نور علی نور (مستندات قرآنی زیارت آل یاسین)

Ÿ مؤلف: روح ا… شاهدی

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: اول/ تابستان 1392

Ÿ شابک: 9-01-7120-600-978

Ÿ شمارگان: هزار نسخه

Ÿ قیمت: 8000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801 (داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 37841131 (مدیریت)/ فاکس: 37737160 و 37744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ: 355-15655

- www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، عبدا… شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، زینب احمدیان (ویراستار)، عباس فریدی (طراح جلد و صفحه آرا) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

کد فایل09257-4

ص:2

ص:3

ص:4

5.4. ساختار و درونمایه زیارت52

6.4. فواید و آثار زیارت53

7.4. مضامین مشترک زیارت با دیگر زیارات اهل بیت علیهم السلام 60

جمع بندی فصل68

فصل دوم: مستندات قرآنی اوصاف و حالات امام71

درآمد72

سلام73

سلام در لغت73

پیشینه سلام75

سلام در لغت77

بخش اول: اوصاف امام مهدی علیه السلام در زیارت آل یاسین82

1. اوصاف ذاتی امام علیه السلام 82

1.1. باب وصول به خداوند82

2.1. خلیفه خداوند89

3.1. حجت و نشانه خداوند99

4.1. نشانه خواست خداوند106

5.1. بقیة الله در زمین110

6.1. پیمان محکم و مورد تأکید خداوند114

7.1. وعده ضمانت شده خداوند122

8.1. پرچم افراشته126

9.1. دانش انباخته131

10.1. رحمت گسترده139

11.1. وعده راستین144

12.1. امام مورد اطمینان146

13.1. پیشوای آرزو شده149

ص:6

2. اوصاف فعلی امام علیه السلام 151

1.2. حاکم کننده دین خدا151

2.2. دعوتگر به سوی خدا153

3.2. مربی آیات خداوند161

4.2. یاریگر حق خداوند165

5.2. تلاوت کننده کتاب خداوند170

6.2. مفسر کلام خداوند175

بخش دوم: حالات امام مهدی علیه السلام در زیارت آل یاسین178

1. قعود و قیام181

2. قرائت و تبیین183

3. نماز و خضوع185

4. رکوع و سجده189

5. تکبیر و تهلیل192

6. ستایش و استغفار194

7. تمام جمال ها و کمال ها199

جمع بندی فصل203

فصل سوم: مستندات قرآنی عرضه عقاید در زیارت205

بخش اول: بررسی نظریه عرضه اعتقادات206

پیشینه عرضه اعتقادات207

آیات دال بر صحت عرضه عقاید212

1. آیه مشاهده اعمال توسط خدا، رسول و مؤمنان212

2. آیه پرسش از اهل ذکر214

3. آیات شهادت شاهدان امم215

بخش دوم: مستندات قرآنی عقاید عرضه شده در زیارت آل یاسین229

ص:7

1. یکتایی و بی همتایی خداوند230

2. رسالت و بندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ومحبوبیت ایشان و اهل بیت علیهم السلام 238

3. حجت بودن اهل بیت علیهم السلام 255

1.3. دلالت آیات قرآن بر حجیت اهل بیت علیهم السلام 257

4. حتمی بودن وقوع رجعت262

1.4. رجعت در روایات264

2.4. رجعت در قرآن267

5. حقانیت مرگ277

6. حتمیت سؤال ناکر و نکیر279

7. مسلّم بودن نشر و بعث281

8. حقیقت داشتن صراط و مرصاد283

9. قطعی بودن سنجش اعمال286

10. حقانیت حشر و حساب289

11. مسلّم بودن وجود بهشت و دوزخ و پاداش و تهدید291

12. محوریت اهل بیت علیهم السلام در شناخت حق294

13. ولایت به اهل بیت علیهم السلام و بیزاری از دشمنان ایشان297

14. مودت خالص به اهل بیت علیهم السلام 299

جمع بندی فصل302

نتایج و پیشنهادها304

متن زیارت آل یاسین براساس نسخه الاحتجاج306

کتابنامه310

الف) کتاب ها310

ب) مقالات320

ص:8

این مهم را می توان از آیه ((بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ))(1) _ که تبیین جزئیات و تفصیل کلیات شریعت و تعلیم قرآن به مردم را از شئونات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معرفی می کند _ دریافت. ایشان نیز همین مسئولیت ها را در حدیث ثقلین به جانشینان خود سپرده اند:(2) «… إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ … کتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی فَإِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا».(3)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم چنین ثقلین را به ثقل اکبر و ثقل اصغر تقسیم نموده، می فرمایند: «إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ کتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی … ؛ (4) من دو چیز گران بها در میان شما باقی میگذارم که یکی بزرگ تر از دیگری است… اما آن که بزرگ تر است، کتاب الله است که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین می باشد، و ثقل اصغر نیز عترت و اهل بیت من هستند». بر همین اساس، رجوع کوچک تر باید به بزرگ تر باشد. این نکته را پیامبر به صورت ضمنی با حدیث ثقلین، و اهل بیت علیهم السلام در احادیث عرضه کلام خویش به قرآن، متذکر شده و پذیرش سخنان منقول از قول خویش را منوط به

ص:11

سنجش با کلام الله دانسته اند.

برای نمونه، امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کلُّ شَیءٍ مَرْدُودٌ إِلَی کتَابِ اللَّهِ وَ السُّنَّةِ وَ کلُّ حَدِیثٍ لَا یوَافِقُ کتَابَ اللَّهِ فَهُوَ زُخْرُفٌ؛(1) هر چیز باید با کتاب و سنت سنجیده شود. هر حدیثی که موافق و همراه با کتاب الله نباشد، کلام آراسته شده و تزویر است». نیز فرمودند: «لَا تَقْبَلُوا عَلَینَا حَدِیثاً إِلَّا مَا وَافَقَ الْقُرْآن؛(2) حدیث منسوب به ما را نپذیرید مگر هنگامی که با قرآن هماهنگ باشد».

زیارت آل یاسین نیز به عنوان روایتی منقول از وجود مبارک حضرت ولی عصر علیه السلام در این جرگه جای می گیرد، و پژوهش حاضر در پی عرضه متن زیارت و سنجش میزان مطابقت آن با کلام وحی است، تا صحت و سقم آموزه های آن را محک بزند.

می افکند. قرآن، معجزه ابدی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و دست هر نابکاری از آسیب رسانی به آن کوتاه است؛ چه به زیادت و چه به نقصان: ((إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ)).(1)

اما سنت از همان ابتدا در خطر تحریف به هر دو شکل آن قرار داشت. چنان که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم با معرفی جهنم به عنوان جایگاه کسی که به ایشان سخنی را به دروغ نسبت دهد، (2) از این خطر اطلاع دادند. لکن پس از وفات ایشان، دست اندازی به سنت و جعل حدیث از سوی حاکمان غاصب خلافت آغاز گردید؛ تا این که در زمان ائمه معصومین علیهم السلام نیز عده ای از روی عناد و بعضی هم از روی ارادت، دست به جعل حدیث و نسبت دادن آن به نبی اکرم و ائمه زدند.

در این میان، غالیان نیز در گل آلود کردن سرچشمه زلال معارف اهل بیت نقشی قابل توجه داشتند.(3) هم چنین فشار و اختناق حکام جور، تقیه شیعیان و بی توجهی به ثبت و ضبط راویان ناقل روایات، با توجه به اشتهار و معروف بودن روایات در میان مسلمینِ سده های نخست، باعث بروز ضعف سند در برخی روایات و اعتقاد به غلو آمیز بودن مضامین برخی از روایات و زیارات منقول از اهل بیت علیهم السلام در دوره های بعد شد.

ص:13

در این میان، کتاب الاحتجاج علی اهل اللجاج نوشته ابوعلی طبرسی، نخستین ناقل زیارت آل یاسین نیز به فاقد سند بودن روایات آن مشهور است. مؤلف، علت عدم ذکر سند روایات را اجماع، عقل و تواتر روایات در کتب فریقین می داند.(1) گرچه این کتاب، مورد اعتماد بزرگان تشیع قرار گرفته است، لکن پژوهش هایی از این دست، علاوه بر جبران نمودن ضعف سند روایات، نشانگر میزان ارتباط و هماهنگی و همراهی کلام اهل بیت علیهم السلام با قرآن می باشد و صحت و سقم کلام ایشان را با ارائه به قرآن مشخص می کند، و اعتبار و اطمینان کتبی مانند الاحتجاج را نیز افزایش می دهد.

همچنین معرفت و شناخت امام زمان که بنا به فرموده نبی مکرّم صلی الله علیه و آله و سلم مانع از موت به جاهلیت است، (2) با بررسی زیارت و شناخت جایگاه امام از لسان ایشان، قابل دستیابی است و این نکته بر ضرورت انجام پژوهش می افزاید.

_ اوصاف و ویژگی های مطرح شده در زیارت، چگونه برای امام قابل اثبات است؟

_ عرضه عقاید به چه صورت قابل تصور است؟

_ فراهم کردن روشی برای بازشناسی و دقت نظر در صحت و سقم برخی زیارات مأثور و غیر مأثور.

_ شناخت جایگاه و مقام اهل بیت علیهم السلام عموماً و امام مهدی علیه السلام خصوصاً، در راه یابی و رسیدن انسان ها به مقام قرب الهی، و دستگیری آنان جهت نیل به این هدف.

رویکردی عرفانی می پردازد، و انتشارات انتظار سبز اصفهان، آن را در سال1382منتشر نموده است.

_ تو را گواه می گیرم، تألیف سید مجتبی بحرینی، که شرح قسمت دوم زیارت آل یاسین و ادامه کتاب سلام بر پرچم افراشته است. مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر آن را در سال1384انتشار داده است. در این کتاب، یک دوره اصول اعتقادات امامیه، بدون ذکر ادله و به صورت توصیفی، ذیل زیارت آل یاسین بیان شده است.

_ میثاق منتظران، نوشته سید مهدی (واصلی) حائری قزوینی، که در سال 1385 توسط انتشارات مسجد مقدس جمکران به زیور طبع آراسته شد و شرحی بر زیارت آل یاسین است.

_ جرعه ای از زلال سرداب مقدس، شرح زیارت آل یاسین به قلم سید فرید موسوی است که با توجه به روایات نهج البلاغه در مورد اخبار آخرالزمان، به شرح و تفسیر زیارت آل یاسین غیر معروفه می پردازد و انتشارات یاقوت آن را در سال1385 منتشر نموده است. این کتاب، ضمن این زیارت، شامل یک دوره معارف شیعی در زمینه اخلاق، اعتقادات، نیایش، وظایف و مسئولیت شیعیان در برابر امامان است.

_ مکتوب سبز، گزارشی درباره زیارت آل یاسین به قلم حسین انصاری است که انتشارات انصاری آن را در سال 1386 منتشر کرده است. در کتاب مذکور، علاوه بر ذکر متن و ترجمه و شرح زیارت آل یاسین، گزارشی درباره این زیارت و محتویات آن و هم چنین آثار معنوی خواندن این زیارت آمده

ص:17

است.

_ زیارت آل یاسین، نظر به مقصد جان هر انسان نیز شرح و تفسیر فرازهای منتخب زیارت آل یاسین است که آقای اصغر طاهرزاده، آن را پدید آورده و توسط انتشارات لب المیزان در سال 1388 منتشر کرده است. شارح تلاش داشته با شرح این زیارت، معنای حقیقی رؤیت و ملاقات حضرت صاحب الامر(عج) را تبیین کند.

_ بر آستان جانان، شرح زیارت نامه آل یاسین و نیایش پس از آن، نوشته عبدالصمد شاعلی است و توسط انتشارات رایحه در سال1381 انتشار یافته است. نگارنده به شرح و ترجمه زیارت نامه آل یاسین، با استفاده از آیات و روایات پرداخته است.

 هم چنین پایان نامه ای با عنوان شخصیت عبادی اخلاقی حضرت مهدی(عج) با تأکید بر زیارت آل یاسین توسط سرکار خانم فاطمه معمار ضیاء در دانشگاه آزاد واحد فسا در سال86 به رشته تحریر درآمده، و در آن بر شناساندن شخصیت عبادی _ اخلاقی امام مهدی (عج)، با استفاده از تعبیراتی که در قرآن و زیارت آل یاسین در توصیف ایشان آمده، اهتمام شده است.

مقالاتی نیز تحت عنوان توضیح کلمات کلیدی زیارت آل یاسین در شماره 76 نشریه موعود و شماره 87 نشریه مشکات قابل دستیابی است.

تلاش های صورت گرفته از سوی نویسندگان و پژوهشگران، در ترجمه، شرح و تفسیر زیارت آل یاسین، قابل تقدیر و شایسته تکریم است؛ لکن تلاشی است پس از اعتقاد به صحت صدور زیارت آل یاسین از سوی معصوم علیه السلام، که عموماً

ص:18

ظاهر و فضای بیرونی زیارت، مانند ثقه بودن راوی و اعتنا و توجه بزرگان به کتاب الاحتجاج، مستند پذیرش صحت زیارت قرار گرفته است.

افتراق و تمایز پژوهش حاضر با سایر تلاش های صورت گرفته درباره زیارت آل یاسین در همین نکته است. در این پژوهش، نگارنده می کوشد تا با مستند سازی فقرات زیارت، از طریق تطبیق متن زیارت آل یاسین با آیات شریفه قرآن و روایات منقول از اهل بیت، همراه با مقایسه مضامین مشترک زیارت با سایر زیارات معتبر اهل بیت علیهم السلام از شیوه درون متنی به اثبات صدور زیارت از سوی معصوم علیه السلام بپردازد و از راه تقویت متن، ضعف عارض بر سند آن را جبران نماید.

نگاشته های پیشین، هر کدام به نحوی به دنبال فهم و روشن کردن معنا و مفهوم فقرات زیارت اند و پژوهش حاضر نیز اگرچه همین هدف را دنبال میکند، لکن با رویکردی جدید و تلاشی مضاعف، به دنبال روشن کردن معنا و مفهوم فرازهای زیارت و اعتبار بخشی به آن، با توجه به آیات قرآن است.

از همین رو، پژوهش حاضر از یک سو بررسی زیارت آل یاسین از منظری دیگر و تلاشی نو در این زمینه است، و از سوی دیگر به تلاش های پیشین اعتبار و اطمینان بیشتری می بخشد.

که با فیش برداری، نقد، بررسی، مقایسه، و در نهایت، نظر نگارنده عرضه میگردد.

مذهب تشیع، صورت گرفته است.

شایان ذکر است که بخش پایانی زیارت، که دعای پس از آن را شامل میشود، با توجه به زیاد شدن حجم پژوهش و ضیق وقت، مورد بررسی قرار نگرفته است. امید که در فرصتی دیگر بررسی آن میسر گردد.    

ص:21

آن؛ و اعمّ از این که با اکرام و تعظیم مزور همراه باشد یا غیر آن؛ یعنی تمایلی همراه با حرکت حسی(دور یا نزدیک)، بی آن که داشتن و نداشتن نیت و قصد قلبی حرکت باطنی، و نیز پاس داشت و کرنش در آن شرط شده باشد. از این رو، به کارگیری زیارت به معنی یاد شده، درباره انسان و غیر انسان، حتی عناصر مادی هم رواست. چنان که خداوند درباره اصحاب کهف فرمود: ((وَ تَرَی الشَّمْسَ إِذا طَلَعَتْ تَتَزاوَرُ عَنْ کهْفِهِمْ ذاتَ الشِّمالِ… )).(1)

ب) مفهوم اصطلاحی: کاربرد مفهوم اصطلاحی با توجه به ویژگی های اجتماعی هر جامعه است و معمولاً در ساحت علمی یا دینی و مذهبی و یا در باور و فرهنگ عرفی، با سابقه ذهنی خاصی مطرح میشود و فراتر از معنای حقیقی کلمه، و البته در محدوده برگزیده، مقصود ویژهای را دنبال میکند. مفهوم اصطلاحی در نگاه درون دینی نیز، ناظر به یک حقیقت شرعی است و خواست آیینگذار در آن دخالت دارد؛ چنان که در خصوص زیارت چنین است. زیارت یک اصطلاح دینی است و مفهوم آن، همواره بار دینی و مذهبی داشته و با قصد آیینگذار همراه بوده است. اکنون به چند تعریف اصطلاحی اشاره میگردد:

1) زیارت، برقرار کردن ارتباط روحی و به وجود آوردن پیوند قلبی است.

2) زیارت در عرف شیعه، حضور در یکی از مشاهد مقدس است.

ص:24

3) زیارت نزد شیعه، حضوری روحی است. روحانیت بزرگتر از آنِ مزور است و نفسیت ممتاز و صفات قدسی او بر نفس زایر، افاضه میشود و او از آن بهره میجوید تا بعد از اضطراب به اطمینان، و پس از شقاوت به سعادت، و بعد از ناامیدی به امیدواری، و پس از ظلمت به روشنی برسد.

4) زیارت به کسرِ زا، به معنی قصد و ملاقات است و قصد زائر، گرامی داشت و ارجمندی مزور و انس با اوست. زیارت در عرف، به دیدار کسی رفتن به جهت تکریم و تعظیم یا انسگیری با آن شخص است. حج خانه خدا را زیارت بیت گویند؛ چنانکه رفتن به کنار قبور معصومین به قصد تعظیم و توسل و دعا را زیارت آن بزرگواران، و رفتن به کنار قبر مردگان جهت استرحام را نیز زیارت مردگان گویند.

5) برخی از واژهشناسان نیز بر این باورند که زیارت در اصطلاح دینی، تمایلی است همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قلبی (حرکت باطنی) و نیز انس گرفتن روحی و پاس داشت زیارت شونده.(1)

بنابراین، در تعریف اصطلاحی زیارت، قیودی دخیل است که عبارت اند از: دیدار رو در رو (حضوری)، حرکت حسی، نیت، موضوع (به آن مکان یا نزد آن شخص رفتن، بازدید کردن، دیدار کردن از شخص بزرگ، رفتن به مشاهد متبرک، دیدار کردن از اشیا و اشخاص و اماکن ارزشمند و با

ص:25

اهمیت)، هدفمندی (کسب فیض از قبر شخصیتهای متعالی، کسب ثواب و تبرک، انس و الفت با مزور یا انس دادن او) و زبان (خواندن دعا به عنوان تشرف باطنی برای شخص مزور).(1) با این وصف، مشخص میشود که اگرچه قرآن کریم از مشتقات لفظ زیارت در معنای لغوی آن استفاده کرده است، اما برای تعریف اصطلاحی لفظ زیارت، نمونه ای در قرآن مشاهده نمیشود؛ هرچند از آیاتی هم چون آیات 64 نساء، (2) 32 حج(3) و… میتوان پارهای از قیود زیارت به معنای اصطلاحی آن را استنباط کرد.(4)

مبانی بوده است.(1) برخی نیز «ال یاسین» را ترکیبی اضافی دانسته اند به معنای الیاس و اهل او.(2)

اما در مورد این که آل یاسین را به معنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام بدانیم، ابتدا باید به تحلیل واژه «آل» بپردازیم. لغت شناسان، لفظ آل را مشتق از «اهل» به معنی پیروان و افراد هم عقیده یک شخص دانسته اند و معتقدند در اثر گسترش استعمال، لفظ اهل به افراد درون ِخانه یک مرد (اهل بیت) نیز اطلاق شده است. اهل هر پیغمبر نیز همان امت اویند.(3)

صاحب قاموس نیز معتقد است که با توجه به کاربرد قرآنی آل موسی، آل هارون، آل ابراهیم، آل عمران، آل یعقوب و… و این که خداوند می فرماید: ((فَأَسْرِ بِأَهْلِک بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیلِ))(4) و در جای دیگر میفرماید: ((إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّیناهُمْ بِسَحَر))(5)، آل به معنی اهل است.

عده ای نیز اگرچه قدر مسلم معنای آل را «اهل خانه مرد» می دانند، اما اشتقاق آل از اهل را نپذیرفته و آن را از ریشه «اَول» به معنی تقدم و ترتب بر دیگری دانسته اند. بر این اساس، آل به افرادی که عنوان، روش و دین

ص:28

آن ها به شخص خاصی بر می گردد اطلاق می شود. این اطلاق با توجه به قراین، مفهومی گسترده پیدا می کند؛ اما با این گسترش مفهوم، تنها به مطلق اتباع از یک شخص معنا می شود.

این نکته نیز قابل یادآوری است که قید مفهومی در آل، رجوع و اتکاست؛ برخلاف اهل، که قید مفهومی آن، انس و همدلی است.(1)

«یاسین» نیز با توجه به سخن گروهی که آل یاسین را «الیاس و اهل او» معنا کرده اند، مساوی است با الیاس.(2) اما این وجه با در نظر گرفتن آل و یاسین، به صورت مجزا، قابل دفاع نیست؛ زیرا لغویون با در نظر گرفتن آل و یاسین در کنار هم، آن را به معنی الیاس گرفته اند؛ وگرنه یاسین به صورت مجزا معنی خاصی _ به جز آن چه به عنوان حروف مقطعه خوانده شده _ ندارد، مگر این که بگوییم تعبیر به «الیاسین» به جای«الیاس»، یا به خاطر این است که الیاسین لغتی هم ردیف واژه الیاس بوده و هر دو به یک معنی است، و یا اشاره به الیاس و پیروان او دارد و به صورت جمع آمده است؛ یعنی نخست، الیاس، منسوب گشته و «الیاسی» شده، سپس به صورت جمع در آمده و «الیاسین» گردیده، و بعد مُخفّف شده و «الیاسین» شده است.(3) بنابراین از نظر لغوی «ال یاسین» مساوی است با الیاس، و اقوال دیگر

ص:29

مخالف ظاهر آیات قرآن است.(1)

وصف آن پی نمیبرد، مگر اینکه بیندیشد آن جا که خداوند به احدی مگر انبیا درود نفرستاده و می فرماید: ((سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ))(1)و می فرماید: ((سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ))(2)و میفرماید: ((سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ))، (3) اما نفرموده سلام بر آل نوح و آل ابراهیم و آل موسی و هارون، اما فرموده: ((سَلامٌ عَلی آل یاسین))؛(4) و آل یاسین، آل محمدند».(5) این کلام اهل بیت علیهم السلام از باب ترادف مفهومی آل یاسین با اهل بیت است.

از دوازده روایت نقل شده در تفسیر برهان، که آل یاسین را آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم میدانند، تنها پنج روایت از ائمه علیهم السلام نقل شده است؛ دو روایت از امیرالمؤمنین، دو روایت از امام صادق و یک روایت از امام رضا علیه السلام ؛ و بقیه از ابنعباس و ابو مالک و ابو عبدالرحمن می باشد.

آن چه از حضرت رضا علیه السلام مروی است، به لحاظ سند صحیح است. سایر روایات نیز در صورتی صحیح هستند که «جعفر بن محمّد بن مسرور» _ که در سلسله راویان آن ها قرار دارد_ ثقه باشد؛ هم چنان که وی مورد پسند

ص:31

مرحوم صدوق بوده است.(1) اما مؤلف تفسیر نمونه، ذیل آیه شریفه، تنها یکی از روایات منقوله در معانی الاخبار(2) را منتهی به اهل بیت علیهم السلام می داند و نسبت به آن هم، به علت مجهول بودن «کادح» یا «قادح» که در سلسله راویان قرار دارد، سکوت و عدم بیان نظر را بهتر می داند.(3) از همین رو بررسی این شخصیت ضروری به نظر می رسد.

یاسِینَ قَالَ یاسِینُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله و سلم وَ نَحْنُ آلُ یاسِینَ؛(1)

محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی از ابو احمد عبدالعزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی بصری از محمد بن سهل از خضر بن بنی فاطمه بلخی از وهب بن نافع از کادح از امام صادق علیه السلام از اجدادشان از امام علی علیه السلام برای ما روایت کرد که حضرت فرمودند: یاسین محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آل یاسین ما هستیم».

کتب رجال، نام سه تن از راویان را کادح ذکر کردهاند؛ کادح بن جعفر، کادح بن رحمة الزاهد و کادح بن نصیر. رجال شیعی فقط کادح بن جعفر را یاد کرده و وی را تضعیف نمودهاند. ابتدا شیخ طوسی او را ضعیف شمرده و سپس آیتالله خویی قدس سرّه در معجم رجال الحدیث به تبعیت از ایشان و نظر به این که در کتب دیگر، نامی از کادح نیست، او را ضعیف دانسته است.(2)

اما در میان اهل تسنن، ابوحاتم و احمد بن حنبل، کادح بن جعفر را مدح کرده اند. عبدالله بن احمد بن حنبل میگوید: «از پدرم درباره کادح بن جعفر پرسیدم؛ گفت طعنی به او نیست، او مردی صالح، فاضل و نیکوکار است».(3)

در روایتی آمده که او صاحب سنت و عبادت یعنی حدیث است. هم چنین

ص:33

او را با عنوان صدوق و «کان من العُبّاد» ستودهاند و ابنشاهین او را از ثقات برشمرده است. هرچند برخی مانند الازدی او را جرح کرده و ضعیف و زائغ دانسته است.(1)

از همین رو، با توجه به این که کادح از یاران امام صادق علیه السلام است(2) و جز نامش هیچ وصفی از او به میان نیامده، و روایات دیگری نیز در فضیلت امیرالمومنین علی علیه السلام از شخصی به همین نام (کادح بن جعفر البجلی) وارد شده،(3) منظور از کادح در روایت مذکور نیز کادح بن جعفر البجلی است که از سوی رجالیون توثیق شده است.(4) در نتیجه، وی علیرغم جرح شیخ طوسی، قابل اعتماد بوده و روایت او در باب این که آل محمد علیهم السلام همان آل یاسین هستند، پذیرفتنی است.

البته این احتمال نیز مطرح است که تضعیف کادح بن جعفر توسط شیخ طوسی، در اثر شباهت نام او با کادح بن رحمة الزاهد، و یا به خاطر کمبود اطلاعات درباره او به علت تفاوت مذهبی روی داده باشد.

هم چنین صاحب لسان المیزان، کادح بن نصیر و کادح بن رحمة الزاهد را یک نفر میداند و از قول رافعی مینویسد: «در کتب تاریخی معروف، نامی از کادح بن رحمة نیست و این موضوع به علت کم بودن اطلاعات

ص:34

در مورد اوست».(1) نام او کادح بن رحمة العُرَنی الکوفی و کنیه او ابورحمة است. سلیمان بن ربیع، کادح را مدح کرده و او را عابد خوانده است. خطابی نیز در مدح کادح می گوید: «شش شب با کادح همراه بودم. ندیدم شب و روز سر به بالین بگذارد».(2)

لکن کادح مقلوبات افراد ثقه را روایت میکرد؛ شاید به این علت که از مقلوب بودن و عدم اتقان آن احادیث غفلت می کرد و یا به اشتباه، آن ها را صحیح می پنداشت . به هر وجه، این موضوع تا جایی ادامه یافت که احادیث منکر او زیاد شدند و روایاتش متروک قلمداد شد. با این حال، برخی، احادیث کادح را همانند احادیث صالحین دانستهاند؛ گرچه به علت ازدیاد منکرات، در روایت مورد رجوع و متابعت نیست.(3)

است از: صحت سند قرائت، موافقت با رسم الخط مصحف و موافقت با رسم الخط عربی. هرگاه قرائتی دارای این سه شرط باشد، صحیح و مورد قبول است؛ و اگر یکی از این شروط را نداشته باشد، غیر صحیح و مردود است.(1)

پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، تلاش مسلمین برای جمع و تألیف صحیح قرآن، باعث بروز اختلاف در قرائت گردید که منجر به اقدام عثمان در توحید مصاحف شد. اما توحید مصاحف نیز به دلیل ابتدایی بودن خط و نگارش، بی نقطه بودن حروف، عاری بودن از علایم و حرکات، و نبودن الف در کلمات، مشکل را بر طرف نکرد و هم چنان قرائت های متفاوتی در میان مسلمین وجود داشت تا سرانجام مجاهد بن جبر مکی، در قرن چهارم، هفت قرائت را به عنوان قرائت برگزیده معرفی کرد و مورد اقبال عمومی قرار گرفت؛ هرچند علمای علم قرائت، به خاطر حصر قرائات در هفت قرائت، بر مجاهد خرده گرفته و به او اعتراض کردند.(2) حجیت قرائت قراء سبعه را اکثر فقها و علما پذیرفته اند و قائل به جواز قرائت آن در نماز هستند.(3)

از میان قرّاء سبعه، نافع و ابن عامر لفظ آل یاسین را به فصل (آل یاسین) و بقیه، یعنی ابن کثیر، عاصم، ابوعمر، حمزه و کسایی، به وصل (اِلیاسین) قرائت کرده اند.(4) در قرائت های ده گانه نیز، یعقوب، آل یاسین را به فصل،

ص:36

قرائت کرده است.(1) هم چنین مؤلف کتاب آل یاسین قرائة قرآنیة اصیلة، نام شش نفر دیگر از قاریان معروفی را که قرائات بعضی از آن ها از اصح قرائات نزد علمای سنی مثل احمد بن حنبل است، در زمره کسانی آورده است که آل یاسین را به فصل قرائت کرده اند. این افراد عبارت اند از: رویس، ورش، شیبه، زیدبن علی، عبدالله بن عیاش مخزومی.(2)

شایان ذکر است که قرائت به «آل یاسین» در زمره قرائات شاذ قرار نمی گیرد؛ زیرا قرائت بدین شکل، موافق رسم الخط و بلاغت زبان عربی و مصحف عثمانی است و هم چنین تفاوت لغوی، قرائت را از شذوذ قرار نمی دهد.کرمانی از علمای برجسته قرن ششم و نویسنده کتاب شواذ القرائات _ که خود یکی از ائمه قرائات است _ قرائت به فصل را از شذود نمی داند.(3)

هم چنین باید توجه داشت که هیچ شاهدی در خبر و سنت برای تمسک به قرائات سبعه و لاغیر وجود ندارد؛ بلکه باید قرائتی را معتبر شمرد که روایت مربوط به آن از نظر نقل و قرائت و لفظ و تعبیر، برخوردار از اتصال باشد و نتوان بر هیچ کدام از ناقلان آن قرائت، خدشه ای از لحاظ وثاقت و علم وارد ساخت. از همین رو، تفرید، تسدید، تثمین و تشعیر نشان گر این است که قرائاتی جز قرائات سبع نیز وجود دارند که مانند قرائات سبع از تواتر

ص:37

برخوردار هستند.(1) سرزنش و خرده گیری علمای فن قرائت به مجاهد در انحصار قرائات نیز به همین دلیل است.

با توجه به مقدمه فوق، صحت قول به آل یاسین بودن اهل بیت پیامبر: از منظر روایی و علم قرائت، با قرائت آل یاسین به صورت منفصل، مشخص می شود که روایت شیعه و سنی نیز به آن اشاره دارند.(2) اما با دقتی مضاعف در لفظ «اِلیاسین» به صورت متصل نیز می توان آل یاسین بودن اهل بیت علیهم السلام را اثبات کرد.

در آیات ((کیفَ وَ إِنْ یظْهَرُوا عَلَیکمْ لا یرْقُبُوا فیکمْ إِلاًّ وَ لا ذِمَّةً یرْضُونَکمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ وَ أَکثَرُهُمْ فاسِقُونَ * لا یرْقُبُونَ فی مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَ لا ذِمَّةً وَ أُولئِک هُمُ الْمُعْتَدُونَ))(3) لفظ «اِل» به کار رفته است. یکی از معانی مطروحه ذیل این لفظ «قرابت» است که با قرائت مرسوم

ص:38

«آلِ یاسین» به صورت «اِلیاسین» هماهنگ می نماید. مفسران این معانی را برای لفظ اِل آورده اند: قرابت (نزدیکی)، عهد (پیمان وتعهد)، جوار (همسایگی و نزدیک بودن)، حلف (سوگند) و یمین (قسم).(1) کتب لغت نیز اِل را به همین معانی آورده اند.(2)

در این صورت، آیه ((سَلامٌ عَلی آل یاسین))(3) به این معنا خواهد بود: «سلام بر اقربا و رحم و هم جواران یاسین» و از آن جا که یاسین، رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، رحم، اقربا و هم جواران ایشان نیز اهل بیت ایشان اند. با این فهم جدید از آیه، مصداق «آلیاسین» چه در قرائت به فصل و چه در قرائت به وصل، اهل بیت علیهم السلام هستند.(4)

در آغازین سلام زیارت ناحیه نیز امام زمان علیه السلام با مخاطب قرار دادن جمیع اهل بیت علیهم السلام گویی چنین می فرماید: «آیه شریفه در شأن و منزلت ما آمده است، خدای سبحان در قرآن به ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سلام میدهد و غرض خداوند در آیه بزرگ داشت ماست. اکنون که خدا اهل بیت را این چنین بزرگ می دارد، شما هم به تبعیت از او _ جلّ و اعلی _ این گونه به ما سلام دهید».

ص:39

هم چنین ممکن است منظور این باشد که ایشان به طور مستقیم از لسان خداوند سبحان به ائمه علیهم السلام سلام می دهد تا به ما بیاموزد که خداوند این گونه آن ها را بزرگ داشته است. چنان که فرمود: «إِذَا أَرَدْتُمُ التَّوَجُّهَ بِنَا إِلَی اللَّهِ وَ إِلَینَا فَقُولُوا کمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی سَلَامٌ عَلَی آل یاسین».(1) با این فرض، کل این زیارت، شرحی برجمله نورانی «سَلَامٌ عَلَی آل یاسین» است. (2)

کیفیت زیارت امام دیگری را بازگو نموده است. مثلاً حضرت سجّاد علیه السلام زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام را تعلیم می دهد یا امام صادق علیه السلام کیفیت زیارت سید الشهداء علیه السلام را می آموزد و یا با عنوان «زیارت جامعه» زیارتی برای همه آن ذوات مقدّسه نقل می شود. اما غیر از زیارت آل یاسین، مورد دیگری را سراغ نداریم که امامی بگوید: «با من به این جملات سخن بگویید» یا امامی مرقوم بدارد: «مرا به این عبارات، زیارت کنید» و این امر از لطائف و خصوصیات زیارت شریفة آل یاسین است.(1)

چنان که گفتیم، نخستین مصدر موجود که زیارت آل یاسین را نقل کرده، کتاب الاحتجاج علی اهل اللجاج مرحوم احمد بن علی طبرسی (م588 ق) است. ایشان، زیارت را به نقل از محمد بن عبدالله حمیری _ که باب مکاتبه اش با حضرت ولی عصر علیه السلام باز بوده و مسائل مختلف را از ناحیه مقدسه می پرسیده _ در بخش «مقداری از فرمایشات امام زمان علیه السلام در مورد مسائل فقهی و غیر آن در توقیعاتی که توسط نواب چهارگانه و غیر ایشان از او صادر شده»(2) آورده است.

بزرگان و علمای متقدم و متأخر، طبرسی را ستوده و به کتابش اعتماد کرده اند. صاحب کتاب الذریعه، حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی(ره) درباره ایشان می نویسد: «الاحتجاج علی أهل اللجاج، تألیف شیخ جلیل أبومنصور أحمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی، استاد رشیدالدین محمد بن علی بن شهرآشوب

ص:41

السروی است که در سنه 588 وفات یافته… تمام مرسلات در کتاب، از احادیث مستفیض مشهور اجماعی از مخالف و موافق می باشد، و کتاب فوق الذکر از جمله کتب معتبره ای است که معتمد تمام علمای اعلام، هم چون علامه مجلسی و محدث حر عاملی و مانند آن دو بزرگوار می باشد». (1)

شیخ حر عاملی در بخش دوم کتاب أمل الآمل می نویسد: «أحمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی، دانشمند فاضل و فقیه پرهیزگار و مؤلف کتاب احتجاج بر أهل لجاج، که کتاب خوب و کثیر الفوائدی می باشد، و مرحوم مؤلف روایت می کند از سید عالم و عابد، أبوجعفر مهدی بن أبی حرب الحسینی المرعشی، و او از شیخ بزرگوار، أبوعبد الله جعفر بن محمد بن أحمد دوریستی، و او از پدرش محمد بن أحمد دوریستی، و او از شیخ صدوق محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی؛ و برای مؤلف در نقل حدیث، طرق دیگر، و هم تألیفات دیگری نیز هست».(2)

ابن شهرآشوب نیز صحت انتساب کتاب به استادش طبرسی را تأیید کرده و علاوه بر الاحتجاج، کتاب های الکافی فی فقه، مفاخر الطالبیه، تاریخ الائمه علیهم السلام، فضائل الزهراء علیها السلام و کتاب الصلوة را از تألیفات وی معرفی کرده است. (3)

سید بزرگوار، ابن طاووس نیز در فصل 54 کتاب کشف المحجه، مطالعه الاحتجاج را به پسرش توصیه نموده و انتساب آن را به طبرسی تصریح کرده

ص:42

است: «و کتاب الاحتجاج لأبی منصور أحمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی».(1)

هم چنین علامه مجلسی الاحتجاج را از منابع بحارالانوار قرار داده و فرموده است: «سیدبن طاووس او و کتابش را ستوده است… اکثر متأخرین از کتاب احتجاج روایت نموده اند».(2)

این توثیقات در حالی است که ابومنصور احمد بن علی الطبرسی _ که انگیزه خود از نوشتن این کتاب را اثبات شرعی بودن بحث و گفتگو و جدل به حق، و ترغیب شیعیان به این کار بیان کرده است _ از آوردن سلسله روات احادیث چشم پوشی کرده و علت آن را، اجماع، عقل و تواتر روایات در کتب فریقین بیان کرده است: «و لا نأتی فی أکثر ما نورده من الأخبار بإسناده إما لوجود الإجماع علیه أو موافقته لما دلت العقول إلیه أو لاشتهاره فی السیر و الکتب بین المخالف و المؤالف…».(3)

بوده است. حمیر، پدر یکی از قبائل یمن است که از آنان پادشاهانی در آن سرزمین به سلطنت رسیدند. صاحب لسان العرب چنین می نگارد: «حمیر، بزرگ خاندان طائفه حمیر بود و او حمیر بن سبأ است».(1)

برخی از خاندان حمیری، بنا بر عللی که در جای خود باید مورد تحقیق قرار گیرد، از یمن به قم مهاجرت کردند و کمکم سلسله معروف حمیری را در این شهر ایجاد کردند که یکی از معروف ترین افراد آنان، همین محدث بزرگوار است و دیگری، پدر عظیم الشأن او که از بزرگان و عالمان قم به حساب می آمد.

ولادت این عالم بزرگوار مبهم است و حتی نام چندانی از استادان او در تذکره ها و تراجم رجال ذکر نشده و گویا بیش از دو یا سه استاد روایت نداشته است. استاد اصلی او، پدر بزرگوارش، عبدالله بن جعفر حمیری قمی، صاحب قرب الاسناد بوده و احمد بن محمد بن خالد برقی قمی، دانشمند برجسته و مؤلف کتاب معروف محاسن _ که از زمان تألیف تا روزگار ما مورد اعتماد تمام دین شناسان است _ استاد دیگر او محسوب می شده است.

از جمله شاگردان محمد بن عبدالله الحمیری می توان به علی بن حسین بن شاذویه،(2) احمد بن هارون (از استادان مرحوم صدوق)، (3) ابوالقاسم جعفر

ص:44

بن محمد بن قولویه قمی (صاحب کامل الزیارات)(1) و حسن بن حمزه علوی حسینی طبری(2) (از اساتید برجسته جناب شیخ مفید) اشاره کرد.

محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری قمی، راوی توقیع شریف زیارت ناحیه نیز از سوی علمای رجال توثیق شده و مورد اعتماد آن ها قرار گرفته است. مرحوم نجاشی درباره او می گوید: «محمد بن عبدالله الحمیری از محدثانی است مورد اعتماد و وثاقت، و در میان دانشمندان قم از برجسته ها و نمونه ها است. او آن چنان شخصیتی است که باب مکاتبه اش با حضرت ولی عصر علیه السلام باز بوده، با آن بزرگوار ارتباط داشته، و مسائل گوناگونی را در زمینه های دینی، از آن حضرت سؤال کرده است. استاد من، احمد بن حسین غضائری، برایم می گفت: من اصل سؤال ها و جواب های حضرت را که در بین سطرها نوشته بودند، دیده ام».(3)

شیخ طوسی نیز در سه جا از کتاب رجال خود از وی نام برده(4) و علامه حلی درباره اش گفته است: «او محدثی بود فرزانه، که با حضرت ولی عصر علیه السلام مکاتبه و ارتباط داشت».(5)

بنابراین از مطالب فوق به دست می آید که زیارت آل یاسین از نظر سندی

ص:45

معتبر است و کتاب ناقل زیارت و راوی آن، مورد اعتماد علمای رجال و محدثین قرار گرفته اند.

با توجه به آنچه که در سبب صدور روایات از اهل بیت علیهم السلام به عنوان سبب عام یا همان عمومات هدایتی، تربیتی و آموزشی مطرح می شود، (1) شاید بتوان سبب صدور این زیارت را سببی عام دانست. شاید هم سببی خاص موجب صدور این روایت شده است؛ چراکه شرایط و فضای حاکم بر عصر غیبت صغری، موجب شد شیعیان و دوستداران اهلبیت علیهم السلام تحت فشار و نظر قرار گیرند.

شرایط سیاسی و خفقانی که دستگاه عباسی برای امامان نهم، دهم و یازدهم علیهم السلام ایجاد کرده بود و سرگردانی و شکی که برای شیعیان در شناخت امام زمانشان پیش می آمد، در مورد امام دوازدهم با غیبت آن حضرت دوچندان شده بود، به نحوی که بعضی، از عقایدشان برمی گشتند. از طرف دیگر، امام حسن عسکری علیه السلام نیز نتوانستند آشکارا پسرشان را معرفی نمایند و جانشین خود را به طور علنی نصب کنند.(2)

در چنین شرایطی، عده ای از خواص و افراد سرشناس نیز، به علت ضعف ایمان، رسیدن به شهرت و ریاست در جامعه و طمع به اموالی که از سراسر بلاد اسلامی به سوی نواب سرازیر می شد، دچار لغزش شده و ادعای بابیت امام را کردند.(3)

از سوی دیگر، کافی از عبدالله حمیری نقل کرده که وی گفته است: «من

ص:47

و شیخ ابو عمرو (عثمان بن سعید عمری، نایب اول) نزد احمد ابن اسحاق گرد آمدیم. احمد بن اسحاق به من اشاره کرد که راجع به جانشین امام حسن عسگری علیه السلام از شیخ بپرسم. من به او گفتم: ای ابو عمرو! می خواهم از شما چیزی بپرسم که نسبت به آن شک ندارم و…».(1) با توجه به این روایت، شاید افرادی چون حمیری در مواجهه با چنین شرایطی و در پی یافتن راهی برای دسترسی مستقیم به امام زمان علیه السلام، سؤالاتی را در مورد راه یابی و زیارت به محضر حضرت ولی عصر علیه السلام از ایشان پرسیده بوده و حضرت نیز در جواب، شیعیان را مفتخر به باریابی به محضر خویش با این زیارت کرده اند.(2)

چنان که بعضی می گویند توقیع شریف حضرت برای اسحاق بن یعقوب نیز در پی سؤال او بوده است. وی از امام پرسیده بود: «چه بسا در هنگام غیبت شما مسائلی پیش میآید که حکم آن ها را نمی دانیم، و اخبار و احادیث شما هم در مورد آن چیزی نگفته است. در این مواقع چه کنیم؟» امام در پاسخ می فرمایند: «فارجعوا الی روات احادیثنا؛(3) به روات احادیث ما مراجعه کنید».

به هر روی، شاید این نکته را بتوان از عبارت «خرج التوقیع من الناحیة المقدسة حرسها الله بعد المسائل …» استنباط

ص:48

نمود؛(1) هرچند عبارت «بعد المسائل» نوع مسائل مطروحه را مشخص نکرده است.

از طرف دیگر، با توجه به آن که توقیعات امام مهدی علیه السلام، یادداشت های مستقل امام علیه السلام که مسبوق به پرسش نبوده اند را نیز شامل می شود، (2) احتمال ابتدایی بودن صدور زیارت ناحیه مقدسه نیز منتفی نیست؛ که در این صورت، سبب صدور زیارت در زمره سبب عام قرار می گیرد.

با بررسی این دو احتمال، آن چه بیشتر جلب نظر می کند، احتمال اول است؛ یعنی حضرت در پی سؤال یا مسائلی که پاسخ آن، صدور چنین روایتی را اقتضا می کرده است، آن را انشا کرده اند.

چنان که مشخص است زمان صدور زیارت، دوران غیبت صغرای امام زمان علیه السلام است؛ چراکه در توقیع محمد بن عبدالله حمیری صادر شده است. با توجه به این که توقیعات ناحیه مقدسه در جواب برخی مسائل و سؤالات فقهی حمیری در سال های 307 و 308 صادر شده، (3) احتمالاً حمیری نیز تا همین سال ها در قید حیات بوده است. نیز احتمال دارد این زیارت در زمان نیابت حسین بن روح از سوی ولی عصر علیه السلام صادر شده باشد.

ص:49

محمد بن عبدالله حمیری قمی از جمله عالمان و فقیهان شیعه است که گرایش عمیقی به حضرت ولی عصر علیه السلام داشت و در این راستا بود که به واسطه سفیران حضرت، با امام مهدی علیه السلام رابطه برقرار کرد، خدمت آن عزیز، نامه هایی ارسال می کرد و مسائل شرعی و نیازهای دینی خود را از آن بزرگوار سؤال می کرد و امام هم جواب می داد. وی با دو تن از نایبان خاص امام زمان علیه السلام هم عصر بود و بر اساس آن چه در منابع اولیه آمده، متن دو زیارت از سوی حضرت ولی عصر علیه السلام برای او صادر شده است که دو زیارت، شباهت زیادی به یک دیگر دارند و در واقع نسبت میان آن ها عموم و خصوص من وجه است.

علامه مجلسی(ره) زیارت اول را _ که در زمان محمد بن عثمان، نایب دوم امام زمان صادر شده است _ در کتاب دعای بحارالانوار به خط شیخ محمد بن علی جَبَعی، جد شیخ بهایی، و در کتاب مزار از سید بن طاوس نقل نموده است. سید آن را زیارت ندبه نامیده که در سرداب مقدس خوانده می شود؛(1)سپس همین زیارت را از قول مؤلف المزار الکبیر نقل نموده، با زیادت دوازده رکعت نماز.

مؤلف می گوید: «ابو علی الحسن بن اشناس از ابو محمد عبد الله بن محمد دعلجی، او از ابو حسین حمزه بن محمد بن حسن بن شبیب، او از ابو عبد الله احمد بن ابراهیم نقل کرده که گفت: به محمد بن عثمان (از نواب

ص:50

امام زمان علیه السلام ) شکایت کردم که بسیار مشتاقم به دیدن مولای خود. گفت: با اشتیاق، خواهش دیدار آن حضرت را داری؟ گفتم: بلی. گفت: خدا ثواب دهد تو را برای اشتیاق تو، و روی مبارک آن حضرت را به تو بنماید به آسانی و عافیت.

سپس گفت: آرزوی دیدار آن حضرت را در این ایام غیبت مکن، که باید مشتاق خدمت آن حضرت باشی [نه دیدار ایشان]، و نباید درخواست اجتماع با آن حضرت را داشته باشی، که این [عدم امکان اجتماع با حضرت] از امور حتمی خداست و تسلیم و انقیاد در برابر خداوند لازم است. لیکن توجه کن به سوی آن حضرت به زیارت کردن، بعد از دوازده رکعت نماز که در هر رکعت، سوره توحید بخوانی و بعد از هر دو رکعت سلام بگویی، و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستی. سپس شروع کن به زیارت و بگو: سلام علی آل یاسین ذلک هو الفضل المبین من عند الله و الله ذو الفضل العظیم».(1)

ص:51

اما زیارت دوم را _ که همان زیارت آل یاسین مشهور می باشد _ ابو منصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (م588) برای اولین بار در کتاب ارزشمند خویش، الاحتجاج علی اهل اللجاج نقل نموده(1) و سپس علامه مجلسی در مجلدات پنجاه و سوم، (2) نود و یکم(3) و نود و نهم(4) کتاب گران سنگ بحار الانوار آن را نقل کرده است.

بخش دعا نیز با عبارت «اَللهُمَّ اِنّی اَسئَلُکَ» شروع میشود و زائر پس از درخواست حوائج خویش و دعا برای امنیت و محفوظ بودن امام از گزند بلا و حوادث، آرزوی پیروزی نهایی اسلام، نابودی ستمگران و اینکه خود نیز از اعوان و انصار امام باشد، آن را با عبارت «یا اَرحَمَ الرّاحِمینَ» به پایان میرساند.

هرچند درباره زیارت آل یاسین، شبهاتی که در رابطه با حرمت زیارت اموات و قبور مطهر ائمه از سوی عده ای جاهل مطرح می شود، وجود ندارد _ زیرا زیارتی است که در مقام باریابی به محضر امام حی قرائت می شود _ لکن برای اثبات این که باید امامی با این اوصاف در تمام دوران حاضر باشد تا از فیض وجود او رحمت حق بر عالمیان سرازیر شود و زمینه هدایت مردم فراهم آید، نیاز به استدلال و برهان دارد که پرداختن به آن در این مجال نمی گنجد.(1) در این بخش، فقط به پاره ای از روایات معصومین در باب زیارت اشاره می کنیم و به بیان برخی فواید و آثار آن می پردازیم.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «من زارنی أو زار أحدا من ذریتی زرته یوم القیامة فأنقذته من أهوالها؛ کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت به زیارت و دیدار او خواهم رفت و از هراس و وحشت های آن روز نجاتش خواهم داد».(2) ایشان در حدیثی دیگر می فرماید: «من زار قبری وجبت له شفاعتی و من زارنی میتا فکأنما زارنی حیا؛ هرکس قبر مرا زیارت کند شفاعت او بر من واجب است و هرکس مرا در مرگم زیارت کند همانند کسی است که مرا در حال حیات زیارت کرده است».(3)

ایشان در جای دیگری نیز خطاب به امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «یا علی من زارنی فی حیاتی أو بعد موتی أو زارک فی حیاتک أو بعد موتک أو

ص:54

زار ابنیک فی حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامة أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتی أصیره معی فی درجتی؛(1) ای علی! هرکه مرا در زمان حیات یا پس از مرگم زیارت کند، یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، ضمانت می کنم که او را از اهوال و شداید روز قیامت نجات دهم تا جایی که او را هم درجه خودم می گردانم».

در روایت دیگری، زید شحام از حضرت صادق علیه السلام پرسید: «ثواب کسی که پیامبر خدا را زیارت کند چیست؟» فرمود: «همانند کسی است که در برتر از عرش با خدا ملاقات کند».پرسید: «کسی که یکی از شماها را زیارت کند، ثوابش چیست؟» فرمود: «مانند کسی است که رسول خدا را زیارت کند».(2)

زیارت، عهدی است که امامان بر گردن یاران و پیروان خود دارند؛(3) اما در این عهد، برخلاف عهدهای معمولی _ که نصیبی نیز به مزور می رسد _ هر چه هست، همه برای زائر است و اصلاً مزور نیازی به این زیارت ندارد. زیرا وجود ملکوتی معصوم، عالی، کامل، غنی و واجد است و چنین وجودی، هیچ گاه از دانی ناقصِ فقیرِ فاقد، فیضی کسب نمی کند و تأثیری نمی پذیرد.(4)

ص:55

این مقام برای تمام معصومین ثابت است؛ چراکه خود فرموده اند: «إن فضل أولنا یلحق بفضل آخرنا و فضل آخرنا یلحق بفضل أولنا … خلقنا واحد و علمنا واحد و فضلنا واحد و کلنا واحد عند الله تعالی … أولنا محمد و أوسطنا محمد و آخرنا محمد؛ همانا فضل و برتری اول ما به آخرمان و آخرمان به اولمان پیوسته می شود… خلقت ما یکی است، علم ما یکی است و فضل ما نیز یکی است، چون همه ما نزد خداوند یکی هستیم… اول ما، وسط ما و آخر ما محمد صلی الله علیه و آله و سلم است».(1)

در این بین، چه از زبان خود اهل بیت علیهم السلام به ثناگویی، اظهار ارادت و ابراز تولی و تبری بپردازیم (زیارت نامه های مأثور) و چه از زبان و بیانات خودمان کمالات مزور را اعلام کنیم و آنان را زیارت کنیم، آثار و فوایدی به همراه دارد؛ از جمله:

1. پاسخگویی به نیاز فطری: آفرینش انسان براساس فطرت است، (2)و این فطرت هیچ گاه دگرگون نشده و از بین نمی رود؛ هرچند ممکن است در اثر تربیت نادرست، مورد غفلت قرار گرفته و پوشیده شود.

ص:56

از جمله نیازهای اصلی فطرت انسان، کمال جویی وکمال خواهی است(1) و از آن جا که اهل بیت علیهم السلام نمونه کامل و اتم کمال انسانی اند _ به نحوی که عقل از درک مقام ایشان عاجز است و وهم را به ژرفای عظمت ایشان راهی نیست _ زیارت و باریابی به محضر ایشان، نوعی کمال جویی محسوب می شود. حقیقت جویان راستین و کمال خواهان راسخی چون سلمان فارسی، سرانجام مقصد خویش را در زیارت آنان می یابند و عطش روحی خود را در محضر آنان برطرف می کنند.

2. ارتقای رشد معنوی: چنان که اشاره شد، زیارت، پاسخگوی نیاز فطری انسان به کمال خواهی است. علاوه بر آن، انسان با توجه به ویژگی های مزور و الگو گرفتن از اعمال، رفتار و سیره او در بالا بردن ارزش های معنوی خود و نیز افزایش همسانی خود با مزور تلاش می کند؛ زیرا توجه و روی آوردن به یک چیز، جز از روی حب و دوست داشتن نیست، و نشانه صداقت در این دوست داشتن نیز جامه عمل پوشاندن به علایق محبوب و لبیک گفتن به دعوت اوست.

3. پایبندی به عهد با امامان: ملاقات و زیارت، نشانگر توجه زائر به مزور و نیز وجود پیوند و میثاقی میان آن هاست که در هر بار ملاقات کردن، این پیوند و میثاق تجدید شده و قرابت و پیوستگی زائر با آرمان های مزور بیشتر می شود؛ چنان که حضرت رضا علیه السلام می فرماید: « إن لکل إمام عهدا فی عنق أولیائه و

ص:57

شیعته و إن من تمام الوفاء بالعهد و حسن الأداء زیارة قبورهم فمن زارهم رغبة فی زیارتهم و تصدیقا بما رغبوا فیه کان أئمتهم شفعاءهم یوم القیامة».(1)

4. جلب رضایت و خشنودی خداوند: بر اساس تعالیم الهی، منشاء دین داری و پایبندی به اسلام، حب الهی است و اصلاً دوست داشتن و حب است که انسان ها را به سمت و سوی خداوند می کشاند: ((قُلْ إِنْ کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یحْبِبْکمُ اللَّه))(2).

 قرآن کریم بهترین راه وصول به هدف را راه محبت خداوند می داند. روایات اهل بیت عصمت و طهارت نیز آن را محور اصیل دین می شمرند: (3) «هل الدین الا الحب؟»(4) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این باره میفرمایند: «أحبوا الله لما یغدوکم به من نعمة و أحبونی لحب الله و أحبوا أهل بیتی لحبی؛(5)خدا را دوست داشته باشید؛ زیرا همه نعمت های شما از جانب اوست و مرا به خاطر دوستی خدا دوست بدارید و اهل بیتم را به خاطر محبت من».

زیارت نیز با توجه به اینکه نشانگر حب و محبت زائر نسبت به مزور است،

ص:58

انسان را به مرحله اطاعت و فرمانبرداری از اهل بیت رهنمون می شود. این فرمانبرداری، از سویی، امتثال فرامین الهی است: ((أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ))(1) و از سوی دیگر، نتیجه این امتثال، رضایت الهی خواهد بود: «و اعلموا أن أحدا من خلق الله لم یصب رضا الله إلا بطاعته و طاعة رسوله و طاعة ولاة أمره من آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ».(2)

5. شناخت مقام و جایگاه مزور: هر حرکت و عزیمتی بدون علم و آگاهی از هدف، مساوی با گمراهی، تباهی و دور افتادن از هدف است.(3) زیارت نیز اگرچه بدون آگاهی و شناخت نسبت به مزور امکان وقوع ندارد، اما اگر زائر در این قصد در جستجوی کمال باشد، در هر بار به گوشه ای از کمالات مزور واقف میگردد؛ زیرا زیارت، تخاطب میان زائر و مزور است که در این تخاطب، لاجرم به معرفت زائر افزوده شده و آن چه موجبات رضایت مزور را فراهم می کند، مشخص می شود.  

6. آشنایی به وظیفه و تکالیف خود در زیارت: زائر با شناخت و علم به جایگاه و مقام مزور و این که دارای چه مراتبی از قرب و کمال است، ضرورت و نیاز به دانستن تکلیف خود را در مواجهه با مزور احساس می کند،

ص:59

و از آن جا که میزان علاقه و پیوند میان دو نفر، بسته به میزان تشابه و مماثلت آن هاست، (1)میزان اعتقاد و پایبندی زائر به تکالیف خویش، نشانگر شدت همانندی و مماثلت میان او و مزور است.

زیارت اهل بیت علیهم السلام در واقع، دعوت به سمت انجام تکالیف الهی است و کمالات اهل بیت _ که در لسان ایشان آمده _ دعوت نامه کمال است. ائمه علیهم السلام می گویند ما در سایه اطاعت و بندگی خدا به افق اعلای کمالات دست یافتیم، شما نیز اگر دنبال کمال هستید باید از ما تبعیت کنید.(2) این تبعیت جز از راه الگوپذیری و آشنایی به تکالیف میسر نیست.

مُصَادِقٌ [مِصْدَاقٌ] لِکلَامِ آخِرِنا»(1) و در زیارت ایشان میخوانیم: «أن أرواحکم و نورکم و طینتکم واحدة طابت و طهرت … خلقکم الله أنوارا».(2)

اگر فقرات زیارت آل یاسین را در تقسیم بندی زیر جای دهیم، مشابهت های آن با سایر زیارات مشخص میشود:

الف) سلام: چنان که اشاره شد، زیارت، تخاطب میان زائر و مزور است و بر اساس تعالیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در ابتدای سخن، بایست سلام کرد: «قَدْ أَدَّبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم بِقَوْلِهِ السَّلَامُ قَبْلَ الْکلَام».(3)

زیارت نیز _ که دعوت نامه کمال و مدرسه آموختن و تخلق به اخلاق الهی است _ با این ادب آغاز می شود. چنان که در ابتدای زیارت آل یاسین می خوانیم: «سلام علی آل یاسین». این مسئله در دیگر زیارات نیز رعایت شده است:

— زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم : «السَّلَامُ عَلَیک یا رَسُولَ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیک یا نَبِی اللَّهِ،

ص:61

السَّلَامُ عَلَیک یا أَمِینَ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیک یا حَبِیبَ اللَّهِ…».(1)

— زیارت حضرت زهرا علیها السلام: «السَّلَامُ عَلَی الْبَتُولَةِ الطَّاهِرَةِ، الصِّدِّیقَةِ الْمَعْصُومَةِ، الْبَرَّةِ التَّقِیةِ، سَلِیلَةِ الْمُصْطَفَی وَ حَلِیلَةِ الْمُرْتَضَی وَ أُمِّ الْأَئِمَّةِ النُّجَبَاءِ…».(2)

— زیارت امیر المؤمنین علی علیه السلام : «السَّلَامُ عَلَیک یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ السَّلَامُ عَلَیک یا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؛(3) السَّلَامُ عَلَیک یا وَلِی اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّک [أَنْتَ] أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقَّهُ؛(4) السَّلَامُ عَلَی الشَّجَرَةِ النَّبَوِیةِ وَ الدَّوْحَةِ الْهَاشِمِیةِ الْمُضِیئَةِ الْمُثْمِرَةِ بِالنُّبُوَّةِ الْمُونِقَةِ بِالْإِمَامَة... یا مَوْلَای یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا یوْمُ الْأَحَد...».(5)

— زیارت امام حسن و امام حسین علیهما السلام: «السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ؛ السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ سَیدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ

ص:62

أَشْهَدُ أَنَّک أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیتَ الزَّکاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکر؛(1)السَّلَامُ عَلَیک یا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا وَارِثَ نُوحٍ نَبِی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ…».(2)

— زیارت سایر ائمه علیهم السلام «السَّلَامُ عَلَیک یا وَلِی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا نُورَ اللَّهِ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْض»؛(3) «السَّلَامُ عَلَیکمَا یا وَلِیی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیکمَا یا حُجَّتَی اللَّهِ»؛(4) «السَّلَامُ عَلَیکمْ یا خُزَّانَ عِلْمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیکمْ یا تَرَاجِمَةَ وَحْی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیکمْ یا أَئِمَّةَ الْهُدَی ؛ السَّلَامُ عَلَیکمْ یا أَوْلِیاءَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیکمْ یا حُجَجَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیکمْ یا نُورَ اللَّهِ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْض؛ السَّلَامُ عَلَیک یا وَلِی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا حُجَّةَ اللَّهِ وَ خَالِصَتَهُ السَّلَامُ عَلَیک یا إِمَامَ الْمُؤْمِنِین؛ السَّلَامُ عَلَیک یا حُجَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ السَّلَامُ عَلَیک یا

ص:63

عَینَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَیک یا نُورَ اللَّه».(1)

ب) صفات به کاررفته در زیارت: در این زیارت، صفاتی را به امام زمان منتسب می کنیم که نمونه آن در سایر زیارات اهل بیت نیز وجود دارد. در ادامه به برخی از این صفات اشاره می کنیم:

_ باب الله: از جمله صفاتی که در این زیارت خطاب به حضرت ولی عصر علیه السلام عرضه می شود، «باب الله» است. این صفت در سایر زیارات نیز آمده است:

— زیارت امیر المؤمنین علی علیه السلام : «أشهد أنک جنب الله و أنک باب الله و أنک وجه الله»؛(2) «یا أمین الله و حجته و باب الله و الدلیل علی الله»؛(3) «السلام علیک یا أمیر المؤمنین، السلام علیک یا یعسوب الدین و قائد الغر المحجلین، السلام علیک یا باب الله»؛(4) «السلام علیک یا صفی الله و خیرته، و ولی الله و حجته، و باب الله و حطته».(5)

— زیارت امام حسین علیه السلام : «… یا امین الله و حجة الله و باب الله».(6)

— زیارت حضرت ولی عصر علیه السلام در شب نیمه شعبان: «السلام علیک یا باب الله الذی لا یؤتی إلا منه».(7)

ص:64

_ دیان: یکی دیگر از خطاب های زیارت به امام زمان، دیان است؛ که در دیگر زیارات نیز نسبت به سایر ائمه علیهم السلام مطرح شده است.

— زیارت امیر المؤمنین علی علیه السلام : «السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِک وَ أَخِی رَسُولِک ... وَ دَیانَ الدِّینِ بِعَدْلِک وَ فَصْلَ قَضَائِک بَینَ خَلْقِک»؛(1) «أَخِی رَسُولِک وَ وَصِی حَبِیبِک الَّذِی انْتَجَبْتَهُ مِنْ خَلْقِک وَ الدَّلِیلِ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِک وَ دَیانِ الدِّینِ بِعَدْلِک».(2)

— زیارت امام رضا علیه السلام : «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِی بْنِ الْحُسَینِ [سَیدِ الْعَابِدِینَ] عَبْدِک ... وَ الدَّلِیلِ عَلَی مَنْ بَعَثْتَ بِرِسَالاتِک وَ دَیانِ الدِّینِ بِعَدْلِک».(3)

_ بقیت الله: این خطاب نیز برای سایر اهل بیت وارد شده است.

— زیارت امیرالمؤمنین علی علیه السلام : «السَّلَامُ عَلَیکمْ یا بَقِیةَ اللَّهِ وَ خِیرَتَهُ».(4)

ص:65

— زیارت جامعه ائمه علیهم السلام : «وَ أَهْلِ الذِّکرِ، وَ أُولِی الْأَمْرِ، وَ بَقِیةِ اللَّهِ وَ خِیرَتِهِ، وَ خَزَنَةِ عِلْمِهِ».(1)

— زیارت حضرت ولی عصر علیه السلام : «السلام علیک یا بقیة الله السَّلَامُ عَلَیک یا بَقِیةَ اللَّهِ مِنَ الصَّفْوَةِ الْمُنْتَجَبِینَ»؛(2) «السَّلَامُ عَلَی بَقِیةِ اللَّهِ فِی بِلَادِهِ وَ حُجَّتِهِ عَلَی عِبَادِه(3)؛ السَّلَامُ عَلَیک یا بَقِیةَ اللَّهِ مِنَ الصَّفْوَةِ الْمُنْتَجَبِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا حَافِظَ أَسْرَارِ رَبِّ الْعَالَمِین»(4)؛ «الْمَهْدِیینَ السَّلَامُ عَلَیک یا وَصِی الْأَوْصِیاءِ الْمَاضِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا حَافِظَ أَسْرَارِ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا وَارِثَ عُلُومِ النَّبِیینَ السَّلَامُ عَلَیک یا بَقِیةَ اللَّهِ».(5)

_ اقامه کننده نماز: از جمله سلام هایی که در این زیارت، به امام زمان علیه السلام می دهیم، سلام به ایشان در حال نماز است. این سلام ها در فرازهای «السلام علیک حین تقوم و تقعد، السلام علیک حین ترکع و تسجد و…»

ص:66

آمده است. در دیگر زیارات نیز، اهل بیت را چنین سلام می دهیم.

— زیارت امیرالمؤمنین علی علیه السلام : «أشهد أنّک قد أقمت الصّلاة، و آتیت الزّکاة»؛(1) «أَشْهَدُ أَنَّک یا وَلِی اللَّهِ وَ وَلِی رَسُولِهِ، ... حَلَّلْتَ حَلَالَ اللَّهِ، وَ حَرَّمْتَ حَرَامَهُ، وَ شَرَّعْتَ أَحْکامَهُ، وَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ، وَ آتَیتَ الزَّکاةَ».(2)

— زیارت امام حسین علیه السلام : «أَشْهَدُ أَنَّک قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ، وَ آتَیتَ الزَّکاةَ، وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکرِ، وَ أَطَعْتَ اللَّهَ حَتَّی أَتَاک الْیقِینُ»؛(3) «أَشْهَدُ أَنَّک قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ، وَ آتَیتَ الزَّکاةَ، وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ الْعُدْوَانِ»؛(4)«أَشْهَدُ أَنَّک قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ، وَ آتَیتَ الزَّکاةَ، وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکر».(5)

— زیارت جامعه ائمه علیهم السلام : «أَشْهَدُ أَنَّ الْجِهَادَ مَعَک جِهَادٌ

ص:67

وَ أَنَّ الْحَقَّ مَعَک وَ لَک وَ أَنْتَ مَعْدِنُهُ وَ مِیرَاثَ النُّبُوَّةِ عِنْدَک وَ عِنْدَ أَهْلِ بَیتِک أَشْهَدُ أَنَّک قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیتَ الزَّکاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکرِ».(1)

دیگر فرازهای زیارت از جمله سلام به تالی کتاب الله، اعتقاد به رجعت، اقرار به حجت الهی بودن ائمه علیهم السلام، لزوم اطاعت از اهل بیت علیهم السلام و … نیز در سایر زیارات، قابل دستیابی است که از پرداختن به آن ها خودداری میکنیم.(2) افزون بر همه این ها، اگر مضامین زیارت را با آیات قرآن بسنجیم، آن را موافق تعالیم وحی می یابیم.

که اوصاف و حالات امام در قالب سلام هایی به ایشان عنوان شده است، ضروری می نماید که قبل از ورود به بحث، مباحثی درباره سلام مطرح شود.

جهت سلامت و دور بودن ذات الهی از هرگونه عیب، نقص و نابودی.(1) معنای اصلی این ماده، در مقابل دشمنی و خصومت است؛ یعنی موافقت و همراهی شدید در ظاهر و باطن، به نحوی که هیچ اختلافی در میان نباشد و صلح، انقیاد و رضا از لوازم این معنی است.(2)

سلام به معنای سلامت است و «سلام علیکم» یعنی سلامت از جانب خداوند بر شما باد.(3) در اصطلاح، به کار بردن لفظ سلام در دیدار و ملاقات کردن با یکدیگر است و بسیار مورد سفارش قرار گرفته است؛ چنان که خداوند به پیامبر دستور می دهد: ((وَ إِذا جاءَک الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیکمْ کتَبَ رَبُّکمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَه))؛(4) وقتی که مؤمنین به آیات ما نزد تو می آیند بگو سلام بر شما، پروردگار شما رحمت را بر خود واجب کرده است.

سلام (در معنا) نزدیک با کلمه «امن» است، با این تفاوت که امن عبارت است از خالی بودن مکان از هر چه مایه کراهت و ترس آدمی است، ولی سلام عبارت است از این که محل طوری باشد که هر چه آدمی در آن

ص:72

می بیند، ملایم طبعش باشد، نه از آن کراهت داشته باشد، و نه ترس.(1)

می گفتند.(1)

اما بزرگ ترین همّ اسلام، محو آثار بت پرستی، وثنیت، غیر خداپرستی و هر رسم و آدابی بود که به غیر خداپرستی منتهی می گشت و یا از آن متولد می شد. به همین جهت برای تحیت، طریقه ای معتدل و سنتی در مقابل سنت وثنیت و استعباد تشریع کرد و آن، عبارت بود از سلام کردن که در حقیقت، اعلام امنیت از تعدی و ظلم از ناحیه سلام دهنده به شخصی است که به وی سلام می دهد.

شخص سلام دهنده به سلام گیرنده اعلام می کند که تو از ناحیه من در امان هستی و هیچ گونه ظلم و تجاوزی از من نسبت به خود نخواهی دید و آزادی فطری ای که خدا به تو مرحمت کرده، از ناحیه من صدمه نخواهد دید(2) و از هرگونه عیب و نقصی، اعم از مرض، آفت، ذّلت، حقارت، گزند دشمن، گمراهی در امور مادی و معنوی و خلاصه هرگونه آسیب جسمی و روحی در امان خواهی بود.(3)

البته آن چنان که از تاریخ و اشعار و سایر آثار جاهلیت بر می آید، تحیت به کلمه «سلام» در بین عرب جاهلیت معمول بوده است. خدای سبحان در داستان ابراهیم، سلام را مکرر حکایت می کند و این خالی از شهادت بر این معنا نیست که این کلمه در بین عرب جاهلیت مستعمل بوده و نظیر حج و

ص:74

امثال آن که قبل از اسلام معمول آنان بوده، از بقایای دین حنیف ابراهیم محسوب می شود.برای مثال، خداوند فرموده است: ((قالَ سَلامٌ عَلَیک سَأَسْتَغْفِرُ لَک رَبِّی)). در این آیه از ابراهیم علیه السلام حکایت شده که در گفتگو با پدرش گفت: «سلام علیک، به زودی من از پروردگارم برایت طلب مغفرت می کنم». در آیه دیگری نیز آمده است: ((وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ)). این قضیه در چند جای دیگر قرآن کریم نیز آمده است.(1)

هر خیر و سلامتی است و اگر ما برای شخصی با گفتن «سلام علیکم» آرزوی سلامتی و دوری از عیب و نقص کنیم، در واقع آن را در سایه لطف خداوند در خواست میکنیم و گویی میگوییم: «الله فوقکم؛(1)یعنی خداوند پشتیبان شماست».

آیات دیگر، بهشت برین را «دار السلام » خوانده و آن را جایگاه مؤمنان معرفی کرده اند: ((وَ اللَّهُ یدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ))(2)، ((لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیهُمْ بِما کانُوا یعْمَلُونَ)).(3) دار السلام یا به معنای «دار الله» است، یا به جهت تکریم و تعظیم، آن را بدین نام خوانده اند _ که در این صورت، اضافه لامیه، و تقدیر آن دارالله است _ و یا اضافه بیانی و به معنای خانه ای است که در آن، سلامت محض باشد و ساکنان آن چیزی جز سلامت نداشته باشند.(4)

خداوند هم چنین سلام را قول و سخن خویش خوانده: ((سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحیمٍ))(5) و در تحیت انبیا و بندگان شایسته خود، بی واسطه

ص:76

یا با واسطه، آنان را با لفظ سلام خطاب نموده و فرموده است: ((سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمینَ))(1)، ((سَلامٌ عَلی آل یاسین))، (2)((وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی)).(3) البته این سلام ها اختصاص به دنیا ندارد، بلکه در قیامت هم بهترین هدیه و تحیتی که نصیب بندگان صالح می شود، همین سلام است: ((تَحِیتُهُمْ یوْمَ یلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کریماً)).(4)

فرشتگان نیز با سلام از بهشتیان استقبال کرده، آنان را به خوان گسترده نعمت الهی دعوت می کنند: ((قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیکمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدینَ)).(5) همان گونه که در لحظه احتضار، ارواح آنها را با سلام، توفی و قبض می کنند: <الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکةُ طَیبینَ یقُولُونَ سَلامٌ عَلَیکمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کنْتُمْ تَعْمَلُونَ>(6)(7)

ص:77

بر اساس آیات، انسان های نیکوکاری که خود را با تلاش به مقام خلیفة اللهی رسانده و متخلق به اخلاق الهی شدهاند نیز در ملاقات با رفیقان بهشتی خویش، آنان را با لفظ سلام تحیت می دهند: ((تَحِیتُهُمْ فیها سَلام))(1) و سخن آن ها در بهشت نیز چیزی جز سلام نخواهد بود: ((لا یسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاماً)).(2) چنان که در دنیا با تأدیب به ادب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، (3) سلام را بر کلام مقدم نموده و در نادیده گرفتن جاهلان نیز با سلام از آنان می گذشتند: ((وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً)).(4)

با توجه به مطالب فوق، سلام کردن در ابتدای برخورد، ادبی است که ریشه در آیات قرآن کریم دارد و رسول اکرم که مودَّب به ادب الهی است، (5) این ادب را به اهل بیت علیهم السلام داده است: «قَدْ أَدَّبَنَا رَسُولُ اللَّهِ بِقَوْلِهِ السَّلَامُ قَبْلَ

ص:78

الْکلَام»(1) و سپس از چشمه فیض اهل بیت بر کویر جان ما سرازیر شده است. در واقع آغاز زیارت با سلام، عمل به ادبی الهی است که اهل بیت علیهم السلام به ما آموختهاند.

سلام در این فرازها هم متضمن معنای «آرزوی سلامتی» و «دوری از هرگونه گزند و آسیب» برای امام علیه السلام است و هم «موافقت و همراهی با خواست و اراده حضرت و تسلیم در برابر ایشان». هرچند تحقق معنای دوم دشوار است، لکن کسب معرفت به مقام امام با سلام های پی درپی به ایشان، و درک مقام و جایگاه ایشان، این معنا محقق میگردد. چنان که در پایان زیارت، زائر با عبارت «وَ نُصرَتی مُعدََُّة لَکُم و مودَتی خالصِة لَکُم» موافقت و همراهی شدید خویش را با ایشان اعلام میکند. در واقع با این سلام ها تجدید بیعت با امام صورت میپذیرد.

ص:79

اهل بیت علیهم السلام در بسیاری از روایات برای معرفی و شناساندن خود به مردم، از این صفت استفاده کردهاند. باب در لغت به معنی مدخل و محل ورود آمده است. این واژه اگرچه در مورد مکان ها مانند مدخل ورودی شهر و خانه استفاده می شود، (1) لکن به صورت مطلق به معنای محل ورود و خروج استفاده نیست.(2)

باب الله الاولی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است؛ چنان که خود فرمود: «أَنَا بَابُ اللَّهِ».(3) امام باقر علیه السلام نیز میفرماید: «… فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم بَابُ اللَّهِ الَّذِی لَا یؤْتَی إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِیلُهُ الَّذِی مَنْ سَلَکهُ وَصَلَ إِلَی اللَّهِ».(4)

سپس رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم امیرالمؤمنین علی علیه السلام را باب الله الاکبر می نامد: «یا أباذر هذا [علی] الإمام الأزهر و رمح اللّه الأطول، و باب اللّه الأکبر»(5) و ایشان را باب شهر علم و باب بهشت معرفی نموده و اعلام میدارد که یگانه راه وصول به بهشت و مدینة العلم رسول الله، علی علیه السلام است: «یا عَلِی أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ أَنْتَ بَابُهَا فَمَنْ أَتَی مِنَ الْبَابِ وَصَلَ یا عَلِی أَنْتَ بَابِی الَّذِی أُوتَی مِنْهُ وَ أَنَا بَابُ اللَّهِ فَمَنْ أَتَانِی مِنْ سِوَاک لَمْ یصِلْ إِلَی وَ مَنْ أَتَی اللَّهَ مِنْ

ص:81

سِوَای لَمْ یصِلْ إِلَی اللَّهِ؛(1) یا علی! من شهر علم هستم و تو درِ ورود آن هستی. هرکس از طرف در بیاید به مقصد میرسد. من بابالله هستم و هرکس از غیر راه تو به سوی من بیاید به من نمیرسد، و هرکس از دری غیر از من به سمت خدا بیاید، به خدا نمی رسد».

ائمه نیز در مناسبت های مختلف و حتی گاهی بدون این که کسی از آن ها سؤالی بپرسد، این مسئله _ که آن ها باب رسیدن به خدا هستند_ را مطرح می کردند. کلینی به سند خود از اسود بن سعید نقل کرده است که وی گفت: «در خدمت ابوجعفر، امام باقر علیه السلام بودم. ایشان بدون این که سؤالی پرسیده شود، شروع به صحبت کردند و فرمودند: ما حجة الله و باب الله و لسان الله هستیم».(2)

واژه باب در قرآن کریم نیز آمده است. خداوند در سوره های بقره، (3) نساء(4)

ص:82

و اعراف(1) لفظ باب را به کار برده و در خطاب به بنی اسرائیل، به آن ها امر کرده است که سجده کنان از در بیت المقدس وارد شده و از او تقاضای غفران کنند. هم چنین در آیه 189 سوره بقره، برّ و نیکی را وارد شدن از در به درون خانه ها معرفی می نماید: ((لَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ))؛ این کار خوبی نیست که شما در حال احرام از پشت بام، داخل خانه ها شوید، بلکه عمل صحیح این است که از خدا بترسید و به خانه ها از در وارد شوید و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.

آیات اول که در آن ها از عبارات ((سُجَّداً)) و ((قُولُوا حِطَّةٌ)) استفاده شده، درباره قوم بنی اسرائیل است که خداوند برای بخشودن آن ها و چشم پوشی از عصیان نسبت به پیامبرشان، آن ها را به سجده کردن و طلب آمرزش امر کرده است.

مطمئناً با توجه به تفاوت تعالیم انبیا نسبت به مردمان هم عصر خویش، سجده و لفظ مورد اشاره در آیات در پوزش خواستن و طلب بخشایش از

ص:83

درگاه خداوند، با آن چه امروزه در میان مسلمانان وجود دارد، متفاوت است.(1) اما مسلماً منظور از آن، بازگشت به اطاعت و پیروی از پیامبر و امتثال امر الهی است؛ زیرا برای رسیدن به قرب و رضایت الهی، راهی جز ورود از طریقی که خداوند با ارسال پیامبران و رسولان مشخص کرده است، وجود ندارد.

در اسلام، باب ورود به رحمت الهی و بخشیده شدن گناهان نیز اطاعت و پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و عترت طاهرین ایشان علیهم السلام معرفی شده است. لاهیجی در تفسیر خود از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که حضرت خطاب به امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: «مَثل تو در امت من، مانند باب حطه در بنی اسرائیل است. پس کسی که به ولایت تو در آید و قبول ولایت و امامت تو کند، چنان که خدای عز و جل امر کرده، از باب وارد شده است».(2)

امام رضا علیه السلام نیز از پدر خویش و اجداد طاهرینش علیهم السلام به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را کشتی نجات و باب توبه معرفی مینماید: «لکل امة صدیق و فاروق، و صدیق هذه الامة و فاروقها علی بن أبی طالب ان علیا سفینة نجاتها و باب حطتها».(3)

ص:84

آیه 189سوره بقره نیز که وارد شدن به خانه ها را از در آن ها سفارش می کند، به اهل بیت علیهم السلام اشاره دارد؛ زیرا معنای بابیت این است که خداوندِ پنهان از دیدگاه مردم، پیامبر و وصی خود را در میان ایشان قرار داده و احتیاج های علمی مردم را به ایشان واگذار نموده است. وقتی پیامبر اکرم، علوم و حکمت را به علی آموخت، فرمود: «انا مدینة العلم و علی بابها»، و خداوند توجه به علی علیه السلام را در این آیه بر مردم واجب کرده است: ((ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکمْ خَطایاکمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ)) و در آیه دیگر فرموده است: ((وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها)).

یعنی ائمه علیهم السلام که بیوت علم خدا و گنجینه دانش اویند، ابواب اللّه و داعیان به بهشت و راهنمایان به رستگاری هستند تا روز قیامت؛(1)چنان که وجود پر خیر و برکت آخرین دردانه اهل بیت نیز راه ورود به بیت الهی و گنجینه علم خداست و خود فرموده است که مرا با این نام خطاب کنید، همان طور که خداوند ما را با این نام خطاب کرده است. (فَقُولُوا کمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی سَلَامٌ عَلَی آل یاسین... السَّلَامُ عَلَیک یا بَابَ الله)(2)

ص:85

آری؛ یکایک اهل بیت علیهم السلام باب رحمت الهی اند و همان گونه که باب و در، وسیله ارتباط هستند و شرط ورود صحیح به خانه کسی یا ورود به شهری، وارد شدن از در خانه یا دروازه شهر است، هرکس طالب نائل آمدن به قرب حق، و رسیدن به رضوان الهی است، لاجرم باید از مسیر خاندان عصمت و طهارت _ که باب علم خداوند هستند_ بگذرد تا از فیض ربوبی حضرت حق که از دامان خاندان عصمت و نبوت علیهم السلام سرازیر است، بهرهمند شده و تحت تربیت الهی قرار گیرد؛ بدان امید که به نورانیت اهل بیت علیهم السلام دست یافته و به مقام باب اللهی نائل آید.

چنان که سلمان فارسی بدین مقام سرفراز شد: «… إِنَّ سَلْمَانَ بَابُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ مَنْ عَرَفَهُ کانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْکرَهُ کانَ کافِراً، وَ إِنَّ سَلْمَانَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ؛(1) همانا سلمان باب الله در زمین است. هرکس او را بشناسد مؤمن

ص:86

است و هرکه او را انکار کند کافر است. همانا سلمان از ما اهل بیت است».

لِلْمَلائِکةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَه)).(1) خلیفه در این آیه، به معنی شخص حقیقی آدم علیه السلام نیست؛ بلکه مراد، شخصیت حقوقی آدم و مقام انسانیت اوست. یعنی خلیفة الله، مطلق انسان ها یا دست کم نوع انسان های کامل است.(2) زیرا صفت مشبهه بودن «جاعل»، دلیل بر استمرار وجود خلیفة الله است، بر خلاف صورتی که در مورد حضرت داود به صورت جمله فعلیه و فعل ماضی بیان شده است: (3) ((یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناک خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ)).(4)

منشأ خلافت انسان، نهادینه شدن علم به اسما در نهاد اوست و بی تردید علم به اسمای حسنای الهی، حقیقتی دارای مراتب است. به هر میزان که آدمی، به صراط مستقیمِ اعتقاد، اخلاق و عمل هدایت یابد، اسمای الهی در هستی او از قوه به فعلیت رسیده، به تبع آن، خلافت الهی نیز ظهور میکند.(5)

رسول اکرم _ که بهترین وکامل ترین انسان هاست _ بیشترین اسمای الهی را در وجودشان نهادینه کرده و به نحوی که شایستگی ختم نبوت باشد، آن ها را کسب نموده است: ((ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ

ص:88

مِنْ رِجالِکمْ وَ لکنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیینَ وَ کانَ اللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلیماً)).(1) خود ایشان نیز می فرمایند: «فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لَأَنَا خَیرُ الْأَنْبِیاءِ؛ سوگند به آن که جانم در ید قدرت اوست، من بهترین انبیا هستم».(2) ایشان وصی خود را نیز بهترین اوصیا و فرزندان خود را بهترین فرزندان معرفی مینماید: «وَ وَصِیی خَیرُ الْأَوْصِیاءِ وَ سِبْطَای خَیرُ الْأَسْبَاط».(3)

بنابراین، بی تردید، نمونه کامل خلیفه الهی در زمین، نخست، خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و سپس اوصیای دوازده گانه ایشان: «الْأَئِمَّةُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ فَهُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیائِی وَ أَوْلِیائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکرُ لَهُمْ کافِر».(4) و این مسئله به جهت آن است که حجت الهی بر بندگان تمام نمی شود مگر به وجود امام.

حضرت صادق علیه السلام در این باره فرموده اند: «لَوْ کانَ النَّاسُ رَجُلَینِ لَکانَ أَحَدُهُمَا الْإِمَامَ وَ قَالَ إِنَّ آخِرَ مَنْ یمُوتُ الْإِمَامُ لِئَلَّا یحْتَجَّ أَحَدٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ تَرَکهُ بِغَیرِ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَیه؛(5) حتی اگر دو نفر بر روی زمین باقی

ص:89

بمانند، یکی از آن دو امام خواهد بود و آخرین کسی که می میرد امام است؛ تا کسی نتواند با خداوند محاجه کند و بگوید که خداوند او را بدون حجت رها کرده است».

براساس قاعده امکان اشرف، فیض از عالی به دانی می رسد و رسولان سبب فاعلی و وسیله تعلیم و تربیت بشر هستند؛ به همین دلیل، فضیلت ذاتی و امتیاز وجودی بر عموم بشر خواهند داشت. چنان که اگر نظام خلقت منتهی شود به وجود دو فرد، ناگزیر یکی از آن دو رسول و حجت خواهد بود، تا غرض از خلقت بشر _ که عبادت و ارتباط ارادی و رابطه معرفتی و انقیاد عملی و جوارحی با ساحت کبریائی است(1) و فقط با تعلیم و تربیت سلسله بشر توسط رسولان و پیامبران ممکن است _ نقض نشود؛ زیرا بشر بر حسب طبع، هرگز ارتباط آموزشی و تعلیمی با ساحت کبریایی نخواهد داشت، جز از طریق ارواح قدسیه رسولان و اوصیای ایشان.(2)

اکنون نیز وجود مبارک امام دوازدهم، حضرت مهدی علیه السلام، خلیفة الله و معدن علوم نبوی هستند؛ همان طور که اجداد طاهرینشان، و قبل از ایشان، انبیا و رسولانِ پیش از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خلیفة الله و معلم بشر بودند. اما هیچ کدام به طور کامل مورد اقبال و اطاعت قرار نگرفتند، و خدا هم هیچ گاه به طوری که در جهان هیچ منکری وجود نداشته باشد، عبادت نشده است.

ص:90

تنها با ظهور امام مهدی علیه السلام است که خداوند، مورد پرستش بدون شرک قرار میگیرد، (1) و خلیفة الله و جانشین خداوند به طور مطلق مطاع واقع می شود و با این اطاعت، اطاعت و عبادت خداوند نیز به طور مطلق محقق می گردد: «مَنْ أَطَاعَکمْ فَقَدْ أَطاعَ اللَّه».(2)

خداوند در قرآن کریم فروده است: ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِکونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ))؛(3)«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده که شما را در این سرزمین جانشین دیگران کند، آن چنان که اسلاف و گذشتگان آنان را جانشین کرد، و نیز دینشان را آن دینی که برای ایشان پسندیده استقرار دهد و از پی ترسی که داشتند امنیت روزی شان فرماید تا مرا عبادت

ص:91

کنند و چیزی را با من شریک نکنند و هر کس پس از این کافر شود، آنان فاسقان اند».

این آیه آینده زمین را متعلق به صالحان دانسته و اشاره به چنین روز موفور السروری دارد؛ زیرا اولاً صالحان همان ائمه علیهم السلام هستند که همگی وعده به پر شدن زمین از عدل و داد را داده اند: «هُوَ الَّذِی یمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلا»(1)و دین فراگیری که صالحان در طول تاریخ در پی آن بوده اند، هیچ گاه محقق نشده است؛ ثانیاً، دین داری صالحان و خداپرستان همواره با خوف همراه بوده، چنان که امام زمان علیه السلام را نیز در دعای پس زیارت آل یاسین، «خائف» خطاب می کنیم: «الْمُرْتَقِبِ الْخَائِف»(2) و ثالثاً عبادت خداوند هم به نحوی که کسی شرک نورزد، هنوز محقق نگردیده است و فقط با ظهور امام مهدی علیه السلام چنین شرایطی به وجود می آید و ایشان مصداق تام و کامل خلیفة الله میشوند.

شایان ذکر است که مقام خلیفة اللهی امام مهدی را از طریق دیگر نیز می توان دریافت و آن مقام خلیفة اللهی امام علی علیه السلام است.

در روایات، امیرالمؤمنین علی علیه السلام به عنوان اولین خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم

ص:92

معرفی شده است؛ زیرا هر پیامبری به امر الهی، وصی و جانشین و وارثی دارد.(1) شیعه و سنی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که ایشان فرمود: «معاشر الناس إن علیا علیه السلام خلیفة اللّه فی أرضه و سمائه؛(2) ای مردم دنیا بدانید که علی خلیفه خداوند در زمین و آسمان است».

در جایی دیگر نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمودند: «وقتی روز قیامت می شود، منادی از جانب خداوند ندا می دهد که ای اهل محشر! این شخص، علی بن ابی طالب است که خلیفه خداوند در روی زمین و حجت او بر بندگانش می باشد. پس هر کس در دنیا به ریسمان ولایت او چنگ زده، امروز هم با اوست. آگاه باشید هر کس از امامی تبعیت کند، امروز هم به دنبال اوست و به هر جا که امام برود او هم می رود».(3)

علی علیه السلام نیز در روایتی، کسی که ایشان را به عنوان خلیفه چهارم خداوند پس از آدم، داود و هارون علیهم السلام نشناسد لعن کرده و می فرماید: «من لم یقل إنی رابع الخلفاء الأربعة، فعلیه لعنة الله».(4)

امام رضا علیه السلام نیز در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام سلام حضرت خضر علیه السلام به

ص:93

حضرت را با عنوان چهارمین خلیفه خداوند گزارش کرده و می فرماید: «امام علی فرمود: در حالی که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در یکی از گذرگاه های مدینه راه میرفتم، پیرمردی را دیدم که محاسنی کوتاه و انبوه و سینه ای ستبر داشت. او به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سلام کرد و مرحبا گفت. سپس رو به من کرد و گفت: سلام بر تو و رحمت و برکت های خدا بر تو باد، ای چهارمین خلفا! [سپس رو به پیامبرگفت: ] آیا چنین نیست ای رسول خدا؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آری چنین است. آنگاه پیرمرد رفت.

گفتم: ای رسول خدا! این خطابی که پیرمرد به من کرد و تصدیقی که شما فرمودی، حکمتش چه بود؟ فرمود: خدای را سپاس که تو این چنین هستی! خداوند عزیز و بزرگوار در کتابش می فرماید: ((إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَة))(1) و آن جانشین، آدم علیه السلام است و می فرماید: ((یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناک خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکمْ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ))(2) پس او دومین خلفاست.

سپس خداوند در نقل قول از موسی علیه السلام خطاب به هارون میفرماید: ((قالَ مُوسی لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِح ))(3) پس هارون هنگامی که موسی علیه السلام او را جانشین خود

ص:94

کرد، سومین خلفاست و خداوند عزیز و بزرگوار فرمود: ((أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَکبَرِ ))، (1) پس تو پیام رسان از جانب خدا و رسول بودی و تو وصی، وزیر و ادا کننده دِین و قضاکننده از جانب من هستی و نسبت تو به من مانند نسبت هارون به موسی است، جز این که بعد از من پیغمبری نیست. پس تو چهارمین خلفا هستی، چنان که پیرمرد بر تو سلام کرد. آیا نمی دانی او که بود؟ گفتم: نه. فرمود: آگاه باش که او برادرت خضر بود».(2)

ص:95

همان طور که امام علی علیه السلام در لسان روایات به عنوان خلیفه الهی معرفی می شود، ائمه معصومین علیهم السلام نیز در کلام نبوی به عنوان خلفای آن حضرت معرفی شده اند. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: «هنگام نزول آیه ((یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکم))(1) از رسول خدا درباره اولی الامر پرسیدم که آن ها چه کسانی هستند که خداوند طاعتشان را قرین طاعت شما قرار داد؟ حضرت فرمودند: ای جابر! آن ها خلفای من و امامان هدایت بعد از من هستند. اولین آن ها علی است و سپس حسن، حسین، علی بن الحسین و محمد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو او را ملاقات خواهی کرد. پس چون او را ملاقات نمودی، سلام مرا به او برسان. بعد از او، صادق، جعفر بن محمد، سپس موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی، آن گاه هم نام و هم کنیه من، حجت خدا بر روی زمین، بقیةالله میان بندگان، محمد بن الحسن بن علی است. او کسی است که خداوند به دستش مشارق و مغارب زمین را می گشاید، او کسی است که از دیده شیعیان و دوستدارانش غیبت خواهد کرد و مگر کسی که خداوند دلش را به ایمان آزموده باشد بر امامتش پایدار

ص:96

نمی ماند».(1)

حجة الله ذکر نموده و از امام هادی علیه السلام نقل کرده که حضرت فرمودند: «هنگام یاد کردن از حضرتش، او را حجة آل محمّد بگویید». مؤلف هم چنین می گوید: «هرچند سایر ائمه علیهم السلام نیز در این لقب شریک اند، لکن هرجا بی قرینه ذکر شود، منظور حضرت ولی عصر علیه السلام است».(1)

خداوند قبل از ارسال رسل و انزال کتب، با حجیت عقل و دلایل توحید و عدالت، راه عذر و بهانه را بر مردم بسته است؛(2) اما مسلماً عقل انسان در رساندن او به هدف خلقت، توانایی لازم را ندارد و نیاز است خداوند انبیایی را برای هدایت بشر بفرستد؛ چنان که اولین بشر، خود، اولین پیامبر نیز بود. زیرا انسان به واسطه اختیاری که خداوند به او عنایت کرده است، تکالیفی نیز بر دوش دارد که اگرچه تشخیص عقل در پارهای از مسائل تکلیف، با نقل تایید می شود، اما در برخی مسائل، عقل دلالتی ندارد و مکلَّف را با نوعی ترس در شناخت و انجام تکالیفش مواجه می کند.

هم چنین عقل به طور مستقل، حُسن و قبح برخی از افعال را تشخیص نمی دهد و سودمندی و مضرات بسیاری از غذاها، داروها، سم ها و گیاهان برایش قابل شناسایی نیست. از سوی دیگر، اجتماعی بودن انسان و نیازمندی او به قوانینی برای گذران زندگی و پشت سر نهادن تضادهایی که با هم نوعانش پیدا می کند، این مطلب را اثبات می نماید که قانون گذار باید از افراد هم نوع خود به نحوی امتیاز داشته باشد، تا از سوی مخاطبان مورد

ص:98

اقبال قرار گیرد.(1) هم چنین نیازمندی انسان ها به سفرا و پیامبرانی از جانب خدا که خواست او را برای آن ها بیان کنند و آن ها را در شناخت وظیفه خود و حسن و قبح امور و سودمندی و ضرر برخی مسائل، از تحیر و سرگردانی نجات دهند، اثبات می شود.

اینان همان پیغمبران و برگزیده های خلق او هستند؛ حکیمانی که به حکمت، تربیت شده و مبعوث گشته اند و با آن که در خلقت جسمانی همانند مردم اند، در احوال و اخلاق با آنان متفاوت اند و از جانب خدای حکیم مؤید به حکمت هستند. پیغمبرانی که در هر عصر و زمانی، با دلائل و براهینی که آوردند، پیغمبری شان را ثابت کردند، تا زمین خدا از حجتی که بر صدق گفتار و جواز عدالتش نشانه ای داشته باشد، خالی نماند.(2)

ص:99

مشخص شد که خداوند، علاوه بر عقل و براهین توحیدی، حجتی به نام پیامبران نیز در هر عصری قرار داده تا زمینه شناخت تکالیف و رفع دلهره و اضطراب از مکلفین به علت عدم تشخیص وظیفه مهیا شود و بهانه ای برای هدایت نشدن در احتجاج با خداوند نداشته باشند: ((رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یکونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً)).(1)

لکن چنان که اشاره شد، انبیا نیز از نوع بنی بشرند و تنها تفاوت آن ها، برگزیده شدن از سوی خدا جهت هدایت مردم است: ((قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکمْ یوحی إِلَی))(2) و آنان نیز همانند بقیه مردم می میرند: ((إِنَّک مَیتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیتُونَ)).(3) با این وصف، زمین از حجت خدا خالی شده و آثار و قوانینی که انبیا از سوی خداوند برای هدایت مردم آورده اند، در اندک زمانی نابود خواهد شد: «یزُولَ الْحَقُ عَنْ مَقَرِّه»(4) و حجت بر نسل های پس از آن ها تمام نمی شود: «فَنَتَّبِعَ

ص:100

آیاتِک مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی».(1)

اما خداوند با قرار دادن اشخاصی مأذون از سوی خویش جهت ادامه راه پیامبران، زمینه اتمام حجت پس از پیامبران را نیز فراهم آورده است. چنان که آدم ابوالبشر علیه السلام به اذن خداوند، فرزند خود، ثیث[شیث] و او فرزند خود، شبّان، و شبّان نیز فرزندش، مخلب و… را جانشین خود قرار داد تا حجت خدا بر بندگان باشند. (2)

خاتم انبیا، نبی اکرم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نیز به امر الهی، اهل بیت خود را حجج الهی بر بندگان معرفی نمود تا زمینه حفظ دین فراهم آمده و حجت الهی نیز بر مردم عصرها و قرون متمادی تمام شود: «أَنَا وَ عَلِی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ».(3)

حجت بودن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را می توان از آیاتی نظیر ((یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکم))(4)، ((اِنَّما

ص:101

وَلِیکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکعُونَ))(1) و… استنباط کرد. لکن آیه 149سوره مبارکه انعام، ایشان را دلیل رسا معرفی نموده و می فرماید: ((قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکمْ أَجْمَعینَ))؛ «بگو دلیل رسا، خاص خدا است و اگر می خواست شما را یکسره هدایت کرده بود». در تفسیر این آیه شریفه، از اهل بیت نقل شده که فرمودند: «خداوند در روز قیامت به بنده گناهکار خود می گوید: بنده من! آیا عالم بودی؟ اگر بگوید: بله، می فرماید: چرا به آن چه می دانستی عمل نکردی؟ اگر بگوید: جاهل بودم، می فرماید: چرا نیاموختی تا عمل کنی؟ پس به این صورت با او مخاصمه میکند و این است حجت بالغه الهی».(2) از این بیان روشن می شود که از جاهل و عالم در مورد حجت بالغه الهی سؤال می شود؛ زیرا جاهل به حجت الهی دست یافته و آن را می فهمد، چنان که عالم با علمش بدان دست می یابد: «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ وَ هِی الَّتِی تَبْلُغُ الْجَاهِلَ

ص:102

فَیعْلَمُهَا بِجَهْلِهِ کمَا یعْلَمُهَا الْعَالِمُ بِعِلْمِهِ».(1)

امام هفتم علیه السلام درباره حجت های الهی می فرمایند: «إِنَّ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَئِمَّةُ ع وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُول؛(2)خداوند دو حجت بر مردم دارد؛ حجتی ظاهری و حجت باطنی. اما حجت ظاهری، انبیا و رسولان و ائمه هستند و حجت باطنی عقل های مردم».

هم چنین در تفسیر آیه ((قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ)) از اهل بیت خود روایت شده که خود را حجت بالغه الهی معرفی کرده اند: «نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَی مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ».(3)

نتیجه چنین می شود که حجت بالغه ای که خداوند در قرآن می فرماید، اهل بیت علیهم السلام هستند و اکنون حضرت ولی عصر علیه السلام حجت بالغۀ الهی در میان مردم است که خداوند در قیامت به وجود ایشان به احتجاج با منکران می پردازند. سلام ما به آن حضرت با عنوان«حجة الله» در واقع اشاره به همین نکته است.

ص:103

تولد و ادامه حیات امام مهدی علیه السلام تا به اکنون، علیرغم سخت گیری های عباسیان نسبت به امام عسکری علیه السلام و زندانی و شکنجه کردن ایشان و تحت مراقبت بودن اهل منزل آن حضرت برای جلوگیری از تولد امام مهدی علیه السلام، نشانگر اراده و خواست تکوینی خدا در حفظ و نگه داری آن حضرت است؛ که هیچ مانع و رادعی در مقابل خواست حضرتش کارگر نیست. اکنون وجود امام مهدی علیه السلام نشانه ای بر این خواست الهی است.

هم چنین مشیت الهی بر این تعلق گرفته است که مستضعفان را وارثان و پیشوایان زمین قرار دهد: ((وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثین))، (1) نور خویش را تمام کند: ((وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کرِهَ الْکافِرُون))(2) و صالحان را در زمین خلیفه قرار داده و آنان را از خوف، به امنیت و آرامش برساند: ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ... وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ

ص:105

لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً))؛(1) که همه این حالات با ظهور حضرت مهدی علیه السلام جامه عینیت می پوشد و در آن عصر، همه، خداوند را عبادت خواهند کرد: ((یعْبُدُونَنی لا یشْرِکونَ بی شَیئاً)).(2)

این اوصاف هم چنین می تواند دلیلی بر اراده تشریعی خداوند تفسیر شود؛ زیرا چنان که در تعریف اراده تشریعی اشاره کردیم، اراده تشریعی، فرمان و دستور الهی به نهی از گناه و نافرمانی است، که آیه فوق به آن اشاره دارد. به همین دلیل، دیده به جهان گشودن، ادامه حیات دادن علی رغم تلاش های زیاد دشمنان در به شهادت رساندن حضرت، ظهور و قیام و برپایی حکومتی عدالت پیشه در زمین(3)و براساس فرامین الهی به گونه ای که دیگر ظلم و فسادی در آن وجود نداشته باشد، همه، دلیل بر اراده الهی است که در وجود و عمل حضرت صاحب الزمان علیه السلام نمود پیدا میکند.

از سویی دیگر با اثبات مقام خلیفة اللهی و جانشینی خداوند برای امام بر اساس دو آیۀ ((إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَه))(4)

ص:106

و ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ))(1) و این که جانشین، شبیه ترین افراد به مستخلفٌ عنه است، و اهل بیت به خاطر عصمتی که از آن بهره مندند، هرگز برخلاف دستور الهی عمل نمیکنند، خواست، اراده و عمل ایشان همان خواست، فعل و اراده خدای رحمان است و هرگونه تصرف و انجام امور توسط ایشان، نشان از اراده و خواست الهی دارد.

در تأیید این مطلب، امام صادق علیه السلام امام را آشیانه و ظرف بروز و ظهور اراده الهی دانسته و فرموده اند: «إِنَّ الْإِمَامَ وَکرٌ لِإِرَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یشَاءُ إِلَّا مَنْ یشَاءُ اللَّهُ؛(2) امام، ظرف اراده و مشیت خداست، و چیزی جز آن که خدا می خواهد را نمی خواهد». هم چنین حضرت ولیعصر علیه السلام در روایتی می فرمایند: «قُلوبُنا اوعیةٌ لِمَشیةِ الله عزّ وَ جلّ، فَاذا شاءَ شِئنا؛(3) دل های ما ظرف مشیت خداست. پس هرگاه خدا اراده کند، ما اراده می کنیم». این ویژگی امام، مستند به آیه ((وَ ما

ص:107

تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یشاءَ اللَّهُ))(1) است؛ چنان که در ادامه روایت اخیر، امام، سخن خویش را مستند به این آیه کرده و فرموده است: «و الله یقول وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یشاءَ اللَّهُ».(2)

خواهد شد.

چنان که در کلام حضرت شعیب به سود و ربحی که از راه حلال به دست آید، با توجه به انتسابش به ماورای طبیعت و بهره ای که از «وجه الله» دارد، بقیة الله اطلاق شده است: ((بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ)).(1) زیرا سود حلال، روزی نازل شده از جانب خدای متعال است و می تواند مظهر«هو الباقی» بوده، منشأ خیرات و برکات برای انسان و وسیله ای برای تأمین سعادت وی باشد. بنابراین هرچه که «وجه الله» باشد، مظهر اسم «الباقی» بوده و بقیة الله خواهد بود. امام صادق علیه السلام در معرفی اهل بیت می فرمایند: «نحن وجه الله» و در دعای ندبه، درباره امام زمان علیه السلام گفته می شود: «اَینَ وَجهُ الله».(2) بدین ترتیب، ائمه علیهم السلام مظهر نام «الباقی» و مصداق کامل بقیة الله هستند. (3)

روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام نیز مؤید این مطلب است. برای مثال در تفسیر آیه ((بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ ما أَنَا عَلَیکمْ بِحَفیظٍ))(4) روایت شده است: «نحن

ص:109

واللَّه بقیة اللَّه فی أرضه».(1) هم چنین روایت شده که امام موسی کاظم علیه السلام حضرت نجمه خاتون، مادر امام رضا علیه السلام را به تولد آن حضرت بشارت داده و تهنیت گفتند و امام رضا علیه السلام را «بقیة الله فی الارض» خطاب کردند.(2) در زیارت جامعه کبیره نیز همه ائمه اهل بیت را بقیة الله خطاب می کنیم: «السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الدُّعَاةِ… وَ بَقِیةِ اللَّه».(3)

اگرچه تمامی انبیا و اوصیا در زمان خودشان، بقیة الله بوده اند، لکن امام زمان علیه السلام را بیشتر به این نام خطاب می کنیم و در واقع، «بقیة الله» یکی از نام های مبارک آن حضرت شده است.(4) میرزای نوری «بقیة الله» را بیستمین لقب امام دانسته و از امام صادق علیه السلام روایت میکند که حضرت فرمودند: «در سلام دادن به حضرت مهدی، او را بقیة الله خطاب کنید».(5)

ص:110

بقیة الله بودن ایشان از سه جهت قابل توجه است. اول این که وجود ایشان، رمز بقا و ماندگاری حیات سالم و صحیح و انسانی است که با تمام انبیا و اوصیا در این فصل مشترک اند. دوم این که امام مهدی، آخرین گل از گلستان بقیة اللهی است و سوم این که ایشان زمین را پر از عدل و داد می کند و مأموریت و رسالت جمیع انبیا و اوصیا را در کره خاکی به اتمام میرساند و از این حیث در میان تمام انبیا و اوصیا همانندی ندارد.(1)

روایات، حاکی از آن است که اولین آیهای که حضرت پس از ظهور تلاوت می کنند، آیه ((بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ))(2) است و سپس خود را بقیة الله، حجت و خلیفه خدا بر مردم معرفی می کنند و از آن پس، همه با عنوان بقیة الله به حضرتش درود می فرستند.(3)

مخاطب سلام قرار میدهیم. میثاق از ماده «وثق» و بر وزن مفعال، به معنی پیمان شدید و محکم همراه با سوگند است.(1) در این فراز، شدت و اِحکام میثاق با دو قید «اخذ» و «وکد» نیز مورد تأکید قرار گرفته است. اهل لغت، اخذ را به معنای گرفتن(2) و «وکد» را به معنای شدت و اِحکام آورده اند؛(3) که با قرار گرفتن این دو قید در کنار میثاق، شدت و اهمیت این میثاق استنباط می شود.

لفظ میثاق چند بار در قرآن به کار رفته است؛ گرفتن میثاق از بنی اسرائیل و اهل کتاب در آیات83 بقره، 187 آل عمران، 12و70 مائده و…، گرفتن میثاق از پیامبران در آیه 81 آل عمران، و بستن میثاق و پیمان میان مسلمانان و دیگر اقوام در آیات90 و 92 نساء و 72 انفال.

میثاق مورد اشاره در این فراز را باید در میان میثاق پیامبران جستجو کنیم؛ زیرا همان طور که اشاره کردیم، حضرت ولی عصر علیه السلام با قیام خویش مأموریت و رسالت همه انبیا و اوصیا را به اتمام می رساند. خداوند در آیه 81 سوره مبارکه آل عمران میفرماید: ((وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیینَ لَما آتَیتُکمْ مِنْ کتابٍ وَ حِکمَةٍ ثُمَّ جاءَکمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی

ص:112

ذلِکمْ إِصْری قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکمْ مِنَ الشَّاهِدینَ)).(1) آیه شریفه به گرفتن عهد و پیمان از تمامی انبیا در ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبری که مصدق کتاب و دین آن هاست و پس از آن ها به رسالت مبعوث می شود، و سپس به شهادت انبیا و خدا بر این پیمان اشاره می کند.

گرفتن میثاق، گواه بودن کسانی که از آن ها میثاق گرفته شده (که برگزیدگان خلق بر روی زمین هستند)، تأکید بر لزوم ایمان آوردن و یاری رساندن انبیا به پیامبر خاتم با نون تأکید ثقیله ((لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ))، اقرار انبیا بر این عهد سنگین ((إِصْری)) و شاهد بودن خداوند بر این میثاق، نشان از اهمیت و جایگاه ویژه این عهد و پیمان دارد. زیرا این میثاق از خود پیامبران گرفته شده نه مردم. اگرچه میثاق مردم نیز توسط انبیا گرفته شده است.(2)

روایات فریقین ذیل این آیه شریفه، ((لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ)) را ایمان آوردن انبیا به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و روایات شیعی ((لَتَنْصُرُنَّهُ)) را یاری

ص:113

کردن وصی آن حضرت، امیرالمؤمنین علی علیه السلام تفسیر کرده اند.(1)

این تفسیر متناسب با آیات دیگری از قرآن کریم است. برای مثال، در آیۀ ((وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الْکتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیهِ مِنَ الْکتابِ وَ مُهَیمِناً عَلَیهِ فَاحْکمْ بَینَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّه))، (2) قرآن مصدِّق انبیای پیش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مهیمن بر کتاب و آیین آن ها معرفی شده است.

هم چنین آیۀ ((الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ، ... فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ، أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ))(3) اشاره به وجود

ص:114

نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تورات و انجیل دارد و رستگاری را نصیب کسانی می داند که به او ایمان آورده، یاری اش کنند و عزیزش بشمارند. این دو آیه مؤید این مطلب هستند که منظور از ((رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکمْ)) و ((لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ)) پیامبر اکرم است.

اما آن چه مسلم است این که یاری کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم _ که با یاری رساندن به وصی آن حضرت محقق می شود_ عملی نشده است؛ بلکه در ظهور پر برکت خاتم الاوصیا، حضرت بقیة الله علیه السلام، تمام انبیا به عهد خویش وفا کرده و ایشان را به عنوان وصی خاتم الانبیا یاری می کنند: «آمنوا بمحمد و لم ینصروا وصیه و سینصرونه جمیعا».(1)

پس از آن که انبیا متعهد شدند که آخرین پیامبر را یاری کنند (و یاری ایشان در یاری امام مهدی علیه السلام تجلّی می یابد) آن ها با قوم خویش نیز بر این پیمان، عهد بستند. چنان که حضرت عیسی به آمدن پیامبر پس از خودش بشارت داده است: ((وَ إِذْ قالَ عیسَی ابْنُ مَرْیمَ یا بَنی إِسْرائیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیکمْ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَی مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یأْتی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَد))؛(2) «و چون عیسی بن

ص:115

مریم به بنی اسرائیل گفت: من فرستاده خدا به سوی شما هستم در حالی که کتاب آسمانی قبل از خود، یعنی تورات را تصدیق می کنم و به آمدن رسولی بعد از خودم که نامش احمد است، بشارت می دهم». ایشان هم چنین رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را همانند فرزندان و اطرافیان خود می شناختند: ((الَّذینَ آتَیناهُمُ الْکتابَ یعْرِفُونَهُ کما یعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ)).(1)

با این فرض، خداوند از همه انبیا علیهم السلام به طور مستقیم، و به واسطۀ انبیا از قوم ایشان، بر ایمان آوردن به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نصرت ایشان، عهد و پیمان گرفت. در نتیجه عهد و پیمان مذکور، عهد و پیمانی جهانی است. فراگیر بودن میثاق را می توان از آیه ((وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هذا غافِلینَ))(2) نیز استنباط کرد. این آیه، عمومی بودن گواه گرفتن آدمیان بر پروردگار بودن خداوند را از تذکر می دهد.

ص:116

روایات ذیل این آیه، علاوه بر استشهاد بر ربوبیت و نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، استشهاد بر امامت و ولایت ائمه علیهم السلام را نیز بازگو می کنند تا در قیامت کسی خود را از غافلین قلمداد نکند: «فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کانَ الْمِیثَاقُ مَأْخُوذاً عَلَیهِمْ لِلَّهِ بِالرُّبُوبِیةِ_ وَ لِرَسُولِهِ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ بِالْإِمَامَةِ، فَقَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیکمْ _ وَ عَلِی إِمَامَکمْ وَ الْأَئِمَّةُ الْهَادُونَ أَئِمَّتَکمْ فَقالُوا بَلی شَهِدْنا فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ أَی لِئَلَّا تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ؛(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: میثاق آن ها بر ربوبیت خداوند، نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ولایت امیرالمؤمنین و ائمه پس از ایشان بود. پس خداوند فرمود: آیا من پروردگار شما و محمد، نبیتان و علی، امامتان و ائمه پس از او، امامان شما نیستند؟ گفتند: بله شهادت می دهیم. پس خداوند فرمود: تا در قیامت نگویید ما از این امر بی خبر بودیم».

 نیز نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که از اصحاب خویش بر ولایت و وصایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام پیمان گرفت، فرمود: «إِنِّی قَدْ أَخَذْتُ مِیثَاقَکمْ

ص:117

عَلَی ذَلِک کمَا أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنِی آدَمَ فَقَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلی وَ سَأَلْتُمُونِی أَنْتُمْ أَ مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ فَقُلْتُ بَلَی أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ نَقَضْتُمُوهُ لَتَکفُرُونَ؛(1) من بر ولایت علی از شما پیمان گرفتم، آن چنان که خداوند از بنی آدم عهد و پیمان گرفت و به آنان فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم، گفتند: بله، پرودگار ما هستی. شما از من می پرسید: این عهد از سوی خداوند است یا از جانب رسول او؟ بله، این عهد، فرمان خداست. به خدا سوگند، اگر نقض عهدکنید، محققاً کافرید».

با توجه به آن چه بیان شد، پیمان الهی بر ولایت و اطاعت از اهل بیت علیهم السلام همراه با استشهاد بر ربوبیت پروردگار در عالم ذر گرفته شده است. هم چنین اخبار، میثاقی را که خداوند از همه انبیا در ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبرِ پس از خویش گرفته است، به ایمان آوردن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امداد و نصرت وصی ایشان تفسیر کرده اند، (2) و با عنایت به این که اهل بیت پیامبر از ایشان جدایی ندارند و اطاعت از ایشان، همان اطاعت و پیروی از پیامبر و فرمان الهی است، استنباط می شود که آن میثاق الهی که خداوند در ابتدای خلقت از همه انسان ها گرفته و سپس به وسیله انبیای خود، آن را تذکر داده

ص:118

و حتی خود پیامبر را نیز به اقتدا کردن به هدایت انبیای سلف، امر کرده، (1) همان پذیرش و اعلام ولایت است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «مَا قَبَضَ اللَّهُ نَبِیاً حَتَّی أَمَرَهُ أَنْ یوصِی إِلَی أَفْضَلِ عَشِیرَتِهِ مِنْ عَصَبَتِهِ، وَ أَمَرَنِی أَنْ أُوصِی. فَقُلْتُ: إِلَی مَنْ یا رَبِّ فَقَالَ: أَوْصِ یا مُحَمَّدُ إِلَی ابْنِ عَمِّک عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ، فَإِنِّی قَدْ أَثْبَتُّهُ فِی الْکتُبِ السَّالِفَةِ، وَ کتَبْتُ فِیهَا أَنَّهُ وَصِیک، وَ عَلَی ذَلِک أَخَذْتُ مِیثَاقَ الْخَلَائِقِ وَ مَوَاثِیقَ أَنْبِیائِی وَ رُسُلِی، أَخَذْتُ مَوَاثِیقَهُمْ لِی بِالرُّبُوبِیةِ، وَ لَک یا مُحَمَّدُ بِالنُّبُوَّةِ، وَ لِعَلِی بِالْوَلَایةِ؛(2) خداوند، تمام انبیا را قبل از موتشان امر به تعیین جانشین و وصی از میان بهترین فرد خاندان و اقربای خود کرد. به من هم دستور داد که به بهترین فرد خاندانم وصیت کنم. عرض کردم: پروردگارا! به چه کسی وصیت کنم؟ فرمود: ای محمد! به پسر عمویت، علی بن ابی طالب وصیت کن. همانا من وصایت او را در کتب انبیای گذشته اعلام کرده و به عنوان وصی تو نوشته ام. بر همین اساس از خلایق میثاق گرفته ام و با پیامبران و رسولانم پیمان بسته ام؛ پیمان به ربوبیت خودم، نبوت تو و ولایت علی».

این اعلام میثاق که هم در آیات و هم در متن زیارت به شدت و اِحکام اشاره شده، در آخرین ودیعه الهی از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، امام مهدی علیه السلام تجلی پیدا

ص:119

می کند و اگرچه میثاق بر ولایت ایشان است، اما به علت اهمیت و محکم بودن این میثاق، گویی خود حضرت میثاق شده اند؛ لذا در این عبارت، امام خود را میثاق معرفی می کند: (1) «اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا میثاقَ اللهِ الَّذی اَخَذَهُ وَ وَکَّدَهُ».

وعده الهی در جانشینی مؤمنان در زمین و به امنیت و آرامش رسیدنشان پس از خوف و ترس را می توان از آیه ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِکونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ))(1) به دست آورد. روایات ذیل این آیه شریفه، شأن نزول آن را امیرالمؤمنین علی علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام و شیعیان آن حضرت، معرفی، و زمان فرا رسیدن آن را در دوره ظهور و قیام امام مهدی علیه السلام اعلام می کنند.(2)

برای مثال، در روایات آمده است: «هم و الله شیعتنا أهل البیت، یفعل الله ذلک بهم علی یدی رجل منا، و هو مهدی هذه الامة، و هو الذی قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد، لطول الله ذلک الیوم حتی

ص:121

یلی رجل من عترتی، اسمه اسمی، یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا؛ آنان به خدا شیعیان ما اهل بیت هستند، که خداوند به دست مردی از ما، که مهدی این امت است به حکومت می رسند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره او فرمود: اگر از عمر دنیا فقط یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را چنان طولانی می کند تا مردی از خاندان من، که هم نام من است، ظهور کند و زمین را آن چنان که پر از ظلم و جور شده، از عدل و داد پر کند».(1)

وعده الهی حق است: ((إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ))(2) و خداوند هرگز خلف وعده نمی کند: ((إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ)).(3) حق به معنای ثابت، ضد باطل، مطابقت و موافقت است. یعنی شی در جایگاه خود واقع شود؛ همانند قرار گرفتن پاشنه در، در جایگاهش، به نحوی که در به درستی به دَوران در آید.(4)

خداوند تعهد خود را در انجام امور، این چنین توصیف، و خود را از خلف وعده نیز مبرا کرده است؛ چرا که تخلف از وعده یا به خاطر جهل است که مطلبی مکتوم بوده، سپس آشکار گردیده و باعث تغییر عقیده شده است، یا به خاطر ضعف و ناتوانی است که وعده دهنده توانایی بر انجام وعده خود

ص:122

ندارد. اما خدایی که هم از عواقب امور آگاه است و هم قدرتش ما فوق همه قدرت ها است، هرگز از وعده اش تخلف نمی کند.(1)

آیات دیگری همانند ((یریدُونَ أَنْ یطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کرِهَ الْکافِرُونَ* یریدُونَ أَنْ یطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کرِهَ الْکافِرُونَ))(2) و… را نیز می توان به عنوان دلایلی در تحقق وعده الهی برای پیروزی نهایی مؤمنان بر معاندان، مورد استناد قرار داد.

اما این که حضرت ولی عصر علیه السلام را در این فراز با عنوان «وعدَ الله» مورد خطاب قرار می دهیم، از طرفی بدین خاطر است که استخلاف مؤمنان در زمین، تمام وکامل شدن نور الهی و غلبه کامل دین حق بر سایر ادیان، جز با وجود ایشان محقق نمی گردد و از طرف دیگر، شدت وعده هایی که در آیات مختلف قرآن در مورد ظهور آن حضرت و نصرت حق با قیام ایشان داده شده است و ضمانت هایی که خداوند و اهل بیت داده اند، گویی وعده خدا خود آن حضرت است. بنابراین، «وعد الله» خواندن امام، در واقع تأکید بر حتمی بودن تعهد الهی در پیروزی نهایی دین حق بر سایر ادیان به سبب

ص:123

قیام ایشان است.(1) لذا در زیارت عرض می کنیم: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وَعْدَ اللهِ الَّذی ضَمِنَهُ».

وسیله ستارگان هدایت می شوند».(1)

در این آیه، خداوند، ارشاد و راهنمایی خود به وسیله نشانه ها و علامت ها را از نعمت های الهی معرفی مینماید. معنای ظاهری این آیه، همان نشان گذاشتن کوه ها و ستارگان آسمان جهت پیدا کردن مسیر در شب و روز است؛ چنان که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل است که در شرح آیه فرمودند: «بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ هو الجدی، لأنه نجم لا یزول، و علیه بناء القبلة، و به یهتدی أهل البر و البحر؛(2) منظور آیه، ستاره جُدَی است؛ زیرا غروب نمی کند و بنای قبله بر آن است و مردم با آن در خشکی و دریا راه خود را می یابند».

امام صادق علیه السلام نیز با بیان این که آیه دارای ظاهر و باطنی است، ظاهر آن را ستاره جدی تفسیر کرده و فرموده اند: «ظاهر و باطن، الجدی، علیه تبنی القبلة، و به یهتدی أهل البر و البحر لأنه لا یزول».(3)

 در تأویل آیه و بیان باطن آن نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام را یکی از علامت های الهی معرفی نموده و فرموده اند: «أنت أحد العلامات». ایشان در جای دیگری، امام علی علیه السلام را ستاره بنی هاشم خواند ه اند: «أنت نجم بنی هاشم».(4)

ص:125

هم چنین در بیانات مختلف ائمه علیه السلام، نجم به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم، و علامات به اهل بیت تفسیر شده اند. برای مثال: «الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِی عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ قَالَ حَدَّثَنَا دَاوُدُ الْجَصَّاصُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یقُولُ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم وَ الْعَلَامَاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ: » و «الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یهْتَدُونَ قَالَ نَحْنُ الْعَلَامَاتُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم ».(1)

 علامه مجلسی(ره)در توضیح این روایات می نویسد: «این معانی، بطون آیه می باشند و مخالفتی با اینکه ظاهر آیه مراد باشد، ندارد؛ زیرا همان طور که کوه ها، رودها، ستارگان و نشانه ها، مردم زمین را به راه های ظاهری خود و اصلاح امور زندگی شان هدایت می کنند، پیامبران، اوصیا و علما نیز مردم را هدایت می کنند آن ها همانند کوهها هستند که با وجود آن ها زمین اسقرار یافته و پایدار می ماند. آن ها منابع علوم و معارفی هستند که حیات معنوی مردم به ایشان وابسته است. وجود انبیا و ائمه علیهم السلام هم چون خورشید و ماه و ستارگانی است که مردم را به مصالح دنیوی و اخروی شان هدایت می کنند. معنای ظاهری و باطنی آیات، متضمن هر دو وجه است».(2)

ص:126

آن ذوات مقدس در دو بُعد تشریع و تکوین، عَلَم عبودیت هستند؛ زیرا اصل وجود و هستی شان _ که بزرگ ترین نشانه خداست(1)_ بر ذات اقدس الهی و جامع جمیع صفات بودن او دلالت می کند و رفتار وکردار و گفتارشان به آیین و شریعت او که طریق بندگی است.(2)

پس از اثبات این که اهل بیت علیهم السلام عَلَم عبودیت و نشانه های راه یابی از بیابان های ضلالت به سوی سینای نور هستند، توجه به این نکته ضروری است که نصب و قرار دادن این علامت ها در مسیر نیز باید توسط کسی صورت پذیرد که راه را از چاه باز شناسد و از خطا و اشتباه مصون باشد. اگر نشانه ای در مسیر حرکت به سوی هدف، دچار تزلزل و تغییر و انحراف شود، موجب گمراهی و دوری از مقصد خواهد شد. از همین رو، علاوه بر ناصب و برقرار کننده نشانه، که ضرورت آگاهی و در امان بودن او از خطا، لغزش و اشتباه، برای هدایت ضروری است، محکم، استوار و پا برجا بودن علایم نیز لازم است؛ تا با تغییر و تمایل احتمالی، زمینه انحراف پدیدار نشود.

ص:127

چنین حالتی فقط در انبیا و اوصیای ایشان، و به طور خاص در پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت ایشان قابل تصور است. هم چنین با توجه به غیر ممکن بودن شناخت چنین جایگاهی و این که هدایت و راهبری، بیش از امور مادی و روزمره، در مسائل روحانی و معنوی و الهی نمود دارد، و نظر به تکامل تدریجی علم و دانش بشری که نتیجه درست و نهایی را در طول زمان و با آزمون و خطای بسیار به دست میآورد، ضرورت انتخاب عالمانه و حکیمانۀ افراد شایسته این مقام، که خود به هدف رسیده باشند تا بتوانند دیگران را نیز به مقصد برسانند، بیشتر مشخص میگردد.

این مهم را خداوند در آیات ولایت، الوالامر، تبلیغ و اکمال، نمایان ساخته، و چنین مقامی را شایسته خاندان نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم دانسته و ولایت، امامت، راهبری، نشانه بودن برای حرکت الی الله و انتصاب آنان از سوی خویش را گوشزد مینماید.

 چنان که مشخص شد تک تک اهل بیت پیامبر: عَلَم و نشانه های منصوب از جانب خدا هستند که دوستداران رسیدن به قرب و رضای الهی، با التفات و نظر به جانب ایشان، راه را از چاه باز شناخته و طی طریق میکنند. در زیارات نیز ایشان را با عنوان پرچم و نشانه های پرهیزگاری (أَعْلَامِ التُّقَی)، (1) نشانه های هدایت (أَعْلَامُ الْهُدَی)(2)و نشانه های دین (أَعْلَامُ الدِّین)(3) مخاطب

ص:128

قرار می دهیم.

اکنون نیز آخرین حجت و رایت افراشته که راهنما و هدایتگر جویندگان حقیقت است و نورافشانی خورشید وجودش از پس ابرهای تیره، حیات را به جان های خفته می رساند، حضرت حجة بن الحسن العسکری علیه السلام است.

او علم محض است؛ آن هم علم محض خدایی و ربّانی.(1)

ویژگی عالم بودن اهل بیت علیهم السلام میراثی است که از رسول الله به ایشان رسیده است. ابتدا امیر المؤمنین علی علیه السلام علم خویش را از لسان مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دریافت میدارد: «عَلَّمَ وَ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیّاً أَلْفَ بَابٍ یُفْتَحُ لَهُ مِنْ کلِّ بَابٍ أَلْفُ بَاب».(2)

پس از ایشان نیز آن علم به اهل بیت علیهم السلام می رسد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «عَلَّمَ وَ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیّاً أَلْفَ بَابٍ یُفْتَحُ لَهُ مِنْ کلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ … وَ إِنَّ عِنْدَنَا الْجَامِعَةَ… إِنَّ عِنْدَنَا الْجَفْرَ وَ … وَ إِنَّ عِنْدَنَا لَمُصْحَفَ فَاطِمَةَ علیها السلام … إِنَّ عِنْدَنَا لَعِلْمٌ مَا کانَ وَ مَا هُوَ کائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ … یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ الْأَمْرُ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة؛(3)

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هزار باب از علم را به علی علیه السلام آموخت که از آن، هزار باب از علم گشوده میشود. همانا کتاب جامعه نزد ماست… و کتاب جَفر نزد ماست… و مصحف فاطمه علیها السلام نزد ماست… و علم آن چه بوده و آن چه تا روز قیامت خواهد بود نزد ماست… علم ما چنان است که آن چه در شب و روز حادث میشود و امور و چیزهایی که تا روز قیامت در پی هم واقع

ص:130

میگردند را شامل میشود».

مقام علم امام را میتوان از آیه ((وَ یقُولُ الَّذینَ کفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کفی بِاللَّهِ شَهیداً بَینی وَ بَینَکمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ))(1)برداشت کرد. روایات، ذیل این آیه شریفه، مصداق ((مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ)) را امیرالمؤمنین علی علیه السلام معرفی می کنند.

برای مثال، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: «آنکه علم الکتاب نزد اوست کیست؟» فرمود: «او برادرم علی بن ابی طالب است».(2) اهل بیت علیهم السلام نیز در بیاناتشان، ابتدا امام علی علیه السلام و سپس خود را دمصادیق این آیه معرفی نموده اند.

حویزی به نقل از روضة الواعظین شیخ مفید(ره) می نویسد: «قال الباقر علیه السلام : وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ، علی بن ابی طالب عنده علم الکتاب الاول و الاخر؛(3) امام باقر علیه السلام فرمود: منظور آیه، علی بن ابی طالب است که نزد او علم کتاب اول و آخر وجود دارد».

ص:131

سدیر در حدیثی دیگر از امام جعفر صادق علیه السلام نقل می کند: «عِلْمُ الْکتَابِ کلُّهُ وَ اللَّهِ عِنْدَنَا عِلْمُ الْکتَابِ کلُّهُ وَ اللَّهِ عِنْدَنَا؛(1) به خدا سوگند، علم کتاب نزد ماست؛ به خدا سوگند، علم کتاب نزد ماست».

آن حضرت در جای دیگری می فرمایند: «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ إِیانَا عَنَی وَ عَلِی أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیرُنَا بَعْدَ النَّبِی؛(2) منظور آیه ما هستیم و علی علیه السلام اولین و بهترین ما پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است».

چنان که مشخص است این آیه در شأن امیر المؤمنین و ائمه بعد از ایشان نازل شده است. کلینی و دیگران این مطلب را به طور متواتر نقل کردهاند، و انکار آن مساوی است با عدم اعتقاد به قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خبر دادن به نبوت انبیای سابق، و قبول نکردن شهادت پیامبر در نبوت انبیایی که از نبوت ایشان خبر دادند و یا قائل شدن به این که انبیا از بعثت ایشان خبری نداده اند که بطلان آن معلوم است.

اهل بیت علیهم السلام در همین رابطه با بیان هایی متفاوت، وارث علم بودن خود را اعلام کرده اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «الا ان العلم الذی هبط به آدم من السماء الی الأرض و جمیع ما فضلت به النبیون الی خاتم النبیین، فی عترة خاتم النبیین؛(3) همانا علمی که با آدم با آن از آسمان به زمین هبوط کرد و همه آن چه موجب فضیلت پیامبران از اول تا به خاتم پیامبران

ص:132

است، در اهل بیت خاتم پیامبران است».

از امام صادق علیه السلام نیز نقل است که هنگام تلاوت آیه ((قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکتابِ أَنَا آتِیک بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیک طَرْفُک))، (1)دو انگشت خود را باز کرده، بر سینه نهادند و فرمودند: «به خداوند سوگند، تمام علم کتاب نزد ماست».(2)

دلیل دیگر در تأیید علم امام زمان علیه السلام روایاتی است که همه علوم و معارف قرآن را نزد اهل بیت می دانند. برای مثال، از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ کتَابَ اللَّهِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ کأَنَّهُ فِی کفِّی فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ مَا کانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کائِنٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تِبْیانُ کلِّ شَی ء؛(3) به خدا سوگند، من کتاب خدا را از اول تا آخرش می دانم؛ آن چنان که گویی در دستم قرار دارد. در قرآن، اخبار آسمان و زمین و خبر آن چه واقع شده و هر آن چه واقع خواهد شد، وجود دارد. خداوند می فرماید: توضیح همه چیز در قرآن موجود است».

امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند: «هیچ کس جز علی بن ابی طالب و ائمه بعد از ایشان: قرآن را آن چنان که نازل شد، جمع و حفظ نکرده اند و هرکس چنین ادعایی کند کذاب است».(4)

ص:133

روایاتِ ذیل آیه ((ثُمَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یخْزیهِمْ وَ یقُولُ أَینَ شُرَکائِی الَّذینَ کنْتُمْ تُشَاقُّونَ فیهِمْ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْی الْیوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرینَ))(1) و ((بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیناتٌ فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ))(2) نیز مصداق ((أُوتُوا الْعِلْمَ)) را اهل بیت علیهم السلام معرفی می کند.

قرآن در تمام مواردی که از اوتوا العلم یاد میکند، آنان را با ارجمندی میستاید. در تفاسیر البرهان، قمی و نور الثقلین آمده است که اوتوا العلم، ائمه هستند که به دشمنانشان می گویند شرکای شما و کسانی که از آن ها فرمان بردید کجایند؟(3)

علامه طباطبایی نیز درباره آیه ((ثُمَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یخْزیهِمْ... )) می نویسد: «طوری که از سیاق آیه بر می آید، مقصود از «خزی»، ذلت موقف و بدی عذاب است، و این ها که خدا به داشتن علم،

ص:134

توصیفشان کرده و خبر داده که در قیامت چنین و چنان می گویند، همان کسانی اند که به وحدانیت خدا علم یافته و حقیقت توحید بر ایشان مکشوف گشته است. علمی که با سیاق آیه بسازد این علم است؛ چون در مقابل خطای مشرکین قرار گرفته و خطای مشرکین، که انکشاف آن را در قیامت خواهد بود، این است که بر ایشان معلوم می شود آن چه در دنیا می پرستیدند، جز اسمایی که خود نهاده بودند و جز سرابی که خود آب پنداشته بودند، نبوده است.

به علاوه، آیات دیگر قرآنی مثل ((لا یتَکلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً))(1) نیز این معنا را تأیید می کند؛ زیرا در آیه مورد بحث فرموده روز قیامت کسانی که علم دارند چنین و چنان می گویند و در وصف آن روز می فرماید: ((لا یتَکلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً)) و معلوم است که تنها کسی صواب می گوید که از خطا و لغو و باطل محفوظ باشد، و هرگز از باطل در سخن محفوظ نمی شود مگر آن که در عملش نیز از باطل محفوظ باشد.

پس باید کسانی باشند که جز حق نمی بینند و جز حق، عمل نمی کنند و جز به حق، لب نمی گشایند؛ و اینان کسی جز اهل بیت علیهم السلام نمی توانند باشند. این برداشت، استفاده ای است که با کمک مقام از آیه میشود نه اینکه

ص:135

عبارت ((الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ)) فقط به معنای معصومین باشد، تا لازمه اش این شود که هر جای قرآن این تعبیر آمده، به آن معنا است.(1)

مصداق تعبیر ((اُوتوا العِلم)) در آیه 49سوره عنکبوت نیز اهل بیت علیهم السلام هستند. ابو بصیر نقل می کند: «شنیدم امام صادق علیه السلام هنگام تلاوت آیه ((بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ))، با دست به سینه خودش اشاره کرد.(2)

هم چنین از آن حضرت روایاتی نقل شده که هنگام پرسش دیگران در مورد مصداق «اوتوا العلم» با گفتن «نحن»(3)، «ایانا عنی»(4) یا «هم الائمة خاصة»(5) اهل بیت علیهم السلام را مخزن علم الهی معرفی کرده و فرموده اند: «هم الأئمة من آل محمد صلوات الله علیهم أجمعین باقیة دائمة فی کل حین».(6)

ص:136

می کند، هم چنان که شما را از ذریه مردمی دیگر ایجاد کرد»، که می رساند از بین بردن یک قوم و جانشین کردن قومی دیگر، به خاطر رحمت او است؛ یعنی فعل او، هم در از بین بردن و هم در ایجاد، مستند به رحمت است. پس هر خلق و امری رحمت است، هم چنان که هر خلق و امری عطیه است که از خدای بی نیاز سر می زند».(1)

بر همین اساس در دیگر آیات نیز معجزه، (2) نعم الهی، (3) بخشایش و عفو خداوند(4)، قرآن(5) و… به عنوان رحمت الهی ذکر شده اند.

ص:138

خداوند، آخرین رسول خود را نیز به عنوان رحمتی عام و همگانی برای عالمیان معرفی کرده و می فرماید: ((وَ ما أَرْسَلْناک إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ))؛(1) «و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستاده ایم». حتی ملائک آسمانی هم از این رحمت جهانی بهره مند شدهاند. چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل امین پرسید: «آیا از رحمت بودن من چیزی هم به تو رسیده است؟» عرض کرد: «بله. من از عاقبت امر خویش بیم ناک بودم، پس به رحمت شما امنیت یافتم؛ تا آن جاکه خداوند در آیه ((ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ))(2) مرا مدح کرد».(3)

مقام رحمة للعالمین بودن پیامبر به خاطر دینی است که آورده؛ چراکه

ص:139

هر کس آن را بپذیرد و به آن عمل کند، سعادت دنیا و آخرت خود را تأمین کرده و در واقع، از رحمت واسعه حقتعالی در دنیا و آخرت بهره مند می شود.(1)

این نکته نیز قابل توجه است که آیه مورد اشاره، بعد از آیاتی است که بشارت حکومت روی زمین را به بندگان صالح می دهد: ((وَ لَقَدْ کتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُها عِبادِی الصَّالِحُونَ))؛(2) «در زبور از پی آن کتاب (تورات) چنین نوشتیم که زمین را بندگان شایسته من به میراث می برند».

با کنار هم گذاشتن این دو آیه و نظر به این نکته که به ارث رسیدن زمین برای صالحان جز در زمان ظهور ولی عصر علیه السلام محقق نمی شود، (3) این نتیجه به دست می آید که رحمت شأنی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نیز هنوز محقق نشده تا همه مردم از آن بهره مند گردند.(4) زیرا تاکنون هیچ گاه راهی برای رساندن پیام اسلام به همه مردم دنیا فراهم نبوده است؛ بلکه همواره از یک سو، عده ای از معتقدین به اسلام با کم کاری یا عدم انجام وظیفه در زمان مقتضی، پیام اسلام را به حق طلبان نرسانده اند، و از سوی دیگر، عده ای از باطل گرایان برای سرکوب و خاموش نمودن نور الهی و حفظ جایگاه خود،

ص:140

در روند به ثمر رسیدن و جهانی شدن دعوت حق، کار شکنی کرده اند.

لکن تحقق آن رحمت رسالی فراگیر در زمان درخشش نور حکومت جهانی حضرت ولیعصر علیه السلام خواهد بود؛ تا همگان از آن بهره مند شده و در سایه سارش بیارامند. در آن هنگام، مرزهای جغرافیایی و تفاوت های جنسیتی و دوگانگی، تحت سرپرستی دولت جهانی اسلامی از بین می رود و این همان معنای سخن خداوند است که فرمود: «او کسی است که رسول خود را به هدایت و دین حق فرستاد تا دین حق را بر همه ادیان غالب سازد و این گواهی خدا کافی ترین گواهی است»(1).

اساساً ظهور حضرت مهدی، غلبه دین حق بر همه ادیان و ایجاد زمینه اطاعت خالص از خداست. در آن دوران، آرزوی حکومت صالح جهانی، جامه واقعیت و حقیقت به تن می کند؛ و این نیست مگر در دولت قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم .(2)

در چنان شرایطی، رحمت فراگیر الهی، همگان را در برگرفته و رحمت شأنی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به دست یازدهمین امام از نسل کوثر الرسول، حضرت زهرا8تحقق می یابد. حضرت بقیة الله علیه السلام در این زمان، همان مقام و منزلت و ولایت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دارند؛ پس چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رحمت بر تمام جهانیان

ص:141

بود، خلیفه و جانشین او نیز رحمت بر تمام جهانیان میباشد.(1) همان طور که در حدیث لوح نیز به این مطلب، اشاره، و به حضرت مهدی لقب «رحمة للعالمین» داده شده است: «ثُمَّ أُکمِلُ ذَلِک بِابْنِهِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ عَلَیهِ کمَالُ مُوسَی وَ بَهَاءُ عِیسَی وَ صَبْرُ أَیوبَ؛(2) سپس مقام جانشینی را به فرزند امام عسکری علیه السلام که رحمتی برای عالمیان و دارنده کمال موسی و بهاء عیسی و صبر ایوب است تکمیل میکنم». عنوان «الرَّحْمَةُ الْواسِعَةُ»، همان «رحمة للعالمین» است به لفظی دیگر.

الهی، (1) دارای جنبه سلبی است و به عقوبت منکران و فاسقان اشاره دارد. زیرا عبارت «وَعْداً غَیرَ مَکْذُوب» با اندک تفاوتی در سوره هود و به صورت مرفوعی آمده است (وَعْدٌ غَیرُ مَکذُوبٍ)(2) و در آن جا به وعده عقوبت قوم ثمود به دنبال پی کردن و عَقر ناقه حضرت صالح علیه السلام اشاره دارد.

در این خطاب نیز آن چه مدنظر است، روی دیگرِ به حکومت رسیدن صالحان، محقق شدن عدالتِ فراگیرِ جهانی و اتمام حجت الهی به دست امام مهدی علیه السلام است؛ یعنی همان عقوبت و هلاکت منکران و جنایتکاران. از این رو، پس از سلام به امام با عنوان «رحمة الواسعه»، اشاره به عقوبت مخالفان می شود تا ارتباطِ از بین بردن نسلی و به وجود آوردن نسلی دیگر _ که در توضیح فراز «الرَّحْمَةُ الْواسِعَةُ» اشاره شد و هر دو به رحمت الهی استناد مییابد_ مشخص شود. یعنی وعده غیر مکذوب الهی، همان تحقق رحمت واسعه در عقوبت و هلاکت معاندان و سپس به حکومت رسیدن نیکوکاران است.

می کنیم. مأمون از ریشه «امن» و به معنی موثوقٌ به و مورد اعتماد است.(1)

امیر المؤمنین علیه السلام در روایتی، وجود امامان مورد اعتماد را در نسل خویش نوید داده است: «لَا یزَالُ فِی وُلْدِی مَأْمُونٌ مَأْمُونٌ؛ پیوسته در میان فرزندانم فردی مورد اعتماد و اطمینان خواهد بود».(2)

هم چنین روایت شده که شخصی نزد امام صادق، آیه ((قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیبِ وَ الشَّهادَةِ فَینَبِّئُکمْ بِما کنْتُمْ تَعْمَلُونَ))(3) را تلاوت کرد و منظورش از مؤمنان، تمام کسانی بود که به سمت قبله نماز می گزارند. امام در رد نظر او فرمودند: «چنین نیست بلکه مأمونون صحیح است و ما مأمونون هستیم».(4)

ص:144

روشن است که این بیان امام در مقام تفسیر مؤمنون به عالی ترین مصداق آن، یعنی «مأمونون» است. عقل و روایات منقول نیز همه مسلمانان را شامل این آیه نمی دانند.(1) زیرا در این آیه، معنای مؤمن در مقابل کافر نیست تا شامل همه مؤمنین شود؛ بلکه منظور از مؤمن، مأمون از خطا و معصوم از گناه است که همان ائمه علیهم السلام هستند، (2)و اینک آخرین ایشان، حضرت بقیة الله الاعظم علیه السلام یگانه پیشوای مورد وثوق الهی است. این مهم را علاوه بر آیه مذکور، از آیه ((وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا))(3) نیز می توان استنباط کرد. روایات، منظور از ائمه در این آیه را فرزندان حضرت زهراعلیها السلام معرفی می کنند.(4)

پر واضح است کسی که دارای مقام امامت و ولایت از جانب خدای تعالی است، بر علوم و اسرار خلقت نیز مطلع می گردد و امین بر تمام خزائن علم و حکمت و اسرار قرار می گیرد؛ لذا در این فراز امامت در کنار مأمون بودن قرار گرفته است: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ اَیهَا الاِْمامُ الْمَاْمُونُ».

شاید این فراز متضمن این معنا نیز باشد که اوامر و نواهی اهل بیت علیهم السلام

ص:145

عین اوامر و نواهی الهی است، و ایشان از این جهت، امین خدا هستند. توضیح این که مقام عصمت اهل بیت علیهم السلام _ که از آیات قرآن سرچشمه میگیرد_ و همراهی و همتایی ایشان با قرآن _ که با توجه به حدیث ثقلین اثبات میشود_ لازمه اش مصون بودن از خطا و اشتباه است.

پس همان طور که قرآن دارای چنین وصفی است: ((لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ))، (1) اهل بیت نیز با توجه به مقام عصمت و همراهی بدون گسست از قرآن، امر و نهی و کلامشان، همواره دارای چنین وصفی است و باطلی در سخنشان راه ندارد. از همین رو امرشان امر خداست وکلامشان کلام خدا. همان گونه که خداوند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را در آیه ((وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی)) (2) میستاید؛ با این تفاوت که اهل بیت علیهم السلام مانند رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مخاطب وحی رسالی نیستند.

مقدَّم از «قدم»، به معنای جلودار و نقیض آخِر است.(1) مأمول نیز از «اَمَل» و به معنی آرزو شده آمده است. این لقب و صفت در دیگر زیارات نیز برای امام مطرح شده است. برای مثال، امام صادق در جواب مفضّل _ که درباره حجت پس از ایشان پرسیده بود_ فرمودند: «… یا مُفَضَّلُ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِی ابْنِی مُوسَی وَ الْخَلَفُ الْمَأْمُولُ الْمُنْتَظَرُ م ح م د بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی بْنِ مُوسَی؛(2) ای مفضّل! امام بعد از من، پسرم موسی است [تا برسد به آخرین حجت خدا] جانشین آرزو شده و انتظار برده شده که او م ح م د بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی است».

در زیارت حضرت در سرداب مقدس نیز ایشان را با عنوان «امام مقدم مأمول» خطاب می کنیم: «السَّلَامُ عَلَیک أَیهَا الْإِمَامُ الْمُقَدَّمُ الْمَأْمُولُ».(3)

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در خطاب با امام حسین علیه السلام از حضرت ولی عصر علیه السلام به همین عنوان یاد کرده است: «… ثُمَّ یقُومُ الْقَائِمُ الْمَأْمُولُ وَ الْإِمَامُ الْمَجْهُولُ لَهُ الشَّرَفُ وَ الْفَضْلُ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِک یا حُسَینُ لَا ابْنَ مِثْلُهُ؛(4)… سپس قیام کنندۀ آرزو شده و امام ناشناخته که صاحب شرف و فضل است قیام می کند. ای حسین! او از فرزندان توست و هیچ کس مانند او نیست».

استناد قرآنی این لقب را می توان از تمام آیاتی که وعده پیروزی نهایی

ص:147

دین و غلبه حق بر سایر مرام ها و مسلک ها را می دهند، به دست آورد. زیرا روایات، چنین روز موفورالسروری را روز ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام معرفی کرده اند(1) و در واقع، امید غلبه و پیروزی نهایی دین مرضی خداوند بر سایر ادیان، همان امید و انتظار ظهور بقیت الله است. ایشان آرزوی همه حق طلبان و مأمول همه امت ها است؛ همان که خداوند، وعده اش را داده است: «السَّلَامُ عَلَی الْمَهْدِی الَّذِی وَعَدَ اللَّهُ بِهِ الْأُمَمَ».(2)

دیان امت نامیدهاند: «کانَ عَلِیٌّ علیه السلام دَیَّانَ هَذِهِ الْأُمَّةِ».(1)

توصیف حضرت ولی عصر علیه السلام با این ویژگی، مبتنی بر آیات نورانی قرآن کریم است. چنان که اشاره شد، دیان، یعنی کسی که با توانایی و قدرت، بر دیگران غلبه نموده و آنان را به اطاعت وادار کند؛ به بیان دیگر یعنی حکمش در میان مردم نافذ باشد؛ هم چون قاضی و حاکم.

این وصف امام مهدی علیه السلام را میتوان از آیاتی نظیر ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ))،(2) که روایات تفسیری ذیل آن ها، قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و استقرار حکومت الهی ایشان بر جهان و طنین انداز شدن ندای توحید در عالم را نوید میدهند، به دست آورد.

علاوه بر استناد مذکور، دیان در معنای مورد اشاره، مساوی با معنای هیمنه و تسلط است که خداوند آن را وصف قرآن قرار داده است: ((وَ أَنْزَلْنا إِلَیْک الْکتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّه)).(3) کلمه «مهیمن» از ماده

ص:149

«هیمنه» گرفته شده و به طوری که از موارد استعمال آن بر می آید، معنای هیمنۀ چیزی بر چیز دیگر این است که شی مهیمن بر شی دیگر تسلط داشته باشد.

البته هر تسلطی را هیمنه نمی گویند، بلکه هیمنه، تسلط در حفظ و مراقبت از شی و تسلط در انواع تصرف در آن است، و حالِ قرآن _ که خدای تعالی در این آیه، در مقام توصیف آن است _ نسبت به سایر کتب آسمانی همین حال است.(1)

از همین رو، بنابر آیه ((إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام))(2) که دین مقبول را اسلام معرفی میکند، و هم چنین آیاتی که مقام خلیفة اللهی امام مهدی علیه السلام را اثبات میکند و با توجه به پیوند ناگسستنی ثقلین، مهیمن بودن قرآن، معنای «دیان دینه» را جلوهگر میکند. زیرا بر اساس معنای مهیمن که وصف قرآن قرار گرفته است، دین اسلام، خواست و اراده خداوند است و سایر انبیا: نیز مانند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منادی اسلام بودهاند؛ و همان طور که در استناد عبارت «خلیفة الله» بیان شد، خلیفه باید بیشترین شباهت و قرابت را با مستخلفٌ عنه داشته باشد که در این صورت، بالتبع خواست و اراده امام نیز در جایگاه خلافة اللهی و وصایت نبیاکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پیروی انسان ها از آیین اسلام است.

ص:150

این مهم با استفاده از معنا و مفهوم آیه عصمت ((إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکمْ تَطْهیراً))(1) استنباط میشود؛ چراکه لازمه عصمت، عدم مخالفت با خواست و اراده خداوند در هر شرایطی است. امام مهدی علیه السلام نیز که دیان دین خداوند معرفی شده، اراده الهی را محقق ساخته و علاوه بر جلوگیری از تغییر و تحریف دستورات قرآن _ که آیین نامه دین داری است _ کژی، ناراستی و منسوخات سایر کتب را نیز آشکار خواهد کرد. آیه استخلاف مؤمنان در زمین و آیات همانند آن، بر این مسئله دلالت دارند.

طور خاص، دوبار در قرآن آمده است: ((یا قَوْمَنا أَجیبُوا داعِی اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یغْفِرْ لَکمْ مِنْ ذُنُوبِکمْ وَ یجِرْکمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ* وَ مَنْ لا یجِبْ داعِی اللَّهِ فَلَیسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَیسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ أُولئِک فی ضَلالٍ مُبینٍ)).(1)

در شأن نزول این آیات گفته اند که پس از دعوت مردم بازار عکاظ توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نپذیرفتن آن ها، پیامبر در مسیر بازگشت و در وادی مجنه، مشغول تلاوت قرآن بود که شخصی از اجنه با شنیدن آیات قرآن، به اسلام ایمان آورد و پس از ایمان آوردن همراهانش، مصمم شد که قوم خویش را نیز به دین اسلام و ایمان آوردن به رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دعوت نماید. در آن هنگام، این آیه نازل شد.(2)

داعی بودن حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در دیگر آیات قرآن نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ از جمله: ((قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ ))(3)و ((یا أَیهَا النَّبِی إِنَّا

ص:152

أَرْسَلْناک شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً*وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً)). (1)

هم چنین مفسران، داعی در آیه ((فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یوْمَ یدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیءٍ نُکرٍ)) (2) را خداوند، جبرئیل، اسرافیل، (3) ملکی غیر از این دو که موکّل این کار هستند(4) و وجود مبارک امام مهدی علیه السلام در زمان ظهور تفسیر کرده اند.(5) ایشان مصداق دعوت کننده در آیات ((یوْمَئِذٍ یتَّبِعُونَ الدَّاعِی لا عِوَجَ لَهُ ))(6)و ((وَ لْتَکنْ مِنْکمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَی الْخَیرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ))(7)را نیز حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام

ص:153

و ائمه معصومین: دانسته اند.(1)

خود قرآن نیز بر اساس روایات، یکی از دعوتگران است؛(2) چنان که خداوند میفرماید: ((إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ وَ یبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ)).(3)

به هر حال، داعی، یکی از نام های رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است(4) که به جهت دعوت مردم به دین اسلام بر ایشان گذاشته شده است.(5) این دعوت، شامل شناخت اصول اعتقادی اسلام و صفات خدا نیز می شود. زیرا دعوت به سوی خدا، دعوت به شناخت خدا و آن چه مربوط به دعوتگران به سوی اوست _ از انبیا و رسولان وکتاب های نازله بر آن ها_ را نیز شامل می شود.(6)

بر همین اساس، دعوتگر به سوی خداوند، باید شرایط و حدود الهی را بر مجاهدین اقامه کند؛ وگرنه شایسته دعوت به سوی خدا و جهاد در راه او نیست. زیرا کسی که دیگران مأمورند او را به معروف دعوت کنند و از منکر باز دارند، داعی الی الله نیست.

ص:154

خداوند، خود، اولین دعوتگر به سوی خویش است: ((وَ اللَّهُ یدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ)).(1) سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دستور خداوند، دعوت کننده به سوی او با فرامین قرآن است: ((ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ)).(2)

سپس خداوند، دعوتگری به سوی خویش را به امتی اختصاص داد که از ذریه ابراهیم و اسماعیل8هستند و غیر خدا را هرگز نپرستیده اند و دعای ایشان (ابراهیم و اسماعیل) در حقشان به اجابت رسیده است؛ کسانی که خداوند، آن ها را با وصف اذهاب رجس و طهارتی مطلق ستوده است، و در کلام خویش ((أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی))(3) به اولین ایشان توجه داده است. یعنی اولین کسی که پیش از همه، با ایمان به پیامبر و تصدیق آن چه از جانب خداوند آورده است، از رسول خدا پیروی کرد و هیچ گاه شرک نورزید و لحظه ای ایمانش را

ص:155

به ظلم _ که همان شرک است _ نیالود.(1)

آری! اهل بیت علیهم السلام تنها کسانی اند که شایستگی دعوت الی الله را دارند و اگرچه دیگران هم، هرچه خود را به صفاتی که خداوند در کتاب آسمانی خویش ذکر نموده، متخلق کنند و آمر به معروف و ناهی از منکر باشند، به همان اندازه، لیاقت دعوتگری به سوی خدا را می یابند(2) و شایسته ستایش الهی می شوند: ((وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنی مِنَ الْمُسْلِمینَ))، (3) اما هیچ گاه به جایگاه رفیع اهل بیت علیهم السلام در دعوت به سمت خداوند نمی رسند؛ زیرا هیچ گاه ایمانشان کامل نمی شود. ((وَ ما یؤْمِنُ أَکثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکونَ)).(4)

ص:156

شایان ذکر است که دعوت به سوی خداوند، مرحله ای است بعد از بشارت و انذار؛ چراکه بشارت و انذار وسیله ای است برای آماده ساختن افراد به منظور پذیرش حق، و بعد از آن که این آمادگی حاصل شد، دعوت به سوی خداوند شروع می شود. تنها در این صورت است که دعوت مؤثر خواهد بود.(1)

تمام انبیا و اولیا از آدم ابوالبشر تا رسول گرامی اسلام، ضمن بشارت و انذار و تشویق و تهدید، دعوت کننده به سوی خدا نیز بوده اند؛ اما علی رغم زحمات طاقت فرسای ایشان، هیچ کدام، به طور کامل مورد اطاعت و پذیرش قرار نگرفتند، و دعوت آن ها همگانی نشد. تنها حضرت ولی عصر علیه السلام است که در زمان ظهور، داعی الی الله خواهد بود و حق طلبان عالَم، لبیک گویان به سویش خواهند آمد و دست در دست یک دیگر، به رهبری حضرتش، منکران را از صحنه روزگار محو نموده و وعده پروردگار(2) را عملی خواهند کرد. زیرا هدف از دعوت الهی، مهمان شدن بر سفره علم و معنویتِ الله، مانند رسالت، نبوت، ولایت، خلافت الهی و علوم و معارف توحیدی است، (3) و حکومت صالحان، آن را متجلّی خواهد ساخت.

ص:157

نکته قابل توجه در این فراز، آن است که صفت داعی بدون حرف اضافه «الی» آمده است. لکن در قرآن کریم، به هردو وجه، یعنی هم با حرف اضافه (داعِیاً إِلَی اللَّهِ)(1) و هم بدون آن (داعِیَ اللَّه)(2) ذکر شده است. این نکته میتواند ملهم این مطلب باشد که دعوتگری در این مقام از شئون امامت است؛ به نحوی که هدایت به امر و ایصال الی المطلوب است، نه صرف دعوت و هدایت به سوی حق. این نکته از آیه ((وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا))(3) قابل برداشت است. اما استفاده از لفظ داعی در وصف پیامبر به هردو وجه نیز به خاطر دارا بودن مقام نبوت و امامت از سوی ایشان است؛ چنان که ((داعِیاً إِلَی اللَّهِ))(4) در وصف پیامبر علیه السلام با قید ((بِاِذنِهِ)) (5) همراه است که به مسئله بعثت و نبوت او اشاره میکند.(6)

است. بر همین اساس، داعی الی الله، شرایط و حدود الهی را بر مردم اقامه می کند و در آموزش و پرورش آنان، برای رهانیدن آن ها از گمراهی میکوشد: ((هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ)).(1) در این فراز، به این شأن از دعوتگری _ که همان پروراندن و بالنده ساختن مخاطب با آموزه های وحیانی و الهی است _ اشاره شده است.

ربّانی از ریشه «ربّ» به معنی تربیت و پرورش است. لفظ رب تنها به صورت مضاف به غیر خداوند نسبت داده می شود. ربانی، منسوب به رب است و معنای آن، عالم راسخ در دین یا کسی است که با علمش وجه الله را میطلبد.(2) چنان که زمخشری نیز گفته است: «ربانی کسی است که تمسکش به دین خدا و اطاعت او محکم و شدید است».(3)

چنان که اشاره شد ربانی منسوب به رب است. «ال» در آن نیز دلالت بر

ص:159

مبالغه این نسبت دارد؛ یعنی ربانی همیشه منتسب به رب است و به دلیل استیلای ربوبیت در او و عالِم، عامل، آموزگار و تالی کتاب الله بودن، در مظاهر جز رب کسی را نمی بیند.(1) به هر حال، ربانی یعنی کسی که دیگران را تربیت و پرورش می کند.

روایات ذیل آیه ((إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فیها هُدیً وَ نُورٌ یحْکمُ بِهَا النَّبِیونَ الَّذینَ أَسْلَمُوا لِلَّذینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتی ثَمَناً قَلیلاً وَ مَنْ لَمْ یحْکمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِک هُمُ الْکافِرُونَ ))(2)ربانیون را با اوصاف مورد اشاره، به اهل بیت علیهم السلام تفسیر کرده اند.

برای مثال، نورالثقلین به نقل از عیاشی مینویسد: «امام صادق علیه السلام هنگام

ص:160

قرائت این آیه فرمودند: «در شأن ما نازل شده است». سپس به شرایط امامت اشاره کردند؛ از جمله پاک و عاری بودن از هر عیب و گناه و معصیتی که موجب آتش جهنم شود، علمی روشنگر که تمام امتیازهای مردم از حلال و حرام را بیان کند و علم به عام و خاص، محکم و متشابه، رمزهای دقیق، تأویل های بعید و ناسخ و منسوخ کتاب خدا.

آن گاه کسی از ایشان پرسید: «چه دلیلی وجود دارد که امام باید این شرایط را داشته باشد؟» ایشان در پاسخ، آیه ((إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یحْکمُ بِهَا النَّبِیونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیونَ وَ الْأَحْبارُ)) را تلاوت، و ائمه علیهم السلام را همان ربانیون معرفی کردند و فرمودند: «پیامبران، آن هایی هستند که مردم را با دانش خود پرورش می دهند و منظور از احبار، دانشمندانی است که امام و پیشوا نیستند؛ چراکه در ادامه می فرماید: ((بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیهِ شُهَداءَ))؛ یعنی با پیمانی که از آن ها «راجع به حفظ کتاب» گرفته شده و نفرموده «راجع به آن چه از کتاب، اطلاع دارند»، و مسلم است که حفظ کتاب خدا، در صورتی است که عالم به کتاب و جمیع احکام آن و وارث علم پیامبر باشد که این مقام، مخصوص ائمه علیهم السلاماست».(1) روایاتِ ذیل آیه ((وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ

ص:161

بِنُورِ رَبِّها))(1) نیز امام را همان «ربّ الاض» معرفی مینمایند.(2)

از همین رو، امام عصر علیه السلام نیز به عنوان آخرین ذخیره الهی از نسل ائمه علیهم السلامربّ الارض و ربانی آیات الهی است. همانند جد بزرگوارشان امیر المؤمنین علیه السلام که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را ربانی امت معرفی نمودند: «قَالَ النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم عَلِی رَبَّانِی هَذِهِ الْأُمَّة».(3)

خداوند خطاب به مؤمنان می فرماید: ((یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کما قالَ عیسَی ابْنُ مَرْیمَ لِلْحَوارِیینَ مَنْ أَنْصاری إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنی إِسْرائیلَ وَ کفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیدْنَا الَّذینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرین))(1)؛«هان ای کسانی که ایمان آورده اید! یاران خدا باشید؛ همان طور که عیسی بن مریم به حواریین گفت: از شما چه کسی مرا در راه خدا یاری می کند؟ حواریین گفتند: ماییم انصار خدا. پس طائفه ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و طایفه ای کافر شدند و ما آنانی را که ایمان آوردند، علیه دشمنانشان یاری کردیم. پس آن ها نیرومند و غالب شدند».

هم چنین در جای دیگری فرموده است: ((یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ ینْصُرْکمْ وَ یثَبِّتْ أَقْدامَکمْ))(2)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر خدا را یاری کنید، خداوند شما را یاری کرده، قدم هایتان را ثابت می کند».

یاری کردن خداوند با توجه به این که او از همه عالمیان بی نیاز است، (3) می تواند معانی مختلفی داشته باشد؛ از جمله یاری کردن دین و راه خدا،

ص:163

یاری کردن حزب الله یا یاری کردن حقیقی خدا.(1) مفسران معتقدند مراد از یاری خدا، یاری دین خدا و یاری انبیای الهی در مقابل دشمنان خداست، زیرا مدد رسانی حقیقی به خداوند، امری محال است.(2)

خداوند در این آیات، مؤمنان را به یاری کردن دین خود امر می کند؛ یعنی مؤمنان باید تلاش و مجاهدت خود را در راه استقرار حکومت الهی انبیا: قرار دهند. این مجاهدت می تواند تبلیغ دین یا در معرض قرار دادن آن جهت اطلاع یافتن و گرویدن عموم مردم به دین باشد.

لکن در خطاب به حضرت ولیعصر علیه السلام می گوییم: «السّلام علیک یا خلیفة اللَّه و ناصر حقّه». این مرحله، فراتر از دعوت به دین و یاری کردن دین خداست. در این مرحله، نصرت و یاری برای خالص شدن دین، تنها برای خداست (أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِص)(3) تا دیگر هیچ شرکی وجود نداشته باشد (یعْبُدُونَنی لا یشْرِکونَ بی شَیئاً)(4) و حق بزرگ خداوند ادا شود (فَأَمَّا حَقُ

ص:164

اللَّهِ الْأَکبَرُ فَإِنَّک تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِک بِهِ شَیئاً).(1)

در واقع، این امر را خداوند با وعده استخلاف مؤمنان در زمین(2) نوید داده است. یعنی «خلیفة اللَّه» و «ناصر حقّه» دو پرتو از یک نورند و هرکدام یک جنبه از وجود امام را می نمایانند؛ چنان که این مطلب از آیه مورد اشاره استنباط می شود.

این معنا با توجه به نسخه اولیه زیارت آل یاسین، که به جای عبارت «ناصر حَقِِّه»، «ناصر خَلقِهِ» آمده است نیز قابل استنباط است. خلق از جمله واژه هایی است که هم به انسان نسبت داده می شود، و هم به خداوند متعال. لغویون در بیان معنای خلق، علاوه بر مردم و حکم خدا، به تقدیر و اندازهگیری و آفرینش با کیفیتی مخصوص و بر اساس اراده و اقتضای حکمت،(3) به طوری که سابقه نداشته باشد(4) نیز اشاره کرده اند.

در معنای اخیر (آفرینش بی سابقه، بر اساس حکمت و اراده خداوند) اگر تقدیر و اندازه در آفرینش انسان بر اساس اختیار و اراده و خلقت تشریعی مدنظر باشد، می توان نصرت و یاری امام را در استفاده صحیح و درست از اختیار، و طی طریق بر اساس دستورات شرعی (احکام تشریعی) دانست؛

ص:165

چراکه در خلق و آفرینش تکوینی خداوند، هیچ گونه تغییر و تبدیلی راه ندارد: ((لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّه)).(1)

در این صورت، آیاتی نظیر ((یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کرِهَ الْکافِرُون))(2) که اراده الهی را در استقرار دین خالص و مورد رضایت خداوند، علی رغم کراهت مشرکان و کافران در زمین گوشزد میکند، در کنار آیاتی که در بخش پیشین و در معنای خلیفةالله مورد بررسی قرار گرفت، همان معنای «ناصر حقه» را به دست میدهد؛ یعنی امام، خلق را در استفاده درست از اختیار، شناخت حدود آن و در نتیجه عبودیت و فروزان نگه داشتن نورانیت دین، یاری میرساند.

با معنا کردن خلق به مردم نیز، یاری رساندن به معنای هدایت و راهبری مردم در صراط مستقیم الهی خواهد بود؛ زیرا خداوند جن و انس را برای عبودیت آفریده و برای تحقق این مهم، رسولان خویش را به سوی مردم گسیل داشته و از نسل آخرین پیامبر نیز دوازده نور را جهت روشن نگه داشتن مسیر عبودیت قرار داده است، تا آن جا که اگر یک نفر هم در زمین باقی مانده باشد، از نور عبودیت محروم نمی ماند.

در این معنا نیز آیاتی نظیر آیه اولی الامر _ که روایات، منظور از آن ها را امامان دوازده گانه شیعه معرفی میکنند _ در کنار آیاتی هم چون ((وَ

ص:166

أَنْزَلْنا إِلَیْک الذِّکرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ))(1) _ که تکلیف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در هدایت مردم گوشزد مینماید _ و آیات دال بر وراثت و استخلاف مؤمنان در زمین، همان مددرسانی به انسان ها جهت بهره مندی از احکام تشریعی را افاده میکند؛ زیرا بر اساس آیه اولوا الامر، اطاعت از اهل بیت، همانند اطاعت از پیامبر و فرمانبرداری از خداوند معرفی شده،(2) و چنان که مشخص است، وظیفه اولوا الامر نیز همان وظیفه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.

در نتیجه، استخلاف مؤمنان در زمین نیز _ که روایات، آن را در زمان ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام اعلام میکنند_ تلاش در جهت تبیین خواست و اراده خداوند است، که باری تعالی آن را عبودیت معرفی نموده است (لِیعْبُدُون) و عبودیت نیز پیمودن مسیر حیات بر اساس موازین شرعی توأم با اخلاص است، که در معنای «ناصر حقه» بیان شد.

معنای دیگر خلق نیز دین و حکم خداوند است که در این معنا، یاری رساندن خلق، یعنی تلاش در جهت عبودیت و اخلاص. حضرت ولیعصر علیه السلام هنگام ظهور، ناراستیها و خرافات وارد شده در دین را برطرف، و دین خالص و بیپیرایه را به جامعه عرضه می کند؛ که این، معنایی سوای آن چه در دو معنای سابق و عبارت «ناصر حَقِِّه» بیان شد، نخواهد داشت.

ص:167

اما خلق در رابطه با انسان، به معنای تدبیر در امور و دروغ(1) است؛ که با توجه به مرجع ضمیر هاء در «خلقه» که خداوند تعالی است، محل بحث در این فراز نخواهد بود.

نتیجه این که تفاوت عبارت در نسخه اولیه و سایر نسخ _ که در اصطلاح علم الحدیث، تصحیف نامیده میشود_ مخل معنا نبوده و هردو معنا با آیات شریفه قرآن مطابقت دارد.

عَلَیهِمْ یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً))(1) آن چه سبب خضوع و خشوع مؤمنان است، تلاوت همراه با ادراک است، نه صرف قرائت.(2)

به عبارت دیگر، هنگام تلاوت، علاوه بر خواندن(قرائت)، هم زمان معنا و مفهوم کلام الهی شامل شناخت جایگاه و مقام رفیع خداوند، قادر مطلق بودن پروردگار، نیازمندی و فقر همۀ موجودات به ذات بی همتای او، وظایف انسان ها در قبال این عظمت و رفعت، و در یک کلام، معارف توحیدی نیز ادراک می شود، و در پی این آگاهی و معرفت است که عده ای به تعبیر قرآن به سجده می افتند: ((یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّدا)).(3)

از این رو، تلاوت و پیروی، اخصّ از قرائت و خواندن است؛(4) یعنی دایره شمول تلاوت، کوچک تر از قرائت است و در واقع، تلاوت، زیر مجموعه قرائت محسوب میشود. از همین رو، هر تلاوتی، قرائت است؛ لکن هر خواندن و قرائتی، تلاوت نیست.(5) به همین علت، تلاوت و ادراک معانی باید محور برنامه ارشادی یک رهبر دینی باشد؛(6) چنان که در دعای حضرت خلیل و حضرت ذبیح علیه السلام آمده است: ((رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ

ص:169

رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِک وَ یعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَةَ وَ یزَکیهِمْ إِنَّک أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ))؛(1)«پروردگارا! در میانه آنان رسولی از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان تلاوت کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد و تزکیه شان کند که تنها تو عزیز و حکیمی».

از سوی دیگر، تلاوت و تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه، مسبوق به فراگیری از خدای سبحان است؛ زیرا راهنما تا رهرو نباشد، نمی تواند راهبر شود. از همین رو، تلاوت رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم مسبوق به تلاوت الهی است.(2)یعنی ایشان ابتدا تحت تعلیم و سرپرستی خداوند، به مقام شناخت او و توحید تام و کامل رسیده، و سپس در جایگاه رهبری و هدایت انسان ها به سوی سعادت قرار گرفته است: ((وَ إِنَّک لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ عَلیم))(3)، ((وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیک الْکتابَ وَ الْحِکمَةَ وَ عَلَّمَک ما لَمْ تَکنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیک عَظیما)).(4) پس از ایشان نیز اهل بیت طاهرینشان، مصداق کامل و اتم تالیان قرآن هستند و حق آن

ص:170

را به جا می آورند: ((یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ)).(1)

کلینی به سند خود از ابی ولاد نقل می کند: «از امام صادق علیه السلام در مورد آیه ((الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْکتابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِک یؤْمِنُونَ بِهِ))(2) پرسیدم. حضرت فرمودند: آنان ائمه علیهم السلامهستند».(3) آخرین تالی از این شجره طیبه، وجود پر خیر و برکت حضرت مهدی علیه السلام است که عالمیان، حق تلاوت آفاقی و انفسی را از لسان و اعمال حضرتش مشاهده میکنند.  

شایان ذکر است که حق تلاوت قرآن، مراحلی دارد که هر کدام از آن ها مصداق خاص و روزی فرقه مخصوصی است.(4)زیرا چنان که بیان شد، تلاوت، خواندن همراه با تعلیم معنا و مفهوم کلام است؛ بنابراین بدیهی است که هرچه آیینه وجود شخص، صیقلیتر و شفافتر باشد، نور معارف توحیدی در آن درخشندگی بیشتری دارد و زوایای بیشتری از عالم خلقت را برای فرد روشن میکند. از همین رو، هرکس بسته به نورانیت ضمیر خویش از مأدبه الهی قرآن بهره مند خواهد شد. این بهره مندی در وجود مقدس ائمه اطهار: _ که صاحب مقام منیع عصمت اند و از تعلیم الهی برخوردار_ نهایت

ص:171

درجه طاقت بشر از شناخت و معرفت خداوند را شامل میشود.

آنان ((هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ))(1) را با چشم دل و به حقیقت ایمان می نگرند؛ بنابراین، تعلیم معارف کتاب الله از سوی ایشان، مبتنی بر مشاهدات خواهد بود. هم چنان که مصداق کامل معنای متوسط و تفسیر آفاقی حق تلاوت، یعنی صیانت از هرگونه تحریف، قرائت صحیح مطابق با آداب و سنن تجوید، تدبر در معانی، و ایمان کامل به آن در بعد عقیده، اخلاق و عمل صالح در وجود امام مهدی علیه السلام متجلی است و تفسیر انفسی، بلکه الهی آن نیز در وجود ایشان ظهور و بروز دارد.

قرآن تجلی خداست و شهود خداوند ممکن نیست: «فَتَجَلَّی لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِی کتَابِهِ مِنْ غَیرِ أَنْ یکونُوا رَأَوْه»؛(2) لکن کسانی که به مقام احسان رسیده اند، (3)به گونه ای قرآن را تلاوت می کنند که گویا تجلی خدا را در کتاب آسمانی مشاهده می کنند. اما آنان که از این مقام برترند و صاحب لوای«مَا کنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ»(4) می شوند، حق تلاوت آن ها به این است که تحقیقاً

ص:172

متجلی را در مجلای وحیانی خویش مشاهده می کنند(1) و هنگام تفسیر، وجود و حضور خدا را در عالم نشان میدهند. از همین رو، انسان ترجمان واقعی و تفسیر علوی قرآن را از لسان ایشان میشنود.

خداوند پس از تالی بودن ایشان دارد.

امام باقر علیه السلام خطاب به قتاده در نهی او از تفسیر و بیان این که تفسیر قرآن کار هر کس نیست، می فرماید: «وَیحَک یا قَتَادَةُ إِنَّمَا یعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ؛(1) زنهار ای قتاده! قرآن را فقط کسی می شناسد که مورد خطاب آن قرار گرفته باشد».

این جایگاه و مقام را _ که نخست حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم داراست، و پس از ایشان، به اهل بیت علیهم السلام رسیده است _ می توان از آیه ((وأَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُون))(2) استنباط کرد. این آیه بر حجیت قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بیان آیات قرآن و تفسیر آن، دلالت دارد، و در ملحقات بیان رسول الله صلی الله علیه و آله _ که همان بیانات ائمه علیهم السلام است _ نیز مطلب از همین قرار است؛ زیرا به حکم حدیث ثقلین بیان ایشان، بیان رسول خدا 9و ملحق به آن است.(3)

ص:174

غَیرُ اللَّهِ وَ غَیرِی؛(1) ای علی! خدا را هیچ کس به حق معرفتش نشناخت، جز من و تو؛ و تو را آن طور که حق معرفت و شناخت تو ادا شود، کسی نشناخت، جز خدا و من».

از همین رو، و از آن جا که این زیارت به انشاء معصوم است، از یک سو تمامی سلام ها را باید با توجه به ظرفیت زائر مورد بررسی قرار داد، و از سوی دیگر، عمق معنای هر عبارت را باید با توجه به علم امام که گنجینه علم الهی است تحلیل کرد. امام صادق علیه السلام میفرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی انْتَجَبَنَا لِنَفْسِهِ فَجَعَلَنَا … مَوضِعِ سِرِّهِ وَ عَیبَةَ عِلْمِهِ؛(2) خداوند ما را برای خودش برگزید و ما را جایگاه راز و محل علم خویش قرار داد».

به استناد آیه ((وَ سَلامٌ عَلَیهِ یوْمَ وُلِدَ وَ یوْمَ یمُوتُ وَ یوْمَ یبْعَثُ حَیا))(3) و ((وَ السَّلامُ عَلَی یوْمَ وُلِدْتُ وَ یوْمَ أَمُوتُ وَ یوْمَ أُبْعَثُ حَیا))، (4)حضرت عیسی بن مریم پس از آن که خود را پیامبری با برکت از سوی خداوند معرفی میکند، به خود سلام می فرستد. بنابراین، بر اساس همین

ص:176

آیات، فرازهای سلام به حالات حضرت ولی عصر علیه السلام را می توان مورد بررسی قرار داد.

در این جملات، زائر از یک سو، برای امام سلامتی می طلبد و از سوی دیگر، ملایم طبع بودن حالات امام زمان را آرزو می کند و از اینرو، به ایشان سلام می دهد. شاید هم بتوان با توجه به معنای سلام چنین گفت که زائر با این سلام ها، رسیدن زمان فرج و ظهور امام را انتظار می کشد و می خواهد که فرج مطابق خواست و اراده حضرتش محقق شود تا عاملی برای کراهت و ترس وجود نداشته باشد.(1)

 در سلام به حالات امام علیه السلام آن چه بیشتر جلب توجه میکند، سلام و درود به آن حالاتی است که با شنیدن نام آ ن ها، خواندن نماز به ذهن انسان تداعی می شود. گویی به جزء جزء عبادت حضرت سلام می دهیم: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تَقُومُ… حینَ تَقْعُدُ… حینَ تَقْرَءُ وَتُبَینُ… حینَ تَرْکَعُ وَتَسْجُدُ… حینَ تُصَلّی وَتَقْنُتُ».

این گونه سلام دادن میتواند نشانگر اهتمام و توجه حضرت به رکن اصلی دین، یعنی نماز باشد؛ چنان که اجداد طاهرینشان به این امر اهتمام ویژه داشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نور چشم خود را نماز معرفی می کرد: «جعلت قُرَّةُ

ص:177

عَینی فِی الصَّلوةِ»(1) و آن را وجه دین یک مسلمان می دانست: «وَجْهُ دِینِکمُ الصَّلَاة»؛(2) زیرا نماز، خضوع عبودیت را از هر عمل دیگری بهتر ممثل میکند.(3)

سلام به امام علیه السلام در این فراز را میتوان سلام به قیام و قعود ایشان در هنگام اقامه نماز انطباق داد _ که در فراز «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تُصَلّی وَتَقْنُتُ» اشاره خواهیم کرد_ یا قیام برای امر امامت دانست که از آیاتی نظیر ((لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَ لَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ))(1) و آیه وراثت مستضعفان و استخلاف و جانشینی مؤمنان در زمین، (2) و روایاتی که به قیام امام عصر علیه السلام برای برپایی حکومت عدل جهانی اشاره دارند، به دست آورد.

بر اساس تفسیر دوم، در این دو عبارت، به امام عصر علیه السلام سلام می دهیم و می گوییم: «درود بر تو ای سلاله پاک رسالت و نبوت! چه در آن هنگام که به اذن الهی قیام می کنی و چه در آن هنگام که در انتظار قیام نشسته ای». چونان که پیامبر در حدیثی فرمود: «حسن و حسین امامان به حق اند، چه قیام کنند و چه قیام نکنند».(3)یعنی زائر به طور غیر مستقیم به امامت امام اقرار می کند و هر فعل امام را خواست و اراده خدای عزوجل میداند.

به نظر میرسد مقصود امام در این فراز و فراز بعد، همین وجه باشد؛ زیرا

ص:179

سلام به امام در حال نماز شامل تمام ارکان و اجزای نماز میشود؛ مگر این که این نوع سلام را به خاطر شدت حب و علاقه زائر به امام به شمار آوریم، که در این صورت معنای اقامه نماز نیز ملحوظ خواهد بود.

فَاحْکمْ بَینَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ))(1) منظور از قرائت امام علیه السلام، همان قرائت قرآن است.

قرآن تبیان کل شی است: ((وَ نَزَّلْنا عَلَیک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمینَ))(2) و از شئون پیامبری نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تبیین و بیان کردن معانی و مقصود خداوند از آیات قرآن کریم است: ((وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ)).(3) براساس حدیث متواتر منزلت، (4) تمام شئون پیامبر _ سوای منصب پیامبری _ به امیرالمؤمنین علی و ائمه معصومین: تا امام عصر علیه السلام منتقل شده است.(5) در نتیجه، همان طور که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبین آیات الهی در هدایت و راهنمایی مردم بودند، ائمه علیهم السلامو اکنون

ص:181

حضرت بقیة الله الاعظم علیه السلام چنین منصبی را در اختیار دارند.

مؤمنین است و کار به فرد فرد آنان ندارد؛ چون ممکن است فردی از آنان واجد این اوصاف نباشد. مراد خداوند از تمکین آنان در زمین این است که ایشان را در زمین نیرومند می کند، به طوری که هر کاری را که بخواهند بتوانند انجام دهند و هیچ مانع یا مزاحمی نتواند سد راه آنان شود.

خداوند در توصیف آنان می فرماید: یکی از صفات ایشان این است که اگر در زمین تمکّنی پیدا کنند و آزاد باشند که هر نوع زندگی که بخواهند اختیار کنند، در میان همه انواع و انحاء زندگی، یک زندگی صالح را اختیار می کنند و جامعه ای صالح به وجود می آورند که در آن جامعه، به حکم نماز و زکات عمل می شود و امر به معروف و نهی از منکر انجام می گیرد.(1)

چنان که اشاره شد، این وصف، توصیف نوع مسلمین است و اگرچه عموم مؤمنان می توانند مصداق این آیه باشند، ولی بر اساس روایات، مصداق کامل و اتم این مؤمنان، اهل بیت علیهم السلام هستند. فرات از امام محمد باقر علیه السلام نقل می کند که ایشان درباره این آیه فرمودند: «فِینَا وَ اللَّهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ؛(2) به خدا سوگند، این آیه در شأن ما نازل شده است».

امام موسی کاظم علیه السلام نیز در حدیثی از اجداد خویش چنین نقل کرده است: «آن جا که خداوند میفرماید: همان کسانی که اگر در زمین استقرارشان دهیم، نماز به پا کنند و زکات دهند و به معروف وادارند و از منکر باز دارند،

ص:183

منظور ماییم».(1)

چنان که گفتیم ائمه علیهم السلاممصداق تام و اتم کسانی اند که در صورت استقرار و تمکن یافتن در زمین، امر به معروف و نهی از منکر کرده، نماز را به پا می دارند. اما این مهم تا به امروز جامه عمل نپوشیده و زمینه آن فراهم نشده است؛ چراکه آیه شریفه، تمکین مؤمنان را در تمام زمین مورد اشاره قرار داده و می فرماید: ((مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ)) و مسلم است که مکنت و حکومت مؤمنان در زمین، در زمان ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام خواهد بود.

بر اساس روایات، ایشان اند که نماز را در زمین به پا داشته و امر به معروف و نهی از منکر را متجلی خواهند ساخت. امام باقر علیه السلام درباره آیه مذکور می فرماید: «این آیه در شأن آل محمد علیهم السلام نازل شده است. خداوند، مغرب و مشرق زمین را به ملکیت مهدی و یارانش در می آورد و آن ها دین الهی را در آن حاکم می کنند. خداوند به وسیله مهدی و یارانش باطل و بدعت را می میراند، آن چنان که نادانی و بی خردی حق را میرانده بود و تا آن جا که اثری از ظلم دیده نشود، امر به معروف و نهی از منکر خواهند کرد».(2)

در تفسیر فرات نیز آمده است: «هنگام ظهور، حضرت ولی عصر علیه السلام خطاب

ص:184

به مردم می فرماید: ای مردم! ما همان هایی هستیم که خداوند در کتابش به شما وعده داد و فرمود: همان کسانی که اگر در زمین استقرارشان دهیم، نماز به پا کنند و زکات دهند و به معروف وا دارند و از منکر باز دارند و سرانجام همه کارها با خدا است».(1)

با توجه به این که امام نیز مانند سایر مخلوقات، مکلف به بندگی است و باید دستورات و اوامر و نواهی الهی را رعایت کند، سلام به ایشان در حال نماز، فضیلتی به شمار نمیآید؛ لکن با توجه به روایات فوق و روایاتی که حضرت عیسی علیه السلام را در حال اقتدای نماز به حضرت ولی عصر علیه السلام ترسیم میکنند، (2) هم چنین فراگیر شدن دین حق در سرتاسر عالم که با تمکن مؤمنان در زمین صورت میپذیرد، سلام به حالت نماز و خضوع امام، در واقع اشاره به پیروزی نهایی مؤمنان است؛ چنان که در دعای ندبه می خوانیم: «أَتَرَانَا نَحُفُّ بِکَ وَ أَنْتَ تَؤُمُّ الْمَلَأَ، وَ قَدْ مَلَأْتَ الْأَرْضَ عَدْلًا، وَ أَذَقْتَ أَعْدَاءَکَ هَوَاناً وَ عِقَاباً، وَ أَبَرْتَ الْعُتَاةَ وَ جَحَدَةَ الْحَقِّ، وَ قَطَعْتَ دَابِرَ الْمُتَکبِّرِینَ، … وَ نَحْنُ نَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین»(3). در واقع، سلام در این فراز، آرزوی

ص:185

چنین روز موفور السروری را داشتن است.  

زائر با سلام به امام در حالت قعود، قیام، قرائت و تبیین قرآن و سپس نماز که نشان بندگی است، مراحل حرکت و قیام و به نتیجه رسیدن آن را ترسیم میکند و با سلام خود رضایت و خوشنودیاش را جلوهگر میسازد.

مخاطب امر به رکوع و سجود در این آیه، تمام مؤمنان اند؛ لکن بدون تردید، مؤمنان نیز در به جا آوردن رکوع و سجود یکسان نیستند و مسلماً برترین راکعان و ساجدان اهل بیت علیه السلام هستند. زیرا اولین کسانی که رکوع و سجود را به جا آوردند، پیامبر و امیرالمؤمنین علی علیه السلام بودند وکامل ترین رکوع و سجودها را نیز ایشان و فرزندان ایشان از اهل بیت علیه السلام به جا می آورند.

از همین رو خداوند می فرماید: ((وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکعُوا مَعَ الرَّاکعینَ))؛(1) «نماز را بپادارید و زکات دهید و با راکعان رکوع کنید». روایات ذیل این آیه شریفه، نمازگزاران و رکوع کنندگان را پیامبر، امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السلام معرفی میکنند. به عنوان نمونه، ابن مردویه و ابو نعیم حافظ درباره این آیه گفته اند: «به طور خاص درباره رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام نازل شده، زیرا آنان اولین کسانی اند که نماز خواندند و رکوع کردند».(2) و پس از ایشان نیز _ چنان که مفسران گفته اند(3)_ اهل بیت علیهم السلام راکعان و ساجدان واقعیاند. امام صادق علیه السلام میفرمایند: «منظور قول خداوند در آیه ((یا أَیهَا

ص:187

الَّذینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکمْ وَ افْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ)) ماییم».(1)

خداوند در آیه ((مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ تَراهُمْ رُکعاً سُجَّداً یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً))(2)ویژگی کسانی را که همراه پیامبرند، رکوع و سجود مستمر بر میشمرد(3) و آنان که در دامان وحی پرورش یافتهاند، مسلماً بیشترین معیت را با پیامبر دارند و رکوع و سجودشان مستمر است. با توجه به مطالب فوق مشخص میشود که عبارت «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تَرْکَعُ وَ تَسْجُدُ» اشاره به مقامی دیگر از مقامات رفیع اهل بیت علیهم السلام دارد که ایشان از سابقین و کُمّلین در آن هستند و آیات و روایات نیز آن را تأیید میکنند.

چنان که اشاره شد، رکوع و سجود نیز از اجزا و ارکان نماز هستند که تحت فراز «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تُصَلّی وَتَقْنُتُ» نیز قابل بررسیاند.

ص:188

نقص و عیب بدان و بلکه او را از این که در توصیف بگنجد، برتر بشمار. همان گونه که در روایات اهل بیت علیهم السلام آمده است که معنی «اللّه اکبر» این است که خدا برتر از آن است که توصیف شود.(1)

این معنا با توحید اسلامی مناسب است؛ چون توحید اسلام از هر توحید دیگری که در سایر شرایع دینی سراغ داریم، بالاتر و مهم تر است.(2)

 از همین رو سلام به حالت تهلیل و تکبیر امام، علاوه بر تأکیداتی که در روایات بر گفتن این اذکار وجود دارد، (3) به روز ظهور حضرت اشاره می کند؛ زیرا اولاً بنای دعوت همه انبیا، فرا خواندن مردم به توحید بوده است: ((وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحی إِلَیهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ))؛(4) ثانیاً

ص:190

هدف ارسال پیامبران، این بوده که دین حق بر همه دین ها غلبه کند: ((هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّه)) و دین حق جز آن چه پیامبران به آن دعوت کرده اند نیست؛ ثالثاً ظهور و قیام امام زمان: جهت برپایی دین حق و توحید است، چنان که روایات، ذیل آیاتِ وعده غلبه دین حق بر سایر ادیان، آن را به ظهور ایشان تفسیر کرده اند.(1)

در نتیجه سلام به تهلیل و تکبیر امام، در واقع اشاره به چنین روز با برکتی دارد که حضرتش با «لا اله الا الله» گفتن و برآوردن بانگ «الله اکبر»، عالمیان را به دین حق فرا می خواند.

بر همین اساس، گویی زائر با سلام خود به امام در حالی که ایشان تهلیل و تکبیر می گویند، خود را به امام متصل می کند تا در ثواب تهلیل و تکبیر امام شرکت داشته باشد، شاید هم در پی نزدیک کردن خود به الگوی واقعی تهلیل و تکبیر خالص است، که با عبارت «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تُهَلِّلُ وَ تُکَبِّرُ» ایشان را مورد خطاب قرار میدهد.

می فرستیم: «السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَحْمَدُ وَ تَسْتَغْفِرُ». «حمد»، نقیض ذم و سرزنش(1) و به معنای ستودن، ستایش، ثنا گوئی، مدح و تعریف کردن است. حمد از مدح، اخصّ و از شکر، اعمّ است؛ یعنی هر شکری حمد است، ولی هر حمدی شکر نیست و هر حمدی مدح است، ولی هر مدحی حمد نیست.(2) «استغفار» نیز از ریشه غفر به معنی درخواست پوشاندن و مستور کردن است.(3)

بر اساس آیات قرآن، تمام موجودات عالم، حمد خداوند را به جا می آورند: ((وَ إِنْ مِنْ شَیءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدِه))(4) و حمد و ثناگویی مخصوص خداست: ((الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین)).(5)

خداوند در قرآن حتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را امر به ستایش خویش و طلب استغفار از درگاهش نموده، می فرماید: ((فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِک وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک بِالْعَشِی وَ الْإِبْکارِ))، (6) ((فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک وَ اسْتَغْفِرْهُ

ص:192

إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً)).(1) مسلّم است که استغفار و طلب بخشش در مورد کسانی مطرح است که عیب و نقصی داشته باشند، اما در رابطه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت، با توجه به عصمت ایشان، طلب استغفار وجهی ندارد. ظاهراً منظور از استغفار در این جا این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از خدای تعالی بخواهد آن چه را که در طبع آدمی است و ممکن است احیاناً حقوق دیگران را غصب کند و به سوی هوای نفس متمایل سازد، بیامرزد و بپوشاند.

خلاصه کلام این که معنای استغفار، طلب آمرزش گناهانی که از ایشان سر زده باشد نیست، زیرا آن جناب معصوم از گناه است؛ بلکه معنایش جلوگیری از امکانی است که گفتیم. بلکه استغفار در این مقام به آن معناست که از خدای تعالی بخواهد همان طور که تا آن زمان، او را مسلط بر هوای نفسش کرده، از آن به بعد نیز او را بر هوای نفسش غلبه دهد. جای هیچ شکی نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز مانند هر کس دیگری به چنین عنایتی از خدای تعالی محتاج است، هر چند که دارای عصمت باشد؛ زیرا خدای سبحان هر چه بخواهد می کند.(2)

همان طور که اشاره شد، خداوند به نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم امر می کند تا حمد الهی را

ص:193

به جا آورده و از خداوند طلب استغفار نماید. در آیات دیگر نیز خداوند به رسول خود می فرماید: ((فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر))؛(1) «رحمت خدا، تو را با خلق، مهربان و خوش خوی گردانید، و اگر تندخو و سخت دل بودی، مردم از پیرامون تو متفرق می شدند. پس چون امت به نادانی درباره تو بد کنند، از آنان درگذر و از خدا برای آن ها طلب آمرزش کن و برای دل جویی آنان در کار جنگ با آنان مشورت نما».

هم چنین در جای دیگر می فرماید: ((وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً))؛(2)«اگر کسانی که به خودشان ظلم کرده اند، نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بیایند و از ایشان بخواهند برایشان طلب بخشایش کند، خداوند آن ها را می آمرزد».

با مقدمه فوق مشخص می شود که یکی از شئون رحمة للعالمین بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، استغفار برای پیروان خویش است؛ و با توجه به این که ائمه علیهم السلامخلیفه و جانشین پیامبرند(3) و خلیفه بیش ترین شباهت را به مستخلفٌ عنه دارد،

ص:194

ائمه علیهم السلامنیز مظهر رحمت واسعه الهی و برخوردار از این ویژگی هستند. در عصر حاضر نیز امام زمان علیه السلام، هم چون جد بزرگوارشان برای اصحاب و پیروان خویش از درگاه احدیت طلب بخشایش و ستر عیوب و گناهان می نماید؛ زیرا ایشان اعمال و رفتار شیعیان را می بیند و شاهد بر اعمال ایشان است: ((وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون)). (1)

شایان ذکر است که سین در «فسیری» به معنای تأخیر رؤیت تا روز قیامت نیست؛ زیرا صادر شدن فعل رؤیت از خداوند متعال، عقلاً تسویف بردار نیست و از آن جا که فعل دیدن با واو عطف بین خدای سبحان و

ص:195

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مؤمنان به گونه همسان نسبت داده شده است، پس مشاهده اعمال توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل ایمان نیز مانند مشاهده اعمال توسط خدای سبحان، هم زمان با پیدایش فعل متکلمان حادث میشود.(1)

بر همین اساس، روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام نیز منظور از مؤمنان در این آیه را ائمه معرفی کرده اند؛(2) زیرا به غیر از ایشان، کسی منزلت همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ندارد و اگر در این بخش از زیارت آل یاسین به حالت تحمید و استغفار امام سلام می کنیم به همین علت است. یعنی در واقع به یکی از شئونات ولایت ایشان که از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان رسیده است، درود می فرستیم.

که امام در آن ها گذران عمر می کند نیز سلام میفرستد: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ حینَ تُصْبِحُ وَ تُمْسی، اَلسَّلامُ عَلَیکَ فِی اللَّیلِ اِذا یغْشی، وَالنَّهارِ اِذا تَجَلّی، اَلسَّلامُ عَلَیکَ فی آناءِ لَیلِکَ وَ اَطْرافِ نَهارِکَ؛ سلام بر تو هنگامی که روز را به شب، و شب را به روز می رسانی، سلام بر تو در آن هنگام که شب دامن می گسترد و در آن هنگام که روز نور افشانی می کند، سلام بر تو در لحظه های شبت و همه اطراف و جوانب روزت».

لکن باز مقام امام را فراتر از این عبارات می بیند و از کمال و جمال حضرت نکته ها ناگفته می یابد. پس سلام های خود را با «اَلسَّلامُ عَلَیکَ بِجَوامِعِ السَّلامِ» پایان می دهد.

«جوامع» از ریشه «جمع» و به معنی گرد آوردن است. در روایت است که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم میفرمایند: «أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکلِم؛ به من سخنان حکمت آمیز کوتاه و پر معنی داده شده است».(1) صاحب النهایه منظور از جوامع الکلم را قرآن میداند که کلمات آن آسان و روان است و معانی بسیار دارد.(2)

بر همین اساس «جوامع السلام » نیز همه جوانب سلام را داراست و زائر با این کلام سعی می کند که عشق و علاقه وافر خود را به امام نشان دهد، و با یک جمله تمام خوبی ها را به ایشان نثار کند. زیرا عرصه را در عرض ادب به محبوب تنگ می بیند؛ پس می گوید: سلام بر تو با همه سلام ها.

 چنان که اشاره شد، جوامع السلام همه خوبی ها و معانی سلام را در بر

ص:197

دارد و زائر همه این خیرات را برای حضرت ولی عصر علیه السلام درخواست می کند. چنین ادبی ریشه در قرآن دارد. خداوند در قرآن تهنیتی مبارک و طیب را از سوی خود و از ناحیه تمامی امت های بشری که در اثر مجاهدت های نوح، از اعتقادات صحیح و اعمال صالح برخوردار شده اند، به نوح علیه السلام داده و می فرماید: ((سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمینَ))(1)؛ «سلام بر نوح باد، در میان عالمیان».

آری؛ آن جناب، اولین کسی است که در بین بشر به دعوت توحید و مبارزه علیه شرک و آثار شرک قیام نمود و در این راه، شدیدترین رنج ها و محنت ها را تحمل کرد؛ آن هم نه یک سال و دو سال، بلکه نزدیک به هزار سال، و آن هم نه با کمک کسی، بلکه خود به تنهایی.(2) از همین رو در سلامی به وسعت تمام اعصار و قرون، از سوی خداوند مورد تمجید واقع می شود. سلامی از سوی خداوند، ملائکه و جن و انس، (3) در دنیا و آخرت.(4)

این گونه سلام دادن به حضرت نوح علیه السلام، ناشی از علم و اطلاعی است که ذات باری تعالی نسبت به مجاهدت و تلاش خستگی ناپذیر او در دعوت هزار سالۀ قوم خویش به سوی خداوند دارد. از همین رو، او را به چنین سلامی

ص:198

وسیع و فراگیر مفتخر میکند.

در زیارت آل یاسین نیز زائر با قرائت فرازهای مختلف، در هر مقام جامی از معرفت سر می کشد؛ تا آن جا که به مقام «بِکمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکمْ یخْتِم»(1) میرسد، اول و آخر را امام میبیند، نزول باران را _ که هستی و حیات عالم به آن وابسته است(2)_ به خاطر وجود امام می بیند، (3) حفظ و برقراری آسمان و زمین را از وجود ایشان میبیند(4)و… ؛ زیرا ایشان باب الله، حجت الله و عَلَم منصوب الهی است و زمین، اهلش را از یمن وجود او تحمل میکند.(5)

از همین رو، با چنین معرفتی، سلام دادن به صفات و حالات امام را در مقابل عظمت امام، خُرد و ناچیز میبیند و در یک کلام، جوامع سلام را به ایشان تقدیم میکند.

 هم چنین اگر سلام و درود جامع به حضرت در این فراز را سلام و درود خداوند و ملائکه بدانیم _ چنان که برخی در سلام به حضرت نوح علیه السلام

ص:199

گفتهاند_(1) میتوانیم صلوات و درود خداوند و ملائکه به حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امر کردن مؤمنان به سلام کردن به ایشان را نیز دلیل دیگری بر صحت این گونه سلام دادن به امام از دیدگاه قرآن بدانیم. خداوند می فرماید: ((إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً))؛ «خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلوات می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید! بر او صلوات فرستید و سلام کنید، سلامی نیکو».(2)

برای امر فرج و قیام در هنگام ظهور باشد تا اشاره به نماز؛ زیرا سلام به نماز و قنوت امام در عبارت پس از آن، سایر ارکان نماز را نیز در برمیگیرد. چنان که عبارات تهلیل و تکبیر و حمد استغفار نیز میتواند اشارهای به این نکته باشد. حمد و استغفار نیز از شئوناتی است که امام مهدی و سایر ائمه علیهم السلامبه واسطه قرابت با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن بهرهمندند.

ص:201

ص:202

عقاید «اصول دین» و به اعمال «فروع دین» اطلاق می گردد. آدمی با اعتقاد به معارف ضروری یک دین، در جرگه پیروان آن دین قرار می گیرد، و در مقابل، اگر برخی از اعتقادات پایه ای دین را منکر شود، از دین خارج میشود و اعمال جوارحی او نیز مقبول نخواهد بود.

از سوی دیگر، انسان ها به میزان معرفت و ایمانی که نسبت به اعتقادات دارند، به شرایع عمل می کنند، پس درجه قبولی اعمال در پیشگاه خداوند نیز به معرفت و ایمان شخص وابسته است. بر همین اساس، اصحاب پیامبر اکرم و شیعیان اهل بیت او: سؤال های اعتقادی بسیاری از معصومان طرح کردهاند که دلیل آن اهمیت این گونه مسائل و دغدغه درست بودن آن بوده است.(1)

اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیروان اهل بیت علیهم السلام با پرسیدن سؤال های اعتقادی نسبت به تصحیح و رفع تردید خود در اعتقادات میکوشیده اند؛ اما آن چه به عنوان «عرضه عقاید» مطرح است _ که فرد با مراجعه به امام یا علمایی که بر نصوص دین احاطه دارند، با اقرار به عقاید دینی خود، از ایشان طلب تصدیق، تصحیح یا تکمیل می کند_ مطلبی است که قدیمی ترین سند آن در روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام مربوط به اسماعیل بن جابر است که دین خود را بر امام باقر علیه السلام عرضه کرد.(2)

محمد بن حسن از سهل بن زیاد، او از محمد بن عیسی، او از فضالة

ص:206

بن ایوب، او از ابان، او از عبدالله بن سنان و او از اسماعیل بن جابر نقل می کند: «به امام باقر علیه السلام عرض کردم: دینم را که با آن خدای عزّوجلّ را میپرستم خدمتتان عرض کنم؟ فرمود: بگو. پس عرض کردم: شهادت می دهم خدایی جز خدای یکتای بی شریک وجود ندارد و محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست و اقرار می کنم به آن چه از سوی خداوند آورده است. شهادت می دهم که علی علیه السلام امام است و اطاعتش را خداوند واجب کرده است و سپس حسن و… ؛ تا این که به امامت حضرتش شهادت دادم. پس فرمود: «این دین خدا و دین ملائکه خداست».(1)

پس از جابر، نام نه تن دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلامدر روایات ذکر شده که نسبت به عرضه دین خود به محضر اهل بیت علیهم السلام اقدام نموده اند. ایشان عبارت اند از:

 1. اسماعیل جعفی(2)

 2. حسن بن زیاد بن عطار

 3. ابراهیم مخارقی

 4. یوسف

 5. خالد بجلی

 6. عمرو بن حریث

ص:207

7. ابن ابی یعفور

 8. حمران بن اعین

 9. حضرت عبدالعظیم حسنی.(1)

روایات دیگری نیز در متون روایی وجود دارد که اگرچه با عنوان «عرضه دین» نیست، ولی متضمن بیان اعتقادات راویان در محضر اهل بیت علیهم السلام است. اصول مشترک تمام این روایات، توحید، نبوت و امامت است و اصولی مانند نفی جبر و تفویض، اقرار بما جاء من عندالله، ولایت و دوستی با دوستان اهل بیت، دوری از دشمنان آنان، مسأله غیبت و مهدویت و انتظار فرج، معاد و سؤال در قبر و میزان و صراط و بهشت و جهنم، معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، وجوب نمازهای پنج گانه، وجوب روزه ماه رمضان، وجوب حج و غسل جنابت نیز در یک یا چند روایت تکرار شده است.(2)

موارد مورد اشاره در روایات عرضه، با توجه به فهم و درجه اشخاص عرضه کننده متفاوت است.(3) کامل ترین نوع روایات عرضه در عصر صادقین علیهما السلام مربوط به حمران بن اعین، و در زمان امام هادی علیه السلام مربوط به حضرت عبدالعظیم حسنی است که مورد اخیر، کامل ترین روایت عرضه است و در آن، به ولایت و جانشینی امام زمان علیه السلام نیز اشاره شده است.(4) حضرت

ص:208

عبدالعظیم در عرضه اعتقادات خویش پس از شهادت به وحدانیت خداوند، نبوت پیامبر و ولایت ائمه علیهم السلامتا امام هادی علیه السلام، توسط آن حضرت به امامت امام حسن عسکری و امام زمان علیهما السلام نیز شهادت می دهد.

در روایت چنین آمده است: «… سپس گفتم: ای مولای من! پس از امام جواد، شما امام من هستید. فرمود: بعد از من فرزندم حسن است، پس مردم چگونه خواهند بود برای جانشین پس از فرزندم حسن؟ عرض کردم: حال ایشان چگونه خواهد بود؟ فرمود: او از دیدگان پنهان خواهد بود و یاد کردن او با صدا زدن نامش حلال نخواهد بود، تا این که ظهور کند و زمین را پر از قسط و عدل نماید، همان طور که پر از ظلم و جور شده است. پس گفتم: اقرار می کنم به امامت او و می گویم همانا ولی آن ها ولی خداست و دشمنانشان دشمن خدایند. طاعتشان طاعت خداست؛ بغض ایشان بغض خداست و سرپیچی از ایشان، سرپیچی از امر خداست».(1)

زائر در قسمت دوم از بخش زیارت آل یاسین، نحوه شهادت بر باورهای خود را از امام میآموزد و تلویحاً عرضه عقاید می کند. یعنی خود را به

ص:209

محضر ایشان عرضه میکند و ایشان را بر عقاید خود شاهد میگیرد. مسلماً عرضه عقایدی که به تعلیم امام است، برترین روش عرضه است و مهم ترین اصول اعتقادی که یک فرد مسلمان باید بدان ها معتقد باشد را شامل می شود. بنابراین میتوان زیارت آل یاسین را کامل ترین روایت عرضه دین دانست؛ چراکه امام از لسان خویش عقاید صحیح را به زائر آموزش میدهد.

شایان ذکر است که عرضه عقاید بر امام و شاهد و ناظر گرفتن او بر آن، عملی است مورد تأیید ائمه علیه السلام، که از آیات شریفه قرآن سرچشمه میگیرد.

اهل بیت علیهم السلام هستند_ شاهد و ناظر بر اعمال معرفی می کند. در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «موجب رنجش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشوید». فردی از ایشان پرسید: «چگونه ایشان را ناراحت می کنیم؟» فرمود: «آیا نمی دانید که اعمال شما به ایشان عرضه میشود؟ هنگامی که در اعمال شما معصیتی باشد، ایشان ناراحت می شود. پس ایشان را ناراحت نکنید و مایه سرور ایشان شوید». و فرمود: «هر صبح، خوب و بدِ اعمال بندگان به رسول الله عرضه میشود؛ پس بر حذر باشید از این که رسول الله را بیازارید. این کلام خداوند است که فرمود: اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُه».(1)

از عبدالله بن ابان زیات نیز روایت شده است: « در محضر امام رضا علیه السلام از ایشان خواستم تا برای من و اهل بیتم دعا کنند. ایشان فرمودند: چطور من این کار را نمی کنم؟ در حالی که اعمال شما هر شب و روز به من عرضه می شود».(2) ابوعلی طبرسی نیز در روایتی، عرضه اعمال به پیامبر و مؤمنان را در هر دوشنبه و پنج شنبه ذکر می نماید و مصداق مؤمنان را اهل بیت علیهم السلام معرفی میکند.(3)

از همین رو، شیعیان با اعتقاد به این که ائمه علیهم السلام اعمال و رفتارشان را

ص:211

مشاهده میکنند، به عرضه اصول اعتقادی خویش به محضر ائمه علیهم السلام اقدام مینمودهاند. در زمان غیبت نیز با عرضه دین به محضر علمای مسلط به معارف اسلام، در تکمیل و تصحیح عقاید خود می کوشیدند. این سیره، از سنت های نیکوی شیعیان به شمار میرود.(1)

خودفراموشی(1) دچار نشده اند و همواره با مراقبت از خویشتن در صدد رفع نقصان و جبران کاستی های خود در حرکت به سوی خداوند هستند.(2)

روایات، ذیل این آیه شریفه، ذکر را پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل الذکر را ائمه علیهم السلام معرفی میکنند. کلینی به سند خود از امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که حضرت در شرح این آیه فرمودند: «ذکر منم، و اهل بیت علیهم السلام اهل الذکرند».(3) هم چنین حضرت در جایی دیگر در حالی که دست به سینه خود نهاده بودند، فرمودند: «اهل الذکر ماییم، و ماییم سؤال شوندگان».(4)

شَهیدا))،(1) ((فَکیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِک عَلی هؤُلاءِ شَهیداً))(2) و ((وَ یوْمَ نَبْعَثُ فی کلِّ أُمَّةٍ شَهیداً عَلَیهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِک شَهیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمین)).(3)

در آیه اول، خداوند، نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را شاهد و ناظر بر اعمال بندگان معرفی میکند. لکن شهادت نبی اکرم بعد از شهادت امت وسط ذکر شده است. خداوند میفرماید: «و ما شما را امتی وسط قرار دادیم تا شاهدان بر سایر مردم باشید و رسول بر شما شاهد باشد».

به عبارت دیگر، شاهد و گواه بودن نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، با توجه به این آیه، باواسطه محقق می شود؛ یعنی امت وسط، شاهد و ناظر اعمال مردم اند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شاهد و گواه بر امت وسط.

وسط، میانه مردم یا هر چیزی، و اعدل و افضل آن است. نه زیاده رو است،

ص:214

و نه کم کار.(1) عرب برگزیده هر چیز را وسط میگوید؛ مثلاً میانه مرغزار را که در آن، آب و گیاه، بیشتر و نیکوتر است وسط می خواند و مرد شایسته و باکمالات را وسیط یا اوسط میگوید. چنان که خداوند میفرماید: ((قالَ أَوْسَطُهُمْ))(2) یعنی بهترین و عادل ترین آن ها.(3)

با توجه به معنای لغوی وسط و حکم عقل، اگرچه امت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دین و آیینی برتر و بهتر از سایر ادیان دارند و اوسط ادیان محسوب می شوند، لکن همه ایشان شایستگی و لیاقت آن را ندارند که شاهد و گواه بر اعمال و رفتار سایر امت ها باشند؛ زیرا مذمت و سرزنش بسیاری از آیات به اطرافیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که همان امت اویند بر میگردد.

نمونه بارز آن را میتوان در سوره تحریم مشاهده کرد که خداوند دو تن از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را _ که نزدیک ترین افراد به ایشان بودند _ مورد عتاب قرار داده، می فرماید: ((إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمَلائِکةُ بَعْدَ ذلِک ظَهیرٌ))؛(4) «اگر به سوی خدا توبه

ص:215

ببرید [امید است که خدا دل هایتان را از انحراف به استقامت برگرداند] چون دل های شما منحرف گشته است. و اگر هم چنان علیه پیامبر دست به دست هم بدهید، بدانید که خداوند، مولای او و جبرئیل و مؤمنین صالح و ملائکه هم بعد از خدا پشتیبان اویند».

بی تردید هنگامی که همسران پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم که در منزل ایشان زندگی میکردند و در ظاهر نزدیک ترین افراد به ایشان بودند دچار لغزش می شوند، به طریق اولی، دیگران نیز از این امر مستثنی نبوده و نیستند؛ مگر به اراده الهی.

حال آن که شهادت در آیات مورد اشاره، به شهادت در روز قیامت اشاره میکند و باید اشخاصی صاحب این منصب باشند که بتوانند علاوه بر مشاهده ظاهر اعمال مردم، از نیات و بواطن اعمال ایشان نیز خبر دهند: ((وَ لکنْ یؤاخِذُکمْ بِما کسَبَتْ قُلُوبُکمْ))؛(1) «خدا شما را به آن چه در دل هایتان پیدا شده، مؤاخذه می کند». زیرا در آن روز آن چه در نهان بوده آشکار میگردد: ((یوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ)).(2) هم چنین شاهدان نباید آلوده به هیچ رجس و پلیدی باشند تا مصداق آیه ((کبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ))(3) نشوند و میزان عدل الهی به درستی و بی شائبه

ص:216

اقامه گردد.

شهادتی که در این آیه مطرح شده، یکی از حقایق قرآنی است و در کلام خدای سبحان مکرر تکرار شده است: ((فَکیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ، وَ جِئْنا بِک عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً))؛(1) «پس چگونه اند وقتی که ما از هر امتی شهیدی بیاوریم، و تو را هم شهید بر اینان بیاوریم؟»، ((وَ یوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً، ثُمَّ لا یؤْذَنُ لِلَّذِینَ کفَرُوا، وَ لا هُمْ یسْتَعْتَبُونَ))، (2) «و روزی که از هر امتی شهیدی مبعوث کنیم و دیگر به آنان که کافر شدند اجازه داده نشود و عذرشان پذیرفته نشود»، ((وَ وُضِعَ الْکتابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیینَ وَ الشُّهَداءِ))؛(3) «و کتاب را می گذارند، و انبیا و شهدا را می آورند».

در این آیات، شهادت به صورت مطلق آمده و از ظاهر آیات بر می آید که منظور از آن، شهادت بر اعمال امت ها و نیز بر تبلیغ رسالت است؛ هم چنان که آیۀ ((فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیهِمْ، وَ

ص:217

لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ))(1)نیز به این معنا اشاره می کند؛ چون هر چند که این پرسش در آخرت و در قیامت صورت می گیرد، ولی تحمل این شهادت در دنیا خواهد بود.

آیۀ ((وَ کنْتُ عَلَیهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ، فَلَمَّا تَوَفَّیتَنِی، کنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیهِمْ، وَ أَنْتَ عَلی کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ))(2) هم که حکایت کلام عیسی علیه السلام است و نیز آیۀ ((وَ یوْمَ الْقِیامَةِ یکونُ عَلَیهِمْ شَهِیداً))(3) همین معنا را تأیید می کنند.

 پرواضح است که حواس عادی و معمولی ما و نیز قوای متعلق به آن حواس، تنها و تنها می تواند شکل ظاهری اعمال را ببیند، و گیرم که ما شاهد بر اعمال سایر امت ها باشیم، تحمل شهادت ما از اعمال آن ها تنها مربوط به ظاهر و موجود آن اعمال می شود، نه آن چه که برای حس ما معدوم و غایب است؛ در صورتی که بسیاری از اعمال آن ها در خلوت انجام می شود.

حقایق و باطن اعمال و معانی نفسانی از کفر و ایمان و فوز و خسران و

ص:218

بالاخره هر آن چه که از حس آدمی پنهان است و راهی برای درک و احساس آن نیست، احوالی درونی به شمار می آید که مدار حساب و جزای رب العالمین در قیامت و روز بروز سریره ها بر آن است؛ هم چنان که خودش فرمود: ((وَ لکنْ یؤاخِذُکمْ بِما کسَبَتْ قُلُوبُکمْ))؛ (1) «خدا شما را به آن چه در دل هایتان پیدا شده، مؤاخذه می کند».

پس این احوال چیزی نیست که انسان معمولی بتواند آن را درک نموده و در باطن اطرافیانش تشخیص دهد، تا چه رسد به انسان های غایب؛ مگر کسی که خدا متولی امر او باشد و به دست خود، این اسرار را برای او کشف کند. در نتیجه شهادت مورد اشاره در قرآن عبارت است از تحمل (دیدن) حقایق اعمالی که مردم در دنیا انجام می دهند؛ چه آن حقیقت، سعادت باشد یا شقاوت؛ رد باشد یا قبول، انقیاد باشد یا تمرّد.

معلوم است که چنین مقام کریمی، شأن همه امت نیست؛ چون کرامت خاصه ای است برای اولیای طاهرین از ایشان، و حتی صاحبان مرتبه پایین تر از اولیا _ که مرتبه افراد عادی و مؤمنین متوسط در سعادت است _ چنین مقامی ندارند، تا چه رسد به افراد جلف و تو خالی، و از آن پایین تر، فرعون های طاغی این امت.

بلکه مراد از شهید بودن امت این است که شهدای نام برده و دارای آن

ص:219

خصوصیات، در این امت هستند؛ هم چنان که تفضیل بنی اسرائیل بر عالمیان به این معناست که افرادی که بر همه عالمیان برتری دارند، در این امت اند، نه این که تک تک بنی اسرائیل بر عالمیان برتر باشند. یعنی وصف بعض را به کل نسبت داده، برای این که این بعض در آن کل هستند و از آن جمعیت اند. پس شهید بودن امت اسلام به این معناست که در این امت کسانی هستند که شاهد بر مردم اند و رسول، شاهد بر آنان است.(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اگر چنین می پنداری که منظور خداوند از آیه ((وَ کذلِک جَعَلْناکمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یکونَ الرَّسُولُ عَلَیکمْ شَهِیدا)) تمامی اهل قبله از حق پرستان است، پس نظرت در مورد کسی که جایز نیست در دنیا بر یک صاع خرما شهادت دهد چیست؟ آیا خداوند او را برای شهادت دادن بر تمام امت های گذشته می آورد؟ نه هرگز چنین نیست. منظور خداوند از این امت کسانی اند که دعای ابراهیم علیه السلام در حقشان به اجابت رسید، نه این چنین افرادی. آنان امت وسط و بهترین امتی هستند که از بین مردم پدید آمده اند».(2)

 امت وسط، واسطه میان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امت هستند. از یک سو آنان شاهد بر اعمال مردم اند و از سوی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شاهد بر اعمال آنان است.(3)

ص:220

شاهد بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر گواهی دادن عدهای خاص، نشان از سنخیت و نزدیکی آنان با پیامبر دارد. زیرا در آیه مورد بحث، شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر امت وسط، بدون قید و به صورت مطلق آمده؛ چنان که شهادت امت وسط بر اعمال مردم نیز مطلق است. از این اطلاق در تعبیر چنین برداشت میشود که امت وسط و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرابت و نزدیکی شدیدی با یک دیگر دارند؛ به نحوی که شهادت امت وسط بدون هیچ گونه شائبه ای مورد پذیرش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرار میگیرد. زیرا آیه، آنان را وصف به عدالت نموده و شهادتشان را هم چون شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مورد پذیرش قرار داده است.(1)

بی تردید چنین جایگاهی نشانگر مصون بودن امت وسط از خطا و اشتباه است که آیه تطهیر مصداق آنان را اهل بیت علیهم السلام معرفی می کند: ((إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهیراً)).(2)

روایات وارده از اهل بیت علیهم السلام نیز ایشان را امت وسط و شاهد و گواه بر اعمال مردم معرفی می کنند. برای مثال، برید بن معاویه عجلی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که ایشان فرمودند: «نحن الأمة الوسط، و نحن شهداء الله علی خلقه؛(3) ما امت وسط و شاهدان خدا بر خلق اوییم».

ص:221

عیاشی نیز مینویسد: «امام باقر علیه السلام فرمودند: ما نَمَط الحجازیم. پرسیدند: یعنی چه؟ فرمود: یعنی بهترین گروه ها، چنان که خداوند می فرماید: و این چنین شما را امت برگزیده قرار دادیم. ما امت وسط هستیم که زیاده روی کننده و کم کار برای اعتدال به سوی ما بر می گردند».(1)

از اهل سنت نیز ابوالقاسم حاکم حسکانی در شواهد التنزیل از سلیمان بن قیس هلالی و او از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل میکند که حضرت فرمودند: «مراد خداوند در آیه ((لِتَکونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ)) ماییم؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گواه بر ماست و ما گواه برمردم. ما حجت خدا در زمینیم و کسانی هستیم که خداوند فرمود: و این چنین شما را امتی وسط قرار دادیم».(2)

 اهل بیت علیهم السلام شاهدان سایر انبیا در ابلاغ رسالت خویش نیز می باشند. مؤلف کشف الاسرار و عدة الابرار به نقل از ابوسعید خدری مینویسد: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روز قیامت به نوح علیه السلام خطاب می شود که آیا رسالت خویش را اعلام کردی و پیام ما را رساندی؟ پس نوح علیه السلام عرضه می دارد: بله. پس به قومش خطاب می شود: آیا نوح به شما پیام مرا رسانید؟ قومش پاسخ می دهند: هیچ هشداردهنده ای برای ما نیامد. پس خداوند به نوح میفرماید:

ص:222

شهود تو در ابلاغ رسالتت چه کسانی هستند؟ نوح پاسخ می دهد: محمد صلی الله علیه و آله و سلم و امتش. پس آن ها شهادت میدهند که نوح علیه السلام رسالت خود را ابلاغ کرده است».(1)

در روایتی دیگر جابر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که ایشان فرمودند: «روز قیامت من و امتم (اهل بیتم) بر یک بلندی مشرف بر تمام خلایق هستیم، و کسی نیست مگر این که از آن جا عبور میکند و هیچ پیامبری نیست مگر این که قومش او را تکذیب کرده اند و ما شاهدان او بر تبلیغ رسالتش هستیم».(2)

چنان که مشخص شد منظور از امت وسط در آیه ((وَ کذلِک جَعَلْناکمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یکونَ الرَّسُولُ عَلَیکمْ شَهیداً))(3) اهل بیت پیامبر علیهم السلام هستند. بر اساس روایات، ایشان علاوه بر گواه بودن بر اعمال

ص:223

امت نبیاکرم صلی الله علیه و آله و سلم، شاهد و ناظر بر اعمال و نیات امم سابق و انبیای سلف نیز می باشند. از همین رو و بر اساس اعتقادات شیعی، آخرینِ ائمه، حضرت بقیة الله الاعظم علیه السلام، زنده و شاهد و ناظر بر اعمال و رفتار همگان است.

چنان که ذیل آیه شریفه ((فَکیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِک عَلی هؤُلاءِ شَهیداً))(1) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «نَزَلَتْ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم خَاصَّةً فِی کلِّ قَرْنٍ مِنْهُمْ إِمَامٌ مِنَّا شَاهِدٌ عَلَیهِمْ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله و سلم شَاهِدٌ عَلَینَا؛(2) این آیه به صورت خاص در شأن امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است. در هر نسلی، امامی از ما شاهد بر آن هاست که بر اعمالشان گواه است و محمد صلی الله علیه و آله و سلم شاهد بر ماست». بنابراین، امام زمان، حضرت ولی عصر علیه السلام گواه و ناظر بر اعمال و نیات ما هستند.

همان طور که اشاره شد، چون تحمل شهادت در دنیاست و ادای آن در قیامت، افراد باورمند و آگاه به حقاینت این شاهدان _ که با پیراستگی عقیده و عمل، به مقام رضایت و تأیید خداوند بار یافته اند_ اعتقادات خویش را برای تکمیل، تصحیح یا تأیید به آنان که معیار دست یابی به رضایت خداوند هستند، عرضه میکنند. زیرا آن چه در دین اساسیتر است، عمل جوانحی و قلبی یعنی ایمان و اعتقاد قلبی است و دین، در ابتدا بر قلب

ص:224

و روح انسان مینشیند و از آن جا به سوی اعضا و جوارح رشد و نمو میکند.(1)

بر همین اساس، در زیارات، چنین فرازهایی که علاوه بر عقاید صحیح، نحوه عرضه آن را نیز به زائر آموزش میدهد، گنجانده شده است. این فرازها با لفظ «اَشهَدُ» و «اُشهِدُکَ» وارد شده است. هر دو واژه، از ریشه «شهد» به معنای علم داشتن و بیان کردن است. چنان که گفته اند: اَشْهَدُ اَنْ لا اِل_هَ اِلاَّ اللهُ یعنی میدانم که خدایی جز خدای یکتای بی شریک وجود ندارد، و آن را اظهار میکنم.(2)

بر همین اساس «اَشهَدُ» یعنی باورهایی که در ادامه میآید را میدانم و اعلام میکنم؛ و «اُشهِدُکَ» نیز یعنی شما اهل بیت که شاهد و ناظر هستید، باورمند بودن من بر این عقاید را بدانید و در روز واپسین اظهار نمایید. این نکته، وجه ارتباط عرضه عقاید و شهادت شاهدان بر اعمال است. گویی زائر از یک سو، تکالیف خود را در مقابل امام در طول زیارت آموخته است و بر آن شهادت میدهد (اَشهَدُ)، و از سوی دیگر با اطلاع از شهادت بر اعمال و عقاید انسان ها توسط شاهدان عالِم در قیامت، از آنان طلب تصدیق اعتقادات آموزش داده شده را مینماید (اُشهِدُکَ).

زیارت آل یاسین نیز که از لسان آخرین ذخیره الهی، امام عصر علیه السلام برای توجه به خداوند و اهلبیت علیهم السلام صادر شده است، از این قاعده مستثنی نیست.

ص:225

پس از سلام به صفات و حالات حضرت، و کسب معرفت در شناخت امام، باورهای راستین و نحوه عرضه آن ها به امام _ به عنوان شاهد بر اعمال _ آموزش داده میشود، تا نقصان یا تردید زائر در برخی اصول برطرف شود، و یقینش افزون گردد؛ زیرا خیال و گمان هیچ دردی را دوا ننموده، در تشخیص حق جای علم را نمی گیرد: ((إِنَّ الظَّنَّ لا یغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیئا)).(1)

در پی این تصحیح، تکمیل یا تصدیق باورها، اعمال و رفتار فرد نیز که جلوه و نمای باورهای درونی اوست، تصحیح شده و به رفتار و منش تام و کامل اهلبیت علیهم السلام نزدیک میشود. این نزدیکی در اعتقاد و عمل، زمینه بهره مندی از شهادت توأم با احسان و فضل آنان را _ که مظاهر تام احسان و فضل خدای منّاناند _ فراهم میآورد.(2)

ص:226

ویژگی ها و ریشه های قرآنی این امور، قابل استناد مستقیم به قرآن نیستند؛ اما در این زمینه، روایاتی وجود دارد که نیاز به اعتقاد به چنین اموری را گوشزد میکند.

بنابراین، با اعتقاد به این که حضرات معصومین: سرچشمه معارف حق و خزان علم الهیاند و علم به این امور را سینه به سینه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دریافت نموده و با توجه به ظرفیت مخاطبان و سائلان به گوشه هایی از آن اشاره داشته اند، و این معارف از پس کینه توزی ها و جعل، تصحیف و تحریف معاندان و حوادث تاریخی به دست ما رسیده اند، تنها به نمی از یم روایات و احادیث در این گونه موارد اشاره می کنیم.

دِعَامَتَهُ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، (1) و تمام انبیا و رسولان الهی با این پیام که خدایی جز خدای یکتا، شایسته پرستش نیست، به سوی امم مختلف مبعوث شدند: ((وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحی إِلَیهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ)).(2)

آیات قرآن، دعوت پیامبران به توحید را این چنین حکایت می کند: ((لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکمْ مِنْ إِلهٍ غَیرُهُ))، (3) ((وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً ... یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ))، (4) ((وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً ... اعْبُدُوا))، (5) ((وَ إِلی مَدْینَ ... شُعَیباً ... اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکمْ مِنْ إِلهٍ غَیرُهُ))(6) و… .

ص:229

هم چنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با پیام آسمانی «قولوا لا اله الا اللَّه تفلحوا» دعوت خود را آغاز نمود. طارق محاربی می گوید: «دیدم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در بازارچه ذی مجاز در حالی که پارچه ای سرخ رنگ بر دوش داشت می فرمود: ای مردم بگویید خدایی جز خدای یکتای بی همتا وجود ندارد تا رستگار شوید، و در این حال ابولهب به دنبال او می رفت و به حضرتش سنگ می زد و…».(1)

عبارت «لا اله الا الله» در دو آیه از قرآن مجید تکرار شده است: ((إِنَّهُمْ کانُوا إِذا قیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ یسْتَکبِرُونَ))(2) که علت عذاب عده ای را استکبار و سر باز زدن از پذیرش ولایت الهی اعلام می کند و آیه ((فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ... وَ اللَّهُ یعْلَمُ مُتَقَلَّبَکمْ وَ مَثْواکمْ))(3) که در آن، خداوند به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم امر میکند به اعتقاد خود در یکتا و بی شریک بودن خدا تمسّک جسته و پایدار بماند و هم چنان به دعوت توحیدی اش ادامه دهد.

اعلام و ارشاد به توحید در قرآن کریم به بیان های مختلف مورد توجه قرار

ص:230

گرفته است. خداوند در دو آیه مستقیماً توحید و لزوم اعتقاد به آن را گوشزد می کند: ((اَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُون))(1)، ((إِنَّنی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدْنی))(2) و در آیات دیگری، به صورت ضمنی به آن اشاره می نماید:

_ استوار خواندن دینِ مبتنی بر توحید: ((إِنِ الْحُکمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ وَ لکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُونَ)). (3)

_ دستور به پرستش خداوند و نه کسی غیر از او: ((وَ قَضی رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً)).(4)

_ منع از غلو در دین و امر به سخن گفتن به حق در یگانگی خدا: ((یا أَهْلَ الْکتابِ ... وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ ... فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیراً لَکمْ إِنَّمَا اللَّهُ

ص:231

إِلهٌ واحِدٌ)). (1)

_ کفر معرفی کردن اعتقاد به تثلیث: ((لَقَدْ کفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ إِلهٌ واحِدٌ)). (2)

_ برائت جستن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از اعتقاد مشرکان در اله بودن کسی غیر از «الله»: ((قُلْ أَی شَیءٍ أَکبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهیدٌ بَینی وَ بَینَکمْ وَ أُوحِی إِلَی هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَریءٌ مِمَّا تُشْرِکونَ)). (3)

_ دعوت اهل کتاب به اعتقاد به خداوند یکتا، همانند اعتقاد مسلمانان: ((قُلْ یا أَهْلَ الْکتابِ تَعالَوْا إِلی کلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا

ص:232

نُشْرِک بِهِ شَیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ)). (1)

_ استدلال به بروز فساد در زمین در صورت وجود خدایی غیر از خدای یگانه: (( لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یصِفُونَ)). (2)

_ توجه دادن به طبیعت و آسمان و زمین و دلالت آن ها بر یکتایی خالق: ((وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیرُ صِنْوانٍ یسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکلِ إِنَّ فی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ)). (3)

_ اشاره به عدم وجود برهانی بر پرستش غیر خدا: ((وَ مَنْ یدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما

ص:233

حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یفْلِحُ الْکافِرُونَ)). (1)

_ تذکر به نبود مدبری غیر از خداوند: ((مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یصِفُونَ)).(2)

چنان که از موارد مذکور مشخص است، قرآن، اصل وجود خدای تعالی را بدیهی می داند؛ یعنی عقل را برای پذیرفتن وجود خدای تعالی، محتاج به برهان نمی بیند و هر جا از خدا صحبت کرده، عنایتش همه در این بوده است که صفات او را از قبیل وحدت و یگانگی، خالق بودن، علم و قدرت و… اثبات کند.(3) زیرا اقرار به وجود خداوند، امری فطری است و هیچ گاه تغییر و تبدیلی در آن رخ نمی دهد:  ((فَأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ وَ لکنَّ

ص:234

أَکثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُون))؛(1) بلکه انسان با اعمال خود و اشتباه در تشخیص مصداق اله، فطرت را کم رنگ کرده و می پوشاند.

آیات قرآن اولین شاهد بر یگانگی خداوند را ذات حضرت باری معرفی کرده و می فرماید: ((شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ)).(2) شهادت خداوند در این آیه نیز مانند سایر آیات قرآن، بر نفی وجود الهی غیر از «الله» دلالت نموده و الوهیت خداوند را مطرح میکند؛ زیرا اگر وحدت و الوهیت ثابت شود، سایر اسما و صفات نیز اثبات خواهد شد.(3)

بر همین اساس، روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام حسنات و فواید کثیری را در شهادت به یکتایی و بی همتایی خداوند مطرح کرده اند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: « گفتن لا اله الا الله بهترین عبادت است».(4) امام رضا علیه السلام نیز از پدرش و ایشان از اجداد طاهرینش تا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمودند:

ص:235

«از جبرئیل شنیدم که می گفت خداوند می فرماید: لا إله إلا الله، دژ و قلعه من است؛ هرکس به آن داخل شود از عذابم در امان است».(1)

آری! «لا اله الا الله» اعلام پذیرش الوهیت و دژ مستحکم الهی است و طلب شهادت نمودن از بقیة الله الاعظم علیه السلام بر این مهم، نشان از اعتقاد به اصلالاصولِ معارف دینی یعنی توحید دارد که از آیات نورانی قرآن سرچشمه میگیرد. در واقع شهادت به یگانگی خدا، هماهنگی با خدا، ملائکه و اولوا العلم است.

خویش، مسلماً اشخاصی را به عنوان پیامبر مبعوث نموده است، که قرآن آخرین آنان را رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم معرفی می نماید: ((ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکمْ وَ لکنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیینَ وَ کانَ اللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلیماً)).(1)

از همین رو، عدم قبول و شهادت بر نبوت و رسالت حضرت ختمی مرتبت، محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم نپذیرفتن علیم و حکیم بودن خداست، که مساوی است با انکار ضمنی الوهیت خداوند که سایر اسمای او (علیم، حکیم و… ) از آن سرچشمه می گیرد. در نتیجه اقرار به نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اقرار ضمنی به الوهیت خداوند نیز می باشد.

 در این فراز، ابتدا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را عبد الهی و سپس رسول او می نامیم. عبد در ابتدا صفت بوده و سپس کاربرد اسمی پیدا کرده است.(2) این واژه در لغت به معنی غیر آزاد و مملوک (کسی که تحت مالکیت و اختیار دیگری است) آمده است.(3) اصل ماده عبد از عبودیت، به معنای تذلّل و خاکساری و خضوعِ همراه با اطاعت در مقابل مولاست.(4) هم چنین راه را هنگامی که در اثر تردد،

ص:237

هموار و خالی از فرورفتگی و برآمدگی شده باشد، «طریق مُعَبََّد» گویند.(1) پس عبد، کسی است که در مقابل خواست و اراده خداوند از خودش هیچ اراده ای نداشته باشد و کاملاً منقاد و مطیع امر مولای خویش باشد.

عبد بودن، مهم ترین هدیه و تشریفی است که پیامبر در شب معراج به دست آورد. فخر رازی از پدر خود نقل کرده که وقتی پیامبر در شب معراج به درجات بالا صعود کرد، خداوند به او وحی کرد: «چگونه از تو پذیرایی کنم یا چه شرافتی به تو دهم؟» آن حضرت عرض کرد: «می خواهم مرا عبد خود قرار دهی». خداوند نیز آیه شریفه ((سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی))(2) را نازل کرد.(3)

از همین رو عبد بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشان از اوج شرافت و بزرگی حضرتش دارد. از آن جا که اگر بنده ای را تشریفاً به آقا و مولایش نسبت دهند، مناسب این است که آن بنده ملتزم به لوازم بندگی او باشد؛ وگرنه، رابطه، صحتِ نسبت ندارد. چنان که اگر مولا بنده ای از بندگانش را تشریفاً به خود نسبت داد و او را بنده خود خواند، آن بندهای خواهد بود که در برابر مولا تسلیم

ص:238

محض و بی هوا و بی اراده است.

بنابراین وقتی ما شهادت به بندگی حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و سلم می دهیم، در واقع به عالی ترین مرتبه بندگی او و تسلیم و فرمان بری او از خدا شهادت میدهیم؛ امری که هر کس، هر چه باشد و به هر مقام مقدسی نائل شده باشد، به اعتبار درجه ای است که از آن کسب کرده است.(1)

از همین رو، در قرآن شریف وقتی سخن از بلندای مقام آن فخر کائنات و اشرف مخلوقات به میان میآید، به جای هر لغت و صفتی، یا هر اضافه و نسبتی، یا هر مقام و جایگاهی، مقام عبودیت او بازگو می شود.(2) این عبودیت، ریشه و بنیان همه مقام ها و منزلت های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛(3)چنان که از همین عبودیت به رسالت رسیدند: «اَشهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسُولُه»(4) و مهبط نزول جبرئیل امین شدند: ((وَ إِن کنتُمْ فیِ رَیبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلیَ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن

ص:239

کنتُمْ صَادِقِین)).(1)

در آن آیات که مقام رفع و صعود است و منزل اِسرا و عروج، صحبت از عبد و بنده او در میان است، و در این آیات که سخن از انزال و تنزیل قرآن است، باز موضوع بندگی او مطرح است. محور رفع و عروج و اِسرا و صعود، عبودیت است و ملاک نزول و انزال فرقان بر آن وجود مقدس، باز مقام بندگی و عبودیت اوست. گویا گردونه کمال در هستی و قطب مقام و منزلت در وجود، بندگی است.(2)

تمام انبیا با عبودیت به رسالت مبعوث شدند: ((ذُرِّیةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کاَنَ عَبْدًا شَکورًا))(3)، ((وَ اذْکرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَیدِ إِنَّهُ أَوَّاب))، (4) ((وَ اذْکرْ عَبْدَنَا أَیوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنیِّ مَسَّنیَِ الشَّیطَانُ بِنُصْبٍ وَ عَذَاب))(5) و … .

چنان که گفتیم مسیر رسالت از عبودیت می گذرد: ((قَالَ إِنیِّ

ص:240

عَبْدُ اللَّهِ ءَاتَئنیَِ الْکتَابَ وَ جَعَلَنیِ نَبِیا))(1) و پیغمبر و همه انبیای قبل از ایشان، پس از اینکه عبد الهی بودند به رسالت مبعوث شدند. رسالت از ریشه رَسْل، به معنای کسی که در او نرم خویی و آرامش وجود دارد.(2) راغب می گوید: «اصل رِسْل به معنای به آرامی برخاستن است و گاهی به معنای رفق و نرمی و انبعاث و برانگیختگی نیز می آید، که رسول مشتق از این معناست. رسول، هم به پیامی که شخص می رساند گفته میشود و هم به خود شخص حامل پیام».(3)

رسول، واژه ای عام است که در امور روحانی و جسمانی، و در مورد انسان و شیطان، و حتی حیوانات یا جمادات بی احساس نیز به کار می رود، و در تمام موارد کاربرد، توجه به ادای وظیفه و انجام مأموریت است؛(4) مانند: ((فَأَرْسَلْنا إِلَیها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیا))، (5)((وَ أَرْسَلَ عَلَیهِمْ طَیراً أَبابیلَ))،(6) ((وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ

ص:241

فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً))، (1)((فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ... ))، (2)((أَلَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطینَ عَلَی الْکافِرینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا))، (3)((إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیهِمْ صَیحَةً))، (4)((إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیهِمْ حاصِباً))(5) و… .

ماده رسل، چنان که بیان شد، در مورد انسان نیز کاربرد دارد: ((لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ)).(6) امام باقر علیه السلام می فرماید: «رسول کسی است که جبرئیل بر او نازل می شود و او به صورت آشکارا جبرئیل را می بیند و با وی سخن میگوید… و وقتی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بین رسالت و نبوت جمع کرد، جبرئیل پیش او می آمد و رو در رو با او صحبت می کرد».(7)

ص:242

از همین رو، رسالت، مقام وساطت و برزخیت بین غیب و شهادت است. انسان کاملی که مخاطب واقعی کلام خداوند در مرحله احدیت است، رسول است. رسول کسی است که از جنبه بشری و وجهه ظاهری و بدن مادی، همانند دیگران بوده و تفاوتی با مردم ندارد؛(1)ولی از جنبه روحی و معنوی و درجات عرفانی، با هیچ کس قابل مقایسه نیست و لذا به او وحی می شود، نه به دیگران.(2)

شهادت به رسالت الهی حضرت ختمی مرتبت، که در این عبارت از زیارت آل یاسین مذکور است، منشأ قرآنی داشته و اعتقاد به آن، اعتقاد به الوهیت ذات باری تعالی است. از آن جا که خداوند، اهل بیت رسول مکرم صلی الله علیه و آله و سلم را همانند خود ایشان از رجس و پلیدی ها مبرّا نموده و طهارت و پاک طینتی

ص:243

ایشان را بیان داشته، (1) ایشان نیز همانند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حبیب خدا هستند؛ چنان که در ادامۀ گواهی دادن به عبودیت و رسالت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ایشان و خاندان عصمت و طهارت علیه السلام را تنها حبیبان خدا مینامیم: «لا حَبیبَ اِلاَّ هُوَ وَ اَهْلُهُ».

حبیب از ریشه «حُبّ» به معنای کشش شدید، دوستی، وِداد و نقیض تنفّر است. حبیب، هم در معنای فاعلی (مُحِبّ) و هم در معنای مفعولی (محبوب) کاربرد دارد.(2)

با توجه به معنای لغوی و عدم ذکر متعلق حب در این عبارت، مجموعاً چهار معنا برای آن محتمل است: محب خدا، محب خلق، محبوب خدا، محبوب خلق. به نظر می رسد معنای اول و سوم، یعنی محب خدا و محبوب خدا مناسب تر باشد.(3)

لازم به ذکر است که در این گونه موارد، تعبیرات، حمل بر نفی کمال می کنند، نه نفی جنس و حقیقت. مثلاً وقتی می گویند: «لا عالمَ اِلا زیدٌ؛ عالمی نیست مگر زید»، یعنی عالم کاملی غیر از زید نیست، نه این که هیچ کس غیر از زید عالم نباشد.

خداوند در قرآن، مؤمنان را به شدت حبِّ نسبت به خود توصیف نموده و

ص:244

می فرماید: ((وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه)).(1)بر اساس آیۀ ((قُلْ إِنْ کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللَّهُ))(2)و امثال آن، استعمال محبت برای خدای تعالی، مانند سایر امور، استعمالی حقیقی است.(3)

از آن جا که خدای سبحان با بانگ رسا ضرورت ایمان و پرستش خالصانه خود و اجتناب از شرک را اعلام می کند: ((أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ))(4) و نیز می فرماید: ((وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ))، (5) بی تردید اخلاص در دین زمانی محقق خواهد شد که شخص عابد، همان طور که هیچ چیزی را اراده نمی کند مگر با حب قلبی و علاقه درونی، در عبادتش هم چیزی به جز خود خدا را نخواهد و تنها معبود و مطلوبش خدا باشد؛ نه صنم و نه هیچ شریک دیگری، نه هیچ هدف دنیوی و نه حتی هیچ هدف اخروی. پس خالص داشتن دین برای خدا این است که در عبادت، محبتی به غیر خدا راه

ص:245

نداشته باشد.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «همانا مردم خداوند را سه نوع عبادت می کنند. گروهی خدا را به طمع پاداش می پرستند که آن عبادت حریصان و عبادت طمع است؛ عده دیگری خدا را از ترس عذاب جهنم می پرستند که این گونه عبادت کردن، عبادت بردگان و عبادت ترس است؛ اما من خدا را از روی حب و دوست داشتن عبادت می کنم که این گونه عبادت کردن خدا، عبادت کریمان و عبادت امنیت و آرامش است. زیرا خداوند می فرماید: «وآنان از وحشت در آن روز در امانند» و هم چنین می فرماید: «بگو اگر خدا را دوست می دارید، پس از من تبعیت کنید تا خدا شما را دوست داشته باشد و گناهانتان را ببخشاید». پس هرکه خدا را دوست بدارد، خدا هم او را دوست میدارد، و هرکه را خدا دوست بدارد از امان یافتگان است».(2)

حب در حقیقت تنها وسیله ای است که میان هر طالبی با مطلوبش رابطه برقرار می کند و هر مریدی را به مرادش می رساند. و حب اگر مرید را به

ص:246

مراد و طالب را به مطلوب و محب را به محبوب می رساند، برای این است که نقص محب را به وسیله محبوب برطرف سازد تا آنچه را ندارد دارا شود، و کمبودش برطرف گردد.

بنده مخلص هم که اخلاص خود را با محبت به خدا اظهار می دارد، هیچ هدفی جز این ندارد که خدا هم او را دوست بدارد، همان طور که او خدا را دوست می دارد، و خدا برای او باشد، همان طور که او برای خدا است.

لکن خدای سبحان در کلام مجیدش هر حبی را حب نمی شمارد؛ چون حب _ که حقیقتش علقه و رابطه میان دو چیز است _ وقتی حب واقعی است که با ناموس حاکم در عالم وجود، هماهنگ باشد. چون دوست داشتن هر چیز، مستلزم دوست داشتن همه متعلقات آن است و باعث می شود که انسان در برابر هر چیزی که در جانب محبوب است، تسلیم باشد. دوستی خدا هم همین طور است.

دوستی خدای سبحان که خدای واحد است و هر موجودی در تمامی شئون وجودی اش به او متکی است و همه تلاشش در یافتن وسیله ای به سوی او است، خدایی که تمامی خُرد و کلان عالم به سوی او باز می گردد، باید توأم با اخلاص و قبول دین او باشد که همان دین توحید و طریقه اسلام است: (1) ((إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام)).(2)

از مطالب فوق به دست آمد که اوّلاً نشانه شدت حب مؤمنان به خدا

ص:247

اخلاص است؛ یعنی انسان در عبادتش محبت غیر خدا را نداشته باشد. ثانیاً نشانه صدق محبت، هماهنگی با ناموس حاکم در عالم و پذیرفتن متعلقات حب و تسلیم در برابر محبوب است، که خداوند آن را اسلام معرفی می کند.

با توجه به دو مقدمه مذکور و آیۀ ((وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یحِبُّونَهُمْ کحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه))(1)که حب مؤمنان را بیشتر از مشرکان بیان می کند، به دست می آید که مذمتی که متوجه کفار شده، به این خاطر نبوده که چرا خدا و یا اَنداد را دوست می دارند. به عبارت دیگر، دوستی بدان جهت که دوستی است، مورد مذمت نیست؛ بلکه از جهت لازمه آن، یعنی اتباع، مورد مذمت قرار گرفته است. چون مشرکین به خاطر محبتی که به بت ها داشتند، آن ها را پیروی می کردند، به این معنا که معتقد بودند بت ها نیرویی دارند که ایشان می توانند در جلب منافع و دفع مضارشان، از آن استمداد بگیرند.

بر همین اساس، نتیجه می گیریم که مدح مؤمنین به خاطر محبت بیشتر به خداوند، بدین جهت است که شدت محبت، انحصار تبعیت از امر خدا را به دنبال دارد. به عبارت دیگر، کسی که محبتش به خدا شدت یافت، متابعتش هم منحصر در خدا می شود. زیرا مؤمنین به این عنوان جز خدا را دوست

ص:248

نمی دارند و در نتیجه منحصراً از خدا اطاعت می کنند.(1)

همان طور که برهان، عقل نظری را شکوفا می کند تا بفهمد و باور کند، محبت نیز عقل عملی را کارآمد می سازد تا با انگیزه ای نیرومند، قوای نفس را به حرکت و پیروی از عقل نظری وادارد.(2)

بی شک مصداق اتم اوصاف مذکور، ابتدا در وجود مبارک نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم (3) و سپس در اهل بیت ایشان: متجلی است؛ زیرا چنان که در بخش عبودیت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم متذکر شدیم، عبد کسی است که منقاد و مطیع امر مولای خویش باشد، همان طور که رسالت حضرت خاتم صلی الله علیه و آله و سلم و معراج آن حضرت، ناشی از عبودیت و اطاعت مطلق ایشان از خداست.

هم چنین اخبار وارده از اهل بیت علیهم السلام ایشان را مصداق آیۀ ((لا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ))(4) معرفی می نماید. کلینی به نقل از مفضل بن عمر از اصحاب امام صادق علیه السلام می نویسد: «من و قاسم بن شریکی و نجم بن حَطیم و صالح بن سهل در مدینه در مورد ربوبیت اهل بیت علیهم السلام مناظره می کردیم، تا این که یکی به

ص:249

دیگری گفت: چرا بر سر این موضوع بحث می کنیم؟ ما از نزدیکان و اصحاب حضرتیم و ایشان از جانب ما در فشار تقیه نیستند. برخیزید تا به محضر ایشان برویم و از ایشان بپرسیم. پس به سوی خانه حضرت رهسپار شدیم.

به خدا قسم هنوز به در خانه نرسیده بودیم که حضرت بدون کفش و عبا در را گشوده، فرمودند: «نه، نه، ای مفضل! ای قاسم! ای نجم! نه، نه، ما رب نیستیم» و سپس این آیه را تلاوت کردند: «بَلْ عِبادٌ مُکرَمُونَ لا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ».(1)

در زیارت جامعه کبیره که با سندی صحیح از امام هادی علیه السلام منقول است نیز ائمه علیهم السلامرا با همین عنوان خطاب می کنیم: «السَّلَامُ عَلَی الدُّعَاةِ إِلَی اللَّهِ وَ الْأَدِلَّاءِ عَلَی مَرْضَاةِ اللَّهِ … وَ عِبَادِهِ الْمُکرَمِینَ الَّذِینَ لا یسْبِقُونَهُ

ص:250

بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ؛(1) درود بر دعوتگران به سوی خدا و راهنمایان به رضایتش… و بر بندگان شایسته ای که در سخن گفتن از او پیشی نمی گیرند و به فرمانش عمل می کنند و رحمت و برکت های خدا بر ایشان باد».

عصمت و عدم مخالفت قولی و عملی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با امر خداوند را از آیه تطهیر(2) نیز می توان استنباط نمود.

انقیاد کامل ایشان، معنای فاعلی «حبیب» یعنی مُحبّ را متجلی می کند؛ انقیاد و اطاعت کاملی که حتی در سخن گفتن از خواست و اراده خداوند خارج نمی شود و در عمل نیز امتثال امر حضرتش است و این، نشان از شدت حب اهل بیت علیهم السلام نسبت به ذات باری تعالی دارد که با اخلاص ناب خویش در همه حالات، خدا را می خواهند و نه غیر او را: ((اِنَّما نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ))؛(3)«و [گویند] ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم».

بی تردید کسانی که دارای چنین حب خالصی باشند، محبوبِ محبوبِ خویش نیز هستند. خداوند می فرماید: ((یحِبُّهُمْ وَ

ص:251

یحِبُّونَهُ))؛(1)«خدا دوستشان دارد و آنان نیز وی را دوست دارند». زیرا محبت الهی همواره دوسویه است؛ امکان ندارد خدای سبحان کسی را دوست بدارد، بی آنکه بنده، دوستدار خدا باشد. نیز شدنی نیست که بنده ای خدای سبحان را دوست بدارد، بی آن که خود، محبوب خدا باشد.(2)

گفتیم که لازمه حب الهی این است که پروردگار را بر هر چیز دیگری، از قبیل مال و جاه و خویشاوند یا غیر آن مقدم بدارند که در اهل بیت علیهم السلام چنین موضوعی ثابت است. اما این که خدا آنان را دوست می دارد، لازمه اش این است که این طائفه از هر ظلم و پلیدیِ معنوی یعنی کفر و فسق مبرا باشند، یا به عصمت الهی یا با مغفرت الهی و از راه توبه؛(3) که مصداق بارز آن در وجود ائمه علیهم السلامبا آیه عصمت متجلی است.

در نتیجه اگر در بخش شهادات زیارت آل یاسین، پیامبر و اهل بیت علیهم السلام را حبیب میخوانیم (لا حَبیبَ اِلاَّ هُوَ وَ اَهْلُهُ) هر دو معنای محب و محبوب را مدنظر داریم؛ زیرا ایشان با عبادت خالصانه، محب حقیقی پروردگار عالم هستند، و به همین علت نیز محبوب ذات باری تعالی قرار گرفته اند.

هم چنین بر اساس برهان عقلی، مُدرک بودن دو سوی متعلق حب نیز، نشان از دو سویه بودن محبت دارد و هر دو معنای فاعلی و مفعولی حب را

ص:252

شامل می شود.(1)

اقامه و بدان احتجاج می کنند.(1)

هرچند همه موجودات امکانی، آیت خدا و حجت برای او و دلیل بر وجود او هستند، لیکن معصومین: قوی ترین حجت برای خداوند و متقن ترین دلیل بر وجود الهی اند.(2)

همان طور که در مباحث پیشین گفتیم، پذیرش رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به طور ضمنی مساوی است با پذیرش الوهیت خدا. هم چنین بر اساس آیه تبلیغ،(3) پذیرش امامت و ولایت اهل بیت و اقرار به حجت بودن ایشان نیز در واقع همان قبول رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛ زیرا در آن آیه، اکمال تبلیغ رسالت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مشروط به اعلام امامت و ولایت امیر المؤمنین علیه السلام شده و تکامل دین و اتمام نعم الهی و مرضی خدا واقع شدن دین، با اعلام خلافت ایشان صورت پذیرفته است: ((الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً)).(4) از همین رو، تمام ادله ای که بر وجوب نصب نبی دلالت می

ص:254

کنند، بعینها، بر وجوب نصب امام نیز دلالت دارند.(1)

تمام انبیا، افراد شایسته امت خود را به اذن الهی، وصی و جانشین خود قرار می دادند: «وَ مَا مِنْ نَبِی مَضَی إِلَّا وَ لَهُ وَصِی…».(2) بر همین اساس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز امیرالمؤمنین علیه السلام را وصی و جانشین خود معرفی کردند: «أَنْتَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی؛(3) ای علی! تو مانند هارون، وصی و جانشین من در خاندانم هستی»

آیات و روایات زیادی بر خلافت امیرالمؤمنین دلالت دارند. در این بخش به صورت گذرا به نقل برخی از آیات و روایات دال بر امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه معصومین علیه السلام می پردازیم.

راکعُون))؛(1)«جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او و آنان که ایمان آورده اند، همان کسانی که اقامه نماز و ادای زکات می کنند، در حالی که در رکوع نمازند».

شأن نزول آیه در مورد امیرالمؤمنین علی علیه السلام است؛ هنگامی که در حال نماز، انگشتر خود را به سائل دادند.(2) مفسران شیعی بر نزول آیه در مورد امام علی علیه السلام اتفاق نظر دارند.(3) از عامه نیز ابن جریر طبری، سیوطی، واحدی در اسباب النزول، هیثمی در مجمع و… آیه ولایت را در شأن امیرالمؤمنین ذکر کرده اند.(4)

اگرچه نزول آیه مذکور به سبب بخشش امیرالمؤمنین علی علیه السلام و در شأن ایشان نازل گردید؛ لکن با توجه به این که ولایت سایر ائمه علیه السلام نیز از ایشان است، مقام ولایت و سرپرست و اولی به تصرف بودن در مال و جان مؤمنان برای آنان نیز وجود دارد. امام صادق علیه السلام در توضیح آیه می فرمایند: «إِنَّما وَلِیکمُ یعنی اولی به تصرف است نسبت به شما در امور و جان و اموالتان. وَ

ص:256

الَّذِینَ آمَنُوا یعنی علی علیه السلام و اولاد او تا روز قیامت».(1)

عطف آن به اطاعت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نشان می دهد که همان شرایط و ابعادی که در اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مطرح است، در اطاعت از اولوا الامر نیز وجود دارد.(1)

روایات ذیل آیه شریفه، مصداق اولوا الامر را اهل بیت علیهم السلام معرفی میکنند. کافی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که ایشان فرمودند: «منظور از اولوا الامر به طور خاص ما هستیم».(2) هم چنین ابوبصیر از ایشان نقل می کند که فرمودند: «منظور از اولوا الامر در آیه ((أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرسول و... )) ائمه از اولاد علی و فاطمه علیها السلام هستند تا روز قیامت».(3)

هم چنین از جابر بن عبد الله انصاری نقل است که پس از نزول آیه مذکور، از پیامبر پرسید: «ای رسول خدا! خدا و رسولش را شناختیم؛ اما اولوا الامر که خداوند اطاعت از آنان را همانند اطاعت از خودش دانسته، چه کسانی هستند؟»

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «ای جابر! آن ها جانشینان من و ائمه مسلمین پس از من هستند. اولین آن ها علی علیه السلام، سپس حسن و حسین و علی بن حسین و پس از آن ها محمد بن علی است که در تورات به باقر نام بردار است و تو او

ص:258

را درک می کنی. پس سلام مرا به او برسان. پس از او جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و سپس هم نام و هم کنیه من، حجت خدا در زمین، بقیة الله در میان بندگانش، فرزند حسن بن علی است که خداوند به دست او مشارق و مغارب زمین را می گشاید. او کسی است که از دید شیعیان و دوستانش غایب می گردد و بر امامت او جز کسی که خداوند قلبش را به ایمان آزموده باشد، پایدار نمی ماند».(1)

کلینی نیز به سند خود از حسین بن علا نقل کرده است که امام صادق علیه السلام در جواب پرسشی درباره مفترض الطاعة بودن اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آری؛ اطاعت از آنان واجب است. آنان کسانی هستند که خداوند می فرماید: ((أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ

ص:259

أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ)) و آنان همان هایی هستند که خداوند می فرماید: ((إِنَّما وَلِیکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکعُونَ)).(1)

از عامه نیز حسکانی در شواهد التنزیل به نقل از سلیم بن قیس هلالی و او از امام علی علیه السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «ای علی! تو اولین اولوا الامر هستی».(2) بخاری در کتاب احکام، مسلم در کتاب امارات و دیگران نیز تعداد خلفای پس از پیامبر را دوازده تن ذکر کرده اند.

با توجه به روایات، به خصوص روایت جابر _ که در آن، رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خلفای خود را ائمه دوازد ه گانه معرفی می کند_ مشخص می شود که حجت و خلیفه بودن اهل بیت علیه السلام از روایات فریقین قابل دستیابی است.

اعتقادات خویش که بعضی از آن ها ضروریات مذهب حقه تشیع است میپردازد. شایان ذکر است که در این بخش از زیارت، زائر باورهای خود را «حق» معرفی می کند. همان طورکه اشاره شد، حق، به معنای تحقق، ثبوت، ضدّ باطل، مطابقت و موافقت است.(1) یعنی زائر مواردی را که به عرضه آن ها می پردازد، اموری حتمی الوقوع و ثابت می داند که اولین آن ها رجعت است. او به رجعت و بازگشت دوباره عده ای از افراد به دنیا اشاره می کند و می گوید: «شهادت می دهم که بازگشت شما حق است و در آن، ایمان کسی که از پیش ایمان نیاورده یا در مدت ایمان خویش کار خیری نکرده، سودش ندهد».

رجعت از ریشه «رَجْع» به معنای بازگشت، بازگرداندن و نقیض رفتن است(2) و در اصطلاح، به معنی بازگشت به دنیا پس از ظهور حضرت مهدی علیه السلام است.(3) در رجعت، دو گروه از مردگان، یعنی مؤمنان محض و کافران محض، به صورت های پیشین خود، به دنیا باز می گردند تا دسته مؤمن از برپایی حکومت جهانی عدل، دل شاد، و کافران، از فرومایگی و پستی ستمگران، دل گیر شوند.

لازم به توضیح است که واژه رجعت دارای شهرت کامل است؛ ولی در این باره، واژگان دیگری نیز به کار گرفته شده است؛ از جمله «کرة»،

ص:261

«عودة»، «بعثة»، «حشر»، «إیاب» و مانند آن.(1)

رجعت یکی از وقایع مهم آیندۀ عالم است که گواهی آیات قرآن و روایات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر آن، نشانگر اسلامی بودن این عقیده است. لکن به سبب عدم اقبال اهل سنت به مسأله رجعت، اعتقاد به آن، از مختصات ویژه مذهب شیعه شده است. شیعیان، رجعت را بر اساس آیات، روایات و اجماع پذیرفته اند، اما مخالفت اهل سنت بدون استدلال است.(2)

مسئله رجعت بیشتر مورد توجه متکلمانی قرار گرفته است که با روایات سروکار داشته اند.(3) از همین رو و بر اساس روایت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم که می فرمایند: «احادیثی که به نام من به شما رسید و موافق و هماهنگ با قرآن بود، حدیث و سخن من است، و آن چه مخالف با قرآن بود، سخن من نیست»، (4) سنجش روایات رجعت با معیار قرآن، می تواند صحت و سقم آن را مشخص کند.

زمان رجعت خواهد بود».(1) هم چنین امام صادق علیه السلام میفرمایند: «کسی که به رجعت ما ایمان ندارد، از ما نیست».(2) ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز در پاسخ به سؤال مأمون از رجعت می فرمایند: «وقوع رجعت حتمی است؛ چنان که در امم پیشین رخ داده و قرآن هم به آن اشاره کرده است».(3)

امام صادق علیه السلام نیز روایت کرده اند: «مردی به عمار یاسر گفت: آیه ای در کتاب خدا قلبم را فاسد کرده است. عمار پرسید: کدام آیه؟ گفت: آیۀ ((أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً))، مقصود از دابه الارض چیست؟ عمار گفت: به خدا نمی نشینم و نمی خورم و نمی نوشم تا آن را به تو نشان دهم. عمار با آن مرد نزد علی علیه السلام آمد. حضرت مشغول خوردن خرما و سرشیر بود. فرمود: بیا. عمار نشست و با حضرت مشغول خوردن شد. آن مردم تعجب کرد. وقتی که عمار برخاست، آن مرد گفت: سبحان اللّه! تو قسم خوردی که نخوری و ننوشی مگر این که آن دابه را به من نشان دهی. عمار گفت: اگر عقل داری، به تو نشان دادم.»(4) در این روایت، امیرالمؤمنین علی علیه السلام دابّه معرفی شده است.

حضرت صادق علیه السلام در روایت دیگری نیز فرموده اند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به

ص:263

امیرالمؤمنین برخورد و او را در مسجد خوابیده دید؛ بدین حال که مقداری شن جمع کرده و سرش را روی آن گذاشته بود. حضرت با پای خود ایشان را حرکت داد و فرمود: برخیز ای دابةالله! مردی از اصحاب عرض کرد: یا رسول اللَه! آیا ما هم می توانیم رفقای خود را به این نام بنامیم؟ فرمود: نه. به خدا سوگند، این نام، جز برای او نیست و او همان دابه ای است که خدای تعالی در کتابش درباره او فرمود: ((وَ إِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ... )). سپس به امام علی فرمود: ای علی! در آخرالزمان (زمان رجعت) خداوند تو را به بهترین صورت خارج میکند…».(1)

با توجه به روایات فوق که اعتقاد به رجعت را ضروری دانسته و زمان غلبه دین حق بر سایر ادیان و خروج دابّة الارض را در رجعت معرفی می کند، و هم چنین روایت حضرت رضا علیه السلام که وقوع آن را حتمی میشمرد و روایاتی دیگر از این دست که علامه مجلسی، تعداد آن ها را نزدیک به دویست روایت می داند، (2) و هم چنین اشارات برخی زیارات از جمله زیارت آل یاسین، جامعه کبیره و… در مورد بازگشت اهل بیت علیهم السلام در زمان رجعت

ص:264

به عنوان کسانی که به ایمان محض رسیده اند، قطعیت وقوع رجعت از نظر روایات شیعه امری مسلم است.

در میان اهل تسنن نیز روایاتی دال بر وقوع رجعت وجود دارد؛ لکن آن ها از پذیرش رجعت سرباز می زنند. سیوطی در الدر المنثور می نویسد: «هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت، عمر بن خطاب برخاست و گفت: به خدا سوگند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رجعت می کند، همان گونه که موسی به سوی قوم خود باز گشت».(1) سیوطی هم چنین در روایتی به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اصحاب کهف را از یاران امام مهدی علیه السلام معرفی میکند، (2) که این مطلب، همان اعتقاد به رجعت است.

در ادامه به بررسی برخی از آیاتی که بر وقوع رجعت به عنوان اعتقادی صحیح تأکید میکنند، میپردازیم.

دسته تقسیم کرد:

1) آیاتی که به وقوع رجعت در امم گذشته اشاره می کنند.

2) آیاتی که به وقوع رجعت در آخرالزمان اشاره دارند.(1)

دسته اول شامل آیاتی نظیر زنده شدن کشته بنی اسرائیل به معجزه حضرت موسی علیه السلام، (2) زنده شدن هزاران نفری که از شهرشان خارج شدند و خداوند، آن ها را پس از میراندن دوباره حیات بخشید، (3) زنده کردن مردگان به دست حضرت عیسی علیه السلام (4) و… می شود که در آن ها امکان وقوع رجعت به اذن و قدرت الهی اثبات می گردد.

از طرفی، قرآن، وقوع برخی مسائل واقع شده در امم پیشین را برای

ص:266

مسلمانان حتمی می شمرد: (1) ((أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یأْتِکمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکم)).(2) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز در این باره می فرمایند: «تمام حوادثی که در بنی اسرائیل رخ داد، در این امت نیز همانند آن ها روی می دهد».(3) بر اساس روایات، از جمله اموری که در بنی اسرائیل روی داده، حیات مجدد برخی از مردگان است که اصطلاحاً بدان رجعت می گوییم.

دسته دوم آیات، امکان وقوع رجعت را در امت رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم امری میسر قلمداد میکنند. این مهم را می توان از روایاتی که به تفسیر آیات زیر پرداخته اند، به دست آورد.

1. ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فیِ الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لهَُمْ دِینهَُمُ الَّذِی ارْتَضیَ لهَُمْ وَ لَیبَدِّلَنهَُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یعْبُدُونَنیِ لَا یشْرِکونَ بیِ شَیا وَ مَن کفَرَ بَعْدَ ذَالِک فَأُوْلَئک هُمُ

ص:267

الْفَاسِقُون))؛(1) «خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده که شما را در این سرزمین جانشین دیگران کند، آن چنان که اسلاف و گذشتگان آنان را جانشین کرد، و نیز دینشان را که برای ایشان پسندیده استقرار دهد و از پی ترسی که داشتند، امنیت روزی شان فرماید تا مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نکنند و هر کس پس از این کافر شود، آنان خود عصیان پیشگان اند».

خداوند در این آیه به همه مؤمنان عصر بعثت تا ظهور که دارای ایمان خالص باشند، وعده حاکمیت دینی و جهانی داده است و برای تحقق این وعده، باید همه وعده داده شدگانی که از دنیا رفته اند رجعت کنند تا این وعده الهی تحقق یابد.(2) زیرا خداوند خلف وعده نمی کند : ((إِنَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ)).(3)

2. ((وَ حَرَامٌ عَلیَ قَرْیةٍ أَهْلَکنَاهَا أَنَّهُمْ لَا یرْجِعُون))؛(4) «بر هر دهکده که هلاکشان کردیم، مقرر کردیم که دیگر باز نگردند».

این آیه، اشاره به عدم بازگشت معذَبین به دنیا دارد؛ در صورتی که هنگام

ص:268

برپایی قیامت، همه باز می گردند: ((رَبَّنا إِنَّک جامِعُ النَّاسِ لِیوْمٍ لا رَیبَ فیه)).(1) در نتیجه کسانی که با کفر محض و بدون هلاکت از دنیا رفته اند، به دنیا باز می گردند.(2)

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خویش، این آیه را از بزرگ ترین دلایل رجعت می داند(3) و از صادقین علیهما السلام نقل می کند که فرمودند: «کل قریة أهلک الله أهلها بالعذاب لا یرجعون فی الرجعة؛(4)هر قریه ای که خداوند آن را با عذاب از دنیا برده باشد، در رجعت باز نمی گردد».

3. ((إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ فیِ الحَْیوةِ الدُّنْیا وَ یوْمَ یقُومُ الْأَشْهَاد))؛(5)«بی تردید ما پیامبران خود و مؤمنان را در زندگی دنیا و روزی که گواهان [برای گواهی دادن] به پا ایستند، یاری می کنیم».

در این آیه نیز پیروزی و نصرت الهی _ که با فعل مضارع و لام تأکید و جمله اسمیه همراه با لفظ «اِنَّ» بیان شده است (إِنَّا لَنَنصُر)_ به همه رسولان الهی و مؤمنان اختصاص دارد (رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ ءَامَنُوا) و مربوط به زمان پس از

ص:269

نزول آیه است. پس برای تحقق این پیروزی که وعده خداوند است، باید انبیا و مؤمنان ناب و خالص به دنیا باز گرداند و بر دشمنان خود پیروز شوند؛ که این همان رجعت است.

ابن ابی عمیر از منصور بن یونس و او از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می کند که حضرت درباره این آیه فرمودند: «این در زمان رجعت خواهد بود، هنگامی که رسول الله و ائمه علیهم السلامرجعت کنند».(1) و در جای دیگری فرموند: «زیرا بسیاری از انبیا و امامان بعد از ایشان در دنیا یاری نشدند و به قتل رسیدند. پس به خدا سوگند، یاری آن ها در رجعت خواهد بود».(2)

4. ((هوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَ لَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ))؛(3) «اوست که پیغمبرش را با هدایت و دین حق فرستاده تا آن را بر همه دین ها غلبه دهد، اگر چه مشرکان کراهت داشته باشند».

از این آیه نیز می توان خلافت و نصرت رسولان و مؤمنان در زمین و

ص:270

بازگشت عده ای که بدون عذاب از دنیا رفته اند را برداست کرد؛ زیرا حکومت و جانشینی مؤمنان و انبیا، همان ظهور و غلبه دین الهی بر دین های باطل است که با تحقق وعده عذاب امم نافرمان از دستورات الهی همراه خواهد بود.

این واقعه بر اساس سخن امام باقر علیه السلام در زمان رجعت روی خواهد داد: «لیظهره الله فی الرجعة».(1) امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می فرمایند: « فو الّذی نفسی بیده حتی لا یبقی قریة إلّا و تنادی بشهادة أن لا إله إلا اللَّه و محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بکرةً و عشیاً؛(2) قسم به خدایی که جانم در ید قدرت اوست، در زمان ظهور و رجعت هیچ قریه ای نمی ماند مگر این که صبح و شام به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شهادت میدهد». این روایت اشاره به پیروزی و غلبه دین حق بر ادیان باطل دارد.

5. ((وَ یوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یکذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یوزَعُونَ))(3)؛ «[به خاطر بیاور] روزی را که از هر امتی، دسته ای از آن ها را که آیه های ما را دروغ شمرده اند، محشور کنیم و آن ها ردیف شوند».

این آیه شاید صریح ترین عبارت در اثبات اعتقاد به رجعت باشد؛ چراکه

ص:271

خداوند حشرِ در این روز را با «مِن» تبعیضیه بیان فرموده است، یعنی از میان هر امت، گروهی را زنده می کند و حال آن که آیه شریفه ((وَ یوْمَ نُسَیرُ الْجِبالَ وَ تَرَی الْأَرْضَ بارِزَةً وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً))(1) حشر قیامت را همگانی می شمرد، بدون این که کسی را وا بگذارد. بنابراین، حشر در آیه مذکور، در زمانی غیر از قیامت است.

روایات اهل بیت علیهم السلام آن را همان رجعت تفسیر کرده اند. مردی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: «اهل سنت خیال می کنند آیه ((وَ یوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً)) روز قیامت است». امام صادق علیه السلام فرمودند: «آیا خداوند از هر امتی گروهی را محشور می کند و بقیه را وا می گذارد؟ نه، چنین نیست. بلکه منظور، رجعت است. آیه ای که بر حشر قیامت دلالت دارد آیه ((وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً)) است».(2)

ص:272

با توجه به مطالب فوق، برهانی و قرآنی بودن اعتقاد به رجعت در میان شیعیان به اثبات می رسد و از همین رو در زیارات، به حتمی بودن بازگشت ائمه علیهم السلامدر زمان حکومت و ظهور آخرین ذخیره الهی حضرت بقیة الله علیه السلام اشاره می شود، و زائر آن را از معتقدات خود اعلام می کند.

نکته ای که در این جا قابل توجه است، عبارت «یوْمَ لا ینْفَعُ نَفْساً ایمانُها، لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ اَوْ کَسَبَتْ فی ایمانِها خَیراً» است که به دنبال شهادت به حتمی بودن رجعت، در زیارت آل یاسین مورد اشاره قرار می گیرد.

هرچند در تفاسیر، چنین حالتی از اوصاف قیامت شمرده شده(1) و در آن هنگام، زمان عمل به پایان رسیده و زمان برداشت محصول است، (2) لکن

ص:273

استفاده از این وصف در کنار شهادت به حقانیت رجعت ملهم این نکته است که روزگار رجعت، مقطعی پس از مرگ و استمرار عالم برزخ است و اگرچه مفسدان به دنیا بازمی گردند، اما هم چنان محکوم به قوانین عالم برزخ اند و امکان توبه و بازگشت ندارند. یعنی با توجه به این که نشانه های مرگ و پس از مرگ را مشاهده کرده اند، توبه آن ها مورد قبول نخواهد بود؛ چه این که خداوند می فرماید: ((یوْمَ یأْتی بَعْضُ آیاتِ رَبِّک لا ینْفَعُ نَفْساً إیمانُها لَمْ تَکنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کسَبَتْ فی إیمانِها خَیراً)).(1)

بنابراین بازگشت افراد پلید و فاسد الاعمال در رجعت، یک امکان برای توبه کردن آن ها نیست، زیرا توبه هنگامی مورد قبول است که مرگ آدمی فرا نرسیده باشد.(2) در واقع رجعت برای رجعت کنندگان نوعی قیامت است در مقیاس دنیایی. چنان که علامه طباطبایی نوشته اند: «رجعت از مراتب روز قیامت است، هر چند که از نظر ظهور به روز قیامت نمی رسد».(3) از همین رو

ص:274

در زمان رجعت نیز زمان عمل برای مفسدان به پایان رسیده است.

معاد نیز آن را پذیرفته اند: ((اِنْ هِی إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثین)).(1)

از تعلیم قرآن برمی آید که مرگ به معنای عدم حیات نیست؛ بلکه به معنای انتقال است. از همین رو مرگ امری است وجودی، که مانند حیات خلقت پذیر است.(2) زیرا خداوند می فرماید: ((الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیبْلُوَکم)).(3)

مرگ از جلوه های قدرت نمایی خداوند است که هیچ یک از بندگان توانایی فرار از آن را ندارند: ((نَحْنُ قَدَّرْنا بَینَکمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقینَ))(4)و حتی در میان دیوارهای محکم قلعه ها نیز به سراغ انسان می آید: ((أَینَما تَکونُوا یدْرِککمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیدَةٍ)).(5)

زائر در زیارت آل یاسین پس از ارائه باورهای خود در مورد توحید، نبوت و امامت، با اقرار به حتمی بودن مرگ که ریشه در تعالیم وحی دارد، در واقع

ص:276

شروع به تأیید و صحه گذاشتن بر وجود عالم دیگر و حوادث پس از آن که با مرگ شروع می شود، مینماید.

آخرت در آیه مورد اشاره را عالم قبر دانسته اند.(1)

این که آخرت در این به عالم قبر تفسیر شده است، شاید بر این اساس مبتنی باشد که خداوند کسی را در قیامت تثبیت نمی کند. (یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا) زیرا تثبیت در جایی است که امکان خطا و لغزش وجود داشته باشد و درباره روز قیامت چنین تصوری نیست؛ چراکه روز قیامت روز مجازات به اعمال است. لذا از این نظر می گوییم که مراد از تثبیت، تثبیت در قبر و عالم مرگ است.

لکن از آن جا که ماندگاری و ثبوت هرچه در عالم هستی است، چه آن چه زوال پذیر است و چه آن چه ثابت است، به واسطه خداست و از این جهت، فرقی میان برزخ و قیامت وجود ندارد، ثبوت مؤمن نیز هم در آن عالم و هم در این عالم به وسیله تثبیت خدای سبحان است. از همین رو می گوییم این روایات از باب تطبیق است و یکی از مصادیق تثبیت را بیان می کند.(2)

حکمت این که پس از اقرار به حجج الهی بودن اهل بیت علیهم السلام و باورداشت حتمی بودن مرگ، فوراً به سؤال نکیر و منکر در قبر اشاره می شود را می توان از روایت ابن عباس به دست آورد. وی درباره آیه ((یثَبِّتُ اللَّهُ

ص:278

الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ)) گفته است: «خداوند مؤمنان را بر ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام تثبیت می کند».(1)

به عبارت دیگر، زائر با این فراز از زیارت، تنها عامل رسیدن به سعادت و رضوان الهی را ولایت اهل بیت علیهم السلام و اعتقاد به حجت و امام بودن ایشان معرفی می کند و می گوید: عدم پذیرش ولایت شما اهل بیت علیهم السلام، کفر به خداوند و هدایت اوست، که در این صورت باید منتظر رو به رو شدن با نکیر و منکر بود؛ فرشتگانی که با دندانشان زمین را می کنند، نگاهشان چون برق، جهنده، و صدایشان مانند صدای رعد در روز طوفانی، دل خراش و سهمگین است.(2)

الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فی کتابِ اللَّهِ إِلی یوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یوْمُ الْبَعْثِ وَ لکنَّکمْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)).(1)

چنان که در زیارت، وقوع قیامت را حق میخوانیم، آیه هجدهم از سوره مبارکه شوری نیز برپایی قیامت را حتمی اعلام کرده و میفرماید: ((یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَق)).

لغویون، نشر را به بوی مطبوع و نیکو مثل بوی مشک، زندگی کردن بعد از مرگ(2) و حیات(3) معنا کرده اند. بعث نیز به روز قیامت(4) و زنده شدن مردگان توسط خداوند(5) معنا شده است. خداوند در آیات قرآن، حشر و بعث مردگان را به صورت امری ملموس بیان داشته و می فرماید همان طور که بارش باران،

ص:280

زمین مرده را زنده می کند، هنگام قیامت نیز همه از خاک بر می انگیزند: ((وَ اللَّهُ الَّذی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیتٍ فَأَحْیینا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کذلِک النُّشُورُ)).(1)

هم چنین خداوند بر انگیختن تمام مردم در قرون و اعصار متمادی را در برابر علم و قدرت خویش، مانند آفرینش یک انسان _ که او را از عدم به هستی درآورد _ معرفی نموده و می فرماید: ((ما خَلْقُکمْ وَ لا بَعْثُکمْ إِلاَّ کنَفْسٍ واحِدَةٍ)).(2)

از همین رو اعتقاد به قیامت که در این قسمت از زیارت با نام های حشر و بعث آمده، ریشه در آیات قرآن دارد و زائر با اقرار به باورداشت آن، امام را گواه خود می گیرد.

حق است».

صراط در لغت به معنی سبیل واضح و آشکار است و به جهت کثرتِ روندگان صراط نامیده شده، گویا آنان را می بلعد و به خود می گیرد.(1) لفظ صراط، چهل و پنج بار در قرآن آمده که سی و سه مرتبه آن با صفت «مستقیم» همراه است.(2)

مرصاد نیز از «رصد» به معنای جایگاه و محل مراقبت است. این واژه دوبار در قرآن به کار رفته است: ((إِنَّ رَبَّک لَبِالْمِرْصادِ))، (3) ((إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً)).(4)

در روایات و اخبار منقول از اهل بیت علیهم السلام مرصاد یکی از مواقف روی صراط معرفی شده، که افرادی که مظلمه ای بر عهده آن هاست نمی توانند از آن عبور کنند.(5) هم چنین امیرالمؤمنین علی علیه السلام میفرمایند: «معنای در کمین گاه بودن خداوند این است که او قادر است سزای اعمال افراد گناه کار را به آن ها بدهد».(6)

در مورد صراط هم که مرصاد بر روی آن قرار دارد، از امام صادق علیه السلام

ص:282

روایت شده که فرمودند: «صراط راه معرفت خداوند عزوجل است، و آن دو راه است؛ یکی در دنیا و دیگری در آخرت. اما آن که در دنیاست، امام واجب الاطاعة می باشد که هرکه در دنیا از او پیروی کند، از صراط آخرت که پلی روی جهنم است نیز می گذرد. اما هرکه او را در دنیا نشناسد، قدم هایش در صراط آخرت می لغزد و در آتش جهنم سقوط می کند».(1)

بر همین اساس، صراط اخروی، انعکاس تعامل آدمی با صراط دنیایی است که در آخرت به صورت پلی روی جهنم ظاهر می گردد و امکان عبور انسان از گذرگاه جهنم را فراهم می آورد. بنابراین عبور یا عدم عبور از صراط آخرت، بر اساس نوع رفتار با صراط دنیا رقم می خورد، که همان پذیرش یا عدم پذیرش ولایت است.

در روایتی امام صادق علیه السلام امیرالمؤمنین علیه السلام را صراط مستقیم معرفی می کنند: (2) «الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی علیه السلام ».(3) پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را جواز گذر از صراط آخرت بر شمرده اند: «إِذَا کانَ یوْمُ

ص:283

الْقِیامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یجُزْ عَلَیهِ إِلَّا مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ وَلَایةُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِب؛(1) هنگام برپایی قیامت، صراط بر روی جهنم نصب می شود و جز کسی که با او جواز ولایت علی بن ابی طالب باشد، کسی اجازه عبور نخواهد داشت».

باتوجه روایات فوق که قطره ای از روایات در این باب است و بر اساس روایات و اشاراتی که در تفسیر آیات قرآن وجود دارد، صراط و مرصاد از مواقف حتمی و غیر قابل انکار قیامت است؛ چنان که در زیارت می گوییم این مواقف حق هستند: «وَاَنَّ الصِّراطَ حَقٌّ، وَ الْمِرْصادَ حَقٌّ».

الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَینا بِها وَ کفی بِنا حاسِبینَ))؛(1) «روز رستاخیز ترازوهای درست و میزان نصب کنیم و کسی به هیچ وجه ستم نبیند و اگر هم وزن دانه خردلی [کار نیک و بد] باشد آن را به حساب بیاوریم که ما برای حسابگری کافی هستیم».

2. (( فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُه))؛(2) «و اما آن که اعمالش وزن و ارزشی نداشته باشد…».

3. ((وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئِک الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یظْلِمُونَ))؛(3) «و کسانی که اعمال وزن شده شان سبک باشد همان هایی هستند که با ظلم بر آیات ما بر خود زیان رسانیده اند».

4. ((فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ))؛(4) «پس در آن روز، هر آن که اعمالش وزین است آنان رستگاران اند».

5. (( وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئِک الَّذینَ

ص:285

خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فی جَهَنَّمَ خالِدُونَ))؛(1) «و هر آن که اعمالش سبک وزن باشد، آنان کسانی هستند که نفس خویش را در زیان افکنده، در دوزخ مخلد خواهند بود».

6. ((فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ))؛(2) «اما کسی که اعمالش نزد خدا سنگین وزن و دارای ارزش باشد…».

7. (( وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ))؛(3) «اما آن که اعمالش وزن و ارزشی نداشته باشد…».

در دو آیه نیز کلمه وزن آمده که آن دو مورد هم درباره قیامت است:

8. ((وَ الْوَزْنُ یوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ))؛(4) «میزان [سنجش اعمال] در آن روز حق است، آن روز است که هر کس اعمال وزن شده اش سنگین باشد رستگار است».

9. ((أُولئِک الَّذینَ کفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً))؛(5) «آن ها همان کسانی هستند که آیت های

ص:286

پروردگارشان و معاد را انکار کرده اند، پس اعمالشان هدر شده و روز قیامت برای آنها میزانی به پا نمی کنیم».

تکرار موارد به کار رفته از ماده وزن در قرآن به معنای میزان در روز قیامت، دلالت بر حتمی و غیر قابل انکار بودن سنجش اعمال در قیامت دارد. اما چگونگی سنجش اعمال و وسیله ای که با آن به سنجش اعمال میپردازند، معرکه آرای مفسرین و متکلمین است که پرداختن به آن، ما را از هدف خویش دور می دارد. در این جا فقط به نقل کلام علامه حلی در تجرید الاعتقاد بسنده می کنیم: «میزان، صراط، حساب و گشوده شدن نامه های اعمال، اموری ممکن است که نقل بر ثبوت آن ها دلالت کرده است و از این رو، تصدیق به آن واجب می باشد».(1)

دیگر قیامت _ که در زیارت آل یاسین به آن ها اشاره شده است _ می پردازیم.

زائر در این عبارت از زیارت، «حشر» و «حساب» را از امور قطعی مورد اعتقاد خود معرفی می کند. حشر در لغت به معنی روز قیامت(1) و جمع کردن مردم در قیامت(2) آمده است. راغب نیز حشر را مانند نشر و بعث از نام های قیامت قلمداد کرده، می گوید: «حشر به معنی خارج کردن گروهی از جایگاهشان و حرکت دادن آن ها به سمت جنگ یا مانند آن است».(3)

خداوند در قرآن، حشرِ قیامت را امری آسان توصیف نموده و می فرماید: ((یوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِک حَشْرٌ عَلَینا یسیرٌ ))؛ (4) «بازگشت در روزی که زمین به زودی از روی آنان می شکافد و آن حشری است که برای ما آسان است».

هم چنین در روز حشر، خدایانی که به جای «الله» عبادت شده اند با عبادت کنندگان خود، دشمنی و عداوت خواهند داشت: ((وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرین))؛(5) «و چون مردم محشور شوند، همان خدایان، دشمن ایشان و به عبادتشان کافر خواهند بود».

ص:288

یوم الحساب نیز از نام های قیامت است. «حساب» در لغت یعنی اشراف، اطلاع و رسیدگی شدید و دقیق برای بازخواست کردن و عذاب نمودن.(1) خداوند در قرآن، روز حساب و باز خواست را نزدیک دانسته و می فرماید: ((اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ)).(2) خداوند هم چنین عذاب عده ای در قیامت را به علت عدم باور آن ها به روز حساب اعلام می دارد: ((إِنَّهُمْ کانُوا لایرْجُونَ حِساباً)).(3)

با توجه به بیانات فوق، قطعی و حتمی خواندن حشر و حساب در زیارت آل یاسین نیز دارای منشأ قرآنی است.

عذاب می کند.(1)

اعتقاد به بهشت و دوزخ در ادیان و امم سالفه، مانند دین ناتوئیزم چینینان، آیین زردتشتیان، یهودیان و سایر مذاهب و ادیان یافت می شود.(2) اعتقاد به بهشت و جهنم در اسلام نیز از اعتقادات مسلم است؛ زیرا خداوند مؤمنان را به بهشت وعده داده و معاندان را از آن ترسانده است. اشاره به حق بودن وعد و وعید در زیارت بر همین اساس است.

«وعد» در لغت، هم در کار خیر به کار می رود و هم در کار شر؛ لکن با اسقاط خیر و شر، وعد را در امور خیر، و وعید را در مواد شر به کار می برند.(3)

خداوند در بسیاری از آیات قرآن با ترسیم صحنه های زیبایی از بهشت، مؤمنان را به آن وعده داده است. مثلاً می فرماید: ((مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یتَغَیرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فیها مِنْ کلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِم)).(4) هم چنین وسعت و پهنای بهشت را

ص:290

هم چون وسعت و عظمت زمین و آسمان معرفی می کند و می فرماید: ((سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِک فَضْلُ اللَّهِ یؤْتیهِ مَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ)).(1)

از سوی دیگر، خداوند با توصیف مواقف و صحنه های دهشتناک جهنم، بندگان را از عذاب خویش میترساند و میفرماید: ((فَالَّذینَ کفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمیمُ *یصْهَرُ بِهِ ما فی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ* وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدیدٍ))، (2) ((لَیسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلاَّ مِنْ ضَریعٍ*لا

ص:291

یسْمِنُ وَ لا یغْنی مِنْ جُوع)).(1)

أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکم))(1) _ که اطاعت از اولوا الامر (اهل بیت علیهم السلام ) را مساوی اطاعت از رسول و خدا معرفی میکند _ این نتیجه به دست می آید که اطاعت از اهل بیت باعث حیات و سعادت می شود.

سعادت امری است که همه انسان ها در جستجوی آن، گذران عمر می کنند؛ زیرا زندگی گران بهاترین متاعی است که یک موجود زنده برای خود سراغ دارد و در ورای زندگی غیر از عدم و بطلان چیز دیگری نمی بیند. به همین جهت، همواره از جهل و نداشتن حریت اراده و اختیار می گریزد. زیرا سلاح انسان، اراده و اختیار اوست که خیرات و منافع او را از شرور و مضارش مشخص نموده و او را به آن یکی سوق و از این یکی زنهار می دهد، تا زندگی معنوی او را که حقیقت وجود او است تأمین کند.

اراده و اختیار _ که نوع انسانی را به سوی سعادت و خیر و منافع دلالت می کند_ هدایتی است تکوینی و از مشخصات نحوه خلقت انسان است؛ از همین رو دچار خطا و اشتباه نمی شود. پس به طور قطع باید گفت که انسان سعادت وجود خود را کاملاً درک می کند و در این درک دچار تردید نمی شود.

خداوند در قرآن مجید می فرماید: ((فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِک الدِّینُ

ص:293

الْقَیمُ))(1) و در سوره اعلی می فرماید: ((الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی* وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی*... فَذَکرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکری* سَیذَّکرُ مَنْ یخْشی* وَ یتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی))(2) و در سوره شمس می فرماید: ((وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها* قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها* وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها)).(3)

این آیات نشان می دهد که خطا و اشتباهی که باعث سیه روزی و تیره بختی و شقاوت انسان میگردد، مربوط به فطرت انسانی و هدایت الهی نیست؛ بلکه به خاطر این است که انسان خودش عقل خود را دزدیده و در اثر پیروی از هوای نفس و تسویلات جنود شیطان، راه رشد خود را گم کرده است. هم چنان که قرآن می فرماید: ((إِنْ یتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی))(4) و نیز می فرماید: ((أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ)).(5)

بر همین اساس، پاسخگویی به ندای فطرت و استفاده از علمی که خداوند

ص:294

با ارسال پیامبران و در رأس ایشان، نبی اکرم و خاندان مطهرشان: فرستاده است، از لوازم زندگی سعید انسانی است. زیرا با یادآوری میثاق فطری و نعمت های فراموش شده الهی، انسان ها را به طریق بندگی و صراط مستقیم رهنمون می شود.(1)

در نتیجه، سعادت، چنان که در زیارت می خوانیم، همان اطاعت از اهل بیت علیهم السلام است و شقاوت، مخالفت با ایشان و از آن جا که ایشان بر اساس آیه اولوا الامر(2) به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و خدا منتسب هستند، آن چه مرضی ایشان باشد، حق است و آن چه مورد سخط و نارضایتی ایشان باشد، باطل؛ آن چه ایشان امر کنند، معروف است و آن چه نهی کنند، منکر. زیرا ایشان هرگز در سخن گفتن از خدا پیشی نمی گیرند و به فرمان او عمل می کنند.(3)

که میان آن ها فاصله ای وجود نداشته باشد. هم چنین معنی نصرت و یاری رسانی و سرپرستی و تولی امر را نیز برای آن ذکر کرده اند.(1) برائت و بری بودن نیز به معنای منزه بودن و دوری و فاصله آمده است.(2)

عبارت فوق را با عرضه به قرآن و در معنای آیه ((قُلْ لا أَسْئَلُکمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی))(3) می یابیم؛ زیرا مودت اهل بیت پیامبر: اجر رسالت ایشان شمرده شده است و از آن جا که به اطاعت اهل بیت علیهم السلام نیز در دیگر آیات امر شده، (4) مودت ایشان همان اطاعت، و اطاعت ایشان نزدیک شدن و قرب به آنان است.

هم چنین اگر ولی را در معنای نصرت و یاری رسانی بپذیریم، میتوان آیه ((لتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أَصیلاً))(5) را مرجع عبارت «اَنَا وَلِیٌّ لَکَ» و «وَ نُصْرَتی مُعَدَّةٌ لَکُمْ» به شمار آوریم. زیرا

ص:296

هنگامی که اطاعت از اولوا الامر، اطاعت از نبی صلی الله علیه و آله و سلم شد، به طریق اولی یاری ایشان نیز یاری آن حضرت خواهد بود.

محبت، پلی است میان معرفت و طاعت. از سویی معلول معرفت است و از طرفی، علت طاعت. محبت، بی معرفت به دست نمی آید؛ چنان که طاعت بدون محبت.(1) از همین رو رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مزد رسالت خود را مودّت اهل بیت علیهم السلام معرفی می کند: ((قُلْ لا أَسْئَلُکمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی))؛(2) زیرا می خواهند از مسیر شناخت و مودت اهل بیت، اطاعت آنان و از اطاعت آنان، اطاعت و پیروی از رسول و خداوند در مسلمین شکل بگیرد.(3)

بر همین اساس، زائر که با قرائت زیارت، یک دوره امام شناسی را پشت سر گذاشته و با کسب معرفت در فرازهای ابتدایی، حب و اشتیاقش به اهل بیت علیهم السلام زیادتر شده و ایشان را خلفای بر حق خداوند و حجت های او بر خلایق دانسته است، در فراز پایانی، نصرت و مودت خود را مخصوص و

ص:298

خالص برای ایشان اعلام می کند: «وَنُصْرَتی مُعَدَّةٌ لَکُمْ وَ مَوَدَّتِی خَالِصَةٌ لَکمْ».

خالص بودن محبت به اهل بیت علیهم السلام در این فراز یعنی این که زائر به جز مقربان و محبوبان درگاه الهی _ که همان اهل بیت علیهم السلام هستند _ هیچ کس دیگر را دوست نداشته باشد و مورد مهرورزی و عطوفت قرار ندهد، مگر این که در طول محبت و مهر اهل بیت علیهم السلام قرار بگیرند. زیرا محبت، عمل به دستورات و اطاعت از محبوب را همراه دارد و مودت نسبت به غیر ایشان، اطاعت از غیر ایشان را در پی دارد.

هم چنین با توجه به این که اهل بیت علیهم السلام حبیب خدا هستند، محبت داشتن به ایشان، همان محبت به خداوند است و اطاعت از ایشان اطاعت از خدا. این برداشت به ترتیب از آیات مباهله، تطهیر، اولوا الامر و مودت قابل اثبات است؛ زیرا آیه مباهله و تطهیر، مصداق اهل بیت علیهم السلام و عصمت ایشان را مشخص میکنند، و آیه اولوا الامر و مودت نیز ضرورت اطاعت و مودتشان را گوشزد مینماید.

از همین رو با توجه به پیوستگی ایشان به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ضرورت محبوبیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که از آیه 24 سوره توبه(1) به دست می آید و خداوند نیز خلوص در

ص:299

دین و اعمال را ملاک قبولی آن ها میشمارد، (1) ضرورت خالص بودن مودت و دوستی اهل بیت علیهم السلام مشخص میگردد.

عبارت «آمینَ آمین» آخرین فراز زیارت است و بر این مسئله دلالت دارد که زائر پس از آگاهی از مقام و جایگاه اهل بیت علیهم السلام در دایره هستی، و قرب منزلت ایشان نزد خداوند، از ایشان می خواهد که یاری اش کند تا در امتثال امر و اطاعت اهل بیت علیهم السلام کوتاهی نکند و مودتش نسبت به ایشان همراه خلوص باشد تا مقبول درگاه احدیت قرار بگیرد.

عقاید، اصول و مبانی اصلی باورهای یک مسلمان را شامل میشود. توحید، نبوت، امامت و معاد، مبانی اصلی اند و با توجه به شرایط و فضای حاکم در جامعه و گستره و نفوذ شبهات، برخی امور از جمله نماز، روزه، حج، برائت از دشمنان اهل بیت علیهم السلام، دوستی ایشان و… نیز ممکن است در عرضه عقاید مطرح میشوند.

در زیارت آل یاسین نیز پس از گواه گرفتن امام در مورد اعتقاد به توحید، نبوت، امامت و ولایت اهل بیت علیهم السلام و معاد، به برخی ضروریات عقاید از جمله رجعت، برخی مواقف قیامت مانند صراط و مرصاد و… نیز اشاره می شود. اگرچه مستندات تمام مفاد این بخش از زیارت، در آیات قرآن قابل دستیابی است و باید جز باورهای عمومی مسلمین باشد، لکن سایر فرق مسلمین به علت دوری از سرچشمه علوم اهل بیت علیهم السلام از پذیرش برخی از آن ها، مانند رجعت، سرباز زدهاند و این باورها به شیعه اختصاص یافته است.

ص:301

بِقَوْلِهِ السَّلَامُ قَبْلَ الْکلَام»(1) و در زیارت، این ادب را به زائران می آموزند.

5) سلام به امام در زیارت، متضمن معنای آرزوی سلامتی و دوری از آفات ظاهری و باطنی و نیز تسلیم و اطاعت محض از ایشان است.

6) آل یاسین، همان اهل بیت پیامبر علیهم السلام هستند. این مهم از نظر روایی و ادبی قابل اثبات است.

7) اگرچه برخی اوصاف مطرح شده در زیارت، میان انبیا و اوصیای سابق و ائمه علیهم السلاممشترک است، لکن مصداق تام و کامل آن ها اهل بیت و به خصوص امام عصر علیه السلام هستند.

8) سلام به قیام و قعود امام در زیارت، اگرچه حالت نماز را به ذهن متبادر میکند، لکن به معنای انتظار حضرت برای امر فرج (قعود) و ظهور پس از آن برای تحقق وعده های الهی(قیام) است.

9) عرضه عقاید، بر اساس آیات شریفه قرآن، عملی مورد تأیید است. فرازهای مربوط به این قسمت، همانند سایر فقرات زیارت، با آیات قرآن کریم هم خوانی و هم سویی دارند و روایات نیز آن را تأیید میکنند. به خصوص اعتقاد به حقانیت رجعت _ که عقیده ای مخصوص مذهب تشیع است _ با آیات متعدد قرآن قابل اثبات می باشد و روایات فراوانی بر وقوع آن صحه می گذارند.

10) اصول مشترک در همه روایات عرضه (توحید، نبوت، معاد و امامت)

ص:303

در بخش عرضه عقاید زیارت آل یاسین مذکور است.

در پایان، پیشنهاد می شود که جهت تکمیل مباحث و رونق بخشیدن به این دست مطالعات، سایر زیارات اهل بیت علیهم السلام نیز با چنین رویکردی بررسی شوند. هم چنین پیشهاد می شود میزان وابستگی مفاهیم دعای پس از زیارت با مفاد و مضامین زیارت و جایگاهی که برای معصوم در آن تصویر میشود، مورد بررسی قرار گیرد.

اللَّهِ وَ تَرْجُمَانَهُ، السَّلَامُ عَلَیک یا بَقِیةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، السَّلَامُ عَلَیک یا مِیثَاقَ اللَّهِ الَّذِی أَخَذَهُ وَ وَکدَهُ، السَّلَامُ عَلَیک یا وَعْدَ اللَّهِ الَّذِی ضَمِنَهُ السَّلَامُ عَلَیک أَیهَا الْعَلَمُ الْمَنْصُوبُ وَ الْعِلْمُ الْمَصْبُوبُ وَ الْغَوْثُ وَ الرَّحْمَةُ الْوَاسِعَةُ وَعْداً غَیرَ مَکذُوبٍ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَقْعُدُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَقُومُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَقْرَأُ وَ تُبَینُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تُصَلِّی وَ تَقْنُتُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَرْکعُ وَ تَسْجُدُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تُکبِّرُ وَ تُهَلِّلُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تَحْمَدُ وَ تَسْتَغْفِرُ، السَّلَامُ عَلَیک حِینَ تُمْسِی وَ تُصْبِحُ، السَّلَامُ عَلَیک فِی اللَّیلِ إِذا یغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی، السَّلَامُ عَلَیک أَیهَا الْإِمَامُ الْمَأْمُونُ، السَّلَامُ عَلَیک أَیهَا الْمُقَدَّمُ الْمَأْمُولُ، السَّلَامُ عَلَیک بِجَوَامِعِ السَّلَامِ، أُشْهِدُک یا مَوْلَای أَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ لَا حَبِیبَ إِلَّا هُوَ وَ أَهْلُهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حُجَّتُهُ وَ الْحَسَنَ حُجَّتُهُ وَ الْحُسَینَ

ص:305

حُجَّتُهُ وَ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ حُجَّتُهُ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی حُجَّتُهُ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ حُجَّتُهُ وَ عَلِی بْنَ مُوسَی حُجَّتُهُ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی حُجَّتُهُ وَ عَلِی بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ وَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِی حُجَّتُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّک حُجَّةُ اللَّهِ أَنْتُمُ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ، وَ أَنَّ رَجْعَتَکمْ حَقٌّ لَا شَک فِیهَا یوْمَ لا ینْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیراً، وَأَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ، وَ أَنَّ نَاکراً وَ نَکیراً حَقٌّ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ أَنَّ الصِّرَاطَ وَ الْمِرْصَادَ حَقٌّ وَ الْمِیزَانَ وَ الْحِسَابَ حَقٌّ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الْوَعْدَ وَ الْوَعِیدَ بِهِمَا حَقٌّ، یا مَوْلَای شَقِی مَنْ خَالَفَکمْ وَ سَعِدَ مَنْ أَطَاعَکمْ فَاشْهَدْ عَلَی مَا أَشْهَدْتُک عَلَیهِ وَ أَنَا وَلِی لَک بَرِی ءٌ مِنْ عَدُوِّک فَالْحَقُّ مَا رَضِیتُمُوهُ وَ الْبَاطِلُ مَا سَخِطْتُمُوهُ وَ الْمَعْرُوفُ مَا أَمَرْتُمْ بِهِ وَ الْمُنْکرُ مَا نَهَیتُمْ عَنْهُ فَنَفْسِی مُؤْمِنَةٌ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِأَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِکمْ یا

ص:306

مَوْلَای أَوَّلِکمْ وَ آخِرِکمْ وَ نُصْرَتِی مُعَدَّةٌ لَکمْ وَ مَوَدَّتِی خَالِصَةٌ لَکمْ آمِینَ آمِین.

ص:307

10._________________________، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.

11._________________________، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403ق.

12._________________________، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413ق.

13._________________________، من لا یحضره الفقیه، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، 1367ش.

14.ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ش.

15.ابن زکریا، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، بیروت: دار الجیل، 1411ق.

16.ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلما، قم، بی تا.

17._________________________، المناقب، قم: علامه، 1379 ق.

18.ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم: دارالرضی، چاپ اول، 1330ق.

19._________________________، طرف من الأنباء و المناقب، مشهد: تاسوعا، چاپ اول، 1420ق.

20._________________________، کشف المحجة لثمرة المهجة، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، 1375ش.

21._________________________، الیقین، قم: دار الکتاب، چاپ اول، 1413ق.

22.ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی تا، بی جا.

23.ابن عربی، محیی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

24.ابن عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر، احکام القرآن، بیتا، بیجا.

25.ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف: دار المرتضویة، چاپ اول، 1356 ش.10._________________________، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.

11._________________________، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403ق.

12._________________________، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413ق.

13._________________________، من لا یحضره الفقیه، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، 1367ش.

14.ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ش.

15.ابن زکریا، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، بیروت: دار الجیل، 1411ق.

16.ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلما، قم، بی تا.

17._________________________، المناقب، قم: علامه، 1379 ق.

18.ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم: دارالرضی، چاپ اول، 1330ق.

19._________________________، طرف من الأنباء و المناقب، مشهد: تاسوعا، چاپ اول، 1420ق.

20._________________________، کشف المحجة لثمرة المهجة، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، 1375ش.

21._________________________، الیقین، قم: دار الکتاب، چاپ اول، 1413ق.

22.ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی تا، بی جا.

23.ابن عربی، محیی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

24.ابن عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر، احکام القرآن، بیتا، بیجا.

25.ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف: دار المرتضویة، چاپ اول، 1356 ش.

ص:309

26.ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419ق.

27.ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

28.ابوالقاسم کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1410ق.

29.اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق.

30.استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1409 ق.

31.اکبری، محمد رضا، عصر شکوهمند رجعت، قم: مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1387ش.

32.انیس ابراهیم، عبدالحلیم منتصر و دیگران، فرهنگ المعجم الوسیط، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، قم، 1386ش.

33.بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت، چاپ اول، 1416ق.

34.بحرینی، سید مجتبی، تو را گواه میگیرم، مرکز فرهنگی تهران: انتشاراتی منیر، چاپ اول، 1384ش.

35._________________________، سلام بر پرچم افراشته، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، چاپ اول، 1377ش.

36.برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.

37.بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی- فارسی، ترجمه رضا مهیار، بی تا، بی جا.

38.بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420ق.

39.بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.

40.بهمنی، اصغر، رجعت از دیدگاه متکلمان برجسته شیعی و رابطه آن با تناسخ، قم: آستانه مقدسه، چاپ اول، 1385ش.

ص:310

41.بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق.

42.تمیمی بستی، محمد بن حبّان بن احمد ابن حاتم، کتاب المجروحین، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

43.تمیمی حنظلی رازی، محمد بن ادریس، الجرح و التعدیل، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1422ق.

44.جرجانی، ابو احمد عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.

45.جعفری، جلال الدین، حجت البالغه فی اثبات الحجة، بی جا، بی تا.

46.جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم: مرکز نشر اسرا، چاپ هفتم، 1389ش.

47._________________________، تسنیم، قم: اسرا، 1381ش.

48.حائری قزوینی، سید مهدی (واصلی)میثاق منتظران (شرحی بر زیارت آل یاسین)،، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1385ش.

49.حداد عادل، غلامعلی، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، جلد 8، چاپ دوم، 1375ش.

50.حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: اعلمی، چاپ اول، 1425ق.

51._________________________، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، تهران: انتشارات دهقان، چاپ سوم، 1380ش.

52._________________________، امل الامل، قم: دار الکتاب الاسلامی، بی تا.

53._________________________، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل ال بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409ق.

54.حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404ق.

55.حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، سیمای امام علی علیه السلام در قرآن، ترجمه یعقوب جعفری، قم: اسوه، چاپ اول، 1381ش.

56._________________________، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق.

ص:311

57.حسینی شاه عبدالعظیمی، حسینبناحمد، تفسیر اثناعشری، تهران: انتشارات میقات، 1363 ش.

58.حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، بیروت: دار العلوم، چاپ اول، 1424ق.

59.حسینی یزدی فیروزآبادی، سید مرتضی، فضایل پنج تن در صحاح ششگانه اهل سنت، ترجمه محمد باقر ساعدی، انتشارات فیروزآبادی، چاپ اول، 1374ش.

60.حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی تا.

61.حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، نجف اشرف: دار الذخائر، چاپ دوم، 1411ق.

62.حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1413ق.

63.خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر، قم: بیدار، 1401ق.

64.خسروی حسینی، سید غلامرضا، مفردات الفاظ قرآن، تهران: انتشارات مرتضوی، چاپ دوم، 1375ش.

65.خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، بی جا، 1410ق.

66.دوانی، علی، نوّاب اربعه سفرای امام زمان علیه السلام، قم: دبیر خانه دائمی اجلاس حضرت مهدی علیه السلام، چاپ اول، 1385ش.

67.دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم: شریف رضی، چاپ اول، 1412ق.

68.ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال،، دمشق: دار الرساله العالمیه، الطبعة الاولی، 1430ق.

69.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

70.رفیعی، سید جعفر، تفسیر و شرح زیارت آل یاسین، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی یاران قائم علیه السلام، چاپ اول، 1379ش.

71.زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دار الفکر المعاصر، چاپ دوم، 1418ق.

ص:312

72.زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

73.سلیمانی، داود، فقه الحدیث و نقد الحدیث (روش شناسی نقدو فهم سنت)، تهران: انتشارات فرهنگ و دانش، چاپ اول، 1385ش.

74.سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بحرالعلوم، بی تا، بی جا.

75.سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

76.شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة( للصبحی صالح)، قم: هجرت، چاپ اول، 1414ق.

77.شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: دفتر نشر داد، چاپ اول، 1373ش.

78.شکری بغدادی، علی، آل یاسین قرائة قرآنیة اصیلة، قم: الغدیر للطباعة و النشر، چاپ اول، 1429ق.

79.شیروانی، علی، ترجمه و شرح کشف المراد، قم: موسسه انتشارات دار العلم، چاپ اول، 1383ش.

80.صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1365ش.

81.صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404 ق.

82.طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1374ش.

83.طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق.

84._________________________، الإحتجاج، ترجمه بهراد جعفری، تهران: اسلامیه، چاپ اول، 1381ش.

ص:313

85.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، تهران: انتشارات فراهانی، چاپ اول، 1360ش.

86.طبرسی نوری، میرزا حسین، نجم الثاقب، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ سوم، 1378ش.

87.طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه، چاپ اول، 1412ق.

88._________________________، دلائل الإمامة، قم: بعثت، چاپ اول، 1413ق.

89._________________________، المسترشد فی الإمامة، قم: کوشانپور، چاپ اول، 1415ق.

90._________________________، نوادر المعجزات، قم: دلیل ما، چاپ اول، 1427ق.

91.طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

92.طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم: دار الثقافة، چاپ اول، 1414 ق.

93._________________________، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.

94._________________________، فهرست کتب الشیعة، قم: نشر ستاره، چاپ اول، 1420ق.

95._________________________، الغیبة للحجة، قم: دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ق.

96.طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء، بی تا، بی جا.

97._________________________، رجال الطوسی، طقم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، چاپ سوم،، 1373ش.

98.عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، دار القرآن الکریم، قم، چاپ اول، 1413 ق.

99.عاملی، محمدبن مکی، المزار، قم: مدرسه امام مهدی علیه السلام، چاپ اول، 1410ق.

ص:314

100.عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418ق.

101._________________________، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، قم: دار الرضی(زاهدی)، چاپ دوم، 1405ق.

102.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.

103.عسقلانی، شهاب الدین احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت: دار احیاء التراث العربی/ موسسة التاریخ العربی، 1416ق.

104.عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانه علمیه، 1380ش.

105.فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

106.فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

107.فضلی، عبد الهادی، مقدمهای بر تاریخ قرائات، ترجمه سید محمد باقر حجتی، قم: انتشارات اسوه، چاپ چهارم، 1388ش.

108.فیض کاشانی، محمد محسن، الصافی، تهران: انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415ق.

109._________________________، نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1371ش.

110._________________________، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ اول، 1406 ق.

111.قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371ش.

112.قطب راوندی، سعید بن هبة الله، دعوات الراوندی (سلوة الحزین)، قم: انتشارات مدرسه امام مهدی علیه السلام، چاپ اول، 1407ق.

113.________________________________، قصص الأنبیاء( علیهم السلام )، مشهد: مرکز پژوهش های اسلامی، چاپ اول، 1409ق.

114.قمی، شاذان بن جبرئیل، الفضائل، قم: نشر رضی، چاپ دوم، 1363ش.

115.قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دار الکتاب، چاپ چهارم، 1367ش.

ص:315

116.قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368ش.

117.کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی، 1336ش.

118.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه، چاپ اول، بی تا.

119._________________________، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

120._________________________، کافی،، قم: دار الحدیث، چاپ اول، 1429ق.

121.کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، مشهد: مؤسسة نشر دانشگاه مشهد،، 1409ق.

122.گنابادی، سلطان محمد، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ترجمه حشمت الله ریاضی و محمد رضا خانی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول،، 1372ش.

123.محمدی ری شهری، محمد، تفسیر قرآن ناطق یا شرح زیارت جامعه کبیره، تهران: نشر مشعر، چاپ اول، 1378ش.

124.مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم،، 1406ق.

125.مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

126._________________________، بحار الأنوار (بخش امامت)، ترجمه موسی خسروی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1363ش.

127._________________________، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

128.مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، قم: انصاریان، چاپ سوم، 1426ق.

129.مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ هشتم، قم، 1380ش.

ص:316

130.مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

131.معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران: موسسه فرهنگی و هنری ضریح، چاپ دوم، 1376ش.

132.مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

133._________________________، الأمالی، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

134.مقری فیومی، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیرللرافعی، قم: موسسه دار الهجرة، چاپ دوم، 1414ق.

135.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1374ش.

136.موسوعة زیارات المعصومین:، موسسة الامام هادی علیه السلام، قم: پیام امام هادی علیه السلام، 1383ش.

137.موسوی، سید فرید، جرعهای از زلال سرداب مقدس(شرح زیارت آل یاسین)، قم: انتشارات یاقوت، چاپ اول، 1385ش.

138.میبدی، احمد بن ابی سعد رشید الدین، کشف الاسرار وعدة الابرار، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.

139.نجارزادگان، فتح الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت در دیدگاه فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1388ش.

140.نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، چاپ ششم، 1365ش.

141.نخجوانی، نعمت الله بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، مصر: دار رکابی للنشر، چاپ اول، 1999م.

142.نراقی، ملا محمد مهدی، انیس الموحدین، قم: انتشارات پیام مهدی علیه السلام، چاپ دوم، 1386ش.

143.نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، بیجا، 1412ق.

ص:317

144.نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل ال بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408ق.

145.نوری، سید أبو المعاطی و دیگران، موسوعة أقوال الإمام أحمد بن حنبل فی رجال الحدیث و علله، بیجا، عالم الکتب، 1417ق.

146.واعظ تهرانی، محمد باقر، روح و ریحان جنة النعیم و العیش السلیم فی احوال السید عبدالعظیم الحسنی، قم: سازمان چاپ ونشر دار الحدیث، چاپ اول، 1382ش.

147.ویسکرمی، مهرداد، سلوک سبز، اصفهان: انتشارات انتظار سبز، چاپ اول، 1382ش.

148._________________________، سیمای آفتاب، ط قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی مشهور، چاپ اول، 1378ش.

149.هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، قم: الهادی، چاپ اول، 1405ق.

150.یزدی حایری، علی بن زین العابدین، الزام الناصب، بیروت: مؤسسة الأعلمی، چاپ اول، 1422ق.

155.طباطبایی، سید محمد کاظم، پیشینه عرض دین وحدیث، مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی، قم: سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، چاپ اول، 1382ش.

156.معرفت، محمدهادی، رجعت، شمس ولایت، ویژه نامه سالانه نیمه شعبان، انتشارات نور ولایت، چاپ اول، 1387ش.

ص:319