رهیافت 17 ، احکام فطریه و نماز عیدین
تهیه و تدوین: اداره پاسخ گویی به سؤالات دینی
تنظیم و تولید: گردآوری هیات علمی اداره پاسخ گویی به سوالات دینی؛ [به سفارش] آستان قدس رضوی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.
مشخصات نشر : مشهد: آستان قدس رضوی، 1392.
ویراستار: سید عباس ضیایی
طرح جلد: گرافیک آسمان
صفحه آرا: محمود کریم پور
تیراژ: 2000 نسخه
نوبت چاپ: اول 1393
نشانی: حرم مطهر امام رضا (علیه السلام)، صحن جمهوری اسلامی، ادارۀ پاسخ گویی به سؤالات دینی
تلفن: 32020 - 0511 دورنگار: 2240602 - 0511
رایانامه: eppasokh@aqrazavi.org
ص: 1
ص: 2
ص: 3
رهیافت احکام؛ احکام فطریه و نماز عیدین
ویژه استادان
پاسخگویی به سوالات شرعی
ص: 4
ص: 5
پیشگفتار
درآمد
فصل اول: مقدمه
1.1. معنای فطره
2.1. فضیلت زکات فطره
3.1. فواید زکات فطره
فصل دوم: شرایط وجوب زکات فطره
1.2. وجوب زکات فطره
2.2. وجوب زکات فطره افراد نانخور
3.2. وجوب زکات فطره بر کافر
4.2. وجوب زکات فطره بر مسلمان غیر شیعه
فصل سوم: زمان زکات فطره
1.3. وقت وجوب زکات فطره
2.3. زمان پرداخت زکات فطره
3.3. پرداخت زکات فطره قبل از عید فطر
4.3. پرداخت زکات فطره قبل از عید فطر
5.3. کنار گذاشتن و تأخیر در ادا زکات فطره
6.3. ضامن بودن فرد بخاطر تأخیر در پرداخت زکات فطره
7.3. وظیفه شخصی که زکات فطره را پرداخت نکرده است
ص: 6
فصل چهارم: احکام زکات فطره
1.4. ساقط شدن زکات فطره
2.4.فردی که نانخور دونفر است
3.4. نانخور فرد دیگری شدن در شب عید فطر
4.4. عدم پرداخت زکات فطره فرد توسّط شخصی که بر او واجب است
5.4. تحقیق در پرداخت زکات فطره
6.4. وکالت دادن به افراد جهت پرداخت زکات فطره
7.4. زکات فطره فقیر و خانواده اش
8.4.زکات فطره فردی که بدهکاری دارد
9.4. زکات فطره کسی که فعلاً خرج سال را ندارد
10.4. زکات فطره شخص متمکنی که هنگام وجوب زکات فطره، مالی برای پرداخت ندارد
11.4. زکات فطره همسری که در عقد است
12.4. زکات فطره همسری که در عدّه است
13.4. زکات فطره زن ناشزه
14.4. زکات فطره زنی که شوهرش خرجی او را نمی دهد
15.4. زکات فطره زن تأمین کننده مخارج زندگی
16.4. زکات فطره بچه شیرخوار
17.4. زکات فطره حمل (جنین)
18.4. زکات فطره صغیر یا مجنون
19.4. زکات فطره اجیر
20.4. زکات فطره دانشجو، سرباز و زندانی
21.4. زکات فطره کسیکه فوت شده است
22.4. ورود مهمان بعداز زمان وجوب زکات فطره
23.4. ورود مهمان قبل از زمان وجوب زکات فطره
24.4. تعریف نا نخور
ص: 7
25.4. شک در نان خور شدن
26.4. اختاف نظر مراجع مهمان و میزبان، در پرداخت زکات فطره
27.4. خروج مهمان قبل از زمان وجوب زکات فطره
28.4. فرستادن غذا برای افراد در شب عید فطر
29.4. مهمانی گرفتن در شب عید فطر غیراز منزل
30.4. مهمانی گرفتن در شب عید فطر به طور مشترک
31.4. فطریۀ دو خانواد ه که از غذای یکدیگر تناول کرده اند
32.4. پرداخت زکات فطره بجای شخص دیگر
33.4. مهمانی که بدون رضایت صاحبخانه آمده است
34.4. شخصی که از روی اکراه و جبر مهمان صاحبخانه شده است
فصل پنجم: مصرف زکات فطره
1.5. مصارف زکات فطره
2.5.پرداخت زکات فطره به مرجع تقلید
3.5.مقدم بودن افراد برای دریافت زکات فطره
4.5.تعریف فقیر
5.5.شک در فقر
6.5. شرایط فقیر برای دریافت زکات فطره
7.5. عدالت فقیر
8.5.گناه کار بودن فقیر
9.5. مصرف زکات فطره در معصیت
10.5.ضرورت شیعه بودن
11.5. پرداخت زکات فطره به شخص معتاد
12.5. پرداخت زکات فطره به واجب النفقه
13.5. پرداخت زکات فطره به سید
ص: 8
14.5. پرداخت زکات فطره به طفل
15.5. پرداخت زکات فطره به عنوان هدیه
16.5. مکان پرداخت زکات فطره
17.5. انتقال زکات فطره
فصل ششم: جنس و مقدار زکات فطره
1.6. نوع جنس زکات فطره
2.6.تفاوت در جنس زکات فطره
3.6.شرایط جنس زکات فطره
4.6.پرداخت اجناس دیگر به جای زکات فطره
5.6.پرداخت پول به جای زکات فطره
6.6.محاسبۀ مبلغ زکات فطره
7.6. اختلاف قیمت زمان وجوب با زمان ادا
8.6.پرداخت زکات فطره از مال حرام
9.6. پرداخت زکات فطره از مال غیر مخمس
10.6. کنار گذاشتن زکات فطره بصورت مشاع
11.6. کنار گذاشتن زکات فطره از مال مشترک
12.6. مقدار زکات فطره
13.6. اندازۀ پرداخت زکات فطره به فقیر
14.6. مخلوط شدن چند زکات فطره با هم
15.6. تبدیل زکات فطره
فصل هفتم: بیان چند مطلب پیرامون زکات فطره
1.7. قصد قربت
2.7.تصرّف در اموال بدون پرداخت زکات فطره
3.7.اشتباه در پرداخت زکات به فقیر
ص: 9
وجوب یا استحباب نماز عیدین
جماعت یا فرادا خواندن نماز عیدین
وظیفۀ مأموم در نماز جماعت عیدین
حضور زنان در نماز جماعت عیدین
زمان نماز عیدین
ثبوت عید بعد از اذان ظهر
قضاء نماز عیدین
شرایط نماز جمعه در نماز عیدین
گفتن اذان و اقامه
گفتن «الصلاة»
جهر و اخفات در نماز عیدین
شکیّات در نماز عیدین
فراموشی اجزای نماز
واجب بودن سجده سهو در نماز عیدین
چگونه خواندن نماز عیدین
واجب بودن خواندن سوره
نوع سوره در نماز عیدین
واجب بودن انجام قنوت ها
گفتن ذکر خاص در قنوتها
واجب بودن انجام تکبیرها
انجام خطبه ها بعداز نماز
چگونه خواندن خطبه ها
حضور فرد و گوش دادن به خطبه ها
تکرار نماز عیدین
مستحبات نماز عیدین
مکروهات نماز عیدین
ص: 10
ص: 11
قال الرضا(علیه السلام): رحم الله عبداً أحیا أمرنا فقلت له: و کیف یحیی أمرکم؟ قال: یتعلم علومنا و یعلمها الناس... .(1)
عبدالسلام می گوید از امام رضا(علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «خداوند رحمت کند هر آن کس را که امر ما را زنده می کند.» به ایشان گفتم: «چگونه امر شما را احیا می کند؟» فرمود: «علوم ما را فرا می گیرد و آن را به مردم تعلیم می دهد... .»
«ادارۀ پاسخ گویی به سؤالات دینی» مفتخر است در راستای رسالت خود مبنی بر اشاعۀ فرهنگ تشیع و پاسخ گویی به سؤالات شرعی مردم در این حوزۀ گسترده از دین، محتوای پیش رو را به استادان فرهیخته تقدیم کند. در این نوشتار تلاش کرده ایم علاوه بر دادن اطلاعات و محتوای غنی، پاسخی مناسب با محتوایی یکسان در اختیار استادان قرار دهیم تا از تعدد جواب و تشویش خاطر مراجعان و سؤال کنندگان جلوگیری شود.
تلخیص کتاب های تخصصی موجود در این حوزه و جمع بندی جواب ها و بی نیازکردن استادان از رجوع به منابع پرشمار در هنگام پاسخ گویی، از اهداف اصلی تهیه و تنظیم این قبیل نوشتارهاست. برای رسیدن به این مهم، کارگروهی از استادان و کارشناسان فرهیختۀ
ص: 12
این اداره موضوع پیشنهادی را موشکافانه بررسی می کنند و محصول تلاش خویش را به داوری و نظارت هیئت علمی می گذارند.
این مجموعه کتاب ها در چهار دستۀ موضوعی تدوین و ارائه می شود: رهیافت احکام، رهیافت اعتقادی، رهیافت تربیتی و رهیافت ترکیبی (مرکب از هر سه موضوع). بی شک بررسی دقیق و نگاه نقادانۀ شما فرهیختۀ گران قدر، ما را درجهت بهبود این مجموعه یاری خواهد کرد.
جبهۀ خضوع به درگاه قدسی احدیت می ساییم که توفیق خدمت در بارگاه ملکوتی و سراسر نور حضرت رضا(علیه السلام) را ارزانی مان فرمود. امید است بتوانیم به پاس این افتخار و با استعانت از آن امام همام(علیه السلام)، به مصداق روایت نورانی فوق، جرعه ای از علم حقیقی بنوشیم و به تشنگان راستین آن بنوشانیم.
ادارۀ پاسخ گویی به سؤالات دینی
ص: 13
مجموعۀ پیش رو با عنوان «احکام فطریه و نماز عیدین»، در قالب رهیافت احکام تقدیم می شود. این نسخه، ویرایش دوم کتابی با همین عنوان از مجموعۀ رهیافت است. مستنداتی که در این کتاب از آن ها استفاده شده و استادان را از مراجعه به آن ها بی نیاز کرده است، عبارت اند از: العروة الوثقی، تحریر الوسیلة، منهاج الصالحین، توضیح المسائل و استفتائات مراجع عظام تقلید: حضرت امام، رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت الله خویی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله اراکی، آیت الله تبریزی، آیت الله فاضل، آیت الله بهجت، آیت الله صافی، آیت الله مکارم، آیت الله سیستانی، آیت الله وحید، آیت الله نوری همدانی و آیت الله شبیری زنجانی. تمامی استفتائات از کتاب ها یا سایت های معتبر مراجع عظام استفاده شده است. درصورت نیاز به استفتای جدید نیز هیئت علمی این استفتا را انجام داده و استفتائات یادشده، در این واحد موجود است.
این کتاب، حاصل تلاش استادان و اعضای هیئت علمی ادارۀ پاسخ گویی به سؤالات دینی، حجج اسلام حسین خادم الخمسه، مهدی نخعی، محمد هادی نایتی، محمد قاضی و رضا ابو الفضلی است. سپاسمند تلاش این عزیزان بوده و امیدواریم خداوند در سایۀ لطف خویش، توفیق خدمت بیشتر را به ایشان عنایت فرماید.
هیئت علمی ادارۀ پاسخ گویی به سؤالات دینی
ص: 14
ص: 15
ص: 16
ص: 17
برای فطره چند معنا ذکر شده است:(1)
1. الدین، یعنی زکات اسلام و دین [فرد به افتخار مسلمان بودن، زکات می دهد.]
2. الخلقه، یعنی زکات بدن، به خاطراینکه فطره فرد را از مرگ حفظ می کند و یا به خاطر پاک نمودن انسان از پلیدی هاست.
3. الافطار، برای جواز افطار در روز عید فطر است.
چند حدیث در بیان فضیلت زکات فطره ذکر می شود:
یکی از واجبات شرع مقدّس اسلام، زکات فطره است که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبة عید فطر فرمودند: «...زکات فطره خود را پرداخت کنید؛ زیرا زکات فطره سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و فریضه واجب از سوی پروردگار شماست... .»(2)
همچنین پرداخت زکات فطره موجب قبولی روزه ماه مبارک رمضان می گردد و در حدیث نقل شده است: «زکات فطره مُکَمّلِ روزه است؛ همان طور که صلوات بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) کامل کننده نماز است... .»(3)
از حضرت صادق(علیه السلام) منقول است که به
ص: 18
وکیل خود فرموند: «برو زکات فطره تمام خانواده و غلامانمان را بپرداز و هیچ کدام را وا مگذار که اگر یک کدام از آنها را واگذاری بر او از فوت می ترسم.» راوی از حضرت پرسید: «مراد از فوت چیست؟» حضرت فرمودند: «مرگ.»(1)
فواید زکات فطره بدین شرح است:(2)
1. موجب حفظ انسان از مرگ زودرس و بلاها می شود.
2. موجب قبولی روزۀ ماه رمضان می گردد.
3. زکات فطره مکمل روزه است؛ همان طور که صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مکمل نماز است.
4. باعث سلامتی جسم و پاک سازی روح از رذایل اخلاقی است.
ص: 19
ص: 20
ص: 21
شرایط وجوبِ زکات فطره (فطریه) را بیان نمایید؟
بر مکلّفی که در زمان وجوب زکات فطره [با توجّه به اختلاف زمان وجوب زکات فطره] شرایط ذیل را دارا باشد، پرداخت زکات فطرۀ خود و کسانی که عرفاً نان خور او محسوب می شوند، واجب است:
1. بالغ باشد؛2. عاقل باشد؛3. بیهوش نباشد؛4. فقیر نباشد؛5. بنده و عبد نباشد (مشهور).(1)
نکته: بر کسی که بیهوش باشد؛ اما شرایط دیگر را داشته باشد، زکات فطره واجب می شود (خویی، تبریزی، وحید: احتیاط واجب، مکارم [فتوا]).(2)
آیا در وجوب زکات فطره افراد نان خور، شرایط خاصی لازم است؟
خیر، انسان باید فطریه کسانی راکه درغروب، یا مغربِ شب عید فطر [برحسب اختلاف فتاوا] نان خور او هستند؛ پرداخت نماید و تفاوتی ندارد کوچک باشند یا بزرگ، مسلمان باشند یا کافر،
ص: 22
دادن ِ نفقه وخرج آنها بر او واجب باشد یا نه، در شهر او باشند یا شهری دیگر (مشهور).(1)
آیا کافر واجب است زکات فطره بپردازد؟
در وجوب پرداخت زکات فطره، مسلمان بودن شرط نیست؛ بنابراین بر کافر نیز واجب است و چنانچه کافر بعد از غروب شب عید فطر، مسلمان شود، زکات فطره از اوساقط می شود و پرداخت زکات فطره بر او واجب نیست (مشهور).(2)
در وجوب زکات فطره بر کافر اشکال قوی است (آیت الله مکارم).(3)
زکات فطره، بر کافر واجب نیست (آیت الله خویی).(4)
آیا پرداخت زکات فطره، بر مسلمانی که شیعه نیست، واجب می شود؟
ص: 23
بله، حتّی مسلمانی که شیعه نبوده و بعد از زمان وجوبِ(1) زکات فطره شیعه شود؛ فطریه از او ساقط نمی شود و باید آن را بپردازد (مشهور).(2)
ص: 24
ص: 25
ص: 26
ص: 27
شب عید از چه زمانی شروع می شود؟
از غروب آفتابِ شب عید فطر (حضرت امام، آیات عظام اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، بهجت، سیستانی، وحید، مکارم، نوری).(1)
مغربِ شب عید فطر (آیات عظام گلپایگانی، صافی).(2)
وقت وجوب زکات فطره چه زمانی است؟
وقت وجوب زکات فطره، با داخل شدن شب عید فرا می رسد؛ درحالیکه فرد نیز جامع شرایط وجوب باشد(3)؛ البته نسبت به اینکه وجود شرایط، لحظه ای قبل از غروب و یا مقارن با غروب هم کافی است یا خیر، فتاوی متفاوت است که بیان می شود (مشهور).(4)
آیا جمع شدن شرایط وجوب، لحظه ای قبل از شب عید فطر(5)، برای اثبات وجوب زکات فطره لازم است؟ یا اینکه در صورت جمع شدن شرایط وجوب، مقارن و یا بعد از شب عید فطر، بازهم زکات فطره واجب می شود؟
1. اگر شرایط وجوب، لحظه ای قبل از شب عید فطر باشد؛ پرداخت زکات فطره واجب است
ص: 28
(مشهور).(1)
2. اگر شرایط وجوب مقارن با شب عید فطر باشد:
پرداخت زکات فطره لازم است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، بهجت، صافی، نوری).(2)
پرداخت زکات فطره بنابراحتیاط واجب است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی).(3)
پرداخت زکات فطره لازم نیست (حضرت امام، آیات عظام مکارم، وحید).(4)
3. اگر شرایط وجوب بعد از شب عید فطر باشد:
درصورت تحقق شرایط بعد از غروب، تا زمان باقی بودن وقت زکات فطره، پرداخت زکات بنابر احتیاط واجب لازم است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی).(5)
پرداخت زکات لازم نیست (مشهور).(6)
ص: 29
ابتدای زمان وجوب پرداخت زکات فطره چه زمانی است؟
1. بعد از اثبات حلول ماه شوال می توان آن را کنار گذاشت (رهبر معظم انقلاب).(1)
2. شب عید فطر است (حضرت امام،آیات عظام اراکی، نوری).(2)
3. ابتدای زمان وجوب پرداخت زکات فطره بنابر مشهور شب عید فطر است (آیت الله سیستانی).(3)
4. بنابر احتیاط واجب، شب عید فطر است؛ هرچند بنابر احتیاط واجب، بعد از طلوع فجر روز عید نیت وجوب نماید (آیات عظام گلپایگانی، صافی).(4)
5. روز عید است (آیت الله مکارم).(5)
6. طلوع فجر، روز عید است (آیات عظام خویی، تبریزی).(6)
7. بنابر احتیاط واجب، قبل از طلوع فجرِ روز عید پرداخت نشود (آیت الله بهجت).(7)
8. بنابر احتیاط لازم طلوع خورشید روز عید
ص: 30
است، نه اذان صبح روز عید (آیت الله وحید).(1)
انتهای پرداخت زکات فطره چه زمانی است؟
1. کسی که در نماز عید حاضر شود:
الف. باید قبل از نماز آن را پرداخت کند (آیات عظام مکارم، زنجانی).(2)
ب. بنابر احتیاط، قبل از نماز آن را پرداخت نماید و یا آن را از مال خود جدا نماید
(رهبر معظم انقلاب، آیات عظام گلپایگانی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، صافی).(3)
ج. بنابر احتیاط، قبل از نماز آن را پرداخت کند (حضرت امام و آیات عظام اراکی، فاضل، بهجت، نوری).(4)
2. کسی که در نماز عید حاضر نشود:
الف. تا قبل از زوال روز عید فطر، زکات فطره را پرداخت نماید(5) (مشهور).(6)
ص: 31
ب. بنابر احتیاط واجب، در روز عید زکات را پرداخت نماید (آیت الله زنجانی).(1)
آیا می توان زکات فطره را در ماه رمضان یا قبل از آن پرداخت کرد؟
1. قبل از ماه رمضان صحیح نیست (مشهور).(2)
2. در میان ماه رمضان:
الف. احتیاط واجب، پرداخت نکند (حضرت امام، آیات عظام فاضل، بهجت، مکارم، نوری).(3)
ب. جایز است هرچند بنابر احتیاط مستحب به عنوان قرض انجام دهد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(4)
ج. جایز است (آیات عظام گلپایگانی، صافی، زنجانی).(5)
ص: 32
بعنوان قرض آیا می توان قبل از وجوب زکات فطره، آن را به عنوان قرض پرداخت نمود و بعد از وجوب طلب خویش را به عنوان زکات فطره محاسبه نمود؟
بله، در ماه رمضان و یا قبل از آن می توان به قصد قرض مقدار زکات فطره را پرداخت نمود و بعد از اینکه زکات فطره واجب شد و فقیر هنوز استحقاق دریافت زکات فطره را دارا باشد طلب را بابت زکات فطره حساب کرد (مشهور).(1)
آیا تأخیر در پرداخت زکات فطره جایز است؟ درصورت جواز، آیا کنارگذاشتن (عزل) واجب است؟
1. اگر غرض عقلایی وجود داشته باشد، می توان پرداخت زکات فطره را به تأخیر انداخت؛ ولی باید آن را در زمان وجوب زکات، کنار گذاشت؛ بنابراین اگر زکات فطره را برای پرداخت به فقیرمعیّنی کنار بگذارد و دسترسی به آن فقیر فعلاً ممکن نباشد، مثلا فقیر مسافرت باشد، می تواند پرداخت زکات فطره را به تأخیر
ص: 33
بیاندازد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(1)
2. می توان پرداخت زکات فطره را به تأخیر انداخت مخصوصاً با وجود بعضی از مرجحات؛ ولی باید آن را در زمان وجوب زکات، کنار گذاشت (حضرت امام، آیات عظام گلپایگانی، صافی).(2)
آیا می توان مقدار کمتر از حدّ واجب زکات فطره (یک صاع) را کنار گذاشت؟
بله، می توان مقدار کمتر از حدّ واجب زکات فطره را کنار گذاشت؛ درنتیجه آن مقدار کنار گذاشته شده، حکم معزول و مابقی آن حکم غیرمعزول را دارد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، مکارم، نوری).(3)
آیا می شود زکات فطره را با تأخیر، در عید غدیر به مستحقّین داد؟
با وجود مستحق، نگه داشتن آن تا عید غدیر جایز نیست (آیت الله گلپایگانی).(4)
اگر انسان زکات فطره را کنار بگذارد و قبل از پرداخت تلف شود، آیا فرد ضامن زکات فطره است؟
ص: 34
1. اگر تمکّن پرداخت داشته است:
الف. ضامن است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، مکارم، نوری).(1)
ب. ضامن است و باید عوض آن را بدهد. همچنین اگر غرض صحیحی برای تأخیرداشته، مثلاً فقیر معیّنی را در نظرداشته، یا می خواسته تدریجاً به فقرا بدهد؛ بنابر احتیاط واجب ضامن است (آیت الله سیستانی).(2)
ج. در صورت افراط و تفریط ضامن است و بجز این، ضامن بودن محل اشکال است (آیت الله خویی).(3)
2. اگر تمکّن پرداخت نداشته است:
درصورت عدم افراط و تفریط فرد ضامن نیست (حضرت امام،آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، سیستانی، مکارم، نوری).(4)
وظیفه فردی که موقع وجوب زکات فطره آن را نپرداخته چیست؟
ص: 35
1. اگر عزل نکرده (کنار نگذاشته):
الف. باید فطریه را بدون نیّت ادا و قضا پرداخت کند (رهبر معظم انقلاب و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، صافی).(1)
ب. احتیاط واجب، فطریه را بدون نیت ادا و قضا پرداخت کند (حضرت امام و آیات عظام فاضل، سیستانی، وحید، مکارم، نوری).(2)
ج. فطریه ساقط نمی شود و باید آن را بپردازد؛ هرچند احتیاط مستحب است آن را به قصد ما فی الذمه (أعمّ از ادا و قضا) پرداخت نماید (آیت الله تبریزی).(3)
ح. فطریه ساقط می شود؛ هرچند احتیاط مستحب، به قصد قربت مطلقه پرداخت نماید (آیت الله خویی).(4)
خ. احتیاط مستحب، قضا نماید (آیت الله بهجت).(5)
د. معصیت کرده و به احتیاط مستحب بدون
ص: 36
نیّت ادا یا قضا فطره را بدهد (آیت الله زنجانی).(1)
2. اگر عزل کرده (کنار گذاشته است):
الف. آن را به عنوان زکات پرداخت نماید (مشهور)(2) و هنگام پرداخت، نیت فطره نماید (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، مکارم، زنجانی، نوری).(3)
ب. احتیاط واجب، نیت فطره نماید (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، فاضل، صافی).(4)
ج. احتیاط مستحب، نیت فطره بودن را تجدید نماید (آیت الله اراکی).(5)
ص: 37
ص: 38
ص: 39
آیا شخصی که شرایط وجوب زکات را دارد؛ اما نان خور فرد دیگری محسوب می شود و آن فرد هم پرداخت نماید، زکات فطره اش ساقط است؟
بله، زکات فطره ساقط می شود (مشهور).(1)
اگر شخصی نان خور دونفر باشد، زکات فطره او بر چه کسی واجب است؟
زکات فطره او بر هر دونفر به طوری که بین آن دو تقسیم شود، واجب است و اگر یکی از آن دو فقیر باشد، دیگری باید سهم خود را بپردازد (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی، مکارم، نوری). (حضرت امام و آیات عظام فاضل، سیستانی و وحید: احتیاط واجب).(2)
اگر انسان نان خور فردی باشد و پیش از شب عید فطر(3)، نان خور فرد دیگری شود،
ص: 40
فطریه او بر چه کسی واجب است؟
فطریه برکسی که فعلاً نان خور اوست، واجب است؛ مثلاً اگر دختر پیش از غروب آفتاب شب عید به خانه شوهر برود، باید شوهرش فطریه او را بدهد (مشهور).(1)
اگر فطریه فرد بر شخصی واجب باشد؛ اما آن شخص فطریه را از روی عصیان یا نسیان نپردازد، تکلیف چیست؟
1. چنانچه شرایط وجوب زکات فطره در انسان وجود داشته باشد، بنابر احتیاط واجب فطریه بر خودش لازم می گردد (آیات عظام سیستانی، مکارم).(2)
2. در مواقعی مثل نسیان که تکلیف واقعاً ساقط می شود، بنابر احتیاط واجب فطریه بر خود فرد لازم می گردد و در غیر این صورت چنانچه شرایط وجوب زکات فطره در فرد وجود داشته باشد، بنابر احتیاط مستحب فطریه بر خودش لازم می شود (آیت الله خوئی).(3)
3. چنانچه شرایط وجوب زکات فطره در انسان وجود داشته باشد، بنابر احتیاط مستحب فطریه بر خود انسان لازم می شود (حضرت امام،
ص: 41
مقام معظم رهبری، آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، وحید، نوری)(1)
اگر فطریه انسان بر شخصی واجب باشد، اما آن شخص فطریه را به خاطر فقر نپردازد، تکلیف انسان چیست؟
1. فطریه ساقط می شود (حضرت امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام فاضل، نوری).(2)
2. چنانچه شرایط وجوب زکات فطره در انسان وجود داشته باشد، بنابر احتیاط واجب فطریه بر خود انسان لازم می شود (آیات عظام گلپایگانی، صافی، وحید).(3)
3. چنانچه شرایط وجوب زکات فطره در انسان وجود داشته باشد، فطریه بر خود انسان لازم می شود (آیات عظام اراکی، خویی، تبریزی، سیستانی، مکارم).(4)
اگر انسان نان خور دونفر باشد به گونه ای که زکات فطره او بین آن دو نفر تقسیم شود درصورتی که یکی از آن دو یا هر دوفقیر باشند، تکلیف زکات فطره انسان چه می شود؟
1. اگر یکی از آن دو فقیر باشد:
ص: 42
الف. دیگری باید سهم خود را بپردازد (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی، مکارم، نوری).(1)
ب. بنابر احتیاط واجب، دیگری سهم خود را بپردازد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، سیستانی، وحید).(2)
ج. بنابر احتیاط واجب، لازم است انسان سهم خویش را از فطریه بپردازد (آیت الله سیستانی).(3)
2. درصورتی که هردونفر، فقیر باشند:
فطریه از هردونفر ساقط است و نسبت به وجوب آن بر انسان، حکم مسأله قبل را دارد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید، مکارم، نوری).(4)
اگر زکات فطره انسان برعهده شخص دیگری باشد، آیا باید از پرداخت فطریه مطمئن شد؟
درصورتی که اداء زکات فطره برعهده شخص دیگری است، بر مکلّف تحقیق و تفحص لازم نیست (رهبر معظم انقلاب).(5)
ص: 43
آیا برای پرداخت زکات فطره، می توان وکیل گرفت؟
بله، وکالت دادن به دیگران جهت پرداخت فطریه مانعی ندارد (مشهور).(1)
آیا شخصی که زکات فطره عدّه ای بر او واجب است، می تواند پرداخت آن را به همان افراد واگذار کند؟
1. می تواند آنها را با شرط اینکه مورد وثوق در ادا نمودن زکات فطره باشند، وکیل در پرداخت از مال خود کند، یا به آنها اذن در تبرّع بدهد (حضرت امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام خویی، فاضل، مکارم، نوری).(2)
2. می تواند و چنانچه یقین یا اطمینان داشته باشد که فطریه را می دهند، لازم نیست خودش فطریه آنها را بپردازد (آیت الله سیستانی).(3)
3. می تواند آنها را با شرط اینکه مورد وثوق در ادا نمودن زکات فطره باشند، وکیل در پرداخت از مال خود کند؛ اما اذن در تبرع اشکال دارد (آیت الله گلپایگانی).(4)
4. می تواند آنها را وکیل در پرداخت از مال خود کند یا به آنها اذن در تبرّع بدهد (آیت الله اراکی).(5)
ص: 44
وظیفه فقیر در پرداخت زکات فطره خودش چیست؟
زکات فطره بر فقیر واجب نیست؛ امّا مستحب است زکات فطره را بدهد (مشهور).(1)
وظیفه فقیر نسبت به زکات فطره خانواده اش چیست؟
1. زکات فطره بر فقیر واجب نیست و چنانچه بخواهد فطره آنها را بدهد، می تواند به قصد فطره یک صاع را به یکی از عیالاتش بدهد و او هم به همین قصد به دیگری بدهد و همچنین تا به نفر آخر برسد و بهتر است نفر آخر چیزی را که می گیرد به کسی بدهد که از خودشان نباشد (مشهور).(2)
2. اگر یکی از آنها صغیر یا مجنون باشد:
الف. احتیاط آن است که او را در دوردادن زکات فطره داخل نکنند و چنانچه ولی صغیر از طرف او قبول نماید باید آن زکات فطره را به مصرف صغیر برساند نه اینکه از طرف او به
ص: 45
دیگری بدهد (حضرت امام).(1)
ب. ولیّ او به جای او بگیرد و بعد به شخص دیگری بدهد (آیت الله مکارم).(2)
ج. ولیّ او به جای او بگیرد و از ناحیه او اعطاء کند (آیت الله اراکی).(3)
د. ولیّ او به جای او بگیرد و احتیاط واجب آن است که چیزی را برای صغیر گرفته به کسی ندهد (گلپایگانی، فاضل، صافی، نوری، زنجانی[احتیاط مستحب]).(4)
ه. ولیّ او به جای او بگیرد و احتیاط مستحب آن است که به قصد او نگیرد؛ بلکه برای خودش بگیرد و از طرف او صدقه بدهد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(5)
ی. ولیّ اگر به جای او می گیرد، احتیاط واجب آن است که چیزی را برای صغیر گرفته به کسی ندهد (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید).
ص: 46
آیا زکات فطره بر کسی که مخارج سال خود و عیالاتش را دارد، امّا بدهکار است و نمی تواند آنها را پرداخت کند، واجب است؟
1. زکات فطره بنا بر احتیاط، واجب است (آیت الله خویی).(1)
2. زکات فطره بر او واجب نیست (آیات عظام اراکی، مکارم).(2)
3. اگر بدهکاری مربوط به امسال باشد، زکات فطره بر او واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، فاضل، نوری).(3)
آیا زکات فطره بر کسی که فعلاً خرج سال را ندارد؛ ولی به تدریج به دست می آورد، واجب است؟
اگر غیر از آنچه خرج می کند، با قرض کردن و مانند آن بتواند زکات فطره را بدهد؛ به طوری که نظم امور او برهم نخورد و موجب حرج و اجحاف نباشد، بنابراحتیاط واجب باید زکات فطره را بدهد (آیت الله بهجت).(4)
ص: 47
تکلیف شخص متمکّنی که در روز عید فطر، مال یا وجه نقدی برای پرداخت زکات فطره ندارد، چیست؟
1. می تواند جنسی را هرچندکه زیادتر از زکات قیمت دارد، به عنوان شراکت اهل زکات کنار بگذارد؛ مثلاً ساعت یا لباس و... و بعداً با اطمینان به رضایت آنها سهمشان را بپردازد یا اگر می تواند قرض خالی از حرج و اجحاف کند (آیت الله بهجت).(1)
2. اگر غنی شود با تمکّن از قرض، قرض نمودن لازم است؛ مگراین که تحمّل منّت قرض، حرج باشد، در این صورت صبر کند تا اموال خود را دریافت نماید؛ ولی در موقع پرداخت، نیّت ادا و قضا نکند و بقصد قربت مطلقه بدهد (آیت الله گلپایگانی).(2)
زکات فطره همسری که در عقد است، بر عهده کیست؟
اگر نان خور پدر است، بر عهده پدر می باشد؛ امّا اگر نان خور همسرش باشد بر عهده شوهر است، خواه دائم باشد یا موقت و خواه واجب
ص: 48
النفقه باشد یا نه؛ مثلاً ناشزه باشد (مشهور).(1)
زکات فطره زنی که طلاق رجعی(2) یا بائن داده شده، بر عهده چه کسی است؟
اگر زن نان خور شوهر حساب شود؛ مثلاً در خانه شوهر مانده و شوهرش خرجی او را می دهد، پرداخت زکات فطره بر شوهر لازم است؛ امّا اگر شوهر مخارج او را نمی دهد، درصورتی که نان خور شخص دیگری مثل پدر است، بر عهده پدرش می باشد و اگر نان خور شخصی محسوب نمی شود، در صورت جمع شدن شرائط بر عهده خودش است (مشهور).(3)
زنی که از تمکین شوهر خودداری می کند، آیا زکات فطره او از شوهرش برداشته می شود؟
خیر، باید شوهرش زکات فطره او را بدهد؛ مگرآن که نان خور شخص دیگری باشد (مشهور).(4)
ص: 49
زکات فطره زنی که شوهرش خرجی او را نمی دهد، بر عهده چه کسی است؟
زنی که شوهرش مخارج او را نمی دهد؛ چنانچه نان خور شخص دیگری باشد، فطره اش بر آن شخص واجب است و اگر نان خور شخص دیگری نیست، در صورت جمع شدن شرائط بر عهده خودش است (مشهور).(1)
اگر زن جهت نیاز شوهرش در تأمین مخارج زندگی کمک کند، چه کسی باید زکات فطره آنها را بدهد؟
اگر زن نان خور شوهر محسوب شود، باید شوهرش درصورت توانایی زکات فطره خود و همسرش را بدهد و اگر زن نان خور شوهر و شخص دیگری نباشد، باید خودش زکات فطره اش را بدهد (رهبر معظم انقلاب).(2)
زکات فطره طفلی که از مادر یا دایه شیر می خورد، بر عهده کیست؟
فطریه طفلی که از مادر یا دایه شیر می خورد،
ص: 50
به عهده کسی است که مخارج مادر یا دایه را می دهد؛ ولی اگر مادر یا دایه مخارج خود را از اموال طفل برمی دارند، فطریه طفل بر کسی واجب نیست (مشهور).(1)
آیا فرزندی که هنوز متولد نشده، زکات فطره دارد؟
جنینی که در رحم مادر قرار دارد، زکات فطره ندارد؛ مگر آنکه قبل از غروب آفتاب شب عید متولّد شود و نان خور محسوب گردد که در این صورت، زکات فطره اش واجب است و اگر نوزاد متولّد شده، نان خور کسی نباشد؛ مثلاً به نوزاد ارثی رسیده و نفقه اش از همان اموال تأمین می شود، فطریه طفل بر کسی واجب نیست (مشهور).(2)
نکته: اگر نوزاد بعد از غروب آفتاب در شب عید فطر متولّد شود و نان خور به حساب آید، بنابر احتیاط لازم، باید زکات فطره او پرداخت شود (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی).(3)
ص: 51
صغیر یا مجنون برعهده چه کسی است؟
اگر نان خور شخص خاصی است، برعهده اوست و اگر نان خور شخص خاصی نیست؛ مثلاً ولیّ او از اموال خود او خرج می کند، زکات فطره از خود و ولیّ او ساقط می شود (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، مکارم، نوری).(1)
آیا زکات فطره اجیر بر مستأجر می باشد؟
1. اگر در ضمن عقد اجاره شرط شود که نفقه اجیر را مستأجر بدهد و مستأجر هم نفقه اجیر را پرداخت نماید، زکات فطره اجیر بر مستأجر می باشد؛ امّا اگر شرط کند که مقداری از مخارج او را بدهد؛ مثلاً پولی برای مخارجش بدهد، دادن زکات فطره اجیر بر مستأجر واجب نیست(مشهور).(2) (آیت الله وحید: به عنوان نفقه نباشد.)
2. اگر نفقه جزئی از مخارج کار باشد، مثل آنچه در هتل ها و رستوران ها متعارف است و کارکنانی که اجیر کارفرما می باشند، از غذایی که توسّط کارفرما تهیه شده استفاده می کنند و غذای مذکور جزء حقوق (حق الزحمه) آنان
ص: 52
محسوب می شود، زکات فطره آنان بر عهده خودشان است نه صاحب کار (آیت الله مکارم).(1)
3. آنچه در هتل ها، مهمان خانه ها، رستوران ها و مانند آن که معمول و متعارف است و کارکنانی که اجیر کارفرما می باشند، از غذایی که توسّط کارفرما تهیه شده استفاده می کنند و غذای مذکور جزء حقوق (حق الزحمه) آنان محسوب می شود، زکات فطره آنان بر عهده خودشان است نه صاحب کار. همچنین اگر در ضمن عقد اجاره، اجیر با کارفرما شرط نماید که کارفرما علاوه بر پرداخت مال الاجاره، باید مخارج او را نیز بدهد، در این صورت نیز زکات فطره فرد بر عهده خود اوست؛ امّا درصورتی که مخارج اجیر به عنوان حقوق یا شرط ضمن عقد بر عهده کارفرما نباشد؛ لکن کارفرما مخارج اجیر را ارفاقاً بپردازد به طوری که فرد مذکور، نان خور کارفرما محسوب شود هر چند به طور موقّت(2)، باید فطریه او را بدهد (آیت الله سیستانی).(3)
فطره دانشجو، سرباز و زندانی و مانند اینها که دولت خرجی آنها را می دهد، به عهده چه کسی است؟
دولت تکلیف ندارد؛ درنتیجه این افراد اگر
ص: 53
نان خور شخص خاصی مثل پدر هستند، زکات فطره بر آن شخص خاص لازم است و اگر شرائط در خودشان جمع است:
1. زکات فطره را خودشان بپردازند (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، آیات عظام گلپایگانی، فاضل، تبریزی، بهجت، سیستانی، نوری).(1)
2. بنابر احتیاط واجب، زکات فطره را خودشان بپردازند (آیات عظام مکارم، صافی).(2)
زکات فطره کسی که فوت شده است، بر عهده چه کسی است؟
اگر فرد پیش از غروب شبِ عید فطر بمیرد، واجب نیست فطریه او و خانواده اش را از مال او بدهند (مشهور).(3)
اگر فرد بعداز غروب یا مغرب شب عید فطر(4)بمیرد:
1. باید فطریه او و خانواده اش را از مال او بدهند (حضرت امام، آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، مکارم، نوری).(5)
2. این که فطریه او و خانواده اش را از مال او
ص: 54
بدهند، خالی از اشکال نیست و مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود (آیت الله سیستانی).(1)
3. لازم نیست فطریه او و خانواده اش را از مال او بدهند (آیت الله خویی).(2)
فطره مهمانی که در شب عید، بعداز وقت وجوب زکات فطره(3)آمده است، بر عهده چه کسی است؟
1. بر خود مهمان است (حضرت امام، آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، بهجت، وحید، مکارم، صافی، نوری، زنجانی).(4)
2. اگر نان خور محسوب شده به احتیاط واجب بر عهده میزبان است و در غیر این صورت، بر عهده خود او است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی).(5)
فطره مهمانی که در شب عید فطر قبل از زمان وجوب زکات فطره با رضایت صاحبخانه
ص: 55
آمده است و نزد وی افطار می کند، بر عهده چه کسی است؟
1. بر عهده میزبان است و انفاق فعلی کافی است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، بهجت، صافی).(1)
2. اگر نان خورِ صاحبخانه به طور مطلق محسوب می شود، نه نان خور شب عید، بر عهده صاحبخانه است (آیت الله زنجانی).(2)
3. اگر نان خور صاحبخانه محسوب می شود بر عهده صاحبخانه است (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، آیات عظام اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید، مکارم).(3)
مهمان در چه صورت نان خور میزبان محسوب می شود؟
1. صدق انفاق فعلی کافی است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، صافی، نوری).(4)
ص: 56
2. فطره مهمان یک شبه بر عهده خود اوست (رهبر معظم انقلاب).(1)
3. یک امر عرفی است و عرفاً به مهمان یک شبه نان خور نمی گویند (آیت الله فاضل).(2)
4. مهمانی که تصمیم دارد مدتی نزد میزبان بماند (آیت الله مکارم:چهار یا پنج روز، کافی است).(3)
5. اگر قبل از غروب آفتاب وارد شود و تصمیم دارد مدتی طولانی نزد میزبان بماند (آیت الله زنجانی).(4)
6. مهمان بودن برای مدت کوتاهی کافی است، مثل مهمانی که شب عید را نزد میزبان می ماند (آیات عظام خویی، وحید).(5)
7. اگر یک روز در منزل صاحبخانه بماند نان خور محسوب می شود. همچنین اگر شب عید فطر یا دو سه شب قبل از آن آمده و تا روز عید فطر در خانه مانده، فطرۀ او به عهدۀ صاحب خانه است (آیت الله تبریزی).(6)
8. اگر مهمان شب در منزل میزبان بماند و میزبان هم امکانات رفاهی لازم را برایش فراهم نماید و متکفّل مخارج او شود؛ هرچند مهمان چیزی نخورد یا با غذای خودش افطار نماید
ص: 57
نان خور محسوب می شود (آیت الله سیستانی).(1)
9. ملاک وجوب فطریه مهمان بر میزبان، صدق مهمان در وقت مخصوص است؛ یعنی فطرۀ کسی که پیش از برآمدن هلال ماه شوال مهمان شخص دیگری شده، بر میزبان واجب است؛ به شرط آنکه برای خوردن غذا به منزل او آمده باشد، هرچند بعداً مانعی پیش آید که نتواند غذا صرف کند (آیت الله بهجت).(2)
10. لازم است مهمان قصد داشته باشد مدتی(3) نزد میزبان باقی بماند تا به او نان خور گفته شود (حضرت امام).(4)
نکته: به طور کلی برای صدق نان خور بودن مهمان و وجوب زکات فطره بر میزبان:
1. صدق انفاق فعلی کافی است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، بهجت، صافی، نوری).
2. ماندن یک شب برای نان خورشدن کافی است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).
3. ماندن یک شب برای نان خورشدن کافی نیست (رهبر معظم انقلاب،آیات عظام فاضل، مکارم، زنجانی).
آیا به مهمانی که تنها برای افطاری دعوت
ص: 58
شده و شب نمی ماند، نان خور صدق می کند؟
1. به مهمانی که تنها برای افطاری دعوت شده و شب نمی ماند، نان خور صدق نمی کند (رهبر معظم انقلاب، آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید، مکارم، زنجانی).(1)
2. اگر پیش از برآمدن هلال ماه شوال مهمان شده است، فطره اش بر میزبان واجب است، به شرط آنکه برای خوردن غذا به منزل او آمده باشد، هرچند بعداً مانعی پیش آید که نتواند غذا صرف کند (آیت الله بهجت).(2)
3. ملاک وجوب فطریه مهمان بر میزبان این است که مهمان نان خور میزبان محسوب شود و آن با انفاق فعلی محقق می شود (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، صافی).(3)
اگر فرد شک کند، آیا عرفاً نان خور کسی است که شب عید فطر مهمان او شده یا خیر، تکلیف زکات فطره او به عهده چه کسی است؟
1. احتیاط آن است که هر دو فطره را بدهند؛ ولی می توانند توافق کنند و یکی با اذن و وکالت دیگری به قصد فطره ای که واقعاً بر یکی از آنها است، بپردازد (آیت الله فاضل).(4)
ص: 59
2. چنانچه یکی از آن دو با اجازه دیگری زکات فطره را به نیّت کسی که واقعاً زکات فطره برعهده اوست بدهد، کافی است و بر دیگری پرداخت مجدّد زکات فطره لازم نیست (آیات عظام سیستانی، زنجانی).(1)
هرگاه میزبان مقلد مرجعی باشد که فطریه مهمان را برعهده میزبان نمی داند و مهمان نیز مقلد مرجعی است که فطریه مهمان را برعهده میزبان می داند، تکلیف فطریه مهمان چیست؟
1. برعهده هیچ کدام نیست (آیت الله مکارم).(2)
2. احتیاط آن است هردو، فطره را بدهند؛ ولی می توانند توافق کنند و یکی با اذن و وکالت دیگری به قصد فطره ای که واقعا برعهده یکی از آنها است، بپردازد (آیت الله فاضل).(3)
3. احوط آن است که مهمان فطره خود را بدهد و با فرض اینکه میزبان، با استناد به فتوای مجتهد خود فطره را پرداخت نمی کند، به عهده مهمان است (آیت الله اراکی).(4)
اگر میزبان مقلّد مرجعی است که فطریه مهمان را برعهده میزبان می داند و مهمان مقلد مرجعی است که فطریه مهمان را برعهده میزبان
ص: 60
نمی داند تکلیف زکات فطره چیست؟
1. هردو باید بپردازند و مانعی ندارد که یکی از آن دو از دیگری اجازه بگیرد، اصالتاً و نیابتاً فطریه را بپردازد (آیت الله مکارم).(1)
2. یکی با اذن دیگری بپردازد (آیت الله بهجت).(2)
اگر مهمان چند روز در منزل میزبان بماند و نزدیک غروب شب عید فطر بیرون برود و بعد از مغرب و نماز برگردد، آیا فطریه او بر میزبان واجب می شود؟
1. بله، برعهده میزبان است (آیت الله گلپایگانی).(3)
2. فطرۀ کسی که پیش از برآمدن هلال ماه شوال مهمان می شود، بر میزبان واجب است، به شرط آن که برای خوردن غذا به منزل او آمده باشد؛ حتی اگر مانعی پیش آید که نتواند غذا صرف کند (آیت الله بهجت).(4)
3. اگر پیش از مغرب از خانه بیرون رفته به طوری که در مغرب مهمان او حساب نمی شود، فطره او به عهده صاحبخانه نیست (آیت الله نوری).(5)
ص: 61
اگر شب عید فطر، فردی غذا هدیه دهد، آیا زکات فطره بر او واجب است؟
درصورتی که این نوع هدیه مستمر نبوده و صدق نان خور یا مهمان بر او نکند، فطره او بر هدیه دهنده واجب نیست، هر چند با مال او افطار کرده باشد (آیت الله بهجت).(1)
اگر شخصی شب عید فطر در مسجد یا سالن پذیرایی طعام دهد، آیا زکات فطرۀ آنها را باید پرداخت نماید؟
1. خیر، اگر صدق عیال یا مهمان نمی کند (آیت الله بهجت).(2)
2. بله، زکات فطرۀ آنها را پرداخت نماید (آیات عظام گلپایگانی، نوری).(3)
3. بله، اگر صدق عیال یا مهمان می کند (آیت الله اراکی).(4)
ص: 62
اگر دونفر شب عید فطر مهمان دعوت کنند، آیا زکات فطره مهمان به طور مساوی بین آن دو تقسیم می شود؟
در صورت وجوب، هرکدام سهم خود را می دهد (آیت الله بهجت).(1)
دو خانواده شب عید فطر از غذای یکدیگر تناول می کنند، آیا فطریۀ آنها به گردن دیگری می افتد؟
خیر (آیت الله بهجت).(2)
در صورت وجوب زکات فطره بر عهده دیگری، اگر شخص خودش زکات فطره را به صورت تبرعی بدهد آیا وجوب زکات فطره از آن فرد ساقط می شود؟
1. پرداخت زکات فطره بدون اذن:
الف. ساقط نمی شود (مشهور).(3)
ب. محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب، ساقط نمی شود (حضرت امام و آیات عظام
ص: 63
بهجت، نوری).(1)
2. پرداخت زکات فطره با اذن:
الف. زکات فطره ساقط می شود (حضرت امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، بهجت، سیستانی، مکارم، زنجانی).(2)
ب. بنابر احتیاط واجب، ساقط نمی شود (آیت الله گلپایگانی).(3)
زکات فطره مهمانی که شب عید، قبل از زمان وجوب و بدون رضایت صاحبخانه، آمده است و مدتی نزد او بوده، برعهده چه کسی است؟
1. برعهده صاحبخانه است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، بهجت، نوری).(4)
2. اگر نان خور صاحبخانه محسوب شود، برعهده میزبان و صاحبخانه است (حضرت امام، آیت الله سیستانی).(5)
ص: 64
3. بنابر احتیاط واجب، برعهده صاحبخانه است (آیات عظام تبریزی، فاضل، صافی، مکارم، زنجانی).(1)
4. بنابر احتیاط واجب، زکات فطره را هم صاحبخانه و هم مهمان بدهد (آیت الله وحید).(2)
5. وجوب فطره بر صاحبخانه محلّ اشکال است و أظهر عدم وجوب است (آیت الله خویی).(3)
زکات فطره شخصی که از روی اکراه و اجبار در شب عید فطر مهمان صاحبخانه شده است، برعهده چه کسی است؟
حکم مسألة قبل را دارد (مشهور).(4)
ص: 65
ص: 66
ص: 67
زکات فطره چگونه مصرف می شود؟
1. زکات فطره را می توان، در هشت صورت مصارف زکات، استفاده نمود و احتیاط مستحب است به فقرای شیعه داده شود (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، آیات عظام اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، بهجت، زنجانی، نوری).(1)
2. بنابر احتیاط واجب، زکات فطره فقط به فقرای شیعه داده شود (آیات عظام گلپایگانی، صافی، سیستانی، مکارم، وحید).(2)
گاهی بعضی از مؤسّسات خیریّه، افرادی را برای جمع آوری زکات فطره به نقاط مختلف شهر می فرستند و با آنان قرارداد می بندند، هر مقدار زکات فطره جمع آوری کردید؛ مثلاً 10 درصد زکات فطره را بابت، سهم العاملین علیها، به عنوان اجرت کار و حق الزحمه، قرار می دهند، آیا این کار جایز است؟
بنابر احتیاط واجب، مصرف زکات فطره فقط برای فقرا و مساکین می باشد؛ لذا مؤسّسات خیریّه چنین اختیاری ندارند (آیت الله سیستانی).(3)
ص: 68
آیا می توان زکات فطره را به مرجع تقلید داد؟
بله، بهتر است زکات فطره به مرجع تقلید یا وکلای وی داده شود، مخصوصاً اگر ایشان آن را طلب کنند (مشهور).(1)
در پرداخت زکات فطره مقدّم داشتن چه کسانی بهتر است؟
1. اختصاص زکات فطره به خویشاوندان؛ همسایگان؛ کسانی که به خاطر دین ترک وطن کرده اند؛ فقها؛ خردمندان و... که دارای امتیازاتی باشند؛ مستحب است (رهبر معظم انقلاب).(2)
2. در پرداخت زکات فطره، مستحب است انسان، ابتدا خویشان فقیر؛ بعد همسایگان فقیر و بعد اهل علم فقیر را بر دیگران مقدم بدارد و اگر دیگران از جهتی برتری داشتند، آنان را مقدم بدارد (حضرت امام،آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، بهجت، صافی، نوری، زنجانی).(3)
ص: 69
3. در پرداخت زکات فطره، مستحب است فرد، خویشان و همسایگان فقیرخود را بردیگران مقدّم دارد و مستحب است اهل علم و فضل را درصورت نیاز بر دیگران مقدم بدارند (آیت الله مکارم).(1)
4. در پرداخت زکات فطره، مستحب است فرد، خویشان و همسایگان فقیرخود را بر دیگران مقدّم دارد و سزاوار است که اهل علم و دین و فضل را در دادن زکات فطره بر دیگران مقدّم دارد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(2)
به چه کسی فقیر شرعی گفته می شود؟
شخصی که مخارج سال خود و خانواده اش را ندارد و شغلی هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و خانواده اش را از آن تأمین نماید، فقیر گویند (مشهور).(3)
ص: 70
آیا به کسی که ادّعای فقر دارد، می توان زکات فطره داد؟
1. اگر فرد به فقیر بودن شخصی یقین یا اطمینان داشته باشد، می تواند درصورت فراهم بودن سایر شرایط استحقاق در شخص مذکور، به او زکات فطره بدهد (مشهور).(1)
2. به کسی که قبلاً فقیر بوده و حال نیز می گوید فقیرم و شک در زوال فقرش باشد:
الف. هر چند از گفته او اطمینان پیدا نشود، می توان به او زکات فطره داد (مشهور).(2)
ب. اگر از گفته او اطمینان یا گمان پیدا شود، می توان به او زکات فطره داد (آیت الله بهجت).(3)
3. به کسی که قبلاً فقیر نبوده است و حال می گوید فقیرم:
الف. بنابر احتیاط واجب، نمی شود زکات فطره داد (حضرت امام، آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، سیستانی، مکارم، صافی، نوری).(4)
ص: 71
ب. نمی شود زکات فطره داد (زنجانی).(1)
ج. می توان پرداخت، اگر وثوق و اطمینان پیدا شود (مقام معظم رهبری، آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، وحید، نوری).(2)
د. بنابر احتیاط، اگر وثوق و اطمینان پیدا شود می توان پرداخت (صافی).(3)
ه. می شود، اگر علم یا اطمینان به فقر او پیدا شود (سیستانی).(4)
4. به کسی که قبلاً مجهول الحال بوده و حال می گوید فقیرم:
الف. جایز است زکات فطره داده شود (خویی، تبریزی).(5)
ب. بنابر احتیاط واجب، نمی شود زکات فطره داد (مشهور).(6)
ج. می شود داد، اگر از ظاهر حال او ظن به
ص: 72
صدق پیدا شود (حضرت امام، گلپایگانی(1)، اراکی، مکارم)(2)
د. می توان داد، اگر وثوق و اطمینان پیدا شود (فاضل، سیستانی، وحید، صافی، نوری).(3)
چه شرایطی برای پرداخت زکات فطره به فقیر لازم است؟
1. فقیر شراب خوار، بی نماز و متجاهر به فسق نباشد.
2. زکات فطره در مسیر حرام مصرف نشود.
3. شیعه دوازده امامی بودن.
4. فقیر واجب النفقه نباشد.
5. سید یا عام بودن فقیر.
(احکام مربوط به موارد مذکور به تفصیل در مسائل آینده خواهد آمد).
آیا کسی که زکات فطره را می گیرد، باید عادل باشد؟
خیر، لازم نیست عادل باشد و به فقیری که مجهول الحال است و اطّلاع از عدالت و فسق او
ص: 73
نداریم؛ می شود زکات فطره داد (مشهور).(1)
آیا می توان زکات فطره را به گناه کار پرداخت؟
توضیح اجمالی جواب:
به طور کلّی به شرابخوار و کسی که آشکارا معصیت می کند و همچنین کسی که فطره را در معصیت مصرف می کند، بنابر فتوا یا احتیاط نمی توان زکات فطره داد (مشهور).(2)
توضیح تفصیلی جواب:
1. بی نماز:
الف. بنابراحتیاط واجب، به بی نماز زکات فطره داده نشود (حضرت امام(3)، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(4)
ب. به قدر ضرورت به بی نماز و بدحجابی که علیل است و قدرت انجام کار ندارد، می توان زکات فطره داد (مقام معظم رهبری، بهجت).(5)
ص: 74
ج. به فقیری که نماز نمی خواند؛ امّا، مریض و علیل است و قدرت انجام کار ندارد؛ به شرط آنکه مؤمن باشد، می توان زکات فطره داد (گلپایگانی).(1)
2. شرابخوار:
الف. به شرابخوار زکات فطره داده نشود (خویی).(2)
ب. بنابر احتیاط واجب، به شرابخوار زکات فطره داده نشود (مشهور).(3)
ج. احتیاط مستحب، به شرابخوار زکات فطره داده نشود (اراکی).(4)
3. انجام دادن معصیت به صورت آشکار:
الف. بنابر احتیاط واجب، به فردی که آشکارا معصیت می کند، زکات فطره داده نشود (گلپایگانی، خویی، تبریزی، فاضل، بهجت، سیستانی، وحید، صافی).(5)
ب. بنابر احتیاط واجب، به شخصی که آشکارا معصیت کبیره می کند، زکات فطره داده نشود (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، آیات عظام مکارم، نوری، زنجانی).(6)
ص: 75
آیا می توان زکات فطره را به فردی که در معصیت مصرف می کند، پرداخت نمود؟
خیر، به شخصی که فطره را در معصیت مصرف می کند، نباید زکات فطره داد (مشهور).(1)
آیا به فقیری که اهل تسنّن است، زکات فطره می رسد؟
1. اگر در شهر از فقرای شیعه کسی نباشد، می توان به مستضعفین(2) اهل خلاف (مسلمانان دیگر) زکات فطره داد (حضرت امام، آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، وحید، مکارم).(3) (وحید: هرچند نباید به ناصبی داده شود.)(4)
2. اگر در شهر خودش فقیر شیعه نباشد، مال خود را به شهر دیگری ببرد و در آنجا به قصد زکات فطره به شیعه بدهد. اگر آنجا نیز از فقرای شیعه کسی نباشد، می توان به مستضعفین اهل خلاف (مسلمانان دیگر) زکات فطره داد (گلپایگانی، صافی).(5)
ص: 76
3. چنانچه درشهر از فقرای شیعه کسی نباشد، می توان به فقرای دیگر مسلمانان زکات فطره داد؛ ولی در هر صورت، نباید به ناصبی داد (سیستانی).(1)
4. به فقیر مستضعف، یعنی کسی که نه اهل ولایت است و نه دشمن شیعه، پرداخت زکات فطره جایز است (بهجت).(2)
آیا دادن زکات فطره به فقرایی که معتادند و می دانیم مقداری از آن را خرج اعتیاد خود می کنند، جایز است؟
خلاف احتیاط است (بهجت).(3)
آیا کسی که معتاد به موادمخدر و عائله مند است، می توان زکات فطره را برای خرج عائله اش به شخص مطمئنی داد تا به مصرف برساند؟
به مقدار ضرورت معاش مانعی ندارد (گلپایگانی).(4)
ص: 77
پرداخت زکات به واجب النفقه (مخارج کسانی که خرجشان بر انسان واجب است) با فراهم بودن سایر شرایط چگونه است؟
1. جهت مصرف در نفقات واجب:
الف. انسان نمی تواند به آنها زکات پرداخت نماید و فرقی هم ندارد که تمکن پرداخت نفقه داشته و یا نداشته باشد (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، گلپایگانی، اراکی، صافی، نوری، زنجانی).(1)
ب. اگر شخص از پرداخت نفقه عاجز باشد، می تواند از زکات فطره نفقۀ آنها را بدهد و درصورت تمکن نمی تواند (خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، مکارم).(2)
ج. بنابر احتیاط، اگر شخص از پرداخت نفقه عاجز باشد و بنابر فتوا، در صورت تمکن، نمی تواند از زکات فطره، نفقۀ آنها را بدهد (فاضل).(3)
2. جهت مصرف در نفقات توسعه ای(4):
ص: 78
الف. می توان به آنها زکات پرداخت کرد (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، اراکی، فاضل، بهجت، مکارم).(1)
ب. اگر شخص از پرداخت نفقۀ توسعه ای عاجز باشد، می تواند از زکات فطره نفقۀ آنها را بدهد و درصورت تمکن نمی تواند (گلپایگانی، سیستانی، صافی).(2)
ج. نمی توان به آنها زکات فطره پرداخت کرد (خویی، تبریزی).(3)
د. بنابر احتیاط، نمی توان به آنها زکات فطره پرداخت کرد (وحید، نوری).(4)
3. جهت مصرف در غیر نفقات واجب و توسعه ای(5):
انسان می تواند به آنها زکات فطره پرداخت نماید؛ مثلاً به پسرش که توانایی پرداخت مخارج همسرش را ندارد، زکات فطره بدهد تا صرف همسرش کند (مشهور).(6)
ص: 79
آیا غیر سید می تواند زکات فطره اش را به سید بدهد؟
کسی که سید نیست، نمی تواند به سید زکات فطره بدهد؛ حتی، اگر نان خور او سید باشد نمی تواند فطریه او را به سید دیگری بدهد؛ امّا، فردی که سید است می تواند زکات فطره خود را به فقیرِ سید یا غیر سید بپردازد؛ حتی، اگر میزبان [سید] مهمان های غیر سید داشته باشد و فطریه آنها بر او واجب باشد، می تواند آن را به فقیرِ سید بدهد (مشهور).(1)
آیا خانم غیر سیده که شوهر سیدش فوت کرده و خود سرپرست خانواده شده، می تواند فطریه غیر سادات را بگیرد و خرج فرزندان نیازمندش که سید هستند، نماید؟
می تواند خودش آن را تملّک کند و بعداً برای آنها خرج نماید (آیت الله مکارم).(2)
آیا غیر سادات می توانند به زن سیده ای که دارای چند فرزند غیر سید است، زکات فطره بدهند تا آن زن خرج بچّه ها کند؟
1. برحسب ظاهر، دادن زکات فطره به مقداری که او برای این اطفال صرف می کند، جایز است (بهجت).(3)
ص: 80
2. غیر سید می تواند فطره خود را به بچه ها بدهد؛ به این صورت که در اختیار زن سیده قرار داده تا خرج بچه هایش کند (فاضل).(1)
چگونه می توان زکات فطره را به طفل فقیرِ شیعه داد؟
1. به مصرف او برساند (مشهور).(2)
2. این کار با اذن ولیّ طفل انجام شود (گلپایگانی، صافی، زنجانی: با رضایت ولی طفل).(3)
3. درصورتی که به ولیّ طفل دسترسی دارد، بنابر احتیاط واجب به وسیله ولیّ یا به اذن او به مصرف طفل برساند (وحید).(4)
4. با پرداخت زکات فطره به ولیّ شرعی طفل (پدر یا پدربزرگ) ملک طفل نماید (مشهور).(5)
آیا جایز است زکات فطره را، به عنوان هدیه، به فقیر داد؟
ظاهراً می تواند به صورت هدیه پرداخت کند؛ به طوری که دروغ نشود؛ ولی، باید هنگام
ص: 81
پرداخت قصد زکات فطره داشته باشد و گفتن لازم نیست (مشهور).(1)
اگر شخصی هنگام وجوب زکات فطره در شهری و اموال یا وطن او در شهر دیگری باشد، زکات فطره را در کدام شهر پرداخت نماید؟
1. بهتر است، در همان شهری که زکات بر او واجب شده پرداخت کند؛ هرچند، خود فرد یا وکیلش می تواند زکات فطره را از اموال وی در شهر دیگر جدا نموده و به مستحق های همان شهر پرداخت کند (گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، نوری).(2)
2. بعضی از فقها گفته اند: «بهتر است زکات فطره را در همان شهری که تکلیف واجب شده است، پرداخت نمایند»؛ ولی این أفضلیت محل تأمّل است (حضرت امام).(3)
اگر انسان در شهری و خانواده اش در شهر دیگری باشد، زکات فطره را در کدام شهر پرداخت نماید؟
در شهر خودش اولویّت دارد (بهجت).(4)
ص: 82
آیا بردن زکات فطره به شهر دیگری جایز است؟
1. اگر زکات فطره را کنار نگذاشته است، می تواند مال خود را به جای دیگری بفرستد و بعداز وصول در آنجا، به قصد زکات فطره به مستحق بدهد و یا مالی را که در شهر دیگر دارد، به نیّت زکات فطره پرداخت نماید (مشهور).(1)
2. اگر زکات فطره را کنار گذاشته است؛ ولی فقیر در شهرش پیدا نمی شود:
الف. انتقال آن به جای دیگر جایز است (مشهور).(2)
ب. چنانچه امید نداشته باشد که بعداً بتواند به مصرف برساند؛ باید آن را به شهر دیگر ببرد و به مصرف فطره برساند و بنابر احتیاط واجب مخارج بردن به آن شهر را از فطره برندارد و اگر فطره تلف شود ضامن نیست (زنجانی).(3)
3. اگر زکات فطره را کنار گذاشته است و فقیر در شهرش پیدا می شود:
الف. احتیاط واجب آن است، به جای دیگر نبرد (مشهور).(4)(تبریزی: مگر اینکه حاکم شرع
ص: 83
مطالبه کند.)(1)
ب. احتیاط واجب این است، با وجود فقیر انتقال ندهد؛ مگراینکه بخواهد به امام(علیه السلام) یا نائب خاص و یا نائب عام (حاکم شرع) پرداخت نماید (سیستانی، مکارم).(2)
ج. احتیاط مستحب آن است، به جای دیگر نبرد (اراکی، بهجت).(3)
د. می تواند به شهر دیگری ببرد؛ ولی، اگر بدون اجازۀ حاکم شرع آن را به شهر دیگری ببرد و تلف شود، باید عوض آن را بدهد (زنجانی).(4)
اگر زکات فطره را با وجود مستحق در شهر، انتقال دهد و آن را در شهر دیگری پرداخت نماید، آیا زکات فطرۀ او ادا می شود؟
اگر به مستحق برساند، کافی است و نیاز به پرداخت مجدّد زکات فطره نیست (مشهور).(5)
اگر زکات فطره را با وجود مستحق در شهر، انتقال دهد و آن زکات تلف شود، تکلیف چیست؟
ص: 84
فرد، ضامن زکات فطره است و لازم است عوض آن را به مستحقّ بدهد (مشهور،(1)بهجت [بنابر احتیاط]).
اگر انسان فطریه را از اموالی که در غیر شهر محل تکلیف زکات فطره دارد، کنار بگذارد آیا می تواند آن را به شهر محل تکلیف یا مکان دیگر انتقال دهد؟
در صورت انتقال دادن زکات فطره از محلی که آن را کنار گذاشته و تلف شدن آن با وجود مستحق، فرد، ضامن زکات فطره است (حضرت امام، گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، مکارم، نوری).(2)
آیا می توان به فقیری که از محلّ دیگری آمده است، زکات فطره داد؟
بله، دادن زکات فطره به فقیری که از محل دیگری آمده اشکال ندارد (گلپایگانی، بهجت).(3)
ص: 85
ص: 86
ص: 87
زکات فطره از چه جنسی باید باشد؟
1. برای هرنفر سه کیلو از خوراک مردم مانند: گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرت و یا مانند اینها به مستحق داده شود و لازم نیست قوت غالب باشد (رهبر معظم انقلاب).(1)
2. معیارِ جنس زکات فطره چیزی است که هر قوم یا منطقه ای به طور متعارف با آن تغذیه می کنند و برای غلات أربعه به طور مطلق جایز است (حضرت امام، فاضل، نوری).(2)
3. قوت مثل: گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرّت و مانند اینها کفایت می کند (خویی، تبریزی).(3)
4. بنابر احتیاط واجب، از نوع غذای مردم آن محل اعمّ از: گندم، جو، خرما، برنج، ذرّت و مانند اینها به مستحق بدهد (وحید).(4)
5. از نوع غذای مردم آن محل اعمّ از: گندم، جو، خرما، برنج، ذرّت و مانند اینها به مستحق بدهد (سیستانی، مکارم، زنجانی، بهجت).(5)(سیستانی: احتیاط لازم آن است که از
ص: 88
غذاهایی که در شهرش معمول نیست ندهد؛ هر چند گندم، جو، خرما یا کشمش باشد.)
6. قوت غالب بیشتر مردم مانند: گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرّت و مانند اینها کفایت می کند (گلپایگانی، اراکی، صافی).(1)
آیا لازم است زکات فطره از غلات أربعه (گندم، جو، خرما و کشمش) باشد؟
1. لازم نیست (حضرت امام، گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی، فاضل، صافی، نوری).(2)
2. باید از نوع غذای مردم شهر باشد (بهجت، سیستانی، مکارم، زنجانی).(3)(سیستانی: احتیاط لازم آن است که از غذاهایی که در شهرش معمول نیست ندهد؛ هر چند گندم، جو، خرما یا کشمش باشد.)(4)
3. بنابر احتیاط واجب از غذای معمول شهرش باشد (وحید).(5)
آیا پرداخت نان در زکات فطره کافی است؟
1. اشکال دارد (حضرت امام، آیات عظام
ص: 89
مکارم، نوری).(1)
2. اگر آرد موجود در نان به مقدار صاع باشد، کفایت می کند؛ در غیر این صورت اشکال دارد (خویی).(2)
3. کفایت می کند (رهبر معظم انقلاب، گلپایگانی، اراکی، تبریزی، فاضل، بهجت، سیستانی، صافی).(3)
آیا در پرداخت فطریه می توان نصف صاع را از جنسی مثل گندم و نصف دیگر آن را از جنس دیگری، مثل برنج داد؟
خیر، انسان نمی تواند (سیستانی).(4)
آیا زمان پرداخت فطریه می توان به تعدادی از افراد تحت تکفل یک نوع جنس و به دیگران جنس دیگری داد؟
بله، مانعی ندارد؛ مثلاً به خودش برنج و به افراد تحت تکفّل گندم بدهد و یا به هر یک از افراد تحت تکفّل جنسی بدهد و یا بعضی را پول و تعدادی را جنس بدهد (مشهور).(5)
ص: 90
اگر زکات فطره فردی بر دونفر واجب باشد، آیا آن دونفر می توانند سهم خود را از اجناس مختلف پرداخت نمایند؟
1. باید یک نوع جنس پرداخت نمایند (آیت الله مکارم).(1)
2. بنابر احتیاط واجب، یک نوع جنس پرداخت نمایند (حضرت امام،گلپایگانی، فاضل، نوری).(2)
3. بنابر احتیاط مستحب، یک نوع جنس پرداخت نمایند (اراکی، خویی).(3)
شرایط جنس زکات فطره چیست؟
1. خالص باشد؛ یعنی مخلوط با چیزی نباشد، مگر اینکه خالص آن بقدر واجب باشد (مشهور).(4)
2. سالم باشد و معیوب نباشد. (حضرت امام، گلپایگانی، اراکی، فاضل، بهجت، مکارم، صافی، نوری، زنجانی).(5)
3. بنابر احتیاط واجب، سالم باشد و معیوب نباشد. (خویی، تبریزی، سیستانی، وحید).(6)
ص: 91
4. اگر جایی باشد که خوراک غالب آنها به این صورت است، مانعی ندارد (حضرت امام، آیات عظام مکارم، نوری).(1)
آیا می توان جنس دیگری مانند لباس را به عنوان زکات فطره به فقیر داد؟
1. جایز نیست (حضرت امام، خویی).(2)
2. بنابر احتیاط واجب، جایز نیست (فاضل، مکارم، نوری).(3)
3. در صورت عدم قدرت در پرداخت زکات فطره، مانعی ندارد (بهجت).(4)
4. خلاف احتیاط است و اگر معیّن کرده، احوط آن است که با اذن فقیر تبدیل نماید (گلپایگانی).(5)
آیا با پول فطریه می توان برای فقیر کالا تهیه نمود؛ مثلاً برای او لباس خرید؟
1. اگر فقیر راضی به خصوصیات است، با فرض اطّلاع کافی است (بهجت).(6)
2. تبدیل زکات فطره جایز نیست مگر اینکه
ص: 92
اجازه ازحاکم شرع داشته باشد (تبریزی).(1)
آیا پرداخت پول اجناسی که در زکات فطره داده می شود، به جای اجناس زکات فطره کافی است؟
بله، کفایت می کند (مشهور).(2)
برای محاسبۀ مبلغ زکات فطره، قیمت کدام شهر ملاک است؟
ملاک شهری است که فرد می خواهد زکات فطره را اخراج نماید (مشهور).(3)
در زکات فطره اگر بخواهند قیمت جنس [نان] را حساب کنند، آیا نرخ دولتی حساب کنند یا آزاد؟
1. باید قیمت جنس را آزاد محاسبه کنند (رهبر معظم انقلاب، گلپایگانی، فاضل، بهجت).(4)
2. درجایی که نان با نرخ دولتی معمول است و به مصرف همگان می رسد، حساب
ص: 93
با نرخ دولتی مانعی ندارد (تبریزی، صافی، سیستانی).(1)
3. با قیمتی که بتوان از بازار تهیه نمود، حساب کنید (آیت الله مکارم).(2)
اگر قیمت جنس فطریه در شب عید فطر با بعد از آن فرق کند، کدام قیمت محاسبه شود؟
ملاک قیمت، زمان پرداخت است؛ بنابراین اگر در زمان پرداخت، قیمت جنس فطریه کم یا زیاد شود و بخواهد قیمت آن را پرداخت نماید، قیمت در شهر و زمان پرداخت معتبر است (مشهور).(3)
آیا پرداخت فطریه از مال حرام کفایت می کند؟
خیر، حتی اگر انسان مخارج خانواده اش را از حرام بدهد، باید فطریه آنها را از مال حلال بدهد (مشهور).(4)
ص: 94
آیا از مالی که خمس آن داده نشده، می توان زکات فطره را پرداخت نمود؟
اول باید تخمیس شود و سپس فطریه را پرداخت نمود؛ یعنی نباید به استثنای آن خمس را حساب کند (بهجت).(1)
آیا فردی که حساب سال ندارد؛ ولی مشکوک است که خمس به اموال او تعلّق گرفته یا نه، اوّل باید خمس را بدهد و بعد زکات فطره را پرداخت نماید؟
زکات فطره از مؤونه واجبه است و پیش از تخمیس می توان آن را پرداخت کرد؛ ولی اگر بخواهد از عین مالی که از سابق خمس به آن تعلق گرفته، پرداخت کند، اوّل باید مال را تخمیس کند (بهجت).(2)
اگر انسان دارای مالی باشد که قیمتش از فطریه بیشتر است، آیا می تواند فطریه را ندهد و نیّت کند مقداری از آن مال برای زکات فطره باشد؟
1. اگر نیّت کند مقداری از آن مال برای فطریه باشد، اشکال دارد (مشهور).(3)
ص: 95
2. اگر نیّت کند مقداری از آن مال برای فطریه باشد، بنابر احتیاط واجب کافی نیست (سیستانی).(1)
3. اگر نیّت کند مقداری از آن مال برای فطریه باشد، مانعی ندارد (بهجت).(2)
آیا انسان می تواند زکات فطره را از مال مشترکی که بین خود و دیگری است، کنار بگذارد؟
1. بله، می تواند (فاضل).(3)
2. اگر سهم انسان به اندازۀ زکات فطره و یا کمتر از آن است، مانعی ندارد (حضرت امام، گلپایگانی، صافی).(4)
3. بنابر احتیاط واجب، اشکال دارد (اراکی، خویی، تبریزی، وحید، مکارم، نوری).(5)
4. اشکال دارد، هرچند سهم انسان به اندازۀ زکات فطره باشد (سیستانی).(6)
ص: 96
مقدار واجب زکات فطره چقدر است؟
برای هر نفر پرداخت یک صاع کافی است و هر صاع حدود سه کیلوگرم است (مشهور).(1)
آیا می توان از جنس بهتری که قیمتش دو برابر جنس معمولی آن است، به مقدار نصف صاع زکات فطره داد؟
خیر، اگر از جنسی مثل: گندم مرغوبی که قیمت آن دو برابر گندم معمولی است، نصف صاع بدهد کافی نیست (سیستانی).(2)
ص: 97
باشند و به هرکدام یک صاع نرسد (آیات عظام سیستانی، خویی، تبریزی).(1)
2. مقدار کسری مؤونه یک سال:
می توان فطریه داد (مشهور).(2)
3. بیشتر از مخارج سال تا حد غنی و بی نیازی:
الف. به صورت تدریجی: تا زمانی که به اندازه کسری مخارج یکسال خود وخانواده اش شود، می توان به او زکات داد و بیشتر جایز نیست (مشهور).
ب. به صورت دفعی: بنابر احتیاط واجب، نمی توان به او زکات داد (امام، رهبر معظم انقلاب، خویی، فاضل، سیستانی، مکارم، نوری).(3)
ج. می توان به او زکات داد (اراکی، بهجت).(4)
در رساله فرموده اید: «بنابر احتیاط واجب، به فقیر کمتر از یک صاع داده نشود.» آیا می شود سه صاع را بین دو فقیر نصف کرد؛ به طوری که به هر کدام یک صاع ونیم داده شود، یا آنکه
ص: 98
اعطاء صاع ناقص اشکال دارد؟
1. اشکال ندارد (فاضل، نوری).(1)
2. مانعی ندارد؛ بلکه یک صاع ناقص اشکال دارد (بهجت).(2)
3. اگر سه صاع متعلق به یک خانواده باشد، مانعی ندارد (صافی).(3)
4. اعطا صاع ناقص نیز اشکال دارد (آیت الله مکارم).(4)
5. احتیاط صاع تمام بدهد (تبریزی).(5)
در صندوق های زکات، فطره افراد با هم مخلوط می شود. حال اگر مبلغ زکات فطره مثلاً چهارهزارتومان اعلام شود و در موقع پرداخت زکات فطره به مستحق چهارتا هزارتومانی داده شود که از چهار نفر است؛ یعنی هر هزارتومان مال یک نفر می باشد؛ بنابراین از هر فردی یک چهارم زکات فطره اش به فقیر می رسد که کمتر از قیمت یک صاع است. آیا این کار اشکال دارد؟
1. در تفکیک به حاکم یا وکیل او مراجعه شود (بهجت، صافی).(6)
2. این کار اشکالی ندارد؛ زیرا بعد از مخلوط
ص: 99
شدن، حکمِ مال مشاع را پیدا می کند (آیت الله مکارم).(1)
3. این کار بنابر احتیاط اشکال دارد (فاضل).(2)
4. در فرض سؤال، اشکال دارد و در سؤال مذکور در زمانی که زکات فطره را به فقیر می دهد باید به نیت یکی از افرادی که زکات فطره را داده اند، پرداخت نماید (نوری).(3)
5. برخلاف احتیاط است که به فقیر، کمتر از یک صاع داده شود و باید زکات فطرۀ هر فرد تماماً پرداخت شود (تبریزی).(4)
آیا جایز است پولهایی که اشخاص، به خاطر زکات فطره می دهند، در صندوقی ریخته شود و عالم یا شخص دیگری، تدریجاً آنها را به مستحقّین بدهد؟
1. تأخیر فقط با نبود مستحق جایز است و مخلوط کردن فطره ها خالی از اشکال نیست؛ ولی اگر گیرندۀ زکات، مجتهد یا وکیل او باشد و در مقام ردّ به مستحق، به نیّت هر یک از دهندگان، از آن برداشت کند و بدهد، خالی از اشکال خواهد شد (گلپایگانی).(5)
2. جمع آوری زکات فطره به صورتی که در سؤال ذکر شده، خالی از اشکال نیست (تبریزی).(6)
ص: 100
عدّه ای بابت زکات فطره، پولهایی به امام جماعت مسجد می دهند و امام جماعت موقع پرداخت، قیمت یکی از اجناس که شرع تعیین فرموده، مثلاً قیمت جو را حساب می کند و به فقیر می دهد و یا بدون حساب مبلغی که جمع شده را به چند فقیر می دهد، این کار چگونه است؟
امام جماعت باید وجوه گرفته شده را مخلوط نکند و هریک را به قصد صاحب آن به فقیر بدهد و اگر مخلوط کرده درموقع ادا، مقدار گرفته شده از هرشخص را از مجموع جدا کرده و به قصد همان شخص بپردازد.
این کار اشکال ندارد لکن بنا بر احتیاط به نحوی عمل کنند که به یک فقیر کمتر از یک صاع داده نشود. (مقام معظم رهبری)(1)
بله، جایز است مجموع را به یک فقیر مستحق از طرف همه صاحبان وجه بدهد و در این صورت جدا کردن برای هرنفر لازم نیست (گلپایگانی).(2)
آیا زکات فطره جمع آوری شده را می توان برای امنیّت بیشتر به حساب بانکی واریز کرد و یا آنکه چون در حساب بانکی پول در گردش است و با پول های سایر حساب ها مخلوط می شود [در زکات فطره عینِ پول خصوصیت دارد]، نمی توان آنرا به حساب بانکی واریز کرد؟
ص: 101
اگر سال های پیش این کار را کرده وظیفه او چیست؟
این امر منوط به اجازۀ حاکم شرع است (سیستانی).(1)
اگر زکات فطره را کنار گذاشته، آیا می توان آن را تبدیل نمود؟
1. اگر زکات فطره را کنار گذاشته است، تبدیل کردن آن جایز نیست(2)(مشهور).(3)
2. اگر طوری است که مستحقین راضی هستند، جایز است (بهجت).(4)
از پول فطریۀ کنار گذاشته شده، می توان برای خردکردن اسکناس های درشت تر استفاده کرد؟
1. بله، می شود (بهجت).(5)
2. خیر، نمی توانید آن را عوض کنید؛ هرچند به خردکردن پول نیاز داشته باشید (صافی).(6)
در رسالۀ فارسی آمده است: «مالی را که به قصد زکات فطره کنار می گذارند، نمی توانند
ص: 102
آن مال را با مال دیگر عوض کنند؛ بلکه باید همان را برای فطره بدهند.» حالا اگر کسانی که روز عید فطر پای صندوق های زکات فطره در مساجد هستند و نیاز به خُردکردن پول پیدا کنند، مثلاً اگر زکات فطره هرنفر 2500تومان باشد و فرد مراجعه کننده 3000تومان بدهد، او 3000تومان را داخل صندوق فطره انداخته و 500تومان از زکات فطره موجود در صندوق را به او می دهد، آیا این کار جایز است؟ اگر مسئول صندوق تاکنون این کار را می کرده و باقیمانده پول را از زکات به افراد می داده، چه وظیفه ای دارد؟
این کار باید با اجازه حاکم شرع باشد و حاکم شرع می تواند کارهای گذشته را امضا نماید (سیستانی).(1)
ص: 103
ص: 104
ص: 105
آیا هنگام پرداخت زکات فطره، قصد قربت لازم است؟
بله، زکات فطره امری عبادی است و باید هنگام پرداخت قصد قربت نمود؛ یعنی باید فطریه را برای تذلّل در پیشگاه خداوند متعال و با اخلاص پرداخت نمود (مشهور).(1)
فردی بدون قصد قربت یا بدون رعایت اخلاص، فطریه اش را پرداخت می کند، آیا تکلیف از او ساقط می شود؟
اگر مکلّف بدون قصد قربت یا بدون رعایت اخلاص فطریه را بپردازد، کافی است و زکات فطره محسوب می شود؛ هرچند به علّت نداشتن قصد قربت یا عدم رعایت اخلاص، گناهکار است (سیستانی).(2)
اگر شخصی زکات فطره اش را پرداخت نکرده، یا شک دارد که به مستحق واقعی داده یا خیر و از مال خود لباسی خریده، آیا می تواند با آن لباس نماز بخواند؟
زکات فطره تا وقتی جدا نشود و ادا نگردد،
ص: 106
برذمه است و با فرض ندادن آن، ارتباطی به لباس ندارد و نمازش صحیح است (گلپایگانی).(1)
اگر انسان زکات فطره را به کسی بدهد و بعد بفهمد فقیر نبوده، حکمش چیست؟
1. اگر عین فطره وجود داشته باشد:
الف. می تواند آن را پس بگیرد و اگر نمی تواند، باید از مال خودش فطریه را بدهد (حضرت امام، رهبر معظم انقلاب، اراکی، فاضل، مکارم، نوری).(2)
ب. باید آن را پس بگیرد و اگر نمی تواند، باید از مال خودش فطریه را بدهد (گلپایگانی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، صافی).(3)
2. اگر عین فطره وجود نداشته باشد:
الف. درصورتی که گیرندۀ فطره می دانسته باید عوض آن را بدهد و اگر نمی دانسته، دادن عوض بر او واجب نیست و انسان باید دوباره فطره را بدهد (مشهور).(4)(حضرت امام، فاضل، نوری: احتمال می داده و اعطا به غیر زکات مثل هدیه نبوده)
ص: 107
ب. اگر برای تشخیص فقیر حجّت شرعی یا عقلی داشته است، لازم نیست دوباره زکات بدهد (خویی، تبریزی، فاضل، وحید، مکارم، نوری، حضرت امام [فقط حجت شرعی]).(1)
مسأله فوق دو صورت اصلی دارد:
1. مالی را که برای زکات داده، کنار گذاشته بود:
در این صورت، چنانچه بتواند بدون حَرَج آن مال را از گیرنده بگیرد و پس گرفتن آن هم اشکال شرعی نداشته باشد، باید تا از مال خود زکات را نپرداخته، آن مال را بگیرد و به ارباب زکات بدهد و اگر نتواند، چنانچه آن مال را با حجّت شرعی داده باشد، چیزی به گردن او نیست؛ ولی اگر با حجّت شرعی نداده باشد، ضامن بوده و باید دوباره زکات را بپردازد و اگر آن مال در دست گیرنده تلف شود یا گیرنده با مصرف کردن آن و یا بگونه ای دیگر آن را اتلاف کند، چنانچه به استناد حجّت شرعی آن را گرفته باشد، ضامن نیست، درغیر این صورت ضامن ارباب زکات بوده و باید به اندازۀ زکات، به مصرف برساند و پس از مصرف، اگر از طرف مالک فریب خورده باشد، می تواند عوض آن را از وی بگیرد.
2. مالی را که برای زکات داده، کنار نگذاشته بود:
در این صورت، زکات پرداخت نشده و باید مالک دوباره زکات بدهد، هر چند به استناد
ص: 108
حجّت شرعی مال خود را به آن شخص داده باشد و اگر گیرنده اشتباه مالک را بداند یا احتمال بدهد، نباید آن مال را بگیرد و اگر آن را بگیرد و تلف نماید یا تلف شود، ضامن بوده و باید عوض آن را به مالک بدهد. اگر گیرنده اشتباه مالک را احتمال نمی داده و آن مال را گرفته و تلف کرده یا تلف شده ضامن نیست و در هر حال اگر آن مال موجود باشد، مالک می تواند آن را پس بگیرد؛ هرچند این کار واجب نیست (زنجانی).(1)
ص: 109
ص: 110
ص: 111
آیا نماز عیدین واجب است؟(1)
1. در زمان ظهور امام(علیه السلام):(2)
بلی ، واجب است (مشهور).
2. در زمان غیبت امام(علیه السلام):
خیر، مستحب می باشد (مشهور).
آیا جماعت خواندن نماز عیدین، مشروعیت دارد؟(3)
1. در زمان ظهور امام(علیه السلام):(4)
باید به جماعت خوانده شود (مشهور).
2. در زمان غیبت امام(علیه السلام):
الف. می توان به دو صورت جماعت و فرادا خواند (اراکی، گلپایگانی، خویی، فاضل، بهجت، نوری، سیستانی، تبریزی، مکارم، وحید).
ب. بنا بر احتیاط واجب، نماز عید فطر و قربان را در زمان غیبت امام(علیه السلام) به جماعت نخوانند؛ ولی به قصد رجاء مانعی ندارد و اگر فقیه عادل یا مأذون از طرف او آن را اقامه کند، جماعت خواندن با او مانعی ندارد (حضرت امام).
ج. جایز است نمایندگان ولی فقیه که از طرف وی، مجاز به اقامۀ نماز عید هستند؛ همچنین
ص: 112
ائمه جمعه منصوب از طرف او نماز عید را در عصر حاضر به جماعت اقامه نمایند؛ در غیر این صورت احوط این است، فرادا بخوانند و به جماعت خواندن آن به قصد رجاء نه به قصد ورود، اشکال ندارد و اگر مصلحت اقتضا کند نماز عید در شهر برگزار شود، بهتر است غیر از امام جمعۀ منصوب از طرف ولی فقیه، کسی نماز را اقامه نکند (مقام معظم رهبری).
د. احتیاط این است، اگر آن را به جماعت می خوانند، به قصد رجاء به جا آورند (صافی).
ذ. بنابر احتیاط، به جماعت نخوانند (شبیری زنجانی).
امام جماعت در نماز عیدین چه اَعمالی را به جای مأموم انجام می دهد؟(1)
در صورتی که نماز عیدین را به جماعت انجام دهند، غیر از قرائت که امام از مأموم تحمّل می کند، بقیۀ ذکرها، تکبیرها و قنوت ها از مأموم ساقط نیست و باید آنها را به جا آورد (حضرت امام، اراکی، گلپایگانی، خویی، فاضل، بهجت، سیستانی، مکارم، نوری، صافی، تبریزی، وحید).
اگر مأموم موقعی برسد که امام تعدادی از تکبیرها را گفته باشد، وظیفه اش چیست؟(2)
ص: 113
1. صحّت اقتدا محل اشکال است و احتیاط لازم در ترک است (مکارم).
2. احوط، ترک اقتدا در آن رکعت است، مگر آنکه بداند بقیۀ تکبیرها را همراه با قنوت ها می تواند به جا آورد و به رکوع امام ملحق شود. اگر به گمانِ اینکه شروع تکبیرهاست، اقتدا کرد و بعد معلوم شد که آخر آنها است و یقین پیدا کرد با انجام تکبیرها و قنوت ها به رکوع امام نمی رسد، اظهر در حکم نرسیدن به قرائت واجبۀ بر مأموم در یومیّه(1) است بر تقدیر وجوب تکبیرات و قنوت ها (بهجت).(2)
3. از همان جا اقتدا کند و تکبیرها و قنوت ها را با امام جماعت انجام دهد و بعد از آنکه امام به رکوع رفت، باید آنچه از تکبیرها و قنوت ها را که با امام نگفته خودش بگوید و رکوع را درک کند و اگر در هر قنوت یک بار بگوید: «سُبْحانَ اللهِ» یا «الْحَمْدُ لِلّهِ» و یا مانند آنها کافی است و اگر فرصت نبود، بنابر احتیاط لازم، نیت فرادا کند؛ هرچند احتمال دارد که کافی باشد فقط تکبیرها را بگوید و اگر به آن مقدار هم فرصت نبود کافی
ص: 114
است متابعت کند و به رکوع رود (حضرت امام، اراکی، گلپایگانی، فاضل، خویی، سیستانی).(1)
اگر مأموم موقعی برسد که امام در رکوع است، وظیفه اش چیست؟(2)
1. جواز الحاق به امام درحال رکوع، محل اشکال است (حضرت امام، اراکی، گلپایگانی، فاضل، مکارم).
2. می تواند نیّت کند و تکبیر اول نماز و تکبیر رکوع را بگوید و به رکوع رود (خویی و سیستانی).
3. احوط، تأخیر اقتدا است تا رکعت دوم امام (بهجت).
حضور زنان برای شرکت در نماز عیدین چه حکمی دارد؟(3)
احتیاط مستحب آن است، زنها از رفتن به نماز عید خودداری کنند؛ ولی این احتیاط برای زن های پیر نیست (حضرت امام، اراکی، گلپایگانی، خویی، فاضل، سیستانی، مکارم، نوری، صافی، تبریزی، شبیری زنجانی، وحید).
ص: 115
ابتدا و انتهای وقت نماز عیدین چه زمانی است؟(1)
وقت نماز عید فطر و قربان از اول آفتابِ روز عید تا ظهر عید است (مشهور).
اگر عید فطر بعد از اذان ظهر ثابت شود، آیا می توان نماز عید را در همان روز یا فردای آن روز تا قبل از اذان ظهر به جا آورد؟(2)
1. می توان روزِ بعد از عید، پس از طلوع آفتابِ آن روز تا قبل از زوال، به قصد رجاء خواند (مقام معظم رهبری، آیات عظام گلپایگانی و فاضل).
2. می توان روزِ بعد از عید، پس از طلوع آفتابِ آن روز تا قبل از زوال به امید مطلوبیّت، بدون قصد قضا به جماعت خواند (بهجت).
3. می توان روزِ بعد از عید، پس از طلوع آفتابِ آن روز تا قبل از زوال به جا آورد (خویی، تبریزی).
بهترین موقع برای خواندن نماز عیدین چه زمانی است؟(3)
ص: 116
1. نماز عید قربان:
مستحب است، نماز عید قربان را بعد از بالا آمدن آفتاب بخوانند (مقام معظم رهبری، مشهور).
2. نماز عید فطر:
مستحب است، بعد از بالا آمدن آفتاب افطار کنند(1)و زکات فطره بدهند،(2) بعد نماز عید را بخوانند (مشهور).
آیا می توان درصورت نخواندن نماز عیدین، قضاء آن را به جا آورد؟(3)
خیر، قضاء آن ثابت نیست (حضرت امام، رهبری، اراکی، خویی، فاضل، گلپایگانی،
ص: 117
تبریزی، بهجت، سیستانی، مکارم، وحید، صافی).(1)
چنانچه در زمان غیبت نماز عیدین به جماعت خوانده شود، آیا شرایط نماز جمعه را دارد؟(2)
1. خیر، شرایط نماز جمعه را ندارد؛ بنابراین اجتماع پنج نفر یا هفت نفر و یا فاصلۀ یک فرسخ بین دوجماعت و مانند آن در نماز عیدین معتبر نیست (حضرت امام، اراکی، خویی، فاضل، گلپایگانی، تبریزی، سیستانی، مکارم).
ص: 118
2. نماز عید در سایر شروطِ وجوب و صحّت و استحباب، با نماز جمعه متّحد است (بهجت).
3. در صورت به جماعت خواندن نماز عیدین، احتیاط آن است کمتر از پنج نفر نباشند؛ ولی بقیۀ شرایط نماز جمعه ندارد؛ هرچند به جماعت خوانده شود (وحید).
آیا اذان و اقامه برای نماز عیدین مستحب است؟(1)
نماز عیدین اذان و اقامه ندارد (مشهور).
اگر امام جماعت برای نماز عید فطر، اقامه بگوید، نماز او و سایر نمازگزاران چه حکمی دارد؟(2)
نباید اقامه بگوید؛ ولی اگر بگوید، نماز او و سایر نمازگزاران باطل نمی شود (رهبر معظم انقلاب و بهجت).
آیا گفتن سه مرتبه «الصلاة» در نماز عیدین مستحب است؟(3)
1. اگر نماز عیدین به جماعت خوانده می شود:
ص: 119
الف. بله، مستحب است (مشهور).
ب. به امید مطلوبیّت پروردگار بگویند (مکارم).
2. اگر نماز عیدین به طور فرادا خوانده می شود:
الف. بله، مستحب است (حضرت امام، آیات عظام اراکی، فاضل، گلپایگانی).
ب. خیر، استحباب آن ثابت نیست (آیات عظام خویی، سیستانی، وحید، شبیری زنجانی).
ج. به امید مطلوبیّت پروردگار بگویند (مکارم).
حکم جهر و اخفات در نماز عیدین چگونه است؟(1)
1. مستحب است در نماز عید فطر و قربان قرائت را بلند بخوانند و فرقی هم ندارد، امام باشد یا منفرد (مشهور).
2. مستحب است در نماز عید، امام جماعت قرائت را بلند بخواند؛ ولی این استحباب برای نماز فرادا ثابت نیست (وحید).
3. مستحب است در نماز عید فطر و قربان به امید ثوابِ پروردگار، قرائت نماز عید را بلند بخواند و فرقی هم ندارد، امام باشد یا منفرد (مکارم).
ص: 120
حکم شکیّات در نماز عیدین چیست؟
1. شک در تکبیرها یا قنوت ها:(1)
اگر از محل آن تجاوز نکرده است، بنابر اقل بگذارد و چنانچه بعد معلوم شود که گفته بوده، اشکال ندارد و چنانچه از محل آن تجاوز کرده، به شک خود اعتنا نکند (حضرت امام، آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، بهجت، فاضل، وحید، سیستانی، صافی، مکارم، نوری).
2. شک در رکعت ها:(2)
الف. نماز باطل می شود (حضرت امام، آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، اراکی، تبریزی، سیستانی، مکارم).
ب. بنابر احتیاط واجب، نماز باطل می شود (وحید).
ج. بنابر احتیاط واجب، طبق مقتضای شک عمل کند و سپس نمازش را اعاده کند (بهجت).
اگر شخصی در نماز عیدین که در زمان غیبت امام زمان(عج) خوانده می شود غیر ارکان، مثل قرائت، تکبیرها، قنوت ها، یک سجده و یا تشهد را فراموش کند و به جا نیاورد وظیفه اش
ص: 121
چیست؟(1)
1. اگر بعداز نماز یادش آمد، نمازش صحیح است؛ اما نسبت به قضای سجده یا تشهد:
الف. بنابر احتیاط مستحب، آن را به قصد رجاء انجام دهد (حضرت امام، فاضل).
ب. بنابر احتیاط مستحب، آن را به جا آورد (اراکی).
ج. بنابر احتیاط واجب، بعد از نماز آن را به جا آورد (گلپایگانی، خویی، تبریزی، شبیری زنجانی، نوری، مکارم، صافی).
د. لازم است که بعد از نماز آن را به جا آورد (سیستانی).
ذ. اگر در نماز عید یک سجده از رکعت آخر یا تشهد را فراموش کند و کاری که نماز را باطل می کند انجام نداده باشد، برگردد و آن را به جا آورد و اگر سجده از رکعت قبل باشد، بنابر احتیاط واجب، آن را قضا کند (وحید).
2. اگر قبل از داخل شدن در رکن بعدی یادش آمد:
باید برگردد و آن را به جا آورد (مقام معظم رهبری، مشهور).
3. اگر بعداز داخل شدن در رکن بعدی یادش آمد:
الف. نمازش صحیح است و لازم نیست برگردد و آن را به جا آورد؛ اما نسبت به قضای سجده یا
ص: 122
تشهد بحث آن گذشت (فاضل و مکارم).
ب. در جریان احکام نافله برای این دو نماز، اشکال است؛ لذا مراعات مقتضای احتیاط دربارۀ آن، ترک نشود(1)(خویی، تبریزی، وحید، سیستانی).
اگر شخصی در نماز عیدین که در زمان غیبت امام(علیه السلام) خوانده می شود ارکان نماز را فراموش کند، وظیفه اش چیست؟(2)
1. اگر بعداز سلام نماز یادش آمد:
نمازش باطل است (حضرت امام، گلپایگانی، اراکی، خویی، فاضل، سیستانی، مکارم، نوری).
2. اگر بعداز داخل شدن در رکن بعدی یادش آمد:
در جریان احکام نافله این دو نماز، اشکال است؛ لذا مراعات مقتضای احتیاط در مورد آن، ترک نشود (خویی، تبریزی، وحید، سیستانی).
3. اگر قبل از داخل شدن در رکن بعدی یادش آمد:
ص: 123
باید برگردد و آن را به جا آورد (مشهور).
اگر در نماز عیدین که در زمان غیبت امام زمان(عج) خوانده می شود کاری انجام شود که سجدۀ سهو پیش آید، آیا باید سجده سهو را به جا آورد؟(1)
1. سجدۀ سهو لازم نیست (حضرت امام، اراکی، خویی، تبریزی، گلپایگانی، صافی، بهجت).
2. دو سجدۀ سهو لازم است (سیستانی).
3. بنابر احتیاط، باید بعداز نماز دو سجدۀ سهو انجام دهد (گلپایگانی، زنجانی، مکارم، نوری، وحید).
نماز عیدین چگونه خوانده می شود؟(2)
1. دو رکعت است: در رکعت اول، بعداز خواندن حمد و سوره، باید پنج تکبیر بگوید و بعداز هر تکبیر یک قنوت بخواند و بعداز قنوت پنجم تکبیر بگوید و به رکوع رود و دو سجده به جا آورد و برخیزد. در رکعت دوم، بعداز خواندن حمد و سوره، چهار تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیر قنوت بخواند و تکبیر پنجم را بگوید و به رکوع رود و بعد
ص: 124
از رکوع دو سجده به جا آورد و تشهد و سلام نماز را بخواند. اگر نماز عید فطر و قربان به جماعت خوانده شود، باید بعداز آن دو خطبه بخوانند؛ هرچند در زمان غیبت ترک این دوخطبه جایز است (مشهور).
2. نماز عید فطر و قربان دو رکعت است: در رکعت اول، بعداز خواندن حمد و سوره، سه تکبیر غیر از تکبیرة الاحرام و تکبیر رکوع بگوید و بعد رکوع و دو سجده انجام دهد. در رکعت دوم، بعداز خواندن حمد و سوره، به گفتن سه تکبیر غیر از تکبیر رکوع اکتفا نماید؛ لذا، تعداد قنوت ها در رکعت اول دوتا و در رکعت دوم هم دوتا خواهد بود و بعداز انجام دو سجده در رکعت دوم، تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و اگر نماز عید فطر و قربان به جماعت خوانده شود، باید بعداز آن دو خطبه خوانده شود و بین دو خطبه هم خطیب باید کمی بنشیند و در زمان غیبت خواندن این دوخطبه بنابر احتیاط لازم، واجب می باشد(1)(آیت الله سیستانی).
ص: 125
آیا در نماز عیدین بعد از حمد، خواندن سوره واجب است؟(1)
1. بله، خواندن سوره واجب است (مشهور).
2. خیر، خواندن سوره واجب نیست، بلکه مستحب است؛ بنا براین می توان فقط به حمد تنها کفایت کرد و سوره نخواند (شبیری زنجانی).
آیا در نماز عیدین بعداز حمد، خواندن سورۀ خاصی بیان شده است؟(2)
1. نماز عید سورۀ مخصوصی ندارد؛ هرچند بهتر است در رکعت اول، سورۀ الشّمس و در رکعت دوم، سورۀ الغاشیه خوانده شود و یا در رکعت اول، سورۀ الاعلی و در رکعت دوم، سورۀ الشّمس خوانده شود (مشهور).
2. نماز عید سورۀ مخصوصی ندارد؛ اگرچه بهتر است به امید ثواب پروردگار در رکعت اول، سورۀ الشّمس و در رکعت دوم، سورۀ الغاشیه خوانده شود و یا در رکعت اول، سورۀ الاعلی و در رکعت دوم، سورۀ الشّمس خوانده شود (مکارم).
3. نماز عید سورۀ مخصوصی ندارد؛ ولی بهتر است در رکعت اوّل، سورۀ الاعلی و در رکعت دوم، سورۀ الشّمس را بخوانند و بهتر از همه آن است
ص: 126
که در رکعت اوّل، سورۀ الشّمس و در رکعت دوم، سورۀ الغاشیه را بخوانند (وحید).
4. نماز عید سورۀ مخصوصی ندارد؛ اگرچه بهتر است در رکعت اول، سورۀ الشّمس و در رکعت دوم، سورۀ الغاشیه و یا به عکس خوانده شود و همچنین در رکعت اول، سوره الاعلی و در رکعت دوم، سورۀ الشّمس و یا به عکس خوانده شود (بهجت).
آیا انجام قنوت ها در نماز عیدین واجب است؟(1)
1. بله، بنابر احتیاط واجب، باید انجام شوند (حضرت امام، بهجت، وحید).
2. بله، انجام دادن آنها واجب است (آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، اراکی، فاضل، صافی، نوری، شبیری زنجانی، مکارم).
3. انجام دو قنوت در رکعت اول و دو قنوت در رکعت دوم بنابر احتیاط واجب لازم می باشد؛ امّا بهتر است در رکعت اول، چهار قنوت و در رکعت دوم، سه قنوت انجام شود (آیت الله سیستانی).
آیا در قنوت های نماز عیدین ذکر خاصی بیان شده است؟(2)
ص: 127
1. خیر، هر ذکر و دعایی در قنوت ها خوانده شود، کافی است؛ ولی بهتر است دعاهای ذکر شده از سوی معصومین(علیهم السلام) خوانده شود و از آن دعاها، دعایی است که شیخ طوسی w در مصباح المتهجد بیان فرموده:(1)
«اللّهمّ أهل الکبریاء و العظمة و أهل الجود و الجبروت و أهل العفو و الرّحمة و أهل التقوی و المغفرة أسألک بحقّ هذا الیوم الّذی جعلته للمسلمین عیداً و لمحمّد صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذخراً و شرفاً و کرامةً و مزیداً أن تصلِّی علی محمّد و آل محمّد و أن تدخلنی فی کلّ خیر أدخلت فیه محمّداً و آل محمّد و أن تخرجنی من کلّ سوء أخرجت منه محمّداً و آل محمّد صلواتک علیه و علیهم، اللّهمّ إنِّی أسألک خیر ما سألک به عبادک الصالحون و أعوذ بک ممّا استعاذ منه عبادک الصالحون»(2)
همچنین دعایی را که در تهذیب الأحکام(3) آمده، به قصد رجاء بخواند(4)و آن دعا این است: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیْکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلُ الْجُوْدِ وَ الْجَبَرُوْتِ وَ الْقُدْرَةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْعِزَّةِ أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی
ص: 128
جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمینَ عِیْداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ مَزِیداً أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِیْنَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِیْنَ وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ خَیْرِ مَا سَأَلَکَ عِبَادُکَ الْمُرْسَلُونَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا عَاذَ بِهِ عِبَادُکَ الْمُخْلَصُونَ، اللهُ أَکْبَرُ، أَوَّلُ کُلِّ شَیءٍ وَ آخِرُهُ وَ بَدِیعُ کُلِّ شَیءٍ وَ مُنْتَهَاهُ وَ عَالِمُ کُلِّ شَیءٍ وَ مَعَادُهُ وَ مَصِیرُ کُلِّ شَیءٍ إِلَیْهِ وَ مَرَدُّهُ وَ مُدَبِّرُ الْأُمُورِ وَ بَاعِثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ قَابِلُ الْأَعْمَالِ مُبْدِئُ الْخَفِیَّاتِ مُعْلِنُ السَّرَائِرِ، اللهُ أَکْبَرُ، عَظِیْمُ الْمَلَکُوْتِ شَدِیدُ الْجَبَرُوْتِ حَیٌّ لَا یَمُوْتُ دَائِمٌ لَا یَزُوْلُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ، اللهُ أَکْبَرُ، خَشَعَتْ لَکَ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَکَ الْوُجُوهُ وَ حَارَتْ دُوْنَکَ الْأَبْصَارُ وَ کَلَّتِ الْأَلْسُنُ عَنْ عَظَمَتِکَ وَ النَّوَاصِی کُلُّهَا بِیَدِکَ وَ مَقَادِیرُ الْأُمُورِ کُلِّهَا إِلَیْکَ لَا یَقْضِی فِیهَا غَیْرُکَ وَ لَا یَتِمُّ مِنْهَا شَیءٌ دُونَکَ اللهُ أَکْبَرُ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیءٍ حِفْظُکَ وَ قَهَرَ کُلَّ شَیءٍ عِزُّکَ وَ نَفَذَ کُلَّ شَیءٍ أَمْرُکَ وَ قَامَ کُلُّ شَیءٍ بِکَ وَ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیءٍ لِعَظَمَتِکَ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیءٍ لِعِزَّتِکَ وَ اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیءٍ لِقُدْرَتِکَ وَ خَضَعَ کُلُّ شَیءٍ لِمُلْکِکَ اللهُ أَکْبَر.»(1)
ص: 129
آیا انجام تکبیرها در نماز عیدین واجب است؟(1)
1. گفتن تکبیرةالاحرام:
واجب است (مشهور).
2. انجام تکبیرها بعداز خواندن سوره و قبل از قنوت ها:
الف. بنابر احتیاط واجب، باید انجام شوند (حضرت امام،(2)بهجت).
ب. واجب است انجام شوند (آیات عظام خویی، گلپایگانی، اراکی، فاضل، صافی، مکارم، نوری، تبریزی، وحید، شبیری زنجانی).
ج. انجام سه تکبیر در هر رکعت، غیر از تکبیرةالاحرام و تکبیر رکوع، بنابر احتیاط واجب، لازم است؛ امّا بهتر است [غیر از تکبیرةالاحرام و تکبیر رکوع] در رکعت اول پنج تکبیر و در رکعت دوم چهار تکبیر گفته شود (آیت الله سیستانی).
3. گفتن تکبیر، قبل از رکوع:
الف. واجب است انجام شود (آیات عظام خویی، گلپایگانی، اراکی، فاضل، بهجت، صافی، مکارم، نوری، تبریزی، وحید، شبیری زنجانی).
ب. گفتن تکبیر قبل از رکوع در هر رکعت، بنابر احتیاط واجب، ترک نشود (حضرت امام،(3)آیت الله سیستانی).
ص: 130
در زمان غیبت امام زمان(عج)، اگر نماز عید فطر و قربان به جماعت خوانده شود، آیا خواندن خطبه ها بعداز نماز واجب است؟(1)
1. ترک خطبه ها در زمان غیبت، جایز است (حضرت امام،(2) آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، بهجت، مکارم، نوری، شبیری زنجانی، وحید، صافی).
2. احتیاط لازم آن است بعداز نماز، دو خطبه بخوانند (آیت الله سیستانی).
در زمان غیبت امام زمان(عج)، انجام چه کارهایی در خطبه های نماز عیدین واجب است؟(3)
1. مانند خطبه های نماز جمعه است؛ یعنی، شامل: حمد و ثنای الهی و شهادتین، سفارش به تقوی، قرائت سورۀ کوتاه قرآن و نشستن
ص: 131
امام بین دو خطبه می باشد و تنها تفاوتش در این است که خطبه در نمازجمعه، قبل از نماز و در نمازعید بعداز نماز خوانده می شود و بهتر است در خطبۀ عید فطر احکام زکات فطره و در خطبۀ عید قربان احکام قربانی را بگویند (حضرت امام، آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، سیستانی، مکارم).
2. بنابر احوط، مانند خطبه های نماز جمعه است؛ یعنی، شامل: حمد و ثنای الهی و شهادتین، سفارش به تقوی، قرائت سوره کوتاه قرآن و نشستن امام بین دو خطبه می باشد و تنها تفاوتش در این است که محل دو خطبه در نمازجمعه قبل از نماز و در نمازعید بعداز نماز است (بهجت).
3. بهتر آن است که در خطبۀ عید فطر، احکام زکات فطره و در خطبۀ عید قربان، احکام قربانی را گویند(1) (وحید، نوری، شبیری زنجانی).(2)
آیا در زمان غیبت امام زمان(عج)، هنگام خواندن خطبه های نماز عیدین، حضور فرد و گوش دادن به خطبه ها واجب است؟(3)
ص: 132
خیر، واجب نیست (حضرت امام، آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، تبریزی، بهجت، مکارم، سیستانی، وحید).
آیا اقامۀ نماز عید توسط یک امام جماعت در بیش از یک مکان جایز است؟(1)
1. برای نمازهای یومیه امام جماعت می تواند؛ بلکه مستحب است به خاطر نمازگزاران دیگر، نمازش را دوباره بخواند؛ ولی این جواز برای نماز عیدین مشکل است (رهبر معظم انقلاب).(2)
2. مشروعیت تکرار نماز عید به جماعت برای امام، ثابت نیست و منظور از عدم جواز، بطلان است و اگر به قصد رجاء خوانده شود، مانعی ندارد و بدعت نیست [و الله العالم] (تبریزی).
3. بله، درصورت رجحان مانعی ندارد (بهجت).(3)
ص: 133
4. مشروعیّت دوباره خواندن نماز عید فطر یا قربان ثابت نیست؛ بنابراین امام جماعتی که نماز عید را به جماعت خوانده، نمی تواند آن را دوباره به جماعت برای گروه دیگری بخواند (گلپایگانی، سیستانی).
5. در نمازهای یومیّه تا دو نوبت جایز است و زائد بر آن محلّ اشکال است؛ ولی در نماز عید مشروعیت تکرار آن معلوم نیست (صافی).
6. اقامۀ چند نماز عید برای یک امام جایز نیست و آنچه قبلاً خوانده شده، صحیح است و اگر کسی به قصد و نیّت اینکه در شرع مقدّس وارد شده که یک امام می تواند دو نماز عید بخواند و نمازش را تکرار کند، جایز نیست (فاضل).
7. مشکل است نماز عید را بتوان، در دو مکان به جماعت انجام داد؛ ولی در نمازهای یومیّه، دوبار به جماعت با دو گروه مختلف می توان خواند (مکارم).
8. اشکال دارد (نوری).
آیا شخصی که نماز عیدش را فرادا خوانده، جایز است نماز عید را دوباره بخواند؟ (1)
ص: 134
1. شخصی که فرادا خوانده به قصد رجاء می تواند به جماعت بخواند؛ ولی اگر بخواهد دوباره نماز را به جهت تدارک حضور قلب به صورت فرادا تکرار کند، شرعیتی ندارد (تبریزی).
2. شخصی که فرادا خوانده، اگر بخواهد دوباره نماز را به جهت تدارک حضور قلب به صورت فرادا تکرار کند، به قصد رجاء می تواند این کار را بکند و اگر بخواهد به جماعت بخواند، جایز است (بهجت).
چه چیزهایی در نماز عیدین مستحب است؟(1)
فقهاء عظام (رضوان الله تعالی علیهم) مواردی را در نماز عید فطر و قربان مستحب شمرده اند، مانند:
1. غسل قبل از نماز.
2. بلند خواندن قرائت [در نماز جماعت برای امام و در نماز فرادا برای شخصی که نمازش را فرادا می خواند.](2)
3. بالا بردن دودست، در حال گفتن تکبیرها.
4. بر زمین و هر چیزی که سجده بر آنها صحیح است، سجده کند، نه چیزهایی که غیر زمین هستند.
5. در صحرا نماز بخواند؛ مگر در مکه معظمه
ص: 135
که در مسجد الحرام افضل است.
6. با حالت پیاده به نماز برود.
7. پا برهنه برود.
8. با وقار و آرامش برود.
9. با عمامه سفید و قبا برود.
10. در نماز عید فطر قبل از نماز، با خرما افطار کند.
11. در نماز عید قربان بعداز نماز، با گوشت قربانی افطار کند.
12. در عید فطر بعداز چهار نماز، یعنی نماز مغرب وعشاء شب عید و نماز صبحِ روز عید و نماز عید، تکبیرهای وارده را بگوید:
«اللّهُ أَکْبَرُ، اللّهُ أکْبَرُ، لا إِلهَ إِلَّا اللّهُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ، اللّهُ أَکْبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْدُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ عَلَی ما هَدَانا.»
13. در عید قربان، برای کسی که در منا نیست، بعداز ده نماز که اولین نماز، نماز ظهرِ روز عید و آخرین آن، نماز صبحِ روز دوازدهم ماه است و برای کسی که در منا می باشد، بعداز پانزده نماز که اوّلین آن، نماز ظهرِ روز عید و آخرین آن، نماز صبحِ روز سیزدهم ذی حجّه است، تکبیرهای وارده را بگوید:
«اللّهُ أَکْبَرُ ، اللّهُ أکْبَرُ ، لا إِلهَ إِلَّا اللّهُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ ، اللّهُ أَکْبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْدُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ عَلَی ما هَدَانا.»
«اللّهُ أَکْبَرُ عَلَی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الأَنْعامِ وَ الْحَمْدُ للّهِ عَلَی مَا أَبْلانَا.»
ص: 136
چه چیزهایی در نماز عیدین مکروه است؟(1)
1. خروج با سلاح مگر در حالت خوف.
2. خواندن نماز نافله قبل و بعد از نماز عید تا زوال ظهر.
3. انتقال دادن منبر به صحرا، بلکه سنّت است همان جا از گِل، منبر درست کنند.
4. خواندن نماز زیر سقف.