ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ان هذا القران يهدي للتي هي اقوم...

قرآن كتاب انسان سازي و بزرگترين معجزه جاويد پيامبر اكرم است، اگر نوع مردم در برابر معجزات فعلي چون شق القمر و تسبيح سنگ ريزه و شفاي مريضان و زنده كردن مردگان انگشت تعجب به دندان گرفته و به عجز و ناتواني خود اعتراف و اقرار ميكنند، عالمان و فرهيختگان در برابر قرآن كريم كه معجزه قولي خاتم پيامبران است به خاك افتاده و خداي آنرا پرستش و سجده ميكنند و اشك شوق از قلب و دل در برابر عظمت قرآن جاري كرده و گوياي آن هستند كه «الخواص للقولية و العوام للفعلية اطوع».

وجه اعجاز قرآن گرچه در فصاحت و بلاغت آن آشكار است اما مهمترين وجه اعجاز اين كتاب الهي نه مسأله «صرفه» است و نه معجزات علمي و خبرهاي غيبي و نه جنبههاي ادبي و فصاحت و بلاغت آن، بلكه قرآن كتاب انسان سازي است و تربيت قرآني، فردي چون حضرت امير پديد آورده است كه فخر كائنات و سرآمد و قطب اولياءالله است، اعجاز قرآن را بايد در معارف بلند آن و در خداشناسي و معرفي اسماء و صفات الهي جستجو نمود، هرگز و هرگز كتابي در معرفي توحيد كه غايت آمال و كعبه آرزوهاي اولياءالله است به پايه قرآن

ص: 12

نميرسد اين همه فيلسوف و متكلم و عارف در طول تاريخ آمدهاند و همه ريزه خوار سفره قرآن بوده و هستند و همه در برابر آن سر تعظيم فرود آوردهاند.

پژوهشكده علوم و معارف قرآني علامه طباطبائي با فضل و عنايت خداوند متعال و با استعانت از حضرت ولي عصر و در پرتو كرامات حضرت فاطمه معصومه كه با هدف جذب محققان، مولفان و مترجمان و صاحب نظران در زمينههاي مختلف علوم و معارف قرآني جهت استفاده از ظرفيتهاي موجود انقلاب شكوهمند جمهوري اسلامي به منظور پژوهش و تحقيق در علوم قرآني ، ترويج و تبيين معارف والاي قرآن كريم ، تدوين كتب و پژوهشهاي علمي و تحقيقي و تربيت محققان و مدرسان در حوزههاي مختلف علوم قرآني توسط آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه در سال 1388 تأسيس گرديد و پژوهشهاي روز آمد را وجهه همّت خود قرار داده است.

تأسيس اين پژوهشكده كه از اهداف ديرينه حضرت آيت الله مسعودي خميني توليت معظم آستانه مقدسه بوده با زحمات و تلاش پيگير و مجدّانه ايشان به انجام رسيد و اكنون دست همهي محققان اين عرصه را به گرمي ميفشارد. و در پايان از زحمات مؤلف اين اثر تقدير و تشكر مي نمايم.

رئيس پژوهشكده

علوم و معارف قرآني علامه طباطبائي

احمد عابدي

ص: 13

ص: 14

تقديرخواهد بود و اگر همچون قيام توانين باشد مورد طعنه و سرزنش قرار ميگيرد و در هر صورت به شكست ميانجامد. پس در اين صورت است كه ميتوانيم از تاريخ بهره زيادي ببريم.

شاهد و نمونه تاريخي ديگر، قيام هاي علويان است. علويان كساني بودند كه در طول تاريخ جانفشاني هاي فراواني كردند، پيشتاز همه آنان امام حسين و بعد از آن زيد و فرزندش يحيي و سپس اولاد امام حسن چون محمد، ابراهيم، حسين بن علي شهيد فخ و... بودند كه ايثار فراواني به خرج دادند. جانفشاني ها را علويان كردند، اما منافع و ثمرات آن را عباسيان بردند. به عبارت ديگر علويان كاشتند و عباسيان درو كردند.

از اين رو بررسي علل عدم موفقيت اين قيام ها و شناخت دقيق آنها براي شيعيان كه همچنان براي حقوق طبيعي و خدادادي خويش تلاش مي كنند يك ضرورت حياتي است؛ زيرا بسياري از آن عوامل هنوز هم در كارند و در صورت غفلت از آنها، ثمره كوشش ها و فداكاري ها را به باد خواهند داد. بنابراين بايد مراقب بود تا تاريخ تكرار نشود.

در اينجا لازم مي دانم از اساتيد محترم خود دكتر محمد الله اكبري و دكتر نعمت الله صفري فروشاني كه در مراحل مختلف نوشتن اين اثر، با راهنمايي هاي خويش بنده را ياري و مساعدت نمودند و همچنين از استاد محترم دكتر احمد عابدي كه كمال همكاري و مساعدت را با اين جانب داشته اند، مراتب سپاس و تشكر خويش را اعلام نمايم. همچنين از پدر مرحوم و مادر گرامي ام كه مشوق بنده در تحصيل علوم ديني بود ه اند و نيز از همسر فداكارم كه در مراحل متخلف نگارش اين اثر، مشكلات ناشي از نگارش را تحمل كردند، تشكر ويژه دارم.

محسن شريفي

ص: 15

ص: 16

از اساتيد و دانش پژوهان مصري است. موضوع كتاب بررسي و تجزيه و تحليل نهضت ها و جنبشهاي سياسي و نظامي و عقيدتي شيعيان از آغاز خلافت عباسيان تا پايان عصر اوّل عباسي (سال 232 ه_ ق) است، ليكن نهضت هاي شيعي از سال 100 ه_ ق به بعد را نيز به عنوان زمينه ها و بستر حركت هاي عصر عباسي به تفصيل مورد بحث قرار داده است.

اين كتاب مشتمل بر پنج بخش و بيست و دو فصل است. دكتر ليثي با استفاده از حجم انبوهي از منابع(1) و با نگاهي تحليلي و فلسفي به تاريخ و با استنادات دقيق و جامع و چينش منطقي و محققانه و با نثري ساده و روان و جذاب، به دور از پيچيدگي، به بازآفريني تحسين برانگيزي از تاريخ جنبشها و نهضت هاي شيعي در بستر حيات سياسي، ديني و فكري جهان اسلام در دوره مذكور پرداخته است.

نويسنده در اين كتاب درصدد اثبات اين مطلب است كه جهاد شيعه، زادة آزادي رأي و عقيده در تفكر اسلامي است كه توانسته است نقش برجسته اي در باروري و تعالي تمدن اسلامي داشته باشد. (2)

كتاب جهاد الشيعه علاوه بر مزايا و امتيازات مذكور، از معايبي برخوردار است كه در ذيل به اين كاستي ها اشاره مي شود:(3)

الف) نويسنده به اصول اعتقادات مذهب تشيع، به استثناي زيديه، چون عصمت ائمه، انتظار مهدي، غصب حق علي، به عنوان آراي غلوآميز و منحرف تاخته و آراي زيديه را حركتي جهت اعتدال نظريات افراطي

ص: 17

شيعه معرفي كرده است.(1)

ب) دكتر ليثي در مورد وفات امام صادق معتقد است كه روايت مسموميت امام، قابل اطمينان نيست. يكي از دلايل ايشان قول يعقوبي است: «إنَّ المنصور قد أبدي ألماً شديداً حين عَلم بوفاة الإمام الصادق، و بكي طويلاً حتي أخضلت لحيتُه بالدموع و وصف جعفراً بأنّه كان ممَّن اصْطفي الله و كان من السابقين بالخيرات». (2)

ج) در بحث عصمت ائمه دكتر ليثي، معتقد است كه منشأ آن سياسي است نه ديني. در حالي كه در پاسخ وي مي توان گفت شواهد و مستندات زيادي در سنت و حديث وجود دارد كه امامت از اصول دين اسلام معرفي شده است.

د) در مورد امام كاظم ايشان منكر هر گونه نقش فقهي و كلامي آن حضرت در فقه و كلام شيعه شده است.(3) در حالي كه از امام موسي كاظم مجموعه اي غني از احاديث و روايات موجود مي باشد.

ه) از آنجا كه نويسنده شيعه نبوده از اين رو امامان بعد از امام حسين را امامان روحي و علمي معرفي مي كند و روش آنان را با اميرالمؤمنين و امام حسن و امام حسين متفاوت مي داند .(4)

ص: 18

علمي از طرف هيئت علمي دانشگاه در رشته تاريخ حائز رتبه ممتاز شده است.

نويسنده كتاب خود را در چهار بخش تدوين نموده است. قلم ساده، سليس و روان و مستند بودن نوشته از امتيازات اين اثر است. اما كاستي هاي آن عبارتند از:

1_ طرفداري نويسنده از زيديان در سرتاسر كتاب مشهود است.

2_ او هشدار امام صادق به عبدالله بن حسن و پسرش محمد نفس زكيه را مورد غفلت قرار داده و نوشته: بني حسن و بني حسين دوشادوش يكديگر قيام كرده اند.

3_ وي يكي از امتيازات مذهب زيديه را در اين مي داند كه هيچ گاه پسر را به عنوان جانشين پدر در امامت معرفي نكرده است.

4 _ ديدگاه ائمه را درباره قيام ها متذكر نشده است.

نكته ديگري كه در پايان بايد به آن اشاره كرد اين است كه هيچ گونه اطلاعاتي در مورد دو قيام شيعي ديگر؛ يعني «توابين» و «مختار» ارائه نمي كند.

ص: 19

يك پژوهش نوشتاري بايد داشته باشد ندارد.

ديد و نگاه نويسنده هنگامي كه نظر ائمه را در مورد قيام ها ذكر مي كند، مثبت است؛ مثلاً در مورد امام سجاد و قيام مختار مي آورد:

«مي توان گفت، مختار از جانب امام زين العابدين به انقلاب فرمان داده شده بود. امام بنا به دلايلي، به مختار گفت كه مردم را به سوي محمد حنفيه دعوت كند». (1)

و يا جنبشهاي زيديه و اسماعيليه را در راستاي اهداف ائمه مي داند و مي نويسد:

«امامان هرگز از اين نهضت ها بركنار نبوده اند، بلكه از دور به آنها جهت مي دادند و در يك زمان جنبشهاي بسياري را رهبري مي كردند». (2)

ص: 20

گرفته است با اتهاماتي چون ضدّيت با امامان و ادعاي مهدويّت و انتساب به فرقه هاي باطل مواجه شده اند بنابراين در اين تحقيق سعي بر آن است كه در وهلة اول از ساحت مقدس اين شيعيان پاك باخته و فرزندان شايسته رسول خدا رفع اتهام گردد». (1)

از اين رو مي توان گفت از نقاط ضعف اين كتاب اين است كه:

اولاً: نويسنده تلاش فراواني دارد تا كليه روايات ذمّ را به هر ترتيبي كه هست يا رد كند و يا آنها را حمل بر تقيه امام كند.

ثانياً: كتاب مذكور هيچ گونه اطلاعاتي در مورد قيام هاي شيعي عصر اموي ارائه نمي دهد.

ص: 21

مي كند، چندان بي طرفانه قضاوت نكرده است.

نكتة ديگر اين كه كتاب حاضر فقط قيام هاي شيعي دوره اموي را تشريح كرده و با توجه به محدوده بحث ما كه قيام هاي دوره عباسي نيز مي باشد، از اين حيث نمي تواند براي ما كافي باشد.

ص: 22

4. مقتل الحسين و قيام المختار، ابن اعثم كوفي.

5. مختار ثقفي و نهضت توابين، احمد دجيلي.

6. المختار الثقفي مرآة العصر الاموي، خيرالله طلفاح.

7. مختار ثقفي، علي حسني كربوتلي.

8. نهضت مختار ثقفي، محمود رضا افتخارزاده.

9. مختار ثقفي، رايت اميد، محمود مدني.

10. ماهيت قيام مختار، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني.

11. شخصيت و قيام زيد بن علي، سيد ابوفاضل اردكاني.

12. سيره و قيام زيد بن علي، حسين كريمان.

13. زيد بن علي و مشروعية الثورة عند اهل البيت، نوري حاتم.

14. الامام زيد بن علي شعلة في ليل الاستبداد، محمد يحيي سالم عزان.

15. پيكار مقدس حضرت زيد بن علي و فرزندانش، ابراهيم وحيد خراساني.

16. نفس زكيه، حسن قاضي.

17. چرايي و چگونگي قيام نفس زكيه، فاطمه سادات حسيني، پايان نامه.

18. ماهيت قيام شهيد فخ، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني.

ص: 23

الف) موافقت و هماهنگي در عقيده و عمل، بدون اينكه يكي تابع ديگري باشد؛ چنانكه در قرآن كريم آمده است؛ و انّ من شيعته لابراهيم (1) حضرت ابراهيم از پيامبران اولوالعزم و صاحب شريعت بوده و پيرو شريعت حضرت نوح نبوده است، ولي روش او در توحيد با روش نوح هماهنگ بوده از اين رو شيعه نوح ناميده شده است.

خليل در كتاب «العين» و فيومي در «مصباح المنير» مي آورد:

«كل قوم اجتمعوا على امر واحد فهم شيعة (2) هر قومي كه بر امر واحدي اجتماع كنند (موافقت و هماهنگي داشته باشند) شيعه گويند».

ب) پيروي كردن از ديگري و محبت ورزيدن به او. چنانكه در قرآن كريم آمده است:

فاستغاثه الذي من شيعته على الذي من عدوّه (3) آن كس كه دوستان و هواخواهان (پيرو) موسي بود، عليه كسي كه از دشمنان او بود از وي ياري و كمك خواست».

فيروزآبادي در اين باره مي نويسد:

«شيعه مرد، پيروان و ياران اوست». (4)

جوهري نيز در اين باره مي گويد:

كل امرهم واحد يتبع بعضهم رأي بعض فهم شيعه (5) هر قومي

ص: 24

كه امرشان يكي باشد و بعضي پيرو و تابع بعضي ديگر باشند شيعه گويند».

در لسان العرب به دو معناي مذكور چنين اشاره شده است:

«الشيعه قوم الذين تجتمعوا على الامر، و كل قوم اجتمعوا علي امر فهم شيعه، و كل قوم امرهم واحد يتبع بعضهم رأي بعض فهم شيع». (1)

از دو معناي ياد شده، معناي دوم شناخته شده تر و معروف تر است و هر گاه قرينه اي در ميان نباشد، همين معنا اراده خواهد شد.

ص: 25

پيامبر به شيعه علي ملقب بوده اند. همچنين شيعه كسي است كه مودتش با مودت علي موافق باشد». (1)

2 _ اشعري در المقالات و الفرق مي گويد:

«شيعه به كساني گفته مي شود كه علي را امام مفترض الطاعه بعد از پيامبر، از جانب خدا و آن حضرت مي دانند و معتقدند پيامبر صريحاً با اسم و صفت او را بعد از خودش به عنوان وصي و خليفه تعيين فرموده است». (2)

3 _ ابوالحسن اشعري در مقالات الاسلاميين مي گويد:

«شيعه به كساني گفته مي شود كه معتقدند پيامبر به نص به خلافت علي بعد از خودش تصريح كرده، ولي اكثر صحابه بعد از وفات آن حضرت از علي پيروي نكردند». (3)

4_ شهرستاني هم در الملل و النحل مي گويد:

«به كساني كه فقط از علي پيروي كرده و امامت و خلافت او را از طريق نصّ و وصيّت پذيرفته اند، شيعه اطلاق مي شود». (4)

5_ علامه طباطبايي مي نويسد:

«شيعه به كساني گفته مي شود كه جانشيني پيامبر اكرم را حق اختصاصي خانواده رسالت مي دانند و در معارف اسلام، پيرو مكتب اهل بيت مي باشند». (5)

ص: 26

ص: 27

ابحاث كلامي به فرقه هاي مختلف و متعددي تقسيم شدند. از آنجا كه بحث در اين زمينه در اين مقام نميگنجد، بنابراين ما فقط به آن دسته از فرقه هايي كه با قيام هاي شيعي ربط دارد؛ مانند كيسانيه، زيديه، اسماعيليه و اماميه مي پردازيم.

ص: 28

به عقيده زيديه هر فاطمي نژاد كه عالم، زاهد، شجاع و بخشنده باشد و با شمشير قيام كند، امام است، فرق نمي كند كه از اولاد امام حسن باشد يا از اولاد امام حسين، و اطاعت او همچون اطاعت حضرت علي بر آنها واجب است. (1)

ص: 29

زنده است، و ديگري گروهي كه معتقدند امام جعفر صادق با اينكه مي دانست اسماعيل در زمان حيات او وفات خواهد كرد، او را به امامت منصوب كرد تا به اين وسيله امامت پسر اسماعيل، يعني محمد براي مردم ثابت گردد». (1)

ص: 30

ص: 31

ثوره: در لغت به معناي برانگيخته شدن و به جوش و خروش آمدن است و همچنين اعلان تمرد و عصيان عليه حكومت است. (1)

در مورد تفاوت اين واژه ها با يكديگر مي توان گفت:

«شورش حركتي محدود و فاقد هدف يا ايدئولوژي و سازمان است؛ اما قيام حركتي همگاني براي ايجاد تغيير با مشاركت آگاهانه و فعالانه اعضاي آن و داراي حداقل نظم و سازمان و انگيزه هاي ايدئولوژيك است». (2)

ديگر اينكه شورش غالباً داراي بار منفي است، اما قيام داراي بار مثبت است و به همين خاطر وقتي حكومت وقت با حركت دسته جمعي گروهي از مردم مواجه مي شود آن را شورش قلمداد مي كند، در حالي كه خود آنان حركت خويش را قيام مي دانند. به عبارت ديگر حركت دسته جمعي گروهي از مردم به نشانه مخالفت از طرف حكومت شورش و از طرف خود آنها قيام قلمداد مي شود.

گرچه قيام و انقلاب معمولاً با خشونت توأم است، اما وجه تمايز آن با انقلاب در نوع برخورد آنها با نظام حاكم است؛ يعني اگر خواهان اصلاح نظام باشد، قيام است، اما اگر خواهان تغييرات اساسي و ساختاري باشد، انقلاب خوانده مي شود. (3)

با توجه به مطالب فوق مي توان گفت: حركت هاي صورت گرفته از سوي شيعيان در فاصله زماني مورد بحث (از سال 65 تا 250 ه_) كه ما در اين نوشتار درصدد بررسي آنها هستيم، قيام محسوب مي شود.

ص: 32

در اينجا اين سؤال مطرح ميشود كه ملاك و معيار شيعي يا غيرشيعي بودن يك قيامي چيست؟

در پاسخ بايد گفت: اگر قيامي يكي از دو ويژگي ذيل را داشته باشد، شيعي خواهد بود:

1- محور اصلي قيام در مكتب تشيع، امامت و شخص امام است. هر قيامي را كه امام معصوم و يا نماينده امام، رهبري مي كرد و يا مأذون از طرف امام بود و پس از شروع قيام، دعاي خير، تأييد و تقرير امام معصوم را در پي داشت، قطعاً قيام شيعي بوده است.

2- چنانچه رهبران و سرآمدان يك قيام و يا قيام كنندگان شيعه باشنده و اهداف و آرمان ها و شعارهاي آنان با آهنگ تشيع همنوا باشد، اگرچه امام معصوم يا نمايندگان او با آنان همراه نباشند، مي توان آن قيام را شيعي دانست. (1)

بنابراين قيام هايي را كه ما در اين نوشتار از آنان بحث مي كنيم، گرچه فاقد ويژگي اول هستند، اما از آنجا كه ويژگي دوم به طور آشكار در آنها جلوه گر است، لذا قيام هاي شيعي محسوب مي شوند.

ص: 33

ظالم وقت ناموفق بوده اند، اما موجبات بيداري وجدان جامد مسلمانان و تحريك آنان را به قيام عليه حكومت هاي طاغوت و فاسد وقت و برانگيختن روحيه اسلامي به دنبال داشته است. همچنين در تقليل ظلم و جلوگيري از استبداد و خودكامگي مطلق حكومت ها توفيق داشته اند.

در واقع هر قيامي هر چند ناموفق، زمينه ساز تحقق قيامي ديگر بعد از خود بود. به طوري كه مي توان گفت اگر قيام توابين نبود، قيام مختار تحقق نمي يافت؛ و اگر قيام مختار پيش نمي آمد، قيام زيد بن علي و يحيي بن زيد (پسرش) و به دنبال آن حركت هايي كه باعث سقوط امويان گرديد، شكل نمي گرفت.

از اين رو ما فقط آن دسته از قيام هاي شيعي را بررسي مي كنيم كه ناموفق بوده اند و قيام هايي را كه توانستند حكومتي تشكيل دهند و چندين سال دوام آوردند، مانند ادريسيان در مغرب و علويان در طبرستان، بررسي نخواهيم كرد.

ص: 34

به دو شاخه تقسيم شدند:

شاخه اول منسوب است به حرب بن اميه. معاويه، فرزندش يزيد و نوه اش معاويه بن يزيد كه جمعاً از سال 41 تا 64 ه_ ق به مدت 23 سال حكومت كردند، منسوب به شاخه سفيانيان هستند.

شاخه دوم منسوب است به فرزندان ابي العاص بن اميه، كه اولين آنها مروان بن حكم بن عاص و آخرين آنها مروان بن محمد بن مروان مشهور به حمار بود، و از سال 64 تا 132 ه_ ق كه تاريخ انقراض اين سلسله است، به خلافت رسيدند. (1)

خلفاي اموي جمعاً چهارده تن بودند كه عبارتند از:

1- معاويه بن ابوسفيان (41 _ 60 ه_. ق)

2- يزيد بن معاويه (60 _ 64 ه_. ق)

3- معاويه دوم (64 ه_. ق)

4- مروان بن حكم (64 _ 65 ه_. ق)

5- عبدالملك بن مروان (65 _ 86 ه_. ق)

6- وليد بن عبدالملك (86 _ 96 ه_. ق)

7- سليمان بن عبدالملك (96 _ 99 ه_. ق)

8- عمر بن عبدالعزيز (99 _ 100 ه_. ق)

9- يزيد بن عبدالملك (101 _ 105 ه_. ق)

10- هشام بن عبدالملك (105 _ 125 ه_. ق)

11- وليد بن يزيد بن عبدالملك (125 _ 126 ه_. ق)

ص: 35

12- يزيد بن وليد بن عبدالملك (125 _ 126 ه_. ق)

13- ابراهيم بن عبدالملك (126 _ 126 ه_. ق)

14- مروان بن محمد بن مروان (127 _ 132 ه_. ق)

ص: 36

ديگر به خطيبان فرمان داد تا بر فراز منبرها علي را به زشتي ياد كرده، لعن و نفرين كنند. هنگامي كه مي خواست «مغيره بن شعبه» را به حكومت كوفه بفرستد، به وي گفت: «مي خواهم به تو چند سفارش كنم؛ دشنام گويي بر علي را ترك مكن و از رحمت فرستادن بر عثمان باز ناايست و ياران علي را چندان كه مي تواني عيب گوي». (1) بر اساس همين سياست معاويه، شيعياني مثل «حجر بن عدي» و يارانش و «عمرو بن حمق» به قتل رسيدند. (2)

معاويه درصدد آماده كردن جهان اسلام براي پذيرش ولايت عهدي يزيد بود و مي دانست كه با بودن امام حسن نمي تواند نقشه خود را عملي كند، از اين رو با يك دسيسه، آن حضرت را توسط همسرش در سال 49 ه_ ق به شهادت رساند. (3) و پس از آن ولايت عهدي يزيد را اعلام و او را جانشين خود كرد.

با مرگ معاويه در سال 60 هجري يزيد (60 _ 64) به حكومت رسيد و همه جز امام حسين، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبير با او بيعت كردند. وي به والي خود در مدينه، وليد بن عتبه نامه اي فرستاد كه هر طور شده از اين سه تن برايش بيعت بگيرد و در صورت عدم بيعت گردن آنان را بزند. (4)

از اين سه تن فقط عبدالله بن عمر با او بيعت كرد، عبدالله بن زبير به مكه رفت و خود را خليفه خواند و حسين بن علي نيز از بيعت كردن خودداري كرد و همراه اهل بيت خود نخست به مكه رفت و پس از حدود چهار ماه اقامت در آن شهر به دعوت كوفيان به سوي عراق آمد و در سال 61 ق. در سرزمين

ص: 37

كربلا به شهادت رسيد. (1)

يزيد سه سال و اندي حكومت كرد و در اين مدت سه جنايت بسيار فجيع و غيرقابل توجيه از او سر زد كه عبارتند از:

«...قد قتل عترة الرسول و اباح الحرمة و حرق الكعبه...»(2).

1_ در محرم سال 61 هجري حسين فرزند پيامبر را كشت و دختران و اهل بيت او را به اسارت به كوفه و شام برد. (3)

2_ در ذي الحجه سال 63 هجري شهر مدينه پايگاه معنوي دين را در معرض غارت رسمي و آزادانه سپاه شام قرار داد كه در طي سه روز هزار مسلمان به قتل رسيدند و هزاران زن و دختر مورد هتك و تعرض واقع شدند. (4)

3_ در سال 64 هجري به شهر مكه حمله نمود و آنجا را مورد تاخت و تاز قرار داد و كعبه را به سنگ و منجنيق بست كه در اين اثناء قسمتي از كعبه تخريب شد و آتش گرفت. (5)

ص: 38

به رهبري ضحاك بن قيس كه زمان معاويه فرماندار دمشق بود، قصد داشتند تا با عبدالله بن زبير كه در مكه ادعاي خلافت داشت بيعت كنند. اما گروهي ديگر كه متمايل به بني اميه بودند نيز دو دسته بودند: عده اي خواهان به حكومت رسيدن پسر خردسال يزيد، خالد بودند و برخي ديگر به مروان بن حكم كه مردي پير و كارآزموده بود، رغبت داشتند. سرانجام پس از شور و مشورت هاي بسيار، با مروان بن حكم، به اين شرط كه پس از او خالد بن يزيد و پس از خالد نيز عمرو بن سعيد بن عاص خليفه باشد، به عنوان خليفه بيعت كردند. (1) و بدين ترتيب شاخه مروانيان امويان روي كار آمد.

با مرگ مروان در سال 65 هجري، فرزندش عبدالملك (65_ 86ه_) به خلافت رسيد.(2) از او به عنوان فردي زيرك، دورانديش، سياستمدار، با احتياط و دانشمند ياد كرده اند.(3) به طوري كه مؤسس ثانويه دولت اموي محسوب مي شود. (4)

مشكل مهم او عبدالله بن زبير در مكه بود كه ادعاي خلافت داشت. زماني كه شام آشوب هاي پس از كناره گيري معاويه دوم را پشت سر مي گذاشت، عراق و حجاز و نيز سرزمين هاي شرق اسلامي در اختيار عبدالله بن زبير بود چرا كه او با غلبه بر مختار توانسته بود بر آن مناطق مسلط شود.

عبدالملك چند سال پس از خلافتش كه موقعيتش در شامات كاملاً استوار گرديد، ابتدا راهي عراق شد تا آن منطقه حساس را از دست خاندان زبيري به در آورد. نيروهاي شام در جنگ با مصعب بن زبير و پس از كشتن وي عراق را در سال 72 هجري متصرف شدند. پس از آن براي در دست گرفتن مكه، حَجاج بن

ص: 39

يوسف ثقفي را به سوي مكه فرستاد تا دولت عبدالله بن زبير را براندازد. حجاج چندي مكه را محاصره كرد و عاقبت با كشتن عبدالله در سال 73 هجري، قدرت زبيريان را به طور كلي از بين برد. بدين ترتيب عبدالملك پس از گذشت نُه سال، توانست وحدت سياسي سرزمين هاي اسلامي را به زور شمشير باز گرداند. هنچنين شورش هاي خوارج ازارقه، صفريه و يمامه را سركوب كرد. مهمتر از همه او توانست سرانجام شورش عبدالرحمان بن اشعث را كه از شورش هاي مهم دوره امويان بود و از سال 81 تا 83 هجري طول كشيد، سرانجام در «دير جماجم» سركوب كند. (1)

ص: 40

زد، از آن جمله ممنوع كردن سبّ علي بر منابر كه از زمان معاويه به بعد رايج شده بود(1)، دادن خمس به بني هاشم، و همچنين فدك را (كه معاويه به مروان بن حكم بخشيده بود و او هم به پسرش عبدالعزيز بخشيده بود و عمر آن را به ارث برده بود) به فرزندان فاطمه پس داد.(2)

در سال 102 هجري و در روزگار خلافت يزيد بن عبدالملك (101 _ 105 ه_) يزيد بن مهلب كه از فرماندهان بزرگ دولت اموي بود، در بصره و عراق سر به شورش برداشت. اما سرانجام توسط مسلمة بن عبدالملك سركوب شد. (3)

از اين زمان بود كه عباسيان دعوت مخفيانه خود را آغاز كردند. شاهد مدعاي ما هم اين است كه ابوهاشم در ديداري كه در سال 98 هجري با سليمان داشت، و پس از آن در بازگشت از شام توسط مأمورين وي مسموم شد، قبل از مرگ خود را به محمد بن علي بن عبدالله در «حميمه» يا به قولي در «شراة» رساند و اسرار دعوت را به او گفت و دعوتگران را به او شناساند و به او خبر داد كه خلافت به پسرت عبدالله كه از زني حارثي است مي رسد و به او توصيه كرد قبل از سال صدم دعوت را نشر ندهد.(4) چون سال 100هجري فرا رسيد محمد بن علي عبدالله، ميسره را به عراق و محمد بن خُنَيس و اباعكرمه سراج و حيان عطار را به خراسان فرستاد.(5)

دوران هشام (105 _ 125 ه_)(6) ، پايان عصر طلايي امويان بود. وي فردي

ص: 41

دورانديش، خردمند، بردبار، مدبر و سياستمدار بود. و به قول مورّخان سياستمداران بني اميه سه كس بودند: معاويه، عبدالملك و هشام كه كار سياست و حسن سيرت بدو ختم شده بود.(1) در روزگار وي زيد بن علي در كوفه قيام كرد، كه به دست يوسف بن عمر، حاكم عراق، در سال 121 يا 122 هجري كشته شد. (2)

در فاصله سال هاي 125 تا 126 هجري، سه تن از امويان حكومت كردند كه هيچ كدام مردان لايقي نبودند.(3)

آخرين خليفه اموي مروان بن محمد(4)، معروف به مروان حمار (5) بود. در روزگار وي شورش ها به اوج خود رسيد و هواداران عباسي توانستند بر ديگران غلبه كنند. ابومسلم خراساني كه فرماندهي اين شورش را در دست داشت،

ص: 42

خراسان را از چنگ امويان در آورد. مروان در منطقه «زاب» در موصل با بني عباس درگير شد و پس از شكست به شام و از آنجا به مصر گريخت و در همانجا كشته شد. بدين ترتيب حكومت نود ساله امويان خاتمه يافت. (1)

ص: 43

نمي توانست پاسخ گوي دشواري هاي نظام گسترده اي باشد كه اقوام و طوايف مختلف مي بايست در آن سهيم باشند.

4- مخالفت و مبارزه احزاب و نهضت هاي سياسي و مذهبي، نظير شيعيان و خوارج كه بخش بزرگي از توان نظامي و سياسي آنان را نابود كرد يا در معرض نابودي قرار داد.

5- فرو افتادن دولتمردان اموي در لذات دنيوي و افراط در عياشي و خوشگذراني كه اين امر آنان را از پرداختن به امور مهم دولت باز داشت.(1)

ص: 44

ابراهيم با نوشتن نامه هاي فراواني براي سران و چهره هاي متنفذ خراسان و به دنبال آن، فرستادن ابومسلم، دعوت را وارد مرحله تازه اي نمود. قيام مسلحانه ابومسلم و تلاش هاي پي درپي او در خراسان و ابوسلمه خلال در عراق كه عباسيان آنان را به ترتيب «امير آل محمد» و «وزير آل محمد» لقب داده بودند موجب شد سرانجام، بني عباس، امويان را در سال 132 ه_ شكست دهند و در ربيع الاول همان سال، با ابوالعباس سفاح به عنوان خليفه بيعت شد. (1) اين بيعت، سرآغاز حكومت پانصد و چند ساله عباسيان شد تا اين كه در سال 656 هجري با مرگ مستعصم به پايان رسيد و به دست مغولان از بين رفت.

ص: 45

عصر اول: دوران نيرومندي، گسترش و شكوفايي (132- 232ه_).

عصر دوم: دوران نفوذ تركان (232 _ 334 ه_).

عصر سوم: دوران نفوذ آل بويه ايراني (334 _ 447 ه_).

عصر چهارم: دوران نفوذ سلجوقيان ترك (447 _ 656 ه_).

از ميان چهار عصر فوق، فقط عصر اول مورد بحث ما است. نيرومندي خلافت، استقلال كامل آن و متمركز بودن نيروهاي بالاي حكومت در دست خلفا از ويژگي هاي آن عصر است.

ابوالعباس سفاح (132 _ 136)، بيشتر ايام خويش را به سركوبي امويان و سرداراني كه با آنها همكاري داشتند، گذرانيد و ريشه امويان را چنان قطع كرد كه از اين خاندان جز عبدالرحمان داخل كه به اندلس گريخت، كسي از دست وي جان سالم به در نبرد. او حتي ابوسلمه خلال را كه نقش به سزايي در براندازي خلافت اموي و برقراري خلافت عباسي داشت، به قتل رساند. (1)

وي در حالي كه با پايه گذاري حكومتي ستمگر، در عمل سلطنت امويان و تمام راه و رسم ايشان را ادامه مي داد و در همان حال مدعي برانداختن جور و بيداد امويان نيز بود، حدود چهار سال پس از نشستن بر مسند خلافت، در ذي الحجه سال 136 هجري درگذشت.

با روي كار آمدن منصور (136 _ 158 ه_)، وي در ادامه سياست هاي برادرش، به قتل و كشتار و اسارت و شكنجه همه مخالفان امروز و همراهان ديروز مبادرت ورزيد. او با سه مشكل عمده روبه رو بود:

1) شورش عمويش عبدالله بن علي؛ 2) افزايش قدرت و نفوذ ابومسلم؛ 3)

ص: 46

قيام هاي علويان (نفس زكيه و برادرش ابراهيم)(1).

براي مقابله با مشكل اول، ابومسلم را روانه جنگ با عبدالله بن علي كرد و بدين نحو از شر او رهايي يافت(2). براي حل مشكل دوم، در سال 137 با حيله اي، ابومسلم را به دربار خود كشاند و به قتل رساند(3).

قتل ابومسلم، موجب بروز حركت هايي به خونخواهي وي در خراسان شد كه عبارتند از: شورش سنباد (137 ه_)(4) ؛ شورش اسحاق ترك؛ شورش راونديه (141 ه_)(5) و شورش استاد سيس (150 ه_)(6).

از شر مشكل سوم خود نيز در سال 145 ه_ با سركوبي قيام محمد و ابراهيم خلاصي يافت(7).

بدين ترتيب وي توانست كليه مخالفان خود را سركوب كند و در اصل، بايد وي را مؤسس خلافت عباسيان دانست. او با تأسيس بغداد، در سال 145 ه_ پايتخت را بدانجا منتقل كرد(8).

با روي كار آمدن مهدي (158 _ 169 ه_) وي بر خلاف پدرش منصور، دست به اصلاحاتي زد تا مردم به سوي حكومت جذب شوند. به همين منظور دستور داد اموالي را كه پدرش به زور از مردم گرفته، به صاحبانش بازگردانند و آنان را

ص: 47

خشنود ساخت. همچنين از قتل و آزار فرزندان ابوطالب جلوگيري و آنان را از زندان آزاد كرد و براي هر كدام هدايا و مقرريهايي تعيين نمود(1).

در دوران خلافت مهدي و پسرش هادي (169 _ 170) شورش ها و قيام هايي يا از ناحيه علويان و يا از ناحيه غير علويان صورت گرفت كه از آن جمله مي توان موارد زير را نام برد:

1) شورش يوسف البرم، در خراسان.

2) شورش مقنع كه در واقع به خونخواهي ابومسلم و در فاصله سال هاي 159 تا 163 ه_ صورت گرفت.

3) شورش عبدالسلام خارجي در فاصله سال هاي 160 تا 162 ه_ در منطقه جزيره.

4) قيام حسين بن علي (شهيد فخ) در سال 169 ه_ در مدينه(2).

هارون (170 _ 193)، مقتدرترين خليفه عباسي است و عصر وي، دوران طلايي حكومت عباسي است. در زمان او نيز شورش ها و قيام هاي زيادي يا از ناحيه علويان و يا از ناحيه خوارج صورت گرفت.

از آن جمله يحيي بن عبدالله در سال 176 ه_ در منطقه ديلم قيام كرد كه با مكر و حيله فضل بن يحيي تسليم شد(3). در منطقه جزيره در سال 178 ه_ وليد بن طريف شاري(4) و همچنين شورش حمزه آذرك در سال 185 ه_ در بادغيس و

ص: 48

كابل(1). علي رغم گستردگي اين شورش ها، هارون توانست همه آنها را سركوب كند و اين قدرت و اقتدار او را مي رساند.

علاوه بر شورش ها، از وقايع مهم ديگر زمان هارون مي توان موارد زير را نام برد:

1) تشكيل دولت شيعي ادارسه در شمال آفريقا. قيام يحيي بن عبدالله در منطقه ديلم ثمره اي نداشت، اما برادرش ادريس، كه از واقعه فخ جان سالم به در برد، از طريق مصر، خود را به مغرب رساند و چون بربران منطقه «زناته» اطراف او را گرفتند، توانست حكومت مستقلي به نام ادريسيان را در آن منطقه تأسيس كند(2). و اين نخستين حكومت علوي بود كه از بدنه خلافت عباسي جدا مي شد.

2) تكشيل دولت نيمه مستقل اغالبه، پس از استقلال كامل ادريسيان و نا اميدي عباسيان از سركوب آنان، هارون براي آن كه از خطر حملات آنها در امان بماند، به ابراهيم بن اغلب اجازه داد تا با اختيارات بسيار بر افريقيه حكمراني كند(3). بدين ترتيب حكومت نيمه مستقل اغالبه روي كار آمد و بين دولت ادارسه و دولت عباسيان حائل شد.

3) سقوط برامكه كه در اين زمان از قدرت و نفوذ بسياري برخوردار بودند(4).

هارون سه وليعهد بعد از خودش قرار داد، ابتدا محمد امين، سپس عبدالله مأمون و بعد از او هم قاسم را برگزيد(5). اما وقتي امين روي كار آمد بنا به تحريك

ص: 49

برخي افراد مثل علي بن عيسي و فضل بن ربيع، مأمون را از وليعهدي عزل كرد(1).

اين امر موجب نبرد ميان دو برادر و در نتيجه ضعف حكومت عباسي گرديد. شورش و نافرماني سراسر قلمرو عباسيان را فرا گرفت و چنان گسترده شد كه به جرأت مي توان گفت امين تنها بر بغداد فرمان مي راند و مأمون هم فقط بر خراسان، و در هر ايالت و شهر و منطقه اي شخصي و گاهي عده اي هوس حكومت كردند(2).

پس از موفقيت مأمون در غلبه بر امين، تنها خطر جدي كه خلافت عباسي را تهديد مي كرد، قيام علويان بود، زيرا مردم بهويژه در عراق و خراسان دوستدار و علاقهمند به خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم بودند و در هر جا و هر زمان كه يكي از آنان علم مخالفت برمي افراشت، به سرعت گروهي از مردم گرد وي را مي گرفتند(3).

مأمون كه از فرجام قيام هاي علويان نسبت به خلافت و حكومت خويش بيمناك بود، براي فرو نشاندن آنان، دست به اقدامي كاملاً تازه و بديع زد. بدين ترتيب كه امام رضا را از مدينه به مرو احضار و در دوم رمضان سال 201 ه_ پس از اينكه مقام خلافت را نپذيرفت به اجبار او را وليعهد و جانشين خود كرد و رنگ سبز را جايگزين رنگ سياه ساخت(4).

علاوه بر قيام ها و شورش هايي كه از سوي علويان مثل ابن طباطبا در سال 199 ه_ در كوفه و محمد بن جعفر در سال 200 ه_ در حجاز و... صورت گرفت، شورش هاي ديگري نيز از سوي غير علويان در دوران وي به وقوع پيوست كه

ص: 50

عبارت بودند از:

1) شورش نصر بن شبث: وي در سال 198 ه_ به دليل تمايل مأمون به خراساني ها و به طرفداري از محمد امين در شمال حلب شورش كرد(1).

2) شورش بابك خرمدين: اين حركت، يك حركت ديني سياسي بود و خطرناك ترين حركتي بود كه حكومت عباسي از آغاز پيدايش با آن روبهرو شد. گسترش، سامان دهي تبليغاتي، مهارت رهبري و ارتباط آن با غير ايراني ها از ويژگي هاي اين حركت بود(2).

وي در سال 201 ه_ در آذربايجان سر به شورش برداشت و گرچه مأمون چندين بار براي سركوبي آنها سپاه فرستاد، ولي آنان شكست خوردند و بدون اين كه بتواند آنان را سركوب كند در سال 218 ه_ درگذشت(3). ماجراي بابك در دوران معتصم شدت بيشتري يافت. تا اين كه در سال 222 ه_ دستگير و به قتل رسيد(4).

يكي ديگر از وقايع مهم زمان مأمون جدايي خراسان به فرماندهي طاهر بن حسين از پيكره خلافت بود. وي فرمانده سپاه مأمون بود كه از طرف او به امارت خراسان منصوب شد. با توجه به اختلافاتي كه بين او و مأمون وجود داشت وي در سال 207 ه_ نام مأمون را از خطبه نماز جمعه انداخت(5) و بدين گونه اعلام استقلال نمود. گرچه خودش نتوانست بهره اي از اين كارش بگيرد و ناگهان (به

ص: 51

قولي در همان شب) درگذشت اما بعد از او فرزندانش در خراسان و...به صورت نيمه مستقل حكومت كردند.

با روي كار آمدن معتصم در سال 218 ه_، از آنجا كه درگيري هاي شديدي ميان عرب ها از يك سو و ايراني ها از سوي ديگر جريان داشت، موجب شد او به هيچ يك از نيروها اعتماد نكند و براي حفظ و بقاي خلافتش نيروهاي ترك را وارد صحنه سياست كند. و پست ها و منصب هاي مهم نظامي را به آنان سپرد(1).

چون جمعيت تركان در بغداد زياد شد و آنان مردم را مورد اذيت و آزار قرار دادند، اين امر موجب شورش مردم عليه آنان و گاه سبب كشتن برخي از آنان شد، معتصم درصدد برآمد جهت رفع اين مشكل در شهر ديگري غير از بغداد مستقر شود و پس از گشت و گذار سرانجام سامرا را برگزيد و پس از اتمام ساخت و ساز، پايتخت را بدانجا انتقال داد(2) از اين زمان بود كه خلافت عباسي رو به زوال و ضعف نهاد.

در يك جمع بندي كلي در مورد عصر اول عباسي مي توان گفت:

حكومت عباسي در دوره نخستين خود، شاهد مخالفت هاي مختلف داخلي براي دست يابي به قدرت بود كه به درگيري هاي خونين منجر شد، مثل خروج عبدالله بن علي بر منصور. پس از آن شايد خطرناك ترين درگيري كه عصر اول عباسي شاهد آن بود، نزاع امين و مأمون باشد.

خلفاي عباسي در خلال عصر اول با مخالفت عموزادگان علوي خود روبه رو شدند؛ كساني كه به هنگام پشتيباني از دعوت، تصور مي كردند خلافت به آنان واگذار خواهد شد؛ اما هنگامي كه عباسيان حكومت را به خود اختصاص دادند، آنان كه حق خود را غصب شده مي ديدند دست به قيام هاي مسلحانه زدند.

ص: 52

همچنين عباسيان با حركت هاي نژادپرستانه ايراني در مخالفت با حكومت عربي، مثل بابكيه و خرميه بهويژه بعد از رهايي از دست ابومسلم خراساني روبه رو شدند.

گرچه حكومت عباسي به تثبيت قدرت خود در مغرب پرداخت؛ اما مدتي بعد اندلس در اقدامي در خور توجه به فرماندهي عبدالرحمان داخل اموي از آن جدا شد. و ادريسيان نيز اندكي بعد مغرب دور را مستقل كردند. اين مسئله عباسيان را به تلاش واداشت تا مناطق ديگري را كه در حكومت آنان براي جدايي تلاش مي كردند، به طور رسمي به حكومت پيوند دهند. ولايت ابراهيم بن اغلب از سوي هارون در افريقيه و طاهر بن حسين در خراسان از اين نوع است.

از ديگر ويژگي هاي اين دوره از حكومت عباسي نفوذ ايراني ها در دربار خلافت بود. آنان بر بسياري از كارها سيطره يافتند و از آغاز دوره منصور وزيران و فرماندهان ايراني عهده دار كارها بودند تا اين كه هارون به دفع وزيران برمكي پرداخت. پس از پيروزي مأمون بر امين، بار ديگر كفه قدرت به نفع ايرانيان سنگين شد و خاندان بني سهل، جايگاه بلندي در دوران مأمون به دست آوردند. معتصم به اين باور رسيد كه بايد عنصر جديدي را وارد صحنه كند، از اين رو اطرافيان، كارگزاران، وزيران و فرماندهانش را از تركان برگزيد و بدين وسيله بر نفوذ ايرانيان غلبه كرد.

عباسيان با اين كه در عصر اول با مشكلات داخلي و خارجي روبه رو بودند، اما اين مسئله آنان را از ارتقاي حكومت خود به سطح بالايي از توانمندي سياسي و تمدني باز نداشت. آنان شهر بغداد را در زمان منصور و سامراء را در زمان معتصم ساختند.

ص: 53

ص: 54

سرزمين كربلا ريخته شد، همانند آب حياتي بود كه در كالبدهاي خشك و مأيوس جاري شد و منشأ قيام هاي زيادي گرديد و از آن روز به بعد، مبارزات خونين شيعه آغاز گرديد. تا جايي كه برخي مورخين مي گويند:

«فاجعه كربلا، سبب جان گرفتن و بالندگي شيعه و افزايش هواداران آن مكتب گرديد به طوري كه مي توان ادعا كرد آغاز حركت شيعه و ابتداي ظهور آن، روز دهم محرم بود»(1).

از اين رو در اين فصل، قيام هايي را كه پس از قيام امام حسين، در دوره اموي و عباسي به وقوع پيوستند، به طور اجمال و اختصار شرح مي دهيم. در همين جا بيان مي داريم با توجه به كثرت قيام هاي شيعيان در اين محدوده زماني، از قيام هاي صورت گرفته در دوره اموي فقط به قيام هاي توابين و مختار كه نتيجه و پيامد قيام امام حسين بودند و قيام زيد بن علي با توجه به شخصيت وي و تأثيري كه قيام او در براندازي امويان داشت، و از دوره عباسي نيز به مهمترين آنها؛ يعني قيام نفس زكيه و برادرش ابراهيم، شهيد فخ، يحيي بن عبدالله، ابراهيم بن طباطبا و محمد بن قاسم اشاره مي كنيم.

ص: 55

فرو رفته و دچار احساس عميق ندامت و پشيماني شده بودند تصميم گرفتند با انتقام گرفتن از قاتلين آن حضرت و جانبازي در اين راه، كوتاهي خود را جبران كنند. از اين رو آنان از همان سال 61 هجري به رهبري سليمان بن صرد خزاعي و برخي ديگر از سران و بزرگان شيعه چون مسيّب نَجَبه فزاري، عبدالله بن سعد ازدي، عبدالله بن وال تيمي و رفاعة بن شداد بجلي در تدارك سپاه و نيرو برآمدند(1).

اهدافي را كه توابين از قيام خويش دنبال مي كردند مي توان چنين برشمرد:

1_ جبران گناهان 2_ انتقام از قاتلين امام حسين 3_ بازگرداندن حق اهل بيت 4 _ برپا داشتن حق و نابود كردن باطل، پيروي از قرآن، سنت و خون خواهي اهل بيت.(2)

ص: 56

ديگري چون حصين بن نمير تميمي، شرحبيل بن ذي الكلاع حميري، ادهم بن محرز باهلي، ربيعة بن مخارق غنوي و جبله بن عبدالله خثعمي نيز به عنوان معاونان و فرماندهان سپاه او بودند. نبرد ميان دو گروه در حالي كه از حيث شمار نفرات و نيز از نظر ساز و برگ با هم برابر نبودند آغاز شد. توابين در ابتدا توانستند تلفات سنگيني بر شاميان وارد آورند، اما با كشته شدن سليمان و شمار زيادي از توابين جنگ به سود عبيدالله خاتمه يافت و باقيمانده توابين نيز به كوفه بازگشتند(1).

ص: 57

به دليل توطئه عمّال ابن زبير در زندان به سر مي برد، به طور سرّي نامه اي براي باقيمانده توابين و از جمله رفاعه بن شداد و ديگران فرستاد، آنان پس از خواندن نامه به او پيغام دادند كه براي قيامي مجدد آماده اند(1).

مختار با وساطت عبدالله بن عمر شوهر خواهرش آزاد شد و پس از آن دعوت خود را علني كرد. بسياري از بزرگان شيعه كوفه چون عبدالرحمان بن شريح، سعيد بن منقذ، سعر بن ابي سعر، اسود بن جراد كندي، قدامه بن مالك و...از وي حمايت كردند(2). سرانجام حدود يك سال پس از قيام توابين، با شعار «يا لثارات الحسين» و «يا منصور أَمِت» به مقر حكومت كوفه حمله كرده و والي ابن زبير را اخراج كرد و حكومت شيعي تشكيل داد(3).

از جمله اقدامات مهم مختار در مدتي كه حكومت كوفه در دستش بود، كشتن شمار زيادي از قاتلين امام حسين بود. همچنين اشراف كوفه را كه عليه او دست به شورش زده بودند يا به قتل رساند و يا عرصه را چنان براي آنان تنگ كرد كه مجبور شدند از كوفه فرار و به مصعب بن زبير در بصره بپيوندند(4).

مختار پس از قلع و قمع قاتلين امام حسين لشكري را به فرماندهي ابراهيم بن مالك اشتر به مقابله سپاه شام كه به فرماندهي عبيدالله بن زياد و از طرف عبدالملك بن مروان (65 _ 86 ه_) در حوالي موصل مستقر شده بودند، فرستاد. در اين نبرد، شاميان شكست خورده و ابن زياد نيز كشته شد(5).

مصعب بن زبير كه از سوي برادرش عبدالله حاكم بصره شده بود با تحريك

ص: 58

اشراف فراري كوفه كه به او پناه آورده بودند با سپاه انبوه به جنگ مختار آمد. مختار نيز لشكري را به فرماندهي احمر بن شميط براي مقابله با آنان اعزام كرد اما با كشته شدن فرمانده، تلفات سختي بر سپاه مختار وارد شد و تعداد كمي از آنان توانستند خود را به كوفه برسانند. پس از آن خود مختار نيز با لشكري به مقابله نيروهاي مصعب شتافت، اما اين نبرد نيز به سود مصعب خاتمه يافت و مختار با باقيمانده ياران خود كه در حدود هفت هزار نفر بودند، به كوفه برگشتند. مختار تا آخرين لحظه مقاومت كرد تا اين كه سرانجام همراه جمعي از ياران خود در سال 67 هجري كشته شدند(1).

ص: 59

ص: 60

جواب گفت: سلمه بن كهيل، يزيد بن ابي زياد، هارون بن سعد، هاشم بن بريد، ابوهاشم رمّاني و حجّاج بن دينار و جمعي ديگر از فقهاء و علماء در اين نهضت با زيد همراه هستند.

ابوحنيفه، زيد را با عظمت ياد كرد و قيام وي را بجا و لازم توصيف نمود و فضل را به نزد زيد فرستاد و به او گفت: به زيد بگو من پولي دارم، از آن براي خود و يارانت در خريد اسب و زره و سلاح استفاده كنيد. سپس پول را داد تا براي زيد ببرد، و زيد نيز آنها را قبول كرد(1).

همچنين منصور بن معتمر، سليمان بن مهران كوفي كاهلي معروف به اعمش، سليمان بن خالد، مسعد بن كدام، محمد بن عبدالرحمان بن ابي ليلي، هلال بن خباب قاضي مدائن، قيس بن ربيع، زبيد بن حارث ايامي (يامي)، يحيي بن دينار، عبدة بن كثير جرمي، حسن بن سعد، سفيان ثوري و...از جمله كساني بودند كه با زيد بيعت كردند(2).

ص: 61

پيغمبر اسلام ، بين راه مكه و مدينه، جلسه اي تشكيل دادند تا براي آينده خود و جهان اسلام تصميم بگيرند. در اين جلسه محمد به عنوان خليفه آينده معرفي شد و تمام عباسيان از جمله ابراهيم امام، سفاح و منصور و صالح بن علي و تمام علويان جز امام صادق با وي بيعت كردند(1).

با سقوط دولت اموي در سال 132 هجري، بر خلاف مصوبات جلسه ابواء، عباسيان به جاي علويان روي كار آمدند و به جاي محمد نفس زكيه، با ابوالعباس سفاح به عنوان خليفه در كوفه بيعت شد(2).

محمد و برادرش ابراهيم حاضر به بيعت با او نشدند و به طور پنهان فعاليت هاي خويش را ادامه دادند. سفاح در مورد عدم حضور آنها نگراني خويش را با پدر آنها عبدالله بن حسن در ميان مي گذاشت، عبدالله او را اطمينان مي داد كه پسرانش قصد شورش بر ضد وي را ندارند(3).

تا زماني كه سفاح زنده بود محمد فعاليت هاي خودش را پنهاني ادامه داد و از سوي حكومت نيز با مشكلي برخورد نكرد. با روي كار آمدن منصور در سال 136 ه_، از آنجا كه وي به شدت از حركت نفس زكيه مي ترسيد به طور جدي در طلب آنان برآمد، اما با همه تلاش هايي كه كرد نتوانست بر آنان دست يابد.

محمد برادرش ابراهيم را به بصره فرستاد و قرار بر اين شد كه هر دو همزمان با هم در مدينه و بصره قيام را آغاز كنند(4).

ص: 62

ص: 63

نواده هاي عمر بن خطاب بود) با برادرش ابوبكر بن عمر و عبدالله بن جعفر بن عبدالرحمن بن مسوّر كه از فقهاي مدينه بود و همچنين عبدالعزيز بن محمد بن دراوردي، اسحاق بن ابراهيم بن دينار، عبدالحميد بن جعفر و عبدالله بن عطاء و پسرانش كه از نزديكان امام باقر بود(1). حتي مالك بن انس پيشواي مذهب مالكي نيز از او حمايت كرد. بدين صورت كه وقتي از او درباره خروج با محمد پرسيدند و گفتند كه بيعت منصور بر گردن ماست، آيا با اين ترتيب جايز است ما بيعت او را بشكنيم و به طرفداري محمد بر ضد او قيام كنيم؟ وي گفت: شما از روي زور و اكراه با منصور بيعت كرده ايد و وفا به چنين بيعتي لازم نيست، و اين سخن او سبب شد كه مردم به بيعت با محمد بشتابند(2).

ص: 64

شدند(1).

منصور براي مقابله نيروهاي جنگي خود را به بصره فرستاد. در ابتدا لشكر عباسي شكست خورد، اما چندي طول نكشيد كه ورق برگشت و بصريان پا به فرار گذاشتتند و ابراهيم با عده اي از يارانش شجاعانه جنگيدند و همگي كشته شدند. سرانجام سر وي از تن جدا و براي منصور به كوفه فرستاده شد(2).

ص: 65

در نبرد با عيسي و لشكريانش پيروز شدي روشي را كه پدرت علي در جنگ جمل عمل كرد، (كه فراريان را نكشت و اموال مردم را نگرفت و گريختگان را تعقيب نكرد و زخميان را نكشت چون آنها كمك و دنباله اي نداشتند) تو در پيش نگير؛ بلكه روشي را كه او در جنگ صفين به آن رفتار كرد (در آنجا هم كودكان را اسير كرد و هم زخميان را كشت و هم غنيمت را تقسيم كرد)، تو هم بدان عمل كن»(1).

ص: 66

اين فشارها و آزارهاي بيش از حد خليفه، علويان را به ستوه آورد و منجر به قيام يكي از نوادگان امام حسن به نام حسين بن علي شد.

ص: 67

ص: 68

صلاح مي داند، با تطميع و يا با تهديد خاتمه داده، حركت را سركوب كند. فضل از يك طرف به خود يحيي نامه نوشت و او را تشويق به صلح كرد و از طرف ديگر به منظور فراهم كردن زمينه براي تسليم شدن يحيي با فرومانرواي ديلم رابطه برقرار كرد و با دادن هدايا و اموال فراوان او را تشويق كرد تا يحيي را تسليم كند.

سرانجام، يحيي به طور مشروط حاضر به صلح شد، و شرطش اين بود كه هارون با دست خط خودش امان نامهاي براي وي و يارانش بنويسد، و فقها، قضات و بني هاشم هم آن را امضا كنند. فضل شرط يحيي را پذيرفت و جريان را به اطلاع هارون رساند. هارون نيز بسيار خوشحال شد و طبق خواسته يحيي امان نامه اي براي او و يارانش نوشت و همراه آن هداياي بسياري فرستاد. در نتيجه يحيي به همراه فضل به بغداد آمد و هارون مقدم وي را گرامي داشت؛ اما اندكي بعد يحيي را در خانه اش بازداشت كرد و فقيهان و قاضيان را به صدور فتوايي مبني بر مشروعيت نقض آن امان نامه فراخواند و سپس يحيي را به قتل رساند(1).

ص: 69

ص: 70

بن مسيب را به جنگ آنان فرستاد، اما وي شكست خورد و براي بار دوم عبدوس بن عبدالصمد، به جنگ ابوالسرايا رفت، كه او نيز شكست خورد و كار ابوالسرايا بالا گرفت. بنابراين حسن بن سهل هرثمة بن اعين را با سپاهي بزرگ و تجهيزات بسيار براي دفع وي فرستاد. هرثمة كوفه را محاصره كرد و نبرد سختي در گرفت. بالاخره هرثمه با توسل به نيرنگ توانست ياران ابوالسرايا را از اطراف او پراكنده و كوفه را تصرف كند. ابوالسرايا نيز كه اوضاع را چنين ديد به واسط و اهواز گريخت. اما سرانجام دستگير شد و به دست حسن بن سهل به قتل رسيد(1).

ص: 71

چون مرو، سرخس، طالقان و نساء ميگشت»(1). او مردم را به «الرضا من آل محمد» دعوت كرد، و در حدود چهل هزار نفر اطرافش را گرفتند و سرانجام در سال 219 هجري خروج كرد.

ص: 72

ص: 73

ص: 74

توصيف اجمالي قيام ها كه در فصل گذشته ارائه شد، اكتفا مي شود. طرف ديگر قضيه؛ يعني علل و عواملي كه سبب پيروزي يا شكست شده، نيز - با توجه به اين كه فقط دو مورد از قيام هاي شيعي در محدوده بحث (از سال 65 تا 250 ه. ق) پيروز شدند و توانستند حكومت تشكيل دهند- موضوع بحث ما نخواهد بود. در واقع موضوع و هدف اصلي اين نوشتار پرداختن به علل عدم موفقيت آن دسته از قيام هاي شيعي است كه با چنين سرنوشتي مواجه شدند.

در اين راستا علل عدم موفقيت در سه فصل و هفت بخش تحت عناوين ذيل مورد بررسي قرار خواهد گرفت:

1- عوامل سياسي _ اجتماعي: الف) مديريت ناكارآمد برخي رهبران قيام ها، ب) بي وفائي ياران، ج) تفرقه و اختلاف ياران.

2- عوامل موقعيتي (زماني و مكاني): الف) استفاده از زمان نامناسب، ب) استفاده از مكان نامناسب.

3- عوامل نظامي: الف) عدم استفاده از تدابير و تاكتيك هاي نظامي، ب) عدم توازان دو قوا از لحاظ كمّي و كيفي.

ص: 75

به سمت هدف و آرمان مورد نظر سوق مي دهد. اگر رهبر از درايت و مديريت لازم و كافي برخوردار باشد، مي تواند پس از مشورت با افراد خبره و با تجربه و اتخاذ تصميم هاي به موقع و سرنوشت ساز، با توجه به شرايط و اوضاع موجود، تشكيلات و نيروها را طوري سازماندهي كند و به گونهاي زمان و مكان مناسب را براي علني شدن قيام برگزيند كه پيروزي را به همراه داشته باشد.

در حقيقت، رهبر، هسته مركزي يك قيام است و رهبري صحيح و هوشمندانه، داراي نقش تعيين كننده اي است. چنانچه اميرالمؤمنين علي به اين امر اشاره كردهاند:

«مَكانَ القيِّم بِالْامْرِ مَكانَ النِّظام مِنَ الْخَزَرِ يَجْمَعُهُ وَ يَضُمُّهُ فَاذَا انْقَطَعَ النِّظامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَ ذَهَبَ ثُمَّ لَمْ يَجْتَمِعْ بِحَذافيرِهِ ابَداً؛(1) كسي كه سرپرستى نظامي را عهده دار است همانند رشته اي است كه مهره ها را نظام مي بخشد و تا رشته بگسلد، تمامي مهره ها پراكنده مي شوند و چه بسا كه ديگر هرگز فراهم نيايند».

بنابراين مي توان گفت در هر حركتي، رهبري يكي از اركان اساسي موفقيت آن به شمار مي آيد؛ بهويژه در يك حركت نظامي، نقش رهبر؛ يعني فرماندهي چشمگيرتر است؛ زيرا نيروها هر چند از نظر كمّي و كيفي در سطح بالايي باشند، ولي بدون يك فرمانده واجد شرايط، به سختي مي توانند به اهداف خود جامه عمل بپوشانند. اگر در اين مورد گفته شود: نيروها به تنهايي مانند صفرهايي هستند كه بدون عدد معنا و مفهومي ندارند، و فرمانده لايق به مثابه عددي است كه به آنان مفهوم مي بخشد شايد سخني گزاف نباشد.

بنابراين منظور ما از مديريت ناكارآمد اين است كه رهبر يا با افراد و ياران

ص: 76

خود مشورت نكند، و يا در صورت مشورت، رأي و نظر بهتر را برنگزيند، يا قيام و دعوت را آن طور كه شايسته و بايسته است سازماندهي نكرده باشد، يا موقعيت شناس نبوده باشد و...

از همين رو در بحث از علل عدم موفقيت قيام هاي شيعي، در اين بخش درصدد هستيم، قيام هايي را كه مديريت ناكارآمد رهبران آنها موجب ناكامي شان شده، مورد تحليل و بررسي قرار دهيم.

ص: 77

گفتوگوهاي فراواني انجام گرفت، و خلاصه اينكه سليمان از آنان خواست «شتاب نكنند و داعيان خود را به شهرها بفرستند تا شيعيان و ديگران را دعوت به قيام كنند»(1).

مرگ يزيد و جانشيني معاويه دوم، بر ابن زياد (كه والي بصره بود) تأثير گذاشته بود، به طوري كه اگر به چيزي امر مي كرد اجرا نمي شد و اگر اظهارنظر مي كرد، نظرش رد مي شد، و اگر بر بالاي منبر مي رفت، مردم سنگريزه پرتاب كرده، او را دشنام مي دادند.

وي عمرو بن حريث را به ولايت كوفه منصوب كرد، ولي چندان دوام نياورد، زيرا مردم كوفه با شنيدن خبر مرگ يزيد با يورش به قصر او را بيرون راندند، و همگي «عامر بن مسعود بن اميه جمحي» را به عنوان والي خود برگزيدند و وقايع را به ابن زبير نوشتند. او هم عامر را تأييد كرد تا اينكه عبدالله بن يزيد را جانشين وي كرد(2).

با توجه به مطالب فوق مي توان گفت اگر سليمان از اين خلأ قدرت استفاده مي كرد و بر كوفه مسلط مي شد و آن را پايگاه نظامي و مردمي خود قرار مي داد، طبيعتاً در آينده شرايط و فرصت هاي بهتر و مناسب تري در اختيارش قرار مي گرفت كه در سرنوشت جنگ مؤثر مي بود.

ص: 78

چنانچه پيامبر اكرم درباره اهميت آن مي فرمايد:

«لا مظاهره أوثق من المشاوره؛(1) پشتوانه اي مطئن تر از مشورت نيست».

و يا در قول ديگري مي فرمايد:

«ماشقي عبد قط بمشوره و ما سعد باستغناء برأي؛(2) هيچ بنده اي به خاطر مشورت بدبخت نشده و به خاطر خودرأيي خوشبخت نگرديده است».

امام علي در اهميت اين مطلب مي فرمايد:

«اضْرِبُوا بَعْضَ الرَّأْي بِبَعْضِهِ يَتَوَلَّدُ مِنْهُ الصَّوابُ؛(3) آراء را به يكديگر عرضه كنيد تا از برخورد آنها رأي محكم ومتين به دست آيد».

در نحوه چگونگي مشورت نيز مي فرمايد:

«امخضوا الرأي مخض السقاء ينتج سديد الآراء؛(4) رأيها را مانند جنبانيدن مشك به هم زنيد تا رأيي درست و محكم برايتان به بار آورد.»

گاهي ممكن است اجراي برخي از قسمت هاي نقشه، احتياج به متخصص در رشته هاي خاصي داشته باشد كه در اين صورت بايد با رعايت تمام جهات ايمني از وجود مشاوران امين و متخصص استفاده كرد.

چنانچه امام علي در اين باره نيز مي فرمايد:

«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْاراءِ عَرِفَ مَواقِعَ الْخَطاء؛(5) كسي كه به انواع

ص: 79

انديشه ها رو آورد و از انديشمندان و خردمندان كمك بگيرد، موقعيت خطا و اشتباه را مي شناسد».

اما در رابطه با سليمان، اين امر چندان صادق نيست و مواردي وجود دارد كه نشان مي هد وي به رأي و نظر خودش و يا افرادي غير از يارانش عمل كرده، اما آراء و نظرات يارانش را كه رأي درستي هم بوده، نپذيرفته است. به عنوان نمونه به دو مورد اشاره ميكنيم:

الف) نقل شده كه والي زبيري كوفه عبدالله بن يزيد به سليمان پيشنهاد مي كند: «در كوفه جنگ نكند و در بيابان ها به استقبال لشكر شام برود»(1).

سليمان بدون اينكه بسنجد كه والي، از اين پيشنهاد چه نيت و هدفي داشته و آيا او در اين پيشنهادش قصد خير داشته يا نه؟ اين طرح و نقشه را قبول كرد و در روز موعود، كوفه را به قصد جنگ با ابن زياد ترك كرد.

در واقع والي زبيري كوفه مي خواست سليمان و ابن زياد را در خارج از كوفه با هم مشغول كند و هر كدام هم كه شكست مي خورد، نه تنها ضرر و خطري متوجه او نمي شد بلكه يك دشمن از دشمنان او از دور خارج مي شد و اين به نفع او بود؛ زيرا او مي دانست كه ابن زياد براي اين كه با شيعه و توابين بجنگد عازم كوفه نيست، بلكه از آن جهت قصد كوفه را دارد كه مي خواهد آن را به محدوده دولت اموي باز گرداند و زبيريان را از آنجا و تمامي خاك عراق بيرون براند. او مطمئن نبود كه چنانچه ابن زياد به عراق و كوفه بيايد و با او درگير جنگ شود اين نبرد به سود و مصلحت او باشد، زيرا كارها در كوفه بر وفق مصالح زبيريان استقرار نيافته بود، و هواخواهان امويان كمتر از هواداران آنها نبودند. بنابراين قيام توابين وسيله اي بود كه مي توانست راه ابن زياد را به كوفه

ص: 80

سدّ كند بدون آنكه او و پيروانش حركتي از خود نشان دهند، و برنده واقعي كسي است كه در جنگ شركت نكند(1).

ب) وقتي عبدالله بن سعد بن نفيل، توصيه مي كند به جاي بيرون رفتن از كوفه و جنگ با ابن زياد در كوفه بمانند و ابتدا قاتلين امام را در اين شهر بكشند. سليمان رأي او را نپذيرفت.

پيشنهاد عبدالله به سليمان اين بود كه: «ما براي گرفتن انتقام خون امام حسين بيرون آمده ايم، در حالي كه قاتلان وي مثل عمر سعد و... در كوفه اند. از اينجا به كجا مي روي و اين قاتلان را رها مي كني؟»(2)

ص: 81

ص: 82

ص: 83

شد مختار با اشراف كوفه گرم بگيرد و به جاي مشورت با نسل انقلابي و آگاه با سردمداران جناح فرصت طلب به مشورت بپردازد(1).

به قول طبري، مختار شريح را كه طرفدار عثمان بود و امام علي او را از قضاوت عزل كرده بود و بر ضد حجر بن عدي نيز شهادت داده بود به قضاوت مردم برگزيد، اما از آنجا كه او از مردم بيمناك بود، خود را به بيماري زد و از امور كناره گيري كرد. همچنين عبدالله همام را كه عثماني بود و مقارن ظهور وي، گوشه نشيني اختيار كرده بود، به خود نزديك كرد همچنين دعوت از محمد بن اشعث كندي به كوفه و اكرام و احترام نسبت به او از جمله اقدامات نادرست مختار بود(2).

به همين دليل برخي از موالي به حضور فرمانده سپاه؛ يعني ابوعمره كيسان رفته و اعتراض مي كنند كه گويا مختار به آنان توجهي ندارد. وقتي اين اعتراض به گوش مختار مي رسد در پاسخ مي گويد: نه، اين موضع جديد بر شما سخت نيايد كه من از شمايم و شما از من و از مجرمين هم انتقام مي گيرم، مطمئن شويد(3).

گويا براي مختار بقاي حكومت مطرح بوده است نه بقاء و استمرار قيام و تحقق فلسفه سياسي _ اجتماعي آن، و در حقيقت قيام و اهداف آن فداي نظام مي شود(4). از پيامدهاي اتخاذ چنين شيوه اي اين است كه موجب مي شود ياران دچار ترديد و تزلزل و نسبت به رهبر قيام دچار نفرت و انزجار شوند. از نمونه

ص: 84

بارز آن مي توان از «ابراهيم بن اشتر» چهره مؤثر قيام نام برد كه با ديدن چنين برخوردهايي از مختار جدا مي شود و ديگر حاضر نيست در حساس ترين شرايط او را ياري كند(1).

همان طور كه اشاره شد مختار از با درايت ترين رهبران قيام هاي شيعي محسوب مي شود و اين نكته كه اكنون به آن اشاره شد چيزي از لياقت و كارداني وي كم نمي كند، اما اشتباهي است كه از وي سر زده و در تاريخ و كتب تاريخي به ثبت رسيده است.

ص: 85

او وجود نداشت و همين امر موجب شد كه مردم شهرهاي ديگر نتوانند به موقع براي نجات او بيايند(1) و زيد نيز از اين حيث، نتوانست كمكي از آنها بگيرد.

ص: 86

بن عمر را به قتل برساند، اما وي اين كار را نكرد؛ راوي در اين باره مي گويد:

«زيد پس از كشتن عده اي از شاميان در محله «كناسه» باقيمانده آنها را تا «مقبره» تعقيب كرد. يوسف بن عمر هم روي تلّي بود و زيد و يارانش را مي نگريست، در حالي كه حزام بن مرّه مزني و زمزم بن سليم ثعلبي پيش وي حضور داشتند، با زيد حدود دويست نفر همراه بودند، به خدا اگر به يوسف روي آورده بود مي توانست او را بكشد»(1).

بنابراين اگر زيد فرصت را مغتنم مي شمرد و يوسف را به قتل مي رساند، امكان اينكه با سقوط كوفه، جنگ به سود زيد خاتمه مي يافت، وجود داشت(2). اما وي اين كار را نكرد و نهايتاً يوسف پيروز ميدان شد.

در مقابل والي كوفه يوسف بن عمر دست به اقداماتي زد كه در شكست دادن زيد مؤثر بود، كه عبارتند از:

اول. بعد از آگاهي يوسف بن عمر از آمادگي زيد براي قيام در كوفه، تلاش كرد از چگونگي و اهداف قيام او مطلع شود، به همين منظور جاسوسي خراساني را در لباس طرفدار زيد وارد تشكيلات وي كرد تا براي او اطلاعات لازم را بياورد كه موفق هم شد(3).

دوم. مهمترين اقدام يوسف بن عمر محبوس كردن اهالي كوفه در مسجد اعظم قبل از قيام بود و بالاتر اينكه تا وقتي به طور كامل قيام سركوب نشد، آنان را رها نكرد؛ و با اين اقدامش در واقع كمر قيام زيد را شكست، چرا كه بسياري از محبوسين جزء بيعت كنندگان با زيد بودند و زيد نيروي چنداني در دست

ص: 87

نداشت كه بتواند دارالاماره و...را تصرف كند(1).

سوم. يوسف بن عمر پس از آگاهي از جريان بيعت مردم شهرهاي مدائن، واسط و...با زيد، براي جلوگيري از پيوستن آنان به زيد، آن شهرها را به محاصره درآورد و مانع از آمدن آنها شد(2).

چهارم. سرعت عمل يوسف بن عمر در رساندن اخبار قيام به هشام بن عبدالملك كه همين امر موجب شد او (هشام) هم عامر بن ضباره المري را با هشت هزار نفر براي ياري يوسف بفرستد(3).

در حالي كه زيد از اين بابت بسيار عقب بود و به همين دليل نتوانست به موقع ياران شهرهاي ديگر را آگاه كند و از ياري آنها استفاده نمايد.

ص: 88

شود و ببينيم چطور منصور پيش از آنكه نفس زكيه را در ميدان جنگ شكست دهد در ميدان سياست و تدبير او را شكست داد(1). آن عوامل عبارتند از:

ص: 89

گرچه تصميمي مشابه تصميم رسول خدا اتخاذ كردن از جهت معنوي بهتر بود و خدايي تر. اما بايد گفت هر زمان شرايط خاص خودش را دارد و شرايط زمان پيامبر طوري بود كه اقتضا داشت ايشان مدينه را براي جنگ برگزينند. اما اين كه چندين سال پس از آن حضرت نيز همان شهر انتخاب شود، آن هم تنها به دليل اين كه پيامبر در آن شهر جنگ كرده و پيروز شده است؛ چندان معقول به نظر نمي رسد. زيرا ممكن است براي آن حضرت امكان اين كه به مكان ديگري برود وجود نداشته است و ديگر اين كه در مدينه آن زمان، اكثر مردم مدينه جز يهوديان با پيامبر بودند، اما هيچ يك از اين دو در مورد نفس زكيه و مدينه زمان وي صادق نيست؛ يعني از طرفي براي وي امكان اين وجود داشت كه به شهر ديگري برود و از طرف ديگر هم مردم مدينه چندان علاقه و گرايشي به علويان نداشتند.

از اين رو نفس زكيه به عنوان يك رهبر كه در مواقع حساس مي تواند با اتخاذ يك تصميم درست و مناسب سرنوشت جنگ را تغيير دهد، بدون اينكه جوانب هر دو رأي را بسنجد، رأي دوم را برگزيد و بدين ترتيب يكي از عوامل اصلي عدم موفقيت قيام خودش را رقم زد.

ص: 90

بن يزيد دعوت خويش را آغاز كرد(1). در واقع در اين سال با وي به عنوان خليفه بعد بيعت شد. اين امر بيانگر اين است كه وي از سال ها قبل فعاليت داشته است و حتي آورده اند كه بعضي از برادران و فرزندانش را جهت گسترش دعوت به شهرهاي مختلف فرستاد(2)، و خودش نيز سال ها با زندگي مخفيانه، كارهاي انقلابي اش را به طور سرّي انجام مي داد. بنابراين محمد هم تشكيلات داشت و هم داعي و دعوتگر. اما با اين حال مي بينيم كه وي نتوانست در اين مدت تشكيلات دعوت را طوري سازماندهي كند كه بين نيروهايش كه در شهرهاي مختلف حمايت خود را از او اعلام كرده بودند، هماهنگي و ارتباط ايجاد كند تا در موقع علني شدن قيام، به مساعدت و ياري وي بشتابند. و اين عدم درايت و كارداني لازم او را مي رساند.

در واقع با مقايسه ميان دو دعوت (محمد و عباسيان) در مي يابيم كه دعوت عباسيان داراي يك نظم و دقت خاص و ثابت بود كه دعات و نقباء خودشان را به مكان هاي مختلف مي فرستادند و حتي از لحاظ نظامي نيز همگام با دعوتشان، سپاه و نيرو و سلاح جمع آوري مي كردند. در حالي كه محمد، فقط به اينكه چند تن از برادران و فرزندانش را به شهرهاي مختلف فرستاد و مردم آن شهرها هم با آنها بيعت كردند اكتفا كرد. در واقع يكي از امتيازات عباسيان در موفق بودن دعوتشان اين بود كه آنها تا جايي كه مي توانستند دعاتشان را از ميان اهالي همان شهرها انتخاب مي كردند؛ مثلاً ابومسلم را داعي خراسانيان قرار دادند، كه اين امر در جذب نيرو بسيار مؤثر بود(3). آنان با اتخاذ چنين شيوه اي توانستند دعوت خود را به يك قيام عمومي تبديل كنند، كاري كه محمد هرگز نتوانست در آنجام آن موفق شود.

ص: 91

ص: 92

گرفتيم. اكنون دشمن نزديك و تعدادش فراوان است، و ياري و پيروزي از جانب خدا و كار به دست اوست؛ رأي من اين است كه شما را آزاد گذارم و از قيد بيعت برهانم هر كه خواهد بماند و هر كه خواهد برود»(1).

اين خطبه باعث شد كه جز گروه اندكي، بيشتر مردم او را رها كنند(2).

اگر سؤال شود كه اين عمل؛ يعني برداشتن بيعت در هنگام سختي را افراد ديگري نيز چون امام حسين در شب عاشورا انجام داده اند و اين اشكال بر آن حضرت نيز وارد است، در جواب بايد گفت:

قضيه امام حسين با قضيه نفس زكيه يك فرق اساسي دارد و آن اين كه حضرت از همان ابتداء كه به سمت عراق حركت كرد و عده زيادي نيز همراه او بودند، به قصد جنگ و قيام روانه نشد، بلكه وقتي با سپاه حرّ بن يزيد رياحي روبهرو گشت و او مانع رفتن حضرت مي شود و چاره اي جز جنگ براي آن حضرت باقي نمي ماند، از اين رو امام در شب عاشورا بيعت خويش را از افرادي كه همراه او آمده اند بر مي دارد و آنان را در رفتن و ماندن آزاد مي گذارد؛ اما نفس زكيه چندين سال تلاش و كوشش مخفيانه انجام داده تا مردم را عليه حكومت وقت بشوراند، حال كه وقت عمل فرا رسيده با سخت شدن شرايط به چنين اقدامي دست مي زند. در واقع اتخاذ چنين شيوه اي از يك رهبر حاكي از بي تدبيري اوست، زيرا به جاي اين كه تلاش كند دوباره نيروهايش را جمع آوري كند، خودش با اقدامي زمينه فروپاشي و پراكنده شدن نيروهايش را فراهم مي آورد و اين را مي توان يك نقص براي او به حساب آورد.

اما در مقابل وقتي عملكرد رقيب سياسي وي (منصور) را بررسي كنيم به

ص: 93

برتري سياسي وي پي خواهيم برد:

1_ منصور مي دانست كه اگر محمد با آمادگي لازم قيام كند برايش دردسرساز خواهد بود، به همين منظور براي اين كه او را وادار به قيام زودرس كند، دست به حيله و نيرنگ زد و آن اين كه:

الف) نامه هايي جعلي به نام فرماندهان و ياران برجسته خودش براي او مي فرستاد كه از او مي خواستند هر چه زودتر ظاهر شود، و آنها هم در اين صورت از اطاعت منصور، سرپيچي كرده به او مي پيوندند(1).

ب) از فرمانده خود حميد بن قحطبه خواست كه نسبت به محمد، ابراز علاقه كند و نشان دهد كه پشتيبان اوست و او هم اين نقش خود را خوب ايفا كرد و توانست اعتماد محمد را جلب كند. بعدها كه محمد متوجه نيرنگ هاي آنان شده بود به او گفت: مگر تو با من بيعت نكرده بودي؟ او پاسخ داد: با كسي كه راز خودش را با كودكان در ميان مي گذارد، اين طور رفتار مي كنيم(2).

در واقع محمد بدون اين كه از صداقت و درستي افرادي كه به او نامه نوشته اند، مطمئن شود و آنها را ارزيابي كند، با خوش باوري كه داشت بيش از پيش به اوضاع و احوال خوش بين شد.

2_ منصور بر خلاف محمد، مشاوراني باتجربه و كاردان داشت و خود او نيز از تجربه هاي ديگران استفاده و با توجه به اوضاع و شرايط سعي مي كرد، بهترين نظر را برگزيند و حتي ابائي نداشت كه در اين رابطه رأي و نظر مخالفان خود را نيز بشنود. از جمله:

وي براي اينكه نظر عمويش عبدالله بن علي را كه به دستور خود وي زنداني شده بود، جويا شود افرادي را نزد او فرستاد كه از وي درباره چگونگي مقابله با

ص: 94

قيام نفس زكيه سؤال كند و آنها را در اين مورد راهنمايي كند(1). علاوه بر او نظرات افراد ديگري را نيز در اين رابطه جويا مي شد كه همه اين موارد گوياي اين است كه منصور از مشاوراني باتجربه و كاردان بهره مي برده است.

3_ پس از بيعت مردم خراسان با محمد، منصور براي جلوگيري از ياري رساندن آنها به محمد، دست به حيله اي زد و آن اينكه دستور داد سر پسر عموي محمد را از تن جدا كرده، به خراسان بفرستند و قسم ياد كنند كه اين سرِ نفس زكيه است و مردم فكر كنند كه واقعيت است و سكوت كنند(2).

اتفاقاً اين حيله و نيرنگ منصور، مؤثر واقع شد و خراسانيان هم به گمان اينكه سرِ محمد است، ساكت شدند.

4 _ منصور وقتي مي خواهد فرماندهي را به عيسي بن موسي بسپارد به او مي گويد:

«يا تو به جنگ برو و من مي مانم و سپاه به كمك تو مي فرستم يا من مي روم و تو پشت سر من را حفظ كن»(3).

از اين گفتار منصور كه حاكي از سياستمداري و درايت اوست چند نكته بهدست مي آيد:

الف) نبايد تمام نيروها را براي مقابله با دشمن وارد ميدان كرد، بلكه بايد افرادي هم در پشت جبهه باشند كه در صورت شكست سپاه اصلي به كمك و ياري آنها بشتابند.

ب) خود رهبر يك قيام يا حكومت نبايد در جنگ شركت كند، زيرا در صورت شكست و كشته شدن رهبر، آن قيام يا حكومت با مشكل اساسي مواجه

ص: 95

خواهد شد. و اينكه منصور به عيسي مي گويد يا تو برو يا من، ممكن است جهت تقويت روحيه و برانگيختن احساسات او بوده باشد.

ج) علاوه بر دو مورد فوق، مي توان گفت چون عيسي وليعهد منصور است و منصور تمايل چنداني به اين امر ندارد، در واقع با فرستادن او مي خواست در آن واحد از شر هر دو دشمن خود (محمد و عيسي) رهايي يابد(1).

ص: 96

شكست خورده باشد، وي از طرفي مي توانست در چند جبهه عليه حكومت عباسي مقابله كند و از طرفي هم نيروهاي بيشتري مي توانست در اختيار داشته باشد. اما آنچه كه مسلم است، وي چنين اقدامي نكرد و اين عدم درايت و كارداني او را مي رساند.

1_ 2. وقتي ابراهيم در بصره قيام كرد، منصور نيروي كافي براي مقابله با ابراهيم را نداشت، طبري از زبان خود وي در مورد كمبود سپاهش مي نويسد:

«...به خدا، در اردوگاه من به جزء دو هزار نفر نيست، سپاهم را پراكنده كرده ام، سي هزار نفر با مهدي در ري هستند، چهل هزار نفر با محمد بن اشعث در افريقيه هستند، بقيه با عيسي بن موسي هستند. به خدا، اگر از اين به سلامت جستم، سي هزار نفر را در اردوگاه خويش نگه مي دارم»(1).

با اين توصيف اگر تشكيلات و نيروهاي ابراهيم درست سازماندهي شده بود و او داراي سيستم اطلاعاتي و جاسوسي بود، مي توانست از اين قضيه (كمبود سپاه منصور) آگاهي يافته، در همان زمان به راحتي بر وي غلبه يابد.

ص: 97

اهالي كوفه را از حركت او آگاه كرده، با تحريك آنها به شورش، منصور را گرفتار يك شورش داخلي نمايند و از طرفي هم خودشان از بيرون به جنگ منصور بشتابند كه در اين صورت منصور نمي توانست در يك زمان، هر دو حركت _ شورش داخلي مردم كوفه و حمله ابراهيم و نيروهايش _ را سركوب كند؛ اما ابراهيم پس از مشورت با بشير رجال (رحال) اين پيشنهاد را به دليل اين كه باعث كشته شدن افراد بي گناه زيادي توسط عباسيان خواهد شد، نپذيرفت(1).

دوم. يكي از ياران ابراهيم گفت با توجه به اينكه لشكر عباسي از ما قوي تر است و اگر در روز با آنها بجنگيم، شكست خواهيم خورد؛ پيشنهاد مي كنم شبانه به آنها حمله كنيم و حتي از او خواست كه عده اي از فرماندهان را در اختيار من قرار بده تا با كمك آنها اقدام به اين عمل كنم، اما ابراهيم اين پيشنهاد را نپذيرفت و گفت: من قتل و كشتن را دوست ندارم(2).

سوم. برخي ياران ابراهيم مثل نميله، طهوري و جمعي ديگر به او پيشنهاد دادند: حال كه بصره، واسط، اهواز و فارس در اختيار توست بهتراست سپاهي را با اميري به جنگ بفرستيد و اگر آنان شكست خوردند سپاه ديگري را به ياري آنان بفرستيد، اما خودتان همين جا بمانيد تا تقويت شويد و ناظر امور باشيد. اما ابراهيم، اين رأي را نپذيرفت و در خارج شهر اردو زد(3).

چهارم. عده اي با نامه و پول از كوفه به بصره مي رفتند و ابراهيم را تشويق كردند كه: «يكصد هزار شمشير آماده استقبال از توست و فقط بايد شخص تو را در كوفه ببينند تا قيام كنند و منصور را از خلافت خلع نمايند»(4).

ص: 98

اما اينكه آيا اين خدعه اي بود تا ابراهيم را از بصره بيرون بكشند يا واقعاً كوفيان خواهان او بودند، مطلبي است كه قضاوت درباره آن به علت كمبود اطلاعات دقيق، مشكل است.

در مقابل با بررسي اقدامات صورت گرفته از جانب منصور برتري سياسي وي را بر رقيبش در مي يابيم. زماني كه كار ابراهيم در بصره رونق گرفت، منصور شخصاً بر كار كوفيان نظارت داشت. در منابع تاريخي از شيوه عملكرد وي در سركوب علويان و شيعيان و كوفيان و ايجاد جوّ رعب و وحشت در اين شهر به تفصيل ياد شده است. ما در اينجا چند نمونه از آن را ذكر مي كنيم:

1 _ منصور در كوفه حكومت نظامي اعلام و رفت و آمد شبانه را ممنوع كرد.

2 _ سپاهيان مزدوري از شام، روزها وارد شهر مي شدند و شبانه مي رفتند و بامداد روز بعد باز مي گشتند، تا مردم گمان كنند گروه تازه اي به كوفه آمده است كه اين موضوع نشان دهنده التهاب و هيجان مردم و كمي سپاه و ياران منصور بود(1).

3 _ سربازان منصور به منظور ترساندن كوفيان، شب ها در نقاط مختلف شهر، آتش مي افروختند تا مردم گمان كنند سپاهيان زيادي در شهر هستند(2).

4 _ مردم كوفه را وادار به پوشيدن لباس سياه كردند(3).

5 _ منصور والي قادسيه را مأمور كرده بود، كساني را كه مخفيانه از كوفه خارج مي شوند و قصد رفتن به بصره را دارند، دستگير كند، كه يك گروه داوزده نفري در اين راه جان باختند(4).

ص: 99

ص: 100

شهر اردو زدند و گروهي را مأمور كرد كه به شهر رفته و حاجيان و مردم را دعوت به قيام كنند(1).

حسين مسجد را به عنوان پايگاه انقلاب و ستاد فرماندهي خودش انتخاب كرده بود. طبري آورده كه اين امر موجب شد مردم مدينه با حسين همكاري نكنند و به او ياري نرسانند؛ زيرا ياران حسين حرمت مسجد را نگه نداشته بودند و باقيمانده غذاها و كثافات همه جا را فرا گرفته بود. آنان از پرده هاي مسجد به عنوان رو انداز استفاده كرده، و موجب آلوده شدن و به هم ريختن مسجد شده بودند؛ لذا مردم ناراحت بودند و همين امر موجب شد آنان او را ياري ندهند(2).

برخي استدلال كرده اند علت اينكه حسين به جاي دارالاماره مسجد را انتخاب كرد، ممكن است اين بوده باشد كه:

اولاً: در دارالاماره ظلم هاي فرمانداران قبلي و عمال حكومت عباسيان، براي مردم تداعي مي شد و مردم با همان ديدي كه به آنها مي نگريستند به انقلابيون هم نگاه مي كردند و ثانياً: قيام يك قيام مردمي و بر پايه دين خدا و سنت رسول خدا بود، لذا مناسب بود تصميم و برنامه ريزي درباره قيام هم در مسجد آن حضرت و در كنار قبر ايشان صورت مي گرفت(3).

در مورد علت اول بايد گفت با توجه به منتسب بودن حسين به خاندان پيامبر، مردم وقتي اهداف و عملكرد او را مي ديدند، ديگر او را با عباسيان يكي نمي دانستند. و در مورد علت دوم هم مي توان گفت كه با توجه به اين كه افراد داراي اسب و شمشير و... بودند و وارد شدن با آنها در مسجد، موجب رعب و وحشت مردم عادي مي شد، بهتر بود حسين دارالاماره را پايگاه خودش

ص: 101

قرار مي داد و افرادش را در آنجا مستقر مي كرد و برخي فعاليت هايش را هم در مسجد انجام مي داد.

خلاصه اينكه اين دو علت نمي تواند دليل خوبي باشد، زيرا علاوه بر مواردي كه طبري نقل كرده- همان طور كه اشاره شد- وجود افراد مسلح در مسجد طبعاً براي مردمي كه جهت اداي نماز وارد آن مي شدند، گرفتاري ها و مشكلاتي را به همراه داشته، كه نارضايتيهايي را در ميان اهالي مدينه ايجاد كرده بود. بله اگر كل مردم حامي و پشتيبان او بودند، انتخاب مسجد، به عنوان پايگاه مي توانست محل مناسبي باشد.

ص: 102

و شجاعانه امان سرداران عباسي را رد مي كند مقايسه كنيم، عملش چندان شايسته به نظر نمي رسد.

برخي هم احتمال داده اند شايد او درصدد بود خود را با تسليم كردن از دايره محاصره نجات دهد و با گذشت زمان در محيط و شرايط ديگري بتواند با سازماندهي تازه، حركتي دوباره را آغاز كند(1).

در جواب بايد بگوييم با توجه به اين كه وي در قيام هاي قبل از خودش هم شركت داشته و از طرف حكومت هم تحت تعقيب بوده است، حال اگر ايشان با اين اميد خودش را تسليم كرده باشد واقعاً خوش خيالي او را مي رساند كه با چنين سابقه اي خليفه وقت او را زنده بگذارد.

2_ علاوه بر اين، با بررسي قيام وي در مي يابيم كه او حتي قادر نيست دل نزديك ترين يارانش چون حسن بن صالح حي و گروه همراهش را كه از كوفه همراه وي ديار و كاشانه خود را ترك گفته بودند، بهدست آورد(2).

اگر وي از همان ابتدا از عقايد و گرايشهاي آنها مطلع مي بود، اصلاً نبايد آنها را با خود همراه مي كرد و يا بايد با تدبيري مثلاً به عنوان نماينده به شهر ديگري اعزام مي كرد و يا به نحوي او را از ميان بر مي داشت كه اتهامي هم متوجه خود او نباشد. زيرا وجود چنين فردي در سپاهش مخلّ و موجب فتنه و آشوب بوده است.

اما با بررسي عملكرد طرف مقابل وي در مي يابيم كه آنها چقدر زيرك و مسلط بر اوضاع بوده اند:

1- هارون پس از آگاهي از ماجراي يحيي، فضل را با پنجاه هزار نفر و خزائن

ص: 103

و اموال و تجهيزات بسيار به سوي ديلم روانه ساخت(1) و دستور داد به هر نحو مي تواند يحيي را آرام كند و در اين راه از بذل هر گونه مال و جايزه اي در حق او دريغ نكند(2).

2- فضل از راه هاي گوناگون كوشيد تا يحيي را وادار به تسليم كند، ابتدا شاعران و بزرگان آن بلاد را گرد آورد و آنان را صله و درهم فراوان داد، سپس با فرماندار ديلم مكاتبه كرد و با دادن صد هزار درهم او را راضي كرد تا يحيي را وادار به صلح كرده و تحويل او دهد(3). سپس با فرستادن نامه و اعزام نمايندگاني، يحيي را ترغيب به مصالحه كرد، و با تهديد و تطميع و وعده و وعيد عهد كرد كه خود او و يارانش در امان هستند. در نهايت يحيي به شرط اين كه خود هارون امان نامه را امضا كند و شهودي نيز بر آن گواهي دهند، امان را پذيرفت و خود را تسليم كرد(4). فضل نيز با درايت و تدبيري كه داشت توانست بدون جنگ و خونريزي يكي ديگر از قيام هاي شيعي را خنثي كند.

ص: 104

داشته، هيچ گونه گزارشي نشده است. اما وقتي فردي به نام «نصر بن شبيب» از اهالي جزيره كه براي اداي فريضه حج به حجاز آمده بود با او ملاقات كرد و او را تحريك و تشويق به قيام مي كند، محمد هم حاضر به قيام مي شود و وعده ديدار را براي قيام رسمي در «جزيره» معين مي نمايند(1). وقتي نصر به ميان قبيله خود آمد و موضوع را مطرح كرد، با مخالفت آنها روبهرو شد، لذا خود او نيز مردّد شد و نزد محمد آمد و از ياري او عذر خواست(2).

محمد با عصبانيت به طرف حجاز حركت كرد، اما در ميان راه به «ابوالسرايا» برخورد كرد و او را به بيعت با خود دعوت كرد و او هم پذيرفت و وعده ملاقات و قيام را در كوفه گذاشتند. محمد زودتر خودش را به كوفه رساند و به تفحص حال مردم پرداخت و شروع به تهيه لشكر كرد و هر كس را كه قابل اعتماد مي ديد دعوت مي كرد، تا گروه بسياري دعوتش را پذيرفتند. در روز موعود با ابوالسرايا، از كوفه بيرون آمد و دعوت خود را علني كرد و مردم كوفه نيز مانند مور و ملخ براي ياري او از كوفه بيرون ريختند، جز آنكه اسلحه اي غير از عصا و آجر و چاقو در دست نداشتند و نيز تحت نظم و برنامه جنگي هم نبودند(3).

با توجه به مطالب فوق مي توان گفت:

اولاً: محمد در ابتدا قصد قيام نداشته، بلكه به تحريكات نصر و سپس ابوالسرايا حاضر به قيام مي شود. بر خلاف قيام هاي قبلي كه رهبران آنها خودشان قصد قيام داشته اند.

ص: 105

ثانياً: وقتي هم كه تصميم به قيام مي گيرد طرح و برنامه اي براي سازماندهي نيروهايش نداشت و از اين لحاظ حتي نسبت به قيام هاي قبل از خودش در وضع بدتري بوده است.

بنابراين، چنين قيامي بر فرض هم كه بتواند در ابتدا پيروزي هايي بهدست آورد، اما در صورت طولاني شدن به دليل نداشتن طرح و برنامه، پاياني جز شكست و سركوب شدن نخواهد داشت.

دوم. با توجه به اينكه رهبري نظامي در دست ابوالسرايا بود(1) محمد به او دستور داده بود كه هيچ گاه آغازگر جنگ نباشد، بلكه ابتدا آنها را به بيعت با او دعوت كند(2).

ابوالسرايا در جنگ با نيروهاي عباسي به فرماندهي عبدالدوس بن عبدالصمد تدبير و تاكتيكي انديشيد و آن اينكه نيروهايش را به سه دسته تقسيم كرد، خود او و همراهانش به «سوق» رهسپار گرديدند، و سيار را راهي «جامع» كرد و به ابي الهرماس هم دستور داد راه «قريه» را پيش گيرد، تا از سه طرف آنها را احاطه كنند. از آنجا كه اين نقشه عملي شد، جنگ به سود آنان خاتمه يافت و با پيروزي كامل و تحصيل غنايم بسيار و اسلحه و مركب فراوان به كوفه بازگشتند.

وقتي ابوالسرايا با محمد ملاقات كرد، محمد او را از اين كه به لشكر دشمن شبيخون زده سرزنش كرد و ادامه داد كه من از اين كاري كه تو كرده اي بيزارم، چون اولاً: تو نمي بايست به آنها شبيخون بزني، ثانياً: نمي بايست با آنها جنگ كني تا ابتدا آنها را دعوت به امان و سازش كني، و ثالثاً: تو حق نداشتي از اموال آنها برگيري جز آن اسلحه هايي را كه آنها براي جنگ با ما همراه آورده بودند(3).

ص: 106

اين سخنان محمد گرچه برخاسته از روحيه جوانمردي اوست، اما از طرفي عدم كارداني و درايت او را نيز مي رساند، زيرا:

اولاً: استفاده از تدابير جنگي را براي رسيدن به پيروزي خلاف مي داند، ثانياً: فرمانده فاتح خود را مورد ملامت و توبيخ قرار مي دهد كه چرا آنان را كشته اي و اموال آنها را غنيمت گرفته اي؟ مگر جنگ بدون كشتن و خونريزي و تحصيل غنائم و... امكان پذير است؟ مگر بايد هميشه در مقابل دشمن به صورت انفعالي و تدافعي عمل كرد؟

اما در مقابل مي بينيم كه چگونه فرمانده نيروهاي عباسي با به كار بردن يك حيله توانست جنگ باخته را به سود خود به اتمام برساند. و آن اين كه:

وقتي هرثمه _ كه در واقع آخرين نيرويي بود كه حسن بن سهل براي مقابله مي فرستاد چون دو بار پيش از اين نيروهايش شكسته خورده بودند _ به جنگ ابوالسرايا مي آيد و با آنها درگير مي شود، درمي يابد كه از طريق جنگ نمي تواند بر آنان غلبه كند لذا براي ايجاد تفرقه در صفوف آنان، از يك طرف مخفيانه به برخي سران كوفه نامه مي فرستد(1)، و از طرف ديگر در برابر لشكر كوفه فرياد مي زند:

«اي مردم كوفه! تا چه وقت خون ما و خود را مي ريزيد، اگر اين جنگ ها تنها به خاطر آن است كه به خلافت مأمون رضايت نداريد، اين منصور بن مهدي است كه مورد پسند و رضايت ما و شماست، و اگر به طور كلي با خلافت فرزندان عباس مخالفيد و مي خواهيد خلافت را از آنان به ديگري منتقل كنيد پس شما امام خود را تعيين كنيد و چون روز دوشنبه شد بياييد تا با همديگر در اين مورد گفتوگو كنيم و بي جهت ما و خودمان را به كشتن ندهيم»(2).

ص: 107

كوفيان با شنيدن اين سخنان دست از جنگ كشيدند و اين حيله هرثمه كار خودش را كرد و آنان دست از جنگ كشيدند.

2. ابوالسرايا (سري بن منصور): وي از قبيله بني ربيعه بن ذهل بن شيبان بود كه با حكومت وقت مخالف و در نواحي «سواد» به شورش برخاسته بود. وي شيعي و طرفدار علويان بود(1).

اما عدم انتساب وي به بيت علوي موجب شده بود اعتبار و نفوذ لازم را براي رهبري يك قيام مردمي و عدالت خواهانه نداشته باشد. علاوه بر اين كه گذشته چندان اطمينان بخشي هم نداشت، زيرا او در آغاز كار تحت امر فرمانده عباسي، هرثمه بن اعين بود كه به علت تأخير در مقرري خويش او را ترك كرده بود(2). از اين رو به دليل انتساب به عباسيان در صدق نيت او به علويان شك داشتند.

حتي برخي از مورخان در مورد مرگ ابن طباطبا معتقدند: ابوالسرايا او را مسموم كرده است، زيرا او بود كه زهير بن مسيب و ديگر فرماندهان عباسي را مغلوب كرده بود، و از آنجا كه مردم از او اطاعت داشتند و او بدون محمد هم مي توانست نيروها را رهبري كند، لذا محمد را مسموم و همه اموال و ثروت را براي خود گرفت(3). اين امر چندان دور از ذهن هم نمي تواند باشد.

در ضمن ابوالسرايا پس از پيروزي هاي اوليه مي توانست صحنه نبرد را به خانه حريف بكشاند و به بصره يا بغداد و يا شهرهاي ديگر حمله كند تا تلفات جنگ را كاهش دهد، كه اين روش را به كار نبرد.

3. محمد بن محمد بن زيد؛ در مورد وي آورده اند كه پس از وفات محمد

ص: 108

بن ابراهيم، با او _ كه جواني نورس بود _ به عنوان رهبر بيعت كردند(1). طبعاً او آن آگاهي و تجربه كافي كه بتواند يك قيام را رهبري كند، نداشته است(2). بنابراين بيشتر كارها، در دست ابوالسرايا بود كه هم وي و هم ديگر والياني كه از طرف محمد -البته توسط ابوالسرايا- براي شهرهاي ديگر منصوب شده بودند، دست به اقداماتي، مثل عوض كردن پرده كعبه زدند كه موجب دلسرد شدن مردم از آنان شد(3).

ص: 109

با توجه به مطالب فوق، اعتقاد وي به نظريات زيديه جاروديه، علاوه بر اين كه خشم شيعيان اماميه را برافروخت ديگر زيديه را نيز ناراضي كرد؛ زيرا زيديه پيروان ابي الجارود، مورد رضايت بسياري از زيدي ها، بهويژه زيدي هاي كوفه نبودند؛ و موجب پراكنده شدن آنها از اطراف وي شد(1).

2- آن طور كه نقل مي كنند او توانست حدود چهل هزار نفر را گرد آورد(2). اما از آنجا كه وي از لحاظ سياسي درايت و كارداني لازم را نداشت، نتوانست آن جمعيت زياد را كه با او بيعت كرده بودند به نحو احسن سازماندهي كند.

از اين رو چنين حركت هاي سازماندهي نشده اي، گرچه ممكن است در ابتدا بتوانند پيروزي هايي به دست آورند _ همانطور كه محمد نيز توانست دو مرتبه سپاهي را كه عبدالله بن طاهر اعزام كرده بود، شكست دهد - اما در درازمدت به دليل اين كه طرح و برنامه ندارند، سرانجامي جز شكست نخواهند داشت.

با توجه به اينكه محمد و نيروهايش توانسته بودند دو بار سپاه عبدالله بن طاهر را شكست دهند، بهتر بود صحنه نبرد را به خانه حريف بكشانند، و يا به شهرهاي ديگر حمله كنند تا هم تلفات جنگ را كاهش دهند و هم با متشنج كردن اوضاع، ابتكار عمل را از رقيب خود بگيرند.

طرف مقابل وي، معتصم است كه وقتي از قيام محمد آگاه شد، عبدالله بن طاهر امير خراسان را كه از فرماندهان بزرگ عباسي بود و توانسته بود شورش نصر بن شبث و همچنين قيام مصريان را سركوب كند (3)، مأمور مقابله با او كرد؛ كه هم از لحاظ سياسي و هم از لحاظ نظامي بر محمد برتري داشت. گرچه در ابتدا نيروهايش چندين بار شكست خورد، اما با درايتي كه داشت توانست سرانجام جنگ را به سود خود خاتمه دهد و محمد را دستگير كند و به نزد

ص: 110

معتصم بفرستد(1).

نحوه دستگيري محمد آن طور كه در منابع نقل شده بسيار حساب شده و دقيق بود كه اين امر بيانگر احاطه و تسلط عبدالله بن طاهر بر اوضاع است.

ابوالفرج اصفهاني جريان را اين گونه نقل مي كند:

«... ابن طاهر، عبدالله بن ابراهيم غسان را با هزار سوار زبده و نامه اي، مأمور دستگيري محمد كرد و به او دستور داد چون به يك فرسخي «نسا» رسيدي اين نامه را باز كن، و به آنچه در آن گفته شده دقيقاً عمل كن. ابراهيم مي گويد: وقتي من در روز سوم به يك فرسخي «نسا» رسيدم، نامه را گشوده، ديدم نوشته است:

«به اميد خدا برو تا چون به يك فرسخي «نسا» رسيدي همراهان خود را آماده كارزار كن، آنگاه داخل شهر شو و يكي از سركردگان لشكرت را با سيصد نفر بر خانه پيك رسانان بگمار تا آنها را محاصره كنند، آنگاه يكي از سركردگان را با پانصد سوار بر خانه حاكم شهر بگمار كه مبادا به خاطر بيعتي كه با محمد بن قاسم كرده اند حيله اي به كار برند، سپس با سواران ديگري كه براي تو باقي مانده به فلان محله برويد، آنگاه به فلان كوچه داخل شويد و چون به در فلان خانه رسيديد داخل خانه شويد، از آنجا به خانه دوم برويد، و از آنجا به خانه سوم داخل شويد، و چون بدانجا وارد شدي پله هايي را كه سمت راست است بگير و بالا برو، در آنجا بالاخانه اي است كه محمد بن قاسم علوي صوفي در آنجا به سر مي برد. و يكي از ياران او نيز به نام ابوتراب پيش اوست، هر دو را دستگير كن و با زنجير محكم ببند...»(2).

ص: 111

نقشه با موفقيت اجرا و محمد و ابوتراب دستگير و به نزد عبدالله بن طاهر فرستاده شدند.

مطالعه اين مطالب از طرفي سلطه و احاطه عبدالله را بر اوضاع و احوال پيرامونش ثابت مي كند و از طرفي هم اين سؤال را در ذهن خواننده ايجاد مي كند كه او اين اطلاعات دقيق را چگونه بهدست آورده است؛ زيرا آن طور كه ابراهيم بن غسان مي گويد:

«مندرجات آن نامه مانند وحي بود و تمامي نشاني ها درست بود»(1).

طبري در اين باره مي گويد:

«پدر يكي از ياران محمد با گرفتن ده هزار درهم فرماندار را به مخفيگاه او، هدايت كرده بود»(2).

ص: 112

نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا (1)؛ از ميان مؤمنان مرداني اند كه به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا كردند برخي از آنان به شهادت رسيدند و برخي از آنها در [همين] انتظارند و [هرگز عقيده خود را] تبديل نكردند.

پيامبر اكرم نيز در حديثي يكي از سه چيزي را كه مسلمين حتي نسبت به كفار، مجاز به ترك آن نيستند وفاي به عهد بيان كرده مي فرمايد:

«ثلاث ليس لاحد الناس فيه الرخصه ... و الوفاء بالعهد لمسلم أو كافر ...(2)؛ هيچ يك از مردم به ترك سه چيز مجاز نيستند: ... وفاي به عهد نسبت به مسلمان يا كافر...»

حتي حضرت علي آن را از نشانه هاي ايمان دانسته مي فرمايد:

«من دلائل الايمان الوفاء بالعهد(3)؛ از نشانه هاي ايمان، وفاي به عهد و پيمان است».

حال با توجه به اهميت اين امر در اسلام، مي توان ادعا كرد يكي ديگر از عوامل مؤثر در پيروزي يا عدم موفقيت يك قيام، چگونگي نيروها و ياران آن است و مراد ما از چگونگي نيروها، وفاداري آنان نسبت به رهبري قيام و آن اهداف و آرمان هايي كه به خاطر آن قيام شكل گرفته است.

وفاداري يعني اينكه تا آخرين قطره خون و تا آخرين لحظات عمر در كنار رهبر ايستادگي كنند و او را در لحظات حساس و سرنوشت ساز تنها نگذارند.

لذا در ادامه بحث، در اين بخش درصد هستيم تا قيام هايي را كه در هنگام رويارويي با دشمن، با بي وفايي ياران خود مواجه شدند، مورد بررسي قرار دهيم.

ص: 113

ص: 114

بنابراين بار ديگر تاريخ شاهد پيمان شكني و بي وفايي كوفيان بود و اين ضرب المثل كه «اغدر من الكوفي و الكوفي لايوفي _ فريبكارتر از كوفي، و كوفي وفا ندارد»(1) عينيت پيدا كرد.

سؤال؛ ممكن است اين پرسش در اذهان برخي خطور كند كه علت اين فريب كاري و خيانت پردازي كوفيان چيست؟

در پاسخ به اين سؤال بايد گفت:

1- نظام ناپذيري؛ هسته اوليه شهر كوفه را قبايل بدوي و صحرانشينان تشكيل مي دادند. از جمله صفات آنها، آزادي بي حدّ و حصر در صحراها و بيابانهاست. از اين رو شاهد هستيم كه آنان در سير تاريخي كوفه، نه با اميران و فرماندهان عادل همچون امام علي و عمار ياسر سازگاري داشتند و نه با اميران ظالم مانند زياد بن ابيه.

2_ دنياطلبي؛ گرچه بسياري از مسلمانان صدر اسلام با هدفي خالص و جهت رضاي حق و پيشرفت اسلام در فتوحات اسلامي شركت كردند، اما كم نبودند افراد و قبايلي كه به قصد به دست آوردن غنائم جنگي در اين جنگها شركت مي جستند. اينان پس از سكونت در كوفه حاضر به از دست دادن دنياي خود نبودند و به محض احساس خطري نسبت به دنياي خود عقب نشيني مي كردند و به عكس، هر گاه احساس حظّي مي نمودند، فوراً در آن داخل مي شدند. شاهد صادق اين مطلب حضور كوفيان در دو جنگ جمل و صفين است. هنگامي كه امام علي در سال 36 هجري براي مقابله با شورشيان مستقر در بصره، از كوفيان درخواست كمك نمود. آنان چون حكومت حضرت را نوپا مي ديدند و از سرنوشت جنگ به خصوص با توجه به كثرت بصريان بيمناك بودند، كوشيدند از

ص: 115

زير بار اين دعوت شانه خالي كنند. و بالاخره فقط 12 هزار نفر يعني حدود 10% جمعيت جنگجويان كوفه به ياري حضرت شتافتند.

اما در جنگ صفين كه كوفيان حكومت علي را سامان يافته مي ديدند و اميد فراواني به پيروزي داشتند، رغبت بيشتري به شركت در جنگ نشان دادند، به طوري كه تعداد سپاهيان آن حضرت را در اين جنگ بين 65 تا 120 هزار نفر نگاشته اند كه شمار افراد غيركوفي آن ناچيز بود(1).

3- تعصبات قبيله اي؛ پيش از اسلام محور وحدت افراد عرب، پيوندهاي خوني «قبيله» بود. نظام اجتماعي عرب جاهلي بر اساس قبيله و قبايل استوار بود. همه افراد قبيله از رئيس قبيله فرمان مي بردند و در امور مهم فرمانبر او بودند. و گرچه پيامبر كوشيد تا اسلام را محور اتحاد و همدلي آيين عرب قرار دهد، ولي در اين راه توفيق كامل حاصل نشد و پس از رحلت آن حضرت، عرب نومسلمانِ فرهنگ نيافته، به گذشته خويش بازگشت و اساس پيوند و اتحاد خود را دوباره بر محور خون و قبيله و پيوند نسَبي استوار ساخت.

در جنگ هاي دوران خلفا، هسته اصلي سپاه اسلام بر اساس قبايل بود و فرمانده هر دسته از سپاه (به جز فرماندهان عالي رتبه) از همان قبيله برگزيده مي شد. هنگامي كه منازعات سياسي بالا مي گرفت سران قبايل با اصل قرار دادن منافع خود و قبيله از جريان هاي سياسي هواداري مي كردند. بنا بر اين اصل، سران قبايل از كسي و جرياني حمايت مي كردند كه اطمينان داشته باشند منافع آنان را تأمين مي كند. رئيس قبيله به هر سويي مي گرويد، توده مردم آن قبيله غالباً بدون چون و چرا نظر او را تأييد مي كردند و به حق يا ناحق بودن نظر او توجه چنداني نداشتند(2).

ص: 116

4_ تابع احساسات بودن؛ به طور كلي در بين عرب «احساس و عاطفه بر عقل غلبه داشت». و با مطالعه مقاطع مختلف تاريخ كوفه درمي يابيم كه اين خصيصه نيز به شكل بارزي در آنان وجود داشته و در مواقع حساس و سرنوشت ساز، احساس و عاطفه آنان بيش از تعقّل در تصميم گيريهايشان دخيل بوده است(1).

خلاصه اين كه بيعت ابتدايي شانزده هزار نفر با رهبر نهضت توابين و تخلف و پيمان شكني سه چهارم آنان در مراحل بعدي، نشان دهنده بي وفايي و ناپايداري مردم كوفه نسبت به اين نهضت است.

ص: 117

وقتي سپاهيان مختار در منطقه حرورا شكست خوردند، شبانه به طرف دارالاماره برگشتند. او و يارانش كه حدود شش يا هفت هزار نفر بودند در محاصره نيروهاي مصعب قرار گرفتند. مختار سعي زيادي كرد كه محاصره شدگان را تشويق به قيام و خروج از قصر نمايد و به هر زباني كه مي توانست، به آنان گوشزد كرد كه اگر با اين وضع اينجا بمانيد با وضع ذلت باري كشته خواهيد شد، اما اگر خروج كنيد احتمال نجات شما بيشتر است و يا مرگ شرافتمندانه را انتخاب كرده ايد، بنابراين براي آخرين بار، خطاب به محاصره شدگان گفت:

«من كه تصميم خود را گرفته ام و تسليم نخواهم شد، و از قصر خارج مي شوم و با آنان مي جنگم تا كشته شوم، وقتي من كشته شدم، ضعف و ذلت شما بيشتر خواهد شد و اگر به حكم آنان تسليم شويد، آنان دشمنان شمايند كه خون هايشان را ريخته ايد. آنان از شما انتقام مي گيرند و هر كدامشان درباره هر يك از شما چيزي خواهد گفت: يكي مي گويد، اين خوني من است، و به اين ترتيب يكي پس از ديگري شما را خواهند كشت و بقيه شاهد كشته شدن دوستان خود خواهيد بود و آنگاه است كه به سخنان من واقف و پشيمان مي شويد و با خود خواهيد گفت: اي كاش حرف مختار را گوش داده بوديم و نظر او را عمل مي نموديم. اما حال اگر با من بيرون بياييد از دو حال خارج نيست، يا پيروز مي شويد و خط محاصره را مي شكنيد، كه محترمانه نجات يافته ايد و به نزد عشيره خود مي رويد و يا به شهادت مي رسيد كه اين مرگ پرافتخاري است و تأكيد مي كنم كه اگر با من نياييد، فردا در همين وقت، ذليل ترين و زبون ترين مردم روي زمين خواهيد بود»(1).

ص: 118

علي رغم سخنان شورانگيز مختار اين بار نيز كوفيان رفيق نيمه راه شدند و به اميد نجات جان خود با او همراه نشدند و فقط نوزده نفر همراه او از قصر خارج شدند. و آنان آنقدر جنگيدند تا همگي كشته شدند(1).

ص: 119

محسوب نمي شود(1).

با فرض اين كه در هنگام قيام زيد، هيچ كس از بيعت كنندگان شهرهاي ديگر نتوانسته باشند خود را به او برسانند، علي القاعده، بايد همان پانزده هزار نفر كوفي در كنار او باقي مي مانده و به نبرد مي پرداختند، چرا كه تعداد همين كوفيان نسبت به قواي حاكم بيشتر بود و طبعاً موجب غلبه ايشان بر نيروهاي اموي كوفه مي شد.

مي توان نتيجه گرفت كه كوفيان چگونه بار ديگر با زيد همان كردند كه با حضرت علي، امام حسن و امام حسين كرده بودند. پيمان شكني و تزلزل و تذبذب كوفيان هنگامي معنادارتر و روشن تر خواهد شد كه دريابيم، در هنگام شروع قيام زيد، حاكم كوفه به حيره عزيمت كرده بود و كوفياني كه زيد را رها كردند، تنها با فراخواني عامل كوفه و صاحب شرطه اين شهر در مسجد اعظم حاضر شدند و از آنجا نظاره گر قيام و شهادت زيد ماندند(2)!

حتي زماني كه زيد و يارانش تا نزديكي هاي در و ديوار مسجد پيشروي نمودند و فرياد آنان كاملاً به گوش محاصره شدگان مي رسيد، نصر بن خزيمه فرياد مي زد:

«يا اهل المسجد اخرجوا من الذّل الي العزّ، اخرجوا الي الدين و الدنيا(3)، فانّكم لستم في دين و لا دنيا؛ اي اهل مسجد از خواري و ذلت به سوي عزت و بزرگواري بيرون آييد و به سوي دين و دنيا خارج شويد، همانا شما اكنون نه دين داريد و نه دنيا».

ص: 120

آنان هيچ سعي و تلاشي از خودشان براي رهايي از محاصره نشان ندادند و با اين كار خود سخن افرادي را كه از روي دلسوزي و نصيحت، زيد را از رفتن به كوفه بهخاطر بي وفايي و عدم پايداري مردم آن منع كرده بودند، به اثبات رساندند(1).

بنابراين ترس و وحشت به خاطر از دست دادن جان و مال موجب شد بار ديگر بي وفايي و خيانت پيشگي مردم اين شهر بيش از پيش براي همگان ثابت شود.

ص: 121

يارانش را مشاهده كرد اشعاري سرود كه مضمونش چنين است:

«من در آشكار و نهان جز نيكي نمي خواهم، همواره به معروف امر كرده، از منكر باز مي دارم. مرد كريمي كه دست بخشنده و سينه اي فراخ دارد و هنگامي كه به كار خير دعوت مي شود كمر همت به ميان مي بندد، مرا به تعجب وا مي دارد؛ وه چه مرد بزرگواري است آنكه بر كار نيك ياري كند و هر كجا زشتي ببيند تا آن را از بين نبرد، از پاي ننشيند»(1).

ص: 122

يحيي كه وضع را چنين ديد براي اين كه او (صاحب ديلم) را از مشكل برهاند، سرانجام به فضل پيام فرستاد به شرط اين كه خود هارون امان نامه را امضا كند و گواهاني نيز بر آن شهادت دهند، حاضر است امان را بپذيرد و خود را تسليم كند(1).

ص: 123

علي رغم اين كه ابوالسرايا تلاش زيادي كرد كه آنها را ترغيب به جنگ كند، موفق نشد و آنان امتناع ورزيدند، در نتيجه ابوالسرايا مجبور به عقب نشيني به سوي عراق شد(1). كوفيان نيز صراحتاً مخالفت خود را از جنگ كردن، به ابوالسرايا ابراز داشتند:

«ما در زير پرچم تو تا آنجا شكيبايي كرديم و در زير ركاب تو تا جايي پايداري نموديم كه جنگ ها يكسره ما را نابود كرد و ريشه كنمان كرد و جز مرگ كار ديگري براي ما نماند»(2).

بنابراين خستگي آنان از جنگ موجب شد كه بار ديگر مردمان اين شهر بي وفايي و پيمان شكني خويش را ثابت كنند و قيامي را كه پيروزي هاي متعددي بهدست آورده بود، مقدمات شكستش را فراهم آورند.

البته اين احتمال وجود دارد كه كوفيان به نيّت ابوالسرايا پي برده باشند. يعني فهميده باشند كه وي به اين علت علويان را به رهبري قيام برگزيده است كه پس از پيروزي آنان را كنار بگذارد و خود حاكم شود و به اين دليل از ياري او خودداري كرده باشند.

ص: 124

صحنه هاي نبرد و همراهي شان با مسئولان، نقش حياتي در پيروزي نيروهاي نظامي ايفا مي كند، همان گونه كه تفرقه و اختلاف باعث شكست است.

هر گاه نيروهاي نظامي از وحدت و يكپارچگي برخوردار بوده اند، كمتر با شكست روبه رو شده اند و آن گاه كه دچار اختلاف و ناهماهنگي بوده اند، علي رغم زيادي نيرو و امكانات بهره اي از پيروزي نبرده اند. از اين رو قرآن كريم از اين دو به عنوان رمز پيروزي و شكست ياد كرده است. چنان در اين آيه آمده است:

يا ايُّهَا الَّذينَ امَنُوا اذا لَقيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوااللهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَ اطيعُواللهَ وَ لاتَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ وَاصْبِرُوا انَ اللهَ مَعَ الصَّابِرين(1) ؛ هنگامي كه با گروهي از دشمنان برخورد كرديد استوار بوده و بيشتر به ياد خدا باشيد و از خدا و رسولش پيروي كرده، به كشمكش و نزاع نپردازيد كه قدرت و شوكت خود را از دست خواهيد داد و صبر را پيشه خود سازيد كه خدا همراه صابران است».

با دقت در اين آيه مي بينيم كه رعايت وحدت و يكپارچگي در رديف مسائلي همچون اطاعت خدا و رسول و صبر و استواري و به ياد خدا بودن بيان شده است. با توجه به نقشي كه هر يك از اينها در پيروزي دارد، اهميت و نقش وحدت و يكپارچگي افراد نيز در پيروزي معلوم مي شود.

تأمل در سيره پيامبر اكرم نيز حاكي از اين است كه حضرت توجه ويژه و عميقي به اتحاد و يكپارچگي مسلمانان داشتند و آنان را از تفرقه برحذر مي داشت. چنانچه مي فرمايد:

«من فارق جماعة المسلمين فقد خلع ربقة الاسلام عن نتقه(2)؛ هر كس

ص: 125

از جماعت مسلمين كناره گيري كند، پيمان ايمان را از دوش خويش بر زمين نهاده است».

و يا در جاي ديگري مي فرمايد:

«من رغب عن جماعه المسلمين سقط عدالته و وجب هجرانه(1)؛ هر كس از جماعت كناره گيري كند، عدالتش ساقط و طردش واجب است».

حضرت علي نيز بيان مي دارد كه شكست از آن كساني است كه از اتحاد و ياري يكديگر دست برداشته اند:

«غُلِبَ وَاللهِ الْمُتَخاذِلُونَ(2)؛ سوگند به خدا، مغلوبند كساني كه (براى جلوگيري از پيشروي دشمن) با يكديگر همراهي نكردند».

و يا در جاي ديگري مي فرمايد:

«وَ ايَّاكُمْ وَالتَّفَرُّقَ فَاذا نَزَلْتُمْ فَانْزِلوُا جَميعاً، وَ اذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلوُا جَميعاً(3)؛ از تفرقه و جدايي بپرهيزيد و به هنگام فرود آمدن و كوچ كردن با هماهنگي و در كنار هم حركت كنيد».

اين احاديث و موارد ديگر گواه بر اين است كه بزرگان دين هميشه حساسيّت و اهميّت وحدت را به نيروها تذكّر داده و آنان را از خطرات تفرقه و اختلاف برحذر مي داشتند.

بنابراين بايد بگوييم يكي ديگر از عواملي كه در پيروزي يا شكست يك حركت و قيامي مؤثر و تأثيرگذار است، اتحاد و يكپارچگي بين نيروها و رهبري قيام است؛ بدين نحو كه همه نيروها با هر نوع گرايش و علايقي كه دارند در

ص: 126

كنار يكديگر صفوف واحدي را تشكيل دهند و تا نابودي كامل دشمن لحظه اي از پاي ننشينند.

اما با توجه به محدوده زماني مورد بحث، كه مذاهب و فرقه هاي متعددي با گرايشهاي مختلف وارد صحنه شده بودند، تعصب و پايبندي پيروان و طرفداران هر فرقه هم بر بعضي از اعتقادات كه خاص مذهب و فرقه خودشان بود، بيش از هر امر ديگري موجبات تفرقه و اختلاف را در ميان صفوف مسلمين و حتي شيعيان فراهم مي آورد.

اين اختلاف و تفرقه، زماني بيشتر نمود پيدا مي كند كه فردي بخواهد حركتي را براي براندازي حكومت وقت پايه ريزي كند و براي تحقق هدف خود ناگزير است كه افراد زيادي را با هر نوع گرايش و سليقه اي جمع آوري كند. گرچه ممكن است در ابتداي جمع آوري نيرو تنوع ياران از حيث اعتقاد و گرايشها از سوي رهبري امر چندان مهمي تلقي نشود، اما با مرور زمان و با توجه به روحيه رقابت و حسادتي كه بين آنها موجود است مي بينيم كه اين امر به يك چالش و مشكل بزرگي براي رهبر تبديل مي شود، چرا كه وي به آساني قادر نخواهد بود در مواقعي كه اختلافي بين آنها رخ داده، به نفع يك گروه وارد عمل شود؛ زيرا در آن صورت گروه ديگر از او رويگردان خواهد شد. بنابراين مسئله وحدت ياران از حيث عقايد و گرايشها امر مهمي است كه يك رهبر بايد از همان ابتدا به آن اهميت بدهد. البته اختلاف و تفرقه در بين ياراني كه هم فرقه و هم مذهب هستند نيز ممكن است، وجود داشته باشد، اما شكل بارز همان است كه بين افراد از فرقه هاي مختلف اختلاف بيشتر است.

در ادامه بحث از علل عدم موفقيت قيام هاي شيعي، در اين بخش درصدد هستيم تا قيام هايي را كه اين نقيصه در آنها موجود است، مورد تحليل و بررسي قرار دهيم و ببينيم كه آن علت چگونه در ناكامي و عدم موفقيت آن قيام تأثير داشته است.

ص: 127

ص: 128

ص: 129

درخواست كردند كه عيسي را از بصره بيرون كند. چيزي نمانده بود كه حوادث ناگواري روي دهد و صف هاي فشرده زيديه از هم پاشيده شود كه دانايان قوم چاره انديشي كرده و اختلاف را پايان دادند و گفتند كه فعلاً همه ما پيرو ابراهيم هستيم، اگر روزي خداوند دشمنان را زبون و نابود كرد و قدرت به دست ما افتاد، آن روز درباره مسئله رهبري خود بحث مي كنيم. همه زيديان بر اين موضوع توافق كردند و همگي با ابراهيم بيعت نمودند تا آنكه او كشته شد(1).

علاوه بر اين در برخي از مسائل فقهي نيز بين ابراهيم و عيسي اختلاف نظر وجود داشت كه گاه به مباحثه و مشاجره مي كشيد. نقل است كه روزي ابراهيم بر جنازه اي نماز خواند و در نماز چهار تكبير گفت، عيسي بن زيد بر او اعتراض كرده، گفت: چرا تكبير پنجم را نگفتي، تو كه مذهب خاندان خود را مي داني؟

ابراهيم در پاسخ گفت: اين كار براي گرد آوردن ايشان (اهل تسنن) بهتر بود، و ما امروز نيازمند اجتماع و هماهنگي اين مردم هستيم، و در يك تكبيري كه من نگفتم انشاءالله زياني نخواهد بود. عيسي كه اين سخن را شنيد از او جدا شد و چون اين خبر به گوش منصور رسيد، كسي را به نزد عيسي فرستاد و به او وعده داد كه هر چه بخواهد به او بدهد و در عوض عيسي طايفه زيديه را از اطراف ابراهيم پراكنده سازد، ولي او نپذيرفت(2).

گرچه عيسي دوباره به ابراهيم پيوست و در روز جنگ فرماندهي جناح چپ سپاه او را به عهده داشت، اما به هر حال اين اختلافات بي تأثير هم نبوده و مي بينيم كه زيديان مخالفت خود را با رد كردن پيشنهادهاي ارائه شده از سوي ياران ابراهيم مبني بر چگونگي مقابله با سپاه عباسي نشان مي دادند(3).

ص: 130

ص: 131

آن غنائم و اموالي نيست كه متعلق به همه باشد.

گفت: نه اين كار صحيح نيست، و اگر تو زمامدار شوي ميان اشخاص تفاوت و امتياز خواهي داد و از روي عدالت رفتار نخواهي كرد(1).

در پايان هم آورده است كه يحيي چون پراكندگي و تفرقه همراهان و اختلاف آراي ايشان را مشاهد كرد، امان فضل را پذيرفت(2).

طبيعي است كه چنين برخوردهايي از سوي يكي از ياران كه آن هم از كوفه همراه و همدوش با يحيي آمده است، نسبت به رهبر قيام، بذرهاي تفرقه و اختلاف را در ميان ياران بپاشد و ديلميان را نيز _ وقتي اين گونه برخوردها را مشاهد كنند - در ياري رساندن سست و دچار ترديد كند.

ص: 132

ص: 133

ص: 134

رجب؛ يعني در 12 روز بعد از مرگ معاويه، به سمت مكه حركت مي كند. روز ورود او سوم شعبان، حركت و خروج او در يوم الترويه (هشتم الحجه) از مكه به سمت عراق و رها كردن مراسم حج و ايجاد سؤال در ذهن ها، نشان مديريت اباعبدالله و زمان شناسي او در حركت عظيم خويش است. اين زمان شناسي در صحنه كربلا و عاشورا بيش تر چهره نشان مي دهد. مهلت خواستن يك شب و تجهيز روحي و معنوي ياران، تناسب خطبه ها با موقعيت ها يا بهره گيري از ياران، متناسب با زمان و موقعيت بسيار درس آموز است(1).

بنابراين با مقدمه فوق، بايد بگوييم مراد ما از عوامل موقعيتي، زمان و مكان قيام هاست. اين دو را مي توان از عوامل مؤثر در پيروزي يا موفقيت يك قيام دانست. چون وقتي جرقه هاي قيامي براي اولين بار زده مي شود، روزها و ماهها در مورد اين كه چطور و چگونه و در چه زمان و مكاني قيام صورت گيرد، بين سران و ياران بحث و گفتوگو و فكر و تأمل مي شود؛ حال اگر سران تصميم گيرنده، زمان نامناسبي را براي شروع قيام خويش برگزينند و يا مكاني را محل وقوع حركتشان قرار دهند كه از لحاظ نظامي به نفع آنان نباشد و يا از لحاظ اجتماعي مردم آن منطقه چندان به آنان تمايل نداشته باشند، چنين قيامي هر چند از جنبه هاي ديگر مثل سپاه و تجهيزات هيچ گونه كمبود و نقصي نداشته باشد، اما به دليل انتخاب زمان و مكان نامناسب، هرگز به نتيجه مطلوب و دلخواه خويش نخواهد رسيد. زيرا همان طور كه اشاره شد اين دو عامل كه ما از آن تحت عنوان عوامل موقعيتي نام برديم، تأثير زيادي در پيروزي يا شكست يك قيام خواهند داشت.

در ادامه بحث از علل شكست قيام هاي شيعي، در اين فصل درصدد هستيم، قيام هايي را كه انتخاب زمان و مكان نامناسب، يكي از علل عدم موفقيت آنها

ص: 135

بوده است، در دو بخش: عدم استفاده از زمان مناسب و عدم استفاده از مكان مناسب، مورد بررسي قرار دهيم.

ص: 136

نكته ديگري كه بايد افزود، اين است كه سليمان در جواب آن دسته از ياران خود كه او را تشويق به حمله به دارالاماره مي كردند، آنان را تشويق به صبر و شكيبايي كرد، اما وقتي قيام علني شد همين سليمان براي مقابله با شاميان چنان شتاب و عجله از خودش نشان مي دهد كه حاضر نيست در اردوگاه نخيله بيش از سه روز صبر كند. در حالي كه او به مدائن و بصره براي جذب نيرو نامه فرستاده بود و آنان هم قول مساعدت و ياري داده بودند. چطور در آن زمان يارانش بايد صبر و شكيبايي به خرج مي دادند اما در اينجا خود سليمان اين طور عجله مي كند. پس اگر سليمان در اينجا اين قدر عجله از خودش نشان نمي داد و فرصت به دست آمده را هم غنيمت مي شمرد، شايد سرنوشت جنگ به گونه ديگري رقم مي خورد.

ص: 137

مردم قرار گذارده بود اقدام به خروج كرد، و همين امر سبب شكست او گرديد(1).

در واقع والي كوفه با ترفندي توانست زيد را به قيام زودرس، نپخته و نسنجيده وادار كند. هنوز نيروها و ياران زيد از انسجام، اتحاد و همدلي لازم برخوردار نبودند. زيرا هنگام خروج زيد (23 محرم) ياران وي در مدائن، بصره و غيره منتظر شروع عمليات بودند كه ناگهان شنيدند، زيد خروج كرده است؛ گرچه آنان نيز قصد خروج كردند ولي، توانايي آن را نيافتند، چون خبر خروج زيد به موقع به آنها نرسيده بود(2). با توجه به اين كه ياران زيد، اندك و نيروهاي دشمن زياد بود سرانجامِ جنگ از همان ابتدا معلوم و مشخص بود.

ص: 138

اين گزارش به خوبي نشان مي دهد كه محمد هنوز نتوانسته بود قيامش را دقيقاً سازماندهي كند و گرچه پدرش به او مي گويد تا آمادگي كامل پيدا نكرديد قيام نكنيد؛ اما مي بينيم كه وي در حدود شش ماه بعد؛ يعني در جمادي الثاني سال 145 ه_ قيام خودش را علني كرد(1).

2_ البته عواملي نيز در قيام زودرس او مؤثر بوده اند كه عبارتند از:

الف) جماعتي از يارانش كه سخت در زحمت بودند، تأكيد داشتند كه وي هر چه زودتر قيام را آشكار كند، چنانچه نقل شده كه برخي از يارانش به او گفتند:

«براي خروج خود چه انتظار مي كشي (و چشم به راه چه هستي؟) به خدا سوگند اين امت كسي را كه از اوضاع ناراحت تر و گرفته تر از تو باشد نمي يابد، چرا خروج نمي كني اگرچه كسي با تو نباشد و تنها باشي؟ و بدين ترتيب او را به خروج تحريض و تحريك كردند»(2).

ب) اذيت و آزار و شكنجه هايي كه عباسيان نسبت به پدر و ديگر خويشان محمد اعمال مي كردند، موجب شد محمد از مخفيگاه خود بيرون آيد(3).

ج) همان طور كه قبلاً اشاره شد(4) ، منصور نامه هايي از زبان فرماندهان خويش براي او مي فرستاد مبني بر اين كه هر چه زودتر قيام كند، و در او اين ذهنيت را ايجاد كرده بود كه زمان مناسب براي قيام رسيده است(5) و او را نسبت به اوضاع خوش بين كرده بود.

ص: 139

نكته اي كه بايد به آن اشاره كرد اين است كه طبق نقشه قبلي قرار بود، نفس زكيه در مدينه و برادرش ابراهيم در بصره همزمان قيام كنند، اما وي بر خلاف نقشه و بدون هماهنگي با ابراهيم و بدون آمادگي كامل قيام كرد(1).

ص: 140

ص: 141

ثالثاً: هادي عباسي پس از آگاهي از قيام حسين، نيرويي از عراق براي كمك سپاهيانش نفرستاد، بلكه فقط از همان لشكري كه به عنوان محافظ فرماندهان و سران و بزرگان عباسي كه براي اداي فريضه حج عازم حجاز شده بودند - و البته برخي از نيروهاي مبارك ترك كه قبلاً از مدينه گريخته بودند- استفاده كرد.

بنابراين اگر حسين در زمان ديگري قيام مي كرد، از يك طرف آن قدر نيروي عباسي در مكه وجود نداشت و او به راحتي مي توانست مكه را نيز مانند مدينه تصرف كند و ازطرف ديگر وقت بيشتري در اختيارش بود و احتمال اين كه بتواند نيرو و افراد زيادتر و همچنين اسلحه و تجهيزات لازم را جمع آوري كند، وجود داشت(1).

در يك جمع بندي كلي مي توان گفت:

از پنج قيام ذكر شده، نامناسب بودن زمان قيام توابين، به دليل موقعيت نشناسي سليمان بود. بدين بيان كه وي پس از مرگ يزيد _ با توجه به خلأ قدرت _ بايد قيامش را علني مي كرد. ديگر اين كه زماني كه بايد صبر مي كرد تا نيرو و امكانات بيشتري برايش فراهم شود، صبر و تحمل نكرد و براي رويارويي با شاميان عجله به خرج داد.

نامناسب بودن قيام زيد، به اين دليل بوده كه وي پيش از موعد مقرري كه با ياران شهرهاي ديگر قرار گذاشته بود، قيامش را علني كرد و آنان نيز به موقع نتوانستند خود را به كمك و ياري او برسانند.

نامناسب بودن زمان قيام محمد و ابراهيم، به اين دليل بوده كه آنها هنوز به آمادگي لازم و كامل نرسيده بودند و با توجه به اين كه آنها قصد داشتند، همزمان با هم قيام كنند بين آن دو هماهنگي نبوده است.

ص: 142

حسين بن علي هم اصلاً زماني را كه براي قيامش انتخاب كرده بود - بنا به دلايلي كه ذكر شد - زمان مناسبي نبود و از اين لحاظ با قيام هاي قبل از خودش كمي تفاوت دارد.

ص: 143

«اهالي بصره داراي گرايش هاي عثماني، كوفه علوي، شام اموي، جزيره خارجي و حجاز سنّي هستند»(1).

ثالثاً: مردم مدينه بيشتر اهل بزم بودند تا رزم، آنان بيشتر به تجارت و تحصيل فكر مي كردند تا جنگ(2).

رابعاً: مدينه از نظر اقتصادي مناسب نبود چون شهري بود كه بنا به گفته منصور نه زراعت كافي داشت و نه گوسفند و نه تجارت كافي(3). به گفته عبدالله بن نافع كه محمد از او كمك خواست، مدينه شهري بود كه: «ليس فيه مال و لا رجال و لا كُراع و لا سلاح»(4).

وقتي منصور از خروج محمد در مدينه باخبر شد، عراق را كه از نظر اموال و مواد غذايي و مردان جنگي در وضع خوبي بود، پايگاه خودش قرار داد(5). از طرفي، نيز چون از وضعيت شهر مدينه باخبر بود، تصميم گرفت عرصه را چنان بر آنان تنگ كند كه خودشان آرزو كنند هر چه زودتر از اين معركه نجات يابند، و به همين منظور حتي دستور داد جلوي مواد غذايي وارده از سوي مصر و شام را بگيرند(6).

بنابراين شايسته بود محمد، مكان بهتري را انتخاب مي كرد و صرف اين كه مدينه به پيامبر اكرم منسوب است را ملاك قرار نمي داد، زيرا حضرت در آن زمان، اين شهر را مركز خود در مقابل مكه قرار داد. مكه خشك تر و كم

ص: 144

محصول تر از مدينه بود و در آن زمان وضع تأمين آذوقه در مدينه بهتر از مكه بود. اما در زمان نفس زكيه مدينه شهري بي دفاع، كم محصول و كم نيرو به شمار ميآمد.

بنابراين محمد مي بايست دلايل ذكر شده بالا را ملاك اصلي خودش قرار مي داد و پيشنهاد آن دسته از يارانش را كه به او گفتند به مصر برود، زيرا هم از لحاظ اجتماعي و هم از لحاظ نظامي و هم اقتصادي بهتر از مدينه است، مي پذيرفت.

ص: 145

هيچ گونه وجه اشتراكي با ابراهيم نداشتند. تنها وجه اشتراك آنها با وي در ضديت بصريان با عباسيان بود(1).

در واقع بصريان به خاطر استبداد و بخل بيش از حدي كه منصور از خودش ابراز و مردم را به پوشيدن لباس سياه مجبور مي كرد و همچنين حبس و تبعيد و شكنجه مخالفان رژيم از حكومت عباسي ناراضي بودند(2).

بنابراين چندان دور از ذهن نيست كه وقتي جنگ و درگيري شدت گيرد و اين افراد مرگ را پيش چشمان خود ببينند تا آخرين نفس در كنار ابراهيم نمانند و او را در لحظات سخت و حساس جنگ تنها بگذارند.

ص: 146

حتي قيام وي از طرف اهالي مكه و مدينه مورد تأييد و پذيرش هم قرار نگرفت(1).

بنابراين اگر حسين بن علي به قيام هايي مثل قيام مردم مدينه و قيام نفس زكيه(2) كه قبل از او در اين منطقه به وقوع پيوسته بودند و سرانجامي جز شكست نداشتند، شايسته بود كه مكان ديگري را برگزيند.

ص: 147

ص: 148

نقص خود، استفاده از حربه هاي رواني و شايعات جهت تضعيف روحيه دشمن و تقويت روحيه نيروهاي خودي، از جمله اين تدابيرند.

با مروري هر چند سطحي به زندگي پيامبر اكرم درمي يابيم آن حضرت تا سال پنجم در غزوات از روش دفاعي بهره مي بُرد و از قلمرو حكومت اسلامي، يعني مدينه، دفاع مي كرد. ولي پس از شكست احزاب در نبرد خندق در سال پنجم هجري، روش هاي پيامبر به صورت تهاجمي درآمد. حضرت پس از پيروزي در غزوه احزاب فرمود:

«الْانَ نَغْزُوهُمْ وَ لا يَغْزُونَنا؛ از اين پس ما بدانان هجوم مي بريم، نه آنان به ما»(1).

چنانچه نمونه بارز آن را در فتح مكه شاهد هستيم. در فتح مكه آن پيامبر دست به ابتكار جالبي زدند و براي اين كه شهر را بدون جنگ و خونريزي فتح كنند دستور داد كه سربازان اسلام در نقاط مرتفع آتش افروزند و براي ايجاد ترس بيشتر، دستور داد هر فردي به طور مستقل آتش افروخته، تا نواري از شعله هاي آتش، كليه كوهستان و نقاط مرتفع را فرا گيرد. اين ابتكار، مكّيان را سخت به وحشت افكند و نقش بسزايي در تسليم شدن آنان داشت.

بنابراين استفاده از تدابير و روش هاي مناسب نظامي، توان رزمي نيروها را دو برابر و موجب بالا رفتن روحيه آنان مي شود و بر ترس دشمن مي افزايد. اما وقتي قيام هاي شيعيان را بررسي مي كنيم، درمي يابيم كه اكثر آنان در هنگام رويايي با دشمن از حيث تدبير جنگي و نظامي حرفي براي گفتن نداشته اند و هيچ يك از تدابير ذكر شده را پياده نكرده اند، و بيشتر حالت تدافعي و انفعالي داشته اند. قيام هايي كه چنين نقيصه اي داشتهاند عبارتند از:

ص: 149

ص: 150

به مقر اصلي خود برگشت(1).

اين روش سليمان كه با موفقيت نيروهايش خاتمه يافت، خوب بود اما بايد بگوييم حال كه سليمان از چنين شيوه اي استفاده كرد، تدبير بهتر و مناسب تر اين بود كه او تعدادي از بهترين نيروهايش را همراه مسيّب روانه مي كرد و در صورت پيروزي از آنان نمي خواست كه دوباره به عقب برگردند بلكه از آنها به عنوان نيروهاي پيش قراول استفاده مي كرد و دستور مي داد كه با همين شيوه شبيخون زدن به ديگر شاميان را ادامه دهند. با اين كار از يك طرف آنان را مشغول مي كرد و بدين ترتيب ابتكار عمل و فرصت فكر كردن را از آنان مي گرفت و از سوي ديگر درصد تلفات نيروهايش را نيز كاهش مي داد و يا لااقل از عده اي از آنان مي خواست كه به عنوان عوامل نفوذي وارد سپاه دشمن شده، از داخل آشوب و اغتشاش ايجاد كنند و خود نيز از بيرون و در يك فرصت مناسب آنها را غافلگير مي كرد.

با روبهرو شدن دو سپاه در عين الورده جنگ آغاز شد، جنگي كه سه روز به طول انجاميد، در روز اول جنگ پيروزي با توابين بود، روز دوم بدون پيروزي طرفين خاتمه يافت و در روز سوم با دلاوريهايي كه سليمان و افرادش از خود نشان دادند، پيش از ظهر، پيروزي با توابين بود؛ اما شاميان، از تيراندازان خود استفاده كرده، توانستند صفوف درهم فشرده توابين را جدا كنند كه از اين لحظه پيروزي هاي شاميان رفته رفته آغاز گرديد. با كشته شدن سليمان بن صرد، مسيب بن نجبه، عبدلله بن سعد و تعداد زيادي از ياران او، سرانجام اين جنگ به سود شاميان خاتمه يافت(2).

ص: 151

اشتباه سليمان در هنگام جنگ و رويارويي اين بود كه كليه نيروهايش را مستقيماً وارد جنگ كرد، در حالي كه بهتر بود آنان را به چندين دسته تقسيم مي كرد تا در صورت شكست دسته اول، نيروهاي ديگري به كمك آنها بفرستد؛ يا يك دسته را مأمور مي كرد كه از پشت به دشمن حمله كنند.

در طرف مقابل، ابن زياد از چند دسته كردن سپاه كه سليمان استفاده نكرده بود، استفاده كرد و همين امر در شكست توابين مؤثر واقع شد. ابن زياد به محض شكست دسته اول، دسته ديگري را به كمك لشكر شكست خورده مي فرستاد، اين امر علاوه بر تقويت نيروهاي شكست خورده، موجب تضعيف روحيه نيروهاي توابين نيز مي شد. همچنين براي اين كه ميان صفوف درهم فشرده نيروهاي توابين _ كه با اين روش توانسته بودند تلفات سنگيني بر شاميان وارد نمايند _ فاصله و جدايي بيندازد، از تيراندازان استفاده كرد و با وارد شدن آنان به ميدان جنگ، ورق برگشت و تلفات سختي بر توابين وارد آمد.

نكته ديگري كه بايد به آن اشاره كرد اين است كه سليمان نبايد جنگ را طولاني مي كرد، زيرا با توجه به چند برابر بودن نيروهاي شاميان طبيعي بود با طولاني شدن جنگ، كسي كه نيروهاي بيشتري دارد، پيروز ميدان خواهد بود.

ص: 152

مصعب درگير بودند، مهلب كه در گوشه اي از ميدان مترصد فرصت مناسب بود، با نيروهايش كه همگي تازه نفس بودند به نيروهاي مختار حمله كنند و با توجه به خستگي ياران مختار و كثرت لشكر دشمن، صفوف كوفيان درهم شكسته شود و با دادن تلفات زياد به طرف كوفه عقب نشيني كنند(1).

بنابراين شايسته بود كه مختار نيز همه نيروهايش را درگير نميكرد و آنان را به چند دسته تقسيم مينمود و لااقل يك دسته از آنها را به عنوان نيروي كمكي در نظر گرفت، تا در لحظات حساس و دشوارِ جنگ كه نتيجه به نفع دشمن ورق مي خورد، آنان را وارد عمل كند؛ تا خود و نيروهايش آنگونه غافلگير نشوند.

پس از اينكه ورق برگشت و ابتكار عمل بهدست نيروهاي بصري افتاد و شمار تلفات نيروهاي مختار دائماً رو به افزايش بود، و عده زيادي از ياران او نيز فرار كردند، مختار همراه با ياران خود كه حدود هفت هزار نفر بودند، به كوفه برگشتند. آنان در مركز شهر در دارالاماره و مسجد و اطراف آن سنگربندي كردند و آماده دفاع و نبرد با لشكر بصره شدند. پس از اينكه نيروهاي بصري وارد شهر شدند و دارالاماره را محاصره كردند، مختار و يارانش از شيوه جنگ و گريز براي مقابله عليه نيروهاي بصري استفاده مي بردند(2).

ظاهراً اتخاذ اين شيوه از جانب مختار چندان مناسب نبود، زيرا در صورت طولاني شدن مدت محاصره، با توجه به تلفاتي كه در درگيريهاي قبلي داده بود و نيروهايش نيز نسبت به نيروهاي دشمن كمتر بود، آنان با مشكلات زيادي چون بي آبي و گرسنگي روبهرو مي شدند و در نهايت مجبور مي شدند كه خود را

ص: 153

تسليم كنند. بنابراين بهتر بود، مختار به جاي اين كه داخل شهر شود و دارالاماره را مركز دفاع خودش قرار دهد، منطقه ا ي را در خارج شهر براي جنگ انتخاب مي كرد.

ص: 154

ص: 155

و به او پيشنهاد دادند كه از آن صرف نظر كند. چنانچه يكي از يارانش به او گفت:

«خندق حفر نكن، چرا كه خدا بهتر مي داند به چه دليل پيامبر خندق حفر كردند، اما تو با اين خندقي كه حفر مي كني باعث مي شوي هم پيادگان نتوانند نبرد كنند و هم اسب در ميان كوچه ها به كار نيايد، از اين رو كساني كه خندق مقابل آنها زده شده مي توانند به راحتي جنگ كنند، اما كساني كه خندق براي حفاظتشان زده شده، همين خندق مانع نبردشان شود»(1).

همان طور كه پيش بيني شده بود حفر خندق نه تنها به سود محمد و يارانش تمام نشد، بلكه به ضرر آنان تمام شد، زيرا محمد و يارانش در شهر در محاصره دشمن درآمدند و ارتباطشان با بيرون قطع شد و ديگر كسي نتوانست آنها را ياري كند و بيشتر سپاهيانش از گرسنگي تلف شدند. حتي افراد غيرنظامي مدينه نيز در اين محاصره از گرسنگي جان دادند(2).

البته محمد با اتخاذ همين شيوه (خندق) در صورتي كه تيراندازاني را در مكان هاي مختلف - خصوصاً آن قسمتي كه نيروهاي عباسي توانستند از آنجا نفوذ كنند مي گمارد - شايد تلفات سنگيني بر عباسيان وارد مي آورد. ولي وي از چنين روش هم بهره نبرد. بنابراين بهتر بود كه به جاي سياست تدافعي و حفر خندق، سياست تهاجمي را در پيش مي گرفت.

حتي نقل مي كنند كه عيسي در مسير خود از راه بطن فرات به طرف مدينه و در آنجا در قصري كه از سليمان بن عبدالملك به جا مانده بود اقامت كرد، ماندنش در قصر در دوازدهم ماه مبارك رمضان بود و قصد داشت تا پايان ماه مبارك صبر كند. ولي وقتي به او گفتند: محمد مي گويد، مردم خراسان و حميد

ص: 156

بن قحطبه با من بيعت كرده اند، ديگر صبر نكرد و جنگ را جلو انداخت(1).

حال محمد در اين اثناء مي توانست از اين فرصت استفاده كرده، به سپاه دشمن حمله كند، اما وي فقط موضع دفاعي را اتخاذ كرد.

تدبير ديگري كه محمد مي توانست اتخاذ كند، اين بود كه با ارسال نامه هايي از عيسي و حميد دلجويي كند و براي جذب آنان و همچنين فرماندهان رده پايين تر و حتي سربازان عادي نيز با وعده و پول اقدام كند، اما وي چنين روشي را هم به كار نبرد.

اما در مقابل فرمانده سپاه عباسي از روش هايي استفاده كرد كه توانست عرصه را بر محمد و افرادش تنگ كند، از جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1- محاصره مدينه و حتي قرار دادن پانصد نفر، بر سر راه بين مكه و مدينه تا در صورتي كه محمد و يارانش شكست خوردند، مانع فرار آنها شوند(2).

2- فرستادن امان نامه براي نفس زكيه: بدين منظور نامه اي مبني بر اين كه وي تسليم شود، نوشت(3). اين امر از طرفي قدرت و اقتدار طرف پيشنهاد كننده را مي رساند و از طرفي هم مي تواند نقش تخريبي بر طرف مقابل داشته باشد.

3- تطميع و تهديد ياران: او بدين منظور افرادي را همراه با هدايا و امان نامه هايي به داخل شهر فرستاد و از آنان خواست تا با افراد سرشناس و بزرگان تماس بگيرند و آنان را به سوي خود متمايل كنند(4).

در نهايت مي بينيم كه شيوه تدافعي محمد نتوانست مؤثر واقع شود و منجر به شكست و كشته شدن محمد و برخي يارانش شد.

ص: 157

ص: 158

3- همان طور كه قبلاً(1) ذكر شد، برخي از فرماندهان و ياران پيشنهادهايي مبني بر اين كه چطور و در كجا بجنگند، مطرح كردند:

الف) اعزام عده اي به كوفه كه آنها از يك طرف اهالي كوفه را از حركت او آگاه كرده، با تحريك آنها به شورش، منصور را گرفتار يك شورش داخلي نمايند و از طرفي هم خودشان از بيرون به جنگ منصور بشتابند. اگر اين نقشه عملي مي شد، منصور نمي توانست در يك زمان، هر دو حركت _ شورش داخلي مردم كوفه و حمله ابراهيم و نيروهايش _ را سركوب كند. اما ابراهيم پس از مشورت با بشير رجال (رحال) اين پيشنهاد را به دليل اين كه باعث كشته شدن افراد بي گناه زيادي توسط عباسيان خواهد شد، نپذيرفت(2).

ب) يكي از ياران ابراهيم گفت: با توجه به اينكه لشكر عباسي از ما قوي تر است، اگر در روز با آنها بجنگيم، شكست خواهيم خورد؛ پيشنهاد مي كنم شبانه به آنها شبيخون بزنيم و حتي از او خواست كه عده اي از فرماندهان را در اختيار من قرار بده تا با كمك آنها اقدام به اين عمل كنم، اما ابراهيم اين پيشنهاد را نپذيرفت و گفت: من قتل و كشتن را دوست ندارم(3).

ج) برخي ياران به او پيشنهاد دادند: بهتراست خودتان در بصره بمانيد و ناظر امور باشيد. سپاهي را با اميري به جنگ بفرستيد و اگر آنان شكست خوردند سپاه ديگري را به ياري آنان بفرستيد، اما ابراهيم، اين رأي را نپذيرفت و در خارج شهر اردو زد(4).

اگر ابراهيم اين پيشنهادها را مي پذيرفت، شايد سرنوشت جنگ به سود آنها

ص: 159

رقم مي خورد، يا لااقل مدت بيشتري دوام مي آوردند، اما وي هيچ يك از آن نظرها را نپذيرفت و موجبات شكست لشكرش را فراهم آورد.

در مقابل منصور و فرماندهان او با روش بهتري كه انتخاب كردند توانتسند، در حالي در ابتدا شكست خورده بودند و جنگ داشت به سود ابراهيم خاتمه مي يافت، سرنوشت جنگ را به نفع خود خاتمه دهند.

منصور لشكرش را به دو دسته تقسيم نمود، يك دسته سه هزار نفري را به فرماندهي حميد بن قحطبه و يك دسته پانزده هزار نفري را به فرماندهي عيسي بن موسي روانه جنگ كرد(1). در ابتداي جنگ سپاه عيسي و حميد شكست خوردند و نه تنها سپاهيانش فرار كردند، خود حميد نيز فرار كرد و عيسي با عده اي كمي از سپاهيانش باقي مانده بودند، بنابراين ابراهيم در وهله اول پيروز شد. اما اينكه چرا در نهايت آنان شكست خوردند، اقوال مختلفي ذكر شده است:

قول اول؛ چون سپاه عيسي در حال فرار بود، ابراهيم دستور داد فراريان را تعقيب نكنند و پرچمداراني كه همراه سپاه ابراهيم در حال تعقيب بودند بازگشتند. سپاه عيسي با ديدن بازگشت پرچمداران با تصور اينكه سپاه ابراهيم در حال فرار است، دوباره بازگشتند(2).

قول دوم؛ گروهي از فراريان سپاه عيسي در پشت سدّي قرار گرفته بودند و ياران ابراهيم تصور كردند كه اين عده مي خواهند به آنها كمين بزنند، لذا فرياد زدند: «كمين، كمين» و همين مسئله باعث از هم پاشيدگي و فرار سپاهيان و شكست آنها شد(3).

ص: 160

ص: 161

روش هاي مناسب بود و بيشتر حالت تدافعي داشت. با توجه به اين كه آنان توانسته بودند، دو بار سپاه عبدالله بن طاهر را شكست دهند، تدبير مناسب اين بود كه براي پيروزي و يا دوام بيشتر، ديگر در منطقه خود نمانند و از حالت تدافعي خارج شده، با اتخاذ شيوه تهاجمي و حمله به سوي اردوگاه دشمن، جنگ را به خانه آنان بكشانند تا در اين صورت هم تلفات خود را كاهش و در عوض تلفات دشمن را افزايش دهند و هم فرصت فكر كردن و ابتكار عمل را از آنان بگيرند.

اما آنچه كه مسلّم است اين كه وي چنين شيوه اي اتخاذ نكرد. لذا بديهي بود كه چون سپاهيان عباسي و فرماندهان آنان سابقه، مهارت و تجربه جنگي بيشتري داشتند، بر فرض اين كه در چند جنگ اول هم شكست بخورند، در نهايت پيروز ميدان باشند.

اما مي بينيم نيروهاي عبدالله بن طاهر به فرماندهي نوح بن حيان بن جبله -بار دومي كه عبدالله بن طاهر براي مقابله نيرو اعزام مي كرد- با اينكه شكست خورده بودند با نيروهاي كمكي كه ابن طاهر فرستاد و با شيوهاي كه نوح به كار بست چگونه سرنوشت جنگ را به سود خودشان خاتمه دادند. روش نظامي نوح بدين صورت بود:

وي نيروهاي خودش را به چند دسته تقسيم كرد كه يك دسته از آنها را به ميدان آورد و بقيه دسته ها را در جاهاي مختلف در كمين گذاشت. چون جنگ شروع شد بعد از مدتي درگيري نيروهاي او طبق قرار قبلي شروع به عقب نشيني كردند و نيروهاي محمد نيز به تعقيب آنها پرداختند، در اين هنگام نيروهايي كه در كمين بودند حمله كردند. سپاهيان محمد كه غافلگير شدند، تاب مقاومت نياورده، از ميدان نبرد گريختند. خود محمد نيز با برخي از ياران به سوي «نساء»

ص: 162

گريخت(1). بدين ترتيب فرمانده عبدالله توانست با اتخاذ يك روش مناسب، سرنوشت جنگ را به سود خود تغيير دهد.

محمد نيز مي توانست از همين شيوه استفاده كند؛ يعني خود و همه نيروهايش را وارد ميدان نمي كرد، بلكه دسته اي از آنان را به ميدان نبرد مي فرستاد و بقيه را نگه مي داشت تا در صورت شكست دسته اول، نيروهايي كمكي را به كمك نيروهاي شكست خورده بفرستد.

ص: 163

اما قيام هايي كه اين نقيصه در آنها وجود دارد عبارتند از:

ص: 164

«سليمان نمي داند كه چگونه نظاميان را براي جنگ سازمان دهد و علم و آگاهي هم نسبت به سياست ندارد»(1).

با توجه به مطالب فوق مي توان گفت:

از آنجا كه توابين نيرويي برابر با شاميان نداشتند و همچنين از لحاظ تجهيزات نظامي و... نيز با شاميان برابر نبودند، لذا طبيعي بود كه در صورت طول كشيدن جنگ و درگيري نتوانند دوام بياورند و شكست بخورند.

ص: 165

اما با توجه به اينكه زيد و يارانش توانستند دو روز مقاومت كنند و تا حدودي بر شهر كوفه مسلط شوند و آن را از دست نيروهاي يوسف بن عمر خارج سازند، در حالي كه نيروهاي يوسف چندين برابر نيروهاي آنها بودهاند، لذا اقوال ذكر شده نمي تواند صحيح باشد. مؤيد قول ما سخن بلاذري است كه مي گويد:

«از جمله بيعت كنندگان با زيد طايفه قيس بودند كه در روز نبرد تنها از اين طايفه هزار نفر به كمك زيد آمدند»(1).

بنابراين وقتي كه فقط از طايفه قيس هزار نفر به كمك زيد آمده باشند، مي توان گفت ياران زيد بايد بيش از اينها بوده باشد.

به هر حال زيد و يارانش گرچه با رشادت و شجاعت تمام جنگيدند و دو روز طاقت آوردند و بسياري از نيروهاي دشمن را نيز به هلاكت رساندند، اما از آنجا كه براي يوسف، نيروهاي كمكي كه در ميان آنها تيراندازان ماهري هم وجود داشت رسيد، و با توجه به كمي نيروهاي زيد و اصابت تير به پيشاني وي و كشته شدن آن جناب، و اينكه فراواني نيرو بر شجاعت غالب است، قيام او نيز سركوب شد(2).

ص: 166

خراسان و فارس تشكيل مي دادند كه به شجاعت، جنگاوري و داشتن مهارت نظامي و تندرستي مشهور بودند و تجربه چندين جنگ موفق با امويان، زنادقه و عبدالله بن علي را نيز در كارنامه نظامي خود داشتند(1). بنابراين از نظر نيروي انساني نيروهاي محمد هم سطح و هم طراز با نيروهاي عباسي نبودند.

از نظر تسليحات و امكانات نظامي نيز با توجه به گفته هاي برخي از ياران محمد مي توان گفت: عباسيان از همه امكانات لازم برخوردار بودند، اما محمد از اين حيث نيز با آنان برابري لازم را نداشت، چنانكه عبدالحميد يكي از يارانش در توصيه اش به محمد مبني بر ترك مدينه و رفتن به مصر به اين امر اشاره دارد(2).

بنابراين از آنجا كه محمد نه از حيث نيروي انساني و نه از حيث تجهيزات و ابزارآلات جنگي و نظامي در حدّ و اندازه هاي عباسيان بود، با توجه به عوامل ديگري كه قبلاً اشاره شد، شكست و ناكامي اش طبيعي و قابل پيش بيني بود.

ص: 167

تسليحات نسبت به سپاه ابراهيم برتري داشتند(1).

نكته ديگري كه موجب برتري سپاه عباسي مي شد اين بود كه عيسي و حميد با توجه به سابقه و تجربه هاي جنگي قبلي از مهارت بالاتري برخوردار بودند، خصوصاً اين امر در مورد عيسي و سپاهيانش بيشتر جلوه گر است، چرا كه او به تازگي از جنگ با محمد در مدينه با پيروزي فارغ شده بود.

ابن كثير آورده كه سپاه ابراهيم صد هزار نفر بوده است(2). اما اين قول را نمي توان چندان درست دانست، زيرا:

اولاً: با توجه به سختگيري هايي كه منصور براي جلوگيري از پيوستن مردم به ابراهيم اعمال مي كرده، امكان اين كه اين تعداد در آن شرايط، توانسته باشند خود را به او رسانده باشند غير ممكن است.

ثانياً: اگر اين تعداد درست باشد، واقعاً ضعف ابراهيم و يارانش را مي رساند كه با اين تعداد انبوه نتوانسته باشند، بر سپاه هجده هزار نفري منصور غلبه يابند. به هر حال آنچه مسلّم است اين است كه قيام ابراهيم نيز همانند قيام هاي قبلي سركوب و خود او نيز كشته شد و در اين بين كميت و كيفيت نيروهايش نيز بي تأثير نبوده است.

ص: 168

ذكر كرده اند(1). در واقع حسين اميد زيادي داشت كه بتواند از ميان حجاجي كه به مكه مي آيند نيرو جذب كند(2). اما با تدبيري كه فرمانده نيروهاي عباسي به كار برد، او نتوانست نيروي ديگري جذب كند. فرمانده عباسي براي جلوگيري از پيوستن مكيان و حاجيان به سپاه حسين نيروهايش را در مكه به رژه درآورد، كه به قول طبري «و كثروا في اعين الناس، جداً و ملئوا صدورهم، فظنّوا أنهم اضعافهم؛ آن رژه، در نظر مردم بسيار جلوه كرد و دلهايشان را به وحشت انداخت و گمان كردند كه نيروهاي آنان چند برابر است(3). در حالي كه تعداد سپاه عباسي به چهار هزار سوار مي رسيد(4)، آن هم سپاهي كه تا دندان مسلح و كارآموزده بودند. طبري در توصيف لشكر عباسي كه در مكه رژه رفتند مي گويد:

«نود سواره نظام كه مركبشان اسب و قاطر بود پيشاپيش محمد بن سليمان كه سوار بر اسبي قوي هيكل بود، مشاهده مي شد و پشت سر او نيز، چهل سوار و پشت سر آنها دويست نفر الاغ سوار و پشت سر آنها، جمعي پياده نظام در حركت بودند»(5).

بنابراين با آن تعداد كمي كه حسين و يارانش بودند نبايد انتظار پيروزي مي داشتند. كما اينكه در نهايت نيز نتوانستند در مقابل دشمن زياد دوام بياورند و شكست خوردند.

ص: 169

ص: 170

رعايت و شاگردان خود را نيز بدان توصيه كند. به طور كلي از اين زمان به بعد ائمه براي مبارزه با ظلم و استبداد و فساد حكومت وقت، روش خاصي را در پيش گرفتند و آن مبادرت و اقدام به كارهاي فرهنگي بود. به عبارت ديگر روي آوردن به نوعي انقلاب علمي _ فرهنگي به جاي قيام و حركات مسلحانه.

آنان نه تنها هرگز در هيچ يك از قيام ها و حركت هاي ضدحكومتي، شركت نمي كردند، بلكه ياران خود را نيز از پيوستن به صفوف قيام كنندگان منع مي كردند؛ زيرا چنين حركاتي را در كوتاه مدت و بلند مدت به ضرر شيعيان مي دانستند. در كوتاه مدت به اين دليل كه شيعيان و پيروان واقعي و مخلص آنان شناسايي شده، به شهادت مي رسيدند و در بلند مدت نيز به اين دليل كه رشد و باروري شيعيان حداقل براي چند قرن متوقف مي شد و فرصت كار فرهنگي براي ائمه از ميان مي رفت.

3- نكته ديگري كه بايد به آن اشاره كرد، اين است كه اقوال و روايات متفاوتي در مدح و يا ذمّ اين قيام ها و خصوصاً رهبران آنها نقل شده كه بعضاً صددرصد با هم تعارض و تفاوت دارند. روش ما نيز در اين بخش اين است كه به طور اجمال و اختصار، از هر دسته رواياتي ذكر و در پايان نتيجه گيري شود. البته اين نكته را نيز بايد متذكر شد كه براي رسيدن به حقيقت امر و ديدگاهي واقع بينانه تر در مورد نظر ائمه نسبت به قيام هاي شيعي، نياز به بررسي تفصيلي و تحقيقي بيشتري است و انصافاً جا دارد كه كتابي مستقل در اين باره نگاشته شود.

بنابراين با توجه به مقدمه فوق، اين سؤال مطرح مي شود كه آيا قيام هاي صورت گرفته از سوي شيعيان مورد تأييد امام معاصر آنها بوده يا نبوده است؟

ما در اين فصل، درصدد پاسخ گويي به اين سؤال _ البته نه در مورد همه قيام ها _ هستيم.

ص: 171

ص: 172

2- آنان در ميدان جنگ نيز زماني كه در برابر سپاه شام قرار گرفته بودند، هدف و فلسفه قيام خود را چنين اعلام مي كنند:

«...ثم نردّ هذا الامر الي اهل بيت نبينا الذين آتانا الله من قِبَلهم بالنّعمة و الكرمه(1)؛ ...حكومت را به اهل بيت پيامبرمان باز مي گردانيم؛ آنان كه خدا به واسطه شان به ما نعمت و كرامت ارزاني داشته است».

بنابراين، با توجه به مطالب فوق مي توان گفت رابطه سياسي خاصي بين امام سجاد و توابين كه ثابت كند قيام آنها مورد تأييد آن حضرت است، وجود نداشته و آنچه بيشتر رنگ قيام را شيعه نشان داده شركت فعالانه عده اي از بزرگان و معروفين شيعي كوفه در آن و مايه هاي عاطفي آن است؛ يعني توبه به سبب عدم حمايت از حسين بن علي و شهيد شدن به عنوان تنها راه پذيرش اين توبه(2).

ص: 173

حضرت به سجده افتادند و در سجده شكر، خدا را اين گونه سپاس گفتند:

«الحمد لله الذي ادرك لي ثاري من اعدائي و جزي الله المختار خيراً(1)؛ حمد و سپاس و ستايش خداي را كه انتقامم را از دشمنانم گرفت و خدا به مختار، پاداش و جزاي خير عنايت فرمايد».

2- سديد يكي از ياران امام باقر مي گويد: آن حضرت درباره مختار فرمودند:

«لاتسبّوا المختار، فانّه قد قتل قتلتنا و طلب بثارنا و زوّج اراملنا، و قسّم فينا المال علي العسره(2)؛ از مختار بدگويي نكنيد كه قاتلان ما را كشت و انتقام خون ما را گرفت و بيوه هاي ما را شوهر داد و در زمان تنگدستي به ما كمك كرد».

هيچ يك از اين دو روايت نمي تواند دال بر تأييد قيام باشد.

3 _ عبدالله بن شريك مي گويد:

«روز عيد قربان در مِني، به خدمت امام باقر رسيديم، حضرت در خيمه تكيه زده و نشسته بودند كه شخصي را به دنبال سلماني فرستاده بودند كه بيايد سر حضرت را اصلاح نمايد. من نيز روبهروي حضرت نشسته بودم. در همين حال ناگهان پيرمردي از اهالي كوفه بر امام وارد شد و دستش را دراز كرد كه دست امام را ببوسد و حضرت نمي گذاشت. امام به او فرمود: شما كيستيد؟! آن مرد عرض كرد: من ابوالحكم، فرزند مختار بن ابي عبيد هستم، تا

ص: 174

امام او را شناخت با وجود آن كه فاصله كمي با حضرت داشت، امام دست او را گرفت و به نزديك خود كشاند تا جايي كه نزديك بود روي زانوي خود بنشاند و در كنار خود جاي داد.

ابوالحكم، رو به امام نمود و عرض كرد: خدا كارت را اصلاح كند. مردم درباره پدرم حرف هاي زيادي مي زنند و چيزهايي مي گويند. اما حق همان است كه شما بفرماييد. امام پرسيد: چه مي گويند؟ گفت: مي گويند: كذّاب! ولي سخن شما هر چه باشد ملاك است و من قبول مي كنم.

امام با شگفتي فرمودند: «سبحان الله! أخبرني أبي والله انّ مهْرَ امّي كان ممّا بعث به المختار. أو لم يبن دورنا و قتل قاتلينا و طلب بدمائنا فرحمه الله و أخبرني و الله أبي انّه كان ليسمر عند فاطمه بنت علي يمهدها الفراش و يثني لها الوسائد و منها اصاب الحديث، رحم الله أباك، رحم الله أباك، رحم الله أباك، ما ترك لنا حقاً، عند احد الا طلبه، قتل قتلتنا، و طلب بدمائنا(1)؛ پدرم به من خبر داد به خدا سوگند، مهريه مادر من از همان پولي بود كه مختار برايش فرستاده بود. مگر مختار نبود كه خانه هاي ما را ساخت و قاتلان ما را كشت و خون ما را طلب كرد؟ خدا او را رحمت كند. پدرم به من خبر داد كه مختار شب ها در خانه فاطمه، دختر علي مي رفت و او برايش زيرانداز مي گستراند و متكا مي گذاشت و مختار از او حديث مي شنيد.

آن گاه سه بار براي او رحمت فرستاد و فرمود: خدا پدرت را رحمت كند، هيچ حقي از ما نزد كسي نبود، مگر اينكه آن را طلب كرد و قاتلان ما را كشت و خونخواه ما شد».

ص: 175

اما بايد گفت در اين روايت نكاتي وجود دارد كه قابل دقت و تأمل است:

الف) بر فرض صحت سند روايت، در متن روايت آمده كه مَهر مادر امام باقر را مختار پرداخته است.

حال بايد بگوييم: بنابر روايات، ولادت آن حضرت در سال 57 هجري(1) و جدشان امام حسين را هم درك كرده و با ايشان در كربلا حضور داشته اند، پس چگونه ممكن است، مَهر مادر امام باقر از پول مختار باشد. در حالي كه مختار در سال 65 هجري قيام كرده است.

بنابراين مي توان گفت: اين روايت جعلي و ساختگي است.

ب) عبدالله بن شريك مي گويد: من نشسته بودم كه پيرمردي از اهالي كوفه بر امام وارد شد... وقتي امام او را شناخت با وجود فاصله كمي كه با او داشت، امام دست او را گرفت و به نزديك خود كشاند تا جايي كه نزديك بود روي زانوي خود بنشاند.

حال بايد گفت: اولاً: با توجه به اين كه مختار در سال اول هجري بهدنيا آمده(2)، و در سال 67 هم در جنگ با مصعب كشته شد(3)، از آنجا كه زمان دقيق اين ديدار هم ذكر نشده، لذا چندان معقول به نظر نمي رسد كه پسر مختار _ آن طور كه در نقل عبدالله بن شريك آمده است _ پيرمرد باشد، زيرا مختار هنگام مرگ 67 ساله بوده است. و بر فرض هم كه بپذيريم آيا سزاوار است كه امام براي نشان دادن احساسات و علاقه خود پيرمردي را به طرف خود بكشاند؟ با توجه به اين كه روايات زيادي وجود دارد كه بيانگر فروتني آنهاست و اين با تواضع و فروتني آن بزرگواران سازگاري ندارد.

ص: 176

ثانياً: ابوالحكم مي گويد: مردم درباره پدرم چنين و چنان مي گويند، امام مي بايست آن را با صداي بلند مي گفت تا همه حاضران در مجلس بشنوند و از پدر او اعاده حيثيت شود، اما بنا بر عبارت متن كه امام پسر مختار را بسيار نزديك خود آورده تا حدي كه مي خواسته روي زانوي خود بنشاند و سپس آن مطالب را در حق پدرش بيان داشته اند. بايد اين سؤال مطرح شود كه اگر فاصله آنها تا اين حد نزديك بوده، ديگران چگونه اين سخنان امام را شنيده اند؟

بنابراين احتمال اين كه اين روايت ساختگي و جعلي باشد، چندان دور از ذهن نيست.

ج) فاطمه دختر امام علي با مختار نامحرم بوده است، بنابراين آيا در شأن آن بزرگواران هست كه با يك مرد غريبه و نامحرم خلوت كنند و براي او حديث بگويند؟ مگر در بيت علوي مرد وجود نداشته كه مختار از او حديث بشنود؟

د) در هيچ منبع تاريخي نوشته نشده و يا گزارش نشده كه مختار براي اهل بيت خانه اي ساخته باشد.

علامه مامقاني با توجه به روايت فوق (روايت عبدالله بن شريك) مي گويد:

«معقول نيست، امام براي كسي كه غير امامي باشد طلب رحمت نمايند، چون بر اساس مذهب اماميه، صرف اين كه مختار كار نيكي چون خونخواهي امام حسين كرده باشد، مجوز اين نمي شود كه مورد ترحم امام قرار گيرد زيرا اظهار رضايت و خشنودي ائمه تابع و فرع خشنودي خداست، پس معلوم مي شود كه مختار از نظر عقيده، انحرافي نداشته كه موجب خشنودي ائمه واقع شده است».

ايشان پس از چند استدلال ديگر در پايان نظر خود را درباره مختار چنين بيان مي كنند:

ص: 177

«فتخلص من جميع ما ذكرنا، انَّ الرّجل امامى المذهب فانّ سلطنته برخصة من الامامه(1)؛ خلاصه آنچه كه ما ذكر كرديم، اين است كه اين مرد (مختار) امامي مذهب و حكومت او با اجازه امام بوده است».

در پاسخ به علامه بايد گفت: اولاً: موارد زيادي را ما در تاريخ شاهديم كه ائمه حتي براي دشمنان خودشان و يا افراد غير مسلمان طلب خير و هدايت كرده اند چه برسد به مختار كه آن اقدامات (كشتن قاتلين امام حسين) را انجام داده است. ثانياً: آيا صرف اين كه امام براي مختار طلب خير كرده باشد، لازمه اش تأييد قيام و يا حكومت وي است؟

4- مختار پس از آنكه دعوت خود را در كوفه علني ساخت، گروهي از كوفيان _ كه در رأس آنها افرادي چون عبدالرحمان بن شريح، سعيد بن منقذ، سعر بن ابي سعر، اسود بن جراد كندي، و قدامة بن مالك بودند _ در پاسخ به نداي او دچار ترديد شدند. سرانجام تصميم گرفتند، هيئتي را به رياست عبدالرحمان بن شريح به ديدار ابن حنفيه بفرستند تا جريان را با وي در ميان گذارند.

هيئت به طور بسيار سرّي در مدينه با محمد حنفيه ملاقات و مسئله را مطرح مي كنند، ايشان پس از شنيدن سخنان هيئت، و گفتن سخناني در پايان مي گويد:

«فوالله لَوَوَدتُ انّ الله انتصر لنا من عدونا، بمن شاء من خلقه(2)؛ به خدا سوگند، دوست دارم، خدا بهوسيله هر كس از بندگان خود، انتقام ما را از دشمنانمان بگيرد».

البته برخي براي اين روايت، ادامه اي هم ذكر كرده اند مبني بر اين كه، محمد پس از شنيدن سخنان سران شيعه و گفتن سخناني كه ذكر شد، آنان را مخفيانه به

ص: 178

حضور امام سجاد مي برد و وقتي گزارش محمد حنفيه تمام مي شود، آن حضرت مي فرمايد:

«يا عمّ لو انّ عبد زنجياً تعصب لنا اهل البيت يوجب علي الناس مؤازرته، و قد ولّيتك هذا الامر فاصنع ما شئت؛ اي عمو اگر برده اي زنگي هم به پشتيباني از ما اهل بيت خروج كند، حمايت از او بر مردم لازم است و در اين مورد، من به شما ولايت دادم، هر طور صلاح مي داني، عمل كن».

در ادامه روايت آمده كه آنها به يكديگر مي گفتند: زين العابدين و محمد بن حنفيه به ما اجازه دادند و گفتند دوست داريم، خدا به وسيله هر كس از بندگانش كه بخواهد انتقام ما را از دشمنان بگيرد و اگر راضي نبودند ما را نهي مي كردند(1).

آنچه از اين روايت _ با توجه به گفته امام و محمد كه دوست داريم خداوند به وسيله هر كس از بندگانش انتقام ما را از دشمنان ما بگيرد _ بهدست مي آيد اين است كه بله، اگر كسي پيدا شد و انتقام ما را گرفت، ما راضي و خشنود خواهيم شد. اما آيا صرف راضي بودن به كار كسي، بيانگر تأييد عمل آن شخص است؟ و آيا صرف اين كه امام آنان را نهي نكرد، بيانگر اين است كه امام در آن لحظه قيام مختار را تأييد كرده است؟

اما رواياتي كه دال بر ذمّ مختار است:

عن محمد بن الحسن و عثمان بن حامد عن محمد بن يزداد عن محمد بن الحسين عن عبدالله بن المزخرف عن حبيب الخثعمي عن الصادق: «كان المختار، يكذب علي علي بن الحسين(2)؛ مختار بر امام سجاددروغ مي بست».

آيت الله خوئي در رد اين روايت مي گويد:

ص: 179

«اين روايت از نظر سند جداً ضعيف است، زيرا «حبيب» راوي اين حديث، مجهول الحال است»(1).

روايات ديگري نيز كه بر ذمّ مختار آمده، علماي علم رجال آنها را يا از حيث سند ضعيف دانسته اند و يا اينكه آنها را با توجه به ضربات مهلكي كه مختار به امويان و زبيريان وارد كرد، ساخته و پرداخته علماي عامه و زبيريان دانسته اند و يا آنها را حمل بر تقيه امام كرده ا ند.

به هر حال ما براي جلوگيري از اطاله كلام به همين مقدار اكتفا مي كنيم. به عنوان نتيجه بحث بايد گفت:

مختار از اين حيث كه توانست قاتلين امام حسين را به سزاي عملشان برساند و دل اهل بيت و در رأس آنها امام سجاد را خشنود كند، مورد تأييد و در خور دعا و طلب خير و رحمت آن حضرت است، اما اين كه آيا اصل قيام وي در آن شرايط مورد تأييد امام سجاد بوده است، يا آن طور كه برخي ادعا كرده اند قيام او به دستور و اشراف امام سجاد و محمد حنفيه بوده است، را نمي توان از روايات بهدست آورد. از طرفي هم با توجه به اقداماتي كه مختار براي خشنودي آنان انجام داد، بعيد است كه آن حضرت در حق وي گفته باشد كه او كذاب و دروغگو است.

ص: 180

1- بهترين تعبيري كه در اين روايات آمده آن است كه امام رضا از قول پدرش و او از امام صادق نقل كرده كه فرمود:

«رحم الله عمي زيداً، انه دعا الي الرضا من آل محمد، و لو ظفر لوفي بما دعا اليه، و قد استشارني في خروجه، فقلت له: يا عم ان رضيت ان تكون المقتول المصلوب بالكناسة فشأنك(1)؛ خدا رحمت كند عمويم زيد را، او به «الرضا من آل محمد» دعوت كرد و چنانكه پيروز مي شد به وعده خود وفا مي كرد. و او درباره قيامش با من مشورت كرد. من به او گفتم: عموجان! اگر بدين خشنودي كه همان كشته شده و به دار آويخته كناسه باشي، مانعي ندارد و راهت همين است».

از اين روايت دو نكته بهدست مي آيد:

يكي اين كه به كار بردن تعبير «الرضا من آل محمد» اشاره دارد به اين كه او مردم را به سوي خود دعوت نمي كرده است. ديگر اين كه گرچه در اين روايت نهي تحريمي وجود ندارد اما نهي ارشادي وجود دارد و مي توان موضع منفي امام صادق را نسبت به آن دريابيم. و اگر زيد واقعاً تابع و مطيع امام بود، همين نهي ارشادي هم بر منصرف كردن او از قيام كافي بود.

2- از عمرو بن خالد نقل شده كه امام باقر با اشاره به زيد فرمود:

«هذا (زيد) سيد اهل بيتى و الطالب باوتارهم(2)؛ او بزرگ اهل بيت و كسي است كه خونخواه آنان است».

در مورد اين روايت بايد گفت: از آنجا كه عمرو بن خالد خود از رؤساي

ص: 181

زيديه است مضامين آن مي تواند نادرست باشد(1).

3- در برخي از كتب تاريخي نيز آمده است كه گروهي از شيعيان پيش از قيام زيد به محضر امام صادق شرفياب مي شوند و نظر آن حضرت را درباره بيعت با زيد جويا مي شوند. امام مي فرمايند:

«بايعوه فهو والله افضلنا و سيدنا؛ با او بيعت كنيد به خدا قسم كه بزرگ و سرور ماست».

و در ادامه همان خبر آمده كه روافض اين خبر را كتمان كردند(2).

با دقت در اين روايت مي توان گفت: شكل نقل خبر طوري است كه ساختگي بودن آن را نشان مي دهد، زيرا در ادامه خبر آمده كه روافض آن را كتمان كرده بودند. حال جاي اين سؤال مطرح است كه راوي چگونه از چنين خبري مطلع شده تا آن را با اين آب و تاب نقل كند.

برخي ديگر از روايات تمجيد نيز بيانگر ناراحتي امام صادق از شهادت زيد است(3) و امر ديگري (تأييد) را نمي توان از آنها ثابت كرد.

4 _ از زراره بن اعين نقل شده كه مي گويد:

«زيد در حضور امام صادق به من گفت: ما تقول يا فتي في رجل من آل محمد استنصرك؟ درباره شخصي از اهل بيت كه از تو

ص: 182

ياري بخواهد چه مي گويي؟

زراره مي گويد من گفتم ان كان مفروض الطاعه نصرتُه و ان كان غير مفروض الطاعه فلي ان لا افعل؛ اگر مفروض الطاعه باشد ياري اش مي كنم اما اگر چنين نباشد مي توانم كمك نكنم.

زراره مي گويد: وقتي زيد بيرون رفت، امام از پاسخ من در اين كه زيد را ساكت كردم و راه جواب را بر او بستم، خشنود شد»(1).

از قسمت پاياني روايت چنين بهدست مي آيد كه امام راضي به حركت زيد نبوده است و اين سخن زراره كه اگر امام مفترض الطاعه نباشد مي توانم او را حمايت نكنم، صرفاً از روي احترام به زيد بوده است(2).

5- مذاكره اي كه بين ابوبكر حضرمي و علقمه از اصحاب امام باقر با زيد رخ داده است. آنها شنيده بودند كه زيد گفته است:

«ليس الامام منّا مَن أرخي ستره؛ امام از ميان ما كسي نيست كه در خانه بنشيند و قيام نكند، بلكه انما الامام من شهر سيفه؛ امام كسي است كه شمشير بركشد».

ابوبكر حضرمي كه فردي تند بود به زيد گفت: يا اباالحسين! به من بگو، آيا علي بن ابيطالب در آن وقتي كه خود را به گوشه اي انداخته و دور از چشم نگاه داشته بود امام بوده است يا اين كه تنها وقتي امام بوده كه شمشير بر كشيده است؟ زيد ساكت شده، پاسخي نداد. ابوبكر سه بار اين سؤال را مطرح كرد اما هيچ بار زيد پاسخي نداد. ابوبكر ادامه داد اگر امام بوده است، پس جايز است بعد از او نيز كسي در حالي كه شمشيري نيز در دست نگرفته امام باشد. اگر هم امام نبوده كه باز مدعاي ما ثابت است»(3) .

ص: 183

دو نكته از اين روايت به دست مي آيد:

يكي اين كه در طريق روايت مزبور فضل بن شاذان قرار دارد كه از اصحاب ائمه و از بزرگان علماي اماميه است.

ديگر اين كه مضمون روايت عقيده زيد را درباره امامت نشان مي دهد. ظاهراً در اين ترديدي نبايد كرد كه او تنها سه امام مفترض الطاعه از طرف خداوند قائل بوده و از چهارمي به بعد را به شرط قائم بودن امام مي دانسته است و اين قائم تنها مي تواند از ميان خاندان فاطمي باشد(1).

6- يحيي فرزند زيد مي گويد از پدرم تعداد ائمه را پرسيدم فرمود:

«الائمه اثني عشر، اربعه من الماضين و ثمانيه من الباقين، قلتُ فسمّهم يا ابه. قال: اما الماضون فعلي بن ابيطالب و الحسن و الحسين، و علي بن الحسين، و اما من الباقين اخي الباقر و بعده جعفر الصادق و بعده موسي ابنه و بعده علي ابنه و بعده محمد ابنه و بعده علي ابنه و بعده الحسن ابنه و بعده المهدي. فقلتُ يا ابه، ألسْتَ منهم؟ قال: لا ولكنّي من العتره(2)؛ امامان دوازده نفرند كه چهار نفر از گذشتگانند و هشت نفر باقي اند و عصر آنان در پيش است. يحيي مي گويد: عرض كردم پدر، اسامي آنان را بفرماييد. زيد در جواب گفت: اما گذشتگان، علي بن ابيطالب و حسن و حسين و علي بن حسين، و آيندگان برادرم باقر و بعد از او صادق و سپس فرزندش موسي و بعد از او فرزندش علي و بعد از او فرزندش محمد و سپس فرزندش علي و بعد از او فرزندش حسن و بعد از او فرزندش مهدي».

ص: 184

اين روايت نيز قابل دقت و تأمل است، زيرا حاكي از آن است كه بين امامت امام سجاد و امام باقر فاصله اي باشد. اگر اين سخن در زمان امامت امام باقر گفته شده كه ايشان امام حاضر است نه امام آينده. و اگر در عصر امامت امام سجاد بيان شده كه امام سجاد امام حاضر است نه گذشته. افزون بر اين، در عصر امام سجاد هنوز يحيي بن زيد به دنيا نيامده است و اگر هم آمده شيرخوار بوده كه توان تحمل حديث را ندارد.

از اين رو احتمال اين كه روايت ساختگي باشد، وجود دارد.

بنابراين، به عنوان نتيجه مي توان گفت:

آنچه به طور مثبت از روايات مربوط به زيد بر مي آيد، آن است كه امامان شيعه به زيد خوش بين بوده، قيام او را از اين لحاظ كه به انگيزه اقامه حق و اصلاح فسادها و امر به معروف و نهي از منكر بوده تأييد كرده اند. اما از اين روايات اين چنين به دست نمي آيد كه زيد قيام خويش را با موافقت و يا با دستور امام صادق انجام داده باشد؛ زيرا آن حضرت در آن شرايط، قيام هاي مسلحانه را _ با توجه به اين كه نسنجيده، نپخته و محكوم به شكست بودند _ اصلاً به صلاح شيعيان نمي دانستند و فقط جنبه ظلم ستيزي و اصلاح گري قيام وي مورد تأييد است.

ص: 185

1- پيامبر اكرم فرمودند:

«تقتل باحجار الزّيت من ولدي نفس زكيه»(1) .

در اين كه محمد از فرزندان پيامبر است شكي نيست و اين روايت در واقع يك نوع پيشگويي پيامبر اكرم را نشان مي دهد و چيز ديگري؛ يعني تأييد قيام از آن به دست نمي آيد.

2- در مورد ابراهيم نيز از زبان حضرت علي نقل شده است كه ايشان فرمودند:

«بباخَمري يَقتُلُ بعدَ أن يَظهرَ و يُقهر بعد أن يَقْهر»(2).

اين روايت هم صرف پيشگويي امام علي را ثابت مي كند و بس.

3- حديثي از علي بن عمر فرزند امام سجاد وجود دارد كه از امام صادق چنين نقل كرده است:

«روزي كه منصور، امام را به ربذه نزد خويش فراخواند، من همراه ايشان بودم. وي نزد منصور رفت و من به انتظار بازگشت او ايستادم. هنگامي كه بازگشت، ديدم اشك از چشمانش جاري است، و به من گفت: اي علي، چه ها ديدم از اين ناپاكزاده و به خدا امضا نخواهم كرد. سپس فرمود: خداوند دو فرزند «هند» يعني محمد و ابراهيم را رحمت كند كه آن دو مردان بردبار و بزرگواري بودند و به خدا، آن دو رفتند و آلوده نشدند»(3).

با دقت در روايت مي توان گفت: امام شخصيت خود آن دو را تعريف و تمجيد كرده كه افراد خوب و شايسته اي بودند و اصلاً سخني از اصل قيام آنها به ميان نياورده است. به عبارت ديگر امام صادق قيام آن دو را به صورت

ص: 186

مطلق؛ يعني هر دو سوي مسئله هم شخصيت محمد و ابراهيم و هم قيام آنها را تأييد نكرده است.

4- وقتي سر ابراهيم را نزد منصور خليفه عباسي آوردند، حسن بن زيد كه از مخالفان او بود، به منصور رو كرد و گفت:

«اي اميرمؤمنان! به خدا قسم، او را كشتي در حالي كه بسيار روزه دار و شب زنده دار بود و دوست نداشتم كه گناه او را بر عهده بگيري»(1).

5- زماني كه محمد نفس زكيه در مدينه قيام كرد بزرگان مدينه و هاشميان را براي صحبت و گفتوگو پيش خود دعوت كرد كه در بين آنها موسي و عبدالله فرزندان امام صادق نيز بودند و چيزي نگذشت كه خود حضرت هم وارد شد و به محمد سلام كرد و فرمود: «آيا مي خواهي خاندانت همگي مستأصل شوند (و از بين بروند)؟ محمد گفت: نه، من اين كار را دوست ندارم. حضرت فرمود: پس خوب است كه به من اجازه رفتن بدهي چون عذر مرا مي داني. محمد گفت: اذنت دادم. چون آن حضرت رفت، محمد به سوي پسران جعفر موسي و عبدالله رو كرد و گفت شما نيز نزد پدرتان برويد كه من به شما نيز اذن رفتن دادم. حضرت كه آن دو را ديد بدانها فرمود: شما چرا آمديد؟ گفتند: او به ما اجازه داد، حضرت فرمود: شما بازگرديد كه من چنان نيستم كه هم جان خود و هم جان شما را يكسره از او دريغ دارم»(2).

اصفهاني در چند صفحه بعد وقتي نام كساني را كه با محمد خروج كردهاند متذكر مي شود، از حسين بن زيد نقل مي كند كه گفت: چهار تن از اولاد حسين بن علي با محمد خروج كردند: خودم، برادرم عيسي و پسران جعفر بن

ص: 187

محمد؛ يعني امام موسي كاظم  و عبدالله(1).

آنچه از اين روايت بدون وارد شدن به بحث رجالي و اعتبار آن از حيث سند، و فقط رجوع به اين قسمت از متن كه مي گويد: «چون امام صادق رفت، محمد به پسران جعفر نيز اجازه رفتن داد. اما وقتي حضرت آن دو را ديد فرمود: شما چرا آمديد؟ گفتند: او به ما اجازه داد، حضرت فرمود: شما بازگرديد كه من چنان نيستم كه هم جان خود و هم جان شما را يكسره از او دريغ دارم» مي توان بهدست آورد اين است كه:

الف) موسي بن جعفر هم در قيام شركت داشته، و حتي خود امام به او و برادرش مي گويد كه شما برويد...، حال با توجه به اين كه امام چند سال قبل (125 _ 126) و در جريان كنگره ابواء به عبدالله بن حسن (پدر محمد و ابراهيم) گفته بود كه خلافت به آنها نخواهد رسيد و حتي دو فرزند تو كشته خواهند شد، چند سؤال مطرح مي شود:

1) امام كه مي دانسته سرانجام اين قيام شكست و نابودي است چطور به پسران خودش اين اجازه را مي دهد كه در قيام شركت كنند؟

2) چرا خود آن حضرت شركت نكرده است؟ و اگر بگوييم چون ايشان امام بوده اند و معذور، مگر اين قضيه در مورد موسي فرزند ايشان صدق نمي كند؟ و مگر امام با توجه به برخي احاديث كه نام ائمه را ذكر كرده، نمي دانسته كه بعد از او مقام امامت به فرزندش موسي مي رسد؟ پس چرا جان او را به خطر انداخته اند؟ و يا ممكن است كه گفته شود اين موسي غير از موسي امام كاظم باشد كه اين ممكن نيست. چون وقتي به فرزندان امام صادق مراجعه كنيم، فقط يك موسي نام وجود دارد كه آن هم امام كاظم است.

ص: 188

ب) بر فرض هم كه بپذيريم فرزندان امام صادق (خصوصاً امام موسي كاظم) شركت كرده باشند، يا بايد كشته مي شدند يا اسير و يا فرار مي كردند. در هر صورت بهانه براي منصور ايجاد مي شد كه امام را مورد توبيخ و ملامت قرار دهد، و يا خود موسي بن جعفر وقتي به امامت رسيدند، از طرف منصور و يا خلفاي بعد از او مورد توبيخ و ملامت قرار گيرد. در حالي كه اصلاً چنين چيزي در كتب گزارش نشده است. حتي مي بينيم وقتي منصور از پيوستن فرزندان زيد (حسين و عيسي) به محمد مطلع شد، حداقل يك ابراز تعجب و شگفتي كرد و گله آن دو را، پيش پدرشان حسن بن زيد كه ظاهراً با منصور بوده، مي كند.

بنابراين، اين كه منصور نسبت به شركت فرزندان امام صادق هيچ گونه عكس العمل و واكنشي از خودش نشان نداده باشد، جاي شگفتي و تعجب دارد.

ج) احتمال اين كه فرزندان زيد چون خودشان در قيام شركت داشتند، خواسته باشند فرزندان امام صادق را هم شريك كرده باشند، چندان دور از ذهن نيست.

بنابراين به عنوان نتيجه بحث مي توان گفت:

بدون اين كه روايات ذم را كه كم هم نيستند بياوريم، هيچ يك از روايات ذكر شده دال بر تأييد قيام محمد و ابراهيم نيست، زيرا روايت اول و دوم همان طور كه ذكر شد فقط پيشگويي پيامبر اكرم و امام علي را ثابت مي كند و بس. روايت سوم و چهارم هم فقط يك سوي قضيه؛ يعني شخصيت محمد و ابراهيم را ثابت و تأييد مي كند نه قيام آن دو را. روايت پنجم هم علي رغم همه اشكالات وارده و بر فرض صحت، فقط مي تواند اين امر را ثابت كند كه چون قيام محمد براي اصلاح امت و مبارزه با ظلم و ستم عباسيان بوده، آن حضرت به فرزندانش اجازه شركت در قيام او را مي دهد اما نمي توان ثابت كرد كه امام اصل قيام وي را تأييد كرده باشد.

ص: 189

بنابراين در يك كلام مي توان گفت:

جنبه اصلاح گري و ظلم ستيزي قيام محمد و ابراهيم مورد تأييد است، اما اصل قيام آن دو در آن شرايط مورد تأييد حضرت نيست.

ص: 190

است، چندان نمي توان به آنها اعتماد كرد. بر فرض صحت هم در واقع عظمت و مقام شهيد را بيان مي كند و در اين كه حسين و يارانش در راه خدا كشته شدند و شهيد بوده اند و در آخرت هم مستحق چنين پاداشي باشند، جاي هيچ شكي نيست. اما نمي توان از آن تأييد قيام او را ثابت كرد.

3- هنگامي كه حسين بن علي به موسي بن جعفر تكليف كرد كه با او خروج و قيام كند و آن حضرت هم نپذيرفت؛ در نهايت بدو فرمود:

«بدان كه تو كشته خواهي شد، پس در كار خود (جهاد و پيكار) جدي و كوشا و آماده باش و به كسي اعتماد مكن، زيرا اين مردم فاسقاني هستند كه اظهار ايمان مي كنند ولي در باطن منافق و مشركند و _ انا لله و انا اليه راجعون _ و در مصيبت شما گروه فاميل من پاداش خود را نزد خداي عزّوجلّ مي جويم»(1).

علامه مامقاني با توجه به اين روايت، در اين باره مي گويد:

«گرچه امام كاظم به ظاهر دعوت را نپذيرفت، اما دلسوزي و خيرخواهي و دعا براي حسين و يارانش بيانگر اين نكته است كه ايشان از روي تقيه، دعوت را نپذيرفته و چون از نتيجه آن آگاه بوده براي جلوگيري از شرارت بني عباس، ناگزير در حضور مردم، دعوت را ردّ كرده است تا بعدها ارتباط امام و قيام كنندگان فاش و مشخص نشود»(2).

علامه مجلسي نيز در توضيح جملات امام كاظم در ردّ بيعت، جمله «در كار خويش جدي باش» را نشانه نيت قلبي امام دانسته و اين كه امام در شهادت و مصيبت آنها از خداوند طلب پاداش مي كند، دليل بر آن مي داند كه آنها نزد خداوند، درجه بالايي دارند(3).

ص: 191

در پاسخ به سخن علامه مامقاني مي توان گفت:

اولاً: خود علامه قبول دارند كه امام دعوت را نپذيرفته است، البته به گفته ايشان در ظاهر؛

ثانياً: علتش را هم تقيه و جلوگيري از شرارت بني عباس ذكر مي كند تا بعداً دستاويزي براي آنها عليه حضرت نشود. حال بايد از علامه سؤال كرد، وقتي امام به شكست آنان قطع و يقين دارد، آيا معقول است از يك طرف قيامشان را تأييد كند و به آنها فرمان قيام بدهد؟ و در اين بين هر تعداي كه كشته شد، اشكالي نداشته باشد؟ و از طرف ديگر در ظاهر تقيه كند و دعوت را نپذيرد كه مبادا بعدها اين رابطه فاش شود و مورد شرارت عباسيان قرار گيرد؟

ثالثاً: بر فرض قبول ادعاي شما، آيا با يك تقيه مي شود آن سوءظن و بدگماني را كه خلفاي عباسي نسبت به ائمه داشتند، از بين برد؟

رابعاً: اگر تقيه در كار بوده و كسي هم از اين رابطه مطلع نشده است، آن حضرت هرگز نبايد از طرف هادي مورد توبيخ و ملامت قرار مي گرفت، در حالي كه تاريخ بيانگر اين است كه وقتي هادي سرهاي قيام كنندگان را مشاهده كرد و فرمان قتل اسرا را هم صادر كرد، با خشم گفت: «به خدا حسين جز با دستور او (موسي بن جعفر) بر ضد من قيام نكرده و جز محبت او راه ديگري نپيموده است، زيرا پيشوا و صاحب وصيت در ميان اين خاندان كسي جز موسي بن جعفر نيست؛ خدا مرا بكشد اگر او را زنده بگذارم»(1).

گرچه پيشگويي موسي بن جعفر درباره هادي كه گفت او آن قدر زنده نمي ماند كه اين نقشه خود را عملي كند، بهوقوع پيوست؛ اما اين سخن هادي نشان مي دهد كه اگر او نمي مرد امام از شرارت او در امان نبود.

ص: 192

بنابراين امام چون از يك طرف شكست اين قيام را قطعي مي دانست و از طرفي هم براي اين كه جان خود و شيعيان و آن مكتبي را كه از پدرانش به او رسيده به خطر نياندازد، صلاح نمي دانستند كه در قيام شركت كنند و يا آن را تأييد كنند. بنابراين صرف اين كه حضرت براي آنها دلسوزي و يا دعا كند، دال بر تأييد قيام آنها نيست.

در پاسخ علامه مجلسي هم بايد گفت:

وقتي امام احساس كرد حسين و يارانش در تصميم خود پافشاري مي كنند، لذا به او توصيه مي كند كه در كار خودتان جدي باشيد. در مورد قسمت دوم سخن علامه هم (طلب پاداش در مصيبت آنها) بايد گفت به هر حال امام هم انسان است و داراي احساسات و طبيعي است كه از دست دادن آن تعداد از افراد خاندانش در يك روز، براي ايشان سخت و گران باشد و صرف اين كه آنان در آخرت از مقام بالايي برخوردار خواهند بود، دليل بر تأييد قيام نمي شود.

4- هنگامي كه سرهاي بريده شهدا را به مدينه نزد موسي و عباس آوردند و در مجلسي كه گروهي از خاندان پيامبر و از جمله موسي بن جعفر حضور داشتند، همه سكوت كرده بودند جز امام كاظم كه چون چشمش به سر بريده حسين بن علي، رهبر قيام فخ افتاد فرمودند:

«انا لله و انا اليه راجعون، مضي والله مسلماً، صالحاً، صوّاماً، آمراً بالمعروف و ناهياً عن المنكر ما كان في اهل بيته مثله(1)؛ سوگند به خدا او درگذشت در حالي كه مسلمان و درستكار بود، بسيار روزه مي گرفت و شب ها را به قيام و عبادت مي گذرانيد و امر به معروف و نهي از منكر مي كرد؛ در خاندان وي چون او وجود نداشت».

ص: 193

اين روايت هم فقط يك سوي قضيه؛ يعني فقط شخصيت حسين را تأييد مي كند نه قيام او را.

5- ابراهيم بن اسحاق قطان مي گويد: من از حسين بن علي و يحيي بن عبدالله شنيدم كه مي گفتند:

«ما خرجنا حتي شاورنا اهل بيتنا و شاورنا موسي بن جعفر فامرنا بالخروج(1)؛ ما تا وقتي كه با خاندان خود مشورت نكرديم اقدام به خروج نكرديم و حتي با موسي بن جعفر  مشورت كرديم و او به ما دستور خروج و قيام را داد».

در مورد اين حديث بايد گفت:

بر فرض صحت سند حديث، اگر اين روايت با روايت شماره 3 مقايسه شود، مي بينيم كه اين دو با هم تعارض داشته، هيچ گونه سازگاري بين آنها وجود ندارد؛ زيرا:

اولاً: در روايت قبلي آمده با اين كه حسين، حضرت را مكلف به خروج مي كند، اما ايشان نمي پذيرد و آن توصيه ها را به او مي كند، ولي در اين روايت آمده كه حسين و يحيي از او دستور مي گيرند؛ لذا با توجه به اين روايت دوم، اگر دستور دهنده و همه كاره امام است، پس اين كه آن حضرت از طرف حسين مكلّف به خروج مي شود، چه معنايي مي تواند داشته باشد؟ آيا اين وقاحت و بي ادبي حسين را نسبت به امام نمي رساند؟

ثانياً: طبق اين روايت، ميان حسين و امام از قبل هماهنگي بوده، بنابراين چرا حسين درصدد بوده كه از آن حضرت بيعت بگيرد؟ - اگر آنها قبلاً با هم توافق كرده اند- و از طرفي چرا امام از بيعت كردن با او خودداري مي كند؟ آيا معقول است فكر كنيم امام از ابتدا در جريان بوده و حالا كه زمان قيام

ص: 194

رسيده العياذ بالله كنار بكشد و با او بيعت نكند؟

بنابراين تنها راه حل اين مشكل، اين است كه بگوييم: روايت دومي يا ساخته و پرداخته عباسيان بوده تا بدين طريق عليه امام بهانه اي پيدا كنند كه بله رهبري قيام را شما بر عهده داشته ايد. و يا ساخته و پرداخته زيديان باشد، آن هم براي تأييد قيام هاي خود و جلب شيعيان امامي در قيام هاي بعدي.

6- حديثي از امام جواد نقل كرده اند كه ايشان فرمودند:

«لم يكن بعد الطّفّ مصْرعٌ أعظم من فخّ؛ پس از حادثه كربلا هيچ حادثه اي براي ما بزرگتر از فاجعه فخ نبود»(1).

اين روايت نيز قيام را تأييد نمي كند، بلكه فقط مي خواهد بگويد: چون تعداد زيادي از علويان در آن كشته شدند، اين مصيبت بعد از واقعه عاشورا بزرگ ترين مصيبتي است كه ما ديده ايم.

بنابراين به عنوان نتيجه بايد گفت:

روايات وارده بيانگر اين است كه امام فقط يك سوي قضيه؛ يعني شخصيت حسين را تأييد مي كند و اين غير از تأييد قيام اوست.

در پايان، در مورد قيام هايي كه بعد از قيام حسين بن علي (شهيد فخ) بهوقوع پيوست، نيز بايد بگوييم در مورد آنها هم همين قضيه ثابت است؛ يعني در شخصيت آنها و اين كه افرادي مؤمن، متقي، صائم و...بوده اند، جاي هيچ شكي نيست، اما با توجه به اين كه قيام هاي آنان اكثراً بدون طرح و برنامه و در نتيجه محكوم به شكست بوده، لذا ائمه با قيام آنها در آن برهه زماني اصلاً موافق نبوده اند.

ص: 195

ص: 196

مشهود است، چرا كه رهبران آنان يا نتوانستند هماهنگي لازم را بين هواداران خويش در نقاط مختلف برقرار نمايند، مثل قيام نفس زكيه و يا در تصميم گيري هاي خود دچار اشتباه شده و آن طور كه بايد و شايد، عمل نكردند.

ص: 197

مانند توابين موقعيت مناسب را درك نكردند و زماني را براي علني شدن قيام خويش برگزيدند كه اصلاً براي قيام، مناسب نبود مانند شهيد فخ؛ زيرا ايام حج، مردم مدينه و مكه به دليل وجود حجاج فراوان از سراسر جهان، مشغول تجارت و كسب و كارند.

ولي علي رغم همه اينها بايد بگوييم گرچه اين قيامها ظاهراً در نابود كردن دشمن و سرنگوني حكومت هاي ظالم وقت ناموفق بوده اند، اما موجبات بيداري مسلمانان و تحريك آنان را عليه حكومت هاي طاغوت به دنبال داشتهاند و در تقليل ظلم و جلوگيري از استبداد و خودكامگي مطلق حكومت ها موفق بودند. در واقع هر قيامي هر چند ناموفق، زمينه ساز تحقق قيامي ديگر بعد از خود بود.

در مورد نظر و ديدگاه ائمه در قبال قيام هاي شيعي نيز بايد گفت:

با توجه به اينكه ائمه از زمان امام سجاد به بعد خط مشي سياسي خود را تغيير دادند؛ يعني به جاي مبارزه و قيام مسلحانه، به كارهاي فرهنگي اقدام كردند و يك نهضت علمي _ فكري را در پيش گرفتند كه به تعليم و تربيت شاگردان و نشر احكام و معارف ديني مي پرداخت؛ از اين رو آنان در هيچ قيام و حركت ضد حكومتي شركت نكردند و حتي برخي ياران خود را نيز از شركت كردن در چنين حركاتي منع مي كردند. زيرا اين قيام هاي پراكنده كه از سوي شيعيان صورت مي گرفت چندان سنجيده و حساب شده نبود و اتفاقاً به آن حركت حساب شده ائمه كه به شكل ديگري (نهضت علمي _ فرهنگي) نمود پيدا كرده بود، ضربات سختي وارد كرد و قيام آنان را ناكام گذاشت. و موجبات تفرقه نيروها و از دست رفتن آنها را فراهم كرد.

بنابراين در اين كه رهبران قيام هاي شيعي افرادي مؤمن، متقي، فاضل، ظلم ستيز و داراي نيات اصلاح گرانه بودند و از اين حيث مورد تأييد ائمه بودند، ترديدي نيست، ولي اين يك سوي مسئله است و دليل نمي شود كه سوي ديگر

ص: 198

مسئله؛ يعني قيام و رهبري آنان در آن برهه از زمان هم مورد تأييد آنها باشد. كما اينكه روايت مطرح شده در اين باب هم، همه ناظر بر جهت اول مسئله است.

ص: 199

ص: 200

12. البداية و النهاية، اسماعيل ابن كثير، مقدمه: محمدعبدالرحمن، چ 1، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1422 ه_ ق.

13. تاريخ ابن خلدون، عبدالرحمان ابن خلدون، بي چا، دارالفكر، بيروت، 1421 ه_ ق.

14. تاريخ اسلام، علي اكبر فياض، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1970 م.

15. تاريخ الامم و الملوك، محمد بن جرير طبري، چ 3، دارالكتب العلميه، بيروت، 1408 ه_ق.

16. تاريخ الخلفاء، جلال الدين سيوطي، تحقيق و مقدمه: قاسم سماعي رفاعي و محمد عثماني، چ1، دارالقلم، بيروت، 1406 ه_ ق.

17. تاريخ ايران (از پيدايش اسلام تا ايران اسلامي)، رسول جعفريان، چ 3، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، تهران، 1381.

18. تاريخ تحليلي اسلام، غلامحسين زرگري نژاد، چ1، بضعة الرسول، قم، 1381.

19. تاريخ تشيع از آغاز تا پايان غيبت صغري، غلامحسين محرمي، چ 2، انتشارات مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني، قم، 1382.

20. تاريخ تشيع از آغاز تا غيبت صغري، گروه تاريخ پژوهشكده حوزه و دانشگاه، بي چا، انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه، قم، 1382.

21. تاريخ تشيع در ايران، از آغاز تا قرن دهم، رسول جعفريان، چ 1، انتشارات انصاريان، قم، 1375.

22. تاريخ خلافت عباسي، سيد احمد رضا خضري، چ 3، انتشارات سمت، تهران، 1382.

23. تاريخ سياسي اسلام در عصر امويان، حسينعلي ممتحن، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، تهران، 1381.

24. تاريخ سياسي اسلام؛ حسن ابراهيم حسن، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، چ 8، انتشارات جاويدان، تهران، 1371.

25. تاريخ سياسي اسلام، تاريخ خلفا، رسول جعفريان، چ 2، نشهر الهادي، قم 1378.

26. تاريخ عرب، فيليپ خوري حتّي، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، چ 3، انتشارات آگاه، 1380.

ص: 201

27. تاريخ فرق زيديه در قرن دوم و سوم، فضيلت الشامي، ترجمه: سيد محمد ثقفي و علي اكبر مهدي پور، چ 1، انتشارات دانشگاه شيراز، 1367.

28. تاريخ گزيده، حمدالله مستوفي، بي چا، دنياي كتاب، تهران، 1361.

30. تاريخ يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب ابن واضح، ترجمه: محمد ابراهيم آيتي، چ 8، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1378.

31. ترتيب كتاب العين، خليل بن احمد فراهيدي، تحقيق: مهدي مخزومي و ابراهيم سامرائي، تصحيح: اسعد طيب، چ 1، انتشارات اسوه، تهران، 1414 ه_ ق.

32. تشيع در مسير تاريخ، سيد حسين محمد جعفري، ترجمه: سيد محمد تقي آيت اللهي، چ 7، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1373.

33. التنبيه و الاشراف، علي بن حسين مسعودي، بي چا، دار و مكتبه الهلال، بيروت، 1421ه_ ق.

34. تنقيح المقال في احوال الرجال، اسدالله مامقاني، بي چا، مطبعه المرتضويه، نجف، 1349 ه_ ق.

35. جنبشهاي اسلامي معاصر، سيد احمد موثقي، چ 4، انتشارات سمت، تهران، 1380.

36. جنبشهاي شيعي در تاريخ اسلام، هاشم معروف الحسني، ترجمه: سيد محمد صادق عارف، چ1، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، مشهد، 1371.

37. جنگهاي پيامبر اسلام، جمعي از نويسندگان، بي چا، انتشارات زمزم هدايت، قم، بي تا.

38 جهادالشيعه في العصر العباسي الاول، سميره مختار ليثي، بي چا، دارالجيل، بيروت، بي تا.

39. حيات فكري سياسي امامان شيعه، رسول جعفريان، چ 1، انتشارات انصاريان، قم، 1376.

40. دولت امويان، سهيل طقوش، ترجمه: حجت الله جودكي، چ 1، انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه، قم، 1380.

41. دولت عباسيان، سهيل طقوش، ترجمه: حجت الله جودكي، با اضافات رسول جعفريان، چ 2، انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه، قم، 1383.

42. ذوب النضار في شرح الثار، جعفر بن محمد حلي ابن نما، چ 1، مؤسسه نشر اسلامي، قم، 1416 ه_ ق.

43. الرائد، مسعود جبران، چ 6، دار العلم للملايين، بيروت، 1990 م.

ص: 202

44. زيد بن علي و مشروعية الثورة عند اهل البيت، نوري حاتم، چ 2، مركز الغدير للدراسات الاسلامية، بي جا، 1416.

45. سفينۀ البحار، شيخ عباس قمي، بي چا، دار الاسوه، قم، 1416 ق.

46. سلسله هاي اسلامي، كليفورد باسورث، ترجمه: فريدون بدره اي، بي چا، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1371.

47. سيره و قيام زيد بن علي، حسين كريمان، بي چا، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1364.

48. شخصيت و قيام زيد بن علي، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني، چ 2، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1364.

49. شيعه در اسلام، سيد محمد حسين طباطبايي، چ 4، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1379.

50. الصحاح تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حماد جوهري، تحقيق: احمد عبدالغفور عطار، چ 4، دار العلم للملايين، قاهره، 1407 ه_ ق.

51. عباسيان از بعثت تا خلافت، محمد الله اكبري، چ 1، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1381.

52. العقدالفريد، احمد بن محمد ابن عبدربه، چ 1، مطبعة الازهريه، مصر، 1331 ه_ ق.

53. عمدة الطالب في انساب آل ابي طالب، سيد جمال الدين احمد بن علي حسني ابن عنبه، چ 2، مطبعه الحيدريه، نجف، 1380 ه_ ق.

54. عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس، محمد رضا سنگسري، بي چا، انتشارات زمزم هدايت، قم، بي تا.

55. عيون اخبارالرضا، محمد بن علي بن بابويه شيخ صدوق، ترجمه: حميد رضا مستفيد و علي اكبر غفاري، چ 1، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1380.

56. غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، چ 1، 1405ه_ق.

57. فتوح البلدان، ابوالحسن، بلاذري، چ1، مكتبه الهلال، بيروت، 1403 ه_ ق.

ص: 203

58. الفتوح، ابن اعثم كوفي، چ 1، دار الندوه الجديده، بيروت، بي تا.

59. فرق الشيعه، حسن بن موسي نوبختي، تصحيح و تعليق: سيد محمد صادق آل بحرالعلوم، بي چا، مطبعه الحيدريه، نجف، 1335 ه_ ق.

60. الفرق بين الفرق، عبدالقاهر بغدادي، ترجمه: محمد جواد مشكور، چ 4، كتابفروشي اشراقي، تهران، 1367.

61. فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني، چ 1، انتشارات مركز جهاني علوم اسلامي، قم، 1377.

62. فرهنگ فارسي معين، محمد معين، چ 9، انتشارات اميركبير، تهران، 1375.

63. قاموس الرجال، محمد تقي تستري، بي چا، مركز نشر اسلامي، تهران، 1387.

64. القاموس المحيط، محمد بن يعقوب فيروزآبادي، چ 1، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1412ه_ ق.

65. قيام توابين، محمد علي چناراني، چ 1، انتشارات به نشر، مشهد، 1381.

66. قيام هاي شيعي در عصر اول عباسي، محمد پوران كاظمي، چ 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1381.

67. الكامل، ابوالحسن علي بن ابي الكرم ابن الاثير، تحقيق: مكتب التراث، چ 4، مؤسسه التاريخ العربي، بيروت1414 ه_ ق.

68. كفاية الاثر في شرح النصوص علي الائمة الاثني عشر، علي بن محمد خزاز رازي قمي، مصحح: عبداللطيف حسين، بي چا، انتشارات بيدار، قم، 1359 ه_ ق.

69. لسان العرب، ابن منظور، نشر ادب الحوزه، قم، 1405 ه_ ق.

70. لغت نامه دهخدا، علي اكبر دهخدا، تهران، 1341.

71. ماهيت قيام شهيد فخ، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني، چ 2، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1375.

72. ماهيت قيام مختار، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني، چ 3، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1374.

73. مروج الذهب و معادن الجوهر، علي بن حسين مسعودي ترجمه: ابوالقاسم پاينده، چ 6، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1378.

ص: 204

74. المصباح المنير، احمد بن محمد فيومي، چ 1، دارالهجره، قم، 1405 ه_ ق.

75. معجم الرجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، سيد ابوالقاسم خوئي، چ 5، 1413 ه_ ق.

76. معجم مقاييس اللغة، احمد ابن فارس، تحقيق: محمد عوض مرعب و فاطمه محمد اصلان، چ1، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1422 ه_ ق.

77. معجم البلدان، حموي، ياقوت، چ 1، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1417 ه_ ق.

78. مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهاني، ترجمه: سيد هاشم رسولي محلاتي، چ 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، قم، 1380.

79. مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين، علي بن اسماعيل اشعري، تحقيق: محمد محيي الدين عبدالحميد، بي چا، مكتبه العصريه، بيروت، 1419 ه_ ق.

80. المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعري، تصحيح و تعليق: مجمد جواد مشكور، بي چا، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1361.

81. الملل و النحل، محمد بن عبدالكريم شهرستاني، چ 2، دارالفكر، بيروت، 1422 ه_ ق.

82. منابع تاريخ اسلام، رسول، جعفريان، چ 1، انتشارات انصاريان، قم، 1376 ش.

83. منتهي الامال، شيخ عباس قمي، بي چا، انتشارات ايران، تهران، 1350.

84. المنجد في اللغة العربية المعاصرة، كميل اسكندر و مدير دار المشرق، چ 2، دارالشمرق، بيروت، 2001 م.

85. نهاية الارب في فنون الادب، شهاب الدين احمد نويري، ترجمه: محمود مهدوي دامغاني، چ 1، انتشارات امير كبير، تهران، 1366.

86. نهضت مختار ثقفي، محمود رضا افتخارزاده، چ 2، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1375.

ص: 205

88. تحليلي بر علل پيمان شكني كوفيان در واقعه عاشورا، محمد الله اكبري، مجله اشراق انديشه، مركز آموزش مباني انديشه اسلامي _ بسيج دانشجويي، ش 20، خرداد و تير 1383.

89. جامعه شناسي تاريخي قيام عاشورا، هادي سعيدي رضوي، فصلنامه مشكات، بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، مشهد، ش 79، تابستان 1382.

90. مردم شناسي كوفه، نعمت الله صفري فروشاني، فصلنامه مشكات، آستان قدس رضوي، ش53، زمستان 1375.

91. معرفي و نقد كتاب جهاد الشيعه، محمد حاج تقي زاده، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 8، سال دوم، زمستان 1380.