طبق این دعا نیز امام عصر علیه السلام از عترت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است.(1)

عترت از ماده «عتر» به معنی حلقه اتصال جدایی ناپذیر است واین فراز گویای این واقعیت است که تصور مهدویت بدون توجه به خاندان وحی و بیت امامت معنی نخواهد داشت؛ چرا که مهدویت بدون ایشان، به نوعی گرایش به انحراف ومدعیان دروغین است.

در دعای ندبه درباره نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است: «این ابن النبی المصطفی و ابن علی المرتضی و ابن خدیجة الغراء و ابن فاطمة الکبری» در ادامه به صورت شفاف می فرماید: «و صل علی محمد جده و رسولک السید الاکبر و علی ابیه سید الاصغر و جدتة الصدیقة الکبری فاطمة بنت محمد».(2)

بنابر این همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است. ایشان فرزند علی و فاطمه زهرا علیها السلام ودر میان فرزندان ایشان از نسل سید الشهدا علیه السلام است. همان گونه که در دعای شب سوم شعبان در اشاره به این حقیقت می فرماید:

«اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم الموعود بشهادته قبل

ص:176

استهلاله و ولادته بکته السماء و من فیها والارض و من علیها و لایطاء لابتیها قتیل العبرة و سید الاسرة الممدود بالنصرة یوم الکرة المعوض من قتله ان الائمه من نسله و الشفاء فی تربته».(1)

طبق این دعا دیگر توجیهی برای مهدویت از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام باقی نمی ماند! و این همان دانش افزایی ادعیه و زیارات است.(2)

آنچه در ادامه می توان گفت و از ادعیه و زیارات بر می آید بنوت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف برای امام عسکری علیه السلام است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات به جهت اشاره به این مطلب آمده است:

«سلام الله و برکاته و تحیاته علی مولای صاحب الزمان... و خلف الحسن الاما م الموتمن و القائم المعتمد».(3)

در دعای دیگری آمده است: «وصل علی ولی الحسن وصیه ووارثه»(4).

بنابراین در خصوص نسب حضرت در ادعیه و زیارات می توان چنین نتیجه گرفت که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است و

ص:177

این سلسله منتهی به سید الشهدا، امیر المؤمنین و فاطمه زهرا و سر سلسله آن خاتم انبیا6 است، بنابراین حضرت مهدی علیه السلام از سادات بنی هاشم و حسینی است و فرزند امام حسن عسکری علیه السلام می باشد.

دوازدهم خبر می دهند؛ چرا که با اقدامات آن حضرت، تمام ارزشها در جامعه مشهور ومعروف ونهادینه وفراگیرخواهد شد.

صفت: صفت در مقام تمجید ونکو داشت و بزرگداشت استفاده می شود، در حقیقت صفات بیان گر حالات نیکوی امام هستند. بنا بر این، صفات نمی توانند همانند القاب به اقدامات فراگیر حضرت بپردازند و از کنایه نمی توان انتظار داشت به مثابه صفات، تصویر روشنی از امام ترسیم نمایند؛ هر چند در تمام آنها به بزرگی از آن امام همام یاد می شود.(1)

ساختار ادبیات عرب نشان می دهد «کنایه» راهکار مناسبی برای شناسایی معارف این آموزه به شمار می آید و می تواند رسالت تبیینی مناسب از این مسأله را بر عهده گیرد؛ چرا که شیوه ویژه ای درانتقال معارف به مخاطب در این ساختار لحاظ شده است. به همین روی، استفاده از «کنایه» به این امر مهم اختصاص یافت.

بررسی «کنایه» نشان می دهد استفاده از این واژه برای تعریف وتبیین مکنی است و همان هدفی رانشانه می رود که اسم آن را نسبت به مسمی اثبات می کند؛ با این تفاوت که «کنایه» برای تعظیم وگاه نیز برای تحقیر به کار می رود. تحقیقات نشان می دهد «کنایه» همیشه مأثور نیست ودر پاره ای از موارد غیر مأثور است؛ به عنوان نمونه می توان به کنیه «ابا صالح» برای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره کرد که در منابع روایی وارد نشده است و این امر موجب اختلال در بیان سیمای مکنی نمی شود؛ هر چند «کنایه» وارده در احادیث و ادعیه و زیارات، قدرت بسیار زیادی در تبیین ویژگی های شخصی مکنی دارند؛ چرا که از زاویه ای دقیق و عمیق به آموزه مورد نظر پرداخته اند. به جهت اشاره به آنها در مسأله مهدویت در ادعیه وزیارات فرازهایی آمده است که به آنها ضمن مطلب اشاره خواهد شد.

کاوش فضای سیاسی حاکم بر آموزه امامت ومهدویت نشان می دهد دشمنان هرگز قادر به مبارزه صریح و آشکار با این مسأله نشدند و جامعه اسلامی نیز چنین ستیزشی را تحت هیچ شرایطی تحمل نمی نمود؛ از این رو دشمنان در پی تخریب این مسأله بر آمدند ودر پی

ص:180

تخریب وستیزش امامت ومهدویت فتنه ها بر افروختند تا بتوانند در سایه آن از عظمت و ابهت مهدویت بکاهند. به جهت اشاره به این مطلب در حدیثی نبوی آمده است «بابی ابن خیرة الاماء ابن النوبیة الطیبة الفم المنتجبة الرحم ویلهم لعن الله الاعیبس وذرصاحب الفتنة  لعن الله الاعیبس».(1)

ساختار کنایی موجود در دعا وزیارت می تواند به خوبی با سیاه نمایی مهدی ستیزان مبارزه نماید؛ چرا که ادبیات آن اگر چه ازسوی عرب گاه برای تحقیر مورد به کار برده می شود ولکن کنایه همواره در مقام تعظیم شخص مورد استفاده قرار گرفته است و می تواند در مسأله مهدویت بر شکوه هر چه بیشتر آموزه مهدویت و اهمیت آن در اندیشه اسلامی به عنوان اندیشه راهبردی تأ کید نماید و ساختار آنها موجب می شود به عنوان یک مسأله اساسی وبنیادین از سوی جامعه مورد استقبال قرار گیرد.

 بررسی کنیه های امام دوازهم عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین می نماید که استفاده از «کنایه» در ادعیه و زیارات به جهت یاد آوری ابهت و شکوه هر چه بیشتر مهدویت و جایگاه رفیع آن حضرت7 در اندیشه اسلامی است. در باره راز تعدد آنها نیز می توان به این مطلب اشاره نمود که مجد و عظمت حضرت به اندازه ای است که بیان ویژگی های شخصی آن حضرت نیاز به استفاده از کنیه های متعددی دارد تا امکان ترسیم ویژگیهای شخصی امام عصر علیه السلام در سایه آنها پدید آید. به همین لحاظ

ص:181

در این قسمت از پژوهش به ویژگیهای شخصی حضرت در آنها به ترتیب ذیل به صورت کلی اشاره می شود:

الف) نسب امام زمان علیه السلام: به جهت اشاره به آن در ادعیه آمده است«این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی و ابن خدیجة الغراء و ابن فاطمة الکبری»؛(1) حضرت مهدی علیه السلام از خاندان پیامبری است که برگزیده خداوند متعال است و ذریه او در وصیش علی مرتضی قرار گرفته است. او فرزند خدیجه کبری و فاطمه زهرا است، او فرزند بهترین بندگان مقرب خدا و نیکان روزگار است.

 ب) تبارشناسی امام زمان علیه السلام: حضر ت مهدی علیه السلام فرزند افرادی بخشنده و فداکار و کریم و وفادار است. اجداد طاهرین آن حضرت، همگی پاک و مطهر و معصومند؛ بنابر این هرگز شخصی قادر نخواهد بود با تظاهر به تشریفات بیت امامت جایگزین آن امام همام گردد. برای بیان این منظور در ادعیه آمده است:

بابی انت و امی و نفسی لک الوقاء و الحمی، یابن السادة المقربین، یابن النجباء الاکرمین، یابن الهداة المهدیین، یا بن الخیرة المهذبین، یا بن الغطارفة الانجبین، یا بن الاطائب المطهرین، یا بن الخضارمة المنتجبین، یابن القماقمة الاکرمین.(2)

ج) سیمای پدیدارشناسی مهدی علیه السلام: رسالت کنیه، ترسیم تصویری شفاف وگویا از مکنی است. از آنجا که کنیه های امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در مقام

ص:182

بیان ویژگی های شخصی حضرت وارد شده اند، در آنها به حقایقی پرداخته می شود که ماهیت و شخصیت آن امام را مورد شناخت قرار دهد. به همین روی طبق محتوای آنها امام عصر علیه السلام چون ماه تابان وچراغ فروزان و ستاره ای درخشان، راه مستقیم را به جویندگان حقیقت نشان می دهد و همانند نشانه ای گویا، راهنمای جامعه به شمار می آید؛ به ویژه که حضرت مهدی علیه السلام از تبار صاحبان دانش و سنتهای پسندیده است به جهت اشاره به این مطلب، در ادعیه مهدوی آمده است:

یابن البدور المنیرة، یابن السرج المضیئة، یابن الشهب الثاقبة، یابن الانجم الزاهرة، یابن السبل الواضحة، یابن الاعلام اللائحة، یابن العلوم الکاملة، یابن السنن المشهورة، یا بن المعالم المأثورة، یابن المعجزات الموجودة، یابن الدلایل المشهورة، یابن الصراط المستقیم، یابن النباء العظیم، یابن من هو فی ام الکتاب لدی الله علی حکیم، یابن الآیات البینات، یابن الدلایل الظاهرات، یابن البراهین الواضحات الباهرات یابن الحجج البالغات.(1)

د) انسان کامل: مهدویت، استمرار نبوت وختم ولایت است؛ چرا که او دارای تمام فضایل اخلاقی وکمالات انسانی است. به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه آمده است: یابن النعم السابغات، یابن طه و المحکمات، یابن یس و الذاریات، یابن الطور و العادیات، یابن من دنی فتدلی(2).

ص:183

او عصاره نبوت و ثمره ولایت و مستجمع همه کمالات است. به گونه ای که حضور او در نظام آفرینش، تداعی بخش حضور دو باره پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله، علی مرتضی، فاطمه زهرا، وائمه هدی علیهم السلام و همه ی خوبان است؛ چرا که او انسان کامل است و می تواند الگوی مجسم کمالات آرمانی جامعه قرار گیرد.

و اولیاءعلیه السلام به امید آمدنش روزگار سپری کرده اند. ادعیه و زیارات در بیان این حقیقت به لقب منتظر چنین اشاره می کنند: «اللهم وصل علی ولی امرک القائم المومل و العدل المنتظر»؛(1)

«... و اتقرب الیک بالامام المنتظر المهدی».(2)

سایه موعود تأ کید می نمایند وعامل اصلی نجات بخشی موعود باوران، شخص حقیقی موعود بر می شمارند. بنابر این رسالت القاب، تأکید بر کارکردگرایی فراگیر موعود در اندیشه اسلامی است، به نظر می آید این اندیشه در مقابل اندیشه منجی گرایان ومدعیان دروغین مقاومت نموده و بیان گر سیر تحول جوامع در آینده جهان به سوی موعود باوری می باشند.   

لقب به بیان ابعاد فراگیر، همانند قیام می پردازد.

بررسی ساختار صفت نشان می دهد، توسعه بیان آن خصوصیت و شأن را نیز در بر می گیرد؛ هر چند می توان از تحلیل آن نتیجه گرفت که تفاوت صفت با شأن در این است که صفت به بیان ابعاد مشترک موصوف با همتای مشترک آن می پردازد و موضوع آن بررسی وجوه مشترک بین امام علیه السلام و شخصیتی برابر او، نظیر پیامبر صلی الله علیه و آله است ولکن شأن به جایگاه اختصاصی امام علیه السلام وعلو مرتبه او می پردازد؛ به گونه ای که هیچ گزینة دیگری غیر از امام را بر نمی تابد.

در تفاوت صفت با خصوصیت نیز می توان گفت: خصایص به بیان وصف اختصاصی وویژه به موصوف می پردازند ودرصورت عدم لحاظ این مطلب، خود وصفی از موصوف به شمار می آیند(1) . ازاین رو در این قسمت از نوشتار به صورت مستقل به صفات اشاره می شود.

صفات امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

دسته اول: اوصاف وجودی حضرت مهدی علیه السلام که در این قسمت از پژوهش به تناسب سیمای وجودی امام عصر علیه السلام از منظر ادعیه و زیارات به آنها اشاره می شود.

دسته دوم: اوصاف عمل کردی حضرت مهدی علیه السلام که به آنها در فصل بعدی این نوشتار به مناسبت بحث از سیمای عمل کردی امام عصر

ص:190

پرداخته خواهد شد.

شایان ذکر است، به رغم تبیین شخصیت امام دوازدهم علیه السلام، در ادعیه و زیارات با استفاده از کنیه ها و القاب، صفات امام دوازدهم علیه السلام نیز به صورت شفاف تر و بر جسته تر و با روی کرد ستایش و بزرگداشت، بیان گر ابعاد، حالات و شئون حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند و به نکوداشت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از زبان معصومین علیهم السلام می پردازند. ازاین رو در این قسمت از پژوهش به صورت مستقل به آنها اشاره می شود.

فوقه ومن تحته».(1)

در زیارت حضرت نیز آمده است: «السلام علیک یا محفوظا بالله».(2) در فرازی دیگر آمده است: «اللهم انی انشدک بایوائک علی نفسک لاولیائک لتظفرنهم بعدوک وعدوهم ان تصلی علی محمد».(3) و همچنین در دعا برای حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان چنین وارد شده است: «اللهم کن لولیک فلان بن فلان فی هذه الساعة و فی کل ساعة ولیا و حافظا و ناصرا و دلیلا و قاعدا و عونا».(4)

در دعا برای تعجیل فرج نیز آمده است: « اللهم عجل فرجه و ایده بالنصر و انصر ناصریه و اخذل خاذلیه».(5)

در فراز دیگری این گونه وارد شده است: «اللهم و الداعی الیک و القائم بالقسط من عبادک الفقیر الی رحمتک و المحتاج الی معونتک... فاشدد اللهم ازره بنصرک».(6)

در دعای دیگری آمده است: «اللهم وصل علی ولی امرک القائم المؤمل و العدل المنتظر احففه بملائکتک المقربین و ایده بروح القدس یا رب العالمین».(7)

ص:192

به جهت اشاره به این صفت همچنین آمده است:

اللهم و عجل فرج آل محمد و اجعل صلواتک علیه و علیهم و استنقذهم من ایدی المنافقین المضلین و الکفرة الجاحدین و افتح لهم فتحا یسیرا و ا تح لهم روحا و فرجا قریبا و اجعل لهم من لدنک علی عدوک و عدوهم سلطانا نصیرا.(1)

در فراز دیگری آمده است: «والله ناصره و مویده اذا آن میعاده و الملائکة امداده».(2)

در فراز دیگری می یابیم: «وایده بالنصر و انصره بالرعب».(3)

در فراز دیگری به جهت اشاره به این صفت آمده است: «السلام علیک ایها المنصور علی من اعتدی».(4)

طبق ادعیه و زیارات وارده، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از جانب خداوند متعال یاری می شود و بر همه مشکلات فائق می آید و بر دشمنان پیروز می شود.

باورهای مذهبی به جهت حضور انبیاء و اولیاء علیهم السلام در طول تاریخ بر اساس زندگی ایشان شکل گرفته و استحکام یافته بودو مردم شناخت اجمالی از شخصیت آنها داشتند و کم و بیش به تبادل و تکامل اطلاعات در خصوص پیغمبران الهی می پرداختند. بنابراین با توجه به امامت ومهدویت در ادامه حرکت انبیاء و امامت اولیاء، زمینه توصیف غیر مستقیم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم آمد و تشبیه حرکات و سکنات و ابعاد و شئون حضرتش به انبیاء میسر گردید؛ از این رو اهل بیت علیهم السلام از این بستر برای گسترش معرفت نسبت به مهدویت از ادعیه و زیارات بهره گرفتند و بدون تحریک دشمنان، به بیان سیمای وجودی امام زمان علیه السلام پرداختند. در نتیجه درباره شباهت های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به انبیاء در ادعیه و زیارات چنین آمده است:

اللهم صل علی حجتک فی ارضک... المرتقب الخائف و الولی الناصح سفینة النجاة و علم الهدی و نور الابصار و خیر من تقمص وارتدی و مجلی العمی الذی یملأ الارض قسطا و عدلا.(1)

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند حضرت موسی علیه السلام مخفیانه متولد شد و دارای دو غیبت است که یکی از آنها طولانی تر از دیگری است. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز نظیر حضرت موسی علیه السلام به دلیل خوف از امت و اختلافات درون گروهی و برون گروهی که همواره دشمنان به آن دامن می زدند، ناگزیر به غیبت شد و پیروان و شیعیان او رنجهای زیادی را تحمل کردند، تا زمانی که زمینه ظهور فراهم گردد و روزگار

ص:194

رهایی برسد و دشمنان حضرت مهدی علیه السلام در زمین فرو روند؛ همان گونه که دشمنان موسی گرفتار شدند. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند حضرت نوح علیه السلام عمری طولانی دارد. نوح پیامبر7 کشتی نجات ساخت و موجب رهایش جامعه ازهلاکت ونجات از عذاب الهی گردید؛ همان گونه که حضرت مهدی علیه السلام کشتی نجات امت پیامبر و حتی پیروان ادیان است. به همین روی، هرگونه مقابله و ستیز با آن موجب هلاکت خواهد بود.

از دیگر سو جامعه برای درک حقیقت ونیل به سعادت نا گزیر به گرایش به امام دوازدهم علیه السلام خواهد بود؛ چرا که آینده روشن و روزگار رهایی از آن مهدی آل محمد علیهم السلام است؛ همان گونه که گشایش و فرج برای حضرت نوح علیه السلام اتفاق افتاد.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بهترین گزینه ای است که می تواند همانند و هماهنگ با همه انبیاء گذشته علیهم السلام مردم را هدایت کند و بر بینش و بصیرت مردم بیفزاید؛ چرا که او شبیه ترین مردم به انبیاء است و می تواند مانند آنها حرکت کند و با ضلالت و گمراهی مبارزه نماید. امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف تنها کسی است که عدالت و برابری و مساوات را در تمام زمین بر پا می کند و آن را از ظلم و ستم پاک می نماید.

«و انت یا حجة الله و بقیته کمال نعمته و وارث انبیائه و خلفائه ما بلغنا من دهرنا».(1)

در فرازی دیگر آمده است: «السلام علی مفرج الکربات... و المنتهی الیه مواریث الانبیاء و لدیه موجود آثار الاوصیاء».(2)

طبق آنچه در ادعیه و زیارات آمده است، به رغم وراثت امام دوازدهم علیه السلام نسبت به میراث معنوی پیغمبران گذشته؛ میراث علمی ایشان نیز در اختیار مهدی آل محمد علیهم السلام قرار می گیرد. در این خصوص در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: «السلام علیک یا وارث علوم النبیین».(3)

امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به همراه ذخائر جمیع انبیاء الهی، به خصوص گنجینه علوم ایشان ظاهر می شوند و تمام ویژگیهای انبیاء و اوصیاء و ابزار و ادوات رسالت و امامت به ایشان به ارث می رسد.

ذو مزید الله و رحمته.(1)

سیاست شوم بنی عباس مبنی بر قطع رابطه امام با مردم، موجب توقف عده ای در مقابل امامت و مهدویت شد؛ به گونه ای که به بازگشت ایشان به دوران جاهلیت انجامید و ممکن است مخالفت آنها با امامت ومهدویت تا عصر ظهور نیز ادامه یابد؛ به رغم این ستیزش ها حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نه تنها اجازه بازسازی و بازیابی دوران جاهلیت و تعصب و عصبیت نمی دهند و در عمل انجام شده قرار نمی گیرند؛ بلکه در اقدامی حکیمانه به مبارزه با ایشان بر می خیزد و تمام تلاش و کوشش خود را به کار می گیرد تا خواست خداوند متعال مورد پذیرش واقع شود و با سرکوب کردن دشمنان و ایجاد توجه و تنبه در ایشان، آنها را در مسیر یکتا پرستی قرار دهد. امام دوازدهم علیه السلام با صبر و استقامت، اقدام به تلاش برای بازگشت ایشان به سوی خدا می نماید و به شکرانه و سپاس از خداوند متعال برای ترویج خداباوری و بهره مندی از رحمت واسعه الهی، می پردازد و هرگز اقدامی، دور از شأن امامت نخواهد داشت؛ چرا که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خزانه دار همه علوم است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است: «وانک خازن کل علم و فاتق کل رتق».(2)

امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف موضوعات پیچیدة علمی را بررسی و رموز آنها را باز گشایی می نماید. تمام علوم اولین و آخرین در اختیار مهدی آل

ص:197

محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است. با ظهور آن حضرت، ابواب تمام علوم هستی گشایش می یابد؛ همان گونه که در زیارات آمده است «سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان... و عیبة علمه» (1).

در فرازی دیگر از ادعیه وارد شده است: «السلام علیک یا معدن العلوم النبویة».(2)

بنابراین گنجینه تمام علوم و معارف نظام آفرینش در اختیار امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریفاست. از این رو در عصر ظهور، انفجار علوم رخ خواهد داد و انقلاب علمی امام عصر علیه السلام باعث رشد و تکامل می شود و امام علیه السلام، راهنما و الگو قرارمی گیرد؛ همان گونه که خداوند متعال او را راهنما قرار داده و در زیارات آمده است: «السلام علیک ایّها العلم المنصوب و العلم المصبوب». (3)

با توجه به احاطه و اشراف حضرت مهدی علیه السلامبرعلوم و معارف الهی خداوند متعال او را برای امر و نهی و مدیریت جامعه و حکومت جهانی منصوب نموده است تا با آن دانش وسیع، جای گزین سمبل های غیر الهی شود و کانون توجه به خدای یکتا گردد.

آن می توانند در آن پهلو گرفته، برای برپایی قسط و عدالت و رسیدن به سعادت و نیل به قله عبودیت و رشد و کمال و معنویت به او اعتماد نمایند؛ همان گونه که در زیارت سرداب آمده است: «سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان... الامام الموتمن و القائم المعتمد».(1)

  امامت و مهدویت، تنها راه سعادتی است که می شود از آن به حق و حقیقت کامل دست یافت.

همه آرمانها و نکوداشت تمام ارزشها با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معنی خواهد شد؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است: «السلام علیک ایها الامام الفرید »(1).

با حضور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بهترین دوران زندگی بشر شکل می گیرد؛ چرا که امامت و مهدویت، درخشش خورشید ولایت است و عصر ظهور مهدی آل محمد علیهم السلام تجلی عبادت و اطاعت است. همان گونه که عدد یک، سر آغار سایر اعداد قرار می گیرد، امام عصر علیه السلام نیز پس از غیبتی طولانی، آغازگر دورانی جدید و نویدبخش زندگی خواهد بود. با دمیدن صبح امید وارث انبیاء علیهم السلام و خاتم اولیاء علیه السلام به کامل ترین و بهترین شکل به مدیریت مدینه فاضله می پردازد. او تنها کسی است که تلاش انبیاء گذشته از آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله و سلم را به ثمر می رساند؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است: «السلام علیک ایها الامام الوحید و القائم الرشید، السلام علیک ایها الامام الفرید» (2).

امام دوازدهم دردانه خداوند متعال و یگانه عصر ظهور و فرزانه روزگار است، بنابراین در توصیف شخصیت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات درمی یابیم او بی نظیر است.

در دو مورد ازسایر انبیاء و اولیاء الهی علیهم السلام ممتاز می نماید:

اول: به لحاظ خاتم الاوصیاء بودن حضرت مهدی علیه السلام که در ادعیه به جهت اشاره به این مطلب آمده است: «اللهم فصل علی خاتمهم (1) و قائمهم المستور عن عوالهم».

در فراز دیگری آمده است: « السلام علیک یا خاتم الاوصیاء».(2)

برابر ادعیه، امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، تنها شخصی است که مقام خاتمیت اوصیاء7 را دارد و بعد از او امام دیگری به مقام امامت نمی رسد.

دوم: به لحاظ حکومت جهانی؛ حضرت مهدی علیه السلام مردم را به خداوند متعال دعوت می کند و در حرکتی نهادینه، حکومتی الهی تشکیل می دهد. امتیاز این حکومت، فرامنطقه ای بودن آن است. در ادعیه مهدوی آمده است:

«... وانه الهادی المهدی... و تجمع له ملک المملکات کلها قریبها وبعیدها و عزیزها و ذلیلها حتی یجری حکمه علی کل حکم و تغلب بحقه کل باطل».(3)

طبق این فراز و آنچه در ادامه اشاره می شود، تشکیل حکومت یکپارچه جهانی با آن گستردگی و وسعت دامنه از امتیازات ویژه امام عصر علیه السلام است واهداف نظام آفرینش در آن به صورت کامل تحقق خواهد یافت.

ص:201

امامت مرتبه ای است که خداوند متعال بعد از مقام نبوت وخلیل الرحمن بودن در مرحله سوم به حضرت ابراهیم علیه السلام عنایت نمود و به او شرافت بخشیده سپس به اوخطاب کرد من تو را برای مردم امام قرار دادم.

این پژوهش می کوشد، ضمن تبیین ویژگی های شخصی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به مقامات معنوی و شئون ایشان از منظر ادعیه و زیارات مهدوی اشاره کند. مراد از مقام معنوی، جایگاه رفیع امام علیه السلام نزد خداوندمتعال است و رابطه امام معصوم علیه السلام با خدا و قرآن کریم و انبیاء الهی مورد توجه قرار می گیرد؛ به گونه ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام علیه السلام را بر نمی تابد. به این مقامات می توان تحت عناوین ذیل اشاره نمود:

گونه که در زیارت آل یس آمده است: «السلام علیک یا داعی الله و ربانی آیاته» (1).

آنچه در ادامه می توان به آن اشاره کرد اجابت دعوت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

در ادعیه و زیارات در اشاره به این مطلب آمده است: «السلام علیک ایها المنتظر المجاب».(2)

برای مبارزه با متمهدیان و مدعیان دروغین است وتوجه به آن موجب رویارویی با عرفان ناب اسلامی و رهایی از عرفان های کاذب و انحرافی نو ظهور است. حرکت در مسیر امامت و مهدویت، به منزله حرکت در بزرگراه عبادت و رسیدن به سعادت است؛ بلکه تنها راه است؛ همان گونه که در زیارت حضرت آمده است: «السلام علیک یا باب الله الذی لا یؤتی الا منه».(1)

شجرة طوبی و سدرة المنتهی» (1)

امام دوازدهم علیه السلام با توجه و نظر در این دو مقام بهشتی، بصیرت را پیش روی مهدی باوران قرار می دهد؛ از این رو آخرت طلبی و کسب مقام بهشتی در این آموزه معنی پیدا می کند.

زیارات آمده است: «السلام علیک یا حجة الله و دلیل ارادته».(1)

امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف راهنمای مردم است و ایشان را به سوی خدا دعوت می کند و در مسیر عبودیت قرار می دهد و با برهان قاطع و دلیل روشن و پاسخ به شبهات، حجت را بر خلق تمام می کند؛ چرا که سخنان خداوند بر زبان او جاری می شود. در ادعیه آمده است: «و حجتک و لسانک المعبر عنک الناطق بحکمتک». (2)

مردم در پرتو نور امام علیه السلام که هرگز به خاموشی نمی گراید، هدایت می شوند؛ همان گونه که در ادعیه وارد شده است: « السلام علیک یا نورالله و یا حجة الله التی لا تخفی ».(3)

ممکن تبیین و تفسیر می کند و گنجینه علوم قرآنی را استخراج می نماید و با هدایت مردم، حجت را بر ایشان تمام خواهد کرد.

دیگری نیز آمده است: «ذخرک الله لنصرة الدین و اعزاز المسلمین و الانتقام من الجاحدین و المارقین». (1)

امامت اوست و زمام امور هستی نیز در دست با کفایت اوست.

پیمان گرفته شده است، تا با حرکتی هماهنگ و شایسته آن، به روزگار رهایی و نقطه اوج وعده الهی بشارت دهند.

افراد دیگر می توانند در آن، همتای امام قرار گیرند؛ مانند منصور بودن از سوی خداوند متعال که در آن، امام و پیامبر با یکدیگر برابرند و نصرت الهی شامل هردو می باشد. به همین لحاظ در این نوشتار تلاش خواهد شد شئون  حضرت مهدی علیه السلام به صورت جزئی مورد پژوهش قرار گیرد، بنابراین در این قسمت به بررسی آنها در دعا وزیارت پرداخته می شود.(1)

امامت شأن ویژه ای دارد و شئون، بیان گر عظمت و ابهت وشکوه هر چه بیشتر امامت است؛ به گونه ای که حتی اکثر پیامبران نمی توانند به مرتبه امامت نایل آیند و چهره ای غیر از امام معصوم در این جایگاه کارآمد نیست.

که موفق به برپایی حکومتی جهانی می شود.

عبادک».(1)

حفظ نظام آفرینش وابسته به حجت الهی است و حتی اگر برای لحظه ای زمین از حجت خالی باشد، اهلش را فرو خواهد برد. آرامش و امنیت و اهلیت و قابلیت حیات و زندگی دراین مجموعه عظیم خلقت، با همه گسترۀ وجود و امکاناتش، مرهون وجود نازنین امام علیه السلام است.

بنابراین حضور او در هر عصری و برای هر نسلی گزینه ای گریزناپذیر و امری ضروری و مسلم به شمار می آید. بنابر آنچه در ادعیه و زیارات آمده است؛ شاهد بودن ایشان به معنی حضور نقش آفرین امام در راستای حفظ و بقاء نظم هستی نیز از شئون حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. در ادعیه به جهت اشاره به این مطلب آمده است:

«اشهد الله واشهدک یامولای بهذا ظاهره کباطنه و سره کعلانیته و انت الشاهد علی ذلک».(2)

در نتیجه هیچ کس جز امام علیه السلام یارای تأمین هدف آفرینش و مقام خلیفة اللهی را ندارد.

مهدویت به عنوان یک دکترین، به معنی اندیشه راهبردی و کاربردی بسیار در خور توجه است و احساس حضور او می تواند حضرتش را به عنوان میزان الاعمال قرار دهد. به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه و زیارات آمده است: «وانت یامولای فاشهد بما اشهدتک علیه». (1)

بعید نیست اتمام حجت، در پی حضور حجت ملازم و مناسب هماهنگی با او باشد؛ زیرا شأن شاهد بودن حضرت صاحب الامر علیه السلام آن قدر مهم است که به تصریح ادعیه و زیارات، عملی بدون عنایت و هماهنگی حضرتش پذیرفته نمی شود؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است:

اشهد ان بولایتک تقبل الاعمال و تزکی الافعال و تضاعف الحسنات فمن جاء بولایتک و من اعترف بامامتک قبلت اعماله و صدقت اقواله و تضاعفت حسناته و محیت سیئاته و من عدل عن ولایتک و جهل معرفتک و استبدل بک غیرک کبه الله علی منخره فی النار و لم یقبل الله له عملا؛(2) شهادت می دهم با ولایت تو اعمال قبول می شود و رفتار تزکیه و پاک از نفاق می گردد و ثواب آن دو چندان می شود، هر آنکه اعتراف به امامت تو کند عملش قبول و گفتارش تصدیق می شود و حسنات و خوبیهای او دو برابر شده و بدی های عمل او محو می شود

ص:218

و هر آنکه از ولایت تو عدول نمود و سرپیچید و دیگری را به جای تو بپذیرد خدا او را به روی در آتش می افکند و عملی را از او قبول نمی کند.

بنابر این از دیگر شئون حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف میزان الاعمال بودن ایشان است و هرآنکه هماهنگ با ایشان حرکت کند اهل سعادت و نجات است.

واکاوی شئون ومقامات معنوی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین می نماید که  بهترین رتبه و جایگاه حقوقی در اندیشه اسلامی برای امام به عنوان کامل ترین وبرترین شخصیت الهی شناخته شده است؛ چرا که آموزه امامت در اندیشه اسلامی، در مرتبه ای بالاتر از نبوت قرار دارد و امام در مرحله ای است که هیچ فردی را توان رسیدن به مرتبه او نیست ورتبه او گزینه دیگری غیر از امام معصوم را بر نمی تابد. برای اشاره به این مطلب در روایتی از امام هشتم علیه السلام آمده است: «الامام واحد دهره ولا یدانیه احد ولایعادله عالم ولا یوجد منه بدل ولا له مثل ولا نظیر»؛ امام یگانه دوران خویش است و هیچ شخصی با او برابری نمی کند؛ دانشمندی مانند او نمی باشد و جایگزینی برای او وشخصیتی مثل او و شبیه او یافت نمی شود.(1) برابر ادعیه و زیارات مهدوی، امام دوازدهم یگانه وبی نظیر است.     

ص:219

جدا نیست؛ چرا که اگر این گونه بود توجیهی برای بقاء نظام هستی وجود نداشت. بنابراین غیبت حضرت به معنی عدم معرفت و شناخت ما از امام دوازدهم 7 است.

«و لا تنسنا ذکره و انتظاره و الایمان وقوة الیقین فی ظهوره و الدعا له و الصلاة علیه حتی لایقنطنا طول غیبته من ظهوره و قیامه»؛(1) خداوندا یاد و انتظار امام غایب را از خاطر ما نبر و ایمان و قوت یقین در ظهور او و دعا برای او و درود بر او در خاطر ما همیشه پایدار باشد؛ به گونه ای که طولانی شدن غیبت موجب یأس و ناامیدی از ظهور او نشود.

 اگرچه امام غایب است؛ ولی به یقین وجود دارد و آموزه ای است که ایمان راسخ به آن از اعتقادات راستین و صحیح است ودعا برای ظهور موجب امید به آینده ای روشن و یادآوری ارزشها و رویشها درعصر ظهور می شود.

طبق این فرازها، دوران غیبت، دوران پر آشوبی است و امواج فتنه، زمانه را تحت تأثیر قرار داده، چالشهای زیادی خواهد داشت و دشمنان با تمام قوا و هر آنچه برای ستیزش دارند به مهدی ستیزی و امام گریزی می پردازند و تعداد اندک مهدی یاوران وحق باوران را می آزارند.

خداوند به صورت کامل تحقق می یابد.

 به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه و زیارات آمده است: «و تنجز به وعد المؤمنین حتی لایشرک بک شیئا و حتی لا یبقی حق الا ظهر و لا عدل الا زهر وحتی لا یستخفی من الحق مخافة احدا من الخلق».(1)

دوران حضور دوباره مهدی آل محمد علیهم السلام فرصتی برای بازیابی توحید و روا مداری شرک به خداوند متعال است و از این فراز فهمیده می شود هدف زندگی در زمان ظهور، رسیدن به رشد وتعالی است. گویا انسان جایگاه خویش را یافته، در پی ارج گذاری به مقام خلیفة اللهی بر می آید و فریاد توحید را در سرتاسر هستی طنین انداز می کند؛ به گونه ای که حق با همه وسعت دامنه خود و به معنی تمام کلمه در جامعه نمایان می شود و چهره عدالت در سایه عدالت گستر جهان، درخشش می یابد و قلب رنجور و سینه خسته از ظلم وجور ایام غیبت را تسکین می دهد و حق و حقیقت را جلوه گر می سازد؛ این امر تا آنجا پیش می رود که دیگر به دلیل ترس از چالش و ستیزش اهل باطل، حق کتمان نمی گردد و به دلیل ظلم وجور، خلأها وگسست های ناشی از فشار ستم، به دره ها وشکافهای عمیق اجتماعی تبدیل نمی شود؛ چرا که با گسترش معرفت و احساس نیاز مردم به امام معصوم، موانع حق ستیزی و امام گریزی از بین می رود و هیچ کس را یارای مبارزه با حق و مقاومت در برابر

ص:225

جریان رودخانه خروشان ولایت نخواهد بود. بنابر این بدون اینکه ترس و وحشتی از ناحیه مهدی ستیزان احساس شود، حق اظهار می شود و چهره حقیقت به طور کامل نمایان می گردد.

زندگی باقی نمی ماند و زمین پر از عدل و داد می شود و مردم از این الگوی کامل در فرصتی استثنایی بهره مند می گردند و آرزوی دیرینه اهل ایمان تحقق می یابد و با رسیدن صبح امید و طلوع خورشید مهر، یخ های سرد و بی روح حیرت ناشی از غیبت ذوب می شود و با جریان چشمه حقیقت، آب حیات در کالبد طبیعت جریان می یابد و تشنگان حقیقت و ره پویان امامت و ولایت وعاشقان مهدویت را سیراب می نماید.

است؛ همان که صاحب دین ابراهیمی وحیانی وپرچم مشهور الهی است وکتاب آسمانی را به همراه دارد وروزگار به اختیار اوست؛ چرا که او خورشید درخشان و ماه تابان است.

 ساختار ادبی این فرازها حکایت ازحضورانسان کامل در عصر ظهور دارد. درخشش خورشید عالم تاب امامت، موجب نورافشانی عصر ظهور می شود و بشر گرمای وجود امام را احساس می کند و رفاقت بین خود و امام دوازدهم علیه السلام را تجربه می نماید وبا حقیقت اسلام ناب محمدی روبه رو می گردد و چهرة زیبای دین مبین الهی مشخص می شود و با ارائه نسخه اصلی ادیان ابراهیمی و پالایش و پیرایش خرافات آنها، پیروان ادیان نیز به خروش آمده و اسلام را محل تلاقی و تکامل ادیان می یابند وبا به رسمیت شناختن آن، زیر پرچمی قرار می گیرند که مهدی آل محمد علیه السلام به اهتزار در می آورد ودرپرتو آن خورشید فروزان و ماه تابان، به نعمت آسایش و آرامش دست می یابند و کام یاب می گردند.

« و امرک ینتظر و انت العالم غیر معلم بالوقت الذی فیه صلاح امر ولیک فی الاذن له باظهار امره وکشف ستره».(1)

وقت ظهور از منظر ادعیه و زیارات حضرت مهدی علیه السلام معلوم نیست و از اسرار نظام آفرینش به شمار می آید و علم آن در انحصار خداوند متعال است، هر چند در فرازی از دعای عهد آمده است: « وعجل اللهم لنا ظهوره فانهم یرونه بعیدا و نراه قریبا».(2)

واژه «قریبا» به معنی نزدیک بودن ظهور نیست؛ چرا که با توجه به گذر غیبت، طبیعی است که در هر لحظه به ظهور حضرت نزدیک تر می شویم و این امر معقول نیازی به بیان ندارد؛ بنابر این شایسته است به قرینه فرازهای قبلی « قریبا» به معنی اصطلاحی باشد که حاکی از قطعی بودن پدیده ظهور با همه مسائل نامأنوس آن است. در خصوص روز ظهور نیز در زیارت حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه آمده است: «یا مولای یا صاحب الزمان صلوات الله علیک هذا یوم الجمعة وهو یومک المتوقع فیه ظهورک والفرج».(3)

عظیم و تحقق آینده ای روشن در فرجام تاریخ است؛ چرا که امتیازات ویژه ولی عصر4 وجودی سرآمد و برترین شخصیت را از ایشان ترسیم می کند و او را برگزیده خداوند متعال معرفی می کند، شخصیتی که حتی در دوران کودکی زیبنده این مقام و شایسته این جایگاه بوده است و از همان آغاز موفق به کسب معیارهای الهی شده است و به مقام خاتم الاوصیاء، نائل گردیده است و در ادعیه و زیارات آمده است:

«اشهد ان الله اصطفاک صغیرا و اکمل لک علومه کبیرا و انک حی لاتموت حق تبطل الجبت و الطاغوت».(1)

خداوند متعال حضرت مهدی را در دوران خرد سالی برگزیده است و در همان دوران، علوم امامت را برای حضرتش کامل نموده است و زمینه گسترش معرفت توسط او را فراهم آورده است، کودکی که مهدی ستیزان و امام گریزان برای از بین بردن او از هیچ امری فروگذار نکردند، رشد یافته و به حیات خود تا نابودی کامل باطل ادامه می دهد.

در دعایی دیگر به جهت اشاره به انتخاب و انتصاب الهی حضرت مهدی آمده است:

فانه عبدک الذی استخلصته لنفسک و ارتضیته لنصرة دین نبیک و اصطفیته بعلمک و عصمته من الذنوب و برأته من العیوب و اطلعته

ص:230

علی الغیوب و انعمت علیه و طهرته من الرجس و نقیته من الدنس؛(1) امام دوازدهم علیه السلام بنده محبوب خداست، به گونه ای که خداوند متعال با توجه به علم الهی خویش او را برای یاری دین برگزیده است واز هرگونه گناه ولغزش دور داشته است واز عیوب مبرا نموده است واز غیب آگاه گردانیده است ونعمتش را بر او ارزانی داشته وبه او طهارت از پلیدی وپرهیز از لغزش عنایت کرده است.

طبق آنچه در این فراز از دعا مورد اشاره قرار گرفته است، حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف امتیازی ویژه نسبت به سایر مقربان درگاه خداوند متعال دارد که به خاطر آن برگزیده شده است؛ به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه و زیارات آمده است: «فانه عبدک الذی استخلصته لنفسک». (2)

حضرت مهدی هماهنگ و متناسب و با اهداف و منویات خداوند متعال، فرجام تاریخ را رقم خواهد زد؛ بنا بر این شکوه و ابهت حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تجلی عظمت خداوند متعال وتحقق آخرین درجه رشد وکمال بشریت است.

را ترسیم می کنند وبه بیان اوصاف واحوال وجایگاه ومقام ومرتبه امام دوازدهم علیه السلام می پردازند. حضور وغیبت نیز در آنها بیان شده است. و در آنها با اشاره به ویژگیهای شخصی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر وجود حجت حی در هر زمانی تأکید می شود. ناینست آن ننن

ص:232

هستی ازجمله آثار مترتب بر وجود حجت خداوند متعال است. در قرآن کریم به جهت اشاره به این مطلب آمده است: « و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم»(1) خداوند مردم را تا زمانی که تو (پیامبر) در بین آنها هستی عقاب و عذاب نمی کند.

خداوند متعال به برکت حضور امام در جامعه، ایشان را در دنیا عذاب نمی کند. امام علیه السلام نقش به سزایی در تأمین امنیت نظام آفرینش دارد. در زیارت حضرت مهدی علیه السلام به جهت اشاره به این مطلب آمده است «السلام علیک یا عین الحیاة»؛(2) سلام بر تو ای منشأ حیات.

گویا حضور امام در نظام آفرینش به قابلیت آن برای حیات می انجامد. خداوند متعال او را برای ایفای این نقش کلیدی و تحقق هدف نظام آفرینش آفریده است؛ در ادعیه آمده است: «... خلقته لنا عصمة و ملاذا و اقمته لنا قواما و معاذا»؛(3) خداوندا تو امام را برای خلق به عنوان پناه ومأمن قرار دادی.

در فرازی دیگر آمده است: «و جعلته مفزعا لمظلوم عبادک».(4)

طبق مضامین وارده در آیات و روایات و ادعیه و زیارات، حفظ و نگهداری اهل زمین از فرو رفتن در کام آن، از جمله آثار و فواید تکوینی امام علیه السلام است.

ص:235

توجه به امام دوازدهم علیه السلام منتظران را از دام متمهدیان و مدعیان می رهاند و با ارائه الگوی صحیح رفتاری، باعث نجات از جهل و گمراهی و فتنه و آشوب می شود و موجب درخشش مهدی یاوران در تجدید پیمان با امام خویش و وفای به آن در ایام غیبت خواهد شد. شایان ذکر است توصیه و تأکید بر این دعا در عصر غیبت به جهت توجه دادن به آثار امام غایب است؛ چرا که اگر آثار امام به دوران ظهور اختصاص می یافت، تأکید بر این دعا معنی نداشت. از این رو سعادت در کشتی نجات مهدی آل محمد علیهم السلام است. در زیارت حضرت مهدی به جهت اشاره به این حقیقت آمده است: «السلام عیک یا سفینة النجاة».(1)

همان گونه که از ادعیه و زیارات استفاده می شود، سعادت دنیا و آخرت در توجه به امام عصر علیه السلام تأمین می گردد؛ در دعا وارد شده است: «و اجعلنی بهم فائزا عندک فی الدنیا و الآخرة و من المقربین»(2).

عنایت به مهدویت، انتظار را از یک خواسته، به جریان تبدیل می کند و حرکتی هماهنگ به جهت زمینه سازی ظهور را در پی خواهد داشت؛ در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:

و اجعلنا فی حزبه القوامین بامره الصابرین معه الطابین رضاک بمناصحته حتی تحشرنا یوم القیامة فی انصاره و اعوانه و مقویة

ص:237

سلطانه.(1)

همان گونه که در این دعا وارد شده است، شیفتگان عصر ظهور برای زمینه سازی ظهور، قابلیت خویش را افزایش داده، با صبر و استقامت، امام دوازدهم علیه السلام را یاری خواهند نمود و با رضایت به حکومت حضرتش مشروعیت آن را تقویت می نمایند؛ به گونه ای که دیگر تقیه صورت نمی گیرد. در ادعیه آمده است:

و اجعلنا یارب من اعوانه و مقویة سلطانه و الموتمرین لامره و الراضین بفعله و المسلمین لاحکامه و ممن لاحاجة به الی التقیة من خلقک؛(2) خداوندا ما را از یاران حضرت مهدی قرار بده و توفیق تقویت حاکمیت او وفرمانبرداری از اوامر او و رضایت مندی به حکومت او را به ما عنایت بفرما؛ به گونه ای که سلامت وایمنی عمل به احکام دین تحقق یابد و نیاز به تقیه و محافظه کاری از شر دشمن در عمل به دین صورت نگیرد.

طبق این فراز، قابلیت و آمادگی عمومی برای استقبال از آموزه امامت و مهدویت لازم است و باور به امامت وظهور امام غایب، تنها آموزه ای است که به این حقیقت معنی می بخشد و بلوغی اجتماعی را به جهت استقبال از امامت ومهدویت شکل می دهد.

ص:238

ظالمان و جائران را از عواقب و پیامدهای ظلم وجور آگاه می کند و راه های خلاصی و رهایی از این گرفتاری را پیش روی آنان می نهد تا مانند حر به حریت و آزادگی نایل آیند. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: «و جعلته هادیا لمن شئت من خلقک»؛(1) چرا که هدایت امام دوازدهم علیه السلام محدود به گروه خاصی نیست وحتی افراد ظالم و جائر می توانند در سایه هدایت، از بدرفتاری و بدپروردگی کناره گرفته و نجات یابند و از کشتی نجات مهدی آل محمد علیه السلام استفاده نمایند همان گونه که در زیارت حضرت به مناسبت روز جمعه آمده است: «السلام علیک یا سفینة النجاة»(2).

گرفته اند و با توجه به آنها، کار ویژه ها و ساختار حکومت را تعریف و ترسیم کرده اند؛ دولت امام دوازدهم علیه السلام نیز سیاست هایی دارد که در سایه آنها هندسه حکومت عدل الهی را بنا می نهد؛ از جمله سیاست خاصی که از ویژگی های دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به شمار می آید، تکریم حق مداران است؛ توصیف دولت با صفت «کریمة»(1) حاکی از توجه ویژه حکومت امام دوازدهم علیه السلام به شخصیت و قابلیت و لیاقت انسان در عصر ظهور است. از این رو میل و رغبت مردم به دولت مهدی علیه السلام به برقراری رابطه قدرت و سیاست کمک می نماید؛ چرا که در این حکومت، تلاش می شود تا مردم مورد حمایت و تکریم قرار گیرند. بنابراین حکومت حضرتش فراتر از سیاست مردم سالاری و شایسته سالاری، سیاست کرامت پیشه و حق سالار را در پیش خواهد گرفت و بشر با میل و رغبت خویش، جویای کرامت نفس خویش در دولت کریمه مهدوی علیه السلام می شود. و به همین لحاظ انسان کریم در پی دولت کریمه خواهد بود و اجازه نخواهد داد غیر کریم بر او حکومت کند.

در این قسمت از پژوهش به سیاست های دولت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره می شود.

ص:243

واجعل به صداء الجور عن طریقتک حتی یظهر الحق علی یدیه فی احسن صورته ویهلک الباطل واهله بنور دولته ولا یستخفی بشی من الحق مخافة احد من الخلق؛(1) خداوندا سد زنگار وسختی جور را که مانع راه تو شده اند بردار تا حق به بهترین شکل به دست حجت تو ظاهر گردد وباطل واهل آن به نور دولت او باطل شود و حق وحقیقت به خاطر ترس از مقابله با آن مخفی نگردد.  

حضرت مهدی علیه السلام با حمایت از دین مداران، به مدیریت مهدی یاوران، در یاری و نصرت دین مبین اسلام می پردازد. در فرازی از ادعیه مهدوی به جهت اشاره به این مطلب آمده است: «اللهم انتصر به لدینک و انصر به اولیائک و اولیائه و شیعته و انصاره».(2)

امام خویش، قامت اسلام را می آرایند و دیگر کسی با تظاهر به اسلام قادر به فریب مردم نخواهد بود؛ چرا که مهدی یاوران و دولت مردان مهدوی علیه السلام به نام اسلام به اریکه قدرت دست نمی یازند ودر پی منویات امام معصوم علیه السلام دین مداری را در رأس امور قرار می دهند و دین شعاری به عنوان بهانه ای برای عزیز شدن جایگاهی نخواهد داشت.

در آن دوران اقتدار سیاسی اسلام با نگاهی عزت مندانه به آن رخ خواهد داد و حضرتش مردم را به سوی خداوند متعال فرا می خواند و خاستگاه ارادی مردم به موجی از اسلام خواهی تبدیل می شودو نفاق و کفر باطنی از بین می رود.

المختلفة».(1)

به تناسب این شور و شعور، موجی از بیداری و آگاهی بشر برای گرایش به موعود شکل می گیرد و جامعه به صورت یک پارچه تحت لوای فریادگر توحید، یکتاپرستی را تجربه خواهد کرد و به دلیل توجه به این هدف والا، از هرگونه خصومت و نزاع و ظلم و بی عدالتی کناره گیری می کند، از این رو در ادعیه آمده است:

السلام علی المهدی، الذی وعد الله عزوجل به الامم ان یجمع به الکلم و یلم به الشعث و یملأ به الارض قسطا و عدلا و ینجز به وعد المؤمنین؛(2) سلام بر مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ؛ همان که خداوند متعال وعده داده است همگان را گرد هم آورد ودشمنی را از بین می برد وزمین در اختیار او قرار گرفته، پر از عدل و داد می گردد ووعده الهی به مؤمنین تحقق می یابد.

از این فراز استفاده می شود که امت های گذشته نیز از موعود استقبال می کنند و همین امر می تواند بستر احیاء کتاب و سنت را فراهم آورد و دولت اخلاقی امام دوازدهم علیه السلام را مورد حمایت قرار دهد. در ادعیه آمده است: «و وعدته ان تجمع به الکلم و تفرج به عن الامم و تجمع به الممالک کلها».(3)

ص:247

جمع بین امتها موجب وحدت و همدلی و همگرایی در استقبال از دین مبین اسلام خواهد شد و عزت اسلام به نمایش گذارده می شود. به جهت این اتفاق مهم، حکومت حضرت نیز فراگیر و جهانی می گردد. در ادعیه و زیارات به جهت اشاره به این مطلب آمده است: «حتی لا یشرک بک شیئا».(1)

طبق این فراز از ادعیه و زیارات، نسبت به جهانی شدن استفاده می شود؛ روند رویکرد جهانی بشریت به آموزه امامت و مهدویت است وبلوغی اجتماعی در جامعه شکل می گیرد که به اجابت دعوت امام دوازهم علیه السلام می انجامد؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است: «السلام علیک ایها المنتظر المجاب».(2)

بنابراین در جهانی سازی اسلام، این منتظرین ظهور هستند که با رویارویی حقیقت از آن استقبال می کنند و روند جهانی شدن را با اطاعت پذیری و ولایت مداری امام خویش تحقق می بخشند.

در فرازی دیگر به عنوان قرینه ای بر تأیید این مطلب آمده است: «حتی لا یستخفی بشی من الحق مخافة احد من الخلق»(3)پذیرش حق تا آنجا

ص:248

مورد استقبال قرار می گیرد که به جهت ترس از دشمن نسبت به حقیقت تقیه صورت نمی گیرد؛ چرا که مهدویت خاستگاه ارادی بشر خواهد شد و تمام زمین تحت اختیار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار می گیرد.

در ادعیه و زیارات به جهت اشاره به این مطلب آمده است: «حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلاً».(1)

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت: روند جهانی شدن، مهدویت خواهی بشریت ودوری از شرک است؛ چنان که در ادعیه و زیارات آمده است:

اللهم اجعله الداعی الی کتابک و القائم بدینک استخلفه فی الارض کما استخلفت الذین من قبله مکن له دینه الذی ارتضیته له ابدله من بعد خوفه امنا یعبدک لا یشرک بک شیئا؛(2) خداوندا دعوت به کتاب الهی وبرپایی دین را بار دیگر با امام زمان علیه السلام آغاز کن؛ همان گونه که قبل از او دین تو بپا گشته بود و رضایت تو در گرایش جامعه به اوست؛ چرا که با ظهور او امنیت و توحیدی دور از شرک به تو، جایگزین ترس و نگرانی خواهد شد.

بشر تجربه شیرین زندگی تحت تعالیم ولی خدا در زمین را به یاد دارد و از ستیزش با حجت خدا به محرومیت های زیادی گرفتار شده است. از این رو با توجه به رشد وکمالی که در آستانه ظهور برای جامعه بوجود خواهد آمد، از ستیزش با امام علیه السلام فاصله گرفته، با توسل به او یکتا

ص:249

پرستی را در سطحی فرامنطقه ای وجهانی به نمایش خواهد گذاشت.

خواهد سوخت و شعله های آتش ظلم درگرو عدالت او خاموش خواهد شد و گرمی حرارت ورونق کفر وآثار آن توسط او از بین می رود و زمین تو از لوث کفر پاک می شود وسینه خسته و رنجور از ظلم بندگانت به برکت امام دوازدهم و عدالت او شفا می گیرد و ستم در زمان او می میرد.

از دقت در فرازهای ادعیه و زیارات معلوم می شود حضرت مهدی علیه السلام اساس کفر را نابود می کند و آتش خانمانسوز ظلم را برای همیشه خاموش می کند و کانون کفر و آثار آن را از هم فرو می پاشد. با توجه به تعبیر «و تطهر به بلادک» می توان نتیجه گرفت ظلم ستیزی امام دوازدهم علیه السلام فرامنطقه ای و جهانی است ونقطه امنی برای ظالمان باقی نخواهد ماند.

بنابراین جامعه مهدوی به عنوان مدینه ای فاضله، روزگاری بدون ظلم را تجربه می کند و بشریت از بزهکاری و ناهنجاری نجات می یابد وجور و جائر، گزینه ای نا مأنوس خواهد شد و تبعیض و اختلاف طبقاتی که همیشه سبب رنجش خاطر جامعه بوده است، از بین می رود؛ چرا که با از بین رفتن ریشه ظلم، انگیزه ای برای ظلم و جور باقی نمی ماند. در ادعیه آمده است:

السلام علی المهدی الذی وعد الله عزوجل به الامم ان یجمع به الکلم ویلم به الشعث و یملاء به الارض قسطا و عدلا ویمکن له و ینجز به وعد المؤمنین؛(1) سلام بر مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، همان که

ص:251

خداوند متعال وعده داده است همگان را گرد هم آورد و دشمنی را از بین می برد و زمین در اختیار او قرار گرفته، پر از عدل و داد می گردد و وعده الهی به مؤمنین تحقق می یابد؛ چرا که با از بین رفتن کینه و دشمنی، فرهنگ همگرایی وهمدلی در جامعه شکل می گیرد و بشر به خود اجازه نمی دهد برای رسیدن به امیال و تأمین اهدافش، حقوق دیگران را زیر پا گذارد؛ حتی درصورت تمایل، زمینه ای برای رسیدن به آن نیست و اگر هم حرکتی بر خلاف جریان رودخانه قسط و عدالت داشته باشد، در امواج خروشان آن به سختی گرفتار شده، مجازات خواهد شد.

 در سیمای عمل کردی امام دوازدهم علیه السلام نسبت به ظالمان و جائران، توضیحات بیشتری در این باره ارائه خواهد شد.

الله امره و یملا الارض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جوراً».(1)

ب: «اللهم انجزلی ما وعدتنی و اتمم لی امری و ثبت وطأتی، املأ الارض عدلا و قسطا».(2)

ج: «اللهم املأ الارض به عدلا و قسطا»(3) و «...تملأ به الارض عدلا و قسطا کما ملئت جورا و ظلما».(4)

د: «اللهم صل علی حجتک فی ارضک... و الداعی الی سبیلک و القائم بقسطک... الذی یملأ الارض عدلا و قسطا».(5)

همان گونه که در ادعیه و زیارات وارد شده است، امام دوازدهم علیه السلام با از بین بردن ظلم و جور، قسط و عدالت را در جامعه فراگیر خواهد نمود و فرهنگ عدالت خواهی و انصاف را جایگزین آن می کند؛ به گونه ای که انگیزه ای برای ظلم و تعدی و تجاوز، افراط و تفریط، فقر و تبعیض، خشونت و ناامنی باقی نمی ماند؛ چرا که با برپایی قسط و عدالت، جامعه حقوق خود را به صورت کامل دریافت خواهد کرد.

شکستی تلخ در رویارویی با این ناملایمات را در عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و به خصوص اخلاق و معنویت را احساس می کنند. اما این به معنی ماندگاری سختی ها و مشکلات تا پایان دوران زندگی بشر نیست؛ چرا که ادعیه و زیارات حاکی از گشایش امور به دست مهدی ال محمد علیه السلام در عصر ظهور هستند. در ادعیه آمده است: «فصل علی محمد و آل محمد و اعنا علی ذلک بفتح  منک تعجله و بضر تکشفه و نصر تعزه».(1)

امام دوازدهم علیه السلام در هنگام ظهور، با امامت ومدیریت الهی خویش به حل مشکلات، به خصوص مشکلات روحی، روانی و فرهنگی اخلاقی می پردازد و زمینه آرامش و آسایش زندگی را فراهم می آورد.

زبان پیامبرت آمده است. فساد در خشکی ودریا توسط مردم وبدون عنایت آنها به امام روی داده است.

طبق این فراز، حضرت در هنگام ظهور برای رسیدگی به مردم و ارائه خدمات رفاهی و اجتماعی به ایشان، سیاست عمران و آبادانی را پیش خواهد گرفت. آنچه مهم است توجه به عمران و آبادانی در تمام عرصه های زندگی به خصوص عرصه های فرهنگی و معنوی و اخلاقی است و این به معنی توجه ویژه و کامل دولت حضرت مهدی علیه السلام به آرامش و آسایش بشریت است.

شایان ذکر است خدمات رفاهی در دولت حضرت به حوزه های اقتصادی و معیشتی خلاصه نمی شود؛ چرا که نیاز بشر به تأمین معیشت محدود ومحصور نمی شود و همان گونه که در ادامه دعا اشاره شده است بشر برای رفاه و آسایش خود دریا و خشکی را به فساد و تباهی کشیده است؛ در ادعیه آمده است: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ».(1)

امام دوازدهم علیه السلام با توجه به نیاز جامعه به خدمات رفاهی ونیل به سعادت اخروی، نگاهی دوباره به زندگی را ایجاد می کند.

ص:255

کجاست آن ذخیره الهی که دیگر بار احکام و قوانین الهی را به اجرا می آورد و اجرای آئین اسلام و شریعت پیامبر را اختیار می کند و رسمیت می بخشد و امید می رود عمل به قران و حدود الهی را زنده کند کجاست آن شخصی که امید است علم دین و آموزه های آن را بر دوش کشد؟

حقیقت طرح و برنامه دولت مهدوی7 از کتاب و سنت گرفته شده است و حضرت مهدی علیه السلام مجری این طرح عظیم و این سیاست پیچیده است و در دوران ظهور با تمسک به کتاب و سنت، فرهنگ جامع نبوی، راهنما و راهگشای جامعه خواهد بود.

تفاوت دولت مهدوی علیه السلام با گذشته دولت اسلام، در تحقق کامل آموزه های اسلامی است؛ چرا که توجه و توسل به کتاب و سنت نهادینه می شود؛ در نتیجه امام دوازدهم علیه السلام با ارائه نسخه ای کامل و سالم از کتاب و سنت، با بیانی شفاف و لسانی گویا به جامعه مهدی یاور، حیاتی دوباره می بخشد و فرهنگ اسلامی را باز آفرینی نموده، بار دیگر انسان را در شاهراه سعادت و عبادت قرار می دهد و ریشه ضلالت و گمراهی را به یک عنوان آسیب جدی در فرهنگ مهدوی از بین می برد.

گونه ای که با وجود رگه های متعدد حقیقت در آن، از کاربرد و کارکرد مناسبی برخوردار نیست.

امام دوازدهم علیه السلام برای فرهنگ آفرینی صحیح، ناگزیر به مبارزه و مقابله با این بدعتها و خرافات و کج تابه ها است. به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه آمده است:

و اصلح به ما بدل من حکمک و غیر من سنتک حتی یعود دینک به و علی یدیه غضا جدیدا صحیحا لاعوج فیه و لابدعة معه حتی تطفی بعدله نیران الکافرین؛(1) خداوندا به برکت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف آنچه ازاحکام دین تو، به ماهیت دیگری بدل گشته و از سنت پیامبر تو تغییر یافته است اصلاح کن؛ به گونه ای که دین تو بر اساس آن تدوین گردد و به دست او رشد و بالندگی جدید و دوباره در آن روی دهد و به صورت صحیح بدون هر گونه انحراف و کجی و به دور از بدعت پیش رود تا در سایه عدالت او آتشی که کفار بر افروختند، خاموش شود.

امام دوازدهم علیه السلام برای به ثمر نشستن تلاش و کوشش امامت در عرصه فرهنگ و اندیشه دینی، سیاست مبارزه با بدعت ها و خرافات و کج تابه ها را در پیش می گیرد؛ به گونه ای که گویا هندسه فرهنگی جدیدی را پایه ریزی می کند؛ چرا که کج اندیشی و انحراف و انحطاط و اعوجاجی در آن مشاهده نمی شود و دشمن بهره و نصیبی

ص:258

از آن ندارد.

 حضرت مهدی علیه السلام میراث ماندگار انبیاء گذشته را به پیروان ادیان ابراهیمی عرضه می دارد و صداقت خویش را اثبات می کند و حقانیت او بر همگان آشکار می شود ودینی را که توسط مدعیان و مهدی ستیزان و امام گریزان، دچار اندراس و انحراف و انحطاط و در نتیجه انشعاب و افتراق شده است را اصلاح می کند و با زدودن خرافات، گوهر ناب دین مبین اسلام را به نمایش می گذارد و تبلیغات منفی و مسموم مشرکین را خنثی می نماید تا مردم با انتخاب خویش و در پی یافتن حقیقت، با واقعیت شیرین دین و اسلام ناب محمدی رو به رو شوند.

در حقیقت امام دوازدهم علیه السلام با خرافه زدایی از فرهنگ و کناره گیری از بدعت ها، چهره زیبای فرهنگ اسلامی را آشکار می کند و با حفاظت و صیانت از آن، بستر فرهنگ آفرینی و حمایت از تلاش گران فرهنگی را فراهم می کند و اجازه نخواهد داد دشمن با نفوذ فرهنگی، شبهه آفرینی و با تشکیک در آموزه های اعتقادی به تخریب ارزشها بپردازد و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یا احکام الهی را تغییر دهد. از این رو حضرت مهدی علیه السلام با احیای ارزش ها، فرهنگ جامع اسلامی را سامان دهی می نماید.

تربیت را از بین می برد و بستر تربیت را فراهم می کند.

سیاست حکیمانه دولت مهدوی علیه السلام با توجه به الگو پذیر بودن انسانها اقتضا می کند حضرت به معرفی الگوی تربیتی بپردازد؛ در ادعیه و زیارات آمده است: «السلام علیک یا محیی معالم الدین و اهله».(1) احیاء معالم و تعالیم دینی که ریشه در کتاب و سنت دارند بدون الگوهای شخصیتی که مظهر صحیح و سالم رفتاری باشند ممکن نیست. در نتیجه امام دوازدهم علیه السلام با الگوسازی و معرفی الگوهای صحیح رفتاری وقرائت صحیح از ارزشها، آنها را در جامعه نهادینه می کند.

به جهت اشاره به این مطلب در ادعیه و زیارات آمده است: «اللهم انی اسئلک ان ترینی ولی امرک... ظاهر المقالة، واضح الدلالة هادیا من الضلالة شافیا من الجهالة».(1)

گسترش معرفت در عصر ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و توجه به اخلاق و معنویت، حیاتی دوباره به جامعه می بخشد و از ضلالت و گمراهی می رهاند؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است: «و استنقذ به عبادک المؤمنین من الذل و انعش به البلاد».(2)

تقوا اساس شکل گیری فرهنگ اسلامی وهسته مرکزی اخلاق مهدوی را تشکیل می دهد؛ در ادعیه مهدوی آمده است: «السلام علیک یا جامع الکلمة علی التقوی».(3)

امام دوازدهم علیه السلام مردم را در مسیر تقوای الهی قرار می دهد و آحاد مردم را به پرهیزگاری فرا می خواند.

حدود و اجرای احکام را در پیش خواهد گرفت تا از جرأت بر گناه و جسارت در مقابل اجتماع جلوگیری کند.

در خصوص این عملکرد، در ادعیه و زیارات آمده است: «... و اقم به الحدود المعطلة والاحکام المهملة و اشبع به الخماص الساغبه و ارح به الابدان اللاغبة»؛(1) خداوندا حدود واحکامی که رها و تعطیل شده اند را به دست امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف جاری کن و شکافهای عمیق وگسترده اجتماعی را به واسطه او پر کن و بدنهای رنجور از ظلم را به حرکت آور و جانی تازه ببخش.

امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف برای درخشش عدالت، احکام معطله الهی را اجرا می کند. و با اجرای احکامی که به تعطیلی کشیده شده اند، حدود شرعی را جاری می نماید؛ چراکه درمان زخم های چرکین و شکاف ناشی از زیاده خواهی و درنده خویی افراد در بدن جامعه به اجرای احکام الهی بستگی دارد. اجرای احکام و اقامه حدود، مانند سنگی بزرگ در مقابل این گونه افراد قرار می گیرد و مانع از سیاه نمایی عمل کرد دولت مهدوی علیه السلام خواهد شد و حیات و نشاط و طراوت جامعه را در پی خواهد داشت.

در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: «و اقم به الحدود المعطلة و الا

حکام المهملة حتی لا یبقی حق الا ظهر و لا عدل الا زهر».(2)

آنچه مهم است توجه به چرایی اجرا و اقامة حدود است؛ این کار

ص:262

برای قدرت نمایی و اظهار صلابت و شکوه و عظمت امام دوازدهم علیه السلام نیست؛ بلکه برای اظهار حق و نمود حقانیت و درخشش عدالت است. جامعه بدون اجرای احکام، جرم خیز است و جرم و جنایت مانع اظهار حق و عدالت است؛ در نتیجه با برداشت موانع حق و حقیقت، زمینه حرکت فرهنگی واخلاقی میسر گردیده، جلوه حق آشکار می شود.

عبادک»(1) حضرت مهدی علیه السلام برای رسیدن جامعه به اتحاد و همدلی، با سیاست قضایی حل اختلاف و فصل خصومت بین مردم، دیدگاه ها را به هم نزدیک و زندگی مسالمت آمیز را بین آنان برقرار می نماید تا وحدت و هماهنگی بین ایشان ایجاد گردد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با رویکردی دوباره به قوانین و اصول و ارزشهای کتاب و سنت، و تشدید معالم دینی و سنت نبوی، سیاست های دولت خویش را دنبال می کند و مصمم است تا این معارف راهبردی و کاربردی را اجرایی نماید.

جنایت و جور و خیانت باز می دارد؛ در ادعیه و زیارات آمده است: «و اذقت اعدائک هوانا و عقابا و ابرت العتاة و جحدة الحق و قطعت دابر المتکبرین و اجتثثت اصول الظالمین»؛(1) حضرت به دشمنان خدا و سردمداران کفر که عنادورزی و کینه توزی را در پیش می گیرند، طعم عذاب الهی را می چشاند و آن چنان ایشان را مورد عقاب و تنبیه قرار می دهد که حتی عقبه و پشتیبانی دشمن از هم فرو می پاشد و اساس و بنیان ظلم و کفر و شرک قطع می شود وبرای همیشه دست جنایت کاران ظالم و جائر بریده می شود و از دامن اهل ایمان کوتاه می گردد؛ این رویارویی به اندازه ای جدی و سهمگین است که حضرت به رغم رحمت و رأفت پیامبرگونه ای که دارد، در مواردی ناگزیر به کشتار کفار و منافقین می شود؛ چرا که ایشان قتل و کشتار را تنها گزینه پیش روی حضرت قرار می دهند؛ همان گونه که در ادعیه آمده است:

و اقتل به جبابرة الکفر و اقصم به رؤس الضلالة و ذلل به الجبارین و الکافرین و ابر به المنافقین و الناکثین و جمیع المخالفین و الملحدین فی مشارق الارض و مغاربها و برها و بحرها و سهلها و جبلها حتی لاتدع منهم دیارا و لا تبقی لهم آثارا و تطهر منهم بلادک و اشف منهم صدور عبادک؛(2) خداوندا سران کفر را به دست امام زمان علیه السلام از بین ببر؛ و بنیان نادانی وگمراهی را متلاشی کن

ص:266

وسران کفر را ذلیل و خوار نما و منافقین وپیمان شکنان و همه مخالفین و طغیانگران را درشرق و غرب عالم و در دریا وخشکی و کوه و دشت از بین ببر؛ به گونه ای که هیچ سرکرده و یا اثری از ایشان باقی نماند و سرتاسر هستی ازلوث وجود این افراد پاک گردد و فرد فرد بندگانت را از سیطره آنان رهایی بخش.

در بعضی از ادعیه آمده است:

اللهم اذل کل من ناواه و اهلک کل من عاداه و امکر بمن کاده و استأصل من جحد حقه و استهان بامره و سعی فی اطفاء نوره و اراد اخماد ذکره؛(1) خداوندا هر آنکه به مخالفت با امام عصر علیه السلام می پردازد خوار کن وهر آنکه با او به دشمنی می پردازد هلاک نما و مکر ونیرنگ دشمنش را بی اثر کن و هر آنکه منکر حقانیت او می گردد و امر او را سبک می شمارد وتلاش می کند تا نور او خاموش شود وذکرش از یاد برود را از ریشه برآور.

شایان ذکر است که فرازهای دعا از زبان امام صادق علیه السلام نقل می شود و امام در دعا از اقداماتی خبر می دهد که توسط امام دوازدهم علیه السلام صورت می گیرد و در فرازهای دیگری از ادعیه که به آنها نیز پرداخته می شود به تأیید می رسد؛ از جمله فراز این زیارت که در آن وارد شده است:

ص:267

السلام علیک ایها الامام المبید لاهل الفسوق و الطغیان، السلام علیک ایها الامام الهادم لبنیان الشرک و النفاق و الحاصد فروع الغی و الشقاق، السلام علیک یا طامس آثار الذیع و الاهواء و قاطع حبائل الکذب و الفتن؛(1) سلام بر تو ای امامی که هنجار شکنان و گردنکشان وطغیانگران را ازبین می بری، سلام بر تو ای امامی که اساس و بنیان شرک و نفاق را ویران می کنی و پیامدهای ستم و اختلاف و انحراف را می زدایی و آثار هوا پرستی و زیاده خواهی را پاک می کنی و دستاویز دروغ و آشوب و فتنه را قطع می کنی.

 از دقت در ادعیه و زیارات مهدوی استفاده می شود امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با اصالت شرک وکفر به مبارزه بر می خیزد و هر کسی را که نیت سویی نسبت به توحید و جامعه موحد داشته باشد هدف مبارزه قرار می دهد؛ چرا که این افراد در برابر سنن الهی مقاومت می کنند و دشمنی با حجت خداوند متعال را پیش می گیرند وبا فتنه انگیزی و شرارت و دروغ پردازی، جویّ ناسالم در جامعه ایجاد می کنند؛ از این رو ولی عصر4 برای عزت اسلام و ایجاد فرهنگ جامعه مهدوی، افراد پلید و بدطینت را در مبارزه ای قاطعانه به ذلت و هلاکت می کشاند و ریشه ظلم، و جور و فسق و فجور، و طغیان و عصیان را خشک می نماید و شبکه کفر و نفاق را متلاشی خواهد کرد؛ به گونه ای که

ص:268

انگیزه ای برای گرایش به فتنه و نفاق پیدا نخواهد شد؛ چرا که امام بنیان شرک و کفر را منهدم می کند و محصولات و آثار و پیامدهای این معضل اجتماعی را قبل از بهره برداری نابود خواهد کرد.

می کند امام4 تاوان خسارات و جنایات وارده از ناحیه دشمنان اسلام را باز پس گیرد و به خون خواهی اجداد طاهرینش بپا خیزد؛ در دعای ندبه به جهت اشاره به این مطلب آمده است: «این الطالب بذحول الانبیاء و ابناء الانبیاء این الطالب بدم المقتول بکربلاء»؛(1) کجاست آن امامی که حقوقی را که از انبیا و فرزندانشان منع نموده اند را مطالبه می نماید و باز پس می گیرد، آن امامی که خون خواه مقتول کربلاست کجاست ؟وچه زمانی قیام خواهد کرد؟  

آنها در می یابیم بخش قابل توجهی از مسأله امامت ومهدویت به عنوان اندیشه ای راهبردی وکار بردی،هماهنگ با آیات وروایات در آنها تبیین شده است.

واکاوی ادعیه و زیارات نشان می دهد اهل بیت علیهم السلام اهتمام خاصی نسبت به آن داشته اند و انس والفت با دعا وزیارت را در سیره عملی خویش قرار داده، همواره بر آنها توصیه و تأکید می نمودند؛ چرا که به جهت ادبیا ت خاص آن درفضای سیاسی حاکم بر آموزه امامت و مهدویت، نقش به سزایی در انتقال معارف کلامی به ویژه در مسأله مهدویت ایفا نمودند و به رغم تشدید مخالفت عباسیان برای قطع رابطه امام با جامعه، دعا وزیارت در قالب مناجات و ارتباط با خدا به صورت غیر مستقیم و بدون جلب توجه مهدی ستیزان، زمینه مبارزه منفی را فراهم آورده، بیان چهار چوب فکری شیعه در سایه آنها میسر گردید.

از این رو انس و الفت با آنها، انتظار را از یک خواسته و انتظار منفعل، به یک جریان و انتظاری پویا و فعال تبدیل می کند و توجه وتوسل به آنها ضمن بیداری و معرفت زایی کیفیت ارتباط با مهدویت را ساماندهی نموده، پناه شیعه درحوادث وفتن عصر غیبت تلقی می شوند وموجب تسریع در امر ظهور خواهند شد.

رهیافت ومأخذ ادعیه و زیارات، منابع حدیثی وروایی است؛ طبقه بندی ادعیه و زیارات نشان می دهد سیر ورود آنها در کتب معتبر شیعه، مشخص وعاری از هر گونه ابهام واشکال است وسند ودلالت

ص:271

اکثر قریب به اتفاق آنها موجود و قابل دفاع است.

مضامین هماهنگ آنها با کتاب و سنت، حکایت از محتوای ژرف وعمیق آنها دارد. منابع آنها کتب گران سنگی چون کافی کلینی وغیبت نعمانی و مصباح المتهجد شیخ طوسی است ومتون آنها توسط افرادی چون شیخ طوسی؛ معروف به شیخ الطائفه وسید بن طاوس تهیه وتنظیم شده است؛ بزرگانی که در طول دوران غیبت کبری تمام تلاش خود را برای حفظ میراث ماندگار اهل بیت علیهم السلام به کار گرفتند تا شیفتگان امامت و ولایت در عصر غیبت در سایه آنها دوران غیبت را پشت سر گذارند، و ره توشه خود قراردهند.

 درنتیجه ادعیه و زیارات، همانند روایات از جمله میراث حدیثی اهل بیت علیهم السلام به شمار می آیند ونقش آنها مانند احادیث، تنویر وروشنگری است.

از جستار در ادعیه و زیارات، معلوم شد محتوای معارف ادعیه و زیارات از سه محور اصلی تشکیل شده است:

الف) مناجات وارتباط باخدا؛ هسته مرکزی این گونه از ادعیه و زیارات به توحید و عبودیت خداوند متعال می پردازد واز مهدویت درآنها سخنی به میان نمی آید، از این رو در این پژوهش توفیقی برای استفاده از آنها حاصل نشد.

ب) تاریخ وفضایل انبیاء و اولیاء؛ به رغم اشاره به اوصاف واحوال اهل بیت علیهم السلام مطلب خاصی در خصوص مهدویت در آنها مطرح نشده است؛ هر چند به صورت پراکنده و موردی در پاره ای از موارد به صورت

ص:272

گذرا به مهدویت پرداخته شده است.

ج)کلام واعتقادات؛ مباحث ومعارف در این دسته از ادعیه و زیارات، به بیان مبانی فکری شیعه به خصوص امامت ومهدویت می پردازد؛ نسبت به مهدویت نیز برخی از آنها خاص امامت ومهدویت صادر شده اند وبرخی دیگر اختصاص به امامت ومهدویت ندارند ولکن فرازهایی مرتبط با آموزه امامت ومهدویت در آنها یافت می شود.

مضمون ادعیه و زیارات مهدوی در مجموع تحت دو عنوان به بیان ابعاد و شؤن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می پردازند:

نیک امام پرده بر می دارد.

القاب حضرت با اشاره به ابعاد فراگیر امامت و مهدویت، به شخصیت جهانی او می پردازند و از تحقق کامل اهداف نظام آفرینش در زمان ظهور خبر می دهند.

در ادعیه و زیارات به جهت اشاره به جایگاه امام علیه السلام در اندیشه اسلامی و مقام و مرتبه او نزد خداوند متعال، به عنوان تنها گزینه انتخاب در این جایگاه پرداخته می شود؛ چرا که هیچ انسانی غیر از معصوم را یارای رسیدن به این مرتبه نیست.

انتخاب و انتصاب الهی حضرت، از منظر ادعیه و زیارات، حاکی از هدف مندی نظام آفرینش وهماهنگی آن، با آموزه امامت و مهدویت بوده، حرکت آینده جهان به سوی ظهور را نوید می دهد. شایان ذکر است در ادعیه و زیارات به علایم وشرایط ظهور پرداخته نشده است.

و عدالت خواهد بود و مبارزه با ظلم و ستم و زدودن بدعت وخرافات از دین وگسترش قسط وعدالت و احیای کتاب و سنت از دستاورد های حکومت امام دوازدهم علیه السلام است.

هدف از این حکومت، رشد و کمال خواهد بود و به جهت بهره مندی همگان از حکومت امام دوازدهم علیه السلام حجت بر مردم تمام خواهد شد و در پی ارتباط مردم با ولی خدا، وحدت و یک دلی در جامعه شکل خواهد گرفت و با بر پایی سیاستهای قضایی دولت امام دوازدهم علیه السلام حق مظلومان و مستضعفان بازستانده خواهد شد و انتقام آنها توسط امام دوازدهم علیه السلام گرفته خواهد شد.

شایان ذکر است از واکاوی ادعیه و زیارات به دست می آید در عصر ظهور، تمام اهداف نظام آفرینش به صورت کامل تحقق می یابد و حکومت حضرت در سطحی گسترده وجهانی تشکیل می گردد.   

14.صدوق، محمد بن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، منشورات رضی، چ2، 1368ش.

15.______________________________، کمال الدین و تمام النعمة، قم، موسسة نشر اسلامی، 1363ش.

16.______________________________، من لایحضره الفقیه، قم، موسسة نشر اسلامی، چ2، بی تا.

17.طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، نجف اشرف، 1386ش.

18.طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، 1413ق.

19.طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، موسسة المعارف الاسلامیة، 1411ق.

20.________________________، الفهرست، قم، موسسة نشر اسلامی، 1417ق.

21.________________________، مصباح المتهجد، بیروت، موسسة فقه الشیعة، 1411ق.

22.عاملی جزینی، محمد بن مکی، المزار، قم، موسسة امام مهدی، 1410ق.

23.عسکری، ابوهلال، فروق اللغة، قم، موسسه نشر اسلامی، 1412ق.

24.قیومی، شیخ جواد، صحیفة المهدی، قم، موسسة نشر اسلامی، چ2، 1357ش.

25.کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، بیروت، موسسة الاعلمی، چ2، 1403ق.

26.کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ5، 1363ش.

27.مجتهدی، سید مرتضی، صحیفه مهدیه، قم، دارالثقلین، 1379ش.

28.مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسة اللواء، چ2، 1403ق.

ص:277

29.مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، قم، نشر قیوم، 1419ق.

30.مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المزار، بیروت، چ2، 1414ق.

31.موسوی اصفهانی، میرزا محمد تقی، مکیال المکارم، بیروت، موسسة الاعلمی، 1421ق.

32.نجاشی، احمد بن علی بن احمد، رجال، قم، موسسة نشر اسلامی، چ5، 1416ق.

33.نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، قم، انوار المهدی، بی تا.

34.واسطی زبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.

ص:278