ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

ص:21

ص:22

ص:23

ص:24

اِنَّ__هُ لَقُ_رْآنٌ كَ___ري__مٌ

ف_ى كِت__ابٍ مَكْنُ_____ونٍ

لا يَمَسُّ__هُ اِلاَّ الْمُطَهَّ___روُنَ

« اين ق_________رآن_ى اس__ت ك__ري___________م! »

« در كت________اب______________ى مكن___________________________________________ون! »

« كه جز دست پ__اك__ان و فه_م خاصان بدان نرسد! »

(77 _ 79/ واقعه)

اين كتاب به منزله يك «كتاب مرجع» يا فرهنگ معارف قرآن است كه از «تفسير الميزان» انتخ_اب و تلخي_ص، و بر حسب موضوع، طبقه بندى شده است.

در يك « طبقه بندي كلي» از موضوعات قرآن كريم در تفسير الميزان قريب 75 عنوان انتخاب شد كه هر يك يا چند موضوع، عنواني براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هرفصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها، آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد.

تعدادي از اين مجلدات هم گفتارهاي مربوط به همين موضوعات و همچنين تحقيقاتي است كه علامه طباطبائي رضوان الله عليه درباره اهداف آيات و سوره هاي قرآن كريم به عمل آورده است.

در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار سرفصل بالغ گرديد. كار انتخاب مطالب، تلخيص، عنوان بندي و نگارش، قريب 30 سال دوام داشت__ه و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385 پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

در نظر گرفته شد اين مجلدات بر اساس سليقه خوانندگان در شكل ها و قطع هاي مختلف آماده شود. در قطع وزيري تعداد اين مجلدات به 14 رسيد. در قطع جيبي هر

ص:25

عنوان موضوع يك كتاب در نظر گرفته شد و در نتيجه به 77 جلد رسيد.

از اين مجلدات تاكنون 3 جلد به قطع وزيري با عنوان « معارف قرآن در الميزان» شامل عناوين: معارف قرآن در شناخت خدا، نظام آفرينش، ملائكه و جن و شيطان ( از انتشارات سازمان تبليغات اسلامي،) و 5 جلد به قطع جيبي با عنوان « تفسير علامه- تفسير موضوعي الميزان » شامل عناوين: قضا و قدر در نظام آفرينش، خانواده، جنگ و صلح، جن و شيطان، غذا و تغذيه انسان ( از انتشارات موسسه قرآني تفسير جوان - مفتاح دانش و بيان جوان - آستان قدس رضوي،) چاپ و منتشر گرديده است.

مجلدات حاضر بدون امتياز تاليف است! هر ناشري مي تواند در اشاعه معارف آسماني قرآن نسبت به چاپ و نشر آنها ( با عناوين مناسب و مربوط) اقدام نمايد و هر موسسه يا فردي آنها را در سايت اينترنتي خود قرار دهد!

هدف تأليف اين كتاب

ه_____دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

ضرورت تأليف اين كتاب

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود.

اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن

ص:26

نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در « تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است. ( ذكراين نكته لازم است كه ترجمه تفسيرالميزان در اوايل انتشار از دهه 50 به بعد به صورت مجموعه 40 جلدى و از دهه 60 به بعد به صورت مجموعه 20 جلدى منتشر شده و يا در لوح هاي فشرده يا در اينترنت قرار گرفته است، به تبع آن نيز در تهيه مجلدات اوليه اين كتابها (تا پايان تاريخ اديان) از ترجمه 40 جلدي اوليه و در تهيه مجلدات بعدي از ترجمه 20 جلدي آن و يا از لوح هاي فشرده استفاده شده است، لذا بهتراست درصورت نياز به مراجعه به ترجمه الميزان، علاوه برشماره مجلدات، ترتيب عددى آيات نيز، لحاظ شود.)

... و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى (صلى الله عليه و آله) و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د ... فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّني مُسْلِماً وَ أَلْحِقْني بِالصَّالِحينَ!

ليلة القدر سال 1385

سيد مهدى (حبيبى) امين

ص:27

پس از چاپ اول 3 جلد از « معارف قرآن در الميزان » در سالهاي70، استقبال محققين و دانشمندان به جائي رسيد كه ما را بر آن داشت تا قبل از آغاز مطالعه اين كتاب، سري بزنيم به سايت هاي اينترنتي و جرايد كشور، نقد و اظهار نظر هائي را كه درباره چاپ قبلي اين مجموعه با ارزش از طرف پژوهشگران محترم اظهار شده است، درج كنيم:

1-« در سايت گودريدز www.goodreads.com/book/show/8553126 » كه در آن از همه جاي دنيا افراد علاقمند به كتاب مي توانند بهترين كتابهائي را كه خوانده اند مع_رفي كنند، آقاي محمد رض__ا ملائي از شهر مقدس مشهد مشخصاتي از ج_لد اول « معارف قرآن در الميزان» را همراه با كتابهاي مورد علاقه اش درج كرده و چنين اظهار نموده است:

« ... تو تهران تو كتابخونه پيدا كردم، صد صفحه اش رو خوندم، ولي مشهد هيچ جا پيداش نكردم، آيات سنگين قرآن رو برداشته بود تفسير علامه رو آورده بود. حيف شد واقعا، اين كتاب رو هر كي داره، دو برابر قيمت ازش مي خرم، بهم اطلاع بدين ...!»

2-« روانشاد حجت الاسلام دكتر كبيري استاد دانشگاه » در يكي از سخنراني هاي خود در مسجد شفا درباره « جلد دوم معارف قرآن در الميزان» اظهار داشت:

« ... اين كتاب را اول شب باز كردم عناوين چنان جذبم مي كردند كه ديدم همان شب تا آخر كتاب را خوانده ام!»

3-« درس_ايت روزنامه جمهوري اس_لامي ...www.magiran.com/npview » در صفحه عقيدتي در تاريخ 03/07/1385 درباره مجموعه «معارف قرآن در الميزان» چنين آمده است:

« معارف قرآن در الميزان نام كتابي است كه به كوشش سيد مهدي امين تنظيم گرديده و توسط سازمان تبليغات اسلامي منتشر شده است. اين كتاب با دقت تمام معارف مختلف قرآن كريم را كه در تفسير الميزان شرح و تبيين يافته است انتخاب و تلخيص كرده و با يك طبقه بندي ارزشمند موضوعي شيفتگان فرهنگ و معارف قرآني را براي دست يابي سريع به آن ياري و مساعدت نموده است .

تنظيم كننده اين معارف غني در مقدمه اي كه بر جلد اول و دوم اين كتاب نگاشته است درباره اين اثر كه در حكم كتاب « مرجع» براي آشنايي با فرهنگ و معارف قرآني است، چنين مي نويسد: ( ... نويسنده محترم روزنامه جمهوري، كلياتي از مقدمه مولف را از جلد اول و دوم كتاب نقل كرده است.)

4-« سايت موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان وابسته به سازمان تبليغات اسلامي

www.tebyan.net» در موارد عديده از كتاب « معارف قرآن در الميزان» مطالب زيادي نقل

ص:28

كرده، از جمله در سال 1382 شرح كامل « اسماء و صفات الهي» را نقل كرده كه مورد استقبال و اقتباس سايت هاي ديگر هم قرار گرفته است و تعداد بازديد كنندگان آن، در تاريخ مراجعه، به 29185 نفر رسيده بود.

5-« سايت دارالقرآن كريم www.telavat.com » نيز به معرفي « معارف قرآن در الميزان » پرداخته و مي نويسد:

« اين كتاب فرهنگ معارف قرآن است كه از تفسير شريف الميزان انتخاب و تلخيص و بر حسب موضوع طبقه بندي شده است. طرح اين منبع در 9 جلد به شرح زير است:

1- معارف قرآن در شناخت خداوند؛ 2 . معارف قرآن در شناخت جهان و نظام آفرينش؛ 3. آفرينش انسان و موجودات قبل از او؛ 4. فطرت انسان؛ 5. تاريخ انسان و جريان مدنيّت و اديان الهي؛ 6. اسلام، حركت نهايي و وراثت زمين؛ 7. تمدن و قوانين جامعة صالح و موعود اسلامي؛ 8. اصول تربيت و خانواده اسلامي؛ 9. مراحل بعدي حيات تا لقاء الله. ظاهراً تاكنون 3 جلد اول آن انتشار يافته و بقيه مجلدات آن آماده نشده است.»

6-« سايت شهر مجازي قرآن www.quranct.com » از جلد اول « معارف قرآن در الميزان» مطالبي بطور مفصل در چند صفحه درباره « اسماء و صفات الهي» با سر فصل هاي زير نقل كرده است: اسماء و صفات الهي. تقسيم بندي صفات الهي. تعداد اسماء حسني.

7-« سايت Islamquest» در پاسخ پرسش هاي خوانندگان خود در موارد عديده از « معارف قرآن در الميزان» استفاده كرده است.

8-« سايت حوزه www.hawzah.net » تحت عنوان « جوانه هاي جاويد» بررسي هايي درباره: «سبك هاي تفسيري علامه طباطبائي ره و شناخت نامه الميزان،» انجام داده، منابع تفسير و كتابهاي مربوط به الميزان را شمارش كرده است و در باره « معارف قرآن در الميزان» مي نويسد:

« مجموعه معارف قرآن در الميزان كه به منزله مرجع يا فرهنگ معارف قرآن است، توسط سيد مهدي امين از تفسيرالميزان انتخاب و تلخيص گرديده كه بر حسب موضوع طبقه بندي شده است از اين اثر تا كنون سه جلد با عنوان معارف قرآن در شناخت خدا، معارف قرآن در شناخت جهان و معارف قرآن در شناخت ملائكه، جنّ و شيطان تدوين و توسط سازمان تبليغات اسلامي به چاپ رسيده است.» « سايت حوزه » همچنين به عنوان منابع پژوهش مقطع دبيرستان، موضوع: كنش و واكنش (عمل ها و عكس العمل ها ) از « معارف قرآن در الميزان» نام برده است.

9-« سايت اسلام پديا – اصطلاحات قرآني islampedia.ir » در شرح اصطلاحات «آسمان هاي هفت گانه در قرآن» و « الحي القيوم در آيات قرآن» همچنين «رطب و يابس و كتاب مبين در قرآن» مطالب مفصلي از « معارف قرآن در الميزان» را نقل كرده است.

علاوه بر سايت هاي فوق الذكر قريب به 50 سايت ديگر نيز از مجلدات « مع_ارف ق_رآن در ال_ميزان» استفاده كرده و يا آنها را به عنوان منابع تحقيق و مطالعه به خوانندگان خود معرفي

ص:29

كرده اند كه براي رعايت اختصار از شرح آنها صرف نظر مي شود و فقظ به ذكر نام و مشخصات آنها اكتفا مي شود:

10- « سايت مجتمع آموزش عالي فقه - معاونت پژوهشen.feqh.miu.ac.ir »

11- « سايت انديشه قم www.andisheqom.com »

12-« سايت پژوهشگاه بين المللي المصطفي http://iri.miu.ac.ir/index »

13-« سايت جامعه الزهرا – حوزه علميه خواهران قم ، معاونت آموزشي new.jz.ac.ir »

14-« سايت باشگاه انديشه- منبع شناسي تفسير موضوعي قرآن www.bashgah.net »

15-« سايت انجمن راسخون - بانك مقالات تفسير قرآن rasekhoon.net »

16-« سايت شارح www.shareh.com »

17-« سامانه نشريات موسسه آموزشي و پژوهشي امام خمينيmarifat.nashriyat.ir »

18-« سايت معارف قرآن www.maarefquran.org»

19-« سايت ويكي پرسش Wikiporsesh.ir»

20-« پرتال جامع علوم انساني - منبع شناسي تفسير موضوعي قرآن www.ensani.ir »

21-« سايت ناجي http://naji2009.blogfa.co »

22-« سايت آفتاب www.aftabir.com »

23-« allah-sefat.blogfa.com»

24- « zohr.ir »

25- « emann.blogfa.com »

26-« mirzalib.shirazu.ac.ir»

27- « www.moaalemedehkade.blogfa.com »

28- « www.etrattafresh.blogfa.com »

29- « www.quran-p.com »

30-« www.ghaemiyeh.com»

31- «www.iranpardis.com»

32- « shiyeh.persianblog.ir »

33-« www.javanemrooz.com »

34- « vu.hadith.ac.ir/forum »

35- « www.islamicdatabank.com»

36-« www.noormags.com »

37-« http://abofazel-1385 »

38-« www.ayehayeentezar.com »

39-« www.avapress.com »

40- « old.mouood.org »

41-« journal.quran.ir»

42-« olumehadis.blogfa.com »

43- « www.icnc.ir/index.aspx »

44-«buy-book.ir »

45-«dlib.ical.ir»

46-«www.nosabooks.com»

47-«ketab.ir»

48-«www.arzanic.com»

49-«www.lib.ir»

50-«www.shareh.com»

51-«dianat.akairan.com»

52-«olumehadis.blogfa.com»

53-«hamandishi.net»

...

برخي افراد يا هيئت هائي علمي نيز در پژوهش هاي خود به « معارف قرآن در الميزان» مراجعه داشتند، بانوان دانشمندي كه به تأييد خود متجاوز از 25 سال در الميزان تحقيق مي كردند، پس از دسترسي به اين كتاب، تحقيق_ات خود را بر اساس عناوي_ن آن، از متن اصلي الميزان دنبال مي كنند.

حضرت آيت الله حاج سيد رضي شيرازي « دامة افاضاته » در روزهاي آغازين كه مولف فهرست عناوين جلد اول اين مجموعه را تهيه و به محضر معظم له ارائه نمود، پس از مطالعه كامل، توصيه فرمودند: « برخي عناوين بسيار جذاب بود و من چند بار دنبال اين بودم كه اصل مطالب را بخوانم، لذا بهتر است براي اين عناوين به صورت مختصر هم شده، مطالب متن نوشته شود...!» معظم له نامي كه براي كت___اب پيشن__هاد فرمودند همان نام پر مع__ناي « معارف قرآن در الميزان » بود كه 3 جلد اول آن در سال هاي 1370 با همان نام انتشار يافت. از آنجائي كه مولف در تمام مدت تأليف كتابها از انفاس قدسي و راهنمائي هاي ارزشمند آن معلم الهي بهره مند بوده است، به عنوان سپاس، تاليف اين مجموعه را به محضر ايشان تقديم مي نمايد!

سيد مهدي حبيبي امين

رمضان مبارك 1392

ص:30

ص:31

مستند: آية 3 سورة اسري" وَآتَينا موُسي َالكِتابَ وَجَعَلناهُ هُديً لِبَني اِسرائيلَ...ذُرّيَّةَ مَن حَمَلنا مَعَ نوُحٍ ...."الميزان ج25ص66

ص:32

همة عوالم بر او سلام كرد. تا روز قيامت هر كلمة طيب و عمل صالحي كه از نسل بشر سر بزند خداي تعالي نوح"ع" را شريك در اجر آن نموده است.

از عبارت قرآني « وّجَعَلنا ذُرّيَِّتَهُ هُمُ الْباقينَ » به خوبي برمي آيد كه مردم امروز همه ذرية پسري و دختري نوح عليه السلام هستند!

(1)

ص:33

« از حضرت امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود:

- خدا به ابراهيم "ع" وحي كرد كه به زودي داراي فرزندي خواهي شد. ابراهيم "ع" جريان را به ساره گفت. ساره گفت: " آيا در حال پيري خواهم زائيد؟ "

پس خدا به ابراهيم وحي كرد كه ساره خواهد زائيد ولي چون كلام مرا رد كرده است، اولاد او چهارصد سال عذاب خواهند شد!

فضل مي گويد: چون عذاب بني اسرائيل طولاني شد، چهل روز به سوي خدا ضجه و گريه كردند، پس خدا به موسي و هارون وحي كرد كه ايشان را از فرعون خلاص خواهد كرد، و بدين ترتيب صد و هفتاد سال از عذابشان كم كرد.

فضل گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمود:

« شما هم مثل آنها هستيد !

اگر فعاليت كنيد، خدا فرج ما را خواهد رسانيد،

ولي اگر با ما نباشيد اين امر به انتهاي خود خواهد رسيد! »

تحليلي بر روايت:

نكتة اول در اين روايت اين است كه شايد مراد آن حضرت از اين كه فرمود اگر شما با ما نباشيد و وظيفة خود را براي به حكومت رسانيدن ما و سرنگون كردن دولت هاي غاصب انجام ندهيد، اين كار تا پايان چنين خواهد بود، و فقط وقتي كه شما وظيفة خود را انجام دهيد حكومت حق به ما باز خواهد گشت!

نكتة گفتني دوم در اين روايت اين است كه بدون شك بين انسان و ملكات او از يك سو و خصوصيات تركيب بدن او از سوي ديگر رابطه وجود دارد، زيرا هريك از اين ها در ديگري كشش و تأثير خاصي دارد. نطفه نيز از مادة بدني گرفته مي شود و طبعاً حامل خصوصيات مادي و روحي بدن است، و بنابراين ممكن است بازماندگان پاره اي از خصوصيات مادي و روحي اسلاف خود را به ارث برند.

ضمناً اين نكته ثابت شده كه بين صفات روحي و اعمال انسان از يك طرف و حوادث خارجي، چه خير و چه شر، از طرف ديگر رابطه كاملي برقرار است، به طوري كه خداوند در ق__رآن مج____يد بدين حقيقت اشاره مي كند و مي فرمايد:

« اگر اهل آبادي ها ايمان مي آوردند و تقوي پيشه مي كردند، مسلما

ص:34

بركاتي از آسمان و زمين بر آنان مي گشوديم! » ( اعراف 96) « هر مصيبتي به شما رسد به واسطة كارهائي است كه خودتان كرديد! » ( شوري 30)

پس امكان دارد از فرد يا جامعه اي از ميان افراد يا جوامع انساني كاري شايسته يا ناشايست سرزند يا صفت فضيلت يا رذيلتي پديدار گردد و آنگاه اثر نيك و يا وبال بد آن در اعقاب آنها ظاهر شود. ملاك اين مسئله نوعي وراثت است كه آية 9 سورة نساء بدان اشاره دارد و مي فرمايد:

« و بايد بترسند كساني كه اگر فرزندان ناتوان بعداز خود به جاي گذارند و بر آنان بيمناكند از تعدي ديگران، پس خودشان هم دربارة يتيمان ديگران از خدا بپرهيزند! »

(1)

ص:35

هر داستاني آنچه را كه ذكرش ماية عبرت و هدايت خلق است، ذكر مي كند.

از داستان هاي موسي عليه السلام آنچه را كه گفتيم از كلياتش در قرآن آمده، اين است كه آن جناب در مصر در خانة مردي اسرائيلي به دنيا آمد. در روزهائي به دنيا آمد كه فرعونيان به دستور فرعون پسر بچه هاي بني اسرائيل را سر مي بريدند، و مادر موسي ( به دستور خداي تعالي) او را در صندوقي نهاده و به دريا انداخت، و فرعون او را از دريا گرفت و به مادرش برگردانيد تا شير دهد و تربيتش كند، و موسي"ع" از آن روزها در خانة فرعون نشو و نما كرد.

آنگاه به سن بلوغ مي رسد و مرد قبطي را مي كشد و از مصر به سوي مدين فرار مي كند، چون ترس اين را داشته كه فرعونيان به قصاص آن مرد قبطي به قتلش برسانند.

سپس مدتي مقرر كه همان ده سال باشد، براي خدمت به شعيب در مدين مكث مي كند و با يكي از دختران او ازدواج مي نمايد.

و پس از به سرآمدن آن مدت مقرر به اتفاق اهل بيتش از مدين بيرون مي آيد و در بين راه، آنجا كه كوه طور واقع است، از طرف آن كوه آتشي مي بيند و چون راه را گم كرده بودند، و آن شب هم شبي بسيار تاريك بود، به اميد اين كه كنار آن آتش كسي را ببيند و راه را از او بپرسد، و هم آتشي برداشته و باخود بياورد، به خانواده اش مي گويد:

« شما اينجا باشيد تا من بروم و پاره اي آتش برايتان بياورم و يا كنار آتش راهنمائي ببينم و از او راه را بپرسم! »

ولي همينكه نزديك مي شود خداي تعالي از كنار سمت راست آن بيابان كه از نظر ظاهر با زمين هاي اطراف فرق داشته، از طرف درختي كه آنجا بوده، ندايش مي دهد و با او سخن مي گويد، و اورا به رسالت خود بر مي گزيند، و معجزه عصا و يد بيضاء را به او مي بخشد، كه دو تا از نه معجزة اوست، و او را به عنوان رسالت به سوي فرعون و قومش گسيل مي دارد تا بني اسرائيل را نجات دهد. براي اجراي اين مأموريت و بنا به درخواست موسي"ع" هارون برادر اورا نيز وزير و شريك نبوت وي قرار مي دهد.

موسي همراه هارون نزد فرعون مي آيد و او را به سوي كلمة حق و دين توحيد مي خواند و نيز به او پيشنهاد مي كند كه بني اسرائيل را با او روانه كند و دست از شكنجه و كشتارشان بردارد، و به منظور اين كه بفهماند رسول خداست، معجزة عصا و يد بيضا را به او نشان مي دهد. فرعون از قبول گفته هاي او امت___ناع م__ي ورزد و در مقام آن بر مي آيد كه با سحر ساحران با معجزة او معارضه كند. ساحران فرعون حقاً سحري

ص:36

عظيم نشان دادند، و اژدها و مارهاي بسيار به راه انداختند، ولي همين كه موسي عصاي خود بيفكند، تمامي آن سحرها را برچيد و خورد، و دوباره به صورت عصا برگشت، و ساحران كه فهميدند عصاي موسي از سنخ سحر و جادو ايشان نيست، همه به سجده افتادند و گفتند: ما به رب العالمين ايمان آورديم، به آن كسي كه رب موسي و هارون است! ولي فرعون همچنان بر انكار دعوت وي اصرار ورزيد و ساحران را تهديد كرد و ايمان نياورد!

موسي عليه السلام هم همچنان به دعوت خود پافشاري مي كرد، و فرعون و درباريانش را به دين توحيد همي خواند و معجزه ها مي آورد.

يك بار آنها را دچار طوفان ساخت. ودفعات ديگر ملخ و شپشه و قورباغه و خون را بر آنان مسلط كرد، و آياتي مفصل آورد، ولي ايشان بر استكبار خود پافشاري كردند. هر دفعه كه به يكي از گرفتاري هائي كه موسي "ع" به عنوان معجزه برايشان مي آورد، مبتلا مي شدند، مي گفتند: اي موسي، پروردگار خودت را بخوان و از آن عهدي كه به تو داده (كه اگر ايمان بياوريم اين بلا را از ما بگرداند،) استفاده كن، كه اگر اين بلا بگرداني به طور قطع ايمان مي آوريم، و بني اسرائيل را با تو مي فرستيم، ولي همين كه خدا در مدت مقرر بلا را از ايشان برطرف مي كرد، دوباره عهد خود مي شكستند و به كفر خود ادامه مي دادند.

لاجرم خداي تعالي دستورش مي دهد تا بني اسرائيل را در يك شب معين بسيج نموده و از مصر بيرون برد. موسي و بني اسرائيل از مصر بيرون شدند و شبانه به راه افتادند تا به كنار دريا رسيدند، فرعون چون از جريان آگاهي يافت از پشت سر ايشان را تعقيب كرد، و همين كه دو فريق يكديگر را از دور ديدند، اصحاب موسي به وي گفتند:

« دشمن دارد به ما مي رسد! » موسي گفت:

« حاشا! پروردگار من با من است، و به زودي مرا راهنمائي مي كند!»

در همين حال به او وحي رسيد كه با عصايش به دريا بزند. همين كه زد، دريا شكافته شد، و بني اسرائيل از دريا گذشتند، فرعون و لشكريانش نيز وارد دريا شدند، و همين كه آخرين نفرشان وارد شد، خداوند متعال آب را از دو طرف بهم زد و همه شان را غرق كرد.

بعد از آن كه بني اسرائيل نجات يافتند و از شر فرعون و لشكرش راحت شدند، موسي عليه السلام ايشان را به طرف بياباني برد كه هيچ آب و علفي نداشت. در آن جا خداي تعالي به كرامت خود " منّ و سَلْوي" را (كه اولي گوشتي بريان و دومي چيزي به

ص:37

شكل ترنجبين بود، ) بر آنان نازل كرد تا غذايشان باشد. موسي"ع" براي سيراب شدن آنها عصا را به سنگي كه همراه داشت مي زد و دوازده چشمه از آن مي جوشيد. هريك از تيره هاي بني اسرائيل چشمة خود را مي شناختند و از آن چشمه مي نوشيدند و از آن منّ و سلوي مي خوردند. و براي رهائي از گرماي آفتاب خداوند متعال ابر را بر سر آنها سايه بان مي آورد، تا ساية خود را بر سر آنان بيفكند.

آن گاه در همان بيابان، خداي تعالي با موسي مواعده كرد كه چهل شبانه روز به كوه طور برود تا تورات بر او نازل شود. موسي عليه السلام از بني اسرائيل هفتاد نفر را انتخاب كرد تا تكلم كردن خدا با وي را بشنوند( و به ديگران شهادت دهند،) ولي آن هفتاد نفر با اين كه شنيدند، باوجود اين گفتند: نه، ما ايم____ان نمي آوريم مگر اين كه خدا را آشكارا ببينيم.

خداي تعالي جلوه اي به كوه كرد و كوه متلاشي شد!

ايشان از آن صاعقه مردند و دوباره به دعاي موسي زنده شدند.

بعد از آن كه ميقات تمام شد و خداي تعالي تورات را بر موسي"ع" نازل كرد، آن گاه به او خبر داد كه بني اسرائيل بعد از بيرون شدن او گوساله پرست شدند، و سامري گمراهشان كرد!

موسي عليه السلام به سوي قوم خود برگشت، در حالي كه بسيار خشمگين و متأسف بود، و گوساله را آتش زد و خاكسترش را به دريا ريخت، و سامري را طرد كرد و فرمود:

« برو كه در زندگي هميشه بگوئي نزديكم نشويد! »

اما مردم را دستور داد تا توبه كنند، و به همين منظور شمشير در يكديگر به كار بزنند و يكديگر را بكشند، تا شايد توبه شان قبول شود. توبه شان قبول شد ولي بار ديگر از پذيرفتن احكام تورات كه همان شريعت موسي بود، سر باز زدند، و خداي تعالي كوه طور را بلند كرد و در بالاي سر آنان نگهداشت( كه اگر ايمان نياوريد بر سرتان مي كوبم! )

بعد از مدتي بني اسرائيل از خوردن منّ و سلوي به تنگ آمدند، و از موسي درخواست كردند كه پروردگار خود را بخواند تا از زمين گياهاني برايشان بروياند تا از سبزي و خيار و سير و عدس و پياز آن برخوردارشان كند.

خداي تعالي دستورشان داد تا براي رسيدن به اين هدف داخل سرزمين مقدس

ص:38

شوند كه خدا بر آنان واجب كرده در آنجا به سر برند.

بني اسرائيل زير بار نرفتند و خداي تعالي آن سرزمين را بر آنان حرام كرد و به سرگرداني مبتلايشان ساخت، و در نتيجه مدت چهل سال در بياباني سرگردان شدند!

براساس روايات اسلامي موسي"ع" در همين ايام رحلت كرده است.

يكي ديگر از داستانهاي موسي"ع" كه در قرآن نقل شده، سرگذشت رفتنش با جواني به مجمع البحرين براي ديدار بندة صالح خدا (حضرت خضر) و همراهي او با آن بندة صالح است كه شرح آن در سورة كهف آمده است.

(1)

ص:39

سوي وي رفت غير آن فرعوني بوده كه موسي را در دامن خود پروريده بود، و موسي از شر او گريخت تا به عنوان قصاص از خون مرد قبطي كه به دست او كشته شده بود، به قتل نرسد. ( سفر خروج اصحاح دوم آيه 23)

يكي ديگر اين است كه تورات سخني از ايمان آوردن ساحران به ميان نياورده است كه وقتي عصاي خود را افكندند و به صورت مارها درآوردند و عصاي موسي همة آنها را بلعيد، چه كردند و چه گفتند؟ بل__كه مي گويد كه ساحران همچنان نزد فرعون بودند و با موسي معارضه مي كردند، و در مقابل دو معجزة موسي"ع" يعني معجزة خون و قورباغه، سحر خود را به كار زدند. (اصحاح هفتم و هشتم از سفر خروج)

يكي ديگر اين است كه تورات مي گويد: آن كسي كه براي بني اسرائيل گوساله درست كرد و بني اسرائيل آن را پرستيدند، خود هارون برادر موسي"ع" بود، براي اين كه وقتي بني اسرائيل ديدند كه موسي "ع" از مراجعت از كوه طور دير كرد، همه نزد وي جمع شدند و بدو گفتند: براي ما معبودي درست كن تا پيشاپيش ما راه برود، براي اين كه اين مرد (موسي) كه مارا از سرزمين مصر بيرون كرد، برنگشت، و نفهميديم چه شد؟ هارون به ايشان گفت: پس هرچه گوشواره به گوش زنان و پسران و دختران داريد برايم بياوريد. تمامي بني اسرائيل گوشواره هائي را كه به گوش داشتند بياوردند و هارون همه را گرفت و از ميل قالبي درست كرد و طلاها را آب كرد و در آن ريخت و به صورت گوساله اي درآورد و گفت: اين است معبود شما اي بني اسرائيل، كه شما را از مصر بيرون كرد! ( اصحاح 32 از سفرخروج)

(در اين جا لازم است به خواننده عزيز تذكر دهيم كه اگر آيات قرآني در اين زمينه از تاريخ موسي عليه السلام را به دقت زير نظر و مطالعه قرار دهد خواهد ديد كه لحن آنها تعريض و گوشه زدن به تورات است! )

البته غير از موارد اختلافي كه ذكر شد، اختلاف هاي جزئي بسيار ديگر وجود دارد، مانند: داستان كشتن قبطي و اينكه دوطرف دعوا در روز دوم اسرائيلي بودند. ( اصحاح 2 از سفر خروج) و امثال آن بسيار است، مانند اين كه مي گويد: آن كسي كه در روز مسابقه عصا را انداخت و عصا همة سحر ساحران را بلعيد، هارون بود، كه به دستور موسي آن را انداخت.( اصحاح 7 از سفرخروج) و نيز تورات اصلاً داستان انتخاب هفتاد نفر براي ميقات، و نزول صاعقه، و زنده شدن آنها بعد از مردنشان را نياورده است. در تورات اصحاح سي و دوم از سفر خروج آمده كه الواحي را كه موسي عليه السلام در مراجعت از كوه با خود آورد و به زمين انداخت، دو تا تخته سنگ بود كه نامش لوح شهادت بود. اين قبيل

ص:40

اختلافها زياد است.

(1)

ص:41

كه در آن بصيرت ها و هدايت و رحمت براي مردم بود،

آن را نازل كرد تا شايد از يادآوري قرون گذشته و هلاكت امتهاي پيشين به جرم نافرماني ها، متذكر شوند،

و از نافرماني خدا دست بكشند! »

و نيز قرآن را نازل كرد و در آن داستانها از موسي "ع" آورد، با اين كه رسول اسلام در عصر موسي نبود، و نزول تورات را نديده بود، و در طور حضور نداشت، آن وقتي كه خدا ندايش كرد و با موسي سخن گفت، و آنچه بين موسي و شعيب "ع" گذشته بود، براي آن جناب بيان داشت، و با اين كه آن جناب در مدين نبود تا جريان را براي مردم تعريف كند، و لكن خداي تعالي از در رحمت آن را برايش بيان كرد تا با نقل آن انذار كند مردمي را كه قبل از او نذير نداشتند. چون به خاطر كفر و فسوقشان در معرض نزول عذاب و گرفتاري مصيبت قرار گرفته بودند، واگر اين كتاب را نازل نمي كرد و دعوت را ابلاغ نمي كرد هرآينه آن وقت مي گفتند كه چرا رسولي به سوي ما نفرستادي تا آيات تو را پيروي كنيم؟ و حجت ايشان عليه خدا تمام بود!

ولي وقتي خداي تعالي پيغمبر خود را مبعوث كرد و قرآن نازل شد و حق به سويشان آمد، گفتند:

« چرا آن معجزاتي را كه به موسي دادند به او ندادند؟

آيا همين ها نبودند كه به همان معجزات موسي كفر ورزيدند؟!

مگر به اهل كتاب مراجعه نكردند؟

و مگر نبود كه وقتي به اهل كتاب مراجعه كردند و آنها قرآن را تصديق كردند، همين مشركين گفتند كه قرآن و تورات و معجزات موسي همه سحر بودند ؟ و مگر نگفتند كه ما به همة اين ها كافريم؟! »

آنگاه قرآن كريم قومي از اهل كتاب را مدح مي كند كه وقتي در آغاز اسلام ( و قبل از نفاق يهود در مدينه، ) مشركين نزد آنان شدند تا از امر محمد "ص" و قرآن سؤال كنند، آنان اظهار داشتند كه ما به او و كتاب او و كتاب موسي ايمان و تصديق داريم، و حرف مفت مشركان را نپذيرفتند.

( اين را هم بايد دانست كه اگر در آيات قرآن و همچنين در اين آيه اعتراف شده كه تورات كتاب هدايت است، منظور تورات زمان موسي"ع" است، زيرا خود قرآن كريم تورات موجود در اين اعصار را تحريف شده معرفي مي كند كه خلل پذيرفته است! هرجا كه در قرآن مجيد تورات به عنوان كتاب خدا و كتاب هدايت ذكر شده، منظور آن تورات

ص:42

اصلي است، نه تورات فعلي! )

(1)

ص:43

مستند: بحث تاريخي الميزان ج6 ص 191

ص:44

پس از آن قريب ده هزار نفر از ثروتمندان و بزرگان و صنعتگران آنان را گرد آورده و به سوي بابل كوچ دادند. در محل آنان جز عده اي ضعيف و ناتوان باقي نماندند.

بخت النصر بر آن عدة ناچيز " صدقيا " را كه آخرين پادشاه بود حاكم كرد به شرط آن كه مطيع فرمان بخت النصر باشد.

قريب ده سال به همين منوال گذشت تا اين كه " صدقيا " كمي نيرومند شد و به يكي از فراعنة مصر پيوست و از اطاعت بخت النصر شانه خالي كرد.

نافرماني صدقيا و قومش، بخت النصر را سخت خشمگين ساخت و لشكر به ديارشان كشيد و شهرهايشان را محاصره نمود. يهوديان به قلعه هاي خود پناهنده شدند و قريب يك سال و نيم در حال محاصره به سر بردند، به طوري كه قحطي و وبا ميانشان پيدا شد.

بخت النصر در محاصره استقامت نمود تا اين كه قلعه ها را در سال 586 قبل از ميلاد فتح كرد، و پس از گشودن بلاد به قتل يهوديان و تخريب شهرها و قلعه هايشان فرمان داد. و تمام نشانه ها و علامات ديني آن ها را از بين برد و هيكل( مسجد اقصي ) را به تلي از خاك تبديل كرد.

ص:45

امروزي است.

- نكتة قابل ذكر اين است كه سند « تورات كنوني» مقطوع بوده و تنها به واسطة « عُزرا » نامي به موسي عليه السلام اتصال پيدا مي كند كه اين امر باعث پيدايش سوالات زيادي در ذهن خواننده مي شود:

1-عزراي نامبرده براي يك محقق شناخته نيست !؟

2-اندازة اطلاع و بصيرت او در تورات معلوم نيست !؟

3-ميزان امانت او براي انجام چنين كار خطير ( يعني بازنويسي يك كتاب ديني مثل تورات) مشخص نيست !؟

4-مشخص نيست او از چه مآخذ و مداركي اسفار تورات كنوني را جمع آوري كرده است!؟

5-او با اتكاء به چه مستند صحيحي اغلاط واقع در تورات را تصحيح نموده است !؟

(1)

ص:46

(1)

ص:47

ادامة آيات از پيمان شكني بني اسرائيل و مكافات آنها چنين سخن مي گويند:

« به سزاي پيمان شكني شان لعن شان كرديم،

و دل هايشان را سخت و قسي نموديم،

كلمات را از معاني خود منحرف مي كنند،

و از آن چه بدان تذكر داده شده اند، قسمتي را از ياد برده اند،

پيوسته به خيانتي از ايشان مطلع مي شوي، مگر كمي از ايشان،

آنان را ببخش!

و از ايشان درگذر !

كه خداوند نيكوكاران را دوست مي دارد! »

مستند: آية71سورة نمل " اِنَّ هذاَ القُرآنَ يَقُصُّ عَلي بَني اِسرائيلَ اَكثَرَاَلَّذي هُم فيهِ يَختَلِفوُنَ...!" الميزان ج30ص332

« اين قرآن براي بني اسرائيل بيشتر آن مسائلي را كه مورد اختلافشان است، بيان مي كند. »

اين آيه به داستانهائي از قصص انبياء اشاره مي كند و حق را در آنچه كه در آن اختلاف مي كنند، بيان مي كند، و يكي از آن داستانها داستان خود حضرت مسيح عليه السلام است كه بني اسرائيل در آن اختلاف داشتند و قرآن مجيد حق مطلب را در آن مورد، و در ساير معارف و احكامي كه در آنها نيز اختلاف داشتند، بيان كرده است.

و اين كه در پايان آيه فرموده – وَ اِنَّهُ لَهُديً وَ رَحمَةٌ لِلْمؤُمِنينَ – به اين معنا اشاره دارد كه با اين داستانها كه بر بني اسرائيل مي خواند، مؤمنين را به سوي حق هدايت مي كند، و نيز رحمتي است براي آنان كه دلهايشان را آرامش مي دهد، و به اين وسيله ايمان را هم در دلهايشان ريشه دار و ثابت مي كند.

و اين كه فرموده:

« پروردگارت به حكم خويش ميان ايشان داوري مي كند، كه او نيرومند و داناست ! »

ص:48

اشاره است به اين كه قضا و داوري ميان آنان با خداست، پس همان خدا پروردگار توست كه عزيز است، يعني كسي است كه هيچ گاه مغلوب نمي شود، و عليم است يعني هرگز جهل و خطا در حكمش راه ندارد، پس اوست كه با حكم خود در بين آنان قضا مي راند.

پس بايد كه دل رسول الله "ص" به قضاي پروردگار عزيز و عليمش راضي شود، و امر را به او محول نمايد، همچنانكه جا دارد عين اين رفتار را در حق مشركين داشته باشد، نه اين كه از شرك و كفر آنان و از مكر و حيله شان اندوهناك و دلتنگ گردد.

در پايان مي فرمايد:

« امر همة آنان، از شرك مشركين و اختلاف بني اسرائيل،

كلاً محول به خداي تعالي است، نه به تو !

پس بايد كه همواره او را وكيل خود قرار دهي،

كه او كافي توست،

و بايد كه از هيچ چيز نترسي،

كه تو در امنيتي و حقي ! »

ص:49

ص:50

مستند: بحث تحليلي و قرآني الميزان ج20 ص211

ص:51

او گفت: - سلام ! و درنگ نكرد كه گوسالة بريان آورد.

پس چون ديد كه دستهاي ايشان به آن نمي رسد، آنها را ناشناس يافت، واز آنها ترسي به دل گرفت.

گفتند: - مترس! ما به سوي قوم لوط فرستاده شده ايم.

و زن او ايستاده بود، عادت زنانگي به او دست داد،

پس اورا به اسحق بشارت داديم و از پس اسحق به يعقوب !

گفت: - اي واي برمن! آيا فرزند آورم؟

در حالي كه من پيرزنم و اين شوهر من پير است !؟

بي گمان، اين چيزي شگفت آور است!

فرشتگان گفتند: - آيا از فرمان خدا درشگفتي؟

رحمت و بركات خدا بر شما اهل بيت !

بي گمان، او ستودة بزرگوار است !

پس چون خوف از ابراهيم برفت، و اورا مژده رسيد،

مجادله مي كرد با ما دربارة قوم لوط.

بي گمان، ابراهيم بردبار، ناله كشنده، و توبه كننده بود!

- اي ابراهيم ! از اين اعراض كن !

- بي گمان، فرمان پروردگارت آمده است!

- و بي گمان، عذاب بازناگشتني برآنها آينده است ! »

ص:52

گفت: - آيا با اينكه پيري ام رسيده بشارتم ميدهيد؟

چه بشارتي به من مي دهيد؟

گفتند: - بحق بشارتت داديم، پس نا اميد مباش !

گفت: - چه كسي غير از گمراهان از رحمت پروردگار خود نا اميد مي شود ؟

آنگاه گفت: - مهم شما چيست اي رسولان ؟

گفتند: - ما به سوي قومي مجرم فرستاده شده ايم،

به جز دودمان لوط كه همگي آنان را نجات دهيم،

مگر زنش را، كه او از بازماندگان است ! »

ص:53

گفت: - پدرم! هرچه مأمور مي شوي انجام ده !

كه انشاء الله مرا از شكيبايان خواهي يافت!

پس چون هردو تسليم شدند و پيشاني اش را بر بلندي گذاشت،

اورا ندا داديم كه:

-اي ابراهيم رؤياي خودرا به صدق رساندي!

ما نيكوكاران را چنين پاداش مي دهيم!

اين همان امتحان روشن است،

و اورا به ذبحي عظيم فدا داديم !

و ذكر اورا براي آيندگان بجا گذاشتيم.

سلام بر ابراهيم! ما نيكوكاران را چنين پاداش مي دهيم!

او از بندگان مؤمن ما بود،

و اورا به اسحق بشارت داديم كه پيغمبر و در شمار صالحان بود،

و بر او و بر اسحق بركت داديم،

و از نسل آنها اشخاص نيكوكار،

و نيز ستمكاران علني خواهند بود! »

ص:54

و به آنان نزديك كرد و گفت:

- چرا نمي خوريد؟

و سپس از آنان احساس ترس كرد.

گفتند: - مترس!

و اورا به پسري دانا بشارت دادند.

پس زنش فريادكنان جلو آمد و لطمه به صورتش زد و گفت:

- پيرزني نازايم!

گفتند:

- پروردگار تو چنين گفته، كه او داراي حكمت و علم است ! »

قصة بشارت از چند جنبة زير قابل تحليل و بررسي است:

1-آيا موضوع بشارت فقط مربوط به تولد اسحق و يعقوب بوده است؟

2-موضوع بشارت تولد اسماعيل نيز بوده يانه؟

3-تورات در زمينة اين بشارتها چه گفته است؟

4-نقش ابراهيم در ماجراي عذاب قوم لوط، و چگونگي مجادلة او با فرستادگان خدا ؟

ص:55

نشانه اي باقي گذاشتيم! »

ظاهر آيات نشان مي دهد كه مطلب را ملائكه بعداز فراغت از هلاكت قوم لوط نقل مي كنند. ولي بايد دانست كه فقط قسمت اول عبارت:

" ما به سوي قومي گنه كار فرستاده شده ايم،"

كلام فرستادگان است، كه خداوند آن را از زبان آنها نقل مي كند، ولي بقية عب__ارات و آي___ات كه مي فرمايد:

" پس هر شخص مؤمني را كه درآنجا بود خارج ساختيم...! "

كلام و بيان خود خداوند است كه از زبان خود مي فرمايد نه نقل از زبان فرستادگان .

پس موضوع بشارت قبل از عذاب قوم لوط بوده، و همچنين اين بشارت به تولد اسحق و پسرش يعقوب بوده است.

ص:56

در اين داستان آيتي است بر وحدانيت خداي تعالي در ربوبيت !

در شروع آيه كه از ملائكه صحبت شد و آنهارا با عنوان " مكرمين" ناميد، همان ملائكه اي بودند كه بر ابراهيم نازل شدند.

ملائكه به محض ورود سلام گفتند و ابراهيم نيز سلام گفت و زير لب زمزمه كرد كه اين گروهي ناشناسند! يعني به نظر ابراهيم آنها ناشناس آمدند و در دل باخود گفت: اينها كه باشند؟ من اينهارا نمي شناسم!

در اين سوره حكايت لحظة ورود ملائكه را بيان مي كند كه ابراهيم آنهارا ناآشنا ديد ، ولي در سورة هود منظرة ديگري را بيان مي كند و آن زماني بود كه ابراهيم ديد آنها دست به طعام دراز نمي كنند فهميد كه غريبه هستند و بدش آمد و آثار اين دلخوري در رخساره اش هويدا گشت.

حضرت ابراهيم بدون اينكه به آنها بفهماند كه در تدارك غذا مي رود بطرف اهل خانه رفت و گوسالة چاقي را آورد و ذبح كرد و سپس آنرا كباب كردند و پيش ميهمانها آوردند.

ابراهيم عليه السلام آنها را بشر پنداشته بود، و چون ديد غذا نمي خورند پيش آنها رفت و پرسيد، چرا ميل نمي كنيد؟ در عين حال از طعام نخوردن آنها ناراحت شد و در باطن خود احساس نوعي ترس كرد.

در اين موقع بود كه ملائكه به سخن درآمدند و گفتند: مترس ! و اورا به فرزندي دانا مژده دادند و ترسش را مبدل به سرور كردند.

( منظور از اين فرزند اسماعيل و يا اسحق است كه در مورد اختلاف آن در مبحث ديگري بحث كرديم.)

در اين ميان، همسر ابراهيم كه موضوع بشارت را شنيده بود با ضجه و صيحه بيامد، در حالي كه سيلي به صورت خود مي زد، گقت:

- آخر من پيرزني هستم كه در جواني نازا بودم، حالا چگونه كه پير شده ام بچه مي آورم؟

در اين حال بود كه فرشتگان گفتند:

-كَذلِكِ، قالَ رَبُّكِ، اِنَّهُ هُوَ الْحَكيمُ العَليم !

-اين چنين است! پروردگارت چنين خواسته !

اين عبارت اشاره به بشارتي است كه ملائكه به اين زن و شوهر با آن وضعي كه

ص:57

داشتند دادند، به زن و شوهري بشارت فرزنددار شدن را دادند كه زن نامبرده آن وقت كه جوان بود زني نازا بود، تا چه رسد به امروز كه عجوزه هم شده، و مرد نامبرده پيري است كه كهولت براو مسلط شده است. پس پروردگار ابراهيم حكيم است، يعني هيچ اراده اي نمي كند مگر بر طبق حكمت، و عليم است يعني هيچ امري نيست كه علت و يا جهتي از جهاتش بر او پوشيده باشد!

ابراهيم عليه السلام پس از اين گفتگو سؤال از مأموريت آنها مي كند و مي گويد:

« پس به دنبال چه كار مهمي آمده ايد، اي فرستادگان خدا ؟

ملائكه پاسخ دادند:

- مارا به سوي مردمي مجرم فرستاده است،

تا برسرشان سنگي از گِل ببارانيم،

گِلي كه چون سنگ سفت باشد. »

خداي سب__حان در جاي ديگر قرآن مجيد اين گِل را " سِجّيل" هم خوانده است، وآن را با عب___ارت " مُسَوَّمه – نشان شده" بيان كرده كه به معني اين است كه " اين سنگها نزد پروردگارت نشان دارند و براي نابودي همان قوم نشان گذاري شده اند! "

( بقية اين تاريخچه كه مربوط به مأموريت فرشتگان براي نابودي قوم لوط است، قبلا در مبحث تاريخ قوم لوط بيان شد.)

(1)

ص:58

آنان گوساله اي بريان حاضر كرده بود و مهمانان از خوردنش امتناع مي كردند.

اين امتناع را قرآن در سورة هود تفصيل داده و گفته: « وقتي ديد دستشان به غذا نمي رسد آنها را ناشناس و دشمن پنداشت و از آنان احساس ترس كرد.»

ملائكه در پاسخ وي براي تسكين ترس او و تأمين خاطرش گفتند:

" ما فرستادگان پروردگار توئيم،

و نزد تو آمده ايم تا به فرزندي دانا بشارتت دهيم!"

دانا بودن اسحق شايد اشاره به دانائي او به تعليم الهي و به وحي آسماني باشد، زيرا در آية ديگر دربارة اسحق فرموده: " – اورا به اسحق نبي بشارت داديم ."

وقتي ابراهيم اين بشارت را مي شنيد كه پيري سالخورده بود، آنهم پيرمردي كه در دوران جواني اش از همسرش فرزندي نداشته است. و معلوم است كه عادتاً در چنين حالي از فرزنددار شدن مأيوس بود، لذا اينكه مانند ابراهيم پيغمبري بزرگوار بزرگتر از آن است كه از رحمت خدا و نفوذ قدرت او مأيوس باشد، و بهمين جهت دنبالة كلام ملائكه پرسش كرد كه آيا درچنين جاي و چنين روزي مرا به فرزنددار شدن بشارت مي دهيد؟ آنهم از همسري عجوزه و عقيم!

گوئي ابراهيم شك كرده در اينكه آيا بشارتشان راستي همان بشارت به فرزند بود يا چيز ديگر، ولذا دوباره پرسيد: " به چه چيز بشارتم مي دهيد؟"

نه اينكه خواسته باشد اظهار بعيد بودن اين امر را برساند.

ملائكه گفتند:

" بحق بشارتت مي دهيم و از نوميدان مباش ! "

ابراهيم به طور كنايه سخن آنان را تأئيد و اعتراف نمود كه:

" كيست كه از رحمت پروردگار خود نوميد شود جز گمراهان ؟ "

و چنين فهمانيد كه نوميدي از رحمت پروردگار ازخصايص گمراهان است و من از گمراهان نيستم، پس سؤالم پرسش يك فرد نوميد كه به خاطر نوميدي، فرزنددار شدن در اين سنين را بعيد بشمارد، نيست.

سپس ابراهيم"ع" در پايان اين گفتگو پرسيد:

" اي فرستادگان خدا، براي چه امر خطيري آمده ايد؟ "

ملائكه گفتند:

ص:59

" مأمور عذاب قومي مجرميم! مگر خاندان لوط كه همگي آنهارا از عذاب نجات مي دهيم، مگر همسرش را، كه چنين تقدير كرده ايم كه او از باقي ماندگان در محل عذاب باشد… ."

(1)

ص:60

نرسيدن دست فرشتگان به طعام، كنايه از آن است كه آنها دست به سوي غذا دراز نمي كردند و اين نشانة دشمني و در دل داشتن شر بود، و ابراهيم از آن رو ايشان را ناشناخته يافت كه كاري كه از ايشان مشاهده كرد براي او بي سابقه و ناشناس بود.

ص:61

خنديدن گرفته اند در حالي كه "ضَحِكَت" از ماده "ضَحك" بفتح ضاد به معني عادت زنانه است نه به كسر ضاد "ضِحك" به معني خنده، و مؤيد اين معني آن است كه بشارت را فرع آن قرار داد.)

حالت زن__ان___ة زن ابراهيم علامت و نشانه اي بود كه او را براي پذيرفتن و تصديق بش__ارتي ك___ه مي خواستند به او بدهند نزديك و آماده مي كرد.

آيه از آن رو مي گويد كه " وي ايستاده بود، " كه هم وضع را مجسم كند و هم بگويد كه به خاطر زن ابراهيم نمي گذشت كه در حالت پيري دچار عادت زنانه شود زيرا ايستاده بود و جريانات و گفتگوهائي را كه بين شوهرش و ميهمانان تازه وارد مي گذشت، تماشا مي كرد.

ابراهيم و ميهمانان داشتند دربارة طعام با يكديگر سخن مي گفتند و در همين حال زن ابراهيم كه آنجا ايستاده بود و به جرياناتي كه بين ميهمانان و ابراهيم مي گذشت مي نگريست و غير از اين چيزي به خاطرش نمي گذشت كه ناگهان دچار عادت زنانه شد و درحال، ملائكه به او بشارت فرزند دادند.

ص:62

در تورات كنوني مي گويد:

« و چون "اسحق" چهل ساله شد "رفقه" دختر "بنوئيل آرامي" و خواهر "لابان آرامي" را از "فدان آرام" به زني گرفت. و اسحق براي زوجة خود چنانكه نازا بود نزد خدا دعا كرد و خداوند دعاي اورا مستجاب فرمود و زوجه اش رفقه حامله شد و دو طفل در رحم او منازعت مي كردند. او گفت: اگر چنين باشد من چرا چنين هستم، پس رفت تا از خداوند بپرسد.

خداوند به وي گفت: دو امت در بطن تو هستند، و دو قوم از رحم تو جدا شوند و قومي بر قومي تسلط خواهد يافت، و بزرگ كوچك را بندگي خواهد كرد.

و چون وقت وضع حملش رسيد اينك توأمان در رحم او بودند.

و نخستين "سرخ فام" بيرون آمد و تمامي بدنش مانند پوستين پشمين بود و اورا " عيسو " نام نهادند، و بعد از آن برادرش بيرون آمد و پاشنة عيسو را به دست خود گرفته بود و اورا " يعقوب" نام نهادند ….»

ص:63

هائي كه سابقاً بر اين خاندان نازل شده نعمت ديگري افزوده شود، كه از بين همة مردم اختصاص بايشان داشته باشد، يعني از يك زن و شوهر پير كه به طور عادي از چنين افرادي فرزند متولد نمي شود، فرزندي متولد شود... اِنَّهُ حَميدٌ مَجيدٌ !

(1)

ص:64

« دليل اين امر آن بود كه ما آنان را به خصلتي خالص و غير مشوب،

خالص كرديم، خصلتي بس عظيم الشأن،

و آن عبارت است از ياد خانة آخرت ! »

وقتي انسان مستغرق در ياد آخرت و جوار رب العالمين شد، و تمامي همّ او وقف آن گرديد، قهراً معرفتش نسبت به خدا كامل مي شود و نظرش در تشخيص عقايد حقه صائب مي گردد و نيز در سلوك راه عبوديت حق، بصيرت پيدا مي كند، و ديگر بر ظاهر حيات دنيا و زينت آن مانند ابناء دنيا جمود ندارد.

« از كساني كه از ياد ما اعراض مي كنند، و

به جز حيات دنيا نظري ندارند،

اعراض كن!

كه اينان بيش از چارچوب دنيا علمي ندارند ! » ( نجم 30)

(1)

ص:65

- پس از من چه مي پرستيد؟ گفتند:

- خداي تورا،

و خداي پدرانت ابراهيم و اسحق را،

خداي يگانه را، مي پرستيم

و مسلمان اوئيم! »

در اين پاسخ و پرسش مجموعاً اين معني به چشم مي خورد كه:

- دين ابراهيم اسلام بوده است!

ديني هم كه فرزندان وي، يعني اسحق و يعقوب و اسماعيل، ونواده هاي يعقوب، يعني" بني اسرائيل،" و نواده هاي اسماعيل، يعني " بني اسماعيل" خواهند داشت، اسلام است، ولا غير !

چه اسلام، آن ديني است كه ابراهيم از ناحية پروردگارش آورده، و در ترك آن دين، و دعوت به غير آن، احدي را دليل و حجت نيست!

وقتي گفتند:

- وَ نَحنُ لَهُ مُسلِموُنَ !

عملاً عبادتي را كه بايد بكنند مشخص كردند كه هر عبادت و به هر قسم كه پيش آيد منظورشان نيست، بلكه عبادت بر طريقة اسلام است!

ص:66

ص:67

مستند: سورة يوسف الميزان ج22ص 118

ص:68

يعقوب هم به خاطر اين صورت زيبا و آن سيرت زيباترش او را بي نهايت دوست مي داشت، و حتي يك ساعت از او جدا نمي شد.

اين معنا بر برادران بزرگترش گران مي آمد، و حسد ايشان را بر مي انگيخت، تا آن كه بالاخره يك روز دور هم جمع شدند و دربارة كار او باهم به مشورت پرداختند. يكي گفت بايد اورا كشت، يكي ديگر گفت بايد اورا در سرزمين دوري انداخت، و پدر و محبت پدر را به خود اختصاص داد، آنگاه بعداً توبه كرد و از صالحان شد، و در آخر رأي شان بر پيشنهاد يكي از ايشان متفق شد كه گفته بود اورا در چاهي بيندازيم تا كاروانياني كه از چاه هاي سر راه آب مي كشند، اورا يافته و با خود ببرند.

بعد از آنكه برادران يوسف بر اين پيشنهاد تصميم گرفتند، به ديدار پدر رفتند و با او در اين باره گفتگو كردند و از او خواستند كه فردا يوسف را با ما بفرست تا در صحرا بدود و بازي كند و ما اورا محافظت مي كنيم.

پدر در آغاز راضي نشد و چنين عذر آورد كه من مي ترسم گرگ اورا بخورد. از فرزندان اصرار و از پدر انكار، تا آخر راضي اش كردند و يوسف را از او ستاندند و با خود به مراتع و چراگاه هاي گوسفندان بردند و بعد از آنكه پيراهنش را از تنش درآوردند اورا در چاه انداختند.

برادرانش آنگاه پيراهن اورا با خون دروغين آغشته كردند و نزد پدر آوردند و گريه كنان گفتند: ما رفته بوديم با هم مسابقه بگذاريم، و يوسف را نزد بار و بنه خود گذاشته بوديم، و وقتي برگشتيم ديديم گرگ اورا خورده است، و اين پيراهن به خون آلوده اوست.

يعقوب به گريه درآمد و گفت: چنين نيست! بلكه نفس شما امري را بر شما تسويل كرده و شما را فريب داده است. من ناگزير صبري جميل پيش مي گيرم، و خدا هم بر آنچه شما توصيف مي كنيد مستعان و ياور است. اين مطالب را يعقوب جز از راه فراست الهي نفهميده بود، و اين خداوند بود كه در دل او انداخته بود كه مطلب از چه قرار است.

يعقوب همواره براي يوسف اشك مي ريخت، و به هيچ چيز دلش تسلي نمي يافت، تا آنكه ديدگانش از شدت حزن و فرو بردن جرعه هاي اندوه نابينا گشت.

فرزندان يعقوب روزي كه يوسف را به چ___اه انداختند مراقب چاه بودند كه ببينند چه بر سر يوسف مي آيد، تا آنكه كارواني بر سر چاه آمد و مأمور سقايت خود را روانه كردند تا از چاه آب بكشد، وقتي آن مرد سطل خود را به قعر چاه سرازير كرد

ص:69

يوسف خود را به سطل آويزان كرد و از چاه بيرون آمد. مرد كارواني فرياد خوشحالي اش بلند شد كه پسري پيدا كرده است ولي فرزندان يعقوب نزديكش آمدند و ادعا كردند كه اين بچه بردة ايشان است، و آنگاه بناي معامله را گذاشتند و اورا به بهائي اندك در ازاي چند درهم فروختند.

كاروانيان يوسف را با خود به مصر بردند و در معرض فروشش گذاشتند. عزيز مصر اورا خريداري نمود و به خانه برد و به همسرش سفارش كرد تا اورا گرامي بدارد، شايد به دردشان بخورد و يا اورا فرزند خواندة خود كنند. همة اين سفارشات به خاطر جمال بديع و بي مثال او و آثار جلال و صفاي روحي بود كه از جبين او مشاهده مي كرد.

يوسف در خانة ع__زي_ز غرق در عزت روزگار مي گذرانيد، و اين خود اولين عنايت لطيف و سرپرستي بي مانندي بود كه از خداي تعالي نسبت به وي بروز كرد.

برادرانش خواسته بودند تا به وسيلة چاه انداختن و فروختن اورا از زندگي خوش و آغوش پدر و عزت و ناز محروم سازند، و يادش را از دلها ببرند، ولي خداوند نه اورا از ياد پدر برد، و نه مزيت زندگي را از او گرفت، بلكه به جاي آن زندگي كه در خانه اي موئي و عيش صحرائي داشت، قصري سلطنتي و حياتي راقيه و شهري روزي اش كرد، به خلاف همان نقشه اي كه برادران براي ذلت و خواري او كشيده بودند، اورا عزيز و محترم ساخت.

رفتار خداوند نسبت به يوسف از اول تا آخر در مسير همة حوادث بر همين منوال جريان يافت!

يوسف در خانة عزيز در گواراترين عيش زندگي مي كرد تا بزرگ شد و به حد رشد رسيد. در اين مدت لايزال نفس او رو به پاكي و تزكيه و قلبش رو به صفا مي گذاشت، و به ياد خدا مشغول بود تا در محبت خداوند به حد شيدائي يعني مافوق عشق رسيد، و خود را براي خدا خالص گردانيد، و كارش به جائي رسيد كه ديگر همّي جز خدا نداشت، و خدايش هم او را برگزيد، و خالص براي خودش گرداند، و علم و حكمتش ارزاني داشت . . . آري رفتار خدا با نيكوكاران چنين است !

در اين موقع بود كه همسر عزيز دچار عشق او گرديد و محبت يوسف تا اعماق دلش راه پيدا كرد، و ناگزيرش ساخت تا بناي مراوده را با او بگذارد. لاجرم روزي همة درها را بست و اورا به خود خوان___د و گفت:

" هَ_يْتَ لَك !"

يوسف از اجابتش سر باز زد، و به عصمت الهي اعتصام جست و گفت:

ص:70

« پناه بر خدا !

بي گمان او پروردگار من است،

كه جايگاه مرا نيكو ساخته است!

بي گمان ستمكاران را رستگار نمي كند! »

زليخا اورا تعقيب كرد و هريك براي رسيدن به در از ديگري پيشي گرفتند تا دست همسر عزيز به پيراهن او بند شد و از بيرون شدن جلوگيري اش كرد و در نتيجه پيراهن يوسف از عقب پاره شد!

در همين هنگام به عزيز برخوردند كه پشت در ايستاده بود. همسر او يوسف را متهم كرد به اينكه نسبت به وي قصد سوء داشته است. يوسف انكار كرد. در همين موقع عنايت الهي او را دريافت، وكودكي كه در همان ميان در گهواره بود به برائت و پاكي يوسف گواهي داد و بدين وسيله خدا او را تبرئه كرد.

يوسف بعد از اين جريان مبتلا شد به اظهار عشق زنان مصر و مراودة آنها با وي، و عشق همسر عزيز نيز روز به روز انتشار و سر و صدائي بيشتر مي يافت تا آنكه جريان با زنداني شدن يوسف خاتمه يافت.

همسر عزيز خواست تا با زنداني كردن يوسف او را به اصطلاح تأديب كند و مجبورش سازد تا اورا در آنچه كه مي خواهد اجابت كند. عزيز هم از زنداني كردن يوسف مي خواست تا سر و صداها و اراجيفي را كه درباره همسر او انتشار يافته بود و آبروي او و خاندانش و وجهة حكومتي اش را لكه دار ساخته بود، خاموش سازد.

يوسف وارد زندان شد، و با او دو جوان از غلامان دربار نيز وارد زندان شدند. يكي از ايشان به يوسف گفت كه در خواب ديده است كه انگور مي فشارد و شراب مي سازد، و ديگري گفت كه در خواب ديده است كه بالاي سرش نان حمل مي كند و مرغان از آن مي خورند، و از وي درخواست كردند تا تأويل رؤياي ايشان را بگويد.

يوسف عليه السلام رؤياي اولي را چنين تعبير كرد كه وي بزودي از زندان خلاص مي شود و به شغل پياله گرداني دربار منصوب مي شود، و در تعبير خواب نفر دومي گفت كه او به زودي به دار آويخته مي شود و مرغان هوا سر اورا خواهند خورد. و همين طور هم شد كه آن جناب فرموده بود.

در ضمن يوسف به آن كس كه نجات يافتني بود در موقع بيرون شدنش از زندان

ص:71

گفت: مرا نزد خدايگانت به ياد آر !

شيطان اين سفارش را از ياد او برد و درنتيجه چند سالي در زندان ماند!

بعد از اين چند سال، پادشاه خواب هولناكي ديد، و آن را براي كرسي نشينان مملكت خود بازگو كرد تا شايد تعبيرش كنند. و آن خواب چنين بود كه گفت: « - در خواب مي بينم هفت گاو چاق طعمه هفت گاو لاغر مي شوند، و هفت سنبله سبز را و ديگر سنبله هاي خشكيده! هان اي كرسي نشينان ! نظر خود را دربارة رؤياي من بگوئيد، اگر از تعبير رؤيا سررشته داريد؟ »

گفتند: اين خواب آشفته است، و ما دانا به تعبير خواب هاي آشفته نيستيم!

در اين موقع بود كه ساقي شاه به ياد يوسف و تعبيري كه از خواب وي كرده بود، افتاد، و جريان را به پادشاه گفت، و از او اجازه گرفت تا به زندان برود و از يوسف تعبير خواب اورا بپرسد، او نيز اجازه داد و اورا به نزد يوسف روانه كرد.

وقتي ساقي شاه نزد يوسف آمد و تعبير خواب شاه را خواست و گفت كه همة مردم منتظرند پرده از اين راز برداشته شود. يوسف در جوابش گفت:

- هفت سال پي در پي كشت و زرع كنيد و آنچه درو مي كنيد در سنبله اش بگذاريد مگر اندكي كه مي خوريد. آنگاه هفت سال ديگر بعد از آن مي آيد كه آنچه اندوخته ايد مي خوريد، مگر اندكي از آنچه انبار كرده ايد. سپس بعد از اين هفت سال سالي فرا مي رسد كه از قحطي نجات يافته و از ميوه ها و غلات بهره مند مي شويد!

شاه وقتي اين تعبير را شنيد حالتي آميخته از تعجب و مسرت به وي دست داد، و دستور آزادي يوسف را صادر كرد. و گفت تا اورا احضار كنند، لكن وقتي مأمور دربار به زندان مراجعه نمود و خواست يوسف را بيرون آورد، او از بيرون آمدن امتناع كرد و فرمود:

- بيرون نمي آيم مگر بعد از آنكه شاه ماجراي ميان من و زنان مصر را تحقيق كند و ميان من و ايشان حكم نمايد!

شاه تمامي زنان را كه در جريان يوسف دست داشتند احضار نمود و دربارة او با ايشان به گفتگو پرداخت. آنها همگي به برائت ساحت او از جميع تهمت ها متفق گشتند و گفتند : - از خدا به دور، ما هيچ سابقة سوئي از او نداريم !

در اينجا همسر عزيز گفت:

ص:72

- ديگر حق آشكار شد! و من ناگزيرم بگويم كه همة فتنه ها زير سر من بود و من عاشق او شده بودم و با او بناي مراوده را گذاشتم، او از راستگويان است!

پادشاه امر اورا بسيار عظيم ديد، و علم و حكمت و استقامت و امانت او در نظرش عظيم آمد و دستور داد آزادش كنند و اورا مجدداً احضار كرد و دستور داد با كمال عزت و احترام احضارش كنند و گفت:

« او را برايم بياوريد تا من وي را مخصوص خود گردانم! »

وقتي يوسف را آوردند، شاه با او گفتگو كرد و گفت تو ديگر امروز نزد ما داراي مكانت و امانتي، چه دقيق ترين وجهي آزمايش و بهترين وجهي خالص گشته اي!

يوسف در پاسخش فرمود:

-مرا متصدي خزاين زمين يعني سرزمين مصر بگردان، كه در حف__ظ آن حاف__ظ و دانايم، و هم مي توانم كشتي ملت و مملكت را در چند سال قحطي به ساحل نجات برسانم و از مرگي كه قحطي بدان تهديدشان مي كند، برهانم!

پادشاه پيشنهاد وي را پذيرفت و يوسف دست اندر كار امورمالي شد و در كشت و زرع بهتر و بيشتر كوشيد و در جمع آذوقه و طعام و نگهداري آن در سيلو هاي مجهز با كمال حزم و تدبير، سعي كرد، تا آنكه سالهاي قحطي فرا رسيد و يوسف آذوقة پس انداز شده را در بين مردم تقسيم و توزيع مناسب نمود و بدين وسيله آنها را از مخمصه رهانيد.

در همين سنين بود كه يوسف به مقام عزيزي مصر رسيد و بر اريكة سلطنت تكيه زد.

معلوم مي شود كه راه رسيدن يوسف به سلطنت از طريق رفتن او به زندان هموار شد. در همين زندان بود كه مقدمات اين سرنوشت فراهم آمد. از سوي ديگر مي بينيم با اينكه زنان مصر مي خواستند براي خاموش كردن سر و صداها اسم يوسف را از يادها ببرند، و ديدگان را از ديدارش محروم، و اورا از چشم ها مخفي بدارند، و لكن خدا غير اين را خواست!

در بعضي از سالهاي قحطي بود كه برادران يوسف براي گرفتن آذوقه وارد مصر شدند و به نزد يوسف آمدند و يوسف به محض ديدن آنها، ايشان را شناخت ولي ايشان يوسف را نشناختند.

ص:73

يوسف از وضع ايشان پرسيد، در جواب گفتند:

-ما فرزندان يعقوبيم، و يازده برادريم، كه كوچكترين از همه نزد پدر مانده، چون پدر طاقت دوري و فراق او را ندارد.

يوسف چنين وانمود كرد كه ميل دارد اورا هم ببيند و بفهمد كه مگر چه خصوصيتي دارد كه پدرش اختصاص به خودش داده است. لذا دستورمي دهد كه اگر بار ديگر به مصر آمدند حتماً اورا با خود بياورند. آنگاه براي اينكه تشويقشان كند بسيار احترام نمود و بيش از بهائي كه پرداخته بودند آذوقه شان داد و از ايشان عهد و پيمان گرفت كه برادر را حتماً بياورند.

ضمناً به طور محرمانه به كاركنان خود دستور داد تا بها و پول يا متاعي را كه آورده اند برگردانند و در خورجين هايشان بگذارند تا وقتي بر مي گردند متاع خود را بشناسند، شايد دوباره برگردند!

چون به نزد پدر بازگشتند، ماجرا و آنچه را كه ميان ايشان و عزيز مصر اتفاق افتاده بود همه را براي پدر نقل كردند و گفتند كه با اين همه احترام از ما عهد گرفته كه برادر را برايش ببريم و گفته كه اگر نبريم به ما آذوقه نخواهد داد.

پدراز دادن " بنيامين " خودداري مي كند. در همين حين خورجين هارا باز مي كنند تا آذوقه را جابجا كنند مي بينند كه عزيز مصر متاعشان را هم برگردانيده است. مجدداً نزد پدر شده و جريان را به اطلاعش مي رسانند و در فرستادن بنيامين اصرار مي ورزند ولي پدر امتناع مي كند تا آنكه در آخر بعد از گرفتن عهد و پيمان الهي كه در بازگرداندن و محافظت او دريغ نورزند، رضايت مي دهد، و در عهد خود نكته اي را هم اضافه مي كنند كه اگر گرفتاري پيش آمد كه برگرداندن او مقدور نبود، معذور باشند.

آنگاه براي بار دوم مجهز شده و به سوي مصر حركت مي كنند، در حالي كه بنيامين را نيز همراه دارند.

وقتي بر يوسف وارد مي شوند يوسف برادر مادري خود را به اطاق خلوت برده و خود را معرفي مي كند و مي گويد: من برادر تو يوسف هستم و ناراحت مباش ، من نخواسته ام تو را حبس كنم، بلكه نقشه اي دارم و آن اين است كه مي خواهم تو را نزد خود نگه دارم، پس زنهار كه از آنچه مي بيني ناراحت مباش!

و چون بار ايشان را مي بندد، جام سلطنتي را در خورجي__ن بنيامين مي گذارد، و آنگاه جارزني جار مي زند كه: - اي كاروانيان شما دزديد!

ص:74

فرزندان يعقوب برمي گردند و به نزد ايشان مي آيند كه مگر چه گم كرده ايد؟

گفتند: جام سلطنتي را، كه پيمانه است، گم كرده ايم ! و هركه آن را بي__اورد يك بار شت__ر جايزه مي دهيم !

گفتند: بخدا كه شما خود فهميديد كه ما بدين سرزمين نيامده ايم تا فساد كنيم، و ما دزد نبوده ايم !

گفتند: اگر جام در بار شما پيدا شد كيفرش چيست؟ خودتان بگوئيد!

گفتند: ( در مذهب ما ) كيفر دزد، خود دزد است، كه برده و مملوك صاحب مال مي شود. ما سارق را اينگونه كيفر مي دهيم!

پس شروع كردند به بازجوئي و جستجو، و نخست خورجين هاي ساير برادران را وارسي كردند و در آنها چيزي نيافتند، آنگاه در آخر از خورجين بنيامين در آوردند و دستور بازداشتش را دادند.

هرچه برادران نزد عزيز آمدند و براي آزاد ساختن او التماس كردند مؤثر نيفتاد. حتي حاضر نشد يكي از ايشان را به جاي بنيامين بگيرد و بر پدر پير او ترحم كند، ناگزير مأيوس گشتند و نزد پدر آمدند. البته غير از بزرگترشان، كه او در مصر بماند و به سايرين گفت:

- مگر نمي دانيد كه پدرتان از شما پيمان گرفته است؟ مگر سابقة ظلمي را كه به يوسف كرديد از يادتان رفته است؟ من از اينجا تكان نمي خورم تا پدرم اجازه دهد و يا خداوند كه احكم الحاكمين است برايم چاره اي بسازد!

او در مصر بماند و ساير برادران نزد پدر بازگشتند و جريان را برايش گفتند. يعقوب عليه السلام وقتي اين جريان را شنيد، گفت:

« - نه ! نفس شما، باز شما را به اشتباه انداخته است!

من صبري جميل پيش مي گيرم،

باشد كه خدا همة آنها را به من باز گرداند! »

در اينجا روي از فرزندان برتافت و ناله اي كرد و گفت:

-وا اسفا بر يوسف !!

و ديدگانش از شدت اندوه و فرو بردن جرعه هاي غم، سفيد گشت!

چون فرزندان ملامتش كردند كه تو هنوز دست از يوسف و ياد او برنمي داري؟

ص:75

گفت:

-من به شما چيزي نمي گويم،

من حزن و اندوه خود را نزد خدا به شكايت مي برم !

و من از خدا چيزهائي مي دانم كه شما نمي دانيد!

آنگاه فرمود:

- اي فرزندان من!

برويد ! و از يوسف و برادرش جستجو كنيد!

و از رحمت خدا مأيوس نشويد!

من اميدوارم كه شما موفق مي شويد و هر دو آنها را پيدا مي كنيد!

چند تن از فرزندان به دستور يعقوب دوباره به مصر برگشتند. وقتي در برابر يوسف قرار گرفتند و تضرع و زاري كردند و التماس نمودند كه:

- به ما و جان ما و خاندان ما و برادر ما رحم كن! اي عزيز !

بلاها ما را و خاندان ما را احاطه كرده است،

قحطي و گرسنگي ما را از پا درآورده است.

ما با بضاعتي اندك آمده ايم،

تو به بضاعت ما نگاه مكن،

و پيمانه تمام بده !

و بر ما و بر برادر ما كه اينك بردة خود گرفته اي رحم فرما !

كه خداوند تصدق كنندگان را دوست مي دارد !

اينجا بود كه كلمة خداي تعالي تحقق يافت ! كلمه اي كه عبارت بود از عزيز كردن يوسف عليرغم كوشش برادران، و وعدة اينكه قدر ومنزلت اورا و برادرش را بالا برده و حسودان ستمگر را ذليل و خوار آنها بسازد! يوسف تصميم گرفت خود را به برادران معرفي كند، لاجرم چنين آغاز كرد:

-هيچ مي دانيد كه با يوسف و برادرش چه كرديد؟

آن روزها كه غرق در جهل بوديد!؟

برادران تكاني خوردند و گفتند:

ص:76

-آيا راستي تو يوسفي؟

گفت: - من يوسفم و اين برادر من است!

خدا بر ما منت نهاد.

آري كسي كه تقوي پيشه كند و صبر نمايد،

خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمي سازد!

گفتند: - به خدا قسم كه خدا تورا برما برتري داد، و ما خطاكار بوديم!

چون به گناه خود اعتراف كردند و گواهي دادند كه ام__ر به دست خداست، هركه را بخواهد ع__زي__ز مي كند و هركه را بخواهد ذليل مي سازد، و سرانجام نيك از آن مردم با تقواست! و خدا با صابران و خويشتن داران است، لاجرم يوسف هم در جوابشان شيوة عفو و استغفار را پيش گرفت و چنين گفت:

-امروز به خرده حسابها نمي پردازم، خداوند شمارا بيامرزد!

آنگاه همگي را نزد خود خواند و احترام و اكرامشان كرد. سپس دستورشان داد تا به نزد خانواده هاي خود بازگشته و پيراهن اورا هم با خود ببرند و به روي پدر بيندازند، تا به همين وسيله بينا شده و اورا باخود بياورند.

برادران آمادة سفر شدند. همين كه كاروان از مصر بيرون شد، يعقوب در آنجا كه بود به كساني كه در محضرش بودند گفت:

-من دارم بوي يوسف را مي شنوم، اگر به سستي رأي نسبتم ندهيد!

فرزنداني كه در حضورش بودند گفتد:

-به خدا قسم كه تو هنوز در گمراهي سابقت هستي!

چيزي نگذشت كه بشير وارد شد و پيراهن يوسف را به صورت يعقوب انداخت و يعقوب ديدگان از دست شدة خود را باز يافت.

و عجب اينجاست كه خداوند به عين همان چيزي كه به خاطر آن ديدگانش را گرفته بود، با همان (پيراهن) ديدگانش را شفا داد.

آنگاه يعقوب به پسرانش گفت:

- به شما نگفتم كه من از خدا چيزها سراغ دارم كه شما نمي دانيد؟!

گفتند: - اي پدر! حال براي ما استغفار كن!

ص:77

و آمرزش گناهان ما را از خدا بخواه !

ما مردمي خطاكار بوديم !

يعقوب فرمود:

- به زودي از پروردگارم جهت شما طلب مغفرت مي كنم،

او هم غفور و رحيم است!

آنگاه تدارك سفر ديدند و روانة مصر شدند. يوسف ايشان را استقبال كرد و پدر و مادر را در آغوش گرفت، و امنيت قانوني براي زندگي در مصر جهت ايشان صادر كرد، و به دربار سلطنتي شان وارد نمود و پدر و مادر را بر تخت نشانيد. آن دو به اتفاق برادران همه در برابر يوسف به سجده افتادند.

يوسف گفت: - پدر جان، اين تعبير همان خوابي است كه

من قبلاً ديده بودم!

پروردگارم خوابم را حقيقت كرد!

آنگاه به شكرانه خدا پرداخت، كه چه رفتار لطيفي در دفع بلاياي بزرگ از وي كرد، و چه سلطنتي و علمي به او ارزاني داشت!

دودمان يعقوب همچنان در مصر بماندند، و اهل مصر يوسف را به خاطر آن خدمتي كه به ايشان كرده بود و آن منتي كه به گردنشان داشت، بي نهايت دوست داشتند.

يوسف مصريان را به دين توحيد و ملت ابراهيم و اسحق و يعقوب دعوت مي كرد. موضوع دعوت او در زندان در اين سوره و نيز در سورة مؤمن در قرآن ذكر شده است.

(1)

ص:78

تر و خشك مي كند، و از حضيض ذلت به اوج عزت مي كشاند، و دست اورا مي گيرد و از ته چاه اسارت و طناب بردگي و رقيّت و زندان و عذاب و شكنجه به بالاي تخت سلطنت مي آورد.

سرائيدن قصة يوسف به آن طريق كه قرآن سروده، بهترين سرائيدن است، زيرا با اينكه قصه اي عاشقانه بيان مي كند ولي طوري بيان مي كند كه عفيف تر و پوشيده تر از آن ممكن نيست كسي چنين داستاني را بسرايد!

قرآن مجيد خود به اين واقعيت چنين گوياست:

« ما با وحي اين قرآن بهترين قصه ها را برايت مي سرائيم،

و تو قبل از سرائيدن ما از غافلين نسبت به آن بودي! »

ص:79

غرض از سوره، بيان داستان يوسف عليه السلام و تاريخ آل يعقوب است كه خداوند با بيان اين داستان غرض عالي از آن را استخراج كرده است و آن مسئلة ولايت خداي تعالي نسبت به بندگان مُخلَص است كه در ابتداء و خاتمة اين سوره به طور چشمگيري منعكس است.

بلي ! غرض و هدف اين سوره بيان ولايتي است كه خداوند نسبت به بنده اش دارد. البته آن بنده كه ايمان خود را خالص، و دل را از محبت او پر كرده است، و ديگر جز به سوي او به هيچ سوي ديگري توجه نداشته باشد!

عهده دار امور چنين بنده اي خود خداوند مي شود و اورا به بهترين وجهي تربيت مي كند، و راه نزديك شدنش را هموار، و از جام محبت سرشارش مي كند، آن چنان كه او را خالص براي خود مي سازد، و به زندگي الهي خود زنده اش مي كند، هرچند اسباب ظاهري همه در هلاكتش دست به دست هم داده باشند. خداوند اورا بزرگ مي كند، هرچند حوادث اورا خوار بخواهند، و عزيزش مي كند هرچند نوائب و ناملايمات دهر او را به سوي ذلت بكشانند و قدر و منزلتش را منحط سازند.

خداوند اين غرض را در خلال بيان داستان يوسف تأمين نموده است.(1)

ص:80

مصر بردند.

او در مصر به خانة شاهي و عزت راه يافت. آن كس كه درآن خانه ملكه بود با وي بناي مراوده را گذاشت و اورا نزد عزيز مصر متهم ساخت، و چيزي نگذشت كه خودش نزد زنان اعيان و اشراف مصر اقرار به پاكي و برائت وي كرد، و دوباره اتهام خود را دنبال نموده و اورا به زندان انداخت، و همين سبب شد كه مقرب درگاه سلطان گرديد، و نيز همان پيراهن خون آلودش كه باعث نابينائي پدرش يعقوب شد، همان پيراهن در آخر باعث بينائي او گرديد، و به همين قياس تمامي حوادث تلخ او وسيلة ترقي او گشت و به نفع او تمام شد.

دربارة يوسف هر پيش آمدي كه در طريق تكامل سد راه او مي شد خداوند عين همان پيش آمد را وسيلة رشد و پخته شدن او و باعث موفقيت و رسيدن به هدفش قرار مي داد. همواره خداوند اورا از حالي به حالي تحول مي داد تا آنجا كه ملك و حكمتش ارزاني داشت و اورا برگزيد، و تأويل احاديث را به او آموخت، و نعمت خود را بر او تمام كرد، همانطور كه پدرش به او وعده داده بود.(الميزان ج21ص120)

(1)

ص:81

و بدين سان پروردگارت تو را بر مي گزيند،

و تعبير احاديث را تعليمت مي دهد،

و نعمت خويش بر تو و بر خاندان يعقوب كامل مي كند،

چنانچه بر پدرانت، ابراهيم و اسحق، كامل كرده بود!

كه پروردگارت دانا و حكيم است! »

اين خواب بشارتي بودكه خداي سبحان به يوسف داد تا ماده اي روحي براي تربيت او بوده باشد، و اورا براي پيمودن راه ولايت و تقرب به خدا آماده سازد.

ص:82

(1)

ص:83

كه در حقش رانده شده بود.

يعقوب نهي را مقدم بر بشارت آورد و دليل اين امر محبت مفرط و شدت اهتمامي بود كه به كار يوسف داشت، و آن حسادت و بغض و كينه اي كه از برادران نسبت به وي سراغ داشت.

دليل اينكه دلهاي برادران سرشار از كينه و دشمني با يوسف بوده، اين است كه يعقوب عليه السلام در جواب يوسف نفرمود: من مي ترسم درباره ات نقشه شومي بريزند، و يا ايمن نيستم از اينكه نابودت كنند، بلكه فرمود نقشه مي ريزند، و تازه همين بيان قطعي را با " يَكيدوُا لَكَ كَيداً " قطعي تر كرد و تأكيد نمود.

علاوه بر اين يعقوب كلام خودرا با عبارت – شيطان براي انسان دشمني آشكار است – تأكيد كرد و خاطرنشان ساخت كه كيد برادران غير از كي__نه هاي دروني ي__ك سبب خارجي نيز دارد كه كينه آنان را دامن مي زند و آتش دلهايشان را برافروخته تر مي كند تا آن حسد و كينه اثر سوء خود را بكند، و او شيطان است كه از روز نخست دشمن انسان بوده است و حتي يك روز هم حاضر به ترك دشمني نشده است، و دائماً با وسوسه و تسويلات خود آدميان را تحريك مي كند كه از صراط مستقيم و راه سعادت به سوي راه كج كه به شقاوت دنيوي و اخروي آدمي منتهي مي شود، منحرف شود!

ص:84

مستند: آيه 7 تا 21سورة يوسف " لَقَد كانَ في يوُسُفَ و اِخوَتِهِ آياتٌ لِلسّائِلينَ ...." الميزان ج22ص 118

ص:85

و سپس چگونگي اين انتقال تاريخي را در جريان داستان بيان فرموده و آخرين قسمت آن را كه كوچ يعقوب عليه السلام و آل يعقوب به مصر است مشخص گردانيده است.

آياتي كه خداوند در آية اول اشاره فرموده، همانا آيات الهيه اي است كه دلالت بر توحيد او مي كند، و دلالت مي كند بر اين كه خداي تعالي وليّ بندگان مُخلَص است، و امور آنان را به عهده مي گيرد تا به عرش عزت بلندشان كند و در اريكة كمال جلوسشان دهد، آن طور كه او مي خواهد، نه آن گونه كه ديگران نقشه مي كشند و توطئه مي كنند، و نه وسايل و امكانات ظاهري كه به كار مي گيرند.

و اين خداست كه اسباب ها را به كار مي اندازد و نتيجه را هم خودش تعيين مي كند. اين همان واقعيتي است كه برادران يوسف فكر مي كردند در طراحي توطئه موفق بوده اند، در صورتي كه عامل اجراي برنامه اي بودند كه نتيجة آن را خداي واحد قهار براي يوسف و بني اسرائيل طراحي كرده بود!

ص:86

قرآن مجيد، كيفيت فكري و جسماني و نوع زندگي و معاش برادران يوسف، و همچنين نقش آنها را در مرحلة اول تاريخ يوسف عليه السلام در آيات زير بيان مي كند:

« ... آن دم كه گفتند:

يوسف و برادرش نزد پدرمان از ما كه گروهي نيرومنديم، محبوبترند،

كه پدر ما در ضلالتي آشكار است.

يوسف را بكشيد، يا به سرزميني دورش بيندازيد!

كه علاقة پدرتان خالص براي شما شود،

و پس از آن مردمي شايسته شويد! »

عبارتي كه مي رساند برادران يوسف افراد نيرومند بودند، عبارت " نَحنُ عُصبَةٌ " است، كه به جماعتي گفته مي شود كه دربارة يكديگر تعصب داشته باشند و از نظر عدد هم شامل جماعتي مي شود كه از ده نفر كمتر و از پانزده نفر بيشتر نباشند.

يوسف يازده برادر داشت كه در اينجا گويندگان عبارت فوق ده نفرند و يوسف و برادرش " بنيامين" استثنا شده است. اين ده نفر مرداني نيرومند بوده اند كه رتق و فتق امور خاندان يعقوب و ادارة گوسفندان و اموال آن به دست ايشان بوده است.

عبارت" يوسف و برادرش" نشان مي دهد كه با اينكه او برادر ايشان هم بوده، و همه فرزندان يعقوب "ع" بوده اند، خود مشعر بر اين است كه يوسف و اين برادرش از يك مادر ديگر بوده و نسبت به آن ده نفر برادر پدري تنها بوده اند.

از روايات اسلامي بر مي آيد كه نام برادر تني يوسف " بنيامين" بود.

از سياق آية فوق نيز بر مي آيد كه در هنگام شروع داستان هر دو برادر اطفال صغيري بوده اند و كاري از آنان ساخته نبود، و در ادارة خانه و تدبير مواشي يعقوب عليه السلام مداخله اي نداشته اند.

بيان قرآن به روشني نشان دهندة وضع روحي برادران يوسف است و حسادت و غيظ و كينة آنان را نسبت به برادرشان و انتقاد از عملكرد پدرشان را نشان مي دهد.

پسران يعقوب با عبارت " حقا كه پدرمان در ضلالتي آشكار است! " حكم

ص:87

كردند بر اين كه پدرشان در گمراهي است. البته مقصودشان از گمراهي، كج سليقگي و فساد آشكار است نه گمراهي در دين!

ص:88

محبت او را به طور خالص متوجه خود كنند، و اگر غير از اين بود طبعاً بايستي پدر را از بين مي بردند نه برادر را، و يا حداقل محيط زندگي را با بيچاره كردن او و ترك او براي خود صاف و هموار مي كردند، و سپس به حساب او مي پرداختند.

آنها عبارتي را كه در اول كار به كار بردند پس از چند سال نيز به كار بردند، يعني زماني كه پدر گفت بوي يوسف را مي شنوم بلافاصله گفتند:

« بخدا تو هنوز در آن ضلالت قديمي باقي هستي! »

كه منظورشان ضلالت قديمي در دين نبود زيرا از يعقوب سابقة گمراهي نداشتند بلكه مقصودشان همان افراط در محبت يوسف و مبالغة بيجا در امر او بوده است.

ص:89

محبت و ايثار يعقوب در حق يوسف غريزة حسد را در برادران شعله ور مي كرد و آتش كينة آنها را تيزتر مي ساخت. يعقوب خود به اين معني كاملاً واقف بود ولي باز به آن دو برادر مخصوصاً به يوسف در محبت مبالغه مي كرد. او نسبت به جان يوسف نگران بود و از پسران ديگرش مي ترسيد لذا هيچ وقت اجازه نمي داد آنها با يوسف تنها بمانند. آن ها را نسبت به يوسف امين نمي دانست.

همين حركات بيش از پيش آنها را خشمگين مي كرد، و يعقوب آثار آن را در قيافة آنان مشاهده مي كرد. همة اين مطالب در عبارتي كه به يوسف گفت خلاصه مي شود: « فَيَكيدوا لَكَ كَيداً – عليه تو كيد و توطئه مي كنند، توطئة مسلم!»

وقتي يوسف خواب خود را براي پدر نقل كرد، نتيجة اين خواب باعث شد يعقوب محبت و دلسوزي و مراقبت خود را دربارة يوسف دو چندان كند، لاجرم سفارش كرد كه رؤياي خود را مخفي بدارد و آن را مطلقاَ به برادران خود نگويد تا بلكه از اين راه از كيد برادران مصون ماند.

اما تقدير الهي بر تدبير يعقوب غالب بود!

سرانجام پسران بزرگتر دور هم جمع شدند و دربارة حركاتي كه از پدر نسبت به آن دو ديده بودند به مذاكره پرداختند و گلايه هاي خود را از رفتار پدر در ميان نهادند و سر انجام حكم كردند كه پدر دچار كج سليقگي شده است؟!

(1)

ص:90

مي كردند، تو نزدشان نبودي؟ و اين از خبرهاي غيب است كه به تو وحي مي كنيم!»

خداوند تعالي متن مشورت آنان را در چند نوبت بيان فرموده است:

در نوبت اول مصيبتي را كه در خصوص يوسف و برادرش مواجه شده اند به ميان آوردند، كه اين دو كودك تمام توجه پدر را از ما به سوي خود منصرف كرده و دل او را مجذوب خود ساخته اند، به طوري كه ديگر از آن دو جدا نمي شود و اعتنائي به ما ندارد!

آنها اين امر را خطر بزرگي براي خود تلقي كرده بودند كه بزودي شخصيت شان به كلي خورد شده و زحمات چند ساله شان بي نتيجه خواهد ماند و پس از سالياني عزت دچار ذلت خواهند شد و اين خود انحراف و كج سليقگي پدرشان است در روش و طريقه، و اين روش و طريقه اي كه پدر در پيش گرفته روشي غلط و طريقه اي منحرف است!

در شور دوم، دربارة خلاصي خود از اين گرفتاري مذاكره كردند، و هريك نقشه اي را كه طرح كرده بودند پيشنهاد كردند: يكي گفت كشتن يوسف لازم است، و ديگران گفتند بايد او را در سرزمين دوردستي رها كنيم كه ديگر نتواند نزد پدر برگردد، و روي خانواده را ببيند تا به تدريج اسمش فراموش شود و توجهات پدر خالص براي ما باشد.

سرانجام متققاً رأي دادند و بر اصل آن تصميم گرفتند. و اما در جزئيات آن، رأي نهائي شان اين شد كه ا و را در قعر چاهي بيندازند تا رهگذران و مكاريان او را بگيرند و با خود به شهرهاي دوردست ببرند و به كلي اثرش از بين برود.

( پس از اينكه در يكي از دو رأئي كه زدند گفتند: يوسف را بكشيد! در اين تصميم نامي از برادر ديگر نبردند، با اينكه قبلاً گفته بودند يوسف و برادرش مورد توجه پدر هستند و پدر هر دو را دوست دارد. شايد خصومتشان از آن دو به خاطر اين بوده كه يعقوب مادر آن دو را دوست مي داشته است و اين باعث توجه او به بچه هاي او شده و حسادت برادران را تحريك كرده است.)

در رأي بعدي راه ديگري را نيز بررسي كردند و گفتند اگر هم اورا نكشيد طوري او را دور كنيد و در سرزميني رها كنيد كه ديگر نتواند به خ___انه بازگردد. واين خود دست كم__ي از كشتن ندارد، زيرا بدين وسيله مي شود از خطر او دور شد.

اينكه قرآن مجيد ترديد در اين دو رأي را به ايشان نسبت داده دليل براين است كه اكثرشان هردو رأي را پسنديده و قبول كرده بودند، و به همين جهت در پياده كردن يكي از آن دو به ترديد افتادند تا آنكه يكي از آنها كفه نكشتن را ترجيح داد و گفت: يوسف را نكشيد بلكه او را در ته چاهي بيندازيد!

ص:91

قرآن مجيد دليل آنها را چنين نقل مي كند كه – يَخلُ لَكُم وَجهُ اَبيكُم – يعني روي پدرتان خالي و باز شود. بدين معني كه يوسف بي__ن آنها و پدرشان حايل بود، وقتي اين مان__ع برطرف شود همه روي پدر را مي بينند و محبت پدر در آنها منحصر مي شود.

ص:92

از سياق آيات بر مي آيد كه برادران يوسف نسبت به اين پيشنهاد اعتراض نكرده اند و گرنه قرآن آن را نقل مي كرد، و بعلاوه مي بينيم كه همين پيشنهاد را عملي كرده اند.

ص:93

نفس خود من است.

نكتة لطيفي كه در اين جواب به كار برده اين بوده است كه هم رعايت تلطف نسبت به ايشان را كرده است و هم خواسته لجاجت و كينة آنها را تحريك نكرده باشد.

آنگاه چنين اعتذار جست كه:

« من از اين مي ترسم كه در حالي كه از او غافليد گرگ او را بخورد!»

اين يك عذر موجه بود زيرا بيابان هائي كه چراگاه مواشي و رمه هاست طبعاً از گرگ و ساير درندگان خالي نيست، و معمولاً در گوشه و كنارهايش كمين مي گيرند تا در فرصت مناسب گوسفندي را شكار كنند. غفلت ايشان هم امر طبيعي و ممكن بود.

پسران در جواب پدر خود را به تجاهل زدند و گويا كه مقصود حرف پدر را نفهميده اند لذا در جواب كلام پدر به طور انكار و تعجب و به طوري كه دل پدر راضي شود گفتند كه- آنها جمعيتي نيرومند و مددكار يكديگرند، و به خدا قسم خوردند كه اگر با اين حال گرگ اورا پاره كند او مي تواند به زيانكاريشان حكم كند، و هرگز زيانكار نيستند!

در اين سوگند خوردن و وعده دادن به پدر منظورشان اين بود كه اندوه را از دل او بيرون كنند تا مانع بردن يوسف نشود اما بيشتر از يك روز از اين قولشان نگذشت كه خود را در آن چه كه قسم خورده و وعده داده بودند تكذيب كردند و گفتند- پدر، ما رفته بوديم مسابقه دادن كه گرگ يوسف را خورد!

ص:94

بغل كرده و باخود برده اند تا تصميم نهائي خودرا عملي سازند.

خداي تعالي بعداز آن كه با آن سكوت آنچه را بايد بفهماند فهماند، دوباره به حوادث پس از آن ماجرا مي پردازد و چنين در آيه انشاء مي فرمايد:

« ... و چون او را بردند وهم سخن شدند كه در قعر چاهش كنند،

و بدو وحي كرديم كه آنان را از اين كارشان خبردار خواهي كرد،

و آنها درك نمي كنند! »

خداي تعالي نقل مي كند كه به يوسف وحي كرديم كه - سوگند مي خورم به طور يقين، روزي برادران را به حقيقت اين عملشان خبر خواهي داد، و از تأويل آنچه بر تو كردند، خبردار شان خواهي كرد! با اينكه ايشان اسم عمل خود را طرد و نفي تو و خاموش كردن نور تو و ذليل كردن تو مي نامند، غافل ار اينكه همان عمل نزديك كردن تو به سوي اريكة عزت و تخت مملكت و احياء نام تو و اتمام نور تو و رفع قدر و منزلت توست، ولي آنها نمي فهمند و تو به زودي به ايشان خواهي فهماند!

و اين همان وقت صورت واقعيت به خود گرفت كه يوسف بر اريكة سلطنت تكيه زد و برادران در برابرش ايستادند و با عباراتي ترحم انگيز چنين گفتند:

« اي پادشاه ! ما و كسانمان بي نوا شده ايم،

و كالائي ناچيز آورده ايم،

پيمانه تمام ده و به ما بخشش كن!

كه خدا بخشندگان را پاداش مي دهد! »

و يوسف آن موقع پاسخشان را با عبارت زير داد و گفت:

« آيا دانستيد !

كه وقتي نادان بوديد،

با يوسف و برادرش چه كرديد! »

عبارت" آيا دانستيد؟ " بسيار قابل دقت است، چ___ه اشاره دارد بر اين كه آنچه ام__روز مشاهده مي كنيد حقيقت آن رفتاري است كه شما با يوسف كرديد. در آخر داستان عبارت " وقتي نادان بوديد!" در مقابل عبارت " و آنها درك نمي كنند!" كه در اول ماجرا بيان شده، آمده است.

ص:95

« شبانگاهان، گريه كنان پيش پدر شدند،

گفتند: اي پدر ما به مسابقه رفته بوديم،

و يوسف را نزد متاع خويش گذاشته بوديم،

گرگش بخورد!

ولي تو سخن مارا، گرچه راستگو باشيم، باور نخواهي كرد!

و پيراهن يوسف را با خون دروغين بياوردند.

گفت: چنين نيست!

بلكه نفس شما امر را بر شما تسويل كرده و مطلب را مبهم ساخته است !

پس صبر نيكوست!

پروردگارا!

در آنچه پسرانم تعريف مي كنند، ياري ام كن ! »

شبانگاهان پيش پدر برگشتند در حالي كه گريه مي كردند. البته گريه شان مصنوعي بود، و منظورشان اين بود كه امر را بر پدر مشتبه سازند، و در نتيجه پدر در آنچه ادعا مي كنند تصديقشان كند و تكذيب ننمايد.

با گريه گفتندكه اي پدرجان ما گروه برادران رفته بوديم براي مسابقه ( دو - يا تيراندازي – كه البته مسابقة دو با دور شدن از يوسف و بار وبنه مناسب تر است،) و يوسف را نزد بار و بنه خود گذاشته بوديم كه گرگي اورا خورد - و بدبختي و بيچارگي ما اين است كه هم برادر را از دست داده ايم و هم تو گفتار مارا تصديق و قبول نخواهي كرد، هرچند كه ما راستگو باشيم!

اين نوع عذرخواهي كلامي است كه نوعاَ هر پوزش طلبي وقتي دستش از همه جا بريد و راه چاره اي نيافت بدان متوسل مي شود، و مي فهماند كه مي داند كلامش نزد طرفش مسموع و عذرش پذيرفته نيست لكن از روي ناچاري حق مطلب را مي گويد واز واقع قضيه خبر مي دهد، هرچند تصديقش نكنند! پس اين تعبير كنايه از اين است كه كلام من صدق و حق است.

ص:96

عبارت " آوردن پيراهن با خون دروغين،" مي رساند كه پيراهني را به خون آلوده كرده بودند كه دروغش آشكار بود. و چنين بر مي آيد كه پيراهن خون آلود وضعي داشته كه نمودار دروغ آنان بوده است و كسي را كه درنده اي پاره اش كرده و خورده باشد، معقول نيست كه پيراهنش را سالم بگذارد.

ص:97

را مستور سازد، لوازم و ارتباطات ديگرش سر در مي آورند و خود را علني مي سازند...!

از اينجاست كه گويند حكومت و دولت از آن " حق" است، هرچند باطل چند روزي جولان و عرض اندامي هم بكند!

و ارزش از آن " صدق" است هرچند احياناً باطلي مورد رغبت قرار گيرد. خداوند مي فرمايد دروغگوي كافر كيش را هدايت نمي كند. و همچنين " مسرف دروغ پرداز" را هدايت نمي كند. و همچنين آنان كه بر خدا دروغ مي بندند رستگار نمي شوند...!

اين بدان جهت است كه چون حق را دروغ مي شمارند و ناگزير پاية خود را بر اساس باطل مي نهند و در زندگي به باطل تكيه مي كنند و ناچاراً خود را در نظامي مختل قرار مي دهند كه اجزايش با يكديگر تناقض دارد و هر جزئي باعث رسوائي جزء ديگرش مي شود و آن را انكار مي كند!

ص:98

در اين جواب هيچ اعتنائي به گفتة آنان كه گفتند - ما رفته بوديم مسابقه - نكرده و فرمود:

-بلكه نفس شما امري را بر شما تسويل كرده است!

" تسويل" به معناي وسوسه است، و معناي پاس___خ يعقوب اين است كه قضيه اين طوري كه شما مي گوئيد نيست، بلكه نفس شما در اين موضوع شما را به وسوسه انداخته و مطلب را مبهم كرده است. سپس حقيقت آن را معين كرد و افزود كه من خويشتن دارم، يعني شم___ا را مؤاخذه نمي كنم، و در مقام انتقام بر نمي آيم، بلكه خشم خود را به تمام معني فرو مي برم!

همين جمله كه فرمود " بلكه نفس شما امر را بر شما تسويل كرده است!" خود تكذيب دعوي آنان و بيان اين حقيقت است كه من به خوبي مي دانم فقدان يوسف مستند به اين گفته هاي شما و دريدن گرگ نيست، بلكه مستند به مكر و خدعه اي است كه شما به كار برديد و مستند به وسوسه اي است كه نفس هاي شما آن را طراحي كرده است.

اين جمله مقدمه اي است براي جملة بعدي كه مي فرمايد: - فَصَبٌر جَميلٌ !

در اين عبارت اشاره به عظمت قضيه و تلخي و دشواري تحمل آن است، و به جاي اينكه بگويد: من بر آن چه بر سرم آمده صبر مي كنم به سبب اينكه صبر خوب است! مي فرمايد: پس صبر خوب است!

ص:99

نيستند و در نابود كردن يوسف دست داشته اند و نقشه كشيده اند.

و ثالثاً راهي براي تحقيق مطلب و به دست آوردن حقيقتي كه بر سر يوسف چه آمده و او فعلاَ كجاست و در چه حالي است؟ در دست نيست. او براي چنين پيش آمدهاي ناگوار جز فرزندانش چه كسي را دارد كه براي دفع آن به اين سو و آن سو روانه كند؟

و فعلاً اين مصيبت به دست همين فرزندان رخ داده و نزديكتر از آنان چه كسي را دارد كه به معاونت وي از ايشان انتقام بگيرد، و به فرضي هم داشته باشد چگونه مي تواند فرزندان خود را طرد نمايد؟

پس به هر دليل كه باشد باز - صبر جميل است!

چيزي كه هست معناي صبر اين نيست كه انسان خود را آمادة هر مصيبتي نمايد و صورت خود را بگيرد تا هر كس كه خواست سيلي بزند، نه! معناي صبر، كه يكي از فضايل است، اين نيست كه آدمي چون زمين مرده زير پاي ديگران بيفتد و مردم اورا لگدمال كنند و مانند سنگ دم پا بازيچه اش قرار دهند؟!

بلكه صبر عبارت است از اين كه انسان در قلب خود استقامتي داشته باشد كه بتواند كنترل نظام نفس خود را كه استقامت امر حيات انساني و جلوگيري از اختلال آن بستگي به آن نظام دارد، در دست گيرد و دل خود را از تفرقه و تلاشي و نسيان تدبير و خبط فكر و فساد رأي جلوگيري كند.

پس صابران كساني هستند كه در مصايب استقامت به خرج مي دهند و از پا در نمي آيند و هجوم بدي ها پاي آنها را نمي لغزاند ولي كساني كه صابر نيستند در اولين برخورد با ناملايمات از دور خارج مي شوند.

اين است كه معلوم مي شود صبر چه فضيلت بزرگي است و چه راه خوبي است براي مقاومت در برابر مصايب و شكستن شدت دشواري آن!

در آئين توحيد، صبر دژي است كه انسان بدان پناهنده مي شود ولي اين دژ نعمت امنيت و سلامتي و حريت حيات را به انسان عودت نمي دهد و احتياج به سبب ديگري براي تأمين آنها دارد و آن سبب « خداي عزّ سلطانه» است!

لذا يك موحد، در برابر هرمصيبت، اول خود را در پناه صبر قرار مي د هد كه مشاعرش مختل و نيروهايش متلاشي نگردد و آنگاه بر پروردگار خود كه فوق همة سبب

ص:100

هاست توكل مي جويد و اميد مي بندد كه او را از شري كه روي آورده محافظت نمايد و همة اسباب را به سوي صلاح حال او برگرداند.

در اين صورت كار او، كار خود خداي تعالي مي گردد، و خدا هم كه بر كار خود مسلط است، اسباب را كه هرچند باعث بيچارگي او شده به سوي سعادت و پيروزي او جريان مي دهد.

به خاطر همين جهات بود كه يعقوب بعد از آنكه فرمود: "فَصَبرٌ جَميلٌ" دنبالش گفت: " وَاللهُ المُستَعانُ عَلي ما تَصِفونَ ! " و كلمة صبر را با كلمة توكل تمام كرد.

راستي كلام عجيبي است كه توك___ل يعقوب را به خداي تعالي بيان مي كند. يعقوب مي گويد: من مي دانم كه شما در اين قضيه مكر كرده ايد، و مي دانم كه يوسف را گرگ نخورده است، ولي در كشف دروغ شما و دست يابي به يوسف به اسباب ظاهري كه بدون اذن خدا هيچ اثري ندارند، دست نمي زنم ، و در ميان اين اسباب دست و پا نمي زنم بلكه با ص___بر، ضب_____ط نفس مي كنم، و با توكل به خدا حقيقت مطلب را از خدا مي خواهم. او اسمي از خود نبرد كه بگويد: بزودي صبر خواهم كرد! ويا نگفت كه " م___ن در آنچه ش___ما مي گوئيد به خدا استعانت مي جويم"، بلكه خود را به كلي كنار گذاشت و همه از خدا دم زد تا برساند كه همة امور منوط به حكم خداست، كه تنها حكم حق است!

و اين كمال توحيد يعقوب را مي رساند و مي فهماند كه با آن كه دربارة يوسفش غرق در اندوه و تأسف است، در عين حال يوسف را نمي خواهد و به وي عشق نمي ورزد و از فقدانش دچار شديدترين و جانكاه ترين اندوه نمي گردد مگر به خاطر خدا و در راه خدا !!!

ص:101

مستند: آيه19سورة يوسف " وَ جاءَت سَيّارَةٌ فَاَرسَلوا وارِدَهُم فَاَدلي دَلوَهُ قالَ يا بُشري هذاغُلامٌ ...." الميزان ج21ص171

ص:102

رهگذران يوسف را به پولي اندك فروختند، چه از اين معنا حذر داشتند كه اگر بر سر قيمت ايستادگي به خرج دهند حقيقت مطلب روشن مي شود و صاحبانش پيدا مي شوند و او را از چنگ آنها در مي آورند.

بيشتر مفسرين گفته اند كه برادران يوسف بعد از آنكه فرياد رهگذران بلند شد كه بچه اي را از چاه در آورده اند خود را به كنار چاه رساندند و ادعا كردند كه اين پسر بچه از ايشان است كه در چ___اه افتاده و اينك آمده اند او را بيرون كشند، و در نتيجه همان جا يوسف را به پولي اندك فروختند و از ترس اين كه حقيقت حال معلوم شود در قيمتش پافشاري نكردند.

مفسرين ديگر توجيهات ديگري دارند كه سياق آيات با هيچ كدام از آن ها سازگار نيست و هم چنان كه در آيه بعدي مي فرمايد - كسي كه از اهل مصر او را خريده بود - نشان مي دهد كه خريدار و فروشندگان غير از رهگذران و آن شخص مصري كسي ديگر نبوده است.

آية قرآن اين مطلب را بسيار پر معني تعريف كرده است:

« ... و او را به بهائي ناچيز، درهم هائي چند فروختند، كه در اين كار خود زاهد و بي اعتنا بودند.»

( نكته اين جاست كه شرايط طوري فراهم آمده كه فروشندگان سريعاً و به هر قيمت جزئي هم كه شده او را از سر خود وا كرده اند و قيمتش را ندانسته اند، كه اگر مي دانستند سرنوشت بايد عوض مي شد، ولي آن كس كه او را خريده بود از همان لحظة اول به زنش كه ملكة دربار بود گفت: اورا محترم بدار و از او شخصاً مراقبت كن! ... اين است تفاوت دو ديد در يك امر واحد ! و همين است تغيير دهندة همة شرايط كه لزوماً بايد مشيت الهي را به اجرا در آورند...! )

ص:103

درون خانة خود مي برد.

راستي آيات سورة يوسف، در جاي خود به نحوي شگفت انگيز اين شخص خريدار را مع__رفي مي كند، ( هرچند كه همة آيات سوره يوسف پر از شعر و شگفتند! )

1-در عبارت " مِن مِصر، " در آغاز كار مي فهماند كه خريدار يوسف مردي از اهل مصر بوده است.

2-در آية ديگر در عبارت" وَ اَلفيا سَيدَها لَديَ الباب، " مي فهماند كه او مردي بزرگ و مرجع حوايج مردم بوده است.

3-در آية " وَ قالَ نِسوَةٌ في المَدينةٌ اَمرَأَةِ العَزيز...، " مي فهماند كه اين شخص عزيز مصر است كه مردم مصر براي او مقام عزيزي قائلند.

4-در آية ديگر معرفي مي كند كه او داراي زندان است. يعني او رياستي در ميان مردم دارد كه داشتن زندان از شئونات آن است.

لذا از مجموع اين آيات بر مي آيد كه خريدار يوسف از همان اول ملك مصر بود و يوسف از همان لحظة اول به خانة شاه رفته و به كاخ سلطنتي راه يافته است.

ولي آيات سوره در تعريف اين شخص در هر نوبت آن مقدار را كه مورد حاجت بوده بيان كرده است.

آيه چنين مي گويد:

« . . . و آن كس از مردم مصر كه وي را خريده بود به همسرش گفت:

-منزلت اورا گرامي بدار!

شايد مارا سود دهد،

يا به فرزندي بگيريم!

و اين چنين يوسف را در آن سرزمين جا داديم تا .... »

با اينكه عادت بر اين جريان دارد كه موالي نسبت به امر بردگان خود اهميتي ندهند مگر در جائي كه از سيماي برده آثار اصالت و رشد را تفرس كنند و به نظرشان سيماي خير و سعادت بيايد. مخصوصاً پادشاهان و امراء و رؤسا كه هر لحظه ده ها و بلكه صدها برده و كنيز مي گيرند، چنين اشخاصي عادتاً نسبت به آن همه غلام و كنيز اشتياق و ولع نشان نمي دهند، و چنان نيست كه تا يك برده يا كنيز به دستشان بيايد واله و شيدايش شوند.

با اين حال، اين سفارش كه عزيز مصر دربارة يوسف مي كند كه همسرش اورا احترام كند، باشد كه از او نفع ببرند و يا فرزند خود بخوانند، حتماً معناي عميقي دارد!؟

ص:104

مخصوصاً از اين جهت كه اين سفارش را به شخص همسر و بانوي خانه اش مي كند، ( نه به كاركنان خانه )، و بعلاوه به او سفارش مي كند كه شخصاً مباشر جزئيات امور يوسف باشد!

و اين سابقه ندارد كه ملكه هاي دربار در امور جزئي و كوچك مباشرت كنند، و خانمي با چنين مكانتي رفيع به امور بردگان و غلامان رسيدگي نمايد.

حال نكته چيست كه اين چنين موضوع مهم مي شود؟

و اين نيست جز اين كه در يوسف جمالي بديع و بي نظيري بود كه عقل هر بيننده را خيره و دل هارا واله مي ساخت. و بالاتر از زيبائي آب و گل، خلق زيبا و ال____هي او بود - صبور، با وقار، داراي حركاتي متين، لهجه اي مليح، منطقي حكيمانه و نفسي كريم و اصلي نجيب؛ كه اگر اين صفات در هر كس وجود داشته باشد ريشه هايش از همان كودكي، حركات و سكنات كودك را از ديگران ممتاز مي سازد و آثارش از همان كودكي در سيمايش عيان مي شود.

اين ها بود كه دل عزيز مصر را به سوي يوسف - طفل صغير، جلب كرد، تا آنجا كه آرزومندش نمود كه اين كودك در خانة او رشد و نما نمايد، و از خواص اهل بيت خود شمرده شود، و بلكه نزديكترين مردم به او باشد تا او در امور مهم و مقاصد بزرگ خود از او منتفع گردد، و يا پسر خود بخواند، تا براي او و همسرش فرزندي باشد، و از خاندان او ارث ببرد.

از همين جا مي توان احتمال داد كه عزيز مصر مردي بي فرزند بود، و از همسرش فرزندي نداشت، و به همين جهت آرزو مي كرد كه يوسف فرزند او و همسرش باشد.

ص:105

ولي بيشتر مردم نمي دانند! »

خداوند در خلال داستان يوسف دو جا قضية تمكين دادن در زمين را يادآور شده است، يكي بعد از آنكه بيرون آمدنش را از چاه و پنهاني به مصر آوردن و فروختنش را به عزيز مصر، بيان كرده است، يكي ديگر بعد از بيان بيرون شدنش از زندان عزيز مصر و منصوب شدنش به خزانه داري سرزمين مصر!

شايد مراد به اينكه فرمود: ما يوسف را در زمين تمكين داديم اين باشد كه ما اورا طوري در زمين جاي داديم كه بتواند در زمين از مزاياي حيات با وسعت هرچه بيشتر، تمتع ببرد، و برخلاف آن___چه برادرانش مي خواستند كه او از ماندن در روي زمين محروم باشد، و به همين جهت در ته چاهش انداختند تا از قرارگاه پدرش دور شود و از سرزميني به سرزمين ديگر انتقال يابد.

اينكه فرمود: " تا تأويل احاديث را به او ياد دهيم! " نتيجة همين تمكين دادن در زمين است و عبارت مزبور مي رساند كه غير از تعليم احاديث و تأويل حوادث، نتايج ديگري نيز خداوند در نظر داشته است.

وقتي خداوند مي فرمايد: « وَاللهُ غالِبٌ عَلي اَمرِهِ - خداوند به كار خود مسلط است، » ظاهر اين است كه مراد به امر شأن باشد و شأن خدا همان رفتاري است كه در خلق خود دارد كه از مجموع آن نظام تدبير به دست مي آيد و معناي آيه اين مي شود كه:

هر شأني از شئون عالم صنع و ايجاد از امر خداي تعالي است و خداي تعالي غالب و آن امور مغلوب و مقهور در برابر اوست و او را در هرچه كه بخواهد مطيع و تسليم است و نمي تواند از مشيت او استكبار و تمرد كند، و از تحت سلطنت او خارج گردد.

خداي سبحان بر همة اين اسباب فعّاله عالم غالب است، و به اذن او آنها فعاليت مي كنند، و او هرچه را بخواهد بدانها تحميل مي كند و آنها جز سمع و طاعت چاره اي ندارند، اما بيشتر مردم اين را نمي دانند، چون گمان مي كنند كه اسباب ظاهري جهان خود در تأثيرشان مستقلند، و به همين جهت مي پندارند كه وقتي سببي يا اسبابي دست به دست هم داد تا كسي را ذليل كند خدا نمي تواند آن اسباب را از وجهه اي كه دارند، برگرداند، ولي مردم اشتباه مي كنند.

ص:106

مستند: آيه 22 تا 34 سورة يوسف " وَ راوَدَتْهُ الَّتي ...." الميزان ج21ص186

ص:107

هيجدهم تا سن كهولت و پيري است، كه در آن موقع ديگر عقل آدمي پخته و كامل مي گردد. در اينجا مراد، رسيدن به ابتداي سن جواني است.

در اين زمان، خداوند به يوسف " حكم" عطا مي كند.

" حكم" به معناي قول فصل و حق مطلب در هر امري است و نيز به معناي ازالة شبهه و ترديد است از اموري كه قابل اختلاف باشد، و لازمة اين معنا اين است كه در تمامي معارف انساني، چه راجع به مبدأ باشد، و چه راجع به معاد، و چه راجع به اخلاق باشد و چه شرايع و آداب مربوط به مجتمع بشري، بايستي دارندة حكم ، داراي رأي صائب و قطعي باشد.

از آيات فهميده مي شود كه اين حكمي كه خدا به وي داده بود همان " حكم الله " بوده، و خلاصه حكم يوسف " حكم الله " بوده است، و اين همان حكمي است كه ابراهيم عليه السلام از پروردگار خود مسئلت مي كرد و مي گفت: « پروردگارا، به من حكمي بخش! و مرا به صالحان ملحق ساز ! »

در همين زمان بود كه خداوند به يوسف " علم" نيز داد، علمي كه خدا به او داد قطعاً با جهل آميخته نبود. اين چگونه علمي و چه مقداري است خدا مي داند ولي هرچه باشد خالص علم است، و ديگر آميخته به هواي نفس و تسويلات شيطاني نيست، چون خدا آن علم را به خودش نسبت داده و دهندة آن علم و آن حكم را خدا دانسته است و خدا هم خود را چنين معرفي كرده كه :

« وَاللهُ غالبٌ عَلي اَمرِهِ ! » و « اِنَّ اللهَ بالِغٌ عَلي اَمرِهِ ! »

پس مي فهميم آن حكمي را كه خدا بدهد ديگر آميخته با تزلزل و ترديد و شك نيست، وچيزي را كه او به عنوان علم بدهد، جهل نخواهد بود!

از طرف ديگر مي دانيم كه اين موهبت هاي الهي كه به بعضي از انسان ها داده مي شود به طور اتفاقي نيست بلكه نفوسي كه اين علم و حكم به آنها داده مي شود با ساير نفوس فرق بسيار دارند. آنها خطاكردار و جاهل نيستند.

و اين حكم و علم كه به يوسف داده شد موهبتي ابتدائي نبود ، بلكه به عنوان پاداش به وي داده شد، چه او از نيكوكاران بود!

و از قسمت آخر آيه بر مي آيد كه خداوند از اين علم و حكم به همه نيكوكاران ميدهد، البته هر كسي به قدر نيكو كاري اش !

نكته مهم اين است كه علم مورد بحث شامل آن پيش بيني ها هم كه از تأويل احاديثش خوانده بوديم، مي شود، آنجا كه يوسف به رفيق زنداني اش گفت: آن ها از علم

ص:108

هائي بود كه خدايم به من تعليم داده است!

ص:109

خارج مصر، و شايد تا كنون هم اسم اورا نپرسيده باشند، و اگر هم پرسيده باشند يا خودش گفته است: " اسم من يوسف است!"

و يا ديگران از لهجه اش اين معنا را فهميده اند كه اصلاً عبراني است، ولي اهل كجاست، و از چه دودماني است؟ معلوم نشده است! چون معمول و معهود نبوده كه بردگان، خانه و دودماني معلوم داشته باشند!

يوسف هم كه خودش حرف نمي زند، البته بسيار حرف دارد، ولي تنها در درون دلش خلجان مي كند.

آري، او از نسب خود حرفي نزد مگر پس از چند سال كه به زندان افتاده بود، و در آنجا به دو رفيق زنداني اش گفت:

« از آئين پدرانم ابراهيم و اسحق و يعقوب پيروي مي كنم و ....»

او از معتقدات خود كه همان توحيد در عبادت است تا كنون چيزي به مردم مصر كه بت پرست بودند، نگفته است، مگر آن موقعي كه همسر عزيز گرفتارش كرده بود، در پاسخ خواهش نامشروعش به زبان آمد و گفت:

« معاذَ اللهُ اِنّهُ رَ بّي !

پناه مي برم بر خدا !

او پروردگار من است . . . ! »

او در اين روزها ملازم سكوت است، اما دلش پر است از لطايفي كه از صنع خدا مشاهده مي كند. او همواره به ياد حقيقت توحيد، و حقيقت معناي عبوديتي است كه پدرش با او در ميان مي گذاشت و هم به ياد آن رؤيائي است كه او را بشارت به اين مي داد كه خدا بزودي وي را براي خود خالص مي گرداند و به پدران بزرگش ابراهيم و اسحق و يعقوب ملحق مي سازد.

و نيز به ياد آن رفتاري است كه برادران با وي كردند، و نيز آن وعده اي كه خداي تعالي در قعر چاه، آنجا كه همة اميدهايش قطع شده بود، به وي داده بود، كه در چنين لحظاتي او را بشارت داد كه اندوه به خود راه ندهد زيرا او در تحت ولايت الهي و تربيت ربوبي قرار گرفته است، و آنچه برايش پيش مي آيد از قبل او طراحي شده، و بزودي برادران را به كاري كه كرده اند خبر خواهد داد، و ايشان خود نمي دانند كه چه مي كنند!

اين خاطرات دل يوسف را به خود مشغول داشته و مستغرق در الطاف خفيه و نهاني پروردگار كرده بود. او خود را در تحت ولايت الهي مي ديد، و ايمان داشت كه

ص:110

رفت___ارهاي جم__يل خدا جز به خ__ير او تمام نمي شود، و در آينده جز با خير و جميل مواجه نمي گردد.

آري ، اين خاطرات شيرين كافي بود كه تمامي مصائب و ناملايمات را براي او آسان و گوارا سازد، و محنت ها و بلاهاي پي در پي را با آغوش باز بپذيرد، و در برابر آنها با همه تلخي و مرارت صبر كند و به جزع و فزع در نيايد، و دست و پاچه نشود، و راه را گم نكند!

يوسف در آن روزي كه خود را به برادران معرفي كرد به اين حقايق اشاره نمود و فرمود:

« ... هركه بپرهيزد و صبور باشد،

خدا پاداش نيكوكاران را تباه نمي كند! »

دل يوسف لايزال و دم به دم مجذوب رفتار جميل پروردگارش مي شد و قلبش در اشارات لطيفي كه از آن ناحيه مي شد، مستغرق مي گرديد، و روز به روز بر علاقه و محبتش نسبت به آنچه مي ديد، و آن شواهدي را كه از ولايت الهي مشاهده مي كرد، زيادتر مي شد، و بيشتر از پيش مشاهده مي كرد كه چگونه پروردگارش بر هر نفسي و عمل هر نفسي قائم و شهيد است، تا آنكه يك باره محبت الهي دلش را مسخر كرد و او ديگر به جز پروردگارش همّي نداشت، و ديگر چيزي اورا از ياد پروردگارش حتي براي يك طرفة العين باز نمي داشت.

اين حقي__قت براي كسي كه در آيات راجع به گفتگوهاي يوسف دقت و تدبر كند بسيار روشن جلوه مي كند.

كسي كه در عبارات:

« معاذالله انَّهُ ربّي – پناه بر خدا او پروردگار من است ! »

« ماكانَ لَنا اَن نُشرِكَ بِالله مِن شَيءٍ - مارا نسزد كه چيزي را با خدا شريك كنيم! »

« اِنِ الحُكمَ اِلاّ لِله - حكم فقط از آن خداست ! »

« اَنتَ وَليِّ في الدُنيا وَالآخِرةِ - توئي وليّ من در دنيا و آخرت ...! »

كه همه حكايت گفتگوهاي يوسف است، كاملاً دقت نمايد، همة آن احساساتي كه گفتيم براي يوسف دست داده بود، برايش روشن مي شود.

ص:111

اين بود احساسات يوسف كه اورا به صورت شبحي درآورده بود كه در وادي غير از محبت الهي چيزي وجود نداشت، محبتي كه انيس دل او گشته بود، و او را از هر چيز ديگري بي خبر ساخته و به صورتي در آورده بود كه معنايش همان خلوص برا ي خداست، و ديگر غير خدا كسي از او سهمي نداشت!

عزيز مصر در آن روزهاي اولي كه يوسف به خانه اش در آمده بود به جز اين معرفتي درحق او نداشت كه پسر بچه اي است صغير و از نژاد عبريان و مملوك او، و چيزي كه هست از اين كه به همسرش سفارش كرد كه: ( اورا گرامي بدار تا شايد به دردمان بخورد و يا اورا پسر خود بخوانيم ! ) بر مي آيد كه او در يوسف وقار و مكانتي احساس، و عظمت و كبريائي نفساني تفرس كرده بود و همين احساس اورا به طمع انداخته بود كه شايد از او منتفع گردد يا به عنوان فرزندي به خود اختصاصش دهد، به اضافة آن حسن و ج___مال عجيبي كه در او مي ديد.

ص:112

عاشق زحمت و رسوائي بار بياورد، بلكه در خانة او بود و دائماً با او عشرت و آميزش داشت، و ح___تي يك لحظه هم از خان___ه بيرون نمي رفت. او غير از اين خانه جائي نداشت كه برود، و از طرفي، همسر عزيز خود را ملكه اين كشور مي داند، او چنين مي پندارد كه يوسف ياراي سرپيچي از فرمانش را ندارد، آخر مگرجز اين است كه او سيّده و صاحب يوسف، و يوسف زرخريد او ست؟ او چطور مي تواند از خواست مالكش سر بر تابد، و جز اطاعت او چه چاره اي دارد؟ بعلاوه، خاندان هاي سلطنتي براي رسيدن به مقاصدي كه دارند دست و بالشان بازتر از ديگران است، و حيله ها و نقشه ها در اختيارشان هست، چون هر وسيله و ابزاري كه تصور شود هرچند وجودش عزيز و ناياب باشد براي آنان فراهم است.

قهراً ملكة عزيز مصر خود از زيبارويان است، زيرا زنان چركين و بد تركيب به درون دربار بزرگان راه ندارند و جز ستارگان خوش الحان و زيبارويان جوان را بدانجا راه نيست.

و نظر به اين كه همة عوامل در عزيزة مصر جمع بود عادتاً مي بايستي محبتش به يوسف خيلي شديد باشد، بلكه همة آتش ها در دل او شعله ور شده باشد، و در عشق يوسف چنان مستغرق و واله گشته باشد، كه از خواب و خوراك و از هر چيز ديگري افتاده باشد تا چنين باشد كه شد!

يوسف دل او را از هر طرف احاطه كرده بود، و هر وقت حرف مي زد اول سخنش يوسف بود، و اگر سكوت مي كرد سراسر وجودش يوسف بود. او جز يوسف همّي ديگر و آرزوئي ديگر نداشت، و همة آرزوهايش در يوسف خلاصه شده بود:

« قَد شَغَفَها حُبّاً - عشق تا غلاف قلبش راه يافته ! »

به راستي جمال يوسف كه دل هر بيننده را مسخر مي ساخت چه بر سر او آورد كه صبح و شام تماشاگر و عاشق و شيدا بود، وهرچه بيشتر نظاره مي كرد تشنگي اش بيشتر مي شد!

ص:113

عشوه گري و آرايش خود مي پرداخت، شايد كه بتواند دل اورا صيد كند، همچنانكه او با حسن خود دل وي را به دام انداخته بود، و شايد صبر و سكوتي را كه از يوس__ف مشاهده مي كرد دليل بر رضايت او مي پنداشت، و در كار خود جسورتر مي شد.

سرانجام طاقت زليخا طاق شد و جانش بر لب آمد و از تمامي وسايلي كه داشت نا اميد گشت زيرا كمترين اشاره اي از او نديد، ناگزير با او در اطاق شخصي خود خلوت كرد، اما خلوتي كه با نقشة قبلي انجام شده بود. اورا به خلوتي برد كه با فضاي آزاد درهاي متعددي فاصله داشت كه همه را بسته بود، در آن جا غير او و يوسف كس ديگري نبود. عزيزة مصر خيلي اطمينان داشت كه يوسف به خواسته اش گردن مي نهد، چون تاكنون از او تمردي نديده بود، و اوضاع و احوالي هم كه طراحي كرده بود همه به موفقيتش گواهي مي داد.

اينك نوجواني واله و شيدا در محبت الهي، و زني سوخته از عشق او، در يك جا جمع آمده اند، در جائي كه غير آن دو كسي نيست.

يك طرف عزيزة مصر است كه عشق به يوسف رگهاي قلبش را به پاره شدن تهديد مي كند، و هم اكنون مي خواهد او را از خود او منصرف و به سوي خودش متوجه سازد، و به همين منظور درها را بسته و به عزت و سلطنتي كه دارد اعتماد نموده و با لحني آمرانة « هَيتَ لَك» او را به سوي خود مي خواند تا قاهر بودن و بزرگي خود را نسبت به او حفظ كرده و به انجام فرمانش مجبور سازد.

طرف ديگر اين خلوتگاه، يوسف ايستاده كه محبت به پروردگارش او را مستغرق در خود ساخته و دلش را صاف و خالص كرده است، به طوري كه در آن جائي براي هيچ چيز جز محبوبش باقي نگذاشته است. او هم اكنون با همة اين شرايط با خداي خود در خلوت است و غرق در مشاهدة جمال و جلال خداست، و تمامي اسباب ظاهري كه به ظاهر سببند از نظر او افتاده و برخلاف آنچه عزيزة مصر تصور مي كند، كمترين توجه و خضوع و اعتماد به آن اسباب ندارد.

اما عزيزه با همة اطميناني كه به خود داشت و با اينكه هيچ انتظاري نداشت در پاسخ خود جمله اي را از يوسف دريافت كرد كه يكباره او را در عشقش شكست داد.

يوسف در جوابش تهديد نكرد، و نگفت من از عزيز مصر مي ترسم، و يا به عزيز خيانت روا نمي دارم، و يا من از خاندان نبوت و طهارت هستم، و يا عفت و عصمت من مرا از فحشا جلوگيري مي كند، و نگفت من از عذاب خدا مي ترسم، و يا ثواب خدا را اميد دارم، و اگر قلب او به سببي از اسباب ظاهري بستگي و اعتماد داشت طبعاً در چنين

ص:114

موقعيت خطرناك از آن اسم مي برد، ولي مي بينيم كه بغير از « مَعاذَالله ! » چيز ديگري نگفت، و به غير از عُروَةُ الْوُثقاي توحيد به چيز ديگري تمسك نجست.

پس معلوم مي شود در دل او جز پروردگارش احدي نبوده و ديدگانش جز به سوي او نمي نگريسته است!

و اين همان توحيد خالصي است كه محبت الهي وي را بدان راهنمائي كرده و ياد تمامي اسباب و حتي ياد خودش را هم از دلش بيرون كرده است، زيرا اگر خودي خود را فراموش نكرده بود، مي گفت: " من از تو پناه مي برم به خدا ! " و يا عبارت ديگري نظير آن را بيان مي كرد كه كلمة " من" در آن باشد.

بلكه يوسف تنها گفت: « معاذ الله ! »

و چقدر فرق است بين اين گفتار و حتي گفتار مريم كه وقتي روح القدس در برابرش به صورت بشري ايستاده مجسم شد، گفت: « من پناه مي برم به رحمان از شر تو، اگر پرهيزگار باشي! »

حتي يوسف كه بعد گفتن « معاذالله ! » ادامه داد:

« اِنَّهُ رَبّي اَحسَنَ مَثوايَ اِنَّهُ لا يُفلِح ُ الظالِمونَ !»

در واقع جواب يوسف همان عبارت اول بود، و اين كلام را كه بعد آورد بدين منظور بود كه توحيدي را كه " معاذالله !" افاده كرده بود، توضيح دهد و روشنش سازد.

او خواست بگويد:

-اين كه مي بينم تو در پذيرائي من نهايت درجه سعي را داري با اين كه به ظاهر سفارش عزيز مصر بود كه گفت: " اِكرَمي مَثواي ! " و لكن من آن را كار خداي خود و يكي از احسان هاي او مي دانم! پس در حقيقت پروردگار من است كه از من با احترام پذيرائي مي كند، هرچند به ظاهر به تو نسبت داده مي شود. و چون چنين است، پس واجب است كه من به او پناهنده شوم و به او نيز پناهنده مي شوم! چون اجابت خواست تو و ارتكاب اين معصيت ظلم است، و ظالمان رستگار نمي شوند، پس هيچ راهي براي ارتكاب چنين گناهي نيست!

يوسف عليه السلام در عبارت « اِنَّهُ رَبّي اَحسَنَ مَثوايَ » چند نكته را افاده كرد:

ص:115

1-اين كه او داراي توحيد است، و به كيش بت پرستي اعتقاد ندارد، و از آنان كه به جاي خدا ارباب ديگر اتخاذ مي كنند و تدبير عالم را به آنها نسبت مي دهند، نيست بلكه معتقد است كه جز خداي تعالي ربّ ديگري وجود ندارد.

2-اين كه او از آنان كه به طور زباني خدا را يكتا دانسته و لكن عملاً به او شرك مي ورزند نيست، و اسباب ظاهري را مستقل در تأثير نمي داند، بلكه معتقد است هر سببي در تأثير خود محتاج به اذن خداست، و هر اثر جميلي كه براي هر سببي از اسباب باشد در حقيقت فعل خداي سبحان است.

او همسر عزيز را در اين كه از وي به بهترين وجهي پذيرائي كرده مستقل نمي داند، پس عزيز و همسرش دو تا رب كه متولي امور وي باشند نيستند، بلكه خداي سبحان است كه اين دو را وادار ساخته تا اورا گرامي بدارند. پس خداي سبحان او را گرامي داشته است، و اوست كه متولي امور وي است و او در شدايد بايد به خدا پناهنده شود!

3- اين كه اگر از آنچه زليخا يوسف را بدان دعوت مي كرد به خدا پناه مي برد براي اين است كه اين عمل ظلم است و ظالمان رستگار نمي شوند و به سوي سعادت خويش هدايت نمي شوند و در برابر پروردگارشان ايمن نمي گردند.

4-اين كه او مربوب يعني مملوك و در تحت تربيت رب خويش، خداي سبحان، است و خود مالك چيزي از خودش و از نفع و ضرر خود نيست، مگر آنچه را كه خدا براي او خواسته باشد، ويا خدا دوست داشته باشد كه او انجامش دهد، و به همين جهت در پاسخ پيشنهاد او با لفظ صريح پيشنهاد او را رد نكرد و با گفتن " معاذ الله !" به طور كنايه جواب داد و نگفت: من چنين كاري نمي كنم، ويا چنين گناهي مرتكب نمي شوم، و يا به خدا پناه مي برم از شر تو، ويا امثال آن ....

چون اگر چنين مي گفت براي خود حول و قوه اي اثبات كرده بود، كه خود بوي شرك و جهالت را دارد. تنها در جملة " اِنَّهُ رَبّي اَحسَنَ مَثوايَ !" از خود يادي كرد، و اين عيب نداشت زيرا در مقام اثبات مربوبيت خود و تأكيد بر ذلت و نياز خود بود.

عيناً به همين جهت به جاي اكرام، كلمة احسان را به كار برد، با اينكه عزيز گفته بود: " اَكرَمي مَثوايَ" او گفت: " اِنَّهُ رَبّي اَحسَنَ مَثوايَ ! " چون در اكرام معناي

ص:116

احترام و شخصيت و عظمت خوابيده است.

سخن كوتاه، هرچند واقعه يوسف و همسر عزيز يك اتفاق خارجي بوده كه ميان آن دو واقع شده است، ولي در حقيقت كشمكشي است كه ميان حب الهي و عشق حيواني اتفاق افتاده است، و اين دو نوع عشق بر سر يوسف با هم مبارزه كرده اند، هريك از اين دو طرف سعي كرده اند يوسف را به سوي خود بكشانند، و چون كلمة " الله" دست بالاي هر كلمه اي است،لاجرم برد با او شده و يوسف سرانجام دستخوش جذبه اي آسماني و الهي گشته و محبت الهي از او دفاع كرده است: « واللهُ غالِبٌ عَلي اَمرِهِ ! »

ص:117

آن محيطند.

و علاوه بر اين، به طور مسلم، وسايل آرايشي دراختيار داشته كه هر بيننده را خيره مي ساخته است، و چنين بانوئي عاشق و شيداي چنين جواني شده است. آري كسي به يوسف دل بسته كه صدها خرمن دل در دام زيبائي اوست. از اين هم كه بگذريم، سوابق بسياري از محبت و احترام و پذيرائي نسبت به يوسف دارد، و اين سوابق كافي است كه وي را در برابر خواهشش خاضع كند.

از سوي ديگر وقتي چنين ماه پاره اي خودش پيشنهاد كند، بلكه متعرض انسان شود، خويشتن داري در آن موقع بسيار دشوارتر است، و او مدت هاست كه متعرض يوسف شده و نهايت درجه قدرت خود را در ربودن دل وي به كار بسته، و صدها رقم غنچ و دلال كرده، بلكه اصرار ورزيده، و التماس كرده، و او را به سوي خود كشيده، و پيراهنش را پاره كرده، و با اين همه كشش صبر كردن از طاقت بشر بيرون است!

از سوي ديگر، از ناحية عزيز هم هيچ مانعي متصور نبوده، زيرا عزيز هيچ گاه از دستورات همسرش سربرنتابيده، و بر خلاف سليقه و رأي او كاري نكرده است، و اصلاً يوسف را به او اختصاص داده و او را به تربيتش گماشته است؛ و اينك هر دو در يك قصر زيبا از كاخ هاي سلطنتي كه داراي مناظر و چشم اندازهاي خرم است، به سر مي برند، و اين خود يك داعي قوي است كه ساكنان آن را به عيش و شهوت متمايل سازد.

در اين قصر خلوت كه اطاق هاي تو در تو دارد، و داستان تعرض عزيزه به يوسف در اطاقي اتفاق افتاده كه تا فضاي آزاد درهاي متعددي حائل است كه همه با طرح و نقشة قبلي محكم بسته شده و پرده ها از هر سو افتاده، و حتي كوچكترين روزنه هم به خارج نمانده است، و ديگر هيچ احتمال خطري در ميان نيست!

دست رد زدن به سينة چنين بانوئي خالي از خطر نيست ! چون او جاي عذر باقي نگذاشته، و آنچه وسائل پرده پوشي تصور شود، به كار برده است.

اختلاط يوسف با او براي يك بار نيست، بلكه مخالطة امروزش كليد يك زندگي گواراي طولاني پيش بيني شده بود، و او مي توانست اين برقرار داشتن رابطه و معاشقه با اورا وسيلة خوبي براي رسيدن به بسياري از آرزوهايش از قبيل سلطنت و عزت و ثروت قرار دهد.

پس، همة اينهائي كه گفته شد، اموري تكان دهنده بودند كه هريك به تنهائي كوه را از جاي مي كند، و سنگ سخت را آب مي كرد، و هيچ مانعي هم تصور نمي رفت كه در بين باشد كه بتواند در چنين شرايطي جلوگير شود!

ص:118

چرا ؟ چند ملاحظه ممكن بود كه در كار بيايد و جلوگير شود، يكي ترس از اين كه قضيه فاش شود و در دست و دهن ها بيفتد. يكي ديگر اين كه به حيثيت خانوادگي يوسف بر بخورد. و يكي هم اين كه اين عمل خيانتي نسبت به عزيز باشد:

1-مسئلة فاش شدن قضيه، كه قبلاً اشاره كرديم، يوسف كاملاً از اين جهت ايمن بوده است، و به فرضي هم گوشه اي از آن از پرده بيرون مي افتاد، براي يك پادشاه، تفسير و تأويل كردن آن آسان بود، همچنانكه بعد از فاش شدن مراودة همسرش با يوسف همين تأويل را كرد و آب هم از آب تكان نخورد، آري همسرش آن چنان در او نفوذ داشت كه خيلي زود راضي اش كرد و به كمترين مؤاخذه اي برنخورد، بلكه با مقلوب ساختن حقيقت مؤاخذه را متوجه يوسف كرد، و به زندانش انداخت.

2-مسئلة دوم، برخورد موضوع به حيثيت خانوادگي يوسف است كه آن هم مانع نبود، زيرا اگر مسئلة حيثيت مي توانست چنين اثري داشته باشد، چرا در برادران يوسف نداشت و ايشان را از جنايتي كه خيلي بزرگتر از زنا بود جلوگير نشد؟ با اينكه ايشان هم فرزندان ابراهيم و اسحق و يعقوب بودند، و در اين جهت هيچ فرقي با يوسف نداشتند، ولي مي بينيم كه حيثيت و شرافت خانوادگي مانع از برادركشي ايشان نشد. نخست تصميم جازم گرفتند اورا بكشند و سپس نه به خاطر شرافت خانوادگي بلكه به ملاحظاتي ديگر او را در چاه انداختند و چون بردگان در معرض فروشش در آوردند، و دل يعقوب پيغمبر خدا را داغدار او كردند، آن چنان كه از گريه نابينا شد!

3-مسئلة خيانت و حرمت، آن نيز نمي توانست در چنين شرايطي مانع شود زيرا حرمت خيانت يكي از احكام و قوانين اجتماعي و به خاطر آثار سوء آن، و مجازاتي است كه به دنبال دارد، و معلوم است كه چنين قانوني تا آنجا احترام دارد كه در صورت ارتكاب پاي مجازات به ميان آيد. و خلاصه، انسان در تحت سلطة قواي مجرية اجتماع و حكومت عادل باشد، و اما اگر

ص:119

قوة مجريه از خيانتي غفلت داشته باشد، و يا اصلاً از آن خبردار نباشد، و يا اگر خبردار شد از عدالت چشم پوشي كرده و زير سبيلي ردكند، و يا مرتكب از تحت سلطة او بيرون رود، ديگر هيچ اثري براي اين گونه قوانين نمي ماند.

بنا براين يوسف هيچ مانعي كه جلوگير نفسش شود، و بر اين همه عوامل قوي بچربد نداشته است، مگر اصل توحيد، يعني ايمان به خدا، و يا محبت الهيه اي كه وجود اورا پر وقلب او را مشغول كرده بود، و در دلش جائي به قدر يك سر انگشت براي غير خدا خالي نگذشته بود.

آري، اين بود آن حقيقتي كه گفتيم دقت در داستان يوسف آن را به دست مي دهد!

ص:120

وسيلة آنچه كه از برهان پروردگارش ديد، از او برگردانديم. پس معلوم شد سببي كه خدا به وسيلة آن سوء و فحشاء را از يوسف برگردانيد تنها ديدن برهان پروردگارش بود.

در آية فوق معنا اين مي شود كه در حقيقت چيزي نمي ماند كه يوسف مرتكب معصيت شود. و اينكه مي گوئيم چيزي نمي ماند، و نمي گوئيم معصيت مي كرد، براي اين است كه كلمة " قصد" جز در مواردي كه مقرون به مانع است، استعمال نمي شود. بنابراين، اگر برهان پروردگارش را نمي ديد واقع در معصيت نمي شد بلكه تصميم مي گرفت و نزديك به ارتكاب مي شد، و نزديك شدن، غير از ارتكاب است، و لذا خداي تعالي به همين نكته اشاره كرده و فرموده است كه : " تا سوء و فحشاء را از او دور سازيم !" و نگفته كه " تا او را از سوء و فحشاء دور سازيم! "

از اينجا روشن مي شود كه مناسب تر آن است كه بگوئيم مراد به " سوء" تصميم بر گناه و ميل به آن است. و مراد به " فحشاء" ارتكاب فاحشه يعني عمل زناست. پس يوسف عليه السلام نه اين كار را كرد و نه نزديكش شد، ولي اگر برهان پروردگار خود را نمي ديد نزديك مي شد كه مرتكب شود.

ص:121

و همين خود دليل بر اين نيز هست كه سبب نامبرده از قبيل علم هاي متعارف يعني علم به حسن و قبح و مصلحت و مفسدة افعال نبوده، زيرا اينگونه علم ها گاهي با ضلالت و معصيت جمع مي شود، پس يقيناً آن برهاني كه يوسف از پروردگار خود ديد، همان برهاني است كه خدا به بندگان مخلَص خود نشان مي دهد و آن نوعي از علم مكشوف و يقين مشهود و ديدني است، كه نفس آدمي با ديدن آن چنان مطيع و منقاد مي شود كه ديگر به هيچ وجه ميل به معصيت نمي كند.

از آية شريفه ظاهر مي شود كه ديدن برهان خدا شأن همة بندگان مخلَص خداست، و خداوند سبحان هر سوء و فحشائي را از ايشان بر مي گرداند، و در نتيجه مرتكب هيچ معصيتي نمي شوند، و قصد آن را هم نمي كنند، به خاطر آن برهان كه خدا به ايشان نشان داده، و آن عبارت است از عصمت الهي !

و نيز بر مي آيد كه اين برهان يك عامل است كه نتيجه اش علم و يقين است اما نه از علم هاي متعارف و معمولي !

(1)

ص:122

او پيراهن يوسف را از عقب دريد،

و شوهرش را پشت در يافتند.

-سزاي كسي كه به خاندان تو قصد بد كند،

جز اين نيست كه زنداني شود يا عذابي الم انگيز ببيند!

-وي از من كام خواست !

يكي از كسان زن كه حاضر بود، گفت:

- اگر پيراهن يوسف از جلو دريده شده،

زن راست مي گويد و يوسف دروغگوست!

و اگر پيراهن وي از عقب دريده شده،

زن دروغ مي گويد و يوسف راستگوست!

و چون پيراهن او را ديد كه از عقب دريده شده بود، گفت:

-اين از نيرنگ زنان است،

كه نيرنگ زنان عظيم است!

- يوسف اين را نديده بگير!

و اي زن از گناه خود آمرزش بخواه!

كه تو خطاكار بوده اي! »

آيات نشان مي دهند كه همسر عزيز پيشدستي كرده و از يوسف شكايت نموده كه متعرض او شده است و بايد شوهرش او را مجازات كند - زندان يا عذاب الم انگيز!

لكن هيچ دربارة اصل قضيه، و آنچه جريان يافته، تصريح نكرد و بلكه به طوركنايه يك حكم عمومي و عقلاني را دربارة مجازات كسي كه به زني شوهردار قصد سوء كند، پيش كشيد و گفت: « كيفر كسي كه به همسر تو قصد تجاوز كندجز زندان يا عذابي سخت چيست؟ » و اين جا اسمي از يوسف نبرد كه او چنين قصدي كرده است، و همچنين اسمي هم از خودش نبرد كه مقصود از همسر تو خود من هستم، و نيز اسمي هم از نوع قصد سوء نبرد كه آن قصد زنا با زن شوهردار بوده است. همة اينها به منظور رعايت ادب در برابر عزيز و تقديس ساحت او بوده است.

و اگر مجازات را هم قطعي تعيين نكرد بلكه ميان زندان و عذاب سخت مردد

ص:123

گذاشت براي اين بود كه دلش آكنده از عشق به او بود، و اين عشق و علاقه اجازه نمي داد كه به طور قطعي يكي را تعيين كند، زيرا در ابهام يك نوع اميد فرج داشت كه در قطعي بودن نداشت، ولكن تعبير به " اهل خود" يك نوع تحريك بر مؤآخذه بود و او نمي بايستي چنين تعبيري كرده باشد، ولكن منظورش از اين تعبير مكر و خدعه بر شوهرش عزيز بود، و از او مي خواست با اين تعبير تظاهر به اين كند كه خيلي از اين پيش آمد متأسف است، تا شوهرش واقعيت قضيه را نفهمد، و در مقام مؤآخذة او بر نيايد.

فكر مي كرد اگر بتواند عزيز را از مؤاخذه كردن خودش منصرف كند، منصرف كردنش از مؤاخذة يوسف آسان است.

ص:124

قرآن صراحت دارد بر اين كه اين شاهد از اهل زليخا بوده است.

( در روايات اسلامي از طريق اهل بيت عليهم السلام و در برخي از روايات اهل سنت هم آمده كه شاهد نامبرده كودكي در گهواره و از كسان زليخا بوده است.)

آنچه جاي تأمل است، اين است كه آنچه اين شاهد به عنوان شهادت آورد، بياني بود عقلي، و دليلي بود فكري، كه نتيجه اي را مي دهد به نفع يكي از دو طرف و به ضرر طرف ديگر، و چنين چيزي را عرفاً شهادت نمي گويند زيرا شهادت عبارت است از بياني كه مستند به حس و يا نزديك به حس باشد و هيچ استنادي به فكر و عقل گوينده نداشته باشد.

از اينجا رواياتي تأئيد مي شود كه گفته اند گويندة اين كلام كودكي بود در گهواره، چون كودك اگر از باب معجزه به زبان آيد، و خداوند به وسيلة او ادعاي يوسف را تأئيد كند، و خود آن كودك در گفتارش فكر و تأمل اعمال نمي كند، چنين كلامي بيان شهادت است، نه قول !

اين شاهد با گفتار خود به دليلي اشاره كرد كه مشكل اين اختلاف حل و گره آن باز مي شود، و آن اين است كه اگر پيراهن يوسف از جلو دريده شده زليخا راست مي گويد و يوسف از دروغگويان است، چه در اينكه از يوسف و زليخا يكي راستگو و يكي دروغگو بوده است، حرفي نيست، و پاره شدن پيراهن يوسف از جلو دلالت مي كرد بر اينكه او و زليخا روبروي هم مشاجره كرده اند، و قهراً تقصير به گردن يوسف مي بود. ولي اگر پيراهن وي از پشت سر پاره شده باشد، قهراً زليخا اورا تعقيب مي كرده ويوسف در حال فرار بوده است، وزليخا خواسته وي را به سوي خود بكشد، پيراهن اورا دريده، پس تقصير به گردن زليخا مي افتد، و اين خود روشن است.

ص:125

كيد زنان معروف است، و به همين جهت كيد همة زنان را عظيم خوانده و دوباره گفت: « اِنَّ كَيدَكُنَّ عَظيمٌ ! »

اين بدان جهت است كه، همه مي دانيم، خداوند در مردان تنها ميل و مجذوبيت به زنان را قرار داده، ولي در زنان براي جلب مردان و مجذوب كردن آنها وسايلي قرار داده كه تا اعماق دل مردان راه يابند، و با جلوه هاي فتّان و اطوار سحرآميز خود دلهاي آنان را مسخر سازند و عقلشان را بربايند، و ايشان را از راه هائي كه خودشان هم متوجه نباشند به سوي خواستهاي خود بكشانند، و اين همان كيد، و ارادة سوء است.

و مفاد آيه اين است كه عزيز وقتي ديد پيراهن يوسف از عقب پاره شده به نفع يوسف و عليه همسرش حكم كرد.

ص:126

(1)

ص:127

آنها پيش خود خيال مي كردند كه غلام زليخا مردي معمولي است، و آنگاه يكي پس از ديگري قياس ها مي كردند، و غافل از اين بودند كه شنيدن كي بود مانند ديدن!

خلاصه آنقدر اين تهمت ها بر سر زبانها گشت كه تا به گوش زليخا هم رسيد، همان زليخائي كه جز رسيدن به وصال يوسف، ديگر هيچ غمي نداشت و همه چيز را براي وصال او مي خواست تا شايد يوسف به خاطر هرچه كه باشد توجهي به او كند.

ص:128

ها و اميال عزت و عصمتي بي نظير داشت!

ص:129

دستهاي خود را قطع كردند و نتوانستند كنترل خود را حفظ نمايند، و نتوانستند از بيرون افتادن آنچه كه از محبت يوسف در دل داشتند خودداري كنند و بي اختيار گفتند:

« حاشَ لله ! ما هذا بَشَراً ، اِن هذا اِلاّ مَلَكٌ كَريمَ !

از خدا بدور ! اين كه بشر نيست!

اين فرشته اي است، فرشته اي زيبا ! »

با اين كه مجلس در خانة شاه و در دربار سلطنتي منعقد شده بود، و در چنين مجلسي جا نداشت كه ميهمانان اين طور گستاخي كنند، بلكه جا داشت نهايت ادب و وقار را رعايت نمايند، و نيز لازم بود حرمت زليخا عزيزة مصر را رعايت كرده و حشمت موقعيت او را نگه دارند، بعلاوه خود از اشراف و زناني جوان و صاحب جمال و صاحب شوهر بودند، و چنين زناني پرده نشين نمي بايست اين چنين نسبت به يك مرد اجنبي اظهار عشق و محبت كنند! همة اين ها جهاتي بود كه مي بايستي مانع گستاخي آنان شود.

بعلاوه، مگر همين زنان نبودند كه دنب___ال سر زليخا ملام___ت ها نمودند و اورا به باد مذم___ت مي گرفتند، با اين كه زليخا سالها با چنين آفتي فتان همنشين بود، و آن وقت چطور گفته هاي خود را فراموش كرده و با يك بار ديدن يوسف به اين حالت افتادند.

از اين هم كه بگذريم جا داشت از يكديگر رودربايستي كنند و از عاقبت فضيحت باري كه زليخا بدان مبتلا شده بود، پرهيز نمايند، و علاوه بر همه اين ها، آخر يوسف ( يك مرد اجنبي) در آن مجلس حضور داشت، و رفتار و گفتار آنان را مي ديد، از او چطور شرم نكردند؟

جواب همة اين ها يك كلمه است!

و آن اين است كه ديدن ناگهاني يوسف و مشاهدة آن جمال بي نظير خط بطلان بر همة اين حرف ها كشيد، و آن چه كه قبلاً با خود رشته بودند (كه در مجلس چنين و چنان رعايت ادب كنيم،) همه را پنبه كرد، و مجلس ادب و احترام را به يك مجلس عيش مبدل ساخت، كه هركه هرچه در دل دارد براي جلساي آن در ميان گذاشته و از اين كه درباره اش چه خواهند گفت، پروا نكند، لذا بي پرده گفتند: « حاش لله ! اين جوان بشر نيست، او فرشته اي زيباست!»

ص:130

آري اين گفتار همان بانواني است كه در همين نزديكي دربارة زليخا مي گفتند: « همسر عزيز از غلام خود كام مي خواهد و فريفته او شده است، و ما اورا در گمراهي آشكار مي بينينم ! »

و در حقيقت آن حرفشان بعد از اين گفتارشان، خود عذرخواهي و پوزشي از ايشان بود، و مفادش اين بود كه آن بدگوئي ها كه ما به دنبال سر زليخا مي گفتيم، در صورتي كه يوسف بشري معمولي بود همه حق و به جا بود، ولي اينك فهميديم كه يوسف بشر نيست، وانسان وقتي سزاوار ملامت و مذمت است كه عليرغم اين كه مي تواند حاجت طبيعي خود را با آنچه كه در اختيار دارد برآورد، با يك اجنبي مراوده كند، و اما در صورتي كه جمال آن شخص اجنبي جمالي بي مانند باشد، به حدي كه از هر بيننده اي عنان اختيار را بگيرد، ديگر سزاوار مذمت و در عشقش مستحق هيچ ملامتي نيست!

به همين جهت بود كه ناگهان مجلس منقلب شد، و قيود و آداب همه به كنار رفت، و نشاط و انبساط وادارشان كرد كه هريك آنچه از حسن يوسف در ضمير داشت، بيرون بريزد، خود زليخا هم رودربايستي را كنار گذاشته و اسرار خود را بي پرده فاش ساخته و بگويد:

« اين كه مي بينيد همان بود كه

مرا دربارة آن ملامت مي كرديد!

آري ، من او را به سوي خود خواندم

ولي او عصمت به خرج داد! »

آنگاه بار ديگر عنان از كف داد و به عنوان تهديد گفت:

« اگر آن چه دستورش مي دهم انجام ندهد

به طور مسلم به زندان خواهد افتاد!

و يقيناً در زمرة مردم خوار و ذليل در خواهد آمد! »

اين بگفت تا هم مقام خود را نزد ميهمانان حفظ كند، و هم يوسف را از ترس زندان به اطاعت و انقياد وادار سازد.

ص:131

زليخا كمترين اثري دردل او گذاشت.

دل يوسف همه متوجه جمالي بود فوق جمال ها و خاضع در برابر جلالي بود كه هر عزت و جلالي در برابرش ذليل است، لذا در پاسخشان يك كلمه حرف نزد و به گفته هاي زليخا كه روي سخنش با او بود هيچ توجهي نكرد بلكه به درگاه پروردگارش روي آورد و گفت:

« بار الهآ !

زندان نزد من بهتر است، از آنچه كه اينان مرا بدان دعوت مي كنند!

و اگر تو كيدشان را از من نگرداني

دلم به سوي آنان متمايل مي شود،

و از جاهلان مي گردم ! »

ص:132

از عبارات آيات چنين بر مي آيد كه يوسف تا آن ساعت كه زليخا دستور داد بيرون آيد و خود را به زنان اشراف نشان دهد، از نظر زنان مهمان پنهان بوده است، يا در جاي خاص مثل اطاق خلوتي كه به اطاق پذيرائي راه داشته ، نگهداري مي شده است، زيرا مي بينيم زليخا به يوسف دستور مي دهد:

-« بيرون آي بر ايشان ! »

از سياق آيات استفاده مي شود كه اين نقشه زليخا مكري بود در مقابل مكر زنان مصر، تا ايشان را رسوا سازد و زبانشان را از ملامت قطع كند، و بفهمند كه يوسف چه بر سر او آورده است!

و اين نقشه بسيار ماهرانه تنظيم شده بود، چه برنامة ملاقات را طوري چيده بود كه قبلاً براي هريك متكائي تهيه نموده بود، و به دست هر يك كاردي داده بود، و در همة اين لحظات يوسف را از نظر آنان پنهان داشته بود، و يكباره اورا به مجلس آورده و به طور ناگهاني به ايشان نشان داده بود تا يكباره عقل ها را از دست بدهند و مدهوش جمال بدي___ع يوسف قرار گيرند و در نتيجه كاري كنند كه آدم عاقل و هشيار چنين كاري نمي كند، و همين شاهد بي عقلي آنان شود، و آن اين است كه با ديدن او دست هاي خود را به جاي ترنج قطع كنند، آن هم نه يك نفر و نه دو نفر بلكه همگي آنان دست خود را قطع كرده بودند!

ص:133

در جملة فوق بشريت را از يوسف نفي و فرشته بودن را برايش اثبات كردند. البته اين حرف ناشي از اعتقادي بود كه به طور كلي معتقدين به خدا كه يك فرقه از آنان بت پرستانند، بدان معتقد بودند، و آن اين بود كه خداوند فرشتگاني دارد كه موجوداتي شريفند و مبدأ هر خير و سعادتند، و زندگي هر موجود زنده و علم و جمال و ساير كمالات مورد آرزوي بشر از ناحية آنان ترشح مي شود، و در نتيجه خود ايشان داراي تمامي جمال ها و زيبائي هاي صوري و معنوي اند، و اگر فرضاً به صورت بشر مجسم مي شوند در حسن و جمالي در مي آيند كه به هيچ مقياسي قابل اندازه گيري نيستند.

بت پرستان آنها را به صورت انسان تصور مي كردند، البته انساني در نهايت حسن و جمال.

شايد همين اعتقاد سبب بوده كه به جاي توصيف حسن و جمال و چشم و ابروي يوسف، اورا فقط به فرشته اي كريم و زيبا تشبيه كرده اند، با اينكه آتشي كه در دلهايشان افروخته شده بود، به دست حسن صورت و زيبائي منظر يوسف افروخته شده بود، ولي مي بينيم از حسن او سخني نگفتند بلكه اورا فرشته اي كريم ناميدند تا هم به حسن صورت او اشاره كرده باشند و هم به حسن سيرتش، وهم به جمال ظاهر و هم به جمال باطن .... ( و خدا داناتر است!)

از اينكه زنان مصر گفتند كه اين فرشته است، به منظور حق دادن به زليخا و معذور داشتن او نبود بلكه بدون اختيار و به طور قهري در مقام مدح يوسف و مجذوبيت و شيدائي خود زدند، بدون اينكه توجه داشته باشند كه اين كلام ماية رسوائي ايشان است.

همسر عزيز هم هرگز حاضر نبود بدون مقدمه بگويد چرا مرا ملامت مي كنيد، لذا پس از آنكه آنها را عملاً به بريدن دست به جاي ترنج و همچنين به بيان چنين عبارتي رسوا و مفتضح كرد، آن وقت گفت:

-اين بود آنچه درباره اش مرا ملامت مي كرديد!

و زليخا اين حرف را زماني زد كه كسي چاره اي جز تصديقش نداشت. و او اين كار را كرد كه خود يوسف جواب زنان مصر را بدهد و خودش جواب باشد براي ملامت هاي آنها، و بفهمند كه عشق به چه كسي باعث شده كه او شرافت و آبروي دودمان شاهي و عزت شوهرش و عفت خودش را به باد بدهد.

ص:134

آنگاه، پس از اين اشاره و نشان دادن يوسف، اعتراف كرد به اين كه با يوسف مراوده داشته است، . گفت من او را دنبال كرده بودم، اما او دست از عفت خود برنداشت، و خواستار عصمت و پاكي بود!

و اگر زليخا چنين بي پروا دل خود را براي آنان سفره كرد و رازي را كه در پرده نگهداشته بود، بيرون ريخت، براي اين بود كه ديد دل هاي همه مانند دل او شيدا شده است، و چون همه را همدرد و همرنگ خود يافت شروع كرد به درد دل كردن و اين جزئيات را در جملة كوتاهي فهماند:

« من از او كام خواستم و او خويشتن داري كرد!»

ص:135

اين نحوه گفتار به خوبي نشان مي دهد كه او هم خواسته از بي رگي به زنان مصر عزت و مناعت بفروشد و هم يوسف را تهديد نمايد.

اين تهديد از آن صحنه سازي كه در روز مراوده قبلي كرده بود و از شوهرش تقاضا كرده بود كه يوسف را به زندان افكند، شديدتر و هول انگيز تر است، چه در آن روز كيفر را ميان زندان و عذاب شديد مردد كرد ولي اينجا ميان زندان و خواري را جمع كرد. و نيز در آنجا از شوهر تقاضا كرد او را كيفر كند ولي در اينجا ديگر خودش رأساً تصميم گرفت اين كار را بكند و جاي ترديد هم نگذاشت، و به يوسف فهمانيد كه آن قدر در دل شوهرش نفوذ دارد كه بتواند او را به هرچه كه مي خواهد وادار سازد.

ص:136

داشته ام به وسيلة علمي بوده كه تو به من تعليم فرمودي، و اگر افاضة خود را ازمن دريغ فرمائي من مثل ساير مردم جاهل مي شوم و در مهلكة عشق و هوسبازي قرار مي گيرم!

عادتاً محال به نظر مي رسد كه زنان مصر از يوسف جمالي را ببينند كه از خود بي خود شوند و عقل و شعور خود را از دست بدهند و دستهاي خود را بجاي ترنج پاره كنند و آنگاه به هيچوجه متعرض او هم نشوند، و تنها خواهش كنند كه دل زليخا را به دست آورد، و بعد برخاسته و به خانه هاي خود بروند، چنين چيزي عادتاً ممكن نيست، بلكه عادت حكم مي كند به اينكه از مجلس خارج نشده باشند مگر آنكه همان بلائي كه بر سر زليخا آمد بر سر ايشان هم آمده باشد، و در علاقه به يوسف به حد عشق رسيده باشند، همانطور كه زليخا رسيد، واز آن به بعد از خواب و خوراك افتاده و صبح و شام به ياد وي باشند، و جز او غمي نداشته باشند. جان خود نثار قدمش مي كردند، و او را به هر زينتي كه در وسع و طاقتشان بود به طمع مي انداختند، و خود را بر سر راهش قرار مي دادند و متاع خود را براو عرضه مي داشتند، و با تمام قدرت و استطاعت خود سعي مي كردند تا به وصال او نايل آيند.

بايد توجه داشت كه آن نيروي قدسي كه يوسف به وسيلة عصمت و پاكي خود را در چنين موقع خطيري حفظ كرد، مثل يك امر تدريجي بوده كه خداوند آناً فآناً به وي افاضه مي فرمود، زيرا اگر يك امر دفعي مي بود، ديگر معنا نداشت در هر گرفتاري و خطري كه عفت او را تهديد مي كرد، به خدا مراجعه كند، و از خدا مدد بطلبد.

اين نيروي قدسي از قبيل علوم و از سنخ معارف بوده است، به دليل اين كه يوسف مي گويد:

« اگر مرا نگه نداري از جاهلان مي شوم! »

و اگر غير اين بود بايد مي گفت: « از ظالمان مي شوم!» همچنانكه به همسر عزيز همين را گفت كه: « ظالمان رستگار نمي شوند!»

ص:137

مستند: آيه35تا43سورة يوسف "ثُمَّ بَدا لَهُم مِن بَعدِ ما رَأوُا الآياتِ لَيَسجُنُنَّهُ حَتي حِينٍ ...." الميزان ج21ص271

ص:138

كه اورا تعليم مي داد هنر خود را بروز دهد و كشور را از مرحلة عسرت و بدبختي نجات بخشد و همگي قبول نمايند كه او لياقت ادارة مملكت را دارد، و آن وقت به سلطنت برسد و مؤثر آثار باقي در هدايت قوم باشد!

قرآن مجيد، آغاز دعوت يوسف عليه السلام را به دين توحيد در همين زندان نشان مي دهد، و با بيان عجيبي نقل مي كند كه چطور براي اولين بار يوسف خود را معرفي ميكند كه از دودمان ابراهيم و اسحق ويعقوب است!

ص:139

به واقع امر به شك و شبهه انداخته بود. و خلاصه آن چنان زليخا در دل شوهرش تسلط و تمكن داشت كه با ديدن همة آن آيات، او را بر خلاف همة آن آيات و شواهد معتقد ساخته بود.

و بنابر اين مي توان گفت كه زنداني شدن يوسف هم به دستور يا توسل و توطئة همين زن بوده است و او بوده كه اين پيشنهاد را كرده است تا تهمت مردم را از خود دفع كند و هم اين كه يوسف را بر جرأت و مخالفتش ادب نمايد، باشد كه از اين به بعد به اطاعت و انقياد وي در آيد، زيرا عبارتي هم كه نزد زنان اشراف به كار برد و گفت: " اگر آن چه مي گويم نكند...،" بر اين معنا دلالت دارد.

رفقاي زندان يوسف

قرآن مجيد، اتفاقاتي را كه در زمان زندان يوسف اتفاق افتاده و مقدمة وقايع و حوادث مهم آتي گرديده با اين موضوع شروع مي كند كه همزمان با زنداني شدن يوسف، دو نفر ديگر از بردگان پادشاه نيز زنداني شدند....

از اين دو نفر زنداني همين قدر مي دانيم كه از بردگان شاه بوده اند، آن هم به دليل عبارتي كه قرآن در شناسائي آنها به كار برده و كلمة " فتي" است، و نيز بعداً مي دانيم كه يكي از آنها به دربار برمي گردد. ولي جرم آنها چه بوده در اهميت نقل ماجرا دخالتي و اهميتي نداشته است. و آنچه اهميت دارد اين است كه اين افراد مدتي در زندان با يوسف بوده اند، و بعد از گذشت زماني خواب ديده اند و آنرا به يوسف نقل كرده اند. يوسف در معرفي آنها عبارت "- اي رفقاي زندان من ! " را به كار برده است، و اين عبارت چنين مفاهيمي را براي ما مي رساند. و همچنين عبارتي كه آنها در معرفي يوسف خطاب به او گفتند: " ما شم___ا را از ن__يكوكاران مي يابيم! " نشانه اي از شخصيت آنها و فهم و دريافتشان است كه از يوسف نشانه هائي ديده اند، و اهل شناخت هم بوده اند.

از مشاغل بعدي كه يكي از آنها در دربار مصر يافته معلوم مي شود كه اين شخص از محارم دربار بوده يا بعداً مي شود زيرا جريان تذكر يوسف به او براي رسانيدن پيغامش به شاه و همچنين حضور او در محلي كه شاه خوابش را تعريف كرده و او از شاه خواسته كه يوسف را براي تعبير خواب دعوت كند همة اينها مي رساند كه مقام و موقعيت او در دربار شاخص بوده است.

حتي برخي از مفسرين كه براساس رواياتي نقل كرده اند كه آن دو نگهبان يا

ص:140

گماشته براي يوسف بودند صحيح به نظر نمي رسد، زيرا قرآن مجيد مي فرمايد - يوسف به آن نفري كه نجات پيدا مي كرد گفت كه موضوع مرا با اربابت در ميان بگذار! - موضوع " نجات پيدا كردن" نشان مي دهد كه آنها واقعاً زنداني بوده اند و همچنانكه گفتيم مدتي در زندان با يوسف رفيق و آشنا شده اند و يكي از آنها از زندان نجات پيدا كرده است و ديگري كشته شده است.

ص:141

خداوند متعال در قرآن چنين خبر مي دهد كه يوسف به آن كسي كه مي پنداشت او به زودي نجات مي يابد گفت:

- مرا نزد خدايگانت ياد آوري كن!

منظور يوسف عليه السلام اين بود كه آن مرد چيزي به شاه بگويد كه عواطف او را تحريك كند و شايد به وضع يوسف رقتي آورد و او را از زندان نجات دهد.

عبارتي كه در قرآن كريم به كار رفته باعث تفسيرهائي شده كه بعضي از آن ها از اين عبارت طوري فهميده اند كه وقتي يوسف از آن مرد درخواست يادآوري كرد، خدا را فراموش كرد و به انسان متوسل شد، لذا خدا به خاطر اين فراموشي اورا تنبيه كرد و سالهاي متمادي ديگر در زندان بماند.

آيه چنين است:

« آنگاه يوسف از رفيقي كه معتقد بود نجات خواهد يافت،

درخواست كردكه مرا نزد آقاي خودت ياد كن!

ولي شيطان ياد آوري به آقايش را از ياد او برد و

يوسف سالي چند در زندان بماند. »

اينكه برخي گفته اند كه " شيطان ياد پروردگار يوسف را از دل او ببرد و لاجرم براي نجات يافتن از زندان دست به دامن غير خدا زد و به همين جهت خدا عقابش كرد و چند سال ديگر در زندان بماند،" حرف صحيحي نيست، زيرا با نص قرآن مخالفت دارد، زيرا اولاً در قرآن خداوند تصريح فرموده كه يوسف از مخلَصين بوده است و نيز تصريح شده كه مخلَصين كساني هستند كه شيطان در آنها راه ندارد.

و اين نكته بسيار مهم را بايد توجه كرد كه:

اخلاص براي خدا باعث آن نمي شود كه انسان به غير خدا و سبب هاي ديگر متوسل نشود؛ چه اين از نهايت درجه ناداني است كه آدمي توقع داشته باشد به طور كلي اسباب لغو هستند و انسان مقاصد خود را بدون اسباب بايد انجام دهد! بلكه تنها اخلاص سبب مي شود كه انسان به سبب هاي ديگر غير از خدا دلبستگي و اعتماد نداشته باشد!

ص:142

(1)

ص:143

نزديك تر است.

آن دو نفر نيز گفتند كه ما معتقديم تو از نيكوكاراني! و امور تعبير خواب و اسرار نهاني امثال آن بر نيكوكاران پوشيده نيست. نيكوكاران با صفاي دل و پاكي نفسشان چيزهائي را درك مي كنند كه ديگران از درك آن عاجزند.

ص:144

آنچه شما غير از خدا مي پرستيد،

اسماءِ بي حقيقت و الفاظ بي معني است،

كه شما خودتان و پدرانتان ساخته ايد!

خدا هيچ نشانة الوهيت و اثر خالقيت در آن خدايان باطل ننهاده است،

و تنها حكمفرماي عالم وجود خداست!

او امر فرموده است:

-جز آن ذات يكتا را نپرستيد!

اين آئين محكم است!

لكن اكثر مردم از روي جهالت بر اين حقيقت آگاه نيستند! »

يوسف بار اول نشان داد كه اگر مهارتي در باب تعبير خواب دارد، مهارتي است كه پروردگارش به او تعليم داده است.

گفت: سزاوار نيست كه براي چنين پروردگاري شريك قائل شويم!

يوسف عليه السلام به بهانة اين پيش آمد نخست مقداري دربارة توحيد ونفي شركاء صحبت كرد و آنگاه به تعبير خواب آنها پرداخت.

يوسف در پاسخ آن دو گفت:

-هيچ طعامي - به عنوان جيرة زندانيان - براي شما نمي آورند مگر آنكه من تأويل و حقيقت آن رؤيا و سرانجام آن را براي شما بيان مي كنم.

من به اين اسرار آگاهي دارم،

همين خود شاهد صدق من در دعوت من است به توحيد!

ص:145

من دين شرك را رها كرده و دين توحيد را پيروي كرده ام!

اين كلام را كه خداوند متعال در قرآن مجيد از قول يوسف عليه السلام نقل فرموده، اولين باري است كه يوسف در مصر خود را و نسب خود را معرفي كرده، و اظهار داشته كه از اهل بيت ابراهيم و اسحق و يعقوب است.

يوسف در تمام مدت چندين سال از دوري پدر، افتادن به چاه، طي دوران كودكي و رشد و جواني در دربار عزيز مصر، در روزهائي كه زليخا و زنان اشراف براي كامجوئي او را احاطه كرده اند، روزهائي كه شاه و درباريان به تهمت واهي او را زنداني مي كردند، در هيچ موقف و موطني خود را نشان نداده بود، و نگفته بود كه از چه اصل و نسبي است، و مأموريتش چيست؟

ولي اينك در زندان گويا اجازه تبليغ و دعوت دريافت داشته و مأموريت خود را آغاز كرده است!

مي فرمايد:

- خداي سبحان براي ما اهل بيت راهي به سوي شرك نگذاشته است،

و ما را منع از آن كرده است!

اين منع خود از فضل و نعمت خداست، بر ما اهل بيت،

و بر همة مردم!

اما بيشتر مردم شكر اين نعمت بجاي نمي آورند،

و بدان كفر مي ورزند!

بدين ترتيب حضرت يوسف عليه السلام بعد از معرفي خود، اشاره به مسئلة نبوت و امامت كرده و با مفهوم زير آن را بيان مي كند:

- خداوند با تأئيد خود ما را چنان مؤيد فرموده كه ديگر راهي به سوي شرك براي ما باقي نگذاشته است، و اين مصون بودن ما از شرك از فضلي است كه خداي بر ما كرده است، ( و از اين بالاتر نعمتي نيست!) زيرا نهايت درجة سعادت آدمي و رستگاري بزرگش به داشتن چنين هدايتي است!

- و نيز فضلي است كه خدا بر همة مردم كرده است، زيرا با بودن ما

ص:146

انبياء مردم بعد از نسيان متذكر مي شوند، و پس از غفلت از فطريات خود متنبه مي گردند، و با تعليم ما از ج__هل رهائي مي يابند و به راه مستقيم در مي آيند، ولكن بيشتر مردم شكر اين نعمت را به جاي نمي آورند!

- مردم اين فضل را كفران مي كنند و بدان اعتنا نمي كنند و به جاي اين كه با آغوش باز آن را بپذيرند از آن روي بر مي گردانند!

بلي! اگر كسي قانع شود كه چنين نفوسي حتماً بايد در هر عصري ميان مردم باشند، در حقيقت مسسئلة نبوت انبياء و امامت ائمة را قبول كرده و پذيرفته است كه وجود انبياء عليهم السلام فضل و نعمتي است از جانب خداي متعال!

اگر در هر عصر و هر دوره اي مرداني خداشناس و خداپرست و خالص نبوده باشند، گمراهي و كوري سراسر زمين را احاطه مي كند و واسطة فيض بين زمين و آسمان قطع مي گردد و هدف و غايت خلقت باطل مي شود و زمين اهل خود را مي بلعد.

ص:147

وصف " واحد قهار" حجت را بر خصم تمام كرد، زيرا واحد قهار بودن خداي تعالي هر تفرقه اي را كه ميان ذات و صفات فرض شود، باطل مي سازد، پس ذات، عين صفات، و صفات عين يكديگرند، و هركه ذات خداي تعالي را بپرستد ذات و صفات را پرستيده است، و هركه علم او را بپرستد ذات او را هم پرستيده است، و اگر علم او را بپرستد و ذاتش را نپرستد، نه او را پرستيده و نه علم او را، و همچنين است ساير صفات او!

پس اگر ميان عبادت او و يا ارباب متفرق ترديدي فرض شود، عبادت او متعين است، نه ارباب متفرق، زيرا ممكن نيست ارباب متفرق فرض شود و در عين حال تفرقه در عبادت لازم نيايد!

حضرت يوسف ادامه داد و گفت:

- آن چه شما غير از خدا مي پرستيد، اسماءِ بي حقيقت و الفاظ بي معني است كه شما خودتان و پدرانتان ساخته ايد،

خدا هيچ نشانة الوهيت و كمترين اثر خالقيت را در آن خدايان باطل ننهاده است،

و تنها حكمفرماي عالم وجود خداست!

و امر فرموده كه جز آن ذات پاك يكتا را نپرستيد!

اين آئين محكم است!

لكن اكثر مردم از جهالت بر اين حقيقت آگاه نيستند.

ص:148

مستند: آيه43 تا 57 سورة يوسف " وَ قالَ المَلِكُ اِنّي اَري سَبعَ بَقَراتٍ سَمانٍ ... . " الميزان ج22ص11

ص:149

- آن چه ديده اي اضغاث احلام ( خوابهاي مختلف درهم شده) است!

و ما تعبير اين گونه خواب ها را نمي دانيم،

بلكه تنها خوابهاي صالح و صحيح را مي توانيم تعبير كنيم ! »

در اين آيه نشان مي دهد كه اطرافيان شاه خواب او را " اضغاث احلام" ناميده اند. اگر قرآن مجيد يك رؤيا را دسته هائي از احلام خوانده به اين عنايت است كه بفهماند دعوي ايشان اين بوده كه خواب پادشاه صورتي درهم وبرهم از رؤياهاي مختلفي است كه هركدام براي خود تعبير جداگانه اي دارد و چون يك يك آنها مشخص نيست و با هم مخلوط شده اند لذا وقوف به تعبير آنها براي معبّر دشوار گشته است.

علاوه بر اين هيچ صراحتي وجود ندارد كه نشان دهد پادشاه آن چه را گفته در يك خواب ديده است. در تورات هم دارد كه وي گاوهاي چاق و لاغر را در يك خواب ديده و سنبله هاي سبز و خشك را در خوابي ديگر.

بهر حال معبّرين اطراف شاه گفتند كه ما تعبير اين خواب ها را كه در حقيقت اضغاث احلامند، نمي دانيم و يا نظرشان اين بود كه تعبير هر خوابي را نمي دانند بلكه تنها مي توانند خوابهائي را تعبير كنند كه اضغاث احلام نباشند.

ص:150

آنگاه متن رؤياي ملك را به يوسف نقل كرد و گفت كه مردم منتظرند من تأويل رؤياي او را از تو گرفته و برايشان ببرم.

اين مرد يوسف را " صدّيق" خواند، كه به معناي مرد كثير الصدق است، و مبالغه در راستگوئي است.

دليل اين خطاب او نيز مشخص است چون اين شخص راستگوئي يوسف را در تعبيري كه از خواب او و خواب رفيق زنداني اش قبلاً كرده بود، ديده بود، و همچنين در گفتار و كرداري كه از يوسف در زندان مشاهده كرده بود به ياد داشت، و خداي تعالي هم ا ين معنا را تصديق كرده است، و مي بينيم كه عين گفتة او را نقل نموده و رد نكرده است.

يوسف عليه السلام نخست بدون كوچكترين شرطي تعبير خواب شاه را بيان كرد و گفت:

« هفت سال پياپي كشت و زرع كنيد،

و هرچه درو كرديد در سنبله اش بگذاريد تا فاسد نگردد،

همه را بدين گونه انبار كنيد،

مگر اندكي كه آذوقة آن سال شماست! »

يوسف به اين دليل دستور داد كه گن___دم را نكوبند و همچن___ان در سنبله اش بگذارند كه سوس نمي تواند داخل سنبله شود، و در نتيجه گندم هرچه هم بماند خراب نمي شود، و به خلاف اينكه آنرا بكوبند و باد دهند خيلي زود فاسد مي شود.

يوسف اضافه كرد:

« پس از هفت سال فراواني هفت سال قحطي پديد مي آيد،

كه بر شما حمله مي كند،

و آنچه شما از پيش اندوخته ايد مي خورند،

مگر اندكي را كه انبار كرده و ذخيره نموده ايد!»

يوسف سرنوشت آيندة مردم مصر را بدين ترتيب ترسيم كرد و ادامه داد:

- عاقبت از پي اين سالها، سالي بيايد كه

مردم در آن از ناحية خدا ياري مي شوند،

و از غم و مشقت گراني رهائي مي يابند،

ص:151

و نعمت و بركت بر ايشان نازل مي شود،

در آن سال باران مي آيد و قحطي از بين مي رود!

يوسف عليه السلام بدون اينكه شرطي براي تعبير اين خواب قرار دهد يا آزادي خود را بخواهد، آن را تعبير كرد و از همان زندان، وظيفه اي را كه يك پادشاه يا زمامدار در چنين شرايط سخت نسبت به ارزاق مردم و حفظ و نگهداري آن دارد، خاطر نشان ساخت، و بدين وسيله زمينه اي را فراهم كرد كه شاه سريعاً بگويد:

- او را نزد من آوريد!

اگر در طرز بيان يوسف دقت كنيم متوجه مي شويم كه او در تعبير خود نخواسته فقط آينده را به آنها نشان دهد بلكه از اول اساس كلام خود را نشان دادن راه نجات مملكت قرار داد و فهماند كه اينكه مي گويم هفت سال كشت و زرع كنيد براي نجات از پيش آمدي است كه در جلو داريد و آن قحطي و گراني است!

خوابي كه شاه ديده بود تجسم روشي بود كه بايد در نجات دادن مردم اتخاذ كند و اشاره به وظيفه اي بود كه در قبال ادارة امور رعيت دارد.

پس گويا روح پادشاه وظيفة آيندة خود را در قبال خشمي كه زمين در پيش دارد مجسم ديده، و سالهاي فراواني و ارزاق آن را به صورت گاو و فراواني و تكثير محصول آن را به صورت چاقي، و قحطي سال هاي بعد را به صورت لاغري ديده است، و تمام شدن ذخيرة سال هاي اول در سالهاي دوم را به اين صورت ديده كه گاو هاي لاغر گاو هاي چاق را مي خورند، و وظيفة خود را كه بايد محصول سال هاي اول را در سنبله هاي خشك نگهداري نمايند، به صورت هفت سنبلة خشك در مقابل هفت سنبلة سبز مشاهده كرده است.

يوسف عليه السلام هم در تأويل خود اضافه بر اين چيزي نگفت، جز اين كه سه چيز را برآن اضافه كرد كه بايد ديد از كجاي رؤياي شاه استفاده كرده است؟

1- عبارت" جز اندكي كه مي خوريد،" جزو تأويل خواب نيست، و تنها خواست بفهماند كه چه كار بايد بكنند، يعني از آنچه بايد در سنبله ها ذخيره شود مي توانند به مقدار حاجت هر سال خودشان مصرف كنند.

2-عبارت " مگر اندكي كه محفوظ مي داريد، " مي فهماند كه در آن سالها نبايد همه ذخيره را مصرف كنند، بلكه مقداري از آن را براي بذر اولين سال كشت و زرع خود نگه دارند و هم اين كه اندوختة احتياطي باشد.

ص:152

3-عبارت " عاقبت از پي اين سالها سالي بيايد كه مردم ياري شوند و بارندگي مي شود و مردم نجات مي يابند،" كه جزو خواب شاه نبود و يوسف فهماند كه در آن سال ديگر مكلف به اجراي اين برنامة صرفه جوئي نيستند، و مسئولين مملكت لازم نيست در امر ارزاق و كشت و زرع دخالتي در كار مردم بكنند.

ص:153

- او را نزد من آريد!

چون فرستادة شاه پيش يوسف رفت،

يوسف گفت:

- سوي اربابت بازگرد، و از او بپرس كه

قصة زناني كه دستهاي خود را بريدند، چه بود؟!

كه پروردگار من از نيرنگشان آگاه است! »

اين كه دستور داد يوسف را بياورند، دستور احضار و دوباره برگرداندن به زندان نبود، بلكه دستور آزادي او از زندان بود، چه اگر بنا بود دوباره به زندان برگردد معنا نداشت كه يوسف از آمدن خودداري كند، زيرا يك نفر زنداني مي داند كه اگر حكم دولت را اجرا نكند مجبور به ا جرايش مي كنند، پس معلوم مي شود احضارش به صورت عفو و آزادي بود، و چون يوسف خود را آزاد ديده، توانسته است بگويد: - من بيرون نمي آيم تا آنكه درباره ام به حق داوري شود!

نتيجة اين استنكاف و پيشنهاد يوسف اين شد كه شاه براي بار دوم بگويد:

-اورا نزد من آريد!

يوسف عليه السلام در گفتار خود كمال ادب را رعايت كرده و به فرستادة دربار گفت:

« نزد خدايگانت برگرد و بپرس داستان زناني كه دست هاي خود را بريدند، چه بود؟ و چرا بريدند؟ »

در اين گفتار يوسف هيچ اسمي از زليخا همسر عزيز به ميان نياورد، و هيچ بدگوئي از او نكرد، و تنها منظورش اين بود كه ميان او و همسر عزيز به حق داوري شود، و اگر به داستان زناني كه دست هاي خود را بريدند اشاره كرد و ايشان را به بدي ياد نكرد، و تنها مسئلة بريدن دست هايشان را ذكر كرد، براي اين بود كه سر نخ را به دست شاه بدهد تا او در اثر تحقيق به همة جزئيات واقف گردد، و به برائت و پاكي وي از اينكه با همسر عزيز مراوده كرده باشد، بلكه از هر مراوده و عمل زشتي كه بدو نسبت داده اند، پي ببرد و بفهمد كه بلائي كه به سر او آورده اند تا چه حد بزرگ بوده است!

ص:154

1-اينكه عزيز بداند كه من در غيابش به او خيانت نكرده ام!

2-بداند كه خائن به طور مط_لق و هيچ وق___ت به نتيجه اي كه از خيانتش در نظر دارد، ناي__ل نمي شود، و ديري نمي پايد كه رسوا مي شود!

اين سنتي است كه خداوند همواره در ميان بندگانش جاري ساخته است، و هرگز سنت او تغيير پذير نيست!

قرآن مجيد اين نكته را در آية مباركه چنين نقل مي كند:

« و اين كه مي گويم برگرد و چنين بگو، براي اين است كه عزيز بداند كه من در غيابش به او خيانت نكردم،

كه خدا نيرنگ خيانتكاران را به هدف نمي رساند،

- من خويش را مبرا نمي كنم!

چه نفس انساني به گناه فرمان مي دهد،

مگر آن را كه پروردگارم رحم كند،

كه پروردگار من آمرزگار و رحيم است! »

ص:155

(1)

ص:156

عزيز مصر" است.

" پادشاه" كسي است كه قرآن ديدن خواب را به او نسبت مي دهد، و همان كسي است كه يوسف را مقام " امين" يا وزارت ماليه مي بخشد، و او را بر تمام امور اختيار دار مي كند. " عزيز " كسي است كه يوسف را خريد و به خانة خود آورد و يوسف را بزرگ كرد و ماجراي اظهار عشق زن او به يوسف در مصر مطرح گرديد، و سرانجام يوسف به زندان افتاد.)

از اينكه پادشاه حكم خود را مقيد به " امروز" كرد براي اشاره به علت حكم بود و معنايش اين است كه تو از امروز كه من به مكارم اخلاق و پرهيز تو از زشتي ها و فحشاء و خيانت و ظلم پي بردم، و فهميدم كه تو يگانه مردي هستي كه به خاطر حفظ طهارت و پاكي نفست حاضر شدي خوار و ذليل شوي و به زندان بيفتي، و مردي هستي كه خداوند به تأئيدات غيبي خود تو را اختصاص داده است، و علم به تأويل احاديث و رأي صائب و حزم و حكمت و عقل براي تو ارزاني داشته است، داراي مكان_ت و منزل__ت هستي، و ما تو را " امي__ن" خود مي دانيم!

از اين كه گفت " مكين امين" و هيچ قيد و شرطي نگذاشت، فهمانيد كه اين مكانت و امانت تو عمومي است و خلاصه حكمي كه كرديم هيچ قيد و شرطي ندارد.

ص:157

مي خواست انجام دهد، كرده است.

ص:158

بلكه برخلاف جريان اسباب، خداوند او را بزرگ و بلند پايه و عزيز كرد كه - حكم تنها از آن خداست!

و اين تمكن اجري بود كه خداوند تعالي به يوسف داد،

واين وعدة جميلي است كه خداوند به هر نيكوكاري داده

تا بدانند او اجرشان را ضايع نخواهد كرد!

و اجر آخرت براي كساني كه ايمان آورده و تقوا پيشه كرده اند،

نيكوتر است!!

ص:159

مستند: آيه58 تا 62 سورة يوسف " وَ جاءَ اِخوَةُ ي__وُسُفَ فَدَخَلوُا عَلَيهِ ... . " الميزان ج22ص46

ص:160

چون بار آذوقه شان را تحويل داد، گفت:

برادري را كه از پدر خويش داريد پيش من آوريد،

مگر نمي بينيد كه من پيمانه تمام مي دهم،

و بهترين پذيرائي كنندگانم؟

اگر او را پيش من نياوريد ديگر نزد من پيمانه نداريد!

و ديگر مانند اين دفعه اجازة تقرب به شما نخواهم داد!

گفتند:

او را از پدرش خواهيم خواست، و اين كار را خواهيم كرد!

يوسف به غلامان خود دستور داد تا كالاهاي آن ها را در بنه هايشان بگذارند،

شايد چون پيش كسان خود بازگشتند، آن را بشناسند،

و شايد باز آيند! »

برادران يوسف از آن روزي كه يوسف را بعد از بيرون شدن از چاه به دست مكاريان سپردند، ديگر او را نديده بودند. يوسف آن روز كودك خردسال بود و بعد از آن مدتي در خانة عزيز مصر مانده و چند سالي نيز در زندان به سر برده است، و بيشتر از هفت سال هم هست كه مستقلاً در امر وزارت است. او روزي كه از برادران جدا شد يك كودك بيش نبود و امروز در لباس وزارت و زي سلاطين درآمده است، ديگر چگونه ممكن بود كسي احتمال دهد كه او مردي عبري و بيگانه از نژاد قبطي مصر باشد.

خلاصه براي برادران يوسف امكان شناخت او بسيار كم بود، ولي يوسف چون برادران را در همان وضع ديده بود كه الان نيز در همان وضع مي بيند و كياست و فراست نب__وت هم كمكش مي كند، بي درنگ آنها را مي شناسد.

ص:161

- ملاحظه كرديد كه من به شما كم نفروختم و از قدرت خود سوء استفاده نكردم و به اتكاء مقامي كه دارم به شما ظلم نكردم، و من بهتر از هر كسي واردين را اكرام و پذيرائي مي كنم!

بدين ترتيب يوسف آنها را تشويق مي كرد تا مطمئن شوند و در مراجعت برادر تني او را بياورند. يوسف در عين حال كه آنها را براي آوردن برادر تشويق كرد ضمناً تهديدي نيز در آخر جمله اضافه كرد و گفت:

-اگر او را نياوريد ديگر آذوقه به شما نمي فروشم،

و ديگر مانند اين دفعه از شما پذيرائي نمي كنم!

اين را گفت تا هواي مخالفت و عصيان او را در سر نپرورانند.

برادران يوسف نيز با گفتن اين كه -

« به زودي از پدرش اصرار مي كنيم و به هر نحوي كه شده امر تو را انجام مي دهيم! »

فرمان او را پذيرفتند و با اين قول صريح و مؤكد خواستند او را دلخوش و مطمئن سازند.

ص:162

اند كه ده برادرند و يك برادر ديگر در منزل نزد پدر جا گذاشته اند، چون پدرشان قادر بر مفارقت او و راضي به فراق او نمي شود، حال چه مسافرت باشد و چه گردش و امثال آن، يوسف هم اظهار علاقه كرده كه دوست دارد او را ببيند، و بايد بار ديگر او را همراه بياورند.

يوسف به اين دليل دستور داد هر مبلغ يا كالا از اين ده نفر براي آذوقه دريافت كرده اند در خورجين هايشان بگذارند تا شايد وقتي به خانه مي روند و خورجين ها را باز مي كنند، كالاي خود را بشناسند، و در نتيجه دوباره نزد او باز گردند و برادرش را بياورند، زيرا برگرداندن مبلغ داده شده دل آن ها را بيشتر متوجه يوسف مي كرد و به طمع شان مي انداخت كه باز برگردند و باز هم از احسان او برخوردار شوند!

(1)

ص:163

آنها با عبارت كوتاه " پيمانه از ما منع شد! " ماجرا را برا ي پدر بيان كردند و از او خواستند كه برادرشان را با ايشان روانه كند، باشد كه جيره و آذوقه به ايشان بدهند و محرومشان نكنند.

ص:164

بگيرد ويا در امانتي امين پنداشته شود، ولي او كمترين رحمي به صاحب امانت نكند و امانتش را ضايع سازد، ولي خداي سبحان كه او ارحم الراحمين است و در جائي كه بايد رحم كند از رحمتش دريغ نمي دارد، او عاجز و ضعيف را كه امر خود را به او تفويض كرده و بر او توكل نموده، ترحم مي كند، و كسي كه برخدا توكل كند، خدا او را بس است!

از اينجا روشن مي گردد كه منظور يعقوب عليه السلام اين نبوده كه لزوم اعتماد به خدا را از اين جهت بيان كند كه چون خداي تعالي سببي است مستقل در سببيت، و سببي است كه به هيچ وجه مغلوب سبب ديگري نمي شود، به خلاف ساير اسباب كه استقلال نداشته و مغلوب خداوندند. درست است كه اين امر در جاي خود كاملاً صحيح و مسلم است و چگونه چنين نباشد و حال آنكه چنين اطميناني به غير خدا شرك است، ولي يعقوب عليه السلام از جنبة ديگر مسئله حرف مي زند و او مي گويد لزوم اختيار اطمينان و اعتماد به خدا، بر اعتماد به غير او، از اين جهت است كه خداي تعالي داراي صفات كريمه است كه به خاطر وجود اين صفات يقين و اطمينان حاصل مي شود كه چنين خدائي بندگان خود را فريب نمي دهد و كساني را كه كار خود را به او واگذار كرده اند خدعه نمي كند، زيرا او - رئوف به بندگان خويش، غفور، ودود، كريم، حكيم، عليم، و به عبارت جامع تر " ارحم الراحمين " است!

به همين جهت مي بينيم كه يعقوب عليه السلام بعد از آنكه براي بار دوم فرزندان را مكلف به آوردن وثيقه مي كند، چنين مي فرمايد:

« هرگز او را با شما نمي فرستم،

مگر به نام خدا پيماني دهيد،

كه او را به من باز آوريد!

مگر آنكه مجبور شويد.

و چون پيمان خويش بدادند، گفت:

- خدا ناظر سخنان ماست! »

يعقوب "ع" بدين وسيله پسران خود را در آن حفظي مسئول مي كند كه در حيطة قدرت آنهاست، و مي توانند برادر خود را حفظ كنند، و دوباره به پدر باز گردانند، مثلاً او را نكشند ويا آواره و تبعيدش نكنند، و يا بلائي نظير آن به سرش نياورند، اما در موردي كه از قدرت آنها و توانشان خارح است، مسئول نمي شمارد.

ص:165

برادران يوسف تا اين مرحله با مذاكره با پدر سعي داشتند او را قانع كنند تا برادر ناتني شان را همسفر آنها سازد و مي گفتند كه عزيز مصر آذوقه نخواهد داد مگر او را به مصر ببريم، ولي پدر زير بار حرف آنها نمي رفت. در اينجا يك امر تازه اي پيش آمد و آن تدبيري بود كه يوسف انديشيده بود. ( و شايد هم اشارتي بود كه به يعقوب پيام خود را به وسيلة آن رسانده بود!) و آن اين بود كه متاعي را كه برادران براي فروش به مصر آورده بودند كه در قبال آن آذوقه بخرند به آنها پس داده شده بود.

در اين مرحله، آنها به سراغ بارهاي خود رفتند، و همينكه بار وبنه خود را باز كردند كالاهاي خود را در ميان آذوقه اي كه يوسف داده بود، يافتند و فهميدند كه عمداً به ايشان برگردانيده شده است!

به پدر گفتند:

-ما ديگر چه مي خواهيم بيش از اين ؟

وقتي به مصر رفتيم منظورمان خريدن آذوقه بود،

آذوقه را سنگ تمام دادند،

و علاوه برآن كالاي خودمان را نيز به ما برگرداندند

اين خود بهترين دليل است كه منظور عزيز مصر احترام ماست،

و او قصد سوئي عليه ما ندارد!

اين را گفتند تا پدر را دلخوش و مطمئن سازند كه عزيز مصر قصد سوئي ندارد و ضمناً يعقوب مطمئن شود كه آنچه گفته اند راست بوده است، و بدين وسيله بتوانند پدر را قانع سازند تا برادرشان را در سفر دوم همراه آنها بفرستد.

از روايات اسلامي برمي آيد كه سفر دوم برادران يوسف شش ماه بعد از سفر اول اتفاق افتاده است.

(1)

ص:166

برادرشان به او مي دادند.

يعقوب به فرزندان خود گفت:

- هرگز برادرتان را باشما روانه نمي كنم ،

تا آنكه بياوريد و بمن بدهيد، ميثاقي را از خدا،

كه من به آن وثوق و اعتماد بكنم،

حال يا عهدي ببنديد، ويا سوگند بخوريد كه او را برايم مي آوريد!

از آنجا كه اين پيمان منوط به قدرت فرزندان بود لاجرم صورت اجبار و اضطرارشان را استثنا كرد و گفت:

- مگر آنكه سلب قدرت از شما بشود!

بعد از آنكه پسرانش ميثاق خود را برايش آوردند، گفت:

- اَللهُ علي مانَقولُ وَكيل - خدا بر آنچه ما مي گوئيم وكيل باشد!

( يعني، همة ما قول و قراري بستيم، چيزي من گفتم و چيزي شما گفتيد، و هردو طرف در رسيدن به هدف بر اسباب عادي و معمولي متمسك شديم، اينك بايد هر طرفي به آنچه كه ملزم شده عمل كند! )

- من برادر يوسف را بدهم و شما هم او را به من باز گردانيد!

حال اگر كسي تخلف كرد خدا او را جزا كند

و داد طرف مقابلش را از او بستاند!

ص:167

توكل به او مي كنم!

و توكل كنان بايد كه به او توكل نمايند! »

اين كلامي است كه يعقوب به فرزندان خود گفته است. اين كلام را وقتي گفت كه فرزندانش آن موثق كه پدر از ايشان خواسته بود، آورده بودند، و آمادة كوچ كردن به سوي مصر بودند.

از سياق داستان چنين استفاده مي شود كه يعقوب "ع" از جان فرزندان خود كه ي__ازده نفر بودند، مي ترسيده است. البته ترس او از عزيز مصر نبود، زيرا او قبلاً آنهارا ديده بود، و يعقوب مي دانست كه عزيز مصر همة آنها را نزد خود خواهد طلبيد، و آنها در يك صف يازده نفري در برابر او قرار خواهند گرفت، و اين را ن__يز مي دانست كه عزيز اطلاع دارد كه همة آنها فرزندان يك پدرند. اين جاي ترس نداشت، بلكه ترس يعقوب از اين بود كه مردم ايشان را كه برادراني از يك پدرند در حال اجتماع ببينند و چشم زخم بزنند و يا برآنان حسد برند و آنان را بكشند و يا براي شكستن اتفاقشان توطئه كنند يا بلاي ديگري سرشان بيآورند.

وقتي يعقوب گفت:

« از دست من در قبال خدا كاري براي شما ساخته نيست، حكم فقط از آن خداست! » او از اين حوادثي كه احتمال مي داد، مي ترسيد. ( خدا داناتراست!)

گويا در آن موقع كه فرزندان مجهز و آماده سفر شدند، و براي خدا حافظي در برابرش صف كشيدند. او به طور الهام درك كرد كه اين پيوستگي، و آن هم با اين وضع و هيئ__ت جالبي كه دارند، به زودي از بي___ن مي رود، و از عد ايشان كم مي شود، و چون چنين معنائي را احساس كرد، لاجرم سفارش كرد كه هرگز تظاهر به اجتماع نكنند، و زنهارشان داد كه از يك دروازه وارد نشوند، و دستور داد تا از درهاي متفرق وارد شوند تا شايد بلاء تفرقه و كم شدن عدد، از ايشان دفع شود.

بلافاصله براي اينكه ورود از درهاي مختلف را سبب مستقل در دفع بلا ندانند، گفت - من با اين سفارشم به هيچ وجه نمي توانم شما را از دستگيري خدا بي نياز كنم. آنگاه دليل همين معنا را هم گفت كه " زيرا حكم فقط حكم خداست! " يعني اين سبب ها بدون حكم خدا اثري ندارند و اگر خدا اراده كند صاحب اثر مي شوند.

به همين جهت بلافاصله ادامه داد كه " در عين حال توكلم به خداست!" و آن گاه فهماند كه آن سببي كه همه بايد بدان توكل كنند، كسي كه تمام سبب ها در

ص:168

سبب بودن خود نيازمند آنند، همانا او خداي سبحان و يگانه است كه شريك ندارد، او معبود و پرورش دهندة همه چيز است.

ص:169

در قبال خدا كاري براي آنها نمي ساخت،

فقط ميلي در ضمير يعقوب بود، كه آنرا عمل كرد،

آري ! او دانا بود!

چون ما تعليمش داده بوديم،

ولي بيشتر مردم نمي دانند! »

ظاهر اين كه تعليم را به خدا نسبت داده اين است كه مراد از علم يعقوب، علم اكتسابي و مدرسه اي نبود، بلكه علم موهبتي بود. اخلاص در توحيد آدمي را به چنين علومي مي رساند. و اين علمي است كه بيشتر مردم راه به سوي چنين علمي ندارند، ولي اگر علم مدرسه اي بود م__علوم بود كه بيشتر مردم راه بدان دارند و مي توانند علوم مدرسه اي را كسب كنند.

با اين تعريف و شناختي كه خداوند از يعقوب به ما مي دهد، مي خواهد حق را به يعقوب بدهد و او را در آنچه كه به فرزندان خود سفارش كرد و در آخر به خدا توكل نمود، تصديق كند، و وسيله اي را كه بدان توسل جست تصويب و توكلش را بستايد، و بفهماند كه به همين جهات خداوند حاجت دروني اش را برآورده ساخت. حاجت اصلي يعقوب در نهانخانة دل همانا رسيدنش به يوسف بوده است!

(1)

ص:170

آية زير بيان حيله اي است كه يوسف عليه السلام به كار برد و بدين وسيله برادر تني خود را نزد خود نگهداشت. اين بازداشت برادر را مقدمة معرفي خود قرار داد و خواست تا روزي كه مي خواهد خود را معرفي كند، برادرش نيز مانند خودش متنعم به نعمت پروردگار و مكرم به كرامت او بوده باشد.

قرآن مجيد تعريف مي كند كه:

« چون بار سفرشان را به بست،

پيمانه را در بار برادرش گذاشت،

آنگاه بانگ زني بانگ زد كه:

- اي كاروانيان ! شما دزديد! »

وقتي منادي فرياد كشيد كه اي كاروانيان شما دزديد! منظور برادران يوسف بود كه در اين لحظه همين برادر تني يوسف نيز در ميان آن ها بود.

اين عملي كه در آيه سرقت ناميده شده همان وجود پيمانه در بار و بنه برادر تني يوسف بود، كه البته تنها مربوط به او مي شد، ولي چون امر متمايز نشده بود لذا همة كاروانيان را خطاب كردند. و معني اين عمل اين بود كه پيمانة سلطنتي گم شده است و يكي از شما ها آن را دزديده است، و تا تفتيش نشود مع_لوم نمي شود كه كدام يك از شماست، لذا خطاب دزدي به همة كاروانيان در اين مرحله امري طبيعي بود.

به طوري كه از سياق آيات بر مي آيد، برادر تني يوسف از اول از اين نقشه باخبر بوده است، و به همين دليل از اول تا به آخر هيچ حرفي نزد و اين دزدي را نيز انكار نكرد، و حتي اضطراب و ناراحتي هم به خود راه نداد، چون ديگر جاي اضطراب يا انكار نبود، زيرا برادرش يوسف قبلاً خودش را به او معرفي كرده بود، و اورا دلخوش ساخته بود، وقطعاً هم به او گفته بود كه من براي نگهداري تو چنين طرح و نقشه اي را به كار خواهم برد و غرضم از آن اين است كه تو را نزد خود نگهدارم، پس اگر او را دزد خواند در نظر برادران به او تهمت زد، نه در نظر خود او ! و خلاصه اينكه اين نامگذاري جدي و تهمت حقيقي نبود بلكه توصيف صوري و ساختگي بود كه مصلحت لازم و جازمي آن را اقتضا مي كرد.

ص:171

با در نظر داشتن اين جهات، گفتار يوسف مشمول افتراء مذموم عقلي و حرام شرعي نبوده است تا با عصمت انبياء منافات داشته باشد. علاوه براين كه گويندة اين كلام خود او نبوده است، بلكه مؤذني بوده است كه آن را اعلام كرد.

برادران يوسف به سوي يوسف و كاركنانش برگشتند و گفتند:

- چه چيز گم كرده ايد؟

( از سياق آيات استفاده مي شود كه وقتي منادي جار زد كه اي كاروانيان شما دزديد، در حالي بودند كه از پشت كاروانيان به راه افتاده بودند، و برادران يوسف بعد از شنيدن آن به طرف صاحب صدا برگشته اند.)

كاركنان يوسف جواب دادند كه :

- پيمانة پادشاه را گم كرده ايم!

و يوسف گفت:

- هركه آن را بياورد يك بار شتر به او آذوقه مي دهم،

وخودم ضامن اين وعده هستم!

( پيمانه اي كه گم شده بود، پيمانه اي بود كه با آن اجناس را كيل و پيمانه مي كردند و نام اين نوع ظرف ها را " صواع" مي گفتند، و صواع پادشاه م___صر در آن روز ظ__رفي بوده كه ه___م در آن آب مي خوردند، و هم با آن اجناس را پيمانه مي كردند.)

برادران يوسف گفتند:

« به خدا شما مي دانيد كه ما نيامده ايم در اين سرزمين فساد كنيم!

و ما دزد نبوده ايم ! »

اين گفته دلالت دارد بر اينكه در همان اولين باري كه به مصر آمدند دستگاه عزيز دربارة ايشان تفتيش و تفحص كرده بود، و يوسف دستور داده بود كه تمامي كاروانياني را كه وارد مي شوند مورد بازجوئي و تحقيق قرار دهند تا مبادا جاسوس هاي اجنبي و يا اشخاصي باشند كه درآمدنشان به مصر غرض هاي فاسدي داشته باشند.

و به همين جهت از اين كه به چه مقصود آمده اند، واهل كجا هستند، واز چه دودماني مي باشند؟ پرسش مي شدند، و اين معنا رواياتي را كه دارد يوسف اظهار داشت كه نسبت به ايشان سوء ظن دارد، و بهمين جهت از كارشان و محل سكونتشان و

ص:172

دودمانشان پرسش نمود، و ايشان هم جواب دادند كه پدر پيري و برادري از مادر جدا دارند، و او هم گفت بار ديگر بايد برادر از مادر جدايتان را همراه بياوريد، تأئيد مي كند.

اينكه گفتند: " ما دزد نبوده ايم! " مقصودشان اين بود كه چنين صفت نكوهيده در ما نيست، و از ما و خاندان ما چنين اعمالي سابقه ندارد.

يوسف و مأمورينش پرسيدند:

-در صورتي كه واقع امر چنين نبود و شما دروغگو از آب درآمديد كيفر آن كس كه از شما پيمانه را دزديده چيست؟ يا به طور كلي كيفر دزدي چيست؟

گفتند:

-سزاي آن همان كس است كه پيمانه در بار و بنه او يافت شود، خود او سزاي آن است!

آري ما ستمگران را چنين سزا مي دهيم!

از اين آيه برمي آيد كه حكم اين مسئله در سنت يعقوب "ع" چنين بوده است. در سرقت تنها خود سارق را بايد كيفر داد، نه او ورفقايش را، پس در ميان يازده نفر اگر فردي سارق تشخيص داده شود، تنها او را بايد كيفر داد، بدون اين كه ديگران را مورد مؤاخذه قرار بدهند، ويا بار و بنه شان را توقيف كنند، آنگاه در چنين صورتي صاحب مال حق دارد كه سارق را ملك خود قرار دهد و هر عملي را كه بخواهد با او انجام دهد.

مأموران يوسف شروع كردند به تفتيش و بازجوئي، تا در صورت يافتن پيمانه بر اساس همان حكم عمل كنند، لاجرم اول بار وبنه و ظرفهاي ساير برادران را جستجو كردند، چه اگر در همان بار اول مستقيماً بار وبنه " بنيامين" را جستجو مي كردند، برادران مي فهميدند كه نقشه اي در كار بوده است، لذا اينگونه براي رد گم كردن اول به خورجين هاي سايربرادران پرداختند و در آخر پيمانه را از خورجين " بنيامين" بيرون آوردند و كيفر بر او مستقر گرديد.

ص:173

چه در آئين شاه حق نداشت برادر خود را بگيرد،

مگر آنكه خدا مي خواست!

هركه را بخواهيم مرتبه ها بالا مي بريم،

و بالاتر از هر صاحب دانشي، دانشوري هست! »

اين مطلب اشاره به نقشه اي است كه يوسف براي گرفتن و نگهداشتن برادر خود به كار برد. قرآن مجيد آن را " كيد" ناميده است، و دليل آن اين است كه برادران از آن نقشه سر در نياورند، واگر مي فهميدند به هيچ وجه به دادن برادر خود " بنيامين" رضايت نمي دادند، و اين خود " كيد" است!

چيزي كه هست اين " كيد" با الهام الهي و يا وحي او بوده است كه از چه راهي برادر خود را نگهدارد و بازداشت نمايد. و به همين جهت خداي تعالي اين نقشه را هم " كيد" ناميده ، وهم آن را به خود نسبت داده و فرموده است:

« كَذالِكَ كِدنا لِيوسُفَ - بدين ترتيب ما آن را براي يوسف تدبير كرديم ! »

و چنين نيست كه هر كيدي را نتوان به خدا نسبت داد، آري او از كيدي منزه است كه ظلم باشد، و همچنين مكر، اضلال، استدراج و امثال آن نيز در صورتي كه ظلم شمرده نشوند، مي توان به خدا نسبت داد.

جملة " در آئين شاه حق نداشت برادر خود را بگيرد، مگر آن كه خدا مي خواست،" بيان علتي است كه باعث اين كيد شد، و آن اين است كه يوسف مي خواست برادر خود را از مراجعت بازداشته و نزد خود نگهدارد، و اين كار را در دين و سنتي كه در كشور مصر حكمفرما بود، نمي توانست انجام دهد، و هيچ راهي بدان نداشت، چه به قانون مصريان حكم سارق اين نبوده كه برده صاحب مال شود، و به همين جهت يوسف به امر خدا اين نقشه را عليه برادران ريخت كه پيمانه را در خورجين " بنيامين" بگذارد، آنگاه اعلام كند كه شما سارقيد، ايشان انكار كنند، و او بگويد كه حال اگر در خورجين يكي از شما بود كيفرش چه خواهد بود، ايشان هم بگويند: كيفر سارق در دين ما اين است كه بردة صاحب مال شود، يوسف هم ايشان را با اعتقاد و قانون ديني خودشان مؤآخذه نمايد.

و بنابراين صحيح است كه بگوئيم يوسف نمي توانست در دين ملك و كيش

ص:174

مصريان برادر خود را بازداشت كند، مگر در حالي كه خدا بخواهد، و آن حال عبارت است از اينكه با كيفري كه براي خود تعيين كنند مجازات شوند.

از اين آيه برمي آيد كه در دين مصريان، مجرم را به قانون جزائي خود او، در صورتي كه اشدّ باشد، و او هم بدان تن دردهد، مؤآخذه مي كردند.

اين قسم مجازات در بسياري از سنت هاي قومي و سياست ملوك قديم متداول بود.

ص:175

يوسف در پايان جملة خود گفت: " خدا بهتر مي داند! " كه آيا برادرش قبل از اين دزدي كرده بود يا نه؟ آري يوسف به اين مقدار جواب سربسته اكتفا كرد و ايشان را تكذيب نكرد.

ص:176

كه بدون فرزندش از سفر برنگرديد،

چگونه مي توانيد فرزند او را بگذاريد و برگرديد؟

مي دانيد كه قبل از اين واقعه نيز تقصيري در امر يوسف كرديد؟

و با پدرتان عهد كرديد كه او را محافظت و نگهداري كنيد و صحيح و سالم به او برگردانيد، آنگاه او را در چاه افكنديد، و سپس به كاروانيانش فروختيد، و خبر مرگ او را براي پدر برديد و گفتيد كه گرگ اورا دريده است؟

نه ! حال كه چنين است، من از اين سرزمين تكان نمي خورم تا پدرم تكليف مرا روشن كند، واز عهدي كه از من گرفته صرف نظر نمايد!

و يا آنكه آن قدر مي مانم تا خدا حكم كند!

كه او بهترين حكم كنندگان است!

خدا بايد راهي پيش پايم بگذارد كه بدان وسيله از اين مخمصه و ناچاري نجاتم دهد،

حال يا برادرم را از دست عزيز خلاص كند،

و يا از راه ديگري كه به عقل من نمي رسد،

و يا به اينكه مرگ مرا برساند،

و يا هر راه ديگر!

اما مادام كه خدا نجاتم نداده است من رأيم اين است كه در اين جا بمانم و شما نزد پدر برگرديد و بگوئيد:

اي پدر! پسرت دزدي كرد،

او سارق بود و ما تاكنون نمي دانستيم!

ما در كيفر سرقت جز به آنچه مي دانستيم شهادت نداديم،

و هيچ اطلاعي نداشتيم كه او پيمانة عزيز را دزديده است، و به زودي دستگير مي شود، وگرنه اگر چنين اطلاعي مي داشتيم در شهادت خود به مسئلة كيفر سرقت شهادتي نمي داديم، چون چنين گماني به او نمي برديم!؟ به پدر بگوئيد:

- از همه كساني كه در اين سفر با ما بودند و يا جريان كار مارا نزد عزيز ناظر بودند بپرسد تا كمترين شكي برايش باقي نماند كه ما در امر برادر

ص:177

خود هيچ كوتاهي نكرده ايم و عين واقع همين است كه او مرتكب سرقت

شد و در نتيجه بازداشت گرديد!

(1)

ص:178

دل از غم آكنده داشت ! »

يعقوب نشان مي دهد كه آرزوي ديدن يوسف را دارد و به نظر او يوسف هنوز زنده است. اين اظهار اميدواري، اميد اوست نسبت به ثمرة صبر!

و در حقيقت خواسته است بگويد: واقعة يوسف كه قبلاً اتفاق افتاد، و اين واقعه كه دو تا از فرزندان مرا از من گرفت، به خاطر تسويلات نفس شما بود، لاجرم صبر مي كنم، و اميد مي دارم خداوند مهربان همة فرزندانم را برايم بياورد، و نعمت خود را همچنانكه وعده داده بر آل يعقوب تمام كند!

آري او مي داند چه كسي را برگزيند و نعمت خود را براو تمام كند، و در كار خود حكيم است، و امور را بر مقتضاي حكمت بالغه اش تقدير مي كند، بنابراين ديگر چه معني دارد كه آدمي در مواقع برخورد با بلايا و محنت ها مضطرب شود، و به جزع و فزع در آيد و يا از روح و رحمت خدا مأيوس گردد؟!

دو اسم « عليم و حكيم » همان دو اسمي است كه يعقوب در روز نخست در وقتي كه يوسف رؤياي خود را نقل مي كرد، ذكر كرد، و در آخر هم يوسف در موقعي كه پدر و مادر را بر تخت سلطنت نشانيد و همگي در برابرش به سجده افتادند، به زبان مي آورد و مي گويد:

«- پدر جان!

اين تأويل رؤياي من است!»

تا آنجا كه مي گويد:

« وَ هُوَ العَليمُ الحَكيم ! »

ص:179

بينائي چشم يعقوب از بين رفته بود!

پسرانش وقتي حرف يعقوب را شنيدند، گفتند:

-به خدا سوگند كه تو لايزال به ياد يوسفي !

و سالهاست كه خاطرة اورا از ياد نمي بري،

و دست از او بر نمي داري،

تا حدي كه خود را مشرف به هلاكت كرده، يا هلاك كني !؟

ظاهر اين گفتار اين است كه ايشان از در محبت و دلسوزي اين حرف را زده اند و به وضع پدر رقت آورده اند. شايد هم از اين بابت بوده كه از بسياري گرية او به ستوه آمده بودند، و مخصوصاً از اين جهت كه يعقوب آنها را در امر يوسف تكذيب كرده بود، وظاهر گريه و تأسف او هم اين بود كه مي خواست درد دل خود را به خود ايشان شكايت كند.

يعقوب پاسخ داد:

-من اندوه فراوان و حزن خود را به شما و فرزندانم و خانواده ام شكايت نمي برم، و اگر شكايت برم در اندك زماني تمام مي شود، و بيش از يك يا دو بار نمي شود تكرار كرد، همچنانكه عادت مردم در شكايت از مصايب و اندوهشان چنين است، بلكه من تنها و تنها اندوه و حزنم را به خداي سبحان شكايت مي برم كه از شنيدن ناله و شكايتم هرگز خسته و ناتوان نمي شود!

نه شكايت او را خسته مي كند، و نه شكايت و اصرار نيازمندان از بندگانش!

و من از خداوند چيزها سراغ دارم كه شما نمي دانيد!

و به همين جهت به هيچ وجه از روح او مأيوس و از رحمتش نا اميد نمي شوم!

يعقوب در آخر بيانش گفت:

من از خدا چيزهائي مي دانم كه شما نمي دانيد!

در اين گفته اشاره اي است اجمالي به علم يعقوب نسبت به خداي تعالي، و اما اين كه چگونه علمي بود از عبارت قرآن استفاده نمي شود، مگر به همان مقداري كه مقام مساعدت كند.

ص:180

سرانجام يعقوب دستور مي دهد به فرزندانش كه

- اي فرزندان من!

برويد !

و از يوسف و برادرش كه در مصر دستگير شده جستجو كنيد!

شايد ايشان را بيابيد!

و از فرجي كه خداوند بعد از شدت ارزاني مي دارد، نوميد نشويد!

چه از رحمت خدا مأيوس نمي شود، مگر مردمي كه كافرند و به اين معنا ايمان ندارند،

كه خداوند تواناست كه هر غمي را زايل كند!

(1)

ص:181

داشتند كه برحسب ظاهر هيچ وسيله اي براي برآوردن آنها به نظر نمي رسيد!

يكي اين كه مي خواستند با بضاعت اندكي كه آورده بودند طعام و آذوقة كافي بگيرند و براي رفع گرسنگي و عسرت خانوادة پر جمعيت خود در كنعان ببرند.

با اينكه نزد عزيز مصر سابقة دروغ و دزدي بهم زده بودند، و پيش او ديگر وجهه و آبروئي به ايشان نمانده بود، هيچ اميد نداشتند كه عزيز بازهم مانند سفر اول ايشان را احترام نمايد و حاجت شان را برآورد.

حاجت دوم آنها اين بود كه دست از برادرشان كه به جرم دزدي دستگير شده بود بردارد و او را رها سازد! اين هم در نظرشان حاجتي برآورده نشدني بود، زيرا در همان اول كه جام شاهي از خورجين برادرشان در آمد هرچه اصرار والتماس كردند به خرج نرفت، و حتي عزيز حاضر نشد يكي از آنها را به جاي برادرشان بازداشت كند.

به همين جهت وقتي به دربار يوسف بار يافتند و با او در خصوص آذوقه و آزادي برادر گفتگو كردند، خود را در موقف تذلل و خضوع قرار دادند، و در رقت كلام آن قدر كه مي توانستند سعي كردند، باشد كه دل او را به رحم آورند و عواطفش را تحريك كنند، لذا نخست بدحالي و گرسنگي خانوادة خود را به يادش آوردند، و سپس كمي بضاعت و سرماية مالي خود را خاطرنشان ساختند، واما نسبت به آزادي برادرشان به صراحت چيزي نگفتند، و تنها درخواست كردند كه نسبت به ايشان تصدق كند... و همين كافي بود، زيرا تصدق به مال انج__ام مي شود، مال را تصدق مي دهند، و همان طور كه طعام مال بود، آزادي برادرشان نيز تصدق به مال بود، چون علي الظاهر ملك عزيز بود.

علاوه بر همة اين ها به منظور تحريك او در آخر گفتند: به درستي كه خداوند به تصدق كنندگان پاداش مي دهد، و اين در حقيقت هم تحريك بود و هم دعا !

اين نحوة سؤال از دشوارترين و ناگوارترين سؤالات است!

موقف هم موقف كساني است كه با نداشتن استحقاق، و با سوء سابقه، استرحام مي كنند، و خود جمعيتي هستند كه در برابر عزيز صف كشيده اند.

اين جا بود كه كلمة الهي، و وعده اي كه داده بود يوسف و برادرش را بلند كند و ساير فرزندان يعقوب را به خاطر ظلم شان خوار كند، تمام شد!

يوسف بدون درنگ پاسخ داد:

« هيچ يادتان هست كه با يوسف و برادرش چه كرديد!؟»

ص:182

يوسف با اين عبارت خود را معرفي كرد!

اگر به خاطر آن وعدة الهي نبود ممكن بود خيلي جلوتر از اين به وسيلة نامه يا پيغام پدر و برادران را از جايگاه خود خبر مي داد، و به ايشان مي رسانيد كه من در مصر هستم، ولكن در همة اين مدت، كه مدت كمي هم نبود، چنين كاري را نكرد، چون خداي سبحان چنين روزي را خواسته بود كه برادران حسود را در برابر يوسف وبرادرش در موقف ذلت و مسكنت قرار دهد و او را در برابر ايشان بر سرير سلطنت و اريكة عزت بنشاند.

يوسف برادران را به خطابي مخاطب ساخت كه معمولاً يك فرد مجرم و خطاكار را با آن لحن خطاب مي كنند، و با اين كه مي دانند مخاطب چه كرده است، مي گويند: هيچ مي داني ؟ و يا هيچ يادت هست؟ و يا مي فهمي چه كار كرده اي؟ و امثال اين ها.

چيزي كه هست، يوسف عليه السلام دنبال اين خطاب، جمله اي آورد كه به وسيلة آن راه عذري به مخاطب ياد دهد، و به او تلقين كند كه در جوابش چه بگويد، و به چه عذري متعذر شود، و آن اين بود كه گفت:

« وقتي كه شما جاهل بوديد! »

بنابراين جمله " مي دانيد كه بر يوسف و برادرش چه كرديد؟ " تنها يادآوري اعمال زشت ايشان است، بدون اين كه خواسته باشد توبيخ يا مؤآخذه اي كرده باشد، تا منت و احساني را كه خدا به او و برادرش كرده، خاطر نشان سازد. و اين از فتوت و جوانمردي هاي عجيبي است كه از يوسف سر زد!

ص:183

ترسيم كرده است، و زيباترين نكتة آن عباراتي است كه بين آنها رد و بدل مي شود.

يوسف فرمود: خداوند بر ما مكنت نهاد، و نفرمود برمن منت نهاد.

يوسف خواست هم منت خداي را به ايشان بفهماند و هم بفهماند كه ما همان دو تن برادري بوديم كه مورد حسد شما قرار گرفتيم. آنگاه سبب اين منت الهي را كه بر حسب ظاهر موجب آن گرديد، بيان نمود و گفت:

« هركس پرهيزكاري كند و صبر نمايد،

خدا پاداش نيكوكاران را ضايع نمي سازد! »

يوسف با اظهار اين عبارت هم دليل احسان و منت خدا را نسبت به خودشان بيان كرد و هم به برادرانش نشان داد كه نيكوكاري و احسان چقدر كارساز است، و بدين وسيله آنها را به سوي احسان دعوت كرد.

برادران در اين مرحله اعتراف به خطاكاري خود نمودند و در ضمن اعتراف كردند كه خداوند يوسف را بر ايشان برتري بخشيده است. گفتند:

« به خدا كه خدا تو را برما برتري داده و ما خطاكار بوده ايم! »

يوسف گفت:

«- امروز ملامتي بر شما نيست

خدا شما را بيامرزد،

كه او از همه رحيمان رحيم تر است ! »

اگر يوسف ملامت نكردن را مقيد به قيد " امروز" كرد و فرمود: امروز تثريب و ملامتي بر شما نيست! يعني من گناهان شما را يك يك نمي شمارم كه شما چه ها كرديد؟ منظورش اين بود كه عظمت گذشت و عفو او را از انتقام برساند، چه در چنين موقعيتي كه او عزيز مصر است، و مقام نبوت و حكمت و علم به احاديث را به او داده اند، و برادر تني هم همراهش است، و برادران در كمال ذلت در برابرش ايستاده اند و به خطاكاري خود اعتراف مي كنند، و مي گويند كه خداوند سبحان عليرغم گفتار ايشان كه در ايام كودكي يوسف گفته بودند: - چرا يوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوبترند، با اينكه ما گروهي توانا هستيم؟ و قطعاً پدر ما در گمراهي آشكار است - او را بر آنان برتري داده است.

يوسف عليه السلام بعد از دلداري برادران و عفو و گذشت از ايشان شروع كرد به دعا كردن، و از خدا خواست تا گناهان آنها را بيامرزد، و چنين گفت:

« خدا شما را بيامرزد!

ص:184

و او ارحم الراحمين است! »

اين دعا و استغفار يوسف است براي همة برادران كه وي را ظلم كردند، هرچند كه همة برادران در آن لحظه در مصر حاضر نبودند و همچنانكه از آية بعدي هم كه از قول بعضي برادران نقل مي كند كه در كنعان نزد پدر مانده بودند، هم آنها بودند كه در جواب پدر كه گفت:

- اگر ملامتم نكنيد، بوي يوسف را مي شنوم!

و آن ها گفتند: - به خدا كه تو هنوز در همان گمراهي قديمي ات باقي هستي !

از اين عبارت استفاده مي شود كه چند نفري از برادران يوسف در برابر يوسف حضور داشتند و چند نفر ديگرشان نزد پدر مانده بودند.

(1)

ص:185

برادران آن روز كه وي را به چاه انداختند، پيراهن خون آلودش را براي پدر آوردند و به دروغ گفتند - يوسف مرده است! و همين پيراهن خون آلود بود كه باعث اندوه و گرية يعقوب گشت و سرانجام به نابينائي او منجرشد، خداوند مهربان و حكيم باز به وسيلة همين پيراهن چشمان او را شفا داد و روشن كرد!

هركسي با توسل به هر وسيله اي خواست يوسف را ذليل كند، خداوند متعال همين وسيله را باعث پيشرفت و ترقي كار يوسف قرار داد.

اول، برادرانش خواستند او را به ديار غربت بيندازند و در چاه انداختند و فروختند. خداوند حي وقيوم همين امر را باعث راه يافتن او به دربار عزيز مصر كرد و تا آخر كه بر اريكة عزت و سلطنت تكيه داد و برادرانش در مقابل او به التماس و تضرع صف كشيدند.

دوم، ملكة مصر عاشقش شد و او را به سوي بي عفتي خواند و به زندانش افكند، همين امر باعث بروز شهرت پاكدامني او شد و از زندان به سلطنت پا گذاشت!

همة اسباب دست به دست هم دادند تا او را بي مقدار كنند، ولي خواست و مشيت خدا غير آن چيزي بود كه اسباب طبيعي به سوي آن جريان مي يافت، و خدا بر كار خود غالب است!

ص:186

بعضي از فرزندان يعقوب كه در آن ساعت نزد او حاضر بودند، درجواب پدر گفتند:

- تو هنوز در گمراهي قديمي ات هستي !

اين عبارت مي رساند كه فرزندان يعقوب در اين داستان چقدر از زشتي بهره اي داشته اند. از همان آغاز داستان تا به آخر چه اسائة ادب ها به پدر كردند؟ در همان اول گفتند كه " پدر ما در گمراهي آشكار است!" حتي اگر مقصودشان از گمراهي عشق زياد يعقوب به يوسف بود. آنها فكر مي كردند كه چون آن ها قوي هستند پدر بايد آن ها را بيشتر از يوسف ضعيف دوست بدارد.

آن ها خود را مدبر خانه و زندگي يعقوب مي دانستند، به موقع خطر معتقد بودند كه آنها از يعقوب دفاع خواهند كرد، اما پدرشان از راه حكمت منحرف شده و دو تا بچه خردسال را كه هيچ اثري در زندگي او نداشتند به آنها ترجيح داده است، و وقتي هم يكي از آن دو برادر را ناپديد مي بيند آن قدر ج__زع وگري___ه راه مي اندازد كه هردو چشمش كور مي شود و پشتش خميده مي شود.

البته به طوري كه قبلاً گفتيم مراد پسران يعقوب از گمراهي او اين به اصطلاح خودشان كج سليقگي و بي منطقي رفتار او بود نه گمراهي ديني !

« چون بشير نويد رسان بيامد،

و پيراهن يوسف را به صورت يعقوب انداخت،

در دم بينا گشت!

و گفت:

مگر به شما نگفتم كه

من از خدا چيزها سراغ دارم كه شما نمي دانيد! »

يعقوب قبلاً يك بار هم اين جمله را گفته بود. و آن وقتي بود كه فرزندانش از دست گريه ها و شكايت هاي او دچار تنگ خلقي شده بودند و او را وادار به سكوت مي كردند، او گفت:

« من شكايت غم و حزن خود را فقط به خدا مي برم!

من از خدا چيزها مي دانم كه شما نمي دانيد! »

ص:187

پسران يعقوب وقتي شرمنده از گفتار و كردار گذشته خود شدند، گفتند:

« اي پدر!

براي گناهان ما آمرزش بخواه!

كه ما خطاكاربوده ايم! »

يعقوب عليه السلام جواب داد:

« براي شما از پروردگارم آمرزش خواهم خواست،

كه او آمرزگار و رحيم است ! »

يعقوب عليه السلام در اين جمله فرمود: - به زودي برايتان استغفار مي كنم، و استغفار جهت فرزندان را به تأخير انداخت. احتمال مي رود تأخير انداخته باشد تا آن موقعي كه نعمت خدا با ديدار يوسف تكميل گشته و دلش به تمام معني خوشحال گردد، و قهراً تمامي آثار شوم فراق از دلش زايل شود، و آن گاه استغفار كند. در بعضي از اخبار هم آمده كه تأخير انداخت تا وقتي كه در آن وقت دعاها مستجاب مي شود.

( در روايات اسلامي آمده كه يعقوب خواست تا در وقت سحر كه موقع استجابت دعاست، آن هارا دعا كند.)

ص:188

مستند: آيه 99 تا 102سورة يوسف " فَلَمّا دَخَلوُا عَلي يوُسُفَ آوي ا اِلَيهِ اَبَوَيهِ ...." الميزان ج22ص102

ص:189

ق__رآن مجي__د شرح لحظات شيرين وصال و رسيدن يعقوب را به گم كردة خود، چنين توصيف مي كند:

« بعد از آن كه وارد شدند،

يوسف پدر و مادر را در آغوش گرفت،

و گفت:

- داخل مصر شويد كه انشاء الله ايمن هستيد! »

ظاهر عبارت " وارد مصر شويد! " در اين است كه يوسف به منظور استقبال از پدر و مادر و خاندانش از مصر بيرون آمده بود، و در خارج شهر ايشان را در آغوش گرفته است، و آن گاه به منظور احترام و رعايت ادب گفته است: داخل مصر شويد!

در عبارتي كه بلافاصله بعد از اذن ورود به مصر به كار برده – انشاء الله ايمن هستيد! – يوسف ادبي را رعايت كرده كه بي سابقه و بديع است. چون هم به پدر و خاندانش امنيت داده، و هم رعايت سنت و روش پادشاهان را كه حكم صادر مي كنند، نموده، وهم اين كه اين حكم را مقيد به مشيت خداي تعالي كرده است، تا بفهماند كه مشيت آدمي مانند ساير اسباب اثر خود را نمي كند مگر وقتي كه مشيت الهي هم موافق آن باشد، و اين خود مقتضاي توحيد خالص است.

ظاهر اين سياق مي رساند كه خاندان يعقوب بدون داشتن جواز از ناحية پادشاه نمي توانستند وارد مصر شوند، و به همين جهت بوده كه يوسف در ابتداء امر به ايشان امنيت داده است.

ص:190

در روايتي در تفسير عياشي آمده است: « خود يعقوب و همسرش ياميل كه خالة يوسف بود، حركت كردند...،» ولي همان گونه كه گفتيم از ظاهر كتاب و از بعضي روايات بر مي آيد كه او مادر حقيقي يوسف بوده است، و يوسف و بنيامين هردو از يك مادر بوده اند. ولي اين روايات ظاهرشان اين قدر قوي نيست كه يكديگر را دفع كنند.

ص:191

سجده افتادند، اينجا بود كه يوسف گفت: - پدر جان اين بود تأويل آن خوابي كه قبلاً ديده بودم!

آنگاه امام فرمود: يوسف در اين مدت بيست سال، هرگز عطر و سرمه و بوي خوش استعمال نكرده بود، و هرگز نخنديده و با زنان نياميخته بود، تا آن كه خدا جمع يعقوب را جمع كرد و او را به پدر و برادرانش رسانيد. »

يوسف وقتي ديد پدر و مادش و برادرانش در برابرش به سجده درافتادند، به ياد خوابي افتاد كه در كودكي ديده بود كه - يازده ستاره و خورشيد و ماه در برابرش سجده كردند - و جريان رؤياي خود را به پدر گفت، در حالي كه آن روز طفل صغير بود. و وقتي به ياد آن روز افتاد آن خواب را تعبير كرد كه ايشان در برابرش به سجده افتادند، و گفت: پدرجان! اين تعبير خوابي بود كه من قبلاً ديده بودم، و خداوند سبحان آن رؤيا را حقيقت قرار داد!

ص:192

و شمارا، از پس آن كه شيطان بين ما را بهم زد،

از باديه بياورد،

كه پروردگارم دربارة آن چه اراده كند، دقيق است!

آري او داناي حكيم است! »

يوسف احسان پروردگار خود را در اينكه از زندان يعني بلائي بزرگ نجاتش داد، به ياد آورد. آري، خداوند مهربان آن بلا را مبدل به نعمتي كرد كه هرگز احتمالش را نمي داد، چه، كسي احتمال نمي دهد كه زندان وسيلة رسيدن به عزت و سلطنت شود!

يوسف در اين موقف كه برادران ايستاده اند، اسمي از ب____لاي بزرگ به چاه افتادن نياورد، آري او نمي خواست و فتوت و جوانمردي اجازه اش نمي داد كه برادران را شرمنده سازد، بلكه با بهترين عبارتي كه ممكن است تصور شود، به داستان برادران اشاره اي كرد، بدون اين كه مشتمل بر طعن و سرزنشي باشد، و آن اين بود كه گفت - و شما را از پس آن كه شيطان ميان من و برادرانم را به هم زد، از باديه بياورد!

مقصود يوسف از اين اشاره اين بود كه پروردگار به من احسان كرد، بعد از آنكه شيطان در بين من و برادرانم مداخله كرد، و ميان ما را به هم زد، و شد آن چه نبايد مي شد، و در آخر به جدائي من از شما منتهي گرديد، و پروردگارم مرا به سوي مصر سوق داد، و گواراترين زندگي ها و بلندترين عزت ها و سلطنت ها را روزي ام فرمود، و آن گاه دوباره ما را به هم نزديك كرد، و همگي ما را از باديه به شهر، و زندگي مدني و مترقي منتقل نمود.

يوسف به خاطر همين سه بلائي كه شمرد، دنبال كلامش گفت:

« اِنَّ رَبّي لَطيفٌ لِما يَشاء ! »

يعني خداوند از آن جائي كه لطيف است هرچه را بخواهد انجام دهد، در آن نفوذ مي كند، در بلاي من نيز نفوذ كرد، و عوامل شدت و هلاكت مرا مبدل به عوامل آسايش و راحتي نمود، و اسباب ذلت و بردگي مرا وسيلة عزت و سلطنت كرد!

كلمة " لطيف" از اسماء الهي است و اسمي است كه دلالت بر حضور و احاطة الهي به باطن اشي___اء مي كند، كه راهي براي حضور در آن و احاطه به آن نيست، و اين لطافت از فروع احاطة او، و احاطه اش از فروع نفوذ قدرت و علم اوست.

يوسف عليه السلام كلام خود را با دو اسم " عليم و حكيم" خدا ختم كرد. اين همان اسم خدا بود كه يعقوب در لحظة شنيدن جواب خواب يوسف به او گفته و يادآور شده بود.

ص:193

يوسف بعد از آن كه خدا را ثنا گفت و احسان هاي او را در نجاتش از بلاها و نوائب بر شمرد، خواست تا نعمت هائي را هم كه خداوند به او به طور اخص ارزاني داشته بر شمرد، در حالي كه پيداست آن چنان محبت الهي دردلش خلجان يافته كه به كلي توجهش از غير خدا منقطع شده است، در نتيجه، يك باره از خطاب و گفتگوي با پدر صرف نظر كرده و متوجه پروردگار خود شده است! و خ___داي عزّ اسمه را مخاطب قرار داده و مي گويد:

« پروردگارا!

اين تو بودي كه از سلطنت سهمي به سزا ارزاني ام داشتي!

و از تأويل احاديث تعليمم كردي! »

آن گاه گفتة خود را برگردانيد و ثناي الهي را بيشتر كرد و به اصل « ولايت الهي» برگشت و اين معنا را خاطر نشان ساخت كه خداوند رب عالم است، هم در كوچك و هم در بزرگ، و وليّ است در دنيا و آخرت!

« فاطر آسمان ها و زمين!

تو در دنيا و آخرت وليّ مني !

مرا مسلمان بميران!

و به صالحينم ملحق كن ! »

اينك يوسف، يكي از فرستادگان و مخلصين او، سخن از ولايت او به ميان مي آورد، و نشان مي دهد كه من در تحت ولايت تامّة توام، بدون اين كه خودم در آفرينش خود دخالتي داشته باشم، و در ذات و صفات و افعالم استقلالي داشته باشم، يا براي خود مالك نفع و ضرر يا مرگ و حيات و نشوري باشم!

دل هاي اولياء خدا و مخلَصين از بندگان او، از راه اسم " فاطر" كه به معناي ( وجود لِذاتِهِ خدا و ايجادش مر غير خود راست، ) متوجه او مي شوند.

ولايت او يعني قائم بودن او بر هر چيز، و بر ذات و صفات و افعال هر چيز، خود ناشي است از اين كه او هر چيزي را ايجاد كرده و از كتم عدم به ظهور و وجود آورده است، پس او فاطر و آفريدگار آسمانها و زمين است!

ص:194

يوسف بعداز آن كه در قبال رب العزّه مستغرق در مقام ذلت گرديد، و به ولايت او در دنيا و آخرت شهادت داد، اينك مانند يك برده و مملوك كه در تحت ولايت مالك خويش است، درخواست مي كند كه او را آن چنان قرار دهد كه ولايت او بر وي در دنيا و آخرت مقتضي آن است، و آن اين است كه وي را تسليم در برابر خود كند مادام كه در دنيا زنده است، و در زمرة صالحين قرارش دهد مادام كه در آخرت است!

تحليل آخرين آرزوي يوسف

كمال بندة مملوك آن است كه نسبت به صاحب و رب خود تسليم باشد، و مادام كه زنده است در برابر آنچه وي از او مي خواهد سر تسليم فرود آورد، و در اعمال اختياري خود چيزي كه ماية كراهت و نارضائي اوست از خود نشان ندهد، و تا آنجا كه مي تواند و در اختيار دارد خود را چنان كند كه براي قرب مولايش صالح، و براي مواهب بزرگ او لايق باشد.

همين معنا باعث شد كه يوسف عليه السلام از پروردگارش بخواهد كه او را در دنيا مسلم و در آخرت در زمرة صالحين قرار دهد، همچنانكه جد بزرگوارش ابراهيم"ع" را به چنين مواهبي اختصاص داده بود.

اين اسلامي كه يوسف درخواست كرد بالاترين درجات اسلام، و عالي ترين مراتب آن است. و آن عبارت است از تسليم محض بودن براي خداي سبحان، به اين كه بنده براي خود و براي آثار وجودي خود هيچ استقلالي نبيند، و در نتيجه هيچ چيز، چه خودش و چه صفات و اعمالش او را از پروردگارش مشغول نسازد.

وقتي به خدا عرض شود كه خدايا تو مرا مسلم قرار بده، معنايش اين است كه خداوند بنده اش را خالص براي خود قرار دهد.

از آن چه گذشت معلوم شد كه معناي درخواست ( مرا مسلمان بميران! ) اين است كه خدايا اخلاص و اسلام مرا تا دم مرگ باقي بدار و تا زنده ام مسلم زندگي كنم، و در دم مرگ هم مسلم بميرم! اين كنايه است از همين كه خداوند او را بر اسلام پايدار بدارد تا دم مرگ.

ص:195

خداوند متعال در پايان داستان يوسف در قرآن كريم چنين مي فرمايد:

« اين از خبرهاي غيب است كه به تو وحي مي كنيم!

و تو هنگامي كه برادران يوسف همدست شده بودند،

و نيرنگ مي كردند، نزد ايشان نبودي ! »

ص:196

تاريخ پر ماجراي زندگي يوسف عليه السلام و جامعه اي كه در آن مي زيست، و تحولاتي كه اين پيامبر بزرگ الهي در آن به وجود آورد، با آيات زير پايان مي پذيرد.

مشيت الهي بر آن تعلق گرفته بود كه با انتقال يك فرد به يك كشور، قومي بزرگ به آنجا انتقال يابد، و تاريخ آيندة قوم را بسازد، و آنها نسل بعد نسل ايمان را در خانواده هاي خود حركت دهند.

... و اين ها جملگي اثر وجودي يك انسان خالص شده براي خدا بود!

خطاب در اين آيات به پيغمبر گرامي اسلام است، كه مي فرمايد:

« ... و بيشتر مردم، هرچند تو ( اي محمد! ) حرص بورزي،

ايمان نخواهند آورد!

تو براي پيامبري از آنان مزدي نمي خواهي،

كه آن جز يادآوري و ذكري براي جهانيان نيست!

بسا آيات در آسمانها و زمين هست كه بر آن مي گذرند،

و از آن روي گردانند،

و بيشترشان به خدا ايمان نيارند، جز اين كه مشرك باشند!

مگر ايمن شده اند كه پوششي از عذاب خدا به ايشان برسد؟

يا قيامت ناگهان و در حالي كه خبر ندارند، بر آنان در آيد؟

اي محمد! بگو:

- راه من اين است!

از روي بصيرت به سوي خدا مي خوانم،

من با هركه مرا پيروي كرده است!

خداي يكتا منزه است! و من از مشركان نيستم!

اي محمد !

پيش از تو نفرستاديم مگر مرداني از اهل قريه ها،

ص:197

كه به آنها وحي مي كرديم.

چرا در اين سرزمين نمي گردند،

تا بنگرند سر انجام كساني كه پيش از آنان بوده اند،

چه سان بوده است؟

و سراي آخرت براي كساني كه پرهيزكاري كرده اند، بهتر است!

چرا تعقل نمي كنند؟

تا وقتي پيغمبران نوميد شدند،

و هركس كه خواستيم رهائي يافت،

و صلابت ما از گروه بدكاران دفع نمي شود!

در سرگذشت آنان براي صاحبان خرد عبرتي هست!

(اين قرآن) سخني نيست كه ساخته باشند،

بلكه تصديق كتابي است كه پيش از آن بوده،

و توضيح همه چيز است،

با هدايتي و رحمتي براي گروهي كه ايمان دارند! »

اين آيات خاتمة سورة يوسف است، و در آن اين معنا را خاطر نشان مي سازد كه ايمان كامل كه همان توحيد خالص است، مقام عزيز و فضيلت كميابي است كه جز تعداد قليلي از مردم به آن نمي رسند، و اما اكثر مردم ايمان آور نيستند، هرچند كه تو ( اي رسول خدا ! ) به ايمان آوردن ايشان حريص باشي، و همة طاقت خود را صرف كني !

و آن اقليتي هم كه ايمان مي آورند، ايمانشان مشوب به شرك است، پس براي ايمان محض و توحيد خالص نمي ماند مگر عدد قليلي از مردم!

اين توحيد خالص همان راهي است كه رسول خدا "ص" با بصيرت بدان دعوت مي كرد، و همچنين پيروانش، و خدا هم ناصر او و نجات دهندة مؤمنين پيرو او از مهالك است، مهالكي كه توحيدشان و ايمانشان را تهديد مي كند، و از عذاب استيصالي كه وعده داده بود، به زودي گريبانگير مشركين شده و مستأصل و منقرضشان مي كند، همچنان كه عادت خدا دربارة انبياء گذشته اش هم، چنين بوده است، و در داستانهاي ايشان عبرت و بيان حقيقت و هدايت و رحمت است براي مؤمنين!

ص:198

مستند:بحث قرآني و تاريخي الميزان ج22 ص 127

ص:199

1-برگزيده شدن

2-تعليم تأويل احاديث

3-اتمام نعمت

ص:200

آيد، چه آن تصوراتي كه در خواب دارد و چه آنهائي كه در بيداري دارد.

مثال حوادث عالم رؤيا، آن حكايتي است كه خداي تعالي از قول يعقوب در تأويل خواب يوسف كرد، و نيز آن تأويلي است كه يوسف از خواب خود و از خواب رفقاي زنداني و يا از خواب عزيز مصر كرد.

و مثال حوادث عالم بيداري حكايتي است كه از يوسف در روزهاي زندان كرده كه فرمود:

« . . . من شما را قبل از آنكه طعام آيد و تناول كنيد به تأويل خوابتان آگاه مي سازم، و اين علم را خداي من به من آموخته است.... »

«. . . بدو وحي كرديم كه آنان را از اين كارشان خبردار خواهي كرد، و آنها ادراك نمي كنند. »

ص:201

در اين خطاب كه يوسف را اصل و آل يعقوب را عطف به او گرفته براي اين است كه با خواب او مطابق باشد.

تمام شدن نعمت بر خود يوسف به اين بود كه اورا حكمت و نبوت و ملك و عزت داد، و او را از مخلَصين قرار داد و تأويل احاديث تعليمش كرد.

و تمام شدن نعمت بر آل يعقوب اين بود كه چشم يعقوب را با داشتن چنين فرزندي روشن گردانيد و او و اهل بيتش را از بيابان و زندگي صحرانشيني به شهر آورد، و در آنجا در كاخ هاي سلطنتي زندگي مرفهي روزي شان كرد.

اتمام نعمت بر پدران قبلي يوسف يعني ابراهيم و اسحق اشعار به اين است كه اين نعمت ها در اين دودمان مستمر و هميشگي بوده است، و ا گر به يوسف مي رسد به عنوان ارث از بيت ابراهيم و اسحق و يعقوب است، و از يعقوب هم به يوسف و از ا و به بقية دودمان يعقوب "ع" مي رسد.

دقت در آنچه گذشت اين معنا را به دست مي دهد كه:

1- يعقوب عليه السلام هم مانند يوسف از مخلَصين بوده است،

و خدا وي را نيز تأويل احاديث آموخته بود.

2- پدرانش ابراهيم و اسحق نيز مخلَص بودند وعلم به تأويل احاديث داشتند. ( چون يوسف در تأويل خواب رفقاي زندان خود مي گويد كه اگر من تأويل هرچيزي را مي دان__م براي اين است كه " مخلَص" براي خدايم و اين صفت را بدان سبب دارم كه پيرو پدراني چون ابراهيم و اسحق و يعقوبم.)

3- مسئلة علم به تأويل احاديث از نتايج اخلاص براي خداي سبحان است.

4- وقتي يعقوب كه يك مخلَص براي خدا بود در برابر يوسف سجده كرد در حقيقت يوسف را نظير كعبه قبله قرار داد و سجده را جز براي خداي واحد نكرد! براي يوسف و نزد يوسف جز خدا چيز ديگري نبوده است.

5 - مراد به اتمام نعمت تعقيب ولايت است، به اينكه ساير نواقص حيات سعيده را نيز برداشته دنيا را ضميمة اخرت كند.

ص:202

(1)

ص:203

خداي تعالي دعايش را مستجاب كرد و كيد زنان را كه عبارت بود از منحرف شدن و يا به زندان رفتن، از او بگردانيد، و در نتيجه هم از انحراف خلاص شد، و هم از زندان!

اما اين كه عرض كرد: " پروردگارا، من زندان را ترجيح مي دهم به ...!" در حقيقت خواست تمايل قلبي خود را در صورت دوران مزبور نسبت به رفتن زندان و نفرت و دشمني خود را نسبت به فحشاء اظهار نمايد، نه اين كه به گمان بعضي ها، به زندان رفتن را دوست داشته باشد!

(1)

ص:204

و به صالحينم ملحق فرما ! »

خدا را در نعمت حاضري كه در دست دارد ثنا مي گويد، و آن نعمت ها عبارت بود از سلطنت و علم به تأويل احاديث، آن گاه نفس شريفش از ذكر نعمت هاي الهي به اين معنا منتقل مي شود كه پروردگاري كه اين نعمت ها را به او ارزاني داشته، آفريدگار آسمانها و زمين، و بيرون آورندة موجودات عالم است از كتم عدم به عرصة وجود، در حالتي كه اين موجودات از ناحية خود داراي قدرتي كه با آن نفع و نعمتي را به خود جلب كرده و يا ضرر و نقمتي را از خود دفع كنند، نبودند، و صلاحيت ادارة امر خود را در دنيا و آخرت نداشتند.

چون او آفريدگار هر چيزي است، پس لاجرم همو وليّ هر چيزي خواهد بود، و لذا بعد از آن كه گفت: « فاطر السموات و الارض ! » اظهار كرد كه او بندة خواري است كه مالك ادارة نفس خود در دنيا و آخرت نيست، بلكه بنده اي است تحت قيمومت و ولايت خداي سبحان، و خداي سبحان است كه هر سرنوشتي را كه بخواهد برايش معين نموده و در هر مقامي كه بخواهد قرارش مي دهد، از اين جهت عرض كرد:

« اَنتَ وَلِيّي في الدُنيا وَ الآخِرة - تو در دنيا و آخرت وليّ من هستي ! »

در اين جا به ياد حاجتي افتاد كه جز پروردگارش كسي نيست كه آن را برآورده سازد، و آن اين بود كه با داشتن اسلام، يعني تسليم به پروردگار شدن - از سراي دنيا به ديگر سراي منتقل شود، همان طوري كه پدرانش ابراهيم و اسماعيل و اسحق و يعقوب بدان حالت از دنيا رحلت نمودند و خداوند دربارة آنها فرموده - ابراهيم هرآينه در آخرت از صالحين است!

و نيز يعقوب به فرزندان خود گفت:

« . . . پس زنهار !

از دنيا نرويد مگر اين كه مسلمان بوده باشيد! »

و اين دعا همان دعائي است كه يوسف كرده و گفته است:

« مرا با اسلام و دين بميران،

و به مردان صالحم ملحق فرما ! »

و نيز اين مردن با اسلام و پيوستن به صالحين همان درخواستي است كه جدش ابراهيم"ع" نموده و عرض كرده بود:

ص:205

« پروردگارا ! مرا حكم عطاكن!

و به صالحينم ملحق فرما ! » ( شعرا 83)

و خداوند هم همان طوري كه در آيات قبلي گذشت دعايش را مستجاب

كرده و آن را به عنوان آخرين خاطره از زندگي آن جناب در قرآن كريمش حكايت فرموده و با آن داستان زندگي يوسف را به پايان برده است!

« وَ اِنَّ اِلي رَبُكَ الْمُنتَهي ! »

و اين سبك در سياق هاي قرآني لطف عجيبي است.

(1)

ص:206

دهد، آشناست!

به درستي كه او دانا و حكيم است!

- پروردگارا ! اينك از ملك و سلطنت هم روزي ام كردي، و پاره اي از تأويل احاديثم آموختي،

- اي پديد آورندة آسمان ها و زمين ! تو در دنيا و آخرت وليّ من هستي!

مرا با اسلام و دين بميران! و به مردان صالح ملحقم فرما ! » ( يوسف 101)

خوانندة محترم بايد در اين آيات تدبر نموده و قدرت و نفوذي را كه يوسف عليه السلام داراي آن شده بود و همچنين شدت اشتياقي را كه پدر و مادرش به ديدار او داشتند، و همچنين خاطراتي را كه برادران از روزي كه از او جدا شدند تا امروز كه او را عزيز مصر و مستولي بر تخت عزت و عظمت مي يابند، از او دارند، درنظر مجسم سازد تا به ادب نبوتي كه اين نبيّ معزز در كلام خود اعمال نموده، درك نمايد.

يوسف عليه السلام در اين گفتار، لب به كلامي نگشود مگر اينكه يا همة گفتارش و يا سهمي از آن براي پروردگارش بوده است، تنها آن چه كه از دو لب يوسف "ع" بيرون آمده، و براي خدا نبوده، جملة كوتاهي است در اول گفتارش، و آن جمله اين بود كه گفت: " به مصر درآئيد كه انشاء الله در آن ايمن خواهيد بود! " تازه همين را هم به مشيت الهي مقيد كرد تا توهم نشود كه وي در حكمش به " ايمني" مستقل از خداوند جهان است!

سپس شروع كرد پروردگار خود را دربارة احسان هائي كه از روز مفارقت از پدر تا امروز به وي كرده بود، ثنا گفتن، و ابتدا كرد به داستان رؤياي خود، و اين كه خداوند تأويل آن را محقق ساخت. در اين كلام پدر خود را در تعبيري كه سابقاً از خواب او كرده بود بلكه در ثنائي كه پدر در آخر كلام خود كرده بود و خدا را به علم و حكمت ستوده بود، تصديق كرد تا حق ثناي پروردگارش را به طور بليغي ادا كرده باشد، چه حضرت يعقوب، وقتي يوسف در كودكي خواب خود را برايش نقل كرده بود گفته بود:

« اين چنين پروردگارت بر مي گزيند،

و از تأويل احاديث يادت مي دهد...

چون پروردگارت دانا و حكيم است! » (يوسف 6)

يوسف هم در اين جا، بعد از آن كه تعبير خواب پدر را تصديق مي كند، به او مي گويد: « آري، به درستي كه پروردگار من به دقايق هر امري كه بخواهد انجام

ص:207

دهد، آشناست! و او دانا و حكيم است! »

آنگاه به حوادثي كه در سنين مابين خوابش و بين تأويل آن برايش پيش آمده بود به طور اجمال اشاره نمود و همة آن ها را به پروردگار خود نسبت داد، و چون آن حوادث را براي خود خير مي دانست، از اين جهت همة آن ها را از احسان هاي خداوند مهربان شمرد!

(1)

ظهور صبر و اميد يعقوب در كلام او

قرآن مجيد در معرفي يعقوب عليه السلام دعائي را از او نقل مي كند، زماني كه فرزندانش از مصر مراجعت كردند ولي بنيامين و يهودا را باخود نياوردند:

« از آن ها روي برگردانيد و گفت: - اي دريغ از يوسف!

و از كثرت گريه چشمانش سفيد شد،

در حالي كه جرعه هاي غم را فرو مي برد!

فرزندانش گفتند: - خدا را !

تو اين قدر به ياد يوسف مي گريي كه

يا خود را مريض مي كني يا هلاك مي سازي!

گفت: - اگر من مي گريم باري درد و اندوه دل را

به شكايت به درگاه خدا عرضه مي كنم!

و چيزهائي از خدا مي دانم كه شما نمي دانيد! » ( يوسف 86)

او به فرزندان خود چنين مي گويد كه مداومت من بر ياد و خاطرة يوسف شكايتي است كه من از حال دل خود به درگاه خدايم مي برم و از رحمت او، و اين كه يوسفم را « من حيث لا احتسب » به من برگرداند، مأيوس نيستم.

و اين خود از ادب انبياست نسبت به پروردگار خود كه در جميع احوال متوجه پروردگارشان بوده و جميع حركات و سكنات خود را در راه او انجام مي دهند.

مراد از اينكه فرمود:

« درد و اندوه دل را به شكايت به درگاه خدا عرضه مي كنم...»

ص:208

اين است كه اگر مي بينيد من دائماً به ياد يوسفم و از فقدانش متأسفم، اين اسف دائمي مثل اسف شما بر فقدان نعمت نيست، زيرا شما وقتي به فقدان نعمتي دچار مي شويد از روي جهل شكايت نزد كساني مي بريد كه مالك نفع و ضرري نيستند، و اما من تأسفم را از فقدان يوسف نزد خداوند مهربان به شكايت مي برم، و اين شكايتم هم درخواست امري نشدني نيست، زيرا من از خداوند سبحان چيزهائي مي دانم كه شما نمي دانيد!

ص:210

مستند:آية37تا40 سورة طه " وَلَقَد مَنَنّا عَلَيكَ مَرَّ ةً اُخريا اِذ اَوحَينااِلي اُمِّكَ ماي__وُحي...." الميزان ج27 ص230

ص:211

از زن شيردهي سراغ مي گيرند كه موسي را شير دهد. دختر، ايشان را به مادر خود راهنمائي كرد و ايشان را نزد مادر خود برد.

مأمورين مادرموسي را براي شير دادن موسي اجير كردند. او وقتي فرزند خود را دربرگرفت چشمانش روشن گرديد، و وعدة خدا را صادق و منت او را بر موسي عظيم يافت!

در اينجا خداوند منتي را كه در كودكي بر موسي نهاده، يادآور مي شود. اينجا مقام، مقام اظهار عظمت است كه از ظهور قدرت تامّة الهي خبر مي دهد كه چگونه سعي و كوشش فرعون طاغي را در خاموش كردن نور خدا بي اثر نمود؟ و چگونه مكر او را به خود او برگردانيد، و دشمنش را در دامن خود او پرورش داد!

ص:212

كشتند، ولي موسي را زنده نگهداشتند. آنان عليه كسي نقشه ريختند كه به زودي همان نقشه عيناً نقشة به بار آوردن كسي است كه طومار هستي و قدرت آنان را در مي نوردد، و به همين منظور او را با كمال جد و جهد حفظ نموده و در تربيتش مجدانه مي كوشند.

(1)

ص:213

عبارت هاي آيه برخي از نكات جالب را روشن مي سازد:

اولاً همسر فرعون گفت: " شايد ما را نفع رساند يا او را به فرزندي بگيريم! "

او اين جمله را وقتي گفت كه آثار جلالت و سيماي جذبه الهيه را در او ديد. وقتي پيشنهاد كرد كه او را به فرزندي بگيريم دلالتي است بر اين كه وي و همسرش پسري نداشتند.

و آنجا كه فرمود: " وَهُم لايَشعُروُنَ! " يعني وقتي همسر فرعون اين سخن را گفت و اين ميانجي گري را كرد و بلاي كشتن را از موسي"ع" برگردانيد، در حالي كه او و مخاطبينش نمي دانستند چه مي كنند، و حقيقت حال و سرانجام كار چه مي شود؟

آن گاه قرآن مجيد وضع و حال مادر موسي را تعريف مي كند كه -

به درستي كه نزديك بود وي پرده از راز برداشته و سرّ موسي را فاش سازد، ولي ما قلب او را تقويت كرديم تا از دارندگان وثوق به خداي تعالي باشد، وثوق به اين كه خدا فرزند او را حفظ خواهد كرد و ديگر غم او را نخورد، و در نتيجه سرّ او را فاش نسازد!

البته به طوري كه قرآن مي فرمايد: قلب مادر موسي به سبب وحي از اندوه و ترس خالي شد، ترس و اندوهي كه باعث مي شد سرّ فرزندش فاش گردد.

ص:214

مادر موسي به دخترش ( كه خواهر موسي باشد) گفت كه دنبالة موسي را بگيرد و ببيند چه بر سرش مي آيد و آب صندوق او را كجا مي برد؟

خواهر موسي همچنان دنبال او را گرفت تا آن كه موسي را از دور ديد كه خدمه هاي فرعون او را گرفتند. اين را از دور ديد، در حالي كه فرعونيان تعقيب و مراقبت او را متوجه نبودند.

از طرف ديگر خداوند مهربان از طريق تحريم تكويني موسي را از قبول پستان زنان ديگر منع كرد، به طوري كه قبل از آمدن خواهرش از مكيدن پستان زنان امتناع ورزيد، و هرچه دايه آوردند كه به او شير دهد پستانش را قبول نكرد. در اين موقع خواهرش نزديك شد و وضع را چنين ديد، به درباريان گفت:

« آيا مي خواهيد شما را به خانداني راهنمائي كنم كه آنان تكفل و سرپرستي اين كودك را ازطرف شما به عهده بگيرند؟ خانداني كه خيرخواه او باشند!»

فرعونيان پيشنهاد او را پذيرفتند و او ايشان را راهنمائي كرد به مادر موسي، پس موسي را تسليم مادر كردند، و در نتيجه خداوند متعال او را با اين نقشه ها به مادرش برگردانيد.

قرآن شريف مي فرمايد:

« با اين نقشه او را به مادرش برگردانديم،

تا چشمش روشن شود و غصه نخورد،

و تا آن كه بداند وعدة خدا حق است،

ولكن بيشتر مردم نمي دانند! »

در اين آيه، خداي تعالي علت برگرداندن موسي به مادرش را بيان مي كند كه چرا او را به مادرش برگردانيد؟

دليلش اين بود كه با مشاهدة فرزندش يقين پيدا كند. چون مادر موسي قبل از اين جريان وعدة خدا را شنيده بود و مي د انست كه وعدة خدا حق است، و ايمان نيز بدان داشت، ولي مي گويد - ما موسي را به او برگردانديم تا با ديدن او يقين به حقانيت وعدة خدا بكند، نه تنها وعدة برگرداندن موسي بلكه مطلق همة وعده هاي الهي !

مردم متأسفانه بيشترشان اين را نمي دانند و يقين پيدا نمي كنند، و غالباً در وعده هاي خدا گرفتار شك و ترديدند و دلهايشان بدان مطمئن نيست!

ص:215

در اين قسمت خداي سبحان مي فرمايد:

« از جانب خويش محبوبيتي برتو افكندم،

تا زير نظر من تربيت شوي ! »

فصل دوم داستان موسي بزرگ شدن او در قصر فرعون است. آيات فوق محبوب شدن موسي در دل فرعون را مي سرايد، كه ما اين محبت را در دل او انداختيم تا از كشتن او صرف نظر كند و دوباره موسي به مادرش برگردد، و در دامن او قرار گيرد، و ديدگان مادر روشن گردد و غمناك نشود.

اين سرنوشت را خداي تعالي به او وعده داده بود –

« تا بداند كه وعدة خدا حق است! »

خداوند موسي "ع" را طوري قرار داده بود كه هركس او را مي ديد دوستش مي داشت، گويا كه محبت الهي بر او مستقر شده بود، و در نتيجه نظر اح__دي به او نمي افتاد مگر آنكه دوستش مي داشت و قلبش را به سوي موسي جذب مي كرد.

موسي زير نظر خدا تربيت مي يافت – " لِتُصنَعَ عَلي عَيني! "

يعني ما محبت خود را برتو افكنديم براي اين كه فرعون زير نظر من به تو احسان كند، زيرا من با تو و مراقب حال توام، و به خاطر مزيد عنايت و شفقتي كه به تو دارم از تو غافل نمي شوم!

(1)

ص:216

شر وي نجات داد و از بين فرعونيان به سوي مدين بيرونش كرد، و پس از مدتي به عنوان رسالت دوباره به سوي ايشان برگردانيد، و معجزاتي آشكار به وي داد تا آن كه فرعون و لشكريانش را تا آخرين نفر غرق كرد و بني اسرائيل را وارث ايشان ساخت، و تورات را براي ايشان به موسي نازل فرمود تا هدايت و بصيرت براي مؤمنين باشد.

ص:217

خداي سبحان مي فرمايد :

- ظرفي كه ما موسي را در آن ظرف و آن جوّ پرورانديم، ظرف علوّ فرعون در زمين و تفرقه افكني ميان مردم و استضعاف بني اسرائيل بود، استضعافي كه مي خواست به كلي نابودشان كند، در حالي كه ما خواستيم بر همان ضعيف شدگان انعام كنيم، و از هر جهتي نعمتي ارزاني شان بداريم، كه از سنگيني آن گرانبار شوند. يعني خواستيم پيشوايانشان كنيم تا ديگران به ايشان اقتداء كنند، و آنان متبوع ديگران و ديگران تابع ايشان شوند، درحالي كه خود سال ها تابع ديگران بودند، و نيز خواستيم وارث ديگرانشان در زمين بكنيم، بعد از آن كه زمين در دست ديگران بود، و خواستيم تا در زمين مكنت شان دهيم، به اين كه قسمتي از زمين را ملك آنان بكنيم تا در آن استقرار يابند و مالك آن باشند، بعد از آن كه در زمين هيچ جائي نداشتند، به غير همان جائي كه فرعون مي خواست در همان جا به ديار نيستي رهسپارشان كند. و خواستيم تا به فرعون پادشاه مصر و هامان وزيرش و لشكريان آن ها همان پيش آمد را نشان دهيم كه از آن بيمناك بودند، و آن اين بود كه روزي بني اسرائيل بر ايشان غلبه يابند، و ملك و سلطنت و رسم و سنت آنان را از دستشان بگيرند، همچنانكه خودشان دربارة موسي و برادرش روزي كه به سوي ايشان گسيل شدند، گفتند:

« اينان مي خواهند شما را با سحر خود از سرزمين تان بيرون كنند و راه و رسم زندگي تان را به دست فراموشي و نابودي بسپارند.»

اين آي___ه شريفه نقشه اي را كه فرعون در زير پرده براي بن__ي اسرائيل كشيده بود تصوير مي نمايد، و آن اين بود كه از بني اسرائيل يك نفر نفس كش در روي زمين باقي نگذارد، و اين نقشه را تا آنجا پيش برده بود كه قدرتش به تمامي شئون هستي و زندگي آنان احاطه يافته بود و ترسش همه جوانب وجود آنان را پر كرده بود، و آن قدر آن بيچارگان را خوار ساخته بود كه حكم نابودي شان را مي داد.

البته اين ظاهر امر بود، ولي در باطن امر، ارادة الهي به اين تعلق گرفته بود كه آنان را از يوغ فرعون نجات دهد، و ثقل نعمتي را كه آل فرعون و آن ياغيان گردن كش را گرانبار ساخته بود، از آنان بگيرد و به بني اسرائيل منتقل كند، همان بني اسرائيل خوار و بيچارة دست فرعون، و تمامي آن اسباب و نقشه هائي كه عليه بني اسرائيل جريان مي يافت، همه را به نفع آنان به جريان بيندازد، و آن چه به نفع آل فرعون جريان مي يافت، به ضرر آنان تمامش كند، آري خدا حكم مي كند، و كسي هم نيست كه حكمش را عقب

ص:218

اندازد.

ص:219

مستند:آية 14تا21 سورة قصص "وَلَمّا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَ استَوي آتَيناهُ حُكماً وَ عِلماً و...." الميزان ج31ص 2

ص:220

در شهر دو مرد را ديد كه يكديگر را كتك مي زدند. يكي از آن دو نفر اسرائيلي و از پيروان دين موسي و ديگري يك قبطي و دشمن بود. مرد اسرائيلي از موسي خواست تا او را عليه دشمنش كمك كند. موسي عليه السلام آن دشمن را با لطمه اي دفع كرد و ضربه اي كه به او زد او با همان ضربه مرد، در حالي كه موسي عمدي در كشتن او نداشت.

( اما اين كه يكي از آن دو پيرو دين موسي بود جهتش اين است كه آن روز بني اسرائيل در دين منتسب به آباء خود ابراهيم و اسحق و يعقوب عليه السلام بودند، هرچند كه از دين آن بزرگواران در آن روز جز اسم چيزي نمانده بود، و بني اسرائيل رسماً تظاهر به پرستش فرعون مي كردند، و اما اين كه دومي قبطي و دشمن موسي بود، جهتش اين بوده كه آن روز قبطيان با بني اسرائيل دشمني مي كردند، و شاهد اين كه اين مرد دشمن قبطي بوده، اين است كه قرآن كريم از موسي حكايت مي كند كه گفت: " و قبطيان بر من گناهي دارند، مي ترسم مرا بكشند!")

ص:221

جنس عملي است كه به شيطان نسبت داده مي شود، و يا از عمل شيطان ناشي مي شود، چون شيطان است كه ميان آن دو عداوت و دشمني انداخته و به كتك كاري يكديگر واداشته بود و كار تا بدانجا منجر شد كه موسي مداخله كند و مرد قبطي به دست او كشته شود، و موسي در خطر و گرفتاري سختي دچار شود.

او مي دانست كه اين جريان پنهان نمي ماند و به زودي قبطيان عليه او شورش مي كنند خبر به گوش اشراف و درباريان و سپس به گوش خود فرعون مي رسد، و از او و از هر كسي كه در جريان مداخله داشته شديدترين انتقام را خواهند گرفت.

اينجاست كه متوجه مي شود در ضربه اي كه به آن قبطي زد، لطمه اي كه باعث مرگ او شد اشتباه كرده، و اين وقوع در اشتباه را به خدا نسبت نمي دهد براي اين كه خداي تعالي جز به سوي حق و صواب راه نمي نمايد، لذا حكم كرد به اين كه اين عمل منسوب است به شيطان!

و اين عمل، يعني كشتن قبطي، هرچند نافرماني موسي نسبت به خداي تعالي نبود، براي اين كه اولاً خطائي بود غير عمدي، و ثانياً جنبة دفاع از مرد اسرائيلي داشت، و مرد كافر و ظالمي را از او دفع كرد، ولكن در عين حال اين طور هم نبوده كه شيطان در آن هيچ مداخله اي نداشته باشد، چون شيطان همانطور كه از راه وسوسه آدمي را به گناه و نافرماني خدا وا مي دارد، و همچنين او را به هر كار مخالف صواب نيز وادار مي كند، كاري كه گناه نيست لكن انجامش ماية گرفتاري و مشقت است، همچنانكه آدم و همسرش را از راه خوردن از آن درخت ممنوعه، گمراه نمود، و كار آنان را بدانجا كشانيد كه از بهشت بيرون شدند!

ص:222

مرد اسرائيلي خيال كرده بود موسي با اين توبيخ و عتابش بنا دارد او را بكشد لذا از خشم او بيمناك شد و گفت: « اي موسي! آيا مي خواهي مرا بكشي همان طور كه ديروز يك نفر را كشتي؟ »

از سخن او مرد قبطي طرف دعوا فهميد كه قاتل قبطي ديروزي موسي بوده است، لذا به دربار فرعون برگشت و جريان را گزارش داد، و فرعون و درباريانش به مشورت نشستند و سرانجام تصميم به قتل موسي گرفتند!

( تورات موجود در عصر نزول قرآن هر دو طرف دعوي را در آن روز اسرائيلي معرفي مي كند، در صورتي كه قرآن مشخص مي سازد كه يك طرف دعوا يعني كسي كه به قتل رسيد و همچنين كسي كه طرف دعواي روز بعد بود هر دو قبطي و دشمن بني اسرائيل بودند. )

مردي از بالاي شهر كه قصر فرعون آنجا بود دوان دوان آمد و گفت:

«- اي موسي درباريان مشورت مي كردند كه تو را بكشند، از شهر بيرون شو كه من خيرخواه توام ! »

ظاهر آيه اين است كه مشورت براي قتل موسي در حضور فرعون و به دستور او صورت گرفته بود، و اين مردي كه آمد و به موسي خبر داد كه تصميم گرفته اند تو را بكشند، از همان مجلس آمده بود و از آن جائي كه قصر فرعون بيرون شهر مصر بوده، تعبير فرموده به اين كه مردي از بالاي شهر آمد.

ص:223

گوسفندان خود را آب مي دادند، و در نزديكي آنها دو نفر زن را ديد كه گوسفندان خود را از اين كه به ط_____رف آب روند جلوگيري مي كردند. موسي از راه استسفار، و از اين كه چرا نمي گذارند گوسفندان به طرف آب بيايند، و از اين كه چرا مردي همپاي گوسفندان نيست، پرسش كرد، و گفت: - شما چه مي كنيد؟

گفتند: ما گوسفندان خود را آب نمي دهيم تا آن كه چوپان ها از آب دادن گوسفندان خود فارغ شوند. يعني ما عادت داريم و اين كار را هميشه به اين ترتيب انجام مي دهيم، و چون پدرمان پيرمردي سالخورده است و نمي تواند همراه ما بيايد و متصدي آب دادن گوسفندان باشد لذا ما اين كار را انجام مي دهيم.

موسي عليه السلام از گفتار آن دو دختر، و كنار كشيدن آنها از چاه و طرز آب دادن گوسفندان، نوعي تعجب آميخته به عفاف در كار آنها احساس كرد، و فهميد كه مردم به آن دو دختر تعدي كرده اند لذا پيش رفت و براي آنان آب كشيد و گوسفندان آنها را سيراب كرد.

موسي پس از آب دادن گوسفندان دختران شعيب و رفتن آنها تنها ماند و براي استراحت به سايه پناه برد، چون حرارت هوا بسيار زياد شده بود، گفت:

« رَبِّ اِنّي لِما اَنزَلتَ اِلَيَّ مِن خَيرٍ فَقيرٌ ! »

پروردگارا ! من به آن چه از خير به سويم نازل كرده اي محتاجم!

مراد از " نازل كردن خير" درخواست طعام نيست بلكه نتيجة آن يعني نيروي بدني است كه بتواند با آن اعمال صالح و كارهائي كه موجب رضاي خداست، انجام دهد.

اين اظهار فقر و احتياج به نيروئي كه خدا آن را به وي نازل كرده و به افاضة خودش به وي داده، كنايه است از اظهار فقر به طعامي كه آن نيروي نازله و آن موهبت را باقي نگهدارد، تا بدان وسيله كارهاي صالح انجام دهد.

ص:224

جهاد و تحصيل رضاي خدا شود!

اين نكته از سراپاي داستان او به چشم مي خورد، چه اين موسي همان كسي است كه بعد از زدن قبطي بلافاصله از اين كه نيرويش صرف ياري مظلوم و كشتن ظالمي شده شكر مي گذارد، و وقتي از مصر بيرون مي آيد از در انزجار از ستم و ستمكار مي گويد: « پروردگارا ! مرا از قوم ظالمين نجات بخشيدي ! »

و هم اوست كه وقتي به راه مي افتد از شدت علاقه به راه حق و ترس از انحراف از راه حق، اظهار اميدواري مي كند كه « شايد پروردگارم مرا به راه درست هدايت كند! »

و باز اوست كه وقتي گوسفندان شعيب را آب مي دهد و به طرف سايه مي رود، از در مسرت از اين كه نيروئي كه خدا به او داده صرف راه رضاي خدا شده، و دريغ از اين كه اين نيرو را از كف بدهد، و نخوردن غذا آن را سست كند، مي گويد: « پروردگارا ! من محتاج بهر چيزي هستم كه از خير مي فرستي ! »

و نيز هموست كه وقتي خود را اجير شعيب عليه السلام مي كند و سپس دختر او را به عقد خود در مي آورد مي گويد:

« خداوند بر آن چه كه ما در اين قرارداد مي گوئيم وكيل است ! »

ص:225

در اينجا سه دعائي كه قبلاً موسي عليه السلام كرده بود مستجاب مي شود، چون يكي از درخواستهايش اين بود كه خدا او را از مصر و از شر مردم ستمگر نجات دهد، كه شعيب در اين آيه به وي مژده مي دهد كه او نجات يافته است. دوم از درخواستهايش اين بود كه اميدوار بود خدا او را به راه درست ( سواء السبيل ) راهنمائي كند كه اين بيم خود به منزلة دعائي بود. درخواست سومش دربارة رزق بود، كه در اينجا شعيب او را دعوت مي كند كه مزد آب كشيدنش را به او بدهد، و علاوه بر آن رزق ده سال او را تأمين كرد و همسري به او داد كه ماية سكونت و آرامش خاطرش باشد!

ص:226

از عبارت آيه بر مي آيد كه دختران شعيب در آن هنگام حاضر بودند، و شعيب گفت يكي از اين دو دخترم را به نكاحت در آورم، ( در مقابل اين كه تو هم خودت را اجير كني براي من در مدت هشت سال! )

نكتة جالبي كه در آيه وجود دارد، عبارت " ثماني حجج" است، كه سال را " حجه" خواند و آن به اين عنايت بود كه در هر سال يك بار حج بيت الحرام انجام مي شود، و از همين جا روشن مي شود كه مسئلة حج خانة خدا جزو شريعت ابراهيم عليه السلام بوده و در نزد مردم آن دوره نيز معمول بوده است.

جزو شرايط قرارداد اين بود كه – البته اگر ده سال تمام كني خودت كرده اي و آن دو سال جزو قرارداد اصلي و شرط اصلي نيست، و من نمي خواهم بر تو سخت بگيرم، و به زودي مرا خواهي يافت كه انشاء الله از صالحانم!

شعيب در اين جمله خبر مي دهد از نحوة كاري كه از او مي خواهد، و مي فرمايد كه من مخدومي صالح هستم، و نمي خواهم تو در خدمتگزاري من خود را به زحمت و مشقت اندازي و اين صالح بودنم را تو هم انشاء الله در من خواهي يافت.

موسي"ع" در پاسخ گفت:

-اين قرارداد كه گفتي و شرط ها كه كردي، و اين معاهده كه پيشنهاد نمودي، ثابت باشد بين من و تو، نه من مخالفت آن مي كنم و نه تو، هريك از دو مدت هشت سال يا ده سال كه خواستم به سر مي رسانم، و تو حق اعتراض نداشته باشي، و خدا بر آن چه مي گوئيم وكيل باشد!

او خدا را در آنچه بين خود شرط و پيمان بستند، وكيل مي گيرد كه به طور ضمني او را گواه هم گرفته است تا در صورت تخلف و اختلاف حكم و داوري بين آن دو با او باشد!

موسي "ع" نگفت كه خدا شاهد باشد، بلكه گفت كه وكيل باشد، براي اينكه شهادت و داوري هميشه با خداست، و احتياج به شاهد گرفتن كسي ندارد، و اما وكيل شدنش وقتي است كه كسي او را وكيل خود قراردهد.

اين در جاي ديگر قرآن نيز آمده كه وقتي يعقوب عليه السلام خواست از فرزندانش ميثاق بگيرد كه يوسف را به او برگردانند، گفت:

- اَللهُ عَلي ما نَقولُ وكيل !

ص:227

مستند:آية29تا42 سورة قصص " فَلَمّا قَضي موُسيَ الاَجَلَ وَ سارَ بِاَهلِهِ آنَسَ مِن جانِبِ الطّورِ ناراً...." الميزان ج31ص 49

ص:228

كجاست، و يا آنكه پاره اي آتش گرفته و بياورد تا با آن گرم شوند.

در سورة طه فرموده: شايد از آن برايتان پاره اي بياورم و يا بر كنار آتش راهنمائي شوم! اين تعبير بهترين دليل است بر اين كه اين كاروان در آن شب راه را گم كرده بود.

(1)

ص:229

از او كسي آن را نديده است، وگرنه به طور نكره نمي گفت كه من آتشي مي بينم بلكه آن را نشان مي داد و به آن اشاره مي كرد.

همراه موسي در اين شب، همسر او، دختر شعيب پيامبر بود، كه موسي بعد از سالها شباني براي شعيب تعهد خود را به پايان برده و با خانواده اش به مصر برمي گشت. احتمال دارد در آن روز به غير همسرش شخص يا اشخاص ديگري از قبيل خادم يا مكاري يا غير آن همراهش بوده باشند، چون موسي خطاب را با عبارت " شما " بيان كرده است، يا اين كه همسرش تنها بوده و قائم مقام چند نفر تلقي شده است، چون در مواقع حساس و جاهاي وحشت انگيز يك نفر در ايجاد انس در دل آدمي كار چند نفر را مي كند.

در تورات ( سِفر خروج اصحاح چهارم آية 20) آمده كه موسي در اين سفر همسر و فرزندانش را همراه داشته است.

(1)

ص:230

برخاست، و از اين راه شرافتي يافت، و موسي به خاطر همين شرافت و قداست مأمور شد كفش خود را بكند:

- « نعلين خود را بكن كه تو در وادي مقدس طُوائي ! »

اين آية شريفه، بدون ترديد، دلالت دارد بر اين كه درخت مزبور به وجهي مبدأ آن ندا و آن گفتگو بوده است، و چيزي كه هست اين نيز مسلم است كه درخت سخن نگفته بلكه سخن، سخن خدا و قائم به او بوده است، نه به درخت!

همان طور كه كلام يكي از ما آدميان قائم است به خود متكلم، پس در حقيقت درخت حجابي بوده كه خداي تعالي از وراي آن با موسي سخن گفت. البته اين احتجاب به معنائي بوده كه لايق ساحت قدس او باشد، احتجابي كه با احاطة او بر هر چيز منافات نداشته باشد.

در سورة شوري مي فرمايد كه تكلم كردن خدا با خلق به يكي از سه نحو است:

يكي به وسيلة رسول و مبلّغ،

دومي از وراي حجاب،

سومي كه عالي ترين مراحل تكلم است، تكلم بدون واسطه و بدون حجاب.

دربارة تكلم خدا با موسي عليه السلام، اين سخن گفتن بدون واسطه نبوده است، بلكه از وراي حجاب بوده است، و حجاب در اين تكلم درخت بوده كه واسطه شد بين خداي سبحان و موسي عليه السلام.

آنجا كه خداي تعالي فرمود:

« اِنّي اَناَ اللهُ رَبُّ العالَمين ! »

در آن از ذات متعالي كه نامش « الله » است، خبر مي دهد، و او را بهوصف وحدانيت و يكتائي در ربوبيت توصيف مي كند، و شرك را به همة انواعش به طور مطلق از او نفي مي كند، به اين بيان كه وقتي او را به ربوبيت براي همة عالميان ستود، و با در نظر گرفتن اين كه ربّ به معناي مالك و مدبر مي باشد، مستحق است كه مملوك هايش او را بپرستند، و ديگر چيزي از عالميان را باقي نگذاشته كه مربوب غير او باشد، در نتيجه ديگر ربّي غير او باقي نمانده و معبودي سواي او نيست!

ص:231

در سورة نمل آية 7 تا 14 سخن گفتن خداي تعالي با موسي عليه السلام را چنين شرح داده است:

وقتي موسي نزد آتش آمد ندائي به گوشش خورد:

« هركه در اين آتش است، و هركه پيرامون آن است مبارك باد!

و پروردگار جهانيان منزه است!

اي موسي! بي گمان من خداي نيرومند و فرزانه ام! »

اين صحنه و بيان در سورة طه آية 13 نيز تكرار شده است. آنجا در اين كه چه ندائي از آتش برخاست، فرموده:

« همين كه نزد آتش آمد، ندا شد:

اي موسي! به درستي كه من، آري خود من هستم كه پروردگار توام!

پس نعلين خود بكن!

كه تو در وادي مقدس طوي هستي!

من تو را بر گزيدم!

پس بدانچه به تو وحي مي شود گوش فراده ! » ( طه 13)

از اين بيان چنين به نظر مي رسد كه منظور از " آن چه پيرامون آتش است،" در آية مورد بحث كسي است كه پيرامون آتش بوده، كه يا موسي به تنهائي بوده است، و يا اگر غير از او نيز بوده، موسي هم بوده است.

مراد به مبارك بودن او همان برگزيدن او بعد از تقديس اوست!

اما اين كه مراد به " مَن في النّار - آن كه در آتش است!" كيست؟

بعضي گفته اند: خداست، و معنايش اين است كه –

مبارك است آن كسي كه سلطان و قدرتش در آتش ظهور كرده است !

چون صداي گفتگو از درخت بر مي خواست، درختي كه به شهادت آيات سورة قصص، آتش اطرافش را احاطه كرده بود، و بنا به گفتة اين مفسر معناي آيه اين مي شود كه –

"مبارك است آن كسي كه با كلام خود از آتش براي تو تجلي كرد،

ص:232

و خير كثير به تو داد."

آن وقت جملة

« وَ سُبحانَ الله ِرَبِّ العالَمينَ »

تنزيه خداست از اين كه جسم يا جسماني باشد و مكان به او احاطه يابد و يا در دسترس حوادث قرار گيرد، نه اين كه منظور از آن به شگفت در آوردن موسي باشد، كه بعضي ها گفته اند.

مفسرين در اين باره حرف هاي مختلفي زده اند. برخي گفته اند كه منظور خود موسي بوده كه در آتش بوده و اطرافش پيامبران بوده اند. و برخي گفته اند كه نورخدا بوده و اطرافش موسي بوده، و برخي ديگر گفته اند كه درخت بوده در احاطة آتش و اطرافش ملائكه بوده اند، و خدا را تسبيح مي گفته اند. لكن در بيشتر اين وجوه من در آري روشني است كه از نظر خواننده مخفي نمي باشد! ( الميزان ج30ص249)

در سوره طه آية 9 تا 48 نيز تكلم خدا با موسي عليه السلام را چنين شرح مي دهد:

« و چون به آتش رسيد، ندا داده شد:

اي موسي !

من خود پروردگار توام !

كفش خود از پا در آر، كه تو در وادي مقدس طوي هستي!

من تو را برگزيده ام،

به اين وحي كه مي رسد گوش فرا دار:

-من خداي يكتايم!

-خدائي كه معبودي جز من نيست!

-عبادت من كن !

-و براي ياد كردن من نماز بپا دار ...! »

" طوي" جلگه اي است كه در دامنة طور قرار دارد و همان جاست كه خداي سبحان آن را " وادي مقدس" ناميده است. و اين نام و توصيف دليل بر اين است كه چرا به موسي دستور داده تا كفشش را بكند. منظور احترام آن سرزمين بوده است تا با كفش لگد نشود!

اگر كندن كفش را فرع بر عبارت " اِنّي اَنَا رَبُّك ! " كرد، دليل بر اين است كه

ص:233

تقديس و احترام وادي به خاطر اين بوده كه حضيرة قرب به خدا، و محفل حضور و مناجات به درگاه اوست، پس مي توان چنين گفت كه -

به موسي ندا شد:

- اين منم پروردگارت،

و اينك تو به محضر مني،

و وادي طوي به همين جهت تقدس يافته،

شرط ادب به جاي آر،

و كفشت را بكن !

ص:234

به طوري كه واسطه اي نباشد، صادق نمي شود!

و اين حال، حال هر نبي و پيغمبر است. در اولين وحيي كه به او مي شود، و نبوت و رسالت او را به او اعلام مي دارد، هيچ شك و ريبي نمي كند در اين كه صاحب اين وحي خداي سبحان است، و در درك اين معني هيچ احتياجي به اعمال نظر يا درخواست دليل يا اقامة حجتي نيست، زيرا اگر محتاج به يكي از آنها شود باز هم يقين پيدا نمي كند كه به راستي پيغمبر شده است، چون ممكن است اطميناني كه به دست آورده اثر و خاصيت دليل، و استفادة قوة تعقل از آن دليل باشد، نه تلقي از غيب بدون واسطه!

پس حاصل كلام اين شد كه پيغمبران در بار اولي كه وحي خداي تعالي را مي گيرند، طوري هستند، و وحي هم طوري است، كه در همان اول در سويداي قلب به صدق آن ايمان پيدا مي كنند. اين مطلب هم از آيه استفاده مي شود، و هم از حكم عقل!

وحي هم مانند ساير افعال خداي تعالي بدون واسطه نيست، چيزي كه هست، اصل مطلب توجه مخاطبي است كه كلام را دريافت مي كند. اگر متوجه واسطه اي كه حامل كلام خداست بشود و آن واسطه ميان او و خدا حاجب باشد، در اين صورت، آن كلام همان رسالتي است كه مثلاً فرشته اي مي آورد و وحي آن فرشته است، و به اين نمي گويند خدا با او تكلم كرد، ولي اگر متوجه خود خداي تعالي باشد، وحي او خواهد بود، و در اين صورت صحيح است گفته شود كه خدا با فلاني سخن گفت، هرچند كه در واقع حامل كلام خدا فرشته اي باشد، ولي چون او متوجه واسطه نشده، وحي وحي خود خدا مي شود، چنانچه به موسي خطاب شد:

« فَاستَمِع لِما يوُحي - گوش كن بدانچه وحي مي شود! »

كه عين ندا از جانب طور را وحي هم خوانده و در موارد ديگر كلامش اثبات حجاب هم نموده است.

ص:235

شفاهي و روي در روي سخن گفتن است، و خدا با او خلوت، و او را از خود به مزي___د عنايت اختصاص داده است، و بيان آيه كه مي فرمايد:

«- من پروردگار توام! » و نمي فرمايد: «- من خدايم! » نشانگر آن است.

و اگر بعد از آن فرمود: « اِنّي اَنَ الله – من خود خدايم! » تكرار جملة قبلي كه فرمود: « اِنّي اَنَا رَبُك» نيست، چون در جملة قبلي در عين معرفي صاحب كلام، مقام را هم از اغيار خالي مي سازد، تا وحي را انجام دهد، ولي در جملة دوم فقط وحي است.

در اين كه فرمود: « نوُدي» و نام صاحب ندا را نياورد لطفي به كار رفته كه با هيچ مقياسي نمي توان گفت چه مقدار است، و در آن اشاره است به اين كه ظهور اين آيت براي موسي به طور ناگهاني و بي سابقه بوده است.

(1)

ص:236

وحي هائي كه در آن لحظه به موسي ابلاغ شد بدين ترتيب بود:

1-اِنَّني اَناَ اَللهُ لا اِلهَ اِلاّ اَنَا - به درستي كه من الله ام، هيچ الهي جز من نيست!

2-فَاعبُدني ! - عبادت من كن! براي ياد كردن مكن نماز بپا دار !

3-قيامت آمدني است، مي خواهم آن را پنهان كنم تا هر كسي در برابر سعي خود جزا بيند ... !

اين همان وحيي است كه موسي را مأمور به شنيدن آن فرمود. اين وحي تا يازده آية ديگر ادامه دارد، و در آن نبوت و رسالتش با هم اعلام مي شود.

نبوتش در اين آيه و دو آية بعد، و رسالتش از آيه اي كه مي فرمايد:

« - اِذهَب اِلي فِرعوُنَ اِنَّهُ طَغي - برو به سوي فرعون كه طغيان كرده است! »

در سه آية نامبرده كه نبوت آن جناب را اعلام مي كند، دو ركن ايمان - ركن اعتقاد و ركن عمل - را با هم ذكر مي كند، ولي از اصول اعتقاد كه توحيد و نبوت و معاد است تنها دو اصل آن را يعني - توحيد و معاد - را ذكر مي كند و از نبوت اسم نمي برد زيرا روي سخن با شخص رسول خدا"ص" بوده است.

ركن عمل را با اين كه تفصيل زيادي دارد در يك كلمه خلاصه كرده و فرموده " مرا عبادت كن ! " و با اين، اصول و فروع دين را در سه آيه تكميل فرموده است.

ص:237

الله ) را مي فهماند، چون ذات او مقدس تر از آن است كه كسي بدان راه يابد. پس مثل اين كه فرموده:

-من آن كسي هستم كه مسماي به الله است. خود گوينده حاضر و مشهود است، ولي مسماي به الله مبهم است كه كيست؟! لذا گفته شده من همانم !

( با اين كه الله اسم است نه وصف، ولي اسم جلاله هرچند كه به خاطر غلبه عَلَم شده است ولكن خالي از اصلي وصفي نيست.)

ص:238

گردند، و مطيع و ياغي از هم جدا شوند، اثري ندارد، و تشريع احكام و اوامر و نواهي بي نتيجه مي ماند.

« قيامت آمدني است!

مي خواهم آن را پنهان دارم،

تا هركس در قبال كوششي كه مي كند سزا ببيند!

آن كه رستاخيز را باور ندارد، و پيروي هوس خود كند،

تورا از باور كردن آن باز ندارد،

كه هلاك شوي!! »(1)

(2)

ص:239

بدون اين كه سفيدي اش از پيسي باشد،

و دست خود بر قلب خود نه، تا از ترس آرام گيرد!

اين دو معجزه از طرف پروردگار تو به سوي فرعون و مردم اوست،

كه آنان از دير باز مردمي فاسق بودند. »

ظاهر اين كه فرمود: " دست خود برون آر بدون پيسي!" ( سفيد بدون بيماري و پيسي)، تعريضي باشد به تورات حاضر كه اين سفيد شدن را ناشي از بيماري برص دانسته است. ( در سفر خروج اصحاح چهارم آية 6 مي گويد: ناگهان ديد كه دستش مانند برف از برص سفيد شده است.)

ص:240

آنگاه همين غلبه دادن آن دو بزرگوار را بر فرعونيان بيان كرده و فرموده:

-شما و هركس كه شما دو نفر را پيروي كند، غالب خواهد بود!

اين بيان را آورد تا بفهماند كه نه تنها آن دو غالبند بلكه پيروان ايشان نيز غالب خواهند بود!

ص:241

اين جمله حكايت خود آن خطابي است كه در كنار آتش طور صدور يافته است. اين يك نهي مطلق است كه او را از تمام ترسيدني ها كه ممكن است پيش بيايد، امنيت مي دهد، و مي رساند كه مادام كه در حضور پروردگار و قرب اوست هيچ مكروهي به او نمي رسد، نه از ناحية عصا، و نه غير آن، و به همين جهت دليلش را چنين فرموده كه - رسولان در حضور من نمي ترسند!

از آية فوق اين معنا به دست مي آيد كه - از هيچ چيز مترس، چون تو از مرسلين هستي، و مرسلان - كه در مقام قرب مايند - از هر گزندي ايمنند، و ايمني با ترس جمع نمي شود.

اما اين كه موسي كه از بزرگان و مرسلان بود، چرا از عصا كه به صورتي هائل يعني ماري پر جست و خيز درآمده بود، ترسيد؟ جوابش اين است كه اين اثر طبيعي آدمي است كه وقتي با منظرة هول انگيزي، آن هم بي سابقه، بر مي خورد كه هيچ راهي براي دفع آن به نظر نمي رسد، مگر فرار كردن، و قهراً پا به فرار مي گذارد، از طرف ديگر، از خدا نيز دستوري نگرفته بود كه وقتي عصايش اژدها شد نترسد، لذا ترس موسي از نوع ترس هاي مذموم نبوده است.

و اما اينكه خداي تعالي به او فرمود - مرسلين نزد من نمي ترسند - انبياء و مرسلين مادام كه در جوار پروردگارشان هستند، از چيزي نمي ترسند، اين كرامت خود ايشان و از ناحية خودشان نيست تا چون موسي نداشت بگوئيم رسولي ناقص بوده است، بلكه اين فضيلت را به تعليم و تأديب الهي به دست مي آورده اند، و چون آن شب، يعني شب طور، اولين موقفي بود كه خدا موسي را به مقام قرب خود برد، و افتخار هم سخني و رسالت و كرامت خود به وي اختصاص داد، لذا اين دستورش همان تعليم و تأديب الهي است، نه مذمت و سرزنش!

دومين خطاب اين بود كه -

- اي موسي! دستت را به گريبان كن كه سپيد و روشن بدون رنج درآيد!

همة اين ها از جمله نه معجزه اي بود كه موسي عليه السلام سوي فرعون و قوم او برد.

ص:242

مستند:آية17تا 48 سورة طه " اِذهَب اِلي فِرعوُنَ ...!" الميزان ج 27 ص 221

ص:243

موسي از ديدن حركت غير مترقبة يك جسم جامد سخت تعجب كرد. در اينجا خدا دستور داد:

« بگير آن را ! و مترس !

كه به زودي به حال اول خود بر مي گردانيم ! »

اين جمله دلالت دارد بر اين كه موسي "ع" از آن چه ديده، ترسيده است.

در سورة قصص فرموده :

« موسي چون آن را بديد كه حركت مي كند گوئي مار است،

آن چنان فرار كرد كه ديگر پشت سر خود را ننگريست!

گفتيم:

- اي موسي بيا! و مترس ! »

ص:244

فرعون و درباريانش، و نجات دادن بني اسرائيل، و ادارة امور ايشان، اين وسايل را لازم داشت.

درخواست هاي موسي عبارت بود از :

« قالَ رَبِّ اشرَح لي صَدري !

وَ يَسِّر لي اَمري !

وَاحلُل عُقدَةً مِن لِساني ! يَفقَهوَا قَولي ،

وَاجعَل لي وَزيراً مِن اَهلي ! هاروُنَ اَخي ،

اُشدُد بِهِ اَزري !

وَ اَشركهُ في امري !

كَي نُسَبِّحَكَ كَثيراً ، وَ نَذكُرَكَ كَثيراً، اِنَّكَ كُنتَ بِنا بَصيراً ! »

ص:245

از سوي ديگر زبان موسي - كه يگانه اسلحه اي است براي كسي كه مي خواهد دعوتي نوظهور كند و رسالت خداي را تبليغ نمايد - لكنت داشت، كه نمي توانست آنطور كه بايد مقاصد خود را برساند.

به همين جهات عديده از پروردگارش درخواست كرد كه براي حل اين مشكلات، سعة صدر به او دهد تا تحملش زياد شود، و شدايدي كه در پيش رو و در مسير دعوتش دارد، آسان گردد، لذا فرمود: - خدايا سينة مرا فراخ كن! يعني حوصلة زيادي به من بده تا وقتي ناملايمات به من هجوم مي آورند، سينه ام تنگي نكند.

ص:246

« اَشدُد بِهِ اَزري وَ اَشرِكهُ في اَمري! »

ص:247

مراد اين است كه آن دو در بين مردم و مجامع عمومي، و مجالس آنان، هروقت كه شركت كنند، ذكر خداي را بگويند، يعني مردم را به سوي ايمان دعوت كنند، و نيز او را تسبيح بگويند، يعني خداي را از شركاء منزه بدارند.

با اين بيان ذيل آيات با صدر آن مرتبط مي شود، گويا مي گويد: امر رسالت بس خطير است، و اين طاغوت و درباريانش، و نيز امتش مغرور عزت و سلطنت خود شده اند و شرك و وثنيت در دلهايشان ريشه دوانيده، ياد خدا را به كلي از دلهايشان برده، و علاوه بر آنها عزت فرعون و شوكت درباريانش چشم بني اسرائيل را پر كرده و دلهايشان را خيره ساخته و آن ها به كلي مرعوب سلطنت او شده اند، و در نتيجه آنها نيز از اين راه خداي را فراموش كرده اند، و تنها به ياد فرعونند، خلاصه، ياد فرعون ديگر جائي خالي در دلهايشان براي ياد خدا باقي نگذاشته است.

در نتيجه اين امر، يعني امر رسالت و دعوت، در پيروزي اش سخت محتاج به تنزيه تو از شرك و ذكرت به ربوبيت و الوهيت دارد تا در اثر كثرت اين دو، ياد تو در دلهايشان رخنه كرده و رفته رفته به خود آيند و ايمان بياورند. اين ذكر و تسبيح بسيار كاري نيست كه از من به تنهائي برآيد، پس هارون را وزيرم كن، و مرا با او تأئيد نموده و شريك در كارهايم قرار ده، تا به اتفاق او بسيار تسبيحت گوئيم و بسيار ذكرت بنمائيم، بلكه بدين وسيله امر دعوت موفقيتي به دست آورد، و سودي بخشد.

« وَ اِنَّكَ اَنتَ بِنا بِصيراً - تو نسبت به من و برادرم بينا بوده اي! »

يعني از روزي كه ما را آفريدي و خودت را به ما شناساندي مي دانستي كه ما لايزال با تسبيح و ذكر تو بندگيت مي كنيم و در اين بندگي ساعي و جدي هستيم. پس اگر او را وزير من قرار دهي و مرا با او كمك كني و شريك در امرم سازي، امر دعوت من تكميل مي شود و بسيار تسبيح و ذكرت مي گوئيم!

ص:248

(1)

ص:249

و آنچه بكند مي بينم،

و شما را ياري مي كنم و تنهايتان نمي گذارم! »

اين آيه درحقيقت تأميني است كه با وعدة نصرت به آن دو پيامبر مي دهد، يعني با حضور من، و ديدن و شنيدنم، ديگر جائي براي ترس شما نيست. خداوند در حقيقت آنها را به مراقبت و نصرت خود وعده مي دهد وگرنه صرف حاضر بودن و ديدن و شنيدن و آگهي به آنچه رخ مي دهد، باعث رفع ترس موسي و هارون نمي شود، چون خداي تعالي همه چيز را مي بيند و مي شنود و از هر چيزي آگاهي دارد.

(1)

ص:250

غرق شد كه بود قرآن تصريح نكرده است.

در اين آيات، قرآن مجيد شروع دعوت حضرت موسي بن عمران عليه السلام را بيان مي كند. جزئيات آمدن موسي "ع" به نزد فرعون، اعلام رسالت خود براي نجات بني اسرائيل، و موضوع دو معجزه اي كه در شب طور خداوند به او كرامت فرموده بود، قسمتي از اين آيات را تشكيل مي دهند.

ص:251

« موسي گفت: اي فرعون! من رسول و فرستادة پروردگار جهانيانم! »

با اين آيه و آيات بعدي شرح دعوت موسي آغاز مي شود:

نخست موسي"ع" خود را به رسالت معرفي كرده است، تا زمينه را براي بيان چيزهائي كه مأمور به ابلاغ آنهاست، فراهم سازد.

اگر از اسامي خداي تعالي، اسم« رب العالمين » را ذكر كرد براي اين بود كه مناسب ترين اسم خداي تعالي در مقابل بت پرستاني است كه براي هر قوم و براي هر شأني از شئون عالم و براي هر ناحيه اي از نواحي جهان، پروردگار جداگانه اي قائل بودند.

موسي در تأكيد صدق رسالتش گفت: بر من واجب است كه از ناحية خداي تعالي جز حق نگويم و در رسالتي كه به من داده، باطلي به او نسبت ندهم، و در خلال چيزهائي كه مأمور به ابلاغ آنم چيزي را كه مأمور نيستم، نگنجانم.

موسي اضافه كرد:

« من براي شما معجزه اي از پروردگارتان آورده ام،

بنابراين بني اسرائيل را بامن بفرست! »

فرعون عبارتي را بيان كرد كه نشان مي دهد معتقد به صدق موسي در اين كه آيه اي آورده، نبوده است، و گفت:

« اگر معجزه اي آورده اي نشان بده!

ولي من گمان نمي كنم كه تو در دعوي خود راست بگوئي ! »

ص:252

موقعيت دريافت معجزه در شب طور و موقعيت ارائة آن براي به زانو درآوردن فرعون، تنافي بين آيات را از بين برده است، چنانكه در جاي ديگر فرموده : " پس ناگهان ماري شد و به راه افتاد! "

معجزة بعدي موسي اين بود كه دست خويش از گريبان بيرون آورد و آن

به ديدة بينندگان سفيد مي نمود. گرچه از اخبار وارده در اين باب استفاده مي شود كه وقتي موسي به منظور اعجاز دست خويش را بيرون مي آورد، نوري به مانند نور آفتاب از بين انگشتانش مي درخشيد، ولكن از آيات قرآني بيش از اين استفاده نمي شود كه موسي دست به گريبان خود اندر كرده و وقتي بيرونش مي آورد، براي بينندگان سفيد و درخشنده بود، ولي بايد دانست كه اين درخشندگي و سفيدي بايد به حدي باشد كه براي بينندگان خارق العاده و معجزه به شمار آيد.

(1)

ص:253

عبارت " سلطان" يعني دليل و برهان قاطعي كه بر عقل و فهم مردم مسلط شود، اعم از معجزه يا دليل عقلي.

بعيد نيست مراد از فرستادن موسي با " سلطان مبين" اين باشد كه خدا او را بر اوضاع جاري بين او و آل فرعون مسلط ساخت.

فرعون چنان ديكتاتور سركشي بود كه هيچ كدام از رسولان غير از موسي عليه السلام گرفتار چنين كسي نشده بود، ولي خدا موسي را بر او پيروز ساخت و فرعون و لشكريانش را غرق كرد، و بني اسرائيل را به دست موسي نجات داد.

خداوند در دو مورد در قرآن كريم پشتيباني خود از موسي عليه السلام و تسلط و غلبة او بر دشمنانش را به او تذكر داده و سپس اورا به مأموريت خودفرستاده است.

اولي در آية 46 سوره طه آمده كه فرمود:

« موسي و هارون گفتند: پروردگار ما !

ما مي ترسيم كه فرعون نسبت به ما افراط يا طغيان نمايد،

خدا فرمود: مترسيد! من با شمايم، مي شنوم و مي بينم ! »

بار دوم در آيه 68 سوره طه است كه مي فرمايد:

« مترس ! كه محققاً تو برتري! »

اين آيه و نظاير آن نشان مي دهد كه رسالت موسي عليه السلام مختص به قوم بني اسرائيل نبوده بلكه شامل آنها و ديگران نيز بوده است.

ص:254

جز رأي بزرگان خود نداشتند.

از زبان فرعون در جائي مي گويد:

« من به شما جز آنچه خودم مي بينم، ارائه نمي كنم،

و جز به راه رشد راهنمائي تان نمي كنم! » ( مؤمن29)

پس " امر" منطبق بر سنت و طريقه اي است كه وي پيش گرفته بود و بدان دستور مي داد و گوئي اين آيه در برابر آن گفتة فرعون قرار گرفته كه خدا فرعون را تكذيب مي كند و مي فرمايد:

« وَما اَمرِ فِرعَونَ بِرَشيد- يعني امر فرعون رشد نداشت! »

امر فرعون آن رشد را نداشت كه به حق هدايت كند و بلكه با گمراهي و جهالت همراه بود.

(1)

ص:255

فرعون و لشكريانش در زمين بدون حق استكبار كردند،

و پنداشتند كه به سوي ما باز نمي گردند.

پس ما او و لشكريانش را گرفتيم و به دريا ريختيم!

پس بنگر كه عاقبت ستمگران چگونه بود!؟

ما آنان را پيشواياني كرديم كه مردم را به سوي آتش دعوت مي كردند،

و روز قيامت از آن مردم ياوري نخواهند يافت،

بعد از رفتنشان هم در دنيا لعنت و در قيامت زشتروئي نصيبشان كرديم ! »

فرعون كاري به معجزات موسي نداشت، بلكه او دعوت موسي را مورد هدف قرار داده و گفت:

-آنچه موسي آورده دين نوظهوري است كه از پدران گذشته و قدماي ما برايمان نقل نشده است كه وقتي از اوقات و در عصري از اعصار به آن معتقد شده باشند.

موسي عليه السلام در پاسخ گفت:

-پروردگار من كه همان رب العالمين است و خلقت و امر به دست اوست، از شما داناتر است به كسي كه هدايتي مي آورد، و كسي كه موفق به دار آخرت مي شود، و همين پروردگار است كه مرا به عنوان رسول فرستاده تا هدايت برايتان بياورم - هدايتي كه همان دين توحيد است - و مرا وعده داده كه هركس به دينم بگرود دار عاقبت داشته باشد، و دليل بر اين دعوتم آيات بيناتي است كه از ناحية خود به من داده است!

موسي عليه السلام به فرعون و قومش تعرض مي كند و گوشه مي زند و عاقبت الدار را از ايشان نفي مي كند براي اين كه آنان اساس سنت حيات را بر ظلم نهادند و معلوم است در چنين سنت و نظامي از عدالت اجتماعي خبري نيست، و چنين نظامي برخلاف فطرت انساني است، كه جزئي از نظام كون است، در نتيجه برخلاف نظام آفرينش نيز هست، ( و نظام آفرينش چنين اجتماعي را و سنت او را خرد و نابود خواهد كرد، پس چنين مردمي رستگار نمي شوند! )

فرعون شروع مي كند به گوشه زدن به موسي كه براي مردم دعوت حقه اي

ص:256

آورده اي و آن دعوت را با معجزاتي تأئيد كرده اي ولي آنچه تو به سوي آن دعوت مي كني براي ما ثابت نشده است، و همچنين خوارق عاداتي را كه آورده اي براي ما ثابت نشده است كه واقعاً از طرف خدا باشد، و اصولاً من خدائي غير از خودم سراغ ندارم كه مردم آن را بپرستند!

فرعون مطلب را در سياق و عباراتي حق بجانب آورده تا در دل مردم جاكند و مورد قبول قرار گيرد.

حاصل معنا اين است كه فرعون براي بزرگان قوم خود چنين اظهار كرد كه از آيات و معجزات موسي و دعوت او برايش روشن نشده كه معبودي در عالم هست كه رب همة عالميان باشد، و اصولاً اطلاع از معبودي غير خودش در عالم ندارد، و آنگاه به هامان دستور مي دهد كه برجي بسازد بلكه بر بالاي آن شده و از خدا و معبود موسي اطلاعي پيدا كند.

موسي الوهيت را تنها براي خداي تعالي اثبات مي كرد و از غير خدا نفي مي نمود، و فرعون درست بر عكس، الوهيت را براي خود اثبات و از خداي تع____الي ن____في مي كرد، و اما ساير الهه كه او وقومش آنها را مي پرستيدند، مورد تعرض نبودند، و لذا الوهيت را منحصر در خود كرد.

وقتي دستور ساخت برج براي مشاهدة خداي موسي را صادر كرد، (فرعون سعي كرد عبارت " اله موسي " را به كار ببرد،) ممكن بود مرادش اين بوده باشد كه برايش رصدخانه اي بسازند تا ستارگان را رصد بندي نموده و از اوضاع كواكب استنباط كند آيا رسولي مبعوث شده يا نه؟ ( تا با رسالت موسي تطبيق دهد و يا آنچه موسي دعوي مي كند حق است يا نه؟) زيرا در جاي ديگر قرآن كريم از او نقل مي كند كه گفت: « اي هامان برايم برج بساز، باشد كه من آنچه از عوامل آسماني سبب حوادث روي زمين است اطلاع پيدا كنم و در نتيجه به اله موسي اطلاع يابم، چون من خيال مي كنم او دروغگوست! » ( مؤمن 37)

سپس قرآن كريم با لحن توهين آميز از عاقبت كار فرعون و لشكريان او و هول انگيز بودن عذابي كه بر سر آنان مي آورد سخن مي گويد:

« پس ما او و لشكريانش را گرفتيم و در دريا ريختيم...!

ما آنان را پيشواياني كرديم كه مردم را به سوي آتش دعوت مي كردند،

در روز قيامت از آن مردم ياوري نخواهند يافت،

ص:257

بعد از رفتنشان هم در دنيا لعنت،

و در قيامت زشتروئي نصيبشان كرديم! »

(1)

ص:258

آنگاه گفت: من از اين خدايان كه داريم براي شما مفيدترم!

در نتيجة اين بلندپروازي، خداي تعالي او را به عذاب دنيا و آخرت بگرفت!

و در اين سرگذشت عبرتي است براي مآل انديشي كه از سوء عاقبت ترسان است ! »

(ممكن است اين آيات اولين نوبتي باشد كه قرآن كريم داستان موسي را شرح داده است. و اگر هم در سورة مزمل كه قبل از اين سوره نازل شده، اشاره اي شده باشد، بسيار كوتاه و مجمل بوده است، كه بعداً در سوره هاي اعراف و طه و ديگر سوره ها تفصيل زيادي درباره تاريخ زندگي و دعوت موسي عليه السلام آمده است.)

در اين آيات اشاره به دعوت ربوبيتي كه فرعون براي خود قائل بوده كرده و مي فرمايد: فرعون گفت: اَنَ رَبُّكُم الاَعلي!

فرعون خود را رب الاعلا مي پنداشت. يعني از ساير ارباب كه مورد پرستش مصريان بودند، بلند مرتبه تر مي دانست.

بعيد نيست منظورش از اين بلوف، با اينكه خودش هم بت پرست بود، اين بوده كه بگويد: من از همة خدايان به شما نزديك ترم، براي اين كه ارزاق شما به دست من تأمين مي شود، و شئون زندگي و شرافت و آقائي تان به همت من حفظ مي شود، و ساير خدايان دستي از دور بر آتش دارند!

در پايان اين داستان مي فرمايد:

-اِنَّ في ذالكَ لَعِبرَةً لِمَن يَخشي !

در اين حديث، يعني در داستان موسي عبرتي هست براي كسي كه خشيت داشته باشد، يعني داراي غريزة ترس از شقاوت و عذاب باشد، و انسان سالم چنين غريزه اي را دارد.

پس در داستان موسي عبرتي است براي هركس كه انسان باشد و فطرت انساني اش را از دست نداده باشد!

(1)

ص:259

به سوي فرعون در اين آيات بيان گرديده است:

« و چون پروردگارت به موسي ندا داد كه سوي گروه ستمكاران برو!

گروه فرعون كه چرا نمي ترسند؟

گفت: پروردگارا ! من بيم آن دارم كه دروغگويم شمارند،

و حوصله ام سرآيد، در نتيجه زبانم روان نشود،

پس هارون را نيز پيغمبري ببخش !

فرعونيان خوني به گردن من دارند و بيم دارم كه مرا بكشند.

گفت: هرگز! آيه هاي مارا ببريد كه ما همراه شما شنوائيم!

نزد فرعون رويد و بگوئيد كه ما فرستادة پروردگار جهانيانيم،

بايد كه بني اسرائيل را با ما بفرستي ! »

در اين سوره داستانهائي از اقوام انبياء گذشته آورده، تا روشن شود كه قوم خاتم الانبياء "ص" نيز همان راه را مي روند كه قوم موسي و هارون و ابراهيم و نوح و هود و صالح و لوط و شعيب رفته بودند. و به زودي راه اينان نيز به همان سرنوشتي منتهي مي شود كه آن اقوام ديگر بدان مبتلا شدند، يعني بيشترشان ايمان نمي آورند و خدا ايشان را به عقوبت دنيوي و اخروي مي گيرد.

نقل داستان فوق براي اين است كه خاطر رسول الله "ص" تسلي يابد و حوصله اش از تكذيب قومش سر نرود، و بداند كه تكذيب قوم او امري تازه و نوظهور نيست بلكه همة اقوام انبياء گذشته نيز همين رفتار را داشتند. رسول الله "ص" نبايد از قوم خود انتظاري جز آنچه امت هاي گذشته در مقابل انبياء خود داشتند، داشته باشد. و درضمن، قوم آن جناب را هم تهديد مي كند به سرنوشتي كه امت هاي گذشته به خاطر تكذيب پيغمبرشان دچار شدند.

ص:260

ما در آغوش خود بزرگت كرديم؟ در حالي كه كودك بودي، و سالها از عمرت را در ميان ما به سر بردي؟ ما اسم و رسم تو را مي شناسيم و هيچ خاطره اي از تو را و از احوال تو را فراموش نكرده ايم، آن وقت چطور شد كه ناگهان رسول شدي ؟ تو كجا و رسالت كجا؟ با اين كه اصل و فرع تو را مي شناسيم!

فرعون اعتراض خود را ادامه داد كه اي موسي تو آن بودي كه با كشتن مردي از دودمان من( آن مرد قبطي) كفران نعمت من كردي، با اين كه تو عبدي از عبيد من يعني از بني اسرائيل بودي! آن وقت با اين سوابق سوئي كه داري دعوي رسالت هم مي كني؟

موسي عليه السلام جواب داد: - اگر من آن روز آن عمل را كردم در حالي كردم كه به خاطرجهل گمراه بودم، و مصلحت كار را نمي دانستم، يك نفر بني اسرائيلي مرا به ياري طلبيد و من او را ياري كردم و هرگز احتمال نمي دادم كه اين ياري او به كشته شدن مرد قبطي مي انجامد، و عاقبت وخيمي به بار مي آورد، و مرا ناگزير مي كند كه از مصر بيرون شده و به مدين بگريزم و سالها از وطن دور شوم!

ص:261

بعد از آن كه فرعون دربارة رسالت موسي"ع" سخن گفت، و در رسالتش خرده گرفت، و موسي پاسخ خرده گيري او را بداد ناگزير اشكال را متوجه مرسل و فرستندة او كرد، كه چه كسي تو را فرستاده است؟

موسي در پاسخ گفت:

-مرا " رب العالمين" فرستاده است!

فرعون دوباره بر مي گردد و از او توضيح مي خواهد كه رب العالمين چيست؟

اين استيضاح تا آخر آية هفتم ادامه دارد زيرا فرعون وثني مذهب بود و در برابر يك وثني مذهب كلمة رب العالمين كلامي بي معناست و با اصول مذهب آنان هيچ مفهومي ندارد، چون اگر منظور از اين كلمه يكي از مقدسات آنان باشد كه هيچ يك از آنها رب العالمين نيست بلكه فقط رب عالمِ خودش است كه مسئول تدبير و مباشر در تصرف آن است، مانند عالم آسمان و عالم زمين و امثال آن. و اگر منظور از اين كلمه خداي سبحان باشد كه باز او در مذهب آنان رب العالمين نيست و اصلاً با عالميان سروكار ندارد، زيرا در پندار آنها عالم واگذار به ديگران شده است، و خداي سبحان رب آن ديگران و يا بگو رب الارباب و اله تنها عالم آلهه است.

پس در عبارت فوق " وَما رَبُّ العالَمينَ " فرعون از موسي"ع" از حقيقت "رب العالمين" مي پرسد، چون فرعون وثني مذهب بود و خود بت مي پرستيد و در عين حال دعوي الوهيت هم داشت.

در اعتقاد وثني ها منافاتي بين رب العالمين و مربوب بودن يك نفر نيست، و ممكن است شخص واحدي مانند فرعون مثلاً از يك سو خودش رب ساير مردم باشد و از سوي ديگر مربوب ربي ديگر بوده باشد. اصولاً رب هاي وثني ها مربوب ربي ديگرند، كه او خداي سبحان است كه رب الارباب است.

در اعتقاد وثني ها، پادشاهي عبارت است از ظهور و جلوه اي از لاهوت در نفس بعضي از افراد بشر يعني پادشاه، كه آن ظهور عبارت است از تسلط بر مردم، و نف____وذ حك___م، و به همين جهت پادش___اهان را مي پرستيدند، همان طور كه ارباب بت ها را، و نيز رؤساي خانواده ها را در خانه مي پرستيدند. فرعون يكي از همين وثني ها بود كه الهه اي مي پرستيد، و چون خودش پادشاه قبطيان بود قومش او را مانند ساير آل____هه

ص:262

مي پرستيدند.

اين فرعون با چنين وصفي وقتي از موسي و هارون شنيد كه مي گويند:

-اِنّا رَسوُلُ رَبِّ العالَمينَ

تعجب كرد و پرسيد: " رب العالمين چيست؟ " و موسي جواب داد:

-رَبِّ السَّماواتِ وَالاَرضِ وَ ما بَينَهُما ...!

رب العالمين همان رب آسمان ها و زمين و آن چه بين آن دو است، مي باشد، كه تدبير موجود در آنها به خاطر اينكه تدبيري است متصل و واحد و مربوط به هم، دلالت دارد بر اين كه مدبر و رب آن نيز واحد است و اين همان عقيده اي است كه اهل يقين و آنهائي كه غير اعتقادات يقيني و حاصل از برهان و وجدان را نمي پذيرند، بدان معتقدند ... اِن كُنتُم مُو قِنينَ !

"رب العالمين" همان رب واحدي است كه تدبير واحد عالم بر او دلالت دارد، و اين دلالت يقيني است كه وجدان اهل يقين آن را درك مي كند، اهل يقيني كه جز با برهان و وجدان سروكاري ندارند.

"رب العالمين" كسي است كه اهل يقين وقتي به آسمانها و زمين و مابين آن دو مي نگرند و نظام واحد در آنها را مي بينند به وي و به ربوبيتش نسبت به همة آنها يقين پيدا مي كنند.

موسي عليه السلام در پاسخ فرعون، وي را در آن چه پرسيد به چيزي ح____واله داد كه اهل يقين مي توانند تصورش كنند، چون به وجودش يقين دارند.

( خلاصه اينكه موسي عليه السلام فرمود: اگر مي خواهي رب العالمين را تصور كني و بداني كه چيست و كيست، بايد اهل يقين شوي ! )

خداي تعالي به وجهي قابل درك، و به تصور صحيحي قابل تصور است، هرچند كه به حقيقت و كنه اش قابل درك نيست، و محال است احاطة علمي به وي يافت!

موسي عليه السلام از لحاظ ديگر برهاني بر توحيد ربوبيت كه آن را از وحدت تدبير گرفته بود، اقامه كرد، چون در قبال وثني ها بايد همين مسئلة توحيد ربوبيت اثبات شود، زيرا آن ها قائل به توحيد ذات هستند ولي در ربوبيت خدا شريك قائل شده اند.

ص:263

« - آيا گوش نمي دهيد به اين موسي كه چه مي گويد؟ »

فرعون با اين عبارت مي خواهد حاضران در مجلس نيز خوب گوش بدهند، و مانند او تعجب كنند كه موسي دعوي رسالت از طرف رب العالمين مي كند، و وقتي مي پرسم كه رب العالمين چيست، همان سخن اولش را تكرار مي كند!

اين عكس العملي كه فرعون بروز داد، نقشه اي بود كه بر روي حق پرده بپوشاند، چون از كلام موسي "ع" حق برايش روشن شده بود، زيرا موسي گفت تمامي عالم دلالت دارد بر يك تدبير، كه اهل يقين آن را مشاهده مي كنند، و اين وحدت تدبير دلالت دارد بر اين كه ربي و مدبري واحد دارد، و اين رب واحد همان رب العالمين است، كه از من سؤال كردي !

ولي فرعون به منظور اين كه موسي"ع" را به اصطلاح هو كند گفتار او را ا ين طور تفسير كرد كه وي مي گويد: من رسول رب العالمينم! و چون از او مي پرسم رب العالمين چيست؟ جوابم مي دهد كه او رب العالمين است.

موسي عليه السلام وقتي ديد كه فرعون دارد مغالط______ه مي كند و امر را بر حاضرين مجلس مشتبه مي سازد، براي اين كه نقشة فرعون را خنثي كند، صريح تر جواب داد و اين بار گفت:

« - رب العالمين، همان رب شما، و رب پدران گذشتة شماست! »

حاصل مغالطة فرعون اين بود كه موسي جوابي به من نداد، تنها عبارت "رب العالمين" را عوض كرد، لذا موسي اين بار به طور صريح فرمود كه"رب العالمين" همان رب عالم انسانيت عصر حاضر و عالم انسانيت اعصار گذشته است، و با اين بيان حيله و نقشة فرعون خنثي شد. زيرا فرعون نمي خواست از حريم ارباب دفاع كند بلكه در حقيقت مي خواست از ربوبيت خود دفاع كند، و اين حيله را به كار برد تا تعلق ربوبيت خدا نسبت به خود را باطل كند و بگويد دامنة ربوبيت خدا مرا نمي گيرد، چون خدا رب العالمين نيست بلكه رب رب هاست، وهر الهي هم رب عالم خودش است، پس ديگر رب العالمين چه معنائي دراد؟ و موسي در پاسخش اثبات كرد كه در عالم هستي جز يك رب وجود ندارد و در نتيجه رب العالمين رب شما هم هست و او مرا نزد شما فرستاده است!

ص:264

فرعون از در هوچي گري و مسخره در آمد و به حاضران گفت:

« - اي مردم اين رسولتان كه به سوي شما فرستاده شده، ديوانه است! »

در اينجا رسالت موسي"ع" را به حاضرين نسبت داد و خواست بگويد شأن من اجل از آن است كه رسولي نزد من فرستاده شود، و در آخر هم نسبت ديوانگي به موسي"ع" داد كه چرا گفت: « پروردگار شما و پدران گذشتة شما، » اينكه دارد فقط همان حرف اول خود را تفسير ميكند؟

موسي بار ديگر اضافه كرد:

« پروردگار مشرق و مغرب و هرچه ميان آندوست، اگر تعقل كنيد! »

در اين پاسخ موسي "ع" اشاره كرد به اين كه تو و حاضرين در مجلست از نعمت عقل محروميد و درك و فهم نداريد و گرنه اگر فهم مي داشتيد پاسخ اول مرا مي فهميديد. موسي"ع" در اين بيان روشن تر فرمود همان برهان اولي را كه اشاره به طلوع و غروب است و تدبير بين آن دو براي همه روشن است.

ص:265

« موسي عصاي خود را بينداخت و در دم اژدهائي هويدا گشت،

و دست خويش بيرون آورد، همه ديدند كه سفيد و روشن بود! »

اين دو آيت دو معجزه اي است كه خداي تعالي در شب طور به موسي داد.

فرعون وقتي اين دو آيت را ديد فهميد كه چاره اي ندارد لاجرم متوسل به تهمت شد و آن جناب را " ساحري دانا " خطاب كرد كه با سحر خود مي خواهد فرعونيان را از سرزمين شان بيرون كند. با اين حيله خواست مردم را عليه موسي بشوراند.

سپس فرعون رو به بزرگان قبط كرد و گفت: نظر شما چيست؟

گفتند: موسي و برادرش را مهلت بده و آنان را سياست و شكنجه مكن و بفرست ساحران را جمع كنند تا با سحر خود عليه سحر موسي معارضه كنند.

ص:266

پس موسي عصاي خويش بيفكند و آن چه را ساخته بودند بلعيدن گرفت.

جادو پيشگان سجده كنان خاكسار شدند و گفتند:

- به پروردگار جهانيان ايمان آورديم،

كه پروردگار موسي و هارون نيز هست!

آن چه كه ساحران از موسي ديدند و معجزات واقعي اورا مشاهده كردند آن قدر دهشت زده و مبهوت شدند كه نتوانستند جلوي خود را بگيرند و بي اختيار به سجده افتادند و خداي سبحان را سجده كردند. ( آية مباركه اين مطلب را مي رساند كه آنها به خاك افتادند، و اين دليلي است بر شگفت و بي اختياري آنها كه گوئي ديگران ايشان را مانند يك موجود بي جان به زمين ريختند! )

و با ذكر عبارت « ايمان آورديم به پروردگار موسي و هارون! » علاوه بر اقرار به توحيد، اعتراف به رسالت موسي و هارون نيز كردند، و با ذكر عبارت " ايمان آورديم به رب العالمين، " اعتراف به رب العالمين بودن خدا كردند كه جز با توحيد خدا و انكار الوهيت آلهه تمام نمي شود!

فرعون از سر خشم گفت:

- چرا بدون اجازة من به وي ايمان آورديد؟

فرعون بهتان ديگري به موسي زد وگفت:

- حتماً اين موسي، بزرگ شما ساحران است كه جادو تعليمتان داده است!

به زودي خواهيد دانست!

من دست و پاهايتان را به عكس يكديگر قطع مي كنم،

و همگي تان را بر دار مي آويزم!

ساحران جواب دادند:

- اين كه تو مارا به دار بياويزي، ضرري براي ما ندارد، زيرا ما در مقابل اين عذابي كه ما را بدان تهديد مي كني صبر مي كنيم، و به سوي پروردگار خود باز مي گرديم، كه عالي ترين بازگشت هاست!

ما نه تنها از مرگ و كشته شدن باك نداريم بلكه مشتاق آن نيز هستيم تا پروردگار خود را ديدار كنيم، چرا؟ زيرا با مردن و كشته شدن به سوي پروردگار خود بر مي گرديم، و از اين برگشتن هم خوفي

ص:267

نداريم، چرا؟ براي اين كه ما اميدواريم پروردگارمان خطاهاي مارا بيامرزد! چرا اميدواريم؟ براي اين كه ما اولين كسي هستيم كه به موسي و هارون فرستادگان پروردگارمان ايمان آورديم!

( اين تعليل بسيار صحيحي است زيرا هيچ عقل سليمي در آن شك نمي كند كه اگر خداي سبحان بنا داشته باشد مؤمني را به علت اين كه به رحمت و مغفرت او ايمان دارد بيامرزد قطعاً رحمت و مغفرت او اولين كسي را كه فتح باب ايمان كرده، و راه را براي ديگران هموار ساخته، وا نمي گذارد! )

(1)

ص:268

بود، بدين جهت نيز لازم بود آن را قبول كنند و رد نكنند ولي در عوض كيد كردند و آنچه كه گفتند بدين منظور گفتند كه كسي به موسي ايمان نياورد، اما خداي عزيز كيد ايشان را بي نتيجه و خنثي ساخت و نگذاشت آن كيد به گروندگان به موسي اصابت كند.

« آنها گفتند: وي ساحري است دروغ پرداز!

و چون حق را از ناحية ما آورد، گفتند:

فرزندان هركس كه طرفدار اوست، به قتل برسانيد،

و زنان شان را نگه داريد!

ولي كيد و نقشه هاي فرعون كيدي كور و نقشه اي بر آب بود! »

سياق اين آيات دلالت دارد بر اين كه يكي از گويندگان اين حرف " قارون" بوده كه خود از بني اسرائيل بوده است. اشكال هم ندارد، چون فرمان به كشتن پسران بني اسرائيل و زنده نگهداشتن دختران از ناحية فرعونيان و قبل از دعوت موسي عليه السلام بوده است و اين فرمان در اين آيه كه گفتيم قارون هم در آن شريك بوده، بعد از دعوت موسي و در خصوص فرزندان مؤمنين به او بوده است، و هيچ مانعي ندارد كه قارون هم در اين فرمان با فرعونيان موافقت كرده باشد، چون او با موسي و مؤمنين عداوت مي ورزيد.

در اينكه فرمود: "مؤمنين طرفدار موسي" اشاره است به اينكه گروندگان به موسي از آن جناب پشتيباني هم مي كردند و در دعوتش كمك مي نمودند.

فرعون گفت:

-مانع من نشويد، بگذاريد موسي را بكشم!

اين خطابي است كه فرعون به درباريان خود كرد و در آن اين دلالت هست كه در برابرش مردمي بودند كه با كشتن موسي مخالفت مي كردند و به او مي گفتند:

- اورا مكش! و دست از او بردار!

فرعون از در تكبر و طغيان مي گويد:

- بگذاريد من موسي را بكشم، آن وقت او پروردگارش را بخواند، تا اگر توانست از دست من نجاتش دهد و از قتل خلاصش كند!؟

اين تصميم خود را توجيه مي كند به اين كه من از موسي بر شما نگرانم كه مبادا دين و دنياي شما را تباه سازد، يعني از پرستش بت ها به سوي پرستش خداي يگانه بكشاند و از طرف ديگر پيروانش زياد شود و به آساني سر از اطاعت برتابد و كار به

ص:269

جنگ بكشد و امنيت از بين برود.

موسي عليه السلام در مقابل او مي گويد:

« من به پروردگارخود و پروردگار شما پناه مي برم از هر متكبري كه به روز جزا و حساب ايمان ندارد! »

موسي در مقابل تهديد فرعون چنين او را تهديد مي كند كه به پروردگارش پناه مي برد! موسي پروردگار خود را كه فرعون به او اختصاص داده بود و گفته بود كه موسي را بكشم تا به بينم پروردگارش چگونه نجاتش مي دهد؟ پروردگار خود و پروردگار آنها ناميد و فهماند كه همانگونه كه خداي تعالي پروردگار من است، پروردگار شما نيز هست، و همان طور كه حكمش در من روان است، در شما نيز روان است، پس چون چنين است مي تواند پناهندة خود را از شر شما حفظ كند همچنانكه تاكنون حفظ فرموده است.

(1)

ص:270

از ظاهر سياق آيات بر مي آيد كه مؤمن آل فرعون از دودمان خود فرعون، يعني از نژاد قبطيان بوده است. و نيز از خواص دربار وي بوده، ولي كسي از ايمان دروني او خبردار نشده است، زيرا او در پنهان داشتن ايمانش سعي و تقيه مي كرده است.

فرعون در پاسخ گفت:

-من شما را جز به طريق صواب و مطابق واقع راهنمائي نمي كنم!

منظورش اين بوده كه بگويد: خودم بدانچه مردم را به سويش راهنمائي مي كنم يقين دارم و آن طريقه علاوه بر اين كه برايم يقين است، با واقع هم مطابق است. اين سخن از فرعون يك فريبكاري و زرنگي عجيبي است!

مؤمن آل فرعون مجدداً رو به مردم كرد و گفت:

« - اي قوم و قبيلة من!

به راستي، من از همان عذاب مي ترسم بر شما، كه بر سر اقوام گذشته آمد!

من از روزي مي ترسم كه مانند يك عادت هميشگي بر اقوام گذشته يكي پس از ديگري گذشت،

به خاطر اين كه كفر ورزيدند و پيامبران خود را تكذيب كردند،

مثل سنتي از عذاب، كه در قوم نوح و عاد و ثمود و اقوام بعد از ايشان جريان يافت،

و خدا هرگز ارادة ظلم نسبت به بندگان ندارد!

-اي قوم من !

من بر شما مي ترسم از روز قيامت!

روزي كه بانگ و فرياد مردم از هر سو بلند مي شود،

روزي كه از عذاب پا به فرار مي گذاريد،

ولي از ناحية خدا هيچ حافظي نداريد،

و كسي را كه خدا گمراهش كند ديگر هيچ راهنما نخواهد داشت! »

ص:271

مصريان با او داشتند، يعني حضرت يوسف عليه السلام را، ذكر مي كند كه مادام كه در ميان آنان بود در نبوتش شك مي كردند، و بعد از آن هم كه از دنيا رفت گفتند كه ديگر پيامبري بعد او نيست:

« سوگند مي خورم كه يوسف هم قبل از اين به سوي شما مصريان آمد،

و آيات بيّناتي آورد، آياتي كه ديگر هيچ شكي در رسالتش براي كسي باقي نمي گذاشت،

ولي تا زنده بود شما همواره دربارة دعوت او در شك بوديد،

و همين كه از دنيا رفت، گفتيد:

- ديگر بعداز يوسف خداي سبحان رسولي مبعوث نمي كند،

و با اين سخن، گفتار خود را نقض كرديد، و هيچ پروائي هم نكرديد! »

ص:272

پا مي زد؟

براي اين كه شيطان عمل زشت او را در نظرش زيبا جلوه داده بود، و او را از راه رشاد بازداشته بود، لاجرم احساس كرد كه در بن بستي قرار گرفته است، لذا با اباطيل خود در برابر آن مجادله كرد، و دست به اين گونه كارهاي ناشايست و نقشه هاي سفيهانه زد، تا شايد حق را از بين ببرد.

ولي آية شريفه در ادامه مي فرمايد:

- كيد فرعون جز به سوي هلاكت و بي نتيجه گي ره نمي برد!

ص:273

ومن امر خود را به خدا واگذار مي كنم،

كه خدا داناي به بندگان است! »

در اين گفتار مؤمن آل فرعون گفت: « اي قوم، زندگي اين دنيا متاعي بيش نيست، و آخرت همانا دار قرار ابدي است! » و اين مهم ترين سندي است كه مؤمن آل فرعون سلوك سبيل رشاد را به آن مستند كرده است، و تدين به دين حقي است كه در هيچ حالي آدمي از آن بي نياز نيست، و آن عبارت است از اين عقيده كه آدمي بعد از زندگي ناپايدار دنيا، زندگي ابدي و جاوداني دارد، كه عبارت است از زندگي آخرت، و اين زندگي دنيا در مقابل آن متاعي پشيز و بي ارزش است، و در حقيقت اين زندگي مقدمه اي است براي آن، و به همين جهت در بيان معناي سبيل رشاد، اول اين معنا را خاطر نشان ساخت و بعداً به ذكر عمل زشت و عمل صالح پرداخت.

مؤمن آل فرعون در كوتاه ترين عبارت، تمامي اركان دين حق و سبيل رشاد را جمع كرد و آن عبارت از اين است كه آدمي حياتي دارد برخلاف حيات ناپايدار دنيا، پايدار و داراي قرار، كه در آن حيات به آنچه در دنيا كرده، جزا داده مي شود، چه عمل زشت و چه عمل صالح؛ و چون چنين است آدمي بايد عمل صالح كند و عمل زشت مرتكب نگردد.

براي مزيد بيان، اين را هم اضافه كرد كه اگر كسي عمل ص_____الح كند، بدون حساب روزي داده مي شود!

ظاهراً به نظر مي رسد كه مؤمن آل فرعون بعد از سخنان و نصايح اولية خود، از طرف مردم با عكس العمل خوب مواجه نشده است، و مردم به جاي قبول دعوت او، او را به پرستش خدايان خود دعوت كرده اند، لذا او گفته:

- من شما را به سوي نجات مي خوانم و شما مرا به سوي آتش!

شما مرا دعوت مي كنيد به كفر خدا و اعتقاد به شريك براي او، كه هيچ علمي بدان ندارم، و مدركي ندارم كه دلالت كند بر اين كه آن چيزشريك خداست!

ولي من شما را دعوت مي كنم به پرستش خدائي كه عزيز است و هرگز مغلوب نمي شود، و غفار است و از بندگان خود آن كسي را كه توبه كند و به سويش باز گردد و ايمان آورد، مي آمرزد!

او ادامه داد:

ص:274

- آنچه مرا به سويش مي خوانيد و نامش را شريك خداي سبحان مي گذاريد كه هيچ دعوتي در دنيا ندارد، چون سابقه ندارد كه پيغمبري به سوي مردم فرستاده باشد تا مردم را به پرستش او دعوت كند و نيز در آخرت هم دعوتي ندارد چون احدي از خلق به سوي او بر نمي گردد!

- بخلاف، آن خدائي كه من شما را به سويش مي خوانم هم در دنيا دعوت دارد و هم در آخرت، آن خداي سبحان است!

او گفت:

- لاجرم برگشتگاه ما به سوي خدا خواهد بود، پس بايد در برابر او تسليم شويم و طريقة او را پيروي كنيم و حدود عبوديتش را رعايت نمائيم!

- لاجرم اسرافكاران كه از زي عبوديت تجاوز مي كنند اصحاب دوزخند و آن همين شما مردم هستيد!

- پس آن خدائي كه من شما را به سويش مي خوانم ماية نجات شماست، نه آن چه كه شما مرا بدان مي خوانيد!

او در پايان گفته هايش افزود:

- آنچه امروز به شما مي گويم گوش نمي دهيد، پس همچنان باشيد تا به زودي متوجه گفته هاي من بشويد، اما وقتي كه عذاب را به چشم خود ديديد آن وقت مي فهميد كه من خيرخواه شما بودم!

وَ اُفَوِّضُ اَمري اِليَ اللهِ ، اِنَّ اللهَ بَصيرٌ بِالعِباد !

من امر خود را به خدا واگذار مي كنم ،

خداي بيناي به حال بندگان است !

قرآن كريم مي فرمايد:

نتيجه كار اين شد كه خداي سبحان هم شرّ كفار و نقشه هاي شوم آنان را از وي بگردانيد. كفار كه قصد كشتن يا آزار مؤمن آل فرعون را داشتند و برايش نقشه كشيده بودند، نقشه هايشان نقش بر آب شد و خدا شرّ آنان را از مؤمن آل فرعون برگردانيد، و بدترين عذاب متوجه آل فرعون شد!

ص:275

در اينجا قرآن كريم وضع عذاب آن ها را نشان مي دهد و مي فرمايد:

« آتش هر صبح و شام بر آنان عرضه مي شود، تا قيامت بپا شود، وچون بپا شد، گفته مي شود:

اي آل فرعون! داخل شديدترين عذاب شويد....»

در اين آيات وضع آنان در جهنم و بگومگويشان عليه مستكبرين بيان گرديده كه عين آيات ذيلاً نقل مي شود:

« همان روزي كه در آتش با يكديگر بگو مگو مي كنند، ضعفا به گردنكشان و مستكبرين مي گويند:

- ما در دنيا پيرو شما بوديم، حال آيا امروزمي توانيد مقداري از اين آتش را از ما بگردانيد؟

استكبار كنندگان و گردنكشان در پاسخ مي گويند:

- ما و شما هر دو دسته در دنيا بوديم، امروز هم خدا در بين بندگانش حكم كرده است.( و خلاصه حاكم خدا بوده نه اين و آن !)

همة آنان كه در آتشند به خازنان دوزخ مي گويند:

- پروردگارتان را بخوانيد تا يك روز هم شده باشد عذاب را برما تخفيف دهد! در پاسخ مي گويند:

- آيا همواره رسولانتان با معجزات و آيات روشن به سويتان نيامدند؟

مي گويند – بله ! آمدند!

در پاسخ مي گويند:

- پس بخوانيد! كه دعاي كافران جز در ضلالت نخواهد بود! »

در پايان ماجراي مؤمن آل فرعون خداوند تعالي مي فرمايد:

« به درستي كه ما رسولان خود را و آنان را كه ايمان آوردند، هم در دنيا و هم در روزي كه گواهان بپا خاسته اند، ياري كرده و مي كنيم!

در آن روز ستمكاران را پشيماني و عذرخواهي سود ندهد، و بر آنها خشم و لعن و منزلگاه بد مهياست! »

در خاتمة سرگذشت، قرآن كريم مجدداً به بيان هدايت موسي "ع" و حقانيت مأموريت او و ظلم فرعونيان در برابر او، برگشته و مي فرمايد:

ص:276

« ما بوديم كه به موسي هدايت داديم،

و كتاب را به ارث به بني اسرائيل داديم،

كتابي كه هدايت و تذكر براي خردمندان بود! »

ص:277

مستند:آية 47 سورة طه " فَاتِياهُ فَقولا اِنّا رَسولا رَبِّكَ فَأرسِل مَعَنا بَني اِسرائيلَ ...!" الميزان ج 27 ص 242

ص:278

مطالب ارائه شده است.)

از اين جا گفتگوي فرعون و موسي شروع مي شود كه فرعون به آن دو گفت:

« - پروردگار شما كيست؟ »

در اينجا قرآن مجيد كلام موسي را كه قبلاً به فرعون چه گفته، حكايت نكرده است، چون احتياجي به حكايت آن نبوده است، زيرا از آيات قبل كه خداي تعالي آن دو بزرگوار را مأمور كرد كه نزد فرعون شده و او را به دين توحيد دعوت كنند، و از او بخواهند بني اسرائيل را به ايشان بسپارد، معلوم بود كه آن دو به فرعون چه گفته اند، كه او در پاسخ گفته كه پروردگار شما كيست؟ و حتي از اين جواب فرعون هم معلوم مي شود كه كلام آن دو چه بوده است.

و نيز معلوم مي شود كه موسي و هارون يكديگر را شريك در دعوت معرفي كرده اند، لكن موسي اصل در دعوت و قيام به دعوت است و هارون وزير و ياور اوست ولذا فرعون خطاب را متوجه موسي به تنهائي كرده و مي پرسد:

- پروردگار شما (دو نفر) كيست؟

مطلب ديگري كه از اين گفتگو بر مي آيد اين است كه در هن____گام تلقي وحي مأمور شدند بگويند: « ... ما رسولان پروردگار توئيم! » و در اين گفتار دو بار كلمة « پروردگارت » را تكرار كردند با اين كه فرعون براي خود معتقد به پروردگاري نبود بلكه خود را پروردگار مردم و حتي موسي و هارون مي دانست!

بنابراين اگر در پاسخ آن دو مي پرسد: « پروردگار شما كيست؟» در حقيقت خواسته از ربوبيت خداي سبحان براي خود تغافل كند و خ__ود را به اين راه بزند كه من كلم______ة « پروردگارت » را نشنيدم لذا مي پرسد: پروردگاري كه شما رسول اوئيد كيست؟

ص:279

براي آن واسطه قرباني كرد، تا او آدمي را به خدا نزديك نمايد، و در درگاهش شفاعت كند، و اين واسطه ها همان آلهه و اربابند، و خداي سبحان نه اله است و نه رب، بلكه او اله آلهه، و رب الارباب است. پس اينكه كسي بگويد: براي من ربي است لابد مقصودش يكي از اين آلهة غير خداي تعالي است، و نمي تواند مقصودش خداي سبحان باشد، و در محاورة وثني ها و گفتگوهايشان همين معنا مقصود است.

پس اينكه فرعون پرسيد: « پروردگار شما كيست؟ » نخواست وجود خداي سبحان را كه آفريدگار همة عالم است، انكار كند، و نيز اين سؤال وي انكار اين كه خود او الهي دارد، نيست، بلكه منظور او اين بوده كه بفهمد اله موسي و هارون كيست؟ آيا غير فرعون اله و ربي دارند؟

اين همان معنائي است كه گفتيم از تغافل فرعون از دعوت آن دو به خداي سبحان، در اولين بار دعوتشان استفاده مي شود، پس فرعون چنين فرض كرده( ولو فرض شخص متجاهل) كه موسي و برادرش او را به سوي بعضي آلهة غير خدا كه معمول در آن روز بوده، مي خوانند، ولذا مي پرسد كه آن اله و رب كيست؟

در ميان وثني ها رسم بوده كه هركس از هر اله كه خوشش آمد آن را اله خود مي گرفت، و چه بسا كه در گرفتن اله تفنن مي كردند، و وقتي از يك اله سير مي شدند رب و الهي ديگر مي گرفتند. بت پرستان عوام گاهي، بدون توجه به اصول اعتقادي خود، سخناني مي گويند كه سازگار با آن نيست. مثلاً به بعضي از بت هاي خود نسبت آفريدگاري و تدبير مي دهند، با اين كه از نظر اصول اعتقادي آنان خلقت و تدبير كار ارباب بت هاست، نه خود بت ها.

پس خلاصة مذهب بت پرستان اين است كه ايشان خداي را منزه از اين مي دانند كه كسي او را عبادت كند و به درگاهش تقرب جويد، و اگر بخواهند به درگاه او تقرب جويند، بعضي از خلق خداي را شفيع او قرار مي دهند و آن واسطه را كه يا ملائكه است و يا جن و يا قديسين از بشر را عبادت مي كنند، و بسياري از بت پرستان سلاطين بزرگ را هم معبود خود مي گيرند و آنها را مظاهر عظمت خدا مي دانند، ولي در عين حال معبود بودن يك سلطان را مانع از اين نمي دانند كه خود آن سلطان نيز معبودي ديگر داشته باشد. فرعون زمان موسي هم از آن ها بود.

ص:280

اصول جواب موسي به فرعون اين بود كه :

- پروردگار من آن كسي است كه ميان همة موجودات رابطه برقرار كرده و وجود هر موجودي را با تجهيزات آن يعني قوا و آلات و آثاري كه به وسيلة آن به هدفش منتهي مي شود، با ساير موجودات مرتبط نموده است، مثلاً جنيني از انسان را كه نطفه است به صورت انسان في نفسه مجهز به قوا و اعضائي كرده كه نسبت به افعال و آثار تناسبي دارد، كه همان تناسب او را به سوي انساني كامل منتهي مي كند، كامل در نفس، و كامل از حيث بدن.

اين مطلب از آيه اي كه گفتار موسي را بيان مي كند استفاده مي شود. موسي فرمود:

« پروردگار ما همان است كه خلقت هر چيزي را به آن داد، و سپس هدايتش كرد! »

ص:281

از سياق كلام بر مي آيد كه سخن فرعون جز استبعاد اساسي ندارد و اين استبعاد هم تنها به خاطر اين بوده كه از وضع قرون اولي و اعمال آنها خبري نداشته اند، همچنانكه جواب موسي كه فرمود: « عِلمُها عِندَ رَبّي ! » شاهد آن است.

موسي در پاسخ گفت:

- پاداش و كيفر قرون اولي براي كسي مشكل است كه به آن علم نداشته باشد، اما براي پروردگار من كه عالم به حال ايشان است، و خطا و تغيير در علمش راه ندارد، و غيبت و زوال نمي پذيرد، اشكال و استبعادي ندارد!

موسي با اين جواب، علم مطلق به تمام تفاصيل و جزئيات قرون گذشته را براي خدا اثبات مي كند، و مي گويد:

« علم آن نزد پروردگار من در كتابي است،

و پروردگارم نه خطا مي كند، و نه فراموش! »

موسي "ع" دنبالة گفتگو را با ادامة مطلب هدايت عمومي و به رخ كشيدن شواهدي روشن براي آن، دنبال كرد و فرمود:

« همان كه زمين را براي شما گهواره اي كرد، وبرايتان در آن راه ها كشيد!

واز آسمان آبي فرود آورد!

و با آن ازواج مختلف نبات پديد آورد،

بخوريد! و حيوانات خود را بچرانيد!

كه در آن براي اهل خرد عبرت هاست!

از زمين آفريديمتان، و

بدان بازتان مي گردانيم، و

بار ديگر از آن بيرونتان مي كنيم! »

آية شريفه ابتدا خلقت آدمي را از زمين و سپس اعادة او را به زمين، و در آخر بيرون شدنش را براي بازگشت به سوي خدا از زمين، مي داند. پس در زمين يك دورة كامل از هدايت بشر صورت مي گيرد!

خداوند تعالي مي فرمايد:

ص:282

« آيه هاي خويش به فرعون نموديم،

ولي تكذيب كرد، و از ايمان امتناع نمود! »

ص:283

فرعون از مجلس مذاكره برخاست و رفت تا خود را براي موعد آماده و ساحران را جمع كند بلكه در پياده كردن نقشه اش به او كمك كنند، و آنگاه به ميعاد برگشت.

موسي رو به فرعونيان كرد و گفت:

«- واي بر شما !

به خدا دروغ مبنديد كه شما را به عذابي دردناك هلاك كند!

و هركه دروغ سازد نوميد شود! »

مراد به بستن دروغ به خدا، اعتقاد به اصول وثنيت و بت پرستي است، از قبيل الوهيت آلهه، شفاعت آنها، و تدبير عالم را از آنها دانستن.

ص:284

اختلاف كردند، و اين ماية رسوائي و شكست ايشان است، با يكديگر خلوت كردند، و پس از مشورت هاي محرمانه چنين تصميم گرفتند كه با مردم دربارة حكمت و موعظه اي كه موسي به سمع ايشان رسانيد، اصلاً حرف نزنند، و نزدند، بلكه آن را مسكوت گذاشتند، و تهمت فرعون را اسباب كار قرار دادند، و گفتند كه موسي ساحري است كه مي خواهد شما نژاد قبط را از سرزمين تان بيرون كند.

معلوم است كه هيچ قومي به اين كار تن در نمي دهد، براي اينكه اگر بدهد، آواره مي شود، و مال و خانه و زندگي اش تاراج مي گردد، و از اوج سعادت به حضيض ذلت و بدبختي سقوط مي كند، آن هم قبطياني كه در ميان دشمنانشان آن همه سوابق نفرت انگيز و آن همه فرزند كشي ها داشته اند.

علاوه بر آن خطر كه از قول فرعون نقل كردند، يك خطر ديگري را هم اضافه نمودند، و آن اين بود كه با غلبه موسي بر شما طريقة مثلاي شما و سنت قومي تان كه همان دين وثنيت است و قرن ها در ميان شما حكومت داشته، و با آن دين استخوانهايتان سفت و گوشتتان بر بدنها روئيده، از بين مي رود!

معلوم است كه مردم عوام هم كيش و مذهب خود را هرچه باشد، مقدس مي شمارند، مخصوصاً مذهبي كه بر آن عادت كرده بودند و آن را سنت پاك آسماني مي پنداشتند، و اين اعلام خطر در حقيقت به اين منظور بوده كه مردم را برانگيزند تا نسبت به كيش وثنيت پايداري و استقامت ورزند. البته، نه براي اينكه دين وثنيت دين حقي است، چون موسي فساد آن را روشن ساخت، بلكه به اين عنوان بود كه اين كيش سنت مقدسي شده مليت قبط برآن تكيه دارد، و اگر در مقابل موسي قي__ام نكنند، موسي بر آن ها غلبه مي يابد و آن را نابود مي سازد.

در نتيجه راه چاره را در اين ديدند كه فكرها و كيد ها را جمع كنند و اختلاف را كنار بگذارند و به يك صف واحد همه بيايند تا نيرومند باشند و بتوانند برنده شوند، و به عنوان برنده آن روز رستگار شوند.

بازار عوام فريبي و مكّاري رواج يافت و مردم را وادار به وحدت كلمه و اتفاق كردند و زنهار دادند كه سستي نكنند و مليت و تمدن خود را حفظ نمايند و بر دشمنان دسته جمعي حمله كنند.

فرعون از يكسو مردم را مي شورانيد و از سوي ديگر با وع______ده هاي جميل دلگرمشان مي كرد و مي گفت در مقابل برنده شدن جائزه خواهند داشت و به درگاه او متقرب خواهند شد.

گفتگوهاي سري كه در بين مردم راه انداختند و مردم را تهديد و ترغيب كردند

ص:285

دور اين مطلب بود كه: موسي و هارون دو جادوگرند كه مي خواهند با جادوي خويش آن ها را از سرزمينشان بيرون كنند و آئينشان را از بين ببرند.

(1)

ص:286

«- فرعون به بزرگان اطراف خويش گفت كه اين جادوگري ماهر است كه مي خواهد شما را با جادوي خويش از سرزمين تان بيرون كند، بنا براين چه رأي مي دهيد؟

گفتند: او و برادرش را نگهدار، و مأمور جمع آوري به شهرستانها بفرست كه همة جادوگران ماهر را پيش تو آورند.»

از اين آيات بر مي آيد كه اين كلام را اول خود فرعون پيشنهاد كرده و سپس كرسي نشينان او در اطراف آن مشورت كرده و سرانجام همان را تصويب كرده اند.

از آية 57 سورة طه هم بر مي آيد كه فرعون آن را بعد از مطالعة كرسي نشينان و تصويب آنان گفته است:

- اي موسي مگر سوي ما آمده اي كه با جادوي خويش از سرزمين مان بيرونمان كني؟ ما نيز جادوئي مانند آن براي تو بياوريم!

آية 63 سورة طه نيز دلالت بر اين دارد كه وزراي فرعون غير از آن جلسة مشاوره يك جلسة ديگر بعد از جمع شدن ساحران نزد فرعون تشكيل داده اند و محرمانه با يكديگر مشورت كرده اند.

« ميان خودشان در كارشان مناقشه كردند و آهسته راز گفتند.

گفتند: اينان دو جادوگرند كه مي خواهند با جادوي خويش از سرزمين تان بيرونتان كنند و آئين خوب شما را از بين ببرند! »

از آنچه گذشت، معلوم شد كه اصل اين فكر و حرف از خود فرعون بوده است، و او آن را به وزراي خود داده تا در پيرامونش مشورت كنند و روي آن رأي دهند. وزرا هم در اطرافش مطالعه كرده و گفتند: بايد آن دو را توقيف كنيد و ساحران مملكت را براي معارضه با سحر آنها جمع كنيد. فرعون نيز قبول كرده و آن را به رخ موسي كشيد.

بعد از آن كه ساحران مملكت نزد فرعون گرد آمدند باز وزراء براي مشورت دور هم نشستند و به اتفاق رأي دادند كه بايد تمام قوا را در راه معارضه به مثل به كار برند.

مغالطة فرعون در اين بود كه مي گفت موسي مي خواهد با همدستي بني اسرائيل شما را از مملكت تان بيرون كرده و خود كشور مصر را مال____ك شود. و اساس اين مغالطه در اين بود كه در آن زمانها بسيار اتفاق مي افتاد كه قومي بر قوم ديگر هجوم مي برد و سرزمين اش را تصاحب مي كرد و اهلش را آواره بيابانها مي نمود.

فرعون فرستاد و سحره را از اطراف مملكت جمع آوري كرد و جريان را با آن ها

ص:287

در ميان گذاشت و آنها گفتند:

- اگر ما غالب شديم آيا مزدي خواهيم داشت؟

فرعون در جواب آنها علاوه بر اجابت تقاضاي آنها وعدة مقرب كردن را هم به آنان داد و گفت:

- آري شما از مقربان خواهيد بود!

(1)

ص:288

بدين ترتيب حق آشكار شد و باطل شد آن سحرهائي كه كرده بودند! »

فرعون و اشرافش در آن مجمع عظيمي كه همة مردم از هر طرف هجوم آورده بودند، مغلوب شدند، و به حال خفت و خواري برگشتند.

قرآن مجيد مي فرمايد:

« ساحران به سجده افتادند! »

اين بيان كمال تأثير معجزة موسي"ع" و خيره شدن ساحران را مي رساند. گوئي فرموده است: وقتي عظمت معجزه را ديدند آن قدر دهشت كردند كه بي اختيار به سجده در آمدند، به طوري كه نفهميدند چه كسي آنان را به حالت سجده در آورده است. لذا خود را ناگزير از ايمان به " رب العالمين" ديدند و گفتند:

«- به پروردگار جهانيان ايمان داريم، كه پروردگار موسي و هارون است!»

بدين وسيله نشان دادند كه ايمان به خدا را توأم با ايمان به موسي و هارون پيدا كرده اند.

فرعون از در خشم و استكبار به ساحران خطاب كرد و گفت:

- چرا پيش از آن كه به شما اجازه دهم به او ايمان آورديد؟

اين نيرنگي است كه در شهر انديشيده ايد

تا مردمش را از آن بيرون كنيد!

زود باشد كه بدانيد!

محققاً دست ها و پاهايتان را به عكس يكديگر مي برم،

آنگاه شما را جملگي بر دار مي زنم!

گفتند: - ما به سوي پروردگار خويش بازگشت مي كنيم،

از ما گله اي نداري مگر اين كه وقتي آيه هاي پروردگارمان آمد بدان ايمان آورده ايم!

پروردگارا !