ص:2

معتبرترین سخنگو و نماینده این جریان سیاسی _ فرهنگی محسوب می شده است. حزب توده که به عنوان وارث سوسیال دموکراسی عهد مشروطه و سپس «حزب کمونیست ایران»، در مهرماه 1320 پایه گذاری شد، در سال های پس از جنگ جهانی دوم، که اتحاد شوروی در صحنه بین المللی حضور خود را به عنوان یک «ابرقدرت» اعلام داشت، توانست به سرعت به عنوان یک حزب منسجم در صحنه سیاست و فرهنگ ایران حضور یابد و در کشمکش با جریان های وابسته به بریتانیا و آمریکا، تصویرهای پرآشوب از این دوران تاریخی را رقم زند. پس از کودتای 28 مرداد 1332 و تثبیت ایران در حریم نفوذ غرب، که از سوی اتحاد شوروی به طور قطعی به رسمیت شناخته شد، حزب توده به تبع وابستگی خود به سیاست منطقه ای شوروی، هر چند هرگونه نقش و حضور در حیات سیاسی ایران را از دست داد، معهذا به عنوان یک جریان فکری به موجودیت خود ادامه داد، به نحوی که می توان فرهنگ لائیک و غربگرایی را که در دهه 1340 در ایران شکل گرفت، برآیند کنش متقابل سه خرده فرهنگ انگلوفیلی، مارکسیستی و آمریکایی، در سیمای سخنگویان ایرانی آن ارزیابی کنیم. این تأثیر بویژه از طریق روشنفکرانی که در دهه 1320 در مکتب فکری و مطبوعاتی حزب توده پرورش یافتند و در دهه 1340، طبق یک برنامه سنجیده از سوی نواستعمار غرب و رژیم پهلوی، در ساختار نظام گذشته جذب شدند و در نهادهای فرهنگی کشور به کار گرفته شدند، اعمال شد. بنابراین، هر چند در سال های 1357_1332، حزب توده به عنوان یک نیروی سیاسی در ایران حضور نداشت، ولی به عنوان یک جریان فکری در پی ریزی شالوده های فرهنگ لائیک و غربگرای موجود نقشی مؤثر ایفا کرد.

و بالاخره با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و فروریختن معادلات سیاسی گذشته در منطقه، مجدداً حزب توده را در سال های 1361_ 1358، به عنوان کارگزار اتحاد جماهیر شوروی و سخنگوی سیاسی و فرهنگی آن در درون کشور فعال می یابیم، و در این دوران، حزب توده به دلیل شرایط سیاسی نوین ایران، موفق شد بر پایه تجربه غنی تشکیلاتی احزاب مارکسیستی جهان و با اتکاء بر کادر ورزیده و مجرب خود، که سال های مدید در اتحاد شوروی و اروپای شرقی، عالی ترین دوره های آموزشی را طی کرده بودند و بالاخره با حمایت مادی اتحاد شوروی به ایجاد تشکیلاتی منسجم دست زند و بکوشد تا باعنوان یک نیروی سیاسی در جامعه انقلابی، وزن و اهمیت کسب کند و در کنار جریان های ضدانقلابی راست و میانه طرح هایی توطئه گرانه و مخربی را علیه انقلاب اسلامی پی ریزی نماید. با انحلال حزب توده در سال 1362، این تلاش نافرجام ماند و از آن پس، حزب

ص:3

توده مجدداً به یک جریان محدود و بی رمق در خارج از کشور بدل شد، که بقایای فروپاشیدة آن امروز با طوفانی که جهان مارکسیسم را به کام خود برده و با بازتاب های ایدئولوژیک و فرهنگی آن دست به گریبانند.

کتاب حاضر، (1) همانگونه که از آن پیداست، تاریخچه مارکسیسم ایرانی را با تأکید بر حزب توده، به عنوان مهم ترین و قابل اعتناترین نماینده آن، موضوع خود قرار داده است. نخستین بخش کتاب کوشیده است تا مبانی استراتژی و تاکتیک مارکسیستی را با نگاهی به سیر تاریخی مارکسیسم، تصویر کند و در این کاوش، منظره ای کلی از مارکسیسم ایرانی در تمام شاخ و برگ های آن، از تروتسکیسم و مائوئیسم تا «چپ نو»، و پیوندهای آن با مارکسیسم سنتی حزب توده ارایه دهد. هر چند طی یک ساله اخیر گردباد تحولات در کشورهای سوسیالیستی پیشین با چنان شدتی جریان داشته که اساس ایدئولوژی مارکسیسم را به «موزه تاریخ» سپرده و امروزه حتی در اتحاد شوروی نیز مارکسیسم به عنوان یک ایدئولوژی، آماج نفی و نقدهای بنیادین است، معهذا به نظر می رسد که چارچوب نظری بحث فوق در شناخت پدیدة مارکسیسم ایرانی و مبانی پراتیک آن، هر چند این بحث امروزه نوعی «باستان شناسی ایدئولوژیک» جلوه کند، مفید باشد.

بخش دوم کتاب، به تاریخچه حزب توده، از تأسیس تا انقلاب اسلامی ایران، اختصاص دارد. درباره این مقطع از تاریخ حزب توده، کتابشناسی نسبتاً مفصلی موجود است و خاطرات برخی از رهبران درجه اول حزب توده، مانند فریدون کشاورز، ایرج اسکندری، احسان طبری، و بسیاری از دست اندرکاران درجه دو در دسترس است. لذا، در این بخش از تکرار مکررات اجتناب شده و مبنای کار بر بیان ناگفته ها و ارایه اسناد تازه و منتشر نشده است. در این بخش، به طور عمده بازجویی های سران حزب توده در سال 1362 مبنای تحلیل قرار گرفته و در هر زمینه به دستنوشته های فعالین درجه اول آن عرصه، استناد گردیده است. برای نمونه، خواننده محترم با سرگذشت پناهندگان ایرانی در شوروی از زبان دکتر حسین جودت و احمدعلی رصدی آشنا خواهد شد و داستان «فرقه دمکرات آذربایجان» در «مهاجرات» را بر اساس بازجویی های انوشیروان ابراهیمی، دبیراول فرقه در ایران پس از انقلاب، خواهند خواند. در این بخش، روایت دکتر حسین جودت از تاریخ حزب توده نیز به عنوان یک سند مندرج است.

ص:4

سومین بخش کتاب، به «حزب توده و انقلاب اسلامی ایران» اختصاص دارد، که پس از یک مقدمه پیرامون «وضع رهبری و سازمان حزب توده» به بررسی نسبتاً مشروح استراتژی و تاکتیک حزب توده و مبانی تئوریک آن، و مواضع حزب توده در قبال سایر نیروهای سیاسی ایران می پردازد. در این بررسی، هر چند تکیه بر مواضع و عملکردهای حزب توده پس از انقلاب است، معهذا تحلیل چارچوبی گسترده تر را فراروی خود قرار داده و سیاست نظری و عملی حزب توده را در طول تاریخ آن کاویده است.

بخش چهارم (سازمان حزب توده، 1361_ 1358) پس از بررسی اصول سازماندهی از دیدگاه مارکسیسم، ساختار کمیته مرکزی حزب توده و شعب آن را معرفی خواهد کرد و سپس به تشکیلات «رسمی» و «علنی» مفصل حزب توده (تهران، شهرستان ها و خارج از کشور)، تشکیلات مخفی و سازمان نظامی حزب توده پس از انقلاب اسلامی خواهد پرداخت. در بخش پنجم، «سازمان های وابسته به حزب توده» در سال های 1361- 1358 (سازمان جوانان، کانون دانش آموزان، کانون صنفی فرهنگیان، تشکیلات دمکراتیک زنان، اتحاد دمکراتیک مردم ایران، شورای نویسندگان و هنرمندان و ...) معرفی خواهد شد. بخش ششم به «انحلال حزب توده و دستاوردهای آن» اختصاص دارد و در این بررسی، شبکه جاسوسی شوروی در ایران و شبکه گسترده نفوذی حزب توده و ارتباطات حزب توده با مأمورین کا.گ.ب و جی.آر.یو (سازمان اطلاعات نظامی شوروی) برای نخستین بار به طور مشروح افشا خواهد شد. بخش فوق با تجدید چاپ متن کامل اعترافات تلویزیونی سران حزب توده و تحلیلی پیرامون افشاگری های ایرج اسکندری در خارج از کشور و تحول احسان طبری، تئوریسین پیشین مارکسیسم ایرانی، به پایان می رسد. در بخش هفتم با بقایای حزب توده آشنا خواهیم شد، پس از ترسیم «سیر فعالیت بقایای حزب توده پس از انحلال» در داخل و خارج از کشور به فراز و نشیب های مواضع متناقض آنان خواهیم پرداخت. این بخش با بحثی پیرامون «بحران مارکسیسم ایرانی، علل و آینده آن» به پایان می رسد. این کتاب به همت گروهی از پژوهشگران این مؤسسه جمع آوری و تدوین گردید. همانگونه که مشهود است، کتاب حاضر به طور عمده بر اساس اسناد دادستانی انقلاب، سپاه پاسداران و وزارت اطلاعات تنظیم شده و لذا در اینجا لازم می دانیم از مسئولین این مراکز که امکان بهره گیری و نشر اسناد فوق را فراهم ساختند، تشکر کنیم.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

بهار 1387

ص:5

ص:6

انتشار کتاب مسایل سوسیالیسم و وظایف سوسیال دمکراسی، گسستِ کامل خود و احزاب عمده «انترناسیونال» را از مارکسیسم اعلام داشت و خواستار «تجدید نظر» در مبانی مهم آموزش مارکس شد. برنشتین با توجه به واقعیات اقتصاد اروپای غربی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم و رونق آن، که تحت تأثیر غارت ملتهای آسیائی و آفریقائی توسط استعمار رخ داده بود، نظریة مارکس را در زمینة وخیم تر شدن وضع طبقه کارگر در نظام سرمایه داری رد کرد و اعلام داشت که برخلاف پیشگوئی مارکس علیرغم توسعه سرمایه داری، وضع طبقه کارگر نه تنها وخیم تر نشده، بلکه بهبود هم یافته است. پیدایش انحصارات سرمایه داری و مداخله دولت در مدیریت اقتصاد، به هرج و مرج تولید پایان داده و بحران های اقتصادی را از میان برده است؛ و نیز توسعه مشارکت در کمپانیها و جذب سرمایه های کوچک، برخلاف نظر مارکس که تمرکز تولید در صنعت و کشاورزی و گرایش جامعه به سوی دو قطبی شدن را پیش بینی می کرد، به «دمکراتیزه شدن سرمایه» انجامیده است.

تضاد طبقاتی نه تنها تشدید نشده، بلکه کاهش یافته و اقشار بینابینی نه تنها جذب دو قطب اصلی «کار» و «سرمایه» نشده و از میان نرفته اند، بلکه افزایش یافته اند.

برنشتین، احزاب سوسیالیست را به فراموش کردن آرزوی انقلاب قریب الوقوع دعوت کرد و به جای آن، خواستار بهره گیری از وسائل صلح آمیز و پارلمانی موجود برای انجام اصلاحات اجتماعی و سهیم شدن در ساختار سیاسی و اقتصادی جامعه غرب شد.

نظریات برنشتین در احزاب سوسیالیست تأثیر عمیق گذارد و «برنشتاینیسم» به مشی حاکم بر «انترناسیونال دوم» بدل شد.

لنین، روزا لوکزامبورگ (1) و تا مدتی کارل کائوتسکی(2) و جناح چپ سوسیال دمکراسی به انتقاد شدید از برنشتاینیسم پرداختند. این تقابل، سرانجام منجر به انشعاب جنبش سوسیالیستی به دو جناح راست (احزاب سوسیالیست) و چپ (احزاب کمونیست) گردید. احزاب سوسیالیست اکثراً مارکسیسم را بعنوان ایدئولوژی رسمی خود کنار گذاردند و احزاب کمونیست با کناره گیری از «انترناسیونال دوم» آنرا در اختیار سوسیالیستها قرار داده و به رهبری لنین، به تشکیل «انترناسیونال سوم» (کمینترن) دست زدند.

ص:7

ص: 8

آمیزه ای از مارکسیسم با نظریات آنارشیستی و نارودنیکی (1) (پوپولیستی) روسیه بود، که پیشینة کهن و ریشه های ژرف در میان انقلابیون روسیه داشت. لنین به توطئه گری و تصرف قدرت سیاسی توسط یک حزب کوچک و متشکل و دارای انضباط آهنین، در شرایط یک بحران اجتماعی که حاکمیت را ضعیف و ناتوان کرده باشد، بیش از رشد نیروهای مولد و «جبر اجتناب ناپذیر تاریخی» مارکس و پلخانف بها می داد. همین امر- بی اعتنائی به دگم های مارکسیستی- موفقیت او را در تصرف حاکمیت سیاسی سبب شد.

پلخانف در این مبارزه شکست خورد و یکسال پس از انقلاب اکتبر، در شرایط حاکمیت مارکسیستها، این بزرگترین مارکسیست دوران خود، در انزوا و بیچارگی درگذشت. مشهور است که لنین چندی قبل از مرگ او، به وی پیام داده بود: «به این پیر مرد بگوئید گور خود را از روسیه گم کند، طبقه کارگر روسیه به او احتیاجی ندارد»!

ص:9

«کیش شخصیت» (نامی که شورویها به استالین زدائی خود دادند) اوج گرفت و اعتبار آثار و اندیشه های استالین سقوط کرد؛ «استالین خدا» به «استالین جلاد» تبدیل شد. در دوران گورباچف، استالین زدائی ابعاد نوین و عمیقی یافت.

استالین در دوران زمامداری خود، برجسته ترین یاران لنین و رهبران انقلاب اکتبر را، که برخی از آنان چون تروتسکی و بوخارین (1938- 1888 م) تئوریسین های برجسته مارکسیسم بودند، نابود کرد. از 24 نفر اعضای کمیته مرکزی حزب بلشویک روسیه، که رهبری انقلاب اکتبر را بدست داشتند، 11 نفر تیرباران شدند و 5 نفر به اشکال مختلف (ترور و خودکشی و ...) نابود گردیدند. (1)

ص:10

بیش از اندازه به جنبة ناب اداری کارها می پردازد. این دو ویژگی دو پیشوای برجسته کنونی کمیته مرکزی کنونی، می تواند کارها را بی میانجی به انشعاب بکشاند... (1)

پس از مرگ لنین، تنازع قدرت میان استالین و تروتسکی به تبعید او در سال 1929 از روسیه و قتل عام طرفدارانش و سرانجام ترور او توسط پلیس مخفی استالین در سال 1940 در مکزیک انجامید. تحت عنوان مبارزه با تروتسکیسم، دهها هزار نفر بیگناه تحویل جوخه های اعدام شدند و یا در سلول ها و اردوگاهها نابود گردیدند.

تروتسکی از نظر تئوریک دارای نظریات مستقل و گاه متضادی با لنین بود؛ هرچند برخی از پیروانش می کوشند تا او را یار و همراه صدیق و ادامه دهنده راه لنین وانمود سازند.

هسته مرکزی نظریات تروتسکی، تئوری «انقلاب پرمانان» (انقلاب دائمی) است. او بر اساس نظریات مارکس، که انقلاب سوسیالیستی را در یک کشور غیر ممکن می دانست و معتقد بود که انقلاب باید همزمان در تمام «جهان سرمایه داری» انجام گیرد، معتقد بود که پیروزی انقلاب سوسیالیستی در یک کشور، غیرممکن است. لذا روسیه، اگر می خواهد در انقلاب سوسیالیستی پیروز شود، باید با جنگ انقلابی، انقلاب خود را به دیگر کشورها صادر کند. صدور انقلاب به غرب و افروختن آتش انقلاب در آلمان (که با شوروی در حال جنگ بود)، اساس تئوری تروتسکی را تشکیل می داد. او می گفت که ساختمان سوسیالیسم در یک کشور تنها، امکان ناپذیر است و به رکود دولتی خواهد انجامید؛ انقلاب خواهد گندید و در مرداب بوروکراتیسم و احیاء سرمایه داری دولتی غرق خواهد شد. برای حل این مشکل، چاره همان «انقلاب دائمی» و «انقلاب جهانی» است که مارکس مطرح ساخته بود.

در مقابل، لنین معتقد به «ساختمان سوسیالیسم در یک کشور واحد» بود. او می گفت که ما در دورانی متفاوت با دوران مارکس زندگی می کنیم. در دوران مارکس، سرمایه داری هنوز وارد مرحله انحصاری و امپریالیستی خود نشده و مرحله رقابت آزاد را می گذرانید. لذا، مارکس بدرستی می گفت که پیروزی سوسیالیسم در یک کشور غیرممکن است و باید همزمان در چند یا همه کشورهای پیشرفته سرمایه داری انجام گیرد. این نظر در آن زمان صحیح بود، ولی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی، سرمایه داری وارد

ص:11

مرحله امپریالیستی خود شد و دوران تاریخی نوینی (دوران امپریالیسم) آغاز گردید. در این دوران نوین، انقلاب سوسیالیستی می تواند و باید در یک کشور تنها، بر اساس تضادهای درونی کشورهای امپریالیستی و در ضعیف ترین حلقه آن، تحقق یابد. لذا از دیدگاه لنینی، نظریه «انقلاب جهانی» و «انقلاب مداوم»، به تعبیر تروتسکیستی آن، منسوخ و نادرست است.

لنین می ترسید که هرگونه عملیات تهاجمی از سوی حکومت نوپای شوروی برای صدور انقلاب به دیگر کشورها، به سقوط حاکمیت بلشویکها در روسیه منجر شود. در آن زمان حزب بلشویک با 40 هزار عضو، به شیوة توطئه آمیز و کودتاگرانه، حاکمیت را در روسیه 180 میلیون نفری بدست گرفته بود و فاقد حمایت وسیع توده ای بود و سراسر کشور در معرض تهاجم و اشغال آلمان قرار داشت. در چنین شرایطی، لنین می دانست که هرگونه گزافه گوئی درباره «صدور انقلاب» و «انقلاب جهانی» تا چه حد احمقانه است. لذا او درباره شعارهای انقلابی گرانه تروتسکی می گفت:

افراد خیراندیش غالباً محیط خشن و وحشیانه جنگ جهانی امپریالیستی را از یاد می برند. چنین محیطی تحمل عبارت پردازی ندارد و به خیراندیشی های ساده لوحانه به دید تمسخر می نگرد. انترناسیونالیسم واقعی یکی و فقط یکی است: تلاش فداکارانه برای گسترش جنبش انقلابی و پیکار انقلابی در کشور خویش و پشتیبانی از همین پیکار و از همین مشی ... (1)

لنین می گفت که به هر قیمتی شده، حتی به بهای از دست دادن بخش وسیعی از خاک کشور، باید به آلمان متجاوز تسلیم شد تا حکومت اقلیت بلشویک در مرکز روسیه حفظ شود. تروتسکی مخالف این نظریه بود. لنین نظرات طرفداران ادامه جنگ انقلابی را «جمله پردازی انقلابی» خواند و نوشت:

سخن بر سر یک مسئله اساسی است... با جنگ نمیشود شوخی کرد... در آلمان نشانه ای از شروع انقلاب دیده نمیشود و اگر اینطور باشد، آلمانیها با پیشروی بیشتر، برتری بدست خواهند آورد. اکنون دیگر انتظار ممکن نیست. در انتظار نشستن یعنی انقلاب روسیه را به انبار آهن پاره تحویل دادن ... تنها کاری که می شود کرد پیشنهاد تجدید مذاکرات با آلمانی هاست.

... ما به قبول یک قرارداد صلح بی ضرر و یک صلح جدا از دیگران تن در

ص:12

می دهیم، زیرا می دانیم که در حال حاضر برای جنگ انقلابی آماده نیستیم... اگر برای بدست آوردن یک صلح جداگانه بسیار پرضرر هم امکان وجود داشته باشد، باید آن را به سود انقلاب سوسیالیستی که هنوز ضعیف است... حتماً پذیرفت. (1)

حق با لنین بود، زیرا در چنین شرایطی وفاداری به مارکسیسم و «جمله پردازی انقلابی» پیرامون «انقلاب جهانی پرولتری» و «انترناسیونالیسم پرولتری» می توانست به سادگی ارتش عظیم مخالفان رنگارنگ بلشویسم را به پطروگراد و مسکو بکشاند و توده های میلیونی دهقانی روسیه، حداقل تماشاگر خونسرد این صحنه می ماندند. سرنوشت حکومتی که بر توطئه اقلیتی ناچیز استوار باشد و از حمایت مردم محروم برخوردار نباشد، جز این نمی توانست باشد. اما تروتسکی چه؟ آیا به راستی او این واقعیت تلخ را نمی دید، یا غرق در آرمان گرائی انقلابی خود بود و برای «کارگران دربند» اروپا دل می سوزاند؟ هیچ یک. جاه طلبی و قدرت پرستی، او را بر آن می داشت تا حتی به قیمت سرنگونی حکومت بلشویکی، تز خویش را بیان دارد و در میدان رقابت حزبی برای خود جائی کسب کند.

پس از تصفیه تروتسکیست ها در روسیه، تروتسکیست های احزاب کمونیست کشورهای دیگر نیز تصفیه شدند، از جمله سلطان زاده، از رهبران حزب کمونیست ایران و رقیب حیدر عمواوغلی، به اتهام تروتسکیسم توسط استالین معدوم شد و جمع کثیری از کمونیست های ایرانی مهاجر، مانند ذره، نیک بین، حسابی و... نیز به این سرنوشت دچار گردیدند.

تروتسکیسم پس از چندی افول کرد و بسیاری از پیروان خود را از دست داد. ولی در سالهای 1960 میلادی، مجدداً تجدید حیات یافت. تروتسکیسم معاصر که «نئوتروتسکیسم» خوانده می شود، توانست بویژه در آمریکا و انگلستان و بلژیک و آلمان غربی و برخی از کشورهای آمریکای لاتین هوادارانی در میان جوانان بیابد و در بعضی کشورها به جریان نسبتاً نیرومند سیاسی تبدیل شود. تروتسکیست های معاصر، گرایش شدید شوروی ستیزانه داشته و انقلابی گری آنان، توأم با مبارزه علیه احزاب کمونیست شوروی گرا می باشد. ستاد مرکزی تروتسکیسم جهانی، «انترناسیونال چهارم» نام داشت. ولی درواقع، تروتسکیسم معاصر، فاقد پیوند و انسجام درونی و دستخوش فرقه گرائی و اختلاف و انشعاب بود. «انترناسیونال چهارم» سازمانی متلاشی و چند پاره بود و حداقل چهار سازمان خود را نماینده «انترناسیونال چهارم» می خواند:

ص:13

1- «کمیته بین المللی انترناسیونال چهارم» مستقر در لندن؛ 2- «دبیرخانه بین المللی انترناسیونال چهارم» مستقر در پاریس؛ 3- «دبیرخانه مشترک انترناسیونال چهارم» یا «جریان مارکسیستی لنینیستی انترناسیونال چهارم»؛ 4- «دبیرخانه آمریکای لاتین انترناسیونال چهارم» که نیرومندترین آنهاست و در آن، اکثریت تروتسکیست های آمریکای لاتین و بخشی از گروهکهای تروتسکیست اروپا عضویت داشتند. این چهار گروه، هر یک خود را «تروتسکیست های اصیل» و «راستین» می خواندند و دیگری را به اپورتونیسم و سازشکاری متهم می کردند.

تروتسکیسم نو، برخی از اندیشه های تروتسکی را مورد تجدید نظر قرار داده است. مثلاً تروتسکی، دهقانان را یک نیروی ارتجاعی می دانست و حال آنکه تروتسکیست های معاصر، دهقانان کشورهای جهان سوم را یک نیروی انقلابی می دانند و در مقابل، کارگران کشورهای پیشرفته صنعتی را به غیر انقلابی بودن و «بورژواگرائی» متهم می سازند.

تئوریسین های شوروی، تروتسکیسم را چنین ارزیابی می کردند:

تروتسکیسم خارج از جنبش کمونیستی است، ولی از طریق انقلابی گری ماوراء چپ میکوشد تا بر سیاستهای احزاب کمونیست تأثیر گذارد. (1)

نکته مهم در ارزیابی تروتسکیسم معاصر این است که این جریان، به علت ضدیت و ستیز شدید با شوروی از سوئی و مطرح ساختن شعارهای ماوراء انقلابی از سوی دیگر، که باعث جذب جوانان ماجراجو و تندرو می شد، محیط مناسبی برای فعالیت «سیا» و «انتلیجنت سرویس» و «موساد» و سایر سرویسهای جاسوسی بلوک غرب بود، که وسیعاً در آن نفوذ کرده و از آن بمثابه ستون پنجم خود استفاده می کردند. تروتسکیسم معاصر، بارزترین مصداق «مارکسیسم آمریکائی» است. (2)

ص:14

دون (1) پیروز شد. این انقلاب توسط حزب کمونیست چین سازمان داده شد که در سال 1921 م. توسط لی تاچائو و چن تو هسیو پایه گذاری شده بود. لی تاچائو، رهبر حزب کمونیست چین، در قیام سال 1927 م. کشته شد و چن تو هسیو به راست روی متهم گردید. سپس لی لی سان رهبر حزب شد. در این سالها، حزب کمونیست چین در مناطق دورافتاده روستائی و در کوهستانها علیه دولت کومین تانگ(2) می جنگید و طی مبارزات طولانی، اکثر رهبران درجه یک و دو حزب، توسط رژیم آمریکائی چیانکای چک به قتل رسیدند و یا به خارج گریختند. در نتیجه، مائو، دهقان زاده مرفهی که از رهبران حزب در یکی از ایالات دورافتاده بود، توانست در 1935 م. طی یک کودتای درون حزبی، قدرت را بدست گیرد و دبیرکل حزب شود و سپس در یک شبکه کودتای خونین با نام رمزی «جنبش اصلاح سبک» مخالفان خود را تصفیه نماید. مائو بیش از مارکسیسم از فرهنگ فلسفی- انقلابی جامعه چین متأثر بود. توجه او به نقش انقلابی دهقانان، بی اعتنائی به کارگران شهری و بی توجهی به الگوهای کلاسیک انقلاب مارکسیستی، از همان آغاز، بی اعتمادی کمونیستهای ارتدکس و استالین را برانگیخت. مائو از مارکسیسم اطلاع کمی داشت و به روایت ادگاراسنو در کتاب ستاره سرخ بر فراز چین، تنها، در سی سالگی نخستین کتاب مارکسیستی، یعنی مانیفست حزب کمونیست را خوانده بود. استالین، این «دهاتی بی سواد» را، که «دست تصادف»، او را بر مسند رهبری یک جامعه 700 میلیونی آسیائی در همسایگی شوروی قرار داده بود، به چشم تحقیر می نگریست و مائو و انقلاب چین را بیشتر یک «مهره» در بازیهای دیپلماتیک با بلوک غرب می دانست. استالین هیچگاه مائو را بعنوان یک «تئوریسین» جدی نگرفت. ولی دست تقدیر، همین «دهاتی بی سواد» را، پس از مرگ استالین، به چهره شاخص در جهان مارکسیسم بدل کرد و تئوری هائی که او بر اساس تجربه جامعه نیمه فئودال- نیمه مستعمره چین بیان می داشت، در میان عناصر چپ جهان سوم جاذبه وسیع کسب کرد، حال آنکه استالین دارای مکتب مستقلی در مارکسیسم نشد. در دیدگاه روشنفکران چپگرای جهان سوم، نظریات مائو سه ویژگی داشت، که فاقد معایب مارکسیسم سنتی بود و آنرا مقبول می نمود:

اول: مائو از شرق ستم زده و رنجدیده برخاسته بود و کم و بیش با زبان آشنائی سخن

ص:15

می گفت.

دوم: این تئوری ها برخاسته از تجربه یک کشور جهان سوم بود که اکثریت مطلق سکنه آن را محرومین استعمارزده و روستائی تشکیل می داد، و نه استنتاجات «عالمانه» از قیامهای کارگری کشورهای پیشرفته صنعتی، که خود در استعمار جهان سوم، ذینفع اند.

سوم: چین ماهیت استکباری خود را نشان نداده بود و روشنفکران چپ جهان سوم که از استبداد استالینی و انحطاط سوسیالیسم شوروی به ستوه آمده ولی به مارکسیسم باور داشتند، به این «سوسیالیسم شرقی» امید بستند.

مائوئیسم به سرعت گسترش یافت و چین به رقیب جدی شوروی بدل گردید و کوشید تا پرچم رهبری جهان مارکسیسم را از چنگ «برادر بزرگ» شمالی خود خارج سازد.

زمانی مارکس و انگلس براساس تجربیات انقلاب های 1830 م . و 1840 م . اروپا و قیام «کمون پاریس» (1871 م.)، به تدوین تئوری های خود پرداختند و از این حوادث استنتاجات تئوریک کرده و تصور نمودند که «قانونمندیهای عام و جهان شمول انقلاب اجتماعی» را کشف کرده اند. براساس این سیستم سازی، گویی دنیا باید راه اروپای قرن نوزدهم را بپوید، و آنهم تنها از آن زاویه ای که مارکس و انگلس دیده بودند.

لنین از تجربه کودتای بلشویکی خود چنان سرمست شد که به تعمیم تجربیات آن دست زد و برای همه انقلاب های عالم نسخه از پیش حاضر و آماده ای ارائه داد و از «اهمیت جهان شمول تجربه انقلاب کبیر اکتبر» دم زد! او گفت:

پس از آنکه پرولتاریا قدرت سیاسی را در روسیه بدست آورد... در ماههای نخست ممکن بود چنین بنظر رسد که فرق عظیم بین روسیه عقب مانده و کشورهای پیشرو اروپای باختری، انقلاب پرولتاریا را در این کشورها خیلی کم به انقلاب ما شبیه خواهد کرد. ولی اکنون ما تجربه بین المللی بس قابل ملاحظه ای در دست داریم که با نهایت صراحت گواهی می دهد که برخی از مشخصات اصلی انقلاب ما دارای اهمیت محلی، یعنی اهمیت اختصاصاً ملی و صرفاً روسی نبوده، بلکه اهمیت بین المللی دارد. (1)

لنین مدعی شد که با انقلاب اکتبر «دوران جدید و فصل نوینی در تاریخ بشریت گشوده شده است» و«مضمون اصلی» تاریخ جهان دگرگون گردیده و از این پس همه جوامع باید از «راه اکتبر» بروند!

ص:16

در چین نیز چنین شد. مائو، شیفته از پیروزی خود، گمان برد که نابغه ای است بی نظیر در تاریخ بشر و لذا «اندیشه های» خود را بعنوان آخرین کلام در علم و فلسفه و تئوری انقلاب اجتماعی به تمامی جهان صادر نمود. وان مین، عضو دفتر سیاسی و دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست چین که بدلیل مخالفت با مائو به شوروی گریخت، مدعی بود که مائو دیوانة آن بود که نامش را به عنوان یک صاحب تئوری در تاریخ جاودان سازد. وان مین در خاطراتش چنین می نویسد:

از سپتامبر 1949، مائو در ملاقاتهای خصوصی خود با اعضای دفتر سیاسی، غالباً طرح خود را برای ایجاد «مائوئیسم» بیان می داشت. او در یکی از مباحثات خود با من چنین گفت:

مائو: رفیق وان مین، من می خواهم مائوئیسم را بیافرینم. نظر شما در این باره چیست؟

وان مین: چرا؟

مائو: زیرا اگر یک رهبر فاقد «ایسم» خود باشد، طی دوران حیاتش از گردونه خارج خواهد شد و یا پس از مرگ ممکن است آماج حمله قرار گیرد. ولی با داشتن «ایسم» مسئله فرق می کند. مارکس دارای «ایسم» بود و لذا اگر چه «انترناسیونال دوم» به گروههای مختلف منشعب شد ولی هیچ یک جرئت نکردند علیه مارکس و مارکسیسم سخنی بگویند. لنین دارای لنینیسم بود و لذا هر چند گروهها و جریانهای مختلفی در «انترناسیونال سوم» و حزب بلشویک پدید آمد، هیچ یک آشکارا علیه لنین و لنینیسم سخن نگفت. سون یات سن هم همینطور... من مارکسیسم را حفظ خواهم کرد و تنها لنینیسم را رد می کنم. لنینیسم، مارکسیسم روسی است، آمیزه ای است از حقیقت عام مارکسیسم با پراتیک مشخص انقلاب روسیه. مائوئیسم، مارکسیسم چینی است، آمیزه ای است از حقیقت عام مارکسیسم با پراتیک مشخص انقلاب چین. (1)

مائو، «ایسم» خود را ساخت و مارکسیسم- لنینیسم به «مائوئیسم» بدل شد. او قدرت مطلقه را در دست خود متمرکز کرد. کیش پرستش شخصیت خود را به راه انداخت و فرعون وار تمثالها و مجسمه های خود را جایگزین معابد ساخت. از 1966م. تحت نام «انقلاب کبیر فرهنگی» به سرکوب مخالفان خود در حزب و جامعه دست زد. لیوشائوچی،

ص:17

دبیرکل حزب را سرنگون کرد و به قتل رسانید و خود، تنها قدرت بر فراز جامعه، حزب و دولت شد. مائو در چین و پیروان او (خمرهای سرخ) در کامبوج میلیون ها انسان را بی رحمانه به قتل رسانیدند.

جالب است بدانیم که در زمان مائو از چنگیزخان اعاده حیثیت شد و در ینان، در مقر مائو، عکس چنگیزخان در کنار عکس مائو به دیوار آویخته بود. فان . ژ. لین، مورخ چینی، در اعاده حیثیت از چنگیزخان نوشت:

اطلاعاتی که ما امروزه از لشگرکشی چنگیزخان به غرب می خوانیم بطور عمده توسط علمای ملاک مسلمان نوشته شده است. مغولها که مذهب دیگری داشتند، طبیعی است که عرف و اخلاق اسلامی را مراعات نمی کردند. فهم علل نفرین هائی که این مورخین نثار چنگیزخان می کنند دشوار نیست. به این دلیل امروزه باید نسبت به این اطلاعات برخورد انتقادی داشت. (1)

به هرروی، در آستانه دهة 1970 میلادی، مائوئیسم بزرگترین زلزله را در ارکان مارکسیسم پدید ساخت و «جنبش جهانی کمونیستی» را به دو قطب متخاصم تقسیم کرد. اهمیت این انشعاب تا بدان حد بود که در درگیری های مرزی چین و شوروی، برخی تحلیل گران، خطر آغاز «جنگ سوم جهانی» را می دیدند. دربارة مائوئیسم باز هم سخن خواهیم گفت.

ص:18

1959م. در انگلستان نشر یافت. ولی سابقه این حرکت کمی بیشتر است. در سال 1955م. کنفرانسی با عنوان «چپ نو» در فرانسه برگزار شد. ی. گرایپو ، (1)از رهبران این کنفرانس، ترکیب شرکت کنندگان را چنین بیان داشت: «مبارزان دارای گرایشهای مختلف، سوسیالیستهای چپ، کمونیستهای دمکرات، تروتسکیست ها، ترقیخواهان، مبارزین راستین «مقاومت» و سوسیالیست های مسیحی و نیز گروهی از مبارزینی که برای نخستین بار به مبارزه انقلابی پیوسته اند». او گفت: «چپ نو یک جریان پرولتاری نیست ولی آگاهانه سمت گیری آن به سوی طبقه کارگر و مردم است.» (2)

در سال 1956م.، ارل براودر (3) ، دبیر کل حزب کمونیست آمریکا که بعنوان «انحلال طلبی» از حزب اخراج شده بود، از نُرمَن توماس، (4) رهبر حزب سوسیالیست آمریکا دعوت کرد که با هم یک جنبش «چپ نو» را سازمان دهند. این جنبش از دیدگاه براودر باید نیروی آلترناتیو در مقابل حزب کمونیست آمریکا می بود. نُرمَن توماس یک سوسیالیست ضد شوروی بود. او در سال 1953م. تز مارکسیستی مبارزه طبقاتی را رد کرد و در 1956م. پس از حوادث مجارستان، به حملات شدید علیه شوروی و حزب کمونیست آمریکا پرداخت. (5)

حرکت «چپ نو»، اساساً یک حرکت مستقل و واکنشی در قبال سرسپردگی احزاب سنتی کمونیست به مسکو از یکسو و فساد و انحطاط جامعه سرمایه داری غرب، از سوی دیگر بود. ولی بدلیل شوروی ستیزی آن در چارچوب رقابت دو ابرقدرت، طبعاً مورد توجه سرمایه داری غرب و سرویس های اطلاعاتی آن قرار گرفت. به ادعای شورویها، در سال 1959م. ساشاولمان (6)، یکی از گردانندگان رادیوی ضد شوروی «اروپای آزاد»، به تأسیس مؤسسه ای بنام «انستیتوی پژوهش های کارگری» دست زد و یک میلیون دلار از «مؤسسه کاپلان»(7) وابسته به «سیا»، کمک دریافت کرد. با هدایت ولمان، استراتژیست های «سیا» به تشویق و تقویت گروه_های چپ گرای آمری_کای لاتین پرداختند. (8)

ص:19

این ادعا محتمل و پذیرفتنی است. طبیعی است که «سیا» بکوشد تا در جنبش «چپ نو» نفوذ کند و آن را در جهت هدفهای خود کانالیزه نماید. ولی با این عنوان، نفی استقلال این جنبش و متهم کردن آن به یک «حرکت مشکوک» (چنانکه شورویها در آغاز کردند) مغرضانه است؛ زیرا «جنبش چپ نو» ضربات جدی بر پیکرة امپریالیسم غرب وارد ساخت (بویژه در جنبش وسیع ضد جنگ ویتنام و جنبش کنونی صلح و ضد تسلیحات اتمی) و لطمات آن برای امپریالیسم غرب بیش از «همزیستی مسالمت آمیز» شوروی بوده است.

در انگلستان نیز هواداران مجله The New Left Review به تأسیس کلوپ های «چپ نو» پرداخته و به جذب دانشجویان و کارگران جوان دست زدند. آنها به نفع صلح و علیه مسابقه تسلیحاتی دو ابرقدرت و برای خلع سلاح اتمی تظاهرات می کردند.

در پایان دهه 1960 میلادی، جنبش «چپ نو» در آمریکا نیز پدید شد. این یک جریان کارگری نبود؛ بلکه شرکت کنندگان در آن، افراد طبقه متوسط و دانشجویان و روشنفکران بودند که وجه اشتراک آنها عبارت بود از:

1- عدم توافق یا مخالفت با حزب کمونیست آمریکا و اتحاد شوروی و «مارکسیسم ارتدکس»

2- اعتراض خشونت آمیز علیه نظام سرمایه داری آمریکا و سیاستهای تجاوزکارانه و امپریالیستی آن

3- گرایش به از میان بردن بی عدالتی اجتماعی

4- روحیه پرخاش جوئی و پیکارگری

در سال 1967 م. تعداد دانشجویان پیرو «چپ نو» در آمریکا به حدود 750 هزار نفر رسید. «چپ نو» بویژه در میان سیاهان آمریکا نفوذ گسترده یافت و قریب به 100 گروه سیاه بوجود آمد، که مشهورترین آن ها «پلنگان سیاه» نام داشت. آنان جامعة سیاهان آمریکا را به تخریب ساختار سرمایه داری، پایان دادن به جنگ ویتنام، مبارزه در راه رفع ستم بر سیاهان و دانشجویان و کارگران و فقرا، فرا می خواندند. (1)

میشل هارینگتون، جامعه شناس آمریکائی که مؤلف کتب متعددی درباره «مطرودین» جامعه آمریکاست، می نویسد:

ص:20

جنبش چپ نو دربرگیرنده جوانان آرمان گرا از لایه های بالائی طبقه متوسط است که، بدلائل گوناگون، از نظم موجود بیگانه شده، ولی دارای اهداف و برنامه روشن و قابل تحقق نیستند. (1)

«چپ نو» جنبشی بود متأثر از اندیشه های چپ (مانند مارکسیسم) و چپ افراطی (مانند آنارشیسم) و مکاتب نیهیلیستی و اگزیستانسیالیستی غرب. «چپ نو» واکنشی بود در قبال بن بست های «چپ سنتی» و نشانه ای از بحران مارکسیسم. تئوریسین های «چپ نو» برخی مبانی مارکسیسم را مورد تجدید نظر قرار دادند و کوشیدند تا در واکنش علیه «غیر انقلابی شدن مارکسیسم»، طرح «انقلابی» و نوینی را در همه عرصه های فلسفی و اجتماعی ارائه دهند.

در زمینه فلسفه و جامعه شناسی، لوئی آلتوسر، هانری لوفور، ژان پل سارتر و هربرت مارکوزه، تئوریسینهای متنفذ در جنبش «چپ نو» اروپا محسوب می شدند.

در عرصه انقلابی گری و مبارزه سیاسی، چهره هائی چون رژی دبره، کارلوس ماریگلا و برادران کوهن بندیکت تئوریسین های «چپ نو» بودند. این تحول و نوآوری در تغییر «سمبل»های انقلاب نیز نمایان است. اگر در گذشته، مارکس و انگلس و لنین و استالین سمبل انقلابی گری چپ بودند، اکنون چهره هائی چون مائوتسه تونگ و هوشی مینه و فیدل کاسترو و بویژه چه گوارا قهرمانان محبوب «چپ نو» شدند.

در عرصه فلسفه، «چپ نو» برخورد «آزاد» و فارغ از «دگماتیسم» با فلسفه مارکس و برداشتهای نو از آن را پی می گرفت، که در نظریات آلتوسر، لوفور، رژه گارودی (پیش از گرایش او به مذهب)، ارنست فیشر و مارکوزه بازتاب داشت.

در عرصه مبارزاتی، تأثیرپذیری از انقلاب های چین و ویتنام و کوبا و حرکتهای چریک های شهری و چریک کوه در آمریکای لاتین، تأکید مطلق بر راه قهر آمیز و مسلحانه مبارزه اجتماعی و بی اعتنائی به تاکتیکهای دیپلماتیک و شیوه های مسالمت آمیز شاخص «چپ نو» بود.

«چپ نو» در دهه 1970 میلادی به یک موج نیرومند بدل گردید و مارکسیسم را در سراسر جهان دستخوش بحران عمیق ساخت و لذا مورد توجه جدی تئوریسین های شوروی و احزاب کمونیست ذی نفع، مانند احزاب کمونیست آمریکا و فرانسه و ایتالیا قرار گرفت و صدها کتاب و مقاله پیرامون آن نگاشته شد. در عین حال، «چپ نو» احیاء یک

ص:21

موج نوین انقلابی گری علیه ساختار نظام سرمایه داری غرب بود و لذا مورد توجه جامعه شناسان سرمایه داری نیز قرار گرفت. و نظریه پردازانی چون پروفسور برژینسکی به ارائه تحلیل و طرح برای مهار کردن این جنبش و سوق دادن آن به رویارویی با شوروی پرداختند.

تا زمانیکه «چپ نو» در چارچوب نظریات اندیشه پردازانی بود که زیر لوای مارکسیسم علیه دگماتیسم و تحجر استالینی به عصیان برخاسته بودند، نظریه پردازان شوروی آن را مورد حمله شدید قرار داده و نوعی انحراف چپ روانه خرده بورژوائی و ساخته و پرداخته سرویسهای جاسوسی امپریالیستی عنوان کردند. ولی بزودی «چپ نو» از یک حرکت نظری «بسته» (1) خارج شد و به یک جنبش وسیع و نیرومند سیاسی در میان جوانان و دانشجویان بدل گردید و توانست حوادث مهم سیاسی چون جنبش ماه مه 1968 فرانسه را برانگیزد. لذا، برخورد تئوریسین های شوروی با مسئله تغییر کرد. از این پس، در اسناد احزاب کمونیست، «چپ نو» به مثابه یک جنبش توده ای عنوان گردید که در میان جوانان ریشه دوانیده و یک حرکت انقلابی است. تئوریسین های شوروی کوشیدند تا با «چپ نو» با نرمش و انعطاف برخورد کنند و احزاب کمونیست تلاش کردند تا با اتکاء به برخی زمینه های گرایش مارکسیستی در میان جوانان پیرو «چپ نو»، در جهت جذب آنان به مارکسیسم شوروی گرا تلاش ورزند و در این راه به موفقیت هائی دست یافتند. برای نمونه، دوبویس کلابس(2) ، که در سالهای 1967- 1965 در میان جوانان آمریکا یک چهره مشهور و محبوب بود، به حزب کمونیست آمریکا پیوست. دربارة بازتاب «جنبش چپ نو» در ایران و سرنوشت آن، در صفحات آینده سخن خواهیم گفت.

به طور خلاصه، عوامل پیدایش «جنبش چپ نو» را بشرح زیر می توان بیان داشت:

1- بحران نظام سرمایه داری غرب، که به بروز و تشدید خلأ معنوی و عاطفی در نسل جوان انجامیده و می انجامد. این خلأ باضافه ستم های اجتماعی اقتصادی، منجر به پرخاشگری و عصیان، بویژه در میان جوانان و دانشجویان که زمینه مناسبی دارند، گردید. «چپ نو» نمونه بارز این نظم ستیزی و پرخاشگری اجتماعی در دهه های 1960 و 1970 بود.

2- ناتوانی مارکسیسم در ارضاء روح پرخاشگر جوانان پیرو آن. احزاب کمونیست با

ص:22

جذب شدن در ساختار نظام سرمایه داری غرب، خود به صورت یک نهاد اجتماعی وابسته به نظم موجود درآمده و لذا روح عصیان نظم ستیزانه نسل جوان چپ را ارضاء نمی کنند. واقعیت های «مدینه فاضله» سوسیالیستی در شوروی و بوروکراسی و فرسودگی ساختاری این نظام و سیاستهای تجاوز کارانه آن، همه و همه سبب گسست از شوروی گردید. این عامل سبب شد که «چپ نو» بعنوان آلترناتیوی نیرومند در مقابل «چپ سنتی» سرریز کند.

3- ایدئولوژی های عصیان گرایانه و نظم ستیزانه غربی مانند آنارشیسم و نیهیلیسم و اگزیستانسیالیسم در تغذیه فکری و توسعه «چپ نو» مؤثر بود.

مختصات «جنبش چپ نو» بطور عام، عبارتند از :

1- نفرت از نظام سرمایه داری و بویژه مخالفت با سیاستهای امپریالیستی نظامی و تسلیحاتی آن

2- همدردی با جنبش های ضد امپریالیستی و انقلابی خلقهای جهان سوم

3- عدم پذیرش شوروی بعنوان «نمونة سوسیالیسم» و نفی مارکسیسم سنتی. این عامل گاه، به صورت شوروی ستیزی تند و شدید و گاه بصورت خفیف و درحد استقلال طلبی بروز می کرد

4- جستجوی «راه سوم» در میان سوسیالیسم نوع شوروی و نظام سرمایه داری غرب؛

5- نظم ستیزی و ناسازمان گری، به شکل ضدیت با تحزب و تشکل سنتی و نهادی جامعه غرب

6- عمل گرائی و اعتقاد به تقدّم عمل بر تئوری

7- مخالفت با هر نهاد و نظم اجتماعی جامعه موجود، برخلاف مارکسیسم کلاسیک که بسیاری از نهادهای بورژوائی را می پذیرد و می کوشد تا از آن بهره برداری کند

8- اعتقاد به شعار «یا همه چیز یا هیچ چیز»، که منجر به اقدامات افراطی رادیکال می گردید

9- اعتقاد به اصل «هر چه بدتر بهتر» و مطلق کردن «فقر» بعنوان عامل انقلاب اجتماعی

10- اعتقاد به «بنیادگرائی» و «اصولیت انقلابی» و مخالفت با هرگونه سازش سیاسی، حتی بصورت تاکتیکی

11- اعتقاد به نقش رهبری روشنفکران و دانشجویان و بی اعتمادی به خصلت انقلابی طبقه کارگر غرب، براساس تئوری «پرولترزدائی» (1) در جامعه صنعتی نوین

ص:23

12- اعتقاد به مبارزات تند و مسلحانه و بی اعتقادی به مبارزه سیاسی و پارلمانی و مبارزات اقتصادی صنفی- اتحادیه ای

شاید بتوان جمله زیرین را، که در اعلامیه یک گروه «چپ نو» آمریکائی درج شده، نمونة گویائی از روانشناسی و ایدئولوژی این جنبش دانست:

ما می سوزیم، ولی نخست خیابانها را می سوزانیم. ما کتک می خوریم، ولی نخست پلیس را کتک خواهیم زد... و همه جا خونین خواهد بود، خون، لیبرالها را دیوانه میکند و ما آنها را دیوانه خواهیم کرد. (1)

ص:24

در سال 1980م.، احزاب اروکمونیست، پس از سالها مناسبات تیره که در پی انشعاب مائوئیسم پدید شده بود، به تجدید رابطة حسنه با حزب کمونیست چین پرداختند. نخست، هیأتی از حزب کمونیست ایتالیا، به ریاست انریکو برلینگوئر، دبیر کل حزب، به چین رفت و سپس هیأتی از حزب کمونیست اسپانیا، به ریاست سانتیاگوکاریلو. هر دو هیأت با استقبال باشکوه رهبران چین مواجه شدند و این امر خشم شدید حزب کمونیست شوروی را علیه احزاب «اروکمونیست» برانگیخت.

در سالهای 1982-1981، تقابل «اروکمونیسم» با «انترناسیونالیسم پرولتری» مسکو به اوج خود رسید. برلینگوئر، دبیرکل حزب کمونیست ایتالیا، سیاستهای مداخله گرانه را محکوم کرد. مسکو نیز بیانیه فوق را به شدت محکوم کرد و در مقابل احزاب متعددی چون حزب کمونیست ژاپن و ... به مواضع اروکمونیسم پیوستند و با رفقای اسپانیائی و ایتالیائی هم آوا شدند. در سال 1988م.، به گزارش خبرگزاری چکسلواکی، حزب کمونیست ایتالیا در نامه ای به مجله مسایل صلح و سوسیالیسم [ارگان بین المللی احزاب کمونیست] اعلام داشت که «ارتباطات خود را با آن قطع می کند»(1) و در اواخر سال 1989، حزب کمونیست ایتالیا تصمیم خود را بر حذف عنوان «کمونیست» از نام خود اعلام داشت.

بحران «اروکمونیسم»، یک بحران همه جانبه ساختاری و ایدئولوژیک در مارکسیسم است و ابعاد آن تنها به استقلال طلبی این یا آن حزب محدود نیست:

1- اروکمونیست ها، تز «دیک_تاتوری پرولتاریا» را که از احکام اس_اسی مارکسیسم محسوب می شود، کنار گذاشتند و در مقابل، پایبندی و اعتقاد به سیستم چند حزبی (پلورالیسم) و دمکراسی غربی را وارد برنامه خود کردند.

2- اروکمونیست ها، استراتژی «انقلاب سوسیالیستی» را کنار گذاردند و عملاً به پیروی از ادوارد برنشتین و تز «سوسیالیسم اخلاقی» او، به اصلاحات اجتماعی در چارچوب «وضع موجود» اکتفا کردند.

راه تحقق این اصلاحات، نه «انقلاب اجتماعی»، بلکه مشارکت در ساختار سیاسی از طریق نهادهای دمکراتیک غربی اعلام شد.

3- اروکمونیست ها، با حذف اصطلاح رسمی «مارکسیسم- لنینیسم» بعنوان «ایدئولوژی طبقه کارگر» و کاربرد اصطلاحاتی چون «سوسیالیسم» و «سوسیالیسم دمکراتیک» و غیره،

ص:25

گسست قطعی خود را با مارکسیسم سنتی ( ارتدکس) اعلام داشتند.

4- اروکمونیست ها، نه تنها عملاً و رسماً تز مرکزیت واحد در «جنبش جهانی کمونیستی» را، که مبنای هژمونی حزب کمونیست اتحاد شوروی بود، رد کردند، بلکه در تئوری و برنامه نیز اصطلاح «انترناسیونالیسم پرولتری» را کنار گذاشته و به واژه های رقیقی چون «همبستگی جهانی» روی آوردند.

5- و بالاخره، اروکمونیست ها تز «منافع حیاتی» و «حریم نفوذ» اتحاد شوروی را، که قبلاً از سوی احزاب کمونیست، «پشتوانه صلح جهانی» تلقی می شد، مردود شمردند؛ و اصطلاحات دقیقی چون «توسعه طلبی» را جایگزین آن ساختند و سیاست های دوران برژنف در اروپای شرقی و بویژه تجاوز نظامی به افغانستان را بشدت محکوم کردند.

ص:26

ایدئولوژی «مارکسیسم- لنینیسم» را نشان داد. گورباچف عملاً بر بسیاری از دعاوی «اروکمونیسم» صحه گذارد و بسیاری از سیاستهای داخلی و خارجی حزب کمونیست شوروی در گذشته را، بعنوان «جزم اندیشی» و «ذهنی گرائی استالینی- برژنفی» محکوم کرد.

بدینسان، «مارکسیسم- لنینیسم» پس از هفت دهه تلاش در راه ساختمان «مدینه فاضله ای»، که بر دو بنیاد الحاد و اصالت اقتصاد استوار است، بدانجا رسید که گورباچف در گزارش به پلنوم کمیته مرکزی حزب کمونیست، برخی از دستاوردهای آن را چنین بیان داشت:

عناصر زنگارگرفتگی اجتماعی، که در سالهای اخیر بوجود آمدند، بر روحیه معنوی جامعه تأثیر منفی گذاردند و ارزشهای والای اخلاقی را، که همیشه خصیصه خلق ما و موجب افتخارمان بوده است، یعنی اعتقاد ایدئولوژیک، شوق کار و میهن پرستی شوروی، بگونه ای نامحسوس فرسودند.

پیامدهای گریز ناپذیر این امر عبارتند از: تنزل علاقه به امور اجتماعی، مظاهر ابتذال و بی باوری و افت انگیزه های اخلاقی کار در میان مردم و از جمله جوانان، لایه ای رشد کرد که هدفشان در زندگی در آن خلاصه می شد که به هر وسیله به سود و رفاه و آسایش مادی دست یابند. موضع بیشرمانه آنان، اشکال هر چه ستیزه جویانه تری به خود می گرفت، آگاهی اطرافیان را مسموم میکرد و موج مصرف زدگی را برمی انگیخت. رشد مشروب خواری، اشاعه مواد مخدر و افزایش جنایت به شاخص افت اخلاقیات اجتماعی تبدیل شدند. (1)

ص:27

«جنبش جهانی کمونیستی» را پاره پاره کرد و احزاب «برادر» را به احزاب «تابع و متبوع» و احزاب «رقیب» و احزاب «متخاصم» بدل ساخت. امروزه از «انترناسیونالیسم»، آنچه به جای مانده نامی است که برای آن هیچ مصداق عینی در جهان واقع نمی توان یافت.

ص:28

1. اصل اساسی «انترناسیونالیسم پرولتری» عبارت است از اتحاد و همبستگی انقلابی پرولتاریائی میان کارگران سراسر جهان (1)

2. تبعیت منافع ملی از منافع بین المللی کارگران سراسر جهان (2)

3. اصل برابری و حق حاکمیت ملت ها (3)

4. حق تعیین سرنوشت و اتحاد داوطلبانه خلق ها (4)

5. همکاری برادرانه خلق ها در ساختمان سوسیالیسم، از طریق یاری و همیاری متقابل (5)

6. تحکیم وحدت و همبستگی سیستم جهانی سوسیالیستی (6)

7. اتحاد اراده و عمل احزاب کمونیست و کارگری سراسر جهان (7)

8 . اتحاد هم بستة نیروهای سوسیالیسم و طبقه کارگر و جنبش رهائی بخش ملی در مبارزه به خاطر صلح و استقلال ملی و پیشرفت اجتماعی (8)

9. در نظر گرفتن عوامل اجتماعی- روانشناسی در تأمین اتحاد خلق ها (9)

طبق اصول فوق، برای «طبقه کارگر» در عرصه مناسبات بین المللی آنچه اصیل و تعیین کننده است، معیارهای طبقاتی است که معیارهای ملی و نژادی و فرهنگی و مذهبی و... را تابع خود می سازد. به ادعای مارکسیسم برای طبقات دیگر (مانند بورژوازی و خرده بورژوازی)، اصل، معیارهای ملی است و تنها طبقه ای که دارای مبنای مادی وحدت در سراسر گیتی است «طبقه کارگر» است، که چون فاقد هر نوع مالکیتی بر وسائل تولید است، هیچ قید و بندی او را به منافع ملی و جغرافیایی مقید نمی سازد.

در مقام سنجش و داوری اصول «انترناسیونالیسم پرولتری» می توان فهرست وار چنین گفت:

1- «انترناسیونالیسم پرولتری» که معیار اساسی خود را «معیار طبقاتی» قرار داده، به تنگ نظری و جزم اندیشی و افق محدود دید طبقاتی مبتلا است. طبق این تئوری، «طبقه

ص:29

کارگر» در سراسر جهان برادر و برابر و دارای منافع یکسان است.

امروزه کاملاً آشکار است که با رشد امپریالیسم در کشورهای غربی، در مقایسه با اکثریت مردم جهان سوم، «طبقه کارگر» غرب به سطح معینی از رفاه دست یافته و اسیر قیود فرهنگ منحط الحادی و مصرفی تمدن غربی است. در کشورهای پیشرفته صنعتی، (بویژه در دهه های 1960 و 1970 میلادی) «طبقه کارگر» دچار انحطاط شده و به نوعی تکنوکرات بدل گردیده، که از مزایای زندگی مرفه غربی- که از غارت امپریالیستی جهان سوم ناشی می شود - برخوردار است. در مقابل، توده های محروم جهان سوم قرار دارند که اکثریت آنها نه «طبقه کارگر» صنعتی بلکه کشاورزان و زحمتکشان و پیشه وران و کسبه و کوچ نشینان فقیر هستند، یعنی آن طبقات و اقشاری که مارکسیسم آنها را «خرده بورژوائی» و در نتیجه «غیر انقلابی» و «ناسیونالیست» می خواند. تاریخ معاصر نشان می دهد که در مقابله با استعمار و نواستعمار، همین توده های جهان سوم روز به روز روحیه انقلابی بیشتری کسب کرده و شورانگیزترین حماسه های انقلابی را رقم زده اند.

هر چند تحت تأثیر تشدید بحران نظام سرمایه داری گه گاه شاهد نارضائی بخشی از کارگران غربی و اوج گیری مبارزات آنها هستیم، ولی این اعتراضات عمدتاً رفاهی و اقتصادی و فاقد ایدئولوژی و آرمان گرائی است. تجدیدنظر بسیاری از اندیشمندان «چپ» مانند هربرت مارکوزه، دنیای غرب در زمینه «نقش انقلابی طبقه کارگر»، ناظر به این معنا است.

2- عامل طبقاتی، پدیدآورندة روحیه همبستگی و همدردی بین المللی نیست، بلکه این عامل فرهنگی و آرمانی (ایدئولوژیک) است که چنین روحیه ای را پدید می آورد. امروزه شاهد آن هستیم که بسیاری از کارگران اروپائی و آمریکائی، نسبت به غارت ملت های جهان سوم ابراز همدردی نمی کنند و نه تنها فاقد روحیه انترناسیونالیستی هستند، بلکه بعضاً ناسیونالیست و شووینیست و مدافع سیاستهای استکباری غرب می باشند و فرهنگ آنها همان فرهنگ استکباری حاکم بر جهان غرب است. در آلمان هیتلری، اکثریت کارگران تحت سلطه حزب نازی (ناسیونال سوسیال) بودند و از شووینیسم نژاد ژرمن طرفداری می کردند. حتی در کشورهای سوسیالیستی می بینیم که نه تنها کارگران، بلکه بسیاری از کمونیستها نیز فاقد روحیه همدردی با محرومین جهان بوده و به افزایش ایستارها و معیارهای مصرفی و رفاهی خود شدیداً دل بسته اند.

این واقعیات نشانگر آن است که در ایجاد روحیة انترناسیونالیستی نقش اصلی با عامل معنوی و فرهنگی است.

ص:30

مارکسیسم خود به این امر اعتراف دارد. دائرة المعارف بزرگ شوروی که یک منبع معتبر مارکسیسم معاصر است، می نویسد:

این امر که برای انترناسیونالیسم شالودة عینی وجود دارد بدان معنا نیست که مردم بطور خودبخودی انترناسیونالیست می شوند. برنامة حزب کمونیست اتحاد شوروی می گوید: کمونیستها این را یک وظیفه درجه اول خود می شمردند که کارگران را با روح انترناسیونالیسم و میهن دوستی سوسیالیستی و آشتی ناپذیری با هرگونه تجلی ناسیونالیسم و شووینیسم پرورش دهند. (1)

به دیگر سخن، عامل طبقاتی، ایجاد گر روحیه انترناسیونالیستی یا ناسیونالیستی نیست، بلکه این القاء ایدئولوژی انترناسیونالیستی یا ناسیونالیستی است که می تواند فرد یا طبقه یا جامعه را ناسیونالیست، شووینیست یا انترناسیونالیست بار آورد.

3- «انترناسیونالیسم پرولتری» که بر تبلیغ عامل طبقاتی مبتنی است، چون محور حرکت خود را «طبقه کارگر صنعتی» قرار می دهد، لذا به نوعی، به ایدئولوژی توجیه گر و ستاینده نظام صنعتی غرب بدل می شود. ستایش از صنعت، که پدید آورنده «طبقه کارگر» است، خواه ناخواه استعمار و امپریالیسم غرب را موجه و مترقی جلوه می دهد. پس می توان گفت که انترناسیونالیسم مارکسیستی، خود به نوعی مبلّغ امپریالیسم غربی است.

مارکس در مقاله «حاکمیت بریتانیا بر هندوستان» (1853)، استعمار انگلستان را تلویحاً می ستاید و تخریب وحشیانه بنیادهای فرهنگ ملی و باستانی هند توسط فرهنگ استعماری غرب را اشاعه تمدن در آ سیا می داند و لذا، استعمار انگلستان را «ابزار جبر تاریخ که بذر انقلاب و رشد و ترقی را در هندوستان می کارد» معرفی می کند. او می گوید:

... جرم انگلستان [در استعمار هند] هر اندازه باشد، او ابزار ناآگاه تاریخ است که انقلاب را در هندوستان تحقق می بخشد. لذا، هر اندازه که از زاویه احساسات شخصی، تماشای درهم شکستن یک جهان باستانی تلخ و دردناک باشد، از نقطه نظر تاریخی حق داریم با گوته همصدا شویم که: [شعری از گوته، شاعر آلمانی، با این مضمون: این شکنجه ای است که شادی عظیم تری را به ارمغان می آورد].(2)

این چه همبستگی و همدردی بین المللی است که به مارکس اجازه می دهد نابودی یک تمدن باستانی و درخشان و تخریب بیرحمانه یک فرهنگ اصیل و کهن و کم نظیر را

ص:31

توسط آزمندان جانورخوی انگلیسی، با شادی نظاره کند و خشنود باشد که این ضرورت تاریخ است، زیرا تزریق صنعت غربی به هند، سبب پیدایش طبقه کارگر صنعتی و در نتیجه انقلاب سوسیالیستی و پیشرفت هندوستان در مسیر الگوهای مارکسیستی خواهد شد؟!

4- اگر در زمان مارکس و انگلس (قرن نوزدهم میلادی)، «انترناسیونالیسم پرولتری» تنها یک ایدئولوژی مبلّغ نوعی همدردی بین المللی بود (که نارسائی آن در این زمینه را در سه انتقاد پیشین نشان دادیم)، با پیروزی مارکسیسم در روسیه (1917 م.) و تبدیل امپراتوری تزاری به «اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی»، «انترناسیونالیسم پرولتری» به ایدئولوژی توجیه گر سلطه گری و هژمونیسم ابرقدرت شوروی بر جهان تبدیل شد. با پیدایش حکومت شوروی، «انترناسیونالیسم پرولتری» پایة این تئوری قرار گرفت که اکنون در رأس «جنبش جهانی کارگری»، پرولتاریای پیروزمند روسیه قرار دارد، لذا منافع بین المللی جنبش طبقه کارگر ایجاب می کند که سمت و سوی حرکت های کارگری (یعنی کمونیستی) در جهت تحکیم سلطة شوروی بر جهان باشد. اصل دوم «انترناسیونالیسم پرولتری»، «تبعیت منافع ملی از منافع بین المللی کارگران سراسر جهان»، شالودة هژمونیسم حزب کمونیست شوروی بر احزاب کمونیست سراسر جهان است.

لنین می گوید:

خواست های جداگانه دمکراسی، از جمله خودمختاری، پدیده ای مطلق نیست، بلکه جزء و بخشی از جنبش همگانی دمکراسی جهان (اکنون جنبش سوسیالیستی جهان) است. ممکن است در موارد مشخص، جزء با کل تضاد حاصل کند. در اینگونه موارد باید جزء را فدا کرد. (1)

به عبارت دیگر، مارکسیست های سراسر جهان موظفند منافع ملی خود را تابع منافع «سوسیالیسم جهانی» نمایند و اگر این دو با هم در تضاد قرار گرفت، باید «جزء» (منافع ملی خود) را فدای «کل» (منافع شوروی) کنند!

دائرة المعارف بزرگ شوروی خطاب به آن دسته از مارکسیست هائی که منافع ملی خود را برتر از منافع اتحاد شوروی می شمرند (مانند چین، آلبانی، یوگسلاوی، رومانی و احزاب کمونیست اسپانیا و ایتالیا و فرانسه) چنین می گوید:

قرار دادن وظایف ملی در مقابل وظایف بین المللی، به بهانه ملحوظ داشتن ویژگی های ملی، چیزی نیست مگر نفی قوانین عام حاکم بر روند انقلابی جهان و

ص:32

روند ساختمان جامعه سوسیالیستی و کمونیستی. (1)

تئوری هایی که حزب کمونیست اتحاد شوروی مطرح ساخت و در آنها، اصل بر «انترناسیونالیسم پرولتری» است، مانند: «تضاد اصلی جهانی میان اردوگاه سوسیالیسم و اردوگاه سرمایه داری»، «جنگ و صلح»، «همزیستی مسالمت آمیز»، «روند واحد انقلاب جهانی» و... همه و همه در جهت توجیه این هژمونیسم و سلطه جوئی بر جهان است.

در مقابل، بخشی از مارکسیستها، علیه هژمونیسم روسی- در پوشش «انترناسیونالیسم پرولتری» به اعتراض برخاسته و اصل دوم را چنین تفسیر می کنند که منافع ملی شوروی باید تابع منافع جنبش بین المللی طبقه کارگر باشد نه برعکس؛ چنانکه شوروی ها مدعی آنند. مائوئیستها و «اروکمونیست»ها و مارکسیست های مستقل از این زمره اند.

5- اصل دوم انترناسیونالیسم، شالوده تئوریکی فراهم می سازد تا مارکسیست های جهان به آن درجه از بی اعتنائی و خیانت به منافع ملی سقوط کنند که به عامل بی اراده اتحاد شوروی بدل گردند و با فراموش کردن کامل منافع مردم خود، به خدمت منافع ابرقدرت شوروی درآیند. این آن چیزی است که مارکسیسم «جهان وطنی»(2) و «ناسیونال نیهیلیسم»(3) می نامد. نمونه کامل این اغراق در انترناسیونالیسم تا سرحد «ناسیونال نیهیلیسم» در عملکرد چهل و چند ساله حزب منحله توده، بویژه در جریان جاسوسی آن در نظام جمهوری اسلامی ایران، نمایان است.

6- اگر «انترناسیونالیسم پرولتری» ایدئولوژی طبقه کارگر همه کشورها در عرصه مناسبات بین المللی باشد، که از خصایص عینی این طبقه برمی خیزد، این پرسش اساسی مطرح است: چرا در حالیکه کمونیستها، که مدعی نمایندگی «طبقه کارگر» هستند و در بسیاری از کشورهای جهان به حاکمیت رسیده اند، مناسبات میان آنها نه بر پایة اصول «انترناسیونالیسم پرولتری» (مانند برابری و برادری و همیاری و...)، که بر پایه عناد و ستیز با یکدیگر قرار دارد؟ ستیز چین و شوروی، آلبانی با شوروی و چین، ناسیونالیسم کره شمالی و رومانی و یوگسلاوی چگونه قابل توجیه بود، در حالیکه در همه این کشورها مارکسیست ها مدعی اند که حاکمیت از آن طبقه کارگر و نظام اجتماعی آنها سوسیالیسم است؟! مجموعه این پدیده ها آیا مؤید این واقعیت نیست که ریشه ناسیونالیسم، برخلاف

ص:33

ادعای مارکسیسم، نه در عامل طبقاتی، که در عوامل بسیار پیچیدة فرهنگی و اجتماعی و جغرافیائی و تاریخی قرار دارد؟

7- اصل چهارم انترناسیونالیسم، «حق تعیین سرنوشت و اتحاد داوطلبانه خلق ها» است. نگاهی به وضعیت خلقهای ساکن شوروی، که عموماً به زور سرنیزه بلشویکی و علیرغم تمایل خود، به اتحادیة جمهوری های شوروی ملحق شدند، خلاف این اصل را نشان می د هد.

عدم برابری میان خلقهای ساکن روسیه و هژمونی_سم روسی، تبعیضات رای_ج م_یان ملیت های ساکن اتحاد شوروی، نابودسازی اقلیت های ملی از طریق پروژه هایی چون «روسی کردن جمهوری های آسیائی»، تا بدان حد که هم اکنون در قرقیزستان شوروی حدود 26% سکنه را روس ها تشکیل می دهند، ناقض این اصل است. جنبش های استقلال طلبانه وسیعی که در بسیاری از جمهوری های شوروی، پس از ظهور گورباچف شکل گرفت، مؤید این سخن است.

8- اصل سوم انترناسیونالیسم، «اصل برابری و حق حاکمیت ملت ها» است. عملکرد توسعه طلبانة شوروی، بویژه تجاوز نظامی به مجارستان و چکسلواکی و افغانستان ناقض اصل حاکمیت ملت ها است. عملکرد تجاوزکارانه و تحمیل گرایانة اتحاد شوروی در سایر کشورهای سوسیالیستی بویژه اروپای شرقی، غارت اقتصادی این کشورها و ایجاد اقتصاد تک محصولی در آنها زیر پوشش تئوری «تقسیم کار بین المللی سوسیالیستی»، ناقض اصل برابری ملت ها بود.

9- اصل نهم انترناسیونالیسم بر آن است که باید در ایجاد اتحاد خلقها (در مجتمع سوسیالیستی)، عوامل اجتماعی و روان شناختی (یعنی فرهنگی) آنان را در نظر گرفت. بی اعتنائی به نیازهای معنوی جمهوری های مسلمان نشین شوروی و پایمال کردن خشن آنها فرآیند مسخ فرهنگی این ملت ها (همانند تبدیل الفبای عربی به الفبای روسی، تدریس آته ئیسم و الحاد در مدارس، تدریس تاریخ امپراتوری روسیه بجای تاریخ میراث تمدن اسلامی این خلقها و...) نقض این اصل می باشد.

ص:34

خلاصه می شد و کشورهای آسیائی و آفریقائی و آمریکای لاتین را در برنمی گرفت. در سال 1864، آنها به تشکیل حزبی موسوم به «انترناسیونال اول» دست زدند. ولی این حزب که بخش مهمی از احزاب چپ اروپا را دربرداشت، نطفة تنازعات ملی را در بطن خود پروراند؛ و انترناسیونالیسم طبقاتی مارکس نتوانست بر این تنازعات فائق آید. اختلافات ریشه ای فرهنگی کارگران نواحی غیر صنعتی اروپا (شرق و جنوب اروپا)، مانند ایتالیا (که اکثراً پیرو باکونین آنارشیست بودند) با کارگران نواحی صنعتی (بویژه مرکز و غرب اروپا)، نطفة فروپاشی «انترناسیونال اول» در سال 1876 گردید.

بدنبال آن، در سال 1889، در زمان حیات و با شرکت انگلس، «انترناسیونال دوم» پایه گذاری شد. ولی با آغاز جنگ جهانی اول، احزاب سوسیالیستی کشورهای مختلف، هریک به دفاع از دولت های خود، که با هم در جنگ بودند برخاستند و بدین طریق، بار دیگر انترناسیونالیسم طبقاتی مارکس، عجز خود را در مقابل ناسیونالیسم نشان داد. رشد ناسیونالیسم و دفاع از دولتهای خودی، منجر به فروپاشی و انشعاب در «انترناسیونال دوم» گردید. لنین، که تنها خود را انترناسیونالیست راستین می دانست، احزاب «انترناسیونالیست دوم» را «خائن به انترناسیونالیسم پرولتری» و «سوسیالیست شووینیست» و «سوسیال ناسیونالیست» می خواند.

با پیروزی بلشویک ها در روسیه، لنین در سال 1919 به ایجاد «انترناسیونال کمونیستی» (یا «انترناسیونال سوم») دست زد. این سازمان بین المللی (معروف به «کمینترن») با جنگ جهانی دوم متلاشی شد.

پس از انحلال «کمینترن»، مدت کوتاهی دفتر اطلاعاتی بین المللی موسوم به «کمینفرم»، عهده دار وظایف اداری «انترناسیونالیسم پرولتری» بود و پس از انحلال آن در زمان استالین، «انترناسیونالیسم پرولتری» هرگونه سازمان مرکزی را از دست داد. تا مدتی احزاب کمونیست جهان برنامه های خود را در جلسات مشاوره بین المللی، هماهنگ می کردند، که تنها سه اجلاس در سالهای 1957 و 1960 و 1969 تشکیل شد. با رشد بحران درونی مارکسیسم از سال 1969 تشکیل این جلسات متوقف ماند.

سیر فهرست وار فوق، فرآیند فروپاشی «انترناسیونالیسم پرولتری» و تجزیه «جنبش جهانی کمونیستی» را نشان می دهد و ثابت می کند که انترناسیونالیسم طبقاتی تا چه حد غیرواقع بینانه بود و در درون خود چه نطفه های درگیری و انشقاق را می پروراند.

ریشة اصلی اختلافات کنونی مارکسیست ها در مسئله «انترناسیونالیسم پرولتری»، به موضع آنها در قبال اتحاد شوروی باز می گردد. از آنجا که «انترناسیونالیسم پرولتری» به

ص:35

ایدئولوژی توجیه کنندة سلطه طلبی (هژمونیسم) حزب کمونیست شوروی بدل گردیده، لذا واکنش هایی را در جهان مارکسیسم برانگیخته است.

چینی ها، «انترناسیونالیسم پرولتری» را، بعنوان یک اصل مارکسیستی قبول دارند، ولی آنرا مساوی با «سوویتیسم» (شوروی گرائی) نمی دانند. از دیدگاه آنها، اتحاد شوروی خائن به انترناسیونالیسم است و حزب کمونیست چین مدافع راستین «انترناسیونالیسم پرولتری» است. در حالیکه در سرزمین پهناور جمهوری خلق چین نیز مانند اتحاد شوروی، «انترناسیونالیسم پرولتری» توجیه گر و مبلغ «هژمونیسم چینی»، یا «هژمونیسم های کبیر» است.

در کشور های آ لبانی و یوگسلاوی و کرة شمالی و رومانی و احزاب «اروکمونیست»، مخالف خوانی با «انترناسیونالیسم پرولتری» و «هژمونیسم شوروی» اوج گرفت. برخی احزاب، مانند حزب کار آلبانی، شوروی را مانند چین بعنوان کشورهای متجاوز و احزاب منحرف و «رویزیونیست» آماج حملات ستیزه جویانه قرار دادند.

در اولین سالهای پس از جنگ جهانی دوم، گسست کمونیست های یوگسلاوی به رهبری تیتو از مدار سیطرة مسکو و ستیزه او با پدیدة مرکزیت واحد در «انترناسیونال کمونیستی»، سرآغاز پدیدة استقلال طلبی و بروز «شخصیت» در برخی از احزاب کمونیست دارای پایگاه اجتماعی گردید.

سپس حزب کمونیست چین و کره شمالی و آلبانی این راه را پوئیدند و بدینسان طیف نیرومندی از احزاب کمونیست پدید آمد که حاضر به پذیرش رابطة تابع و متبوع با حزب کمونیست اتحاد شوروی نبودند. در نتیجه، «جنبش جهانی کمونیست» در دهه های 1950 و 1960 میلادی به چهار طیف منشعب شد:

1- احزاب کمونیست مستقل و ناوابسته به مسکو، مانند اتحادیه کمونیست های یوگسلاوی، حزب کمونیست چین، حزب کمونیست کرة دمکراتیک، تا حدودی حزب کمونیست رومانی و احزاب «اروکمونیست». این گرو ه ها بیشتر به ناوابستگی و استقلال از دو ابرقدرت گرایش داشتند تا به وابستگی به بلوک شرق.

2- احزاب کمونیست هوادار مسکو، ولی دارای «شخصیت»، که حاضر به پذیرش نقش «برادر کوچک» در برابر حزب کمونیست اتحاد شوروی نیستند و خود را «عضو دارای حقوق برابر» در «جنبش جهانی کمونیستی» می دانند، مانند حزب کمونیست کوبا و حزب کمونیست ویتنام (تاحدودی).

3- احزاب کمونیست وابسته به مسکو، که به درجات و نسبت های مختلف تابع حزب

ص:36

کمونیست شوروی می باشند، مانند بیشتر احزاب کمونیست حاکم در اروپای شرقی(1) ، حزب کمونیست مغولستان، حزب کمونیست آمریکا، حزب کمونیست پرتغال و برخی احزاب کمونیست اروپای غربی. این احزاب هر چند در جوامع خود دارای وزن و اعتباری هستند، ولی در سیاست عملی خود بعنوان اقمار حزب کمونیست شوروی عمل می کنند.

4- گروهک های کمونیستی تابع. این طیف تعداد زیادی احزاب کمونیست در سراسر جهان را دربرمی گیرد که در واقع از حزب بودن تنها نامی دارند؛ و فاقد حداقل پایگاه اجتماعی در جامعه خود هستند و تنها به طور صوری و با حمایت مالی و تبلیغاتی مسکو موجودیت دارند. مانند: حزب دمکراتیک خلق افغانستان، حزب کمونیست اندونزی (پس از شکست آن در جریان کودتای آمریکائی سوهارتو)، حزب کمونیست سوریه، حزب کمونیست عراق، حزب توده ایران و بسیاری از احزاب کمونیست جهان سوم.

در دوران گورباچف، تحولات جدی در سیاست داخلی و خارجی اتحاد شوروی در جهت واقع بینی آغاز شد. در زمینه «انترناسیونالیسم پرولتری»، به عنوان پایة سیاست خارجی هفتاد ساله شوروی، برخوردهای انتقادی در ریشه یابی شکست ها، که شاخص سیاست های منطقه ای شوروی است، آغاز گردید. در اوایل سال 1989، مجله نوایاژیزن، ناشر دیدگاههای سیاست خارجی شوروی، در تحلیلی دو تجربه متفاوت را در مقابل هم قرار داد:

نخست، تجربه کمک های «انترناسیونالیستی» شوروی به مارکسیست ها در کشورهایی چون افغانستان، اتیوپی، یمن جنوبی، حزب توده در ایران، که برای شوروی مسئله آفرین و بحران زا بوده است.

دوم، تجربة مناسبات اتحاد شوروی با نیروهائی چون ناسیونالیست های حزب کنگره هند، که برای شوروی مفید و سودآفرین بوده است.

گورباچف نیز در سفر تاریخی خود به کوبا و ملاقات با فیدل کاسترو (مارس 1989م.)، مخالفت خود را با اصرار کوبا در پیگیری سیاست «انترناسیونالیسم پرولتری» در آمریکای لاتین و آفریقا اعلام داشت.

ارزیابی سیاست خارجی شوروی در دوران گورباچف نشانگر گرایش جدی به گسست از جزمیات مارکسیستی- لنینیستی و قالب های کلیشه ای است. سیاست خارجی شوروی در زمان وی سمت و سوئی را آغاز کرد که مبنای استراتژی آن نه «انترناسیونالیسم پرولتری»

ص:37

، بلکه «فایده گرایی(1) » و «مصلحت گرائی » (2)بود.

ص:38

زندگی غربی» و موزیک «راک» و «جنبش پانک» می جوید و پوسترهای مایکل جکسون، تصاویر چه گوارا را به زیر می کشد. و آن بخش از جوانان غرب هم که عصیانش نه از سر تفنن طلبی و هیجان جوئی، بلکه از سر «درد» و «اندیشه» است، در جستجوی الگوی راستینی که از خود بیگانگی و خلأ عاطفی انسان معاصر را با اکسیر مبارزه در دو عرصة «معنا» و «ماده»، «درون» و «برون»، درمان کند، سر به گریبان برده است.

در جهان اسلام نیز افول مارکسیسم چشمگیر است و گرایش روز افزون نسل جوان به الگوهای مبارزاتی ناب اسلامی و تأثیرپذیری از امواج انقلاب جهانی اسلام روزافزون و کتمان ناپذیر است. تا بدانجا که به گفتة ریچارد نیکسون، رئیس جمهور پیشین آمریکا:

در جهان اسلام، از مغرب تا اندونزی، بنیادگرائی اسلامی جای کمونیسم را بعنوان وسیله اصلی دگرگون سازی قهرآمیز گرفته است. (1)

ص:39

کروپوتکین (1) و تکاچف (2) تئوریسین های مبارزه اجتماعی شمرده می شدند. باکونین که معاصر و رقیب مارکس بود، بر جریان های مبارزاتی و انقلابی روسیه و اروپای شرقی و جنوبی مدتها حاکمیت مطلق داشت. او ترور و «قهر انقلابی» را توصیه می کرد و روشنفکران و دانشجویان را به عملیات قهرمانانه و ایثارگرانه فرا می خواند. این جریان از طریق بمب گذاری ها و ترورها و عملیات تخریبی وسعت یافت و نظام های اجتماعی حاکم بر اروپا را وحشت زده کرد. در اوایل قرن نوزدهم، در روسیه جریانی بنام «نارودیسم» پدید آمد و اکثر انقلابیون روسیه، بخصوص نسل جوان را به خود جلب کرد. نارودنیک ها در آغاز معتقد بودند که باید به میان دهقانان رفت و آن ها را آگاه نمود. لذا بخش وسیعی از دانشجویان نارودنیک، برای کار انقلابی و تشویق دهقانان به انقلاب، به روستاها رفتند. ولی روستائیان، که با این روشنفکران شهری، فرهنگ و زبان مشترکی نداشتند، دسته دسته آن ها را دستگیر و به پلیس تزاری تحویل دادند. این امر موجب سرخوردگی نارودنیک های روس از «مشی توده ای» شد و لذا آن ها در جمع بندی علل شکست خود به این نتیجه رسیدند که علت این شکست، «اعتماد به توده ها» است. توده ها دچار انفعال و احساس ضعف مطلق در برابر رژیم هستند و برای تشویق آنها به انقلاب باید این روحیه را درهم شکست و به آنها نشان داد که رژیم، دارای قدرت مطلق نیست و شکست پذیر است. نارودنیک ها به این نتیجه رسیدند که «ترور تهییجی»، یعنی تروری که هدف آن «تهییج» و حرکت دادن به توده ها باشد، تنها راه پیروزی است و لذا به «تروریسم انقلابی» روی آوردند. دهها نفر از وزراء و شخص تزار (الکساندر دوم) را ترور کردند. ولی این موج نارودیسم نیز در عمل ناکام ماند. توده ها حرکتی نکردند و بسیاری از آن ها از جمله برادر بزرگ لنین، به نام الکساندر اولیانوف، توسط پلیس دستگیر و اعدام شدند. پوپولیسم روسیه با شکست مواجه شد و بخشی از بقایای آن بعدها به مارکسیسم روی آورد. مشهورترین نارودنیک روسیه، پلخانف بود که به اروپای غربی گریخت، در آنجا به مارکسیسم جلب شد و بذر آن را در روسیه کاشت.

ص:40

«طبقه کارگر»، بعنوان یک گروه اجتماعی جدید، توده قابل توجهی را تشکیل می داد. کارگران اروپا دارای سنت های مبارزاتی ویژه ای بودند که سیر تحولی و تاریخچه مختص به خود را داراست.

نخستین حرکت کارگری وسیع و متشکل در اروپا، جنبش «لودیست ها» بود. آن ها پیرو کارگری بنام لود بودند که معتقد بود علت همه بدبختی ها و ستم اجتماعی کارگران، ماشین و صنعت است و لذا برای رهائی از ستم موجود باید ماشین ها را خرد و درهم شکست.

بتدریج حرکت کارگری متشکل تر و آگاهانه تر شد. در سال های 1830 و 1840 میلادی جنبش «چارتیست ها» در انگلستان بوجود آمد که یک حرکت کارگری عظیم و سازمان یافته بود و در واقع نخستین بار بود که کارگران، به دور از تأثیر صاحبان کارخانه ها و سرمایه داران صنعتی، به صورت متشکل، یک حرکت اجتماعی را به وجود می آوردند.

برای نخستین بار اتحادیه های کارگری به وجود آمد و مبارزه صنفی و سندیکائی کارگران پیرامون اتحادیه ها و سندیکاها شکل گرفت. تئوریسن های کارگری چون فردیناند لاسال آلمانی پدیدار شدند که مسئله تشکل طبقه کارگر و مبارزه صنفی و سندیکائی برای کسب امتیازات و حقوق بیشتر را مطرح می ساختند. «سندیکالیسم» بعنوان یک حرکت اجتماعی جدید شکل گرفت. «سندیکالیسم» در قرن بیستم ادامه یافت و امروزه احزاب سوسیالیست اروپائی، چون حزب سوسیالیست فرانسه (به رهبری میتران)، حزب کارگر انگلستان، حزب سوسیالیست اسپانیا و ... وارثان سندیکالیسم قرن نوزدهم اروپا هستند.

ص:41

نفر اعدام و 40 هزار نفر زندانی شدند، که اکثراً در زندان مردند یا کشته شدند.

«کمون پاریس»، یک قیام مردمی برخاسته از بطن جامعه و متعلق به همه اقشار اجتماعی مردم پاریس بود و تحت تأثیر و ملهم از مکتب خاصی نبود. رهبران «کمون» عمدتاً از مردم فقیر انقلابی بودند و وابستگی مکتبی نداشتند. با این که مارکس در آن زمان 53 ساله و انگلس 51 ساله بود و 22 سال از انتشار بیانیه مشهور کمونیستی (مانیفیست حزب کمونیست) می گذشت و با این که در زمان «کمون پاریس» مارکسیسم به عنوان یک مکتب اجتماعی- فلسفی شکل گرفته بود و آثار مهم مارکس و انگلس، چون: فقر فلسفه، خانواده مقدس، مبارزه طبقاتی در فرانسه، هجدهم برومرلوئی بناپارت، نقد اقتصاد سیاسی، کاپیتال و... قبل از «کمون پاریس» نوشته شده و انتشار یافته بود، و با این که مارکس و انگلس در 1864 اولین حزب کارگری مارکسیستی را بنام «انترناسیونال اول» پایه گذاری کرده و توانسته بودند پیروان لاسال و باکونین را در آن شکست دهند، معهذا مارکسیسم نتوانست در کارگران پاریس تأثیر گذارد.

بنابراین حرکت های انقلابی کارگری اروپای مرکزی و غربی، سنت ها و شیوه های مبارزاتی جدید را ارائه داد. این شیوه ها عبارت بودند از: اعتصاب و کم کاری؛ و تشکیل اتحادیه های کارگری و مبارزه صنفی. قیام های کارگری اروپا، بخصوص «کمون پاریس»، نشان داد که کارگران اگر متشکل و سازمان یافته باشند، در شرایط خاصی می توانند حکومت را بدست گیرند.

پس، مارکسیسم در زمان پیدایش و نضج خود با سه جریان اجتماعی مواجه بود و از آنها در زمینه مبارزه اجتماعی تأثیر گرفت:

1- سنت های مبارزاتی آنارشیستی و تروریستی در روسیه و اروپای شرقی و جنوبی (بخش غیر صنعتی اروپا)

2- سنت های مبارزاتی اتحادیه ای- صنفی کارگری و سندیکالیستی اروپای مرکزی و غربی (بخش صنعتی اروپا)

3- قیام های انقلابی قرن نوزدهم اروپا بویژه «کمون پاریس»

ص:42

مارکس و انگلس از آنجا که به طور عمده از حرکت های کارگری بخش صنعتی اروپا تأثیر می گرفتند و براساس ایدئولوژی خود، طبقه کارگر صنعتی را قلب و محور حرکتهای اجتماعی می شمردند، حرکت های آنارشیستی را، که به روشنفکران بخش غیر صنعتی اروپا (بویژه روسیه و ایتالیا) تعلق داشت و شکل مبارزه سنتی این نواحی بود، نادرست شمردند و رد کردند. مارکس می گفت، که آنارشیست ها می خواهند بدون وجود شرایط آن، «به زور» انقلاب کنند. در حالیکه برای انقلاب، نخست باید رشد لازم صنعت وجود داشته باشد و عوامل عینی و ذهنی پدید آید. علیرغم این جبهه گیری مارکس، آنارشیسم و نارودیسم روسی- ایتالیائی تأثیر خود را بر مارکسیسم گذارد و بعدها در پیدایش رگه ها و جریانات مختلف مارکسیستی (بخصوص چریکیسم) تأثیر شدید آ ن آشکار شد. اصولاً تأثیر آنارشیسم بر مارکسیسم بسیار زیاد است، تا بدان حد که امروزه بسیاری از حرکت های چریکی مارکسیستی را باید بیشتر آنارشیستی دانست؛ زیرا آن ها علیرغم آنکه در زمینه های فلسفی و اجتماعی و اقتصادی، خود را مارکسیست می دانند، در زمینه «مشی مبارزاتی» آنارشیسم را با مارکسیسم پیوند زده و تلفیق کرده اند. انقلاب بلشویکی لنین، نخستین سازش مارکسیسم با آنارشیسم بود.

سندیکالیسم در زمان مارکس و انگلس، مانند امروز، ایدئولوژی حاکم بر حرکت های کارگری بخش صنعتی اروپا بود. فردینالد لاسال بزرگترین تئوریسین کارگری شمرده می شد. او جنبش کارگری آلمان را به سازش با حکومت بیسمارک کشاند و نقش مهمی در تحکیم سیطره این دیکتاتور اروپا ایفا کرد. سندیکالیست ها معتقد بودند که طبقه کارگر باید از طریق حرکت های صنفی، چون اعتصاب و کم کاری، بر محور خواست هائی چون بیمه، بهداشت کار، افزایش دستمزد و ... در اتحادیه های صنفی متشکل شود تا بتواند بر زندگی سیاسی اش تأثیر گذارد و حقوق بیشتری بدست آورد. تحریک انگیزه های مادی و فزون طلبی، محور حرکت سندیکائی است. مارکس و انگلس این بخش از سندیکالیسم را پذیرفتند. ولی سندیکالیست ها تأمین خواست های صنفی و رفاه کارگران را از طریق اصلاحات و رفرم و در چهارچوب نظم اجتماعی موجود می خواستند و برای آن ها «هدف» و «غایت»، «اصلاح اقتصادی» بود. مارکس و انگلس، که معتقد به تبدیل نظام سرمایه داری به نظام سوسیالیستی از طریق انقلاب اجتماعی بودند، حرکت های اقتصادی یا باصطلاح «مبارزه اقتصادی» (مبارزه تریدیونیونی)(1) را نه «غایت» و «هدف»، بلکه «وسیله»ای در راه

ص:43

ایجاد انقلاب سوسیالیستی می دانستند. آن ها تجربة حرکتهای اتحادیه ای و صنفی را با تجربه قیام های مسلحانه کارگری اروپا تلفیق کردند و استراتژی و تاکتیک مارکسیستی را به شرح زیر مدون ساختند: «مبارزه اقتصادی» شکل آغازین و ابتدائی مبارزه طبقة کارگر است. طبقه کارگر از طریق مبارزة اقتصادی (بوسیله سازمانهای صنفی و اتحادیه ها) متشکل می شود و در جریان این تشکل «آگاهی صنفی» پیدا می کند. طبقه کارگر از این طریق درمی یابد که بعنوان یک گروه اجتماعی، دارای منافع مشترک با دیگر کارگران، و منافع مغایر و متضاد با سرمایه داران و دولت سرمایه داری است. بنابراین، مبارزه اقتصادی و اتحادیه ای و صنفی در راستای تحقق انقلاب سوسیالیستی لازم و ضروری است. این مبارزه طبقه کارگر را از صورت «طبقه در خود» (یعنی طبقه ای که هنوز ناآگاه است و به منافع طبقاتی خود واقف نیست) به «طبقه برای خود» (یعنی طبقه ای که آگاه شده و منافع طبقاتی خود را دریافته) تبدیل می کند. ولی مبارزه اقتصادی، اگر به «هدف نهائی» و به «همه چیز» تبدیل شود، نمی تواند رهائی کارگران را تأمین کند و مطلق کردن این شکل مبارزه خیانت به آرمان «طبقه کارگر» است. مارکس و انگلس با تلفیق تجربه حرکت های صنفی کارگری، و با تجربه «کمون پاریس» و دیگر قیام های کارگری این بحث را مطرح ساختند که، مبارزه صنفی و اقتصادی باید با مبارزة سیاسی توأم شود و هدف آن ایجاد انقلاب اجتماعی برای استقرار سوسیالیسم باشد. «طبقه کارگر» از طریق مبارزه اقتصادی در اتحادیه ها متشکل می شود، و کمونیست ها باید با کار در درون اتحادیه ها، آگاهی کمونیستی را به «طبقه کارگر» تزریق کنند. سپس در یک شرایط مساعد (وضع انقلابی)، طبقه کارگر که در مکتب مبارزه اتحادیه ها، آگاه و آ بدیده شده و تحت رهبری حزب خود (حزب کمونیست) قرار گرفته، دست به قیام می زند و حکومت را بدست می گیرد. این اساس تئوری انقلاب اجتماعی مارکسیسم است. آنچه که امروزه «مشی توده ای» خوانده می شود و مبنای استراتژی و تاکتیک احزاب کمونیست سنتی است، بر همین نظریات مارکس و انگلس مبتنی است که بعدها با نظریات لنین کاملتر شد. مارکس و انگلس ابتدا پیش بینی می کردند که چون انگلستان پیشرفته ترین کشور صنعتی است، نخستین انقلاب کارگری در این کشور رخ خواهد داد. ولی برخلاف تصور آنها، کارگران انگلستان مارکسیسم را نپذیرفتند و تا به امروز تحت تأثیر سندیکالیسم قرار دارند. مارکسیسم در این «غیب گوئی» شکست خورد. پس از چندی، حرکت های کارگری در آلمان اوج گرفت و مارکس و انگلس به وقوع انقلاب سوسیالیستی در آلمان، که از نظر صنعتی رشد متوسطی داشت، امید بستند. ولی طبقه کارگر آلمان نیز به رفاه طلبی و اکونومیسم دل بست و مارکسیسم ناکام ماند. تنها در

ص:44

اوایل قرن بیستم و توسط لنین بود که در روسیه، یک کشور عقب مانده دهقانی، مارکسیسم به حکومت رسید، و آن هم نه براساس تئوری های مارکس و انگلس، بلکه براساس تئوریهای لنین، که به واقع تجدیدنظر در مارکسیسم و متأثر از آنارشیسم روسی (بویژه تئوریهای تکاچف) بود.

ص:45

بسیار خوب سازمان یافته و دارای انضباط آهنین تشکیل دهند، سپس در یک شرایط مساعد که حکومت دچار بحران باشد و توده ها، حداقل، حالت بیطرفی داشته باشند (وضع انقلابی)، این پیشاهنگ، به نیابت از طرف کارگران و زحمتکشان، ضربه غافلگیرانه ای بر حکومت وارد سازد و قدرت سیاسی (هژمونی) را بدست گیرد.

تئوری لنین، در اساس، نوعی «کودتاگرائی»(1) است، که در زمان خود توسط مارکس و انگلس مردود شناخته شد؛ لنین با مهارت خود در مانورهای تئوریک و سیاسی و فدا نمودن اصول مکتب در راه منافع تصرف قدرت سیاسی، توانست کودتای کمونیستی خود را در فوریه 1917، در شرایطی بحرانی و جنگی و در وضعی که اکثریت شوراهای کارگری و دهقانی مخالف او بودند، به پیروزی رساند.

«لنینیسم» نشانگر بحران مارکسیسم و عدم کارآئی آن، از نظر اسلوب عمل و شیوه های مبارزه، و تجدیدنظر در استراتژی و تاکتیک مارکس و انگلس بود.

ص:46

در پایان جنگ جهانی دوم و شکست ژاپن، چین عملاً به دو بخش تقسیم شد: بخش تحت سلطه کمونیست ها و وابسته به شوروی؛ و بخش تحت سلطه ملی گراها و وابسته به غرب. با پایان جنگ و از میان رفتن خطر ژاپن، میان حکومت کمونیستی (در نواحی شمالی و هم مرز با شوروی) با حکومت ناسیونالیستی (در مرکز و جنوب چین) جنگ درگرفت و کمونیست ها به رهبری مائو در سال 1949م. به پیروزی رسیدند و نخستین حکومت مارکسیستی را در آسیا مستقر ساختند.

پیروزی انقلاب مارکسیستی در کشوری جهان سومی مانند چین تأثیر زیادی بر حرکت های مارکسیستی در سایر کشورهای آسیائی و آفریقائی گذارد و الگوی انقلاب چین بعنوان راه نوین رهائی مطرح شد.

مائو می گفت که انقلاب چین بیانگر شرایط جدیدی در روند انقلاب جهانی است. همه کشورهای جهان سوم مانند چین، کشورهای «نیمه مستعمره- نیمه فئودالی» هستند و لذا برای پیروزی باید الگو و تجربه انقلاب چین را نسخه برداری و پیاده کنند.

به اعتقاد مائو، در یک کشور «نیمه مستعمره - نیمه فئودالی»، انقلاب دارای دو مرحله است: مرحله اول «انقلاب دمکراتیک نوین»، که «جبهه متحد خلق» (شامل همه نیروهای ضد استعمار و ضد استبداد و ضد فئودالی، حتی سرمایه داران و فئودالهای ملی) به انقلاب سوسیالیستی می رسد؛ و مرحلة دوم، که کمونیست ها، متحدین سابق خود را از قدرت کنار می زنند و انحصار خود را برقرار می سازند. در زمینة «شیوه های مبارزه»، تئوری مائو عبارت بود از: «به راه انداختن جنگ توده ای طولانی» در روستاها و به شورش کشانیدن دهقانان و سپس ایجاد مناطق آزاد شده در روستاها (مناطق سرخ)، سپس «محاصره شهرها بوسیله روستاها» و در نتیجه سقوط شهرها و بالاخره پیروزی انقلاب.

تحت تأثیر انقلاب چین، تئوری های «انقلاب دمکراتیک نوین»، «جنگ توده ای طولانی» و «محاصره شهرها توسط روستاها»، جاذبة وسیعی در میان روشنفکران مارکسیست، بخصوص در کشورهای جهان سوم یافت. در این زمان، مارکسیسم در کشورهای جهان سوم به بن بست رسیده و شیوه های مبارزه «کلاسیک» آن در عمل با ناکامی ها و شکست های پیاپی مواجه شده بود. با وجود آنکه در سالهای 1920 در بسیاری از کشورهای جهان سوم، توسط دفتر «انترناسیونال کمونیستی» (کمینترن) گروهک هایی بنام «حزب کمونیست» ایجاد شده بود، ولی به جز چین و اندونزی، در هیچ کشوری کمونیست ها نتوانسته بودند نفوذ قابل توجهی بدست آورند. لذا با مطرح شدن تئوری های مائو، مارکسیست ها به سرعت آن را پذیرفتند و تصور کردند که حلقه مفقوده و راه

ص:47

برون رفت از بن بست را یافته اند. نخستین حزب مهمی که مائوئیسم را رسماً پذیرفت و پیرو چین شد، حزب کمونیست اندونزی بود که در نتیجه کار بست آن در زمان سوکارنو، با شکست وحشتناک روبرو شد و صدها هزار عضو و هوادار آن توسط رژیم کودتائی سوهارتو قتل عام شدند. در ایران نیز مائوئیسم در اوایل دهه 1340ش. در محافل چپ خارج از کشور انعکاس عمیق یافت. بسیاری از کمونیست ها که در اثر شکست حزب توده در پی کودتای 28 مرداد 32 به بن بست سیاسی و ایدئولوژیک رسیده بودند، بسرعت آن را پذیرفتند و عملاً در میان بخشی از مارکسیست های ایرانی، مائوئیسم جای مارکسیسم سنتی مارکس و لنین را که حزب توده متعصبانه پیرو و مبلغ آن بود، گرفت.

در «کنفدراسیون جهانی دانشجویان ایرانی»، تقریباً همه دانشجویان توده ای مائوئیست شدند و به مبارزه علیه حزب توده شوروی پرداختند. (1) مارکسیست ها تصور می کردند که با تعویض لباس و پوشیدن جامة سرخ تر چینی می توانند شکست ایدئولوژیک خود را بپوشانند و به این پیکر پوسیده جان تازه ای بخشند. ولی واقعیات زندگی احتمالی و تحولات سیاسی نشان داد که مارکسیسم، صرف نظر از هر پوشش و رنگ، محکوم به فنا و نابودی است. با انشعاب احمد قاسمی و دکتر فروتن از رهبری حزب توده، سازمان مائوئیستی بنام «سازمان انقلابی حزب توده ایران» پدید آمد. این سازمان بعدها «سازمان انقلابی توده» نام گرفت. از جمله رهبران این گروه کوروش لاشائی بود که به خدمت ساواک درآمد. این گروهک پس از انقلاب اسلامی به «حزب رنجبران ایران» تغییر نام داد. از دیگر گروهکهای مائوئیستی، «سازمان مارکسیستی- لنینیستی توفان» بود که پس از اخراج قاسمی و فروتن از «سازمان انقلابی توده» (به اتهام اپورتونیسم و قدرت پرستی) توسط آن دو ایجاد شد و به سمت آلبانی و رهبر استالینیست آن (انور خوجه) گرایش یافت. سپس در اثر اختلافات شخصی و قدرت طلبی های فردی این دو یار قدیمی، گروهک «توفان» به دو بخش، یکی به رهبری قاسمی و دیگری به رهبری فروتن تقسیم شد. مائوئیسم بر جریانات چری_کی داخ_ل کشور نیز تأثیر زیادی گ_ذارد. مشی تئوریک و عم_لی «سازمان چریکهای فدائی خلق» و «سازمان مجاهدین خلق» در سالهای1350 به شکل چشمگیری از مائوئیسم متأثر بود. آثار مائوتسه دون جزء متون آموزشی این دو گروه بود. مائوئیست های ایرانی در دهه 1340ش.، ابتدا تحت تأثیر انقلاب کوبا طرفدار مشی «کانون شورشی» شدند و در سال 1346ش. در شورش های عشایری کردستان (شورش

ص:48

سلیمان معینی و ملا آواره) و فارس (به رهبری بهمن قشقائی و با شرکت دو عضو «سازمان انقلابی»، عطاء حسن آقائی کشکولی و ایرج کشکولی) شرکت کردند.

پس از شکست شورش های فوق، گروهک سازمان انقلابی توده به انتقاد از خود پرداخت. و به این نتیجه رسید که «چپ روی» کرده و مشی انقلاب کوبا غیر مارکسیستی و نادرست است. بعد از این انتقاد از خود، آنها مشی چین، «جنگ توده ای طولانی» را پذیرفتند و اعلام داشتند که ایران مانند چین یک کشور «نیمه مستعمره - نیمه فئودال» است و لذا مرکز انقلاب ایران نه در شهرها، بلکه در روستاها و مناطق عشایری است. مرحلة انقلاب ایران نیز مانند چین، «انقلاب دمکراتیک نوین» است. ساواک توانست با خریدن یکی از سران این گروه بنام سیروس نهاوندی، در داخل کشور گروهک مائوئیستی بنام «سازمان رهائی بخش خلق های ایران» را به راه اندازد و بخش قابل توجهی از عناصر مارکسیست و مائوئیست را زیر پوشش خود قرار دهد. بدین ترتیب «سازمان انقلابی» مانند «تشکیلات تهران» حزب توده، به یک اهرم نفوذی ساواک بدل گردید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهک «کومه له» در کردستان، مشی مائوئیستی چین را در پیش گرفت و از این لحاظ برادر خوانده «سازمان انقلابی» محسوب می شد. «کومه له» به «نیمه مستعمره - نیمه فئودال» بودن جمهوری اسلامی ایران معتقد بوده و می خواست طبق الگوی چین، «مناطق سرخ» در کردستان ایجاد کند و «جنگ توده ای طولانی» به راه اندازد. بعدها این گروهک به نادرستی تئوری های مائوئیستی اعتراف کرد و تحت تأثیر گروهک «سهند»، مائوئیسم کلاسیک را رد کرد و «مائوئیسم مدرن» ساختة سرویس های جاسوسی «سیا» و «انتلیجنس سرویس» را که گروهک «سهند» مبلغ آن بود، پذیرفت. از اتحاد این دو گروهک، سازمان جدیدی بنام «حزب کمونیست ایران» تأسیس شد.

بحران مضمونی مارکسیسم، بسرعت دامان مائوئیسم را فراگرفت و این ایدئولوژی به صدها شاخه و جریان متضاد تجزیه شد. وجود دهها گروهک مائوئیستی در ایران پس از انقلاب، که به گروه های «خط سه» معروف شدند، و هزاران گروهک مائوئیستی در جهان، که هر یک مشی و خط ویژه ای را ارائه می دهند، مؤید این سخن است.

ص:49

مختلف دارای سنن دیرینه است. این یک مشی خودجوش مردمی است و مکتب خاصی نمی تواند خود را مبتکر و مبدع آن بداند. ولی جنگ چریکی به معنای معاصر آن، از قرن نوزدهم میلادی متداول شد و بویژه با جنگ مردم اسپانیا علیه ارتش اشغالگر ناپلئون (1813- 1808م.)، بعنوان یک اسلوب کارآمد در مبارزه انقلابی شهرت یافت. واژه Guerrilla (گریلا) نیز از همین زمان رایج شد، که یک واژه اسپانیولی به معنای «جنگ کوچک» است. ولی شهرت واقعی «جنگ چریکی» مدیون سه انقلاب معروف قرن بیستم، انقلابهای چین و ویتنام و کوبا است. در نتیجة این سه انقلاب چهره هائی چون فیدل کاسترو و چه گوارا (کوبا)، ژنرال جیاپ (قهرمان نبرد «دین بین فو» در ویتنام) و مائو تسه تونگ (چین) بعنوان تئوریسین های جنگ چریکی سر زبانها افتادند. هر چند پیشینة کاربرد جنگ چریکی توسط مارکسیستها به انقلابهای فوق باز می گردد و حتی در سال 1906م. نیز لنین در مقاله «جنگ چریکی» نسبت به آن بعنوان « جریانی در سوسیال دمکراسی» با نظر مساعد نگریسته است، معهذا تنها در دهه 1970م. است که «چریکیسم»، نه بعنوان یک تاکتیک بلکه بعنوان یک جریان سیاسی- ایدئولوژیک نوین، منجر به انشعاب در مارکسیسم و ایجاد شاخة مستقل در آ ن شد.

در واقع، در قرن نوزدهم، مارکس و انگلس اسلوب های مبارزات چریکی دهقانان و روشنفکران آنارشیست را بعنوان «اراده گرائی» (والنتاریسم) مردود می دانستند و نسبت به شکل های مبارزات کارگران صنعتی و شهرنشین شیفتگی داشتند. مارکس و انگلس «مشی توده ای» خود را بر تلفیق مبارزه اقتصادی با مبارزه سیاسی و ایدئولوژیک مبتنی کرده بودند و در دیدگاه آنان مبارزات پارتیزانی (مانند عملیات پارتیزانهای «ایتالیای جوان») جایگاه ویژه ای نداشت. در سال 874 م. مارکس در یادداشت های خود بر کتاب دولتمداری و آنارشی، نوشت که ویژگی جهان بینی باکونین، اراده گرائی اوست که سبب می شود زمینه ها و شالوده های اقتصادی انقلاب را نبیند. باکونین معتقد است که مردم اروپای غربی بوسیله تمدن معاصر صنعتی فاسد شده اند و مردم گرسنة نواحی شرقی و جنوبی اروپا برای انقلاب آمادگی بیشتری دارند، چون فقیرترند. (1) در این نگرش، تحقیر و یا حداقل بی اعتنائی به مردم «گرسنه» و «عقب مانده» نواحی غیرصنعتی اروپا، که سنن مبارزات چریکی در آنها

ص:50

نیرومند بود، و شیفتگی به نواحی صنعتی اروپا و اسلوب های مبارزاتی آنها نمایان است.

به هر روی، علیرغم این نگرش بدبینانة مارکس به ملت های فقیر، تاریخ چنین مقدر ساخت که «چریکیسم» نه تنها به یک اسلوب و تاکتیک مبارزاتی، بلکه به یک جریان نیرومند در مارکسیسم بدل شود.

همانطور که گفتیم، در دهه 1960م. که عدم کارآئی و شکست اسلوب های مارکسیستی عیان شده بود، تحت تأثیر انقلاب چین و مائوئیسم، مشی «جنگ توده ای طولانی» و «محاصره شهرها از طریق روستاها» در میان مارکسیست ها جاذبه یافت و راه برون رفت از بن بست تلقی شد. جنگ ویتنام نیز در اشاعة جاذبه «چریکیسم» نقش مهمی داشت. ولی، چه در تئوری های مائو و چه در نظریات ژنرال جیاپ و رهبران کمونیست ویتنام، جنگ چریکی بعنوان یک اسلوب کارآمد مبارزه مطرح بود و حاصل تجدید نظر در مبانی استراتژی و تاکتیک مبارزاتی مارکسیسم (مانند تشکیل حزب کارگری و...) نبود. نقش قطعی را در اشاعه پدیده ای که رژی دبره به آن نام «انقلاب در انقلاب»، یعنی انقلاب در تئوری انقلاب اجتماعی داد، انقلاب کوبا ایفاء کرد.

در انقلاب کوبا (1959م.)، در اثر شرایط خاص آن کشور، گروه کوچکی از روشنفکران جوان، به رهبری دکتر فیدل کاسترو(1)، رائول کاسترو و چه گوارا، توانستند طی مدت

ص:51

کوتاهی جنگ در کوهستان ها، حکومت دیکتاتوری باتیستا را سرنگون کنند و حکومت انقلابی خود را مستقر سازند. انقلابیون کوبا در آغاز میان دو ابرقدرت آمریکا و شوروی موضع مستقلی گرفتند و در عین ستیز شدید با آمریکا به انتقاد از شوروی نیز پرداختند. کاسترو، در آغاز حکومت خود، در مصاحبه های مختلف صریحاً می گفت «من و رائول [برادرش] مارکسیست نبوده و نیستیم.»

کاسترو در 21 مه 1959 در سخنرانی خود خطاب به ملت کوبا چنین گفت:

انقلاب ما نه سرمایه داری است و نه کمونیستی!... ما می خواهیم انسان را و اقتصاد او را و جامعة او را از جزمیات رهائی بخشیم، بدون آنکه کسی را به وحشت اندازیم یا محدود کنیم. ما در شرائطی قرار داریم که باید میان سرمایه داری، که مردم را به گرسنگی محکوم می کند، و کمونیسم که مشکلات اقتصادی را حل میکند اما آزادی را که برای انسان بسی ارجمند است سرکوب می کند، یکی را انتخاب کنیم... انقلاب ما سرخ نیست ... بلکه به رنگ سبز زیتونی است، رنگ ارتش شورشی که از اعماق [کوهستان] سیراماسترا پدید شد. (1)

ولی دیری نپائید که کاسترو راه کمونیسم را پیش گرفت. فشار شدید امپریالیسم آمریکا که حاضر به پذیرش یک کانون انقلابی در نزدیکی مرزهایش نبود و از تکرار تجربة انقلاب کوبا در آمریکای لاتین وحشت داشت، کاسترو را مجبور کرد که به سوسیالیسم و اتحاد شوروی روی آورد. او در دسامبر 1961م، دو روز پیش از حمله نظامی آمریکا به خاک کوبا، انقلاب خود را «سوسیالیستی» اعلام داشت! ولی به هر روی طی سه دهه که از انقلاب کوبا می گذرد، کاسترو هیچگاه جلوة خالص و کلاسیک مارکسیستی نیافت و جاذبة واقعی او از پرتو همان رنگ زیتونی ارتش شورشی اش بود، که در دامان جبال سیراماسترا پرورش یافت، نه از رنگ سرخی که خروشچف ها و برژنف ها تمام و کمال بدان آغشته بودند. در واقع، انقلاب کوبا را اگر یک پیروزی بزرگ تبلیغاتی برای مارکسیسم به حساب آوریم، باید اذعان کنیم که در عین حال یک شکست بزرگ ایدئولوژیک نیز بود و مارکسیسم را بطور جدی به دو اردوگاه «سنت گرا» و «نوگرا» تقسیم کرد و افول جاذبه های

ص:52

مبارزاتی تئوری های مارکس و انگلس و لنین را نشان داد.

کاسترو بارها عدم تمکین خود را از «جنبش جهانی کمونیستی» با جملاتی طنز آمیز از این قبیل بیان داشت:

ما به هیچ فرقه ای تعلق نداریم، به یک نظم فراماسونی بین المللی نیز وابسته نیستیم، و تابع هیچ کلیسائی هم نمی باشیم. (1)

او در این جمله، که حدود سال 1965 بیان داشت، در واقع «جنبش جهانی کمونیستی» را ریشخند آمیز، به «فرقه»، «فراماسونری بین المللی» و «کلیسا» تشبیه می کند.

پیروزی انقلاب کوبا که نسبتاً سهل و آسان انجام گرفت، در شرایطی رخ داد که حرکتهای مارکسیستی آمریکای لاتین، مانند همه کشورهای جهان سوم و اروپا و آمریکای شمالی، به بن بست رسیده بود. نسل کهن کمونیست ها به شرکت در بند و بست ها و بازی های سیاسی غربی معتاد شده و به سیاستمداران کلاسیک طراز اول سرمایه داری بدل شده بودند و نسل جوان چپگرا نسبت به انقلابیگری و مبانی مبارزاتی مارکسیسم دچار یأس و بدبینی شدید بود. احزاب کمونیست، مانند دیگر احزاب غربی، به باندهای سیاسی فاقد هرگونه خصلت انقلابی و سرشت پیکارگری تبدیل شده بودند که بر سر چند کرسی پارلمان، به سازشهای نفرت بار با حکومت ها می پرداختند. خلاصه، مارکسیسم هرگونه جاذبه پرخاشگری و مبارزه جوئی را برای نسل جوان از دست داده بود.

انقلاب کوبا، که به نحو رمانتیکی توانست به پیروزی نسبتاً سهلی دست یابد، برای نسل جوان چپ جاذبه جدیدی ایجاد کرد: مبارزه در کوه، چریک شدن و مانند قهرمانان باستانی یکه تاز کوه و جنگل بودن، سپس با غرور و سرافرازی در میان هلهله مردم، سوار بر تانک، مسلسل بر دوش و حلقة گل برگردن وارد شهر شدن، بر اریکة قدرت تکیه زدن و...، روح تنوع طلب و ماجراجو و رمانتیک نسل جوان چپ را سخت شیفته خود کرد. اکثریت مطلق جوانان مارکسیست به این نتیجه رسیدند که بن بست مارکسیسم نه از مبانی این مکتب، بلکه در شیوه های مبارزه آن است. اگر مارکسیسم به بن بست رسیده، علت این است که احزاب کمونیست دست از انقلابیگری و شیوه های تند و قهر آمیز مبارزه برداشته و را ه های سازشکارانة فعالیت صنفی- سیاسی- ایدئولوژیک را پیش گرفته اند: راه پیروزی در شیوه های تند مبارزه است.

در نتیجه، نسل جوان چپ، با حفظ مبانی مکتبی مارکسیسم، در شیوه ها و مشی

ص:53

مبارزاتی آن تجدید نظر کرد و به آنارشیسم گرایش یافت. مارکس و انگلس و لنین، همچنان «بت» ماندند؛ ولی در عمل، آموزش های آنها در زمینه کار توده ای، وضع انقلابی، مبارزه صنفی و اقتصادی و...، کنار گذاشته شد و نوعی مارکسیسم جدید بوجود آ مد که به «چپ نو» شهرت یافت.

چریکیسم (چریک گرائی) مارکسیسمی است که عمل را برجسته می کند و از میان همه اشکال مبارزه، جنگ چریکی را مطلق می سازد و آن را صرفنظر از شرایط عینی و ذهنی در هر مکان و زمانی، کارا و مثمر ثمر می داند. چریکیسم، مارکسیسم افراطی و عمل زده است؛ تلفیقی است از مارکسیسم با آنارشیسم.

نکته جالب توجه در مارکسیسم چریکی - که زادگاه آن آمریکای لاتین است - جنبه «شهادت طلبی» آن است. (در اینجا اصطلاح «شهادت» را مسامحتاً بکار می بریم، وگرنه از دیدگاه اسلام، هر مرگی اگر در راه خدا نباشد، شهادت نیست). طبق پژوهش های محققین و جامعه شناسان ریشه سنت «شهادت طلبی» در کشورهای اسپانیولی آمریکای لاتین، به سالهای تسلط مسلمین بر اسپانیا (اندلس) باز می گردد و در واقع «شهادت طلبی» از طریق فرهنگ اسلام وارد فرهنگ اسپانیولی و از آنجا وارد مشی چریکی شده است.

دکتر ارنستو چه گوارا(1) (1967- 1928م.)، از رهبران انقلاب کوبا، فرزند یک آرشیتکت آرژانتینی بود و در رشته جذام تخصص گرفت. او بعد از انقلاب کوبا مدتی رئیس بانک ملی و مدتی وزیر صنایع این کشور بود. پس از چندی، میان او و کاسترو اختلاف پیش آمد.

چه گوارا، مانند تروتسکی، معتقد بود که اگر انقلابی به حکومت برسد و سعی در صدور انقلاب و افروختن شعله های قیام در دیگر کشورها نکند، راکد می ماند و می گندد. لذا، وظیفة انقلاب پیروزمند کوباست که انقلاب را به دیگر کشورها صادر کند. کاسترو، مانند لنین، به تحکیم پایه های قدرت در کوبا دل بسته بود و نظریات چه گوارا را ایده آلیسم و رومانتیسیسم می دانست. لذا، در آوریل 1965، چه گوارا نامه ای به کاسترو نوشت و اعلام داشت که قصد دارد برای ایجاد جنبش انقلابی در سایر کشورها، کوبا را ترک کند. در سال 1966، چه گوارا بهمراه عده ای از یارانش، به کشور بولیوی رفت و در آنجا، براساس تجربه سابق خود در انقلاب کوبا، به جنگ چریکی در کوه پرداخت. ولی پس از مدت کوتاهی

ص:54

توسط کوماندوهای آمریکائی - بولیویائی دستگیر و زیر شکنجه کشته شد. (1)

یکی از همراهان چه گوارا، رژی دبره نام داشت. او که یک فرانسوی بود در جریان جنگ چریکی دستگیر و سه سال زندانی شد و پس از آزادی به فرانسه رفت. مشهور است که مخفیگاه چه گوارا را رژی دبره، پس از دستگیری لو داده است. خود دبره، در مصاحبه ای که خانم اوریانا فالاچی در زندان بولیوی با او انجام داد، در پاسخ به سؤال فالاچی در این زمینه گریه کرد و مسئله را رد کرد. (2)

رژی دبره براساس تجربیات انقلاب کوبا و شورش چه گوارا در بولیوی، کتابی نوشت بنام انقلاب در انقلاب. او در این کتاب مدعی شد که در تئوری انقلاب مارکسیستی، انقلابی ایجاد شده است. نظریات مارکس و انگلس و لنین کهنه شده و دیگر برای انقلاب، به «وضع انقلابی» و «حزب طبقه کارگر» و «مبارزه صنفی و توده ای» و ... احتیاج نیست. به جای حزب، یک گروه کوچک چریکی (مثل کوبا) می تواند انقلاب کند و بعد از پیروزی، حزب طبقه کارگر را ایجاد نماید. مبارزه مسلحانه هم لازم نیست حتماً در شرایط وجود «وضع انقلابی» باشد، بلکه در هر شرایطی می توان به آن دست زد. کافی است که یک گروه چریکی کوچک در کوه، یک «کانون شورشی» بوجود آورد تا مانند جرقه ای خرمن را به آتش کشد و دامنه قیام سراسر کشور را دربرگیرد. (3)

تئوری چه گوارا - دبره، به تز «کانون شورشی» معروف است و در مقابل تز چریکی مائو (جنگ توده ای طولانی) قرار دارد. چه گوارا می گفت که لازم نیست صبر کرد تا همه شرایط برای انجام انقلاب بوجود بیاید (آنطور که مارکس می گفت)؛ بلکه قیام، خود این شرایط را پدید خواهد آ ورد.

زندگی و مرگ قهرمانانة چه گوارا، دومین حادثه بعد از انقلاب کوبا بود که به جاذبه «مشی چریکی» و در واقع ایدئولوژی «چریکیسم» در میان مارکسیست های جهان گستره وسیعی داد. «انقلاب در انقلاب» دبره به اکثر زبان ها ترجمه شد و به «کتاب مقدس» چریک ها بدل گردید. (4) از این رو در بسیاری از کشورها، جوانان مارکسیست دست به

ص:55

تشکیل گروه های چریک کوه با نامهائی چون «ارتش خلق»، «ارتش آزادیبخش» و غیره زدند، ولی همگی شکست خوردند و عدة زیادی از آنها قتل عام شدند. شکست «مشی چریکی» نیز پس از مدت کوتاهی در عمل نمایان شد. در نتیجه، عده ای از چریکها به این نتیجه رسیدند که مشی چریکی در اساس درست است، ولی در کوبا شرایط ویژه ای وجود داشت. در بقیه کشورها باید حرکت چریکی از شهر آغاز شود، چون رشد سرمایه داری و صنعت، مرکز ثقل جامعه را به شهر منتقل ساخته است. طبقه کارگر صنعتی که هدف چریک، برانگیختن وی به انقلاب است، در شهر زندگی می کند. بدینسان «مشی چریکی شهری» بوجود آمد. برجسته ترین تئوریسین مارکسیست چریک شهری، کارلوس ماریگلا بود که در سال 1969 کشته شد. «مشی چریکی» در آمریکای لاتین، بر کشیشان انقلابی نیز تأثیر گذارد. مشهورترین چهرة این جنبش مذهبی- چریکی، کامیلوتورز، کشیش کلمبیائی بود که در سال 1966 در نبرد خیابانی کشته شد. (1)

جنبش چریکی آمریکای لاتین در ایجاد «چپ نو» در اروپای غربی و آمریکای شمالی تأثیر بسزا داشت و این دو حرکت در واقع جلوه های مختلف یک پدیده، یعنی «جنبش چپ نو»، تلقی می گردند.

اگر بخواهیم به یک دسته بندی از جریانهای مختلف چریکی دست زنیم، می توانیم طرح کلی زیر را ارائه دهیم:

1- گروهی مانند مائو و ژنرال جیاپ(2) ، که معتقد به ایجاد «ارتش خلق» و «جنگ طولانی توده ای» هستند. آن ها معتقدند که جنگ چریکی باید توده ای باشد، یعنی از حمایت اکثریت مردم برخوردار باشد. جنگ چریکی در شرایطی صحیح است که زمینه ها و شرایط عینی آن وجود داشته باشد. مائو، چریک را مانند ماهی در دریا می داند. ماهی چریک است و دریا توده. اگر حمایت توده نباشد چریک می میرد. از این جنبه، مشی چریکی مائو و جیاپ بر مارکسیسم سنتی مارکس و انگلس و لنین مبتنی است و فرمولهای مارکسیستی در زمینه «وضع انقلابی» و رهبری حزب کمونیست و غیره را می پذیرد.

ص:56

2- گروهی مانند چه گوارا و رژی دبره که به حمایت توده ها و وجود «وضع انقلابی» و «شرایط عینی و ذهنی انقلاب» معتقد نیستند و ضرورت وجود رهبری «حزب طبقه کارگر» و اصولاً «طبقه کارگر» را منکر می شدند. اساس تئوری آن ها این است که دیکتاتوری حاکم، توده ها را دچار انجماد فکری و احساس ضعف مطلق کرده و تا این احساس ضعف باشد توده حرکت نمی کند. چریک باید با قهرمانی و «شهادت» خود، یخ انجماد توده و ذهنیت راکد او را ذوب کند و او را به حرکت درآورد. لذا آنها، یکی از اصول کار «کانون شورشی» را «عدم اعتماد مطلق به توده ها» اعلام می دارند. از نظر آنها، گروه چریکی مانند موتور کوچکی است که موتور بزرگ (توده) را به حرکت در می آورد. این نظریه به تئوری «موتور بزرگ و موتور کوچک» نیز شهرت دارد.

گروه چریکی «ارتش سرخ ژاپن» می گوید: «بمبی که ما در ماشین ستمگری منفجر می کنیم، در عین حال بمبی است که در آگاهی توده ها منفجر می شود.» و یا امیر پرویز پویان، تئوریسین مارکسیسم چریکی ایران، جزوه خود موسوم به ضرورت مبارزه مسلحانه و رد تئوری بقاء را با این دیدگاه محوری نوشته است که، چریک با مرگ خود ذهنیت ضعف مطلق توده را می شکند و او را به حرکت وا می دارد!

3- چریک های شهری، مانند کارلوس ماریگلا، گروه «توپامارو» در اروگوئه، «پلنگان سیاه» در آمریکا، «ارتش سرخ» در ژاپن، «بریگاد سرخ» در ایتالیا، «بادرماینهوف» در آلمان غربی و غیره.

چریکهای شهری، مانند چه گوارا و رژی دبره به ضرورت وجود و رهبری حزب کمونیست و «وضع انقلابی» و کار توده ای اعتقادی ندارند و جنگ چریکی را، توسط «گروه پیشتاز»، نه حزب طبقه کارگر، مطلق می کنند. ولی مرکز ثقل جنگ چریکی را در شهر می دانند و نه در کوه. توجه به شهر، به عنوان مرکز ثقل فعالیت چریکی بر این تحلیل مارکسیستی استوار است که در شرایط سرمایه داری، قلب جامعه و نیروی اصلی محرک انقلاب (طبقه کارگر)، در شهر است.

مارکسیسم چریکی از لحاظ مبانی مکتبی (جهان بینی و فلسفه، اقتصاد سیاسی و تئوری سوسیالیسم علمی) با آنارشیسم مخالف است. مثلاً آنها با ایدة اصلی آنارشیسم مبنی بر نابودی دولت بعد از انقلاب مخالفند و به پیروی از مارکس، به استقرار «دیکتاتوری پرولتاریا» پس از انقلاب سوسیالیستی اعتقاد دارند؛ یعنی در اصول و مبانی، مارکسیست هستند. ولی آن ها از نظر مشی عملی (استراتژی و تاکتیک)، به آنارشیسم اروپای شرقی و جنوبی و آمریکای لاتین و روسیه گرایش دارند. برای نمونه، به تئوری «تبلیغ مسلحانه» در

ص:57

ایران توجه شود. این تئوری که در سالهای 1350 در ایران توسط «چریکهای فدائی خلق» و تا حدوی «مجاهدین خلق» مطرح می شد، همان تئوری چه گوارا- رژی دبره است و به مشی «ترور تهییجی» نارودنیک های روسیه (گروه «سوابودا») بسیار شباهت دارد. پویان و احمدزاده، تئوریسین های مارکسیسم چریکی در ایران، می گفتند که ما با «تبلیغ مسلحانه»، توده را به حرکت در می آوریم. نارودنیک های روسیه می گفتند که ما با «ترور»، توده ها را «تهییج» می کنیم. لنین در زمان خود این مشی را خطا دانست و در چه باید کرد؟ گفت:

سوابودا، [یک گروه چریکی- نارودنیکی روسیه در زمان لنین] ترور را بعنوان وسیله ای برای «تهییج» نهضت کارگری و دادن یک «تکان قوی» به آن، تبلیغ می نماید. مشکل است استدلالی را به تصور آورد که آشکارتر از این خود خویش را باطل کند! باید سؤال شود که مگر در زندگی روسیه از اینگونه افتضاحات و بی ترتیبی ها آنقدر کم است که باید وسائل مخصوصی برای «تهییج»، اختراع شود؟ از طرف دیگر، اگر کسی اصولاً تهییج نمی شود و حتی استبداد روس هم نمی تواند او را تهییج کند، در این صورت مگر واضح نیست که این شخص به جنگ تن به تن میان حکومت و مشتی تروریست نیز با خونسردی کامل خواهد نگریست؟ (1)

به عبارت دیگر، لنین معتقد بود که در شرایط فقدان «وضع انقلابی» (یعنی لحظه مساعد برای تصرف قدرت سیاسی) عملیات چریکی تنها هدر دادن و تلف کردن نیرو است و تأثیری در جامعه و توده ها ندارد. برای کسب قدرت باید مترصد لحظه مناسب بود که حکومت ضعیف شده باشد و توده ها به اوج نارضائی رسیده باشند و کمونیست ها هم امکانات و قدرت لازم برای تصرف قدرت و انجام قیام را کسب کرده باشند. این نظریه به «تئوری لنینی وضع انقلابی» معروف است. تاکتیک لنین آشکارا پخته و سنجیده و حسابگرانه است. بر همین اساس، حزب توده در سالهای 1350 وارد بحث مطبوعاتی با «چریکهای فدائی» شد و ثابت کرد که برخلاف دعوی «مارکسیستی»، نظریات «چریکهای فدائی» نارودنیکی و ضد لنینی است! حزب توده توانست براساس تئوری های لنین، بعد از انقلاب، اکثریت « فدائیان خلق» را به خود جذب کند. (2)

ص:58

ص:59

مارکسیسم در ایران دانست.

گروه پویان- احمدزاده، معتقد به مشی چریک شهری، و نه چریک کوه، بود، زیرا ایران پس از «انقلاب سفید» را یک کشور سرمایه داری وابسته می دانست که در نتیجه، نیروی اصلی انقلاب را «طبقه کارگر» تشکیل می دهد و نه دهقانان. از این زاویه، گروه فوق با مائوئیست ها، که ایران را «نیمه مستعمره- نیمه فئودال» می دانستند و به «جنگ توده ای طولانی» در روستا اعتقاد داشتند، اختلاف نظر پیدا کرد. این نظریات، متأثر از تزهای کارلوس و ماریگلا بود.

قبل از پویان و احمدزاده، گروه دیگری نیز به مشی چریکی رسیده بود. این گروه به «گروه جزنی» معروف است.

«گروه جزنی»، مرکب از عده ای اعضای سابق سازمان جوانان حزب توده بود که در پی یافتن علل شکست مارکسیسم در ایران بودند. آنها نیز به این نتیجه رسیدند که علت شکست مارکسیسم در ایران، در مشی و تاکتیک است و همه تقصیرها را به گردن سازشکاری و بی تحرکی و فقدان روح انقلابی سران حزب توده انداختند. این گروه نیز راه نجات را در تکرار الگوی انقلاب کوبا و مشی چریکی یافت، ولی در سال 1346 توسط ساواک دستگیر شدند. رهبران گروه، بیژن جزنی، عزیز سرمدی، عباس سورکی و... به 10 سال زندان محکوم گردیدند. بعدها جزنی در زندان به رهبر «چریکهای فدائی» تبدیل شد و پس از شکست مشی چریکی پویان- احمدزاده، به تجدید نظر در مشی چریکی پرداخت و آن را با مشی توده ای تلفیق کرد و نظریه جدیدی مطرح ساخت. جزنی در زندان توسط ساواک کشته شد.

علی اکبر صفائی فراهانی، از اعضای گروه جزنی، توانست از چنگ ساواک فرار کند و به فلسطین برود و مدتی در «سازمان آزادیبخش فلسطین» تعلیم ببیند. او سپس مخفیانه به ایران آمد و به تشکیل یک گروه با مشی «جنگ چریکی کوه» («کانون شورشی» چه گوارا- رژی دبره) پرداخت. صفائی فراهانی، چنانکه جزوه او بنام «آنچه یک انقلابی باید بداند» نشان می دهد، از نظر تئوریک در سطح نازلی قرار داشت.

گروه پویان و احمدزاده و گروه صفائی (که بعدها به «گروه سیاهکل» معروف شد) به هم مرتبط شدند. در میان آنها بر سر آغاز جنگ چریکی در کوه یا شهر اختلاف بوجود آمد. ولی پس از چندی به این نتیجه رسیدند که همزمان هم در کوه و هم در شهر فعالیت کنند.

گروه صفائی، منطقة شمال را بعنوان مرکز ایجاد «کانون شورشی» انتخاب کرد و در

ص:60

بهمن سال 1349، پاسگاه سیاهکل را خلع سلاح نمود. این حرکت به سرعت سرکوب شد و شکست خورد. در نتیجه، گروه پویان- احمد زاده به فعالیت های تروریستی (چریک شهری) دست زدند و جریانی بنام «چریکهای فدائی خلق» پدید آمد.(1)

پس از مدت کوتاهی، مارکسیسم چریکی در ایران، ناکامی و بن بست خود را عیان ساخت. ترورهائی چون اعدام سرتیپ فرسیو و ... به بهای تیرباران و زندانی شدن صدها جوان مارکسیست تمام شد و به ثمر نرسید و توده ها همچنان نسبت به مارکسیسم بیگانه بودند. از سال 1352ش. در زندان های کشور، در میان «چریک ها»، انتقاد از مشی چریکی بالا گرفت و یأس و ناامیدی و ارتداد در میان زندانیان «چریک» گسترش یافت. گروهی مشی چریکی را مطلقاً رد کرده و به مائوئیسم و یا حزب توده پیوستند، و گروهی به رهبری جزنی به انتقاد از مشی چریکی در عین حفظ پایه های آن، دست زده و با تجدیدنظر در آن و تلفیق آن با لنینیسم و «مشی توده ای» آن را «پخته تر» ساختند و گروه قابل توجهی نیز کلاً از فعالیت سیاسی کناره گرفتند. (2)

هم زمان، حزب توده که با یک موج قوی و نامنتظر در میان جوانان مارکسیست مواجه شده بود، تمام نیروی خود را برای جذب آنان بکار گرفت و براساس آثار لنین نشان داد که مشی چریکی با لنینیسم در تضاد است. حزب توده «چریکهای فدائی» را جوانان صادق و جانباز و پاکی اعلام می داشت که بدلیل بی تجربگی و عدم شناخت «علمی» مارکسیسم و عدم دسترسی به کتابهای «کلاسیک» مارکسیستی و اشتیاق زیاد به عمل انقلابی، جذب ماجراجوئی (آوانتوریسم) شده اند. این مشی زیرکانه حزب توده سبب انشعاب در «چریکهای فدائی» و جذب بخشی از آن به حزب توده شد. ابتدا «گروه منشعب» به رهبری حسین قلمبر (سیامک) به حزب توده پیوست؛ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بخش «اکثریت» به رهبری فرخ نگهدار نیز با کنار گذاشتن مشی مسلحانه به دنباله روی از حزب توده پرداخت. و مارکسیسم «سنتی» و بحران زدة نوع شوروی را پذیرفت.

بدین ترتیب، مارکسیسم چریکی نیز، مانند دیگر جریانهای مارکسیستی در ایران،

ص:61

شکست خورد و جریان «چریکهای فدائی»، به ویژه بعد از انقلاب اسلامی ایران به دهها گروه و محفل تجزیه شد!

ص:62

حاج رسول صدقیانی، آقا تقی شجاعی، علی مسیو، میرزا علی اصغر خوئی، حسین آقا فشنگچی، شریف زاده، تقی زاده، میرزا جواد ناطق، حاج علی دواچی و غیره.

این انجمن نیز نقش مهمی در قیام تبریز و جنبش مشروطیت داشت، و نقش بعدی بسیاری از آنها تعلقی به مارکسیسم نداشت.

اما نمایندگان سوسیال دمکرات رشت عبارت بودند از: سردار محیی، میرزا کریم رشتی، میرزا حسین کسمائی، سید اشرف الدین گیلانی (مدیر نسیم شمال) و یغیکیان. قابل ذکر است که سرگو ارژونیکیدزه با چهل نفر گرجی و صد نفر آذربایجانی برای شرکت در انقلاب مشروطیت به ایران آمدند و عده ای از آنها (از جمله ارژنیکیدزه) به رشت آمدند و بویژه با سردار محیی همکاری داشتند.

به این ترتیب این جریان را می توان تا حدی مقدمة تشکیل حزب بعدی، یعنی «حزب کمونسیت» دانست.

ص:63

کمونیست شوروی بود. وی زبان روسی را بطور کامل می دانست ولی نمی توانست به خط فارسی بنویسید. او سرانجام در مقام عضویت در کمینترن، جزء گروه زینوویف و کامنف و بوخارین بازداشت گردید و بدستور استالین هلاک شد. 3- پیشه وری (سیدجعفر جواد زاده) که در هشت سالگی به روسیه رفت و بعدها در «حزب عدالت» فعال بود و در کنگره اول حزب کمونیست ایران بعنوان یکی از اعضا[ی] کمیته مرکزی انتخاب شد و پس از شکست «جنبش جنگل» مأمور کار حزب در تهران شد و سرمقاله های روزنامة حقیقت (به مدیریت سید محمد دهگان) را او می نوشت. 4- حیدرخان افشار (تاری وردی) معروف به حیدرعمواوغلی، که زندگی سیاسی مفصل و عجیبی دارد، و دربارة او کتابهائی به فارسی نگاشته اند که جا دارد به نقد کشیده شود. او در جنبش مشروطیت شرکت فعال داشت. و برای رفع اختلاف مابین حزب کمونیست و نهضت ملی جنگلیها به ایران آمد و سخنگوی رسمی حزب شد، ولی کاری از پیش نبرد و سرانجام نیز به سزای اعمالش رسید و کشته شد. در واقع کوشش حیدر عمواوغلی برای سازش دادن اسلام که میرزا کوچک خان پیرو آن بود با الحاد، که کمونیستهای ایران هوادار علنی آن بودند کوشش بی سرانجامی بود و حیدر عمواوغلی نتوانست میرزا را تحت نفوذ خود درآورد.

اما در کنگره دوم حزب کمونیست، معروف به «کنگره ارومیه (که در واقع در شهر رستوف تشکیل شد) سخنگویی و رهبری حزب، برحسب محیط مکانی، به چند قسمت تقسیم شد: سخنگوی حزب، نیک بین، در روسیه مقیم بود و مرتضی علوی (مدیر مجله پیکار) در آلمان فعالیت داشت و پیشه وری که در تهران کار می کرد.

با اقامة دعوی رضاخان در دادگاه های آلمان علیه مجلة پیکار، انتشار این مجله متوقف شد.

آخرین فعالیت حزب کمونیست در دوران دیکتاتوری رضاخان، فعالیت حزب کمونیست تحت رهبری سه تن (ارانی، کامبخش و کامران) در ایران و انتشار مجله دنیاست که بعداً به آن اشاره خواهیم کرد...

ص:64

چگونگی لو رفتن سازمان مخفی حزب کمونیست در سال 1316 و بازداشت پنجاه و سه نفر از اعضای آن است.

درباره علت لو رفتن، یک روایت معروف حاکی است که عبدالصمد کامبخش بنام مخفی «سروری» و «تونبروگ»، پس از آنکه در 20 اردیبهشت 1316 در اثر معرفی محمد شورشیان (که نقش رهنما برای گذراندن اعضای حزب برای تحصیل به مسکو را داشت) گرفتار می شود، در همان روز در جواب یک سئوال «اداره سیاسی» به اندازة یک کتاب پاسخ می نویسد و تمام اعضای حزب را که می شناخته، به پلیس معرفی می کند. اما کامبخش موافق گزارشی که به کمینترن داده، و مورد تأیید آن سازمان نیز قرار گرفته، مدعی است که او بعد از پنج نفر (شورشیان، دکتر ارانی، دکتر بهرامی، عباس آذری و ضیاء الموتی) گرفتار شده، زیرا شورشیان نام واقعی او را نمی دانسته و مدعی است که قبل از او (طی چهار روز) قسمت عمدة اسامی بوسیله بازداشت شدگان افشاء شده و او سهم خود را در افشای چند اسم فرعی تصدیق و اعتراف کرده است.

به هر صورت در اثر یک خیانت یا بر اثر خیانتهایی (که به هر جهت کامبخش در آن بی دخالت نیست)، افراد منسوب به حزب کمونیست ایران بازداشت شده اند.

فقدان ایمان و نادرستی راه، یکی از علل عمقی سستی افرادی بود که بعنوان کمونیست گیر می افتادند و تعداد کمی در اثر خصلت شخصی در مقابل پلیس آیرم و مختاری مقاومت نشان می دادند. (1)

ص:65

ایران پدید شد. هر چند بحران اقتصادی سال های جنگ جهانی دوم زندگی مردم را دشوار می ساخت، ولی شادی و خشنودی ناشی از سقوط دیکتاتوری بیست ساله، همه مشکلات را تحت الشعاع قرار می داد. رهائی از ستم رضاخانی، سرآغاز یک دوره آزادی سیاسی در کشور شد که تا کودتای آمریکائی 28 مرداد 1332 کم و بیش دوام یافت. شناخت این دوره 12 ساله، در ارزیابی جریان های سیاسی که بعدها نقش اصلی را در حیات جامعة ایرانی ایفاء کردند، نقش مهمی دارد. در چنین شرایط رقابتی بود که دو ابرقدرت آن روز جهان (شوروی و انگلیس) به سرعت به سازماندهی عوامل خود در ایران پرداختند و فضای باز سیاسی و اجتماعی سالهای 1332-1320 را به شدت تحت الشعاع عملکردهای خود قرار دادند. امپریالیسم تازه نفس آمریکا نیز با نقاب دمکرات منشی و با داعیة کمک به مردم ایران وارد صحنه شد و با سازماندهی عوامل خود، بویژه در میان چهره های ملی گرا و لیبرال مسلک، بتدریج نقش درجه اول را در صحنه سیاست ایران بدست گرفت و سرانجام در سازش با پسرعموی انگلوساکسون خود، استعمار پیر بریتانیا، طی سالهای 1357- 1332، ایران را به مهمترین پایگاه نفوذ غرب در منطقه و به «جزیره ثبات» برای قدرت های امپریالیستی غرب و سرمایه های «جهان وطنی» مبدل ساخت. در نتیجه، با سقوط دیکتاتوری رضاشاه، در کنار رشد و توسعة مدام نهضت اسلامی، که بویژه با فعالیت های امام خمینی (در عرصة فقه و سیاست و فلسفه)، علامة طباطبائی (در عرصة فلسفه)، آیت الله کاشانی (در عرصه سیاست)، آیت الله بروجردی (در سکان داری حوزه و نهاد مذهب و روحانیت) و نهضت «فدائیان اسلام» (در عرصة مبارزة سیاسی- نظامی) وارد مرحلة کیفی نوینی می شد، شاهد پیدایش و توسعه بی سابقة سازمان های علنی و مخفی وابسته به سه قدرت بزرگ جهانی (انگلیس، شوروی و آمریکا) در ایران هستیم. این سازمانها و جریانهای سیاسی وابسته را می توانیم در سه گروه اصلی دسته بندی کنیم:

1- جریان سیاسی وابسته به استعمار بریتانیا: این جریان هر چند دارای سابقة دیرینه در ایران بوده، ولی در سالهای 1320 به تجدید سازمان و فعالیت سیاسی شدید و بی سابقه دست زد. در این دوران، انتلیجنس سرویس انگلستان ستاد فعالی را در سفارت انگلیس در تهران مستقر ساخت. در رأس این ستاد، آلن چارلز ترات، جاسوس برجسته انگلیسی قرار داشت و اعضای آن، مانند سرلشگر فریزر و خانم آن لمبتون، از زبده ترین مأمورین اطلاعاتی- نظامی انگلیس به شمار می رفتند. (1) انتلیجنس سرویس انگلیس به تأسیس گروه ها

ص:66

و احزابی مانند حزب «اراده ملی» سید ضیاءالدین طباطبائی دست زد و با ایجاد صدها روزنامه و نشریه کوشید تا جو سیاسی کشور را به دست گیرد. پایگاه نیرومند استعمار بریتانیا در «هزار فامیل» حاکم بر حیات سیاسی و اقتصادی ایران، و بویژه در دربار، راه فعالیت انتلیجنس سرویس را هموارتر می ساخت. در همین دوران است که لژهای فراماسونری در ایران به سرعت تأسیس و یا فعال شد و مهمترین دولتمردان و متنفذین کشور را در خود سازمان داد. (1)بررسی فعالیت استعمار بریتانیا و سرویس جاسوسی او در سالهای 1332- 1320 بحث کاملاً مستقل و مبسوطی است، که هنوز نیز مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است.

2- ج_ریان وابسته به امپریالیسم آمریکا: امپریالی_سم آمریکا جنگ جهانی دوم را به عنوان یک ابرقدرت نیرومند و جوان به پایان رساند. در واقع، جنگ جهانی دوم لطمات جدی بر اقتصاد شوروی و بریتانیا و اروپای غربی وارد ساخت. ولی آمریکا، که سرزمین آن از صحنه های جنگ به دور بود، با اقتصاد شکوفا از توسعة صنایع نظامی، قدرت واقعی پیروزمند در جنگ بود. با پایان جنگ جهانی دوم، امپریالیسم آمریکا فعّالانه وارد عرصة سیاست و اقتصاد آسیا و بویژه خاورمیانه شد. فقدان سوابق استعماری آمریکا در ایران و خوشنامی او بعنوان کشوری که خود سال ها پایمال استعمار انگلیس بوده و با انقلاب آزادیخواهانه و جنگ استقلال طلبانه رهائی یافته و در نبرد علیه بردگی به رهبری افرادی چون آبراهام لینکلن کوشیده است، از عوامل مهم تسهیل نفوذ او در ایران بود.

در این دوران، نقش آمریکا بعنوان کشوری متفاوت با انگلیس و شوروی که می کوشیدند تا ایران را میان خود تقسیم کنند، تلقی می شد و اولتیماتوم اول فروردین 1325 پرزیدنت ترومن به استالین مبنی بر تخلیة ایران از قوای ارتش سرخ، نوعی تلاش «آمریکای دمکرات» برای جلوگیری از تجزیة ایران وانمود می گردید. بهر روی، آمریکا زیرکانه اهرم های اصلی نظامی کشور را به دست گرفت. در سالهای 1320 ادارة عملی وزارت خواروبار بدست شریدان آمریکائی بود و سرهنگ شوارتسکوف آمریکائی عملاً فرمانده ژاندارمری ایران و ژنرال ریدلی مأمور تجدید سازمان ارتش ایران شد.(2) در آبان 1321، توسط دولت علی سهیلی، مستشاران آمریکائی به ریاست دکتر میلسپو به استخدام دولت درآمدند و میلسپو به تدریج ارتش و شهربانی را تحت سلطة خود درآورد. ولی با

ص:67

کارشکنی های عمال انگلیس و شوروی در سال 1323 اختیارات او لغو گردید.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، آمریکا به تشکیل سازمان جاسوسی خود دست زد و در سال 1946م. بدستور پرزیدنت ترومن، ارگانهای اطلاعاتی- نظامی در یک سازمان واحد متشکل شد و در اواخر سال 1947 «آژانس مرکزی اطلاعات» آمریکا (سیا) تأسیس گردید. تأسیس «سیا» با نام ایران در پیوند است. فعا ل ترین ستاد ماوراء دریاهای «سیا» در تهران تشکیل شد و این سازمان با پشتوانه اقتصاد نیرومند امپریالیسم آمریکا به خرید دولتمردان ایرانی پرداخت و احزاب و جمعیت ها و نشریات وابسته به آمریکا را فعال ساخت. در این میان «سیا» بویژه موفق شد تا از یکسو در میان عناصر ملی گرا، بویژه «جبهه ملی»، که در جستجوی حامی قدرتمندی در قبال دو ابرقدرت انگلیس و شوروی بودند، نیروهای قابل توجهی جذب کند.(1) و از سوی دیگر، مواضع خود را در «هزار فامیل» و بویژه دربار، مستحکم سازد. مجموعة این تمهیدات در سال 1332 به ثمر نشست و با کودتای 28 مرداد 1332 به کارگردانی کرمیت روزولت، نوة پرزیدنت روزولت و مأمور عالیرتبه «سیا»، که اولین تجربة کودتایی سازمان «سیا» محسوب می شد، دوران سلطه 25 ساله امپریالیسم آمریکا بر ایران آغاز گردید.

3- جریان وابسته به شوروی: در سالهای 1332-1320، اتحاد شوروی مهمترین نقش را در دوران روابط خود با ایران در حیات داخلی کشور ایفاء کرد. پیروزی ارتش سرخ در جنگ ضد هیتلری، بویژه نبرد استالینگراد، به این کشور وجهة بین المللی جدیدی بعنوان یک «ابرقدرت» بخشید و جنگ جهانی دوم با تجدید تقسیم جهان میان قدرت های بزرگ (آمریکا، شوروی و انگلیس) و پیدایش «اردوگاه سوسیالیسم» در اروپای شرقی به پایان رسید. حیطة نفوذ شوروی در جهان با انقلاب چین (1949م.) و جنگ داخلی کره (1954-1953 و استقرار رژیم مارکسیستی در کره شمالی به خاور دور نیز کشیده شد. اتحاد شوروی اینک یک ابرقدرت فعال در صحنه بین المللی بود؛ نقشی که بعدها، بویژه در دهه رکود برژنفی دهه 1970م.، به انفعال شدید بدل شد.

ص:68

در آن سالها، حضور شوروی در صحنه سیاست ایران چشمگیر بود. ارتش سرخ بخش های شمال و شمال غربی کشور را اشغال داشت (1325-1320ش.) و از این عمل بعنوان یک اهرم نیرومند سیاسی «نفوذ» بهره می جست. شوروی نیز مانند آمریکا، می کوشید تا خود را بعنوان یک نیروی «آزادیبخش» جلوه گر سازد. و توجه افکار عمومی ایران را، بعنوان منجی کشور از یوغ استعمار انگلیس، به خود جلب کند. در این دوران، همپای تجدید سازمان و تأسیس لژهای فراماسونری و تأسیس شبکه اطلاعاتی- نفوذی «سیا»، شوروی نیز به تشکیل احزاب وابسته به خود، بویژه حزب توده و «فرقه دمکرات آذربایجان» و «حزب دمکرات کردستان ایران» دست زد و با سرمایه گذاری کلان صدها روزنامه و نشریه به راه انداخت.

به هر روی، در سال 1325، شوروی وارد سازش با قدرت های غربی شد و زیر فشار آمریکا و انگلیس مجبور شد تا با کسب امتیازاتی در اروپای شرقی از دعاوی خود در یونان و ایران دست شوید. چشم پوشی شوروی از یونان و ایران، و بویژه خروج ارتش سرخ از آذربایجان، منجر به سقوط مواضع کمونیستهای این دو کشور و بویژه فروپاشی حکومت پوشالی دمکراتها در آذربایجان و کردستان ایران گردید. با قتل عام کمونیست های یونان توسط نیروهای راست، حزب کمونیست یونان تا به امروز نیز نتوانست به یک نیروی سیاسی در خورتوجه بدل شود. معهذا نفوذ حزب توده در ایران تا کودتای 28 مرداد 1332 و مدت کوتاهی پس از آن تداوم یافت.

ص:69

اصل عقیدتی، یعنی مارکسیسم - لنینیسم، که مشکل عمده آن ضدیت با باور مذهبی و مطلق کردن نبرد طبقاتی و تشدید تناقض بین ملیت ها تحت عنوان دفاع از حقوق ملیت ها، حذف کامل ابتکار اقتصادی مردم و مالکیت خصوصی مردمی و بندبازی دیالکتیکی در تعبیر حوادث بود. لنینیسم، اصل «تشکل» را مطلق کرد. لنین می گفت: «به من سازمان منضبطی از انقلابیون بدهید، ما با تکیه بر این اهرم، نظام موجود را سرنگون خواهیم کرد». سازمان و سازماندهی به شیوة لنینی، یعنی ترکیب کار مخفی و کار علنی و تکیه بر روی اقلیتی با نام «پیشاهنگِ» به اصطلاح طبقة کارگر برای جذب مردم و یورش به دژ سرمایه داری و تصرف آن برای ایجاد نظام «سوسیالیستی»، هدف عالی و نهایی احزاب کمونیستی و از آن جمله حزب توده بود.

این اصول بنیادی حزب توده از بیخ و بن متضاد آن اصلی است که جنبش انقلابی اسلامی بر آن مبتنی است. انقلاب اسلامی مبتنی بر ایدئولوژی مورد اعتقاد وسیع ترین مردم کشور است. اسلام در عین تأیید ضرورت جهاد برای قسط در جامعه، دو افراط سرمایه داری و سوسیالیستی را رد می کند. اصل تشکل در اسلام، منطبق با عقیدة آن است. این تشکل به اندازة وسعت و عمق جامعه یعنی حزب الله وجود دارد و «پیشاهنگ» باصطلاح «طبقه کارگر» نیست. همة مسلمانان جندالله اند، پیشاهنگ و تفاوت بین آنها در تکلیف وجود ندارد.

برخلاف استراتژی و تاکتیک لنینی که بر سفسطه و لفاظی به سود یک اقلیت مدعی انقلاب بنا شده، انقلاب اسلامی در تفکر و عمل خود، تابع دو مقصد الهی و مردمی است و «مغزهای متفکر» دیالکتیسین مردم را به راه نمی برد، بلکه مردم به طریق انبیاء و ائمه، به راه ولایت فقیه، به راه جهاد و ایثار، به راه قسط و دفاع، و مهم تر از همه راه تزکیه نفس و تقوا رهبری بنماید.

در این باره مطالب بسیاری می توان گفت، ولی به این اشاره اکتفا می کنیم. مقصد آن بود که حزب توده با استقراض ایدئولوژی عاریتی، در داخل «گود سیاست» شد و لذا بازیگر بدی بود. در وزش صرصر حوادث شدید که همیشه بر ایران وزیده، همیشه در اثر گیج سری و از دست دادن تکیه گاه مردمی، دچار نوسان شد و افراد بصیر از آغاز می توانستند پایانش را به عیان ببینند. کمونیسم، و از آن جمله مکتب حزب توده، در نزد پیروان خود تعصبی ایجاد می کند که گشودن گرة آن چندان آسان نیست. زیرا کمونیسم فرزند دوران معاصر است، یعنی

ص:70

دوران تمدن غربی که باصطلاح بر اساس «ترقی دائمی» مبتنی است. ادراک اینکه این تمدن، بر پایه های استکبار، آقایی و نوکری، زندگی ماشینی، رذالت های نفس، غارتگری جهانی از راه مبادلة غیر متعادل، ایجاد سیستم دولتهای پلیسی، انبوه کردن کوه های اسلحه و نظایر این نوع پلیدی ها ساخته شده، امروزه دیگر مشکل نیست. مارکسیسم هم، سمند خود را در همان جاده ای به تازاندن واداشته است که سرمایه داران بدان مشغول بودند و مشغولند. تنها در کارش، ناچار مقداری سالوسی و عوامفریبی راه می یابد که زمانه آن را افشاء کرد و در آینده بیشتر افشاء می کند.

اگر بخواهیم منحنی زندگی حزب توده را رسم کنیم، فرازها و نشیبهای مختلفی را در آن می بینیم و بتدریج، چنان ارثیة منفی و ضد مردمی در این سیر انباشته می شود که ناچار منجر به طرد آن از جامعه می گردد. تاریخ حزب توده را به هشت دوره می توان تقسیم کرد:

1- از تأسیس تا فرقه دمکرات:

دوره اول زندگی حزب توده از تأسیس تا آغاز پیدایش فرقه دمکرات، یعنی از 1320 تا 1324 امتداد دارد. در آغاز تأسیس - این حزب- بر حسب دستور «کمینترن» که آلت دست استکبار شرق بود، خواست یک سازمان ملی و علنی باشد. ولی در همان آغاز از این راه منحرف شد. این تناقض نخستین در سراسر حزب تا پایان عمرش بروز کرد. از یک طرف مشی رادمنش و اسکندری و کشاورز و یزدی و از طرف دیگر مشی کیانوری و قاسمی و روزبه و شرمینی تبلور این تضاد است.

به برکت حکومت فاسد سهیلی (که دلال علنی برای تأمین وکالت خواستاران بود) حزب توده در انتخابات مجلس چهاردهم، نُه وکیل داشت. اعتبارنامة یکی از آنها (به نام خلعتبری) رد شد. هشت وکیل توده، که نه منتخب مردم، بلکه منتخب سفارت شوروی و با دخالت قوام بودند، «فراکسیون توده» را به وجود آوردند. فداکار که مدعی وکیل «کارگران» اصفهان بود، در واقع وکیل سرمایه داران اصفهانی بود. کشاورز از بندر انزلی، رادمنش از لاهیجان، اسکندری از ساری، کامبخش از قزوین، اردشیر از جانب ارمنی های آذربایجان، بدون توسل به بند و بست های «کلاسیک» و غیرمردمی و بدون حمایت سفارت شوروی قادر به «بیرون آمدن از صندوق» نبودند.

ص:71

در حوادث 21 آذر 1321، یعنی شورش بر ضد قحطی و گرانی علیه کابینه قوام (از نوکران استعمار انگلیس و امریکا که با روسیه نیز رابطه داشت و مرتکب جنایات بیشماری در دوران والی گری خود در خراسان و فارس شده بود) ، حزب توده با چشم عنایتی به قوام، بیطرف ماند. بدون شک در این شورش دست دربار و فراماسونری پدیدار بود، ولی تحلیل رسمی رهبران، تمام عمق پدیده را افشاء نمی کرد. این شورش، که بر ضد قوام ایجاد شده بود، بر روی دو واقعیت عینی قرار داشت: یکی واقعیت قحطی و دوم واقعیت منفور بودن قوام، که بعنوان قاتل کلنل محمد تقی خان پسیان شهرت داشت. ولی وزارت طلبان حزب توده این واقعیات را نادیده گرفتند.

حزب توده در این دوران ابتدایی حیات خود، پابه پای دیپلماسی شوروی پیش می رفت. اگر بخاطر توجه شوروی به قوام( علاوه بر ولع وزارت طلبی برخی از رهبران) از کنار شورش 21 آذر آرام و بی دخالت می گذشته، در عوض در مبارزه با سید ضیاء بزرگترین جار و جنجال را برپا کرد. در گذشته سید ضیاء را انگلیسها، پس از آنکه در حادثه روی کارآمدن رضاخان نقش «محلل» خود را بازی کرد، از ایران خارج کردند و بار دیگر، هنگامی که ایجاد یک دیکتاتوری «وطنی» لازم شد او را به ایران وارد ساختند. سید ضیاء نه تنها مورد استهزاء و طنز و دشنام و هوی این حزب قرار گرفت نقش جمعیت باز را نیز ایفاء کرد. ولی به هر جهت حزب در مبارزه با سید ضیاء توانست خود را بیشتر نشان دهد.

در واقع کاری از این آسانتر نبود: محمد رضا شاه در وجود سید ضیاء، رقیب بالقوه خود را می دید و از شدت عجله «مقام عالی سلطنت» را فرود آورد و با وکلای توده در مجلس، یعنی کشاورز و اسکندری ملاقات کرد. اقلیت قوی مجلس چهاردهم، به رهبری مصدق، بی شک با ابراز تمایل آمریکا، با سید ضیاء به شدت درافتاد. عدم توفیق سید ضیاء در «جسارت» حساب نشده اش مسلم بود. حتی تشکیل احزاب «وطن» و «اراده ملی» و دفاع اکثریت مجلس، که بر رأس آن دلال سفارت انگلیس و فراماسونر شناخته شده ای مانند دکتر طاهری قرار داشت، قادر نشد سید ضیاء را به طرف قدرت، «هل دهد» زیرا «وتوی» سفارت آمریکا و شوروی و مخالفت دربار برای شکست سیدضیاء کافی بود.

اما ادعای «ملی» بودن حزب بزودی مورد آزمایش سختی واقع شد. موقعی که آمریکائی ها در سال 1323 با دولت ساعد مشغول مذاکره برای بدست آوردن امتیاز

ص:72

نفت بودند، رادمنش از طرف فراکسیون هشت نفری توده، مخالفت حزب توده را با اعطاء هرگونه امتیازی اعلام داشت. ولی پس از آمدن کافتارادزه (معاون وزارت خارجه شوروی) و طرح مسئله امتیاز نفت شمال از طرف این دولت، حزب توده و فراکسیون مجلس به دفاع از امتیاز پرداخت.

در این دوران دو «نیروی» دیگر نیز در جنب حزب توده سربرآورد و رشد یافت؛ یکی از آنها سازمان مخفی نظامی بود که در اثر حادثة فاجعه آمیز گنبد قابوس و کشته شدن سرهنگ اسکندانی در این حادثه بدست ژاندارم ها رازش برملا شد و دومی، سازمان کارگری بنام «شورای متحده کارگران» که خود دکانی برابر دکان حزب توده گشوده بود. رضا روستا بعلت روابط خود با شوروی، بازی استفاده از نام «کارگران» برای اعمال فشار را به خود اختصاص داد و منجر به آن شد که اتحادیه های «زرد» (مانند «اسکی» که به خسرو هدایت، وابسته به اشرف پهلوی مربوط بود) به میدان آید و نبرد شدید و گاه خونینی بین آنها درگیرد. گروه فشار «شورای متحده» در دست دیپلماسی شوروی کماکان بکار می رفت و اعتصابات وسیعی بویژه در خوزستان به راه می انداخت. بدین ترتیب، دورة اول زندگی حزب، دوران زایش و رشد تدریجی و ناخجستة آن بود؛ زیرا در همین چهار سال، چهرة این کودک نوزاد که سابقة چندین ده سالة تمرین در مکتب «انترناسیونالیسم» داشت، نقش گرفت و معلوم شد که این حزب ابزار قابل اعتمادی در دست دیپلماسی شوروی است.

فضای ایران برای پرورش چنین نهالان بیگانه پرور از لحاظ سیاسی مساعد بود. پیروزی ارتش شوروی بر ارتش هیتلر در استالینگراد، ورود ارتش اشغالی انگلیس، آمریکا و شوروی در ایران و مداخلة علنی آنان در کلیه امور، ورود خود خواسته و غیرقانونی ارتش آمریکا به ایران و مسلط شدن میلسپو عامل کهنه کار امپریالیسم بر دستگاه مالیه، ناچار پیدایش احزابی مانند توده، وطن، عدالت، اراده ملی و دمکرات ایران را لازم می ساخت؛ چنانکه احزاب فاشیست مآبی مانند حزب کبود نوبخت پژمرده شد و با پرورندگانش به سوی زوال رفت. حزب در جامعة طاغوتی و دست نشانده، خواه از نوع راست و خواه از نوع چپ، «آلتی» در دست خارجی و سیطره جویی آنان بود.

ولی در همین ایام درخت کهنسال اسلام، علیرغم عواصف سانحات، شاخه های برومند می داد. یکی از آنان آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی است که سیاستمداران

ص:73

شرق مآب و غرب مآب، به قریب سه سال زندانی بودنش بی اعتناء ماندند و مجلس چهاردهم در این باره لب از لب نگشود. آیت الله کاشانی اتهام زندانبان های انگلیسی خود را دائر به «فاشیست» و «دست نشانده آلمان بودن» دائماً رد می کرد و در دوران بازداشت بارها تصریح می کرد که، بنظر او اجنبی است، خواه روس، خواه انگلیس، خواه آمریکا و خواه آلمان. به همین جهت، روش رهبری حزب توده ایران از همان آغاز نسبت به آیت الله کاشانی روشی منفی بود.

2- از فرقه تا کابینه قوام:

دوره دوم زندگی حزب توده از پیدایش فرقة دمکرات آذربایجان و پارتی دمکرات کردستان (پارت) آغاز می شود و با اوج این حزب و شرکت وزیرانش در کابینة دوم قوام، خاتمه می یابد. از آذر 1324 تا تابستان 1326، همانطور که پیروزی ارتش شوروی در استالینگراد تکانی به رونق حزب توده داد و در داخل حزب، اعضای «ماقبل استالینگرادی» بر عناصر «مابعد استالینگرادی» تفاخر می فروختند، به همین ترتیب تشکیل فرقه با همة خفت و توهینی که در عمل برای حزب و رهبریش بود، میدان اپورتونیسم و فرصت طلبی حزب را گشاده تر کرد و حزب از جهت کمی در همة شهرهای کشور توسعه یافت. این موقعی بود که کامبخش و نورالدین الموتی دو تن از رهبران حزب صحبت از یک میلیون عضو حزب و شورای متحده و اتحادیه های دهقانی و سازمان جوانان توده و سازمان زنان می کردند و دکتر مرتضی یزدی در «سرگیجه از موفقیت شرکت در کابینه»، وعدة وارد شدن تمام «شتر» را بدنبال سرش (سه وزیر کابینه) به دولت می داد. اینها واژه هایی است که از روی سرمستی گفته شد و باعث اغواء جمعی و استهزاء جمع دیگر گردید.

روی کارآمدن فرقه از لحاظ کمی به حساب جذب سازمان حزب توده در آذربایجان، بدون اطلاع رسمی رهبری انجام گرفت. بعدها عده ای از عناصر «ملی گرا» و عده ای از آزادیخواهان قدیم آذربایجان به فرقه پیوستند. در مقابل این تحول مثبت برای شوروی که در آذربایجان رخ داد، تحولی در تهران نیز واقع شد و آن، روی کارآمدن قوام السلطنه و مظفر فیروز (برادرزاده مریم فیروز و فرزند نصرت الدوله) بود. مظفر فیروز در تأثیر احساس شدید جاه طلبی خود، نقشه «شاه شدن» را کشیده بود. ابتدا با سید ضیاء به خیال آنکه او رقیب سرسخت و مقتدری

ص: 74

علیه پهلوی است کنار آمد و به مدیریت رعد امروز، ارگان سید ضیاء طباطبائی رسید. وقتی ورق سید ضیاء زرد شد، مظفر فیروز با رقیب او یعنی قوام السلطنه گرم گرفت و در اثر زیرکی خود مورد توجه و عنایت ماکسیموف و سادچیکوف واقع شد و نقش مهم دلال محبت را بین رئیس الوزراء با «حسن نیت» (یعنی قوام) و طرف شوروی ایفا کرد و سید ضیاء و اعوان و انصارش را به زندان افکند. در بازی مفصل تشکیل «جبهه واحد» (بین فرقه دمکرات آذربایجان و پارتی دمکرات کردستان و حزب توده و حزب ایران اللهیار صالح و حزب جنگل مظفرزاده و شورای متحدة رضا روستا و حزب دمکرات ایران قوام)که در پارک هتل، چند جلسة نمایشی دائر کرده بود، مظفر فیروز نطق ها کرد. و این همه هیاهو برای هیچ بود.

در این موقع کامبخش در نهان از ارفع و رزم آرا، که او را می شناختند و رد پای او را در میان افسران می جستند، در واقع «قهرمان» خاموش و ناشناس صحنه است. سازمان نظامی به وسیله او تأسیس و بسط یافت. کامبخش و کیانوری در تمام این ایام مشغول سازماندهی افسران، حفظ کردن آنها از تعقیب یا رها کردن از زندان، جمع آوری اطلاعات جاسوسی از آنها و تحویل آن به مقامات شوروی بودند. عواقب فاجعه آمیز همین فعالیت، چندین بار بروز کرد که آخرین آن در دوران جمهوری اسلامی است.

3- از کابینه قوام تا ترور شاه:

دوره سوم زندگی حزب توده از آذر 1326 تا 15 بهمن 1327، یعنی تاریخ توطئه علیه جان محمدرضا پهلوی، ممتد است. در حزب دوران «طلائی» و «هورائی» پایان می یابد و دورة حضیض، و شکست فرا می رسد.

فرقة دموکرات آذربایجان (و نیز پارتی دمکرات کردستان) نخستین قربانی این وضعند که نتیجه تغییر تناسب قوا در عرصة جهان و نتیجة منفور بودن روش سیاست اوست. بهرحال عصر «شانتاژ اتمی» از طرف آمریکا آغاز می شود. شوروی عقب نشینی می کند و عقب نشینی او تمام آن نیروهای ایرانی را که به پیروزی شوروی و توفیق نهایی آن دلخوش بودند به عقب نشینی نه، بلکه فرار، به شکست نه، بلکه به ورشکستگی وادار می سازد.

جالب است که درست در این ایام که حزب توده فقط در تهران ، تنها

ص:75

نیمه جانی داشت، کسانی پیدا می شوند که این «نیمه جان» را در کفة سیاستهای مخاطره آمیز تروریسم قرار می دهند.

گروه ضربتی تحت رهبری خسرو روزبه به دست عباسی به جان محمد مسعود، مدیر روزنامة مرد امروز سوء قصد می کند و او را به قتل می رساند. و کیانوری نیز در اعترافات خود به شرکت در دسیسة این قتل اقرار کرده است. این عمل فراتر از توجیهاتی است که مرتکبین آن در دفاع از عمل خود کرده اند.

درست در همین ایام، تیراندازی ناصر فخرآرایی به شاه در دانشگاه انجام می گیرد. دربارة دخالت کیانوری در این جریان (موافق روایت قاسمی) به موقع صحبت خواهیم کرد. بدین ترتیب، به دست کسانی از متعلقان حزب توده، بهانه های «مقنعی» برای غیرقانونی شدن حزب ایجاد می شود. در اینجا سئوال مطرح است: آیا دیپلماسی خارجی در اینجا نقشی داشته؟ آیا رزم آرا در اینجا دخالتی داشته؟ یا مسئله به رقابت در اعمال تروریستی بین روزبه و کیانوری محصور است؟ برای پاسخ به این سئوالات، مداقه در اسناد ضروری است. این معمایی است که فقط تاریخ [به حل آن] موظف و بدان قادر است.

4- از ترور شاه تا 1330:

دوره چهارم از اعلام غیر قانونی شدن حزب تا رد قرارداد الحاقی نفت (قرارداد گس- گلشائیان) یعنی از بهمن 1327 تا 1330 ممتد است. این دوران از تاریخ، سرشار از حوادثی است که پیامدهای دور و درازی در سرنوشت مردم داشته، مانند توطئه انگلیس برای نجات شرکت نفت انگلیس از خطر مکنون و از خشم ملت، بوسیله طرح یک قرارداد الحاقی بین گس ، نماینده شرکت نفت، و گلشائیان، وزیر دارائی کابینه هژیر، تحصن دکتر مصدق در مجلس بعنوان اعتراض به سیاست نفت دولت و تشکیل «جبهه ملی» با شرکت متنوع ترین افراد وابسته به انگلیس و آمریکا و شوروی در زیر پرچم لیبرالیسم و ناسیونالیسم مصدق، فعالیت پرشور «فدائیان اسلام» تحت رهبری شهید نواب صفوی و ترور هژیر بعنوان سزای خیانت در مسئله نفت، تلاش برای حل و فصل مسالمت آمیز مسائل متنازع بین جناحین انگلیسی و آمریکائی در مسئله نفت در کابینه منصورالملک، و سرانجام رد قرارداد منفور گس-گلشائیان، ورود آیت الله کاشانی به صحنة زندگی سیاسی و بر رأس مردم مسلمان ایران، پس از آنکه وی را به اتهام دخالت در توطئه فخرآرایی

ص:76

به لبنان تبعید کرده بودند و انتخاب او بعنوان نماینده تهران در مجلس شانزدهم و افشاگری شدید و قوی او از هیأت حاکمه خائن، روی کارآمدن رزم آرا و ترور وی بوسیلة استاد خلیل طهماسبی از پیروان آیت الله کاشانی و شکست دسیسه های انگلیس و شرکت نفت.

در این دوران جریان ترور احمد دهقان مدیر مجله درباری تهران مصور بوسیله جعفری عضو حزب توده نظر را جلب می کند. تحلیل این واقعه نیز ساده نیست و تعبیرهای متناقضی دربارة آن ذکر می شود. بنظر می رسد این عمل با اطلاع رهبری رسمی حزب انجام نگرفته است. برای پرهیز از فرض های غیر مسلم، در این مطلب بیش از این نمی توان گفت.

ده نفر از رهبران حزب، که از زمان غیر قانونی کردن حزب دستگیر شده بودند، به کمک دو تن از افسران شهربانی عضو سازمان نظامی (قبادی و رفعت محمد زاده) با سازماندهی روزبه و عباسی به فرار از زندان موفق می شوند. پنج تن از آنها (کیانوری، قاسمی، مرتضی یزدی، جودت، بقراطی) به سه نفری که از اعضا هیأت اجرائیه باقی مانده بودند (دکتر بهرامی، علی علوی، دکتر فروتن) ملحق می شوند و این هیأت اجرائیه هشت نفری، در یکی از حساسترین دورانهای مبارزه برای ملی کردن نفت، زمام رهبری را بدست می گیرد.

5- دوران ملی شدن صنعت نفت:

دوره پنجم: دوران ملی شدن صنعت نفت تا کودتای امپریالیستی شاه و زاهدی، از سال 1330 تا مرداد 1332 امتداد دارد. در این دوران حزب توده به دو علت توسعه می یابد و تنها در تهران تعداد اعضایش، بنا بقول دکتر بهرامی، دبیرکل موقت حزب در ایران، به ده هزار نفر می رسد. علت اول آن است که در دورانی که آیت الله کاشانی و دکتر مصدق زمام مجلس و دولت را در دست داشتند، برای ارتجاع (دربار، ستاد ارتش، پلیس، ملاکان و سرمایه داران بزرگ، احزاب و مطبوعات وابسته به آنها) دست تعدی اجتماعی باز نبود. با استفاده از این شرایط مساعد، حزب یک سلسله سازمانهای علنی خود را بوجود آورده، مانند : اتحادیه های کارگری، سازمان جوانان دمکرات، تشکیلات دمکراتیک زنان، سازمانهای دهقانی، سازمان دفاع از کودک و جمعیت مبارزه با استعمار که با جراید و انتشارات و نمایش های مختلف خود، نیروهای تازه ای را به سوی حزب

ص:77

توده کشاندند. علت دوم، اوج نهضت مردم در راه ملی کردن صنعت نفت در سراسر ایران بود که با هیجان پرفوران خود، جلوی نیروهای مرتجع و محافظه کار را مهار می کرد و برای شکارچیان حزب توده فضای صیادی بوجود می آورد. ولی از این محیط مساعد، حزب توده بسیار بد استفاده کرد. به ابتکار قاسمی و کیانوری از همان آغاز با شعار ملی کردن نفت مخالفت شد و هیأت اجرائیه با اتکاء به «اقتدار کلمه رهبری» سیاست سراپا غلط و خیانت آمیز خود را بر طیف وسیع جمعیت تحت نظر خود تحمیل کرد. حزب می کوشید با استفاده از تضادهای هیأت حاکمه، مبارزة متفق را مانع شود و با راه انداختن دو حادثه فتنه انگیز (نمایش خونین 23 تیر حزب و تظاهر خونین 14 آ ذر 31 سازمان جوانان) کار ارتجاع را برای سرکوب مردم تسهیل کرد و بعدها با اتخاذ سیاست «عدم مقاومت» کامل در مقابل کودتای 28 مرداد 1332، در واقع دستیار ارتقاء ارتجاع بر تخت استبداد شد.

6- از کودتای 28 مرداد تا تلاشی کامل حزب:

دوره ششم از کودتای 28 مرداد تا کشف سازمان نظامی حزب توده و متعاقب آن تلاش تمام سازمان های علنی و مخفی حزب یعنی تا سال 1334 امتداد دارد. این دوران مانند دوران سوم نه تنها دوران حضیض حزب است، بلکه دوران شکست و ورشکستگی اخلاقی و سیاسی حزب و رهبری و سازمانهای وابسته به آن است.

رهبری حزب پس از پیروزی کودتای سیا در 28 مرداد، درصدد «جبران» شکست بر می آید. ولی همین تلاشهای خرابکارانه اش منتهی به کشف سازمان نظامی و لو رفتن قریب هفتصد تن افسر و دانشجوی افسری و درجه دار و نیز دستگیری برخی از رهبران (بهرامی، یزدی، علوی) و سرانجام فرار دو تن دیگر به خارج (کیانوری و جودت) می شود. موج تنفر نامه نویسی از حزب، صفحات روزنامه های دولتی را پر می کند. اعضا در مجلة عبرت، حزب را مورد حملات شدید به سود ارتجاع و شاه قرار می دهند. شهید فاطمی، وزیر خارجه دکتر مصدق، که مورد کین بی پایان دربار و امپریالیسم بود، در سال 1333 اعدام می شود. مبارزان قاطع، علیه ارتجاع سیاه و مجاهدان راه اسلام یعنی اعضا «فدائیان اسلام» نیز شربت شهادت می نوشند. شاه و امپریالیسم از پیروزی خود بر حزب توده و جبهه ملی خرسندند.

ص:78

این جریانات با یک سلسله اقدامات ضد ایرانی و ضد استقلال از طرف ارتجاع دست نشانده (مانند پایان مذاکره برای تشکیل کنسرسیوم آمریکائی- انگلیسی- هلندی و فرانسوی با دولت خائن زاهدی و وزیر دارائی اش امینی و ورود ایران به پیمان بغداد) همراه است.

در حالیکه در 26 مرداد 1334 شش تن افسر (از مجموع بیست و نه تن افسران تیرباران شده توده) به میدان تیر اعزام می شوند، شاه و زنش ثریا، بنا به دعوت دولت شوروی، به مسکو وارد شدند. آیا این حادثه را باید به «تصادف» تعبیر کرد یا به سیاست آگاهانه دیپلماسی شوروی؟ البته تصور تصادف در سیاست شوروی نقشی ندارد. شوروی با نشان دادن بی اعتنائی به سرنوشت ستایندگان توده ای خود، وقت را برای مغازله با شاه مساعد می دید و دیپلماسی شوروی عملاً به قربانیان خود بارها خیانت کرده و هدفش حفظ منافع و موقعیت خود بود و در این میانه آنچه که حساب نیست جان چاکران مطیع خویش است. سیاست استکباری شوروی در گذشته چنین بوده و در آینده نیز چنین خواهد بود.

7- دوران «فرار از ایران»:

دوره هفتم یک نوع فصل نهایی و حالتی است بدتر از احتضار برای تنة حزبی که در حال تجزیه است. این دوران حاکی از یک نوع تلاش برای ادامة زندگی حزب توده است و می خواهد به اتکاء «سنت» خود و با اتکاء کسان تازه ای که بر رأس حزب قرار می گیرند، خود را حفظ کند. این وظیفه را خسرو روزبه برعهده می گیرد. خسرو روزبه تنها افسر از دوازده نفر اعضا «هیأت اجرائیه سازمان نظامی» است که زنده مانده بود. ولی کوشش خسرو روزبه در این باره محکوم به شکست بود. در میان همکاران او کسانی مانند متقی و ثابت، خود را به پلیس بختیار فروخته بودند، و همین مسئله موجب لورفتن خسرو روزبه شد.

رادمنش در خارج، بعنوان دبیرکل حزب، مسئول «تشکیلات ایران» می شود و روابط خود را با متقی برقرار می سازد. متقی در جلسه ای که به نام «جلسه کرج» معروف است، آن توده ای هایی را که مایل به ادامه کار بودند (و البته در میان آنها افراد فروخته شده نیز کم نبودند) گردآورد. ولی افشاء متقی توسط خسرو روزبه از زندان، کار او و مدافعانش را در رهبری خارج (در درجه اول قاسمی و فروتن) دشوار می سازد. نوبت «سلطنت» در مخروبة منقرضة حزب توده، این بار یک عامل

ص:79

مستقیم ساواک بنام قدرت الله نادری (دانش) می رسد، که موفق می شود با رادمنش ارتباط برقرار کند. پس از افشاء او در نزد رادمنش، عامل دوم ساواک، عباس شهریاری، با «جسارت» به برلین شرقی می آید، ولی علیرغم مخالفت کیانوری و فروتن - اعضا کمیسیون ایران- به کسب اعتماد رادمنش نائل می شود و بر رأس «تشکیلات تهران» تا عزل رادمنش از دبیرکلی می ماند... ولی در کنار این شاخة خشکیده و معوج تشکیلاتی متقی- نادری- شهریاری، سازمان هایی هم در سنت و نام حزب توده و فرقة دمکرات و پارتی دمکرات کردستان در شهرستانها تشکیل می شوند. این سازمانهای «موریانه خورده» که همگی دستخوش رخنة عمال شناخته نشدة ساواک بود، یکی پس از دیگری لو رفتند و از هم پاشیدند. در تبریز، گروه حسن زهتاب، ایوب کلانتری، علی عظیم زاده، جواد فروغی، علی آذری در سال 1339 اعدام شدند. در کردستان گروهی که قاسملو، غنی بلوریان، عزیز یوسفی، سلیمان معینی، ملاآواره و ... جزء نمایندگان حزب دمکرات کردستان معرفی می شوند، سرنوشت گوناگونی داشتند. در حالیکه قاسملو از پلکان خیانت عروج کرده و به یکی از شناخته ترین دشمنان انقلاب اسلامی ایران مبدل گردید، کسانی مانند سلیمان معینی فدای سازش ملامصطفی بارزانی با شاه گردیدند و بدست عمال ملا مقتول شدند. سازمانهای اصفهان و خوزستان و شیراز فرو ریختند و از میان تشکیلات خوزستان، خائن بزرگی مانند عباس شهریاری، ماجراهای بسیاری برپا کرد.

ولی عده ای از دانشجویان که از راهیابی رهبران حزب توده سرانجام مأیوس شدند، در خارج (در کنفدراسیون محصلین ایران) و در داخل (در گروهکهای مختلف) در صدد پیدا کردن «راه های قاطع» و راه های «قهر آمیز» شدند. آنها اشکال را تنها در بی عرضه بودن رهبری حزب توده در خارج، در خیانت و سرسپردگی عناصری از این رهبری در داخل ایران می دیدند. آنها در واقع «اشتباهی» دربارة ایدئولوژی نکرده بودند، ولی اشتباهشان در خودِ راه عمل بود. راه مارکسیسم (خواه طراز شوروی و خواه طراز چینی) چاره کار نبود و آزمایش با آن دائماً به بن بست رسید. گویا تجربه رادمنش ها، اسکندری ها، کامبخش ها، کیانوری ها، قاسمی ها، شرمینی ها، زاخاریان ها، ملکی ها، قاسملوها، خنجی ها، متقی ها، شهریاری ها، که هر کدام این راه ضدمردمی را پیمودند و با شکست مواجه شدند، بس نبود، و لذا وجود نیک خواه ها، تهرانی ها، پارسانژادها و سیروس نهاوندی ها

ص:80

لازم بود که معلوم شود معجزه ای از تلاش مارکسیستی با هر مارک و مدلی که باشد، در ایران روی نخواهد داد.

در ایران (که شاه آن را در این موقع مغرورانه «جزیره ثبات» می نامید) غیر از گروهکهای چپ، احزاب لیبرال را نیز در یک مقطع از زمان تجدید حیات کردند. موقعی که آمریکا از «تحرک»کابینه های شاه (مانند علاء و اقبال) مأیوس شد، تصمیم گرفت بدست مهره های خود، علی امینی و به دستیاری حسن ارسنجانی، دست به «اصلاح ارضی» زند، اصلاحی که بقول امینی: ملاکان فئودال باید سه قران را بدهند تا هفت قران را محکم نگه دارند. در دوران امینی، وعده «انتخابات آزاد» داده شد و «باشگاه فخرآباد» جبهه ملی و «باشگاه مهران» محمد درخشش، وابسته به علی امینی و «سازمان نگهبانان آزادی» بقایی و «باشگاه کاخ» وابسته به «نهضت آزادی» و «حزب ملت ایران» داریوش فروهر و گروهک های سوسیالیستی علنی و مخفی ملکی و خنجی وارد میدان شدند. در همین زمان است که از درخت خشکیده توده، شاخه های نو می جوشد تا سرانجام «فدائیان خلق» در دوران قبل از انقلاب و بعد از آن وارد بازی خونین و بی ثمری بشوند. مارکسیسم (با تظاهر به اسلام) با جریان التقاطی و منافق «مجاهدین خلق» وارد صحنه می شود، که پس از انقلاب، این گروهک، ماهیت ضد انقلابی و محارب خود را ثابت کرد و مانند «فدائیان خلق» در جستجوی سراب های بیابان گم شد.

جریان این «آزادی» آمریکا فرموده را باید در تاریخ خواند... ولی شکست نوبتی تمام این باشگاه ها و گروه ها که از پشتیبانی مردم برخوردار نبودند و «فرصت مساعد» برای عرض اندام یافته بودند، درس عبرت انگیز گروههای سابق مارکسیست را تکرار کرد. مارکسیسم و لیبرالیسم مانند دو برادر، توأماً از هومانیسم دنیاگرا زائیده شده و در تمدن غرب پرورش یافته و پدید شدنشان در ایران پدیده «خلاف زمان» (آناکرونیسم) و تحمیلی است و در نتیجه عضو سالم جامعة اسلامی آنها را دفع کرده و دفع می کند. در این سال ها، که سال های ستمشاهی و تسلط امپریالیسم است، تنها یک نهضت، دوام زندگی بخش بودن خود را، علیرغم انواع مصایب، ثابت کرد: جنبش اسلامی در ازمنة اخیر تاریخ ایران با تأیید الهی و کوشش جانبازانة آیت الله شهید مدرس، شهید میرزاکوچک خان، آیت الله کاشانی از دو منشاء الهی- شرعی و مردمی- انقلابی طلوع کرد و اوج شعشعة آن در جنبش 15 خرداد 1342، در عین تسلط آمریکا و چاکرش پهلوی، درخشیدن گرفت. امام

ص:81

امت، وارث و خلیفه نهضت دیرین سال اسلامی و شیعی، با جسارت حیرت انگیزی پای در میدان می گذارد و بعلت اقبال مردم و بر اساس هیبت و عظمت اسلام، بیانات افشاگرانة خود را در مدرسه فیضیه القاء می نماید و رعب در دل دشمن کاخ نشین می افکند. این روشنی علیرغم همه تقلاهای دربار و استکبار حامی آن خاموش نشد، بلکه بر فروزش خود افزود تا به نصرت انقلاب اسلامی در بهمن ماه 1357 نائل شد.

شاه بعنوان سخنگو و کارگزار استکبار در ایران، الحق از هیچ تقلایی سرباز نزد. با کمک کندی و جانسون و فورد و کارتر، ایران را به ارتش عظیم مجهز به تسلیحات فراوان، به ساواکی که جنایتکارترین دستگاه امنیت در بین اقران بود، تجهیز کرد. سیل پر فوران سرمایه بانکی و صنعتی و اصول مدیریت و تکنیک و تکنولوژی غربی سراسر ایران را فرو گرفت. سرمایه استکباری در صنعت، کشاورزی، ساختمان، ارتباط، تجارت و خدمات بهداشتی و آموزشی و دیگر عرصه های ممکن مسلط شد. دربار بمثابة سرور چاکران ایرانی استکبار، با غارت میلیاردها دلار از ثروت این کشور، مانند طاووس مست می خرامید. نفت ایران، این ثروت گرانبها و حیاتی کشور، عرصة یغمای کنسرسیوم و شرکت های دیگر امپریالیستی شد و عواید ناشی از آ ن چند خانوادة معدود فرمانروا را در این کشور غنی و غنی تر می ساخت.

پس از امینی و علم، نوبت نخست وزیری به منصور، فرزند منصورالملک، فراماسونر پیر رسید. در سال 1343 منصور به تیر رزمندگان اسلام (سربازان امام خمینی) به سزای احیاء کاپیتولاسیون و تبعید مرجع شیعیان جهان امام خمینی از ایران کشته شد. این قتل (پس از قتل رزم آرا در سال 1329)، مجازات دیگری بود که یک مسلمان مجاهد در قبال خیانت اعمال کرده بود. پس از منصور، نخست وزیری سیزده سالة هویدا، جاسوس امپریالیسم و صهیونیسم، ماهیت رژیم را تا آخر فاش کرد. خیانت، دزدی و فساد به امری عادی مبدل شد. فرهنگ پوچ گرا و ماده گرای غرب به وسیلة عناصر بازنشسته احزاب چپ و ملحدان درباری بر شئون کشور سیطره یافت و زمینة انقلاب واقعی، انقلاب اسلامی، که امام در مهاجرت، معمار آن بود، فراهم و فراهم تر شد. قیام 15 خرداد 1342، حادثه ای که نقطه عطفی در تاریخ ایران و تاریخ جهان اسلام است، در این دوران مورد مغلطه و سفسطه در جرائد شوروی و مطبوعات حزب توده قرارگرفت. کسانی از رهبری

ص:82

در این مسئله، سخن رژیم شاه را تکرار کردند و قیام 15 خرداد 1342 را نتیجة تحریک فئودال ها و دارای جنبة ارتجاعی جلوه گر ساختند.

در تمام این دورة طولانی، که از سال 1335 آغاز و به سال 1357 ختم می شود، کار حزب توده در داخل ایران بازی با عمال ساواک بنام «سازماندهی» و در خارج، ستیزه ایدئولوژیک با گروهک های ملی گرا و «چپ» در کنفدراسیون بود. حزب توده تمام مساعی خود را صرف اثبات مدل شوروی سوسیالیسم به مدلهای دیگر، بویژه مدل چینی، می کرد و رادیوی «پیک ایران» حرارت خود را در این زمینه نشان می داد. این اعمال پوچ و زیان بخش، درست در دورانی بود که انقلاب اسلامی در بطن جامعه، در میان کوخ نشینان به رهبری روحانیت مجاهد، نضج می یافت.

8- پس از انقلاب اسلامی ایران:

دوره هشتم: زمان نهایی حزب توده از آغاز سال 1357 تا سال 1361 فرا می رسد و بنا بر ارادة دبیر شوروی و سردمداران کا.گ. ب، سرانجام کیانوری دبیری حزب توده را بدست گرفت. او که در تحلیل خود از وضع ایران و حوادث سال انقلاب، موقعیت جنبش را بهتر از اسکندری می دید، سرانجام ابتکار رهبری حزب توده را از چنگ اسکندری بیرون کشید. اسکندری ترجیح می داد با ادامة سلطنت بدون حکومت و استقرار عناصر لیبرال، مرکز حزب توده را، که با آن می توانست در بازی های دیپلماسی ایران شرکت کند، به ایران منتقل سازد و در محیط آشنا، مانند سالهای 27-1320 طاووس وار بخرامد. او به شکست نهضت روحانیت اطمینان داشت. بعد از این که این نهضت به پیروزی درخشانی نائل آمد، اسکندری اطمینان داشت که بقول او «حکومت آخوندها» دوامی ندارد و کار به دست سیاستمداران کهنه کار، که همه با او آشنائی و دوستی داشتند، خواهد رسید. ولی حکومت مردم به رهبری روحانیت با پیگیری در راه پیروزی امام مستقر شد و اسکندری پس از یک مصاحبه بی توفیق با تهران مصور صحنة ایران را ترک گفت.

اما کیانوری با استفاده از اطلاعاتی که از منابع شوروی و محافل سازمان مخفی «نوید» به دست می آورد توانست سمت حوادث را حدس بزند. منتها این «سیاستمدار کهنه کار» هم، در دل به شکننده بودن رژیم جمهوری اسلامی عقیده داشت. او موافق اصل معروفی رفتار کرد که می گوید: مار را به دست دشمن

ص:83

بکوب تا احدی الحسنیین خالی نباشد، یا دشمن (در اینجا جنبش پیروزی اسلامی) ما را (در اینجا نیروهای لیبرال و چپ آمریکائی) نابود می کند، یا خود به دست آنها عقب زده می شود. ولی او موفقیت جنبش انقلابی اسلامی را محتمل تر می دانست و سازمان مخفی و نظامی را برای ورود در آخرین کارزار آماده می ساخت. نتیجة این «زیرکی» روشن است. کیانوری و رهبری حزب توده و تمام سازمان مخفی و علنی او به دام می افتند، پیش از آنکه کاری از پیش ببرند.

کیانوری در مکتب لنینیسم عملی، درسهای خود را خوب آموخته بود: درآمیختن کار مخفی با کار علنی، اغتنام فرصت برای ربودن پیروزی از چنگ فتح، وارد کردن ضربت نهایی در نهایت غداری و قساوت، چنین است خلاصة درس ها. ولی لنین صریح تر بود و همه نقشة نهایی خود را آشکار توضیح داده بود. کیانوری آن را زیر پردة ترفند و عوامفریبی پنهان می داشت. در ظاهر، حامی «خط امام» بود. حزبش در رفراندوم جمهوری اسلامی رأی «آری» داد. حزبش قانون اساسی اسلامی را تأیید کرد. حتی از رأی دادن به بنی صدر خودداری ورزید. ولی در خفا با خائنانی مانند ناخدا افضلی و سرهنگ عطاریان و سرهنگ کبیری و سرهنگ آذرفر و دیگران همکاری داشت و فعالیت پرجوش جاسوسی به سود شوروی را رهبری می کرد و تدارک سرنگونی جمهوری اسلامی را می دید.

جمهوری اسلامی از همان آغاز، ماهیت این سازمان توطئه کار را بعنوان «حزب شیطان» افشاء کرد. بی باوران به این نامگذاری معترض بودند، ولی دیدگاه آگاه جمهوری اسلامی توطئه را می دید و دنبال می کرد و در لحظة حساس، آن را در پشت میله های زندان متوقف ساخت.

این پایان یک تاریخ ناموفق و ناخجسته بود. در این هشت دوره، که همپای تاریخ معاصر ایران گام برداشت، «حزب شیطان» سرانجام چهره واقعی خود را به همه ایرانیان، به همة جهانیان برملا کرد... (1)

ص:84

شوروی گرای خالص نبود.

در این سال ها، مارکسیسم ایرانی به صورت یک جریان محدود و نحیف سکتاریستی، در اذهان برخی از روشنفکران غربگرای کشور به حیات خود ادامه داد و بویژه در ادبیات «روشنفکری» دهه های 1350-1340 تأثیراتی بر جای گذارد، ولی هیچگاه نتوانست به یک جریان معتبر نظری بدل شود و بستر و پایگاه مردمی بیابد.

همانگونه که در مباحث پیشین پیرامون «انترناسیونالیسم» و «استراتژی و تاکتیک» سخن گفتیم، در دهه 1340ش. تحت تأثیر بحران عام و مضمونی مارکسیسم و پیدایش و گسترش جریان هایی چون مائوئیسم و جنبش چپ نو و چریکیسم، مارکسیسم ایرانی نیز دستخوش انشعاب گردید و انواع دسته بندی های مائوئیستی و چپ نو در محافل روشنفکری چپ پدید شد. در این دوران سرویس های جاسوسی غرب (بویژه سیا و انتلیجنس سرویس) کار گسترده ای در زمینه نفوذ در محافل مارکسیستی جهان سازمان می دادند و در مقابل احزاب مارکسیستی شوروی گرا، گروه های «چپ آمریکائی» را با جاذبه های بیشتر، بوجود می آوردند. وجود هزاران دانشجوی ایرانی در اروپای غربی و آمریکا، که پرورش یافته و شیفتة فرهنگ غربی بودند، در انعکاس بحران جهانی مارکسیسم در داخل ایران نقش درجه اول داشت. بازتاب این تأثیر، پیدایش جریان های روشنفکری-دانشجوئی- چریکی موسوم به «فدائیان خلق» و «مجاهدین خلق» بود. (1)

همزمان توسط سرویس های جاسوسی غرب نیز انواع جریان های محفلی چپ تروتسکیستی و آنارشیستی در میان دانشجویان ایرانی چپگرا پایه گذاری شد.

بنابراین، در سال 1350، مارکسیسم ایرانی را می توان در چهار شاخة اصلی دسته بندی کرد:

1- مارکسیسم سنتی: پرچمدار این جریان، بقایای کمیته مرکزی و اعضای حزب توده بود، که در شوروی و اروپای شرقی می زیستند. این جریان، که خود را «مارکسیسم اصیل» و «راستین» می خواند، در محافل روشنفکری داخل کشور از کانال توده ای های نسل سال های 1332-1320، که جذب نهادهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و جامعه شده بودند، حضور ناچیز داشت و گاه در عرصه ادبیات حضور آن احساس می شد.

ص:85

2- مائوئیسم: این جریان که بویژه با انشعاب سه عضو کمیته مرکزی حزب توده (فروتن، قاسمی، سغائی) در سال 1344ش. توسعه یافت، با تأسیس «سازمان انقلابی توده» و «سازمان مارکسیستی- لنینیستی طوفان» در «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور» در اواخر دهه 1340 نفوذ چشمگیر یافت. مائوئیسم توانست در محافل روشنفکران غربگرای ایران در آ مریکا و اروپا، تا حدودی بر جریان های ملی گرا مانند «جامعه سوسیالیست های ایرانی در اروپا» و «جبهه ملی سوم»، که در تیرماه 1344 در اروپا و آمریکا تأسیس شد، تأثیرات بینشی و نظری گذارد. (1)

3- چپ نو (چریکیسم): همانگونه که دیدیم، بازتاب بحران چپ نو در ایران، به صورت جریان چریکی «فدائیان خلق» و «مجاهدین خلق» پدیدار شد. با شکست مشی چریکی در عمل، جریان «چپ نو» ایران نیز پاره پاره شد. بخشی از آن به مارکسیسم سنتی (حزب توده) و بخشی به مائوئیسم روی آورد و بخش دیگر به صورت دهها محفل روشنفکری در بحث های ذهن گرایانه و ملانقطی و فضل فروشانه چپ، غرق شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، تعدادی از این محافل به صورت جریان فکری «راه کارگر» مجتمع شدند. «راه کارگر» در عین گزارش به مارکسیسم سنتی می کوشد تا آن را با نواندیشیهای مائوئیستی و چپ نو تلفیق کند و خود را پیرو «مارکسیسم ناب» و «اصیل» می داند.

4- مارکسیسم آنارشیستی و تروتسکیستی: این محافل که مستقیماً توسط سرویسهای جاسوسی غرب به صورت محفلی در خارج از کشور سازمان یافتند، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در داخل کشور به فعالیت پرداختند. از این میان، گروهک تروتسکیستی «حزب کارگران انقلابی ایران» و گروهک های آنارشیستی «کومه له» و «سهند»، که بعدها «حزب کمونیست ایران» را به راه انداختند، قابل ذکر است.

ص:86

مجموعه چهار جریان فوق، طی سالهای 1361- 1358 در جامعه انقلابی ایران حضور فیزیکی داشت و با هدایت سرویس های جاسوسی شرق و غرب، پدیدة ضدانقلابی و مخرب «گروهک ها» را در توطئه علیه نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران سامان می داد.

ص:87

رضاخان به سلطنت، مبارزة آنها علیه آیت الله حسن مدرس بود. در جریان دسایس آمریکا و انگلیس برای غارت نفت ایران، مبارزة آنها در خدمت به تجزیه طلبان آذربایجان و کردستان و تقویت سیاست خائنانه قوام السلطنه مصروف شد. سپس مبارزة آنها، در دوران جنبش وسیع ملی مردم ایران علیه ملی کردن صنایع نفت متوجه گردید و در دوران سیطره و دیکتاتوری محمدرضا پهلوی، اعضای حزب توده عملاً هیچ کاری نکردند و در جریان انقلاب اسلامی می خواستند از پیروزی جنبش استفاده کنند و سرانجام این جنبش را از درون منفجر گردانند، امری که سرانجام به شکستی فاحش و پایانی ناخجسته منجر شد. آری، این است خلاصة عملکرد کمونیستهای ایرانی، یعنی گوشه ای از انحرافات و کژروی ها و نارسایی آنان طی بیش از 60 سال باصطلاح مبارزه. در این دوران، قیام 15 خرداد 42 و طلیعة نهضت امام خمینی در شب ظلمانی استبداد ایران درخشید. ولی رهبری حزب توده نه تنها به معنای این وقایع که انگیزه اش اسلام بود توجهی نکرد، بلکه راه انکار آن را پیمود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به خیال میوه چینی از آن برآمد.

این جمع بندی غم انگیز یک مبارزة حداقل شصت و دو ساله است- از تاریخ تأسیس حزب کمونیست ایران-که چند نسل را به باد داد و استعدادهای معینی را به عبث تلف کرد.

حزب توده در تمام این دوران، به جز دورة کوتاهی که در اثر پیروزی های ارتش شوروی بر ارتش هیتلری تا حدی در ایران رونقی یافت، در مواقع دیگر نتوانست نظر اعتماد توده ها را به خود جلب کند. در آن دوران کوتاه نیز که موفق به داشتن هشت وکیل در مجلس چهاردهم شد، این «موفقیت» را نه در اثر اقبال مردم، بلکه از طریق روشهای ناپاک و متقلبانه و بست و بندهای پلید با فئودالها و صندوق جعلی و غیره بدست آورد. در همین دوران رونق، حزب با اشتباهات سنگینی مانند دفاع از امتیاز نفت شمال و تقویت جریان آذربایجان، حیثیت سیاسی خود را از دست داد.

انزوا و انفرادی که در مورد مارکسیستهای ایرانی مشاهده می شود، برای همه مارکسیستها در کشورهای اسلامی شاخص است. در مقابلِ جوی گل آلودی که جریان مارکسیستی در ایران نام داشت، شط سرشار و جوشان جنبش اسلامی راستین، منظره متضادی بوجود می آورد و آشکارا غربگرایی و بیگانه پرستی را رسوا می گرداند. جنبش اسلامی یک جنبش مصنوعی و ساختگی نیست. دین اسلام در قلوب همه مردم باورمند کشور ما ریشه های ژرف دوانده و شهادت در راه این دین، در راه ایدئولوژی، به یک امر طبیعی و سرشت همگی مردم مبدل شده است که به این حقیقت، امروز دوست و دشمن

ص88

اعتراف دارند... در نتیجة این کژروی، نسلهای مختلف ایرانی درو شدند. در دوران استالین، مهاجران ایرانی را در شوروی به بهانة مبارزه با تروتسکیسم نابود کردند و افراد سرشناسی مانند ذره، حسابی، نیک بین، مرتضی علوی، شرقی و بسیاری دیگر در سیبری مدفون گردیدند. در دوران پهلوی چند نسل کمونیست ها، و بویژه افسرانی که در پندار خود آزادیخواه ولی در واقع مهره و بازیچة استکبار شرق بودند لو رفتند و تیرباران شدند و بسیاری از افراد حزب در اثر تیرباران، دار و شکنجه نابود گردیدند. سراپای [این] تاریخ سرشار از خطرات و تلفات فاجعه آمیز و بی فایده و بی ثمر است. تاریخ کمونیست ها کژ راهه ای است پر از خطرات و تلفات که نتیجة آن جز وهن و ورشکستگی نیست...» (1)

ص:89

ص:90

می کنند. این همان فرمول تشکیلاتی لنینی «ترکیب کار مخفی و کار علنی» بود، که در تمام عمر حزب گریبانگیر آن شد و پایه سیاست نفاق و دورویی او قرار گرفت و سرانجام برای این حزب داروی مهلکی فراهم کرد.

هر دوی این «تز» در عمل اشکالاتی را بوجود آورد. «عناصر ملی» در نظر کمونیست ها یافت نشدند و افراد معدودی که «عناصر ملی» نام گرفتند، در جامعة ایران چنین شهرتی نداشتند. بعلاوه تشکیل حوزة کمونیست ها، پس از اولین جلسه تعطیل شد، زیرا کسانی که خود را کمونیست می نامیدند (مانند ایرج میرزا اسکندری) در آن جلسه راه نیافتند و در نتیجه شدیداً اعتراض کردند. بطور غیابی تمام این بغرنجی ها بوسیله این افراد در سفارت شوروی و در کمینترن نیز مطرح گردید. و سفارت از همان آغاز جانب کسانی را گرفت که برای کار دیپلماتیک و اجرای سیاست او مناسب تر بودند...

اما منظره «عناصر ملی» برای روشنفکران چپ، رماننده بود و آنها از اول عدم رضایت خود را از این طرز کار اعلام داشتند. برعکس، تجمع روشنفکران کمونیست، عناصر غیر کمونیست را سخت می رماند. بدین ترتیب، جلسة مؤسسان حزب توده - از همان آغاز- عدم کامیابی تزهای کمینترن را نشان داد. تا زمانیکه سلیمان محسن اسکندری زنده بود، نام او بعنوان «ملی» و «غیر کمونیست» خود نقشی داشت. سلیمان میرزا اسکندری تا آنجا که ظاهراً دیده می شد مسلمان معتقد و مراعی موازین عبادت بود و به همین جهت با شرکت زنان در حزب شدیداً مخالفت داشت.

بعد از مرگ او آخرین قیدی که مانع حرکت حزب به سمت چپ بود، از میان رفت. برنامة حزب هم که در ابتدا در چارچوب «ملی و دمکراتیک» تنظیم شده بود، در اولین فرصت تغییر کرد و دم به دم شعارهای خالص تر مارکسیستی در آن راه یافت. (1)

اتحاد شوروی برای تأسیس حزب توده، نیروی کافی سیاسی و ایدئولوژیک و اطلاعاتی در اختیار داشت. استخوان بندی این نیرو را کمونیست های قدیمی تشکیل می داد، که تعدادی از آنها در سالهای پیش، دوره های آموزشی «دانشگاه کمونیستی زحمتکشان شرق»

ص:91

(کوتو) را گذرانیده بودند (1). کمونیست های ق_دیمی ایران یا با سقوط رژیم رضا شاه از زندان رهائی یافته و یا مانند عزت الله سیامک (2) علیرغم فعالیت های جاسوسی در ارتش، شناخته و دستگیر نشده بودند.

با اتکاء بر این نیروها، وزارت امنیت شوروی از طریق ستاد خود در تهران، و در رأس آن علی اوف (3)، که با پوشش کارمند سفارت شوروی فعالیت می کرد، با کمونیست های

ص:92

سرشناس و مورد اعتماد، که از پیش بعنوان «چهره های اطلاعاتی» دست چین شده و آموزش دیده بودند، مانند رضا روستا و سید جعفر پیشه وری، تماس برقرار کرد و تصمیم کمینترن دال بر تشکیل یک حزب کمونیستی با پوشش «ملی» را به اطلاع رساند. در این تماسها سلیمان میرزا اسکندری (1)بعنوان رئیس حزب جدید مورد توجه قرار گرفت:

ص:93

بدین منظور، سلیمان محسن اسکندری، که در ادوار مختلف لیدر سوسیالیستها و دمکرات ها و از شاهزادگانی بود که دارای افکار معتدل و میانه رو و در عین حال به کمونیست ها نزدیک بود، برای اینکار در نظر گرفته شد. به وی مراجعه و تشکیل یک حزب مشابه احزاب سوسیال دمکرات های ملی اروپای باختری پیشنهاد گردید. سلیمان محسن اسکندری ابراز موافقت [کرد] و طرح تشکیل یک حزب معتدل را پذیرفت. (1)

سلیمان میرزا، که علیرغم گرایش های سیاسی و اجتماعی غربگرایانه اش، در مسایل شخصی، مذهبی بود، تا بدان حد که تا زمان وفات اجازه عضویت زنان را در حزب توده نداد، جمله معروف مولای متقیان (ع): «کن للظالم خصماً و للمظلوم عوناً»، را بعنوان شعار اولیه حزب موعود انتخاب نمود! (2)

بدینسان، در 15مهر 1320، جلسه هئیت مؤسسان حزب توده با شرکت بیش از 80 نفر در منزل سلیمان محسن اسکندری تشکیل شد. از این تعداد حدود 37 نفر از کمونیست های زندانی بودند. عناصر هوادار انگلیس نیز، در چارچوب سیاست «جبهه واحد

ص:94

ضد فاشیستی» در این جلسه شرکت داده شدند. حیدر علی اوف نیز، که ایرانی الاصل بود در جلسه شرکت داشت، ولی اکثر شرکت کنندگان او را نمی شناختند و چند نفری که می شناختند، او را معرفی نکردند.

در جلسه، از سوی برخی از کمونیست های قدیمی، که از تصمیمات کمینترن اطلاع نداشتند پوشش غیرکمونیستی حزب مورد اعتراض قرار گرفت. آنان خواستار احیاء نام «حزب کمونیست ایران» بودند. علی اوف بعنوان یک کمونیست ایرانی، که از آذربایجان آمده، به سخنرانی پرداخت و چنین استدلال کرد:

با توجه به شرایط و اوضاع و احوال ایران، حزبی باید تأسیس شود که معتدل و میانه رو باشد تا بتواند کلیه طبقات را در خود جمع آوری کند، بدین لحاظ نام حزب کمونیست در شرایط فعلی برای ایران مناسب نیست. (1)

بدینسان، نام «حزب توده ایران» برای حزب فوق انتخاب شد. جلسه پس از 13 ساعت بحث و انتخاب 15 نفر از اعضای کمیته مرکزی موقت و کمیسیون تفتیش، که مسئولیت تشکیلات تهران نیز به آن ها محول شده بود، به کار خود پایان داد و رئوس «اولین مرامنامه» حزب را تصویب کرد. این مرامنامه بعدها در نخستین کنفرانس ایالتی تهران (17 مهر 1321) مبسوط و مدون تر شد.

اسامی اعضای موقت کمیته مرکزی، که مسئولیت «کمیته ایالتی تهران» را نیز به عهده داشتند، به شرح زیر است:

1- سلیمان محسن اسکندری (رئیس حزب) 2- عباس اسکندری 3- ایرج اسکندری 4- دکتر رضا رادمنش 5- دکتر مرتضی یزدی 6- دکتر محمد بهرامی 7- نورالدین الموتی 8- عب_دالصمد کامبخش 9- رضا روستا 10- آرداشس آوانسیان 11- عبدالحسین نوشین 12- محمود بقراطی 13- علی امیرخیزی 14- محمدعلی شریفی 15- ابوالقاسم اسدی. (2)

در سال 1320، حزب توده روزنامه سیاست به مدیریت عباس اسکندری را بعنوان ارگان رسمی خود اعلام داشت. ولی بعلت گرایش های غیرکمونیستی عباس اسکندری و روش های چپ روانه اعضای کمونیست تحریریه، جلسات آن، محل درگیری و مناقشات سیاسی بود. عباس اسکندری در سال 1321 از حزب توده کنار رفت و روزنامه رهبر، با تیراژ 250 نسخه، به مسئولیت ایرج اسکندری، ارگان حزب شد. در همین زمان، روزنامه

ص : 95

مردم، با تیراژ 150 نسخه نیز، در چارچوب مشی «اتحاد ضد فاشیستی» (1)، بعنوان ارگان «سازمان ضد فاشیست ایران»، با همکاری عمال شوروی و انگلیس (مصطفی فاتح کارمند عالی رتبه شرکت نفت ایران- انگلیس) انتشار یافت. روزنامه مردم نخستین بار در اوایل حکومت رضاشاه، به مدیریت صفر نوعی، عضو اتحادیه باربران بندرانزلی، انتشار یافته بود و به دلیل نشر افکار کمونیستی توقیف شده بود. سایر روزنامه های وابسته به حزب توده در سال 1320 عبارت بودند از: آژیر (به مدیریت سیدجعفر پیشه وری)، راستی (به مدیریت محمد پروین گنابادی)، ظفر (ارگان «اتحادیه کارگری» به مدیریت رضا روستا) و دماوند (به مدیریت فتح الله فتاحی). تا پایان سال 1320 شمار اعضای حزب توده در تهران حدود 200-150 نفر بود. (2)

ص : 96

استقلال ایران یعنی چه؟

- یعنی هیچ اراده خارجی بر ملت ایران تحمیل نشود و ایرانی کشور خویش را به هر طریقی که خودش صلاح میداند اداره کند. در این صورت می گویند ملت ایران ملت مستقلی است. بدیهی است که هیچ کس و هیچ دولتی برای ملت دلسوزتر از خود ملت نیست و نمی تواند مصلحت او را مانند خود او تشخیص دهد. دولت هایی که به این بهانه در کار دولت ها و ملت های دیگر مداخله می کنند فقط به این قصداند که به زیان آن ملت و به سود خویش استفاده نمایند. (1)

کمیسیون تبلیغات سپس شرح جامعی در 4 صفحه پیرامون مفاهیم «استقلال» و «استعمار» ارائه می دهد. روشن است که این شعارها با واقعیت نمی خواند و حزبی که توسط «وزارت امنیت» شوروی و با حضور نماینده آن (حیدر علی اوف) تأسیس شده بود، نمی توانست به این شعارها اعتقادی داشته باشد. معهذا، طی سال های نخست فعالیت حزب، چنین دعاوی توانست عده ای را بفریبد و پیرامون حزب توده مجتمع سازد. بعدها با آشکار شدن ماهیت وابستة حزب توده، بویژه در ماجرای نفت شمال، بسیاری از این افراد پراکنده شدند.

ماده دوم مرامنامه، «مبارزه در راه استقرار رژیم دمکراسی و تأمین کلیه حقوق فردی و اجتماعی از قبیل آزادی زبان، نطق، قلم، عقیده و اجتماعات» (2) را مطرح می سازد. روشن است که این شعارها با ایدئولوژی مارکسیستی، که مدعی نظام تک حزبی و «دولت دیکتاتوری پرولتاریا» است، منافات دارد و تنها یک شعار تبلیغاتی است.

ماده سوم مرامنامه، «مبارزه بر علیه رژیم دیکتاتوری و استبداد»(3) است. بدیهی است که منظور حزب توده از این شعار، بهره گیری از جو ضد استبدادی سالهای پس از سقوط رضاشاه بمنظور تحکیم مواضع خود در راستای تصرف قدرت سیاسی و استقرار دیکتاتوری مارکسیستی بوده است.

جالب توج_ه اینکه در اصل پنجم، حزب توده خواستار «تشکیل دادگاه عالی برای محاکمه و مجازات اشخاصی که به مالکیت و آزادی خیانت کرده بودند، نسبت به حقوق فردی و اجتماعی اجحاف و تعدی نموده اند و پس گرفتن ثروتی که از این راه بدست آمده

ص : 97

است»(1) می باشد. بعبارت دیگر، حزب توده تلویحاً حق مالکیت خصوصی را می پذیرد، و این در حالی است که در مرام واقعی این حزب، مالکیت خصوصی، حتی در شکل محدود و مشروع و ناچیز آن، مورد پذیرش نیست.

در مسئله حقوق دهقانان، حزب توده شعارهای اصلاح طلبانه و بهبود گرایانه ای مانند «اصلاحات لازم در طرز استفاده از زمین و زراعت و بهبود وضع دهقانان»(2) و واگذاری بلاعوض املاک رضاشاه و خالصجات دولتی به دهقانان(3) را مطرح می سازد و خواستار «اصلاحات اساسی در مورد تقسیم غیرعادلانه محصول بین ارباب و رعیت و حذف عادات و قوانین مربوط بدان (مانند تقسیم بر طبق عوامل پنجگانه)» می باشد. (4)

به عبارت دیگر، حزب توده نظام بهره برداری سنتی زراعی (که در مارکسیسم اصطلاحاً فئودالیسم خوانده می شود) را به رسمیت می شناسد و تنها خواستار «تقسیم عادلانه محصول بین ارباب و رعیت» است. کمیسیون تبلیغات در تشریح ماده فوق می نویسد:

پس عدالت بشری اقتضا دارد که قوانین میان ارباب و رعیت تعدیل شود و سهم بزرگتری برای رعیت در نظر بگیرند، بطوریکه بر حفظ آسایش خویش توانا گردد و از این گرداب فقر و فلاکت بیرون آید. (5)

در رابطه با سایر اقشار اجتماعی، خواست های حزب توده در همین چارچوب، بسیار معتدل و اصلاح طلبانه و فاقد هرگونه رنگ و بوی چپ و مارکسیستی بوده است.

بدینسان، حزب توده می کوشید تا به توصیة «وزارت امنیت شوروی» و کمینترن وفادار باشد و از هرگونه تظاهر چپ روانه، که سیاست «ملی» و «غیر کمونیستی» آن را مخدوش سازد، بپرهیزد و باید گفت تا زمانی که علی اوف در ایران بود و مسئولیت نظارت بر رهبری حزب را بر عهده داشت (تا حدود سال 1328) این مصلحت گرائی تاحدودی مراعات می شد.

در سال 1322، روزنامه رهبر، ارگان حزب، چنین نوشت:

آیا حزب توده کمونیست است؟ نسبت کمونیستی به حزب توده ایران، نسبتی

ص : 98

که دستة سید ضیاء می کوشند به ما وارد سازد و بدان وسیله سعی دارند سرمایه داران و تجار ایرانی را از ما بترسانند نسبتی است غلط و دور از حقیقت. حزب توده ایران حزبی است مشروطه خواه و طرفدار قانون اساسی. چرا؟ زیرا ما معتقدیم که افکار کمونیسم و سوسیالیسم زائیده شرایط اجتماعی خاص است که در ایران وجود ندارد و اگر روزی حزب کمونیست در ایران بوجود آید آن حزب قطعاً حزب توده نخواهد بود. (1)

با علل شکست این تاکتیک حزب توده، مبنی بر استتار چهره کمونیستی خود، در صفحات پیشین از زبان احسان طبری آشنا شدیم. واقعیت این است که عملکردهای حزب توده، بویژه در مسئله امتیاز نفت شمال و غائله فرقه دمکرات آذربایجان (1325- 1324) در سطح عمومی جامعه هیچ تردیدی در وابستگی این حزب به شوروی بر جای نگذارد و حزب توده به سرعت بعنوان یک حزب وابسته به بیگانه، شهرتی وسیع کسب کرد.

نکته جالب توجه، مقایسة عملکردهای حزب توده در سالهای 1327-1320 با عملکردهای آن در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (1361- 1358) است. در هر دو مقطع تاریخی، حزب توده سخت از غیرقانونی شدن پرهیز دارد و می کوشد تا به هر بهائی سیاست های واقعی خود را مکتوم دارد. در هر دو مقطع پس از انحلال (1327 توسط رژیم شاه و 1362 توسط مقامات قضائی جمهوری اسلامی ایران بدلیل کشف روابط جاسوسی و اعتراف صریح رهبران حزب بدین امر)، که دیگر حزب از اهرم «قانونیت» و «فعالیت علنی» نومید شده، ماهیت سیاست های خود را به صراحت بیان می دارد. همانگونه که در دورة اول فعالیت علنی (1327-1320)، حزب توده خود را مقید به «قانون اساسی مشروطه سلطنتی» وانمود می کرد، در دوره دوم فعالیت علنی (1361- 1358) نیز، خود را وفادار به «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» وانمود می کرد. همانگونه که در دورة اول، حزب توده با مظلوم نمائی «شهرت کمونیستی» را اتهام وارده از سوی سید ضیاء و دار و دسته حزب «اراده ملی» تبلیغ می نمود، در دوره دوم نیز «شهرت جاسوسی» را «اتهامات قالبی ساواک و تبلیغات آریامهری»(2) می خواند و در تبیین این «شهرت»، تمام نیروهای سیاسی ایران، اعم از راست و چپ و مذهبی و غیر مذهبی را به «عناد کورکورانه» علیه حزب متهم می نمود. همانگونه که در دوره اول، حزب توده خود را مقید به «اصل استقلال

ص :99

ملی» وانمود می ساخت، در دوره دوم نیز خود را مقید به اصل «نه شرقی- نه غربی» اعلام می داشت.

در این رابطه در سال 1359، دبیر اول حزب توده، ریاکارانه، چنین گفت:

... شعار «نه شرقی، نه غربی» در چهارچوب همان مفهوم استقلال که در بالا یادآوری شد قابل پذیرش است. ما شعار «نه شرقی، نه غربی» را در چهارچوب این اظهارات امام خمینی که گفته اند ما با هر دولتی که به حقوق ما احترام بگذارد و با ما دوستی کند دوست هستیم و با هر دولتی که بخواهد حقوق ملی ما را زیر پا بگذارد و با ما دشمنی کند دشمن هستیم، درک می کنیم و می پذیریم. (1)

روشن است که چنین مشی و عملکردی در عرف سیاست چیزی نیست جز ماکیاولیسم، که در اصطلاح مارکسیسم، «اپورتونیسم» و «میلرانیسم» خوانده می شود.

ص : 100

کوچک نیز به تشکیل «کمیته محلی» دست زند. در سال فوق، تعداد اعضای حزب توده در تهران حدود 300 نفر و در شهرستانها نیز همین تعداد بود. این رقم در سال 1322، در تهران حدود 700 نفر و در استان های شمالی کشور به بیش از 1500 نفر رسید.

ص : 101

و طبیعتاً هرگونه ایدئولوژی الحادی را با نفرت طرد می کردند. ولی بدلیل سطح پائین آگاهی توده مردم ایران، هیچگونه تصور ذهنی از ایدئولوژی های الحادی و ماتریالیستی چون مارکسیسم وجود نداشت. بیسوادی فاحشی که اکثریت مطلق زحمتکشان شهری را محکوم به عدم آگاهی سیاسی کرده بود، عامل مهمی در این عدم شناخت بود. لذا، اتحادیه کارگری حزب توده با پوشش کاملاً غیرکمونیستی و با شعارهای بظاهر موجه، چون «نان و مسکن»، موفق می شد که در «آکسیون»های خود، تعداد قابل توجهی از کارگران و فقرای شهری را جلب کند. این حرکت ها، که منبعث از بی عدالتی اجتماعی حاکم بر جامعه ایران بود، طبعاًٌ هیچ ارتباطی با ایدئولوژی مارکسیستی نداشت. به این دلیل ساده، حزب توده از میان انبوه کارگرانی که جذب شعارهای «شورای متحده» می شدند، تنها توانست عده معدود چند صد نفری را به مارکسیسم و صفوف حزب جلب کند. ولی به هر روی، این اهرم نفوذ در کارگران عامل مهمی در بهره برداری های تبلیغاتی و سیاسی حزب توده بود.

در سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران، کارگران صنعتی عدة قابل توجهی را تشکیل می دادند. در واقع رشد صنعت وابسته (مونتاژ) در ایران در سالهای پس از «انقلاب سفید» و بویژه برنامه نواستعماری اصلاحات ارضی، توده کثیری از عشایر و روستائیان را ورشکست کرد و بعنوان «نیروی کار ارزان» صنایع مونتاژ امپریالیستی به شهرها کشاند. به عبارت دیگر، در مقایسه با ایران سالهای 1350، ایران دهه 1320 یک کشور کاملاً عشایری- فلاحتی محسوب می شد و به همین دلیل بود که «کمینترن» به دلیل نبودن «طبقه کارگر» در ایران تأسیس «حزب کمونیست» را نادرست می دانست.

در سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران، آمار کارگران شاغل در کارگاههای بزرگ صنعتی (که در اصطلاح مارکسیسم «پرولتاریا» خوانده می شوند) به تنهائی حدود نیم میلیون نفر است. (1) در حالیکه در سال 1960م. (1339ش.) تنها 135600 نفر در کارگاههای صنعتی کشور اشتغال داشتند و از این میان تنها 55000 نفر در کارگاههای بزرگ صنعتی شاغل بودند. (2)

رشد کارگران صنعتی در ایران تنها یک رشد کمی نبود، بلکه در عین حال یک رشد کیفی نیز بود. در حالیکه در دهه 1320 اکثریت مطلق کارگران و زحمتکشان شهری بیسواد بودند، در سال 1360 آمار، درصد باسوادان مناطق شهری کشور را 6/80% نشان می دهد.

ص : 102

مجموعه این شاخص ها، رشد کمی و کیفی کارگران صنعتی ایران را طی دهه های 1350-1320 نشان می دهد. شاخص های کمی نشان می دهد که نسبت کارگران کارگاههای بزرگ صنعتی طی سالهای 1360-1340، تقریباً ده برابر افزایش یافته است. اگر سواد را بعنوان یک معیار اساسی در تعیین رشد کیفی محسوب داریم، که مسلماً چنین است، آمار درصد بالای باسوادی را در کارگران کارگاههای صنعتی بزرگ کشور در دهه 1360-1350 نشان می دهد.

مارکسیسم مدعی است که با رشد پرولتاریای صنعتی، «طبقه کارگر» از نظر کیفی نیز رشد خواهد کرد و به قدرت خود بعنوان یک «طبقه» پی خواهد برد. بدینسان، بتدریج کارگران از حالت «طبقه در خود»، یعنی طبقه ای که فاقد آگاهی سیاسی است و نسبت به منافع طبقاتی خویش فاقد درک اجتماعی است، به «طبقه برای خود»، یعنی طبقه ای که نسبت به منافع و قدرت طبقاتی خود شناخت یافته، مبدل می شوند. رشد «آگاهی طبقاتی» سبب گرایش به مارکسیسم، که «ایدئولوژی طبقه کارگر» است، می گردد و بدینسان، کارگران به سوی حزب کمونیست، که «حزب پیشاهنگ طراز نوین طبقه کارگر» است، بیش از پیش گرایش می یابند.

مارکس و انگلس در مانیفست حزب کمونیست می نویسند:

ولی با رشد ص_نایع فقط شمار پرولت_اریا افزایش نمی یابد، بلکه توده ه_ای انب_وهی از پرولتاریا یکجا گرد می آیند، قدرت پرولتاریا فزونی می پذیرد و او این قدرت را روز به روز احساس می کند ... آنگاه کارگران، اتحادیه هائی علیه بورژوازی تشکیل می دهند و برای دفاع از دستمزد خویش متفق عمل می کنند ... این تشکل پرولترها بصورت طبقه و بدین سان بصورت یک حزب سیاسی .... هر بار هم نیرومند تر و استوارتر و پرتوان تر از پیش می گردد... (1)

واقعیات رشد صنعت در کشورهای سرمایهداری، عکس این دعاوی را نشان می دهد، در حالیکه صنعت نسبت به دوران مارکس و انگلس بنحو چشمگیری توسعه و تمرکز یافته است. در نمونه ایران این ادعا را محک می زنیم:

در نمونه حزب توده دیدیم که در دهه 1320 حزب توده توانست به نفوذ قابل اعتنائی در صفوف کارگران ایران دست یابد، در حالیکه در سال های پس از انقلاب اسلامی ایران، که شرایط فعالیت آزاد صنفی و سیاسی، بدون کمترین قید و بندی وجود داشت، حزب

ص : 103

توده موفق به جذب حداقل نیروی کارگری هم نشد. بررسیهای انجام شده نشان می دهد که کارگران عضو حزب توده عدة ناچیزی را تشکیل می دادند و عمدة اعضای این حزب دانشجویان و دانش آموزان و کارمندان و شاغلین بخش خصوصی بودند.

با توجه به رشد کمی کارگران شاغل در صنایع بزرگ کشور و با توجه به رشد کیفی (درصد بالای باسوادی در دهه 1360-1350) پدیده عدم گرایش کارگران به مارکسیسم و حزب توده را چگونه می توان تحلیل کرد؟ مجموعه بررسیها عکس دعاوی مارکسیسم را نشان می دهد:

1- در دهه1320، فقدان کارگران شاغل در صنایع بزرگ (که بدلیل تخصص فنی و تجمع در مراکز بزرگ صنعتی از آگاهی سیاسی بالاتری برخوردارند) و وجود انبوه عظیم کارگران بی تخصص و ناآگاه، که تحت تأثیر فقر اقتصادی به سرعت جذب شعارهای صنفی می شدند، عامل مهمی در موفقیت اتحادیه های کارگری حزب توده بود.

2- بیسوادی کارگران ایران در دهه 1320، سبب فقر فرهنگی و جذب آنان به شعارهای عوام فریبانه اتحادیه های حزب توده می شد. در حالیکه به عکس، درصد بالای سواد و آگاهی سیاسی در کارگران عصر انقلاب اسلامی، عامل مهمی در دفع شعارهای عوام فریبانه حزب توده و سایر گروهکهای چپ بوده است.

3- در دهه 1320، حزب توده در جامعه کارگری ایران شناخته شده نبود و کارگران به طور عمده جذب شعارهای صنفی و رفاهی می شدند، نه ایدئولوژی حزب توده. در حالیکه در سال های پس از انقلاب اسلامی، مارکسیسم بعنوان یک جریان سیاسی و ایدئولوژیک در جامعه کارگری ایران شناخته شده بود، و همین امر سبب دفع شدید و قاطع حرکت های چپ در محیط های کارگری از سوی توده کارگران می شد. باید توجه داشت که موفقیت حزب توده در دهه 1320 در شرایطی صورت گرفت که این حزب خود را بعنوان یک حزب اصلاح طلب و غیر کمونیست (و گاه مذهبی) وانمود می ساخت و ایدئولوژی الحادی آن شناخته نبود. در حالیکه در سالهای پس از انقلاب اسلامی، حزب توده خود را بعنوان یک جریان مارکسیستی مطرح می ساخت. بنا به اصول مارکسیسم، قاعدتاً باید توجه کارگران به حزب مارکسیستی، که خود را «حزب طراز نوین طبقه کارگر» می خواند بیشتر باشد، تا به یک جریان سیاسی اصلاح طلب و معتدل و غیرکمونیست. در نمونه حزب توده، واقعیت عکس این را نشان می دهد.

4- و بالاخره، در دهه 1320، جامعه ایران و از جمله جامعه کارگری کشور از یک خلأ ایدئولوژیک و سیاسی برخوردار بود. در حالیکه در سالهای پس از انقلاب اسلامی،

ص : 104

کارگران صنعتی ایران از پیشگامان نهضت اسلامی بودند و اعتصابات کارگری، بویژه اعتصابات کارکنان صنعت نفت خوزستان، سهم مهمی در فلج کردن رژیم طاغوت و پیروزی انقلاب اسلامی داشت. ایمان کارگران صنعتی کشور به اسلام، بعنوان مکتب محرومان و پابرهنگان و اعتقاد راسخ آنان به رهبری امام(ره)، عامل اساسی در دفع ایدئولوژی های انحرافی و شعارهای صنفی عوامفریبانه بوده است. این عامل ثمره و نتیجه عوامل پیشگفته به اضافه زمینه های غنی فرهنگ اسلامی در جامعه ایران می باشد.

ص : 105

غربی به این تز گرویدند. مفهوم این تز این است که با شرکت در نهادهای دولت بورژوائی (مانند پارلمان و کابینه) می توان به تدریج و بطور مسالمت آمیز، سوسیالیسم را تحقق بخشید. در این مفهوم، «پارلمانتاریسم» بعنوان یک استراتژی مطرح است و نه بعنوان یک «تاکتیک»، که لنین مطرح می ساخت.

پارلمانتاریسم به مفهوم استراتژی، بعدها در دهه 1960م. آماج حمله شدید مائوئیسم و «چپ نو» قرار گرفت و آنان احزاب کمونیست سنتی را به عدول از لنینیسم و سازش با بورژوازی و مستحیل شدن در نهادهای جامعه بورژوائی متهم ساختند.

در رابطه با حزب توده نمی توان گفت که هدف این حزب از تشکیل «فراکسیون توده» در مجلس چهاردهم، بهره گیری از پارلمانتاریسم به مفهوم لنینی آن، یعنی بعنوان تاکتیک مبارزه علنی، بوده است. جاه طلبی و سودای وزارت و وکالت و پارلمانتاریسم به معنای استراتژیک آن (میلرانیسم) مسلماً سهم بیشتری در این فعالیت رهبران مقام پرست حزب توده داشته است. (1)

به هر روی، رهبران حزب توده با چنین دستاویز ایدئولوژیک و با چنین سوداهای میلرانیستی در انتخابات مجلس چهاردهم شرکت جستند. مطالعه وضعیت کاندیداهای حزب توده در این انتخابات جالب است:

حزب توده بیشترین نیروی خود را در انتخابات تهران صرف کرد، و معروفترین چهره های خود را (مانند سلیمان محسن اسکندری، رضا روستا، دکتر محمد بهرامی، دکتر مرتضی یزدی، نورالدین الموتی) از تهران کاندیدا نمود. از میان این عده، بیشترین آراء نصیب دکتر مرتضی یزدی شد (5000 رأی). در حالیکه آراء آخرین نفری که به مجلس راه یافت (نفر دوازدهم) دو برابر این رقم بود. سلیمان محسن اسکندری نیز که در اوایل دوره مشروطیت (مجلس دوم و سوم و چهارم) با آراء طبیعی وکیل می شد، بدلیل وابستگی به حزب توده رأی نیاورد. وی در جریان انتخابات مجلس چهاردهم (17 دی 1322) فوت کرد.

ولی حزب توده موفق شد از سایر شهرهای کشور 9 نماینده به مجلس اعزام دارد. از این میان، بالاترین آراء نصیب تقی فداکار (از حوزه اصفهان با 30000 رأی) شد. درباره فداکار، همانگونه که گفتیم، آراء وی ناشی از محبوبیت شخصی او در مجامع

ص :106

کارگری اصفهان و حمایت برخی دولتمردان وابسته بود.

ایرج اسکندری با 5200 رأی از ساری به مجلس راه یافت. بگفته احسان طبری:

جاه طلبی شدید ایرج او را واداشت که از فرصت استفاده کند و به وکالت و وزارت برسد. در مورد وکالت او، قوام السلطنه با توصیه او به دوستانش در مازندران کارش را تسهیل کرد. (1)

سایر نمایندگان توده ای عبارت بودند از: دکتر رضا رادمنش از لاهیجان (19734 رأی)، رحمانقلی خلعتبری از شهسوار (10000 رأی)، دکتر فریدون کشاورز از بندر انزلی (3400 رأی)، عبدالصمد کامبخش از قزوین (7779 رأی)، محمد پروین گنابادی از سبزوار (8319 رأی)، شهاب فردوس از فردوس (6300 رأی)، آرداشس آوانسیان از ارامنه شمال (6068 رأی). آراء افراد فوق با دخالت مستقیم مأمورین ارتش سرخ تأمین شده بود.

از این میان خلعتبری در کنگره اول (11 مرداد 23) از حزب توده اخراج شد و «فراکسیون توده» با 8 عضو به فعالیت در مجلس 14 پرداخت. سید جعفر پیشه وری نیز که با کمک ارتش سرخ از تبریز رأی آورده بود اعتبارنامه اش در مجلس مردود شد.

باید گفت که فعالیت «فراکسیون توده» در مجلس چهاردهم، حزب توده را در سطح جامعه معرفی کرد و مواضع سیاسی او را زیر ذره بین افکار عمومی قرار داد. برخلاف نظریه لنین، «تریبون پارلمان» نه تنها به رشد حزب توده در سطح جامعه کمک نکرد بلکه به نخستین گام مهم در افشای ماهیت وابسته حزب توده بدل گردید. مواضع حزب توده در دو مسئله مهم سیاسی روز در این افشاگری، انزوا و منفوریت حزب توده بعنوان یک حزب وابسته به بیگانه، سهم اساسی داشت.

مسئله نخست، مسئله امتیاز نفت شمال بود که اتحاد شوروی با اتکاء به حضور نظامی خود در خاک ایران آن را حق طبیعی خود می شمرد. در نتیجه هیأتی را به ریاست کافتارادزه (معاون وزارت خارجه) به تهران اعزام داشت. واقعیت این است که «رجال» دست پروردة انگلیس (از جمله ساعد نخست وزیر وقت) هیچ علاقه ای به دادن امتیاز فوق به «همسایه شمالی» نداشتند. و واقعیت این است که رهبران حزب توده با ناشی گری عجیبی سخت به دفاع از این امتیاز برخاستند و این در حالی بود که پیش از ورود هیأت شوروی، دکتر رادمنش، نماینده توده ای در سخنرانی خود گفته بود:

بنده خواستم عرض کنم که بنده با رفقایم با دادن امتیاز به دولتهای خارجی

ص : 107

بطور کلی مخالفیم. همانطور که ملت ایران توانست راه آهن را خودش احداث کند، بنده یقین دارم که با کمک مردم و سرمایة داخلی، ما می توانیم تمام منابع ثروت این مملکت را استخراج و شاید بتوانیم به موضوع بدبختی مردم این مملکت بهبودی بدهیم. (1)

این زمانی بود که زمزمه اعطای امتیاز نفت شمال از سوی دولت ساعد به شرکت های آمریکا- انگلیس مطرح بود! ولی زمانیکه درخواست دولت شوروی مطرح گردید، «فراکسیون توده» به مدافع سینه چاک اعطای امتیاز نفت شمال به بیگانه بدل شد و حزب توده به تشکیل تظاهرات و دمونستراسیون هایی در جهت منافع شوروی دست زد.

دومین حادثه ای که در طول حیات مجلس چهاردهم رخ داد و مواضع «فراکسیون توده» سبب افشای بیش از پیش ماهیت وابسته و دست نشاندة حزب توده گردید، غائله دمکرات ها در آذربایجان و کردستان بود.

ص : 108

9- ضیاء الموتی.

تقسیم کار و ساختار رهبری حزب توده، منتخب کنگره اول، به شرح زیر بود:

هیأت سیاسی: 1- نورالدین الموتی 2- ایرج اسکندری 3- دکتر محمد بهرامی 4- آرداشس آوانسیان 5- علی امیر خیزی.

هیأت دبیران: 1- ایرج اسکندری 2- نورالدین الموتی 3- دکتر محمد بهرامی.

کمیسیون تشکیلات: 1- عبدالصمد کامبخش (مسئول تشکیلات) 2- مهندس تقی مکی نژاد 3- علی کباری 4- تقی فداکار 5- نصرت الله اعزازی 6- ضیاء الموتی 7- محمد فرجامی.

کمیسیون تبلیغات: 1- محمد پروین گنابادی (مسئول تبلیغات) 2- انور خامه ای 3- دکتر غلامحسین فروتن 4- دکتر احمد سادات عقیلی 5- مهندس سلیمان محمدزاده 6- حسین خیرخواه 7- حسین جهانی.

کمیسیون مالی: 1- امیرخیزی (مسئول مالی) 2- دکتر مرتضی یزدی 3- رضا روستا.

نماینده کمیته مرکزی در اتحادیه: محمود بقراطی.

مسئول سازمان جوانان توده: دکتر رضا رادمنش.

مخبر فراکسیون پارلمانی: دکتر فریدون کشاورز.

کنگره همچنین با اصلاحاتی در نخستین مرامنامه (برنامه) و نظامنامه (اساسنامه) حزب، با همان مضمونی که شرح آن گذشت، آن را به تصویب رسانید. نکته جالب در این مرامنامه، معرفی حزب توده از دیدگاه طبقاتی است که حزب توده را بعنوان «حزب طبقات ستم کش یعنی کارگران، دهقانان، روشنفکران آزادیخواه و پیشه وران»(1) معرفی می کند و در رابطه با ایدئولوژی حزب (مارکسیسم- لنینیسم) و آرمان حزب (سوسیالیسم) کاملاً ساکت است.

همانگونه که می دانیم، احزاب کمونیست، خود را «حزب پیشاهنگ طبقه کارگر» می خوانند. ادعای تعلق حزب توده به «طبقات ستم کش»، که از دیدگاه مارکسیستی یک مفهوم عام پوپولیستی است، و دهقانان و روشنفکران آزادیخواه و پیشه وران، که از دیدگاه مارکسیسم اقشار خرده بورژوائی جامعه اند، حزب توده را از نظر عرف مارکسیستی بعنوان یک حزب «دمکرات خرده بورژوائی» مطرح می سازد و نه یک حزب کمونیست.

ص : 109

مواد مندرج در «مرامنامه» نیز از چارچوب خواست های اصلاح طلبانه فراتر نمی رود و پوشش «غیرکمونیستی» حزب در حرف محفوظ است، هرچند در عمل، بتدریج ماهیت آن در سطح اقشار آگاه جامعه افشاء شده است.

ص : 110

می شد، در مسئله تشکیل «دولت ملی آذربایجان» هیچ اعتنائی به رهبری حزب توده، که قاعدتاً باید حزب سراسری کمونیست های ایران تلقی می شد، نداشت و حتی بدون اطلاع رهبری حزب توده، کمیته ایالتی آن را در آذربایجان خود منحل ساخت و به تشکیلات فرقه دمکرات آذربایجان پیوست. معهذا، حزب توده به تبعیت از ارادة شوروی به حمایت شدید از حکومت دمکرات ها در آذربایجان و کردستان پرداخت.

از دیدگاه مارکسیستی، در یک سرزمین واحد، تنها باید یک حزب سراسری مارکسیستی وجود داشته باشد و تقسیم حزب کمونیست بر اساس واحدهای قومی مستقل خطا است. ولی عملاً سیاست های توسعه طلبانه شوروی، بنا به مصالح روز، تأسیس گروه های خلق الساعه ای مانند فرقه دمکرات آذربایجان را طلب می کرد و در این راستا برای حزب توده حداقل شخصیت و حرمت کمونیستی نیز قائل نبود. تأسیس خلق الساعه فرقه دمکرات و حوادث آذربایجان و کردستان که منجر به شکست مفتضحانه آن شد، بر سرنوشت پسین مارکسیسم در ایران تأثیر تعیین کننده داشت و بدبینی عمومی در سطح جامعه نسبت به کمونیسم بطور اعم و اتحاد شوروی را بطور اخص ریشه دار و همگانی ساخت.

اشغال تبریز توسط «فرقه» و اعلام حکومت خودمختار در آذربایجان سبب شد تا دولت وقت ایران به نخست وزیری ابراهیم حکیمی به شورای امنیت سازمان ملل شکایت کند. با سقوط کابینه حکیمی، احمد قوام (قوام السلطنه)، بعنوان یک مهره کار کشتة استعمار غرب به نخست وزیری رسید. قوام سیاست مغازله با استالین را پیش گرفت و در داخل کشور به سران جاه طلب حزب توده روی خوش نشان داد و سه عضو رهبری حزب توده را برای مدت کوتاهی به کابینه خود وارد کرد (ایرج اسکندری وزیر بازرگانی و پیشه و هنر، دکتر فریدون کشاورز وزیر فرهنگ، دکتر مرتضی یزدی وزیر بهداری) و امتیازاتی را به فرقه دمکرات آذربایجان داد. ولی پس از چندی تحت فشار دولت های آمریکا و انگلیس و با توافق هایی که میان سران سه قدرت، در تقسیم عرصه های نفوذ خود در جهان بوقوع پیوست، ارتش سرخ شوروی از ایران خارج شد و به همراه آن حکومت پوشالی «دمکرات ها» نیز در 21 آذر 1325 فرو پاشید؛ و آذربایجان و کردستان به تصرف ارتش ایران درآمد.

شکست «فرقه»، و در واقع شکست سیاست تهاجمی شوروی در خاورمیانه، سبب کاهش چشمگیر اعضا حزب توده شد و شمار اعضای آن، که در زمان عضویت وزرای توده ای در کابینه قوام در تهران به 6000 نفر رسیده بود، ناگهان به 1500 نفر کاهش یافت.

ص : 111

با شکست غائله آذربایجان، تعدادی از سران حزب توده، که در وقایع آذربایجان و اغتشاشات سایر نقاط کشور دخالت داشتند، مانند عبدالصمد کامبخش، ایرج اسکندری، آرداشس آوانسیان و رضا روستا به شوروی گریختند.

ص : 112

خاطرنشان می کرد. انتقاد نسبت به حزب در مسئله استقلال، مطلبی حقیقی بود. منتها ملکی از این انتقاد نیت دیگری داشت. ملکی پس از مسافرتی به انگلستان در سال 1324 و ملاقات با مورگان فیلیپس منشی حزب کارگر انگلیس، در مقالات خود از «جزایر خوشبخت» یاد می نمود و بدینسان سیاست انگلیس را به انحائی توجیه می کرد. برخی از هواخواهان ملکی بیشتر قصد داشتند در زیر پرده دود انتقاد، عقب نشینی و فرار خود را توجیه کنند. برخی از آنها قصد تخریب سیاسی داشتند و بعضی نیز مانند نویسنده و اجتماعی نویس پرکار و پربار، جلال آل احمد، از راه دیگری به مبارزه به معنای درست آن ادامه دادند و سرانجام به اسلام پیوستند. ولی بلافاصله پس از شکست آذربایجان، خلیل ملکی و گروهش قصد هجوم عمومی برای تصرف رهبری در سر داشتند. عجالتاً نقشة آنها این بود که خود حزب توده را تابع سیاست مطلوب خویش نمایند و محیط را برای این کار مساعد می دیدند. در این موقع اسکندری نقشه ای مطرح کرد که هدف آن تعویض رهبری و ایجاد رهبری متحده از ترکیب عناصر مختلف بود. افراد رهبری باید از میان اعضای کمیته مرکزی، کمیسیون تفتیش، کمیتة ایالتی و تفتیش ایالتی برگزیده شوند. این نقشه مورد تأیید عده ای از ما واقع شد. جلسة وسیعی که از همة اعضای سازمانهای فوق در خانة یکی از اعضای حزب تشکیل شد، جلسه پرهیجانی بود. بعضی از اعضای کمیتة مرکزی که شانس عضویت در سازمان جدید را از دست داده بودند، بشدت عصبانی شدند و از آن جمله نورالدین الموتی با رنجش جلسه را ترک کرد و سرانجام به امینی پیوست و در کابینة او وزیر دادگستری شد. نورالدین الموتی گفت: «من می روم پهلوی روستا»، یعنی من در شورای متحده کار خواهم کرد. ولی این فقط یک شعار بود.

این جلسه، سرانجام هیأت اجرائیه موقتی ایجاد کرد که مرکب از افرادی بود که بعداً در رهبری نقش طولانی ایفا کردند. از میان اعضای سابق کمیتة مرکزی، رادمنش، کشاورز، بهرامی، نوشین و من. از کمیسیون تفتیش، ملکی، یزدی، روستا، کیانوری، قاسمی و مهندس علوی و از اعضای کمیته ها و کمیسیونهای دیگر دکتر جودت و دکتر فروتن در این هیأت اجرائیه موقت گردآمدند و عناصر متضاد وارد رهبری مرکزی شدند. ملکی تا چندی جنبة دبیر اول حزب را داشت و قادر به اعمال نفوذ در تمام افراد هیأت اجرائیه نو گزیده بود. اسکندری، اردشیر، کامبخش، نورالدین الموتی و پروین گنابادی بعلل مختلف کنار رفتند. اسکندری بعلت سفری که به فرانسه می کرد عملاً در هیأت اجرائیه نقشی نداشت. تحت تأثیر خلیل ملکی، رهبری حزب یک سلسله تصمیماتی گرفت که نشانه تجدید نظر در سیاست سه ساله حزب بود. طی اعلامیه ای رهبری اصول سیاستِ مورد قبول خود را

ص : 113

عوض کرد و استقلال خود را اعلام و رابطة خود را با سازمان افسران قطع نمود و این امر بلافاصله مورد انتقاد شدید سروان خسرو روزبه در سازمان افسران قرار گرفت.

انتشار «اعلامیه تجدیدنظر»، چنان تغییرات عمیق و غالباً در جهت ارتجاعی در سیاست حزب وارد ساخت که انتشار آن در روزنامة «مردم» ناشر افکار حزب ، موجب وحشت و نگرانی شوروی شد. در مصاحبه ای طولانی که مابین علی او ف، نمایندة حزب کمونیست شوروی و رایزن سفارت و اینجانب (که در آن ایام از طرف هئیت اجرائیه مأمور ملاقات با وی شدم) صورت گرفت، پس از مدتی دفاع از اعلامیه، سرانجام یک سلسله انتقادات وارده، به جنبه هائی از اعلامیه، بر پایه مارکسیسم را قبول کردم و از جانب رهبری حزب توده وعده دادم که اشتباه را جبران کند. در اینجا ثابت شد که حزب توده کماکان به شوروی و راه انتخاب شده وفادار است و تلاش انگلستان که گویا غیر مستقیم بدست ملکی انجام می گرفت، با شکست روبرو شد. اینکه مضمون اعلامیه تجدید نظر، از طریق انگلستان به دست ملکی در حزب تلقین شده، نظر شوروی ها بود . ملکی پس از شکست، از دبیری مستعفی شد و ترجیح داد مبارزه را در درون صفوف حزب ادامه دهد.

سرمقاله های تصحیح آمیزی در «مردم» بلافاصله شروع به انتشار کرد. این جریان عصبانیت و عدم رضایت شدید خلیل ملکی را فراهم کرد. به همین جهت ملکی اعلام کرد که با این وضع، بقاء خود را در رهبری بی فایده می بیند، چون نمی خواست نمایندة رهبری حزبی باشد که حرفهای غلط سابق را تکرار و خط تلقین شده از طرف او را رد می کند. این حادثه را ملکی، شکست خود در تصرف رهبری می دید و می گفت که مرحلة دوم مبارزه در داخل حزب خواهد بود. از آنجا که کنگره دوم در افق دیده می شد، این صحبت در میان بود که از درون کنگره دوم، رهبری به دست اصلاح طلبان تصرف خواهد شد. تمام این تاکتیک ها در مجمع مخفی طرفداران ملکی تصویب شد. افراد این جلسات مخفی، گویا خود را «آوانگاردیست ها» می نامیدند. دکتر اپریم، یکی از اصلاح طلبان در کتابی که به نام چه باید کرد؟ انتشار داد ضرورت متشکل شدن پیشاهنگ (آوانگارد) طبقة کارگر را که باید هسته مرکزی حزب باشند، متذکر شده بود. اصلاح طلبان پیش از قبول ملکی بعنوان لیدر خود این اصطلاح را از دکتر اپریم اقتباس کردند. بعداً اصلاح طلبان صلاح خود ندانستند حساب خود را با اپریم مخلوط کنند، لذا اپریم جداگانه عمل می کرد. در نیمه اول سال 1326 در حزب، تشنج بین رهبری و خلیل ملکی و طرفدارانش حاد بود. در جلسات مخالفین که در تالار باشگاه حزب تشکیل می شد، با حضور رهبری و طرفداران ملکی بحثهای داغ انجام گرفت. در این موقع، حزب، حزب کوچکی بود و کسانی که در این

ص : 114

جلسه فعالین حضور می یافتند، عمده نیروی حزب بودند و آن کسانی در حزب مانده بودند که اعتقادی به شوروی داشتند و لذا یک اشاره، دائر به این که «ملکی با شوروی نیست»، بعنوان استدلال کافی بود. ملکی و طرفدارانش در آغاز، در جلسات فعالین فاتح بنظر می رسیدند ولی با مرور زمان انزوای آنها پدیدار شد. برخی از ما، از جمله من، تا مدتی با انتقادات ملکی موافق بودیم و روی همین موافقت، با گنجانیدن نظریات «اصلاحی» او در اعلامیه کذائی، موافقت کردیم و من حتی عنودانه در بحث با علی اوف روی این موضوع ایستادگی و دفاع کردم. ولی وقتی به تدریج مخالفت ملکی با شوروی روشن شد، من و دیگرانی مانند من که اکثریت مطلق رهبری بودیم از او دوری جستیم. ولی یک موفقیت سازمانی در این میان نصیب گروه ملکی شد. در کنفرانس تهران، این گروه موفق شد اکثریت را بدست آورد و در کمیته ایالتی رخنه کند. این حادثه در تابستان 1326 روی داد و به همین جهت وقتی انشعاب انجام گرفت آنها خود را «اکثریت کمیته ایالتی تهران» خواندند. این یک موفقیت محلی بود و منجر به رخنه در صفوف حزب و سازمان های آن نشد. سرانجام در زمستان 1326، انشعاب انجام گرفت و تعداد معدودی، بیانیه انشعاب را امضاء کردند و بمحض آنکه رادیو مسکو خبر را به شکل منفی منعکس کرد، عده ای ملکی را وادار کردند که اعلام انصراف بکند. ماجرای انشعاب خاتمه پذیرفت ولی ماجرای ملکی ادامه یافت.

انشعاب قادر نبود در مقابل برنامة سیاسی حزب توده، برنامة صحیحی مطرح کند. در میان اصلاح طلبان بیشتر نظریات منفی و انتقادی در مورد اشخاص مطرح بود و قادر نبودند که پایه های ایدئولوژیک حزب را افشاء کنند. بعلاوه در میان آنها کسانی نیت های درستی نداشتند و خلیل ملکی در زندگی ثابت کرد که در جستجوی اندیشه «نیروی سوم» خود صادق نیست. مغازله با شرکت نفت انگلیس با حزب کارگر انگلستان و با شاه، پروندة سیاسی او را تیره ساخت.

همانطور که گفتیم جلال آل احمد در میان انشعاب کنندگان از کسانی بود که به هدف صحیح رسید. انتشار کتب او مانند غرب زدگی، خسی در میقات، خدمت و خیانت روشنفکران و پیوستن او به اندیشه کلیت اسلامی و دفاع از خون هزاران شهید 15 خرداد 1342 نشان می دهد که راه نجات را یافت و از مارکسیسم برای همیشه گسست. ولی این را دربارة ما که این راه خطا را دنبال کردیم نمی توان گفت.» (1)

ص : 115

ص : 116

ص : 117

پلنوم چهارم (وسیع): در روزهای 5 الی 26 تیر ماه 1336 در مسکو تشکیل شد. در این پلنوم علاوه بر 15 عضو کمیته مرکزی، 59 تن از کادرهای حزبی شرکت داشتند.

پلنوم پنجم: در 7 الی 14 اسفند 1336 تشکیل شد.

پلنوم ششم: در 12 الی 26 شهریور 1338 تشکیل شد.

پلنوم هفتم (وسیع) و کنفرانس وحدت: این پلنوم در 28 تیر الی 7 مرداد 1339 تشکیل شد و در آ ن وحدت حزب توده با فرقه دمکرات آذربایجان به تصویب رسید و سپس کنفرانس وحدت تشکیل شد. در این جلسات 77 عضو کمیته مرکزی و کادرهای حزب و فرقه شرکت داشتند. در این پلنوم طرح برنامه و اساسنامه جدید حزب توده، که در آن مارکسیسم- لنینیسم صراحتاً بعنوان ایدئولوژی حزب مطرح شده بود، تصویب شد.

پلنوم هشتم: کمیته مرکزی جدید منتخب کنفرانس وحدت در تاریخ 11 مرداد 1339 نخستین پلنوم خود را تشکیل داد.

پلنوم نهم: در تاریخ 19 الی 25 شهریور 1340 با شرکت 32 عضو اصلی و مشاور کمیته مرکزی (منتخب کنفرانس وحدت) تشکیل شد.

پلنوم دهم: در تاریخ 29 فروردین 1341 تشکیل شد.

پلنوم یازدم: در تاریخ 30 دی 1343 تشکیل شد.

پلنوم دوازدهم: درتاریخ 16 الی 23 خرداد 1347 تشکیل شد.

پلنوم سیزدهم: در تاریخ 6 الی 11 آذر 1348 تشکیل شد.

پلنوم چهاردهم: در دی ماه 1349 تشکیل شد.

پلنوم پانزدهم: در تیر ماه 1354 تشکیل شد. در این پلنوم برنامه و اساسنامه جدیدی به تصویب رسید. این پلنوم با ورود نسل جدیدی از رهبران به درون کمیته مرکزی، نقطه عطفی در تحولات بعدی حزب محسوب می شود.

پلنوم شانزدهم: در اسفند ماه 1357، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در آلمان شرقی تش_کیل شد. در این پل_نوم تقسیم کار ج_دید بمنظور آغ_از فع_الیت علنی در ایران اسلامی انجام گرفت.

پلنوم هفدهم: این پلنوم پس از پلنوم سوم، یعنی پس از 33 سال، اولین پلنومی بود که در داخل کشور، در فروردین 1360، برگزار شد. پلنوم هفدهم برنامه جدید حزب توده در نظام جمهوری اسلامی ایران را به تصویب رساند و به اخراج اعضای فرقوی کمیته مرکزی (که از پلنوم هفتم بدان راه یافته بودند) دست زد.

با انحلال حزب توده توسط جمهوری اسلامی ایران به جرم جاسوسی و توطئه در سال

ص : 118

1362، اکثریت مطلق اعضا کمیته مرکزی حزب در برنامه های تلویزیونی انحلال آن را اعلام داشتند. ولی بقایای معدود کمیته مرکزی در خارج از کشور به تجدید سازمان حزب پرداختند و مجدداً اجلاسهای جدیدی، بشرح زیر، تشکیل دادند:

پلنوم هیجدهم: در آذر ماه 1362 برگزار شد.

پلنوم نوزدهم و «کنفرانس ملی»: این پلنوم در اردیبهشت 1365 در کابل تشکیل شد و متعاقب آن «کنفرانس ملی» در خرداد 65 برگزار گردید.

پلنوم بیستم: در دی ماه 1366 برگزار شد.

لازم به توضیح است که در طول این دوران طولانی پس از کنگره دوم، ترکیب کمیته مرکزی بکلی دگرگون شده و اعضای کمیته مرکزی حزب توده سالهاست که اعضای منتخب کنگرة دوم نیستند و اعضای جدید، افراد انتصابی از سوی هیأت دبیران و هیأت اجرائیه می باشند، که خود قاعدتاً باید مشروعیت خویش را از کمیته مرکزی کسب کند! درباره پلنوم های فوق در آینده توضیح خواهیم داد.

ص : 119

باید گفت که بخشی از آنان (مانند دکتر مرتضی یزدی، دکتر محمد بهرامی، مهندس نادر شرمینی، امان الله قریشی، علی متقی، جهانگیر افکاری، محمد حسین تمدن، صادق انصاری و ...) پس از کودتای 28 مرداد 1332 با اعلام انزجار از حزب توده کناره گیری کردند. برخی مانند احمد قاسمی، دکتر فریدون کشاورز، دکتر غلامحسین فروتن، و بزرگ علوی در جریان بحران های گوناگون مائوئیستی و ... یا انشعاب کردند و یا کناره گیری نمودند. برخی نیز با زندگی در شوروی و سایر کشورهای سوسیالیستی از فعالیت سیاسی کناره گرفتند. (1)

گردانندگان حزب توده، در توجیه عدم تشکیل کنگره سوم حزب دلائلی را اقامه می کنند. اس و اساس این دلائل عبارتست از: انحلال حزب توده توسط رژیم شاه در 15 بهمن 1327. سران حزب توده مدعیند که به علت فعالیت مخفی حزب از آن تاریخ، هیچگاه شرایط لازم برای تشکیل کنگره حزب، که مستلزم تأسیس ساختارهای اساسنامه ای سازمان حزبی (مانند کنفرانسهای سازمان ها در همه سطوح)، است، پدید نشد.

این ادعا صرفاً یک توجیه غیر واقعی است، به دو دلیل:

1- برای تشکیل کنگره حزبی و تأسیس نهادهای اساسنامه ای حزب (مانند کنفرانس ها و کمیسیون تفتیش) بارها شرایط لازم در دسترس سران حزب توده بوده است. درست است که حزب توده در 15 بهمن 1327 رسماً غیر قانونی شد، ولی تا 28 مرداد 1332، این حزب در اوج قدرت و تشکل تاریخ خود بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به مدت 4 سال (1361- 1358) مجدداً شرایط فعالیت علنی کامل برای حزب توده تأمین شد. اگر سران حزب توده نسبت به موازین اساسنامه ای خود ذره ای احساس تعهد می کردند، مسلماً می توانستند نهادهای اساسنامه ای حزبی را تشکیل دهند و حیات سازمانی خود را بر موازین «قانونی» خود مستقر سازند. ولی آنان چنین نکردند. چرا؟ به این دلیل ساده که مرکزیت مطلق و اقتدار دیکتاتورمنشانه رهبری شرط ضروری تداوم حیات حزب توده بوده است.

2- اصولاً بسیاری از احزاب کمونیست در شرایط فعالیت مخفی بسیار دشوار موازین اساسنامه ای خود را رعایت کرده اند و کنگره های حزبی را در مورد مقرر منعقد ساخته اند. نمونة بارز آن حزب کمونیست پرتغال است. رعایت اصول اساسنامه ای حداقل این تأثیر را داشته که حزب از یک استخوان بندی اصولی برخوردار گردد. طبیعی است که چنین

ص : 120

اصولگرایی خود ضامنی است برای بقاء و دوام یک سازمان سیاسی (صرفنظر از بحث ارزشی پیرامون آن). در حالیکه، در مقابل عدم رعایت موازین دمکراسی حزبی سبب شد که حزب توده به یک سازمان از درون پوسیده بدل گردد. و اعضای آن فاقد حداقل شخصیت و هویت حزبی گردند. طبیعی است که چنین مکتب خودکامه ای چیزی بیش از مهره های بی ارادة «ماشین حزبی» و مجریان چشم و گوش بسته «رهبری» پرورش نمی دهد. رهبری حزب توده نیز به چیزی بیش از چنین «مهره»ها و «مجریان» نیاز نداشت، تا بتواند اهداف خود را سهل تر پی گیرد. در آینده با ساختار «اساسنامه ای» و ساختار «واقعی» حزب و «اهداف» رهبری آن بیشتر آشنا خواهیم شد.

ص : 121

چنین می نویسد:

در دوران پس از جنگ رقابت شدیدی بین انگلستان و آمریکا بر سر حفظ و یا کسب مواضع و منافع در ایران در گرفته بود. جناحی از هیأت حاکمه از جمله در دربار با گرایش به سوی امپریالیسم تازه نفس آمریکا می کوشید آینده خود را هر چه بیشتر تحکیم نماید. شاه که در پی تأمین اختیارات مطلقه و احیای دیکتاتوری فردی خویش بود، می کوشید مناسبات خود را با هر دو امپریالیسم آمریکا و انگلیس حفظ کند و از تضاد میان آنها در جهت مقاصد قدرت طلبانه خویش بهره جوید.

سیر حوادث به زیان مواضع امپریالیسم انگلستان نمی توانست بدون واکنش باقی بماند. این واکنش با اقدام به ترور شاه در 15 بهمن ماه در محوطة دانشگاه تهران صورت پذیرفت. ضارب فخرآرایی بود که با کارت خبرنگاری روزنامه پرچم اسلام در مراسم سالروز تأسیس دانشگاه تهران شرکت کرده بود. تمام مدارک و شواهد حاکی از آن است که در پشت این حادثه مرد قدرتمند ارتش و عامل مؤثر و امید آینده انگلستان یعنی سپهبد رزم آرا، رئیس ستاد ارتش که فردی جاه طلب و قدرت پرست بود و خود را برای کسب قدرت مطلقه کشور آماده می کرد، قرار داشت.

در واقع، ترور شاه مقدمه یک کودتای تمام عیار بود که می بایست در صورت کشته شدن شاه انجام پذیرد و یک دیکتاتوری نظامی به ریاست رزم آرا سرکار بیاید تا مواضع متزلزل شدة انگلستان را در ایران کاملاً تحکیم نماید. در ضمن پیش بینی شده بود که در صورت عدم موفقیت طرح ترور شاه، شاه و اطرافیان او چنان مرعوب و مطیع خواهند شد که باز هم زمینه برای تحقق خواست های انگلستان فراهم خواهد گردید.

15 بهمن روز حادثه مصادف بود با برگزاری مراسم سالروز درگذشت ارانی در امامزاده عبدالله از سوی حزب توده که به تصمیم رهبری آن، این مراسم از روز پنجشنبه 14 بهمن (روز مرگ ارانی) به جمعه 15 بهمن موکول شده بود و به این بهانه بدستور ریاست ستاد ارتش تمام پادگان ها و واحدهای ارتش در تهران به حال آماده باش در آمده بودند. قرار بود در صورت موفقیت ترور و مرگ شاه، تمام اعضاء خاندان سلطنتی و مقامات دولتی یکجا بازداشت شوند و بلافاصله بازداشت و سرکوب همه مخالفین سیاسی نیز انجام گیرد.

ص : 122

احمد هاشمی مدیر روزنامة اتحاد ملی در سلسله افشاگری های خود دربارة این حادثه که بعدها در مجله خواندنیها تحت عنوان «اسرار هو ل انگیزی از حادثه سوء قصد به شاه» منتشر شد می نویسد:

نقشه آن بود که بلافاصله بعد از اتمام سوء قصد و اتمام کار، گارد احترامی که در محل حاضر بود تمام حاضرین را که از زعمای قوم ایران محسوب می شدند در همان سالن دانشگاه تحت بازداشت درآورند. در آن روز شاهپورها، هیأت دولت، وکلا، امرای ارتش و نزدیک به شاه، رجال و خلاصه هرکس که سرش به کلاهش می ارزید در آن محیط حاضر بود و اگر آن عده توقیف می شدند دیگر مزاحمی در آن بین نبود.

... رسم چنین بود که هر سال هیأت دولت به اتفاق رئیس ستاد ارتش در خارج سالن منتظر موکب ملوکانه بوده و شاه را استقبال می کردند، ولی آن روز بخصوص رزم آرا نبود و این برای همه جالب بود.

حالت آماده باش پادگان های مرکز در آن روز تأیید شد و معلوم است که طرح کنندگان توطئه همة اطراف و جوانب را خوب سنجیده بودند و از لحاظ محاسبة سیاسی خیلی روز خوبی را انتخاب کرده بودند:

روز جمعه و تعطیل عمومی- تمام سران و زعمای قوم در یک محل متمرکز افکار متوجه میتینگ و اجتماع توده ای ها در امامزاده عبدالله و... کما اینکه اولین اقدامی که پس از ترور شاه در محیط دانشگاه به عمل آمد، بستن درب های سالن دانشکده حقوق و توقیف همة زعمای قوم بود... بعد از یکساعت سرهنگ دفتری به سالن برگشت و مژده سلامتی شاه را به حضار داد و چون نقشه انجام نشده بود، خواه و ناخواه درهای سالن باز شد و مدعوین خارج گردیدند. (1)

ساعد نخست وزیر وقت نیز در خاطرات خود دربارة این حادثه می نویسد:

من... در خانه بستری بودم ... و چند ساعت بعد از آن ... آگاه شدم. همان شب مرحوم رزم آ را به خانه من آمد و گفت: «سوء قصد کننده از عمال آیت الله کاشانی بوده است و یکی از طرفداران آیت الله کاشانی به او به عنوان مخبر و عکاس کارت داده بود و ضارب با کارت خبرنگاری روزنامة پرچم اسلام وارد دانشگاه شده و به کار خائنانه خود اقدام کرده است، در نتیجه کاشانی برای ما مشکوک شده، او را

ص : 123

گرفته ایم و می خواهیم محاکمه کنیم.

من محاکمه کاشانی را صلاح ندیدم و بهتر دیدم که او را تبعید کنیم ... رزم آرا همچنین گفت: «من سید ضیاء و قوام السلطنه را هم اجباراً توقیف کردم چون بنظر می رسد که آنها هم در ماجرا دست داشتند.» من که احساس میکردم جریان از جای دیگر است، به رزم آرا گفتم توقیف سید ضیاء و قوام السلطنه بنفع ما نیست... به این جهت که وقتی رزم آرا رفت من به حضور اعلیحضرت تلفن کردم و استدعا کردم که سید ضیاء و قوام السلطنه را آزاد کنند. شاهنشاه فرمودند: با مسئولیت خودتان این کار را بکنید... رزم آرا می خواست از جریان واقعه 15 بهمن که بدست اجنبی ترتیب داده بود، به سود خود حداکثر استفاده را بکند، به این معنی که با دستگیری و به زندان انداختن شخصیت های با نفوذ راه را برای نخست وزیری خود هموار سازد. (1)

جالب آنکه رفیقة ناصر فخرآرایی ضارب شاه، دختر غلام سفارت انگلیس بود. که بدنبال حادثه ترور بازداشت شد، اما بزودی مورد بخشودگی قرار گرفت و آزاد گردید. (2)

به نوشته همین منبع کارت خبرنگاری روزنامة پرچم اسلام را رکن دوم ستاد ارتش برای ناصر فخرآرایی تدارک دیده بود.

انور خامه ای نیز در این باره می نویسد:

... کارت خبرنگاری روزنامة پرچم اسلام برای ناصر فخرآرائی به توصیه رکن دوم ستاد ارتش صادر شد (خلع ید، جلد سوم، ص 189) و صبح همان روز 15 بهمن از طرف دکتر فقیهی شیرازی مدیر این روزنامه به او داده شده است. این کارت را طبق گزارشی که در پروندة «سوء قصد» وجود دارد، سرباز وظیفه ای بنام رضا زاهدی که ماشین نویس رکن 2 بوده، شب قبل در مطب دکتر فقیهی ماشین کرده بود. این همه اصرار به اینکه کارت پرچم اسلام برای ضارب صادر شود، در حالیکه قبلاً کارت خبرنگاری دیگری از روزنامه فریاد ملت داشته است، نشان می دهد که احتمالاً طراحان این برنامه در آغاز قصد داشته اند این ترور را به

ص : 124

جمعیت ها و شخصیت های اسلامی بویژه آیت الله کاشانی نسبت دهند. (1)

از سوی دیگر در جریان حادثه، ناصر فخرآرایی چند گلوله بسوی شاه شلیک می کند که تنها باعث جراحت سطحی در ناحیه لب او می گردد و متقابلاً سرتیپ صفاری رئیس شهربانی گلوله ای به پای ضارب می زند و او را زخمی می کند و فخرآرایی اسلحه خود را رها می کند سرپاسبان عبدالرسول از پشت سر او را می گیرد. در این حال شاه فریاد می زند او را نکشید و دکتر متین دفتری استاد دانشکدة حقوق، فرمان شاه را تکرار می کند، اما افراد ناشناس از پشت سرپاسبان را آماج گلوله قرار می دهند و او خود را کنار می کشد و سپس نظامیان ناصر فخر آرایی را گلوله باران می کنند تا هرگونه احتمال فاش شدن اسرار پشت پردة این ترور از بین برود. (2)

حسین مکی نیز در مقاله ای تحت عنوان «خاطرة سوء قصد به شاه» در این باره می نویسد:

... یکی از نمایندگان مجلس که در موقع کشتن ضارب حضور داشتند اظهار می کرد همین که اولین گلوله به طرف ضارب شاه رها شد، ناصر فخر آرایی دست ها را به علامت تسلیم بالا نگهداشته، اظهار داشت: «اینکه دیگر قرار نبود!» البته معنی این کلام این بود که شما تضمین کرده بودید آزار و اذیتم نکنید، پس چرا تیراندازی می کنید؟ نمایندة مزبور اظهار می کرد: برای آنکه ضارب جمله دیگری از دهانش خارج نشود، سیل گلوله از سوی نظامی ها بطرف او سرازیر شد. روز بعد در جراید نوشته شد ناصر فخرآرایی با چهار گلوله از پای درآمده، در حالیکه از کالبد شکافی دانشگاه به من خبر دادند که در بدن فخرآرایی جای یازده گلوله دیده شده است... (3)

حال که نقش رزم آرا در طراحی توطئه ترور شاه و کودتای انگلیسی علیه دربار روشن شد، به رابطه حزب توده و شوروی با این حادثه می پردازیم:

آقای کیانوری از مدتها قبل از طریق ارگانی (دانشجوی عضو حزب توده) از تصمیم فخرآرایی (عضو سابق حزب توده) به ترور شاه مطلع شده بود و موضوع

ص : 125

را به اطلاع هیأت اجرائیه یا لااقل تنی چند از رهبران طراز اول حزب رسانده و آنها هم با بیتوجهی از آن گذشته و گفته بودند «ما با ترور مخالفیم اما اگر کس دیگری می خواهد شاه را ترور کند به ما مربوط نیست.

حال چطور حادثه بسیار بزرگ سیاسی نظیر ترور شاه با تمام پی آمدهای سیاسی و اجتماعی آن می توانسته به آقایان مربوط نباشد و به راحتی از خبر آن عبور کنند، خود جای سئوال و تعمق فراوان دارد. آیا می توان تصور کرد که رهبری حزب (و شخص آقای کیانوری که از سال 1323 به اعتراف خودشان با معرفی کامبخش- شوهرخواهرشان- با سفارت شوروی مربوط بوده اند) موضوع به این مهمی را به اطلاع مقامات شوروی نرسانده باشند. و از آنها مصلحت جویی نکرده باشند؟ (با توجه به اینکه به هر صورت با اطلاعی که داشتند اگر می خواستند می توانستند جلوی وقوع این حادثه را بگیرند و یا آن را تشویق و ترغیب نمایند و نیز با توجه به این که رهبران حزب چنان تابع سیاست و مدافع منافع شوروی بودند که حتی چنانچه دیدیم در موارد بسیار کوچکتر بدون نظر شوروی ها عمل نمی کردند.)

... جالب است که عبدالله ارگانی عصر روز 15 بهمن درست چند ساعت پس از حادثه ترور دستگیر می شود، در حالیکه دوست او ناصر فخرآرایی قبل از آنکه چیزی بگوید در محل حادثه کشته شده بود.

انور خامه ای می نویسد:

... فی المجلس ... از او بازجویی می کنند و در همان جلسه اول و در اولین برگ تحقیقات عبدالله ارگانی اعتراف می کند که عکس ناصر را دیدم، 12 سال است که او را می شناسم و با من رفیق بود و همین امروز صبح هم تا ساعت 5/10 همراه او بودم. (1)

این موضوع نشان می دهد که همه چیز از قبل دقیقاً تدارک شده بود و ارتباط فخر آرایی با عبدالله ارگانی و ارگانی با کیانوری و حزب توده مشخص بوده است. در صورت موفقیت ترور و پیروزی کودتا، به احتمال قوی تنها نیروهای ملی و مذهبی متهم و سرکوب می شدند (تهیه کارت خبرنگاری روزنامه پرچم اسلام برای ضارب و دستگیری آیت الله کاشانی بلافاصله پس از حادثه دال بر این امر است). اما با ناکام ماندن توطئه، ترور به

ص : 126

استناد شواهد و قرائن موجود به حزب توده منتسب می شود تا نقش عوامل اصلی توطئه یعنی رزم آرا و رکن 2 ستاد ارتش فاش نگردد.

لذا بدنبال حادثه، حکومت نظامی اعلام می شود و رهبران حزب توده بازداشت می شوند و روز بعد دولت طی اعلامیه ای حزب توده را مسئول می شناسد و انحلال آنرا اعلام می دارد. دکتر اقبال وزیر کشور در مجلس گزارشی از اقدامات دولت و دلایل انحلال حزب توده ارائه می نماید و سرانجام تقاضای رأی اعتماد می کند که با اکثریت قاطع نمایندگان به دولت رأی اعتماد داده می شود.

به فاصله کوتاهی، یعنی قریب به دو ماه محاکمه 14 نفر از رهبران حزب در دادگاه جنایی تهران آغاز می شود. رئیس دادگاه سرتیپ شکرالله هدایت از بستگان مورد اعتماد رزم آرا و دادستان آن سرهنگ علی اکبر مهتدی از عمال نزدیک اوست. دادیار دادگاه سروان سغایی عضو [مخفی] سازمان افسری حزب توده است. جریان دادگاه بصورتی در می آ ید که حزب توده از آن کاملاً سود می برد:

از همان آغاز محاکمه 14 نفر معلوم شد که جو قانونی تری دارد و متهمین از آزادی نسبتاً کافی برای دفاع از خود برخوردارند. مثلاً متهمین رویهمرفته 21 نفر وکیل مدافع داشتند که همه از وکلای سرشناس کشور و بعضی از آنها مانند دکتر شایگان، دکتر شاهکار، شهیدزاده، شریعت زاده، مهدی ملکی، و لطفی از معروفترین وکلای کشور و دو نفر از آنها یعنی رحیمیان و قبادیان نماینده مجلس بودند. این وکلا و خود متهمین آزادی کامل داشتند که هر چه می خواهند در دفاع از خود بگویند و در مدت دو ماه که این محاکمه جریان داشت هیچگاه قضات جلوی متهمین را نگرفتند و محدودیتی برای هیچ یک از متهمین قائل نشدند. نمونة آن اینکه در همان جلسات نخستین دادگاه متهمین از دادگاه خواستند که دهها تن از سیاستمداران ایرانی و بیگانه مانند رزم آرا، قوام السلطنه، لوئی سایان، هانری والاس نامزد ریاست جمهوری آمریکا و زیلیاکوس نماینده مجلس عوام انگلیس را بعنوان شاهد به دادگاه فراخواند. مسلماً متهمین می دانستند که یک چنین تقاضائی انجام ناپذیر است. ولی آنرا عنوان می کردند تا در افکار عمومی خود را مظلوم و دادگاه را ظالم جلوه دهند. دادگاه ظاهراً علنی بود گرچه هر کسی را به آن راه نمی دادند. ولی دست کم اکثر خبرنگاران مطبوعات در آن حضور داشتند و روزنامه کیهان جریان محاکمه را به تفصیل چاپ می کرد و بدین سان دادگاه به یک تریبون تبلیغاتی برای رهبران حزب توده مبدل شده بود که از آن به حد اعلا

استفاده

ص:127

می کردند. (1)

بعدها حزب توده متن دفاعیات رهبران خود را در این دادگاه بصورت جزوه ای منتشر کرد و از آن به عنوان سند افتخار خود بهره تبلیغاتی فراوانی برد. حال تصور کنید در شرایطی که حزبی به اتهام سوء قصد به شاه منحل اعلام شده و به فعالیت زیرزمینی روی آورده، در کشور فضای بگیر و ببند و حکومت نظامی برقرار شده، دهها روزنامه توقیف گردیده و بساط دیکتاتوری رو به گسترش است، اگر زد و بندهای پشت پرده نبود، چه چیز باعث می شده به رهبران حزب این چنین عرصة مانور و تریبون تبلیغاتی داده شود؟ جالب آنکه در متن ادعانامة دادستان حکومت نظامی تهران حتی اشاره ای هم به اتهام سوء قصد به شاه وجود ندارد و اتهام اصلی عنوان به استناد قانون 1310 «تشکیل و ادارة حزبی با رویه اشتراکی و ضد سلطنت مشروطه است». در آغاز این ادعانامه آمده است:

ریاست دادگاه جنائی فرمانداری نظامی تهران: چهارده نفر اشخاصی که ذیلاًٌ نام و نشان آنها ذکر شده، عده ای از مؤسسین و سران و رهبران و اعضا فعال حزب توده می باشند که با تشکیل و ادارة آن حزب که رویة اشتراکی (کمونیست) و ضد سلطنت مشروطة ایران داشته و رسماً در نشریات خودشان این رویه را اعلام و معرفی کرده اند و عملیات آنان مبنی بر تبلیغ و ترویج این مرام بوده است و نتیجه آن علیه امنیت عمومی و قیام و اقدام و مخالفت با سلطنت مشروطه ایران می باشد. (2)

موارد دیگر اتهامی کیفر خواست مربوط است به حبس و شکنجة مردم، پروندة شکایت یوسف افتخاری، «پرونده وقایع زیر آب در سال 1325»، داشتن دستگاه ترور تحت عنوان «اسپانتوم» در شورای متحدة مرکزی، تحریک افسران به فرار، ارسال افسران فراری به آذربایجان در سالهای 24 و 25، طرح تخریب پل ورسک، مباشرت و مبادرت به ضرب و جرح و قتل و خلع مأموران انتظامی. اما با این همه نتیجه محاکمات و آراء دادگاه نشان داد که دست های پرقدرتی از پشت پرده از سخت گیری نسبت به رهبران حزب جلوگیری کرده است. کیانوری و قاسمی به 10 سال ، اکبر شهابی به 7 سال، یزدی، جودت و عبدالملک پور به 5 سال، بقراطی، علوی، نوشین، الموتی و جواهری به 3 سال و شریفی به یک سال محکوم شدند. صمد حکیمی عضو کمیته مرکزی تبرئه گردید.

عده ای از محکومین بتدریج مشمول عفو گردیده و آزاد شدند و بقیه سران حزب نیز

ص : 128

در سال 1329 در دوران نخست وزیری رزم آرا با کمک او از زندان فراری داده شدند.

در اینجا برای اینکه مناسبات دوستانه رهبری حزب توده و رزم آرا و همسوئی و همکاری میان آنها (به تبع همسوئی سیاست و منافع شوروی و انگلیس در ایران) بیشتر مشخص شود، به نقل یک سند می پردازیم. این سند نامه ای است به خط و امضای رزم آرا، ریاست ستاد ارتش، خطاب به سرهنگ افطسی فرماندة نظامی گرگان، که احمد قاسمی در جریان دفاعیات خود در دادگاه ارائه کرده است:

حاجی علی رزم آرا- سرهنگ افطسی از موقع ورود به ستاد ارتش و شروع به کار ملاحظه کردم که گزارشاتی نسبت به اعمال شما مرتباً رسیده و انتقاداتی نسبت به کارهای نظامی شما می شود. حتی در بعضی روزنامه ها و اوراق منتشره به شما حملاتی شده و باعث رنجش و کدورت شما را فراهم نموده بود. من درصدد رسیدگی و تحقیق حقایق امر بودم تا آقای قاسمی را ملاقات نموده و دوستانه از ایشان و سایر اطلاعاتی که تحصیل کرده ام این قسم فهمیدم که شما خیلی در امورات مربوطه خود نظامی سخت و شدید و بینهایت خشک بوده و آن نرمی و ملایمتی که لازمه زندگی این دوران است در نظر ندارید. چون قطع دارم این پیش آمدها روی سوءنیت و سوء نظری نبوده لذا از آقای قاسمی خواهش کردم که در موقع مراجعت به گرگان شمارا ملاقات و این کاغذ را هم زحمت کشیده به شما برسانند و در ضمن با جنابعالی نسبت به اشکالات و شکایاتی که دارند صحبت نمایند. همیشه اشخاص فهمیده و متین اشکالات را با حسن نظر به زودی حل کرده هرگونه مانع را از بین بر خواهند داشت. حال جنابعالی هم بایستی با آقایان مذاکره و آن چه مقدور است در مرتفع کردن این اختلافات اقدام فرمائید. مأموریت شما ساده و هیچگونه آلودگی حزبی و سیاسی ندارد. و شما مأمور ایجاد نظم و انتظام و برقراری آرامش در آن صفحات بوده - آقایان هم بایستی با چشم علاقمندی به این مأموریت نگاه کرده و با شما آنچه در قدرت دارند کمک نمایند. شما هم بدانید که آ قایان دارای حزب و مرامی بوده در زندگی سیاسی خود دارای اسلوب و اصولی هستند و شما نباید بهیچوجه جنبه یکطرفه داشته و یا بنام تمایلات اشخاص یا دستجات اقدام نمائید، بلکه بایستی فرماندهان نظامی بیطرفانه با در نظر گرفتن مأموریت اصلی خود از روی کمال بی نظری و بی طرفی کار نمایند. امیدوارم پس از این ملاقات رفع سوء تفاهمات شده و شما در انجام مأموریت نظامی خود موفق و آقایان ضمن محترم شمردن مأموریت و مسئولیت

ص : 129

شما در زندگانی سیاسی خود مؤید باشند -10/5/1325. (1)

این نامه از ملاقات دوستانة احمد قاسمی، یکی از رهبران حزب توده و مسئول وقت سازمان ایالتی حزب در گرگان با رزم آرا و لحن بسیار مثبت رزم آرا در مورد حزب توده و توصیة او به فرمانده نظامی گرگان برای همکاری و هماهنگی با مسئولان حزب حکایت دارد. حادثه ترور شاه، مخالفان سیاست انگلستان را موقتاً مرعوب کرد و به تحکیم پایه های متزلزل شدة سلطه و نفوذ او کمک نمود. شاه نیز از ترور ناموفق خود در جهت تحکیم پایه های سلطنت و گسترش اختیارات و اقتدارات خویش بهره برد. (2)

ص : 130

یزدی و جودت با رابطة مخصوص با اسکندری و شاید از طریق او با بزرگ علوی و در نتیجه با رادمنش، دستورهائی دریافت می داشتند و اخبار و اطلاعاتی رد و بدل می شد. موقعی که جلسة کمیته مرکزی پس از مرگ استالین در مسکو تشکیل شد، رادمنش گاه نامة کوچک گزارش مانندی که یزدی به وسیله پیکهای خودش ارسال می داشت، برای جلسه می خواند. اسکندری تا زمانی که در اتریش بود، و حتی قبل از این تاریخ، در دوران اقامت در فرانسه، مناسبات کمابیش منظمی با یزدی داشت. به این ترتیب اکثریت بویژه یزدی و جودت از پشتیبانی رادمنش و اسکندری آگاه بودند. تقسیم کار پنج نفر باقی مانده در مرحلة نهائی خود به قرار زیرین بود:

1- دکتر محمد بهرامی که بعلت سوابق و سن، جانشین رادمنش شده و دبیرکل شناخته می شد و دو سازمان وابسته به حزب را تحت نظارت داشت. این دو سازمان یکی سازمان جوانان و دیگری تشکیلات دهقانان بود. پس از طرد شرمینی از رهبری سازمان جوانان و نقل او به حزب، کمیسیونی مرکب از سه نفر سازمان را رهبری می کرد. تشکیلات دهقانان نیز به رهبری یک کمیسیون پنج نفری اداره می شد. در واقع با فعالیت این کمیسیونها کار زیادی برای بهرامی باقی نمی ماند و تنها به اصطلاح «ریاست عالیه» با او بود.

2- دکتر یزدی رابط بین هیأت اجرائیه و پنج سازمان وابسته بود، یعنی «سازمان اطلاعات» که وظیفة جمع آوری اخبار نظامی و غیر نظامی و جمع بست آنها را بر عهده داشت و خسرو روزبه (که بر رأس سازمان نظامی بود) در عین حال این سازمان مهم و حساس را رهبری می کرد. فعالیت سازمان اطلاعات و اعضای آن، بدون شک خصلت جاسوسی برای شوروی نیز داشت- که اعترافات کیانوری بر آن صحه گذاشت - زیرا تحقق چنین امری با اعتقاد توده ای ها به انترناسیونالیسم و سرفرود آوردن آنان در قبال حزب کمونیست شوروی، بی اشکال تلقی می شد. سازمان مهم دیگر، تحت رهبری یزدی «جمعیت مبارزه با استعمار» بود، که یزدی آن را با همکاری قدوه اداره می کرد، ولی رهبری قدوه پنهانی بود و جمعیت تحت رهبری علنی کمیسیونی اداره می شد. نقش این جمعیت در دوران حکومت مصدق سعی برای تماس با مصدق بود. مصدق هرگاه به او اعلام می کردند که نمایندگان جمعیت مبارزه ضداستعمار خواستار دیدن او هستند، می گفت: «آها، جمعیت مبارزه ضد ضداستعمار!». چون مصدق مبارزة خود را ضد استعماری می دانست و چون حزب توده با او مبارزه می کرد، لذا عنوان « ضد ضد استعمار» را برای توده ای ها مناسب می شمرد. سازمان مهم دیگری که تحت نظر یزدی بود «جمعیت ایرانی

ص : 131

هواداران صلح» بود که یکی از اعضای حزب، [ارتباط] آن را با یزدی حفظ می کرد. این جمعیت برای اجرای سیاست شوروی بعنوان سیاست صلح فعالیت می کرد.

دو سازمان علنی دیگر یعنی «سازمان جوانان دمکرات» و «سازمان آزادی» نیز تحت رهبری یزدی قرار داشتند. «سازمان آزادی» در سابق «جمعیت مختلط ملی» نام داشت و مصطفی لنکرانی دبیر آن بود. به این ترتیب یزدی مهمترین نقش را در هیأت اجرائیه اسماً ایفا می کرد و حال آنکه دستهای مخفی کیانوری در بخش اطلاعات در «جمعیت ضد استعمار» دخیل بود خود یزدی لیاقت کامل ادارة یک سلسله سازمانهای مخفی را (که بعضی از آنها، مانند «سازمان اطلاعات» به جاسوسی، قتل، دزدی مشغول بودند) نداشت ولی در حفظ ابتکار خود اصرار می ورزید، تا مبادا «لقمه» را رقیبش کیانوری از دستش برباید.

3- دکتر جودت نیز در عین عدم داشتن تحرک و زیرکی کیانوری، رهبری «هیأت دبیران سازمان نظامی» و «هیأت دبیران کمیته ایالتی تهران» و «شورای متحده مرکزی کارگران» را بر عهده داشت.

در رهبری اتحادیه ها از زمان روستا، جودت دخالت داشت و در این مسئله تجاربی گردآورده بود. «کمیتة ایالتی» پس از عزیمت سه نفر از هیأت اجرائیه (رادمنش، کشاورز و من) و آزادی رهبران توده از زندان، ابتدا به دست مستبدانة کیانوری داده شد. پس از عزیمت بقراطی و قاسمی و فروتن (که شیفته وار طرفدار کیانوری بود) اکثریت رقباء در هیأت اجرائیه تصمیم به محدود کردن اختیارات کیانوری گرفتند، این ارگان مهم و وسیع تشکیلاتی را از دست او خارج کردند و آن را به دست جودت که رقیب و دشمن کیانوری بود، منتقل ساختند. هیأت دبیران کمیته ایالتی مرکب از سه نفر، ظاهراً زیر نظارت جودت بودند، ولی در واقع از طرف اعضا خود پیوندهای گذشته شان را با کیانوری حفظ می کردند.

ولی جودت در مسئله «سازمان نظامی» (که چنانکه گفتیم بر «اطلاعات» نیز تسلط داشت و در مجموع «سپر امنیت» حزب در مقابل تهاجمات محتمل دولت بود) در جادة «کارشناسی» خود نبود، لذا تماماً تسلیم تصمیمات «هیأت دبیران سازمان نظامی» و بر رأس آن خسرو روزبه می شد. سازمان نظامی آن صید مطلوبی بود که وی مایل به کمند آوردنش و برون کشیدنش از چنگ کیانوری و قاسمی نیز بود.

پس از عزیمت کامبخش، کیانوری در رهبری امور حزبی بر این سازمان، جانشین شد. ولی بعدها، در دوران شدت تضاد قاسمی و کیانوری و پس از آنکه قاسمی، کیانوری را در مسئله شرکتش در توطئه برای قتل شاه در هیأت اجرائیه منزوی کرد، هیأت اجرائیه سازمان

ص : 132

را به دست جودت سپرد. دربارة این تصمیم نظر خسرو روزبه را نیز پرسیدند. خسرو آن را تأیید کرد. زیرا خسرو و کیانوری یکدیگر را به چشم رقیب می نگریستند. بعلاوه بودن جودت بر رأس سازمان نظامی، در حقیقت باز شدن دست خسرو روزبه بود. ولی نقش کیانوری با اخراج او از رهبری سازمان نظامی خاتمه نیافت. بسیاری از اعضا هیأت دبیران سازمان نظامی، مانند سیامک، مبشری، محقق زاده با کیانوری رابطه داشتند و در واقع رهبری باطنی کیانوری کماکان به دست این اشخاص ادامه یافت.

4- دکتر کیانوری در دوران انزوا، مسئول «شعبه تعلیمات و تبلیغات» و مهمتر از آن مسئول «کمیسیون فنی» حزب بود، که تهیه خانه های مخفی و جعل گذرنامه ها و ادارة مطبعه های مخفی مطبوعات حزب را به عهده داشت، یعنی آن چنان وظایفی به عهدة او بود که بدون آن، حزب قدرت عمل و تحرک خود را از دست می داد. علاوه بر این دو وظیفه، چنانکه گفتیم، نفوذ کیانوری در حزب وسیع بود و او تنها عضو هیأت اجرائیه بود، که در مقابل بقیه می ایستاد. قسمت عمدة مسئولین مؤثر حزب، طرفدار خط او بودند. طبیعتاً تصور آنها از این خط، چنانکه بعدها روشن شد، خیالبافانه بود.

5- مهندس علی علوی، که مسئولیت «تشکیلات کل شهرستانها» و «کمیسیون مالی» و رهبری «تشکیلات زنان» را بر عهده داشت.

تشکیلات کل شهرستانها (با نام خلاصه شده «تکش») در دوران اقامت قاسمی تحت نظارت مستبدانه و فرعونی او قرار داشت. وقتی شرمینی را با بهانة یک سلسله «دلایل» تشکیلاتی و سیاسی از رأس سازمان جوانان برداشتند و بجای او متقی را قرار دادند، بدستور قاسمی، شرمینی را برای تربیت روحی زیر مسئولیت قاسمی در حزب، یعنی در «تکش» مأمور ساختند و شرمینی در «تکش» تحت محافظت پلیسی مسئول تازه خود امکان تحرک کمی داشت. ولی با این حال از بالای سر قاسمی، سازمان جوانانی را که خود پرورده بود، تحت تأثیر می گرفت. مهندس علی عُلُوّی، مانند بقیه اعضا اکثریت هیأت اجرائیه، کسی نبود که بتواند کار قاسمی را تکرار کند. پس از عزیمت قاسمی به خارج، میدان «تکش» کلاً بدست شرمینی افتاد. علاوه بر آن که قسمت تشکیلاتی کمیسیون آذربایجان را جودت اداره می کرد، بقیه امور، بین شرمینی و مهندس حسین نظری و دیگران تقسیم می شد. علاوه بر تکش، شعبة «مالی کل» تحت نظر علوی بود و غنیمت های سرشار دزدی از بانکها در این شعبه متمرکز می شد و علوی، چنانکه می گفتند، با اعضا شعبه خود، سهمی از این پول را «عرق خوری» می کرد و پای خود را از حقوق محدودی که برایش معین شده بود، فراتر می گذاشت. «تشکیلات زنان» نیز به مسئولیت مریم فیروز زیر نظر

ص : 133

علوی در جای خود نبود. مریم از دستورهای او و اکثریت هیأت اجرائیه حرف شنوی نداشت و دائماً از مظلومیت خود و زنان شکوه می کرد!

از میان پنج نفر اعضا هیأت اجرائیه، بعدها دو تن، کیانوری و جودت، به شوروی گریختند. در ایام پر بحران و خطرناکی که لو رفتن سازمان نظامی پدید آورده بود، جودت به رقیبش کیانوری پناهنده شده بود، زیرا تنها او بود که می توانست گذرنامه جعلی برای فرار بسازد یا با وسائلی که در اختیار داشت، افراد را از مرز بگذراند. جودت در این روزها نزد کیانوری از گذشته ها ابراز ندامت کرد و گفت، حالا دیگر او پی برده که مرتکب چه گناهانی در حق کیانوری شده است. بالاتر از همه جودت به کیانوری قول داد که گذشته تکرار نمی شود و او در این خود نقادی صدیق و پیگیر است. کیانوری، با آنکه مرد زیرک و فریب نخوری است، بیانات جودت را باور کرد و وسائل رفتن او را به شوروی فراهم ساخت. جودت همینکه در فضای آ زاد شوروی و در کنار دوستانش (رادمنش و روستا) واقع شد، قول و قرار گذاشته را بکلی از خاطر برد و ضمن گزارشی ابتدا در جلسة کمیته مرکزی واقع در مسکو و بعد در نطق خود در پلنوم چهارم پس از انتقاد شدید از کیانوری گفت: «اگر کیانوری خود را اصلاح نکند و روش سابق خود را ادامه دهد، من او را دشمن حزب می دانم!»

پس از رفتن جودت، تنها چهار نفر، بهرامی، یزدی، علوی و کیانوری باقی ماندند. قریشی، دبیر کمیته ایالتی تهران، نامه ای به خارج فرستاد و پیغام داد که بقاء صد نفر از رهبران و مسئولان درجه اول که سخت تحت نظرند، برای زندگی و حیثیت حزب ضرر دارد و پیشنهاد کرد که این افراد خارج شوند. این پیشنهاد که به دست اعضا کمیته مرکزی رسید، از طرف اکثریت رد شد. رادمنش موافق نبود زیرا نمی خواست که یزدی به این بهانه «دک شود» و کیانوری همة کارها را بدست گیرد. قاسمی و فروتن طرفدار ماندن کیانوری در ایران بودند تا یزدی تسلط نیابد. در این اثناء کیانوری از طرف رهبری حزب توده در مهاجرت با پشتیبانی کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی، به شوروی احضار شد و به شوروی عزیمت کرد. بهرامی و یزدی و علوی دستگیر شدند.

با آنکه هر سه فرد دستگیر شده در مقابل مأموران حکومت نظامی بختیار تسلیم شدند و از گذشتة خود ابراز «تنفر» کردند، رفتار دولت با همه یکسان نبود. بهرامی، که جانشین رادمنش و دبیرکل حزب بود، پس از اعلام منحل شدن حزب و وعدة اینکه از این پس «نان خیانت و جاسوسی در دهان زن و فرزندان خود نخواهد گذاشت.» مرخص شد. یزدی پس از چندی با نوشتن ندامت نامه ای، از گذشته و اعمال خود اظهار تنفر کرده و با

ص : 134

تقاضای عفو از شاه دژخیم، پس از سه سال آزاد گردید. ولی علی علوی، با آن که تنفرنامة شدیدی نوشت، از طرف رژیم محکوم به اعدام و تیرباران شد. چرا؟ مقام و قدرت و فعالیت آن دو در گذشته حزب بیشتر بود، ولی بنظر می رسد وابستگی آن دو به خانواده های معروف باعث رهائی آنها شد. بهرامی پسر مهذب السلطنه چشم پزشک اشرافی بود و با خانوادة معروف دیگری وصلت کرده بود. دکتر یزدی را حکیم الملک، استاد لژ فراماسونری، «فرزند» خود می شناخت. و از او حمایت می کرد. این نوعی وابستگی برای علوی وجود نداشت. موقعی که برای ترساندن کارگران کوره پزخانه های تهران، که در آن موقع به اعتصاب بزرگی دست زده بودند، رژیم شاه خواست وسیلة ارعابی را بوجود آورد و توصیة جلاد سرلشگر آزموده را در این نوع موارد بکار بندد، علوی را، علیرغم آنکه خفت آمیز تسلیم شده بود، به میدان اعدام فرستادند.

چنانکه گفتیم و بعنوان تلخیص تکرار می کنیم پس از عدم موفقیت توطئه ناصر فخرآرایی علیه جان شاه و اعلام غیرقانونی بودن حزب توده بوسیلة وزیر کشور منوچهر اقبال در مجلس، عده ای از اعضا هیأت اجرائیه یعنی یزدی، کیانوری، قاسمی، بقراطی، جودت و چند تن دیگر از اعضا کمیته مرکزی و مسئولین توقیف شدند. بقیه با خروج سه تن یعنی رادمنش، کشاورز، و من موافقت کردند. ابتدا من و بیست روز بعد از او (و نه چهار ماه چنانکه گفته شده است) رادمنش و کشاورز به خارج آمدند. مرا در مرز منتظر رسیدن این دو نفر نگاه داشتند.

در نتیجه بهرامی و فروتن و علوی، باقی ماندند که با هم سازگاری نداشتند. بهرامی دبیر جانشین رادمنش شناخته می شد، ولی فروتن برای او ارزشی قائل نبود. لذا، دائماً برای مشورت در مسایل به زندان مراجعه می کردند و جلسة اعضا هیأت اجرائیه در زندان حلال مشکلات بود.

در اواخر سال 1329 ده تن از اعضا حزب توده (و از آن جمله اعضا هیأت اجرائیه) موفق به فرار شدند و تعداد اعضا هیأت اجرائیه به هشت نفر رسید.

پس از سفر سه تن از اعضا هیأت اجرائیه در سال 1331 برای شرکت در کنگره 19 حزب کمونیست شوروی ( یعنی قاسمی و فروتن و بقراطی) به مسکو، اعضا هیأت اجرائیه تا پنج نفر تقلیل یافت و این هیأت اجرائیه پر از تناقض ، کار بسیار پیچیدة سیاسی و تشکیلاتی را «رهبری» کرد. پس از کودتای 28 مرداد 1332 وارد کردن ضربات به حزب توده شروع شد. در سال 1333 شبکة نظامی کشف و عده کثیری از افسران و درجه داران و دانشجویان دانشکده افسری بازداشت شدند. همچنین در همین سال دکتر مرتضی یزدی

ص : 135

گرفتار شد. در سال 1333 بهرامی و علوی دستگیر شدند. دو تن باقی مانده یعنی جودت و کیانوری تا سال 1335 (1)در ایران مشغول کار بودند و سپس با احالة همة کارها به خسرو روزبه، یکی بعد از دیگری به شوروی رفتند. کیانوری از طرف رهبری حزب توده مقیم مسکو احضار شد و او و همسرش سرانجام ایران را ترک گفتند.

به این ترتیب رهبری هشت نفره و پنج نفره در دوران طرح حساسترین مسایل روز در عرصة ایران و جهان، با غروری که داشت و با اعتمادی که در نتیجة تبلیغ و تجهیز و «دوندگی» صدها کادر در سراسر کشور در افراد ایجاد کرده بود، یکی پس از دیگری مرتکب اشتباهات سنگین شد، اشتباهاتی که ریشه اش در عدم درک واقعیت و ایدئولوژی جامد او بود. این رهبری تنگ، به بهانة پنهانکاری، کوچکترین مشورتی با اعضا و مشاوران کمیته مرکزی منتخب کنگره دوم انجام نداد. مشاوران خصوصی او که حتی به محرمانه ترین امور وارد بودند کسانی مانند شرمینی و زاخاریان بودند. زاخاریان حتی سمتی در رهبری نداشت ولی مشاور مورد اعتماد یزدی و جودت بود.

پس از عمل غلط رهبری حزب در دوران علنی در مسئله فریبکاریهای قوام السلطنه و توافق شوروی با قوام و روش سازشکارانة حزب بخاطر فرمانبرداری از شوروی و مسئله آذربایجان و کردستان و شکست همزمان سیاست شوروی و حزب توده، بنظر می رسید که رهبری پخته تر شده است. بویژه آنکه عناصر جوان، علی الخصوص کیانوری و قاسمی و شرمینی (که در نظر افراد خود را عناصر ارادی و بسیار هوشمند معرفی کرده بودند) هر یک اهرم حساسی را در دست گرفته بودند. قاسمی، مسئول تشکیلات شهرستانها، با استقرار تسلط مطلق در همة ایران، «زمام رهبری» را با اطمینان بدست گرفته بود و در اثر تقلای او (و همدستی کیانوری و فروتن) موفق شد شرمینی را که سازمان جوانان را تحت کنترل داشت، مجبور کند «به حزب بازگردد».

کیانوری با تسلط بر تشکیلات تهران (که در آن تجمع صدها کادر فعال صورت گرفته بود). نبض حزب را بدست داشت. شرمینی (که با رهبری سازمان جوانان و پس از آن بعد از انتقال به حزب و پس از عزیمت قاسمی، عملاً جانشین او شد و به مسئولیت های ظاهری و صوری علی علوی بی اعتنا بود. و سرانجام «تشکیلات شهرستانها» را در قبضه گرفت) نقشی کمتر از دو رهبر جوان دیگر ایفاء نکرد. رهبران پیرتر (بهرامی، یزدی، جودت، علوی، بقراطی) دائماً به دهان آنها چشم دوخته بودند، گاه دستور قاسمی را بکار

ص : 136

می بستند، گاه پسند شرمینی را عمل می کردند. ولی بروز خطاهای سنگین که در پلنوم چهارم کمیته مرکزی در خارج تا حدی ظاهر گردید (و ما بموقع خود آن را مطرح خواهیم کرد) نشان داد که «جهان بینی» رهنمون این رهبران معجزه ای نمی کند و تحلیلهای ظاهراً علمی آنها حزب را بیشتر گیج و گمراه ساخته و خصائص فردی آنها، بویژه جاه طلبی و دسته بندی کار را به شکست آنها منجر کرده است.

ص : 137

به رسمیت نمی شناختند.

در دوران دوم حکومت مصدق، امپریالیسم متحد آمریکا و انگلیس با به راه انداختن توطئه نهم اسفند 1331، برای خروج شاه و جلوگیری از خروج او به نام «مردم» و به میدان آمدن سرلشکر زاهدی بعنوان نامزد دربار برای نخست وزیری، زمینه را برای کودتا فراهم می کردند و کودتا (که بدون شک مصدق، ولو بر حسب آژیر صریح آیت الله کاشانی بوسیلة ارسال نامه 27 مرداد خطاب به او، از آن مطلع بود) با کمترین مقاومت دولتش روبرو نشد و مصدق بعنوان قهرمان مبارزه با امپریالیسم جای نیرنگ آمیز خود را در تاریخ باز کرد. از طرف امپریالیست ها این بازی به قدری پیچیده و ماهرانه طراحی شد، که تا افشاگری اخیر و علنی شدن اسناد، تشخیص نقش دو شخصیت توسط مردم و حتی توسط «کارشناسان» سیاست باز شناخته نشد و حقیقت بار دیگر چون ماه منور زیر ابر دروغ پنهان ماند، که تا امروز چهره را عیان ساخت.

در جریان ملی کردن صنایع نفت، دو خط متمایز از همان آغاز مشخص شد: خط آیت الله کاشانی مبتنی بر تجمع مردم مسلمان ایران و تأمین وحدت کشورهای مسلمان علیه امپریالیسم و کمونیسم و نشان دادن امکان پیروزی در رزم برای ملی کردن نفت بر امپریالیسم به همة مسلمانان از طرفی، و خط مصدق دائر بر تخریب مواضع انگلستان ولی مدارا با آمریکا و دربار و قوام و زاهدی و بیرون رفتن از صحنه برای پیروزی نهائی دسیسة مشترک انگلستان و آمریکا و رها کردن سکان دولت به خائنانی که قرارداد کنسرسیوم را منعقد کردند، با حفظ «نام نیک» برای خود، از طرف دیگر.

رهبری حزب توده نتوانسته است این دو خط را از هم تشخیص دهد. حزب توده که در اثر فضای باز (بعد از روی کارآمدن مصدق و ریاست مجلس آیت الله کاشانی) به امکاناتی برای بسط فعالیت خود دست یافته بود، به قدرت نسبتاً قابل ملاحظه ای بدل شد. این مسئله بجای آنکه حزب توده را آگاه سازد و از نیروی خود با حس مسئولیت استفاده کند، او را مغرور ساخت و خود را مهمترین نیروی عاقل و مهمترین رهبر مردم تلقی کرد و با دست زدن به ماجراجوئیهای گوناگون، آلت دست امپریالیسم شد و به نام دفاع از شوروی، در انداختن ایران به دامن غرب سهیم شد.

چنانکه متذکر شدم، «خودپسندی کمونیستی»، انگیزه آن شد که مارکسیست ها و در مورد مشخص رهبری حزب توده، خواه در داخل ایران و در مقابله با وقایع و خواه در خارج، پدیده ای بنام اسلام را مورد توجه قرار ندهند و نقش مؤثر آن در میان توده ها و در سازماندهی و تشکل حوادث نبینند. در اثر این خودپسندی، که پرده ای در برابر دیدگانش

ص : 138

کشیده بود، آنان در شروع جریان نفت، غیر از خود و منافع محتملة شوروی، در این جریان هیچ چیز دیگری را ندیدند و شعار رسوای «ملی کردن صنایع نفت جنوب» را در مقابل «ملی کردن صنایع نفت در ایران» قرار دادند.

وقتی قاسمی خارج شد و موج انتقادات در درون حزب، علیه حزب بالا گرفت، کیانوری شروع کرد به نقش مصدق و بورژوازی ملی توجه کردن، ولی رهبری در اینجا نیز از محتوی مردمی خط آیت الله کاشانی غافل می شود. زیرا ماتریالیسم، نقش مذهب را تنها در گذشته بسیار می بیند و تظاهر آن را در شرایط کنونی بمثابة باقی ماندة ارتجاعی گذشته دور می نگرد، لذا اشتباه در تشخیص دوران نفت تنها مخصوص قاسمی نیست و تنها محدود به تنگ نگری کیانوری و بقیه اعضا رهبری نمی باشد، بلکه در خارج نیز همة ما، به ویژه رادمنش و اسکندری، توجه خود را به مصدق معطوف و از احساس ملی گرائی مصدق غرق وجد و شادی می شدند. این قضاوت در پایه مشی آنها بوده و هست.

عمق این اشتباه هنگامی روشن می شود که به تحلیل جریان ملی کردن نفت در اسناد تاریخی در شوروی نظر بیفکنیم. مثلاً پروفسور ایوانف در کتاب خود تاریخ نوین ایران، که توسط حزب توده ترجمه و نشر یافته، پس از دادن منظرة مغشوشی از مسئله نفت درباره نقش آیت الله کاشانی چنین می نویسد:

جناح راست جبهه ملی ایران (کاشانی، بقائی، حائری زاده و مکی» حافظ منافع روحانیون، مالکین و بورژواهای ضد انگلیسی بود و فعالانه علیه دمکراتها و کمونیست ها اقدام می کرد. این جناح که خود وابسته به امپریالیستهای آمریکا بود، سعی می کرد تا مسئله را بنفع آمریکا حل و فصل نماید» (1)

به همین جهت در تحلیل سیاست دولت مصدق می نویسد:

این دولت در مبارزه علیه امپریالیسم و آمریکا به کشورهای سوسیالیستی نزدیک نشد، بلکه سیاست بینابینی میان کشورهای سرمایه داری و سوسیالیستی را انتخاب کرد» (2)

پیداست که اشتباه مورخان و تحلیل گران شوروی در پایه رفتار حزب قرار دارد. در دوران دومین جنگ جهانی، مجلة ترود ارگان اتحادیه های شوروی ضمن مقاله ای دربارة نقش دکتر مصدق در مسئله نفت شمال او را «عنصر مشکوک» نامید حالا همین دکتر

ص : 139

مصدق به عنصر میانه رو مبدل، یعنی به سیاست مستقل مایل می شود! این نمونه ای از سطحی بودن و دقیق تر بگوئیم حاکی از «مصلحتی» بودن تفسیرات مطبوعات و نوشتارهای تاریخی در شوروی است.

رهبری حزب توده که برخاسته از فرهنگ غربی است، به مادیگرائی و الحاد و نفی مذهب باور داشت و این امر باعث خویشاوندی معنوی او با رهبرانی از نوع مصدق بود. به همین جهت پلنوم چهارم تمام تحلیل خود را مصروف به درک «جنبة ملی و ضد امپریالیستی» مصدق نمود و به همین جهت سیاست حزب دائماً از مشی بقایای جبهه ملی پیروی کرد و به همین جهت در جریان انقلاب اسلامی کسانی مانند اسکندری به سنجابی اعتقاد داشتند...

رهبری حزب توده هم مشی مسلمانان را، که در روش آیت الله کاشانی بازتاب داشت، و هم مشی ملی گرائی را، که در سیاست مصدق منعکس بود، هر دو را با شدت و با توسل به فحش و دشنام رد کرد و مشی باصطلاح «پرولتاری» خود را مطلق کرد، یعنی آن مشی که نه در عمل برد داشت و نه در تاریخ دورنما ایجاد کرد و به همین جهت کار او «خرابکاری» در نهضت نفت نام گرفته است.

ص : 140

ناصر فخرآرائی و اطلاع او از قصد فخرآرائی مسلم است. کیانوری منکر تعقیب جریان شد و اطلاع خود را محدود به چهار ماه قبل از وقوع حادثه می داند. برای رهبری در خارج صحت این دعوی کیانوری روشن نشد.

در مورد قتل محمد مسعود دخالت خسرو روزبه و گروه او در مسئله قتل به دست عباسی مسلم است و مورد اعتراف خود او است. مطالب دیگری که در این زمینه عنوان می شود، حاکی از ارتباط جریان با رزم آرا محتاج به تحقیق است.

در مسئله قتل احمد دهقان، مدیر تهران مصور، مسئله از طرف دکتر کشاورز از قول افسر شهربانی قبادی، در جزوة خود مطرح شده، ولی برخی دیگر این فرضیه را انتقاد می کنند و اصولاً مسئله ارتباط رزم آرا و قرار و مدار او را با شوروی در پایه قتل مسعود و دهقان می دانند.

وقایع فاجعه آمیز دیگر این دوران، حوادث ماجراجویانه 23 تیر 1331 بدست رهبری حزب توده و حوادث ماجراجویانه 14 آذر 1331 بدست رهبری سازمان جوانان است، که منجر به دهها نفر مقتول و زخمی و تشدید روابط بین حزب توده و دولت مصدق شد. پیش از این دو حادثه فاجعه انگیز و بعد از آن موج عنان گسسته دشنام به دولت مصدق از طرف روزنامه های وابسته به حزب توده و بویژه بسوی آینده انجام گرفت و تمام این روش افراطی و مضر سرانجام به تسلیم در مقابل حادثه 28 مرداد 1332 به اتخاذ سیاست پیروی از دستور دکتر مصدق و عدم هرگونه مقاومت در قبال کودتای شاه- زاهدی منجر شد!!

پس از پیروزی کودتای 28 مرداد 1332 شاه- زاهدی، باز حوادث مهمی در سیاست کشور رخ داد که حاکی از نهایت آشفتگی سیاست رهبری حزب توده و ساده لوحی «چپ روانه» است، که در واقع خدمت به راست، خدمت به امپریالیسم و دربار پهلوی بود.

کودتای 28 مرداد 1332 سرآغاز یک سلسله خیانتها و جنایتهای عظیم به دست شاه و خانواده و درباریانش و اتحاد عمال ایرانی آمریکا و انگلیس، که بر دولت و مجلس تسلط داشتند، گردیدند. در مقابل کودتا، دولت مصدق مقاومتی نکرد. حزب توده با گذراندن وقت و تلفن به مصدق تصمیمی نگرفت و بعدها در قبال اعتراض عمومی اعضا حزب و مردم، در نشریه کمیته مرکزی (مورخ بهمن 1332) چنین توضیح داد: «اگر اقدام عمومی مسلحانه انجام می دادیم، شکست و سرکوبی شدیدتر می شد و ما، پیشقراولان را، در نبردی نامساوی، بدون آمادگی عمومی، از دست می دادیم. در صورت تظاهرات معمولی نیز ممکن بود سرکوبی شدیدتر از تضییقات پس از 28 مرداد روی دهد.» عدم عمل در قبال کودتا

ص : 141

تضاد با تظاهر به قدرت از طرف حزب توده، در دوران حکومت مصدق ، داشت. پس از روشن شدن وجود سازمان نظامی در کنار حزب توده که بیش از 600 نفر عضو آن بودند، معما حل ناشدنی تر شد و حیرت عمومی و کناره گیری از حزب و در نتیجه افت «پرستیژ» و حیثیت حزب حاصل آن بود. در نتیجه حزب با الهام گیری از خط ماجراجویانه کیانوری و خسرو روزبه سیاست «جبران» را اجراء کرد. دادن تعلیمات نظامی به دست نظامی ها به افراد غیرنظامی، نقشة انجام عملیات پارتیزانی در شمال با استفاده از وجود جنگل در این نواحی، تأسیسات و تجهیزات ارتش در قلعه مرغی و آتش زدن هواپیما، دزدی اسلحه از انبار سربازخانه ها و امثال آن، نمونه هائی از اعمال «جبران» است که باعث لو رفتن افراد نظامی و غیر نظامی، اسناد، منزل ها، اتومبیل ها، وارد کردن دشمن مسلط ولی وحشت زده به واکنش می شود و پایان این واکنش خرد شدن سازمان گسترده حزب توده است.

اینجا این مسئله مطرح می شود: تا کجا احزاب کمونیست، که بر اصل تمرکز و انضباط متشکلند و عدة محدود به اصطلاح «پیشقراولان» را در زیر رهبری جدا از مردم بکار می گیرند. می توانند حربة مؤثری باشند؟ اگر مردم بعنوان حزب الله بدون تشکل آن چنانی، براساس فطرت و خودجوشی و براساس دینی که الهام انقلابی می دهد، به میدان آیند و مسئله بندی های بغرنج تشکیلاتی مانع خودجوشی آنان نشود، آنگاه این حربه در واقع شکست ناپذیر است، زیرا مردم در زیر آوار مهیب حوادث پایدار و فطرت آنها تغییر ناپذیر است.

ص : 142

نخست وزیری منوچهر اقبال سازمان امنیت جنایتکار بدست تیمور بختیار تشکیل گردید و نفوذ وسیع سرمایه های کشورهای مستکبر در ایران گسترش بی سابقه یافت.

پس از آنکه حزب توده هرگونه تأثیری در جامعه را از دست داد، دربارة نقش جاسوسی تخریبی امپریالیستی در بروز خطاها و اشتباهات این حزب، میان رهبران حزب توده در خارج، حدسیاتی زده می شد. کیانوری، یزدی را بعنوان کسی معرفی می کرد که در اطرافش «گوش هائی» وجود دارند و مطالب یزدی را به بیرون می رساندند. کیانوری، علی شرمینی برادر کوچک شرمینی را از نوع این «گوش ها» می شمرد و بطور کلی سوء ظن او به یزدی زیاد بود. برعکس رادمنش و اسکندری نهایت اطمینان را به یزدی داشتند، ولی آنها کیانوری را مستقیم یا غیر مستقیم (یعنی به علت همسری اش با مریم فیروز) متهم می ساختند. اسکندری در آغاز ورود به مهاجرت شوروی، ضمن گزارشی با توضیح روش کیانوری در مورد دولت مصدق، آنرا به راه دوری مربوط می کرد و می نوشت. وقتی پیوند کیانوری با خاندان فیروز را می بیند، ناچار به این نتیجه می رسد که اقدامات غلط و اشتباهات بزرگ او از کدام سرچشمه آب می خورد. در مقابل، قاسمی، در انتقاد اسکندری و رابطه اش با یزدی، همین جملة «آب از کدام چشمه است» را تکرار می کند و به تعریض اسکندری را مورد تردید قرار می دهد.

کشاورز صریحاً در مذاکرات خصوصی خود می گفت: کیانوری عامل امپریالیسم است. ولی این مسئله را به شکل رسمی نگفت. اخیراً در مقاله ای که در لوموند نشر داده، کیانوری را «دست مسکو» نامید.

فروتن ضمن گزارش مفصلی دربارة شرمینی، در آغاز آمدنش به شوروی در دوران استالین، و با بازشمردن یک مشت «فاکت ها» مانند سابقة اشتغال شرمینی در کمپ بدرآباد (نزد آمریکائی ها)، ازدواج خواهرش با یک آمریکائی، و اینکه در کالج آمریکائی (دبیرستان البرز) تحصیل کرده، و اینکه پدرش (موسوم به کریم اف) در قفقاز بعنوان تروتسکیست تیرباران شده، و اینکه وقتی هیأت اجرائیه به او پیشنهاد کرد به شوروی برود، از اطاعت در مقابل دستور خودداری کرد، و اینکه سفارت شوروی او را که در بخش مطبوعاتیش کار می کرد، بدون توضیح خارج کرده و غیره، شخصیت شرمینی را زیر سؤال قرار داد.

پس از نامة فروتن، باشکیروف، نماینده حزب کمونیست، از رادمنش و من دربارة نوشین (که به خارج آمده و در دوشنبه ساکن بود) و شرمینی سؤالاتی کرد. هر دوی ما، مختصات مثبت برای آن دو نفر ذکر کردیم. بعدها، یکروز باشکیروف به خانة ما در مسکو آمد و بدون مقدمه گفت: «شرمینی عالم خود فروخته (پلاتنی آگنت) امپریالیسم است.» من

ص : 143

گفتم: «با این نظر موافق نیستم و ما در عمل برخورد نکردیم که او شخص بی اعتقادی باشد». این جریان در آغاز آمدن سه نفر (قاسمی، فروتن و بقراطی) بود و من براساس شناختی که در ایران از شرمینی داشتم از وی دفاع کردم. باشکیروف مرا تحسین کرد و گفت: «معمولاً وقتی سوء ظنی به این شدت بیان می شود، مخاطب سعی می کند محتاط باشد، دفاع شما قرینه ای است که شما نظر خاصی ندارید».

این بار دوم بود که من چنین نظری را می شنیدم. بار اول از علی اف رایزن سفارت شوروی (وقتی من از اعلامیه ای که هیأت اجرائیه موقت همراه ملکی تنظیم کرده بود دفاع کردم) و یک بار در این مورد مشروح در فوق این اسلوبی است که برای شناختن ملکی یا شرمینی، بلکه درجة صداقت مخاطب. من بدون اطلاع از این اسلوب، با رفتار خودم از نظر آنها توجیه شدم.

اما حالا خوش بینی مطلق گذشته را ندارم. البته بدون سند و تنها براساس قرائن نمی توان حیثیت افراد را ملعبه ساخت وبه همین جهت نیز سخنی دربارة اشخاص نمی گویم. ولی در جریان عجیب حزب توده، امکان رخنة مستقیم و غیر مستقیم دشمنان امپریالیستی و ارتجاعی کاملا ًممکن است. در این باره تاریخ گواهی خواهد داد.» (1)

پس از کودتای 28 مرداد، تعداد کثیری از رهبران و کادرها و اعضای حزب توده دستگیر شدند، که سرنوشت آنها بشرح زیر است:

1- دکتر محمد بهرامی، دبیرکل حزب توده (در غیاب رادمنش، که در شوروی بسر می برد) در بهمن 1334 دستگیر شد و بعلت ابراز ندامت پس از یکسال مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد.

2- دکتر مرتضی یزدی، عضو هیأت اجرائیه کمیته مرکزی و مسئول سازمان اطلاعات و تشکیلات زنان، که در اواخر 1333 دستگیر شد و به علت ابراز ندامت در سال 1338 مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد.

3- مهندس علی عُلُوّی، عضو کمیته مرکزی و مسئول مالی. وی علیرغم ابراز ندامت تیرباران شد.

4- مهندس نادر شرمینی، عضو کمیته مرکزی و دبیر اول سازمان جوانان توده. در سال 1333 دستگیر شد و پس از ابراز ندامت در سال 1339 آزاد شد.

5- از اعضای مشاور کمیته مرکزی 12 نفر دستگیر شدند، که پس از ابراز ندامت آزاد

ص : 144

گردیدند.

6- 25 نفر از مسئولین درجه اول حزبی (کادرهای انتخابی و انتصابی سازمان ایالتی تهران) دستگیر شده و پس از ابراز ندامت آزاد شدند.

7- 23 نفر اعضای کمیته مرکزی سازمان جوانان توده دستگیر شده و پس از ابراز ندامت آزاد گردیدند.

8- 45 نفر اعضای سازمان اطلاعات حزب توده دستگیر شدند، که پس از ابراز ندامت آزاد گردیدند.

9- سازمان نظامی حزب توده جمعاًٌ دارای 585 عضو بود، که از این میان 37 نفر موفق به فرار شده و به شوروی پناه بردند، که از میان آنها، تنها 6 نفر بعدها در سازمان حزب توده فعالیت جدی داشتند. بقیه اعضای سازمان نظامی دستگیر شدند، که وضع آنها به شرح زیر است:

26 نفر به اعدام محکوم شده و حکم در مورد آنها به اجرا درآمد. 52 نفر محکوم به اعدام بودند، که مشمول عفو شده و حکم آنها به حبس ابد تقلیل یافت. 92 نفر محکوم به حبس ابد شدند. 119 نفر محکوم به 15 سال زندان و 79 نفر محکوم به 10 سال زندان شدند و 91 نفر به حبس های مختلف از 8 سال تا 18 ماه محکوم گردیدند. از درجه داران عضو حزب توده نیز 89 نفر بازداشت شدند، معهذا معروف است که لیست کامل درجه داران توده ای توسط افسر فراری بنام سرگرد پولاددژ به خارج انتقال یافت.

10- علاوه بر افراد فوق، در جریان «قیام افسران خراسان» 24 افسر و درجه دار و سرباز و در جریان غائله فرقه دمکرات آذربایجان نیز 919 نفر افسر هوادار فرقه به شوروی گریختند.

11- از میان اعضای غیر نظامی حزب توده جمعاً 3649 نفر دستگیر شدند، که تعدادی از آن ها به حبس های مختلف محکوم گردیدند. در سال های بعد موج «ندامت نامه نویسی» در میان زندانیان توده ای همگانی شد و مجله ویژه ای بنام عبرت برای این کار انتشار یافت که توسط «نادمین» زندانی اداره می شد. زندانیان فوق بتدریج همه آزاد شدند و در سال های 1350-1340 جذب نهادهای خصوصی و دولتی و روشنفکری شده و گاه دارای موقعیت های حساس شدند. علیرغم این ندامت سیاسی، خط فکری و ایدئولوژیک حزب توده توسط بسیاری از آنان، بویژه در ابعاد فرهنگی و اقتصادی، در جامعه اشاعه داده شد و بر مجامع روشنفکران غربگرای کشور تأثیرات عمیق نهاد.

12- از مجموع بیش از 4000 زندانی توده ای، تنها 7 نفر از آنان (شهیدی زندی،

ص : 145

حجری، عمویی، شلتوکی، کی منش، باقرزاده، ذوالقدر- اعضا سازمان نظامی) علیرغم ابراز ندامت تا آستانه انقلاب اسلامی در زندان ماندند. دربارة سرنوشت این افراد در آینده سخن خواهیم گفت. (1)

ص : 146

چهارم کمیته مرکزی حزب توده بدستور و با نظارت شعبه بین المللی حزب کمونیست شوروی، در مسکو برگزار شد. در این پلنوم، 15 نفر اعضای کمیته مرکزی با رأی قطعی شرکت جستند. این افراد عبارت بودند از: 1- دکتر رضا رادمنش (دبیر کل منتخب کنگره دوم)، 2- ایرج اسکندری، 3- رضا روستا، 4- حسین جودت، 5- محمود بقراطی، 6- بابازاده، 7- فریدون کشاورز، 8- عبدالصمد کامبخش، 9- نورالدین کیانوری، 10- احمد قاسمی، 11- دکتر فروتن، 12- علی امیرخیزی، 13- صمد حکیمی، 14- احسان طبری، 15- عبدالحسین نوشین.

کمیته مرکزی به دو فراکسیون متخصام تقسیم می شد: 7 نفر اول یک جناح و 5 نفر دوم جناح دیگر را تشکیل می دادند. احسان طبری و عبدالحسین نوشین به اصطلاح «وسط» بودند، ولی بیشتر به جناح دوم تمایل داشتند.

در این پلنوم جناح رادمنش- اسکندری و ... ، جناح کامبخش- کیانوری و ... را به ماجراجویی و خیانت متهم می کرد و شکست حزب را به گردن آنها می انداخت. اتهامات قتل و ترور (ترور شاه، قتل محمد مسعود، قتل های درون حزبی) را فریدون کشاورز علیه کامبخش - کیانوری مطرح ساخت. جناح کامبخش - کیانوری متقابلاً جناح رادمنش - اسکندری را به راست روی و جاه طلبی و دنباله روی از بورژوازی ملی (مصدق) متهم ساخت. در پشت این عبارات، انگیزه های واقعی این اختلافات نهفته بود که از خودخواهی ها و مقام طلبی ها و قدرت جویی های رهبران حزب توده ناشی می شد. سیر 25 ساله فعالیت رهبری حزب توده در سال های بعد در خارج از کشور بیانگر این نبرد مداوم بر سر احراز مقامات و مناصب بالاتر و تنازع خودخواهی های رهبری حزب است، که بالاخره با پیروزی کامل «باند کیانوری» به پایان راه حزب توده رسید.

به دلیل بحران شدید درون حزبی، در این پلنوم علاوه بر اعضای اصلی کمیته مرکزی، برای آن که کادرها و مسئولین حزبی- که خود نیز شدیداً درگیر بودند- بتوانند نظراتشان را بیان کنند، 59 تن از آنان با حق رأی مشورتی، بعنوان «ناظر» در پلنوم شرکت داده شدند. از اینروست که پلنوم فوق «پلنوم وسیع» نامیده شد. تشکیل «پلنوم وسیع» در اساسنامه حزب توده وجود ندارد و اولین بار در پلنوم چهارم ابداع شد. از جمله کادرهائی که در پلنوم فوق شرکت جستند عبارت بودند از داود نوروزی، خسرو (بابک) امیر خسروی، اکبر شاندرمنی و فریدون آذرنور. به علت اختلافات، خطر انشعاب حزب را تهدید می کرد. برای اینکه این خطر رفع شود و کار حزب سر و سامانی بگیرد، میان دو جناح سازش صورت گرفت و هیأت اجرائیه ای مرکب از رادمنش (دبیر اول)، ایرج اسکندری (دبیر

ص : 147

دوم)، عبدالصمد کامبخش (دبیر)، احسان طبری، فروتن، احمد قاسمی و نورالدین کیانوری برای رهبری حزب در فاصله دو پلنوم کمیته مرکزی تعیین شد. این ائتلاف به ضرر جناح اول و بنفع باند کامبخش - کیانوری بود و تنها دو نفر از جناح اول در ترکیب جدید رهبری حزب راه یافتند. رادمنش و اسکندری بعنوان اعتراض استعفاء دادند، ولی به توصیة شوروی ها استعفای خود را پس گرفتند. (1)

نتایج این پلنوم، در مجموع، نگرش مثبت تر شوروی ها به کیانوری را در پی داشت و به وی پیشنهاد شد که در مدرسه عالی حزبی به تحصیل بپردازد.

پس از پلنوم چهارم، هیأت اجرائیه منتخب پلنوم فوق به کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی فراخوانده شدند و کوئوسینین، کمونیست معروف فنلاندی و عضو دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی، به آنان اطلاع داد که از این پس مرکز فعالیت حزب توده را در آلمان شرقی قرار دهند.

پلنوم پنجم کمیته مرکزی، 8 ماه پس از پلنوم چهارم، در تاریخ چهارشنبه 7/12/1336 مطابق با 26 فوریه 1958، با حضور اعضای اصلی و مشاور کمیته مرکزی، که برای شرکت در کنفرانس 19- 16 نوامبر 1957 احزاب کمونیست و کارگری جهان به مسکو رفته بودند، برگزار شد و 14/12/1336 بکار خود پایان داد. این پلنوم با صدور قطعنامه ها و پیام هائی تبعیت کامل خود را از اسناد کنفرانس مسکو اعلام داشت.

در مرکز جدید کمیته مرکزی حزب- شهر لایپزیک در آلمان شرقی- اختلافات ادامه یافت. بر سر شیوة کار در ایران، میان رادمنش و کیانوری اختلافات و درگیری شدیدی پدید آمد.

از سوی دیگر، احمد قاسمی و عدة دیگری معتقد بودند که نباید کار و فعالیت مجدد را با نام «حزب توده» آغاز کرد. به علت بدنامی حزب، باید زیر پوشش وسیع تری کارکرد تا بتوان عده بیشتری را جذب کرد. تحت تأثیر این نظریه برای مدتی بجای روزنامه مردم، نشریه صبح امید منتشر شد. ولی پس از چندی عملاً مشخص شد که این تاکتیک ثمری ندارد و در نتیجه نامه مردم مجدداً منتشر گردید. مدتی بعد، در سال 1337 دولت آلمان شرقی، که در آن زمان در چارچوب اختلاف منافع دو ابرقدرت، روابط تیره ای با رژیم شاه داشت، امکان پخش برنامه فارسی را از رادیو برلین شرقی در اختیار حزب توده قرار داد. از طرف حزب، منوچهر بهزادی و داوود نوروزی این برنامه را اداره می کردند.

ص : 148

در همین زمان، کودتای عبدالکریم قاسم در عراق رخ داد و اوضاع منطقه دستخوش تغییر شد. سقوط رژیم سلطنتی در عراق به معنای تحکیم مواضع شوروی تلقی می شد و ظاهراً توازن نیروها در منطقه بنفع شوروی به هم خورده بود. برای جبران این شکست غرب، رژیم شاه به انعقاد قرارداد دو جانبة نظامی با آمریکا دست زد و روابط او با شوروی بسیار تیره شد. در نتیجه شوروی در سال 1339ش. رادیوی «صدای ملی ایران» را علیه رژیم شاه براه انداخت.

در چنین شرایطی، فعالیت حزب توده در ایران دشوارتر می شد، ولی در عوض، عراق به پایگاه مناسبی برای فعالیت بدل شده بود. از طرف کمیته مرکزی، دکتر فریدون کشاورز به عراق رفت و با رادیو بغداد به همکاری پرداخت. او سپس به سوئیس و از آنجا به الجزایر رفت. دکتر کشاورز مواضع شدید علیه رهبری حزب اتخاذ نمود. نقطه نظرات او در کتاب «من متهم می کنم» توسط کمیته مرکزی حزب تودة ایران انتشار یافته است. پلنوم ششم کمیته مرکزی در تاریخ 12 تا 26 شهریور 1338 تشکیل شد. در این پلنوم مقدمات وحدت با فرقه دمکرات آذربایجان ریخته شد و فریدون کشاورز از حزب اخراج گردید.

ص : 149

ص : 150

فرقه تصویب شده و اسناد آن تنظیم گردید. قرار شد که اعضای رهبری حزب افزایش یابد و عده ای از کادرهای حزبی به عضویت اصلی و مشاور کمیته مرکزی درآیند تا در صورت ورود فرقوی ها به کمیته مرکزی بین تعداد حزبی ها و فرقوی ها توازن برقرار باشد. در پایان، انتخابات کمیته مرکزی انجام شد و داوود نوروزی، اردشیر آوانسیان، محمد رضا قدوه و ... به عضویت کمیته مرکزی و بابک امیرخسروی (خسرو)، فرج الله میزانی، اکبر شاندرمنی و ... به عضویت مشاور کمیته مرکزی انتخاب شدند. پس از انتخابات، نمایندگان فرقه دمکرات آذربایجان وارد جلسه شدند و یک جلسة وسیع، که «کنفرانس وحدت» نامیده شد، تشکیل گردید و در آن وحدت به تصویب نهایی رسید.

از همین کنفرانس، نطفه اختلافات آینده منعقد شد. طبق قرار قبلی، باید از طرف فرقه چند نفر به عضویت کمیته مرکزی انتخاب می شدند و یکنفر از آنها عضو هیأت اجرائیه می شد. پذیرش به کمیته مرکزی صورت گرفت و از رهبران فرقه، غلام یحیی دانشیان، آذراوغلی، پیشنمازی، حمید صفری، امیر علی لاهرودی و دیگران به کمیته مرکزی حزب توده افزوده شدند. غلام یحیی دانشیان به عضویت هیأت اجرائیه نیز انتخاب گردید، ولی او توضیح داد که چون در باکو کار دارد و نمی تواند به لایپزیک بیاید، لذا، علاوه بر خود او باید یک نفر دیگر به عضویت مشاور هیأت اجرائیه انتخاب شود تا در لایپزیک مستقر گردد و نمایندة فرقه در مرکز حزب باشد! او لاهرودی را پیشنهاد کرد. این پیشنهاد- که قبلاً بررسی نشده بود - با مخالفت شدید سران حزب توده روبرو شد، ولی بالاخره غلام یحیی حرف خود را به کرسی نشاند و لاهرودی به عضویت مشاور هیأت اجرائیه انتخاب گردید. ترکیب هیأت اجرائیه جدید عبارت بود از: رادمنش، اسکندری، کامبخش، طبری، فروتن، قاسمی، کیانوری، دانشیان و لاهرودی.

از میان فرقه ای های عضو کمیته مرکزی، آذراوغلی و پیش نمازی به باند اسکندری پیوستند و بقیه در باند دانشیان ماندند.

شوروی ها در پلنوم فوق شرکت مستقیم نداشتند، ولی مانند پلنوم چهارم، که در مسکو تشکیل شد، در این پلنوم نیز میزبان بودند و در جزئیات کار و مذاکره قرار داشتند. مذاکرات ضبط می شد و در اتاق ضبط توسط مقامات شوروی کنترل و پیگیری می گردید. جریان پلنوم دقیقاً زیر نظر شعبه بین المللی حزب کمونیست اتحاد شوروی قرار داشت.

بلافاصله پس از پایان «کنفرانس وحدت»، پلنوم هشتم کمیته مرکزی با ترکیب جدید در روز 11 مرداد 1339 تشکیل شد و همان روز به کار خود پایان داد.

از 19 تا 25 شهریور 1340 نیز پلنوم نهم با شرکت 32 تن عضو اصلی و مشاور کمیته

ص : 151

مرکزی برگزار شد.

ص : 152

در این پلنوم، اکثریت اعضا شرکت کننده (12 نفر از 23 نفر) به برکناری رادمنش رأی دادند، ولی نتیجه پلنوم، زیر تأثیر شوروی، که به طور جدی خواستار ابقاء رادمنش در رأس حزب بود، برخلاف خواست اکثریت تمام شد. همانطور که گفتیم، علت این جانبداری شوروی، مواضع فروتن و قاسمی و ترس روس ها از گرایش حزب توده به مائوئیسم بود. در این پلنوم دانشیان ابراز داشت که علیرغم نفوذ حسین یزدی، رادمنش می تواند دبیر اول حزب باقی بماند، بقیه فرقوی ها نیز از او جانبداری کردند. بالاخره احسان طبری پیشنهاد کرد که هیأت اجرائیه منحل شود و یک هیأت سه نفره بنام «هیأت دبیران موقت» (بوروی موقت)- یعنی همان سه دبیر سابق- کارهای حزب را رهبری کنند و در عرض یک سال پلنوم یازدهم برای حل مسئله بحران رهبری تشکیل شود. این سه نفر عبارت بودند از: دکتر رضا رادمنش، ایرج اسکندری، عبدالصمد کامبخش.

بدین ترتیب رادمنش مجدداً به عنوان دبیراول انتخاب شد و مسئولیت کار در ایران را نیز دوباره بدست گرفت. بعد از پلنوم دهم، رادمنش و اسکندری، که قبلاً با هم درگیر بودند، آشتی کردند و کیانوری، که معاون کامبخش در تشکیلات بود و بخش اروپای باختری را اداره می کرد، به علت درگیری با رادمنش و اسکندری، به مدت 9 سال از کار حزبی کناره گرفت.

بعد از پلنوم دهم، اختلافات درونی کمیته مرکزی نه تنها کاهش نیافت، بلکه تشدید شد. قاسمی، فروتن (اعضا هیأت اجرائیه) و سغایی (عضو مشاور کمیته مرکزی) مواضع آشکار مائوئیستی خود را جدی تر اعلام داشتند و با دانشجویان توده ای مقیم غرب، که در اکثریت مطلق خود گرایشات مائوئیستی یافته بودند، تماس برقرار کردند. عملکردهای خیانت بار رهبری حزب در سالهای 1332-1320 در ایران و مشاهده جاه طلبی ها و قدرت طلبی ها و اختلافات شدید درونی کمیته مرکزی و تبعیت نوکرمنشانه آن از شوروی، سبب فروپاشی سازمان حزب در اروپای باختری و گرایش دانشجویان توده ای به سمت چین شد.

در حوزه های حزب توده در اتحاد شوروی و سایر کشورهای سوسیالیستی نیز وضع متشنج بود. برای اکثریت اعضای حزب، «مسئله حسین یزدی» مفهوم نبود و برایشان این سؤال مطرح بود که چرا رادمنش با چن_ین اشتباه بزرگی بای_د هم_چنان در رأس حزب بماند و حتی قدرتمند تر نیز شود؟

اسکندری، که سالها آرزوی دبیرکلی را در سر می پرورانید، شرایط را برای مطرح ساختن خود به عنوان جانشین رادمنش مناسب یافت و فعالیت شدیدی را در این راستا

ص : 153

آغاز کرد. او چند بار به مسکو رفت و با رهبران «فرقه» تماس گرفت. در این زمان، رادمنش در عراق بود و در لایپزیک، ایرج اسکندری به جای او حزب را اداره می کرد و می کوشید تا از موضع دبیر اول عمل نماید. او حتی یک بار تصمیم گرفت تا دانشیان را از رهبری «فرقه» عزل کند و حکم آن را هم صادر کرد، ولی اجرا نشد!

ص : 154

توده نرسانیدند و سالها بعد مطرح ساختند(1) آنها می کوشیدند تا این مسئله را به دست خود رادمنش حل نمایند، ولی رادمنش آنقدر به عباس شهریاری اعتماد داشت که حاضر به پذیرش خیانت او نبود.

پلنوم دوازدهم کمیته مرکزی حزب توده از پنج شنبه 16 خرداد تا پنج شنبه 23 خرداد سال 1347 (13-5 ژوئن 1968) تشکیل شد. در این پلنوم مسئله مهمی وجود نداشت.

در اواخر سالهای 1340 مسئله عباس شهریاری علنی شد:

در سال 1348، میلوانف- مسئول ایران در شعبه بین المللی حزب کمونیست شوروی به کیانوری، که به مسکو رفته بود، گفت: «به رادمنش بگویید دوره 3 یا 4 ساله زندان مأمور ساواکی که شهریاری به شوروی فرستاده بود، تمام شده است و ما باید او را به ایران بازگردانیم. لازم است رهبری حزب دربارة این سازمان ساواک زدة تهران بالاخره تصمیم بگیرد.» (2) او توضیح داد که، 3 یا 4 سال قبل - پس از دستگیری علی خاوری و پرویز حکمت جو - عباس شهریاری یک مأمور ساواک را به نام رابط حزبی از مرز آذربایجان به شوروی فرستاد و با رادمنش ملاقات کرد. روس ها اطلاع یافتند که وی ساواکی است و وقتی او را دستگیر و بازجویی کردند، بلافاصله اعتراف کرد و دقیقاً اطلاع داد که تمام سازمان حزب توده در ایران، که عباس شهریاری در رأس آن است، در دست ساواک است و این سازمان توسط ساواک پدید آمده است. شوروی ها جریان را با رادمنش در میان گذاشتند، ولی رادمنش به علت اعتماد به شهریاری نپذیرفت.

شوروی ها، که دیگر وجود رادمنش را در رأس حزب توده ضروری نمی دانستند توسط میلوانف از کیانوری خواستند که جریان را با هیأت دبیران مطرح ساخته و به طور جدی پیگیری نماید. کیانوری، مسئله را با «بوروی موقت» (رادمنش، اسکندری، کامبخش) در میان گذارد، ولی آنها گفتند که شوروی ها اشتباه می کنند و رادمنش شخصاً شهریاری را ضمانت کرده است. (3)

در 11- 6 آذر 1348، پلنوم 13 کمیته مرکزی حزب توده تشکیل شد. در این پلنوم، رادمنش گزارش «درخشانی» از پیشرفت کار تشکیلات حزب در ایران ارائه کرد! کیانوری مسئله را به طور سربسته مطرح ساخت و «ساواک زدگی» تشکیلات تهران را به اطلاع پلنوم

ص : 155

رسانید. رادمنش و اسکندری به طور جدی از عباس شهریاری دفاع کردند، ولی اعضای پلنوم به تردید افتادند و کمیسیونی مرکب از دانشیان و رادمنش و کیانوری برای رسیدگی به مسئله فوق تشکیل دادند. کمیسیون پس از مدتی گزارشی با دو رأی (دانشیان و کیانوری) تهیه کرد و «ساواک زدگی» تشکیلات تهران را تأیید نمود. هیأت اجرائیه، بدون حضور کیانوری (او در پلنوم دوازدهم به عضویت هیأت اجرائیه انتخاب نشده بود) نتیجه کار کمیسیون را بررسی کرد و با پیشنهاد دانشیان، رأی به برکناری رادمنش از دبیرکلی حزب داد. به پیشنهاد دانشیان، ایرج اسکندری دبیر اول حزب شد.

در پلنوم 14، که در دیماه 1349 برگزار شد، رادمنش طی نطق 2 ساعته از شهریاری دفاع کرد، ولی پلنوم تصمیم هیأت اجرائیه را مبنی بر برکناری رادمنش و دبیراولی اسکندری تأیید نمود. کیانوری، مجدداً به عضویت هیأت اجرائیه انتخاب شد. بدین ترتیب، دورة دبیراولی اسکندری، که 7 سال طول کشید، آغاز گردید. در این پلنوم فرج الله میزانی (جوانشیر) عضو هیأت اجرائیه و مسئول رادیو پیک ایران شد.

در این سالها، کامبخش مسئول کل تشکیلات و کیانوری معاون او بود. پس از مرگ کامبخش، کیانوری دبیر دوم حزب و مسئول تشکیلات ایران و اروپای غربی گردید. کار تشکیلاتی در ایران سازمان جدیدی یافت و نقش کیانوری در حزب توده برجسته شد. شوروی ها به کیانوری پیشنهاد کردند که مرکز کار تشکیلاتی از دبیرخانه حزب در لایپزیک - که از نظر آنها امنیت کافی نداشت- جدا شود. به کمک سفارت شوروی و حزب سوسیالیست متحده آلمان شرقی، مرکزی برای کارهای تشکیلاتی حزب توده در نزدیکی برلین شرقی تهیه شد و 4 نفر عضو شعبة تشکیلاتی (کیانوری- مسئول کل و مسئول کار در ایران، منوچهر بهزادی- مسئول کشورهای غربی، انوشیروان ابراهیمی- مسئول کشورهای اطراف ایران و کاظم ندیم) در آن به کار پرداختند.

ص : 156

خود می کوشید تا بیشتر به دانشیان نزدیک شود.

در این زمان، با تعمیق بحران سیاسی و اجتماعی در ایران، مسایل تئوریک- سیاسی در رابطه با تحلیل وضع کشور و مشی حزب توده مطرح گردید و بحث شدیدی درگرفت و جناح بندی ها تشدید شد.

مسئله محوری بحث ها، رشد سرمایه داری در ایران، ماهیت رژیم شاه، شیوه های برخورد به گروههای چریکی مخالف رژیم («چریکهای فدایی» و «مجاهدین خلق»)، و در یک کلام، برنامه و مشی عملی حزب بود. اسکندری مواضع لیبرالی اتخاذ نمود. او رشد سرمایه داری را بسیار مثبت می دانست، شاه را مستبد می شمرد ولی ضدملی نمی شناخت و جریانات چریکی را خراب کاری و تروریسم می دانست.

با مواضع اسکندری در زمینه حمایت از رژیم شاه، اکثریت هیأت اجرائیه موافق نبود و لذا وقتی اسکندری مواضع خود را در پلنوم 14 مطرح کرد، گزارش او به دلیل «راستگرایی» رد شد و چون پلنوم به نتیجه نرسید، به پیشنهاد دانشیان قرار شد مواضع سیاسی حزب با نظرخواهی از کادرها تنظیم شود. طرح این مواضع تنظیم گردید و به نظرخواهی گذارده شد و از طریق رادیو پیک ایران پخش شد و در تیرماه سال 1354 در «برنامه جدید حزب توده ایران» به تصویب پلنوم پانزدهم رسید.

برنامه جدید حزب توده، مصوب پلنوم پانزدهم، جامع ترین برنامه ای است که این حزب در طول حیات خود در دوران سلطنت پهلوی بر مبنای ایدئولوژی مارکسیستی تنظیم نمود. برنامه فوق حزب توده را «حزب طراز نوین طبقه کارگر ایران» و جهان بینی آن را مارکسیسم- لنینیسم معرفی می کند. در برنامه همچنین با تأکید قید شده است که: «حزب توده ایران بنا بر ماهیت طبقاتی و جهان بینی و خصلت میهن پرستانه خود به انترناسیونالیسم پرولتری معتقد است و آن را شرط حیاتی پیروزی جنبش انقلابی می شمارد». (1)

برنامه بر اساس تزهای کنگره بیستم حزب کمونیست شوروی و برخلاف نظریات حزب کمونیست چین، که تضاد اصلی جهان را میان خلق و امپریالیسم می داند، تضاد بین اردوگاه سوسیالیسم (به رهبری اتحاد شوروی) و اردوگاه امپریالیسم را به عنوان «تضاد اساسی دوران ما» معرفی می کند و سوسیالیسم را «عامل قاطع و تعیین کننده دوران ما» می شمرد. (2) از دیدگاه برنامه، طبق فرمول «استاندارد» کنفرانس های احزاب کمونیست جهان،

ص : 157

به ترتیب اهمیت، «سیستم جهانی سوسیالیستی، طبقه کارگر بین المللی، جنبش رهایی بخش ملی در نبرد علیه امپریالیسم» سه نیروی انقلابی دوران معاصر می باشند.

برنامه جدید، در تحلیل وضع اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران، نخست به تحلیل دگرگونی های ناشی از «انقلاب سفید» می پردازد و آن را «در جهت تسریع روند گسترش مناسبات سرمایه داری در شهر و ده» و «استقرار مناسبات سرمایه داری به جای مناسبات ارباب- رعیتی» و «گسترش سریع نیروهای مولده» می داند. (1) از دیدگاه مارکسیستی، رشد مناسبات سرمایه داری و فروپاشی مناسبات «فئودالی» گامی است مثبت، که به پیدایش «پرولتاریای صنعتی» و در نهایت استقرار سوسیالیسم خواهد انجامید. برنامه مشخصة سیاست خارجی رژیم پهلوی را وابستگی روزافزون به امپریالیسم ذکر می کند.

برنامه پس از تحلیل وضع طبقات اجتماعی جامعه ایران، مرحله انقلاب ایران را «انقلاب ملی و دمکراتیک» اعلام می دارد، یعنی انقلابی که در آن همه نیروهای ضدسلطنت و ضدامپریالیست متحداً عمل می کنند، ولی اینکه این انقلاب به سوسیالیسم فرا روید و «انقلاب دمکراتیک ملی» به «انقلاب دمکراتیک خلق» بدل ش_ود، بستگی به نقشی دارد که «حزب طبقه کارگ_ر» یعنی حزب توده، در آن ایفاء خواهد کرد.

آنچه گفته شد، کلی ترین رئوس برنامه جدید حزب توده است، که در واقع شالودة مشی سیاسی آن را در سالهای بعد و حتی پس از انقلاب اسلامی ایران، تشکیل می داد. مضمون اساسی برنامه فوق تئوری «فراروئی انقلاب دمکراتیک ملی به انقلاب سوسیالیستی» است، که توسط لنین در کتاب دو تاکتیک سوسیال دمکراسی در انقلاب دمکراتیک مطرح شد و توسط خود او با پیروزی عملی گردید و منجر به کودتای بلشویکی 1917 و سقوط دولت موقت کرنسکی شد. این تاکتیک بلشویکی بعدها در پایه سیاست «جبهه متحد خلق» قرار گرفت و توسط کمینترن اشاعه داده شد و سپس در کنفرانس های احزاب کمونیست جهان در سالهای 1957 و 1960 و 1969 تئوریزه گردید.

مضمون استراتژی فوق عبارت است از اتحاد با کلیه نیروها در سرنگونی دشمن مشترک، که در جریان این فرآیند کمونیست ها مواضع خود را تحکیم نموده و در «فرصت مناسب» قدرت سیاسی را از چنگ متحدان سابق بیرون می آورند. حزب توده نیز، که فقدان هرگونه پایگاه اجتماعی خود را در جامعه ایران دریافته بود، به این سیاست «اتحاد طلبانه» تمسک جست و همین مشی تاکتیکی را پس از انقلاب اسلامی ایران ادامه داد.

ص : 158

به هر روی، در سال 1356، اوجگیری انقلاب اسلامی ایران عمق خیالبافی های این برنامه «قالبی» را، که فاقد هرگونه تحلیل واقعی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران بود و در واقع به نسخه برداری از فرمول های عام مارکسیستی بیشتر شباهت داشت تا «برنامه عمل» یک حزب سیاسی ایرانی، نشان داد. امواج انقلاب اسلامی ایران، که برنامه جدید حزب توده کوچکترین اشاره ای به پایه های مادی و فرهنگی آن نداشت، بحران درونی حزب را عمیق تر ساخت و سردرگمی عجیبی در میان آنها و حزب کمونیست اتحاد شوروی پدید آورد. کیانوری مطرح می ساخت که حزب توده شعار سرنگونی سلطنت و استقرار رژیم جمهوری را بپذیرد و از مبارزات اسلامی مردم حمایت کند و در واقع پایه های نخستین مشی حزب توده پس از انقلاب را مطرح ساخت. ماهیت چنین «حمایتی» که به معنای اتخاذ سیاست نفوذی و براندازی خزنده و مسخ انقلاب اسلامی ایران بود، امروزه آشکار است. جناح اسکندری (اسکندری، جودت، صفری) به پیروزی انقلاب اسلامی باور نداشت و معتقد بود که حداکثر یک دمکراسی معتدل در ایران روی کار خواهد آمد و آمریکا به هیچ وجه از ایران دست نخواهد کشید و لذا باید از شریعتمداری و «جبهه ملی» حمایت کرد. شوروی ها نیز هیچ تصوری از انقلاب اسلامی و عمق مبارزات مردم ایران نداشتند و از رژیم شاه حمایت می کردند. برای مثال، در بحبوحة انقلاب اسلامی ایران (همزمان با تظاهرات تاسوعا و عاشورای 1357) رژیم آلمان شرقی از شاه برای مسافرت به آن کشور دعوت کرد و آکسن، مسئول شعبه بین المللی حزب سوسیالیست متحدة آلمان شرقی، جریان را به اطلاع کیانوری رساند و گفت که امیدوار است قراردادهای مهم اقتصادی با شاه منعقد نمایند! البته، به دلیل شرایط سیاسی کشور شاه موفق به این دیدار نشد.

بالاخره، در پائیز 1357، کیانوری به مسکو رفت و در جلسه ای با شرکت وادیم زاگلادین - معاون اول شعبه بین المللی حزب کمونیست شوروی، اولیانوفسکی- معاون شعبه فوق و سیموننکو- مسئول ایران در شعبه فوق شرکت کرد. شوروی ها- بالاخره- اعلام داشتند که به این نتیجه رسیده اند که شاه سقوط می کند و حرکت اسلامی به رهبری امام خمینی به پیروزی می رسد. آنها برای اینکه حزب توده بتواند در نظام برخاسته از انقلاب اسلامی، نقش فعالی در جهت مطامع شوروی در پیش گیرد وعده تحولاتی را در رهبری حزب توده دادند. بدینسان سنگ پایه سیاست کنونی حزب توده در قبال انقلاب و نظام جمهوری اسلامی شکل گرفت.

در 23 دیماه 1357، جلسه هیأت اجرائیه کمیته مرکزی حزب منحلة توده تشکیل شد و

ص : 159

به پیشنهاد دانشیان، که هماره مهمترین موضع گیری ها توسط او مطرح می شد و سخنگوی روس ها شمرده می شد، نظریات کیانوری پذیرفته شد و او دبیر اول کمیته مرکزی گردید. چون این تصمیم توسط مقامات شوروی اتخاذ شده بود، به اتفاق آراء به تصویب رسید و خود اسکندری نیز به آن رأی موافق داد! هیأت دبیران جدید مرکب از عناصر وابسته به کیانوری (به جز حمید صفری که با اعمال نفوذ دانشیان به عنوان دبیر دوم انتخاب شد و سپس در پلنوم 17 توسط کیانوری از کمیته مرکزی اخراج گردید) تشکیل شد. اعضا هیأت دبیران عبارت بودند از: نورالدین کیانوری، فرج الله میزانی (جوانشیر)، منوچهر بهزادی، انوشیروان ابراهیمی، حمید صفری.

این تحولات، در شانزدهمین پلنوم کمیته مرکزی حزب، که در اسفند 1357 در آلمان شرقی برگزار شد، به تصویب کمیته مرکزی رسید و بدین ترتیب فعالیت حزب توده در خارج از کشور پایان پذیرفت و فعالیت آن در داخل کشور آغاز شد.

ص : 160

حزب توده به دست بخشی از گروه مشهور «پنجاه و سه نفر» که در زندان رضاخان بودند و پس از شهریور 1320 از زندان آزاد گردیدند و یا از تبعیدگاه فرار کرده و به تهران آمدند، تأسیس یافت. ولی همه افرادی که به عنوان کمونیست و هوادار مرام اشتراکی از طرف پلیس رضاخان بازداشت شده بودند جزء 53 نفر نبودند و در مراحل مختلف از 1310 به بعد یا حتی قبل از آن راهی زندان شده بودند. از بین این افراد نیز در تأسیس یا فعالیت حزب توده شرکت داشته اند. در بین این افراد اختلافات گوناگون وجود داشت: اختلاف سلیقه، اختلاف ناشی از ضعف در برابر پلیس، اختلاف ایدئولوژیک، اختلاف طبقاتی (بین زندانیان مرفه و زندانیان بی چیز) و غیره. در بین این افراد اشخاصی بودند که اساساً از کمونیسم اطلاعی نداشتند و فقط چند شعار ضدسرمایه داری و یا دربارة برابری و مساوات و غیره شنیده بودند و یا حداکثر با برخی از کمونیستها (گروه ارانی یا دیگران) ملاقات یا گفتگویی کرده بودند. اکثر این افراد پس از رهایی از زندان به دنبال کار خود رفتند یا دیرتر و در زمان رونق کار حزب به حزب روی آوردند.

افرادی هم بودند که به «تروتسکیسم» گرویده دور یوسف افتخاری جمع شده بودند. در بین گروه «53 نفر» افرادی مانند مهدی لاله وجود داشت که نه تنها چپگرا نبود، بلکه به طور کلی اهل دخالت در سیاست نبود و تا آنجا که من از دوران تحصیل در اروپا می شناختمش فردی مذهبی بود. این شخص بلافاصله پس از رهایی از زندان به دنبال کسب و کار رفت و بعدها بانکدار شد. دکتر مرتضی یزدی نیز ارتباط سستی با ارانی داشته است و پای بند کمونیسم نبوده، چنانکه می گفتند پس از گرفتاری بر آن عقیده بود که اگر محکومش نکنند به کار جراحی خود بپردازد و از شرکت در کار سیاسی بپرهیزد. دکتر رادمنش هم جزء گروه ارانی نبود و با آن ارتباطی نداشت و سبب گرفتاریش این بوده که در گذشته دور عضو سازمان جوانان بوده است. من شخصاً رادمنش را از دوران تحصیل در اروپا می شناختم و میدانم که در آن زمان با کمونیسم و کمونیستها سر و کاری نداشت. جریانات مربوط به زندانیان دوران رضاخان را به وجه دقیقتر احسان طبری که خود جزء «53 نفر» بود و با زندانیان آن دوره آشنایی دارد، می تواند نقل کند و وضع و موضع فکری هر یک از مؤسسین حزب را که خود نیز جزء آنها بوده شرح دهد. از جمله کسانی که در زندان رضاخان بودند و بعدها در فعالیت حزب تأثیر داشته اند می توان از کامبخش (عبدالصمد)، آرداشس آوانسیان (در حزب بنام اردشیر مشهور بود) و میرجعفر پیشه وری نام برد. دو نفر اخیر (آرداشس و پیشه وری) جزء 53 نفر نبودند. پیشه وری از اعضا حزب کمونیست ایران و عضو کمیته مرکزی آن بوده است (بنام جوادزاده). آرداشس هم عضو

ص : 161

حزب کمونیست ایران بوده، در روسیه مدرسه حزبی را طی کرده و با کمینترن ارتباط داشته است... این دو نفر شدیداً با یکدیگر مخالف بودند. از آنجا که من هیچوقت با پیشه وری صحبتی نداشته ام، از نظر وی درباره اختلاف موجود بین او و آرداشس اطلاعی ندارم، ولی آرداشس که فردی «چپ رو» و تندتر از پیشه وری بود او را آدمی فرصت طلب و «اپورتونیست» می دانست.

از سوی دیگر گروه کثیری از «53 نفر» که به وسیله کامبخش لو داده شده بودند، این شخص را خائن می دانستند. در واقع عبدالصمد کامبخش نه تنها عده ای را (بنا به اقرار خودش در پلنوم چهارم حزب توده سال 1336، سیزده نفر را) لو داده بود، بلکه در نظر زندانیان ارانی را مقصر قلمداد کرده بود. فقط پس از آنکه اعضا گروه «53 نفر» طی محاکمه با پرونده های خود آشنا شدند، معلوم شد که لو دهنده کامبخش بوده است و ارانی بی تقصیر است. بدین سبب کامبخش را «گروه 53 نفر» از بین خود طرد کردند و هنگامی که پس از شهریور 1320 به تأسیس حزب توده اقدام کردند او را به عضویت حزب نپذیرفتند.

بدینسان گروه ناهمگونی به تأسیس حزب دست زدند و از همان بدو تأسیس نغمه های ناسازگاری در بین مؤسسین آغاز شد: پیشه وری از حزب کنار رفت و فعالیت خود را در روزنامة آژیر و «جبهة آزادی» که با شرکت چند روزنامه نگار تشکیل یافته بود متمرکز ساخت. کامبخش نیز پس از تقلای زیاد با پادرمیانی آرداشس که با کمینترن ارتباط داشت به عضویت حزب پذیرفته شد مشروط بر اینکه در کار حزب دخالت نکنند. توضیح اینکه گویا کمینترن توسط یکی از اعضا سفارت شوروی توصیه کرده بود (1)کامبخش را علیرغم خیانتش می توان به عضویت حزب توده (که حزب کمونیست نیست و جنبه جبهه وسیعی را دارد) پذیرفت و در نظر دارند او را به باکو منتقل کرده در بخش فارسی رادیو باکو به کار وادارند. به طوری که رضا روستا نقل می کرد کامبخش ضمن تقلای خود برای پذیرفته شدن به عضویت حزب، به نزد وی رفته گریه کرده و کمک روستا را خواستار شده قول داده است که پس از پذیرش به حزب، ایران را ترک کرده و به باکو خواهد رفت. بدین ترتیب کامبخش به عضویت حزب توده پذیرفته شد، به باکو رفت و در آنجا مدت کوتاهی به کار رادیو اشتغال داشت و مسلماً زد و بست خود را با باقراف (دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان و یکی از جنایتکارانی که پس از مرگ استالین اعدام شد) و گ.پ.ئو

ص : 162

جور کرد و هنگامی که مسئله انتخابات دورة چهاردهم مجلس مطرح شد به ایران بازگشت و در قزوین به فعالیت انتخاباتی دست زد و در ضمن به طور مخفیانه در داخل حزب به دسته بندی پرداخت تا زمینه بازگشت خود به رهبری حزب را فراهم سازد. همدستان او در بین اعضا کمیته مرکزی موقت (آرداشس، علی امیرخیزی و بهرامی) و گروهی از جوانان خواهان نام (کیانوری، قاسمی، فروتن) و خلیل ملکی بود که به حزب وارد شده بود. این دسته می کوشید روستا و یزدی را از کمیته مرکزی بیرون کنند، راه ورود کامبخش به کمیته مرکزی را باز کنند و در ضمن از بین خلیل ملکی، کیانوری، فروتن و قاسمی افرادی را به عضویت کمیته مرکزی برسانند. در حزب تبلیغات علیه اپورتونیسم بعضی از افراد کمیته مرکزی و عدم لیاقت آنها آغاز شد ولی هنوز این تبلیغات دامنه دار نبود تا کنگره اول حزب تشکیل شد.

ص : 163

جلب کنند و مخالفین را از میدان به در نمایند. می توان گفت که به مقدار زیاد کامیاب شدند. کنگره پس از تصویب برنامه و اساسنامه حزب که در آنها اصلاحات مختصری انجام گرفته بود به انتخاب اعضا کمیته مرکزی و اعضا تفتیش کل حزب پرداخت. روستا و یزدی و چند تن دیگر که سابقاً عضو کمیته تهران (کمیته موقت مرکزی) بودند برکنار شدند و کامبخش، طبری، پروین گنابادی وارد کمیته مرکزی شدند. بدینسان کمیتة مرکزی از نه نفر یعنی علاوه بر سه نفر مذکور از نورالدین الموتی، دکتر رادمنش، دکتر بهرامی، دکتر کشاورز، بقراطی، علی امیرخیزی، ایرج اسکندری و آرداشس آوانسیان و کمسیون تفتیش کل از رضا روستا، دکتر یزدی، کیانوری، قاسمی، ضیاء الموتی، خلیل ملکی و جودت تشکیل شد.

پس از کنگره اول که بدین ترتیب برگزار شد کامبخش مسئولیت حلقه اساسی فعالیت حزب یعنی مسئولیت تشکیلات کل حزب را عهده دار گشت. یعنی کسی که تا دیروز نمی خواستند به عضویت سادة حزب قبول کنند همه کارة حزب شد. نورالدین الموتی دبیر حزب بود ولی کار مهمی انجام نمی داد. رادمنش، اسکندری، پروین گنابادی، کشاورز و آرداشس بیشتر به کار مجلس می پرداختند. در ضمن رادمنش را مسئول سیاسی سازمان جوانان توده که تازه تشکیل یافته بود کرده بودند و مسایل مالی حزب را هم بر عهدة بهرامی گذاشته بودند. علی امیرخیزی هم اکثراً در آذربایجان بود و مسئولیت سازمان حزبی آن استان را بر عهده داشت. یعنی روی هم رفته دست کامبخش در سازماندهی کار حزب باز بود. در درون حزب اختلاف مهمی به چشم نمی خورد ولی دستة کامبخش همچنان ناراضی بود، زیرا دستش به جایی بند نبود. اکثر اعضا آن در کمیسیون «تفتیش کل» که کاری نمی کرد عضو بودند و لذا نه اسمی داشتند و نه رسمی. اعضا کمیسیون تفتیش کل به کارهای متفرقه می پرداختند، قاسمی و ضیاء الموتی برای فعالیت به شهرستانها اعزام شدند. جودت در شورای متحدة مرکزی اتحادیه های کارگران سرگرم فعالیت در امور سندیکایی بود و یک بار در سال 1324 به همراه خلیل ملکی برای وضع سازمان آذربایجان به تبریز رفت. رضا روستا هم که کار اتحادیه های کارگری را سر و صورتی داده بود و موفق شده بود مراکز مختلف سندیکایی را متحد کرده شورای متحده مرکزی اتحادیه های کارگران و زحمتکشان را به وجود آورد، بیشتر وقت خود را مصروف امور سندیکایی می کرد و در مقابل حزب، شورای متحده را برای خود سنگری ساخته بود. اختلافات گذشته میان مسئولین دست اندرکار اینک به شکل اختلاف میان حزب و شورای متحده درآمده بود. یادم هست که در کلوپ شورا به جای شعار «نیرو در اتحاد است» نوشته بودند «نیرو در اتحادیه

ص : 164

است.» این قبیل اختلافات که در تهران کم و بیش زیر پرده بود در شهرستانها شدت داشت. ولی روی هم رفته اختلافات میان حزب و شورا جنبة شخصی داشت و تا اندازه ای از اختلاف موجود میان طرز فکر و زندگی کارگر و روشنفکر سرچشمه می گرفت. البته اگر فعالیت این سازمانها دوام یافته بود اختلافات عمیق تر می گشت و جنبه های ایدئولوژیک و غیره هم به خود می گرفت، همان طوری که در کشورهای اروپا دیده می شود. ولی در آن زمان هنوز کار اختلافات حزب و شورای متحده به آنجا نکشیده بود.

ص : 165

کمیته ایالتی) و خلیل ملکی به کمیته مرکزی حزب گزارش شده بود. هنوز پاسخ کمیته مرکزی نرسیده بود که فرقة دمکرات آذربایجان با شرکت همان افراد بی صلاحیت تحت رهبری سیدجعفر پیشه وری تشکیل شد. دربارة عدم صلاحیت برخی از اعضا کمیته ایالتی این توضیح را می دهم که محمد بی ریا که در رأس شورای ایالتی اتحادیه های کارگران قرار داشت کوچکترین اطلاعی از مسایل سندیکایی نداشت و برخی از کارفرمایان را بازداشت می کرد و کتک می زد، عکس بزرگ استالین را در دفتر اتحادیه بالای سرش نصب کرده بود، تحت حمایت سربازان شوروی به محل کار خود رفت و آمد می کرد. این شخص بعد از تشکیل حکومت پیشه وری وزیر فرهنگ شد. حاج میرزاعلی شبستری از برنامة حزب توده ایران اطلاعی نداشت و در زمان حکومت پیشه وری رئیس مجلس ملی شد. کاویان که شخصی بود بی سواد و بی اطلاع بعداً وزیر جنگ حکومت پیشه وری شد. خود پیشه وری نیز چنانکه در فوق گفته شد از عضویت حزب توده طرد شده نتوانسته بود در کنگره اول شرکت کند. در آن زمان که از شکست فاشیست های هیتلری فقط چند ماه گذشته بود امپریالیست های انگلیس و آمریکا به توطئه های گوناگون دست می زدند تا مواضع خود را حفظ کنند. من جریان تشکیل فرقه را یکی از این توطئه ها می پنداشتم و با تشکیل آن چه از لحاظ صلاحیت تشکیل دهندگان و چه از حیث برنامة ملی گرایانه (طرح مسایل مربوط به ملیت آذربایجانی، زبان آذربایجانی و غیره آن هم در زمانی که مسایل اساسی برانداختن استبداد و رهایی از زنجیر استعمار در برابر مردم ایران قراردارد) مخالفت کردم.

چند روز نگذشته بود که به وسیله کماندانتور شوروی (فرماندار نظامی شوروی در تبریز) از تبریز تبعید شده به تهران بازگشتم. جریان را به کمیته مرکزی گزارش دادم. معلوم شد که کمیته مرکزی نیز در آغاز کار از تشکیل فرقه بی اطلاع و با تشکیل آن مخالف بوده و اینک واقف شده است که شعارهای ملی گرایانه فرقه ظاهر قضیه است و در واقع منظور از تشکیل فرقه ادامة اهداف حزب است و باید از آن دفاع کند و آن را مورد حمایت همه جانبه قرار دهد. این مطلب که مجموعة کمیته مرکزی حزب از جریان تشکیل فرقه اطلاعی نداشت صحیح است ولی به نظر من این به آن معنا نیست که هیچ یک از اعضا کمیته مرکزی از تشکیل فرقه و اهداف آن بی اطلاع بودند. زیرا مقارن تشکیل فرقه جریان افسران خراسان (گنبد) هم اتفاق افتاد که با اطلاع کامبخش بوده (می توان جریان را از افرادی که در این جریان بودند، کیهان و پورهرمزان سؤال کرد) و عده ای از افسرانی که در تهران تحت پیگرد رکن 2 ارتش قرار داشتند به وسیله کامبخش به آذربایجان اعزام شدند. دربارة اعزام افسران به آذربایجان در همان ماه تشکیل فرقه می توان از رصدی و آگاهی سؤال کرد.

ص : 166

از اینجا می توان استنباط کرد که کامبخش در جریان ماجرای تشکیل فرقه بوده است. به هر حال این مسئله یعنی تحقیق دربارة ارتباط احتمالی جریان خراسان و آذربایجان می تواند مفید باشد. با آنکه کمیته مرکزی حزب در مجموع از جریان تشکیل فرقه اطلاع نداشت و سازمان ایالتی آذربایجان بدون اجازة کمیته مرکزی به فرقه پیوست، معذلک مسئله در حزب بی سر و صدا سپری شد. علت آن هم به نظر من حمله همه جانبه هیأت حاکمه وقت (حکومت صدرالاشراف) به سازمانهای حزب توده بود. کلوپ های حزب در تهران و شهرستانها تحت اشغال عمال حکومت درآمده بودند و نظر افراد حزبی بیشتر متوجه فشارهای حکومتی بود که افکار عمومی حکومت ارتجاعی حسابش می کردند. سقوط حکومت صدر و تشکیل حکومت حکیمی و اظهارات حکیمی درمجلس جو را به سود فرقه دمکرات آذربایجان تغییر داد. آنگاه نقشة امپریالیست های آمریکا و انگلیسی که قبلاً مبتنی بر تقسیم ایران بود عوض شد و قلع و قمع فرقه مطرح گردید. منتها برای این کار فرصت لازم بود و از طرفی می بایست نیروهای دولت بسیج شوند و از طرف دیگر سیمای واقعی فرقه که با شعارهای عوامفریبانه به میدان آمده بود آشکار گردد و ضمناً به اتحاد شوروی که عجالتاً خواستی به جز تأسیس شرکت مختلط نفت هدف دیگری نداشت، وعده سر خرمن داده شود. اجرای این نقشه به احمد قوام محول گردید و انصافاً باید گفت که ماهرانه از عهدة انجام نقشه برآمد. «جناب اشرف» هر تعهدی را که می خواستند پذیرفت. کلوپهای حزب را از اشغال نیروهای انتظامی رها ساخت، حتی شخصاً به کلوپ حزب تودة ایران آمد و در یکی از جلسات رسمی شرکت کرد، قانون کار را به شکل تصویب نامه صادر کرد، 15 درصد از بهرة مالکانه را به سود دهقانان تخفیف داد، سه نفر از رهبران حزب توده ایران و یک نفر از حزب ایران را به شرکت در کابینه دعوت کرد، مجلس را منحل کرد تا باصطلاح مجلسی که آمادگی تصویب موافقتنامه قوام و شوروی را داشته باشد انتخاب کند. منتها در زیر پردة این کارهای عوامفریبانه و قول و قرارهای بی پشتوانه «نهضت جنوب» را تدارک دید و اعتصاب کارگران نفت را سرکوب کرد و به در هم پیچیدن طومار حزب و فرقه آغاز کرد. نتیجه آن شد که در 25 آذر 1325 یعنی درست یک سال پس از اقدام مسلحانه فرقة دمکرات آذربایجان بساط فرقه برچیده شد و با کشتار بیش از 20 هزار دهقان آذربایجانی کمر حزب توده ایران شکست. به جز تهران در سراسر ایران دفاتر حزب توده بسته شد و توده نسبتاً کثیری که در صفوف حزب جمع شده بودند پراکنده شدند. به طوری که در اواخر سال 1326 مجموعه اعضا حزب در حدود دوهزار نفر بود.

ص : 167

آرداشس آوانسیان که با وجود پیشه وری و انحلال مجلس شورای ملی دیگر نقشی نمی توانست ایفا کند قبل از آذر 1325 ایران را ترک کرده به شوروی رفته بود. کامبخش نیز بلافاصله پس از شکست فرقه به مناسبت همکاریهایی که با پیشه وری کرده بود، به ویژه به علت فعالیتی که برای فریب افسران و اعزام آنان به آذربایجان ابراز داشته بود، فرار کرد و به باکو رفت و در آنجا به یکی از گردانندگان اصلی سازمان فرقه دمکرات در «مهاجرت» مبدل گردید. اسکندری نیز که در سازمان برنامه به دریافت گذرنامه دیپلماتیک موفق شده بود از طریق مسکو عازم پاریس شد و در فدراسیون جهانی سندیکاها استخدام شد (ایرج اسکندری در ایران با لوئی سایان دبیر کل فدراسیون آشنا شده بود و این آشنایی برایش در مورد استخدام مفید واقع شد).

ص : 168

آوانگاردیست ها (پیشاهنگان) شروع به کارکرد و حملات خود را متوجه رهبری نالایق حزب ساخت. او جزوه ای منتشر ساخت و در آن این اندیشه را مطرح کرد که رهبران حزب تودة ایران از مارکسیسم - لنینیسم اطلاعی ندارند و نمی توانند رهبری حزب طبقه کارگر را عهده دار گردند. باید در داخل حزب افراد آوانگارد و آگاه رهبری را به دست گیرند تا حزب را در راه درست کمونیستی هدایت کنند. عده ای به این گروه پیوستند ولی چون اپریم فرد مشکوکی بود کارش پیشرفت نکرد. آنگاه عده ای دیگر، هواداران خلیل ملکی، به فعالیت پرداختند. اینان نیز مسئله رهبری را مطرح می کردند و از اپورتونیسم و جاه طلبی رهبران که به دنبال وکالت و وزارت بودند سخن می گفتند و در استدلال های خود طی جلسات طولانی بحث و انتقاد، از نوشته های لنین و استالین گواه می آوردند. جالب توجه آنکه هیچ کدام از این گروهها مسئله کافتارادزه و شرکت مختلط نفت و مسایل مربوط به شوروی را صراحتاً به میان نمی کشیدند. هدف مستقیم آنها دستیابی کامل به رهبری بود. جلسات بحث و انتقاد را معمولاً رادمنش اداره می کرد و انتقادات مستقیماً متوجه او می شد. افراد دیگر رهبری هیأت اجرائیه موقت اگر در جلسه شرکت می کردند خود جزو شنوندگان یا انتقادکنندگان بودند.

به تدریج از طرفی اختلافات در درون هیأت اجرائیه موقت بالا گرفت و از طرف دیگر به شنیدن مطالب بی سر و ته رغبتی نشان نمی دادند. لذا پس از آنکه هواداران خلیل ملکی از مبارزه در داخل حزب مأیوس شدند، دست به انشعاب زدند تا جمعیتی مطابق میل خود تشکیل دهند. گروهی (کمتر از 30 نفر) اعلامیه انشعاب را امضاء کرده بودند. انشعابیون تصور می کردند که اعضا حزب به دنبالشان خواهند رفت، ولی چنین نشد، زیرا اعضا حزب نتوانسته بودند میان نظریات آنان و نظریات کمیته مرکزی سابق تفاوت اساسی ببینند و نمی خواستند در دعوای مقام و صندلی آلت دست این و آن گردند. چند روز پس از انشعاب، رادیو مسکو عمل انشعاب را تقبیح کرد و انشعابیون بلافاصله انصراف خود را از تشکیل جمعیت اعلام داشتند و به جز خلیل ملکی و انورخامه ای و چند نفر دیگر اکثر آنها به تدریج به حزب بازگشتند.

با انشعاب خلیل ملکی و شکست آن که در اواخر سال 1326 انجام گرفت محیط حزب آرام گشت و به تدریج سر و صداها خوابید و به روی اشتباهات و خطاهای حزب پرده کشیده شد و جو برای تشکیل کنگره دوم مساعد گردید. هواداران کامبخش (کیانوری، قاسمی، فروتن، امیرخیزی) که بلافاصله پس از 21 آذر 1325 از خلیل ملکی و دسته او پشتیبانی می کردند اینک از او جدا شده و در برابرش قرار گرفته بودند در گزارشی که به

ص : 169

کنگره دوم داده شد انشعاب و انشعابیون محکوم گردیدند و مراحل عمدة فعالیت حزب در گذشته، از جمله تشکیل هیأت اجرائیه موقت مورد تأیید قرار گرفت. کمیته مرکزی نسبتاً وسیعی انتخاب شد که در آن هواداران کامبخش گام بزرگی به پیش برداشته بودند. کامبخش و اسکندری نیز به طور غیابی به عضویت کمیته مرکزی انتخاب شدند. در نخستین جلسه کمیته مرکزی رادمنش به عنوان دبیرکل حزب و طبری، کیانوری، جودت، کشاورز، یزدی، قاسمی، بقراطی، فروتن، علوی و بهرامی به عنوان اعضا هیأت اجرائیه و 5 نفر امیرخیزی، نوشین، حکیمی، بابازاده و یکی دیگر (احتمالاً شرمینی) به عضویت تفتیش مرکزی انتخاب شدند. سر و صداها خوابید ولی اعتماد لازم بین اعضا کمیته مرکزی حاصل نشد. در همان جریان کنگره دوم «دم خروس» دسته بندی هواداران کامبخش عیان گردید. با آنکه در میان کاندیداهای عضویت کمیته مرکزی اسمی از مریم فیروز برده نشده بود، پس از قرائت آراء معلوم شد که اکثریت اعضا کنگره برای عضویت او در کمیته مرکزی به عنوان عضو مشاور رأی داده اند. البته این کار بدون دسته بندی جعلی امکان پذیر نبود.

6- دوران پس از کنگره دوم تا کودتای 28 مرداد

فعالیت حزب پس از کنگره دوم ظاهراً به مجرای عادی افتاده بود، در عین حال مسئله مهمی مانند استیفای حقوق ملت ایران از شرکت نفت انگلیس در دستور روز مردم ایران قرار داشت. امپریالیست های آمریکا و انگلیس و به تبعیت آنها هیأت حاکمة وقت به هیچ وجه نمی توانستند گسترش دامنة فعالیت حزب توده را تحمل کنند و در تلاش آن بودند که حزب را غیرقانونی اعلام دارند. دکتر علی اکبر سیاسی رئیس دانشگاه تهران روزی استادانی را که عضو حزب تودة ایران بودند به دفتر خود دعوت کرد و با لحن تهدید آمیز اخطار کرد که در محیط دانشگاه باید از فعالیت سیاسی دست بردارند. استادان و دانشیاران عضو حزب در محیط دانشگاه فعالیت سیاسی نمی کردند و مفهوم اخطار رئیس دانشگاه این بود که استادان باید به طور کلی از فعالیت سیاسی دست بردارند. در چنین وضعی که رژیم طاغوتی در اندیشه سرکوب حزب بود، در 15 بهمن 1327 یعنی درست هشت ماه پس از تشکیل کنگره دوم در دانشگاه تهران به دست ناصر فخرآرائی به سوی شاه تیراندازی شد. این امر برای غیرقانونی کردن حزب و سرکوب رهبری و کادرهای آن دستاویز غیرمترقبه ای فراهم ساخت. از قرار معلوم کیانوری از این جریان اطلاع داشت و برای تهیه وسایل ترور به فخرآرائی کمک کرده بود. ولی هنگامی که در جریان تدارک پلنوم چهارم (سال 1335) مسئله ترور شاه مطرح گردید، حاضر نشد دخالت خود را به

ص : 170

گردن بگیرد. حادثه ترور شاه که موجب تلاش رهبری حزب گشته بود از طرف حزب به عنوان یک توطئه امپریالیستی تلقی شد. به نظر من این کار تروریستی از جملة کارهایی است که به تشدید ارتجاع ستمشاهی در ایران کمک کرده است.

پس از حادثة دانشگاه عده کثیری از اعضا هیأت اجرائیه، کمیته مرکزی و کادرهای حزب گرفتار شده به زندانهای طولانی محکوم گردیدند، چند تن نیز به طور غیابی به اعدام محکوم شده ایران را ترک کردند. بدین ترتیب هیأت اجرائیه و کمیته مرکزی منتخب کنگره دوم قبل از آنکه کاری انجام دهد متلاشی شد. فقط دو نفر از اعضا هیأت اجرائیه (بهرامی و فروتن) به کمک سه تن از اعضا کمیته مرکزی (شرمینی، قریشی، متقی) ادارة امور حزب را عهده دار گردیدند. نظر به اینکه کیانوری در کار ترور دست داشت و از این جریان در زندان سه نفر از اعضا هیأت اجرائیه (قاسمی، بقراطی، جودت) اطلاع یافتند، اعتماد این افراد نسبت به کیانوری متزلزل گردید. ولی در برابر ارتجاع رژیم طاغوت دم فرو بستند و هیچگونه واکنشی از خود بروز ندادند. بدینسان در دوران زندان میان اعضا زندانی کمیته مرکزی و کادرها هیچگونه اختلاف قابل ذکری بروز نکرد. دفاع مشترک اعضا هیأت اجرائیه از برنامه و فعالیت حزب حیثیت حزب و رهبری را در افکار عمومی به ویژه در نظر افراد حزب بالا برده بود. این نکته را هم باید در نظر داشت که مسئله نفت مطرح بود و به طور کلی جنبش انقلابی ایران رو به اعتلا می رفت و خواه ناخواه اوج گرفتن جنبش انقلابی مردم در روحیات افراد حزب نیز به طور مثبت تأثیر می کرد. به هر حال وضعی پیش آمده بود که اعضا حزب و به ویژه جوانان زندانی شدن به مناسبت فعالیت حزبی را برای خود مایة افتخار می دانستند.

مسئله ملی شدن صنعت نفت در پائیز سال 1329 از طرف جبهة ملی که تازه تشکیل شده بود مطرح گردید. اعضا و رهبری حزب اعم از آنهایی که در زندان بودند یا در خارج (در تهران) این مسئله را عمیقاً بررسی نکردند و به جای آنکه با تمام قوا از شعار جبهه ملی بدون هیچگونه قید و شرطی پشتیبانی بنمایند شعار غلط و تفرقه افکنانه ای به پیش کشیدند و ماههای طولانی از شعار غلط خود (علیرغم نظر عده کثیری از کادرهای حزب) دفاع نمودند. در اینجا نخستین اختلاف میان نظریات رهبری و نظر کادرها پیدا شد.

نخستین اختلاف نظری که میان اعضا هیأت اجرائیه 8 نفری (بهرامی، یزدی، کیانوری، جودت، قاسمی، فروتن، علوی، بقراطی) پیش آمد هنگامی بود که هریمن به عنوان میانجیگری دربارة ملی شدن صنعت نفت برای مذاکره با مصدق به تهران آمده بود. تظاهراتی که علیه او از طرف حزب توده سازمان یافته بود در میدان بهارستان مورد حمله

ص : 171

نیروهای شهربانی قرار گرفت و در اثر تیراندازی عده ای مجروح شدند. در جلسه ای که شب حادثه با حضور اعضا هیأت اجرائیه تشکیل شد، ضمن بحث کیانوری عقیده داشت که در این حادثه دکتر مصدق نخست وزیر تقصیری ندارد و تیراندازی به سوی تظاهرکنندگان به اشارة دربار و به دستور سرلشکر بقایی رئیس شهربانی کل انجام گرفته است. بقیة اعضا هیأت اجرائیه معتقد بودند که مسئولیت نخست وزیر را نمی توان نادیده گرفت. بر اساس این نظر مقالاتی در روزنامة به سوی آینده و مردم نوشته شد. به جز این اختلاف نظر اختلاف قابل ذکری در مسایل سیاسی بین اعضا هیأت اجرائیه پدید نیامده بود و همین وضع تا پایان عمر هیأت اجرائیه وجود داشت. یعنی در کلیه مسایل سیاسی که در هیأت اجرائیه مطرح می شد پس از بحث اتفاق نظر به وجود می آمد و تصمیمات سیاسی به اتفاق آراء گرفته می شد.

اما درباره مسایل تشکیلاتی اختلافاتی پدید می آمد که از تک روی کیانوری ناشی می شد. این شخص به کار دسته جمعی چندان عقیده ندارد و همیشه کوشش می کرد رشته تمام امور تشکیلاتی در دستش متمرکز گردد. این مسئله از وابستگی او به کا.گ.ب سرچشمه می گرفت. ولی در هر صورت به «دمکراسی درون حزبی» توجهی نداشت و به همة افراد به چشم «مشاورین» مشورت کننده نگاه می کرد وگرنه خودش بی اطلاع دیگران تصمیم گرفته اجرا می کرد. برای آنکه از اطالة کلام خودداری شود متذکر می گردم که در پلنوم چهارم کمیته مرکزی کلیه مسایل مربوط به دوران فعالیت هیأت اجرائیه از کنگره دوم تا پایان عمر هیأت اجرائیه رسیدگی شده و قطعنامه هایی در مسایل مختلف صادر گردیده است و این نکته که کلیه تصمیمات به اتفاق آراء گرفته شده است طی قطعنامه ها قید گردیده است. تنها رسیدگی نهایی به دو مسئله یکی حادثه دانشگاه و تیراندازی به شاه و دیگری جریان لو رفتن سازمان افسری حزب توده به کنگره آینده موکول گردیده است.

ص : 172

از کادرها که در مراحل مختلف به خارج از ایران رفته بودند شرکت داشتند. پس از بحث در مسایل گوناگون از طرف گروه کامبخش پیشنهاد شد که اگر اختلافی میان نظر اکثریت اعضا کمیته مرکزی و اکثریت کادرها وجود داشته باشد، نظر اکثریت کادرها ملاک تصمیم قرار گیرد. این پیشنهاد با اکثریت یک رأی تصویب شد. این تصمیم با اصول تشکیلاتی حزب مباینت داشت زیرا در پلنوم وسیع که با شرکت کادرها تشکیل می شود (برخلاف کنگره یا کنفرانس حزبی) نظر کادرها جنبه مشورتی دارد. به هر حال نتیجه آن شد که قطعنامه ها راجع به فعالیت هیأت اجرائیه به اتفاق آراء (یا تقریباً به اتفاق آراء) تصویب شود ولی در انتخاب اعضا هیأت اجرائیه میان نظر اکثریت کمیته مرکزی و اکثریت کادرها تباین پدید آید. اعضا کمیته مرکزی که بر کنه جریانات حزب واقف بودند به عضویت کیانوری، قاسمی، فروتن در هیأت اجرائیه رأی نداده بودند. ولی کادرها بالعکس به عضویت جودت، بقراطی و کشاورز رأی نداده بودند. بدینسان دسته بندی کامبخش در هیأت اجرائیه 7 نفری منتخب پلنوم وسیع چهارم اکثریت مطلق به دست آورد (رادمنش، اسکندری از طرفی و کامبخش، کیانوری، قاسمی و فروتن از طرف دیگر- طبری هم مانند همیشه در وسط قرار داشت) دسته بندی کامبخش گام بزرگ دیگری برای قبضه کردن رهبری حزب به پیش برداشت و بدینسان در هیأت اجرائیه به جای یک نفر دو نفر عضو رسمی کا. گ. ب (کامبخش و کیانوری) شرکت جستند. علاوه بر این در پلنوم چهارم ده نفر نیز از بین کادرها به عنوان «ناظر» انتخاب شدند که در پلنوم های معمولی کمیته مرکزی شرکت کنند. این ده نفر عبارت بودند از: «آرداشس آوانسیان، محمدرضا قدوه، جواد میزانی، احمدعلی رصدی، امیر خسروی، نوروزی، آذرنور، چلیپا و دو نفر کارگر که به نظرم یکی آقاجان هوشنگی و دیگری که الآن نامش بخاطرم نمی آید و فوت کرده است. از این عده آرداشس مشهور به اردشیر از همکاران قدیم کامبخش و محمدرضا قدوه دست پروردة کامبخش بودند (این شخص در زندان رضاخان از نزدیکان یوسف افتخاری بود و با آنکه جزء «53 نفر» بود، پس از آزادی وارد حزب نشد و تا آبان ماه 1324 برکنار بود، در قزوین به هنگام فعالیت انتخاباتی کامبخش به وی نزدیک شد و تقریباً یک سال پس از کنگره اول به عضویت حزب درآمد. شخصی بود فرصت طلب و پای بند هیچ اصلی نبود). جواد میزانی و احمدعلی رصدی نیز، به طوری که طی مصاحبه های اخیر معلوم شد، عضو کا.گ.ب بودند. امیر خسروی که از دوستان قدیم جواد میزانی بود همیشه از کیانوری دفاع می کرد. آقاجان هوشنگی هم در جریان پلنوم چهارم به گروه کامبخش پیوسته بود. بدینسان هواداران کامبخش در دستگاه رهبری حزب اکثریت قابل توجهی پیدا کرده بودند.

ص : 173

اما از آنجا که این ده نفر حق رأی نداشتند و در مجموع اعضا کمیته مرکزی هنوز اکثریت با مخالفین گروه کامبخش بود، این گروه کار مهمی نتوانست از پیش ببرد. جریان پلنوم پنجم که هشت ماه بعد از پلنوم چهارم تشکیل شد گواه بر این مدعاست.

ص : 174

ابتدائی جودت با تشکیل فرقه) از طرف دیگر استفاده و آب را گل آلود کرده ماهی خواهند گرفت و ضمناً یک عده از دستة خود را به رهبری خواهند رساند. بدینسان زمینه تأمین وحدت فراهم گردید و پلنومهای ششم و هفتم و کنفرانس وحدت پلنوم هشتم تشکیل گردید.

ص : 175

اجرائیه انتخاب شدند: رادمنش (دبیر اول)، اسکندری (دبیر)، کامبخش (دبیر)، طبری، کیانوری، جودت، قاسمی، فروتن و دانشیان (غلام یحیی) اعضا هیأت اجرائیه و امیرعلی لاهرودی عضو مشاور هیأت اجرائیه.

ص : 176

به دریافت دیپلم مهندسی نائل گشته بودند. این دو نفر که پسرعموی همسر رادمنش بودند عضو حزب هم بودند و با آنکه پدرشان به علت تسلیم به رژیم شاه از حزب اخراج شده بود در حزب فعالیتهایی داشتند. به ویژه حسین یزدی از طرف رادمنش، روستا، کیانوری و فروتن برای انجام برخی کارها به برلین غربی اعزام شد. مأموران ساواک در برلین غربی با حسین یزدی ارتباط گرفته و او را به عضویت ساواک درآورده بودند. در سال 1341 اندکی پس از برگزاری پلنوم نهم، حسین یزدی و برادرش با استفاده از غیبت رادمنش که در آن موقع برای شرکت در کنفرانس احزاب کمونیست و کارگری به مسکو رفته بود، دستبردی به منزل رادمنش زده و محتوای صندوق آهنی را اعم از وجه نقد و اسناد حزبی خالی کرده بودند. پلیس آلمان پس از آنکه از جریان اطلاع پیدا کرد و فهمید که حسین یزدی شب را در منزل رادمنش بسر برده است بلافاصله اقدام کرد و هر دو برادر را بازداشت نمود. معلوم شد دزدها را درست گرفته اند. ضمن بازجویی ارتباط حسین یزدی با ساواک کشف شد. این حادثه که از بی مبالاتی رادمنش و عدم هشیاری وی ناشی شده بود برای حملة گروه کامبخش دستاویز بسیار مساعد و کارآمدی بود. در عین حال چون گروه کامبخش هم در اعتماد به حسین یزدی شرکت داشتند نمی توانستند فقط رادمنش را مقصر در ابراز اعتماد به حسین یزدی قلمداد کنند، بدین لحاظ چنین نقشه ای کشیدند که رادمنش را از دبیر اولی برکنار کنند و به جای او اسکندری را به عنوان محلل به دبیری بگمارند. فرق اسکندری و رادمنش در این بود که اولاً رادمنش در ایران پس از شکست فرقه فرار نکرده و در سر کار خود باقی مانده بود، ثانیاً در ایران به اتفاق آراء کمیته مرکزی به سمت دبیرکلی انتخاب شده بود، ثالثاً مانند اسکندری نسبت به شوروی اظهار بدبینی نکرده بود (اسکندری پس از جریان فرقه همان شبی که پیشه وری ایران را ترک کرد در حضور جمع کثیری گفت: عباس اسکندری درست می گفت که به شورویها نمی توان اعتماد کرد.) رابعاً اسکندری رفتن به پاریس و کار کردن در فدراسیون را به ماندن در شوروی ترجیح داده بود. خامساً اسکندری در اثر برخورد با لوئی سایان (دبیرکل فدراسیون) از فدراسیون اخراج شده بود، سادساً اسکندری با آذربایجانی ها میانه خوبی نداشت. بدین لحاظ می توان حدس زد که شوروی ها هنوز رادمنش را به اسکندری ترجیح می دادند و انتخاب اسکندری را به هواداران کامبخش توصیه نمی نمودند. در پلنوم دهم نظریات اعضا کمیته مرکزی در مقابل همدیگر قرار گرفت. از مجموعة 22 نفر عضو کمیته مرکزی که حق رأی داشتند نصف آراء بر له رادمنش و ابقاء وی در سمت خود و نصف دیگر علیه او بود. بدینسان دو نیرو در کمیته مرکزی همدیگر را فلج می کردند و نتیجه حاصل نمی شد. هواداران کامبخش در

ص : 177

حملة خود شکست خوردند و چنین صلاح دیدند که از انتخاب هیأت اجرائیه که مسلماً به سود آنها نمی توانست باشد صرفنظر کنند. هیأت اجرائیه انتخاب نشد و ادارة امور به بوروی «موقت» یعنی هیأت دبیران سه نفری (رادمنش و اسکندری و کامبخش) محول گردید. نتیجه پلنوم اعتبار کمیته مرکزی و رهبری را در نظر همة افراد حزب پائین آورد. کیانوری که نقشه های خود را نقش برآب می دید از کار حزبی ظاهراً کنار رفت، به برلین منتقل شد و در آکادمی معماری به کار آغاز کرد، البته کسی او را از کار حزبی برکنار نکرده بود، ولی او خود مصلحت کار خود را در آن دید که به برلین منتقل شود و زیر پردة برکناری از حزب به کارهای دیگر بپردازد. او همیشه می گفت من فقط مسئولیت حوزة حزبی برلین غربی را بر عهده دارم. مفهوم این گفتار این است که او با غرب ارتباط داشته و از طریق عبدالصمد کامبخش در جریان کلیة امور حزبی قرار می گرفت.

ص : 178

آذراوغلی از پذیرفتن دستور ایرج اسکندری سرپیچی کرد. به حرف ایرج حتی در آلمان کسی ترتیب اثر نمی داد. کامبخش هم که رسیدگی به امور حزبی اروپای غربی (دانشجویان عضو حزب در اروپای غربی) را عهده دار بود هر کاری دلش می خواست به کمک کیانوری و بهزادی انجام می داد، ولی در عین حال برای حملة جدید تدارک می دید. او توانسته بود میان آن عده از افراد کمیتة مرکزی که جزء گروهش نبودند تفرقه بیاندازد. به گرایش احمد قاسمی و فروتن نیز که به سمت مائوئیسم چرخیده بودند اهمیت نمی داد. پلنوم یازدهم که سه سال پس از پلنوم دهم تشکیل شد یکی از پرجنجال ترین پلنومهای کمیتة مرکزی بود.

کامبخش و یارانش تصور می کردند زمینه را برای برکناری رادمنش و دستیابی به رهبری مطلق حزب فراهم کرده اند. از سوئی همه را از رادمنش ناراضی کرده اند و از سوی دیگر آذربایجانی ها را علیه اسکندری شورانده اند و عده ای از آنها را به سوی خود جلب کرده اند و بدینسان پیروزی خود را مسلم می دانستند. هنگامی که پلنوم تشکیل شد نخست گزارشی سیاسی از طرف رادمنش قرائت گردید. در این گزارش علاوه بر مسایل ایران که جنبة عمومی داشت و در آن از مسایل تشکیلاتی مطلبی گفته نشده بود مسئله مائوئیسم و خطرات بین المللی آن مطرح شده بود. همه حضار به جز قاسمی، فروتن و سغائی (عضو مشاور کمیته مرکزی) در تأیید گزارش صحبت کردند، ولی این سه نفر بر علیه آن و در تأیید مائوئیسم سخن گفتند و علیرغم استدلال های اعضا کمیته مرکزی از رأی خود بازنگشتند. مسئله به اینجا منجر شد که اگر قاسمی و فروتن که علناً با خط مشی کمیته مرکزی مخالفند در رهبری باقی بمانند به این معنی خواهد بود که در کمیته مرکزی دو خط مشی سیاسی مغایر و مخالف هم می توانند همزیستی داشته باشند و این به جز تثبیت «فراکسیونیسم» (تشکیل جناحهای رو در رو) در حزب مفهوم دیگری نخواهد داشت. لذا عده ای با اخراج آنها از کمیته مرکزی موافق بودند و عده ای نظر دیگری داشتند و وجود دو خط مشی در رهبری را مجاز می دانستند. نتیجه آن شد که قطعنامه مربوط به مشی سیاسی حزب در جلسه کمیته مرکزی با اکثریت آراء (همه منهای سه نفر نامبرده) تصویب شد ولی مادة مربوطه به اخراج قاسمی و فروتن رد شد یعنی از 22 نفر فقط 8 نفر به اخراج آنها رأی دادند. این اشتباه سیاسی گروه کامبخش موجب آن شد که پلنوم به هم بخورد یعنی چهار نفر (دانشیان، آذری، لاهرودی و جودت) از پلنوم سلب اعتماد کرده جلسه را ترک نمودند و بحران در پلنوم پدید آمد. پس از این بحران کامبخش به اشتباه خود متوجه گردید و چنانکه بعدها شنیدم شوروی ها غلط بودن رأی کامبخش و دوستانش را گوشزد کرده بودند. من شخصاً در خارج از جلسه شنیدم که کامبخش به رصدی و افراد دیگر

ص : 179

می گفت اشتباه کردیم! به هر حال کار از کار گذشته بود. پس از 24ساعت جلسه پلنوم مجدداً تشکیل شد و ما چهار نفر را هم به شرکت در جلسه دعوت کردند و مسئله اخراج قاسمی و فروتن را مجدداً مطرح کرده به رأی گذاشتند. تا آنجا که به خاطر دارم به جز طبری که رأی ممتنع داد بقیة افراد همه به اخراج آنها رأی دادند. بدینسان غائله خاتمه یافت. ولی یک بار دیگر انتخاب هیأت اجرائیه ممکن نگردید. بوروی موقت تبدیل به بوروی کمیته مرکزی شد و سه سال دیگر ادارة امور حزب را برعهده گرفت. اگر در سه سال پیش در حدود 16 نفر بر بوروی موقت رأی داده بودند این بار 12 نفر رأی دادند یعنی پشتیبانان بورو تقلیل یافته بود. پس از پلنوم یازدهم قاسمی و فروتن آلمان دمکراتیک را ترک کرده و به غرب رفتند و بر علیه حزب توده به فعالیت پرداختند.

ص : 180

کمیته مرکزی از طرف کیانوری مطرح شد و قرار شد که هیأتی مرکب از اعضا هیأت دبیران به اضافة طبری، قدوه، جودت و دانشیان مسئله را مورد بررسی قرار داده نتیجه را به پلنوم آینده گزارش دهند. در پلنوم سیزدهم که به طور فوق العاده تشکیل یافته بود، من به علت بیماری شرکت نداشتم. بعدها شنیدم که از نفوذ ساواک در حزب (سازمان حزب در ایران به وسیله عباس شهریاری) کامبخش و کیانوری از چند سال پیش اطلاع داشتند و کیانوری می خواسته مسئله را در پلنوم دوازدهم مطرح کند ولی کامبخش مانع شده است. علت ممانعت کامبخش روشن است. او می دید که کار دارد جور می شود و مهره های کا.گ.ب در رهبری حزب قرار گرفته اند و نمی دانست که کیانوری انتخاب نخواهد شد. لذا به کیانوری گفته است، بگذار انتخابات بی سر و صدا خاتمه یابد، فرصت طرح مسئله رادمنش پیدا خواهد شد. بدینسان یک سال گذشت و فرصت هم پیدا شد. نمی دانم رادمنش در بغداد چه کار کرده بود که موجب رنجش شوروی ها شده بود. مسئله را با او در میان نهادند، روی خوش نشان نداد، آنگاه نفوذ ساواک در سازمان حزب را به وی اطلاع دادند و گفتند فردی از ایران به وسیله عباس شهریاری برای ملاقات با رادمنش به طور «قاچاق» به شوروی اعزام شده است. این فرد اینک مدتی است در زندان به سر می برد. او عضو ساواک است و خود مأمورین ایرانی او را از مرز عبور داده اند. خود این شخص تمام جریان را حکایت کرده است و دیگر تردیدی در این باره جایز نیست. ولی رادمنش بر پایه اعتماد تزلزل ناپذیری که به شهریاری داشته روی حرف خود ایستاده و گفته است که این اقاریر را با شکنجه از زندانی گرفته اند. بدینسان رادمنش به دست خود وسایل برکناریش را فراهم ساخته است. در این موقع است که به کیانوری اشاره می شود تا مسئله را در پلنوم سیزدهم مطرح سازد.

ص : 181

جواد میزانی مسئول رادیو پیک ایران، حمید صفری نمایندة حزب در مجلة مسایل صلح و سوسیالیسم، طبری مسئول تبلیغات و تعلیمات (روزنامه، مجله دنیا و سایر نشریات حزب)، قدوه مسئول امور سندیکایی (فدراسیون سندیکایی جهانی و غیره) و صلح، جودت کماکان مسئول امور رفاهی و معیشتی پناهندگان سیاسی ایران. اسکندری اگر چه دبیر اول بود ولی در امور حزبی غرب و ایران دخالت نداشت. یعنی عملاً هیچ کاره بود.

ص : 182

ص : 183

میکروب جاسوسی از ابتدای تشکیل حزب انجام گرفته و با فعالیت عبدالصمد کامبخش به تدریج شدت یافته است و برای آنکه تشکیلات حزب تمام و کمال در دست «مطمئن» جاسوسان شوروی قرار گیرد، از ضعف روزافزون رهبری و بحرانهای متوالی استفاده به عمل آمده است.

به طوری که در بالا شرح داده شد، کامبخش با حوصله و استادانه از هر فرصتی استفاده کرد تا عوامل خود را در دستگاه رهبری حزب بنشاند. کیانوری نیز به نوبة خود به استخدام تازه ای دست زده تا جایی که بخش علنی حزب را به مثابه پردة ساتر شعبه جاسوسی درآورده است، گویی وظیفه اساسی حزب جاسوسی برای شوروی بوده و برنامه و اساسنامه و تبلیغات رسمی و قانونی حزب صرفاً برای پوشش شبکه جاسوسی به وجود آمده است. به عقیدة من بحرانهای گذشته حزب و دوران های متوالی قهر و آشتی از پیشرفت خزندة این بیماری شرم آگین ناشی می شده است. این نظر درست است که تنة حزب در اثر تلقینات مزورانه انترناسیونالیسم دروغین و تبلیغ ریاکارانه برادری احزاب کوچک و بزرگ، زمینة مساعدی برای ابتلاء به این بیماری داشته، ولی اگر رهبری حزب توده بی چون و چرا تابع کمینترن نمی شد و جاسوسان را در صفوف خود راه نمی داد و صرفاً به تبلیغ نخستین برنامة حزب (که در آن از تأمین استقلال و آزادی ایران و احقاق حقوق حقة توده زحمتکش سخن می رود) می پرداخت، امکان آن وجود داشت که در تاکتیک و در این یا آن مورد اشتباه کند ولی مسلماً کارش به خیانت نمی کشید...». (1)

ص : 184

عکس:1

نمونه دستنوشته دکتر حسین جودت درباره ی تاریخ حزب توده 1362/8/2

(صفحه اول)

ص : 185

عکس :2

نمونه دستنوشته دکتر حسین جودت دربارة تاریخ حزب توده 2/8/1362

(صفحه دوم)

ص:186

ص : 187

7- احسان طبری، مقیم آلمان شرقی، عضو هیأت اجرائیه، مسئول هیأت تحریریه.

8- حمید صفری، مقیم آلمان شرقی، عضو هیأت اجرائیه، عضو هیأت تحریریه، مسئول شعبه تبلیغات و ایدئولوژی، سپس دبیر کمیته مرکزی (قبلاً نماینده حزب در مجله مسایل صلح و سوسیالیسم).

9- فرج الله میزانی (ف.م. جوانشیر)، مقیم بلغارستان، عضو هیأت اجرائیه و سپس دبیر کمیته مرکزی، مسئول رادیو پیک ایران.

10- منوچهر بهزادی، مقیم آلمان شرقی، مسئول بخش غرب در تشکیلات، عضو هیأت تحریریه، عضو کمیته مرکزی، سپس عضو هیأت اجرائیه و دبیر کمیته مرکزی.

11- انوشیروان ابراهیمی، مقیم آلمان شرقی، قبلاً معاون صدر فرقه دمکرات آذربایجان، مسئول بخش تشکیلات اطراف ایران، عضو کمیته مرکزی، سپس عضو هیأت اجرائیه و هیأت دبیران.

12- داوود نوروزی، مقیم آلمان شرقی، عضو کمیته مرکزی، عضو هیأت تحریریه.

13- مریم فیروز، مقیم آلمان شرقی، عضو کمیته مرکزی، مسئول زنان.

14- مهدی کیهان، مقیم آلمان شرقی، عضو هیأت اجرائیه، مسئول هیأت تحریریه.

15- بهرام دانش، مقیم بلغارستان، عضو هیأت تحریریه پیک ایران، عضو کمیته مرکزی.

16- احمدعلی رصدی، مقیم مسکو، مسئول واحدهای شوروی، عضو کمیته مرکزی.

17- علی امیرخیزی، مقیم مسکو، عضو کمیته مرکزی.

18- محمود بقراطی، مقیم مسکو، عضو کمیته مرکزی، از مسئولین واحدهای حزبی شوروی.

19- رفعت محمدزاده (مسعود اخگر)، مقیم آلمان شرقی، عضو کمیته مرکزی، عضو هیأت تحریریه مدیر مجله دنیا.

20- اکبر شاندرمنی، مقیم تاجیکستان شوروی (دوشنبه)، عضو کمیته مرکزی، مسئول واحد تاجیکستان.

21- اردشیر آوانسیان، مقیم ارمنستان شوروی (ایروان)، عضو کمیته مرکزی.

22- خسرو (بابک) امیرخسروی، مقیم پاریس، عضو کمیته مرکزی، مسئول واحد حزبی فرانسه.

23- حبیب الله فروغیان، مقیم مسکو، عضو کمیته مرکزی.

24- امیرعلی لاهرودی، مقیم باکو، معاون غلام یحیی، عضو کمیته مرکزی، عضو هیأت اجرائیه.

ص : 188

علاوه بر افراد فوق، کمیته مرکزی حزب توده دارای اعضائی از «فرقه دمکرات آذربایجان» بود که در فعالیت حزبی شرکت نداشتند و عضویت آنها جنبه تشریفاتی داشت.

تا آستانه پلنوم 16، هیأت اجرائیه عبارت بود از: ایرج اسکندری (دبیر اول)، کیانوری، دانشیان، طبری، قدوه، لاهرودی، صفری و جودت و هیأت دبیران عبارت بود از: اسکندری و کیانوری.

در آستانه پلنوم 16، (پس از برکناری اسکندری) هیأت اجرائیه عبارت بود از: کیانوری (دبیر اول)، اسکندری، طبری، قدوه، صفری، میزانی، جودت، دانشیان، ابراهیمی، لاهرودی، بهزادی و هیأت دبیران عبارت بود از: کیانوری، میزانی، صفری، ابراهیمی، بهزادی.

در این سالها، مخارج اصلی حزب توده عبارت بود از:

1- حقوق کسانی که فقط کار حزبی داشتند و در دفتر حزب اشتغال داشتند،(1) 2- چاپ نشریات، 3- هزینه ارسال نشریات، 4- مخارج رفت و برگشت از ایران (در صورتیکه خودشان امکان مالی نداشتند)، 5- مخارج رفت و برگشت از غرب (اگر خودشان امکان مالی نداشتند)، 6- مخارج سفرهای رهبران به شرق و غرب، 7- مخارج اماکن و وسائل حمل و نقل (دفتر مرکزی، محل کار تشکیلات، اتومبیل ها و ...)، 8- کمک به گروههای حزبی در ایران.

منابع مالی حزب توده عبارت بود از: کمک ارزی شوروی، حقوق کارکنان حزبی از طرف حزب کمونیست حاکم همان کشور پرداخت می شد. (به صورت بودجه ماهانه)، مخارج چاپ نشریات توسط حزب کمونیست حاکم کشور مربوطه پرداخت می شد (آلمان شرقی)، مخارج کار و دفاتر و حمل و نقل توسط حزب حاکمه کشور (آلمان شرقی) پرداخت می شد، مخارج سفرها یا از بودجه مرکز حزب و یا توسط حزب حاکم پرداخت می شد، مقداری پول از حق عضویت اعضا از بلوک شرق فراهم می آمد، مقداری هم از حق عضویت و کمک های مالی و بهای نشریات که از اروپای غربی و ایران می آمد.

ص : 189

عکس:3

ص : 190

ص : 191

فرمانده نیروهای ارتش در اردبیل- سروان پزشکیان - با یک عدة 200 نفری از گردان زیر فرماندهی خود به شوروی پناهنده شد، که بعداً سلاح های آنها را به ایران تحویل دادند ولی همه سربازان را - با وجودی که به هیچ وجه قصد ماندن نداشتند - به زور نگه داشتند. پناهندگان ایرانی در کازاخستان را همین سربازان - که اکثراً از محلات و دهات اردبیل هستند - تشکیل می دهند، که بسیاری از آنها در کالخوزها و ساوخوزهای آنجا کار می کنند و نسبت به بقیه پناهندگان از سطح زندگی پائین تری برخوردارند. باید توجه داشت که اکثر - تقریباً همه- سران فرقه دمکرات آذربایجان، از پناهندگان قدیمی مقیم شوروی بودند، مانند سیدجعفر پیشه وری و غلام یحیی دانشیان، که در سالهای 1310 به ایران بازگردانیده شده ولی خانواده هایشان در شوروی مانده بودند. آنها بلافاصله پس از فرار به سر خانه و زندگی حاضر و آمادة خود رفتند و سرگردانی و دربدری برای مردم عادی ماند. (1)

بعد از وقایع 21 آذر 1325 عده ای از افراد حزب توده، به طور متفرقه، بدون اجازه حزب، از سرحد خراسان عبور کرده و به شوروی پناهنده شدند. آنها را پس از مدتی زندان در تاجیکستان سکنی دادند. در تاجیکستان این افراد باضافه «مهاجرین اقتصادی» ایرانی جمعیتی حدود 200 نفر را تشکیل می دهد.

3- گروه سوم پناهندگان ایرانی را مسئولین و کادرهای حزب توده و اعضا سازمان نظامی این حزب، تشکیل می دهند، که عمدتاً بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به شوروی و اروپای شرقی گریختند. این افراد، غیر از رهبران حزب، حدود 1500-100 نفر بودند که، بعداً توسط رهبری حزب در خارج (در شوروی و دیگر کشورهای اروپای شرقی) مستقر گردیدند. خانواده تعدادی از افسران توده ای اعدام شده (مبشری، مدنی و ...) نیز از این جمله بودند.

علاوه بر اینها، باید از سران حزب توده نام برد، که به مناسبت ها و در زمانهای مختلف به شوروی فرار کردند و در رأس پناهندگان قرار گرفتند و تشکیلات خود را تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی بر این اساس بنا کردند.

تعداد پناهندگان ایرانی مقیم شوروی با خانواده هایشان قریب به 20 هزار تن تخمین زده می شود، که از این تعداد بخش قابل توجهی تبعه شوروی محسوب می گردند. اینان عمدتاً فراریان غائله فرقه دمکرات هستند که در شهرهای آذربایجان شوروی مستقر می باشند. تعدادی نیز در تاجیکستان (حدود 200 نفر)، قزاقستان (حدود 200-150 نفر) و

ص : 192

دیگر جمهوری های شوروی سکونت دارند. به علاوه، هم اکنون تعداد انگشت شماری پناهنده سیاسی در کشورهای مختلف اروپای شرقی سکونت دارند، که عمدتاً از کادرهای سابق حزب توده می باشند. بخش عمدة اینان جذب کشور مربوطه شده و شاغل و یا بازنشسته هستند و تعداد ناچیزی فعالیت حزبی دارند. یک خانواده نیز در چین کمونیست مقیم می باشد. (1)

ص : 193

محسوب نمی شوند و از امتیازات آن نمی توانند استفاده کنند.

ص : 194

کرد و حوزه های فرقه را تشکیل داد. فعالیت این حوزه ها، رسیدگی به امور معیشتی پناهندگان (مانند خانه، شغل، تحصیل، کمک هزینه و ...) و دریافت حق عضویت بود.

در سال 1339، در پلنوم هفتم حزب توده، وحدت با فرقه تصویب شد و بلافاصله «کنفرانس وحدت» فرقه و حزب تشکیل گردید و به نام فرقه «سازمان ایالتی حزب توده ایران در آذربایجان» افزوده شد. ولی عملاً کمیته مرکزی و رهبری خود را در آذربایجان شوروی حفظ کرد.

در خارج از آذربایجان تا پایان سال 1336، حزب توده سازمان نداشت. در شوروی- غیر از آذربایجان - حزب کمونیست شوروی نسبت به تشکیل حوزه و سازمان توده روی خوش نشان نمی داد و با آن موافق نبود. پس از پلنوم چهارم (تابستان 1336)، که هیأت اجرائیه منتخب پلنوم به لایپزیک (آلمان شرقی) منتقل شد، «سازمان مهاجرین» به مسئولیت فروتن (دبیر رابط: عبدالصمد کامبخش) تشکیل شد. بدین ترتیب که در هر کشور یک نفر به عنوان مسئول پناهندگان تعیین شد، برای روشن شدن وضع حزبی پناهندگان پرسشنامه ای تهیه و توزیع گردید، میان مسئول حزب توده در هر کشور با کمیته مرکزی حزب کمونیست آن کشور رابطه مستقیم برقرار گردید و در شوروی مقرر شد که تمام امور معیشتی «پناهندگان» توسط مسئول حزب در شوروی نزد مقامات شوروی (مسئول امور مهاجرین در کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی و سازمان صلیب سرخ شوروی) طرح و حل و فصل گردد. فروتن بعدها در جریان انشعاب مائوئیستی از حزب توده جدا شد.

در سال 1339، در پلنوم هفتم حسین جودت عضو هیأت اجرائیه شد و با مسئولیت دبیر رابط (عبدالصمد کامبخش) به اداره «شعبه امور مهاجرت» پرداخت.

مسئول شعبه مهاجرت (جودت) به بررسی درخواستهای پناهندگان می پرداخت. این درخواست ها اگر قابل پذیرش بود و با امکانات و شرایط انطباق داشت، با پیشنهاد مشخص به دبیر رابط و در غیاب او به دبیران دیگر، گزارش می شد تا نامه ای خطاب به حزب کمونیست حاکم کشور مربوطه بنویسند و تقاضای رسیدگی به درخواست آن پناهنده را بنمایند. اگر قابل پذیرش نبود، درخواست به همراه پاسخ آن برای مسئول پناهندگان ارسال می شد و عدم امکان برآوردن آن، اعلام می گردید.

امور تشکیلاتی پناهندگان و کلیه مسایل حزب در رابطه با آنها از کانال «شعبه مهاجرت» حل و فصل می گردید.

این وضع تا 29 فروردین 1341 ادامه داشت. در سال 1341 پلنوم دهم کمیته مرکزی

ص : 195

تشکیل شد و به علت اختلاف شدید درونی هیأت اجرائیه، این ارگان منحل شد و کلیه امور در دست هیأت دبیران سه نفره (رادمنش، اسکندری، کامبخش) متمرکز شد. انجام «امور مهاجرت» را ایرج اسکندری به دست گرفت، که جودت به عنوان دستیار وی کار می کرد.

در سال 1344، حزب کمونیست شوروی موافقت کرد که برای «پناهندگان» ایرانی، غیر از آذربایجان شوروی، نیز حوزه های حزبی تشکیل شود. لذا، رهبری حزب توده تصمیم گرفت تا نخست وضع حزبی همه افرادی را که ادعای عضویت داشتند روشن سازد و سپس برای اعضای حزب کارت عضویت صادر شود و برای تشکیل کمیته حزبی، کنفرانس نمایندگان افراد حزبی برگزار گردد. رسیدگی به عضویت کلیة اعضای حزب در کشورهای مهاجرنشین توسط کمیسیونی مرکب از احسان طبری، حسین جودت و داوود نوروزی انجام گرفت. رسیدگی به وضعیت اعضای فرقه را خود کمیته مرکزی و فرقه دمکرات آذربایجان انجام داد. سپس کارت عضویت ها صادر شد و کنفرانسی در شهر دوشنبه، با شرکت نمایندگان اعضای حزب مقیم مسکو، عشق آباد و دوشنبه تشکیل گردید. چند تن به سمت اعضای کمیته انتخاب شدند و محمود بقراطی دبیر کمیته شد. از جمله شرکت کنندگان در این کنفرانس، احمدعلی رصدی و مهدی کیهان بودند. وظیفه این کمیته عبارت بود از ادارة حوزه های حزبی و رسیدگی به امور معیشتی و رفاهی مهاجرین.

تا سال 1361 در شوروی، در رأس سازمان حزب توده یک هیأت مسئولین، مرکب از 3 نفر (یک مسئول و دو معاون)، قرار داشت. پیش از انقلاب اسلامی مسئول سازمان حزب توده در شوروی - به جز آذربایجان - احمدعلی رصدی بود که پس از انقلاب به ایران آمد و هیأت مسئولینی مرکب از سهراب زمانی (مسئول)، ناصرانی و علی ابلوچ (که گردانندگان «صدای ملی ایران» نیز بودند) اداره آن را به دست گرفتند.

ص : 196

سازمان رسمی و قانونی به نام «جمعیت پناهندگان سیاسی ایرانی مقیم اتحاد شوروی» توسط حزب توده و فرقه دمکرات با موافقت و نظر مقامات شوروی تأسیس شد و به ثبت رسید. این جمعیت در هر نقطه ای که عدة پناهندگان قابل ملاحظه بود، تشکیل می گردید. بدین ترتیب که در جلسة عمومی پناهندگان محل، هیأت مدیره «جمعیت» محل برای مدت معینی انتخاب شد. هیأت مدیره دارای یک مسئول بود که امور معیشتی پناهندگان را در رابطه با صلیب سرخ و مقامات دولتی شوروی حل و فصل می کرد.

نقش این سازمان، صرفاً نقش صنفی نبود. به اعتراف سران حزب توده، که بعضاً خود از مسئولین «جمعیت» بوده اند، نقش جاسوسی و کنترل پناهندگان از نقطه نظر مواضع سیاسی، زیر نظر مقامات امنیتی، از وظایف «غیر اساسنامه ای» ولی اساسی آن به شمار می رفت.(1) مسئولین «جمعیت پناهندگان» دارای روابط اطلاعاتی با مقامات شوروی بودند و بعضاً در رابطه مستقیم با کا.گ.ب بوده اند (مانند احمدع_لی رص_دی، عضو کمیته مرکزی حزب توده و مس_ئول هیأت مدیره مرکزی جمعیت فوق قبل از انقلاب).

هیأت مدیره مرکزی «جمعیت» در شهر مسکو مستقر بود و وظایف هیأت مدیره شهر مسکو را نیز انجام می داد. هیأت مدیره مرکزی ناظر بر فعالیتهای کلیة هیأت مدیره های مرکزی مرکب از سهراب زمانی (مسئول)، علی ابلوچ و ناصرانی (گردانندگان «صدای ملی») بودند. در شهرهای شوروی که تعداد پناهندگان کم بود، هیأت عامله حوزه حزبی شهر وظایف هیأت مدیره «جمعیت» را نیز انجام می داد.

ص : 197

1- غلام یحیی دانشیان، صدر پیشین فرقه دمکرات عامل سرشناس و برجسته کا.گ.ب بود.

2- حبیب الله فروغیان، عضو کمیته مرکزی حزب توده، عامل کا.گ.ب بود که پیش از ضربه به حزب توده به دستور مقامات امنیتی شوروی از ایران گریخت.

3- گروه 3 نفری «سهراب زمانی، ناصرانی، علی ابلوچ» که گردانندگان «صدای ملی» و هیأت مسئولین حزب توده در شوروی و هیأت مدیره مرکزی «جمعیت پناهندگان...» بودند. عملکرد و سوابق آنها و اعترافات مندرج در پرونده های سران حزب توده، دال بر روابط آنان با کا.گ.ب می باشد.

احمدعلی رصدی، مسئول سازمان حزب توده در شوروی (غیر از آذربایجان)، پیش از انقلاب، درباره نفوذ کا.گ.ب در بین «مهاجرین» می نویسد:

... در آذربایجان شوروی، که چندین هزار مهاجر ایرانی در نقاط مختلف آن مقیم می باشند و دارای تشکیلات مستقل هستند، کا.گ.ب مسلماً با صدها بلکه با حدود هزار نفر آنها در تماس است. یا مثلاً در شهر مسکو، از میان حدود 15 مهاجر سیاسی ایرانی این شهر غیر از زن ها- شاید فقط یکی دو نفر باشند که کا.گ.ب با آنها در تماس نبوده باشد. در صورتی که تنها 3 نفر آنها (سهراب زمانی، ناصرانی، علی ابلوچ) مسئولیت دارند... ولی برای همه روشن است که کا.گ.ب با دیگران هم، از جمله با حسین گرامی-که دارای روابط نسبتاً وسیعی با مهاجرین چه در شوروی و چه در دیگر کشورهاست- با ژنرال میلانیان، با شیدفر و غیره هم هر یک به دلایلی در رابطه می باشند. (1)

حسین جودت، مسئول شعبه امور مهاجرت حزب توده، قبل از انقلاب، می نویسد:

چنین شهرت داشت که در باکو عده زیادی از افراد مسئول با کا.گ.ب کار می کنند و علیه همدیگر پرونده سازی می نمایند... حسن نظری، که از افسران سابق ارتش بود و به همراه مسئولین فرقه دمکرات آذربایجان مهاجرت کرده و به آذربایجان شوروی رفته بود، در سال 1340 برای کار به دفتر حزب توده آمد. وی قبلاً برای کار به عراق اعزام شده بود (معرف او عبدالصمد کامبخش بود). وی در دفتر حزب با حسن سغایی گلاویز شد. دیگر نمی شد او را نگه داشت. عذرش را خواستند و وی را به آذربایجان عودت دادند. ولی مدتی بعد، بدون اجازة حزب سر و کله اش پیدا شد. او را مدتی حزب سوسیالیست متحده آلمان شرقی در یک

ص : 198

اردوگاه نگه داشت، سپس آزاد کرد و به عنوان معلم در دانشگاه به کار پرداخت. حسن نظری در این مدت آزادانه به غرب رفت و آمد داشت. تردیدی نیست که بدون سفارش مقامات امنیتی شوروی چنین چیزی مقدور نیست. (1)

ص : 199

عنوان دبیر اول فرقه اداره امور آن را به دست گرفت. (1)

اعضای فرقوی کمیته مرکزی حزب توده در آستانة انقلاب اسلامی ایران عبارت بودند از:

1- غلام یحیی دانشیان: صدر فرقه دمکرات آذربایجان، عضو هیأت سیاسی حزب توده، دارای همسر و 2 فرزند. مقیم باکو (خانه اش نزدیک هتل اینتوریست بود). دانشیان در سن حدود 70 سالگی سکته ناقص کرد و پس از انقلاب (1364) در شوروی درگذشت.

2- انوشیروان ابراهیمی: عضو هیأت دبیران کمیته مرکزی حزب توده و مسئول سابق سازمان جوانان فرقه.

3- امیرعلی لاهرودی: دبیر اول فرقه، عضو هیأت سیاسی حزب توده، مقیم باکو. امیرعلی لاهرودی از کادرهای نسبتاً جوان فرقه است که از 18 سالگی عضو حزب توده بود و در کنگره اول آن به عنوان نماینده تبریز شرکت داشت و عضو کمیته ایالتی آذربایجان بود. پس از کنفرانس وحدت (1339) عضو مشاور هیأت اجرائیه حزب توده شد. بدین مناسبت مدتی در لایپزیک (مرکز حزب) بود، ولی پس از انحلال هیأت اجرائیه در سال 1341 به آذربایجان بازگشت و سپس هر از چندی در جلسات هیأت اجرائیه شرکت می کرد.

4- ابوالحسن رحمانی: عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده، عضو هیأت اجرائیه فرقه- مسئول «جمعیت پناهندگان سیاسی ایرانی مقیم آذربایجان شوروی»، دکتر در تاریخ، کارمند انستیتوی تاریخ آذربایجان شوروی.

5- صمد عافیت: عضو کمیته مرکزی حزب توده، عضو هیأت اجرائیه فرقه، دکتر مهندس در رشته زمین شناسی، کارمند دانشکده نفت و شیمی.

6- مختار دیده کنان: عضو کمیته مرکزی فرقه، عضو هیأت اجرائیه فرقه، مسئول شعبه تشکیلات.

7- جعفر مجیری: عضو کمیته مرکزی فرقه، مسئول شعبه تبلیغات فرقه، دکتر در رشته هنرهای زیبا (قالیبافی).

8- محمدعلی مجیری: عضو کمیته مرکزی فرقه، دبیر کمیته مرکزی.

9- قلی خیامی: عضو کمیته مرکزی فرقه، دکتر در ریاضیات، استاد دانشکده پلی تکنیک.

10- لطفعلی اردبیلیان: عضو کمیته مرکزی حزب توده، عضو کمیته مرکزی فرقه، کارمند دفتر مرکزی فرقه در باکو.

ص : 200

11- بالاش آذراوغلی (آبی زاده): عضو کمیته مرکزی حزب توده، عضو کمیته مرکزی فرقه، شاعر مشهور، کارمند انستیتوی زبان شناسی و ادبیات.

12- عظیم جدائی: عضو کمیته مرکزی حزب توده، جوشکار، کارمند دفتر فرقه در باکو.

13- مارتیک قریقوریان: عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده، کارمند دفتر، مسئول اسناد و دفاتر، راننده سابق دانشیان.

14- عظیم عظیم زاده: عضو کمیته مرکزی حزب توده، عضو کمیته مرکزی فرقه.

15- عباس علی زنوزی: عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده، کارمند انستیتوی خاورشناسی آذربایجان.

16- غفار کندلی: عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده، دکتر ادبیات، کارمند ارشد انستیتوی ادبیات.

17- محمد فقیهی: عضو مشاور کمیته مرکزی حزب توده، جوشکار، مسئول واحد حزبی شهر سرمقابیت.

18- صمد حکیمی: عضو کمیته مرکزی حزب توده، بازنشسته، کارگر سابق راه آهن در ایران. (1)

سایر اعضای کمیته مرکزی فرقه، که عضو کمیته مرکزی حزب توده نبودند، عبارتند از:

1- صابر امراهی: مسئول شعبه جوانان «جمعیت پناهندگان»، دکتر ادبیات.

2- محمدرضا عافیت: مسئول روزنامه آذربایجان، دکتر در ادبیات.

3- محمد جلیلی: بازنشسته.

4- می ننه کرانی: بازنشسته.

5- سلطانعلی غلامی: بازنشسته، به کارهای «جمعیت پناهندگان» کمک می کند.

6- فرج دستگشاده: مسئول ناحیه در تشکیلات شهر باکو، دکتر در علوم اقتصاد، استاد دانشگاه.

7- اسلام انجمن نور: حقوقدان، معاون صدر «جمعیت پناهندگان».

8- ستارة دانشیان: کارمند کتابخانه، از مسئولین شعبه زنان «جمعیت پناهندگان».

9- طاهره پورآهم: پزشک (قابله)، مسئول شعبه زنان «جمعیت پناهندگان».

10- عادلة چرنیک بلند: پزشک (قابله)، مسئول شعبه زنان «جمعیت پناهندگان».

ص : 201

11- مجید محمدی وند: سرهنگ سابق فرقه، کارمند وزارت بازرگانی.

12- ایوب نمینی اصل: مسئول کمیسیون بازرسی، مسئول تشکیلات باکو.

13- سهراب طاهری: عضو کمیسیون بازرسی فرقه، شاعر، مسئول «جمعیت نویسندگان ایرانی».

14- غلامحسین دهقانی: عضو کمیسیون بازرسی فرقه.

15- محمد شمسی: عضوکمیسیون بازرسی فرقه، دکتر در تاریخ، کارمند انستیتوی خاورشناسی.

16- صورت باقری: مسئول فرقه و جمعیت پناهندگان در شهر شاماخی.

17- مشهدی نوروز: از مسئولین جمعیت و فرقه در شهر شاماخی (ساوخوز شماره 6).

18- عادل عادلیان: عضو کمیسیون بازرسی، کارمند کارخانة روغن نباتی در شهر کیروف آباد.

19- ابراهیم ابراهیم زاده: عضو کمیسیون بازرسی، کارمند ادارة بازرگانی در شهر کیروف آباد.

20- قربان علی زاده: مهندس راه آهن، مسئول یکی از نواحی شهر باکو.

21- محمد داداش زاده: عضو مشاور کمیته مرکزی فرقه، دکتر در تاریخ.

22- میراث نیک نژاد: عضو مشاور کمیته مرکزی فرقه، دکتر در علوم کشاورزی (رشته پنبه کاری)، مسئول تشکیلات کیروف آباد.

در سال 1357، تعداد اعضای فرقه دمکرات در شهرهای مهم آذربایجان شوروی به شرح زیر بود:

1- باکو: حدود 750-700 نفر.

2- گنجه (کیروف آباد) و حومه: حدود 350-300 نفر.

3- شاماخی: حدود 250-200 نفر.

4- قوبا: حدود 200-150 نفر.

5- نوخا (شکی) و حومه : 200-150 نفر.

6- علی بایراملی: 200-150 نفر.

در قفقاز شمالی حدود 12-10 خانواده ایرانی زندگی می کنند که از حقوق «پناهنده سیاسی» محروم شده اند، زیرا در سالهای اول پناهندگی می خواسته اند از مرز عبور کرده و به ایران بیایند که توسط حکومت شوروی دستگیر و به قفقاز تبعید می شوند.

در قزاقستان جنوبی، حدود 60-50 خانوار ایرانی زندگی می کنند که همه یا تبعه

ص : 202

شوروی شده اند و یا به دلایل مختلف از حقوق پناهنده سیاسی محروم گردیده اند.

عده ای از پناهندگان، که به دلایل مختلف زندانی شده و سابقه محکومیت یافته اند، پس از پایان محکومیت بالاجبار پاسپورت شوروی به آنها داده شده است. افراد فوق هیچ رابطه ای با فرقه و حزب توده ندارند.

عکس : 4

ص : 203

ص : 204

میزگردها و سمینارها و اجلاس های مختلف بین المللی برگزار می کردند.

حزب توده همواره در این مرکز نماینده داشت. سالها اردشیر آوانسیان، سپس محمود بقراطی و حمید صفری نماینده حزب توده بودند. از سال 1360 علی خاوری، دبیر کمیته مرکزی، به پراگ رفت و نماینده حزب در این مجله شد.

فدراسیون سندیکایی جهانی: مرکز فدراسیون اتحادیه های کارگری وابسته به شوروی نیز در پراگ (چکسلواکی) است. این سازمان دارای جلسات و کنفرانس ها و اجلاس های بین المللی از نمایندگان کشورهای مختلف است. حزب توده در مرکز این سازمان نیز همواره نماینده داشت.

تا سال 1356 شخصی به نام جواهری نماینده حزب توده بود، که سپس بازنشسته شد و به پاریس رفت. از آن پس، حزب توده نمایندة دائمی نداشت ولی به جلسات آن هیأت نمایندگی ارسال می داشت.

فدراسیون جهانی جوانان دمکرات (W.F.D.Y): سازمان بین المللی جوانان هوادار بلوک شرق، که تعدادی سازمان های جوانان انقلابی و مستقل نیز بدان جذب شده اند. سازمان جوانان توده از بنیانگذاران این سازمان بود و مدتها در آن نماینده دائمی داشت. چندین سال خسرو امیرخسروی عضو هیأت دبیران آن بود. سپس آشوت شهبازیان مدتی عضو هیأت اجرائیه آن بود و در جلسات آن شرکت می کرد. مرکز این سازمان در بوداپست (مجارستان) بود.

اتحادیه بین المللی دانشجویان (I.U.S): مرکز آن در پراگ (چکسلواکی) بود.

رادیوی «پیک ایران»: این رادیو ارگان روزانه حزب توده بود و از سال 1339 تا پائیز سال 1355 فعالیت داشت. مرکز آن بلغارستان (صوفیه) بود و از ایستگاه رادیوی این کشور پخش می شد. مدتی مسئول رادیو حمید صفری بود و سپس فرج الله میزانی (با نام مستعار جواد، جوانشیر) از پلنوم 12 مسئول آن گردید. اعضا تحریریه و گویندگان رادیو «پیک» عبارت بودند از: هوشنگ ناظمی (نام مستعار امیر نیک آئین)، بهرام دانش، رحیم نامور، محمد پورهرمزان، ملکه محمدی، کاظم ندیم و افراد دیگری که به طور متناوب در اداره رادیو فوق شرکت داشتند.

رادیوی «صدای ملی ایران»: این رادیو ظاهراً به حزب توده وابستگی رسمی نداشت و مستقیماً توسط شوروی ها اداره می شد، ولی گردانندگان آن همواره از کادرهای اصلی و مورد اطمینان حزب توده بوده اند.

رادیوی «صدای ملی ایران» از فرستنده مرکزی مسکو پخش می شد و در جنب پخش

ص: 205

اجتماعی رادیو مسکو- بنام «صلح و ترقی»- ایجاد شده و فعالیت می نمود. (1)

«صدای ملی» در سال 1338 به عنوان واکنش در برابر انعقاد قرارداد نظامی رژیم شاه و آمریکا آغاز به کار کرد که در پی آن روابط ایران- شوروی به شدت تیره شد. بر اساس این تیرگی روابط، «صدای ملی» در آغاز رژیم شاه را به شدت مورد حمله قرار می داد. ولی در سالهای 1340 که شاه امتیازاتی به روس ها داد، لحن «صدای ملی» نیز ملایم تر شد و به طور ضمنی «اصلاحات شاهانه»! را تأیید کرد و مبارزات اسلامی به رهبری امام خمینی را «ارتجاعی» خواند. تندی و نرمی لحن «صدای ملی» در قبال رژیم شاه، همواره تابعی از مناسبات این رژیم با شوروی بود.

در ابتدای تأسیس، فرج الله میزانی و مهدی کیهان توسط دبیر اول حزب (رادمنش) برای کار در رادیوی فوق به مسئول پخش اجتماعی رادیو مسکو بنام طالانوف معرفی شدند. دو نفر دیگر به نامهای سهراب زمانی و علی ابلوچ نیز برای برنامه ترکی و خانم شایسته سنجری برای گویندگی فارسی دعوت شدند. فردی بنام سلطان اطمیشی(کرد) نیز گوینده کردی بود. شایسته سنجری از کار کنار رفت و در سالهای 1350-1340 به ایران بازگشت. بخش کردی نیز پس از مدتی تعطیل شد. مدتی نیز سیداحمد طباطبائی برای رادیوی فوق مقاله می نوشت، که در اواخر سالهای 40 از شوروی به فرانسه رفت. فرج الله میزانی در سالهای بعد برای اداره رادیوی «پیک ایران» به بلغارستان رفت و به جای او ناصرانی دعوت شد. مهدی کیهان نیز در سال 1352 برای کار در دفتر حزب به لایپزیک رفت که به جای او فردی به نام حسین سلیمی دعوت شد. از سال 1352 اداره و گویندگی رادیو «صدای ملی» با سهراب زمانی، ناصرانی و علی ابلوچ بوده است.

ص : 206

تبعیت سران حزب توده از شوروی، بوروکراسی حزبی و فساد و انحطاط جوامع سوسیالیستی و ...، تمامی دانشجویان توده ای از حزب توده بریدند و بخشی از آنها به همراه قاسمی و فروتن «سازمان انقلابی حزب توده» را تشکیل دادند. از دانشجویان توده ای در آن زمان، تعداد بسیار کمی برای حزب توده باقی ماند، از جمله دکتر فریبرز بقایی، دکتر ژیلا سیاسی، دکتر فرهاد عاصمی، دکتر احمد دانش، کیومرث زرشناس که پس از انقلاب اسلامی ایران اعضا کمیته مرکزی و از مسئولین درجه اول حزب توده شدند.

در سال 1350، که رادمنش از دبیرکلی برکنار شد، شعبه تشکیلات زیر مسئولیت کامبخش و معاونت کیانوری بود. در این زمان حزب توده جمعاً در اروپا و آمریکا حدود 50 الی 60 عضو و هوادار داشت (از هزاران نفر دانشجوی ایرانی مقیم این کشورها). در سالهای 1350 وضع حزب توده در اروپای غربی کمی بهتر شد و افراد تازه ای به آن روی آوردند. در شهرهای مهم دانشگاهی حزب توده چند عضوی داشت. از جمله در برلین غربی، گراتس (اتریش)، وین، کلن، هامبورگ، بن، کارلسروهه، پاریس، لندن، رم و... ولی این افراد اکثراً سیال بودند و با تغییر دانشگاه از حزب کنار می رفتند و سازمان پایدار و نسبتاً ثابتی وجود نداشت. تنها در شهر گراتس سازمان نسبتاً ثابتی برای مدت معینی بوجود آمد، که مسئولیت آن با کیومرث زرشناس بود. (1)

در آستانه انقلاب، مسئولین حزب توده در اروپای غربی عبارت بودند از:

انگلستان: دکتر پناهی، استاد زبان فارسی دانشگاه لندن. در سالهای 1360-1359 به علت اختلافات داخلی استعفاء داد.

فرانسه: خسرو امیرخسروی (بابک) - عضو کمیته مرکزی، حسین نظری، هوشنگ بهزادی.

آلمان غربی: کیومرث زرشناس، فرهاد فرجاد آزاد، فریبرز بقایی، فرهاد عاصمی، رضا نافعی، دهکردی، فرزانه، رشیدی، سیاوش قائینی، مقدم، باقرپور.

ایتالیا: مهرداد فرجاد آزاد.

اتریش: دارا صابر.

بلژیک: زاهدی.

هلند: هراج.(2)

ص : 207

ص : 208

مرکز حزب از هند به برلن غربی آمد که از طریق «جوانان دمکرات» با ما تماس گرفت. زرشناس و فرهاد فرجاد از این موضوع اطلاع دارند.

2- در ترکیه دانشجویان ایرانی هوادار حزب تحت نام گروه مشخصی فعالیت نمی کردند ولی در عمل به عنوان یک گروه متشکل بودند و همکاری گروهی داشتند. اعضای این گروه عبارت بودند از: منصور اصلان زاده، حبیب سلطان زاده، یاشار. این گروه در حدود 60-50 نسخه از هر نشریه دریافت می کرد و در شهرهای استانبول، آنکارا، ازمیر و غیره در بین دانشجویان هوادار نشریات حزب از طریق پست داخلی توزیع می نمود. ابتدا آنها آدرس افراد را که اساساً شماره صندوق پستی و یا آپارتمانهای اجاره ای بود، در اختیار ما گذارده بودند که خود من برای آنها مستقیماً از برلن غربی نشریه می فرستادم و اگر سئوالاتی داشتند پاسخ می دادم ولی بعداً این کار به عهدة افراد نامبرده گذارده شد.

لازم به یادآوری است که ابتدا افراد متقاضی نشریات حزب، از طریق آدرس پیک ایران در سوئد (صندوق پستی) با رادیو تماس می گرفتند، که نامه های آنها به دست ما در شعبه تشکیلات می رسید ولی بعد از یک و یا دو سه بار ارسال نشریه خود من به منظور سهولت و تسریع کار آدرسهای پست رستانت و یا «پست لاگرندکارت» که در آلمان و برلن غربی متداول می باشد و همیشه می توان آنها را تغییر داد در اختیار آنها می گذاشتم و نامه های آنها را از آن طریق دریافت می کردم و در صورت ضرورت آدرس را تغییر داده، شماره پست رستانت جدید می فرستادم.

منصور اصلان زاده چند ماه قبل از پیروزی انقلاب تحصیلاتش را در ترکیه تمام کرده به اتفاق سلطان زاده به ایران برگشته بود. وی در دورة اول انتخابات مجلس شورای اسلامی از طرف حزب در شهرستان گرمی (دشت مغان) کاندید شده بود، در کارهای علنی حزب در تبریز، قسمت امور دانشجویی و سپس در امور شهرستانها (چند ماهی) و بعداً در زنجان فعالیت می کرد.

سلطان زاده- از اهالی گرمی- پس از اتمام تحصیلاتش با حزب قطع رابطه کرد. به ایران آمد و پس از چند ماهی شنیدم که به ترکیه بازگشت. وی با دختری از اهالی ترکیه ازدواج کرده بود. یاشار، پس از اتمام تحصیلاتش در ترکیه به آلمان غربی رفته بود و به ایران بازنگشت. به غیر از افراد نامبرده فردی را بنام ظریف الله مترجمی جمال آبادی دانشجوی سابق در ترکیه با من در آلمان مکاتبه و رابطه تشکیلاتی داشت. وی پس از پیروزی انقلاب به ایران آمد و در کارهای علنی حزب در دفتر حزب، امور توزیع نشریات، رانندگی، سپس در شهرستان سراب (خود وی از اهالی سراب می باشند) به عنوان

ص : 209

مسئول تشکیلات فعالیت علنی داشت. فردی در ترکیه به نام آقای جعفر، در امارات عربی شخصی به نام «بهمن» و «نجار» با حزب رابطه داشتند و نشریه دریافت می کردند...

از داخل آذربایجان ایران افرادی بنام گروه مشخص با مرکز حزب در خارج از کشور تماس نداشت. ولی پس از مراجعت به میهن و آشنایی با دوستان که از زندان آزاد شده بودند، اطلاع پیدا کردم که محمد آزادگر و محمدرضا اردبیلی... از طریق هند و مشخصاً از طریق سعید مهراقدم، اقدام به برقراری تماس با رهبری حزب کرده بودند ولی موفق نشده بودند... علاوه بر آنها چند نفر نیز به نامهای عباس انورحقیقی، مظفر مترجمی جمال آبادی قبل از پیروزی انقلاب گروهی تشکیل داده بودند به نام گروه «اجتماعیون و عامیون» که در اولین روزهای فعالیت از طرف ساواک دستگیر و زندانی شده بودند، که در اوایل پیروزی انقلاب آزاد شدند. آنها قبلاً نیز با رهبری در خارج تماس نداشتند. من از وضع گروه آنها بعداً مطلع شدم. هر دو نفر در کارهای علنی حزب فعالیت داشتند. مسئولیت شهرستان در ارومیه و سراب و مسئولیت توزیع نشریات و کتابفروشی حزب را به عهده داشتند... در زنجان فردی به نام جواد انواری که مدعی بود تحت نام گروهی به نام «...» قبل از انقلاب فعالیت می کرده و گویا یکی از اعضای گروه با رهبری حزب در خارج از کشور تماس داشته است. ولی من از چنین حادثه ای بی اطلاع بودم و چندین بار از کم و کیف فعالیت این گروه از وی سئوالاتی کردم ولی نتیجه ای حاصل نشد. در آخرین صحبتم با ایشان منصور اصلان زاده نیز شرکت داشت. خود جواد در حوزه حزبی شرکت می کرد ولی ما به ایشان علیرغم تقاضای وی مسئولیتی نسپرده بودیم. به علت تمایلات جاه طلبی اش، میخواستیم مدتی در رده های پائین بماند...». (1)

ص : 210

عدم تمرکز سازمانی و تشکیل گروههای غیرمرتبط با هم، که مستقیماً به مرکز حزب در برلین شرقی وصل بودند، مبتنی شد. «رادیو پیک ایران» با پیامهای رمز نقش ارتباطی ایفاء می کرد و تلفن شخصی بنام آقای بادن (Baden)، عضو حزب کمونیست فرانسه، در پاریس برای تماس با مرکز حزب در نشریات حزب درج می شد. فرد توده ای به پاریس می رفت و از تلفن عمومی با آقای بادن تماس می گرفت و او تلفن کیانوری در برلین شرقی را در اختیار او قرار می داد.

در این دوران، حزب توده توانست تعداد بسیار ناچیزی محفل و هسته پراکنده در ایران ایجاد نماید. مهم ترین فعالیت سازمانی حزب توده در ایران «سازمان نوید» بود که توسط محمدمهدی پرتوی (خسرو) و با همکاری رحمان هاتفی (حیدر مهرگان) ایجاد شد و توانست نشریه ای بنام نوید را در تیراژ محدود منتشر سازد. این سازمان پس از پیروزی انقلاب اسلامی مخفی شد و بخش مخفی حزب منحله توده را پدید آورد و بر اساس آن قسمتی از فعالیتهای جاسوسی و نفوذی و سازمان نظامی، سامان داده شد.

برای آشنایی مستند و جامع با این «گروههای حزبی» و شناخت نقش بسیار ناچیز آنها، دستنوشته های مسئولین فعالیت در داخل کشور (در آستانه انقلاب اسلامی) عیناً درج میگردد.

دکتر نورالدین کیانوری، که در سالهای 1357-1350 مسئولیت کل فعالیتهای داخل کشور را به عهده داشت، چنین می نویسد:

در سال 1349 و یا 1350 یعنی پس از پلنوم چهاردهم که من دوباره به فعالیت در مرکز رهبری بازگشتم، یعنی پس از افشای سازمان قلابی عباس شهریاری که در دست ساواک بود، در ایران با هیچ فردی و یا گروهی هیچگونه تماسی نداشتیم یعنی حزب هیچگونه پایگاهی حتی یکنفر هم در ایران نداشت.

در سال 1351 و یا 1352 هیأت اجرائیه برنامه جدید حزب را که به طور صریح خواستار سرنگونی رژیم وابسته به امپریالیستی سلطنتی و برقراری جمهوری دمکراتیک بود تدوین کرد با کمک رادیو پیک ایران آن را پخش نمود - از سال 1352 و یا 1353 به تدریج افرادی شروع به مکاتبه با حزب نمودند (از راه آدرسی در سوئد که حزب کمونیست سوئد در اختیار ما گذاشته بود). البته با تجربه عباس شهریاری به اینگونه نامه ها با نظر دوگانه برخورد می کردیم یعنی هم احتمال درستی و هم احتمال وابستگی به ساواک و به همین جهت در پاسخ به آدرسهایی که فرستندگان نامه می دادند و اکثراً این آدرس ها در ایران بود و یا به وسیله رادیو

ص : 211

به نام مستعاری که نامه ها را امضاء کرده بودند یادآور می شدیم که ما خواستار دیدار شما هستیم- سعی کنید به اروپا مسافرتی بکنید. عده ای از آنها فقط مطبوعات و انتشارات حزب را درخواست می کردند که به نشانی های داده شده که هم در کشورهای اروپای غربی بودند می فرستادیم - عده ای هم بدون ذکر نام کمک مالی به نشانی سوئد می فرستادند که بعداً برای ما فرستاده می شد. از گروهها و افرادی که با ما تماس گرفتند عده ای پس از همان تماس اولیه و یا پس از یکی دو نامه تماسشان قطع می شد مثلاً گروهی از تبریز با ما تماس گرفت ولی پس از همان نامه اول دیگر خبری از آنها نشد و بعدها من شنیدم (در ایران) که این گروه 3-2 نفری به زندان افتاده اند. عده ای هم منصرف می شدند و یا به چریکها می پیوستند. گروهها و افرادی را که من در خاطر دارم عبارتند از:

1- گروه نوید- که احتمالاً در سال 1354 با حزب تماس حاصل کرد- نام نوید را هم ما به آنها پیشنهاد کردیم.

2- گروه مهندس دلیلی و خانواده اش که به وسیله خانم همسر کنونی اش که در فرانسه تحصیل می کرد با ما تماس گرفت و به دیدن ما آمد.

3- گروه زارع و روغنی که نفر هم جزء آنها بود و با گروهی در کارخانه سیمان تماس داشته.

4- یکی از تکنسین های کارخانه سیمان شهر ری یا تهران که نامش را به خاطر ندارم و زارع هم با او تماس داشته است و بعدها یا از جریان حزب کنار رفت و یا غیر فعال شده بود و به موسیقی علاقه فراوان داشت (به عنوان نشانی). او در سفری که به اروپا آمده بود به دیدن ما آمد و اظهار علاقه برای تماس و فعالیت کرد ولی پس از مراجعت ما دیگر خبری از او نگرفتیم.

5- گروه دکتر احمد دانش که آنقدر در خاطر دارم از چند نفر (حتماً کمتر از 10 نفر) تشکیل می شد و یک نشریه پلی کپی هم بنام روزنامه چند شماره در سال پیش از انقلاب منتشر ساخته بودند.

6- گروه شهبازی- او در دانشگاه فعال بود و در زندان شیراز زیر تأثیر آقای عمویی بطرف حزب آمده بود. بعد از گروه نوید این گروه نسبتاً آن قدر که به خاطر دارم وزنی داشت و جمعاً 15- 12 نفر بودند.

7- یک گروه 4-3 نفره از کرمانشاه با ما تماس گرفتند- این گروه بعداً در سازمان حزب در کرمانشاه فعال بودند و یا مسئولشان و همیشه با سیاست رسمی

ص : 212

حزب مخالفت داشتند- آقای شلتوکی آنها را به خوبی می شناسند.

8- یک گروه چند نفری از جوانان آبادان به وسیله یک جوان ارمنی از میان خودشان که در ایتالیا تحصیل می کرد با ما تماس گرفت و بعداً یا به سازمان علنی حزب منتقل شده یا به سازمان مخفی.

9- گروه منشعب از سازمان چریکهای فدائی خلق که هم مستقیماً و هم به وسیله سازمان نوید با ما تماس گرفت.

10- جوانی از بختیاری ها که در اصفهان زندگی می کرد با خانمش آذرخانم با ما تماس گرفت و به دیدن ما آمدند و با چند نفر در دانشگاه گروهی داشتند- این جوان و آذرخانم به تشکیلات علنی اصفهان منتقل شدند و بعداً شنیدم از هم جدا شدند. دیگر از آنها خبری ندارم.

11- یک دختر که احتمالاً مهندس شیمی بود و نامزدش هم در زندان بود به دیدن ما آمد- خیلی جدی خود را هوادار حزب معرفی می کرد - ما با او قرار ارتباط گذاشتیم ولی پس از مراجعتش رابطه ای دیگر با ما نگرفت و ما چندین پیام رادیوئی به وی نیز فرستادیم و جوابی نرسید. بعدها که من به ایران آمدم از جوانشیر پرسیدم که آیا به حزب مراجعه کرده و یا نه؟ او اطلاعی نداشت و یک بار دیگر در جمعی که خسرو هم حاضر بود من دربارة او سئوال کردم- خسرو بعداً تنهایی به من گفت که او در سازمان نوید است، به این علت او در خاطر من بود که پس از مسافرت او از نزد ما مدتی بعد یک حواله به مبلغ 2 هزار مارک غربی به عنوان کمک با امضاء نام نامزد او که در خاطر ندارم به ما رسید و من فکر می کردم که این کمک را او فرستاده است - (شاید هم این طور نباشد).

12- از حزبی های قدیمی گاگیک پس از آزادی به دیدن ما آمد ولی او گروهی نداشت و تنها از زندانیان آزاد شده صحبت می کرد.

از افسران:

13- اولین فرد نظامی که پیش از انقلاب در سال 56 با ما تماس گرفت ناوسروان احمدی بود که به وسیله برادرش دکتر احمدی که در آلمان غربی است و عضو حزب بوده است به ما معرفی شد و آمادگی خود را برای فعالیت حزبی اعلام کرد. او در آن تاریخ در انگلستان بود و مسئول گروه ناوبانی بود که آموزش می دیدند. ما به او توصیه کردیم به ایران بازگردد و سعی کند افراد دیگری را به حزب جذب نماید. او هم پذیرفت و با درخواست خودش به ایران بازگشت- او

ص : 213

گروهی نداشت ولی می گفت دوستانی دارد که ممکن است در این جهت باشند.

14- دومین فرد نظامی شوهر خواهر دکتر احمد دانش ناخدا سوم... بود که با خانمش خواهر دکتر احمد دانش به توصیه عسکر دانش... به نزد ما آمد و خود را هوادار حزب اعلام کرد.

15- دانشجویی به نام چهاردهی که در ارتباطی ما او را به دادستانی انقلاب برای همکاری معرفی کرده بودیم به ما مراجعه کرد و می گفت در میان همافران دوستان چندی دارد که هوادار حزب شده اند. خود او را به ایران فرستادیم که با آنها تماس بگیرد- ولی به طوری که من از هوشنگ شنیدم آنها افراد به درد بخوری نیستند و ارتباط با آنها را قطع کردند...

16- گروه دیگری به خاطرم آمد و متأسفانه هر چه به خود فشار می آورم اسامی آنان به یادم نیست. دو نفر آنها از اعضا فعال شعبه تبلیغات کل در بخش هنری بودند. مهرداد فرجاد و آقای باقرزاده آنها را خوب می شناسند... اینها یک گروه 5-4 نفری بودند که در ایران مطالعات مسائل اجتماعی می کردند و ابتدا که به حزب در آلمان مراجعه کردند هوادار حزب نبودند- مسئول آنان که همسر سابقش از نقاشان (فرح نوتاش) خواستار مطالعه نظریات حزب بود ولی بالاخره پس از بحثهای مفصل حاضر به همکاری با حزب شدند. از آغاز فعالیت علنی حزب هم در بخش تبلیغات فعالیت داشتند نام یکی از آنها الآن به خاطرم آمد (نجف) است.

خانم نقاش (فرح نوتاش ) (1)به توصیه واحد حزبی ایتالیا به نزد ما آمد- در ایتالیا تعدادی تابلو با محتوای «چپ» تهیه کرده بودند- او از شوهرش جدا شده بود- در آلمان مدتی نزد ما بود و چند تابلو نقاشی کرد و بعداً به ایران آمد- ما به او توصیه کردیم که با کمک تابلوهای بی محتوای موردپسند مقامات سعی کند خود را به مقامات بالاتر نزدیک کند و بتواند اطلاعاتی برای ما بفرستند. او اخباری هم فرستاد ولی ارزشی نداشته و موفقیتی پیدا نکرده بود- پس از انقلاب و شروع فعالیت علنی حزب به بخش علنی پیوست ولی از برخورد سایر نقاشان و همکاران خود و مسئولان حزبی همیشه ناراضی بود و بالاخره از حزب کناره گیری کرد...

ص : 214

چند نفر دیگر که گروهی نداشتند هم با ما رابطه گرفتند و به دیدار ما آمدند که از آنها 3 نفر زیر را به خاطر دارم.

1- آقای به آذین - او پس از آزاد شدن از زندان پیش از انقلاب به دیدن ما آمد و مدتی چون بیماری قلبی داشت در بیمارستان بستری شد و پس از صحبتهای مفصل به ایران بازگشت- او پیشنهاد می کرد که حزبی غیر از حزب توده تأسیس کند و مرامنامه مفصلی هم تهیه کرده بود- ما با فکر او موافقت کردیم ولی به او توصیه کردیم آن مرامنامه را که دارای سمتگیری مارکسیستی بود کنار بگذارد و یک مرامنامه 4-3 صفحه ای (به جای 70 صفحه) ساده که خواستهای عمومی استقلال و آزادی و خواستهای مردم زحمتکش و روشنفکران را بازتاب دهد تهیه کند- او در صحبت با ما این را پذیرفت ولی پس از بازگشت همان مرامنامه ای را که خودش تهیه کرده بود منتشر ساخت و حزب «اتحاد دموکراتیک مردم ایران» را تشکیل داد. پس از شروع فعالیت حزب توده، پس از پیروزی انقلاب اسلامی دیگر این سازمان نتوانست رشد کند و نام بدون مسمائی از زوائد و حواشی حزب توده باقی ماند.

2- عبدالله خراسانی- به توصیه نسرین مرتضویان (همسر مهوش سهرابیان) که او را یک مارکسیست معتقد و دارای رابطه با مرکز حزب(1) معرفی می کرد، خواستیم از ما دیدن کند او با نسرین یک روز از ما دیدن کرد و خود را یک مارکسیست معرفی می کرد ولی در آغاز گفتگو عقیده داشت که حزب توده ایران دیگر زمینه ای در ایران ندارد و باید با نام دیگری فعالیت حزبی کسانی که به راه حزب توده عقیده دارند آغاز شود ولی در انتهای بحث قانع شد. او گروهی نداشت و فعالیتی هم جز خواندن کتاب نداشته است. دربارة ارتباط با مرکز حزب در خارج که به نسرین گفته بود هم معلوم شد به او دروغ گفته است.

3- دکتر [امیرحسین] آریان پور هم در مسافرتی که به خارج کشور کرده بود طبق درخواست ما از ما دیدن کرد- او خود را عضو حزب توده نمی دانست و معرفی نمی کرد ولی مارکسیست بود ما از دانش و معلومات او از افراد مختلف شنیده بودیم و مایل به آشنایی با او بودیم او با آقای طبری هم ملاقاتی داشت- ما

ص : 215

با او هیچ قراری برای کار حزبی و ارتباط با مرکز حزب در خارج نگذاشتیم... . (1)

محمدمهدی پرتوی، بنیانگذار گروه «نوید» و مسئول کل تشکیلات مخفی حزب توده پس از انقلاب اسلامی، چنین می نویسد: «از آنجا که فعالیت سازمانی حزب توده در سالهای قبل از انقلاب- از سال 1350 به بعد- بر اساس عدم تمرکز سازمانی بود، در ایران طی هفت سال از 1350 تا 1357، گروهها و واحدهای حزبی کوچک و بزرگ مختلفی جدا و مستقل از هم به ابتکار هواداران حزب در ایران به وجود آمد که هر کدام جداگانه با مرکز حزب درخارج از کشور از طریق نامه، پیک، مراجعه مستقیم به خارج از کشور- برلن شرقی- تماس برقرار کرده بودند. این تماسها معمولاً مستقیماً با خود کیانوری که مسئول تشکیلات حزب در داخل کشور بود برقرار می شد و معاون او منوچهر بهزادی هم در جریان آنها قرار داشت. پس از بازگشت کیانوری به ایران، پس از پیروزی انقلاب، او در یکی از مصاحبه های خود اعلام کرد که در سالهای قبل از انقلاب حدود 60 گروه توده ای در ایران وجود داشته که با مرکز حزب در خارج از کشور تماس داشته اند.(2) البته بوده اند گروهها و واحدهای هواداری که در ایرن فعالیت می کرده اند ولی امکان تماس با مرکز حزب را پیدا نکرده بودند که پس از پیروزی انقلاب و گشایش دفتر حزب به آنجا مراجعه کرده اند. پس از پیروزی انقلاب، جوانشیر اولین کسی بود از رهبری حزب که به ایران آمد. او تقریباً در هفته اول پس از پیروزی به تهران وارد شد و بلافاصله با ما، من و هاتفی مسئولین تشکیلات نوید، 6 نفر افسران از زندان آزاد شده و بعضی از گروههای حزبی که او پارول آنها را همراه آورده بود تماس برقرار کرد. آن موقع هنوز صحبتی از مخفی ماندن تشکیلات نوید در میان نبود. در چند جلسه که با حضور جوانشیر، دکتر احمد دانش- مسئول گروه «صدای مردم»- حجری، شلتوکی، هاتفی و من و یکی دو نفر دیگر در مطب دکتر دانش تشکیل شد، در مورد ایجاد سازمان علنی حزب بحث بود جوانشیر تعدادی از پارولهای مربوط به گروههای مختلف توده ای- از همان 60 گروه- را به اعضای جلسه داد که با آنها تماس بگیرند تا بعداً ترتیب سازماندهی آنها انجام شود. از این میان دو سه پارول (3) به من داده شد که به بهرام و هوشنگ دادم که تماس گرفتند ولی چند ماه بعد این گروهها را ما به شبکه علنی انتقال دادیم. از میان آنها می توان از گروه

ص : 216

«پایمرد» - کورش، فرخ، حسین- که تا آخر با ما ماندند و قاعدتاً اکنون جزو دستگیرشدگان هستند، گروه علی شهبازی که به شبکه علنی منتقل شدند و علی شهبازی در ماههای قبل از دستگیری مسئول کمیسیون تشکیلات سازمان ایالتی تهران بود، و گروه فرزین که با هوشنگ (شاهرخ جهانگیری) تماس داشتند و بعداً به شبکه علنی فرستاده شدند، نام برد- از سرنوشت بقیه این گروهها- از آن 60 گروه- اطلاعی ندارم. اما تصور من تاکنون این بود که همه آنها در شبکه علنی حزب جذب شدند. البته اطلاع دقیق در این مورد را قاعدتاً کیانوری- که از نزدیک، مسئولین اغلب آن گروهها را می شناخت-بهزادی که قبل از انقلاب در جریان کار آنها بود و جوانشیر که پارول آنها را پس از انقلاب همراه آورد و ترتیب تماس با آنها را داد و اغلب آنها را شخصاً ملاقات کرد و پس از آن هم به عنوان مسئول تشکیلات کل حزب از تمام جزئیات کار آنها، جابجایی آنها و مسئولیت های آنها مطلع بوده است، باید داشته باشند. از میان آن 60 گروه اسامی چند تایی را که من یا از رادیو پیک شنیده بودم یا در سال 1357، اعلامیه یا نشریه ای از آنها را دیده ام و به یاد دارم می نویسم: گروه حکمت جو- تیزابی در آذربایجان فعالیت داشت و مسئول آنها محمد آزادگر بود در حدود سال 55 یا 1356 توسط ساواک دستگیر شدند و در سال 1357 آزاد شدند. ما (تشکیلات نوید) در ماههای قبل از انقلاب با یکی از آنها تماس برقرار کردیم و به آنها نشریات را می رساندیم. پس از پیروزی انقلاب، ارتباط آنها همراه با ارتباط سایر افراد شاخة تشکیلات نوید در آذربایجان به انوشیروان ابراهیمی داده شد تا از آنها در ایجاد سازمان علنی حزب در آذربایجان استفاده کند.

گروه پایمرد (پویا)- (کورش، فرخ، حسین)، پس از انقلاب به ما مربوط شدند و تا آخر باقی ماندند. گروه «صدای مردم» که حدود 20 تا 25 نفر عضو داشت به مسئولیت دکتر احمد دانش و چند شماره نشریه ای به همین نام منتشر کرده بود. گروه مختاری، گروه سیامک، گروه آذرخش که قبل از انقلاب نشریه آذرخش برای دانش آموزان را منتشر می کرد، مدت کوتاهی با ما مربوط شد و پس از انقلاب ارتباط آنها به سازمان جوانان حزب واگذاشته شد. گروه منشعب از سازمان چریک ها... بعضی از گروهها و واحدهای حزبی مرتبط و غیرمرتبط با مرکز حزب در سالهای 56 و 57 - قبل از انقلاب- جذب تشکیلات نوید شدند مانند گروهی که پایدار- مسئول شاخه مخفی در یزد- مسئول آن بود. بخشی از گروهی که شهبازی در رأس آن بود (رضا اشرفی زاده و علی کتانی و غیره)، بخشی از گروهی که کامران و بهمن (از اعضای تشکیلات مخفی که دستگیر شده اند) جزو آنها بودند و بخشی از گروهی که شایگان (دلیلی) یکی از مسئولین آن بود. بخش دیگر

ص : 217

این گروهها بعداً جذب شبکه علنی شدند.»(1)

فرج الله میزانی (جوانشیر)، که در اسفند 1357 برای سازماندهی و تمرکز «گروههای حزبی» به ایران آمد، چنین می نویسد: «در اسفند ماه 1357 هنگام حرکت به ایران کیانوری تعدادی آدرس و اسم داد که در ایران با آنها تماس بگیرم. در مورد هیچ یک توضیحی وجود نداشت. معلوم نبود یک نفر است یا گروه است، چه مشخصات و اهمیتی دارد و قرار بر این بود که در ایران تماس بگیریم و روشن کنیم تنها گروهی که روی آن حساب می شد و من می بایست به هنگام ورود با آن تماس گرفته و به همراه آنها کار کنم گروه نوید بود.

در اسفند به ایران آمدم، در اختیار گروه نوید قرار گرفتم و این آدرس ها و این اسم ها را برای تماس و تحقیق به مسئولین این گروه یعنی خسرو دادم. (2) اما قبل از اینکه فرصت باشد که با آنها تک به تک تماس گرفته و وضعشان را روشن کنند دفتر حزب باز شد و ما کار علنی را آغاز کردیم و حساب «گروه نوید» که مخفی ماند جدا شد.

نمی دانم از این آدرس ها کدام گروه بود و کدام یکی و آیا به درد می خورد یا نه؟ ادعای 60-50 گروه که ما گفته ایم ادعای درستی نیست. ما در سازمان علنی با تعداد کمی گروه- که در زیر می نویسم- تماس گرفتیم ولی این احتمال که خسرو از میان آن آدرس ها چیزی برای «نوید» جدا کرده و جذب کرده باشد وجود دارد. ما در این باره با خسرو هرگز صحبت نکردیم. گروههایی که در سازمان علنی با آنها تماس گرفتیم به شرح زیر است:

1- گروه رهرو: مسئول این گروه عزت الله زارع بود و مهدی حسن پاک با او کار می کرد. این گروه احتمالاً ده- دوازده نفر بود که به طور عمده در شهر ری بودند و این مهمترین گروهی است که ما با آن تماس گرفتیم. بقیه افرادش را نمی شناسم. به نظرم علیزاده- مترجم- با اینها بود.

2- گروه آرش: مسئول این گروه حسین پور بود. و به نظرم جاویدفر با او کار می کرد. خود حسین پور وارد کار حزبی نشد ولی افرادش را به تشکیلات معرفی کرد و تماس گرفته شد. این گروه هم در حدود 12-10 نفر بود.

3- گروه تلخون: مسئول این گروه اصغر محبوب بود، که جواد نجار (نام فامیل یادم

ص : 218

نیست) از مسئولین نواحی شرق، با او کار می کرد. این گروه بیشتر از هنرمندان جوان بود و تعدادش باز هم به نظرم 10 نفر کمی بالاتر و پائین تر بود.

4- گروه علی شهبازی: این گروه اسم نداشت، یا ما نپرسیدیم- علی شهبازی بود و مسعود تدین. با اینها قبل از سازمان علنی خسرو تماس گرفته بود. نمی دانم اسمشان جزو آدرسهایی که من دادم بود و یا از راه دیگر پیدایشان کرده بود. اما نتوانسته بودند با هم کار کنند. خسرو تحویل سازمان علنی داد. سه - چهار نفر بودند.

5- یک گروه در کرمانشاه بود که نوری (مسئول اخیر همدان) مسئول آنها بود و سازمان کرمانشاه - باختران ما روی آنها ساخته شد.

6- یکی دو گروه در آذربایجان بود که یکی گروه محمد آزادگر است - اسم گروهش را نمی دانم- و آنها سازمان تبریز را پدید آوردند. دیگری گروهی که اصلان زاده (مسئول زنجان) رابط آنها بود. نمی دانم چند نفر بودند. احتمالاً یکی دو نفر. آنهم در سازمان آذربایجان وارد شد.

7- گروه سیامک: مسئول این گروه سیامک والی پور بود که اصفهانی است. ما پس از تماس متوجه شدیم که بیشتر حرف است و چیزی ندارد. خود سیامک در اصفهان کتابفروشی دایر کرد اما عملاً از کار حزب رفته، جدا و یا دلسرد شد.

8- گروه آژنگ: اینها سه جوان بودند که احتمالاً با خارج هم تماس نداشتند در روزهای بهمن و یا پس از آن دور هم جمع شده راه حزب را پذیرفته بودند. هر چه فکر می کنم اسمشان یادم نمی آید.

[به هر حال] در حزب مورد توجه قرار نگرفتند. و اگر در سازمان حزبی مانده باشند از افراد پائین هستند و دور از نظر که من از آنها از سال 1358 تاکنون دیگر به اسمشان برنخورده ام. این است گروههایی که به سازمان علنی پیوستند. افرادی که خسرو با آنها تماس گرفته و برای سازمان نوید جذب کرده باشد در این فهرست نیست...

9- گروه منشعب از چریکهای فدائی خلق: مسئولین این گروه فریبرز صالحی و حسین قلمبر بودند. حدود کمتر از ده نفر [عضو] داشتند که همه از مسئولینند. از جمله فرزاد دادگر، سیما (بهمنش) از مسئولین ناحیه جنوب تهران.

10- احتمال دارد که برخی از افرادی که کیانوری اسم و آدرس آنها را به من داده کسانی باشند که از طریق جوانان ما در غرب معرفی شده باشند و بعد خودشان از طریق سازمان جوانان و دانشجویان دمکرات تماس گرفته باشند...

11- گروه احمد دانش(دکتر): خود دانش مسئولش بود... اینها روزنامه «اتحاد» را به

ص : 219

راه انداختند و اداره کردند» (1)

همانگونه که ملاحظه شد، در سالهای پرتلاطم 1357-1350، که توده های میلیونی امت حزب الله، رژیم تا دندان مسلح شاه - آمریکا را آماج ضربات سرنوشت ساز خود گرفته بود، هواداران حزب توده به چند گروهک ناچیز فوق محدود می شد و همانطور که دیده شد ادعای کیانوری مبنی بر وجود 60-50 گروه حزبی صحت نداشته و یک «بلوف» تبلیغاتی بوده است.

لازم به توضیح است که گروهکهای فوق نیز عمدتاً در سال 1357، هنگامی که رژیم ستمشاهی آخرین لحظات احتضار خود را می گذرانید و فعالیت گروهی برای غیرسیاسی ترین و محافظه کارترین افراد نیز امری عادی بود، پدید شدند.

ص : 220

عکس:5

نمونه دستنوشته دکتر نورالدین کیانوری درباره گروه های حزبی

قبل از انقلاب 19/8/1362

ص:221

عکس:6

نمونه دستنوشته دکتر نورالدین کیانوری - 19/8/1362

ص:222

عکس:7

نمونه دستنوشته انوشیروان ابراهیمی- 14/9/1362

ص:223

عکس : 8

نمونه دستنوشته فرج الله میزانی (جوانشیر) - 16/9/1362

ص:224

ص:225

ص : 226

ارتباطات جاسوسی است!

اقدامات ناچیز و فرصت طلبانه حزب توده در ارائه برخی اطلاعات پیرامون کودتای نافرجام «نوژه»، حزب توده را سخت مغرور می سازد و کیانوری مکرراً مدعی «کشف کودتا» توسط حزب می گردد و توده ای ها به شدت به اشاعة این شایعه می پردازند. در چنین جوّ آکنده از غرور است که پلنوم هفدهم کمیته مرکزی در فروردین 1360 در تهران برگزار می شود.

4- دوره فروپاشی: که سالهای 1362-1361 را دربرمی گیرد. در این دوره بر اثر پیگیری نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران، اسرار توسعه شبکه مخفی نظامی حزب توده و ارتباطات جاسوسی آن با کا. گ. ب کشف می شود و حزب آماج کنترل ها و هشدارهای اطلاعاتی- عملیاتی قرار می گیرد.

رهبری حزب به شدت به تدارکات دفاعی در ابعاد اطلاعاتی- سیاسی و تبلیغاتی می پردازد و می کوشد تا خود را از زیر ضربه خارج کند. از جمله در نیمه سال 1361 به قطع ارتباط مستقیم با شبکه کا. گ. ب. دست می زند و ارتباطات تشکیلات مخفی- نظامی را پیچیده تر و مستورتر می سازد. معهذا، با پیگیری و هشیاری نهادهای اطلاعاتی این اقدامات خنثی شده و در تاریخ 17 بهمن 1361 اولین گروه از رهبران و کادرهای درجه اول حزب دستگیر می شوند.

بالاخره، در تاریخ 6/2/1362 در عملیات «امیرالمؤمنین علی (ع)» که در شب میلاد مولای متقیان انجام گرفت، سازمان های علنی و مخفی حزب توده فرو می ریزد و در پی آن با اطلاعیه دادستانی کل انقلاب اسلامی انحلال آن اعلام می گردد.

ص : 227

می رفت (1)، به جای ایرج اسکندری به دبیر اولی حزب منصوب شد.

این انتصاب از سوی مطبوعات و تحلیل گران غربی بعنوان یک چرخش مهم در سیاست منطقه ای مسکو و انطباق آن با شرایط جدید انقلابی ایران ارزیابی گردید و هفته نامه نیوزویک در شماره 29 ژانویه 1979 خود به مصاحبه با کیانوری پرداخت. پرسشهای خبرنگار نیوزویک حساسیت غرب را نسبت به شعار «پیش بسوی تدارک مبارزه مسلحانه خلق»، که کیانوری مطرح ساخته بود، عیان می ساخت.

تصور غرب این بود که تحولات فوق در حزب توده پیش درآمد یک جنگ مسلحانه داخلی در ایران است که طی آن حزب توده با پشتیبانی فعال شوروی و حتی با مداخله نظامی شوروی به بهانه قرارداد 1921م.، موفق به تجزیة بخشی از ایران (هدف حداقل) و یا تصرف حاکمیت سیاسی در ایران (هدف حداکثر) خواهد شد. تصورات فوق به روشنی میزان ناآشنائی تحلیل گران غربی و شرقی از ابعاد و ژرفای انقلاب اسلامی ایران و حضور میلیونی امت حزب الله در صحنه و رهبری سازش ناپذیر و هشیار امام امت (ره) را نشان می دهد.

در واقع، ایرج اسکندری بعنوان نمایندة مشی لیبرالی در رهبری حزب توده، با دیپلماسی اتحاد شوروی در قبال رژیم شاه - آمریکا، مبنی بر پذیرش این رژیم بعنوان «واقعیت تثبیت شده» و «حوزه دست نیافتنی نفوذ غرب» و گسترش سیاست «حسن همجواری» و «همزیستی مسالمت آمیز» و داد و ستدهای اقتصادی و دیپلماتیک، انطباق کامل داشت. تغییر شرایط، بروز انقلاب اسلامی و سقوط شاه، حذف اسکندری و جایگزینی کیانوری را ضروری می ساخت. همان گونه که ملاحظه می شود، این دگرگونی رهبری حزب توده، یک پدیده تغییر مشی و تحول ایدئولوژیک یا سیاسی نیست، بلکه مطلقاً ناشی از کارکرد حزب توده بعنوان یک اهرم سیاسی- تشکیلاتی وابسته به بیگانه است.

صعود کیانوری به دبیر اولی حزب توده، بیانگر اتخاذ یک کارکرد جدید سیاسی بود، که در سال های پس از انقلاب اسلامی ایران (1361- 1358) مبنای فعالیت حزب توده قرار

ص : 228

گرفت.

مضمون اساسی این کارکرد که با پوشش تئوری «راه رشد غیر سرمایه داری» مستور می شد، عبارت بود از اعلام شعار «جبهه متحد خلق» و جلب اعتماد نیروهای اسلامی- انقلابی بمنظور جذب نیروهای سیاسی و سازمانی و تمهید اهرمهای مؤثر براندازی با هدف تصرف ناگهانی قدرت سیاسی.

در این مقطع، اعضای رهبری حزب توده عبارت بودند از:

هیأت دبیران: نورالدین کیانوری (دبیراول)، حمید صفری (دبیردوم)، فرج الله میزانی، منوچهر بهزادی، انوشیروان ابراهیمی.

هیأت اجرائیه: نورالدین کیانوری، احسان طبری، ایرج اسکندری، دکتر حسین جودت، محمد رضا قدوه(1) ، فرج الله میزانی، حمید صفری، منوچهر بهزادی، انوشیروان ابراهیمی، غلام یحیی دانشیان، امیرعلی لاهرودی.

سایر اعضای کمیته مرکزی عملاً در تصمیم گیری های رهبری شرکت نداشتند و تنها به عنوان کارمندان دستگاه مرکزی حزب و یا اعضای «تشریفاتی» (مانند فرقوی ها) عمل می کردند و در واقع باید گفت که کلیه تصمیم گیری ها در دست شخص کیانوری متمرکز بود. انتصاب حمید صفری به دبیر دومی، برخلاف تمایل کیانوری بود، زیرا صفری از رقباء کیانوری و هوادار خط لیبرالی اسکندری محسوب می شد. وابستگی های صفری به سازمان جاسوسی شوروی (کا. گ. ب) و روابط خاص او با غلام یحیی دانشیان (عامل متنفذ حیدر علی اوف)، کیانوری را ناگزیر به دادن امتیازهای موقت به او ساخت. ولی عملاً صفری در مسایل حزبی دخالتی نداشت و این امر سبب شد که پس از اسکندری، ایران را ترک کند و در نتیجه در پلنوم هفدهم (فرودین 1360) از عضویت کمیته مرکزی اخراج شد. ایرج اسکندری پس از چندی در تهران به مصاحبه با مجله تهران مصور دست زد و نقطه نظرات لیبرالی خود را در مقابل خط کیانوری مطرح ساخت.(2) او بدستور کیانوری مجبور شد «تکذیب نامه»ای در روزنامه مردم منتشر کند و از ایران خارج شود. در پلنوم هفدهم، مقام اسکندری به عضو کمیته مرکزی تنزل داده شد. پس از کشف شبکه جاسوسی حزب توده و انحلال آن (1362)، اسکندری به افشاگری های شدیدی دست زد. دکتر رضا رادمنش، دبیر اول پیشین حزب توده در طولانی ترین دوران حیات آن نیز، به ایران نیامد و تا زمان

ص : 229

مرگ بطور تشریفاتی عضو کمیته مرکزی بود.

فرج الله میزانی، که پس از صفری دبیر دوم شد و منوچهر بهزادی و انوشیروان ابراهیمی، بعنوان نزدیک ترین مهره های کیانوری، چهره های اصلی رهبری حزب در سال های 1361- 1358 در ایران بودند، که در پلنوم های شانزدهم و هفدهم موقعیت خود را «رسمیت» بخشیدند.

به هر روی در پلنوم شانزدهم (اسفند 1357- آلمان شرقی) رهبری فوق «رسمیت» یافت و بعلاوه «افسران توده ای» (محمد علی عمویی، عباس حجری بجستانی، رضا شلتوکی، تقی کی منش، ابوتراب باقرزاده، اسمعیل ذوالقدر) و علی خاوری و صفر قهرمانی، که با اوجگیری انقلاب اسلامی به همراه هزاران زندانی سیاسی توسط مردم مسلمان ایران از زندان رهایی یافته بودند، به طور غیابی به عضویت کمیته مرکزی درآمدند. محمد مهدی پرتوی (خسرو) و رحمان هاتفی (حیدر مهرگان) (بطور غیابی) و تعدادی از اعضای هیأت تحریریه نامه مردم - ارگان مرکزی حزب- نیز به عضویت مشاور اصلی کمیته مرکزی منصوب شدند.

ترکیب جدید کمیته مرکزی حزب توده، در واقع تلاش در جهت جذب نیروهای کارآمد و فعالی بود که اهرم های بالفعل فعالیت جاری حزب را بدست داشتند. این تلاش، تلاشی بود در حد امکان برای تبدیل حزب توده از یک محفل لخت و منجمد پناهندگان سیاسی مقیم بلوک شرق به یک سازمان فعال سیاسی که توان تجدید حیات در شرایط بغرنج انقلابی ایران را داشته باشد.

ص : 230

تبدیل شد.

2- گروه منشعب از سازمان چریکهای فدائی خلق: گروه فوق شاخه ای از سازمان چریکهای فدائی خلق بود که در پی بحران سال های 1354 به بعد در مشی چریکی ایران به «مشی توده ای» گرایش یافت و در آبان 1356 با انتشار اعلامیه توضیحی مواضع ایدئولوژیک گروه منشعب از سازمان چریکهای فدایی خلق به حزب توده پیوست. رهبری این گروه با حسین قلمبر (با نام مستعار سیامک) و فریبرز صالحی بود.

اعضای این گروه که رقمی حدود 10 نفر را دربرمی گرفت، با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 با اشغال برخی ساختمان های دولتی، به تأسیس دفتر علنی کوچکی در دانشگاه صنعتی (تهران) دست زدند و این دفتر نخستین مرکز تجمع و فعالیت علنی توده ای ها در شرایط جدید کشور شد.

3- اتحاد دمکراتیک مردم ایران: این گروه در آستانه انقلاب اسلامی ایران توسط محمود اعتماد زاده (م.ا. به آذین)، نویسنده و مترجم معروف که از اعضای قدیمی حزب توده بود، تأسیس شد و بعنوان پوشش علنی و «دمکراتیک» فعالیتهای حزب توده عمل می کرد. به آذین با بهره گیری از وجهة «روشنفکری» خود و با همکاری «روشنفکران» توده ای مانند فریدون تنکابنی، سیاوش کسرائی، محمد تقی برومند و عده ای دیگر، که در سال های 1350 در محافل دانشجوئی و روشنفکری شهرتی یافته بودند، به تشکیل سخنرانی ها و گردهمایی هایی در محیط های دانشگاهی تهران دست زد.

4- محفل زندانیان توده ای: «افسران توده ای» عنوانی است که به بقایای سازمان نظامی حزب توده در دوران حکومت مصدق اطلاق می شد. افسران زندانی توده ای، در سالهای پس از کشف سازمان نظامی حزب توده (مرداد 1333) بتدریج با ابراز ندامت و انتشار تنفرنامه در مجله عبرت، که زیر نظر «فرمانداری نظامی تهران» منتشر می شد، آزاد شدند. در آستانه انقلاب اسلامی ایران، بقایای افسران توده ای در زندانهای شاه، هفت نفر بودند که به کرات ابراز ندامت کرده ولی به دلائل مختلف مورد عفو قرار نگرفتند. محمد علی عمویی، رضا شلتوکی، عباس حجری بجستانی، ابوتراب باقرزاده چهره، محمد اسمعیل ذوالقدر، محمدتقی کی منش و یدالله شهیدی زندی آخرین بقایای این زندانیان توده ای بودند که با توسعه امواج انقلاب اسلامی ایران و گشودن درهای زندان ها به روی هزاران نفر زندانی سیاسی، توسط مردم مسلمان ایران آزاد شدند. علی خاوری نیز از زمرة زندانیان توده ای بود که با انقلاب اسلامی ایران از زندان آزاد شد. غنی بلوریان (از رهبران «حزب دمکرات کردستان ایران») و صفر قهرمانی معروف به «صفرخان» (از اعضای «فرقه دمکرات

ص : 231

آذربایجان ایران») نیز از زمرة زندانیان سیاسی آزاد شده بودند که به حزب توده و اتحاد شوروی گرایش داشتند. تعدادی از زندانیان سیاسی چپ نیز که یا در زندان به مواضع حزب توده پیوسته و یا بطور پراکنده در اوایل دهه 1350 به جرم گرایش و فعالیت توده ای توسط ساواک دستگیر شده بودند نیز، از زمرة رهائی یافتگان بودند.

از میان افسران زندانی توده ای، سرگرد سابق توپخانه یدالله شهیدی زندی (1)، که از سال ها پیش در زندان به مخالفت با حزب توده برخاسته بود، پس از آزادی توسط توده ای ها بایکوت شد و پس از چندی در گمنامی و فقر درگذشت.

غنی بلوریان نیز به کردستان رفت و رهبری جناح شوروی گرای «حزب دمکرات کردستان ایران» را به دست گرفت. صفر قهرمانی هر چند رسماً به خاطر اهداف تبلیغاتی، بعنوان عضو کمیته مرکزی حزب توده معرفی شد (2)، ولی از آنجا که اصولاً یک فرد عامی و غیرسیاسی بود و جرم اصلی وی نیز قتل عمد در جریان اغتشاشات 1325-1324 آذربایجان بود، به زندگی عادی پرداخت. ولی بقیه افراد فوق در ماههای نخست پیروزی انقلاب به مرکز ثقل فعالیت علنی حزب توده بدل شدند. بسیاری از توده ای های قدیمی سالهای 1332-1320 نیز، که سقوط شاه و آمریکا را مساوی با تحکیم سلطه شوروی ارزیابی می کردند، پیرامون این محفل گرد آمدند و در نتیجه، محفل «زندانیان توده ای» یا «افسران توده ای» به کانون مرکزی فعالیت شوروی گرایانه تبدیل شد.

همزمان در مسکو نیز ستادی برای پیگیری مسایل انقلاب ایران تشکیل شده بود که زیر نظر حیدرعلی اوف (دبیرکل حزب کمونیست آذربایجان که در آن زمان عضو مشاور پولیت بورو بود) فعالیت می کرد. در این ستاد، وادیم زاگلادین (معاون اول شعبه بین المللی حزب کمونیست اتحاد شوروی)، نماینده ارگان های اطلاعاتی (دولین)، روستیسلاو اولیانفسکی (مسئول منطقه در شعبه بین المللی) و سیموننکو (مسئول ایران در شعبه بین المللی) عضویت داشتند. ستاد فوق در ارتباط فعال با نورالدین کیانوری عمل می کرد. در پی رهنمود ستاد فوق مبنی بر ایجاد یک رهبری جدید در حزب توده منطبق با شرایط انقلابی ایران، همانگونه که گفتیم، در پلنوم شانزدهم کمیته مرکزی منصوب شدند و بلافاصله فرج الله میزانی برای هماهنگی میان رهبری خارج از کشور با رهبری عملی در داخل کشور

ص : 232

حزب به تهران اعزام شد. میزانی با ورود به تهران در رأس رهبری در داخل کشور قرار گرفت و بدین ترتیب عملاً سه مرکز مشخص شده در نمودار صفحه بعد به عنوان نخستین هستة «عملی» هدایت کننده فعالیت های شوروی گرا در ایران به تمهید و تدارک آغاز فعالیت حزب توده پرداختند:

عکس : 9

ص : 233

ص : 234

ص : 235

و صفری پس از مدتی خاک کشور را ترک کرده بودند. از اعضای رهبری فرقه دمکرات آذربایجان تنها انوشیروان ابراهیمی که بعنوان همکارِ نزدیک کیانوری با وی مشارکت تنگاتنگ داشت، در ترکیب رهبری جدید حزب توده حضور داشت که بعنوان دبیراول فرقه دمکرات آذربایجان (و دبیر کمیته مرکزی حزب توده) عمل می کرد.

2- به تبعیت از الگوی سازمانی حزب کمونیست اتحاد شوروی، بنا به تصویب پلنوم، نام «هیأت اجرائیه» به «هیأت سیاسی» تغییر کرد. زیرا به اعتقاد رهبری حزب توده، ارگان فوق صرفاً یک نهاد اجرایی نیست، بلکه بالاتر از آن و در عین حال عالی ترین ارگان تصمیم گیرنده و سیاست گذار حزب می باشد.

3- در پلنوم هفدهم، نورالدین کیانوری مجدداً بعنوان دبیراول حزب تثبیت شد.

4- در این پلنوم افراد جدیدی به عضویت هیأت دبیران و هیأت سیاسی و کمیته مرکزی حزب توده درآمدند. ویژگی این انتصاب، ورود تعدادی از فعالین داخل کشور (نسل جدید توده ای) از «سازمان نوید» و «گروه منشعب از چریکهای فدایی خلق»، به ترکیب کمیته مرکزی بود. رهبری جدید حزب توده، منتخب پلنوم هفدهم بشرح زیر بود:

هیأت دبیران:

1- نورالدین کیانوری: دبیراول کمیته مرکزی

2- فرج الله میزانی: دبیردوم و دبیر تشکیلاتی

3- منوچهر بهزادی: دبیرسوم و دبیر سیاسی

4- احسان طبری: دبیر ایدئولوژیک

5- محمد علی عمویی: دبیر ارتباطات

6- رضا شلتوکی: دبیر اطلاعاتی

7- عباس حجری بجستانی: دبیر تشکیلاتی

8- انوشیروان ابراهیمی: دبیر اول فرقه دمکرات آذربایجان

9- علی خاوری: نماینده حزب در مجله مسایل صلح و سوسیالیسم (پراگ).

هیأت سیاسی:

افراد فوق باضافه افراد زیر، هیأت سیاسی کمیته مرکزی حزب توده را تشکیل می دادند:

10- حسین جودت: عضو شعبه مرکزی کارگری

11- مریم فیروز فرمانفرمائیان: مسئول تشکیلات دمکراتیک زنان

ص : 236

12- تقی کی منش: مسئول شعبه شهرستانها

13- ابوتراب باقرزاده چهره: مسئول شعبه تبلیغات

14- محمداسمعیل ذوالقدر: مسئول شعبه مالی

15- محمدمهدی پرتوی (خسرو): مسئول سازمان های مخفی و نظامی

16- رحمان هاتفی (حیدر مهرگان): معاون شعبه مرکزی آموزش و دبیر کمیته ایالتی تهران

17- رفعت محمدزاده کوچری (مسعود اخگر): عضو مشاور، مسئول هیأت تحریریه مجله دنیا و شعب پژوهش و آموزش

18- هوشنگ ناظمی زاهدانی (امیر نیک آئین): عضو مشاور، مسئول شعبه دهقانی و بولتن داخلی و مسئول دوم تحریریه «نامه مردم»

کمیته مرکزی:

علاوه بر افراد فوق، پلنوم هفدهم، افراد زیر را بعنوان اعضای کمیته مرکزی (اصلی و مشاور) برگزید:

19- خسرو امیر خسروی (بابک)

20- بهرام دانش

21- احمد علی رصدی اعتماد

22- آصف رزم دیده

23- صابر محمدزاده

24- کیومرث زرشناس

25- حسن قزلچی

26- علی گلاویژ

27- مهدی کیهان

28- ملک تاج ملک محمدی

29- محمد پورهرمزان

30- غلامحسن قائم پناه

31- هدایت الله حاتمی

32- حبیب الله فروغیان

33- عبدالحسین آگاهی

ص : 237

34- صفر انصاری

35- اردشیر آوانسیان (ساکن ارمنستان شوروی)

36- عزت الله زارع

37- محسن عاشورپور

38- اکبر شاندرمنی

39- رحیم نامور

40- احمد دانش شریعت پناهی

41- گاگیک آوانسیان

42- فریدون آذرنور

43- محمود اعتمادزاده (به آذین)

44- رضا راد منش (ساکن آلمان شرقی)

45- ایرج اسکندری (ساکن آلمان شرقی)

46- آشوت شهبازیان (ساکن آلمان شرقی)

47- کاظم ندیم(عباس) (ساکن آلمان شرقی)

48- فریبرز بقائی

49- هدایت الله معلم

50- داوود نوروزی (ساکن آلمان شرقی)

51- محسن علوی (بهزاد)

52- فریدون فم تفرشی

53- هوشنگ قربا نی نژاد

ب- اعضای مشاور کمیته مرکزی:

54- فاطمه مدرسی (سیمین فردین): از سازمان مخفی

55- سعید آذرنگ: از سازمان مخفی

56- هادی (بهرام) پرتوی: از سازمان مخفی

57- شاهرخ جهانگیری: از سازمان مخفی

58- حسین راسخ قاضیانی (رستگار): از سازمان مخفی

59- ابوالحسن خطیب: از گروه منشعب از چریکهای فدائی

60- فاطمه ایزدی: از گروه منشعب....

ص : 238

61- فریبرز صالحی: از گروه منشعب....

62- حسین قلمبر (سیامک): از گروه منشعب....

63- ژیلا سیاسی

64- فرهاد فرجاد آزاد

65- محمد کاظمی

66- محمد (فرهاد) عاصمی

67- محمد اسمنی

ص : 239

عملی حزب، و با نظر مقامات شوروی، منصوب می شدند.

2- «کمیسیون نظارت مرکزی» بعنوان ارگان منتخب و مسئول در برابر کنگره و موازی کمیته مرکزی تشکیل نشد. پس از انقلاب اسلامی ایران ارگانی بنام «شعبه مرکزی بازرسی و رسیدگی» تشکیل شد که تابع هیأت دبیران بود و عملاً یک نهاد تشریفاتی بود. مسئول آن (هدایت الله حاتمی) از مهره های کا. گ. ب بود و دبیر مسئول آن (محمد علی عمویی) از چهره های تابع و «درجه دوم» هیأت دبیران بود. این ارگان عملاً یک ارگان اطلاعاتی محسوب می شد و ارتباطی به وظایف رسمی نظارت نداشت.

3- کمیته مرکزی حزب توده عملاً بعنوان یک «نهاد»، موجودیت نداشت و تنها یک ارگان صوری و تشریفاتی بود. کارکرد کمیته مرکزی تنها به پلنوم ها محدود می شد. پس از انقلاب اسلامی، تنها دو پلنوم تشکیل شد (پلنوم شانزدهم در اسفند 1357 و پلنوم هفدهم در فروردین 1360) که جلسات آن کاملاً تشریفاتی بود و به عالیترین مقام رهبری حزب شباهت نداشت. اعضا کمیته مرکزی نه به اعتبار عضویت کمیته مرکزی، بلکه به اعتبار مسئولیت های خود و اعتماد رهبری واقعی و عملی حزب به آنها در حیات حزب توده جا و نقش داشتند. برای مثال، افرادی مانند رحیم نامور، بعنوان کمیته مرکزی، عملاً در فعالیت حزبی مداخله نداشت.

4- هیأت سیاسی کمیته مرکزی حزب توده نیز عملاً بعنوان یک نهاد (عالی ترین مقام رهبری در فاصله پلنوم های کمیته مرکزی) موجودیت نداشت. جلسات هیأت سیاسی کاملاً تشریفاتی بود و رهبری واقعی حزب توده نه تنها خود را موظف به پاسخگویی و گزارش دهی در برابر هیأت سیاسی نمی دانست، بلکه رفتار او با هیأت سیاسی به مثابه یک ارگان زیر دست و متبوع بود. اعضای هیأت سیاسی نیز، مانند سایر اعضای کمیته مرکزی، نه به اعتبار عضویت در هیأت سیاسی، بلکه به اعتبار مسئولیت خود، یعنی رابطه آنها با رهبری عملی و واقعی حزب توده، مشروعیت داشتند. برای مثال، دکتر حسین جودت، بعنوان یکی از چهره های مشهور و قدیمی رهبری حزب توده و عضو هیأت سیاسی، تنها مانند کادر درجه 2 حزبی در جلسات «شعبه مرکزی کارگری» به مسئولیت مهدی کیهان، فعالیت محدود داشت.

5- با توجه به توضیحات پیشین، شاید بنظر رسد که در حزب توده تمامی قدرت سیاسی و تشکیلاتی در دست «هیأت دبیران» متمرکز بود. توجه به ساخت درونی «هیأت دبیران» نافی این پندار است. باید گفت که هیأت دبیران حزب توده نیز، عملاً بعنوان یک نهاد حزبی موجودیت نداشت و تنها بعنوان یک دستگاه (آپارات) که موظف به اجرای

ص : 240

تصمیمات دبیراول حزب (کیانوری) بود، عمل می کرد. نورالدین کیانوری پس از به قدرت رسیدن در سال 1357 به سرعت عناصر وابسته به خود را به مسئولیت های کلیدی گماشت. فرج الله میزانی (جوانشیر)، منوچهر بهزادی و انوشیروان ابراهیمی عملاً کادرهای مطیع و متبوع کیانوری در خارج از کشور بودند که مسئولیت های اصلی تشکیلاتی و سیاسی را به دست گرفتند و نه به عنوان «دبیر کمیته مرکزی»، بلکه در واقع به مثابه «عامل کیانوری» عمل می کردند. سپس، کیانوری به سرعت «زندانیان توده ای» را در هرم رهبری بالا کشید و در پلنوم هفدهم، عمویی، شلتوکی، حجری و خاوری را که عناصر فعالتری نسبت به سایر «زندانیان» بودند، به عضویت هیأت دبیران درآورد. هیأت سیاسی نیز چنین ترکیبی یافت. در مورد احسان طبری (عضو هیأت سیاسی و دبیر کمیته مرکزی) لازم به توضیح است، همانگونه که خود او در کژراهه متذکر شده، او یک شخصیت تئوریک بود که در مسایل اجرائی دخالتی نداشت. بنابراین، هیأت دبیران حزب توده نه یک نهاد تصمیم گیرنده، بلکه یک دستگاه تابع کیانوری بود که بعنوان اهرم اجرائی فعالیتهای جاری دبیراول عمل می کرد.

6- در مورد تقسیم کار درونی هیأت دبیران و هیأت سیاسی نیز باید گفت که این تقسیم کار کاملاً مشروط و تشریفاتی بود. برای مثال، رضا شلتوکی بعنوان دبیر مسئول «شعبه اطلاعات و خبر» (نهاد جاسوسی- اطلاعاتی حزب توده) قاعدتاً باید در مسئولیت خود، اختیارات کافی می داشت و تابع هیأت سیاسی می بود، در حالیکه او عملاً بعنوان یک عنصر مطلقاً تابع دبیراول عمل می کرد و فاقد هرگونه شخصیت لازم بعنوان دبیر کمیته مرکزی بود. در مورد «شعبه کل ایدئولوژیک» نیز مسئول این شعبه بطور رسمی و تشریفاتی احسان طبری بود، ولی عملاً این «شعبه کل» موجودیت نداشت و هدایت ارگان های حساس ایدئولوژیک (شعبه انتشارات، شعبه مرکزی تبلیغات، شعبه پژوهش) با شخص کیانوری بود. هیأت تحریریه نامه مردم نیز عملاً توسط کیانوری هدایت می شد و او در مسایل مطبوعاتی نظارت کامل داشت. «شعبه امور بین المللی» و «شعبه روابط عمومی» نیز هر چند زیر مسئولیت دبیر مربوطه (عمویی) قرار داشت، ولی عملاً روابط مهم داخلی و خارجی توسط کیانوری برقرار می شد، تا جائیکه مسئولیت عمویی گاه جنبة تشریفاتی می یافت.

7- با توجه به تحلیل فوق، روشن می شود که کلیه سازمان حزب توده، تابع مطلق یک فرد (دبیر اول) بود و تقسیم کار گسترده درونی آن کاملاً به تقسیم کار یک ماشین حزبی شباهت داشت که مجری بلاارادة تصمیمات دبیراول بود. در واقع، ساختار متمرکز و توتالیتر فوق به رأس هرم یعنی کیانوری ختم می شد. کیانوری نیز به نوبه خود بسیاری از

ص : 241

رهنمودها و دستورات کلیدی را از مقامات شوروی (شعبه بین المللی حزب کمونیست شوروی و سازمان اطلاعاتی شوروی - کا.گ. ب) دریافت می داشت. او در بسیاری مسایل خود را موظف نمی دانست ارگانهای درجه اول رهبری حزب را حتی در چارچوب کلیات مطلع سازد و در مواردی که به دلائلی اطلاع اعضای هیأت دبیران و هیأت سیاسی ضرورت می یافت، با یک جمله کیانوری که «نظر رفقای شوروی این است...» مطلب به تصویب همگانی می رسید. «نظر رفقای شوروی»، جملة محبوب کیانوری در جلسات هیأت دبیران و ندرتاً در جلسات هیأت سیاسی، افسون سحر آمیزی بود که در این دستگاه فاقد شخصیت، مهم ترین مسایل حیاتی حزب را در چند دقیقه به پایان می برد.

8- همانگونه که ملاحظه می شود، علیرغم اساسنامة حزب توده و اصول عام سازمانی مارکسیسم- لنینیسم که به هر روی چهرة یک حزب سیاسی را ترسیم می سازد، این حزب در عمل به هیچ وجه دارای ماهیت یک حزب سیاسی نبود، بلکه مطلقاً به یک سازمان منضبط و متمرکز نظامی- جاسوسی (تبعیت مطلق از رهبری و فقدان نظر مستقل فردی و اطاعت کورکورانه مرکزیت مطلق بجای «مرکزیت دمکراتیک» ادعائی) شباهت داشت.

ص : 242

پیشرفته تر تهدید و تطمیع و انشعاب و اخراج و بالاخره قتل افراد، روش های حل «سالم» مسایل درونی آن است!

ص : 243

خون آشام بدل می شود؟ پاسخ را در این حقیقت باید جستجو کرد.

در گروهک های مارکسیستی ایران- از جمله حزب توده- این مسئله دقیقاً مشاهده می شود. بررسی های ما در زندگی نامه فعالین مارکسیسم در ایران نشان می دهد که صرفنظر از سایر عوامل اخلاقی- شخصیتی و تربیتی، میزان انحطاط و سقوط اخلاقی آنها با طول دوران فعالیت سیاسی- ایدئولوژیک شان رابطه تنگاتنگ داشته است. انگیزه های چهره های «قدیمی» و سرشناس مارکسیسم در ایران عموماً انگیزه های منحط فردگرایانه و جاه طلبانه است، در حالیکه در فعالین جوان رگه ها و گرایشات آرمان گرایانه دیده می شود.

ص : 244

واقعی اخلاقی- مواجه می شوند، که با انگیزه ها و زمینه شخصیتی پیشین آنها متعارض است و از سوی دیگر، جاذبه و دافعه نیرومند انقلاب اسلامی خواه ناخواه آنها را متأثر می سازد. در نتیجه، بسته به طول و عمق بستگی فرد به حزب و میزان پیوند با جامعه و درجة سلامت تربیت خانوادگی و اجتماعی، در او به شکل های مختلف واکنش ایجاد می شود که در شرایط مناسب، این واکنش به صورت عکس العمل شدید و یا بریدن از گروه یا حزب می تواند بروز کند. این «تضاد» می توانست بنفع مارکسیسم و «حزب» نیز حل شود و شخصیت و روانشناسی فرد کاملاً خود را در قالب های حزبی جای دهد و شکل مناسبی که ضمناً برای صعود سریع در هرم حزبی نیز ضروری است، بیابد. در بررسی شخصیت و روانشناسی کادرهای جوان مارکسیست می بینیم افرادی که فاقد یک زمینة تربیت اسلامی بوده اند، بویژه افرادی که زمان های طولانی در اروپا و آمریکا مقیم بوده اند، به راحتی شخصیت منطبق با معیارهای چپ و مارکسیستی یافته بودند.

براساس دو عامل بنیادین فوق، علل اختلافات درونی حزب توده را در سه محور می توان ارزیابی کرد:

1- تأثیرات ناشی از پیوندهای تابع و متبوع میان حزب توده با حزب کمونیست شوروی: بحرانها و اختلافات درونی حزب کمونیست شوروی لاجرم بر حزب توده تأثیر می گذاشت و جناح بندی های درونی حزب کمونیست شوروی، جناح بندی های تابع خود را در حزب توده پدید می آورد. اختلاف های میان جناح های حزب متبوع، تعارضات متناسب با آن را در حزب تابع (حزب توده) ایجاد می کرد.

2- اختلاف نظرها و تحلیل های متضاد سیاسی که از تأثیرات انقلاب اسلامی، جاذبه ها و دافعه های آن و ضربه های خردکنندة واقعیات جامعة اسلامی برمی خاست.

3- تعارض جاه طلبی ها و قدرت جویی ها و دیگر انگیزه های ناسالم مادی و اخلاقی افراد با هم: باید توجه داشت که این عامل، بنحوی دو عامل پیشین را تحت تأثیر خود قرار می داد و همواره آن دو به مثابه مجراهایی برای سیلان و جاری شدن تعارضات جاه طلبی ها و فردگرایی ها بروز می کردند. مثلاً، کیانوری، به سائقه جاه طلبی و قدرت جویی بیمارگونة خود، سال ها برای صعود از نردبان رهبری و احراز مقام دبیراولی طرح ریزی و توطئه چینی می کرد، ولی به دلیل عدم آمادگی شرایط ناکام می ماند. او همیشه اختلاف نظرهای سیاسی را پوشش اختلاف های خود با دیگران قرار می داد، تا بالاخره در آذر ماه 1357، بدلیل پیروزی دیدگاه جناحی که تابع آن بود در حزب کمونیست شوروی، و با اعمال نفوذ کا.گ.ب توانست «جناح سیاسی»! مخالف خود (جناح اسکندری) را شکست دهد و به

ص : 245

رؤیای دیرینه خود نائل آید.

ص : 246

اسلامی چنین سؤالی به شدت مطرح شده بود که انقلاب لحظات سرنوشت ساز و حساسی را می گذراند که آینده آن در گروی حل مسایل اجتماعی- اقتصادی است. با توجه به حل نشدن مسایل اقتصادی و اولویت دادن به مسئله جنگ توسط مسئولین مملکتی، انقلاب به کجا می رود؟

گروهی از اعضای کمیته مرکزی حزب توده (مانند رفعت محمدزاده و کیومرث زرشناس) چنین تحلیل می کردند که انقلاب شکست خورده و جناح راست گرا و قشری حاکم شده و «خط امام» (طبق تفسیرحزب توده) به تسلیم و عقب نشینی در مقابل آن تن داده است و تشدید جو «توده ستیزی» را درسال 1361 بر این پایه ارزیابی می کردند.

گروه دوم (مانند عمویی و طبری) چنین تحلیل می کردند که عقب نشینی «خط امام» در برابر «خط راست» واقعیت دارد و فاکت ها مؤید آ ن است. وی همان طور که تجربه دو مقطع حساس گذشته انقلاب («انقلاب دوم» علیه لیبرال ها و «انقلاب سوم» علیه بنی صدر و دار و دسته او) نشان داده، این یک تاکتیک و «یک گام به پس» برای «دورخیز» است. انقلاب در مقطع اخیر خود، که حساس ترین مقطع آن است، قرار دارد. در این مقطع، «خط امام» یورش نهائی را برای حل مسایل مبرم اجتماعی- اقتصادی آغاز خواهد کرد و بروز پدیده هائی چون تشدید فشار علیه حزب توده و... از تبعات و عوارض فرعی این تاکتیک است و چه بسا در این مقطع، حزب توده فدای مصالح رشد انقلاب شود!

عامل مهمی که به این بحث دامن می زد و به نفع گروه اول وارد میدان می شد، تحلیل های تئوریسین های شوروی و عملکرد دولت شوروی در رابطه با انقلاب اسلامی ایران در آن زمان بود. رهبری حزب توده می دید که در آن سال ها، شوروی روابط گسترده ای با کشور متخاصم ایران (رژیم صدامی عراق) تدارک می بیند و در مواضع خود، پیرامون جنگ علیه موضع ایران قرار گرفته و خواستار پایان جنگ است و سیل سلاح های آن به سوی عراق سرازیر است. بعلاوه، تئوریسین های شوروی نیز در تحلیل های خود نه تنها از ستایش لفظی انقلاب ایران دست کشیده، بلکه حتی به بزرگ نمایی به اصطلاح «مشکلات و بحران های درونی ایران» می پرداختند. تئوریسین سیاست سازی چون روستیلاو اولیانفسکی در تحلیل های خود چنین وانمود می کرد که گویا ایران در آستانة یک بحران عمیق قرار دارد و پدیده هایی چون سرکوب نیروهای «انقلابی دمکراتیک چپ» (منظور منافقین است) بیانگر چرخش به راست در انقلاب ایران است.

در نیمة اول سال 1361، مقاله اولیانفسکی دربارة انقلاب ایران که در مجله کمونیست ارگان تئوریک حزب کمونیست شوروی - چاپ شده بود، توسط حزب توده ترجمه شد و

ص : 247

برای مطالعه در اختیار مسئولین و کادرهای درجه اول و درجه دوم حزبی قرار گرفت. همزمان مقالات متعددی که دلالت بر مواضع به اصطلاح «مستقل» کمونیست ها در قبال جنبش مذهبی داشت، ترجمه و بطور درونی تکثیر و در اختیار مسئولین و کادرها قرار گرفت، مانند مقالة لنین دربارة «حزب طبقه کارگر و مذهب». بدین ترتیب در نیمه سال 1361، کار تئوریک برای زمینه سازی مواضع خصمانه علنی سیاسی در مقابل نظام جمهوری اسلامی ایران تدارک دیده می شد و سعی می شد که این مواضع، نخست در میان کادرها و مسئولین درجه اول و دوم جا انداخته و توجیه شود.

علاوه بر دو اختلاف اساسی فوق در رهبری حزب توده، که دارای ابعاد سیاسی بود، اختلافات و درگیری های درونی دیگری نیز وجود داشت که عموماً جنبه فردی می یافت. از جمله این اختلافات می توان به موارد زیرین اشاره کرد:

1- مسایل عمویی: محمد علی عمویی که از معروفترین چهره های «توده ای های زندانی» بود، دارای ویژگی های شخصیتی ای بود که او را گاه به تقابل با کیانوری می کشانید. عمویی در تحلیل مسایل انقلاب همواره از چارچوب مواضع حزب فراتر می رفت و نوعی خوش بینی بیش از مواضع حزب نسبت به پتانسیل انقلابی «خط امام» و انقلاب نشان می داد. او نسبت به مواضع مسئولین جمهوری اسلامی در قبال حزب توده عموماً از موضع مثبت برخورد می کرد، بنحوی که افراد تندروئی مانند زرشناس، او را با عنوان «راست گرا» استهزاء می کردند.

علیرغم برخورد مطیعانه و تمکین از کیانوری، عمویی به عملکردهای کیانوری حساسیت داشت. او با طرح انتقادی و تند مسایل سیاسی کشور در پرسش و پاسخ دبیراول حزب توده که به شکل ادواری انتشار می یافت، مخالف بود و چند بار خواستار آن شد که پرسش و پاسخ، قبل از چاپ برای وی فرستاده شود تا بعنوان مسئول روابط عمومی آن را کنترل کند. ولی به بهانه های مختلف این کار نمی شد و مستقیماً پس از تصحیح کیانوری و بهزادی برای چاپ به شعبه انتشارات داده می شد و گاه عمویی از آخرین افراد رهبری بود که پرسش و پاسخ را پس از انتشار می دید!

2- اختلافات میان افراد غیرتشکیلاتی کمیته مرکزی با مسئولین تشکیلاتی: این پدیده در رفتار آن بخش از رهبری حزب توده که در فعالیت تشکیلاتی دخالت مستقیم نداشتند، بویژه در گروه رفعت محمدزاده مشاهده می شد. این گروه آشکارا از اینکه در جریان فعالیت حزب قرار ندارند و تشکیلات بدون رعایت نظر آنها مسایل اساسی را طرح و حل و فصل می کند و مکرراً در کار آنها سنگ می اندازد، بطور جدی ناراحت بودند.

ص : 248

3- قدرت طلبی زرشناس و باند او: کیومرث زرشناس، دبیر اول سازمان جوانان توده و عضو کمیته مرکزی، مواضع فردگرایانه و جاه طلبانه چشمگیری داشت. در سال 1358 عملاً تمام قدرت تشکیلاتی حزب توده (که قریب به بیش از 2 هزار دانشجو بود) در سازمان جوانان، به مسئولیت مستقیم زرشناس، متمرکز شده بود و او اختیارات وسیعی داشت. زیر فشار حزب توده در سال 1359، سازمان دانشجوئی در سازمان حزب ادغام شد و این امر، که ضربه ای بر اقتدار زرشناس بود، حساسیت و نگرانی او را برانگیخت. سپس تشکیلات حزب کوشید تا بقایای کادرهای فعال و جوان حزب را که زرشناس در سازمان جوانان نگه داشته بود بگیرد و زرشناس با ترفندهای مختلف در مقابل این فشار مقاومت می کرد. عباس حجری، مسئول «سازمان ایالتی تهران» علناً از زرشناس متنفر بود و زرشناس رسماً حجری را، علیرغم تعارف های ظاهری و تشریفاتی، به «پیری» و «عدم خلاقیت»، و تشکیلات حزبی را به «تنبلی» و «بی عرضگی» متهم می کرد. و در مقابل، سازمان جوانان را برجسته می ساخت. این پدیده در برخورد زرشناس با تشکیلات شهرستان های حزب و مسئولین آن، بویژه کی منش، نمایان بود. زرشناس دارای باند مخصوص خود از رهبران سابق سازمان جوانان (مانند فرهاد و مهرداد فرجاد آزاد) بود و می کوشید تا با انتقال کادرهای سازمان جوانان به مواضع حساس حزبی برای آیندة خود، و شاید در شرایط بحرانی، انجام یک کودتای مائوئی، مهره چینی کند. معهذا، بدلیل شخصیت مستبد زرشناس، اکثر کادرهای داخل کشور سازمان جوانان که به حزب منتقل می شدند و از «زنجیر» او رها می شدند مخالف خواست زرشناس قدم برمی داشتند و در مقابل او موضع می گرفتند.

در عین حال، زرشناس می کوشید تا خود را به کیانوری و جوانشیر نزدیک کند. عملاً روابط او با کیانوری بسیار «ویژه» بود و از چارچوب مناسبات میان یک عضو (مشاور و سپس اصلی) کمیته مرکزی با دبیراول حزب فراتر می رفت و بنظر می رسید که زرشناس مهرة مورد اعتماد و نزدیک کیانوری است. در سال 1360 زرشناس می کوشید تا با جوانشیر، که نفر دوم حزب محسوب می شد، روابط دوستانه و نزدیک برقرار سازد.

4- روابط کیانوری و احسان طبری: مسئول شعبه انتشارات حزب توده در سال 1361 در بازجویی های خود می نویسد:

در سال 1361 در برخوردهائی که داشتم متوجه شدم که کیانوری نسبت به احسان طبری نوعی حساسیت ابراز می کند. هر وقت کتابی را برای چاپ می داد، کیانوری آشکارا در چا پ آن کارشکنی می کرد و می کوشید تا آثار طبری با نام حزب چاپ نشود و یا نوبت چاپ آن به عقب بیفتد و هر وقت کتابی از طبری با

ص : 249

نام حزب چاپ می شد و برای کیانوری می بردم آشکارا از دیدن آن ناراحت می شد و در قیافه و واکنش او نوعی حسادت بروز می کرد... (1)

5- اختلافات درونی سازمان جوانان: در سازمان جوانان توده، رهبری در دست کیومرث زرشناس بود که بعنوان مسئول سازمان و دیکتاتور بلامنازع عمل می کرد. برخورد او با اعضای هیأت دبیران سازمان جوانان، و بویژه در سال های 1359- 1358 با اعضای هیأت اجرائیه موقت، و اعضا ی کمیته ایالتی تهران، شعبه شهرستان ها و سایر شعب سازمان جوانان، بسیار «از بالا» و بنحو بیمارگونه ای خشن و زننده و توأم با تهدید، تحقیر و اهانت بود و تحمل او برای سایرین دشوار بود. (2) این امر بحران ها و تنش های تشکیلاتی را در میان مسئولین و کادرهای سازمان جوانان توده سبب می شد.

6- اختلافات درونی تشکیلات زنان: سازمان زنان حزب توده، که با نام «تشکیلات دمکراتیک زنان ایران» به مسئولیت مریم فرمانفرمائیان فیروز، عضو هیأت سیاسی از پلنوم هفدهم، عمل می کرد نیز، کانون اختلافات و تنش های درونی بود. این سازمان بنا به ماهیت خود که محل تجمع عده ای زن و دختر غربگرا و پرورش یافته در محیط فرهنگی چپ و غربی، و برخاسته از خانواده های اشرافی و مرفه و متوسط بود، طبعاً نمی توانست از بروز خصایص اخلاقی این تیپ اجتماعی، که به شکل حسادت و رقابت و چشم و هم چشمی نمود شدید می یافت، برکنار باشد. همین روحیات که به این «تشکیلات»، هرگونه سیمائی بجز سیمای یک سازمان سیاسی را می بخشید، سبب می شد که عملاً «تشکیلات زنان» نتواند به حداقل انسجام دست یابد و فعالیت های آن در دست عده معدودی دختر دانشجو که دارای روحیات شدید جاه طلبانه بودند، متمرکز گردید.

ص : 250

معنای «ارتش» که در فرهنگ معاصر مغرب زمین از سال 1688 م. کاربرد داشته و بیشتر بعنوان یک واژه نظامی بکار می رفته است. در این معنا «استراتژی» عبارت است از هنر و فن برنامه ریزی و هدایت عملیات نظامی در مقیاس وسیع.(1) تاکتیک (tactics)، با ریشه لاتین به معنای هنر «ترتیب دادن» و «مرتب کردن» نیز، یک واژه نظامی است که از سال 1616 م. کاربرد داشته و به معنای هنر و فن بکارگیری نیروهای نظامی در جنگ و مانور بکار می رفته است.(2) این دو اصطلاح نظامی در قرن بیستم در تلاش برای تدوین و کلاسیک کردن علوم نظامی به تدریج کاربرد فعلی خود را یافت و بویژه در رابطه با تدریس و تحلیل جنگهای ناپلئونی و پس از آن مصطلح شد، و پس از جنگ جهانی دوم به سایر عرصه های علوم اجتماعی نیز کشیده شد، بطوریکه حتی در تحلیل مسابقات ورزشی نیز رواج یافته است. تحلیل گران برجسته نظامی در غرب، اصطلاح «استراتژی و تاکتیک» را چنین تعریف می کنند: فیلد مارشال لرد ارل واول lord Earl Wavell می نویسد: «تاکتیک عبارت است از هنر بکارگیری نیروهای نظامی در نبرد در موضع مناسب».

ژنرال سرادوارد هاملی (Gen. Sir Eduard B. Hamley) می گوید: «تئاتر جنگ صحنه استراتژی است، حوزه نبرد [درگیری] عرصة تاکتیک است».

و ژنرال کلاوزویتس- (Van Clausewitz Gen.Karl) می نویسد: «تاکتیک عبارت است از هنر بکارگیری نیروهای نظ_امی در نبرد (درگیری)، استراتژی عب_ارت است از هنر بک_ارگیری ن_بردها در جهت پیروزی جنگ».(3) همانطور که گفتیم، در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، اصطلاح فوق در علوم اجتماعی، و بویژه علوم سیاسی، کاربرد گسترده یافت. دائرة المعارف آمریکا (چاپ 1985)، «استراتژی» به معنای عام را چنین تعریف می کند: «استراتژی به معنای عام عبارتست از هنر و علم رشد و بکارگیری نیروهای سیاسی، اقتصادی، روانشناختی و نظامی یک ملت، در دوران صلح و جنگ، بمنظور حمایت حداکثر از سیاستهای ملی.» (4)

همانطور که ملاحظه می شود، «استراتژی» بر طرح کلی و مشی عمومی اجرای یک سیاست غائی، با تمام طرح ها و تمهیدات آن، دلالت دارد و دارای پهنه و افق درازمدت

ص : 251

است، در حالیکه تاکتیک به اقدامات و مانورهای مقطعی و مرحله ای دلالت دارد.

در مارکسیسم نیز کاربرد اصطلاح «استراتژی و تاکتیک» به سالهای پس از جنگ جهانی دوم باز می گردد. تا قبل از انقلاب اکتبر 1917، تنها واژه «تاکتیک» کاربرد داشت و به معنای کل سیاست حزب مارکسیستی بکار می رفت. لنین در اثر معروف خود، «دو تاکتیک سوسیال دمکراسی» در انقلاب دمکراتیک که در سال 1905م. نگاشته، اصطلاح «تاکتیک» را به معنای سیاست و خط مشی کلی حزب بکار می برد و در واقع منظور او از «دو تاکتیک سوسیال دمکراسی»، مقایسه دو برنامه بلشویک ها و منشویک ها برای انقلاب روسیه، یا به عبارت امروزین، مقایسه دو استراتژی بلشویکی و منشویکی است. لنین در آثار پس از انقلاب 1917 روسیه، در رابطه با سیاست حزب، گاه از واژه «استراتژی» استفاده کرد، ولی در واقع در آن زمان نیز تفاوتی میان دو اصطلاح «استراتژی» و «تاکتیک» نمی دید.

به هر روی، امروزه در مارکسیسم، واژه «استراتژی» به هدف اصلی مشی و سیاست حزب کمونیست در یک مرحله معین تاریخی اطلاق می گردد و «تاکتیک» عبارتست از مجموعه سیاست ها، وسائل، تدارکات، تمهیدات و شیوه هائی که برای نیل به این «استراتژی» به کار گرفته می شود.

«استراتژی» یک واژه نسبی و به عبارت دیگر تابع شرایط تاریخی است. همانطور که می دانیم، هدف اصلی و غائی احزاب کمونیست در کشورهای دارای نظامهای غیر سوسیالیستی، براندازی نظم موجود و استقرار نظام سوسیالیستی است. بنابراین هدف استراتژیک کلیه احزاب کمونیست عبارتست از نیل به این مقصود، یعنی ایجاد انقلاب سوسیالیستی. در رابطه با این هدف غائی و اصلی، طبیعی است که کلیه اهداف و برنامه های مقطعی و موضعی احزاب کمونیست، اهداف و برنامه های تاکتیکی محسوب می شود. ولی مارکسیسم مرحله انقلاب اجتماعی را به مراحل مختلف تقسیم می کند و مثلاً در شرایطی مانند جامعه کنونی ایران، انجام انقلاب سوسیالیستی (یعنی انقلابی که تنها توسط مارکسیست ها و به رهبری انحصاری آنها صورت گیرد) را غیرممکن می داند و بنابراین مرحله فعلی انقلاب ایران را «انقلاب دمکراتیک ملی» ارزیابی می کند، یعنی انقلابی که در آن همه نیروهای «دمکراتیک» (مردمی، خلقی) و «ملی» (ضد امپریالیست) باید متحداً حکومت موجود را سرنگون کنند تا راه برای مراحل بعدی انقلاب هموار گردد. بنابراین، انقلاب دمکراتیک در رابطه با استراتژی نهائی حزب توده یک هدف تاکتیکی است، ولی چنان هدف تاکتیکی است که بدون نیل به آن نمی توان به مرحله بعدی وارد شد و استراتژی نهائی (انقلاب سوسیالیستی) را به مرحله تحقق رساند. در نتیجه، در برنامة حزب

ص : 252

(که برنامه مرحله ای است)، استراتژی مرحله ای عبارتست از انقلاب ملی- دمکراتیک، و کلیه اقداماتی که برای اجرای این استراتژی مرحله ای انجام می گیرد (مانند تاکتیک «جبهه متحد خلق» و شعارهایی چون «جبهه صلح و آزادی»، «اتحاد عمل همه نیروهای انقلابی برای آزادی زندانیان سیاسی» و امثالهم)، اقدامات تاکتیکی است.

در این رابطه، گاه حزب توده و احزاب مارکسیستی مدعی اند که سیاست آنها در ایجاد «جبهه متحد خلق» یک سیاست استراتژیک است و نه تاکتیکی (موقت). در اینجا، منظور این است که در مرحله فعلی انقلاب (استراتژی مرحله ای)، سیاست «اتحاد» آنها یک سیاست استراتژیک است و به عبارت دیگر، تا زمان تحقق این استراتژی، این «اتحاد» معتبرخواهد بود. ولی روشن است که با تغییر استراتژی مرحله ای، «تاکتیک اتحاد» تنها با آن نیروهائی معتبرخواهد بود که با تحقق استراتژی نهائی و غائی احزاب کمونیست (یعنی استقرار نظام سوسیالیستی) موافق باشند و طبیعی است که نیروهای غیر مارکسیست متحد با کمونیست ها، اگر با استقرار حکومت سوسیالیستی موافق نباشند، بطور مسالمت آمیز یا قهر آمیز حذف خواهند شد.

در این رابطه، تفاوت «شعارهای استراتژیک» و «شعارهای تاکتیکی» نیز روشن می شود: لنین در مقاله «در اطراف شعارها» به روشنی بر خصلت نسبی و تاریخی (موقت و گذاری) شعارهای حزب کمونیست تأکید می کند. او می نویسد:

چه بسیار دیده شده است که در سر تند پیچ های تاریخ، حتی احزاب پیشرو هم برای مدتی کم و بیش طولانی نمی توانند خود را با وضعیت جدید هماهنگ سازند، شعارهایی را تکرار می نمایند که روز قبل صحیح بود ولی امروز تمام مفهوم خود را از دست داده است و به همان درجه، «ناگهانی» از دست داده که تند پیچ تاریخی «ناگهانی» بوده است. (1)

شعار را می توان چکیده و عصاره و تبلور یک خواست و هدف مشخص (کنکرت)(2) سیاسی در یک جمله کوتاه، بنحوی که توان نفوذ در عامه و جلب و بسیج آنها را داشته باشد و تحرک اجتماعی جامعه یا بخشی از جامعه را سبب شود، تعریف کرد. با توجه به تفاوت میان «استراتژی» و «تاکتیک»، شعارها را نیز می توان به دو دستة «شعارهای استراتژیک» و «شعارهای تاکتیکی» تقسیم نمود. هنر سیاست در این است که شعار بجای

ص : 253

خود و در شرایط مناسب خود عنوان شود. بنابراین، مطرح ساختن شعار استراتژیک در شرایطی که جوّ سیاسی موجود و افکار عمومی آمادگی پذیرش آن را ندارد، خطا و گاه خودکشی سیاسی است. همین اصل در مورد شعارهای نابجای تاکتیکی نیز صدق می کند. برای مثال، در شرایط بین المللی که افکار عمومی جهان بشدت نگران مسابقه تسلیحاتی ابرقدرت ها است و بشریت عمیقاً درد زخمهای عمیق ناشی از جنگهای تجاوز کارانه را بر پیکر خود احساس می کند، مطرح ساختن شعار «صلح جهانی» می تواند جاذب و بسیج گر باشد. ولی در شرایط عینی مشخص (کنکرت)، مثلاً در شرایطی چون جامعه انقلابی ایران سالهای 1367-1360 که افکار عمومی بشدت از تجاوز سیاه صدامی متأثر است و با شعار «جنگ، جنگ، تا پیروزی» مقابله با تجاوز بیگانه را می طلبد، شعار «صلح» می تواند معنائی معکوس بیابد و ثمرة متضاد ببار آورد.

به هر روی، صرفنظر از این مقدمات کلی، از دیدگاه مارکسیستی، شعار استراتژیک آن شعاری است که در خدمت هدف استراتژیک باشد. هدف استراتژیک احزاب کمونیست، استقرار نظام سوسیالیستی (از طریق انقلاب سوسیالیستی) است و بنابراین شعارهای استراتژیک آنان شعارهائی است که به این هدف خدمت کند. بطور مثال، طرح شعارهائی در جهت لغو مالکیت خصوصی (که بنیاد نظام سوسیالیستی است) و یا در جهت تبلیغ و ترویج احزاب کمونیست و اتحاد شوروی (نظام سوسیالیستی موجود)، شعار استراتژیک است، زیرا به استراتژی نهائی و غائی مارکسیسم خدمت می کند.

با توجه به مرحلة انقلاب اجتماعی، آن شعاری که در خدمت استراتژی مرحله ای باشد نیز، شعار استراتژیک، ولی مرحله ای است. برای نمونه، شعارهای کنونی بقایای حزب توده، شعارهای «سرنگون باد رژیم ولایت فقیه!» و «سرنگون باد رژیم جمهوری اسلامی!» شعارهایی از این دست است، در حالیکه همین شعارها در رابطه با هدف استراتژیک حزب توده (استقرار سوسیالیسم) شعار تاکتیکی محسوب می شود.

شعار تاکتیکی آن شعاری است که تاکتیک های مشخص مرحله ای حزب را بیان دارد. در شرایط کنونی، شعارهایی چون «جبهه متحد خلق ضامن پیروزی انقلاب است!»، «برقرار باد جبهه آزادی و صلح!» و غیره، شعارهای تاکتیکی حزب توده(در راستای تحقق انقلاب دمکراتیک ملی) محسوب می گردد. ولی همین شعارها در مقایسه با شعارهای مقطعی تر و مشخص تر (مانند «انتخابات را تحریم کنیم!» و...) شعار استراتژیک محسوب می شود.

برای آشنائی بیشتر با اصطلاح «استراتژی و تاکتیک»، بدلیل اهمیت آن، به ذکر دو نقل قول می پردازیم. حزب توده در تعریف اصطلاح فوق چنین می نویسد:

ص : 254

تعیین مرحله انقلاب منوط است به آن تضادهای اصلی که باید طی آن مرحله حل شود. مسلماً کشور ما هنوز در مرحله «انقلاب ملی و دمکراتیک» است. یعنی هنوز باید تضادهای اصلی جامعه ما که تضاد بین مردم و امپریالیسم غارتگر و اسارتگر برای نیل به استقلال سیاسی و اقتصادی به معنای واقعی است و تضاد بین مردم و ارتجاع وابسته و متحد امپریالیسم، به سود استقرار دمکراسی وسیع حل شود. هدفهائی که طی یک مرحله انقلاب باید بدان رسید هدف های استراتژیک نام دارد. ولی در هر مرحله انقلاب دوران ها و مراحل کوچکتر و محدودتر وجود دارد که طی آن حزب طبقه کارگر شعارهایی را که یا در نتیجه مبارزه مردم، قابل وصول و تحقق است و یا وسیله مناسبی است برای افشاء امپریالیسم و ارتجاع و تجمع و تشکل مردم، مطرح می کند. هدف هایی که در این دوران کوتاهتر مطرح می شود هدف های تاکتیکی نام دارد. مابین هدفها یا شعارهای استراتژیک (دور) و هدفها یا شعارهای تاکتیکی (مبرم یا نزدیک)، پیوند سرشتی و دیالکتیکی حکمرواست، بدین معنی که هدف های تاکتیکی از متن وظایف و شعارهای استراتژیک بیرون می آید و بدان خدمت می کند. انکار هدف های تاکتیکی و مطلق کردن شعارهای استراتژیک به سکتاریسم (انزوا از مردم) و انکار هدف های استراتژیک و مطلق کردن شعارهای تاکتیکی به اپورتونیسم و رفورمیسم می رسد... (1)

ویکتور آفانسیف، تئوریسین شوروی و سردبیر پیشین روزنامه پراودا، می نویسد:

مارکسیسم- لنینیسم شالودة تئوریک سیاست کلی احزاب کمونیست است. مارکسیسم- لنینیسم دارای قوانین عامی است که بدون توجه بدانها انجام انقلاب سوسیالیستی و ساختمان جامعة سوسیالیستی غیرممکن می باشد. یکی از وجوه تمایز مارکسیسم- لنینیسم این است که واقعیات، برخورد مشخص تاریخی می کند و بر این امر تأکید دارد که قوانین عام حاکم بر ساختمان سوسیالیسم در هر کشور به شکل خاص خود متجلی می گردند. برای پیروزی امری که کمونیستها در راه آن مبارزه می کنند توجه به شرایط خاص کاملاً ضروری است. احزاب کمونیست سیاست های معینی دارند که بطور مشخص در استراتژی و تاکتیک آنها بیان می شود... در جنبش کمونیستی امروزین، واژه «استراتژی» به جهت عمده، هدف اصلی جنبش طبقه کارگر در یک مرحله تاریخی تکامل اجتماعی یا بقول لنین به

ص : 255

«وظایف کلی و اساسی» طبقه کارگر و حزب او اطلاق می شود. در تعیین استراتژی، مشخص نمودن دشمن اصلی که باید تمام مساعی انقلاب علیه آن متمرکز باشد و دانستن اینکه در این مبارزه، متحدین ما چه کسانی هستند ضروری است. و تاکتیک، مجموعه شکل ها، وسائل و شیوه هائی است که در یک دورة تاریخی برای دستیابی به هدف اساسی جنبش کمونیستی بکار گرفته می شوند. تاکتیک دربرگیرنده جنبه های بسیاری است: چه شکل هایی از مبارزه را باید به کار گرفت (اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژیک، مسالمت آمیز و غیر مسالمت آمیز)، چگونه باید شکل های مختلف مبارزه را در هم آمیخت، چگونه باید دفاع و حمله کرد و چگونه باید عقب نشینی نمود، چگونه باید سازش کرد و به توافق رسید، چگونه باید با توده های غیر پرولتری جبهه متحدی تشکیل داد و غیره. تاکتیک، بقول لنین، کار «روزانه» آموزش و سازماندهی طبقه کارگر و زحمتکشان در جهت آماده ساختن آنها برای عمل انقلابی و نیل به هدف عمده جنبش است. لنین می نویسد: «تاکتیک مارکسیستی شامل شکل های متفاوت مبارزه، تبدیل ماهرانه آن از شکلی به شکل دیگر، ارتقاء دائمی آگاهی توده ها و گسترش حدود عمل جمعی می باشد» (مجموعه آثار، ج 20، ص 210). کمونیست ها روی وحدت استراتژی و تاکتیک و ضرورت تبعیت وظایف تاکتیکی از هدفهای استراتژیک تأکید می ورزند. آنان همچنین مؤکداً اعلام می دارند که تغییر در تاکتیک، نباید استراتژی را از مضمون انقلابی اش تهی سازد یا در هدف تاریخی پرولتاریا انحراف ایجاد کند. آنان قاطعانه با اپورتونیست های راست که هدفهای انقلابی [استراتژی انقلاب سوسیالیستی] را به فراموشی می سپارند و نیز اپورتونیست های «چپ» که با تکیه لجوجانه بر بعضی شکل های مبارزه، که بواسطه تغییر شرایط تاریخی کهنه شده اند، وظایف تاکتیکی و استراتژیک جنبش را مخلوط می کنند، مخالفت می نمایند. اپورتونیست های «چپ» تنها به قیام مسلحانه می اندیشند و توجه ندارند که این شکل مبارزه همیشه درست و قابل استفاده نیست و آن را تنها در شرایطی معین و آنهم بمثابه آخرین چاره کار در پاسخ به مقاومت مسلحانه استثمارگران باید بکار گرفت. استراتژی از نوعی ثبات و پایداری نسبی برخوردار است. تغییرات آن به دنبال تغییر سطح تکامل جنبش جهانی کمونیستی و یا یک کشور صورت می گیرد. وظایف استراتژیک جدید، زمانی مطرح می شود که وظایف قبلی انجام یافته و کشور به مرحله جدیدی از تکامل خود گام نهاده باشد. اگر بعنوان مثال، در یک کشور وظایف

ص : 256

انقلاب بورژوا - دمکراتیک انجام گرفته باشد، حزب، استراتژی جدید - تدارک و انجام انقلاب سوسیالیستی - را پیش می کشد. تاکتیک از استراتژی پویاتر و متحرک تر است. شکل ها و شیوه های مبارزه با تغییر تناسب نیروهای طبقاتی یک کشور و نیز با تغییر شرایط بین المللی، دگرگون می شود. لنین می نویسد که لازم است کیفیات ویژه تکامل عینی بسوی کمونیسم در کشورهای مختلف و نیز در اجزاء متفاوت کمونیسم را کشف، مطالعه و پیش بینی نمود... (1)

ص : 257

تعمیم را به تمامی تاریخ بشر در گذشته و در آینده تسری دادند و مضمون همه انقلاب های گذشته تاریخ بشر را همین جابجائی حاکمیت طبقاتی اجتماعی (و به تبع آن جابجائی نظامهای اجتماعی) دانستند و اعلام داشتند که در آینده نیز این تحول تداوم خواهد یافت و حاکمیت طبقه نوین پرولتاریا، حاکمیت کهنه بورژوازی را حذف خواهد کرد و نظام نوین سوسیالیستی را به ارمغان خواهد آورد.

بنابراین در دوران نوین، دو نوع اساسی انقلاب اجتماعی از نظر مارکسیسم تفکیک گردید.

اول: انقلاب بورژوائی؛ دوم: انقلاب سوسیالیستی. بعدها این دو نوع اساسی انقلاب اجتماعی معاصر به شکل زیر تنظیم و تبیین گردید:

انقلاب بورژوائی در جوامعی رخ می دهد که در آن بقایای نظامهای کهن (فئودالیسم، عشیره ای و...) موجود است و جامعه هنوز وارد فاز رشد صنعتی نشده است. این انقلاب یک ضرورت اجتناب ناپذیر در تاریخ همه جوامع، از جمله «جهان سوم» است که طی آن باید مسئله «فئودالیسم» حل شود، مناسبات سرمایه داری ارضی در روستا رخنه یابد و ساخت های سنتی زندگی روستائی جای خود را به ساخت های «مدرن» سرمایه داری دهد. بنابراین، «حل مسئله ارضی» و توسعه سرمایه داری ارضی در روستا در مرکز اقدامات انقلاب های بورژوائی قرار دارد (طبق الگوئی که در انقلاب کبیر فرانسه رخ داد). این سرنوشتی است محتوم و اجتناب ناپذیر که تمام جوامع، از جمله کشورهای «جهان سوم»، از آن گریز ندارند. در پی این تحول است که جامعه سنتی مدرنیزه خواهد شد، صنعت توسعه خواهد یافت و همپای آن طبقه کارگر پدید خواهد شد و به وزن قابل اعتنائی در جامعه دست خواهد یافت. با حل وظایف انقلاب بورژوائی، یعنی تبدیل جامعه «فئودالی» (سنتی) به جامعه سرمایه داری (مدرن غربی) است که مسئله انقلاب سوسیالیستی در دستور روز قرار می گیرد و نوبت حل تضاد «کار» و «سرمایه» فرا می رسد. این پدیده ای است که در اروپای غربی و آمریکای شمالی رخ داده است.

تحول بورژوائی جامعه (مدرنیزاسیون) اگر تنها بدست طبقه بورژوازی صورت گیرد انقلاب بورژوائی نامیده می شود، ولی اگر این تحول به رهبری بورژوازی و با شرکت سایر طبقات اجتماعی (دموس: توده مردم) انجام گیرد انقلاب بورژوا- دمکراتیک خوانده می شود. نمونه انقلاب های بورژوائی، انقلاب های انگلستان و هلند است و نمونه انقلاب بورژوا- دمکراتیک، انقلاب کبیر فرانسه.

از دیدگاه مارکس و انگلس و پلخانف، رهبری انقلاب بورژوا- دمکراتیک باید در

ص : 258

دست طبقه بورژوازی باشد. ولی بعدها لنین با تحلیل شرایط جدید نظام سرمایه داری و ورود آن به مرحله امپریالیسم مدعی شد که در دوران نوین (امپریالیسم که عبارتست از سرمایه داری انحصاری)، مانند دوران مارکس و انگلس (که دوران سرمایه داری رقابت آزاد بود) الزامی نیست که رهبری انقلاب بورژوا- دمکراتیک به دست بورژوازی باشد. پرولتاریا (یعنی مارکسیست ها) نیز می تواند «هژمونی» (رهبری) انقلاب بورژوا- دمکراتیک را بدست گیرد. اگر پرولتاریا به چنین «هژمونی» دست یابد، در مرحله اول، وظایف انقلاب بورژوا- دمکراتیک (حذف بقایای نظام فئودالی و سایر ساخت های ماقبل سرمایه داری)را به انجام خواهد رساند و سپس وظایف انقلاب سوسیالیستی (حذف مالکیت سرمایه داری بطور اخص و مالکیت خصوصی بطور اعم) را پی خواهد گرفت. این تز لنین، که فراروئی انقلاب دمکراتیک به انقلاب سوسیالیستی خوانده می شود، در کتاب او بنام دو تاکتیک سوسیال دمکراسی در انقلاب دمکراتیک (1905م.) مطرح شد.

در دوران استالین، با پیروزی های ارتش سرخ در مناطق تحت اشغال آلمان هیتلری در اروپای شرقی، کمونیست های اروپای شرقی که به همراه سایر نیروهای ضد فاشیست علیه ارتش آلمان مبارزه پارتیزانی می کردند، با حمایت ارتش سرخ، حکومت این کشورها را بدست گرفتند. در این حکومت ها رهبری به دست کمونیست ها بود، ولی افراد و احزاب متحد با کمونیست ها نیز سهمی در حاکمیت (هرچند ناچیز) بدست آوردند. در این رابطه بود که تئوری انقلاب دمکراتیک توده ای مطرح شد. بر اساس این تئوری، انقلاب فوق نوعی انقلاب اجتماعی است که رهبری آن بدست طبقه کارگر (حزب کمونیست) می باشد، ولی در آن سایر اقشار و طبقات انقلابی و ضد فاشیست نیز مشارکت دارند. حکومتی که در اثر این «انقلاب» به پیروزی می رسد، حکومتی است جبهه ای ولی با رهبری کمونیست ها، که «دولت دمکراسی توده ای» نام دارد. دولت دمکراسی توده ای بتدریج متحدین غیر کمونیست خود را حذف خواهد کرد و دولت خالص مارکسیستی (دیکتاتوری پرولتاریا) را مستقر خواهد ساخت و بدین ترتیب، انقلاب دمکراتیک توده ای، به انقلاب سوسیالیستی فرا خواهد روئید.

با پیدایش پدیده امپریالیسم و بروز انقلاب های استقلال طلبانه و ضد امپریالیستی و رهائی بخش، توجه مارکسیسم در قرن بیستم به اینگونه انقلابات جلب شد. مائو، که رهبری انقلاب چین (1949م.) را به دست داشت چنین عنوان کرد که در انقلاب های رهائی بخش ملی نیز، مسئله رهبری طبقه کارگر میسر است و نام چنین انقلابی را «انقلاب

ص : 259

دمکراتیک نوین» نهاد. در این انقلاب همه نیروهای خلقی و ضد امپریالیست مشارکت دارند (مانند بورژوازی ملی، خرده بورژوازی و حتی به تعبیر مائو «فئودالهای ضد امپریالیست»)، ولی بتدریج کمونیست ها سایر نیروهای «غیر پرولتری» را از حاکمیت حذف خواهند کرد، و بدینسان انقلاب دمکراتیک نوین به انقلاب سوسیالیستی تحول خواهد یافت.

ص : 260

نبودند ولی از خود گرایش های شدید ضد سرمایه داری بروز می دادند، موجب پیدایش مقوله «دمکراسی انقلابی» در مارکسیسم گردید. درباره مرز این اصطلاح با اصطلاح «دمکراسی ملی»، در میان تئوریسین های مارکسیست اختلاف نظر وجود دارد. کارن بروتنتس، این دو اصطلاح را مترادف هم می داند. (1) ولی برخی تئوریسین ها کوشیدند تا اصطلاح «دمکراسی ملی» را به جناح میانه رو و راست، و اصطلاح «دمکراسی انقلابی» را به جناح چپ و رادیکال و شوروی گرای (ولی غیر مارکسیست) رهبران انقلاب های رهائی بخش جهان سوم اطلاق کنند.

احسان طبری، تئوریسین برجسته مارکسیسم، از زمره نخستین کسانی بود که به تبیین طبقاتی پدیدة «دمکراسی انقلابی» پرداخت و در تحلیل خود از دیدگاه مارکسیستی چنین گفت: «مفهوم «قشرهای متوسط» که از بورژوازی کوچک تا لایه هایی از کارگران و دهقانان را در بر می گیرد، در «جهان سوم»... اهمیت بسیار دارد. «قشرهای متوسط» جامعه تنها به معنای خرده بورژوازی نیست (که البته بخش مهمی از این قشرهای متوسط است). قشرهای متوسط جامعه در کشورهای «جهان سوم» علاوه بر خرده بورژوازی، چنان که گفتیم، لایه هائی از بورژوازی کوچک، بخشی از کارگران و دهقانان، بخش مهمی از کارمندان و روشنفکران، افسران ارتش و روحانیون را در بر می گیرد.

این قشرها با آن که در تکامل آتی جامعه سرمایه داری از هم فاصله می گیرند، ولی در مراحل آغازین تکامل سرمایه داری، از جهت شیوه زندگی و طرز تفکر و شیوه برخورد با مسائل، با هم همانندی دارند. قشربندی در میان این لایه که آنها را از یکپارچگی سنتی بیرون می آورد، چنانکه گفتیم در جوامع رشدیافته سرمایه داری انجام می گیرد.

دمکراسی انقلابی از جهت سیاسی فعال، ملت گرا (ناسیونالیست) و بنیادگرا (رادیکال) قشرهای متوسط است که یک کار پایه (یا پلاتفرم) سیاسی ضد امپریالیستی، ضد فئودالی، ضد پدر سالاری، ضد سرمایه داری را می پذیرد و عرضه میکند. وضع جهانی و وضع داخلی کشور، و نیز تجربه هایی که گردآورده، در نوع موضع گیری دمکراسی انقلابی و درجه پیگیریش مؤثر است. زمانی بود که حزب ما، مقوله «بورژوازی ملی» را که در جنبش ملی کردن نفت نقش مهمی داشت نمی شناخت و امروز کسانی مقوله مهم «دمکراسی انقلابی» را که در انقلاب اخیر نقش مهمی دارد نمی شناسند و این پایه معرفتی

ص : 261

خطاهاست.

در موضع گیری دمکراسی انقلابی نوعی التقاط دیده می شود. عناصر ضد امپریالیستی، ملت گرایانه، دمکراتیک (خلقی)، روحیات مخالف با سرمایه داری بزرگ و قبول نوعی عناصر سوسیالیستی (بصورت دفاع از قسط و عدالت اجتماعی) در این موضعگیری وارد می گردد. دمکرا ت های انقلابی دوران ما، مانند دمکرات های انقلابی قرن نوزدهم (مثلاً نارودنیک ها در روسیه)(1)، توجه خاصی به حل مسئله دهقانی دارند. در عین حال، آنها تحت تأثیر اندیشه های مختلف جامعه شناسی بورژوائی و خرده بورژوائی غربی نیز قرار می گیرند و معمولاً شدیداً ضد کمونیست و ضد مارکسیست هستند. در کشور ما، دمکرات های انقلابی، گاه به شکل مذهبی و گاه به شکل غیر مذهبی بروز کرده اند و نظریات «میانگین» خود را (که بین ایدئولوژی سرمایه داری و ایدئولوژی کارگری [مارکسیسم] است) مطرح ساخته اند. در واقع توسل به «ملت گرائی» و مخالفت با «اجنبی» و توسل به «مذهب»، صفت شاخصی در ایدئولوژی التقاطی دمکراسی انقلابی است. مثلاً، قوام نکرومه از رهبران جنبش رهائی بخش غنا در نظریه موسوم به «کنسیالیزم» خود، بر آن بود که تفاوتی بین نظریات مسیح با مارکس وجود ندارد. جولیوس نایر ره رهبر جنبش رهائی بخش تانزانیا در «اعلامیه آروشا» تصریح می کرد که تنها مذهب است که او را از مارکسیزم جدا می کند. در مادة پنجم قانون اساسی جدید الجزایر، تصریح شده است که اسلام و مدنیت عربی از سوئی و سوسیالیسم کارگری و دهقانی از سوی دیگر اجزاء ایدئولوژیک حکومت هستند. یا در برنامه حزب سوسیالیستی برمه، از سوئی سالوس و ریاکاری مذهبی نفی شده ولی از سوی دیگر مذهبی که موجب تزکیه اخلاقی جامعه باشد همراه با سوسیالیسم توصیه شده است. هدف دمکراسی انقلابی از توجه به مذهب علاوه بر دلبستگی صادقانه خودِ دمکرات های انقلابی به این عقاید مذهبی، جلب هر چه بیشتر عامه است که در «جهان سوم» به معتقدات مذهبی باوری عمیق دارند... در میان دمکرات های انقلابی ناهمگونی حکمرواست. در میان آنها می توان یک جناح چپ و پیگیر و یک جناح راست که عمیقاً ضدکمونیست و فاشیست مآب است و یک جناح معتدل و میانگین تشخیص داد. در مورد جناح راست دمکراسی انقلابی، لنین حتی اصطلاح «دمکراسی ارتجاعی» را به کار می برد، یعنی علیرغم خلقیت و ملت گرائی ضد امپریالیستی و مترقی، سنت پرستی، ضدیت با عقاید انقلابی آنها را به موضع گیری های ارتجاعی سوق

ص : 262

می دهد.

طبیعی است که دمکراسی انقلابی به علت پایگاه ناهمگون خود دارای گرایش های بالقوه تاریخی گوناگون است. بسته به وضع کشور و وضع جهان، یا به بیان دیگر بسته به فشار بورژوازی داخلی و فشار امپریالیسم، و بسته به اینکه دمکرات های انقلابی متعلق به چه جناح یا دارای چگونه لیدرهائی هستند، یا تا چه حد از عهده حل مسائلی که با آن روبرو هستند، برمی آیند، سمت گیری آنها فرق میکند. این سمت گیری ها می تواند به صورت چرخش به راست و چرخش به چپ درآید. زیربنای اقتصادی کشور معین در این چرخش ها مؤثر است. درجه قوت بورژوازی محلی و یا پرولتاریای محلی در این چرخش ها مؤثر است...»(1)

همانگونه که در تعریف جامع و فشرده فوق مشاهده می شود، سخن بر سر ظهور پدیده ای است که جامعه شناسی مارکسیستی را، بویژه بعلت اهمیت جدی سیاسی و علمی آن، به خود درگیر کرده و به تناقض کشانده است. تا پیش از این، مارکسیسم، انواع انقلاب های اجتماعی معاصر را با دو مقولة «بورژوا- دمکراتیک» و «سوسیالیستی» قالب می زد. ولی اکنون سخن بر سر ظهور جنبش های انقلابی گسترده و دارای پایه مردمی نیرومند در جهان سوم است که:

1- شدیداً ضدامپریالیستی و ضدسرمایه داری هستند و شعارهای عدالت جویانه و استقلال طلبانه جدی را پیش می کشند و در این مسیر، کاپیتالیسم غربی را بعنوان الگوی رشد مردود می شمرند. بنابراین اطلاق بورژوا- دمکراتیک به این جنبش ها و بینش ها و رجال صحیح نیست.

2- در عین حال مارکسیسم را بعنوان یک ایدئولوژی نمی پذیرند، در برابر بلوک سوسیالیست، از خود استقلال عمل نشان می دهند و به ایدئولوژی های «ناسیونالیستی» یا «مذهبی» باور دارند. در برخورد با این پدیده است که باب جدیدی در مارکسیسم گشوده شد. در تحلیل فوق، احسان طبری و سایر تئوریسین های مارکسیست مانند اولیانفسکی و بروتنتس، «دمکراسی انقلابی» را به عنوان پدیده ای نو مطرح می سازند که پایه طبقاتی آن نه بورژوازی و نه خرده بورژوازی است، بلکه طیف وسیعی است بنام «قشرهای متوسط»!. خود این پدیده نیازمند تحلیل جدی است و تناقض بینش طبقاتی مارکسیسم و نارسائی آن را نشان می دهد که از حوصله این نوشتار خارج است.

ص : 263

برای آنکه روشن تر شود که سخن بر سر چه پدیده ای است، به توصیف روستیلاو اولیانفسکی از قوام نکرومه، رهبر استقلال غنا و چهره برجسته «جنبش عدم تعهد» توجه کنیم:

قوام نکرومه یکی از برجسته ترین شخصیت های جنبش ضد استعماری آفریقا در سال های 1960-1940 است. او بعنوان یک رهبر سیاسی به سمبل آزادی و وحدت آفریقا، سمبل مبارزه آشتی ناپذیر علیه بهره کشی استعماری و نواستعماری و به یک رجل سیاسی دارای وجهه جهانی بدل گردید. او یک اندیشمند و نظریه پرداز برجسته سیاسی بود که می کوشید به درکی فلسفی، از روند رهائی ملی و اجتماعی کشورهای مستعمره دست یابد...

فعالیت های وی، از آن گرایش های در ریشه متضادی که ویژه جنبش رهائی بخش معاصر است، متأثر بود: تلاش در راه پیشرفت اجتماعی همراه با عقب ماندگی عمیق، خصایص دمکراتیک یک رهبر توده ای جنبش رهائی بخش و شیوه های استبدادی حکومتی که ریشه در سنن قرون وسطایی قبیله گرایی آفریقائی دارد، کشش به سوی سوسیالیسم و تعصبات خشک ناسیونالیستی، تمایل به خدمت صادقانه به منافع خلق و جاه طلبی های افراطی شخصی، توهمات رفرمیستی بر شالوده مشی احزاب کارگری و رادیکالیسم چپ. این پدیده ویژه نکرومه و «خصیصه» شخص وی نبود، بلکه انعکاس تناقضات ژرف و واقعی قشر میانی خرده بورژوازی در کشورهای مستعمره و نیمه مستعمره بود که پس از جنگ جهانی دوم بعنوان فعال ترین نیرو در کشورهای ملی نوپا در صف مقدم مبارزات استقلال طلبانه قرارگرفتند... (1)

اولیانفسکی در این مقاله ضمن آنکه نکرومه را می ستاید، او را به علت عقاید غیر مارکسیستی اش به شدت نقد می کند و به انقلابیون آفریقا، نه راه نکرومه، بلکه راه مارکسیسم را توصیه می نماید.

به هر روی، همانگونه که پیدایش «جنبش چپ نو» در محافل روشنفکری و دانشجوئی غرب، ایدئولوژی مارکسیسم را به شدت تحت الشعاع خود قرار داد، پیدایش جنبش های رادیکال انقلابی در جهان سوم، که داعیه استقلال و حتی رقابت با مارکسیسم را داشتند نیز،

ص : 264

بر تئوری های مارکسیستی تأثیر گذارد و به پیدایش مباحث تازة «انقلاب ملی- دمکراتیک»، «دمکراسی ملی» و «دمکراسی انقلابی» منجر شد. تئوریسین های مارکسیست، همانگونه که در برابر «جنبش چپ نو» عمل کردند، در برابر «جنبش دمکراسی انقلابی» نیز کوشیدند تا ضمن نقد «پیش داوری های ضد کمونیستی» آنها، در جهت جذب این جنبش ها و شخصیت ها به مدار اردوگاه مارکسیسم بکوشند. پیدایش «جنبش عدم تعهد» و تأثیرات عظیم بین المللی آن در این شیوه نگرش تأثیر جدی داشت.

تحت تأثیر این پدیده، این پرسش در جامعه شناسی مارکسیستی مطرح شد که: راه رشدی که رژیم های انقلابی نواستقلال درپیش گرفته اند و در آن ضمن نفی راه سرمایه د اری غرب حاضر به تبعیت از الگوی رشد مارکسیستی نیز نمی باشند، چیست؟ طبیعی است که این راه رشد، سوسیالیستی نیست، ولی آیا می توان آن را بعنوان راه رشد سرمایه داری ارزیابی کرد!؟ بعبارت دیگر، آن راه رشدی را که رژیم های دمکرات انقلابی پیش گرفته اند باید تحت چه بابی تبویب و تبیین کرد؟

در پاسخ به این پرسش، گروهی از نظریه پردازان مارکسیست مدعی شدند که راه سومی میان سرمایه داری و سوسیالیسم وجود ندارد و الگوی رشدی که کشورهائی از نوع الجزایر در پیش گرفته اند همان سرمایه داری دولتی است، که لاجرم به همپیوندی با سرمایه داری بین المللی خواهد انجامید. برای انقلاب های رهائی بخش جهان سوم دو راه بیشتر وجود ندارد: یا باید رهبری مارکسیست ها را بپذیرند و در راه رشد سوسیالیستی گام بردارند (مانند الگوی ویتنام و کوبا) و یا در غیر این حالت و تمسک به الگوهای تخیلی مبنی بر «راه سوم» لاجرم راه سرمایه داری را طی خواهند کرد و جذب مدار سرمایه داری بین المللی خواهند شد. (1)

این تحلیل اگر به این شکل بی پیرایه بیان می شد، در واقع سبب انزوای اتحاد شوروی و اردوگاه مارکسیسم از جنبش های انقلابی جهان سوم می گردید، در حالیکه تئوریسین های مارکسیست با توجه به ابعاد ضد امپریالیستی و ضد سرمایه داری این جنبش ها قصد جذب و تأثیرگذاری بر آنها را داشتند. لذا در عین باور به تحلیل فوق مبنی بر عدم امکان «راه سوم» میان سرمایه داری و سوسیالیسم، کوشیدند تا این تحلیل را بنحوی ارائه دهند که سبب جلب جنبش های انقلابی- دمکراتیک، در مدار اتحاد شوروی گردد. بر پایه همین ضرورت عملی- سیاسی بود که تئوری «راه رشد غیر سرمایه داری» تنظیم شد.

ص : 265

تئوری «راه رشد غیر سرمایه داری»، تلاشی است در جهت تطبیق تئوری های کلاسیک مارکسیستی بر مسایل مستحدثه و نوین برخاسته از واقعیت پویای جنبش های انقلابی در جهان سوم، که با قالبها و قانونمندی های کهن مارکسیستی، که مولود شرایط قرن نوزدهم اروپای غربی است، هم خوان نیست. این تئوری، بر بنیاد تحلیل دو قطبی از جهان معاصر، که «تئوری دوران» خوانده می شود استوار است: «دوران معاصر» که با انقلاب اکتبر 1917 روسیه آغاز می شود، به حوزه نفوذ دو بلوک سرمایه داری (به سرکردگی امپریالیسم آمریکا) و سوسیالیستی (به رهبری اتحاد شوروی) تقسیم شده است. کشورهای جهان سوم که در ستیز با امپریالیسم جهانی راه استقلال و رهائی از سلطه استعمار و نو استعمار را پیش می گیرند، به دلیل سوابق مبارزه ضد امپریالیستی گرایش های شدید ضد کاپیتالیستی از خود بروز می دهند.(1) این کشورها پس از استقلال سیاسی دو راه بیشتر فرا روی خود ندارند: یا باید پیوندهای اقتصادی خود را با دنیای سرمایه داری غرب حفظ کنند، که لاجرم به تحکیم مجدد سلطه امپریالیسم بر آنها خواهد انجامید و راه رشد سرمایه داری را در پیش خواهند گرفت و یا باید بر مبارزه استقلال طلبانه و عدالت جویانه خود بر اتحاد شوروی و بلوک سوسیالیستی تکیه کنند. در چنین صورتی، اینگونه کشورها «راه رشد غیر سرمایه داری» را در پیش می گیرند. «راه رشد غیر سرمایه داری» به معنای مجموعه اقداماتی است که رژیم های انقلابی- دمکراتیک در راستای استقلال اقتصادی و بسط عدالت اجتماعی در کشور پی می گیرند. از دیدگاه تئوریسین های شوروی، «راه رشد غیر سرمایه داری» راه سومی میان سرمایه داری و سوسیالیسم نیست، بلکه تنها یک دوره انتقال است، راهی است که لاجرم به سوسیالیسم ختم خواهد شد. و اگر دمکراتهای انقلابی در این گرایش خود به سمت بلوک سوسیالیستی از خود ناپیگیری نشان دهند چاره ای جز بازگشت به راه رشد سرمایه داری نخواهند داشت.

با توجه به توضیح فوق روشن می شود که اصولاً پدیده ای بنام «راه رشد غیر سرمایه داری» به عنوان «راه سوم» میان سوسیالیسم و سرمایه داری، مورد قبول تئوریسین های شوروی نبوده و آنچه که بنام تئوری «راه رشد غیرسرمایه داری» عرضه می گردد، یک مشی سیاسی است که می کوشد تا راه هم پیوندی و جذب به بلوک سوسیالیستی را بعنوان تنها

ص : 266

راه رهائی از سلطه بلوک امپریالیستی غرب به کشورهای انقلابی جهان سوم توصیه کند و راه موفقیت نهائی آن ها را در استقلال ملی و عدالت اجتماعی، راه سوسیالیسم (از نوع مارکسیستی آن) بنمایاند.

در این رابطه، معمولاً اصطلاح سَمتگیری سوسیالیستی نیز عنوان می گردد. این اصطلاح به چه معنا است و تفاوت آ ن با راه رشد غیر سرمایه داری در چیست؟

در این مورد نیز باید گفت که هماهنگی کاملی در میان تئوریسین های مارکسیست در کاربرد این دو اصطلاح وجود ندارد. اصولاً اصطلاح «سمتگیری سوسیالیستی» در اسناد احزاب کمونیست در آغاز بعنوان اصطلاحی مترادف با «راه رشد غیر سرمایه داری» مطرح شد و منظور، اشاره به راه رشد اقتصادی رژیم های انقلابی جهان سوم، که دارای گرایش های ضد سرمایه داری و عدالت جویانه است، بود. برخی اندیشه پردازان مارکسیست ترجیح می دادند که اصطلاح «سمتگیری سوسیالیستی» را بجای «راه رشد غیرسرمایه داری » بکار برند، زیرا: اصطلاح سمتگیری سوسیالیستی دارای بار ایجابی بیشتری به سود سوسیالیسم (از نظر سیاسی- تبلیغی) است و راه آینده این جوامع (سوسیالیسم) را تبلیغ و توصیه می کند، در حالیکه اصطلاح «راه رشد غیر سرمایه داری» تنها حامل بار سلبی (نفی سرمایه داری بدون اثبات جهت گیری به سوی سوسیالیسم) می باشد. ولی از سوی دیگر، برخی تئوریسین های مارکسیست چنین استدلال می کردند که هر چند اصطلاح سمتگیری سوسیالیستی از نظر تبلیغی اصطلاح مثبتی است و هیچ شبهه ای دال بر امکان راه سوم میان سرمایه داری و سوسیالیسم را برنمی انگیزد و از این نظر مفید است، ولی اصطلاح دقیقی نیست، زیرا چه بسا کشورهائی که در راه رشد فوق گام نهاده اند، ولی از نیمه راه به دلیل شکست های اقتصادی و یا فشار قدرت های سیاسی داخلی و خارجی به راه رشد سرمایه داری باز گشته اند (مانند تحول مصر در دوران پس از مرگ ناصر به سمت غرب، یا تحول سومالی به سمت غرب و عدول از راه رشد انقلابی پیشین در حیات خود زیاد باره). بنابراین، از آنجا که «راه رشد غیر سرمایه داری»، یک راه مستقل رشد نیست و تنها یک دوره گذار و انتقال است و سرانجام آن نیز قابل پیش بینی نیست که رژیم ضد امپریالیست و انقلابی آیا واقعاً جذب راه سوسیالیستی (حوزه نفوذ مسکو) خواهد شد و یا به سمت غرب گرایش خواهد یافت، لذا این اصطلاح مناسب تر است.

ولی بعدها، بویژه در دهه 1980م. تلاش هائی صورت گرفت تا این دو اصطلاح تفکیک شود. برخی نظریه پردازان مارکسیست چنین به تبیین دو مقوله فوق پرداختند:

«راه رشد غیر سرمایه داری» به راه رشد اقتصادی آن رژیم های انقلابی اطلاق می گردد

ص : 267

که در اقدامات و برنامه ریزی های خود گرایش ضد امپریالیستی و ضد سرمایه داری، در جهت محدود ساختن مالکیت خصوصی بزرگ و بسط مالکیت دولتی بروز می دهند، ولی بدلیل عدم اعتقاد به ایدئولوژی مارکسیستی وگاه عناد و ضدیت با مارکسیسم و احزاب کمونیست، آینده آنها مبهم است.

«سمتگیری سوسیالیستی» به راه رشد اقتصادی آن رژیم هائی اطلاق می گردد که سمتگیری آنها به سوی سوسیالیسم تقریباً قطعی تلقی می گردد و دارای مناسبات استواری با اتحاد شوروی و بلوک شرق می باشند. طبیعی است که چنین وضعی عموماً در مورد آن رژیم هائی صادق است که رهبری آن به دست کمونیست ها است. بعبارت دیگر، اصطلاح «سمتگیری سوسیالیستی»، به راه رشد اقتصادی حکومت های مارکسیست، مانند افغانستان، اتیوپی، یمن جنوبی، آنگولا، موزامبیک و... اطلاق می گردد که بدلیل عقب ماندگی کشور و فقدان صنعت پیشرفته در آنها، هنوز نمی توانند مدعی ساختمان جامعه سوسیالیستی باشند، ولی با برنامه ریزی دولتی و کمک بلوک شرق در جهت مدرنیزاسیون و صنعتی کردن کشور طبق الگوی سوسیالیستی رشد، تلاش می کنند. (1)

ص : 268

ص : 269

شوروی (مانند تاجیکستان و آذربایجان شوروی) مبدل می ساخت و یا در بهترین حالت، سرنوشتی مانند جمهوری مغولستان را، که «ظاهراً» یک کشور مستقل بود، برای ایران سوسیالیستی ترسیم می نمود. با توجه به توضیح فوق، می توان علت وجودی و علت غائی پدیده ای بنام «حزب توده ایران» را عمیق تر دریافت.

اگر استراتژی نهائی حزب توده را، به سائقه ایدئولوژی مارکسیستی آن، تنها استقرار سوسیالیسم در ایران عنوان کنیم و خصیصه دوم این حزب یعنی شوروی گرائی مطلق را ذکر نکنیم، این تحلیل می تواند موجب آرایش چهرة حزب توده و تحریف واقعیت شود. واقعیت این است که در عرف دانش اجتماعی جهان امروز، که متأثر از فرهنگ مغرب زمین است، واژه «سوسیالیسم» کاربرد متنوعی دارد و به انواع برداشت های گوناگون از نظام های اجتماعی «آرمانی» اطلاق می گردد. خاستگاه واژه سوسیالیسم، جامعه معاصر غربی است و ایدئولوژی های سوسیالیستی عموماً در تقابل با نظام ناعادلانه و غارتگرانه سرمایه داری غرب پدیدار شده و شکل گرفته اند. بنابراین، واژه سوسیالیسم در فرهنگ غربی دارای نوعی بار عدالت جویانه و انقلابی است و به طیف وسیعی از نیروهای سیاسی اطلاق می گردد. بسیاری از نیروها و افرادی که رؤیای یک جامعه عادلانه و فارغ از استثمار و ستم اجتماعی را در سر می پرورانند خود را «سوسیالیست» می دانند، در حالیکه بسیاری از آنها، نه «ملحد» (آته ئیست) هستند و نه به حذف کامل مالکیت خصوصی و استقرار مالکیت دولتی و یک نظام دیوان سالار متمرکز اعتقاد دارند. برخی از جنبش های مذهبی در دنیای تحت سلطه مغرب زمین نیز، خود را «سوسیالیست» می خوانند و در این اطلاق به آرمان خود، مبنی بر استقرار عدالت اجتماعی نظر دارند. از سوی دیگر، و در قطب متضاد، بخشی از محافل حاکمه دنیای سرمایه داری نیز خود را «سوسیالیست» می خوانند؛ مانند «حزب کارگر» انگلیس و «حزب کارگر» اسرائیل و «حزب سوسیال دمکرات» آلمان غربی و سایر احزاب وابسته به «انترناسیونال دوم».

بنابراین، در متن فرهنگ غربی واژه «سوسیالیسم» بطور کامل حامل آن معنائی نیست که ما در کاربرد آن قصد داریم.(1) در جامعه ایران، از آنجا که واژه «سوسیالیسم» توسط حزب توده رایج و مصطلح شد، لذا بار منفی ویژه ای یافت که بر نظام سوسیالیستی حاکم در شوروی و جمهوری های آسیائی آن و اهداف حزب توده دلالت دقیق دارد. بنابراین،

ص : 270

استراتژی نهایی حزب توده، استقرار یک حکومت مارکسیستی دست نشانده شوروی در ایران بود، که به دلائل مختلف منجر به حذف کامل استقلال ملی ایران و نابودی قطعی فرهنگ بومی ما می شد. یعنی نمی توان این پدیده را با استقرار نظام های سوسیالیستی در کشورهایی چون کره شمالی و حتی با رژیم های هوادار شوروی چون ویتنام و کوبا و آنگولا و اتیوپی مقایسه کرد. این تحول، پدیده ای بود مساوی با مرگ فرهنگی و ملی یک کشور، که تنها قابل مقایسه با جمهوری هایی چون آذربایجان شوروی و تاجیکستان شوروی بود. احسان طبری، نظریه پرداز معروف مارکسیسم که به اسلام پیوست، در یک مصاحبه شفاهی چنین می گفت:

پیروزی مارکسیسم در ایران مساوی با نابودی کامل هویت ملی و فرهنگی این کشور است. ما کشوری خواهیم شد مانند آذربایجان شوروی. فرهنگ غنی و عمیق اسلامی ما نابود خواهد شد و حتی اگر موفق شویم نان و آب متوسطی برای آحاد مردم فراهم کنیم و رفاه نسبی اقتصادی را تأمین نمائیم، که البته پس از 70 سال در آذربایجان شوروی هنوز از حل معضلات اقتصادی و تأمین عدالت اجتماعی فرسنگ ها فاصله است و بالعکس فساد اقتصادی بیداد می کند، از بعد فرهنگی و ملی به ملتی درجه دو و فرودست مبدل می شویم. از سوی دیگر، تداوم راه «انقلاب سفید» شاه، حداکثر ما را به کشوری مانند کره جنوبی تبدیل می کرد، که از سوی ایدئولوگ های غربی افتخار عنوان بی مسمای کشور توسعه یافته (و نه در حال رشد) را یافته است! این دو الگوی رشدی است که در برابر ما قرار دارد. آیا واقعاً این دو الگو برآورندة آرمان های مردم و روشنفکران ما است؟! به اعتقاد من، تنها انقلاب اسلامی بود که می توانست ایران را به یک کشور زنده و دارای هویت مستقل در جهان امروز مبدل کند و یک رستاخیز فرهنگی و ملی را موجب شود. به فهرست آثار فلسفی گذشته مانند ابن سینا و ملاصدرا و شیخ اشراق و غیره، که در سال های اخیر چاپ شده و استقبال عجیب و کشش باور نکردنی نسل جوان در شناخت میراث فرهنگی شان توجه کنید. این است علامت زایش یک ملت نو با فرهنگ و هویت و روانشناسی نو و مستقل. این است تنها راهی که می توانست ایران مرده و هضم شده در بطن تمدن معاصر غربی را به ایرانی زنده و شکوفا بدل سازد. (1)

ص : 271

ص : 272

چنین شرایطی است که تضاد اصلی جامعه، «تضاد کار و سرمایه» (یعنی میان طبقه کارگر و طبقه سرمایه دار) خواهد بود و انقلاب سوسیالیستی در دستور روز قرارخواهد داشت. برمبنای این تحلیل مشخص نیست که چرا در روسیه نیمه دهقانی- فلاحتی که کارگران صنعتی، اقلیت کوچکی از جامعه را تشکیل می دادند، انقلاب سوسیالیستی شد و نه در انگلستان پیشرفته صنعتی؟! و یا چرا در کشوری چون ویتنام که کشوری دهقانی با صنعت ابتدائی و عقب مانده است و ساخت های اجتماعی عشیره ای و قبیله ای در بخش های مهمی از آن نیرومند است، انقلاب سوسیالیستی رخ داد، ولی در کشوری چون هندوستان، که پیشرفته ترین کشور صنعتی آسیا و جهان سوم محسوب می شود، حزب کمونیست این کشور مرحله انقلاب را «دمکراتیک ملی» می خواند و «راه رشد غیر سرمایه داری» را توصیه می کند؟! توجه به بروز پدیده تصرف قدرت توسط مارکسیست ها در کشورهای مختلف نشان می دهد که «تحلیل طبقاتی انقلاب سوسیالیستی» صرفاً یک تحلیل نمایشی ایدئولوژیک است و مارکسیست ها در عمل سیاسی خود بدان توجه ندارند. در هر کشوری که شرایط سیاسی و فرهنگی و بین المللی مناسب برای تصرف قدرت توسط کمونیست ها پدید شده و احتمال پیروزی بیش از 50 درصد بوده است، مارکسیست ها در یورش به سمت تصرف قدرت درنگ نکرده اند و «لحظات با ارزش و تاریخ ساز» را با تحلیل های اقتصادی و تئوریک از دست نداده اند و آن مارکسیست های «جزم اندیشی» که به چنین اشتباهی دچار شده و مانند پلخانف به بحث های ملانقطی بر سر «شرایط عینی» پرداخته اند، از گردونه سیاست و ایدئولوژی خارج شده و در تاریخ مارکسیسم محکوم و مطرود گردیده اند.

به هر روی، حزب توده در تحلیل رسمی خود، از بدو تأسیس آن در 1320، مدعی بود که در ایران، شرایط اجتماعی- اقتصادی برای انقلاب سوسیالیستی فراهم نیست. در «طرح برنامه حزب توده ایران مصوب پلنوم هفتم (وسیع)» (1339) چنین آمده است:

هدف غائی حزب توده ایران ساختمان جامعه سوسیالیستی در ایران است ولی ایجاد جامعه سوسیالیستی در شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کنونی میهن ما مسئله روز نیست. (1)

و بر مبنای این تحلیل، حزب توده انقلاب اسلامی ایران را «انقلاب ملی- دمکراتیک» ارزیابی می کرد:

ص : 273

هدف غائی حزب ما استقرار نظام سوسیالیستی است ولی در مرحله کنونی انقلاب در کشور ما که هنوز مردم تضاد خود را با امپریالیسم و تکیه گاه اجتماعی آن در جامعة ما و بقایای مناسبات ارباب - رعیتی و دیگر بقایای قرون وسطائی حل نکرده اند، انقلاب کماکان در مرحله ملی و دمکراتیک است.

در این انقلاب اکثریت مطلق افراد جامعه: کارگران، دهقانان، خرده بورژوازی شهرها، روشنفکران میهن پرست، بورژوازی ملی و دیگر قشرها و عناصر ملی و مترقی و دمکراتیک جامعه ذینفعند. هدف این مرحله انقلاب استقرار حکومتی است ملی و دمکراتیک. (1)

در تمام دوران حاکمیت پهلوی، حزب توده، مرحله انقلاب ایران را ملی و دمکراتیک عنوان می کرد و در پلمیک (جدال قلمی) با دیگر گروه های مارکسیستی که خواستار استقرار سوسیالیسم در ایران بودند، آنان را به «چپ روی»، سکتاریسم، ذهن گرائی و عدم شناخت عمیق مارکسیسم متهم می نمود.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حزب توده در پلنوم های شانزدهم (اسفند 1357) و هفدهم (فروردین 1360) و در سایر اسناد حزبی، انقلاب ایران را «انقلاب ملی و دمکراتیک» عنوان نمود و بعد ها که واژه های «ملی» (بخاطر عملکردهای لیبرال ها و ملی گرایان) و «دمکراتیک» (به دلیل عملکردهای «حزب دمکرات کردستان» و «جبهه دمکراتیک ملی») در جامعه منفوریت یافت، عنوان فوق را به «انقلاب ضد امپریالیستی و مردمی ایران» (که به همان معنای انقلاب ملی- دمکراتیک است) تغییر داد. در این مرحله، حزب توده به شدت منکر جوهره و مضمون «اسلامی» انقلاب ایران بود و تنها دو بعد «ضد امپریالیستی» (ملی) و «مردمی» (دمکراتیک، خلقی) را بعنوان وجوه مشخصه انقلاب ایران بر می شمرد. کاربرد این اصطلاح، به حق حساسیت نیروهای انقلابی مسلمان را برانگیخته بود. بی تردید انقلاب اسلامی ایران، هم عمیقاً ضد امپریالیستی است و هم عمیقاً مردمی، و در این دو بعد بسیار قاطع تر از سایر انقلاب های ضد امپریالیستی و مردمی قرن بیستم می باشد.

ولی آنچه که وجه تمایز و شاخص انقلاب ایران از سایر انقلابات معاصر است، بُعد ایدئولوژیک آن است؛ که آنرا به یک انقلاب مکتبی و بعبارت دیگر به یک رستاخیز فرهنگی- مذهبی بدل می سازد. بعد «اسلامی» انقلاب ایران، بدان خاصیتی می بخشد که آن

ص : 274

را نه یک انقلاب صرفاً ضد امپریالیستی، بلکه فراتر از آن به یک انقلاب ضد تمدن معاصر غربی (در دو بعد کاپیتالیستی و سوسیالیستی آن) بدل می سازد. این انقلابی است که داعیه استقرار «طرحی نو» در ایران و جهان را دارد. حزب توده بر این ویژ گی بنیادین انقلاب اسلامی ایران عالماً و عامداً چشم می بست و تمامی تلاش خود را در جهت تخفیف و تنزل ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران به یک انقلاب ضد امپریالیستی و مردمی متعارف بکار می برد و خود نیز داعیه «تعمیق و گسترش» این انقلاب را داشت!

تلاش حزب توده در جهت لاپوشانی سرشت بنیادین انقلاب ایران (بعد مکتبی آن) در تحلیل های وسیع این حزب، که احزاب کمونیست سراسر جهان را تغذیه می کرد تبلور یافت و سرمنشاء انحراف بسیاری از تحلیل گران و تئوریسین های بلوک شرق و احزاب کمونیست جهان و ناتوانی آنها در شناخت یکتائی پدیدة انقلاب اسلامی و عدم شناخت آنها از «پیام» و «داعیه» و «رسالت» این رستاخیز فرهنگی- مذهبی شد. تنها پس از شکست حزب توده بود که برخی از اندیشه پردازان و تئوریسین های شوروی به قصور ایدئولوژیک خود توجه کرده و تحلیل های حزب توده و تحلیل های پیشین تئوریسین های شوروی و کشورهای سوسیالیستی از ماهیت انقلاب ایران را بعنوان «جامعه شناسی عامیانه» به نقد کشیدند.

بعبارت دیگر، شکست حزب توده و انحلال آن در سال 1361، در بعد ایدئولوژیک نیز، در پیدایش شناخت دقیق تر و تحلیل های عمیق تر تئوریسین های مارکسیست در سراسر جهان از «پدیده انقلاب اسلامی» مؤثر بود.

در این راستا است که س. آقایف، تئوریسین شوروی، در مجله آسیا و آفریقای امروز (شماره 5، سال 1984) می نویسد:

ایران یگانه کشور اسلامی است که اصطلاح «انقلاب اسلامی» در آن بیان می شود و تا اندازه ای خصائل یک واقعیت عینی را کسب کرده است. انکار اهمیت این مفهوم، ظاهراً، نشانه برخورد جامعه شناسی عامیانه است. این جامعه شناسی می پندارد که هر شکل جنبش های سیاسی می تواند منطبق با بیان مستقیم و قاطع یک طبقه معین انجام شود. چنین برخوردی، علاوه بر این، با نظریه (عموماً پذیرفته شده)، درباره نوآوری تاریخی و منحصر بفردی تجربة انقلاب معاصر ایران (اگرچه مهم ترین ویژگیهای آن فعلاً مورد ارزیابی به اندازه کافی دقیق قرار نگرفته است) مغایرت دارد...

انقلاب اسلامی، شعار اصلی جنبشهای سیاسی اسلامی مختلف در بسیاری از

ص : 275

کشورهای اسلامی مشرق زمین است. بعلاوه، هر سازمان و گروه در این مفهوم، محتوای خود را می گنجاند. مسئله مشترک برای تمام آنها عبارت است از هدف اسلامی کردن تمام جوانب زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و خانوادگی تمام شهروندان کشورهای خود و اعلام «سومین راه» رشد که با سرمایه داری و سوسیالیسم متفاوت است. ایران یگانه کشور اسلامی است که این شعار در آن تجسم عملی یافته است. (1)

همانگونه که مشاهده می شود این تحلیل، کلیه الگوهای متعارف «تحلیل طبقاتی» مارکسیسم را بهم می ریزد و به پدیده انقلاب اسلامی، بعنوان یک پدیده «غیر متعارف» و «نو» توجه می کند؛ پدیده ای که شناخت آن، تبیین عمیق فرهنگی- تاریخی تمدن 1400 ساله اسلامی و نیز تاریخ حداقل دو قرن اخیر تمدن مغرب زمین و فرآیند تعارض آنرا با شرق اسلامی می طلبد و نه تحلیل های قالبی و سطحی و عامیانه مرسوم را. (2)

به هر روی، حزب توده در سالهای 1361- 1358، انقلاب ایران را یک انقلاب پیروزمند ملی- دمکراتیک (ضد امپریالیستی- مردمی) می خواند و «رسالت» خود را «تثبیت و تحکیم و گسترش همه جانبه انقلاب ضد امپریالیستی و مردمی ایران» اعلام می دارد. و در این رابطه برنامة مرحله ای خود را، مصوب پلنوم هفدهم- فروردین 1360، منتشر می سازد.(3)

مضمون و پیام این برنامه، که با ظاهر دفاع از انقلاب نگاشته شده چیزی نیست مگر استراتژی مسخ انقلاب اسلامی ایران یا براندازی خزنده.

ص : 276

پس از شکست طرح براندازی حزب توده، بقایای آن که به تجدید سازمان حزب در خارج از کشور دست زدند، مجدداً مرحله انقلاب ایران را «انقلاب ملی- دمکراتیک» ارزیابی کرده و مجدداً «همه نیروهای ضد امپریالیست و مردمی» را به تشکیل «جبهه متحد خلق» برای استقرار جمهوری ملی و دمکراتیک فراخواندند.

بنابراین، از دیدگاه بقایای حزب توده، انقلاب اسلامی ایران یک انقلاب شکست خورده و ناتمام است، که موفق به اجرای رسالت تاریخی خود و انجام وظایف ملی و دمکراتیک نشد و لذا همچنان این مرحله انقلاب در دستور کار است!

ص : 277

مردم بگوئیم الان چه بکنند این همان شعار روز است.

بنابراین، در برابر حزب توده دو راه بیشتر وجود نداشت: یا با مطرح کردن شعارهای استراتژیک (سوسیالیستی) خود را در مقابل انقلاب اسلامی ایران و مردم مسلمان قرار می داد و به سرعت، مانند سایر گروه های چپ، ذوب و نابود می شد، و یا به تنظیم یک استراتژی محدود و مرحله ای می پرداخت و در چارچوب این استراتژی مرحله ای، که سمت آن در راستای استراتژی نهائی حزب بود، امکان بقاء خود را در نظام جمهوری اسلامی ایران فراهم می ساخت.

طبیعی است که راه اول برای حزبی که فاقد حداقل نیروی اجتماعی در جامعه ایران بود مساوی با نابودی قطعی و برکنار شدن آن از حیات سیاسی کشور و تبدیل آن به یک گروه محدود مستقر در کشورهای سوسیالیستی بود. ولی اگر راه دوم، راه بقاء در نظام جمهوری اسلامی ایران، پیش گرفته می شد، متضمن چه دستاوردهائی بود؟ این دستاوردها را چنین می توان خلاصه کرد:

1- بدلیل سلطه مطلق امپریالیسم غرب بر جامعه ایران، حزب توده (بعنوان کارگزار ابرقدرت شوروی و در چارچوب رقابت قدرت های سلطه گر بیگانه در ایران) طی سال های پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا آستانه انقلاب اسلامی ایران، بطور کامل در حیات اجتماعی کشور حضور نداشت. ولی پس از انقلاب بدلیل سقوط رژیم آمریکائی شاه، امکان فعالیت علنی در داخل کشور فراهم آمده بود. طبق استراتژی و تاکتیک لنینی، بهره گیری از شرایط فعالیت علنی برای احزاب کمونیست حیاتی و ضروری است (اصل تلفیق فعالیت علنی و مخفی)(1). حضور علنی در جامعه ایران این امکان را فراهم می ساخت تا حزب توده مجدداً بتواند در بخش هائی از جامعه تأثیر بگذارد و عناصری را به صفوف خود جلب کند و به کمیتی، که به هر روی قابل مقایسه با کمیت یک گروه مخفی نیست، دست یابد.

2- مردم ایران بدون تردید متأثر از ایدئولوژی اسلامی بودند و تحت نفوذ بلاتردید امام خمینی قرار داشتند. این واقعیتی است که نمی توان کودکانه انکار کرد. ولی باید توجه داشت که خشم و عصیان انقلابی این مردم بطور عمده علیه امپریالیسم آمریکا و بلوک غرب بود و امام خمینی، آمریکا را «شیطان بزرگ» می خواند. درست است که غرب ستیزی اسلام انقلابی، یک غرب ستیزی بنیادگراست و همه مبانی تمدن غرب را (که سوسیالیسم را

ص : 278

نیز دربر می گیرد) آماج گرفته و خواستار استقرار یک «راه سوم» و یک الگوی جدید در میان دو راه رشد سرمایه داری و سوسیالیستی است، ولی می توان این غرب ستیزی را صرفاً در چارچوب سیاسی و نه مکتبی آن، تأیید کرد و با آن همگام شد و کوشید تا با استفاده از روحیات ضد غربی، انقلاب ایران را به سمت وابستگی به بلوک شرق سوق داد. بعلاوه، انقلاب ایران و داعیه آن مبنی بر استقلال از دو بلوک و «راه سوم»، متضمن هیچ پدیدة عجیب و جدیدی نبود. داعیة «راه سوم» در همه کشورهائی که در سال های پس از جنگ جهانی دوم به استقلال دست یافته و یا راه ستیز با امپریالیسم غرب را در پیش گرفته اند، سابقه داشت و همان پدیدة «دمکراسی انقلابی» بود که قبلاً تئوریزه و تبیین شده بود. مگر قوام نکرومه مدعی استقرار یک جامعه عدالت اجتماعی مستقل از دو بلوک در غنا نبود؟ مگر قذافی چنین داعیه ای نداشت؟ مگر ناصر «سوسیالیسم عربی» خود را در مقابل کاپیتالیسم غربی و سوسیالیسم مارکسیستی علم نکرده بود؟ پدیده «جمهوری اسلامی» نیز از دید حزب توده دارای چنین ماهیتی بود. در این رابطه، روحیات ضد شوروی و ضد کمونیستی انقلابیون مسلمان ایران نباید موجب نگرانی می شد. این پدیده در همه دمکرات های انقلابی وجود داشت و ناشی از دوگانگی پایگاه اجتماعی این نیروهای سیاسی و اجتماعی بود. بنابراین، اساس سیاست حزب در قبال انقلاب اسلامی ایران باید همان سیاستی می بود که بروتنتس در یک جمله بیان داشته است:

موضع کمونیستها در قبال دمکراسی انقلابی را می توان در این عبارت بیان کرد: اتحاد و مبارزه. در اینجا تنها بر این نکته تأکید می کنیم که منظور از مبارزه، مبارزه علیه دمکرات های انقلابی نیست، بلکه به معنایی، مبارزه برای دمکرات های انقلابی، مبارزه برای تحکیم مواضع مترقی و تکامل آنان در راستای مثبت است.(1)

به عبارت دیگر، سیاست «اتحاد و مبارزه» با دمکرات های انقلابی به معنای تلاش برای سوق دادن این نیروها به سمت اردوگاه سوسیالیستی (در سیاست خارجی)، به سمت الگوی رشد سوسیالیستی (در سیاست داخلی) و به سمت ایدئولوژی مارکسیستی (در بعد فرهنگی- ایدئولوژیک) بود.

3- انقلاب اسلامی ایران هنوز به استقرار یک نظام با ثبات و ریشه دار نینجامیده بود و درگیری های نیروهای مختلف اجتماعی و سیاسی، چه نیروهای مسلمان و چه معارض

ص : 279

انقلاب، طی سال های آینده، جزر و مدهای سیاسی جدی پدید می آورد. لذا حزب توده می بایست به توسعه امکانات سیاسی و مادی خود، از جمله سازمان های مخفی- نظامی می پرداخت و خود را به یک نیروی توانمند در حیات سیاسی ایران تبدیل می کرد. براساس این خط مشی، در ترسیم آینده انقلاب ایران دو راه محتمل بود:

الف) در جزر و مدهای سیاسی کشور، جناحی از نیروهای متنفذ سیاسی کشور (ملی گرا و شاید مذهبی) به سمت شوروی گرایش می یافت. حزب توده باید می کوشید تا چنین جناحی را کشف کند، آنرا تقویت نماید و با آن متحد شود و بدینسان راه سلطه یک جناح شوروی گرای غیر مارکسیست را، در اتحاد با حزب توده، هموار نماید. طبیعی است که اگر چنین امکانی تحقق می یافت، حزب توده پس از تحکیم مواضع خود بعنوان یک قدرت درجه اول سیاسی، بعدها به راحتی می توانست این متحد خود را از صحنه قدرت حذف کند و قدرت انحصاری را برقرار سازد. این فرآیندی است که در یمن جنوبی و در افغانستان رخ داده بود.

ب) بحران های سیاسی آینده ایران به شرایطی خواهد انجامید که کشور در یک هرج و مرج سیاسی فرو می رفت. پیدایش چنین شرایطی پس از وفات امام خمینی، که حزب توده بسیار زود می پنداشت، حتمی بود. در چنین وضعی برای حزب توده، اگر تا آن زمان بقاء خویش را تأمین می کرد و تدارکات مفصل مخفی- نظامی فراهم می ساخت، امکان اجرای یک «کودتای چپ» ممکن بود. مجموعه تحلیل فوق اساس سیاست حزب توده را در سال های 1361-1357 پی ریخت و حزب، تاکتیک های براندازی خود را به شکل طراحی و تدارک دو «آلترناتیو»ی زیرین بطور موازی به مرحله اجرا درآورد:

1- مسخ انقلاب یا براندازی خزنده؛

2- براندازی ضربتی یا کودتای چپ.

ص : 280

بلوک غرب (راه رشد سرمایه داری)، یا راه وابستگی به بلوک شرق (سمتگیری سوسیالیستی). لذا، هرگونه اندیشه «راه سوم» از سوی مارکسیسم مطرود و محکوم بود. این خط مشی دقیقاً توسط حزب توده در ایران (1361-1357) پی گرفته شد.

حزب توده در وهله اول کوشید تا شاید یک جناح متمایل به «شرق» را در حاکمیت اسلامی بیابد و آن را به پایگاه خود برای مسخ انقلاب اسلامی بدل سازد و زمانی که از این تلاش نومید شد، کوشید تا از طریق معدود عوامل نفوذی خود در رده های مختلف مشاغل و مقامات دولتی چنین جناحی را مصنوعاً جعل کند و آنرا «جناح روشن بین حاکمیت» بنامد.(1) هدف این بود که با تکیه بر چنین جناحی به تدریج گرایش های شرق گرایانه و شرق باورانه در نیروهای اسلامی کشور تقویت شود. طبیعی است که این سیاست اگر به موفقیت می رسید، دقیقاً به معنای براندازی نظامی جمهوری اسلامی ایران و تبدیل آن به یک رژیم ضیاءالحقی ولی از نوع وابسته به شوروی آن می بود. چنین رژیمی خود در آینده قربانی طرح براندازی ضربتی حزب توده (کودتای چپ) می شد و به عنوان سرپلی برای استقرار یک رژیم مارکسیستی در ایران خدمت می نمود. این مشی، همان چیزی است که در برنامه رسمی حزب توده «تثبیت، تحکیم و گسترش انقلاب ضد امپریالیستی و مردمی ایران» نامیده می شد(2) و باید استراتژی مرحله ای حزب توده را به فرجام می رساند تا راه برای استراتژی نهائی حزب توده (استقرار سوسیالیسم) گشوده شود.

ص : 281

صورت گرفته و، «پرولتاریا» چه بخواهد و چه نخواهد باید حامی آن باشد، پس «انقلاب» است! بنابراین، صرفنظر از همه دعاوی تئوریسین های مارکسیسم، چه در مسئله انقلاب اجتماعی و چه در مسئله «راه رشد غیر سرمایه داری» و اتحاد با دمکراسی انقلابی، عمل گرائی و کمین نشستن برای تصرف قدرت سیاسی به هر بهای ممکن در جوهره و ذات عمل مارکسیستی و سرشت ایدئولوژی مارکسیستی بود.

بعدها، در دهه های 1970-1950 میلادی، که در تعدادی از کشورهای جهان سوم کودتاهای انقلابی و ضد آمریکائی (مانند کودتای ژنرال نجیب و جمال عبدالناصر در مصر) به پیروزی رسید و رژیم های کم و بیش متمایل به شوروی، پیگیر یا ناپیگیر، و در برخی موارد رژیم های مارکسیستی را (مانند کودتای جناح عبدالفتاح اسماعیل علیه جناح سالم ربیع علی در یمن جنوبی، کودتای سرگرد هایله ماریام در اتیوپی و کودتای تره کی در افغانستان) به قدرت رسانید، مسئله «کودتای انقلابی» در مرکز توجه تئوریسین های مارکسیست قرار گرفت. چنین توجیه می شد که «کودتای انقلابی» با «کودتای ارتجاعی» تفاوت دارد و هر چند عمل عده ای روشنفکر (بویژه نظامیان) می باشد، ولی دارای پایگاه توده ای است و بیانگر خواست توده مردم و نیازهای رشد انقلابی جامعه است. بدین ترتیب، تئوری «کودتای انقلابی» در پایه عملکردهای قدرت طلبانه نیروهای مارکسیست جهان سوم (حتی علیه نیروهای دمکرات انقلابی، مانند حوادث یمن جنوبی) قرارگرفت و توجیه تئوریک شد و حتی شایستة عنوان «انقلاب» گردید!(1)

در رابطه با حزب توده، کودتاگرائی همواره در پایه عمل تاریخی این حزب قرار داشته است. در جریان کودتای آمریکائی 28 مرداد 1332، سازمان نظامی حزب توده دارای برنامه مشخص برای اجرای یک کودتای روسی بوده است که به دلائلی به اجرا در نیامد. در سالهای پس از کودتای 28 مرداد نیز نورالدین کیانوری به دستور کا. گ. ب برای مطالعه طرح یک کودتای ملی گرایانه علیه رژیم شاه به اروپای غربی مسافرت می کند و با خسرو قشقائی و عده ای از عناصر ملی گرا ملاقات و مذاکره می نماید. (2)

در دوران فعالیت حزب توده پس از انقلاب اسلامی ایران (1361- 1358) نیز، همزمان و توأمان با طرح «براندازی خزنده» (مسخ انقلاب)، طرح «کودتا» بعنوان طرح آلترناتیو و موازی به اجرا گذارده شد تا در صورت ناکامی طرح نخست، و در شرایط سقوط رژیم

ص : 282

ستمشاهی (22 بهمن 1357) آغاز شود. بعدها، بویژه در سال 1360، تدارکات کافی دیده شد. در بعد نظامی، «سازمان نظامی» تشکیل شد و با توسعه آن تلاش گردید تا مهره های نظامی حزب به پست ها و مشاغل حساس رسوخ کنند (مانند زمینه سازی مفصلی که توسط عوامل حزب توده در نیروی دریائی برای انتصاب ناخدا افضلی به فرماندهی این نیرو صورت گرفت).

تحقق طرح کودتائی حزب توده به شرایطی بستگی داشت که اولاً، امکان موفقیت طرح اول (مسخ انقلاب) منتفی شود؛ ثانیاً، حداقل شرایط و زمینه های عینی برای اجرای موفقیت آمیز کودتا فراهم آید؛ ثالثاً، شرایط بین المللی اجازه انجام کودتای چپ در ایران را بدهد. مارکسیسم دارای تئوری ها و دستورالعمل های معینی برای تصرف قدرت سیاسی است، که در «تئوری لنینی انقلاب اجتماعی» بیان شده است. براساس این تئوری برای تصرف موفقیت آمیز قدرت سیاسی، باید در جامعه وضع انقلابی وجود داشته باشد. مشخصات این وضع انقلابی چگونه است؟ لنین دو محور اصلی زیرین را بعنوان شاخص های اساسی وضع انقلابی ذکر می کند:

1- بحران و تشتت در حاکمیت، بنحوی که «بالائی ها توان ادامه حکومت نداشته باشند»؛

2- توسعه نارضایتی در جامعه، بنحوی که اکثریت مردم یا بخش قابل توجهی از مردم (به تعبیر لنین: پائینی ها) نخواهند به شیوه گذشته زندگی کنند و نسبت به حکومت، یا مخالفت فعال و یا بی تفاوتی داشته باشند. لنین در اثر معروف بیماری کودکی چپگرائی در کمونیسم می نویسد:

... قانون اساسی انقلاب که تمام انقلاب ها و از جمله هر سه انقلاب روسیه در طول قرن بیستم، صحت آنرا تأیید کرده اند، نکات زیرین را در بردارد: برای انجام انقلاب کافی نیست که توده های استثمار شونده و ستمزده به عدم امکان ادامه زندگی به شیوه کهنه پی برده و خواستار دگرگونی آن باشند. برای انجام انقلاب لازم است که استثمارگران نیز نتوانند به شیوة سابق زندگی و حکومت کنند. انقلاب فقط زمانی می تواند پیروز گردد که پائینی ها، ادامه زندگی به شیوه کهنه را نخواهند و «بالائی ها» ادامه حکومت به شیوه کهنه را نتوانند. این حقیقت را بصورت دیگر می توان چنین بیان داشت: انجام انقلاب بدون بروز بحران همه گیر در سراسر کشور... امکان پذیر نیست.... طبقات فرمانروا باید در زمینه اداره امور دولت به چنان بحرانی دچار شده باشند که حتی واپس مانده ترین توده ها را نیز به

ص : 283

میدان سیاست بکشاند... و دولت را ناتوان کند و سرنگونی سریع آن را برای انقلابیون میسر سازد... (1)

علاوه بر شرایط فوق، لنین شرط سومی را نیز برای تصرف پیروزمند قدرت سیاسی توسط کمونیست ها ضروری می شمارد که آن را «عامل ذهنی انقلاب» می نامد. عامل ذهنی انقلاب عبارتست از توانمندی و آمادگی مادی و سیاسی کمونیست ها برای تصرف قدرت سیاسی. آمادگی مادی طبعاً تدارکات و تمهیدات سازمانی- نظامی را دربرمی گیرد، و آمادگی سیاسی عبارت است از مطرح شدن حزب کمونیست درجامعه بعنوان یک «آلترناتیو» که توان حکومت کردن را داراست.

براساس تئوری فوق، حزب توده عوامل عینی و ذهنی لازم را برای تصرف قدرت سیاسی در ایران تدارک می دید. حزب توده با بهره گیری از معضلات اجتماعی- اقتصادی کشور و نارسائی های طبیعی پس از انقلاب، دقیقاً در سه محور پیش گفته عمل می نمود:

1- ایجاد تفرقه و بحران در حاکمیت اسلامی؛

2- توسعه نارضائی در جامعه، از طریق شعارهای افراطی و نابجا و هرج و مرج گرایانه، بویژه در مسایل اقتصادی و ایجاد روحیات و توقعات زیاده طلبانه و حداکثری در بخش هائی از جامعه بدون توجه به واقعیت های انقلاب و مصالح و اهداف نظام اسلامی؛

3- مطرح ساختن خود بعنوان آلترناتیو (تنها نیروی سیاسی که توان حل نارسائی های اقتصادی را داراست و دارای برنامة مشخص و روشن می باشد).

ص : 284

ایجاد بحران در حاکمیت، یا اشاعه نارضائی در جامعه، یا مطرح ساختن خود- و یا بینش و ایدئولوژی خود- بعنوان «آلترناتیو» عمل می کند، بلکه چنین انتسابی را شدیداً انکار می کرد و هدف خود را «تثبیت، تحکیم و گسترش انقلاب ضد امپریالیستی و مردمی ایران» اعلام می داشت. در واقع این تاکتیک های محوری، همان اهداف استراتژیک حزب توده محسوب می شوند که تحقق آن ها شرایط قطعی را برای تحقق استراتژی براندازی حزب توده فراهم می ساخت.

تاکتیک های عیان حزب توده، آن تاکتیک هائی بود که عملاً و علیرغم ظاهر خود، به تحقق تاکتیک های نهان حزب توده خدمت می کرد. بعبارت دیگر«تاکتیک های عیان»، بیان تبلیغی- ترویجی و عملی «تاکتیک های نهان» (و بنیادین) حزب توده بود. در میان این تاکتیک ها، عمده ترین آنها را برگزیده ایم که اجمالاً بیان می داریم. شناخت مشروح این تاکتیک ها نیازمند بررسی دقیق اسناد و نشریات حزب توده در سالهای 1361- 1358 است.

ص : 285

روحانیت و نهادها و ارگانهای انقلابی و دولتی بکار می برد، بشرح زیر بود:

* تأکید بر تفاوت برداشت ها و برجسته کردن و مطرح ساختن جنجالی آنها بمنظور ایجاد تفرقه و تشتت در حاکمیت و نیروهای مسلمان.

بررسی تحلیل حزب توده از حاکمیت جمهوری اسلامی ایران این خط را بخوبی نشان می دهد:

در تحلیل های حزب توده، روحانیت و مسئولین و نیروهای جمهوری اسلامی، از دو زاویه دسته بندی می شدند. اول، از زاویه مواضع آنها در مسایل اقتصادی که به دو گروه تقسیم می شدند:

1- نیروهای راست: این نیروها در سیاست داخلی طرفدار راه رشد سرمایه داری بوده با «بند ج»، ملی کردن بازرگانی خارجی، قانون کار مترقی و حل مسئله توزیع داخلی به نفع محرومین مخالفند و در سیاست خارجی طرفدار وابستگی به غرب و در یک کلام بیانگر نوعی جمهوری اسلامی ضیاءالحقی هستند.

2- نیرو های خط امام: در سیاست داخلی، طرفدار محرومین و مستضعفین اند و در سیاست خارجی خواستار یک مشی استقلال طلبانه می باشند. آنها هرچند در شرایط کنونی نسبت به اردوگاه سوسیالیسم پیشداوریهائی دارند، ولی بتدریج و در جریان افزایش تجارب شان در مناسبات بین المللی، این پیشداوریها فرو خواهد ریخت. دربارة مضمون این تحلیل قبلاً در بحث «دمکراسی انقلابی» توضیح کافی داده شده است.

همچنین براساس طرز برخورد نیروهای خط امام با مارکسیسم، حزب توده به تقسیم بندی دیگری دست زد و آن ها را به سه گروه «قشری»، «واقع بین» و «روشن بین» تقسیم کرد:

«قشریون» عناصر متعصبی بودند که در بعد سیاسی شدیداً انحصارطلب و ضدتوده ای و ضدشوروی بوده و بدون توجه به شرایط دنیای معاصر خواستار اجرای احکام قدیمی متروک اسلامی، مانند حدود و تعزیرات می باشند! این گروه شدیداً ضدکمونیست و «ضد شوروی» هستند.

هر «راست»، الزاماً قشری نیست. ممکن است فردی از نظر مواضع اقتصادی «راست» ولی از نظر مواضع در قبال آزادی های دمکراتیک «واقع بین» باشد (هرچند عموماً نیروهای «راست» مذهبی «قشری» نیز هستند). هر «قشری» نیز الزاماً «راست» نیست. از این دیدگاه، «قشریت» و «توده ای ستیزی» و «شوروی ستیزی» بصورت یک گرایش، کم و بیش در همه

ص : 286

نیروهای مذهبی وجود دارد که در بعضی شدیدتر است و در برخی ضعیف تر و یا متعادل! برخی از نیروها و شخصیت های خط امام هستند که در مواضع اقتصادی جداً طرفدار محرومین اند، ولی در بعد آزادیهای دمکراتیک شدیداً توده ای ستیز و شوروی ستیز و قشری می باشند. «نیروهای واقع بین» آن نیروهائی هستند که علیرغم گرایشات مذهبی و ضدکمونیستی، در برخورد به مسایل جاری داخلی و خارجی به واقعیت های بالفعل و مصالح انقلاب توجه دارند. واژة «عناصر روشن بین» تنها در اسناد پلنوم 17 کمیته مرکزی حزب توده بکار رفت و سپس بدون هیچ تحلیل و توضیحی مسکوت گذارده شد. (1) منظور از عناصر روشن بین کسانی هستند که در سیاست داخلی طرفدار «راه رشد غیرسرمایه داری» و در سیاست خارجی طرفدار گرایش به شرق می باشند. چون چنین عناصری در میان نیروهای راستین مذهبی وجود نداشت، حزب توده این واژه را مسکوت گذارد و درواقع منظور وی همان عناصر نفوذی خود بود که در شرایطی باید تحت عنوان «جناح روشن بین» جمهوری اسلامی به براندازی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی می پرداختند و یا شاید منظور عناصر التقاطی از نوع دکتر حبیب الله پیمان و... بوده است.

* برچسب زدن و متهم ساختن مسئولین و شخصیت ها و نیروها

برچسب های «قشری»، «راست»، «حجتیه ای»، «مرتجع» و... به فراوانی و البته با زیرکی و ظرافت و احتیاط کامل، توسط حزب توده به کسانی که مبغوض این حزب واقع می شدند، زده می شد. ترفند جوسازی و هوچیگری نقش مهمی در تاکتیک های حزب توده داشت.

حزب توده می دانست که وحدت و انسجام روحانیت و خط امام بر پایه مکتب و ولایت فقیه استوار است و تا وقتی که معیار، اسلام باشد این انسجام حفظ می شود و هیچ نفاق افکنی ای مؤثر نخواهد افتاد، لذا می کوشید تا یک چهره مارکسیستی از اسلام ارائه دهد و در مسایل اجتماعی، مباحث طبقاتی را برجسته سازد و اسلامی چون اسلام «منافقین» و اسلام رسمی جمهوری های آسیائی شوروی را مطرح سازد؛ اسلامی که اساس آن بر تبیین مارکسیستی مسایل اجتماعی قرار داشت و مسئله اصلی آن مستضعفین و خلق بود، نه خدا. حزب توده از این زاویه می کوشید تا اختلاف نظرهای فقهی را در مسایل اقتصادی، عمده

ص : 287

سازد و آن را به دستمایه ای برای ایجاد اختلاف در نیروهای مسلمان بدل کند. (1)

ب: اشاعه نارضائی در جامعه

در سال های 1360 و 1361(بویژه سال 1361) با توجه به تداوم جنگ و مطرح بودن مسایلی در زمینه مسایل اجتماعی- اقتصادی (مانند مالکیت ارضی، قانون کار، بازرگانی خارجی) معضل توزیع داخلی و احتکار، که موجب گرانی و تورم شدید در جامعه می شد، حزب توده تصور می کرد که نارضائی مردم رو به گسترش است و زمینه برای یک بحران عمومی و انفجار اجتماعی آماده می شود. حزب توده طبق تحلیل های مارکسیستی، انگیزه ها و عوامل انقلاب اسلامی ایران را صرفاً عوامل اقتصادی می دانست و نمی توانست نقش اسلام و ایمان ایثارگرانة مردمی را که در شدیدترین شرایط اقتصادی، اعتقادشان را نه تنها از دست نمی دهند بلکه استوارتر می شوند، درک کند. از سوی دیگر، حزب توده با توده های واقعی مردم تماس ناچیزی داشت. پایگاه اجتماعی حزب توده را بطور عمده اقشار ناراضی «انقلاب سفید»ی و غربگرا تشکیل می داد، که شبکه حزبی در میان آنها ریشه دوانیده و از آنها تغذیه می کرد.

حزب توده نارضائی این اقشار را به حساب نارضائی جامعه می گذاشت. حزب توده در سال 1361 با توجه به تداوم و طولانی شدن جنگ تحمیلی و ابرام امام(ره) و امت حزب الله بر شعار «جنگ جنگ تا پیروزی» تصور می کرد که مردم خسته شده اند و خواستار پایان جنگند و تداوم جنگ، مغایر با خواست مردم، و عامل اشاعه نارضائی است. لذا برای توسعه این «نارضائی» و همچنین مطرح ساختن خود بعنوان حلال مشکلات اقتصادی، «پیشاهنگ انقلابی» و «آلترناتیو»، بطور وسیع به طرح مسایل اقتصادی و مسئله جنگ پرداخت. در ادامه این سیاست در سال 1361 به ناگاه، حزب توده که قبل از آن بسیار محتاطانه می کوشید خود را در جامعه مطرح نسازد تا زیر ضربه نرود، با بسیج ضربتی تشکیلات حزب و سازمان «اکثریت» کوشید تا تیراژ «پرسش و پاسخ» را افزایش دهد،(2) و

ص : 288

مطالب پرسش و پاسخ لحن تند و شدید و تحریک کننده یافت. نگاهی گذرا به مطالب پرسش و پاسخ در سال 1361، این تحلیل حزب توده را به روشنی نشان می دهد:

1- قانون کار: بدنبال ارائه طرح قانون کار توسط وزیر وقت و انتقاد کارگران و برخی از نیروهای مسلمان از نقاط ضعف این طرح، حزب توده به خیال خود تصور کرد که گویا فرصتی فراهم آمده تا در میان «طبقه کارگر» رسوخ کند و برای خود بعنوان حزب پیشاهنگ طبقه کارگر! پایگاهی کسب کند (پرسش و پاسخ،29/8/1361).

2- ملی کردن بازرگانی خارجی (پرسش و پاسخ،20/2/1361و 13/9/1361).

3- مسئله توزیع داخلی و تورم و گرانی (پرسش و پاسخ، 26/4/1361).

4- مسئله ارضی و دهقانی و «بند ج» (پرسش و پاسخ، 19/12/1360).

5- مسئله جنگ: حزب توده هراس داشت تا صریحاً و بی پرده درباره جنگ موضع گیری کند، و لذا در پرسش و پاسخ با ظرافت و زیرکی و فرمول بندیهای دقیق و با سوء استفاده از نقل قول های پراکندة مسئولین می کوشید تا نظر خود را بر ضرورت پایان دادن به جنگ اعلام دارد. (برای نمونه مراجعه شود به: پرسش و پاسخ، 15/3/1361).

ج: مطرح شدن در جامعه بعنوان «آلترناتیو»

حزب توده بر اساس تئوری های مارکسیستی، آینده سیاسی کشور را از آن خود می پنداشت. دستیابی به این هدف تلاش گسترده ای را می طلبید که تحقق آن منوط به پدید آمدن «شرایط عینی» در جامعه (بحران در بالا و در پائین) و پذیرش رهبری حزب کمونیست (عامل ذهنی) بود. عامل ذهنی تصرف قدرت سیاسی، در پرتو طرح وسیع برنامه ها و شعارهای حزب کمونیست در میان مردم تحقق می یابد و لذا حزب توده می کوشید تا در هر مسئله مبرم اجتماعی، طرح و برنامه تبلیغاتی خود را، بدون توجه به واقعیت ها و امکانات تحقق آن، ارائه دهد.

د: تدارک مادی- سازمانی برای تصرف قدرت سیاسی

همانگونه که گفته شد یکی از شرایط براندازی- بر اساس تحلیل های مارکسیستی- تحقق «عامل ذهنی» یعنی پذیرش رهبری حزب کمونیست از سوی اقشار وسیع مردم

ص : 289

می باشد؛ و برای دستیابی به این منظور، گسترش صفوف حزب و تشکیلات کمونیستی در جامعه امری ضروری است. حزب باید بتواند ابتدا ضرورت تشکل و تشکیلات را برای مردم جا انداخته و سپس، پس از پذیرش حزب توسط توده ها، افکار عمومی را هدایت و سمت دهی کند و یا حداقل بر آن تأثیر قابل توجه گذارد. ساختار تشکیلاتی حزب توده برای تأمین این نیاز، شکل گرفت و در جهت تشکل گروه های مختلف اجتماعی، با درنظر گرفتن علایق روزمره آنها، حوزه های حزبی و کمیسیون ها و فراکسیون های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان یافت.

علاوه بر این، تجارب طولانی و نیز کارکرد جاسوسی، حزب را بر آن می داشت تا فعالیت خود را تنها در محدودة تشکیلات «علنی» یا نیمه علنی، محدود نسازد و در خفا، ارتباطات مخفی را با هدف تسریع در امر براندازی و جلوگیری از کارائی قاطع ضربه احتمالی به حزب و جاسوسی و کسب اطلاعات و نفوذ و القاء ایدئولوژی، با تشکیل سازمان نظامی و تشکیلات مخفی و شبکه های نفوذ و جاسوسی، شکل دهد.

بخش «علنی» که بدنه و کمیت اصلی حزب توده بود می کوشید تا با استفاده از قوانین جاری و جوّ سیاسی کشور، فعالیت و رشد نماید. بخش «علنی» با ایجاد شعب مختلف (کارگری، دهقانی، تشکیلات، انتشارات و...) و سازمان های جنبی (جوانان، زنان، دانش آموزی و...) در جهت فعالیت در تمام اقشار جامعه برنامه ریزی فشرده و دقیقی کرده بود؛ و به وسیله این اهرم های سازمانی، سیاست ها و رهنمودهای خود را برای اعضا و هواداران تشریح می کرد و خط مشی حرکت آنان را در برخورد با مسایل مختلف مطروحه در جامعه تبیین می نمود.

حزب توده علاوه بر روابط پنهانی اطلاعاتی و جاسوسی، دارای روابط گسترده بین المللی با احزاب کمونیست کشورهای سوسیالیستی و احزاب کمونیست وابسته به مسکو در قاره آمریکا و اروپای غربی و آسیا و آفریقا بود و سازمان های جنبی آن نیز روابط گسترده ای با سازمانهای بین المللی شرق گرا داشتند و با اعزام هیأت های نمایندگی به کنفرانس ها و سمینارها، بعنوان «نماینده ایران» به تحریف حقایق انقلاب اسلامی ایران و تبلیغ مشی حزب توده در صحنه بین المللی می پرداختند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، به دستور مسکو و طی یک برنامه ریزی دقیق، سازمان «علنی» و رسمی به فعالیت و رشد پرداخت و تا سال 1362 توانست به یک شبکه گستردة زیرزمینی و مستور بدل شود.

حزب توده همچنین بر اساس تجربیات پیشین، به کار در میان ارتش و سازماندهی

ص : 290

عناصر نظامی هوادار خود پرداخت. حزب توده در سیاست علنی خویش، منافقانه مدعی بود که مطلقاً در میان ارتش کار نمی کند و نظامیان را به عضویت نمی پذیرد و زیرکانه خود را از هیاهوی گروهک های چپ پیرامون ارتش برکنار داشت. ولی همزمان، بر اساس استراتژی براندازی خود به کار جدی در میان ارتش پرداخت و سازمان نظامی را سر و سامان داد. از سال 1360، حزب به سازمان نظامی بعنوان اهرم اصلی طرح براندازی توجه مبذول داشت و از این زمان، سازماندهی عناصر نظامی سرعت و شدت گرفت.

اعتراف رهبر حزب توده بطور کامل گویای اهداف پلید این حزب می باشد. کیانوری در مصاحبه تلویزیونی، پس از دستگیری گفت:

این شیوه عادی احزاب کمونیست و شاید سایر احزاب سیاسی که در دولت شرکت ندارند می باشد که سعی می کنند در همه ارگان ها و سازمان ها افرادی را به طرف خود جلب کنند. افراد خود را در این سازمانها نگه دارند و در صورت امکان افرادی را به این ارگانها بفرستند؛ با 2 هدف عام، یکی استفاده از آنها برای بدست آوردن اطلاعات، و در صورت دیگر مطرح کردن نظریات حزب بوسیله آنها در این ارگان ها و سعی در پیاده کردن این نظریات. این شیوه عام است و در هر مورد ویژ گی خاص خود را پیدا می کند.

ص : 291

آن به دلخواه خود، بمنظور آرایش تاریخچه خیانت بار حزب.

- دفاع از حاکمیت در مقاطع مختلف پس از انقلاب.

- تأیید برخی از قوانین مربوط به فعالیت گروه های سیاسی مانند اعلامیه 10 ماده ای دادستانی (ضمن انتقادهای ملایم از برخی نکات آن).

- همسو نشان دادن مارکسیسم و اسلام از طریق تحریف اصول و مبانی هر دو مکتب، بمنظور ایجاد نزدیکی ایدئولوژیک - سیاسی با مردم و حاکمیت.

- تأکید بر روحیات و شعارهای ضد آمریکائی مردم و حاکمیت، بمنظور مسکوت گذاردن شعارهای ضد شوروی و ضد کمونیستی و یا مغایر با باورهای مارکسیستی.

همانگونه که گفتیم، یکی از خطوط مهم تاکتیکی حزب توده «برخورد سیاسی با حاکمیت و اجتناب از برخورد عقیدتی» بود. سیاست کلی حزب توده این بود که به دلیل اعتقادات مذهبی نیرومند موجود در جامعه، و نفوذی که اسلام در عموم مردم داراست، از برخورد اعتقادی با حاکمیت و مردم اجتناب کند.

این مشی در تمامی نشریات و مواضع آشکار و سخنرانی های حزب توده به وضوح روشن است. به همین دلیل در جریان مناظره تلویزیونی در سال 1359، حزب توده به مناظره دربارة مسایل سیاسی و اقتصادی، خود را مشتاق نشان می داد ولی در مناظره عقیدتی، که لاجرم به بررسی جهان بینی الهی و مادی کشیده می شد، حاضر به ادامه بحث نشد. علت آن بود که در بحث عقیدتی در انظار عمومی، ماهیت الحادی حزب توده روشن می شد و این بزرگترین سد معنوی را در برابر رشد سیاسی در میان مردم ایجاد می کرد.

مشی حزب توده در برخورد با نیروهای مسلمان (اجتناب از بحث عقیدتی)، کاملاً با مشی آن در برخورد با سایر گروههای چپ متفاوت بود. حزب توده در مواجهه با گروه های چپ بشدت حربه بحث ایدئولوژیک را به کار می گرفت و با بهره گیری از کادر مجرب خود در تئوری مارکسیسم، و با انتشار انبوه مقالات و کتب در جهت جذب آن ها به مواضع مارکسیسم شوروی گرا، می کوشید.

تاکتیک دیگر حزب توده، سکوت نسبی در مقابل تهاجمات بود. همانطور که می دانیم از بدو انقلاب اسلامی، در سطح جامعه شعارهایی علیه گروه های چپ از جمله حزب توده مطرح بود (مانند «مرگ بر توده ای و فدائی و منافق»).

حزب توده برای نجات خود از زیر این ضربه، خط سکوت (نسبی) در مقابل مردم و حاکمیت را در پیش گرفت و تنها برخی انتقادات جنبی و ظریف و کم هیاهو، برای توجیه هواداران و ارضاء آنها، در نشریات حزبی مطرح می شد. حزب توده در این برخوردها با

ص : 292

لحنی بسیار دوستانه از حملات و شعارها انتقاد می کرد.

در رهنمودهای پلنوم شانزدهم کمیته مرکزی حزب توده، که در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی (اسفند 1357) برگزار شد، از جمله وظایف تبلیغی- ترویجی اعضا و هواداران چنین بیان شده است:

در زمینه کار تبلیغاتی، توجه حزب ما باید در این جهت باشد که در جامعة امروزی ما نسبت به جامعه پریروزی و دیروزی، تحولات ریشه ای فکری بوجود آمده است. حزب ما با آنچنان فضای سیاسی روبروست که در گذشته به اینصورت هرگز در برابر ما قرار نداشته است. نظریات فلسفی و اجتماعی اسلام با زندگی قشرهای وسیع مردم شهر و ده بهم آمیختگی بیسابقه ای پیدا کرده اند و هیچ حزب جدی نمی تواند این واقعیت را درنظر نگیرد. این واقعیت به ما حکم می کند که در عین رعایت حد اعلای اصولیت در دفاع از نظریاتمان در کار تبلیغاتی روزمره، از هرگونه برخورد غیر عقلائی، با تمام نیرو پرهیز کنیم. ما باید در زمینه کار تبلیغاتی، در همه جبهه هایی که رفقای حزبی ما فعالیت می کنند، منتهای اصولیت در دفاع از عقاید خود را با منتهای نرمش و احترام در برابر نظریات گروه های دیگر خلق، بویژه گروههای مذهبی تلفیق نمائیم. ما باید بکوشیم همیشه در درجه اول، روی آنچه که ما را به هم نزدیک می کند، تکیه کنیم. دستگاه تبلیغاتی حزب ما باید در این زمینه، یعنی در مشخص ساختن دقیق و علمی آنچه که در بخش مسائل اجتماعی، هواداران مذهب اسلام و هواداران سوسیالیسم علمی را به هم نزدیک می کند، کار وسیعی انجام دهد. باید کادرهای حزبی را در این باره بطور همه جانبه مجهز ساخت. هرگونه کم توجهی یا بی توجهی در این میدان نبرد فکری و عقید ه ای می تواند زیان های جبران ناپذیری ببار آورد. (1)

در اجرای همین سیاست تبلیغی بود که حزب توده در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بشدت خود را «مدافع خط ضد امپریالیستی و مردمی امام خمینی» معرفی می کرد و حتی با انتشار کتابی با عنوان 18 سال پشتیبانی از خط امام،(2) برای این سیاست تبلیغی- تاکتیکی خود «سابقه تاریخی» نیز قائل شد! باید توجه داشت که برخلاف اشتباه رایج،

ص : 293

حزب توده خود را «مدافع خط ضد امپریالیستی و مردمی امام» می خواند و نه «پیرو خط امام». این اصطلاح دقیق حاوی چند نکته قابل توجه است:

حزب توده بعنوان یک حزب مارکسیست، خود را پیرو خط امام نمی دانست، بلکه تنها خود را «پشتیبان» این خط معرفی می کرد.

حزب توده این پشتیبانی خود را «مشروط» و «نسبی» اعلام می داشت، یعنی تنها از مواضع «ضد امپریالیستی» و «مردمی» خط امام حمایت می کند و نه خط امام در کلیت و جامعیت آن. بعبارت دیگر، آن بخش هائی از خط امام که در چارچوب باورهای حزب توده نمی گنجید مورد «دفاع» این حزب نبود.

حزب توده حتی به تبیین «خط امام» از دیدگاه خود نیز دست زد و در آن 5 عنصر را متمایز ساخت:

1. «سمت گیری قاطع و آشتی ناپذیر علیه امپریالیسم آمریکا»

2. «سمت گیری قاطع و آشتی ناپذیر در جهت برانداختن نظام سلطنتی و رژیم استبدادی»

3. «سمت گیری در جهت تأمین کلیه آزادی های سیاسی و اجتماعی برای خلق»

4. «سمت گیری در جهت دگرگونی های بنیادی در نظام اقتصادی جامعه، از بین بردن غارتگری سرمایه داران وابسته و زمین داران بزرگ و بهبود همه جانبه شرایط زندگی توده های محرومان و زحمتکشان»

5. «سمت گیری در جهت گردآوردن و اتحاد همه نیروهای راستین انقلابی خلق برای رسیدن به این هدف های والای ملی و خلقی». (1)

روشن است که این تبیین دلخواه از «خط امام» به هیچ وجه با روح و مضمون خط راستین امام امت، قدس الله سره الشریف، همخوان نبود و می کوشید تا از «خط امام»، یک خط ضد امپریالیستی لائیک (غیر مذهبی) و حتی ملی گرایانه، مانند انقلابیونی چون قوام نکرومه، ارائه دهد و چارچوبی را ترسیم کند که با باورهای ایدئولوژیک حزب توده و سیاست های آن تطابق داشته باشد.جوهرة اساسی «خط امام»، همانگونه که سالها بعد، آقایف تئوریسین شوروی، بدان توجه کرد، «اسلامی کردن همه شئون حیات اجتماعی و فردی» و احیاء اسلام بعنوان یک مکتب جامع زندگی ساز است و مفاهیمی چون عدالت اجتماعی و تأمین حقوق محرومان و مستضعفان تنها در این چارچوب قابل تبیین است.

ص : 294

بعد ضدامپریالیستی «خط امام» نیز، نه غرب ستیزی مرسوم در نزد مارکسیست ها یا انقلابیون لائیک جهان سوم، بلکه غرب ستیزی بنیادین و ریشه ای است که همه شئون مفسد و مخرب و ضد فطرت سلیم بشری تمدن معاصر غربی را آماج گرفته است، و در این معنا هر قدرت و ابرقدرتی را که حامل این پیام شیطانی و ضد الهی باشد و داعیة «فساد در زمین» داشته باشد، نفی و طرد می کند. بعلاوه پیام وحدت بخش امام هیچگاه نیروهای ضداسلامی و ملحد را مخاطب قرار نداده و حتی از همگامی با نیروهای بظاهر مسلمان ولی التقاطی (سازمان مجاهدین خلق) در اوج مبارزات مسلحانه آنان علیه رژیم ستمشاهی، پرهیز داشته است.

یکی از موانع اساسی که در برابر تجدید فعالیت حزب توده در سالهای 1361- 1358 قرار داشت، تاریخچه این حزب بود. پیشینة فعالیت کمونیست ها بطور اعم و حزب توده بطور اخص در ایران، در فرهنگ جامعه مسلمان ایران نام «کمونیسم» و «حزب توده» را به شدت با مفاهیم منفی ای چون مذهب ستیزی و الحاد عنان گسیخته و افراطی، خیانت به منافع ملی، وابستگی مطلق به اتحاد شوروی، ناپیگیری در اتحاد و خیانت به متحدین غیر مارکسیست، روش های غیر اخلاقی در برخورد با مسایل سیاسی، ضعف و تمکین در برابر رژیم شاه- آمریکا و... آمیخته است. این گذشته تاریک با فرهنگ نسل گذشته جامعه ایران عجین شده و به نسل جدید انتقال یافته بود و حزب توده برای مقابله با این سد روانی و فرهنگی، تاکتیک بسیار ظریفی را در پیش گرفت.

حزب توده با برجسته کردن عملکرد کنونی و آرایش وضع امروزی خود به عنوان یک «نیروی انقلابی»، و طرح شعارهای سیاسی مبرم روز و برجسته کردن آن، کوشید تا وضع حال خود را به شدت تزئین کند تا گذشته تحت الشعاع آن قرار گیرد.

حزب توده کوشید تا میان حزب توده کنونی با حزب توده سالهای 1332-1320 تمایز قائل شود. خیانت های گذشته حزب (و به تعبیر حزب توده «اشتباهات گذشته») را به رهبران آن زمان حزب منتسب سازد و در میان این رهبران، همه جناح ها بجز جناح کامبخش- کیانوری (که اکنون زمام رهبری حزب را بدست داشتند) را مسئول این «اشتباهات» قلمداد نماید و در مقابل، جناح کیانوری را بعنوان جناح انقلابی و راستین و اصیل رهبری حزب توده در تاریخ 40 ساله آن مطرح سازد.

رهبری فعلی حزب توده حتی المقدور می کوشید تا از زنده شدن و مطرح شدن مسایل تاریخی اجتناب ورزد و مسئله مبرم روز را «اتحاد همه نیروهای ضد امپریالیسم» در مقابل خطر آمریکا و ضد انقلاب راست داخلی و خارجی عنوان می کرد و در رابطه با

ص : 295

مارکسیست ها، «وحدت نیروهای مارکسیست - لنینیست» را مسئله حاد روز عنوان می نمود. در واقع این شعر اخوان ثالث بیان تاکتیک فوق است:

بچه ها جان! بچه های خوب!/ پهلوان زنده را عشق است / بشنوید از ما: گذشته مرد/ حال را، آینده را عشق است!!

در عین حال، حزب توده به علت اهمیت جدی مسئله، مجبور به پاسخگوئی به عمده ترین پرسش ها دربارة عملکردهای گذشته خود بود و از آنجا که، علیرغم طفره روی، راه گریزی از این پاسخگوئی در دادگاه تاریخ و افکار عمومی نداشت، در مقایسه با دوران کوتاه فعالیت آن، به تدوین و انتشار مقالات و کتب و جزوات قابل توجهی در تزئین و دستکاری تاریخ خود دست زد. این آثار بطور عمده با هدف اقناع نیروهای چپ هوادار «سازمان فدائیان خلق» (اکثریت)، که به سمت حزب توده و شوروی گرایش می یافتند ولی بطور عمده درباره گذشته حزب توده مسئله دار بودند، نگاشته می شد.

در این آثار، حزب توده با توجه به موضع گیری شدید نیروهای انقلابی و مسلمان علیه جناح ملی گرا و لیبرال، می کوشید تا خود را از زیر ضربه خارج سازد و در مقابل، ملی گرایان را مسئول خیانت های گذشته (در سالهای 1332-1320) بنمایاند. این امر، واکنش شدیداً خصمانه جناح لیبرال و ملی گرا، مانند «جبهه ملی»، «نهضت آزادی»، «نیروی سوم» (پیروان خلیل ملکی) و طیف هواداران مصدق را علیه حزب توده برانگیخت. این درگیری به سود حزب توده بود. زیرا می کوشید در تقابل خود با ملی گرایان و لیبرال ها، خود را با انقلابیون مسلمان و خط آیت الهی کاشانی (ره) و «فدائیان اسلام» همسو نشان دهد؛ مسئله ای که از بیخ و بن نادرست بود، و به عکس حزب توده در سالهای 1332-1320 با ملی گرایان همگامی و ارتباط نزدیکتری داشته است تا نیروهای انقلابی- مسلمان آن زمان.

عمده ترین محورهای مسئله ساز تاریخ گذشته حزب توده در مناظره یکی از مسئولین سازمان جوانان توده با نورالدین کیانوری مطرح شد و به صورت جزوه ای با نام نکاتی از تاریخ حزب توده ایران انتشار یافت. (1)

انتشار آثاری چون اسناد و دیدگاهها (ویراستار: حیدر مهرگان، 1360، 990 صفحه)، حزب توده ایران و دکتر محمد مصدق (نورالدین کیانوری، 1359، 48 صفحه)، شمه ای درباره تاریخ جنبش کارگری ایران (عبدالصمد کامبخش، 1358، 244 صفحه)، تجربه 28

ص : 296

مرداد (ف. م. جوانشیر، 1359، 331 صفحه)، افسانه طلاهای ایران (ف. م. جوانشیر، 1358، 32 صفحه) و آثاری چون بررسی مختصر احزاب بورژوازی لیبرال در مقابله با جنبش کارگری و انقلابی ایران (1) (رسول مهربان، 2 جلد، 1360 و 1361، 218 و 522 صفحه) و تعداد زیادی مقالات با هدف تحریف تاریخ و رفع اتهام از حزب توده در تاریخ 40 ساله اخیر ایران بوده است.

در رابطه با تاکتیک حزب توده مبنی بر مسئولیت اصلی لیبرال ها و ملی گرایان در خیانت های تاریخ معاصر ایران و نیز رابطه با حمله مقابل از سوی ملی گرایان به حزب توده دال بر مسئولیت اصلی چپ در خیانت های سالهای 1332-1320، توجه به یک نکته اساسی ضروری است. باید گفت که در این تنازع دو جناح غرب باور فوق، که یکی به سوی شیوه زندگی دمکراسی غربی نظر داشت و خاستگاه فکری و قبله او دنیای کاپیتالیستی و احزاب سوسیال- دمکرات غربی بود، و دیگری به سوسیالیسم شوروی گرایش داشت و کعبه او مسکو بود، اسناد و مدارک جالب توجهی از سوی دو طرف علیه یکدیگر انتشار یافته و استنادات معتبر هر دو جناح، دستمایه ای است برای نیروهای مسلمان در نگارش تاریخ راستین ایران در سالهای 1357-1320. نکته مهم دیگر اینکه، هر دو جناح فوق می کوشیدند تا در نگارش تاریخ معاصر ایران، سهم اصلی را در جنبش های اجتماعی و انقلابی به حساب خود بگذارند و چهرة خویش را آرایش کنند. در حالیکه تاریخ راستین ایران معاصر، تاریخ مردم مسلمان این مرز و بوم و رهبران اصیل آن است که در پیوند تنگاتنگ با فرهنگ عمیق مذهبی کشور قرار داشته اند، نه تاریخ «روشنفکران» و «سیاستمداران» خودباخته و بیگانه با فرهنگ و مکتب و حتی مردم و ملیت، که سر در آخور «انترناسیونال کمونیستی» و یا «فراماسونری بین المللی» (و در سالهای 1357-1320، دانشگاه ها و مؤسسات «سیا» ساخته آمریکائی) داشته اند.

ص : 297

عمل سیاسی (پراتیک)، به یک تئوری مبسوط و مدون تبدیل گردیده است. ضرورت و علت وجودی مسئله به این اصل ابتدائی زندگی اجتماعی بازمی گردد که در این حکمت عامیانه بیان شده: «یک دست صدا ندارد»! واقعیات فعالیت سیاسی طولانی در سراسر جهان، به مارکسیسم آموخته که کمونیست ها در هیچ شرایطی به تنهائی قادر به سرنگونی نظم موجود نیستند و برای نیل به استراتژی مرحله ای خود (براندازی حاکمیت موجود)، که پیش شرط تحقق استراتژی نهائی آنها (استقرار حاکمیت کمونیست ها) است، باید وارد هرگونه «سازش» و «اتحاد» با سایر نیروهای مخالف نظم موجود گردند.

در واقع این لنین بود که بعلت درگیری در مسایل زنده و حاد انقلاب اجتماعی روسیه به عنوان یک سیاستمدار مصلحت گرا بر اهمیت «اتحاد» و «سازش» واقف شد و مبانی مارکسیستی اینگونه اتحادها را تدوین کرد.

او در رساله معروف بیماری کودکی چپگرائی در کمونیسم (1920م.) خطاب به آن کمونیست های افراطی و چپ رو که هرگونه «مصالحه» و «اتحاد» با نیروهای غیر کمونیست را رد می کنند و سازشکاری و اپورتونیسم و نفی اصولیت می دانند، به تندی و عتاب و با تأکید بر این اصل پراگماتیستی که «تئوری ما شریعت جامد نبوده بلکه رهنمون عمل است» (جمله مارکس و انگلس) چنین نوشت:

پیروزی بر دشمن نیرومند تر از خود فقط در صورتی ممکن است که به منتهی درجة نیرو بکار برده شود و از هر «شکافی»، هر قدر هم که کوچک باشد و از هرگونه تضاد منافع بین بورژوازی کشورهای مختلف و بین گروه ها و انواع مختلف بورژوازی در داخل هر یک از کشورها و نیز از هر امکانی، هر قدر هم که کوچک باشد برای بدست آوردن متفق توده ای، حتی متفق مردد، ناپایدار، غیر قابل اعتماد و مشروط حتماً [تأکید از لنین است] و با نهایت دقت و مواظبت و احتیاط ماهرانه استفاده شود. کسی که این مطلب را نفهمیده باشد هیچ چیز از مارکسیسم و بطور کلی از سوسیالیسم علمی معاصر نفهمیده است. (1)

لنین با پراتیک سیاسی خود در انقلاب 1917 روسیه و ساخت و پاخت و سازش با جناح های مختلف و بهره گیری از اختلافات و رقابت ها، نمونه زنده ای از این اصل پراگماتیسم مارکسیستی را ارائه داد و سپس با بی وفائی ضداخلاقی، همه متحدین سابق را به سرعت از صحنه سیاست حذف کرد. از جمله می توان به گروهی از جناح چپ

ص : 298

«سوسیالیست های انقلابی» (اس. ارها) اشاره کرد که چند صباحی نیز عضو کابینه بلشویکی لنین بودند ولی سرانجام توسط «چکا» (سازمان امنیت لنین) به زندان و مسلخ کشیده شدند.

در دوران جنگ جهانی دوم، مسئله درگیری اتحاد شوروی با آلمان هیتلری، اتحاد با کشورهای سرمایه داری ضد آلمان (انگلیس و آمریکا) را ضروری ساخت و بر این اساس تز «جبهه متحد ضد فاشیست» در کنگره هفتم کمینترن (1935) تدوین شد. بر مبنای این تاکتیک، کمونیست ها می باید در همه کشورهای تحت سلطه فاشیسم، وارد اتحاد ضد فاشیستی با سایر احزاب و گروه ها و نیروهای سیاسی شوند. در پایان جنگ جهانی دوم، سرنوشت «جبهه های ضد فاشیستی» در کنفرانس های سران سه قدرت بزرگ (آمریکا، انگلیس و شوروی) رقم زده شده و در برخی از کشورها (اروپای شرقی) منجر به حاکمیت کمونیست ها و ظهور دولت های ائتلافی به رهبری کمونیست ها (دمکراسی های توده ای) گردید.

ولی آنچه که به مسئله جبهه واحد در انقلاب رهائی بخش ملی کشورهای جهان سوم مربوط است، تاکتیک «جبهه واحد ضد امپریالیستی» است که نخستین بار در کنگره چهارم کمینترن تصویب شد (نوامبر - دسامبر 1922). تاکتیک جبهه واحد ضد امپریالیستی تحت تأثیر مستقیم ظهور جنبش های ضد استعماری و رهائی بخش در آسیا و آفریقا (هند، ایران، عراق، مصر، مراکش، چین و کره) به صورت یک مسئله مبرم برای کمینترن مطرح بود. تشدید جنبش های انقلابی در این کشورها، این خطر را در پی داشت که کمونیست ها، به دلیل فقدان پایگاه اجتماعی نتوانند حداقل تأثیر را در جوامع انقلابی خود بگذارند. مسلماً ذهن گرائی و جزم اندیشی کمونیستی در این انزوا می توانست مؤثر باشد، و لذا کمینترن در تزهای کنگره فوق متذکر شد:

امتناع کمونیستها در مستعمره ها از شرکت در مبارزه علیه ستم امپریالیستی به بهانه دفاع از منافع مستقل طبقاتی بدترین نوع اپورتونیسم است که هدف آن صرفاً بی اعتبار ساختن انقلاب پرولتری در خاورمیانه است... (1)

هدف از تاکتیک «ج_بهه متح_د ضد امپریالی_ستی» کام_لاً روشن است و منظ_ور از مش_ارکت کمونیست ها در مبارزه ضداستعماری و استقلال طلبانه و تشکیل «جبهه متحد»، صرفاً تسهیل راه تصرف قدرت سیاسی توسط کمونیستها می باشد و لاغیر:

ص : 299

کنگره چهارم کمینترن شعاری را مطرح کرد که اهمیت عظیم تاریخی داشت و آن شعار جبهه متحد ضد امپریالیستی بود. تاکتیک جبهه متحد ضد امپریالیستی در خاور با شعار جبهه متحد طبقه کارگر در باختر که این نیز از سوی کنگره عنوان شد، مستقیماً ارتباط داشت. اینها هر دو جنبه های متفاوت تاکتیک واحدی بودند که مقصود از آن این بود که پرولتاریا [یعنی کمونیست] بتواند سرکردگی خود را تأمین کند و حزب کمونیست از طریق مبارزه مصممانه روزمره در چارچوب یک جبهه متحد، رهبری روند انقلابی را به دست گیرد. (1)

در این رابطه در کشورهائی چون اندونزی که نیروهای اسلامی انقلابی توانمند و متنفذ بودند، کمینترن به کمونیست ها راه «جبهه متحد» با مسلمانان انقلابی را توصیه می کرد. مسلمانان انقلابی اندونزی در سازمان نیرومندی بنام «اتحاد اسلام» (سارکات اسلام) متشکل بودند که رهبری آن به دست روحانی برجسته چوکروآمینوتو بود. ولی رهبری حزب کمونیست اندونزی، بدلیل چپ روی و عناد ضد مذهبی، حاضر به اتحاد با مسلمانان نبود و از اجرای توصیه کمینترن خودداری می کرد. کمینترن در نامه ای به رهبر حزب کمونیست اندونزی این سیاست آنان را در لجاجت ضد اسلامی محکوم کرد و چنین نوشت:

شما خوب می دانید که ما چه اهمیت عظیمی برای جنبش اتحادیه اسلام [ساکارت اسلام] قائل هستیم. حاجت به پافشاری بر این نکته نیست، چون حزب ما از همان ابتدا می خواست که با اتحادیه اسلام همکاری کند. انترناسیونال سوم به این جنبش بسیار علاقمند است... مشکلاتی که دو یا سه تن از رهبران اتحادیه اسلام بوجود خواهند آورد در مقایسه با آنچه که از جلب حمایت توده های پیرو اتحادیه اسلام نصیب ما خواهد شد، ناچیز خواهد بود. (2)

کمیته اجرائیه کمینترن وقتی که با روحیات سکتاریستی و ضدمذهبی شدید رهبری حزب کمونیست اندونزی مواجه شد، حتی رأساً به ارسال نامه ای برای چوکروآمینوتو پرداخت و در آن نهضت اسلامی اندونزی را فراتر از یک جنبش ناسیونالیستی و بورژوازی ملی خواند و بر ابعاد ضدسرمایه داری- ضد غربی جنبش اسلامی تأکید کرد وگفت: «وحدت سرمایه داران جهان را باید با وحدت ناسیونالیست ها و مسلمانان انقلابی در سراسر

ص : 300

جهان پاسخ گفت»(1). (2) به هر روی کمونیست های اندونزی همان راه کمونیستهای ایران را- در مقابله با میرزا کوچک خان و نهضت جنگل- پوئیدند، و با تشکیل سازمان های چپ مانند «اتحادیه اسلام سرخ» و «اتحادیه خلق» به خرابکاری در نهضت اسلامی اندونزی پرداختند. باید توجه داشت که چه توصیه های کمیته اجرائیه کمینترن به رهبری چپ گرا و

ص : 301

تندرو حزب کمونیست اندونزی و چه رهنمودهای کمینترن و حیدر عمواوغلی به جناح افراطی حزب کمونیست ایران دال بر مماشات با نهضت جنگل و اتحاد با آن، به هیچ روی دال بر حسن ظن آنان در قبال جنبش اسلامی نیست. مسئله تنها تقابل برخورد «سیاستمدارانه» و «پخته» با نگرش کودکانه و چپ روانه است. هدف استراتژیک کمینترن از اینگونه اتحاد ها همان تسهیل راه تصرف قدرت سیاسی توسط کمونیست ها است که در نقل قول های پیشین به صراحت ذکر شده است. به نمونه ی دیگری از این رهنمودها، که شباهت بنیادی به رهنمود پلنوم شانزدهم حزب توده دارد، توجه کنید. شفقت، کمونیست ترک، در کنفرانس سوسیالیست های ترکیه در مسکو (25-22 ژوئیه 1918) چنین می گوید:

احساسات مذهبی هیچکس را نباید جریحه دار کرد، چون آنها [مسلمانان ترکیه] در گذشته با این جور چیزها مبارزه کرده اند و اگر ما سعی کنیم احساساتشان را جریحه دار کنیم، حاضرند با همان قاطعیت با ما هم بجنگند. (1)

ص : 302

به هر روی، توضیحات فوق مبانی تئوریک تاکتیک جبهه متحد(1) در مارکسیسم و اهداف آن را روشن می سازد؛ هر چند که مسئله نیازمند بررسی مستقل و مشروح تر می باشد.

در پایان باید توجه داشت که در اصطلاح مارکسیسم واژه «خلق» (People) به معنای آن نیروهای سیاسی- اجتماعی است که در مرحله مشخص و معین انقلاب اجتماعی، «مترقی» و «انقلابی» محسوب می شوند. وقتیکه بر «مرحله معین و مشخص» تأکید می کنیم منظور آن است که واژه «خلق» یک واژه نسبی است. چه بسا نیروی اجتماعی در یک مرحله معین مترقی و لذا «خلقی» محسوب گردد و در مرحله بعدی به یک نیروی «ارتجاعی» مبدل گردد. لذا، در مرحله قبلی، اتحاد با وی مجاز است ولی در مرحله بعدی به صف «ضدخلق» وارد می گردد. برای مثال، در انقلاب ضد امپریالیستی، همه نیروهای ضد امپریالیست (اعم از بورژوازی ملی، (2) خرده بورژوازی و طبقه کارگر و حتی برخی عناصر و نیروهای فئودالی و قبیله ای) جزء مقوله «خلق» محسوب می شوند. ولی پس از کسب استقلال، که رژیم نواستقلال، راه بازسازی اقتصاد کشور را پیش می گیرد، بورژوازی ملی به تدریج خواستار راه رشد سرمایه داری می شود و در مقابلِ جبهه خلق قرار می گیرد. در این مرحله، بورژوازی ملی به نیروی ارتجاعی تبدیل شده و باید حذف گردد. در مرحله بعدی، خرده بورژوازی نیز به تدریج از خود ناپیگیری نشان می دهد و از مقوله «خلق» حذف می گردد. بنابراین تنها نیروی پیگیر انقلابی و تا پایان خلقی، همان «طبقه کارگر» (یعنی کمونیست) است که در فرجام اتحاد خود و غربال همه نیروهای خلقی بر مسند بلامنازع قدرت سیاسی تکیه می زند! بنابراین، وقتی در شوروی دولت این کشور بنام «دولت همه خلقی»توصیف می شود منظور همان دولت انحصاری کارگری (کمونیستی) و «دیکتاتوری پرولتاریا» است؛ در حالیکه مثلاً در هندوستان واژه «خلق»، بورژوازی ملی این کشور را (که حزب کنگره و ملی گرایان هند نماینده سیاسی آن محسوب می شوند) نیز دربر می گیرد.

ص : 303

ص : 304

اجتماعی و روانشناسی جامعه اسلامی ما بیگانه و حتی در تنازع است، صدق نمی کند.

2- در رابطه با نیروهای ناسیونالیست و غربگرای ایران: باید گفت که اصولاً در ایران پدیده «ملت گرائی» نیز بعنوان یک جریان اجتماعی بیگانه با فرهنگ سنتی جامعه و توسط استعمار غرب و دستگاه «فراماسونری»، طی انقلاب مشروطه و پس از آن، به داخل جامعه تزریق شد و به پایگاه اجتماعی و فرهنگی و تمدن امپریالیستی غرب مبدل گردید. ایران دارای نیروهای اصیل ناسیونالیست (مانند هند) نبوده است و رجال ناسیونالیست و ملی گرا و لیبرال ایرانی بندرت از خود اصالت و شخصیت راستین نشان داده اند و عملکردهای آنان عموماً نوعی «ژست» سیاسی بوده که در بسیاری موارد به دستور قدرتهای غربی رقیب اجرا می شده است. طبیعی است که چنین جریانی بنا به علت وجودی و کارکرد خود هیچگاه حاضر به «اتحاد» با نیروی وابسته به ابرقدرت رقیب و خصم (مارکسیسم) نمی شد. و اگر چنین «اتحادی» صورت می گرفت (مانند همکاری مصطفی فاتح عامل انگلیس با حزب توده در سالهای نخست پس از شهریور 1320 و اتحاد حزب دمکرات قوام السلطنه با حزب توده در سال 1325 که منجر به تشکیل کابینه ائتلافی با مشارکت توده ای ها شد) دقیقاً ناشی از توافق اربابان خارجی بوده و نه مصالح ناشی از استقلال عمل و درک صحیح اوضاع توسط نیروهای داخلی.

«ملی گرایان» ایران برخلاف ملیگرایان اصیل در کشورهائی چون هندوستان یا برخی کشورهای آفریقائی و عربی و آمریکای لاتین، فاقد هویت فرهنگی می باشند و بعنوان یک نیروی عبید و تابع غرب عمل می کنند و در دعاوی خود هیچگاه راه سوم را، که راه اصالت فرهنگی است، بطور جدی مطرح نساخته و اصولاً به آن باور نداشتند. بنابراین راه آنان همان راه «غربی کردن» بیشتر جامعه ایرانی- البته طبق الگوهای دمکراسی بورژوائی و یا سوسیال دمکراسی غربی بوده است. این نیروها، بنا به ماهیت وابسته و خودباخته خود، و نه بنا به اصالت فرهنگی و سیاسی خویش، به شدت ضد کمونیست و ضد شوروی بودند. آنان در آنتی سوویتیسم چنان افراطی بودند که حتی اگر واقعاً مصالح «ملی» کشور، راه توسعه مناسبات با بلوک شرق را جداً توصیه می کرد و در عین توسعه مناسبات خارجی

ص : 305

مصالح ملی و استقلال کشور تأمین می شد، باز هم حاضر به چنین کاری نبودند. در حالیکه ملت گرائی واقعی و اصیل باید هیچ تفاوتی میان دو بلوک جهانی «شرق» و «غرب» قائل نباشد و به هردو، علی السویه و تنها بر پایه مصالح «ملی» بنگرد. در اینجاست که ما، بطور مثال، تفاوت ملت گرایان راستین چون گاندی و نهرو را با مدعیان ملت گرائی و ناسیونالیسم در ایران درمی یابیم. از این روست که در هندوستان می بینیم که نیروهای ملی گرای اصیل و «ساری» پوش، در تلاش خود برای استقلال کشور، وارد مناسبات توسعه یافته با اتحاد شوروی شدند، تا حدی که در جنگ هندوستان با پاکستان مورد حمایت این ابرقدرت قرار گرفتند، در حالیکه «ملی گرایان» دروغین و «فکلی» ایرانی در کوچکترین حرکت سیاسی خود ابتدا موافقت سفارتخانه های غربی در تهران را جلب کردند!

3- در رابطه با نیروهای مسلمان ایران: باید گفت که این نیرو تنها نیروی سیاسی اصیل و مردمی جامعه ایرانی را تشکیل داده و می دهد. مسلمانان انقلابی ایران بنا به ماهیت وابسته مارکسیسم ایرانی و بنا به مبانی مکتبی خود و بنا به شناخت دقیقی که، بطور فطری و یا بطور اکتسابی، از ماهیت پراگماتیستی و قدرت جویانه مارکسیسم داشته اند، و بنا به تجربه تاریخی خود، بویژه در جریان نهضت جنگل، هیچگاه به مارکسیست های ایرانی کوچکترین اعتمادی نکرده و دست آنان را برای «اتحاد» پس زده اند.

بنابراین تاکتیک مارکسیستی «جبهه متحد» در ایران فاقد هرگونه پایه عینی فرهنگی و اجتماعی- سیاسی بود و تجربة حزب توده در این راستا، مؤید این ناکامی و شکست تاریخی است.

ص : 306

و در سال تأسیس حزب (1320) قریب به دو دهه از ارائه تزهای جبهه واحد ضد امپریالیستی «کمینترن» می گذشت. بعلاوه، خود حزب توده نیز در آغاز بر مبنای همین مشی تأسیس شد و به دستور کمینترن قرار بود که یک «جبهه توده ای»، که در مرکز آن کمونیست ها و عمال کمینترن قرار داشتند، باشد و نه یک حزب مارکسیستی لنینیستی:

در تهران با روستا آشنا شدم و او به من اطلاع داد که حزبی مرکب از رفقای کمونیست و افراد «ملی» تأسیس می گردد... معلوم شد که کمینترن... خبر داده بود که حزب جدید، «حزب کمونیست» نخواهد بود... موافق این توصیه، کمونیست ها و «عناصر ملی» باید مشترکاً حزب وسیعی بوجود آورند و برنامة ایجاد اصلاحات اجتماعی را، بطوری که خرده بورژوازی و سرمایه داری ملی را نرماند مطرح نمایند... (1)

واقعیت این است که حزب توده برمبنای بینش دو قطبی خود (تقسیم جهان به دو اردوگاه سوسیالیستی و سرمایه داری) و از آنجا که از نظر فرهنگی- اجتماعی به دو بخش «متجدد» و غربگرای جامعه ایرانی تعلق داشت، در پیگیری تاکتیک «جبهه متحد» تنها نیروهای ملی گرا و لیبرال جامعه ایرانی را می دید. طبیعی است که سیاست اتحاد ملی گرایان- مارکسیست ها در ایران هیچگاه، بدلائلی که توضیح داده شد، نمی توانست تحقق یابد و تحولات شدید و زیگزاگ مانند مناسبات این دو نیرو در مقاطع مختلف تاریخ سالهای 1332-1320 ایران تابعی از رقابت ها و توافق های دو ابرقدرت بوده است. چگونه است که حزب توده در بدو تأسیس (1320) نسبت به «تاکتیک اتحاد با بورژوازی ملی» وقوف کامل داشت و در این راه حتی با عمال سرشناس انگلیس و آمریکا (مصطفی فاتح و قوام السلطنه)، که قاعدتاً باید نماینده «بورژوازی کمپرادور» باشند و نه «بورژوازی ملی»، وارد اتحاد و حتی ساخت و پاخت غیر اصولی و میلرانیستی(2) شد، ولی در سالهای 1332- 1320 از سیاست اتحاد با «بورژوازی ملی» غفلت ورزید و با عملیات هرج و مرج گرایانه خود، راه پیروزی کودتای 28 مرداد 1332 را هموار ساخت؟ این مسئله ای است که به هر روی به جهل و تغافل حزب توده از سیاست «جبهه متحد» و «ضعف تئوریک»! رهبری حزب مربوط نیست و علل آن را باید در سیاست ها ی بالفعل و روز اتحاد شوروی و

ص : 307

ابرقدرت های غربی (انگلیس و آمریکا) در مقطع تاریخی فوق جستجو کرد.

تاریخ سال های 1332-1320 ایران سرشار از ساخت و پاخت ها و تنازعات سه نیروی داخلی وابسته به دو بلوک جهانی (مارکسیست ها و ملی گرایان و جناح دربار) برای تصرف قدرت سیاسی است.(1) در این میان، حزب توده به نیروی اصیل و مردم جامعه، انقلابیون مسلمان و جنبش «فدائیان اسلام» و روحانیت اصیل توجهی نداشت و آن را بعنوان «ارتجاع مذهبی» ارزیابی می کرد. همانگونه که نیروهای مسلمان و توده مردم نیز به حزب توده به عنوان یک جریان سیاسی وابسته به بیگانه با تردید و نفرت می نگریستند و تلاش گستردة فرهنگی را برای مقابله با امواج الحاد و آته ئیسم، که حزب توده یکی از مروجان اصلی آن در میان نسل جوان و روشنفکران بود، آغاز می کردند. بدینسان یک نهضت فرهنگی عمیق در حوزه علمیه قم برای احیاء معارف و فلسفه اسلامی و پاسخگوئی به شبهات مادیین و غربگرایان مارکسیست و ملی گرا آغاز شد که ثمرة محتوم آن نوزائی فرهنگ اسلامی و انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی قدس سره بود.

پس از کودتای 28 مرداد 1332، حزب توده تنها در سال 1336 توانست چهارمین پلنوم (وسیع) خود را سامان دهد و به ارزیابی گذشته و علل «شکست جنبش» بنشیند. در این پلنوم، با رهنمودهای مستقیم حزب کمونیست شوروی که بر جریان پلنوم نظارت داشت، تاکتیک جبهه واحد ضد استعمار در دستور کار حزب قرار گرفت:

نفاق و پراکندگی نیروهای ملی و فقدان جبهه واحد ضداستعمار یکی از عمده ترین موجبات شکست و ناکامی هر جنبش ضد امپریالیستی است... در جریان مبارزه برای ملی کردن صنایع نفت این امر بطور بارزی تأیید شد که امپریالیسم و ارتجاع تا چه حد از پراکندگی نیروهای ضد استعمار بنفع خود استفاده نمود. از این رو کوشش در تدارک زمینه و تشکیل جبهه واحد نیروهای ضد استعمار عمده ترین وظیفه حزب ما در دوره کنونی جنبش ضد استعماری مردم ایران است.

حزب ما باید با تمام نیروی خود بکوشد تا علاوه بر طبقه کارگر و دهقانان که استخوان بندی اصلی جبهه واحد ضد امپریالیستی را تشکیل می دهند و اتحاد آنان تحت رهبری طبقه کارگر شرط اساسی پیروزی است کلیه طبقات و قشرهای دیگر

ص : 308

ضداستعمار کشور ما یعنی خرده بورژوازی، روشنفکران و بورژوازی ملی را در درون این جبهه و تحت شعارهای مشترکی متشکل و متحد سازد... (1)

این تاکتیک، همچنان اتحاد با ملی گرایان و بقایای جبهه ملی را آماج گرفته و در این راه سخت تلاش می کرد. (2)

در سال 1339ش، در پی پیروزی حزب دمکرات آمریکا در انتخابات و ریاست جمهوری جان کندی، سلسله اقداماتی که بعدها بنام «انقلاب سفید» شهرت یافت، آغاز شد. «دکترین کندی» که با اهرم سیاست خارجی و سرویس اطلاعاتی آمریکا و در هماهنگی کامل با انگلستان اجرا می شد، بر این مبنا استوار بود که در سراسر جهان در نظام های دست نشانده غرب، یک سلسله رفورم های اجتماعی و «اصلاحات از بالا» صورت گیرد. امپریالیسم آمریکا از این وحشت داشت که با تشدید ستم اجتماعی و اقتصادی در این کشورها، انقلابهای مردمی آغاز شود و اتحاد شوروی با بهره گیری از این جنبش ها به توسعه کمونیسم بپردازد. «دکترین کندی» چنان طراحی شده بود که با انجام دگرگونی های ساختاری در این کشورها و بهم ریختن قشربندی اجتماعی سنتی این جوامع، حداقل برای چند دهه، خطر انقلاب اجتماعی را منتفی سازد. یکی از محورهای اصلاحات کندی، ایجاد فضای باز سیاسی و توسعه دمکراسی مدل غربی در این کشورها بود. در راستای این سیاست و زیر فشار مستقیم آمریکا، رژیم شاه به گروه های ملی گرا در داخل کشور اجازه فعالیت سیاسی مجدد داد. در نتیجه در تیر ماه 1339، جبهه ملی با نام «جبهه ملی دوم» برای شرکت در انتخابات دوره بیستم آغاز به فعالیت کرد. بدینسان، مجدداً در صحنه سیاسی ایران (پس از 7 سال سکوت و خاموشی از کودتای 28 مرداد 1332) گروه ها و احزاب ملی گرا ظاهر شدند: «حزب ایران» (به رهبری اللهیار صالح)، «حزب زحمتکشان ملت ایران» (به رهبری دکتر مظفر بقائی کرمانی)، «حزب ملت ایران» (به رهبری داریوش فروهر)، «سازمان دانشجویان وابسته به جبهه ملی»، «حزب سوسیالیست» (جناح انشعابی از «نیروی سوم» خلیل ملکی به رهبری خنجی)، «حزب سوسیالیست های نهضت ملی ایران» (به رهبری خلیل ملکی)، «نهضت آزادی ایران» (به رهبری مهندس مهدی بازرگان)، «حزب مردم ایران»، «حزب پان ایرانیست» و...

ص : 309

حزب توده که در خارج از کشور ناظر این تحولات بود، در پلنوم هفتم خود (مرداد 1339) برای جلب این نیروها به همکاری، شعار «جبهه ملی واحد» را مطرح ساخت. این «جبهه» باید کلیه «طبقات و قشرهای ضد استعمار» را متحد می ساخت و در واقع معنای آن تمایل به مشارکت در «جبهه ملی دوم» بود. هدف این جبهه برانداختن «رژیم ضدملی شاه و تشکیل یک دولت ملی» بود. (1) همانگونه که مشاهده می شود سخن بر سر براندازی نظام سلطنت نیست و بنابراین جبهه می توانست نیروهای طرفدار سلطنت مشروطه، ولی مخالف شاه را در چارچوب تشکیل یک «دولت ملی» دربرگیرد. این شعار طبعاً با استقبال «جبهه ملی دوم» و سایر گروه های ملی گرای کشور مواجه نشد.

دوران آزادی های نیم بند آمریکائی در ایران دیری نپائید و پس از چندی که رژیم شاه با سرکوب خونین جنبش 15 خرداد 1342 و قیام عشایر جنوب (1342-1341) احساس ثبات نمود و «انقلاب سفید» را به فرجام رسانید، مجدداً سلطه ساواک و خاموشی گورستان بر ایران حکمفرما شد و رهبران احزاب ملی گرا مجدداً به مشاغل خود و تأسیس شرکت های پیمانکاری روی آوردند و در روند «مدرنیزاسیون» و «صنعتی شدن»! کشور سهیم شدند.

در تیرماه 1343، با انتشار اعلامیه ای در اروپا، سازمان جدیدی از ملی گرایان بنام «جبهه ملی سوم» اعلام موجودیت کرد. در مرداد ماه 1344 «جامعه سوسیالیست های ایرانی در اروپا» (2) به عضویت این «جبهه» پذیرفته شد. جمعیت «نهضت آزادی ایران» به رهبری مهندس مهدی بازرگان نیز به عضویت این جبهه در آمد و بهمراه «حزب ملت ایران» و

ص : 310

«سازمان دانشجویان جبهه ملی» استخوان بندی اصلی «جبهه ملی سوم» را تشکیل داد.

ویژگی «جبهه ملی سوم»، رسوخ شدید ایدئولوژی چپ و آمیزش آن با ایدئولوژی ملی گرائی غربگرایان ایران و در برخی موارد با ایدئولوژی التقاطی «اسلامی» بود. برآیند این آمیزش پیدایش گونه ای ایدئولوژی ناسیونالیستی چپ بود که در عین تمسک به شعارهای مارکسیستی و دعوی رادیکالیسم و شعارهای تند و مسلحانه، شدیداً ضد شوروی و حزب توده بود. در برخی موارد این ایدئولوژی التقاطی- ناسیونالیستی چپ با عقاید «اسلامی» نیز آمیخته می شد و نوعی ایدئولوژی مارکسیستی- ملی گرایانه- «اسلامی» را پدید می ساخت. حضور عده قابل توجهی دانشجوی ایرانی در اروپا و آمریکا که عناصر سیاسی آن در «کنفدراسیون دانشجویان و محصلین ایرانی» مجتمع بودند، این دو نهاد را به خاستگاه انواع گروه ها و جریانهای چپ و راست مبدل ساخت و از این طریق بود که نطفه فکری جریانات التقاطی مانند «مجاهدین خلق» و «امت» و گروه های بیشمار چپ مانند «سازمان چریکهای فدائی خلق ایران»، «سازمان انقلابی توده»، «سازمان مارکسیستی- لنینیستی طوفان» و... منعقد شد. عناصر مشکوکی که بعدها به عوامل متنفذ سرویس های جاسوسی غرب در انقلاب اسلامی ایران مبدل شدند، مانند ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب زاده، سلامتیان، غضنفرپور و.... پروردة این محیط فکری و سیاسی بودند. بدون تردید، سرویس جاسوسی آمریکا (سیا) و انتلیجنس سرویس انگلیس (MI-6)، در ایجاد و رشد این کانون جدید فرهنگی- سیاسی مؤثر بوده اند.

به هر روی، حزب توده مجدداً با طرح شعار «جبهه واحد ملی»، دست اتحاد بسوی نیروهای مختلف «جبهه ملی سوم» دراز کرد، که رد شد. شکست مجدد حزب توده در پیگیری تاکتیک «جبهه متحد» ظاهراً برای رهبری حزب دردآور بود. جمله زیر گویای این رنجش است:

سالهاست ما نیروهای ملی را به اتحاد دعوت می کنیم و در عمل هم از هرگونه همکاری دریغ نداریم، ولی نه اینکه جبهه واحد ملی بوجود نیامده است بلکه هواداران جبهه ملی همچنان با ما خصومت می ورزند و ما را مورد اتهام و حمله قرار می دهند... (1)

ص : 311

در اینجا حزب توده ادعائی را مطرح می سازد که پس از پیروزی انقلاب برای جلب نیروهای مسلمان مکرراً مطرح ساخت؛ دعوی ترفند آمیز و بی پایه ای که گوئی «سیاست جبهه واحد» حزب توده یک تاکتیک نیست بلکه یک سیاست استراتژیک است:

این دوستان [منظور«جبهه ملی سوم» است]... خیال می کنند که سیاست حزب ما در مورد اتحاد با سایر نیروهای ملی مانور است، جنبة تاکتیکی دارد، گذراست... این اتحاد نه فقط برای استقرار حکومت ملی بلکه برای ساختمان جامعه نوین هم ضروری است... این سیاست یکی از اجزاء اصلی استراتژی حزب توده ایران در راه انقلاب ملی و دمکراتیک است. (1)

درباره عیار این ادعای پراگماتیستی و اینکه «جبهه متحد» یک تاکتیک است و به همین عنوان نیز در متون مارکسیستی خوانده می شود، قبلاً سخن گفتیم. هدف این تاکتیک نیز روشن است و مؤلفین کتاب کمینترن و خاور که تئوریسین های برجسته حزب کمونیست شوروی می باشند و کتاب فوق زیر نظر پروفسور اولیانفسکی تدوین شده، صراحتاً اعلام می دارند که هدف از «تاکتیک جبهه واحد امپریالیستی» این است که کمونیست ها «بتوانند سرکردگی خود را تأمین کنند و حزب کمونیست از طریق مبارزه مصممانه روزمره در چارچوب یک جبهه متحد رهبری روند انقلابی را بدست گیرد.»(2) حزب توده که در سال 1344 به نیروهای ملی اطمینان می داد که «سیاست جبهه واحد ملی» او یک سیاست گذرا و تاکتیکی نیست و حتی در ساختمان جامعه نوین نیز ادامه خواهد یافت، بعدها در سال های 1361-1357 عین همین جملات را به انقلابیون مسلمان تحویل می دهد. (3)

در آغاز دهه 1350، حزب توده با جریانات سیاسی اپوزیسیون زیر مواجه بود:

1- جریان ملی گرائی: این جریان طیف وسیعی از نیروهای راست (سران سنتی «جبهه ملی» و پیروان آنها) و میانه (عناصر متأثر از ملی گرائی سوسیال دمکرات «نیروی سوم» خلیل ملکی) و چپ (سوسیالیست ها) را دربرمی گرفت. این طیف در عین حال به دو جناح لائیک (غیر مذهبی) و «مذهبی» («نهضت آزادی» و جریانات مشابه) تقسیم می شد.

2- جریان مائوئیستی: این جریان که هسته اولیه آن را انشعابیون مائوئیست حزب توده (احمد قاسمی و دکتر غلامحسین فروتن) تشکیل می داد، بتدریج در قالب گروه های

ص : 312

متعدد مائوئیست متشکل شد و در «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج از کشور» توانست همه هواداران حزب توده (بجز چند نفر معدود) را به خود جلب کند و حتی در مجامع بین المللی چپ (مانند «اتحادیه بین المللی دانشجویان») کرسی حزب توده را اشغال نماید.

3- جریان چریکی: این جریان در اواخر دهه 1340 و اوایل دهه 1350 توانست به نیروی متنفذی در دانشگاههای ایران و «کنفدراسیون» بدل شود و بعنوان «جنبش چپ نو» ایران در مقابل جریان مارکسیسم سنتی (حزب توده) و مارکسیسم مائوئیستی، به نیروی بالنده و شکوفا و اصلی جریان چپ ایران مبدل گردد.

4- نهضت امام خمینی: این جریان تنها جریان اصیل و مردمی اپوزیسیون ایران را تشکیل می داد. درباره تاکتیک حزب توده در قبال این جریان جداگانه سخن خواهیم گفت.

علاوه بر چهار جریان فوق، که بعنوان جریان های اصلی «اپوزیسیون ضد شاه» ارزیابی می شد، حزب توده به این نتیجه رسید که بخشی از اقشار مرفه و بورژوازی بزرگ ایران نیز به شدت از دیکتاتوری شاه به تنگ آمده و خواهان دمکراسی است و در همین چارچوب از تحول سیاسی در کشور حمایت می کند:

از اواخر دهه 40 و آغاز دهه 50 سیر صعودی نوینی در جنبش انقلابی ایران احساس می شد. علائم این سیر صعودی را در سه مورد می شد دید: نخست اینکه جنبش مسلمانان پیرو خط امام گسترش می یافت و هواداران آیت الله خمینی بیش از پیش به میان مردم می رفتند. دوم اینکه در درون کشور سازمانهای انقلابی نوینی پدید می آمدند که سرنگونی مستقیم رژیم شاه را از طریق مبارزه مسلحانه اعلام می کردند. سوم اینکه قشرهای معینی از طبقات مرفه نیز از سیاست شاه ابراز عدم رضایت می کردند... در آغاز دهه 50... عناصر لیبرال نیز سر بلند می کنند و بنوعی از وجود خفقان در کشور ابراز نارضایتی کرده «دمکراسی» می خواهند... (1)

تاکتیک حزب توده در قبال 5 جریان فوق یکسان نبود:

در رابطه با جریان مائوئیستی، حزب توده از آغاز پیدایش آن وارد نزاع های خصمانه ایدئولوژیک با آن گردید و در عین حال کوشید تا نیروهای جوان مائوئیست را مجدداً به آغوش خود بازگرداند. مائوئیست ها نیز بزرگترین دشمن خود را «رویزیونیسم معاصر» و «سوسیال امپریالیسم» شوروی می دیدند و در جهت نابودی عامل ایرانی آن (حزب توده)

ص : 313

می کوشیدند. بنابراین، مناسبات حزب توده با مائوئیسم به شدت خصمانه بود. مائوئیست ها در نیمه دهه 1340 موفق شدند حزب توده را در اروپای غربی و آمریکا به شدت مطرود و منزوی سازند. پس از چندی که با پیدایش جریان چریکی، جریان مائوئیستی راه افول را در پیش گرفت، حزب توده از این تحول خرسند شد و توجه خود را از مائوئیسم به «جنبش چریکی» معطوف داشت و مائوئیسم ایرانی را به عنوان «چپ نما» و نیروی ضد انقلابی از حیطه تاکتیک جبهه واحد خود حذف نمود.

در رابطه با جریان چریکی، حزب توده آن را بعنوان «جنبش چپ انقلابی» ارزیابی کرد که در میان نسل جوان چپ دارای پایگاه نیرومند است و لذا باید در جهت جذب آن کوشید. حزب توده این جریان را بعنوان یک جریان روشنفکری «چپ رو» ارزیابی می کرد و از طریق بحث های دوستانه تئوریک و فعالیت جدی و ترویجی (ایدئولوژیک) می کوشید تا خود را به آن نزدیک کند. در واقع حزب توده می خواست که نسل جوان چپ را به پایگاه سازمانی خود، که در سال های 1350-1332 به شدت از دست داده بود، بدل سازد:

سازمان هائی مثل چریک های فدائی خلق و مجاهدین خلق نیروی بالقوه انقلابی بودند که از جوانان پرشور و صدیق تشکیل می یافتند. ولی هر دو سازمان از همان آغاز هر یک به شکلی، به اندیشه های ناسالم مائوئیستی و «چپ نو» آلوده بودند. عمال خرابکار امپریالیسم می کوشیدند تا این بیماری را تشدید کنند و این سازمانها را نیز به همان روز سیاهی بنشانند که گروهک های مائوئیستی و «کنفدراسیون» و غیره نشسته بودند. حزب توده ایران - بر عکس - تمام نیروی خود را به کار می برد تا این سازمان ها از آلودگی نجات یابند و بمثابه یک پای محکم در جبهه نیروهای ضد رژیم بمانند. (1)

بنابراین تلاش برای جذب جریان چریکی (بویژه جناح مارکسیست آن یعنی چریکهای فدائی خلق) بیشترین توجه حزب توده را در سالهای 1357-1350 به خود معطوف داشت.

حزب توده جریان ملی گرائی و جریان اسلامی را نیز بعنوان نیروهای «ملی» و «ضد امپریالیست» ارزیابی می کرد، با این تفاوت که توجه اصلی را به ملی گرایان و در مذهبیون به جریاناتی چون «نهضت آزادی» و «مجاهدین خلق» معطوف داشت.

تاکتیک حزب توده در رابطه با 5 جریان فوق در پلنوم پانزدهم کمیته مرکزی (1354) بازتاب یافت. در این پلنوم، تاکتیک «جبهه متحد» حزب توده در سه شعار تجلی یافت:

ص : 314

«جبهه واحد ضد دیکتاتوری» و «جبهه واحد ملی و دمکراتیک» و «وحدت همه مبارزان طبقه کارگر» (1) (یعنی مارکسیست های ایران).

شعار «جبهه واحد ضد دیکتاتوری»، همه نیروهای فوق را، یعنی کلیه جریاناتی که درخواست پایان دادن به «دیکتاتوری شاه» و استقرار «دمکراسی»، حتی با حفظ نظام سلطنت و وابستگی به غرب، موافق بودند، آماج قرار داده بود و یک تاکتیک مقطعی محسوب می شد که اعتبار آن تنها تا مرز استقرار دمکراسی در کشور بود. ماهیت سازشکارانه و راست روانه این شعار روشن است. در واقع حزب توده می خواست با نیروهائی چون دکتر علی امینی علیه دیکتاتوری شاه متحد شود! این شعار تا به امروز نیز مورد انتقاد شدید مخالفین حزب توده قرار گرفته است.

شعار «جبهه واحد ملی و دمکراتیک»، طیف نیروهای ملی گرا و جریان اسلامی و بخش «مذهبی» جریان چریکی («سازمان مجاهدین خلق»، که از دیدگاه حزب توده از رادیکال ترین نیروهای ملی و دمکراتیک کشور محسوب می شد) و نیروهای مارکسیست را دربرمی گرفت و تاکتیک مرحله ای حزب توده محسوب می شد. اعتبار این جبهه تا زمانی بود که رژیم شاه ساقط شود و «جمهوری ملی و دمکراتیک» مستقر گردد.

شعار «وحدت مبارزان طبقه کارگر» بطور عمده، «سازمان چریکهای فدائی خلق» و سایر گروه ها و محافل و عناصر مارکسیست چپ رو و چریک را دربرمی گرفت و هدف آن تأمین «وحدت جنبش کمونیستی ایران»، یا به عبارت دیگر جذب همه عناصر مارکسیست به زیر پرچم حزب توده بود. این شعار در ماهیت خود یک شعار استراتژیک بود.

ص : 315

مصالح دیپلماتیک (همزیستی مسالمت آمیز)، که سیاست خارجی روز شوروی بر آن مبتنی بود، می طلبید که رژیم شاه بعنوان یک واقعیت تثبیت شده (در افق کوتاه مدت و میان مدت) و حوزه دست نیافتنی نفوذ غرب تلقی شود. از این زاویه، تاریخ نگاری رسمی شوروی در ترسیم حوادث دهه 1340 ایران و اصلاحات کندی- شاه (انقلاب سفید) به مجیزگوئی از رژیم شاه می پرداخت و همصدا با مورخین درباری ایران، «انقلاب سفید» را بعنوان «اصلاحات مترقی» می ستود. به پیروی از همین، سیاست تعدادی از مورخین درجه اول شوروی برای جلب نظر رژیم شاه بسیج شدند. دکتر آرابه جان، خاورشناس ارمنی، با نگارش کتابی درباره رضاشاه به توجیه او پرداخت و آقایف، مورخ دیگر شوروی در سلسله مقالاتی به توجیه و تمجید رژیم شاه دست زد. مهمترین این مورخین پروفسور میخائیل ایوانف بود که به صحنه آمد و چند کتاب و از آن جمله ایران امروز را نوشت که لحن ستایش آمیزی نسبت به باصطلاح «انقلاب سفید» داشت و همین امر، ایوانف را در موقعی که به تهران دعوت شده بود- مورد تفقد خاص شاه قرار داد!.(1) در راستای همین سیاست، ایوانف نهضت 15 خرداد را بعنوان یک جریان ارتجاعی توصیف کرد:

اصلاحات ارضی، و حتی فرمان شاه در 3 مارس 1963 مبنی بر واگذاری حق انتخابات به زنان باعث ناخشنودی و مقاومت های عناصری از مالکان بزرگ و روحانیون مرتجع گردید. این روحانیون می پنداشتند که انجام چنین اقداماتی ضربت کوبنده ای بر مواضعشان در زمینه زندگی اجتماعی - اقتصادی و سیاسی کشور وارد خواهد کرد... (2)

این تحلیل دیپلمات- تئوریسین های شوروی، دقیقاً مشابه تحلیلی است که رسانه های امپریالیستی از نهضت 15 خرداد 1342 ارائه دادند. برای نمونه، نیویورک تایمز در شماره 10 ژوئن 1963 میلادی (20 خرداد 1342) نوشت:

چنین می نماید که شاه در تلاش برای اصلاحات و متحول ساختن پادشاهی نیمه فئودالی ایران بر بحران دیگری فائق شده است. شورش خشن و توطئه سرنگون کردن دولت او سرکوب گردیده است. در پشت مشکل های جدید، ملاهای مسلمان مرتجع و زمینداران قرار دارند که چون می بینند در نتیجه برنامة

ص : 316

جدید تقسیم ارضی شاه زمین هایشان را از دست خواهند داد خشمگینند. ولی نیروهای نظامی به شاه وفادار ماندند و شورش های تهران و شیراز و شهرهای دیگر را بنحو مؤثر در هم کوبیدند. (1)

ولی از سوی دیگر، مصالح استراتژیک اتحاد شوروی و حزب توده، که در راستای تصرف قدرت سیاسی ایران - در دراز مدت- بود، می طلبید که به همه نیروهای ضد آمریکائی و ضدسلطنتی در ایران توجه دقیق شود. همانگونه که گفتیم، تئوریسین های شوروی از دوران کمینترن (دهه 1920م.) دارای تحلیل مشخص در قبال نهضت های اسلامی بوده اند و تاکتیک جبهه واحد را شامل این نیروها نیز می دانسته اند. بر مبنای همین مبانی تئوریک بود که حزب توده به ارزیابی نهضت 15 خرداد نشست.

از دیدگاه حزب توده، نهضت اسلامی معاصر، که با قیام 15 خرداد و به رهبری امام خمینی آغاز شد، از لحاظ خاستگاه طبقاتی، بازتاب منافع خرده بورژوازی سنتی و دهقانان و بخشی از بورژوازی متوسط و کوچک (کسبه و بازاریان) بود، که با فرآیند توسعه سرمایه داری وابسته به غرب در ایران منافع خود را از دست می دادند. از این لحاظ، این جریان بعد سیاسی ضد امپریالیستی و ضد سرمایه داری بزرگ می یابد و در ستیز با رژیم شاه - آمریکا قرار می گیرد. این مخالفت با توسعه سرمایه داری وابسته هر چند از نظر ماهیت اجتماعی، ارتجاعی است، زیرا مخالف رشد سرمایه داری صنعتی است،(2) ولی از نظر شکل سیاسی می تواند مترقی باشد، زیرا در خدمت براندازی سلطه امپریالیستی و بورژوازی وابسته قرار می گیرد. از آنجا که سد اصلی در مقابل حرکت جامعه ایران به سمت سوسیالیسم، دیکتاتوری شاه- آمریکا است، هر نیروئی که بتواند در جهت تخریب این سد مؤثر باشد انقلابی محسوب می شود و باید در رابطه با آن، تاکتیک جبهه واحد را در پیش گرفت.

بر پایه این تحلیل، حزب توده هر چند اهداف نهضت اسلامی را در استقرار یک نظام

ص : 317

اسلامی «پندارگرا» دانسته و با طنز آنرا «ترکستان» می خواند:

... چرا این «طرز فلسفه» [فلسفه اسلامی] و این «سیستم اقتصادی» [اقتصاد اسلامی] که به اعتراف خودشان 1350 سال از عمر آن می گذرد، طی این مدت طولانی نتوانسته «سعادت انسان» را تأمین نماید و «مکتب جهانی» را بسازد و «جامعه جهانی بشر» را تشکیل دهد؟ و آیا مردم وقتی می بینند که طی این «مسیر» آنها را به نقطه مقابل کعبة آمال آنها می رساند و بقول سعدی، این ره که تو می روی به ترکستان است، در این صورت حق ندارند در این «مسیر» و این «وسیله» تجدید نظر اساسی نمایند؟ (1)

ولی از سوی دیگر توجه به این پایگاه وسیع مردمی و توانمندی این نهضت در مقابله با رژیم شاه، حزب توده را بر آن می دارد تا با تحلیل پروفسور ایوانف مخالفت کند و در نقدی بر کتاب تاریخ نوین ایران چنین اظهار نماید:

... در ارزیابی وقایعی که پس از شروع این «اصلاحات» رخ داده است مؤلف دچار اشتباه می شود و مبارزاتی را که شده است غالباً منتسب به مرتجعین و فئودال ها می داند. حتی وقایع خرداد 1342 نیز تماماً به حساب ارتجاع گذارده شده و تو جه به شرکت عظیم مردم و اینکه شعارهای آنها به طور عمده ضد سلطنت و در جهت سرنگونی رژیم بوده نشده است. برای مؤلف کتاب که متخصص تاریخ ایران است تحلیل این موضوع مشکل نیست که چنین تحرک بیسابقه ای را در مردم هیچگونه نیروی ارتجاعی نمی تواند بوجود آورد.

تحت تأثیر انتقادات حزب توده، ایوانف، در تجدید چاپ کتاب تاریخ نوین ایران به اصلاحات جزئی دست زد و لحن شدید ضد روحانیت آنرا کاهش داد و جمله زیرین را (گویا در پاسخ به رهبران حزب توده) افزود:

... بررسی مسئله مذهب در ایران مسئله بغرنجی است. اما می توان چنین نتیجه گیری کرد که رشد و توسعه عینی کشور و مدرنیزه کردن آن موجب میشود که نقش و نفوذ مذهب و روحانیون در جامعه ایران بتدریج تضعیف و کم شود! (2)

بنظر می رسد که ایوانف با تحلیل فوق توانست رهبری حزب توده را قانع سازد، زیرا

ص : 318

هر چند در سالهای 1344-1342 تحت تأثیر حوادث تکان دهنده کشور و تأثیر عمیق و گسترده نهضت امام خمینی، در نشریات حزب توده و رادیوی «پیک ایران» توجه به جنبش اسلامی دیده می شود(1)، ولی در سال های 1353-1345 مجدداً نظر حزب توده به جریانات ملی گرائی و چپ معطوف است و هیچ نشانه ای دال بر توجه جدی به نهضت اسلامی بعنوان یک جنبش گسترده و مردمی موجود نیست. رهبری حزب توده در واقع جنبش 15 خرداد را آخرین واکنش «جامعه سنتی» ایران در قبال رشد سرمایه داری تلقی می کند که با توسعه «مدرنیزاسیون» کشور، نقش مذهب و روحانیت رو به زوال می رود.

تنها تحلیلی که در سالهای آغازین نهضت امام خمینی توسط حزب توده در این رابطه انتشار یافت، مقاله ای با عنوان «اسلام و نهضت رهائی بخش میهن ما»، نوشته رحیم نامور (تاریخ نگارش: اول تیرماه 1344) است. خطوط اساسی این تحلیل را می توان بشرح زیر بیان داشت:

1- اعتراف به توانمندی و نفوذ عمیق نهضت اسلامی و روحانیت در توده مردم:

میهن ما در سال های اخیر شاهد گسترش روز افزون دامنه مبارزات ضداستعماری و ضد استبداد سلطنتی در بین طبقات و قشرهای مختلف مردم بوده است. یکی از ویژگی های این دوره از نبردهای خلق های ایران علیه اسارت مادی و معنوی خود، مشارکت عده نسبتاً کثیری از روحانیت مترقی میهن ما در این مبارزات می باشد... (2)

2- تبیین مادی از اسلام و تلاش برای تنزل اسلام از یک دین جامع به یک «ایدئولوژی طبقاتی»: از این دیدگاه می توان تحلیل فوق را پیشگام بینش التقاطی ارزیابی کرد که بعدها در جریان های انحرافی چون «مجاهدین خلق» و «امت» و «آرمان مستضعفان» نمود یافت. از این دیدگاه، اسلام بعنوان یک دین الهی جامع در تمام ابعاد معنوی و اجتماعی و فردی آن مطرح نیست، بلکه تنها بمثابة پرچم ایدئولوژیک مبارزه طبقات ستمکش و محرومان علیه طبقات ستمگر و اغنیاء مطرح است؛ همانگونه که طبقات استثمارگر نیز از اسلام

ص : 319

بعنوان حربه تحمیق و استثمار توده ها استفاده می کنند. در واقع، اسلام یک پدیده طبقاتی است و بازتاب هیچ گونه اصالت مطلق و ماوراء شرایط اجتماعی، که بازتاب «وحی» و حکم ثابت الهی باشد، موجود نیست.

مقاله از زبان مارکس می گوید:

مسئله اساسی واژگون ساختن تمام مناسبات و روابطی است که انسان را در حلقه زنجیر خود بصورت موجودی اسیر و ستمکش و بی پناه و حقارت زده درآورده است. (1)

آری، در طرح مسئله، مارکس زیبا و دقیق سخن می گوید. مسئله اساسی همین است و همه مکاتب مدعی رستگاری انسان در پی همین بوده اند. ولی مارکسیسم، طلسم «بی پناهی» و «حقارت زدگی» انسان را در حذف مالکیت خصوصی، در عین حفظ و توسعه همه مناسبات شرک آلود تمدن مادی و الحادی مغرب زمین می داند و اسلام در واژگون ساختن تمام مناسبات و روابط شرک آلود، که انسان را از مقام خلیفه اللهی به بندگی طاغوت های نفسانی و اجتماعی نزول می دهد.

3- اجتناب از برخورد عقیدتی با اسلام و تلاش برای همگامی سیاسی: با توجه به تبیین طبقاتی فوق از اسلام، هیچ تعارض بنیادین میان «جنبه های مترقی اسلام» با مارکسیسم وجود ندارد و لذا هیچ مانع و رادعی بر سر همگامی این دو ایدئولوژی موجود نیست:

... آیا ضروری و اجتناب ناپذیر است که این دو ایدئولوژی حتماً در خط متقاطع یکدیگر قرار گیرند، یا ممکن و صلاح است که در موازات یکدیگر پیش بروند و اثبات اعتبار هر یک، واگذار به تجربه مردم، بسط دانش و ترقی اجتماعی بشود؟ مسئله بر سر آن است که آیا به میان کشیدن اختلاف نظرها و پرداختن به بحث های فلسفی و در نقطه مقابل، قرار دادن این دو بینش به سود جامعه ما، به سود آزادی، به سود ترقی و استقلال ملی ما می باشد؟ (2)

در این رابطه باید یادآوری کرد که مبانی تئوریک تاکتیک برخورد سیاسی به مسئله مذهب و اجتناب از برخورد نظری (عقیدتی) توسط مارکس و انگلس و بویژه لنین پی ریخته شد. لنین در مقاله «نگرش حزب کارگری به مذهب» (1909م.) بهترین روش های

ص : 320

مبارزه با مذهب را به یک مروج آته ئیسم چنین توصیه می کند:

مارکسیسم، ماتریالیسمی نیست که در الفباء درجا زده باشد. مارکسیسم [از مقدمات] پیشتر می رود و می گوید: ما باید بدانیم که چگونه با مذهب مبارزه کنیم، و برای این کار باید منشأ ایمان و مذهب را به شیوه ای ماتریالیستی به توده ها توضیح دهیم (1)

این روش ماتریالیستی مبارزه با مذهب چگونه است ؟ لنین پاسخ می دهد که ترویج مارکسیستی الحاد بدان معنا است که:

باید آنرا تابع وظیفه اصلی، یعنی رشد مبارزه طبقاتی توده های استثمار شده علیه استثمارگران، ساخت (2)

و:

یک مارکسیست باید ماتریالیست باشد، یعنی دشمن مذهب، ولی یک ماتریالیست دیالکتیکی، یعنی کسی که نه به شیوة مجرد و نه بر پایة موعظه کسالت بار صرفاً عقیدتی، بلکه به شیوه مشخص به مبارزه با مذهب می پردازد: بر پایه مبارزه طبقاتی که در عمل توده ها را بهتر از هر چیز دیگر [علیه مذهب] آموزش می دهد. (3)

4- ارائه تاکتیک «جبهه واحد» بمثابه برآیند مقدمات فوق: بر مبنای تحلیل های سه گانه پیشین، حزب توده تاکتیک جبهه واحد با نیروی مسلمان انقلابی را پیش می کشد. در این رابطه نخست عملکردهای ضد مذهبی حزب توده در سالهای 1332-1321 نقد می شود:

بدون هیچ پرده پوشی باید گفت که در گذشته کمی تجربه انقلابی، ناپختگی و چپ روی در بین برخی مارکسیست ها و خاصه اعضا جوان حزب، و این واقعیت که آنها سعی داشتند قبل از پرداختن به جنبه عملی سوسیالیسم جهت فلسفی آن را در برابر توده ها قرار بدهند وسیله بدست تفرقه اندازان و مدافعین طبقات صاحب امتیاز و... داد، و آنها منتهای کوشش را بعمل آوردند تا احساسات و عقاید دینی توده ها را بر سر اندیشه های مترقی و انقلابی قرار دهند. این روش نادرست که احیاناً تحت عنوان «قاطعیت انقلابی» صورت می گرفت، به نهضت های نجات بخش

ص : 321

چه در ایران و چه در بسیاری از کشورهای دیگر آسیائی و آفریقائی زیان کمی وارد نساخته است... (1)

جوهر عریان و فارغ از پرده پوشی جمله فوق این است: در گذشته که مارکسیست ها بی تجربه بودند نخست بعد نظری (الحادی) مارکسیسم را مطرح می ساختند و سبب انزجار توده ها می شدند، ولی اکنون که پخته شده اند باید نخست بعد عملی مارکسیسم را ارائه دهند و مسئله جهان بینی را به تحولات اجتماعی پس از فراچنگ آمدن قدرت سیاسی توسط کمونیست ها واگذار کنند!

بنظر می رسد که بین مارکسیست های مؤمن و مؤمنان به عقاید مذهبی که دارای افکار میهن پرستانه و مترقی هستند می توان در ماوراء اختلاف نظرهای فلسفی برای تأمین همکاری بمنظور بنای یک جامعه مرفه و سعادتمند و آزاد، زبان و وجوه مشترکی جست... (2)

اصول فوق پس از انقلاب اسلامی ایران در پایه تاکتیک حزب توده قرار گرفت.

طی سالهای بعد توجه حزب توده به سوی جریانهای ملی گرا و چپ معطوف شد و تنها در 1353، بویژه تحت تأثیر جریان «مجاهدین خلق»، که از سوی حزب توده بعنوان یک جریان «اسلامی» - انقلابی دمکراتیک ارزیابی می شد، تاکتیک «جبهه متحد» به سوی «نیروهای مسلمان انقلابی» نشانه رفت. در سال 1354، «رادیوی پیک ایران» در گفتاری با عنوان «ما و مسلمان مبارز» (نوشته فرج الله میزانی) چنین گفت:

در کشور ما نیز بیداری توده های ستمکش مذهبی و مبارزات محافل ملی و دمکراتیک اسلامی مسائل نوینی را بوجود آورده است... آنان تعالیم اسلامی را چنان می فهمند و چنان تفسیر می کنند که به معنای انجام یک انقلاب عمیق ضد امپریالیستی و دمکراتیک در جامعه ایران است، انقلابی که باید بسوی سوسیالیسم فرا روید و به هرگونه بهره کشی انسان از انسان پایان دهد... (3)

روشن است که خطاب این جمله به «مجاهدین خلق» و جریانات مشابه در خارج از کشور است، که تأویلات «ملی و دمکراتیک» و «سوسیالیستی» آنها از اسلام، حزب توده را به وجود آورده است. و باید گفت که حزب توده، صرفنظر از سالهای 1344-1342، در

ص : 322

مقطع مهم و حساس تاریخی سالهای 1356-1345 که انقلاب اسلامی مراحل نضج و تشکل خود را می گذرانید، از این پویه غافل بود و تنها در آستانه بروز علنی و انفجارآمیز انقلاب در سال 1357 متوجه آن شد.

در این مقطع بود که در رهبری حزب توده دو تحلیل متضاد به رو در روئی رسید. جناح اسکندری (دبیر اول حزب) آینده را از آن جریان ملی گرائی (بویژه طیف راست آن یعنی «جبهه ملی») می دید و در میان نیروهای «مسلمان» به عناصری چون شریعتمداری توجه داشت. جناح کیانوری، به عکس، آینده را از آن «جریان اسلامی» (به رهبری امام خمینی) ارزیابی کرد و آن را آینده دارترین نیروی اپوزیسیون تلقی نمود و لذا این نیرو را به عنوان آماج اصلی تاکتیک جبهه واحد توصیه می نمود. گسترش سریع و توانمندی امواج انقلاب اسلامی ایران و پیروزی آن، صحت تاکتیک جناح کیانوری را به ثبوت رساند و منجر به حذف جناح اسکندری از رهبری حزب توده شد:

بعد از پلنوم [پانزدهم در 1354]، محیط هیأت اجرائیه و هیأت دبیران به طرف تیرگی رفت. در سال 1357 جنبش اسلامی انقلابی در ایران اوج می گرفت و این مسئله معتبر به مسئله مرکزی مباحث در رهبری بدل شد. کیانوری از آغاز می گفت که باید از امام و جنبش مسلمانان انقلابی حمایت کرد و گفت، این نظر شوروی ها نیز هست و افزود که او ده برابر این مطالب چیزهایی می داند که نمی گوید، خطاب او به من و قدوه و میزانی بود. اسکندری در ملاقات با شوروی ها مطلبی بر خلاف گفته کیانوری گزارش نمی کرد، ولی این مطلب را تعبیر می کرد و شخصاً طرفدار شریعتمداری و سنجابی بود و معتقد بود که هنوز وقت سرنگون کردن رژیم نرسیده است و اکنون کافی است که برای دمکراسی مبارزه شود. اسکندری به روحانیون با اطلاق آخوندها، توهین می کرد و جنبش مسلمانان را «جنبش شیشه شکن ها» می نامید. جودت نیز همین مشی را، ولی با احتیاط بیشتر، دنبال می کرد، در واقع دو نماینده رهبری حزب که با رهبری شوروی ملاقات می کردند، دو نظر به کلی مخالف را با نهایت شدت و شهامت مطرح می کردند. معلوم است که شوروی در مسئله پایانی تردید داشت و احتیاط را مراعات می کرد. با پیشرفت انقلاب در ایران، موضعگیری جناح طرفداران روش کیانوری محکم تر و روشنتر و مقنع تر می شد و هیأت اجرائیه مجبور می شد به اسنادی که در این خط تهیه می شد رأی مثبت دهد...

با تسلیم سنجابی در مقابل منطق محکم و انقلابی امام (در نتیجه ملاقات

ص : 323

پاریس) ضربت مهیبی بر خط اسکندری وارد شد. پیروزی تام کیانوری در نبرد طولانی و پرپیچ و خم بحث، بر اسکندری تحمیل گردید... (1)

ص : 324

مهرداد فرجاد آزاد، مسئول شعبه تبلیغات کمیته ایالتی تهران و معاون شعبه مرکزی تبلیغات، دربارة فعالیت های تبلیغی حزب توده چنین می نویسد: «متأسفانه اطلاعی از فعالیت شعبه تبلیغات در قبل از انقلاب ندارم. فکر می کنم از بدو تأسیس کودتای 28 مرداد بالاخره چیزی بنام شعبه تبلیغات داشته است ولی من چیزی درباره چگونگی سازمان و فعالیت آ ن نشنیده ام ولی بعد از 28 مرداد تا انقلاب حتماً چنین شعبه ای عملاً و بطور واقعی وجود نداشته است. می گویم عملاً و بطور واقعی چرا که شاید در حرف وجود داشته باشد. همه می دانیم که بعد از 28 مرداد تشکیلات حزب توده بکلی از هم پاشید و رهبران آن که به کشورهای شرقی رفتند سالهای طولانی موفق به ایجاد حزب در ایران نشدند. بعکس ادعای تجربه تشکیلاتی، در عمل ناموفق ترین گروه سیاسی در تمام دوران حکومت شاه بودند و یکبار هم که عده ای را جمع کردند بوسیله عباس شهریاری بوده که او هم همه را به ساواک تحویل داد. ولی در تمام این دوران سالهائی که حزب توده حتی یک عضو در ایران نداشت رهبران حزب خود را حزب طبقه کارگر ایران معرفی میکرده اند. بعید نیست که درحرف هر کدام از آنها نام یک شعبه را با خود یدک می کشیدند. چنانچه در مطبوعات خود، رضا روستا را نماینده سندیکاهای کارگری معرفی می کردند. بنابراین ممکن است شعبه تبلیغاتی هم از همان نوع در حرف بوده باشد. و اما مسئله تبلیغات حزب توده با فعالیت شعبه تبلیغات که من در آن فعالیت داشته ام یکی نیست. حزب بوسیله روزنامه ارگان آن، مجله دنیا و مسائل بین المللی و نشریات وابسته دیگر و کتب گوناگون بطور عمده مواضع سیاسی و ایدئولوژیک خود را تبلیغ میکرده در حالیکه شعبه تبلیغات عمدتاً به تبلیغ شعارهای عمده و لحظه ای حزب می پرداخته است و کار تبلیغاتی اصلی در واقع توسط گروه تحریریه مردم و دنیا و شعبه انتشارات حزب می شده است. شعبه کارگری روزنامه هفتگی اتحاد وشعبه دهقانی مجله «دهقانان ایران» و زنان «جهان زنان» و جوانان مجله «امید» و «پیام مردم» و هر کدام انتشارات دیگری بصورت کتاب و جزوه داشته اند.

قبل از آنکه به کار شعبه تبلیغات بپردازم اشاره ای به خط تبلیغاتی حزب که اشکال اصلی انحراف آن بوده می کنم. البته آنچه می نویسم بعلت تحول فکری عمیقی است که بعد از دستگیری پیدا کرده ام و گرچه زمینه آن در گذشته در من وجود نداشت ولی عمدتاً در باور خام نسبت به حزب بوده ام. البته دربارة خودم بموقع در سئوال مربوطه خواهم نوشت ذکر این نکته بخاطر این بود که بگویم این نتیجه دید امروز من است که واقعیات را می بیند و اگر نه در گذشته تاریکی فرمولهای ظاهر فریب کور بوده ام.

ص : 325

برای مبارزه با حزب توده و اصولاً هر جریان کمونیستی باید نقاط ضعف و قدرت آنها را شناخت. آن چیزی که باعث گرایش جوانان به این احزاب می شود آرزوی سالم بر چیدن ظلم و ستم اشراف- سرمایه دار نسبت به مردم زحمتکش است وگرنه کسی بخاطر خیانت و جاسوسی و علاقه به کشور دیگر وارد این احزاب نمی شود چه در هر حال اگر هم باشد مسئله عمومیت ندارد. افرادی که به این احزاب می پیوندند چه بسا که دشواری های بسیار را تحمل کرده و حتی بعضی از آنها تا پای جان بخاطر آرمان خود مقاومت می کنند مانند روزبه، گلسرخی، جزنی... خط اصلی تبلیغاتی حزب توده از بدو تأسیس همین مسئله دفاع از کارگر و دهقان و مبارزه علیه استثمار خوانین و فئودالها و سرمایه داران بوده است که جلب کننده می باشد. در جوار این خط که مسئله قدرت آن است مسائل دیگری که هیچ ربطی به آن ندارد طرح می شود از جمله مسائل اتحاد کارگران جهان را طرح کردند. بعد از انقلاب اکتبر روسیه مسئله دوستی با اولین دولت کارگری مطرح شد و این مسئله را تا امروز عده ای از احزاب کمونیستی ادامه دادند و این بدون توجه به اینکه ایده آل های انقلاب اکتبر بعد از تشکیل دولت و بخصوص بعد از مرگ لنین به چه روزی افتاده است. با اینکه عده زیادی از احزاب هر یک بنوعی از زیر سلطه شوروی ها بیرون آمده اند و به هر ترتیب به رنگی و گاه با انحرافات تازه و شاید بدتری ولی در هر حال مستقل از شوروی گشته اند مانند (چین - آلبانی - کره - رومانی- یوگسلاوی- ایتالیا- اسپانیا...) و برخی دیگر. حزب توده و عده ای از احزاب دیگر کماکان شعار کارگران جهان متحد شوید را یعنی باصطلاح انترناسیونالیسم کارگری را طوری تفسیر می کند که ستون اصلی آن دوستی و همبستگی با شوروی است. و تازه اگر فقط دوستی و همبستگی باشد در ظاهر امر چیز بدی نیست که مثلاً عده ای احزاب با هم بحث کنند بموقع از هم پشتیبانی و بموقع هم انتقاد کنند ولی عجیب این است که یک دوستی و همبستگی کورکورانه و کاملاً یکطرفه با شوروی را تبلیغ می کنند. بطوریکه آشکارترین کثافت کاریهای دولت شوروی را ندیده گرفته و هر عمل آ ن را توجیه می کنند. و جو ایجاد شده در حزب و اعتماد کورکورانه به رهبری حزب هم باعث می شود که قدرت تفکر از اعضا گرفته شود و وقتی در لهستان دوست اقمار شوروی هر بلائی به سر کارگران بیاورد و میلیون ها کارگر اعتصاب کنند، در حزب توده همه اخبار دروغ فرض می شود و مسئله بسیار کوچک و بی اهمیت جلوه گر می شود و یا در بغل گوش ما افغانستان، تره کی رهبری انقلاب و بعد از او امین رهبر انقلابی و باز کارمل انقلابی می شود و در هر صورت جنبش وسیع مردم مسلمان آمریکائی جلوه داده می شود و حزب توده هم درست همان مواضع

ص : 326

شوروی را تکرار می کند و با ذکر چند نمونه از خرابکاری و تلاش آمریکا برای نفوذ در جنبش مردمی افغان ها کل جنبش را غیر مردمی، آمریکائی و حرکت فئودال ها معرفی می کند و سریع از کنار آن می گذرد. و برای اعضا حزب مطرح نمی شود که این توده های زحمتکش که با کفش و لباس پاره در همین خیابانهای تهران هم دیده می شوند چگونه فئودال هائی هستند؟ خلاصه این همه در اثر دنباله روی بدون قید و شرط از شوروی می باشد که گویا رهبرانش هر کاری می کنند درست است و منزه از هر خطائی می باشند و همین خط است که کار را بجائی میکشاند که رهبران حزب که سال ها در مهاجرت دور از هر حرکت بوده اند به راحتی مرز بین همبستگی عاشقانه و کورکورانه را شکسته و به عمل زشت و پست جاسوسی دست زده اند.

مطلب را کوتاه می کنم که در این ماه های زندان با اندیشیدن به وقایع گذشته نمونه ها و مطالب زیادی داریم که در مورد خیانتی بنام انترناسیونالیسم بنویسم که فکر می کنم در آگاه ساختن کسانی که هنوز در باور کور خود هستند بی تأثیر نباشد که بصورت جزوه یا مقالاتی منتشر شود. به جمعبندی مطالب در مورد خطوط تبلیغاتی حزب می پردازیم:

1- خط اصلی که مبارزه برای حقوق کارگران و زحمتکشان، علیه ظلم استثمار.

2- انترناسیونالیسم بصورت دوستی بی چون و چرا با شوروی.

3- تبلیغ کیش رهبری حزب بعنوان پاک ترین، مظلوم ترین و انقلابی ترین رهبران دلسوز جامعه و لزوم پذیرفتن همه مواضع آن بدون انتقاد.

گفتم که خط اصلی تبلیغاتی و حرکت حزب توده در جهت دفاع از حقوق زحمتکشان بوده و همین اصل نیروی جاذبه حزب می باشد و گرنه صدها و هزارها نفر انسان (در سالهای قبل از 28 مرداد) هزاران هزار کارگر و دهقان به خاطر عشق به فلسفه دیالکتیک و یا شوروی دنبال این حزب نرفتند علاقه آنها به شوروی هم بخاطر این بوده که فکر می کردند از کارگر و دهقانان حمایت می کند. امروز که در ایران حکومت انقلابی حامی محرومین بر سر کار است اگر با فارغ شدن از مشکلات جنگ و غیره اقدامات سریع و روشن تری در جهت حقوق مستضعفین انجام شود (که امام خمینی این همه تأکید می کنند) دیگر حرفی برای نیروهای کمونیستی چه حزب توده، چه دیگران نمی ماند و این گروهها نه تنها رشد نمی کنند بلکه همین اندازه هواداران خود را هم از دست می دهند. چگونه می شود فکر کرد که جوانان ایرانی، کارگران و دهقانان ایرانی که در این آب و خاک ریشه دارند حکومت انقلابی و مذهب و وطن خود را رها کرده، بدنبال گروهک ها بروند. هم اکنون توده های میلیونی زحمتکش از انقلاب و رهبری انقلاب پیروی می کنند.

ص : 327

با رفع برخی کمبودها (حل مسئله قانون کار، اصلاح ارضی، رفع بیکاری و رسیدگی به وضع مسکن و سایر احتیاجات محرومین) نه تنها این پیوند هر چه محکمتر می شود بلکه آن معدود افرادی هم که هنوز به انقلاب جذب نشده اند جذب شده و حزب توده و اکثریت و سایر چپها هم بکلی پایه خود را از دست می دهند و دیگر هیچگونه جذابیتی نخواهند داشت.

مسئله وابستگی به شوروی به تنهائی برای کسی جلب کننده نیست و امروز افشاء آن به وسیله فاکت های مختلف کار ساده ای است که می شود انجام داد. معرفی رهبران حزب هم آنطور که بوسیله اعترافات خود آنها شده بهتر از هر چیز است. شاید و حتماً در دنیا بی نظیر است که برای اولین بار جمعی از رهبران یک حزب کمونیستی چنین اعترافاتی بکنند که از صد هزار دلیل و مدرک بهتر است. تاکنون هر توده ای با شنیدن مسئله جاسوسی رهبران برافروخته می شده که چگونه چنین اتهامی زده میشود! ولی اکنون دیگر مسئله یک اتهام نیست و این در واقع یکی دیگر از موفقیت های انقلاب ماست که برادران دادستانی موفق به کشف آن شده اند که حتماً هر انسان سالمی را به فکر وا می دارد.

در زمینه ایدئولوژیک و زمینه های دیگر، انقلاب به اندازة کافی غنی می باشد. فقط باید به وسیله مناظره و وسایل دیگر جوانان را تحریک به مطالعه آثاری چون آثار استاد شهید مطهری و سایرین که شما بهتر می شناسید و من در این زمینه متأسفانه در گذشته غافل بوده ام نمود.» (1)

فرج الله میزانی، دبیر دوم کمیته مرکزی حزب توده و مسئول تشکیلات کل و مغز متفکر حزب توده در مسایل سازمانی، چنین می گوید: «یکی از مهمترین سیاست های تبلیغی ما تلاش برای جا انداختن حزب در جامعه یعنی استفاده از امکانات علنی و قانونی برای تثبیت وضع حزب، شناساندن آن و جذب نیرو بود. شعبه تبلیغات حزب از هر وقت مناسب برای این کار استفاده می کرد. مثل سالگردها، جشن ها، انتخابات و غیره.

سیاست تبلیغی و ترویجی دیگر ما عبارت بود از جلب نظر هر چه بیشتر مردم به شعارهای حزب در مورد سیاست داخلی و خارجی. از نوع کار در میان دهقانان و کارگران (بند ج، قانون کار و غیره) و سیاست خارجی بویژه علیه آمریکا. یعنی تعبیر یک جانبه از سیاست «نه شرقی نه غربی» جمهوری اسلامی.

سیاست تبلیغی دیگر ما عبارت بود از استفاده از بیانات امام و یا شخصیت های دیگر

ص : 328

جمهوری اسلامی در جهت سیاست حزب- شعبة تبلیغات معمولاً جملاتی از بیانات امام را که در جهت سیاست ما بود، وسیعاً چاپ و پخش می کرد و بر دیوارها می نوشت تا در عمل چنین وانمود شود که خط امام در خط کلی همان است که حزب می گوید.

سیاست تبلیغی دیگر ما عبارت بود از کمک به تشدید اختلاف درون حاکمیت و روحانیت، از جانبی حمایت می کردیم و نظریات این جناح را مستقیم و غیر مستقیم تبلیغ می کردیم و در عوض جناح دیگر را می کوبیدیم.» (1)

محمدعلی عمویی، دبیر کمیته مرکزی حزب توده، سیاست های ترویجی حزب توده را چنین بیان می دارد: «از آنجا که حزب در تحلیل نهائی خود انقلاب ایران را انقلابی ملی و دموکراتیک می شناخت و پیروزی بهمن 1357 را آغاز مرحله نخست آن تلقی می کرد، تمام کوشش سیاست ترویجی خود را معطوف به معرفی خصلت های انقلاب های ملی و دموکراتیک و باز شناختن آن عناصر در انقلاب ایران می نمود. اکثر مقالات اساسی روزنامه مردم، و مهمترین مطالب مجله دنیا را مقالاتی تشکیل می دادند که به توضیح خصوصیات و جلوه های متفاوت انقلاباتی از این دست می پردازند. بحث دربارة «دموکراتیسم انقلابی و لیبرالیسم بورژوائی» یکی از عمده ترین مباحثی بود که سیاست ترویجی حزب بطور مستمر دنبال می کرد. آغاز این بحث بصورت مقاله ای در روزنامه ارگان و همزمان با موضع گیری جدیدی نسبت به دولت موقت بود.

حزب در آغاز، دولت موقت را به عنوان دولت برخاسته از انقلاب مورد تأیید قرار داد، ولی رفته رفته با متمایز ساختن جناح انقلابی از جناح سازشکار در حاکمیت نسبت به دولت موقت موضع انتقادی نسبتاً تندی اتخاذ کرد. از نظر حزب سیاست مسلط بر دولت موقت سیاستی لیبرالی بود و دیر یا زود به پیروی از منافع طبقاتی خویش راهی برای سازش با دنیای سرمایه داری جستجو می کرد. این روند بنظر حزب قانون عام اینگونه انقلابات در مرحله نخستین پیروزی است و مبارزه پنهانی و گاه آشکار جناح انقلابی (دموکرات های انقلابی) با جناح سازشکار (لیبرال ها) در درون حاکمیت، و پیروزی یکی بر دیگری، جهت تکامل انقلاب را تعیین می کند. بنابراین سیاست ترویجی حزب همراه با سیاست تبلیغاتیش بر این اصل متمرکز می شد که هر چه بیشتر تمایز این دو جناح را مشخص تر کند، چهره واقعی لیبرال ها و موانعی که در راه تکامل انقلاب ایجاد می کنند افشاء کند، و بدین ترتیب به جدائی این دو جناح هر چه بیشتر سرعت بخشد و ضرورت

ص : 329

توجه به نظرات حزب را موجه و برجسته کند.

با وجود فراوانی آثار متعدد کلاسیک های مارکسیستی، عمده توجه حزب در سیاست ترویجی اش معطوف به آثار تئوریسین های معاصر درباره جنبش های رهائی بخش ملی و نوشته هائی بود که پیرامون انقلابات و دگرگونی ها در کشورهای جهان سوم به بحث پرداخته بود. آثار بروتنتس، اولیانفسکی، پاناماریف و زارادف از جمله آثاری بود که بیش از هر کتاب دیگری مورد استفاده قرار می گرفت. در این آثار نکته اصلی این بود که در کشورهای «جهان سوم» راه رسیدن به سوسیالیسم از راستای انقلابات رهائی بخش ملی می گذرد. این انقلاب ها همگی دارای خصلت ضد امپریالیستی هستند و در مسیر تکاملی خود خصلت ضد سرمایه داری نیز بخود می گیرند. بدین ترتیب نتیجه می گیرند که «راه رشد غیر سرمایه داری» مناسبترین راه بقا و پیشرفت اجتماعی برای اینگونه کشورهاست و این تحول می تواند راه سمت گیری به سوی سوسیالیسم را هموار کند. در این آثار عموماً روی ضدیت با امپریالیسم ودر نتیجه دوری از دنیای سرمایه تکیه شده است. و از آنجا که دولت های نوپا در این کشورها نیازمند سرمایه گذاری جدید و مبادلات فنی و بازرگانی هستند تنها راه رشد اقتصادی - اجتماعی کشور منحصر به گسترش مناسبات سیاسی- اقتصادی با «اردوگاه سوسیالیسم» بویژه شوروی است. (بدین ترتیب توجیه تئوریک تبلیغات احزاب کمونیست بنفع گسترش مناسبات با شرق بدست داده شده، در پناه اینگونه استدلال ها بیشتر مقالات خود را در جهت انجام این «وظیفه» تنظیم می کنند. حزب هم به پیروی از همین توجیهات و با تکیه بر ضرورت دوستی با شرق بمنظور امکان یافتن برای مقابله با غرب رسالت واقعی خود را در خدمت به شوروی ایفا می کرد).

کتاب هائی چون کمینترن و خاور بیشتر از آن رو توصیه می شد، تا نمونه های همکاری احزاب کمونیست کشورهای شرق و آثار تبعی آن ارایه شود، و تأییدی باشد برای سیاست حزب در برابر چپ روهائی که به این سیاست، یعنی تلاش برای تشکیل «جبهه متحد خلق» خرده می گرفتند، و در عین حال آموزشی باشد برای اعضا و هواداران برای درک ظرافت هائی که کمونیست های خاور بایستی در سیاستهایشان رعایت کنند. در این کتاب بویژه تفاوت جوامع شرق و غرب، و ضرورت ملحوظ داشتن آن توسط کمونیستها مورد تأکید قرار گرفته است. اگر در جوامع غرب انقلاب سوسیالیستی و تکیه بر جنبش کارگری و تضاد کار و سرمایه سیاست اساسی کمونیستها را تشکیل می دهد، در شرق انقلاب ملی و دموکراتیک، تشکیل جبهه هائی وسیع از اقشار و طبقات مختلف، و تضاد خلق و امپریالیسم باید مورد توجه قرار گیرد. در حقیقت، حاصل تجربیات چند دهه فعالیت

ص : 330

کمونیست ها، و موفقیت و ناکامی هایشان به صورت یک مجموعه مورد مطالعه قرار می گرفت.

در آثار بروتنتس، بویژه در کتاب انقلاب های رهائی بخش ملی سعی شده است تا ویژگی نیروهائی که در انقلاب های ملی و دموکراتیک نقش عمده را بعهده دارند و اکثراً رهبری انقلاب را در دست دارند برشمرده شود. این نیروها در کشورهای مختلف با شعارها و چهره های مختلف عمل می کنند، ولی در یک امر همگی مشترک هستند و آ ن ضدیت با امپریالیسم و مبارزه برای رهائی از وابستگی سیاسی و اقتصادی است. بعضی دارای گرایش های مارکسیستی، پاره ای دارای نظرات التقاطی، و بالاخره برخی از آنها دارای تمایلات ضدکمونیستی هستند. حتی در مورد اخیر هم خصلت عمده و ماهیت این انقلابیون مترقی توصیف شده است، توجیه این امر عینی بودن خصلت ضدامپریالیستی و ذهنی بودن جنبه های ضدکمونیستی آنها بیان می شود و لذا مشاهده می شود که چگونه حزب هم در سیاست گذاری های خویش همواره تکیه بر وجه ضدامپریالیستی و مردمی انقلاب ایران کرده، از جنبه های ضد کمونیستی آن به سادگی می گذرد و این فکر را ترویج می کند که با گذشت زمان بتدریج در این وجوه گوناگون تحولاتی حاصل شده، جنبه های ضدکمونیستی بتدریج تضعیف می شوند. و این نوعی القاء سیاست حزب به هواداران و کسانیست که در پی درک سیاست های حزبند. دلیل این توصیه و این روش در این حقیقت نهفته است که احزاب کمونیست در کشورهای جهان سوم هرگز نمی توانند با تکیه بر تئوریهای طبقاتی و تضاد کار و سرمایه، و بطور کلی ایدئولوژی مارکسیسم، بخش قابل ملاحظه ای از مردم کشور را گرد خود متشکل کنند. یگانه راه پیشرفت آنها الزاماً همکاری با سایر نیروهای مبارز و ضدامپریالیست است و در این همکاریست که به تدریج رشد می یابند و بصورت سازمانهای سیاسی نیرومندی در می آیند. اجرای این سیاست نیاز به زمان و اتخاذ یک سیاست تبلیغاتی و سازمانی ظریف و حساب شده دارد، به همین دلیل اینگونه احزاب، و از آن جمله حزب توده ایران سیاست همکاری با سایر نیروهای مبارز و تلاش برای «اتحاد عمل» با آنها در یک جبهه را نه بعنوان تاکتیک و سیاستی گذرا، بلکه بمثابه استراتژی حزب در طول یک مرحله تاریخی تبلیغ کرده، برنامه ای درازمدت برای پیاده کردن آن تهیه و تنظیم می کند. در حقیقت این اعتقاد و کوشش برای همکاری نه به لحاظ اعتقاد باطنی و علاقمندی به وحدت کلیه نیروهای مبارز و انقلابیست، بلکه از آنروست که بجز این طریق هیچ راه دیگری برای حضور مؤثر و گسترش نظرات و سازمان حزبی در اینگونه جوامع نیست. و لذا سیاست «تشکیل جبهه» بصورت قانون عام مبارزات

ص : 331

انقلابی برای احزاب کمونیست کشورهای «جهان سوم» درآمده است، هر یک از آثار ترویجی حزب مورد مطالعه قرار گیرد، القاء و تعقیب این سیاست بخوبی مشاهده می شود.

ابزار دیگری که در ترویج و اشاعه این اندیشه کوشش بسزائی داشت - و دارد مجله صلح و سوسیالیسم است که مرکز آن در پراگ است ونمایندگان اکثراً احزاب کمونیست جهان در هیأت تحریره آن عضویت دارند. این مجله از طریق بررسی فعالیت مبارزان کشورهای مختلف، راههای گوناگون همکاری نیروهای انقلابی را ارایه داده، نمونه های موجود و شیوه های موفق را معرفی می کند. حزب نیز در تحریریه این مجله نماینده ای داشت و منتخب مقالات آنرا با نام مسائل بین المللی به فارسی ترجمه و منتشر می کرد. حضور نمایندگان بلوک شرق بویژه نماینده حزب کمونیست شوروی در تحریریه این مجله نقش مهمی در هماهنگ ساختن سیاستهای ترویجی احزاب کمونیست دارد. و از جمله وسائلی است که به آن حزب امکان می دهد نظراتش را القاء کند.». (1)

ص : 332

عکس :10

نمونه دستنوشته مهرداد فرجاد آزاد 18/5/1361

(صفحه اول)

ص :333

عکس :11

نمونه دستنوشته مهرداد فرجاد آزاد 18/5/1361

(صفحه دوم)

ص : 334

ص : 335

لجام گسیختگی گروه های رنگارنگ راست و چپ و میانه در جامعه برخاسته از انقلاب پیروزمند اسلامی بود. در چنین جو بدون کنترل و بی قید و بندی بود که انواع سیاست پیشگان داخلی و سرویس های جاسوسی بیگانه، سرمست از آزادی عمل خود و فقدان هیچ قدرت کنترل کنندة حکومتی هر چه می خواستند می گفتند و می کردند. در همین ماه بود که برخی گروه های سیاسی در سنندج و گنبد پرچم محاربه علیه انقلاب اسلامی را برافراشتند. در چنین جوی بود که لیبرال های «اسلامی»، که زمام دولت موقت را به دست داشتند صراحتاً در مقابل خط امام قرار گرفتند و همگام با گروه نوظهور «جبهه دمکراتیک ملی» و «جبهه ملی» خواستار استقرار جمهوری دمکراتیک اسلامی شدند. در چنین فضائی بود که باند رجوی با سازماندهی مجدد «سازمان مجاهدین خلق»، خود را با هیاهو و نفاق، بعنوان میراث خوار انقلاب اسلامی مطرح ساختند و صحنه مطبوعات، عرصه درگیری شدید روشنفکران خودباخته و وابسته و مشکوک با نیروهای مسلمانی شده بود؛ که به حق خواستار کنترل انقلاب بر این تریبون های مهم ارتباط جمعی بودند. در چنین فضای سیاسی آلوده و مشوب به تبلیغات نیروهای غیراصیل و وابسته بود که امام، قدس سره، با صراحت و قاطعیت در مقابله با توطئه انحراف انقلاب توسط غربگرایان و لیبرال های «اسلامی» قد علم کرد و اعلام داشت:

به خواست خداوند متعال بزودی درباره شکل حکومت رفراندوم خواهد شد. لازم است تذکر دهم آنچه اینجانب به آن رأی می دهم جمهوری اسلامی است و آنچه ملت شریف ایران در سرتاسر کشور با فریاد از آن پشتیبانی نموده است همین جمهوری اسلامی بوده است نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم... (1)

در همین پیام، امام امت با دردمندی پدری متعهد و قافله سالاری دلسوز خطاب به نیروهای معارض با بستر اصیل انقلاب چنین گفت:

شما خود بهتر از هر کس باید بدانید که ملت قیام کرده است تا غبار فرهنگ های استعماری را از خود بزداید. ما باید عقاید استعماری را با هر شکل و فرمش در نطفه خفه کنیم و ایمان مردم را که ابرقدرت ها را به زانو در آورد از آ نان جدا نسازیم. امیدواریم نصیحت این درد چشیده را بشنوید چنانچه این نصحیت را به آن جوانان و طبقه ای که در این موقع حساس موجب تفرقه می شوند می کنم. من خوف آن دارم که این تفرقه اندازی ها به ضرر ملت رنجدیده و به زیان خود آنان

ص : 336

تمام شود. من از روزگار سیاه اختناق و اسارت بیمناکم. من از این گرایش های غربی و شرقی متأسفم. فرزندان من به آغوش اسلام برگردید و از فرهنگ غنی اسلام بهره بردارید، گول آنانی را که جز مکیدن خون ملت های مستضعف مقصدی ندارند نخورید و از مسیر انقلاب اسلامی خارج نشوید که خیر شما و ملت شما در آن است. (1)

امام در نطق مهم خود در مدرسه ی فیضیه چنین فرمود:

آن چیز که ملت ما می خواهد جمهوری اسلامی است [مردم: صحیح است] نه جمهوری فقط، نه جمهوری دمکراتیک، نه جمهوری دمکراتیک اسلامی. جمهوری اسلامی [مردم: صحیح است].(2)

آنچه که من از ملت ایران می خواهم این است که بیدار باشید. خون عزیزان خودتان را هدر ندهید. از کلمه دمکراتیک نترسید. این فرم غربی است. ما فرم های غربی را نمی پذیریم. [مردم: صحیح است] ما تمدن غرب را قبول داریم لکن مفاسدش را نمی پذیریم [مردم: صحیح است]...

نظر امام امت و امت حزب الله در زمینه رفراندوم، با مخالفت نیروهای خودباخته و وابسته و غیر اصیل مواجه شد: شریعتمداری بعنوان برجسته ترین چهرة «روحانیت» غیر اصیل و معارض با بستر اصیل انقلاب، خواستار برگزاری رفراندوم به شکل پرسش درباره نوع حکومت بود.(3) این نظر مخالف با نظر امام بود و در آن سالوسی برای جلب نیروهای معارض با انقلاب و ارائه چهرة «لیبرالی» و «دمکراتیک» نمایان بود. «جبهه دمکراتیک ملی»، «سازمان چریکهای فدائی خلق»، «حزب دمکرات کردستان ایران» و طیفی از گروه های معارض راست و چپ رفراندوم را تحریم کردند. طیف دیگر، مانند «مجاهدین خلق» و «جبهه ملی» به امید میوه چینی انقلاب به «جمهوری اسلامی» رأی «آری» دادند. استدلال آنان این است که برای ما محتوای نظام مهم است و نه شکل آن. این طیف امید داشتند که با همراه نشان دادن خود با مسیر انقلاب، بتدریج آن را از جوهره اصیل خود تهی سازند و به نظامی مطابق امیال و اهداف خود مبدل سازند. حزب توده نیز از همین زمره بود و این سیاست همگامی ظاهری با خط امام در سال های بعد تداوم یافت و حزب توده جداً از هر

ص : 337

حرکتی که سبب تنازع و رو در روئی او با مردم و خط امام می شد، اجتناب ورزید.

این خط مشی اگر صادقانه بود و تنها چهرة مشی حزب توده را تشکیل می داد، مسلماً به انحلال این حزب توسط نهادهای قضائی و اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران نمی انجامید. ولی، حزب توده در ارائه این چهرة خود «اهداف نهان» براندازی را پی می گرفت؛ که در فصل «استراتژی و تاکتیک حزب توده» شرح داده شد.

حزب توده، نیروهای مسلمان خط امام را آماج اصلی تاکتیک جبهه ای خود قرار داده بود و سایر نیروهای سیاسی کشور را با معیار رابطه مسلمانان انقلابی با آنها می سنجید. از دیدگاه تاکتیکی حزب توده، نیروهای خط امام قدرت برتر و مسلط سیاسی جامعه بود و مسئله محوری، جلب حمایت این نیروها بود. بنابراین، حزب توده با شمّ سیاسی و اطلاعات خود به محض مشاهده تعارض نیروهای اسلامی با این یا آن جریان سیاسی به سرعت به موضع گیری علیه جریان فوق می پرداخت و می کوشید تا خود را در هر مقطع (دولت موقت، بنی صدر و...) با خط امام همگام نشان دهد. این مسئله را در صفحات آینده تشریح خواهیم کرد:

ص : 338

شخصیت های مملکتی برای حزب ناشناخته بودند. (1)

عمده ترین و نخستین منبع اطلاعاتی حزب توده در رابطه با شخصیتهای خط امام را زندانیان سیاسی توده ای دوران رژیم شاه تشکیل می داد. توده ای های زندانی در طول دوران زندان خود با برخی از پیروان امام خمینی(ره) و شخصیت هائی که اکنون رهبری نیروهای پیرو اسلام ناب محمدی(ص) را به دست داشتند، آشنائی یافته بودند. پس از انقلاب، حزب توده طرز تلقی و قضاوت های این افراد را گردآوری کرده و آرشیو اطلاعاتی پیرامون زندانیان مذهبی رژیم طاغوت تشکیل داد. بعلاوه، حزب توده می کوشید تا از این آشنائی بعنوان یک کانال ارتباطی و تماس گیری با روحانیت نیز استفاده کند.

منبع اطلاعاتی دیگر حزب توده که نسبت به منبع اول اهمیت ثانوی داشت، معدود عناصری بودند که در دوران رژیم شاه در گروه های اسلامی فعالیت داشتند و بعدها، عمدتاً در زندان شاه، به ایدئولوژی مارکسیستی جذب شده و به حزب توده پیوسته بودند. برای نمونه، یکی از اعضاء سازمان مخفی حزب توده از اعضای قدیمی «حزب ملل اسلامی» بود. تعداد اینگونه افراد از تعداد انگشتان دست فراتر نمی رفت، ولی نقش مهمی در تغذیه اطلاعاتی حزب توده نسبت به نیروهای خط امام داشتند.

سومین منبع اطلاعاتی حزب توده در این زمینه، سازمان های علنی و مخفی و وابستة حزبی بود. عناصر حزبی در محیط کار، محیط خانوادگی، محله و... موظف بودند کلیه اطلاعات از آ شنایان مسلمان انقلابی خود را، بویژه اگر آشنائی با عناصر کارآمد و مؤثر مسلمان داشتند، به مرکز حزب گزارش دهند. این اطلاعات در شعبه اطلاعات کمیته مرکزی آرشیو و طبقه بندی می شد. به همین دلیل حزب توده می کوشید تا شبکه نفوذی خود را به سمت ارگان های حساس هدایت کند. از جمله، سازمان حزبی (علنی و مخفی) در شهر قم اهمیت ویژه اطلاعاتی در زمینه کسب اطلاعات از روحانیت داشت.

چهارمین منبع اطلاعاتی حزب توده، اطلاعات علنی مندرج در رسانه های جمعی بود. تهیه آرشیو از مواضع و سخنان شخصیتها و سازمان های مختلف مسلمان اهمیت جدی داشت و حزب توده با پیگیری منظم این مواضع می توانست از هر شخصیت یا سازمان شناخت نسبی داشته باشد.

علیرغم این تمهیدات، همانگونه که دبیر سیاسی حزب توده بیان داشت، شناخت حزب توده و (کا. گ. ب) از نیروهای مسلمان کافی نبود و در نتیجه، در بسیاری موارد حزب

ص : 339

قادر به درک صحیح از مسایل روزمره جامعه اسلامی ایران نبود.

ص : 340

مسئله مهم دیگر در «روش تحلیل طبقاتی»، تشخیص طبقات اصلی از طبقات فرعی (ثانوی) است. مثلاً در جامعه سرمایه داری، طبقات سرمایه دار و کارگر طبقات اصلی هستند زیرا در دو قطب اصلی مناسبات تولیدی قرار دارند و خرده بورژوازی طبقه فرعی (ثانوی) است. به هر روی، از دیدگاه مارکسیستی، سیاست مهمترین و مستقیم ترین عرصه ای است که منافع طبقاتی در آن بازتاب می یابد و لذا اگر فعالان سیاسی با متد تحلیل طبقاتی نیروهای سیاسی جامعه، و بویژه حاکمیت و نیروهای مؤثر در آن، ارزیابی نشود، بگفته لنین مارکسیست ها «قربانی سفیهانه فریب و خود فریبی» خواهند شد!

در تحلیل طبقاتی روحانیت و نیروهای سیاسی پیرو اسلام ناب محمدی (ص)، گروه های مارکسیست ایرانی دو گونه تحلیل ارائه دادند:

تحلیل اول، روحانیت و نیروهای سیاسی مسلمان را بازتاب منافع طبقات اجتماعی گوناگون ارزیابی می کرد و آن را یک دست نمی دانست. برخی از این گروه های مارکسیستی، (مانند «پیکار») روحانیت را نماینده سیاسی طبقات ارتجاعی (فئودال ها و سرمایه داران تجاری- بازار- و خرده بورژوازی سنتی) و لذا یک نیروی سیاسی ارتجاعی می دانستند، و برخی مانند حزب توده روحانیت را طیف ناهمگون و نماینده طبقات اجتماعی گوناگون و متضاد و در آن میان روحانیت خط امام را نماینده قشرهای میانه و خرده بورژوائی و لذا انقلابی ارزیابی می کردند.

تحلیل دوم، اصولاً روحانیت را نماینده سیاسی طبقات اجتماعی نمی دانست، بلکه آنرا یک «کاست حکومتی» دارای منافع طبقاتی- سیاسی خاص خود می دانست. تئوری «کاست روحانیت»،که توسط محمد رضا شالگونی (تئوریسین گروه «راه کارگر») تبیین شد، روحانیت را چنین ارزیابی می کرد:

از نظر ما روحانیت یک «کاست حکومتی» است». چرا «کاست»؟ بدلیل اینکه با منافع هیچکدام از گروههای اجتماعی کاملاً انطباق ندارد. (1)

بنابراین، هر چند گروه هائی چون «پیکار» روحانیت را «ارتجاعی» تلقی می کردند، ولی تفاوت آنها با «راه کارگر» در این بودکه آنان روحانیت را نماینده طبقات ارتجاعی می دانستند، در حالیکه «راه کارگر» روحانیت را فی نفسه یک «کاست»(2) دارای منافع طبقاتی

ص : 341

خاص خود ارزیابی می نمود و از این زاویه آن را «ارتجاعی» می خواند.

حزب توده با تئوری «کاست روحانیت» به مقابله برخاست و چنین نوشت:

روحانیت یک قشر اجتماعی است. جامعه معاصر از دو نوع واحد اجتماعی تشکیل شده است: طبقه و قشر.

1- طبقات از جهت اقتصادی- اجتماعی، از لحاظ مقام خود در تولید اجتماعی، از لحاظ رابطه شان نسبت به استثمار همگون هستند. یعنی: یا مانند بورژوازی مالک افزار تولید است، استثمار میکند، در تولید شرکت مستقیم ندارد، یا مانند پرولتاریای معاصر فاقد افزار تولید است، استثمار می شود، در تولید شرکت مستقیم دارد، یا مانند خرده بورژوازی صاحب افزار تولید است و استثمار می کند ولی در تولید نیز شرکت مستقیم دارد.

2- اما قشرها، از جهت اقتصادی- اجتماعی و رابطه نسبت به تولید همگون نیستند و در آن متعلقان به طبقات مختلف شرکت دارند و همگونی آنها تنها در نوع عملکرد اجتماعی آنها است، مانند: کارمندان و روشنفکران و روحانیون. کارمندان اعم از لشکری یا کشوری در خدمت دستگاه اداری دولتی یا خصوصی هستند. ولی در میان آنها متعلقان به بورژوازی (کارمندان ارشد) و متعلقان به خرده بورژوازی (کارمندان متوسط) و متعلقان به زحمتکشان (کارمندان جزء و پیشخدمتها و فراشان و غیره) وجود دارند. همچنین است قشر روشنفکر و قشر روحانی. کوچکترین شباهتی مابین یک روحانی فئودال و اشراف منش و وابسته به بورژوازی بزرگ و یک روضه خوان روستائی فقیر نیست. در درون قشرها، تضاد طبقاتی لذا مبارزه طبقاتی وجود دارد. و لذا از هیچگونه «کاست روحانیت» نمی توان سخن گفت...

بنظر ما امام خمینی و پیروان راه او طی قریب یک سال و نیمی که در قدرت هستند بمثابه وابستگان به بورژوازی وابسته و غیر وابسته و با اسلوب های فاشیستی عمل نکرده اند، بلکه بمثابه نمایندگان قشرهای متوسط خلق و گاه حتی چپ تر از آن عمل کرده اند... (1)

براساس این دیدگاه تئوریک، حزب توده، روحانیون (بطور اعم) را به سه جناح تقسیم کرد:

ص : 342

1- روحانیت ارتجاعی، که وابسته به فئودال ها و بزرگ زمین داران و سرمایه داران بزرگ است.

2- روحانیت میانه رو و سازشکار، که وابسته به سرمایه داری متوسط و خرده بورژوازی مرفه است.

3- روحانیت مبارز و خلقی، که بیانگر منافع طبقاتی طبقات متوسط و محروم جامعه است و با انقلاب ایران به حکومت رسید. (1)

این تقسیم بندی کاملاً طبقاتی روحانیت نظیر همان تقسیم بندی طبقاتی قشر روشنفکر جامعه است. روشنفکران هم از لحاظ طبقاتی قشر همگونی را تشکیل نمی دهند و به سه قشر روشنفکران خودفروخته به طبقات غارتگر، روشنفکران میانه حال و سازگار و روشنفکران انقلابی هوادار توده های محروم تقسیم می شوند.

این تقسیم بندی روحانیت، نه تنها در دوران پیش از پیروزی انقلاب ایران وجود داشت، بلکه هم اکنون پس از انقلاب نیز در جامعه ایران کاملاً مشهود است. در عین اینکه از لحاظ اعتقاد به مبانی ایدئولوژیک اسلامی اختلافی بین گروه های گوناگون روحانیت شیعه در ایران دیده نمی شود، در موضعگیری های سیاسی و اجتماعی بخش ها و شخصیت های گوناگون آ ن اختلاف های جدی و بنیادی کاملاً مشهود و بارز است. کیست که میان موضعگیری سیاسی و اجتماعی مراجع مهم تقلید، مانند آیت الله شریعتمداری و آیت الله [سیدصادق] روحانی از یک سو و امام خمینی و آیت الله طالقانی و پیروان خط امام خمینی از سوی دیگر این اختلاف جدی را نبیند و وابستگی طبقاتی دیدگاه های آنها را بطور روشن تشخیص ندهد. (2)

همانطور که ملاحظه می شود، حزب توده در تقسیم بندی روحانیت، و به تبع آن نیروهای سیاسی مسلمان، پایه طبقاتی قائل بود و منظور او از «روحانیت مبارز و خلقی»، روحانیت خط امام بود. ولی مسئله در همین جا به پایان نمی رسد و روحانیت خط امام (بطور اخص) نیز بنوبه خود به سه گرایش طبقاتی تقسیم می شود:

البته این قشر از روحانیت [روحانیت مبارز و خلقی] که در انقلاب ایران بطور فعال شرکت داشت، به هیچوجه همگون نیست و در آن دقیقاً همان طیف مشاهده می شود که در مجموعة جبهه خلق بطور علنی وجود دارد: در یک طرف این طیف

ص : 343

محافظه کاران و متزلزلین قرار گرفته اند. (1)

میان روحانیت فعال سیاسی سه گرایش مشخص می بینیم : گرایش اول مربوط به آن بخشی از روحانیت است که بطور مشخص در مواضع بورژوازی لیبرال قرار گرفته و از مالکیت و بهره کشی سرمایه داران و بزرگ مالکان دفاع می کند و قوانین اسلام را در چارچوب نگهداری منافع این طبقات تفسیر می کند. گرایش دوم مربوط به بخش دیگری از روحانیت است که در مواضع قاطع و پیگیر ضد امپریالیستی قرار گرفته و از محدود کردن مالکیت سرمایه داری و مالکیت زمین و از محدود کردن بهره کشی دفاع می کند. این بخش نماینده منافع بخش بالائی و متوسط اقشار بینابینی جامعه می باشد. گرایش سوم موضعگیری آن بخشی از روحانیت است که بطور پیگیر از منافع توده های محروم دهها میلیونی جامعه ما جانبداری می کند. به این ترتیب روحانیت ایران هم با وجود اینکه در درون خود دارای عوامل همبستگی است، در زمینه برخورد با مسائل اجتماعی و خواستهای طبقاتی یکپارچه نبوده، دارای ساختار طبقاتی است. (2)

این تحلیل، هم منافی با تحلیل گروه هائی چون «پیکار» بود که روحانیت را در کل نماینده طبقات ارتجاع می دانست و هم منافی با تئوری «کاست روحانیت» که برای روحانیت منافع طبقاتی فی نفسه، بعنوان یک «کاست اجتماعی»، قائل بود. لازم به توضیح است که پس از انحلال حزب توده، در سال های 1368-1362 بقایای آن در خارج از کشور بطور جدی به تئوری «کاست روحانیت» گروه «راه کارگر» نزدیک شدند.

به هر روی، این تحلیل از روحانیت، و به تبع آن همه نیروهای سیاسی مسلمان، در پایه تاکتیک «جبهه متحد خلق» حزب توده و در راستای استراتژی براندازی آن قرار داشت. براساس همین تحلیل طبقاتی بود که حزب توده نیروهای خط امام را به سه گرایش سیاسی: قشری، واقع بین و روشن بین تقسیم می نمود. ولی عملاً، حزب توده در انطباق تحلیل طبقاتی خود بر این سه قشر روحانیت و نیروهای پیرو اسلام ناب محمدی(ص) در می ماند. قاعدتاً، سه گرایش سیاسی روحانیت خط امام (قشری، واقع بین و روشن بین) باید بازتاب سه گرایش طبقاتی «روحانیت مبارز خلقی» (گرایش بورژوازی لیبرال، گرایش بخش بالائی و متوسط اقشار بینابینی و محرومان جامعه) باشد، زیرا از دیدگاه مارکسیستی،

ص : 344

سیاست بازتاب مستقیم و بلاواسطه منافع طبقاتی است. بعبارت دیگر، در میان حاکمیت اسلامی پیرو خط امام باید، قشریون نماینده سیاسی بورژوازی لیبرال، واقع بینان نماینده سیاسی لایه های بالائی و متوسط اقشار بینابینی (خرده بورژوازی) و روشن بینان نماینده لایه های پائینی اقشار خرده بورژوائی باشند، ولی در عمل، حزب توده در این انطباق درمی ماند. مشاهده می شد «قشریونی» که شدیداً ضد کمونیست بودند در مواضع اقتصادی گرایش شدید به دفاع از محرومین داشتند و... واقعیات فوق، که بیانگر عجز روش مارکسیستی «تحلیل طبقاتی» در تبیین پدیده های بغرنج فرهنگی است، بیشترین پرسش ها را در میان مارکسیسم ایرانی در رابطه با مواضع حزب توده، و از جمله در میان خود اعضا حزب، برمی انگیخت و لذا حزب توده از واژه «گرایش» برای تقسیم بندی طبقاتی خود بهره می جست. سردرگمی در تحلیل طبقاتی مسایل انقلاب اسلامی، حزب توده را به این نتیجه رساند که در هر فرد مسلمان انقلابی سه گرایش قشریت، واقع بینی و روشن بینی بطور موازی موجود است و لذا از تفکیک روحانیت خط امام به سه گروه مجزا با مرزبندی و تفکیک قاطع اجتناب می جست!

حزب توده، نبرد سه گرایش طبقاتی فوق در حاکمیت اسلامی را تعیین کنندة راه آینده انقلاب ایران و توجیه گر جزر و مدهای سیاسی روز می دانست و به آن «نبرد که بر که؟» نام داده بود. فرجام این «نبرد که بر که؟» تعیین کننده راه آینده انقلاب ایران بود، که حزب توده آن را مسئله «به کدام سو؟» می خواند: به سوی راه رشد سرمایه داری یا راه رشد غیر سرمایه داری؟

در انقلاب ما، مانند همه انقلابها، دو مسئله مهم مطرح است که هر دو به هم دارای پیوستی سرشتی است:

1) مسئله اینکه در نبرد مابین نمایندگان مختلف طبقات که در انقلاب به شکل پیگیر یا ناپیگیر شرکت داشته اند، سرانجام کدام نیروی اجتماعی برنده است و رهبری جامعه را به دست خواهد گرفت. این مسئله را، چنان که می دانیم، «که بر که؟» می نامند.

2) مسئله اینکه جامعه انقلابی پس از حل (یا بطور عمده حل) «که بر که» سیاسی، از لحاظ نوسازی اقتصادی- اجتماعی به «کدام سو؟» حرکت خواهد کرد، چگونه نظامی را بنیاد خواهد نهاد؟ (1)

ص : 345

ص : 346

دمکرات و بخشی از تولید کنندگان متوسط می باشد. این گروه ها اکثرشان بر روی ریشه جبهه ملی هوادار راه دکتر مصدق روئیده اند و در آینده خواهند روئید. این شاخه از اسم و رسم و هوادارانی برخوردار است، ولی هنوز سازمان نیافته و برنامه روشنی برای دگرگونیهای اجتماعی و سیاسی به پیش نیاورده است. در درون این شاخه اختلافات عمیق تاکنون مانع از آن شده است که بخش های گوناگون این شاخه در سازمان و یا جبهه واحد سیاسی متشکل شوند... جناح راست این شاخه با شاخه نیروهای مذهبی نزدیک می شود و جناح چپ آن هوادار جدی همکاری همه نیروها و از آنجمله با شاخه های توده ای چپ است. (1)

همانگونه که قبلاً گفتیم، ارزیابی فوق تحلیل جناح کیانوری (نویسنده مقاله) در رهبری حزب توده بود و جناح اسکندری هنوز برای «نیروهای ملی» وزن و اهمیت بیشتری از نیروهای مذهبی قائل بود. در تحلیل فوق، منظور از «جناح راست» جمعیت نهضت آزادی است و منظور از «جناح چپ» عوامل نفوذی حزب توده (مانند رسول مهربان) می باشد، که بعدها علنی شدند.

ولی به هر روی، هنوز اهمیت این جریان در تحلیل حزب توده و مسکو تا بدان حد بود که در اعلامیه ای که کمیته مرکزی حزب در 23 دیماه 1357 صادر کرد و در آن، تحت تأثیر تعمیق امواج انقلاب اسلامی، شعار «پیش به سوی تدارک همه جانبه مبارزه مسلحانه خلق» را مطرح ساخت، دکتر سنجابی بعنوان یکی از سه رهبر (!) جنبش انقلابی مخاطب قرار می گیرد:

کمیته مرکزی حزب توده ایران از همه رهبران جنبش رهائی بخش ملی ایران، بویژه از حضرت آیت الله العظمی خمینی، حضرت آیت الله طالقانی، و آقای دکتر کریم سنجابی و سایر رهبران جریانهای مبارز مذهبی و سیاسی در ایران... دعوت می کند که تمام نیرو و تمام نفوذ و اعتبار خود را در راه تشکیل «جبهه متحد آزادی ملی» ایران... به کار اندازند... (2)

این در زمانی است که جناح لیبرالی اسکندری، در رهبری حزب توده فاقد قدرت است و تحلیل فوق بیانگر مواضع جدید مسکو، که جناح کیانوری بیانگر آن است، می باشد.

تنها با پیروزی قیام 22 بهمن 1357 و آشکار شدن ژرفای توانمندی و پایگاه مردمی

ص : 347

نهضت اسلامی بود که حزب توده متنفذترین نیروی سیاسی کشور را «نیروهای اسلامی» تشخیص داد و فقدان پایگاه نیروهای ملی گرا را درک کرد. از سوی دیگر، تعارض میان نیروهای مسلمان با ملی گرایان می طلبید که حزب توده در این میان موضع گیری کند. در این مقطع (سالهای 1359- 1358) حزب توده هم برای همسو نشان دادن خود با نیروهای مسلمان انقلابی و هم برای تسویه حساب های قدیمی خود با ملی گرایان موقعیت را مناسب شناخت. از دیدگاه جدید حزب توده، دیگر ملی گرایان وزن و اهمیتی ندارند که نسبت به آن ها مماشات و مجیزگوئی شود و حتی مخالفت با آنها می تواند سبب حسن ظن مردم مسلمان و نیروهای سیاسی اسلامی گردد. در این مقطع است که حزب توده به مخالفت با ملی گرایان و لیبرالها پرداخت. حزب توده در سال 1359، دریافت که حتی پیام 23 دیماه 1357 خطاب به سنجابی اشتباه بود و در جو سیاسی کشور، که در برابر رهبری بلامنازع امام خمینی و توانمندی نیروهای مسلمان انقلابی، سنجابی ها و ملی گرایان فاقد کمترین اهمیت و وزن و پایگاه مردمی هستند، این پیام مضحک و حتی مضر جلوه می کند، و لذا در تجدید چاپ آن نام دکتر سنجابی را فرصت طلبانه حذف کرد. (1)

در 23 خرداد 1358، کیانوری به حمله شدیدی علیه سنجابی دست زد و در مقاله ای با عنوان «پاسخی به آقای دکتر کریم سنجابی»(2) به شدت «جبهه ملی» را آماج حمله قرار داد و کینه های دیرینه در صفحات مطبوعات دو جناح اوج گرفت. بدینسان، ملی گرایان که تا پیش از انقلاب از سوی حزب توده «ملی» و حتی «دمکرات» ارزیابی می شدند، بعنوان «نیروهای متزلزل» انقلاب و بعدها «ضدانقلاب» نامیده شدند:

بورژوازی لیبرال، یعنی آن بخشی از بورژوازی... که طرفدار محدود کردن غارت امپریالیستی و بیرون آوردن قدرت حاکمه از دست استبداد سلطنتی بود ولی حاضر نبود از این حد پا را فراتر گذارد ... این طیف... از عمیقتر شدن انقلاب هم، همان قدر و شاید هم بیشتر [از اعاده رژیم سلطنت] وحشت دارد. این طیف تمام سرمایه داری ملی ایران را در بر می گیرد. ضدانقلاب به تمامی این طیف بعنوان ذخیرة بالقوة خود نگاه می کند و روی آن حساب می کند... (3)

در پیروی از همین سیاست فرصت طلبانه، حزب توده که در پلنوم چهارم خود (1336)

ص : 348

در توجیه خیانت های خود به مدیحه سرائی از مصدق پرداخت و در سوگ مصدق مرثیه سرود، پس از انقلاب اسلامی ایران، به افشای اسنادی درباره نقش سفارت آمریکا در تأسیس «جبهه ملی» پرداخت:

دلایل مسلمی که موجب این اشتباه رهبری حزب توده ایران شد [مخالفت با دولت مصدق]، همانا ترکیب اولیه مؤسسین جبهه ملی بود، که بین آنها تعداد زیادی از عناصری وجود داشتند که برای حزب، ارتباط آنها با امپریالیست های آمریکائی جای هیچگونه تردیدی باقی نمی گذاشت.

از میان 19 نفر مؤسسین اولیه جبهه ملی، برای حزب توده ایران مسلم بود که دکتر مظفر بقائی، حسین ملکی، حائری زاده، عبدالقدیر آزاد، عباس خلیلی، عمیدی نوری، احمد ملکی، جلال نائینی و ارسلان خلعتبری سرسپردگان به امپریالیسم آمریکا بودند. (1)

همانگونه که ملاحظه می شود، سیاست حزب توده در قبال طیف ملی گرایان (و همه نیروهای سیاسی) تابع مصلحت گرائی و پراگماتیسم سیاسی است، یعنی زمانی که تصور می شد «جبهه ملی» دارای نیروی اجتماعی است، بعنوان آماج اصلی تاکتیک «جبهه متحد خلق» تکریم و تعظیم می شد، و زمانیکه مسجل شد فاقد هرگونه پایگاه مردمی است و بعلاوه مخالفت با آن مورد پسند نیروهای مسلمان انقلابی است، اسناد سال های 1332- 1320 دال بر نقش مستقیم سرویسهای جاسوسی غرب در تأسیس آن افشاء گردید. باید پرسید: اگر حزب توده بطور «مسلم»و مسجل «جبهه ملی» را ساخته و پرداخته آمریکا می دانسته، پس ارزیابی آن در سال های 1334 تا آستانه انقلاب اسلامی 1357 بعنوان «نیروی ملی» و «دمکرات» چه معنائی داشته است؟!

ص : 349

در این رابطه توضیح این نکته ضرور است که پس از انقلاب اسلامی ایران شهید دکتر حسن آیت به شخصیت با نفوذی در برخی مجامع انقلابی- اسلامی مبدل شد. شهید آیت، از مبارزان قدیمی و خاستگاه سیاسی او سازمان های سیاسی سالهای 1330-1320 بود. او طی این دوران با دکتر بقائی همکاری داشت و همین سابقه همکاری سبب شد تا پس از انقلاب اسلامی نسبت به دکتر بقائی حسن ظن داشته باشد و در سخنرانی ها و نوشته های خود بکوشد تا نقش بقائی را در قطع همکاری با «جبهه ملی» و پیوستن به دربار و مشارکت در کودتای 28 مرداد 1332 توجیه نماید. شناخت شهید آیت نسبت به وابستگی های «ملی گرایان» به امپریالیسم غرب و کینه توزی آنان در سالهای 1332-1320 علیه نهضت اسلامی و آیت الله کاشانی، مبنای بینشی این انحراف را تشکیل می داد و بقائی نیز با سوء استفاده از این موضع گیری عقیدتی و با برجسته ساختن خیانت های «ملی گرایان» علیه نهضت اسلامی و با مظلوم نمائی موفق شده بود، نظر مساعد شهید آیت را به خود جلب کند. به هر روی، دکتر آیت، بعنوان یک محقق برجسته مسلمان، آماج کینه ضد انقلاب قرار گرفت و به شهادت رسید و زنده نماند تا اشتباه خود را تصحیح کند، هر چند نقش وی در افشای مستند جریان وابسته «ملی گرائی» نقشی ماندگار و در خور توجه است. بقائی نیز در سال 1366 به جرم ارتباط با سرویس های جاسوسی غرب توسط وزارت اطلاعات دستگیر شد و در زندان بعلت بیماری مزمن جنسی درگذشت.

حزب توده، مواضع شهید آیت را در دفاع از بقائی نقطه حساسی می دانست که با انگشت گذاردن و بزرگنمائی آن می تواند خود را توجیه کند و از سوی دیگر به تفرقه در نیروهای مسلمان انقلابی بپردازد. بزرگنمائی نقش بقائی، که در واقع فاقد کمترین نفوذ و اهمیت در نیروهای مسلمان بود، و بزرگنمائی «حجتیه»، که توضیح خواهیم داد، اهداف تاکتیکی مشابهی را پی می گرفت.

ص : 350

شاخص محوری در تعیین مواضع حزب توده بود، بدان برخورد می شد. در آغاز پیروزی انقلاب، حزب توده، «نهضت آزادی» را بعنوان یک جریان اسلامی در حاکمیت می دید و لذا برخورد او محتاطانه و توأم با نرمش و مجیز گوئی بود. ولی به سرعت تمایز بنیادین میان اهداف و خواستهای انقلاب اسلامی با عملکردهای سازشکارانه و «گام به گام» دولت موقت آشکار شد و موضعگیری شدید رهبر کبیر انقلاب (قدس سره) را برانگیخت. انتقاد شدید امام امت از دولت موقت در سخنان 15 اسفند 1357 به روشنی تفاوت راه و روش قاطع رهبری انقلاب و امت انقلابی را با روش های لیبرالی و غربگرایانه دولت موقت نشان داد:

دولتی که می گوید دولت اسلامی هستم نباید تحت تأثیر واقع بشود و هر طور که سابق بوده، همانطوری که در زمان محمدرضا خان بوده است، حالا هم همانطور باشد. پس شما چکاره اید؟ تو که می گوئی من مسلمانم چکاره هستی؟... تا ضعیفید زیر بار اقویا هستید...

حزب توده به سرعت و با زیرکی ناهمخوانی بنیادی نیروهای پیرو امام را با جریان دولت موقت دریافت و در این میانه به موضع گیری به سود هموار ساختن راه خود، یعنی حمله به لیبرال ها، پرداخت. در 10 اردیبهشت 1358، کمیته مرکزی حزب توده به ارائه تحلیلی از «وضع کنونی انقلاب و ضد انقلاب در جامعه ما» دست زد. در این تحلیل، بر مبنای واقعیت های موجود دو خط مشی در حاکمیت برخاسته از انقلاب تفکیک شده بود: «خط انقلابی و پیگیر» و «خط سازشکارانه و ناپیگیر». در رأس خط اول امام خمینی را قرار داد:

در برابر این خط سیاسی پیگیر و انقلابی، از همان روزهای نخست پس از پیروزی، از طرف بخشی از گردانندگان دولت موقت، و همچنین از طرف محافل وابسته به سرمایه داری بزرگ ایران، موضع گیری هایی آغاز شد که کم کم بصورت یک مشی سازشکارانه و ناپیگیر متبلور گردیده است... (1)

اقدامات دولت موقت را، از آغاز تاکنون، بطور کلی ناپیگیر و غیر قاطع می توان ارزیابی کرد. با این ویژگی، که جنبه های محافظه کارانه و تسلیم آمیز آن هر

ص : 351

روز شدت می یابد... (1)

کیانوری در تحلیلی پس از سقوط دولت موقت حاکمیت 8 ماهه نخست انقلاب را «حاکمیت دوگانه» نامید:

... از همان اولین روز پیروزی یک دوگانگی در رهبری دولتی و سیاسی کشور بوجود آمد... مرکز اول مرکز رهبری امام خمینی بود که خواستار برخورد انقلابی به عمده ترین مسائل حیات اجتماعی جامعه از سیاست خارجی گرفته تا سیاست داخلی و مسائل مربوط به تغییرات بنیادی به سود طبقات محروم و زحمتکش بود، و مرکز دوم را دولت «گام به گام» تشکیل می داد که عقیده داشت انقلاب با بیرون انداختن شاه پایان یافته و باید وضع گذشته را در تمام ترکیبش برقرار نگه داشت و هر جا هم که ضربه ای به آن وارد شده باید ترمیمش کرد... (2)

روشن است که اگر حزب توده، امام را در مقابل دولت موقت نمی دید به چنین موضعگیری دست نمی زد و می کوشید تا خود را با جریان لیبرالیسم «اسلامی» به هر بهائی، همساز کند. و نیز روشن است که اگر حزب توده در تقابل دو خط امام و دولت موقت در اوایل انقلاب، جانب خط لیبرالی را می گرفت، حیات سیاسی او بسیار زود، همزمان با «جبهه ملی» و شاید زودتر، بپایان می رسید. همگامی با نیروی قوی تر و دارای پایگاه مردمی محور اصلی و تعیین کنندة «تاکتیک بقاء» حزب توده بوده است. ولی باید توجه داشت که حزب توده در این تقابل با دولت موقت و لیبرالیسم «اسلامی» منافع ایدئولوژیک و سیاسی نیز داشت:

لیبرالیسم «اسلامی» در بنیاد ایدئولوژیک خود یک جریان غربگرا و هوادار نظام سرمایه داری غربی و به همین دلیل شدیداً ضد کمونیست است. «نهضت آزادی»، بر مبنای تحلیل سنتی جریان راست از «خطر کمونیسم»، حزب توده را بزرگترین دشمن داخلی خود و شوروی را بزرگترین دشمن خارجی خود می دانست و از بدو پیروزی انقلاب روابط منظمی با لانه جاسوسی آمریکا در تهران داشت. توسلی، رابط نهضت آزادی در 27 آذر 1357 به آمریکا چنین اطمینان می دهد:

... حرکت اسلامی همیشه ضد کمونیست خواهد بود و هیچ تغییری در آن داده

ص : 352

نمی شود. این حرکت باید به غرب تکیه کند و از اینکه آمریکا بیشتر تکیه نکرده مأیوس شده است. این اوضاع آینده را تیره می کند... بدین ترتیب این سیاست نه به نفع ایران است نه آمریکا. (1)

لیبرالیسم «اسلامی»، از آنجا که در دعوی «ملی گرائی»خود صادق نبود، آمریکا را «شیطان بزرگ» و غارتگر و دشمن اصلی ملت ایران در 25 سال گذشته نمی شناخت و در مقابل خط امام، به بزرگنمایی خطر شوروی می پرداخت و به گفته امام امت (قدس سره) شوروی را مطرح می ساخت تا آمریکا «منسی» (فراموش) شود.(2) لیبرالیسم «اسلامی» حتی پا را فراتر گذارده و شعار «مرگ بر آمریکا» را، بعنوان یکی از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی، شعار «کمونیستی» می دانست:

منظور ارایه این نکته است که چگونه مانند کمونیسم بین المللی ضدیت و سرکوبی آمریکای امپریالیست شعار ردیف اول ما شده... (3)

این خط مشی در تعارض مستقیم با مشی حزب توده بود. «نهضت آزادی» می خواست آمریکا فراموش شود تا انقلاب اسلامی بتدریج اصالت و هویت خود را از دست بدهد و لذا «خطر کمونیسم» را برجسته می ساخت. حزب توده می خواست که «شوروی» فراموش شود و انقلاب اسلامی در تعارض خود با آمریکای جهانخوار راه وابستگی به بلوک شرق و مسخ اصالت ها و زوال داعیة مکتبی و فرهنگی خود را بپوید. بر این اساس، طبیعی است که حزب توده در تعارض خود با «دولت موقت» منافع سیاسی و ایدئولوژیک داشت. هر چند امروزه، به اعتقاد جناح معترض حزب توده (هواداران اسکندری) اگر حزب توده راه دفاع از لیبرالیسم را پیش می گرفت در درازمدت به نفع او بود، زیرا استقرار «دمکراسی غربی» در ایران راه را برای فعالیت بیشتر حزب و تحکیم صفوف آن فراهم می ساخت. ولی باید گفت براستی آ یا «نهضت آزادی» یا «جبهه ملی» اگر قدرت بلامنازع را به دست داشتند و «دمکراسی» ادعایی خود را پیاده می کردند، اجازه می دادند که یک حزب شوروی گرای کمونیست، حتی اگر براستی توطئه نیز نمی کرد و به فعالیت قانونی صرف قانع می شد، در جامعه حضور فعال داشته باشد؟ حاکمیت خط امام براستی چنین اجازه ای را به حزب توده داد و تا زمانی که تمهیدات مادی و سیاسی این حزب در راستای براندازی به نقطه

ص : 353

حساسی نرسید و با دلائل غیرقابل انکار کشف و ثابت نشد، مانعی در سر راه فعالیت قانونی آن ایجاد نکرد. همانگونه که علیرغم توطئه های رنگارنگ «نهضت آزادی»، بویژه در مسئله «جنگ تحمیلی» با سعة صدر کم نظیری حضور این جریان خود باخته و مخرب را تحمل نموده است.

ص : 354

فارسی از لیست کاندیداتوری سبب تشتت نیروهای خط امام در حمایت از نامزد جدید شد و در این میان «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» حمایت خود را از نامزدی دکتر حسن حبیبی اعلام داشت. این حادثه نامنتظره، حزب توده را از انتخابی نامطلوب، و ناگزیر، نجات داد. حزب توده که به بنی صدر با دیده تردید می نگریست، بلافاصله حمایت خود را از حبیبی اعلام داشت و به این ترتیب به هدف سیاسی - تبلیغی خود (همگام نشان دادن خود با خط امام) رسید.

به هر روی، اکنون بنی صدر رئیس جمهور اسلامی ایران بود و پس از چندی به مقام فرماندهی کل قوا نیز نائل شد و حزب توده مجبور بود که با وی همگام شود.حزب توده بعدها مدعی شد که از آغاز نسبت به ارتباطات بنی صدر با سرویس های جاسوسی غرب مشکوک بوده است. چه این ادعا صحت داشته باشد و چه نه، به هر روی مواضع حزب توده در قبال بنی صدر همانند مواضع او در قبال «جبهه ملی» بود. یعنی زمانی که بنی صدر در اوج قدرت بود و برای او پایگاه مردمی تصور می شد، حزب توده در عین انتقاد از مواضع کمونیستی او، وی را «دمکرات انقلابی» می دانست. زمانیکه تعارض نیروهای خط امام با بنی صدر آشکار شد و تشدید شد، حزب توده نیز به انتقادات شدید از بنی صدر دست زد و زمانیکه بنی صدر سقوط کرد، حزب توده خود را پیشگام افشاء وابستگی بنی صدر به غرب معرفی نمود، همانگونه که پس از 30 سال اسناد وابستگی مؤسسان «جبهه ملی» به سفارت آمریکا را مطرح کرد!

در آغاز ریاست جمهوری بنی صدر، حزب توده او را چنین ارزیابی می کرد:

... آقای بنی صدر در همان لایه های دمکراسی انقلابی است. اما اینکه در جناح راست دمکراسی انقلابی قرار دارد و یا در جناح میانه روی آن، امری است که باید آینده و تحول اوضاع آ نرا روشن سازد... سیاست ما نسبت به دولت بنی صدر، همان سیاست عمومی ما نسبت به دمکراسی انقلابی است... (1)

همانطور که ملاحظه می شود حزب توده، برخلاف دعاوی بعدی خود، نه تنها از آغاز بنی صدر را عامل غرب نمی داند، بلکه او را نماینده «بورژوازی لیبرال» (مانند بازرگان) نیز ارزیابی نمی کند و بالاتر او را متعلق به جناح راست یا میانه دمکراسی انقلابی می داند.

بنی صدر پس از ریاست جمهوری براساس بینش سیاسی خود به حملات شدید علیه حزب توده دست می زند و مائوئیست های پیرامون او با طرح شبهاتی چون «القاء

ص : 355

ایدئولوژی» مواضع مسلمانان انقلابی را القائات حزب توده وانمود می سازند. بنی صدر مورد حمایت کامل گروه مائوئیستی- آمریکائی «رنجبران» قرار داشت. در واقع هدف بنی صدر از طرح افراطی و بزرگنمایی حزب توده و شوروی، زیر ضربه قرار دادن نیروهای اصیل و انقلابی مسلمان بود و حزب توده دستاویزی بیش نبود. در چنین شرایطی، حزب توده، بنی صدر را متعلق به «راست ترین جناح» دمکراسی انقلابی می دانست، ولی هنوز بنی صدر «نیرومند» بود و لذا هنوز «دمکرات انقلابی» بود!

در طیف دمکراسی انقلابی، عناصر گوناگونی وجود دارند. از آقای بنی صدر در راست ترین موضع این طیف گرفته، تا جمال عبدالناصر در چپ ترین موضع آن. (1)

با تشدید تنازعات نیروهای خط امام، بویژه در مسئله کابینه شهید رجائی، حزب توده هنوز محتاطانه برخورد می کند:

بنظر ما در رهبری انقلاب، در رهبری جمهوری اسلامی بطور محسوسی یک اختلاف جدی بین موضعگیری و سمتگیری دکتر بنی صدر - رئیس جمهور و نه فقط رجائی - بعنوان نخست وزیر، بلکه یک اکثریتی در مجلس شورای اسلامی، در روحانیت مبارز، بویژه حزب جمهوری اسلامی که سازمان سیاسی این سمتگیری در روحانیت مبارز است، وجود دارد… ما مثل امام خمینی، فقط دعوت می کنیم که آقا، تفاهم کنید…!! (2)

در اسفند ماه 1359، که تقابل نیروهای خط امام با بنی صدر و حامیان چپ و راست او به اوج خود رسید، حزب توده نیز فرصت را برای مقابله با بنی صدر مناسب یافت و با لحنی تند و بی سابقه به انتقاد شدید از او پرداخت. حزب توده بویژه مواضع ضدکمونیستی بنی صدر را آماج قرار داد:

آقای بنی صدر حتی وقتیکه می خواهد درباره انقلاب اکتبر قضاوت کند، دست به دامان مبتذل ترین روزنامه های بولواری پاریس می شود! معلوم نیست این مزخرفات درباره اینکه استالین یک نسخه پراودا را فقط برای آنکه روی میز لنین بگذارد چاپ کرد، از دکان کدام عطار درآمده است، که آقای بنی صدر در چنان روز بزرگ و تاریخی این پرت و پلاها را به خورد مردم ایران می دهد! (3)

ص : 356

در 17 اسفند 1359، کمیته مرکزی حزب توده غائله بنی صدر (14 اسفند 59) را «توطئه هفتم آمریکا برای ایجاد جنگ برادرکشی در ایران» خواند.

در فروردین 1360، هفدهمین پلنوم (وسیع) کمیته مرکزی حزب توده در تهران برگزار شد. در این مقطع حزب توده، بنی صدر را جزء نیروهای «جبهه سازش و تسلیم» (در کنار «جبهه براندازی» و «جبهه پایداری») و در کنار لیبرال ها قرار داد:

سازمان های سیاسی این اردوگاه عبارتند از «جبهه ملی» و گروه ها و گروهک های وابسته به آن، و نهضت آزادی، دفتر هماهنگی مردم با رئیس جمهور و گروههای کوچکتری مانند «جاما»... (1)

همانطور که ملاحظه می شود، حزب توده هنوز در قبال بنی صدر محتاط بود و از او به صراحت در اسناد خود نام نمی برد، ولی تلویحاً او را از موضع «دمکرات انقلابی» برکنار و به صف «بورژوازی لیبرال» پرتاب کرد!

در 21 خرداد 1360 نبرد نیروهای اسلام ناب محمدی(ص) علیه نیروهای اسلام آمریکائی متشکل پیرامون خط بنی صدر به فرجام رسید و طی حکم امام، بنی صدر از فرماندهی کل قوا عزل شد. حزب توده بنی صدر را در جناح نماینده «سرمایه داری بزرگ» جای داد!

این جناح، با همه ناهمگونی و رنگارنگی خود، جبهه سرمایه داری بزرگ و سازش را تشکیل می دهد و هدفش نگهداشت کامل ایران در نظام دست نخوردة سرمایه داری وابسته است... (2)

همانطور که ملاحظه شد، بنی صدر اکنون از موضع «دمکرات انقلابی» به موضع «سرمایه داری بزرگ وابسته» (و نه حتی سرمایه داری ملی) جابجا شده است! حزب توده در این تحلیل مدعی بود که ماهیت بنی صدر را از اول می دانسته و فرجام کار او را پیش بینی کرده است!!

توطئه جبهه متحد ضد انقلاب به رهبری بنی صدر خائن و فراری برای روی کار آمدن «دولت میانه رو»ی مورد علاقه آمریکا، یعنی مسخ انقلاب، به برکت آگاهی و استواری مردم ایران و همه نیروهای انقلابی و درایت و قاطعیت رهبر انقلاب در

ص : 357

هم شکست. مردم ایران و همه نیروهای انقلابی، با غلبه بر خرابکاری ها و کارشکنی ها و تحریکات لیبرالها، مائوئیست های آمریکائی، مائوئیست های تازه مسلمان و رهبری خائن «سازمان مجاهدین خلق» توانستند این جبهه را در اساس از حاکمیت طرد کنند و موقعیت پیروان صدیق خط امام خمینی را در حاکمیت بطور جدی تحکیم نمایند. (1)

مجموعه بررسی فوق نشان می دهد، که حزب توده نه تنها از اول بنی صدر و ماهیت وابسته او را نمی شناخت، بلکه مواضع او در قبال بنی صدر تابعی از مواضع نیروهای خط امام بود. بنابراین، این دعوی پر هیاهو و تبلیغی، که گوئی با توطئه بنی صدر، «زندگی پیش بینی های حزب توده را تأیید کرد» ادعائی گزاف و فرصت طلبانه بود.

ص : 358

هشداری نهادهای انقلابی قرار می داد. حزب توده برای توجیه این پدیده ها و مظلوم نمائی به مستمسک تبلیغاتی و سیاسی نیاز داشت و مسئله «حجتیه» چنین دستاویزی بود.

در عین حال، حزب توده در راستای استراتژی براندازی خود می کوشید تا در حاکمیت خط امام افتراق و بحران ایجاد نماید و بزرگنمائی مسئله «حجتیه» حربه تبلیغاتی مناسبی برای ایجاد اختلاف و بحران سازی در حاکمیت اسلامی بود.

حزب توده چنین تبلیغ می کرد که «انجمن حجتیه» یک سازمان متشکل مذهبی است که توسط سرویس های جاسوسی غرب ایجاد شده و چون از سالهای پیش از انقلاب متشکل ترین سازمان مذهبی کشور بوده و کادر مجرب و آموزش دیده و سازمان یافته کافی در اختیار داشته با برنامه ریزی «انتلیجنس سرویس» و «سیا» توانسته شبکه نفوذ خود را در تمام نهادها و ارگانهای انقلابی و دولتی بگستراند و اهرم های حساس و کلیدی حکومت را بدست گیرد. «حجتیه» چون از یک ظاهر افراطی مذهبی برخوردار است، بخوبی می تواند از «سلاح بهره گیری از احساسات مذهبی مردم» استفاده کند و سیاست ها و اهداف خود را پیش ببرد. «انجمن حجتیه» در شرایط کنونی به عمده ترین پایگاه نیروهای راست و مدافع سرمایه داری در درون حاکمیت بدل شده، که در مسایل اقتصادی مخالف اصلاحات بنیادین بنفع توده های محروم است. و در مسایل سیاسی می کوشد تا ضد انقلاب راست را از زیر ضربه خارج کند و با طرح «خطر کمونیسم» دشمن اصلی را حزب توده و نیروهای اصیل انقلابی! وانمود سازد. حزب توده هرگونه حرکتی را که علیه اهداف و مطامع خود می دید به «انجمن حجتیه» نسبت می داد، هر شخصیتی را که علیه حزب و شوروی سخن می راند، «حجتیه ای» می خواند و چنانچه در سطوح عالی روحانیت و حاکمیت در مسایل اجتماعی- اقتصادی تفاوت برداشت پیش می آمد، مخالف نظرات خود را متأثر از «حجتیه» می نامید:

به وسیله انجمن حجتیه و سایر نیروهای ماسک دار ضد انقلابی، که زیر پوشش «اسلام قشری» فعالیت می کنند، در سراسر کشور جو شدید کمونیسم ستیزی و شوروی ستیزی و دشمنی آشکار با احزاب و سازمانهای دگراندیش انقلابی، بویژه حزب توده ایران، دامن زده می شود... (1)

متقابلاً چنین خطی توسط «انجمن حجتیه» و لیبرال ها و ضد انقلاب راست، دنبال می شد. آنان نیز برای بدنام ساختن خط امام و نهادهای انقلابی به بزرگ نمائی حزب توده

ص : 359

و «خطر شوروی» می پرداختند و هر شخصیت و حرکت راستین اسلامی را با مارک «شرق گرایی» در معرض اتهام قرار می دادند. رهبری حزب توده از این تبلیغات نه تنها ناراحت نبود بلکه موذیانه می کوشید تا به این توهم ها و شایعه ها دامن بزند و چنین وانمود سازد که واقعاً حزب توده در حاکمیت دارای نفوذ و مورد تأیید امام و خط امام است،که بنا به مصالح روز صریحاً از آن حمایت نمی کنند و گاه تاکتیکی آن را مورد حمله قرار می دهند! فاکت ها یی چون تداوم قانونیت حزب توده و سخنان مسئولین طراز اول جمهوری اسلامی در تأیید فعالیت قانونی آن، بطور ظریفی از حملات آنان به حزب توده و شوروی تفکیک می شد و در این جهت مورد سوء استفاده قرار می گرفت. این شایعه چنان رواج یافته بود که امر حتی بر برخی کادرها و اعضای حزب توده و برخی افراد جامعه نیز مشتبه شده بود.

این دو سیاست، از سوی دو نیروی غربگرا و شرق گرا (بزرگ نمائی «خطر کمونیسم» و بزرگ نمائی «انجمن حجتیه»)، دو روی یک سکه واحد علیه انقلاب و جمهوری اسلامی ایران و دو لبة یک سلاح واحد تبلیغاتی علیه خط امام و نیروهای راستین انقلاب بود، که علیرغم تضاد ظاهری، به یکدیگر یاری می رسانیدند، یکدیگر را تکمیل و تغذیه می کردند، از آبشخور واحد استکبار جهانی می نوشیدند و در یک راستا عمل می نمودند: تضعیف و براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران و استقرار یک نظام وابسته «شرق گرا» یا «غربگرا».

جالب توجه است بدانیم، حزب توده که خود را متخصص «انجمن شناسی» و «دشمن سرسخت انجمن حجتیه» وانمود می کرد، بسیاری از کادرها و اعضاء آن، و حتی برخی از اعضای کمیته مرکزی تا سال های 1360-1359 نامی از «انجمن» نشنیده و بعضاً حتی تا این اواخر نمی دانستند که «حجتیه» چیست، چه سوابقی دارد، چه مشیی دارد، و چه شخصیت هایی بدان وابسته اند؟ موضع گیری توده ای صرفاً تکرار طوطی وار تحلیل های رهبری حزب بود، که گاه شکل مضحکی می یافت: مثلاً در یک مدرسه، یا نهاد اجتماعی دیگر، اگر تبلیغات علیه حزب توده شدید می شد، یا فلان سخنران دربارة مسئله افغانستان و ابر قدرت شوروی سخنی می گفت، اعضا و سازمان حزبی مربوطه در گزارش خود تحلیل می کردند: «در این نهاد خط حجتیه غالب شده!». هر فردی که علیه حزب توده و شوروی سخنی می راند بعنوان «حجتیه ای» به حزب گزارش می شد. و رهبری حزب نیز متقابلاً، از این گزارش ها تغذیه می کرد. در این کنش و واکنش متقابل، «شبح حجتیه» برای رهبری و بدنة حزب روز بروز بزرگتر می شد، تا بدانجا که امر به خود آنها نیز مشتبه شده بود و فراموش کرده بودند که «انجمن» واقعاً چنین نیرو و وزنی در جامعه ندارد و عامداً و

ص : 360

عالماً توسط خود آنان برجسته و بزرگ شده است! حتی شخصیت هایی که هیچ تجانس و ربطی به «انجمن حجتیه» نداشتند به اعتبار سخنانشان علیه حزب توده در سطوح درجه دو و سه حزب بعنوان «حجتیه ای» شناخته می شدند! و یا برخی مسئولین وقت، که هیچگاه ارتباطی با «حجتیه» نداشتند به صرف مواضع خاص در زمینة قانون کار و یا مسئله ارضی در میان توده ای ها به «حجتیه ای» شهرت یافته بودند!

مسئله «حجتیه» دستاویز تبلیغاتی درجه اولی برای حزب توده بود، تا در پناه آن مهم ترین نقطه ضعف های خود را لاپوشانی کند. به مصداق ضرب المثل معروف «دروغ هر چه بزرگتر، باور کردن آن آسانتر» حزب توده می کوشید تا اساسی ترین معضلات و بن بست های خود را با بزرگنمائی مسئله «حجتیه» و بعنوان «اتهامات حجتیه ای ها» دفع کند. به ریزه کاری های این ترفند زیرکانه توجه کنیم:

ژرژ آقابکوف رئیس سرویس جاسوسی شوروی («گ.پ.او») در سالهای 1920م. در ایران بود. او در سال 1930م. رئیس «گ. پ. او» در ترکیه شد. در آنجا انتلیجنس سرویس از طریق یک دختر انگلیسی او را «طعمه» خود ساخت و آقابکوف به غرب پناهنده شد. او در سال 1937م. توسط مأمورین اطلاعاتی شوروی در اسپانیا به قتل رسید.(1) آقابکوف در دوران حیات خود در غرب به نگارش خاطرات خود پرداخت. این خاطرات حاوی اطلاعات درجه اول وغیر قابل انکاری پیرامون نقش سرویس اطلاعاتی شوروی در دهه 1920م. در ایران بود. انتلیجنس سرویس انگلستان بخشی از این اطلاعات را در سال 1380 ش. (1930م.) با عنوان خاطرات آقابکوف نشر داد. ولی بخش اصلی این خاطرات تا سال 1983م. انتشار نیافت. در این سال سرویس های اطلاعاتی غرب انتشار اطلاعات بیشتری از خاطرات آقابکوف را ضروری تشخیص دادند و این اسناد با عنوان چکا: سازمان اطلاعاتی شوروی در فعالیت به زبان روسی منتشر شد. حزب توده از طریق رابط «کا. گ.ب» از خبر انتشار قریب الوقوع کتاب فوق اطلاع یافت و از بازتاب آن در ایران هراسان شد. طبیعی بود که ترجمه کتاب فوق به فارسی انعکاس گسترده می یافت و نقش اطلاعاتی- جاسوسی کمونیست های ایران را در دوران رضا شاه، که حزب توده خلف آن محسوب می شد، به اثبات می رساند.

در عین حال، این حادثه همزمان با اطلاع کا.گ.ب از کشف شبکه جاسوسی حزب

ص : 361

توده توسط «واحد اطلاعات سپاه پاسداران» بود. این خبر به کیانوری داده شد و متعاقب آن ارتباط کا.گ.ب با حزب توده قطع گردید.

حزب توده باید برای این «افتضاح» چاره ای می اندیشید و بهترین دستاویز، مظلوم نمائی سیاسی و جنجال و هیاهو پیرامون «اتهام جاسوسی» از سوی «حجتیه» بود! در نتیجه، در آبان 1361، حزب توده چنین اعلام داشت:

... جریان حجتیه امروز یکی از مهمترین مسائل مطرح شده در صحنه سیاسی جامعه ایران است. این جریانی است که مبارزان انقلابی را بطور جدی به فکر واداشته است. علت هم این است که این جریان بطور علنی و مشخص مبارزه نمی کند، بلکه مبارزه اش به اشکال توطئه گرانه است... ما به صحنه بین المللی نمی رویم بگردیم - که می شود صدها مثال از آن آورد، که چگونه برای بدنام کردن جریانات انقلابی چپ، جریانات ضد امپریالیستی، ضد ارتجاعی، ضد سرمایه داری پرونده سازی کرده اند، اسناد ساخته اند، عکس ساخته اند، حتی نوار درست کرده اند- ما به همین ایران خودمان بسنده می کنیم... یکی دوران تثبیت سلطه امپریالیسم انگلستان بعد از کودتای 1299 رضاخان است، که تا سال 1310 طول کشید، تا انگلیسها تصمیم گرفتند که سلطه خود را مطلق کنند... و برای اینکه قرارداد [نفت] 1933 را منعقد کنند، لازم بود که در ایران اختناق مطلق گورستانی حکمفرما شود. و ما می بینیم که در تدارک این جریان ناگهان داستان آقابکوف ساخته می شود. یک «جاسوس شوروی» خلق می شود که آمده است به ایران و در جریانات انقلابی، با مبارزات انقلابی و با حزب کمونیست رابطه داشته است و چه کارهایی در خاورمیانه نکرده است. این «جاسوس شوروی» کتابی در این باره می نویسد، که به سرعت به تمام زبانها ترجمه و پخش می شود. دستگاه رضاخانی هم بر پایه کتاب آقابکوف... قانون سیاه 1310 را می گذراند، که براساس آن حزب کمونیست و فعالیت ضد رژیم سلطنتی را ممنوع اعلام می کند و مبارزان آنرا به حبس و اعدام محکوم می کنند... در سال 1308 داستان آقابکوف بصورت «خاطرات» در شماره های 26 تا 30 اکتبر 1930 یکی از روزنامه های دست راستی فرانسه منتشر می شود. در سال 1309 قانون سیاه 1310 تصویب میشود. در سال 1311 [1933] قرارداد نفت با انگلستان تصویب می شود!... «سیا»، سرلشکر مزینی، آقابکوف، حجتیه... با خط قرمزی به هم پیوند یافته اند... آیا جریانی مثل 28 مرداد در تیر رس قرار دارد؟ آیا واگذاری امتیازی مانند امتیاز نفت 1933 در تیررس قرار

ص : 362

گرفته است، که باز حزب توده ایران با «کتاب» مطرح می شود؟... (1)

به مضمون قوی تبلیغی- سیاسی تحلیل فوق توجه شود: اگر در آ ینده نزدیک حزب توده بعلت کشف فعالیتهای جاسوسی و براندازی آن زیر ضربه قرار گیرد، بعلت توطئه امپریالیستی «حجتیه» است و این ضربه صرفاً یک توطئه سیاسی راست گرایانه و پیش درآمد، حوادثی از قبیل قرارداد نفت 1933 یا کودتای 28 مرداد 1332 است! به هر روی، ضربه از سوی سربازان گمنام حضرت بقیه الله الاعظم (عج) بر «حزب شیطان» فرود آمد، اسناد جاسوسی و توطئه براندازی به اطلاع همه رسید و سران این حزب صراحتاً بدان اعتراف کردند و هیچ کودتای 28 مردادی نیز بوقوع نپیوست. بعکس، پس از انحلال «حزب شیطان» مواضع استقلال طلبانه جمهوری اسلامی ایران مستحکمتر شد و حتی روابط آن با اتحاد شوروی (سابق) توسعه یافت؛ ولی این بار نه برپایه وابستگی، بلکه بر پایه تحولات درونی نظام شوروی و ایدئولوژی مارکسیسم و اعتراف صریح آن بر اشتباهات گذشته و انقلاب دومی که با نام «نوسازی» (پروستریکا) و «نواندیشی» «گلاسنوست» در جامعه شوروی به راه افتاد.

ص : 363

معهذا، شیوه تروریستی مبارزه «مجاهدین» مورد قبول حزب توده نبود و حزب توده در پلمیک های خود با پیروان «مشی چریکی» هر چند مخاطب اصلی را «چریکهای فدائی» (بعلت ایدئولوژی رسمی مارکسیستی) قرار داده بود، ولی گوشه چشمی به «مجاهدین» نیز داشت.(1)

در این سال ها توجه حزب توده به «مسلمانان مبارز» جلب شد. برداشت حزب توده از طیف راست و میانه (ملی) «مسلمانان مبارز»، جریان های محدود و روشنفکری «لیبرالی -اسلامی» و «اسلامی - سوسیالیستی» در مجامع خارج از کشور (بویژه فرانسه) و طیف «دمکراتیک» (چپ) «مسلمانان مبارز» جریان التقاطی مجاهدین خلق بود. هنوز حزب توده، براساس عدم تجانس بنیادی مکتبی و فرهنگی خود با نهضت امام خمینی (قدس سره)، نمی توانست اهمیت و پایگاه عمیق مردمی این نهضت را درک کند و لذا «مسلمانان مبارز» را تنها در مجامع التقاطی روشنفکران غربگرا می دید. حزب توده بر مبنای تاکتیک «جبهه واحد» در سال 1354 به پخش مقاله ای از رادیوی«پیک ایران» دست زد، که در آن چنین آمده است:

در کشور ما نیز بیداری توده های ستمکش مذهبی و مبارزات محافل ملی و دمکراتیک اسلامی مسائل نوینی را بوجود آ ورده است... آنان [یعنی «محافل دمکراتیک اسلامی»- نگارنده] تعالیم اسلامی را چنان می فهمند و چنان تفسیر می کنند که به معنای انجام یک انقلاب عمیق ضد امپریالیستی و دمکراتیک در جامعه ایرانی است، انقلابی که باید به سمت سوسیالیسم فرا روید و به هر گونه بهره کشی انسان از انسان پایان دهد. (2)

و در جای دیگر چنین می گوید:

بخشی دیگر از آنها [مذهبیون] حتی تا آنجا می روند که ما بین آموزش اسلام و آموزش مارکسیستی تناقضی نمی بینند و در صدد آشتی دادن این دو آموزش با هم بر می آیند... (3)

علیرغم این تلاش ها، دردوران رژیم پهلوی «اتحاد» میان حزب توده و «مجاهدین خلق» صورت نگرفت. به عکس «مجاهدین» در گرایش خود به مارکسیسم، به مارکسیسم چپ و

ص : 364

چریکی (چریکهای فدائی) و بیشتر به مائوئیسم تمایل نشان دادند و بر این اساس حزب توده را «رویزیونیست» و «اپورتونیست» دانستند. این گرایش «مجاهدین خلق» ریشه در خاستگاه بینشی و سیاسی این جریان داشت. در واقع جریان «مجاهدین خلق» سالهای 1354-1350 پرورده و فرزند لیبرالیسم «اسلامی» دهه 1340 بود و به همین دلیل گرایش های قوی «ملی گرایانه» به همراه نفرت سنتی جریان لیبرالی از حزب توده در آن رسوب کرده بود. این عامل پایه روانشناختی و بینشی بود که، علیرغم تمایل شدید «مجاهدین خلق» به مارکسیسم «ملی گرایانه» چریکهای فدائی و مائویستی بطور اخص و علیرغم گرایش های شدید ایدئولوژیک آن به سمت مارکسیسم بطور اعم، سبب جدائی آن از حزب توده بعنوان چپ سنتی ایران می شد. همین عامل در سالهای پس از انقلاب اسلامی سبب دوری «مجاهدین خلق» از حزب توده گردید.

پلنوم شانزدهم کمیته مرکزی حزب توده (اسفند 1357) دومین آماج تاکتیک «جبهه واحد» را پس از گروه های مبارز پیرو راه آیت الله خمینی به «سازمان مجاهدین خلق» معطوف کرده بود.(1) بعبارت دیگر، در استراتژی «راه رشد غیر سرمایه داری» حزب توده دومین نیروی اصلی سیاسی که باید جلب می شد «مجاهدین خلق» بود. در سالهای 1359- 1358 حزب توده نهایت تلاش خود را در این راستا انجام داد. زندانیان سیاسی توده ای رژیم شاه (مانند علی عمویی، رضا شلتوکی و علی خاوری) که با برخی از سران «مجاهدین» (مانند مسعود رجوی، منصور بازرگان و...) سابقه آشنائی در زندان داشتند، کوشیدند تا زمینه های این اتحاد را فراهم آورند. حزب توده معتقد بود که اگر نیروی سیاسی فعال و جوان «مجاهدین خلق» با پختگی و زیرکی سیاست مدارانه و پراگماتیستی رهبری حزب توده در چارچوب یک «جبهه متحد» آمیخته شود، نیرومندترین «اپوزیسیون چپ» برای مسخ انقلاب و در شرایط مناسب براندازی قهر آمیز انقلاب اسلامی پدید خواهد شد. ولی، به دلائل گوناگون، این همگامی نه تنها صورت نگرفت، بلکه مشی عملی ماجراجویانه «مجاهدین» هر روز از مشی پراگماتیستی حزب توده در مسایل سیاسی روز فاصله بیشتر گرفت. «مجاهدین خلق» راه ستیزه جوئی با انقلاب اسلامی را پی گرفته بودند و در این راه به سمت نیروهای سیاسی ضدانقلاب و ماجراجو تمایل داشتند و در مقابل، حزب توده راه همگامی ظاهری با خط امام و امت حزب الله را تاکتیک محوری خود قرار داده بود.

ص : 365

گفتیم که نیروهای خط امام، قطب نما و شاخص تعیین کننده مشی عملی حزب توده و مواضع آن در قبال سایر نیروهای سیاسی بود. تشدید تعارض عملکردهای «مجاهدین خلق» با نیروهای اصیل انقلاب اسلامی لاجرم به سمتی می رفت که انتخاب میان این دو را برای حزب توده ناگزیر می ساخت. حزب توده در حالیکه «مجاهدین خلق» را چپ ترین جناح «دمکراسی انقلابی» می دانست، اسف مندانه مجبور شد که آن را فدای مصالح استراتژیک خود سازد و با نیروهای مسلمان خط امام همگامی ظاهری نشان دهد. در نبرد اسلام آ مریکائی خط بنی صدر با نیروهای انقلاب اسلامی در نیمه دوم سال 1359، «مجاهدین خلق» به استخوان بندی و محرک اصلی خط آمریکائی بنی صدر بدل شد و آنان بدلیل مواضع حزب توده در حمایت ظاهری از خط امام، این حزب را آماج حملات شدید قرار داده و آن را در کنار حزب جمهوری اسلامی در «جبهه متحد ارتجاع»جای دادند. (1) حزب توده در این مقطع با نگارش مقالات متعدد پلمیک کوشید تا آخرین تلاش خود را برای جذب «مجاهدین» به سیاست پراگماتیستی خود به کار گیرد و از جمله در مقاله ای با عنوان «ریشه های چپ روی در مشی سیاسی مجاهدین خلق» چنین نوشت:

مجاهدین خلق هیچ نیروی اسلامی دیگر را به مسلمانی قبول ندارند، هیچ جریان مارکسیستی را هم در ایران و جهان - جز گروه های انگشت شماری از چپ روها و چپ نماها - مارکسیست واقعی نمی شناسند. آنها از فراز منبر انقلابی خود به مسلمانان درس اسلام و به مارکسیستها درس مارکسیسم - لنینیسم می دهند. این عارضه پدر سالاری و خودمرکزبینی چه منشائی دارد؟ (2)

از دیدگاه مارکسیستی حزب توده، مواضع «مجاهدین» صرفاً چپ روی، و نه فراتر و عمیقتر از آن است و ریشه آن در منشاء طبقاتی این جریان (خرده بورژوازی) می باشد:

هدف این سیر و گشت، نشان دادن جان مایه چپ روی در خوی و خمیرة رهبری «مجاهدین خلق» بود. در ورای عقاید مذهبی یا غیر مذهبی، سرانجام این واقعیت سرسخت طبقاتی و تعلقات و روحیات ناشی از آ ن است که سخن می گوید. رگه های ناب چپ روی در سیاست و احوال «مجاهدین»، محرک اصلی چرخش دوار انگیز امروز آن ها نسبت به دیروز، از این شاخه به آن شاخه پریدن و

ص : 366

دیگر نوسان های قبلی آنها است. بروز این روحیات، در این یا آن سازمان سیاسی خلقی، در وجود این یا آن رهبر اجتماعی - البته به درجات مختلف - اجتناب ناپذیر است... (1)

با تشدید تعارض «مجاهدین» با خط امام، حزب توده می کوشید تا از این موقعیت برای تحکیم مواضع خود سود جوید و همگامی خود را با خط امام به اثبات رساند. در این راستا حزب توده به حرکت هائی دست زد که افشای آن سبب جدائی بیشتر منافقین از او شد. از جمله، حزب توده سندی دال بر تماس نماینده بنی صدر در لندن با سفارت عراق بدست آورد و محرمانه به نخست وزیری داد. این سند، از طریق عوامل نفوذی منافقین در اطلاعات نخست وزیری به دست رجوی رسید و بعنوان سند جاسوسی حزب توده برای «انحصارطلبان» در نشریه مجاهد چاپ شد!

همگام با فرآیند سقوط بنی صدر، حزب توده برای حفظ موقعیت خود، و تعارض مشی ماجراجویانه «مجاهدین» با مشی پراگماتیستی حزب توده و نیز بعلت همگامی «مجاهدین» با نیروهای آمریکائی راست، الزاماً علیه «مجاهدین خلق» موضع گرفت. در پلنوم هفدهم (فروردین 1360)، «مجاهدین خلق» بعنوان «نیروهای بینابینی» (میان نیروهای «جبهه براندازی» و «جبهه پایداری») ارزیابی شد و سرانجام با سقوط قطعی بنی صدر و آغاز فاز نظامی درحرکت منافقین، حزب توده «رهبری مجاهدین خلق» را در «جبهه ضد انقلاب» و از اجزاء «توطئه هشتم آمریکا علیه انقلاب ایران» ارزیابی کرد:

ماجراجویان «مجاهدین خلق» و «پیکار»ی و «رنجبر»ی و «کومله» و گروه های سازمان یافته تروریست ساواکی و سلطنت طلب، با کمک متخصصین آموزش دیده، که از آمریکا و فرانسه و مصر و اسرائیل فرستاده شده اند، عهده دار این بخش از توطئه اند. (2)

حزب توده هر چند «تروریسم کور» منافقین را محکوم می کرد ولی در عین حال می کوشید تا با احتیاط و ملایمت دیپلماتیک از مسئولین قضائی و اطلاعاتی در مقابله با تروریسم انتقاد کند:

زیر تأثیر عناصر افراطی و قشری، عکس العمل حاکمیت در برابر این تروریسم کور - همانطور که در اعلامیه کمیته مرکزی حزب توده ایران بموقع خود یادآوری

ص : 367

شد- بیش از اندازه ضرور و سخت بود. هزاران نفر از پیروان سازمان مجاهدین خلق بازداشت شدند و گروه کثیری از آنان، که اکثراً از جوانان پرشور، میهن دوست و انقلابی، ولی گمراه شده میهن ما بودند، جان خود را در راه این اشتباه بزرگ سیاسی رهبران خود از دست دادند و هزاران نفر دیگر نیز در زندان بسر می برند. (1)

انگیزه حزب توده از این انتقادات چه بود؟ حزب توده که می دید «سازمان مجاهدین خلق» از دامان «شرق» جدا شده و به کام «غرب» فرو رفته طبعاً ناراحت بود. حزب توده در این مرحله به مسئله نیروهای هوادار منافقین که هنوز نیز آنها را بالقوه از آن خود و از ارکان «جبهه متحد خلق» می دانست، توجه کرد و کوشید تا سیاست به اصطلاح نرم و توأم با مماشات را به مسئولین مملکتی توصیه کند. در واقع این طرز برخورد، نه از سر دلسوزی، که برای بدست آوردن دل منافقین و جذب هواداران آن بود. در اعلامیه ها و تحلیل های حزب توده، مخاطب حملات «رهبران خائن» منافقین است. به فرمول دقیق فوق توجه شود: اولاً، «رهبری» از «کادرها» و «اعضا» و «هواداران» جدا می شود، ثانیاً، در میان خود رهبری نیز تمایز قائل شده و خطاب صرفاً به «رهبری خائن» است! گوئی «رهبری غیرخائنی» نیز وجود دارد که بزعم حزب توده باید در برابر سیاست ماجراجویانه رجوی قدعلم کند و به مواضع حزب توده گرایش یابد. حزب توده، که اکنون امید خود را به جذب سران منافقین قطعاً از دست داده بود، بطور عینی و ملموس مشاهده می کرد که تحت تأثیر اقدامات مقامات جمهوری اسلامی و حضور امت حزب الله در صحنه، سازمان منافقین به سراشیب نابودی کامل درغلطیده و آینده ای ندارد و روی آن نمی توان حسابی باز کرد. ولی در عین حال توجه داشت که طیف هوادار منافقین، که همواره در محاسبات حزب توده بدان توجه زیاد می شد، نوعی حالت زدگی و انفعال سیاسی- توأم با نارضایی و گاه نفرت از انقلاب و حاکمیت جمهوری اسلامی- پیدا کرده است. این طیف به دلیل سیاست های ماجراجویانه رهبری منافقین بدان بی اعتماد است و بمثابه یک نیروی بالقوة فاقد رهبری در جامعه رها شده و لذا باید کوشید تا آنرا به زیر پرچم حزب توده و به داخل «جبهه متحد خلق» کشید. سیاست «دلسوزانه» کمیته مرکزی حزب توده در قبال هواداران منافقین از این زاویه قابل تبیین است.

در عین حال باید افزود که حزب توده در همین عملکرد خود نیز تلاش اصلی را به

ص : 368

جلب نیروهای انقلاب اسلامی معطوف می داشت، و لذا در موارد معدود که از طریق شبکه جاسوسی- سازمانی خود، اطلاعاتی پیرامون عملکردهای منافقین بدست می آورد، با حسابگری و سنجش شرایط، آن را در اختیار مقامات اطلاعاتی و دادستانی قرار می داد.

ص : 369

تبلیغاتی خود می کوشید تا نظام جمهوری اسلامی را یک نظام وابسته به شرق و مسئولین و مقامات جمهوری را «توده ای» جلوه دهد، و بدینسان زیر عنوان «خطر کمونیسم» راه را برای توطئه های براندازی خود هموار سازد و سیاست تجاوزکارانة خویش را در برابر افکار عمومی جهان موجه نماید. از همین زاویه است که رادیو بختیار در برنامه 6/9/1359 چنین می گوید:

آخوندیسم و توده ایسم از یک آبشخور آب می خورند و سر یک اژدها و دو اسب در یک درشکه بشمار می آ یند، که همان اتحاد سرخ و سیاه است.

بنابراین، حزب توده در برخورد با ضد انقلاب راست، در درجه اول منافع کوتاه مدت و دراز مدت خویش را در مد نظر داشت، و به هیچ روی در قبال سرنوشت انقلاب و جمهوری اسلامی تعهدی احساس نمی کرد. در راستای این هدف، حزب توده می کوشید تا از فعالیت های ضد انقلاب راست کسب اطلاع کند و بخشی از این اطلاعات را، به تشخیص خود، در اختیار مقامات جمهوری اسلامی قرار دهد (مانند اخباری پیرامون کودتای نوژه و....) (1)

از این اطلاعات برای برنامه ریزی سیاست های ابرقدرت شرق در برابر امپریالیسم غرب و تدوین مشی خود حزب توده نیز استفاده می شد. باید توجه داشت که سهم حزب توده در کسب اطلاع از فعالیت ضد انقلاب راست و ارائه آن به مقامات جمهوری اسلامی، بسیار کمتر از آن بود که حزب توده تبلیغ می نمود و بخش مهمی از این اطلاعات متعلق بود به خود مردم، که حزب توده بطور غیرقانونی توسط تشکیلات و یا عوامل نفوذی خویش کسب می کرد.

ص : 370

حزب با منبع خبری تماس مستقیم گرفته می شد و خبر پیگیری می شد. لازم به توضیح است که بسیاری از اعضای حزب توده، که از خانواده های مرفه و بعضاً اشرافی بودند، بدلیل موقعیت خانوادگی خود گاه در مرکز اخباری قرار می گرفتند که اطلاع از آن برای یک بسیجی مستضعف و جنوب شهری غیر ممکن بود.

2- عوامل نفوذی در نهادها و ارگان های جمهوری اسلامی: عوامل نفوذی حزب توده در نهادها و ارگان های جمهوری اسلامی (بویژه ارتش) یکی از منابع مهم اطلاعاتی حزب توده از فعالیت ضد انقلاب راست بودند. آنها بنحو غیر قانونی اطلاعات خود را از مقامات جمهوری اسلامی پنهان ساخته و در اختیار حزب توده قرار می دادند، تا مورد سوء استفاده های سیاسی و تبلیغاتی و اطلاعاتی این گروهک قرار گیرد.

3- عوامل نفوذی حزب توده در ضد انقلاب راست: آن تعداد از افراد توده ای که دارای امکانات خاصی بودند (بدلیل پیوندهای شغلی، خانوادگی، محل زندگی، دوستان و...) و در جریان یک فعالیت ضد انقلابی قرار می گرفتند، در صورت لزوم، زیر نظر شعبه اطلاعات حزب توده، بصورت عامل نفوذی در جریان ضد انقلابی فوق به فعالیت می پرداختند. برای نمونه، عامل نفوذی حزب توده در «کودتای نوژه» از دوستان قدیمی ابوالقاسم خادم، از سران کودتا بود.

4- کا.گ. ب و دیگر سرویس های جاسوسی بلوک شرق، از منابع اطلاعاتی حزب توده در رابطه با ضد انقلاب راست بشمار می رفتند. آنان بخشی از اطلاعات مهمی را که از طرحها و فعالیتهای امپریالیسم غرب و نیروهای وابسته به آ ن بدست می آوردند در چارچوب مصالح و سیاستهای خود در اختیار حزب توده قرار می دادند.

5- احزاب کمونیست هوادار مسکو در کشورهای دیگر، که با حزب منحله توده دارای مناسبات دو جانبه بوده و احیاناً در کشور خود دارای عوامل نفوذی و اطلاعاتی بودند (مانند حزب کمونیست عراق، حزب کمونیست سوریه، حزب کمونیست لبنان، برخی احزاب کمونیست اروپای غربی و...) از منابع اطلاعاتی حزب توده بشمار می رفتند.

ص : 371

حزب توده را در همه عرصه های سیاست داخلی و خارجی تشکیل می داد. حزب توده می کوشید تا با طرح جنجالی و گسترده شعارهائی چون «خطر آمریکا جدی است، فوری است، متحد شویم!» به خیال خود از خطر امپریالیسم غرب و ضد انقلاب راست بعنوان یک لولو برای ترساندن مردم و مسئولین جمهوری اسلامی و سوق دادن آنها به دامان ابرقدرت شرق استفاده کند. از این رو، حزب توده در زمینه های اطلاعاتی می کوشید تا کوچکترین خبرها را به شکل اغراق آمیز برجسته سازد و بنحوی آنرا مطرح نماید که گوئی در قبال توطئه های وسیع امپریالیسم و ضد انقلاب راست هیچ راه چاره ای بجز پناه بردن به شوروی (در عرصه بین المللی) و دوستی با حزب توده (در عرصه داخلی) وجود ندارد. بررسی مجموعه اطلاعات و اخبار ارائه شده توسط حزب توده به نهادها و مقامات مسئول و شیوه نگارش و اطلاع آنها مؤید این نظر است. از جمله، گاه حزب توده بجای آنکه خبری را در اختیار مقامات قرار دهد، به شکل برجسته و با حروف درشت آنرا در صفحه اول روزنامه مردم درج می کرد و بدین ترتیب می کوشید در افکار عمومی نوعی ترس (پانیک) ایجاد کند و یا خود را در کشف توطئه ها سهیم جلوه دهد.

این ترفند درست نسخه بدل ترفند «خطر کمونیسم» بود که توسط امپریالیسم غرب و ضد انقلاب راست بکار می رفت. آنان در بوق های تبلیغاتی خود با تبلیغ «خطر کمونیسم» جمهوری اسلامی را حکومت «توده ای ها» و «وابسته به روسیه» وانمود می ساختند. حزب توده نیز متقابلاً از این حربه استفاده کرده و چنین تبلیغ می نمود که امپریالیسم و ضد انقلاب راست بزرگترین دشمن خود را حزب توده می شناسند و لذا انقلابی ترین و ضد امپریالیست ترین نیروی سیاسی ایران حزب توده است!! فاکت هائی چون سخنان قطب زاده معدوم و سلطنت طلبان در دادگاه انقلاب درباره حزب توده و تفسیرها و تحلیل های نشریات و رادیوهای غربی توسط حزب توده برجسته می شد و بعنوان شاهد این مدعا بکار می رفت.

2- خنثی کردن طرح های ضد انقلاب راست و امپریالیسم غرب در چارچوب اختلاف منافع و رقابت ابرقدرت های شرق و غرب: هر چند حزب توده خود نیز واقف بود که بعنوان یک گروهک نقش مهمی در این امر نمی تواند داشته باشد ولی به هر حال به دلیل اختلاف منافع با ضد انقلاب راست می کوشید تا در این امر شرکت جوید.

3- جلب اعتماد مقامات و مسئولین جمهوری اسلامی و نشان دادن خود به عنوان یک سازمان مدافع و دلسوز انقلاب و طرفدار بقاء و تداوم نظام جمهوری اسلامی.

4- کسب اطلاعات مورد نیاز بمنظور ارزیابی نیروها و تدوین مشی سیاسی و تنظیم

ص : 372

تاکتیک های برخورد با نیروهای خط امام در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، اطلاعاتی، نظامی و....

ص : 373

راه موفق شد بخش مهمی از «چریکهای فدائی» را جذب نماید. سیاست حزب توده در قبال منافقین، همانگونه که شرح دادیم، عملاً ناکام ماند.

ص : 374

فدائی خلق»، انشعاب کرده و به حزب توده پیوستند و حزب توده این مسئله را با بوق و کرنا در بلندگوهای تبلیغاتی خود تبلیغ کرد. اعضا «گروه منشعب»، پس از انقلاب، کادرهای درجه اول حزب توده و مورد اعتماد رهبری حزب توده بودند (مانند حسین قلمبر- رهبر گروه منشعب با نام مستعار سیامک - معاون شعبه اطلاعات، فاطمه ایزدی معاون مریم فیروز و مسئول زنان تهران، فرزاد دادگر مسئول دبیرخانه مرکزی، بهمن تقی زاده عضو تحریریه مردم و...) در درون زندان ها نیز این روند جریان داشت. گروه وسیعی از چریک هائی که در زندان بوده و محکومیت های سنگین داشتند، تحت تأثیر سیر حوادث و کمبود آگاهی تجربة سیاسی-تئوریک و بن بست های مارکسیسم به پوچی رسیدند و به بقایای سازمان افسری حزب توده در زندان (حجری، عمویی، شلتوکی، باقرزاده، کی منش، ذوالقدر، که بدلیل سوابق 25-20 ساله زندان دارای وجهه ای بودند) روی آوردند، و بویژه تحت تأثیر عمویی و شلتوکی، جذب حزب توده شدند. برخی از آنان پس از انقلاب به حزب توده پیوسته و بعنوان کادرهای فعال حزب توده عمل کردند (مانند محمد حقیقت، مراد خورشیدی، علی دلیل صفائی و...). برخی از این عناصر پس از آزادی از زندان بعنوان عامل نفوذی به فعالیت در میان «چریک ها» پرداخته و سیاست جذب آنان به حزب توده را عملی ساختند. (1)

ص : 375

گرفتند. در این دوران چریکهای فدائی سیاست ماجراجویانة ضدیت با انقلاب را پیش گرفت و در ترکمن صحرا و کردستان و... به محاربه با انقلاب اسلامی پرداخت.

حزب توده در این مرحله نیز به سیاست قبلی خود ادامه داد و باتوجه به کمیت در خور توجه هواداران «چریک ها» در این سیاست راسخ تر و فعال تر شد و به کار انتشاراتی و تبلیغاتی و نفوذی خود توجه جدی و دقیق مبذول داشت. بارها سران حزب توده در صحبتهای خصوصی خود مطرح می ساختند که «حزب دارای یک سر بزرگ و متفکر و یک جثه ضعیف و کوچک است، در حالی که چریک ها دارای یک جثه بزرگ و پرتحرک ولی دارای مغز و سر کوچک و بی تجربه هستند. این دو سازم_ان باید مک_مل هم شوند تا از ترکی_ب مغز بزرگ سران حزب و بدنة بزرگ چریک ها یک نیروی کمونیستی فعال در جامعه پدید آید.»

در این مرحله، حزب توده با دو هدف به سیاست انتقاد از عملکردهای «چریکها» دست می زد: اول، جدا کردن حساب خود از مارکسیست های «فدائی» در برابر مسئولین و جامعه مسلمان، تا عملکردهای ماجراجویانه و ضد انقلابی «چریکهای فدائی» به حساب حزب توده گذاشته نشود و این تصور پیش نیاید که «چریکهای فدائی» شاخه مسلح حزب توده هستند. دوم، بهره گیری از دستاوردهای انقلاب اسلامی و جاذبة آن بعنوان وسیله ای برای جذب هواداران «چریکها». این نقد از موضع بسیار نرم و «پدرانه» بود و مضمون آن در یک جمله خلاصه می شد: «شما عناصر صادق، انقلابی و اصیل هستید که بدلیل بی تجربگی به چپ غلطیده اید، تنها راه، حزب توده ایران است»! با پیگیری این سیاست، در سال 1361 حزب توده بویژه بدلیل بحران و ورشکستگی شدید گروهکهای چپ رو در زیر ضربات انقلاب و امت حزب الله به آلترناتیو اصلی چپ های ورشکسته و به بن بست رسیده مبدل شد.

ص : 376

متعدد روی داد). حزب توده می توانست از آغاز بخشی از «چریک ها» را جذب کند ولی چون می کوشید که حتی الامکان تعداد بیشتری جذب نماید به عناصر «توده ای» دستور داده شد که دردرون «سازمان فدائی» باقی بمانند. عوامل توده ای درون «اکثریت»، سیاست حرکت گام به گام به سمت حزب توده را در پیش گرفتند. آنان پس از تصفیه و یکدست کردن رهبری «اکثریت» و تصرف اهرم های اصلی سازمان، یک برنامه سیاسی- تئوریک را در جهت آموزش و جذب اعضا و هواداران به اجرا گذاردند. در مسایل جهانی، سیاست های شوروی، بویژه در افغانستان، توجیه می شد. جامعه شوروی به عنوان «مدینه فاضله» مارکس و انگلس مطرح می گردید و حزب کمونیست شوروی و احزاب شوروی گرا بعنوان تنها نیروی اصیل مارکسیستی و کمونیستی جهان نمایانده می شد. در مسایل تئوریک، تئوری های جدید حزب کمونیست شوروی (مانند «جنگ و صلح»، «دولت تمام خلقی»، «گذار مسالمت آمیز»، «راه رشد غیرسرمایه داری»، «سمتگیری سوسیالیستی»، تضاد اصلی جهان معاصر، دوران معاصر و مضمون و نیروهای اصلی آن و...) به عنوان تکامل خلاق مارکسیسم - لنینیسم و انطباق آن با شرایط جدید جهان، تبیین و آموزش داده می شد. در مسایل جامعة ایران، تاریخ «جنبش کمونیستی ایران» بعنوان خط ممتدی که از حیدر عمو اوغلی آغاز و به حزب توده و کیانوری ختم می شود، ترسیم می گردید و خیانت های حزب توده در مقاطع اصلی تاریخ معاصر ایران (جریان نفت شمال، 28 مرداد) توجیه می شد. در این رابطه حزب توده امکانات و نیروی انتشاراتی زیادی صرف کرد و کتاب هائی برای پاسخگوئی به مسایل «چریک ها» تهیه و منتشر کرد. برخی از این کتابها عبارتند از: 28 مرداد (ف. م. جوانشیر)، افسانه طلاها (ف. م. جوانشیر)، حزب توده ایران و دکتر مصدق (کیانوری)، نکاتی از تاریخ حزب توده ایران (کیانوری)، چهل سال در سنگر مبارزه (مجموعه مقالات)، اسناد و دیدگاهها (مجموعه ای مفصل از اسناد دست چین شده توسط جوانشیر و حیدر مهرگان و زیر نظارت کیانوری از 1320 تا 1357 در توجیه تاریخ حزب توده)، چپ روها، راه رشد غیر سرمایه داری و خرده بورژوازی (حیدر مهرگان)، اکتبر و ضد اکتبر (حیدر مهرگان) و... همزمان، کتاب های فوق در نشریة کار تبلیغ می شد و در دستور مطالعه هسته های سازمان «اکثریت» قرار می گرفت. در نتیجه، در سال 1361 در میان طیف وسیعی از «اکثریت» چنان جو روانی و فکری پدید آمد که شوروی را بعنوان قبلة مطلق خود، حزب توده را بعنوان «حزب طراز نوین طبقه کارگر» و رهبری آن را عده ای نابغه، و کیانوری را لنین ایران می پنداشتند.

در زمینة تشکیلاتی، حزب توده از سال 1360 سیاست نزدیکی تشکیلات حزب و

ص : 377

«اکثریت» را پیش گرفت. هدف از این سیاست آن بود که هژمونی (سرکردگی) کادرهای مورد اعتماد حزب توده در «اکثریت» تأمین شود، از نظر روانی تعصب «اکثریتی ها» در رابطه با «سازمان چریک ها» و سوابق و سنن آن کاملاً از میان برود، تجربة تشکیلاتی حزب توده به «اکثریت» منتقل شود، طیف هواداران «اکثریت» هر چه متشکل تر شود تا در صورت ادغام در حزب توده حداکثر نیروی ممکن جمع آوری شود. از نیمه دوم سال 1360 این سیاست کاملاً به اجرا درآمد و در تمام سطوح مهم حزب، شعب مرکزی، سازمانهای جنبی آن و... ارتباطات افقی شکل گرفت. در عین حال، حزب توده برای آن که بتی که از خود در پیش «اکثریت» ساخته بود نشکند، و بحران و نارسایی ها و ضعف های درونی آن «توی ذوق اکثریت نزند»، چنین رهنمود داده بود که حتی المقدور کادرهای «اکثریت» در ارگان های حزب توده شرکت نکنند و در مقابل کادرهای حزب توده هر چه بیشتر در جلسات ارگان های مربوطة اکثریت شرکت جویند. یکی از رهنمودهای تشکیلاتی حزب این بود که از هر ارگان یک نفر توده ای، بعنوان عضو دارای حقوق کامل، در ارگان مشابه «اکثریت» عضویت یابد و تمام وقت در آن کار کند و بکوشد تا بطور طبیعی رشد کرده و مسئولیت ارگان مربوطه را بدست گیرد.

در سال 1361، بدلیل ضعف ها و بی تجربگی های شدید «اکثریت» در مسایل تئوریک، سیاسی و تشکیلاتی، هژمونی حزب توده کاملاً تحکیم شده و در میان بیشتر کادرها و اعضا و هواداران «اکثریت» نوعی احساس حقارت و زدگی از سازمان خود و تمایل جدی به پیوستن به حزب توده نمایان بود. (1)

چرا علیرغم تمایل شدید «اکثریت»، حزب توده به انحلال رسمی «اکثریت» و ادغام آن در سازمان حزب دست نمی زد؟ علل این امر را چنین می توان بیان داشت:

1- با توجه به جو سیاسی کشور، افزایش بدبینی مقامات جمهوری اسلامی به حزب توده و «اکثریت» و آشکار شدن نیات و مقاصد پنهانی حزب توده برای مسئولین کشور، طبعاً محدودیت ها در راه فعالیت حزب توده شدید شده بود. نشریات و کتب حزب توده توقیف می شد و جو جدی علیه حزب توده در جامعه پدید آمده بود. حزب توده چنین می پنداشت که ادغام «اکثریت» در حزب، با توجه به کمیت «اکثریت»، می تواند جمهوری

ص : 378

اسلامی را متوحش کند و مسئولین از خطر یک آلترناتیو چپ «نیرومند» به وحشت افتند و نشریات و رادیوهای غربی و نیروهای راستگرا (حجتیه، لیبرالها، قشریون) این مسئله را آماج تبلیغات و جوسازی قرار دهند و در نتیجه حزب توده و «اکثریت» زیر ضربه جدی قرار گیرند.

2- کیانوری و برخی از رهبران حزب توده اطلاع داشتند که فعالیت های جاسوسی و توطئه گرانه حزب برای مسئولین نظام آشکار شده و لذا امکان انحلال حزب را پیش بینی می کردند. در چنین شرایطی ادغام دو سازمان می توانست انحلال و نابودی «اکثریت» را نیز در پی آورد، در حالیکه استقلال ظاهری «اکثریت» می توانست در شرائطی که حزب توده منحل می شد، تداوم و بقای حزب را تأمین نماید.

به هر روی، سازمان فدائیان خلق «اکثریت» در سال 1361 به یک سازمان جنبی حزب توده که از نظرتشکیلاتی دقیقاً زیر رهبری حزب توده قرار داشت، بدل شده بود و از طرف هیأت دبیران، عمویی در جلسات رهبری «اکثریت» شرکت می کرد.

ص : 379

چارچوب طیف مارکسیسم شوروی گرا محفوظ ماند.

ص : 380

کردستان لو رفت و اعضاء مؤثر آن (اسماعیل قاسملو، دکتر مولوی، غنی بلوریان، عزیز یوسفی، حسن شریعت) دستگیر شدند. عبدالرحمن قاسملو (برادر اسماعیل قاسملو) با تعهد همکاری به ساواک آزاد شد، ولی به اروپای شرقی گریخت. اسماعیل نیز به همکاری با «ساواک» پرداخت و چند سال بعد محفل مارکسیستی بهروز نابت را در تبریز لو داد. دکتر مولوی و حسن شریعت نیز با ابراز ندامت آزاد شدند. سلیمان معینی، از اعضا دیگر این کمیته، به عراق گریخت و بعدها در سال 1346 در یک حرکت مسلحانه در کردستان ایران کشته شد. از اعضاء کمیته کردستان غنی بلوریان و عزیز یوسفی تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در زندان ماندند.

در سالهای 1350-1340 نیز حزب توده کوشید تا نام «حزب دمکرات کردستان ایران» را حفظ کند و لذا در چکسلواکی توسط علی گلاویژ، حسن قزلچی و عبدالرحمن قاسملو به انتشار نشریه کوردستان دست زد. در واقع، حزب توده خود را وارث منحصر بفرد «حزب دمکرات کردستان» می دانست. در پیام کمیته مرکزی حزب توده بمناسبت سی اُمین سالگرد جمهوری خودمختاری کردستان این مسئله نمایان است:

ما از همه مبارزان انقلابی کرد در ایران دعوت می کنیم که مانند مبارزان انقلابی آذربایجان و سایر خلق های ایران به حزب توده ایران بپیوندند و سنت انقلابی یگانگی سازمانی و سیاسی حزب دمکرات کردستان ایران را با حزب مادر، حزب سراسری طبقه کارگر ایران، دوباره زنده کنند. رفقای عزیز کرد!... گروه های جداگانه حزب کردستان ایران را برپایه برنامه سیاسی و توصیه های سازمانی حزب توده ایران بوجود آ ورید و با مراکز حزب توده ایران رابطه برقرار کنید! (1)

قاسملو در چکسلواکی تحت تأثیر سوسیالیسم دمکراتیک الکساندر دوبچک و نیز القائات همسر یهودی خود بتدریج به غرب گرایش یافت و پس از چندی به بغداد رفت. او درآنجا موفق شد که با حمایت سرویسهای جاسوسی غرب و با ترفندهای مختلف رهبری حزب توده را اغواء کند و نشریه کوردستان را، بعنوان ارگان «حزب دمکرات کردستان ایران» بدست گرفته و انتشار دهد. قاسملو در عین حال مناسبات حسنه خود را با حزب توده محفوظ داشت و کوشید تا خود را در موضع سوسیالیسم دمکراتیک جا اندازد و وجهة منفی وابستگی به غرب کسب نکند.

از سوی دیگر عزیز یوسفی و غنی بلوریان به طول مدت زندان، در منطقه کردستان و

ص : 381

بویژه شهر کوچک مهاباد، محبوبیت یافته بودند. یوسفی و بلوریان هر دو از نظر ایدئولوژی و مشی سیاسی هوادار حزب توده بودند.(1) در اوایل سال 1356 یوسفی از زندان آزاد شد و چند ماه بعد درگذشت و بلوریان نیز در نیمه 1357 بدست امت مسلمان و به همراه سایر زندانیان سیاسی آزاد شد. با پیروزی انقلاب، قاسملو به کردستان ایران وارد شد و با استفاده از امکانات دولت عراق و تجارب طولانی که در خارج از کشور کسب کرده بود و با حمایت بلوریان و عناصر توده ای کرد «حزب دمکرات کردستان ایران» را تجدید سازمان داد. حزب توده در آغاز، حزب فوق را از آن خود می دانست، ولی به سرعت متوجه شد که قاسملو سرتابعیت از حزب را ندارد. ولی دیگر دیر شده بود. قاسملو سلطة خود را بر بلوریان که فاقد توانائی و کارآئی سیاسی قاسملو بود، تحکیم کرده بود. بدینسان، «حزب دمکرات کردستان ایران» با مشارکت جناح توده ای (به رهبری بلوریان) و جناح قاسملو (که مدعی ناسیونالیسم چپ و سوسیالیستی بود) فعالیت خود را در جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد. قاسملو به سرعت سرسپردگی خود را به رژیم عراق نشان داد و نخستین گام ها را در محاربه با انقلاب اسلامی آغاز کرد.

حزب توده در سال 1358 از طریق جناح بلوریان در جهت جلب قاسملو به مشی پراگماتیستی خود تلاش کرد. حزب توده از این تلاش اهداف زیر را دنبال می کرد:

1- در برابر نیروهای خط امام و امت حزب الله خود را بعنوان یک سازمان متنفذ در کردستان نشان دهد و «نفوذ» خود را در «حزب دمکرات کردستان ایران» دستمایه ای برای جلب نظر مساعد مردم و مسئولین قرار دهد.

2- بعنوان «میانجی» مدافع تمامیت و استقلال ایران، گذشته و تاریخ خود را در سالهای 1325-1324 لاپوشانی کند.

3- با جلب «حزب دمکرات کردستان» به سوی سیاست خود، پشتوانه قوی برای ایجاد «جبهه متحد خلق» بهمراه «مجاهدین خلق» و «چریکهای فدائی»، فراهم سازد و بدینسان یک اپوزیسیون نیرومند چپ برای مسخ انقلاب یا براندازی نظام تدارک بیند.

ص : 382

ص : 383

در درون کمیته مرکزی «حزب دمکرات کردستان» شد و در جلسه 17 اردیبهشت 1359 آن، این جناح بندی به صف آرائی کامل کشید. سرانجام جناح بلوریان در 25 خرداد 1359 با اعلام مواضع، جدائی خود را از جناح قاسملو اعلام داشت و خود را «حزب دمکرات کردستان ایران (پیرو کنگره چهارم)» نامید. این تحول نشانگر آن بود که حزب توده در مقطع سال 1359 همگامی بیشتر با «حزب دمکرات» را مخل استراتژی مسخ انقلاب و منافی با تاکتیک «جبهه متحد خلق» می داند. از این مقطع، حزب توده جناح قاسملو را بعنوان ضد انقلاب و «جبهه براندازی» ارزیابی نمود. در اسناد پلنوم هفدهم کمیته مرکزی حزب توده (فروردین 1360) چنین آمده است:

نیروهای مشخص جبهه براندازی در درون کشور عبارتند از بقایای وابستگان رژیم سرنگون شده، یعنی بزرگ مالکان... ستون پنجم سیاسی آمریکا که بصورت گروههای فاشیست مآب چپ نمای چینی- آمریکائی مانند «رنجبر»، «پیکاری ها»، «اتحادیه کمونیستها»، «کومله»، جناح قاسملو در حزب دمکرات کردستان ایران و سایر دسته های ضد انقلابی در کردستان و بلوچستان و نظایر آن فعالیت می کنند. (1)

از نیمه دوم سال 1359، حزب توده بوسیله سازمان وابسته به خود در کردستان به افشاگری علیه قاسملو دست زد و کوشید تا «پیروان کنگره چهارم» را به یک آلترناتیو توده ای در مقابل جناح قاسملو بدل سازد. تصور حزب توده این بود که بلوریان به اتکاء سابقه 20 ساله زندان خود و محبوبیت موهومی که تصور می رفت در میان مردم کردستان داراست، خواهد توانست با حزب قاسملو رقابت کند. ولی بزودی آشکار شد که این توهمی بیش نبوده و بلوریان در مقابل قاسملو فاقد حداقل توانائی مقابله است. واقعیت این است که نه بلوریان و نه قاسملو در میان مردم کردستان پایگاهی نداشتند، در حالیکه قاسملو بطور جدی متکی بر حمایت ضد انقلاب و رژیم بعثی عراق و امپریالیسم غرب بود و بلوریان این پایگاه را نیز فاقد بود. بدینسان، در سال 1361- 1360، جناح توده ای حزب دمکرات عملاً به انفعال کشیده شد.

ص : 384

از میان آن؛ ثانیاً، جذب طیف هر چه وسیع تری از آن- چه به شکل سازمانی و چه به شکل فردی- به «جبهه متحد خلق» بمنظور تشکیل یک قطب و آلترناتیو چپ متمایل به شوروی در مقابل خط امام، تا در شرایط مناسب قدرت سیاسی را تصرف کند.

سیاست حزب توده در قبال ضد انقلاب چپ دارای دو رویه بود:

1- چهرة ظاهری این سیاست عبارت بود از برخورد انتقادی و افشاگری تئوریک و سیاسی، که به ظاهر در جهت جذب این نیروها به مدار انقلاب و جلوگیری از درغلطیدن آنها به کام ضدانقلاب عنوان می شد و سیاست معقولانه و پخته ای جلوه می کرد.

2- چهره واقعی این سیاست عبارت بود از تلاش «حزب توده» برای جذب و بهره گیری از این نیروها به سود خود.

شیوه های اصلی عملکرد حزب توده در میان ضدانقلاب چپ عبارت بود از :

1- برخورد پلمیک سیاسی و بهره گیری از جاذبه های انقلاب به نفع خود در جهت جذب آنان؛

2- برخورد تئوریک و تلاش برای جذب آنان به مواضع مارکسیسم «ارتدکس» که خط حزب توده مبتنی بر آن بود؛

3- استفاده از مناسبات دوستانه میان سران و کادرهای حزب توده و ضد انقلاب چپ برای تشکیل جلسات بحث و تبادل نظر و تأثیرگذاری و جلب آنها؛

4- شیوه های نفوذی و رسوخ عناصر توده ای در گروهکهای فوق و سپس ایجاد انشعاب یا کودتا در سازمان های فوق («چریکهای فدائی»، «راه کارگر»، «حزب دمکرات»، «رزمندگان» و...).

ص : 385

ص : 386

به رهبری لنین و جناح منشویک به رهبری پلخانف و مارتف و دیگران پدید شد و در آثار او مانند «چه باید کرد؟»، «نامه به یک رفیق دربارة وظایف سازمانی»، «یک گام به پیش دو گام به پس» (بحران در حزب ما) و «بیماری کودکی چپگرائی در کمونیسم» بیان شد.

مهمترین اثر لنین دربارة اصول سازمانی حزب، «یک گام به پیش دوگام به پس» است، که در سال 1904م. نوشته شد. این رساله حاوی نقطه نظرات لنین و جناح پیرو او (بلشویکها) در تعارض با مارتف و جناح هوادار او (منشویک ها) در جریان کنگرة دوم حزب سوسیال دمکرات کارگری روسیه بود. تعارض در همین کنگره بود که حزب را به دو جناح «بلشویک» (اکثریت) و «منشویک» (اقلیت) منشعب کرد.

یکی از موارد مهم اختلاف لنین با مارتف در مسئله اساسنامه حزب بود. مارتف معتقد بود که تمام هواداران حزب را می توان به صرف هواداری به عضویت پذیرفت. او در این پیشنهاد خود متأثر از سیاست «درهای باز» احزاب اروپای غربی بود. در مقابل، لنین الگوی بسیار منضبطی از حزب در ذهن داشت و حزب را «سازمان انقلابیون حرفه ای» می دانست. او معتقد بود که اگر هر هواداری وارد حزب شود حزب دیگر نخواهد توانست نقش «گردان پیشتاز جنبش طبقه کارگر» را ایفا کند و به محفل لخت و فاقد انضباط و قدرت تصمیم گیری و اراده بدل خواهد شد.

ماده پیشنهادی مارتف برای شرایط عضویت در حزب چنین بود:

هر کس برنامه حزب را بپذیرد و از حزب با وسایط مادی پشتیبانی نماید و به آن تحت رهبری یکی از سازمانهای حزبی کمک منظم شخصی ابراز دارد عضو حزب به شمار می رود. (1)

ماده پیشنهادی لنین چنین بود:

هر کس برنامه حزب را می پذیرد و از حزب هم با وسائط مادی و همچنین با شرکت شخص خود در یکی از سازمانهای حزبی پشتیبانی می نماید عضو حزب محسوب می شود. (2)

همانطور که ملاحظه می شود، در دو پیشنهاد فوق: 1- پذیرش برنامه حزب، 2- پشتیبانی مادی از حزب، اصول مورد توافق و مشترک است. ولی مارتف پیوند به سازمان حزب را به صورت «محفلی» و «باز» ابراز می دارد، در حالیکه لنین بر پیوند منظم و منضبط و رابطه تابع و

ص : 387

متبوعی عضو با حزب تأکید دارد. لنین علت پیشنهاد این اصل را چنین بیان می دارد:

من بدینوسیله تمایل خود و خواست خود را حاکی از اینکه حزب بمثابه دسته پیشتاز طبقه، حتی المقدور متشکل تر باشد و فقط عناصری را دربرگیرد که قائل به حداقل تشکل باشند - با کمال روشنی و دقت بیان مینمایم. برعکس، این معارض من است که در حزب عناصر متشکل را با عناصر غیرمتشکل، عناصری را که تن به رهبری می دهند با عناصری که تن به این رهبری نمی دهند و عناصر پیشتاز را با عناصری که به طور غیرقابل اصلاحی عقب مانده اند، مخلوط می نماید، زیرا عناصر عقب مانده قابل اصلاح، ممکن است داخل سازمان گردند. این است آن اختلاطی که واقعاً خطرناک است. (1)

بدین ترتیب، از زمان پیدایش لنینیسم (بلشویسم) اصل «شرکت در یکی از سازمان های حزبی» به اصل بنیادی در اصول سازمانی احزاب کمونیست بدل گردید و وجه ممیزه آن با احزاب سوسیال دمکرات غربی شد. اصل «قبول برنامه و مبارزه در راه تحقق آن و تبعیت از اساسنامه و اصل پرداخت حق عضویت» جزء اصول مشترک احزاب کمونیست و سوسیال دمکرات غربی است.

از این روست که اساسنامه حزب توده، شرایط عضویت در حزب را چنین بیان می دارد:

الف: قبول برنامه و مبارزه در راه تحقق بخشیدن به آن در تبعیت از اساسنامه حزب.

ب: شرکت در یکی از سازمان های حزبی.

ج: تابعیت ایران.

د: داشتن حداقل 18 سال تمام.

ه: پرداختن حق عضویت. (2)

در اساسنامه حزب توده، اصول «الف» (قبول برنامه و ...) ، «ب» (شرکت در یکی از سازمان های حزبی) و «ه_» (پرداخت حق عضویت)، اصول عام سازمانی احزاب کمونیست (اصول لنینی) می باشد. اصل «ج» (تابعیت ایران) و «د» (داشتن حداقل 18 سال تمام) مخصوص حزب توده بوده و ناشی از تعلق آن به کشور ایران و شرایط رشد جسمی است.

اشخاصی که عضو حزب دیگری می باشند نمی توانند در عین حال عضو حزب

ص : 388

توده ایران باشند. (1)

اصل فوق نیز از اصول عام احزاب کمونیست است، ولی مسئله به شکلی که در اساسنامه حزب توده و سایر احزاب کمونیست (لنینی) مطرح شده، نیست. در واقع، منظور این است که عضو حزب مارکسیستی باید قبل از هر چیز مقید و تابع حزب خود باشد و اساس هویت سیاسی و مکتبی او را این پیوند تشکیل دهد و لاغیر. بنابراین، یک فرد نمی تواند در عین حال هم تابع حزب توده باشد و هم حزب دیگری. ولی این اصل بدان معنا نیست که در طول تاریخ مارکسیسم - لنینیسم، اعضای حزب کمونیست در سایر احزاب عضویت نداشته اند. بررسی تاریخ حزب توده و سایر احزاب کمونیست نشان می دهد که در شرایط معینی عضو حزب با صلاحدید حزب می توانسته به عنوان «عنصر نفوذی» به عضویت سایر احزاب درآید، مشروط بر اینکه این عضویت در حزب دیگر با صلاحدید حزب کمونیست و در جهت اهداف اطلاعاتی و سیاسی آن باشد.

ص : 389

مغالطه ظریف وجود دارد. برخی احزاب کمونیست، از جمله حزب توده، مدعی اند که شرط عضویت در حزب، تقید به جهان بینی ماتریالیستی نیست و میان پذیرش سوسیالیسم به عنوان یک آماج اجتماعی عدالت جویانه با پذیرش آته ئیسم (الحاد) مارکسیستی تفاوت است. بنابراین، یک کارگر یا انقلابی غیرملحد (مثلاً یک مسلمان)، مشروط بر اینکه برنامه حزب را بپذیرد، می تواند عضو حزب باشد. بنابراین عضویت در حزب توده الزاماً به معنای مارکسیست بودن یا حداقل آته ئیست بودن نیست. این ادعایی است که نه تنها از سوی حزب توده، بلکه از سوی بسیاری از احزاب کمونیست، به ویژه آن احزابی که در جوامع عمیقاً مذهبی فعالیت می کنند، مطرح می شود.

برای تبیین بیشتر رابطه حزب کمونیست با مذهب توجه به مقاله ای که لنین در 13 مه 1909 در نشریه پرولتاری با عنوان «نگرش حزب کارگری به مذهب» (1) نگاشته، ضرور است.

لنین در آغاز مقاله اشاره می کند که در سالهای نگارش مقاله فوق (سالهای پس از انقلاب نافرجام 1905 در روسیه علیه تزاریسم)، «امروزه بدون تردید، محافل وسیعی از جامعه به هر آن چه که به مذهب مربوط است علاقه نشان می دهند، و این (علاقه) به صفوف روشنفکران که به جنبش طبقه کارگر نزدیکند و همچنین به محافل بعضی از کارگران رسوخ کرده است».(2) به عبارت دیگر، توسعه جنبش مذهبی در روسیه و به ویژه در روشنفکران وابسته به کارگران و نیز در طبقه کارگر عامل اصلی است که لنین را به نگارش مقاله فوق وامی دارد. او به تبیین موضع سوسیال دمکراتهای روسیه در قبال مذهب چنین می پردازد:

سوسیال دمکراسی تمامی جهان بینی خود را بر سوسیالیسم علمی، یعنی مارکسیسم، بنا کرده است. چنانکه مارکس و انگلس مکرراً بیان داشته اند، شالودة فلسفی مارکسیسم ماتریالیسم دیالکتیک است، که کاملاً از سنتهای تاریخی ماتریالیسم قرن هجدهم فرانسه و فویرباخ (نیمه اول قرن 19) اخذ گردیده، ماتریالیستی که مطلقاً الحادی (آته ئیستی) است و مسلماً با همه مذاهب مخالف است. ... مذهب افیون توده است. این اظهارنظر مارکس سنگ بنای همه بینش مارکسیستی درباره مذهب است. مارکسیسم هماره همة مذاهب و کلیساهای نوین

ص : 390

را، و هرگونه سازمان مذهبی را، ابزار ارتجاع بورژوائی میداند که به عنوان وسیله دفاع از استثمار و تحمیق طبقه کارگر خدمت می کند. (1)

لنین، پس از بیان این نقطه نظر بنیادین مارکسیسم، به عنوان فرزند و وارث الحاد بورژوائی قرون 18 و 19 اروپا، نسبت به مذهب، تفاوت اساسی الحاد مارکسیستی و «سنت جنگ بورژوازی علیه مذهب در اروپا»(2) را بیان می دارد. او الحاد بورژوائی را «الفبای ماتریالیسم» می خواند و الحاد مارکسیستی را ماتریالیستی می داند که از الفبا فراتر رفته است:

ما باید با مذهب مبارزه کنیم- این الفبای همة انواع ماتریالیسم و در نتیجه مارکسیسم است. ولی مارکسیسم، ماتریالیستی نیست که در الفباء درجا زده باشد. مارکسیسم (از این الفباء) فراتر می رود. ما برای انجام این امر (مبارزه با مذهب) باید بدانیم که چگونه با مذهب مبارزه کنیم... (3)

از دیدگاه لنین تمایز مبارزه مارکسیستی با مبارزه بورژوائی علیه مذهب در این است:

تبلیغ الحادی سوسیال دمکراسی باید تابع وظیفه اصلی او، یعنی رشد مبارزه طبقاتی توده های استثمار شونده علیه استثمارگران باشد. (4)

این اصل، شالودة استراتژی مذهب ستیزی مارکسیسم است. مبارزه با مذهب تابعی است از مبارزه طبقاتی. با در نظر گرفتن این اصل محوری، الحاد مارکسیستی، به الحادی پراگماتیست (مصلحت گرا) تبدیل می گردد، یعنی الحادی که بیش از هر چیز به مصالح فعالیت سیاسی خود توجه دارد. لذا، لنین- به پیروی از مارکس و انگلس- مبارزات تند آنارشیست ها (مانند پیروان باکونین) را علیه مذهب محکوم می کند و آن را ناموجه می خواند. لنین مبانی این الحاد پراگماتیستی را چنین شرح می دهد:

یک مارکسیست باید ماتریالیست، یعنی دشمن مذهب، باشد. ولی او باید یک ماتریالیست دیالکتیک باشد، یعنی کسی که نه به شیوه ای تجریدی و نه بر پایة مبانی فرعی و صرفاً نظری و نه با مخالفت با وعظ و موعظه (مذهبی)، بلکه به شیوه ای مشخص به مبارزه با مذهب می پردازد، یعنی بر شالودة مبارزه طبقاتی که در عمل جریان دارد و توده ها را بیشتر و بهتر از هر چیز دیگری آموزش می دهد. (5)

ص : 391

لنین با ذکر مثال، این «شیوه مشخص مبارزه با مذهب» را می شکافد. او می گوید که کارگران به گروههای مختلف تقسیم می شوند، بخشی از آنها سوسیال دمکرات، و طبعاً ملحد هستند، ولی بخش دیگر:

کارگران عقب مانده ای هستند که هنوز با روستا و با دهقانان پیوند دارند و به خدا معتقدند و به کلیسا میروند و حتی تحت تأثیر مستقیم کشیش های محلی قرار دارند و فرضاً در یک اتحادیه کارگری مسیحی سازمان یافته اند. (1)

لنین توضیح می دهد:

در چنین شرایط، تبلیغات الحادی ممکن است غیرضرور و مضر باشد. این نه به علت این وحشت سخیف است که بخش های عقب مانده را برنجانیم و در انتخابات کرسی را از دست بدهیم و غیره، بلکه بنا به ضرورت رشد عملی مبارزه طبقاتی میباشد، که در شرایط جامعه مدرن سرمایه داری، کارگران مسیحی را صدبار بهتر از تبلیغات الحادی به سوی سوسیال دمکراسی و الحاد جلب خواهد کرد. (2)

لنین پس از ذکر مبانی مشی مصلحت گرایانه در قبال مذهب، مسئله عضویت یک فرد مذهبی را در حزب کمونیست مطرح می سازد و چنین می نویسد:

اگر یک کشیش نزد ما بیاید تا در کار مشترک سیاسی ما مشارکت جوید و با صداقت وظایف حزبی را انجام دهد، بدون آنکه با برنامه حزب مخالفت ورزد، باید به او اجازه داد تا به صفوف سوسیال دمکراتها بپیوندد، زیرا تضاد میان روح و اصول برنامه ما و اعتقادات مذهبی کشیش، در چنین شرایطی، مسئله ای است مربوط به خود او. این یک تضاد شخصی او است و یک سازمان سیاسی نمی تواند اعضای خود را تحت آزمون قرار دهد تا ببیند که میان نظریات او و برنامه حزب تضادی نیست. ولی مسلماً چنین موردی حتی در اروپای غربی نیز یک استثنای نادر است، در حالیکه در روسیه کاملاً بعید است. ولی اگر، برای مثال، یک کشیش به حزب سوسیال دمکرات پیوست و (در این حزب) کار اصلی و تقریباً تنها کار خود را تبلیغ اندیشه های مذهبی در حزب قرار داد، باید او را بدون تردید از صفوف حزب اخراج کرد. ما نه تنها کارگرانی را که اعتقاد خود به خدا را حفظ کرده اند باید به درون حزب بپذیریم، بلکه باید به طور سنجیده بکوشیم تا آنها را

ص : 392

جذب کنیم، ما مطلقاً مخالفیم که کوچکترین حمله ای به باورهای مذهبی آنها صورت گیرد، ولی ما آنها را جذب می کنیم تا با روح برنامه مان آموزششان دهیم، نه اینکه اجازه دهیم (آنان) به مبارزه فعال علیه آن (برنامه حزب) بپردازند. ما در درون حزب آزادی عقیده را اجازه میدهیم، ولی در محدودة معینی... (1)

ترجمه فرازهای اصلی مقاله مهم لنین در زمینه مذهب از آن رو ضرور شمرده شد تا ریشه ها و مبانی تئوریک مسئله عضویت افراد مذهبی در احزاب کمونیست دقیقاً تبیین گردد.

لازم به توضیح است که این فقط دیدگاه لنین نیست. مارکس و انگلس نیز در زمان خود مسئله عضویت «کارگران مذهبی» را در حزب کمونیست به همین شکل می دیدند و لذا با دیدگاههای کمونیست های افراطی و آنارشیست ها به مقابله و مجادله پرداختند.

همانطور که ملاحظه می شود عامل محوری و تعیین کننده در این خط مشی، مصلحت گرایی سیاسی است، یعنی چه مارکس و انگلس و چه لنین به نفوذ عامل مذهب در بخش قابل توجهی از کارگران و زحمتکشان جامعه اروپایی و امپراطوری تزاری توجه داشتند و بر اساس همین عامل چنین سیاستی را توصیه می کردند. به هر روی، آماج اصلی این سیاست جذب توده های مذهبی به صفوف حزب کمونیست و تبدیل آنان به نیروی جنبش کمونیستی می باشد. در رابطه با خود مذهب، دیدگاه کلاسیک های مارکسیسم (مارکس- انگلس و لنین) دیدگاهی کاملاً لائیک و سکولاریستی است، یعنی تلاش آنها در این راستاست که مذهب به امر شخصی مذهبیون تبدیل شود و از سیاست جدا و بیگانه گردد. بنابراین مذهبی عضو حزب کمونیست، فردی است که در سیاست کمونیست است و پیرو برنامه حزب کمونیست و در اعتقاد شخصی «مذهبی».(2) این یک تضاد آشکار در بینش و روش فرد مذهبی است، که به گفته لنین حزب کمونیست باید آن را تضاد شخصی خود او تلقی کند!

در اینکه تا چه حد لنین و حزب بلشویک او موفق به جذب اعضای مذهبی از میان کارگران شدند، اطلاعی در دست نیست. روشن است که «انقلابیون حرفه ای»، یعنی روشنفکران مارکسیستی که رهبری و استخوان بندی حزب بلشویک را تشکیل می دادند،

ص : 393

همه و بدون استثناء آته ئیست و ملحد بودند. ولی بعید است که همه 350 هزار عضو حزب بلشویک در آستانه انقلاب اکتبر 1917 آته ئیست و ملحد باشند و بخش مهمی از آنها را باید افراد ساده ای تلقی کرد که جذب شعارها و برنامه حزب بلشویک مبنی بر حذف طبقات حاکمه و استثمارگر و استقرار عدالت اجتماعی در قالب سوسیالیسم شده بودند (1) و نه جذب ایدئولوژی مارکسیستی.

روشن است که دیدگاههای تئوریک مارکسیسم در تبیین مذهب، مطلقاً معطوف به مذهب کلیسایی اروپای غربی و شرقی و روسیه تزاری است و اصولاً بینش الحادی مارکسیسم در آن شرایط و تحت تأثیر آته ئیسم قرن 18 اروپا و انقلابات بورژوازی، علیه فئودالیسم و کلیسا شکل گرفت. مارکسیسم کوشید خط مشی سیاسی خود را در قبال مذهب بر اصل بورژوایی «سکولاریسم» و جدایی دین از سیاست مبتنی سازد. ولی حزب توده و سایر احزاب کمونیست کشورهای اسلامی به طور قالبی و کلیشه ای کوشیدند تا همین اصول را بر دین اسلام و جوامع اسلامی منطبق سازند و طبعاً نتیجه این تلاش آنها شکست مطلق بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، به عنوان طلیعة رستاخیز جهانی اسلام و سرآغاز ظهور یک تمدن جهانی اسلامی، حزب توده که در درون کشور با روحیات و اعتقادات شدید مذهبی جامعه مواجه بود، کوشید تا همان اصل لنینی عضویت افراد مذهبی در حزب کمونیست را- که طی نیم قرن اخیر توسط مارکسیست ها فراموش شده بود- مجدداً احیا کند و دستاویز فعالیت خود قرار دهد. طبعاً نتیجه این سیاست پراگماتیستی شکست مطلق بود.

ص : 394

همان رابطه ای که مذهب، میان انسان و خدا برقرار می سازد، مارکسیسم می کوشد تا میان فرد و حزب ایجاد کند. ادیان الهی با ایجاد یک رابطه معنوی میان انسان و خدا، جوهر آدمی را از اوئی و به سوی اوئی می دانند و کمال آدمی را حرکت به سوی «او» می شمرند. طبیعی است که این رابطه بیش از هر چیز یک نیاز روحی آدمی است و در شرایطی که این نیاز توسط مذهب برآورده نشود، جای آن را سمبل های کاذب (بت ها) پر می سازد. از همین روست که، به طور مثال، اگوست کنت، فلسفة اثباتی خود را به شکل یک سازمان مذهبی ارائه داد. مارکسیسم نیز می کوشد تا این خلأ ذاتی روان آدمی و نیاز او را در اتصال به یک قدرت مطلق، با رابطه «انسان» و «حزب» پر سازد.

بنابراین جوهره و مضمون رابطه «عضو» و «حزب» در مارکسیسم، رابطه استحاله در سازمان حزبی است. از دیدگاه مارکسیسم، کمال در حل شدن «فرد» (ایندیویدوال) در «جمع» (کلکتیو) است و لذا روانشناسی مارکسیستی یک روانشناسی «اصالت الاجتماعی» (کالکتیویست) است. عالیترین تبلور و قله کمال جمع، از دیدگاه مارکسیسم «حزب» است و لذا اوج کمال انسان مستحیل شدن در حزب است.

حزب مارکسیستی، همانگونه که خواهیم دید، بیش از هر چیز یک سیستم ماشینی است که پیچ و مهره های آن را اعضا، یعنی انسانها، می سازند. این ماشین دارای «هویت واقعی» شمرده می شود و نه تنها از آحاد انسانها، بلکه حتی از طبقه ای که خود را نماینده آن می شمرد، یعنی طبقه پرولتاریا، نیز برتر قرار می گیرد، زیرا حزب مارکسیستی «پیشاهنگ پرولتاریا» و اوج کمال مادی و معنوی اوست. بدینسان، در احزاب کمونیست، فرد به کلی در ماشین حزبی مستحیل و مفروق است. از آنجا که سکان این ماشین به دست «رهبران» («پولیت بورو» یا «هیأت سیاسی») و بالاخره به دست دبیرکل یا جمع دبیران حزب است، بنابراین در تحلیل نهایی، در حزب مارکسیستی عضو به آلت بی اراده ای در دست رهبری تبدیل می گردد.

تجلی این رابطه میان «عضو» و «حزب» در روانشناسی مارکسیست ها بارز است، تا بدان حد که سوگند خوردن به حزب جایگزین سوگند به خدا می شود. این بت پرستی حزبی (یا «فیتیشیزم حزبی») دارای آثار مخرب فراوان در روان انسان است و به تدریج به مسخ هویت و فردیت آدمی می انجامد. این ویژگی نه تنها در حزب توده، بلکه در بقیه گروههای مارکسیستی ایران و در «سازمان مجاهدین خلق» (منافقین) نیز بارز است. وجه تشابهی که برخی محققین غربی میان دو مسلک مارکسیسم و فاشیسم قائلند، بیشتر ناظر به همین استحاله فرد در سازمان و «فیتیشیزم سازمانی» است.

ص : 395

ص : 396

بر این اساس، در این بخش توجه خود را تنها بر اصول کلی و تئوریک سازمان مارکسیستی حزب و ساختمان حزب توده در سالهای اولیه پس از انقلاب اسلامی متمرکز می کنیم. دربارة ساختار تشکیلاتی حزب توده پس از انحلال آن (دوران فروپاشی-1362- تاکنون) در کتاب جداگانه ای سخن خواهیم گفت.

حزب توده، مانند سایر احزاب کمونیست جهان، دوران فعالیت علنی را مبنای ساختمان تشکیلاتی خود قرار می دهد و بر این اساس ساختار رسمی آن، که در اساسنامه حزب انعکاس یافته، شکل سازمانی دوران علنی است. به عبارت دیگر، ساختار تشکیلاتی حزب توده در دوران فعالیت علنی، ساختار رسمی (یعنی اساسنامه ای) آن است، در حالی که سازمان حزب در دوران فعالیت مخفی و یا سازمانهای مخفی و غیرقانونی حزب در دوران فعالیت علنی، که همواره وجود داشته، دارای ساختار غیررسمی (یعنی غیراساسنامه ای) است. (1)

ساختار رسمی (اساسنامه ای) سازمان حزب توده از الگوی عامی پیروی می کند، که در سراسر جهان، معمولاً احزاب کمونیست علنی و قانونی، کم و بیش بر اساس آن سازمان یافته اند. این ساختار بیانگر یک سازمان یکپارچه و سراسری است، که بر اساس تقسیمات کشوری، شاخه های آن گسترده می شود و به واحدهای پایه (حوزه) و در نهایت به افراد حزبی (عضو حزب) ختم می گردد. اساسنامه حزب توده ساختار رسمی حزب را چنین بیان می کند:

تقسیمات سازمانی حزب توده ایران عبارتست از: سازمان محل کار- سازمان بخش- سازمان شهر- سازمان ولایت- سازمان ایالت. (2)

ص : 397

تشکیل دهنده حزب کمونیست هستند. در حزب توده سازمان پایه ای «حوزه» نامیده می شود. در سایر گروههای مارکسیستی ایران نام های دیگری مانند «هسته» و غیره کاربرد دارد.

ماده 13 اساسنامه حزب توده چنین می گوید:

پایه و سازمان اولیه حزب حوزه است.

الف- حوزه ها بر اساس محل کار و محل سکونت تشکیل می شوند.

ب- حداقل افراد حوزه 3 نفر است. حوزه با موافقت کمیته بخش و یا ارگانهای بالاتر تشکیل می گردد.

ج- حوزه دارای مسئول یا هیأت عامله ای است که در جلسه عمومی حوزه برای مدت یک سال انتخاب می شود... (1)

در اساسنامه حزب توده، حداقل اعضای حوزه 3 نفر قید شده، ولی حداکثر آن ذکر نشده است. حداکثر اعضای سازمان پایه حزب بستگی به شرایط سیاسی و اجتماعی کشور دارد. در شرایط پس از انقلاب اسلامی ایران، که حزب توده از آزادی تجمع برخوردار بود، حوزه های حزبی معمولاً 5 الی 10 نفره بود. ولی در شرایط کشورهای سوسیالیستی، که احزاب کمونیست حکومت را به دست دارند، معمولاً همه اعضای کمونیست یک مجمع اجتماعی (مثلاً یک اداره) عضو یک سازمان پایه (حوزه) هستند. بنابراین گاه سازمان پایة یک حزب کمونیست، 300-200 نفر را در بر می گیرد و دارای تشکیلات مفصلی است. روشن است که در شرایط احزابی مانند حزب توده، کوچک بودن حوزه، نظارت دقیق حزب را بر تک تک اعضا میسر می سازد، در حالی که در شرایط احزابی مانند حزب کمونیست شوروی، سازمانهای پایه چنان گسترده است که نظارت و کنترل دقیق امکان ندارد و در واقع جلسات سازمانهای پایه بیشتر به کنفرانس های تشریفاتی شباهت دارد و همه امور توسط دبیر و هیأت رئیسه سازمان پایه آن اداره یا کارخانه یا کالخوز (تعاونی کشاورزی) یا ساوخوز (مزرعه دولتی) و ... اداره می شود.

«حوزه» دارای یک مسئول است که وظیفه او اداره حوزه و سازماندهی فعالیت حوزه (به عنوان سازمان حزبی) در محل کار و یا محل زندگی و تأمین ارتباط آن با ارگانهای بالاتر حزبی است. در نخستین اساسنامة حزب توده (مصوب کنگرة اول-10 مرداد 1323) اداره حوزه به دست سه نفر به نام «هیأت عامله حوزه» سپرده شده بود که برای مدت 6 ماه

ص : 398

انتخاب می شدند. (1) در دومین اساسنامه حزب توده (مصوب کنگره دوم- 5 اردیبهشت 1327) مسئولیت حوزه به یک فرد یعنی دبیر حوزه سپرده شد که باید منتخب اعضای حوزه می بود.(2) آخرین اساسنامه حزب توده می گوید:

دبیر حوزه مسئول یا هیأت عامله ای است که در جلسات عمومی حوزه برای مدت یک سال انتخاب می شود. (3)

این اصل در واقع تلفیقی میان اساسنامه اول و اساسنامه دوم است.

به هر روی، اصل اساسنامه ای انتخابی بودن مسئول حوزه در طول تاریخ حزب توده هیچگاه اجرا نشد و مسئولیت حوزه با یک فرد «مسئول» بود که از سوی ارگانهای بالاتر (کمیته بخش و ...) و از بالا منصوب می شد. معمولاً کسی به عنوان مسئول حوزه نصب می شد که بر اساس سوابق بیوگرافیک و اطلاعات شخصی اعضای کمیته بخش، «وفادار» به حزب و مورد اعتماد کامل باشد.

در ساختار تشکیلاتی حزب توده پس از انقلاب اسلامی ایران (1361- 1358)، در «سازمان ایالتی تهران» (سات) که کاملترین شکل تشکیلاتی حزب توده را داشت، حوزه ها به سه رده تقسیم می شدند:

1- حوزه های ساده، که دربرگیرنده اعضای ساده حزب بود و «حوزه رده سه» نام داشت.

2- حوزه مسئولیتی رده دو: معمولاً مسئولین 3 تا 5 حوزه ساده (رده سه) در یک حوزه بالاتر حزبی شرکت می کردند، که «حوزه مسئولین ساده» یا «حوزه مسئولین رده 2» خوانده می شد.

3- حوزه مسئولیتی رده یک (حوزه مسئولیتی شاخه): معمولاً مسئولین 3 تا 5 حوزه مسئولین رده 2 در یک حوزه بالاتر شرکت می کردند، که «حوزه مسئولین رده یک»، یا حوزه مسئولین شاخه نامیده می شد. به دلیل اهمیت «حوزه» در سازمان حزبی، تحلیل جامع زیر را به نقل از مهدی حسنی پاک، از مسئولین و کادرهای درجه اول تشکیلاتی حزب توده، آورده ایم. در این تحلیل علاوه بر مسایل سازمانی، سیر فعالیت تشکیلات حزب در سالهای 1361- 1358 نیز ترسیم شده است.

ص : 399

ص : 400

روی افرادی که با مشی حزب آشنا شده و به آن علاقمند گردیده بودند و تبدیل آنان به سمپاتهای منظم. عضو حوزه که با اینگونه افراد در محل کار یا محل زندگی یا در میان دوستان و آشنایان و فامیلش برخورد می کرد، پس از آنکه علاقة آنها به مشی حزب جلب می شد، رابطه خود را با آنها منظم کرده و هر چند یک بار فرد مربوطه را می دید و پیرامون سیاستهای مختلف حزب در طول یکی دو هفته و وقایعی که رخ داده و نظر حزب دربارة آنها با او صحبت می کرد و در عین حال حاصل کار را به حوزه گزارش می داد. اگر اشکالی در جریان این تماس ها برای عضو حوزه در رابطه با آن شخص به وجود می آمد، حوزه جمعاً به حل مسئله او می پرداخت و او را راهنمایی می کرد که چگونه اشکال را برطرف سازد. به تدریج فرد با پذیرفتن مشی کلی و سیاستهای حزب و تحلیلهای حزب در مورد مسایل جاری، به یک سمپات منظم حزبی تبدیل می شد. اگر این فرد کارگر یا دهقان یا کارمند بود و یا امکان فعالیت در محیط زندگی داشت، متناسب با امکاناتی که داشت، کم کم در زمینه فعالیت در میان تشکل های توده ای (کارگری، دهقانی، جوانان، زنان، کارمندان، محلی، ملی، مذهبی، اقلیتها) به او رهنمودهایی داده می شد. او باید در این تشکل ها، بسته به امکان، به فعالیت پرداخته و در چهارچوب رهنمودهایی که عضو حزب به او می داد، می توانست نظریات حزب را در آن تشکل ها ببرد. او در عین حال به آموزش بیشتر مشی حزب از طریق کتب و گوش کردن به نوارهای «پرسش و پاسخ» و یا جزوه آن و تحلیل های هفتگی حزب تشویق می شد و حاصل کار به حوزه اطلاع داده می شد. این رابطه روز به روز گسترده تر می شد تا آنکه سمپات را با برنامه و اساسنامه حزب آشنا می کرد و در صورتی که سمپات می پذیرفت و علاقمند به عضویت در حزب بود، معرف وی از حوزه، آنکتی گرفته به او می داد تا پرکند و همراه بیوگرافی می فرستاد و اگر پذیرفته می شد، عضو آزمایشی حوزه ای می شد و دیگر از مرحله سمپاتی خارج می شد. بدین ترتیب حوزه ها همیشه در کنار خود هوادارانی داشتند که علاقمند به مشی حزب بودند، سمپاتهایی داشتند که منظماً سیاستهای حزب را دنبال می کردند و بخشی از رهنمودهای آن را عملی می ساختند. از میان اینان، پس از مدت زمانی، اعضایی به حزب معرفی می کردند و با این کار وظیفه تشکیلاتی خود را به انجام می رساندند.

یکی دیگر از وظایف اعضای حوزه عبارت بود از شرکت منظم در جلسات حوزه، بدون غیبت غیرموجه. در صورتی که غیبتهای غیرموجه تکرار می شد، عضو حزب مورد انتقاد قرار می گرفت و اگر اصلاح نمی شد ارگانهای مربوطه می بایست به وضع او رسیدگی می نمودند که گاه موجب اخراج او می شد.

ص : 401

وظیفه دیگر تشکیلاتی حوزه این بود که اگر فردی به شهرستان دیگری منتقل می شد و یا به محل کار و یا محل زندگی دیگری می رفت، باید از طریق مسئول، فرم انتقال او، شامل نام و نام فامیل، آدرس محل کار یا محل زندگی، حدود سنی، میزان حق عضویت و نوع عضویت و رده او بود، به ضمیمه نظر مسئول حوزه دربارة او، به همراه یک پارول (قرار تماس) و اگر تلفن داشت، به همراه شماره تلفن، قبل از آنکه عضو منتقل شود برای ارگانهای بالاتر، ارسال دارند، تا هنگامی که فرد به محل جدید می رود، فرم انتقال وی هم رسیده و با وی تماس گرفته شود.

در صورتی که حوزه، حوزه آزمایشی می بود، مسئول حوزه موظف بود پس از اتمام دوره یک ساله آزمایشی، نام فرد را همراه با نظر مسئول درباره عملکردها و خصائل وی در حوزه، به ارگانهای بالایی گزارش داده تا در صورتی که با عضویت رسمی وی موافقت می شد، به او ابلاغ و در عین حال به حوزه رسمی منتقل گردد.

در عین حال مسئول حوزه موظف بود اگر عضوی در حوزه او استعداد و توانایی مسئول شدن و مسئولیت پذیرفتن را داشت به حوزه های بالایی معرفی کند تا در صورت تأیید توسط شعبه تشکیلات ناحیه، به او مسئولیت داده شود. انتصاب مسئولین درجه دو که حوزه های عادی اعم از رسمی یا آزمایشی را اداره می کردند و انتصاب مسئولین رده یک که حوزه مسئولین رده دو را اداره می کردند، به پیشنهاد مسئولین حوزه ها، شاخه ها و بخش ها و با تأیید شعبه تشکیلات ناحیه بود. انتصاب مسئولین و اعضای بخش ها و نواحی به پیشنهاد شعبه تشکیلات ناحیه و با تأیید شعبه ایالتی تشکیلات بود.

ب _ کارکرد آموزشی

حوزه موظف بود در ارتقاء اطلاعات سیاسی و تئوریک اعضا خود بکوشد. آنچه بیش از همه، به ویژه در این اواخر، در حوزه مطرح بود آموزش سیاسی بود. علاوه بر تحلیلها و بحثهای سیاسی که در حوزه می شد، افراد و اعضای حوزه موظف بودند برخی کتب و مقالاتی را که شعبه آموزش ناحیه برای حوزه ها تعیین می کرد مطالعه کنند. یکی از وظایف حوزه های آزمایشی، آموزش برنامه و اساسنامه حزب در حوزه ها بود تا اعضا با آن بیشتر آشنا شوند و اگر اشکالی در این زمینه داشتند پیرامون آن به بحث پردازند. برای کنترل این آموزشها، شعبه آموزش ناحیه سؤالاتی طرح می کرد و در اختیار مسئولین حوزه ها قرار می داد تا پس از پایان دوره مطالعه از افراد آزمایش به عمل آید و می بایست نتیجه به شعبه آموزش اطلاع داده می شد.

ص : 402

مطالعه کتب و مقالات، ممکن بود به صورت جمعی در یک جلسه مستقل انجام شود که جلسه مطالعاتی (یا حوزه جنبی) نام می گرفت. به ویژه در این اواخر که محدودیت ها بیشتر شده بود، این شکل حذف شده بود. ممکن بود در ادامه حوزه یک ساعتی یا نیم ساعتی را با توافق اعضا به بحث و گفتگو پیرامون آن کتاب یا مقاله اختصاص دهند؛ اغلب حوزه ها چنین برنامه ای داشتند. همچنین ممکن بود خود افراد، تک تک آنها را خوانده و اگر اشکالی داشتند در حوزه مطرح می کردند و در روز مشخص مطابق همان سؤالات امتحان به عمل می آمد. اگر در حوزه ای، مسئله ای در زمینه آموزش مطرح و توسط اعضا و مسئول حوزه حل نمی شد، مسئول یا فردی که در این زمینه اطلاع داشت از طرف ارگان مربوطه تعیین و به حوزه می رفت تا پاسخگوی مشکل آنها باشد.

کتب تئوریک کمتر در دستور کار حوزه ها قرار می گرفت و بیشتر به صورت مطالعه فردی بود؛ مطالعه کتابها بیشتر در زمینه تاریخ جنبش جهانی کمونیستی، اقتصاد مارکسیستی- لنینیستی و فلسفه لنین، ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی بود. اگر کتب تئوریکی در دستور کار حوزه ها قرار می گرفت، بیشتر کتبی بود که جنبه سیاسی- تئوریک در رابطه با انقلاب در کشورهای آزاد شده و یا جنبشهای رهایی بخش ملی داشت، مانند کتاب دمکراسی انقلابی بروتنتس و نظایر آن. در عین حال حوزه های دهقانی و کارگری در زمینه مسایل دهقانی و کارگری بیشتر به امر آموزش توجه می کردند، آن هم متناسب با سواد سیاسی افراد آن حوزه ها. گاه ممکن بود مقاله کارگری یا دهقانی در کل حزب در دستور کار آموزشی قرار گیرد، مانند جزوة «کنفدراسیون جهانی سندیکایی» یا تشکل های صنفی و غیره.

ج _ کارکرد تبلیغاتی

اعضای حوزه موظف بودند مشی سیاسی حزب را با استفاده از شیوه های گوناگون و متناسب با شرایط زمانی و مکانی به میان مردم ببرند. از زمان شروع فعالیت علنی حزب تا هنگام دستگیری، کار تبلیغاتی فراز و نشیبهای بسیاری طی کرده بود. چه در شرایط کاملاً علنی و چه در شرایط محدودتر و نیمه علنی، حوزه ها می بایست این وظیفه را انجام می دادند. هنگامی که روزنامه حزب منتشر می شد، هم فروش روزنامه و هم بحث پیرامون مطالب آن در دستور کار حوزه ها قرار داشت. همچنین فروش سایر نشریات و کتب حزبی، پخش و نصب اعلامیه های حزب و پوسترها و تراکتهای حزبی در سطح شهر، محل کار، محل زندگی و بحث پیرامون مطالب آن، شیوة دیگر کار تبلیغی اعضای حوزه ها بود. جلب

ص : 403

افراد به جلسات «پرسش و پاسخ» در دفتر مرکزی حزب(1) و بعد از آن فروش جزوه های «پرسش و پاسخ» یا نوارهای آن به همکاران، آشنایان، فامیل و دوستان و بحث و گفتگو پیرامون مسایل مطرح شده در آن، دیگر وظیفة تبلیغاتی حوزه ها بود. فروش نوارهای کارگری و دهقانی و زنان، به انگیزه دار ها، در محل کار و در بین آشنایان و بحث و گفتگو پیرامون مطالب آنها با خریداران یا شنوندگان، شیوة دیگری بود. برجسته کردن سخنان برخی شخصیتهای سیاسی کشور دربارة مبارزه با امپریالیسم و امریکا (بر اساس صلاحدید و سیاست حزب)، در زمینة مسایل مربوط به عدالت اجتماعی و برخورد با لیبرالها، بنی صدریون، راستگرایان و گاه تکثیر و نصب برخی مقالات روزنامه های کشوری و مجلات نهادهای انقلابی، از دیگر شیوه های فعالیت تبلیغی حوزه بود. بحثهای شفاهی در بین آشنایان، میهمانیهای فامیلی، تشکل های صنفی و ملی در محل کار و محل زندگی با مردم، رایج ترین شکل تبلیغ حوزه ها در شرایط قبل از دستگیری بود. تلفن به نهادهای دولتی، مجلس، نوشتن نامه به ارگانهای دولتی و اظهارنظر پیرامون مسایل مملکتی، همچنین تلفن زدن به تلویزیون در جهت پخش فیلمهای خوب تکراری از نظر حزب و یا انتقاد از برنامه هایی که مورد نظر حزب نبود و همینطور نوشتن انتقاد یا نامه های تشکرآمیز به مطبوعات در مورد مقالاتی که مورد تأیید حزب بود و یا حزب با آنها موافق نبود و نوشتن مقالات و ارسال آن به روزنامه ها برای چاپ، دیگر فعالیتهای تبلیغی بود که حوزه ها به طور کلی انجام می دادند. البته اینکه چه کسی کدام کار را در حوزه بهتر می تواند انجام دهد در تقسیم کار حوزه مطرح بود. مسئول حوزه موظف بود گزارش جمع بندی شدة عملکرد حوزه را در زمینه انجام وظایف تبلیغی به ارگان بالاتر ارسال کند.

د_ کارکرد اطلاعاتی

یکی دیگر از وظایف حوزه ها کسب خبر از محل کار و محل زندگی در مورد مسایل گوناگون و رساندن آن به حزب از طریق مسئول حوزه بود. حزب مطرح می کرد برای آنکه بتواند اطلاعات کافی و لازم از مسایل درون جامعه داشته باشد و بر پایه آنها تحلیل دقیق تری ارائه دهد، به اخبار در تمام عرصه ها احتیاج دارد و این کار ممکن نیست مگر

ص : 404

اعضای حزب در هر کجا که هستند اخبار آن محیط را به حزب برسانند. اعضای حزب برای آنکه برای تحلیل بهتر به رهبری حزب کمک کنند، می کوشیدند. این اخبار به طور کلی شامل اخبار محیط های کارگری، محیط های روستایی، محل کار، محل زندگی شخصیتهای جمهوری اسلامی ایران و ضدانقلابیون بود.

اخبار محیط های کارگری عبارت بود از برخورد کارگران با مسایل سیاسی روز، برخورد آنها با مشکلات و مسایل صنفی و مطالباتشان، موضعگیری های تشکل های آنها اعم از شورا، سندیکا یا تعاونیهای مصرف کارگری، برخورد مدیریت با کارگران و تشکل ها و گرایشات سیاسی مدیریت، نارضایتی های محیط های کارگری و عوامل آنها. اینگونه اخبار به شعبه کارگری ناحیه یا ایالتی و یا مرکزی، بسته به اهمیت خبر و ضرورت، رفته و در آنجا جمع بندی می شد. سپس یا در روزنامه مردم وهفته نامه اتحاد درج می گردید و یا بر پایه این اخبار در بولتنی کارگری تحلیلهای کارگری حزب ارائه می شد.

اخبار محیطهای روستایی عبارت بود از برخورد دهقانان با مسئله واگذاری زمین، مبارزاتی که دهقانان برای راندن فئودالها و خوانین و در اختیار گرفتن زمین به کمک نهادهای انقلابی انجام می دهند، نقش نهادهای انقلابی هیأت ها، سپاه، جهاد سازندگی، مشکلات دهقانان در رابطه با مسایل عمرانی، میزان زمینهای واگذار شده و نوع آنها، تشکلهای دهقانی و مشکلات آنها، نارضایتی های دهقانان و عوامل آن و غیره. این اخبار به شعبه دهقانی ناحیه، شهر، ایالت و سپس مرکزی رفته و در آنجا از آنها برای درج در روزنامه مردم، مجلات و کتب دهقانی، بولتن دهقانی و خبرنامه دهقانی استفاده می شد و بر پایه آنها، شعبه مرکزی، کار و تحلیلهایش را در مورد مسایل دهقانی و ارضی ارزیابی می کرد. اخبار محیطهای زندگی عبارت بود از مسایلی که در محیط زندگی در میان مردم مطرح است. برخورد سیاسی آنان با مسایل جاری کشور، مشکلات محلی، نارسایی ها و کمبودها، نارضایتی ها و عوامل آنها، تشکل هایی که در محل مثل شورا و تعاونی وجود دارد، جمعیتهای ملی که در محلات هست، عملکرد آنها، موضعگیریهای آنها، خواست هایشان، مسایل مربوط به شرکت مردم در فعالیتهای اجتماعی، شرکت در انجمن اولیاء و مربیان، تشکل هایی که مورد نیاز مردم محل است و دلایل آن و غیره. اینگونه اخبار به شعب توده ای ناحیه، ایالتی و مرکزی می رفت تا این شعب بر اساس آن بتوانند شکل های کار کنونی را ارزیابی کرده و شکل های جدیدتری را به شبکه ابلاغ نمایند و نقاط ضعف را از طریق فراکسیونهای محلی و شهری و جمعیتها پیگیری نموده و به نقاط قوت تبدیل کنند.

ص : 405

اخبار محل کار، اخبار محل کار غیرکارگری بود که شامل کارکنان بخش دولتی و بخش خصوصی می شد. آنها در این اخبار، نظرات سیاسی همکاران در مورد مسایل جاری سیاسی کشور، برخورد کارمندان با مسایل صنفی و مطالباتشان، برخورد کارکنان با مدیریت هاشان، موضع گیری های مدیریت، جانبداری کارکنان از انقلاب و یا نارضایتی آنان و همچنین خطوط مختلف فکری که در میان کارکنان وجود داشت، بخشنامه هایی که داده می شد، تصمیماتی که در مورد مسایل مختلف گرفته می شد، بسته به آنکه مربوط به کدام اداره باشد، مسایل کشاورزی، مسایل اقتصادی، مسایل کاری، مسایل بهداشتی و درمانی و ... را از طریق حوزه به بخش مربوطه می دادند و نهایتاً این اخبار به شعب توده ای یا کارگری می رفت که روی این قسمت کار می کردند. اخباری که به مسایل کشاورزی، اقتصادی مربوط بود به شعبه پژوهش می رفت و بقیه برای شعبه خبر ارسال می شد.

علاوه بر این تقسیم بندی ها، جمع آوری اخبار مربوط به ضدانقلاب، در همه محلات اعم از کار و زندگی، از وظایف اعضای حوزه ها بود. ضدانقلاب ها عبارت بودند از سلطنت طلبان، ساواکیها، ارتشی های اخراجی، لیبرالها، گروهکهای مختلف که یکی بعد از دیگری در جبهه براندازی قرار گرفته بودند، بنی صدریون، راستگرایان ضدخط امام، انجمن حجتیه و در مجموع کلیه شخصیتها و گروههایی که علیه انقلاب و یا علیه حزب بودند. حزب چنین مطرح می کرد که برای آنکه بتواند به موقع وظیفه تاریخی خود را به نحو شایسته ای انجام دهد و به موقع در مقابل جریانهای مختلف اجتماعی موضع گیری کند به این اخبار نیازمند است و این کار فقط از طریق اعضا حزب امکان پذیر است، تا حزب بتواند عناصر ضدانقلاب را بشناسد، در جریان کار آنها قرار گیرد و به موقع هشدار دهد و افشاگری کند. حزب به دنبال این مسئله چنین نتیجه می گرفت که لازم است به موقع و در اسرع وقت گزارش هر واقعه، هر چند به نظر بی اهمیت برسد، به حزب رسانده شود؛ نباید اینگونه فکر کرد که چون دیگران این خبر را به حزب اطلاع می دهند، دیگر ضرورتی ندارد من اطلاع دهم. علاوه بر اخبار دیگری که بایستی اعضای حوزه به جمع آوری آن همت می گماشتند اخبار شخصیتهای مملکتی اعم از خط امامی یا غیرخط امامی بود؛ اعم از آن که شخصیت مستقیم در حاکمیت است و یا غیرمستقیم. برای این منظور، روشهای مختلفی به کار گرفته می شد. اگر فردی مستقیم با این اشخاص برخورد داشت نظریات آنها را به حزب اطلاع می داد، اگر نبود، حوزه می توانست از طریق تلفن به مجلس و صحبت کردن با نمایندگانی که در روز معین پاسخگوی سؤالات مردم هستند، از نظرات وی مطلع شده و اطلاع دهد. کار دیگر عبارت بود از شنیدن سخنرانیهای شخصیتهای حاکمیت و یا

ص : 406

روحانیت، که مستقیم در حاکمیت نیستند، در مساجد محل زندگی و یا در مجامع و محل کار و اطلاع دادن مهمترین مسایل آن مانند: برخورد سخنران با شوروی، با امریکا، در مورد جنگ، در مورد مسایل مربوط به عدالت اجتماعی، در برخورد با حزب، در برخورد با موضعگیریهای درونی حاکمیت جمهوری اسلامی ایران، تعداد شرکت کننده ها، شعارهایی که داده می شد، هدف و خط افراد برگزار کننده به حزب.

ه _ کارکرد توده ای

یکی دیگر از وظایف اعضای حوزه شرکت فعال در فعالیت های توده ای بود. در جای جای اساسنامه حزب به مسئله ضرورت پیوند حزب با توده ها اشاره شده است. همانطور که در بالا نوشته شد در اساسنامه آمده که حوزه وظیفه دارد به مثابه حلقه اساسی ارتباط ارگان های رهبری با اعضای حزب، با توده های مردم ارتباط نزدیک برقرار کند. ارتباط با توده های مردم در بهترین و عالی ترین شکلش، بنابر نظر حزب، عبارت است از ارتباط با تشکل ها و جمعیت هایی که اقشار مختلف اجتماعی را در خود گرد آورده است. این تشکل ها و سازمان ها و جمعیت ها عبارتند از سندیکاهای کارگری، شورای اسلامی کارگران، دهقانان، محلات شهری، اداری، سندیکاهای مؤسسات مختلف غیرکارگری، اتحادیه ها، تعاونیهای مصرف روستایی، تعاونیهای کارگری و شهری، انجمنهای فرهنگی، انجمنهای ملی، جمعیت ها، تشکل های پایدار و ناپایدار ورزشی، هنری، زنان، جوانان، سازمانهای دانشجویی و غیره. حزب بنا بر جهان بینی خود چنین تحلیل می کرد که برای سازمان های توده ای اهمیت فراوانی قائل است، زیرا این سازمانها توده ها را متشکل می کنند و به تلاش ها و خواستهای فردی آنها خصلت اجتماعی و سازمان یافته می دهند. هر قدر که این تشکل ها بیشتر تشکیل شود، توده های مردم می توانند از حقوق دمکراتیک بیشتری برخوردار شوند. بدین ترتیب، بسته به حوزه و موقعیت اعضای حوزه، هر کدام در یک جهت، می بایست فعالیت توده ای داشته باشند؛ کارگران عمدتاً در تشکلهای توده ای کارخانجات و کارگاهها، دهقانان در تشکل های دهقانی، کارمندان در تشکلهای کارمندی و اقلیت های مذهبی و ملی در تشکل های خود. علاوه بر این، افراد باید در تشکل های محلی مانند شورا و تعاونی و انجمن اولیاء و مربیان، زنان در تشکل های زنان محلی، جوانان در تشکل های ورزشی، هنری، فرهنگی جوانان و غیره فعالیت داشته باشند.

به دلیل متنوع بودن فعالیتهای توده ای و عرصه های مختلف آن، ممکن بود حوزه به تنهایی قادر به ارائه راه حلها و حل مسایل اعضا خود نباشد، لذا از بین فعالترین اعضای

ص : 407

حزب در یک تشکل، یک فراکسیون به وجود می آمد که ممکن بود عضو حوزه، عضو آن فراکسیون باشد و یا توسط آن فراکسیون و مسئول آن مسایلش را حل کند، یعنی او را به آن شخص معرفی کنند؛ و یا آن که غیاباً فراکسیون به اینگونه اعضا رهنمود دهد که چه کنند. فراکسیون حزب در یک سازمان توده ای عبارت است از مجموع اعضای حزب که در آن سازمان توده ای هستند، ولی چون جمع همة آنها نه امکان پذیر است و نه ضروری، به ویژه در شرایط محدودتر، لذا حزب از بین آنها فعالترین افراد را انتخاب می کرد و فراکسیون دائمی، یا گروه کار یا گروه رهبری فراکسیون را تشکیل می داد. این گروه کار یا فراکسیون فعال، به طور دائم مسایل سازمان توده ای را بررسی می کرد و سیاستهایی را که می بایست حزب در آنجا به کار برد، تعیین و به ارگان مربوطه پیشنهاد می کرد. در صورتی که این پیشنهادها پذیرفته می شد به دو طریق به اعضا گفته و اجرا می شد. یک قسمت را که خود رهبری فراکسیون پس از تصویب عمل می کرد. دیگر، از طریق تشکیلات حزبی به حوزه هایی که افراد آن سازمان در آن بودند گفته می شد و نه به همة حوزه ها. اعضا موظف بودند حاصل عملکرد خود را در این تشکل ها و برخورد مردم با آنها و مسایل درون این تشکل ها را از طریق حوزه به اطلاع حزب برسانند و مسئول حوزه جمع بندی عملکرد توده ای را به تفکیک برای ارگانهای مختلف می فرستاد.

و _ کارکرد مالی

آخرین وظیفه حوزه ها فعالیت مالی آنهاست. حوزه وظیفه داشت حق عضویت و کمکهای اعضا و سمپاتهای حوزه را جمع آوری کرده و هر ماه به ارگان مربوطه تحویل داده و در ازای آن تمبر رسید دریافت کرده و در حوزه آنها را پاره کند. این تمبرها نمی بایست به دست افراد داده می شد. در عین حال حوزه می بایست به طرق گوناگون به جمع آوری کمک از هواداران و سمپاتهای حزبی می پرداخت. پرداخت حق عضویت یکی از شرایط اصلی عضویت در حزب بود. بر اساس اساسنامه، عضوی که سه ماه متوالی بدون عذر موجه، حق عضویت ندهد، مسئله اش در حوزه مورد رسیدگی قرار گرفته و حوزه می توانست اخراج وی را از حزب بخواهد.

ص : 408

صرفنظر از تقسیم بندی کلی حوزه های محل کار یا محل زندگی است. به طور کلی همة حوزه های حزبی، تقریباً، بر اساس محل زندگی تشکیل می شدند، البته به استثناء حوزه های مخفی که از شرایط کار پنهانی تبعیت می کردند، یعنی شرایط بی مرزی و عدم محدودیت در بخشهای جغرافیایی حزبی. به طور کلی این حوزه ها عبارت بودند از: حوزه های سمپاتی، مقدماتی، آزمایشی، رسمی، دبیرخانه ای، ویژه، مخفی.

الف _ حوزه سمپاتی

اینگونه حوزه ها در اوایل کار وجود داشتند؛ در همه جا هم نبودند. برخی از مسئولین مبادرت به تشکیل این حوزه ها کردند، چون برخی افراد نمی توانستند روی سمپاتهای خود کار کنند؛ به ویژه در میان افراد مسن و کم سواد. لاجرم هر 4-3 نفر از اینها را در جنب یک حوزه جمع می کردند و مسئولی با آنها پیرامون مسایل سیاسی و تشکیلاتی حزب کار می کرد تا در صورتی که مشی حزب را می پذیرفتند عضو حزب شوند. گاه سخت گیریهای زیادی برای ورود آنها به حزب نیز می شد و افرادی در حد پائین تر از آنها عضو حزب می شدند ولی آنها هنوز در حوزه سمپاتی باقیمانده بودند. بعداً سازمان ایالتی رهنمودی داد که این حوزه ها باید تعطیل شود؛ آنها که شرایط عضویت را دارند به حزب معرفی شوند و آنها که شرایط عضویت ندارند در رابطه فردی با همان شخصی که در ابتدا روی او کار می کرد، قرار گیرند. در اواخر سال 59 دیگر خبری از این حوزه های سمپاتی در تشکیلات نبود.

ب _ حوزه مقدماتی

این حوزه ها در واقع حوزه نبودند، بلکه تماسهای فردی بودند که مسئول حوزه، اشخاص را به طور هفتگی می دید. اینها عمدتاً کسانی بودند که از طریق دفتر مرکزی حزب، آنکت پرکرده و معرف هم نداشتند و برای آنکه خوب شناخته شوند در تماس فردی قرار می گرفتند تا مسئول او را شناخته و از وضع خانوادگی، اجتماعی و گذشته وی کسب اطلاع کرده و به ارگان مربوطه اطلاع دهد. هنگامی که وضع او روشن می شد و ابهامی برای آن ارگان نبود، او را به عضو آزمایشی تبدیل می کردند و به حوزه می فرستادند. با بسته شدن دفتر مرکزی و تمرکز عضوگیری در حوزه های حزبی، دیگر ضرورتی جهت تشکیل این حوزه های مقدماتی وجود نداشت، زیرا هر فرد که از طریق حوزه عضو می شد، اولاً معرف داشت، ثانیاً مدتی حوزه از طریق معرف در جریان کار وی قرار می گرفت و

ص : 409

اینگونه افراد وارد حوزه های آزمایشی می شدند.

ج _ حوزه های آزمایشی

حوزه های آزمایشی به شکل پیگیر و رسمی، تقریباً از اوایل سال 1361 به وجود آمدند. تا قبل از آن، اعضای آزمایشی با اعضای رسمی حزب در یک جا و یک حوزه بودند. از این تاریخ به بعد، تشکیلات رهنمود داد که به تدریج حوزه های آزمایشی را از حوزه های رسمی تفکیک کنید. و نیز از این تاریخ به بعد تقریباً در نواحی، کم و بیش حوزه های مستقل آزمایشی به وجود آمد. بدین ترتیب سعی می کردند اعضایی را که در یک بخش می پذیرفتند، در کنار هم بگذارند و چهار نفر، چهار نفر حوزه تشکیل دهند. حوزه با یک نفر شروع می شد و دومی و سومی و چهارمی به آن افزوده می شد و باز از نو، حوزه جدیدی دایر می شد. البته هنوز همه نواحی و همه بخشها قادر به انجام این کار نبودند، زیرا این کار به درصد رشد آن ناحیه یا بخش نیز بستگی داشت. امکان نداشت فردی را برای مدت دو ماه به صورت تکی در یک حوزه دید. اگر مدت حضور انفرادی طولانی می شد، چاره ای نبود جز این که او را در حوزه ای در محل کار یا زندگی اش اعم از آزمایشی مختلط یا رسمی قرار دهند. قبل از این، نظر تشکیلات حزبی این بود که بهتر است اعضای آزمایشی با سایر اعضای با سابقة حزبی هم حوزه شوند و از تجارب آنها استفاده کنند، ولی در اوایل سال 61 یا اواخر 60 این نظر تغییر کرد. تشکیلات پیش بینی این تغییر را نیز کرده بود و چنین مطرح می کرد که سازمانهای حزبی مسئول در این جریان (تشکیلات حزبی)، با توجه به این اصل و مسایل امنیتی ناشی از شرایط روز، در این باره تصمیم می گیرند. این حوزه ها به دلیل عدم انتقال اعضای آن، به مدت یک سال مجزا تشکیل شد تا اولاً بعد از گذشت یک سال، حوزه یا مسئولین بتوانند راجع به سلامت سیاسی- تشکیلاتی و امنیتی فرد اظهارنظر قاطع کنند. ثانیاً چون ممکن است فرد از نظر امنیتی آلودگی داشته باشد، نبایستی در حوزه های دیگر حضور داشته باشد تا شناسایی کمتری از حوزه ها و تشکیلات حزبی کسب کند. ثالثاً اینگونه افراد چون مانند افراد اولی حزبی کار علنی نمی کنند، کمتر شناخته می شوند و برای امنیت خودشان و حزب مفیدند. به این دلایل، این حوزه ها مجزا تشکیل می شد.

د_ حوزه رسمی یا اصلی

همانطور که گفته شد، حوزه رسمی بعد از سال 61، به تدریج از حوزه های آزمایشی و

ص : 410

افراد آزمایشی جدا شد و گاه به شکل مستقل دیده می شد. اعضای این حوزه ها افرادی بودند که اولاً بیش از یک سال عضو حزب بودند، ثانیاً از نظر امنیتی بررسی شده بودند و نقاط مبهمی در زندگی گذشته اجتماعی و سیاسی شان نبود، ثالثاً معرف داشتند، رابعاً به عنوان عضو رسمی پذیرفته و به آنها توسط شعبه تشکیلات شماره ثابت تشکیلاتی داده شده بود. ممکن بود اعضای یک حوزه، همه رسمی و یا برخی از افراد آن آزمایشی باشند، ولی سیر حرکت به سمتی بود که حوزه های رسمی از حوزه های آزمایشی جدا شود.

ه _ حوزه های دبیرخانه ای

حوزه های دبیرخانه ای ابتدا از کسانی تشکیل می شد که کارمندان دستگاه مرکزی و شعب مرکزی حزب بودند. از آنجا که بیشتر اوقات آنها در دستگاه مرکزی حزب و شعب می گذشت، قادر به فعالیت برون حوزه ای نبودند و نهایتاً فقط فعالیت تشکیلاتی، مالی و آموزشی داشتند. به همین دلیل آنها را در جنب دبیرخانه مرکزی و در حوزه هایی گرد آوردند که ناحیه دبیرخانه نامیده می شد. به تدریج افراد دیگری را هم که به دلایلی نمی توانستند کار برون حوزه ای کنند، مثلاً فردی از خانه یا دفتر یا شغلش برای فعالیت های مرکزی حزب استفاده می شد، به این ناحیه منتقل کردند. سپس و به تدریج، اعضای حزب را در مخابرات و رادیو تلویزیون و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و خبرگزاری جمهوری اسلامی و مطبوعات رسمی کشور هم از نواحی دیگر جمع و به این ناحیه منتقل کردند. این ناحیه عملاً به یک سازمان مخفی تبدیل شد، به نحوی که برخلاف سایر نواحی، گزارش عملکردش را در منطقه حزبی مطرح نمی کرد. کم کم از کار دبیرخانه ای اش کاسته و بیشتر به اینگونه حوزه های پنهانی پرداخت. هر ناحیه ای که از بین این قبیل کارکنان عضو می گرفت آن را به دبیرخانه منتقل می کرد و دوران آزمایشی اش را نیز آنجا می گذراند. این حوزه ها افراد کاملاً شناخته شده را که در این محیط ها از قبل و در دوران انقلاب به عنوان توده ای فعال شناخته شده و موضع گیری علنی داشتند، نمی پذیرفتند.

و _ حوزه های مخفی

قبل از انقلاب اسلامی، ارتباطات مخفی معمولاً تک نفره بود. هر کس یک نفر را می شناخت و یا هر دو نفر یک مسئول داشتند که مجموعاً می شدند سه نفر. به هنگام دستگیری، این سه نفر لو می رفتند و می توانستند خود را به عنوان یک هسته معرفی کنند که با گروهی ارتباط نداشته و خودشان مستقیماً با رهبری حزب در خارج از کشور تماس

ص : 411

داشته و یا تماس نداشته بلکه فقط از طریق رادیو، رهنمودهای آن را اجراء می کرده اند. این مربوط به قبل از انقلاب بود.

بعد از انقلاب نیز شیوه سازماندهی اعضا تشکیلات مخفی به شکل سابق و با رهنمود کیانوری مبنی بر حفظ تشکلهای مخفی قبل از انقلاب ادامه یافت. در ابتدا، ارتباطات به صورت تک نفره و زنجیره ای سازماندهی شده بود. پس از مدتی، برای جلوگیری از انفعال اعضاء مخفی و دادن انگیزه به اعضا و شرکت در بحثهای حزبی، چند ارتباط تک نفره، با رعایت حداکثر ضوابط امنیتی، به حوزه های مخفی تبدیل گردید. در این نوع از سازماندهی، حداکثر 3 الی 4 نفر از اعضای مخفی بدون اینکه از مشخصات شغل و محل سکونت خود اطلاعاتی پیدا کنند، حوزه تشکیل می دادند و مانند سایر حوزه ها بحث های سیاسی- ایدئولوژیک حزبی را مطرح نموده و به بحث می گذاردند. عضو موظف بود اطلاعات و اخبار را جداگانه و محرمانه در اختیار مسئول حوزه قرار دهد. وجه تمایز این حوزه ها با دیگر تشکلهای مشابه، دستور اکید تشکیلات مبنی بر عدم انجام وظایف تبلیغی و ترویجی و توده ای و اساساً هرگونه فعالیتی که موجب شناخته شدن عنصر مخفی شود، بود. اخبار در پاکت دربسته در اختیار مسئول حوزه قرار می گرفت تا به ارگان مافوق منتقل شود و خود او نیز از آن مطلع نگردد.

ز _ حوزه های ویژه

حوزه های ویژه در این اواخر به وجود آمد. علت تشکیل حوزه های ویژه در ابتدا با آنچه تشکیل شد، متفاوت بود. ابتدا قرار بود اعضایی از حوزه ها را که استعداد و توانایی مسئول شدن را دارند در یک حوزه گرد آورده و کار ویژه ای روی آنها انجام دهند تا سریعتر با مسایل سیاسی و تشکیلاتی حزب آشنا شوند. مسئول این حوزه ها باید مسئولینی مجرب و کارآزموده باشند تا بتوانند زودتر آنها را تربیت کرده و کمبود مسئولین را جبران نمایند. البته به هنگام شروع چنین نشد. افرادی در این میان بودند که در حد مسئول رده دو یا رده یک بودند ولی به علت مشاغل زیاد غیرحزبی، قادر به اداره حوزه نبودند و فقط در حوزه مسئولین شرکت می کردند. علاوه بر اینها، مسئولین سازمان جوانان نیز که حوزه اداره نمی کردند، یا برخی مسئولین که برای اداره جلسات تشکیلات زنان انتخاب شده بودند نیز از این حوزه ها بودند. برای اینکه بار این حوزه ها سبکتر شود، افرادی که به علت کارهای زیاد بیرون از حزب، قادر به اداره حوزه نبودند اما در حد مسئولین بودند در این حوزه ها جمع شده و در کنار هم قرار گرفتند. هر چهار نفر چهار نفر را در یک حوزه گذاشته و

ص : 412

یک مسئول زبده هم برایشان گذاشته می شد تا بتواند از نظر سیاسی به مسایل آنها پاسخ دهد.

علاوه بر این، افرادی که به دلیل عدم کارآیی یا سن بالا، مسئولیت هایشان گرفته می شد و حاضر به شرکت در حوزه های پائین تر نبودند و یا در روحیه شان تأثیر بدی می گذاشت، نیز در حوزه های ویژه سازماندهی شدند. سپس افرادی که در دستگاه شعب حزب کار می کردند، به این حوزه ها منتقل شدند. به علت مخفی کاری، آنها را به ناحیه دبیرخانه نمی فرستادند، زیرا بسیاری از این افراد در جامعه به عنوان توده ای شهرت داشتند. بدین ترتیب بر حجم این حوزه ها افزوده شد و کم کم به صورت یک شاخه درآمد. قبل از دستگیری (بهمن 1361) با موافقت سازمان ایالتی، قرار شد این حوزه های ویژه را، که برخی ها به شوخی «گورستان» می نامیدند، زیرا هیچگونه فعالیتی نداشته و عموماً غیرفعال بودند، یا مسن و بی حوصله بودند یا کار دبیرخانه ای می کردند یا کار شغلی شان طوری بود که مدام در سفر بودند و گاه در جلسات حوزه نیز غیبت می کردند تعطیل کنند.

ح _ حوزه های مسئولین

حوزه های مسئولین، حوزه هایی بودند که اعضای آن را مسئولین حوزه های رسمی و آزمایشی (عادی یا ساده)، تشکیل می دادند. این حوزه ها گاه افرادی را که از نظر سیاسی در سطح این حوزه ها بودند ولی به دلایلی قادر به اداره حوزه نبودند نیز شامل می شد. همچنین مسئولین سازمان جوانان یا تشکیلات زنان نیز در این حوزه ها حضور داشتند. بالطبع اینگونه افراد، حوزه پائین تری را اداره نمی کردند. علاوه بر اینها که به حوزه های مسئولین رده دو معروف بودند، حوزه های دیگری وجود داشت که مسئولین این حوزه ها را در خود جای می داد. هر چهار نفر مسئول حوزه های رده دو یا عضوی از مسئولین سازمان جوانان یا عضوی از مسئولین تشکیلات زنان را نیز گاه در بر می گرفت که مسئول شاخه، که عضو کمیته بخش بود، آنها را اداره می کرد. این حوزه ها اصطلاحاً حوزه مسئولین رده یک نام می گرفت.

شکل اداره حوزه ها شکل خاصی بود که در شرایط فعالیت محدودتر حزب به وجود می آمد؛ چون اگر حزب در شرایط غیرمحدود به سر می برد، بعد از بخش، دیگر حوزه نداشت و همه افراد عضو یک بخش، یک حوزه محسوب می شدند. مثلاً حزب کمونیست پرتغال در هر کارخانه، کمیته بخش کارخانه، یا کمیته واحد کارخانه، که این کمیته برای خود شعب و کمیسیون های مختلف داشت. در جلسات عمومی آن همه افراد شرکت کرده،

ص : 413

تحلیل سیاسی را گرفته، رهنمود را نیز مطلع شده و به اجرای آن می پرداختند. تعداد اعضای حزب کمونیست پرتغال در کارخانه این قدر زیاد بود که بتواند این کار را انجام دهد، یعنی هم شرایط درونی حزبی و هم شرایط اجتماعی مهیا بود. در مورد حزب توده، چون هم تعداد کم بود و هم محدودیت داشت، از این حوزه ها به عنوان حلقه های واسط استفاده می کرد. به همین دلیل نام اینها حوزه است، نه واحد و نه کمیته حزبی. نمودار این حوزه ها چنین است:

عکس : 12

حوزه: سازمان محل کار یا محل زندگی؟

حزب، اصول از پیش تعیین شده ای برای سازماندهی و ساختمان حزبی خود به کار نمی گرفت. از بدو آغاز فعالیت تشکیلات علنی، تغییرات ساختمانی در حزب دیده می شود که تا دستگیری، به ساختار اساسنامه ای نزدیک تر شده بود. اصولاً چنین مطرح می شد که می توان همه اشکال سازماندهی احزاب کارگری و کمونیستی جهان را مطالعه کرد و به عنوان تجربه از آنها استفاده نمود، اما نمی توان یک شکل را از جایی انتخاب و عیناً به کار گرفت، بلکه باید متناسب با شرایط ملی و اوضاع سیاسی و قدرت و توانایی حزب در هر کشور ساختار سازمانی متناسب را به وجود آورد. ولی آنچه به عنوان یک اصل در نظر گرفته شده بود و در اساسنامه حزب آمده بود، حتی المقدور ایجاد حوزه ها و سازمانهای حزبی بر اساس محل کار در یک محدودة جغرافیایی معین بود. حزب از ابتدا این اصل را مدنظر داشت. اما با توجه به کمیت سازمانی و عدم جاافتادگی سازمان حزبی، نمی توانست

ص : 414

در همه جا از این اصل پیروی کند و به آن وفادار باشد. مثلاً در شروع کار، حتی تعداد اعضا در یک کارخانه به اندازه یک حوزه نیز نمی رسید. لاجرم نمی توانست حوزه یا سازمانی در محیط کار داشته باشد و از اشکال تلفیقی سود می جست. همینطور، ایجاد سازمانهای حزبی بر اساس اساسنامه نیز تدریجی بود. در ابتدا قادر نبود به طور منظم تمام سازمانهای بخش و شهر و استان (ایالت) را به وجود آورد. کمااینکه به هنگام دستگیری که چهار سال از فعالیتش می گذشت، هنوز چنین سازمانهایی با ساختار یکسان در سراسر کشور نداشت. به همین دلیل در مسیر دوران چهارساله می توان انواع ساختارها را در جاهای مختلف دید.

سازمان محل کار

همانطور که گفته شد، سازمان محل کار، شکل ایده آل ساختار سازمانی حزب است، زیرا از این طریق اعضای حزب می توانند در محیط کار و تولید خود مشی و سیاستهای حزب را به میان همکاران برده و در جهت تشکلهای توده ای آنها فعالیت کنند. البته همیشه برای حزب این امکان به وجود نمی آمد که در این یا آن کارخانه، اداره و یا مؤسسه به اندازه کافی عضو داشته باشد که لااقل حوزه و یا سازمان محل کار (چند حوزه) به وجود آورد. ممکن بود این نوع حوزه ها در یک بخش و در اوایل فعالیت سازمانی در یک شاخه، انواع گوناگون داشته باشند. چند نیروی فرهنگی که گاه متعلق به مناطق مختلف آموزش و پرورش و گاه متعلق به مدارس مختلف یک منطقه بودند، در اوایل، حوزه فرهنگیان را تشکیل می دادند، یا چند کارگر کارگاهی که متعلق به کارگاههای مختلف بودند، به علت آنکه تعداد اعضا در یک کارگاه به یک حوزه نمی رسید، در کنار هم قرارگرفته و در شاخه کارگری، حوزه کارگاهی تشکیل می دادند. همینطور در کارخانه هایی که تعداد اعضایش به یک حوزه نمی رسید، اعضای حزبی در کنار هم قرار گرفته و در مجموع یک حوزه کارگری کارخانه تشکیل می دادند که در اوایل، به شاخه کارگری متصل بود. نظیر این شاخه ها برای زنان، دانشجویان، کارمندان، دهقانان نیز وجود داشت. سپس این حوزه ها با ایجاد بخشهای جغرافیایی مشخص در بخش قرار گرفتند. چون بخش یک سازمان محیط زندگی نیز بود، حوزه های محل زندگی نیز بر اساس اساسنامه به وجود آمدند. در اواخر فعالیت، حزب توانسته بود در برخی از کارخانه های بزرگ، برخی ادارات و مؤسسات بزرگ، حوزه های محل کار و گاه سازمان محل کار به وجود آورد. ولی آن طور که گفته می شد و به چشم هم دیده شد هنوز فاصله زیادی با ایجاد حوزه های محل کار در تمام

ص : 415

کارخانجات، مؤسسات و ادارات وجود داشت با اینکه تشکیل کمیته محل کار یا کارخانه در اساسنامه پیش بینی شده بود اما در عمل حزب نتوانست در هیچ محل کاری، کمیته محل کار داشته باشد. این، بیش از هر چیز، به خاطر عدم رشد سازمانی و جذب نیرو در محل کار بود.

ص : 416

تشکیل می داد، که توسط «حوزه مسئولین شاخه»، یا «حوزه مسئولین رده یک» اداره می شد. نمودار یک «سازمان شاخه» در «سازمان ایالتی تهران» (سات) چنین بود:

عکس : 13

در رابطه با شمای فوق چند توضیح ضروری است:

1- برای ساده تر شدن موضوع، اعضای کلیه واحدهای حزبی را، حداقل 3 نفر، حساب کردیم. در شرایط سالهای 1361- 1358، این اعضا گاه بیشتر و معمولاً بین 3 تا 5 نفر در نوسان بود.

2- باید توجه داشت که گاه برخی از مسئولین رده یک یا رده دو، بیش از یک حوزه را اداره می کردند. بنابراین شمای سازمان شاخه ها در موارد مختلف، متفاوت بود.

3- معمولاً هر یک از اعضای حزب توده (رسمی یا آزمایشی) دارای یک یا چند هوادار یا سمپاتیزان بودند. این افراد، واجد معیارهای کامل عضویت در حزب توده نبودند، ولی تحت تأثیر القائات فرد توده ای به حزب توده و اتحاد شوروی گرایش داشتند. این افراد در «ارتباط فردی» با عضو حوزه قرار داشتند و در جلسات حزبی، گزارش وضعیت آنان و مراحل پیشرفت کار «عضو» یا «هوادار» بررسی می شد.

4- حوزه مسئولین رده یک (مسئولین شاخه)، هر چند عملاً اَرکان و مدیریت شاخه بود، ولی «کمیته» خوانده نمی شد، زیرا از نظر اساسنامه حزب توده، پائین ترین کمیته حزبی «کمیته بخش» است.

بنابراین تصمیم گیری های حوزه مسئولین شاخه تنها در کمیته بخش رسمیت می یافت و مسئول شاخه (سرشاخه) تنها به عنوان عضو و نماینده کمیته بخش، دارای اختیاراتی در اداره شاخه بود.

ص : 417

ص : 418

عموماً میان سازمان بخش جوانان با سازمان حزبی بخش، رقابت وجود داشت.

در سازمان زنان (از آنجا که به طور اساسنامه ای و رسمی، یک سازمان حزبی محسوب نمی شد)، مسئول تشکیلات دمکراتیک زنان، در واقع مسئول «فراکسیون حزب» در تشکیلات دمکراتیک زنان بخش مربوطه بود و به عنوان مسئول فراکسیون فوق، در کمیته بخش عضویت داشت. از دیدگاه اساسنامه حزب توده، عالیترین ارگان های رهبری سازمانهای حزبی (سازمان بخش، سازمان شهر، سازمان ولایت و ایالت)، به جز سازمان کشوری، کنفرانسهای حزبی سازمان مربوطه بود. به عبارت دیگر، طبق اساسنامه، عالیترین ارگان سازمان بخش، کنفرانس بخش؛ سازمان ناحیه، کنفرانس ناحیه و ... بود. در سطح سازمان کشوری، عالیترین ارگان «کنگره حزبی» بود و نه «کنفرانس حزبی». این کنفرانسها باید هر سال یک بار در سطح بخش و شهر و ولایت و هر دو سال یک بار در سطح «سازمان ایالتی» تشکیل می گردید و از جمله وظایف آن انتخاب کمیته مربوطه و انتخاب نماینده ای برای کنفرانس سازمان بالاتر بود. نمایندگانی که از طریق این کنفرانسهای حزبی انتخاب می شدند، در نهایت در کنگره حزبی شرکت می کردند، که عالیترین ارگان رهبری حزب بود. با توضیح فوق مشخص می شود، که اختیارات «کمیته بخش»، به عنوان عالیترین ارگان رهبری سازمان بخش، اعتباری و به نمایندگی از سوی «کنفرانس سازمان بخش» است، که طبق اساسنامه باید سالی یک بار تشکیل شود. ولی در واقع، این الگوی «دمکراتیک» در سازمان حزب توده هیچگاه اجرا نشد و «کمیته بخش» اقتدار و اختیار خود را نه از کنفرانس سازمان بخش، بلکه از کمیته بالاتر حزبی (کمیته ناحیه) و کمیته بالاتر نیز به نوبه خود از ارگان بالاتر و در نهایت از کمیته مرکزی دریافت می داشته است. بنابراین، اصولاً این کمیته ها، به آن دلیل که موجودیت خود را نه از کنفرانس سازمان خود، بلکه از ارگانهای بالاتر دریافت می داشته اند، طبق اساسنامه حزب، فاقد مشروعیت اساسنامه ای بوده اند. رهبری حزب توده این انتصابی بودن ارگانهای حزبی (از بالا به پائین) را در برابر اعضا، هماره به «شرایط خاص» سیاسی کشور توجیه می کرد و هیچگاه، به دلیل سهولت رهبری متمرکز و دیکتاتورمنشانه، اصل «دمکراسی حزبی» را، طبق اساسنامه خود، مراعات نکرد. این نقص دمکراسی حزبی، بیماری تاریخ چهل و چند سالة حزب توده و عامل پرورش اعضای حزب با روحیة «تابع و متبوعی»، «رئیس و مرئوسی» و «اطاعت کورکورانه» بود.

طبق اساسنامه حزب توده، کمیته های حزبی (در همه سطوح: از کمیته بخش تا کمیته مرکزی) باید بوسیله یک «هیأت اجرائیه» اداره شوند. هیأت اجرائیه کمیته از میان خود

ص : 419

«دبیران کمیته» را انتخاب می کند. هر چند در سطوح کمیته مرکزی و کمیته های ایالتی چنین الگوی سازماندهی وجود داشت (البته نه به شکل انتخابی بلکه به شکل انتصابی و از بالا)، ولی در سطوح پائین تر (کمیته شهر و ناحیه و بخش) چنین نبود و کمیته توسط مسئولین انتصابی از سوی ارگان های بالاتر اداره می شد.

در کمیته بخش، علاوه بر مسئولین تشکیلاتی (سرشاخه ها) و مسئولین «سازمان جوانان توده» و «تشکیلات دمکراتیک زنان»، مسئولین کمیسیونی بخش نیز عضویت داشتند. این مسئولین، فاقد جلسات کمیسیونهای خود بودند، ولی فعالیت های کمیسیونی مربوطه را در عرصه سازمان بخش خود سامان می دادند و در جلسه کمیسیون مربوطه در سطح ناحیه شرکت می کردند. به عنوان مثال، مسئول تبلیغات بخش فاقد جلسه کمیسیون بخش بود، ولی به عنوان مسئول تبلیغات بخش در جلسه کمیسیون تبلیغات ناحیه شرکت می کرد.

اعضا امور کمیسیونی سازمان بخش، عبارت بود از: 1- مسئول تشکیلات (که همان مسئول کمیته بخش بود) 2- مسئول کارگری 3- مسئول اطلاعات (خبر) 4- مسئول امور توده ای 5- مسئول تعلیمات (آموزش) 6- مسئول تبلیغات.

لازم به توضیح است که الزاماً اداره امور کمیسیونی فوق به معنای عضویت یک فرد جدید در کمیته بخش نبود و مسئولین تشکیلاتی (سرشاخه ها) گاه دارای وظایف و عملکرد کمیسیونی نیز بودند.

سازمان بخش را می توان با نمودار زیرین نمایش داد. خط نقطه چین (.....) بیانگر رابطه غیراصلی و خط پر (_____) بیانگر رابطه اصلی است.

عکس:14

ص : 420

در سال 1361، «سازمان ایالتی تهران» (سات) دارای حدود 40 سازمان بخش بود.

ص : 421

شکیلاتی (مسئولین کمیته های بخش) و مسئولین ناحیه «سازمان جوانان توده» و ناحیه «تشکیلات دمکراتیک زنان»، مسئولین کمیسیونهای ناحیه نیز عضویت داشته اند.

در این رابطه، توجه اکید به تفاوت ارگانهای «کمیته» و «کمیسیون» ضروری است. اصولاً در عرف متداول جامعه شناسی سیاسی، واژه «کمیته» به یک واحد تصمیم گیرنده و اجرائی اطلاق می شود و واژه «کمیسیون» به یک واحد کارشناسی و تخصصی، که فی نفسه فاقد قدرت تصمیم گیری و اجرایی است. بنابراین در همه احزاب، ارگانها و سازمانهای سیاسی معمولاً «کمیسیون» یک ارگان مشاوره و کارشناسی است و نه ارگان تصمیم گیری و اجرایی. در سازمان حزب توده نیز چنین بود.

در سازمان ناحیه، در جوار ارگان رهبری آن (کمیته ناحیه)، کمیسیونهای کارشناسی قرار داشت. کمیسیونهای فوق دارای اعضا خاص (خبرگان در عرصة فعالیت کمیسیون مربوطه) و دارای جلسات ویژه بود، که در آن مسئولین امور کمیسیونی بخش ها شرکت داشتند و مسئولین کمیسیونهای فوق عضو کمیته ناحیه بودند. مسئولین کمیسیونها الزاماً افراد جداگانه ای نبوده و گاه خود مسئولین کمیته های بخش، علاوه بر مسئولیت تشکیلاتی، مسئولیت کمیسیون را نیز برعهده داشتند. یعنی علاوه بر ادارة بخش مربوطه، یک یا چند کمیسیون را نیز اداره می کردند.

کمیسیونهای ناحیه با کمیسیونهای سازمانهای بالاتر حزبی مرتبط بودند. مثلاً، مسئول کمیسیون تبلیغات ناحیه در جلسه کمیسیون تبلیغات سازمان ایالتی و مسئول کمیسیون تبلیغات سازمان ایالتی در شعبه تبلیغات کمیته مرکزی (شعبه مرکزی تبلیغات) مشارکت داشت (مسئول کمیسیون تبلیغات سازمان ایالتی تهران به علت اهمیت، معاون شعبه مرکزی تبلیغات بود). بدین ترتیب، «شعبه مرکزی تبلیغات» از طریق کمیسیونهای ایالتی- ناحیه ای و از طریق مسئول تبلیغات بخش دارای ارتباط عمودی و کارشناسی (کمیسیونی) با همة سازمانهای حزبی بود. ولی هر کمیسیون تابع کمیتة سازمان مربوطه بود و رهنمودهای خود را از ارگان رهبری سازمان خود (کمیته مربوطه) دریافت می داشت. بنابراین، رهنمودهای کمیسیونی از دو کانال رابطه کمیسیونی (عمودی) و رابطه تشکیلاتی (افقی) دریافت می شد. در این دو نوع رابطه، اصالت با رابطة تشکیلاتی (افقی) بود و اجرای رهنمودهای عمودی (از کمیسیون بالاتر) باید به تصویب کمیتة ناحیه می رسید. بنابراین، نوع رابطه کمیسیونهای ناحیه با ارگانهای بالاتر کمیسیونی و با کمیته هم عرض، به رابطة سازمان جوانان و سازمان زنان با ارگانهای بالاتر و با کمیته حزبی هم عرض شباهت داشت.

در سطح سازمان ناحیه، کمیسیونهای زیر (مرکب از مسئولین کمیسیونی بخشها) وجود

ص : 422

داشت: کمیسیون تشکیلات، کمیسیون اطلاعات (که اختصاراً «خبر» خوانده می شد)، کمیسیون کارگری، کمیسیون امور توده ای، کمیسیون آموزش (تعلیمات)، کمیسیون تبلیغات.

سازمان ایالتی تهران (سات) در سالهای 1359- 1358 به 6 ناحیه با محدوده معین جغرافیایی (شمال، مرکز، جنوب، شرق، غرب، شهرری و کرج) و یک ناحیه ویژه (شامل حوزه های کارکنان دبیرخانه مرکزی حزب) تقسیم می شد، یعنی جمعاً 7 ناحیه را دربرمی گرفت.

در سال 1360، این ساختار دگرگون شد و «سات» به 12 ناحیه دارای محدودة جغرافیایی معین و یک ناحیه فاقد محدوده جغرافیایی (حوزه های دبیرخانه) تقسیم گردید. هر ناحیه دارای یک شماره رمز بود. اسامی نواحی 13 گانه فوق به شرح زیر است: ناحیه شمال، ناحیه مرکز 1، ناحیه مرکز 2، ناحیه جنوب 1، ناحیه جنوب 2، ناحیه شرق 1، ناحیه شرق 2، ناحیه غرب 1، ناحیه غرب 2، ناحیه غرب 3، ناحیه شهر ری، ناحیه کرج، ناحیه صفر (دبیرخانه). در ادامه برای آشنایی بیشتر با سازمان ناحیه، شمای ناحیه مرکز 2 سازمان ایالتی تهران (با حدود 600 عضو و هوادار و سمپات) درج شده است:

عکس:15

ص : 423