ص :2

3-و بر خداوند توکّل نما و کافیست که خدا کارگذار همه کارهاست.

4-خدا قرار نداده برای هیچ مردی دو دل در درون و کالبدش و همسرانی را که آنها را ظهار نمودید مادران شما قرار نداده و پسر خوانده های شما را پسران شما نگردانید،آن گفته های شماست که بدهانتان،و خدا درست میگوید و او راه را هدایت میکند.

5-پسر خوانده ها را نسبت به پدرانشان دهید که آن نزد خداوند درست تر است پس اگر پدرانشان را ندانید پس آنان برادران دینی و دوستان شمایند،و بر شما گناهی نیست در آنچه خطا و اشتباه کردید، و لیکن آنچه را که دلهاتان تعمد نماید و خداوند آمرزنده و مهربانست.

و آله دریافت کرده بودند تا با آن حضرت صحبت کنند،پس برخاستند باتفاق عبد اللّٰه بن سعد بن ابی سرح و طعمه بن ابیرق و وارد شدند بر رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و گفتند ای محمد ترک کن بدگویی به خدایان ما لات و عزّی و منات را و بگو که برای آنها شفاعت است برای کسانی که آنها را می پرستند و ما تو و پروردگارت را وا میگذاریم.

پس این سخن بر پیامبر گرامی سخت دشوار آمد،پس عمر بن خطاب گفت ای رسول خدا اجازه بده ما آنها را بکشیم.

فرمود من بایشان امان داده ام و فرمان داد تا آنها را از مدینه بیرون کردند و نازل شد آیۀ وَ لاٰ تُطِعِ الْکٰافِرِینَ پیروی نکن کفّار از اهل مکه ابو سفیان و ابا الاعور و عکرمه،(و المنافقین)و نیز اطاعت نکن منافقین از اهل مدینه عبد اللّٰه بن ابی و ابن سعد و طعمه.

و برخی گفته اند:این آیات نازل شده در بارۀ مردی از ثقیف که بر رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله وارد شده و تقاضا کردند از آن حضرت که یک سال آنها را مهلت دهد تا از لات و عزّی بهره مند گردند(یعنی آنها را به پرستند) و گفتند منظور ما اینست که قریش بدانند رتبه و مقام ما را نزد شما چه اندازه است.

و قول خدا: مٰا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ در بارۀ ابی معمّر جمیل بن معمّر بن حبیب فهری نازل شده که مردی عاقل و خوش حافظه بود و هر چه می شنید حفظ میکرد و میگفت که در درون من دو قلب است و من به هر یک از آن دو قلب فکر میکنم بهتر از عقل محمد و قریش او را ذو القلبین می نامیدند.

ص :7

پس چون جنگ بدر پیش آمد و مشرکین فرار کردند ابو معمر مذکور هم در میان فراریها بود.

و ابو سفیان بن حرب باو برخورد کرد(در حالی که یک تای کفش خود را بدست گرفته و تای دیگرش در پایش بود)و گفت ای ابو معمّر حال مردم چگونه است؟گفت همه فرار کردند،گفت پس چطور یک پای نعلینت را در دست گرفته و تای دیگر در پایت میباشد؟ پس ابو معمّر گفت:من نفهمیدم مگر اینکه خیال کردم هر دو در پای منست،پس در آن روز دانستند که او یک قلب بیشتر ندارد چون فراموش کرده بود که یک پای آن را در دست گرفته است.

میشود و آن وجه خوبی است،و کافر آنست که،کفر باطن خود را اظهار می کند،و منافق،آنست که اظهار ایمان نموده و کفر خود را در دل میگیرد.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیماً

بدرستی که خداوند بآنچه بعدها میشود قبل از وجودش داناست.

(حَکِیماً)

عالم است در آنچه را که ایجاد و خلق مینماید و مصلحت، اندیش است برای آنچه را که از پیروی کفّار و اهل نفاق نهی نموده.

امر فرمود او را به متابعت کردن از اوامر و نواهیش مطلقا و گفت:

وَ اتَّبِعْ مٰا یُوحیٰ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ

پیروی نما از آنچه که از پروردگارت بتو امر شده از قرآن و احکام دین پس آن را بمردم رسانیده و خود بآن عمل نما.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیراً

قطعی است که خدا بآنچه می کنید آگاه است،یعنی چیزی از اعمال شما بر او پوشیده نیست،پس شما را به حسب آن کیفر و مجازات نماید اگر خوب باشد پاداش خوب دهد و اگر بد باشد کیفری سخت نماید.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ

یعنی تمام کارهایت را بخدا واگذار نما و از غیر او ترسی بخود راه نده و بغیر او امید نداشته باشد.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَکِیلاً

یعنی اوست که قائم به تدبیر امور تو و نگهبان تو و دافع از حقوق توست.

مٰا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ

قرار نداده خدا برای هیچ مردی دو قلب در شکم و درونش،پس امر و کارهای یک مرد منظّم نمی شود در حالی که با او دو قلب باشد،پس چطور امور عالم و جهان هستی با

ص :9

بودن دو خدای معبود اصلاح و منظّم گردد.

مجاهد و قتاده گفته اند:که این آیه در بارۀ ابی معمّر نازل شده چنانچه بیانش گذشت.

ابن عباس گوید:که منافقین میگفتند که محمد دارای دو قلب است و نسبت زیرکی و تیز عقلی باو میدادند،پس خداوند ایشان را تکذیب فرمود.

حسن گوید:مردی بود که میگفت من دارای دو نفس و دو دل هستم که یکی مرا فرمان داده و دیگری مرا نهی میکند،پس آیۀ مزبور در بارۀ او نازل شد.

ابی مسلم گوید:این آیه ردّ بر منافقین است و مقصود اینست که برای هیچکس دو دل که بیکی ایمان آورد،و با دیگری کفر بورزد نیست بلکه فقط یک قلب است یا ایمان می آورد و یا کفران میکند.

و بعضی گفته اند:که آن آیه متّصل بقول خدا وَ مٰا جَعَلَ أَدْعِیٰاءَکُمْ أَبْنٰاءَکُمْ است،و تقدیر آن اینست که چنانچه خداوند برای یک مرد دو قلب در درونش قرار نداده فرزند انسان را هم پسر دیگری قرار نداده است.

و برخی گفته اند:بلکه آن آیه متصل بما قبلش میباشد،و مقصود اینست که ممکن نیست جمع کردن بین دو پیروی و تبعیّت متضاد را یعنی پیروی و متابعت وحی و قرآن را پیروی از اهل کفر و طغیان را پس از این دو پیروی بطور کنایه دو قلب(قلبین)یاد نموده بجهت اینکه متابعت از اعتقاد صادر میشود و آن از افعال قلوب است پس هم چنان که دو قلب جمع نمیشود در یک کالبد، دو عقیده متضادّ هم در یک دل جمع نمیشود (1)

ص :10

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مٰا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ دوست بدارد با این قلب قومی را و نیز دوست بدارد بهمین قلب دشمنان آنها را،(این غیر ممکن است).

و دانشمندان اختلاف کرده اند:در اینکه آیا ممکن است برای یک انسان دو قلب باشد،پس بعضی منع نموده از امکان این و گفته است که این مؤدّی میشود به اینکه یک نفر دو انسان باشد بجهت اینکه میشود که بیکی از دو قلبش بخواهد چیزی را که قلب دیگرش نمیخواهد،پس مثل

1)

(که چون دل مرکز و جای محبّت است و آن مخصوص باری تعالی- محبوب علی الاطلاق جهان هستی است نباید محبّت دیگری از ما سوی او در آن راه یابد چنانچه از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام روایت شده که فرمود چون دل مخصوص خداست بر در دل نشسته غیر او را در دلم راه ندادم. در دعاء شریف ابی حمزه ثمالی از حضرت امام زین العابدین علیه السلام است اللّهمّ انی اسئلک ان تملأ قلبی حبالک و خشیه منک و تصدیقا بکتابک و ایمانا بک و خوفا منک و شوقا الیک یا ذا الجلال و الاکرام :بار خدایا من میخواهم از تو که پر نمایی دلم را از حبّ خودت و نیز سرشار از خشیت و ترس از خودت و آن را مملو نمایی از تصدیق بقرآنت و نیز پر سازی از ایمان بخودت و لرزش و ترس از خودت و اشتیاق بدرگاهت ای صاحب جلالت و بزرگواری. مترجم گوید:از این آیه استفاده میشود که دوستی پیامبر اسلام و خاندانش با دوستی دشمنان و ستمکاران بآنها جمع نمیشود.یعنی محبّت علی علیه السلام و محبّت غاصبین و ظالمین بر آن بزرگوار و خاندان مظلوم او در یک دل جمع نخواهد شد.

ص :11

دو نفر میشود(و این غیر ممکن است).

و بعضی هم تجویز کرده و گفته اند چنان که یک انسان ممکن است برای او قلبی باشد که اجزاء او زیاد باشد،و غیر ممکن است که با بعضی از اجزاء چیزی را بخواهد که بعضی دیگر نمیخواهد،برای اینکه اراده و کراهت اگر چه در دو جزئی از قلب موجود شود،پس دو حالت صادره از آنها:- (خواستن و نخواستن)به یک چیز برمیگردد و آن یک جمله است،پس اجتماع دو معنای ضد در یک انسان محال میباشد.

و ممکن است دو معنای مختلف یا دو معنای مثل هم در دو جزء از قلب باشد و موجب دو صفت برای یک زنده شوند،پس قاعده همین طور است،هر گاه دو معنی در دو قلب باشد وقتی که موجود در آن برگشتن بیک زنده شود،لکن آنچه مسموع شده منع و عدم امکان از این مطلب- است.

وَ مٰا جَعَلَ أَزْوٰاجَکُمُ اللاّٰئِی تُظٰاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهٰاتِکُمْ

و قرار نداد همسرانشان را که ظهارشان میکنید(یعنی بآنها می گویید ظهرک علیّ کظهر امی پشت تو بر من و یا تو برای من چون مادرم هستی)مادران شما،میگویند(ظاهر من امرأته و تظاهر و تظهر)همسرش را ظهار کرد و آن آنست که بگوید به همسرش(انت علیّ کظهر امّی)تو بر من مانند پشت و کمر مادرم هستی و بزودی آن را در سورۀ مجادله خواهیم گفت،و مقصود اینست که خدای تعالی بما آگاهی داد که همسر و عیال مادر نمیشود،پس فرمود:و ما جعل نسائکم اللاتی تقولون هن علینا کظهر امهاتنا امهاتکم و قرار نداد همسران و زنانی را که می گویید آنان برای ما مانند

ص :12

پشت و کمر مادران ما هستند،مادران شمایند بجهت اینکه مادران شما حقیقه آن زنانی هستند که شما را زائیده اند و شیر داده اند.

وَ مٰا جَعَلَ أَدْعِیٰاءَکُمْ أَبْنٰاءَکُمْ

و قرار نداده پسر خوانده های شما را پسرانتان،ادعیاء جمع دعی،و آنست که انسان او را به پسری خود میگیرد خداوند سبحان بیان فرمود که او حقیقه پسر نیست.

و این آیه نازل شده در بارۀ زید بن حارثه بن شراحیل کلبی از بنی عبد ود که پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله او را قبل از نزول وحی و پیامبری به پسری گرفته بود زمانی که او در قید اسارت قریش درآمده بود پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله او را در بازار عکاظ خرید،پس چون بآن حضرت فرمان رسالت و وحی رسید وی را باسلام دعوت نمود و او بی درنگ مسلمان شد.

پس پدر زید حارثه بمکّه آمد و نزد ابو طالب رفت و گفت به فرزند برادرت(محمّد«ص»بگو که یا او را بفروشد و یا آزاد نماید و چون ابو طالب به حضرت رسول صلّی اللّٰه علیه و آله این پیام را داد فورا آن حضرت فرمود زید آزاد است هر کجا خواهد برود.

پس زید از جدا شدن و دور گشتن از پیامبر(ص)امتناع کرد پدرش حارثه گفت ای گروه قریش گواه باشید که او پسر من نیست.

پس پیغمبر(ص)فرمود:مردم شاهد باشید که زید پسر من است، پس از آن زمان او را زید بن محمد میخواندند و چون پیغمبر(ص)با زینب بنت جحش(دختر عمه اش)که قبلا همسر زید بود و طلاقش داده بود ازدواج کرد،یهود(عنود)و منافقان گفتند محمد زن پسرش(یعنی- عروسش)را بزنی گرفت و حال آنکه مردم را از این عمل نهی میکند.

ص :13

پس خداوند سبحان فرمود،خدا قرار نداده پسر خوانده شما را فرزند شما و حال آنکه نسبت او از غیر شما ثابت و مسلّم است.

ذٰلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْوٰاهِکُمْ

اینست سخن ایشان که بزبان خود میگویند یعنی بدرستی که قول شما که می گویید پسر خوانده پسر این مرد(مقصود پیامبر(ص)است چیزیست که شما آن را بزبانتان می گویید حقیقتی برای آن نزد خدای تعالی اینست.

وَ اللّٰهُ یَقُولُ الْحَقَّ

و خداست که حق و درست میگوید،آن چنان خدایی که واجب است اعتقاد و ایمان باو و برای آن حقیقتی است و آن این است که همسر و عیال بسبب ظهار مادر نمیشود،و پسر خوانده بسبب پسر خواندگی پسر نمیشود.

وَ هُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ

و اوست که راه را هدایت میکند،یعنی براه حق ارشاد نموده و بر آن راهنمایی میکند قول حق تعالی است.

اُدْعُوهُمْ لِآبٰائِهِمْ

یعنی ایشان را به پدرانشان نسبت دهید، آنهایی که آنان را تولید کرده اند و ایشان را بآنها نسبت دهید یا بکسانی که آنان را بر فراش خود بوجود آورده و همسرانشان آنان را زائیده اند.

هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ

آن از جهت گفتن و حکم کردن نزد خدا درست تر و محبوبتر است.

سالم از عبد اللّٰه بن عمر روایت کرده که گفت ما زید بن حارثه را نمی خواندیم مگر آنکه او را زید بن محمد میگفتیم،تا در قرآن نازل شد:

اُدْعُوهُمْ لِآبٰائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ

بخاری این مطلب را از ابن عمر در صحیح خود آورده است.

ص :14

فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبٰاءَهُمْ

پس اگر نشناختید پدرانشان را بشخصه.

فَإِخْوٰانُکُمْ فِی الدِّینِ

یعنی پس آنان برادران دینی شما هستند در ملّت،پس بآنها یا اخی،ای برادر بگوئید.

وَ مَوٰالِیکُمْ

یعنی آنها پسران عموهای شمایند.

زجاج گوید:و ممکنست که مقصود اولیاء شما در دین باشند در وجوب یاری کردن،و بعضی گفته اند معنای اولیاء شما آزاد کننده شمایند هر گاه شما را از بردگی آزاد کردند،پس بر شما دوستی و یاری آنها لازم است.

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ فِیمٰا أَخْطَأْتُمْ بِهِ

یعنی بر شما باکی نیست،در نسبت دادن آن بکسی که او را بفرزندی گرفته هر گاه شما گمان کردید که او پدر آنست و ندانستید که پسر او نیست،پس خدا شما را مؤاخذه و عقوبت بآن انتساب نمیکند.

وَ لٰکِنْ مٰا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ

یعنی و لیکن گناه در آن چیزهایی است که قلوب شما عمدا و متعمّدا قصد نماید از نسبت دادن آنها بغیر پدران ایشان پس شما مؤاخذه بآنها خواهید شد.

مجاهد گوید:آنچه را که شما قبل از نهی خطا کردید و آنچه را که بعد از نهی تعمّد بآنها نمودید.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً

و خداوند آمرزنده و بخشنده است برای آنچه در گذشته گفتید.

رَحِیماً

مهربانست بشما.

و در این آیه دلالت است بر اینکه انتساب بغیر پدر جایز نیست و در سنت و اخبار صحیحه از حضرت رسول صلّی اللّٰه علیه و آله وارد شده

ص :15

که آن حضرت فرمودند:

لعنت خدا بر کسی که خود را به غیر پدرش نسبت دهد و یا غیر موالی خود را دوست داشته و قصد نماید(یعنی غاصبین حقوق و ظالمین آل محمد علیهم السلام را دوست بدارد).

جُنُودٌ

العامل اینجا محذوف تقدیرش چنین است،اذکروا نعمه اللّٰه علیکم کائنه وقت مجیء جنود(اذ جاءکم)بدل از اذ اوّل و همین طور از إِذْ زٰاغَتِ الْأَبْصٰارُ است

1-ابن زید گوید:پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله سزاوارتر است به تدبیر ایشان و فرمان او بر ایشان نافذتر است از حکم ایشان بر ایشان خلاف آنچه حکم میشود بر آن برای وجوب طاعت و پیروی از آن حضرت که مقرون بطاعت خدای تعالی است (1).

2-ابن عباس و عطا گویند:یعنی آن حضرت اولی و شایسته است به ایشان در دعوت کردن،پس هر گاه پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله ایشان را برای کاری و چیزی فراخواند و یا فرمان داد ولی نفوسشان آنها را بچیزی خلاف خواسته پیامبر دعوت نمود اطاعت و پیروی خط و فرمان پیامبر(ص)اولی و واجب است از اطاعت نفوسشان"و این از قول اوّل نزدیکتر است" 3-بدرستی که حکم آن حضرت نافذتر است از حکم بعضی از آنها بر بعضی دیگر مثل قول خدا فَسَلِّمُوا عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ "پس سلام کنید بر خودتان" پس هر گاه او با سزاوارتریش بایشان از مال امتش ارث نبرد چگونه ارث میبرد کسی که حق او را بسبب پسرخواندگی واجب میدانید،و از پیامبر(ص)روایت شده که وقتی خواست غزوه تبوک برود فرمان داد که مردم همه بسیج نموده بیرون

ص :20

روند،گروهی گفتند ما از پدران و مادران مان اجازه میگیریم اگر آنها موافقت کردند میرویم و گرنه نخواهیم رفت،پس این آیه نازل شد.

و از ابی بن کعب و ابن مسعود و ابن عباس روایت شده که ایشان آیه را اینطور قرائت میکردند(النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجه امّهاتهم و هو اب لهم)و در قرآن ابی بن کعب هم چنین بود،و از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام هم همین طور روایت شده است.

مجاهد گوید:هر پیغمبر برای امتش پدر بود (1)و برای همین مومنین با هم برادرند،زیرا پیامبر(ص)پدر ایشانست در دین(چنانچه فرمود:

"انا و علی أبوا هذه الامه" من و علی دو پدر این امّت هستیم.

و مفرد انفس نفس است و آن مخصوص حیوان حسّاس دراکی است که نفیس ترین اعضایی است که در وجود اوست.

و محتمل است که اشتقاق آن از تنفّس نفس کشیدن باشد که آن تروح است،و محتمل است که از نفاسه یعنی ارزشمندی باشد که آن پربهاترین و گرامی ترین اعضاء اوست.

وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ

و همسران آن حضرت مادران شمایند یعنی آنان برای مؤمنان مانند مادرند در احترام و حرمت ازدواج و حال آنکه مادر حقیقی نیستند زیرا اگر بودند هر آینه دختران آنها هم خواهران مؤمنین می بودند حقیقه و تزویج آنها بر مؤمنین حلال نبود،پس معلوم شد که مقصود از آن حرمت عقد ایشان است نه بر چیز دیگر برای اینکه ثابت نشده چیزی از احکام مادری میان آنها و مؤمنین مگر حرمت ازدواجشان فقط،آیا

ص :21

نمی بینی که نگاه کردن بر ایشان بر مؤمنین جایز نیست و نیز آنها نمی توانند بر مؤمنین نظر نمایند (1)و مؤمنین ارث نمی برند از آنها و برای همین است که شافعی میگوید وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ در یک معنی مخصوصی است نه معنای مادری عمومی مطلق و آن باین معناست که آنها محرّمات

ص :22

ابدی هستند ولی محرمهای در خلوت و مسافرت نیستند و این همان معنایی است که مسروق از عایشه روایت کرده که زنی باو گفت ای مادر،پس عایشه گفت من مادر تو نیستم بلکه مادر مردان شمایم.

و بنا بر این مطلب جایز نیست که بخواهران و برادران ایشان خال المؤمنین و خاله المؤمنین گفته شود (1).

شافعی گوید:زبیر اسماء دختر ابی بکر را تزویج کرد و نگفت که او خاله مؤمنین است.

وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهٰاجِرِینَ

و این آیه در آخر سورۀ انفال تفسیر شده،و اولوا الارحام صاحبان نسب و خویشاوندانند،چون خداوند سبحان فرمود که همسران پیامبر(ص)مادران مؤمنین هستند در تعقیب آن اولوا الارحام را فرمود و بیان نمود که میراث نمی برد مگر بانتساب ولادتی و خویشاوندی،و مقصود اینست که صاحبان نزدیکان هم بعضی از آنها بارث بردن شایسته تر از بعضی از مؤمنین،یعنی انصار و مهاجرین که از مکّه هجرت بمدینه کردند هستند.

و بعضی گفته اند:مقصود از مؤمنین آنهایی هستند که با هم پیمان و عقد برادری بستند و یا مهاجرت نمودند،پس این آیه نسخ نمود توارث به هجرت و مؤاخات در دین را و آن دلالت دارد بر اینکه میراث بقرابت و خویشاوندی است،پس هر کس نزدیکتر باشد(مثل پسر و دختر و پدر و

ص :23

مادر)پس او سزاوارتر بمیراث است از آنهایی که دورترند(چون برادر و خواهر،یا عمو و عمه،دایی و خاله).

إِلاّٰ أَنْ تَفْعَلُوا إِلیٰ أَوْلِیٰائِکُمْ مَعْرُوفاً

مگر اینکه بدوستانشان خوبی نمائید.

الاّ استثناء منقطع است و معنایش اینست،لکن اگر شما بدوستانتان که مؤمن هستند و یا هم پیمان های خودتان چیزی که خوب شایسته باشد نمودید(مثلا احسانی کردید)آن کار خوبی است.

سدی گوید:مقصود از این وصیه کردن مؤمن است به برادران دینیش (که از ثلثش بگوید به دوستان و برادران دینیش بدهند).

و غیر سدی گویند:وقتی توارث بمؤاخات و برادری و هجرت نسخ شد به آیۀ اولوا الارحام وصیه را مباح فرمود که انسان وصیه کند برای هر کس که دوست دارد او را بآنچه که میخواهد از ثلث مالش معنای معروف وصیّت در اینجا است.

از محمد بن حنفیه(فرزند امیر المؤمنین علیه السلام)و عکرمه و قتاده حکایت شده که معنای آن وصیت به نزدیکان است از مشرکین.

و بعضی گفته اند:که این صحیح است برای اینکه خداوند تعالی از این کار نهی فرموده بقولش لاٰ تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیٰاءَ دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید...و بسیاری از فقهاء(عامّه) تجویز کرده اند وصیّت برای نزدیکان کافر را،و اصحاب ما گفته اند که وصیّت برای نزدیکان کافری که پدر و مادر و یا فرزند باشند جایز است.

کٰانَ ذٰلِکَ

یعنی نسخ میراث بسبب هجرت و رد آن بارحام از نزدیکان

ص :24

فِی الْکِتٰابِ

یعنی در لوح محفوظ ثابت است.

و بعضی گفته اند:یعنی در تورات است (مَسْطُوراً) یعنی نوشته شده و من در قول خدا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهٰاجِرِینَ دو احتمال در آن میرود،یکی از آن دو آنچه ما یاد نمودیم و دیگری تقدیرش اینست،و اولوا الارحام من المؤمنین و المهاجرین اولی بالمیراث،صاحبان ارحام از مؤمنان و مهاجران سزاوارتر بمیراث هستند.

وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثٰاقَهُمْ

و آن گاه که ما از پیامبران پیمان شان را گرفتیم.

قتاده گوید:یعنی ای محمد(ص)یاد کن هنگامی که خداوند تعالی پیمان از پیامبران گرفت خصوصا که بعضی از آنها تصدیق کنند بعضی دیگر را و پیروی نمایند بعضی از ایشان برخی دیگر را.

مقاتل گوید:پیمان از ایشان گرفت بر اینکه خدا را عبادت کنند و مردم را بعبادت خدا بخوانند،و اینکه بعضی از آنان بعضی دیگر را تصدیق نموده و ملّت و قوم خود را نصیحت نمایند.

(وَ مِنْکَ)

ای محمد،و البتّه آن حضرت را برای فضل و شرفش مقدم داشت.

وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْرٰاهِیمَ وَ مُوسیٰ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ

این پنج پیغمبر (ص)را بنامهایشان یاد نمود و اختصاص داد برای اینکه آنان اصحاب شرایع (1)بودند.

ص :25

وَ أَخَذْنٰا مِنْهُمْ مِیثٰاقاً غَلِیظاً

و ما گرفتیم از ایشان پیمان سختی یعنی پیمان محکمی گرفتیم بر وفاء کردن بآنچه را که متحمل شده از بار رسالت و ابلاغ کردن احکام دین و شریعت.

و بعضی از مفسّرین و دانشمندان گفته اند:یعنی ما از ایشان عهد و پیمان محکم گرفتیم که بملّت خود اعلان کنند که محمد(ص)رسول و فرستاده خداست و پیامبری بعد از او نخواهد بود،و البتّه ذکر میثاق را مکرّر فرمود برای تأکید در اوّل آیه بطور مطلق یاد نمود و در آخرش آن را مقیّد ساخت بزیادتی صفت غلیظ،سپس خداوند فایده میثاق و پیمان بستن با انبیاء را بیان فرمود،و گفت:

لِیَسْئَلَ الصّٰادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ

تا اینکه به پرسند راستگویان را از صداقت و راستگوییشان.

مجاهد گوید:یعنی البتّه این کار را کرد و پیمان را گرفت تا اینکه سؤال کند از پیامبران مرسل که امتهای شما چه جواب دادند بشما.

بعضی گفته اند:تا اینکه از راستگویان سؤال کنند در توحید و یگانگی خدا و عدل او و شرایع از راستیشان یعنی آنچه را که در باره خدا میگویند،

1)

(کریمه فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل و لا تستعجل،پس صبر نما چنانچه انبیاء اولو العزم صبر کردند و شتاب نکن در نفرین کردن(سورۀ احقاف 34 و در سورۀ"ن و القلم"آیه 48 فرمود فاصبر لحکم ربک و لا تکن کصاحب الحوت اذ نادی و هو مکظوم،پس صبر کن حکم پروردگار ترا و مباش مثل رفیق ماهی (یونس نبی)هنگامی که در شکم ماهی افتاد و در تاریکی شکم ماهی و قعر دریا ندا کرد یا لا آله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین،و پر خشم بود.

ص :26

پس بآنها گفته میشود آیا خدای متعال به هیچ کس ظلم و ستم نموده است آیا هر انسانی را باعمال خودش مجازات و پاداش داده،آیا کسی را بدون گناه عذاب نموده است مثل این،پس میگویند بلی در قضاوتشان عدالت نمود و هر کس را بکردار خودش کیفر داد.

و بعضی گفته اند:یعنی برای اینکه راستگویان را به پرسد در گفتار ایشان از راستی و صداقت در کارهایشان.

و بعضی گفته اند:تا اینکه از راستگویان به پرسند هدف شما از راستگویی چه بود،آیا فقط خدا بود،یا غیر خدا،و در آن تهدیدی برای دروغگویانست.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:وقتی از راستگویی او سؤال شود که به چه وجه و جهت بود،میگوید(مثلا برای خدا و یا...بود)پس به حسب آن پاداش داده میشود،پس حال دروغگو چگونه خواهد بود آن گاه خدای سبحان فرمود:

وَ أَعَدَّ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰاباً أَلِیماً

یعنی مهیّا نموده برای کفّار عذاب دردناکی،سپس مؤمنان را مخاطب ساخته و فرمود:

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ

ای گرویدگان بحق و کسانی که ایمان آورده اید یادآور شوید نعمت خدا را بر خودتان،و تذکر داد بایشان بزرگ نعمت خود را بر آنها که رفع احزاب(گروهای مختلف عرب از قریش و غیر آن)بود.

إِذْ جٰاءَتْکُمْ جُنُودٌ

و ایشان آنهایی بودند که تحزّب(گروه گرایی) کردن بر رسول خدا(ص)در ایّام جنگ خندق.

ص :27

فَأَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ رِیحاً

و آن باد تندی بود که بر ایشان وزید تا دیگهای غذای برگشته و خیمه های آنها کنده شد.

وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهٰا

و لشگری که ندیدید آنها را از فرشتگان.

و بعضی گفته اند:که فرشتگان در آن روز جنگ نکردند و کسی را نکشتند بلکه مؤمنان را تشجیع کرده و کفار را میترسانیدند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیراً

و خداوند بآنچه را که میکنید بیناست کسی که با تاء قرائت کرده میگوید روی خطاب با مؤمنین است،و کسی که با یاء خوانده مقصودش اینست که خدا عالم است بآنچه را که کفّار انجام میدهند سپس فرمود:

إِذْ جٰاءُوکُمْ

یعنی یاد آورید هنگامی که لشکر مشرکین بسوی شما آمدند.

مِنْ فَوْقِکُمْ

یعنی از بالای وادی از طرف مشرق،بنی قریظه و بنی نضیر و غطفان.

وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ

یعنی از طرف مغرب از سمت مکّه ابو سفیان در مردم قریش و کسانی که پیرو او بودند.

وَ إِذْ زٰاغَتِ الْأَبْصٰارُ

یعنی دیدگان شما از هر جهت مات و حیران شده و نمی گریست مگر دشمن را که از هر طرف روی آورده است.

و بعضی گفته اند:یعنی چشمها از وحشت و ترس از جای خود برگشته چنانچه شخص ترسو میشود و در حال ترس نمیداند چه می بیند.

وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنٰاجِرَ

و دلها بگلو رسید،حنجره داخل گلو میباشد.

ص :28

قتاده گوید:یعنی دلها از جای خود کنده شد و اگر نبود که گلو و حلقوم تنگی از آن میکرد که بیرون رود،هر آینه بیرون میرفت.

ابو سعید خدری گوید:روز خندق گفتیم ای رسول خدا بفرما ما چه بگوئیم،بحقیقت جان ما بگلو رسید،فرمود بگوئید:اللّهم استر عوراتنا،و آمن روعاتنا،بار خدایا مستور و مصون دار ناموس ما را و ایمن فرما وحشت ما،گوید پس آن را خواندیم،پس چهره های دشمنان خدا بسبب باد تندی زده شد،پس فرار کردند.

فراء گوید:معنای بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنٰاجِرَ چنین است یعنی آنها ترسیدند و بیشترشان بجزع افتادند،و شخص ترسو و جبان هر گاه ترسش سخت شد کبدش باد میکند و وقتی کبد متورّم شد جان بگلو میرسد.

وَ تَظُنُّونَ بِاللّٰهِ الظُّنُونَا

یعنی گمانهای شما دگرگون و مختلف- خواهد بود،پس بعضی از شما گمان نصر و یاری خدا را میبرد و برخی هم از خدا مأیوس و ناامید میشود.

حسن گوید:یعنی گمان مبرید گمانهای مختلف منافقین خیال میکنند که محمد(ص)مستأصل و بیچاره میشود و مؤمنین گمان میکنند که آن حضرت یاری میشود.

و بعضی گفته اند:افرادی که ضعیف القلب و ایمان بودند مثل منافقین فکر میکردند،لکن این معنی وارد نشده.

و بعضی گفتند:که اختلاف گمان آنها این بود که بعضی گمان میکردند که کفّار غالب میشوند،و بعضی گمان میکردند که ایشان بر شهر مدینه مستولی میشوند،و بعضی گمان میکردند که جاهلیّت عود خواهد نمود

ص :29

چنانچه قبل از اسلام بود،و بعضی گمان میکردند که آنچه خدا و پیامبر وعده دادند از یاری دین و اهلش آن غرور و فریب است،پس اقسام ظنون بسیار است خصوصا گمان ترسوها از همه بیشتر است.

هیچکس حظی و نصیبی نیست در آن ولایت مگر کسی را که خدای سبحان او را ولی نموده و تولیت امر بندگانش را در اختیار او گذارده و به این معنی پیامبر(ص)در روز غدیر اشاره نموده و فرمود

الست اولی بکم من انفسکم آیا من از شما بنفوس شما سزاوارتر نیستم؟پس چون همه جواب مثبت داده و گفتند آری شما بر ما از هر جهت شایسته تری فرمود

من کنت مولاه فعلی مولاه هر کس را که من بر او ولایت دارم پس علی بر او ولایت دارد و مولا بمعنای اولی است بدلالت کریمه مَأْوٰاکُمُ النّٰارُ هِیَ مَوْلاٰکُمْ جایگاه شما آتش و آن مولای شماست یعنی برای شما سزاوارتر است و نیز قول لبید شاعر جاهلیت که میگوید:

فغدت کلا الفرجین تحسب انّه

مولی المخافه خلفها و امامها

پس صبح نمود هر دو شکاف که خیال میکرد ترس و خطر از جلو و عقب متوجه باوست،یعنی به ترس و مخافت سزاوارتر است. سپس برگشت خداوند سبحان به کلامش در تأکید نبوّت پیامبر"ص" بذکر آنچه را که از انبیاء و پیامبران پیمان گرفته بود در این باب و دنبال کرد آن را به بیان آیات و معجزاتش در روز احزاب و ذکر آنچه را که انعام فرموده بر آن حضرت و بر مؤمنین از یاری کردن آنان مضافا بر آنچه که برای ایشان از ثوابهای اخروی مهیّا نموده بود.

جنگ خندق را چنین گفته اند،که عده ای از یهود که از آنها سلام بن ابی الحقیق و حیّ بن اخطب با جماعتی از بنی النضیر که پیامبر خدا(ص) آنها را تبعید و اخراج نموده بود رفتند تا در مکّه بر قریش وارد شده و آنها را بجنگ با پیامبر(ص)خوانده و گفتند ما با شما بر ضدّ مسلمانها هستیم تا آنها را مستأصل و بیچاره کنیم.

قریش گفتند ای جماعت یهود شما اهل کتاب اوّل هستید،آیا دین ما بهتر است یا دین محمد(ص)گفتند بلکه دین شما بهتر از دین اوست و شما سزاوارتر بحق از او هستید،پس ایشان یعنی(یهود عنود)همان مردمی هستند که خداوند در باره آنان نازل فرمود،آیا نظر نمیکنی به آنهایی که بهره ای از کتاب(تورات)داده شده است به جبت و طاغوت ایمان آورده و به کفّار قریش میگویند شما راه را از مؤمنین بهتر یافته اید تا آنجا که فرمود و کافیست برای آنها سعیر جهنّم یعنی شعله آتش دوزخ.

پس قریش از گفته آنها مسرور و تحریک شده،پس برای جنگ با رسول خدا(ص)اجتماع نموده و آماده پیکار شدند،سپس یهودیان مذکور از مکّه بسوی قبیله غطفان رفته و آنها را دعوت بجنگ با رسول خدا(ص)کرده و با آنها هم گفتند که ما با شما خواهیم بود و قریش هم برای این کار با ما پیمان بسته اند،پس قبیله غطفان هم موافقت و آمادگی خود را اعلام نمودند پس قریش برهبری و فرماندهی ابو سفیان بن حرب حرکت کرده و غطفان هم بسرکردگی عیینه بن حصین بن حذیفه بن بدر با قبیله فزاره و حرث بن عوف با قبیله بنی مره و مسعود بن جبله الاشجعی با مردمی که از اشجع متابعت او را نمودند بیرون آمده و بهم پیمانهای خود هم نوشته از بنی

ص :32

اسد که با آنها موافقت کنند،پس طلیحه با عدّۀ از بنی اسد که هم پیمان با اسد و غطفان بودند بآنها پیوستند.

و قریش بجماعتی از مردان بنی سلیم مثل ابو الاعور سلمی و پیروانش از قبیله مذکور نامه نوشتند که قریش را کمک کنند،و چون این اخبار بپیغمبر اسلام(ص)رسید خندقی بر دور شهر مدینه با اشاره جناب سلمان فارسی رضوان اللّٰه تعالی علیه کنده و این اوّلین جنگی بود که سلمان شرکت کرده و او در آن موقع آزاد بود گفت یا رسول اللّٰه(ص)ما در فارس وقتی در محاصرۀ دشمن قرار میگیریم بر دور خود خندق قرار میدهیم،پس پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله رأی سلمان را پذیرفته و باتفاق مسلمانها خندق را کنده و آن را محکم ساختند.

و از دلایل و معجزات پیامبری آن حضرت که در حفر خندق ظاهر شد روایت ابو عبد اللّٰه حافظ است که باسنادش از کثیر بن عبد اللّٰه بن عمرو عوف مزنی آورده که گفت پدرم برای من از پدرش حدیث کرد که پیغمبر(ص)در سال احزاب نقشۀ خندق را چنین پیاده نمود که کندن چهل زراع را در عهدۀ ده نفر از مسلمین گذارد،پس در میان مهاجرین و انصار در بارۀ سلمان اختلاف شد و سلمان مرد نیرومند و پرتوانی بود پس انصار گفتند که سلمان از ماست و مهاجرین گفتند سلمان از ماست، پس پیامبر خدا(ص)فرمود سلمان از ما خاندان است.

عمرو بن عوف گوید من و سلمان و حذیفه بن الیمان و نعمان مقرن و شش نفر از انصار چهل زراع را بریده و کندیم تا رسیدیم به خاک رس خداوند از ته خندق سنگ سفید گردی را بیرون آورد و بیل و کلنگ ما-

ص :33

شکست و بر ما سخت شد،پس بسلمان گفتیم از خندق بالا برو و پیامبر (ص)را از این سنگ خبر بده که یا ما از سنگ بگذریم که گذشتن از سنگ نزدیک است و یا اینکه ما را برأی و نظر مبارکش در بارۀ سنگ فرمان دهد چون ما دوست نداریم از خط نقشۀ آن حضرت تجاوز کنیم،پس سلمان از خندق بالا آمده و خدمت پیامبر(ص)رسید در حالی که برایش قبّه ای زده بودند،پس عرض کرد یا رسول اللّٰه سنگ سفیدی گردی از ته خندق بیرون آمده و آهن آلات ما را شکسته و کار بر ما دشوار شده زیرا چیزی در آن اثر نمیکند نه زیاد و نه کم،پس نظر مبارک را در بارۀ آن بفرما،پس آن حضرت با سلمان وارد خندق شده و کلنگ بدست گرفته و بر آن سنگ زد که برقی از آن ظاهر شد که تمام مدینه را روشن نمود مثل اینکه چراغ پر نوری در شب تاریکی افروخته اند،پس پیامبر تکبیر فتح گفت مسلمانها نیز اللّٰه اکبر گفتند،سپس دو مرتبه زد باز برقی ظاهر شد آن گاه ضربت سوم را زدند که برق دیگری برخاست.

پس سلمان گوید:گفتم پدر و مادرم بفدایت یا رسول اللّٰه این برقهایی که می بینیم چیست فرمود:برق اوّل نشانۀ فتح یمن است که خداوند نصیب ما خواهد نمود و امّا دوّم نشانۀ فتح شام و مغرب است و امّا برق سوّم علامت فتح مشرق(و عجم)است،پس مسلمانان خوشحال شدند و گفتند الحمد للّٰه موعد صادق،سپاس و شکر مخصوص خداوندیست که وعده دهنده صادق است،و احزاب ظاهر شدند،مؤمنین گفتند:

"هٰذٰا مٰا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ" اینست آنچه که خدا و پیغمبر(ص)بما وعده داد و خدا و پیامبرش راست گفتند و منافقین

ص :34

گفتند آیا تعجّب نمی کنید که محمد شما را خبر داده و وعده باطل میدهد و بشما میگوید که در یثرب(مدینه)قصور حیره و مدائن و کسری را می بینید و اینکه آنها را برای شما فتح میکند و حال آنکه شما حفر خندق نموده،و جرئت مبارزه و ظاهر شدن را ندارید.

بزغاله است،پس پیغمبر(ص)بمسلمانانی که در خندق کار میکردند فرمود برخیزید برای صرف غذا بمنزل جابر بیائید،پس همه آنها برخاسته و بطرف منزل من آمدند و من از خجالت حالتی که پیدا کردم که جز خدا کسی نمیدانست برای کمی غذا و میگفتم همه مردم آمدند بر یک من نان جو و یک بزغاله،پس نزد زنم آمده و گفتم ما رسوا شدیم پیغمبر(ص)با تمام مردم مدینه آمدند،پس عیالم گفت آیا پیغمبر"ص"از تو از مقدار غذا پرسید؟ گفتم بلی،پس گفت خدا و پیامبر(ص)داناترند ما او را از موجودی خود خبر دادیم،پس این سخن زن من غم و غصّه مرا برطرف کرد.

پس رسول خدا(ص)وارد شده و فرمود گوشت و نان را با من گذارید پس آن حضرت شروع کرد به ریز کردن نان و در آبگوشت ریختن و گوشت بزغاله پخته را از هم جدا میکرد و در ظرف غذا میگذارد،و مرتبا جلوی مردم میگذارد تا همه خورده و سیر شدند و تنور نان و دیگ آبگوشت پر از نان و آبگوشت و گوشت بود مانند اولش سپس پیغمبر(ص)بعیال جابر فرمود خودت بخور و بهمسایه ها اهداء کن،پس ما غذا خورده و به تمام خویشان خود نیز هدیه فرستادیم،و بخاری این معجزه را در صحیح خویش آورده است.

براء بن عازب گوید:در روز احزاب رسول خدا(ص)با ما خاک حمل میکرد و خاک سفیدی شکم آن بزرگوار را پوشانیده بود و بصدای بلند می فرمود:

لا همّ لو لا انت ما اهتدینا

و لا تصدّقنا و لا صلّینا

بار خدایا اگر تو نبودی ما هدایت نشده و نه زکاه داده بودیم و نه

ص :36

نماز میخواندیم.

فانزلن سکینه علینا

و ثبت الاقدام ان لاقینا

پس خدایا بر ما سکینه و اطمینان را نازل فرما و قدمهای ما را در هنگام ملاقات دشمن استوار دار.

ان الاولی قد بغوا علینا

اذا أرادوا فتنه ابینا

بدرستی که حزب اوّل(که یهود مدینه اند)بر ما ستم کردند و هر وقت آنها میخواستند آشوبی برپا کنند ما ممانعت میکردیم،و این رجز را نیز بخاری در صحیح خود نقل نموده است.

ابی الولید از شعبه از ابی اسحاق از براء نقل نموده که چون رسول خدا(ص)از حفر خندق خلاص شد قریش با ده هزار نفر از مردم مختلف و پیروان قریش از بنی کنانه و اهل تهامه رسیده و بین جرف و غابه (1)فرود آمدند و غطفان و پیروانش از اهل نجد آمده و در دامنه کوه احد منزل نمودند.

پیغمبر(ص)با سه هزار نفر از مسلمین از سور مدینه بیرون آمد،و سلع را در پشت خود قرار داده و در آنجا اردوگاه ساختند و خندق در میان ایشان و جبهه دشمن بود،و امر فرمود که زنان و کودکان را در مکان بلند منزل دهند،پس دشمن خدا حیّ بن اخطب نضیری بدرب قلعه کعب بن اسد قرظی رئیس بنی قریظه که با پیامبر(ص)پیمان بسته و مواعده گذارده بود که بر علیه اسلام و مسلمین اقدامی ننماید آمده و فریاد

ص :37

زد و وی را طلبید و چون کعب صدای نحس ابن اخطب را شنید درب قلعه را بروی او بست،پس اجازۀ ملاقات خواست و او خودداری نمود، پس فریاد زد ای کعب در را باز کن کعب گفت وای بر تو ای حی تو مردی بد قدم و میشوم هستی و من با محمد(ص)پیمان بسته ام که بر علیه او کاری نکنم و نقض پیمان نمیکنم،و از آن حضرت هم جز وفاء و صداقت چیزی ندیده ام،ابن اخطب گفت وای بر تو در را باز کن تا با تو سخنی بگویم گفت من این کار را نمیکنم گفت آری تو در را بسته ای که مبادا من از آذوقه و علوفه تو چیزی بخورم.

پس در را گشود و حی بن اخطب وارد و گفت وای بر تو ای کعب من عزّت دنیا را برایت آورده ام،من برایت قریش را با تمام رؤسا و بزرگان آن و غطفان را با همه سرانش آورده ام و با من پیمان بسته اند که از پای ننشینند تا اینکه محمد و پیروانش را مستأصل و بیچاره کنند.

کعب گفت بخدا تو ذلّت و بدبختی دنیا را برای من آورده ای ابری آورده ای که رعد و برق دارد ولی یک قطره باران با آن نیست،مرا واگذار با محمد(ص)زیرا من جز صداقت و وفاء چیزی از او ندیدم.

پس ابن اخطب ملعون کعب را مکرّر اغوا و بوعده شیطانی فریفت تا او را حاضر کرد بر این پیمان و قرار که اگر قریش و غطفان شکست خورده و نتوانستند به محمد(ص)صدمه ای بزنند و بمکّه برگشتند من بر قلعه تو وارد شوم،تا هر بلائی بر سر تو آمد به منهم برسد،پس کعب پیمان خود شکست و از قراری که میان او و آن حضرت بود برائت جست.

پس چون این خبر به پیامبر(ص)رسید سعد بن معاذ بن نعمان

ص :38

ابن امرء القیس که یکی از بنی عبد الاشهل و در آن موقع رئیس قبیلۀ اوس بود باتفاق سعد بن عباده یکی از بنی ساعده بن کعب بن خزرج که در آن وقت ریاست قبیله خزرج را داشت با عبد اللّٰه بن رواحه و خوات بن جبیر فرستاد و فرمود بروید و به بینید آیا خبر نقض پیمان کعب صحّت دارد یا نه،پس اگر درست است برای ما روشن کنید که بدانیم و بمردم نگوئید و اگر که بر وفاء و عهد خود باقی هستند بمردم ابراز کنید.

پس آن گروه نزد کعب آمدند و دیدند که آنها بر پلیدترین حالت هستند و علنا میگویند میان ما و محمد عهد و قراری نیست،پس سعد بن عباده آنها را بد گفته و ملامت کرد و آنها هم بسعد بدگویی کردند.

سعد بن معاذ گفت بدگویی را واگذار،پس بدرستی که آنچه بین ما و آنهاست از بدگویی و شماتت بزرگتر است،سپس نزد پیغمبر(ص)آمده و گفتند آنها مانند قبیله عضل و قاره که با اصحاب رسول خدا حبیب بن عدی و یارانش اصحاب رجیع مکر کردند هستند.

پیامبر(ص)فرمود اللّٰه اکبر ای مسلمانان بشارت باد شما را در این موقع بلاء بزرگ و سخت شد و ترس زیاد عارض گردید،و دشمن از بالای مدینه و پائین آن هجوم آورد تا مؤمنان هر گمانی از خاطرشان گذشت و نفاق بعضی از منافقین ظاهر گشت.

پس پیامبر(ص)با مشرکین حدود 27 روز در مقابل هم ایستاده ولی نبردی در میان آنان نشد مگر تیر اندازی.

پس چند نفر از قهرمانان و شجاعان قریش مثل عمرو بن عبد ود برادر بنی عامر بن لوی و عکرمه ابی جهل و ضرار بن خطاب و هبیره بن ابی

ص :39

وهب و نوفل بن عبد اللّٰه لباس رزم پوشیده و بر مرکب های خود سوار و از خیام بنی کنانه عبور و گفتند ای بنی کنانه آماده جنگ شوید که به زودی خواهید دانست در این روز مرد میدان کیست،سپس هی بر اسبهای خود زد،و آمدند تا در لب خندق رسیدند و گفتند بخدا سوگند که این یک نقشه ای است که عرب آن را نمی دانست،پس گشتند تا جای تنگی از خندق را یافتند و بر اسبها نهیب دادند تا از خندق پریده و در آن طرف که زمین سخت و محکمی بود جولانی کرده و مبارز طلبیدند.

پس علی بن ابی طالب علیه السلام با چند نفر از مسلمین به مبارزه آنان شتافته و آن مرزی که عبور کرده بودند گرفتند و عمرو بن عبد ود پهلوان قریش که در روز جنگ بدر هم حاضر و مجروح شده و نتوانسته بود که در جنگ احد شرکت کند با اقرانش بطرف علی علیه السلام آمد و او در این روز برای اینکه دلاوری و شجاعت خود را اعلام کند،بمیدان آمده بود و قریش او را با هزار سوار برابر و باو فارس یلیل میگفتند برای اینکه او با چند سوار از قریش آمدند تا به یلیل که بیابانی نزدیک بدر است رسیدند،پس بنو بکر با جماعتی جلوی آنها را گرفتند،پس عمرو به یارانش گفت شما بروید و آنها رفتند و او به تنهایی با بنو بکر بمقاتله برخاست و آنها را کشت و یا فراری نمود تا بفارس یلیل معروف گردید.

و نام زمینی که در آن خندق کندند(مداد)بود و اوّل کسی که از آن پرید عمرو و یارانش بودند،پس در این باره گفته شده است.

عمرو بن عبد ود کان اوّل فارس

جزع المداد و کان فارس یلیل

عمرو بن عبد ود،اوّل قهرمان و اسب سواری بود که از خندق پرید

ص :40

و او فارس یلیل و شجاع بیقرین بود.

ابن اسحاق گوید:که عمرو بن عبد ود فریاد میکرد(هل من مبارز)آیا کسی هست که به نبرد و مبارزه با من آید،پس علی علیه السلام در حالی که در لباس رزم بود و خودی از آهن بسر داشت برخاست و گفت یا رسول اللّٰه من به جنگ او خواهم رفت پیامبر(ص)فرمود بنشین یا علی او عمرو است و عمرو پیاپی میگفت،الا رجل،الا رجل،آیا مردی نیست،بمیدان من آید و میگفت بهشتی که شما گمان میکنید هر کس از شما کشته شود و یا بکشد داخل آن میشود کجاست؟ پس علی علیه السلام برخاست و گفت یا رسول اللّٰه من آماده نبرد عمروم،و عمرو برای بار سوم فریاد زد و گفت:

و لقد بححت من النّداء

بجمعکم هل من مبارز

و هر آینه بحقیقت که من فریاد زدم بجمع شما مسلمین آیا کسی هست که به نبرد من آید.

و وقفت اذ جبن المشجع

موقف البطل المناجز

و من ایستادم زمانی که دلاوران ترسیدند در مکان شجاع دلیر و بی پروایی.

انّ السماحه و الشجا

عه فی الفتی خیر الغرائز

بدرستی که کرم و شجاعت در جوان مرد بهترین غریزه و صفات است.

پس علی علیه السلام برخاست و عرض کرد یا رسول اللّٰه من مرد میدان اویم و آن حضرت فرمود:علی او عمرو است،گفت:گرچه عمرو باشد و از پیامبر اجازۀ نبرد با او را گرفت و پیامبر باو اجازه داد.

ص :41

و در روایاتی که ابو محمد حسینی قائینی برای ما نموده از حاکم ابو القاسم حسکانی باسنادش از عمرو بن ثابت از پدرش از جدش از حذیفه گوید،که پیامبر زره خود را بنام(ذات الفصول)بر تن او نمود و شمشیر ذا الفقارش را باو داده و عمامه خود را بر سر او گذارد آن گاه فرمود اکنون پیش برو و چون شروع برفتن کرد فرمود:

بار خدایا او را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و پائین محافظت بفرما،ابن اسحاق گوید،پس علی علیه السلام بطرف عمرو رفت در حالی که میگفت:

لا تعجلن فقد اتا

ک مجیب صوتک غیر عاجز

عجله و شتاب نکن که آمد پاسخ گوینده ی صدای تو که عاجز و ناتوان نیست.

ذو نیّه و بصیره

و الصدق منجی کلّ فائز

کسی که صاحب اراده و قصد و بینایی و بینش و صداقت و نجات دهنده رستگاری است.

انّی لارجو ان اقیم علیک نائحه الجنائز.

من بحقیقت امیدوارم که بر تو اقامه کنم نوحه و عزای جنازه ها را.

من ضربه نجلاء یبقی

ذکرها عند الهزاهز

از ضربت سختی که خاطره آن باقی بماند نزد طعنه زن ها و مسخره کن ها.

پس عمرو بآن حضرت گفت،تو کیستی؟فرمود:من علی هستم.

گفت،ابن عبد مناف؟فرمود:من علی بن ابی طالب بن عبد المطلب

ص :42

ابن هاشم ابن عبد منافم.

عمرو گفت،ای پسر برادر از عموهای تو افرادی هستند که از تو بزرگترند من کراهت دارم که خون تو را بریزم،علی علیه السلام فرمود،لکن من بخدا قسم کراهتی ندارم که خون تو را بریزم،پس عمرو خشمگین شده و از اسب پیاده و شمشیرش را که گویی شعله ای از آتش بود کشید بطرف علی"ع" در حال غضب آمد،پس علی علیه السلام با کلاخودی که بر سر داشت به جلوی او آمد و عمرو چنان ضربتی بر آن زد که آن را دو نیم کرد و شمشیر در آن مانده و به جلوی سر مبارک آن حضرت رسید،و آن را شکافت و آن حضرت هم ضربتی بر رگ گردن عمرو زد که بزمین افتاد.

و در روایت حذیفه هست که آن حضرت شمشیری بر هر دو ساق پای عمرو زد که از پشت بزمین افتاد و میان آنها گرد و غباری برخاست،پس صدای اللّٰه اکبر علی علیه السلام بگوش رسول خدا(ص)رسید فرمود:

بآن خدایی که جان من در دست اوست علی عمرو را کشت،و اوّل کسی که مبادرت کرد بسوی آن گرد و غبار عمر بن خطاب بود که دید علی علیه السلام شمشیر خود را بزره عمرو می مالد،پس عمر فورا برگشت و گفت یا رسول اللّٰه صلّی اللّٰه علیه و آله علی عمرو را کشت،و علی سر خود را بست و به سوی پیامبر(ص)آمد و صورتش مانند ماه می درخشید،پس عمر بن خطاب، گفت چرا زره ارزنده او را که در عرب بهتر از او نیست از تن او در نیاوردی فرمود:چون او را زدم عورتش را وسیله مصونیت خود قرار داد و من از پسر عمویم خجالت کشیدم که او را لخت کنم.

حذیفه گفت:پس پیامبر(ص)فرمود،ای علی بشارت باد تو را که

ص :43

اگر عمل امروز با عمل امت محمد(ص)میزان کنند عمل تو(ضربت زدن تو) برتر از عمل آنان آید،و این برای این بود که خانه ای باقی نماند از خانه های مشرکین مگر آنکه بکشته شدن عمرو محزون گردیده و ناتوان شد،و نماند منزلی از منازل مسلمین مگر اینکه عزت و توانی در آن داخل گردید.

و نیز ابو القاسم حسکانی باسنادش از سفیان ثوری از زبید ثابی از مره از عبد اللّٰه بن مسعود (1)روایت نموده که آیۀ: کَفَی اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتٰالَ (2)را بعلی میخواند،پس یاران عمرو فرار را بر قرار اختیار کرده و لیکن اسبهاشان در خندق افتاده و مسلمانان آنها را تعقیب و محاصره نموده و دیدند که نوفل بن عبد العزی در درون خندق است،پس او را از اطراف سنگ باران کردند،پس نوفل بایشان گفت یک بار کشتن از این بهتر است،یکی پائین آید تا با او مبارزه کنم،پس زبیر بن عوام وارد خندق شده و او را کشت. و ابن اسحاق گوید:که علی علیه السلام نیزه ای بزیر گلوی او زد و او هلاک شد در خندق و مشرکین خدمت پیامبر(ص) ده هزار دینار فرستاده که مرده او را بخرند،پیامبر(ص)فرمود:آن مال شما ما قیمت و بهاء مرده را نمی خوریم،و امیر المؤمنین علی علیه السلام ابیاتی در آنجا انشاد کرد که این چند بیت از آنهاست.

نصر الحجاره من سفاهه رأیه

و نصرت ربّ محمد بصواب

یاری کرد عمرو بتهای سنگی را از نادانی و حماقت رأی و عقل،و من

ص :44

یاری نمودم پروردگار محمد را بدرستی و راستی.

فضربته و ترکته متجدّلا

کالجذع بین دکادک و رواب

پس من او را زدم و انداختم روی زمین مانند تنه درختی که میان رمل و تپّه های شنی افتاده باشد.

و عففت عن اثوابه و لو انّنی

کنت المقطّر بزیّ اثوابی

و من از گرفتن لباسهای رزمی او که ارزنده و بی نظیر بود خودداری کردم و گرچه من نیازمند بودم برای کهنه بودن لباسهایم.

و عمرو بن عبید از حسن بصری روایت کرده که گفت وقتی علی علیه السلام عمرو بن عبد ود را بقتل رسانید سر نحس او را برداشت و انداخت در پیش روی رسول خدا(ص)،پس ابو بکر و عمر برخاسته و سر مبارک علی(ع) را بوسیدند.

و از ابی بکر بن عیاش روایت شده که گفت علی علیه السلام ضربتی زد که در اسلام ارزشمندتر از او نبوده است،یعنی ضربتی که از آن حضرت بر عمرو بن عبد ود زد و بر علی علیه السلام ضربتی زده شد که در اسلام از او بد تر نبوده،یعنی ضربه ابن ملجم که بر آن لعنتهای خدا باد.

ابن اسحاق گوید:حیان بن قیس بن عرقه تیری بر سعد بن معاذ انداخت و گفت،بگیر این تیر را و من ابن عرقه هستم،پس رگ اکحل او را قطع کرد،پس سعد گفت خدا تو را در آتش اندازد،بار خدایا اگر من مدتی بعد از جنگ قریش باقی ماندم،پس مرا زنده بدار تا انتقام خود را از ابن عرفه بگیرم،زیرا که قومی نیست که محبوب تر نزد خدا باشد که جهاد کنم با آنها از قومی که اذیّت کردند پیامبر تو را و تکذیب او نموده و

ص :45

او را بیرون کردند،و اگر جنگ بین ما و آنها پایان یافته خدایا این زخم تیر را وسیلۀ شهادت من قرار بده و مرا نمیران تا چشم مرا از انتقام از بنی قریظه روشن نمایی.

گوید:نعیم بن مسعود اشجعی خدمت پیامبر(ص)گفت ای رسول خدا(ص)من مسلمان شده ام و هیچکس از خویشان من خبر ندارد،پس حکم و فرمان خود را بمن بفرمائید،پس پیامبر(ص)باو فرمود تو در میان ما یک نفر بیشتر نیستی پس هر چه میتوانی برای ما انجام بده که جنگ مکر و خدعه است الحرب خدعه پس نعیم بن مسعود رفت تا بقلعه بنی قریظه رسید و گفت من دوست صمیمی شمایم و گفت شما و قریش و غطفان در نزد محمد(ص)یکی نیستید،شهر شهر شماست و در آنجا اموال و فرزندان و زنان شماست.

قریش و غطفان بلادشان دور است و آنها آمدند تا بر شما وارد شوند پس اگر فرصتی بدست آوردند که شکستی باسلام بزنند خواهند زد و گرنه بوطن خود برگشته و شما را با این مرد(محمد)واگذار خواهند نمود و شما را توان مقابله با او نیست،پس شما مبارزه و جنگ نکنید مگر آنکه چند تن از اشراف قریش را به گروگان بگیرید تا وثیقه شما باشد که قریش حرکت نکنند تا با محمد(ص)جنگ کنند.

پس بنی قریظه باو گفتند تو مطلبی را بآن اشاره کردی که ما از آن غافل بودیم.

سپس آمد نزد ابو سفیان و اشراف قریش و گفت ای گروه قریش شما دوستی من را نسبت بخودتان دانسته اید و میدانید که من از محمد و دین او

ص :46

بی زارم،من آمده ام نصیحتی بشما کنم خواهش دارم آن را کتمان نمائید گفتند تو پیش ما مورد اطمینان هستی هر چه بخواهی انجام میدهیم.

گفت آیا میدانید که بنی قریظه از پیمان شکنی خود پشیمان شده و نزد محمد(ص)فرستاده اند که تو از ما راضی نیستی مگر اینکه عده ای از رؤساء قریش را بگروگان بگیریم و تحویل شما دهیم تا آنها را بکشی آن گاه باتفاق شما با آنها بجنگیم تا ایشان را از زمینهای خودمان بیرون کنیم،پس محمد(ص)پذیرفت،پس اگر فرستادند که از شما گروگان بگیرند مواظب باشید که یک نفر را هم بآنها ندهید،و جدا از این کار حذر و پرهیز کنید.

سپس نزد قبیله غطفان آمد و گفت این گروه غطفان من مردی از شما هستم و آنچه به قریش گفته بود بایشان گفت.پس چون صبح شد و آن روز شنبه ماه شوّال سال پنجم از هجرت بود،ابو سفیان عکرمه پسر ابو جهل را با عدّه ای از قریش نزد بنی قریظه فرستاد و گفت بآنها بگو که ابو سفیان میگوید ای بنی قریظه علوفه و اسبهای ما از بین رفتند و ما ساکن اینجا نیستیم،پس بیرون بیائید تا با محمد مبارزه و پیکار کنیم،آنها در پاسخ گفتند که امروز روز شنبه است و ما هیچ کار نمی کنیم،و علاوه بر این ما باتفاق شما با محمد کارزار نمیکنیم مگر اینکه شما چند نفر از بزرگان قریش را به عنوان گروگان بما بدهید تا مورد وثوق و اطمینان ما شود که شما نروید،و ما را تنها نگذارید که با محمد بجنگیم.

ابو سفیان گفت بخدا سوگند این همان مطلبی بود که نعیم گفت و ما را از آن بیم داد،پس پیغام فرستاد که ما یک نفر را هم بشما نخواهیم داد و اگر دلتان میخواهد بیرون بیائید.جنگ کنید و اگر هم خواستید کنار بنشینید

ص :47

و جنگ نکنید.

پس یهود بنی قریظه گفتند بخدا قسم این همان چیزی بود که نعیم بما گفت،پس پیام فرستادند که ما بخدا جنگ نخواهیم کرد مگر آنکه چند نفری از شما بگروگان بگیریم و خداوند بین آنها تفرقه انداخت و بادی، بسیار سرد در شبهای زمستان برایشان فرستاد تا منصرف از جنگ شده و برگشتند.

محمد بن کعب گوید:حذیفه الیمان میگفت قسم بخدا که ما در روز خندق دیدیم از کوشش و گرسنگی و ترس آن قدری که جز خدا کسی نداند،و پیامبر(ص)برخاست و آن قدری که خدا میخواست در آن شب نماز خواند،پس فرمود کسی هست برود و خبر قریش را بیاورد تا در بهشت رفیق من باشد حذیفه گوید بخدا قسم هیچکس از ما در اثر خستگی و ترس و گرسنگی بر برنخاست،پس پیامبر"ص"مرا طلبید و من چاره ای جز اجابت نداشتم پس گفتم لبّیک،فرمود:برو و خبر قوم را بیاور و کاری نکن تا برگردی.

گفت من نزد قریش آمدم در حالی که باد که لشکر خدا بود بساط،و اردوی آنها را بر هم زده نه بنائی برایشان مانده بود و نه آتشی و نه دیک غذایی،و من در همین حال بودم که ابو سفیان از خیمه اش بیرون آمد و گفت ای مردم قریش هر کس به بیند که در کنار او کیست،حذیفه گوید من زرنگی کرده و پیش دستی کردم بر ران دست راستی خود زدم و گفتم تو کیستی گفت من فلانی هستم،آن گاه ابو سفیان مرکب خود را خواسته و سوار شد و گفت ای گروه قریش بخدا قسم که شما در اینجا نمیتوانید بمانید زیرا سواره و پیاده هلاک شد،و بنی قریظه هم با ما خلاف کرد و این هم باد سرد-

ص :48

سخت که هیچ چیز برای ما باقی نگذارد،پس سوار بر شتر خود شد در حالی که پای او را باز نکرده بود.

حذیفه گوید:در دل خود گفتم اگر این دشمن خدا را تیری زده و میکشتم کار بزرگی کرده ام پس تیری در کمان گذارده و میخواستم بر او بزنم و عالم را از شرّ وجود او پاک کنم که یاد سفارش پیامبر(ص)افتادم که فرمود کاری نکن تا برگردی،پس تیر را از کمان درآورده و خدمت رسول خدا"ص" رسیدم در حالی که مشغول نماز بود،و چون احساس برگشت مرا فرمود مرا نزد خود جای داده و نماز خود را تمام کرد و فرمود چه خبر داری؟پس تمام جریان را معروض داشتم.

و حافظ باسنادش از عبد اللّٰه بن اوفی روایت نموده که گفت رسول- خدا(ص)نفرین کرد بر احزاب و گفت

اللّهم انت منزل الکتاب سریع الحساب اهزم الاحزاب الهمّ اهزمهم و زلزلهم بار خدایا تو نازل کننده کتاب و زود حسابی این احزاب را فرار بده،بار خدایا ایشان را هزیمت بده و زیر و رو نموده و پراکنده کن.

و از ابی هریره روایت نموده که رسول خدا(ص)در روز جنگ احزاب می گفت:

«دعاء وحدت»

لا اله الاّ اللّٰه وحده وحده وحده انجز جنده و نصر عبده و غلب الاحزاب وحده فلا شیء بعده

(1)

.

نیست خدایی مگر خدای عالم که یکتا و بی همتاست ارتش خود را عزیز

ص :49

و پیروز داشت و بنده خاصّ خود(محمد(ص)را یاری نموده و احزاب را بیکتایی خود مغلوب داشت،پس بعد از او چیزی نیست.

و از سلیمان بن صرد،روایت نموده که گفت رسول خدا(ص)زمانی که احزاب فرار کرده و از آن حضرت دور شدند فرمود:

اکنون ما با آنها پیکار می کنیم و آنها دیگر بجنگ ما نخواهند آمد و همانطور شد که فرمود بعد از جنگ احزاب دیگر قریش بجنگ پیامبر"ص" نیامد ولی آن حضرت با آنها جنگید تا خدا مکّه را برای ایشان گشود.

1)

(دنبالۀ پاورقی از صفحۀ قبل: اسلامی است کاملش این است: لا اله الاّ اللّٰه إلهاً واحداً و نحن له مسلمون،لا اله الا اللّٰه،إلهاً واحداً و نحن له مخلصون،لا اله الاّ اللّٰه و لا نعبد الا ایاه مخلصین له الدین و لو کره المشرکون،لا اله الا اللّٰه ربّنا و رب آبائنا الاوّلون لا اله الا اللّٰه وحده وحده وحده انجز وعده،و نصر عبده و اعزّ جنده و هزم الاحزاب وحده فله الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حیّ لا یموت بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر .

ص :50

17-و نیز بگو کیست که شما را از حکم خدای تعالی نگاه دارد اگر خدا برای شما بدی یا برای شما نعمتی و رحمتی خواهد برای خویش جز خدای سرپرست و یاوری نمی یابند.

18-خدا بازدارندگان(مردم را از یاری پیغمبر)از گروه شما میداند و نیز گویندگان ببرادران خویش که بسوی ما بیائید(و محمد ص)را واگذارید)می شناسد و منافقان به نبرد جز اندکی نمی آیند.

19-(در حالی که بمعاونت)با شما بخیلانند و چون ترس از دشمن بیایید،می بینی ایشان را که بسوی تو نگاه میکنند در حالی که چشمایشان(در حدقه بچپ و راست)میگردد مانند گردیدن چشم کسی که از سکرات مرگ بیهوش شده و چون ترس از میان برود شما را با زبانهای تیز برنجانند در حالی که بر غنیمت بخیلانند،این گروه ایمان نیاورده اند در نتیجه خدا کردار ایشان را تباه گردانیده است،و این تباه کردن بر خدا آسان است.

20-منافقان(از بیم و بد دلی)خیال میکنند که احزاب بازنگشته اند (شکست نخورده اند)و اگر احزاب(نوبتی دیگر)بیایند منافقان دوست دارند که صحرا نشین باشند،(و روی شهرها را نبینند)در حالی که از اخبار (فتح و هزیمت)شما میپرسند و اگر در میان شما باشند جز اندک(آنهم) از روی ریا)پیکار نکنند.

از قراء با تخفیف قرائت کرده و در شواذ قرائت ابن عباس و ابن یعمر و قتاده(ان بیوتنا عوره و ما هی بعوره)بکسر واو در هر دو موضع"عوره آمده.

و در قرائت حسن(ثم سئلوا الفتنه)با ضمه سین بدون یاء و مد آمده و در قرائت ابن عباس(لو انهم بدی فی الاعراب)یاد شده است.

و کسی که(عوره)بکسر واو خوانده،پس آن نادر از طریق استعمال است،و این برای حرکت داشتن بعد از فتحه است و قاعده آنست که عاره بگویی چنانچه گویند:رجل مال و امرأه ماله،و کبش صاف و (1)نعجه صافه و مثل عوره در صحه واو قول ایشانست رجل عوره لا مال له،مرد فقیری که مال برای او نیست،و قول اعشی:

و قد غدوت الی الحانوت یتبعنی

شاو مشلّ شلول شلشل شول

یعنی اوّل صبح به میخانه رفتم و با من غلامی بود که متصف به این صفات بود،کباب پز و در کارها زرنگ و کم خرج و در انجام حوائج جدّی و و آورندۀ گوشت از دیک بود و شاهد این بیت شول بر وزن کتف است که واوش قلب بالف شده مثل عز بزای عجمی(من لا مال له)چنانچه در(رجل مال) منقلب شده،چون اصلش مول،و قول او که سولوا خوانده از باب قول ایشان سئل یسئل مثل خاف یخاف است،پس عین الفعل بر این لغت واو است،و ابو زید حکایت کرده قول ایشان را(هما یتساولان)چنانچه میگویند:یتقاومان و بنا بر این قیاس بهتر اینکه گفته شود(سیلوا)مثل(عیدوا)و بعضی گفته اند،و لغت دیگر اشمام ضمه است مثل سئلوا،و لغت سوّم سولوا بر اخلاص ضمه فعل لیکن این پست ترین لغات است،شاعر گوید: "و قول لا اهل له و لا مال" یعنی و قیل گفته شد که او نه زن دارد و نه مال و شاعر دیگر گوید: نوط الی صلب شدید الحل یعنی نیط آویخت بکمری که سخن باز میشد.

و قول آنکه بدی خوانده جمع باد پس او مثل غاز و غزی است.

متوسّط میان دور و نزدیک و قاعده آن قاعده ذا و ذلک و ذلک است.

و الزلزال:بمعنای اضطراب بزرگ و سخت لرزیدنست،و زلزله لرزیدن زمین است،و گفته شده که آن فعل مضاعف زلّ و زلزله غیره،یعنی غیر او او را لرزانید.

و الشدّه:قوه و نیرویی است که بسبب حواس احساس میشود برای اینکه قوّتی که آن قدرت است بسبب حاسه درک نمیشود،فقط بدلالت معلوم میگردد،و برای همین خدای تعالی موصوف به قوی است و به شدید، وصف نمیشود. (1)

و الغرور:باشتباه انداختن محبوب است بسبب مکروهی و الغرور الشیطان،یعنی مکر و فریب شیطان.

حرث بن حلزه گوید:

لم یغروکم غرورا او لکن

یرفع الآل جمعهم و الضّحاء

دشمن در حال غفلت و ناآگاهی شما نیامد و لکن شما آنها را دیدید که میآیند در موقعی که روز بالا آمده بود و یثرب"نام زمین مدینه است" ابو عبیده گوید:مدینه رسول خدا در کنار ناحیه و سمتی از یثرب است و بعضی گفته اند:که یثرب خود شهر مدینه است.

جناب سید مرتضی علم الهدی (2)قدس اللّٰه روحه میفرماید که مدینه

ص :56

13 نام دارد:1-مدینه 2-یثرب 3-طیبه 4-طابه 5-دار 6- سکینه 7-حابر 8-محبوره 9-محبه 10-محبوبه 11-عذراء 12-مرحومه 13-یندد است،پس این 13 نام است.

و العوره:هر چیزیست که در مرز و جنگ از آن میترسند،و مکان معور و دار معوره هر گاه حفاظی نداشته باشد.

القطر:الناحیه و جانب و کنار چیز را گویند و جمع آن اقطار است، میگویند:طعنه.نیزه ای بر او زد فقطره هر گاه او را بیکی از دو پهلویش بیاندازد.

التعویق:بمعنای تثبیت ثابت ماندن و حرکت نکردن است،و العوق بمعنای منصرف کردن است و رجل عوق و عوقه مردیست که مردم را از کار خیر منصرف میکند.

و البائس:جنگ و اصلش شدّه و سخت گیری است.

و الاشحه:شجع و شح بمعنای بخل با حرص است،میگویند شحّ یشح و یشح با ضمّ شین است و فتح آنست.

و السلق:اصلش الضرب و سلق یعنی صاح و از آنست خطیب مسلق و مسلق فصیح را گویند سلقته بالکلام ناروایی باو گفتم،و در حدیث آمده که از ما نیست کسی که در موقع مصیبت صدایش را بلند کند یا سر و موی خود را در وقت مصیبت به تراشد،گفته شده که فلانی لطمه و سیلی بصورت خود می زند.

الحدید:ضد کلیل زبان تیز و تند را گویند جمعش حداد است.

و الاحزاب:جمعیتها و گروه ها را گویند،مفردش حزب

ص :57

است و تحزبوا یعنی گرد هم آمدند و اجتماع کردند از مکانهای مختلف.

و البادی:آنست که در بیابان و صحرا منزل میکند،و از آنست حدیث من بدا جفا،یعنی کسی که صحرا نشین شود جفا کرده یعنی روح و دل او حفوه اعراب است.

و البداره:بیرون رفتن به سوی بادیه بفتح یاء و کسر آن است"قطامی" گوید:

و من تکن الحضاره اعجبته

فایّ اناس بادیه ترانا

و کسی که سکونت در شهر او را بشگفتی میآورد میگوید آی مردم صحرا نشین چگونه ما را می بینید.

آن منصوب شده بنا بر ذمّ.

کَالَّذِی یُغْشیٰ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ

،یعنی دیدگان آنها دور میزند دور زدنی مانند دوران چشمهای آن کسی که مرگ بر او فرود آمده و در حال سکرات افتاده،پس کاف صفت مصدر محذوف است و گاهی حذف میشود بعد از کاف مضاف و مضاف الیه.

هلم:معنایش اقبل و تعال یعنی بیا میباشد،و اهل حجاز برای واحد و اثنین و جمع یکی و دو تا و جمع و مذکر و مؤنث هلّم بلفظ مفرد می گویند و آن لمّ است که بآن هاء تنبیه اضافه شده سپس الف هاء از آن- حذف شده زیرا آن یک چیز شده مانند قول ایشان ویله و اصل آن ویل لامه است،پس چون آن را یک چیز قرار دادند(لا)را حذف کرده و تغییر دادند،و امّا بنی تمیم:پس آن را مانند تصریف فعل صرف نموده و میگویند هلّم یا رجل و هلّما و هلمّوا یا رجال و هلمی یا امرأه و هلما و هلمن یا نساء لکن ایشان بطور قطع آخر مفرد آن را فتحه میدهند.

خوردن سختی و لرزیدن بزرگی و این جهتش اینست که شخص ترسو پریشان و ناراحت و بر جای خود مستقرّ نیست. جبائی گوید:بعضی از ایشان افرادی بودند که از ترس کشته شدن پریشان بودند،و برخی از ایشان آنهایی بودند که بر دینشان پریشان بود.

وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنٰافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ

حسن گوید:و زمانی که منافقین و کسانی که بیماری دل داشتند،یعنی در دل شک و تردید داشتند،و بعضی گفته اند که در ایمانش ضعف و سستی بود.

مٰا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّٰ غُرُوراً

خدا و پیامبر او بما وعده نداد مگر فریب را.

ابن عباس گوید:که منافقین گفتند محمد(ص)بما وعده میدهد که ما مدائن کسری و قیصر را فتح میکنیم در حالی که ما امنیت خلا(توالت) رفتن را نداریم این بخدا قسم فریب است.

وَ إِذْ قٰالَتْ طٰائِفَهٌ مِنْهُمْ

سدی گوید:یعنی عبد اللّٰه بن ابی و یارانش.

و مقاتل گوید:ایشان از منافقین بنی سالم بودند.

یزید بن رومان گوید:گویندۀ آن سخن اوس بن قبطی و هم عقیده های او بودند.

یٰا أَهْلَ یَثْرِبَ لاٰ مُقٰامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا

یعنی ای اهل مدینه در اینجا برای شما اقامتگاهی نیست یا مکانی که در آن برای جنگ قیام کنید نیست، وقتی که میم مقام را فتحه دهیم،پس بمنازلتان در شهر برگردید و مقصودشان

ص :60

فرار از لشگر رسول خدا(ص)بود.

(وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ

(ص) و گروهی از ایشان از پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله اجازه میگیرند در برگشتن بمدینه و ایشان بنو حارثه،و بنو سلمه بودند.

(یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنٰا عَوْرَهٌ)

میگویند که منازل ما حفاظی ندارد.

ابن عباس و مجاهد گویند:یعنی منازل ما محفوظ نیست چون دیوار ندارد.

حسن گوید:یعنی خانه های ما خالی از مردان است ما از دزدها میترسیم.

قتاده گوید:گفتند منازل ما در طرف دشمن قرار دارد و ما ایمن بر خانواده خود نیستیم،پس خداوند ایشان را تکذیب نموده و فرمود:

وَ مٰا هِیَ بِعَوْرَهٍ

و آن باز و بی حصار و دیوار نیست،امام صادق علیه السلام فرمود:بلکه آنها بلند پایه و بنا و محصور و محکم است.

إِنْ یُرِیدُونَ إِلاّٰ فِرٰاراً

قصد نکردند از این بهانه مگر فرار از جنگ و یاری کردن مسلمین را.

وَ لَوْ دُخِلَتْ

یعنی و اگر چه بمنازلتان یا بشهر مدینه وارد شوند.

(عَلَیْهِمْ)

یعنی و اگر این گروهی که قصد جنگ و پیکار را دارند و ایشان احزاب می باشند داخل شوند بر این مردم بهانه جوی منافق که میگویند خانه های ما بی حفاظ است.

مِنْ أَقْطٰارِهٰا

یعنی از اطراف مدینه یا خانه ها.

ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَهَ لَآتَوْهٰا

ابن عباس گوید:یعنی پس ایشان را

ص :61

دعوت به شرک نمایند مشرک شوند،پس مقصود از فتنه شرک بخداست.

وَ مٰا تَلَبَّثُوا بِهٰا إِلاّٰ یَسِیراً

قتاده گوید:یعنی از پذیرفتن کفر سرپیچی نکنند مگر اندکی.

حسن و فراء گویند:یعنی بعد از اعطاء کفر به منافقین در مدینه اقامت نکنند مگر کمی تا خداوند تعجیل فرماید در عذاب ایشان،سپس خداوند سبحان خاطرنشان آنها نمود پیمانشان را با پیامبر(ص)به پایداری و ثبات قدم در چند مورد و فرمود:

وَ لَقَدْ کٰانُوا عٰاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ

و هر آینه بحقیقت آنها پیمان بستند از قبل از خندق.

لاٰ یُوَلُّونَ الْأَدْبٰارَ

که پشت بر جنگ نکنند و به عقب برنگردند، یعنی بیعت کردند با پیامبر(ص)و برای او سوگند خوردند که او را یاری کنند و از او دفاع نمایند چنانچه از خود دفاع میکنند و بازگشت نکنند.

مقاتل گوید:مقصود بیعت شب عقبه است.

وَ کٰانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُلاً

و عهد و پیمان خدا پرسیده خواهد شد یعنی در آخرت از آن سؤال خواهد شد،بلفظ ماضی آمده برای تأکید و محقق بودن آن (1)سپس خداوند سبحان فرمود:

ص :62

(قُلْ)

بگو ای محمد به کسانی که از تو رخصت برگشتن میخواهند و علّت می آورند که بر منازلشان می ترسند.

لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرٰارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ

هرگز فرار شما سودی برایتان ندارد اگر فرار کنید از مردن یا کشته شدن،اگر اجل های شما سر رسیده باشد چاره ای از یکی از آن دو(مرگ یا کشته شدن)نیست و اگر چه بگریزند و گریختن در اجل های شما تمدید نمیکند.

وَ إِذاً لاٰ تُمَتَّعُونَ إِلاّٰ قَلِیلاً

یعنی و اگر اجلهای شما نرسیده باشد و از مرگ یا کشته شدن سالم ماندید در این واقعه جنگ خندق در دنیا بهره مند نخواهید بود مگر روزگاری اندک.

و البتّه مرگ را از قتل و کشته شدن جدا کرده برای اینکه قتل غیر از مرگ است زیرا مرگ ضد حیاه و زندگی است نزد کسی که آن را از جهت معنی ثابت کرده و نفی حیاه است نزد کسی که آن را معنا ثابت ندانسته،و قتل(کشته شدن)آن نقض بنیه حیوانیه است،پس غیر خدا بر قتل قدرت و توانایی دارد ولی مرگ را غیر از خدا بر آن قدرت ندارد (1).

ص :63

(قُلْ)

بگو ای محمد(ص) (مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللّٰهِ) کیست آنکه شما را از خدا حفظ کند یعنی نفی کند از شما قضاء خدا را و منع کند شما را از خدای تعالی.

إِنْ أَرٰادَ بِکُمْ سُوءاً

اگر او بشما قصد و اراده عذاب و عقوبت نماید أَوْ أَرٰادَ بِکُمْ رَحْمَهً یا اراده رحمت یعنی نصرت و عزّت شما را نماید پس مسلّما هیچ کس قدرت و توان گرفتن جلوی خواسته خدا را ندارد.

وَ لاٰ یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِیًّا

و نمی یابند برایشان جز خدا دوستی که متولّی امورشان شود.

وَ لاٰ نَصِیراً

و نه ناصر و یاوری که آنها را یاری نموده و از ایشان دفاع نمایند.و آن گاه فرمود:

قَدْ یَعْلَمُ اللّٰهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ

خداوند بطور قطع میداند از شما آنهایی را که مردم را منصرف از جهاد میکنند و ایشان کسانی هستند که دیگران را از جهاد با رسول خدا(ص)باز میدارند و ایشان ترسانیده و مشغول میکنند تا از جنگ منصرف گردند و این کار را برای این میکردند که میگفتند محمد و یارانش یک لقمۀ بیش نیستند و اگر آنها گوشت بودند ابو سفیان و این گروه ها آنها را میخوردند.

وَ الْقٰائِلِینَ لِإِخْوٰانِهِمْ

یعنی یهود که به برادران منافقین خود گفتند...

هَلُمَّ إِلَیْنٰا

یعنی بیائید بطرف ما و واگذارید محمد را و بعضی گفته اند:که گویندگان منافقین بودند که به برادران- ضعیف الایمان خود گفتند جنگ نکنید محمد را ول کنید،زیرا ما میترسیم

ص :64

که شما نابود و کشته شوید.

وَ لاٰ یَأْتُونَ الْبَأْسَ

یعنی در جهاد فی سبیل اللّٰه حاضر نشدند و شرکت ننمودند.

إِلاّٰ قَلِیلاً

سدی گوید:مگر کمی که از روی ریاء و خودنمایی بیرون میروند،باندازه ای که توهّم و خیال بودن ایشان با شما شود،خداوند سبحان میداند احوال ایشان را و چیزی از آن بر او مخفی نیست.

قتاده گوید:یعنی حاضر بجنگ نمیشوند مگر از روی کراهت که دلهایشان با مشرکان است.

أَشِحَّهً عَلَیْکُمْ

یعنی به جنگ می آیند در حالی که بخیلانند از جنگ کردن با شما.

قتاده و مجاهد گویند:بخیلانند در کمک رسانی بجنگ زدگان و مجاهدین فی سبیل اللّٰه و یاری کردن آنان.یعنی یاری نمیکند شما را، آن گاه خبر میدهد از ترس و بزدلی آنها و فرمود:

فَإِذٰا جٰاءَ الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشیٰ

پس هر گاه ترس و بیم آمد می بینی ایشان را که بسوی تو نگاه میکنند در حالی که دیدگان آنها دور میزند مانند چشم کسی که غشوه و بیهوشی میآورد.

(عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ)

مرگ بر او،و او کیست که حال سکرات مرگش نزدیک شده است،و غشوه و بیهوشی او اسباب و مقدمات مرگ است،پس غافل میشود و عقلش میرود و چشمش خیره میشود و دیگر چشمک نمی زند،همین طور این گروه چشمهایشان خیره میشود و از شدت ترس مات میگردد،پس هر گاه ترس و ناراحتی رفت و امنیت و غنیمت پیش آمد.

ص :65

سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَهٍ حِدٰادٍ

فراء گوید:یعنی شما را بسخنان زننده اذیّت میکنند و با زبانهای تیز و جانگداز با شما مخاصمه و دشمنی مینمایند قتاده گوید:یعنی زبانهایشان را در موقع تقسیم غنائم جنگی سر شما دراز میکنند و میگویند،اعطونا اعطونا،بما بدهید،بما بدهید،که شما از ما سزاوارتر نیستید باین غنائم،گوید،و امّا موقع جنگ و نبرد ترسوترین مردمند،و امّا در موقع تقسیم غنائم بخیل ترین قومند و آن قول خدای سبحان است:

أَشِحَّهً عَلَی الْخَیْرِ

یعنی بخیلانند بغنیمت نسبت بمؤمنین در موقع تقسیم غنائم بخل میورزند.

جبائی گوید:یعنی بخیلانند که سخنی بگویند که در آن خیر باشد.

(أُولٰئِکَ)

آن گروهی که وصفشان گذشت.

لَمْ یُؤْمِنُوا

ایمان نیاورده اند چنانچه غیر ایشان ایمان آوردند و گرنه این کارهای زشت را انجام نمی دادند.

فَأَحْبَطَ اللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ

پس خداوند اعمال ایشان را باطل کرد، برای آنکه بر وجوهی که مستحق ثواب شوند واقع نشده،زیرا وجه اللّٰه تعالی را قصد نکردند و در این آیه دلالت است بر صحّت مذهب ما در احباط و بطلان عمل،زیرا برای منافقین ثوابی نیست برای اعمالشان،تا باطل شود پس چون جهادشان مقرون بایمان و اعتقاد بخدا نیست مستحق ثوابی نیستند.

وَ کٰانَ ذٰلِکَ

و این احباط و بطلان اعمال ایشان و یا نفاقشان.

عَلَی اللّٰهِ یَسِیراً

یعنی بر خدا سهل و آسانست،سپس خداوند

ص :66

سبحان گروه منافقین را توصیف کرده و فرمود:

یَحْسَبُونَ الْأَحْزٰابَ لَمْ یَذْهَبُوا

یعنی گروه هایی از قریش و غطفان و اسد و یهودانی که بر علیه رسول خدا(ص)تشکیل حزب دادند میپندارند منصرف نشده اند و حال آنکه آنها منصرف شده و فرار را بر قرار اختیار کردند و البته ایشان این گمان را برای ترسشان و کثرت محبّتشان بشکست مسلمین بردند.

وَ إِنْ یَأْتِ الْأَحْزٰابُ

یعنی اگر احزاب و مشرکین دوباره برگردند برای نبرد با مسلمین.

یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بٰادُونَ فِی الْأَعْرٰابِ یَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبٰائِکُمْ

یعنی این گروه منافقون دوست دارند که در بیابان با اعراب صحرا نشین باشند و از اخبار شما پرسش کنند و با شما نباشند که کشته شوند و منتظر حوادث باشند وَ لَوْ کٰانُوا فِیکُمْ مٰا قٰاتَلُوا إِلاّٰ قَلِیلاً یعنی و اگر این گروه منافقین با شما و میان شما بودند جنگ نمی کردند با دشمنان شما مگر اندکی که توهّم و خیال شود که ایشان در جمله و جمعیّت شمایند،نه برای آنکه شما را یاری کنند و با شما بر علیه دشمنان به نبرد برخیزند.

جبائی و مقاتل گویند:یعنی قتال و نبرد کمی از روی ریاء و خودنمایی از غیر آنکه بحساب خدا بگذارند و اگر قتالشان برای خدا بود کم نمی شد (بلکه دوش بدوش مسلمین با دشمنان می جنگیدند).

قول خدای تعالی:

ص :67

23-و از مؤمنان مردانی هستند که آن چیزی را که با خدا بر آن پیمان بسته بودند راست گفتند،پس برخی از ایشان پیمان خویش را گذراندند (کارزار کردند تا شهید گردیدند)و برخی از ایشان هستند که انتظار- (شهادت)دارند و پیمان خویش را هیچ تغییر ندادند.

24-تا خدا راستگویان را برای وفا کردن به پیمانشان جزا دهد،و منافقان را اگر خواهد شکنجه یا برایشان بآمرزش برگردد(اگر توبه کنند) البته خدا آمرزنده و مهربانست.

25-و خدا احزاب(ابو سفیان و سپاهش و غطفان و پیروانش)را خشمناک(از اطراف مدینه)برگردانید در آن حال که ظفر نیافتند و خدا مؤمنان را در جنگ(به وزیدن باد تند و بفرستادن فرشتگان)کفایت کرد و خدا توانایی عزّتمند است.

عشیّه مرّ الحارثیّون بعد ما

قضی نحبه فی ملتقی الخیل هوبر

شامگاهی بود که حارثی ها گذشتند بعد از آنکه رئیس آنان در برخورد بسواران هوبر هلاک شد.و هوبر نام مردی از قهرمانان عرب است.

3-و النحب:بمعنای خطر،جریر شاعر گوید:

بطخفه جالدنا الملوک و خیلنا

عشیّه بسطام جرین علی نحب

در طخفه(که نام محلّی است)در شامگاهی جنگی میان ایشان و بسطام واقع شد که خطری بود.

4-النحب:امتداد در سیر روز و شب.

و قول خدا که فرمود:

لِمَنْ کٰانَ یَرْجُوا اللّٰهَ

بدل از قول او(لکم)است و آن تخصیص- بعد از عموم است برای مؤمنین یعنی بدرستی که اقتداء و تأسّی برسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله فقط منحصر است لِمَنْ کٰانَ یَرْجُوا اللّٰهَ برای کسی که امید بخدا دارد.

ابن عباس گوید:یعنی امید دارد نعمت و ثوابی را که نزد خداست.

مقاتل گوید:یعنی می ترسد از خدا و روز قیامتی را که در آن کیفر و پاداش اعمال است و آن قول خداست (وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ) .

وَ ذَکَرَ اللّٰهَ کَثِیراً

یعنی خدا را بسیار یاد کنند و این جهتش این است که آنکه ذاکر و بیاد خداست اوامر و خواسته های او را پیروی و متابعت میکند بخلاف آنکه غافل از یاد اوست،سپس برگشت خدای سبحان بذکر احزاب و فرمود:

وَ لَمّٰا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزٰابَ

یعنی چون گرویدگان بحق و تصدیق کنندگان خدا و پیامبر(ص)او بچشم خود دیدند گروه هایی را که بر جنگ با پیغمبر اجتماع کرده اند،با زیادی افرادشان قٰالُوا هٰذٰا مٰا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ گفتند این آن چیزیست که خدا و پیامبر او بما وعده دادند و راست گفت خدا و پیغمبر او،در معنای این آیه بر دو قول اختلاف کرده اند:

1-جبائی گوید:پیغمبر(ص)از پیش بایشان خبر داده بود که احزاب عرب بر علیه آنان قیام نموده و بایشان مقاتله خواهد نمود،ولی وعده داد که غلبه و پیروزی با مسلمین خواهد بود پس چون ایشان احزاب

ص :71

را دیدند روشن شد بر ایشان مصداق اخبار او و این پیش گویی معجزه ای برای او بود. وَ مٰا زٰادَهُمْ و مشاهده دشمنانشان بر ایشان نیفزود.

إِلاّٰ إِیمٰاناً

مگر تصدیق بخدا و رسول او (وَ تَسْلِیماً) و فرمان برداری از اوامر و خواسته های او.

2-قتاده و غیر او گویند:خداوند تعالی ایشان را در سورۀ بقره (1)وعده داد،بقول خودش: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَ لَمّٰا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا تا قولش إِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَرِیبٌ آیا خیال کردید که داخل بهشت میشوید و حال آنکه نیامد شما را مصائب و بلاهایی را که بر سر گذشتگان شما آمد...بدرستی که یاری خدا نزدیک است آنچه را که بزودی از شدت و سختی که از دشمنشان بآنها می رسد،پس چون گروه های عرب را دیدند در روز خندق آن جمله را گفتند بجهت علم و اعتقادی که

ص :72

داشتند به اینکه بآنها نمی رسد مگر آنچه را که به پیامبران و مؤمنان جلوتر ایشان رسید و انبوه مشرکان نیفزود بر ایشان جز تصدیق و یقین و پایداری در جنگ را.

مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اللّٰهَ عَلَیْهِ

بعضی از مؤمنان مردانی هستند که باور کردند آنچه را که با خدا پیمان بر آن بستند،یعنی بیعت کردند که فرار نکنند،پس راست گفتند در برخورد با دشمنانشان فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ پس برخی از ایشان کسی بود که مرد یا کشته شد در راه خدا،پس بآرزویش رسید،پس اینست وفاء بنذر و عهد خدا.محمد بن اسحاق گوید:قضی نحبه:یعنی از عملش فارغ و خلاص شد و بپروردگارش رجوع نمود، یعنی در روز احد شهید گردید (1)و حسن گوید:یعنی اجلش بر وفاء و صداقت رسید،ابن قتیبه گوید:اصل نحب نذر است،مردمی بودند که نذر کردند اگر با دشمن برخورد کردند مقاتله و نبرد کنند تا کشته شوند تا خدا از فتح و پیروزی نصیب آنان کند،پس گفته شده فلانی هر گاه کشته شد"قضی نحبه" به نذرش وفا کرد،و از انس بن مالک روایت شده که عمویش از جنگ بدر غایب شد،پس گفت من از شرکت در اوّل جنگی که رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله با مشرکان نمود غایب بودم هر آینه اگر خدا مرا موفّق نمود بر قتال و نبرد با مشرکین،هر آینه خدا البتّه خواهد دید چگونه خواهم جنگید.

ص :73

پس چون روز احد شد و مسلمین فرار نمودند گفت بار خدایا من اعتذار میجویم از آنچه را که این جماعت یعنی مسلمین نمودند و بیزارم بسوی تو از آنچه را که این گروه مشرکان آورده اند،آن گاه پیش روی کرد،پس سعد نزدیکی احد باو برخورد نمود و گفت من با تو هستم،سعد گفت من نتوانستم آن طور که او پیکار کرد نمایم،پس بر زمین افتاد و در بدن او دیده شد 87 زخم شمشیر و نیزه و تیر،ما گفتیم در باره او و یارانش نازل شد:

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ

.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ

و برخی از ایشان کسی است که انتظار شهادت می برد،بخاری آن را در صحیح خود از محمد بن سعید خزاعی از عبد- الاعلی از حمید بن انس روایت نموده است.

محمد بن اسحاق گوید: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ آنهایی هستند که در روز بدر و احد شهید شدند. وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ آنچه را که خدا وعده داده از یاری و نصرت مسلمین یا شهادت بر آنچه که یارانش شهید شدند و گذشتند.

وَ مٰا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً

یعنی عهدی را که بسته بودند با خدای خود تغییر ندادند چنانچه منافقین تغییر دادند.

ابن عباس گوید: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ حمزه بن عبد المطلب علیهما- السلام و افرادی که با آن جناب کشته شدند و اسّ بن النضر و یارانش می باشند.

و کلبی گوید:پیمان و عهد خویش را به سبب صبر و بردباری تغییر نداده و آن را بوسیله فرار نشکستند،و حاکم ابو القاسم حسکانی باسنادش

ص :74

از عمرو بن ثابت از ابی اسحاق از علی علیه السلام روایت نموده که فرمود:

رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اللّٰهَ عَلَیْهِ

در باره ما نازل شده و من به خدا قسم منتظر شهادتم و تبدیل نشده تبدیل شدنی.

لِیَجْزِیَ اللّٰهُ الصّٰادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ

تا آنکه خدا پاداش دهد راست گویان را بصداقتشان،یعنی مؤمنین در عهد و پیمانشان صداقت و راستی نمودند تا خدا پاداش راستگویی آنها را بدهد.

وَ یُعَذِّبَ الْمُنٰافِقِینَ

و عذاب نماید منافقین را بشکستن پیمانشان.

إِنْ شٰاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ

اگر خواهد یا ببخشد بر ایشان اگر توبه کردند یعنی خداوند سبحان اگر خواهد قبول کند توبه ایشان را و ساقط نماید عقوبتشان را،و اگر هم خواهد قبول نکند توبه آنها را و عذابشان کند،زیرا سقوط عذاب بنا بر مذهب صحیح به سبب توبه تفضّل است از خدای تعالی که عقلا واجب نیست و ما آن را به سبب مسموعات و اجماع علماء امامیّه دانسته ایم بر اینکه خدای سبحان بفضلش قبول مینماید (1)پس آیۀ کریمه مقتضی است چیزی را که عقل اقتضاء آن را میکند و تأکید می میکند این را قول خدا که فرمود:

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً

بدرستی که خدا آمرزنده مهربانست،

ص :75

برای اینکه مدح آن وقتی حاصل میشود که خداوند سبحان ترحّم کند کسی را که مستحق عذاب و عقوبت بوده و بیامرزد آن را که مؤاخذه او بر حضرت او جایز و روا بوده است،و مدحی نیست در مغفره و رحمت کسی که بر او آمرزش و رحمت او واجب بوده است(مانند سلمان و بو ذر...) جبائی گوید:یعنی و عذاب میکند منافقین را بعذاب سریعی در دنیا اگر خواهد یا آنکه توبه نمایند،سپس خداوند سبحان برگشت بشمردن و یاد نمودن نعمتش و گفت:

وَ رَدَّ اللّٰهُ الَّذِینَ کَفَرُوا

یعنی و رد نمود خدا آنانی که کافر شدند چون احزاب،ابو سفیان و لشگرش و غطفان و کسانی که با آنها بودند از قبائل عرب (بِغَیْظِهِمْ) یعنی بغضبشان که آنها را آورد بسوی مدینه و کینه و عقده آنها که شفا نیافت برسیدن به اهدافشان که قتل پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و نابودی اسلام و مسلمین بود).

و لَمْ یَنٰالُوا خَیْراً و به خیری که آرزوی آن را داشتند از ظفر و پیروزی بر پیامبر(ص)و مؤمنین و خدا آن را خیر نامید زیرا این پیروزی و غلبه نزد ایشان خیر بود.

و بعضی گفته اند:مقصود از خیر مال است چنانچه در سورۀ عادیات فرمود وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ البته و او مال را سخت دوست دارد.

وَ کَفَی اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتٰالَ

و خداوند قتال را به مباشرت مؤمنین کفایت فرمود به سبب آنچه را که نازل فرمود بر مشرکین از باد سخت سردی که آنها را از منازلشان دربدر و آواره کرد و نیز بآنچه که از فرشتگان ارسال فرمود و بآنچه که از ترس و رعب در دلهایشان انداخت.

ص :76

عبد اللّٰه بن مسعود گوید:کفی اللّٰه المؤمنین القتال بعلی بن ابی طالب علیه السلام و کشتن او عمرو بن عبد ود را که همین سبب فرار ایشان شد،و از حضرت ابی عبد اللّٰه امام صادق علیه السلام هم همین گونه روایت شده (1).

وَ کٰانَ اللّٰهُ قَوِیًّا

یعنی خدا بهر چه خواهد توانا است.

(عَزِیزاً)

هیچ چیزی در عالم بر او ممتنع نیست،و بعضی گفته اند که در ملک و سلطنت خود قوی و توانا و در قهر و انتقامش عزیز و غالب است

ص :77

1)

زره خود ذات الفضول را بر تن او کرد و شمشیر ذو الفقارش را به دست او داد و عمامه سحابش را بر سر او گذارده و نه بار گردانید(و آن را نه پر کرد)و فرمود برو و چون رو بمیدان گردانید،گفت اللهمّ احفظه بار خدایا او را حفظ فرما از پیش روی و پشت سر و از سمت راست و چپ و بالای سر و زیر پای. پس آمد تا در برابر عمرو قرار گرفت و گفت تو کیستی،عمرو گفت،من گمان نمیکردم که در محلّی بایستم که ناشناس باشم من عمرو بن عبد ودم پس تو کیستی،؟فرمود،انا علی بن ابی طالب(ع). گفت تو کودک بودی که من ترا در دامن ابی طالب دیدم فرمود آری گفت پدرت دوست من بود من خوش ندارم که تو را بکشم،علی فرمود امّا من بدم نمیآید که تو را بکشم،بمن رسیده که تو به پرده های خانه کعبه آویخته و با خدای عز و جل پیمان و عهد بسته ای که هیچ مردی تو را بین سه چیز مخیّر نکند مگر آنکه یکی از آنها را اختیار نمایی،گفت راست گفته اند. فرمود:اول اینکه از هر کجا آمده ای برگرد،گفت نه بر نمی گردم زیرا قریش میگوید عمرو ترسید و فرار کرد. فرمود دوّم بیا داخل در دین ما اسلام بشو تا در سود و زیان- شریک هم باشیم گفت نه این را هم نمی پذیرم. فرمود سوّم،تو سواره و من پیاده هستم،پس فورا پیاده شو و گفت تا کنون ندیدم از هیچکس آنچه از این جوان دیدم،پس بر سر و صورت اسب خود زد و او را برگردانید و خود بطرف علی علیه السلام آمد و او مردی بلند قد بود که شتر ایستاده را مداوا میکرد و یا بر پشت او سوار میشد و علی علیه السلام بر روی زمین نرم و خاک سستی بود که قدمهایش بر آن استوار نبود و به عقب خود برمیگشت که جای محکم در زمین محکم و سفتی پیدا کند که پاهایش در آن ثابت باشد که عمرو(لعنه اللّٰه)شمشیرش را بلند و بر سر آن حضرت فرود آورد،و آن حضرت سپر خود را جلوی شمشیر او قرار

ص :78

1)

داد و سپر دو نیم شده و لبۀ تیز شمشیر عمرو بر سر علی علیه السلام اصابت و آن را مجروح نمود و علی علیه السلام با یک ضربت ذو الفقار هر دو پای عمرو را از ساق قطع که هیکل غول پیکرش چون کوهی از پشت بر زمین، افتاد و غبار عجیبی برخاست،پس شنیده شد که علی علیه السلام میگوید: اللّٰه اکبر، پیامبر(ص)فرمود:به آن خدایی که جان من در دست اوست عمرو را علی کشت. پس اوّل کسی که بمیدان آمد عمر بن خطاب بود که دید علی علیه السلام شمشیرش را بزره عمرو می مالد،پس عمر هم تکبیر گفت و آمد نزد رسول خدا و گفت عمرو را کشت. پس علی علیه السلام سر(نحس)عمرو را بریده و آورد پیش پای پیامبر انداخت در حالی که سنگین و با وقار میامد،پیامبر(ص)باو فرمود ای علی اینگونه قدم برداشتن را خدا مکروه دارد مگر در این موقع،سپس فرمود چرا لباس عمرو را نگرفتی که ارزش داشت،عرض کرد ای رسول خدا او با من با عورتش مواجه و روبرو شد،پس پیامبر(ص)فرمود بشّر یا علی - مژده باد تو را که اگر عمل امروز موازنه با عمل امت محمد(ص)بشود این عمل سنگین تر آید... و در حدیث 636 گوید:ما را خبر داد ابو محمد بن عبد اللّٰه از ابو سعید سعدی که مکرر برای او خوانده گوید،خبر داد ما را لؤلؤ قیصری در بغداد سال 67 از ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن نصیبی از ابو عبد اللّٰه حسین بن حسن بن شداد در عسکر گوید،حدیث کرد مرا محمد بن سنان حنظلی از اسحاق بن بشر قرشی از بهترین حکیم از پدرش از جدش از پیامبر(ص)که فرمود: "مبارزۀ علی بن ابی طالب لعمرو بن عبد ود یوم الخندق افضل من عمل امتی الی یوم القیامه"

ص :79

1)

هر آینه جنگیدن علی بن ابی طالب با عمرو بن عبد ود در روز خندق بالاتر از عمل امّت من است تا روز قیامت. شعراء عرب و عجم مانند حسّان و کمیت بن زید و اسماعیل حمیری و دیگران این داستان را بنظم آورده و مولا جلال الدین محمد رومی هم در مثنویش سروده است: از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان منزّه از دغل در عز ابر پهلوانی دست یافت از برای کشتنش از جان شتافت او خیو انداخت بر روی علی افتخار هر نبیّ و هر ولی او خیو انداخت بر رویی که ماه سجده آرد نزد او در سجده گاه تا آنجا که گوید: تو بتاریکی علی را دیده ای زین سبب غیری بر او بگزیده ای

ص :80

معین است.

و الصیاصی:جمع صیصه و آن قلعه ها و دژهای محکم است که ممتنع از ورود بآنست گفته میشود جذ اللّٰه صیصه فلان یعنی آن را چنان محکم نمود که دخول بآن ممتنع است،و هر چیزی که ممتنع و مشکل باشد صیصه است و از آنست که بشاخهای گاو و آهو صیاصی گفته میشود،و نیز بتاج خروس و شانه جولاگر و قالی باف،و بافنده ها هم صیصه میگویند،گوید،مثل واقع شدن شانه بیافته است.

وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً

و یک دسته از زنان و کودکان ایشان را باسارت گرفتید وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ یعنی و اعطا فرمود بشما زمینهایشان را.

وَ دِیٰارَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُهٰا

ابن زید و یزید بن رومان و مقاتل گویند:یعنی و اعطا فرمود بشما زمینهایی را که قدمهایتان بر آنجا نرسیده و بزودی آن را خدا برای شما فتح خواهد نمود (1)و آن زمین خیبر بود که خدا بعد از زمینهای بنی قریظه بر ایشان فتح نمود.

قتاده گوید:آن زمین مکّه بود.

حسن گوید:آن زمین روم و فارس بود.

عکرمه گوید:آن هر زمین است که فتح شود تا روز قیامت.

ص :83

ابی مسلم گوید:آن هر چیز است که خدا بدون لشگرکشی و سرباز و جنگ در اختیار پیامبر(ص)گذارد.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً

و خداوند بر هر چیز تواناست.

نمود و آن حضرت هم در عقب او بیرون رفت،پس عبور کرد بر گروهی از انصار در قبیله بنی غنم که انتظار پیامبر(ص)را داشتند،پس پنداشتند که فرمود آیا در این نزدیکی سواری بر شما گذشت؟گفتند آری،دحیه کلبی سوار بر قاطر ابلقی که قطیفه دیباج بر روی بود از ما گذشت،پیغمبر خدا فرمود آن دحیه نبود بلکه جبرئیل بود و خدا او را به بنی قریظه فرستاد تا آنها را لرزانیده و ترسی در دلهایشان بیاندازد.

گویند:علی علیه السلام رفت تا نزدیک قلعه آنها شد و شنید از آنها سخن زشت و ناروایی به پیغمبر خدا(ص)میدهند،پس برگشت و پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله را در راه ملاقات کرد و گفت یا رسول اللّٰه شایسته نیست بر شما که نزدیک این گروه خبیث و پلید شوید،فرمود گمان میکنم که شما از ایشان سخن زشتی شنیدی،گفت آری یا رسول اللّٰه،فرمود اگر آنها مرا میدیدند چیزی از این مقوله نمی گفتند.

پس چون پیامبر خدا(ص)نزدیک حصار قلعه آنان شد،فرمود ای برادران بوزینگان و خوکها آیا خدا شما را رسوا نکرد و بر شما غضب ننمود و بلا نفرستاد،پس گفتند ای ابو القاسم شما جاهل نبودی،و پیامبر(ص) بیست و پنج شبانه روز آنها را در محاصره قرار داد تا این محاصره آنها را به تنگ آورد،و در دلهایشان خدا رعب و ترسی ایجاد کرد و حی بن اخطب با بنی قریظه بعد از فرار قریش و غطفان وارد قلعه آنها شده بود و چون یقین کردند که پیامبر خدا(ص)منصرف نخواهد شد از ایشان تا اینکه با آنها جنگ و نبرد کند،کعب اسد گفت ای جماعت بر شما نازل شده چیزی که خودتان مشاهده میکنید و من بر شما سه چیز را پیشنهاد می کنم

ص :85

هر کدام را خواستید اختیار کنید،گفتند آن کدام است؟گفت:اوّل با این مرد(یعنی پیامبر اسلام(ص)بیعت نموده و او را تصدیق نمائیم زیرا به خدا سوگند بر شما قطعا ثابت و روشن شده که آن پیامبر مرسل خداست و او آنست که در کتبتان(تورات)یاد شده،پس جانتان و اموالتان و زنان خود را به سبب ایمان باو تأمین نمائید.

گفتند ما هرگز حکم تورات را رها نکنیم و هیچگاه کتاب دیگری را بر او اختیار ننمائیم.

گفت،پس اگر این را نمی پذیرید،پس بیائید کودکان و زنان خود را بکشیم سپس بیرون رویم و با محمد و یارانش مردانه با شمشیرهای کشیده پیکار و جنگ کنیم،و چیز مهمّی پشت سر ما نباشد که ما را مشغول نماید تا خدا بین ما و محمد حکم فرماید،پس اگر کشته شدیم دیگر زن و بچه نداریم که غصه اسیری آنها را بخوریم و اگر ما زنده مانده و پیروز شدیم زن و فرزند پیدا خواهیم کرد.

گفتند این بیچاره ها را بکشیم،پس خیری دیگر در زندگی بعد از ایشان نیست.

گفت پس هر گاه این را هم قبول نکردید امشب شب شنبه است شاید محمد و یارانش از ما ایمن باشند در این شب،پس از قلعه بیرون رویم،و شبیخون بزنیم شاید بطور ناگهانی حظّی از ایشان بهره ما شود گفتند پس سنت خود را فاسد کنیم و کاری که گذشتگان ما کردند در تغییر و ابطال سنّت پس مسخ شدند ما انجام دهیم تا بسرنوشت آنها مبتلا شویم.

گفت،پس مردی از شما از اوّل ولادتش شبی را استوار و راسخ نبوده

ص :86

است؟.

زهری گوید:پیامبر خدا(ص)هنگامی که از آن حضرت خواستند که مردی در باره آنها قضاوت و داوری کند فرمود،هر کس که از اصحاب من خواستید اختیار کنید،پس ایشان سعد بن معاذ را اختیار کردند،و پیامبر خدا(ص)هم رضایت داد.

پس بر حکم و داوری سعد بن معاذ تن در دادند و تسلیم شدند، پس پیغمبر(ص)امر فرمود آنها را خلع سلاح کنند و آنها را در قبه ای قرار دادند و دستور داد شانه آنها را بسته و آنها را در خانه اسامه حبس نمودند،و فرستاد عقب سعد بن معاذ پس او را آوردند و او حکم نمود که مردان رزمنده آنها را بکشند و زنان و کودکان آنها را اسیر نمایند و اموال آنها را تقسیم و اراضی و منازلشان مخصوص مهاجرین باشد(و چون انصار ناراحت شدند)فرمود شما صاحب منزل و زمین هستید ولی مهاجرین از خود سکنایی ندارند.

پس پیامبر(ص)تکبیر گفت و به سعد فرمود،حقیقتا در باره آنها حکم کردی بحکم خدای عز و جل،و در بعضی از روایات است که فرمود،هر آینه بحقیقت حکم کردی در میان ایشان بحکم خدا از بالای هفت آسمان (1)و ارقعه جمع رقیع نام آسمان دنیاست.

پس پیامبر(ص)مردان رزمنده آنها را که گمان کرده اند ششصد نفر

ص :87

بودند کشت و پاره ای گفتند چهار صد و پنجاه نفر مرد بودند،و هفتصد و پنجاه نفر هم اسیر گرفتند.

و روایت شده که ایشان بکعب بن اسد که رسانه و رسول آنها بود نزد پیامبر(ص)گفتند ای کعب چه میبینی که پیامبر با ما خواهد کرد کعب گفت آیا در هر موقع و مکان خواهید گفت مگر نمی بینید که پیغمبر(ص)ول نمیکند نزاع نمیکند و هر کس از شما رفت برنمیگردد بخدا قسم کشتن است وحی بن اخطب دشمن خدا را آوردند که بر تنش حلّه ای بود که خواهرش آن را از هر طرف پاره کرده بود مثل جای بند انگشتها که شاید از تنش بیرون بیاورند و دو دست او را با ریسمانی بگردنش بسته بودند پس چون رسول خدا(ص)را دید فرمود اما بخدا قسم من خود را بدشمنی تو ملامت نمیکنم و لکن کسی که خدا را ترک کند خوار و بیچاره خواهد شد.

آن گاه فرمود:ای مردم اعتراضی بامر خدا نیست کتاب خدا و تقدیر او متصلا بر بنی اسرائیل نوشته شده است سپس نشست و امر کرد گردن او را زدند،آن گاه رسول خدا(ص)زنان و کودکان و اموالشان را میان مسلمین تقسیم نمود و اسیرانشان با سعد بن زیاد انصاری فرستاد بطرف نجد تا در آنجا فروخته و پول آن را اسب و سلاح خریداری کند.

گویند:چون اعدام بنی قریظه تمام شد جراحت پای سعد بن معاذ باز شد و خون از آن جاری شد و پیامبر او را برگردانید به خیمه ای که برایش در کنار مسجد زده بودند.

و از جابر بن عبد اللّٰه انصاری روایت شده که جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر خدا(ص)آمد و گفت این بنده شایسته خدا کیست که مرده و درهای

ص :88

آسمان برای او باز و عرش خدا برای او لرزید،پس پیغمبر(ص)بیرون آمد آمدند و دیدند که سعد بن معاذ(رضی اللّٰه عنه)از دنیا رفته (1).

ص :89

1)

و میان دو چشم او را بوسید و گفت پدر و مادرم بفدایت ای جفت رسول خدا(ص)که گوشتت از گوشت او و خونت از خون او و دانشت از دانش او و صبرت از صبر او و عقلت از عقل اوست،از خدا مسئلت دارم که مرا از محبّت شما اهل بیت(رسالت)سعید و نیکبخت نماید،پس خداوند لازم فرمود باین عمل و این گفتار از ثواب باندازه ای که اگر نوشته شود در اوراقی تمام این فرشتگانی که طواف عرش میکنند و همه فرشتگانی که حامل عرشند طاقت برداشتن آن را ندارند. پس چون او برگشت بجای خود اصحاب او باو گفتند تو با این موقعیّت و مقامی که در اسلام و مرتبه ای که نزد پیغمبر(ص)داری با این شخص این کار را که ما دیدیم می نمایی،پس گفت ای نادانان آیا در اسلام ثوابی داده میشود جز محبت و دوستی محمد(ص)و محبت این شخص و خداوند باین سخن و گفتار او نیز واجب فرمود برای او مثل آنچه را که برای فعل و قولش برای او لازم کرده بود تا آنجا که گوید:پس گفتند یا رسول اللّٰه(ص)این دو مرد کیستند. فرمود:اما فاعل این کار این مردی که سر پوشیده است که میآید پس بطرف او دویدند که ببینند او کیست،پس دیدند که او سعد بن معاذ اوسی انصاری است و امّا آن دیگری که سعد برای او این سخنان را گفت این شخص سرپوشیده دیگریست که میآید،پس نگاه کردند دیدند که او علی ابن ابی طالب علیه السلام است،سپس فرمود چه بسیار است کسانی که بحب این دو نفر نیکبخت و سعید میشوند و نیز چه بسیارند افرادی که بدبخت و بیچاره میشوند آنهایی که نسبت به یکی از آن دو اظهار دوستی نموده و بآن دیگری دشمنی میکنند آن دو خصم و دشمن اویند و کسی که علی(ع) و سعد دشمن او باشد محمد(ص)خصم اوست و هر کس که محمد(ص)- خصم او باشد خدا خصم اوست و او را عذاب نماید. آن گاه رسول خدا(ص)فرمود ای بندگان خدا البته میشناسد فضل را برای اهل فضل آنهایی که اهل فضلند(قدر زر زرگر شناسد،قدر

ص :90

1)

گوهر گوهری)سپس پیغمبر بسعد فرمود بشارت باد تو را که خدا شهادت را روزی تو نموده و بسبب تو امّتی از کفر نابود میشوند و عرش خدا بمرگ تو میلرزد،و داخل بهشت میشود بشفاعت تو مانند موهای حیوانات بنی کلب... و چون سعد بعد از هلاک و اعدام بنی قریظه عهد شکن زخم پایش که در جنگ خندق بواسطه تیری از دشمنان مجروح شده بود خونریزی کرده تا از دنیا رفت،پیغمبر(ص)پای برهنه بدون عباء تشییع جنازه او نمود،و گاهی راست جنازه و گاهی در چپ جنازه میرفت، شیخ بزرگوار صدوق در کتاب امالی خود باسنادش از عبد اللّٰه بن سنان از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که فرمود که چون سعد بن معاذ از دنیا رفت پیغمبر و اصحابش برخاسته و بدن سعد را بر روی لنگه دری غسل داده و کفن نموده و بر روی تابوتی گذارده و تشییع نمودند پیغمبر"ص" او را تشییع و گاهی راست تابوت را میگرفت و گاهی چپ آن را تا اینکه بقبرستان رسیده پس پیغمبر(ص)خودش وارد قبر شده و بدن سعد را گرفته و در قبر گذارد و لحد بر او ترتیب داد و فرمود خاک تر(یعنی گل)بدهید بمن تا شکافهای خشت و لحد را بگیرم و چون فارغ شد و خاک بر آن ریخت و قبر او را صاف نمود،فرمود من میدانم که بزودی او پوسیده میشود و لکن خدا دوست دارد بنده ای را که وقتی کاری میکند آن را محکم نماید،پس چون قبرش-را هموار کرد مادر سعد از طرفی گفت گوارا باد بر تو بهشت پیغمبر فرمود آرام باش ای مادر سعد جرئت بر خدا میکنی بدرستی که قبر سعد را فشار داد،پیامبر(ص)برگشت و مردم هم برگشتند و گفتند یا رسول اللّٰه هر آینه ما دیدیم که در تشییع جنازۀ سعد کوششی کردی که با هیچکس نکردی بدون عباء و کفش تشییع نمودی فرمود فرشتگان را دیدم بدون رداء و کفش تشییع نمودند من با آنها تأسّی کردم،گفتند گاهی راست جنازه را میگرفتی و گاهی چپ جنازه را فرمود دست من در دست جبرئیل بود او چنین میکرد منهم میکردم گفتند فرمودی قبر او را فشار داد فرمود آری نسبت بخانواده اش سوء خلق- داشت.(رجال مامقانی ج 2 ص 21)

ص :91

که گفت مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ سپس گفت فَلاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ و هر کس که همه اینها را با یاء خوانده پس او حمل بر لفظ بدون معنی نموده و هر کس (من تأت)با تاء خوانده حمل بر معنی نموده،پس مثل آنست که گفته است هر کدام زنی از شما که کار بدی انجام دهد ایه امرأه منکن اتت بفاحشه اوتأن بفاحشه و مانند آن در کلام برای بیان بسیار است مثل قول خدا سبحان وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ و قول فرزدق شاعر:

تعش فان عاهدتنی لا تخوننی

تکن مثل من یاذئب یصطحبان (1)

زندگی نما پس اگر با من پیمان بستی بمن خیانت مکن،تا باشی مانند کسی که با گرگ رفاقت کرده است.

یعنی(مثل الذین یصطحبان)مانند کسی که رفاقت و همراهی میکنند ابن جنّی گوید صله بودن(من)از صفت بودنش اولی و شایسته تر است.

زیور آن را میخواهید.

فَتَعٰالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ

بیائید تا بشما بهره طلاق را بدهم و بتحقیق بیانش در سورۀ بقره گذشت،و بعضی گفته اند،شما را بهره مند کنم به زیادی و وفور مهر.

وَ أُسَرِّحْکُنَّ

یعنی شما را طلاق بدهم(و از شرف ام المؤمنینی ساقط نمایم).

سَرٰاحاً جَمِیلاً

و سراح جمیل طلاق بدون خصومت و نزاع بین زن و شوهر است.

وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّٰارَ الْآخِرَهَ

یعنی و اگر میخواهید که اطاعت خدا و اطاعت پیامبر را نمائید و صبر کنید بر تنگی معیشت رفتن به بهشت.

فَإِنَّ اللّٰهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنٰاتِ

پس خداوند مهیّا ساخته برای زنان نیکوکار یعنی زنان عارفه ای که قصد نیکوکاری و نیکویی دارند و مطیع پیامبرند.

مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً

از شما پاداش بزرگی،و مفسّرین دربارۀ این تخییر اختلاف کرده اند.

حسن گوید:خداوند آنها را مخیّر ساخت بین دنیا و آخرت پس اگر آنان دنیا و محبّت آن را برگزیدند،در این موقع طلاق آنها را پیشنهاد کرد، به قولش أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَرٰاحاً جَمِیلاً .

مجاهد و شعبی و جماعتی از مفسّرین گفتند،آنها را مخیّر نمود بین طلاق و ماندن با پیغمبر(ص)را.

ص :97

اختلاف علماء در بارۀ تخییر زنان پیغمبر ص دانشمندان در حکم این تخییر بر چند قول اختلاف کرده اند:

1-عمر بن خطاب و ابن مسعود گویند:هر گاه مردی زنش را مخیّر نمود و زن شوهرش را برگزیده چیزی برای او نیست و اگر آزادی خودش را اختیار کرد یک طلاق واقع شد،و همین مبنا را ابو حنیفه و اصحابش پذیرفته اند.

2-زید بن ثابت گوید:وقتی زن خودش را اختیار کرد سه طلاق خواهد شد،و اگر شوهرش را اختیار کرد یک طلاق محسوب میشود،و مالک این مذهب را گرفته.

3-شافعی گوید:اگر نیّت طلاق کرده طلاق است و اگر نکرده نه.

4-مبنا و مذهب اهل بیت و ائمه معصومین علیهم السلام اینست که به صرف تخییر طلاق واقع نمیشود و این مخصوص و از خصایص پیامبر(ص)که اگر زنان آن حضرت خودشان را اختیار کردند در موقع تخییر از آن حضرت جدا خواهند شد و امّا غیر آن حضرت از افراد مسلمین،پس برایشان تخییر زنان ایشان جایز نیست.(و اگر آنها را نخواهند باید صریحا صیغۀ طلاق را با شرایطش جاری سازند)پس خداوند سبحان زنان پیغمبر را مورد خطاب قرار داده و فرمود:

یٰا نِسٰاءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ

ای زنان پیامبر هر کدام از شما که مرتکب معصیت علنی شود یُضٰاعَفْ لَهَا الْعَذٰابُ در آخرت عذاب او (ضِعْفَیْنِ) دو برابر خواهد بود،یعنی دو برابر عذابی که بر دیگران است و علّت این برای اینست که نعمتهای خدای سبحان بر ایشان بیشتر از دیگران بود برای مقام پیامبر اسلام و برای نزول وحی در منازل

ص :98

ایشان.

پس هر گاه نعمت بر ایشان بزرگتر و فراوان تر باشد گناه هم از ایشان زشت تر و عقوبت و کیفر آنها هم بزرگتر و بیشتر خواهد بود.

و ابو عبیده گوید:ضعفان اینست که یکی را سه برابر کنند،پس بر آنهایی که از حریم نبوّت (1)خارج شدند سه حدّ خواهد بود، برای اینکه دو برابر واحد مثل آنست و دو برابر چیزی دو مانند آنست.

و غیر او گوید:مقصود از ضعف مثل آنست،پس معنی اینست که در عذاب ایشان اضافه میشود چنانچه در ثوابشان اضافه میشود همانطور که فرمود:

نُؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَیْنِ

.

وَ کٰانَ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیراً

مقاتل گوید:یعنی عذاب آنان بر خدا آسان است.

وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ

یعنی و کسی که اطاعت خدا و پیامبر نماید و قنوت اطاعت است.

و بعضی گفته اند:یعنی کسی که از شما مواظبت کند بر طاعت خدا و پیروی

ص :99

از پیامبر(ص).

و برخی هم گفته اند:یعنی و کسی که مواظبت کند از شما بر طاعت خدا که از آنست قنوت و دست بدعاء گرفتن در نماز و آن مداومت بر دعاء معروف است (1).

وَ تَعْمَلْ صٰالِحاً

در ما بین خودشان و پروردگارشان عمل صالح نماید.

نُؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَیْنِ

یعنی میدهیم پاداش عمل صالح آنها را دو برابر عمل غیر ایشان.

ابو حمزه ثمالی،از زید بن علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که گفت من امیدوارم که برای نیکوکاران ما دو پاداش باشد و میترسم بر تبهکاران و بدکاران از ما که عذابشان دو برابر شود چنانچه همسران پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله را وعده داد.

و محمد بن ابی عمیر از ابراهیم بن عبد الحمید از علی بن عبد اللّٰه بن الحسین از پدرش از علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام روایت کرده که مردی بآن حضرت گفت شما خاندانی هستید که مشمول غفران خدائید گوید:آن حضرت غضب کرد و فرمود ما سزاوارتریم که جاری باشد در باره ما آنچه خداوند دربارۀ زنان پیغمبر(ص)جاری فرمود از اینکه ما بوده باشیم هم چنان که می گویید که ما میبینیم برای نیکوکارانمان دو اجر و پاداش

ص :100

و برای بدکارانمان دو عذاب و مجازات سپس آن دو آیه را قرائت فرمود:

وَ أَعْتَدْنٰا لَهٰا رِزْقاً کَرِیماً

و مهیّا ساخته ایم برایشان روزی سالمی یعنی بزرگ منزلت و بلند مرتبه.

و بعضی گفته اند که رزق کریم آنست که از هر آفت و بلا سالم و مصون باشد.

و برخی هم گفته اند:آن ثواب چنانیست که ابتداء بمثل آن نیکو نیست.

ص :101

افتد و گفتاری پسندیده بگوئید.

33-در خانه های خود قرار گیرید و اظهار آرایش خود چون اظهار زنان در ایّام جاهلیّت نخستین مکنید(و مانند آنان بیرون نیائید)و نماز را بپای دارید و زکات را بپردازید و خدای تعالی و پیغمبرش را فرمان برید.

فقط خدا میخواهد ای خاندان رسالت معصیت را از شما ببرد و شما را پاک گرداند پاک گردانیدنی (1).

34-ای همسران پیغمبر(ص)آنچه از آیه های کلام خدا و از حکمت (سخنان پیغمبرش که مشتمل بر مصلحت و حکمت و خیر اندیشی است)در خانه های شما خوانده میشود یاد کنید که خدا لطف کننده ای داناست

ص :103

35-البتّه مردان فرمان برنده خالص و زنان فرمان بر مخلص و مردان باور دارنده،و زنان ایمان آورنده،و مردان مداومت کننده بر کارهای پسندیده و زنان مداومت کننده بر کارهای شایسته و مردان راستگو و زنان راستگو و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان و زنان خاشع و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان روزه دار و زنان روزه دار،و مردانی که بسیار یاد خدا میکنند و زنان یاد خدا کننده خدای برایشان آمرزش و پاداش بزرگ مهیّا کرده است.

اعرج و ابان بن عثمان فیطمع الذی بکسر عین آمده.

اینست که طمع او مسبب از خضوع و نرم گفتن آنهاست و هر گاه عطف باشد نهی است برای آنها و برای آن منافق بیمار و دلیلی در آن نیست بر اینکه طمع از برای خاطر آنها ایجاد میشود.

است.

و ابن عباس گوید:یعنی مقام شما نزد من مانند مقام غیر شما از زنهای صالحه نیست،شما گرامی تر برای من هستید و من بشما مهربان ترم و ثواب شما بزرگتر هست،برای مقامتان از رسول خدا(ص).

إِنِ اتَّقَیْتُنَّ

خداوند برایشان شرط تقوا نموده تا واضح شود که فضیلت آنها بداشتن تقوی است نه بواسطه اتصال و نزدیکیشان به پیامبر(ص).

فَلاٰ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ

یعنی صدای خود را نازک نکنید و با مردان به نرمی حرف نزنید،و با بیگانگان مخاطبه و روبرو سخن نگوئید که منجر به طمع آنها شود،پس مانند زنی باشید که اظهار تمایل بمردان میکنید.

فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ

قتاده گوید:پس طمع کند آنکه در دل او بیماری نفاق است.

عکرمه گوید:آنکه در دلش شهوت زناست،و بعضی گفته اند:که برای زن مستحبّ است وقتی با بیگانه صحبت میکند صدای خود را خشن و کلفت نماید برای اینکه این دور از طمع و ریبه و شهوت است.

وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً

و بگویند سخن پسندیده یعنی مستقیم نیکویی که بریء از تهمت و دور از ریبه و موافق با دین و اسلام است.

وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ

و در خانه های خود آرام بگیرند،امر فرمود ایشان را باستقرار در منازلشان و مقصود ثابت بودن شماست در منازلتان و ملزم بسکونت در آن بودن،و اگر از ماده وقر یقر باشد،پس معنایش اینست که اهل وقار و سکینه(و خلاصه سنگین باشید)و مانند برخی سبک نشوید و از خانه خود بیرون نزنید.

ص :107

وَ لاٰ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجٰاهِلِیَّهِ الْأُولیٰ

یعنی بیرون نیائید بنا بر عادت زنان جاهلیت نخستین و ظاهر نکنید زر و زیور خود را چنانچه زنان جاهلیت میکردند.

قتاده و مجاهد گویند:تبرّج به معنای تبختر و خودنمایی در راه رفتن است.

مقاتل گوید:تبرّج اینست که روسری خود را بر سرش اندازد ولی آن را نبندد که گلوبند و گوشواره اش مستور دارد،پس اینها ظاهر گردد.

قتاده گوید:و مقصود از جاهلیت اولی عصر قبل از اسلام است.

حکم گوید:آن زمان میان آدم و نوح(ع)است و آن هشتصد سال بوده.

شعبی گوید:آن دوران ما بین عیسی(ع)و حضرت محمد(ص)است گوید و این اقتضا نمیکند که بعد از آن جاهلیّتی در اسلام باشد برای اینکه اول اسم است برای پیشین دیگری از او متأخر باشد،یا نباشد.

و بعضی گفته اند:که معنای تبرّج جاهلیت اولی این است که آنها تجویز میکردند که یک زن جمع کند بین شوهر و رفیقش را،پس پائین تنه خود را برای شوهرش قرار دهد(که با او آمیزش و مجامعت کند)و برای رفیقش بالا تنه خود را قرار دهد که او را بوسیده و معانقه نموده و در آغوش کشد آن گاه فرمود:

أَقِمْنَ الصَّلاٰهَ

یعنی آن را در اوقاتش با شرایطش انجام دهید.

وَ آتِینَ الزَّکٰاهَ

و زکاه واجب را بدهید در اموالتان.

وَ أَطِعْنَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ

و فرمان خدا و پیامبر را به برید در آنچه شما را امر و نهی مینمایند،سپس خداوند عز و جل فرمود:

ص :108

إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً

فقط خدا میخواهد که از شما خاندان رسالت دور دارد پلیدی را و پاک نماید شما را پاک کردنی.

ابن عباس گوید:الرجس عمل شیطانی است و کاریست که رضای خدا در آن نیست،و البیت:الف و لام تعریف در آن الف و لام عهد است و مقصود از آن بیت نبوّت و رسالت است،و عرب مکانی را که بآن پناه برده می شود بیت گوید،و برای همین انساب عرب را بیوت نامیده اند،و می گویند بیوتات العرب مقصودشان نسب است گوید:

الا یا بیت بالعلیاء بیت

و لو لا حبّ اهلک ما اتیت

الا یا بیت اهلک اوعدونی

کانّی کلّ ذنبهم جنیت

آهای ای خانه ای که به بلندی تو بیتی نیست،اگر علاقه و محبت اهل تو نبود نمی آمدم بطرف تو،آهای ای خانه ای که اهلیت مرا تهدید کرده و بیم دادند که گویا تمام گناهشان را من مرتکب شدم،اراده نموده بیت نسب را شاهد در این دو بیت،بیت نسب است،و بیت نبوّت و رسالت مثل بیت نسب است فرزدق شاعر گوید:

بیت زراره محتسب بفنائه

و مجاشع و ابو الفوارس نهشل

لا یجتبی بفنائه بیتک مثلهم

ابدا اذا عدّ الفعال الاکمل

بیت زراره محدود و مجتمع بفضاء و اطراف آنست و نیز بیت مجاشع و ابو- الفوارس نهشل همین گونه است امّا قضاء بیت شما هرگز محدود و محصور مانند بیت آنان نیست و وقتی مردان کامل فعّال شمرده میشوند که همواره بوده و هستند،شاهد این شعر دو کلمه بیت است که مقصود از آن نسب زراره و

ص :109

مجاشع است،و برخی گفته اند که مقصود از بیت اللّٰه الحرام است و اهل آن پرهیزگارانند بجهت قول خدا،ان اولیائه الاّ المتقون،نیستند اولیاء خدا مگر پرهیزگاران.

و بعضی گفته اند:که مقصود از البیت،مسجد رسول خدا(ص)و اهل آن کسانی هستند که پیغمبر(ص)آنها را در آن اسکان داده و خارج نکرده و درب او را هم نبستند و امّت اسلامی بتمامی اتفاق کرده اند بر اینکه مقصود از اهل البیت در آیه اهل بیت پیغمبر ما(ص)است،سپس اختلاف کرده اند.

عکرمه گوید:اراده کرده از اهل البیت زنان پیغمبر را برای آنکه اوّل آیه متوجه بآنهاست.

ابو سعید خدری و انس بن مالک و وائله بن اسقع و عایشه و ام سلمه گویند،که آیه مختص و ویژۀ برسول خدا(ص)و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است.

ایشان را پاک کن پاک کردنی.

ام سلمه گوید:پس گفتم یا رسول اللّٰه و من با ایشانم،فرمود تو بخیر و سعادتی.

2-ثعلبی در تفسیرش نیز روایت کرده باسنادش از ام سلمه که پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله در منزلش بود که فاطمه با قدحی آمد که در آن حریره بود،پس فرمود شوهر و پسرانت را بطلب،پس حدیث را مثل حدیث ابو حمزه یاد کرده،سپس گفت پس خدا نازل کرد،انما یرید اللّٰه،آیه تطهیر را گوید پس گرفت اطراف کساء را و بر آنها افکند،آن گاه دست خود را بیرون آورد و بسوی آسمان بلند نمود،سپس گفت:

اللهمّ هؤلاء اهل بیتی و حامتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا ،بار خدایا اینها اهل خانه من و رحم منند،پس به بر از ایشان پلیدی را و پاکیزه کن آنها را پاکیزه کردنی ام سلمه گوید:پس من سرم را داخل اطاق کرده و گفتم من با شما هستم ای رسول خدا(ص)فرمود،تو بخیری،تو بخیری.

3-و نیز ثعلبی باسنادش روایت کرده از مجمع که گوید من با مادرم وارد بر عایشه شدیم،پس از خروجش بر علی علیه السلام در روز جمل پرسید گفت آن تقدیر خداوند بود (1)پس از علی علیه السلام پرسید،پس عایشه گفت می پرسی از من از محبوب ترین مردم او و همسرش فاطمه محبوب ترین

ص :111

مردم نزد رسول خدا بودند،بحقیقت دیدم علی و فاطمه و حسن و حسین"ع" را که پیغمبر آنها را در زیر پارچه ای که بر سر آنها انداخته بود جمع نموده آن گاه گفت:

اللّهمّ هؤلاء اهل بیتی و حامتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا ،گوید،پس گفتم یا رسول اللّٰه من از اهل شمایم فرمود دور شو که تو بخیری (1).

4-و باسنادش از ابی سعید خدری از پیغمبر(ص)روایت کرده که این آیه در بارۀ پنج نفر است،من و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع)نازل شده است.

5-و خبر داد ما را سید ابو الحمد گفت حدیث کرد ما را ابو القاسم حسکانی گفت حدیث کرد ما را از ابی بکر سبیعی گفت حدیث کرد ما را ابو عروه هراتی گفت حدیث کرد ما را ابن مصفّا گفت حدیث کرد ما را عبد الرحیم بن واقد از ایّوب بن سیار از محمد بن منکدر از جابر گفت این آیه نازل شد بر پیغمبر(ص)در حالی که در خانه نبود مگر فاطمه و حسن و حسین و علی علیهم السلام، إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ پس پیغمبر(ص)گفت:

اللّهمّ هؤلاء اهل بیتی و عترتی...

6-و حدثنا سید ابو الحمد،گفت حدیث کرد ما را حاکم ابو القاسم باسنادش از رازان از حسن بن علی علیه السلام گوید،چون آیه تطهیر نازل شد پیغمبر خدا(ص)ما را جمع نمود در زیر کساء خیبری ام سلمه

1)

(داد،چون وقتی فعل از خدا باشد عذاب و ثواب بندگان معنا ندارد و اگر خدا بنده بی اختیار را عذاب کند ظلم باو کرده است. مترجم

ص :112

سپس گفت،

اللّهم هؤلاء اهل بیتی و عترتی ،و روایات در این موضوع از طریق عامه و خاصه زیاد است که اگر ما بخواهیم آنها را نقل کنیم هر آینه کتاب ما طولانی میشد و در آنچه را که ما ایراد کردیم کفایت است.

و شیعیان استدلال کرده اند بر اینکه آیۀ تطهیر اختصاص باین پنج نفر علیهم السلام دارد به اینکه گفتند که لفظ انّما برای حقیقت است برای آنچه ثابت کرده بعد ماء نافیه مر چیزی را که ثابت نشده،پس بدرستی قول گوینده که میگوید انّما لک عندی درهم فقط برای تو پیش من درهم است،و انّما فی الدار زید فقط در خانه زید است،مقتضی اینست که نزد او غیر درهم و در خانه سوای زید نباشد،و هر گاه این مطلب تقریر شد پس اراده در آیه خالی نیست از اینکه آن اراده محصنه یا اراده ای که پیرو آن تطهیر-و اذهاب رجس و پلیدی باشد،و وجه اوّل جایز نیست زیرا که خدای تعالی اراده مطلقه از هر مکلّفی خواسته،پس اختصاصی برای اراده باهل البیت داد نه مردم دیگر،و برای اینکه این قول اقتضا میکند مدح و تعظیم ایشان را بدون شک و شبهه و مدحی نیست در اراده مجرّده،پس وجه دوّم ثابت است و در ثبوت آن ثبوت عصمت ممدوحین و مقصودین در این آیه است از تمام قبایح و بتحقیق ما دانسته ایم که غیر افرادی که ما یاد کردیم از اهل البیت عصمتشان قطعی نیست،پس ثابت شد که آیه مخصوص بآنهاست بجهت بطلان تعلق آیه بغیر ایشان.

و وقتی گفته شود که صدر آیه و ما بعدش در باره همسران و زنان پیغمبر (ص)است،پس جواب او اینست که کسی که عارف و شناسایی به عادت فصیحان عرب داشته باشد انکار نمیکند که ایشان در کلامشان از خطاب

ص :113

بغایب و بالعکس میروند و قرآن از این برنامه و مقوله است و همین طور کلام عرب و اشعارشان آن گاه برگشت خداوند سبحان بذکر زنان پیغمبر(ص)و فرمود وَ اذْکُرْنَ مٰا یُتْلیٰ فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیٰاتِ اللّٰهِ وَ الْحِکْمَهِ قتاده گوید:

یعنی و شکر کنید خدای تعالی را در خانه هایی که در آن قرآن و سنّت تلاوت میشود.

و بعضی گفته اند:(اذکرن)یعنی حفظ کنید آن را و همیشه بخاطر شما باشد تا بموجبش عمل کنید و این تحریص و تأکید مر ایشان است بر حفظ قرآن و اخبار و مذاکره کردن آنها قرآن و سنّت را با یک دیگر و خطاب اگر چه اختصاص بایشان دارد لکن غیر ایشان هم در این موضوع با آنها مشارکت دارند برای آنکه بناء شریعت بر قرآن و سنّت،اخبار خاندان رسالت است (پس همه امّت اسلام باید اهمّیت بحفظ قرآن و اخبار دهند).

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ لَطِیفاً

بدرستی که خدا لطیف با لطف است نسبت به اولیائش.

خَبِیراً

دانا است بتمام خلقش.

و بعضی گفته اند:لطیف است در تدبیر امور خلقش و رسانیدن منافع بایشان با خبر است از آن اعمالی که از ایشان صادر میشود و دانا است به مصالح و مفاسدشان،پس فرمان میدهد ایشان را بافعالی که صلاح و خیر ایشان در آنست،و نهی میکند از کارهایی که مضرّ است برای آنها.

مقاتل گوید:چون اسماء بنت عمیس با همسرش جناب جعفر بن ابی طالب علیه السلام از مهاجرت حبشه مراجعت کرد وارد شد بر همسران، پیغمبر(ص)و گفت آیا چیزی در بارۀ ما از قرآن نازل شده گفتند خیر،پس

ص :114

خدمت پیغمبر(ص)رسید و گفت یا رسول اللّٰه آیا زنان در خسران و زیانند فرمود:از چه جهت گفت برای آنکه آنها بخوبی یاد نشده اند چنانچه مردان یاد شده اند،پس خداوند تعالی نازل فرمود این آیه:

إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمٰاتِ

یعنی مردان و زنان مخلص در طاعت خدا و زنان مخلصه از باب قول خدا وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ یعنی خالص.

و بعضی گفته اند:یعنی مردان و زنانی که داخل در اسلام شده و می شوند،و برخی گفته اند،یعنی آن مردان و زنانی که تسلیم اوامر خدا و مطیع فرمان اویند.

وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ

یعنی مردانی که توحید خدا را تصدیق نموده و زنانی که وحدانیّت او را باور کرده اند،و ایمان و اسلام نزد بیشتر مفسّرین (مرادف)و بیک معنی است،و تکرارش برای اختلاف دو لفظ است.

و بعضی گفته اند:آنها با هم فرق دارند،اسلام اقرار بزبانست و ایمان تصدیق و باور کردن دل است و مؤید این قول خداست قٰالَتِ الْأَعْرٰابُ آمَنّٰا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا (1)و هر گاه عربها گفتند ایمان آوردیم بگو نه،ایمان نیاورده اید،و لکن بگوئید اسلام آورده ایم.

و بعضی گفته اند:اسم دین اسلام،و ایمان تصدیق بآنست.

بلخی گوید:پیامبر خدا(ص)مسلم را و مؤمن را تفسیر و معرّفی

ص :115

نموده بقولش که فرمود،المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده،مسلمان آنست که مسلمانان از شرّ زبان و دست او سلامت داشته باشند،و المؤمن من آمن جاره بوائقه،و مؤمن کسی است که همسایه اش از آفات و شرور او ایمن باشد،و ما آمن بی من بات شبعان و جاره طاو،ایمان بمن نیاورده آنکه سیر بخوابد و همسایه اش- گرسنه باشد.

وَ الْقٰانِتِینَ وَ الْقٰانِتٰاتِ

یعنی مردانی که همواره اقبال و توجّه به اعمال صالحه دارند و زمانی که همیشه مراقب کارهای شایسته اند،و بعضی گفته اند یعنی مردان و زنان دعا کننده وَ الصّٰادِقِینَ و راستگویان در ایمانشان و در آنچه آشکار است ایشان را و در سرّ و نهانشان.

وَ الصّٰادِقٰاتِ وَ الصّٰابِرِینَ

و زنان راستگو و مردان صابر و شکیبا بر طاعت خدا و بر آنچه خدا آنها را آزمون بآن نماید.

وَ الصّٰابِرٰاتِ وَ الْخٰاشِعِینَ

و زنان شکیبا و مردان متواضع و فرمان بردار خدای تعالی.

وَ الْخٰاشِعٰاتِ

و زنان فرمان بر خدا،و بعضی گفته اند،مردان و زنان ترسان از خدا.

وَ الْمُتَصَدِّقِینَ

یعنی مردانی که صدقات واجبه مثل زکاه را از مالشان خارج میکنند.

وَ الْمُتَصَدِّقٰاتِ وَ الصّٰائِمِینَ

و زنانی که زکاه واجبه را از اموالشان میدهند و مردان روزه داری که به نیّت صادق و راست روزه میگیرند.

وَ الصّٰائِمٰاتِ وَ الْحٰافِظِینَ فُرُوجَهُمْ

و زنان روزه دار و مردانی که عورت خود را از زنا و ارتکاب فجور حفظ میکنند.

ص :116

وَ الْحٰافِظٰاتِ

و زنانی که خود را از اعمال خلاف عفّت نگهدارند،فروج آنها در اینجا حذف شده برای دلالت کلام بر آن.

وَ الذّٰاکِرِینَ اللّٰهَ کَثِیراً وَ الذّٰاکِرٰاتِ

و مردانی که بسیار خدا را یاد میکنند و نیز زنان زیاد یاد کننده خدا(و اللّٰه کثیرا)در اینجا حذف شده بجهت دلالت کلام بر آن.

أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ

مهیّا ساخته خدا بر ایشان یعنی برای این دسته مردان و زنانی که موصوف بصفات مذکوره و خصال حمیده اند.

(مَغْفِرَهً)

آمرزشی برای گناه هایشان.

وَ أَجْراً عَظِیماً

پاداشی بزرگ در آخرت.

ابو سعید خدری از پیغمبر(ص)روایت کرده که فرمود:هر گاه مرد خاندانش را در شب از خواب بیدار کرد،پس برخیزند و وضو بسازند و نماز شب بخوانند نوشته میشوند از زیاد یاد کنندگان خدا.

و مجاهد گوید:بنده از ذاکرین اللّٰه کثیرا نمیباشد مگر آنکه خدا را یاد کند در حال قیام و قعود و در موقع خوابیدن(ایستاده و نشسته و خوابیده) بیاد خدا باشید.

و از حضرت ابی عبد اللّٰه(امام جعفر صادق)علیه السلام روایت شده که کسی که با گفتن تسبیح حضرت فاطمه علیها سلام بخوابد (1)از مردان زیاد یاد کننده خدا و زنانی باشد که بسیار خدا را یاد کرده اند.

ص :117

خدا و آخرین پیامبر خداست(که بعد از او پیامبری نخواهد بود)و خدا بهمه چیز دانا است.

و چگونه جای من در مدینه خواهد بود بعد از آنکه جمیل بن معمر از آن زن قضاء حاجت و اطفاء شهوت نمود.

خلیل گوید: وطر هر نیاز و حاجتی است برای تو در آن همت و کوشش باشد،پس هر گاه رسید صاحب حاجت بآن گفته میشود قضی وطره و اربه.

او،و چون آیه نازل شد زینب گفت راضی شدم یا رسول اللّٰه،و اختیار کار خود را بدست رسول خدا گذارد و همین طور برادرش عبد اللّٰه.

پس پیغمبر(ص)او را برای زید عقد بست،پس زید با زینب آمیزش کرد و پیغمبر(ص)بنا بر نقل ابن عباس و مجاهد و قتاده،ده دینار-و شصت درهم مهر او را با یک دست لباس از مقنعه و بالا پوش و پیراهن و بیرجامه و پنجاه کیلو گندم و سی من خرما فرستاد.

زینب گوید:عدّه ای از بزرگان قریش مرا خواستگاری کردند و من خواهر خود حمنه دختر جحش را خدمت پیامبر(ص)فرستادم تا با او مشورت کنم پس پیغمبر(ص)زید را معرّفی کرد،پس خواهرم خشمگین شده و گفت آیا دختر عمه ات را به غلامت تزویج میکنی،سپس بمن خبر داد و من از خواهرم خشمناک تر شدم،پس آیه مذکور نازل شده،پس من نزد پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله فرستادم و گفتم مرا بهر کس میخواهی تزویج کن،پس مرا بزید کابین بست.

ابن زید گوید:آیۀ مذکوره در باره ام کلثوم دختر عقبه بن ابی معیط نازل شده و او خود را به پیغمبر هبه کرده بود،پس پیامبر قبول نمود و او را بزید بن حارثه تزویج نمود،پس او و برادرش خشمگین شدند گفتند ما- مقصودمان پیامبر بود و او مرا به غلامش تزویج کرد،پس آیه نازل شد.

و علی بن ابراهیم در تفسیرش یاد کرده که رسول خدا(ص)زید بن حارثه را سخت دوست میداشت و هر گاه زید دیر میکرد پیغمبر(ص)به منزل او میرفت و از او پرسش مینمود،یک روز نیامد،پیامبر(ص)به منزل او آمد در حالی که زینب در میان حجره اش نشسته و چیز خوش بویی را میسائید

ص :122

پس پیغمبر خدا در را باز کرد و چون نظرش بزینب افتاد گفت

سبحان اللّٰه خالق النور تبارک اللّٰه احسن الخالقین و برگشت،پس زید آمد و زینب جریان را باو گفت.

پس زید گفت شاید محبّت تو در قلب پیامبر(ص)واقع شده،پس آیا می خواهی تو را طلاق بدهم تا پیغمبر خدا(ص)تو را ازدواج کند،گفت من میترسم که تو مرا طلاق بدهی و پیغمبر(ص)مرا نگیرد،پس زید نزد رسول خدا آمد و قصه را تماما بیان کرد،پس نازل شد، وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ .

رفته از حق رفتن ظاهری،سپس پیامبر را مخاطب فرموده و گفت:

وَ إِذْ تَقُولُ

و زمانی که می گویی یعنی ای محمد یادآور هنگامی که میگفتی لِلَّذِی أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِ با آن کسی که خدا بر آن انعام فرمود بهدایت و رهنمایی بایمان.

وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ

و تو انعام نمودی بر آن و او را آزاد کردی.

سدی و ثوری گویند:خدا بر او به محبت پیغمبر(ص)انعام فرمود و پیامبر بر او انعام نمود بآنکه او را پسر خوانده خود قرار داد و او زید بن حارثه بود.

أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ

یعنی زنت را نگهدار و او را طلاق نده و این کلام اقتضا میکند که مشاجره و نزاعی میان آنها واقع شده باشد،تا پیغمبر (ص)او را موعظه نموده و فرمود او را نگهدار.

وَ اتَّقِ اللّٰهَ

و به ترس از خدا در طلاق گفتن آن و مفارقت از او و زیانهای آن.

وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللّٰهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النّٰاسَ وَ اللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشٰاهُ

و آنچه که در خاطرت پنهان داشته ای که اگر زید او را طلاق گفت برای خود تزویج کنی و میترسید آن حضرت از ملامت مردم که بگویند دستور داد که زید طلاقش دهد تا خودش بگیرد.

و بعضی گفته اند:که آنچه را که در دل خود مخفی کرده بود این بود که خدای سبحان او را آگاهی داده بود که زینب بزودی از همسران او خواهد بود و زید هم بزودی او را طلاق خواهد داد،پس چون زید نزد پیامبر(ص) آمد و گفت میخواهم که زینب را طلاق بدهم پیامبر(ص)باو فرمود:

ص :124

أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ

همسرت را برای خودت نگهدار،پس خداوند سبحان باو فرمود چرا گفتی زنت را برای خودت نگهدار و حال آنکه اعلام کردم تو را که بزودی زینب از همسران تو خواهد بود؟ و از حضرت علی بن الحسین(ع)هم همین روایت شده است و این تأویل موافق تلاوت آیه است،که خداوند سبحان اعلام کرد که او ظاهر می کند آنچه را که او مخفی داشته و ظاهر نکرده غیر تزویج را،پس فرمود:ما او را بتو تزویج کردیم،پس اگر آنچه را که محبت آن را پنهان داشته یا اراده طلاق او را مخفی نموده خداوند تعالی هر آینه آن را اظهار میکرد،این با وعده خداوند است که او ظاهر میسازد،پس این دلالت دارد بر اینکه فقط آن حضرت مورد عتاب خدا شده برای اینکه بزید گفت: "أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ" با علمش به اینکه بزودی از همسران او خواهد بود،و کتمان او چیزی را که خدا باو آگاهی داده بود بآن وقتی که شرم و حیا نمود که بزید بگوید که این زنی که تو داری به زودی زن من خواهد بود.

بلخی گوید:و جایز است که نیز بوده باشد بنا بر آنچه که میگویند که پیامبر او را دید و از او خوشش آمده و آرزو کرده که زید از او جدا شود تا او وی را تزویج کند و این را مکتوم و مخفی داشت برای اینکه این تمنّی و آرزو غریزه و طبیعت بشری است و برای احدی هم باکی و اشکالی نیست،که از چیزی که خوشش آمد آرزوی او را نماید (1).

ص :125

جبائی گوید:که پیامبر(ص)تزویج زینب را در دل خود پنهان داشت در صورتی که زید او را طلاق دهد از جهت آنکه او دختر عمه آن حضرت بود پس خیال کرد وی را منضم بخود کند که مبادا باو زیان و بلائی برسد،چنانچه انسان با نزدیکانش مینماید،گوید،پس خداوند سبحان مردم را خبر داد به چیزی که پیامبر پنهان میداشت،از منضم کردن او را بخود برای آنکه ظاهرش مطابق با باطنش باشد و برای همین در روز فتح مکه باصحابش فرمود،در حالی که عثمان،عبد اللّٰه بن سعید بن ابی سرح را آورده بود که پیغمبر او را امان دهد در صورتی که پیش از این خون او را هدر کرده،و امر به قتل او فرموده بود،پس چون عثمان را دید حیا نمود که او را رد کند پس مدت طولانی سکوت کرد تا بعضی از مؤمنین او را بکشند،پس او را امان داد بعد از تکرار درخواست عثمان،و فرمود آیا از شما مردی رشید و توانا نبود که بر خیزد و او را بکشد،پس عباد بن بشر گفت ای رسول خدا من چشمم مرتب در چشم شما بود و انتظار داشتم که اشاره فرمایی تا برخیزم و او را بکشم پس فرمود بدرستی که برای پیامبران خدا خیانت چشم نیست و خوش نداشتم که بقتل کافری اشاره کنم اگر چه این کار مباح است.

و بعضی گفته اند:اگر پیامبر(ص)قصد تزویج او را داشت هر گاه زید از او جدا میشد و لکن تصمیم داشت که او را تزویج نکند برای ترس از اینکه مردم باو طعنه زنند،پس خدا این آیه را نازل فرمود تا اینکه امتناع از فعل مباح بسبب ترس از مردم نکند.

و اشکال نشود بقول خدا، وَ اللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشٰاهُ ،خداوند شایسته تر است به اینکه از او بترسی ترسیدن پرهیزکاری بجهت آنکه آن حضرت از خدا

ص :126

پرهیز میکرد حق پرهیز کردن و میترسید در چیزی که واجب است که ترسید در آن و لکن خدا اراده کرد ترسیدن حیا را بعلّت اینکه حیا و آزرم غالب بود بر اخلاق کریمانه آن حضرت(ص)چنان که خدای سبحان فرمود:

(ان ذلکم کان یؤذی النبی فیستحی منکم)این عمل شما پیامبر را اذیت میکند،پس از شما حیا مینماید (1).

و بعضی گفته اند:که زینب شریفه از خاندان شرف بود زیرا نوه عبد المطلب و دختر عمّه پیامبر بود و پیامبر او را تزویج بزید غلام و پسرخوانده خود کرده بود و برای زینب ننگ بود که همسر بنده ای باشد،پس پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله اراده کرد شرفی به شرافت ذاتیش بسبب تزویجش با او افزوده شود و این بود سبب تزویج او بزید،پس قصد نمود که هر وقت زید او را رها کند با او تزویج نماید.

یعنی چون زید حاجت و- خواسته خود را از ازدواج با زینب انجام داد،پس طلاقش داد و عدّه اش منقضی شد و در دلش میلی بآن نبود و وحشتی هم از فراق و جدایی با او را نداشت.

پس بحقیقت که معنای قضاء فراغت از چیز است بتمامه زَوَّجْنٰاکَهٰا یعنی ما اذن دادیم در تزویج آن و فقط ما این کار را برای توسعه دادن بمؤمنین کردیم تا برایشان گناهی نباشد در اینکه همسران پسر خوانده های خود را که بفرزندی خود برگزیده اند تزویج کنند وقتی پسر خوانده حاجت خود را از آنها برطرف کرد و آنها را رها ساختند،پس خداوند سبحان بیان نمود که مقصود در این اینست که پسر خوانده در حکم پسر صلبی و رضاعی نیست که همسر گرفتن شان حرام باشد بر پدر وقتی او را طلاق داد.

وَ کٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولاً

یعنی امر خدا شدنی است البتّه.

و در حدیث آمده که زینب افتخار بر سایر زنان پیامبر(ص)می کرد و میگفت خدا مرا به پیامبر تزویج کرد ولی شما را اولیائتان تزویج کرد.

و ثابت از انس بن مالک روایت کرده که گفت هنگامی که عدّه زینب سر آمد پیامبر(ص)بزید فرمود برو زینب را بگو که آماده باشد برای پیامبر"ص" زید گفت،پس بخانه زینب رفتم و گفتم ای زینب مژده بده که رسول خدا"ص" تو را یاد نمود و قرآن نازل شده و رسول خدا(ص)بدون اجازه وارد بر زینب شد و با او آمیزش کرد برای قول خدا زَوَّجْنٰاکَهٰا .

و در روایت دیگر،زید گوید،پس رفتم دیدم زینب مشغول خمیر کردنست

ص :128

پس چون او را دیدم چنان بزرگ در نظرم جلوه کرد که نتوانستم باو نگاه کنم وقتی دانستم که رسول خدا(ص)او را یاد نمود،پس باو پشت کرده و گفتم ای زینب مژده بده که رسول خدا(ص)تو را خواستگاری نمود،پس مسرور و خوش حال شد و گفت من نمیتوانم کاری انجام دهم تا پروردگارم فرمان دهد،پس برخاست و برای عبادت و شکر این نعمت بمسجد خود رفت و نازل شد آیه:

زَوَّجْنٰاکَهٰا

.

پس پیامبر(ص)با او ازدواج کرد و آمیزش نمود و ولیمه ای برای این عروسی داد که برای ازدواج هیچ کدام از همسرانش نداده بود،گوسفندی ذبح نمود و همه مردم مدینه را تا آخر روز نان و گوشت داد.

و از شعبی:روایت شده که گفت زینب(ع)به پیامبر(ص)میگفت من سه موضوع را بشما تذکر میدهم که هیچیک از زنان شما آنها را تذکر ندادند 1-جدّ من و شما کیست(عبد المطلب)2-مرا خداوند متعال بشما در آسمان تزویج کرد 3-واسطه این امر برای من حضرت جبرئیل(ع)بود.سپس خدای سبحان فرمود:

مٰا کٰانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمٰا فَرَضَ اللّٰهُ لَهُ

یعنی بر پیامبر گناهی و تنگی نیست در آنچه که خدا برای او حلال کرده از تزویج با زن پسری که به پسر خواندگی اتخاذ کرده است.

و بعضی گفته اند:در آنچه که خدا واجب و فرض بر او نموده از تزویج با زینب(زن پسر خوانده اش)تا باطل کند حکم جاهلیت را در پسرخوانده ها سُنَّهَ اللّٰهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ یعنی مانند سنّت و آئین خدا در پیامبران گذشته و طریقه و شریعت او در ایشان در زوال حرج از ایشان

ص :129

و از امتهایشان بآنچه که خدای سبحان برای آنان حلال نموده است.

و بعضی گفته اند:بر پیامبر حرجی و گناهی و مشقتی نیست از کثرت ازدواج چنانچه داود و سلیمان(ع)نمودند،و داود(ع)صد تا زن داشت و پسرش سلیمان سیصد تا زن و هفتصد تا کنیز داشت.

و بعضی گفته اند:اشاره فرموده بسنّت به نکاحی که از سنّت پیامبرانست چنانچه پیامبر اسلام(ص)فرمود:

النّکاح سنّتی فمن رغب عنه فقد رغب عن سنّتی نکاح و ازدواج- سنّت من است،پس کسی که اعراض کند از نکاح پس البتّه از سنّت من اعراض نموده (1).

وَ کٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ قَدَراً مَقْدُوراً

یعنی آنچه که خدا بر پیامبرانش از امور و کارهایی را انجام آن را اراده نموده انجام شدنی.

و بعضی ها گفته اند:معنایش اینست که هر چه خدا خواسته جاریست بر مقداری که تفاوتی در آن از جهت حکمت نیست،و برخی دیگر گفته است که قدر مقدور آن بر مقدار ما تقدّم است بدون کم و زیاد،شاعر گوید:

و اعلم بانّ ذا الجلال قد قدر

فی الصحف الاولی التی کان سطر

ص :130

بدانکه خداوند صاحب جلال بتحقیق که در کتابهای پیشین مسطور است.

سپس خداوند سبحان پیامبران گذشته را توصیف فرمود و بر آنها درود فرستاد و گفت:

اَلَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسٰالاٰتِ اللّٰهِ

آن کسانی که میرسانند پیامهای خدا را بمردمی که مبعوث بر آنها شده و کتمان نمیکنند آن را.

وَ یَخْشَوْنَهُ

یعنی با مقام رسالت میترسند از خدا در ترک،آنچه خدا بر آنها واجب کرده است.

وَ لاٰ یَخْشَوْنَ أَحَداً

و نمی ترسند از غیر خدا در آنچه که متعلّق باداء رسالت و تبلیغ احکام است،و این آیه دلالت دارد بر اینکه بر پیامبران(ع) در تبلیغ رسالتشان تقیّه جایز نیست.

و اگر گفته شود،پس چطور به پیامبر(ص)(در آیۀ 37)فرمود وَ تَخْشَی النّٰاسَ و میترسی از مردم.

پاسخ اینست که آن خشیه و ترس برای تبلیغ رسالت نبود بلکه میترسید که مبادا سخنان زشت در باره او بگویند و شخص عاقل و دانا چنانچه از مضارّ و چیزهای زیان آور دوری میکند همین طور از موارد سوء ظن و بدگمانی و اتّهام و بدگویی مردم هم اجتناب میکند،و چیزی از اینها متعلّق بتکلیف و انجام وظیفه نیست.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ حَسِیباً

و خداوند حافظ و حسابدار اعمال مردم و پاداش دهنده آنهاست بر آن اعمال،و چون پیامبر(ص)با زینب دختر جحش ازدواج کرد،مردم گفتند که محمد زن پسرش را تزویج کرد،پس خداوند سبحان

ص :131

فرمود:

مٰا کٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِکُمْ

محمد پدر یکی از مردان شما نیست پدر آن کسی که او را فرزند میخوانید نیست و در این بیان و دلیل است که آن حضرت پدر زید نیست که زنش بر او حرام باشد،زیرا حرمت زن پسر(عروس) متعلّق بثبوت نسب است پس کسی که نسبت ندارد حرمتی برای تزویج زن او نیست و برای همین اشاره فرمود مِنْ رِجٰالِکُمْ .

و پیامبر(ص)فرزندانی ذکور بنام ابراهیم (1)و قاسم و طیب و مطهّر داشته که پدر آنها بوده است و مسلّم است که آن حضرت میفرمود که این حسن پسر من است و نیز میفرمود:

الحسن و الحسین(ع)ابنای هذان امامان قاما او قعدا حسن و حسین این دو پسران منند هر دو امامند چه قیام کنند و چه صلح نموده و سکوت نمایند.

و باز فرمود بدرستی که برای هر پیامبری دختری بوده که اولادشان به پدرانشان منسوبند مگر فرزندان فاطمه علیها سلام که من پدر آنهایم.

و بعضی گفته اند:که اراده نموده بقولش(رجالکم)آنهایی که در آن هنگام بحدّ بلوغ و مردی رسیده اند و هیچکدام از پسران آن حضرت در آن موقع بالغ بحدّ مردی نبوده.

ص :132

وَ لٰکِنْ رَسُولَ اللّٰهِ

یعنی و لیکن او پیغمبر خداست و ترک نمی کند به گفته نادانها چیزی را که خدا برای او حلال و مباح نموده است(یعنی تزویج زن پسر خوانده را).

و بعضی گفته اند:دلیل و جهت در پیوست این آیه بما قبلش اینست که- خداوند سبحان اراده نموده که طاعت و پیروی از او و بزرگداشت و احترام او لزومش برای نسبت میان او و شما و یا مقام پدری و ابوّت نیست بلکه وجوب طاعتش بر شما فقط برای مقام رسالت و رهبری اوست.

وَ خٰاتَمَ النَّبِیِّینَ

یعنی و آخرین پیامبرانست که دفتر نبوّت و رسالت بسبب او مهر شد و پایان یافت،پس دین و شریعت او تا روز قیامت باقیست (1)و این فضیلت مخصوص و مختص بآن حضرت(ص)است که خداوند او را در میان تمام پیامبران مختص فرموده.

اشکال در این موضوع و جواب آن اگر کسی بگوید:که یهود(عنود)در باره حضرت موسی این ادّعا را میکنند جواب:خواهیم گفت که اوّلا بعضی از یهود ادعاء کرده که شریعت

ص :133

موسی منسوخ نمیشود ولی با این ادعاء تجویز کرده که بعد از او پیامبرانی خواهند آمد و ما وقتی اثبات کردیم نبوّت و پیامبری پیامبر خود را بمعجزات بزرگ و آشکارا(مانند شق القمر و تسبیح گفتن سنگ ریزه و سخن گفتن شتر و سوسمار و بزبان فصیح شهادت دادنشان به پیامبری آن حضرت و صدها معجزه دیگر) واجب است منسوخ بودن شریعت موسی(ع)باینها و غیره.

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً

یعنی بر او چیزی از مصالح بندگان او مخفی و پنهان نیست،و صحیح است حدیث جابر بن عبد اللّٰه انصاری از پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله که فرمود،مثال من در میان پیامبران مانند مردیست که خانه ای را بنا کرده و آن تکمیل و نیکو نموده مگر جای یک خشتی را که باز گذاشته که هر کس داخل آن خانه میشود و بآن نگاه میکند میگوید چه اندازه زیباست مگر جای این خشت،فرمود،من جای آن خشت هستم و بمن پیامبران خدا پایان یافتند،این حدیث را بخاری و مسلم در دو کتاب صحیح خود آورده اند

1)

(و از احادیث اهل بیت که از اصح و احسن احادیث است حدیث شریف عرض دین حضرت عبد العظیم حسنی(ع)است که شیخ صدوق تمام آن را در امالی خود آورده و ما در اینجا موضع حاجت را یاد میکنیم در آنجاست که وقتی آن جناب خدمت امام زمانش حضرت امام علی النقی امام دهم شرفیاب شده و می گوید میخواهم عقایدم را عرض کنم که اگر صحیح است امضاء فرمائید و الاّ تصحیح،بعد میگوید تا میرسد به نبوّت میگوید که عقیده ام این است که پیامبر آخرین پیامبران حق است(فلا نبی بعده الی یوم القیامه و انّ شریعته خاتم الشرائع فلا شریعت بعدها الی یوم القیامه)پس پیامبری بعد از او نخواهد بود تا روز قیامت و اینکه شریعت و دین او آخرین ادیان و شرایع است که- شریعت و دینی بعد از آن نخواهد آمد تا روز قیامت.

ص :134

مؤمنان مهربانست.

44-درود مؤمنان به یکدیگر روزی که پاداش خدای را ملاقات کنند سلام است و خدا برای ایشان پاداشی گرامی مهیّا کرده است.

45-ای پیغمبر(ص)ما بی تردید ترا گواه و مژده دهنده و بیم رسان فرستادیم.

46-در آن حال که خواننده بسوی خدا بفرمان او چراغی پر فروغ روشن باشی.

47-و مؤمنان را بشارت بده که از جانب خدا برای ایشان بخششی بزرگست.

48-و از کسانی که ایمان نیاورده و از منافقین پیروی نکن و آزاری را که بتو میرسانند واگذار و بر خدا توکّل کن و وکیل بودن خدا کافیست.

و او را از آنچه که لایق او نیست تنزیه نماید.

مقاتل گوید:در هر حال بگوید:سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه و لا اله الا اللّٰه و اللّٰه اکبر،و از امامان معصوم ما(ع)وارد شده که فرموده اند کسی که سی مرتبه آن ذکر را بگوید خدا را زیاد یاد کرده.

و از زراره و حمران پسران اعین از حضرت امام جعفر صادق(ع)روایت شده که فرمود کسی که تسبیح حضرت فاطمه(ع)(34،اللّٰه اکبر 33،الحمد للّٰه،33 سبحان اللّٰه)را بگوید البتّه خدا را بسیار یاد کرده است.

و واحدی باسنادش از ضحاک بن مزاحم از ابن عباس روایت کرده که گفت جبرئیل نزد پیغمبر(ص)آمد و گفت ای محمد(ص)بگو،سبحان اللّٰه،و الحمد للّٰه،و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر و لا حول و لا قوه الاّ باللّه عدد ما علم وزنه ما علم و ملا ما علم،که البته هر کس آن را بگوید برای او شش خصلت نوشته میشود:

1-از ذاکرین اللّٰه کثیراً محسوب میشود.

2-بالاترین کسی باشد که شب و روز بیاد خداست 3-برای او درختی در بهشت کاشته میشود 4-گناه های او ریخته شود چنانچه برگهای خشک درخت ریخته میشود 5-خدا باو نظر عنایت فرماید 6-و کسی را که خدا باو نظر نماید عذابش نکند وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً یعنی او را تنزیه کنید از تمام چیزهایی که لایق باو نیست در بامداد و شبانگاه،و اصیل بمعنای شامگاه است.

قتاده گوید:مقصود نماز صبح و نماز عصر است.

ص :137

و بعضی گفته اند:مراد نماز صبح و نماز عشاء آخر است،آن دو را اختصاص داد بذکر و تأکید جهت اینکه برای آن دو مزیّت مخصوصی است بر غیر آنها چون فرشتگان شب و روز در موقع آن دو نماز اجتماع میکنند.

و کلبی گوید امّا بکره،پس نماز صبح است،و اما اصیلا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء آخر است،و نماز را موسوم به تسبیح نمود برای آنکه در آن تسبیح و تنزیه خداست(سبحان ربی العظیم و بحمده و سبحان اللّٰه ربی الاعلا و بحمده و سبحان اللّٰه سبحان اللّٰه سبحان اللّٰه و...) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلاٰئِکَتُهُ اوست آن خدایی که رحمت بر شما میکند.

سعید بن جبیر و حسن گویند:صلاه از خدای تعالی آمرزش و رحمت است.

ابی العالیه گوید:صلوه درود و ثناء است،سفیان گوید:صلاه کرامت است،و اما صلاه فرشتگان،ابن عباس و ابی العالیه گویند:پس آن دعاء ایشان است.

و بعضی گفته اند:که آن خواستن فرشتگان است بنزول رحمت خدای تعالی را.

لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ

تا آنکه شما را از نادانی بخدای سبحان بیرون آورد بنور معرفت و شناختن حق تعالی،پس جهل را تشبیه بظلمات و تاریکیها نمود و معرفت را تشبیه بنور فرمود برای آنکه معرفت آدمی را سوق به بهشت میدهد و نادانی بسوی آتش میکشاند.

و بعضی گفته اند:از گمراهی بهدایت میآورد بالطاف و هدایت-

ص :138

خودش.

و برخی هم گفته اند:از تاریکیهای آتش بنور بهشت هدایت مینماید.

وَ کٰانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً

مخصوص نمود مؤمنین را برحمت از غیر ایشان برای آنکه خدای سبحان ایمان را بمنزله علّت در ایجاب و لزوم رحمت و نعمت بزرگی که آن ثواب است قرار داده.

تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلاٰمٌ

درودشان در روز ملاقات او سلام است یعنی بعضی ببعض دیگر در روزی که ثواب خدا را ملاقات میکنند درود میفرستند به اینکه میگویند السلامه لکم سلامتی برای شما از تمام آفات و لقاء خدای سبحان معنایش لقاء ثواب است چنانچه جلوتر گفته شد.

و از براء بن عازب:روایت شده که گفت روزی که ملک الموت عزرائیل"ع" را ملاقات میکنند و او قبض روح مؤمن نمیکند مگر اینکه بر او سلام میکند و بنا بر این معنایش تحیّه و درود ملک الموت است بمؤمنین در روزی که او را ملاقات میکنند که بر ایشان سلام مینماید و ملک الموت(فرشته مرگ)در میان فرشتگان نام برده شده معروف است.

وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً

و مهیّا ساخته برایشان ثواب فراوان و پاداش بزرگی را،سپس پیامبر(ص)را مخاطب ساخته و فرمود:

یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ شٰاهِداً

ای پیغمبر البتّه ما تو را فرستاده ایم که گواه باشی بر امّتت در آن کارهایی که میکنند از طاعت و فرمان برداری یا گناه و ایمان و گروش آنان با کفران و ناسپاسی آنها تا گواهی دهی به نفع ایشان یا بر ضرر ایشان در روز قیامت که ما موافق گواهی پیامبر پاداش دهیم آنها را.

ص :139

وَ مُبَشِّراً

یعنی بشارت دهنده بر کسی که مرا و تو را اطاعت و فرمان برداری کند،ببهشت.

وَ نَذِیراً

و ترساننده باشی کسی را که نافرمانی من و تو را نمود بآتش دوزخ.

وَ دٰاعِیاً

یعنی ما تو را خواننده بسوی خدا و اقرار بوحدانیّت و یکتایی او و امتثال اوامر و نواهی او مبعوث کردیم.

بِإِذْنِهِ

یعنی بعلم او و امر او.

وَ سِرٰاجاً مُنِیراً

و چراغ پر فروغی که بسبب تو هدایت شوند در دین چنانچه بسبب چراغ هدایت میشوند،و منیر آنست که نور از جهت او صادر می شود یا بفعل آن و یا برای آنکه آن سبب فعل خواهد بود،پس ماه نورانی و چراغ نورانی باین معناست و خدا روشن کننده و منوّر آسمانهاست.

زجاج گوید:مقصود از سراج منیر قرآنست و تقدیرش اینست و ما تو را مبعوث کردیم در حالی که صاحب چراغ پر فروغی چون قرآن میباشی،پس- مضاف حذف شده است.

وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ فَضْلاً کَبِیراً

و بشارت بده مؤمنین را به اینکه برای ایشان از طرف خدا زیادتی لطف است بر آنچه مستحق آنند از ثواب.

وَ لاٰ تُطِعِ الْکٰافِرِینَ وَ الْمُنٰافِقِینَ

و پیروی از کفّار و منافقین مکن و تفسیر آن در اوّل همین سوره گذشت.

وَ دَعْ أَذٰاهُمْ

یعنی اعراض و دوری از اذیت ایشان بکن که من البتّه باین زودی امر ایشان را کفایت میکنم هر گاه بر من توکّل نموده و عمل

ص :140

بر طاعت من کردی پس مسلّما تمام آنها در تحت سلطنت من میباشند به منزله چیزی که آن در کف دست بنده من است.

کلبی گوید:یعنی خود داری نما از اذیت و کشتن ایشان و این قبل از فرمان قتال و پیکار با آنهاست.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ

یعنی اسناد بده کار خود را بخدا که تو را بر ایشان یاری نموده و غلبه و پیروزی میدهد.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَکِیلاً

یعنی خدا کافی و متکفّل است بآنچه باو اسناد داده شده.

50-ای پیغمبر(ص)ما برای تو زنانی را که مهرشان را پرداختی و نیز کنیزانی را که مالک شدی از غنائم اسیران جنگی که خدا بهره تو گردانیده و نیز دختران عمویت و دختران عمّه هایت و دختران دائیت و دختران خاله هایت که با تو مهاجرت کردند برای تو حلال کردیم و نیز زن مؤمنه ای که خودش را بدون مهر به پیغمبر ببخشد اگر پیغمبر(ص)خواهد که او را به تزویج خویش درآورد،تنها از خصایص تست نه سایر مؤمنان البتّه آنچه را بر مؤمنان درباره همسرانشان و در داشتن مملوکات ایشان واجب- کرده ایم دانیم"برای تو حلال کردیم"تا اینکه بر تو سختی و زحمتی نباشد و خدا آمرزنده و مهربانست.

او آمیزش نشده برای پاکی رحم او از نطفه پس اگر خواست میتواند همانروز طلاق و بدیگری شوهر نماید.

فَمَتِّعُوهُنَّ

ابن عباس گوید:این زمانیست که صحبت مهری بر آن نشده باشد و امّا اگر برایش صداق و مهری فرض شده باشد پس نصف مهر را مستحق خواهد بود،ولی استحقاق بهره را ندارد و این از امامان ما علیهم السلام روایت شده،پس آیه در نزد ما حمل بزنی میشود که مهری برایش نام برده نشده است،پس واجب است که بآن زن بهره ای داده شود.

وَ سَرِّحُوهُنَّ سَرٰاحاً جَمِیلاً

جبائی گوید:یعنی رها کنید آنها را رهایی سنّتی بدون هیچ ظلم و آزاری.

و بعضی گفته اند:آنها را از خانه رها کنید که هر کجا میخواهند بروند چون عدّه ای بر ایشان نیست،پس لازم نیست بر آنها که در خانه شوهرشان بمانند رهایی و آزادی نیکویی بدون هیچ گونه ستم و اذیتی.

سراح جمیل دادن بهره و مال است بحسب توانایی و توانگری و یا تنگدستی،حبیب بن ابی ثابت گوید:من خدمت حضرت علی بن الحسین علیهما السلام نشسته بودم که مردی آمد و گفت من گفتم روزی که فلان زن را تزویج کردم او مطلقه است،حضرت فرمود:برو و او را تزویج کن که خداوند متعال نکاح را پیش از طلاق قرار داده و این آیه را خواند،سپس پیامبر را خطاب فرمود و گفت:

یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّٰا أَحْلَلْنٰا لَکَ أَزْوٰاجَکَ اللاّٰتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ

ای پیغمبر ما حلال کردیم بر تو زنانی را که مهرهای آنها داده ای(و ایتاء)گاهی به پرداختن و دادن است و گاهی بملتزم شدن.

ص :145

وَ مٰا مَلَکَتْ یَمِینُکَ

یعنی ما حلال کردیم آن زنهایی را که مالک آنها شدی از کنیزان.

مِمّٰا أَفٰاءَ اللّٰهُ عَلَیْکَ

از غنائم و اسیران جنگی و انفال که از آن غنائم ماریه قبطیه مادر و فرزندش ابراهیم بود (1)و از انفال صفیه و جویریه بودند که پیغمبر(ص)آنها را آزاد و تزویج فرمود.

وَ بَنٰاتِ عَمِّکَ

یعنی و حلال کردیم بر تو دختران عمویت را.

وَ بَنٰاتِ عَمّٰاتِکَ

)و دختران عمه هایت یعنی زنان قریش.

وَ بَنٰاتِ خٰالِکَ وَ بَنٰاتِ خٰالاٰتِکَ

دختران دایی و دختران خاله های تو،یعنی زنان بنی زهره.

اَللاّٰتِی هٰاجَرْنَ مَعَکَ

آن زنانی که از مکه با تو هجرت بمدینه نمودند ،این پیش از تحلیل غیر زنان مهاجره بوده،سپس شرط هجرت در تحلیل نسخ شد.

وَ امْرَأَهً مُؤْمِنَهً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهٰا لِلنَّبِیِّ

یعنی ما حلال کردیم بر تو زنی را که توحید خدای تعالی را تصدیق کرده که خود را بتو بدون صداق هبه نماید،و زن غیر مؤمنه اگر خود را بتو ببخشد برای تو حلال نیست.

إِنْ أَرٰادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَهٰا

یعنی اگر اختیار کرد پیغمبر صلّی اللّٰه علیه و آله نکاح او را و تمایل بآن داشت.

ص :146

خٰالِصَهً لَکَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ

یعنی این موضوع هبه زن مخصوص و مختص بتو است نه غیر تو.

ابن عباس گوید:و این برای غیر تو حلال نیست تنها و فقط برای تو حلال است،و این از خصایص و ویژگیهای آن حضرت است در نکاح،پس ازدواج و زناشویی برای آن حضرت بلفظ هبه منعقد میشد و برای هیچکس غیر از آن حضرت منعقد نمیشد.

و فرمان برداری کنی در هوایت شتاب کند (1).

قَدْ عَلِمْنٰا مٰا فَرَضْنٰا عَلَیْهِمْ فِی أَزْوٰاجِهِمْ

یعنی البته ما دانسته ایم آنچه را که شرط کردیم بر مؤمنین در همسرانشان از مهریه و منحصر بودن به عدد محدود(چهار زن دائمی)و ما آن را از تو برای تخفیف و آسان کردن برداشتیم.

ص :148

وَ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ

یعنی و آنچه که ما بر ایشان عهد کردیم در زنانی که در ملک و تصرّف آنهاست که ملکیت بر آنها واقع نشود مگر بوجوه معیّنه ای از خریدن و بخشوده شدن و ارث بردن و اسارت و ما مباح کردیم بر تو غیر آن را و آن انتخاب و برگزیدن تو است که از اسیران برای خودت اختیار نمایی و ما البتّه تخصیص دادیم تو را باین ویژگی ها بنا بر علم و دانش ما به مصلحتی که در آن است،نه از روی هوا و بیقاعدگی و بی مصلحتی.

لِکَیْلاٰ یَکُونَ عَلَیْکَ حَرَجٌ

یعنی تا اینکه حرج را از تو بردارد و آن تنگی و گناه است.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً

و خداوند آمرزنده گناه های بندگانست.

(رَحِیماً)

و بایشان و یا بتو مهربانست در رفع و برداشتن حرج و زحمت از تو.

1)

(14-دیدگانش بخواب میرفت ولی قلبش بیدار بود. 15-هم چنان که جلو و پیش روی خود را میدید عقب سر و راست و چپ خود را میدید بدون آنکه سر برگرداند. 16-در آفتاب و مهتاب که میرفت سایه ای برای او نبود. 17-وجوب قضاء دین کسی که از دنیا رفته و مالی نداشته که دین خود را اداء کند. 18-حرمت نوشتن با خط مبارکش با اینکه میتوانست بتمام لغات- بنویسد و بخواند.19-حرمت شعر گفتن با اینکه اگر میخواست بگوید اشعر شعراء بود.-20-حرمت نکاح زنان کفّار و مشرکان مگر آنکه ایمان آورند. خلاصه اختلاف در میان علماء سنت و فقهاء شیعه درباره خصایص و خصال مختصه آن حضرت بسیار است،علامه حلی علیه الرحمه در کتاب تذکره مفصّلا ذکر کرده و حتی اقوال شافعی و غیر او را هم در این موضوع یاد کرده است و مرحوم علامه مجلسی در ج 16 بحار الانوار طبع جدید ص 382 بسیاری از این خصایص را یاد نموده،بدانجا مراجعه شود.

ص :149

گناهی بزرگست.

54-اگر چیزی را آشکار کنید یا پنهان دارید البته خدا بهمه چیز داناست.

55-بر زنان پیغمبر(ص)در نمودن روی به پدرانشان گناه نیست و نه به پسرانشان و نه به برادرانشان و نه بپسران برادرانشان و نه بپسران خواهرانشان و نه بزنان خود و نه آنچه دستهای ایشان مالکست ای زنان از خدا بترسید زیرا که خدا بهمه چیزی گواهست.

الایواء:منضم نمودن توانگر است غیر خودش را از زنده هایی که ایشان از جنس معقولند بکنار خود،میگویند،آویت الانسان اویه ایواه و آوی هو یأوی او یا هر گاه منضم کند بجایگاه خودش،و گفته میشود انی الطعام یأنی،انی مقصور است یعنی با الف کوتاه بدون مد هر گاه طعام بحالت پختگی برسد و وقت خوردنش فرا رسد و هر گاه مفتوح شود ممدود گشته و گفته شود اناء حصرائیه.شاعر گوید:

و آنیت العشاء الی سهیل

او الشعری فطال بی الاناء

در وقت خوردن شامگاهی آمدم بسوی سهیل یا شعری،پس بر من پخته شدن طعام طولانی شد.

و الاستیاس:ضد استیحاش و انس ضد وحشت است.

دنیا را برگزید او را رها سازد که برود و از شرف همسری پیامبر(ص)محروم باشد و آن کس که خدای تعالی و رسولش را اختیار نمود نگهدارد برای اینکه ایشان مادران مؤمنان باشند و برای همیشه تزویج نشوند و بنا بر اینکه(یؤوی من یشاء منهنّ و یرجی من یشاء منهنّ و یرضین به)ابن زید و غیره گویند:

یعنی هم خوابگی باشد برای همه آنها یا نباشد،و یا برای برخی باشد و برای بعضی دیگر نباشد یا بعضی را بر بعض دیگر فزونی در خرجی و حتی هم خوابگی و حق معاشرت دهد یا اینکه تساوی قرار دهد بین ایشان.

و حکم در این با آن حضرت است هر طوری که بخواهد مینماید و این از خصایص و ویژگیهای آن بزرگوار است،پس تمام زنان آن جناب راضی شده و آن حضرت را اختیار کردند بنا بر این شرط.

پس پیغمبر(ص)تسویه و یکسانی قرار دهد میان آنان مگر زنی از آنها را که خواست طلاق گوید و او سوده دختر زمعه بود،پس او راضی شد به ترک هم خوابگی و نوبت خود را بعایشه واگذار کرد.

ابن زید گوید:وقتی آیه نازل شد زنان پیامبر(ص)نگران شدند که پیغمبر(ص)آنها را طلاق گوید،و گفتند ای پیامبر خدا قرار بده از مالت و خودت برای ما آنچه که میخواهی و ما را بحال خودمان واگذار،پس نازل شد آیۀ مذکوره،و از آنهایی که طالب تأخیر و کناره گیری شد سوده و صفیه و جویریه و میمونه و ام حبیبه بود،پس آن حضرت حق هم خوابگی را آن طور که خودش میخواست با آنها مینمود.

و از آنهایی که ایواء و هم خوابگی را طالب بود عایشه و حفصه و ام سلمه و زینب بود و پیامبر حق قسم هم خوابگی را میان آنها بطور مساوی قرار داد

ص :154

و بعضی را بر برخی دیگر ترجیح و تفضیل نداد،و آیۀ حجاب نازل شد زمانی که رسول خدا(ص)زینب دختر جحش را تزویج فرموده و ولیمه و سور عروسی برای آن داد.

انس گوید:پیامبر ولیمه داد بخرما و نان گندم و گوسفندی،مادرم ام سلیم فرستاد بسوی پیامبر خرمایی که هستۀ آن را جدا کرده بود در ظرفی سنگی پس پیامبر(ص)مرا فرمان داد که اصحابش را برای غذا خوردن دعوت کنم،پس من ایشان را دعوت کردم،پس مردم دسته دسته میآمدند و غذا میخوردند و میرفتند و گفتم ای پیامبر خدا من همه را دعوت کردم و دیگر کسی نیست که بخوانم فرمود،غذا را بردارید و سفره را جمع کنید پس غذا را که جمع کردند و مردم بیرون رفتند سه نفر ماندند که سرگرم صحبت بودند در خانه و توقفشان طول کشید،پس پیغمبر(ص)برخاست و منهم برخاستم با آن حضرت تا شاید آن سه نفر بروند بیرون،پس رفتند تا بحجرۀ عایشه رسیدند و گمان کردند که آنها رفته اند،پس برگشتند و منهم با آن حضرت برگشتم،پس دیدم که آنها هنوز نشسته و حرف میزنند،پس آیۀ مذکوره نازل شد.

و نظیر این را سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده گوید:که رسول خدا(ص)میخواست که منزل برای او خلوت شود برای آنکه تازه با زینب، عروسی کرده و او را دوست میداشت و ایذاء مؤمنین را هم مکروه میداشت.

مجاهد گوید:پیغمبر(ص)اطعام میکرد و با او بعضی از اصحابش بودند پس دست مردی از ایشان بدست عایشه خورد که با آنها بود،پس پیغمبر(ص)ناراحت شد،پس آیۀ حجاب نازل شد.

ابن عباس گوید:نازل شد آیه وَ مٰا کٰانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ تا

ص :155

آخر آیه دربارۀ مردی از اصحاب که گفته بود هر آینه اگر پیغمبر خدا از دنیا برود من عایشه دختر ابی بکر را خواهم گرفت،مقاتل گوید و آن طلحه بن عبید اللّٰه بود.

ابی حمزۀ ثمالی گوید:در بارۀ مردی که گفتند که آیا محمد زنان ما را تزویج کند و ما زنان او را نکاح نکنیم سوگند بخدا که اگر مرد ما زنان او را خواهیم گرفت و مقصود یکی از آنها عایشه و دیگری ام سلمه بود.

بده و هر که را میخواهی نگهدار.

4-حسن گوید:مقصود اینست ترک نما تزویج هر که را خواستی از زنان امتت و نکاح کن از ایشان هر که را که میخواهی گوید،و پیغمبر(ص)هر گاه زنی را خواستگاری و خطبه میکرد جایز نبود برای دیگری که او را خواستگاری کند تا آنکه پیامبر او را تزویج نموده و یا ترک گوید.

5-زید بن اسلم و طبری گویند:یعنی بپذیر هر کدام از مؤمنات که خود را بتو میبخشند پس او را نزد خود منزل بده و هر کدام را هم نخواستی- نپذیر،حضرت ابو جعفر باقر و حضرت ابو عبد اللّٰه صادق علیهما السلام فرمودند:هر کس را که عقب زد تزویج نکرد و هر که را نزد خود خواند نکاح کرد.

وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکَ

یعنی اگر خواستی که نزدیک بخود نمایی زنی از ایشان را که کنار زدی و بخود بچسبانی،پس ملامتی و عتابی و گناهی بر تو نیست در طلبیدن آن خداوند سبحان برای آن حضرت مباح نمود ترک آمیزش و هم بستری در همسرانش تا اینکه هر کدام را خواست تأخیر بیاندازد از وقت نوبتش و هر کس را که خواست در غیر وقت نوبتش آمیزش نماید،و برای آن بزرگوار است که از هر که خواست منزوی شود و برای او است که زن عزل شده خود را اگر خواست برگرداند خدای تعالی او را برتری و فضیلت داد باین تخییر بر تمام مخلوق.

ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَنْ تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَ لاٰ یَحْزَنَّ وَ یَرْضَیْنَ بِمٰا آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ

ابن عباس و مجاهد گویند:یعنی البته وقتی ایشان دانستند که برای آن حضرت است برگردانیدن ایشان به بسترش بعد از آنکه منزوی کرد ایشان را دیدگان ایشان روشن شود و محزون نشوند و بآنچه که پیامبر(ص)میکند از تساوی

ص :157

و فزونی دادن خرسند میشوند برای آنکه میدانند که ایشان را طلاق نگفته است.

قتاده گوید:یعنی این تخییر برای خاطر آنها خوشتر است و غصّه آنها کمتر هر گاه دانستند که برای تو از خدای تعالی رخصت است،و بآنچه که پیغمبر(ص)از تساوی و یا ترجیح دادن بعضی را بر بعضی دیگر خرسند خواهند بود،و روشنی چشم عبارت از خوشحالی و سرور است.

جبائی گوید:یعنی این معرفت و شناخت از ایشان به اینکه هر گاه کنار زدی یکی را برای تو اختیار هست که او را فرا خوانده و نزدیک خود بعدا جای دهی،این مطلب نزدیکتر است بخرسندی و سرور ایشان.

و بعضی گفته اند:یعنی نزول رخصت از خدای تعالی روشن تر است برای دیدگان ایشان و نزدیکتر است برای خرسندی و رضایت آنان باین رخصت برای علم ایشان بآنچه را که برای آنهاست در این از ثواب در طاعت خدای تعالی و اگر این عمل از طرف خودت بود هر آینه آنها محزون و غمناک می شدند و حمل میکردند این عمل را بر میل تو به بعضی از آنان.

وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا فِی قُلُوبِکُمْ

و خدا میداند آنچه در دلهای شماست از خرسندی و خشم و میل به بعضی از زنها و ترجیح بر بعضی دیگر.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً

و خداوند داناست بمصالح بندگانش.

(حلیما)صابر است در ترک تعجیل در مجازات و کیفر ایشان.

لاٰ یَحِلُّ لَکَ النِّسٰاءُ مِنْ بَعْدُ

ابی بن کعب و عکرمه و ضحاک گفته اند حلال نیست برای تو زنان دیگر از بعد زنانی که ما آنها را بر تو حلال کردیم در قول ما إِنّٰا أَحْلَلْنٰا لَکَ أَزْوٰاجَکَ اللاّٰتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ ،الآیه ما بر تو حلال کردیم

ص :158

همسرانی را که مهرهای آنها را داده ای و آنها شش طایفه بودند:

1-زنانی که مهرهای آنها را داده است 2-دختران عموی او.

3-دختران عمه های او 4-دختران دایی او 5-دختران خاله های او که با او مهاجرت کردند 6-و زنی که خودش را باو بخشیده است برای اوست که آنچه میخواهد از تعدد زوجات جمع نماید و برای او غیر از آنها از زنها حلال نیست.

از حضرت ابی عبد اللّٰه امام صادق علیه السلام است که فرمود مقصود محرمات در سوره نساء است (1).

و بعضی گفته اند:یعنی بر تو زنان یهودی و نصرانی حلال نیست.

وَ لاٰ أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوٰاجٍ

مجاهد و سعید بن جبیر گویند:و نه اینکه تبدیل و تعویض نمایی زنان اهل کتاب را با زنان مسلمان برای آنکه شایسته نیست که آنها مادران مؤمنان باشند مگر آنچه را که از اهل کتاب به اسارت گرفته و مالک آن شده ای،پس حلال کرد برای او آنها را جاریه و کنیز خود قرار دهد(مانند ماریه و صفیه).

ص :159

و بعضی گفته اند:یعنی برای تو حلال نیست زنها از بعد از همسرانت بهترین زنانند،پس خدا و رسول او آنها را برگزیدند آنها نه(9)نفر بودند(که قبلا یاد شدند)تو محدود و محصور بآنها شده و از غیر آنها ممنوع و از تبدیل و عوض کردن آنها هم با غیر آنها ممنوع میباشی.

وَ لَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلاّٰ مٰا مَلَکَتْ یَمِینُکَ

حسن و شعبی گویند:یعنی واقع شود در دلت زیبایی و قشنگی آنها که تلافی و مکافات نمایی مر آنها را بر اختیار کردن خدا و رسول او ایشان را و گفته شده که زنی که زیبائیش پیامبر را به شگفتی آورد اسماء بنت عمیس بود بعد از شهادت شوهرش جناب جعفر بن ابی طالب علیه السلام.

ضحاک گوید:یعنی که آن حضرت منع شد از طلاق زنی که از میان زنانش او را برگزیده چنانچه امر شد بطلاق کسی که اختیارش نفرمود،و امّا حرمت نکاح بر او پس نه(حرام نیست).

و بعضی گفته اند:که این آیه منسوخ شده و برای او مباح بود نکاح هر که و هر چه میخواهد و از عایشه روایت شده که پیغمبر(ص)از دنیا نرفت تا آنکه برای او حلال شد هر چه میخواست از زنها و قول خدا که فرمود(و لا ان تبدل بهنّ من ازواج)و نه اینکه تبدیل نمایی از آنها بهمسرهای دیگر پس نیز گفته شده در معنای آن اینکه در عرب مرسوم بود که زنهای خود را با زنهای دیگران عوض میکردند پس یکی از آنها زنش را میداد بمردی و زن او را بدل از آن میگرفت پس خدا از این معامله جاهلی نهی فرمود.

و بعضی گفته اند:در معنای این آیه اگر چه زیبایی و قشنگی آن زنانی که از جمله زنان بر تو حرام شده تو را بشگفتی آورد،و این معنی از حضرت ابی

ص :160

عبد اللّٰه صادق علیه السلام روایت شده است.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ رَقِیباً

حسن و قتاده گویند:و خداوند بر هر چیزی دانا و نگهبانست.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّٰ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلیٰ طَعٰامٍ غَیْرَ نٰاظِرِینَ إِنٰاهُ

یعنی ای مؤمنان داخل منازل پیامبر(ص)نشوید مگر آنکه شما را برای صرف غذا رخصت دهد طعامی که انتظار پختن آن را نداشته باشید،خداوند سبحان نهی فرمود از ورود بخانه پیغمبر(ص)بدون اذن و آن قول اوست إِلاّٰ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ یعنی در دخول یعنی مگر آنکه شما برای غذا خوردن دعوت کند،پس داخل شوید و منتظر و آماده شدن،و پختن غذا نباشید،پس توقّف شما در منزل پیغمبر طولانی شود،و مقصود این است بدون اذن و پیش از پخته شدن غذا داخل نشوید در حالی که انتظار پخته شدن غذا را داشته باشید پس توقّف و درنگ شما در منزل او به درازا کشد.

وَ لٰکِنْ إِذٰا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذٰا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا

و لکن هر گاه دعوت شدید داخل شوید و هر وقت غذا خوردید پراکنده شده و بیرون روید.

وَ لاٰ مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ

یعنی و داخل نشوید که بعد از صرف غذا بنشینید بصحبت کردن و گفت و شنود بعضی شما با برخی دیگر تا مأنوس با او باشید سپس بیان نمود مقصود از این را پس گفت:

إِنَّ ذٰلِکُمْ کٰانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ

یعنی طول توقف و درنگ شما در منزل پیغمبر(ص)موجب ایذاء و آزار است برای تنگی منزلش پس حیاء و شرم او را منع میکند که شما را امر به بیرون رفتن از منزلش کند.

ص :161

وَ اللّٰهُ لاٰ یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ

یعنی خدا ترک نمیکند از بیان کردن حق پس شما را فرمان میدهد به بزرگداشت و تعظیم پیغمبرش و ترک دخول، بدون اذنش و امتناع از آنچه که موجب آزار و ناراحتی اوست عایشه گوید:

کافیست برای صحابه ای که سنگین می نشستند که خدا برایشان تکلیف حمل وظیفه ای نکرد و گفت هر گاه غذا خوردند متفرّق شوند.

و بعضی از علماء گفته اند این تأدیب است که خداوند(صحابه)ای را که سنگین نیستند بآن ادب فرمود.

وَ إِذٰا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتٰاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ

یعنی هر گاه از زنهای پیغمبر(ص)چیزی خواستید که مورد نیاز شماست،پس از پشت پرده بخواهید.

مقاتل گوید:خداوند مؤمنان را فرمان داد که با زنان پیغمبر(ص)سخن نگویند مگر از پشت پرده و مجاهد از عایشه روایت کرده که گفت من با پیامبر"ص" مشغول خوردن(حیس) (1)بودیم که عمر بر ما گذشت،پس پیامبر(ص)او را طلبید و مشغول خوردن شد ناگاه انگشتش با انگشت من خورد پیغمبر(ص) فرمود(حس)یعنی چه کردی،اگر مرا بیرون میکردید هیچ چشمی شما را نمی دید،پس آیۀ حجاب نازل شد.

ذٰلِکُمْ

یعنی سؤال شما متاع و چیزی که بآن محتاج هستید از پشت، پرده و حجاب باشد.

ص :162

أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ

پاکتر است برای دلهای شما و دلهای ایشان از ریبه و از هواهای شیطانی که مردها را میخواند و تحریک میکند بسوی زنها و زنها را مایل میکند بسوی مردها.

وَ مٰا کٰانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ

یعنی برای شما نیست که اذیت کنید رسول خدا(ص)را بمخالفت آنچه بآن امر شده در بارۀ زنانش و نه در چیزی از چیزها نباید او را آزار نمائید.

وَ لاٰ أَنْ تَنْکِحُوا أَزْوٰاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً

و نباید هرگز همسران او را از بعد از وفاتش تزویج نمائید،یعنی و حلال نیست برای شما که یکی از همسران او را بعد از مرگش نکاح کنید چنانچه حلال نیست برای شما که او را در حال حیات و زندگانیش اذیت کنید.

و بعضی گفته اند:از بعد از او یا از بعد طلاق گفتن او در حال حیاتش چنانچه فرمودید جانشینی کردید مرا بعد از من.

إِنَّ ذٰلِکُمْ کٰانَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِیماً

یعنی اذیت پیامبر بآنچه که ما یاد کردیم گناه بزرگی است نزد خدای تعالی.

إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ

یعنی اگر چیزی را اظهار کنید یا مخفی،و پنهان نمائید از آنچه را که از آن نهی شده اید از تزویج زنان پیغمبر(ص).

فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً

پس خداوند بهر چیزی از ظواهر و باطنها داناست.

از حذیفه روایت شده که او بزنش گفت اگر میخواهی زن من در بهشت باشی پس بعد از من با کسی ازدواج مکن زیرا زن مخصوص آخرین شوهر است و برای همین خدای تعالی حرام کرد بر زنان پیغمبر"ص"که بعد از او تزویج

ص :163

نمایند.

و از پیامبر(ص)روایت شده که سؤال شد از آن حضرت از زنی که دو شوهر کرده پس بمیرد و داخل بهشت شود برای کدام یک از شوهرها خواهد بود،فرمود برای هر کدام که خوش اخلاق تر و با او در دنیا بوده خوش اخلاق با خیر و آخرت از دنیا میرود (1).

و چون آیه حجاب نازل شد پدران و پسرها و نزدیکان گفتند ای رسول خدا و ما هم از پشت پرده با آنها سخن بگوئیم،پس خداوند تعالی نازل فرمود:

لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبٰائِهِنَّ وَ لاٰ أَبْنٰائِهِنَّ وَ لاٰ إِخْوٰانِهِنَّ وَ لاٰ أَبْنٰاءِ- إِخْوٰانِهِنَّ وَ لاٰ أَبْنٰاءِ أَخَوٰاتِهِنَّ

گناهی بر ایشان نیست در پدرانشان و نه در فرزندانشان و نه در برادرهایشان و نه در پسران برادرانشان و نه در پسران خواهرانشان که آنها را ببینند و بدون حجاب صحبت کنند.

وَ لاٰ نِسٰائِهِنَّ

ابن عباس گوید:مقصود زنان مؤمنین است نه زنان یهود و نصاری که اگر دیدند آنها را پس توصیف میکنند برای شوهرانشان زنان پیغمبر(ص)را.

و بعضی گفته اند:مقصود تمام زنانست وَ لاٰ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُنَّ مقصود بندگان و کنیزها و بردگانی است که خریده و مالک شده آنها را وَ اتَّقِینَ اللّٰهَ یعنی از خدا بترسید و گناه ها را ترک نمائید،و گفته شده بترسید-از عقوبت خدا که مرد بیگانه ای بر شما وارد شود.

ص :164

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً

بدرستی که خدا بر هر چیزی گواه است،یعنی نگهبان است،چیزی از او مخفی نیست.

شعبی و عکرمه گویند که خداوند عمو و دایی را یاد نکرد برای آنکه مبادا آنها برای پسرانشان که بیگانه و نامحرمند تعریف کنند.

ص :165

58-آنان که مردان مؤمن و زنان گرویده را بدون خیانتی که سزاوار آزار باشند میرنجانند حقا بار گرانی از دروغی بزرگ و گناهی آشکار برداشته اند.

59-ای پیغمبر(ص)بهمسران و دختران خود و زنان مؤمنه بگو که از روپوشهای خویش بر روی و بدنهای خود نزدیک گردانند این پوشیدن نزدیک تر است که ایشان را بشناسند و آزارشان نکنند و خدا آمرزنده مهربانست.

60-و اگر منافقان و آنانی که در دلهایشان بیماری(نفاق)است و اراجیف گویان در مدینه باز نایستند البته ترا بر ایشان برگماریم پس در مدینه جز اندک زمانی با تو همسایگی نکنند.

61-از رحمت خدا راندگانند هر کجا یافت شوند دستگیر شوند و به خواری کشته گردند.

62-خدا سنّت نهاد سنّت نهادنی درباره کسانی که پیش از این گذشته اند و برای طریقه خدا هرگز تغییری نمی یابی،هفت آیه.

برای حاجتی بیرون میرود.

الارجاف:شیوع دادن باطل است برای مهموم ساختن و غمگین نمودن بسبب آن و اصلش اضطراب است و از آنست که گفته میشود برای دریا،رجّاف لاضطرابه،موّاج است برای اضطرابش،پس ارجاف مردم به چیزی اضطراب و پریشانی ایشانست،بفکر کردن در بارۀ آن و از آنست ترجف الراجفه (1)جنباننده بلرزاند.

الاغراء:خواندن برای گرفتن چیزی بسبب تشویق بر آن گفته می شود اغراء بالشیء اغراء ففری به یعنی گول زد بچیزی گول زدنی پس بآن فریب خورد.

و از عبد اللّٰه بن مسعود روایت شده که گفت هر گاه بر پیامبر(ص)صلوات فرستادید،پس خوب صلوات بر آن حضرت اهداء کنید پس مسلّما شما میدانید شاید که این صلوات را بمحضر آن حضرت برسانند،گفتند پس ما را یاد بده که چگونه صلوات بفرستیم گفت بگوئید:

اللّهمّ اجعل صلواتک و رحمتک و برکاتک علی سیّد المرسلین و امام المتّقین و خاتم النبیین محمد عبدک و رسولک امام الدین و قائد الخیر و رسول الرحمه اللّهمّ ابعثه مقاما محمودا یغبط به الاولون و الآخرون،اللّهمّ صلّ علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید.

بار خدایا قرار بده صلوات و رحمت و برکاتت را بر آقای رسولان و پیشوای پرهیزگاران و آخرین پیامبران محمد بنده و فرستاده ات رهبر و پیشوای دین و جلودار خوبی ها و پیغمبر رحمت،بار خدایا بر انگیز او را بر مقام پسندیده ای که پیشینیان و پسینیان حسرت بمقام والای او برند،بار خدایا صلوات بر محمد و آل محمد بفرست چنانچه صلوات بر ابراهیم و آل ابراهیم فرستادی به تحقیق که تو ستوده و بزرگی.

از ابو بصیر روایت شده که گفت از حضرت ابی عبد اللّٰه صادق علیه السّلام از این آیه پرسیدم و گفتم صلوات خدا بر پیامبر چگونه است،فرمود ای ابو محمد تزکیه و پاکیزه نمودن اوست در آسمانهای بلند،پس گفتم شناختم صلوات خود را بر آن حضرت،پس تسلیم چگونه است؟فرمود آن تسلیم شدن و گردن نهادن برای اوست در کارها پس بنا بر این معنای قول خدا وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً چنین است گردن نهید باوامر او و جدّیت و کوشش کنید در طاعت و پیروی از او در تمام آنچه شما را بآن امر میکند.

ص :170

و بعضی گفته اند:یعنی سلام کنید بر او بدعاء،یعنی بگوئید السلام علیک یا رسول اللّٰه...

و از انس بن مالک از ابی طلحه روایت شده که گفت داخل شدم بر پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله،پس ندیدم هیچ روزی که مسرورتر و شاداب تر از آن روز باشد و نه خشبوتر شخص را از آن حضرت،گفتم ای رسول خدا ندیدم هرگز شما را خشبوتر و پاکیزه تر و مسرورتر از امروز،فرمود و چی منع میکند مرا از سرور و حال آنکه جبرئیل همین لحظه بیرون رفت از نزد من و گفت که خداوند تعالی فرمود:من صلّی علیک صلاه صلیت بها علیه عشر صلوات و محوت عنه عشر- سیئات و کتبت له عشر حسنات،کسی که بر تو یک صلوات بفرستد من در عوض آن صلوات ده صلوات بر او میفرستم و ده گناه از او محو نمایم و ده حسنه برای او در پرونده اش بنویسم.

إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ

البته کسانی که اذیت میکنند و میرنجانند خدا و پیامبر او را.

و بعضی گفته اند:که ایشان منافقین و کفّار بودند و آن کسانی که خدا را- توصیف نمودند بصفاتی که لایق مقام ربوبی نبوده و تکذیب کردند پیامبران او را و نسبت دروغ بخدا دادند،پس بنا بر این معنای یُؤْذُونَ اللّٰهَ کسانی که مخالفت با فرمان خدا میکنند و او را توصیف مینمایند به چیزی که او منزّه از آنست و او را تشبیه بغیر او میکند،پس البتّه خدایی که نامش بزرگ است باو اذیّت نمیرسد و لکن چون مخالفت امر در میان ما اذیت نامیده میشود لذا خدا ما را مخاطب نموده بآنچه که معمول و متعارف در میان ما باشد.

و بعضی گفته اند: یُؤْذُونَ اللّٰهَ یعنی الحاد میکنند در اسماء خدا و

ص :171

صفات او.

و بعضی گفته اند:یعنی اذیت میکنند رسول خدا را،پس ذکر اللّٰه را بنا بر این جهت تعظیم مقدّم داشته زیرا اذیت و رنجش رسول را رنج و آزار خود قرار داد برای تشریف و تکریم پیامبر،پس گویا که او میگوید اگر ممکن بود بخدا آزاری از چیزی برسد هر آینه از آزار و رنجش پیغمبر(ص)سید،و اتصال دادن این آیه را بما قبلش که گویا میگوید(صلّوا علیه و لا تؤذوه)صلوات بر او بفرستید و او را اذیت نکنید پس مسلّما هر کس او را برنجاند،پس او کافر است،سپس تهدید نمود بر او بگفته اش:

لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ

یعنی دور میدارد ایشان را خدا از رحمت خودش و روا میشود بایشان زیان وخامت خشم و انتقام خدا،به سبب محرومیّت از زیادی هدایت در دنیا و جاودانی در آتش آخرت.

وَ أَعَدَّ لَهُمْ

و مهیّا ساخته برای ایشان در آخرت.

عَذٰاباً مُهِیناً

شکنجه ای که خوار و موهون کننده ایشانست.

حسین علیهما السلام در حالی که او نیز محاسن خود را گرفته بود گفت حدیث کرد مرا حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام و حال آنکه محاسن خود را گرفته بود گفت حدیث کرد مرا علی بن ابی طالب علیه السلام در حالی که او نیز محاسن خود را گرفته بود گفت مرا حدیث کرد رسول خدا در حالی که دست بمحاسن خود داشت و گفت کسی که سر مویی ترا اذیّت کند البته مرا اذیت کرده و هر کس مرا برنجاند قطعا خدا را رنجانیده و کسی که خدا را برنجاند،پس بر اوست لعنت خدا (1).

وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا

و کسانی که اذیت میکنند مؤمنین و مؤمنات را بدون هیچ مجوّزی و عملی که موجب رنجانیدن ایشان باشد.

ص :173

1)

نیست میگویند ما یقین داریم که شما میان خوبی با آنها ندارید و آنها را سبّ و لعن میکنید میخواهیم به بینیم آیا مدرکی و دلیلی برای این دارید ناچار می گویید من عوام و بقّال هستم از علماء ما سؤال کنید میگویند ما نمیخواهیم با علمای شما مباحثه کنیم خواستیم از شما که عامی هستید به پرسیم گفت اگر من جواب بدهم در امانم،گفتند آری گفت در امان خدا و رسول و در امان ملک،گفتند آری،گفت امان نامه بنویسید،فورا در کاغذی نوشتند که حاج علی بقال قمی در امان خدا و پیامبر و امان ملک عبد العزیز آل سعود است در گفتن حقیقت و حجّت،پس آن امان نامه را گرفته و در جیب خود گذاشت و گفت بسم اللّٰه الرحمن الرحیم،ما از حضرات خلفاء بالاخص اوّلی و دوّمی بیزار و آنها را لعن میکنیم چون خدا ایشان را در قرآن لعن کرده،تا این جمله را گفت فریاد حضرات بلند شد که رافضی دروغ میگوید بهتان میزند بخدا و بخلفاء جسارت میکند بکشید او را بکشید او را،حاج علی امان نامه را درآورده و میگوید شما بمن امان دادید،اگر دلیل نیاوردم هر چه خواهید بکنید،پس ملک عبد العزیز فریاد میزند که ساکت شوید راست میگوید بگذارید اقامه دلیل کند اگر نکرد آن گاه او را مجازات کنید همگی میگویند جز قرآن(حسبنا- کتاب اللّٰه)قبول نداریم. پس حاج علی میگوید منهم از قرآن میگویم،میگویند بگو،میگوید این مقدمه کوچکی از کتب خود شما که مورد اعتماد و سند شماست،میگویند کدام کتاب می گوید صحاح سته و مسند احمد بن حنبل بیاورید تا بگویم فورا ملک دستور میدهد کتابها را بیاورند پس میگوید احوال حضرت فاطمه دختر پیامبر اکرم(ص)را بیاورید و بخوانید و من چون سواد ندارم بخود شما واگذار میکنم،پس میآورند و بلند میخوانند که پیغمبر اکرم(ص)بیرون آمد در حالی که دست فاطمه را گرفته بود و فرمود: من عرف هذه فقد عرفها و من لم یعرفها فهی فاطمه بنت محمد"ص" و هی بضعه منی و هی قلبی و روحی التی بین جنبی فمن آذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذی اللّٰه ،هر کس این را میشناسد که میشناسد و هر کس، نشناسد،پس این فاطمه دختر محمد(ص)و این پارۀ قلب من است و این

ص :174

1)

قلب و روح واقع در پهلوی من است پس کسی که او را اذیت کند و- برنجاند مرا رنجانیده و کسی که مرا آزار نماید خدا را رنجانیده است. و نیز از مسند احمد بن حنبل باسنادش از پیغمبر(ص)در حدیثی فرمود انها فاطمه بضعه منی یؤذینی ما آذاها و ینصبنی ما انصبها ،بدرستی که این فاطمه پاره دل من است آنچه او را اذیت کند مرا اذیت نموده و آنچه او را به غضب و خشم آورد مرا بخشم و غضب آورده،و دها روایت دیگر باین مضمون از صحیح مسلم و بخاری و سایر اعلام اهل سنت. پس گفت برای شما از کتب صحیح و معتبر شما ثابت شده که اذیت و، آزار فاطمه اذیت و آزار رسول خدا و اذیت رسول خدا اذیت خداست،پس اذیت فاطمه اذیت خدا و رسول خداست،و مسلّم است نزد بزرگان شما بلکه اهل قبله که خلیفه اوّل و دوّم غصب کردند فدک حق فاطمه را و حتی او را زدند تا جنین خود را که پیغمبر(ص)محسن نامیده بود سقط کرد و خودش در اثر آن ضربات مریضه شد و از دنیا رفت در حالی که بر آن دو نفر غضبناک بود وصیّت کرد که علی علیه السلام شبانه او را دفن کند که آن دو نفر بر او نماز نخوانند و در تشییع او شرکت نکنند،همه گفتند تمام این مطالب را کتب معتبره و صحیحه ما نقل کرده اند،پس گفت اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم بسم اللّٰه الرحمن الرحیم: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذٰاباً مُهِیناً،. مترجم گوید ما هم در کتاب مناظره مستر جان خود(چرا شیعه شدم) این موضوع را آورده و برای اثبات مدعا قیاس منطقی ترتیب داده و گفتیم: "انهم آذوا فاطمه،فمن آدی فاطمه فقد آذی اللّٰه و رسوله"و من آذی اللّٰه و رسوله فعلیه لعنه اللّٰه"،فمن آذی فاطمه فعلیه لعنت اللّٰه...ایشان اذیت کردند فاطمه را پس کسی که فاطمه را اذیت کند مسلّما خدا و پیغمبر او را اذیت کرده و کسی که خدا و پیغمبر را اذیت کند بر اوست لعنت خدا و هر کس که فاطمه را اذیت کند پس لعنت خدا بر او". پس ملک سعودی دستور داد حاج علی را گرفته و بقصر خود آورده،و

ص :175

فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتٰاناً

یعنی پس مسلّما سنگینی از گناه بزرگ که دروغ گفتن است برداشته اند و بهتان دروغ بستن بر دیگریست که روبرو میگوید.

پس خداوند اذیت و رنجانیدن مؤمنین و مؤمنات را مانند بهتان قرار داد،و برخی گفته اند که مقصود اذیت و زیانی است که در آن بهتان محقق میشود.

وَ إِثْماً مُبِیناً

یعنی و گناه آشکارا.

قتاده و حسن گویند:بر شما باد که از رنجانیدن و آزار مؤمنین اجتناب و دوری نمائید که خداوند بر آن غضب میکند.

ضحاک گوید:این آیه در بارۀ گروهی از زناکاران نازل شده که آنها شبانه در کوچه ها راهپیمایی میکردند و هر گاه با زنی برخورد میکردند به او چشمک میزدند و در تعقیب کنیزها و برده ها بودند،آن گاه خدا پیامبر"ص"را خطاب کرده و گفت:

یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوٰاجِکَ وَ بَنٰاتِکَ وَ نِسٰاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ

حسن گوید:ای پیغمبر(ص)بهمسران و دخترانت و زنان مؤمنین بگو،پس بپوشانند موضع گردن و سینه خود را با روپوشی که زنها بر سر میاندازند.

ابن عباس و مجاهد گویند:جلباب مقنعه و روسری زنست یعنی با آن بپوشند سر و گردنشان را هر گاه برای حاجتی بیرون روند بخلاف کنیزهایی که

1)

(هزار ریال سعودی باو میدهند و میگوید خوب مطلب را ثابت کردی ولی اگر من تو را جلب نمیکردم ایمن از تعصّب اینها نبودی تو را میکشتند با امانی که داده بودند،پس پول را قبول نمیکند و ملک او را بوسیله امینی بنجف نزد مرحوم آیه اللّٰه آقا سید ابو الحسن اصفهانی میفرستد.

ص :176

با سر و گردن باز بیرون میروند.

جبائی و ابی مسلم گویند:مقصود از جلباب پیراهن و لباس و روسری و هر چیزیست که زن با او پوشیده میشود.

ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلاٰ یُؤْذَیْنَ

یعنی این نزدیکتر است به اینکه شناخته شوند بزی خودشان که اینها زنان آزاد و نجیبه هستند و کنیز نیستند پس اهل هوا و شهوات ایشان را با مزاح و شوخی و متلک گفتن خود اذیت- نکنند،چون آنها با کنیزان شوخی میکردند،و چه بسا بود که منافقین از شوخی با کنیزان تجاوز کرده و سربسر زنان آزاد و نجیبه هم میگذاشتند،پس وقتی به ایشان میگفتند چرا این کار را کردی،میگفتند ما خیال میکردیم کنیز و برده هستند،پس خدا عذر ایشان را قطع نمود.

جبائی گوید:یعنی این نزدیکتر است به اینکه بحفاظ و پوشش و صلاح شناخته شوند،پس متعرّض و مزاحم آنها نشوند برای آنکه فاسق و زناکار وقتی زنی را به پوشش و عفّت شناخت دیگر مزاحم او نمیشود.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً

یعنی خدا ستار و پوشنده و آمرزنده گناه بندگانش می باشد.

(رَحِیماً)

و مهربان بآنهاست آن گاه تهدید فرمود منافقین را و گفت:

لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنٰافِقُونَ

یعنی اگر منافقین دست از کارشان برنداشتند وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و آنهایی که در دلهایشان بیماری گناه و زنا و ضعف در ایمانست و ایشان افرادی هستند که دین ندارند از آنچه که ما یاد کردیم که مزاحم زنها میشدند و آنها را آزار میدادند.

وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَهِ

و ایشان نیز منافقینی بودند که در مدینه

ص :177

مردم مسلمان را بسبب خبرهای دروغی پریشان و مضطرب میساختند به اینکه میگفتند مشرکین در فلان جا جمع شده که ناگاه بر مسلمین حمله کنند و امثال این حرفها و به اسیرها میگفتند مسلمانها در فلان جبهه کشته شدند و یا فرار نمودند و در این کلام چیزی حذف شده،و تقدیرش اینست(لئن لم ینته هؤلاء عن اذی المسلمین و عن الارجاف بما یشغل قلوبهم)هر آینه اگر این گروه دست از- اذیت مسلمین و دروغ پراکنی و شایعه سازی که دلهای آنها را مشغول میسازد برندارند.

لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ

ابن عباس گوید:یعنی هر آینه تو را ای محمد(ص)بر ایشان مسلّط خواهیم نمود.

ابی مسلم گوید:یعنی تو را فرمان میدهیم به قتل ایشان تا آنها را بکشی و مدینه را از لوث وجود آنها پاک سازی نمایی و قطعا اغراء بایشان حاصل شده بقول خدا جٰاهِدِ الْکُفّٰارَ وَ الْمُنٰافِقِینَ (1)با کفّار و منافقین جهاد کن.

جبائی گوید:اغراء و حمله بایشان حاصل نشد زیرا آنها ترسیده دست از روششان برداشتند گوید و اگر اغراء و حمله بایشان حاصل شده بود هر آینه کشته شده بودند و یا از مدینه دربدر و آواره بیرون شده بودند.

ثُمَّ لاٰ یُجٰاوِرُونَکَ فِیهٰا إِلاّٰ قَلِیلاً

یعنی آن گاه در مدینه سکونت نمیکردند مگر اندکی و آنهم درنگ میان امر بکشتن و بین کشته شدنشان.

(مَلْعُونِینَ)

یعنی مطرود و رانده شدنی از مدینه و تبعید شدند از رحمت حتی،و بعضی گفته یعنی لعنت شده بزبان مؤمنین.

أَیْنَمٰا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلاً

هر کجا یافت شدند و بایشان دست

ص :178

پیدا کردی گرفتار شوند و کشته شوند به بدترین کشته شدنی.

سُنَّهَ اللّٰهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ

زجاج گوید:و سنت طریقه و روش در تدبیر حکم است سنت رسول خدا روش و رسمی است که بامر خدای تعالی آن را اجراء فرمود:پس اضافه باو شده است و بچیزی که یک بار یا دو بار انجام گیرد سنّت خدا و پیغمبر گفته نمیشود برای اینکه سنّت و روش مستمرّه و جاریه است و مقصود اینست خداوند مقرّر فرمود درباره کسانی که با پیامبران نفاق می کنند و شایعه پراکنی مینمایند اینکه هر کجا پیدا شدند کشته شوند.

وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللّٰهِ تَبْدِیلاً

هرگز نخواهی دید که سنّت و آئین الهی تحویل و تغییر یابد یعنی هیچکس نمیتواند سنت خدا را تغییر دهد و عوض و یا زیر و رو نماید برای آنکه او خدای سبحان توانایی است برای هیچ کس ممکن نیست که منع کند او را از هر چه که اراده کرده فعل آن را.

ص :179

افروخته برای ایشان مهیّا کرده است.

65-در حالی که همیشه در آن آتش جاوید باشند و دوستی نیابند و نه مددکاری.

66-(ای پیامبر بخاطر بیاور)روزی را که رویهای ایشان را در آتش بگردانند در حالی که گویند ای کاشکی خدای را فرمان برداری میکردیم و پیغمبر را فرمان میبردیم.

67-میگویند پروردگارا ما مهتران و بزرگان خویش را فرمان بردیم پس ما را از راه راست گمراه کردند.

68-پروردگارا از این عذاب بایشان دو چندان بده و ایشان را از رحمت خود دور گردان دور کردنی بزرگ.

69-ای کسانی که ایمان آورده اید مانند آن جماعتی که موسی(ع)را رنجانیدند مباشید و خدا او را از آنچه گفته بودند پاک گردانید و موسی(ع)نزد خدا آبرومند بود.

سلیل قروم ساده مثل ذاده

یبدون اهل الجمع یوم المحصّب

فرزندان سادات مانند مدافعین و حامیانی که سبقت میگیرند برای شرافتشان اهل عرفات و منی را در روز محصّب(محلّی میان منی و عرفات است).

و جهت جمع با الف و تاء آنها میگویند:الطرقات و المعنات در معن جمع معین،اعشی گوید:

جدّک التالد الطریف من السا

دات اهل القباب و الآکال

جدّ تو از سادات و بزرگانی بودند قدیمی تازه و ظریف اهل قبه و بارگاه و تاج و دستگاه.

ابو الحسن گوید:آن عربی است(و کبر)مانند عظم است و کثره به این موضع شبیه تر است برای اینکه مرتّبا لعن میشوند و در قرآن آمده یَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ لعنت میکند ایشان را خدا "وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّٰعِنُونَ" (1)و لعنت میکند ایشان را لعنت کنندگان،پس کثیر او کثرت شبیه تر است به تکرار و مرا راز کبر و قول خدا یوم تقلب وجوههم تقدیرش یوم تقلب السعیر وجوههم است فعل را نسبت به آتش داده برای اینکه تقلیب و زیر رو شدن در آتش و بسبب آتش است فرمود:مکرا اللیل و النهار،برای آنکه مکر در شب و روز واقع میشود و برای همین است قول رؤبه که میگوید: فنام لیلی و تجلی همی و کنت ذا هم و راعی نجم پس لیلی بخواب رفت و غصّه من برطرف شد و من غمناک و مراقب ستاره بودم.

و قول ابن مسعود(عبد اللّٰه وجیها)وجاهت و آبرومندی او نزد خدا از اینکه بنده بود مر خدا را فهمیده نمیشود،پس قرائت مشهور و کان عند اللّٰه-

ص :182

وجیها از آن قوی تر است برای اسناد آبرومندی او بسوی خدای سبحان.

پرسان هستند و امثال آنها را از کفّار پس صورتشان از طرفی بطرف و زرد و تیره میگردد.

و بعضی گفته اند:یعنی صورتشان از طرفی بطرف دیگر منتقل میشود و در آتش،پس بیشتر بآنها عذاب میرسد.

(یَقُولُونَ)

میگویند در حالی که آرزومند و پشیمانند یٰا لَیْتَنٰا أَطَعْنَا اللّٰهَ ای کاش که ما پیروی کرده بودیم خدا را در آنچه ما را بآن امر نمود و از آنچه ما را نهی فرمود.

وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ

و پیروی کرده بودیم پیامبر را در آنچه که ما را دعوت بآن نمود.

وَ قٰالُوا رَبَّنٰا إِنّٰا أَطَعْنٰا

و میگویند پروردگار ما بدرستی که ما در آنچه که کردیم پیروی نمودیم.

سٰادَتَنٰا وَ کُبَرٰاءَنٰا

سادات و بزرگان خود را،و سید مالک بزرگیست که تدبیر و اراده شهر بزرگتر را بعهده میگیرد و آن جمع بیشتر است.

مقاتل گوید:ایشان افرادی بودند که در جنگ بدر اطعام میکردند.

و طاوس گوید:ایشان علماء و دانشمندان بودند و مقصود رهبران کفر و پیشوایان گمراه است.

فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ

یعنی این گروه بودند که ما را از راه حق و راست گمراه کردند.

رَبَّنٰا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذٰابِ

پروردگار ما ایشان را بسبب گمراهی خودشان و گمراه کردنشان ما را دو برابر عذاب دیگران عذاب فرما.

وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً

و لعنت نما آنها را لعن بزرگی پی در پی و افزون

ص :184

فرما برایشان خشمی بر خشمت و غضبی بر غضبت آن گاه خطاب فرمود بآنکسانی که اظهار ایمان میکنند و فرمود.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسیٰ فَبَرَّأَهُ اللّٰهُ مِمّٰا قٰالُوا

ای کسانی که ایمان آورده اید مباشید مانند آنهایی که موسی علیه السلام را- رنجانیده،پس خدا او را تبرئه نمود از آنچه که گفتند،یعنی شما نرنجانید محمد(ص)را چنانچه بنی اسرائیل موسی را رنجانیدند،پس حقیقتا حق پیامبر(ص)اینست که احترام شود نه آنکه رنجانیده شود.

آنچه که بنی اسرائیل میگفتند.

و ابو هریره این روایت را کرده و نسبت داده ولی جماعتی این را رد کرده و جایز نمی دانند زیرا که در این ابراز کردن پیامبر خداست عورت خودش را بر حضور مردم و این موجب تنفّر مردم است از او...

3-ابو العالیه گوید:قارون یک زن بدنامی را اجیر کرد و باو پول داد که حضرت موسی را در حضور مردم متهم کند که با او نعوذ باللّٰه زنا کرده،پس، خدا او را رسوا کرد و موسی علیه السلام را از این تهمت تبرئه نمود بنا بر آنچه ذکر آن در سابق گذشت.

4-ابو مسلم گوید:ایشان او را رنجانیدند از جهتی که نسبت سحر و دیوانگی و دروغ باو دادند بعد از آنکه آن آیات و معجزه های 9 گانه را از او دیدند.

وَ کٰانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَجِیهاً

و موسی در نزد خدا آبرومند بزرگ مقام و بلند مرتبه بود گفته میشود وجّه و جاهه فهو وجیه آبرومند شد آبرومند شدنی پس او آبرومند است هر گاه صاحب مقام و مرتبه باشد.

ابن عباس گوید،در نزد خدا بزرگ بود که هیچ چیز را نمیخواست مگر آنکه باو عطا می فرمود.

ص :186

ابا کردند از اینکه آن را بردارند و از برداشتن آن ترسیدند و آدمی آن را بر داشت براستی انسان پس ستمکاری نادان بود.

73-تا خداوند مردان منافق و زنان منافقه و مردان مشرک و زنان مشرکه را عذاب کند و تا خدا مردان مؤمن و زنان مؤمنه را برحمت خویش بازگردانیده و خدا بس آمرزنده و مهربانست.

ابن عباس و مقاتل گویند:یعنی اعمال شما را پاک و حسنات و کارهای خوب شما را قبول کند.

وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ

و بیامرزد برای شما به سبب استقامت شما در گفتار و کردارتان گناهان شما را.

وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ

و کسی که اطاعت کند خدا و پیامبر او را در اوامر و نواهی.

فَقَدْ فٰازَ فَوْزاً عَظِیماً

پس قطعا رستگار شده رستگاری بزرگی.

و بعضی گفته اند:پس حقیقتا ظفر یافته برضوان و کرامت خدا.

إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَهَ عَلَی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ

بدرستی که ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم.

هابیل را کشت (1)و نیز در معنای عرضه امانت بر این چیزها اختلاف کردند و در آن چند قول گفته شده که یکی از آنها این است که مقصود از آن عرض بر

ص :190

1)

آن را با سنگینی اش برمیدارد و برای خودش یا غیر برگزیدگان من ادعا میکند،پس آسمان و زمین و کوه ها امتناع و خودداری کردند از برداشتن آن و ترسیدند از ادعاء مقام ایشان و آرزو کردن محل ایشان از عظمت و بزرگی خدا...تا آخر حدیث که مفصّل است. و باز به سند دیگر از ابو بصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت نمود که مقصود از امامت و ولایت و منظور از انسان ابو الشرور منافق(دوّم)است. و نیز باسنادش از حسین بن خالد روایت کرده که گفت سؤال کردم از علی بن موسی الرضا علیه السلام از قول خدای عزّ و جل إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَهَ عَلَی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ... فرمود امانت ولایت است،کسی که آن را بدون حق ادعا کند کافر است. محمد بن حسن صفار(در بصائر الدرجات)باسنادش از امام باقر(ع) روایت کرده از این آیه شریفه فرمودند،امانت ولایت است که آسمان و زمین و کوه خودداری از حمل آن نمودند و لکن انسان آن را قبول کرد و آن ابو فلان بود. مترجم گوید:از خطبه شقشقیه استفاده میشود که مقصود از ابو فلان ابو بکر است زیرا فرمود لقد تقمصها ابن ابی قحافه و انه لیعلم ان محلّی منها محل القطب من الرحی، هر آینه بتحقیق که پسر ابی قحافه یعنی ابو بکر- قمیص و پیراهن خلافت را پوشید در حالی که او میدانست که محل من از آن محل میله آسیاست(که اگر نباشد آسیا بگردش در نمی آید). علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش گوید:امانت،امامت و امر و نهی است و دلیل بر اینکه امامت است قول خدای عز و جل بائمه علیهم السلام است که میفرماید إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمٰانٰاتِ إِلیٰ أَهْلِهٰا یعنی امامت را پس امانت امامت است که خدا بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه نمود پس آنها از برداشتن آن خودداری کردند که آن را ادّعا یا غضب از اهل آن نمایند و ترسیدند از این کار و حمل کرد آن را انسان یعنی ابو بکر... ابن شهر آشوب از ابی بکر شیرازی در کتاب نزول قرآن در شأن علی"ع"

ص :191

1)

باسنادش از مقاتل از محمد بن حنفیه از امیر المؤمنین علیه السلام- روایت کرده در قول خدای تعالی، إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَهَ عَلَی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ، فرمود:خدا امانت را بر آسمانهای هفتگانه بثواب و عقاب عرضه داشت،پس گفتند پروردگارا ما آن را بثواب و عقاب قبول نمیکنیم و لکن می پذیریم بدون ثواب و عقاب،و خداوند امانت و ولایت مرا به پرندگان عرضه داشت پس اوّل پرنده ای که ایمان بآن آورد قوش شکاری بازها و شانه بسرها بودند و اوّل پرنده ای که انکار نمود جغد و سیمرغ بود،پس خدا هر دو را از میان پرندگان طرد و دور کرد،امّا جغد نمیتواند روز ظاهر شود چون پرنده ها آن را دشمن دارند و امّا سیمرغ در دریا غایب شده و دیده نمیشود. و بدرستی که خداوند امانت مرا بر زمین عرضه داشت پس هر قطعه زمینی که ایمان بولایت و امانت من آورد خدا آن را پاک و مبارک و پاکیزه گردانیده و گیاه ها و میوه های آن را شیرین و گوارا قرار داد و آبش را هم صاف و زلال- گردانید. و به هر زمین که امانت امامت مرا انکار نمود خدا آن را سخت و گیاه آن را خار و میوه آن را گیاه خاردار و هندوانه ابو جهل و آب آن را شور قرار داد. سپس فرمود و حملها الانسان،یعنی امت تو ای محمد ولایت امیر المؤمنین و امانت او را بآنچه که در آنست از ثواب و عقاب پذیرفت،بدرستی که او ستمکاری بنفس خودش میباشد و نادانی بامر پروردگارش کسی که حق آن را اداء نکند پس او ستمکار است و نادانست و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود مرا دوست ندارد مگر مؤمن و دشمن ندارد مگر منافق و حرام زاده. و نیز چند روایت دیگر که در تمام آنان امانت را ولایت امیر المؤمنین علیه السلام قرار داده،شاعری گوید: آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال بنام من بیچاره زدند دیگری گوید: ما نتوانیم حمل بار تو کردن با همه کر و بیان عالم بالا

ص :192

اهل آسمانها و زمین باشد پس مضاف حذف شده و مضاف الیه قائم مقام آن شده (1)و عرض آن بر آنها تعریف آنست بر ایشان که در ضایع کردن امانت گناه بزرگی است و همین طور در ترک اوامر خدای تعالی و احکام او،پس خدای سبحان بیان نمود جرئت انسان را بر معصیت و ترسیدن فرشتگان را از آن پس معنای، عَرَضْنَا الْأَمٰانَهَ عَلَی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ ،عرضه و تعریف برای فرشتگان که در آسمانها هستند و جن و آدمیان که در زمین و کوه ها زندگی میکنند میباشد.

فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهٰا

یعنی خودداری کردند اهل آسمانها و زمین و کوه ها که متحمّل ترک آن و عذاب آن و گناه هایی که در آن خواهد بود بشوند.

وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا

یعنی ترسیدند اهل آسمانها و زمین و کوه ها از حمل این امانت.

وَ حَمَلَهَا الْإِنْسٰانُ إِنَّهُ کٰانَ ظَلُوماً

و انسان آن را حمل کرد او نسبت بخودش ستمکار است بواسطه ارتکاب گناهان.

(جَهُولاً)

ابی علی جبائی گوید نادانست باهمیت امانت در استحقاق عذاب و عقوبت بر خیانت کردن بآن امانت،و گوید صحیح نیست که حمل شود بر خود آسمانها و زمین و کوه ها،پس چاره ای نیست جز اینکه گوئیم مقصود و مراد بآن اهل آنست برای آنکه واجب است که مقصود بآن اهل تکلیف باشد نه غیر ایشان از خزندگان و بهائم بجهت اینکه این حمل صحیح نیست مگر در مکلّفین و چاره ای نیست از اینکه مقصود بحمل امانت تضییع امانت باشد

ص :193

بعلّت اینکه خود امانت را فرشتگان حمل کرده و بدان قیام نموده اند.

زجاج گوید:هر کس امانت را خیانت کند پس قطعا آن را برداشته و کسی که برندارد امانت را،پس مسلّما آن را بصاحبش ردّ کرده است و همچنین هر کس گناهی مرتکب شود البته متحمل بار گناه شده است،خداوند سبحان فرماید لَیَحْمِلُنَّ أَثْقٰالَهُمْ وَ أَثْقٰالاً مَعَ أَثْقٰالِهِمْ و هر آینه برمیدارند بارهای گناه خود را و گناه های دیگران را با گناه سنگین خودشان پس خداوند اعلام فرمود و آگاهی داد که کسی که بگناهی رجوع کرد و او را حامل گناه مینامند و این قول خوبی است برای آنکه گفت کافر و منافق امانت را حمل کردند یعنی خیانت کردند و اطاعت نکردند و بعضی از علماء در حمل امانت بمعنای- خیانت گفته است.

اذا انت لم تبرح تؤدی امانه

و تحمل اخری افدحتک الودایع

هر گاه تو همواره امانتی را گرفته و رد کردی امانت دیگری را گرفتی امانتها تو را ثقیل و سنگین نماید و من میگویم که ظاهرا دلالت بر این ندارد برای آنکه ممکن است که مقصود در اینجا قبول امانت باشد بجهت اینکه شاعر آن را در برابر اداء قرار داده پس گویا که گفته است هر گاه همیشه تو قبول امانت- کرده و دیگری را بصاحبش رد کنی خود را مشغول به پذیرفتن امانتها و اداء آن کنی پس این کار تو را گرانبها و سنگین نماید.

2-ابی مسلم گوید:معنای عرضنا عارضنا و قابلنا باشد پس بدرستی که عرض چیزی بر چیزی و معارضه آن یعنی مقابله آن بآن یکسانست و امانت چیزیست که خداوند سبحان با بندگانش پیمان بسته از امر و نهی او و در باره عهد و پیمان کتابها و پیامبران فرستاده و بر آن پیمان گرفته است،و مقصود این

ص :194

است که این امانت با جلالت موقعش و بزرگی شأنش اگر بآسمانها و زمین و کوه ها مقایسه شود و مقابله و موازنه با آنها گردد هر آینه این امانت از جهت وزن- سنگین تر باشد،و معنای فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهٰا این است یعنی آنها ناتوان باشند از برداشتن آن وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا و ترسیدند از آن برای اینکه ترس از ضعف قلب است و برای همین کنایه شده از خوفی که قلب را ناتوان میکند آن گاه فرمود این امانتی که از صفتش اینست که بزرگتر از آسمانها و زمین و کوه های بزرگ است آدمی آن را تحمّل نمود و آن را حفظ نکرد بلکه برداشت و ضایع کرد آن را برای ستم او بر خودش و نادانی او باندازه ثواب و عقاب آن.

3-آنکه،آن بنا بر تقدیری باشد مگر اینکه لفظ واقع بر آن جاری شده برای آنکه واقع ابلغ از تقدیر است و معنایش اینست اگر آسمانها و زمین و کوه ها عاقل بودند آن گاه بر آنها عرضه امانت میشد و آن وظائف دینی از اصول و فروع و آنچه را که ما یاد کردیم از گفته ها در آن بآنچه که در آنست از وعده و بیم عرضه تخییری هر آینه آنها سنگینی میکرد امانت بر آنها با بزرگی جسمشان و سختی توانایی آنها،و امتناع میکردند از حمل و برداشتن آن برای ترس از کوتاهی از اداء حق آن سپس انسان پذیرفت و برداشت با ناتوانی جسمش از بیم نترسید برای جهلش،و بنا بر همین حمل میشود روایتی که از ابن عباس رسیده که امانت عرضه شد بر خود آسمانها و زمین و کوه ها پس آنها از تحمّل آن شانه خالی کرده اند.

4-آنکه معنای عرض و امتناع آنچه از ظاهر کلام و آیه فهمیده میشود نیست بلکه مقصود بزرگداشت و تعظیم شأن امانت است نه مخاطبه جماد و عرب می گوید:سئلت الرّبیع و خاطبت الدار،از علف بهاری پرسیدم و خانه را مخاطب

ص :195

ساختم،پس امتناع کرد از پاسخ دادن و البته آن اخبار از حال است که از آن تعبیر بذکر جواب و سؤال شده و می گویی که فلانی دروغی گفت که کوه ها تحمّل آن را نتوانند،و خداوند سبحان فرمود:فقال لها و للارض ائتیا طوعا و کرها قالتا اتینا طائعین،پس بآسمان و زمین فرمود بیائید بسوی ما در حال رضا و یا عدم رضا گفتند ما بسوی تو می آییم در حالی که با طوع و رغبتیم (1)و خطاب کسی که نمیفهمد صحیح نیست شاعر گوید:

فاجهشت للبوباه حین رأیته

و کبّر للرحمن حین رآنی

پس هول کردم و ترسیدم هنگامی که دیدم علامت و نشانه قبیله معشوقه ام را و او برای خدا تکبیر گفت وقتی که مرا دید.

فقلت له این الذین عهدتهم

بجنبک فی خفض و طیب زمانی

پس باو گفتم کجا رفتند آنهایی که با ایشان پیمان بستم در کنار تو در حالی که در زندگانی خوش و زمان خوشی بودند.

فقال مضوا و استودعونی بلادهم

و من ذا الذی یبقی علی الحدثان

پس گفت گذشتند و بلادشان را برسم امانت بمن سپردند و کیست آنکه بر این دنیا و عالم حادثه باقی بماند،و دیگری گوید:

فقال لی البحر اذا جئته

و کیف یجیب ضریر ضریرا

ص :196

پس وقتی من بدریا آمدم دریا بمن گفت و چگونه نابینا پاسخ نابینا دهد کور دست کور گیرد (1).

پس امانت بنا بر این چیزیست که خداوند بآسمانها و زمین و کوه ها سپرده از دلائل بر یکتایی و ربوبیتش پس آنها آن را اظهار کردند و انسان کافر کتمان و انکار کرد بستمکاری و نادانیش(و باللّه التوفیق)و بسبب خداست توفیق(و معنای چهارم نزد مؤلف بهترین معنا است).

و خداوند متعال به کلمه(الانسان)تمام افراد انسان را اراده نکرده بلکه آن مثل قول إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَفِی خُسْرٍ (2)و انّ الانسان لربه لکنود،و امّا الانسان اذا ما ابتلاه ربّه،بدرستی که انسان در خسران،و بدرستی که انسان به پروردگارش ناسپاس است،و اما انسان هر گاه پروردگارش او را امتحان نماید و پیامبر و اولیاء خدا و مؤمنان از عموم این آیه بیرون هستند،و جایز نیست که مقصود از این انسان انسان اوّل حضرت آدم علیه السلام باشد برای قول خدای متعال، إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفیٰ آدَمَ (3)بدرستی که خدا آدم را برگزید و چگونه میشود کسی که خدا او را از میان خلقش برگزیده است موصوف بصفت ظلم و جهل و ستمگری و نادانی باشد،آن گاه خدای سبحان بیان فرمود غرض صحیح و حکمت بالغه خود را در عرضه این امانت.

1)

(فیض کاشانی گوید: بر آر پنبه غفلت ز گوش پس بشنو ز نطق خورد و کلان لا اله الاّ اللّٰه

ص :197

لِیُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنٰافِقِینَ وَ الْمُنٰافِقٰاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکٰاتِ

تا آنکه عذاب کند مردان منافق و زنان منافقه و مردان مشرک و زنان مشرکه را بضایع کردن ایشان این امانت را.

حسن گوید:آن دو نفر بودند که از روی ستمگری و نادانی حمل امانت نمودند (1).

وَ یَتُوبَ اللّٰهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ

و خداوند توبه مؤمنین و مؤمنات را می پذیرد برای حفظشان امانت را و وفائشان به پیمانشان و این است غرض و مقصد از تکلیف نزد کسی که خدا و احکام و امانت را شناخته است،پس معنای إِنّٰا عَرَضْنَا این است تا ظاهر شود نفاق و دو رویی منافق و شرک مشرک،پس خداوند عذاب کند ایشان را و ظاهر و آشکار سازد ایمان مؤمن را پس قبول نماید توبه او را اگر از او تقصیری در بعض از طاعات سر زد.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً

یعنی خدا پوشنده و آمرزنده گناههای مؤمنین است.

( رَحِیماً )و مهربانست بایشان.

ص :198

2-آنچه در زمین فرو میرود و آنچه از زمین بیرون میآید و آنچه از آسمان فرود میآید،و آنچه در آن بالا میرود میداند و او مهربانی بس آمرزنده است.

3-آنان که کافر شدند گفتند که رستاخیز بما نمی آید ای پیامبر بگو سوگند به پروردگارم که روز قیامت برای شما البته میآید پروردگار من دانای پوشیده و نهان است هموزن ذرّه ای در آسمانها و نه در زمین از او پوشیده و مخفی نگردد و نه کوچکتر از ذرّه و نه بزرگتر از آن مگر در کتاب روشن نوشته شده است.

4-تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای پسندیده کردند پاداش دهد آن گروه بر ایشان آمرزشی و روزی بزرگواری است.

5-و آنان که درباره(ابطال)آیه های ما کوشیدند در حالی که عجز پروردگار شان را گمان میکردند آن گروه بر ایشان عذابی از بدترین عذابهای دردناکست

فَأَنْزَلْنٰا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمٰاءِ :هر آینه اگر برداری از ما عذاب را (1)و ما نازل کردیم بر کسانی که ستم کردند عذابی از آسمان (2)پس چون (الرجز)عذاب بود توصیف با لیم و دردناک نمود چنانچه خود عذاب هم جایز است با لیم توصیف نمود و جرّ در الیم روشن تر است برای آنکه وقتی عذابی از عذاب الیم باشد عذاب اوّل الیم خواهد بود و هر گاه الیم جاری بر عذاب باشد معنایش عذاب دردناکی از عذاب خواهد بود،و اوّل فایده اش بیشتر است.

العروج:یعنی صعود و بالا رفتن و المعارج جمع معراج،و آن نردبان و وسیلۀ بالا رفتن است،و عزب یعزب یعنی دور شد،و دور میشود از آن و در حدیث آمده هر که در چهل شب قرآن را بخواند پس البته دور شود عهد او بآنچه از آن شروع نموده یعنی اوائل قرآن از او فوت شده و تأخیر در تلاوت آن کرده است،یعنی باید قرآن را زودتر در طول یک ماه یا کمتر تمام نمود.

خدایی است که ما را به بهشت هدایت نمود، اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی صَدَقَنٰا وَعْدَهُ (1)و ستایش و شکر مخصوص بآن خدایی است که راست شد وعده او بما.

و بعضی گفته اند:که اهل بهشت ستایش میکنند خدا را نه از جهت پرستش بلکه میستایند او را از جهت خرسندی و لذّت بردن بستایش و بر ایشان سپاس در آنجا زحمت و رنجی ندارد.

و برخی گفته اند:که اهل بهشت میستایند او را بر نعمتها و فضل او و اهل آتش سپاس او گویند برای عدلش.

وَ هُوَ الْحَکِیمُ

و اوست درست کرداری در تمام افعالش برای آنکه تمامش بر وجه حکمت و مصالح واقع شده است.

( (الْخَبِیرُ )آگاه و دانای بتمام معلومات.

یَعْلَمُ مٰا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ

میداند آنچه را که بزمین فرو میرود از باران یا گنجها یا مردگان.

وَ مٰا یَخْرُجُ مِنْهٰا

و آنچه که بیرون میآید از آن از زراعت و گیاه یا جواهر یا حیوان(چون موش و مار و کرم و حشرات دیگر).

وَ مٰا یَنْزِلُ مِنَ السَّمٰاءِ

و آنچه که از آسمان فرود میآید مثل باران و روزی مردم و فرشته.

وَ مٰا یَعْرُجُ

و آنچه که بالا میرود. (فِیهٰا) از فرشتگان و اعمال بندگان پس تمام آنها جاری بر تقدیریست که حکمت او اقتضا کند و ترتیبست که

ص :204

مصلحت و خیر اندیشی او ایجاب نماید.

وَ هُوَ الرَّحِیمُ

و او مهربانست به بندگانش با عملش بآنچه که از- گناهان مرتکب میشوند،پس آنها را به سبب عقوبت و عذاب علاج نمیکند بلکه مهلت توبه میدهد.

(الْغَفُورُ)

یعنی پوشاننده گناهانشان در دنیا و متجاوز از آن در آخرت چنانچه فرمود،و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء (1)و میبخشد غیر از گناه شرک را برای کسی که بخواهد.

وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا

و گفتند آنان که منکر بعث و روز قیامتند (لاٰ تَأْتِینَا السّٰاعَهُ) قیامت برای ما نمیآید.

(قُلْ)

ای محمد بایشان بگو بَلیٰ وَ رَبِّی سوگند بخدایی که پروردگار من است و مرا آفرید و بوجود آورد. لَتَأْتِیَنَّکُمْ البته قیامت برای شما خواهد آمد (عٰالِمِ الْغَیْبِ) آن خدایی که میداند هر چه را که علمش از بندگان مخفی و پوشیده است.

لاٰ یَعْزُبُ عَنْهُ

فوت نمیشود از او مِثْقٰالُ ذَرَّهٍ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی- الْأَرْضِ باندازه سنگینی وزن ذرّه ای در آسمانها و نه در زمین بلکه او دانای بتمام ذرّات کائنات است.

وَ لاٰ أَصْغَرُ مِنْ ذٰلِکَ وَ لاٰ أَکْبَرُ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ

و نه کوچکتر از ذرّه و نه بزرگتر مگر آنکه در کتاب روشن یعنی لوح محفوظ است و در سورۀ یونس تفسیر این گذشت.

خداوند سبحان در این آیه تکذیب کرد کفّاری را که منکر بعث و روز

ص :205

انگیزش هستند و بیان کرد که قیامت حتما خواهد آمد و فرمان داد پیغمبر(ص)را که برای تأکید این مطلب سوگند یاد کند،آن گاه خودش را ستود بآنکه علم آنچه از نظر بندگان غایب و مخفی است،از آنچه بوده یا بعدها میشود و یا بعدا هم ایجاد نمیشود میداند،سپس گفت:

لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ

تا آنکه پاداش دهد آنان که ایمان آورده اند و عمل شایسته کردند،یعنی این را در کتاب روشن ثبت کرده تا اینکه بآنچه استحقاق دارند از ثواب بر اعمال شایسته آنها پاداش دهد آنها را.

أُولٰئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ

ایشانند که بر ایشان آمرزش گناهان است و او بپوشاند گناه آنان را.

(و لهم)و برای ایشانست با آمرزش رِزْقٌ کَرِیمٌ روزی گوارا که در آن غصّه و ناراحتی نیست.

قتاده گوید:مقصود از آن رزق کریم بهشت است.

وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیٰاتِنٰا مُعٰاجِزِینَ

و آنان که کوشش و تلاش میکنند در باطل کردن حجّت های ما و در دور کردن مردم از قبول آن در حالی که عجز و ضعف پروردگارشان پنداشتند که آنها از نظر او فوت شده و مخفی هستند.

و بعضی گفته اند:ناتوانانی که پیشی میگرفتند و کسانی که دلسرد میکردند مردم را از پیروی پیغمبر(ص)و به تحقیق که تفسیر این آیه در سورۀ حج گذشت.

أُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ مِنْ رِجْزٍ

قتاده گوید:یعنی آن گروهند که بر

ص :206

ایشان بدترین عذاب است (أَلِیمٌ) یعنی دردناک.

خواهید بود.

8-آیا محمد(ص)عمدا بر خدا دروغی را می بندد یا در او دیوانگی است بلکه آنان که به بازپسین نمی گروند در عذاب آن سرای و در گمراهی دور از حقند.

9-آیا کافران بآنچه پیش روی ایشان و پشت سرشان از آسمان و زمین است ننگرند اگر بخواهیم ایشان را بزمین فرو میبریم یا قطعه ای از آسمان بر ایشان فرو افکنیم البته در این برای هر بنده ای که بازگشت کننده است دلالتی است.

از این موضع،پس چنانچه این حرفی که متّصل بفاء شده ادغام در باء نمیشود همین طور جایز نیست که فاء در باء ادغام شود برای زیادتی صوت و صدای آن که متصل بحرفی از حروف هم میباشد.

ابو علی گوید اگر(اذا)در محل نصب به مزقتم قرار گیرد لازم است که حکم شود که در محل جزم باشد برای آنکه(اذا)در اینجا جایز نیست که منصوب باشد تا تقدیر گردد جزم فعلی که آن شرط انّه(اذا)و جزم بآن هم جایز نیست که کتاب بر آن حمل شود،بجهت اینکه مجزوم بودن"فنضارب" فقط در ضرورت شعر است،پس اگر حمل شود که محل(اذا)نصب است و فعلی در محل جزم تقدیر نشده جایز نیست برای اینکه جایز نیست که اذا بفعل اضافه شود،و مضاف الیه در مضاف عمل نمیکند و در ما قبلش هم عمل نمیکند و محل فعل واقع بعد(اذا)مخفی است،پس وقتی که نزد تو زید غلام ضارب جایز نباشد میخواهی غلام ضارب زیدا جایز باشد،پس همچنین جایز نیست که محلّ اذا منصوب بمزقتم باشد،تقدیر آن(ینبّئنّکم اذا مزقتم کلّ ممزّق بعثتم او نشرتم)خبر میدهد شما را هر گاه ریز ریز شدید تمام ریز ریز شدن مبعوث شوید با منتشر شدید،در قیامت و یا هر چه که شبیه تر است به این از افعالی که قول خدا إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ دلالت بر آن کرده و تفسیر آن نماید و اگر چنین فعلی قبل از"اذا"تقدیر و فرض شود جایز است پس تقدیر این باشد (ینبئنّکم فیقول لکم تبعثون اذا مزقتم کلّ ممزق)خبر میدهد شما را پس می گوید بشما برانگیخته میشوید هر گاه ریز ریز شدید،و جواب اذا بنا بر این تقدیر مضمر خواهد بود و گویا گفته تبعثون اذا مزقتم کل ممزق بعثتم برانگیخته میشوید هر گاه ذرّه ذرّه شدید مبعوث شوید،پس اذا مستغنی از اظهار جواب خواهد بود زیرا بر آن مقدّم شده چیزی که دلالت بر آن میکند مثل انت ظالم ان فعلت،تو ستمکاری اگر کردی و همچنین حذف میشود شرط برای دلالت جزاء بر آن هر گاه بعد از کلام غیر واجب مثل امر و استفهام و امثال آن

ص :211

واقع شود،پس بفهم این مطلب را که آن فصل بزرگ موقعی است در علم نحو که من آن را از کلام ابو علی استخراج کردم.

افتری اصلش أ أفتری بر آن همزۀ استفهام بر همزه وصل داخل شده پس آن را ساقط نموده است.

إِلیٰ صِرٰاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ

یعنی دین خدای توانایی که مغلوب نمی شود و خدایی که بر تمام کارهایش پسندیده و او اللّٰه تعالی است،و در این آیه دلالتی است بر فضیلت علم و شرافت علماء و بزرگی مقامشان،سپس- خداوند سبحان برگشت بحکایت از کفّار و فرمود:

وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا

و گفتند بعضی از کفّار به برخی دیگرشان،یا گفتند رهبران کفّار به پیروانشان بر طریق استبعاد و تعجّب و یا تمسخر و استهزاء.

هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلیٰ رَجُلٍ

آیا شما را دلالت کنیم بر مردی و منظورشان محمد(ص)بود.

یُنَبِّئُکُمْ إِذٰا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ

که خبر میدهد شما را هر گاه که ریز ریز شدید و پراکنده گشتید شما،هر آینه در خلق نویی خواهید بود،یعنی مپندارید که شما برانگیخته خواهید شد بعد از آنی که استخوان پوسیده شده و خاک شدید و آن قول اوست، "إِذٰا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ" یعنی جدا جدا شده و ذرّات بدنتان پراکنده شد و پاره پاره شد بتمام پارگی و زمین و درندگان و پرندگان شما را خوردند.

أَفْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً

یعنی آیا می بینید که او محمد بخدا دروغ بسته وقتی پنداشته که ما بعد از مرگ مبعوث میشویم،و آن استفهام تعجّب و انکاری است.

أَمْ بِهِ جِنَّهٌ

آیا باو جنون و دیوانگی عارض شده که بچیزی که نمیداند

ص :213

سخن میگوید،آن گاه خدای سبحان ردّ کرد گفته آنها را و گفت:

(بَلِ)

بلکه مطلب چنان نیست که آنها گفتند از افتراء و دیوانگی اَلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ یعنی این مردمی که تصدیق روز قیامت و پاداش و ثواب و عقاب را نمیکنند.

فِی الْعَذٰابِ

در روز قیامت در عذابند وَ الضَّلاٰلِ الْبَعِیدِ و در گمراهی دور از حق هستند در دنیا سپس ایشان را موعظه فرمود تا اینکه عبرت بگیرند و گفت: أَ فَلَمْ یَرَوْا یعنی آیا پس نظر نکردند این کفّار.

إِلیٰ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ

بآنچه در پیش روی آنان و پشت سرشان از آسمان و زمین که چگونه احاطه بر آنها نموده،و این چنانست که انسان هر طرف نگاه کند آسمان و زمین را از پیش روی و پشت سر و از سمت راست و طرف چپ خود می بیند،پس نمیتواند از آنها بیرون رود (1)و بعضی گفته اند:یعنی آیا تدبّر و تفکّر(در آسمان که چگونه بدون ستونی که دیده شود برپاست و در زمین که چطور گسترده شده و در فضا در گردش است) نمیکنند تا استدلال بر قدرت خدای تعالی کنند سپس یاد نمود خدای سبحان قدرت خود را بر هلاک و اعدام آنان و فرمود:

ص :214

إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ

اگر میخواستیم ایشان را بزمین فرو میبردیم چنانچه قارون را با موجودیش از گنجها و غیره فرو بردیم.

أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّمٰاءِ

یا ساقط میکردیم و میانداختیم قطعه و پاره ای از سنگهای کرات سماوی را تا ایشان را پوشانیده و هلاک نماید.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً

یعنی بدرستی که در آنچه که میبینید از آسمان و زمین هر آینه دلالتی است بر قدرت خدای تعالی بر بعث و روز قیامت بر آنچه که میخواهد از زلزله و فرو بردن ایشان را بزمین.

لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ

برای هر بنده ای که بازگشت بسوی خدا نموده و رجوع بطاعت و پیروی او نماید،آیا این گروه برنمیگردند از تکذیب به آیات خدا و انکار قدرت او بر روز قیامت.

1)

(میسورم نیست هر کجا روم آسمان خداست. 2-از روی زمین خدا بیرون برو پس هر چه خواستی گناه بکن. گفت این را هم نمی توانم،زمینی جز زمین خدا نیست. 3-جایی برو پنهان شو که خدا تو را نبیند،پس هر چه دلت میخواهد گناه بکن،گفت این از دو تای اوّل مشکل تر است. 4-وقتی عزرائیل برای قبض روحت آمد جان باو تسلیم نکن و او را از خود دور کن،گفت غیر ممکن است. 5-در روز قیامت وقتی مالک دوزخ تو را میخواهد بجهنّم افکند از خود دفاع کن.

ص :215

اندازه نگهدارد و تو و خاندانت کارهای نیکو انجام دهید زیرا که من بآنچه میکنید دانا و بینایم.

12-و باد را برای سلیمان مسخّر کردیم که بامداد مسیر رفتن آن یک ماه راه بود و از زوال تا غروب مسیر رفتن آن یک ماه راه بود و برای سلیمان چشمه مس گداخته را جاری کردیم و از جنیان افرادی را(مسخّر او کردیم)که بفرمان پروردگارش نزد او کار میکردند و هر که از کارگران جنّ از آنچه فرمان داده- بودیم سرپیچی میکرد عذاب آتش افروخته باو می چشاندیم.

13-و جنیان برای سلیمان هر چه او میخواست از قصرهای استوار و صورتها و کاسه ها مانند حوضهای بزرگ و دیگهای ثابت میساختند،ای خاندان داود برای سپاسداری فرمان خدا را ببرید و اندکی از بندگان من سپاسدارند.

14-پس آن هنگام که مرگ را بر سلیمان گذرانیدیم بجز جنبدۀ زمین (موریانه)پریان و جنیان را بر مرگ وی راهنمایی نکرد موریانه عصایش(که بر آن تکیه داشت)همی خورد پس آن دم سلیمان بر وی در افتاد دیوان دانستند که اگر دانای بغیب بودندی در شکنجه خوار کننده درنگ نکردندی.

و اهل مدینه و ابو عمرو و ابن فلیح و زید از یعقوب(منساته)بدون همزه و ابن عامر منسأته با همزۀ ساکنه خوانده و بقیه قاریان با همزه مفتوحه قرائت کرده اند،و یعقوب(تبینت الجنّ)با ضمّه تا و باء و کسره یاء خوانده و دیگران تبیّنت بفتح تمام خوانده اند.

و در شواذ قرائت ابن عباس و ضحاک(تبیّنت الانس)آمده و آن قرائت علی بن الحسین زین العابدین و ابی عبد اللّٰه علیهم السلام است.

و دلیل رفع اینکه ریح هر گاه مسخّر شد برای سلیمان جایز است که گفته شود(له الریح)بر معنای له تسخیر الریح پس رفع بر این وجه تأویل شود به معنای نصب برای آنکه مصدر مقدّر در تقدیر اضافه به مفعول به است.

گوید:قاعده در الجوابی اینست که یاء با الف و لام ثابت باشد،و البته ابو عمرو بدون یاء وقف کرده برای اینکه آن فاصله یا شبیه بفصل است،از جهتی که کلام تمام است و از جهت حذف باء در وصل و وقف بعلّت اینکه این نحو بسیار حذف میشود.

و قاعده در همزه(منسأته)اینست هر گاه همزه مخفف شد از آن قرار داده میشود بین بین لکن ایشان تخفیف همزه دادند بدون قاعده.

ابو الحسن شاعر گوید:

اذا دببت علی المنساه من هرم

فقد تباعد عنک الهوی و الغزل

هر گاه نیاز پیدا کردی از پیری و ناتوانی بعصا پس قطعا از تو عشقبازی دور شده است.

و امّا قول او(تبینت الانس)پس معنایش اینست تبیّنت الانس انّ الجنّ لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب،معلوم شد آدمی را که اگر جنّیان علم غیب داشتند در شکنجه نمی ماندند،و همین طور است آن در(مصحف عبد اللّٰه ابن مسعود)و باین معنا قرائت یعقوب تبیّنت الجن تأویل شده است.

بسوی دشمنان کرّه بعد کره،یعنی رجوع بعد از رجوع.

السابغ:لباسی تمام.

سرد:آهن،شاعر آن را بنظم درآورده و گفته:

علی بن ابی العاصی دلاص حصینه

اجاد المسدّی سردها و اذا لها

بر تن پسر ابی العاص زره نرم محکم برّاقی بود که زره ساز خوب آهن آن را نسّاجی کرده و دامن دارش نموده است.

و ابو ذویب گوید:

و علیها مسرودتان قضاهما

داود او صنع السوابغ تبع

و بر تن دو پسرم لباسهای آهنین بود که آنها را داود ساخته یا بافته بافنده تبع بود ولی از حوادث روزگار مصون نماند کسی که بر تن او زره داودی باشد.

و آن از کلام سخت گرفته شده سرد سردا هر گاه پیروی کند بین بعضی حروف با بعضی دیگر.

مبرّد گوید:محراب نامیده نمیشود مگر آنچه را که بآن بالا روند بوسیله پاکانی،عدی بن زید گوید:

کد فی العاج فی المحاریب او کالبیض

فی الروض زهره مستنیر (1)

مانند بتهایی که از چوب عاج ساخته و در محراب ها گذارده و یا مثل تخمی که در باغ و گل آن باز و شکوفا و باز شده بود.

ص :220

و وضاح یمن گوید: ربّه محراب اذا جئتها لم القها او ارتقی سلّما یعنی آن عابده که صاحب محراب بود هر گاه آمدم او در مکان بلندی بود که نمی شد او را ملاقات کنم مگر با نردبان بالا رفته و او را به بینم.

التماثیل:صورت چیزهایی از انسان و غیر آن است مفردش تمثال و اصلش از مثول و آن قیام است مثل آنکه ایستاده و واداشته اند و از آنست حدیث:من سرّه ان یمثل له الناس فلیتبوّء مقعده من النار،هر کس خشنود و مسرور شود که مردم برای او قیام کنند و بایستند در مقابلش پس نشیمنگاه او را پر از آتش کنند،یعنی جایش در آتش دوزخ است.

الجوابی:جمع جابیه و آن حوض بزرگی است که در آن آب میریزند.

اعشی گوید:

تروح علی آل المحلّق جفنه

کجابیه الشیخ العراقی تفهّق (1)

برای آل محلق مهمانخانه و مضیف خانه است که ظرف غذایش مثل حوض شیخ و بزرگی از بزرگان عراق است در وسعت و بزرگی.

المنسأه:عصاء بزرگیست که چوپان گوسفندان را با آن میراند بر وزن مفعله از نسأت الناقه و البعیر گرفته شده هر گاه آن را باز دارند از حرکت.

اعمل است و میباشد در معنای لان تعمل و متّصل میشود(انّ هذه)بلفظ امر و مثل آن در کلام(ارسل الیدان قم الی فلان)و قدّر مفعولش محذوف یعنی قدّر الحلق و المسامیر.

و قول خدا، غُدُوُّهٰا شَهْرٌ وَ رَوٰاحُهٰا شهر در محل نصب است بنا بر حال بودن،و تقدیرش غدوها میسره شهر و رواحها کذلک است،پس مضاف آن حذف شده و عامل در حال معنای تسخیر در قول خدا،و لسلیمان الریح است،و من یعمل در محل نصب است بنا بر تقدیر،و سخّرنا من الجنّ من یعمل،شکرا ممکنست مفعول اعملوا باشد بنا بر تقدیر اشکروا شکرا چنانچه می گویی احمد اللّٰه شکرا،پس مفعول مطلق میباشد و آن مصدری است،و ممکن است مفعول له باشد و مفعول اعملوا و تقدیرش اعملوا الطاعه شکرا باشد و قول او، أَنْ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ان مخففه از انّ ثقلیه باشد بنا بر تقدیر اینکه،انهم لو کانوا یعلمون الغیب.

ابو علی گوید:و تقدیر فلمّا خرّ تبین امر الجنّ ان لو کانوا یعلمون الغیب باشد،پس مضاف حذف شده ف أَنْ لَوْ کٰانُوا بدل از من الجن باشد و لفظ تبیّن اینجا لازم و غیر متعدّی مانند آن در قول خدا وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنٰا بِهِمْ و قول او فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ قٰالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1).

و معنی اینست پس چون روشن شد برای آدمیان امر جنّیان که جاهل

ص :222

بغیب هستند و این برای آنست که جنّیان ادعاء علم الغیب نکردند بلکه آدمیان خیال میکردند و معتقد بودند که آنها غیب میدانند،پس خدا عقیده آنها را دربارۀ علم غیب جنّ بمرگ سلیمان(ع)باطل کرد.

و بعضی گفته اند:معنایش ارجعی است یعنی برگردید بسوی مقصود و مراد داود در آنچه او میخواهد از چاه کندن و چشمه پیدا کردن و استخراج معدن نمودن و راه سازی کردن.

وَ أَلَنّٰا لَهُ الْحَدِیدَ

قتاده گوید:و برای او آهن را نرم نمودیم پس در دستش مانند شمع و موم بود که هر چه میخواست از آن بسازد بدون آنکه آن را در کوره آتش برد و بر سر آن پتک و چکش زند میساخت.

أَنِ اعْمَلْ سٰابِغٰاتٍ

یعنی باو گفتیم که از آهن زره های کاملی بساز و خداوند تعالی آهن را برای داود نرم ساخت برای آنکه دوست میداشت که از زحمت و دست رنج خود بخورد و زندگی کند،پس آهن را نرم کرد برای او و صنعت زره سازی را باو آموخت و او اوّل کسی بود که زره و لباس رزم را اختراع کرد و آن را میفروخت و از بهاء آن خودش و عیالاتش خورده و زیادی آن را تصدّق میداد.

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود،خدا بداود وحی نمود تو خوب بنده ای هستی مگر آنکه تو از بیت المال میخوری،پس داود چهل روز گریه کرد،پس خدا آهن را برای او چون موم نرم ساخت و هر روز یک زره میساخت و به هزار درهم میفروخت،پس 360 زره ساخت و به- 360000 هزار درهم فروخت و از بیت المال بی نیاز شد.

وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ

یعنی در بافتن زره عدالت کن و از آنست که به زره ساز سرّاد و زرّاد گفته میشود، و معنایش اینست که سیم های زره را نه باریک بساز که پاره شود و نه کلفت و ضخیم بساز که حلقه های زره را بشکند.

و بعضی گفته اند:سرد سیم هایی است که در حلقه های زره است،

ص :224

از قتاده روایت شده که لقمان حکیم در اوّلین روزی که داود شروع بزره سازی کرد نزد او آمد و دید که داود آهن را حلقه حلقه کرده و درهم می کند پس در فکر فرو رفت که داود چه میکند و نمیدانست چه میخواهد بکند و از او هم نه پرسید تا داود از کارش فارغ شد،پس برخاست و آن را پوشید و گفت خوب سپریست این برای جنگ،پس لقمان در این موقع گفت:الصمت حکمه و قلیل فاعله،سکوت حکمت است و فاعل سکوت اندک است.

وَ اعْمَلُوا صٰالِحاً

یعنی و گفتیم تو و خانواده ات عمل صالح کنید و آن طاعات و عبادات خداست که برای شکر خدای سبحان بر بزرگی نعمتش انجام دهید.

إِنِّی بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

یعنی بدرستی که من عالم و دانا هستم بآنچه شما میکنید بر او چیزی از اعمال شما مخفی و پوشیده نیست،آن گاه خدای سبحان سلیمان را یاد نمود بآنچه که او را از فضل و کرامت داده بود و گفت:

وَ لِسُلَیْمٰانَ الرِّیحَ

یعنی و مسخّر کردیم برای سلیمان باد را.

غُدُوُّهٰا شَهْرٌ وَ رَوٰاحُهٰا شَهْرٌ

یعنی مسیر صبحگاهی این بادی که مسخّر سلیمان بود مسیر یک ماه بود و مسیر شامگاهی او هم مسیر یک ماه بود و مقصود اینکه آن باد در هر روز مسیر دو ماه را که اسب سواری میرفت طی میکرد.

قتاده گوید:صبح مسیر یک ماه راه میرفت تا نیم روز و بعد از ظهر تا آخر روز هم مسیر یک ماه میرفت.

حسن گوید:صبح از دمشق حرکت میکرد و ظهر به اصطخر از زمین اصفهان میرسید و حال آنکه بین آنها مسیر یک ماه است برای کسی که سریع و تند

ص :225

حرکت کند،ظهر از اصطخر حرکت میکرد و در کابل استراحت میکرد و میان آنها مسیر یک ماه بود باد او را با لشکرش حمل میکرد خدا باد را عوض از اسبها تندرو به او مرحمت کرده بود.

وَ أَسَلْنٰا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ

یعنی و ما برای او چشمه و معدن مس را آب نموده و گداختیم و ظاهر کردیم برای او گفتند برای او چشمه مس جاری شد و فوران کرد در چند شبانه روز و خدا آن را برای او مثل آب قرار داد و مردم در مس کار میکنند بآنچه را که بسلیمان داده شده بود.

وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ

یعنی و ما مسخّر کردیم برای او از جنّیان افرادی که در حضور او و پیش روی او آنچه که او ایشان را فرمان میدهد از کارها انجام دهند چنانچه انسان در جلو دست انسانی کار میکند بامر پروردگار تعالی و سلیمان آنها را باعمال دشوار تکلیف میکرد مثل گل سازی و کوه بری و سنگ تراشی و...

ابن عباس گوید:خداوند آنها را مسخّر برای سلیمان نمود و ایشان را دستور داد که از او اطاعت در آنچه فرمانشان میدهد نمایند و در این آیه دلالت است که در میان جنّیان افرادی بودند که تسخیر او نشده بودند.

وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنٰا نُذِقْهُ مِنْ عَذٰابِ السَّعِیرِ

بیشتر مفسّرین گفتند،یعنی و کسی که سرپیچی و عدول کند از این جنیانی که مسخّر سلیمانشان کردیم از آنچه را که فرمانشان دادیم از اطاعت سلیمان میچشانیم او را شکنجه و عذاب آتش در آخرت،و در این آیه دلالت است که ایشان مکلّف بودند.

و بعضی گفته اند:یعنی میچشانیم او را عذابی در دنیا،و اینکه خداوند سبحان بایشان فرشته ای موکّل نموده بود که در دست او تازیانه ای از آتش

ص :226

بود،پس هر کدام از ایشان که از اطاعت سلیمان تخلّف میکرد او را ضربتی میزد که او را میسوزانید.

یَعْمَلُونَ لَهُ مٰا یَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِیبَ

و آن خانه های شریعت بود،قتاده و جبائی گفتند:آنها قصرها و مساجدی بود که برای عبادت خدا در آن می ساختند،گویند و از آن بناهایی که ساختند"بیت المقدس"بود (1)و خداوند عزّ و جل طاعون و وبا را بر بنی اسرائیل مسلّط کرد پس جمع بسیاری هلاک شدند در یک روز،پس حضرت داود علیه السلام فرمان داد که بنی اسرائیل غسل کنند و بزمین بلندی روند با تمام زنها و کودکانشان و بسوی خدا گریه و

ص :227

ناله و زاری نمایند تا شاید خدا بر آنها ترحّم فرماید و این زمین زمین بیت المقدس بود قبل از بناء مسجد و داود علیه السلام بالای قلّه رفت و بسجده افتاد و تضرّع و استغاثه بسوی خدای سبحان نمود و همه بنی اسرائیل هم با او سجده کردند و سر از سجده بر نداشتند تا خدا وبا را از آنها برطرف کرد.

از اسباط بنی اسرائیل را نشانید و چون از شهر سازی خلاص شد شروع کرد در بناء مسجد،پس شیطانها را فرقه فرقه،گروه گروه کرد،گروهی را فرستاد که استخراج طلا و یاقوت از معادن آن نمایند و دسته ای را فرستاد که جواهر و سنگهای ارزنده را از اماکن خود بیاورند و فرقه ای را فرستاد که مشک و عنبر و سایر طیب ها و چیزهای خوشبو حاضر کنند و گروهی را فرستاد که از دریاها درّ بیرون آورند،پس آن قدر از این چیزها آوردند که جز خدای تعالی حساب آن را ندارد،سپس سنگتراش ها را حاضر کرده و دستور داد که آن سنگها را برش داده تا بصورت تخته هایی درآوردند و آن جواهر و لؤلؤ ها را در آن بکار برند.

و گوید سلیمان(ع)مسجد را با سنگ مرمر سفید و زرد و سرخ بنا کرد و ستونهای آن را صاف و مستقیم قرار داد و سقف آن را با تخته های جواهر،و سنگهای قیمتی مزیّن ساخت و سقفها و دیوارهای آن را با لؤلؤها و یاقوتها و جواهر و کف آن را با تخته های فیروزج مفروش نمود و در روی زمین خانه ای ارزشمندتر و نورانی تر از این مسجد نبوده که گویا در شب تاریک مثل ماه شب چهارده میدرخشید،و چون از آن فارغ شد احبار و علماء بنی اسرائیل را بسوی آن جمع نمود و آنها را اعلام کرد که آن را خدای تعالی بنا نموده است و روز پایان و فراغت از ساختن مسجد را روز عید قرار داد.

پس بیت المقدس همواره هم چنان که سلیمان بنا کرده بود آباد و مورد احترام بود تا بخت النصر بجنگ بنی اسرائیل آمد،پس شهر اورشلیم را ویران و مسجد را خراب و آنچه در سقفهای آن و دیوارهای آن از طلا و نقره و در و یاقوت و جواهر بود برداشت و آن را حمل بکشورش از زمین عراق نمود.

ص :229

سعید بن مسیّب گوید:وقتی سلیمان از بناء بیت المقدّس خلاص شد درهای آن بسته شد و هر کاری سلیمان کرد باز نشد تا در دعائش گفت خدایا بنمازهای پدرم داود قسمت میدهم که درهای مسجد را بروی من باز کن پس درها گشوده شد و سلیمان برای آن ده هزار نفر از قاریان بنی اسرائیل قرار داد که پنجهزار نفر در شب و پنج هزار نفر در روز مشغول قرائت و خواندن تورات و زبور باشند و ساعتی نبود از شب و روز مگر آنکه خدا در آن عبادت میشد.

(و تماثیل)یعنی صورتهایی از مس و شبه آن و شیشه مرمری جنّی ها درست کردند.

سپس علماء،اختلاف کردند که آنها چه صورتهایی بودند،بعضی گفتند صورت حیوانات،و دیگران گفتند صورت درندگان چون شیر و گرگ و پلنگ و بهائم چون فیل و شتر و امثال آن بود بر کرسی ها تا که هیبت و ترسی از آنها در دلها باشد،پس گفتند که آنها صورت دو شیر در زیر کرسی تصویر کردند و صورت دو عقاب بالای دو ستون و پایه کرسی نصب کردند،پس هر گاه میخواست سلیمان علیه السلام بالای کرسی رود دو شیر دستهای خود را گسترده و وقتی بالای کرسی میرفت دو عقاب بالهای خود را باز نموده و او را از آفتاب سایبانی میکردند،و میگویند این از کارهایی بود که هیچکس از- انسانها آن را نمیدانست.

پس چون بخت النصر بعد از سلیمان بر بنی اسرائیل پیروز نشد و مسجد اقصی را گرفت و خواست بالای کرسی رود ندانست چگونه سلیمان بالا میرفت پس شیرها دست خود را بلند کرده و چنان بر ساق پای بخت نصر زدند که

ص :230

شکست و او غش کرد و بر زمین افتاد،پس بعد از این هیچکس جرئت نکرد که بالای آن کرسی رود.

حسن گوید:در آن روز تصویر و نقّاشی حرام نبود و آن در شریعت پیامبر ما صلّی اللّٰه علیه و آله حرام شد،برای آنکه فرمودند

"لعن اللّٰه المصوّرین" لعنت خدا بر صورتگران و تصویرکشان و جایز است که این در زمانی مکروه و در زمان دیگری مباح باشد و خداوند سبحان در قرآن بیان فرمود که مسیح عیسی بن مریم(ع)بامر خدا صورتی از گل میساخت مانند پرنده.

و ابن عباس گوید:شیاطین صورت پیامبران و بندگان را در مساجد بیت المقدس میساختند تا مردم بایشان اقتدا و تأسی نمایند.

و از حضرت صادق علیه السلام:روایت شده که فرمود قسم بخدا که آنها تمثال مردان و زنان نبود بلکه درخت و مانند آن بود (1).

ص :231

(وَ جِفٰانٍ کَالْجَوٰابِ)

یعنی ظرفهایی مانند حوضهای بزرگی که آب در آن میریزند و جمع میکنند،و حضرت سلیمان علیه السلام برای ارتش خود در این پاتیل ها و حوض ها غذا آماده مینمود زیرا ممکن نبود برای او که آنها را در پیاله ها و کاسه های معمولی مردم غذا دهد،برای زیادی آنها.

و بعضی گفته اند:که در اطراف هر پاتیل و یکی از آن کاسه های بزرگ هزار نفر جمع شده و در پیش روی سلیمان غذا میخوردند.

وَ قُدُورٍ رٰاسِیٰاتٍ

قتاده گوید:یعنی دیگهای بزرگی که ثابت بود و از جای خود برای بزرگیشان برداشته نمیشدند و آنها در یمن بود.

و بعضی گفته اند:آنها مانند کوهی بزرگ بودند که ارتش سلیمان با خودشان حمل میکردند و حضرت سلیمان لشکر خود را اطعام میکرد،آن گاه خدای سبحان آل داود را ندا کرد و ایشان را فرمان داد تا شکر نعمتهایی که بر ایشان ارزانی شده از این نعمتهای شگفت انگیز بجا آورند برای آنکه نعمت بر سلیمان نعمت بر ایشان است،پس فرمود:

اِعْمَلُوا آلَ دٰاوُدَ شُکْراً

مجاهد گوید:یعنی گفتیم ای آل داود برای شکر و سپاس نعمتهایی که بر شما داده شده عمل بطاعت و عبادت خدا نمائید،و در این امر دلالت است بر وجوب شکر نعمت و اینکه شکر طاعت منعم و تعظیم اوست،و در آن نیز اشاره به اینکه برای نزدیکان و نزدیکی به پیامبران خدای تعالی اثری است در قرب و نزدیکی برضوان خدا چون که خدا آل داود علیه السلام را مخصوص بامر شکر فرمود.

وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبٰادِیَ الشَّکُورُ

و اندکی از بندگان من شاکرند،و فرق میان شکور و شاکر اینست که شکور کسی است که مکرّر و پیوسته شکر میکند،و

ص :232

شاکر کسیست که شکر از او واقع میشود.

ابن عباس گوید:اراده فرموده بآن وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبٰادِیَ مؤمن موحد را،و در این آیه دلالت است بر اینکه مؤمن شاکر اندک است در هر زمان.

فَلَمّٰا قَضَیْنٰا عَلَیْهِ الْمَوْتَ

یعنی پس چون حکم کردیم و مقدّر نمودیم بر سلیمان مرگ را و بقول بعضی واجب کردیم مرگ را بر سلیمان.

مٰا دَلَّهُمْ عَلیٰ مَوْتِهِ إِلاّٰ دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ

رهنمایی و دلالت بر مرگش جنّیان نکردند مگر موریانه چوب خور و آنها ندانستند مرگ او را تا آنکه موریانه عصاء او را خورد و او بر زمین افتاد،پس فهمیدند که او مرده است.

یک سال بر عصا ایستاد تا بناء مسجد پایان یافت،سپس خداوند موریانه را بر عصایش مسلّط نمود تا مغز عصا را خورد و عصا شکست،پس مرده اش افتاد و جنّیان از مرگ او خبر شدند و در آن مدّت خیال میکردند که او زنده و آنها را نگاه میکند.

و گفته اند:در ایستاده مردن او و نیز سر پا بودنش غرضهایی بود:

1-اتمام بناء مسجد.

2-آدمیان بدانند که جنّ علم غیب ندارد و ایشان در این ادعایشان دروغگویند.

3-اینکه دانسته شود هر کس اجلش رسید خواهد مرد و تأخیری در اجل او نخواهد بود،زیرا حضرت سلیمان علیه السلام با همۀ جلالتش- مهلت داده نشد.

و روایت شده که خداوند او را از مرگش آگاه ساخت پس او غسل کرد و بر خود سدر و کافور زد و کفن پوشید و جنّیان مشغول کارشان بودند.

و ابو بصیر از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند سلیمان فرمان داد شیاطین برای او قبّه از بلور و شیشه ساختند پس در همان میان که در قبّه بر عصایش تکیه داده بود و به جنّیان نگاه میکرد که چطور کار میکنند و آنها او را میدیدند و دست رسی باو نداشتند ناگاه دید مردی در قبه نزد اوست،گفت تو کیستی؟گفت،من کسی هستم که رشوه قبول نمیکنم و از هیچ سلطانی نمی ترسم پس در همان حالی که بر عصایش تکیه داشت در قبه جانش را گرفت،پس یک سال تمام جنّیان برای او کار کردند تا خدا موریانه فرستاد و عصای او را خورد و افتاد.

ص :234

و در حدیث دیگر از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که آصف برخیا ادارۀ امور او را مینمود تا موریانه کار خود را کرد.

فَلَمّٰا خَرَّ

پس چون سلیمان مرده اش افتاد.

تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ

یعنی ظاهر شد که جنّ،پس برای مردم روشن شد.

أَنْ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مٰا لَبِثُوا فِی الْعَذٰابِ الْمُهِینِ

که اگر آنها غیب میدانستند در شکنجه و عذاب خوار کننده نمی ماندند،یعنی در اعمال دشوار و سخت مکث نمی کردند،و البتّه آن را عذاب نامید برای سختی و دشواری که در آن اعمال بوده نه آنکه آن عذاب معهود در ذهن باشد،پس آن، نیست مگر عبادتی برای او یا بمنزله چیزی که عوض بر آن میدهند،یعنی آنچه که کار میکردند در حالی که مسخّر سلیمان بودند و او مرده بود و ایشان گمان میکردند که او زنده است.

بعضی گفته اند:یعنی روشن شد برای عوام و ضعفاء جنّ که رؤساء و بزرگان آنها غیب نمیدانند برای آنکه آنها خیال میکردند که آنان غیب می دانند.

و بعضی گفته اند:نیز یعنی برای آدمیان روشن شد که جنّ غیب نمیدانند زیرا ایشان آدمیان را ابهام میکردند که ما غیب میدانیم،و البتّه گفت تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ چنانچه کسی که با دیگری مناظره و احتجاج می کند و دلیل برای او اقامه مینماید میگوید آیا برای تو معلوم و روشن شد که تو بر باطلی،و بنا بر همین دلالت میکند قرائت کسی که"تبیّنت الانس"خوانده است،و بیان آن گذشت.

و اهل تاریخ گفته اند:که عمر سلیمان علیه السلام 53 سال بود چهل

ص :235

سال از آن مدّت سلطنتش بود،و روزی که بسلطنت رسید 13 ساله بود و چهار سال از پادشاهیش گذشته بود که شروع به بناء بیت المقدس نمود،و خدا داناتر است.

و امّا دلیل در عمل جنّیان این اعمال بزرگی را که انسان از آن عاجز بود اینست که خداوند تعالی فزونی داد در بدنها و نیروی آنها را تغییر داد خلقت ایشان را از خلقت جنّیانی که برای لطافت و ظرافت بدنشان دیده نمیشوند بر روش معجزه ای که دلالت بر نبوّت سلیمان علیه السلام مینمود پس آنها بمنزله اسیرانی بودند در دست سلیمان و آنچه را که ایشان را تکلیف میکرد از اعمال آماده میکردند پس بعد از آنکه سلیمان از دنیا رفت خداوند خلقت و اجسام آنها را هم چنان که قبلا بودند قرار داد،پس در این زمان چیزی از آن کارها برایشان مهیّا نیست.

ص :236

16-پس ایشان از(مواعظ دلپذیر)روی بگردانیدند در نتیجه سیلی را از بندی محکم برایشان فرستادیم و عوض دو باغ ایشان دو بوستانشان دادیم که دارای میوه های تلخ و شور بود و چیزی از درخت سدر که اندک بود.

17-باین تبدیل ایشان را خبر دادیم برای اینکه ناسپاسی کردند آیا جز کفران و ناسپاس را کیفر میدهیم.

18-و میان ده های اهل سبا و میان شهرهایی که در آن برکت نهاده بودیم قریه هایی پدیدار و متّصل به یکدیگر گردانیدیم و راه پیمودن را در دهات قرار دادیم(و بایشان گفتیم)در دهکده ها شبها و روزها بروید در حالی که امان یافتگانید.

19-و گفتند پروردگارا میان منزلهای سفر ما دوری افکن و به خود ستم کردند و قضایای اهل سبا را موضوع داستانها قرار دادیم و ایشان را بمنتهای پراکندگی پراکنده نمودیم جدّا در این قصه برای هر شکیبایی- سپاسگزار عبرتهایی است.

و ابو عمرو و ابن کثیر و هشام بعدّ بین اسفارنا با تشدید بلفظ امر خوانده اند و یعقوب و سهل ربنا با ضم و باعدنا با الف و فتح با و عین و دال مخففه خوانده اند،و آن قرائت محمد بن علی الباقر علیه السلام و ابن عباس است و باقی از قرّاء ربّنا را با نصب و باعد را با الف بنا بر دعاء خوانده اند.و در شواذ،قرائت ابن یعمر و محمد بن سمیفع ربّنا را با نصب و بعد بفتح با و دال و ضمه عین بین اسفارنا برفع خوانده اند.

که دارای خار و تیغ باشد و خوردن میوه ای که از درخت می چینند،پس بنا بر این تعبیر اضافه نیکوست و این آنکه خوردن هر گاه از درخت چیده شود پس میوه هر درخت از خود اوست و غیر اضافه بخوبی اضافه نیست برای آنکه خمط،البته اسم آن درخت است و صفت نیست،پس وقتی وصف نبود مجرور بر ما قبلش نمیشود چنانچه وصف جاری بر موصوف میشود و بدل گرفتن هم آسان نیست برای آنکه آن نیست،و بعض آنهم نیست بجهت آنکه چیدن از درخت است ولی درخت از چیدن نیست،پس جاری کردن آن بر او بر وجه عطف بیانست مثل آنکه بیان کرده که چیدن مال این درخت است و از آنست که ابو الحسن گوید:در کلام عرب بهتر اینست که اضافه میکنند هر چه از این قبیل باشد مانند دار آجرخانه آجری و ثوب خز لباس خزی،گوید فاکل خمط قرائت بسیاری است و در عربیت خوب نیست.

و دلیل کسی که قرائت کرده و هل نجازی با نون قول خدا(جزیناهم) است و کسی که یجازی خوانده بنا بر مبنی بودن فعل است برای مفعول،پس بتحقیق که جزا دهنده خدای تعالی است و البته کفور مختص بجزاء شده برای آنکه مؤمن گاهی از گناهش صرف نظر میشود خداوند سبحان گوید وَ نَتَجٰاوَزُ عَنْ سَیِّئٰاتِهِمْ (1)و صرف نظر میکنیم از گناهشان و فرمود إِنَّ الْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئٰاتِ (2)و البته حسنات و کارهای شایسته گناهان را از بین میبرد،و کافر چنین نیست زیرا که او بهر عمل بدی که کرده مجازات و کیفر میشود و امّا ادغام کسایی لام را در نون جایز است سیبویه حکایت کرده و

ص :240

بیان بهتر است و امّا قول خدا(ربنا باعد بین اسفارنا)سیبویه گفته که فاعل و فعل بیک معنی میآید مثل قول ایشان ضاعف و ضعف و قارب و قرب و تمام دو لفظ بمعنای طلب و دعاء است.

ابن جنّی گوید:(بین)منصوب بنصب مفعول به یعنی بعد و باعد مسافه اسفارنا،دور شد و بعید گردید مسافت سفرهای ما،و نصب(بین)بنا بر ظرف بودن نیست دلالت میکند تو را قرائت کسی که(بین اسفارنا)خوانده چنانچه می گویی(بعد مدی اسفارنا)پس رفع آن دلیل اسم بودن(بین)است و بنا بر این قول شاعر کانّ رماحهم اشطان بئر بعید بین جالیها جرور مثل آنکه نیزه های ایشان از بلندی ریسمان چاهیست که دور است میان دیوارهای آن چاه عمیق یعنی دور است درازی یا مسافت دیوارهای آن،شاهد در کلمه بین است که اسم است.

و گفته اند عرم اسم بیابانی بود که سیل ها از دشتهای زیاد در آن جمع میشد،و بعضی گفته اند،عرم در اینجا اسم موش صحرائیست که سوراخ کرد سدّ عرم و باغی که آن را خلد میگفتند.

و بعضی گفته اند:عرم باران شدید و تند است.

که راست گرا شدند:

1-ازد،2-کنده،3-مذحج 4-اشعریها 5-انمار 6-حمیر مردی گفت از اصحاب پیامبر(ص)انمار کدام است فرمود آنهایی که از ایشان است خثعم و بجیله.

و امّا آنهایی که چپ گرا گشتند:1-عامله 2-خدام 3-لخم 4،غسان پس،مقصود در اینجا از سبأ قبیله است آنهایی که از اولاد سبا پسر یشجب پسر یعرب فرزند قحطان بودند.

فِی مَسْکَنِهِمْ

یعنی در شهرشان (آیَهٌ) یعنی دلیلی بر یکتایی خدایی که عزیز است اسم او و کمال قدرت و نشانه ای بر فراوانی نعمت او سپس تفسیر کرد خدای سبحان آیه را و گفت: جَنَّتٰانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمٰالٍ یعنی دو باغ از طرف راست کسی که میآید بآنجا و چپ آن شهر.

و بعضی گفته اند:قصد نکرده دو باغ فقط را بلکه مقصودش اینست که شهر ایشان بر یک منوال بود،زیرا باغها از راست و چپشان متصل بود،بعضی بدیگری و از وفور و زیادی نعمت و میوه جات اینسان بود که زنی زنبیلی بر سر میگذاشت و در سایه این باغها میرفت،پس زنبیلش پر از میوه میشد- بدون آنکه با دستش میوه ای بچیند.

ابن زید گوید:آیۀ مذکوره این بود که در آبادی آنها پشه و مگس و کیک و عقرب و مار وجود نداشت و اگر غریبی وارد شهرشان میشد و شپش،و ساس در لباسش بود میمرد.

و بعضی گفته اند:که مقصود از آیه بیرون آمدن گلها و میوه ها از درختها با رنگها و طعمهای مختلف بود.

ص :243

و بعضی گفته اند:که آن آیه این بود که آنجا سیزده آبادی و روستا بود و در هر روستایی پیامبری بود که مردم را بسوی خدای سبحان دعوت می کرد و بایشان میگفتند.

کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ

یعنی بخورید از آنچه خدا بشما روزی نموده،در این بوستانها و شکر او را بجا آورید تا نعمتش را بر شما افزایش دهد و زیاد نماید و استغفار کنید از او تا شما را بیامرزد.

بَلْدَهٌ طَیِّبَهٌ

این شهر پاکیزه و پر برکت خاکش شیرین از آن همه گونه گیاه و درخت بیرون میآید،زمین شوره و سخت نیست و در آن چیزی از حشرات موذیه و آزار کننده وجود ندارد.

و بعضی گفته اند:که مقصود بآن صحّت هواء آن و شیرینی و گوارایی آب آن و سلامتی خاک آنست و اینکه در آن گرمی زیادی نیست که در تابستان اذیّت کند و زیاد سرد نیست که در زمستان ناراحت کند.

وَ رَبٌّ غَفُورٌ

یعنی زیاد آمرزنده گناهان.

فَأَعْرَضُوا

پس اعراض از حق کردند و شکر خدای سبحان را بجا نیاوردند و هر چه پیامبر ایشان آنها را بسوی خدا خواندند اقبال نکردند،و نپذیرفتند.

فَأَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ

وهب گوید:پس فرستادیم بر ایشان سیل عرم را و این چنان بود که آب از زمین سبا از بیابانهای یمن میآمد و در اینجا دو کوه بود که آب باران و سیلها در میان آن دو کوه جمع میشد،پس آنها سدّ بستند در میان دو کوه و هر گاه نیاز بآب پیدا میکردند به اندازه نیازشان دریچه سد را باز میکردند و زراعات و باغهایشان را آب میدادند

ص :244

پس چون تکذیب کردند پیامبران را و فرمان خدا را ترک کردند خدا موش- صحرایی را فرستاد تا این سدّ را سوراخ کردند و آب سدّ مانند سیل یک بار،بر ایشان آمد و ایشان را غرق کرد و هلاک نمود.

و به تحقیق تفسیر عرم گذشت،ابن اعرابی(محی الدین)گوید:

عرم سیل بنیان کنی است که قابل تحمّل و طاقت نیست.

وَ بَدَّلْنٰاهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ

و تعویض کردیم دو باغشان را که در آن انواع میوه جات و خیرات بود.

(جَنَّتَیْنِ)

دو باغ دیگر نام آنها را هم باغ گذارد برای ترکیب و تنظیم کلام چنانچه فرمود، وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّٰهُ (1)و مکر نمودند و خدا هم مکر نمود و فَمَنِ اعْتَدیٰ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ (2)پس کسی که دشمنی و عداوت بر شما کند شما هم متقابلا بر او دشمنی نمائید.

ذَوٰاتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ

یعنی دو باغی که دارای خوراکی بودند و خمط اسم میوه هر درختی است و میوه خمط تلخ است.

ابن عباس گوید:خمط درخت اراک است (3)و بعضی گفته اند آن درخت خار است.

ابن عباس گوید:آن هر درختی است که تیغ داشته باشد و اثل درخت گز،یا درخت عرعر است.

ص :245

قتاده گوید:آن یک نوع از چوب است،و نیز گفته شده:آن درخت موز است.

وَ شَیْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ

یعنی اثل و خمط آن بیشتر از سدر بود.

قتاده گوید:درختان ایشان از بهترین درختان بود،پس بجهت، بدی کردارشان از بدترین درختها شد.

(ذٰلِکَ)

آنچه که ما با آنها کردیم. جَزَیْنَٰهُمْ بِمٰا کَفَرُوا پاداش دادیم ایشان را بکفران و ناسپاسی آنها.

وَ هَلْ نُجٰازِی

و آیا پاداش میدهیم بچنین پاداشی.

إِلاَّ الْکَفُورَ

مگر ناسپاسان آنهایی که کفران کردند نعمت خدا را،و خوارج استدلال کرده اند باین آیه که فاعل گناهان کبیره کافر است و آن استدلال محکم و خوبی نیست از جهتی که خداوند سبحان فقط باین آیه بیان فرمود که باین نوع عذابی که بدبختی و فلاکت و فقر است مجازات نمیشود مگر کافر و ناسپاس و ممکن است فاسق عذاب شود بغیر این عذاب.

و بعضی گفته اند:یعنی آیا مجازات میکنیم بتمام گناهانش مگر کافر را برای آنکه مؤمن قطعا بعضی از گناهانش بخشیده و از آن صرف نظر میشود (البتّه با توبه و ولایت خاندان رسالت(ع).

ابی مسلم گوید:مجازات از تجازی و تقاضی است،یعنی اقتضا نمیکند و بر نمیگردد از آنچه را که داده مگر کافر را و ایشان چون کفران نعمت کردند مقتضی شد که هر چه به ایشان داده پس بگیرد.

وَ جَعَلْنٰا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بٰارَکْنٰا فِیهٰا قُریً ظٰاهِرَهً

یعنی از داستان آنها این بود که ما قرار دادیم میان آنها و میان دهستانهای شام

ص :246

که برکت دادیم آن را بسبب آب و درخت روستاهایی که بهم متّصل بود و مرکز تجارت ایشان بود از یمن تا شام و آنها در رفت و آمدشان شب را در روستا و قریه ای استراحت میکردند و روز را در روستا دیگر تا از سفر برگردند و آنها هیچ نیاز به توشه راه از آب و خوراک نداشتند که با خود حمل کنند از شهر سبا تا شامات و معنای ظاهره این است یعنی روستای دوّم از روستای اوّل بسبب نزدیکی دیده میشد و همین طور تمام منازل.

وَ قَدَّرْنٰا فِیهَا السَّیْرَ

یعنی ما قرار دادیم سیر و رفتن آنها را از قریۀ بقریه دیگر یک اندازه نصف روز و بایشان گفتیم:

سِیرُوا فِیهٰا

سیر کنید در این روستاها لَیٰالِیَ وَ أَیّٰاماً یعنی هر طور که دلتان خواست شب مسافرت کنید یا روز (آمِنِینَ) (1)بروید که در امان هستید اگر از گرسنگی و تشنگی و خستگی و از درندگان و هر چه مخوف و- ترسناک باشد،و در این اشاره است به تکامل نعمتها بر ایشان در سفر چنانچه در حضر و وطن هم همین طور بود،سپس خداوند سبحان خبر داد که ایشان کفران و ستم کردند،پس گفتند:

ص :247

رَبَّنٰا بٰاعِدْ بَیْنَ أَسْفٰارِنٰا

یعنی خدایا قرار بده میان ما و شام و صحراها و کویرها تا آنکه ما سواره طی مراحل و قطع منازل کنیم و این همچنانست که بنی اسرائیل وقتی که از وفور نعمت خسته و ملول شدند گفتند بیرون آور برای ما از آنچه زمین میرویاند از باقلا و سیر و پیاز و عدس و...و بدل از مرغ بریان شده و کره وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ و ستم کردند بخودشان بجهت ارتکاب گناهان و کفران

1)

(فرمود مردم عراق چه میگویند دربارۀ این آیه برای شما،گفت میگویند آن مکّه است فرمود،جایی را دیده ای که دزدانش بیشتر از مکه باشد؟ گفت،پس آن چیست فرمود خدا مردانی را اراده کرده است،گفت آیا در قرآن هست،فرمود آیا نشنیده ای که میفرماید، وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهٰا وَ رُسُلِهِ، چه بسا از قریه ای که از امر خدا و پیامبران او سرکشی کردند و نیز فرمود، وَ تِلْکَ الْقُریٰ أَهْلَکْنٰاهُمْ ،این روستاها را که هلاک کردیم- ایشان را و فرمود، وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ الَّتِی کُنّٰا فِیهٰا وَ الْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنٰا فِیهٰا ،به پرس از روستایی که ما در آنجا بودیم و از این کاروانی که با آنها آمدیم پس، سؤال کن از قریه یا از رجال و مردان و یا کاروان و آیاتی باین مضمون،و معنی تلاوت کرد،گفت فدای شما شوم،پس آنها کیانند،فرمود ایشان ما هستیم و اینکه خدا فرمود سِیرُوا فِیهٰا لَیٰالِیَ وَ أَیّٰاماً آمِنِینَ ،یعنی امین از گمراهی و هلاکت. و نیز در همین احتجاج از ابی حمزۀ ثمالی است که گفت حسن بصری آمد خدمت حضرت باقر علیه السلام و گفت ای ابو جعفر آیا من از چیزهایی از کتاب خدا از شما نپرسم،فرمود،آیا تو فقیه اهل بصره نیستی؟گفت چرا اینطور میگویند،فرمود آیا در بصره کسی نیست که از او سؤال کنی،گفت،نه فرمود:پس تمام اهل بصره از تو فرا میگیرند؟ گفت آری،فرمود سبحان اللّٰه هر آینه کار بزرگی و مسئولیت سنگینی را بعهده گرفته ای،بمن رسیده از تو چیزی نمیدانم همین طور است یا

ص :248

فَجَعَلْنٰاهُمْ أَحٰادِیثَ

پس قرار دادیم داستان ایشان را برای کسانی که بعد از ایشان میآیند قصّه و حکایت که برای هم بگویند شرح حال آنها را و مثل بآنها بزنند پس بگویند و متفرّق شدند مردم سبا وقتی که پراکنده- شدند بزرگترین پراکندگی ها و آوارگی ها.

1)

(دروغ بتو بسته اند،گفت آن چیست،فرمود،خیال میکنند که تو می گویی خدا بندگانش را آفریده و کارهایشان را تفویض و بخودشان واگذاشته است پس حسن ساکت شد،پس فرمود،آیا تو دیده ای کسی را که خدا که خدا باو فرمود تو در امانی باز خوف و ترسی بر او باشد،بعد از این وعده حسن گفت نه،حضرت فرمود،من بتو نشان میدهم و تو را از امر بزرگی نهی میکنم و گمان نمیکنم تو را مگر آنکه بر غیر جهت آن تفسیر کنی،پس اگر این کار را کردی هم خود را قطعا هلاک کردی و هم مردم را،گفت آن کدام است؟ فرمود،آیا دیدی که خدا میفرماید: وَ جَعَلْنٰا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بٰارَکْنٰا فِیهٰا قُریً ظٰاهِرَهً وَ قَدَّرْنٰا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهٰا لَیٰالِیَ وَ أَیّٰاماً آمِنِینَ . ای حسن شنیدم که تو فتوا میدهی و می گویی آن مکّه است. پس حضرت باقر علیه السلام فرمود:آیا دزد راه را بر حاجیان- نگرفته،و آیا اهل مکه ترسی ندارند،و آیا اموالشان غارت نشده،پس چه وقت آنها در امان بوده اند بلکه درباره ما خدا مثل زده در قرآن پس شما هستیم قریه هایی که خدا برکت داده در آن و این قول خداست،پس هر کس که اقرار بفضل و مقام ما آن طور که خدا امر کرده کند بسوی ما آید،پس فرمود وَ جَعَلْنٰا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بٰارَکْنٰا فِیهٰا یعنی قرار دادیم بین ایشان و بین شیعیان ایشان قریه هایی که برکت دادیم در آن قراء ظاهره و قراء ظاهره راویان و ناقلین احادیث ما بشیعیان ما و فقهاء شیعیان ما هستند و قول خدا که فرمود، وَ قَدَّرْنٰا فِیهَا السَّیْرَ پس سیر مثل علم است شب و روز در حالی که ایمن هستید از ما علم را گرفته و بایشان از حلال و حرام و فرائض و احکام برسانید در امان هستید وقتی علم را از معدن آن که مأمور شدید گرفتید،در امان از شک و گمراهی و ناقلین از حرام هستید برای آنکه ایشان علم را از خدا فرا گرفته و خدا واجب کرده بر آنها که از آنان فرا بگیرند برای

ص :249

وَ مَزَّقْنٰاهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ

یعنی ایشان را آواره و دربدر کردیم در هر طرف از بلاد و شهرها بتمام پراکندگی.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ

بدرستی که در این داستان دلالتها و نشانه هایی است.

لِکُلِّ صَبّٰارٍ

برای هر صبر کننده ای بر سختیها.( شَکُورٍ )سپاس گزار بر نعمتها.

1)

(آنکه آنها اهل میراث علم هستند از آدم علیه السلام تا آنجا که منتهی شده(یعنی حضرت رسول صلّی اللّٰه علیه و آله). و نیز در احتجاج از ابی حمزه ثمالی روایت شده که حضرت صادق(ع) بابی حنیفه فرمود،وقتی وارد بر آن حضرت شد،تو کیستی؟گفت ابو حنیفه هستم،فرمود مفتی اهل عراقی،گفت آری،فرمود بچه فتوا میدهی گفت به کتاب خدا،فرمود و تو عالم بکتاب خدایی،ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را میدانی؟گفت آری، فرمود پس مرا خبر بده از قول خدای تعالی وَ قَدَّرْنٰا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیهٰا لَیٰالِیَ وَ أَیّٰاماً آمِنِینَ آن کجاست،گفت ما بین مکه و مدینه است،پس حضرت توجه باهل مجلس کرده و فرمود شما را بخدا قسم آیا شما بین مکه و مدینه سیر کرده اید که بر جانتان از کشته شدن و بر مالتان از سرقت شدن ایمن نباشید،گفتند آری بخدا قسم،پس فرمود وای بر تو ای ابو حنیفه خدا نمی گوید مگر حق.مرا خبر بده از قول خدا وَ مَنْ دَخَلَهُ کٰانَ آمِناً ،اینجا کجاست؟ گفت آن بیت اللّٰه الحرام است،پس حضرت رو باهل مجلس کرد و فرمود شما را بخدا قسم آیا میدانید که عبد اللّٰه بن زبیر و سعید بن جبیر داخل آن شدند و ایمن نبودند،گفتند آری بخدا قسم،پس حضرت فرمود،وای بحال تو ای ابو حنیفه خدا نمیگوید مگر حق... پس ابو حنیفه از حرف خود برگشت گفت مرا علمی و دانشی بکتاب خدا نیست من صاحب قیاس هستم...

ص :250

و بعضی گفته اند:برای هر صبر کننده ای از گاهها و سپاس گزار نعمتها بسبب طاعات و عبادات.

و خون ریخته شده می خواهد به زمین عراق که آل جذیمه ابرش و آل محرق در حیره هستند سفر کند .

ص :252

22-(ای پیامبر)بگو آنانی را که بجز خدای یکتا خدایانی گمان کرده اید بدانید،آن خدایان هموزن ذرّه در آسمان ها مالک نیستند و نه در زمین خدایان را در آسمان و زمین هیچ شرکتی نیست و خدای یکتا را از خدایان باطل هیچ پشتیبانی نیست.

23-شفاعت هیچکس نزد خدا سود ندهد مگر کسی که خدا او را برای شفاعت کردن دستور دهد تا آن دم که ترس را از دلهایشان بردارند گویند پروردگار شما چه گفت گویند سخن راست و درست گفت و او خدای برتر-و بزرگوارتر است.

24-(ای پیامبر)بگو آنکه از آسمان و زمین شما را روزی میدهد کیست و خود بگو خدا و(دیگر بگو)که البته ما مؤمنان یا مشرکان براه راستیم یا در گمراهی آشکارا.

25-بگو شما را از گناهانی که ما کرده ایم نمیپرسند و ما را از کارهایی که شما میکنید نمی پرسند.

و در شواذّ قرائت حسن بخلاف قتاده فزّع بفتح فاء و زاء و عین و، تشدید است،و از حسن نیز فزّع بضم فاء و کسر زاء و تشدید نقل شده،و از او و قتاده بضمّ فاء و کسره زاء و تخفیف فزع نقل شده است.

معنایش این است،که ابلیس چیزی را در خاطرش زینت داد،پس راست پنداشت گمانش را.

و کسی که الاّ لمن اذن له،خوانده،پس معنایش اینست برای کسی که خدا باو رخصت شفاعت داده و کسی که اذن مبنی للمفعول و مجهول خوانده پس او نیز این معنا را اراده کرده است،چنانچه در قول خدا(حتی اذا فزع عن قلوبهم)و فزع و هل نجازی الاّ الکفور،و هل یجازی الاّ الکفور بیک معناست اگرچه در الفاظ مختلف هستند.

لعلی هدی او فی ضلال مبین و انّکم لعلی هدی او فی ضلال مبین است.

کسی که از او میپذیرد و بین آن کسی که نمی پذیرد اغواء او را پس پیروان او را عذاب کنیم و مخالفین او را ثواب پس از تمیز و تشخیص بین دو گروه تعبیر بعلم نمود إِلاّٰ لِنَعْلَمَ و این تمیز و تشخیص تازه ای میباشد برای آنکه نمیباشد مگر بعد از وقوع آنچه مستحق آنند،و امّا علم پس بخلاف این است،زیرا خدای سبحان عالم باحوال ایشان و افعال ایشان از روز ازل بوده و برای همیشه میباشد.

و بعضی گفته اند:یعنی تا آنکه بداند طاعات موجودشان یا گناهان ایشان را اگر عصیان کنند،پس پاداش دهد ایشان را بحسب آن گناهان زیرا که خدای سبحان هیچکس را مجازات نمیکند بنا بر آنچه از حال او میداند مگر بعد از آنکه این گناه از او واقع شد.

و بعضی گفته اند:یعنی تا معامله کند با او معامله کسی که گویا نمی داند و فقط عمل میکند تا بداند کسی را که آخرت را تصدیق نموده و اعتراف به آن دارد از کسی که در ریب و شک در آن میباشد.

وَ رَبُّکَ

پروردگار تو ای محمد. عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ حَفِیظٌ یعنی عالمی که فوت نمیشود او را علم چیزی از احوال ایشان،سپس خداوند سبحان گفت (قُلِ) بگو ای محمد باین گروه مشرکین.

اُدْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

بخوانید آنهایی را که خدایان میپنداشتید از غیر خدا که ایشان خدایانند و اینکه آنها شریکان خدای تعالی و شفیعان شمایند و آنها استحقاق خدایی دارند،آیا آنچه شما از آنها می خواهید برای شما استجابت میکنند،و این یک قسم توبیخ و سرزنش است نه امر تا آنکه بدانند که بتهای ایشان سود و زیانی برایشان ندارند.

ص :258

لاٰ یَمْلِکُونَ مِثْقٰالَ ذَرَّهٍ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی الْأَرْضِ

یعنی مالک وزن ذرّه ای از خیر و شرّ و سود و زیان نیستند.

وَ مٰا لَهُمْ فِیهِمٰا

و نیست برای آنها در آفریدن آسمان و زمین.

(مِنْ شِرْکٍ)

شرکتی و نصیبی.

وَ مٰا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ

یعنی نیست برای خدای سبحان از ایشان کمکی بر خلق آسمان و زمین و نه بر چیزی از چیزها.

وَ لاٰ تَنْفَعُ الشَّفٰاعَهُ عِنْدَهُ إِلاّٰ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ

یعنی بتحقیق که شفاعت در نزد خدای تعالی سودی ندارد،مگر برای کسی که خدا از او راضی و او را پسندیده و باو رخصت در شفاعت دهد مانند فرشتگان و پیامبران و اولیاء خدا،و ممکنست که معنایش این باشد مگر برای کسی که خدا اجازه داده در اینکه برای او شفاعت کند،پس میباشد مانند قول خدا، وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ (1)شفاعت نمیکنند مگر برای کسی که پسندیده باشد،و خدای سبحان این جمله را فرمود برای آنکه کفّار میگفتند، مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلاّٰ لِیُقَرِّبُونٰا إِلَی اللّٰهِ زُلْفیٰ (2)ما آنها را نمی پرستیم مگر آنکه ما را بخدا نزدیک کنند نزدیک کردنی،و میگفتند، هٰؤُلاٰءِ شُفَعٰاؤُنٰا عِنْدَ اللّٰهِ (3)این ها شفیعان مایند در نزد خدا،پس خدای تعالی حکم به بطلان اعتقاد آنها نمود.

حَتّٰی إِذٰا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ

یعنی تا آنکه فزع از قلوبشان برداشته شود و اختلاف کرده اند در ضمیر در قول خدا(فی قلوبهم)،بعضی گفته اند بمشرکین که ذکر ایشان در پیش گذشت برمیگردد،پس معنایش میباشد تا

ص :259

هر گاه فزع از دلهایشان بیرون رود وقت فزع تا آنکه بشنوند سخن فرشتگان را (قٰالُوا) یعنی فرشتگان بایشان گفتند.

مٰا ذٰا قٰالَ رَبُّکُمْ قٰالُوا

یعنی پروردگار شما چه گفت،گفتند یعنی این گروه مشرکین بایشان جواب دادند( اَلْحَقَّ )یعنی گفت حق.

ابن عباس و قتاده و ابن زید گفتند:پس اعتراف کردند که آنچه که پیامبران آورده اند حق است،و گفته اند که ضمیر بملائکه برمیگردد.

تعالی وقتی به بعضی از فرشتگان وحی نمود آن ملائکه در موقع شنیدن وحی غشوه ای بر ایشان عارض شده و بیهوش شده و بحالت سجده افتادند برای بزرگی آیت حق،پس وقتی فزع،از دلهای ایشان برطرف شد فرشتگان پرسیدند از این فرشته ای که بر او وحی شده که چه گفت پروردگارت یا بعضی از دیگران میپرسند،پس میدانند که امر در غیر ایشانست.

وَ هُوَ الْعَلِیُّ

و اوست آقای توانای اطاعت شده،و بعضی گفته اند که او در صفاتش بلند است.

(الْکَبِیرُ)

بزرگ است در قدرت و تواناییش.

قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

بگو کی شما را از آسمان و زمین روزی میدهد پس قطعا امکان ندارد برای آنها که بگویند خدایان و بتهایی که میپرستیم،ما را روزی میدهند،سپس در این موقع قُلِ اللّٰهُ بگو ای محمد که خداست آنکه شما را روزی میدهد.

وَ إِنّٰا أَوْ إِیّٰاکُمْ لَعَلیٰ هُدیً أَوْ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ

و بگو من یا شما هر آینه بر هدایت یا گمراهی روشنی هستیم،خدا این را بر وجه و طریق عدالت در احتجاج فرمود نه از راه شک و شبهه چنانچه گوینده ای بدیگری میگوید یکی از ما دروغگوست،و اگر چه او عالم و دانای به دروغگوست،و بنا بر این،ابو الاسود دئلی (1)اهل بیت رسالت(ع)را مدح نموده و میگوید:

یقول الارذلون بنی قشیر

طوال الدهر لا تنسی علیّا

ص :261

رذلها و اوباش بنو قشیر میگویند تو در طول روزگار و عمرت علی علیه السلام را فراموش نمیکنی.

بنو عمّ النّبی و اقربوه

احبّ الناس کلّهم الینا

پسر عموی پیامبر(ص)و نزدیکترین به آن حضرت،محبوب ترین تمام مردمند بسوی ما.

فان یک حبّهم رشدا اصبه

و لست بمخطئ ان کان غیّا

پس اگر محبت و دوستی ایشان صلاح باشد که من بآن رسیده ام و اگر هم گمراهی باشد من اشتباهی نکرده ام شاهد در بیت سوّم است که ابو الاسود میگوید اگر محبّت خاندان رسالت مخصوصا علی(ع)واجب و صلاح باشد که من بآن رسیده ام و اگر هم نباشد ضرری نکرده ام،و این بیت را که گفته از روی شک و تردید در محبت ایشان نگفته و قطعا یقین داشت که محبّت- ایشان را صلاح و هدایت است (1).

بعضی گفته اند:که خدا جمع بین دو خبر کرده،و تشخیص و تمیز آن را بدانایان تفویض فرمود،پس مثل آنکه گوید:انا علی هدی و انتم علی ضلال من بر هدایت و شما بر مسیر گمراهی هستید.

مثل قول امراء القیس:

کانّ قلوب الطیر رطبا و یابسا

لدی وکرها العنّاب و الحشف البالی

مثل آنکه دلهای پرندگان تر و یا خشک است و در آشیانه و لانه آنها عنّاب و

ص :262

خرمای خشک است،شاهد این بیت رطبا و یابسا است یعنی تر و یا خشک،، است،بالآخره یکی از آن دو است.

پس جمع کرد بین قلوب و دلهای تازه تر و دلهای خشک و جمع کرد میان عنّاب که برای حرارت بدن نافع است و میان خرمای خشک که دوای- رطوبت است.

و بعضی گفته اند:که آن را بر وجه و طریق عطوفت و مهربانی و مدارا گفته تا آنکه سخن حق را بشنوند،و این از بهترین چیزیست که محق خودش را به هدایت و دشمنش را بگمراهی نسبت میدهد،برای اینکه آن سخن کسیست که دشمنش را صریحا بگمراهی معرّفی نمیکند بلکه نسبت گمراهی را به بهترین صورتی نسبت باو میدهد و او را تحریک به تأمّل و دقّت میکند و دقت و تأمل هم موجب نمیشود مگر بعد از شک و تردید.

(قُلْ)

بگو ای محمد هر گاه تسلیم دلیل و حجّت نشدند (لاٰ تُسْئَلُونَ) سؤال نمیشوید ای کفّار. (عَمّٰا أَجْرَمْنٰا) از آنچه که ما مرتکب شدیم از گناهان (وَ لاٰ نُسْئَلُ) و ما هم پرسیده نمیشویم (عَمّٰا تَعْمَلُونَ) از آنچه شما عمل کرده و میکنید بلکه هر انسانی سؤال میشود از آنچه که میکند و مجازات میشود بر فعلش نه کارهای دیگری و در این آیه دلالت است بر اینکه جایز نیست احدی را بگناه غیر او مؤاخذه کنند.

1)

(-قرار داده و حتّی امام شافعی محمد بن ادریس گوید: یا آل بیت النبی حبّکم فرض من اللّٰه فی القرآن انزله یکفیکم فی عظیم القدر انّکم من لم یصلّ علیکم لا صلاه له. ای خاندان رسالت محبّت شما واجب و فرض است از خدا که آن را در قرآن نازل فرموده،و کافیست در بزرگی و مقام و منزلت شما که هر کس در نمازش بر شما صلوات نفرستد،نمازی برای او نیست،یعنی نمازش باطلست.

ص :263

30-بگو شما را وعده گاه روزیست که ساعتی از آن باز پس نروید و از آن پیشی نیز نگیرید.

میکردید که آنها شریکان خدایند و میپرستید آنها را با خدا و این مثل- سرزنش و توبیخ ایشانست،در آنچه که معتقد بودند از شریک قرار دادن با خدا چنانچه گوینده ای میگوید بکسی که عملی را فاسد و ناقص انجام داده کارت را بمن نشان بده و این توبیخ اوست برای آنچه که عمل و کارش را فاسد کرده است،زیرا که آنها بزودی رسوا و مفتضح میشوند برای فساد عملشان وقتی اشاره به بتها کردند،آن گاه خدای سبحان فرمود:

(کَلاّٰ)

نه چنانست یعنی چنین نیست که خیال کرده اند،و بعضی گفته اند یعنی برمیگردند از این گفتار و از خطا و گمراهی متنبّه و بیدار میشوند بَلْ هُوَ اللّٰهُ الْعَزِیزُ بلکه او خدای توانای چنانیست که مغلوب نمیشود ( اَلْحَکِیمُ )دانای در تمام افعالش میباشد،پس چگونه برای او شریک است،سپس بیان کرد پیغمبری پیامبرش را و فرمود:

وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ

ای محمد ما تو را نفرستادیم برسالتی که آن را حمل نمودی.

إِلاّٰ کَافَّهً لِلنّٰاسِ

جبائی و غیر او گفته اند:مگر برای عامّه مردم عرب و عجم و سایر امت ها.

و تأیید میکند این را حدیثی که از ابن عباس از پیامبر(ص)روایت شده که فرمود،پنج چیز بمن داده شده و آن را بعنوان فخریّه و مباهات نمیگویم 1-من مبعوث شدم برای سرخ و سیاه(همه اقشار مردم دنیا).

2-زمین برای من قرار داده شده طهور و مسجد،و طهارت(تیمّم) و سجده گاه که بر آن سجده کنم.

3-غنایم جنگی و غیره برای من حلال شده که برای هیچکس از پیامبران

ص :266

قبل از من حلال نشده بود.

4-من یاری شده برعیم و آن در جلوی من مسیر یک ماه میرود.

5-و بمن مقام شفاعت داده شده و آن را ذخیره کردم برای امّتم در روز قیامت.

و بعضی گفته اند:یعنی جمع کننده مردم بترسانیدن و فرا خواندن.

ابی مسلم گوید:کافه للناس،یعنی مانع ایشان شود از آنچه را که ایشان بر آنند از کفر و گناهان بسبب امر و نهی و وعده دادن و ترسانیدن،و هاء در کافه برای مبالغه است.

( بَشِیراً )بشارت دهنده ایشان به بهشت( وَ نَذِیراً )و ترساننده آنها بآتش وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ و لکن بیشتر مردم نمیدانند پیامبری تو را برای اعراض کردنشان از تأمل در معجزۀ تو.

و بعضی گفته اند:نمیدانند چیست برای ایشان در آخرت در پیروی تو از ثواب و نعمتها و چیست بر ایشان در مخالفت تو از عذاب دردناک سپس خدای سبحان حکایت از کفّار کرده و فرمود:

وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هٰذَا الْوَعْدُ

و میگویند،چه وقت است روزی که ما را به آن وعده داده ای.

إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

اگر راست گویانید در آنچه که می گویید آن را ای گروه مؤمنین، سپس خدای سبحان امر فرمود پیامبرش را به پاسخ دادن به ایشان و فرمود:

( قُلْ )بگو ای محمد لَکُمْ مِیعٰادُ یَوْمٍ برای شما میقات و وعده گاه روزیست که نازل میشود بشما بآن وعده داده شدید و آن روز قیامت است.

ص :267

ابی مسلم گوید:روز وفات و قبض روح ایشانست.

لاٰ تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سٰاعَهً وَ لاٰ تَسْتَقْدِمُونَ

یعنی از آن روز نه تأخیر میافتد و نه مقدم و پیشی میگیرد به اینکه در اجلهای شما زیاد کند یا از آن کم نماید

لَنْ نُؤْمِنَ بِهٰذَا الْقُرْآنِ

هرگز باین قرآن ایمان نمی آوریم،یعنی تصدیق نمیکنم که آن از خدای تعالی است و اقرار نمیکنم بچیزی که از امر آخرت در جلوی روی تو است.

و بعضی گفته اند:اراده کرده اند تورات و انجیل را و این هنگامی بود که مؤمنین اهل کتاب گفتند که صفت محمد(ص)در کتاب ما هست و او پیامبر مبعوث است،مشرکین کافر بکتاب ایشان شده و گفتند.

وَ لَوْ تَریٰ

و اگر به بینی ای محمد. إِذِ الظّٰالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ زمانی که ستمکاران را در نزد پروردگارشان نگه میدارند،یعنی در روز قیامت برای حساب محبوس هستند.

یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ الْقَوْلَ

یعنی رد میکند بعضی از ایشان بر برخی دیگر سخن را در جدال.

یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا

میگویند کسانی که زبون و ناتوان شدند و ایشان پیروان بودند که کورکورانه پیروی میکردند.

لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا

بکسانی که سرکش بودند و ایشان اشراف و رهبران بودند.

لَوْ لاٰ أَنْتُمْ لَکُنّٰا مُؤْمِنِینَ

اگر شما نبودید ما توحید خدا را تصدیق میکردیم،یعنی شما ما را از ایمان منع کردید و بازداشتید،و مقصود این است اگر شما ما را بسوی کفر دعوت نکرده بودید ما ایمان میآوردیم بخدا در دنیا..و حالا عذاب نمی شدیم.

قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا

گفتند آن کسانی که سرکش بودند بکسانی که زبون و ناتوان بودند یعنی گفتند رهبران شرک و کفر به

ص :271

پیروانشان بر طریق انکار.

أَ نَحْنُ صَدَدْنٰاکُمْ عَنِ الْهُدیٰ بَعْدَ إِذْ جٰاءَکُمْ

آیا ما شما را بازداشتیم از هدایت و ایمان بعد از آنکه آمد شما را یعنی ما مانع نشدیم از پذیرفتن هدایت و ارشاد.

بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ

بلکه خود شما کافر بودید،یعنی بلکه شما خودتان کفر ورزیدید و ما تحمیل نکردیم کفر را بر شما قهرا و جبرا،پس هر یک از دو گروه گناه را بر گردن رفیقش خواهد گذاشت و او را متّهم خواهد نمود و هیچ کس گناه را نسبت بخدای تعالی نمیدهد.

وَ قٰالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا

و گویند کسانی که زبون،و ناتوان شدند به آنانکه سرکش و طاغی شدند یعنی پیروان به رؤساء مستکبر خواهند گفت:

بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ

بلکه مکر شب و روز یعنی اغواء و فریب کاری شما در شب و روز ما را از پذیرفتن ایمان و هدایت باز داشت.

إِذْ تَأْمُرُونَنٰا أَنْ نَکْفُرَ بِاللّٰهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْدٰاداً

یعنی هنگامی که ما را فرمان دادید که وحدانیّت و یکتایی خدا را انکار کنیم و ما را فراخواندید که برای او شریکانی در عبادت قرار دهیم.

وَ أَسَرُّوا النَّدٰامَهَ

دو وجه دربارۀ این جمله ذکر شده:

1-یعنی اظهار پشیمانی و ندامت کردند.2-یعنی ندامت و پشیمانی را مخفی داشتند،و در شعر امراء القیس اسرار تفسیر شده است:

تجاوزت حرّاسا الیها و مشعرا

علیّ حرا ما لو یسرّون مقبلی

یعنی رفتم بخانه معشوقه ام و به وصل او رسیدم و گرچه در اطراف منزلش

ص :272

پاسبانها و پاسدارها بودند،شاهد این بیت یسرّون که بمعنای پنهان کردن آمده.

بنا بر دو وجه،پس هر کس وجه اوّل را قبول کرده گوید یعنی پیروی شدگان و رؤساء،اظهار ندامت و پشیمانی بر گمراه کردن مردم میکنند و ضعفا و پیروان هم اظهار ندامت بر گمراهی مینمایند.

و بعضی گفته اند:یعنی اینکه بعضی بر برخی دیگر اقبال نموده و آنها را ملامت و سرزنش کرده و اظهار ندامت و پشیمانی میکنند،و هر کس وجه دوّم را اختیار کرده گوید:معنایش اینست،ندامت و پشیمانی را در خاطر خود از ترس رسوایی مخفی مینمایند.

و بعضی گفته اند:یعنی رؤساء و رهبران ندامت را از پیروان خود مخفی مینمایند.

لَمّٰا رَأَوُا الْعَذٰابَ

یعنی هنگامی که نزول عذاب را بایشان دیدند.

وَ جَعَلْنَا الْأَغْلاٰلَ فِی أَعْنٰاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا

و قرار دادیم ما غلهای آتشین را در گردن کسانی که کافر شدند.

ابن عباس گوید:آنها را در آتش مغلول میکنند.

هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاّٰ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

آیا پاداش نمیشوند مگر آنچه را که عمل میکردند یعنی پاداش داده نمیشوند مگر باعمال چنانی که مرتکب شدند باندازه استحقاقشان.

وَ مٰا أَرْسَلْنٰا فِی قَرْیَهٍ مِنْ نَذِیرٍ

و ما در روستایی ترساننده ای نفرستادیم یعنی پیامبری که ترساند ایشان را از مخالفت خدای تعالی.

إِلاّٰ قٰالَ مُتْرَفُوهٰا

مگر آنکه ستمکاران و ثروتمندان متنعّم در آن گفتند

ص :273

إِنّٰا بِمٰا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کٰافِرُونَ

بدرستی که ما بآنچه که شما بآن ارسال شده اید کافر هستیم و در این آیه بیانیست برای پیامبر(ص)که اهل قریه او بر روش گذشتگان رفته اند و اشاره به اینکه پیروان گذشته هم فقراء و مردم متوسّط بودند نه دولتمندان.

آن گاه خداوند سبحان علّت کفر آنها را بیان کرد به اینکه گفت:

وَ قٰالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوٰالاً وَ أَوْلاٰداً

یعنی افتخار کردند باموالشان و اولادشان بگمان آنکه خدای تعالی مال و فرزند بآنها عطا کرده برای کرامت و بزرگواری ایشان نزد خداست،پس گفتند چون ما روزی داده- شده ایم و شما محروم شده اید،پس ما از شما برتر و بالاتر هستیم،نزد خدای تعالی،پس ما را برای کفرمان بشما عذاب نمیکنند و این قول خدا است از زبان ایشان:

وَ مٰا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ

و ما عذاب نخواهیم شد،و ندانستند که اموال و اولاد عطاء و بخششی است از خدای تعالی و واجب است بر ایشان شکر و سپاس خدا و این برای اکرام برتری و بزرگواری ایشان نیست.

ص :274

38-و آنان که در ابطال آیه های ما میکوشند در حالی که گمان برندگانند که ما را عاجز توانند ساخت آن گروه در عذاب احضار شدگانند.

39-(ای پیغمبر)بگو البته پروردگارم روزی را برای هر که خواهد گشاده میگرداند و برای او تنگ میسازد و هر چه که انفاق کنید پس او عوضش را باز دهد و او بهترین روزی دهندگانست.

40-(بخاطر بیاور)روزی را که خدا مشرکان و معبودان از فرشتگان همگی را گرد آورد،سپس بفرشتگان گوید آیا این گروه را میپرستیدند.

وَ لاٰ أَوْلاٰدُکُمْ

و نه فرزندانتان که نصیب شما شده.

بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنٰا زُلْفیٰ

بآن خصلت و پایه ای نیست که شما را نزد ما نزدیک گرداند.

مجاهد گوید:زلفی یعنی نزدیک،اخفش گوید:اراده کرده بالتی- تقرّبکم عند اللّٰه تقریبا،بآن پایه ای که شما را نزدیک کند نزد خدا نزدیک کردنی.

پس زلفی اسم مصدر است،و فراء گوید:التی ممکنست که بر اموال و اولاد واقع شود،و خبر بلفظ مفرد آمده و اگر چه داخل شود در او دیگری.

إِلاّٰ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً

مگر آنکه ایمان آورد و کار شایسته نمود، یعنی لکن کسی که ایمان بخدا آورد،و او را شناخت و پیامبرش را تصدیق و اطاعت کرد او را در آنچه امر نمود وی را و قبول نهی نمود از او در آنچه که او را نهی فرمود.

فَأُولٰئِکَ لَهُمْ جَزٰاءُ الضِّعْفِ بِمٰا عَمِلُوا

پس آن گروه هستند که برایشان دو چندان ثواب است بآنچه عمل کردند،یعنی خدا حسنات ایشان را دو برابر نماید،پس بیک حسنه ده برابر و زیادتر میدهد و ضعف اسم جنس است،دلالت بر زیاد و اندک میکند،و ممکنست که اموال و اولاد نزدیک به خدا شوند نزدیک شدنی به اینکه مؤمن کسب مال کند برای آنکه بآن استعانت جوید بر قیام بحق تکلیف و تولید مثل و فرزند کند برای همین منظور"پس" آن دو او را بخدا نزدیک کنند نزدیک شدنی،پس بنا بر این استثناء میباشد استثناء متصل و بمعنای لکن نمیباشد.

و ابی مسلم گوید:که جزاء ضعف پاداش اینست که در آخرت بایشان عطا کند مثل آنچه که در دنیا برای ایشان بود از نعمت و ضعف بمعنای مثل

ص :278

و مانند است.

وَ هُمْ فِی الْغُرُفٰاتِ

یعنی ایشان در غرفه های بهشتی و آن اطاقهایی است بالای بناها.

(آمِنُونَ)

در آنجا نمیترسند از چیزی از آنچه ترسیده میشود از مثل آن در دار دنیا از مرگ و دگرگونی و بلاها و غصّه ها.

وَ الَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیٰاتِنٰا

یعنی آنهایی که کوشش میکنند در ابطال آیات ما و تکذیب آن.

(مُعٰاجِزِینَ)

عاجز میدانند پیامبران ما را و مانع میشوند دیگران را از کارهای خیر.

أُولٰئِکَ فِی الْعَذٰابِ مُحْضَرُونَ قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ

تفسیرش گذشت،و البته خدای سبحان آن را تکرار کرده برای اختلاف فائده.

اوّل توبیخ و سرزنش است کفّار را و ایشان مورد خطاب هستند،دوّم موعظه و انذار است برای مؤمنین،پس مثل آنکه گوید توانگر ساختن کفّار و اعطاء کردن بایشان دلالتی بر کرامت و بزرگواری و سعادت ایشان ندارد بلکه این زیاد میکند عقوبت و عذاب ایشان را،و توانگری مؤمنین است که زیادی در سعادت ایشان باشد،به اینکه آن را در راه خدا انفاق کنند،و بر این دلالت میکند قول خدا.

وَ مٰا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ

و آنچه که دادید از مالتان یعنی و آنچه اخراج کردید از اموالتان در راه خیر،پس خدای سبحان بشما عوض آن را میدهد امّا در دنیا بزیادتی نعمت و یا در آخرت بثواب بهشت گفته

ص :279

میشود خدا عوض داد برای او و بر او هر گاه تبدیل کند برای آنچه که از دست او رفته.

وَ هُوَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ

و اوست بهترین روزی دهندگان برای آنکه او منافع بندگانش را میدهد نه برای رفع زیان آنان و نه برای جلب منفعت از آنان برای محال بودن سودها و زیانها بر او،.

کلبی گوید:آنچه تصدّق دهید در راه خیر،پس خدا عوض او را دهد یا تعجیل کند در دنیا عطا نماید و یا ذخیره آخرت شما کند.

و ابو هریره از پیامبر(ص)روایت کرده و گوید:خدای تعالی عزّ و جل فرمود برای من انفاق کن،انفاق میکنم بر تو.

و انس بن مالک از پیامبر(ص)روایت کرده که فرمود،منادی حق در هر شب ندا کند بزائید برای مردن،و بسازید برای خراب شدن،و ندا میکند- ندا کننده ای:

اللّهم هب للمنفق خلفا ،بار خدایا ببخش بهر انفاق کننده عوض آن را.

و ندا میکند ندا کننده ای:

اللّهم هب للممسک تلفا ،بار خدایا بهر امساک کننده تلف را.

و ندا میکند ندا کننده ای:

لیت الناس لم یخلقوا ،ای کاش مردم خلق نشده بودند.

و ندا میکند ندا کننده ای:

لیتهم اذ خلقوا فکروا فیما له خلقوا ،ای کاش ایشان وقتی آفریده شدند فکر میکردند برای چه ایجاد شدند.

و جابر از پیغمبر(ص)روایت کرده که فرمود هر کار خوبی صدقه است و

ص :280

آنچه که مرد هیثیت و آبروی خود را بوسیلۀ آن حفظ میکند صدقه است،و آنچه مؤمن از مخارج خود انفاق میکند،پس بر خداست که عوض آن را بعنوان ضمانت بدهد مگر آنچه در ساختمان یا معصیت صرف نماید.

و از ابی امامه روایت شده که گفت شما این آیه را تأویل میکنید در غیر- تأویلش،و ما انفقتم من شیء فهو یخلفه،من از رسول خدا(ص)شنیدم،و کر شوم اگر دروغ بگویم،میفرمود،بر شما باد که اسراف در مال و مخارج نکنید و بر شما باد بر اقتصاد و میانه روی کردن،پس هیچ قومی هرگز فقیر و بینوا- نشوند که اقتصاد نمودند.

سپس خدای سبحان فرمود: وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً روزی که تمام ایشان را محشور نمائیم،یعنی روز قیامت جمع میکند آنهایی را که برای غیر خدا عبادت کردند و معبودین از ملائکه را برای حساب.

ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلاٰئِکَهِ أَ هٰؤُلاٰءِ

سپس می گوییم بفرشتگان آیا این گروه کفّار، إِیّٰاکُمْ کٰانُوا یَعْبُدُونَ یعنی آنها بودند که شما را میپرستیدند و در عبادت شما را قصد میکردند،و این بر وجه اقرار گرفتن و استشهاد از ملائکه است بر عقاید و معتقدات کفّار تا فرشتگان از ایشان و عبادتشان تبرئه شوند چنانچه خدای سبحان بعیسی(ع)فرمود أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّٰاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلٰهَیْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ (1)آیا تو گفتی بمردم که تو را و مادرت را دو خدا بدانند از غیر خدای جهان.

خواند شود گویند این محمد نیست جز مردی که میخواهد شما را از خدایانی که پدرانتان میپرستیدند باز دارد و گفتند این قرآن جز دروغی بر بافته و بخدا نسبت داده نیست و آنان که نگرویده اند حق را آن دم که بسوی ایشان آمد گفتند این جز سحری آشکار نیست.

44-و کافران را هیچ کتابی نداده ایم که آن را بخوانند و پیش از تو بسوی ایشان هیچ ترساننده ای نفرستادیم.

45-و آنان که پیش از ایشان بودند تکذیب کردند و حال آنکه اهل مکّه بده یک آنچه که بآنان داده ایم نرسیده اند،پس فرستادگان مرا دروغگو شمردند،پس انکار من چگونه بود.

تو را بپرستیم و با تو معبود دیگری بگیریم. (أَنْتَ) تو ای خدا (وَلِیُّنٰا) ناصر ما و سزاوارتر بما هستی. (مِنْ دُونِهِمْ) یعنی از غیر این کفّار و غیر هیچکس و ما راضی بعبادت ایشان نبودیم با علم ما به اینکه تو پروردگار ما و ایشان هستی.

بَلْ کٰانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ

بلکه ایشان دیوان را میپرستیدند به پیروی کردن از آنها در آنچه ایشان را فرا خواندن به پرستش فرشتگان.

و بعضی گفته اند:مقصود از جنّ شیطان و بچه های او و اعوان او می باشد.

أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ

بیشترشان بآنان ایمان دارند یعنی تصدیق میکنند شیطانها را و مطیع و پیرو آنهایند،سپس خداوند سبحان میفرماید:

(فَالْیَوْمَ)

یعنی روز قیامت، لاٰ یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ مالک نیستند برخی از شما بعضی دیگر را مقصود پرستندگان و پرستیده شدگانند(عابدین و- معبودین)عبادت کنندگان و عبادت شدگان.

نَفْعاً وَ لاٰ ضَرًّا

یعنی سودی را بسبب شفاعت و زیانی را بسبب عذاب و شکنجه مالک نیستند.

وَ نَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا

و می گوییم بکسانی که ستم کردند به اینکه غیر خدا را پرستیدند.

ذُوقُوا عَذٰابَ النّٰارِ الَّتِی کُنْتُمْ بِهٰا تُکَذِّبُونَ

بچشید عذاب و شکنجه آتشی را که آن را دروغ میپنداشتید و اعتراف بآن نمیکردید و آن را انکار می نمودید،سپس خداوند سبحان برگشت بحکایت حال کفّار در دنیا و گفت:

إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُنٰا

هر گاه برای ایشان آیات ما تلاوت میشد یعنی

ص :284

دلیلهای ما خوانده میشد (بَیِّنٰاتٍ) دلیلها و آیه های روشن از قرآنی که نازل بر پیامبرمان نمودیم.

(قٰالُوا)

گفتند در آن موقع مٰا هٰذٰا إِلاّٰ رَجُلٌ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ نیست این پیغمبر(ص)مگر مردی که میخواهد شما را باز دارد،یعنی منع نماید شما را.

عَمّٰا کٰانَ یَعْبُدُ آبٰاؤُکُمْ

از آنچه را که پدرانتان میپرستیدند،و چون دلیل محکومشان نمود برگشتند به تقلید پدرانشان وَ قٰالُوا مٰا هٰذٰا و گفتند این قرآن نیست، (إِلاّٰ إِفْکٌ) مگر دروغ (مُفْتَریً) که آن را بسته و نسبت داده است.

قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ

و گفتند آنهایی که کافر بحق یعنی قرآن شدند لَمّٰا جٰاءَهُمْ إِنْ هٰذٰا وقتی قرآن بر ایشان آمد که این نیست (إِلاّٰ سِحْرٌ مُبِینٌ) مگر جادویی و سحری آشکار،آن گاه خداوند خبر داد که ایشان از روی برهان و دلیل نگفته اند،پس فرمود:

وَ مٰا آتَیْنٰاهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَهٰا

یعنی ما هرگز برای مشرکین قریش کتابی ندادیم که آن را بخوانند پس بفهمند به سبب خواندن آن که آنچه تو آن را آورده ای حق است و یا باطل،و فقط ایشان تو را از روی هوای نفس بدون هیچ دلیل و برهانی تکذیب میکنند.

وَ مٰا أَرْسَلْنٰا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ

و ما نفرستادیم پیش از تو بسوی ایشان هیچ پیامبر و ترساننده ای که امر کند ایشان را بتکذیب کردن تو و خبر دهد ایشان را به بطلان قول تو یعنی ایشان در تکذیب تو برنمیگردند مگر بجهل و نادانی و دشمنی و پیروی هوا و هوس خود،سپس آنها را خبر داد از بدی عاقبت کسانی که تکذیب پیامبران قبل از خود را نمودند برای

ص :285

ترسانیدن ایشان و گفت.

اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

و تکذیب کردند کسانی که قبل از ایشان بودند کسی را که بر ایشان مبعوث شده بود از پیامبران و آنچه را که از کتابهای آسمانی که برایشان آورده بود.

وَ مٰا بَلَغُوا مِعْشٰارَ مٰا آتَیْنٰاهُمْ

ابن عباس و قتاده گویند:یعنی ای، محمد نرسید قوم تو را ده یک آنچه را که ما به پیشینیان داده بودیم از نیرو و فراوانی مال و طول عمر پس خدا هلاک کرد ایشان را.

فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کٰانَ نَکِیرِ

پس تکذیب کردند پیامبران مرا پس چگونه بود انکار من یعنی عقوبت من و تغییر دادن من حال ایشان را.

ابی مسلم گوید:یعنی نظر کن در آثار ایشان چگونه بود انکار من بر ایشان بهلاکت و نابودی،و مقصود اینست که ما چنانچه هلاک کردیم آنها را هنگامی که تکذیب پیامبران ما نمودند،پس این هم هر آینه باید به ترسند و حذر کنند که مانند آنچه را که بایشان از هلاکت و بدبختی رسید به آنها نرسد.

ص :286

همه پوشیده هاست.

49-و نیز بگو حق آمد و باطل رو نمیکند و باز نمیگردد.

50-و نیز بگو اگر گمراه شدم فقط بر زیان نفس خویش گمراه میشوم و اگر هدایت یافتم پس آن بسبب آن چیزیست که پروردگارم بمن وحی کرده است که او شنوای نزدیک است.

شما را و سفارش مینمایم شما را بیک خصلت.

بعضی گویند:بیک کلمه و آن کلمه توحید است،مجاهد گوید:بطاعت خدا و هر کس معنای اوّل را گفته گوید واحده را بما بعدش تفسیر کرد و گفت:

أَنْ تَقُومُوا لِلّٰهِ مَثْنیٰ وَ فُرٰادیٰ

اینکه قیام کنید برای خدا دو تا دو تا یا یکی یکی.

ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مٰا بِصٰاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّهٍ

یعنی اینکه قیام کند مردی از شما یا با دیگری آن گاه به پرسند از یکدیگر آیا ما هیچ دروغی از محمد شنیده ایم یا آیا ما در او دیوانگی و آثار جنون مشاهده کرده ایم پس در این دلالت است بر بطلان آنچه یاد کردید شما و معنای قیام اینجا نیست قیام مگر بر مرد و فقط مقصود بآن قصد برای اصلاح و اقبال است بر او در حالی که با غیرش مناظره کند و متفکّر در نفس خود باشد برای آنکه حق فقط برای انسانی بسبب مناظره با دیگری و تفکّر روشن میشود،و قطعا کلام تمام شده نزد قول او تتفکّروا)و ما برای نفی و نیست کردنست؟ قتاده گوید:یعنی بمحمد(ص)دیوانگی نیست،و اگر تمام کلام را آخر آیه قرار دادی پس معنا اینست،پس فکر کنید چه اثری در صاحب شما از دیوانگی است،یعنی آیا دیدید از اوّل زندگی او تا مبعثش بدنامی و عیبی که منافی پیامبری او باشد از دروغ گویی یا ضعفی در عقل او یا اختلافی در گفتار و کردار او که دلالت بر دیوانگی او کند.

إِنْ هُوَ إِلاّٰ نَذِیرٌ لَکُمْ

نیست او مگر ترساننده ای از گناهان خدا برای شما بَیْنَ یَدَیْ عَذٰابٍ شَدِیدٍ که در پیش روی شماست عذابی دردناک

ص :289

یعنی عذاب قیامت،سپس به پیامبر(ص)فرمود:

(قُلْ)

بگو بایشان ای محمد مٰا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ آنچه سؤال کردم شما را از اجر و مزد،پس آن برای خود شماست،یعنی من از شما برای تبلیغ و رساندن رسالت خدا چیزی از مال دنیا نمیخواهم تا مرا متهم نمائید و آنچه از شما مطالبه کردم از مزد و اجرت بر اداء رسالت و بیان احکام شریعت پس آن برای خود شماست و این چنانست که مرد میگوید به کسی که قبول نصیحت او را نمیکند آنچه بمن اجرت داده ای بیا بگیر و آنچه که در این موضوع مال منست قطعا بخشیدم بتو قصدش اینست که چیزی برای من در این کار نیست،و از این قبیل است نصیحت مجانی.

و ماوردی گوید:معنایش اینست:بدرستی که اجرت آنچه دعوت کردم شما را بسوی آن از اجابت من و اندوخته ام آن برای شما باشد نه من و این معنا از حضرت باقر علیه السلام هم روایت شده است.

إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ

نیست مزد من مگر بر خدا یعنی نیست ثواب عمل من مگر بر خدای پس او مرا ثواب دهد برای رسالتم و آن را ضایع و تباه نکند.

وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ

و اوست که بر هر چیزی گواه و داناست و هیچ چیز از نظر او غایب نیست پس میداند آنچه بمن میرسد از آزار شما.

( قُلْ )بگو ای محمد إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ بدرستی که پروردگار من بمن القاء وحی میکند.

قتاده و مقاتل گویند:و القاء میکند وحی را به پیامبرانش.

عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ

داننده غیبهاست،تمام پنهانی و آنچه از دیدگاه

ص :290

خلقش در زمینها و آسمان پنهانست میداند(قل)بگو ای محمد( جٰاءَ الْحَقُّ ) حق آمد و آن امر خدای تعالی است بسبب اسلام و توحید.

ابن مسعود گوید:و آن جهاد و نبرد با شمشیر است.

وَ مٰا یُبْدِئُ الْبٰاطِلُ وَ مٰا یُعِیدُ

و باطل رفت رفتنی که برگشت ندارد دیگر برای آن نه ظهوری و نه اعاده ای و نه اقبال و نه ادباریست برای آنکه حق هر گاه آمد برای باطل چیزی باقی نمیگذارد.

قتاده گوید:باطل ابلیس است نه ایجاد خلق میکند و نه آنهایی را که رفته اند برمیگرداند.حسن گوید:باطل برای اهلش ایجاد خیری در دنیا نمیکند و در آخرت هم اعاده خیری نمی نماید.

و زجاج گوید:و ممکنست که ما استفهامیه باشد در محل نصب بر معنای و آیا چیزی را باطل ایجاد میکند و آیا چیزی را اعاده مینماید.

ابن مسعود گوید:رسول خدا(ص)داخل مکّه شد و در اطراف بیت اللّٰه الحرام 360 بت بود پس شروع کرد با چوبی که در دستش بود بر آنها میزد و میگفت: جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً ،حق آمد و باطل رفت البته باطل رفتنی است،" جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً" حق آمد و باطل نه ایجاد میکند و نه اعاده مینماید.

قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ

بگو اگر گمراه از حق شدم چنانچه شما ادّعا میکنید، فَإِنَّمٰا أَضِلُّ عَلیٰ نَفْسِی یعنی البته نتیجه و گناه ظلالت و گمراهیم بر خود من است،و من مؤاخذه و گرفتار بآن خواهم بود نه غیر من.

وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ

و اگر هدایت بحق یافتم فَبِمٰا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی بفضل پروردگار من است از آنجا که وحی بمن میکند،پس منّت برای اوست

ص :291

باین سبب بر من نه بر خلق او.

إِنَّهُ سَمِیعٌ

اوست که شنوای گفتار ماست، (قَرِیبٌ) نزدیک ماست پس بر او حق و باطل پوشیده نیست.

معنای طلب است،رؤبه گوید:

اقحمنی جار ابی الخاموش

الیک ناش القدر المنئوش

همسایه ابو الخاموش مرا وادار و مجبور کرد که برای طلب کردن دیک وارد بر تو شوم،شاهد بیت کلمه و الناش،است که بمعنای کندی در حرکت آمده است و شاعر گوید:

تمنّی نئیشا ان یکون اطاعنی

و قد حدثت بعد الامور امور

آرزو کرد مدّت طولانی و مدیدی که مطیع من باشد و حال آنکه بتحقیق حادث امری بعد از امری،شاهد در نئیشا است که بمعنای طولانی آمده و منصوب شده نئیشا بنا بر ظرفیت.

و ابو حمزه ثمالی:گوید،شنیدم علی بن الحسین علیهما السلام و حسن بن حسن بن علی علیهم السلام میگفتند آن لشگر صحراء بیداء است که زمین از قدمهای آنها میگیرد و فرود میبرد.

و نیز گوید:مرا حدیث کرد عمرو بن مره و حمران بن اعین که آنها شنیدند از مهاجر ملکی که میگفت شنیدم ام سلمه میگفت،رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله میفرمود،پناه میبرد پناه بری به بیت اللّٰه الحرام پس خدا برانگیزاند لشگری را بسوی او تا اینکه بدشت بیداء میرسند(بیداء مدینه) و بزمین فرو میروند.

و از حذیفه بن یمان روایت شده که پیغمبر(ص)یاد نمود فتنه ای که میان اهل مشرق و مغرب خواهد بود فرمود،آنان در همان میان جنگ با یکدیگرند که سفیانی بر ایشان خروج میکند از وادی یابس،با لشکر فراوان تا در دمشق فرود آید،پس دو لشگر بر انگیزد یکی بسوی مشرق و دیگری را بسوی مدینه اعزام کند تا وارد شوند بر زمین بابل از شهر ملعونه بغداد،پس میکشند، بیش از سه هزار نفر و به بیش از یکصد نفر از زنها تجاوز کنند و بکشند سیصد نفر از بزرگان بنی العباس را سپس بسوی کوفه حرکت کنند،پس اطراف آن را خراب نمایند،آن گاه بیرون روند در حالی که متوجه بشام هستند،پس پرچم هدایت از کوفه بیرون آید و باین لشکر برخورد کرده و پیکار کنند و بکشند آنها را و مخبری را هم از ایشان آزاد نگذارند و آنچه در دست ایشانست از اسیران و غنائم و مهمّات جنگی را بغنیمت بگیرند و لشگر دوّم بسوی مدینه یورش برند پس سه شبانه روز آنجا را غارت کنند سپس از آنجا بسوی مکّه حرکت کنند تا وارد به بیداء شوند،خداوند جبرئیل را برانگیزد پس میگوید ای جبرئیل

ص :295

برو و آنها را هلاک کن،پس جبرئیل با پایش میزند بر زمین زدنی خدا در آنجا زمین را با ایشان فرو میبرد و خلاص نمیشود از ایشان مگر دو مرد از جهنیه و برای همین آمده:(و عند الجهنیه الخبر الیقین)نزد جهنیه خبر یقینی است،پس این است قول خدای تعالی وَ لَوْ تَریٰ إِذْ فَزِعُوا... .

ثعلبی این حدیث را در تفسیرش آورده و اصحاب ما امامیّه در احادیث حضرت مهدی(روحی فداه)از حضرت ابی عبد اللّٰه صادق و حضرت ابی جعفر باقر علیهما السلام مثل آن را روایت کرده اند.

وَ قٰالُوا

یعنی و میگویند در این موقع و آن روز قیامت است یا در موقع دیدن عذاب یا در وقت فرو رفتن زمین در حدیث سفیانی آمَنّٰا بِهِ وَ أَنّٰی لَهُمُ التَّنٰاوُشُ ایمان آوردیم بآن و کجاست برای ایشان انتفاع و سود باین ایمانی که ناچار بآن شدند،خداوند سبحان بیان کرد که ایشان بسبب ایمانشان سودی نمیبرند چنانچه احدی هم از ایشان نفعی نبردند.

مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ

از مکان دور،و بعضی گفته اند:یعنی ایشان خواستند که بدنیا برگردند،پس مقصود اینست که ایشان خواستند چیزی را از جایی که نمیرسند و برنگردند بجهت دوری مکان و فقط اراده کرده دور بودن انتفاع ایشان باین ایمان و دور بودنشان از صواب...

وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ

یعنی چگونه توبه ایشان قبول شود یا بدنیا برگردند و حال آنکه قبل از آن کافر بخدا شدند.

وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ

قتاده گوید:یعنی بگمان باطل خودشان حرف میاندازند و میگویند بهشتی نیست و دوزخی نیست و قیامتی نیست و این دورترین و بعیدترین گمانها و پندارهاست.

ص :296

و بعضی گفته اند:محمد(ص)را بدون یقین بگمانشان متّهم میکردند و میگفتند او جادوگر است،و او شاعر و قافیه پرداز و او دیوانه است،و خدا آن را قذف قرار داده(و یقذفون)گفته برای باطل بودن آن.

و بعضی گفته اند:یعنی آنها امر آخرت را دور میدانند و به پیروانشان می گویند:(هیهات هیهات لما توعدون)دور است دور است آنچه وعده میدهند و این مثل چیزیست که بیاندازند در جایی که دور است هدف آن.

وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مٰا یَشْتَهُونَ

ابی مسلم گوید:و جدا و تفریق کنند بین ایشان و خواسته هایشان بسبب مرگی که گریبانشان را بگیرد چنانچه گریبان امثالشان را گرفت.

بعضی گویند:خواسته ایشان توبه و ایمان یا بازگشت بدنیاست و حال آنکه منع از آن شدند،جبائی گوید خواسته و ایده ایشان نعمتهای بهشتی است و برخی گفته اند:یعنی ممنوع میشوند از هر چه بخواهند پس خدای تعالی در ایشان تنفّر و بی میلی ایجاد کند پس هیچ چیزی را درک نکنند مگر آنکه متالّم و ناراحت از آن شوند.

کَمٰا فُعِلَ بِأَشْیٰاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ

چنانچه با امثال آنها هم از کفّار در جلوتر همین عمل شده بود.

بعضی گفته اند:یعنی بکسانی که موافق با عقیده ایشان بودند و اهل دین و مرامشان از امّت های گذشته وقتی که در موقع دیدن بلا و عذابی که توبه کردند و قبول نشد از ایشان.

ضحاک گوید:مقصود از این آیه اصحاب فیل است که وقتی خواستند کعبه را خراب کنند.

ص :297

إِنَّهُمْ کٰانُوا فِی شَکٍّ

یعنی آنها در شک و تردید بودند از روز رستاخیز و قیامت.

و بعضی گفته اند:یعنی در شک از وقوع عذاب بایشان.

(مُرِیبٍ)

یعنی تشکیک کننده بودند چنانچه گفتند(عجب عجیب) شگفت است شگفت آمیز.

ص :298

2-آنچه خدا از بخشایش برای مردم بگشاید پس آن را هیچ بازگیرندۀ نیست و آنچه خدا بازگیرد پس آن را از پس بازگرفتنش هیچ فرستنده ای نیست و او نیرومندی درست کردار است.

3-ای مردم نعمت خدای را بر خویشتن یاد کنید،آیا هیچ آفریننده ای جز خدا هست که از آسمان و زمین شما را روزی دهد هیچ خدایی نیست،پس چگونه منصرف شده اید.

4-اگر اهل مکه تو را(ای پیامبر)دروغگو شمردند بحقیقت پیش از تو پیغمبرانی تکذیب شده اند کارها بسوی خدا بازگشت خواهد کرد.

5-ای مردم وعده خدا راست و درست است پس زندگانی دنیا شما را نفریبد و شیطان فریبنده شما را بکرم خدا مغرور نسازد.

مٰا مِنْ إِلٰهٍ إِلاَّ اللّٰهُ ،نیست خدایی مگر خدا.

یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مٰا یَشٰاءُ

می افزاید در خلقت هر چه بخواهد.

ابن عباس گوید:پیغمبر(ص)شب معراج جبرئیل را دید که برایش ششصد بال بود،و این اختیار زجاج و فراء است.

زهری و ابن جریح گویند:قصد کرده بقولش یزید فی الخلق ما یشاء خوش صدایی را.قتاده گوید:آن ملاحت و نمکین بودن دو چشم است.

و ابو هریره از پیامبر(ص)روایت کرده که فرمود آن زیبایی صورت و موی قشنگ و صدای خوب است.

إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

بدرستی که خدا بر هر چیزی تواناست هیچ چیزی نیست مگر آنکه او بر عین آن یا مثل آن تواناست،سپس خدا بیان کرد انعامش را بر خلقش و گفت:

مٰا یَفْتَحِ اللّٰهُ لِلنّٰاسِ مِنْ رَحْمَهٍ فَلاٰ مُمْسِکَ لَهٰا

یعنی آنچه میآید ایشان را از باران و تندرستی یا هر نعمتی که خدا بخواهد هیچکس قدرت ندارد که جلوی آن را بگیرد. وَ مٰا یُمْسِکْ و آنچه که امساک میکند از اعطاء آن.

فَلاٰ مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ

پس رساننده برای او بعد از آن نیست،یعنی هیچکس قدرت بر ارسال و اعطاء آن را ندارد.

حسن گوید:یعنی آنچه خدا میفرستد از پیامبران بسوی بندگانش در وقتی غیر وقت دیگر پس مانعی برای آن نیست برای آنکه رسول رحمت از خداست چنانچه فرمود: وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ إِلاّٰ رَحْمَهً لِلْعٰالَمِینَ (1)و آنچه امساک میکند در زمان فترت یا از کسانی که باو زخم میزدند از کفّار پس رساننده برای او نیست،و لفظ محتمل است برای همه باشد.

ص :303

وَ هُوَ الْعَزِیزُ

یعنی قادر چنانی که عاجز نمیشود (الْحَکِیمُ) در افعالش دانا و محکم کار است،چه انعام کند و چه امساک از رحمت نماید،برای آنکه او آنچه حکمتش اقتضا کند میکند،سپس مؤمنین را خطاب نموده و گفت:

یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ

ای مردم یاد کنید نعمت خدا را بر خودتان نعمت ظاهری و نعمت باطنی که از جمله آن شما را آفرید و ایجاد کرد و زنده نمود و شما را توانا نمود و اشتهاء شهوت در شما قرار داد و برای شما آفرید اقسام لذّتها و منافع را.

هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَیْرُ اللّٰهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ

آیا خالقی جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد این استفهام تقدیریست برای ایشان،و معنایش نفی است تا آنکه اقرار کنند به اینکه خالقی نیست مگر خدا و روزی میدهد از آسمان بوسیلۀ باران و از زمین بسبب روئیدنی ها،و آیا جایز است اطلاق لفظ خالقی بر غیر خدای سبحان،در آن دو وجه است:

1-اینکه این لفظ بر احدی جز خدا اطلاق نمیشود،و فقط غیر خدا به لفظ خالق توصیف میشود بنا بر جهت تقیید اگر چه جایز است اطلاق لفظ صانع و فاعل و رازق و مثل آنها بر غیر خدا.

2-یعنی خالقی نیست که روزی دهد و روزی را بوجود نمی آورد مگر خدای تعالی.

لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

یعنی معبودی جز او نیست که شایسته پرستش و عبادت باشد. فَأَنّٰی تُؤْفَکُونَ یعنی چگونه منصرف از راه حق بگمراهی میشوید.

و بعضی گفته اند:یعنی کجا عدول میکنید از این دلیلهایی که برای شما اقامه کردم بر توحید با وضوح و آشکاری آن،سپس تسلّی داد خدا پیامبرش

ص :304

صلّی اللّٰه علیه و آله را از تکذیب قومش او را و گفت:

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ

و اگر تکذیب کردند تو را ای محمد. فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ وَ إِلَی اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ پس قطعا تکذیب شدند رسولان و پیامبرانی قبل از تو بودند،و بسوی خدا کارها برمیگردد،پس پاداش میدهد کسی را که پیامبران را تکذیب کند،و یاری کند پیامبرانی که تکذیب شدند،سپس مخلوق را خطاب کرده و گفت:

یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ

ای مردم بدرستی که وعده خدا حق است از روز رستاخیز و قیامت و بهشت و دوزخ و پاداش و حساب (حَقٌّ) راست است،لا محاله خواهد آمد.

فَلاٰ تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا

پس زندگی دنیا شما را فریب ندهد که بلذتهای آن و نعمتهای آن فریب بخورید و گول نزند شما را حب ریاست،و حب زیاد ماندن در دنیا پس بدرستی که این از اندکی نابود و فانی میشود و گناه و وبال آن باقی میماند.

وَ لاٰ یَغُرَّنَّکُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ

و فریب ندهد شما را فریب دهندۀ بخدا و او یعنی غرور عادتش اینست که غیر خود را مغرور میکند و دنیا و زینت آن موصوف باین صفتند برای آنکه مردم مغرور بآن میشوند.

مجاهد و حسن گفته اند:که غرور شیطان و او ابلیس است.

ص :305

8-آیا کسی که زشتی عمل او برایش آراسته شد پس آن را نیکو دید البتّه خدا هر که را خواهد در گمراهی وا میگذارد و هر که را خواهد هدایت میکند پس جان خویش را برای حسرتها که بر گمراهی ایشان میخوری ضایع مکن زیرا که خدا بآنچه میکنند داناست.

9-خدای یکتا آن ذاتیست که بادها را فرستاد پس آن بادها ابرها را برانگیختند،و آن را بر زمین مرده براندیم پس زمین را پس از مردگی آن به وسیلۀ بارانی که از ابر فرود آمدند زنده گردانیدیم و زنده گردانیدن زمین مانند برانگیختن مردگانست.

10-هر که برای خود عزّت میخواهد همه عزّتها از آن خداست سخنان پاک بسوی خدا بالا میرود و عمل شایسته سخنان پاکیزه را بالا میبرد و آنان که حیله های بد میکنند برای ایشان شکنجه ای سخت است و نیرنگ آن گروه فاسد میشود.

بدشان را برایشان زینت داده و تصوّر میکنند که آنها کارهای خوبی هستند یا شیطان اعمالشان را برایشان زینت میدهد به اینکه آنها را بشبه گمراه کننده و ترک نظر و مطالعه در"دلیلها"واداشته و فریب میدهد تا اشتغال بکارهایی که در آن لذّت دنیاست نموده و تکلیف را زیر پا گذارند،و خبر قول او أ فمن زین له عمله محذوف است،یعنی،لا هو کمن علم الحسن و القبیح،و عمل بما علم،آیا او مثل آنست که زیبایی و زشت را دانسته و عمل بعلم خود کرده و.

عمل بدش برای او زینت داده نشده است.

و بعضی گفته اند:تقدیرش اینست کمن هداه اللّٰه مثل آنست که خدا او را هدایت و راهنمایی کرده،و بعضی گفته اند:مثل کسیست که عمل خوبش- برایش زینت داده شده.

فَإِنَّ اللّٰهَ یُضِلُّ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ

پس البتّه خدا گمراه میکند هر که را بخواهد و هدایت میکند هر که را خواهد بیانش گذشت.

فَلاٰ تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرٰاتٍ

یعنی ای محمد خود را برای حسرت خوردن بگمراهی ایشان هلاک نکن،و غصّه بحال ایشان نخور که کافر شدند و مستحق عقاب و عذاب گشته اند،و آن مثل قول اوست که میفرماید لَعَلَّکَ بٰاخِعٌ نَفْسَکَ أَلاّٰ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (1)شاید خودت را هلاک کنی که چرا ایمان نمی آورند،و حسرت غم و غصّه شدید است بر فوت و فقدان اعمال صالحه.

إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا یَصْنَعُونَ

البتّه که خدا داناست بآنچه که میکردند پس ایشان را بر آن پاداش میدهد سپس برگشت خدا بذکر دلیلهای توحید و فرمود: وَ اللّٰهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیٰاحَ فَتُثِیرُ سَحٰاباً و خدا آن ذاتیست که

ص :309

فرستاد باد را پس تحریک کرد و برانگیخت ابر را از هر جا که بود(فسقناه)پس سوق دادیم و راندیم ابر را إِلیٰ بَلَدٍ مَیِّتٍ بزمین مرده ای که باران در آن نباریده و خشک است،پس میبارد بر این زمین فَأَحْیَیْنٰا بِهِ پس زنده کنیم بسبب باران و آب اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا زمین را بعد از مردگی به اینکه برویانیم در آن زراعت و علف و گیاه را بعد از آنکه چیزی از اینها در آن نبود.

کَذٰلِکَ النُّشُورُ

همین طور است زنده شدن در قیامت،یعنی چنانچه باران چنین میکند بزمین خشک مرده از زنده کردن آن بسبب زراعت و گیاه مردم هم بعد از مردنشان زنده و محشور میشوند برای رسیدن بپاداش از ثواب و عقاب.

مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَ فَلِلّٰهِ الْعِزَّهُ جَمِیعاً

هر که عزّت و ارجمندی میخواهد پس تمام عزّت از آن خداست.

انا العزیز فمن اراد الدارین فلیطع العزیز من عزیزم پس هر کس عزّت دنیا و آخرت را میخواهد،پس اطاعت کند عزیز را.

إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ

بسوی او بالا میرود سخن پاکیزه،و کلم جمع کلمه است،گفته میشود هذا کلم و هذه کلم پس مذکر میشود و مؤنث میگردد و هر دو آنها جمع است و بین آنها و مفردش چیزی جز هاء(کلمه)نیست، در آن تذکیر و تأنیث جایز است،و معنای صعود در اینجا قبول عمل از صاحب آن و ثواب دادن بر آنست و هر عملی را که خدا قبول کند از طاعت آن را برفع و صعود به بالا بردن توصیف میکند،برای آنکه فرشتگان مینویسند اعمال بنی آدم را و بالا میبرند تا جایی که خدای تعالی بخواهد و این مانند قول او است: إِنَّ کِتٰابَ الْأَبْرٰارِ لَفِی عِلِّیِّینَ (1)بدرستی که کتاب و پرونده نیکان هر آینه در مقامات بالاست.

و بعضی گفته اند:الیه یصعد،یعنی بآسمان بالا میرود و بجایی که جز او کسی مالک حکم نیست پس قرار داده بالا رفتن را صعود بسوی او تعالی چنانچه میگویند کارشان بسلطان و پادشاه بالا رفت،و کلمه طیّب،سخنان نیکو است از بزرگداشت خدا و تنزیه کردن او و بهترین کلمات،لا اله الاّ اللّٰه است وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ و عمل صالح و شایسته آن را بالا میبرد.

در معنای این آیه چند قول است:

1-حسن گوید،عمل صالح سخن پاکیزه را بالا میبرد بسوی خدا،پس هاء از یرفعه بسوی کلم برمیگردد.

2-ابن عباس گوید:معکوس معنای اوّل یعنی عمل صالح را سخن پاکیزه

ص :311

بالا میبرد و معنایش اینست که عمل صالح فایده ندارد مگر وقتی که توحید و اخلاص صادر میشود.

3-قتاده گوید:یعنی عمل صالح را خدا بالا میبرد برای صاحبش یعنی قبول میکند و بنا بر این معنی پس اوّل خبر دادن است و تعلّق بماقبلش ندارد،سپس خداوند سبحان یاد کرد کسی را که توحید خدا را نپذیرفته است.

وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئٰاتِ

کلبی گوید:و آنهایی که کارهای بد انجام می دهند،و بعضی گفته اند:یمکرون یعنی آنهایی که مشرک بخدا میشوند.

ابی العالیه گوید به آنهایی که در دار الندوه به پیامبر خدا مکر کردند،و نقشه قتل پیغمبر(ص)را کشیدند،و آن قول خداست. وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا ... (1)و هنگامی که آنهایی که کافر شدند بتو مکر نمودند لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ برای ایشانست عذاب دردناک در آخرت سپس خبر داد به اینکه مکر و نقشه ایشان باطل میشود و فرمود:

وَ مَکْرُ أُولٰئِکَ هُوَ یَبُورُ

و مکر این گروه فاسد،و نابود میشود و چیزی نیست و آنچه اراده کرده اند نافذ و عملی نخواهد شد.

ص :312

این بر خدا سهل و آسان است.

12-دو دریا یکسان نیستند این آبی شیرین تسکین دهنده عطش است که آشامیدن آن خوشگوار است و آن دیگری آبی شور که تلخست و از هر یک گوشتی تازه میخورید و زیوری بیرون میآورید که آن را میپوشند و کشتیها را در دریا شکافنده آب میبینی تا از بخشش او بجوئید که شما سپاس گزارید.

13-شب را در روز در میآورد و روز را در شب داخل میگرداند و مهر و ماه را فرمان بردار سخت هر کدام تا مدّتی نامبرده میرود این خدای توانا پروردگار شماست پادشاهی از آن وی است و آنان را که سوای خدا میخوانید مقدار پوستی هم بر هسته خرما پیچیده است مالک نمیشوند.

14-اگر بخوانید ایشان دعای شما را نشنوند و اگر بشنوند شما را اجابت نکنند و روز قیامت انکار کنند شرک شما را و هیچ خبر دهنده ای تو را مانند دانای آگاه آگاهی ندهد.

15-ای مردم شما نیازمند و محتاج بخدائید و خداوند خود بی نیازی ستوده صفاتست.

16-اگر خواهد شما را ببرد و آفرینشی تازه بیاورد.

17-و این کار بر خدا دشوار نیست.

باشد و ممکنست که صفت برای حلیه یعنی حلیه ملبوسه باشد،و لام از قول او(لتبتغوا)متعلّق(بمواخر)باشد برای آنکه معنایش اینست،کشتیها آب را میشکافند برای طلب کردن فضل خدا،و قول او (مِنْ دُونِهِ) در محل حال است از ضمیر حذف شده از قول او(تدعون)و تقدیرش(و الذین تدعونهم) (کائنین من دونه)است.

اگر اطاعت میکرد تا فلان وقت میماند و اگر معصیت و گناه میکرد از عمرش کم میشد،پس باقی نمی ماند،پس نقصان عمر بر سه صورت است:یا از عمر سالمند کم میشود،یا از عمر سالمند دیگر،یا نقصانش مشروط بشرط خواهد بود.

إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ

مگر آنکه این حمل و وضع طفل و طول عمر و نقصان او ثابت است در کتاب و آن کتاب محفوظ است،خداوند او را قبل از آنکه بوجود آید در آن کتاب ثبت کرده است.

سعید بن جبیر گوید:در امّ الکتاب نوشته شده که عمر فلانی چند سال خواهد بود،سپس در پائین آن نوشته شده یک روز یا دو روز یا سه روز رفت تا آخر عمرش.

إِنَّ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیرٌ

یعنی این طولانی عمر و نقصان آن و اثبات آن در امّ الکتاب بر خدای تعالی سهل و غیر مشکل است،سپس فرمود:

وَ مٰا یَسْتَوِی الْبَحْرٰانِ

یعنی دریای شیرین و شور مساوی و یکسان نیستند،آن گاه یاد کرد آنها را و فرمود: هٰذٰا عَذْبٌ فُرٰاتٌ ابن عباس گوید:

این آب شیرین پاکیزه و خنک سٰائِغٌ شَرٰابُهُ یعنی در گلو جاری شده و گوارا است.

وَ هٰذٰا مِلْحٌ أُجٰاجٌ

و این دیگری شور و تلخ و سخت نمکی است،و ما بعد این آیه در سورۀ نحل تفسیرش گذشت تا آخر آیات یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهٰارِ وَ یُولِجُ النَّهٰارَ یعنی داخل میکند یکی را در دیگری به بلند کردن و کوتاه نمودن(به شبهای زمستان بلند و روزهایش کوتاه و تابستان بالعکس وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ یعنی هر طوری که بخواهد آنها را به جریان

ص :317

اندازد. کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی هر یک تا وقت معیّنی سیر میکند،و تفسیر آن گذشت ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ یعنی این خدا پروردگار شما مدبّر این کارهاست و او خدائیست که شما را آفریده است.

لَهُ الْمُلْکُ

برای اوست سلطنت و شاهی در دنیا و آخرت وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ آنهایی که غیر او را خدایان میخوانند از بتها و عبادت شما را متوجّه بآنها میدانند. مٰا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ ابن عباس گوید:مالک هسته خرمایی نیستند یعنی قدرت و توان هسته و یا پوست خرمایی از زیاد و کم را ندارند.

إِنْ تَدْعُوهُمْ

اگر آنها را بخوانی برای دفع زیان و ضرری لاٰ یَسْمَعُوا دُعٰاءَکُمْ صدای شما را نمیشنوند چون سنگ و جماد و بی روحی هستند نه سود میدهند و نه زیانی میرسانند.

وَ لَوْ سَمِعُوا

و اگر خدا برای آنها گوشی میآفریند که بشنوند مَا اسْتَجٰابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ اجابت نمیکردند شما را و از عبادت شما تبرّی و بیزاری میجستند،روز قیامت خدا برای توبیخ و سرزنش مشرکین آنها را به سخن آورد پس میگویند چرا ما را پرستیدید ما شما را باین کار دعوت نکردیم.

بلخی گوید:ممکنست که مقصود از آن خدایان و معبودها فرشتگان،و عیسی علیه السلام باشد و معنای قول او لاٰ یَسْمَعُوا دُعٰاءَکُمْ این باشد که ایشان بطوری هستند که نمیشنوند سخن ایشان را یا اینکه آنها چنان مشغول هستند از ایشان که توجه بایشان ندارند تا بشنوند کلام ایشان را.

و ممکنست مقصود بآن بتها باشد،و آنچه ظاهر میشود(از بطلان گمانی که برده اند)کفر و انکار باشد،بسبب شرک ایشان باو چنانچه آنچه

ص :318

در جماد و سنگ هم حاصل میشود دلیل و برهان بر خدای تعالی تسبیح و ذکر از ایشانست.

وَ لاٰ یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ

یعنی خبر نمیدهد تو را بآنچه در آنست از مصالح و مفاسد و منافع و مضرّات مانند خدای سبحانی که دانای بتمام چیزها است.

یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرٰاءُ

ای مردم همه شما محتاج و نیازمندید إِلَی اللّٰهِ وَ اللّٰهُ هُوَ الْغَنِیُّ بسوی خدا و خدا بینیاز است از عبادت شما و نیازی به چیزی ندارد. (الْحَمِیدُ) خدایی که مستحق و شایسته سپاس و حمد است بر تمام کارهایش،پس نمیکند آنچه را که بسبب آن مستحق سپاس و شکر است.

سپس خبر داد از کمال قدرتش و فرمود: إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ اگر بخواهد شما را فانی و نابود میکند.

وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ

و یک آفرینش تازه ای سوای شما میآورد و چنانچه شما را آفرید و چیزی نبودید.

وَ مٰا ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ بِعَزِیزٍ

و این کار بردن شما و آوردن خلق دیگری بر خدا ممتنع و مشکل نیست بلکه این کار بر او سهل و آسان است.

ص :319

بیم میدهی و هر که پارسا باشد بی گفتگو برای خویشتن پارسا باشد و بازگشت همه بسوی خداست.

19-و نابینا و بینا یکسان نیست.

20-و تاریکیها و روشنایی ها برابر نیستند.

21-و نه سایه و نه حرارتها.

22-و زندگان و مردگان نیز با هم یکی نیستند،البتّه خدا هر که را خواهد میشنواند و تو(ای پیغمبر)شنواننده سخن بکسانی که در گورها باشند نیستی.

23-تو جز بیم دهنده نیستی.

24-ما ترا قطعا فرستادیم در حالی که مژده دهنده و بیم کننده ای و هیچ امّتی نبودند جز آنکه در میان ایشان بیم کننده ای گذشته.

25-و اگر قریش ترا دروغگو شمردند حقا آنان که پیش از ایشان بودند بدروغ داشتند رسولان ایشان با معجزه ها هویدا و نامه ها و کتابی که معنای آن روشن بود بسویشان آمدند.

26-بعد از آن تکذیب آنان را که نگرویدند گرفتیم پس انکار من چگونه بود.

که برای او وضع شده بدون عدول کردن و منحرف شدن.

الاسماء:ایجاد شنیده شده است،بطوری که شنونده احساس و ادراک کند.

میترسند،پس مثل آنست که تو ایشان را ترسانیده ای نه غیر ایشان از کسانی که ترسانیدن سودی ندارد ایشان را.

و بعضی گفته اند:آن کسانی که میترسند پروردگارشان را در خلوتگاها و غایب بودن از دیدگاه مردم.

وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰهَ

یعنی آنهایی که نماز را ادامه داده و بشرایط و آداب آن را بجا میآورند،و فقط ماضی را عطف بر مستقبل و آینده نموده برای اعلان باختلاف معنی برای آنکه خشیت و ترس از خدا در هر وقت لازم است و برای نماز اوقات مخصوصی است (1).

وَ مَنْ تَزَکّٰی

و کسی که طاعات را بجا آورد و قیام کند بآنچه از زکاه و غیر آن از واجبات است،و بعضی گفته اند"که خود را از گناهان پاک کند".

فَإِنَّمٰا یَتَزَکّٰی لِنَفْسِهِ

پس البتّه خود را تزکیه و پاک نموده و پاداش آن بخودش میرسد نه بدیگری.

وَ إِلَی اللّٰهِ الْمَصِیرُ

و بسوی خداست بازگشت تمام مردم چون که مالک حکومت و داوری نیست کسی مگر خدای سبحان پس او پاداش میدهد هر کس را باندازۀ عملش.

وَ مٰا یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ

یعنی نابینا از طریق و راه حق مساوی و یکسان نیست هرگز با کسی که بسوی حق هدایت و رهنمونی شده،و بعضی گفته اند:هرگز مشرک و مؤمن با هم برابر نیستند.

ص :323

وَ لاَ الظُّلُمٰاتُ

یعنی تاریکیهای شرک و گمراهی. وَ لاَ النُّورُ با نور ایمان و هدایت یکسان نیست و در قول خدا، وَ لاَ النُّورُ و ما بعد آن از زیادی"لا"دو قول است:1-آن لا زایده و برای تأکید نفی است 2- آن لا نافیه است برای یکسانی هر یک از آن با لنگه و صاحب خودش بنا بر تفصیل. وَ لاَ الظِّلُّ وَ لاَ الْحَرُورُ کلبی گوید:بهشت و دوزخ یکی نیستند و بعضی گفته اند:خنکی شب و گرمی روز برابر نیستند.

وَ مٰا یَسْتَوِی الْأَحْیٰاءُ وَ لاَ الْأَمْوٰاتُ

بعضی مؤمنین و کفّار یکسان نیستند و بعضی گفته اند:دانشمندان و نادانان مساوی نیستند،و بعضی گفته اند:

اراده کرده خود نابینا و بینا و برودت و حرارت و تاریکیها و روشنی را بر طریق و روش ضرب المثل یعنی چنانچه این چیزها با هم مساوی و مثل و شکل هم نیستند پس همین طور عبادت و پرستش خدا شباهت با عبادت غیر خدا و مؤمنین و کافر و حق و باطل و عالم و جاهل هم مساوی و برابر هم نیستند.

إِنَّ اللّٰهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشٰاءُ

البتّه خدا میشنواند هر کس را بخواهد یعنی سود میدهد بشنیدن هر کس را که بخواهد که بر او لطف فرموده و او را موفّق بدارد،و باین اراده نکرده نفی حقیقت شنیدن را برای آنکه ایشان آیات خدا را میشنیدند.

وَ مٰا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ

یعنی تو قدرت نداری که کفّار را بشنوائیدن تو ایشان را سودی برسانی زیرا آنها قبول نکنند چنانچه نمیتوانی بشنوایی مردگانی که در گورهایند. إِنْ أَنْتَ إِلاّٰ نَذِیرٌ یعنی نیستی تو مگر ترساننده ایشان بخدا.

إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ بِالْحَقِّ

البتّه ما تو را فرستادیم بدین صحیح بَشِیراً وَ نَذِیراً

ص :324

یعنی بشارت دهنده مؤمنین برحمت خدا و بهشت و ترساننده کفّار بدوزخ و عذاب وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ یعنی و نبود امّتی از امتهای گذشته إِلاّٰ خَلاٰ فِیهٰا نَذِیرٌ یعنی مگر آنکه گذشت در میان ترساننده ای بترساند و بیم دهد ایشان را و تو هم مانند ایشان ترساننده هستی برای هر کس انکار کند و مژده دهندۀ برای هر کس که موحّد باشد.

جبائی گوید:و در این دلالتی است بر اینکه هیچکس از مکلّفین نبوده مگر آنکه پیامبری بسوی او آمده و اینکه خدای سبحان اقامه حجّت بر تمام امّتها نموده،سپس فرمود برای تسلیت و دلداری از پیامبرش:

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ

ای محمد و اگر تو را تکذیب نمودند و تصدیق نکردند فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ پس البته تکذیب کردند کفّار پیامبرانی که خدا بسوی ایشان فرستاد جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ پیامبرانشان آمدند بسوی ایشان با معجزات آشکار او دلیلهای روشن و هویدا وَ بِالزُّبُرِ یعنی و با کتابها وَ بِالْکِتٰابِ الْمُنِیرِ و بالکتاب صریح و آشکار،و البتّه ذکر کتاب را مکرّر نمود و آن را عطف کرد بر(زبر)برای اختلاف دو صفت،پس البتّه زبور در کتابت و نوشتن از کتاب ثابت است برای آنکه آن کنده و منقوش در آن است مثل کندن در سنگ.

ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کٰانَ نَکِیرِ

یعنی پس چون تکذیب کردند پیامبرانشان را و اعتراف به پیامبری آنها نکردند آنها را گرفتیم بعذاب و شکنجه و هلاکشان کردیم و زیر و رو کردیم زمین را برایشان پس چگونه است سرزنش من و انکار من بر ایشان و نازل کردنم عقاب و بلا را بر ایشان.

ص :325

عزتمندی آمرزنده است.

29-آنان که کتاب خدای را میخوانند و نماز را بپای میدارند و از آنچه ایشان را روزی داده ایم انفاق میکنند تجارتی را که هرگز تباه نگردد امیدوارند 30-(این عملهای نیکو را انجام داده اند)تا خدا مزد کردارشان را بدیشان بتمامی بپردازد و از بخشش خود ایشان بیفزاید زیرا که خدا آمرزنده ای سپاس پذیر است.

مسرّین و معلنین،انفاق کنید در پنهانی و در آشکاری،و ممکنست که منصوب باشد بنا بر صفت مصدر انفق و تقدیرش،انفقوا انفاقا سرا و معلنا،انفاق کنید انفاقی که پنهانی و یا علنی باشد،و یرجون در محل نصب است بنا بر حالیّت.

از اینکه حمل بر تقدیم و تأخیر شود.

وَ مِنَ النّٰاسِ

و نیز از مردم (وَ الدَّوَابِّ) حیواناتی که بر روی زمین حرکت میکنند(و الانعام)مثل شتر و گوسفند و گاو آفریده شده مُخْتَلِفٌ- أَلْوٰانُهُ کَذٰلِکَ همچنین رنگهای آنها گوناگونست مثل گوناگونی میوه ها و کوه ها و سخن خود را پایان داد سپس گفت:

إِنَّمٰا یَخْشَی اللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ الْعُلَمٰاءُ

فقط از بندگان خدا دانشمندان از خدا میترسند،یعنی از خدا نمی ترسد حق ترسیدن و دوری نمیکند از گناه از ترس عقوبت خدا مگر علماء آنهایی که میشناسند او را حق شناختن و از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود قصد نموده از علماء کسی که قولش و فعلش را تصدیق نماید،پس کسی که فعلش مصدّق قولش نباشد عالم نیست.

و از ابن عباس روایت شده که گفت اراده نموده که فقط میترسد مرا از آفریدگان من کسی که جبروت و عزّت و سلطنت مرا دانسته و شناخته است و در حدیث از پیامبر(ص)رسیده که فرمود،داناتر شما بخدا ترسوتر شماست از خدا.

مسروق گوید:کافیست برای آدمی از دانش و علم که بترسد از خدا، و کافیست بجهل و نادانی انسانی که معجب و خودبین بعلمش شود،و فقط خداوند سبحان علماء را مخصوص بخشیت و ترس نمود برای آنکه عالم پروا و ترسش بعقاب و عذاب خدا از جاهل و نادان بیشتر است از جهتی که اختصاص بمعرفت توحید و عدل خدا دارد و تصدیق میکند بعث و حساب و بهشت و دوزخ را،و اگر گفته شود که ما گاهی می بینیم از علماء را که از خدا نمی ترسند و مرتکب گناهان میشوند،جواب گفته میشود که او لا بد و ناچار

ص :329

است که با داشتن علم از خدا میترسد و اگر چه گاهی میشود که موقع غلبه و طغیان شهوت و غریزه برای لذّت آنی و دنیوی گناه و معصیت را اختیار و مرتکب می شود.

إِنَّ اللّٰهَ

بدرستی که خدای تعالی (عَزِیزٌ) غالب است در انتقام از دشمنانش(غفور)بخشنده است لغزشهای دوستانش را سپس خداوند سبحان علماء را توصیف و تعریف نموده و فرمود.

إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتٰابَ اللّٰهِ

البته آنهایی که کتاب خدا قرآن را در نماز و غیر آن قرائت میکنند،ستود آنان را و درود بر ایشان فرستاد بقرآن خواندن ایشان.

مطرف بن عبد اللّٰه گوید:مشهور اینست که این آیه درباره قاریانست.

وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰهَ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ

و بپا میدارند نماز را و انفاق میکنند از آنچه را که ما تملیک نمودیم تصرّف ایشان را سِرًّا وَ عَلاٰنِیَهً یعنی در حال پنهانی و در حال آشکار.

و از عبد اللّٰه بن عبید اللّٰه بن عمر لیثی روایت شده که گفت مردی برخاست در محضر پیامبر خدا(ص)و گفت ای رسول خدا(ص)چرا من مرگ را دوست ندارم،فرمود آیا مال داری گفت بلی دارم فرمود،پس مالت را انفاق کن و مقدّم بدار،گفت توان آن را ندارم،فرمود پس البتّه قلب مرد با مال اوست اگر آن را مقدّم بدارد دوست دارد که بآن ملحق شود و اگر مؤخر بدارد،و ندهد دوست دارد که او هم با مالش در دنیا بماند.

یَرْجُونَ تِجٰارَهً لَنْ تَبُورَ

یعنی امیدوارند باین انفاق در راه خدا تجارتی را که هرگز کساد و فاسد نشود و هیچگاه نابود نگردد.

ص :330

لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ

یعنی اراده کردند باعمال صالحه خود و کارهای خوبی که نمودند خداوند اجرت و مزد ایشان را ثواب قرار دهد و بیفزاید بر ایشان زیادتر بر قدر و استحقاقشان.

مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ

از فضل و رحمتش زیرا که اوست بخشنده گناهان ایشان (شَکُورٌ) زجاج گوید:سپاسگزار حسنات ایشانست.

فراء گوید:خبر قول خدا یرجون تجاره لن تبور است، و ابن مسعود،از پیغمبر(ص)روایت کرده که فرمود،مقصود در قول خدا، وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ،شفاعت است برای کسی که آتش بر او واجب شده از کسانی که کار خوبی در دنیا از او سرزده است.

و از ضحاک:روایت شده که گفت قبورشان را بر ایشان وسیع و گشاده نمایند،و بعضی گفته اند:معنای(شکور)آنست که عمل اندک را پذیرفته و ثواب زیاد برای او ثبت فرماید.

عرب میگوید:اشکر من بروقه،و ما گمان میکنیم که آن درخت برهنه از برگ و ثمر است که آسمان از بالا بر آن ابر انداخته و سبز شده و برگ در آورده بدون آنکه بر او باریده باشد.

ص :331

این خودبخود بخششی بزرگست.

33-(آن بخشش بزرگ)بهشتهای جاودانست که در آن داخل می شوند در حالی که در آن بوستانها از دستبندهای طلا و مروارید آراسته شوند و پوشش ایشان در آنجا ابریشم است.

34-بهشتیان گویند ستایش از آن خدائیست که اندوه ما را از ما برد زیرا که پروردگار ما بس آمرزنده ای سپاسگزار است.

35-آن خدایی که از بخشش خود ما را بسرای اقامت فرود آورد که در آنجا رنجی و زحمتی بما نمیرسد و در آنجا فرسودگی و ناتوانی بما نخواهید رسید

آنکه کتاب اطلاق میشود و از آن جنس کتاب قصد میشود،و صحیح قول اوّلست برای آنکه ظاهر لفظ کتاب اطلاق نمیشود مگر بر قرآن.

اَلَّذِینَ اصْطَفَیْنٰا مِنْ عِبٰادِنٰا

بکسانی که اختیار کردیم و برگزیدیم ایشان را از بندگانمان و معنای ارث منتهی شدن حکم است بسوی ایشان و گردانیدن بآنان چنانچه فرمود: وَ تِلْکَ الْجَنَّهُ الَّتِی أُورِثْتُمُوهٰا (1)و بعضی گفته اند:که معنایش اورثناهم الایمان است یعنی بایشان ارث دادیم بکتابهای گذشته زیرا میراث انتقال چیزی از قومی بقوم دیگر است،و قول اوّل صحیح تر است

از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند آن آیه مخصوص ما خاندانست و ما را قصد نموده است،و این نزدیکترین اقوال و گفته هاست،برای آنکه ایشان شایسته ترین و سزاوارترین مردمند که توصیف باصطفاء و اجتباء و برگزیدگی و وارث علم پیغمبران شوند،زیرا ایشان متعبّد و پایبند بحفظ قرآن و بیان حقایق آن بوده و عارف بحقایق و محکمات و متشابهات آن میباشند، فَمِنْهُمْ ظٰالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سٰابِقٌ بِالْخَیْرٰاتِ پس برخی از ایشان ستمکار بخود و بعضی از ایشان معتدل و میانه رو و برخی از ایشان پیشی گیرنده در کارهای خیرند.

هستند و بعضی از ایشان که پیشی و سبقت در کارهای خیر میگیرند در درجه بالا هستند.

و اصحاب ما از میسر بن عبد العزیز از حضرت صادق(ع)روایت کرده اند که فرمود ظالم و ستمکار،از ما بخود آنست که حق امام را نشناخته است،و مقتصد و معتدل از ما آنست که عارف بحق امام است و سابق بالخیرات امام است و هر سه این گروه آمرزیده اند.

و از زیاد بن منذر از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود ظالم بنفس از ما آنست که عمل صالح و کارهای بد و گناه انجام دهد و امّا مقتصد و معتدل،پس او متعبّد و مجتهد در عبادت است،و امّا سابق به خیرات،و علی و حسن و حسین علیهم السلام و کسانی از آل محمد(ع)هستند که شهید و کشته شده اند.

2-و قول دوّم اینکه گروهی که ظلم و ستم بخود کرده اند رستگار نیستند.

قتاده گوید:ظالم بنفس اصحاب و یاران دست چپ و معتدل اصحاب دست راست،و سابق بالخیرات،ایشان پیش تازان و مقرّبین از تمام مردمند چنانچه خداوند سبحان فرمود: کُنْتُمْ أَزْوٰاجاً ثَلاٰثَهً (1)بودید شما جفتهای سه گانه.

و عکرمه از ابن عباس روایت کرده که ظالم بنفس منافق،و معتدل و سابق از همه مردم بکارهای خوب.

حسن گوید:سابقون اصحاب پیغمبر(ص)و معتدلین پیروان و ظالمین منافقین میباشند،پس اگر کسی بگوید چرا ظالم را مقدّم داشت و سابق را مؤخّر

ص :338

و حال آنکه باید افضل مقدم باشد،جواب آنست که ایشان گاهی ادنی و پائین تر را در ذکر بر افضل و بالاتر مقدّم میدارند،خداوند سبحان گوید: یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهٰارِ (1)شب را داخل در روز میکند،و فرمود، یَهَبُ لِمَنْ یَشٰاءُ إِنٰاثاً،وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشٰاءُ الذُّکُورَ (2)می بخشد بهر کس خواهد دختر و میدهد بهر کس که خواهد پسر،و فرمود، خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاهَ (3)ایجاد کرد مرگ و زندگی را، و فرمود، فَمِنْکُمْ کٰافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ (4)پس بعضی از شما کافر و برخی هم مؤمنین است.

و بعضی گفته اند:ظالم را مقدّم داشت برای آنکه مأیوس و ناامید از رحمت حق نشود،و سابق را مؤخّر انداخت برای آنکه معجب و مغرور بعلمش نگردد و بعضی گفته اند:فقط ایشان را باین ترتیب و نظم مرتّب فرمود بنا بر مقامات و حالات مردم برای آنکه ایشان بر سه حالتند:1-معصیت 2-غفلت 3-توبه و تقرّب،پس هر گاه گناه کند او ظالم و ستمکار بخویش است و چون توبه نمود مقتصد و معتدل خواهد بود و هر گاه توبه اش درست و جهادش با نفس زیاد شد متصل بخدا شده و از جملۀ سابقین خواهد بود (5)

ص :339

5)

ابو حمزه گوید،من در میان مردم گفتم یا بن رسول اللّٰه،بفرما این آیه درباره کی نازل شده،فرمود و اللّٰه درباره ما اهل بیت نازل شده قسم به خدا درباره ما خاندان نازل شده،بخدا سوگند در شأن ما نازل شده. گفتم خبر بده ما را که ظالم لنفسه در میان شما کیست؟فرمود آنکه، حسنات و سیّئاتش یکسان باشد و او در بهشت است،پس گفتم مقتصد (معتدل)کدام است؟فرمود آنکه خدا را در منزلش عبادت کند تا مرگ به سراغش آید،گفتم،سابق بالخیرات کیست؟فرمود:آنکه شمشیرش را- کشیده و براه پروردگارش دعوت کند. در همان کتاب و همان ج و ص باسنادش از زید بن علی(ع)روایت نموده در قول خدا، ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتٰابَ... فرمود ظالم بنفسه از ما آنست که با مردم آمیزش داشته و داخل آنها باشد و معتدل،عابد و سابق بالخیرات آنست که با شمشیر کشیده بسوی خدا بخواند. و نیز در آن کتاب ص 105 ج 2 باسنادش از عبد علی از علی علیه السلام آورده که از رسول خدا(ص)از تفسیر این آیه سؤال کردم فرمود ایشان ذریّه و فرزندان تو میباشند هر گاه روز قیامت شود از قبرهایشان بر سه صنف و گروه بیرون میآیند:1-ظالم لنفسه آنکه بدون توبه مرده 2-مقتصد آنکه حسنات و سیّئاتش از ذریّه تو یکسانست 3-سابق بالخیرات آنکه از ذریّه ات حسناتش زیادتر از سیّئاتش باشد. در تفسیر برهان باسنادش از احمد بن عمر گوید:از حضرت ابو الحسن رضا علیه السلام از قول خدای عزّ و جلّ، ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتٰابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنٰا مِنْ عِبٰادِنٰا ،پرسیدم فرمود،فرزندان فاطمه علیها سلامند،سابق بالخیرات امام است و مقتصد عارف بامام و ظالم لنفسه آنست که امام را نمیشناسد. و از محمد بن حسن صفّار باسنادش از حضرت باقر علیه السلام روایت نموده که فرمودند دربارۀ این آیۀ سابق بالخیرات امام است و آن آیه دربارۀ فرزندان علی و فاطمه علیهم السلام است. ابن بابویه در کتاب عیون اخبار الرضا باسنادش از ریّان بن صلت

ص :340

بِإِذْنِ اللّٰهِ

یعنی بامر و توفیق و لطف او ذٰلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ یعنی وارث شدن کتاب و برگزیدن خدا ایشان را آن فضل بزرگی از خدا بر

5)

(روایت کرده که گفت حضرت رضا علیه السلام در مرو به مجلس مأمون علیه اللعنه حاضر شد و در آن مجلس جماعتی از اهل عراق و خراسان جمع شده بودند،پس مأمون گفت خبر دهید مرا از معنای این آیه ثُمَّ أَوْرَثْنَا- الْکِتٰابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنٰا مِنْ عِبٰادِنٰا الآیه،علماء گفتند خدا اراده کرده امّت را مأمون گفت ای ابو الحسن شما چه می گویید،فرمود من آن طور که آنها میگویند نمی گویم،و لکن میگویم خدا اراده فرمود از این آیه عتره طاهره را،مأمون گفت چگونه عترت طاهره را قصد نموده،حضرت رضا علیه السلام فرمود اگر امت را قصد میکرد هر آینه تمام امّت در بهشت میبودند،برای قول خدای تعالی: فَمِنْهُمْ ظٰالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سٰابِقٌ بِالْخَیْرٰاتِ بِإِذْنِ اللّٰهِ ذٰلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ سپس جمع کند همه آنها را در بهشت،پس فرمود جَنّٰاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهٰا یُحَلَّوْنَ فِیهٰا مِنْ أَسٰاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ ،پس وراثت برای عترت پاک پیامبر است نه برای غیر ایشان،پس مأمون گفت عترت پاک کیانند؟ فرمود،آنهایی هستند که خدا در قرآن توصیفشان نموده و فرمود، إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ،و ایشان آنهایی هستند که رسول خدا(ص)فرمود من گذارنده هستم در میان شما دو چیز گران و سنگینی را کتاب خدا و عترتم اهل بیتم را،و آن دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر وارد شوند بر من،به بینید چگونه خلاف من میکنید درباره آنها،ای مردم شما بآنان یاد ندهید که ایشان اعلم از شما هستند پس علماء گفتند ای ابو الحسن ما را خبر بده که آیا عترت آل پیغمبرند یا غیر آنند؟حضرت رضا علیه السلام فرمود ایشان آل پیغمبرند... و ابن شهر آشوب باسنادش از ابن عباس و امام محمد باقر(ع)روایت کرده که فرمود مراد از سابق بالخیرات علی بن ابی طالب(ع)است،می گوییم روایت درباره این آیه که مقصود از آن فرزندان علی و فاطمه(ع)است در- تفسیر برهان و غیر آن بسیار است که محل ذکر آن نیست.

ص :341

ایشان است.

جَنّٰاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهٰا

بهشتهای عدنی که داخل آن میشوند،این تفسیر فضل خداست مثل آنکه گفته شده این فضل چیست،پس گفته میشود آن جنّات است،یعنی پاداش او بهشتها یا دخول بهشتهاست،و ممکنست که بدل از فضل باشد مثل آنکه گفته است دخول جنّات.

یُحَلَّوْنَ فِیهٰا مِنْ أَسٰاوِرَ

آراسته میشوند در آن از دستبندها،اساور جمع اسوره و آن جمع سوار بمعنای دستبند است. مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً از طلا و لؤلؤ و کسی که لؤلؤا قرائت کرده پس معنایش در یحلون فیها لؤلؤا،است وَ لِبٰاسُهُمْ فِیهٰا حَرِیرٌ و پوشش ایشان در آن بهشتها ابریشم است،و هر گاه ما گفتیم که مقصود از آن گروه سه گانه است،پس ظالم لنفسه بفضل خدا و یا شفاعت پیغمبر(ص)و ائمه علیهم السلام داخل بهشت میشوند.

وَ قٰالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ

خداوند سبحان خبر از حال ایشان داده که وقتی ایشان داخل بهشت میشوند میگویند الحمد للّٰه و این سپاس اعترافیست از ایشان بنعمت خدا نه بر وجه تکلیف و شکریست برای حق تعالی که غم و غصّه ای را که در دنیا برای آن داشتند برده است.

و بعضی گفته اند:قصد کرده اند حزن و اندوهی که پیش از دخول بهشت بایشان رسیده زیرا که ایشان میترسیدند دخول آتش را که مستحق آن بودند پس چون خداوند تفضّل بر ایشان نمود باسقاط عقاب از ایشان و داخل کردن ایشان بهشت را شکر خدا کنند بر این عنایت و سپاس گویند.

إِنَّ رَبَّنٰا لَغَفُورٌ

البته پروردگار ما آمرزنده گناهان بندگان و افعال زشت آنهاست( شَکُورٌ )سپاسگزار است عمل کم را پذیرفته از اعمال حسنه

ص :342

و کارهای خوب را،و بعضی گفته اند:که شکر خدای سبحان تلافی شکر ایشانست برای خدا و قیام بطاعت او و اگر چه حقیقت شکر بر خدای سبحان جایز نیست از جهتی که اعتراف بنعمت است و صحیح نیست که خدای سبحان متنعّم بر آن باشد.

اَلَّذِی أَحَلَّنٰا دٰارَ الْمُقٰامَهِ

آن خدایی که نازل کرد ما را بخانه جاودان که برای همیشه در آن اقامت کنند،نمی میرند و از آنجا بجای دیگر نمیروند.

(مِنْ فَضْلِهِ)

یعنی این دخول بهشت به تفضّل و کرم اوست.

لاٰ یَمَسُّنٰا فِیهٰا نَصَبٌ

نمیرسد ما را در بهشت زحمت و رنجی وَ لاٰ یَمَسُّنٰا فِیهٰا لُغُوبٌ یعنی نمی رسد ما را در آن فرسودگی و واماندگی در طلب معاش و غیر آن.

ص :343

37-و کافران در دوزخ فریاد خواهند کرد پروردگارا ما را از(دوزخ) بیرون آور،تا کرداری شایسته غیر آن عملی را که میکردیم بکنیم،آیا شما را- چندان عمر ندادیم که در آن پندگیرید،هر که خواهد پند گیرد و بیم دهنده ای بسوی شما آید،پس(عذاب دوزخ را)بچشید در نتیجه ستمکاران را هیچ یاری نیست.

38-البته خدا داننده نهان آسمانها و زمین است زیرا که او باسرار دلها داناست.

39-و او آن خداییست که شما را در زمین جانشین گردانید،پس هر که ناسپاسی کند کفرش بزیان اوست و ناگرویدگان را کفرشان نزد پروردگارشان جز خشمی نیفزاید و کافران را کفر ایشان جز زیانی نیفزاید.

40-بگو(ای پیغمبر"ص")شریکان خویش را که جز خدا را مپرستید به من نشان دهید که این شریکان از زمین چه چیز بیافریدند یا ایشان را در آفریدن آسمانها شرکتی است،آیا شریکان را کتابی دادیم؟در نتیجه ایشان از آن کتاب حجّتی روشن دارند بلکه مشرکان برخی از ایشان به برخی دیگر خبر از روی فریب و وعده نمیدهند.

و علامت نصب سقوط نون(یمقّون)است، مٰا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ ،موصول و صله در محل نصب است بنا بر آنکه آن ظرف زمان است،برای آنکه معنایش او لم نعمرکم زمانا طویلا یتذکر فیه من تذکر است،آیا بشما زمان درازی عمر ندادیم که در آن متذکر شود هر کس که متذکر میشود و هاء در"فیه"عود میکند به ما و کم است که ما در معنای ظرف میآید و آن اسم است و البتّه حرف مصدری هم میآید.

آوریم و بجای گناهانمان اطاعت کنیم،مقصود ما را بدنیا برگردان تا اطاعت نمائیم بآنچه فرمانمان میدهی غَیْرَ الَّذِی کُنّٰا نَعْمَلُ غیر از آن کارهایی را که کردیم از گناهان پس خدای تعالی توبیخشان فرموده و گفت: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ مٰا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ یعنی آیا ما بشما از عمر آن قدر ندادیم که امکان فکر کردن و عبرت گرفتن برایتان باشد و نظری در امور دینی کرده و عواقب حال کسی را که میخواهد فکر و اندیشه نموده و بیاد خدا افتد به بینید.

دیدم سفیدی موی را از بیم دهنده های مرگ برای آنکه مویش سفید شده و بس است تو را از چنین بیم دهنده ای.

و قائله تبیّض و الغوالی

نوافر عن معاینه القشیر

یعنی،زنها از موی سفید فرار میکنند،پس چرا بسبب خضاب و رنگ کردن سفیدی موی را تغییر نمیدهی.

فقلت لها المشیب نذیر عمری

و لست مسودا وجه النذیر

پس بآن زن گفتم که سفیدی مو بیم دهنده عمر من است و من نیستم که صورت نذیر و بیم دهنده را سیاه کنم.و عدی بن زید گوید:

و ابیضاض السواد من نذر المو

ت و هل بعده یجیء نذیر

سفید شدن موی سیاه از پیامها و آگهی های مرگ است،و آیا بعد از آن بیم دهنده ای میآید؟جواب نه.

و بعضی گفته اند:که نذیر تب است،و بعضی گفته اند:که مرگ خویشان و نزدیکانست،و بعضی گفته که آن عقل کامل است.

فَذُوقُوا

یعنی بچشید عذاب و افسوس ندامت و پشیمانی را فَمٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ پس برای ستمکاران یار و یاوری نیست که عذاب را از ایشان دفع و برطرف کند.

إِنَّ اللّٰهَ عٰالِمُ غَیْبِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

البته خدا دانای نهان آسمانها و زمین است،پس بر او چیزی از آنچه بر خلایق علمش نهانست مخفی و پوشیده نیست إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ البتّه او دانای به خاطره و اندیشه هایی است که در سینه ها مستور است،یعنی پس در ضمیر و باطن خودتان قرار ندهید چیزی را که او مکروه دارد،پس او البتّه دانای بآنست.

ص :349

هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلاٰئِفَ فِی الْأَرْضِ

قتاده گوید:یعنی آن خدایی که شما را معاشر کفّار قرار داد امّتی بعد از امّت دیگر و قرنی بعد از قرن دیگر و بعضی گفته:که شما را جانشینان قرون گذشته قرار داد به اینکه شما را بعد از ایشان آفرید میراث شما نمود آنچه در دست آنها بود.

فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ

پس هر کس کافر شود بر زیان اوست کفر او و عذاب کفران او وَ لاٰ یَزِیدُ الْکٰافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاّٰ مَقْتاً و نیفزاید کفّار را کفرشان در نزد خدا مگر خشم یعنی شدیدترین خشم ها و غضبها.

وَ لاٰ یَزِیدُ الْکٰافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلاّٰ خَسٰاراً

و نیفزاید کافرین را کفرشان مگر زیان و نابودی.

( قُلْ )بگو ای محمد أَ رَأَیْتُمْ شُرَکٰاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ- أَرُونِی مٰا ذٰا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ یعنی ای مشرکین مرا خبر دهید از بتهایی را که شریک قرار دادید در عبادت بمن نشان بدهید آیا چیزی از زمین ایجاد کرده و آفریده اند،یعنی بچه چیز لازم دانستید که آنها انبازها و شریکهای خدا باشند در عبادت،آیا بچیزی که از زمین آفریده اند شایسته پرستش شدند أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمٰاوٰاتِ آیا برای ایشان شرکتی در ایجاد آسمانها است،سپس این ترتیب را ترک،و فرمود: أَمْ آتَیْنٰاهُمْ کِتٰاباً آیا ما برایشان کتابی فرستادیم،که تصدیق کند دعوای ایشان را در آنچه را که ایشان از شرک بودند. فَهُمْ عَلیٰ بَیِّنَهٍ آیا ایشان بر دلیلهای آشکار بودند،( مِنْهُ )یعنی از این کتاب،پس البتّه تمام اینها محال و غیر ممکن بود،برای آنها امکان اقامه حجّت نبود و امکان وجود شبه ای هم بر چیزی از آن نبود.

و بعضی گفته:که "أَمْ آتَیْنٰاهُمْ کِتٰاباً" آیا برای آنها نوشته و سندی آمده که

ص :350

خدا ایشان را بر کفرشان عذاب نمیکند،و آنها اطمینان بآن دارند بَلْ إِنْ یَعِدُ الظّٰالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلاّٰ غُرُوراً یعنی هیچ چیزی از اینها نیست- لکن برخی از ستمکاران برخی دیگر را وعده نمیدهند مگر فریب و وعده دروغ که حقیقتی برای آن نیست،گفته میشود،غره،یغره،غرورا،فریب داد او را و فریب میدهد او را فریب دادنی،هر گاه او را تطمیع کند در چیزی که طمع در آن نمیشود.

44-آیا در زمین سیر نمیکنید تا بنگرند که سرانجام آنانی که پیش از این بوده اند چگونه بود و آنان از نظر توانایی سخت تر از ایشان بودند و هیچ چیز در آسمانها نیست و نه در زمین که خدای را عاجز گرداند زیرا که او دانایی تواناست.

45-و اگر خدای تعالی مردم را بجزای کارهایی که میکنند مؤاخذه کردی هیچ جنبنده ای را بر پشت زمین نگذاشتی و لکن هلاکت ایشان را تا وقت نامبرده پس میاندازد و چون وقت هلاک ایشان بیاید البتّه خدای تعالی بحال بندگان خویش بیناست.

ایجاب کرده صاحب را توخیم و صاب قوم،یعنی صاحب قوم گفته:و الیوم فاشرب،فالیوم اشرب،بسکون باء گفته است،و ابو علی در اسکان همزه گوید در وصل اجراء کرده مجرای آن در وقف پس آن مثل قول شاعر است که گفته: ببازل وجناء او عیهل و قول او "مثل الحریق و افق القصباء" شاهد این دو بیت حرف آخر عیّهل و قصباء است که با وقف با تشدید آمده و اضطرار شعری چنین ایجاب کرده است،یعنی جایز است در وقف تشدید حرف آخر را با سکون آن.

نگاهداری آن را احدی ندارد (مِنْ بَعْدِهِ) یعنی بعد از خدای تعالی،و بعضی گفته اند:از بعد از افتادن و سقوط کردن.

إِنَّهُ کٰانَ حَلِیماً

البتّه او خدای بردبار توانایی است که عجله و شتاب در عقوبت مستحق عقاب را نمیکند( غَفُوراً )یعنی پوشنده و آمرزنده گناهان است،و بسیار آمرزنده است،آن گاه حکایت از کفّار نموده و گفت:

وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ

یعنی کفّار مکّه سوگند بخدا خوردند پیش از آنکه محمد(ص)ایمان برایشان بیاورد قسم سخت و نهایت توان و طاقتشان لَئِنْ جٰاءَهُمْ نَذِیرٌ هر آینه اگر پیامبر ترسانده ای از طرف خدای تعالی بیاید بر ایشان لَیَکُونُنَّ أَهْدیٰ هر آینه بوده باشند راه یافته تر باشند به پذیرفتن قول او و پیروی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ از یکی از امتان گذشته از یهود و نصاری و صابئین.

فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ نَذِیرٌ

پس چون محمد(ص)آمد بسوی ایشان( مٰا زٰادَهُمْ ) نیفزود آمدن آن پیامبر ایشان را إِلاّٰ نُفُوراً مگر نفرت و دوری از هدایت و فرار از حق،یعنی ایشان افزودند موقع آمدن او نفرت را( اِسْتِکْبٰاراً )یعنی از روی تکبّر و جبّاری و سرکشی بر خدای تعالی و نخوت و غرور اینکه پیرو دیگری باشند.

فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ

در روی زمین یعنی و قصد زیان زدن به مؤمنین،"و مکر السیّئ"هر مکر و فریبی است که ریشه اش دروغ و نیرنگ،و بنیاد و پایه اش بر تباهی باشد،برای آنکه بعضی از مکرها و نقشه ها نیکو است و آن مکر مؤمنین بکفّار است هر گاه با آنها پیکار کردند،خوبست که با آنها مکر کنند و آنها را فریب داده و مغلوب نمایند،و مقصود در اینجا مکر

ص :355

و خدعه برسول خدا و باهل دین و مسلمین است،و مصدر،بصفت مصدر اضافه شده،و تقدیرش و مکروا کمکر السیئ است و مکر کردند مکر بدی بدلالت قول خدا:

وَ لاٰ یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاّٰ بِأَهْلِهِ

یعنی نتیجه مکر بد برنمیگردد مگر بکسی که مکر نموده فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ یعنی پس آیا انتظار ندارند مگر روش خدای تعالی را در امّت های گذشته که هلاکشان کند هر گاه تکذیب کردند پیامبران او را که عذاب بر ایشان نازل شود و بلا بر ایشان بیاید بجهت پاداش و کیفر کفر و تکذیبشان،پس اگر انتظار چنین روزی را، دارند فَلَنْ تَجِدَ ای محمد هرگز نیابی لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْدِیلاً یعنی عادت و روش خدایی از عقوبت کسانی که کفران نعمت او کرده و انکار خدایی او نموده تغییر و دگرگون نمیشود وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْوِیلاً و هرگز برای روش خدا دگرگونی نخواهی یافت،پس تبدیل گردیدن چیز است بر خلاف آنچه بوده.

أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ

یعنی آیا این کفّاری که انکار هلاک شدن امتهای گذشته را کردند در روزی زمین سیر و گردش نمیکنند فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ یعنی پس به بینید چگونه خدا هلاک و نابود نمود، تکذیب کنندگان قبل از ایشان مانند قوم لوط و عاد و ثمود را،پس عبرت و پند بگیرند بسبب ایشان.

وَ کٰانُوا

و بودند ایشان أَشَدَّ مِنْهُمْ سخت تر بودند از ایشان قُوَّهً وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْءٍ یعنی با آنکه آنها نیرومندتر بودند نبود خدا که چیزی از او فوت شود.

ص :356

فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کٰانَ عَلِیماً

در آسمانها و نه در زمین البتّه او دانای بتمام چیزهاست( قَدِیراً )تواناست بر آن مقداری که برای آن حدّ و نهایتی نیست،سپس خداوند سبحان منّت گذاشت بر خلقش بتأخیر عقاب از ایشان و گفت وَ لَوْ یُؤٰاخِذُ اللّٰهُ النّٰاسَ بِمٰا کَسَبُوا و اگر خداوند مردم را بآنچه مرتکب شدند از شرک و تکذیب ایشان مؤاخذه کند و تعجیل عقوبت ایشان را و آن قول اوست:

مٰا تَرَکَ عَلیٰ ظَهْرِهٰا مِنْ دَابَّهٍ

باقی نماند بر روی زمین جنبنده ای و ضمیر بارض برمیگردد و اگر چه ذکری از آن نشده برای دلالت کلام بر آن و علم به اینکه جنبنده ها در روی زمین زندگی میکنند.

وَ لٰکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی

و لکن خدا آنها را بتأخیر انداخته تا اجل نامبرده و آیه در سورۀ نحل تفسیر شده.

فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِعِبٰادِهِ بَصِیراً

پس هر گاه اجلشان آمد،پس البتّه خدا به بندگانش بیناست،یعنی خدا بینای به مکان ایشان است،پس آنها را هر طوری که خواهد مؤاخذه میکند.

و بعضی گفته اند:بینای باعمال ایشانست،پس آنها را بر آن پاداش می دهد.

ص :357

است،پس مینوشد و سیرآب میمیرد و سیرآب برانگیخته شود و دیگر نیازی به حوضی از حوضهای پیامبران ندارد تا داخل بهشت شود و سیرآب شود.

ابو بکر از پیغمبر(ص)روایت کرده که فرمود سورۀ یس در تورات معمه خوانده میشود،گفتند معمه چیست،فرمود صاحبش را خیر دنیا و آخرت فرا گیرد،و تحمّل کند از او بلای دنیا را و دفع کند از او هراسهای آخرت را و بآن مدافعه و قاضیه هم گفته میشود که از صاحبش دفع میکند هر بدی را و آورده کند برای او هر حاجتی را،و هر کس آن را قرائت کند برای او بیست حج نوشته شود و کسی که آن را بشنود برای او محسوب شود ثواب هزار دیناری که در سبیل اللّٰه بدهد،و کسی که بنویسد آن گاه بیاشامد داخل جوف او شود هزار دواء و هزار نور و هزار یقین و هزار برکت و هزار رحمت و از او برطرف شود هر درد و بیماری.

و از انس بن مالک از پیغمبر(ص)روایت شده که فرمود البتّه برای هر چیزی قلبی است و قلب قرآن سورۀ یس است.

و از او از پیامبر(ص)رسیده که فرمود کسی که بگورستانی وارد شود یس را بخواند خدا در آن روز از عذاب ایشان تخفیف و برای او بعدد امواتی که در آنجاست حسناتی نوشته شود.

و ابو بصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود،البتّه برای هر چیزی قلبی است و قلب قرآن سورۀ یس است پس هر کس در روز پیش از آنکه شام کند بخواند در روز آن از حفظ شدگان و روزی داده شدگان باشد تا شب کند و هر کس در شب بخواند پیش از آنکه بخوابد خدا بر او هزار فرشته مأمور کند تا او را از هر شیطانی پلیدی و از هر آفتی حفظ نماید،و اگر در

ص :359

خوابش بمیرد خدا او را در بهشت داخل کند و سی هزار فرشته برای غسل او حاضر و همگی برای او استغفار میکنند و او را تا قبرش تشییع مینمایند به استغفار کردن برای او،پس چون او را داخل قبرش مینمایند آنها در قبر او خدا را عبادت میکنند و ثواب عبادتشان برای اوست و قبرش تا دیدگاه چشم گشاد و وسیع میشود و از فشار قبر ایمن خواهد بود و همواره از قبرش نوری ساطع است تا فضاء آسمان تا آنکه خدا او را از قبرش بیرون آورد،پس چون از قبرش بیرون آمد فرشته ها پیوسته با او هستند و او را مشایعت نموده و با او گفتگو میکنند و در روی او خندیده و او را بهر خیری مژده میدهند تا او را از صراط و میزان عبور دهند و او را در مکانی از بهشت خدا اقامت دهند که نباشد نزد خدا خلقی که نزدیک تر از او باشد مگر فرشتگان مقرّب و پیامبران مرسل و او با پیامبران در مقابل خدا ایستاده و محزون نیستند با کسانی که در غم و غصّه بسر میبرند و با مهمومین مهموم نیستند و جزع و ناراحتی ندارند با مردمی که در ناراحتی و جزع میباشند،سپس خداوند تعالی باو میگوید:اشفع عبدی اشفعک فی جمیع ما تشفع،بنده من شفاعت کن در تمام آنچه میخواهی که شفاعت کنی من شفاعت تو را می پذیرم و از من بخواه بتو عطا کنم تمام چیزهایی که تو میخواهی،پس سؤال میکند و باو عطا میشود و شفاعت میکند،پس، قبول میشود و او را محاسبه نمیشود در میان کسانی که محاسبه میشوند و ذلیل و خوار نمیگردد،و ملامت بگناهی و نه بچیزی از اعمال بدش نمیشود و از رفقاء محمد(ص)میباشد.

و محمد بن مسلم از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که برای رسول خدا"ص"دوازده اسم است،پنج اسم آن در قرآن است:

ص :360

1-محمد 2-احمد 3-عبد اللّٰه 4-یس 5-نون.

باظهار نون از آیه ن وَ الْقَلَمِ و اخفاء آن از"یس"خوانده اند،و امّا عاصم پس او در روایت حفص نون هر دو آیه را ظاهر میکرد.

و روایت برجمی از ابی بکر و محمد بن غالب از اعشی از ابی بکر نون از (یاسین)را ظاهر و در "ن وَ الْقَلَمِ" در روایت علیمی از جماد مخفی میگردد و امّا یعقوب:او نون هر دو را در روایت روح و زید ظاهر و در روایت رویس مخفی میداشت،و اهل حجاز و بصره و ابو بکر(تنزیل)برفع خوانده و دیگران از قاریان بنصب(تنزیل)خوانده اند و در شواذ قرائت ثقفی(یس)به فتح نون و قرائت ابی السماک یس بکسر،ن،و قرائت کلبی یسن برفع نون آمده و در قرائت ابن عباس و عکرمه و ابن یغمر و نخعی و عمر بن عبد العزیز"فاغشیناهم" با عین،و در قرائت ابن محیص و زهری(انذرتهم)با یک همزه آمده است.

است،چنانچه جمع میشوند در کلامی که وقف بر آن میشود و اگر این نبود جمع آن دو هم جایز نبود.

و امّا کسی که نون در آن را ظاهر و روشن نکرده،پس او اگر چه در تقدیر وقف قطع نکند در آن همزۀ وصل را و این قول خدای تعالی(أ لم اللّٰه)آیا نمی بینی که همزه وصل حذف شده و ثابت نشده چنانچه با غیر آنهم از کلامی که وصل میشود ثابت نشده.

و کسی که(تنزیل)را رفع داده بنا بر تقدیر(هو تنزیل العزیز الرحیم) یا هذا تنزیل العزیز الرحیم گرفته و نصب آن بنا بر تقدیر نزل تنزیل العزیز الرحیم است.

و امّا آنکه(یس)با جر خوانده پس هر دو آن بجهت التقاء ساکنین است و آنکه رفع داده پس بنا بر روایت کلبی است که او گوید،آن بلغت طی یا انسان است و ابن جنّی گوید،نزد من محتمل است که از تمام اسمها اکتفاء بسین برای این بوده باشد که در آن حرف نداء است مثل قول تو که یا رجل می گویی و مانند حذف بعضی از حروف اسم قول پیغمبر(ص)است که فرمود:

کفی بالسیف شاء ،یعنی شاهدا،شمشیر برای شهادت کافیست،پس حذف عین الفعل و لام الفعل شده،پس همین طور از انسان فاء الفعل و عین الفاء حذف و باقی مانده را قرار داد اسمی که قائم بخود باشد و آن سین است پس یاسین گفته شد و آن شبیه بقول شاعر است: قلنا لها قفی قالت قاف گفتیم بآن زن بایست گفت ایستادم،و کسی که(فاعشیناهم)با عین خوانده پس آن را منقول از عشی یعشی گرفته هر گاه دیده اش ضعیف شود و اعشیته انا،و من دیده او را ضعیف کردم.

ص :364

و امّا(اغشیناهم)با غین معجمه پس بنا بر حذف مضاف است،یعنی (فاغشینا ابصارهم)پس دیدگان آنها را کور کردیم و پوشاندیم،یعنی بر آن چشمها پرده قرار دادیم،و غشاوه بر چشم مثل غشاوه بر قلب است،پس بر خورد میکند به معنای هر دو قرائت.

و امّا کسی که(انذرتهم)بیک همزه خوانده،پس او حذف کرده همزه استفهام را بجهت تخفیف و حال آنکه قصد آن را داشته چنانچه کمیت شاعر گوید:

طربت و ما شوقا الی البیض اطرب

و لا لعبا منّی و ذو الشّیب یلعب

خوشحال شدم و حال آنکه شوقی نیست در موی سفید که خوشحال شوم و نه از من لعب و بازی است و آیا کسی که مویش سفید شد بازی میکند،و معنی(او ذو الشّیب یلعب)شاهد بیت در حذف همزه او ذو الشّیب است که ذو الشّیب آمده و یا مثل بیت کتاب:

لعمرک ما ادری و ان کنت داریا

شعیب بن سهم او شعیب بن منقر

قسم بجان تو نمیدانم و یا اگر آگاه بودم که شعیب بن سهم است یا شعیب منقر است،شاهد این بیت و ان کنت است که(او ان کنت)بوده.

شاعری توصیف میکند،کشتی را که سوار شده و میگوید:

و نحن علی جوانبها و قعود

بغض الطّرف کالابل القماح

و ما در اطراف آن کشتی نشسته و چشمهای خود را میبستیم مثل شتری که آب نخورده سر خود را بلند میکند(علی)در قول خدا علی صراط متعلّق بمرسلین است تقدیرش ارسلوا علی صراط است و ممکنست جار و مجرور در محلّ خبر (انّ)باشد،پس خبر بعد از خبر باشد و ممکن است که در محل نصب باشد بنا بر حالیت،پس مثل آنست که گفته است،ارسلوا مستقیما طریقهم،ما انذر آباؤهم بهتر آنست که(ما)نافیه و جمله در محل نصب باشد زیرا که آن صفت قوم است،و ممکنست که ما حرف موصول مصدریه بر تقدیر،لتنذر قوما انذر آباؤهم باشد.

و حایل شد مثل شیر نری که با دمش اعلام خطر میکرد که اگر نزدیک شوم مرا بخورد.

و ابو حمزه ثمالی از عمار بن عاصم از شفیق بن سلمه از عبد اللّٰه بن مسعود روایت کرده که قریش اجتماع کردند بدرب منزل پیغمبر(ص)پس پیغمبر"ص" بیرون آمد و مشت خاکی بر سر و صورت آنها پاشید و آنها او را ندیدند،عبد اللّٰه گوید آنها همان مردمی بودند که در کنار چاه بدر اجتماع کردند.

و ابو حمزه از مجاهد از ابن عباس روایت کرده که قریش اجتماع کردند و گفتند اگر محمد داخل مسجد الحرام شود همگی یک دفعه بر او حمله نموده و او را بکشیم،پس پیغمبر(ص)وارد شد و خدا از پیش رو و پشت سرشان حجابی و سدّی قرار داد که او را ندیدند،پس نماز خواند سپس نزد آنها آمد و خاک بر سرشان افشاند و ایشان او را نمیدیدند،پس چون از آنها دور شد و خاک را دیدند گفتند این سحر پسر(ابی کبشه)"یعنی فرزند زاده عبد المطّلب است"

وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ

خداوند سبحان قسم یاد کرده بقرآن محکم از باطل و بعضی گفته،که آن را حکیم نامید برای آنچه که در او از حکمت است،پس مثل آنست که آن حکمت را که ناطق بآنست ظاهر کرده.

إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ

یعنی البتّه تو از کسانی هستی که خدای تعالی او را بنبوّت و رسالت فرستاده.

عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

که سالک آن را بسوی حق یا بسوی بهشت می کشاند،و بعضی گفته،معنایش بر شریعت روشن و حجّت آشکارا هدایت میکند تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ یعنی این قرآن نازل شده خدای غالب است در- ملکش (الرَّحِیمِ) خدایی که بآفریده اش مهربانست و برای همین او را فرستاد سپس بیان نمود مقصود و هدف از بعثت و انگیختن او را و فرمود:

لِتُنْذِرَ قَوْماً مٰا أُنْذِرَ آبٰاؤُهُمْ

قتاده گوید:برای آنکه بترسانی از گناهان خدا مردمی را که پدرانشان را در پیش بیم داده نشده برای آنکه آنها در زمان فترت بین حضرت عیسی و حضرت محمد(ص)بودند.

حسن گوید:یعنی پیامبر بیم دهنده ای از خودشان و قومشان نیامد برای آنها و اگرچه از غیر ایشان آمد برایشان.و بعضی گفته اند:یعنی نیامد ایشان را کسی که آنها را با کتاب بیم دهد،و این بنا بر قول آنست که گوید در میان عرب پیش از پیامبر ما پیامبرانی بنام خالد بن سنان و قیس بن ساعده و غیر آنها بودند ولی دارای کتاب نبودند.

عکرمه گوید:یعنی برای آنکه بترساند قومی را چنانچه ترسانید پدران ایشان را.

فَهُمْ غٰافِلُونَ

پس ایشان غافلند از آنچه را که قرآن متضمّن و از آنچه را

ص :368

که خدا ترسانید بسبب آن از نزول عذاب،و غفلت مانند سهو آن رفتن معنا است از خاطره،آن گاه خدای سبحان بار دیگر قسم یاد کرد و گفت:

لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلیٰ أَکْثَرِهِمْ

یعنی واجب شد تهدید ایشان و- استحقاق عذاب بر ایشان، فَهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ پس ایشان ایمان نمیآورند و بر حال کفر و بیدینی میمیرند و این در علم خدا گذشته است.

و بعضی گفته اند:تقدیر آن اینست،لقد سبق القول علی اکثرهم،هر آینه در علم خدا که بیشتر ایشان ایمان نمیآورند پس ایشان ایمان نمیآورند و این را خدای سبحان بفرشتگان خبر داد که ایشان ایمان نمیآورند پس مسلّم شد قول خدا بر ایشان.

إِنّٰا جَعَلْنٰا فِی أَعْنٰاقِهِمْ أَغْلاٰلاً فَهِیَ إِلَی الْأَذْقٰانِ

البتّه ما قرار دادیم در گردنهایشان غلهایی پس دستهایشان بچانه هایشان،کنایه از آن آورده و اگر چه آن را یاد نکرده برای آنکه اعناق و اغلال دلالت بر آن میکند و دلالت آنها از این روست که غل البته دست را بسوی چانه و گردن جمع میکند و غل گردن را بسوی چانه جمع میکند.

و از ابن عباس و ابن مسعود روایت شده که آنها(انّا جعلنا فی ایمانهم اغلالا)قرائت میکردند،و بعضی از ایشان فی ایدیهم قرائت کرده اند و معنا در تمام این قرائت و احتمالات یکیست برای آنکه غل در گردن تنها بدون دست نمیشود و نه در دست تنها بغیر گردن و مانند اینست،قول شاعر که گفته است:

و ما ادری اذا یممت ارضا

ارید الخیر ایّهما یلینی

و من نمیدانم وقتی قصد زمینی و شهری را نمودم قصد خیر نمودم کدام یک،

ص :369

از آنها بمن میرسد.

أ الخیر الذی انا ابتغیه

ام الشرّ الذی لا یأتلینی

آیا خیر چنانی که من در طلب اویم یا شرّ چنانی که آن مرا وانمیگذارد.شاهد بیت اول است که خیر را تنها یاد کرده،بعد گفته ایّهما یلینی کدام یک از آن دو بمن میرسد،زیرا بتحقیق دانسته که خیر و شرّ هر دو عارض بر انسان می شوند ولی نمیداند این برخورد باو میکند یا آن و مانند آن هم در قرآن آمده مثل آیۀ: وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ (1)و قرار داد برای شما لباسها و بیرجامه ها که شما را از گرما حفظ کند و نفرمود و البرد،برای آنکه آنچه که انسان را از گرما حفظ میکند از سرما هم حفظ میکند،یعنی زیر جامه نازک از گرما زدگی حفظ میکند و بیرجامه ضخیم از سرما خوردن نگه میدارد.

مفسّرین بر معنی این آیه بر چند وجه اختلاف کرده اند:

1-حسن و جبائی گوید:اینکه خدای سبحان اراده کرده باین آیه بخشی را برای مثل زدن و تقدیرش اینست مثل این گروه مشرکین در نفرتشان از آنچه که ایشان را بسوی آن میخوانی مانند مردیست که دستهایش را بگردنش بسته اند که امکان ندارد برای او که آن را بسوی خیر باز و دراز کند،و مردی که سرش بلند کرده که جلوی پایش را نمی بیند،گوید و مانند آن قول شاعر جاهلیّت(صلاه من عمرو بن مالک)معروف به اخوه اودی است که میگوید:

کیف الرشاد و قد صرنا الی امم

لهم عن الرشد اغلال و اقیاد

خیر و صلاح چگونه است و حال آنکه ما گشتیم بسوی امّت هایی که بر ایشان از عقل و هدایت غلها و قیدهایی بود و مثل آن در سخنان عرب بسیار است.

ص :370

2-ابی مسلم گوید:یعنی مثل آنکه این قرآن غلهایی در گردنهای ایشانست که آنها را مانع خشوع میشود برای شنیدن و اندیشه کردن آن برای سنگینی آن بر ایشان و این جهتش اینست که ایشان وقتی سرکشی کردند از آن و عار داشتند از پیروی او و شخص مستکبر و سرکش سرش را بلند کرده گردنش را میکشد و تکبّر میکند نگاه بزمین نمیکند مثل آنست که دستهایشان را بگردنشان بسته اند و البتّه این را اضافه بخود نموده که ما قرار دادیم در گردنهایشان،برای آنکه موقع قرآن خواندن بر ایشان و فرا خواندن ایشان باین صفت میگردند،پس آن مثل قول اوست، حَتّٰی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی است (1)تا آنکه شما فراموش کردید یاد را.

3-ابن عباس و سدی گویند:قصد نموده باین امر مردمی از قریش را که مصمّم کشتن پیغمبر(ص)شدند،پس دستهایشان بگردنهایشان بسته شد و نتوانستند دستی بسوی آن حضرت دراز کنند.