ص :2

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ

:حال و اصل آن«ظالمین انفسهم»بوده است که نون برای تخفیف حذف شده است نظیر «هَدْیاً بٰالِغَ الْکَعْبَهِ» که بالغاً الکعبه»بوده.

فیم:در اصل«فیما»بوده که الف آن حذف شده و«ما»مجرور است و«فیم» منصوب و خبر«کنتم»است قٰالُوا فِیمَ کُنْتُمْ :خبر«ان»یعنی:«قالوا لهم...»و محتمل است که خبر«ان» جملۀ «فَأُولٰئِکَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ» باشد و در این صورت جمله«قالوا لهم»در محل نصب صفت برای «ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ »می باشد زیرا نکره است.

المستضعفین:مستثنی و منصوب است.این کلمه،استثنای از «مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ» است یعنی آنها که مهاجرت نکرده اند،ما و ایشان جهنم است بجز ناتوانانی که قدرتی ندارند و راهی بلد نیستند که خود را از مکه نجات دهند،خواه مرد باشند،خواه زن،خواه کودک.

خارج گردید» فَأُولٰئِکَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ :مسکن آنان جهنم می باشد.

وَ سٰاءَتْ مَصِیراً

:و جهنم برای کسانی که در آن منزل گزیده اند،بد جایگاهی است.سپس از این گروه،دسته ای را استثناء می کند:

إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجٰالِ وَ النِّسٰاءِ وَ الْوِلْدٰانِ

:بجز مردان و کودکان و زنانی که مشرکان آنها را ضعیف ساخته،بواسطۀ دشواری و بلد نبودن راه و نداشتن تدبیر نتوانند مهاجرت کنند.

لاٰ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لاٰ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً

:اینها تدبیری ندارند و راهی بلد نیستند که خود را از مکه،خلاص کنند.مجاهد و قتاده و جماعتی از مفسران گویند:بواسطۀ اینکه راه را نمی شناسند،نمی توانند راه مدینه را پیدا کنند.

فَأُولٰئِکَ عَسَی اللّٰهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ

:شاید خداوند از این گروه در گذرد زیرا فقیر و ناتوانند و بر آنها تفضل کند و بر ترک هجرت،آنها را مؤاخذه نکند زیرا ترک هجرت، برای ایشان اختیاری نبوده است.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَفُوًّا

:خداوند همواره به فضل و بزرگی خود،گناهان بندگان را بخشوده و بر معصیتشان،آنها را کیفر نداده است.

غَفُوراً

:خداوند با عفو خود گناهان بندگان را می پوشاند.

عکرمه گوید:پیامبر بعد از هر نماز ظهر بدرگاه خداوند نیایش می کرد و می گفت:«خدایا ولید،سلمه بن هشام،عیاش بن ابی ربیعه و دیگر مسلمانان ضعیف را از دست مشرکین خلاص گردان»

ص :7

خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ فَإِذٰا أُوذِیَ فِی اللّٰهِ جَعَلَ فِتْنَهَ النّٰاسِ کَعَذٰابِ اللّٰهِ...» (سوره عنکبوت 10 یعنی برخی از مردم گویند:

ایمان آوردیم و چون در راه خدا آزاری بایشان رسد،فتنۀ مردم را مثل عذاب خدا قرار می دهند)مسلمانان،این آیه را برای ایشان نوشتند.سپس این آیه نازل شد:

«ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هٰاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا فُتِنُوا ثُمَّ جٰاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهٰا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» (سوره نحل 110 یعنی پروردگارت نسبت به آنها که پس از محنت کشیدن،مهاجرت کرده و صبر کرده اند،پروردگارت نسبت به ایشان آمرزنده و رحیم است)

حسن از پیامبر نقل کرده است که:«کسی که بخاطر دینش از زمینی به زمینی دیگر-و لو باندازۀ یک وجب فاصله باشد-برود سزاوار بهشت است و رفیق محمد ص و ابراهیم(ع)خواهد بود» عیاشی به اسناد خود از محمد بن ابی عمیر نقل کرده است که زراره فرزندش عبید را به مدینه فرستاد تا از احوال امام موسی بن جعفر(ع)و عبد اللّٰه،برایش خبری کسب کند.پسر پیش از مراجعت،در بین راه جان سپرد.محمد بن ابی عمیر از محمد بن حکیم نقل کرده است که:من داستان زراره و مرگ پسرش را خدمت امام هفتم(ع)عرض کردم فرمود:امیدوارم زراره،در زمرۀ کسانی باشد که خداوند در بارۀ ایشان فرموده است:

«وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهٰاجِراً إِلَی اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ...»

ص :11

خود خوانده شود)و معنای صحیح،همان اولی است.

إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا

:اگر از فتنۀ مردم کافر،و تهدید ایشان نسبت بجان و مالتان بترسید.ابن عباس گوید:یعنی اگر بترسید که مردم کافر شما را در نماز بقتل رسانند.مثل «عَلیٰ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ» (سوره یونس 83 یعنی با ترس از فرعون و یارانش که ایشان را بکشد).برخی گفته اند:یعنی مردم کافر شما را به نوعی از انواع عذاب شکنجه دهند إِنَّ الْکٰافِرِینَ کٰانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً :مردم کافر،با شما بطور آشکارا در دشمنی هستند.

ابی آیه را اینطور قرائت کرده است:«فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلاه ان یفتنکم الذین کفروا»و کلمۀ«ان خفتم»را نیاورده است گفته اند:

معنای این قرائت،«ان لا یفتنکم»یا«کراهه ان یفتنکم...»است نظیر «یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا» (سوره نساء 176)به تقدیر:«ان لا تضلوا»یا به تقدیر:«کراهه ان تضلوا».

سفر چه می گویید؟چگونه است و چند رکعت باید خواند؟فرمود:خداوند متعال می فرماید: «وَ إِذٰا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاٰهِ» از این رو قصر واجب شده است.

همانطوری که در حضر باید نماز را تمام خواند.عرض کردیم:می فرماید:

«لا جناح علیکم ان تقصروا من الصلاه»(گناهی بر شما نیست که از نماز کم کنید)و نگفته است:«افعل»(حتماً کم کنید)پس چگونه قصر در سفر را مثل تمام در حضر واجب کرده است؟فرمود:مگر نه در بارۀ صفا و مروه می فرماید:

«فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا» ؟سوره بقره 158 یعنی کسی که حج کند یا عمره بجا آورد،گناهی بر او نیست که برای حج و عمره طواف بجای آورد)و مگر نه طواف واجب است،بدلیل این که خداوند در قرآن بیان داشته و پیامبر بجای آورده است؟همچنین نماز قصر چیزی است که پیامبر بجای آورده و خداوند در قرآن بیان فرموده است.

راوی می گوید:گفتم:اگر کسی در سفر نماز را چهار رکعت بخواند،باید اعاده کند یا نه؟فرمود اگر آیۀ قصر را بر او خوانده و برایش تفسیر کرده ای و چهار رکعت خوانده است،باید اعاده کند و اگر آیۀ قصر را برایش نخوانده ای و از آن خبر ندارد،لازم نیست اعاده کند و نماز سفر،تمام دور رکعتی است،بجز مغرب که سه رکعت است که قصر ندارد و پیامبر این نماز را در سفر و حضر سه رکعت خواند:

این روایت،شاهد این است که وظیفۀ مسافر،غیر از وظیفۀ حاضر است و طایفۀ امامیه بر این مطلب و اینکه نماز مغرب قصر نمی شود اجماع کرده اند و از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که فرض مسافر،دو رکعت است بدون اینکه از آن دو چیزی کم شود.همچنین طایفۀ امامیه معتقدند که:خوف،به تنهایی موجب قصر است.لکن میان فقها در این باره اختلاف است.

گروهی از صحابه و تابعین گویند:مقصود خداوند از قصر در آیه،قصر نماز خوف از نماز سفر است،نه از نماز حضر.زیرا بعقیدۀ آنها نماز سفر،دو رکعت است

ص :14

و قصر نشده است.از اینها هستند:جابر بن عبد اللّٰه و حذیفه یمان و زید بن ثابت و ابن- عباس و ابو هریره و کعب و ابن عمرو و سعید بن جبیر و سدی.

اما حدی که در سفر موجب قصر می شود،به عقیدۀ ما هشت فرسخ است و برخی گفته اند:راهی که در سه شبانه روز پیموده شود و مذهب ابو حنیفه و پیروانش همین است مذهب شافعی این است که شانزده فرسخ یا چهل و هشت میل راه پیموده شود.

وَ إِذٰا کُنْتَ فِیهِمْ

:هنگامی که ای محمد ص،تو در میان اصحابت که به سفر رفته و می ترسند که دشمنان بجنگ ایشان آیند،باشی.

فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاٰهَ

:حسن گوید:یعنی نماز را با همۀ حدود و رکوع و سجود آن بجای آوری.برخی گفته اند:یعنی تو امام جماعت باشی.

فَلْتَقُمْ طٰائِفَهٌ مِنْهُمْ مَعَکَ

:پس باید گروهی از اصحاب،در نماز با تو باشند و بقیه در برابر دشمن.تقدیر جمله این است:«فلتقم طائفه منهم معک و لتقم طائفه منهم تجاه العدو»و علت اینکه ذکر نشده،دلالت کلام بر آن است.

وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ

:در بارۀ این جمله اختلاف شده است:برخی گفته اند:یعنی آنهایی که مشغول نمازند،سلاح ها را با خود بر می دارند،شمشیر را به خود می آویزند و خنجر را بزره می بندند و کارد و...را همراه خود دارند و همین معنی صحیح است.

ابن عباس گوید:منظور آن طایفه ای است که در حال جنگ هستند،آنها مامورند که سلاح ها را برگیرند.

فَإِذٰا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرٰائِکُمْ

:طایفه ای که با تو نماز می خوانند،هنگامی که سجده را تمام کردند،باید در برابر دشمن صف بکشند.اختلاف شده است که این طایفه،پس از تمام کردن سجده و خواندن یک رکعت از نماز،چه باید بکنند؟عقیده ما این است که باید رکعت دیگر را خود بخوانند و تشهد و سلام نماز را بجای آورند و در حالی که امام در رکعت دوم و در حال قیام است،بجای آنهایی که مشغول جنگ هستند،بمیدان جنگ بروند و بجای آن گروه مشغول جنگ شوند تا آنها بیایند و در رکعت دوم بامام ملحق شوند و امام در تشهد،معطل می شود تا آنها یک رکعت دیگر را بخوانند و همراه امام سلام بدهند.بنا بر این گروه اول را تکبیره الاحرام و گروه دوم را سلام نماز است.مذهب شافعی نیز همین است.مجاهد و جابر و کسانی که معتقدند نماز خوف،یک رکعت است،گویند:گروه اول هر گاه یک رکعت را تمام کرد،سلام می دهد و به جنگ دشمن می رود و گروه دوم به امام ملحق می شود و امام رکعت دوم را با ایشان می خواند.حسن گوید:امام با هر دسته ای دو رکعت نماز می خواند.بنا بر این امام دو

ص :18

نماز می خواند که با هر گروه یک نماز خوانده باشد.عبد اله بن مسعود گوید:هنگامی که امام با گروه اول یک رکعت خواند،این گروه بجنگ دشمن می روند و گروه دوم به امام ملحق شده،تکبیر می گویند و رکعت دوم را امام با ایشان می خواند،سپس اینها بجنگ دشمن می روند و گروه اول باز می گردند و رکعت دیگر را بدون قرائت می خوانند زیرا اینها دنبال مانده اند سپس سلام نماز را می دهند و بمیدان جنگ بر می گردند و گروه دوم برمی گردند و یک رکعت دیگر را بدون قرائت می خوانند.

و سلام می دهدن و بر می گردند.مذهب ابو حنیفه نیز همین است.

وَ لْتَأْتِ طٰائِفَهٌ أُخْریٰ لَمْ یُصَلُّوا

:آنهایی که نماز نخوانده اند،باز گردند،یعنی آنهایی که مشغول جنگ هستند فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ :و نماز را با تو بخوانند و از دشمن احتیاط کنند و با گرفتن اسلحه جنگی در حال نماز نیز آماده جنگ باشند. این خود دلیل است بر اینکه گروهی که در اول مامور بودند که سلاح ها را با خود بردارند همانهایی بودند که به نماز مشغول بودند،نه آنهایی که مشغول جنگ بودند.

وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ

:مردم کافر آرزو دارند که شما از سلاحهای خود غافل بمانید و برای جنگ آمادگی نداشته و به ابزار سفر و لوازم زندگی خود توجه نداشته باشید.

فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَهً وٰاحِدَهً

:تا یکباره بر شما حمله ور شوند و شما را در حال نماز غافلگیر کنند و خون شما را بریزند و شما را غارت کنند پس مقصود این است که دسته جمعی مشغول نماز مشوید و به دشمن فرصت مدهید که بر جان و اسلحه شما دسترسی پیدا کنند،بلکه نماز را آن طور که به شما دستور داده ایم،بخوانید.عادت عرب این است که میل را بمعنای حمله بکار برد.عباس بن عباده بن فضله انصاری در شب عقبۀ دوم (1) به پیامبر عرض کرد:قسم بخدای که ترا مبعوث کرده است:«ان شئت لنمیلن غداً

ص :19

علی اهل منی باسیافنا»اگر بخواهی فردا با شمشیرهایمان بر اهل منی حمله ور می شویم.فرمود:به این کار مامور نیستم.یعنی این کار برای وقتی دیگر است.

وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کٰانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضیٰ أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ

:

گناهی و حرجی بر شما نیست که اگر در موقع جنگ با دشمن از باران به شما آزاری برسد یا معلول یا مجروح باشید و برای حمل سلاحها ضعیف باشید،آنها را بگذارید ولی از آنها مراقبت کنید.

وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ

:رعایت جانب احتیاط را بنمایید که شما را غافل گیر نکنند و به شما حمله ور نشوند.

إِنَّ اللّٰهَ أَعَدَّ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰاباً مُهِیناً

:خداوند برای مردم کافر،عذابی خوار کننده مهیا کرده برای ابد در آن بمانند.

محمد ص است که از اصحاب خود جدا شده.گفت:خدایم بکشد اگر او را نکشم و با شمشیر خود از کوه بزیر آمد هنگامی پیامبر متوجه او شد که بالای سرش ایستاده و شمشیر را برای حمله،از نیام بیرون کشیده بود.

گفت:ای محمد،اکنون چه کسی ترا از من نگه می دارد؟گفت:خدا،در این وقت این دشمن خدا بروی افتاد و پیامبر برخاست و شمشیرش را برداشت و فرمود چه کسی تو را اکنون از من منع می کند؟گفت هیچ کس.فرمود آیا شهادت می دهی که خدا یکی است و من بنده و فرستادۀ اویم؟گفت:نه،لکن عهد می کنم که هرگز با تو نجنگم و دشمن ترا یاری نکنم. پیامبر شمشیر را باو داد.غورث گفت:به خدا تو بهتر از منی.فرمود:من سزاوارترم به آن.هنگامی که غورث نزد کسان خود رفت،گفتند:ما ترا دیدیم که با شمشیر بر سر او ایستاده بودی،چرا او را نکشتی؟گفت:بخدا شمشیر را فرود آوردم که او را بزنم.ولی نمی دانم چه کسی که میان شانۀ من زد که من با پیشانی بر زمین افتادم و شمشیرم افتاد و محمد(ص)برخاست و شمشیر را گرفت و دیگر در آن وادی نماند.پیامبر بعد از این واقعه نزد اصحاب رفت و جریان را برای ایشان تعریف کرد و این آیه را خواند: «إِنْ کٰانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ...»

ص :21

1-مجاهد و قتاده گویند:یعنی هنگامی که رحل اقامت در وطن افکندید.

نماز را که به شما در سفر دستور قصر آن داده بودند،تمام بخوانید.

2-سدی و ابن زید و مجاهد،بنا بروایتی دیگر گویند:یعنی هنگامی که بر اثر زوال ترس و اضطراب،آرامش یافتید،حدود نماز را اتمام کنید.

إِنَّ الصَّلاٰهَ کٰانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتٰاباً مَوْقُوتاً

:نماز بر مؤمنان،واجبی است که به وقتهای معین،موکول شده است.در بارۀ تحویل این جمله نیز اختلاف است.

1-ابن عباس و عطیه عوفی و سدی و مجاهد گویند.یعنی نماز بر مومنان واجب و مفروض است و از امام باقر ع و امام صادق ع نیز چنین روایت شده است.

2-ابن مسعود و قتاده گویند:یعنی نماز،بر مؤمنان واجب شده است که در اوقات معین،انجام دهند.

این دو قول بهم نزدیکند.

ص :24

گشته است.

ما را بت عزی است و شما را چنین بتی نیست.پیامبر فرمود:شما بگویید:خداوند مولای ماست و شما را مولایی نیست.ابو سفیان گفت:زنده و جاوید باد هبل!پیامبر فرمود:بگویید:خداوند برتر و بالاتر است.ابو سفیان گفت:قرار ملاقات ما در روز بدر صغری است.

مسلمانان با جراحتهای بسیاری که برداشته بودند،بخفتند،از اینرو این آیه نازل گردید: «إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ» (سوره آل عمران 140 یعنی اگر شما مجروح شده اید ایشان نیز همچون شما مجروح شده اند)و نیز «إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ...» زیرا منظور خداوند متعال این بود که با بدن مجروح،دشمنان را تعقیب کنند و مشرکان را بیمی و وحشتی در دل افکنند.آنها نیز امر خدا را گردن نهادند و با بدنهای مجروح تا«حمراء الاسد»مشرکین را دنبال کردند.مشرکین با شنودن این خبر،با سرعتی هر چه بیشتر بتاختند و خود را بمکه رسانیدند

ص :27

ایشان خدمت پیامبر شرفیاب شد و عرض کرد:قتاده و عمویش به افرادی از ما که دارای شخصیت ذاتی و خانوادگی هستند.تهمت بسته،در بارۀ آنان حرفهایی می زنند که در شان آنها نیست.

سپس قتاده،خدمت پیامبر آمد که در این باره گفتگو کند،ولی با خشم شدید پیامبر رو برو شد.این بار پیامبر فرمود:چرا در بارۀ این خانواده،حرفهایی می زنید که سزاوار آنها نیست؟! قتاده نزد عمویش آمد و گفت:کاش مرده بودم و با پیامبر خدا در اینباره حرفی نزده بودم،زیرا طوری با من سخن گفت که نه پسندیدم.

عمویش،رفاعه گفت:باید از خداوند کمک خواست،از اینرو این آیات نازل گردید: «إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الْکِتٰابَ.... تا إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ» هنگامی که بشیر از نزول آیات قرآنی در بارۀ خود مطلع شد،بمکه گریخت و کافر شد.در مکه،به خانۀ زنی سلافه نام،دخت سعد بن شهید،از طایفۀ اوس،از قبیلۀ بنی عمرو بن عوف،همسر یکی از مردان بنی عبد الدار،فرود آمد و حسان،شاعر زبر دست صدر اسلام این زن را هجو کرد و گفت:

فقد انزلته بنت سعد و اصبحت

ینازعها جلد استها و تنازعه

ظننتم بان یخفی الذین قد صنعتموا

و فینا نبی عنده الوحی واضعه

یعنی:بنت سعد،بشیر را به خانۀ خود راه داد...گمان می کردید که کار شما از ما پوشیده می ماند،در حالی که در میان ما پیامبری است که از سر چشمۀ وحی، کسب خبر می کند.

سلافه،بار و بنۀ او را بر سر نهاد و به ابطح انداخت و گفت:تو برای من چه خبری آورده ای؟تو شعر هجو آمیز حسان را بمن اهدا کردی!» این نظر از مجاهد و قتاده بن نعمان و عکرمه و ابن جریج است.جز اینکه عکرمه گوید:بنو ابیرق،نسبت دزدی را بمردی یهودی بنام زید بن سمین دادند و او خدمت پیامبر آمد و از ایشان شکایت کرد.بنو ابیرق نیز بیامدند و از پیامبر خدا در خواست

ص :30

کردند،که از طرف ایشان با یهودی بگفتگو و مجادله پردازد،چیزی نمانده بود که پیامبر بدرخواست ایشان جامۀ عمل پوشیده،یهودی را کیفر دهد،که آیه نازل گردید. ابن عباس نیز چنین گفته است.

ضحاک گوید:این آیه در بارۀ مردی از انصار که زرهی را بودیعه گرفته و منکر آن شده بود نازل گردید.گروهی از اصحاب پیامبر او را خائن شمردند و کسان او خشمگین شده،خدمت پیامبر عرض کردند:به این مرد که مسلمانی امین است،نسبت خیانت می دهند و آبروی او را می برند.پیامبر وی را معذور داشت و رای مبارکش بر برائت و پاکدامنی او تعلق یافت.با نزول این آیه ها،این راز از پرده برون افتاده و خیانت مرد انصاری بر ملا شد.

طبری نیز همین وجه را پذیرفته است،زیرا بعقیدۀ وی،خیانت،مربوط به ودیعه و امانت است نه دزدی.

نداشت،طرفداری و دفاع می کرد،لکن مقصود،امت پیامبر است.این طرز بیان بمنظور تادیب و تنبیه است که مبادا از خصمی دفاع و جانبداری کند،مگر اینکه حق برای او آشکار گردد و الا پیامبر از همۀ معاصی و زشتیها منزه است.برخی گفته اند:

پیامبر از کسی دفاع نکرده بود.بلکه تصمیم داشت،دفاع کند و خداوند او را مورد عتاب قرار داد.

ابن عباس گوید:یعنی از کسانی که بوسیلۀ خیانت،به خود ظلم می کنند و دیگران را متهم به خیانت می کنند،دفاع مکن.منظور کسی است که زره را دزدید و یهودی را متهم بدزدی کرد،از اینرو بدزدی خیانتکار شناخته شد و به تهمت گنهکار! یَسْتَخْفُونَ مِنَ النّٰاسِ وَ لاٰ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّٰهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ :از مردم مخفی می شوند و از خدا-که با ایشان است-مخفی نمی شوند.منظور کسانی است که بدفاع از آنان برخاسته بودند.یعنی اینان معصیتهایی که از راه ربودن اموال مرتکب مردم می پوشانند و از خداوند که بحال ایشان عالم است،حیا نمی کنند.در حقیقت، اینها از مردم حیا می کنند ولی از خداوند حیا نمی کنند و گرنه اقدام به این عمل ناشایست نمی کردند.

إِذْ یُبَیِّتُونَ مٰا لاٰ یَرْضیٰ مِنَ الْقَوْلِ

:آنان شبانه،گفتگوهایی دارند و دربارۀ مطلبی می اندیشند که خداوند از آن خشنود نیست.برخی گفته اند:یعنی سخن را از مسیر اصلی خود تغییر می دهند و دربارۀ آن دروغ پردازی می کنند.برخی گفته اند:منظور ابن ابیرق است که شب پیش خود اندیشید که زره را در خانۀ یهودی افکند و سوگند یاد کند که دامنش از دزدی پاک است،باین امید که مسلمانان،بحرمت هم کیشی او را تصدیق و یهودی را تکذیب کنند.برخی گفته اند:او زره را بخانۀ لبید بن سهل انداخته بود.

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِمٰا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً

:حسن گوید:یعنی خداوند حافظ اعمال ایشان است.

دیگران گویند:یعنی خداوند عالم است باعمال ایشان و هیچ چیزی بر او پوشیده نیست.

این آیه کسانی را که از مردم و حشمت ایشان شرمسارند و در حضور ایشان مرتکب کارهای زشت نمی شوند ولی خوف و خشیت خدا.آنها را از ارتکاب معاصی باز نمی دارد، به سختی مورد ملامت قرار می دهد زیرا خداوند سبحان سزاوارتر است که انسان از او حیا کند و در حضورش از ارتکاب زشتی ها سر باز زند.

نیز کسانی را که کاری زشت مرتکب می شوند،سپس بگردن دیگری می اندازند، خواه او مؤمن باشد یا کافر،مورد توبیخ قرار می دهد.

هٰا أَنْتُمْ هٰؤُلاٰءِ جٰادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا

:اکنون کسانی را که از سارق دفاع

ص :36

می کنند،مخاطب ساخته،می فرماید:شما کسانی هستید که در این جهان از دزدان مال مردمخوار،دفاع می کنید...

فَمَنْ یُجٰادِلُ اللّٰهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ

:از این استفهام مقصود،نفی است.یعنی کسی در روز قیامت،در برابر خداوند،از ایشان دفاع نخواهد کرد.و در حقیقت،منظور سر کوبی و سرزنش است،یعنی اگر شما در این جهان به نفع آنان بدروغ شهادت بدهید، در آخرت،نه کسی از ایشان دفاع می کند و نه به نفع آنان شهادت خواهد داد.استفادۀ دیگری که از این آیه می شود،این است که:نباید از ظالم،دفاع و جانبداری کرد.

أَمْ مَنْ یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً

:چه کسی آنها را حفظ می کند و به آنها کمک می دهد.

یعنی در روز قیامت،وکیلی ندارند که از آنها جانبداری و دفاع کند.وکیل در اصل، کسی است که قیام به امری به او واگذار شده باشد.و خداوند را وکیل می نامند،زیرا به امور بندگان رسیدگی می کند.برخی هم گفته اند:خدا را وکیل می نامند،زیرا حافظ است.در محاورات عرب:«وکیل لنا»صحیح نیست،بلکه«وکیل علینا» صحیح است.

ص :37

(سوره فصلت 46 یعنی کسی که کاری شایسته کند،برای خود او و کسی که کاری زشت کند،بزیان اوست.) وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً :خداوند بکردار او دانا و در کیفرش حکیم است.برخی گفته اند:یعنی بکارهای بندگان دانا و در داوری خود حکیم است و برخی هم گفته اند:

یعنی بحال دزد دانا و در واجب کردن و بریدن دست او حکیم است.آن گاه،این مطلب را بیان می کند که اگر کسی کاری زشت کند،سپس بگردن دیگری افکند،چگونه کیفرش بزرگ خواهد شد! وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَهً أَوْ إِثْماً :کسی که گناهی عمدی یا غیر عمدی کند.برخی گفته اند:خطیئه،شرک و ذنب،سوای شرک است.

ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً

:آن گاه گناه خود را به بیگناهی نسبت دهد.حسن و دیگران گویند:بیگناه(بری)همان یهودی است که زره را در خانۀ او افکنده بودند.برخی هم گفته اند:منظور از بیگناه،لبید بن سهل است که ذکر هر دو گذشت.

در بارۀ ضمیر«به»اختلاف است:برخی گویند:به«اثم»و برخی گویند:

به یکی از دو کلمۀ«اثم و خطیئه»و برخی گویند به«کسب»بر می گردد.

فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتٰاناً وَ إِثْماً مُبِیناً

:چنین کسی دروغی بزرگ متحمل شده است که خود از بزرگی آن در شگفت می ماند و گناهی ظاهر و هویدا!

آن را اختیار کرده است.گوییم:عمل تجزیه پذیر نیست.اگر خداوند خالق فعل است،اختیار قلبی بنده باین نیز از خدا است فعل را به بنده نسبت نمی دهد و در هر صورت از هیچ لحاظ صحیح نیست که عمل را به ایشان نسبت دهیم،زیرا خالق فعل و خالق اختیار قلبی هم خداوند است و در این صورت،کیفر انسان نارواست.

ص :41

ترا گمراه کنند.

روزی که تو را آفرید تا به پیامبری مبعوث کرد بزرگ بود،زیرا ترا خاتم پیامبران و سرور رسل قرار داد و بتو مقام شفاعت و مقامات دیگر بخشید.

لاٰ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوٰاهُمْ

:در بسیاری از راز پوشی و گفتگوهای محرمانۀ آنها فایده ای نیست.حد اقل این است که نجوی مثل دعوی باید میان دو کس باشد.

إِلاّٰ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاٰحٍ بَیْنَ النّٰاسِ

:مگر کسی که در نجوای خود بصدقه یا به نیکی امر کند:که در آن خیر است و عقول مردم آن را می ستایند،یا اینکه در صدد برقرار کردن صلحی و آمیزشی در میان مردم باشند.

علی بن ابراهیم در تفسیر خود گوید:پدرم از ابن ابی عمیر،از حماد،از امام صادق ع نقل کرده است که:خداوند،تجمل را در قرآن واجب کرده است.راوی عرض می کند.فدایت شوم،تجمل چیست؟می فرماید:تجمل این است که:صورتت از صورت برادر دینیت،اعراض کرده باشد و تو آن را با گشادگی متوجه او سازی و همین از «لاٰ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوٰاهُمْ إِلاّٰ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ...» مراد است.و نیز گوید:پدرم مرا روایت کرد که امیر المؤمنین ع فرمود:

«خداوند زکات جاه و مقام را بر شما واجب کرد،همانطوری که زکات مال را بر شما واجب گردانید.» (1)وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ :کسی که این کارها را بمنظور طلب خشنودی خداوند انجام دهد.

فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً

:او را پاداشی بزرگ خواهیم داد.یعنی پاداشی که از لحاظ کمیت و از لحاظ کیفیت بزرگ باشد. اما از لحاظ کمیت،بخاطر این است که دائمی است و اما از لحاظ کیفیت،بخاطر این است که مقارن با تعظیم و تجلیل است و آمیختۀ با چیزهای ناگوار نیست.

زیرا نتیجۀ شوم کردارش بخود باز می گردد.

2-دلالت دیگر این است که:کسی که بگمراهی دعوت کند،گمراه کنندۀ مردم است و در حقیقت خودش را گمراه می کند و دعوت بگمراهی همان گمراه کردن است.

ص :47

و قیام حجت و صحت ادله در بارۀ نبوت حضرت محمد ص و رسالتش،با او بدشمنی و مخالفت برخیزد.

وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ

:و راهی غیر از دین مردم مؤمن دنبال کند.

نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰی

:او را به بتها-که در همه حال ایشان را پناهگاه و پشتیبان خود می داند-واگذار می کنیم و-حقیقهً-او را نزدیک چیزها و کسانی که مورد اعتماد او هستند،قرار می دهیم.برخی گفته اند:یعنی میان او و خواسته هایش مانعی ایجاد نمی کنیم.

وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ

:و بپاس اختیار گمراهی و پشت سر گذاشتن هدایت،او را به جهنم سرنگون می گردانیم،تا کیفر خود را بچشد.

وَ سٰاءَتْ مَصِیراً

:و جهنم بد جایگاهی است.

که تنها مخالفت پیامبر یا مخالفت راه مؤمنان،مستلزم تهدید خواهد بود؟ما یقین داریم که تهدید شامل مخالفت پیامبر به تنهایی می شود و این را از آیات دیگر فهمیده ایم نه از این آیه.بنا بر این برای اثبات اینکه مخالفت راه مؤمنان به تنهایی امری ناپسند و تهدید آور است،باید به دلیلی دیگر متکی شد.

ص :51

گوید:هر طایفه ای از عرب،بتی داشت که بنام زنی او را نامگذاری کرده بود.

2-ابن عباس و حسن و قتاده گویند:یعنی آنها جمادات و مردگانی را می خوانند و پرستش می کنند که عقل ندارند و سخن نمی گویند و سود و زیانی ندارند و این دلیل بر جهالت و گمراهی ایشان است.علت اینکه بتهای بیجان را«اناث»نامیده،این است.که:عرب،هر چیزی که دون پایه بود،به مادگی آن معتقد بود،و دیگر اینکه جنس ماده از هر دسته از موجودات قدر و مقامش پایینتر است.زجاج گوید:علت این است که از حال مردگان بلفظ تانیث خبر می دهند،چنان که گویند:«الاحجار تعجبنی»نه «یعجبوننی»ممکن است علت اناث نامیدن بتها این باشد که آنها ضعیف بوده،خیری ندارند و کسی را یاری نمی کنند.

3-مقصود این است که آنها فرشتگان را می خوانند،زیرا بعقیدۀ ایشان، فرشتگان،از جنس لطیف بودند.و آنها را دختران خدا می پنداشتند و پرستش می کردند این قول از ضحاک است.

وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاّٰ شَیْطٰاناً مَرِیداً

:آنها تنها شیطان سرکش را می خوانند که در کفر خود شدید و در عصیان و شرک و طغیان خود پایدار است.

پرسش چرا در آغاز،عبادت ایشان را منحصر و ویژۀ بتها قرار داد و در اینجا ویژۀ شیطان آیا این قسمت از کلام،با آغاز آن منافات ندارد؟! پاسخ حسن گوید:آنها در حقیقت پرستندۀ شیطان هستند،زیرا بتها بیجان بوده، کسی را به پرستش خود دعوت نمی کنند.در حقیقت،شیطان است که مردم را به پرستش خود فرا می خواند.از اینرو عبادت را به شیطان نسبت داده است،باعتبار اینکه او مردم را بعبادت خود دعوت می کند و به بتها نسبت داده است،به اعتبار اینکه مردم بفکر خود آنها را پرستش می کردند.دلیل این مطلب،خود قرآن است که می گوید:

«وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلاٰئِکَهِ أَ هٰؤُلاٰءِ إِیّٰاکُمْ کٰانُوا یَعْبُدُونَ قٰالُوا

ص :55

سُبْحٰانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنٰا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کٰانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ» (سوره سبا 41)یعنی:

روزی که ایشان را محشور کنیم و بفرشتگان گوییم آیا اینها شما را عبادت می کردند؟ گویند:منزهی تو،تو ولی مایی نه ایشان بلکه آنان جن را پرستش می کردند.فرشتگان عبادت را به جن نسبت می دهند،بخاطر اینکه:جن(شیطان)مردم را بعبادت فرشتگان فرا خوانده اند.

ابن عباس گوید:در هر یک از بتها شیطانی سرکش بوده که مشرکین را به عبادت بتها دعوت می کرد.بنا بر این نسبت عبادت هم به شیطان صحیح است و هم به بتان.

برخی گفته اند:آیه دلالت دارد بر اینکه آنها فقط بتها و شیطان را پرستش می کنند و بغیر از این دو،از لحاظ پرستش توجهی ندارند.

لَعَنَهُ اللّٰهُ

:خدا او را لعنت کند وَ قٰالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبٰادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً :و شیطان چون خدایش لعنت کرد،گفت:

از بندگان تو بهره ای معلوم کسب خواهم کرد.بنا بر این هر کس که شیطان را اطاعت کند،بهرۀ او حزب او خواهد بود.چنان که خداوند می فرماید: «کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاّٰهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ» (سوره حج 4)یعنی هر که شیطان را دوست دارد،گمراهش می کند.

از پیامبر گرامی اسلام در بارۀ این آیه روایت شده است که:از بنی آدم نود و نه نفر در جهنم و یکی در بهشت خواهد بود.در روایت دیگر است که:از هر هزار نفر از بنی آدم یکی برای خدا و بقیه برای آتش و شیطان خواهد بود.این دو روایت را ابو حمزۀ ثمالی در تفسیر خود آورده است.

پرسش شیطان از کجا فهمید که از اولاد آدم،پیروانی خواهد داشت؟ پاسخ از این آیه: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ :«سوره ص 85 یعنی جهنم را از تو و پیروانت پر خواهم کرد)برخی گفته اند:چون شیطان نسبت بحضرت آدم، کوششهایش به ثمر رسید،گمان برد که نسبت به اولاد آدم نیز چنین خواهد شد.

ص :56

چنان که خداوند متعال فرماید: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» (سوره سبا 20 یعنی شیطان گمان خود را نسبت بایشان تصدیق کرد.) وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ :اینهم از سخنان شیطان است که گفت:اولاد آدم را از راه حق و صواب،گمراه می سازم.معنای گمراه کردن شیطان دعوت کردن او مردم را بسوی گمراهی و فراهم کردن او اسباب وسوسه و نیرنگ و اغفال مردم است.

وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ

:و آرزوی بیشتر ماندن در دنیا را بدل ایشان می افکنم،تا دنیا را بر آخرت،ترجیح دهند.کلبی گوید:یعنی به ایشان می گویم که بدنبال زندگی دنیا،بعثی و نشری و بهشتی و جهنمی و پاداشی و کیفری نخواهد بود.بنا بر این هر کاری می خواهید بکنید:برخی هم گفته اند،یعنی آرزوها و هوسهای باطل در دل ایشان می افکنم و شهوات و زیورهای دنیا را در نظرشان می آرایم و هر دسته ای را بهر چه دلخواهش هست فرا می خوانیم تا از اطاعت خدا باز بمانند و بدنبال معصیت بروند.

وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذٰانَ الْأَنْعٰامِ

،زجاج گوید،یعنی به آنها امر می کنم تا گوشهای چهار پایان را بشکافند.برخی گفته اند یعنی آنها را وادار می کنم که گوش حیوانات را ببرند.از امام صادق ع نیز چنین روایت کرده اند.

بریدن گوش چهار پایان،یکی از سنتهای عرب در دوران جاهلیت بود.آنان گوش شتران را می بریدند و آزاد می کردند تا وقتی که بمیرند.این مطلب را در سورۀ مائده مورد بحث قرار خواهیم داد.(ذیل آیۀ،103) وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ :و آنها را به تغیر خلق خداوند وادار خواهم کرد.

در بارۀ معنای این جمله اختلاف شده است.

1-ابن عباس و مجاهد و حسن و قتاده و جماعتی گویند:یعنی دین خدا را تغییر دهند.از امام صادق ع نیز چنین روایت شده است و مؤید آن آیۀ «فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِی فَطَرَ النّٰاسَ عَلَیْهٰا لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ» است(سوره روم 30 یعنی این همان فطرت خدایی است که خداوند مردم را بر آن آفریده و خلق خدا تغییر پذیر نیست)در حقیقت منظور از تغییر دین،حلال کردن محرمات و حرام کردن امور حلال است

ص :57

2-عکرمه و شهر بن حوشب و ابو صالح،گویند:منظور عقیم کردن است. از ابن عباس است که:عقیم کردن حیوانات را زشت شمرده اند.

3-ابن مسعود گوید:منظور خالکوبی است.

4-زجاج گوید:منظور خورشید و ماه و سنگ است که از این مخلوقات،منافع اصلی را فراموش کردند و آنها را بعنوان بت مورد پرستش قرار دادند.

وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطٰانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرٰاناً مُبِیناً

:هر کس شیطان را یار و بقولی پروردگار مطاع خود-شناسد دچار زیانی آشکار گردیده است.کدام زیان از تبدیل بهشت به جهنم بزرگ تر و کدام معامله،از مبادلۀ خشنودی خداوند به خشنودی شیطان،زیانبخش تر خواهد بود؟! یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ :شیطان به آنها وعده می دهد تا یار و یاورش باشند و آنها را به آرزوهای دروغ و امور باطل می اندازد.برخی گفته اند:یعنی به آنها می گویند:اگر انفاق کردید،دچار تهیدستی می شوید و آنها را به آرزوی زندگانی طولانی دنیا می افکند تا آن را بر آخرت ترجیح دهند.

وَ مٰا یَعِدُهُمُ الشَّیْطٰانُ إِلاّٰ غُرُوراً

:آنچه شیطان به آنها وعده می دهد،حقیقتی ندارد.

غرور بمعنای فریب دادن و کسی را بطمع سود بردن از چیزی انداختن،که در حقیقت سودی ندارد.

أُولٰئِکَ

:آنان که شیطان را یار و یاور خود پنداشتند و خدا را فراموش کردند، فریب شیطان خوردند و دعوت او را اجابت کردند...

مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ

:جایگاه ایشان جهنم است وَ لاٰ یَجِدُونَ عَنْهٰا مَحِیصاً :آنان از جهنم،راه نجات و فراری ندارند.

ص :58

زید)صحیح است.در مورد مردم مؤمن در آیۀ بعد،وعده و نویدی داده است نسبت به بهشت جاودانی که منتهای آرمانها و آرزوهاست.پس آرزوی ایشان نسبت به پاداش اخروی بی مورد نیست.

مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ

:هر کس کاری زشت کند،کیفر آن را خواهد دید.

یعنی بنو عامر گفتند:بنی اسد را دریابید،چقدر جهالت به اقوام ضرر می زند! (ضرارا.حال است برای«الجهل»که در حکم مضاف الیه است) خلیلا:مفعول دوم برای «اتخذ»

که گویی او را می بینی و اگر تو او را نبینی او ترا می بیند.

وَ اتَّبَعَ مِلَّهَ إِبْرٰاهِیمَ

:بدین و راه و رسم ابراهیم اقتداء کند:آنچه ابراهیم بر آن بود و بفرزندان خود امر کرد که پس از او دنبال کنند و به آنها وصیت کرد که اقرار به توحید و عدل خداوند داشته،او را از آنچه لایق حضرتش نیست،منزه بدارند.قسمتی از راه و رسم و وصایای ابراهیم،نماز بسوی کعبۀ مقدس و طواف اطراف آن و سایر اعمال حج است.

حَنِیفاً

:در حالی که از راه و رسم او هیچگونه انحرافی پیدا نمی کنند.معنای این کلمه در سورۀ بقره،گذشت.

وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِیمَ خَلِیلاً

:خداوند ابراهیم را خلیل خود گردانید.یعنی دوستی که در محبت او خللی نیست،زیرا دوستی بحد اعلا رسیده است.این دوستی دو جانبه است.معنای دوستی از جانب ابراهیم این است که با دوستان خدا،دوست و با دشمنان خدا دشمن است.معنای دوستی خداوند،این است که او را در برابر بد خواهان یاری می کند چنان که او را از آتش نمرود نجات بخشید و آتش را بر او سرد و سلامت قرار داد و هم چنان که او را از شر پادشاه مصر-که بهمسر زیبای او-دل بسته بود.نجات داد و سر انجام او را امام و مقتدای انسانها گردانید.

زجاج گوید:رواست که او را«خلیل اللّٰه»گفته باشند زیرا خدا او را دوست داشته و با محبتی هر چه بیشتر،او را برگزیده است و او نیز خدا را با محبتی هر چه بیشتر و عالیتر بخداوند دل بسته است.

فراء و ابو القاسم بلخی گویند:ابراهیم را خلیل گویند:زیرا نیازمند خداوند بوده،باو توکل کرده،دل از همه جا برکنده و یکباره دل به او سپرده است.اما اینکه فقط ابراهیم را خلیل نیامده است در حالی که همۀ آفریدگان نیازند رحمت او هستند بخاطر این است که او نیازمندی است که برای رفع نیاز خود،کسی جز خداوند سراغ ندارد،پس در حقیقت،نیازمند حقیقی خدا اوست و این شرف و امتیازی است برای حضرت ابراهیم.این شرافت و امتیاز بنحوی دیگر نصیب حضرات موسی،عیسی

ص :68

و محمد ص نیز شده است که اولی را«کلیم اللّٰه»و دومی را«روح اللّٰه»و آخرین را«حبیب اللّٰه»لقب داده است.

ابو علی جبایی گوید:ابراهیم(ع)را خلیل گفته اند،زیرا خداوند او را به صفاتی از قبیل انزال وحی و دیگر چیزها،مخصوص گردانیده،که دیگران را از آنها بهره ای نیست.علت اینکه تنها ابراهیم را خداوند این افتخار و امتیاز بخشید با اینکه همۀ پیامبران در زمان خود خلیل خداوند بوده اند،این است که آنها فقط دارای صفت نبوت بوده اند ولی ابراهیم دارای دو جهت بود،یکی نبوت یا انزال وحی و دیگری سایر امور.از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که فرمود:

«خداوند صاحب شما را خلیل خود گردانید»و منظور از«صاحب شما»وجود گرامی خودش بود.

وی گوید:همۀ اموری که ابراهیم بعنوان عبادت،انجام داده بود،پیامبر گرامی اسلام نیز انجام داد و چیزهایی هم بیفزود که ابراهیم انجام نداده بود.

وجه دیگری که در بارۀ خلیل بودن ابراهیم،گفته اند،این است که.در تفسیر روایت شده که ابراهیم از مهمان ها پذیرایی می کرد و مستمندان را اطعام می کرد،تا اینکه مردم گرفتار قحطی شدند.ابراهیم را دوستی در مصر بود.وی بامید آنکه از او کمکی بگیرد،رهسپار مصر گردید ولی از او چیزی دریافت نکرد.در موقع مراجعت،از بیابانی شنزار،عبور کرد.برای اینکه خانواده اش از اینکه دست خالی بر گشته است ناراحت نشوند،کیسه را پر از رمل کرد و به خانه آمد و چون خجالت می کشید،در گوشه ای بخفت و خوابش برد.آنها کیسه را گشودند و مقداری آرد از آن خارج کرده،خمیر کردند و نانی تهیه نمودند و برای او نیز آوردند.پرسید:

این نان را از کجا تهیه کرده اید؟گفتند:از آن آردی که دوست مصری بتو داده بود.

ابراهیم گفت:او دوست من هست،لیکن مصری نیست!از اینرو خداوند او را خلیل نامید.این مطلب را علی بن ابراهیم در تفسیر خود با چند واسطه،از امام صادق(ع) نقل کرده است.

ص :69

سپس خداوند متعال بیان می کند که:علت اینکه ابراهیم را دوست خود گردانیده این نیست که بدوستی وی نیازی دارد،بلکه به خاطر طاعت ها و کوشش هایی است که ابراهیم در راه تحصیل خشنودی خداوند،انجام می داد از اینرو فرمود:

وَ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ

:از آن خداست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمین است،هم پاداشی آنها و هم مالکیت آنها.بنا بر این او از همگان بی نیاز و همگان را به او نیاز است.

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطاً

:او همواره بکردار بندگان احاطه داشته است.

معنای احاطه داشتن این است که علم او از همۀ جهات کامل و تمام است.

ص :70

بدان زنان،یا بدانی که از زنان هستند و«صغار النساء»یعنی صغیران زنان یا صغیرانی که از زنانند.و همچنین احتمال با سیاق آیه مناسب تر است.

وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ

:مجرور و عطف بر «یَتٰامَی النِّسٰاءِ» .

وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتٰامیٰ بِالْقِسْطِ

:در محل جر است به تقدیر:«و ما یتلی علیکم من الآیات فی یتامی النساء و فی المستضعفین و فی ان تقوموا للیتامی بالقسط یفتیکم اللّٰه فیهن»

مردم جاهلیت،رسمشان این بود که ارث مولود را نمی دادند تا وقتی که بزرگ می شد و همچنین ارث زنها را به بهانۀ اینکه آنها جنگ نمی کنند و دفاع از قبیله و حریم خانواده از عهدۀ ایشان بیرون است،نمی دادند. از اینرو خداوند آیات ارث را نازل فرموده پس مقصود از «لاٰ تُؤْتُونَهُنَّ مٰا کُتِبَ لَهُنَّ» (آنچه برای ایشان نوشته شده،به ایشان نمی دهید)همین ارث آنهاست.این معنی از امام باقر(ع)نیز روایت شده است.

2-از عایشه نقل شده است که:منظور از «لاٰ تُؤْتُونَهُنَّ مٰا کُتِبَ لَهُنَّ» مهر آنهاست زیرا آنان مهر دختران یتیم را به ایشان نمی دادند.از اینرو خداوند متعال از این کار نهی کرده،فرمود:اگر می ترسید که در بارۀ یتیمان عدالت نکنید،زنان پاکیزۀ دیگری را بعقد خود در آورید.منظور از «مٰا یُتْلیٰ عَلَیْکُمْ» (چیزی که برای شما قرائت شده)آیۀ شریفۀ: «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تُقْسِطُوا...» (همین سوره آیه 3)می باشد.جبایی نیز همین را اختیار کرده است.

طبری قول اول را پذیرفته و بر این قول اعتراضی وارد کرده است که:مهر از چیزهایی نیست که بدون زناشویی برای زنان واجب باشد.پس زنی که ازدواج نکرده مهری برای او نیست.

3-حسن و قتاده و سدی و ابو مالک و ابراهیم گویند:مقصود از «لاٰ تُؤْتُونَهُنَّ مٰا کُتِبَ لَهُنَّ» ازدواج است که در آیۀ «وَ أَنْکِحُوا الْأَیٰامیٰ...» (سوره نور 32 یعنی عزبها را همسر بدهید)سفارش شده،زیرا سرپرست دختران یتیم ایشان را از ازدواج منع می کرد.

اینان گویند:مردی که دختر یتیمی را در سرپرستی داشت و دختر چندان جالب نبود که رغبتی بازدواج با او داشته باشد و در عین حال دارای ثروتی هم بود، او را در خانه حبس می کرد بانتظار اینکه بمیرد و ثروتش را تصاحب کند.

سدی گوید:جابر بن عبد اللّٰه انصاری دختر عموی نابینایی داشت که از پدر مالی به ارث برده بود،جابر خود میلی بازدواج با او نداشت و او را از ازدواج با دیگران

ص :74

هم منع می کرد.از ترس اینکه همسرش مال را تصاحب کند،از اینرو در این باره از پیامبر گرامی اسلام سؤال کرد و این آیه نازل گردید.

وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ

:بنا بر معنای او 3 یعنی شما میلی بازدواج با ایشان ندارید و ثروتشان را در اختیارشان قرار نمی دهید،تا دیگری بازدواج ایشان تمایل پیدا کند.

پس دو ستم در حق ایشان می کنید.یکی اینکه مالشان را نمی دهید تا دیگری با ایشان ازدواج کند،دیگری اینکه خودتان هم با ایشان ازدواج نمی کنید.

بنا بر معنای 2 یعنی شما میل دارید که بخاطر جمالشان یا بخاطر ثروتشان با ایشان ازدواج کنید.

وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدٰانِ

:و خداوند حکم می کند شما را در بارۀ صغیران و ضعیفان که حقوقشان را بدهید.رسم عرب این بود که ارث پسران و دختران صغیر را نمی دادند.حکم خداوند در این باره این است که: «وَ آتُوا الْیَتٰامیٰ أَمْوٰالَهُمْ» همین (سوره آیه 2 یعنی اموال یتیمان را به ایشان بدهید.) وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتٰامیٰ بِالْقِسْطِ :و نیز خداوند حکم می کند که نسبت به یتیمان، در جانشان وارثشان و مالشان و تصرفاتشان و دادن هر حقی که دارند،چه صغیر و چه کبیر و چه دختر و چه پسر باشند،عادلانه رفتار نمایید.اشاره است به آیۀ: «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تُقْسِطُوا فِی الْیَتٰامیٰ» (همین سوره 3) وَ مٰا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ :شما مردم مؤمن هر گونه عدالت و نیکی که در بارۀ یتیمان و زنان انجام دهید و هر اندازه که به امر خداوند و طاعتش گرایش پیدا کنید.

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِهِ عَلِیماً

:خداوند بآن همواره دانا بوده و خواهد بود.بنا بر این شما را طبق عملتان پاداش می دهد و هیچ چیز نزد او ضایع نمی شود.

ص :75

قبیل نفقه و کسوت و...بشوهر ببخشد و از این راه عواطف او را بخویش جلب نماید تا رشتۀ زناشوی و پیوند خانواده گسسته نشود.

وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ

:اگر از این راه میان زن و شوهر،آشتی برقرار شود،بهتر از این است که پس از مدتی الفت و همبستگی،حالا کار بجدایی بکشد.

بدیهی است که این چنین صلحی بستگی برضا و میل زن دارد.اگر زن بچنین گذشتها و چشمپوشی ها مایل نباشد،وظیفۀ مرد است که نفقه و کسوت و قسمت او را تماماً بدهد و گرنه طلاقش دهد.

اصحاب و تابعین که در میان ایشان علی ع،ابن عباس،سعید بن جبیر:عطا و سدی و دیگران هستند،چنین گفته اند.

وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ

:در بارۀ معنای این جمله اختلاف است.

1-ابن عباس و سعید بن جبیر و عطا و سدی گویند:یعنی زنها از اینکه از حقوق خود،چشمپوشی کنند،بخل می ورزند و میل دارند همۀ حقوق خود را بطور کامل استیفا نمایند.

2-ابن وهب و ابن زید گویند:یعنی هر کدام از زن و شوهر بحق خویش بخل می ورزند.زن از اینکه از حق و نفقه و کسوت و قسمت و...چشمپوشی کند،بخل می ورزد و شوهر از اینکه حقوق زنی را بدهد که تمایلی به او ندارد،بخلی می ورزد.این معنی اعم است.

وَ إِنْ تُحْسِنُوا

:خطاب بمردان است.یعنی اگر شما در برابر زنانی که به آنها علاقه ندارید،نیکی و صبر پیشه کنید.

وَ تَتَّقُوا

:و از ظلم کردن بر ایشان نسبت به نفقه و کسوت و معاشرت پسندیده، خودداری کنید.بقولی یعنی:اگر در گفتار و کردارتان نیکی کنید و از معصیت خدا بپرهیزید...

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیراً

:خداوند بکردار و رفتار شما نسبت به ایشان آگاه است و آن کردارها را حفظ می کند و پاداش آن را به شما می دهد.

ص :79

فَلاٰ تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ

:بنا بر این تمایلات خود را یکسره از آنهایی که چندان مورد علاقۀ شما نیستند،بر نگیرید.زیرا اینکار شما را نسبت به آنها به ستم می کشاند،در نتیجه از انجام تکالیف واجب خویش-قسمت،نفقه،لباس و معاشرت نیکو-سر باز می زنید.

فَتَذَرُوهٰا کَالْمُعَلَّقَهِ

:و سر انجام آنهایی که مورد علاقۀ شما نیستند،معلق می- گذارید،یعنی در شرایطی قرار می دهید که نه مانند زنان شوهردار هستند و نه مانند زنان بی شوهر،که آزاد باشند و پی کار خود روند.این معنی از ابن عباس،حسن، مجاهد،قتاده و دیگران است.از امام باقر(ع)و امام صادق(ع)نیز روایت شده است.

علی بن ابراهیم در تفسیر خود گوید:مردی از زنادقه (1) از ابو جعفر احول 2 پرسید:

چرا آیۀ: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تَعْدِلُوا فَوٰاحِدَهً» (همین سوره آیه 3 یعنی اگر بترسید که میان زنان عدالت نکنید،یک زن بگیرید)و آیه: «وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّسٰاءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ» با هم سازگار نیستند زیرا در آیه قبل می گوید:اگر بترسید که عدالت نکنید...و تصدیق کرده است که عدالت ممکن است ولی در این آیه،گفته است عدالت، ممکن نیست؟ابو جعفر می گفت که از جواب عاجز ماند و موقعی که بمدینه رفت،مطلب را از امام صادق(ع)سؤال کرد.حضرت فرمود:منظور از عدالت در آیۀ اول،عدالت در نفقه و منظور از عدالت،در آیۀ دوم،عدالت در محبت است،زیرا هیچکس قادر نیست که میان زنان از لحاظ محبت،عدالت بر قرار کند.ابو جعفر گفت:هنگامی که مراجعت کردم،این جواب را به اطلاع آن مرد زندیق رسانیدم.گفت:این جواب را از حجاز آورده ای.

ص :81

ابو قلابه از پیامبر روایت کرده است که:آن بزرگوار،اوقات را میان زنان قسمت می کرد و می فرمود:خدایا،این است تقسیم من در آنچه قدرت دارم بنا بر این مرا بر آنچه قدرت ندارم،ملامت مکن.

وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا

:اگر در قسمت میان زنان و بر قراری مساوات میان ایشان،از لحاظ نفقه و...بصلاح گرایید و خدا را در امور زنان مورد نظر قرار دهید و از انحرافی که خداوند شما را از آن منع کرده،خودداری کنید و یکی را بر دیگری ترجیح ندهید...

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً

:گناهان گذشته شما را-در این خصوص-اگر توبه کنید و براه راست بر گردید و میان آنها مساوات بر قرار کنید،می آمرزد و شما را رحمت می کند و از کیفر شما چشمپوشی می کند.هم چنان که با پیشینیان نیز چنین می کرد.

امام صادق(ع)بنقل از پدران خود فرمود:پیامبر گرامی اسلام در دورۀ بیماری اوقات را میان زنان تقسیم و میان آنها گردش می کرد.

و روایت شده است که علی(ع)دارای دو همسر بود و روزی که نوبت یکی از آنها بود،در خانۀ دیگری وضو نمی گرفت.

معاذ بن جبل دارای دو همسر بود که در بیماری طاعون هر دو با هم جان سپردند.

برای دفن آنها قرعه انداخت تا معلوم شود که کدام یک را پیش از دیگری بخاک سپارد.

وَ إِنْ یَتَفَرَّقٰا یُغْنِ اللّٰهُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ

:اگر هر کدام از آنها از مصلحت دیگری امتناع کند، بطوری که زن حق خود را در مورد قسمت و نفقه و لباس و حسن معاشرت،بطور کامل بخواهد و مرد هم از اجابت او خودداری کند و کار آنها بطلاق و جدایی بکشد، خداوند از فضل و روزی بیکران خود هر دو را بی نیاز می گرداند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ وٰاسِعاً حَکِیماً

:خداوند همواره نسبت به بندگان خویش،دارای فضل بیکران بوده و هست و در تدبیرهای خود نسبت به ایشان حکیم است این آیه،دلالت دارد بر اینکه روزی ها همه بدست خداوند است و اوست که بحکمت خود عهده دار روزی خلایق است.اگر چه گاهی این روزی را بدست برخی از بندگان خود قرار می دهد و مثلا روزی زنان را بدست مردان می دهد که طبق مشیت و مصلحت اوست.

ص :82

اوست.نه ضعیف است که بخواهد تحصیل نیرو کند،نه محتاج است که بخواهد رفع حاجت کند و نه عاجز است که بخواهد،قدرتی بکف آورد.بنا بر این امرها و نهی های او بخاطر نعمت و منت و رحمت او نسبت به ماست.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَنِیًّا حَمِیداً

:او هرگز بخلق احتیاجی نداشته،بلکه خلق همگی محتاج او هستند.او نسبت به شما کارهایی نیکو کرده و نزد شما نعمتهایی نیکو بودیعت گذارده است که سزاوار حمد و ستایش است. شما کاری کنید که نعمتهای خداوند دوام پیدا کند و از شما قطع نشود.یعنی از معصیتش بپرهیزید و بسوی طاعتش بشتابید.سپس فرمود:

وَ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَکِیلاً

:او حافظ همه چیز است و هیچ چیز از علم او پوشیده نیست و از حفظ و تدبیر هیچ چیز خسته نمی شود و با وسعت قلمرو حکومتش به کسی نیاز ندارد.

چرا «لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ» سه بار تکرار شد؟ برخی گفته اند:به منظور تاکید و یاد آوری است.برخی هم گفته اند:بخاطر این است که سه مطلب را آشکار سازد:

1-بیان اینکه اطاعت خدا در آنچه دستور می دهد،واجب است،زیرا حکومت آسمانها و زمین از اوست.

2-بیان اینکه خداوند از مردم بی نیاز است و مردم باو حاجت دارند و سزاوار حمد است زیرا حکومت آسمانها و زمین از اوست.

3-بیان اینکه حفظ و تدبیر مردم از اوست،زیرا حکومت آسمانها و زمین از اوست.

ص :85

بنا بر این مردمی که جهاد می کنند،پاداش دنیا و آخرت را می جویند.این معنی از ابو علی جبایی است.

برخی گفته اند:این آیه تهدیدی است برای منافقان،چه ثواب آنها همان غنایمی است که در این دنیا در جنگها بدست می آورند و امنیت مالی و جانی و خانوادگی که در پناه اسلام،نصیب ایشان می شود.ولی در آخرت،ثواب آنها آتش جهنم خواهد بود.

وَ کٰانَ اللّٰهُ سَمِیعاً بَصِیراً

: او را همواره صفتی است که بخاطر آن شنیدنیها را می شنود و دیدنیها را می بیند و این صفت،همان صفت حیات و بی آفت بودن اوست.برخی گفته اند:ذکر این جمله بخاطر این است که بیان کند که او سخن منافقان را در وقت خلوت،می شنود و از اسرار آنها و نفاق آنها با خبر است.

ص :87

و بدرستی و حق شهادت دهید و بخاطر ثروت ثروتمندی یا تهیدستی فقیری از آن انحراف مجویید،زیرا خداوند متعال در اقامۀ شهادت میان آنها مساوات بر قرار کرده و هیچیک را بر دیگری ترجیح نداده است.

می دانید که غنی بی نیاز و فقیر مستمند است.شما وظیفه دارید که اوامر خدا را رعایت کنید که او بمصالح بندگان از شما داناتر است.

فَلاٰ تَتَّبِعُوا الْهَویٰ

:در ادای شهادت،از هوای نفس پیروی مکنید و بزیان کسانی که میان شما نگرانی و عداوت است،شهادت مدهید یا از ادای شهادت بسود ایشان بخاطر غرضی از اغراض،خودداری مکنید و بخاطر تمایل قلبی که بحکم دوستی یا خویشاوندی به کسی دارید،بسود او گواهی مدهید.

أَنْ تَعْدِلُوا

:بخاطر اینکه در شهادت،براه عدالت گام نهید.

فراء گوید:این جمله،نظیر این است که گفته شود:«از هوی نفس پیروی مکن تا خدا خشنود باشد».برخی هم «أَنْ تَعْدِلُوا» را از عدول و انحراف دانسته اند بنا بر این معنای جمله این است که:«از هوای نفس بخاطر انحراف از حق یا در راه عدول از حق،پیروی منمایید» وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا :و اگر از ادای شهادت،مسامحه و خودداری کنید...این معنی از ابن عباس و مجاهد است.

ابن عباس و سدی گویند:خطاب،متوجه حکام و زمامداران است.یعنی اگر شما حاکمان از قضاوت بسود یکی از دو طرف دعوی خودداری کنید و از یکی متوجه دیگری شوید...

ابن زید و ضحاک گویند:یعنی اگر شهادت را تبدیل کنید و آن را کتمان نمایید..

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیراً

:خداوند به اقامۀ شهادت و تحریف آن و اعراض از آن آگاه است.

آوردند،همانطوری بکتاب های آسمانی پیشین ایمان آورده اند.منظور از کتابهای آسمانی پیشین،توارت و انجیل است که با ایشان بود.اینکه به آنها دستور می دهد که آن کتابها را تصدیق کنند،اگر چه بآنها تصدیق داشتند،بخاطر یکی از دو جهت است:

1-در تورات و انجیل صفات پیامبر گرامی اسلام ذکر و سفارش شده است که او را تصدیق نمایند پس اگر کسی تصدیق پیامبر اسلام و قرآن نکند.تصدیق تورات و انجیل نیز نکرده است زیرا تکذیب قرآن،تکذیب تورات و انجیل است.

2-خداوند متعال،ایشان را مامور کرده است که به محمد و قرآن و انجیل اقرار کنند و لازمۀ چنین اقراری،اقرار به نبوت و رسالت حضرت عیسی(ع)است.مؤید آن روایتی است که از ابن عباس نقل شده که: این آیه در بارۀ مؤمنان اهل کتاب:عبد اللّٰه بن سلام و اسد بن کعب و اسید بن کعب و ثعلبه بن قیس و خواهر زادۀ عبد اللّٰه بن سلام و یامین بن یامین که از بزرگان اهل کتاب هستند،نازل شده است.اینان به پیامبر اسلام عرض کردند:ما به تو و کتاب تو و موسی و تورات و عزیز ایمان می آوریم و به کتابها و پیامبران دیگر کفر می ورزیم،از اینرو به آنان گفته شد:ایمان بیاورید به خدا و...

و آنها بر طبق امر خدا ایمان آوردند.

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

:کسی که منکر خدا شود یا او را شبیه خلق شناسد یا امر و نهیش را اطاعت نکند و ملائکه را منکر شود یا مثل آنان که آنها را دختران خدا خواندند،در مقامی پست قرار دهد و منکر کتب آسمانی و پیامبران خدا و روز قیامت شود.

فَقَدْ ضَلَّ ضَلاٰلاً بَعِیداً

:از حق دور شده و از راه راست فاصله گرفته است.

حسن گوید:گمراهی بعید آن است که قابل ائتلاف نباشد و مقصود این است که:

آنکه بمحمد کفر بورزد و نبوتش را منکر شود،گویی همۀ دین را منکر شده است زیرا ایمان هیچکس صحیح نیست،مگر بوسیلۀ ایمان به پیامبر گرامی اسلام و قرآن در حقیقت این آیه تهدیدی است برای اهل کتاب و اعلامی است به آنها در خصوص اینکه اقرار آنها به یکتایی خدا و فرشتگان و کتب آسمانی و پیامبران،بدون اقرار

ص :94

برسالت حضرت محمد ص،نتیجه ای برای آنها ندارد و وجود و عدم آن یکسان است.

ثُمَّ کَفَرُوا

:آن گاه به عیسی کافر شدند ثُمَّ ازْدٰادُوا کُفْراً :سپس بر کفر خویش نسبت به حضرت محمد ص افزودند.این قول از قتاده است.

2-مقصود کسانی است که به موسی ایمان آوردند،آن گاه پس از موسی کافر شدند، سپس بعزیز ایمان آوردند،سپس به عیسی کافر شدند و پس از آن بر کفر خود نسبت به پیامبر گرامی اسلام،افزودند.این قول از زجاج و فراء است.

3-مقصود،طایفه ای از اهل کتاب است که می خواستند گروهی از اصحاب پیامبر گرامی اسلام را دچار شک و حیرت سازند.از اینرو پیش آنان اظهار ایمان می کردند، سپس می گفتند:برای ما شبهۀ تازه ای پیدا شده است و کافر می شدند و از راه پایداری و ثبات بر کفر تا هنگام مرگ بر کفر خود می افزودند.این قول از حسن است.و مؤید این معنی است آیه: «وَ قٰالَتْ طٰائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهٰارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» (سوره آل عمران 72 یعنی طایفه ای از اهل کتاب گفتند در اول روز به قرآن ایمان آورید و در آخر روز کفر بورزید،شاید مسلمانان تغییر عقیده دهند) 4-مجاهد و ابن زید گویند:مراد منافقانی است که:ایمان می آوردند،سپس مرتد می شدند آن گاه ایمان می آوردند و سر انجام کافر می شدند و بر کفر خود جان می سپردند.

ابن عباس گوید:هر منافقی که معاصر پیامبر گرامی اسلام،بوده،داخل در این آیه است.

لَمْ یَکُنِ اللّٰهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ

:اینان را خداوند با اظهار ایمان نمی آمرزد،زیرا اگر باطن آنان مانند ظاهرشان بود،پس از ایمان کافر نمی شدند.

وَ لاٰ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً

:و آنها را براه بهشت،هدایت نمی کند،چنان که بعداً فرموده است: «وَ لاٰ لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلاّٰ طَرِیقَ جَهَنَّمَ» (همین سوره 169)یعنی آنها را براهی جزء راه جهنم،هدایت نخواهد کرد.ممکن است مقصود این باشد که خداوند آنها را

ص :98

خوار می سازد و لطف خود را بخاطر همان کفر پیشین،شامل حالشان نمی سازد.سپس فرمود:

بَشِّرِ الْمُنٰافِقِینَ

:ای محمد ص آنها را خبر ده بِأَنَّ لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً :که برای ایشان در آخرت،عذابی دردناک است،اگر بر کفر و نفاق خود بمیرند.

68 و هنگامی که می بینی کسانی که در آیات ما خوض می کنند و بیاد مسخره و استهزاء می گیرند،از آنها اعراض کن تا به سخنی دیگر بپردازند).

آیه،به اتفاق و هماهنگی امر و از جدایی و مخالفت نهی فرموده است.طبری و بلخی و جماعتی از مفسران نیز چنین گفته اند.جبایی گوید:اگر انسان در مجلس آنها نباشد و در جایی باشد که صدای آنها را بشنود،مانعی ندارد.حرام این است که با آنها منشیند و گفتار آنها را مورد انکار قرار ندهد.و نیز گوید:آیه دلالت دارد بر بطلان قول کسانی که نفی عرض می کنند و می گویند:غیر از جسم،چیزی وجود ندارد!زیرا می گوید:

تا در حدیثی دیگر خوض کنند و اثبات می کند که غیر از آنچه آنها می گویند و معتقدند، چیزی دیگر هم وجود دارد،که همان عرض است.

إِنَّ اللّٰهَ جٰامِعُ الْمُنٰافِقِینَ وَ الْکٰافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً

:خداوند در روز قیامت.اهل کفر و نفاق را در آتش جهنم گرد می آورد و آنها را مورد عقاب قرار می دهد،چنان که در دنیا بر دشمنی مومنان اتفاق کردند و برای مخالفت با ایشان،پشتیبان یکدیگر بودند.

ص :103

از خودمان ندانستیم و از اسرار محمد ص و اصحابش آگاه نکردیم و اخبار آنها را برای شما ننوشتیم و سر انجام آیا ما نبودیم که اسباب فتح و پیروزی شما را فراهم ساختیم؟ بنا بر این اکنون که بمقصود رسیده اید،حقی که بر شما داریم فراموش مکنید.آری در برابر صولت مومنان،ما از شما دفاع کردیم و بخاطر شما آنها را سرکوبی دادیم و هم چنان به جاسوسی های خود ادامه دادیم تا آنها را از شما منصرف گردانیدیم و شما پیروز شدید.

فَاللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ

:در اینجا خداوند سبحان از خودش خبر می دهد به اینکه:روز قیامت میان مردم حکم می کند و میان آنها بحق فیصله می دهد.

وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لِلْکٰافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً

:گفته اند:در بارۀ این جمله، اقوالی است:

1-ابن عباس گوید:یعنی خداوند،یهود را بر مؤمنان پیروزی و غلبه نداده است.

2-سدی و زجاج و بلخی گویند:یعنی خداوند،برای مردم کافر بر مؤمنان، غلبه منطقی و استدلالی قرار نداده است.اگر چه ممکن است اهل کفر،از نظر قدرت و نیرو،بر اهل ایمان غالب آیند،لکن از لحاظ دلیل و منطق،در برابر اهل ایمان پایشان چوبین است.

جبایی گوید:اگر آیه را حمل کنیم بر اینکه مقصود،غلبه است،مانعی ندارد،زیرا در صورتی این مانع،می تواند ارزشی داشته باشد که غلبۀ کافران را خداوند،خواسته و قرار داده باشد.در حالی که چنین نیست،زیرا خداوند کار زشت نمی کند.بالعکس غلبۀ مؤمنان بر اهل کفر،ممکن است از جانب خداوند باشد،زیرا مانعی نیست که نسبت آن بخداوند داده شود.

برخی گفته اند:یعنی خداوند برای کافران در آخرت،غلبه قرار نداده است، زیرا بدنبال جملۀ: «فَاللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ قرار گرفته است. بدین ترتیب منظور خداوند این است که اگر اهل کفر را بر اهل ایمان از راه قتل و غارت و اسیر- کردن،غلبه ای باشد،لکن در روز قیامت،هیچگونه غلبۀ ای بر ایشان ندارند.

ص :105

که معنای خدعه منافقان با خداوند متعال این است که آنان بر حسب ظاهر،اظهار ایمان می کنند و جان و مال خود را محفوظ می دارند.حسن و زجاج گویند:آنان با پیامبر،خدعه می کردند و همانطوری که خداوند متعال،بیعت پیامبر را در آیه:

«إِنَّمٰا یُبٰایِعُونَ اللّٰهَ» (سوره فتح 10)بیعت خود دانسته،در اینجا نیز خدعۀ با پیامبر را خدعۀ با خود به حساب آورده است.

معنای خدعۀ خداوند با آنان،این است که کیفر خدعۀ آنان را می دهد چنان که در آیۀ: «اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» (سوره بقره 15 یعنی آنها را استهزا می کند)گفتیم که خداوند در حقیقت کیفر استهزای آنان را می دهد.

برخی گفته اند:خدعۀ خداوند،همان حکم خداوند است به محفوظ بودن جان و مالشان،با علم به اینکه آنها دروغ می گویند.

حسن و سدی و جماعتی از مفسران گویند:خدعۀ خداوند،این است که در روز قیامت،نخست به آنها نوری می دهد که با مسلمانان حرکت کنند سپس نور را از آنها سلب می کنند و میان ایشان و مسلمانان،دیواری قرار می دهد.

وَ إِذٰا قٰامُوا إِلَی الصَّلاٰهِ قٰامُوا کُسٰالیٰ

:و چون به نماز برخیزند،با کسالت و بیحالی و خلاصه عدم اشتیاق،بپا می ایستند.

یُرٰاؤُنَ النّٰاسَ

:آنان عبادات را بمنظور قرب بحضرت ربوبی،انجام نمی دهند.

تنها منظورشان این است که موقعیت خود را در میان جامعۀ اسلامی حفظ کنند و از کیفر قتل و مصادره اموال مصون بمانند.هر گاه مسلمانان آنها را ببینند،نماز می خوانند و چهره بر خاک می سایند و هر گاه کسی آنها را نبیند و مسلمانی نباشد که عمل این سالوسهای متظاهر را بنگرد،از خواندن نماز سر باز می زنند.این معنی از قتاده و ابن زید است.

عیاشی به اسناد خود از امام صادق نقل کرده است که:از پیامبر بزرگوار اسلام پرسیدند:نجات در چیست؟فرمود:نجات در این است که با خداوند،خدعه نکنید که خداوند نیز با شما خدعه می کند-یعنی کیفر خدعۀ شما را می دهد-زیرا هر کس با خداوند خدعه کند،کیفر خدعۀ خود را از جانب خداوند متعال می بیند و اگر متوجه

ص :108

باشد،نفسش نیز با وی خدعه می کند.پرسیدند:چگونه انسان،با خداوند خدعه می کند؟ فرمود:به امر خداوند،عمل می کند و از این عمل،غیر خدا را قصد می کند.بنا بر این از ریا و تظاهر بپرهیزید که ریا،شرک است.ریا کار را در روز قیامت،به چهار نام می خوانند،کافر،بدکار،فریبکار و زیانکار و به او می گویند:عملت زایل و اجرت باطل گردید و امروز ترا بهره و نصیبی نیست،پس مزدت را از کسی بخواه که برای او و به خاطر او عملی را انجام داده ای.

وَ لاٰ یَذْکُرُونَ اللّٰهَ إِلاّٰ قَلِیلاً

:و کمی خدا را ذکر می کنند.یعنی خدا را با نیت خالص یاد نمی کنند و اگر با نیت خالص،خدا را یاد می کردند،کم نبود بلکه بسیار بود.علت اینکه ذکر آنها را کم،توصیف کرده،این است که برای غیر خداست.این معنی از حسن و ابن عباس است.

ابو علی جبایی گوید:یعنی آنان خدا را بذکر آسان،یاد می کنند و از کاری چون تکبیر و چیزهایی که بلند گفته می شود،بر زبان می آورند و تسبیح و قرائتی که آهسته گفته می شوند،ترک می کنند.

برخی هم گفته اند:ذکر آنها را قلیل دانسته،بخاطر اینکه مقبول درگاه خداوند نیست و هر چه نزد خداوند مردود شناخته شود،اندک است.

مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذٰلِکَ

:آنان میان کفر و ایمان،سرگردان شده اند.گویی آنها را سرگردان کرده اند،در حالی که در حقیقت،عامل این سرگردانی خود ایشانند.

برخی گفته اند منظور این است که آنان از هر دو طرف،مطرود هستند،نه از این گروهند نه از آن گروه.بنا بر این،کلمه از«ذب»بمعنای طرد،می باشد.

خداوند آنها را این چنین وصف می کند که:در دین خود حیرانند و تصمیم قاطعی ندارند.نه بصیرتی دارند که بسوی اهل ایمان گرایند و نه در گمراهی خود قاطعند که در صف کافران،تمرکز پیدا کنند.پیامبر گرامی اسلام فرمود:«آنها بگوسفندی می مانند که میان دو گله،سر گردانند،گاهی به این طرف نگاه می کند و گاهی به آن طرف و نمی داند که از کدام یک،پیروی نماید!»

ص :109

لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ وَ لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ

:در حقیقت،نه با این گروهند،نه با آن گروه.

همچون مردم مؤمن،اظهار ایمان می کنند و همچون مردم مشرک،کفر را در دل،پنهان می سازند.پس با هیچیک از آنها نیستند،زیرا مردم مؤمن،همانطوری که اظهار ایمان می کنند،ایمان را در دل پنهان می کنند و مردم مشرک،همانطوری که کفر را در دل پنهان می کنند،بزبان هم اظهار می دارند.

وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً

:آنان که خداوند گمراهشان کند،برای آنها راهی و مذهبی نمی یابی.ما در سورۀ بقره،ذیل آیۀ: «وَ مٰا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفٰاسِقِینَ» (آیه 26)به تفصیل در بارۀ گمراه کردن خداوند،سخن گفته ایم و تکرار آن لزومی ندارد.

ص :110

استحقاق،کسی را کیفر نمی دهد و همچنین اطفال را بگناه پدران مؤاخذه نمی کند و همچنین دلالت دارد بر اینکه اگر مردم مرتکب معصیت نمی شدند خدای را بر ایشان حجتی نبود.

حسن گوید: یعنی آیا شما می خواهید برای خداوند،راهی بسوی کیفرتان قرار دهید و از راه کفر و تکذیب سند محکومیت و کیفر خود را امضا کنید؟ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّٰارِ :منافقان در طبقۀ زیرین دوزخ هستند زیرا دوزخ از لحاظ عمق،طبقات و درکاتی است،هم چنان که بهشت را از لحاظ علو و ارتقاع،درجاتی است.منافق از لحاظ قبح کردارش در طبقۀ زیرین دوزخ قرار دارد.

این معنی از ابن کثیر و ابو عبیده و جماعتی است.

عبد اللّٰه بن مسعود و ابن عباس گویند:منافقان در تابوتهایی از آهن،بسته شده و در آتش جای دارند.

ابو القاسم بلخی گوید:ممکن است که«درک ها»منزلهایی باشند که برخی از برخی دیگر،از لحاظ مسافت،پایین ترند و ممکن است خبر باشد از اینکه عذاب آنان به سر حد خود می رسد.چنان که می گویند:پادشاه فلان شخص را به حضیض و و فلان شخص را به عرش رسانید و مقصودشان این است که:یکی را از لحاظ مقام دچار انحطاط و دیگری را به اوج رسانید و صحبت از مسافت و زیر و بالا نیست.

وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً

:و تو ای محمد ص،برای این منافقان،یاوری نمی یابی که آنها را از عذاب خدا نجات بخشد،زیرا خداوند آنها را در پایین ترین طبقات آتش قرار داده است.سپس استثنا کرده،فرمود:

إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا وَ أَصْلَحُوا

،مگر آنان که از نفاق،توبه کنند و نیتهای خود را اصلاح نمایند و بقولی در آینده هم بر توبه خود ثابت بمانند...

وَ اعْتَصَمُوا بِاللّٰهِ

:و بکتاب خدا چنگ بزنند و فرستادگان خدا را تصدیق کنند و بقولی بخداوند اعتماد جویند...

وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلّٰهِ

:و از خدایان باطل تبری جسته،دین خود را برای خداوند

ص :113

یکتا خالص گردانند.حسن گوید:یعنی با ایمان خود رحمت و خشنودی خدا را از روی اخلاص بجویند.

فَأُولٰئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ

:آنان هنگامی که این کارها را بکنند،با مؤمنان در بهشت و جایگاه کرامت،خواهند بود.

وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً

:کلمۀ«سوف»در زبان عرب،برای وعده و تطمیع به کار می رود.لکن در مورد خداوند،حتمی و لازم است،زیرا او- کریمترین کریمان بوده و وعدۀ کریم،قطعی است.در مورد غیر از منافقان شرط توبه و اصلاح و اعتصام،نکرده است و فقط این شرط در مورد منافقان می باشد.و انگهی پس از آن نیز،شرطی دیگر افزوده و آن اخلاص است،زیرا نفاق گناه قلب و اخلاص توبه قلب است.سپس فرمود «فَأُولٰئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ» یعنی آنها با مؤمنانند و نفرمود آنها مؤمن یا از مؤمنانند و این نشان غلیظ و خشم خداوند بر ایشان است.پس از آن در بیان پاداش مؤمنان کلمه«سوف»را که برای وعدۀ دور است بکار برد،زیرا اکنون منافقان-که توبه کرده اند-بآنها ضمیمه شده اند.این در صورتی است که مقصود همۀ مؤمنان باشد،اعم از کسانی که زمانی کافر بوده یا نبوده اند.این احتمال نیز وجود دارد که مقصود،افزونی ثواب،برای کسانی باشد که سابقۀ کفر و نفاق نداشته باشند.

ص :114

مگر آنان که مظلوم شده باشند،بنا بر این عیبی ندارد که از ظالم انتقام بگیرند به آنچه دین تجویز می کند.این معنی از حسن و سدی است و از امام باقر(ع)نیز روایت شده است و نظیر آن «وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا ظُلِمُوا» است(سوره شعراء 227 یعنی بعد از اینکه به آنها ظلم شد،انتقام گرفتند)حسن گوید:هر گاه به کسی گفته شود:

زانی،نباید گوینده را با این کلمه یا کلماتی نظیر آن،پاسخ گوید.

2-یعنی خداوند دوست ندارد که انسان آشکارا مردم را در مقابل کسی بسیج کند، مگر اینکه مظلوم واقع شده باشد که در این صورت خداوند کراهتی ندارد.

این معنی از ابن عباس است و نزدیک به آن قول قتاده است:«پسندیده نیست بلند کردن صدا به آنچه غیر را ناپسند آید،مگر مظلوم که می تواند در برابر ظالم،صدا را بلند کند و از خدا و مردم کمک بخواهد».

3-خداوند دوست ندارد که:«کسی دیگری را مذمت کند یا از دست او شکایت کند یا او را بزشتی یاد کند،مگر اینکه مظلوم شده باشد،بنا بر این جایز است که از دست ظالم شکایت کند و کار او را ظاهر سازد و بزشتی رفتار او را یاد کند،تا مردم از او بپرهیزند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ سَمِیعاً عَلِیماً

:خداوند سخنان زشت را می شنود و راستگو و دروغگو را می شناسد و هر یک را بعملش پاداش یا کیفر می دهد.

سپس همۀ افراد مکلف را مخاطب ساخته،فرمود:

إِنْ تُبْدُوا خَیْراً

:اگر خیر را آشکار سازید و در بارۀ کسی که به شما نیکی کند، آشکارا سخن پسندیده بگوئید و بدینوسیله از او سپاسگزاری کنید...

أَوْ تُخْفُوهُ

:یا اینکه از آشکار کردن آن خودداری کنید.برخی گفته اند:یعنی اگر کار نیکو را انجام دهید یا قصد انجام دادن آن داشته باشید...و برخی گفته اند.

منظور از خیر،مال است:یعنی اگر آشکارا یا در نهان صدقه بدهید...

أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ

:یا اینکه از کسانی که به شما بدی کنند،با داشتن قدرت انتقام در گذرید و آشکارا در باره او سخن بدی را که خداوند شما را در گفتن آن مجاز دانسته است،نگویید...

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَفُوًّا قَدِیراً

.خداوند نسبت به خلق خود و معاصی ایشان،عفو کننده و نسبت به انتقام ایشان قادر است.

در این آیه،خداوند مردم را ترغیب می کند که با داشتن قدرت انتقام و کیفر از بد کار در گذرند،زیرا خداوند با کمال قدرت خود،از گناهان بیشتری از ایشان، عفو می کند که قابل مقایسه با گناه و بدی شخص بد کار نیستند.

در آیۀ پیش نیز داد خواهی مردم را در برابر ستمکاران،در صورتی که از حد ظلم ظالم و موجبات شرعی تجاوز نکند،مباح شمرده شد.

أُولٰئِکَ هُمُ الْکٰافِرُونَ حَقًّا

:اینان-که از حالشان خبر دادیم که می گویند به بعضی ایمان آوریم و به بعضی کافر گردیم-در حقیقت کافر هستند،بنا بر این،به این مطلب یقین داشته باشید و تردید نداشته باشید که به آنچه بدان دعوت می کنند،واقعاً اقرار ندارند، زیرا اگر در اقرار خود راستگو بودند،همۀ پیامبران خدا را تصدیق می کردند.علت اینکه آنان را-حقاً-کافر قلمداد می کند،تاکید است،تا کسی توهم نکند که با اعتقاد به بعضی از پیامبران،از صف کفار خارج می شوند و در صف مؤمنان داخل می گردند.

وَ أَعْتَدْنٰا لِلْکٰافِرِینَ عَذٰاباً مُهِیناً

:و برای کافران عذابی خوار کننده و ذلت آور، مهیا کرده ایم.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ

:و آنان که خدا را تصدیق و بیکتایی او اعتراف و به رسالت پیامبرانش اقرار می کنند...

وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ

:و میان آنها تفرقه نمی افکنند،بلکه بهمگی ایمان می آورند...

أُولٰئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ

:بزودی پاداشهای آنان را می دهیم.در اینجا پاداش را با کلمۀ«اجور»(مزدها)بیان می کند برای دلالت بر اینکه آنان در حقیقت، استحقاق اجر دارند.یعنی ثوابی که آنها بخاطر ایمان بخدا و پیامبران،استحقاق دارند،به ایشان می دهیم.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً

:خداوند آمرزندۀ کسانی است که دارای چنین صفتی باشند و همه معصیتهای گذشتۀ ایشان را می بخشد.و نیز خداوند متعال بفضل و رحمت خویش،آنها را مورد لطف قرار داده،بسوی بهشت رهنمون می گردد.

ص :122

را می کردند،خداوند خواستۀ آنها را عطا می کرد.

فَقَدْ سَأَلُوا مُوسیٰ أَکْبَرَ مِنْ ذٰلِکَ

:ای پیامبر گرامی،این سؤال ایشان،بر تو گران و دشوار نیاید،زیرا آنان-یعنی یهود-از موسی سؤالاتی بزرگتر کردند و از پس آنکه آیات و معجزات آشکار خداوند را دیده بودند،درخواستهایی گرانتر می کردند، با اینکه آن آیات و معجزات،کافی بودند که راستی و درستی ادعای حضرت موسی را ثابت کنند،ولی آنها به این مطالب،قانع نبودند.

فَقٰالُوا أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَهً

:گفتند:خدا را آشکارا بما نشان ده.

فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ

:با این سخن بر خود ستم کردند و ایشان را صاعقه ای فرا گرفت.ما داستان ایشان و همچنین تفسیر بیشتر مطالب آیه را در سورۀ بقره،ذیل آیه: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی نَرَی اللّٰهَ جَهْرَهً (آیه 55)و آیه: «وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ وَ رَفَعْنٰا فَوْقَکُمُ الطُّورَ» (آیه 63)بیان کرده ایم.

ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَیِّنٰاتُ

:سپس گوساله را خدا پنداشتند و بعبادت آن پرداختند،بعد از آن که دلایل آشکارا بر آنها نازل شده بود.بدینترتیب خداوند پرده از روی جهل و عناد یهودیان بر می دارد.

فَعَفَوْنٰا عَنْ ذٰلِکَ

:با اینکه جرم آنها بزرگ بود،ما آنها را عفو کردیم.در- اینجا خداوند از رحمت بی پایان و مغفرت و نعمت کامل خود خبر داده، اعلام می کند که هیچ جرم و خیانتی،«اندر خور عفو»و رحمت و مغفرت او نیست.

وَ آتَیْنٰا مُوسیٰ سُلْطٰاناً مُبِیناً

:و موسی را دلیلی و حجتی آشکار دادیم که بر راستی و درستی نبوتش،دلیل آشکار باشد.

وَ رَفَعْنٰا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثٰاقِهِمْ

:و هنگامی که از پیروی تورات،سر باز زدند و از پذیرفتن سخنان موسی خودداری کردند،کوه طور را بواسطۀ پیمانی که با خداوند،در عمل به تورات،بسته بودند،بر سرشان بر افراشتیم.ابو علی جبایی گوید:آنان بوسیلۀ پرستش گوساله،عهدی که با خداوند در بارۀ عمل به تورات بسته بودند،زیرا پا گذاشتند و خداوند بکیفر آن عهد شکنی،کوه را بر سرشان بر افراشت.ابو مسلم گوید:بواسطۀ

ص :126

عهدی که با خداوند بسته بودند،خداوند به آنها پاداش داد و کوه را بر سرشان بر- افراشت،تا ایشان را در برابر اشعۀ سوزان خورشید،سرمایه ای باشد.لکن این- قول،با گفتۀ همۀ مفسران مخالف است.

وَ قُلْنٰا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبٰابَ سُجَّداً

:و به آنها گفتیم سجده کنان،از آن در وارد شوید، شرح این مطلب در سورۀ بقره(ذیل آیه 58)گذشته است.

وَ قُلْنٰا لَهُمْ لاٰ تَعْدُوا فِی السَّبْتِ

:در روز شنبه،به آنچه بر شما حرام شده است،- تجاوز مکنید.قتاده گوید:خداوند آنها را امر کرده بود که در روزهای شنبه ماهی نخورند خوردن چیزهای دیگر را بر ایشان مباح کرده بود.

وَ أَخَذْنٰا مِنْهُمْ مِیثٰاقاً غَلِیظاً

:و از آنها عهدی محکم و مؤکد گرفتیم که اوامر الهی را گردن نهند و از نهی های او اطاعت کنند.

ص :127

پرداخته،می فرماید:

فَبِمٰا نَقْضِهِمْ مِیثٰاقَهُمْ

:یکی از کارهای زشت آنان که موجب حرمان یا لعن آنها شده.پیمان شکنی های آنهاست.آنان پیمانهایی را که با خدا بسته و موظف بودند که بر طبق آنچه در تورات است،عمل کنند، بی شرمانه،نقض کردند.

وَ کُفْرِهِمْ بِآیٰاتِ اللّٰهِ

:دیگر انکار حجت ها و دلایل روشنی است که خداوند،برای اثبات نبوت و رسالت پیامبران خود،بیان داشته بود.

وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِیٰاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ

:آنان تنها به انکار نبوت و رسالت پیامبران،اکتفاء نمی کردند!بلکه خون فرستادگان خدا را بنا حق می ریختند.حال آنکه آنان را- گناهی یا خطایی نبود که مستوجب قتل باشند.این مطلب را-قبلا-شرح داده ایم- اینکه قتل انبیاء را«ناحق»معرف می کند،بمنظور تاکید است و گرنه کشتن فرستادۀ بر حق الهی،جز به ناحق نخواهد بود.این مطلب،نظیر این است که قرآن مجید، می گوید: «وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ» (سوره مؤمنون 117 یعنی کسی که با خداوند یگانه،خدایی دیگر بخواند،که برهانی بر آن ندارد)بدیهی است که خدایان مجعول و ساختگی دلیل و برهانی ندارند.منظور این است که:«شرک بطور حتم بی دلیل است، وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنٰا غُلْفٌ :تفسیر این جمله،در سورۀ بقره(آیه 88)گذشت.

بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَیْهٰا بِکُفْرِهِمْ

:خداوند بر دلهای آنان به سبب کفرشان،مهر زده است.در باره معنای«طبع»و«ختم»نیز در سورۀ بقره(آیه 7)گفتگو کردیم.

فَلاٰ یُؤْمِنُونَ إِلاّٰ قَلِیلاً

:بنا بر این،از چنین مردمی انتظار ایمان و گرایش بسوی حق نیست،جز اینکه بکمی از حقایق آسمانی ایمان می آورند،ممکن است این استثناء مربوط به کسانی باشد که از ایشان نفی ایمان شده است و بنا بر این مقصود این است که تنها گروه قلیلی از آنها ایمان می آورند،نه همۀ آنها.گویی خداوند،با علم به- اینکه در آتیه،گروه معدودی از آنان ایمان می آورند،آنها را از آن اکثریت معاند، که از بی ایمانی آنان خبر داده است،استثناء می کند:جماعتی از مفسران، مثل قتاده

ص :130

و...بر این عقیده اند برخی بر آنند که «فَبِمٰا نَقْضِهِمْ» به «فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ» (آیه 153) بستگی دارد.یعنی:آنان را صاعقه،فرا گرفت بخاطر ظلمشان و بخاطر پیمان شکنی هایشان و...بنا بر این آیه،تابع و دنبالۀ آن آیه است.

طبری گوید:این آیه،ارتباطی بآیات قبل ندارد و منظور این است که:بواسطۀ این کارهای قبیح آنها را لعن و غضب کردیم.علت اینکه:کلمۀ«لعن و غضب»صریحا در کلام نیامده،این است که:از جمله: «بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَیْهٰا بِکُفْرِهِمْ می توان آنها را حدس زد و فهمید!زیرا کسی که بر دلش مهر خورده،بطور قطع،ملعون و مغضوب است.دلیل ما بر این مطلب این است که:بلای صاعقه،در عهد موسی بر یهود نازل گردیده بود و پیامبرکشی آنان و افترای شرم آوری که بمریم عذرا بستند و ادعای قتل حضرت عیسی،مدتها بعد از عهد موسی بود و شکی نیست که نازل شدن صاعقه بر آنان نه به خاطر گناهی بود که بعدا دیگران مرتکب شدند.

پس دانستیم که کسانی که این ادعا را می کردند و این یاوه ها را می بافتند،غیر از کسانی بودند که دچار صاعقه شدند.

ایراد طبری متوجه کسانی است که آیه را مربوط به دنبالۀ آیات پیش می دانند لکن بر مثل زجاج وارد نیست.بلکه قول او قویتر است زیرا مستلزم تقدیر محذوفی نیست.

وَ بِکُفْرِهِمْ

:یکی دیگر از اعمال قبیح آنان،انکار رسالت عیسی ع بود.

وَ قَوْلِهِمْ عَلیٰ مَرْیَمَ بُهْتٰاناً عَظِیماً

:عظیم ترین و شنیع ترین دروغی که به حضرت مریم نسبت دادند و او را متهم بزنا کردند،یکی دیگر از گناهان آنهاست.چنان که ابن عباس و سدی گویند.

کلبی گوید:عیسی از قومی می گذشت.گفتند:اینک ساحری پسر زنی ساحره و زناکاری پسر زن زناکار،پیش شما می آید.عیسی سخن آنان را شنیده،گفت:خدایا تویی پروردگار من،تو آفریدگار منی.من خودم بمیل خود پیش آنها نیامده ام.خدایا

ص :131

هر که مرا و مادرم را دشنام گوید،لعنت کن.خداوند دعای عیسی را مستجاب کرد و آنها را بشکل خوک در آورد! وَ قَوْلِهِمْ إِنّٰا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّٰهِ :دیگر اینکه ادعا می کردند:

عیسی بن مریم را آنان کشته اند.کلمۀ «رَسُولَ اللّٰهِ» نه از گفتار ایشان است،زیرا اگر برسالت اقرار می کردند،او را نمی کشتند.اگر هم از گفتار ایشان است،یعنی:

«عیسی بن مریم که به گمان خود رسول خدا بود».

وَ مٰا قَتَلُوهُ وَ مٰا صَلَبُوهُ وَ لٰکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ

:در حالی که آنان عیسی را نکشته و بدار نیاویخته بودند،بلکه بر آنها مشتبه شده بود.

چگونه عیسی بر آنها مشتبه شد؟ ابن عباس روایت کند که:چون خداوند کسانی را-که بعیسی و مادرش دشنام داده بودند-مسخ کرد،یهودا که رئیس یهودیان بود مطلع شد و ترسید که عیسی در بارۀ خودش نیز دعا کند،از اینرو یهودیان را گرد آورد و آنها را بر قتل عیسی هماهنگ ساخت.خداوند،جبرئیل را به یاری وی فرستاد.چنان که قرآن مجید می فرماید:

«وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» (سوره بقره 87 یعنی ما عیسی را به روح القدس تایید کردیم) یهودیان اطراف عیسی را محاصره و آغاز پرسش کردند.عیسی فرمود:خداوند شما یهودیان را دشمن می دارد.در این وقت بعزم کشتن،به او حمله ور شدند،لکن جبرئیل او را وارد پناهگاهی کرد که در سقف آن روزنه ای بود و از آنجا او را به آسمان برد.

یهودا یکی از همدستان خود-طیطانوس-را مأمور کرد که داخل پناهگاه گردد و عیسی را خارج گرداند،لکن عیسی را در آنجا نیافت و مدتی متحیر بماند.آنها گمان می کردند که وی در آنجا مشغول جنگ با حضرت عیسی است.خداوند او را به شباهت عیسی در آورد و چون خارج شد او را بجای عیسی بدار آویختند و بکشتند.

برخی گفته اند:او از لحاظ صورت،شبیه عیسی شده بود،لکن از لحاظ بدنی به او شباهت نداشت،برخی گفتند:صورت،همان صورت عیسی و جسد،جسد طیطانوس است. برخی گفتند:اگر این طیطانوس است،عیسی کجاست و اگر عیسی است طیطانوس

ص :132

کو؟!و همین مطلب موجب اشتباه آنان شده بود.

وهب بن منبّه گوید:عیسی با هفت تن از حواریون در خانه ای بودند که آنان خانه را محاصره کردند.وقتی بدرون خانه قدم نهادند،خداوند همۀ آنان را شبیه عیسی گردانید.آنها گفتند:ما را جادو کرده اید!.عیسی را نشان دهید،یا اینکه همۀ شما را می کشیم.عیسی فرمود:کدام یک از شما امروز،جان خود را به بهشت می فروشد؟! مردی بنام«سرجس»گفت:«من»سپس بیرون شتافت و خود را عیسی معرفی کرد و آنها بی رحمانه بروی تاخته،او را بکشتند و بدار آویختند و خداوند همان روز عیسی را به آسمان برد.مجاهد و قتاده و ابن اسحاق نیز چنین گفته اند.لکن در بارۀ تعداد حواریون اختلاف کرده اند.هیچ یک از آنان-جز وهب-نگفته است که همۀ حواریون، شبیه عیسی شدند،بلکه گفته اند:یکی از آنان به شباهت وی در آمدند و عیسی از میان ایشان به آسمان رفت.

طبری گوید:گفتۀ وهب،قوی تر است،زیرا اگر یکی از آنان شبیه عیسی شده بود-با توجه به اینکه عیسی به آنها گفته بود که:هر کدام از شما شبیه من بشود، داخل بهشت خواهد شد و آن گاه عیسی در برابر چشمشان به آسمان برده شد-عیسی بر ایشان مشتبه نمی شد بلکه تنها بر خود یهود مشتبه می شد.لکن خداوند،همۀ آنان را شبیه عیسی گردانید و هنگامی که یکی از آنان را کشتند،بر خود ایشان نیز مشتبه شد.

ابو علی جبایی گوید:سران یهود،شخصی را گرفتند و در جای بلندی بدار آویختند و به کسی اجازه ندادند که به آن جا نزدیک گردد.سپس در میان مردم منتشر کردند که عیسی را کشته اند.اینکار را از ترس عوام کردند،زیرا هنگامی که وارد خانه شدند، عیسی به آسمان رفته بود و ترسیدند که اگر این قضیه را فاش کنند،مردم به حضرت عیسی ع ایمان آورند.قاتلان عیسای ساختگی در این باره اختلافی نداشتند،اختلاف در میان سایر یهودیان بود.

برخی گفته اند:یکی از حواریون،بنام«بودس زکریا بوطا»که در میان مسیحیان،ملعون شمرده شده است،مرد منافقی بود که سی درهم رشوه گرفت و آنها را

ص :133

برای کشتن عیسی رهنمون گردید.پس از این جنایت،وی نادم شد و خودکشی کرد.

بعضی از مسیحیان گویند:وی همان بود که بر یهودیان مشتبه گردید و به جای عیسی بدار آویخته شد،در حالی که می گفت:من عیسی نیستم.من همان کسی هستم که شما را راهنما شدم! سدی گوید:آنها عیسی را با ده تن،زندانی کردند.یکی از آنان داخل زندان شد و خداوند او را بشکل عیسی در آورد آنها او را کشتند و عیسی به آسمان رفت.

وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ

:جبایی گوید:یعنی عوام یهود،در بارۀ او دچار شک و اختلاف شدند،زیرا علمای ایشان می دانستند که عیسی کشته نشده است.

برخی گفته اند:منظور این است که:جماعتی در بارۀ عیسی اختلاف کردند-برخی گفتند:او را کشتیم و برخی گفتند:نکشتیم.

مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبٰاعَ الظَّنِّ

:آنان در بارۀ کسی که او را کشته بودند،یقین نداشتند تنها بصرف گمان او را بقتل رسانیده بودند.و گمان می کردند عیسی را کشته اند.

علت اینکه برای آنها تردید پیدا شد،این بود که شمارۀ کسانی که در خانه بودند،می دانستند.هنگامی که وارد خانه شدند،یکی از آنها را ندیدند و عیسی بر ایشان مشتبه شد،از اینرو یکی از آنان را باحتمال اینکه عیسی است،بقتل رسانیدند.

این مطلب بنا بر عقیدۀ کسانی صحیح است که گویند:همراهان عیسی در موقع آمدن یهودیان متفرق نشده بودند.لکن کسانی که می گویند:در آن موقع،آنها متفرق شده بودند،می گویند منشا اختلاف و اشتباه یهودیان این بود که شخصی که باقی مانده بود و بقتل رسانیدند،نمی دانستند عیسی بود یا دیگری! حسن گوید:یعنی آنان در بارۀ عیسی اختلاف کردند.گاهی می گفتند:او بندۀ خداست و گاهی می گفتند:او پسر خداست!و گاهی می گفتند:خداست!! زجاج گوید:معنای اختلاف مسیحیان این است که:دسته ای می گفتند:او خداست و مقتول نیست و دسته ای می گفتند:خدا نیست و کشته شد.

وَ مٰا قَتَلُوهُ یَقِیناً

:در بارۀ این ضمیر(ه)اختلاف است.برخی گویند:مرجع آن

ص :134

«ظن»است.یعنی بطور یقین،گمان خود را و آنچه احتمال می دادند،نکشتند.این معنی از ابن عباس و جویبر است و خلاصۀ آن این است که آنها بگمان خود عیسی را کشته بودند،حال آنکه بطور یقین دیگری را کشته بودند.برخی گویند:مرجع ضمیر عیسی است.یعنی یقیناً و محققاً عیسی را نکشتند.حسن گوید:مقصود خداوند متعال این است که کشتن عیسی را بطور تحقیق و یقین،انکار کند.

بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ إِلَیْهِ

:بلکه خداوند عیسی را بسوی خود بالا برد و آنها او را نکشته و بدار نزده بودند.تفسیر این جمله را در سورۀ آل عمران،ذیل آیۀ: «إِذْ قٰالَ اللّٰهُ یٰا عِیسیٰ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رٰافِعُکَ إِلَیَّ» (آیه 55)بیان کرده ایم وَ کٰانَ اللّٰهُ عَزِیزاً حَکِیماً :خداوند همواره از دشمنان خود انتقام گرفته و در کارها و تقدیرات خود حکیم است.بنا بر این کسانی که از محمد(ص)می خواستند که کتابی از آسمان بر ایشان نازل کند،از عقوبت او بترسند،چنان که این عقوبت دامنگیر پیشینیان هم گردید.این معنی از ابن عباس است.

پاسخ همانطوری که خداوند خبر داده است،خود آنها نیز در این باره دچار شک و تردید شده بودند.یهود عیسی را نمی شناختند.آنها مردی را کشته بودند که به آنها گفته شده بود:عیسی است و خودشان هم همین طور می گفتند،بنا بر این آنان نیز راست می گفتند و واقع امر این بود که عیسی را نکشته بودند.

در حقیقت،اشتباه برای مسیحیان پیدا شده بود،زیرا دیده بودند که دیگری به شکل عیسی در آمده بود و مشاهده کرده بودند که شخصی به شکل عیسی مقتول و مصلوب شد بنا بر این گمان کرده بودند که عیسی(ع)کشته شد.

پس هر یک از یهودیان و مسیحیان بر طبق مشاهده و گمان خود خبر داده اند و این سبب عدم اطمینان نسبت باخبار نمی شود.

ص :136

کشتن دجال،به زمین می فرستند و همۀ ملل جهان در زیر پرچم اتحاد و اتفاق در آمده، اسلام را می پذیرند،پیش از مرگش به او ایمان خواهند آورد.این قول از ابن عباس.

ابو مالک،حسن،قتاده،ابن زید است.بدیهی است که ایمان چون در هنگام مرگ است،برای آنها نتیجه ای ندارد.

طبری نیز همین وجه را اختیار کرده،گوید:آیه اختصاص دارد بگروهی از یهودیان و مسیحیان،که در آن زمان،وجود دارند.

علی بن ابراهیم در تفسیر خویش-به چند واسطه-از شهر بن حوشب،نقل کرده است که حجاج بن یوسف می گفت:آیۀ «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ إِلاّٰ لَیُؤْمِنَنَّ...» مرا حیران کرده است.من به قتل یهودیان و مسیحیان،فرمان می دهم.موقعی که گردن آنها را می زنند هر چه انتظار می کشم چیزی در این خصوص از آنها نمی شنوم،حتی لب ها را هم حرکت نمی دهند!گفتم:خداوند امیر را اصلاح کند!معنای آیه این نیست.پرسید:چیست؟گفتم:عیسی بن مریم بیش از قیامت دنیا خواهد آمد و پشت سر حضرت مهدی نماز خواهد خواند.گفت:وای بر تو،این را از کجا می گویی؟!گفتم:امام باقر(ع)برای من حدیث کرده است. گفت:بخدا،این مطلب را از چشمه ای زلال آورده ای!بعضی از«شهر»پرسیدند:مقصودت از بیان این مطلب،چه بود؟!گفت:

می خواستم او را بخشم آورم.

ابو القاسم بلخی نیز نظیر این مطلب را یاد کرده است.زجاج این وجه را ضعیف شمرده،گوید:آنان که تا زمان بازگشت عیسی باقی می مانند تعداد آنها کم است و آیه مقتضی ایمان عموم اهل کتاب است.لکن ممکن است چنین گفته شود که همۀ اهل کتاب می گویند:ما به آن عیسی که در آخر الزمان باز می گردد،ایمان می آوریم.

2-ضمیر«به»به مسیح و ضمیر«موته»به کتابی می گردد.یعنی هر یک از یهودیان و مسیحیانی که از دار دنیا می روند،پیش از مرگ خود به عیسی ایمان می آورند و آن هنگامی است که تکلیف زایل شده و مرگ حتمی است،لکن این ایمان به

ص :139

حالشان فایده ای ندارد.علت اینکه یهودیان و مسیحیان هر دو را ذکر کرده،این است که هر دو فرقه بر باطلند.یهود از راه کفر و نصاری از راه غلو.

این قول از ابن عباس-بنا به روایت دیگر-و مجاهد و ضحاک و ابن سیرین و جویبر است.گویند.اگر گردنشان هم زده شود،تا ایمان نیاورند نمی میرند.

3-مقصود این است که اهل کتاب،پیش از مرگ خود به حضرت محمد ص ایمان خواهند آورد.طبری این وجه را ضعیف شمرده،گوید:اگر این مطلب،صحیح باشد، نباید بر مردگان اهل کتاب،حکم کافر جاری گردد.لکن ایراد طبری وارد نیست، زیرا ایمان آنان پس از زوال تکلیف،و موقعی است که برای آنها فایده ای ندارد.

لکن ضعف این قول بخاطر این است که:در این آیات،نامی از حضرت محمد ص بمیان نیامده است و ضرورتی هم ندارد که ضمیر را بآن بزرگوار،برگردانیم بخصوص که در این آیات،نام حضرت عیسی بمیان آمده و شایسته است که مقصود آن بزرگوار باشد.

یَوْمَ الْقِیٰامَهِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً

:در روز قیامت،عیسی گواهی خواهد داد که رسالت خداوند را تبلیغ و خود را بندۀ خدا معرفی کرده و آنها را دعوت نکرده است که او را خدا پندارند.این معنی از قتاده و ابن جریج است.

ابو علی جبایی گوید:بر آنها گواهی می دهد که هر چه وی تصدیق و تکذیب کرده،آنان نیز تصدیق و تکذیب کنند.

یا حار همدان من یمت یرنی

من مؤمن او منافق قبلا

یعرفنی طرفه و اعرفه

بعینه و اسمه و ما فعلا

یعنی:ای حارث همدان،هر مومن یا منافقی،در وقت مرگ مرا می بیند.او مرا می شناسد و من او را به نام و نشان و کردار می شناسم اگر این روایت،صحیح باشد،منظور این است که در آن حال به فائدۀ دوستی و زیان دشمنی ایشان از روی علاماتی که از خود می یابند و احوال که ادراک می کنند پی خواهند برد.چنان که در روایت است که در دم مرگ،به انسان نشان داده می شود که از اهل بهشت است یا از اهل دوزخ (1)

ص :141

خداست و کتاب خدا را تحریف می کردند و از آن بالاتر اینکه نبوت حضرت محمد ص را آنکار و آنچه در بارۀ او می دانستند،کتمان می کردند.این معنی از مجاهد و جز اوست.

وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ

:یکی دیگر از جنایات آنها ربا خواری بود.با اینکه از اینکار منع شده بودند.

وَ أَکْلِهِمْ أَمْوٰالَ النّٰاسِ بِالْبٰاطِلِ

:دیگر اینکه بدون استحقاق،مال مردم را می خوردند.آنها در موقع قضاوت،رشوه می گرفتند و کتابهای می نگاشتند و می گفتند:

از جانب خداست و از این راه پولهایی از مردم دریافت می کردند و کارهای دیگری که بر روی هم آنها را سزاوار کیفر خدا گردانید و سر انجام چیزهایی را که خوردن آن حلال بود خداوند بر ایشان تحریم کرد.

وَ أَعْتَدْنٰا لِلْکٰافِرِینَ مِنْهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً

:ما برای یهودیان که منکر خدا یا پیامبران شدند،عذابی دردناک فراهم ساخته ایم.

نمی دانند،بلکه ترا اغفال کرده،بتو دروغ می گویند.از اینرو خداوند متعال فرمود:

لکن آن عده از دانشمندان یهود که در دانش،مایه ای دارند و تورات را بطور کامل بررسی کرده و بر مطالب آن احاطه دارند و همچنین مردم با ایمان مسلمان،به قرآن و شریعت های آسمانی و کتب انبیاء و رسل پیشین،ایمان دارند.

وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مٰا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ

:قتاده و برخی از مفسران گویند:خداوند متعال،این گروه از یهودیان پاک دل را توصیف می کند که از هدایت الهی بر خوردار و برای رشد و تکامل آماده هستند و بدین وسیله آنها را از یهودیان معاندی که از آیۀ «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتٰابِ» (آیه 153)تا اینجا،به مذمت و توصیف آنها پرداخته است،جدا می کند و می فرماید:اینها درخواست های جاهلانۀ دیگران از تو نمی کنند و نمی خواهند که بر ایشان کتابی آسمانی نازل کنی،زیرا مصداق سخن ترا در کتب پیامبران پیشین مطالعه کرده و بلزوم اطاعت تو پی برده اند،از اینرو دیگر احتیاجی ندارند که از تو معجزه ای دیگر در خواست کنند و یا دلیل بالاتر از دانش خود بجویند.

وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاٰهَ

:هر گاه در اینجا فعلی در تقدیر باشد،جمله ای خواهد بود که عطف است بر ابتدای آیه.یعنی همانطوری که دانشمندان یهود و اهل ایمان بتو ایمان دارند کسانی که نماز را با شرائط آن بجای می آورند،بتو ایمان دارند و اینان همان کسانی هستند که زکات مال خود را می دهند و به خدا و روز قیامت،اعتقاد دارند.

و اگر عطف بر «بِمٰا أُنْزِلَ...» باشد.برخی گفته اند:یعنی:دانشمندان یهود و اهل ایمان،به قرآن و کتب آسمانی دیگر و پیامبران که بر پای دارندۀ نماز بوده اند ایمان دارند و همچنین کسانی که زکات می دهند و به خدا و روز قیامت ایمان دارند...

لکن طبری به پیروی برخی از مفسران گوید:منظور از نمازگزاران فرشتگان هستند و قرائت و مصحف ابی نیز همین طور بوده است.

برخی نیز گفته اند:منظور از این نماز گزاران،امامان پاک و معصوم هستند.

وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکٰاهَ

:آنان که زکات می دهند.

وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

:آنان که به یکتایی خدا و زنده شدن مردگان در

ص :146

روز قیامت و پاداش گرفتن آنان،مؤمن هستند.

أُولٰئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً

:آنان که در این آیه وصف شدند،پاداش طاعت و فرمانبرداری خود را بطور کامل،از ما می گیرند و ما آنها را برای همیشه،در بهشت جایگزین می سازیم.

ص :147

پیامبران خدا،گرفتار عذاب شد،امت او بود.

وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ

:و بر پیامبران بعد از نوح نیز وحی فرستادیم.

وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ

:اینان پیامبرانی هستند که بعد از نوح آمده اند،لکن خداوند متعال،در اینجا نامهای آنان را به ترتیب یاد می کند تا مقام آنها را مورد احترام قرار دهد.

وَ الْأَسْبٰاطِ

:اینان فرزندان یعقوب هستند.

برخی گویند:اسباط،از فرزندان حضرت اسحاق هستند،همانطوری که قبایل از فرزندان اسماعیل می باشد.از اولاد اسحاق،یوسف،داود،سلیمان،موسی و عیسی به مقام پیامبری رسیدند.بنا بر این ممکن است مقصود از اینکه بر اسباط وحی فرستادیم، این باش دکه ویح بسوی پیامبرانشان فرستادیم،چنان که هر گاه می گوییم:قاصدی بسوی مردم حجاز فرستادیم،منظورمان این است که به سوی سران و بزرگان ایشان فرستادیم.

بدیهی است که اسباط یعنی برادران یوسف،پیامبر نبوده اند.

وَ عِیسیٰ وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هٰارُونَ وَ سُلَیْمٰانَ

:اینان نیز گروهی دیگر از پیامبران بعد از نوح هستند که خداوند بهمان منظور،نامشان را یاد می کند و نیز حضرت عیسی ع را نخست یاد می کند،اگر چه وی بعد از ایوب و یونس و هارون و سلیمان بوده است، زیرا یهودیان قدر او را نشناختند و او را مورد طعن قرار دادند از این جهت در بارۀ وی عنایت بیشتری نشان می دهد.

وَ آتَیْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً

:داود را کتابی دادیم بنام زبور.این کتاب به همین نام مشهور است،هم چنان که کتاب حضرت موسی به تورات و کتاب حضرت عیسی به انجیل،شهرت یافته است.

همانطوری که آنان دارای معجزه بوده اند،وی نیز دارای معجزه است.

ابن عباس گوید:هنگامی که پیامبر،آیات قرآنی را بر ایشان تلاوت کرد،گفتند:

خداوند،پس از موسی،سخن خود را بر هیچ فردی از افراد بشر نازل نکرده است،از اینرو خداوند متعال،آنان را با این آیات تکذیب و خاطر نشان کرد که پس از موسی بر پیامبرانی که آنها را نام برده،یا نام نبرده،نیز وحی فرستاده است.

ص :150

است که معلوم شود که سخن خداوند با حضرت موسی،همان تکلم معقولی است که از وهم و پندار اهل باطل،بدور و درک آن در خور فهم عاقلان است.

روایت است که:چون پیامبر آیۀ قبل را تلاوت کرده،یهودیان گفتند:محمد(ص)، پیامبران را یاد کرد ولی در بارۀ موسی برای ما چیزی نگفت.هنگامی که این آیه نازل گردید،گفتند:محمد،موسی را یاد و بوسیلۀ بیان اینکه او همکلام خداوند بوده است، وی را بر دیگران،برتری داد.

رُسُلاً مُبَشِّرِینَ

:همان پیامبرانی که مردم مؤمن و مطیع را به بهشت و پاداش، بشارت می دادند.

وَ مُنْذِرِینَ

:و کافران و عاصیان را بدوزخ و کیفر،تهدید می کردند.

لِئَلاّٰ یَکُونَ لِلنّٰاسِ عَلَی اللّٰهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ

:تا مردم را پس از آمدن پیامبران،بر خدا عذر و بهانه ای نباشد و بگویند:خدایا،پیامبری بر ما نفرستادی.و اگر می فرستادی بتو ایمان می آوردیم.چنان که در آیۀ دیگر،از آنها خبر داده،می گوید: «لَقٰالُوا رَبَّنٰا لَوْ لاٰ أَرْسَلْتَ إِلَیْنٰا رَسُولاً...» (طه 134)یعنی:گویند پروردگارا چرا پیامبری بسوی ما نفرستادی)

آمدن پیامبران را حجت بدانیم و عقل را از این منصب معزول داریم،بدو اشکال بر می خوریم:

1-ما هنگامی می توانیم پیامبری را راستگو بدانیم که به توحید و عدل خداوند پی برده باشیم.بنا بر این هر گاه توحید و عدل خداوند را ثابت نکرده باشیم،راهی بسوی معرفت پیامبر و راستگویی او نداریم.

2-اگر فقط پیامبران وسیلۀ اتمام حجت باشند و عقل را در این راه،سهمی نباشد،هر پیامبری نیز احتیاج دارد که پیامبری دیگر،راستگویی او را تصدیق کند.

که بالآخره سر از تسلسل و بی نهایت بیرون می آورد.و بطلان آن در جای خود ثابت شده است.

بنا بر این کسانی که به این آیه استدلال کرده اند که:تکلیف هنگامی صحیح است که پیامبری بیاید،از راه صواب بدور افتاده اند.زیرا عقل و حجیت آن را فراموش کرده اند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَزِیزاً حَکِیماً

:خداوند بر انتقام از عاصیان و کافران توانا و در دستورها و کارهای خود حکیم است.

ص :154

آن حذف شده است.

و برخی گویند:یعنی او همان نوید فرحبخش الهی است که مریم از زبان فرشته ای شنود.قرآن کریم گوید: «إِذْ قٰالَتِ الْمَلاٰئِکَهُ یٰا مَرْیَمُ إِنَّ اللّٰهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ» (آل عمران 45)یعنی هنگامی که فرشته گفت:ای مریم،خداوند ترا به کلمه ای نوید می دهد.منظور از جملۀ: «أَلْقٰاهٰا إِلیٰ مَرْیَمَ» نیز همین است.یعنی:آن کلمه را خداوند به مریم القا کرد و«القای کلمه»یعنی گفتن آن.

أَلْقٰاهٰا إِلیٰ مَرْیَمَ

:جبایی گوید:یعنی خلق آن کلمه را در رحم مریم القا کرد.

وَ رُوحٌ مِنْهُ

:و عیسی روحی است از خداوند

جنس مخالف و آمیزش آنها نیافریده است.

4-یعنی او رحمت خداست.چنان که در جای دیگر می فرماید: «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (مجادله 22)یعنی آنان را برحمت خود تایید کرد.بنا بر این عیسی را برای مومنان و پیروانش،رحمت قرار داده است،زیرا آنان را به راه سعادت هدایت کرده است.

5-یعنی او روح خداست که وی را آفرید و صورت بخشید،آن گاه او را به سوی مریم فرستاد و بوسیلۀ مریم در میان مردم ظهور پیدا کرد.این قول از ابو العالیه و ابی بن کعب است.

6-روح،در اینجا یعنی جبرییل.بنا بر این عطف است بر ضمیر مستتر در «القی»و مقصود این است که:خداوند و روح که از جانب اوست-یعنی جبرئیل- عیسی را به مریم القا کردند.

فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ

-مردم کتابی را امر می کند که به یکتایی خداوند و رسالت پیامبرانش اقرار کرده،او را بی شریک و بی رفیق و بی فرزند،بشناسند.

وَ لاٰ تَقُولُوا ثَلاٰثَهٌ

:خطاب به مسیحیان است.زجاج گوید:یعنی نگویید:

خدای ما سه تاست.

برخی گویند:این معنی،صحیح نیست،زیرا آنان به سه خدا معتقد نیستند بلکه می گویند:خدا یکی و دارای سه عنصر است:پدر،پسر و روح القدس.این مطلب،درست به این می ماند که بگوییم:چراغ یکی است که از مادۀ سوخت و فتیله و شعله،تشکیل شده و خورشید یکی است که از جسم و نور و پرتو،تشکیل یافته.

اینها همه غلطند،زیرا نه چراغ در حقیقت یکی است و نه خورشید!درست مثل این است که عدد ده را یا ده چیز را«یک»فرض کنیم یا اینکه انسان را،یا خانه را،یک چیز بدانیم.حال آنکه هیچ یک از اینها در واقع یکی نیستند،بلکه از چند چیزی تشکیل یافته اند.

بنا بر این منظور ایشان از«خدا یکی است»یعنی-حقیقهً-یکی است،

ص :163

دیگر نمی توانند بگویند:«سه تاست»زیرا«یک»بودن با«سه تا»بودن،متناقض است و اگر منظور آنها از«خدا یکی است» مثل یکی بودن«چراغ،خورشید، خانه،انسان...»است،در این صورت،به توحید معتقد نیستند،بلکه خدا را شبیه مخلوقات،کرده اند،زیرا میان توحید و عدم توحید-که مربوط به مخلوقات است واسطه ای وجود ندارد.

اِنْتَهُوا

:از این گفتار شنیع دست بردارید.

خَیْراً لَکُمْ

:و کاری کنید که برای شما بهتر باشد إِنَّمَا اللّٰهُ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ :نه چنان است که شما می گوئید،عیسی را از خدایی بهره و نصیبی نیست،او نه خداست،نه شریک خدا،نه پسر خدا.

آری خداوند،یکتاست،زیرا کسی که دارای فرزند یا همدم باشد،شایستۀ پرستش نیست.لکن از آنجا که او شایستۀ خدایی و پرستش است،یکتاست،او را نه فرزندی است،نه شبهی.نه همدمی نه شریکی.سپس خود را از آنچه پیروان باطل گویند،منزه ساخته،فرمود:

سُبْحٰانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ

:لفظ«سبحان»بمعنای تنزیه ذات باری تعالی از عیوب است.یعنی خداوند منزه است از اینکه وی را فرزندی باشد.

لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ

:او راست پادشاهی،مالکیت و آفرینش آنچه در آسمانها و زمین است و می تواند هر گونه تصرفی در آنها بکند.از جملۀ آنها عیسی و مادر اوست.چگونه مملوک و آفریده،فرزند مالک و خالق خویش است؟ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَکِیلاً :و کافی است که خداوند،قیم،مدبر و رازق همۀ موجودات زمینی و آسمانی است.

بقولی یعنی:کافی است که خداوند حافظ اعمال بندگان است و آنها را بر اعمالشان جزا می دهد.بنا بر این جمله اخیر،تسلیتی است برای پیامبر گرامی اسلام و تهدیدی است برای آنهایی که در بارۀ خداوند مطالبی می گویند که در خور ذاتش نیست

ص :164

لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلّٰهِ

:مسیح استنکاف و امتناع ندارد که بندۀ خداوند باشد.

وَ لاَ الْمَلاٰئِکَهُ الْمُقَرَّبُونَ

:همچنین فرشتگان مقرب،از اینکه به بندگی خدا اقرار و اعتراف کنند،ابا ندارند.مقربان درگاه خدا آنانند که خداوند آنان را بخود نزدیک ساخته و از میان سایر آفریدگان،مقام و منزلت آنان را برتری داده است.

وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبٰادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً

:آنان که از عبادت خداوند خودداری کرده،تکبر کنند و بطاعتش معتقد نباشند،در روز قیامت همۀ آنها را مبعوث و در وعده گاهشان گرد می آورد.

منظور از کلمۀ«الیه»جایگاهی است که هیچکس جز خداوند متعال بر آن فرمانروایی ندارد و در آنجا سروکار همۀ مردم با اوست.چنان که وقتی گویند:«سروکار فلان به امیر افتاد»منظور این است که تنها امیر در کار او صاحب نظر است.

ندارند.با اینکه امیر اول بر امیر دوم برتری دارد،لکن با اشتراک در امارت،از یک سو و کمی فاصله،از سوی دیگر،این نوع استعمال،صحیح است.حال آنکه صحیح نیست بگوییم:از اینکار نه امیر استنکاف دارد،نه وزیر!زیرا امیر و وزیر،در امارت شرکتی ندارند و فاصلۀ آنها زیاد است.

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ

:آنان که ایمان آورده،کارهای شایسته کنند،خداوند متعال پاداش آنها را می دهد.در اینجا خداوند، مردمی را که اهل ایمان و طاعتند،وعده می دهد که پاداش اعمال نیکوی آنها را-بطور کامل و وافی خواهد داد.

وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ

:و آنها را بیشتر از آنچه وعده کرده است،از فضل و کرم خود، پاداش می دهد،پاداشی که آنها به اندازۀ آن پی نمی برند،زیرا وعده داده است که در برابر هر کار نیکی ده تا هفتاد تا هفتصد برابر و...اجر خواهد داد.بدیهی است که این زیادت ها ناشی از تفضل خداوند است.

وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً

:آنان که از اقرار به یکتایی خداوند،خودداری کردند و از اطاعت و پرستش کبر ورزیدند،گرفتار عذاب دردناک خداوند خواهند شد.

وَ لاٰ یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِیًّا وَ لاٰ نَصِیراً

:آنان را نه دوستی است که از عذاب، نجات بخشد و نه یاوری که از عقاب،خلاص گرداند.

ص :168

حضرت محمد و معجزاتش و بقولی قرآن کریم است.

وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً

:و با او بسوی شما نوری آشکار فرستادیم که حجت او را پرتو افکنی کند و شما را براه نجات،راهنمون گردد. این نور،بقول مجاهد، قتاده و سدی،قرآن،و بنا بروایتی از امام صادق(ع)ولایت علی ع است.

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ

،آنان که به یگانگی خداوند اعتراض و پیامبرش را تصدیق کنند و به نوری که بر پیامبرش نازل کرده،تمسک جویند،خداوند آنان را در رحمت و نعمت خود-یعنی بهشت-و فزونی پاداش که تفضل خداوند و زاید بر استحقاق ایشان است،داخل خواهد کرد.

وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً

:و آنان را توفیق می دهد تا به فضل خداوند که مخصوص اولیاست،برسند و راه آنان که از نعمتهای الهی برخوردار شده اند،پیموده دنباله رو ایشان باشند و از هدایت ایشان استفاده کنند و دین و سنت آنها را پیروی نمایند.این همان،صراط مستقیمی است که خداوند راضی شده است که راه تکامل بندگانش باشد.

ص :171

أَنْ تَضِلُّوا

:در بارۀ«ان»سه قول است:1-یعنی«ان لا تضلوا»مثل:

راینا ما یری البصراء فیها

فآلینا علیها ان تباعا

یعنی«ان لا تباعا»هر چه دیگران در او می بینند ما هم دیدیم و سوگند یاد کردیم که فروخته نشود.بنا بر این حرف جر در تقدیر است.

2-یعنی«کراهه ان تضلوا»و مفعول لاجله خواهد بود.برخی گفته اند حذف «لا»جایز نیست ولی زایده بودن آن جایز است مثل: «لِئَلاّٰ یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتٰابِ أَلاّٰ یَقْدِرُونَ عَلیٰ شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ» سوره حدید 29)یعنی«لیعلم...» 3-یعنی:«یبین اللّٰه لکم الضلال لتجتنبوه»خداوند گمراهی را برای شما بیان می کند که از آن اجتناب کنید.

آیه نازل کرد:یکی در زمستان(آیه 12 همین سوره)و دیگری در تابستان،که همین آیه است.از خلیفۀ دوم روایت است که:از پیامبر،در بارۀ«کلاله»سؤال کردم فرمود:«آیه صیف»ترا بس است.

فَإِنْ کٰانَتَا اثْنَتَیْنِ

:اگر میت،دارای دو خواهر باشد،خواه میت مرد باشد یا زن، البته به شرطی که دارای پدر و مادر و اولاد نباشد.

فَلَهُمَا الثُّلُثٰانِ مِمّٰا تَرَکَ

:برای آن دو خواهر،2/3 مال است.(باقی را هم بالقرابه بآنها رد می کنند زیرا تعصیب باطل است) وَ إِنْ کٰانُوا إِخْوَهً رِجٰالاً وَ نِسٰاءً :اگر میت،فقط دارای چند خواهر و برادر پدر و مادری یا پدری باشد.

فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ

:سهم برادر دو برابر سهم خواهر است.

است،داناست.

در آغاز این سوره،نخست حکم میراث والدین و فرزند،سپس حکم میراث زن و شوهر و خواهران مادری را بیان داشت.در این آیه هم حکم میراث خواهران و برادران پدری و مادری یا پدری بیان کرد و سوره را خاتمه داد.بدیهی است که خواهر و برادر پدری هنگامی ارث می برند که خواهر و برادر پدری و مادری وجود نداشته باشند.

جملۀ: «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ» (احزاب 6 یعنی خویشاوندان برخی نسبت به برخی برتری دارند)این نکته را بیان می دارد که:نزدیکی خویشاوندان به میت،سبب ارث آنها می شود،بنا بر این هر کس به رحم نزدیکتر و از لحاظ خویشاوندی قریبتر است،از آنکه دور یا دورتر است ترجیح دارد.این مسائل،میان فقیهان مورد اختلاف نیز هست و در کتابهای فقهی بیان شده است.

ص :177

نداشت که او را بر زمین بغلتاند.پیامبر چنان بحال اغما در آمد که دست خود را بر سر شیبه بن وهب جمحی نهاد.آن گاه بحال عادی بازگشت و سورۀ مائده را بر ما قرائت کرد و همگی بدان عمل کردیم.

و نیز به اسناد خود از امام باقر ع روایت کرده است که:«هر کس سوره مائده را در روزهای پنجشنبه بخواند،ایمان او بظلم نیامیزد و هرگز بخدا شرک نیاورد.» و نیز از ابو حمزه ثمالی نقل کرده است که:«سورۀ مائده یک جا و بطور کامل نازل گردید و 70 هزار ملک همراه آن بزمین آمدند.

جاندار بی خردی،بهیم است. علت اینکه بهیمه اش نام نهاده اند،این است که از لحاظ نداشتن قوه تمیز،دنیا برایش مبهم است.

حرم:جمع حرام،در اینجا مصدر بمعنای اسم فاعل است.یعنی محرم و کسی که لباس احرام به تن دارد.شاعر گوید:

فقلت لها فیء الیک فاننی

حرام و انی بعد ذاک لبیب

یعنی به او گفتم باز گردد،زیرا من محرم هستم و بعد از آن نیز اقامت خواهم کرد.

یا حلال شمارد،او را اطاعت کنند و از حدود اسلام و قرآن تجاوز نکنند.مؤید این معنی،آیه: «وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِیثٰاقِهِ...» (بقره 27 یعنی آنانی که عهد خدا را می شکنند).

3-ابن زید و زید بن اسلم گویند:مقصود پیمانهایی است که مردم با یکدیگر یا با خود می بندند.مانند عقد زناشویی و بیع و عهد و قسم و...

4-ابن جریح و ابو صالح گویند:مقصود این است که اهل کتاب طبق عهدی که با خدا بسته اند عمل کند و طبق تورات و انجیل به پیامبر ما و قرآن ایمان آورند.

در اینجا بهتر از همه،قول ابن عباس است و باید گفت:منظور عقدهایی است که خداوند بر بندگان واجب کرده است که به آنها وفا کنند،اعم از واجبات، محرمات، فرائض و حدود.بدین ترتیب،این قول،همه اقوال دیگر را در بر خواهد داشت و بهر عقد و پیمانی باید وفا کرد،مگر اینکه:پیمان،مربوط به کاری ناپسند باشد که در این صورت،باتفاق همه،باید وفا نکرد.

اکنون مطلب دیگری را آغاز کرده،می فرماید:

أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَهُ الْأَنْعٰامِ

:در این باره نیز اقوالی است.

1-مقصود از«بهیمۀ انعام»چار پایان(انعام)است و ذکر«بهیمه»برای تاکید است.یعنی:گاو و گوسفند و شتر بر شما حلال است.این قول از حسن،قتاده، سدی،ربیع و ضحاک است.

2-ابن عباس و ابن عمر گویند:مقصود جنینی است که در شکم حیوانات است.

هر گاه جنین،مویش روییده«باشد،بر سر بریدن مادرش،و لو اینکه مرده از شکم مادر خارج شود،حلال است.این مطلب،از امام باقر و امام صادق(ع)نیز روایت شده است.

3-مقصود از«بهیمه انعام»حیوانات وحشی نظیر:آهو،خر وحشی و گاو وحشی است:این قول از فراء و کلبی است.لکن بهتر حمل آیه بر همه این اقوال است.

إِلاّٰ مٰا یُتْلیٰ عَلَیْکُمْ

:مگر چیزهایی که در قرآن کریم بر شما حرام شده است.

ص :183

چنان که می فرماید: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ...» (مائده 3:

مردار،خون،گوشت خوک و...بر شما حرام شده)این معنی از ابن عباس،حسن، مجاهد،قتاده و سدی است.

غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ

:بنا بر اینکه«غیر»حال از ضمیر«اوفوا»باشد، یعنی:به پیمانها وفا کنید،حال آنکه در حال احرام،شکار را حلال نمی شمارید.

بنا بر اینکه حال از«لکم»باشد،یعنی:چار پایان بر شما حلال شده است، حال آنکه در حال احرام،صید را حلال نشمارید.

بنا بر این که حال از«علیکم»باشد،یعنی:چار پایان-بجز آنهایی که در آخر سوره،بر شما شمرده خواهد شد-حلال است ولی در حال احرام نباید آنها را شکار کنید(در صورتی که شکار باشند) إِنَّ اللّٰهَ یَحْکُمُ مٰا یُرِیدُ :خداوند،در میان مردم،هر چه خواهد،حکم کند- چیزهایی را حلال و چیزهایی را حرام و چیزهایی را واجب می کند،بنا بر این به فرمان خداوند عمل کنید و از اطاعت او سر پیچی مکنید.

اذا ما انتسبنا لم تلدنی لئیمه

و لم تجدی من ان تقری به بدّاً

یعنی:هنگامی که اصل و نسب ما مورد رسیدگی قرار گیرد،مرا زاده مادری پست نیابی و از اقرار به آن ناگزیری.فتح همزه«ان»واضح است،زیرا با ما بعد آن تاویل به مصدر و«مفعول له»خواهد بود.«ان تعتدوا»هم در محل نصب و مفعول دوم خواهد بود برای«لا یجرمنکم».

یعنی شما را وادار نکند.شاعر گوید:

و لقد طعنت ابا عیینه طعنه

جرمت فزاره بعدها ان یغضبوا

یعنی:ابو عیینه را ضربتی زدم که طایفه فزاره را به خشم وا داشت.(یا اینکه خشم را کسب و پیشه آنان ساخت)در هر صورت،این فعل دو مفعول می گیرد.

شنئان:بغض و کینه.سیبویه گوید:افعالی که مصدرهایشان بر این وزن است به ندرت متعدی می شوند.نیز وی گوید که«لیان»هم مصدر است،بنا بر این اگر«شنئان» به سکون نون هم قرائت شود،صحیح و مصدر خواهد بود.باید دانست که«شنئان» به سکون نون هم می تواند مصدر و هم می تواند صفت باشد.بهر صورت،هم مصدر بودن و هم صفت بودن این کلمه،نادر است.

را شبانگاه بربود.آنها بخفتند ولی پسر هند،نخسبید.پسری همچون تیر بی پر-که ساقهایش گوشتی و قدمهایش هموار بود-از آنها نگهداری می کرد.

سال دیگر،در حالی که قربانیان قلاده بگردن،همراه داشت،بزیارت خانه خدا آمد.پیامبر گرامی می خواست،کسانی بسوی او فرستد،از این رو این آیه نازل شده که: «وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرٰامَ» یعنی جنگ با کسانی که قصد خانه خدا دارند،حلال مشمارید.عکرمه و ابن جریج نیز چنین گفته اند.

ابن زید گوید:این آیه،در روز فتح مکه،در باره مشرکین نازل گردید که به قصد زیارت خانه خدا آمده بودند و عمره بجای می آوردند.مسلمانان به پیامبر عرض کردند:اینها نیز مثل مشرکین دیگر هستند.اجازه دهید به آنها حمله ور شویم.از این رو خداوند،این آیه را نازل فرمود.

مسلمانان خواستند بر آنها حمله کنند و خداوند آنان را از اینکار،منع فرمود.

5-مجاهد گوید:شعائر خدا،صفا،مروه،سوق قربانی و...است.فراء گوید:عرب صفا و مروه را از شعائر خدا نمی شمرد و سعی بین آنها را بجای نمی آورد، خداوند آنها را از اینکار منع کرد.از امام باقر(ع)نیز روایت شده است.

6-بنا بروایت دیگر از ابن عباس:یعنی آنچه خداوند در حال احرام،بر شما حرام کرده،حلال مشمارید.

7-ابو علی جبایی گوید:شعایر،علامتهایی بود که برای تعیین مرزهای حل و حرم،نصب شده بود.خداوند دستور داد که بدون احرام،از این مرزها نگذرید و بسوی مکه نیایید.

8-زجاج و حسین بن علی مغربی گویند:یعنی حیواناتی را که برای قربانی علامت گذاری کرده اید،حلال مشمارید.بلخی نیز همین عقیده را برگزیده است.لکن قول اول بر همه اقوال،ترجیح دارد،زیرا همه اقوال دیگران را در بر دارد.بدیهی است که اگر آیه،حمل بر معنای عام شود،بهتر است.

وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرٰامَ

:ماه حرام را حلال مشمارید و در این ماه،با دشمنان خود جنگ نکنید.چنان که می فرماید: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرٰامِ قِتٰالٍ فِیهِ قُلْ قِتٰالٌ فِیهِ کَبِیرٌ...» (بقره 217:یعنی از تو در باره ماه حرام می پرسند.بگو:جنگ در این ماه، گناهی بزرگ است)این معنی از ابن عباس و قتاده است.

النَّسِیءُ زِیٰادَهٌ فِی الْکُفْرِ» (توبه 37:همانا نسیئ افزونی کفر است) (1)وَ لاَ الْهَدْیَ :هدی،شتر یا گاو یا گوسفندی است که برای تقرب به خدا و طلب ثواب،بسوی خانه خدا سوق داده می شود.یعنی:اینها را حلال مشمارید و غصب مکنید و مانع آوردن اینها به حرم نشوید،بلکه بگذارید آنها را به جاهایی که خداوند،مقرر داشته است،برسانند.

وَ لاَ الْقَلاٰئِدَ

:قربانیانی را که قلاده بگردن دارند،حلال مشمارید.در این باره نیز اقوالی است:

1-ابن عباس و جبایی گویند:منظور،حیواناتی است که قلاده بگردن داشتند و برای قربانی آورده شده بودند.علت اینکه موضوع قربانیان مجدداً تکرار می شود، این است که:می خواهد دستور دهد که قربانیان را-خواه قلاده بگردن باشند یا نباشند نباید حلال شمرد.

2-قتاده گوید:منظور قلاده هایی است که مشرکین،هنگامی که بقصد حج، بمکه می آمدند،از پوست درخت«سمره»بگردن می آویختند.وی گوید:در دوران جاهلیت،هر گاه کسی بقصد حج،از خانه اش حرکت می کرد،از پوست درخت مذکور قلاده ای درست می کرد و بگردن می آویخت و بدین ترتیب کسی مزاحمش نمی شد.در موقع بازگشت،قلاده مویین بگردن می آویخت و از خطر مزاحمت دیگران،آسوده بود.

عطا گوید:وقتی که از حرم خارج می شدند،از پوست درختان حرم،قلاده ای درست می کردند و برای ایمنی از خطر دشمن،به گردن می آویختند.

فراء گوید:اهل حرم با پوست درخت قلاده درست می کردند و اهل غیر حرم با پشم و موی و...

3-عطا-بروایتی دیگر-و انس بن ربیع گویند:خداوند مؤمنان را نهی کرد

ص :191

از اینکه مثل مردم مشرک-در دوران جاهلیت-از پوست درختان حرم،برای خود قلاده بسازند.

4-منظور قلاده هایی است که بگردن حیوانات قربانی می انداختند.آنها را از گشودن قلاده ها نهی می کند،زیرا واجب بود که قلاده ها را نیز صدقه دهند.این قول از ابو علی جبایی است.وی اضافه می کند که:قلاده،ریسمان پشمی بود که بگردن قربانیها می افکندند.حسن گوید:نعلی بود که بگردن شتر و گاو می افکندند و لازم بود که اگر قیمتی دارد،صدقه دهند.

به نظر ما بهتر این است که منظور نهی از حلال شمردن«قلاده»باشد،اعم از این که بگردن انسانی باشد یا حیوانی.یا اینکه نهی از حلال شمردن آنکه قلاده به گردن است باشد،خواه قلاده بگردن حیوان باشد،یا انسان.

وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرٰامَ

:و با کسانی که قصد خانه خدا را دارند،جنگ نکنید، زیرا کسی که جنگ در ماه های حرام را مرتکب شود،حرام خدا را حلال شمرده است، از این رو دستور می دهد که جنگ با پویندگان راه خانه خدا را حلال مشمارید.

از آنجا که آنان اهل شرکند،خداوند از ایشان راضی نمی شود.

قتاده و مجاهد گویند:یعنی آنها مایلند خداوند متعال را از خود خشنود گردانند تا عقوبتی که دامنگیر امتهای پیشین شد،دامنگیر ایشان نشود.و بقولی:

یعنی طالب فضل الهی در دنیا و خشنودی او در آخرتند.ابن عباس گوید:هر کس که بقصد حج،بمکه بیاید،همین منظور را دارد.ضحاک و ربیع نیز چنین گویند:

اکنون به بررسی یک اختلاف تفسیری دیگر بپردازیم.بیشتر مفسران گویند:

این قسمت آیه بوسیله آیه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» (توبه 5:

مشرکان را هر جا یافتید،بکشید)نسخ شده است.لکن ابن جریج گوید:از این سوره و از این آیه،چیزی نسخ نشده است،زیرا آغاز جنگ با مشرکان،در ماه های حرام روا نیست، جز اینکه آنها جنگ را آغاز کنند.این مطلب از امام باقر(ع)نیز روایت شده است.

حسن نیز چنین گفته است.

ابو مسلم گوید:مقصود کافرانی است که با پیامبر گرامی اسلام،پیمان بسته بودند.این پیمان بقوت خود باقی بود تا وقتی که سوره برائت نازل گردید و بحکم:

«فَلاٰ یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ بَعْدَ عٰامِهِمْ هٰذٰا» (توبه 28:باید آنها بعد از امسال به مسجد الحرام نزدیک نشوند)آنها نیز از مسجد الحرام منع و طرد شدند.

شعبی و مجاهد و قتاده ضحاک و ابن زید گویند:از سوره مائده،تنها همین آیه،نسخ شده است.

ابن ابی عروبه،از قتاده نقل کرده است که:از این آیه،از «وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرٰامَ» تا «آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرٰامَ» نسخ شده و ناسخ آن «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ...» (توبه 5)و آیه «مٰا کٰانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسٰاجِدَ اللّٰهِ» (توبه 17:مشرکان را اجازه نیست که مساجد خدا را آباد کنند)و آیه: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلاٰ یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ بَعْدَ عٰامِهِمْ هٰذٰا» (توبه 28:مشرکان نجسند..) می باشد.این همان سالی بود که علی(ع)سوره برائت را به مردم مشرک،اعلام داشت.

ابن ابی نجیح از مجاهد نقل کرده است که:از این آیه فقط «وَ لاَ الْقَلاٰئِدَ»

ص :193

نسخ شده است.

وَ إِذٰا حَلَلْتُمْ فَاصْطٰادُوا

:به عقیده جمیع مفسران،یعنی پس از اینکه از احرام خارج شدید،شکار کردن که در مدت احرام،بر شما حرام بود،حلال است و اگر بخواهید می توانید به شکار پردازید،زیرا منشا حرمت زایل شده است.

وَ لاٰ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ

:کینه قومی که شما را از مسجد الحرام مانع شده اند،شما را به تجاوز و زیاده روی وادار نکند. این خطاب به پیامبر و اصحاب اوست.زیرا بسال حدیبیه از طرف مشرکین منع شده بودند.

أَنْ تَعْتَدُوا

،ابو علی فارسی گوید:یعنی بخاطر کینه قومی،برای خود تحصیل عداوت نکنید.مقصود از «أَنْ تَعْتَدُوا» تجاوز از حکم خداست درباره مشرکین و بدین ترتیب مسلمانان نباید بیاد خونهای عهد جاهلیت،افتاده،دست به تجاوز و ستمکاری بیازند.این معنی از مجاهد است و بعقیده او این قسمت،نسخ نشده و این عقیده صحیح تر است.ابن زید گوید:نسخ شده است.

وَ تَعٰاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْویٰ وَ لاٰ تَعٰاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ

:این کلام،استیناف است و عطف بر «أَنْ تَعْتَدُوا» نیست و بنا بر این در محل نصب است.

در اینجا خداوند بندگان را امر می کند که یکدیگر را بر نیکی و تقوی یاری کنند و به آنچه خداوند امر کرد،عمل و از آنچه نهی کرده،خودداری کنند.همچنین باید از معاونت بر گناه،خودداری نمایند.یعنی بدشمنی و تجاوز از حدود خدا دست نیالایند.

این معنی از ابن عباس و ابو العالیه و دیگر مفسران است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ

:در اینجا مردم را به تقوی امر و متجاوزان و گردن فرازان را به عقاب خود تهدید می کنند.یعنی مخالفت امرها و نهی های خداوند نکنید و از این راه خود را در معرض کیفرهای او قرار ندهید.سپس عقاب خود را به شدت و دشواری وصف می کند،زیرا عقاب خداوند،آتشی است که حرارت آن کاسته نمی شود و شعله آن فرو نمی نشیند.از این عقاب هولناک،به خدا پناه می بریم.

ص :194

شغاره تقذ الفصیل برجلها

فطاره لقوادم الأبکار

یعنی:شتری که فرزند را به پای خود می زند و سینۀ شتران جوان را می شکافد.

متردیه:حیوانی که بر اثر سقوط مرده باشد.

نطیحه:این کلمه بمعنای«منطوحه»اسم(مفعول)است.لکن قاعده این است که هر گاه اسم مفعول را بدین وزن نقل کنند تاء تانیث،به آخر آن نیاورند.از اینرو کوفیان گفته اند:هر گاه موصوف ذکر نشود.آوردن تاء تانیث لازم است تا معلوم شود که موصوف آن مؤنث است.بهمین جهت در آیۀ شریفه با تاء تانیث بکار رفته است و معنای آن،حیوانی است که بضرب شاخ،مرده باشد.

تذکیه:بریدن حلقوم و رگها.اصل این کلمه«ذکاء»بمعنای کمال است.از اینرو کلمۀ«ذکاء»بمعنای کمال فهم و حد عالی زیرکی بکار می رود.

نصب:جمع نصاب و ممکن است که مفرد«انصاب»باشد و بهر صورت،به معنای بت یا بتهایی است که می پرستیده اند.

ازلام:جمع«زَلم و زُلم»،تیرها.

استقسام:طلب قسمت.«قسم»مصدر است و«قسم»به معنای بهره است.

مخمصه:تهی بودن شکم آن هم بصورتی شدید.اعشی گوید:

تبیتون فی المشتی ملاء بطونکم

و جاراتکم غرثی یبتن خمائصا

یعنی شما در شبهای زمستان با شکم های سیر می خوابید و همسایگان شما،از گرسنگی شکمهایشان لاغر شده است.

متجانف:کسی که به سوی گناه،انحراف پیدا کند.

حلال کرده است،اعم از پرنده و غیر پرنده و اعم از وحشی و غیر وحشی.طبق این آیه، خوردن گوشت میته و منافع دیگر آن حرام است.در روایتی از پیامبر گرامی اسلام، ماهی و ملخ هم میته شمرده شده است-فرمود:«دو میته،مباحند:ملخ و ماهی» (1)وَ الدَّمُ :عرب را عادت بر این بود که خون را در رودۀ بزرگ حیوان ریخته، می پختند و می خوردند.خداوند متعال اعلام کرد که خونی که ریخته شده،حرام است، لکن خونی که بگوشت آلوده است و خونی که-مثل جگر سیاه-بشکل گوشت در- آمده،حلال است.بنا بروایتی از علی ع و ابن مسعود و اصحابشان خوردن سپرز مکروه است.لکن امامیه بر حرمت آن اتفاق دارند.فقهای دیگر می گویند:

مباح است.

وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ

:گوشت خوک را جدا ذکر می کند تا معلوم شود که ذاتاً حرام است خواه میته باشد،خواه نباشد.این خصوصیت،در حیوانات مثل سگ،گربه میمون و...نیز هست.لکن بیشتر،توجه مردم بخوردن گوشت خوک است،نه حیوانات دیگر،از اینرو تنها بذکر گوشت خوک،پرداخته است.

وَ مٰا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّٰهِ بِهِ

:کلمۀ«ما»در محل رفع و عطف بر موارد پیش است.در سورۀ بقره(آیه 173)در بارۀ تفسیر این جمله بحث شده است.از این جمله استفاده می شود که حیوانی که مخالفان اسلام،ذبح کرده اند،حرام است و خوردن گوشت آن جایز نیست،زیرا آنان نام خدایی بر آن می برند که شریعت موسی را ابدی شناخته،یا با عیسی اتحاد یافته یا او را فرزند،گرفته است.چنین خدایی،نه خدای حقیقی است.

مسلمانانی که قائل به تجسم خداوند،یا تشبیه یا جبر هستند،اگر گوسفندی را ذبح کنند،بعقیدۀ ما گوشت آن گوسفند حرام است.فقهای دیگر،در اینباره،اختلاف کرده اند.

وَ الْمُنْخَنِقَهُ

:سدی گوید:مقصود حیوانی است که سر آن را میان دو قسمت درخت

ص :198

داخل کنند تا خفه شود.ضحاک و قتاده گویند:مقصود حیوانی است که با ریسمان- صیاد،خفه شود.ابن عباس گوید:مردم جاهلیت،حیوان را خفه می کردند و گوشت آن را می خوردند.بهر صورت.این هم حرام است.

وَ الْمَوْقُوذَهُ

:ابن عباس و قتاده و سدی گویند:مقصود حیوانی است که بضرب چوب یا ابزاری دیگر بمیرد و حرام است.

وَ الْمُتَرَدِّیَهُ

:ابن عباس و قتاده و سدی گویند:حیوانی است که از کوه یا جای بلندی سقوط کند یا در چاه بیفتد و بمیرد.در این صورت،گوشتش حرام است،لکن اگر در چاه بیفتند و نشود آن را سر برید،هر گاه پیش از مردن کاردی ببدن او بزنند و از زخم آن بمیرد،گوشتش حلال است.

وَ النَّطِیحَهُ

:و حرام است حیوانی که بضرب شاخ حیوانی دیگر بمیرد.

وَ مٰا أَکَلَ السَّبُعُ

:ابن عباس و قتاده و ضحاک گویند:یعنی حیوانی که به وسیلۀ درنده ای شکار شده و مرده،حرام است.

إِلاّٰ مٰا ذَکَّیْتُمْ

:حیواناتی که سقوط کنند یا چوب بخورند یا عوارض مرگ آور دیگری بر آنها عارض شود،هر گاه پیش از جان دادن،به آنها برسند و تذکیه کنند، حلال خواهند بود.«ما»مستثنی و منصوب است.

از امام باقر و امام صادق علیهما السلام،نقل است که کمترین حد حصول تذکیه، این است که حیوان،در موقع سر بریدن،گوش یا دم یا چشم خود را حرکت دهد.

حسن،قتاده،ابراهیم،طاووس،ضحاک و ابن زید نیز چنین گویند.در اینکه این استثناء بکجا مربوط است،اختلاف کرده اند.از حضرت علی علیه السلام و ابن عباس است که استثناء از تحریم است نه از محرمات.زیرا میته و خنزیر قابل تذکیه نیستند.

بدین ترتیب،معنای آیه این است:اینهایی که ذکر شد،بر شما حرام است،لکن آنچه که از حیوانات حلال گوشت،سر ببرید بر شما حلال است.مالک و جماعتی از اهل مدینه نیز چنین گفته اند و جبایی نیز همین قول را اختیار کرده است.

ص :199

پرسش با اینکه در ابتدای آیه،حرمت میته را بیان فرموده بود،چرا منخنقه، موقوذه و متردیه و...را که چیزی غیر از میته نیستند،تکرار کرد؟! پاسخ مردم گمان می کردند،مرده،حیوانی است که بخودی خود و با مرگ طبیعی بمیرد.از اینرو خداوند به آنها فهمانید که همۀ اینها میته هستند و از لحاظ حکم حرمت،تفاوتی ندارند.سدی گوید:قومی از عرب،گوشت همۀ اینها را می خوردند و هیچ یک را میته نمی شمردند.تنها آن حیوانی را میته می دانستند که بدردی مرده باشد وَ مٰا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ :مجاهد و قتاده و ابن جریج گویند:یعنی حرام است گوشت حیوانی که برای بتها قربانی شده و نام بتها بر آن برده شده باشد.برخی گفته اند:

مقصود این است که حیوانی بمنظور تقرب به بت،ذبح شده باشد.پس«علی»بمعنای «لام»است.چنان که می فرماید: «فَسَلاٰمٌ لَکَ مِنْ أَصْحٰابِ الْیَمِینِ» (واقعه 91:

سلام اصحاب یمین بر تو باد-در اینجا«لک»یعنی«علیک»)عادت آنها این بود که بتها را بخون حیوان رنگین و آلوده می کردند.

ابن جریج گوید:«نُصب»بتها نبودند.بتها همان صورتها و نقشها بودند که بر دیوارها ترسیم شده بودند و نصب،سنگهایی بود که اطراف کعبه نصب شده و تعداد آنها 360 تا بود که 300 عدد آن متعلق به خزاعه بود.آنها هر گاه حیوانی را سر می بریدند خون آن را به آنچه که اطراف کعبه بود می پاشیدند و گوشت آن را و رق و رق کرده، بر سنگها می زدند.مسلمانان عرض کردند:یا رسول اللّٰه:مردم جاهلیت،کعبه را بوسیلۀ خون،تعظیم می کردند،ما به این کار سزاوارتریم.از اینرو خداوند،این آیه را نازل فرمود: «لَنْ یَنٰالَ اللّٰهَ لُحُومُهٰا وَ لاٰ دِمٰاؤُهٰا...» (حج 37:گوشت و خون حیوانات بخدا نمی رسد...) وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاٰمِ :بر شما حرام است که قسمت خود را بوسیلۀ تیرها بدست آورید.«جاهلیت،تیرهایی بود که روی بعضی از آنها نوشته بودند:«خدا مرا

ص :200

امر می کند»و روی برخی نوشته بودند«خدا مرا نهی می کند»و روی برخی هیچ ننوشته بودند.هر گاه می خواستند به سفر روند یا کار مهمی را آغاز کند.بوسیلۀ همین تیرها فال می زدند،اگر تیری بیرون می آمد که بر آن«خدا مرا امر می کند»نوشته بود،اقدام می کردند و اگر تیری بیرون می آمد که نهی داشت،ترک می کردند و اگر تیری بیرون می آمد،که هیچ نداشت،اعاده می کردند،خداوند متعال،این عمل را حرام شمرده.حسن و جماعتی از مفسران،چنین گفته اند.

علی بن ابراهیم در تفسیر خود از امامان باقر و صادق(ع)روایت کرده است که:

تعداد تیرها ده عدد بود.هفت عدد آنها را سهم داشتند و بقیه پوچ بودند.آن هفت عدد بدین نامها خوانده می شدند: فذ،توام،مسبل،نافس،حلس،رقیب و معلی و آن سه عدد بنام:سفیح،منیح و وغد خوانده می شدند.برای آن هفت عدد،هر کدام یک سهم بیشتر از سهم قبلی بود و بدین ترتیب فذ دارای یک سهم و معلی دارای هفت سهم بود آنها حیوانی را می کشتند و گوشت آن را بچند قسمت تقسیم می کردند.آن گاه تیرها را بدست یک نفر داده،تا بنام افراد بیرون بیاورد.قیمت حیوان بر کسانی بود که تیرهای پوچ بنامشان بیرون می آمد و تیرهای دیگر بنام هر کس بیرون می آمد بر طبق آن سهم می گرفت.

این عمل قمار است.از این جهت خداوند متعال تحریم کرده است.

مجاهد گوید:اینها وسائل قماری بود که از ایران و روم بآنجا برده می شد (ممکن است همان قاب باشد) سفیان بن وکیع گوید:همان شطرنج است.

ذٰلِکُمْ فِسْقٌ

:همۀ اینها فسق و گناه بزرگ و خروج از طاعت خداوند و ارتکاب معصیت است.این معنی از ابن عباس است.

برخی گویند:اشاره به مورد اخیر است.یعنی قسمت کردن و قمار بوسیلۀ تیرها فسق است.همین معنی ظاهرتر است.

اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ

:منظور روز معین نیست.مقصود این است

ص :201

که:اینک مردم کافر از دین شما مایوس شدند.خداوند خوف از کفار را از دل مردم مسلمان بر می دارد و کفار را از باطل شدن اسلام،دچار یاس می سازد.به آنها می فهماند که وعدۀ حق فرا رسیده و دین خدا غالب گشته است.چنان که فرموده بود: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» (توبه 33 فتح 28:خداوند او را بر هر دینی غالب می سازد) دین نام هر چیزی است که خداوند بوسیلۀ آن پرستیده شود و مردم را فرمان داده است که بآن قیام کنند.مقصود از یاس کفار،این است که دیگر طمعی از دین اسلام و اینکه پیروان آن رهایش کرده،بسوی شرک روی آورند،ندارند.این معنی از ابن عباس و سدی و عطاست.مجاهد و ابن جریح و ابن زید گویند:منظور از«الیوم» روز عرفه از حجه الوداع است.آن روز همۀ عرب،در اسلام داخل شده بودند.آن روز جمعه بود و هنگامی که پیامبر به اطراف خود نظر افکند جز مسلمان یکتا پرست احدی ندید.دیگر عربستان از لوث شرک،پاک شده بود.

فَلاٰ تَخْشَوْهُمْ

:به مؤمنان دستور می دهد که نباید بترسند که اهل کفر بر اسلام غالب آیند و مسلمانان را شکست دهند و آنها را از دینشان باز گردانند.

وَ اخْشَوْنِ

:لکن از من بترسید که اگر مخالفتم کنید و مرتکب گناه شوید،کیفر من شما را فرو می گیرد.این معنی از ابن جریج و دیگران است.

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

:در این باره گفته اند:اقوالی است.

1-یعنی امروز بوسیلۀ قرآن و بیانات آن واجبات،حدود،حلال و حرام خود را برای شما کامل ساختم.دیگر نه چیزی افزوده می شود و نه از راه نسخ،چیزی کاسته.

آن روز،روز عرفۀ سال حجه الوداع بود.این قول از ابن عباس و سدی و مختار جبایی و بلخی است.گویند:بعد از این آیه،آیه ای در بارۀ واجبات و حلیت و حرمت،نازل نشد و 81 شب بعد پیامبر خدا از دنیا رفت.

اعتراض مگر دین خدا قبل ناقص بود که خداوند در روز عرفۀ آن سال،کاملش گرداند؟!

ص :202

پاسخ دین خدا همواره کامل بود،لکن قبلا در معرض نسخ و افزونی بود و در آن زمان بوسیلۀ وحی چیزهایی حلال یا حرام می شد،و این مطلب منافات ندارد که هنگامی که دین بمرحله ای برسد که از هر گونه فزونی و کم و کاست،ایمن باشد،کامل خوانده شود.

مثل اینکه گویند:عدد ده کامل است و چون عدد صد،بیشتر و کاملتر است،عدد ده، ناقص شمرده نمی شود.

2-یعنی:امروز حج شما را کامل کردم و بلد حرام را به شما اختصاص دادم و امروز مشرکی همراه شما نیست.این معنی از سعید بن جبیر و قتاده و مختار طبری است.

گویند:خداوند بعد از این آیه،آیۀ آخر سوره نساء «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّٰهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاٰلَهِ...» نازل فرموده است.

فراء گوید:آخرین آیه ای که نازل شد،همین است.اگر این مطلب،صحیح باشد.این قول ترجیح پیدا می کند،لکن در بارۀ آن خلاف است 3-یعنی امروز شر دشمنان را از سر شما کوتاه و شما را بر ایشان غالب ساختم، چنان که گوئید:اکنون سلطنت و آنچه می خواهیم برای ما کامل شد.یعنی از آنچه می ترسیدند،خیالتان راحت شد،این قول از زجاج است.

از امامان باقر و صادق ع روایت است که این آیه،هنگامی نازل گردید که پیامبر در روز غدیر خم،در حین بازگشت از حجه الوداع،علی را برای مردم علم و پیشوا ساخت.می فرمایند:آخرین امر واجبی که خداوند نازل فرمود،همین است.بعد از آن دیگر،فریضه ای نازل نشد.

سید عالم،ابو الحمد،مهدی بن نزار حسینی از ابو القاسم،عبید اللّٰه بن عبد اللّٰه حسکانی،از ابو عبد اللّٰه شیرازی از ابو بکر جرجانی،از ابو احمد بصری،از احمد بن عمار بن خالد،از یحیی بن عبد الحمید حمانی،از قیس بن ربیع،از ابی هارون عبدی، از ابو سعید خدری،روایت کرده است که:چون این آیه نازل شد،پیامبر فرمود اللّٰه اکبر!که دین کامل و نعمت تمام و خدا از رسالت من و ولایت علی بن ابی طالب

ص :203

بعد از من،خشنود گردید»و فرمود:«هر کس من مولای اویم،علی مولای اوست.خدایا دوستانش را دوست و دشمنانش را دشمن بدار،یارانش را یاری و دشمنانش را خوار کن» علی بن ابراهیم در تفسیر خود گوید:پدرم از صفوان،از علا و محمد بن مسلم از امام باقر(ع)روایت کرده اند که:این آیه در«کراع الغمیم»-میان مکه و مدینه- نازل گردید و پیامبر در جحفه آن را برپا داشت.

ربیع بن انس گوید:آیه در مسیر حجه الوداع نازل گردید:

وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی

:مؤمنان را مخاطب می سازد که بوسیلۀ غالب ساختن ایشان بر مشرکین و طرف آنان،نعمت را بر ایشان تمام کرده است.این معنی از ابن عباس و قتاده است.برخی گویند:یعنی نعمت خود را بر شما تمام کردم و به شما علم و حکمتی دادم که پیش از شما به پیامبری و امتی داده نشده بود.

برخی نیز گویند:تمام کردن نعمت.بهشت است.

وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاٰمَ دِیناً

:راضی شدم که اسلام دین شما باشد که شما را امر به طاعت و انقیاد و شما را موظف ساختم که حدود و فرائض این دین مقدس را رعایت کنید.

فایدۀ این سخن این است که خداوند متعال،همواره پیامبر و اصحابش را بدرجات اسلام و مراتب آن بالا می برد،تا اینکه شرایع خود را برای ایشان کامل ساخت و آنها را باعلی درجۀ آن نایل کرد.آن گاه فرمود:امروز خشنودم که شما بچنین درجه ای ناید شده اید،این درجۀ اعلی را حفظ کنید و از آن جدا مشوید.

اکنون باصل مطلب تحریم باز می گردد.قسمت «اَلْیَوْمَ یَئِسَ ...اَلْإِسْلاٰمَ دِیناً» جملۀ معترضه ای بود.

فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَهٍ

:کسی که دچار ضرورت گرسنگی شود،بطوری که چاره ای جز خوردن آنچه حرام است،نداشته باشد.این معنی از ابن عباس و قتاده و سدی است.

غَیْرَ مُتَجٰانِفٍ لِإِثْمٍ

:این قسمت حال است.یعنی در حالی که مایل بگناه نباشد.

ص :204

بدین ترتیب،کسی که نسبت بخوردن میته و چیزهایی که خداوند حکم به حرمت آنها کرد،اضطرار پیدا کند،بدون اینکه این اضطرار را خود خواسته باشد و حرام را حلال بشمارد،مجاز است که به اندازه حفظ جان خود-و نه بیشتر-صرف کند.این معنی از ابن عباس و قتاده و مجاهد است.اهل عراق نیز چنین گویند:اهل مدینه گویند:در وقت اضطرار می توان سیر خورد.قتاده گوید منظور این است که عاصی نباشد مثل کسی که ستمکار یا دزد یا معصیتکار باشد.

فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:در اینجا محذوفی است که قرینۀ آن ذکر شده است.یعنی:کسی که بدون تمایل بگناه،بخوردن محرمات،اضطرار پیدا کند،خداوند گناهان او را می بخشاید و می پوشاند و او را مؤاخذه نمی کند.مقصود این نیست که گناه مردار خواری او را عفو می کند،زیرا این را خداوند مباح کرده و کار مباح،کیفر ندارد.

خداوند رحیم است،زیرا به بندگان خود مهربان است و از رحمت خود،در حال خطر جانی،حرام را بر ایشان حلال کرده است.

ص :205

است،بخورید.

می فرماید:

یَسْئَلُونَکَ مٰا ذٰا أُحِلَّ لَهُمْ

.از تو می پرسند که چه چیز برای آنها حلال است؟یعنی می خواهند در مورد شکارها و ذبیحه ها حلال و حرام را از یکدیگر تشخیص دهند قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبٰاتُ :بگو از خوردنیها و ذبیحه ها و شکار،چیزهایی که پاکیزه اند، برای شما حلالند و خداوند به شما اذن داده است که از آنها بخورید و بهره مند شوید این معنی از ابو علی جبایی و ابو مسلم است.

برخی گفته اند:مقصود هر چیزی است که در کتاب و سنت،حکم به حرمت آن نشده باشد.این معنی بهتر است زیرا وارد شده است که هر چیزی برای انسان حلال است،مگر اینکه از جانب شرع،تحریم شده باشد.

بلخی گوید:طیبات،چیزهای لذتبخش است.

وَ مٰا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوٰارِحِ

:همچنین شکاری که بوسیلۀ حیوانات تعلیم یافته،اعم از مرغ و سگ و حیوانات شکار دیگر،فراهم آید،حلال است.این عبارت به تقدیر مضاف است که بقرینۀ «مِمّٰا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ» حذف شده بخصوص که در پاسخ سؤال از شکار است.

«ابن عمرو و ضحاک و سدی گویند:منظور از جوارح،سگها است:از ائمۀ ما نیز روایت شده است که:همان سگهای تعلیم یافته است که وقتی صاحبانشان به آنها می رسند، شکار جان سپرده است و خداوند فرموده است:از آنچه شکار می کنند،بخورید.

علی بن ابراهیم،در تفسیر خود از امام صادق ع نقل کرده است که:ابو بکر حضرمی از امام صادق ع در بارۀ شکار بازها و دیگر مرغان شکاری و یوز پلنگ و سگان پرسش بعمل آورد،فرمود:جز آنچه تذکیه کرده اید یا سگها شکار کرده اند، مخورید،پرسید:اگر سگ او را کشته باشد؟فرمود:بخورید،زیرا خداوند متعال می فرماید: «وَ مٰا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوٰارِحِ مُکَلِّبِینَ...» سپس فرمود:تمام حیوانات درنده،شکار را برای خود صید می کنند.و فرمود:هر گاه سگ تعلیم یافته را می فرستید:

نام خدا را ذکر کنید که همین،سر بریدن حیوانی است که شکار می شود.ذکر نام خدا

ص :209

این است که بگویید:« بسم اللّٰه و اللّٰه اکبر»مؤید این مذهب،قسمتهای بعدی آیه است:

مُکَلِّبِینَ

:کسانی که بوسیلۀ سگان صید می کنند و بقولی کسانی که به سگها تعلیم می دهند.

تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّٰا عَلَّمَکُمُ اللّٰهُ

:از آنچه خداوند شما را آموخته است،به سگان می آموزید.آری از برکت الهام عقل،شما می توانید سگان را تربیت کنید و آنها را از سگان تربیت نشده،جدا گردانید.

از این قسمت آیه،استفاده می شود که شکاری که سگهای تربیت نشده،صید کنند حلال نیست،مگر اینکه پیش از مردن آن،بتوانند ذبحش کنند.

سدی گوید:یعنی همانطوری که خدا شما را تعلیم داده،سگان را تعلیم می دهید.

این معنی بعید است،زیرا«من»به معنای«کاف»در لغت بکار نرفته است و هیچ شباهتی از لحاظ معنی به یکدیگر ندارند،چه اولی برای«تبعیض»و دومی برای«تشبیه» است.

برخی گفته اند:برای تعلیم سگان حدی نیست،هر گاه بدستوری که گفته شد، عمل کند،برای شکار تعلیم یافته است.مؤید آن روایتی است که اصحاب ما نقل کرده اند:

«هر گاه سگی از مجوسی گرفته شود و در همان حال برای شکار تحت تربیت قرار گیرد و شکار کند،خوردن گوشت کشتۀ او جایز است» قبلا اشاره کردیم که:«از نظر اهل بیت(ع)حیوانی که بوسیلۀ حیوانات شکاری دیگری-غیر از سگ-شکار شود،حلال نیست،مگر اینکه ذبح شود.

آنان که شکار حیوانات دیگر را حلال می شمارند،گویند:آموختگی باز این است که پس از رها شدن،نزد صاحب خود باز گردد و آموختگی حیوانات شکاری دیگر، این است که:بطرف شکار فرستاده شود و برای صید آن حرکت کند و چون صید را بچنگ آورد بدعوت صاحب خود،نزد او باز گردد.هر گاه حیوانی،چنین باشد،تعلیم یافته است و می توان از شکار آن خورد،خواه خودش از آن خورده باشد،یا نخورده باشد.این مطلب از سلمان،سعد بن ابی وقاص و ابن عمر است.

دیگران گفته اند:اگر حیوان شکاری چیزی از شکار بخورد،نباید آن را خورد.

این مطلب را از علی علیه السلام،شعبی و عکرمه روایت کرده اند.

فَکُلُوا مِمّٰا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ

:از آنچه سگان شکاری برای شما گرفته اند،بخورید.

این جمله،مؤید عقیدۀ کسی است که گوید:هر گاه سگ از شکار چیزی تناول کند، نباید از آن خورد،زیرا برای خودش صید کرده است.

یکی از شرایط حلال بودن شکار سگ،این است که صاحب آن،هنگام فرستادن، نام خدا را ببرد.پس اگر نام خدا را نبرد،شکار حلال نیست،مگر اینکه پیش از مردن آن بتواند بر طبق احکام دین،ذبحش کند و حد اقل در موقع ذبح،گوش یا دم یا چشمش را حرکت دهد.چنان که می فرماید:

وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَیْهِ

:ابن عباس،حسن و سدی گویند:مقصود این است که پیش از فرستادن سگ نام خدا را ببرند.

برخی گفته اند:منظور این است که در موقع سر بریدن حیوانات حلال گوشت،

ص :211

خدا را نام ببرند و جمله صراحت در وجوب« بسم اللّٰه»دارد.لکن قول اول صحیح تر است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ

:از آنچه خداوند نهی کرده است،اجتناب کنید و به آن نزدیک مشوید و از معاصی خداوند-که یکی از آنها خوردن شکار سگهای غیر شکاری است و دیگر خوردن شکاری است که برای شما شکار نکرده اند و دیگر خوردن شکار یا ذبیحه ای است که نام خداوند بر آن برده نشده باشد-حذر کنید.

إِنَّ اللّٰهَ سَرِیعُ الْحِسٰابِ

:تفسیر این جمله گذشت.

ص :212

نیز بر همین عقیده اند.بنا بر این ذبیحۀ آنها حلال نیست.

وَ طَعٰامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ

:و حلال است که از طعام خویش به آنها بدهید.

وَ الْمُحْصَنٰاتُ مِنَ الْمُؤْمِنٰاتِ

:حسن و شعبی و ابراهیم گویند:یعنی برای شما حلال است که زنان پاکدامن و با ایمان را برای خود عقد کنید.مجاهد گوید:مقصود زنان آزاد است.ابو علی نیز همین قول را اختیار کرده است،بنا بر این در صورت قدرت بر ازدواج با زن آزاد،کنیزان را شامل نمی شود.

وَ الْمُحْصَنٰاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکُمْ

:و زنان پاکدامن یهودی و مسیحی نیز بر شما حلال است.در این باره نیز اختلاف است:

مجاهد،حسن،شعبی و...گویند:مقصود زنان پاکدامن اهل کتاب است، خواه آزاد باشد یا کنیز،حربی باشند یا ذمی.برخی گفته اند«مقصود زنان آزاد است،خواه حربی باشند خواه ذمی.

اصحاب ما گویند:زنان یهودی و مسیحی را نمی توان بعقد دائم در آورد،زیرا خداوند می فرماید: «وَ لاٰ تَنْکِحُوا الْمُشْرِکٰاتِ حَتّٰی یُؤْمِنَّ» (بقره 221:با زنان مشرک زناشویی مکنید تا اینکه ایمان آورند)و نیز می فرماید: «وَ لاٰ تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوٰافِرِ» (ممتحنه 10:به عقد زنان کافر اعتبار مدهید).اینان آیۀ مورد بحث را تاویل برده،گویند:مقصود آن دسته از زنان یهودی و مسیحی است که به اسلام گرویده باشند و مقصود از زنان پاکدامن با ایمان،آنهایی است که در اصل با ایمان بوده و از پدر و مادر مسلمان،بوجود آمده اند.گروهی از مردم بودند که میل نداشتند با تازه مسلمانان کتابی ازدواج کنند،از اینرو خداوند اینها را جداگانه ذکر و تشویق کرد که با آنها ازدواج کنند.این مطلب را ابو القاسم بلخی حکایت کرده است.

اصحاب ما می گویند:ممکن است که این آیه را به نکاح متعه و گرفتن کنیز از ایشان حمل کرد،زیرا به نظر ما مانعی ندارد که انسان با کنیز کتابی یا با متعۀ کتابی در آمیزد.

و انگهی ابو الجارود از امام باقر(ع)روایت کرده،که این آیه با آیۀ:

ص :215

«وَ لاٰ تَنْکِحُوا الْمُشْرِکٰاتِ حَتّٰی یُؤْمِنَّ» (بقره 221 و آیۀ «وَ لاٰ تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوٰافِرِ» (ممتحنه 10)نسخ شده است:

إِذٰا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ

:ابن عباس و...گویند:یعنی وظیفه دارید که در مقابل تمتعات جنسی که از ایشان می برید،مهر ایشان را بپردازید.

مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسٰافِحِینَ

:حال آنکه پاکدامنی پیشه کرده،از زنا خودداری کنید.

وَ لاٰ مُتَّخِذِی أَخْدٰانٍ

:و نیز با آنها برای زنا دوستی پنهانی نداشته باشید.در بارۀ «احصان،سفاح و اخدان»در سوره نساء بحث شد.

وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمٰانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ

:کسی که منکر توحید و عدل خدا و نبوت پیامبر شود،عملی که به منظور تقرب خداوند بجای می آورد،بر باد می دهد.حبط اعمال این است که پاداشی بدنبال نداشته باشد.

وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخٰاسِرِینَ

:چنین کسی را در آخرت از هلاک شوندگان است.

برخی گفته اند:مقصود از «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمٰانِ...» اهل کتاب است.یعنی اگر اینها از ایمان آوردن،خودداری کنند و ایمان نیاورند،عملشان بی ارزش می شود.

بنا بر این جملۀ «فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» دلالت دارد بر اینکه«زایل شدن و حبط عمل» مستلزم اینکه ثوابی ثابت باشد تا زایل گردد،نیست،زیرا کافر را عملی نیست که ثوابی بر آن استحقاق داشته باشد.عمل او ظاهری است و اگر کفر مانع نبود.استحقاق ثواب داشت.از این معنی خداوند به«حبط عمل»تعبیر کرد و همین است معنای حقیقی آن.

ص :216

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاٰهِ

:در اینجا مقصود این است که هر گاه ارادۀ نماز کردید و بر طهارت نیستید لکن«اراده»را ذکر نکرده است زیرا کلام بر آن دلالت دارد.نمونۀ آن،این آیه است: «فَإِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ» (نحل 98:هر گاه اراده کنی قرائت قرآن را)و همچنین آیۀ: «وَ إِذٰا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاٰهَ...» (نساء 102:هر گاه در میان آنها باشی و اراده کنی که برای آنها اقامۀ نماز کنی)این مطلب از ابن عباس و بیشتر مفسران است.

عکرمه گوید:مقصود این است که هر گاه اراده بر پای داشتن نماز کنید،باید وضو بگیرید(خواه طهارت داشته باشید یا نه)داود نیز بر همین عقیده است.وی گوید:علی(ع)برای هر نمازی وضو می گرفت و این آیه را می خواند.خلفای دیگر نیز بوقت هر نمازی وضو می گرفتند.

لکن قول اول صحیح است و همۀ فقها بر آنند.اینکه روایت کرده اند که علی(ع)تجدید وضو می کرد،حمل بر استحباب می شود.

برخی گفته اند:در آغاز اسلام،واجب بود که هر نمازی وضو بگیرند،سپس بمنظور تخفیف،این حکم نسخ شد.ابن عمر نیز چنین گفته است.وی گوید:

-اسماء دختر زید بن خطاب مرا حدیث کرد که عبد اللّٰه حنظله او را حدیث کرده بود که پیامبر به او دستور تجدید وضو برای هر نمازی داد و این امر برای او دشوار بود.از اینرو امر کرد که پیش از هر نمازی مسواک کند و اگر حدثی از او سر زد، وضو بگیرد.عبد اللّٰه عقیده داشت که وضو برای هر نمازی هم چنان واجب است و انجام می داد.

سلیمان بن بریده از پدر خود نقل کرده است که:

-پیامبر برای هر نمازی وضو می گرفت ولی چون سال فتح مکه،فرا رسید نمازها را بیک وضو خواند.عمر بن خطاب گفت:

-یا رسول اللّٰه،کاری کردید که هرگز نکرده بودید.

فرمود:

ص :219

-این کار را عمداً کردم.

برخی گفته اند:

-این آیه اعلام می کند که وضو تنها برای نماز واجب است،زیرا در روایت است که چون پیامبر گرامی اسلام محدث می شد،از همۀ اعمال-حتی از جواب سلام- خودداری می کرد،تا وقتی که برای نماز وضو می گرفت،آن گاه جواب سلام می داد، از اینرو این آیه نازل شد.

فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ

:در اینجا خداوند متعال امر می کند که صورتهای را بهنگام وضو بشویند.شستن،عبارت از ریختن آب است از محل،بطوری که جاری شود.مسح این است که محل را تر کند بدون اینکه آب بر محل جاری شود.

مرافق جمع مرفق است.مرفق آن قسمتی از دست است که انسان بدان متکی می شود(و در حقیقت،محل خم شدن دست است)واحدی گوید:بسیاری از علمای نحو «الی»را در اینجا بمعنای«مع»دانسته اند و شستن«مرفق»را واجب می شمارند.

عقیدۀ اکثر فقها نیز همین است.

زجاج گوید:-اگر مقصود این باشد که شستن دستها با مرفقها واجب است،در این صورت، ذکر«مرافق»فایده ای ندارد و شستن همۀ دست واجب است،لکن از آنجا که حد شستن دست را تا«مرفق»تعیین کرده،باید از حد«مرفق»شستن را قطع کرد،بنا بر این مرفقها حد انتهای شستشوی دستهاست و بدین ترتیب مبدء شستشو انگشتان و انتهای آن مرفقهاست.

لکن امت،اجماع کرده اند بر اینکه:در موقع شستشوی دستها هر کس از مرفقها شروع و به انگشتان ختم کند،وضویش صحیح است اختلاف در بارۀ شروع شستن دستها از انگشتان بطرف مرفقهاست.نیز اجماع دارند بر اینکه هر کس در موقع شستن دستها مرفقها را بشوید وضویش صحیح است.اختلاف در این است که اگر کسی مرفقها را نشوید،آیا وضویش صحیح است یا نه؟شافعی گوید:

-مخالفی در این که شستن مرفقها واجب است سراغ ندارم.

از جاهایی که در قرآن کریم«الی»بمعنای«مع»آمده،این آیه است: لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَهُمْ إِلیٰ أَمْوٰالِکُمْ» (نساء 2:اموال ایشان را با اموال خویش مخورید)در شعر امرء القیس نیز چنین شده است:

له کفل کالدعص بلله الندی

الی حارک مثل الرتاج المضبب

یعنی آن اسب را کفلی است همچون شن مرطوب،با شانه ای همچون دری که بر آن قفلی محکم زده باشند.

این مطلب نمونه های فراوانی دارد.

وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ

:این جمله،امر می کند به مسح سر.مسح این است که دستانت

ص :221

را به چیزی بکشی مثل اینکه بوسیلۀ دست عرق پیشانی را پاک کنی.ظاهر این است که مسح تمام سر واجب نیست،زیرا آن کس که قسمتی از سر را مسح کند،او را مسح کنندۀ سر گویند.اصحاب ما نیز چنین گویند.عقیدۀ آنان،این است که:باید اندازه ای از سر را-که بنظر عرف،مسح بر آن صدق کند-مسح کرد ابن عمر،ابراهیم،و شعبی نیز چنین گویند.مذهب شافعی نیز همین است مالک گوید.

-همۀ سر را باید مسح کرد.

ابو حنیفه گوید:

1-باید یک چهارم سر را مسح کرد،زیرا پیامبر گرامی«ناصیه»را که قریب یک چهارم سر است،مسح می کرد.در اینباره روایاتی هم نقل شده است که با آوردن آنها سخن را طولانی نمی کنیم.

وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ

:در بارۀ این جمله،اختلاف است:جمهور فقها گویند:

-شستن پاها در موقع وضو واجب است.

امامیه گویند:

-تنها مسح پاها واجب است.

عکرمه نیز بر عقیدۀ امامیه است.از جماعتی از صحابه و تابعان-همچون ابن عباس،انس،ابو العالیه و شعبی-نیز نقل شده است که فقط مسح پاها واجب است.

حسن بصری گوید:

-شخص مخیر است میان شستن و مسح پاها.

طبری و جبایی نیز چنین گفته اند،جز اینکه آنها مسح همۀ پاها را-اعم از پشت پا و کف پا-واجب دانسته و تنها مسح پشت پاها را کافی نمی دانند.

ناصر الحق که یکی از پیشوایان شیعۀ زیدیه است گوید:

-هم شستن پاها و هم مسح آنها واجب است.

ابن عباس وضوی پیامبر را اینطور توصیف می کند که او روی پاها را مسح کرد.

نیز از پیامبر روایت شده است که:

ص :222

-در کتاب خدا دستور،مسح پاهاست ولی مردم پاها را شستشو می کنند.

و نیز فرمود:

-وضو،دو شستن و دو مسح است.(شستن دستها و شستن صورت،مسح سر و مسح پاها) قتاده گوید:

-خداوند،دو شستن و دو مسح واجب کرده است.

ابن علیه:از حمید،از موسی بن انس،روایت کند که:

-وی در حضور ما به انس گفت:

حجاج در اهواز برای ما سخن رانی کرد و در بارۀ وضو چنین گفت:

-صورت و دستها را بشویید و سر را مسح کنید.هیچ چیزی برای انسان از پاها به آلودگی نزدیکتر نیست،بنا بر این باطن و ظاهر و پشت پاها را بشویید.

انس گفت:

خداوند راست گفت و حجاج دروغگوست.خداوند متعال می فرماید:

- وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ راوی گوید:

-خود انس در موقع مسح پاها،فقط پاها را تر می کرد.

شعبی گوید:

-جبرئیل در بارۀ مسح بر پیامبر نازل شد و گفت:در موقع تیمم اعضایی که باید شسته شوند مسح می شوند و اعضایی که باید مسح شوند،ترک می شوند.

روایاتی که در اینباره از بزرگان اهل بیت،نقل شده،از حد شماره بیرون است.

حسین بن سعید اهوازی روایت کند که غالب بن هزیل گفت:از امام باقر ع در بارۀ مسح پاها سؤال کردم،فرمود:

-مسح پاها همان است که جبرئیل در بارۀ آن نازل شد و بیان کرد.

نیز از احمد بن محمد روایت کند که وی گفت:از موسی بن جعفر در بارۀ مسح

ص :223

پاها سؤال کردم که چگونه است.او کف دست را بر انگشتان پا نهاد و تا کعب آن مسح کرد.گفتم:

-اگر کسی بوسیلۀ دو انگشت دست تا کعب پاها را مسح کند،چطور؟ فرمود:

-نه،جز اینکه بهمۀ کف دست،پاها را مسح کند.

و بر اثر مجاورت با«بجاد»مجرور شده.

زجاج گوید:

-هر گاه کلمه را به جر قرائت کنند عطف بر«رءوس»است و بنا بر این پاها را مثل سر باید مسح کرد.برخی از پیشینیان خاطر نشان کرده اند که:

-جبرئیل به مسح پاها نازل شد و سنت،شستن پاها است.

وی گوید:

-جر کلمه بخاطر مجاورت،آنهم در قرآن کریم،روا نیست،لکن مسح بنا بر این حدی که در قرآن برای آن تعیین شده مانند شستن است.

اخفش گوید:

-این کلمه بر حسب لفظ عطف بر«رءوس»و بر حسب معنی از آن منقطع است.مانند گفتۀ شاعر:

-علفتها تبناً و ماء باردا.یعنی آن حیوان را کاه دادم و او را آب سرد نوشانیدم.

در بارۀ قرائت نصب کلمه،گفته اند:

-عطف است بر«ایدیکم»،زیرا فقهای بلاد اسلامی را دیده ایم که پاها را می شویند و به مسح اکتفاء نمی کنند.از پیامبر گرامی نیز روایت است که قومی را در حال وضو دید که پشت پاها را نمی شستند فرمود:وای بر این پشت پاها از آتش (1).این مطلب را ابو علی فارسی ذکر کرده است.

کسانی که می گویند هم مسح و هم شستن پاها واجب است،بدون اینکه خود را بزحمت افکنند،جر و نصب کلمه را بر ظاهر آن عطف کرده،جر را بنا بر عطف بر لفظ «رءوس»و نصب را بنا بر عطف بر محل آن دانسته اند.در ادبیات عرب،نمونۀ این مطلب،بسیار است.مثلا:«لیس فلان بقائم و لا ذاهباً»شاعر نیز گوید:

معاوی اننا بشر فأسجح

فلسنا بالجبال و لا الحدیدا

یعنی:ای معاویه،ما انسانیم.کوه و آهن نیستیم.ما را عفو کن.(در اینجا

ص :225

«الحدید»عطف است بر محل«الجبال») دیگری گوید:

هل انت باعث دینار لحاجتنا

او عبد رب اخاعون بن بخراق

یعنی:آیا تو برای حاجت ما دیناری می فرستی یا عبد رب را؟(در اینجا «عبد»عطف است بر محل«دینار») بعیدتر از موارد فوق،گفتۀ شاعر دیگری است:

جئنی بمثل بنی بدر لقومهم

او مثل اخوه منظور بن سیار

یعنی:برای من مثل بنی بدر یا مثل برادران منظور بن سیار،حاضر کن.در این شعر در حقیقت،معنای:«جئنی بمثل بنی بدر»این است که:«احضر لی مثلهم» از اینرو«مثل»دوم را نصب داده است.

اشاره کنند به اینکه وضو گرفته اند و مطلب را با ایجاز و اختصار بیان می کنند.بدیهی است که:اگر می گفتند:«تغسلت للصلاه»(یعنی برای نماز شستشو کردم)صحیح نبود و احتمال انجام غسل داده می شد.روی این اصل،کلمۀ مسح بکار بردند.به خصوص که اعضایی که شسته می شوند هم مسح می شوند.بهر صورت،این استعمال مجازی بخاطر این است که مطلب معلوم است و دلیلی بر گفتار آنان نیست.

مرحوم سید مرتضی می فرماید:اینکه محدود شدن پاها در آیه،دلیل بر وجوب شستن دانسته اند،صحیح نیست،زیرا مسح،فعلی است که از جانب شرع،مثل شستن واجب شده و مانعی نیست که همانطوری که شستن اعضا محدود شده،مسح اعضا نیز محدود شود و اینکه خداوند متعال دستور داده است که پاها را تا کعب،مسح کنید،دلیل این نیست که باید پاها را تا کعب،شست.

ممکن است بگویند:همانطوری که محدود شدن دستها تا مرفق،دلیل بر وجوب شستن است،محدود شدن پاها تا کعب،نیز دلیل وجوب شستن خواهد بود.

گوییم:اینکه ما شستن دستها را واجب می دانیم نه به دلیل محدود شدن دستهاست بلکه به دلیل تصریح قرآن کریم بر وجوب شستن آنهاست.حال آنکه در مورد پاها چنین تصریحی وجود ندارد.

اگر بگویند:عطف محدود(که پاهاست)بر محدود(که دستهاست)برای رعایت ترتیب کلام بهتر خواهد بود.

گوییم:این مطلب صحیح نیست،زیرا دستها محدودند و بر صورت که نامحدود است،عطف شده اند،بنا بر این جایز است که کلمۀ«ارجل»با اینکه محدود شده است بر کلمۀ«رءوس»که محدود نشده،عطف و در هر دو تنها مسح لازم باشد.این مطلب،از آنچه آنها می گویند بهتر است،زیرا آیۀ شریفه،نخست عضوی را که شستن آن واجب و حد آن را تعیین نکرده-یعنی صورت-،سپس عضوی را که شستن آن نیز واجب و حد آن را تعیین کرده-بر آن عطف می کنند.آن گاه مطلب را از سر گرفته،عضو مسح کردند غیر محدودی را-یعنی سر-ذکر،سپس عضوی مسح کردنی و

ص :227

محدود را-یعنی پاها-بر آن عطف می کند.بدین ترتیب،دو جمله در مقابل یکدیگر قرار گرفته اند،زیرا در جملۀ اول شستنی محدود بر شستنی نامحدودی و در جملۀ دوم، مسح کردنی محدودی بر مسح کردنی نامحدودی عطف شده است.

آنان که جر«ارجل»را ضمن دلایل و شواهدی بنا بر مجاورت،دانسته اند،نیز در اشتتباهند،زیرا همانطوری که اشاره کردیم،زجاج-که یکی از بزرگان ادبیات عرب است-این مطلب را در مورد قرآن کریم،جایز نمی داند.گذشته از این مسأله جر،بنا بر مجاورت،بمواردی اختصاص دارد که فاقد حرف عطف باشد و نیز مواردی که مقصود گوینده روشن باشد،نه مثل آیۀ شریفه،که جر بنا بر مجاورت،تولید اشتباه خواهد کرد، در عین حال محققان علم نحو،اعراب کلمه را بنا بر مجاورت جایز ندانسته و مواردی که بعنوان نمونه،مثال آورده شد،توجیه کرده و پاسخ گفته اند.

گفتار اخفش نیز-که آیه را مثل«علقتها تبنا و ماء باردا»دانست-نیز خالی از اشتباه نیست،زیرا او در حقیقت،در آیۀ«اغسلوا»را تقدیر گرفت و چنین تقدیری هنگامی رواست که اضطراراً برای اصلاح معنی ناگزیر باشیم،لکن هر گاه معنای کلام،مستقیم و ظاهر باشد،چگونه جایز است که مرتکب چنین تقدیر ناصوابی بشویم؟! سید مرتضی در پاسخ ابو علی فارسی-که نصب«ارجل»را بقاعدۀ عطف بر «ایدی»دانسته بود-گوید:

-اگر تأثیر در کلام را به آنچه نزدیکتر است،نسبت دهیم.بهتر از آن است که به آنچه دورتر است،بنا بر این اگر نصب«ارجل»را بخاطر عطف بودن بر محل «رءوس»بدانیم،بهتر است.بخصوص که جمله ای که به شستن صورت و دستها امر می کند،پایان یافته و جمله ای دیگر،در مورد مسح سر و پاها آغاز گشته است و صحیح نیست که بعد از قطع جمله ای بار دیگر بوسیلۀ ربط عطفی آن بازگشت شود.تازه اگر این کار،از لحاظ ادبی هم بلا مانع باشد،در مورد آیه،ترجیح با گفتار ماست،زیرا میان دو قسمت تطابق برقرار می شود و منافاتی با یکدیگر ندارند.

ص :228

در مورد حدیثی که از پیامبر نقل کردند که:

«ویل للعراقیب من النار» و احادیث دیگر که مضمون آنها دلالت می کند بر اینکه:پیامبر وضو می گرفت و پاها را می شست، باید توجه داشت که ما نمی توانیم بخاطر چنین احادیثی که برای ما اطمینان بخش نیستند، از ظاهر قرآن کریم دست بر داریم.و انگهی اخبار بسیاری از طریقۀ اهل تسنن در کتب شان و از شیوخشان،در دست داریم که خلاف آن اخبار افاده می کنند.اوس بن اوس گوید:

«پیامبر را دیدم که وضو گرفت و بر نعل خود مسح کرد و نماز خواند» حذیفه گوید:«پیامبر پس از قضای حاجت،آبی طلبید و وضو گرفت و بر پاهای خود مسح کرد»و احادیث دیگری که آوردن آنها بطول می انجامد.

در مورد حدیث

«ویل للعراقیب من النار» روایت است که گروهی از افراد بی سر و پا ایستاده بول می کردند.این بول بر پاها و پشت پاهایشان ترشح می کرد و آنها بدون شستشو برای نماز به مسجد می آمدند، از اینرو پیامبر آنها را به عذاب جهنم تهدید کرد.

وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا

:اگر در موقع نماز،جنب باشید،لازم است بوسیلۀ غسل خود را طاهر سازید.جنابت،بر اثر خارج شدن منی یا غایب شدن سر آلت تناسلی مرد،در آلت تناسلی زن،حاصل می شود.

وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضیٰ أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغٰائِطِ أَوْ لاٰمَسْتُمُ النِّسٰاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ

:تفسیر این قسمت در سورۀ نساء(آیه 43)گذشت و تکرار آن لزومی ندارد.

مٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ

:خداوند نمی خواهد بوسیلۀ حکم وضو و غسل و تیمم-در موقع نبودن آب یا معذور بودن استعمال آن-شما را دچار سختی و زحمت کند.

وَ لٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ

:بلکه می خواهد بوسیلۀ وضو و غسل جسد شما را از آلودگی گناهان پاک گرداند.حرف لام برای بیان اراده است.چنان که شاعر گوید:

ارید لا نسی ذکرها فکانما

تمثل لی لیلی بکل سبیل

یعنی:می خواهم یاد او را فراموش کنم.گویی بهر راهی در برابر من مجسم شده است.

در حدیث است که پیامبر فرمود:«وضو گناهان گذشته را می پوشاند» وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ :و ارادۀ خداوند این است که بوسیلۀ وضو و غسل با وجود آب و تیمم با فقدان آب،نعمت خود را بوسیلۀ اباحۀ تیمم برای شما تمام کند و این گذشت و تخفیف را یکی دیگر از نعمتهای خود نسبت به شما قرار دهد.

لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

:برای اینکه شما از راه اطاعت دستورهای خداوند،او را سپاسگزاری کنید.

این آیۀ شریفه،متضمن کیفیت غسل و وضو و احکام آنهاست.لکن مسائل متفرع بر آنها بسیار و محل ذکر آن کتابهای فقهی است.

ص :230

3-ابو علی جبایی گوید:مقصود،متابعت آنها از پیامبر است در روز بیعت عقبه و بیعت رضوان.

4-مجاهد گوید:مقصود،پیمانی است که خداوند در موقع بیرون آوردن ایشان از صلب آدم،از ایشان گرفته و به آنها گفته بود:«آیا من پروردگار شما نیستم؟»و آنها پاسخ داده بودند:«پروردگار ما هستی».این قول از سایر اقوال ضعیف تر است.

إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا

: در آن هنگام شما گفتید:گفتۀ تو را شنیدیم و اطاعت کردیم وَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ :از خداوند بپرهیزید که او به آنچه در سینه های پنهان کردید،یعنی از اسرار قلبی شما آگاه است.منظور از کلمۀ«صدور»دلهاست، زیرا دل در سینه جای دارد. (1)

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّٰامِینَ لِلّٰهِ

:ای مردم مؤمن،باید عادت شما و خوی شما قیام به حق باشد،بطوری که خود عمل شایسته انجام دهید و دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کنید و اینها را برای تحصیل رضای خدا انجام دهید.

شُهَدٰاءَ بِالْقِسْطِ

:حال آنکه گواهانی هستید که عادلانه،بوظیفۀ شهادت عمل می کنید.

برخی گویند:یعنی برای خدا مردم را بسوی حق دعوت و بوسیلۀ عدالت و حق و دلایل محکم از دین خدا دفاع کنید.چه شاهد در حقیقت از مورد شهادت، دفاع می کند.

و بقولی:یعنی از اهل عدالت باشید،زیرا آنان در روز قیامت،گواه مردم هستند وَ لاٰ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ :زجاج گوید:اگر«شنئان»را بفتح نون بخوانیم

ص :233

مصدر و بمعنای کینه و اگر به سکون نون بخوانیم صفت و بمعنای کینه ور خواهد بود.

ما در پیرامون معنای این کلمه در اول سوره گفتگو کرده ایم.

عَلیٰ أَلاّٰ تَعْدِلُوا

:بغض و کینۀ شما نسبت بمردمی،شما را به بی عدالتی وادار نکند.هر گاه کلمۀ«شنئان»صفت باشد،یعنی:«کسی که نسبت بقومی کینه دارد،شما را به بی عدالتی وادار نکند در حکم و سیرۀ خود نسبت به ایشان به ستمگری گرایید.» اِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ :شما نسبت بدوستان و دشمنانتان عدالت کنید که به تقوی نزدیکتر است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ

:از عقاب خدا بترسید و باطاعت و اجتناب از بدیها خود را در معرض آن قرار ندهید.

إِنَّ اللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ

:خداوند بکردار شما دانا و شما را کیفر می دهد.

وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا

:آنان که به بیگانگی خدا تصدیق و به پیامبری حضرت محمد ص اقرار کردند.

وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ

:و کارهای پسندیده را-اعم از واجب و مستحبّ-انجام دادند.

لَهُمْ مَغْفِرَهٌ

:خداوند آنان را وعدۀ مغفرت داده،گناهان را می آمرزد و بدیهای آنها را به پردۀ بزرگی و کرم می پوشاند.

وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ

:پاداش بزرگ نیز به آنها وعده شده است.فرق میان اجر و ثواب، این است که ثواب،در برابر طاعات است ولی اجر،مزدی است که در عوض کاری داده می شود.وعده،عبارت است از خبری که نفعی را نوید دهد و وعید،خبری است که ضرری را به اطلاع رساند.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا

:آنان که توحید خدا و صفاتش را منکر و نبوت پیامبر را نادیده گرفتند.

وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا

:و تکذیب کنند دلایل و براهین پروردگار را.

أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَحِیمِ

:آنان همواره در دوزخ خواهند بود.چه مصاحبت، مستلزم دوام و خلود است.

ص :234

شده باشد.

بقتل رسانند.در این وقت،خداوند متعال،پیامبر را از سوء قصد آنها آگاه کرد و به اتفاق اصحاب از آنجا خارج شدند.این خود یکی از معجزات پیامبر گرامی اسلام است.

2-قریش،مردی را برای قتل پیامبر مامور کردند.وی با شمشیر کشیده،بر آن بزرگوار داخل شد و چون خواست وی را بقتل رساند،گفت:چه کسی قادر است که.مرا از کشتن تو منع کند؟فرمود:خدا.وی شمشیر را افکند و مسلمان شد.نامش عمرو بن وهب جمحی بود.صفوان بن امیه،بعد از جنگ بدر وی را برای این کار خطیر مامور کرده بود.لکن خواستۀ آنها نقش بر آب شد!این معنی از حسن است.

3-ابو علی جبایی گوید:مقصود لطف خداوند است در بارۀ مؤمنان و باز داشتن دشمنان از اینکه نتوانند مزاحمتی برای مسلمانان فراهم سازند.خداوند آنها را بچند وسیله از ایجاد مزاحمت برای مسلمانان باز داشت:بیماری،قحطی،مرگ سران، نابودی حیوانات و دیگری وسایلی که چنان آنها را مشغول و گرفتار کرد که بکلی از فکر مزاحمت و قتل مؤمنان باز ماندند.

4-واقدی گوید:پیامبر با گروهی از بنی ذبیان و محارب در«ذی امر»جنگ کرد.آنها در قلۀ کوه ها متحصن شدند.پیامبر از کوه-طوری که آنها را ببیند-بزیر آمد و برای قضای حاجت،بگوشه ای رفت.در آنجا بر اثر باران لباسهایش تر شد.آنها را از تن بیرون آورد و بر درختی افکند که خشک شود و خود در زیر آن درخت،بخوابید.

اعراب او را می دیدند.رئیس آنها«دعثور بن حرث»با شمشیر کشیده،بر بالین پیامبر آمد و گفت:

-محمد،اکنون چه کسی می تواند مرا از کشتن تو باز دارد؟ فرمود:

-خدا در این وقت،جبرییل طوری بر سینۀ او کوبید که شمشیر از کفش افتاد و پیامبر شمشیر را برداشت و فرمود:

-اکنون چه کسی مرا از قتل تو منع می کند؟

ص :239

پاسخ داد:

-هیچکس.اکنون شهادت می دهم که خداوند یکتاست و محمد فرستادۀ اوست.

از اینرو آیه نازل شد.بنا بر این خلاص شدن پیامبر،نعمتی است برای همۀ مؤمنان، زیرا وجود پر فیض او در میان اهل ایمان،نعمتی است برای ایشان و تجاوز به او تجاوز به هر فرد مسلمانی است.

فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ

:خداوند آنها را از قصد سویی که در بارۀ شما داشتند، باز داشت.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

:از خدا بپرهیزید.مردم مؤمن باید به نصرت خداوند،توکل جویند که او یاور آنهاست و آنها را کفایت می کند.

ص :240

امرء القیس گوید.«و رضت فذلت صعبه الی اذلال»یعنی او را رام کردم و چه خوب رام شد.در اینجا در حقیقت«رضت»به معنای«اذللت»است.

مورد نظر باشند.یعنی خداوند فرمود:من با شمایم و شما را در برابر دشمن یاری می کنم و در این ماموریت جنگی-که بر طبق عهد و میثاق من است-من پشتیبان شما خواهم بود.سپس مطلب دیگری را آغاز کرد،فرمود:

لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاٰهَ

:اگر شما بنی اسرائیل،نماز را بر پای دارید.

وَ آتَیْتُمُ الزَّکٰاهَ

:و زکات را بدهید.

وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی

:و گفتار پیامبرانم را تصدیق کنید.برخی گفته اند:خطاب به نقباست.

وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ

:حسن و مجاهد و زجاج گویند:یعنی پیامبران را یاری کنید.

ابن زید و ابو عبیده گویند:یعنی آنها را تعظیم و اطاعت کنید وَ أَقْرَضْتُمُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً :و در راه خدا انفاق کنید و پول خود را در کارهای خیر مصرف کنید.این کارها درست مثل قرض دادن به خداوند است و بنا بر این پاداش آنها را خدا می دهد.برخی گفته اند:مقصود از«حسناً»این است که از روی خشنودی باشد و منت و آزاری بدنبال نداشته باشد و بقولی«حسنا»یعنی حلال.

لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ

:در این صورت،گناهان گذشتۀ شما را مورد عفو قرار داده،از کیفر شما چشمپوشی می کنم.

وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ

:و شما را داخل بهشتهایی کنم که نهرها از زیر آنها جاری است.

فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذٰلِکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوٰاءَ السَّبِیلِ

:کسی که بعد از ماموریت نقیبان و گرفتن پیمان،کفر ورزد،راه روشن را گم کرده است.

این آیه دلالت دارد بر اینکه:حق،حد وسط میان افراط و تفریط است.از امیر المؤمنین علی ع روایت شده است که:«راست و چپ گمراه کننده است، جاده،همان راه میانه است...»

ص :243

حدثت نفسک بالوفاء و لم تکن

للغدر خائنه مغل الاصبع

یعنی:در خاطر خود بفکر وفا بودی و خیانتکاری که برای خیانت بمتاعی دست درازی کند نبودی(مغل بدل خائنه)

که حق در آن اثری نکند در حقیقت،مقصود این است که از آنان سلب توفیق شده و از لطفی که موجب گشایش سینۀ آنان گردد محرومند،تا آنجا که باطن ایشان نیز برنگ کثیف ظاهرشان در آمده است نظیر اینکه به کسی گفته شود:شمشیرت را بر اثر عدم مواظبت،فاسد کردی تا اینکه زنگارگون شد و ناچار شدی ناخنهایت را نگیری و از آنها بعنوان سلاح استفاده کنی.

جبایی گوید:یعنی ما از حال درونی ایشان پرده بر افکندیم و سنگدلی آنها را آشکار ساختیم و حکم کردیم که آنها ایمان نمی آورند و موعظه در آنها بی اثر است و بقولی:قاسی بودن دلهای آنان،یعنی پست و فاسد بودن آن مثل درهم های قلب.این معنی بازگشت به خشکی و عدم نرمی و لطافت دلها می کند،زیرا پول قلب هم بر اثر اینکه در آن تزویر شده است،بد صداست.به آدم رحیم دل گفته می شود:نرمدل و به آدم بی رحم گفته می شود:سخت دل و سنگدل.

یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ

:آنان بر اثر خبث باطن،سخن خدا را تفسیر نادرست کرده،صفت پیامبر را تغییر می دهند،بنا بر این تحریف کلام خدا بدو نحو ممکن است:

1-تفسیر نادرست 2-تغییر و تبدیلهایی که در عبارات،می دهند و کلامی که از خدا نیست، می گویند از خداست.

وَ نَسُوا حَظًّا مِمّٰا ذُکِّرُوا بِهِ

:و نصیب خود را از موعظه ها و احکام الهی فراموش کردند آنها پیروی پیامبر را فراموش کردند و از این نصیب بزرگ چشمپوشی نمودند.

و بقولی یعنی:مطالب آسمانی را تضییع و قرائت آن را ترک کردند،در نتیجه از رشد و کمال محروم شده،بمرور ایام کتاب خدا را فراموش کردند.

وَ لاٰ تَزٰالُ تَطَّلِعُ عَلیٰ خٰائِنَهٍ مِنْهُمْ

:ابن عباس گوید:یعنی تو همواره بر خیانت و معصیت آنان آگاهی پیدا می کنی.

بقولی یعنی:همواره بر دروغ و خیانت و پیمان شکنی و همکاریهای آنها با مردم مشرک و دیگر خیانتهای آنان،آگاهی.

ص :247

و بقولی یعنی:تو همواره جماعت خیانتکار آنان را که مخالفت قول و نقض عهد خود می کنند خواهی شناخت.

إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ

:بجز گروه کمی که اهل خیانت نیستند.

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ

:تا وقتی که آنها بر عهد تواند و خیانتی نکرده اند،از ایشان درگذر.ابو مسلم گوید:

منظور همانهایی است که استثنا شدند.

حسن و جعفر بن مبشر گویند:

-منظور این است که هر گاه آنها توبه کنند و جزیه دهند،آنها را عفو کن.

طبری نیز همین معنی را اختیار کرده است.

قتاده گوید:

-این آیه بوسیلۀ آیۀ: «قٰاتِلُوا الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ...» (توبه 29)نسخ شده است.

جبایی گوید:

-بوسیلۀ آیۀ «وَ إِمّٰا تَخٰافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیٰانَهً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلیٰ سَوٰاءٍ» (انفال 58)نسخ شده است.

إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ

:خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

ص :248

زجاج و طبری نیز همین معنی را اختیار کرده اند.

این اختلاف به این صورت بود که:

-نسطوریه می گفتند: عیسی پسر خداست.یعقوبیه می گفتند:عیسی خداست و ملکائیه-که همان مسیحیان رومی هستند،می گفتند:خدا،مجموعه ای است از:

خدا،عیسی و مریم.

جبایی گوید:مقصود این است که:خداوند بدسته ای امر می کند که بدشمنی دیگران پردازند.سر انجام کار آنها به مرحله ای می رسد که همگی دشمن یکدیگر بوده،بیکدیگر نسبت کفر و بی دینی دهند.

إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ

«این دشمنی تا روز قیامت در میان ایشان یا در میان یهودیان و مسیحیان باقی خواهد ماند.

جعفر بن حرث گوید:مقصود از «فَأَغْرَیْنٰا بَیْنَهُمُ الْعَدٰاوَهَ...» این است که:

-آنها گرفتار اختلاف و همۀ آنها گرفتار خطا و گمراهی هستند،حال آنکه خداوند همۀ موارد اختلاف آنان را با دلیل واضح برای ایشان بیان کرده،بطوری که همۀ آنها خطای طرف مقابل را متوجه هستند و بغض و کینۀ یکدیگر را در دل گرفته اند ولی هیچ یک از آنها متوجه خطا و اشتباه خود نیستند،بنا بر این آنان بوسیلۀ کتاب خدایی به اشتباهات یکدیگر برده و بکمک دلایل روشن آن.انگشت روی خطای یکدیگر می گذارند.این موضوع سبب اختلاف و دشمنی آنان شده است.بنا بر این منشأ اختلاف،کتاب آسمانی و کتاب آسمانی از خداست و صحیح است که بگوید:

ما در میان ایشان دشمنی افکندیم.

عقیدۀ دیگر در بارۀ معنای جمله این است که:

-ما در دل آنان ترس و نفرت،نسبت بیکدیگر افکندیم،در نتیجه گرفتار تعصب و دشمنی شدند.این کار کیفری است از پیمان شکنی آنان.

وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللّٰهُ بِمٰا کٰانُوا یَصْنَعُونَ

:بزودی در موقع حساب،خداوند آنها را

ص :250

بعواقب سوء پیمان شکنی آگاه و آنها را بر حسب استحقاقشان کیفر خواهد داد.

گویی منظور خداوند متعال این است که:

دستور عفو و اغماض،موضوعی است که مربوط به این جهان است و بزودی در جهان دیگر،آنان را بکیفر کردار زشت و ناپسندشان خواهد رسانید.

ص :251

مسیحیان است هر دو را «أَهْلَ الْکِتٰابِ» گفت،نه«اهل الکتابین»زیرا کلمۀ«کتاب» اسم جنس است و شامل تورات و انجیل هر دو می شود.البته در این اسم جنس،معنای عهد نیز هست.خداوند راه اختصار را پیموده است،از لحاظ اینکه گویی آنها اهل یک کتاب هستند.

وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ

:و بسیاری از خطاهای مردم را که تذکر نداده است رها می کند و آنها را در مقابل آنها مؤاخذه نکند و کیفر ندهد،زیرا در بارۀ آنها دستوری نداده است.

این معنی از ابو علی جبایی است.

حسن گوید:یعنی بسیاری از گناهان را بوسیلۀ توبه،می بخشاید.

علت اینکه:پاره ای از مطالب را بیان می کند و پاره ای را بیان نمی کند،این است قسمتی که دلیل بر نبوت و صفات و بشارت بر ظهور اوست و برای شناسایی او لازم است،بیان می کند،مثل مسألۀ سنگسار کردن و قسمتی که بیان و تفصیل آن چنین فایده ای ندارد،باجمال برگزار می شود.

قَدْ جٰاءَکُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ

:منظور از«نور»حضرت محمد ص است،زیرا مردم بوجود او هدایت می شوند هم چنان که به نور.این معنی از قتاده و مختار زجاج است.

ابو علی جبایی گوید:منظور قرآن است که حق را از باطل جدا می کند.لکن معنای اول،بهتر است،بدلیل:

وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ

:بنا بر این اختلاف لفظ«نور»و«کتاب»دلیل بر اختلاف معنی است.

یَهْدِی بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ

:خداوند بوسیلۀ قرآن-و بقولی بوسیلۀ پیامبر- کسانی که از لحاظ قبول قرآن و ایمان و تصدیق پیامبر و پیروی احکام دین،تابع خشنودی او باشند براه های سلامت،هدایت می کند.

سُبُلَ السَّلاٰمِ

:حسن و سدی گویند:یعنی راه های خدا،که عبارت از احکامی است که برای بندگان تشریع و بنام آیین اسلام بر آنها نازل کرده است.

زجاج گوید:یعنی راههای سلامت از هر ترس و زیانی،مگر آن ترس و زیانی

ص :254

که قابل توجه نباشد،زیرا ضرر و ترس کم،سر انجام بنفع باز می گردد.پس منظور این است که خداوند کسانی که از چیزهایی پیروی می کنند که رضای خدا در آن است،براه سلامت هدایت می کند و سلام و سلامت،مثل ضلال و ضلالت است.

مقصود از هدایت بسوی راه های سلامت،این است که:لطف خود را شامل حال آنها می سازد تا براه حق قدم نهند.

وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ

:و آنها را از کفر بایمان می آورد،زیرا کفر همچون ظلمت ها موجب حیرت و سرگردانی می شود و ایمان-همچون نور-موجب هدایت و بصیرت می گردد.

بِإِذْنِهِ

:این رهبری بسوی ایمان از لطف خداوند است.

وَ یَهْدِیهِمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

:و آنها را براه حق-که دین اسلام است-هدایت می کند.این معنی از حسن است.ابو علی جبایی گوید:آنها را براه بهشت هدایت می کند.

ص :255

اختیار آنهاست و آنها در برابر پروردگار،هیچگونه قدرت و اراده ای ندارند،بهمین جهت است که دیگری نیز نمی تواند در برابر خدا از ایشان دفاع کند.بنا بر این تقدیر جمله این است:«من یملک من امر اللّٰه...» إِنْ أَرٰادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً :مقصود اینست که اگر مسیح،خدا بود می توانست در برابر ارادۀ خداوند،از خود دفاع کند و نگذارد که خدا او و دیگران را بهلاکت رساند،حال آنکه مسیح را چنین قدرتی نیست، زیرا هیچکس را یارای مخالفت ارادۀ پروردگار متعال نیست.بدین ترتیب روا نیست که انسان،آفریدۀ مغلوبی را پروردگار خود بداند.

برخی گفته اند:

-مقصود این است که:کسی که چنین قدرتی دارد،برتر از این است که با او خدایی باشد یا چیزی به او مانند شود.

وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا

:خداوند را پادشاهی آسمانها و زمین و ما بین آنهاست.چنین خدایی دومی ندارد،بنا بر این مسیح نیز در قلمرو ملک خداست،نه خداست و نه پسر خدا،زیرا کسی که مملوک و در قلمرو ملک الهی است، چگونه ممکن است خدا باشد؟! یَخْلُقُ مٰا یَشٰاءُ :او خدایی است که هر چه بخواهد بهر کیفیتی که اراده کند، بزیور آفرینش می آراید،اگر بخواهد انسان را از مردی و زنی و اگر بخواهد انسان را تنها از زنی خلق می کند،بنا بر این اگر مسیح تنها از زنی بوجود آمده است،این دلیل خدایی وی نیست.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:خداوند بر هر چه که بخواهد خلق کند،تواناست.

بخدایی وی معتقد باشند.

توضیح این که:

-کسی که ممکن است هلاک شود،جایز نیست که خدا باشد،همچنین کسی که مولود و پرورش یافته است،جایز نیست که خدا و پروردگار باشد.

سپس گفتار هر دو فرقه-یهودیان و مسیحیان-را نقل کرده،فرمود:

وَ قٰالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصٰاریٰ نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ

:حسن گوید:یعنی یهودیان گفتند مقام و منزلت ما پیش خداوند مانند مقام و منزلت پسر است پیش پدر و مسیحیان از آنجا که عیسی را پسر خدا شناختند،خود را فرزندان و دوستان خدا شمردند،زیرا مطالب انجیل را تاویل برده،گفتند:عیسی گفته است پیش پدرم می روم!» ابن عباس گوید:جماعتی از یهودیان-که کعب بن اشرف و کعب بن اسد و زید بن تابوه و...در میان ایشان بودند به پیامبر-که آنها را از غضب خدا ترسانیده بود-گفتند:

ما را مترسان،زیرا ما فرزندان و دوستان خداییم.و اگر خداوند بر ما غضب کند،غضبش مانند غضب پدر به فرزند است که بزودی زایل می شود.

و بقولی:

-از آنجا که مردمی مسیح را پسر خدا دانستند،خداوند این مطلب را بهمۀ آنها نسبت داد.این رویه در ادبیات عرب،معمول است.چنان که گفته می شود:

«هذیل شعراء»یعنی گروهی از ایشان شاعرند.در بارۀ همکاران و لشکر مسیلمۀ کذاب گفتند:«قالوا نحن انبیاء اللّٰه»یعنی گوینده ای از آنان چنین گفت.جریر گوید:«ندسنا ابا مندوسه القین بالقنا»یعنی ما«ابو مندوسه»را با نیزه زدیم.

(در حالی که مردی از قوم جریر زده بودند نه همۀ افراد قوم.) سپس به پیامبر خود فرمود:

قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ

:بگو اگر پندار شما صحیح است و در این افترا بخطا نمیروید،چرا خداوند شما را در برابر گناهانتان کیفر می دهد؟زیرا قاعده این است

ص :259

که دوست بدوست و پدر بر پسر ترحم کند و عذابش نکند،با اینکه آنها اقرار دارند که خداوند آنها را عذاب می کند و این مطلب بر طبق کتاب ایشان است و اگر قبول نداشته باشند،کافرند و یهودیان معترف بودند که بمدت چهل روز-که گوساله را پرستیده بودند-عذاب می بینند.برخی گفته اند:«یعذب»اگر چه مضارع است، لکن بمعنای ماضی است.یعنی چرا شما را عذاب کرد؟شما اقرار دارید که بر اثر پرستش گوسالۀ سامری گرفتار عذاب خداوند شدید و همچنین خداوند بکیفر کردارتان شما را به شکل بوزینگان و خوکان در آورد و بخت نصر را بر شما مسلط کرد تا شما را به سختی شکنجه دهد.آیا اینها عذاب نیستند؟اگر شما دوستان خدا هستید، چرا عذابتان کرد؟ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ :آن چنان که شما فکر می کنید،نیست،شما فرزندان خدا نیستید،بلکه شما هم از اولاد آدم و مخلوق او هستید.اگر نیکی کنید،پاداش آن را می بینید و اگر بدی کنید،بکیفر آن می رسید.همانطوری که همۀ انسانها هستند و شما را بر آنها امتیازی نیست.

یَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ

:اگر چه خداوند،تنها بدکاران را عذاب می کند، لکن می گوید:هر که را بخواهد،می آموزد و هر که را بخواهد کیفر می دهد،زیرا بلاغت سخن در هیمن تعبیر است و دیگر اینکه بطور ایجاز و اختصار دلالت می کند بر اینکه همۀ امور بخدا باز می گردند و خداوند بر طبق حکمت خود آنها را انجام می دهد.

وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا

:ملک آسمانها و زمین و ما بین آنها،از خداست،بنا بر این او را فرزندی نیست،زیرا فرزند از جنس پدر است نه ملک پدر.

وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ

:و امور بندگان بسوی خداوند بازگشت می کند،بنا بر این هیچ کس جز او مالک سود و زیان ایشان نیست،زیرا این عبارت دلالت دارد بر اینکه در روز قیامت،احدی دارای قدرت و مقام نیست.

این تعبیر دلالت ندارد بر اینکه:در روز قیامت،مردم از لحاظ مکان بخداوند قرب پیدا می کنند،بلکه تسلط و فرمانروایی او را نسبت بمردم میرساند.

ص :260

اتصال دانسته است.از ابن عباس روایت است که میان عیسی و پیامبر گرامی اسلام،چهار پیامبر بوده است.

در بارۀ طول دوران فترت،اختلاف است.حسن و قتاده گویند:600 سال.بنا بروایت دیگر از قتاده 560 سال ضحاک گوید:چهار صد شصت و چند سال.ابن عباس گوید:

پانصد و چند سال.کلبی گوید:بین میلاد عیسی و محمد 569 سال طول کشید و بعد از عیسی چهار پیمبر آمده است و این مفاد آیۀ شریفه قرآن است: «إِذْ أَرْسَلْنٰا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکَذَّبُوهُمٰا فَعَزَّزْنٰا بِثٰالِثٍ» (یس 14:دو پیامبر بسوی آنان فرستادیم پس آنها را تکذیب کردند و ما آنها را به پیامبر سوم عزت بخشیدیم)در این آیه به ماموریت سه پیامبر،بعد از عیسی تصریح شده،اما چهارمی را نمی شناسیم.دوران این چهار پیامبر پس از عیسی 134 سال طول کشیده است.از آن پس دوران فترت آغاز گردید.

أَنْ تَقُولُوا مٰا جٰاءَنٰا مِنْ بَشِیرٍ وَ لاٰ نَذِیرٍ

:پیامبر ما در دوران فترت،بسوی شما آمد تا بر شما اتمام حجت شود و در روز قیامت نگویید:کسی نیامد که ما را بکار نیکو بشارت ثواب و بکار زشت،بیم کیفر دهد.

سپس این مطلب را بیان می کند که خداوند از ایشان قطع عذر کرده و بوسیلۀ فرستادن پیامبر گرامی اسلام،راه بهانه جویی را بر ایشان بسته است،از اینرو می فرماید:

فَقَدْ جٰاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ

:حضرت محمد ص،پیامبری است که مردم مطیع را به ثواب،نوید می دهد و عاصیان را به عقاب،می ترساند.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:خداوند بر هر چیزی قادر است.

بدیهی است که کسانی در روز قیامت چنین استدلالی پیش خدا می کنند که بدانند آمدن پیامبران به صلاح ایشان است و بنا بر این هر گاه پیامبری مبعوث نشد،آنها حق دارند بگویند:رهبر و رهنمایی نداشتیم.اما آنهایی که چنین عملی ندارند، اگر چه پیامبری برای ایشان فرستاده نشود،چنین استدلالی نمی توانند بکنند.

ص :264

وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً

:و شما را پادشاهانی ساخت که دیگران خدمتگزار و در زیر سلطۀ شما باشند.این معنی از قتاده است.

عبد اللّٰه بن عمرو بن عاص و زید بن اسلم و حسن گویند:موسی آنان را اینطور مخاطب ساخت،زیرا آنان دارای خانه و خدمتگزار و همسر بودند.بدیهی است که هر کس از این نعمتها برخوردار باشد،برای خود پادشاه است.چنان که از پیامبر گرامی اسلام، روایت است که:

-کسی که در آغاز روز،دارای ایمان و مخارج آن روزش باشد و بدنی سالم دارد،مثل اینکه همۀ جهان در قلمرو قدرت اوست.

ابو علی جبایی گوید:پادشاه(ملک)کسی است که دارای سرمایه ای باشد که از کارهای پر مشقت و تحمل رنج برای تحصیل معاش راحت باشد.

ابن عباس و مجاهد گویند:آنان بوسیلۀ نازل شدن مائدۀ آسمانی-یعنی ترنجین و بلدرچین-و شکافته شدن سنگ و خارج شدن آب از آن و ابر،پادشاه شدند.

ابو القاسم بلخی گوید:مانعی ندارد که خداوند برای آنها پادشاهی و سلطنت قرار داده و آن چنان به آنها قلمرو وسیع بخشیده باشد،که پادشاه باشند.

وَ آتٰاکُمْ مٰا لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعٰالَمِینَ

:حسن و بلخی گویند:

یعنی به شما چیزهایی بخشید که به احدی از معاصران شما نبخشیده بود زجاج و جبایی گویند:

-اموری که خداوند به آنها ارزانی داشت،بر روی هم برای دیگری فراهم نشده بود،نظیر کثرت پیامبران و آیات و نازل شدن ترنجبین و بلدرجین.

در بارۀ اینکه:مخاطب کیست،اختلاف کرده اند:

ابن عباس و مجاهد گویند:قوم موسی.این قول ظاهرتر است.

سعید بن جبیر و ابو مالک گوید:منظور امت پیامبر اسلام است.

آن گاه خداوند آنان را مکلف کرد که داخل سرزمین مقدس شوند و فرمود:

- یٰا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَهَ :ابن عباس و سدی و ابن زید گویند:منظور

ص :266

داخل شدن آنان در بیت المقدس است.زجاج و فراء گویند:منظور دمشق و فلسطین و قسمتی از اردن است.قتاده گوید:منظور شام است.مجاهد گوید:منظور سرزمین طور و اطراف آن است.

مقدسه،یعنی پاک شده،که ارض مقدس از شرک پاک و جایگاه پیامبران و مؤمنان شد.

اَلَّتِی کَتَبَ اللّٰهُ لَکُمْ

:که در لوح محفوظ ثبت شده که برای شما باشد.ابن عباس گوید:یعنی خداوند به شما بخشید.قتاده و سدی گویند:یعنی خداوند شما را مامور کرد که داخل آن شوید.

پرسش چگونه خداوند ارض مقدس را در لوح محفوظ برای آنها ثبت کرد و به آنها بخشید،با اینکه می فرماید: «فَإِنَّهٰا مُحَرَّمَهٌ عَلَیْهِمْ» ؟!(مائده 26:سرزمین مقدس بمدت چهل سال بر آنان حرام است) پاسخ ابن اسحاق گوید:این سرزمین بخششی بود از جانب خداوند که بعدا بر آنها حرام کرد.

و بقولی:مقصود همۀ بنی اسرائیل نیست،اگر چه کلام بطور عموم بیان شده است، بنا بر این برای عده ای از آنها داخل شدن در سرزمین حرام و برای عده ای که بعد از مرگ موسی بمدت دو ماه همراه یوشع بن نون بودند،حلال و مکتوب بود.

وَ لاٰ تَرْتَدُّوا عَلیٰ أَدْبٰارِکُمْ

:اکثر مفسران گویند:یعنی از سرزمینی که مامورید داخل آن شوید،خارج مشوید.جبایی گوید.

-یعنی از طاعت خداوند به معصیتش بازگشت نکنید.

فَتَنْقَلِبُوا خٰاسِرِینَ

:که در آخرت،از ثواب محروم می مانید.محرومیت آنها از ثواب،به خاطر این است که به این کار مأمور بودند،همانطوری که برای نماز ماموریت داشتند.این معنی از قتاده و سدی است.

ص :267

و بقولی:آنها مامور به این کار نبودند تا از ثواب آخرت محروم شوند،بلکه منظور این است که بر اثر داخل نشدن در آن سرزمین از منافع مادی آن محروم شدند.

آنجا را گشود،در حال که یوشع در جلو سپاهش بود.برخی گفته اند:پس از مرگ موسی، یوشع آنجا را فتح کرد.در آن وقت موسی دار فانی را ترک گفته و یوشع به پیامبری برگزیده شده بود.در روایت است که هنگامی که آنها سرگرم جنگ بودند،آفتاب غروب کرد.

بدعای یوشع،آفتاب بازگشت و آنها اریحا را گشودند.

برخی گفته اند:وفات موسی و هارون،در همان بیابان بود.هارون یک سال پیش از موسی وفات کرد.موسی در دوران سلطنت فریدون و منوچهر می زیست و 120 سال عمر کرد.یوشع پس از موسی رهبری بنی اسرائیل را عهددار شد.او 116 سال عمر کرد و 27 سال دورۀ نبوتش بود.

ص :269

چرا موسی به این سخن پاسخ نداد؟! دو علت دارد:

1-مجموع کلام،دلالت دارد بر انکار قول آنها و شگفتی از جهل آنها که امر خدا را رد و با آن مخالفت کردند.

2-ابو القاسم بلخی گوید:

-اینکه گفتند:تو و خدایت بروید و بجنگید،مجازی است نه حقیقی.در حقیقت می خواهند بگویند:خداوند مددکار تست.لکن از آنجا که قوم،مردمی جاهل و بی خرد بودند،وجه اول صحیح تر است.

حسن گوید:این سخن آنان،دلیل است بر اینکه:آنان«مشبّهه» (1) بودند.

بهمین جهت،گوساله را پرستش کردند.و اگر خدا را شناخته بودند،چنین نمی کردند.

جبایی گوید:اگر مقصود آنها از رفتن خدا و جنگیدن او،معنای حقیقی و انتقال از مکانی بمکانی است؟کافر و اگر بعنوان مخالفت با امر خدا گفته اند، فاسق شده اند.

اینکه خداوند متعال می فرماید: «قٰاتَلَهُمُ اللّٰهُ أَنّٰی یُؤْفَکُونَ» (توبه 30:

خداوند با آنها قتال کند که چگونه منحرف می شوند)و نسبت جنگ و قتال با ایشان را به خدا می دهد.استعمال مجازی است.مقصود این است که:خداوند مثل کسی که با کسی جنگ دارد،دشمنی می کنند و با اقتدار و سلطۀ خود،آنها را به کیفر می رساند.

در آیۀ «فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکٰاءَکُمْ» (یونس 71)عطف بر ضمیر متصل صحیح است،زیرا ذکر مفعول(امر)بمنزلۀ ضمیر منفصل است.چنان که در آیۀ: «لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا أَشْرَکْنٰا وَ لاٰ آبٰاؤُنٰا» (انعام 148)آوردن«لا»بمنزلۀ انفصال ضمیر است و عطف بر آن مانعی ندارد.

ص :273

مِنَ الَّذِینَ یَخٰافُونَ

:از کسانی که خدا ترس بودند.

أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِمَا

:قتاده و حسن گویند یعنی خداوند نعمت اسلام به آنها بخشیده بود.جبایی گوید:منظور این است که آن دو،از جباران می ترسیدند و خداوند به آنها توفیقی بخشید که خوف،آنها را از بیان حق و طاعت،باز ندارد.

سعید بن جبیر«یخافون»را بضم یاء قرائت می کرد و از ابن عباس در تفسیر آن روایت شده است که:آنان از جباران بودند و خداوند نعمت اسلام به آنها بخشیده بود.

(مقصود از اسلام،تسلیم در برابر حق است)

ص :275

فَافْرُقْ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِینَ

،بنا بر این میان ما و این قوم فاسق،بحکم خود جدایی انداز.قوم بنی اسرائیل با این سرپیچی خود کافر شدند،علت اینکه آنها را فاسق می نامد:این است که:فسق بمعنای خروج از ایمان به معصیت است.بدیهی است که بزرگترین معصیتها کفر است.خداوند متعال می فرماید: «إِلاّٰ إِبْلِیسَ کٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» (کهف 50،بجز ابلیس که از جنیان بود و از امر خدا خارج شد) در بارۀ سؤال موسی که خداوند میان او و قومش جدایی افکند،دو قول است:

1-ابن عباس و ضحاک گویند:خداوند در بارۀ آنها حکمی کند که دلیل دوری آنها از حق و صواب باشد تا کیفر ارتکاب معصیت را ببینند،از اینرو آنها گرفتار بیابان شدند.

2-سؤال موسی این بود که خداوند در آخرت میان ایشان و قومش جدایی افکند و آن را در آخرت در دوزخ و موسی و برادرش در بهشت باشند.بدیهی است که اگر هلاک آنها را از خدا خواسته بود،هلاک می شدند.این قول از جبایی است.

قٰالَ فَإِنَّهٰا مُحَرَّمَهٌ عَلَیْهِمْ

:خداوند متعال به موسی فرمود بنا بر این سرزمین مقدس بر آنها حرام خواهد بود.در بارۀ کیفیت تحریم دو قول است:

1-منظور این است که آنها از آن سرزمین ممنوعند.چنان که امرء القیس گوید:

جالت لتصرعینی فقلت لها اقصری

انی امرء صرعی علیک حرام

این شعر را در وصف مرکب خود گوید و منظورش این است که او سوار است و مرکب قدرت اینکه او را بر زمین افکند ندارد و لو اینکه توسنی کند.

2-ابو علی جبایی گوید:منظور حرمت شرعی است.لکن قول اول ظاهرتر است.بلخی گوید:ممکن است آنها مامور شده باشند که در آن بیابان گردش کنند.

أَرْبَعِینَ سَنَهً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ

:آنها بمدت چهل سال در مسافتی بطول شش فرسخ که میان سرزمین مقدس و آن بیابان بود،حیران ماندند،این معنی از ربیع است حسن و مجاهد گویند:آنها شب را بصبح و روز را به شب می رساندند،بدون اینکه بدانند کجا هستند.بیشتر مفسران گویند موسی و هارون نیز در آن بیابان با ایشان

ص :278

بودند و بقولی آنها همراهشان نبودند،زیرا این سرگردانی عذابی بود برای آنها و هر سالی در مقابل یک روز پرستش گوساله حساب می شد و پیامبران را عذابی نیست.

زجاج گوید:اگر موسی و هارون با ایشان بودند،خداوند سختی و مشقت را از آنها برداشته است!هم چنان که آتش را برای ابراهیم سرد و سلامت قرار داد،با اینکه خاصیت آتش،سوختن است.موسی در آن بیابان جان سپرد و وصی او یوشع پس از او شهر را گشود.یوشع خواهر زادۀ موسی و پس از او در میان قوم،پیامبر بود.حسن و مجاهد گویند:موسی در بیابان نمود،بلکه شهر را نیز خودش فتح کرد.

پرسش چگونه ممکن است که جمعیتی انبوه از مردم عاقل در مسافت کمی مدت چهل سال سرگردان بمانند و راه را پیدا نکنند.

پاسخ 1-ابو علی گوید:ممکن است هنگامی که بخواب می رفته اند،زمین دچار تحولاتی می شد و آنها را بجای اول باز می گردانیده است.

2-ممکن است نشانه هایی که وسیلۀ راهنمایی بوده اند،محو شده بودند تا نتوانند خود را از آن بیابان خارج سازند،یا اینکه علائم بیکدیگر مشتبه می شدند و در هر صورت،این هم نمونه ای از معجزات انبیاست.

قتاده گوید:احدی از آن مردم وارد شهر نشدند.دو ماه پس از مرگ موسی یوشع.و کالب با اولاد ایشان به شهر در آمدند.

فَلاٰ تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفٰاسِقِینَ

:این خطاب به موسی است.خداوند به او دستور دهد که بر هلاکت آنها تاسف نخورد،زیرا مردمی فاسق و تبهکار بوده اند.

زجاج گوید:خطاب به پیامبر اسلام است.

ص :279

و قبول شده را رها می کرد.لکن قول اول ظاهرتر است.

قٰالَ لَأَقْتُلَنَّکَ

:آن که قربانیش قبول نشده بود بدیگری گفت،ترا می کشم.پرسید:

چرا مرا می کشی؟ قال:پاسخ داد به خاطر این که قربانی تو قبول و قربانی من مردود شد.گفت:

گناه من چیست؟ إِنَّمٰا یَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ :خداوند طاعت را از کسانی می پذیرد که از معصیتها بپرهیزند.اگر چه کلمۀ«تقوی»مطلق است و مقید نیست که از چه تقوی و پرهیز کنند، لکن منظور معلوم است،زیرا سزاوارترین چیزی که باید از آن پرهیز کرد،گناه است.

ابن عباس گوید:مقصود این است که خداوند قربانی را از افراد پاکدل می پذیرد و تو چون پاکدل نیستی،قربانیت رد شده است.

به این آیه استدلال کرده اند بر اینکه:طاعت فاسق قبول نیست،لکن هر گاه فاسق طاعتی انجام دهد،کیفری بر ترک آن ندارد این مطلب صحیح نیست،زیرا کسی مستحق ثواب است که طاعتی را بمنظور اطاعت فرمان خداوند انجام دهد،نه بمنظور دیگر، بنا بر این چه مانعی دارد که فاسق نیز بمنظور اطاعت امر خداوند،کاری کند که در برابر آن سزاوار پاداش الهی گردد؟

و بقولی قابین و همزادش اقلیما بود.حمل دومش هابیل و همزادش لبوذا بود.هنگامی که اینان ببلوغ رسیدند،خداوند امر کرد که قابیل خواهر هابیل و هابیل خواهر قابیل را بعقد همسری خود در آورد.هابیل راضی شد ولی قابیل راضی نشد،زیرا خواهرش زیباتر از خواهر هابیل بود.وی بپدرش گفت:

-خداوند چنین دستوری نداده است.این رای تست.

آدم آنها را دستور داد که:قربانی بدرگاه خدا تقدیم دارند.آنها قبول کردند هابیل که دارای گوسفندانی بود،بامدادان بهترین گوسفند را انتخاب کرد و قابیل که صاحب مزرعه ای بود،قسمتی از بدترین زراعت خود را جدا کرد و بر سر کوهی رفتند و قربانی ها را بر سر کوه نهادند.در این وقت آتشی آمد و قربانی هابیل را بسوزانید و بقربانی قابیل نزدیک نشد.در این موقع،آدم،برای زیارت،بمکه رفته بود قابیل به برادرش گفت:

-در دنیا زنده نمانی که قربانی تو قبول و قربانی من مردود شد!تو می خواهی خواهر زیبای مرا بگیری و خواهر زشتت را بمن بدهی.

هابیل به او گفت:

-خداوند قربانی و طاعات متقین را قبول می کند.

در این وقت سنگی بر سر او کوبید و او را کشت.

این مطلب از امام باقر ع و همچنین از مفسران نقل شده است.

علت قبول شدن قربانی هابیل و رد قربانی قابیل،این بود که وی پاکدل نبود و پست ترین و بی بهاترین مال خود را بعنوان قربانی تقدیم کرد.حال آنکه هابیل بهترین و شریفترین اموال خود را تقدیم داشت و بحکم خدا راضی بود.

برخی گفته اند:علت اینکه قربانی به آتش سوخته شد،این بود که در آنجا فقیری نبود که از قربانی استفاده کند از این رو آتشی از آسمان نازل شد و قربانی را بسوخت.

اسماعیل بن رافع گوید:قربانی هابیل در بهشت،به چرا مشغول بود تا وقتی که به جای فرزند ابراهیم فدا شد.

ص :282

ص :283

ص :284

ص :285

ص :286

ص :287

ص :288